Wikibooks http://mr.wikibooks.org/wiki/Main_Page MediaWiki 1.7alpha first-letter Media Special Talk User User talk Wikibooks Wikibooks talk Image Image talk MediaWiki MediaWiki talk Template Template talk Help Help talk Category Category talk 1 3477 2006-06-22T09:02:25Z Yatin 28 revert vandalism [[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता (मूळ श्लोक, संदर्भित अन्वयार्थ आणि अर्थ यासह)]] [[गीताई]] [[ज्ञानेश्वरी]] [[हरिपाठ]] [[मनाचे श्लोक]] [[तुकाराम गाथा]] [[अंतू बर्वा]] [[दासबोध ]] [[चांगदेवपासष्टी ]] [[अमृतानुभव]] [[मंगेश पाडगांवकर]] [[सुरेश भट]] [[कुसुमाग्रज]] ===Font problem?=== ====Install Mangal Font==== # Download the 'Mangal' Font from [http://saraswaticlasses.com/download/mangal.ttf here] # Click on Start - Settings - Control Panel - Fonts # Choose File - Install New Fonts... option. # Select the path where you just downloaded the new font and click on ok. OR ====Install fonts from BBC site==== Do you see boxes or hindi text with a lot of spelling mistakes? In either case, you have to click on "Hindi Font Download" link on the BBC Hindi page and install the .exe file. <b>Restart your computer.</b> If you still can not read hindi / marathi wiki pages, follow these instructions. # Start IE. # Goto Tools - Internet Options... # Click on "Fonts..." button on General Tab. # Select Devnagari in the "Language script" list. # Select the font that appears on the left (Raghu8) and click on OK. # Restart IE. ====Operating System==== <b><i>Windows XP </i></b> has all of the fonts in-built. So you don't have to install anything. <b>Windows 98 + IE 5 </b>users will be able to read the Unicode enabled sites, once the font is installed. But they will not be able to write in Unicode. If you are keen on writing in Unicode, install the latest and fastest browser, firefox.<br /> http://mozilla.org All other users will be able to read as well as write in Unicode. ====How to write in Devnagari?==== the Best way to write in Devnagari is use [Baraha 6.0 http:www.baraha.com] Type "aap kaise hai?" in the text box provided on the following page and then click on "Translate". http://saraswaticlasses.com/sites/translate.html The hindi text output displayed in the second box can be copied and pasted into wikipedia or any other blog software like blogger.com, MSN Spaces or rediff. The discussion about bugs and improvements is going on at echarcha.com Please visit the following page and ask for enhancements to the developers. ====The plans for mr, hi and sa wikis==== The encyclopedia, dictionary, quotes and wikinews projects are very successful in English. The Indian languages like Marathi, Hindi and Sanskrit will take years to achieve what they have achieved in just 4 years, for the lack of volunteers and technology. [[Image:Wikipath.gif|wikipath]] I will suggest that to develop the Indian wikis, we must concentrate on a single project at a time. # Ancient Sanskrit script like "Rigveda" can be written in encyclopedia, though it will be moved to "sources" over a period of time. # Marathi Wikibooks are primarily for books written by wikipedians but can contain copyright free books like "Dyaneshwari" # Once we have atleast 100 volunteers we can request for wikinews in Marathi and Hindi that will be the star attraction for those we are proud of their language. <div style="width:85%; padding:10px; background-color:#ffffcc; border:1px solid #ffff66;"> '''Other wikis''' <small> [http://sep11.wikipedia.org September 11 memorial wiki/Wiki memoriale des 11 Septembrem] | [http://meta.wikipedia.org Meta-Wikipedia/Meta-Vicipaedia] | [http://wiktionary.org Wikitonary/Victionaria] | [http://wikibooks.org Wikibooks/Vicilibraria] | [http://wikiquote.org Wikiquote/Viciquotas] | [http://wikisource.org Wikisource] | [http://wikitravel.org Wikitravel] </small> </div> [[aa:]] [[af:]] [[als:]] [[ar:]] [[de:]] [[en:]] [[as:]] [[ast:]] <!-- missing WikiMedia 1.3 support --> [[ay:]] [[az:]] [[be:]] [[bg:]] [[bn:]] [[bo:]] [[bs:]] [[cs:]] [[co:]] [[cs:]] [[cy:]] [[da:]] [[el:]] [[eo:]] [[es:]] [[et:]] [[eu:]] [[fa:]] [[fi:]] [[fr:]] [[fy:]] [[ga:]] [[gl:]] [[gn:]] [[gu:]] [[he:]] [[hi:]] [[hr:]] [[hy:]] [[ia:]] [[id:]] [[is:]] [[it:]] [[ja:]] [[ka:]] [[kk:]] [[km:]] [[kn:]] [[ko:]] [[ks:]] [[ku:]] [[ky:]] [[la:]] [[ln:]] <!-- missing WikiMedia 1.3 support --> [[lo:]] [[lt:]] [[lv:]] [[hu:]] [[mi:]] [[mk:]] [[ml:]] [[mn:]] [[mr:]] [[ms:]] [[mt:]] <!-- missing WikiMedia 1.3 support --> [[my:]] [[na:]] [[nah:]] [[nds:]] [[ne:]] [[nl:]] [[no:]] [[oc:]] [[om:]] [[pa:]] [[pl:]] [[ps:]] [[pt:]] [[qu:]] [[ro:]] [[ru:]] [[sa:]] [[si:]] [[sk:]] [[sl:]] [[sq:]] [[sr:]] [[sv:]] [[sw:]] [[ta:]] [[te:]] [[tg:]] [[th:]] [[tk:]] [[tl:]] [[tr:]] [[tt:]] [[ug:]] [[uk:]] [[ur:]] [[uz:]] [[vi:]] [[vo:]] [[xh:]] [[yo:]] [[za:]] [[zh:]] [[zu:]] ===बाह्य दुवे=== * [http://www.cfilt.iitb.ac.in/marathi_Corpus/ भाप्रसं मुंबई येथील संग्रह] * [http://www.manogat.com मनोगत] * [http://www.maayboli.com मायबोली] * [http://lang.ojnk.net/hindi/unifix.html युनिकोड वाचनात समस्या असल्यास] * [http://acharya.iitm.ac.in/demos/unicode_testview.html युनिकोड लिखाण चेन्नई] * [http://www.kalusa.org/hindi/uninagari/ युनिकोड लिखाण कलूसा] 2 2776 2005-10-09T09:54:50Z 203.115.86.234 # [[अध्याय पहिला]] # [[अध्याय दुसरा]] # [[अध्याय तिसरा]] # [[अध्याय चौथा ]] # [[अध्याय पांचवा ]] # [[अध्याय सहावा ]] # [[अध्याय सातवा ]] # [[अध्याय आठवा ]] # [[अध्याय नववा ]] # [[अध्याय दहावा ]] # [[अध्याय अकरावा ]] # [[अध्याय बारावा ]] # [[अध्याय तेरावा ]] # [[अध्याय चौदावा ]] # [[अध्याय पंधरावा ]] # [[अध्याय सोळावा ]] # [[अध्याय सतरावा ]] # [[अध्याय अठरावा ]] 3 3139 2005-12-30T02:32:33Z 66.191.177.108 ॐ नमोजी आद्या | वेद प्रतिपाद्या | जय जय स्वसंवेद्या | आत्मरुपा ||१|| देवा तूंचि गणेशु | सकलमति प्रकाशु | म्हणे निवृत्ति दासु | अवधारिजो जी ||२|| हें शब्दब्रह्म अशेष | तेचि मूर्ति सुवेष | तेथ वर्णवपु निर्दोष | मिरवत असे ||३|| स्मृति तेचि अवयव | देखा अंगिकभाव | तेथ लावण्याची ठेव | अर्थशोभा ||४|| अष्टादश पुराणे | तीचि मणिभूषणे | पदपद्धती खेवणे | प्रमेयरत्नांची ||५|| पदबंध नागर | तेचि रंगाथिले अंबर | जेथ साहित्यवाणे | सपूर उजाळाचे ||६|| देखा काव्यनाटका | जे निर्धारिता सकौतुका | त्याचि रुणझुणती क्षुद्रघंटिका | अर्थध्वनी || ७|| नाना प्रमेयांचि परी | निपुणपणे पाहता कुसरी | दिसती उचित पदे माझारी | रत्नें भली || ८|| तेथ व्यासादिकांच्या मति | तेचि मेखळा मिरवती | चोखाळपणे झळकती | पल्लवसडका || ९|| देखा षड्दर्शने म्हणिपती | तेचि भुजांची आकृती || म्हणऊनि विसंवादे धरिती | आयुधे हाती || १०|| तरी तर्क तोचि परशु | नीतिभेदु अंकुशु | वेदांतु तो महारसु | मोदकाचा || ११ || एके हाति दंतु | जो स्वभावता खंडितु | तो बौद्धमत संकेतु | वार्तिकांचा || १२ || मग सहजे सत्कारवादु | तो पद्मकरु वरदु | धर्मप्रतिष्ठा तो सिद्धु | अभयहस्तु || १३ || देखा विवेकमंतु सुविमळु | तोचि शुंडादंडु सरळु | जेथ परमानंदु केवळु | महासुखाचा || १४ || तरी संवादु तोचि दशनु | जो समताशुभ्रवर्णु | देवो उन्मेषसुक्ष्मेक्षणु | विघ्नराजु || १५ || मज अवगमलिया दोनी | मीमांसा श्रवणस्थानी | बोधमदामृत मुनी | अलि सेविती || १६ || प्रमेयप्रवाल सुप्रभ | द्वैताद्वैत तेचि निकुंभ | सरिसे एकवटत | इभ मस्तकावरी || १७ || उपरि दशोपनिषदे | जिये उदारे ज्ञानमकरंदे | तिये कुसुमे मुगुटी सुगंधे | शोभती भली || १८ || अकार चरणयुगुल | उकार उदर विशाल | मकार महामंडल | मस्तकाकारे || १९ || हे तिन्ही एकवटले | तेथ शब्दब्रह्म कवळले | ते मियां गुरूकृपा नमिले | आदिबीज || २० || आतां अभिनव वाग्विलासिनी | जे चातुर्यार्थकला कामिनी | ते शारदा विश्वमोहिनी | नमिली मियां || २१ || मज हृदयी सद्गुरू | तेणे तारिलो हा संसारपूरु | म्हणऊनि विशेष अत्यादरू | विवेकावरी || २२ || जैसे डोळ्यां अंजन भेटे | मग दृष्टीसी फांटा फुटे | मग वास पाहे तेथ प्रकटे | महानिधी || २३ || का चिंतामणी जालया हाती | सदा विजयवृत्ति मनोरथी | तैसा मी पूर्णकाम निवृत्ती | ज्ञानदेवो म्हणे || २४ || म्हणोन जाणतेनो गुरू कीजे | तेणे कृतकार्य होईजे | जैसे मूळसिंचने सहजे | शाखापल्लव संतोषती || २५ || का तीर्थे जिये भुवनी | तिये घडती समुद्रावगहनी | ना तरी अमृतरसास्वादनीं | रस सकळ || २६ || तैसा पुढतपुढती तोची | मियां अभिवंदिला श्रीगुरूचि | जे अभिलषित मनोरुची | पुरविता तो || २७ || आता अवधारा कथा गहन | जे सकळां कौतुका जन्मस्थान | की अभिनव उद्यान | विवेकतरूचे || २८ || ना तरी सर्व सुखांची आदि | जे प्रमेयमहानिधी | नाना नवरससुधाब्धि | परिपूर्ण हे || २९ || की परमधाम प्रकट | सर्व विद्यांचे मूळपीठ | शास्त्रजाता वसिष्ठ | अशेषांचे || ३० || ना तरी सकळ धर्मांचे माहेर । सज्जनांचे जिव्हार । लावण्यरत्नभांडार । शारदियेचे ॥ ३१॥ नाना कथारूपे भारती । प्रकटली असे त्रिजगती । आविष्करोनी महामती । व्यासाचिये ॥ ३२॥ म्हणोनी हा काव्यां रावो । ग्रंथ गुरुवतीचा ठावो । एथुनि रसां आला आवो । रसाळपणाचा ॥ ३३॥ तेवींचि आइका आणिक एक । एथुनि शब्दश्री सच्छास्त्रिक । आणि महाबोधि कोवळीक । दुणावली ॥ ३४॥ एथ चातुर्य शहाणे झाले । प्रमेय रुचीस आले । आणि सौभाग्य पोखले । सुखाचे एथ ॥ ३५॥ माधुर्यी मधुरता । शृंगारी सुरेखता । रूढपण उचितां । दिसे भले ॥ ३६॥ एथ कळाविदपण कळा । पुण्यासी प्रतापु आगळा । म्हणऊनि जनमेजयाचे अवलीळा । दोष हरले ॥ ३७॥ आणि पाहता नावेक । रंगी सुरंगतेची आगळीक । गुणां सगुणतेचे बिक । बहुवस एथ ॥ ३८॥ भानुचेनि तेजें धवळले । जैसे त्रैलोक्य दिसे उजळले । तैसे व्यासमती कवळले । अवघे विश्व ॥ ३९॥ कां सुक्षेत्रीं बीज घातले । ते आपुलेयापरी विस्तारले । तैसे भारतीं सुरवाडले । अर्थजात ॥ ४०॥ ना तरी नगरांतरी वसिजे । तरी नागराचि होइजे । तैसे व्यासोक्तितेजे । धवळित सकळ ॥ ४१॥ कीं प्रथमवयसाकाळीं । लावण्याची नव्हाळी । प्रकटे जैसी आगळी । अंगनाअंगी ॥ ४२॥ ना तरी उद्यानी माधवी घडे । तेथ वनशोभेचि खाणी उघडे । आदिलापासोनि अपाडे । जियापरी ॥ ४३॥ नाना घनीभूत सुवर्ण । जैसे न्याहाळितां साधारण । मग अलंकाती बरवेपण । निवाडु दावी ॥ ४४॥ तैसे व्यासोक्ती अळंकारिले । आवडे ते बरवेपण पातले । ते जाणोनि काय आश्रयिले । इतिहासी ॥ ४५॥ नाना पुरतिये प्रतिष्ठेलागीं । सानीव धरुनी आंगी । पुराणे आख्यानरूपे जगीं । भारता आली ॥ ४६॥ म्हणऊनि महाभारतीं जे नाही । ते नोहेचि लोकी तिहीं । येणे कारणे म्हणिपे पाहीं । व्यासोच्छिष्ट जगत्रय ॥ ४७॥ ऐसी सुरस जगीं कथा । जे जन्मभूमि परमार्था । मुनि सांगे नृपनाथा । जनमेजया ॥ ४८॥ जे अद्वितीय उत्तम । पवित्रैक निरुपम । परम मंगलधाम । अवधारिजो ॥ ४९॥ आता भारतीं कमळपरागु । गीताख्यु प्रसंगु । जो संवादिला श्रीरंगु । अर्जुनेसी ॥ ५०॥ ना तरी शब्दब्रह्माब्धि। मथिलेया व्यासबुद्धि । निवडिले निरवधि । नवनीत हे ।। ५१॥ मग ज्ञानाग्निसंपर्के । कडसिलें विवेके । पद आले परिपाकें । आमोदासी ॥ ५२॥ जे अपेक्षिजे विरक्ति । सदा अनुभविजे संतीं । सोहंभावे पारंगती । रमिजे जेथ ॥ ५३॥ जे आकर्णिजे भक्ती । जें आदिवंद्य त्रिजगतीं । ते भीष्मपर्वीं संगती । सांगीजैल ॥ ५४॥ जें भगवद्गीता म्हणीजे । जें ब्रह्मेशांनीं प्रशंसिजे। जे सनकादिकीं सेविजे । आदरेसीं ॥ ५५॥ जैसे शारदियेचे चंद्रकळे- । माजीं अमृतकण कोंवळे । तें वेंचती मवाळें । चकोरतलगें ॥ ५६॥ तियापरी श्रोतां । अनुभवावी हे कथा । अति हळुवारपणे चित्ता । आणूनियां ॥ ५७॥ हे शब्देविण संवादिजे । इंद्रियां नेणता भोगिजे । बोलाआधि झोंबिजे । प्रमेयासी ॥ ५८॥ जैसे भ्रमर परागु नेती । परी कमळदळे नेणती । तैसी परी आहे सेविती । ग्रंथी इये ॥ ५९॥ का आपुला ठावो न सांडिता । आलिंगिजे चंद्रु प्रकटता । हा अनुरागु भोगितां । कुमुदिनी जाणे ॥ ६०॥ ऐसेनि गंभीरपणे । स्थिरावलेनि अंत:करणे । आथिला तोचि जाणे । मानूं इये ॥ ६१॥ अहो अर्जुनाचिये पांती । जे परिसणया योग्य होती । तिहीं कृपा करून संतीं । अवधान द्यावे ॥ ६२॥ हे सलगीं म्यां म्हणितले । चरणां लागोनि विनविलें । प्रभू सखोल हृदय आपुलें । म्हणऊनियां ॥ ६३॥ जैसा स्वभावो मायबापांचा । अपत्य बोले जरी बोबडी वाचा । तरी अधिकचि तयाचा । संतोष आथी ॥ ६४॥ तैसा तुम्हीं मी अंगीकारिलां । सज्जनीं आपुला म्हणितला । तरी सहज उणें उपसाहला । प्रार्थूं कायी ॥ ६५॥ परी अपराधु तो आणिक आहे । जें मी गीतार्थ कवळुं पाहें । ते अवधारा विनवूं लाहें । म्हणऊनियां ॥ ६६॥ हे अनावर न विचारितां । वायांचि धिंवसा उपनला चित्ता । येर्‍हवीं भानुतेजीं काय खद्योता । शोभा आथी ॥ ६७॥ का टिटिभू चांचूवरी । माप सूये सागरी । मी नेणतु त्यापरी । प्रवर्तें येथ ॥ ६८॥ आइका आकाश गिंवसावे । तरी त्याहूनि थोर होआवें । म्हणऊनि अपाडु हें आघवें । निर्धारिता ॥ ६९॥ या गीतार्थाची थोरी । स्वयें शंभू विवरी । जेथ भवानी प्रश्नु करी । चमत्कारोनी ॥ ७०॥ तेथ हरू म्हणे नेणिजे । देवी जैसें का स्वरूप तुझें । तैसें नित्यनूतन देखिजे । गीतातत्व ॥ ७१॥ हा वेदार्थसागरू । जया निद्रिताचा घोरू । तो स्वयें सर्वेश्वरू । प्रत्यक्ष अनुवादला ॥ ७२॥ ऐसें जें अगाध । जेथ वेडावती वेद । तेथ अल्प मी मतिमंद । काय होय ॥ ७३॥ हें अपार कैसेनि कवळावे । महातेज कवणें धवळावे । गगन मुठीं सुवावे । मशके केवीं ॥ ७४॥ परी एथ असे एक आधारु । तेणेचि बोलें मी सधरु । जे सानुकूळ श्रीगुरु । ज्ञानदेवो म्हणे ॥ ७५॥ येर्‍हवीं तरी मी मुर्खू । जरी जाहला अविवेकु । तरी संतकृपादीपु । सोज्वळु असे ॥ ७६॥ लोहाचे कनक होये । हे सामर्थ्य परिसींच आहे । की मृतही जीवित लाहे । अमृतसिद्धी ॥ ७७ ॥ जरी प्रकटे सिद्धसरस्वती । तरी मुकया आथी भारती । एथ वस्तुसामर्थ्यशक्ति । नवल कायी ॥ ७८॥ जयातें कामधेनू माये । तयासी अप्राप्य काही आहे । म्हणऊनि मी प्रवर्तों लाहे । ग्रंथी इये ॥ ७९॥ तरी न्यून ते पुरतें । अधिक ते सरते । करून घ्यावे हें तुमते । विनवीतु असे ॥ ८०॥ आता देईजो अवधान । तुम्हीं बोलविल्या मी बोलेन । जैसे चेष्टे सूत्राधीन । दारुयंत्र ॥ ८१॥ तैसा मी अनुग्रहीतु । साधूंचा निरोपितु । ते आपुला अलंकारितु । भलतयापरी ॥ ८२॥ तंव श्रीगुरू म्हणती राहीं । हे तुज बोलावे न लगे कांही । आता ग्रंथा चित्त देईं । झडकरी वेगा ॥ ८३॥ या बोला निवृत्तिदासु । पावूनि परम उल्हासु । म्हणे परियेसा मना अवकाशु । देऊनियां ॥ ८४॥ "धृतराष्ट्र उवाच | धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेता युयुत्सवः | मामकाः पाण्डवाश्चैव किमकुर्वत संजय || १||" तरी पुत्रस्नेहे मोहितु । धृतराष्ट्र असे पुसतु ॥ म्हणे संजया सांगे मातु । कुरुक्षेत्रींची ॥ ८५॥ जें धर्मालय म्हणिजे । तेथ पांडव आणि माझे । गेले असती व्याजें । झुंजाचेनि ॥ ८६॥ तरी तिहीं येतुला अवसरीं । काय किजत असे येरयेरीं । तें झडकरी कथन करी । मजप्रती ॥ ८७॥ "संजय उवाच | दृष्ट्वा तु पाण्डवानीकं व्यूढं दुर्योधनस्तदा | आचार्यमुपसंगम्य राजा वचनमब्रवीत् || २||" तिये वेळी तो संजय बोले । म्हणे पांडवसैन्य उचलले । जैसें महाप्रळयीं पसरले । कृतांतमुख ॥ ८८॥ तैसे तें घनदाट । उठावले एकवाट । जैसें उसळले कालकूट । धरीं कणव ॥ ८९॥ ना तरी वडवानलु सादुकला । प्रलयवाते पोखला । सागर शोषूनि उधवला । अंबरासी ॥ ९०॥ तैसे दळ दुर्धर । नाना व्यूहीं परिकर । अवगमले भयासुर । तिये काळीं ॥ ९१॥ तें देखिलेयां दुर्योधनें । अव्हेरिले कवणे माने । जैसें न गणिजे पंचाननें । गजवटांते ॥ ९२ ॥ "पश्यैतां पाण्डुपुत्राणामाचार्य महतीं चमूम् | व्यूढां द्रुपदपुत्रेण तव शिष्येण धीमता || ३||" मग द्रोणापासी आला । तयाते म्हणे हा देखिला । कैसा दळभारु उचलला । पांडवांचा ॥ ९३॥ गिरिदुर्ग जैसे चालते । तैसे विविध व्यूह संभवते । हे रचिले आथि बुद्धिमंते । द्रुपद्कुमरें ॥ ९४॥ जो का तुम्हीं शिक्षापिला । विद्या देऊनी कुरुठा केला । तेणे हा पाखरिला । देखदेख ॥ ९५॥ "अत्र शूरा महेष्वासा भीमार्जुनसमा युधि । युयुधानो विराटश्च द्रुपदश्च महारथ: ॥ ४॥" आणिकही असाधारण । जे शस्त्रास्त्रीं प्रवीण । जे क्षात्रधर्मीं निपुण । वीर आहाती ॥ ९६॥ जे बळें प्रौढी पौरुषें । भीमार्जुनांसारिखे । ते सांगेन कौतुकें । प्रसंगेचि ॥ ९७॥ एथ युयुधानु सुभटु । आला असे विराटु । महारथी श्रेष्ठु । द्रुपद वीरु ॥ ९८ ॥ धृष्टकेतुश्चेकितान: काशिराजेश्च वीर्यवान । पुरुजित् कुंतिभोजश्च शैब्यश्च नरपुंगव: ॥ ५॥ युधामन्युश्च विक्रांत उत्तमौजाश्च वीर्यवान् । सौभद्रो द्रौपदेयाश्च सर्व एव महारथ: ॥ ६॥ चेकितान धृष्टकेतु । काशिश्वरु विक्रांतु । उत्तमौज नृपनाथु । शैब्य देख ॥ ९९ ॥ हा कुंतिभोजु पाहे । एथ युधामन्यु आला आहे । आणि पुरुजितादि राय हे । सकळ देखे ॥ १००॥ हा सुभद्रहृदयनंदनु । जो अपरु नवा अर्जुनु । तो अभिमन्यु म्हणे दुर्योधनु । देखे द्रोणा ॥ १०१॥ आणिकही द्रौपदीकुमर । के सकळही महारथी वीर । मिती नेणिजे अपार । मीनले आथि ॥ १०२ ॥ अस्माकं तु विशिष्टा ये तान् निबोध द्विजोत्तम । नायका मम सैन्यस्य संज्ञार्थं तान् ब्रवीमि ते ॥ ७॥ भवान् भीष्मश्च कर्णश्च कृपश्च समिंतिंजय: । अश्वत्थामा विकर्णश्च सोमदत्तिस्थैव च ॥ ८॥ आतां आमुचां दळीं नायक । जे रूढ वीर सैनिक । ते प्रसंगे आइक । सांगिजती ॥ १०३॥ उद्देशें एक दोनी । जायिजती बोलोनी । तुम्हीआदिकरूनि । मुख्य जे जे ॥ १०४॥ हा भीष्मु गंगानंदनु । जो प्रतापतेजस्वी भानू । रिपुगजपंचाननु । कर्ण वीरु ॥ १०५ ॥ या एकेकाचेनि मनोव्यापारें । हे विश्व होय संहरे । हा कृपाचार्य न पुरे । एकलाचि ॥ १०६॥ एथ विकर्ण वीरु आहे । हा अश्वत्थामा पैल पाहें । याचा अडदरु सदा वाहे । कृतांतु मनीं ॥ १०७॥ समितिंजयो सोमदत्ति । ऐसे आणिकही बहुत आहाती ॥ जयाचिया बळा मिती । धाताही नेणे ॥ १०८॥ अन्ये च बहव: शूरा मदर्थे त्यक्तजीविता: । नानाशस्त्रप्रहरण: सर्वे युद्धविशरद: ॥ ९॥ जे शस्त्रविद्यापारंगत । मंत्रावतार मूर्त । हो कां जे अस्त्रजात । एथूनि रूढ ।। १०९॥ हे अप्रतिमल्ल जगीं । पुरता प्रतापु अंगी । परी सर्व प्राणें मजचिलागी । आराइले असती ॥ ११०॥ पतिव्रतेचे हृदय जैसे । पतीवांचूनि न स्पर्शे । मी सर्वस्व या तैसे । सुभटांसी ॥ १११॥ आमुचिया काजाचेनि पाडें । देखती आपुलें जीवित थोकडें । ऐसे निरवधि चोखडे । स्वामिभक्त ॥ ११२॥ झुंजती कुळकणी जाणती । कळे कीर्तीसी जिती । हे बहु असो क्षात्रनीती । एथोनियां ॥ ११३॥ ऐसें सर्वापरी पुरते । वीर दळी आमुतें । आतां काय गणूं यांतें । अपार हे ॥ ११४॥ अपर्याप्तं तदस्माकं बलं भीष्माभिरक्षितम् । पर्याप्तं त्विदमेषां बलं भीमाभिरक्षितम् ॥ १०॥ वरी क्षत्रीयांमाजि श्रेष्ठु । जो जगजेठी गा सुभटु । तया दळवैपणाचा पाटु । भीष्मासी पैं ॥ ११५॥ आतां याचेनि बळें गवसलें । हें दुर्ग जैसे पन्नासीलें । येणे पाडे थेंकुले । लोकत्रय ॥ ११६॥ आधींच समुद्र पाहीं । तेथ दुवाडपणा कवणा नाहीं ॥ मग वडवानळु तैसेयाही । विरजा जैसा ॥ ११७॥ ना तरी प्रलयवह्नि महावातु । या दोघां जैसा सांघातु । तैसा हा गंगासुतु । सेनापति ॥ ११८॥ आतां येणेंसि कवण भिडे । हे पांडव सैन्य कीर थोडें । ओइचलेनि पाडे । दिसत असे ॥ ११९॥ वरी भीमसेन बेथु । तो जाहला असे सेनानाथु । ऐसें बोलोनि हे मातु । सांडिली असे ॥ १२०॥ अयनेषु च सर्वेषु यथाभागमवस्थिताः । भीष्ममेवाभिरक्षन्तु भवन्तः सर्व एव हि ॥ ११॥ मग पुनरपि काय बोले । सकळ सैनिकांते म्हणितलें । आता दळभार आपुलाले । सरसे करा ॥ १२१॥ जिया जिया अक्षौहिणी । तिये तिये आरणी । वरगण कवणकवणी । महारथिया ॥ १२२॥ तेणे तिया आवरिजे । भीष्मातळीं राहिजे । द्रोणाते म्हणिजे । तुम्हीं सकळ ॥ १२३॥ हाचि एकु रक्षावा । मी तैसा हा देखावा । येणें दळभारु आघवा । साचु आमुचा॥ १२४॥ तस्य स‍नयन् हर्षं कुरुवृद्धः पितामहः । सिंहनादं विनद्योच्चैः शंखं दध्मौ प्रतापवान् ॥ १२॥ या राजाचिया बोला । सेनापति संतोषला। मग तेणे केला । सिंहनादु ॥ १२५॥ तो गाजत असे अद्भुतु । दोन्ही सैन्यांआंतु । प्रतिध्वनि न समातु । उपजत असे ॥ १२६॥ तयाचि तुलगासवे । वीरवृत्तिचेनि थावें । दिव्य शंख भीष्मदेवें । आस्फुरिला ॥ १२७॥ ते दोन्ही नाद मिनले । तेथ त्रैलोक्य बधिरभूत जाहलें । जैसें आकाश कां पडिलें । तुटोनियां ॥ १२८॥ घडघडीत अंबर । उचंबळत सागर । क्षोभलें चराचर । कांपत असे ॥ १२९॥ तेणें महाघोषगजरें । दुमदुमताती गिरिकंदरें । तंव दलामाजि रणतुरें । आस्फारिलीं ॥१३०॥ ततः शंखाश्च भैर्यश्च पणवानकगोमुखः । सहसैवाभ्यहन्यन्त स शब्दस्तुमुलोऽभवत् ॥१३॥ उदंड सैंघ वाजतें । भयानकें खाखाते । महाप्रळयो जेथें । धाकडांसी ॥ १३१ ॥ भेरी निशाण मांदळ । शंख काहळा भोंगळ । आणि भयासुर रणकोल्हाळ । सुभटांचे ॥ १३२॥ आवेशें भुजा त्राहाटिती । विसणैले हांका देती । जेथ महामद भद्रजाती । आवरती ना ॥ १३३॥ तेथ भेडांची कवण मातु । कांचया केर फिटतु । जेणें दचकला कृतांतु । आंग नेघे ॥ १३४॥ एकां उभयतांचे प्राण गेले । चांगांचे दांत बैसले । बिरुदांचे दादुले । हिंवताती ॥ १३५॥ ऐसा अद्भुत तूरबंबाळु । ऐकोनि ब्रह्मा व्याकुळु । देव म्हणती प्रळयकाळु । ओढवला आजि ॥ १३६॥ ऐसी स्वर्गीं मातु । देखोनि तो आकांतु । तंव पांडवदळा आंतु । वर्तलें कायी ॥ १३७॥ हो कां निजसार विजयाचे । कीं ते भांडार महातेजाचे । जेथ गरुडाचिचे जावळिये । कांतले चार्‍ही ॥ १३८॥ ततः श्वेतैर्हयैर्युक्ते महति स्यन्दने स्थितौ । माधवः पांडवश्चैव दिव्यौ शंखौ प्रदध्मतुः ॥ १४॥ की पाखांचा मेरु जैसा । रहंवरु मिरवितसे तैसा । तेजें कोंदटलिया दिशा जयाचेनि ॥१३९॥ जेथ अश्ववाहकु आपण । वैकुंठीचा राणा जाण । तया रथाचे गुण । काय वर्णूं ॥ १४०॥ ध्वजस्तंभावरी वानरु । तो मूर्तिमंत शंकरु । सारथी शारङधरु । अर्जुनेसीं ॥ १४१॥ देखा नवल तया प्रभूचें । प्रेम अद्भुत भक्तांचे । जे सारथ्य पार्थाचें । करीतु असे ॥ १४२॥ पाईकु पाठीसीं घातला । आपण पुढां राहिला । तेणें पांचजन्यु आस्फुरिला । अवलीळाचि ।। १४३॥ पांचजन्यं हृषीकेशो देवदत्तं धनंजयः । पौंड्रं दध्मौ महाशंखं भीमकर्मा वृकोदरः ॥ १५॥ परी तो महाघोषु थोरु । गाजत असे गंहिरु । जैसा उदैला लोपि दिनकरु । नक्षत्रांते ॥ १४४॥ तैसें तुरबंबाळु भंवते । कौरवदळी गाजत होते । ते हारपोनि नेणों केऊते । गेले तेथ ॥ १४५॥ तैसाचि देखे येरें । निनादें अति गंहिरे । देवदत्त धनुर्धरे । आस्फुरिला ॥ १४६॥ ते दोनी शब्द अचाट । मिनले एकवट । तेथ ब्रह्मकटाह शतकूट । हों पाहत असे ॥ १४७॥ तंव भीमसेनु विसणैला । जैसा महाकाळु खवळला । तेणें पौंड्र आस्फुरिला । महाशंखु ॥ १४८॥ अनंतविजयं राजा कुंतीपुत्रो युधिष्ठिरः । नकुलः सहदेवश्चं सुघोष्मणिपुष्पकौ ॥ १६॥ तो महाप्रलयजलधरु । जैसा घडघडिला गंहिरु । तंव अनंतविजयो युधिष्ठिरु । आस्फुरित असे ॥ १४९॥ नकुळें सुघोषु । सहदेवे मणिपुष्पकु । जेणें नादें अतंकु । गजबजला असे ॥ १५०॥ काश्यश्च परमेश्वासः शिखंडी च महारथः । दृष्टद्युम्नो विराटश्च सातकिश्चापराजितः ॥ १७॥ द्रुपदो द्रौपदेयाश्च सर्वेशः पृथिवीपते । सौभद्रश्च महाबाहुः शंखान् दध्मुः पृथक् पृथक् ॥ १८॥ तेथ भूपती होते अनेक । द्रुपद द्रौपदेयादिक । हा काशीपती देख । महाबाहु ॥ १५१॥ तेथ अर्जुनाचा सुतु । सात्यकि अपराजितु । दृष्टद्युम्नु नृपनाथु । शिखंडी हन ॥ १५२॥ विराटादि नृपवर । जे सैनिक मुख्य वीर । तिहीं नाना शंख निरंतर । आस्फुरिले ॥ १५३॥ तेणें महाघोषनिर्घातें । शेषकूर्म अवचिते । गजबजोनि भूभारातें । सांडूं पाहती ॥ १५४॥ तेथ तिन्हीं लोक डंडळित । मेरु मांदार आंदोळित । समुद्रजळ उसळत । कैलासवेरी ॥ १५५॥ स घोषो धार्त्रराष्ट्राणां हृदयानि व्यदारयत् । नभश्च पृथिवींश्चैव तुमुलो व्यनुनादयन् ॥ १९॥ पृथ्वीतळ उलथों पाहत । आकाश असे आसुडत । तेथ सडा होत । नक्षत्रांचा ।। १५६॥ सृष्टि गेली रे गेली ॥ देवां मोकळवादी जाहली । ऐशी एक टाळी पिटिली । सत्यलोकीं । १५७ ॥ दिहाचि दिन थोकला । जैसा प्रलयकाळ मांडला । तैसा हाहाकारु उठिला । तिन्हीं लोकीं ॥ १५८॥ तंव आदिपुरुषु विस्मितु । म्हणे झणें होय पां अंतु । मग लोपला अद्भुतु । संभ्रमु तो ॥ १५९॥ म्हणोनि विश्व सांवरले । एर्‍हवीं युगांत होतें वोडवले । जै महाशंख आस्फुरिले । कृष्णादिकीं ॥ १६०॥ तो घोष तरी उपसंहरला । परी पडिसाद होता राहिला ॥ तेणें दळभार विध्वंसिला । कौरवांचा ॥ १६१॥ तो जैसा गजघटाआंतु । सिंह लीला विदारितु । तैसा हृदयातें भेदितु । कौरवांचिया ॥ १६२॥ तो गाजत जंव आइकती । तंव उभेचि हिये घालिती । एकमेकांते म्हणती । सावध रे सावध ॥ १६३॥ अथ व्यवस्थितान् दृष्टवा धार्तराष्ट्रानं कपिध्वजः । प्रवृत्ते शस्त्रसंपाते धनुरुद्यम्य पांडवः ॥ २०॥ तेथ बळें प्रौढीपुरते । जे महारथी वीर होते । तिहीं पुनरपि दळातें । आवरिलें ॥ १६४॥ मग सरिसपणें उठावले । दुणावटोनि उचलले । तया दंडी क्षोभलें । लोकत्रय ॥ १६५॥ तेथ बाणवरी धनुर्धर । वर्षताती निरंतर । जैसे प्रलयांत जलधर । अनिवार का ॥ १६६॥ तें देखलिया अर्जुनें । संतोष घेऊनि मने । मग संभ्रमे दिठी सेने । घालितसे ॥ १६७॥ तंव संग्रामीं सज्ज जाहले । सकळ कौरव देखिले । मग लीला धनुष्य उचलिले । पंडुकुमरें ॥ १६८॥ हृषीकेशं तदा वाक्यमिदमाह महीपते । अर्जुन उवाच - सेनयोरुभयोर्मध्ये रथं स्थापय मेऽच्युत ॥ २१। ते वेळीं अर्जुन म्हणतसे देवा । आतां झडकरी रथु पेलावा । नेऊनि मध्यें घालावा । दोहीं दळां ॥ १६९॥ यावदेतान् निरिक्षेऽहं योद्धुकामानवस्थितान् । कैर्मया सह योद्धव्यस्मिन् रणसमुद्यमे ॥ २२॥ योत्स्यमानानवेक्षेऽहं य एतेऽत्र समागतः । धार्तराष्ट्रस्य दुर्बुद्धेर्युद्धे प्रियचिकिर्षवः ॥ २३॥ जंव मी नावेक । हे सकळ वीर सैनिक । न्याहळीन अशेख । झुंजते जे ॥ १७०॥ एथ आले असती आघवे । परी कवणेंसी म्यां झुंजावे । हे रणीं लागे पहावें । म्हणऊनियां ॥ १७१॥ बहुतकरुनि कौरव । हे आतुर दुःस्वभाव । वाटिवांवीण हांव । बांधिती झुंजीं ॥ १७२॥ झुंजाची आवडी धरती । परी संग्रामी वीर नव्हती । हे सांगेन रायाप्रती । काय संजयो म्हणे । १७३॥ संजय उवाच: एवमुक्तो हृषीकेशो गुडाकेशेन भारत । सेनयोरुभयोर्मध्ये स्थापयित्वा रथोत्तमम् ॥ २४॥ आइका अर्जुन इतुकें बोलिला । तंव कृष्णें रथु पेलिला । दोहीं सैन्यामाजि केला । उभा तेणें ॥ १७४॥ भीष्मद्रोणप्रमुखतः सर्वेषां च महीक्षिताम् । उवाच पार्थ पश्यैतान् समवेतान् कुरुनिति ॥ २५॥ तत्रापश्यत् स्थितान् पार्थः पितृनथ पितामहान् । आचार्यान् मातुलान् भ्रातृन् पुत्रान् पौत्रान् सखींस्थता ॥ २६॥ श्वशुरान् सुहृदश्चैव सेनयोरुभयोरपि । तान् समीक्ष स कौंतेयः सर्वान् बन्धूनवस्थितान् ॥ २७॥ जेथ भीष्माद्रोणादिक । जवळिकेचि सन्मुख । पृथिविपति आणिक । बहुत आहाति ॥ १७५॥ तेथ स्थिर करूनि रथु । अर्जुन असे पाहतु । तो दळभार समस्तु । संभ्रमेसी ॥ १७६॥ मग देवा म्हणे देख देख । हे गोत्रगुरु अशेख । तंव कृष्णा मनीं नावेक । विस्मो जाहला ॥ १७७॥ तो आपणयां आपण म्हणे । एथ कायि कवण जाणे । हें मनीं धरिले येणें । परि कांही आश्चर्य असे ॥ १७८॥ ऐसी पुढील से घेतु । तो सहजें जाणे हृदयस्थु । परि उगा असे निवांतु । तिये वेळीं ॥ १७९॥ तंव तेथ पार्थु सकळ । पितृपितामह केवळ । गुरू बंधु मातुळ । देखता जाहला ॥ १८०॥ इष्टमित्र आपुले । कुमरजन देखिले । हे सकळ असती आले । तयांमाजि ॥ १८१॥ सुहृज्जन सासरे । आणिकही सखे सोईरे । कुमर पौत्र धनुर्धरें । देखिले तेथ ॥ १८२॥ जयां उपकार होते केले । कां आपदीं जे राखिले । हे असो वडील धाकुले - । आदिकरुनि ॥ १८३॥ ऐसे गोत्रचि दोहीं दळीं । उदित जालें असे कळीं । हें अर्जुने तिये वेळीं । अवलोकिलें ॥ १८४॥ कृपया परयाऽऽविष्टो विषीदन्नमब्रवीत । तेथ मनीं गजबज जाहली । आणि आपैसी कृपा आली । तेणें अपमानें निघाली । वीरवृत्ति ॥ १८५ ॥ जिया उत्तम कुळींचिया होती । आणि गुणलावण्य आथी । तिया आणिकींते न साहति । सुतेजपणें ॥ १८६॥ नविये आवडीचेनि भरें । कामुक निजवनिता विसरे । मग पाडेंविण अनुसरें । भ्रमला जैसा ॥ १८७॥ कीं तपोबळें ऋद्धी । पातलिया भ्रंशे बुद्धी । मग तया विरक्ततासिद्धी । आठवेना॥ १८८॥ तैसें अर्जुना तेथ जाहले । असतें पुरुषत्व गेले । जें अंतःकरण दिधले । कारुण्यासी ॥ १८९॥ देखा मंत्रज्ञु बरळु जाये । मग तेथ कां जैसा संचारु होये । तैसा तो धनुर्धर महामोहें । आकळिला ॥ १९०॥ म्हणऊनि असता धीरु गेला । हृदया द्रावो आला । जैसा चंद्रकळीं सिंपिला । सोमकांतु ॥ १९१॥ तयापरी पार्थु । अतिस्नेहें मोहितु । मग सखेद असे बोलतु । अच्युतेसी ॥ १९२॥ दृष्ट्वेनं स्वजनं कृष्ण युयुत्सुं समुपस्थिताम् ।।२८॥ सीदन्ती मम गात्राणि मुखं च परिशुष्यति । वेपथुश्च शरीरे मे रोमाहर्षश्च जायते ॥ २९॥ गांडीवम् स्त्रंसते हस्तात् त्वक् चैव परिदह्यते । न च शक्नोम्यवस्थातुं भ्रमतीव च मे मनः ॥ ३०॥ तो म्हणे अवधारी देवा । म्यां पाहिला हा मेळावा । तंव गोत्रवर्गु आघवा । देखिला एथ ॥ १९३॥ हे संग्रामीं अति उद्यत । जाहाले असती कीर समस्त । पण आपणपेयां उचित । केवीं होय ॥ १९४॥ येणें नांवेंचिं नेणों कायी । मज आपणपें सर्वथा नाहीं । मन बुद्धी ठायीं । स्थिर नोहे ॥ १९५ ॥ देखें देह कांपत । तोंड असे कोरडें होत । विकळता उपजत । गात्रांसी ॥ १९६ ॥ सर्वांगा कांटाळा आला । अति संतापु उपनला । तेथ बेंबळे हातु गेला । गांडीवाचा ॥ १९७ ॥ तें न धरताचि निष्टलें । परि नेणेंचि हातोनि पडिले । ऐसे हृदय असे व्यापिलें । मोहें येणें ॥ १९८ ॥ जें वज्रापासोनि कठिण । दुर्धर अतिदारुण । तयाहून असाधारण । हें स्नेह नवल ॥ १९९ ॥ जेणे संग्रामी हरू जिंतिला । निवातकवचांचा ठावो फेडिला । तो अर्जुन मोहें कवळिला । क्षणामाजि ॥ २०० ॥ जैसा भ्रमर भेदी कोडें । भलतैसें काष्ठ कोरडें । परि कळिकेमाजीं सापडें । कोवळियें ॥ २०१ ॥ तेथ उत्तीर्ण होईल प्राणें । परीं ते कमळदळु चिरूं नेणे । तैसे कठीण कोवळेंपणे । स्नेह देखा ॥ २०२ ॥ हे आदिपुरुषाची माया । ब्रह्मेयाहि नयेचि आया । म्हणऊनी भुलविला ऐकें राया । संजयो म्हणे ॥ २०३ ॥ अवधारीं मग तो अर्जुनु ।देखोनि सकळ स्वजनु । विसरला अभिमानु । संग्रामींचा ॥ २०४ ॥ कैसी नेणों सदयता । उपनली येथे चित्ता । मग म्हणे कृष्णा आता । नसिजे एथ ॥ २०५ ॥ माझें अतिशय मन व्याकुळ । होतसे वाचा बरळ । जे वधावे हे सकळ । येणें नांवे ॥ २०६ ॥ निमितानि च पश्यामि विपरीतानि केशव । न च श्रेयोऽनुपश्यामि हत्वा स्वजनमाहवे ॥ ३१ ॥ या कौरवां जरी वधावें । तरी युधिष्ठिरादिक कां न वधावे । हे येर येर आघवे । गोत्रज आमुचे ॥ २०७ ॥ म्हणोनि जळो हें झुंज । प्रत्यया न ये मज । एणें काय काज । महापापें ॥ २०८ ॥ देवा बहुतं परीं पाहता । एथ वोखटें होईल झुंजतां । वर काहीं चुकवितां । लाभु आथी ॥ २०९ ॥ न काङक्षे विजयं कृष्ण न च राज्य सुखानि च । किं नो राज्येन गोविंद किं भोगैर्जीवितेन वा ॥ ३२ ॥ येषामर्थे काङक्षितं नो राज्यं भोगाः सुखानि च । ते इमेऽवस्थिता युद्धे प्राणांस्त्यक्त्वा धनानि च ॥ ३३ ॥ तया विजयवृत्ती कांही । मज सर्वथा काज नाहीं । एथ राज्य तरी कायी । हें पाहुनियां ॥ २१० ॥ यां सकळांते वधावे । मग जे भोग भोगावे । ते जळोत आघवे । पार्थु म्हणे ॥ २११ ॥ तेणें सुखेविण होईल । तै भलतेही साहिजेल । वरि जीवितही वेंचिजेल । याचिलागीं ॥ २१२ ॥ परीं यासी घातु कीजे । मग आपण राज्य भोगिजे । हे स्वप्नींही मन माझे । करूं न शके ॥ २१३ ॥ तरी आम्ही का जन्मावें । कवणालागीं जियावें । जें वडिलां यां चिंतावें । विरुद्ध मनें ॥ २१४ ॥ पुत्रातें इप्सी कुळ । तयाचें कायि हेंचि फळ । जे निर्दाळिजे केवळ । गोत्र आपुले ॥ २१५ ॥ हें मनींचि केवि धरिजे । आपण वज्राचेयां बोलिजे । वरी घडे तरी कीजे । भले एयां ॥ २१६ ॥ आम्हीं जें जें जोडावें । तें समस्तीं इहीं भोगावें । हे जीवितही उपकारावें । काजीं यांचां ॥ २१७ ॥ आम्ही दिगंतीचे भूपाळ । विभांडूनि सकळ । मग संतोषविजे कुळ । आपुलें जें ॥ २१८ ॥ तेचि हे समस्त । परी कैसें कर्म विपरीत । जे जाहले असती उद्यत । झुंजावया ॥ २१९ ॥ अंतौरिया कुमरें । सांडोनियां भांडारें । शस्त्राग्रीं जिव्हारें । आरोपुनी ॥ २२० ॥ ऐसियांते कैसेनि मारुं । कवणावरी शस्त्र धरूं । निज हृदया करूं । घातु केवीं ॥ २२१ ॥ आचार्याः पितरः पुत्रास्तथैव च पितामहः । मातुलः श्वशुराः पौत्राः श्यालाः संबंधिनस्तथा ॥ ३४॥ हे नेणसी तूं कवण । परी पैल भीष्म द्रोण । जयांचे उपकार असाधारण । आम्हां बहुत ॥ २२२ ॥ एथ शालक सासरे मातुळ । आणी बंधु कीं हें सकळ । पुत्र नातू केवळ । इष्टही असती ॥ २२३ ॥ अवधारीं अति जवळिकेचे । हे सकळही सोयरे आमुचे । म्हणोनि दोष आथि वाचे । बोलतांचि ॥ २२४ ॥ एतान्न हन्तुमिछामि घ्नतोऽपि मघुसूदन । अपि त्रैलोक्यराज्यस्य हेतोः किं न महीकृते ॥ ३५ ॥ हे वरी भलतें करितु । आंताचि एथें मारितु । परि आपण मनें घातु । न चिंतावा ॥ २२५ ॥ त्रैलोक्यींचे अनकळित । जरी राज्य होईल एथ । तरी हें अनुचित । नाचरें मी ॥ २२६ ॥ जरी आज एथ ऐसें कीजे । तरी कवणांचा मनीं उरिजे । सांग मुख केवीं पाहिजे । तुझे कृष्णा ॥ २२७ ॥ निहत्य धार्तराष्ट्रान्नः का प्रीतिः स्याज्जनार्दन । पापनेवाश्रयेदस्मान्हत्वैतानाततायिनः ॥ ३६ ॥ जरी वधु करूनी गोत्रजांचा । तरी वसौटा होऊन दोषांचा । मज जोडलासि तूं हातींचा । दूरी होसी ॥ २२८ ॥ कुळहरणीं पातकें । तिये आंगीं जडती अशेखें । तयें वेळी तूं कवण कें । देखावासी ॥ २२९ ॥ जैसा उद्यानामाजीं अनळु । संचरला देखोनि प्रबळु । मग क्षणभरी कोकिळु । स्थिर नोहे ॥ २३० ॥ सकर्दम सरोवरु । अवलोकूनि चकोरु । न सेवितु अव्हेरु । करूनि निघे ॥ २३१ ॥ तयापरी तूं देवा । मज झकों न येसी मावा । जरी पुण्याचा वोलावा । नाशिजेल ॥ २३२ ॥ तस्मान्नार्हा वयं हन्तुम् धार्तराष्ट्रान्स्वबांधवान् । स्वजनं हि कथं हत्वा सुखिनः स्याम माधव ॥ ३७ ॥ म्हणोनि मी हें न करीं । इये संग्रामीं शस्त्र न धरीं । हें किडाळ बहुतीं । परीं दिसतसे ॥ २३३ ॥ तुझा अंतराय होईल । मग सांगें आमचें काय उरेल । तेणें दुःखे हियें फुटेल । तुजवीण कृष्णा ॥ २३४ ॥ म्हणावूनि कौरव हे वधिजती । मग आम्हीं भोग भोगिजती । हे असो मात अघडती । अर्जुन म्हणे ॥ २३५ ॥ यद्यप्यते न पश्यंति लोभोपहृतचेतसः । कुलक्षयकृतंदोषं मित्रद्रोहे च पातकम् ॥ ३८ ॥ कथं ज्ञेयमस्माभिः पापादस्मान्निवर्तितुम् । कुलक्षयकृतम् दोषं प्रपश्यद्भिर्जनार्दन ॥ ३९ ॥ हे अभिमानपदे भुलले । जरी पां संग्रामा आले । तर्‍ही आम्हीं हित आपुलें । जाणावें लागे ॥ २३६ ॥ हें ऐसें कैसें करावें । जे आपुले आपण मारावे । जाणत जाणतांचि सेवावें । कालकूट ॥ २३७ ॥ हां जी मार्गीं चालतां । पुढां सिंह जाहला अवचितां । तो तंव चुकवितां । लाभु आथी ॥ २३८ ॥ असता प्रकाशु सांडावा । मग अंधकूप आश्रावा । तरी तेथ कवणु देवा । लाभु सांगे ॥ २३९ ॥ का समोर अग्नि देखोनी । जरी न वचिजे वोसंडोनी । तरी क्षणा एका कवळूनि । जांळू सके ॥ २४०॥ तैसे दोष हे मूर्त । अंगी वाजों असती पहात । हें जाणतांही केवीं एथ । प्रवर्तावें ॥ २४१ ॥ ऐसें पार्थ तिये अवसरीं । म्हणे देवा अवधारीं । या कल्मषाची थोरी । सांगेन तुज ॥ २४२ ॥ कुलक्षये प्रणश्यंति कुलधर्माः सनातनः । धर्मे नष्टे कुलं कृत्सनमधर्मोऽभिभवत्युत ॥ ४० ॥ जैसें काष्ठें काष्ठ मथिजे । येथ वन्हि एक उपजे । तेणें काष्ठजात जाळिजे । प्रज्वळलेनि ॥ २४३ ॥ तैसा गोत्रींची परस्परें । जरी वधु घडे मत्सरें । तरी तेणें महादोषें घोरें । कुळचि नाशे ॥ २४४॥ म्हणवूनि येणें पापें । वंशजधर्मु लोपे । मग अधर्मुचि आरोपे । कुळामाजि ॥ २४५ ॥ अधर्माभिभवात् कृष्ण प्रदुष्यंति कुलस्त्रियः । स्त्रीसु दुष्टासु वार्ष्णेय जायते वर्णसंकरः ॥ ४१ ॥ एथ सारासार विचारावें । कवणे काय आचरावें । आणि विधिनिषेध अघवे । पारुषति ॥ २४६ ॥ असता दीपु दवडीजे । मग अंधकारीं राहाटिजे । जे उजूंचि का आडळिजे । जयापरी ॥ २४७ ॥ तैसा कुळीं कुळक्षयो होय । तये वेळी तो आद्य धर्मु जाय । मग आन कांहीं आहे । पापांवाचुनि ॥ २४८ ॥ जैं यमनियम ठाकती । तेथ इंद्रियें सैरा विचरती । म्हणवूनि व्यभिचार घडती । कुळस्त्रियांसी ॥ २४९ ॥ उत्तम अधमीं संचरती । ऐसे वर्णावर्ण मिसळती । तेथ समूळ उपडती । जातिधर्म ॥ २५० ॥ जैसी चोहटाचिया बळी । पाविजे सैरा काऊळीं । तैसीं महापापें कुळीं प्रवेशती ॥ २५१ ॥ संकरो नरकायैव कुलघ्नानां कुलस्य च । पतंति पितरि ह्येषां लुप्तपिंडिदकक्रियाः ॥ ४१॥ मग कुळा देखा अशेखा । आंणि कुळघातका । येरयेरा नरक । जाणें आथी ॥ २५२ ॥ देखें वंशवृद्धि समस्त । यापरी होय पतित । मग मग वोवांडिती स्वर्गस्थ । पूर्वपुरुष ॥ २५३ ॥ जेथ नित्यादि क्रिया ठाके । आणि नैमित्तिक पारुखे । तेथ कवणा तिळोदकें । कवण अर्पी ॥ २५४ ॥ तरी पितर काय करिती । कैसेनि स्वर्गीं बसती । म्हणोनि तेही येती । कुळापासी ॥ २५५ ॥ जैसा नखाग्रीं व्याळु लागे । तो शिखांत व्यापी वेगें । तेवी आब्रह्म कुळ अवघें । आप्लविजे ॥ २५६ ॥ दोषैरेतैः कुलघ्नानां वर्णसंकरकारकैः । उत्साद्यंते जातिधर्माः कुलधर्माश्च शाश्वतः ॥ ४३ ॥ उत्सन्नकुलधर्माणां मनुष्याणां जनार्दन । नरके नियतं वासो भवतीत्यनुशुश्रुम ॥ ४४ ॥ अहो वत महत् पापं कर्तुं व्यवसिता वयमं । यद् राज्यसुखलोभेन हन्तुं स्वजनमुद्यताः ॥ ४५ ॥ देवा अवधारी आणिक एक । एथ घडे महापातक । जै संगदोषें हा लौकिक । भ्रंशु पावे ॥ २५७ ॥ जैसा घरीं आपुला । वानिवसे वन्ही लागला। तो आणिकांही प्रज्वळिला । जाळुनि घाली ॥ २५८ ॥ तैसिया तया कुळसंगती । जे जे लोक वर्तती । तेही बाधु पावती । निमित्तें येणें ॥ २५९ ॥ तैसें नाना दोषें सकळ । अर्जुन म्हणे तें कुळ । मग महाघोर केवळ । निरय भोगी ॥ २६० ॥ पडिलिया तिये ठायीं । मग कल्पांतीही उगंडु नाही । येसणें पतन कुळक्षयीं । अर्जुन म्हणे ॥ २६१ ॥ देवा हें विविध कानीं ऐकिजे । परि अझुनिवरी त्रासु नुपजे । हृदय वज्राचें हें काय कीजे । अवधारी पां ॥ २६२ ॥ अपेक्षिजे राज्यसुख । जयालागीं तें तंव क्षणिक । ऐसे जाणतांही दोख । अव्हेरू ना ॥ २६३ ॥ हे वडिल सकळ आपुले । वधावया दिठी सूदले । सांग पां काय थेकुलें । घडले आम्हा ॥ २६४ ॥ यदि मामप्रतीकारमशस्त्रतं शस्त्रपाणयः । धार्तराष्ट्रा रणे हन्युस्तनं मे क्षेमतरं भवेत् ॥ ४६ ॥ आतां यावरी जें जियावें । तयापासूनि हें बरवे । जे शस्त्र सांडूनि साहावे । बाण त्यांचे ॥ २६५ ॥ तयावरी होय जितुकें । तें मरणही वरी निकें । परी येणें कल्मषें । चाड नाहीं ॥ २६६ ॥ ऐसें देखोनि सकळ । अर्जुनें आपुलें कुळ । मग म्हणे राज्य तें केवळ । निरयभोगु ॥ २६७ ॥ संजय उवाचः एवमुक्तवार्जुन: संख्ये रथोपस्य उपाविशत् । विसृज्य सशरं चापं शोकसंविग्नमानसः ॥ ४७ ॥ ऐसें तिये अवसरीं । अर्जुन बोलिला समरीं । संजयो म्हणे अवधारी । धृतराष्ट्रातें ॥ २६८ ॥ मग अत्यंत उद्वेगला । न धरत गहिंवरू आला । तेथ उडी घातली खालां । रथौनियां ॥ २६९ ॥ जैसा राजकुमरु पदच्युतु । सर्वथा होय उपहृतु । कां रवि राहुग्रस्तु । प्रभाहीनु ॥ २७० ॥ ना तरी महासिद्धीसंभ्रमें । जिंतला त्रासु भ्रमे । मग आकळुनि कामें । दीनु कीजे ॥ २७१ ॥ तैसा तो धनुर्धरु । अत्यंत दुःखें जर्जरु । दिसे जेथ रहंवरु । त्यजिला तेणें ॥ २७२ ॥ मग धनुष्यबाण सांडिले । न धरत अश्रुपात आले । ऐसें ऐके राया तेथ वर्तलें । संजयो म्हणे ॥ २७३ ॥ आता यावरी तो वैकुंठ्नाथु । देखोनि सखेद पार्थु । कवणेपरी परमार्थु । निरुपील ॥ २७४ ॥ ते सविस्तर पुढारी कथा । अति सकौतुक ऐकतां । ज्ञानदेव म्हणे आतां निवृत्तिदासु ॥ २७५ ॥ प्रथम अध्याय समाप्त 4 1090 2005-03-27T16:17:03Z 203.197.89.222 # [[गीताई अध्याय पहिला]] # [[गीताई अध्याय दुसरा]] # [[गीताई अध्याय तिसरा]] # [[गीताई अध्याय चवथा ]] # [[गीताई अध्याय पाचवा ]] # [[गीताई अध्याय सहावा ]] # [[गीताई अध्याय सातवा ]] # [[गीताई अध्याय आठवा ]] # [[गीताई अध्याय नववा ]] # [[गीताई अध्याय दहावा ]] # [[गीताई अध्याय अकरावा ]] # [[गीताई अध्याय बारावा ]] # [[गीताई अध्याय तेरावा ]] # [[गीताई अध्याय चौदावा ]] # [[गीताई अध्याय पंधरावा ]] # [[गीताई अध्याय सोळावा ]] # [[गीताई अध्याय सतरावा ]] # [[गीताई अध्याय अठरावा ]] [[ full text on one page ]] 5 1091 2004-10-28T13:26:27Z Shantanuo 3 धृतराष्ट्र म्हणाला त्या पवित्र कुरू-क्षेत्री पांडूचे आणि आमुचे । युध्दार्थ जमले तंव्हा वर्तले काय संजया ॥ १ ॥ संजय म्हणाला पाहिली पांडवी सेना सज्ज दुर्योधने तिथे । मग गेला गुरूंपाशी त्यांस हे वाक्य बोलिला ॥ २॥ गुरूजी तुमचा शिष्य शाहणा द्रुपदात्मज । विशाळ रचिले त्याने पहा पंडव सैन्य हे ॥ ३ ॥ ह्यात शूर धनुर्धारी युद्धी भीमार्जुनासम । महारथी तो द्रुपद विराट-नृप सात्यकी ॥ ४ ॥ धृष्टकेतू तसा शूर काश्य तो चेकितान हि । पुरूजित कुंतीभोजीय आणि शैब्य नरोत्तम ॥ ५ ॥ उत्तमौजा हि तो वीर युधामन्यु हि विक्रमी । सौभद्र आणि ते पुत्र द्रौपदीचे महा-रथी ॥ ६॥ आता जे आमुच्यातील सैन्याचे मुख्य नायक । सांगतो जाणण्यासाठी घ्यावे लक्षात आपण ॥ ७ ॥ स्वतां आपण हे भीष्म यशस्वी कृप कर्ण तो । अश्वत्थामा सौमदत्ति जयद्रथ विकर्ण हि ॥ ८ ॥ अनेक दुसरे वीर माझ्यासाठी मरावया । सजले सर्व शस्त्रांनी झुंजणारे प्रवीण जे ॥ ९ ॥ अफाट आमुचे सैन्य भीष्मांनी रक्षिले असे । मोजके पांडवांचे हे भीमाने रक्षिले असे ॥ १० ॥ राहूनी आपुल्या स्थानी जेथे ज्यास नियोजिले । चहूंकडूनी भीष्मांस रक्षाल सगळेजण ॥ ११ ॥ हर्षवीत चि तो त्यास सिंह-नाद करूनिया । प्रतापी वृद्ध भीष्मांनी मोठ्याने शंख फुंकिला ॥ १२ ॥ तत्क्षणी शंखभैर्यादि रणवाद्ये विचित्र चि । एकत्र झडली तेंव्हा झाला शब्द भयंकर ॥ १३ ॥ इकडे शुभ्र घोड्यांच्या मोठ्या भव्य रथातुनी । माधवे अर्जुने दिव्य फुंकिले शंख आपुले ॥ १४ ॥ पांचजन्य हृषिकेशे देवदत्त धनंजये । पौंड्र तो फुंकिला भीमे महाशंख महाबळे ॥ १५ ॥ तेंव्हा अनंतविजय धर्मराजे युधिष्ठीरे । नकुले सहदेवे हि सुघोष मणि-पुष्पक ॥ १६ ॥ मग काश्य धनुर्धारी शिखंडी हि महा-रथी । विराट आणि सेनानी तसा अजित सात्यकी ॥ १७ ॥ राजा द्रुपद सौभद्र द्रौपदीचे हि पुत्र ते । सर्वांनी फुंकिले शंख आपुले वेगवेगळे ॥ १८ ॥ त्या घोषे कौरवांची तो हृदये चि विदारली । भरूनि भूमि आकाश गाजला तो भयंकर ॥ १९ ॥ मग नीट उभे सारे पुन्हा कौरव राहिले । चालणार पुढे शस्त्रे इतुक्यात कपिध्वज ॥ २० ॥ अर्जुन म्हणाला हाती धनुष्य घेउनि बोले कृष्णास वाक्य हे । दोन्ही सैन्यामधे कृष्णा माझा रथ उभा करी ॥ २१ ॥ म्हणजे कोण पाहीन राखिती युद्धकामना । आज ह्या रणसंग्रामी कोणाशी झुंजणे मज ॥ २२ ॥ झुंजते वीर ते सारे घेतो पाहूनि येथ मी । युद्धी त्या हतबुद्धींचे ज करू पाहती प्रिय ॥ २३ ॥ संजय म्हणाला अर्जुनाचे असे वाक्य कृष्णे ऐकुनि शीघ्र चि । दोन्ही सैन्यांमधे केला उभा उत्तम तो रथ ॥ २४ ॥ मग लक्षूनिया नीट भीष्म द्रोण नृपास तो । म्हणे हे जमले पार्था पहा कौरव सर्व तू ॥ २५ ॥ तेथ अर्जुन तो पाहे उभे सारे व्यवस्थित । आजे काके तसे मामे सासरे सोयरे सखे ॥ २६ ॥ गुरुबंधु मुले नातू दोन्ही सैन्यात सारखे । असे पाहूनि तो सारे सज्ज बांधव आपुले । अत्यंत करुणाग्रस्त विषादे वाक्य बोलिला ॥ २७ ॥ अर्जुन म्हणाला कृष्णा स्व-जन हे सारे युद्धी उत्सुक पाहुनी । गात्रे चि गळती माझी होतसे तोंड कोरडॅ ॥ २८ ॥ शरीरी सुटतो कंप उभे रोमांच राहती । गांडीव न टिके हाती सगळी जळते त्वचा ॥ २९ ॥ न शके चि उभा राहू मन हे भ्रमले जसे ।। ३० ॥ कृष्णा मी पाहतो सारी विपरित चि लक्षणे । कल्याण न दिसे युद्धी स्व-जनांस वधूनिया ॥ ३१ ॥ नको जय नको राज्य नकोत मज ती सुखे । राज्य भोगे मिळे काय किंवा काय जगूनि हि ॥ ३२ ॥ ज्यांच्यासाठी अपेक्षावी राज्य भोग सुखे हि ती । सजले ते चि युद्धास धना-प्राणास सोडुनी ॥ ३३ ॥ आजे बाप मुले नातू आमुचे दिसती इथे । सासरे मेहुणे मामे संबंधी आणि हे गुरू ॥ ३४ ॥ न मारू इच्छितो ह्यांस मारितील जरी मज । विश्व साम्राज्य सोडीन पृथ्वीचा पाड तो किती ॥ ३५ ॥ ह्या कौरवांस मारूनि कायसे आमुचे प्रिय । अत्याचारी जरी झाले ह्यांस मारूनइ पाप चि ॥ ३६ ॥ म्हणूनि घात बंधूंचा आम्हा योग्य नव्हे चि तो । आम्ही स्व-जन मारूनि सुखी व्हावे कसे बरे ॥ ३७ ॥ लोभाने नासली बुद्धि त्यामुळे हे न पाहती । मित्र-द्रोही कसे पाप काय दोष कुल-क्षयी ॥ ३८ ॥ परी हे पाप टाळावे आम्हा का समजू नये । कुल-क्षयी महा-दोष कृष्णा उघड पाहता ॥ ३९ ॥ कुल-क्षये लया जाती कुलधर्म सनातन । धर्म-नाशे कुळी सर्व अधर्म पसरे मग ॥ ४०॥ अधर्म माजतो तेंव्हा भ्रष्ट होती कुल-स्त्रिया । स्त्रिया बिघडता कृष्णा घडतो वर्ण-संकर ॥ ४१ ॥ संकरे नरका जाय कुलघ्नांसह ते कुळ । पितरांचा अधःपात होतसे श्राद्ध लोपुनी ॥ ४२ ॥ ह्या दोषांनी कुलघ्नांच्या होऊनी वर्ण-संकर । जातींचे बुडती धर्म कुळाचे हि सनातन ॥ ४३ ॥ ज्यांनी बुडविले धर्म कुळाचे त्यांस निश्चित । नरकी राहणे लागे आलो ऐकत हे असे ॥ ४४ ॥ अरेरे केवढे पाप आम्ही आरंभिले असे । लोभे राज्य-सुखासाठी मारावे स्व-जनांस जे ॥ ४५ ॥ त्याहुनी शस्त्र सोडूनि उभा राहीन ते बरे । मारोत मग हे युद्धी शस्त्रांनी मज कौरव ॥ ४६ ॥ संजय म्हणाला असे रणात बोलूनि शोकावेगात अर्जुन । धनुष्य-बाण टाकूनि रथी बैसूनि राहिला ॥ ४७ ॥ 6 1092 2004-10-27T10:35:31Z Shantanuo 3 संजय म्हणाला असा तो करुणा-ग्रस्त घाबरा अश्रु गाळित । करीत असता खेद त्यास हे कृष्ण बोलिला ॥ १ ॥ श्री भगवान म्हणाले कोठूनि भलत्या वेळी सुचले पाप हे तुज । असे रुचे न थोरांस ह्याने दुष्कीर्ति दुर्गति ॥ २ ॥ निर्वीर्य तू नको होऊ न शोभे मुळी हे तुज । भिकार दुबळी वृत्ति सोडुनी ऊठ तू कसा ॥ ३ ॥ अर्जुन म्हणाला कसा रणांगणी झुंजू भीष्म-द्रोणांविरुद्ध मी । ह्यांस बाण कसे मारू आम्हा हे पूजनीय की ॥ ४ ॥ न मारिता थोर गुरूंस येथे । भिक्षा हि मागूनि भले जगावे ॥ हितेच्छु हे ह्यांस वधून भोग । भोगू कसे भंगुर रक्त-मिश्र ॥ ५ ॥ ह्यांचा चि व्हावा जय आमुचा की । कशात कल्याण असे न जाणो ॥ मारूनि ज्यांते जगणे न इच्छू । झुंजावया ते चि उभे समोर ॥ ६ ॥ दैन्याने ती मारिली वृत्ति माझी । धर्माचे तो नाशिले ज्ञान मोहे ॥ कैसे माझे श्रेय होईल सांगा । पायांपाशी पातलो शिष्य-भावे ॥ ७ ॥ मिळेल निष्कंटक राज्य येथे । लाभेल इंद्रासन देव-लोकी ॥ शमेल त्याने न तथापि शोक । जो इंद्रियांते सुकवीत माझ्या ॥ ८ ॥ संजय म्हणाला असे अर्जुन तो वीर हृषीकेशास बोलुनी । शेवटी मी न झुंजे चि ह्या शब्दे स्तब्ध राहिला ॥ ९ ॥ मग त्यास हृषीकेश जणू हसत बोलिला । करीत असता शोक दोन्ही सैन्यात तो तसा ॥ १०॥ श्री भगवान् म्हणाले करिसी भलता शोक वरी ज्ञान हि सांगसी । मेल्या-जित्यावीषी शोक ज्ञानवंत हि जाणती ॥ ११ ॥ मी तू आणिक हे राजे न मागे नव्हतो कधी । तसे चि सगळे आम्ही न पुढे हि नसू कधी ॥ १२ ॥ ह्या देही बाल्य तारूण्य जरा वा लाभते जशी । तसा लाभे नवा देह न डगे धीर तो तिथे ॥ १३ ॥ शीतोष्ण विषय-स्पर्श सुख-दुःखात घालिती । करी सहन तू सारे येती जाती अनित्य ते ॥ १४ ॥ ह्यांची मात्रा न चाले चि ज्या धीर पुरूषा वरी । सम देखे सुखे दुःखे मोक्ष-लाभास योग्य तो ॥ १५ ॥ नसे मिथ्यास अस्तित्व नसे सत्यास नाश हि । निवाडा देखिला संती ह्या दोहींचा अशापरी ॥ १६ ॥ ज्याने हे व्यापिले सर्व ते जाण अविनाश तू । नाश त्या नित्य-तत्त्वाचा कोणी हि न करू शके ॥ १७ ॥ विनाशी देह हे सारे बिलिले त्यात शाश्वत । नित्य निःस्सीम तो आत्मा अर्जुना झुंज ह्यास्तव ॥ १८ ॥ जो म्हणे मारितो आत्मा आणि जो मरतो म्हणे । दोघे न जाणती काही न मारी न मरे चि हा ॥ १९ ॥ न जन्म पावे न कदापि मृत्यु । होऊनी मागे न पुढे न होय ॥ आला न गेला स्थिर हा पुराण । मारोत देहास परी मरे ना ॥ २० ॥ निर्विकार चि हा नित्य जन्म मृत्यू हुनी पर । जाणे हे तत्त्व तो कैसा मारी वा मारवी कुणा ॥ २१ ॥ सांडूनिया जर्जर जीर्ण वस्त्रे । मनुष्य घेतो दुसरी नविन ॥ तशीचि टाकूनि जुनी शरिरे । आत्मा हि घेतो दुसरी निराळी ॥ २२ ॥ शस्त्रे न चिरिती ह्यास । ह्यास अग्नि न जाळितो ॥ पाणी न भिजवी ह्यास । ह्यास वारा न वाळवी ॥ २३ ॥ चिरवे जाळवे ना हा । भिजवे वाळवे हि ना ॥ स्थिर निश्चळ हा नित्य । सर्वव्यापी सनातन ॥ २४ ॥ न देखू ये न चिंतू ये । बोलिला निर्विकार हा ॥ जाणूनि ह्यापरी आत्मा । शोक योग्य नसे तुज ॥ २५ ॥ अथवा पाहसी तू हा । मरे जन्मे प्रतिक्षणी ॥ तरी तुज कुठे येथे । नसे शोकास कारण ॥ २६ ॥ जन्मता निश्चये मृत्यू । मरता जन्म निश्चये ॥ म्हणूनी न टळे त्याचा । व्यर्थ शोक करू नको ॥ २७ ॥ भूतांचे मूळ अव्यक्ती । मध्य तो व्यक्त भासतो ॥ पुन्हा शेवट अव्यक्ती । त्यामधे शोक कायसा ॥ २८ ॥ आश्चर्य जो साच चि ह्यास देखे । आश्चर्य जो देखत ह्यास वर्णी ॥ आश्चर्य जो वर्णन ते हि ऐके । ऐके तरी शून्य चि जाणण्याचे ॥ २९ ॥ वसे देहात सर्वांच्या आत्मा अमर नित्य हा । म्हणूनी भूतमात्री तू नको शोक करू कधी ॥ ३० ॥ स्वधर्म तो हि पाहूनि न योग्य शगणे तुज । धर्म-युद्धाहुनी काही क्षत्रियास नसे भले ॥ ३१ ॥ प्राप्त झाले अनायासे स्वर्गाचे द्वार मोकळे । क्षत्रियास महा-भाग्ये लाभते युद्ध हे असे ॥ ३२ ॥ हे धर्म-युद्ध टाळूनि पापात पडशील तू । स्वधर्मासह कीर्तीस दूर सारूनिया स्वये ॥ ३३ ॥ अखंड लोक गातील दुष्कीर्ति जगती तुझी । मानवंतास दुष्कीर्ति मरणाहूनि आगळी ॥ ३४ ॥ भिऊनि टाळिले युद्ध मानितील महा-रथी । असूनि मान्य तू ह्यास तुच्छता पावशील की ॥ ३५ ॥ बोलितील तुझे शत्रु भलते भलते बहु । निंदितील तुझे शौर्य काय त्याहूनि दुःखद ॥ ३६ ॥ मेल्याने भोगिसी स्वर्ग जिंकिल्याने मही-तळ । म्हणूनि अर्जुना उठ युद्धास दृढ-निश्चये ॥ ३७ ॥ हानि लाभ सुखे दुःखे हार जीत करी सम । मग युद्धास हो सिद्ध न लागे पाप ते तुज ॥ ३८ ॥ सांख्य-बुद्धि अशी जाण ऐक ती योग-बुद्धि तू । तोडिशील जिने सारी कर्माची बंधने जगी ॥ ३९ ॥ न बुडे येथ आरंभ न घडे विपरीत हि । जोडा स्वल्प हि हा धर्म तारी मोठ्या भयातुनी ॥ ४० ॥ ह्यात निश्चय लाभूनि बुद्धि एकाग्र राहते । निश्चयाविण बुद्धीचे फाटे ते संपती चि ना ॥ ४१ ॥ अविवेकी वृथा वाणी बोलती फुलवूनिया । वेदाचे घालिती वाद म्हणती दुसरे नसे ॥ ४२ ॥ जन्मूनिया करा कर्मे मिळवा भोग-वैभव । भोगा कर्म-फळे गोड सांगती स्वर्ग-कामुक ॥ ४३ ॥ त्यामुळे भुलली बुद्धि गुंतली भोग वैभवी । ती निश्चय न लाभूनि समाधीत नव्हे स्थिर ॥ ४४ ॥ तिन्ही गुण वदे वेद त्यात राहे अलिप्त तू । सत्त्व सोडू नको सोशी द्वंद्वे निश्चिंत सावध ॥ ४५ ॥ सर्वत्र भरले पाणी तेंव्हा आडात अर्थ जो । विज्ञानी ब्रम्ह-वेत्त्यास सर्व वेदात अर्थ तो ॥ ४६ ॥ कर्मात चि तुझा भाग तो फळात नसो कधी । नको कर्म-फळी हेतु अकर्मी वासना नको ॥ ४७ ॥ फळ लाभो न लाभो तू निःसंग सम होऊनी । योग-युक्त करी कर्मे योग सार समत्व चि ॥ ४८ ॥ समत्व-बुद्धि ही थोर कर्म तिहूनि हीन चि । बुद्धीचा आसरा घे तू मागती फळा दीन ते ॥ ४९ ॥ येथे समत्व-बुद्धीने टळे सुकृत-दुष्कृत । समत्व जोड ह्यासाठी ते चि कर्मात कौशल ॥ ५० ॥ ज्ञानी समत्व-बुद्धीने कर्माचे फळ सोडुनी । जन्माचे तोडिती बंध पावती पद अच्युत ॥ ५१ ॥ लंघूनि बुद्धि जाईल जेंव्हा हा मोह-कर्दम । आले येईल जे कानी तेंव्हा जिरविशील तू ॥ ५२ ॥ श्रवणे भ्रमली बुद्धि तुझी लाभूनि निश्चय । स्थिरावेल समाधीत तेंव्हा भेटेल योग तो ॥ ५३ ॥ अर्जुन म्हणाला स्थिरावला समाधीत स्थित-प्रज्ञ कसा असे । कृष्णा सांग कसा बोले कसा राहे फिरे कसा ॥ ५४ ॥ श्री भगवान् म्हणाले कामना अंतरातील सर्व सोडूनि जो स्वये । आत्म्यात चि असे तुष्ट तो स्थित-प्रज्ञ बोलिला ॥ ५५ ॥ नसे दुःखात उद्वेग सुखाची लालसा नसे । नसे तृष्णा भय क्रोध तो स्थित-प्रज्ञ संयमी ॥ ५६ ॥ सर्वत्र जो अनासक्त बरे वाईट लाभता । न उल्लासे न संतापे त्याची प्रज्ञा स्थिरावली ॥ ५७ ॥ घेई ओढूनि संपूर्ण विषयातूनि इंद्रिये । जसा कासव तो अंगे तेंव्हा प्रज्ञा स्थिरावली ॥ ५८ ॥ निराहार-बळे बाह्य सोडी विषय साधक । आंतील न सुटे गोडी ती जळे आत्म-दर्शने ॥ ५९ ॥ करीत असता यत्न ज्ञात्याच्या हि मनास ही । नेती खेचूनि वेगाने इंद्रिये दांडगी चि की ॥ ६० ॥ त्यास रोधूनि युक्तीने रहावे मत्परायण । इंद्रिये जिंकिली ज्याने त्याची प्रज्ञा स्थिरावली ॥ ६१ ॥ विषयांचे करी ध्यन त्यास तो संग लागला । संगांतूनि फुटे काम क्रोध कामात ठेविला ॥ ६२ ॥ क्रोधातूनि जडे मोह मोहाने स्मृति लोपली । स्मृति लोपे बुद्धि-नाश म्हणजे आत्म-नाश चि ॥ ६३ ॥ राग-द्वेष परी जाता आली हातात इंद्रिये । स्वामित्वे विषयी वर्ते त्यास लाभे प्रसन्नता ॥ ६४ ॥ प्रसन्नतेपुढे सर्व दुःखे जाती झडूनिया । प्रसन्नतेने बुद्धीची स्थिरता शीघ्र होतसे ॥ ६५ ॥ अयुक्तास नसे बुद्धि त्यामुळे भावना नसे । म्हणूनि नमिळे शांति शांतीविण कसे सुख ॥ ६६ ॥ इंद्रिये वर्तता स्वैर त्यामागे मन जाय जे । त्याने प्रज्ञा जशी नौका वार्‍याने खेचली जळी ॥ ६७ ॥ म्हणूनि इंद्रिये ज्याने विषयातूनि सर्वथा । ओढूनि घेतली आंत त्याची प्रज्ञा स्थिरावली ॥ ६८ ॥ सर्व भूतास जी रात्र जागतो संयमी तिथे । सर्व भूते जिथे जागी ज्ञानी योग्यास रात्र ती ॥ ६९ ॥ न भंग पावे भरता हि नित्य । समुद्र घेतो जिरवूनि पाणी ॥ जाती तसे ज्यात जिरूनि भोग । तो पावला शांति न भोग-लुब्ध ॥ ७० ॥ सोडूनि कामना सर्व फिरे होऊनि निःस्पृह । अहंता ममता गेली झाला तो शांति-रूप चि ॥ ७१ ॥ अर्जुना स्थिती ही ब्राम्ही पावता न चळे पुन्हा । टिकूनि अंत-काळी हि ब्रम्ह-निर्वाण मेळवी ॥ ७२ ॥ दुसरा अध्याय समाप्त ..... 7 1093 2004-10-27T10:36:35Z Shantanuo 3 अर्जुन म्हणाला बुद्धि कर्माहुनी थोर मानिसी तू जनार्दना । मग कर्मात का घोर घालिसी मज केशवा ॥ १ ॥ मिश्र बोलूनि बुद्धीस जणू मोहात टाकिसी । ज्याने मी श्रेय पावेन सांग ते एक निश्चित ॥ २ ॥ श्री भगवान् म्हणाले दुहेरी ह्या जगी निष्ठा पूर्वी मी बोलिलो असे । ज्ञानाने सांख्य जी पावे योगी कर्म करूनिया ॥ ३ ॥ न कर्मारंभ टाळूनि लाभे नैष्कर्म्य ते कधी । संन्यास्याच्या क्रियेने चि कोणी सिद्धि न मेळवी ॥ ४ ॥ कर्माविण कधी कोणी न राहे क्षण-मात्र हि । प्रकृतीच्या गुणी सारे बांधिले करितात चि ॥ ५ ॥ इंद्रिये करिती कर्म मूढ त्यास चि रोधुनी । राहतो भोग चिंतूनि तो मिथ्याचार बोलिला ॥ ६ ॥ जो इंद्रिये मनाने ती नेमुनी त्यास राबवी । कर्म-योगात निःसंग तो विशेष चि मानिला ॥ ७ ॥ नेमिले तू करी कर्म करणे हे चि थोर की । तुझी शरीर-यात्रा ही कर्माविण घडॅ चि ना ॥ ८ ॥ यज्ञार्थ कर्म सोडूनि लोक हा बांधिला असे । यज्ञार्थ आचरी कर्म अर्जुना मुक्त-संग तू ॥ ९ ॥ पूर्वी प्रजेसवे ब्रम्हा यज्ञ निर्मूनि बोलिला । पावा उत्कर्ष यज्ञाने हा तुम्हा काम-धेनु चि ॥ १० ॥ रक्षा देवांस यज्ञाने तुम्हा रक्षोत देव ते । एकमेकास रक्षूनि पावा कल्याण सर्व हि ॥ ११ ॥ यज्ञ-तुष्ट तुम्हा देव भोग देतील वांछित । त्यांचे त्यांस न देता जो खाय तो ऐक चोर चि ॥ १२ ॥ यज्ञात उरले खाती संत ते दोष जाळिती । रांधिती आपुल्यासाठी पापी ते पाप भक्षिती ॥ १३ ॥ अन्नापासूनि ही भूते पर्जन्यातूनि अन्न ते । यज्ञे पर्जन्य तो होय यज्ञ कर्मामुळे घडे ॥ १४ ॥ प्रकृतीपासुनी कर्म ब्रम्ही प्रकृति राहिली । ऐसे व्यापक ते ब्रम्ह यज्ञात भरले सदा ॥ १५ ॥ प्रेरिले हे असे चक्र ह्या लोकी जो न चालवी । इंद्रियासक्त तो पापी व्यर्थ जीवन घालवी ॥ १६ ॥ परी आत्म्यात जो खेळे आत्मा भोगूनि तृप्त जो । आत्म्यामध्ये चि संतुष्ट त्याचे कर्तव्य संपले ॥ १७ ॥ केल्याने वा न केल्याने त्यास भावार्थ सारखा । कोणामधे कुठे त्याचा न काही लोभ गुंतला ॥ १८ ॥ म्हणूनि नित्य निःसंग करी कर्तव्य कर्म तू । निःसंग करिता कर्म कैवल्य-पद पावतो ॥ १९ ॥ कर्म-द्वारा चि सिद्धीस पावले जनकादिक । करी तू कर्म लक्षूनि लोक-संग्रह-धर्म हि ॥ २० ॥ जे जे आचरितो श्रेष्ठ ते ते चि दुसरे जन । तो मान्य करितो जे जे लोक चालवितात ते ॥ २१ ॥ करावे-मिळवावेसे नसे काही जरी मज । तिन्ही लोकी तरी पार्था कर्मी मी वागतो चि की ॥ २२ ॥ मी चि कर्मी न वागेन जरी आळस झाडुनी । सर्वथा लोक घेतील माझे वर्तन ते मग ॥ २३ ॥ सोडिन मी जरी कर्म नष्ट होतिल लोक हे । होईन संकर-द्वारा मी चि घातास कारण ॥ २४ ॥ गुंतूनि करिती अज्ञ ज्ञात्याचे मोकळेपणे । करावे कर्म तैसे चि इच्छुनी लोक-संग्रह ॥ २५ ॥ नेणत्या कर्म-निष्ठांचा बुद्धि-भेद करू नये । गोडी कर्मात लावावी समत्वे आचरूनि ती ॥ २६ ॥ कर्मे होतात ही सारी प्रकृतीच्या गुणामुळे । अहंकार-बळे मूढ कर्ता मी हे चि घेतसे ॥ २७ ॥ गुण हे आणि ही कर्मे ह्यांहुनी बेगळा चि मी । जाणे तत्त्व-ज्ञ गुंते ना गुणात गुण वागता ॥ २८ ॥ गुंतले गुण-कर्मी जे भुलले प्रकृती-गुणे । त्या अल्प जाणणारांस सर्व-ज्ञे चाळवू नये ॥ २९ ॥ मज अध्यात्म-वृत्तीने सर्व कर्मे समर्पुनी । फलाशा ममता सर्व सोडुनी झुंज तू सुखे ॥ ३० ॥ माझे शासन हे नित्य जे निर्मत्सर पाळिती । श्रद्धेने नेणते ते हि तोडिती कर्म-बंधने ॥ ३१ ॥ परी मत्सर-बुध्हीने जे हे शासन मोडिती । ज्ञान-शून्य चि ते मूढ पावले नाश जाण तू ॥ ३२ ॥ ज्ञानी हि वागतो त्याच्या स्वभावास धरूनिया । स्वभाव-वश ही भूते बलात्कार निरर्थक ॥ ३३ ॥ इंद्रियी सेविता अर्थ राग-द्वेष उभे तिथे । वश होऊ नये त्यांस ते मार्गातील चोर चि ॥ ३४ ॥ उणा हि आपुला धर्म पर-धर्माहुनी बरा । स्व-धर्मात भला मृत्यु पर-धर्म भयंकर ॥ ३५ ॥ अर्जुन म्हणाला मनुष्य करितो पाप कोणाच्य प्रेरणेमुळे । आपुली नसता इच्छा वेठीस धरिला जसा ॥ ३६ ॥ श्री भगवान् म्हणाले काम हा आणि हा क्रोध घडिला जो रजोगुणे । मोठा खादाड पापिष्ठ तो वैरी जाण तू इथे ॥ ३७ ॥ धुराने झाकिला अग्नि धुळीने आरसा जसा । वारेने वेष्टिला गर्भ कामाने ज्ञान हे तसे ॥ ३८ ॥ काम-रूप-महा-अग्नि नव्हे तृप्त कधी चि जो । जाणत्याचा सदा वैरी त्याने हे ज्ञान झाकिले ॥ ३९ ॥ घेऊनि आसर्‍यासाठी इंद्रिये मन बुद्धि तो । मोह पाडी मनुष्याते त्याच्या ज्ञानास गुंडुनी ॥ ४० ॥ म्हणूनि पहिला थारा इंद्रिये ती चि जिंकुनी । टाळी पाप्यास जो नाशी ज्ञान विज्ञान सर्व हि ॥ ४१ ॥ इंद्रिये बोलिली थोर मन त्याहूनि थोर ते । बुद्धि थोर मनाहूनि थोर तीहूनि तो प्रभु ॥ ४२ ॥ असा तो प्रहु जाणूनि आवरी आप आपणा । संहारी काम हा वैरी तू गाठूनि परोपरी ॥ ४३ ॥ 8 1094 2004-10-28T13:17:21Z Shantanuo 3 9 1095 2004-10-28T13:18:10Z Shantanuo 3 10 1096 2004-10-28T13:07:39Z Shantanuo 3 11 1097 2004-10-28T13:18:55Z Shantanuo 3 12 1098 2004-10-28T13:19:37Z Shantanuo 3 13 1099 2004-10-28T13:20:13Z Shantanuo 3 14 1100 2004-10-28T13:32:39Z Shantanuo 3 श्री भगवान् म्हणाले फिरूनि सांगतो ऐक वाक्य उत्तम मी तुज । राखसी श्रवणी गोडी तुझे मी हित इच्छितो ॥ १ ॥ न देव जाणती माझा प्रभाव न महर्षि हि । सर्वथा मी चि देवांचे महर्षींचे हि मूळ की ॥ २ ॥ ओळखे जो अ-जन्मा मी स्वयं-भू विश्व-चालक । निर्मोह तो मनुष्यांत सुटला पातकांतुनी ॥ ३ ॥ बुद्धि निर्मोहता ज्ञान सत्यता शम निग्रह । जन्म नाश सुखे दुःखे लाभालाभ भयाभय ॥ ४ ॥ तप दातृत्व संतोष अहिंसा समता क्षमा । माझ्या चि पासुनी भूतीं भाव हे वेगवेगळे ॥ ५ ॥ महर्षि सात पूर्वीचे चौघे मनु तसे चि ते । माझे संकल्पिले भाव ज्यांची लोकांत ही प्रजा ॥ ६ ॥ हा योग-युक्त विचार माझा जो नीट ओळखे । त्यास निष्कंप तो योग लाभे ह्यांत न संशय ॥ ७ ॥ सर्वांचे मूळ माझ्यात प्रेरणा मजपासुनी । हे ओळखूनि भक्तीने जाणते भजती मज ॥ ८ ॥ चित्ते प्राणे जसे मी चि एकमेकांस बोधिती । भरूनि कीर्तने माझ्या ते आनंदात खेळती ॥ ९ ॥ असे जे रंगले नित्य भजती प्रीती-पूर्वक । त्यांस मी भेटवी माते देउनी बुद्धि-योग तो ॥ १० ॥ करूनि करुणा त्यांची हृदयी राहुनी स्वये। तेजस्वी ज्ञान-दीपाने अज्ञान-तम घालवी ॥ ११ ॥ अर्जुन म्हणाला पवित्र तू पर-ब्रह्म थोर ते मोक्ष-धाम तू । आत्मा नित्य अ-जन्मा तू विभु देवादि दिव्य तू ॥ १२ ॥ ऋषि एक-मुखे गाती तसे असित देवल । व्यास नारद देवर्षि तू हि आपण सांगसी ॥ १३ ॥ मानितो सत्य हे सारे स्वये जे सांगसी मज । देव दानव कोणी हि तुझे रूप न जाणती ॥ १४ ॥ जाणसी ते तुझे तू चि प्रत्यक्ष पुरुषोत्तमा । देव-देवा जगन्नाथा भूतेशा भूत-भावना ॥ १५ ॥ विभूति आपुल्या दिव्य मज निःशेष सांग तू । ज्यांनी हे विश्व तू सारे राहिलास भरूनिया ॥ १६ ॥ योगेश्वरा कसे जाणू चिंतनी चिंतनी तुज । कोण्या कोण्या स्वरूपात करावे ध्यान मी तुझे ॥ १७ ॥ त्या विभूती तसा योग आपुला तो सविस्तर । पुन्हा सांग नव्हे तृप्ति सेविता वचनामृत ॥ १८ ॥ श्री भगवान् म्हणाले बरे मी सांगतो दिव्य मुख्य मुख्य चि त्या तुज । माझा विभूति-विस्तार न संपे चि कुठे कधी ॥ १९ ॥ राहतो आत्मरूपाने सर्वांच्या हृदयात मी । भूत-मात्रास मी मूळ मध्य मी मी चि शेवट ॥ २० ॥ आदित्यांत महा-विष्णु ज्यातिष्मंतांत सूर्य मी । मरीचि मुख्य वायूंत मी नक्षत्रांत चंद्रमा ॥ २१ ॥ मी साम-वेद वेदांत असे देवांत इंद्र मी । चेतना मी चि भूतांत मन ते इंद्रियांत मी ॥ २२ ॥ कुबेर यक्ष-रक्षांत मी रुद्रांत सदाशिव । वसूंत मी असे अग्नि असे उंचांत मेरू मी ॥ २३ ॥ पुरोहितांत तू जाण मुख्य तो मी बृहस्पति । सेनानींत तसा स्कंद जल-राशींत सागर ॥ २४ ॥ मी एकाक्षर वाणींत महर्षींत असे भृगु । जप मी सर्व यज्ञांत मी स्थिरांत हिमालय ॥ २५ ॥ सर्व वृक्षांत अश्वत्थ मी देवर्षींत नारद । मी चित्ररथ गंधर्वीं सिद्धि कपिल मी मुनि ॥ २६ ॥ अश्वीं उचैःश्रवा जो मी निघालो अमृतांतुनि । ऐरावत गजेंद्रांत मी नरांत नराधिप ॥ २७ ॥ मी काम-धेनु गाईंत आयुधीं वज्र मी असे । उत्पत्ति-हेतु मी काम मी सर्पोत्तम वासुकि ॥ २८ ॥ नागांत शेष मी थोर जळी वरुण-देवता । पितरीं अर्यमा तो मी ओढणारांत मी यम ॥ २९ ॥ असे दैत्यांत प्रल्हाद मोजणारांत काळ मी । श्वापदांत असे सिंह पक्षांत खग-राज मी ॥ ३० ॥ वेगवंतांत मी वायु शस्त्र-वीरांत राम मी । मत्स्यांत मी असे नक्र नदी गंगा नद्यांत मी ॥ ३१ ॥ सृष्टीचे मी असे मूळ मुख मी ओघ तो हि मी । विद्यांत आत्म-विद्या मी वक्तांचा तत्त्व-वाद मी ॥ ३२ ॥ समासांत असे द्वंद्व अक्षरांत अकार मी । मी चि अक्षय तो काळ विश्व-कर्ता विराट् स्वये ॥ ३३ ॥ सर्व-नाशक मी मृत्यु होणारा जन्म मी असे । वाणी श्री कीर्ति नारींत क्षमा मेधा धृति स्मृति ॥ ३४ ॥ सामांत मी बृहत्-साम गायत्री मंत्र-सार मी । मी मार्गशीर्ष मासांत ऋतूंत फुलला ऋतु ॥ ३५ ॥ द्यूत मी छळणारांचे तेजस्व्यांतील तेज मी । सत्त्व मी सात्त्विकांतील जय मी आणि निश्चय ॥ ३६ ॥ मी वासुदेव वृष्णींत पांडवांत धनंजय । मुनींत मुनि मी व्यास कवींत उशना कवि ॥ ३७ ॥ दंड मी दमवंतांचा विजयेच्छूंस धर्म मी । गूढांत मौन मी थोर ज्ञात्यांचे ज्ञान मी असे ॥ ३८ ॥ तसे चि सर्व भूतांचे बीज जे ते हि जाण मी ॥ ३९ ॥ माझ्या विण नसे काही लेश-मात्र चराचरी । माझ्या दिव्य विभूतींस नसे अंत कुठे चि तो ॥ ४० ॥ तरी विभूति-विस्तार हा मी थोड्यांत बोलिलो । विभूति-युक्त जी वस्तु लक्ष्मीवंत उदात्त वा । माझ्या चि किरणातूनि निघाली जाण ती असे ॥ ४१ ॥ अथवा काय हे फार जाणूनि करिशील तू । एकांशे विश्व हे सारे व्यापूनि उरलो चि मी ॥ ४२ ॥ अध्याय दहावा संपूर्ण 15 1101 2004-10-28T13:33:33Z Shantanuo 3 अर्जुन म्हणाला करूनि करूणा माझी बोलिलास रहस्य जे । त्या थोर आत्म-विद्येने माझा हा मोह फेडिला ॥ १ ॥ उत्पत्ति-नाश भूतांचे ऐकिले मी सविस्तर । कळला तुजपासूनि अभंग महिमा तुझा ॥ २ ॥ तुझे ते ईश्वरी रूप मानितो सांगसी जसे । ते चि मी इच्छितो पाहू प्रत्यक्ष पुरूषोत्तमा ॥ ३ ॥ तू जरी मानिसी शक्य मज ते रूप पाहणे । तरी योगेश्वरा देवा दाखवी ते चि शाश्वत ॥ ४ ॥ श्री भगवान् म्हणाले पहा दिव्य तशी माझी रूपे शत-सहस्र तू । नाना प्रकार आकार वर्ण ज्यात विचित्र चि ॥ ५ ॥ वसु वायु पहा रुद्र तसे आदित्य अश्विनी । पहा अनेक आश्चर्ये कधी कोणी न पाहिली ॥ ६ ॥ इथे आज पहा सारे विश्व तू सचराचर । माझ्या देहांत एकत्र इच्छा-दर्शन हे तुज ॥ ७ ॥ परी तू चर्म-चक्षूने पाहू न शकसी मज । घे दिव्य दृष्टि ही माझा ईश्वरी योग तू पहा ॥ ८ ॥ संजय म्हणाला महा-योगेश्वरे कृष्णे राया बोलूनि ह्यापरी । दाविले तेथ पार्थास थोरले रूप ईश्वरी ॥ ९ ॥ बहु डोळे मुखे ज्यांत दर्शने बहु अद्भुत । बहु दिव्य अलंकार सज्ज दिव्यायुधे बहु ॥ १० ॥ दिव्य वस्त्रे फुले गंध लेउनी सर्वतोपरी । आश्चर्ये भरला देव विश्व-व्यापी अनंत तो ॥ ११ ॥ प्रभा सहस्र-सूर्यांची नभी एकवटे जरी । तरी त्या थोर देवाच्या प्रभेशी न तुळे चि ती ॥ १२ ॥ सारे जगांतले भेद तेंव्हा कालवले जसे । देहांत देव-देवाच्या देखिले तेथ अर्जुने ॥ १३ ॥ मग विस्मित तो झाला अंगी रोमांच दाटले । प्रभूस हात जोडूनि बोलिला नत-मस्तक ॥ १४ ॥ अर्जुन म्हणाला देखे प्रभो देव तुझ्या शरीरी । कोंदाटले सर्व चि भूत-संघ ॥ पद्मासनी ध्यान धरी विधाता । ऋषींसवे खेळत दिव्य सर्प ॥ १५ ॥ लेऊनि डोळे मुख हात पोट । जिथे तिथे तू चि अनंत-मूर्ते ॥ विश्वेश्वरा शेवट मध्य मूळ । तुझ्या न मी देखत विश्व-रूपी ॥ १६ ॥ प्रभो गदा-चक्र-किरीट-धारी । प्रकाश सर्वत्र तुझा प्रचंड ॥ डोळे न पाहू शकती अपार । ज्यांतूनि हे पेटत अग्नि-सूर्य ॥ १७ ॥ तू थोर ते अक्षर जाणण्याचे । तुझा चि आधार जगास अंती ॥ तू राखिसी शाश्वत-धर्म नित्य । मी मानितो तू परमात्म-तत्त्व ॥ १८ ॥ किती भुजा वीर्य किती पसारा । डोळे कसे उज्ज्वल चंद्र-सूर्य ॥ हा पेटला अग्नि तुझ्या मुखात । तू ताविसी सर्व चिआत्म-तेजे ॥ १९ ॥ दाही दिशा विस्तृत अंतराळ । व्यापूनि तू एक चि राहिलासी ॥ पाहूनि हे अद्भूत उग्र रूप । तिन्ही जगे व्याकुळली उदारा ॥ २० ॥ हे देव सारे रिघती तुझ्यांत । कोणी भये प्रार्थित बद्ध-हस्त ॥ मांगल्य-गीते तुज सिद्ध संत । परोपरी आळविती समस्त ॥ २१ ॥ आदित्य विश्वे वसु रुद्र साध्य । कुमार दोघे पितृ-देव वायु ॥ गंधर्व दैत्यांसह यक्ष सिद्ध । सारे कसे विस्मित पाहताती ॥ २२ ॥ अफाट हे रूप असंख्य डोळे । मुखे भुजा ऊरू असंख्य पाय ॥ असंख्य पोटे विकराळ दाढा । ह्या दर्शने व्याकुळ लोक मी हि ॥ २३ ॥ भेदूनि आकाश भरूनि रंगी । फाडूनि डोळे उघडूनि तोंडे ॥ तू पेटलासी बघ जीव माझा । भ्याला न देखे शम आणि धीर ॥ २४ ॥ कराळ दाढा विकराळ तोंडे । कल्पांत-अग्नीसम देखतां चि ॥ दिङ्-मूढ झालो सुख ते पळाले । प्रसन्न हो की जग हे तुझे चि ॥ २५ ॥ अहा कसे हे धृतराष्ट्र-पुत्र । घेऊनिया राज-समूह सारे ॥ हे भीष्म हे द्रोण तसा चि कर्ण । हे आमुचे वीर हि मुख्य मुख्य ॥ २६ ॥ जाती त्वरेने चि तुझ्या मुखांत । भयाण जी भ्यासुर ज्यांत दाढा ॥ दातांत काही शिरली शिरे जी । त्यांचे जसे पीठ चि पाहतो मी ॥ २७ ॥ जसे नद्यांचे सगळे प्रवाह । वेगे समुद्रांत चि धाव घेती ॥ तसे तुझ्या हे जळत्या मुखांत । धावूनि जाती नर-वीर सारे ॥ २८ ॥ भरूनिया वेग जसे पतंग । घेती उड्या अग्नि-मुखी मराया ॥ तसे चि हे लोक तुझ्या मुखांत । घेती उड्या वेग-भरे मराया ॥ २९ ॥ समस्त लोकांस गिळूनि ओठ । तू चाटितोसी जळत्या जिभांनी ॥ वेढूनि विश्वास समग्र तेजे । भाजे प्रभो उग्र तुझी प्रभा ही ॥ ३० ॥ सांगा असा कोण तुम्ही भयाण । नमूं तुम्हां देव-वरा न कोपा ॥ जाणावया उत्सुक आदि-देवा । ध्यानी न ये की करणी कशी ही ॥ ३१ ॥ श्री भगवान् म्हणाले मी काळ लोकांतक वाढलेला । भक्षावया सिद्ध इथे जनांस ॥ हे नष्ट होतील तुझ्या विना हि । झाले उभे जे उभयत्र वीर ॥ ३२ ॥ म्हणूनि तू ऊठ मिळीव कीर्ति । जिंकूनि निष्कंटक राज्य भोगी ॥ मी मारिले हे सगळे चि आधी । निमित्त हो केवळ सव्य-साची ॥ ३३ ॥ द्रोणास भीष्मास जयद्रथास । कर्णादि वीरांस रणांगणात ॥ मी मारिलेल्यांस फिरूनि मारी । निःशंक झुंजे जय तो तुझा चि ॥ ३४ ॥ संजय म्हणाला ऐकूनि हे अर्जुन कृष्ण-वाक्य । भ्याला जसा कापत हात जोडी ॥ कृष्णास वंदूनि पुनश्च बोले । लवूनिया तेथ गळा भरूनि ॥ ३५ ॥ अर्जुन म्हणाला जगी तुझ्या युक्त चि कीर्तनाने । आनंद लोटे अनुराग दाटे ॥ भ्याले कसे राक्षस धाव घेती । हे वंदिती सिद्ध-समूह सारे ॥ ३६ ॥ प्रभो न का हे तुज वंदितील । कर्त्यास कर्ता गुरू तू गुरूस ॥ आधार तू अक्षर तू अनंता । आहेस नाहीस पलीकडे तू ॥ ३७ ॥ देवादि तू तू चि पुराण आत्मा । जगास ह्या अंतिम आसरा तू ॥ तू जाणतोसी तुज मोक्ष-धामा । विस्तारिसी विश्व अनंत-रूपा ॥ ३८ ॥ तू अग्नि तू वायु समस्त देव । प्रजापते तू चि पिता वडील ॥ असो नमस्कार सहस्र वार । पुन्हा पुन्हा आणि पुन्हा पुन्हा ॥ ३९ ॥ समोर मागे सगळीकडे चि । असो नमस्कार जिथे जिथे तू ॥ उत्साह सामर्थ्य तुझे अनंत । तू सर्व की सर्व तुझ्या चि पोटी ॥ ४० ॥ समान मानी अविनीत-भावे । कृष्णा गड्या हाक अशी चि मारी ॥ न जाणता हा महिमा तुझा मी । प्रेमे प्रमादे बहु बोल बोले ॥ ४१ ॥ खेळे निजे स्वैर चि खात बैसे । चेष्टा करी सर्व तुझ्या समोर ॥ जनी मनी वा तुज तुच्छ लेखे । क्षमा करी भान तुझे कुणास ॥ ४२ ॥ आहेस तू बाप चराचरास । आहेस मोठी गुरू-देवता तू ॥ तुझी न जोडी तुज कोण मोडी । तिन्ही जगी ह्या उपमा चि थोडी ॥ ४३ ॥ म्हणूनि लोटांगण घालितो मी । प्रसन्न होई स्तवनीय-मूर्ते ॥ क्षमा करी बा मज लेकराते । सखा सख्याते प्रिय तू प्रियाते ॥ ४४ ॥ अपूर्व पाहूनि अपार धालो । परी मनी व्याकुळता न जाय ॥ पुन्हा बघू दे मज ते चि रूप । प्रसन्न होई जगदीश्वरा तू ॥ ४५ ॥ घेई गदा चक्र किरीट घाली । तसे चि पाहू तुज इच्छितो मी ॥ अनंत बाहूंस गिळूनि पोटी । चहू भुजांचा नट विश्व-मूर्ते ॥ ४६ ॥ श्री भगवान् म्हणाले प्रसन्न होऊनि रचूनि योग । हे दाविले मी तुज विश्व-रूप ॥ अनंत तेजोमय आद्य थोर । जे पाहिले आजवरी न कोणी ॥ ४७ ॥ घोकूनिया वेद करूनि कर्मे । यजूनि वा उग्र तपे तपूनि ॥ देऊनि दाने जगती न शक्य । तुझ्याविना दर्शन हे कुणास ॥ ४८ ॥ होऊ नको व्याकुळ मूढ-भावे । पाहूनि हे रूप भयाण माझे ॥ प्रसन्न-चित्ते भय सोडुनी तू । पहा पुन्हा ते प्रिय पूर्व-रूप ॥ ४९ ॥ संजय म्हणाला बोलूनि ऐसे मग वासुदेवे । पार्थास ते दाखविले स्वरूप ॥ भ्याल्यास आश्वासन द्यावया तो । झाला पुन्हा सौम्य उदार देव ॥ ५० ॥ अर्जुन म्हणाला पाहूनि हे तुझे सौम्य मानुषी रुप माधवा । झालो प्रसन्न मी आता आळो भानावरी पुन्हा ॥ ५१ ॥ श्री भगवान् म्हणाले हे पाहिलेस तू माझे अति दुर्लभ दर्शन । आशा चि राखुनी ज्याची झुरती नित्य देव हि ॥ ५२ ॥ यज्ञ-दान-तपे केली वेदाभ्यास हि साधिला । तरी दर्शन हे माझे नलाभे लाभले तुज ॥ ५३ ॥ लाभे अनन्य-भक्तीने माझे हे ज्ञान-दर्शन । दर्शने होय माझ्यांत प्रवेश मग तत्त्वतां ॥ ५४ ॥ माझ्या कर्मांत जो मग्न भक्तीने भरला असे । जगी निःसंग निर्वैर मिळे तो मज मत्पर ॥ ५५ ॥ अध्याय अकरावा संपूर्ण 16 1102 2004-10-28T13:34:39Z Shantanuo 3 अर्जुन म्हणाला असे मिसळले कोणी तुज भक्त उपासिती । कोणी अक्षर अव्यक्त योगी ते थोर कोणते ॥ १ ॥ श्री भगवान् म्हणाले रोवूनि मन माझ्यात भजती नित्य जोडिले । श्रद्धेने भारले माझ्या ते योगी थोर मानितो ॥ २ ॥ परी अचिंत्य अव्यक्त सर्व-व्यापी खुणेविण । नित्य निश्चळ निर्लिप्त जे अक्षर उपासती ॥ ३ ॥ रोधिती इंद्रिये पूर्ण सर्वत्र सम जाणुनी । माझ्या कडे चि ते येती ज्ञानी विश्व-हिती रत ॥ ४ ॥ अव्यक्ती गोविती चित्त क्लेश त्यांस विशेष चि । देहवंतास अव्यक्ती सुखे बोध घडे चि ना ॥ ५ ॥ परी जे सगळी कर्मे मज अर्पूनि मत्पर । अनन्य भक्ति-योगाने भजती चिंतुनी मज ॥ ६ ॥ माझ्यात रोविती चित्त त्यास शीघ्र चि मी स्वये । संसार-सागरांतूनि काढितो मृत्यु मारुनी ॥ ७ ॥ मन माझ्यात तू ठेव बुद्धि माझ्यात राख तू । म्हणजे मग निःशंक मी चि होशील तू स्वये ॥ ८ ॥ जाईल जड माझ्यात चित्तास करणे स्थिर । तरी अभ्यास-योगाने इच्छूनि मज मेळवी ॥ ९ ॥ अभ्यास हि नव्हे साध्य तरी मत्कर्म आचरी । मिळेल तुज ती सिद्धि मत्कर्म हि करूनिया ॥ १० ॥ न घडे हे असे कर्म योग माझ्यात साधुनी । तरी सर्व चि कर्माचे प्रयत्ने फळ सोड तू ॥ ११ ॥ प्रयत्ने लाभते ज्ञान पुढे तन्मयता घडे । मग पूर्ण फल-त्याग शीघ्र जो शांति देतसे ॥ १२ ॥ कोणाचा न करी द्वेष दया मैत्री वसे मनी । मी माझे न म्हणे सोशी सुख-दुःखे क्षमा-बळे ॥ १३ ॥ सदा संतुष्ट जो योगी संयमी दृढ-निश्चयी । अर्पी मज मनो-बुद्धि भक्त तो आवडे मज ॥ १४ ॥ जो न लोकांस कंटाळे ज्यास कंटाळती न ते । हर्ष शोक भय क्रोध नेणे तो आवडे मज ॥ १५ ॥ नेणे व्यथा उदासीन दक्ष निर्मळ निःस्पृह । सोडी आरंभ जो सारे भक्त तो आवडे मज ॥ १६ ॥ न उल्लासे न संतापे न मागे न झुरे चि जो । बरे वाईट सोडूनि भजे तो आवडे मज॥ १७ ॥ सम देखे सखे वैरी तसे मानापमान हि । शीत उष्ण सुखे दुःखे करूनि सम मोकळा ॥ १८ ॥ निंदा स्तुति न घे मौनी मिळे ते गोड मानितो । स्थिर-बुद्धि निराधार भक्त तो आवडे मज ॥ १९ ॥ जे धर्म-सार हे नित्य श्रद्धेने मी चि लक्षुनी । सेविती ते तसे भक्त फार आवडती मज ॥ २० ॥ अध्याय बारावा संपूर्ण 17 3475 2006-06-19T06:42:17Z 124.30.54.26 श्री भगवान् म्हणाले अर्जुना ह्या शरीरास म्हणती क्षेत्र जाणते । जाणे हे क्षेत्र जो त्यास क्षेत्र-ज्ञ म्हणती तसे ॥ १ ॥ क्षेत्र-ज्ञ मी चि तो जाण क्षेत्रांत सगळ्या वसे । क्षेत्र-क्षेत्रज्ञ-भेदास जाणणे ज्ञान मी म्हणे ॥ २ ॥ क्षेत्र कोण कसे त्यात विकार कुठले कसे । क्षेत्र-ज्ञ तो कसा कोण एक थोड्यांत सांगतो ॥ ३ ॥ ऋशींनी भिन्न मंत्रांत गाईले हे परोपरी । वर्णिले ब्रह्म-वाक्यांत सप्रमाण सुनिश्चित ॥ ४ ॥ पंच भूते अहंकार बुद्धि अव्यक्त मूळ जे । इंद्रिये अकरा त्यांस खेचिते अर्थ-पंचक ॥ ५ ॥ इच्छा द्वेष सुखे दुःखे धृति संघात चेतना । विकार-युक्त हे क्षेत्र थोड्यांत तुज बोलिलो ॥ ६ ॥ नम्रता दंभ-शून्यत्व अहिंसा ऋजुता क्षमा । पावित्र्य गुरू-शुश्रूषा स्थिरता आत्म-संयम ॥ ७ ॥ निरहंकारता चित्ती विषयांत विरक्तता । जन्म-मृत्यु-जरा-रोग-दुःख-दोष-विचारणा ॥ ८ ॥ निःसंग-वृत्ति कर्मात पुत्रादींत अलिप्तता । प्रिय-अप्रिय लाभांत अखंड सम-चित्तता ॥ ९ ॥ माझ्या ठाई अनन्यत्वे भक्ति निष्काम निश्चळ । एकांताविषयी प्रीती जन-संगांत नावड ॥ १० ॥ आत्म-ज्ञानी स्थिर श्रद्धा तत्त्वता ज्ञेय-दर्शन । हे ज्ञान बोलिले सारे अज्ञान विपरीत जे ॥ ११ ॥ ज्ञेय ते सांगतो ज्याच्या ज्ञानाने अमृतत्व चि । अनादि जे पर-ब्रह्म आहे नाही न बोलवे ॥ १२ ॥ सर्वत्र दिसती ज्यास हात पाय शिरे मुखे । कान डोळे हि सर्वत्र सर्व झाकूनि जे उरे ॥ १३ ॥ असूनि इंद्रियांतीत त्यांचे व्यापार भासवी । न स्पर्शता धरी सर्व गुण भोगूनि निर्गुण ॥ १४ ॥ जे एक आंत-बाहेर जे एक चि चराचर । असूनि जवळी दूर सूक्ष्मत्वे नेणवे चि जे ॥ १५ ॥ भूत-मात्री न भेदूनि राहिले भेदल्यापरी । भूतांस जन्म दे पाळी गिळी जे शेवटी स्वये ॥ १६ ॥ जे अंधारास अंधार तेजाचे तेज बोलिले । ज्ञानाचे ज्ञान ते ज्ञेय सर्वांच्या हृदयी वसे ॥ १७ ॥ संक्षेपे वर्णिले क्षेत्र ज्ञान ज्ञेय तसे चि हे । जाणूनि भक्त जो माझा माझे सायुज्य मेळवी ॥ १८ ॥ प्रकृती-पुरूषाची ही जोडी जाण अनादि तू । प्रकृतीपासुनी होती विकार गुण सर्व हि ॥ १९ ॥ देहेंद्रियांचे कर्तृत्व बोलिले प्रकृतीकडे । दुःखा-सुखाचे भोक्तृत्व बोलिले पुरूषाकडे ॥ २० ॥ बांधिला प्रकृतीने तो तिचे ते गुण भोगितो । गुण-संगामुळे ह्यास घेणे जन्म शुभाशुभ ॥ २१ ॥ सर्व-साक्षी अनु-ज्ञाता भर्ता भोक्ता महेश्वर । म्हणती परमात्मा हि देही पुरूष तो पर ॥ २२ ॥ पुरूषाचे असे रूप प्रकृतीचे गुणात्मक । जाणे कसा हि तो राहो न पुन्हा जन्म पावतो ॥ २३ ॥ ध्यानाने पाहती कोणी स्वये आत्म्यास अंतरी । सांख्य-योगे तसे कोणी कर्म-योगे हि आणिक ॥ २४ ॥ स्वये नेणूनिया कोणी थोरांपासूनि ऐकिती । तरती ते हि मृत्यूस श्रद्धेने वर्तुनी तसे ॥ २५ ॥ उत्पन्न होतसे लोकी जे जे स्थावर-जंगम । क्षेत्र-क्षेत्रज्ञ-संयोगे घडिले जाण सर्व ते ॥ २६ ॥ समान सर्व भूतांत राहिला परमेश्वर । अनाशी नाशवंतांत जो पाहे तो चि पाहतो ॥ २७ ॥ जो पाहे प्रभु सर्वत्र भरला सम तो स्वये । आत्म्याची न करी हिंसा गति उत्तम मेळवी ॥ २८ ॥ प्रकृतीच्या चि तंत्राने कर्मे होतात सर्व हि । आत्मा तो न करी काही हे पाहे तो चि पाहतो ॥ २९ ॥ एकत्वी जोडिले पाहे भूतांचे वेगळेपण । त्यामधूनि चि विस्तार तेंव्हा ब्रह्मत्व लाभले ॥ ३० ॥ परमात्मा न वेचे चि की निर्गुण अनादि हा । राहे देही परी काही न करी न मळे चि तो ॥ ३१ ॥ सर्व व्यापूनि आकाश सूक्ष्मत्वे न मळे जसे । सर्वत्र भरला देही आत्मा तो न मळे तसा ॥ ३२ ॥ एकला चि जसा सूर्य उजळी भुवन-त्रय । तसा क्षेत्रज्ञ तो क्षेत्र संपूर्ण उजळीतसे ॥ ३३ ॥ पाहती ज्ञान-दृष्टीने क्षेत्र-क्षेत्रज्ञ-भेद हा । भूत-प्रकृति लंघूनि ते ब्रह्म-पद पावती ॥ ३४ ॥ अध्याय तेरावा संपूर्ण 18 1104 2004-10-28T13:36:14Z Shantanuo 3 श्री भगवान् म्हणाले सर्व ज्ञानामधे थोर ज्ञान ते सांगतो पुन्हा । जे जाणूनि इथे मोक्ष पावले सगळे मुनि ॥ १ ॥ ह्या ज्ञानाच्या बळाने ते झाले माझ्या चि सारखे । जगे येवोत जावोत ते अभंग जसे तसे ॥ २ ॥ माझे प्रकृति हे क्षेत्र तिथे मी बीज पेरितो । त्यांतूनि सर्व भूतांची उत्पत्ति मग होतसे ॥ ३ ॥ सर्व योनींमधे मूर्ति जितुक्या जन्म पावती । माता प्रकृति ही त्यांस पिता मी बीज पेरिता ॥ ४ ॥ प्रकृतीपासुनी होती गुण सत्त्व-रजस्-तम । ते निर्विकार आत्म्यास जणू देहांत जुंपिती ॥ ५ ॥ त्यांत निर्मळ ते सत्त्व ज्ञान आरोग्य वाढवी । मी सुखी आणि मी ज्ञानी शृंखला ही चि लेववी ॥ ६ ॥ रज ते वासना-रूप तृष्णा आसक्ति वाढवी । आत्म्यास कर्म-संगाने टाकिते जखडूनि ते ॥ ७ ॥ गुंगवी तम सर्वांस अज्ञान चि विरूढले । झोप आळस दुर्लक्ष ह्यांनी घेरूनि बांधिते ॥ ८ ॥ सुखात घालिते सत्त्व रज कर्मात घालिते । ज्ञान झाकूनि संपूर्ण दुर्लक्षी घालिते तम ॥ ९ ॥ अन्य दोघांस जिंकूनि तिसरे करिते बळ । असे चढे कधी सत्त्व कधी रज कधी तम ॥ १० ॥ प्रज्ञेचा इंद्रिय-द्वारा प्रकाश सगळीकडे । देहांत पसरे तेंव्हा जाणावे रज वाढले ॥ ११ ॥ प्रवृत्ति लालसा लोभ कर्मारंभ अशांतता । ही देही उठती तेंव्हा जाणावे रज वाढले ॥ १२ ॥ अंधार मोह दुर्लक्ष अपप्रवृत्ति चहूकडे । देहांत माजली तेंव्हा जाणावे तम वाढले ॥ १३ ॥ वाढले असता सत्त्व जाय जो देह सोडुनी । जन्मतो शुभ लोकांत तो ज्ञात्यांच्या समागमी ॥ १४ ॥ रजांत लीन झाला तो कर्मासक्तांत जन्मतो । तमी बुडूनि गेला तो मूढ-योनीत जन्मतो ॥ १५ ॥ फळ सात्त्विक कर्माचे पुण्य निर्मळ बोलिले । रजाचे फळ ते दुःख तमाचे ज्ञान-शून्यता ॥ १६ ॥ सत्त्वांतूनि निघे ज्ञान निघे लोभ रजांतुनी । अज्ञान मोह दुर्लक्ष निघती ही तमांतुनी ॥ १७ ॥ सत्त्व-स्थ चढती उंच मध्ये राजस राहती । हीन-वृत्तीत वागूनि जाती तामस खालती ॥ १८ ॥ गुणांविण नसे कर्ता आत्मा तो त्यांपलीकडे । देखणा ओळखे हे जो होय माझे चि रूप तो ॥ १९ ॥ देह-कारण हे तीन गुण जाय तरूनि जो । जन्म-मृत्यु-जरा-दुःखी सोडिला मोक्ष गांठतो ॥ २० ॥ अर्जुन म्हणाला त्रिगुणातीत जो देवा त्याचे लक्षण काय ते । वागणूक कशी त्याची कसा तो गुण निस्तरे ॥ २१ ॥ श्री भगवान् म्हणाले प्रकाश मोह उद्योग गुण-कार्ये निसर्गता । पावतां न करी खेद न धरी आस लोपतां ॥ २२ ॥ राहे जसा उदासीन गुणांनी जो न चाळवे । त्यांचा चि खेळ जाणूनि न डोले लेश-मात्र हि ॥ २३ ॥ आत्मत्वे सम जो पाहे सोने पाषाण मृत्तिका । धैर्यवंत सुखे दुःखे स्तुति-निंदा प्रियाप्रिय ॥ २४ ॥ मानापमान जो नेणे नेणे जो शत्रु-मित्र हि । आरंभ सोडिले ज्याने तो गुणातीत बोलिला ॥ २५ ॥ जो एक-निष्ठ भक्तीने अखंड मज सेवितो । तो ह्या गुणांस लंघूनि शके ब्रह्मत्व आकळू ॥ २६ ॥ ब्रह्मास मी चि आधार अवीट अमृतास मी । मी चि शाश्वत धर्मास आत्यंतिक सुखास मी ॥ २७ ॥ अध्याय चौदावा संपूर्ण 19 1105 2004-10-28T13:37:00Z Shantanuo 3 श्री भगवान् म्हणाले खाली शाखा वरी मूळ नित्य अश्वत्थ बोलिला । ज्याच्या पानांमधे वेद जाणे तो वेद जाणतो ॥ १ ॥ वरी हि शाखा फुटल्या तयास । ही भोग-पाने गुण-पुष्ट जेथे ॥ खाली हि मूळे निघती नवीन । दृढावली कर्म-बळे नृ-लोकी ॥ २ ॥ ह्याचे तसे रूप दिसे न येथे । भासे न शेंडा बुडखा न खांदा ॥ घेऊनि वैराग्य अभंग शस्त्र । तोडूनिया हा दृढ-मूल वृक्ष ॥ ३ ॥ घ्यावा पुढे शोध तया पदाचा । जेथूनि मागे फिरणे नसे चि ॥ द्यावी बुडी त्या परमात्म-तत्त्वी । प्रवृत्ति जेथे स्पुरली अनादी ॥ ४ ॥ जो मान-मोहांस संग-दोष । जाळूनि निर्वासन आत्म-निष्ठ ॥ द्वंद्वे न घेती सुख-दुःख-मूळ । ते प्राज्ञ त्या नित्य पदी प्रविष्ट ॥ ५ ॥ न त्यास उजळी सूर्य कायसे अग्नि-चंद्र हे । जेथ गेला न परते माझे अंतिम धाम ते ॥ ६ ॥ माझा चि अंश संसारी झाला जीव सनातन । पंचेंद्रिये मनोयुक्त प्रकृतींतूनि खेचितो ॥ ७ ॥ पुष्पादिकांतुनी वारा गंध खेचूनि घेतसे । तशी घेऊनि ही सर्व देह सोडी धरी प्रभु ॥ ८ ॥ श्रोत्र जिह्वा त्वचा चक्षु घ्राण आणिक ते मन । ह्या सर्वांस अधिष्ठूनि ते ते विषय सेवितो ॥ ९ ॥ सोडितो धरितो देह भोगितो गुण-युक्त हा । परी न पाहती मूढ ज्ञानी डोळस पाहती ॥ १० ॥ योगी यत्न-बळे ह्यास पाहती हृदयी स्थित । चित्त-हीन अशुद्धात्मे प्रयत्ने हि न पाहती ॥ ११ ॥ सूर्यात जळते तेज जे विश्व उजळीतसे । तसे चंद्रात अग्नीत जाण माझे चि तेज ते ॥ १२ ॥ आकर्षण-बळे भूते धरा-रूपे धरीतसे । वनस्पतींस मी सोम पोषितो भरिला रसे ॥ १३ ॥ मी वैश्वानर-रूपाने प्राणि-देहांत राहुनी । अन्ने ती पचवी चारी प्राणापानांस फुंकुनी ॥ १४ ॥ सर्वांतरी मी करितो निवास । देतो स्मृति ज्ञान विवेक सर्वा ॥ समग्र वेदांस हि मी चि वेद्य । वेद-ज्ञ मी वेद-रहस्य-कर्ता ॥ १५ ॥ लोकी पुरूष ते दोन क्षर आणिक अक्षर । क्षर सर्व चि ही भूते स्थिर अक्षर बोलिला ॥ १६ ॥ म्हणती परमात्मा तो तिजा पुरूष उत्तम । विश्व-पोषक विश्वात्मा जो विश्वेश्वर अव्यय ॥ १७ ॥ मी क्षरा-अक्षराहूनि वेगळा आणि उत्तम । वेद लोक म्हणे माते म्हणूनि पुरूषोत्तम ॥ १८ ॥ मोह सारूनि जो दूर जाणे मी पुरूषोत्तम । सर्व-ज्ञ तो सर्व-भावे सर्व-रूपी भजे मज ॥ १९ ॥ अत्यंत गूढ हे शास्त्र निर्मळा तुज बोलिलो । हे जाणे तो बुद्धिमंत होईल कृत-कृत्य चि ॥ २०॥ अध्याय पंधरावा संपूर्ण 20 1106 2004-10-28T13:23:34Z Shantanuo 3 21 1107 2004-10-28T13:24:45Z Shantanuo 3 22 1108 2004-10-28T13:24:34Z Shantanuo 3 23 3140 2005-12-30T02:53:44Z 66.191.177.108 अध्याय पहिला धृतराष्ट्र म्हणाला त्या पवित्र कुरू-क्षेत्री पांडूचे आणि आमुचे । युध्दार्थ जमले तंव्हा वर्तले काय संजया ॥ १ ॥ संजय म्हणाला पाहिली पांडवी सेना सज्ज दुर्योधने तिथे । मग गेला गुरूंपाशी त्यांस हे वाक्य बोलिला ॥ २॥ गुरूजी तुमचा शिष्य शाहणा द्रुपदात्मज । विशाळ रचिले त्याने पहा पंडव सैन्य हे ॥ ३ ॥ ह्यात शूर धनुर्धारी युद्धी भीमार्जुनासम । महारथी तो द्रुपद विराट-नृप सात्यकी ॥ ४ ॥ धृष्टकेतू तसा शूर काश्य तो चेकितान हि । पुरूजित कुंतीभोजीय आणि शैब्य नरोत्तम ॥ ५ ॥ उत्तमौजा हि तो वीर युधामन्यु हि विक्रमी । सौभद्र आणि ते पुत्र द्रौपदीचे महा-रथी ॥ ६॥ आता जे आमुच्यातील सैन्याचे मुख्य नायक । सांगतो जाणण्यासाठी घ्यावे लक्षात आपण ॥ ७ ॥ स्वतां आपण हे भीष्म यशस्वी कृप कर्ण तो । अश्वत्थामा सौमदत्ति जयद्रथ विकर्ण हि ॥ ८ ॥ अनेक दुसरे वीर माझ्यासाठी मरावया । सजले सर्व शस्त्रांनी झुंजणारे प्रवीण जे ॥ ९ ॥ अफाट आमुचे सैन्य भीष्मांनी रक्षिले असे । मोजके पांडवांचे हे भीमाने रक्षिले असे ॥ १० ॥ राहूनी आपुल्या स्थानी जेथे ज्यास नियोजिले । चहूंकडूनी भीष्मांस रक्षाल सगळेजण ॥ ११ ॥ हर्षवीत चि तो त्यास सिंह-नाद करूनिया । प्रतापी वृद्ध भीष्मांनी मोठ्याने शंख फुंकिला ॥ १२ ॥ तत्क्षणी शंखभैर्यादि रणवाद्ये विचित्र चि । एकत्र झडली तेंव्हा झाला शब्द भयंकर ॥ १३ ॥ इकडे शुभ्र घोड्यांच्या मोठ्या भव्य रथातुनी । माधवे अर्जुने दिव्य फुंकिले शंख आपुले ॥ १४ ॥ पांचजन्य हृषिकेशे देवदत्त धनंजये । पौंड्र तो फुंकिला भीमे महाशंख महाबळे ॥ १५ ॥ तेंव्हा अनंतविजय धर्मराजे युधिष्ठीरे । नकुले सहदेवे हि सुघोष मणि-पुष्पक ॥ १६ ॥ मग काश्य धनुर्धारी शिखंडी हि महा-रथी । विराट आणि सेनानी तसा अजित सात्यकी ॥ १७ ॥ राजा द्रुपद सौभद्र द्रौपदीचे हि पुत्र ते । सर्वांनी फुंकिले शंख आपुले वेगवेगळे ॥ १८ ॥ त्या घोषे कौरवांची तो हृदये चि विदारली । भरूनि भूमि आकाश गाजला तो भयंकर ॥ १९ ॥ मग नीट उभे सारे पुन्हा कौरव राहिले । चालणार पुढे शस्त्रे इतुक्यात कपिध्वज ॥ २० ॥ अर्जुन म्हणाला हाती धनुष्य घेउनि बोले कृष्णास वाक्य हे । दोन्ही सैन्यामधे कृष्णा माझा रथ उभा करी ॥ २१ ॥ म्हणजे कोण पाहीन राखिती युद्धकामना । आज ह्या रणसंग्रामी कोणाशी झुंजणे मज ॥ २२ ॥ झुंजते वीर ते सारे घेतो पाहूनि येथ मी । युद्धी त्या हतबुद्धींचे ज करू पाहती प्रिय ॥ २३ ॥ संजय म्हणाला अर्जुनाचे असे वाक्य कृष्णे ऐकुनि शीघ्र चि । दोन्ही सैन्यांमधे केला उभा उत्तम तो रथ ॥ २४ ॥ मग लक्षूनिया नीट भीष्म द्रोण नृपास तो । म्हणे हे जमले पार्था पहा कौरव सर्व तू ॥ २५ ॥ तेथ अर्जुन तो पाहे उभे सारे व्यवस्थित । आजे काके तसे मामे सासरे सोयरे सखे ॥ २६ ॥ गुरुबंधु मुले नातू दोन्ही सैन्यात सारखे । असे पाहूनि तो सारे सज्ज बांधव आपुले । अत्यंत करुणाग्रस्त विषादे वाक्य बोलिला ॥ २७ ॥ अर्जुन म्हणाला कृष्णा स्व-जन हे सारे युद्धी उत्सुक पाहुनी । गात्रे चि गळती माझी होतसे तोंड कोरडॅ ॥ २८ ॥ शरीरी सुटतो कंप उभे रोमांच राहती । गांडीव न टिके हाती सगळी जळते त्वचा ॥ २९ ॥ न शके चि उभा राहू मन हे भ्रमले जसे ।। ३० ॥ कृष्णा मी पाहतो सारी विपरित चि लक्षणे । कल्याण न दिसे युद्धी स्व-जनांस वधूनिया ॥ ३१ ॥ नको जय नको राज्य नकोत मज ती सुखे । राज्य भोगे मिळे काय किंवा काय जगूनि हि ॥ ३२ ॥ ज्यांच्यासाठी अपेक्षावी राज्य भोग सुखे हि ती । सजले ते चि युद्धास धना-प्राणास सोडुनी ॥ ३३ ॥ आजे बाप मुले नातू आमुचे दिसती इथे । सासरे मेहुणे मामे संबंधी आणि हे गुरू ॥ ३४ ॥ न मारू इच्छितो ह्यांस मारितील जरी मज । विश्व साम्राज्य सोडीन पृथ्वीचा पाड तो किती ॥ ३५ ॥ ह्या कौरवांस मारूनि कायसे आमुचे प्रिय । अत्याचारी जरी झाले ह्यांस मारूनइ पाप चि ॥ ३६ ॥ म्हणूनि घात बंधूंचा आम्हा योग्य नव्हे चि तो । आम्ही स्व-जन मारूनि सुखी व्हावे कसे बरे ॥ ३७ ॥ लोभाने नासली बुद्धि त्यामुळे हे न पाहती । मित्र-द्रोही कसे पाप काय दोष कुल-क्षयी ॥ ३८ ॥ परी हे पाप टाळावे आम्हा का समजू नये । कुल-क्षयी महा-दोष कृष्णा उघड पाहता ॥ ३९ ॥ कुल-क्षये लया जाती कुलधर्म सनातन । धर्म-नाशे कुळी सर्व अधर्म पसरे मग ॥ ४०॥ अधर्म माजतो तेंव्हा भ्रष्ट होती कुल-स्त्रिया । स्त्रिया बिघडता कृष्णा घडतो वर्ण-संकर ॥ ४१ ॥ संकरे नरका जाय कुलघ्नांसह ते कुळ । पितरांचा अधःपात होतसे श्राद्ध लोपुनी ॥ ४२ ॥ ह्या दोषांनी कुलघ्नांच्या होऊनी वर्ण-संकर । जातींचे बुडती धर्म कुळाचे हि सनातन ॥ ४३ ॥ ज्यांनी बुडविले धर्म कुळाचे त्यांस निश्चित । नरकी राहणें लागे आलो ऐकत हे असे ॥ ४४ ॥ अरेरे केवढे पाप आम्ही आरंभिले असे । लोभे राज्य-सुखासाठी मारावे स्व-जनांस जे ॥ ४५ ॥ त्याहुनी शस्त्र सोडूनी उभा राहीन ते बरे । मारोत मग हे युद्धी शस्त्रांनी मज कौरव ॥ ४६ ॥ संजय म्हणाला असे रणात बोलूनि शोकावेगात अर्जुन । धनुष्य-बाण टाकूनि रथी बैसूनि राहिला ॥ ४७ ॥ ..... पहिला अध्याय समाप्त ..... अध्याय दुसरा संजय म्हणाला असा तो करुणा-ग्रस्त घाबरा अश्रु गाळित । करीत असता खेद त्यास हे कृष्ण बोलिला ॥ १ ॥ श्री भगवान म्हणाले कोठूनी भलत्या वेळी सुचले पाप हे तुज । असे रुचे न थोरांस ह्याने दुष्कीर्ति दुर्गति ॥ २ ॥ निर्वीर्य तू नको होऊ न शोभे मुळी हे तुज । भिकार दुबळी वृत्ति सोडूनी ऊठ तू कसा ॥ ३ ॥ अर्जुन म्हणाला कसा रणांगणी झुंजू भीष्म-द्रोणांविरुद्ध मी । ह्यांस बाण कसे मारू आम्हा हे पूजनीय की ॥ ४ ॥ न मारिता थोर गुरूंस येथे । भिक्षा हि मागूनि भले जगावे ॥ हितेच्छु हे ह्यांस वधून भोग । भोगू कसे भंगुर रक्त-मिश्र ॥ ५ ॥ ह्यांचा चि व्हावा जय आमुचा की । कशात कल्याण असे न जाणो ॥ मारूनि ज्यांते जगणे न इच्छू । झुंजावया ते चि उभे समोर ॥ ६ ॥ दैन्याने ती मारिली वृत्ति माझी । धर्माचे तो नाशिले ज्ञान मोहे ॥ कैसे माझे श्रेय होईल सांगा । पायांपाशी पातलो शिष्य-भावे ॥ ७ ॥ मिळेल निष्कंटक राज्य येथे । लाभेल इंद्रासन देव-लोकी ॥ शमेल त्याने न तथापि शोक । जो इंद्रियांते सुकवीत माझ्या ॥ ८ ॥ संजय म्हणाला असे अर्जुन तो वीर हृषीकेशास बोलुनी । शेवटी मी न झुंजे चि ह्या शब्दे स्तब्ध राहिला ॥ ९ ॥ मग त्यास हृषीकेश जणू हसत बोलिला । करीत असता शोक दोन्ही सैन्यात तो तसा ॥ १०॥ श्री भगवान म्हणाले करिसी भलता शोक वरी ज्ञान हि सांगसी । मेल्या-जित्यावीषी शोक ज्ञानवंत हि जाणती ॥ ११ ॥ मी तू आणिक हे राजे न मागे नव्हतो कधी । तसे चि सगळे आम्ही न पुढे हि नसू कधी ॥ १२ ॥ ह्या देही बाल्य तारूण्य जरा वा लाभते जशी । तसा लाभे नवा देह न डगे धीर तो तिथे ॥ १३ ॥ शीतोष्ण विषय-स्पर्श सुख-दुःखात घालिती । करी सहन तू सारे येती जाती अनित्य ते ॥ १४ ॥ ह्यांची मात्रा न चाले चि ज्या धीर पुरूषा वरी । सम देखे सुखे दुःखे मोक्ष-लाभास योग्य तो ॥ १५ ॥ नसे मिथ्यास अस्तित्व नसे सत्यास नाश हि । निवाडा देखिला संती ह्या दोहींचा अशापरी ॥ १६ ॥ ज्याने हे व्यापिले सर्व ते जाण अविनाश तू । नाश त्या नित्य-तत्त्वाचा कोणी हि न करू शके ॥ १७ ॥ विनाशी देह हे सारे बिलिले त्यात शाश्वत । नित्य निःस्सीम तो आत्मा अर्जुना झुंज ह्यास्तव ॥ १८ ॥ जो म्हणे मारितो आत्मा आणि जो मरतो म्हणे । दोघे न जाणती काही न मारी न मरे चि हा ॥ १९ ॥ न जन्म पावे न कदापि मृत्यू । होऊनी मागें न पुढें न होय ॥ आला न गेला स्थिर हा पुराण । मारोत देहास परी मरे ना ॥ २० ॥ निर्विकार चि हा नित्य जन्म मृत्यू हुनी पर । जाणे हे तत्त्व तो कैसा मारी वा मारवी कुणा ॥ २१ ॥ सांडूनिया जर्जर जीर्ण वस्त्रे । मनुष्य घेतो दुसरी नविन ॥ तशीचि टाकूनि जुनी शरिरे । आत्मा हि घेतो दुसरी निराळी ॥ २२ ॥ शस्त्रे न चिरिती ह्यास । ह्यास अग्नि न जाळितो ॥ पाणी न भिजवी ह्यास । ह्यास वारा न वाळवी ॥ २३ ॥ चिरवे जाळवे ना हा । भिजवे वाळवे हि ना ॥ स्थिर निश्चळ हा नित्य । सर्वव्यापी सनातन ॥ २४ ॥ न देखू ये न चिंतू ये । बोलिला निर्विकार हा ॥ जाणूनि ह्यापरी आत्मा । शोक योग्य नसे तुज ॥ २५ ॥ अथवा पाहसी तू हा । मरे जन्मे प्रतिक्षणी ॥ तरी तुज कुठे येथे । नसे शोकास कारण ॥ २६ ॥ जन्मता निश्चये मृत्यू । मरता जन्म निश्चये ॥ म्हणूनी न टळे त्याचा । व्यर्थ शोक करू नको ॥ २७ ॥ भूतांचे मूळ अव्यक्ती । मध्य तो व्यक्त भासतो ॥ पुन्हा शेवट अव्यक्ती । त्यामधे शोक कायसा ॥ २८ ॥ आश्चर्य जो साच चि ह्यास देखे । आश्चर्य जो देखत ह्यास वर्णी ॥ आश्चर्य जो वर्णन ते हि ऐके । ऐके तरी शून्य चि जाणण्याचे ॥ २९ ॥ वसे देहात सर्वांच्या आत्मा अमर नित्य हा । म्हणूनी भूतमात्री तू नको शोक करू कधी ॥ ३० ॥ स्वधर्म तो हि पाहूनी न योग्य शगणे तुज । धर्म-युद्धाहुनी काही क्षत्रियास नसे भले ॥ ३१ ॥ प्राप्त झाले अनायासे स्वर्गाचे द्वार मोकळे । क्षत्रियास महा-भाग्ये लाभते युद्ध हे असे ॥ ३२ ॥ हे धर्म-युद्ध टाळूनी पापात पडशील तू । स्वधर्मासह कीर्तीस दूर सारूनिया स्वये ॥ ३३ ॥ अखंड लोक गातील दुष्कीर्ति जगती तुझी । मानवंतास दुष्कीर्ति मरणाहूनि आगळी ॥ ३४ ॥ भिऊनि टाळिले युद्ध मानितील महा-रथी । असूनि मान्य तू ह्यास तुच्छता पावशील की ॥ ३५ ॥ बोलितील तुझे शत्रु भलते भलते बहु । निंदितील तुझे शौर्य काय त्याहूनि दुःखद ॥ ३६ ॥ मेल्याने भोगिसी स्वर्ग जिंकिल्याने मही-तळ । म्हणूनि अर्जुना उठ युद्धास दृढ-निश्चये ॥ ३७ ॥ हानि लाभ सुखे दुःखे हार जीत करी सम । मग युद्धास हो सिद्ध न लागे पाप ते तुज ॥ ३८ ॥ सांख्य-बुद्धि अशी जाण ऐक ती योग-बुद्धि तू । तोडिशील जिने सारी कर्माची बंधने जगी ॥ ३९ ॥ न बुडे येथ आरंभ न घडे विपरीत हि । जोडा स्वल्प हि हा धर्म तारी मोठ्या भयातुनी ॥ ४० ॥ ह्यात निश्चय लाभूनि बुद्धि एकाग्र राहते । निश्चयाविण बुद्धीचे फाटे ते संपती चि ना ॥ ४१ ॥ अविवेकी वृथा वाणी बोलती फुलवूनिया । वेदाचे घालिती वाद म्हणती दुसरे नसे ॥ ४२ ॥ जन्मूनिया करा कर्मे मिळवा भोग-वैभव । भोगा कर्म-फळे गोड सांगती स्वर्ग-कामुक ॥ ४३ ॥ त्यामुळे भुलली बुद्धि गुंतली भोग वैभवी । ती निश्चय न लाभूनि समाधीत नव्हे स्थिर ॥ ४४ ॥ तिन्ही गुण वदे वेद त्यात राहे अलिप्त तू । सत्त्व सोडू नको सोशी द्वंद्वे निश्चिंत सावध ॥ ४५ ॥ सर्वत्र भरले पाणी तेंव्हा आडात अर्थ जो । विज्ञानी ब्रम्ह-वेत्त्यास सर्व वेदात अर्थ तो ॥ ४६ ॥ कर्मात चि तुझा भाग तो फळात नसो कधी । नको कर्म-फळी हेतु अकर्मी वासना नको ॥ ४७ ॥ फळ लाभो न लाभो तू निःसंग सम होऊनी । योग-युक्त करी कर्मे योग सार समत्व चि ॥ ४८ ॥ समत्व-बुद्धि ही थोर कर्म तिहूनि हीन चि । बुद्धीचा आसरा घे तू मागती फळा दीन ते ॥ ४९ ॥ येथे समत्व-बुद्धीने टळे सुकृत-दुष्कृत । समत्व जोड ह्यासाठी ते चि कर्मात कौशल ॥ ५० ॥ ज्ञानी समत्व-बुद्धीने कर्माचे फळ सोडुनी । जन्माचे तोडिती बंध पावती पद अच्युत ॥ ५१ ॥ लंघूनि बुद्धि जाईल जेंव्हा हा मोह-कर्दम । आले येईल जे कानी तेंव्हा जिरविशील तू ॥ ५२ ॥ श्रवणे भ्रमली बुद्धि तुझी लाभूनि निश्चय । स्थिरावेल समाधीत तेंव्हा भेटेल योग तो ॥ ५३ ॥ अर्जुन म्हणाला स्थिरावला समाधीत स्थित-प्रज्ञ कसा असे । कृष्णा सांग कसा बोले कसा राहे फिरे कसा ॥ ५४ ॥ श्री भगवान म्हणाले कामना अंतरातील सर्व सोडूनि जो स्वये । आत्म्यात चि असे तुष्ट तो स्थित-प्रज्ञ बोलिला ॥ ५५ ॥ नसे दुःखात उद्वेग सुखाची लालसा नसे । नसे तृष्णा भय क्रोध तो स्थित-प्रज्ञ संयमी ॥ ५६ ॥ सर्वत्र जो अनासक्त बरे वाईट लाभता । न उल्लासे न संतापे त्याची प्रज्ञा स्थिरावली ॥ ५७ ॥ घेई ओढूनी संपूर्ण विषयातूनि इंद्रिये । जसा कासव तो अंगे तेंव्हा प्रज्ञा स्थिरावली ॥ ५८ ॥ निराहार-बळे बाह्य सोडी विषय साधक । आंतील न सुटे गोडी ती जळे आत्म-दर्शने ॥ ५९ ॥ करीत असता यत्न ज्ञात्याच्या हि मनास ही । नेती खेचूनी वेगाने इंद्रिये दांडगी चि की ॥ ६० ॥ त्यास रोधूनी युक्तीने रहावे मत्परायण । इंद्रिये जिंकिली ज्याने त्याची प्रज्ञा स्थिरावली ॥ ६१ ॥ विषयांचे करी ध्यन त्यास तो संग लागला । संगांतूनि फुटे काम क्रोध कामात ठेविला ॥ ६२ ॥ क्रोधातूनि जडे मोह मोहाने स्मृति लोपली । स्मृति लोपे बुद्धि-नाश म्हणजे आत्म-नाश चि ॥ ६३ ॥ राग-द्वेष परी जाता आली हातात इंद्रिये । स्वामित्वे विषयी वर्ते त्यास लाभे प्रसन्नता ॥ ६४ ॥ प्रसन्नतेपुढे सर्व दुःखे जाती झडूनिया । प्रसन्नतेने बुद्धीची स्थिरता शीघ्र होतसे ॥ ६५ ॥ अयुक्तास नसे बुद्धि त्यामुळे भावना नसे । म्हणूनी नमिळे शांति शांतीविण कसे सुख ॥ ६६ ॥ इंद्रिये वर्तता स्वैर त्यामागे मन जाय जे । त्याने प्रज्ञा जशी नौका वार्‍याने खेचली जळी ॥ ६७ ॥ म्हणूनि इंद्रिये ज्याने विषयातूनि सर्वथा । ओढूनि घेतली आंत त्याची प्रज्ञा स्थिरावली ॥ ६८ ॥ सर्व भूतास जी रात्र जागतो संयमी तिथे । सर्व भूते जिथे जागी ज्ञानी योग्यास रात्र ती ॥ ६९ ॥ न भंग पावे भरता हि नित्य । समुद्र घेतो जिरवूनि पाणी ॥ जाती तसे ज्यात जिरूनि भोग । तो पावला शांति न भोग-लुब्ध ॥ ७० ॥ सोडूनि कामना सर्व फिरे होऊनि निःस्पृह । अहंता ममता गेली झाला तो शांति-रूप चि ॥ ७१ ॥ अर्जुना स्थिती ही ब्राम्ही पावता न चळे पुन्हा । टिकूनि अंत-काळी हि ब्रम्ह-निर्वाण मेळवी ॥ ७२ ॥ ..... दुसरा अध्याय समाप्त ..... अध्याय तिसरा अर्जुन म्हणाला बुद्धि कर्माहुनी थोर मानिसी तू जनार्दना । मग कर्मात का घोर घालिसी मज केशवा ॥ १ ॥ मिश्र बोलूनि बुद्धीस जणू मोहात टाकिसी । ज्याने मी श्रेय पावेन सांग ते एक निश्चित ॥ २ ॥ श्री भगवान् म्हणाले दुहेरी ह्या जगी निष्ठा पूर्वी मी बोलिलो असे । ज्ञानाने सांख्य जी पावे योगी कर्म करूनिया ॥ ३ ॥ न कर्मारंभ टाळूनि लाभे नैष्कर्म्य ते कधी । संन्यास्याच्या क्रियेने चि कोणी सिद्धि न मेळवी ॥ ४ ॥ कर्माविण कधी कोणी न राहे क्षण-मात्र हि । प्रकृतीच्या गुणी सारे बांधिले करितात चि ॥ ५ ॥ इंद्रिये करिती कर्म मूढ त्यास चि रोधुनी । राहतो भोग चिंतूनि तो मिथ्याचार बोलिला ॥ ६ ॥ जो इंद्रिये मनाने ती नेमुनी त्यास राबवी । कर्म-योगात निःसंग तो विशेष चि मानिला ॥ ७ ॥ नेमिले तू करी कर्म करणे हे चि थोर की । तुझी शरीर-यात्रा ही कर्माविण घडॅ चि ना ॥ ८ ॥ यज्ञार्थ कर्म सोडूनि लोक हा बांधिला असे । यज्ञार्थ आचरी कर्म अर्जुना मुक्त-संग तू ॥ ९ ॥ पूर्वी प्रजेसवे ब्रम्हा यज्ञ निर्मूनि बोलिला । पावा उत्कर्ष यज्ञाने हा तुम्हा काम-धेनु चि ॥ १० ॥ रक्षा देवांस यज्ञाने तुम्हा रक्षोत देव ते । एकमेकास रक्षूनि पावा कल्याण सर्व हि ॥ ११ ॥ यज्ञ-तुष्ट तुम्हा देव भोग देतील वांछित । त्यांचे त्यांस न देता जो खाय तो ऐक चोर चि ॥ १२ ॥ यज्ञात उरले खाती संत ते दोष जाळिती । रांधिती आपुल्यासाठी पापी ते पाप भक्षिती ॥ १३ ॥ अन्नापासूनि ही भूते पर्जन्यातूनि अन्न ते । यज्ञे पर्जन्य तो होय यज्ञ कर्मामुळे घडे ॥ १४ ॥ प्रकृतीपासुनी कर्म ब्रम्ही प्रकृति राहिली । ऐसे व्यापक ते ब्रम्ह यज्ञात भरले सदा ॥ १५ ॥ प्रेरिले हे असे चक्र ह्या लोकी जो न चालवी । इंद्रियासक्त तो पापी व्यर्थ जीवन घालवी ॥ १६ ॥ परी आत्म्यात जो खेळे आत्मा भोगूनि तृप्त जो । आत्म्यामध्ये चि संतुष्ट त्याचे कर्तव्य संपले ॥ १७ ॥ केल्याने वा न केल्याने त्यास भावार्थ सारखा । कोणामधे कुठे त्याचा न काही लोभ गुंतला ॥ १८ ॥ म्हणूनि नित्य निःसंग करी कर्तव्य कर्म तू । निःसंग करिता कर्म कैवल्य-पद पावतो ॥ १९ ॥ कर्म-द्वारा चि सिद्धीस पावले जनकादिक । करी तू कर्म लक्षूनि लोक-संग्रह-धर्म हि ॥ २० ॥ जे जे आचरितो श्रेष्ठ ते ते चि दुसरे जन । तो मान्य करितो जे जे लोक चालवितात ते ॥ २१ ॥ करावे-मिळवावेसे नसे काही जरी मज । तिन्ही लोकी तरी पार्था कर्मी मी वागतो चि की ॥ २२ ॥ मी चि कर्मी न वागेन जरी आळस झाडुनी । सर्वथा लोक घेतील माझे वर्तन ते मग ॥ २३ ॥ सोडिन मी जरी कर्म नष्ट होतिल लोक हे । होईन संकर-द्वारा मी चि घातास कारण ॥ २४ ॥ गुंतूनि करिती अज्ञ ज्ञात्याचे मोकळेपणे । करावे कर्म तैसे चि इच्छुनी लोक-संग्रह ॥ २५ ॥ नेणत्या कर्म-निष्ठांचा बुद्धि-भेद करू नये । गोडी कर्मात लावावी समत्वे आचरूनि ती ॥ २६ ॥ कर्मे होतात ही सारी प्रकृतीच्या गुणामुळे । अहंकार-बळे मूढ कर्ता मी हे चि घेतसे ॥ २७ ॥ गुण हे आणि ही कर्मे ह्यांहुनी बेगळा चि मी । जाणे तत्त्व-ज्ञ गुंते ना गुणात गुण वागता ॥ २८ ॥ गुंतले गुण-कर्मी जे भुलले प्रकृती-गुणे । त्या अल्प जाणणारांस सर्व-ज्ञे चाळवू नये ॥ २९ ॥ मज अध्यात्म-वृत्तीने सर्व कर्मे समर्पुनी । फलाशा ममता सर्व सोडुनी झुंज तू सुखे ॥ ३० ॥ माझे शासन हे नित्य जे निर्मत्सर पाळिती । श्रद्धेने नेणते ते हि तोडिती कर्म-बंधने ॥ ३१ ॥ परी मत्सर-बुध्हीने जे हे शासन मोडिती । ज्ञान-शून्य चि ते मूढ पावले नाश जाण तू ॥ ३२ ॥ ज्ञानी हि वागतो त्याच्या स्वभावास धरूनिया । स्वभाव-वश ही भूते बलात्कार निरर्थक ॥ ३३ ॥ इंद्रियी सेविता अर्थ राग-द्वेष उभे तिथे । वश होऊ नये त्यांस ते मार्गातील चोर चि ॥ ३४ ॥ उणा हि आपुला धर्म पर-धर्माहुनी बरा । स्व-धर्मात भला मृत्यु पर-धर्म भयंकर ॥ ३५ ॥ अर्जुन म्हणाला मनुष्य करितो पाप कोणाच्य प्रेरणेमुळे । आपुली नसता इच्छा वेठीस धरिला जसा ॥ ३६ ॥ श्री भगवान् म्हणाले काम हा आणि हा क्रोध घडिला जो रजोगुणे । मोठा खादाड पापिष्ठ तो वैरी जाण तू इथे ॥ ३७ ॥ धुराने झाकिला अग्नि धुळीने आरसा जसा । वारेने वेष्टिला गर्भ कामाने ज्ञान हे तसे ॥ ३८ ॥ काम-रूप-महा-अग्नि नव्हे तृप्त कधी चि जो । जाणत्याचा सदा वैरी त्याने हे ज्ञान झाकिले ॥ ३९ ॥ घेऊनि आसर्‍यासाठी इंद्रिये मन बुद्धि तो । मोह पाडी मनुष्याते त्याच्या ज्ञानास गुंडुनी ॥ ४० ॥ म्हणूनि पहिला थारा इंद्रिये ती चि जिंकुनी । टाळी पाप्यास जो नाशी ज्ञान विज्ञान सर्व हि ॥ ४१ ॥ इंद्रिये बोलिली थोर मन त्याहूनि थोर ते । बुद्धि थोर मनाहूनि थोर तीहूनि तो प्रभु ॥ ४२ ॥ असा तो प्रहु जाणूनि आवरी आप आपणा । संहारी काम हा वैरी तू गाठूनि परोपरी ॥ ४३ ॥ ... अध्याय चवथा .... श्री भगवान् म्हणाले योग हा अविनाशी मी स्वये सूर्यास बोलिलो । मनूस बोलिला सूर्य तो इक्ष्वाकूस त्यापरी ॥ १ ॥ अशा परंपरेतूनि हा राजर्षीस लाभला । पुढे काळ-बळाने तो ह्या लोकी योग लोपला ॥ २ ॥ तो चि हा बोलिलो आज तुज योग पुरातन । जीवीचे गूज हे थोर तू हि भक्त सखा तसा ॥ ३ ॥ अर्जुन म्हणाला ह्या काळचा तुझा जन्म सूर्याचा तो पुरातन । तू बोलिलास आरंभी हे मी जाणू कसे बरे ॥ ४ ॥ श्री भगवान् म्हणाले माझे अनेक ह्यापूर्वी झाले जन्म तसे तुझे । जाणतो सगळे मी ते अर्जुना तू न जाणसी ॥ ५ ॥ असूनि हि अजन्मा मी निर्विकार जगत्-प्रभु । माझी प्रकृति वेढूनि मायेने जन्मतो जणू ॥ ६ ॥ गळूनि जातसे धर्म ज्या ज्या वेळेस अर्जुना । अधर्म उठतो भारी तेंव्हा मी जन्म घेतसे ॥ ७ ॥ राखावया जगी संता दुष्टा दूर करावया । स्थापावया पुन्हा धर्म जन्मतो मी युगी युगी ॥ ८ ॥ जन्म-कर्मे अशी दिव्य जो माझी नीट ओळखे । देह गेल्या पुन्हा जन्म न पावे भेटुनी मज ॥ ९ ॥ नाही तृष्णा भय क्रोध माझ्या सेवेत तन्मय । झाले ज्ञान-तपे चोख अनेक मज पावले ॥ १० ॥ भजती मज जे जैसे भजे तैसा चि त्यास मी । माझ्या मार्गास हे येती लोक कोणीकडूनि हि ॥ ११ ॥ जे कर्म-सिद्धि वांछूनि यजिती येथ दैवते । मनुष्य-लोकी कर्माचे पावती फळ शीघ्र ते ॥ १२ ॥ निर्मिले वर्ण मी चारी गुण-कर्मे विभागुनी । करूनि सर्व हे जाण अकर्ता निर्विकार मी ॥ १३ ॥ कर्मे न बांधिती माते फळी इच्छा नसे मज । माझे स्वरूप हे जाणे तो कर्मात हि मोकळा ॥ १४ ॥ केली कर्मे मुमुक्षूंनी पूर्वी हे तत्त्व जाणुनी । तैसी तू हि करी कर्मे त्यांचा घेऊनि तो धडा ॥ १५ ॥ नेणती जाणते ते हि काय कर्म अकर्म हे । तुज ते सांगतो कर्म जाणूनि सुटशील जे ॥ १६ ॥ सामान्य कर्म जाणावे विकर्म हि विशेष जे । अकर्म ते हि जाणावे कर्माचे तत्त्व खोल हे ॥ १७ ॥ कर्मी अकर्म जो पाहे अकर्मी कर्म जो तसे । तो बुद्धिमंत लोकांत तो योगी कृत-कृत्य तो ॥ १८ ॥ उद्योग करितो सारे काम-संकल्प सोडुनी । ज्ञानाने जाळिली कर्मे म्हणती त्यास पंडित ॥ १९ ॥ नित्य-तृप्त निराधार न राखे फल-वासना । गेला गढूनि कर्मात तरी काही करी चि ना ॥ २० ॥ संयमी सोडुनी सर्व इच्छेसह परिग्रह । शरीरे चि करी कर्म दोष त्यास न लागतो ॥ २१ ॥ मिळे ते चि करी गोड न जाणे द्वंद्व मत्सर । फळो जळो जया एक करूनि हि न बांधिला ॥ २२ ॥ ज्ञनात बैसली वृत्ति संग सोडूनि मोकळा । यज्ञार्थ करितो कर्म जाय सर्व जिरूनि ते ॥ २३ ॥ ब्रम्हात होमिले ब्रम्ह ब्रम्हाने ब्रम्ह लक्षुनी । ब्रम्ही मिसळले कर्म तेंव्हा ब्रम्ह चि पावला ॥ २४ ॥ देवताराधने यज्ञ योगी कोणी अनुष्टिती । ब्रम्हाग्नित तसे कोणी यज्ञे यज्ञत्व जाळिती ॥ २५ ॥ श्रोत्रादी इंद्रिये कोणी संयमाग्नीत अर्पिती । कोणी विषय शब्दादि इंद्रियाग्नीत अर्पिती ॥ २६ ॥ प्राणेंद्रिय-क्रिया कोणी सर्व होमूनि टाकिती । चिंतनाने समाधीस अंतरी चेतवूनिया ॥ २७ ॥ द्रव्ये जपे तपे योगे चिंतने वा अशापरी । संयमी यजिती यज्ञ व्रते प्रखर राखुनी ॥ २८ ॥ होमिती एकमेकात कोणी प्राण-अपान ते । रोधूनि गति दोहोंची प्राणायामास साधिती ॥ २९ ॥ प्राणात होमिती प्राण कोणी आहार तोडुनी । यज्ञ-वेत्ते चि हे सारॆ यज्ञाने दोष जाळिती ॥ ३० ॥ यज्ञ-शेषमृते धाले पावले ब्रम्ह शाश्वत । न यज्ञाविण हा लोक कोठूनि पर-लोक तो ॥ ३१ ॥ विशेष बोलिले वेदे असे यज्ञ अनेक हे । कर्माने घडिले जाण जाणूनि सुटशील तू ॥ ३२ ॥ द्रव्य-यज्ञादिकांहूनि ज्ञान-यज्ञ चि थोर तो । पावती सगळी कर्मे अंती ज्ञानात पूर्णता ।। ३३ ॥ सेवा करूनि ते जाण नम्र-भावे पुसूनिया । ज्ञानोपदेश देतील ज्ञानी अनुभवी तुज ॥ ३४ ॥ ज्या ज्ञानाने असा मोह न पुन्हा पावशील तू । आत्म्यात आणि माझ्यात भूते निःशेष देखुनी ॥ ३५ ॥ जरी पाप्यांमधे पापी असशील शिरो-मणि । तरी ह्या ज्ञान-नौकेने पाप ते तरशील तू ॥ ३६ ॥ संपूर्ण पेटला अग्नि काष्ठे जाळूनि टाकितो । तसा ज्ञानाग्नि तो सर्व कर्मे जाळूनि टाकितो ॥ ३७ ॥ ज्ञानासम नसे काही पवित्र दुसरे जगी । योग-युक्त यथा-काळी ते पावे अंतरी स्वये ॥ ३८ ॥ श्रद्धेने मेळवी ज्ञान संयमी नित्य सावध । ज्ञानाने शीघ्र तो पावे शांति शेवटची मग ॥ ३९ ॥ नसे ज्ञान नसे श्रद्धा संशयी नासला पुरा । न हा लोक न तो लोक न पावे सुख संशयी ॥ ४० ॥ योगाने झाडिली कर्मे ज्ञाने संशय तोडिले । जो सावधान आत्म्यात कर्मे त्यास न बांधिती ॥ ४१ ॥ म्हणूनि अंतरातील अज्ञान-कृत संशय । तोडुनी ज्ञान-खडगाने ऊठ तू योग साधुनी ॥ ४२ ॥ ….. अध्याय चवथा संपूर्ण ….. ... अध्याय पाचवा ... अर्जुन म्हणाला कृष्णा संन्यास कर्माचा तसा योग हि सांगसी । दोहोत जे बरे एक सांग ते मज निश्चित ॥ १ ॥ श्री भगवान् म्हणाले योग संन्यास हे दोन्ही मोक्ष-साधक सारखे । विशेष चि परी योग संन्यासाहूनि मानिला ॥ २ ॥ तो जाण नित्य-संन्यासी राग-द्वेष नसे जया । जो द्वंद्वावेगळा झाला सुखे बंधांतुनी सुटे ॥ ३ ॥ म्हणती सांख्य-योगाते भिन्न मूढ न जाणते । बाणो एक हि ती निष्ठा दोहींचे फळ देतसे ॥ ४ ॥ सांख्यास जे मिळे स्थान ते योग्यास हि लाभते । एक-रूप चि हे दोन्ही जो पाहे तो चि पाहतो ॥ ५ । योगावांचूनि संन्यास कधी साधे चि ना सुखे । संयमी योग जओडूनि ब्रम्ह शीघ्र चि गाठतो ॥ ६ ॥ अंतरी धुतला योगी जिंकूनि मन इंद्रिये । झाला जीव चि भूतांचा करूनि हि अलिप्त तो ॥ ७ ॥ न काही मी करी ऐसे योगी तत्त्व-ज्ञ जाणुनी । देखे ऐके शिवे हुंगे खाय जाय निजे श्वसे ॥ ८ ॥ बोले सोडी धरी किंवा पापणी हालवी जरी । इंद्रिये आपुल्या अर्थी वागती हे चि पाहतो ॥ ९ ॥ ब्रम्ही ठेऊनिया कर्मे संग सोडूनि जो करी । पापे न लिप्त तो होय पद्म-पत्र जसे जळे ॥ १० ॥ देहा-मनाने बुद्धीने इंद्रियांनी हि केवळ । आत्म-शुद्ध्यर्थ नि:संग योगी कर्म अनुष्ठिती ॥ ११ ॥ युक्त तो फळ सोडूनि शांति निश्चळ पावतो । अयुक्त स्वैर-वृत्तीने फळी आसक्त बांधिला ॥ १२ ॥ मनाने सगळी कर्मे सोडुनी संयमी सुखे । नव-द्वार-पुरी राहे करी ना करवी हि ना ॥ १३ ॥ न कर्तेपण लोकांचे न कर्मे निर्मितो प्रभु । न कर्मी फल-संयोग स्वभावे सर्व होतसे ॥ १४ ॥ न घे पाप हि कोणाचे न वा पुण्य हि तो विभु । अज्ञाने झाकिले ज्ञान त्यामुळे जीव मोहित ॥ १५ ॥ गेले अज्ञान ते ज्यांचे आत्म-ज्ञाने तयां मग । पर-ब्रम्ह दिसे स्वच्छ जणू सूर्ये प्रकाशिले ॥ १६ ॥ रंगले त्यात ओतूनि बुद्धि निश्चय जीवन । पुन्हा येती न माघारे ज्ञाने पाप धुऊनिया ॥ १७ ॥ विद्या-विनय-संपन्न द्विज गाय तसा गज । श्वान चांडाळ हे सारे तत्त्व-ज्ञ सम पाहती ॥ १८ ॥ इथे चि जिंकिला जन्म समत्वी मन रोवुनी । निर्दोष सम जे ब्रम्ह झाले तेथे चि ते स्थिर ॥ १९ ॥ प्रिय-लाभे नको हर्ष नको उद्वेग अप्रिये । बुद्धि निश्चळ निर्मोह ब्रम्ही ज्ञानी स्थिरावला ॥ २० ॥ विटला विषयी जाणे अंतरी सुख काय ते । ब्रम्ही मिसळला तेंव्हा भोगी ते सुख अक्षय ॥ २१ ॥ विषयातील जे भोग ते दु:खास चि कारण । येती जसे तसे जाती विवेकी न रमे तिथे ॥ २२ ॥ प्रयत्ने मरणापूर्वी ह्या देही जिरवू शके । काम-क्रोधातले वेग तो योगी तो खरा सुखी ॥ २३ ॥ प्रकाश स्थिरता सौख्य अंतरी लाभली जया । ब्रम्ह होऊनि तो योगी ब्रम्ह-निर्वाण मेळवी ॥ २४ ॥ फिटले दोष शंका हि मुठीत धरिले मन । पावले ब्रम्ह-निर्वाण ज्ञानी विश्व-हिती रत ॥ २५ ॥ काम-क्रोधास जिंकूनि यत्ने चित्तास बांधिती । देखती ब्रम्ह-निर्वाण आत्म-ज्ञानी चहूंकडे ॥ २६ ॥ विषयांचा बहिष्कार डोळा भ्रू-संगमी स्थिर । करूनि नासिका-स्थानी प्राणापान हि सारखे ॥ २७ ॥ आवरी मुनि मोक्षार्थी इंद्रिये मन बुद्धि जो । सोडी इच्छा भय-क्रोध सर्वदा सुटला चि तो ॥ २८ ॥ भोक्ता यज्ञ-तपांचा मी सोयरा विश्व-चालक । जाणूनि ह्यापरी माते शांतीस वरिला चि तो ॥ २९ ॥ .... अध्याय पाचवा संपूर्ण ..... अध्याय सहावा ... श्री भगवान् म्हणाले फळी आश्रय सोडूनि करी कर्तव्य कर्म जो । तो संन्यासी तसा योगी न जो निर्यज्ञ निष्क्रिय ॥ १ ॥ संन्यास म्हणती ज्यास योग तो जाण पांडवा । सोडिल्याविण संकल्प कोणी योगी न होतसे ॥ २ ॥ योगावरी चढू जाता कर्म साधन बोलिले । योगी आरूढ तो होता शम साधन बोलिले ॥ ३ ॥ कर्मात जो अनासक्त विरक्त विषयी असे । संकल्प सुटले तेंव्हा तो योगारूढ बोलिला ॥ ४ ॥ उद्धरावा स्वये आत्मा खचू देऊ नये कधी । आत्मा चि आपुला बंधु आत्मा चि रिपु आपुला ॥ ५ ॥ जिंकूनि घेतला आत्मा बंधु तो होय आपुला । सोडिला तो जरी स्वैर शत्रुत्व करितो स्वये ॥ ६ ॥ जितात्मा शांत जो झाला देखे ब्रम्ह चि एकले । मानापमानी शीतोष्णी सुख-दुःखी समावले ॥ ७ ॥ तोषला ज्ञान-विज्ञाने स्थिर जिंकूनि इंद्रिये । तो योगी सम जो देखे सोने पाषाण मृत्तिका ॥ ८ ॥ शत्रु मित्र उदासीन मध्यस्थ परका सखा । असो साधु असो पापी सम पाहे विशेष तो ॥ ९ ॥ साधके चित्त बांधूनि इच्छा संग्रह सोडुनी । आत्म्यास नित्य जोडावे एकांती एकलेपणे ॥ १० ॥ पवित्र स्थान पाहूनि घालावे स्थिर आसन । दर्भ चर्म वरी वस्त्र न घ्यावे उंच नीच ते ॥ ११ ॥ चित्तेंद्रियांचे व्यापार वारावे तेथ बैसुनी । आत्म-शुद्ध्यर्थ जोडावा योग एकाग्र मानसे ॥ १२ ॥ शरीर सम-रेखेत राखावे स्थिर निश्चळ । दृष्टि ठेवूनि नासाग्री न पहावे कुणीकडे ॥ १३ ॥ शांत निर्भय मच्चित्त ब्रम्हचर्य-व्रती स्थिर । मन रोधूनि युक्तीने रहावे मत्परायण ॥ १४ ॥ असे आत्म्यास जोडूनि योगी आवरिला मने । मोक्षास भिडली शांति माझ्या ठाई चि मेळवी ॥ १५ ॥ न योग फार खाऊनि किंवा खाणे चि सोडुनी । न फार झोप घेऊनि किंवा जागत बैसुनी ॥ १६ ॥ निजणे जागणे खाणे फिरणे आणि कार्य हि । मोजूनि करितो त्यास योग हा दुःख-नाशन ॥ १७ ॥ संपूर्ण नेमिले चित्त आत्म-रूपी चि रंगला । निमाली वासना तेंव्हा योगी तो युक्त बोलिला ॥ १८ ॥ निर्वाती ठेविला दीप तेवतो एकसारखा । तसे आत्मानुसंधानी योग्याचे चित्त वर्णिती ॥ १९ ॥ निरोधे जेथ चित्ताचा सर्व संचार संपला । जेथ भेटूनि आत्म्याते अंतरी तोषला स्वये ॥ २० ॥ भोगूनि इंद्रियातीत बुद्धि-गम्य महा-सुख । न ढळे चि कधी जेथ तत्त्वापासूनि लेश हि ॥ २१ ॥ जया लाभापुढे लाभ दुसरा तुच्छ लेखितो । न चळे जेथ राहूनि दुःख-भारे हि दाटला ॥ २२ ॥ तयास म्हणती योग दुःखाचा जो वियोग चि । जोडावा निश्चयाने तो योग उत्साह राखुनी ॥ २३ ॥ संकल्पी उठिले सारे काम निःशेष सोडुनी । इंद्रिये ही मनाने चि ओढुनि विषयातुनी ॥ २४ ॥ धरूनि धीर बुद्धीने निवर्तावे हळू हळू । आत्म्यात मन रोवूनि काही चिंतू नये स्वये ॥ २५ ॥ फुटेल जेथजेथूनि मन चंचळ अस्थिर । तेथतेथूनि बांधूनि लावावे आत्म-चिंतनी ॥ २६ ॥ विकारांसह ते ज्याचे शमले मन निर्मळ । झाला ब्रम्ह चि तो योगी पावला सुख उत्तम ॥ २७ ॥ आत्म्यास नित्य जोडूनि ह्यापरी दोष जाळुनी । सुखे चि भोगितो योगी ब्रम्हानंद अपार तो ॥ २८ ॥ भूतात भरला आत्मा भूते आत्म्यात राहिली । योगाने जोडिला देखे हे चि सर्वत्र दर्शन ॥ २९ ॥ मज सर्वात जो पाहे पाहे माझ्यात सर्व हि । त्याचा मी आणि तो माझा एकमेकास अक्षय ॥ ३० ॥ स्थिर होऊनि एकत्वी सर्व-भूती भजे मज । राहो कसा हि तो योगी माझ्यामध्ये चि राहतो ॥ ३१ ॥ जो आत्मौपम्य-बुद्धीने सर्वत्र सम पाहतो । जसे सुख तसे दुःख तो योगी थोर मानिला ॥ ३२ ॥ [२०] अर्जुन म्हणाला तू बोलिलास जो आता साम्य-योग जनार्दना । न देखे स्थिरता त्याची ह्या चंचळ मनामुळे ॥ ३३ ॥ मन चंचळ हे कृष्णा हट्टी छळितसे बळे । धावे वार्‍यावरी त्याचा दिसे निग्रह दुष्कर ॥ ३४ ॥ श्री भगवान् म्हणाले अवश्य मन दुःसाध्य म्हणतोस तसे चि ते । परी अभ्यास-वैराग्ये त्याचा निग्रह होतसे ॥ ३५ ॥ संयमाविण हा योग न साधे मानितो चि मी । परी संयमवंतास उपाये साध्य होतसे ॥ ३६ ॥ अर्जुन म्हणाला श्रद्धा आहे नव्हे यत्न योगातूनि चळूनि जो । मुकला योग-सिद्धीस जाय कोण्या गतीस तो ॥ ३७ ॥ काय तो उभय-भ्रष्ट ब्रम्ह-मार्गी भुलूनिया । नाश पावे निराधार फुटलेल्या ढगापरी ॥ ३८ ॥ माझा संशय हा कृष्णा तू चि फेडी मुळातुनी । फेडीलसा दुजा कोणी न दिसे चि तुझ्याविण ॥ ३९ ॥ श्री भगवान् म्हणाले न ह्या लोकी न त्या लोकी नाश तो पावतो कधी । शुभकारी कुणी बापा दुर्गतीस न जातसे ॥ ४० ॥ पुण्य-लोकांत राहूनि तो योग-भ्रष्ट संतत । शुचि साधनवंतांच्या घरी जन्मास येतसे ॥ ४१ ॥ अथवा प्राज्ञ योग्यांच्या कुळी चि मग जन्मतो । अवश्य हा असा जन्म लोकी अत्यंत दुर्लभ ॥ ४२ ॥ तिथे तो पूर्व-जन्मीचा बुद्धि-संस्कार जोडुनी । मोक्षार्थ करितो यत्न पूर्वीहूनि पुढे पुन्हा ॥ ४३ ॥ पूर्वाभ्यास-बळाने तो खेचला पर-तंत्र चि । जिज्ञासेने हि योगाच्या जातो वेदांस लंघुनी ॥ ४४ ॥ योगी तत्पर राहूनि दोष जाळित जाळित । अनेक जन्मी संपूर्ण होउनी मोक्ष पावतो ॥ ४५ ॥ ज्ञानी तापस कर्मिष्ठ ह्या सर्वांहूनि आगळा । मानिला तो असे योगी योगी होई म्हणूनि तू ॥ ४६ ॥ सर्व योग्यांमधे योगी जीव माझ्यात ठेवुनी । श्रद्धेने भजतो माते तो थोर मज वाटतो ॥ ४७ ॥ अध्याय सहावा संपूर्ण अध्याय सातवा ... श्री भगवान् म्हणाले प्रीतीने आसरा माझा घेउनी योग साधित । जाणशिल कसे ऐक समग्र मज निश्चित ॥ १ ॥ विज्ञानासह ते ज्ञान संपूर्ण तुज सांगतो । जे जाणूनि पुढे येथे जाणावेसे न राहते ॥ २ ॥ लक्षावधींत एखादा मोक्षार्थ झटतो कधी । झटणार्‍यांत एखादा तत्त्वता जाणतो मज ॥ ३॥ पृथ्वी आप तसे तेज वायु आकाश पाचवे । मन बुद्धि अहंकार अशी प्रकृति अष्ट-धा ॥ ४ ॥ ही झाली अपरा माझी दुसरी जाण ती परा । जीव-रूपे जिने सारे जग हे धरिले असे ॥ ५ ॥ ह्या दोहींपासुनी भूते सगळी जाण निर्मिली । सार्‍या जगास तद्-द्वारा मूळ मी आणि शेवट ॥ ६ ॥ दुसरे तत्त्व नाही चि काही माझ्या पलीकडे । ओविले सर्व माझ्यात जसे धग्यामधे मणि ॥ ७ ॥ पाण्यात रस मी झालो चंद्र-सूर्यी प्रकाश मी । ओं वेदी शब्द आकाशी पुरुषी पुरुषार्थ मी ॥ ८ ॥ मी पुण्य-गंध पृथ्वीत असे अग्नीत उष्णता । प्राणि-मात्रात आयुष्य तपो-वृद्धांत मी तप ॥ ९ ॥ सर्व भूतांत जे बीज ते मी जाण सनातन । बुद्धिमंतांत मी बुद्धि तेजस्व्यांत हि तेज मी ॥ १० ॥ वैराग्य-युक्त निष्काम बळवंतांत मी बळ । राहे धरूनि धर्मास ती मी भूतांत वासना ॥ ११ ॥ माझ्यातूनि तिन्ही झाले सात्त्विकादिक भाव ते । परी त्यांत न मी राहे ते चि माझ्यांत राहती ॥ १२ ॥ ह्या गुणात्मक भावांनी विश्व मोहूनि टाकिले । ज्यामुळे मी न जाणू ये गुणातीत सनातन ॥ १३ ॥ माझी ही त्रिगुणी दैवी माया न तरवे कुणा । कासेस लागले माझ्या ते चि जाती तरूनिया ॥ १४ ॥ हीन मूढ दुराचारी माझा आश्रय सोडिती । मायेने भ्रांत होऊनि आसुरी भाव जोडिती ॥ १५ ॥ भक्त चौघे सदाचारी भजती मज अर्जुना । ज्ञानी तसे चि जिज्ञासु हितार्थी आणि विव्हल ॥ १६ ॥ ज्ञानी वरिष्ठ सर्वात नित्य-युक्त अनन्य जो । अत्यंत गोड मी त्यास तो हि गोड तसा मज ॥ १७ ॥ उदार हे जरी सारे ज्ञानी तो मी चि की स्वये । जोडला स्थिर माझ्यात गति अंतिम पाहुनी ॥ १८ ॥ अनेक जन्म घेऊनि पावला शरणागति । विश्व देखे वासुदेव संत तो बहु दुर्लभ ॥ १९ ॥ भ्रमले कामना-ग्रस्त धुंडिती अन्य दैवते । स्वभाव-वश होऊनि तो तो नियम पाळिती ॥ २० ॥ श्रद्धेने ज्या स्वरुपास जे भजू इच्छिती जसे । त्यांची ती चि तशी श्रद्धा स्थिर मी करितो स्वये ॥ २१ ॥ त्या श्रद्धेच्या बळाने ते त्या स्वरुपास पूजिती । मग मागितले भोग पावती मी चि निर्मिले ॥ २२ ॥ अल्प बुद्धीमुळे त्यांस मिळे फळ अशाश्वत । देवांचे भक्त देवांस माझे ते मज पावती ॥ २३ ॥ व्यक्त मी हे चि ते घेती बुद्धि-हीन न जाणुनी । अव्यक्त थोर जे रूप माझे अंतिम शाश्वत ॥ २४ ॥ वेढिलो योग-मायेने अंधार चि जगास मी । अजन्मा नित्य मी कैसा मूढ कोणी न ओळखे ॥ २५ ॥ झाली जी जी हि होतिल भूते आहेत आज जी । सगळी जाणतो ती मी मज कोणी न जाणती ॥ २६ ॥ राग-द्वेषांमुळे चित्ती जडला द्वंद्व-मोह जो । संसारी सगळी भूते त्याने मोहूनि टाकिली ॥ २७ ॥ ज्यांनी झिजविले पाप पुण्य-कर्मे करूनिया । ते द्वंद्व-मोह तोडूनि भजती मज निश्चये ॥ २८ ॥ झटती आश्रये माझ्या जरा-मृत्यु गिळावया । ते ब्रम्ह जाणती पूर्ण तसे अध्यात्म कर्म हि ॥ २९ ॥ अधिभूताधिदैवांत अधियज्ञांत जे मज । देखती ते प्रयाणी हि जाणती मज सावध ॥ ३० ॥ अध्याय सातवा संपूर्ण अध्याय आठवा अर्जुन म्हणाला ब्रह्म ते बोलिले काय काय अध्यात्म कर्म ते । अधि-भूत कसे सांग अधि-दैव हि ते तसे ॥ १ ॥ अधि-यज्ञ कसा कोण ह्या देही बोलिला असे । प्रयाणी हि कसे योगी निग्रही तुज जाणती ॥ २ ॥ श्री भगवान् म्हणाले ब्रम्ह अक्षर ते थोर अध्यात्म निज-भाव जो । भूत-सृष्टि घडे सारी तो जो व्यापार कर्म ते ॥ ३ ॥ अधि-भूत विनाशी जे जीवत्व अधि-दैवत । अधि-यज्ञ असे मी चि ह्या देही यज्ञ-पूत जो ॥ ४ ॥ अंत-काळी हि माझे चि चित्ती स्मरण राखुनी । देह सोडूनि गेला तो मिळे मज न संशय ॥ ५ ॥ जो जो आठवुनी भाव शेवटी देह सोडितो । मिळे त्या त्या चि भावास सदा त्यांत चि रंगला ॥ ६ ॥ म्हणूनि सगळा काळ मज आठव झुंज तू । मन बुद्धि समर्पूनि मज निःशंक पावसी ॥ ७ ॥ अभ्यासी चित्त जोडूनि योगी अन्य न लक्षुनी । पुरुषास महा दिव्य पावे संतत चिंतुनी ॥ ८ ॥ सर्वज्ञ कर्ता गुरू जो पुराण । सूक्ष्माहुनी सूक्ष्म अचिंत्य-रूप ॥ गिळूनि अंधार उजेडला जो । तो चिंतुनीया प्रभु सूर्य-वर्ण ॥ ९ ॥ प्रयाण-काळी स्थिर चित्त राखे । प्रेमे तसा योग-बळे कसूनि ॥ भ्रू-संगमी प्राण जडूनि ठेवी । तेंव्हा मिळे त्या पुरुषास दिव्य ॥ १० ॥ जे घोकिती अक्षर वेद-वेत्ते । विरक्त यत्ने मिळती जयास ॥ जे ब्रह्मचर्ये पद इच्छिताती । ते सांगतो मी तुज तत्त्व-सार ॥ ११ ॥ लावूनि सगळी द्वारे कोंडूनि मन अंतरी । मस्तकी प्राण राखूनि चढला धारणेवरी ॥ १२ ॥ मुखे ॐ-ब्रह्म उच्चारी अंतरी मज आठवी । ह्यापरी देह ठेवूनि जाय थोर गतीस तो ॥ १३ ॥ अनन्य-चित्त जो नित्य स्मरे मज निरंतर । सदा मिसळला योगी तो सुखे मज पावतो ॥ १४ ॥ पावले मोक्ष-सिद्धीस महात्मे मज भेटुनी । दुःखाचे घर तो जन्म न घेती चि अशाश्वत ॥ १५ ॥ ब्रह्मादि लोक ते सारे माघारे घालिती पुन्हा । माझी भेट घडे तेंव्हा जन्मणे मग खुंटले ॥ १६ ॥ होतसे ब्रह्म-देवाचा सहस्र-युग तो दिन । तेवढी चि तशी रात्र कालोपासक जाणती ॥ १७ ॥ अव्यक्तापासुनी होती भूते व्यक्त दिनोदयी । रात्र होता लया जाती सगळी मग त्यात चि ॥ १८ ॥ ती चि ती चि पुन्हा भूते त्यांचे काही न चालता । दिनांती मरती सारी उदयी जन्म पावती ॥ १९ ॥ अव्यक्त दुसरे तत्त्व त्या अव्यक्तापलीकडे । नाशता सगळी भूते न नाशे जे सनातन ॥ २० ॥ त्यास अक्षर हे नाम ती चि शेवटची गति । माझे परम ते धाम जेथूनि परते चि ना ॥ २१ ॥ लाभे अनन्य-भक्तीने पार्था पुरुष थोर तो । ज्यात ही राहती भूते ज्याने विस्तारले जग ॥ २२ ॥ कोण्या काळी कसा देह ठेवुनी येथ साधक । संसारी पडतो किंवा पावतो सिद्धि ऐक ते ॥ २३ ॥ अग्नीने दिन शुक्लार्ध उत्तरायण जोडुनी । जाय तो गाठतो ब्रह्म शेवटी ब्रह्म जाणुनी ॥ २४ ॥ धूमाने रात्र कृष्णार्ध दक्षिणायन जोडुनी । जाय तो परते येथ चंद्र-लोकास पावुनी ॥ २५ ॥ उजेड आणि अंधार दोन्ही मार्ग अनादि हे । सुटका करितो एक-एक फेर्‍यात टाकितो ॥ २६ ॥ असे हे मार्ग जाणूनी योगी मोह न पावतो । म्हणूनि सर्वदा राहे योगाने जडिला चि तू ॥ २७ ॥ यज्ञात दानात तपात तैसे । जे बोलिले अध्ययनात पुण्य ॥ ते लंघितो सर्व चि जाणुनी हे । योगी चढे आद्य पदास थोर ॥ २८ ॥ अध्याय आठवा संपूर्ण अध्याय नववा श्री भगवान् म्हणाले आता गुपित हे थोर सांगतो निर्मळा तुज । विज्ञाने कसिले ज्ञान अशुभांतूनि सोडवी ॥ १ ॥ राज-विद्या महा-गुह्य उत्तमोत्तम पावन । प्रत्यक्ष हे सुखे लाभे धर्म-सार सनातन ॥ २ ॥ लोक नास्तिक हा धर्म अश्रद्धेने न सेविती । मृत्यूची धरिती वाट संसारी मज सोडुनी ॥ ३ ॥ मी चि अव्यक्त-रूपाने जग हे व्यापिले असे । माझ्यात राहती भूते मी न भूतांत राहतो ॥ ४ ॥ न वा भूते हि माझ्यात माझा हा दिव्य योग की । करितो धरितो भूते परी त्यात नसे कुठे ॥ ५ ॥ आकाशात महा-वायु सदा सर्वत्र राहतो । माझ्यात सगळी भूते राहती जाण तू तशी ॥ ६ ॥ कल्पांती निजवी भूते मी माझ्या प्रकृतीमधे । कल्पारंभी पुन्हा सारी मी चि जागवितो स्वये ॥ ७ ॥ हाती प्रकृति घेऊनि जागवी मी पुन्हा पुन्हा । भूतांचा संघ हा सारा प्रकृतीच्या अधीन जो ॥ ८ ॥ परी ही सगळी कर्मे बांधू न शकती मज । उदासीनापरी राहे अनासक्त म्हणूनिया ॥ ९ ॥ साक्षी मी प्रकृति-द्वारा उभारी सचराचर । त्यामुळे सर्व सृष्टीची ही घडामोड होतसे ॥ १० ॥ मज मानव-रूपात तुच्छत्वे मूढ देखती । नेणूनि थोरले रूप जे माझे विश्व-चालक ॥ ११ ॥ ते आशा-वाद मूढांचे कर्मे ज्ञाने हि ती वृथा । संपत्ति जोडिली ज्यांनी आसुरी मोह-कारक ॥ १२ ॥ दैवी संपत्ति जोडूनि महात्मे भजती मज । अनन्य-भावे जाणूनि मी विश्वारंभ शाश्वत ॥ १३ ॥ अखंड कीर्तने माझ्या यत्न-शील दृढ-व्रती । भक्तीने मज वंदूनि भजती नित्य जोडिले ॥ १४ ॥ दुसरे ज्ञान-यज्ञाने भजती व्यापका मज । ब्रह्म-भावे विवेकाने अविरोधे चि देखुनी ॥ १५ ॥ मी चि संकल्प मी यज्ञ स्वावलंबन अन्न मी । मंत्र मी हव्य ते मी चि अग्नि मी मी चि अर्पण ॥ १६ ॥ मी ह्या जगास आधार माय बाप वडील मी । मी तिन्ही वेद ॐ कार जाणण्या योग्य पावन ॥ १७ ॥ साक्षी स्वामी सखा भर्ता निवास गति आसरा । करी हरी धरी मी चि ठेवा मी बीज अक्षय ॥ १८ ॥ तापतो सूर्य-रूपे मी सोडितो वृष्टि खेंचितो । मृत्यु मी आणि मी मोक्ष असे आणि नसे हि मी ॥ १९ ॥ वेदाभ्यासी सोम-पाने पुनीत । माझ्या यज्ञे इच्छिती स्वर्ग जोडू ॥ ते पुण्याने जाउनी इंद्र-लोकी । तेथींचे ते भोगिती दिव्य भोग ॥ २० ॥ त्या स्वर्गाते भोगुनी ते विशाळ । क्षीणे पुण्ये मृत्यु-लोकास येती ॥ ऐसे निष्ठा ठेवुनी वेद-धर्मी । येणे-जाणे जोडिती काम-मूढ ॥ २१ ॥ अनन्य-भावे चिंतूनि भजती भक्त जे मज । सदा मिसळले त्यांचा मी योग-क्षेम चालवी ॥ २२ ॥ श्रद्धा-पूर्वक जे कोणी यजिती अन्य दैवते । यजिती ते हि माते चि परी मार्गास सोडुनी ॥ २३ ॥ भोक्ता मी सर्व यज्ञांचा फल-दाता हि मी चि तो । नेणती तत्त्व हे माझे म्हणूनि पडती चि ते ॥ २४ ॥ देवांचे भक्त देवांस पितरांचे तयांस चि । भूतांचे भक्त भूतांस माझे हि मज पावती ॥ २५ ॥ पत्र वा पुष्प जो प्रेमे फळ वा जळ दे मज । ते त्या पवित्र भक्ताचे अर्पिले खाय मी सुखे ॥ २६ ॥ जे खासी होमिसी देसी जे जे आचरिसी तप । जे काही करिसी कर्म ते करी मज अर्पण ॥ २७ ॥ अशाने तोडुनी सर्व कर्म-बंध शुभाशुभ । योग-संन्यास सांधूनि मिळसी मज मोकळा ॥ २८ ॥ सम मी सर्व भूतांस प्रियाप्रिय नसे मज । परी प्रेम-बळे राहे भक्त माझ्यांत त्यांत मी ॥ २९ ॥ असो मोठा दुराचारी भजे मज अनन्य जो । मानावा तो जसा साधु त्याचा सुंदर निश्चय ॥ ३० ॥ शीघ्र तो होय धर्मात्मा शांति शाश्वत मेळवी । जाण निश्चित तू माझा भक्त नाश न पावतो ॥ ३१ ॥ धरूनि आसरा माझा भोळे स्त्री-वैश्य-शूद्र हि । की पाप-योनि जे जीव ते हि मोक्षास पावती ॥ ३२ ॥ तेथे ब्रह्मर्षी राजर्षी ह्यांची गोष्ट कशास ती । भज तू मज आलास लोकी दुःख-द नश्वर ॥ ३३ ॥ प्रेमाने ध्यास घेऊनि यजी मज नमी मज । असे जोडूनि आत्म्यास मिळसी मज मत्पर ॥ ३४ ॥ अध्याय नववा संपूर्ण अध्याय दहावा श्री भगवान म्हणाले फिरूनि सांगतो ऐक वाक्य उत्तम मी तुज । राखसी श्रवणी गोडी तुझे मी हित इच्छितो ॥ १ ॥ न देव जाणती माझा प्रभाव न महर्षि हि । सर्वथा मी चि देवांचे महर्षींचे हि मूळ की ॥ २ ॥ ओळखे जो अ-जन्मा मी स्वयं-भू विश्व-चालक । निर्मोह तो मनुष्यांत सुटला पातकांतुनी ॥ ३ ॥ बुद्धि निर्मोहता ज्ञान सत्यता शम निग्रह । जन्म नाश सुखे दुःखे लाभालाभ भयाभय ॥ ४ ॥ तप दातृत्व संतोष अहिंसा समता क्षमा । माझ्या चि पासुनी भूतीं भाव हे वेगवेगळे ॥ ५ ॥ महर्षि सात पूर्वीचे चौघे मनु तसे चि ते । माझे संकल्पिले भाव ज्यांची लोकांत ही प्रजा ॥ ६ ॥ हा योग-युक्त विचार माझा जो नीट ओळखे । त्यास निष्कंप तो योग लाभे ह्यांत न संशय ॥ ७ ॥ सर्वांचे मूळ माझ्यात प्रेरणा मजपासुनी । हे ओळखूनि भक्तीने जाणते भजती मज ॥ ८ ॥ चित्ते प्राणे जसे मी चि एकमेकांस बोधिती । भरूनि कीर्तने माझ्या ते आनंदात खेळती ॥ ९ ॥ असे जे रंगले नित्य भजती प्रीती-पूर्वक । त्यांस मी भेटवी माते देउनी बुद्धि-योग तो ॥ १० ॥ करूनि करुणा त्यांची हृदयी राहुनी स्वये। तेजस्वी ज्ञान-दीपाने अज्ञान-तम घालवी ॥ ११ ॥ अर्जुन म्हणाला पवित्र तू पर-ब्रह्म थोर ते मोक्ष-धाम तू । आत्मा नित्य अ-जन्मा तू विभु देवादि दिव्य तू ॥ १२ ॥ ऋषि एक-मुखे गाती तसे असित देवल । व्यास नारद देवर्षि तू हि आपण सांगसी ॥ १३ ॥ मानितो सत्य हे सारे स्वये जे सांगसी मज । देव दानव कोणी हि तुझे रूप न जाणती ॥ १४ ॥ जाणसी ते तुझे तू चि प्रत्यक्ष पुरुषोत्तमा । देव-देवा जगन्नाथा भूतेशा भूत-भावना ॥ १५ ॥ विभूति आपुल्या दिव्य मज निःशेष सांग तू । ज्यांनी हे विश्व तू सारे राहिलास भरूनिया ॥ १६ ॥ योगेश्वरा कसे जाणू चिंतनी चिंतनी तुज । कोण्या कोण्या स्वरूपात करावे ध्यान मी तुझे ॥ १७ ॥ त्या विभूती तसा योग आपुला तो सविस्तर । पुन्हा सांग नव्हे तृप्ति सेविता वचनामृत ॥ १८ ॥ श्री भगवान् म्हणाले बरे मी सांगतो दिव्य मुख्य मुख्य चि त्या तुज । माझा विभूति-विस्तार न संपे चि कुठे कधी ॥ १९ ॥ राहतो आत्मरूपाने सर्वांच्या हृदयात मी । भूत-मात्रास मी मूळ मध्य मी मी चि शेवट ॥ २० ॥ आदित्यांत महा-विष्णु ज्यातिष्मंतांत सूर्य मी । मरीचि मुख्य वायूंत मी नक्षत्रांत चंद्रमा ॥ २१ ॥ मी साम-वेद वेदांत असे देवांत इंद्र मी । चेतना मी चि भूतांत मन ते इंद्रियांत मी ॥ २२ ॥ कुबेर यक्ष-रक्षांत मी रुद्रांत सदाशिव । वसूंत मी असे अग्नि असे उंचांत मेरू मी ॥ २३ ॥ पुरोहितांत तू जाण मुख्य तो मी बृहस्पति । सेनानींत तसा स्कंद जल-राशींत सागर ॥ २४ ॥ मी एकाक्षर वाणींत महर्षींत असे भृगु । जप मी सर्व यज्ञांत मी स्थिरांत हिमालय ॥ २५ ॥ सर्व वृक्षांत अश्वत्थ मी देवर्षींत नारद । मी चित्ररथ गंधर्वीं सिद्धि कपिल मी मुनि ॥ २६ ॥ अश्वीं उचैःश्रवा जो मी निघालो अमृतांतुनि । ऐरावत गजेंद्रांत मी नरांत नराधिप ॥ २७ ॥ मी काम-धेनु गाईंत आयुधीं वज्र मी असे । उत्पत्ति-हेतु मी काम मी सर्पोत्तम वासुकि ॥ २८ ॥ नागांत शेष मी थोर जळी वरुण-देवता । पितरीं अर्यमा तो मी ओढणारांत मी यम ॥ २९ ॥ असे दैत्यांत प्रल्हाद मोजणारांत काळ मी । श्वापदांत असे सिंह पक्षांत खग-राज मी ॥ ३० ॥ वेगवंतांत मी वायु शस्त्र-वीरांत राम मी । मत्स्यांत मी असे नक्र नदी गंगा नद्यांत मी ॥ ३१ ॥ सृष्टीचे मी असे मूळ मुख मी ओघ तो हि मी । विद्यांत आत्म-विद्या मी वक्तांचा तत्त्व-वाद मी ॥ ३२ ॥ समासांत असे द्वंद्व अक्षरांत अकार मी । मी चि अक्षय तो काळ विश्व-कर्ता विराट् स्वये ॥ ३३ ॥ सर्व-नाशक मी मृत्यु होणारा जन्म मी असे । वाणी श्री कीर्ति नारींत क्षमा मेधा धृति स्मृति ॥ ३४ ॥ सामांत मी बृहत्-साम गायत्री मंत्र-सार मी । मी मार्गशीर्ष मासांत ऋतूंत फुलला ऋतु ॥ ३५ ॥ द्यूत मी छळणारांचे तेजस्व्यांतील तेज मी । सत्त्व मी सात्त्विकांतील जय मी आणि निश्चय ॥ ३६ ॥ मी वासुदेव वृष्णींत पांडवांत धनंजय । मुनींत मुनि मी व्यास कवींत उशना कवि ॥ ३७ ॥ दंड मी दमवंतांचा विजयेच्छूंस धर्म मी । गूढांत मौन मी थोर ज्ञात्यांचे ज्ञान मी असे ॥ ३८ ॥ तसे चि सर्व भूतांचे बीज जे ते हि जाण मी ॥ ३९ ॥ माझ्या विण नसे काही लेश-मात्र चराचरी । माझ्या दिव्य विभूतींस नसे अंत कुठे चि तो ॥ ४० ॥ तरी विभूति-विस्तार हा मी थोड्यांत बोलिलो । विभूति-युक्त जी वस्तु लक्ष्मीवंत उदात्त वा । माझ्या चि किरणातूनि निघाली जाण ती असे ॥ ४१ ॥ अथवा काय हे फार जाणूनि करिशील तू । एकांशे विश्व हे सारे व्यापूनि उरलो चि मी ॥ ४२ ॥ अध्याय दहावा संपूर्ण अध्याय अकरा ... अर्जुन म्हणाला करूनि करूणा माझी बोलिलास रहस्य जे । त्या थोर आत्म-विद्येने माझा हा मोह फेडिला ॥ १ ॥ उत्पत्ति-नाश भूतांचे ऐकिले मी सविस्तर । कळला तुजपासूनि अभंग महिमा तुझा ॥ २ ॥ तुझे ते ईश्वरी रूप मानितो सांगसी जसे । ते चि मी इच्छितो पाहू प्रत्यक्ष पुरूषोत्तमा ॥ ३ ॥ तू जरी मानिसी शक्य मज ते रूप पाहणे । तरी योगेश्वरा देवा दाखवी ते चि शाश्वत ॥ ४ ॥ श्री भगवान म्हणाले पहा दिव्य तशी माझी रूपे शत-सहस्र तू । नाना प्रकार आकार वर्ण ज्यात विचित्र चि ॥ ५ ॥ वसु वायु पहा रुद्र तसे आदित्य अश्विनी । पहा अनेक आश्चर्ये कधी कोणी न पाहिली ॥ ६ ॥ इथे आज पहा सारे विश्व तू सचराचर । माझ्या देहांत एकत्र इच्छा-दर्शन हे तुज ॥ ७ ॥ परी तू चर्म-चक्षूने पाहू न शकसी मज । घे दिव्य दृष्टि ही माझा ईश्वरी योग तू पहा ॥ ८ ॥ संजय म्हणाला महा-योगेश्वरे कृष्णे राया बोलूनी ह्यापरी । दाविले तेथ पार्थास थोरले रूप ईश्वरी ॥ ९ ॥ बहु डोळे मुखे ज्यांत दर्शने बहु अद्भुत । बहु दिव्य अलंकार सज्ज दिव्यायुधे बहु ॥ १० ॥ दिव्य वस्त्रे फुले गंध लेउनी सर्वतोपरी । आश्चर्ये भरला देव विश्व-व्यापी अनंत तो ॥ ११ ॥ प्रभा सहस्र-सूर्यांची नभी एकवटे जरी । तरी त्या थोर देवाच्या प्रभेशी न तुळे चि ती ॥ १२ ॥ सारे जगांतले भेद तेंव्हा कालवले जसे । देहांत देव-देवाच्या देखिले तेथ अर्जुने ॥ १३ ॥ मग विस्मित तो झाला अंगी रोमांच दाटले । प्रभूस हात जोडूनि बोलिला नत-मस्तक ॥ १४ ॥ अर्जुन म्हणाला देखे प्रभो देव तुझ्या शरीरी । कोंदाटले सर्व चि भूत-संघ ॥ पद्मासनी ध्यान धरी विधाता । ऋषींसवे खेळत दिव्य सर्प ॥ १५ ॥ लेऊनि डोळे मुख हात पोट । जिथे तिथे तू चि अनंत-मूर्ते ॥ विश्वेश्वरा शेवट मध्य मूळ । तुझ्या न मी देखत विश्व-रूपी ॥ १६ ॥ प्रभो गदा-चक्र-किरीट-धारी । प्रकाश सर्वत्र तुझा प्रचंड ॥ डोळे न पाहू शकती अपार । ज्यांतूनि हे पेटत अग्नि-सूर्य ॥ १७ ॥ तू थोर ते अक्षर जाणण्याचे । तुझा चि आधार जगास अंती ॥ तू राखिसी शाश्वत-धर्म नित्य । मी मानितो तू परमात्म-तत्त्व ॥ १८ ॥ किती भुजा वीर्य किती पसारा । डोळे कसे उज्ज्वल चंद्र-सूर्य ॥ हा पेटला अग्नि तुझ्या मुखात । तू ताविसी सर्व चिआत्म-तेजे ॥ १९ ॥ दाही दिशा विस्तृत अंतराळ । व्यापूनि तू एक चि राहिलासी ॥ पाहूनि हे अद्भूत उग्र रूप । तिन्ही जगे व्याकुळली उदारा ॥ २० ॥ हे देव सारे रिघती तुझ्यांत । कोणी भये प्रार्थित बद्ध-हस्त ॥ मांगल्य-गीते तुज सिद्ध संत । परोपरी आळविती समस्त ॥ २१ ॥ आदित्य विश्वे वसु रुद्र साध्य । कुमार दोघे पितृ-देव वायु ॥ गंधर्व दैत्यांसह यक्ष सिद्ध । सारे कसे विस्मित पाहताती ॥ २२ ॥ अफाट हे रूप असंख्य डोळे । मुखे भुजा ऊरू असंख्य पाय ॥ असंख्य पोटे विकराळ दाढा । ह्या दर्शने व्याकुळ लोक मी हि ॥ २३ ॥ भेदूनि आकाश भरूनि रंगी । फाडूनि डोळे उघडूनि तोंडे ॥ तू पेटलासी बघ जीव माझा । भ्याला न देखे शम आणि धीर ॥ २४ ॥ कराळ दाढा विकराळ तोंडे । कल्पांत-अग्नीसम देखतां चि ॥ दिङ्-मूढ झालो सुख ते पळाले । प्रसन्न हो की जग हे तुझे चि ॥ २५ ॥ अहा कसे हे धृतराष्ट्र-पुत्र । घेऊनिया राज-समूह सारे ॥ हे भीष्म हे द्रोण तसा चि कर्ण । हे आमुचे वीर हि मुख्य मुख्य ॥ २६ ॥ जाती त्वरेने चि तुझ्या मुखांत । भयाण जी भ्यासुर ज्यांत दाढा ॥ दातांत काही शिरली शिरे जी । त्यांचे जसे पीठ चि पाहतो मी ॥ २७ ॥ जसे नद्यांचे सगळे प्रवाह । वेगे समुद्रांत चि धाव घेती ॥ तसे तुझ्या हे जळत्या मुखांत । धावूनि जाती नर-वीर सारे ॥ २८ ॥ भरूनिया वेग जसे पतंग । घेती उड्या अग्नि-मुखी मराया ॥ तसे चि हे लोक तुझ्या मुखांत । घेती उड्या वेग-भरे मराया ॥ २९ ॥ समस्त लोकांस गिळूनि ओठ । तू चाटितोसी जळत्या जिभांनी ॥ वेढूनि विश्वास समग्र तेजे । भाजे प्रभो उग्र तुझी प्रभा ही ॥ ३० ॥ सांगा असा कोण तुम्ही भयाण । नमूं तुम्हां देव-वरा न कोपा ॥ जाणावया उत्सुक आदि-देवा । ध्यानी न ये की करणी कशी ही ॥ ३१ ॥ श्री भगवान् म्हणाले मी काळ लोकांतक वाढलेला । भक्षावया सिद्ध इथे जनांस ॥ हे नष्ट होतील तुझ्या विना हि । झाले उभे जे उभयत्र वीर ॥ ३२ ॥ म्हणूनि तू ऊठ मिळीव कीर्ति । जिंकूनि निष्कंटक राज्य भोगी ॥ मी मारिले हे सगळे चि आधी । निमित्त हो केवळ सव्य-साची ॥ ३३ ॥ द्रोणास भीष्मास जयद्रथास । कर्णादि वीरांस रणांगणात ॥ मी मारिलेल्यांस फिरूनि मारी । निःशंक झुंजे जय तो तुझा चि ॥ ३४ ॥ संजय म्हणाला ऐकूनि हे अर्जुन कृष्ण-वाक्य । भ्याला जसा कापत हात जोडी ॥ कृष्णास वंदूनि पुनश्च बोले । लवूनिया तेथ गळा भरूनि ॥ ३५ ॥ अर्जुन म्हणाला जगी तुझ्या युक्त चि कीर्तनाने । आनंद लोटे अनुराग दाटे ॥ भ्याले कसे राक्षस धाव घेती । हे वंदिती सिद्ध-समूह सारे ॥ ३६ ॥ प्रभो न का हे तुज वंदितील । कर्त्यास कर्ता गुरू तू गुरूस ॥ आधार तू अक्षर तू अनंता । आहेस नाहीस पलीकडे तू ॥ ३७ ॥ देवादि तू तू चि पुराण आत्मा । जगास ह्या अंतिम आसरा तू ॥ तू जाणतोसी तुज मोक्ष-धामा । विस्तारिसी विश्व अनंत-रूपा ॥ ३८ ॥ तू अग्नि तू वायु समस्त देव । प्रजापते तू चि पिता वडील ॥ असो नमस्कार सहस्र वार । पुन्हा पुन्हा आणि पुन्हा पुन्हा ॥ ३९ ॥ समोर मागे सगळीकडे चि । असो नमस्कार जिथे जिथे तू ॥ उत्साह सामर्थ्य तुझे अनंत । तू सर्व की सर्व तुझ्या चि पोटी ॥ ४० ॥ समान मानी अविनीत-भावे । कृष्णा गड्या हाक अशी चि मारी ॥ न जाणता हा महिमा तुझा मी । प्रेमे प्रमादे बहु बोल बोले ॥ ४१ ॥ खेळे निजे स्वैर चि खात बैसे । चेष्टा करी सर्व तुझ्या समोर ॥ जनी मनी वा तुज तुच्छ लेखे । क्षमा करी भान तुझे कुणास ॥ ४२ ॥ आहेस तू बाप चराचरास । आहेस मोठी गुरू-देवता तू ॥ तुझी न जोडी तुज कोण मोडी । तिन्ही जगी ह्या उपमा चि थोडी ॥ ४३ ॥ म्हणूनि लोटांगण घालितो मी । प्रसन्न होई स्तवनीय-मूर्ते ॥ क्षमा करी बा मज लेकराते । सखा सख्याते प्रिय तू प्रियाते ॥ ४४ ॥ अपूर्व पाहूनि अपार धालो । परी मनी व्याकुळता न जाय ॥ पुन्हा बघू दे मज ते चि रूप । प्रसन्न होई जगदीश्वरा तू ॥ ४५ ॥ घेई गदा चक्र किरीट घाली । तसे चि पाहू तुज इच्छितो मी ॥ अनंत बाहूंस गिळूनि पोटी । चहू भुजांचा नट विश्व-मूर्ते ॥ ४६ ॥ श्री भगवान् म्हणाले प्रसन्न होऊनि रचूनि योग । हे दाविले मी तुज विश्व-रूप ॥ अनंत तेजोमय आद्य थोर । जे पाहिले आजवरी न कोणी ॥ ४७ ॥ घोकूनिया वेद करूनि कर्मे । यजूनि वा उग्र तपे तपूनि ॥ देऊनि दाने जगती न शक्य । तुझ्याविना दर्शन हे कुणास ॥ ४८ ॥ होऊ नको व्याकुळ मूढ-भावे । पाहूनि हे रूप भयाण माझे ॥ प्रसन्न-चित्ते भय सोडुनी तू । पहा पुन्हा ते प्रिय पूर्व-रूप ॥ ४९ ॥ संजय म्हणाला बोलूनि ऐसे मग वासुदेवे । पार्थास ते दाखविले स्वरूप ॥ भ्याल्यास आश्वासन द्यावया तो । झाला पुन्हा सौम्य उदार देव ॥ ५० ॥ अर्जुन म्हणाला पाहूनि हे तुझे सौम्य मानुषी रुप माधवा । झालो प्रसन्न मी आता आळो भानावरी पुन्हा ॥ ५१ ॥ श्री भगवान् म्हणाले हे पाहिलेस तू माझे अति दुर्लभ दर्शन । आशा चि राखुनी ज्याची झुरती नित्य देव हि ॥ ५२ ॥ यज्ञ-दान-तपे केली वेदाभ्यास हि साधिला । तरी दर्शन हे माझे नलाभे लाभले तुज ॥ ५३ ॥ लाभे अनन्य-भक्तीने माझे हे ज्ञान-दर्शन । दर्शने होय माझ्यांत प्रवेश मग तत्त्वतां ॥ ५४ ॥ माझ्या कर्मांत जो मग्न भक्तीने भरला असे । जगी निःसंग निर्वैर मिळे तो मज मत्पर ॥ ५५ ॥ अध्याय अकरावा संपूर्ण अध्याय बारावा अर्जुन म्हणाला असे मिसळले कोणी तुज भक्त उपासिती । कोणी अक्षर अव्यक्त योगी ते थोर कोणते ॥ १ ॥ श्री भगवान् म्हणाले रोवूनि मन माझ्यात भजती नित्य जोडिले । श्रद्धेने भारले माझ्या ते योगी थोर मानितो ॥ २ ॥ परी अचिंत्य अव्यक्त सर्व-व्यापी खुणेविण । नित्य निश्चळ निर्लिप्त जे अक्षर उपासती ॥ ३ ॥ रोधिती इंद्रिये पूर्ण सर्वत्र सम जाणुनी । माझ्या कडे चि ते येती ज्ञानी विश्व-हिती रत ॥ ४ ॥ अव्यक्ती गोविती चित्त क्लेश त्यांस विशेष चि । देहवंतास अव्यक्ती सुखे बोध घडे चि ना ॥ ५ ॥ परी जे सगळी कर्मे मज अर्पूनि मत्पर । अनन्य भक्ति-योगाने भजती चिंतुनी मज ॥ ६ ॥ माझ्यात रोविती चित्त त्यास शीघ्र चि मी स्वये । संसार-सागरांतूनि काढितो मृत्यु मारुनी ॥ ७ ॥ मन माझ्यात तू ठेव बुद्धि माझ्यात राख तू । म्हणजे मग निःशंक मी चि होशील तू स्वये ॥ ८ ॥ जाईल जड माझ्यात चित्तास करणे स्थिर । तरी अभ्यास-योगाने इच्छूनि मज मेळवी ॥ ९ ॥ अभ्यास हि नव्हे साध्य तरी मत्कर्म आचरी । मिळेल तुज ती सिद्धि मत्कर्म हि करूनिया ॥ १० ॥ न घडे हे असे कर्म योग माझ्यात साधुनी । तरी सर्व चि कर्माचे प्रयत्ने फळ सोड तू ॥ ११ ॥ प्रयत्ने लाभते ज्ञान पुढे तन्मयता घडे । मग पूर्ण फल-त्याग शीघ्र जो शांति देतसे ॥ १२ ॥ कोणाचा न करी द्वेष दया मैत्री वसे मनी । मी माझे न म्हणे सोशी सुख-दुःखे क्षमा-बळे ॥ १३ ॥ सदा संतुष्ट जो योगी संयमी दृढ-निश्चयी । अर्पी मज मनो-बुद्धि भक्त तो आवडे मज ॥ १४ ॥ जो न लोकांस कंटाळे ज्यास कंटाळती न ते । हर्ष शोक भय क्रोध नेणे तो आवडे मज ॥ १५ ॥ नेणे व्यथा उदासीन दक्ष निर्मळ निःस्पृह । सोडी आरंभ जो सारे भक्त तो आवडे मज ॥ १६ ॥ न उल्लासे न संतापे न मागे न झुरे चि जो । बरे वाईट सोडूनि भजे तो आवडे मज॥ १७ ॥ सम देखे सखे वैरी तसे मानापमान हि । शीत उष्ण सुखे दुःखे करूनि सम मोकळा ॥ १८ ॥ निंदा स्तुति न घे मौनी मिळे ते गोड मानितो । स्थिर-बुद्धि निराधार भक्त तो आवडे मज ॥ १९ ॥ जे धर्म-सार हे नित्य श्रद्धेने मी चि लक्षुनी । सेविती ते तसे भक्त फार आवडती मज ॥ २० ॥ अध्याय बारावा संपूर्ण अध्याय तेरावा श्री भगवान् म्हणाले अर्जुना ह्या शरीरास म्हणती क्षेत्र जाणते । जाणे हे क्षेत्र जो त्यास क्षेत्र-ज्ञ म्हणती तसे ॥ १ ॥ क्षेत्र-ज्ञ मी चि तो जाण क्षेत्रांत सगळ्या वसे । क्षेत्र-क्षेत्रज्ञ-भेदास जाणणे ज्ञान मी म्हणे ॥ २ ॥ क्षेत्र कोण कसे त्यात विकार कुठले कसे । क्षेत्र-ज्ञ तो कसा कोण एक थोड्यांत सांगतो ॥ ३ ॥ ऋशींनी भिन्न मंत्रांत गाईले हे परोपरी । वर्णिले ब्रह्म-वाक्यांत सप्रमाण सुनिश्चित ॥ ४ ॥ पंच भूते अहंकार बुद्धि अव्यक्त मूळ जे । इंद्रिये अकरा त्यांस खेचिते अर्थ-पंचक ॥ ५ ॥ इच्छा द्वेष सुखे दुःखे धृति संघात चेतना । विकार-युक्त हे क्षेत्र थोड्यांत तुज बोलिलो ॥ ६ ॥ नम्रता दंभ-शून्यत्व अहिंसा ऋजुता क्षमा । पावित्र्य गुरू-शुश्रूषा स्थिरता आत्म-संयम ॥ ७ ॥ निरहंकारता चित्ती विषयांत विरक्तता । जन्म-मृत्यु-जरा-रोग-दुःख-दोष-विचारणा ॥ ८ ॥ निःसंग-वृत्ति कर्मात पुत्रादींत अलिप्तता । प्रिय-अप्रिय लाभांत अखंड सम-चित्तता ॥ ९ ॥ माझ्या ठाई अनन्यत्वे भक्ति निष्काम निश्चळ । एकांताविषयी प्रीती जन-संगांत नावड ॥ १० ॥ आत्म-ज्ञानी स्थिर श्रद्धा तत्त्वता ज्ञेय-दर्शन । हे ज्ञान बोलिले सारे अज्ञान विपरीत जे ॥ ११ ॥ ज्ञेय ते सांगतो ज्याच्या ज्ञानाने अमृतत्व चि । अनादि जे पर-ब्रह्म आहे नाही न बोलवे ॥ १२ ॥ सर्वत्र दिसती ज्यास हात पाय शिरे मुखे । कान डोळे हि सर्वत्र सर्व झाकूनि जे उरे ॥ १३ ॥ असूनि इंद्रियांतीत त्यांचे व्यापार भासवी । न स्पर्शता धरी सर्व गुण भोगूनि निर्गुण ॥ १४ ॥ जे एक आंत-बाहेर जे एक चि चराचर । असूनि जवळी दूर सूक्ष्मत्वे नेणवे चि जे ॥ १५ ॥ भूत-मात्री न भेदूनि राहिले भेदल्यापरी । भूतांस जन्म दे पाळी गिळी जे शेवटी स्वये ॥ १६ ॥ जे अंधारास अंधार तेजाचे तेज बोलिले । ज्ञानाचे ज्ञान ते ज्ञेय सर्वांच्या हृदयी वसे ॥ १७ ॥ संक्षेपे वर्णिले क्षेत्र ज्ञान ज्ञेय तसे चि हे । जाणूनि भक्त जो माझा माझे सायुज्य मेळवी ॥ १८ ॥ प्रकृती-पुरूषाची ही जोडी जाण अनादि तू । प्रकृतीपासुनी होती विकार गुण सर्व हि ॥ १९ ॥ देहेंद्रियांचे कर्तृत्व बोलिले प्रकृतीकडे । दुःखा-सुखाचे भोक्तृत्व बोलिले पुरूषाकडे ॥ २० ॥ बांधिला प्रकृतीने तो तिचे ते गुण भोगितो । गुण-संगामुळे ह्यास घेणे जन्म शुभाशुभ ॥ २१ ॥ सर्व-साक्षी अनु-ज्ञाता भर्ता भोक्ता महेश्वर । म्हणती परमात्मा हि देही पुरूष तो पर ॥ २२ ॥ पुरूषाचे असे रूप प्रकृतीचे गुणात्मक । जाणे कसा हि तो राहो न पुन्हा जन्म पावतो ॥ २३ ॥ ध्यानाने पाहती कोणी स्वये आत्म्यास अंतरी । सांख्य-योगे तसे कोणी कर्म-योगे हि आणिक ॥ २४ ॥ स्वये नेणूनिया कोणी थोरांपासूनि ऐकिती । तरती ते हि मृत्यूस श्रद्धेने वर्तुनी तसे ॥ २५ ॥ उत्पन्न होतसे लोकी जे जे स्थावर-जंगम । क्षेत्र-क्षेत्रज्ञ-संयोगे घडिले जाण सर्व ते ॥ २६ ॥ समान सर्व भूतांत राहिला परमेश्वर । अनाशी नाशवंतांत जो पाहे तो चि पाहतो ॥ २७ ॥ जो पाहे प्रभु सर्वत्र भरला सम तो स्वये । आत्म्याची न करी हिंसा गति उत्तम मेळवी ॥ २८ ॥ प्रकृतीच्या चि तंत्राने कर्मे होतात सर्व हि । आत्मा तो न करी काही हे पाहे तो चि पाहतो ॥ २९ ॥ एकत्वी जोडिले पाहे भूतांचे वेगळेपण । त्यामधूनि चि विस्तार तेंव्हा ब्रह्मत्व लाभले ॥ ३० ॥ परमात्मा न वेचे चि की निर्गुण अनादि हा । राहे देही परी काही न करी न मळे चि तो ॥ ३१ ॥ सर्व व्यापूनि आकाश सूक्ष्मत्वे न मळे जसे । सर्वत्र भरला देही आत्मा तो न मळे तसा ॥ ३२ ॥ एकला चि जसा सूर्य उजळी भुवन-त्रय । तसा क्षेत्रज्ञ तो क्षेत्र संपूर्ण उजळीतसे ॥ ३३ ॥ पाहती ज्ञान-दृष्टीने क्षेत्र-क्षेत्रज्ञ-भेद हा । भूत-प्रकृति लंघूनि ते ब्रह्म-पद पावती ॥ ३४ ॥ अध्याय तेरावा संपूर्ण अध्याय चौदावा श्री भगवान् म्हणाले सर्व ज्ञानामधे थोर ज्ञान ते सांगतो पुन्हा । जे जाणूनि इथे मोक्ष पावले सगळे मुनि ॥ १ ॥ ह्या ज्ञानाच्या बळाने ते झाले माझ्या चि सारखे । जगे येवोत जावोत ते अभंग जसे तसे ॥ २ ॥ माझे प्रकृति हे क्षेत्र तिथे मी बीज पेरितो । त्यांतूनि सर्व भूतांची उत्पत्ति मग होतसे ॥ ३ ॥ सर्व योनींमधे मूर्ति जितुक्या जन्म पावती । माता प्रकृति ही त्यांस पिता मी बीज पेरिता ॥ ४ ॥ प्रकृतीपासुनी होती गुण सत्त्व-रजस्-तम । ते निर्विकार आत्म्यास जणू देहांत जुंपिती ॥ ५ ॥ त्यांत निर्मळ ते सत्त्व ज्ञान आरोग्य वाढवी । मी सुखी आणि मी ज्ञानी शृंखला ही चि लेववी ॥ ६ ॥ रज ते वासना-रूप तृष्णा आसक्ति वाढवी । आत्म्यास कर्म-संगाने टाकिते जखडूनि ते ॥ ७ ॥ गुंगवी तम सर्वांस अज्ञान चि विरूढले । झोप आळस दुर्लक्ष ह्यांनी घेरूनि बांधिते ॥ ८ ॥ सुखात घालिते सत्त्व रज कर्मात घालिते । ज्ञान झाकूनि संपूर्ण दुर्लक्षी घालिते तम ॥ ९ ॥ अन्य दोघांस जिंकूनि तिसरे करिते बळ । असे चढे कधी सत्त्व कधी रज कधी तम ॥ १० ॥ प्रज्ञेचा इंद्रिय-द्वारा प्रकाश सगळीकडे । देहांत पसरे तेंव्हा जाणावे रज वाढले ॥ ११ ॥ प्रवृत्ति लालसा लोभ कर्मारंभ अशांतता । ही देही उठती तेंव्हा जाणावे रज वाढले ॥ १२ ॥ अंधार मोह दुर्लक्ष अपप्रवृत्ति चहूकडे । देहांत माजली तेंव्हा जाणावे तम वाढले ॥ १३ ॥ वाढले असता सत्त्व जाय जो देह सोडुनी । जन्मतो शुभ लोकांत तो ज्ञात्यांच्या समागमी ॥ १४ ॥ रजांत लीन झाला तो कर्मासक्तांत जन्मतो । तमी बुडूनि गेला तो मूढ-योनीत जन्मतो ॥ १५ ॥ फळ सात्त्विक कर्माचे पुण्य निर्मळ बोलिले । रजाचे फळ ते दुःख तमाचे ज्ञान-शून्यता ॥ १६ ॥ सत्त्वांतूनि निघे ज्ञान निघे लोभ रजांतुनी । अज्ञान मोह दुर्लक्ष निघती ही तमांतुनी ॥ १७ ॥ सत्त्व-स्थ चढती उंच मध्ये राजस राहती । हीन-वृत्तीत वागूनि जाती तामस खालती ॥ १८ ॥ गुणांविण नसे कर्ता आत्मा तो त्यांपलीकडे । देखणा ओळखे हे जो होय माझे चि रूप तो ॥ १९ ॥ देह-कारण हे तीन गुण जाय तरूनि जो । जन्म-मृत्यु-जरा-दुःखी सोडिला मोक्ष गांठतो ॥ २० ॥ अर्जुन म्हणाला त्रिगुणातीत जो देवा त्याचे लक्षण काय ते । वागणूक कशी त्याची कसा तो गुण निस्तरे ॥ २१ ॥ श्री भगवान् म्हणाले प्रकाश मोह उद्योग गुण-कार्ये निसर्गता । पावतां न करी खेद न धरी आस लोपतां ॥ २२ ॥ राहे जसा उदासीन गुणांनी जो न चाळवे । त्यांचा चि खेळ जाणूनि न डोले लेश-मात्र हि ॥ २३ ॥ आत्मत्वे सम जो पाहे सोने पाषाण मृत्तिका । धैर्यवंत सुखे दुःखे स्तुति-निंदा प्रियाप्रिय ॥ २४ ॥ मानापमान जो नेणे नेणे जो शत्रु-मित्र हि । आरंभ सोडिले ज्याने तो गुणातीत बोलिला ॥ २५ ॥ जो एक-निष्ठ भक्तीने अखंड मज सेवितो । तो ह्या गुणांस लंघूनि शके ब्रह्मत्व आकळू ॥ २६ ॥ ब्रह्मास मी चि आधार अवीट अमृतास मी । मी चि शाश्वत धर्मास आत्यंतिक सुखास मी ॥ २७ ॥ अध्याय चौदावा संपूर्ण अध्याय पंधरावा श्री भगवान् म्हणाले खाली शाखा वरी मूळ नित्य अश्वत्थ बोलिला । ज्याच्या पानांमधे वेद जाणे तो वेद जाणतो ॥ १ ॥ वरी हि शाखा फुटल्या तयास । ही भोग-पाने गुण-पुष्ट जेथे ॥ खाली हि मूळे निघती नवीन । दृढावली कर्म-बळे नृ-लोकी ॥ २ ॥ ह्याचे तसे रूप दिसे न येथे । भासे न शेंडा बुडखा न खांदा ॥ घेऊनि वैराग्य अभंग शस्त्र । तोडूनिया हा दृढ-मूल वृक्ष ॥ ३ ॥ घ्यावा पुढे शोध तया पदाचा । जेथूनि मागे फिरणे नसे चि ॥ द्यावी बुडी त्या परमात्म-तत्त्वी । प्रवृत्ति जेथे स्पुरली अनादी ॥ ४ ॥ जो मान-मोहांस संग-दोष । जाळूनि निर्वासन आत्म-निष्ठ ॥ द्वंद्वे न घेती सुख-दुःख-मूळ । ते प्राज्ञ त्या नित्य पदी प्रविष्ट ॥ ५ ॥ न त्यास उजळी सूर्य कायसे अग्नि-चंद्र हे । जेथ गेला न परते माझे अंतिम धाम ते ॥ ६ ॥ माझा चि अंश संसारी झाला जीव सनातन । पंचेंद्रिये मनोयुक्त प्रकृतींतूनि खेचितो ॥ ७ ॥ पुष्पादिकांतुनी वारा गंध खेचूनि घेतसे । तशी घेऊनि ही सर्व देह सोडी धरी प्रभु ॥ ८ ॥ श्रोत्र जिह्वा त्वचा चक्षु घ्राण आणिक ते मन । ह्या सर्वांस अधिष्ठूनि ते ते विषय सेवितो ॥ ९ ॥ सोडितो धरितो देह भोगितो गुण-युक्त हा । परी न पाहती मूढ ज्ञानी डोळस पाहती ॥ १० ॥ योगी यत्न-बळे ह्यास पाहती हृदयी स्थित । चित्त-हीन अशुद्धात्मे प्रयत्ने हि न पाहती ॥ ११ ॥ सूर्यात जळते तेज जे विश्व उजळीतसे । तसे चंद्रात अग्नीत जाण माझे चि तेज ते ॥ १२ ॥ आकर्षण-बळे भूते धरा-रूपे धरीतसे । वनस्पतींस मी सोम पोषितो भरिला रसे ॥ १३ ॥ मी वैश्वानर-रूपाने प्राणि-देहांत राहुनी । अन्ने ती पचवी चारी प्राणापानांस फुंकुनी ॥ १४ ॥ सर्वांतरी मी करितो निवास । देतो स्मृति ज्ञान विवेक सर्वा ॥ समग्र वेदांस हि मी चि वेद्य । वेद-ज्ञ मी वेद-रहस्य-कर्ता ॥ १५ ॥ लोकी पुरूष ते दोन क्षर आणिक अक्षर । क्षर सर्व चि ही भूते स्थिर अक्षर बोलिला ॥ १६ ॥ म्हणती परमात्मा तो तिजा पुरूष उत्तम । विश्व-पोषक विश्वात्मा जो विश्वेश्वर अव्यय ॥ १७ ॥ मी क्षरा-अक्षराहूनि वेगळा आणि उत्तम । वेद लोक म्हणे माते म्हणूनि पुरूषोत्तम ॥ १८ ॥ मोह सारूनि जो दूर जाणे मी पुरूषोत्तम । सर्व-ज्ञ तो सर्व-भावे सर्व-रूपी भजे मज ॥ १९ ॥ अत्यंत गूढ हे शास्त्र निर्मळा तुज बोलिलो । हे जाणे तो बुद्धिमंत होईल कृत-कृत्य चि ॥ २०॥ अध्याय पंधरावा संपूर्ण अध्याय सोळावा श्री भगवान् म्हणाले निर्भयत्व मनःशुद्धि योग-ज्ञानी सुनिश्चय । यज्ञ निग्रह दातृत्व स्वाध्याय ऋजुता तप ॥ १ ॥ अहिंसा शांति अक्रोध त्याग सौजन्य सत्यता । अ-लुब्धता दया भूती मर्यादा स्थैर्य मार्दव ॥ २ ॥ पवित्रता क्षमा तेज धैर्य अद्रोह नम्रता । हे त्याचे गुण जो आला दैवी संपत्ति घेउनी ॥ ३ ॥ दंभ मीपण अज्ञान क्रोध दर्प कठोरता । लाभती गुण हे त्यास ज्याची संपत्ति आसुरी ॥ ४ ॥ सुटका करिते दैवी आसुरी बंध घालिते । भिऊ नको चि आलास दैवी संपत्ति जोडुनी ॥ ५ ॥ भूत-सृष्टि जगी दोन दैवी आणिक आसुरी । विस्तारे वर्णिली दैवी आसुरी ऐक सांगतो ॥ ६ ॥ कृत्याकृत्य कसे काय नेणती आसुरी जन । न स्वच्छता न आचार जाणती ते न सत्य हि ॥ ७ ॥ म्हणती लटिके विश्व निराधार निरीश्वर । काम-मूलक हे सारे कोठले सह-कार्य ते ॥ ८ ॥ स्वीकारूनि अशी दृष्टि नष्टात्मे ज्ञान-हीन ते । जगताच्या क्षयासाठी निघाले रिपु हिंसक ॥ ९ ॥ काम दुर्भर सेवूनि मानी दांभिक माजले । दुराग्रह-बळे मूढ करिती पाप निश्चये ॥ १० ॥ अपार धरिती चिंता जी मेल्या हि सरे चि ना । गढले काम-भोगात जणू सर्वस्व मानुनी ॥ ११ ॥ आशेचे लेइले फांस काम-क्रोधांत तत्पर । भोगासाठी अधर्माने इच्छिती धन-संचय ॥ १२ ॥ हे आज लाभले आता तो जोडीन मनोरथ । हे आहे ते हि होईल माझे चि सगळे धन ॥ १३ ॥ मी मारिला चि तो शत्रु मारीन दुसरे हि जे । मी स्वामी आणि मी भोक्ता सुखी मी सिद्ध मी बळी ॥ १४ ॥ कुलीन मी चि संपन्न माझी जोडी कुठे असे । यज्ञ-दान-विलासी मी जल्पती अज्ञ मोहित ॥ १५ ॥ भ्रमले चित्त भेदूनि मोह-जालांत गुंतले । पडती विषयासक्त नरकांत अमंगळ ॥ १६ ॥ स्वयं-पूजित गर्विष्ठ धने माने मदांध ते । नावाचे करिती यज्ञ दंभाने अव्यवस्थित ॥ १७ ॥ अहंकारे बळे दर्पे काम-क्रोधे भरूनिया । माझा स्व-पर-देहांत करिती द्वेष मत्सरी ॥ १८ ॥ द्वेषी क्रूर असे पापी संसारी हीन जे जन । त्यांस मी टकितो नित्य तशा योनीत आसुरी ॥ १९ ॥ जोडूनि आसुरी योनि जन्मजन्मांतरी मग । माते न मिळता जाती उत्तरोत्तर खालती ॥ २० ॥ काम क्रोध तसा लोभ आत्म-नाशास कारण । तीन ही नरक-द्वारे टाळावी चि म्हणूनिया ॥ २१ ॥ तमाची ही तिन्ही द्वारे टाळूनि सुटला मग । कल्याण-मार्ग सेवूनि पावे उत्तम तो गति ॥ २२ ॥ जो शास्त्र-मार्ग सोडूनि करितो स्वैर वर्तन । न सिद्धि लाभते त्यास न वा सुख न सद्-गति ॥ २३ ॥ म्हणूनि आदरी शास्त्र कार्याकार्य कळावया । शास्त्राचे वाक्य जाणूनि इथे तू कर्म आचरी ॥ २४ ॥ अध्याय सोळावा संपूर्ण अध्याय सतरावा अर्जुन म्हणाला जे शास्त्र-मार्ग सोडूनि श्रद्धा-पूर्वक पूजिती । त्यांची सात्त्विक ती निष्ठा किंवा राजस तामस ॥ १ ॥ श्री भगवान् म्हणाले तिन्ही प्रकारची श्रद्धा स्वभावे जीव मेळवी । ऐक सात्त्विक ती होय तशी राजस तामस ॥ २ ॥ जसा स्वभाव तो ज्याचा श्रद्धा त्याची तशी असे । श्रद्धेचा घडिला जीव जशी श्रद्धा तसा चि तो ॥ ३ ॥ सत्त्व-स्थ पूजिती देव यक्ष-राक्षस राजस । प्रेते आणि भुते-खेते पूजिती लोक तामस ॥ ४ ॥ शास्त्रे निषेधिले घोर दंभे आचरिती तप । अभिमानास पेटूनि काम-रागे बळावले ॥ ५ ॥ देह-धातूंस शोषूनि मज आत्म्यास पीडिती । विवेक-हीन जे त्यांची निष्ठा ती जाण आसुरी ॥ ६ ॥ आहारांत हि सर्वांच्या तीन भेद यथा-रुचि । तसे यज्ञी तपी दानी सांगतो भेद ऐक ते ॥ ७ ॥ सत्त्व प्रीती सुख स्वास्थ्य आयुष्य बळ वाढवी । रसाळ मधुर स्निग्ध स्थिर आहार सात्त्विक ॥ ८ ॥ खारे रूक्ष कडू तीख अम्ल अतुष्ण दाहक । दुःख-शोक-द आहार रोग-वर्धक राजस ॥ ९ ॥ रस-हीन निवालेले शिळे दुर्गंध-युक्त जे । निषिद्ध आणि उष्टे हि तामस-प्रिय भोजन ॥ १० ॥ फलाभिलाष सोडूनि कर्तव्य चि म्हणूनिया । विधीने मन लावूनि होय तो यज्ञ सात्त्विक ॥ ११ ॥ फळाचे अनुसंधान राखुनी दंभ-पूर्वक । लोकांत यजिला जाय जाण तो यज्ञ राजस ॥ १२ ॥ नसे विधि नसे मंत्र अन्नोत्पत्ति नसे जिथे । नसे श्रद्धा नसे त्याग बोलिला यज्ञ तामस ॥ १३ ॥ गुरू-देवादिकी पूजा स्वच्छता वीर्य-संग्रह । अहिंसा ऋजुता अंगी देहाचे तप बोलिले ॥ १४ ॥ हितार्थ बोलणे सत्य प्रेमाने न खुपेलसे । स्वाध्याय करणे नित्य वाणीचे तप बोलिले ॥ १५ ॥ प्रसन्न-वृत्ति सौम्यत्व आत्म-चिंतन संयम । भावना राखणे शुद्ध मनाचे तप बोलिले ॥ १६ ॥ तिहेरी तप ते सारे श्रद्धा उत्कट जोडुनी । समत्वे फळ सोडूनि घडले जाण सात्त्विक ॥ १७ ॥ सत्कारादिक इच्छूनि केले जे दंभ राखुनी । ते चंचळ इथे जाण तप राजस अस्थिर ॥ १८ ॥ दुराग्रहे चि जे होय अंतरात्म्यास पीडुनी । किंवा जे पर-घातार्थ जाण तामस ते तप ॥ १९ ॥ देशी काळी तसे पात्री उपकार न इच्छिता । धर्म-भावे चि जे देणे जाण ते दान सात्त्विक ॥ २० ॥ उपकार अपेक्षूनि अथवा फळ वांछुनी । क्लेश-पूर्वक जे देणे जाण ते दान राजस ॥ २१ ॥ करूनि भावना तुच्छ देशादिक न पाहता । अनादरे चि जे देणे जाण ते दान तामस ॥ २२ ॥ ॐ-तत्-सत् ह्यापरी ब्रह्म तिहेरी स्मरले असे । त्यांतूनि निर्मिले पूर्वी वेद यज्ञ उपासक ॥ २३ ॥ म्हणूनि आधी ॐकार उच्चारूनि उपासक । यज्ञ-दान-तपे उक्त निरंतर अनुष्ठिती ॥ २४ ॥ तत्-कार-स्मरणे सर्व तोडूनि फल-वासना । नाना यज्ञ तपे दानेकरिती मोक्ष लक्षुनी ॥ २५ ॥ सत्-कार-स्मरणे लाभे सत्यता आणि साधुता । तशी सुंदरता कर्मी सत्-कारे बोलिली असे ॥ २६ ॥ यज्ञ-दान-तपे किंवा कर्मे जी त्यांस साधक । वागणे ह्यापरी त्यांत सत्-कार-फळ बोलिले ॥ २७ ॥ यज्ञ दाने तपे कर्मे अश्रद्धेने अनुष्ठिली । बोलिली सर्व ती मिथ्या दोन्ही लोकांत निष्फळ ॥ २८ ॥ अध्याय सतरावा संपूर्ण अध्याय अठरावा [५५] अर्जुन म्हणाला संन्यासाचे कसे तत्त्व त्यागाचे हि कसे असे । मी जाणू इच्छितो कृष्णा सांगावे वेगवेगळे ॥ १ ॥ श्री भगवान् म्हणाले सोडणे काम्य कर्मे तो ज्ञाते संन्यास जाणती । फळ सर्व चि कर्माचे सोडणे त्याग बोलती ॥ २ ॥ दोष-रूप चि ही कर्मे सोडावी म्हणती कुणी । न सोडावी चि म्हणती यज्ञ-दान-तपे कुणी ॥ ३ ॥ तरी ह्याविषयी ऐक माझा निश्चित निर्णय । त्यग जो म्हणती तो हि तिहेरी भेदला असे ॥ ४ ॥ यज्ञ-दान-तपे नित्य करणीय अवश्यक । न सोडावी चि ती होती ज्ञानवंतास पावक ॥ ५ ॥ परी ही पुण्य-कर्मे हि ममत्व फळ सोडुनी । करणे योग्य हा माझा जाण उत्तम निर्णय ॥ ६ ॥ नेमिले कार्य जे त्याचा संन्यास नजुळे चि तो । केला तसा जरी मोहे त्याग तामस बोलिला ॥ ७ ॥ कष्टामुळे चि जे कर्म सोडणे आंग राखुनी । त्याग राजस तो वांझ न देखे आपुले फळ ॥ ८ ॥ करणे नेमिले कर्म कर्तव्य चि म्हणूनिया । ममत्व फळ सोडूनि त्याग तो मान्य सात्त्विक ॥ ९ ॥ कर्मी शुभाशुभी जेंव्हा राग-द्वेष न राखतो । सत्त्वांत मुरला त्यागी ज्ञने छेदूनि संशय ॥ १० ॥ अशक्य देहवंतास सर्वथा कर्म सोडणे । म्हणूनि जो फल-त्यागी तो त्यागी बोलिला असे ॥ ११ ॥ तिहेरी फळ कर्माचे बरे वाईट मिश्रित । त्याग-हीनास ते लाभे संन्यासी मुक्त त्यांतुनी ॥ १२ ॥ [५६] ऐक तू मजपासूनि ज्ञात्यांचा कर्म-निर्णय । परभारे चि हे कर्म करिती पांच कारणे ॥ १३ ॥ अधिष्ठान अहंकार तशी विविध साधने । वेगळाल्या क्रिया नाना दैव ते येथ पांचवे ॥ १४ ॥ काया-वाचा-मने जे जे मनुष्य करितो जगी । धर्माचे वा अधर्माचे त्याची ही पांच कारणे ॥ १५ ॥ तेथ जो शुद्ध आत्म्यास कर्ता मानूनि बैसला । संस्कार-हीन तो मूढ तत्त्व नेणे चि दुर्मति ॥ १६ ॥ नसे ज्यास अहंभाव नसे बुद्धीत लिप्तता । मारी विश्व जरी सारे न मारी चि न बांधिला ॥ १७ ॥ [५७] ज्ञाता ज्ञेय तसे ज्ञान तिहेरी कर्म-बीज हे । क्रिया करण कर्तृत्व कर्मांगे तीन त्यांतुनी ॥ १८ ॥ ज्ञाता-कर्मांत कर्त्यांत त्रिगुणी तीन भेद जे । रचिले ते कसे ऐक गुण-तत्त्वज्ञ वर्णिती ॥ १९ ॥ भूत-मात्रांत जे पाहे भाव एक सनातन । अभिन्न भेदलेल्यांत जाण ते ज्ञान सात्त्विक ॥ २० ॥ भेद-बुद्धीस पोषूनि सर्व भूतांत पाहते । वेगळे वेगळे भाव जाण ते ज्ञान राजस ॥ २१ ॥ एका देहांत सर्वस्व मानुनी गुंतले वृथा । भावार्थ-हीन जे क्षुद्र जाण ते ज्ञान तामस ॥ २२ ॥ नेमिले जे न गुंतूनि राग-द्वेष न राखता । केले निष्काम-वृत्तीने कर्म ते होय सात्त्विक ॥ २३ ॥ ध्रूनि कामना चित्ती जे अहंकार-पूर्वक । केले महा खटातोपे कर्म ते होय राजस ॥ २४ ॥ विनाश वेच निष्पत्ति सामर्थ्य हि न पाहता । आरंभिले चि जे मोहे कर्म ते होय तामस ॥ २५ ॥ निःसंग निरहंकार उत्साही धैर्य-मंडित । फळो जळॉ चळे ना तो कर्ता सात्त्विक बोलिला ॥ २६ ॥ फल-कामुक आसक्त लोभी अस्वच्छ हिंसक । मारिता हर्ष-शोके तो कर्ता राजस बोलिला ॥ २७ ॥ स्वच्छंदी क्षुद्र गर्विष्ठ घातकी शठ आळशी । दीर्घ-सूत्री सदा खिन्न कर्ता तामस बोलिला ॥ २८ ॥ बुद्धीचे भेद जे तीन धृतीचे हि तसे चि जे । गुणानुसार ते सारे सांगतो वेग्वेगळे ॥ २९ ॥ अकर्तव्ये बंध-भय कर्तव्ये मोक्ष निर्भय । जाणे सोडू धरू त्यांस बुद्धि सात्त्विक ओळख ॥ ३० ॥ कार्याकार्य कसे काय काय धर्म अधर्म तो । जी जाणू न शके चोख बुद्धि राजस ओळख ॥ ३१ ॥ धर्म मानी अधर्मास अंधारे भरली असे । अर्थ जी उलटा देखे बुद्धि तामस ओळख ॥ ३२ ॥ जी इंद्रिये मन प्राण ह्यांचे व्यापर चालवी । समत्वे स्थिर राहूनि धृति सात्त्विक जाण ती ॥ ३३ ॥ धर्मार्थकाम सारे चि चालवी सोय पाहुनी । बुडवी जी फलाशेत धृति राजस जाण ती ॥ ३४ ॥ निद्रा भय न जी सोडी शोक खेद तसा मद । घाली झांपड बुद्धीस धृति तामस जाण ती ॥ ३५ ॥ तिन्ही प्रकारचे आता सांगतो सुख ऐक ते ॥ ३६ ॥ अभ्यासे गोड जे होय दुःखाचा अंत दाखवी । जे कडू विख आरंभी अंती अमृत-तुल्य चि । आत्म्यांत शुद्ध बुद्धीस लाभले सुख सात्त्विक ॥ ३७ ॥ आरंभी गोडसे वाटे अंती मारक जे विख । भासे विषय-संयोगे इंद्रिया सुख राजस ॥ ३८ ॥ निद्रा आळस दुर्लक्ष ह्यांनी आत्म्यास घेरुनी । आरंभी परिणामी हि गुंगवी सुख तामस ॥ ३९ ॥ इथे पृथ्वीवरी किंवा स्वर्गी देवादिकांत हि । काही कुठे नसे मुक्त प्रकृतीच्या गुणांतुनी ॥ ४० ॥ [५८] ब्राह्मणादिक वर्णांची कर्मे ती ती विभागिली । स्वभाव-सिद्ध जे ज्याचे गुण त्यास धरूनिया ॥ ४१ ॥ शांति क्षमा तप श्रद्धा ज्ञान विज्ञान निग्रह । ऋजुता आणि पावित्र्य ब्रह्म-कर्म स्वभावता ॥ ४२ ॥ शौर्य दैर्य प्रजा-रक्षा युद्धी हि अ-पलायन । दातृत्व दक्षता तेज क्षात्र-कर्म स्वभावता ॥ ४३॥ शेती व्यापार गो-रक्षा वैश्य-कर्म स्वभावता । करणे पडिली सेवा शूद्र-कर्म स्वभावता ॥ ४४ ॥ आपुल्या आपुल्या कर्मी दक्ष तो मोक्ष मेळवी । ऐक लाभे कसा मोक्ष स्व-कर्मी लक्ष लावुनी ॥ ४५ ॥ जो प्रेरी भूत-मात्रास ज्याचा विस्तार विश्व हे । स्व-कर्म-कुसुमी त्यास पूजिता मोक्ष लाभतो ॥ ४६ ॥ उणा हि अपुला धर्म पर-धर्माहुनी बरा । स्वभावे नेमिले कर्म करी तो दोष जाळितो ॥ ४७ ॥ सहज-प्राप्त ते कर्म न सोडावे सदोष हि । दोष सर्व चि कर्मांत राहे अग्नींत धूर तो ॥ ४८ ॥ राखे कुठे न आसक्ति जिंकूनि मन निःस्पृह । तो नैष्कर्म्य महा-सिद्धि पावे संन्यास साधुनी ॥ ४९ ॥ सिद्धीस लाभला ब्रह्म गांठी कोण्यापरी मग । ज्ञानाची थोर ती निष्ठा ऐक थोडांत सांगतो ॥ ५० ॥ बुद्धि सात्त्विक जोडूनि धृतीचा दोर खेचुनी । शब्दादि-स्पर्श टाळूनि राग-द्वेषांस जिंकुनी ॥ ५१ ॥ चित्त वाचा तनू नेमी एकांती अल्प सेवुनी । गढला ध्यान-योगात दृढ वैराग्य लेउनी ॥ ५२ ॥ बळ दर्प अहंकार काम क्रोध परिग्रह । ममत्वासह सोडूनि शांतीने ब्रह्म आकळी ॥ ५३ ॥ ब्रह्म झाला प्रसन्नत्वे न करी शोक कामना । पावे माझी परा भक्ति देखे सर्वत्र साम्य जी ॥ ५४ ॥ भक्तीने तत्त्वता जाणे कोण मी केवढा असे । ह्यापरी मज जाणूनि माझ्यात मिसळे मग ॥ ५५ ॥ करूनि हि सदा कर्मे सगळी मज सेवुनी । पावे माझ्या कृपेने तो अवीट पद शाश्वत ॥ ५६ ॥ मज मत्पर-वृत्तीने सर्व कर्मे समर्पुनी । समत्व न ढळू देता चित्त माझ्यात ठेव तू ॥ ५७ ॥ मग सर्व भये माझ्या कृपेने तरशील तू । मीपणे हे न मानूनि पावशील विनाश चि ॥ ५८ ॥ म्हणसी मी न झुंजे चि हे जे मीपण घेउनी । तो निश्चय तुझा व्यर्थ स्वभाव करवील चि ॥ ५९ ॥ स्वभाव-सिद्ध कर्माने आपुल्या बांधिलास तू । जे टाळू पाहसी मोहे अवश्य करिशील ते ॥ ६० ॥ राहिला सर्व भूतांच्या हृदयी परमेश्वर । मायेने चाळवी त्यास जणू यंत्रांत घालुनी ॥ ६१ ॥ त्याते चि सर्व-भावे तू जाई शरण पावसी । त्याच्या कृपा-बळे थोर शांतीचे स्थान शाश्वत ॥ ६२ ॥ असे गूढाहुनी गूढ बोलिलो ज्ञान मी तुज । ध्यानी घेऊनि ते सारे स्वेच्छेने योग्य ते करी ॥ ६३ ॥ सर्व गूढांतले गूढ पुन्हा उतम वाक्य हे । हितार्थ सांगतो ऐक फार आवडसी मज ॥ ६४ ॥ प्रेमाने ध्यास घेऊनि यजी मज नमी मज । प्रिय तूमिळसी माते प्रतिज्ञा जाण सत्य ही ॥ ६५ ॥ सगळे धर्म सोडुनि एका शरण ये मज । जाळीन सर्व मी पापे तुझी शोक करू न्को ॥ ६६ ॥ [६०] न कथी हे कधी त्यास तपो-हीन अभक्त जो । श्रवणेच्छा नसे ज्यास माझा मत्सर जो करी ॥ ६७ ॥ सांगेल गुज हे थोर माझ्या भक्त-गणांत जो । तो त्या परम भक्तीने मिळेल मज निश्चित ॥ ६८ ॥ कोणी अधिक त्याहूनि माझे प्रिय करी चि ना । जगी आवडता कोणी न होय मज त्याहुनी ॥ ६९ ॥ हा धर्म-रूप संवाद जो अभ्यासील आमुचा । मी मानी मज तो पूजी ज्ञान-यज्ञ करूनिया ॥ ७० ॥ हे ऐकेल हि जो कोणी श्रद्धेने द्वेष सोडुनी । पावेल कर्म-पूतांची तो हि निर्वेध सद्-गति ॥ ७१ ॥ तू हे एकाग्र चित्ताने अर्जुना ऐकिलेस की । अज्ञान-रूप तो मोह गेला संपूर्ण की तुझा ॥ ७२ ॥ अर्जुन म्हणाला मोह मेला चि तो देवा कृपेने स्मृति लाभली । झालो निःशंक मी आता करीन म्हणसी तसे ॥ ७३ ॥ संजय म्हणाला असा कृष्णार्जुनांचा हा झाला संवाद अद्भुत । थोरांचा ऐकिला तो मी नाच्वी रोम रोम जो ॥ ७४ ॥ व्यास-देवे कृपा केली थोर योग-रहस्य हे । मी योगेश्वर कृष्णाच्या मुखे प्रत्यक्ष ऐकिले ॥ ७५ ॥ हा कृष्णार्जुन-संवाद राया अद्भुत पावन । आठवूनि मनी फार हर्षतो हर्षतो चि मी ॥ ७६ ॥ स्मरूनि बहु ते रूप हरीचे अति अद्भुत । राया विस्मित होऊनि नाच्तो नाच्तो चि मी ॥ ७७ ॥ जिथे योगेश्वर कृष्ण जिथे पार्थ धनुर्धर । तिथे मी पाहतो नित्य धर्म श्री जय वैभव ॥ ७८ ॥ गीताई संपूर्ण 24 1110 2004-10-28T13:30:06Z Shantanuo 3 श्री भगवान् म्हणाले फळी आश्रय सोडूनि करी कर्तव्य कर्म जो । तो संन्यासी तसा योगी न जो निर्यज्ञ निष्क्रिय ॥ १ ॥ संन्यास म्हणती ज्यास योग तो जाण पांडवा । सोडिल्याविण संकल्प कोणी योगी न होतसे ॥ २ ॥ योगावरी चढू जाता कर्म साधन बोलिले । योगी आरूढ तो होता शम साधन बोलिले ॥ ३ ॥ कर्मात जो अनासक्त विरक्त विषयी असे । संकल्प सुटले तेंव्हा तो योगारूढ बोलिला ॥ ४ ॥ उद्धरावा स्वये आत्मा खचू देऊ नये कधी । आत्मा चि आपुला बंधु आत्मा चि रिपु आपुला ॥ ५ ॥ जिंकूनि घेतला आत्मा बंधु तो होय आपुला । सोडिला तो जरी स्वैर शत्रुत्व करितो स्वये ॥ ६ ॥ जितात्मा शांत जो झाला देखे ब्रम्ह चि एकले । मानापमानी शीतोष्णी सुख-दुःखी समावले ॥ ७ ॥ तोषला ज्ञान-विज्ञाने स्थिर जिंकूनि इंद्रिये । तो योगी सम जो देखे सोने पाषाण मृत्तिका ॥ ८ ॥ शत्रु मित्र उदासीन मध्यस्थ परका सखा । असो साधु असो पापी सम पाहे विशेष तो ॥ ९ ॥ साधके चित्त बांधूनि इच्छा संग्रह सोडुनी । आत्म्यास नित्य जोडावे एकांती एकलेपणे ॥ १० ॥ पवित्र स्थान पाहूनि घालावे स्थिर आसन । दर्भ चर्म वरी वस्त्र न घ्यावे उंच नीच ते ॥ ११ ॥ चित्तेंद्रियांचे व्यापार वारावे तेथ बैसुनी । आत्म-शुद्ध्यर्थ जोडावा योग एकाग्र मानसे ॥ १२ ॥ शरीर सम-रेखेत राखावे स्थिर निश्चळ । दृष्टि ठेवूनि नासाग्री न पहावे कुणीकडे ॥ १३ ॥ शांत निर्भय मच्चित्त ब्रम्हचर्य-व्रती स्थिर । मन रोधूनि युक्तीने रहावे मत्परायण ॥ १४ ॥ असे आत्म्यास जोडूनि योगी आवरिला मने । मोक्षास भिडली शांति माझ्या ठाई चि मेळवी ॥ १५ ॥ न योग फार खाऊनि किंवा खाणे चि सोडुनी । न फार झोप घेऊनि किंवा जागत बैसुनी ॥ १६ ॥ निजणे जागणे खाणे फिरणे आणि कार्य हि । मोजूनि करितो त्यास योग हा दुःख-नाशन ॥ १७ ॥ संपूर्ण नेमिले चित्त आत्म-रूपी चि रंगला । निमाली वासना तेंव्हा योगी तो युक्त बोलिला ॥ १८ ॥ निर्वाती ठेविला दीप तेवतो एकसारखा । तसे आत्मानुसंधानी योग्याचे चित्त वर्णिती ॥ १९ ॥ निरोधे जेथ चित्ताचा सर्व संचार संपला । जेथ भेटूनि आत्म्याते अंतरी तोषला स्वये ॥ २० ॥ भोगूनि इंद्रियातीत बुद्धि-गम्य महा-सुख । न ढळे चि कधी जेथ तत्त्वापासूनि लेश हि ॥ २१ ॥ जया लाभापुढे लाभ दुसरा तुच्छ लेखितो । न चळे जेथ राहूनि दुःख-भारे हि दाटला ॥ २२ ॥ तयास म्हणती योग दुःखाचा जो वियोग चि । जोडावा निश्चयाने तो योग उत्साह राखुनी ॥ २३ ॥ संकल्पी उठिले सारे काम निःशेष सोडुनी । इंद्रिये ही मनाने चि ओढुनि विषयातुनी ॥ २४ ॥ धरूनि धीर बुद्धीने निवर्तावे हळू हळू । आत्म्यात मन रोवूनि काही चिंतू नये स्वये ॥ २५ ॥ फुटेल जेथजेथूनि मन चंचळ अस्थिर । तेथतेथूनि बांधूनि लावावे आत्म-चिंतनी ॥ २६ ॥ विकारांसह ते ज्याचे शमले मन निर्मळ । झाला ब्रम्ह चि तो योगी पावला सुख उत्तम ॥ २७ ॥ आत्म्यास नित्य जोडूनि ह्यापरी दोष जाळुनी । सुखे चि भोगितो योगी ब्रम्हानंद अपार तो ॥ २८ ॥ भूतात भरला आत्मा भूते आत्म्यात राहिली । योगाने जोडिला देखे हे चि सर्वत्र दर्शन ॥ २९ ॥ मज सर्वात जो पाहे पाहे माझ्यात सर्व हि । त्याचा मी आणि तो माझा एकमेकास अक्षय ॥ ३० ॥ स्थिर होऊनि एकत्वी सर्व-भूती भजे मज । राहो कसा हि तो योगी माझ्यामध्ये चि राहतो ॥ ३१ ॥ जो आत्मौपम्य-बुद्धीने सर्वत्र सम पाहतो । जसे सुख तसे दुःख तो योगी थोर मानिला ॥ ३२ ॥ [२०] अर्जुन म्हणाला तू बोलिलास जो आता साम्य-योग जनार्दना । न देखे स्थिरता त्याची ह्या चंचळ मनामुळे ॥ ३३ ॥ मन चंचळ हे कृष्णा हट्टी छळितसे बळे । धावे वार्‍यावरी त्याचा दिसे निग्रह दुष्कर ॥ ३४ ॥ श्री भगवान् म्हणाले अवश्य मन दुःसाध्य म्हणतोस तसे चि ते । परी अभ्यास-वैराग्ये त्याचा निग्रह होतसे ॥ ३५ ॥ संयमाविण हा योग न साधे मानितो चि मी । परी संयमवंतास उपाये साध्य होतसे ॥ ३६ ॥ अर्जुन म्हणाला श्रद्धा आहे नव्हे यत्न योगातूनि चळूनि जो । मुकला योग-सिद्धीस जाय कोण्या गतीस तो ॥ ३७ ॥ काय तो उभय-भ्रष्ट ब्रम्ह-मार्गी भुलूनिया । नाश पावे निराधार फुटलेल्या ढगापरी ॥ ३८ ॥ माझा संशय हा कृष्णा तू चि फेडी मुळातुनी । फेडीलसा दुजा कोणी न दिसे चि तुझ्याविण ॥ ३९ ॥ श्री भगवान् म्हणाले न ह्या लोकी न त्या लोकी नाश तो पावतो कधी । शुभकारी कुणी बापा दुर्गतीस न जातसे ॥ ४० ॥ पुण्य-लोकांत राहूनि तो योग-भ्रष्ट संतत । शुचि साधनवंतांच्या घरी जन्मास येतसे ॥ ४१ ॥ अथवा प्राज्ञ योग्यांच्या कुळी चि मग जन्मतो । अवश्य हा असा जन्म लोकी अत्यंत दुर्लभ ॥ ४२ ॥ तिथे तो पूर्व-जन्मीचा बुद्धि-संस्कार जोडुनी । मोक्षार्थ करितो यत्न पूर्वीहूनि पुढे पुन्हा ॥ ४३ ॥ पूर्वाभ्यास-बळाने तो खेचला पर-तंत्र चि । जिज्ञासेने हि योगाच्या जातो वेदांस लंघुनी ॥ ४४ ॥ योगी तत्पर राहूनि दोष जाळित जाळित । अनेक जन्मी संपूर्ण होउनी मोक्ष पावतो ॥ ४५ ॥ ज्ञानी तापस कर्मिष्ठ ह्या सर्वांहूनि आगळा । मानिला तो असे योगी योगी होई म्हणूनि तू ॥ ४६ ॥ सर्व योग्यांमधे योगी जीव माझ्यात ठेवुनी । श्रद्धेने भजतो माते तो थोर मज वाटतो ॥ ४७ ॥ अध्याय सहावा संपूर्ण 25 1111 2004-10-28T13:28:18Z Shantanuo 3 श्री भगवान् म्हणाले योग हा अविनाशी मी स्वये सूर्यास बोलिलो । मनूस बोलिला सूर्य तो इक्ष्वाकूस त्यापरी ॥ १ ॥ अशा परंपरेतूनि हा राजर्षीस लाभला । पुढे काळ-बळाने तो ह्या लोकी योग लोपला ॥ २ ॥ तो चि हा बोलिलो आज तुज योग पुरातन । जीवीचे गूज हे थोर तू हि भक्त सखा तसा ॥ ३ ॥ अर्जुन म्हणाला ह्या काळचा तुझा जन्म सूर्याचा तो पुरातन । तू बोलिलास आरंभी हे मी जाणू कसे बरे ॥ ४ ॥ श्री भगवान् म्हणाले माझे अनेक ह्यापूर्वी झाले जन्म तसे तुझे । जाणतो सगळे मी ते अर्जुना तू न जाणसी ॥ ५ ॥ असूनि हि अजन्मा मी निर्विकार जगत्-प्रभु । माझी प्रकृति वेढूनि मायेने जन्मतो जणू ॥ ६ ॥ गळूनि जातसे धर्म ज्या ज्या वेळेस अर्जुना । अधर्म उठतो भारी तेंव्हा मी जन्म घेतसे ॥ ७ ॥ राखावया जगी संता दुष्टा दूर करावया । स्थापावया पुन्हा धर्म जन्मतो मी युगी युगी ॥ ८ ॥ जन्म-कर्मे अशी दिव्य जो माझी नीट ओळखे । देह गेल्या पुन्हा जन्म न पावे भेटुनी मज ॥ ९ ॥ नाही तृष्णा भय क्रोध माझ्या सेवेत तन्मय । झाले ज्ञान-तपे चोख अनेक मज पावले ॥ १० ॥ भजती मज जे जैसे भजे तैसा चि त्यास मी । माझ्या मार्गास हे येती लोक कोणीकडूनि हि ॥ ११ ॥ जे कर्म-सिद्धि वांछूनि यजिती येथ दैवते । मनुष्य-लोकी कर्माचे पावती फळ शीघ्र ते ॥ १२ ॥ निर्मिले वर्ण मी चारी गुण-कर्मे विभागुनी । करूनि सर्व हे जाण अकर्ता निर्विकार मी ॥ १३ ॥ कर्मे न बांधिती माते फळी इच्छा नसे मज । माझे स्वरूप हे जाणे तो कर्मात हि मोकळा ॥ १४ ॥ केली कर्मे मुमुक्षूंनी पूर्वी हे तत्त्व जाणुनी । तैसी तू हि करी कर्मे त्यांचा घेऊनि तो धडा ॥ १५ ॥ नेणती जाणते ते हि काय कर्म अकर्म हे । तुज ते सांगतो कर्म जाणूनि सुटशील जे ॥ १६ ॥ सामान्य कर्म जाणावे विकर्म हि विशेष जे । अकर्म ते हि जाणावे कर्माचे तत्त्व खोल हे ॥ १७ ॥ कर्मी अकर्म जो पाहे अकर्मी कर्म जो तसे । तो बुद्धिमंत लोकांत तो योगी कृत-कृत्य तो ॥ १८ ॥ उद्योग करितो सारे काम-संकल्प सोडुनी । ज्ञानाने जाळिली कर्मे म्हणती त्यास पंडित ॥ १९ ॥ नित्य-तृप्त निराधार न राखे फल-वासना । गेला गढूनि कर्मात तरी काही करी चि ना ॥ २० ॥ संयमी सोडुनी सर्व इच्छेसह परिग्रह । शरीरे चि करी कर्म दोष त्यास न लागतो ॥ २१ ॥ मिळे ते चि करी गोड न जाणे द्वंद्व मत्सर । फळो जळो जया एक करूनि हि न बांधिला ॥ २२ ॥ ज्ञनात बैसली वृत्ति संग सोडूनि मोकळा । यज्ञार्थ करितो कर्म जाय सर्व जिरूनि ते ॥ २३ ॥ ब्रम्हात होमिले ब्रम्ह ब्रम्हाने ब्रम्ह लक्षुनी । ब्रम्ही मिसळले कर्म तेंव्हा ब्रम्ह चि पावला ॥ २४ ॥ देवताराधने यज्ञ योगी कोणी अनुष्टिती । ब्रम्हाग्नित तसे कोणी यज्ञे यज्ञत्व जाळिती ॥ २५ ॥ श्रोत्रादी इंद्रिये कोणी संयमाग्नीत अर्पिती । कोणी विषय शब्दादि इंद्रियाग्नीत अर्पिती ॥ २६ ॥ प्राणेंद्रिय-क्रिया कोणी सर्व होमूनि टाकिती । चिंतनाने समाधीस अंतरी चेतवूनिया ॥ २७ ॥ द्रव्ये जपे तपे योगे चिंतने वा अशापरी । संयमी यजिती यज्ञ व्रते प्रखर राखुनी ॥ २८ ॥ होमिती एकमेकात कोणी प्राण-अपान ते । रोधूनि गति दोहोंची प्राणायामास साधिती ॥ २९ ॥ प्राणात होमिती प्राण कोणी आहार तोडुनी । यज्ञ-वेत्ते चि हे सारॆ यज्ञाने दोष जाळिती ॥ ३० ॥ यज्ञ-शेषमृते धाले पावले ब्रम्ह शाश्वत । न यज्ञाविण हा लोक कोठूनि पर-लोक तो ॥ ३१ ॥ विशेष बोलिले वेदे असे यज्ञ अनेक हे । कर्माने घडिले जाण जाणूनि सुटशील तू ॥ ३२ ॥ द्रव्य-यज्ञादिकांहूनि ज्ञान-यज्ञ चि थोर तो । पावती सगळी कर्मे अंती ज्ञानात पूर्णता ।। ३३ ॥ सेवा करूनि ते जाण नम्र-भावे पुसूनिया । ज्ञानोपदेश देतील ज्ञानी अनुभवी तुज ॥ ३४ ॥ ज्या ज्ञानाने असा मोह न पुन्हा पावशील तू । आत्म्यात आणि माझ्यात भूते निःशेष देखुनी ॥ ३५ ॥ जरी पाप्यांमधे पापी असशील शिरो-मणि । तरी ह्या ज्ञान-नौकेने पाप ते तरशील तू ॥ ३६ ॥ संपूर्ण पेटला अग्नि काष्ठे जाळूनि टाकितो । तसा ज्ञानाग्नि तो सर्व कर्मे जाळूनि टाकितो ॥ ३७ ॥ ज्ञानासम नसे काही पवित्र दुसरे जगी । योग-युक्त यथा-काळी ते पावे अंतरी स्वये ॥ ३८ ॥ श्रद्धेने मेळवी ज्ञान संयमी नित्य सावध । ज्ञानाने शीघ्र तो पावे शांति शेवटची मग ॥ ३९ ॥ नसे ज्ञान नसे श्रद्धा संशयी नासला पुरा । न हा लोक न तो लोक न पावे सुख संशयी ॥ ४० ॥ योगाने झाडिली कर्मे ज्ञाने संशय तोडिले । जो सावधान आत्म्यात कर्मे त्यास न बांधिती ॥ ४१ ॥ म्हणूनि अंतरातील अज्ञान-कृत संशय । तोडुनी ज्ञान-खडगाने ऊठ तू योग साधुनी ॥ ४२ ॥ ….. अध्याय चवथा संपूर्ण ….. 26 1112 2004-10-28T13:29:05Z Shantanuo 3 अर्जुन म्हणाला कृष्णा संन्यास कर्माचा तसा योग हि सांगसी । दोहोत जे बरे एक सांग ते मज निश्चित ॥ १ ॥ श्री भगवान् म्हणाले योग संन्यास हे दोन्ही मोक्ष-साधक सारखे । विशेष चि परी योग संन्यासाहूनि मानिला ॥ २ ॥ तो जाण नित्य-संन्यासी राग-द्वेष नसे जया । जो द्वंद्वावेगळा झाला सुखे बंधांतुनी सुटे ॥ ३ ॥ म्हणती सांख्य-योगाते भिन्न मूढ न जाणते । बाणो एक हि ती निष्ठा दोहींचे फळ देतसे ॥ ४ ॥ सांख्यास जे मिळे स्थान ते योग्यास हि लाभते । एक-रूप चि हे दोन्ही जो पाहे तो चि पाहतो ॥ ५ । योगावांचूनि संन्यास कधी साधे चि ना सुखे । संयमी योग जओडूनि ब्रम्ह शीघ्र चि गाठतो ॥ ६ ॥ अंतरी धुतला योगी जिंकूनि मन इंद्रिये । झाला जीव चि भूतांचा करूनि हि अलिप्त तो ॥ ७ ॥ न काही मी करी ऐसे योगी तत्त्व-ज्ञ जाणुनी । देखे ऐके शिवे हुंगे खाय जाय निजे श्वसे ॥ ८ ॥ बोले सोडी धरी किंवा पापणी हालवी जरी । इंद्रिये आपुल्या अर्थी वागती हे चि पाहतो ॥ ९ ॥ ब्रम्ही ठेऊनिया कर्मे संग सोडूनि जो करी । पापे न लिप्त तो होय पद्म-पत्र जसे जळे ॥ १० ॥ देहा-मनाने बुद्धीने इंद्रियांनी हि केवळ । आत्म-शुद्ध्यर्थ नि:संग योगी कर्म अनुष्ठिती ॥ ११ ॥ युक्त तो फळ सोडूनि शांति निश्चळ पावतो । अयुक्त स्वैर-वृत्तीने फळी आसक्त बांधिला ॥ १२ ॥ मनाने सगळी कर्मे सोडुनी संयमी सुखे । नव-द्वार-पुरी राहे करी ना करवी हि ना ॥ १३ ॥ न कर्तेपण लोकांचे न कर्मे निर्मितो प्रभु । न कर्मी फल-संयोग स्वभावे सर्व होतसे ॥ १४ ॥ न घे पाप हि कोणाचे न वा पुण्य हि तो विभु । अज्ञाने झाकिले ज्ञान त्यामुळे जीव मोहित ॥ १५ ॥ गेले अज्ञान ते ज्यांचे आत्म-ज्ञाने तयां मग । पर-ब्रम्ह दिसे स्वच्छ जणू सूर्ये प्रकाशिले ॥ १६ ॥ रंगले त्यात ओतूनि बुद्धि निश्चय जीवन । पुन्हा येती न माघारे ज्ञाने पाप धुऊनिया ॥ १७ ॥ विद्या-विनय-संपन्न द्विज गाय तसा गज । श्वान चांडाळ हे सारे तत्त्व-ज्ञ सम पाहती ॥ १८ ॥ इथे चि जिंकिला जन्म समत्वी मन रोवुनी । निर्दोष सम जे ब्रम्ह झाले तेथे चि ते स्थिर ॥ १९ ॥ प्रिय-लाभे नको हर्ष नको उद्वेग अप्रिये । बुद्धि निश्चळ निर्मोह ब्रम्ही ज्ञानी स्थिरावला ॥ २० ॥ विटला विषयी जाणे अंतरी सुख काय ते । ब्रम्ही मिसळला तेंव्हा भोगी ते सुख अक्षय ॥ २१ ॥ विषयातील जे भोग ते दु:खास चि कारण । येती जसे तसे जाती विवेकी न रमे तिथे ॥ २२ ॥ प्रयत्ने मरणापूर्वी ह्या देही जिरवू शके । काम-क्रोधातले वेग तो योगी तो खरा सुखी ॥ २३ ॥ प्रकाश स्थिरता सौख्य अंतरी लाभली जया । ब्रम्ह होऊनि तो योगी ब्रम्ह-निर्वाण मेळवी ॥ २४ ॥ फिटले दोष शंका हि मुठीत धरिले मन । पावले ब्रम्ह-निर्वाण ज्ञानी विश्व-हिती रत ॥ २५ ॥ काम-क्रोधास जिंकूनि यत्ने चित्तास बांधिती । देखती ब्रम्ह-निर्वाण आत्म-ज्ञानी चहूंकडे ॥ २६ ॥ विषयांचा बहिष्कार डोळा भ्रू-संगमी स्थिर । करूनि नासिका-स्थानी प्राणापान हि सारखे ॥ २७ ॥ आवरी मुनि मोक्षार्थी इंद्रिये मन बुद्धि जो । सोडी इच्छा भय-क्रोध सर्वदा सुटला चि तो ॥ २८ ॥ भोक्ता यज्ञ-तपांचा मी सोयरा विश्व-चालक । जाणूनि ह्यापरी माते शांतीस वरिला चि तो ॥ २९ ॥ .... अध्याय पाचवा संपूर्ण ..... 27 1113 2004-10-28T13:31:25Z Shantanuo 3 श्री भगवान् म्हणाले प्रीतीने आसरा माझा घेउनी योग साधित । जाणशिल कसे ऐक समग्र मज निश्चित ॥ १ ॥ विज्ञानासह ते ज्ञान संपूर्ण तुज सांगतो । जे जाणूनि पुढे येथे जाणावेसे न राहते ॥ २ ॥ लक्षावधींत एखादा मोक्षार्थ झटतो कधी । झटणार्‍यांत एखादा तत्त्वता जाणतो मज ॥ ३॥ पृथ्वी आप तसे तेज वायु आकाश पाचवे । मन बुद्धि अहंकार अशी प्रकृति अष्ट-धा ॥ ४ ॥ ही झाली अपरा माझी दुसरी जाण ती परा । जीव-रूपे जिने सारे जग हे धरिले असे ॥ ५ ॥ ह्या दोहींपासुनी भूते सगळी जाण निर्मिली । सार्‍या जगास तद्-द्वारा मूळ मी आणि शेवट ॥ ६ ॥ दुसरे तत्त्व नाही चि काही माझ्या पलीकडे । ओविले सर्व माझ्यात जसे धग्यामधे मणि ॥ ७ ॥ पाण्यात रस मी झालो चंद्र-सूर्यी प्रकाश मी । ओं वेदी शब्द आकाशी पुरुषी पुरुषार्थ मी ॥ ८ ॥ मी पुण्य-गंध पृथ्वीत असे अग्नीत उष्णता । प्राणि-मात्रात आयुष्य तपो-वृद्धांत मी तप ॥ ९ ॥ सर्व भूतांत जे बीज ते मी जाण सनातन । बुद्धिमंतांत मी बुद्धि तेजस्व्यांत हि तेज मी ॥ १० ॥ वैराग्य-युक्त निष्काम बळवंतांत मी बळ । राहे धरूनि धर्मास ती मी भूतांत वासना ॥ ११ ॥ माझ्यातूनि तिन्ही झाले सात्त्विकादिक भाव ते । परी त्यांत न मी राहे ते चि माझ्यांत राहती ॥ १२ ॥ ह्या गुणात्मक भावांनी विश्व मोहूनि टाकिले । ज्यामुळे मी न जाणू ये गुणातीत सनातन ॥ १३ ॥ माझी ही त्रिगुणी दैवी माया न तरवे कुणा । कासेस लागले माझ्या ते चि जाती तरूनिया ॥ १४ ॥ हीन मूढ दुराचारी माझा आश्रय सोडिती । मायेने भ्रांत होऊनि आसुरी भाव जोडिती ॥ १५ ॥ भक्त चौघे सदाचारी भजती मज अर्जुना । ज्ञानी तसे चि जिज्ञासु हितार्थी आणि विव्हल ॥ १६ ॥ ज्ञानी वरिष्ठ सर्वात नित्य-युक्त अनन्य जो । अत्यंत गोड मी त्यास तो हि गोड तसा मज ॥ १७ ॥ उदार हे जरी सारे ज्ञानी तो मी चि की स्वये । जोडला स्थिर माझ्यात गति अंतिम पाहुनी ॥ १८ ॥ अनेक जन्म घेऊनि पावला शरणागति । विश्व देखे वासुदेव संत तो बहु दुर्लभ ॥ १९ ॥ भ्रमले कामना-ग्रस्त धुंडिती अन्य दैवते । स्वभाव-वश होऊनि तो तो नियम पाळिती ॥ २० ॥ श्रद्धेने ज्या स्वरुपास जे भजू इच्छिती जसे । त्यांची ती चि तशी श्रद्धा स्थिर मी करितो स्वये ॥ २१ ॥ त्या श्रद्धेच्या बळाने ते त्या स्वरुपास पूजिती । मग मागितले भोग पावती मी चि निर्मिले ॥ २२ ॥ अल्प बुद्धीमुळे त्यांस मिळे फळ अशाश्वत । देवांचे भक्त देवांस माझे ते मज पावती ॥ २३ ॥ व्यक्त मी हे चि ते घेती बुद्धि-हीन न जाणुनी । अव्यक्त थोर जे रूप माझे अंतिम शाश्वत ॥ २४ ॥ वेढिलो योग-मायेने अंधार चि जगास मी । अजन्मा नित्य मी कैसा मूढ कोणी न ओळखे ॥ २५ ॥ झाली जी जी हि होतिल भूते आहेत आज जी । सगळी जाणतो ती मी मज कोणी न जाणती ॥ २६ ॥ राग-द्वेषांमुळे चित्ती जडला द्वंद्व-मोह जो । संसारी सगळी भूते त्याने मोहूनि टाकिली ॥ २७ ॥ ज्यांनी झिजविले पाप पुण्य-कर्मे करूनिया । ते द्वंद्व-मोह तोडूनि भजती मज निश्चये ॥ २८ ॥ झटती आश्रये माझ्या जरा-मृत्यु गिळावया । ते ब्रम्ह जाणती पूर्ण तसे अध्यात्म कर्म हि ॥ २९ ॥ अधिभूताधिदैवांत अधियज्ञांत जे मज । देखती ते प्रयाणी हि जाणती मज सावध ॥ ३० ॥ अध्याय सातवा संपूर्ण 28 1114 2004-10-28T13:19:17Z Shantanuo 3 अर्जुन म्हणाला ब्रह्म ते बोलिले काय काय अध्यात्म कर्म ते । अधि-भूत कसे सांग अधि-दैव हि ते तसे ॥ १ ॥ अधि-यज्ञ कसा कोण ह्या देही बोलिला असे । प्रयाणी हि कसे योगी निग्रही तुज जाणती ॥ २ ॥ श्री भगवान् म्हणाले ब्रम्ह अक्षर ते थोर अध्यात्म निज-भाव जो । भूत-सृष्टि घडे सारी तो जो व्यापार कर्म ते ॥ ३ ॥ अधि-भूत विनाशी जे जीवत्व अधि-दैवत । अधि-यज्ञ असे मी चि ह्या देही यज्ञ-पूत जो ॥ ४ ॥ अंत-काळी हि माझे चि चित्ती स्मरण राखुनी । देह सोडूनि गेला तो मिळे मज न संशय ॥ ५ ॥ जो जो आठवुनी भाव शेवटी देह सोडितो । मिळे त्या त्या चि भावास सदा त्यांत चि रंगला ॥ ६ ॥ म्हणूनि सगळा काळ मज आठव झुंज तू । मन बुद्धि समर्पूनि मज निःशंक पावसी ॥ ७ ॥ अभ्यासी चित्त जोडूनि योगी अन्य न लक्षुनी । पुरुषास महा दिव्य पावे संतत चिंतुनी ॥ ८ ॥ सर्वज्ञ कर्ता गुरू जो पुराण । सूक्ष्माहुनी सूक्ष्म अचिंत्य-रूप ॥ गिळूनि अंधार उजेडला जो । तो चिंतुनीया प्रभु सूर्य-वर्ण ॥ ९ ॥ प्रयाण-काळी स्थिर चित्त राखे । प्रेमे तसा योग-बळे कसूनि ॥ भ्रू-संगमी प्राण जडूनि ठेवी । तेंव्हा मिळे त्या पुरुषास दिव्य ॥ १० ॥ जे घोकिती अक्षर वेद-वेत्ते । विरक्त यत्ने मिळती जयास ॥ जे ब्रह्मचर्ये पद इच्छिताती । ते सांगतो मी तुज तत्त्व-सार ॥ ११ ॥ लावूनि सगळी द्वारे कोंडूनि मन अंतरी । मस्तकी प्राण राखूनि चढला धारणेवरी ॥ १२ ॥ मुखे ॐ-ब्रह्म उच्चारी अंतरी मज आठवी । ह्यापरी देह ठेवूनि जाय थोर गतीस तो ॥ १३ ॥ अनन्य-चित्त जो नित्य स्मरे मज निरंतर । सदा मिसळला योगी तो सुखे मज पावतो ॥ १४ ॥ पावले मोक्ष-सिद्धीस महात्मे मज भेटुनी । दुःखाचे घर तो जन्म न घेती चि अशाश्वत ॥ १५ ॥ ब्रह्मादि लोक ते सारे माघारे घालिती पुन्हा । माझी भेट घडे तेंव्हा जन्मणे मग खुंटले ॥ १६ ॥ होतसे ब्रह्म-देवाचा सहस्र-युग तो दिन । तेवढी चि तशी रात्र कालोपासक जाणती ॥ १७ ॥ अव्यक्तापासुनी होती भूते व्यक्त दिनोदयी । रात्र होता लया जाती सगळी मग त्यात चि ॥ १८ ॥ ती चि ती चि पुन्हा भूते त्यांचे काही न चालता । दिनांती मरती सारी उदयी जन्म पावती ॥ १९ ॥ अव्यक्त दुसरे तत्त्व त्या अव्यक्तापलीकडे । नाशता सगळी भूते न नाशे जे सनातन ॥ २० ॥ त्यास अक्षर हे नाम ती चि शेवटची गति । माझे परम ते धाम जेथूनि परते चि ना ॥ २१ ॥ लाभे अनन्य-भक्तीने पार्था पुरुष थोर तो । ज्यात ही राहती भूते ज्याने विस्तारले जग ॥ २२ ॥ कोण्या काळी कसा देह ठेवुनी येथ साधक । संसारी पडतो किंवा पावतो सिद्धि ऐक ते ॥ २३ ॥ अग्नीने दिन शुक्लार्ध उत्तरायण जोडुनी । जाय तो गाठतो ब्रह्म शेवटी ब्रह्म जाणुनी ॥ २४ ॥ धूमाने रात्र कृष्णार्ध दक्षिणायन जोडुनी । जाय तो परते येथ चंद्र-लोकास पावुनी ॥ २५ ॥ उजेड आणि अंधार दोन्ही मार्ग अनादि हे । सुटका करितो एक-एक फेर्‍यात टाकितो ॥ २६ ॥ असे हे मार्ग जाणूनी योगी मोह न पावतो । म्हणूनि सर्वदा राहे योगाने जडिला चि तू ॥ २७ ॥ यज्ञात दानात तपात तैसे । जे बोलिले अध्ययनात पुण्य ॥ ते लंघितो सर्व चि जाणुनी हे । योगी चढे आद्य पदास थोर ॥ २८ ॥ अध्याय आठवा संपूर्ण 29 1115 2004-10-28T13:20:01Z Shantanuo 3 श्री भगवान् म्हणाले आता गुपित हे थोर सांगतो निर्मळा तुज । विज्ञाने कसिले ज्ञान अशुभांतूनि सोडवी ॥ १ ॥ राज-विद्या महा-गुह्य उत्तमोत्तम पावन । प्रत्यक्ष हे सुखे लाभे धर्म-सार सनातन ॥ २ ॥ लोक नास्तिक हा धर्म अश्रद्धेने न सेविती । मृत्यूची धरिती वाट संसारी मज सोडुनी ॥ ३ ॥ मी चि अव्यक्त-रूपाने जग हे व्यापिले असे । माझ्यात राहती भूते मी न भूतांत राहतो ॥ ४ ॥ न वा भूते हि माझ्यात माझा हा दिव्य योग की । करितो धरितो भूते परी त्यात नसे कुठे ॥ ५ ॥ आकाशात महा-वायु सदा सर्वत्र राहतो । माझ्यात सगळी भूते राहती जाण तू तशी ॥ ६ ॥ कल्पांती निजवी भूते मी माझ्या प्रकृतीमधे । कल्पारंभी पुन्हा सारी मी चि जागवितो स्वये ॥ ७ ॥ हाती प्रकृति घेऊनि जागवी मी पुन्हा पुन्हा । भूतांचा संघ हा सारा प्रकृतीच्या अधीन जो ॥ ८ ॥ परी ही सगळी कर्मे बांधू न शकती मज । उदासीनापरी राहे अनासक्त म्हणूनिया ॥ ९ ॥ साक्षी मी प्रकृति-द्वारा उभारी सचराचर । त्यामुळे सर्व सृष्टीची ही घडामोड होतसे ॥ १० ॥ मज मानव-रूपात तुच्छत्वे मूढ देखती । नेणूनि थोरले रूप जे माझे विश्व-चालक ॥ ११ ॥ ते आशा-वाद मूढांचे कर्मे ज्ञाने हि ती वृथा । संपत्ति जोडिली ज्यांनी आसुरी मोह-कारक ॥ १२ ॥ दैवी संपत्ति जोडूनि महात्मे भजती मज । अनन्य-भावे जाणूनि मी विश्वारंभ शाश्वत ॥ १३ ॥ अखंड कीर्तने माझ्या यत्न-शील दृढ-व्रती । भक्तीने मज वंदूनि भजती नित्य जोडिले ॥ १४ ॥ दुसरे ज्ञान-यज्ञाने भजती व्यापका मज । ब्रह्म-भावे विवेकाने अविरोधे चि देखुनी ॥ १५ ॥ मी चि संकल्प मी यज्ञ स्वावलंबन अन्न मी । मंत्र मी हव्य ते मी चि अग्नि मी मी चि अर्पण ॥ १६ ॥ मी ह्या जगास आधार माय बाप वडील मी । मी तिन्ही वेद ॐ कार जाणण्या योग्य पावन ॥ १७ ॥ साक्षी स्वामी सखा भर्ता निवास गति आसरा । करी हरी धरी मी चि ठेवा मी बीज अक्षय ॥ १८ ॥ तापतो सूर्य-रूपे मी सोडितो वृष्टि खेंचितो । मृत्यु मी आणि मी मोक्ष असे आणि नसे हि मी ॥ १९ ॥ वेदाभ्यासी सोम-पाने पुनीत । माझ्या यज्ञे इच्छिती स्वर्ग जोडू ॥ ते पुण्याने जाउनी इंद्र-लोकी । तेथींचे ते भोगिती दिव्य भोग ॥ २० ॥ त्या स्वर्गाते भोगुनी ते विशाळ । क्षीणे पुण्ये मृत्यु-लोकास येती ॥ ऐसे निष्ठा ठेवुनी वेद-धर्मी । येणे-जाणे जोडिती काम-मूढ ॥ २१ ॥ अनन्य-भावे चिंतूनि भजती भक्त जे मज । सदा मिसळले त्यांचा मी योग-क्षेम चालवी ॥ २२ ॥ श्रद्धा-पूर्वक जे कोणी यजिती अन्य दैवते । यजिती ते हि माते चि परी मार्गास सोडुनी ॥ २३ ॥ भोक्ता मी सर्व यज्ञांचा फल-दाता हि मी चि तो । नेणती तत्त्व हे माझे म्हणूनि पडती चि ते ॥ २४ ॥ देवांचे भक्त देवांस पितरांचे तयांस चि । भूतांचे भक्त भूतांस माझे हि मज पावती ॥ २५ ॥ पत्र वा पुष्प जो प्रेमे फळ वा जळ दे मज । ते त्या पवित्र भक्ताचे अर्पिले खाय मी सुखे ॥ २६ ॥ जे खासी होमिसी देसी जे जे आचरिसी तप । जे काही करिसी कर्म ते करी मज अर्पण ॥ २७ ॥ अशाने तोडुनी सर्व कर्म-बंध शुभाशुभ । योग-संन्यास सांधूनि मिळसी मज मोकळा ॥ २८ ॥ सम मी सर्व भूतांस प्रियाप्रिय नसे मज । परी प्रेम-बळे राहे भक्त माझ्यांत त्यांत मी ॥ २९ ॥ असो मोठा दुराचारी भजे मज अनन्य जो । मानावा तो जसा साधु त्याचा सुंदर निश्चय ॥ ३० ॥ शीघ्र तो होय धर्मात्मा शांति शाश्वत मेळवी । जाण निश्चित तू माझा भक्त नाश न पावतो ॥ ३१ ॥ धरूनि आसरा माझा भोळे स्त्री-वैश्य-शूद्र हि । की पाप-योनि जे जीव ते हि मोक्षास पावती ॥ ३२ ॥ तेथे ब्रह्मर्षी राजर्षी ह्यांची गोष्ट कशास ती । भज तू मज आलास लोकी दुःख-द नश्वर ॥ ३३ ॥ प्रेमाने ध्यास घेऊनि यजी मज नमी मज । असे जोडूनि आत्म्यास मिळसी मज मत्पर ॥ ३४ ॥ अध्याय नववा संपूर्ण 30 1116 2004-10-28T13:22:43Z Shantanuo 3 श्री भगवान् म्हणाले निर्भयत्व मनःशुद्धि योग-ज्ञानी सुनिश्चय । यज्ञ निग्रह दातृत्व स्वाध्याय ऋजुता तप ॥ १ ॥ अहिंसा शांति अक्रोध त्याग सौजन्य सत्यता । अ-लुब्धता दया भूती मर्यादा स्थैर्य मार्दव ॥ २ ॥ पवित्रता क्षमा तेज धैर्य अद्रोह नम्रता । हे त्याचे गुण जो आला दैवी संपत्ति घेउनी ॥ ३ ॥ दंभ मीपण अज्ञान क्रोध दर्प कठोरता । लाभती गुण हे त्यास ज्याची संपत्ति आसुरी ॥ ४ ॥ सुटका करिते दैवी आसुरी बंध घालिते । भिऊ नको चि आलास दैवी संपत्ति जोडुनी ॥ ५ ॥ भूत-सृष्टि जगी दोन दैवी आणिक आसुरी । विस्तारे वर्णिली दैवी आसुरी ऐक सांगतो ॥ ६ ॥ कृत्याकृत्य कसे काय नेणती आसुरी जन । न स्वच्छता न आचार जाणती ते न सत्य हि ॥ ७ ॥ म्हणती लटिके विश्व निराधार निरीश्वर । काम-मूलक हे सारे कोठले सह-कार्य ते ॥ ८ ॥ स्वीकारूनि अशी दृष्टि नष्टात्मे ज्ञान-हीन ते । जगताच्या क्षयासाठी निघाले रिपु हिंसक ॥ ९ ॥ काम दुर्भर सेवूनि मानी दांभिक माजले । दुराग्रह-बळे मूढ करिती पाप निश्चये ॥ १० ॥ अपार धरिती चिंता जी मेल्या हि सरे चि ना । गढले काम-भोगात जणू सर्वस्व मानुनी ॥ ११ ॥ आशेचे लेइले फांस काम-क्रोधांत तत्पर । भोगासाठी अधर्माने इच्छिती धन-संचय ॥ १२ ॥ हे आज लाभले आता तो जोडीन मनोरथ । हे आहे ते हि होईल माझे चि सगळे धन ॥ १३ ॥ मी मारिला चि तो शत्रु मारीन दुसरे हि जे । मी स्वामी आणि मी भोक्ता सुखी मी सिद्ध मी बळी ॥ १४ ॥ कुलीन मी चि संपन्न माझी जोडी कुठे असे । यज्ञ-दान-विलासी मी जल्पती अज्ञ मोहित ॥ १५ ॥ भ्रमले चित्त भेदूनि मोह-जालांत गुंतले । पडती विषयासक्त नरकांत अमंगळ ॥ १६ ॥ स्वयं-पूजित गर्विष्ठ धने माने मदांध ते । नावाचे करिती यज्ञ दंभाने अव्यवस्थित ॥ १७ ॥ अहंकारे बळे दर्पे काम-क्रोधे भरूनिया । माझा स्व-पर-देहांत करिती द्वेष मत्सरी ॥ १८ ॥ द्वेषी क्रूर असे पापी संसारी हीन जे जन । त्यांस मी टकितो नित्य तशा योनीत आसुरी ॥ १९ ॥ जोडूनि आसुरी योनि जन्मजन्मांतरी मग । माते न मिळता जाती उत्तरोत्तर खालती ॥ २० ॥ काम क्रोध तसा लोभ आत्म-नाशास कारण । तीन ही नरक-द्वारे टाळावी चि म्हणूनिया ॥ २१ ॥ तमाची ही तिन्ही द्वारे टाळूनि सुटला मग । कल्याण-मार्ग सेवूनि पावे उत्तम तो गति ॥ २२ ॥ जो शास्त्र-मार्ग सोडूनि करितो स्वैर वर्तन । न सिद्धि लाभते त्यास न वा सुख न सद्-गति ॥ २३ ॥ म्हणूनि आदरी शास्त्र कार्याकार्य कळावया । शास्त्राचे वाक्य जाणूनि इथे तू कर्म आचरी ॥ २४ ॥ अध्याय सोळावा संपूर्ण 31 1117 2004-10-28T13:23:05Z Shantanuo 3 अर्जुन म्हणाला जे शास्त्र-मार्ग सोडूनि श्रद्धा-पूर्वक पूजिती । त्यांची सात्त्विक ती निष्ठा किंवा राजस तामस ॥ १ ॥ श्री भगवान् म्हणाले तिन्ही प्रकारची श्रद्धा स्वभावे जीव मेळवी । ऐक सात्त्विक ती होय तशी राजस तामस ॥ २ ॥ जसा स्वभाव तो ज्याचा श्रद्धा त्याची तशी असे । श्रद्धेचा घडिला जीव जशी श्रद्धा तसा चि तो ॥ ३ ॥ सत्त्व-स्थ पूजिती देव यक्ष-राक्षस राजस । प्रेते आणि भुते-खेते पूजिती लोक तामस ॥ ४ ॥ शास्त्रे निषेधिले घोर दंभे आचरिती तप । अभिमानास पेटूनि काम-रागे बळावले ॥ ५ ॥ देह-धातूंस शोषूनि मज आत्म्यास पीडिती । विवेक-हीन जे त्यांची निष्ठा ती जाण आसुरी ॥ ६ ॥ आहारांत हि सर्वांच्या तीन भेद यथा-रुचि । तसे यज्ञी तपी दानी सांगतो भेद ऐक ते ॥ ७ ॥ सत्त्व प्रीती सुख स्वास्थ्य आयुष्य बळ वाढवी । रसाळ मधुर स्निग्ध स्थिर आहार सात्त्विक ॥ ८ ॥ खारे रूक्ष कडू तीख अम्ल अतुष्ण दाहक । दुःख-शोक-द आहार रोग-वर्धक राजस ॥ ९ ॥ रस-हीन निवालेले शिळे दुर्गंध-युक्त जे । निषिद्ध आणि उष्टे हि तामस-प्रिय भोजन ॥ १० ॥ फलाभिलाष सोडूनि कर्तव्य चि म्हणूनिया । विधीने मन लावूनि होय तो यज्ञ सात्त्विक ॥ ११ ॥ फळाचे अनुसंधान राखुनी दंभ-पूर्वक । लोकांत यजिला जाय जाण तो यज्ञ राजस ॥ १२ ॥ नसे विधि नसे मंत्र अन्नोत्पत्ति नसे जिथे । नसे श्रद्धा नसे त्याग बोलिला यज्ञ तामस ॥ १३ ॥ गुरू-देवादिकी पूजा स्वच्छता वीर्य-संग्रह । अहिंसा ऋजुता अंगी देहाचे तप बोलिले ॥ १४ ॥ हितार्थ बोलणे सत्य प्रेमाने न खुपेलसे । स्वाध्याय करणे नित्य वाणीचे तप बोलिले ॥ १५ ॥ प्रसन्न-वृत्ति सौम्यत्व आत्म-चिंतन संयम । भावना राखणे शुद्ध मनाचे तप बोलिले ॥ १६ ॥ तिहेरी तप ते सारे श्रद्धा उत्कट जोडुनी । समत्वे फळ सोडूनि घडले जाण सात्त्विक ॥ १७ ॥ सत्कारादिक इच्छूनि केले जे दंभ राखुनी । ते चंचळ इथे जाण तप राजस अस्थिर ॥ १८ ॥ दुराग्रहे चि जे होय अंतरात्म्यास पीडुनी । किंवा जे पर-घातार्थ जाण तामस ते तप ॥ १९ ॥ देशी काळी तसे पात्री उपकार न इच्छिता । धर्म-भावे चि जे देणे जाण ते दान सात्त्विक ॥ २० ॥ उपकार अपेक्षूनि अथवा फळ वांछुनी । क्लेश-पूर्वक जे देणे जाण ते दान राजस ॥ २१ ॥ करूनि भावना तुच्छ देशादिक न पाहता । अनादरे चि जे देणे जाण ते दान तामस ॥ २२ ॥ ॐ-तत्-सत् ह्यापरी ब्रह्म तिहेरी स्मरले असे । त्यांतूनि निर्मिले पूर्वी वेद यज्ञ उपासक ॥ २३ ॥ म्हणूनि आधी ॐकार उच्चारूनि उपासक । यज्ञ-दान-तपे उक्त निरंतर अनुष्ठिती ॥ २४ ॥ तत्-कार-स्मरणे सर्व तोडूनि फल-वासना । नाना यज्ञ तपे दानेकरिती मोक्ष लक्षुनी ॥ २५ ॥ सत्-कार-स्मरणे लाभे सत्यता आणि साधुता । तशी सुंदरता कर्मी सत्-कारे बोलिली असे ॥ २६ ॥ यज्ञ-दान-तपे किंवा कर्मे जी त्यांस साधक । वागणे ह्यापरी त्यांत सत्-कार-फळ बोलिले ॥ २७ ॥ यज्ञ दाने तपे कर्मे अश्रद्धेने अनुष्ठिली । बोलिली सर्व ती मिथ्या दोन्ही लोकांत निष्फळ ॥ २८ ॥ अध्याय सतरावा संपूर्ण 32 1118 2004-10-28T13:38:54Z Shantanuo 3 अर्जुन म्हणाला संन्यासाचे कसे तत्त्व त्यागाचे हि कसे असे । मी जाणू इच्छितो कृष्णा सांगावे वेगवेगळे ॥ १ ॥ श्री भगवान् म्हणाले सोडणे काम्य कर्मे तो ज्ञाते संन्यास जाणती । फळ सर्व चि कर्माचे सोडणे त्याग बोलती ॥ २ ॥ दोष-रूप चि ही कर्मे सोडावी म्हणती कुणी । न सोडावी चि म्हणती यज्ञ-दान-तपे कुणी ॥ ३ ॥ तरी ह्याविषयी ऐक माझा निश्चित निर्णय । त्यग जो म्हणती तो हि तिहेरी भेदला असे ॥ ४ ॥ यज्ञ-दान-तपे नित्य करणीय अवश्यक । न सोडावी चि ती होती ज्ञानवंतास पावक ॥ ५ ॥ परी ही पुण्य-कर्मे हि ममत्व फळ सोडुनी । करणे योग्य हा माझा जाण उत्तम निर्णय ॥ ६ ॥ नेमिले कार्य जे त्याचा संन्यास नजुळे चि तो । केला तसा जरी मोहे त्याग तामस बोलिला ॥ ७ ॥ कष्टामुळे चि जे कर्म सोडणे आंग राखुनी । त्याग राजस तो वांझ न देखे आपुले फळ ॥ ८ ॥ करणे नेमिले कर्म कर्तव्य चि म्हणूनिया । ममत्व फळ सोडूनि त्याग तो मान्य सात्त्विक ॥ ९ ॥ कर्मी शुभाशुभी जेंव्हा राग-द्वेष न राखतो । सत्त्वांत मुरला त्यागी ज्ञने छेदूनि संशय ॥ १० ॥ अशक्य देहवंतास सर्वथा कर्म सोडणे । म्हणूनि जो फल-त्यागी तो त्यागी बोलिला असे ॥ ११ ॥ तिहेरी फळ कर्माचे बरे वाईट मिश्रित । त्याग-हीनास ते लाभे संन्यासी मुक्त त्यांतुनी ॥ १२ ॥ ऐक तू मजपासूनि ज्ञात्यांचा कर्म-निर्णय । परभारे चि हे कर्म करिती पांच कारणे ॥ १३ ॥ अधिष्ठान अहंकार तशी विविध साधने । वेगळाल्या क्रिया नाना दैव ते येथ पांचवे ॥ १४ ॥ काया-वाचा-मने जे जे मनुष्य करितो जगी । धर्माचे वा अधर्माचे त्याची ही पांच कारणे ॥ १५ ॥ तेथ जो शुद्ध आत्म्यास कर्ता मानूनि बैसला । संस्कार-हीन तो मूढ तत्त्व नेणे चि दुर्मति ॥ १६ ॥ नसे ज्यास अहंभाव नसे बुद्धीत लिप्तता । मारी विश्व जरी सारे न मारी चि न बांधिला ॥ १७ ॥ ज्ञाता ज्ञेय तसे ज्ञान तिहेरी कर्म-बीज हे । क्रिया करण कर्तृत्व कर्मांगे तीन त्यांतुनी ॥ १८ ॥ ज्ञाता-कर्मांत कर्त्यांत त्रिगुणी तीन भेद जे । रचिले ते कसे ऐक गुण-तत्त्वज्ञ वर्णिती ॥ १९ ॥ भूत-मात्रांत जे पाहे भाव एक सनातन । अभिन्न भेदलेल्यांत जाण ते ज्ञान सात्त्विक ॥ २० ॥ भेद-बुद्धीस पोषूनि सर्व भूतांत पाहते । वेगळे वेगळे भाव जाण ते ज्ञान राजस ॥ २१ ॥ एका देहांत सर्वस्व मानुनी गुंतले वृथा । भावार्थ-हीन जे क्षुद्र जाण ते ज्ञान तामस ॥ २२ ॥ नेमिले जे न गुंतूनि राग-द्वेष न राखता । केले निष्काम-वृत्तीने कर्म ते होय सात्त्विक ॥ २३ ॥ ध्रूनि कामना चित्ती जे अहंकार-पूर्वक । केले महा खटातोपे कर्म ते होय राजस ॥ २४ ॥ विनाश वेच निष्पत्ति सामर्थ्य हि न पाहता । आरंभिले चि जे मोहे कर्म ते होय तामस ॥ २५ ॥ निःसंग निरहंकार उत्साही धैर्य-मंडित । फळो जळॉ चळे ना तो कर्ता सात्त्विक बोलिला ॥ २६ ॥ फल-कामुक आसक्त लोभी अस्वच्छ हिंसक । मारिता हर्ष-शोके तो कर्ता राजस बोलिला ॥ २७ ॥ स्वच्छंदी क्षुद्र गर्विष्ठ घातकी शठ आळशी । दीर्घ-सूत्री सदा खिन्न कर्ता तामस बोलिला ॥ २८ ॥ बुद्धीचे भेद जे तीन धृतीचे हि तसे चि जे । गुणानुसार ते सारे सांगतो वेग्वेगळे ॥ २९ ॥ अकर्तव्ये बंध-भय कर्तव्ये मोक्ष निर्भय । जाणे सोडू धरू त्यांस बुद्धि सात्त्विक ओळख ॥ ३० ॥ कार्याकार्य कसे काय काय धर्म अधर्म तो । जी जाणू न शके चोख बुद्धि राजस ओळख ॥ ३१ ॥ धर्म मानी अधर्मास अंधारे भरली असे । अर्थ जी उलटा देखे बुद्धि तामस ओळख ॥ ३२ ॥ जी इंद्रिये मन प्राण ह्यांचे व्यापर चालवी । समत्वे स्थिर राहूनि धृति सात्त्विक जाण ती ॥ ३३ ॥ धर्मार्थकाम सारे चि चालवी सोय पाहुनी । बुडवी जी फलाशेत धृति राजस जाण ती ॥ ३४ ॥ निद्रा भय न जी सोडी शोक खेद तसा मद । घाली झांपड बुद्धीस धृति तामस जाण ती ॥ ३५ ॥ तिन्ही प्रकारचे आता सांगतो सुख ऐक ते ॥ ३६ ॥ अभ्यासे गोड जे होय दुःखाचा अंत दाखवी । जे कडू विख आरंभी अंती अमृत-तुल्य चि । आत्म्यांत शुद्ध बुद्धीस लाभले सुख सात्त्विक ॥ ३७ ॥ आरंभी गोडसे वाटे अंती मारक जे विख । भासे विषय-संयोगे इंद्रिया सुख राजस ॥ ३८ ॥ निद्रा आळस दुर्लक्ष ह्यांनी आत्म्यास घेरुनी । आरंभी परिणामी हि गुंगवी सुख तामस ॥ ३९ ॥ इथे पृथ्वीवरी किंवा स्वर्गी देवादिकांत हि । काही कुठे नसे मुक्त प्रकृतीच्या गुणांतुनी ॥ ४० ॥ ब्राह्मणादिक वर्णांची कर्मे ती ती विभागिली । स्वभाव-सिद्ध जे ज्याचे गुण त्यास धरूनिया ॥ ४१ ॥ शांति क्षमा तप श्रद्धा ज्ञान विज्ञान निग्रह । ऋजुता आणि पावित्र्य ब्रह्म-कर्म स्वभावता ॥ ४२ ॥ शौर्य दैर्य प्रजा-रक्षा युद्धी हि अ-पलायन । दातृत्व दक्षता तेज क्षात्र-कर्म स्वभावता ॥ ४३॥ शेती व्यापार गो-रक्षा वैश्य-कर्म स्वभावता । करणे पडिली सेवा शूद्र-कर्म स्वभावता ॥ ४४ ॥ आपुल्या आपुल्या कर्मी दक्ष तो मोक्ष मेळवी । ऐक लाभे कसा मोक्ष स्व-कर्मी लक्ष लावुनी ॥ ४५ ॥ जो प्रेरी भूत-मात्रास ज्याचा विस्तार विश्व हे । स्व-कर्म-कुसुमी त्यास पूजिता मोक्ष लाभतो ॥ ४६ ॥ उणा हि अपुला धर्म पर-धर्माहुनी बरा । स्वभावे नेमिले कर्म करी तो दोष जाळितो ॥ ४७ ॥ सहज-प्राप्त ते कर्म न सोडावे सदोष हि । दोष सर्व चि कर्मांत राहे अग्नींत धूर तो ॥ ४८ ॥ राखे कुठे न आसक्ति जिंकूनि मन निःस्पृह । तो नैष्कर्म्य महा-सिद्धि पावे संन्यास साधुनी ॥ ४९ ॥ सिद्धीस लाभला ब्रह्म गांठी कोण्यापरी मग । ज्ञानाची थोर ती निष्ठा ऐक थोडांत सांगतो ॥ ५० ॥ बुद्धि सात्त्विक जोडूनि धृतीचा दोर खेचुनी । शब्दादि-स्पर्श टाळूनि राग-द्वेषांस जिंकुनी ॥ ५१ ॥ चित्त वाचा तनू नेमी एकांती अल्प सेवुनी । गढला ध्यान-योगात दृढ वैराग्य लेउनी ॥ ५२ ॥ बळ दर्प अहंकार काम क्रोध परिग्रह । ममत्वासह सोडूनि शांतीने ब्रह्म आकळी ॥ ५३ ॥ ब्रह्म झाला प्रसन्नत्वे न करी शोक कामना । पावे माझी परा भक्ति देखे सर्वत्र साम्य जी ॥ ५४ ॥ भक्तीने तत्त्वता जाणे कोण मी केवढा असे । ह्यापरी मज जाणूनि माझ्यात मिसळे मग ॥ ५५ ॥ करूनि हि सदा कर्मे सगळी मज सेवुनी । पावे माझ्या कृपेने तो अवीट पद शाश्वत ॥ ५६ ॥ मज मत्पर-वृत्तीने सर्व कर्मे समर्पुनी । समत्व न ढळू देता चित्त माझ्यात ठेव तू ॥ ५७ ॥ मग सर्व भये माझ्या कृपेने तरशील तू । मीपणे हे न मानूनि पावशील विनाश चि ॥ ५८ ॥ म्हणसी मी न झुंजे चि हे जे मीपण घेउनी । तो निश्चय तुझा व्यर्थ स्वभाव करवील चि ॥ ५९ ॥ स्वभाव-सिद्ध कर्माने आपुल्या बांधिलास तू । जे टाळू पाहसी मोहे अवश्य करिशील ते ॥ ६० ॥ राहिला सर्व भूतांच्या हृदयी परमेश्वर । मायेने चाळवी त्यास जणू यंत्रांत घालुनी ॥ ६१ ॥ त्याते चि सर्व-भावे तू जाई शरण पावसी । त्याच्या कृपा-बळे थोर शांतीचे स्थान शाश्वत ॥ ६२ ॥ असे गूढाहुनी गूढ बोलिलो ज्ञान मी तुज । ध्यानी घेऊनि ते सारे स्वेच्छेने योग्य ते करी ॥ ६३ ॥ सर्व गूढांतले गूढ पुन्हा उतम वाक्य हे । हितार्थ सांगतो ऐक फार आवडसी मज ॥ ६४ ॥ प्रेमाने ध्यास घेऊनि यजी मज नमी मज । प्रिय तूमिळसी माते प्रतिज्ञा जाण सत्य ही ॥ ६५ ॥ सगळे धर्म सोडुनि एका शरण ये मज । जाळीन सर्व मी पापे तुझी शोक करू न्को ॥ ६६ ॥ न कथी हे कधी त्यास तपो-हीन अभक्त जो । श्रवणेच्छा नसे ज्यास माझा मत्सर जो करी ॥ ६७ ॥ सांगेल गुज हे थोर माझ्या भक्त-गणांत जो । तो त्या परम भक्तीने मिळेल मज निश्चित ॥ ६८ ॥ कोणी अधिक त्याहूनि माझे प्रिय करी चि ना । जगी आवडता कोणी न होय मज त्याहुनी ॥ ६९ ॥ हा धर्म-रूप संवाद जो अभ्यासील आमुचा । मी मानी मज तो पूजी ज्ञान-यज्ञ करूनिया ॥ ७० ॥ हे ऐकेल हि जो कोणी श्रद्धेने द्वेष सोडुनी । पावेल कर्म-पूतांची तो हि निर्वेध सद्-गति ॥ ७१ ॥ तू हे एकाग्र चित्ताने अर्जुना ऐकिलेस की । अज्ञान-रूप तो मोह गेला संपूर्ण की तुझा ॥ ७२ ॥ अर्जुन म्हणाला मोह मेला चि तो देवा कृपेने स्मृति लाभली । झालो निःशंक मी आता करीन म्हणसी तसे ॥ ७३ ॥ संजय म्हणाला असा कृष्णार्जुनांचा हा झाला संवाद अद्भुत । थोरांचा ऐकिला तो मी नाच्वी रोम रोम जो ॥ ७४ ॥ व्यास-देवे कृपा केली थोर योग-रहस्य हे । मी योगेश्वर कृष्णाच्या मुखे प्रत्यक्ष ऐकिले ॥ ७५ ॥ हा कृष्णार्जुन-संवाद राया अद्भुत पावन । आठवूनि मनी फार हर्षतो हर्षतो चि मी ॥ ७६ ॥ स्मरूनि बहु ते रूप हरीचे अति अद्भुत । राया विस्मित होऊनि नाच्तो नाच्तो चि मी ॥ ७७ ॥ योगेश्वर जिथे कृष्ण जिथे पार्थ धनुर्धर । तिथे मी पाहतो नित्य धर्म श्री जय वैभव ॥ ७८ ॥ गीताई संपूर्ण 33 3026 2005-12-14T23:59:43Z 66.191.177.108 संजय उवाच : तं तथा कृपयाविष्टमश्रूपूर्णाकुलेक्षणम् । विषीदन्तमिदं वाक्यमुवाच मधुसूदनः ॥ १॥ मग संजयो म्हणे रायातें । आइकें तो पार्थु तेथें । शोकाकुल रुदनातें । करितुसे ॥ १॥ तें कुळ देखोनि समस्त । स्नेह उपनलें अद्भुत । तेणें द्रवले असे चित्त । कवणेपरी ॥ २ ॥ जैसें लवण जळें झळंबलें । ना तरी अभ्र वातें हाले । तैसे सधीर परी विरमलें । हृदय तयाचें ॥ ३॥ म्हणोनि कृपा आकळिला । दिसतसे अति कोमाइला । जैसा कर्दमीं रुपला । राजहंस ॥ ४ ॥ तयापरी तो पांडुकुमरु । महामोहें अतिजर्जरु । देखोनि । शार्गङधरु । काय बोले ॥ ५ ॥ श्रीभगवानुवाच : कुतस्त्वा कश्मलमिदं विषमे समुपस्थितम् । अनार्यजुष्टमस्वर्ग्यमकीर्तीकरमर्जुन ॥ २ ॥ म्हणे अर्जुना आदि पाहीं । हें उचित काय इये ठायीं । तूं कवण हें कायी । करीत आहासी ॥ ६ ॥ तुज सांगे काय जाहलें । कवण उणें आलें । करितां काय ठेलें । खेदु कायिसा ॥ ७ ॥ तूं अनुचिता चित्त नेदिसी । धीरु कंहीच न संडिसी । तुझेनि नामे अपयशीं । दिशा लंघिजे ॥ ८ ॥ तू शूरवृत्तीचा ठावो । क्षत्रियांमाजीं रावो । तुझिया लाठेपणाचा आवो । तिहीं लोकीं ॥ ९ ॥ तुवा संग्रामीं हरु जिंतिला । निवात्कवचांचा ठावो फेडिला । पवाडा तुवां केला । गंधर्वासी ॥ १० ॥ हें पाहता तुझेनि पाडें । दिसे त्रैलोक्यही थोकडें । ऐसें पौरुष चोखडें । पार्था तुझे ॥ ११ ॥ तो तूं कीं आजि एथें । सांडुनिया वीरवृत्तीतें । अधोमुख रुदनातें । करितु आहासी ॥ १२ ॥ विचारीं तूं अर्जुनु । कीं कारुण्यें कीजसी दीनु । सांग पां अंधकारे । भानु ग्रासिला आथी ॥ १३ ॥ ना तरी पवनु मेघासी बिहे । कीं अमृतासी मरण आहे । पाहे पा इंधनचि गिळोनि जाये । पावकातें ॥ १४ ॥ की लवणेंचि जळ विरे । संसर्गें काळकूट मरे । सांग महाफणी दर्दुरें । गिळिजे कायी ॥ १५ ॥ सिंहासी झोंबे कोल्हा । ऐसा अपाडु आथी कां जाहला । परी तो त्वां साच केला । आजि एथ ॥ १६ ॥ म्हणोनि अझुनि अर्जुना । झणें चित्त देसी या हीना । वेगीं धीर करूनियां मना । सावधान होईं ॥ १७ ॥ सांडी हे मूर्खपण । उठीं घे धनुष्यबाण । संग्रामीं हें कवण । कारुण्य तुझे ॥ १८ ॥ हां गा तू जाणता । तरी न विचारीसी कां आता । सांगे झुंजावेळें सदयता । उचित कायी ॥ १९ ॥ हे असतिये कीर्तीसी नाशु । आणि पारत्रिकासी अपभ्रंशु । म्हणे जगन्निवासु । अर्जुनातें ॥ २० ॥ क्लैब्यं मा स्म गमः पार्थ नैतत् त्वय्युपपद्यते । क्षुद्रं ह्रदयदौर्बल्यं त्यक्त्वोत्तिष्ठ परंतप ॥ ३ ॥ म्हणोनि शोक न करीं । तूं पुरता धीरु धरीं । हे शोच्यता अव्हेरीं । पंडुकुमरा ॥ २१ ॥ तुज नव्हे हें उचित । येणें नासेल जोडले बहुत । तूं अझुनिवरी हित । विचारी पां ॥ २२ ॥ येणें संग्रामाचेनि अवसरें । एथ कृपाळुपण नुपकरे । हे आतांचि काय सोयरे । जाहले तुज ॥ २३ ॥ तूं आधींचि काय नेणसी । कीं गोत्र नोळखसी । वायांचि काय करिसी । अतिशो आतां ॥ २४ ॥ आजिंचे हें काय झुंज । काय जन्मा नवल तुज । हें परस्परें तुम्हां व्याज । सदाचि आथि ॥ २५ ॥ तरी आतां काय जाहलें । कायि स्नेह उपनले । हें नेणिजे परि कुडे केले । अर्जुना तुवा ॥ २६ ॥ मोह धरिलिया ऐसें होईल । जे असती प्रतिष्ठा जाईल । आणि परलोकही अंतरेल । ऐहिकेंसी ॥ २७ ॥ हृदयाचे ढिलेपण । एथ निकयासी नव्हे कारण । हें संग्रामीं पतन जाण । क्षत्रीयांसी ॥ २८ ॥ ऐसेनि तो कृपावंतु । नानापरी असे शिकवितु । हे ऐकोनि पंडुसुतु । काय बोले ॥ २९ ॥ अर्जुन उवाचः कथं च भीष्ममहं संख्ये द्रोणं च मधुसूदन । इषुभिः प्रतियोत्स्यामि पूजार्हावरिसूदन ॥ ४॥ देवा हें येतुलेवरी । बोलावे नलगे अवधारीं । आधीं तूंचि चित्ती विचारीं । संग्रामु हा ॥ ३० ॥ हें झुंज नव्हे प्रमादु । एथ प्रवर्तलिया दिसतसे बाधु । हा उघडा लिंगभेदु । वोढवला आम्हा ॥ ३१ ॥ देखें मातापितरें अर्चिजती । सर्वस्वें तोष पावविजती । तियें पाठीं केवीं वधिजती । आपुला हातीं ॥ ३२ ॥ देवा संतवृंदु नमस्कारिजे । कां घडे तरी पूजिजे । हें वांचूनि केवीं निंदिजे । स्वयें वाचा ॥ ३३ ॥ तैसे गोत्रगुरु आमुचे । हे पूजनीय आम्हां नियमांचे । मज बहुत भीष्मद्रोणांचे । वर्ततसे ॥ ३४ ॥ जयालागीं मनें विरु । आम्ही स्वप्नींही न शको धरूं । तया प्रत्यक्ष केवीं । घातु देवा ॥ ३५ ॥ वर जळो हें जियालें । एथ आघवेयांसी हेंचि काय जाहले । जे यांचां वधीं अभ्यासिलें । मिरविजे आम्हीं ॥ ३६ ॥ मी पार्थु द्रोणाचा केला । येणें धनुर्वेदु मज दिधला । तेणें उपकारें काय आभारैला । वधीं तयातें ॥ ३७ ॥ जेथींचिया कृपा लाभिजे वरु । तेथेंचि मने व्यभिचारु । तरी काय मी भस्मासुरु । अर्जुन म्हणे ॥ ३८ ॥ गुरूनहत्वा हि महानुभवान् श्रेयो भोक्तुं भैक्षमपीह लोके । हत्वार्थ्कामांस्तु गुरूनिहैव भुंजीय भोगान् रुधिर्प्रदिग्धान् ॥ ५ ॥ देवा समुद्र गंभीर आइकिजे । वर तोहि आहाच देखिजे । परी क्षोभु मनीं नेणिजे । द्रोणाचिये ॥ ३९ ॥ हें अपार जें गगन । वर तयाही होईल मान । परि अगाध भलें गहन । हृदय यांचे ॥ ४० ॥ वरी अमृतही विटे । कीं काळवशें वज्र फुटे । परि मनोधर्मु न लोटे । विकरविला हा ॥ ४१ ॥ स्नेहालागीं माये । म्हणिपे तें कीरु होये । परि कृपा ते मूर्त आहे । द्रोणीं इये ॥ ४२ ॥ हा कारुण्याची आदि । सकळ गुणांचा निधि । विद्यासिंधु निरवधि । अर्जुन म्हणे ॥ ४३ ॥ हा येणें मानें महंतु । वरी आम्हांलागी कृपावंतु । आतां सांग पां येथ घातु । चिंतूं येईल ॥ ४४ ॥ ऐसे हे रणीं वधावे । मग आपण राज्यसुख भोगावें । तें मना न ये आघवें । जीवितेंसीं ॥ ४५ ॥ हें येणें मानें दुर्भर । जे याहीहुनि भोग सधर । ते असतु येथवर । भिक्षा मागतां भली ॥ ४६ ॥ ना तरी देशत्यागें जाइजे । का गिरिकंदर सेविजे । परी शस्त्र आतां न धरिजे । इयांवरी ॥ ४७ ॥ देवा नवनिशतीं शरीं । वावरोनि यांचां जिव्हारीं । भोग गिंवसावे रुधिरीं । बुडाले जे ॥ ४८ ॥ ते काढूनि काय कीजती । लिप्त केवीं सेविजती । मज न ये हे उपपत्ति । याचिलागीं ॥ ४९ ॥ ऐसे अर्जुन तिये अवससरीं । म्हणे श्रीकृष्णा अवधारीं । परि ते मना न येचि मुरारी । आइकोनियां ॥ ५० ॥ हें जाणोनि पार्थु बिहाला । मग पुनरपि बोलों लागला । म्हणे देवो कां चित्त या बोलां । देतीचिना ॥ ५१ ॥ न चैतद् विद्मः करतन् नो गरीयो यद् वा जयेम यदि वा नो जयेयुः । यानेव हत्वा न जिजीविषामस्तेऽवस्थिताः प्रमुखे धार्तराष्ट्राः ॥ ६ ॥ येर्‍हवीं माझां चित्तीं जें होते । तें मी विचारूनि बोलिलों एथें । परि निकें काय यापरौते । तें तुम्ही जाणा ॥ ५२ ॥ पै विरु जयांसी ऐकिजे । आणि या बोलाचि प्राणु सांडिजे । ते एथ संग्रामव्याजें । उभे आहाती ॥ ५३ ॥ आतां ऐसेयांतें वधावे । कीं अव्हेरुनिया निघावें । या दोहोंमाजी काइ करावे । तें नेणों आम्ही ॥ ५४ ॥ कार्पण्यदोषोपहत्स्वभावः पृच्छामि त्वां धर्मसंमूढचेताः । यत् श्रेयः स्यान् निश्चितं ब्रूहि तन् मे शिष्यस्तेऽहं शाधि मां त्वां प्रपन्नम् ॥ ७॥ आम्हां काय उचित । तें पाहतां न स्फुरे एथ । जे मोहें येणें चित्त । व्याकुळ माझे ॥ ५५ ॥ तिमिरावरुद्ध जैसें । दृष्टीचे तेज भ्रंशे । मग पांसीच असतां न दिसे । वस्तुजात ॥ ५६ ॥ देवा मज तैसे जाहले । जें मन भ्रांती ग्रासिलें । आतां काय हित आपुलें । तेंही नेणे ॥ ५७ ॥ तरी श्रीकृष्णा तुवां जाणावें । निकें तें आम्हां सांगावें । जे सखा सर्वस्व आघवें । आम्हांसी तूं ॥ ५८ ॥ तूं गुरु बंधु पिता । तूं आमची इष्ट देवता । तूंचि सदा रक्षिता । आपदीं आमुतें ॥ ५९ ॥ जैसा शिष्यांते गुरु । सर्वथा नेणे अव्हेरु । कीं सरितांते सागरु । त्यजी केवीं ॥ ६०॥ नातरी अपत्यातें माये । सांडुनि जरी जाये । तरी ते कैसेनिं जिये । ऐकें कृष्णा ॥ ६१ ॥ तैसा सर्वांपरी आम्हांसी । देवा तूंचि एक आहासी । आणि बोलिलें जरी न मानिसी । मागील माझें ॥ ६२ ॥ तरी उचित काय आम्हां । जे व्यभिचरेना धर्मा । तें झडकरी पुरुषोत्तमा । सांगें आतां ॥ ६३ ॥ न हि प्रपश्यामि ममापुनुद्याद् यच्छोकमुछोषणमिन्द्रियाणाम् । अवाप्य भूमावसपत्नमृद्धं राज्यं सुराणामपि चाधिपत्यम् ॥ ८ ॥ हें सकळ कुळ देखोनि । जो शोकु उपजलासे मनीं । तो तुझिया वाक्यावांचुनि । न जाय आणिकें ॥ ६४ ॥ एथ पृथ्वीतळ आपु होईल । हें महेंद्रपदही पाविजेल । परि मोह हा न फिटेल । मानसींचा ॥ ६५ ॥ जैसीं बीजें सर्वथा आहाळलीं । तरी सुक्षेत्री जर्‍ही पेरिलीं । तरी न विरुढती सिंचलीं । आवडे तैसीं ॥ ६६ ॥ ना तरी आयुष्य पुरलें आहे । तरी औषधें काही नोहे । एथ एकचि उपेगा जाये । परमामृत ॥ ६७ ॥ तैसे राज्यभोगसमृद्धि । उज्जीवन नोहे जीवबुद्धि । एथ जिव्हाळा कृपानिधि । कारुण्य तुझें ॥ ६८ ॥ ऐसें अर्जुन तेथ बोलिला । जंव क्षण एक भ्रांति सांडिला । मग पुनरपि व्यापिला । उर्मीं तेणें ॥ ६९ ॥ कीं मज पाहता उर्मी नोहे । हें अनारिसें गमत आहे । तो ग्रासिला महामोहें । काळसर्पें ॥ ७० ॥ सवर्म हृदयकल्हारीं । तेथ कारुण्यवेळेचां भरीं । लागला म्हणोनि लहरी । भांजेचि ना ॥ ७१ ॥ हें जाणोनि ऐसी प्रौढी । जो दृष्टीसवें विष फेडी । तो धावया श्रीहरी गारुडी । पातला कीं ॥ ७२ ॥ तैसिया पंडुकुमरा व्याकुळा । मिरवतसे श्रीकृष्ण जवळा । तो कृपावशें अवलीळा । रक्षील आतां ॥ ७३ ॥ म्हणोनि तो पार्थु । मोहफणिग्रस्तु । म्यां म्हणितला हा हेतु । जाणोनियां ॥ ७४ ॥ मग देखा तेथ फाल्गुनु । घेतला असे भ्रांती कवळूनु । जैसा घनपडळीं भानु । आच्छादिजे ॥ ७५ ॥ तयापरी तो धर्नुधरू । जाहलासे दुःखे जर्जरु । जैसा ग्रीष्मकाळीं गिरिवरु । वणवला कां ॥ ७६ ॥ म्हणोनि सहजे सुनिळु । कृपामृते सजळु । तो वोळलासे श्रीगोपाळु । महामेघु ॥ ७७ ॥ तेथ सुदर्शनाची द्युति । तेचि विद्युल्लता झळकती । गंभीर वाचा ते आयती । गर्जनेची ॥ ७८ ॥ आतां तो उदार कैसा वर्षेल । तेणे अर्जुनाचळु निवेल । मग नवी विरुढी फुटेल । उन्मेषाची ॥ ७९ ॥ ते कथा आइका । मनाचिया आराणुका । ज्ञानदेवो म्हणे देखा । निवृत्तिदासु ॥ ८० ॥ संजय उवाच: एवमुक्त्वा हृषीकेशं गुडाकेशः परंतपः । न योत्स्य इति गोविंदमुक्त्वा तूष्णीं बभूव ह ॥ ९ ॥ ऐसें संजयो सांगतु । म्हणे राया तो पार्थु । पुनरपि शोकाकुलितु । काय बोले ॥ ८१ ॥ आइकें सखेदु बोले श्रीकृष्णातें । आतां नाळवावें तुम्हीं मातें । मी सर्वथा न झुंजें येथें । भरंवसेनि ॥ ८२ ॥ ऐसें येकि हेळां बोलिला । मग मौन धरोनि ठेला । तेथ श्रीकृष्णा विस्मो पातला । देखोनि तयाते ॥ ८३ ॥ तमुवाच हृषीकेशः प्रहसन्निव भारत । सेनयोरुभयोर्मध्ये विषीदंतमिदं वचः ॥ १० ॥ मग आपुला चित्तीं म्हणे । एथ हें काय आदरिलें येणें । अर्जुन सर्वथा कांही नेणे । काय कीजे ॥ ८४ ॥ हा उमजे आतां कवणेपरी । कैसेनि धीरु स्वीकारी । जैसा ग्रहाते पंचाक्षरी । अनुमानी कां ॥ ८५ ॥ ना तरी असाध्य देखोनि व्याधी । अमृतासम दिव्य औषधी । वैद्य सूचि निरवधि । निदानींची ॥ ८६ ॥ तैसा विवरितु असे श्रीअनंतु । तया दोन्हीं सैन्याआंतु । जयापरी पार्थु । भ्रांति सांडी ॥ ८७ ॥ तें कारण मनीं धरिलें । मग सरोष बोलों आदरिले । जैसें मातेच्या कोपीं थोकलें । स्नेह आथी ॥ ८८ ॥ कीं औषधाचिया कडुवटपणीं । जैसी अमृताची पुरवणी । ते आहाच न दिसे परी गुणीं । प्रकट होय ॥ ८९ ॥ तैसे वरिवरि पाहतां उदासें । आंत तरी अतिसुरसें । तियें वाक्यें हृषीकेशें । बोलों आदरिलीं ॥ ९० ॥ श्रीभगवानुवाच: अशोच्यानन्वशोचस्त्वं प्रज्ञावादांश्च भाषसे । गतासूनगतासूंश्च नानुशोचंति पंडितः ॥ ११ ॥ मग अर्जुनाते म्हणितलें । आम्ही आजि हें नवल देखिलें । जें तुवां येथ आदरिलें । माझारींचि ॥ ९१ ॥ तूं जाणता तरी म्हणविसी । परी नेणीवेतें न संडिसी । आणि शिकवूं म्हणों तरी बोलसी । बहुसाल नीति ॥ ९२ ॥ जात्यंधा लागे पिसें । मग तें सैरा धांवे जैसें । तुझे शहाणपण तैसें । दिसतसे ॥ ९३ ॥ तूं आपणपें तरी नेणसी । परी या कौरवांते शोचूं पहासी । हा बहु विस्मय आम्हांसी । पुढतपुढती ॥ ९४ ॥ तरी सांग पां मज अर्जुना । तुजपासोनि स्थिती या त्रिभुवना । हे अनादि विश्वरचना । तें लटकें कायी ॥ ९५ ॥ एथ समर्थु एक आथीं । तयापासूनि भूतें होती । तरी हें वायाचि काय बोलती । जगामाजीं ॥ ९६ ॥ हो कां सांप्रत ऐसें जहालें । जे हे जन्ममृत्यू तुवा सृजिले । आणि नाशु पाविले । तुझेनि कायी ॥ ९७ ॥ तूं भ्रमलेपणें अहंकृती । यांसी घातु न करिसी चितीं । तरी सांगे कायि हे होती । चिरंतन ॥ ९८ ॥ कीं तूं एक वधिता । आणि सकळ लोकु हा मरता । ऐसी भ्रांति झणें चित्ता । येवो देसी ॥ ९९ ॥ अनादिसिद्ध हें आघवें । होत जात स्वभावें । तरी तुवा का शोचावे । सांग मज ॥ १०० ॥ परी मूर्खपणे नेणसी । न चिंतावें तें चिंतसी । आणि तूंचि नीति सांगसी । आम्हाप्रति ॥ १०१ ॥ देखें जे विवेकी जे होती । ते दोहींतेही न शोचती । जे होय जाय हे भ्रांती । म्हणऊनियां ॥ १०२ ॥ न त्वेवाहं जातुं नासं न त्वं नेमे जनाधिपाः । न चैव न भविष्यामः सर्वे वयमतः परम् ॥ १२ ॥ अर्जुना सांगेन आइक । एथ आम्ही तुम्ही देख । आणि हे भूपति अशेख । आदिकरुनी ॥ १०३ ॥ नित्यता ऐसेचि असोनि । ना तरी निश्चित क्षया जाऊनि । हे भ्रांति वेगळी करूनी । दोन्हीं नाहीं ॥ १०४ ॥ हे उपजे आणि नाशे । ते मायावशें दिसे । येर्‍हवीं तत्वता वस्तु जे असे । ते अविनाशचि ॥ १०५ ॥ जैसें पवनें तोय हालविलें । आणि तरंगाकार जाहलें । तरी कवण कें जन्मलें । म्हणों ये तेथ ॥ १०६ ॥ तेंचि वायूचे स्फुरण ठेलें । आणि उदक सहज सपाटलें । तरी आता काय निमालें । विचारीं पां ॥ १०७ ॥ देहिनोऽस्मिन् यथा देहे कौमारं यौवनं जरा । तथा देहांतरप्राप्तिर्धीरस्त्तत्र न मुह्यति ॥ १३ ॥ आइकें शरीर तरी एक । परी वयसा भेद अनेक । हें प्रत्यक्षचि देख । प्रमाण तूं ॥ १०८ ॥ एथ कौमारत्व दिसे । मग तारुण्यीं तें भ्रंशे । परी देहचि न नाशे । एकेकासवें ॥ १०९ ॥ तैसीं चैतन्याचां ठायीं । इयें शरीरांतरे होति जाति पाहीं । ऐसें जाणे जया नाहीं । व्यामोहदुःख ॥ ११० ॥ मात्रास्पर्शास्तु कौन्तेय शीतोष्ण सुखदुःखदाः । आगमापायिनोऽनित्यास्तांस्तितिक्षस्व भारत ॥ १४ ॥ एथ नेणावया हेंचि कारण । जें इंद्रियांआधीनपण । तिहीं आकळिजे अंतःकरण । म्हणऊनि भ्रमे ॥ १११ ॥ इंद्रियें विषय सेविती । तेथ हर्ष शोकु उपजती । ते अंतर आप्लविती । संगें येणें ॥ ११२ ॥ जयां विषायांचां ठायीं । एकनिष्ठता कहीं नाहीं । तेथ दुःख आणि कांहीं । सुखहि दिसे ॥ ११३ ॥ देखें हे शब्दाची व्याप्ति । निंदा आणि स्तुति । तेथ द्वेषाद्वेष उपजति । श्रवणद्वारें ॥ ११४ ॥ मृदु आणि कठीण । जे स्पर्शाचे दोन्ही गुण । जे वपूचेनि संगे कारण संतोषखेदां ॥ ११५ ॥ भ्यासुर आणि सुरेख । हें रुपाचें स्वरूप देख । जें उपजवी सुखदुःख । नेत्राद्वारें ॥ ११६ ॥ सुगंधु आणि दुर्गंधु । हा परिमळाचा भेदु । जो घ्राणसंगे विषादु - । तोषु देता ॥ ११७ ॥ तैसाचि द्विविध रसु । उपजवी प्रीतित्रासु । म्हणूनि हा अपभ्रंशु । विषयसंगु ॥ ११८ ॥ देखें इंद्रियां आधीन होईजे ।तें शीतोष्णांते पाविजे । आणि सुखदुःखी आकळिजे । आपणपें ॥ ११९ ॥ या विषयावांचूनि कांही । आणीक सर्वथा रम्य नाहीं । ऐसा स्वभावोचि पाहीं । इंद्रियांचा ॥ १२० ॥ हे विषय तरी कैसे । रोहिणीचें जळ जैसें । कां स्वप्नींचा आभासे । भद्रजाति ॥ १२१ ॥ देखें अनित्य तियापरी । म्हणऊनि तूं अव्हेरीं । हा सर्वथा संगु न धरीं । धनुर्धरा ॥ १२२ ॥ यं हि न व्यथयन्त्येते पुरुषं पुरुषषर्भ । समदुःखसुखं धीरं सोऽमृतत्वाय कल्पते ॥ १५ ॥ हे विषय जयाते नाकळिती । तयाते सुखदुःखें दोन्ही न पवती । आणि गर्भवासुसंगती । नाहीं तया ॥ १२३ ॥ तो नित्यरूपु पार्था । वोळखावा सर्वथा । जो या इंद्रियार्था । नागवेचि ॥ १२४ ॥ नासंतो विद्यते भावो नाभावो विद्यते सतः । उभयोरपि दृष्टोऽन्तस्त्वनयोस्तत्वदर्शिभिः ॥ १६ ॥ आतां अर्जुना आणिक कांही एक । सांगेन मी आइक । जें विचारें परलोक । वोळखिती ॥ १२५ ॥ या उपाधिमाजि गुप्त । चैतन्य असे सर्वगत । तें तत्वज्ञ संत । स्वीकारिती ॥ १२६ ॥ सलिलीं पय जैसें । एक होऊन मीनलें असे । परीं निवडूनि राजहंसें । वेगळें कीजे ॥ १२७ ॥ कीं अग्निमुखें किडाळ । तोडोनियां चोखाळ । निवडिती केवळ । बुद्धिमंत ॥ १२८ ॥ ना तरी जाणिवेच्या आयणी । करितां दधिकडसणी । मग नवनीत निर्वाणीं । दिसे जैसें ॥ १२९ ॥ कीं भूस बीज एकवट । उपणितां राहे घनवट । तेथ उडे तें फलकट । जाणों आले ॥ १३० ॥ तैसें विचारितां निरसलें । तें प्रपंचु सहजें सांडवलें । मग तत्वता तत्व उरलें । ज्ञानियांसी ॥ १३१ ॥ म्हणोनि अनित्याचां ठायीं । तयां आस्तिक्यबुद्धि नाहीं । निष्कर्ष दोहींही । देखिला असे ॥ १३२ ॥ अविनाशि तु तद्विद्धि येन सर्वमैदं तत् । विनाशमव्ययस्यास्य न कश्चित् कर्तुमर्हति ॥ १७ ॥ देखें सारासार विचारितां । भ्रांति जे पाहीं असारता । तरी सार तें स्वभावता । नित्य जाणें ॥ १३३ ॥ हा लोकत्रयाकारु । तो जयाचा विस्तारु । तेथ नाम वर्ण आकारु । चिन्ह नाही ॥ १३४ ॥ जो सर्वदा सर्वगतु । जन्मक्षयातीतु । तया केलियाहि घातु । कदाचि नोहे ॥ १३५ ॥ अन्तवंतः इमे देहा नित्यस्योक्ताः शरीरिणः । अनाशिनोऽप्रमेयस्य तस्याद् युध्यस्व भारत ॥ १८ ॥ आणि शरीरजात हे आघवें । हें नाशवंत स्वभावें । म्हणोनि तुवा झुंजावें । पंडुकुमरा ॥ १३६ ॥ य एनं वेत्ति हन्तारं यश्चैनं मन्यते हतम् । उभौ तौ न विजानीतो नायं हन्ति न हन्यते ॥ १९ ॥ तूं धरूनि देहाभिमानातें । दिठी सूनि या शरीरातें । मी मारिता हे मरते । म्हणत आहासी ॥ १३७ ॥ तरी अर्जुना तूं हें नेणसी । जरी तत्वता विचारिसी । तरी वधिता तूं नव्हेसी । हे वध्य नव्हती ॥ १३८ ॥ न जायते म्रियते वा कदाचिन् नायं भूत्वा भविता न भूयः । अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणो न हन्यते हन्यमाने शरीरे ॥ २० ॥ वेदाविनाशिनं नित्यं य एनमजव्ययम् । कथं स पुरुषः पार्थ कं घातयति हन्ति कम् ॥ २१ ॥ जैसें स्वप्नामाजिं देखिजे । तें स्वप्नींचि साच आपजे । मग चेऊनियां पाहिजे । तंव कांही नाहीं ॥ १३९ ॥ तैसी हे जाण माया । तूं भ्रमत आहासी वायां । शस्त्रें हाणितलिया छाया । जैसी आंगी न रुपे ॥ १४० ॥ कां पूर्ण कुंभ उलंडला । तेथ बिंबाकारु दिसे भ्रंशला । परी भानु नाहीं नासला । तयासवें ॥ १४१ ॥ ना तरी मठीं आकाश जैसें । मठाकृती अवतरले असे । तो भंगलिया आपैसे । स्वरूपचि ॥ १४२ ॥ तैसें शरीराचां लोपीं । सर्वथा नाशु नाहीं स्वरूपीं । म्हणऊनि तूं हें नारोपीं । भ्रांति बापा ॥ १४३॥ वासांसि जीर्णानि यथा विहाय नवानि गृह्णाति नरोपराणि । तथा शरीराणि विहाय जीर्णान्यन्यानि संयाति नावानि देही ॥ २२॥ जैसें जीर्ण वस्त्र सांडिजे । मग नूतन वेढिजे । तैसे देहांतराते स्वीकारिजे । चैतन्यनाथें ॥ १४४ ॥ नैनं छिंदन्ति शस्त्राणि नैनं दहति पावकः । न चैनं क्लेदयन्त्यापो न शोषयति मारुतः ॥ २३॥ अच्छेद्योऽयमदाह्योऽयमक्लेद्योऽशोष्य एव च । नित्य सर्वगतः स्थाणुरचलोऽयं सनातनः ॥ २४ ॥ हा अनादि नित्यसिद्धु । निरुपाधि विशुद्धु । म्हणऊनि शस्त्रादिकीं छेदु । न घडे यया ॥ १४५ ॥ अव्यक्तोऽयमचिन्त्योऽयमविकार्योऽयमुच्यते । तस्मादेवं विदित्वैनं नानुशोचितुमर्हसि ॥ २५ ॥ हा प्रळयोदके नाप्लवे । अग्निदाहो न संभवे । एथ महाशोषु न प्रभवे । मारुताचा ॥ १४६ ॥ अर्जुना हा नित्यु । अचळु हा शाश्वतु । सर्वत्र सदोदितु । परिपूर्णु हा ॥ १४७ ॥ हा तर्काचिये दिठी । गोचर नोहे किरिटी । ध्यान याचिये भेटी । उत्कंठा वाहे ॥ १४८ ॥ हा सदा दुर्लभु मना । आपु नोहे साधना। निःसीमु हा अर्जुना । पुरुषोत्तमु ॥ १४९ ॥ हा गुणत्रयरहितु । व्यक्तीसी अतीतु । अनादि अविकृतु । सर्वरूप ॥ १५० ॥ अर्जुना ऐसा जाणावा । हा सकळात्मकु देखावा । मग सहजे शोकु आघवा । हरेल तुझा ॥ १५१ ॥ अथ चैनं नित्यजात नित्यं वा मन्यसे मृतं । तथापि त्वं महाबाहो नैवं शोचितुमर्हसि ॥ २६ ॥ अथवा ऐसा नेणसी । तूं अंतवंतचि हें मानिसी । तर्‍ही शोचूं न पवसी । पंडुकुमरा ॥ १५२ ॥ जे आदि-स्थिती- अंतु । हा निरंतर असे नित्यु । जैसा प्रवाहो अनुस्यूतु । गंगाजळाचा ॥ १५३ ॥ तें आदि नाहीं खंडले । समुद्रीं तरी असे मिनलें । आणि जातचि मध्यें उरले । दिसे जैसें ॥ १५४॥ इये तिन्हीं तयापरी । सरसींच सदा अवधारीं । भूतांसी कवणीं अवसरीं । ठाकती ना ॥ १५५ ॥ म्हणोनि हे आघवें । एथ तुज न लगे शोचावें । जे स्थितीची हे स्वभावें । अनादि ऐसी ॥ १५६ ॥ ना तरी हे अर्जुना । न येचि तुझिया मना । जे देखोनि लोकु अधीना । जन्मक्षया ॥ १५७ ॥ तरी येथ कांही । तुज शोकासि कारण नाहीं । जे जन्ममृत्यु हे पाहीं । अपरिहर ॥ १५८ ॥ जातस्य हि धृवो मृत्युर्धृवं जन्म मृतस्य च। तस्मादपरिहार्येऽर्थे न त्वं शोचितुमर्हसि ॥ २७ ॥ उपजे तें नाशे । नाशलें पुनरपि दिसे । हें घटिकायंत्र तैसें । परिभ्रमे गा ॥ १५९ ॥ ना तरी उदो अस्तु आपैसे । अखंडित होत जात जैसें । हें जन्ममरण तैसें । अनिवार जगीं ॥ १६० ॥ महाप्रळयावसरे । हें त्रैलोक्यही संहरे । म्हणोनि हा परिहरे । आदि अंतु ॥ १६१ ॥ तूं जरी हे ऐसें मानसी । तरी खेदु कां करिसी । काय जाणतचि नेणसी । धनुर्धरा ॥ १६२ ॥ एथ आणिकही एक पार्था । तुज बहुतीं परी पाहतां । दुःख करावया सर्वथा । विषो नाहीं ॥ १६३ ॥ अव्यक्तादिनि भूतानि व्यक्तमध्यानि भारत । अव्यक्तनिधनान्येव तत्र का परिदेवना ॥ २८ ॥ जें समस्तें इयें भूते । जन्मा आदि अमूर्ते । मग पातलीं व्यक्तीतें । जन्मलेया ॥ १६४ ॥ तियें क्षयासि जेथ जाती । तेथ निभ्रांत आने नव्हती । देखें पूर्व स्थितीच येती । आपुलिये ॥ १६५ ॥ येर मध्यें जें प्रतिभासे । तें निद्रिता स्वप्न जैसें । तैसा आकारु हा मायावशें । सत्स्वरूपीं ॥ १६६ ॥ ना तरी पवनें स्पर्शिलें नीर । पढियासे तरंगाकार । का परापेक्षा अळकांर- । व्यक्ति कनकीं ॥ १६७ ॥ तैसें सकळ हें मूर्त । जाण पां मायाकारित । जैसें आकाशीं बिंबत । अभ्रपटल ॥ १६८ ॥ तैसें आदीचि जें नाही । तयालागीं तूं रुदसि कायी । तूं अवीट तें पाहीं । चैतन्य एक ॥ १६९ ॥ जयाचि आर्तीचि भोगित । विषयी त्यजिले संत । जयालागीं विरक्त । वनवासिये ॥ १७० ॥ दिठी सूनि जयातें । ब्रह्मचर्यादि व्रतें । मुनीश्वर तयातें आचरताती ॥ १७१ ॥ आश्चर्यवत् पश्चति कश्चिदेनमाश्चर्यवद् वदति तथैव चान्यः । आश्चर्यवत् चैनमन्यः शृणोति । शृत्वाऽप्येनं वेद न चैव कश्चित् ॥ २९ ॥ एक अंतरी निश्चळ । जें निहाळितां केवळ । विसरले सकळ । संसारजात ॥ १७२ ॥ एकां गुणानुवादु करितां । उपरती होऊनि चिता । निरवधि तल्लीनता । निरंतर ॥ १७३ ॥ एक ऐकतांचि निवाले । ते देहभावीं सांडले । एक अनुभवें पातले । तद्रुपता ॥ १७४ ॥ जैसा सरिता ओघ समस्त । समुद्रामाजिं मिळत । परी माघौते न समात । परतले नाहीं ॥ १७५ ॥ तैसिया योगीश्वरांचिया मती । मिळणीसवें एकवटती । परी जे विचारूनि पुनरावृत्ति । भजतीचिना ॥ १७६ ॥ देही नित्यमवध्योऽयं देहे सर्वस्य भारत । तस्मात् सर्वाणि भूतानि न त्वं शोचितुमर्हसि ॥ ३० ॥ जें सर्वत्र सर्वही देहीं । जया करितांही घातु नाहीं । तें विश्वात्मक तूं पाहीं । चैतन्य एक ॥ १७७ ॥ याचेनिचि स्वभावें । हें होत जात आघवें । तरी सांग काय शोचावें । एथ तुवां ॥ १७८ ॥ एर्‍हवीं तरी पार्था । तुज कां नेणों न मनें चित्ता । परी किडाळ हें शोचितां । बहुतीं परीं ॥ १७९ ॥ स्वधर्मपि चावेक्ष्य न विकंपितुमर्हसि । धर्म्याद्धि युद्धात् श्रेयोऽन्यत् क्षत्रियस्य न विद्यते ॥ ३१ ॥ तूं अझुनि कां न विचारिसी । काय हें चिंतितु आहासी । स्वधर्मु तो विसरलासी । तरावें जेणें ॥ १८० ॥ या कौरवां भलतें जाहलें । अथवा तुजचि कांही पातलें । कीं युगचि हें बुडालें । जर्‍हीं एथ ॥ १८१ ॥ तरी स्वधर्मु एक आहे । तो सर्वथा त्याज्य नोहे । मग तरिजेल काय पाहे । कृपाळुपणें ॥ १८२ ॥ अर्जुना तुझें चित्त । जर्‍ही जाहलें द्रवीभूत । तर्‍ही हें अनुचित । संग्रामसमयीं ॥ १८३ ॥ अगा गोक्षीर जरी जाहलें । तरी पथ्यासि नाही म्हणितलें । ऐसेनिहि विष होय सुदलें । नवज्वरीं देतां ॥ १८४ ॥ तैसे आनीं आन करितां । नाशु होईल हिता । म्हणऊनि तूं आतां । सावध होई ॥ १८५ ॥ वायांचि व्याकुळ कायी । आपुला निजधर्मु पाहीं । जो आचरिता बाधु नाहीं । कवणे काळीं ॥ १८६ ॥ जैसें मार्गेंचि चालतां । अपावो न पवे सर्वथा । कां दीपाधारें वर्ततां । नाडळिजे ॥ १८७ ॥ म्हणोनि यालागीं पाहीं । तुम्हां क्षत्रियां आणीक कांही । संग्रामावांचूनि नाहीं । उचित जाणें ॥ १८९ ॥ निष्कपटा होआवें । उसिणा घाई जुंझावें । हें असो काय सांगावे । प्रत्यक्षावरी ॥ १९० ॥ यदृच्छया चोपपन्नं स्वर्गद्वारमपावृत्तम् । सुखिनः क्षत्रियाः पार्थ लभंते युद्धमीदृशम् ॥ ३२ ॥ अर्जुना झुंज देखें आतांचें । हें हो काय दैव तुमचे । कीं निधान सकळ धर्माचें । प्रगटले असे ॥ १९१ ॥ हा संग्रामु काय म्हणिपे । कीं स्वर्गुचि येणें रूपें । मूर्त कां प्रतापे । उदो केला ॥ १९२ ॥ ना तरी गुणाचेनि पतिकरें । आर्तिंचेनि पडिभरें । हें कीर्तीचि स्वयंवरे । आली तुज ॥ १९३ ॥ क्षत्रियें बहुत पुण्य कीजे । तें झुंज ऐसें हें लाहिजे । जैसें मार्गें जातां आडळिजे । चिंतामणीसी ॥ १९४ ॥ ना तरी जांभया पसरे मुख । तेथ अवचटें पडे पीयूख । तैसा संग्रामु हा देख । पातला असे ॥ १९५ ॥ अथ चेत् त्वमिमं धर्म्यं संग्रामं न करिष्यसि । ततः स्वधर्मं कीर्तिं च हित्वा पापमवाप्यसिं ॥ ३३ ॥ आतां हा ऐसा अव्हेरिजे । मग नाथिले शोचूं बैसिजे । तरी आपण आहाणा होईजे । आपणपेयां ॥ १९६ ॥ पूर्वजांचे जोडलें । आपणचि होय धाडिलें । जरी आजि शस्त्र सांडिले । रणीं इये ॥ १९७ ॥ असती कीर्ति जाईल । जग अभिशापु देईल । आणि गिंवसित पावतील । महादोष ॥ १९८ ॥ जैसी भ्रतारेहीन वनिता । उपहृती पावे सर्वथा । तैशी दशा जीविता । स्वधर्मेंवीण ॥ १९९ ॥ ना तरी रणीं शव सांडिजे । तें चौमेरीं गिधीं विदारिजे । तैसे स्वधर्महीन अभिभविजे । महादोषी ॥ २०० ॥ अकीर्तिं चापि भूतानि कथयिष्यंति तेऽव्याम् । संभावितस्य चाकीर्तिर्मरणादतिरिच्यते ॥ ३४ ॥ म्हणोनि स्वधर्म हा सांडसील । तरी पापा वरपडा होसील । आणि अपेश तें न वचेल । कल्पांतावरी ॥ २०१ ॥ जाणतेनि तंवचि जियावे । जंव अपकीर्ति आंगा न पवे । आणि सांग पां केवी निगावें । एथोनियां ॥ २०२ ॥ तूं निर्मत्सरु सदयता । येथूनि निघसी कीर माघौता । परी ते गति समस्तां । न मनेल ययां ॥ २०३ ॥ हें चहूंकडून वेढितील । बाणवरी घेतील । तेथ पार्था न सुटिजेल । कृपाळुपणे ॥ २०४ ॥ ऐसेनिही प्राण्संकटे । जरी विपायें पां निघणें घटे । तरी तें जियालेंही वोखटें । मरणाहुनी ॥ २०५ ॥ भयाद् रणादुपरं मंस्यते त्वां महारथाः । येषां त्वं बहुमतो भूत्वा यास्यसि लाघवम् ॥ ३५ ॥ तूं आणिकही एक न विचारिसी । एथ संभ्रमे झुंजो आलासी । आणि सकणवपणे निघालासी । मागुता जरी ॥ २०६ ॥ तरी तुझें तें अर्जुना । या वैरियां दुर्जनां कां प्रत्यया येईल मना । सांगे मज ॥ २०६ ॥ अवाच्यवादांश्च बहून् वदिष्यंति तवाहिताः । निंदंतस्तव सामर्थ्य ततो दुःखतरं नु किम् ॥ ३६ ॥ हे म्हणतील गेला रे गेला । अर्जुन आम्हां बिहाला । हा सांगें बोलु उरला । निका कायी ॥ २०८ ॥ लोक सायासें करूनि बहुतें । कां वेंचिती आपुली जीवितें । परी वाढविती कीर्तीतें । धनुर्धरा ॥ २०९ ॥ ते तुज अनायसें । अनकळित जोडिली असे । हें अद्वितीय जैसें । गगन आहे ॥ २१० ॥ तैसी कीर्ती निःसीम । तुझां ठायीं निरुपम । तुझे गुण उत्तम । तिहीं लोकीं ॥ २११॥ दिगंतीचे भूपति । भाट होऊनि वाखाणिती । जे ऐकिलिया दचकती । कृतांतादिक ॥ २१२ ॥ ऐसा महिमा घनवट । गंगा तैसी चोखट । जयां देखी जगीं सुभट । वांठ जाहली ॥ २१३ ॥ ते पौरुष तुझें अद्भुत । आइकोनियां हे समस्त । जाहले आथि विरक्त । जीवितेंसी ॥ २१४ ॥ जैसा सिंहाचिया हांका । युगांतु होय मदमुखा । तैसा कौरवां अशेखां । धाकु तुझा॥ २१५ ॥ जैसे पर्वत वज्रांते । ना तरी सर्प गरुडातें । तैसा अर्जुना हे तूंते । मानिती सदा ॥ २१६ ॥ ते अगाधपण जाईल । मग हिणावो अंगा येईल । जरी मागुता निघसील । न झुंजतचि ॥ २१७ ॥ आणि हे पळतां पळों नेदिती । धरूनि अवकळा करिती । न गणित कुटी बोलती । आइकतां तुज ॥ २१८ ॥ मग ते वेळी हियें फुटावें । आंता लाठेपणे कां न झुंजावे । हें जिंतले तरी भोगावें । पृथ्वीतल ॥ २१९ ॥ हतो वा प्राप्स्यसि स्वर्गं जित्वा वा भोक्षसे महीम् । तस्मादुत्तिष्ठ कौन्तेय युद्धाय कृतनिश्चयः ॥ ३७ ॥ ना तरी रणीं एथ । झुंजतां वेंचलें जीवित । तरी स्वर्गसुख अनकळित । पावसील ॥ २२० ॥ म्हणोनि ये गोठी । विचारु न करीं किरिटी । आतां धनुष्य घेऊनि उठी । झुंजें वेगीं ॥ २२१ ॥ देखें स्वधर्मु हा आचरतां । दोषु नासे असता । तुज भ्रांति हे कवण चित्ता । एथ पातकाची ॥ २२२ ॥ सांगे प्लवेंचि काय बुडिजे । कां मार्गीं जातां आडळिजे । परी विपायें चालो नेणिजे । तरी तेंही घडे ॥ २२३ ॥ अमृतें तरीचि मरीजे । जरी विखेंसी सेवीजे । तैसा स्वधर्में दोषु पाविजे । हेतुकपणे ॥ २२४ ॥ म्हणोनि तुज पार्था । हेतु सांडोनि सर्वथा । क्षात्रवृत्ती झुंजतां । पाप नाही ॥ २२५ ॥ सुखदुःखे समे कृत्वा लाभालाभौ जयाजयौ । ततो युद्धाय युज्यस्व नैवं पापमवाप्स्यसि ॥ ३८ ॥ सुखीं संतोषा न यावे । दुःखी विषादा न भजावें । आणि लाभालाभ न धरावे । मनामाजीं ॥ २२६ ॥ एथ विजयपण होईल । कां सर्वथा देह जाईल । हें आधींचि कांही पुढील । चिंतावेना ॥ २२७ ॥ आपणयां उचिता । स्वधर्मातेंचि रहाटतां । जे पावें तें निवांता । साहोनि जावें ॥ २२८ ॥ ऐसेया मनें होआवें । तरी दोषु न घडे स्वभावें । म्हणोनि आतां झुंजावें । निभ्रांत तुवां ॥ २२९ ॥ एषाऽतेभिहिता सांख्ये बुद्धिर्योगे त्विमां शृणु । बुद्ध्या युक्तो यया पार्थ कर्मबंधं प्रहास्यसि ॥ ३९ ॥ हे सांख्यस्थिति मुकुलित । सांगितली तुज एथ । आतां बुद्धियोगु निश्चित । अवधारीं पां ॥ २३० ॥ जया बुद्धियुक्ता । आहालिया पार्था । कर्मबंधु सर्वथा । बांधू न पावे ॥ २३१ ॥ जैसे वज्रकवच लेईजे । मग शस्त्रांचा वर्षावो साहिजे । परी जैतेंसी उरिजे । अचुंबिता ॥ २३२ ॥ नेहाभिक्रमनाशोऽस्ति प्रत्यवायो न विद्यते । स्वल्पमप्यस्य धर्मस्य त्रायते महतो भयात् ॥ ४० ॥ तैसें ऐहिक तरी न नशे । आणि मोक्षु तो उरला असे । जेथ पूर्वानुक्रम दिसे । चोखाळत ॥ २३३ ॥ कर्माधारे राहाटिजे । परी कर्मफळ न निरीक्षिजे । जैसा मंत्रज्ञु न बधिजे । भूतबाधा ॥ २३४ ॥ तियापरी जे सुबुद्धि । आपुलाल्या निरवधि । हां असतांचि उपाधि । आंकळू न सके ॥ २३५ ॥ जेथ न संचरे पुण्यपाप । जे सूक्ष्म अति निष्कंप । गुणत्रयादि लेप । न लगती जेथ ॥ २३६ ॥ अर्जुना ते पुण्यवशें । जरी अल्पचि हृदयीं बुद्धि प्रकाशे । तरी अशेषही नाशे । संसारभय ॥ २३७ ॥ व्यवसायात्मिका बुद्धिरेकेह कुरुनन्दन । बहुशाखा ह्यनन्ताश्च बुद्धयोऽव्यवस्थिताम् ॥ ४१ ॥ जैसी दीपकळिका धाकुटी । परी बहु तेजातें प्रगटी । तरी सद्बुद्धि हे थेकुटी । म्हणों नये ॥ २३८ ॥ पार्था बहुतीं परी । हे अपेक्षिजे विचारशूरी । जे दुर्लभ चराचरीं । सद्वासना ॥ २३९ ॥ आणिकासारिखा बहुवसु । जैसा न जोडे परिसु । कां अमृताचा लेशु । दैवगुणें ॥ २४० ॥ तैसी दुर्लभ जे सद्बुद्धि । जिये परमात्माचि अवधि । जैसा गंगेसी उदधि । निरंतर ॥ २४१ ॥ तैसी ईश्वरावांचूनि कांही । जिये आणिक लाणी नाहीं । ते एकचि बुद्धि पाहीं । अर्जुना जगीं ॥ २४२ ॥ येरी ते दुर्मति । जे बहुधा असे विकरती । तेथ निरंतर रमती । अविवेकिये ॥ २४३ ॥ म्हणोनि तया पार्था । स्वर्ग संसार नरकावस्था । आत्मसुख सर्वथा । दृष्ट नाहीं ॥ २४४ ॥ यामिनां पुष्पितां वाचं प्रवदन्त्यविपश्चितः । वेदवादरताः पार्थ नान्यदस्तीति वादिनः ॥ ४२ ॥ वेदाधारें बोलती । केवळ कर्म प्रतिष्ठिती । परी कर्मफळीं आसक्ती । धरूनियां ॥ २४५ ॥ म्हणती संसारी जन्मिजे । यज्ञादि कर्म कीजें । मग स्वर्गसुख भोगिजे । मनोहर ॥ २४६ ॥ एथ हें वांचूनि कांही । आणिक सर्वथा सुखचि नाही । ऐसें अर्जुना बोलती पाहीं । दुर्बुद्धि ते ॥ २४७ ॥ कामात्मानः स्वर्गपरा जन्मकर्मफलप्रदाम् । क्रियाविषेश्बहुलां भोगैश्वर्यगतिं प्रति ॥ ४३ ॥ देखें कामना अभिभूत । होऊनि कर्में आचरत । ते केवळ भोगीं चित्त । देऊनियां ॥ २४८ ॥ क्रियाविशेषें बहुतें । न लोपितीं विधीतें । निपुण होऊनि धर्मातें । अनुष्ठिती ॥ २४९ ॥ भोगैश्वर्यप्रसक्तानां तयापहृतचेतसाम् । व्यवसायात्मिका बुद्धिः समाधौ न विधीयते ॥ ४४ ॥ परि एकचि कुडें करिती । जे स्वर्गकामु मनीं धरिती । यज्ञपुरुषा चुकती । भोक्ता जो ॥ २५० ॥ जैसा कर्पुराचा राशि कीजे । मग अग्नि लाऊनि दीजे । कां मिष्टानीं संचरविजे । काळकूट ॥ २५१ ॥ दैवें अमृतकुंभ जोडला । तो पायें हाणोनि उलंडिला । तैसा नासिती धर्म निपजला । हेतुकपणें ॥ २५२ ॥ सायासें पुण्य अर्जिजे । मग संसारु का अपेक्षिजे । परी नेणती ते काय कीजे । अप्राप्त देखें ॥ २५३ ॥ जैसे रांधवणी रससोय निकी । करुनियां मोले विकी । तैसा भोगासाठी अविवेकी । धाडिती धर्मु ॥ २५४ ॥ म्हणोनि हे पार्था । दुर्बुद्धि देख सर्वथा । तयां वेदवादरतां । मनीं वसे ॥ २५५ ॥ त्रैगुण्यविषया वेदा निस्त्रैगुण्यो भवार्जुन । निर्द्वंद्वो नित्यसत्वस्थो निर्योगक्षेम आत्मवान् ॥ ४५ ॥ तिन्हीं गुणीं आवृत्त । हे वेद जाणे निभ्रांत । म्हणोनि उपनिषदादि समस्त । सात्विक ते ॥ २५६ ॥ येर रजतमात्मक । जेथ निरुपिजे कर्मादिक । जे केवळ स्वर्गसूचक । धनुर्धरा ॥ २५७ ॥ म्हणोनि तूं जाण । हे सुखदुःखासीच कारण । एथ झणे अंतःकरण । रिगों देसी ॥ २५८ ॥ तूं गुणत्रयातें अव्हेरीं । मी माझें हें न करीं । एक आत्मसुख अंतरी । विसंब झणीं ॥ २५९ ॥ यावानर्थ उदपाने सर्वतः संप्लुतोदके । तावान्सर्वेषु वेदेषु ब्राह्मणस्य विजानतः ॥ ४६ ॥ जरी वेदें बहुत बोललें । विविध भेद सूचिले । तर्‍ही आपण हित आपुलें । तेंचि घेपे ॥ २६० ॥ जैसा प्रगटलिया गभस्ती । अशेषही मार्ग दिसती । तरी तेतुलेही काय चालिजती । सांगे मज ॥ २६१ ॥ का उदकमय सकळ । जर्‍ही जाहलें असे महीतळ । तरी आपण घेपे केवळ । आर्तीचजोगें ॥ २६२ ॥ तैसे ज्ञानिये जे होती । ते वेदार्थाते विवरिती । मग अपेक्षित तें स्वीकारिती । शाश्वत जें ॥ २६३ ॥ कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन । मा कर्मफलहेतुर्भुर्मा ते संगोऽस्त्वकर्मणि ॥ ४७ ॥ म्हणौनि आइकें पार्था । याचिवरी पाहतां । तुज उचित होय आतां । स्वकर्म हें ॥ २६४ ॥ आम्हीं समस्तही विचारिलें । तंव ऐसेंचि हें मना आलें । जे न संडिजे तुवा आपुलें । विहित कर्म ॥ २६५ ॥ परी कर्मफळीं आस न करावी । आणि कुकर्मी संगति न व्हावी । हे सत्क्रियाचि आचरावी । हेतूविण ॥ २६६ ॥ योगस्थ कुरू कर्माणि संगं त्यक्त्वा धनंजय । सिद्ध्यसिद्ध्यो समो भूत्वा समत्वं योग उच्यते ॥ ४८ ॥ तूं योगयुक्त होऊनी । फळाचा संग सांडुनी । मग अर्जुना चित्त देऊनी । करीं कर्में ॥ २६७ ॥ परी आदरिले कर्म दैवें । जरी समाप्तीतें पावे । तरी विशेषें तेथ तोषावें । हेही नको ॥ २६८ ॥ कां निमित्तें कोणे एकें । तें सिद्धी न वचतां ठाकें । तरी तेथिंचेनि अपरितोखें । क्षोभावें ना ॥ २६९ ॥ आचरता सिद्धी गेलें । तरी काजाचि कीर आलें । परी ठेलियाही सगुण जहालें । ऐसेंचि मानीं ॥ २७० ॥ देखें जेतुलालें कर्म निपजे । तेतुलें आदिपुरुषीं जरी अर्पिजे । तरी परीपूर्ण सहजें । जहालें जाणे ॥ २७१ ॥ देखें संतासंती कर्मीं । हें जे सरिसेपण मनोधर्मीं । तेचि योगस्थिति उत्तमीं । प्रशंसिजे ॥ २७२ ॥ दूरेण ह्यत्वरं कर्म बुद्धियोगाद्धनंजय । बुद्धौ शरणमन्विछ कृपणाः फलहेतवः ॥ ४९ ॥ बुद्धियुक्तो जहातीह उभे सुकृत्दुष्कृते । तस्माद्योगाय युज्यस्व योगः कर्मसु कौशलं ॥ ५० ॥ अर्जुना समत्व चित्ताचें । तेचिं सार जाण योगाचें । जेथ मना आणि बुद्धीचें । ऐक्य आथी ॥ २७३ ॥ तो बुद्धियोग विवरितां । बहुतें पाडे पार्था । दिसे हा अरुता । कर्मभागु ॥ २७४ ॥ परि तेंचि कर्म आचरिजे । तरीच हा योगु पाविजे । जें कर्मशेष सहजे । योगस्थिति ॥ २७५ ॥ म्हणोनि बुद्धियोगु सधरु । तेथ अर्जुना होई स्थिरु । मनिं करी अव्हेरु । फळहेतूचा ॥ २७६ ॥ जे बुद्धियोगा योजिले । तेचि पारंगत जाहले । इहीं उभय संबंधी सांडिले । पापपुण्यीं ॥ २७७ ॥ कर्मजं बुद्धियुक्ता हि फलं त्यक्त्वा मनीषिणः । जन्मबंधविनिर्मुक्ताः पदं गच्छन्त्यनामयम् ॥ ५१ ॥ ते कर्मी तरी वर्तती । परी कर्मफळा नातळती । आणि यातायाति लोपती । अर्जुना तयां ॥ २७८ ॥ मग निरामयभरित । पावती पद अच्युत । ते बुद्धियोगयुक्त । धनुर्धरा ॥ २७९ ॥ यदा ते मोहकलिलं बुद्धुर्व्यतितरिष्यति । तदा गंतासि निर्वेदं श्रोतव्यस्य श्रुतस्य च ॥ ५२ ॥ तूं ऐसा तैं होसी । जैं मोहातें या सांडिसी । आणि वैराग्य मानसीं । संचरेल ॥ २८० ॥ मग निष्कळंक गहन । उपजेल आत्मज्ञान । तेणे निचाडें होईल मन । अपैसें तुझे ॥ २८१ ॥ तेथ आणिक कांही जाणावे । कां मागिलातें स्मरावें । हें अर्जुनां आघवें । पारुषेल ॥ २८२ ॥ श्रुतिविप्रतिपन्ना ते यदा स्थास्यति निश्चला । समाधावचला बुद्धिस्तदा योगमवाप्स्यसि ॥ ५३ ॥ इंद्रियांचिया संगती । जिये पसरु असे मती । ते स्थिर होईल मागुती । आत्मस्वरूपीं ॥ २८३ ॥ समाधिसुखीं केवळ । जैं बुद्धि होईल निश्चळ । तैं पावसी तूं सकळ । योगस्थिति ॥ २८४ ॥ अर्जुन उवाच: स्थितप्रज्ञस्य का भाषा समाधिस्थस्य केशव । स्थितधीः किं प्रभाषेत किमासीत ब्रजेत किम् ॥ ५४ ॥ तेथ अर्जुन म्हणे देवा । हाचि अभिप्रावो आघवा । मी पुसेन आतां सांगावा । कृपानिधि ॥ २८५ ॥ मग अच्युत म्हणे सुखें । जें किरीटी तुज निकें । तें पूस पां उन्मेखें । मनाचेनि ॥ २८६ ॥ या बोला पार्थें । म्हणितलें सांग पां श्रीकृष्णातें । काय म्हणिपे स्थितप्रज्ञातें । वोळखों केवीं ॥ २८७ ॥ आणि स्थिरबुद्धि जो म्हणिजे । तो कैसां चिन्हीं जाणिजे । जो समाधिसुख भुंजिजे । अखंडित ॥ २८८ ॥ तो कवणे स्थिती असे । कैसेनि रूपी विलसे । देवा सांगावें हें ऐसें । लक्ष्मीपती ॥ २८९ ॥ तव परब्रह्मअवतरणु । जो षड्गुणाधिकरणु । तो काय तेथ नारायणु । बोलतु असे ॥ २९० ॥ श्रीभगवानुवाच: प्रजहाति यदा कामान् सर्वान्पार्थ मनोगतान् । आत्मन्येवात्मना तुष्टः स्थितप्रज्ञस्तदोच्यते ॥ ५५ ॥ म्हणे अर्जुना परियेसीं । हा अभिलाषु प्रौढ मानसीं । तो अंतराय स्वसुखेसीं । करीत असे ॥ २९१ ॥ जो सर्वदा नित्यतृप्तु । अंतःकरणभरितु । परि विषयामाजि पतितु । जेणें संगे कीजे ॥ २९२ ॥ तो कामु सर्वथा जाये । जयाचे आत्मतोषीं मन राहें । तोचि स्थितप्रज्ञु होये । पुरुष जाणे ॥ २९३ ॥ दुःखेष्वनुद्विग्नमनाः सुखेषु विगतस्पृहः । वीतरागभयक्रोधः स्थितधीर्मुनीरुच्यते ॥ ५६ ॥ नाना दुःखी प्राप्तीं । जयासी उद्वेगु नाहीं चित्तीं । आणि सुखाचिया आर्ती । अडपैजेना ॥ २९४ ॥ अर्जुना तयाचां ठायीं । कामक्रोधु सहजें नाहीं । आणि भयातें नेणें कहीं । परिपूर्ण तो ॥ २९५ ॥ ऐसा जो निरवधि । तो जाण पां स्थिरबुद्धि । जो निरसूनि उपाधि । भेदरहितु ॥ २९६ ॥ यः सर्वत्रानभिस्नेहस्तत्तत्प्राप्य शुभाशुभम् । नाभिननंदंति न द्वेष्टि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ ५७ ॥ जो सर्वत्रा सदा सरिसा । परिपूर्ण चंद्रु कां जैसा । अधमोत्तम प्रकाशा - । माजीं न म्हणे ॥ २९७ ॥ ऐसी अनवच्छिन्न समता । भूतामत्रीं सदयता । आणि पालटु नाहीं चित्ता । कवणे वेळे ॥ २९८ ॥ गोमटें कांही पावे । तेणे संतोषें तेणें नाभिभवे । जो ओखटेनि नागवे । विषादासी ॥ २९९ ॥ ऐसा हरिखशोकरहितु । जो आत्मबोधभरितु । तो पां जाण प्रज्ञायुक्तु । धनुर्धरा ॥ ३०० ॥ यदा संहरते चायं कूर्मोऽङगानीव सर्वशः । इंद्रियाणींद्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ ५८ ॥ कां कूर्म जियापरी । उवाइला अवेव पसरी । ना इच्छावशें आवरी । आपुले आपण ॥ ३०१ ॥ तैसीं इंद्रिये आपैतीं होतीं । जयाचें म्हणितलें करिती । तयाची प्रज्ञा जाण स्थिती । पातलीं असे ॥ ३०२ ॥ विषया विनिवर्तन्ते निराहारस्य देहिनः । रसवर्ज्यं रसोऽप्यस्य परं दृष्ट्वा निवर्तते ॥ ५९ ॥ आतां अर्जुना आणिकही एक । सांगेन ऐकें कवतिक । या विषयांते साधक । त्यजिती नियमें ॥ ३०३ ॥ श्रोत्रादि इंद्रिये आवरती । परि रसने नियमु न करिती । ते सहस्रधा कवळिजती । विषयीं इहीं ॥ ३०४ ॥ जैसी वरिवरि पालवी खुडिजे । आणि मुळीं उदक घालिजे । तरी कैसेनि नाशु निपजे । तया वृक्षा ॥ ३०५ ॥ तो उदकाचेनि बळें अधिकें । जैसा आडवोनि आंगे फांके । तैसा मानसी विषो पोखे । रसनाद्वारें ॥ ३०६ ॥ येरां इंद्रिया विषय तुटे । तैसा नियमूं न ये रस हटें । जे जीवन हें न घटे । येणेंविण ॥ ३०७ ॥ मग अर्जुना स्वभावे । ऐसियाही नियमातें पावे । जैं परब्रह्म अनुभवें । होऊनि जाईजे ॥ ३०८ ॥ तैं शरीरभाव नासती । इंद्रिये विषय विसरती । सोहंभावप्रतीति । प्रकट होय ॥ ३०९ ॥ यततो ह्यपि कौन्तेय पुरुषस्य विपश्चितः । इंद्रियाणि प्रमाथीनि हरन्ति प्रसभं मनः ॥ ६० ॥ येर्‍हवीं तरी अर्जुना । हें आया नये साधना । जे रहाटताती जतना । निरंतर ॥ ३१० ॥ जयातें अभ्यासाची घरटी । यमनियमांची ताटी । जे मनाते सदा मुठी । धरूनि आहाती ॥ ३११ ॥ तेही किजती कासाविसी । या इंद्रियांची प्रौढी ऐसी । जैसी मंत्रज्ञातें विवसी । भुलवी कां ॥ ३१२ ॥ देखे विषय हे तैसे । पावती ऋद्धिसिद्धीचेनि मिषें । मग आकळती स्पर्शें । इंद्रियांचेनि ॥ ३१३ ॥ तिये संधी मन जाये । मग अभ्यासां ठोठावलें ठाये । ऐसें बळकटपण आहे । इंद्रियांचे ॥ ३१४ ॥ तानि सर्वाणि संयम्य युक्त आसीत मत्परः । वशे हि यस्येंद्रियाणि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ ६१ ॥ म्हणोनि आइकें पार्था । यांते निर्दळी जो सर्वथा । सर्व विषयीं आस्था । सांडूनिया ॥ ३१५ ॥ तोचि तूं जाण । योगनिष्ठेसी कारण । जयाचे विषयसुखे । अंतःकरण झकवेना ॥ ३१६ ॥ जो आत्मबोधयुक्तु । होऊनि असे सततु । जो मातें हृदयाआंतु । विसंबेना ॥ ३१७ ॥ एर्‍हवीं बाह्य विषय तरी नाहीं । परी मानसीं होईल जरी कांही । तरी साद्यंतुचि हा पाहीं । संसारु असे ॥ ३१८ ॥ जैसा कां विषाचा लेशु । घेतलिया होय बहुवसु । मग निभ्रांत करी नाशु । जीवितासी ॥ ३१९ ॥ तैसी या विषयांची शंका । मनीं वसती देखा । घातु करी अशेखा । विवेकजाता ॥ ३२० ॥ ध्यायतो विषयान्पुंसः सङगस्तेषूपजायते । सङगात्संजायते कामः कामात्क्रोधोभिजायते ॥ ६२ ॥ क्रोधाद् भवति संमोहः संमोहात्स्मृतिविभ्रमः । स्मृतिभ्रंशाद् बुद्धिनाशो बुद्धिनाशात्प्रणश्यति ॥ ६३ ॥ जरी हृदयीं विषय स्मरती । तरी निसंगाही आपजे संगती । संगी प्रगटे मूर्ति । अभिलाषाची ॥ ३२१ ॥ जेथ कामु उपजला । तेथ क्रोधु आधींचि आला । क्रोधीं असे ठेविला । संमोह जाणे ॥ ३२२ ॥ संमोहा जालिया व्यक्ति । तरी नाशु पावे स्मृति । चंडवातें ज्योति । आहत जैसी ॥ ३२३ ॥ कां अस्तमानीं निशी । जैसी सूर्यतेजातें ग्रासी । तैसी दशा स्मृतिभ्रंशीं । प्राणियांसी ॥ ३२४ ॥ नग अज्ञानांध केवळ । तेणे आप्लविजे सकळ । तेथ बुद्धि होय व्याकुळ । हृदयामाजीं ॥ ३२५ ॥ जैसें जात्यंधा पळणी पावे । मग ते काकुळती सैरा धांवे । तैसे बुद्धीसि होती भवें । धनुर्धरा ॥ ३२६ ॥ ऐसा स्मृतिभ्रंशु घडे । मग सर्वथा बुद्धि अवघडे । तेथ समूळ हें उपडे । ज्ञानजात ॥ ३२७ ॥ चैतन्याचां भ्रंशी । शरीरा दशा जैशी । पुरुषा बुद्धिनाशीं । होय देखें ॥ ३२८ ॥ म्हणोनि आइकें अर्जुना । जैसा विस्फुल्लिंग लागे इंधना । मग प्रौढ जालिया त्रिभुवना । पुरों शके ॥ ३२९ ॥ तैसें विषयांचे ध्यान । जरी विपायें वाहे मन । तरी येसणे हें पतन । गिंवसीत पावे ॥ ३३० ॥ रागद्वेषवियुकतैस्तु विषयानिन्द्रियैश्चरन् । आत्मवशैर्विधेयात्मा प्रसादमधिगच्छति ॥ ६४ ॥ म्हणोनि विषय हे आघवे । सर्वथा मनौनि सांडावे । मग रागद्वेष स्वभावें । नाशतील ॥ ३३१ ॥ पार्था आणिकही एक । जरी नाशिले रागद्वेष । तरी इंद्रियां विषयीं बाधक । रमतां नाही ॥ ३३२ ॥ जैसा सूर्य आकाशगतु । रश्मिकरीं जगातें स्पर्शतु । तरी संगदोषें काय लिंपतु । तेथिंचेनि ॥ ३३३ ॥ तैसा इंद्रियार्थी उदासीन । आत्मरसेंचि निर्भिन्न । जो कामक्रोधविहीन । होऊनि असे ॥ ३३४ ॥ तरी विषयांतुही कांही । आपणपेवाचुनि नाहीं । मग विषय कवण कायी । बाधीतील कवणा ॥ ३३५ ॥ जरी उदकें उदकीं बुडीजे । कां अग्नि आगी पोळिजे । तरीं विषयसंगे आप्लविजे । परिपूर्ण तो ॥ ३३६ ॥ ऐसा आपणचि केवळ । होऊनि असे निखळ । तयाचि प्रज्ञा अचळ । निभ्रांत मानीं ॥ ३३७ ॥ प्रसादे सर्वदुःखानां हानिरस्योपजायते । प्रसन्नचेतसो ह्याशु बुद्धिः पर्यवतिष्ठते ॥ ६५ ॥ देखें अखंडित प्रसन्नता । आथी जेथ चित्ता । तेथे रिगणें नाहीं समस्तां । संसारदुःखां ॥ ३३८ ॥ जैसा अमृताचा निर्झरु । प्रसवे जयाचा जठरु । तया क्षुधेतृष्णेचा अडदरु । कहींचि नाहीं ॥ ३३९ ॥ तैसें हृदय प्रसन्न होये । तरी दुःख कैचें कें आहे । तेथ बुद्धि आपैसी राहे । परमात्मरूपीं ॥ ३४० ॥ जैसा निर्वातीचा दीपु । सर्वथा नेणे कंपु । तैसा स्थिरबुद्धि स्वस्वरूपु । योगयुक्तु ॥ ३४१ ॥ नास्ति बुद्धिरयुक्तस्य न चायुक्तस्य भावना । न चाभावयतः शांतिरशांतस्य कुतः सुखम् ॥ ६६ ॥ ये युक्तीचि कडसणी । नाहीं जयाचां अंतःकरणीं । तो आकळिलां जाण गुणीं । विषयादिकीं ॥ ३४२ ॥ तया स्थिरबुद्धि पार्था । कहीं नाहीं सर्वथा । आणि स्थैर्याची आस्था । तेही नुपजे ॥ ३४३ ॥ निश्चळत्वाची भावना । जरी नव्हेचि देखें मना । तरी शांति केवी अर्जुना । आपु होय ॥ ३४४ ॥ आणि जेथ शांतिचा जिव्हाळा नाहीं । तेथ सुख विसरोनि न रिगे कहीं । जैसा पापियाचां ठायीं । मोक्षु न वसे ॥ ३४५ ॥ देखें अग्निमाजी धापती । तियें बीजें जरी विरुढती । तरी अशांत सुखप्राप्ती । घडों शके ॥ ३४६ ॥ म्हणोनि अयुक्तपण मनाचे । तेंचि सर्वस्व दुःखाचें । या कारणें इंद्रियांचें । दमन निकें ॥ ३४७ ॥ इन्द्रियाणां हि चरतां यन्मनोऽनुविधीयते । तदस्य हरति प्रज्ञां वायुर्नावमिवाम्भसि ॥ ६७ ॥ ये इंद्रियें जें जें म्हणती । तें तेंचि जे पुरुष करिती । ते तरलेचि न तरिती । विषयसिंधु ॥ ३४८ ॥ जैसी नाव थडिये ठाकितां । जरी वरपडी होय दुर्वाता । तरी चुकलाही मागौता । अपावो पावे ॥ ३४९ ॥ तैसी प्राप्तेंही पुरुषें । इंद्रियें लाळिलीं जरी कौतुकें । तरी आक्रमिला देख दुःखे । सांसारिकें ॥ ३५० ॥ तस्माद् यस्य महाबाहो निगृहितानि सर्वशः । इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ ६८ ॥ म्हणोनि आपुलीं आपणपेया । जरी ये इंद्रिये येती आया । तरी अधिक कांही धनंजया । सार्थक असे ॥ ३५१ ॥ देखे कूर्म जियापरी । उवाइला अवयव पसरी । ना तरी इच्छावशें आवरी । आपणपेंचि ॥ ३५२ ॥ तैसीं इंद्रिये आपैती होती । जयाचें म्हणितलें करिती । तयाची प्रज्ञा जाण स्थिती । पातली असे ॥ ३५३ ॥ आता आणिक एक गहन । पूर्णाचें चिन्ह । अर्जुना तुज सांगेन । परिस पां ॥ ३५४ ॥ या निशा सर्वभूतानां तस्यां जागर्ति संयमी । यस्यां जाग्रति भूतानां सा निशा पश्यतो मुनेः ॥ ६९ ॥ देखे भूतजात निदेलें । तेथेंचि जया पाहलें । आणि जीव जेथ चेइले । तेथ निद्रित तो ॥ ३५५ ॥ तैसा तो निरुपाधि । अर्जुना तो स्थिरबुद्धि । तोचि जाणे निरवधि । मुनीश्वर ॥ ३५६ ॥ आपूर्यमाणमचलप्रतिष्ठं समुद्रमापः प्रविशन्ति यद्वत् । तद्वत्कामा यं प्रविशन्ति सर्वे स शान्तिमाप्नोति न कामकामी ॥ ७० ॥ पार्था आणिकही परी । तो जाणो येईल अवधारीं । जैसी अक्षोभता सागरीं । अखंडित ॥ ३५७ ॥ जरी सरिताओघ समस्त । परिपूर्ण होऊनि मिळत । तरी अधिक नोहे ईषत् । मर्यादा न संडी ॥३५८ ॥ ना तरी ग्रीष्मकाळीं सरिता । शोषूनि जाति समस्ता । परी न्यून नव्हे पार्था । समुद्रु जैसा ॥ ३५९ ॥ तैसा प्राप्तीं ऋद्धिसिद्धी । तयासि क्षोभु नाहीं बुद्धी । आणि न पवतां न बाधी । अधृति तयातें ॥ ३६० ॥ सांगे सूर्याचां घरी । प्रकाशु काय वातीवेरी । की न लविजे तरी अंधारीं । कोंडेल तो ॥ ३६१ ॥ देखें ऋद्धिसिद्धि तयापरी । आली गेली से न करी । तो विगुंतला असे अंतरीं । महासुखीं ॥ ३६२ ॥ जो आपुलेनि नागरपणें । इंद्रभुवनातें पाबळें म्हणे । तो केवि रंजे पालविणें । भिल्लांचेनि ॥ ३६३ ॥ जो अमृतासि ठी ठेवी । तो जैसा कांजी न सेवी । तैसा स्वसुखानुभवी । न भोगी ऋद्धि ॥ ३६४ ॥ पार्था नवल हें पाहीं । जेथ स्वर्गसुख लेखनीय नाही । तेथ ऋद्धिसिद्धि कायी । प्राकृता होती ॥ ३६५ ॥ विहाय कामान्यः सर्वान्पुमांश्चरति निस्पृहः । निर्ममो निरहंकरः स शान्तिमधिगच्छति ॥ ७१ ॥ ऐसा आत्मबोधें तोषला । जो परमानंदें पोखला । तोचि स्थिरप्रज्ञु भला । वोळख तूं ॥ ३६६ ॥ तो अहंकाराते दंडुनी । सकळ काम सांडोनि । विचरे विश्व होऊनि । विश्वाचिमाजीं ॥ ३६७ ॥ एष ब्राह्मो स्थितिः पार्थ नैनां प्राप्य विमुह्यति । स्थित्वास्यामन्तकालेऽपि ब्रह्मनिर्वाणमृच्छति ॥ ७२ ॥ हे ब्रह्मस्थिती निःसीम । जे अनुभवितां निष्काम । पातलें परब्रह्म । अनायासें ॥ ३६८ ॥ जे चिद्रूपीं मिळतां । देहांतीची व्याकुळता । आड ठाकों न शके चित्ता । प्राज्ञा जया ॥ ३६९ ॥ तेचि हे स्थिति । स्वमुखें श्रीपति । सांगत अर्जुनाप्रति । संजयो म्हणे ॥ ३७० ॥ ऐसे कृष्णवाक्य ऐकिलें । तेथ अर्जुने मनीं म्हणितलें । आतां आमुचियाचि काजा आलें । उपपत्ति इया ॥ ३७१ ॥ जे कर्मजात आघवें । एथ निराकारिलें देवें । तरी पारुषलें म्यां झुंजावें । म्हणूनियां ॥ ३७२ ॥ ऐसा श्रीअच्युताचिया बोला । चित्तीं धनुर्धरु उवायिला । आतां प्रश्नु करील भला । आशंकोनियां ॥ ३७३ ॥ तो प्रसंगु असे नागरु । जो सकळ धर्मासि आगरु । कीं विवेकामृतसागरु । प्रांतहीनु ॥ ३७४ ॥ जो आपणपे सर्वज्ञनाथु । निरुपिता होईल श्रीअनंतु । ते ज्ञानदेवो सांगेल मातु । निवृत्तीदासु ॥ ३७५ ॥ दुसरा अध्याय समाप्त 34 3421 2006-04-28T21:36:25Z 128.107.236.186 अंतू बर्वा पु.ल.देशपांडे रत्नागिरीच्या त्या मधल्या आळीत लोकोत्तर पुरूष रहातात.देवाने ही माणसांची एक निराळीच घडण केली आहे. त्यांच्यात रत्नागिरीच्या लाल चिर्‍याचे, नारळ-फणसांचे,खाजर्‍या अळवाचे आणि फट म्हणताच प्राण कंठाशी आणणार्‍या ओल्या सुपारीचे गुण अगदी एकवटून आहेत. रत्नागिरीच्या शितातच ही भुतावळ लपली आहे की पाण्यातच प्राणवायु नि प्राणवायूच्या जोडीला आणखी कसला वायु मिसळला आहे ते त्या रत्नांग्रीच्या विश्र्वेश्र्वरालाच ठाऊक. अंतू बरवा ह्याच मातीत उगवला आणि पिकला. वास्तविक अंतू बर्व्याला कुणी अंतू असे एकेरी म्हणावे असे त्याचे वय नव्हे. मी बाराचौदा वर्षांपूर्वी त्यांना प्रथम पाहिले त्या वेळीच त्यांच्या दाढीचे खुंट आणि छातीवरचे केस पिकलेले होते. दातांचा बराचसा अण्णू गोगट्या झाला होता. अण्णू गोगट्या होणे म्हणजे 'पडणे' हा अंतूने मराठी भाषेला बहाल केलेला वाक्प्रचार आहे. रत्नांग्रीचा अण्णू गोगटे वकील कित्येक वर्षे ओळीने मुन्शिपाल्टीच्या निवडणूकीत पडत आला आहे. तेव्हापासून विहिरीत पोहरा पडला तरी पोहर्‍याचा "'अण्णू' झाला काय रे?" म्हणून अंतू ओरडतो. समोरासमोर अंतूला कोणी अंतू म्हणत नाही. परंतु उल्लेख मात्र सहसा एकेरी. किंबहुना, कोकणातली मंडळी एकूणच एकवचनी. पण अंतूला संबोधन 'अंतूशेट' हे आहे. ह्या चित्पावनाला ही वैश्यवृत्तीची उपाधी फार प्राचीन काळी चिकटली. अंतूच्या हातून ते पाप घडले होते. पहिल्या महायुध्दाच्या वेळी अंतूने बंदरावर कसले तरी दुकान काढले होते. ते केव्हाच बुडाले. परंतु 'अंतूशेट'व्हायला ते कारण पुरेसे होते. त्यानंतर अंतूने पोटापाण्याचा काही उद्योग केल्याचे कोणाच्या स्मरणात नाही. दोन वेळच्या भाताची त्याची कुठेतरी सोय आहे. थोडीशी जमीन आहे. नारळीची पाचपंचवीस, पोफळीची दहापंधरा आणि रातांबीची काही अशी झाडे आहेत. दोनपाच हापूस आंब्याची आहेत. कुठे फणस, चिंच उभी आहे. वाडवडिलार्जीत घराच्या वाटणीत एक पडवी आणि खोली आली आहे. विहीरीवर वहिवाटीचा हक्क आहे. ह्या सगळ्या आधारावर अंतूशेट उभे आहेत. त्यांची आणि माझी पहिली भेट बापू हेगिष्ट्याच्या दुकानात झाली. मी सिगरेट घ्यायला गेलो होतो आणि 'केसरी'च्या मागून अर्धा जस्ती काड्यांचा चष्मा कपाळावर घेत अंतूशेटनी तडक प्रश्न केला होता, "वकीलसाहेबांचे जावई ना ?" "हो!" "झटक्यात ओळखलेंच मी! बसा! बापू, जावयबापूंना चहा मागवा" एकदम इतक्या सलगीत आलेला म्हातारा कोण हे मला कळेना. पण अंतूशेटनीच खुलासा केला. "तुमचे सासरे दोस्त हो आमचे. सांगा त्यांना अंतू बरवा विचारीत होता म्हणून." "ठीक आहे !" "केव्हा आलात पुण्याहून ?" "परवाच आलो." "बरोबर. दिवाळसण असेल. मागा चांगली फोर्ड गाडी! काय?" "तुमचे दोस्त आहेत ना, तुम्हीच सांगा." "वा! पुण्याचे तुम्ही. बोलण्यात ऐकणार काय आम्हाला! मग मुक्काम आहे की आपली फ्लाईंग व्हिजीट ?" "दोनतीन दिवसांनी जाईन !" "उत्तम ! थोडक्यात गोडी असते. त्या सड्यावरच्या कपोसकर वकिलाच्या जावयासारखं नका करू. त्यानं सहा महिने तळ ठोकला. शेवटी कपोसकर वकिलान् एक दिवस खळं सारवायास लावलं त्यास ! जास्त दिवस जावई राहिला की तो दशमग्रह होतो. कसं ?" "बरोबर आहे !" "बापूशेट, ओळखलंत की नाही ? आमच्या वकिलांचे जावई ! आम्ही दोघेही त्यांचेच पक्षकार हो !" हेगिष्ट्यांनी नमस्कार केला. "चहा घेता ?" "नको हो, उकडतंय फार !" मी म्हणालो. "अहो, रत्नांग्रीस उकडायचंच. गोठ्यात निजणार्‍यान् बैलाच्या मुताची घाण येते म्हणून भागेल काय ?" शेवटला 'काय?' वरच्या पट्टीत उडवीत अंतूशेट म्हणाले, "रत्नांग्रीस थंड हवा असती तर शिमला म्हणाले नसते काय आमच्या गावाला ? पण उकाड्याचा तुमच्या सड्यावर अधिक त्रास ! दुपारच्या वेळी मारा सायकलीवर टांग नि थेट या आमच्या पोफळीच्या बागेत झोपायला. पोफळीची बाग म्हणजे एअरकंडिशन हो !" मनमुराद हसत अंतूशेट म्हणाले. वर आणि "आमचा कंट्री विनोद हो जावयबापू" हेही ठेवून दिले. "बापूशेट, पाहुणे लेखक आहेत हो. आमच्या आबा शेट्यासारखी नाटकं लिहिली आहेत. फार बोलू नका. नाहीतर तुमच्यावर लिहीतील एखादा फर्मास फार्स !" अंतूशेट बर्व्यांपर्यंत माझी कीर्ती पोहोचल्याचे ऐकून झालेला आनंद बापूशेट हेगिष्ट्याच्या प्रश्नाने मावळला. मला नीट न्याहाळीत बापूशेट म्हणाले, "काय करतात ?" "करतात काय म्हंजे ? खुळे की काय तुम्ही हेगिष्टे ? ती रद्दी काढा. दहा ठिकाणी फोटोखाली नाव छापलेलं आढळेल तुम्हाला. सिनेमात असतात." "म्हणता काय ?" हेगिष्टे माझ्याकडे 'अजि म्यां ब्रह्म पाहिलें' असा चेहरा करून पाहत म्हणाले. "काय हो जावयबापू, एक विचारू काय ?" मिस्किल प्रश्नाची नांदी चेहर्‍यावर दिसत होती. "विचारा की ----" "एक सिनेमा काढला की काय मिळतं हो तुम्हाला ?" मी काही कोकणात प्रथमच आलो नव्हतो; त्यामुळे ह्या प्रश्नाला मी सरावलो होतो. "ते सिनेमा-सिनेमावर अवलंबून आहे." "नाही, पण आम्ही वाचलंय की एक लाख दीड लाख मिळतात ..." "मराठी सिनेमात एवढे कुठले ?" "समजा ! पण पाच पूज्यं नसली तरी तीन पूज्यं पडत असतीलच ..." "पडतात... कधीकधी बुडतात ही !" "अहो, ते चालायचंच ! धंदा म्हटला की चढणं नि बुडणं आलं. आणखी एक विचारू काय ? ...म्हणजे रागावणार नसलात तर..." "छे, रागवायचं काय ?" "सिनेमातल्या नट्यांबद्दल आम्ही हे जे काही वाचतो ते खरं असतं की आपलं गंगाधर बाष्ट्याच्या अस्सल बेळगावी लोण्यासारखं पीठ मिसळलेलं ?" "हे जे काही म्हणजे ?" मी उगीचच वेड पांघरले. "वस्ताद हो जावयबापू ! कोर्टात नाव साक्षीदार म्हणून नाव काढाल ! अहो, हे जे काही म्हणजे तर्जनीनासिकान्याय यातला प्रकार म्हणतात ते..." हा तर्जनीनासिकान्याय माझ्या ध्यानात आला नाही. शेवटी अंतूशेतनी आपली तर्जनी नाकपुडीला लावीत साभिनय खुलासा केला. तेवढ्यात हेगिष्ट्यांनी मागवलेला चहा आला. "घ्या" अंतूशेटनी माझ्या हातात कप दिला आणि त्या चहावाल्या पोराला "रत्नांग्रीच्या समस्त म्हयशी तूर्तास गाभण काय रे, झंप्या ?" असे म्हणून जाता जाता चहाच्या रंगावर शेरा मारला आणि बशीत चहा ओतून फुर्र फुर्र फुंकायला सुरवात केली. वास्तवीक त्या पो~याला चहात दूध कमी आहे हे त्यांना सरळ सांगता आले असते. पण अंतूशेटचेच काय, त्यांच्या सा~या आळीचे बोलणे तिरके. अंतूशेटचा आणि माझा परिचय आता जुना झाला. गेल्या दहाबारा वर्षांत मी जितक्या वेळा रत्नागिरीला गेलो तितक्या वेळा मी त्यांना भेटलो. त्यांच्या अड्ड्यात त्यांनी मला जमवूनही घेतले. एकदोनदा गंजिफा शिकवायचा प्रयत्नही केला. आणि त्या साठीच्या आसपास उभ्या असलेल्या वृद्धांच्या अड्ड्यात मग अंतूशेट आणि त्यांचे सांगाती यांचे जीवनविषयक अचाट तत्वज्ञान मी खूप ऐकले. त्यांची विशिष्ट परिभाषा तिथे मला कळली. खांद्यावर पैरणी, कमरेला पंचा, पायात करकरती वहाण,एका हातात दंडा नि दुस~या हातात फणस घेऊन , "रे गोविंदभट, टाकतोस काय दोन डाव ?" किंवा "परांजप्या, जागा आहेस की झाला तुझा अजगर ?" अश्या आरोळ्या मारीत पत्त्यांतले भिडू गोळा करणा~या त्या मंडळीत मीही भटकलो. पत्त्यांचा डाव फारसा रंगला नाही की पाने टाकून, "जावयबापू, म्हणा एखादा मालकंस. गडबोल्या,कूट थोडा तबला पाव्हण्याबरोबर. खातूशेट, उघडा तुमचा खोका." असल्या फर्माईशीनंतर मी आवाजही साफ करून घेत असे. "नरड्यात मज्जा आहे हो तुमच्या !" ही दाद इथेच मिळे. वर्षा-दोन-वर्षांतून एखादी फेरी रत्नागिरीला घडे. दर फेरीत मात्र एखादा मेंबर गळाल्याचे कळे. "दामूकाका दिसले नाहीत कुठे अंतूशेट !" "कोण ? दामू नेना ? तो चैनीत आहे ! वरती रंभा त्याच्या टकलावर तेल थापते आणि उर्वशी पंख्यान् वारा घालते म्हणतात." "म्हणजे ?" "अहो, म्हंजे वाघाचे पंजे ! दामू नेन्याची रत्नांग्रीहून झाली बदली !" असे म्हणून अंतूशेटनी आकाशाकडे बोट दाखवले. "अरे अरे अरे ! कळलं नाही मला." "अहो, कळणार कसं ? दामू नेना चचला म्हणून रेडिओत का बातमी सांगणार आहेत ? केसरीत आला होता गृह्यसंस्कार झापून. मनमिळाऊ, प्रेमळ व धर्मपरायण होते असा ! छापणारे काय, द्याल ते छापतील. दामू नेना कसला प्रेमळ ? ताटीवर आडवा पडला होता तरी कपाळावरची आठी तशीच ! एके रात्री उकडतांय घरात म्हणून खळ्यात झोपला तो तिथेच संपलेला आढळला पहाटे ! पुण्यवान माणूस. गतवर्षी आषाढीच्या दिवशी गेला वैकुंठालोकी. रत्नांग्रीत दोन पालख्या निघाल्या आषाढीला --- एक विठोबाची नि दुसरी दामू नेन्याची. आषाढात तो गेला आणि विजयादशमीला आमच्या दत्तू परांजप्यान् सीमोल्लंघन केलेनीत. अवघ्या देहाचं सोनं झालं. इजा झाला, बिजा झाला, आता तिजाची वाट पाहतोय !" मिष्किलपणाने खांदा उडवीत अंतूशेट म्हणाले. पाच फुटांच्या आतबाहेरची उंची, तांबूस गोरा वर्ण, तोंडावर बारीक वांगाचे ठिपके, घारे मिचमिचे डोळे, वयोमानाप्रमाणे वाढत चाललेल्या सुरकुत्या, डोक्यावर तेलाच्या कडा उमटलेली टोपी, अंगात अंगरखा, कमरेला गुडघाभर पंचा, पायांत कोकणी वहाणा, दातांची अर्धी पंगत उठून गेलेली, त्यामुळे मोकळ्या हिरड्यांना जीभ लावीत बोलायची खोड आणि ह्या साजासकट वजन सुमारे शंभर पौंड. ह्या सगळ्या जराजीर्ण होत चाललेल्या गोष्टींत एक गोष्ट ताजी म्हणजे सानुनासिक परंतु सुस्पष्ट आवाज आणि डोक्यावर पिढ्यान् पिढ्या थापलेल्या खोबरेल तेलाने दिलेली वंशपरंपरागत तैलबुद्धी ! अंतूशेटच नाही, तर त्या आळीतले त्या वयाचे सारेच नमुने कमीअधिक फरकाने एकाच वळणाचे किंवा आडवळणाचे. भाषेला फुरश्यासारखी पायात गिरकी घेऊन चावायची सवयच झालेली. कुणाचे बरे झाल्याचे सुख नाहीच; वाईट झाल्याचे दुःख नाही. जन्माचे सोयर नाही, मरणाचे सुतक नाही. गाण्याची रुची नाही, तिटकाराही नाही; खाण्यात चवीपेक्षा उदरभरण हाच स्वच्छ हेतू ! आयुष्याची सारवट गाडी वंगण नाही म्हणून कुरकुरली नाही, आहे म्हणून वेगाने पळली नाही. चाल मात्र कोकणी वाटेसारखी सदा नागमोडीची. नशिबात अश्वत्थाम्याघरच्या पिठाच्या दुधाची वाटी ! त्याच्या घरी दुधाचे पीठ झाले. इथे देवाने नारळीचा कल्पवृक्ष दिलेला. पण त्यातल्या खोब~याहून करवंटीची सलगी अधिक ! उन्हाळ्यात कुठली तरी मुंबईची दुय्यम नाटक कंपनी झापाच्या थेटरात 'एकच प्याला' घेऊन आली होती. संच जेमतेमच होता. पहिला अंक संपला. बाहेर सोड्याच्या बाटल्यांचे चीत्कार सुरू झाले. किटसनच्या प्रकाशात अंतूशेटची मूर्ती दिसली. अंतूशेट फरक्यापवाल्या मॅनेजरशी चर्चा करत होते. "कशी काय गर्दी ?" "ठीक आहे !" "प्लान तर मोकळाच दिसतोय. सोडता काय अर्ध्या तिकिटात ?" "छे ! छे !" "अहो, छे छे म्हणून झिटकता काय पाल झाडल्यासारखे ? पहिला अंक ऐकला मी हितूनच. सिंधूच्या पार्ट्यात काय दम दिसत नाही तुमच्या. 'लागे हृदयीं हुरहुर' म्हणजे अगदीच पिचकवणी म्हटलंनीत. बालगंधर्वाचं ऐकलं होतंत काय ?" नेहेमीप्रमाणे शेवटला 'काय' उडवीत अंतूशेट म्हणाले. मॅनेजरही जरा उखडले. "आग्रह नाही आमचा तुम्ही नाटक बघायला चला असा." "गावात आग्रहाचे बोर्ड तर टांगले आहेत --- आणि काल घरोघर जाहिरातीची अक्षतदेखील घेऊन हिंडत होते तुमचे ब्यांडवाले! अहो, एवीतेवी रिकाम्या खुर्चीला नाटक दाखवायचं --- चार आण्यात जमवा." "चार आण्यात बघायला काय डोंबा~याचा खेळ आहे काय ?" "अहो तो बरा ! आधी खेळ तो दाखवतो आणि मग थाळी फिरवतो. तुम्ही तसं करा. पुढलं 'कशि या त्यजूं पदाला' जमलं फक्कड तर थाळीत चार आणे आणखी टाकीन." बाजूची मंडळी हसली आणि मॅनेजर उखडला. तेवढ्यात अंतूशेटची नजर माझ्याकडे वळली. "नमस्कार हो जावयबापू..." "नमस्कार !" "काय जमलाय काय 'एकच प्याला' ? " "ठीक आहे !" "फुकट पासात की काय तुम्ही ? बाकी तुम्हीही त्यांतलेच. एक न्हावी दुस~या न्हाव्याच्या दाढीचे पैसे घेत नाही म्हणतात." "'नाही हो. हे पहा तिकीट आहे." "'मग 'ठीक आहे' म्हणून मुळमुळीतसं उत्तर दिलंत ? दमड्या मोजल्या आहेत ना तुम्ही ? तो सिंधूचा पार्टी तर एकदम कंडम वाटला मला." "अहो, सिंधूचा पार्टी कसला ? बाई आहे ती काम करणारी." "सांगताय काय ? कसला तो आवाज नि कसलं ते दिसणं ? मनात आणील तर कडेवर घेईल सुधाकराला. सिंधू कसली ? सिंधूदुर्ग आहे मालवणचा नुसता." "पाहिलंत वाटतं नाटक ?" "उगीच जरा. त्या कोप~यातली दोन झापं बाजूला करून पाहिलं घटकाभर... छ्याः ! ह्यांच्यापेक्षा दशावतारी बरे." काही कारण नसताना आपल्या मताची एक पिंक टाकून अंतूशेट निघून गेले. बाकी अशा दिवसरात्र 'पिंका' टाकीतच त्यांचे आयुष्य गेले. अंतूशेटची माझी आता इतक्या वर्षांची ओळख, परंतु त्यांच्या कौटुंबिक परिस्थितीविषयी मला फारसे कधीच कळले नाही. त्यांच्याच अड्ड्यातल्या अण्णा सान्यांनी एकदाच फक्त काही माहिती पुरवली होती. कधीतरी त्यांच्या बोलण्यातून अंतूशेटच्या मुलाची उल्लेख आला. "'म्हणजे ? अतूशेटना मुलगा आहे ?" "आहे ? म्हणजे काय ? चांगला कलेक्टर आहे !" "'कलेक्टर ?" "भायखळ्याच्या स्टेशनावर तिकिटं गोळा करतो." चेह~यावरची सुरकुती हलू न देता अण्णा म्हणाले. "मग वडलांना मदत करीत नाही की काय ?" "अहो, करतो कधी कधी. त्यालाही त्याचा संसार आहे. त्यातून बीबीशीआयला जायपीचा डबा जोडलेला ..." ह्या अड्ड्यातले हे विशेष शब्द गोळा केले तर एक स्वतंत्र कोश तयाल होईल. बी बी सी आयला जी आय पीचा डबा जोडणे म्हणजे आंतरजातीय विवाह हे लक्षात यायला मला उशीर लागला. "काय लक्षात आलं ना ? तेव्हा अंतूशेटच्या स्नानसंधेची पंचाईत होते. मुलाच्या घरी थोडी इतर आन्हिकंही चालतात म्हणे. आमच्या अंतूशेटचं जमायचं कसं? एकदा सगळा अपमान गिळून नातवाचा चेहरा पाहण्यास गेला होता. गणित चुकल्यासारखा परतला. दसरा-दिवाळीला अंतू बर्व्याला मिळतं आपलं मनिऑर्डरीतून पितृप्रेमाचं पोस्त ! पाचदहा रुपयांचं ! तेवढ्यात फिरतो मिशीला कोकम लावून तूप म्हणून सांगत ! आणि उगीचच खुर्दा खुळखुळवतो चार दिवस खिशात हात घालून." "अहो, तिकिट-कलेक्टरला पगार तो काय असणार ?" "पगार बेताचाच, पण चवल्यापावल्यांची आचमनं चालतात म्हणतात. खरंखोटं देव जाणे. आणि चालायचंच ! घेतले तर घेऊ देत .. काय ? अहो, आठ आणे खाल्ले की चौकडीचा मुगूट घालून रत्नागिरीच्या डिस्ट्रिक्ट जेलात घालतात आणि एक लाख खाल्ले की गांधी टोपी घालून पाठवतात असेंब्लीत ! लोकनियुक्त प्रतिनिधी !" राजकारण हा तर अंतूशेटच्या अड्ड्यातला लाडका विषय ! प्रत्येक राजकीय पुढा~यावर आणि तत्वप्रणालीवर मौलिक विचार ! कोकणात दुष्काळ पडला होता. तसा तिथे नेहमीच दुष्काळ. पण हा दुष्काळ अंतूशेटच्या भाषेत सांगायचे म्हणजे 'फ्यामिन आक्टान्वये पास झालेला'! दुष्काळी भागातून नेहरूंचा दौरा चालला होता. गावात धामधूम होती. कोणीतरी संध्याकाळी अंतूशेटना विचारले, "काय अंतूशेट? भाषणास दिसला नाही !" "कुणाच्या न्हेरूच्या ? छ्याट् ! अरे, दुष्काळ पडला हितं .. तर भाषणं कसली देतोस ! तांदूळ दे.! हे म्हणजे भाट्याच्या खाडीत बुडणा~या दालद्याला विश्वेश्वराच्या घाटीवर उभं राहून कुराण वाचून दाखवण्यापैकी आहे. तो तिथे बोंबलतोय आणि हा हितं ... ह्याचा त्यास उपयोग नाही आणि त्याचा ह्यास ! तुम्ही आपले खुळे. आला न्हेरू चालले बघायास ! आणि रत्नांग्रीत दाखवलनीत काय त्यास ? बाळ गंगाधर टिळक जन्मले ती खोली आणि खाट ? गंगाधरपंत टिळकास काय स्वप्नात द्रष्टांत झाला होता काय रे ... तुझ्या बायकोच्या पोटी लोकमान्य जन्मास येणार म्हणून ? कुणाची तरी खाट दाखवली नि दिलं ठोकून त्याच्यावर टिळकानं पहिलं ट्यां केलं म्हणून ! पुरावा काय ? का टिळकाच्या आयशीचं बाळंतपण केलेली सुईण होती साक्षीस ? टिळकाचं सोड ! शंभर वर्षं झाली त्याच्या जन्मास. तू जन्मास आलास ती खोली तुझ्या मातोश्रीस तरी सांगता येईल काय ? म्हातारीस विचारून ये घरी जाऊन आणि मग सांग मला टिळकाच्या आणि न्हेरूच्या गोष्टी." मला नेहमी प्रश्न पडे, की ह्या मंडळीची आदराची स्थानं कोणती ? गावात पंडित आला की त्याला 'पढिक' म्हणून उडव. "बाजारात जाऊन पैशाचं लिंबू आणायास सांग. स्तंभाजवळच्या लायब्ररीत जाईल आणि तिथे मागेल लिंबू !" कुणाचा मुलगा प्रोफेसर झाला हे ऐकल्यावर अंतूशेट चटकन म्हणाले, "सर्कशीत काय हो? पूर्वी एक छत्रे प्रोफेसर होता." कुणी नवे दुकान काढले तर "दिवाळ्याचा अर्ज आत्ताच मागवून ठेव म्हणावं !" हा आशिर्वाद. जीवनाच्या कुठल्या तत्वज्ञानाचा अर्क ही मंडळी प्याली आहेत देव जाणे. त्यांतली निम्म्याहून अधिक माणसे मनिऑर्डरीवर जगतात आणि त्यातले पैसे वाचवून दावे लढवतात. प्रत्येकाची तारीख पडलेली. विशाल सागरतीर आहे, नारळीची बने आहेत, पोफळीच्या बागा आहेत, सारे काही आहे; पण त्या उदात्ततेला दारिद्र्य विलक्षण छेद देऊन जाते आणि मग उरते एक भयाण विनोदाचे अभेद्य कवच ! कशावरून तरी गांधींच्या गोष्टी निघाल्या. अंतूशेटनी आपले भाष्य सुरू केले. "अहो, कसला गांधी ? जगभर गेला, पण रत्नांग्रीस फारसा आला नाही. पक्का तो ! त्यास नेमकं ठाऊक --- इथं त्याच्या पंचाचं कौतुक नाही नि दांडीचं नाही. आम्ही सगळेच पंचेवाले नि त्याच्याहीपेक्षा उघडे ! सुताबितात तथ्य नाही हो ! आमचा शंभूशेट जन्मभर जानव्याचं सूत काढीत आला ! ब्रिटिश सरकार सोडा पण रत्नांग्रीचा गिलिगन कलेक्टरदेखील घाबरला नाही ! तिसरं शस्र म्हणजे उपासाचं ! इथे निम्मं कोकण उपाशी ! नेहमी तुपाशी खाणाऱ्यास उपाशी माणसाचं कौतुक. आम्हांस कसलं ? नाही, माणूस असेल मोठा... पण आमच्या हिशेबी त्याच्या मोठेपणाची नोंद करायची कुठल्या खात्यावर ? आणि स्वराज्याचा म्हणाल तर संबंध गांधीशीही नाही, टिळकांशीही नाही नि सावरकांशीही नाही." "म्हणजे स्वराज्य काय आकाशातून पडलं ?" "ते कुठून पडलं ते तुम्ही तपासा ! पण इंग्रज गेला कंटाळून. अहो, लुटण्यासारखं काय शिल्लक होतं ? धंदा बुडीत खाती जायला लागला --- फुकलंनीत दिवाळं ! कुंभार मडकी घेऊन गेला, तुम्ही फुंका उकिरडा ! हे सगळं चक्रनेमिक्रमेण होतं. सत्ता इंग्रजाची नाही, न्हेरूची नाही आणि जनतेची नाही. सत्ता आहे विश्वेश्वराची !" "मग तुमचा विश्वेश्वर इंग्रजाच्या ताब्यात कसा गेला ?" "खुळे की काय तुम्ही ! विश्वेश्वर घट्ट आहे राजिवड्यावर ! अहो, एक खेळ करून दाखवला त्यानं." "दीडशे वर्षांच्या गुलामीचा कसला खेळ ?" "'अहो दीडशे वर्षं तुमची ! ब्रह्नदेवाच्या रिष्टवाचातला काटा सेकंदान् देखील सरकत नाही हजार वर्षं ओलांडल्याशिवाय !" कोकणातल्या त्या मधल्या आळीतल्या ओसरीवर, भोवती माडाच्या काळ्या आकृती हलताना कंदिलाच्या प्रकाशात ती थकलेली सुकलेली तोंडे हे तत्वज्ञान सांगू लागली की काळीज हादरते. "अहो, समाजवादाच्या गफ्फा आहेत हो गफ्फा ! अहो, एक आंब्याचं पानदेखील नसतं हो दुसऱ्यासारखं. ब्रह्नदेवाच्या दरबारी प्रत्येक भांडं निराळं. सगळ्या माणसांची नशिबं सारखी होतील कशी '? घटकाभर धरा, तुमचा आला समाजवाद ! तो आमचा रत्नांग्रीचा गावगांधी शिट्ट्या फुंकून फुंकून सांगतो तशी आली कोकण रेल्वे नि गेली पांडू गुरवाच्या परसातून -- म्हणून काय थोट्या पांडबाच्या खांद्याला हाताचे खुंट फुटणार काय ? आणि हात नाहीत म्हणजे मग कसेल त्याची जमीन नि दिसेल त्याची थैली ह्या तुमच्या राज्यात थोटा पांडू कसणार कसा आणि काय ? तो तसाच राहायचा ! स्वराज्य आलं म्हणून हरी साठ्याचा तिरळा डोळा सरळ झाला नाही नि महादेव गडबोल्याचं धोंद आत नाही गेलं ! हे डावंउजवं राहायचंच समाजात ! अहो, रामराज्यातदेखील मारूतीचं शेपूट उपटून रामानं आपल्या पाठीस नाही जोडलं -- हा नरच राहिला नि तो वानरच राहिला." अश्या वेळी अंतूशेटच्या जिभेवर लक्ष्मी नाचते. "बरोबर आहे !" "उगीच तोंडदेखलं बरोबर आहे म्हणू नका त्या श्यामराव मुरकुट्यासारखं ! चुकत असेल तर कान उपटा ! तुम्ही माझ्याहून लहान खरे, पण शिक्षणान् थोर आहात." अंतूशेटच्या असल्या भाषणात केवळ तिरका विनोद नसतो. त्यांचे कुठेतरी काहीतरी जळत असते. गेल्या चारपाच वर्षांत रत्नागिरीला फार वेळा जाताच आले नाही. आता तिथे वीज आली, कॉलेज आले, डांबरी रस्ते आले, मी दोनतीन वर्षांपूर्वी गेलो तेव्हा अंतूशेटना म्हणालो, "अंतूशेट, रत्नागिरी झकपक झाली हो तुमची ! विजेचे दिवे आले. तुमच्या घरी आली की नाही वीज ?" "छे हो, काळोख आहे तो बरा आहे. ! उद्या झकपक प्रकाश पडला तर बघायचं काय ? दळिद्रच ना ? अहो, पोपडे उडालेल्या भिंती नि गळकी कौलं बघायला वीज हो कशाला? आमचं दळिद्र काळोखात दडलेलं बरं !" अंतूशेट मनमुराद हसले. या खेपेला दातांचा जवळजवळ संपूर्ण अण्णू गोगट्या झालेला दिसला. शिवाय अड्ड्यातली आणखीही एकदोन मंडळी 'निजधामाला' गेल्याचे कळले. कधी नाही ती एक कारुण्याची नि गोडव्याची झाक अंतूशेटच्या बोलण्यात मला आढळली. अड्ड्यातल्या रिकाम्या जागा त्यांच्या मनात कुठेतरी घर करून जात असाव्या. ''जोगळेकरांचा मुलगा दिल्लीस बदलला हो वरच्या जागेवर." अंतूशेट आपण होऊन सांगत होते. ''म्हाताऱ्याला काशीविश्वेश्वर, हरिद्वार-ह्रृषिकेश घडवून आणलंनीत. मावंदं घातलं जोरदार शंभू जोगळेकरान् ! गंगेच्या पाण्याचा लहानसा गडू शिलबंद करून आठवणीन् घेऊन आला माझ्यासाठी ! पुढच्या खेपेला याल तेव्हा त्याचं शिल फोडून गडू आमच्या तोंडात उपडा झालेला दिसेल हो जावयबापू." पहिल्या भेटीतले संबोधन अजून कायम होते. त्यानंतर गेल्याच वर्षी पुन्हा रत्नागिरीला जाण्याचा योग आला. अंतूशेटच्या घरचा गंगाजलाचा गडू सुदैवाने सीलबंदच होता. "वा वा ! कांग्रेचुलेशन हो जावयबापू ! कळलं आम्हांला. जाऊन या हो. एक रिक्वेष्ट आहे. आता इंग्लिश बोललं पाहिजे तुमच्याशी." "कसली रिक्वेस्ट ?" "तेवढा कोहिनूर हिरा पाहून या. माझी आपली उगीचच तेवढी इच्छा राहिली हो ! पिंडाला कावळा नाही शिवला तर कोहिनूर कोहिनूर म्हणा. शिवेल ! परत आल्यावर सांगा कसा दिसतो. लंडन, प्यारिस सगळं बघून या." मला उगीचच त्यांच्या पाया पडावे असे वाटले. मी रस्त्यातच त्यांना वाकून नमस्कार केला. "आयुष्यमान् व्हा ! श्रद्धाळू आहात, म्हणून यश आहे हो तुम्हाला." मी निरोप घेतला आणि चार पावले टाकली असतील, लगेच हाक ऐकू आली. "ओ जावयबापू --- !" "काय अंतूशेट ?" "जाताय ते एकटेच की सपत्नीक ?" "आम्ही दोघेही जातोय." "हे चांगलं केलंत ! उगीचच एक किडा आला डोक्यात. म्हटलं, परदेशी विद्या शिकायला निघाला आहात --- देवयानीची कथी आठवली. काय ? आमच्या मुलीलाही आशिर्वाद सांगा हो ! तुमचं भाग्य तिच्यामुळं आहे. तुम्हांला म्हणून सांगतो. मनात ठेवा हो. कुठे बोलू नका. चाळीस वर्षांपूर्वी आमची ही गेली. दारचा हापूस तेव्हापासून ह्या घटकेपर्यंत मोहरला नाही. शेकड्यांनी आंबा घेतलाय एके काळी त्या आंब्याचा. पण भाग्य कुठल्या वाटेनं जातं बघा. असो. सुखरूप या. इथून प्रयाण केव्हा ?" "उद्या सकाळच्या एस.टी.नं जाणार !" "डायरेक्ट मुंबई की काय ?" "हे चांगलं केलंत ! एकदा तो प्रवास घडला की त्या चिकाटीवर माणसांनी पृथ्वीप्रदक्षिणा करून यावं. परवा वरच्या आळीतला तात्या जोग जाऊन आला --- अजून हाडांचा हिशेब जमवतोय. सातआठ हाडं हरवली म्हणतो त्या यष्टीत." अंतूशेट सगळे तोंड उघडून हसत होते. आता त्या तोंडात एकच दात लुकलुकत होता. पहाटे पाच वाजता एस.टी. स्टँडवर अंतूशेटची "जावयबापू" ही खणखणीत हाक ऐकू आली. मी चकितच झालो. अंतूशेटनी वैद्याच्या पुडीसारखी एक पुडी माझ्या हाती दिलीय. "तुमचा विश्वास नाही, ठाऊक आहे मला. पण एवढी पुडी असू द्या तुमच्या खिशात. विश्वेश्वराचा अंगारा आहे. विमानातून जाणार म्हणून कळलं वकीलसाहेबांकडून. एवढी पुडी जड नाही खिशाला." एस.टी. सुटली आणि अंतूशेटनी आमच्या कुटुंबीयांबरोबर सदरा वर करून आपले म्हातारे मिचमिचे डोळे पुसले. तेवढ्या अंधुक प्रकाशात त्यांचे ते खपाटीला गेलेले पोट चटकन माझ्या डोळ्यावर उगीचच आघात करून गेले. कोकणातल्या फणसासारखीच तिथली माणसेदेखील --- खूप पिकल्याशिवाय गोडवा येत नाही त्यांच्यात. 35 3448 2006-06-04T17:47:28Z 66.191.177.169 अर्जुन उवाच: ज्यायसी चेत् कर्मणस्ते मता बुद्धिर्जनार्दन । तत् किं कर्मणि घोरे मां नियोजयसि केशव ॥ १ ॥ मग आइका अर्जुनें म्हणितलें । देवा तुम्हीं जें वाक्य बोलिले । तें निकें म्यां परिसलें । कमळापती ॥ १ ॥ तेथ कर्म आणि कर्ता । उरेचिना पाहतां । ऐसें मत तुझें अनंता । निश्चित जरी ॥ २ ॥ तरी मातें केवी हरी । म्हणसी पार्था संग्रामु करीं । इये लाजसीना महाघोरीं । कर्मीं सुता ॥ ३ ॥ हां गा कर्म तूंचि अशेष । निराकारासी निःशेष । तरी मजकरवीं हें हिंसक । कां करविसी तूं ॥ ४ ॥ तरीं हेंचि विचारीं हृषीकेशा । तूं मानु देसी कर्मलेशा । आणि येसणी हे हिंसा । करवित अहासी ॥ ५ ॥ व्यामिश्रेणेव वाक्येन बुद्धिं मोहयसीव मे । तदेकं वद निश्चित्य येन श्रेयोऽहमाप्नुयाम् ॥ २ ॥ देवा तुवांचि ऐसें बोलावें । तरी आम्हीं नेणतीं काय करावें । आता संपले म्हणे पां आघवें । विवेकाचे ॥ ६ ॥ हां गा उपदेशु जरी ऐसा । तरी अपभ्रंशु तो कैसा । आतां पुरला आम्हां धिंवसा । आत्मबोधाचा ॥ ७ ॥ वैद्यु पथ्य वारूनि जाये । मग जरी आपणचि विष सुये । तरी रोगिया कैसेनि जिये । सांगे मज ॥ ८ ॥ जैसे आंधळे सुईजे आव्हांटा । कां माजवण दीजे मर्कटा । तैसा उपदेशु हा गोमटा । वोढवला आम्हां ॥ ९ ॥ मी आधींचि कांही नेणें । वरी कवळिलों मोहें येणें । कृष्णा विवेकु या कारणें । पुसिला तुज ॥ १० ॥ तंव तुझी एकेकी नवाई । एथ उपदेशामाजीं गांवाई । तरी अनुसरलिया काई । ऐसें कीजे ॥ ११ ॥ आम्हीं तनुमनुजीवें । तुझिया बोला वोटंगावें । आणि तुवांचि ऐसें करावें । तरी सरलें म्हणे ॥ १२ ॥ आतां ऐसियापरी बोधिसी । तरी निकें आम्हां करिसी । एथ ज्ञानाची आस कायसी । अर्जुन म्हणे ॥ १३ ॥ तरी ये जाणिवेचे कीर सरलें । परी आणिक एक असें जाहलें । जें थितें हें डहुळलें । मानस माझें ॥ १४ ॥ तेवींचि कृष्णा हें तुझें । चरित्र कांहीं नेणिजे । जरी चित्त पाहसी माझें । येणे मिषें ॥ १५ ॥ ना तरी झकवितु आहासी मातें । की तत्वचि कथिलें ध्वनितें । हे अवगमतां निरुतें । जाणवेना ॥ १६ ॥ म्हणोनि आइकें देवा । हा भावार्थु आतां न बोलावा । मज विवेकु सांगावा । मर्‍हाटा जी ॥ १७ ॥ मी अत्यंत जड असें । परी ऐसाही निकें परियसें । कृष्णा बोलावें तुवां तैसें । एकनिष्ठ ॥ १८ ॥ देखें रोगातें जिणावें । औषध तरी द्यावें । परी तें अतिरुच्य व्हावें । मधुर जैसें ॥ १९ ॥ तैसें सकळार्थभरित । तत्व सांगावे उचित । परी बोधे माझें चित्त । जयापरी ॥ २० ॥ देवा तुज ऐसा निजगुरु । आणि आर्तीधणी कां न करूं । एथ भीड कवणाची धरूं । तूं माय आमुची ॥ २१॥ हां गा कामधेनूचें दुभतें । देवें जाहलें जरी आपैतें । तरी कामनेची कां तेथें । वानी कीजे ॥ २२ ॥ जरी चिंतामणि हातां चढे । तरी वांछेचे कवण सांकडे । कां आपुलेनि सुरवाडें । इच्छावें ना ॥ २३ ॥ देखें अमृतसिंधूतें ठाकावें । मग तहाना जरी फुटावें । मग सायासु कां करावे । मागील ते ॥ २४ ॥ तैसा जन्मांतरी बहुतीं । उपासिता लक्ष्मीपती । तूं दैवें आजि हातीं । जाहलासी जरी ॥ २५ ॥ तरी आपुलेया सवेसा । कां न मगावासी परेशा । देवा सुकाळु हा मानसा । पाहला असे ॥ २६ ॥ देखें सकळार्तीचें जियालें । आजि पुण्य यशासि आलें । हे मनोरथ जहाले । विजयी माझे ॥ २७ ॥ जी जी परममंगळधामा । देवदेवोत्तमा । तूं स्वाधीन आजि आम्हां । म्हणऊनियां ॥ २८ ॥ जैसां मातेचां ठायीं । अपत्या अनवसरु नाहीं । स्तन्यालागूनि पाहीं । जियापरी ॥ २९ ॥ तैसें देवा तूंते । पुसिजतसें आवडे तें । आपुलेनि आर्तें । कृपानिधि ॥ ३० ॥ तरी पारत्रिकीं हित । आणि आचरितां तरी उचित । ते सांगें एक निश्चित । पार्थु म्हणे ॥ ३१ ॥ श्रीभगवानुवाच: लोकेऽस्मिन् द्विविधा निष्ठा पुरा प्रोक्ता मयाऽनघ । ज्ञानयोगेन सांख्यानां कर्मयोगेन योगिनां ॥ ३ ॥ या बोला अच्युतु । म्हणतसे विस्मितु । अर्जुना हा ध्वनितु । अभिप्रावो ॥ ३२ ॥ जे बुद्धियोगु सांगतां । सांख्यमतसंस्था । प्रकटिली स्वभावता । प्रसंगे आम्हीं ॥ ३३ ॥ तो उद्देशु तूं नेणसी । म्हणोनि क्षोभलासि वायांचि । तरी आता जाण म्यांचि । उक्त दोन्ही ॥ ३४ ॥ अवधारीं वीरश्रेष्ठा । यें लोकीं या दोन्ही निष्ठा । मजचिपासूनि प्रगटा । अनादिसिद्धा ॥ ३५ ॥ एकु ज्ञानयोगु म्हणिजे । जो सांख्यीं अनुष्ठीजे । जेथ ओळखीसवें पाविजे । तद्रूपता ॥ ३६ ॥ एक कर्मयोगु जाण । जेथ साधकजन निपुण । होवूनिया निर्वाण । पावती वेळे ॥ ३७ ॥ हे मार्गु तरी दोनी । परि एकवटती निदानीं । जैसे सिद्धसाध्यभोजनीं । तृप्ति एकी ॥ ३८ ॥ कां पूर्वापर सरिता । भिन्ना दिसती पाहतां । मग सिंधूमिळणीं ऐक्यता । पावती शेखीं ॥ ३९ ॥ तैसीं दोनी ये मतें । सूचिती एका कारणातें । परी उपास्ति ते योग्यते - । आधीन असे ॥ ४० ॥ देखें उत्प्लवनासरिसा । पक्षी फळासि झोंबे जैसा । सांगें नरु केवीं तैसा । पावे वेगां ॥ ४१ ॥ तो हळूहळू ढाळेंढाळें । केतुकेनि एके वेळे । मार्गाचेनि बळें । निश्चित ठाकी ॥ ४२ ॥ तैसें देख पां विहंगममतें । अधिष्ठूनि ज्ञानातें । सांख्य सद्य मोक्षातें । आकळिती ॥ ४३ ॥ येर योगिये कर्माधारें । विहितेंचि निजाचारें । पूर्णता अवसरें । पावतें होती ॥ ४४ ॥ न कर्मणामनारभान् नैष्कर्म्यं पुरुषोऽश्नुते । न च संन्यसनादेव सिद्धिं समाधिगच्छति ॥ ४ ॥ वांचोनि कर्मारंभ उचित । न करितांचि सिद्धवत । कर्महीना निश्चित । होईजेना ॥ ४५ ॥ कां प्राप्तकर्म सांडिजे । येतुलेनि नैष्कर्म्या होईजे । हें अर्जुना वायां बोलिजे । मूर्खपणें ॥ ४६ ॥ सांगें पैलतीरा जावें । ऐसें व्यसन कां जेथ पावे । तेथ नावेतें त्यजावें । घडे केवीं ॥ ४७ ॥ ना तरी तृप्ति इच्छिजे । तरी कैसेनि पाकु न कीजे । कीं सिद्धुही न सेविजे । केवीं सांगें ॥ ४८ ॥ जंव निरार्तता नाहीं । तंव व्यापारु असे पाहीं । मग संतुष्टीचां ठायीं । कुंठे सहजें ॥ ४९ ॥ म्हणोनि आइकें पार्था । जया नैष्कर्म्यपदीं आस्था । तया उचित कर्म सर्वथा । त्याज्य नोहे ॥ ५० ॥ आणि आपुलालिया चाडे । आपादिले हे मांडे । कीं त्यजिलें हें कर्म सांडे । ऐसें आहे ॥ ५१ ॥ हें वायाचि सैरा बोलिजे । उकलु तरी देखों पाहिजे । परी त्यजितां कर्म न त्यजे । निभ्रांत मानी ॥ ५२ ॥ न हि कश्चित् क्षणमपि जातु तिष्ठत्यकर्मकृत् । कार्यते ह्यवशः कर्म सर्वः प्रकृतिजैगुणैः ॥ ५ ॥ जंव प्रकृतीचें अधिष्ठान । तंव सांडी मांडी हें अज्ञान । जि चेष्टा गुणाधीन । आपैसी असे ॥ ५३ ॥ देखें विहित कर्म जेतुलें । तें सळें जरी वोसंडिलें । तरी स्वभाव काय निमाले । इंद्रियांचे ॥ ५४ ॥ सांगे श्रवणीं ऐकावें ठेलें । की नेत्रीचे तेज गेलें । हें नासारंध्र बुझालें । परिमळु नेघे ॥ ५५ ॥ ना तरी प्राणापानगति । की निर्विकल्प जाहली मति । की क्षुधातृषादि आर्ति । खुंटलिया ॥ ५६ ॥ हे स्वप्नावबोधु ठेले । कीं चरण चालो विसरले । हे असो काय निमाले । जन्ममृत्यू ॥ ५७ ॥ हें न ठकेचि जरी कांही । तरी सांडिले तें कायी । म्हणोनि कर्मत्यागु नाही । प्रकृतिमंतां ॥ ५८ ॥ कर्म पराधीनपणे । निपजतसे प्रकृतिगुणें । येरीं धरीं मोकलीं अंतःकरणें । वाहिजे वायां ॥ ५९ ॥ देखें रथीं आरूढिजे । मग निश्चळा बैसिजे । मग चळा होऊनि हिंडिजे । परतंत्रा ॥ ६० ॥ कां उचलिलें वायुवशें । चळें शुष्क पत्र जैसें । निचेष्ट आकाशे । परिभ्रमे ॥ ६१ ॥ तैसें प्रकृतिआधारें । कर्मेंद्रियविकारें । मिष्कर्म्युही व्यापारे । निरंतर ॥ ६२ ॥ म्हणऊनि संगु जंव प्रकृतिचा । तंव त्यागु न घडे कर्माचा । ऐसियाहि करूं म्हणती तयांचा । आग्रहोचि उरें ॥ ६३ ॥ कर्मेंद्रियाणि संयम्य य आस्ते मनसा स्मरन् । इंद्रियार्थान् विमूढात्मा मिथ्याचारः स उचयते ॥ ६ ॥ जे उचित कर्म सांडिती । मग नैष्कर्म्य होऊं पाहती । परी कर्मेंद्रियप्रवृत्ती । निरोधूनि ॥ ६४ ॥ तयां कर्मत्यागु न घडे । जें कर्तव्य मनीं सापडे । वरी नटती तें फुडे । दरिद्र जाण ॥ ६५ ॥ ऐसे ते पार्था । विषयासक्त सर्वथा । वोळखावे तत्वता । येथ भ्रांति नाहीं ॥ ६६ ॥ आतां देई अवधान । प्रसंगे तुज सांगेन । या नैराश्याचे चिन्ह । धनुर्धरा ॥ ६७ ॥ यस्तित्वंद्रियाणि मनसा नियम्यारभतेऽर्जुन । कर्मेन्द्रियैः कर्मयोगमसक्तः न विशिष्यते ॥ ७ ॥ जो अंतरी दृढु । परमात्मरूपीं गूढु । बाह्य तरी रूढु । लौकिक जैसा ॥ ६८ ॥ तो इंद्रियां आज्ञा न करी । विषयांचे भय न धरी । प्राप्त कर्म न अव्हेरी । उचित जें जें ॥ ६९ ॥ तो कर्मेंद्रियें कर्मी । राहाटतां तरी न नियमी । परी तेथिचेनि उर्मी । झांकोळेना ॥ ७० ॥ तो कामनामात्रें न घेपे । मोहमळें न लिंपे । जैसे जळीं जळें न शिंपें । पद्मपत्र ॥ ७१ ॥ तैसा संसर्गामाजि असे । सकळांसारिखा दिसे । जैसें तोयसंगे आभासे । भानुबिंब ॥ ७२ ॥ तैसा सामन्यत्वें पाहिजे । तरी साधारणुचि देखिजे । येरवीं निर्धारितां नेणिजे । सोय जयाची ॥ ७३ ॥ ऐसां चिन्हीं चिन्हितु । देखसी तोचि तरी मुक्तु । आशापाशरहितु । वोळख पां ॥ ७४ ॥ अर्जुना तोचि योगी । विशेषिजे जो जगीं । म्हणोनि ऐसा होय यालागीं । म्हणिपे तूंते ॥ ७५ ॥ तूं मानसा नियमु करीं । निश्चळु होय अंतरी । मग कर्मेंद्रियें हीं व्यापारीं । वर्ततु सुखें ॥ ७६ ॥ नियतं कुरु कर्म त्वं ज्यायो ह्यकर्मणः । शरीरयात्रापि च ते न प्रसिध्येदकर्मणः ॥ ८ ॥ म्हणशी नैष्कर्म्य होआवें । तरी एथ तें न संभवे । आणि निषिद्ध केवीं राहाटावें । विचारी पां ॥ ७७ ॥ म्हणोनि जें जें उचित । आणि अवसरेंकरून प्राप्त । तें कर्म हेतुरहित । आचर तूं ॥ ७८ ॥ पार्था आणिकही एक । नेणसी तूं हे कवतिक । जें ऐसें कर्म मोचक । आपैसें असे ॥ ७९ ॥ देखें अनुक्रमाधारें । स्वधर्मु जो आचरे । तो मोक्षु तेणें व्यापारें । निश्चित पावे ॥ ८० ॥ यज्ञार्थात् कर्मणोऽन्यत्र लोकोऽयं कर्मबंधनः । तदर्थे कर्म कौंतेय मुक्तसङगः समाचरः ॥ ९ ॥ स्वधर्मु जो बापा । तोचि नित्ययज्ञु जाण पां । म्हणोनि वर्ततां तेथ पापा । संचारु नाहीं ॥ ८१ ॥ हा निजधर्मु जैं सांडे । कुकर्मी रति घडे । तैंचि बंधु पडे । संसारिकु ॥ ८२ ॥ म्हणोनि स्वधर्मानुष्ठान । ते अखंड यज्ञयाजन । जो करी तया बंधन । कहींच नाहीं ॥ ८३ ॥ हा लोकु कर्में बांधिला । जो परतंत्रा भुतला । तो नित्ययज्ञाते चुकला । म्हणोनियां ॥ ८४ ॥ आतां येचिविशीं पार्था । तुज सांगेन एकी मी कथा । जैं सृष्ट्यादि संस्था । ब्रह्मेनि केली ॥ ८५ ॥ सहयज्ञाः प्रजाः सृष्ट्वा पुरोवाच प्रजापतिः । अनेन प्रसविष्यध्वमेष वोऽस्त्विष्टकामधुक् ॥ १० ॥ तें नित्ययागसहितें । सृजिलीं भूतें समस्तें । परी नेणतीचि तिये यज्ञातें । सूक्ष्म म्हणऊनी ॥ ८६ ॥ तें वेळीं प्रजीं विनविला ब्रह्मा । देवा आश्रयो काय एथ आम्हां । तंव म्हणे तो कमळजन्मा । भूतांप्रति ॥ ८७ ॥ तुम्हां वर्णविशेषवशें । आम्हीं हा स्वधर्मुचि विहिला असे । यातें उपासा मग आपैसे । काम पुरती ॥ ८८ ॥ तुम्हीं व्रतें नियमु न करावे । शरीरातें न पीडावें । दुरी केंही न वचावे । तीर्थासी गा ॥ ८९ ॥ योगादिक साधनें । साकांक्ष आराधनें । मंत्रयंत्रविधानें । झणीं करा ॥ ९० ॥ देवतांतरा न भजावें । हें सर्वथा कांहीं न करावे । तुम्हीं स्वधर्मयज्ञीं यजावें । अनायासें ॥ ९१ ॥ अहेतुकें चित्तें । अनुष्ठां पां ययातें । पतिव्रता पतीतें । जियापरी ॥ ९२ ॥ तैसा स्वधर्मरूप मखु । हाचि सेव्य तुम्हां एकु । ऐसें सत्यलोकनायकु । म्हणता जहाला ॥ ९३ ॥ देखा स्वधर्मातें भजाल । तरी कामधेनु हा होईल । मग प्रजाहो न संडील । तुमतें सदा ॥ ९४ ॥ देवान् भावयतानेन ते देवाः भावयंतु वः । परस्परं भावयंतः श्रेयः परमवाप्स्यच ॥ ११ ॥ जें येणेचिकरूनि समस्तां । परितोषु होईल देवतां । मग ते तुम्हां ईप्सीता । अर्थांते देती ॥ ९५ ॥ या स्वधर्मपूजा पूजितां । देवतागणां समस्तां । योगक्षेमु निश्चिता । करिती तुमचा ॥ ९६ ॥ तुम्हीं देवतांते भजाल । देव तुम्हां तुष्टितील । ऐसी परस्परें घडेल । प्रीति तेथ ॥ ९७ ॥ तेथ तुम्हीं जें करूं म्हणाल । ते आपैसे सिद्धी जाईल । वांछितही पुरेल । मानसींचे ॥ ९८॥ वाचासिद्धी पावाल । आज्ञापक होआल । म्हणिये तुमतें मागतील । महाऋद्धि ॥ ९९ ॥ जैसें ऋतुपतींचे द्वार । वनश्री निरंतर । वोळगे फळभार । लावण्येंसी ॥ १००॥ इष्टान् भोगान् हि वो देवा दास्यंते यज्ञभाविताः । तैर्दत्तानप्रदायैभ्यो यो भुङक्ते स्तेन एव सः ॥ १२ ॥ तैसें सर्व सुखेंसहित । दैवचि मूर्तिमंत । येईल देखा काढत । तुम्हापांठी ॥ १०१ ॥ ऐसे समस्त भोगभरित । होआल तुम्ही अनार्त । जरी स्वधर्मैकनिरत । वर्ताल बापा ॥ १०२ ॥ कां जालिया सकल संपदा । जो अनुसरेल इंद्रियमदा । लुब्ध होऊनियां स्वादां । विषयांचिया ॥ १०३ ॥ तिहीं यज्ञभाविकीं सुरीं । जे हे संपत्ति दिधली पुरी । तयां स्वमार्गीं सर्वेश्वरीं । न भजेल तो ॥ १०४ ॥ अग्निमुखीं हवन । न करील देवतापूजन । प्राप्त वेळे भोजन । ब्राह्मणांचे ॥ १०५ ॥ विमुखु होईल गुरुभक्ती । आदरु न करील अतिथी । संतोषु नेदील ज्ञाती । आपुलिये ॥ १०६ ॥ ऐसा स्वधर्मक्रियारहितु । आथिलेपणे प्रमत्तु । केवळ भोगासक्तु । होईल जो ॥ १०७ ॥ तया मग अपावो थोरु आहे । जेणें तें हातीचे सकळ जाये । देखा प्राप्तही न लाहे । भोग भोगूं ॥ १०८ ॥ जैसें गतायुषीं शरीरीं । चैतन्य वासु न करी । कां निदैवाचां घरीं । न राहे लक्ष्मी ॥ १०९ ॥ तैसा स्वधर्मु जरी लोपला । तरी सर्व सुखांचा थारा मोडला। जैसा दीपासवे हरपला । प्रकाशु जाय ॥ ११० ॥ तैसी निजवृत्ति जेथ सांडे । तेथ स्वतंत्रते वस्ती न घडे । आइका प्रजाहो हे फुडें । विरंचि म्हणे ॥ १११ ॥ म्हणऊनि स्वधर्मु जो सांडील । तयातें काळु दंडील । चोरु म्हणूनि हरील । सर्वस्व तयांचे ॥ ११२ ॥ मग सकळ दोष भंवते । गिंवसोनि घेती तयातें । रात्रिसमयीं स्मशानातें । भूतें जैशी ॥ ११३ ॥ तैशी त्रिभुवनींची दुःखे । आणि नानाविध पातकें । दैन्यजात तितुकें । तेथेंचि वसे ॥ ११४ ॥ ऐसें होय तया उन्मत्ता । मग न सुटे बापां रुदतां । परी कल्पांतीहीं सर्वथा । प्राणिगण हो ॥ ११५ ॥ म्हणोनि निजवृत्ति हे न संडावी । इंद्रिये बरळों नेदावीं । ऐसें प्रजांते शिकवी । चतुराननु ॥ ११६ ॥ जैसें जळचरां जळ सांडे । आणि तत्क्षणीं मरण मांडे । हा स्वधर्मु तेणें पाडें । विसंबों नये ॥ ११७ ॥ म्हणोनि तुम्ही समस्तीं । आपुलालिया कर्मीं उचितीं । निरत व्हावें पुढतपुढती । म्हणिपत असे ॥ ११८ ॥ यज्ञशिष्टाशिनः सन्तो मुच्यते सर्वकिल्बिषैः । भुङजते ते त्वघं पापा ये पचंत्यात्मकारणात् ॥ १३ ॥ देखा विहित क्रियविधी । निर्हेतुका बुद्धी । जो असतिये समृद्धी । विनियोगु करी ॥ ११९ ॥ गुरु गोत्र अग्नि पूजी । अवसरीं भजे द्विजीं । निमितादिकीं यजी । पितरोद्देश ॥ १२० ॥ या यज्ञक्रिया उचिता । यज्ञेशीं हवन करितां । हुतशेष स्वभावतः । उरे जें जें ॥ १२१ ॥ तें सुखे आपुलां घरीं । कुटुंबेसीं भोजन करी । कीं भोग्यचि तें निवारी । कल्मषातें ॥ १२२ ॥ तें यज्ञावशिष्ट भोगी । म्हणोनि सांडिजे तो अधीं । जयापरी महारोगीं । अमृतसिद्धी ॥ १२३ ॥ कां तत्वनिष्ठु जैसा । नागवे भ्रांतिलेशा । तो शेषभोगी तैसा । नाकळे दोषा ॥ १२४ ॥ म्हणोनि स्वधर्में जें अर्जें । तें स्वधर्मेचि विनियोगिजे । मग उरे तें भोगिजे । संतोषेंसीं ॥ १२५ ॥ हें वांचूनि पार्था । राहाटों नये अन्यथा । ऐसी आद्य ही कथा । मुरारी सांगे ॥ १२६ ॥ जें देहचि आपणपें मानिति । आणि विषयांते भोग्य म्हणती । यापरतें न स्मरती । आणिक कांही ॥ १२७ ॥ हे यज्ञोपकरण सकळ । नेणसांते बरळ । अहंबुद्धी केवळ । भोगूं पाहती ॥ १२८ ॥ इंद्रियरुचीसारखे । करविती पाक निके । ते पापिये पातकें । सेविती जाण ॥ १२९ ॥ जे संपत्तिजात आघवें । हे हवनद्रव्य मानावें । मग स्वधर्मयज्ञें अर्पावें । आदिपुरुषी ॥ १३० ॥ हें सांडोनिया मूर्ख । आपणपेयांलागीं देख । निपजविती पाक । नानाविध ॥ १३१ ॥ जिहीं यज्ञु सिद्धी जाये । परेशा तोषु होये । तें हें सामान्य अन्न न होये । म्हणोनियां ॥ १३२ ॥ हें न म्हणावें साधारण । अन्न ब्रह्मरूप जाण । जे जीवनहेतु कारण । विश्वा यया ॥ १३३ ॥ अन्नाद् भवन्ति भूतानि पर्जन्यादन्नस्संभवः । यज्ञाद् भवति पर्जन्यो यज्ञः कर्मसमुद्भवः ॥ १४ ॥ अन्नस्तव भूतें । प्ररोह पावति समस्तें । मग वरिषु या अन्नाते । सर्वत्र प्रसवे ॥ १३४ ॥ त्या पर्जन्या यज्ञीं जन्म । यज्ञाते प्रगटी कर्म । कर्मासि आदि ब्रह्म । वेदरूप ॥ १३५ ॥ कर्म ब्रह्मोद्बभवं विद्धि ब्रह्माक्षरसमुद्भवं । तस्मात् सर्वगतं ब्रह्म नित्यं यज्ञे प्रतिष्ठितं ॥ १५ ॥ मग वेदांते परापर । प्रसवतसे अक्षर । म्हणऊनि हे चराचर । ब्रह्मबद्ध ॥ १३६ ॥ परी कर्माचिये मूर्ति । यज्ञीं अधिवासु श्रुती । ऐकें सुभद्रापती । अखंड गा ॥ १३७ ॥ एवं प्रवर्तितं चक्रं नानुवर्तयतीह यः । अघायुरिंद्रियारामो मोघं पार्थ स जीवती ॥ १६ ॥ ऐशीं आदि हे परंपरा । संक्षेपे तुज धनुर्धरा । सांगितली या अध्वरा । लागौनियां ॥ १३८ ॥ म्हणून समूळ हा उचितु । स्वधर्मरूप क्रतु । नानुष्ठी जो मत्तु । लोकीं इये ॥ १३९ ॥ तो पातकांची राशी । जाण भार भूमीसी ॥ जो कुकर्में इंद्रियांसी । उपेगा गेला ॥ १४० ॥ तें जन्म कर्म सकळ । अर्जुना अति निष्फळ । जैसे कां अभ्रपटळ । अकाळींचे ॥ १४१ ॥ कां गळा स्तन अजेचे । तैसें जियालें देखें तयाचें । जया अनुष्ठान स्वधर्माचें । घडेचिना ॥ १४२ ॥ म्हणोनि ऐकें पांडवा । हा स्वधर्मु कवणे न संडावा । सर्वभावें भजावा । हाचि एकु ॥ १४३ ॥ हां गा शरीर जरी जाहलें । तरी कर्तव्य वोघें आले । मग उचित कां आपुले । वोसंडावे ॥ १४४ ॥ परिस पां सव्यसाची । मूर्ती लाहोनि देहाचि । खंती करिती कर्माची । ते गावंढे गा ॥ १४५ ॥ यस्त्वात्मरतिरेव स्यादात्मतृप्तश्च मानवः । आत्मन्येव च संतुष्टस्तस्य कार्य न विद्यते ॥ १७ ॥ देखें असतेनि देहकर्में । एथ तोचि एकु न लिंपे कर्में । जो अखंडित रमे । आपणपांचि ॥ १४६ ॥ जे तो आत्मबोधें तोषला । तरी कृतकार्यु देखें जाहला । म्हणोनि सहजे सांडवला । कर्मसंगु ॥ १४७ ॥ नैव तस्य कृतेनार्थो माकृतेनेह कश्चन । न चास्य सर्वभूतेषु कश्चिदर्थव्यपाश्रयः ॥ १८ ॥ तृप्ती झालिया जैसीं । साधने सरती आपैसीं । देखें आत्मतुष्टीं तैसीं । कर्मे नाही ॥ १४८ ॥ तस्मादसक्तः सततं कार्य कर्म समाचर । असक्तो ह्याचरन् कर्म पमाप्नोति पुरूषः ॥ १९ ॥ म्हणऊनि तूं नियतु । सकळ कामरहितु । होऊनियां उचितु । स्वधर्में रहाटें ॥ १५० ॥ जे स्वकर्मे निष्कामता । अनुसरले पार्था । कैवल्य पर तत्वतां । पातले जगी ॥ १५१ ॥ कर्मणैव हि संसिद्धीमास्थिता जनकादयः । लोकसंग्रहमेवापि संपश्यन् कर्तुमर्हसि ॥ २० ॥ देखें पां जनकादिक । कर्मजात अशेख । न सांडिता मोक्षसुख । पावते जाहले ॥ १५२ ॥ याकारणे पार्था । होआवी कर्मीं आस्था । हे आणिकाही एका अर्था । उपकारेल ॥ १५३ ॥ जे आचरता आपणपेयां । देखी लागेल लोका यया । तरी चुकेल हा अपाया । प्रसंगेचि । १५४ ॥ देखें प्राप्तार्थ जाहले । जे निष्कामता पावले । तयाही कर्तव्य असे उरलें । लोकांलागीं ॥ १५५ ॥ मार्गीं अंधासरिसा । पुढे देखणाही चाले जैसा । अज्ञाना प्रकटावा धर्मु तैसा । आचरोनि ॥ १५६ ॥ हां गा ऐसें जरी न कीजे । तरी अज्ञानां काय वोजे । तिहीं कवणेपरी जाणिजे । मार्गांते या ॥ १५७ ॥ यद् यदाचरति श्रेष्ठस्तत्तदेवेतरो जनः । स यत् प्रमाणं कुरुते लोकस्तदनुवर्तते ॥ २१ ॥ एथ वडील जें जें करिती । तया नाम धर्मु ठेविती । तेंचि येर अनुष्ठिती । सामान्य सकळ ॥ १५८ ॥ हें ऐसें असे स्वभावें । म्हणोनि कर्म न संडावे । विशेषें आचरावें । लागे संती ॥ १५९ ॥ न मे पार्थस्ति कर्तव्यं त्रिषु लोकेषु किंचन । नानवाप्तमवाप्तव्यं वर्त एव च कर्मणि ॥ २२ ॥ आता आणिकाचिया गोठी । तुज सांगो काय किरीटी । देखें मीचि इये राहाटी । वर्तत असे ॥ १६० ॥ काय सांकडे कांही मातें । कीं कवणें एकें आर्तें । आचरें मी धर्मातें । म्हणसी जरी ॥ १६१ ॥ तरी पुरतेपणालागी । आणिकु दुसरा नाहीं जगीं । ऐसी सामुग्री माझां अंगी । जाणसी तूं ॥ १६२ ॥ मृत गुरूपुत्र आणिला । तो तुवां पवाडा देखिला । तोही मी उगला । कर्मीं वर्ते ॥ १६३ ॥ यदि ह्यहं न वर्तेयं जातु कर्मण्यतन्द्रितः । मम वर्त्मानुवर्तंते मनुष्याः पार्थ सर्वशः ॥ २३ ॥ परी स्वधर्मीं वर्तें कैसा । साकांक्षु कां होय जैसा । तयाचि एका उद्देशा - । लागोनियां ॥ १६४ ॥ जे भूतजात सकळ । असे आम्हांचि आधीन केवळ । ते न व्हावें बरळ । म्हणोनियां ॥ १६५ ॥ उत्सीदेयुरिमे लोका न कुर्यां कर्म चेदहम् । संकरस्य च कर्ता स्यामुपहन्यामिमाः प्रजाः ॥ २४ ॥ आम्ही पूर्णकाम होऊनी । जरी आत्मस्थिती राहुनी ॥ तरी हे प्रजा कैसेनि । निस्तरेल ॥ १६६ ॥ इहीं आमुची वास पाहावी । मग वर्तती परी जाणावी । ते लौकिक स्थिती अवघी । नासिली होईल ॥ १६७ ॥ म्हणोनि समर्थु जो एथें । आथिला सर्वज्ञते । तेणे सविशेषें कर्मातें । त्यजावे ना ॥ १६८ ॥ सक्ताः कर्मण्यविद्वांसो यथा कुर्वंति भारत । कुर्याद्विवांस्तथाऽसक्तश्चिकीर्षुर्लोकलोग्रहम् ॥ २५ ॥ देखे फळाचिया आशा । आचरे कामुकु जैसा । कर्मी बहरु होआवा तैसा । निराशाही ॥ १६९ ॥ जे पुढतपुढती पार्था । हे सकळ लोकसंस्था । रक्षणीय सर्वथा । म्हणऊनियां ॥ १७० ॥ मार्गाधारे वर्तावें । विश्व हें मोहरें लावावें । अलौकिक नोहावें । लोकांप्रति ॥ १७१ ॥ न बुद्धिभेदं जनयेदज्ञानां कर्मसंगिनाम् । जोषयेत् सर्वकर्माणि विद्वान् युक्तः समाचरन् ॥ २६ ॥ जें सायासें स्तन्य सेवी । तें पक्वान्नें केवीं जेवी । म्हणोनि बाळका जैशीं नेदावीं । धनुर्धरा ॥ १७२ ॥ तैशी कर्मीं जया अयोग्यता । तयाप्रति नैष्कर्म्यता । न प्रगटावी खेळतां । आदिकरूनी ॥ १७३ ॥ तेथें सत्क्रियाचि लावावी । तेचि एकी प्रशंसावी । नैष्कर्मींही दावावी । आचरोनि ॥ १७४ ॥ तया लोकसंग्रहालागीं । वर्ततां कर्मसंगी । तो कर्मबंधु आंगी । वाजेलना ॥ १७५ ॥ जैसी बहुरूपियाची रावो राणी । स्त्रीपुरुषभावो नाही मनीं । परी लोकसंपादणी । तैशीच करिती ॥ १७६ ॥ प्रकृते क्रियमाणानि गुणैः कर्माणि सर्वशः । अहंकारविमूढात्मा कर्ताहं इति मन्यते ॥ २७ ॥ देखें पुढिलाचें वोझें । जरी आपुला माथां घेईजे । तरी सांगे कां न दाटिजे । धनुर्धरा ॥ १७७ ॥ तैसी शुभाशुभें कर्में । जिये निफजति प्रकृतिधर्में । तियें मूर्ख मतिभ्रमें । मी कर्ता म्हणे ॥ १७८ ॥ ऐसा अहंकाराधिरूढ । एकदेशी मूढ । तया हा परमार्थ गूढ । प्रगटावा ना ॥ १७९ ॥ हें असो प्रस्तुत । सांगिजेल तुज हित । तें अर्जुना देऊनि चित्त । अवधारी पां ॥ १८० ॥ तत्ववित् तु महाबाहो गुणकर्मविभागयोः । गुणाः गुणेषु वर्तन्त इति मत्वा न सज्जते ॥ २८ ॥ जे तत्वज्ञियांचां ठायीं । तो प्रकृतिभावो नाहीं । जेथ कर्मजात पाहीं । निपजत असे ॥ १८१ ॥ ते देहाभिमानु सांडुनी । गुणकर्में वोलांडुनी । साक्षिभूत होऊनी । वर्तती देहीं ॥ १८२ ॥ म्हणूनि शरीरी जरी होती । तरी कर्मबंधा नाकळती । जैसा कां भूतचेष्टा गभस्ती । घेपवेना ॥ १८३ ॥ प्रकृतेर्गुणसंमूढाः सज्जन्ते गुणकर्मसु । तानकृत्स्नविदो मन्दान् कृत्स्नविन् न विचालयेत् ॥ २९ ॥ एथ कर्मी तोच लिंपे । जो गुणसंभ्रमें घेपे । प्रकृतिचेनि आटोपें । वर्ततु असे ॥ १८४ ॥ इंद्रियें गुणाधारें । राहाटती निजव्यापारें । तें परकर्म बलात्कारें । आपादी जो ॥ १८५ ॥ मयि सर्वाणि कर्माणि संन्यस्याद्यात्मचेतसा । निराशीर्निर्ममो भूत्वा युध्यस्व विगत्ज्वरः ॥ ३० ॥ परी उचिते कर्में आघवीं । तुवा आचरोनि मज अर्पावीं । परी चित्तवृत्ती न्यासावी । आत्मरूपीं ॥ १८६ ॥ हें कर्म मी कर्ता । कां आचरेन या अर्था । ऐसा अभिमानु झणें चित्ता । रिगो देसी ॥ १८७ ॥ तुवां शरीरपरा नोहावें । कामनाजात सांडावें । मग अवसरोचित भोगावे । भोग सकळ ॥ १८८ ॥ आतां कोदंड घेऊनि हातीं । आरूढ पां इये रथीं । देईं आलिंगन वीरवृत्ती । समाधानें ॥ १८९ ॥ जगीं कीर्ती रूढवीं स्वधर्माचा मानु वाढवीं । मग भारापासोनि सोडवी । मेदिनी हे ॥ १९० ॥ आतां पार्था निःशंकु होई । या संग्रामा चित्त देईं । एथ हें वांचूनि कांही । बोलों नये ॥ १९१ ॥ ये मे मतमिदं नित्यमनुतिष्ठन्ति मानवः । श्रद्धावन्तोऽनसूयन्तो मुच्यन्ते तेऽपि कर्मभिः ॥ ३१ ॥ हें अनुपरोध मत माझें । जिहीं परमादरे स्वीकारिजे । श्रद्धापूर्वक अनुष्ठिजे । धनुर्धरा ॥ १९२ ॥ तेही सकळ कर्मी वर्ततु । जाण पां कर्मरहितु । म्हणोनि हें निश्चितु । करणीय गा ॥ १९३ ॥ ये त्वेतत्दभ्यसूयंतो नानुतिष्ठन्ति मे मतम् । सर्वज्ञानविमूढांस्तान् विद्धि नष्टानचेतसः ॥ ३२ ॥ नातरी प्रकृतिमंतु होऊनी । इंद्रियां लळा देऊनी । जे हें माझे मत अव्हेरुनी । ओसंडिती ॥ १९४ ॥ जे सामान्यत्वें लेखिती । अवज्ञा करूनि देखिती । कां हा अर्थवादु म्हणती । वाचाळपणें ॥ १९५ ॥ ते मोहमदिरा भ्रमले । विषयविखें घारले । अज्ञानपंकी बुडाले । निभ्रांत मानीं ॥ १९६ ॥ देखें शवाचां हातीं दिधलें । जैसे कां रत्न वायां गेलें । नातरी जात्यंधा पाहलें । प्रमाण नोहे ॥ १९७ ॥ कां चंद्राचा उदयो जैसा । उपयोगा नवचे वायसा । मूर्खा विवेकु हा तैसा । रुचेल ना ॥ १९८ ॥ तैसे ते पार्था । जे विमुख या परमार्था । तयांसी संभाषण सर्वथा । करावे ना ॥ १९९ ॥ म्हणोनि ते न मानिती । आणि निंदाही करूं लागती । सांगे पतंग काय साहती । प्रकाशातें ॥ २०० ॥ पतंगा दीपीं आलिंगन । तेथ त्यासी अचूक मरण । तेवीं विषयाचरण । आत्मघाता ॥ २०१ ॥ सदृश्यं चेष्टते स्वस्याः प्रकृतेर्ज्ञानवानपि । प्रकृतिं यान्ति भूतानि निग्रहः किं करिष्यति ॥ ३३ ॥ म्हणोनि इंद्रिये एकें । जाणतेनि पुरुखें । लाळावीं ना कौतुकें । आदिकरूनि ॥ २०२ ॥ हां गा सर्पेंसी खेळों येईल । कीं व्याघ्रसंसर्ग सिद्धी जाईल । सांगे हाळाहाळ जिरेल । सेविलिया ॥ २०३ ॥ देखें खेळतां अग्नि लागला । मग तो न सांवरे जैसा उधवला । तैसा इंद्रिया लळा दिधला । भला नोहे ॥ २०४ ॥ एर्‍हवीं तरी अर्जुना । या शरीरा पराधीना । कां नाना भोगरचना । मेळवावी ॥ २०५ ॥ आपण सायासेंकरूनि बहुतें । सकळहि समृद्धिजातें । उदोअस्तु या देहातें । प्रतिपाळावे कां ॥ २०६ ॥ सर्वस्वें शिणोनि एथें । अर्जवावीं संपत्तिजातें । तेणें स्वधर्मु सांडुनी देहातें । पोखावें काई ॥ २०७ ॥ मग हें तंव पांचमेळावा । शेखीं अनुसरेल पंचत्वा । ते वेळीं केला कें गिंवसावा । शीणु आपुला ॥ २०८ ॥ म्हणूनि केवळ देहभरण । ते जाणें उघडी नागवण । यालागी एथ अंतःकरण । देयावें ना ॥ २०९ ॥ इंद्रियस्येंद्रियस्यार्थे रागद्वेषौ व्यवस्थितौ । तयोर्न वशमागच्छेत् तौ ह्यस्य परिपंथिनौ ॥ ३४ ॥ एर्‍हवीं इंद्रियाचियां अर्था - । सारिखा विषयो पोखितां । संतोषु कीर चित्ता । आपजेल ॥ २१० ॥ परी तो संवचोराचा संगु । जैसा नावेक स्वस्थु । जंव नगराचा प्रांतु । सांडिजेना ॥ २११ ॥ बापा विषाची मधुरता । झणे आवडी उपजे चित्ता । परी तो परिणाम विचारितां । प्राणु हरी ॥ २१२ ॥ देखें इंद्रियीं कामु असे । तो लावी सुखदुराशे । जैसा गळीं मीनु आमिषें । भुलविजे गा ॥ २१३ ॥ परी तयामाजि गळु आहे । जो प्राणातें घेऊनि जाये । तो जैसा ठाउवा नोहे । झांकलेपणें ॥ २१४ ॥ तैसें अभिलाषें येणें कीजेल । जरी विषयाची आशा कीजेल । तरी वरपडा होईजेल । क्रोधानळा ॥ २१५ ॥ जैसा कवळोनियां पारधी । घातेचिये संधी । आणि मृगातें बुद्धीं । साधावया ॥ २१६ ॥ एथ तैसीची परी आहे । म्हणूनि संगु हा तुज नोहे । पार्था दोन्ही कामक्रोध हे । घातुक जाणें ॥ २१७ ॥ म्हणऊनि हा आश्रयोचि न करावा । मनींही आठवो न धरावा । एकु निजवृत्तीचा वोलावा । नासों नेदीं ॥ २१८ ॥ श्रेयान् स्वधर्मो विगुणः परधर्मात् स्वनुष्ठितात् । स्वधर्मे निधनम् श्रेयः परधर्मो भयावहः ॥ ३५ ॥ अगा स्वधर्मु हा आपुला । जरि कां कठिणु जाहला । तरी हाचि अनुष्ठिला । भला देखें ॥ २१९ ॥ येरू आचारु जो परावा । तो देखतां कीर बरवा । परि आचरतेनि आचरावा । आपुलाचि ॥ २२० ॥ सांगे शूद्रघरीं आघवीं । पक्वाने आहाति बरवीं । तीं द्विजें केवीं सेवावीं । दुर्बळु जरी जाहला ॥ २२१ ॥ हें अनुचित कैसेनि कीजे । अप्राप्य केवीं इच्छिजे । अथवा इच्छिलेंही पाविजे । विचारीं पां ॥ २२२ ॥ तरी लोकांचीं धवळारें । देखोनियां मनोहरें । असतीं आपुलीं तणारें । मोडावीं केवीं ॥ २२३ ॥ हें असो वनिता आपुली । कुरुप जरी जाहली । तरी भोगितां तेचि भली । जियापरी ॥ २२४ ॥ तेवीं आवडे सांकडु । आचरता जरी दुवाडु । तरी स्वधर्मचि सुरवाडु । पारत्रिकीचा ॥ २२५ ॥ हां गा साकर आणि दूध । हें गौल्य कीर प्रसिद्ध । परी कृमीदोषीं विरुद्ध । घेपें केवीं ॥ २२६ ॥ ऐसेनिही जरी सेविजेल । तरी ते आळुकीची उरेल । जे तें परिणामीं पथ्य नव्हेल । धनुर्धरा ॥ २२७ ॥ म्हणोनि आणिकांसी जे विहीत । आणि आपणपेयां अनुचित । तें नाचरावे जरी हित । विचारिजे ॥ २२८ ॥ या स्वधर्मातें अनुष्ठितां । वेचु होईल जीविता । तोहि निका वर उभयतां । दिसतसे ॥ २२९ ॥ ऐसें समस्तसुरशिरोमणी । बोलिले जेथ श्रीशार्ङगपाणी । तेथ अर्जुन म्हणे विनवणी । असे देवा ॥ २३० ॥ हें जें तुम्हीं सांगितलें । तें सकळ कीर म्यां परिसलें । परि पुसेन कांही आपुले । अपेक्षित ॥ २३१ ॥ अर्जुन उवाच: अथ केन प्रयुकोऽयं पापं चरति पूरुषः । अनिच्छन्नपि वार्ष्णेय बलादिव नियोजितः ॥ ३६ ॥ तरी देवा हें ऐसें कैसें । जे ज्ञानियांचीही स्थितीही भ्रंशे । मार्ग सांडुनि अनारिसे । चालत देखों ॥ २३२ ॥ सर्वज्ञुही जे होती । हे उपायही जाणती । तेही परधर्में व्यभिचरति । कवणें गुणें ॥ २३३ ॥ बीजा आणि भुसा । अंधु निवाडु नेणे जैसा । नावेक देखणाही तैसा । बरळे कां पां ॥ २३४ ॥ जे असता संगु सांडिती । तेचि संसर्गु करिता न धाती । वनवासीही सेविती । जनपदातें ॥ २३५ ॥ आपण तरी लपती । सर्वस्वें पाप चुकविती । परी बलात्कारे सुइजती । तयाचिमाजी ॥ २३६ ॥ जयांची जीवें घेती विवसी । तेचि जडोनि ठाके जीवेंसीं । चुकविती ते गिंवसी । तयातेंचि ॥ २३७ ॥ ऐस बलात्कारु एकु दिसे । तो कवणाचा एथ आग्रहो असे । हें बोलावे हृषिकेशें । पार्थु म्हणे ॥ २३८ ॥ श्रीभगवानुवाच: काम एष क्रोध एष रजोगुणसमुद्भवः । महाशनो महापाप्मा विद्ध्येनमिह वैरिणम् ॥ ३७ ॥ तंव हृदयकमळारामु । जो योगियांचा निष्कामकामु । तो म्हणतसे पुरुषोत्तमु । सांगेन आइक ॥ २३९ ॥ तरी हे कम क्रोधु पाहीं । जयांते कृपेची साठवण नाहीं । हें कृतांताचां ठायीं । मानिजती ॥ २४० ॥ हे ज्ञाननिधीचे भुजंग । विषयदरांचे वाघ । भजनमार्गीचे मांग । मारक जे ॥ २४१ ॥ हे देहदुर्गीचे धोंड । इंद्रियग्रामीचे कोंड । यांचे व्यामोहादिक बंड । जगामाजि ॥ २४२ ॥ हे रजोगुण मानसाचे । समूळ आसुरियेचे । धायपण ययांचे । अविद्या केले ॥ २४३ ॥ हे रजाचे कीर जाहले । परी तमासी पढियंते भले । तेणें निजपद यां दिधले । प्रमादमोह ॥ २४४ ॥ हे मृत्यूचां नगरीं । मानिजति निकियापरी । जे जीविताचे वैरी । म्हणऊनियां ॥ २४५ ॥ जयांसि भुकेलियां आमिषा । हें विश्व न पुरेचि घांसा । कुळवाडी यांची आशा । चाळित असे ॥ २४६ ॥ कौतुकें कवळितां मुठीं । जिये चौदा भुवनें थेंकुटीं । तें भ्रांति तिये धाकुटी । वाल्हीदुल्ही ॥ २४७ ॥ जे लोकत्रयाचें भातुके । खेळताचि खाय कवतिकें । तिच्या दासीपणाचेनि बिकें । तृष्णा जिये ॥ २४८ ॥ हें असो मोहे मानिजे । यांते अहंकार घेपे दीजे । जेणे जग आपुलेनि भोजें । नाचवित असे ॥ २४९ ॥ जेणें सत्याचा भोकसा काढिला । मग अकृत्य तृणकुटा भरिला । तो दंभु रूढविला । जगीं इहीं ॥ २५० ॥ साध्वी शांती नागवली । मग माया मांगी शृंगारिली । तियेकरवी विटाळविली । साधुवृंदे ॥ २५१ ॥ इहीं विवेकाची त्राय फेडिली । वैराग्याची खाली काढिली । जितया मान मोडिली । उपशमाची ॥ २५२ ॥ इहीं संतोषवन खांडिले । धैर्यदुर्ग पाडिले । आनंदरोप सांडिले । उपडूनियां ॥ २५३ ॥ इहीं बोधाची रोपे लुंचिली । सुखाची लिपी पुसली । जिव्हारीं आगी सूदली । तापत्रयाची ॥ २५४ ॥ हे आंगा तव घडले । जीवींचि आथी जडले । परी नातुडती गिंवसले । ब्रह्मादिकां ॥ २५५ ॥ हें चैतन्याचे शेजारी । वसती ज्ञानाचां एका हारीं । म्हणोनि प्रवर्तले महामारी । सांवरती ना ॥ २५६ ॥ हें जळेंवीण बुडविती । आगीविण जाळिती । न बोलता कवळिती । प्राणियांते ॥ २५७ ॥ हे शस्त्रेविण साधिती । दोरेविण बांधिती । ज्ञानियासी तरी वधिती । पैज घेऊनि ॥ २५८ ॥ चिखलेंवीण रोविती । पाशिकेंवीण गोंविती । हे कवणाजोगे न होती । आंतौटेपणें ॥ २५९ ॥ धूमेनाऽव्रियते वन्हिर्यथादर्शो मलेन च । येथोल्बेनावृत्तो गर्भस्तथा तेनेदमावृतम् ॥ ३८ ॥ जैसी चंदनाची मुळी । गिंवसोनी घेपे व्याळीं । ना तरी उल्बाची खोळी । गर्भस्थासी ॥ २६० ॥ कां प्रभावीण भानु । धूमेंवीण हुताशनु । जैसा दर्पण मळहीनु । कहींच नसे ॥ २६१ ॥ तैसें इहीविण एकलें । आम्हीं ज्ञान नाही देखिलें । जैसें कोंडेनि पां गुंतलें । बीज निपजे ॥ २६२ ॥ आवृतं ज्ञानमेतेन ज्ञानिनो नित्यवैरिणा । कामरूपेण कौन्तेय दुष्पूरेणतलेन च ॥ ३९ ॥ तैसें ज्ञान तरी शुद्ध । परी इहीं असे प्ररुद्ध । म्हणोनि तें अगाध । होऊनि ठेलें ॥ २६३ ॥ आधी यांते जिणावें । मग तें ज्ञान पावावें । तंव पराभवो न संभवे । रागद्वेषां ॥ २६४ ॥ यांते साधावयालागी । जें बळ जाणिजे अंगी । तें इंधन जैसें आगी । सावावो होय ॥ २६५ ॥ इंद्रियाणि मनो बुद्धिरस्याधिष्ठानमुच्यते । एतैरविमोहयत्येष ज्ञानमावृत्य देहिनम् ॥ ४० ॥ तैसे उपाय कीजती जे जे । ते यांसीचि होती विरजे । म्हणोनि हटियांते जिणिजे । इहींचि जगीं ॥ २६६ ॥ ऐसियांही सांकडां बोला । एक उपायो आहे आहे भला । तो करितां जरी आंगवला । तरी सांगेन तुज ॥ २६७ ॥ तस्मात् त्वमिंद्रियाण्यादौ नियम्य भरतर्षभ । पाप्मानं प्रहि ह्येनं ज्ञान्विज्ञाननाशनम् ॥ ४१ ॥ यांचा पहिला कुरुठा इंद्रियें । एथूनि प्रवृत्ति कर्मातें वियें । आधी निर्दळूनि घालीं तियें । सर्वथैव ॥ २६८ ॥ इंद्रियाणि पराण्याहुरिंद्रियेभ्यः परं मनः । मनसस्तु परा बुद्धियोर् बुद्धेः परतस्तु सः ॥ ४२ ॥ मग मनाची धांव पारुषेल । आणि बुद्धीची सोडवण होईल । इतुकेनि थारा मोडेल । या पापियांचा ॥ २६९ ॥ एवं बुद्धे परं बुद्ध्वा संस्तभ्यात्मानमात्मना । जहि शत्रुं महाबाहो कामरूपं दुरासदम् ॥ ४३ ॥ हें अंतरीहूनि जरी फिटले । तरी निभ्रांत जाण निवटले । जैसें रश्मीवीण उरले । मृगजळ नाही ॥ २७० ॥ तैसे रागद्वेष जरी निमाले । तरी ब्रह्मीचें स्वराज्य आलें । मग तो भोगी सुख आपुलें । आपणचि ॥ २७१ ॥ जे गुरुशिष्यांची गोठी । पदपिंडाची गांठी । तेथ स्थिर राहोनि नुठीं । कवणे काळीं ॥ २७२ ॥ ऐसें सकळ सिद्धांचा रावो । देवी लक्ष्मीयेचा नाहो । राया ऐक देवदेवो । बोलता जाहला ॥ २७३ ॥ आतां पुनरपि तो अनंतु । आद्य एकी मातु । सांगेल तेथ पंडुसुतु । प्रश्नु करील ॥ २७४ ॥ तया बोलाचा हन पाडु । का रसवृत्तीचा निवाडु । येणें श्रोतयां होईल सुरवाडु । श्रवणसुखाचा ॥ २७५ ॥ ज्ञानदेवो म्हणे निवृत्तिचा । चांग उठावा करूनि उन्मेषाचा । मग संवादु श्रीहरिपार्थाचा । भोग बापा ॥ २७६ ॥ अध्याय तिसरा समाप्त 36 1122 2004-12-13T03:03:50Z 203.76.178.56 मनाचे श्लोक ॥ जय जय रघुवीर समर्थ ॥ श्री रामदासस्वामिंचे श्री मनाचे श्लोक गणाधीश जो ईश सर्वा गुणांचा । मुळारंभ आरंभ तो निर्गुणाचा ॥ नमूं शारदा मूळ चत्वार वाचा । गमू पंथ आनंत या राघवाचा ॥ १ ॥ मना सज्जना भक्तिपंथेची जावे । तरी श्रीहरी पाविजेतो स्वभावे ॥ जनीं निंद्य ते सर्व सोडूनी द्यावे । जनीं वंद्य ते सर्व भावे करावे ॥ २ ॥ प्रभाते मनीं राम चिंतीत जावा । पुढे वेखरी राम आधी वदावा ॥ सदाचार हा थोर सांडू नये तो । जनीं तोचि तो मानवी धन्य होतो ॥ ३ ॥ मना वासना दुष्ट कामा न ये रे । मना सर्वथा पापबुद्धी नको रे ॥ मना सर्वथा नीति सोडू नको हो । मना अंतरी सार वीचार राहो ॥ ४ ॥ मना पापसंकल्प सोडूनि द्यावा । मना सत्य संकल्प जीवी धरावा ॥ मना कल्पना ते नको वीषयांची । विकारे घडे हो जनीं सर्व ची ची ॥ ५ ॥ नको रे मना क्रोध हा खेदकारी । नको रे मना काम नाना विकारी ॥ नको रे मना सर्वदा अंगिकारू । नको रे मना मत्सरू दंभ भारू ॥ ६ ॥ मना श्रेष्ठ धारिष्ट जीवी धरावे । मना बोलणे नीच सोशीत जावे ॥ स्वये सर्वदा नम्र वाचे वदावे । मना सर्व लोकांसि रे नीववावे ॥ ७ ॥ देहे त्यागिता कीर्ति मागे उरावी । मना सज्जना हेचि क्रीया धरावी ॥ मना चंदनाचे परी त्वां झिजावे । परी अंतरी सज्जना नीववावे ॥ ८ ॥ नको रे मना द्रव्य ते पूढिलांचे । अति स्वार्थबुद्धी नुरे पाप सांचे ॥ घडे भोगणे पाप ते कर्म खोटे । न होता मनासारखे दुःख मोठे ॥ ९ ॥ सदा सर्वदा प्रीति रामी धरावी । सुखाची स्वये सांडि जीवी करावी ॥ देहेदुःख ते सूख मानीत जावे । विवेके सदा स्वस्वरूपी भरावे ॥ १० ॥ जनीं सर्वसूखी असा कोण आहे । विचारे मना तूचि शोधूनि पाहे ॥ मना त्वाचि रे पूर्वसंचीत केले त्यासारखे भोगणे प्राप्त झाले ॥ ११ ॥ मना मानसी दुःख आणू नको रे । मना सर्वथा शोक चिंता नको रे ॥ विवेके देहेबुद्धी सोडूनि द्यावी । विदेहीपणे मुक्ती भोगीत जावी ॥ १२ ॥ मना सांग पां राखणा काय जाले । अकस्मात ते राज्य सर्वै बुडाले ॥ म्हणोनी कुडी वासना सांडि वेगी । बळे लागला काळ हा पाठिलागी ॥ १३ ॥ जिवा कर्मयोगे जनीं जन्म जाला । परी शेवटी काळमूखी निमाला ॥ महाथोर ते मृत्युपंथेचि गेले । कितीएक ते जन्मले आणि मेले ॥ १४ ॥ मना पाहता सत्य हे मृत्युभूमी । जितां बोलती सर्वही जीव मी मी ॥ चिरंजीव हे सर्वही मानिताती । अकस्मात सांडूनिया सर्व जाती ॥ १५ ॥ मरे एक त्याचा दुजा शोक वाहे । अकस्मात तोही पुढे जात आहे ॥ पुरेना जनीं लोभ रे क्षोभ त्याते । म्हणोनी जनीं मागुता जन्म घेते ॥ १६ ॥ मनी मानवा व्यर्थ चिंता वहाते । अकस्मात होणार होऊन जाते ॥ घडे भोगणे सर्वही कर्मयोगे । मतीमंद ते खेद मानी वियोगे ॥ १७ ॥ मना राघवेवीण आशा नको रे । मना मानवाची नको कीर्ति तू रे ॥ जया वर्णिती वेद शास्त्रे पुराणे । तया वर्णिता सर्वही श्लाघ्यवाणे ॥ १८॥ मना सर्वथा सत्य सांडू नको रे । मना सर्वथा मिथ्य मांडू नको रे ॥ मना सत्य ते सत्य वाचे वदावे । मना मिथ्य ते मिथ्य सोडूनि द्यावे ॥ १९ ॥ बहू हिंपुटी होईजे मायपोटी । नको रे मना यातना तेचि मोठी ॥ निरोधे पचे कोंडिले गर्भवासी । अधोमूख रे दुःख त्या बाळकासी ॥ २० ॥ मना वासना चूकवी येरझारा । मना कामना सोडि रे द्रव्यदारा ॥ मना यातना थोर हे गर्भवासी । मना सज्जना भेटवी राघवासी ॥ २१ ॥ मना सज्जना हीत माझे करावे । रघूनायका दृढ चित्ती धरावे ॥ महाराज तो स्वामि वायुसुताचा । जना उद्धरी नाथ लोकत्रयाचा ॥ २२ ॥ न बाले मना राघवेवीण काही । मनी वाउगे बोलता सूख नाही ॥ घडीने घडी काळ आयुष्य नेतो । देहांती तुला कोण सोडू पहातो ॥ २३ ॥ रघूनायकावीण वाया शिणावे । जनासारिखे व्यर्थ का वोसणावे ॥ सदा सर्वदा नाम वाचे वसो दे । अहंता मनी पापिणी ते नसो दे ॥ २४ ॥ मना वीट मानू नको बोलण्याचा । पुढे मागुता राम जोडेल कैचा ॥ सुखाची घडी लोटता सूख आहे । पुढे सर्व जाईल काही न राहे ॥ २५ ॥ देहेरक्षणाकारणे यत्न केला । परी शेवटी काळ घेऊन गेला ॥ करी रे मना भक्ति या राघवाची । पुढे अंतरी सोडि चिंता भवाची ॥ २६ ॥ भवाच्या भये काय भीतोस लंडी । धरी रे मना धीर धाकासि सांडी ॥ रघूनायकासारिखा स्वामि शीरी । नुपेक्षी कदा कोपल्या दंडधारी ॥ २७ ॥ दिनानाथ हा राम कोदंडधारी । पुढे देखता काळ पोटी थरारी ॥ मना वाक्य नेमस्त हे सत्य मानी । नुपेक्षी कदा राम दासाभिमानी ॥ २८ ॥ पदी राघवाचे सदा ब्रीद गाजे । बळे भक्तरीपूशिरी कांबि वाजे ॥ पुरी वाहिली सर्व जेणें विमानी । नुपेक्षी कदा राम दासाभिमानी ॥ २९ ॥ समर्थाचिया सेवका वक्र पाहे । असा सर्व भूमंडळी कोण आहे ॥ जयाची लिला वर्णिती लोक तीन्ही । नुपेक्षी कदा राम दासाभिमानी ॥ ३० ॥ महासंकटी सोडिले देव जेणे । प्रतापे बळे आगळा सर्वगूणे ॥ जयाते स्मरे शैलजा शूलपाणी । नुपेक्षी कदा राम दासाभिमानी ॥ ३१ ॥ अहल्या शिळा राघवे मुक्त केली । पदी लागता दिव्य होऊनि गेली ॥ जया वर्णिता शीणली वेदवाणी । नुपेक्षी कदा राम दासाभिमानी ॥ ३२ ॥ वसे मेरुमांदार हे सृष्टिलीला । शशी सूर्य तारांगणे मेघमाला ॥ चिरंजीव केले जनीं दास दोन्ही । नुपेक्षी कदा राम दासाभिमानी ॥ ३३ ॥ उपेक्षी कदा रामरूपी असेना । जिवा मानवा निश्चयो तो वसेना ॥ शिरी भार वाहेन बोले पुराणी । नुपेक्षी कदा राम दासाभिमानी ॥ ३४ ॥ असे हो जया अंतरी भाव जैसा । वसे हो तया अंतरी देव तैसा ॥ अनन्यास रक्षीतसे चापपाणी । नुपेक्षी कदा राम दासाभिमानी ॥ ३५ ॥ सदा सर्वदा देव सन्नीध आहे । कृपाळूपणे अल्प धारिष्ट पाहे ॥ सुखानंद आनंद कैवल्यदानी । नुपेक्षी कदा राम दासाभिमानी ॥ ३६ ॥ सदा चक्रवाकासि मार्तंड जैसा । उडी घालितो संकटी स्वामि तैसा ॥ हरीभक्तिचा घाव गाजे निशाणी । नुपेक्षी कदा राम दासाभिमानी ॥ ३७ ॥ मना प्रार्थना तूजला एक आहे । रघूराज थक्कीत होऊनि पाहे ॥ अवज्ञा कदा हो यदर्थी न कीजे । मना सज्जना राघवी वस्ति कीजे ॥ ३८ ॥ जया वर्णिती वेद शास्त्रे पुराणे । जयाचेनि योगे समाधान बाणे ॥ तयालागि हे सर्व चांचल्य दीजे । मना सज्जना राघवी वस्ति कीजे ॥ ३९ ॥ मना पाविजे सर्वही सूख जेथे । अती आदरे ठेविजे लक्ष तेथे ॥ विविके कुडी कल्पना पालटीजे । मना सज्जना राघवी वस्ति कीजे ॥ ४० ॥ बहू हिंडता सौख्य होणार नाही । शिणावे परी नातुडे हीत काही ॥ विचारे बरे अंतरा बोधवीजे । मना सज्जना राघवी वस्ति कीजे ॥ ४१ ॥ बहुतांपरी हेचि आता धरावे । रघूनायका आपुलेसे करावे ॥ दिनानाथ हे तोडरी ब्रीद गाजे । मना सज्जना राघवी वस्ति कीजे ॥ ४२ ॥ मना सज्जना एक जीवी धरावे । जनीं आपुले हीत तुवां करावे ॥ रघूनायकावीण बोलो नको हो । सदा मानसी तो निजघ्यास राहो ॥ ४३ ॥ मना रे जनीं मौनमुद्रा धरावी । कथा आदरे राघवाची करावी ॥ नसे रामे ते धाम सोडूनि द्यावे । सुखालागि आरण्य सेवीत जावे ॥ ४४ ॥ जयाचेनि संगे समाधान भंगे । अहंता अकस्मात येउनि लागे ॥ तये संगतीची जनीं कोण गोडी । जिये संगतीने मती राम सोडी ॥ ४५ ॥ मना जे घडी राघवेवीण गेली । जनीं आपुली ते तुवा हानि केली ॥ रघूनायकावीण तो शीण आहे । जनीं दक्ष तो लक्ष लावूनि पाहे ॥ ४६ ॥ मनीं लोचनी श्रीहरी तोचि पाहे । जनीं जाणता मुक्त होऊनि राहे ॥ गुणी प्रीति राखे क्रमूं साधनाचा । जगी धन्य तो दास सर्वोत्तमाचा ॥ ४७ ॥ सदा देवकाजी झिजे देह ज्याचा । सदा रामनामे वदे सत्य साचा ॥ स्वधर्मेचि चाले सदा उत्तमाचा । जगी धन्य तो दास सर्वोत्तमाचा ॥ ४८ ॥ सदा बोलण्यासारिखे चालताहे । अनेकी सदा एक देवासि पाहे ॥ सगूणी भजे लेश नाही भ्रमाचा । जगी धन्य तो दास सर्वोत्तमाचा ॥ ४९ ॥ नसे अंतरी काम नानाविकारी । उदासीन जो तापसी ब्रह्मचारी ॥ निवाला मनीं लेश नाही तमाचा । जगी धन्य तो दास सर्वोत्तमाचा ॥ ५० ॥ मदे मत्सरे सांडिली स्वार्थबुद्धी । प्रपंचीक नाही जयाते उपाधी ॥ सदा बोलणे नम्र वाचा सुवाचा । जगी धन्य तो दास सर्वोत्तमाचा ॥ ५१ ॥ क्रमी वेळ जो तत्त्वचिंतानुवादे । न लिंपे कदा दंभ वादे विवादे ॥ करी सूखसंवाद जो ऊगमाचा । जगी धन्य तो दास सर्वोत्तमाचा ॥ ५२ ॥ सदा आर्जवी प्रीय जो सर्व लोकी । सदा सर्वदा सत्यवादी विवेकी ॥ न बोले कदा मिथ्य वाचा त्रिवाचा । जगी धन्य तो दास सर्वोत्तमाचा ॥ ५३ ॥ सदा सेवि आरण्य तारुण्यकाळी । मिळेना कदा कल्पनेचेनि मेळी ॥ चळेना मनी निश्चयो दृढ ज्याचा । जगी धन्य तो दास सर्वोत्तमाचा ॥ ५४ ॥ नसे मानसी नष्ट आशा दुराशा । वसे अंतरी प्रेमपाशा पिपाशा ॥ ऋणी देव हा भक्तिभावे जयाचा । जगी धन्य तो दास सर्वोत्तमाचा ॥ ५५ ॥ दिनाचा दयाळू मनाचा मवाळू । स्नेहाळू कृपाळू जनीं दासपाळू ॥ तया अंतरी क्रोध संताप कैचा । जगी धन्य तो दास सर्वोत्तमाचा ॥ ५६ ॥ जगी होइजे धन्य या रामनामे । क्रिया भक्ति ऊपासना नित्य नेमें ॥ उदासीनता तत्त्वता सार आहे । सदा सर्वदा मोकळी वृत्ति राहे ॥ ५७ ॥ नको वासना वीषयी वृत्तिरूपे । पदार्थी जडे कामना पूर्वपापे ॥ सदा राम निष्काम चिंतीत जावा । मना कल्पनालेश तोहि नसावा ॥ ५८ ॥ मना कल्पना कल्पिता कल्पकोटी । नव्हे रे नव्हे सर्वथा रामभेटी ॥ मनी कामना राम नही जयाला । अती आदरे प्रीति नाहि तयाला ॥ ५९ ॥ मना राम कल्पतरू कालधेनू । निधी सार चिंतामणी काय वानू ॥ जयाचेनि योगे घडे सर्व सत्ता । तया साम्यता कायसी कोण आता ॥ ६० ॥ उभा कल्पवृक्षातळू दुःख वाहे । तया अंतरी सर्वदा तेचि आहे ॥ जनीं सज्जनीं वाद हा वाढवा । पुढे मागता शोक जीवी धरावा ॥ ६१ ॥ निजध्यास तो सर्व तूटोनी गेला । बळे अंतरी शोक संताप ठेला ॥ सुखानंद आनंद भेदे बुडाला । मना निश्चयो सर्व खेदे उडाला ॥ ६२ ॥ घरी कामधेनू पुढे ताक मागे । हरीबोध सांडोनि वेवाद लागे ॥ करी सार चिंतामणी काचखंडे । तया मागता देत आहे उदंडे ॥ ६३ ॥ अती मूढ त्या दृढ बुद्धी असेना । अती काम त्या राम चित्ती वसेना ॥ अती लोभ त्या क्षोभ होईल जाणा । अती वीषयी सर्वदा दैन्यवाणा ॥ ६४ ॥ नको दैन्यवाणे जिणे भक्तिऊणे । अती मूर्ख त्या सर्वदा दुःख दूणे ॥ धरी रे मना आदरे प्रीति रामी । नको वासना हेमधामी विरामी ॥ ६५ ॥ नव्हे सार संसार हा घोर आहे । मना सज्जना सत्य शोधूनि पाहे ॥ जनीं वीष खाता पुढे सूख कैचे । करी रे मना ध्यान या राघवाचे ॥ ६६ ॥ घनश्याम हा राम लावण्यरूपी । महाधीर गंभीर पूर्णप्रतापी ॥ करी संकटी सेवकांचा कुडावा । प्रभाते मनी राम चिंतीत जावा ॥ ६७ ॥ बळे आगळा राम कोदंडधारी । महाकाळ विक्राळ तोही थरारी ॥ पुढे मानवा किंकरा कोण केवा । प्रभाते मनी राम चिंतीत जावा ॥ ६८ ॥ सुखानंदकारी निवारी भयाते । जनीं भक्तिभावे भजावे तयाते ॥ विवेके त्यजावा अनाचार हेवा । प्रभाते मनी राम चिंतीत जावा ॥ ६९ ॥ सदा रामनामे वदा पूर्णकामे । कदा बाधिजेना पदा नित्य नेमे ॥ मदालस्य हा सर्व सोडोनि द्यावा । प्रभाते मनी राम चिंतीत जावा ॥ ७० ॥ जयाचेनि नामे महादोष जाती । जयाचेनि नामे गती पाविजेती ॥ जयाचेनि नावे घडे पुण्यठेवा । प्रभाते मनी राम चिंतीत जावा ॥ ७१ ॥ न वेचे कदा ग्रंथची अर्थ काही । मुखे नाम उच्चारिता कष्ट नाही ॥ महाघोर संसारशत्रू जिणावा । प्रभाते मनी राम चिंतीत जावा ॥ ७२ ॥ देहेदंडणेचे महादुःख आहे । महादुःख ते नाम घेता न राहे ॥ सदाशीव चिंतीतसे देवदेवा । प्रभाते मनी राम चिंतीत जावा ॥ ७३ ॥ बहुतांपरी संकटे साधनांची । व्रते दान उद्यापने ती धनाची ॥ दिनाचा दयाळू मनी आठवावा । प्रभाते मनी राम चिंतीत जावा ॥ ७४ ॥ समस्तांमधे सार साचार आहे । कळेना तरी सर्व शोधूत पाहे ॥ जिवा असंशयो वाऊगा तो त्यजावा । प्रभाते मनी राम चिंतीत जावा ॥ ७५ ॥ नव्हे कर्म ता धर्म ना योग काही । नव्हे भोग ना त्याग ना सांग पाही ॥ म्हणे दास विश्वास नामी धरावा । प्रभाते मनी राम चिंतीत जावा ॥ ७६ ॥ करी काम निष्काम या राघवाचे । करी रूप स्वरूप सर्वां जिवांचे ॥ करी छंद निर्द्वंद्व हे गूण गाता । हरीकीर्तनी वृत्तिविश्वास होता ॥ ७७ ॥ अहो ज्या नरा रामविश्वास नाही । तया पामरा बाधिजे सर्व काही ॥ महाराज तो स्वामि कैवल्यदाता । वृथा वाहणे देहसंसारचिंता ॥ ७८ ॥ मना पावना भावना राघवाची । धरी अंतरी सोडि चिंता भवाची ॥ भवाची जिवा मानवा भूलि ठेली । नसे वस्तुची धारणा व्यर्थ गेली ॥ ७९ ॥ धरा श्रीवरा त्या हरा अंतराते । तरा दुस्तरा त्या परा सागराते ॥ सरा वीसरा त्या भरा दुर्भराते । करा नीकरा त्या खरा मत्सराते ॥ ८० ॥ मना मत्सरे नाम सांडू नको हो । अती आदरे हा निजध्यास राहो ॥ समस्तांमधे नाम हे सार आहे । दुजी तूळणा तूळिताही न साहे ॥ ८१ ॥ बहू नाम या रामनामी तुळेना । अभाग्या नरा पामरा हे कळेना ॥ विषा औषधा घेतले पार्वतीशे । जिवा मानवा किंकरा कोण पूसे ॥ ८२ ॥ जेणे जाळिला काम तो राम ध्यातो । उमेसी अती आदरे गूण गातो ॥ बहु ज्ञान वैराग्य सामर्थ्य जेथे । परी अंतरी नामविश्वास तेथे ॥ ८३ ॥ विठोने शिरी वाहिला देवराणा । तया अंतरी ध्यास रे त्यासि नेणा ॥ निवाला स्वये तापसी चंद्रमौळी । जिवा सोडवी राम हा अंतकाळी ॥ ८४ ॥ भजा राम विश्राम योगेश्वरांचा । जपू नेमिला नेम गौरीहराचा ॥ स्वये नीववी तापसी चंद्रमौळी । तुम्हां सोडवी राम हा अंतकाळी ॥ ८५ ॥ मुखी राम विश्राम तेथेचि आहे । सदानंद आनंद सेवोनि आहे ॥ तयावीण तो शीण संदेहकारी । निजधाम हे नाम शोकापहारी ॥ ८६ ॥ मुखी राम त्या काम बाधू शकेना । गुणे इष्ट धारिष्ट त्याचे चुकेना ॥ हरीभक्त तो शक्त कामास भारी । जगी धन्य तो मारुती ब्रह्मचारी ॥ ८६ ॥ बहू चांगले नाम या राघवाचे । अती साजिरे स्वल्प सोपे फुकाचे ॥ करी मूळ निर्मूळ घेता भवाचे । जिवा मानवा हेचि कैवल्य साचे ॥ ८८ ॥ जनीं भोजनीं नाम वाचे वदावे । अती आदरे गद्यघोषे म्हणावे ॥ हरीचिंतने अन्न सेवीत जावे । तरी श्रीहरी पाविजेतो स्वभावे ॥ ८९ ॥ न ये राम वाणी तया थोर हाणी । जनीं व्यर्थ प्राणी तया नाम कोणी ॥ हरीनाम हे वेदशास्त्री पुराणी । बहू आगळे बोलिली व्यासवाणी ॥ ९० ॥ नको वीट मानू रघूनायकाचा । अती आदरे बोलिजे राम वाचा ॥ न वेचे मुखी सापडे रे फुकाचा । करी घोष त्या जानकीवल्लभाचा ॥ ९१ ॥ अती आदरे सर्वही नामघोषे । गिरीकंदरी जाईजे दूरि दोषे ॥ हरी तिष्ठतू तोषला नामघोषे । निशेषे हरामानसी रामपीसे ॥ ९२ ॥ जगी पाहता देव हा अन्नदाता । तया लागली तत्त्वता सार चिंता ॥ तयाचे मुखी नाम घेता फुकाचे । मना सांग पा रे तुझे काय वेचे ॥ ९३ ॥ तिन्ही कोप जाळू शके कोप येता । निवाला हरू तो मुखे नाम घेता ॥ जपे आदरे पार्वती विश्वमाता । म्हणोनी म्हणा तेचि हे नाम आता ॥ ९४ ॥ अजामेळ पापी वदे पुत्रकामे । तया मुक्ति नारायणाचेनि नामे ॥ शुकाकारणे कुंटणी राम वाणी । मुखे बोलिता ख्याति जाली पुराणी ॥ ९५ ॥ महाभक्त प्रल्हाद हा दैत्यकूळी । जपे रामनामावळी नित्यकाळी ॥ पिता पापरूपी तया देखवेना । जनीं दैत्य तो नाम मूखे म्हणेना ॥ ९६ ॥ मुखी नाम नीही तया मुक्ति कैची । अहंतागुणे यातना ते फुकाची ॥ पुढे अंत येईल तो दैन्यवाणा । म्हणोनी म्हणा रे म्हणा देवराणा ॥ ९७ ॥ हरीनाम नेमस्त पाषाण तारी । बहू तारिले मानवी देहधारी ॥ तया रामनामी सदा जो विकल्पी । वदेना कदा जीव तो पापरूपी ॥ ९८ ॥ जगी धन्य वाराणसी पुण्यराशी । तयेमाजि आता गती पूर्वजांसी ॥ मुखे रामनामावळी नित्यकाळी । जिवा हीत सांगे सदा चंद्रमौळी ॥ ९९ ॥ यथासांग रे कर्म तेही घडेना । घडे धर्म ते पुण्यगाठी पडेना ॥ दया पाहता सर्व भूती असेना । फुकाचे मुखी नाम तेही वसेना ॥ १०० ॥ जया नावडे नाम त्या यम जाची । विकल्पे उठे तर्क त्या नर्क ची ची ॥ म्हणोनी अती आदरे नाम घ्यावे । मुखे बोलता दोष जाती स्वभावे ॥ १०१ ॥ अती लीनता सर्वभावे स्वभावे । जना सज्जनालागि संतोषवावे ॥ देहे कारणी सर्व लावीत जावे । सगूणी अती आदरेसी भजावे ॥ १०२ ॥ हरीकीर्तनी प्रीति रामी धरावी । देहेबुद्धि नीरूपणी वीसरावी ॥ परद्रव्य आणीक कांता परावी । यदर्थी मना सांडि जीवी करावी ॥ १०३ ॥ क्रियेवीण नानापरी बोलिजेते । परी चित्त दुश्चित्त ते लाजवीते ॥ मना कल्पना धीट सैराट धावे । तया मानवा देव कैसेनि पावे ॥ १०४ ॥ विवेके क्रिया आपुली पालटावी । अती आदरे शुद्ध क्रीया धरावी ॥ जनीं बोलण्यासारिखे चाल बापा । मना कल्पना सोडि संसारतापा ॥ १०५ ॥ बरी स्नानसंध्या करी एकनिष्ठा । विवेके मना आवरी स्थानभ्रष्टा ॥ दया सर्वभूती जया मानवाला । सदा प्रेमळू भक्तिभावे निवाला ॥ १०६ ॥ मना कोप आरोपणा ते नसावी । मना बुद्धि हे साधुसंगी वसावी ॥ मना नष्ट चांडाळ तो संग त्यागी । मना होइ रे मोक्षभागी विभागी ॥ १०७ ॥ मना सर्वदा सज्जनाचेनि योगे । क्रिया पालटे भक्तिभावार्थ लागे ॥ क्रियेवीण वाचाळता ते निवारी । तुटे वाद संवाद तो हीतकारी ॥ १०८ ॥ जनीं वादवेवाद सोडूनि द्यावा । जनीं वादसंवाद सूखे करावा ॥ जगी तोचि तो शोकसंतापहारी । तुटे वाद संवाद तो हीतकारी ॥ १०९ ॥ तुटे वाद संवाद त्याते म्हणावे । विवेके अहंभाव याते जिणावे ॥ अहंतागुणे वाद नाना विकारी । तुटे वाद संवाद तो हीतकारी ॥ ११० ॥ हिताकारणे बोलणे सत्य आहे । हिताकारणे सर्व शोधूनि पाहे ॥ हिताकारणे बंड पाखांड वारी । तुटे वाद संवाद तो हीतकारी ॥ १११ ॥ जनीं सांगता ऐकता जन्म गेला । परी वादवेवाद तैसाचि ठेला ॥ उठे संशयो वाद हा दंभधारी । तुटे वाद संवाद तो हीतकारी ॥ ११२ ॥ जनीं हीत पंडीत सांडीत गेले । अहंतागुणे ब्रह्मराक्षस जाले ॥ तयाहून व्युत्पन्न तो कोण आहे । मना सर्व जाणीव सांडूनि राहे ॥ ११३ ॥ फुकाचे मुखी बोलता काय वेचे । दिसंदीस अभ्यंतरी गर्व सांचे ॥ क्रियेवीण वाचाळता व्यर्थ आहे । विचारे तुझा तूचि शोधूनि पाहे ॥ ११४ ॥ तुटे वाद संवाद तेथे करावा । विवेके अहंभाव हा पालटावा ॥ जनीं बोलण्यासारखे आचरावे । क्रियापालटे भक्तिपंथेचि जावे ॥ ११५ ॥ बहू शापिता कष्टला अंबऋषी । तयाचे स्वये श्रीहरी जन्म सोशी ॥ दिला क्षीरसिंधु तया ऊपमानी । नुपेक्षी कदा देव भक्ताभिमानी ॥ ११६ ॥ धुरू लेंकरु बापुडे दैन्यवाणे । कृपा भाकिता दीघली भेटि जेणे ॥ चिरंजीव तारांगणी प्रेमखाणी । नुपेक्षी कदा देव भक्ताभिमानी ॥ ११७ ॥ गजेदू महासंकटी वास पाहे । तयाकारणे श्रीहरी धावताहे ॥ उडी घातली जाहला जीवदानी । नुपेक्षी कदा देव भक्ताभिमानी ॥ ११८ ॥ अजामेळ पापी तया अंत आला । कृपाळूपणे तो जनीं मुक्त केला ॥ अनाथासि आधार हा चक्रपाणी । नुपेक्षी कदा देव भक्ताभिमानी ॥ ११९ ॥ विधीकारणे जाहला मत्स्य वेगी । धरी कूर्मरूपे धरा पृष्ठभागी ॥ जना रक्षणाकारणे नीच योनी । नुपेक्षी कदा देव भक्ताभिमानी ॥ १२० ॥ महाभक्त प्रल्हाद हा कष्टवीला । म्हणोनि तयाकारणे सिंह जाला ॥ न ये ज्वाळ वीशाळ सन्नीध कोणी । नुपेक्षी कदा देव भक्ताभिमानी ॥ १२१ ॥ कृपा भाकिता जाहला वज्रपाणी । तया कारणे वामनू चक्रपाणी ॥ द्विजांकारणे भार्गवू चापपाणी । नुपेक्षी कदा देव भक्ताभिमानी ॥ १२२ ॥ अहल्येसतीलागी आरण्यपंथे । कुडावा पुढे देव बंदी तयाते ॥ बळे सोडिता घाव घाली निशाणी । नुपेक्षी कदा देव भक्ताभिमानी ॥ १२३ ॥ तये द्रौपदीकारणे लागवेगे । त्वरे धावतो सर्व सांडूनि मागे ॥ कळीलागि जाला असे बौद्ध मौनी । नुपेक्षी कदा देव भक्ताभिमानी ॥ १२४ ॥ अनाथां दिनींकारणे जन्मताहे । कलंकी पुढे देव होणार आहे ॥ तया वर्णिता शीणली वेदवाणी । नुपेक्षी कदा देव भक्ताभिमानी ॥ १२५ ॥ जनांकारणे देव लीलावतारी । बहुतांपरी आदरे वेषधारी ॥ तया नेणती ते जन पापरूपी । दुरात्मे महानष्ट चांडाळ पापी ॥ १२६ ॥ जगी धन्य तो राममूखे निवाला । कथा ऐकता सर्व तल्लीन जाला ॥ देहेभावना रामबोधे उडाली । मनोवासना रामरूपी बुडाली ॥ १२७ ॥ मना वासना वासुदेवी वसो दे । मना वासना कामसंगी नसो दे ॥ मना कल्पना वाउगी ते न कीजे । मना सज्जनीं वस्ति कीजे ॥ १२८ ॥ गतीकारणे संगती सज्जनाची । मती पालटे सूमती दुर्जनाची ॥ रतीनायिकेचा पती नष्ट आहे । म्हणोनी मनातीत होवोनी राहे ॥ १२९ ॥ मना अल्प संकल्प तोही नसावा । सदा सत्यसंकल्प चित्ती वसावा ॥ जनीं जल्प वीकल्प तोही त्यजावा । रमाकांत एकांतकाळी भजावा ॥ १३० ॥ भजावा जनीं पाहता राम एकू । करी बाण एकू मुखी शब्द एकू ॥ क्रिया पाहता उद्धरे सर्व लोकू । धरा जानकीनायकाचा विनेकू ॥ १३१ ॥ विचारूनि बोले विवंचूनि चाले । तयाचेनि संतप्त तेही निवाले ॥ बरे शोधल्यावीण बोलो नको हो । जनीं चालणे शुद्ध नेमस्त राहो ॥ १३२ ॥ हरीभक्त वीरक्त विज्ञान राशी । जेणे मानसी स्थापिले निश्चयासी ॥ तया दर्शने स्पर्शते पुण्य जोडे । तया भाषणे नष्ट संदेह मोडे ॥ १३३ ॥ नसे गर्व आंगी सदा वीतरागी । क्षमा शांति भोगी दयादक्ष योगी ॥ नसे लोभ ना क्षोभ ना दैन्यवाणा । इही लक्षणी जाणिजे योगिराणा ॥ १३४ ॥ धरी रे मना संगती सज्जनीची । जेणे वृत्ति हे पालटे दुर्जनाची ॥ बळे भाव सद्‍बुद्धि सन्मार्ग लागे । महाक्रूर तो काळ विक्राळ भंगे ॥ १३५ ॥ भये व्यापिले सर्व ब्रह्मांड आहे । भयातीत ते संत आनंत पाहे ॥ जया पाहता द्वैत काही दिसेना । भयो मानसी सर्वथाही असेना ॥ १३६ ॥ जिवा श्रेष्ठ ते स्पष्ट सांगोनि गेले । परी जीव अज्ञान तैसेचि ठेले ॥ देहेबुद्धिचे कर्म खोटे टळेना । जुने ठेवणे मीपणे आकळेना ॥ १३७ ॥ भ्रमे नाढळे वित्त ते गुप्त जाले । जिवा जन्मदारिद्र्य ठाकूनि आले ॥ देहेबुद्धिचा निश्चयो ज्या टळेना । जुने ठेवणे मीपणे आकळेना ॥ १३८ ॥ पुढे पाहता सर्वही कोंदलेसे । अभाग्यास हे दृश्य पाषाण भासे ॥ अभावे कदा पुण्य गाठी पडेना । जुने ठेवणे मीपणे आकळेना ॥ १३९ ॥ जयाचे तया चूकले प्राप्त नाही । गुणे गोविले जाहले दुःख देही ॥ गुणावेगळी वृत्ति तेही वळेना । जुने ठेवणे मीपणे आकळेना ॥ १४० ॥ 37 3009 2005-12-13T16:14:54Z 59.182.14.120 Added printing tips link [[गाथा १ ते ३००]] [[गाथा ३०१ ते ६००]] [[गाथा ६०१ ते ९००]] [[गाथा ९०१ ते १२००]] [[गाथा १२०१ ते १५००]] [[गाथा १५०१ ते १८००]] [[गाथा १८०१ ते २१००]] [[गाथा २१०१ ते २४००]] [[गाथा २४०१ ते २७००]] [[गाथा २७०१ ते ३०००]] [[गाथा ३००१ ते ३३००]] [[गाथा ३३०१ ते ३६००]] [[गाथा ३६०१ ते ३९००]] [[गाथा ३९०१ ते ४२००]] [[गाथा ४२०१ ते ४५८३]] [[गाथासूची ]] [[Printing Tips]] 38 3434 2006-05-14T14:54:38Z Yatin 28 बळिये भक्त जनार्दनीं ई तीर्थे वर्णूं प्रायश्चित्त कुत्र्यांनी कुतर्यांनी वृत्ति म्हूण ह्मू मगंलाचरण - अभंग 6 1 समचरणदृिष्ट विटेवरी साजिरी । तेथें माझी हरी वृित्त राहो ॥1॥ आणीक न लगे मायिक पदार्थ । तेथें माझें आर्त्त नको देवा ॥ध्रु.॥ ब्रह्मादिक पदें दुःखाची शिराणी । तेथें दुिश्चत झणी जडों देसी ॥2॥ तुका ह्मणे त्याचें कळलें आह्मां वर्म । जे जे कर्मधर्म नाशवंत॥3॥ 2 सुंदर तें ध्यान उभे विटेवरी । कर कटावरी ठेवूनियां ॥1॥ तुळसीचे हार गळां कासे पीतांबर । आवडे निरंतर तें चि रूप ॥ध्रु.॥ मकरकुंडलें तळपती श्रवणीं । कंठीं कौस्तुभमणि विराजित ॥2॥ तुका ह्मणे माझें हें चि सर्व सुख । पाहीन श्रीमुख आवडीनें ॥3॥ 3 सदा माझे डोळे जडो तुझे मूताअ । रखुमाईच्या पती सोयरिया ॥1॥ गोड तुझें रूप गोड तुझें नाम । देईं मज प्रेम सर्व काळ ॥ध्रु.॥ विठो माउलिये हा चि वर देईं । संचरोनि राहीं हृदयामाजी ॥2॥ तुका ह्मणे कांहीं न मागे आणीक । तुझे पायीं सुख सर्व आहे ॥3॥ 4 राजस सुकुमार मदनाचा पुतळा । रविशशिकळा लोपलिया ॥1॥ कस्तुरीमळवट चंदनाची उटी । रुळे माळ कंठीं वैजयंती ॥ध्रु.॥ मुगुट कुंडले श्रीमुख शोभलें । सुखाचें ओतलें सकळ ही ॥2॥ कासे सोनसळा पांघरे पाटोळा । घननीळ सांवळा बाइयानो ॥3॥ सकळ ही तुह्मी व्हा गे एकीसवा । तुका ह्मणे जीवा धीर नाहीं॥4॥ 5 कर कटावरी तुळसीच्या माळा । ऐसें रूप डोळां दावीं हरी ॥1॥ ठेविले चरण दोन्ही विटेवरी । ऐसें रूप हरी दावीं डोळां ॥ध्रु.॥ कटीं पीतांबर कास मिरवली । दाखवीं वहिली ऐसी मूर्ती ॥2॥ गरुडपारावरी उभा राहिलासी । आठवें मानसीं तें चि रूप ॥3॥ झुरोनी पांजरा होऊं पाहें आतां । येईं पंढरीनाथा भेटावया ॥4॥ तुका ह्मणे माझी पुरवावी आस । विनंती उदास करूं नये ॥5॥ 6 गरुडाचें वारिकें कासे पीतांबर । सांवळें मनोहर कैं देखेन ॥1॥ बरवया बरवंटा घनमेघ सांवळा । वैजयंतीमाळा गळां शोभे ॥ध्रु.॥ मुगुट माथां कोटि सूर्यांचा झळाळ । कौस्तुभ निर्मळ शोभे कंठीं ॥2॥ ओतींव श्रीमुख सुखाचें सकळ । वामांगीं वेल्हाळ रखुमादेवी ॥3॥ उद्धव अक्रूर उभे दोहींकडे । वणिऩती पवाडे सनकादिक ॥4॥ तुका ह्मणे नव्हे आणिकांसारिखा । तो चि माझा सखा पांडुरंग ॥5॥ ॥6॥ विराण्या - अभंग 25 7 वाळो जन मज ह्मणोत शिंदळी । परि हा वनमाळी न विसंबें ॥1॥ सांडूनि लौकिक जालियें उदास । नाहीं भय आस जीवित्वाची ॥2॥ नाइकें वचन बोलतां या लोकां । ह्मणे जालों तुका हरिरता ॥3॥ 8 आधिल्या भ्रतारें काम नव्हे पुरा । ह्मणोनि व्यभिचारा टेकलियें ॥1॥ रात्रंदिस मज पाहिजे जवळी । क्षण त्यानिराळी न गमे घडी ॥2॥ नाम गोष्टी माझी सोय सांडा आतां । रातलें अनंता तुका ह्मणे ॥3॥ 9 हाचि नेम आतां न फिरें माघारी । बैसलें शेजारीं गोविंदाचे ॥1॥ घररिघी जालें पट्टराणी बळें । वरिलें सांवळें परब्रह्म ॥2॥ बळियाचा अंगसंग जाला आतां । नाहीं भय चिंता तुका ह्मणे ॥3॥ 10 नाहीं काम माझें काज तुह्मांसवें । होतें गुप्त ठावें केलें आतां ॥1॥ व्यभिचार माझा पडिला ठाउका । न सर ती लोकांमाजी जालें ॥2॥ न धरावा लोभ कांहीं मजविशीं । जालें देवपिशी तुका ह्मणे॥3॥ 11 विसरले कुळ आपुला आचार । पती भावे दीर घर सोय ॥1॥ सांडिला लौकिक लाज भय चिंता । रातलें अनंता चित्त माझें ॥2॥ मज आतां कोणी आळवाल झणी । तुका ह्मणे कानीं बहिरी जालें ॥3॥ 12 न देखें न बोलें नाइकें आणीक । बैसला हा एक हरि चित्तीं ॥1॥ सासुरें माहेर मज नाहीं कोणी । एक केलें दोन्ही मिळोनियां॥2॥ आळ आला होता आह्मी भांडखोरी । तुका ह्मणे खरी केली मात ॥3॥ 13 दुजा ऐंसा कोण बळी आहे आतां । हरि या अनंता पासूनिया ॥1॥ बिळयाच्या आह्मी जालों बिळवंता । करूं सर्व सत्ता सर्वांवरी ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मी जिवाच्या उदारा । जालों प्रीतिकरा गोविंदासी ॥3॥ 14 क्षणभरी आह्मी सोसिलें वाईट । साधिलें अवीट निजसुख ॥1॥ सांडी मांडी मागें केल्या भरोवरी । अधिक चि परी दुःखाचिया ॥2॥ तुका ह्मणे येणें जाणें नाहीं आतां । राहिलों अनंताचिये पायीं ॥3॥ 15 आह्मां आह्मी आतां वडील धाकुटीं । नाहीं पाठीं पोटीं कोणी दुजें ॥1॥ फावला एकांत एकविध भाव । हरि आह्मांसवें सर्व भोगी ॥2॥ तुका ह्मणे अंगसंग एके ठायीं । असों जेथें नाहीं दुजें कोणी ॥3॥ 16 सर्व सुख आह्मी भोगूं सर्व काळ । तोडियेलें जाळ मोहपाश ॥1॥ याचसाठी सांडियेले भरतार । रातलों या परपुरुषाशीं ॥2॥ तुका ह्मणे आतां गर्भ नये धरूं । औषध जें करूं फळ नव्हे ॥3॥ 17 एका जिवें आतां जिणें जालें दोहीं । वेगळीक कांहीं नव्हे आतां ॥1॥ नारायणा आह्मां नाहीं वेगळीक । पुरविली हे भाक सांभािळली ॥2॥ तुका ह्मणे जालें सायासाचें फळ । सरली ते वेळ काळ दोन्ही ॥3॥ 18 हासों रुसों आतां वाढवूं आवडी । अंतरींची गोडी अवीट ते ॥1॥ सेवासुखें करूं विनोदवचन । आह्मी नारायण एकाएकीं ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मी जालों उदासीन । आपुल्या आधीन केला पति ॥3॥ 19 मजसवें आतां येऊं नका कोणी । सासुरवासिनी बाइयानो ॥1॥ न साहवे तुह्मां या जनाची कूट । बोलती वाइऩट ओखटें तें ॥2॥ तुका ह्मणे जालों उदास मोकळ्या । विचरों गोवळ्यासवें आह्मी ॥3॥ 20 शिकविलें तुह्मीं तें राहे तोंवरी । मज आणि हरी वियोग तों ॥1॥ प्रसंगीं या नाहीं देहाची भावना । तेथें या वचना कोण मानी ॥2॥ तुका ह्मणे चित्तीं बैसला अनंत । दिसों नेदी नित्य अनित्य तें ॥3॥ 21 सांगतों तें तुह्मीं अइकावें कानीं । आमुचे नाचणीं नाचूं नका ॥1॥ जोंवरी या तुह्मां मागिलांची आस । तोंवरी उदास होऊं नका ॥2॥ तुका ह्मणे काय वांयांविण धिंद । पति ना गोविंद दोन्ही नाहीं ॥3॥ 22 आजिवरी तुह्मां आह्मां नेणपण । कौतुकें खेळणें संग होता ॥1॥ आतां अनावर जालें अगुणाची । करूं नये तें चि करीं सुखें ॥2॥ तुका ह्मणे आतां बुडविलीं दोन्ही । कुळें एक मनीं नारायण ॥3॥ 23 सासुरियां वीट आला भरतारा । इकडे माहेरा स्वभावें चि ॥1॥ सांडवर कोणी न धरिती हातीं । प्रारब्धाची गति भोगूं आतां ॥2॥ न व्हावी ते जाली आमुची भंडाई । तुका ह्मणे काई लाजों आतां ॥3॥ 24 मरणाही आधीं राहिलों मरोनी । मग केलें मनीं होतें तैसें ॥1॥ आतां तुह्मी पाहा आमुचें नवल । नका वेचूं बोल वांयांविण ॥2॥ तुका ह्मणे तुह्मी भयाभीत नारी । कैसे संग सरी तुह्मां आह्मां ॥3॥ 25 परपुरुषाचें सुख भोगे तरी । उतरोनि करीं घ्यावें सीस ॥1॥ संवसारा आगी आपुलेनि हातें । लावूनि मागुतें पाहूं नये ॥2॥ तुका ह्मणे व्हावें तयापरी धीट । पतंग हा नीट दीपासोई ॥3॥ 26 अइकाल परी ऐसें नव्हे बाई । न संडा या सोई भ्रताराची ॥1॥ नव्हे आराणुक लौकिकापासून । आपुल्या आपण गोविलें तें ॥2॥ तुका ह्मणे मन कराल कठीण । त्या या निवडोन मजपाशीं ॥3॥ 27 आहांच वाहांच आंत वरी दोन्ही । न लगा गडणी आह्मां तैशा ॥1॥ भेऊं नये तेथें भेडसावूं कोणा । आवरूनि मना बंद द्यावा ॥2॥ तुका ह्मणे कांहीं अभ्यासावांचुनी । नव्हे हे करणी भलतीची ॥3॥ 28 बहुतांच्या आह्मी न मिळों मतासी । कोणी कैसी कैसी भावनेच्या ॥1॥ विचार करितां वांयां जाय काळ । लटिकें तें मूळ फजितीचें ॥2॥ तुका ह्मणे तुह्मी करा घटापटा । नका जाऊं वाटा आमुचिया ॥3॥ 29 त्याचें सुख नाहीं आलें अनुभवा । कठिण हें जिवा तोंचिवरी ॥1॥ मागिलांचे दुःख लागों नेदी अंगा । अंतर हें संगा नेदी पुढें ॥2॥ तुका ह्मणे सर्वविशीं हा संपन्न । जाणती महिमान श्रुति ऐसें ॥3॥ 30 न राहे रसना बोलतां आवडी । पायीं दिली बुडी माझ्या मनें ॥1॥ मानेल त्या तुह्मी अइका स्वभावें । मी तों माझ्याभावें अनुसरलें ॥2॥ तुका ह्मणे तुह्मीं फिरावें बहुतीं । माझी तों हे गती जाली आतां ॥3॥ 31 न बोलतां तुह्मां कळों न ये गुज । ह्मणउनी लाज सांडियेली ॥1॥ आतां तुह्मां पुढें जोडीतसें हात । नका कोणी अंत पाहों माझा ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मी बैसलों शेजारीं । करील तें हरी पाहों आतां ॥3॥ ॥25॥ 32 नये जरी तुज मधुर उत्तर । दिधला सुस्वर नाहीं देवें ॥1॥ नाहीं तयाविण भुकेला विठ्ठल । येइल तैसा बोल रामकृष्ण ॥ध्रु.॥ देवापाशीं मागें आवडीची भक्ति । विश्वासेंशीं प्रीति भावबळें ॥2॥ तुका ह्मणे मना सांगतों विचार । धरावा निर्धार दिसेंदिस ॥3॥ 33 सावध जालों सावध जालों । हरिच्या आलों जागरणा ॥1॥ तेथें वैष्णवांचे भार । जयजयकार गर्जतसे ॥ध्रु.॥ पळोनियां गेली झोप । होतें पाप आड तें ॥2॥ तुका ह्मणे त्या ठाया । ओल छाया कृपेची ॥3॥ 34 आपुलिया हिता जो असे जागता । धन्य माता पिता तयाचिया ॥1॥ कुळीं कन्यापुत्र होतीं जीं सात्त्विक । तयाचा हरिख वाटे देवा ॥ध्रु.॥ गीता भागवत करिती श्रवण । आणीक चिंतन विठोबाचें ॥2॥ तुका ह्मणे मज घडो त्याची सेवा । तरी माझ्या दैवा पार नाहीं ॥3॥ 35 अंतरींची घेतो गोडी । पाहे जोडी भावाची ॥1॥ देव सोयरा देव सोयरा । देव सोयरा दीनाचा ॥ध्रु.॥ आपुल्या वैभवें । शृंगारावें निर्मळ ॥2॥ तुका ह्मणे जेवी सवें । प्रेम द्यावें प्रीतीचें ॥3॥ 36 सुखें वोळंब दावी गोहा । माझें दुःख नेणा पाहा ॥1॥ आवडीचा मारिला वेडा । होय होय कैसा ह्मणे भिडा ॥ध्रु.॥ निपट मज न चले अन्न । पायली गहूं सांजा तीन ॥2॥ गेले वारीं तुह्मीं आणिली साकर । सातदी गेली साडेदहा शेर ॥3॥ अखंड मज पोटाची व्यथा । दुधभात साकर तूप पथ्या ॥4॥ दो पाहरा मज लहरी येती। शुद्ध नाहीं पडे सुपती ॥5॥ नीज नये घाली फुलें । जवळीं न साहती मुलें ॥6॥ अंगी चंदन लावितें भाळीं । सदा शूळ माझे कपाळीं ॥7॥ हाड गळोनि आलें मास । माझें दुःख तुह्मां नेणवे कैसें ॥8॥ तुका ह्मणे जिता गाढव केला । मेलियावरि नरका नेला ॥9॥ 37 पावलें पावलें तुझें आह्मां सर्व । दुजा नको भाव होऊं देऊं ॥1॥ जेथें तेथें तुझीं च पाउलें । त्रिभुवन संचलें विठ्ठला गा ॥ध्रु.॥ भेदाभेदमतें भ्रमाचे संवाद । आह्मां नको वाद त्यांशीं देऊं ॥2॥ तुका ह्मणे अणु तुजविण नाहीं । नभाहूनि पाहीं वाढ आहे ॥3॥ 38 वंदूं चरणरज सेवूं उष्टावळी । पूर्वकर्मा होळी करुनी सांडूं ॥1॥ अमुप हे गांठीं बांधूं भांडवल । अनाथा विठ्ठल आह्मां जोगा ॥ध्रु.॥ अवघे होती लाभ एका या चिंतनें । नामसंकीर्तनें गोविंदाच्या ॥2॥ जन्ममरणाच्या खुंटतील खेपा । होईल हा सोपा सिद्ध पंथ ॥3॥ गेले पुढें त्यांचा शोधीत मारग । चला जाऊं माग घेत आह्मी ॥4॥ तुका ह्मणे घालूं जीवपणा चिरा । जाऊं त्या माहेरा निजाचिया॥5॥ 39 जेविले ते संत मागें उष्टावळी । अवघ्या पत्रावळी करुनी झाडा ॥1॥ सोवळ्या ओंवळ्या राहिलों निराळा । पासूनि सकळां अवघ्यां दुरीं ॥ध्रु.॥ परें परतें मज न लागे सांगावें । हें तों देवें बरें शिकविलें ॥2॥ दुसऱ्यातें आह्मी नाहीं आतळत । जाणोनि संकेत उभा असे ॥3॥ येथें कोणीं कांहीं न धरावी शंका । मज चाड एका भोजनाची ॥4॥ लांचावला तुका मारितसे झड । पुरविलें कोड नारायणें ॥5॥ 40 देवाच्या प्रसादें करा रे भोजन । व्हाल कोण कोण अधिकारी ते ॥1॥ ब्रह्मादिकांसि हें दुर्लभ उिच्छष्ट । नका मानूं वीट ब्रह्मरसीं ॥ध्रु.॥ अवघियां पुरतें वोसंडलें पात्र । अधिकार सर्वत्र आहे येथें ॥2॥ इच्छादानी येथें वळला समर्थ । अवघें चि आर्त पुरवितो ॥3॥ सरे येथें ऐसें नाहीं कदाकाळीं । पुढती वाटे कवळीं घ्यावें ऐसें ॥4॥ तुका ह्मणे पाक लक्षुमीच्या हातें । कामारीसांगातें निरुपम॥5॥ 41 अवगुणांचे हातीं । आहे अवघी फजीती ॥1॥ नाहीं पात्रासवें चाड । प्रमाण तें फिकें गोड ॥ध्रु.॥ विष तांब्या वाटी । भरली लावूं नये होटीं ॥2॥ तुका ह्मणे भाव । शुद्ध बरा सोंग वाव ॥3॥ 42 हरीच्या जागरणा । जातां कां रे नये मना ॥1॥ कोठें पाहासील तुटी । आयुष्य वेचे फुकासाटीं ॥2॥ ज्यांची तुज गुंती । ते तों मोकलिती अंतीं ॥2॥ तुका ह्मणे बरा । लाभ काय तो विचारा ॥3॥ 43 धर्माची तूं मूर्ती । पाप पुण्य तुझे हातीं ॥1॥ मज सोडवीं दातारा । कर्मापासूनि दुस्तरा ॥ध्रु.॥ करिसी अंगीकार । तरी काय माझा भार ॥2॥ जिवींच्या जीवना । तुका ह्मणे नारायणा ॥3॥ 44 ब्रह्मादिक जया लाभासि ठेंगणे । बळिये आह्मी भले शरणागत ॥1॥ कामनेच्या त्यागें भजनाचा लाभ । जाला पद्मनाभ सेवाॠणी ॥ध्रु.॥ कामधेनूचिया क्षीरा पार नाहीं । इच्छेचिये वाही वरुषावे ॥2॥ बैसलिये ठायीं लागलें भरतें । त्रिपुटीवरतें भेदी ऐसें ॥3॥ हरि नाहीं आह्मां विष्णुदासां जगीं । नारायण अंगीं विसावला ॥4॥ तुका ह्मणे बहु लाटे हें भोजन । नाहीं रिता कोण राहत राहों ॥5॥ 45 दुजें खंडे तरी । उरला तो अवघा हरि ॥ आपणाबाहेरी। न लगे ठाव धुंडावा ॥1॥ इतुलें जाणावया जाणा । कोंडें तरी मनें मना ॥ पारधीच्या खुणा । जाणतें चि साधावे ॥ध्रु.॥ देह आधीं काय खरा । देहसंबंधपसारा ॥ बुजगावणें चोरा । रक्षणसें भासतें ॥2॥ तुका करी जागा । नको चाचपूं वाउगा ॥ आहेसि तूं आगा। अंगीं डोळे उघडी ॥3॥ 46 विष्णुमय जग वैष्णवांचा धर्म । भेदाभेदभ्रम अमंगळ ॥1॥ अइका जी तुह्मी भक्त भागवत । कराल तें हित सत्य करा ॥ध्रु.॥ कोणा ही जिवाचा न घडो मत्सर । वर्म सर्वेश्वरपूजनाचें ॥2॥ तुका ह्मणे एका देहाचे अवयव । सुख दुःख जीव भोग पावे ॥3॥ 47 आह्मी जरी आस । जालों टाकोनि उदास ॥1॥ आतां कोण भय धरी । पुढें मरणाचें हरी ॥ध्रु.॥ भलते ठायीं पडों । देह तुरंगीं हा चढो ॥2॥ तुमचें तुह्मांपासीं । आह्मी आहों जैसीं तैसीं ॥3॥ गेले मानामान । सुखदुःखाचें खंडन ॥4॥ तुका ह्मणे चित्तीं। नाहीं वागवीत खंती ॥5॥ 48 निंदी कोणी मारी । वंदी कोणी पूजा करी ॥1॥ मज हें ही नाहीं तें ही नाहीं । वेगळा दोहीं पासुनी ॥ध्रु.॥ देहभोग भोगें घडे। जें जें जोडे तें बरें ॥2॥ अवघें पावे नारायणीं । जनार्दनीं तुक्याचें ॥3॥ 49 जन विजन जालें आह्मां । विठ्ठलनामा प्रमाणें ॥1॥ पाहें तिकडे बापमाय । विठ्ठल आहे रखुमाई ॥ध्रु.॥ वन पट्टण एकभाव। अवघा ठाव सरता जाला ॥2॥ आठव नाहीं सुखदुःखा । नाचे तुका कौतुकें ॥3॥ 50 हिरा ठेवितां ऐरणीं । वांचे मारितां जो घणीं ॥1॥ तोचि मोल पावे खरा । करणीचा होय चुरा ॥ध्रु.॥ मोहरा होय तोचि अंगें। सूत न जळे ज्याचे संगें ॥2॥ तुका ह्मणे तोचि संत । सोसी जगाचे आघात ॥3॥ 51 आलिंगनें घडे । मोक्ष सायुज्यता जोडे ॥1॥ ऐसा संताचा महिमा । जाली बोलायाची सीमा ॥ध्रु.॥ तीर्थे पर्वकाळ । अवघीं पायांपें सकळ ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । त्यांची केली पावे सेवा ॥3॥ 52 माझिया मीपणा । जाला यावरी उगाणा ॥1॥ भोगी त्यागी पांडुरंग । त्यानें वसविलें अंग ॥ध्रु.॥ टािळलें निमित्त । फार थोडें घात हित ॥2॥ यावें कामावरी । तुका ह्मणे नाहीं उरी ॥3॥ 53 सकळ चिंतामणी शरीर । जरी जाय अहंकार आशा समूळ ॥ निंदा हिंसा नाहीं कपट देहबुिद्ध । निर्मळ स्फटिक जैसा ॥1॥ मोक्षाचें तीर्थ न लगे वाराणसी । येती तयापासीं अवघीं जनें॥ तीर्थांसी तीर्थ जाला तो चि एक । मोक्ष तेणें दर्शनें ॥ध्रु.॥ मन शुद्ध तया काय करिसी माळा । मंडित सकळा भूषणांसी ॥ हरिच्या गुणें गर्जताती सदा । आनंद तया मानसीं ॥2॥ तन मन धन दिलें पुरुषोत्तमा । आशा नाहीं कवणाची ॥ तुका ह्मणे तो परिसाहूनि आगळा । काय महिमा वर्णूं त्याची ॥3॥ 54 आहे तें सकळ कृष्णा चि अर्पण । न कळतां मन दुजें भावी ॥1॥ ह्मणउनी पाठी लागतील भूतें । येती गवसीत पांचजणें ॥ध्रु.॥ ज्याचे त्या वंचलें आठव न होतां । दंड या निमित्ताकारणें हा ॥2॥ तुका ह्मणे काळें चेंपियेला गळा । मी मी वेळोवेळा करीतसे ॥3॥ 55 महारासि सिवे । कोपे ब्राह्मण तो नव्हे ॥1॥ तया प्रायश्चित्त कांहीं । देहत्याग करितां नाहीं ॥ध्रु.॥ नातळे चांडाळ । त्याचा अंतरीं विटाळ ॥2॥ ज्याचा संग चित्तीं । तुका ह्मणे तो त्या याती ॥3॥ 56 तेलनीशीं रुसला वेडा । रागें कोरडें खातो भिडा ॥1॥ आपुलें हित आपण पाही । संकोच तो न धरी कांहीं ॥ध्रु.॥ नावडे लोकां टाकिला गोहो । बोडिले डोकें सांडिला मोहो ॥2॥ शेजारणीच्या गेली रागें ।कुत†यांनी घर भरिलें मागें ॥3॥ पिसारागें भाजिलें घर । नागविलें तें नेणे फार ॥4॥ तुका ह्मणे वांच्या रागें । फेडिलें सावलें देखिलें जगें ॥5॥ 57 मज दास करी त्यांचा । संतदासांच्या दासांचा ॥1॥ मग होत कल्पवरी । सुखें गर्भवास हरी ॥ध्रु.॥ नीचवृत्तिकाम । परी मुखीं तुझें नाम ॥2॥ तुका ह्मणे सेवे । माझे संकल्प वेचावे ॥3॥ 58 सदा तळमळ । चित्ताचिये हळहळ ॥1॥ त्याचें दर्शन न व्हावें । शव असतां तो जिवे ॥ध्रु.॥ कुशब्दाची घाणी । अमंगळविली वाणी ॥2॥ नेणे शब्द पर । तुका ह्मणे परउपकार ॥3॥ 59 जया नाहीं नेम एकादशीव्रत । जाणावें तें प्रेत शव लोकीं ॥1॥ त्याचें वय नित्य काळ लेखीताहे । रागें दात खाय कराकरा ॥ध्रु.॥ जयाचिये द्वारीं तुळसीवृंदावन । नाहीं तें स्मशान गृह जाणां ॥2॥ जये कुळीं नाहीं एक ही वैष्णव । त्याचा बुडे भवनदीतापा ॥3॥ विठोबाचें नाम नुच्चारी जें तोंड । प्रत्यक्ष तें कुंड रजकाचें ॥4॥ तुका ह्मणे त्याचे काष्ठ हातपाय । कीर्तना नव जाय हरीचिया ॥5॥ 60 आह्मी सदैव सुडके । जवळीं येतां चोर धाके ॥ जाऊं पुडी भिकें । कुतरीं घर राखती ॥1॥ नांदणूक ऐसी सांगा । नाहीं तरी वांयां भागा ॥ थोरपण अंगा । तरी ऐसें आणावें ॥ध्रु.॥ अक्षय साचार । केलें सायासांनी घर ॥ एरंडसिंवार । दुजा भार न साहती ॥2॥ धन कण घरोघरीं । पोट भरे भिकेवरी ॥ जतन तीं करी । कोणगुरें वासरें ॥3॥ जाली सकळ नििंश्चती । भांडवल शेण माती । झळझळीत भिंती । वृंदावनें तुळसीचीं ॥4॥ तुका ह्मणे देवा । अवघा निरविला हेवा ॥ कुटुंबाची सेवा । तो चि करी आमुच्या ॥5॥ 61 पराविया नारी माउलीसमान । मानिलिया धन काय वेचे ॥1॥ न करितां परनिंदा द्रव्य अभिलाष । काय तुमचें यास वेचे सांगा ॥ध्रु.॥ बैसलिये ठायी ह्मणतां रामराम । काय होय श्रम ऐसें सांगा ॥2॥ संताचे वचनीं मानितां विश्वास । काय तुमचें यास वेचे सांगा ॥3॥ खरें बोलतां कोण लागती सायास । काय वेचे यास ऐसें सांगा ॥4॥ तुका ह्मणे देव जोडे याचसाटीं । आणीक ते आटी न लगे कांहीं ॥5॥ 62 शुद्धबीजा पोटीं । फळें रसाळ गोमटीं ॥1॥ मुखीं अमृताची वाणी । देह वेचावा कारणीं ॥ध्रु.॥ सर्वांगीं निर्मळ । चित्त जैसें गंगाजळ ॥2॥ तुका ह्मणे जाती । ताप दर्शनें विश्रांती ॥3॥ 63 चित्त समाधानें । तरी विष वाटे सोनें ॥1॥ बहु खोटा अतिशय । जाणां भले सांगों काय ॥ध्रु.॥ मनाच्या तळमळें । चंदनें ही अंग पोळे ॥2॥ तुका ह्मणे दुजा । उपचार पीडा पूजा ॥3॥ 64 परिमळ ह्मूण चोळूं नये फूल । खाऊं नये मूल आवडतें ॥1॥ मोतियाचें पाणी चाखूं नये स्वाद । यंत्र भेदुनि नाद पाहूं नये ॥2॥ कर्मफळ ह्मणुनी इच्छूं नये काम । तुका ह्मणे वर्म दावूं लोकां ॥3॥ 65 माया तें चि ब्रह्म ब्रह्म तेंचि माया । अंग आणि छाया तया परी ॥1॥ तोडितां न तुटे सारितां निराळी । लोटांगणांतळीं हारपते ॥ध्रु.॥ दुजें नाहीं तेथें बळ कोणासाठीं । आणिक ते आटी विचाराची ॥2॥ तुका ह्मणे उंच वाढे उंचपणें । ठेंगणीं लवणें जैसीं तैसीं ॥3॥ 66 दुर्जनासि करी साहे । तो ही दंड हे लाहे ॥1॥ शिंदळीच्या कुंटणी वाटा । संग खोटा खोट्याचा ॥ध्रु.॥ येर येरा कांचणी भेटे। आगी उठे तेथूनी ॥2॥ तुका ह्मणे कापूं नाकें । पुढें आणिकें शिकविती ॥3॥ 67 वृत्ति भूमि राज्य द्रव्य उपाजिऩती । जाणा त्या निश्चितीं देव नाहीं ॥1॥ भाडेकरी वाहे पाठीवरी भार । अंतरींचें सार लाभ नाहीं ॥ध्रु.॥ देवपूजेवरी ठेवूनियां मन । पाषाणा पाषाण पूजी लोभें ॥2॥ तुका ह्मणे फळ चिंतिती आदरें । लाघव हे चार शिंदळीचे ॥3॥ 68 पवित्र सोंवळीं । एक तीं च भूमंडळीं ॥1॥ ज्यांचा आवडता देव । अखंडित प्रेमभाव ॥ध्रु.॥ तीं च भाग्यवंतें । सरतीं पुरतीं धनवित्तें ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । त्यांची केल्या पावे सेवा ॥3॥ 69 आशाबद्ध जन । काय जाणे नारायण ॥1॥ करी इंद्रियांची सेवा । पाहे आवडीचा हेवा ॥ध्रु.॥ भ्रमलें चावळे । तैसें उचित न कळे ॥2॥ तुका ह्मणे विषें । अन्न नाशियलें जैसें ॥3॥ 70 ढेकरें जेवण दिसे साचें । नाहीं तरि काचें कुंथाकुंथी ॥1॥ हे ही बोल ते ही बोल । कोरडे फोल रुचीविण ॥ध्रु.॥ गव्हांचिया होती परी । फके वरी खाऊं नये ॥2॥ तुकां ह्मणे असे हातींचें कांकण । तयासी दर्पण विल्हाळक ॥3॥ 71 करावी ते पूजा मनें चि उत्तम । लौकिकाचें काम काय असे ॥1॥ कळावें तयासि कळे अंतरींचें । कारण तें साचें साचा अंगीं ॥ध्रु.॥ अतिशया अंतीं लाभ किंवा घात । फळ देतें चित्त बीजा ऐसें ॥2॥ तुका ह्मणे जेणें राहे समाधान । ऐसें तें भजन पार पावी ॥3॥ 72 एकादशीव्रत सोमवार न करिती । कोण त्यांची गति होइल नेणों ॥1॥ काय करूं बहु वाटे तळमळ । आंधळीं सकळ बहिर्मुख ॥ध्रु.॥ हरिहरां नाहीं बोटभरी वाती । कोण त्यांची गति होईल नेणों ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं नारायणीं प्रीति । कोण त्यांची गति होइल नेणों ॥3॥ 73 नव्हे आराणूक संवसारा हातीं । सर्वकाळ चित्तीं हा चि धंदा ॥1॥ देवधर्म सांदीं पडिला सकळ । विषयीं गोंधळ गाजतसे ॥ध्रु. ॥ रात्रि दीस न पुरे कुटुंबाचें समाधान । दुर्लभ दर्शन ईश्वराचें ॥2॥ तुका ह्मणे आत्महत्या रे घातकी । थोर होते चुकी नारायणीं ॥3॥ 74 स्मशान ते भूमि प्रेतरूप जन । सेवाभक्तिहीन ग्रामवासी ॥1॥ भरतील पोट श्वानाचिया परी । विस्त दिली घरीं यमदूतां ॥ध्रु.॥ अपूज्य लिंग तेथें अतित न घे थारा । ऐसी वस्ती चोरां कंटकांची ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं ठावी स्थिति मती । यमाची निश्चिती कुळवाडी ॥3॥ 75 आहाकटा त्याचे करिती पितर । वंशीं दुराचार पुत्र जाला ॥1॥ गळे चि ना गर्भ नव्हे चि कां वांज । माता त्याची लाजलावा पापी ॥ध्रु. ॥ परपीडें परद्वारीं सावधान । सादर चि मन अभाग्याचें ॥2॥ न मिळतां निंदा चाहडी उपवास । संग्रहाचे दोष सकळ ही ॥3॥ परउपकार पुण्य त्या वावडें । विषाचें तें कीडें दुग्धीं मरे ॥4॥ तुका ह्मणे विटाळाची च तो मूर्ति । दया क्षमा शांति नातळे त्या ॥5॥ 76 श्वान शीघ्रकोपी । आपणा घातकर पापी ॥1॥ नाहीं भीड आणि धीर । उपदेश न जिरे क्षीर ॥ध्रु. ॥ माणसांसि भुंके । विजातीनें द्यावे थुंके ॥2॥ तुका ह्मणे चित्त । मळिण करा तें फजित ॥3॥ 77 देखोनि हरखली अंड । पुत्र जाला ह्मणे रांड ॥ तंव तो जाला भांड । चाहाड चोर शिंदळ ॥1॥ जाय तिकडे पीडी लोकां। जोडी भांडवल थुंका ॥ थोर जाला चुका । वर कां नाहीं घातली ॥ध्रु.॥ भूमि कांपे त्याच्या भारें । कुंभपाकाचीं शरीरें ॥निष्ठ‍उत्तरें। पापदृष्टी मळिणचित्त ॥2॥ दुराचारी तो चांडाळ । पाप सांगातें विटाळ । तुका ह्मणे खळ । ह्मणोनियां निषिद्ध तो ॥3॥ 78 नेणें गाणें कंठ नाहीं हा सुस्वर । घालूं तुज भार पांडुरंगा ॥1॥ नेणें राग वेळ काळ घात मात । तुझे पायीं चित्त ठेवीं देवा ॥2॥ तुका ह्मणे मज चाड नाहीं जना । तुज नारायणा वांचूनिया॥3॥ 79 माझी पाठ करा कवी । उट लावी दारोदार ॥1॥ तंव तया पारखी सिव । लाजे ठाव सांडितां ॥ध्रु. ॥ उष्टावळी करूनि जमा । कुंथुनि प्रेमा आणितसे ॥2॥ तुका ह्मणे बाहेरमुदी । आहा च गोविंदीं न सरती ॥3॥ 80 उपाधीच्या नांवें घेतला सिंतोडा । नेदूं आतां पीडा आतळों ते ॥1॥ काशासाठीं हात भरूनि धुवावे । चालतिया गोवे मारगासि ॥ध्रु. ॥ काय नाहीं देवें करूनि ठेविलें । असें तें आपुलें ते ते ठायीं ॥2॥ तुका ह्मणे जेव्हां गेला अहंकार । तेव्हां आपपर बोळविले ॥3॥ 81 योगाचें तें भाग्य क्षमा । आधीं दमा इंद्रियें ॥1॥ अवघीं भाग्यें येती घरा । देव सोयरा जालिया ॥ध्रु. ॥ मिरासीचें ह्मूण सेत। नाहीं देत पीक उगें ॥2॥ तुका ह्मणे उचित जाणां । उगीं सिणा काशाला ॥3॥ 82 न ये नेत्रां जळ । नाहीं अंतरीं कळवळ ॥1॥ तों हे चावटीचे बोल । जन रंजवणें फोल ॥ध्रु. ॥ न फळे उत्तर । नाहीं स्वामी जों सादर ॥2॥ तुका ह्मणे भेटी । जंव नाहीं दृष्टादृष्टी ॥3॥ 83 बाईल सवासिण आई । आपण पितरांचे ठायीं ॥1॥ थोर वेच जाला नष्टा । अवघ्या अपसव्य चेष्टा ॥ध्रु. ॥ विषयांचे चरवणीं । केली आयुष्याची गाळणी ॥2॥ तुका ह्मणे लंडा । नाहीं दया देव धोंडा ॥3॥ 84 दानें कांपे हात । नाव तेविशीं मात ॥1॥ कथी चावटीचे बोल । हिंग क्षीरीं मिथ्या फोल ॥ध्रु.॥ न वजती पाप । तीर्था ह्मणे वेचूं काय ॥2॥ तुका ह्मणे मनीं नाहीं । न ये आकारातें कांहीं ॥3॥ 85 वळितें जें गाई । त्यासि फार लागे काई ॥1॥ निवे भावाच्या उत्तरीं । भलते एके धणी वरी ॥ध्रु.॥ न लगती प्रकार । कांहीं मानाचा आदर ॥2॥ सांडी थोरपणा । तुका ह्मणे सवें दीना ॥3॥ 86 मैत्र केले महा बळी । कामा न येती अंतकाळीं ॥1॥ आधीं घे रे रामनाम । सामा भरीं हा उत्तम ॥ध्रु.॥ नाहीं तरी यम । दांत खातो करकरा ॥2॥ धन मेळविलें कोडी । काळ घेतल्या न सोडी ॥3॥ कामा न ये हा परिवार । सैन्य लोक बहु फार ॥4॥ तंववरि मिरविसी बळ । जंव आला नाहीं काळ ॥5॥ तुका ह्मणे बापा । चुकवीं चौ†याशींच्या खेपा ॥6॥ 87 कानडीनें केला म†हाटा भ्रतार । एकाचें उत्तर एका न ये ॥1॥ तैसें मज नको करूं कमळापति । देई या संगति सज्जनांची ॥ध्रु.॥ तिनें पाचारिलें इल बा ह्मणोन । येरु पळे आण जाली आतां ॥2॥ तुका ह्मणे येर येरा जें विच्छिन्न । तेथें वाढे सीण सुखा पोटीं ॥3॥ 88 सुख पाहतां जवापाडें । दुःख पर्वता एवढें ॥1॥ धरीं धरीं आठवण । मानीं संताचें वचन ॥ध्रु.॥ नेलें रात्रीनें तें अर्धें । बाळपण जराव्याधें ॥2॥ तुका ह्मणे पुढा । घाणा जुंती जसी मूढा ॥3॥ 89 बोलायाचा त्यासीं । नको संबंध मानसीं ॥1॥ जया घडली संतनिंदा । तुज विसरूनि गोविंदा ॥ध्रु.॥ जळो त्याचें तोंड। नको दृष्टीपुढें भांड ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । तया दुरी मज ठेवा ॥3॥ 90 तीळ जाळिले तांदुळ । काम क्रोधे तैसे चि खळ ॥1॥ कां रे सिणलासी वाउगा । न भजतां पांडुरंगा ॥ध्रु.॥ मानदंभासाठीं। केली अक्षरांची आटी ॥2॥ तप करूनि तीर्थाटन । वाढविला अभिमान ॥3॥ वांटिलें तें धन । केली अहंता जतन ॥4॥ तुका ह्मणे चुकलें वर्म । केला अवघा चि अधर्म ॥5॥ 91 संवसारतापें तापलों मी देवा । करितां या सेवा कुटुंबाची ॥1॥ ह्मणऊनी तुझे आठविले पाय । ये वो माझे माय पांडुरंगे ॥ध्रु.॥ बहुतां जन्मींचा जालों भारवाही । सुटिजे हें नाहीं वर्म ठावें ॥2॥ वेढियेलों चोरीं अंतर्बाह्यात्कारीं । कणव न करी कोणी माझी ॥3॥ बहु पांगविलों बहु नागविलों । बहु दिवस जालों कासाविस ॥4॥ तुका ह्मणे आतां धांव घाली वेगीं । ब्रीद तुझें जगीं दीननाथा ॥5॥ 92 भक्तॠणी देव बोलती पुराणें । निर्धार वचनें साच करीं ॥1॥ मागें काय जाणों अइकिली वार्त्ता । कबिर सातें जातां घडिया वांटी ॥ध्रु.॥ माघारिया धन आणिलें घरासि । न घे केला त्यासि त्याग तेणें ॥2॥ नामदेवाचिया घरासि आणिलें । तेणें लुटविलें द्विजां हातीं ॥3॥ प्रत्यक्षासि काय द्यावें हें प्रमाण । व्यंकोबाचें ॠण फेडियेलें ॥4॥ बीज दळोनियां केली आराधना । लागे नारायणा पेरणें तें ॥5॥ तुका ह्मणे नाहीं जयासि निर्धार । नाडला साचार तो चि एक ॥6॥ 93 भोगें घडे त्याग । त्यागें अंगा येती भोग ॥1॥ ऐसें उफराटें वर्म । धर्मा अंगीं च अधर्म ॥ध्रु.॥ देव अंतरे तें पाप । खोटे उगवा संकल्प ॥2॥ तुका ह्मणे भीड खोटी । लाभ विचारावा पोटीं ॥3॥ 94 भोरप्यानें सोंग पालटिलें वरी । ध्यान धरी मत्स्या जैसें ॥1॥ टिळे माळा मैंद मुद्रा लावी अंगीं । देखों नेदि जगीं फांसे जैसे ॥ध्रु.॥ ढीवर या मत्स्या चारा घाली जैसा । भीतरील फांसा कळों नेदी ॥2॥ खाटिक हा स्नेहवादें पशु पाळी । कापावया नळी तया साठीं ॥3॥ तुका ह्मणे तैसा भला मी लोकांत । परी तूं कृपावंत पांडुरंगा ॥4॥ 95 गेली वीरसरी । मग त्यासि रांड मारी ॥1॥ मग नये तैसी सत्ता । गेली मागील आणितां ॥ध्रु.॥ भंगलिया चित्ता । न ये काशानें सांदितां ॥2॥ तुका ह्मणे धीर । भंगलिया पाठीं कीर ॥3॥ 96 युक्ताहार न लगे आणिक साधनें । अल्प नारायणें दाखविलें ॥1॥ कलियुगामाजी करावें कीर्तन । तेणें नारायण देइल भेटी ॥ध्रु.॥ न लगे हा लौकिक सांडावा वेव्हार । घ्यावें वनांतर भस्म दंड ॥2॥ तुका ह्मणे मज आणि उपाव । दिसती ते वाव नामाविण ॥3॥ 97 कंठीं कृष्णमणी । नाहीं अशुभ ते वाणी ॥1॥ हो का नर अथवा नारी । रांड तयें नावें खरी ॥ध्रु.॥ नाहीं हातीं दान । शूरपणाचें कांकण ॥2॥ वाळियेली संतीं । केली बोडोनि फजिती ॥3॥ तुका ह्मणे ताळा । नाहीं त्याची अवकळा ॥4॥ 98 माया ब्रह्म ऐसें ह्मणती धर्मठक । आपणासरिसे लोक नागविले ॥1॥ विषयीं लंपट शिकवी कुविद्या । मनामागें नांद्या होऊनि फिरे ॥ध्रु.॥ करुनी खातां पाक जिरे सुरण राई । करितां अतित्याई दुःख पावे ॥2॥ औषध द्यावया चाळविलें बाळा । दावूनियां गुळा दृष्टीपुढें ॥3॥ तरावया आधीं शोधा वेदवाणी । वांजट बोलणीं वारा त्यांचीं ॥4॥ तुका ह्मणे जयां पिंडाचें पाळण। न घडे नारायणभेट तयां ॥5॥ 99 मृगजळ दिसे साचपणा ऐसें । खोटियाचें पिसें ऊर फोडी ॥1॥ जाणोन कां करा आपुलाले घात । विचारा रे हित लवलाहीं ॥ध्रु.॥ संचित सांगातीं बोळवणें सवें । आचरलें द्यावें फळ तेणें ॥2॥ तुका ह्मणे शेखी श्मशान तोंवरी । संबंध गोवरी अंगीं सवें ॥3॥ 100 गौळीयाची ताकपिरें । कोण पोरें चांगलीं ॥1॥ येवढा त्यांचा छंद देवा । काय सेवा भक्ती ते ॥ध्रु.॥ काय उपास पडिले होते । कण्याभोंवते विदुराच्या ॥2॥ तुका ह्मणे कुब्जा दासी । रूपरासी हीनकळा ॥3॥ 101 आतां तरी पुढें हा चि उपदेश । नका करूं नाश आयुष्याचा ॥1॥ सकळांच्या पायां माझें दंडवत । आपुलालें चित्त शुद्ध करा ॥ध्रु.॥ हित तें करावे देवाचें चिंतन । करूनियां मन एकविध ॥2॥ तुका ह्मणे लाभ होय तो व्यापार । करा काय फार शिकवावें ॥3॥ 102 भHाविण देवा । कैंचें रूप घडे सेवा ॥1॥ शोभविलें येर येरां । सोनें एके ठायीं हिरा ॥ध्रु.॥ देवाविण भHा । कोण देता निष्कामता ॥2॥ तुका ह्मणे बाळ । माता जैसें स्नेहजाळ ॥3॥ 103 विश्वाचा जनिता । ह्मणे यशोदेसि माता ॥1॥ ऐसा भHांचा अंकित । लागे तैसी लावी प्रीत ॥ध्रु.॥ निष्काम निराळा। गोपी लावियेल्या चाळा ॥2॥ तुका ह्मणे आलें । रूपा अव्यH चांगलें ॥3॥ 104 काय दिनकरा । केला कोंबडएानें खरा ॥1॥ कां हो ऐसा संत ठेवा । भार माझे माथां देवा ॥ध्रु.॥ आडविलें दासीं । तरि कां मरती उपवासी ॥2॥ तुका ह्मणे हातीं । कळा सकळ अनंतीं ॥3॥ 105 जेवितां ही घरी । नाक हागतिया परी ॥1॥ ऐसियाचा करी चाळा । आपुली च अवकळा ॥ध्रु.॥ सांडावें मांडावें । काय ऐसें नाहीं ठावें ॥2॥ तुका ह्मणे करी । ताका दुधा एक सरी ॥3॥ 106 हो का पुत्र पत्नी बंधु । त्यांचा तोडावा संबंधु ॥1॥ कळों आलें खटएाळसें । शिवों नये लिंपों दोषें ॥ध्रु.॥ फोडावें मडकें। मेलें लेखीं घायें एकें ॥2॥ तुका ह्मणे त्यागें । विण चुकीजेना भोगें ॥3॥ 107 व्याल्याविण करी शोभनतांतडी । चार ते गधडी करीतसे ॥1॥ कासया पाल्हाळ आणिकांचे देखी । सांगतां नव्हे सुखी साखरेसि ॥ध्रु.॥ कुंथाच्या ढेकरें न देवेल पुष्टी । रूप दावी कष्टी मिळण वरी ॥2॥ तुका ह्मणे अरे वाचाळ हो ऐका । अनुभवेंविण नका वाव घेऊं ॥3॥ 108 जेणें घडे नारायणीं अंतराय । होत बाप माय वर्जावीं तीं ॥1॥ येर िप्रया पुत्र धना कोण लेखा । करिती तीं दुःखा पात्र शत्रु ॥ध्रु.॥ प्रल्हादें जनक बिभीषणें बंधु । राज्य माता निंदु भरतें केली ॥2॥ तुका ह्मणे सर्व धर्म हरिचे पाय । आणीक उपाय दुःखमूळ ॥3॥ 109 मान अपमान गोवे । अवघे गुंडूनी ठेवावे ॥1॥ हें चि देवाचें दर्शन । सदा राहे समाधान ॥ध्रु.॥ शांतीची वसती । तेथें खुंटे काळगती ॥2॥ आली ऊर्मी साहे । तुका ह्मणे थोडें आहे ॥3॥ 110 थोडें आहे थोडें आहे । चित्त साहे जालिया ॥1॥ हर्षामर्ष नाहीं अंगीं । पांडुरंगीं सरलें तें ॥ध्रु.॥ अवघ्या साधनांचें सार। न लगे फार शोधावें ॥2॥ तुका ह्मणे लटिकें पाहें । सांडीं देह अभिमान ॥3॥ 111 आतां उघडीं डोळे । जरी अद्यापि न कळे ॥ तरी मातेचिये खोळे । दगड आला पोटासि ॥1॥ मनुष्यदेहा ऐसा निध। साधिली ते साधे सिद्ध ॥ करूनि प्रबोध । संत पार उतरले ॥ध्रु.॥ नाव चंद्रभागे तीरीं । उभी पुंडलीकाचे द्वारीं ॥ कट धरूनियां करीं । उभाउभी पालवी ॥2॥ तुका ह्मणे फुकासाठीं । पायीं घातली या मिठी ॥ होतो उठाउठी । लवकरी च उतार ॥3॥ 112 न करीं संग राहें रे निश्चळ । लागों नेदीं मळ ममतेचा ॥1॥ या नांवें अद्वैत खरें ब्रह्मYाान । अनुभवावांचून बडबड ते ॥ध्रु.॥ इंिद्रयांचा जय वासनेचा क्षय । संकल्पा ही न ये वरी मन ॥2॥ तुका ह्मणे न ये जाणीव अंतरा । अंतरीं या थारा आनंदाचा ॥3॥ 113 पंढरीचा महिमा । देतां आणीक उपमा ॥1॥ ऐसा ठाव नाहीं कोठें । देव उभाउभी भेटे ॥ध्रु.॥ आहेति सकळ । तीथॉ काळें देती फळ ॥2॥ तुका ह्मणे पेठ । भूमिवरी हे वैकुंठ ॥3॥ 114 तिथाअ धोंडा पाणी । देव रोकडा सज्जनीं ॥1॥ मिळालिया संतसंग । समपिऩतां भलें अंग ॥ध्रु.॥ तीथाअ भाव फळे । येथें आनाड तें वळे ॥2॥ तुका ह्मणे पाप । गेलें गेल्या कळे ताप ॥3॥ 115 घेऊनियां चक्र गदा । हा चि धंदा करी तो ॥1॥ भHा राखेे पायापासीं । दुर्जनासी संहारी ॥ध्रु.॥ अव्यH तें आकारलें। रूपा आलें गुणवंत ॥2॥ तुका ह्मणे पुरवी इच्छा । जया तैसा विठ्ठल ॥3॥ 116 देखोनि पुराणिकांची दाढी । रडे काुंफ्दे नाक ओढी ॥1॥ प्रेम खरें दिसे जना । भिन्न अंतरीं भावना ॥ध्रु.॥ आवरितां नावरे । खुर आठवी नेवरे ॥2॥ बोलों नयें मुखावाटां । ह्मणे होतां ब्यांचा तोटा ॥3॥ दोन्ही सिंगें चारी पाय । खुणा दावी ह्मणे होय ॥4॥ मना आणितां बोकड । मेला त्याची चरफड ॥5॥ होता भाव पोटीं। मुखा आलासे शेवटीं ॥6॥ तुका ह्मणे कुडें । कळों येतें तें रोकडें ॥7॥ 117 दुर्जनाची गंधी विष्ठेचिया परी । देखोनियां दुरी व्हावें तया ॥1॥ अइका हो तुह्मी मात हे सज्जन । करूं संघष्टन नये बोलों ॥ध्रु.॥ दुर्जनाचे अंगीं अखंड विटाळ । वाणी रजस्वला स्रवे तैशी ॥2॥ दुर्जनाचें भय धरावें त्यापरी । पिसाळलेवरी धांवे श्वान ॥3॥ दुर्जनाचा भला नव्हे अंगसंग । बोलिलासे त्याग देशाचा त्या ॥4॥ तुका ह्मणे किती सांगावें पृथक । अंग कुंभीपाक दुर्जनाचें ॥5॥ 118 अतिवादी नव्हे शुद्ध या बीजाचा । ओळखा जातीचा अंत्यज तो ॥1॥ वेद श्रुति नाहीं ग्रंथ ज्या प्रमाण । श्रेष्ठाचें वचन न मानी जो ॥ध्रु.॥ तुका ह्मणे मद्यपानाचें मिष्टान्न । तैसा तो दुर्जन शिवों नये ॥2॥ 119 शब्दा नाहीं धीर । ज्याची बुिद्ध नाहीं िस्थर ॥1॥ त्याचें न व्हावे दर्शन । खळा पंगती भोजन ॥ध्रु.॥ संतास जो निंदी। अधम लोभासाठीं वंदी ॥2॥ तुका ह्मणे पोटीं । भाव अणीक जया होटीं ॥3॥ 120 चोरें चोरातें करावा उपदेश । आपुला अभ्यास असेल तो ॥1॥ शिंदळीच्या मागें वेचितां पाउलें । होइऩल आपुलें तिच्या ऐसें ॥ध्रु.॥ तुका ह्मणे भितो पुढिलिया दत्ता । ह्मणऊनि चिंता उपजली ॥2॥ 121 मांडवाच्या दारा । पुढें आणिला ह्मातारा ॥1॥ ह्मणे नवरी आणा रांड । जाळा नव†याचें तोंड ॥ध्रु.॥ समय न कळे । काय उपयोगीं ये वेळे ॥2॥ तुका ह्मणे खरा । येथूनिया दूर करा ॥3॥ 122 कांहीं नित्यनेमाविण । अन्न खाय तो श्वान ॥ वांयां मनुष्यपण । भार वाहे तो वृषभ ॥1॥ त्याचा होय भूमी भार । नेणे यातीचा आचार ॥ जाला दावेदार । भोगवी अघोर पितरांसि ॥ध्रु.॥ अखंड अशुभ वाणी । खरें न बोले स्वप्नीं ॥ पापी तयाहुनी । आणीक नाहीं दुसरा ॥2॥ पोट पोसी एकला । भूतीं दया नाहीं ज्याला ॥ पाठीं लागे आल्या । अतिताचे दाराशीं ॥3॥ कांहीं संतांचे पूजन । न घडे तीर्थांचें भ्रमण ॥ यमाचा आंदण । सीण थोर पावेल ॥4॥ तुका ह्मणे त्यांनीं । मनुष्यपणा केली हानी । देवा विसरूनी । गेलीं ह्मणतां मी माझें ॥5॥ 123 कन्या गो करी कथेचा विकरा । चांडाळ तो खरा तया नांवें ॥1॥ गुण अवगुण हे दोन्ही प्रमाण । यातिशीं कारण नाहीं देवा ॥2॥ आशाबद्ध नये करूं तें करिती । तुका ह्मणे जाती नरकामधीं ॥3॥ 124 हरिहरां भेद । नाहीं करूं नये वाद ॥1॥ एक एकाचे हृदयीं । गोडी साखरेच्या ठायीं ॥ध्रु.॥ भेदकासी नाड । एक वेलांटी च आड ॥2॥ उजवें वामांग । तुका ह्मणे एक चि अंग ॥3॥ 125 वक्त्या आधीं मान । गंध अक्षता पूजन । श्रोता यति जाला जाण । तरी त्या नाहीं उचित ॥1॥ शीर सर्वांगा प्रमाण । यथाविधि कर चरण । धर्माचें पाळण । सकळीं सत्य करावें ॥ध्रु.॥ पट्ट पुत्र सांभाळी । पिता त्याची आYाा पाळी । प्रमाण सकळीं । ते मर्यादा करावी ॥2॥ वरासनीं पाषाण । तो न मानावा सामान्य । येर उपकरणें । सोनियाचीं परी तीं नीच ॥3॥ सोनियाचा पैंजण । मुगुटमणि केला हीण । जयाचें कारण । तया ठायीं अळंकार ॥4॥ सेवका स्वामीसाठीं मान । त्याचें नाम त्याचें धन । तुका ह्मणे जाण। तुह्मी संत तदथाअ ॥5॥ 126 घरीं रांडा पोरें मरती उपवासीं । सांगे लोकांपासीं थोरपण ॥1॥ नेऊनियां घरा दाखवावें काय । काळतोंडा जाय चुकावूनि ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मी जाणों त्या प्रमाण । ठकावे हे जन तैसे नहों ॥3॥ जोहार - अभंग 3 127 मायबाप जोहार । सारा साधावया आलों वेसकर ॥1॥ मागील पुढील करा झाडा । नाहीं तरी खोडा घालिती जी ॥ध्रु.॥ फांकुं नका रुजू जालिया वांचून । सांगा जी कोण घरीं तीं धण्या ॥2॥ आजि मायबाप करा तडामोडी । उद्यां कोणी घडी राहेना हो ॥3॥ तुका ह्मणे कांहीं न चले ते बोली । अखरते सालीं झाडा घेती ॥4॥ 128 येऊं द्या जी कांहीं वेसकरास । आंतून बाहेर वोजेचा घास ॥1॥ जों यावें तों हात चि रिता नाहीं । कधीं तरीं कांहीं द्यावें घ्यावें ॥2॥ तुका ह्मणे उद्यां लावीन ह्मनेरा । जे हे दारोदारांभोंवतीं फिरा ॥3॥ 129 देती घेती परज गेली । घर खालीं करूनियां ॥1॥ धांवणियाचे न पडे हातीं । खादली राती काळोखी ॥ध्रु.॥ वघियांचे अवघें नेलें । काहीं ठेविलें नाहीं मागें ॥2॥ सोंग संपादुनि दाविला भाव । गेला आधीं माव वरि होती ॥3॥ घराकडे पाहूं नये सें चि जालें । अमानत केलें दिवाणांत ॥4॥ आतां तुका कोणा न लगे चि हातीं । जाली ते नििश्चती बोलों नये ॥5॥ ॥3॥ 130 शुकसनकादिकीं उभारिला बाहो । परििक्षतीला हो दिसां सातां ॥1॥ उठाउठी करी स्मरणाचा धांवा । धरवत देवा नाहीं धीर ॥ध्रु.॥ त्वरा जाली गरुड टाकियेला मागें । द्रौपदीच्या लागें नारायणें ॥2॥ तुका ह्मणे करी बहु च तांतडी । प्रेमाची आवडी लोभ फार ॥3॥ 131 बोललों तें कांहीं तुमचिया हिता । वचन नेणतां क्षमा कीजे ॥1॥ वाट दावी तया न लगे रुसावें । अतित्याइऩ जीवें नाश पावे ॥ध्रु.॥ निंब दिला रोग तुटाया अंतरीं । पोभािळतां वरि आंत चरे ॥2॥ तुका ह्मणे हित देखण्यासि कळे । पडती आंधळे कूपा माजी ॥3॥ 132 माकडें मुठीं धरिलें फुटाणे । गुंतले ते नेणे हात तेथें ॥1॥ काय तो तयाचा लेखावा अन्याय । हित नेणे काय आपुलें तें ॥ध्रु.॥ शुकें निळकेशीं गोवियेले पाय । विसरोनि जाय पक्ष दोन्ही ॥2॥ तुका ह्मणे एक ऐसे पशुजीव । न चले उपाव कांहीं तेथें ॥3॥ 133 हरि तूं निष्ठ‍ निर्गुण । नाहीं माया बहु कठिण । नव्हे तें करिसी आन । कवणें नाहीं केलें तें ॥1॥ घेऊनि हरिश्चंद्राचें वैभव । राज्य घोडे भाग्य सर्व । पुत्र पत्नी जीव । डोंबाघरीं वोपविलीं ॥ध्रु.॥ नळा दमयंतीचा योग । बिघडिला त्यांचा संग । ऐसें जाणे जग । पुराणें ही बोलती ॥2॥ राजा शिबी चक्रवर्ती । कृपाळु दया भूतीं । तुळविलें अंतीं । तुळें मास तयाचें ॥3॥ कर्ण भिडता समरंगणीं । बाणीं व्यापियेला रणीं । मागसी पाडोनी । तेथें दांत तयाचे ॥4॥ बळी सर्वस्वें उदार । जेणें उभारिला कर । करूनि काहार । तो पाताळीं घातला ॥5॥ िश्रयाळाच्या घरीं । धरणें मांडिलें मुरारी । मारविलें करीं । त्याचें बाळ त्याहातीं ॥6॥ तुज भावें जे भजती । त्यांच्या संसारा हे गति । ठाव नाहीं पुढती। तुका ह्मणे करिसी तें ॥7॥ 134 चाल केलासी मोकळा । बोल विठ्ठल वेळोवेळां ॥1॥ तुज पापचि नाहीं ऐसें । नाम घेतां जवळीं वसे ॥ध्रु.॥ पंच पातकांच्या कोडी । नामें जळतां न लगे घडी ॥2॥ केलीं मागें नको राहों । तुज जमान आह्मी आहों ॥3॥ करीं तुज जीं करवती । आणिक नामें घेऊं किती ॥4॥ तुका ह्मणे काळा । रीग नाहीं निघती ज्वाळा ॥5॥ 135 बाळ बापा ह्मणे काका । तरी तो कां निपराध ॥1॥ जैसा तैसा भाव गोड । पुरवी कोड विठ्ठल ॥ध्रु.॥ साकरेसि ह्मणतां धोंडा । तरी कां तोंडा न रुचे ॥2॥ तुका ह्मणे आरुष बोल । नव्हे फोल आहाच ॥3॥ 136 चित्तीं नाहीं तें जवळीं असोनि काय । वत्स सांडी माय तेणें न्यायें ॥1॥ प्रीतीचा तो वायु गोड लागे मात । जरी जाय चित्त मिळोनियां ॥2॥ तुका ह्मणे अवघें फिकें भावाविण । मीठ नाहीं अन्न तेणें न्यायें ॥3॥ 137 काय कशी करिती गंगा । भीतरिं चांगा नाहीं तो ॥1॥ अधणीं कुचर बाहेर तैसा । नये रसा पाकासि ॥ध्रु.॥ काय टिळे करिती माळा । भाव खळा नाहीं त्या ॥2॥ तुका ह्मणे प्रेमें विण । बोले भुंके अवघा शीण ॥3॥ 138 शिंदळा साल्याचा नाहीं हा विश्वास । बाइऩल तो त्यास न विसंभे ॥1॥ दुष्ट बुिद्ध चोरी करी निरंतर । तो ह्मणे इतर लोक तैसे ॥2॥ तुका ह्मणे जया चित्तीं जे वासना । तयाची भावना तयापरी ॥3॥ काला चेंडुफळी - अभंग 100 139 झेला रे झेला वरचेवर झेला । हातिचें गमावी तो पाठीं साहे टोला ॥1॥ त्रिगुणाचा चेंडू हातें झुगारी निराळा । वरिलिया मुखें मन लावी तेथें डोळा ॥ध्रु.॥ आगळा होऊनि धरी वरिचिया वरी। चपळ तो जिंके गांढएा ठके येरझारीं ॥2॥ हातीं सांपडलें उभें बैसों नेदी कोणी । सोरीमागें सोरी घेती ओणवें करूनि ॥3॥ डाइप पडिलिया सोसी दुःखाचे डोंगर । पाठीवरी भार भोंवता ही उभा फेर ॥4॥ तुका ह्मणे सुख पाहे तयाचें आगळें । जिंकी तो हरवी कोणी एका तरी काळें ॥5॥ 140 अझुनि कां थीर पोरा न ह्मणसी किर । धरुनियां धीर लाजे बुर निघाला ॥1॥ मोकळा होतासि कां रे पडिलासि डाइप । वरिलांचा भार आतां उतरेसा नाहीं ॥ध्रु.॥ मेळवूनि मेळा एकाएकीं दिली मिठी । कविळलें एक बहु बैसविलीं पाठीं ॥2॥ तळील तें वरी वरील तें येतें तळा । न सुटे तोंवरी येथें गुंतलिया खेळा ॥3॥ सांडितां ठाव पुढें सइऩल धरी हात । चढेल तो पडेल ऐसी ऐका रे मात ॥4॥ तुका ह्मणे किती आवरावे हात पाय । न खेळावें तोंच बरें वरी न ये डाय ॥5॥ कोडें - अभंग 2 141 कोडें रे कोडें ऐका हें कोडें । उगवूनि फार राहे गुंतोनियां थोडें ॥1॥ पुसतसे सांगा मी हें माझें ऐसें काइऩ ॥ रुसूं नका नुगवे तो झवे आपुली आइऩ ॥ध्रु.॥ सांगतों हें मूळ काहीं न धरावी खंती । ज्यालें ज्यवो मेलें मरो प्रारब्धा हातीं ॥2॥ तुका ह्मणे अभिमान सांडावा सकळीं । नये अंगावरी वांयां येऊं देऊं कळी ॥3॥ 142 नुगवे तें उगवून सांगितलें भाइऩ । घालुनियां ताळा आतां शुद्ध राखा घाइऩ ॥1॥ आतां कांहीं नाहीं राहिलें । म्यां आपणा आपण पाहिलें ॥ध्रु.॥ कमाइऩस मोल येथें नका रीस मानू। निवडूं नये मज कोणा येथें वानूं ॥2॥ तुका ह्मणे पदोपदीं कान्हो वनमाळी । जयेजत मग सेवटिला एक वेळीं ॥3॥ 143 हारस आनंदाचा । घोष करा हरिनामाचा । कोण हा दैवाचा । भाग पावे येथील ॥1॥ पुण्य पाहिजे बहुत । जन्मांतरींचें संचित । होइऩल करीत । आला अधिकारी तो ॥ध्रु.॥ काय पाहातां हे भाइऩ । हरुषें नाचा धरा घाइऩ । पोटभरी कांहीं । घेतां उरी कांहीं ठेवा ॥2॥ जें सुख दृष्टी आहे । तें च अंतरीं जो लाहे । तुका ह्मणे काय। किळकाळ तें बापुडें ॥3॥ 144 अवघे गोपाळ ह्मणती या रे करूं काला । काय कोणाची सिदोरी ते पाहों द्या मला । नका कांहीं मागें पुढें रे ठेवूं खरें च बोला । वंची वंचला तो चि रे येथें भोवंडा त्याला ॥1॥ घेतल्या वांचून झाडा रे नेदी आपुलें कांहीं । एकां एक ग्वाही बहुत देती मोकळें नाहीं । ताक सांडी येर येर रे काला भात भाकरी दहीं । आलें घेतो मध्यें बैसला नाहीं आणवीत तें ही ॥ध्रु.॥ एका नाहीं धीर तांतडी दिल्या सोडोनि मोटा । एक सोडितील गाठी रे एक चालती वाटा । एक उभा भार वाहोनि पाहे उगाचि खोटा । एक ते करूनि आराले आतां ऐसें चि घाटा ॥2॥ एकीं िस्थराविल्या गाइऩ रे एक वळत्या देती । एकांच्या फांकल्या वोढाळा फेरे भोंवतीं घेती। एकें चाराबोरा गुंतलीं नाहीं जीवन चित्तीं । एक एका चला ह्मणती एक हुंबरी घेती ॥3॥ एकीं एकें वाटा लाविलीं भोळीं नेणतीं मुलें । आपण घरींच गुंतले माळा नासिलीं फुलें । गांठीचें तें सोडूं नावडे खाय आइतें दिलें । सांपडलें वेठी वोढी रे भार वाहातां मेलें ॥4॥ एक ते माया गुंतले घरीं बहुत काम । वार्ता ही नाहीं तयाची तया कांहीं च ठावें जैसें होतें शिळें संचित तैसें लागलें खावें । हातोहातीं गेलें वेचुनि मग पडिलें ठावें ॥5॥ एकीं हातीं पायीं पटे रे अंगीं लाविल्या राखा । एक ते सोलिव बोडके केली सपाट शिखा। एक ते आळसी तळीं रे वरी वाढिल्या काखा । सिदोरी वांचून बुिद्ध रे केला अवघ्यां वाखा ॥6। तुका ह्मणे आतां कान्होबा आह्मां वांटोनि द्यावें । आहे नाहीं आह्मांपाशीं तें तुज अवघें चि ठावें। मोकलितां तुह्मी शरण आह्मी कवणासि जावें । कृपावंते कृपा केली रे पोट भरे तों खावें ॥7॥ 145 बैसवुनि फेरी । गडियां मध्यभागीं हरी । अवघियांचें करी । समाधान सारिखें ॥1॥ पाहे तो देखे समोर । भोगी अवघे प्रकार । हरुषें झेली कर । कवळ मुखीं देती ते ॥ध्रु.॥ बोले बोलतिया सवें । देतील तें त्यांचें घ्यावें । एक एका ठावें । येर येरा अदृश्य ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । बहु आवडीचा हेवा । कोणाचिया जीवा वाटों नेदी विषम ॥3॥ 146 आह्मां निकट वासें । कळों आलें जैसें तैसें । नाहीं अनारीसें । कान्होबाचे अंतरीं ॥1॥ पीडती आपुल्या भावना । जैसी जयाची वासना । कर्माचा देखणा । पाहे लीळा कौतुक ॥ध्रु.॥ खेळ खेळे न पडे डाइप । ज्याचा भार त्याच्या ठायीं । कोणी पडतील डाइप । कोणी कोडीं उगवीती ॥2॥ तुका ह्मणे कवळ । हातीं घेऊनि गोपाळ । देतो ज्यांचें बळ । त्यांसि तैसा विभाग ॥3॥ 147 काम सारूनि सकळ । आले अवघे गोपाळ । जाली आतां वेळ । ह्मणती आणा सिदो†या ॥1॥ देती आपुलाला झाडा। गाइऩ बैसविल्या वाडां । दोंदिल बोबडा । वांकडएाचा हरि मेळीं ॥ध्रु.॥ आपुलालिये आवडी । मुदा बांधल्या परवडी । निवडूनियां गोडी । हरि मेळवी त्यांत तें ॥2॥ भार वागविला खांदीं । नव्हती मिळाली जों मांदी । सकाळांचे संदी । वोझीं अवघीं उतरलीं ॥3॥ मागे जो तांतडी । त्यासि रागा येती गडी । तुझी कां रे कुडी । येथें मिथ्या भावना ॥4॥ एक एकाच्या संवादें । कैसे धाले ब्रह्मानंदें । तुका ह्मणे पदें । या रे वंदूं हरीचीं ॥5॥ 148 यमुनें पाबळीं । गडियां बोले वनमाळी । आणा सिदो†या सकळी । काला करूं आजी । अवघें एके ठायीं । करूनि स्वाद त्याचा पाहीं । मजपाशीं आहे तें ही । तुह्मामाजी देतों ॥1॥ ह्मणती बरवें गोपाळ । ह्मणती बरवें गोपाळ । वाहाती सकळ । मोहरी पांवे आनंदें। खडकीं सोडियेल्या मोटा । अवघा केला एकवटा । काला करूनियां वांटा । गडियां देतो हरि ॥ध्रु.॥ एकापुढें एक । घाली हात पसरी मुख । गोळा पांवे तया सुख । अधिक चि वाटे । ह्मणती गोड जालें । ह्मणती गोड जालें ।आणिक देइप । नाहीं पोट धालें ॥2॥ हात नेतो मुखापासीं । एर आशा तोंड वासी । खाय आपण तयासी । दावी वांकुलिया । देऊनियां मिठी। पळे लागतील पाठीं । धरूनि काढितील ओठीं । मुखामाजी खाती ॥3॥ ह्मणती ठकडा रे कान्हा। लावी घांसा भरी राणा । दुम करितो शहाणा । पाठोवाठीं तयाच्या । अवघियांचे खाय । कवळ कृष्णा माझी माय । सुरवर ह्मणती हाय हाय । सुखा अंतरलों ॥4॥ एक एका मारी । ढुंगा पाठी तोंडावरी। गोळा न साहवे हरि । ह्मणे पुरे आतां । येतो काकुलती । गोळा न साहवे श्रीपती । ह्मणे खेळों आतां नीती । सांगों आदरिलें ॥5॥ आनंदाचे फेरी । माजी घालुनियां हरी । एक घालिती हुंबरी । वाती सिंगें पांवे । वांकडे बोबडे । खुडे मुडे एक लुडे । कृष्णा आवडती पुढें । बहु भाविक ते ॥6॥ करी कवतुक । त्यांचें देखोनियां मुख । हरी वाटतसे सुख । खदखदां हांसे । एक एकाचें उिच्छष्ट । खातां न मानिती वीट । केलीं लाजतां ही धीट । आपुलिया संगें ॥7॥ नाहीं ज्याची गेली भुक । त्याचें पसरवितो मुख । अवघियां देतो सुख । सारिखें चि हरी । ह्मणती भला भला हरी । तुझी संगती रे बरी । आतां चाळविसी तरी । न वजों आणिकां सवें ॥8॥ गाइऩ विसरल्या चार । पक्षी श्वापदांचे भार। जालें यमुनेचें िस्थर । जळ वाहों ठेलें । देव पाहाती सकळ। मुखें घोटूनियां लाळ । धन्य ह्मणती गोपाळ । धिग जालों आह्मी॥9॥ ह्मणती कैसें करावें । ह्मणती कैसें करावें । यमुनाजळीं व्हावें । मत्स्य शेष घ्यावया । सुरवरांचे थाट । भरलें यमुनेचें तट । तंव अधिक ची होंट । मटमटां वाजवी ॥10॥ आनंदें सहित । क्रीडा करी गोपीनाथ । ह्मणती यमुनेंत हात । नका धुऊं कोणी । ह्मणती जाणे जीवीचें । ह्मणती जाणे जीवीचें । लाजे त्यास येथें कैचें । शेष कृष्णाचें । लाभ थोरिवे ॥11॥ धन्य दिवस काळ। आजी पावला गोपाळ । ह्मणती धालों रे सकळ । तुझिया नि हातें । मानवले गडी। एक एकांचे आवडी । दहीं खादलें परवडी । धणीवरी आजी ॥12॥ तुझा संग बरवा । नित्य आह्मां द्यावा । ऐसें करूनि जीवा। नित्य देवा चालावें । तंव ह्मणे वनमाळी । घ्यारे काठिया कांबळी। आतां जाऊं खेळीमेळीं । गाइऩ चारावया ॥13॥ तुका ह्मणे प्रेमें धालीं । कोणा न साहवे चाली । गाइऩ गोपाळांसि केली। आपण यांसरी । आजि जाला आनंद । आजि जाला आनंद । चाले परमानंद । सवें आह्मांसहित ॥14॥ 149 या हो या चला जाऊं सकळा । पाहों हा सोहळा आजि वृंदावनींचा ॥1॥ वाइला गोपाळें वेणुनाद पडे कानीं । धीर नव्हे मनीं चित्त जालें चंचळ ॥ध्रु.॥ उरलें तें सांडा काम नका करूं गोवी। हे चि वेळ ठावी मज कृष्णभेटीची ॥2॥ निवतील डोळे याचें श्रीमुख पाहातां । बोलती तें आतां घरचीं सोसूं वाइऩट ॥3॥ कृष्णभेटीआड कांहीं नावडे आणीक । लाज तरी लोक मन जालें उदास ॥4॥ एकाएकीं चालियेल्या सादावीत सवें । तुका ह्मणे देवें रूपें केल्या तन्मय ॥5॥ फुगडएा - अभंग 2 150 फुगडी फू फुगडी घालितां उघडी राहे । लाज सांडोनि एक एकी पाहे ॥1॥ फुगडी गे अवघें मोडी गे । तरीच गोडी गे संसार तोडी गे ॥ध्रु.॥ मागें जें शिकली होतीस पोटीं । तें चि विचारूनि आतां उच्चारी ओठीं ॥2॥ त्रिगुणांची वेणी तुझे उडते पाठीं । सावरूनि धरी घाली मूळबंदीं गांठी ॥3॥ आगळें पाउल जिंके एकाएक । पावसी मान हे मानवती तिन्ही लोक ॥4॥ तुका ह्मणे तुजमजमध्यें एक भाव। सम तुकें बार घेऊं पावों उंच ठाव ॥5॥ 151 फुगडी फू सवती माझे तूं । हागुनि भरलें धू तुझ्या ढुंगा तोंडावरि ॥1॥ फुगडी घेतां आली हरी । ऊठ जावो जगनोवरी ॥ध्रु.॥ हातपाय बेंबळ जाती । ढुंगण घोिळतां लागे माती ॥2॥ सात पांच आणिल्या हरी । वांचुनी काय तगसी पोरी ॥3॥ सरला दम पांगले पाय । आझुनि वरी घोिळसी काय ॥4॥ तुका ह्मणे आझुन तरी । सांगितलें तें गधडी करी ॥5॥ ॥2॥ लखोटा - अभंग 1 152 लये लये लखोटा । मूळबंदि कासोटा । भावा केलें साहें । आतां माझें पाहें ॥1॥ हातोहातीं गुंतली । जीवपणा मुकली। धीर माझा निका । सांडीं बोल फिका ॥2॥ अंगीकारी हरि । नको पडों फेरी । लाज धरीं भांडे । जग झोडी रांडे ॥3॥ बैस भावा पाठीं। ऐक माझ्या गोष्टी । केला सांडीं गोहो । येथें धरीं मोहो ॥4॥ पाठमोरा डोल । आवरी तें बोल । पांगलीस बाळा । पुढें अवकळा ॥5॥ आतां उभी ठायीं । उभाउभीं पाहीं । नको होऊं डुकरी । पुढें गाढव कुतरी ॥6॥ नामा केलें खरें । आपुलें म्या बरें। तुका ह्मणे येरी । पांगविल्या पोरी ॥7॥ हुंबरी - अभंग 1 153 तुशीं कोण घाली हुंबरी । साही पांगल्या अठरा चारी ॥ध्रु.॥ सहस्र मुखावरी हरी । शेष शिणविलें ॥1॥ चेंडुवासवें घातली उडी । नाथिला कािळया देऊनि बुडी ॥2॥ अशुद्ध पीतां करुणा नाहीं । तुवां माउशी ही मारियेली ॥3॥ रावणाचें घर बुडविलें सारें । त्याचीं रांडापोरें मारियेलीं ॥4॥ जाणो तो ठावा आहेसि आह्मां । तुवां आपुला मामा मारियेला ॥5॥ याशीं खेळतां नाश थोरू । तुकयास्वामी सारंगधरू ॥6॥ ॥1॥ हमामा - अभंग 2 154 मशीं पोरा घे रे बार । तुझें बुजीन खालील द्वार ॥1॥ पोरा हमामा रे हमामा रे ॥ध्रु.॥ मशीं हमामा तूं घालीं । पोरा वरी सांभाळीं खालीं ॥2॥ तरी च मशीं बोल । पोरा जिव्हाऑयाची ओल ॥3॥ मशीं घेतां भास । जीवा मीतूंपणा नास ॥4॥ मज सवें खरा । पण जाऊं नेदी घरा ॥5॥ आमुचिये रंगीं । दुजें तगेना ये संगीं ॥6॥ तुक्यासवें भास । हरी जीवा करी नास ॥7॥ 155 हमामा रे पोरा हमामा रे । हमामा घालितां ठकलें पोर। करी येरझार चौ†याशीची ॥1॥ पहिले पहारा रंगासि आलें । सोहं सोहं सें बार घेतलें । देखोनि गडी तें विसरलें । डाइपऩ पडिलें आपणची ॥ध्रु.॥ दुस†या पहारा महा आनंदें । हमामा घाली छंदछंदें। दिस वाडे तों गोड वाटे । परि पुढें नेणे पोर काय होतें तें ॥2॥ तिस†या पहारा घेतला बार । अहंपणे पाय न राहे िस्थर । सोस सोस करितां डाइप पडसी । सत्य जाणें हा निर्धार ॥3॥ चौथ्या पहारा हमामा । घालिसी कांपविसी हातपाय । सु†यापाटिलाचा पोर यम । त्याचे पडलीस डाइप ॥4॥ हमामा घालितां भ्याला तुका त्यानें सांडिली गडएाची सोइऩ । यादवांचा मूल एक विठोबा त्यासवें चारितो गाइऩ ॥5॥ ॥2॥ गाइऩ - अभंग 1 156 आह्मां घरीं एक गाय दुभता हे । पान्हा न समाये त्रिभुवनीं ॥1॥ वान ते सांवळी नांव ते श्रीधरा । चरे वसुंधरा चौदा भुवनें ॥ध्रु.॥ वत्स नाहीं माय भलत्या सवें जाय । कुर्वाळी तो लाहे भावभरणा ॥2॥ चहूं धारीं क्षीर वोळली अमुप । धाले सनकादिक सिद्ध मुनी ॥3॥ तुका ह्मणे माझी भूक तेथें काय । जोगाविते माय तिन्ही लोकां ॥4॥ ॥1॥ कांडण - अभंग 2 157 सिद्ध करूनियां ठेविलें कांडण । मज सांगातीण शुद्ध बुिद्ध गे ॥1॥ आठव हा धरीं मज जागें करीं । मागिले पाहारीं सेवटिचा गे ॥ध्रु.॥ सम तुकें घाव घालीं वो साजणी । मी तुजमिळणी जंव मिळें ॥2॥ एक कशी पाखडी दुसरी निवडी । निःशेष तिसडी ओज करी ॥3॥ सरलें कांडण पाकसििद्ध करी । मेळवण िक्षरीसाकरेचें ॥4॥ उद्धव अक्रूर बंधु दोघेजण । बाप नारायण जेवणार ॥5॥ तुका ह्मणे मज माहेरीं आवडी । ह्मणोनि तांतडी मूळ केलें ॥6॥ 158 सावडीं कांडण ओवी नारायण । निवडे आपण भूस सार ॥1॥ मुसळ आधारीं आवरूनि धरीं । सांवरोनि थिरीं घाव घालीं ॥ध्रु.॥ वाजती कांकणें अनुहात गजरें । छंद माहियेरे गाऊं गीति ॥2॥ कांडिता कांडण नव्हे भाग शीण । तुजमजपण निवडे तों ॥3॥ तुका ह्मणे रूप उमटे आरिसा । पाक त्या सरिसा शुद्ध जाला ॥4॥ ॥2॥ आडसण दळण - अभंग 1 159 शुद्धीचें सारोनि भरियेली पाळी । भरडोनि वोंगळी नाम केलें ॥1॥ आडसोनि शुद्ध करीं वो साजणी । सिद्ध कां पापिणी नासियेलें ॥ध्रु.॥ सुपीं तों चि पाहें धड उगटिलें । नव्हतां नासिलें जगझोडी ॥2॥ सुपीं तों चि आहे तुज तें आधीन । दिळल्या जेवण जैसें तैसें ॥3॥ सुपीं तों चि संग घेइप धडफुडी । एकसा गधडी नास केला ॥4॥ दिळतां आदळे तुज कां न कळे । काय गेले डोळे कान तुझे ॥5॥ सुपीं तों चि वोज न करितां सायास । पडसी सांदीस तुका ह्मणे ॥6॥ ॥1॥ दळण - अभंग 1 160 शुद्ध दळणाचें सुख सांगों काइऩ । मानवित सइऩबाइऩ तुज ॥1॥ शुद्ध तें वळण लवकरी पावे । डोलवितां निवे अष्टांग तें ॥ध्रु.॥ शुद्ध हें जेवितां तन निवे मन । अल्प त्या इंधन बुडा लागे ॥2॥ शुद्ध त्याचा पाक सुचित चांगला । अविट तयाला नाश नाहीं ॥3॥ तुका ह्मणे शुद्ध आवडे सकळां । भ्रतार वेगळा न करी जीवें ॥4॥ ॥1॥ 161 उपजोनियां पुढती येऊं । काला खाऊं दहींभात ॥1॥ वैकुंठीं तों ऐसें नाहीं । कवळ कांहीं काल्याचें ॥ध्रु.॥ एकमेकां देऊं मुखीं । सुखीं घालूं हुंबरी ॥2॥ तुका ह्मणे वाळवंट । बरवें नीट उत्तम ॥3॥ 162 याल तर या रे लागें । अवघे माझ्या मागें मागें ॥1॥ आजि देतों पोटभरी । पुरे ह्मणाल तोंवरी ॥ध्रु.॥ हळू हळू चला । कोणी कोणाशीं न बोला ॥2॥ तुका ह्मणे सांडा घाटे । तेणें नका भरूं पोटें ॥3॥ 163 शिंकें लावियेलें दुरी । होतों तिघांचे मी वरी ॥1॥ तुह्मी व्हारे दोहींकडे । मुख पसरूनि गडे ॥ध्रु.॥ वाहाती त्या धारा। घ्यारे दोहींच्या कोंपरा ॥2॥ तुका ह्मणे हातीं टोका । अधिक उणें नेदी एका ॥3॥ 164 पळाले ते भ्याड । त्यांसि येथें जाला नाड ॥1॥ धीट घेती धणीवरी । शिंकीं उतरितो हरी ॥ध्रु.॥ आपुलिया मतीं । पडलीं विचारीं तीं रितीं ॥2॥ तुका लागे घ्यारे पायां । कैं पावाल या ठाया ॥3॥ 165 धालें मग पोट । केला गडएांनी बोभाट ॥1॥ ये रे ये रे नारायणा । बोलों अबोलण्या खुणा ॥ध्रु.॥ खांद्यावरी भार । तीं शिणती बहु फार ॥2॥ तुकयाच्या दातारें । नेलीं सुखी केलीं पोरें ॥3॥ 166 पाहाती गौळणी । तंव पालथी दुधाणी ॥1॥ ह्मणती नंदाचिया पोरें । आजि चोरी केली खरें ॥ध्रु.॥ त्याविण हे नासी नव्हे दुसरिया ऐसी ॥2॥ सवें तुका मेळा । त्याणें अगुणा आणिला ॥3॥ 167 आतां ऐसें करूं । दोघां धरूनियां मारूं ॥1॥ मग टाकिती हे खोडी । तोंडीं लागली ते गोडी ॥ध्रु.॥ कोंडूं घरामधीं । न बोलोनि जागों बुद्धी ॥2॥ बोलावितो देवा । तुका गडियांचा मेळावा ॥3॥ 168 गडी गेले रडी । कान्हो नेदीस तूं चढी ॥1॥ आह्मी न खेळों न खेळों । आला भाव तुझा कळों ॥ध्रु.॥ न साहावे भार। बहु लागतो उशीर ॥2॥ तुका आला रागें । येऊं नेदी मागें मागें ॥3॥ हाल - अभंग 2 169 यमुनेतटीं मांडिला खेळ । ह्मणे गोपाळ गडियांसि ॥1॥ हाल महाहाल मांडा । वाउगी सांडा मोकळी ॥ध्रु.॥ नांवें ठेवूनि वांटा गडी । न वजे रडी मग कोणी ॥2॥ तुका ह्मणे कान्हो तिळतांदऑया । जिंके तो करी आपुला खेऑया ॥3॥ 170 बळें डाइप न पडे हरी । बुिद्ध करी शाहणा तो ॥1॥ मोकळें देवा खेळों द्यावें । सम भावें सांपडावया ॥ध्रु.॥ येतो जातो वेळोवेळां । न कळे कळा सांपडती ॥2॥ तुका ह्मणे धरा ठायींच्या ठायीं । मिठी जीवीं पायीं घालुनियां ॥3॥ ॥2॥ सुतुतू - अभंग 1 171 जीवशिवाच्या मांडूनि हाला । अहं सोहं दोन्ही भेडती भला ॥1॥ घाली सुतुतू फिरोनि पाही आपुणासि । पाही बिळया तो मागिला तुटी पुढिलासि ॥ध्रु.॥ खेिळया तो हाल सांभाळी । धुम घाली तो पडे पाताळीं ॥2॥ बिळया गांढएा तो चि खेळे । दम पुरे तो वेळोवेळां खेळे ॥3॥ हातीं पडे तो चि ढांग । दम पुरे तो खेिळया चांग ॥4॥ मागें पुढें पाहे तो जिंके । हातीं पडे तो चि आधार फिके ॥5॥ आपल्या बळें खळे रे भाइऩ । गडियाची सांडोनि सोइऩ ॥6॥ तुका ह्मणे मी खेिळया नव्हें । जिकडे पडें त्याचि सवें ॥7॥ ॥1॥ 172 अनंत ब्रह्मांडे उदरीं । हरि हा बाळक नंदा घरीं ॥1॥ नवल केव्हडें केव्हडें । न कळे कान्होबाचें कोडें ॥ध्रु.॥ पृथ्वी जेणें तृप्त केली । त्यासि यशोदा भोजन घाली ॥2॥ विश्वव्यापक कमळापती। त्यासि गौळणी कडिये घेती ॥3॥ तुका ह्मणे नटधारी। भोग भोगून ब्रह्मचारी ॥4॥ 173 कृष्ण गोकुळीं जन्मला । दुष्टां चळकांप सुटला ॥1॥ होतां कृष्णाचा अवतार । आनंद करिती घरोघर ॥ध्रु.॥ प्रेम नाम वाचें गाती । सदा आनंदें नाचती ॥2॥ तुका ह्मणे हरती दोष । आनंदानें करिती घोष ॥3॥ 174 मेळउनि सकळ गोपाळ । कांहीं करिती विचार ॥1॥ चला जाऊं चोरूं लोणी । आजि घेऊं चंद्रधणी । वेळ लावियेला अझुणी। एकाकरितां गडे हो ॥ध्रु.॥ वाट काढिली गोविंदीं । मागें गोपाळांची मांदी ॥2॥ अवघा चि वावरे । कळों नेदी कोणा फिरे ॥3॥ घर पाहोनि एकांताचें । नवविधा नवनीताचें ॥4॥ रिघे आपण भीतरी । पुरवी माथुलियाच्या हरी ॥5॥ बोलों नेदी ह्मणे स्थीर । खुणा दावी खा रे क्षीर ॥6॥ 175 धन्य त्या गौळणी इंद्राच्या पूजनीं । नैवेद्य हिरोनि खातो कृष्ण ॥1॥ अरे कृष्णा इंद्र अमर इिच्छती । कोण तयांप्रति येइल आतां ॥2॥ तुका ह्मणे देव दाखवी विंदान । नैवेद्य खाऊन हासों लागे ॥3॥ 176 तुह्मी गोपी बाळा मज कैशा नेणा । इंद्र अमरराणा म्यां चि केला ॥1॥ इंद्र चंद्र सूर्य ब्रह्मा तिन्ही लोक । माझे सकळीक यम धर्म ॥ध्रु.॥ मजपासूनिया जाले जीव शिव । देवांचा ही देव मी च कृष्ण ॥2॥ तुका ह्मणे त्यांसी बोले नारायण । व्यर्थ मी पाषाण जन्मा आलों ॥3॥ 177 कां रे गमाविल्या गाइऩ । आली वळती तुझी जाइऩ । मागें जालें काइऩ । एका तें का नेणसी ॥1॥ केलास फजित । मागें पुढें ही बहुत । लाज नाहीं नित्य । नित्य दंड पावतां ॥ध्रु.॥ वोला खोडा खिळ गाढी । ऐसा कोण तये काढी । धांवेल का पाडी । तुझी आधीं वोढाळा ॥2॥ चाल धांवें । मी ही येतों तुजसवें । तुका ह्मणे जंव । तेथें नाहीं पावली ॥3॥ 178 काय या संतांचे मानूं उपकार । मज निरंतर जागविती ॥1॥ काय देवा यांसि व्हावें उतराइऩ । ठेवितां हा पायीं जीव थोडा ॥ध्रु.॥ सहज बोलणें हित उपदेश । करूनि सायास शिकविती ॥2॥ तुका ह्मणे वत्स धेनुचिया चित्तीं । तैसें मज येती सांभािळत ॥3॥ 179 कंठीं धरिला कृष्णमणी । अवघा जनीं प्रकाश ॥1॥ काला वांटूं एकमेकां । वैष्णवा निका संभ्रम ॥ध्रु.॥ वांकुलिया ब्रह्मादिकां । उत्तम लोकां दाखवूं ॥2॥ तुका ह्मणे भूमंडळीं । आह्मी बळी वीर गाडे ॥3॥ 180 कवळाचिया सुखें । परब्रह्म जालें गोरखें । हात गोऊनि खाय मुखें । बोटासांदी लोणचें ॥1॥ कोण जाणे तेथें । कोण लाभ कां तें । ब्रह्मादिकां दुर्लभ ॥ध्रु.॥ घाली हमामा हुंबरी । पांवा वाजवी छंदें मोहरी । गोपाळांचे फेरी । हरि छंदें नाचतसे ॥2॥ काय नव्हतें त्या घरीं खावया । रिघे लोणी चोरावया । तुका ह्मणे सवें तया । आह्मी ही सोंकलों ॥3॥ 181 कान्होबा आतां तुह्मी आह्मी च गडे । कोणाकडे जाऊं नेदूं ॥1॥ वाहीन तुझी भारशिदोरी । वळतीवरी येऊं नेदीं ॥ध्रु.॥ ढवळे गाइऩचें दूध काढूं । एकएकल्यां ठोंबे मारूं ॥2॥ तुका ह्मणे टोकवूं त्यांला । जे तुझ्या बोला मानीत ना ॥3॥ 182 बहु काळीं बहु काळी । आह्मी देवाचीं गोवळीं ॥1॥ नाहीं विटों देत भात । जेऊं बेसवी सांगातें ॥ध्रु.॥ बहु काळें बहु काळें । माझें पांघरे कांबळें ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं नाहीं । त्याचें आमचें सें कांहीं ॥3॥ 183 बहु बरा बहु बरा । यासांगातें मिळे चारा ॥1॥ ह्मणोनि जीवेंसाठीं । घेतली कान्होबाची पाठी ॥ध्रु.॥ बरवा बरवा दिसे । समागम याचा निमिषें ॥2॥ पुढती पुढती तुका । सोंकला सोंकवितो लोकां ॥3॥ 184 घेती पाण्यासी हुंबरी । त्यांचें समाधान करी ॥1॥ ऐशी गोपाळांची सवे । जाती तिकडे मागें धांवे ॥ध्रु.॥ िस्थरावली गंगा । पांगविली ह्मणे उगा ॥2॥ मोहरी पांवा काठी । तुका ह्मणे यांजसाठी ॥3॥ 185 वळी गाइऩ धांवे घरा । आमच्या करी येरझारा ॥1॥ नांव घेतां तो जवळी । बहु भला कान्हो बळी ॥ध्रु.॥ नेदी पडों उणें पुरें। ह्मणे अवघें चि बरें ॥2॥ तुका ह्मणे चित्ता । वाटे न व्हावा परता ॥3॥ 186 ह्मणती धालों धणीवरी । आतां न लगे शिदोरी । नये क्षणभरी । आतां यासि विसंबों ॥1॥ चाल चाल रे कान्होबा खेळ मांडूं रानीं । बैसवूं गोठणीं गाइऩ जमा करूनि ॥ध्रु.॥ न लगे जावें घरा। चुकलिया येरझारा । सज्जन सोयरा । मायबाप तूं आह्मां ॥2॥ तुका ह्मणे धालें पोट । आतां कशाचा बोभाट । पाहाणें ते वाट । मागें पुढें राहिली ॥3॥ 187 तुझिये संगति । जाली आमुची नििंश्चति ॥1॥ नाहीं देखिलें तें मिळे । भोग सुखाचे सोहळे ॥ध्रु.॥ घरीं ताकाचें सरोवर। येथें नवनीताचे पूर ॥2॥ तुका ह्मणे आतां । आह्मी न वजों दवडितां ॥3॥ 188 कामें पीडिलों माया । बहु मारी नाहीं दया ॥1॥ तुझ्या राहिलों आधारें । जालें अवघें चि बरें ॥ध्रु.॥ तुझे लागलों संगती। आतां येतों काकुळती ॥2॥ तुका ह्मणे तुझ्या भिडा । कान्होबा हे गेली पीडा ॥3॥ टिपरी - अभंग 7 189 खेळ मांडियेला वाळवंटीं घाइप । नाचती वैष्णव भाइऩ रे। क्रोध अभिमान केला पावटणी । एक एका लागतील पायीं रे ॥1॥ नाचती आनंदकल्लोळीं । पवित्र गाणें नामावळी । किळकाळावरि घातलीसे कास । एक एकाहुनी बळी रे ॥ध्रु.॥ गोपीचंदनउटी तुळसीच्या माळा । हार मिरवती गळां । टाळ मृदंग घाइऩ पुष्पवरुषाव। अनुपम्य सुखसोंहळा रे ॥2॥ लुब्धलीं नादीं लागली समाधी । मूढ जन नर नारी लोकां । पंडित Yाानी योगी महानुभाव । एकचि सिद्धसाधकां रे ॥3॥ वर्णाभिमान विसरली याति । एकएकां लोटांगणीं जाती । निर्मळ चित्तें जालीं नवनीतें । पाषाणा पाझर सुटती रे ॥4॥ होतो जयजयकार गर्जत अंबर । मातले हे वैष्णव वीर रे । तुका ह्मणे सोपी केली पायवाट । उतरावया भवसागर रे ॥5॥ 190 एके घाइप खेळतां न पडसी डाइप । दुचाऑयाने ठकसील भाइऩ रे । त्रिगुणांचे फेरी थोर कष्टी होसी । या चौघांसी तरी धरीं सोइऩ रे ॥1॥ खेळ खेळोनियां निराळा चि राही । सांडी या विषयाची घाइऩ रे । तेणें चि खेळें बसवंत होसी । ऐसें सत्य जाणें माझ्या भाइऩ रे ॥ध्रु.॥ सिंपियाचा पोर एक खेिळया नामा । तेणें विठ्ठल बसवंत केला रे । आपुल्या सवंगडिया सिकवूनि घाइप । तेणें सतंतर फड जागविला रे । एक घाइप खेळतां तो न चुके चि कोठें । तया संत जन मानवले रे ॥2॥ Yाानदेव मुHाबाइऩ वटेश्वर चांगा । सोपान आनंदें खेळती रे । कान्हो गोवारी त्यांनीं बसवंत केला आपण भोंवतीं नाचती रे । सकिळकां मिळोनि एकी च घाइप । त्याच्या ब्रह्मादिक लागती पायीं रे ॥3॥ रामा बसवंत कबिर खेिळया । जोडा बरवा मिळाला रे । पांचा सवंगडियां एक चि घाइऩ तेथें नाद बरवा उमटला रे । ब्रह्मादिक सुरवर मिळोनियां त्यांनीं । तो ही खेळ निवडिला रे ॥4॥ ब्राह्मणाचा पोर खेिळया एक भला तेणें जन खेळकर केला रे । जनादऩन बसवंत करूनियां । तेणें वैष्णवांचा मेळ मिळविला रे । एक चि घाइप खेळतां खेळतो । आपण चि बसवंत जाला रे ॥5॥ आणीक खेिळये होउनियां गेले । वर्णावया वाचा मज नाहीं रे । तुका ह्मणे गडे हो हुशारूनि खेळा । पुढिलांची धरूनियां सोइऩ रे । एक चि घाइप खेळतां जो चुकला । तो पडेल संसारडाइप रे ॥6॥ 191 बाराही सोळा गडियांचा मेळा । सतरावा बसवंत खेिळया रे । जतिस पद राखों जेणें टिपरिया घाइप । अनुहातें वायें मांदळा रे ॥1॥ नाचत पंढरिये जाऊं रे खेिळया । विठ्ठल रखुमाइऩ पाहूं रे ॥ध्रु.॥ सा चहूं वेगळा अठराही निराळा । गाऊं वाजवूं एक चाळा रे । विसरती पक्षी चारा घेणें पाणी । तारुण्य देहभाव बाळा रे ॥2॥ आनंद तेथिचा मुकियासि वाचा । बहिरे ऐकती कानीं रे । आंधऑयांसि डोळे पांगळांसि पाय । तुका ह्मणे वृद्ध होती तारुण्यें रे ॥3॥ 192 दोन्ही टिपरीं एक चि नाद । सगुण निर्गुण नाहीं भेद रे । कुसरी अंगें मोडितील परी । मेळविति एका छंदें रे ॥1॥ कांहीं च न वजे वांयां रे । खेिळया एक चि बसवंत अवघियां रे । सम विषम तेथें होऊं च नेदी । जाणऊनि आगिळया रे ॥ध्रु.॥ संत महंत सिद्ध खेळतील घाइप । ते च सांभाळी माझ्या भाइऩ रे । हात राखोन हाणिती टिप†या । टिपरें मिळोनि जाय त्याची सोइऩ रे ॥2॥ विताळाचें अवघें जाइऩल वांयां । काय ते शृंगारूनि काया रे । निवडूनि बाहेर काढिती निराळा । जो न मिळे संताचिया घाइऩ रे ॥3॥ प्रकाराचें काज नाहीं सोडीं लाज । निःशंक होउनियां खेळें रे। नेणतीं नेणतीं च एकें पावलीं मान । विठ्ठल नामाचिया बळें रे ॥4॥ रोमांच गुढिया डोलविती अंगें । भावबळें खेळविती सोंगें रे। तुका ह्मणे कंठ सद्गदित दाटे । या विठोबाच्या अंगसंगें रे ॥5॥ 193 या रे गडे हो धरूं घाइऩ जाणतां ही नेणतां । नाम गाऊं टाळी वाहूं आपुलिया हिता ॥1॥ फावलें तें घ्यारे आतां प्रेमदाता पांडुरंग । आजि सोनियाचा दिवस सोनियाचा वोडवला रंग ॥ध्रु.॥ हिंडती रानोरान भुजंगांत कांटएावन । सुख तयांहून आह्मां गातां नाचतां रे ॥2॥ तुका ह्मणे ब्रह्मादिकां सांवळें दुर्लभ सुखा । आजि येथें आलें फुका नाम मुखा कीर्तनीं ॥3॥ 194 भीमातीरीं एक वसलें नगर । त्याचें नांव पंढरपुर रे । तेथील मोकासी चार भुजा त्यासी । बाइला सोळा हजार रे ॥1॥ नाचत जाऊं त्याच्या गांवा रे खेिळया । सुख देइऩल विसावा रे । पुढें गेले ते निधाइऩ जाले । वाणितील त्याची सीमा रे ॥ध्रु.॥ बिळयां आगळा पाळी लोकपाळां । रीघ नाहीं किळकाळा रे । पुंडलीक पाटील केली कुळवाडी । तो जाला भवदुःखा वेगळा रे ॥2॥ संतसज्जनीं मांडिलीं दुकाने । जया जें पाहिजे तें आहे रे । भुिHमुिH फुका च साठीं । कोणी तयाकडे न पाहे रे ॥3॥ दोन्ही च हाट भरले घनदाट । अपार मिळाले वारकरी रे । न वजों ह्मणती आह्मी वैकुंठा । जिहीं देखिली पंढरी रे ॥4॥ बहुत दिस होती मज आस। आजि घडलें सायासीं रे । तुका ह्मणे होय तुमचेनी पुण्यें । भेटी तया पायांसी रे ॥5॥ 195 पंढरी चोहटा मांडियेला खेळ । वैष्णव मिळोनि सकळ रे । टाळ टिपरी मांदळे एक नाद रे । जाला बसवंत देवकीचा बाळ रे ॥1॥ चला तें कवतुक भाइऩ रे । पाहों डोळां कामीं गुंतलेति काइऩ रे । भाग्यवंत कोणी गेले सांगाति । ऐसें सुख त्रिभुवनीं नाहीं रे ॥ध्रु.॥ आनंदाचे वाद सुखाचे संवाद । एक एका दाखविती छंद रे। साही अठरा चारी घालुनियां घाइप । नाचती फेरी टाळशुद्ध रे ॥2॥ भHाचीं भूषणें मुद्रा आभरणें । शोभती चंदनाच्या उटएा रे । सत्व सुंदर कास घालूनि कुसरी । गर्जती नाम बोभाटीं रे ॥3॥ हरि हर ब्रह्मा तीर्थासहित भीमा । देव कोटी तेहतीस रे । वििस्मत होऊनि ठाकले सकळ जन । अमरावती केली ओस रे ॥4॥ वाणितील थोरी वैकुंठिचीं परी । न पवे पंढरीची सरी रे । तुकयाचा दास ह्मणे नका आळस करूं । सांगतों नरनारींस रे ॥5॥ ॥7॥ 196 ब्रह्मादिकां न कळे खोळ । ते हे आकळ धरिली ॥1॥ मोहरी पांवा वाहे काठी । धांवे पाठीं गाइऩचे ॥ध्रु.॥ उिच्छष्ट न लभे देवा । तें हें सदैवां गोवऑयां ॥2॥ तुका ह्मणे जोड जाली । ते हे माउली आमुची ॥3॥ 197 कान्होबा तूं आलगट । नाहीं लाज बहु धीट । पाहिलें वाइऩट । बोलोनियां खोटें ॥1॥ परि तूं न संडिसी खोडी । करिसी केली घडीघडी । पाडिसी रोकडी । तुटी माये आह्मांसी ॥ध्रु.॥ तूं ठायींचा गोवळ । अविचारी अनर्गळ । चोरटा शिंदळ । ऐसा पिटूं डांगोरा ॥2॥ जरी तुझी आइऩ । आह्मी घालूं सर्वा ठायीं । तुका ह्मणे तें ही । तुज वाटे भूषण ॥3॥ 198 भोजनाच्या काळीं । कान्हो मांडियेली आळी । काला करी वनमाळी अन्न एकवटा । देइप निवडुनी । माते ह्मणतो जननी। हात पिटूनि मेदिनी । वरि अंग घाली ॥1॥ कैसा आळ घेसी । नव्हे तें चि करविसी । घेइप दुसरें तयेसी । वारी ह्मणे नको ॥ध्रु.॥ आतां काय करूं । नये यासि हाणूं मारूं । नव्हे बुझावितां िस्थरू कांहीं करिना हा । तोंचिं केलें एके ठायीं । आतां निवडूनि खाइप । आह्मा जाचितोसि काइऩ । हरिसि ह्मणे माता ॥2॥ त्याचें तयाकुन । करवितां तुटे भान । तंव जालें समाधान उठोनियां बैसे। माते बरें जाणविलें। अंग चोरूनि आपुलें । तोडियलें एका बोलें । कैसें सुखदुःख ॥3॥ ताट पालवें झाकिलें होतें तैसें तेथें केलें । भिन्नाभिन्न निवडिलें । अन्नें वेगळालीं । वििस्मत जननी । भाव देखोनियां मनीं । ह्मणे नाहीं ऐसा कोणी । तुज सारिखा रे ॥4॥ हरुषली माये । सुख अंगीं न समाये । कवळूनि बाहे । देती आलिंगन। आनंद भोजनीं । तेथें फिटलीसे धणी । तुका ह्मणे कोणी। सांडा शेष मज ॥5॥ 199 चला वळूं गाइऩ । बैसों जेऊं एके ठायीं ॥1॥ बहु केली वणवण । पायपिटी जाला सिण ॥ध्रु.॥ खांदीं भार पोटीं भुक । काय खेळायाचें सुख ॥2॥ तुका ह्मणे धांवे । मग अवघें बरवें ॥3॥ 200 नेणों वेळा काळ । धालों तुझ्यानें सकळ ॥1॥ नाहीं नाहीं रे कान्होबा भय आह्मापाशीं । वळूनि पुरविसी गाइऩ पोटा खावया ॥ध्रु.॥ तुजपाशीं भये । हें तों बोलों परी नये ॥2॥ तुका ह्मणे बोल । आह्मा अनुभवें फोल ॥3॥ विटूदांडू - अभंग 1 201 माग विटूदांडू । आणीक कांही खेळ मांडूं ॥1॥ बहु अंगा आले डाव । िस्थर नाहीं कोठें पाव ॥ध्रु.॥ कोली हाणे टोला। झेली तेणें तो गोविला ॥2॥ एकमेकां हाका मारी । सेल जाळी एक धरी ॥3॥ राजी आलें नांव । फेरा न चुके चि धांव ॥4॥ पुढें एक पाटी । एक एकें दोघां आटी ॥5॥ एका सोस पोटीं । एक धांवे हात पिटी ॥6॥ तुका ह्मणे आतां । खेळ मोडावा परता ॥7॥ ॥1॥ 202 पाहातां गोवळी । खाय त्यांची उष्टावळी ॥1॥ करिती नामाचें चिंतन । गडी कान्होबाचें ध्यान ॥ध्रु.॥ आली द्यावी डाइऩ । धांवे वळत्या मागें गाइऩ ॥2॥ एके ठायीं काला । तुका ह्मणे भाविकाला ॥3॥ 203 पैल आली आगी कान्हो काय रे करावें । न कळे तें कैसें आजि वांचों आह्मी जीवें ॥1॥ धांव रे हरी सांपडलों संधी । वोणव्याचे मधीं बुिद्ध कांहीं करावी ॥ध्रु.॥ अवचितां जाळ येतां देखियेला वरी । परतोनि पाहतां आधीं होतों पाठमोरी ॥2॥ सभोंवता फेर रीग न पुरे पळतां । तुका ह्मणे जाणसी तें करावें अनंता ॥3॥ 204 भिऊं नका बोले झाकुनियां राहा डोळे । चालवील देव धाक नाहीं येणें वेळे ॥1॥ बाप रे हा देवांचा ही देव कळों । नेदी माव काय करी करवी ते ॥ध्रु.॥ पसरूनि मुख विश्वरूप खाय जाळ। सारूनियां संधी अवघे पाहाती गोपाळ ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मी मागें भ्यालों वांयांविण । कळों आलें आतां या सांगातें नाहीं शिण ॥3॥ 205 नेणती तयांसि साच भाव दावी हरी । लाज नाहीं नाचे पांवा वाजवी मोहरी ॥1॥ चला रे याच्या पायां लागों आतां । राखिलें जळतां महा आगीपासूनि ॥ध्रु.॥ कैसी रे कान्होबा एवढी गििळयेली आगी । न देखों पोळला तुज तोंडीं कोठें अंगी ॥2॥ तुका ह्मणे तुह्मी कां रे करितां नवल । आमची सिदोरी खातो त्याचें आलें बळ ॥3॥ 206 त्यांनीं धणीवरी संग केला हरीसवें । देऊनि आपुलें तो चि देइऩल तें खावें ॥1॥ न ठेवी आभार प्रेमाचा भुकेला । बहु दिवस संग हा चि निर्धार त्याला ॥ध्रु.॥ कान्होबा तू जेवीं घासोघासीं ह्मणती। आरुष गोपाळें त्यांची बहु देवा प्रीती ॥2॥ तुका ह्मणे आतां जाऊं आपुलिया घरा । तोय वांचविलें ऐसें सांगों रे दातारा ॥3॥ 207 घ्या रे भोंकरें भाकरी । दहींभाताची सिदोरी । ताक सांडीं दुरी । असेल तें तयापें ॥1॥ येथें द्यावें तैसें घ्यावे । थोडें परी निरें व्हावें । सांगतों हे ठावें । असों द्या रे सकळां ॥ध्रु.॥ माझें आहे तैसें पाहे । नाहीं तरी घरा जाये । चोरोनियां माये । नवनीत आणावें ॥2॥ तुका ह्मणे घरीं । माझें कोणी नाहीं हरी । नका करूं दुरी । मज पायां वेगळें ॥3॥ 208 काल्याचिये आसे । देव जळीं जाले मासे । पुसोनियां हांसे टिरीसांगातें हात ॥1॥ लाजे त्यासि वांटा नाहीं । जाणे अंतरीचें तें ही । दीन होतां कांहीं । होऊं नेदी वेगळें ॥ध्रु.॥ उपाय अपाय यापुढें । खोटे निवडितां कुडे । जोडुनियां पुढें । हात उभे नुपेक्षी ॥2॥ तें घ्या रे सावकाशें । जया फावेल तो तैसें । तुका ह्मणे रसें । प्रेमाचिया आनंदें ॥3॥ 209 गोपाळ ह्मणती कान्होबा या रे कांहीं मागों । आपुलाले आह्मी जीवीची तया आवडी सांगों । एक ह्मणती उगे रे उगे मागें चि लागों । निजों नका कोणी घरीं रे आजि अवघे चि जागों ॥1॥ जाणोनि नेणता हरि रे मध्यें उगाचि बैसे । नाइकोनि बोल अइके कोण कोणाचे कैसे । एक एकाच्या संवादा जाणे न मिळे ची ऐसें। पोटीचें होटा आणवी देतो तयांसि तैसें ॥ध्रु.॥ एक ह्मणति बहु रे आह्मी पीडिलों माया । नेदी दहींभातसिदोरी ताक घालिती पिया । तापलों विळतां गोधनें नाहीं जीवन छाया । आतां मागों पोटभरी रे याच्या लागोनि पायां ॥2॥ एक ह्मणति तुमचें अरे पोट तें किती। मागों गाइऩ ह्मैसी घोडे रे धन संपित्त हित्त । देव गडी कान्हो आमुचा आह्मां काय हातिं । कन्याकुमरें दासी रे बाजावरी सुपती ॥3॥ एक ह्मणती बेटे हो कोण करी जतन । गाढव तैसें चि घोडें रे कोण तयाचा मान । लागे भवरोग वाहतां खांदीं चवघे जण । हातीं काठएा डोया बोडक्या हिंडों मोकळे राण ॥4॥ एक ह्मणती रानीं रे बहु सावजें फार । फाडफाडूं खाती डोळे रे पाय नेतील कर । राखोनि राखे आपणा ऐसा कइचा शूर । बैसोनि राहों घरीं रे कोण करी हे चार ॥5॥ घरीं बैसलिया बहुतें बहु सांगती काम । रिकामें कोणासि नावडे ऐसें आह्मासि ठावें । चौघांमध्यें बरें दिसेसें तेथें नेमक व्हावें। लपोनि सहज खेळतां भलें गडियासवें ॥6॥ एक ह्मणती गडी ते भले मिळती मता । केली तयावरी चाली रे बरी आपुली सत्ता । नसावे ते तेथें तैसे रे खेळ हाणिती लाता । रडी एकाएकीं गेलिया गोंधळ उडती लाता ॥7॥ एक ह्मणती खेळतां उगीं राहतीं पोरें । ऐसें काय घडों शके रे कोणी लहान थोरें । अवघीं येती रागा रे एका ह्मणतां बरें । संगें वाढे कलह हरावा एकाएकीं च खरें ॥8॥ एक ह्मणती एकला रे तूं जासील कोठें । सांडी मांडी हें वाउगें तुझे बोल चि खोटे । ठायीं राहा उगे ठायीं च कां रे सिणसी वाटे । अवघियांची सिदोरी तुझे भरली मोटे ॥9॥ तुका ह्मणे काय काहण्या अरे सांगाल गोष्टी । चाटावे तुमचे बोल रे भुका लागल्या पोटीं । जागा करूं या रे कान्होबा मागों कवळ ताटीं । धाले गडी तुका ढेकर देतो विठ्ठल कंठीं ॥10॥ 210 आजि ओस अमरावती । काला पाहावया येती । देव विसरती । देहभाव आपुला ॥1॥ आनंद न समाये मेदिनी । चारा विसरल्या पाणी । तटस्थ त्या ध्यानीं । गाइऩ जाल्या श्वापदें ॥ध्रु.॥ जें या देवांचें दैवत । उभें आहे या रंगांत । गोपाळांसहित । क्रीडा करी कान्होबा ॥2॥ 211 चला बाइऩ पांडुरंग पाहूं वाळवंटीं । मांडियेला काला भोंवती गोपाळांची दाटी ॥1॥ आनंदें कवळ देती एकामुखीं एक । न ह्मणती सान थोर अवघीं सकिळक ॥ध्रु.॥ हमामा हुंबरी पांवा वाजविती मोहरी । घेतलासे फेर माजी घालुनियां हरी ॥2॥ लुब्धल्या नारी नर अवघ्या पशुयाती । विसरलीं देहभाव शंका नाहीं चित्तीं ॥3॥ पुष्पाचा वरुषाव जाली आरतियांची दाटी । तुळसी गुंफोनियां माळा घालितील कंठीं ॥4॥ यादवांचा राणा गोपीमनोहर कान्हा । तुका ह्मणे सुख वाटे देखोनियां मना ॥5॥ 212 माझे गडी कोण कोण । निवडा भिन्न यांतुनी ॥1॥ आपआपणामध्यें मिळों । एक खेळों एकाशीं ॥ध्रु.॥ घाबरियांच्या मोडा काडएा । धाडा भाडएां वळतियां ॥2॥ तुका ह्मणे देवापाशीं। विटाळशी नसावी ॥3॥ 213 हे चि अनुवाद सदा सर्वकाळ । करुनियां गोपाळकाला सेवूं ॥1॥ वोरसलें कामधेनूचें दुभतें । संपूर्ण आइतें गगनभरी ॥ध्रु.॥ संत सनकादिक गोमटएा परवडी । विभाग आवडी इच्छेचिये ॥2॥ तुका ह्मणे मधीं घालूं नारायण । मग नव्हे सीण कोणा खेळें ॥3॥ 214 अधिकाचा मज कांटाळा । तुह्मां गोपाळां संगति ॥1॥ काय नाहीं तुह्मापाशीं । सकळांविशीं संपन्न ॥ध्रु.॥ उद्योगाचा नेघें भार। लागल्या सार पुरतें ॥2॥ तुका ह्मणे अधीर जिणें । नारायणें न करावें ॥3॥ 215 जालों आतां एके ठायीं । न वंचूं कांहीं एकमेकां ॥1॥ सरलों हेंगे देउनि मोट । कटकट काशाची ॥ध्रु.॥ सोडोनियां गांठीं पाहें । काय आहे त्यांत तें ॥2॥ तुका ह्मणे जालों निराळा । आतां गोपाळा देऊं बोभा ॥3॥ 216 या रे करूं गाइऩ । जमा निजलेती काइऩ । बोभाटानें आइऩ । घरा गेल्या मारील ॥1॥ घाला घाला रे फुकारे । ज्याची तेणें चि मोहरे । एवढें चि पुरे । केलियानें सावध ॥ध्रु.॥ नेणोनियां खेळा। समय समयाच्या वेळा । दुिश्चताजवळा । मिळालेति दुिश्चत ॥2॥ तुका ह्मणे शीक । न धरितां लागे भीक । धरा सकळीक । मनेरी धांवा वळतियां ॥3॥ 217 वोळलीचा दोहूं पान्हा । मज कान्हा सांगितला ॥1॥ घ्या जि हेंगे क्षीर हातीं । निगुतीनें वाढावें ॥ध्रु.॥ सांगितलें केलें काम। नव्हे धर्म सत्याचा ॥2॥ तुका ह्मणे नवें जुनें । ऐसें कोणें सोसावें॥3॥ 218 येइल तें घेइन भागा । नव्हे जोगा दुसरिया ॥1॥ आवडी ते तुह्मी जाणा । बहु गुणांसारिखी ॥ध्रु.॥ मज घेती डांगवरी। सवें हरि नसलिया ॥2॥ तुका ह्मणे राबवा देवा । करीन सेवा सांगितली ॥3॥ 219 अंतरली कुटी मेटी । भय धरूनियां पोटीं । ह्मणतां जगजेठी । धांवें करुणाउत्तरीं ॥1॥ बाप बिळया शिरोमणी । उताविळ या वचनीं । पडलिया कानीं । धांवा न करी आळस ॥ध्रु.॥ बळ दुनी शरणागता । स्वामी वाहों नेदी चिंता । आइतें चि दाता । पंगतीस बैसवी ॥2॥ वाहे खांदीं पाववी घरा । त्याच्या करी येरझारा। बोबडएा उत्तरा । स्वामी तुकया मानवे ॥3॥ 220 धन्य तें गोधन कांबळी कािष्ठका । मोहरी पांवा निका ब्रीद वांकी ॥1॥ धन्य तें गोकुळ धन्य ते गोपाळ । नर नारी सकळ धन्य जाल्या ॥ध्रु.॥ धन्य देवकी जसवंती दोहींचें । वसुदेवनंदाचें भाग्य जालें ॥2॥ धन्य त्या गोपिका सोळा सहस्र बाळा । यादवां सकळां धन्य जालें ॥3॥ धन्य ह्मणे तुका जन्मा तीं चि आलीं । हरिरंगीं रंगलीं सर्वभावें ॥4॥ 221 गौळणी बांधिती धारणासि गळा । खेळे त्या गोपाळांमाजी ब्रह्म ॥1॥ धांवोनियां मागे यशोदे भोजन । हिंडे रानोरान गाइऩपाठीं ॥ध्रु.॥ तुका ह्मणे सर्व कळा ज्याचे अंगीं । भोळेपणालागीं भीक मागे ॥2॥ 222 देखिलासि माती खातां । दावियानें बांधी माता ॥1॥ जाळी घेउनि कांबळी काठी । गाइऩ वळी वेणु पाठीं ॥ध्रु.॥ मोठें भावार्थाचें बळ । देव जाला त्याचें बाळ ॥2॥ तुका ह्मणे भHासाठीं। देव धांवे पाठोवाटीं ॥3॥ 223 हा गे माझे हातीं । पाहा कवळ सांगाती ॥1॥ देवें दिला खातों भाग । कराल तर करा लाग ॥ध्रु.॥ धालें ऐसें पोट । वरी करूनियां बोट ॥2॥ तुका ह्मणे घरीं । मग कैं जी या परी ॥3॥ 224 अवघें अवघीकडे । दिलें पाहे मजकडे । अशा सवंगडे। सहित थोरी लागली ॥1॥ कां रे धरिला अबोला । माझा वांटा देइप मला । सिदोरीचा केला । झाडा आतां निवडे ना ॥ध्रु.॥ भूक लागली अनंता । कां रे नेणसी जाणतां । भागलों विळतां । गाइऩ सैरा ओढाळा ॥2॥ तुका करुणा भाकी । हरि पाहे गोळा टाकी । घेता जाला सुखी। भीतरी वांटी आणीकां ॥3॥ 225 आह्मी गोवळीं रानटें । नव्हों जनांतील धीटें ॥1॥ सिदोरीचा करूं काला । एक वांटितों एकाला ॥ध्रु.॥ खेळों आपआपणांशीं। आमचीं तीं आह्मांपाशीं ॥2॥ मिळालों नेणते । तुका कान्होबा भोंवते ॥3॥ 226 अवघियां दिला गोर । मजकरे पाहीना ॥1॥ काुंफ्दे गोपाळ डोळे चोळी । ढुंगा थापली हाणे तोंडा ॥ध्रु.॥ आवडती थोर मोटे । मी रे पोरटें दैन्यवाणे ॥2॥ तुका ह्मणे जाणों भाव । जीविंचा देव बुझावी ॥3॥ मृदंग पाटएा - अभंग 227 मागें पुढें पाहें सांभाळूनि दोनी ठाय । चुकावूनि जाय गडी राखे गडियांसि ॥1॥ मुरडे दंडा दोहीं तोंडें गडियां सावध करी । भेटतियासंगे तया हाल तुजवरी ॥ध्रु.॥ गडियां गडी वांटुनि देइप । ज्याचा सोडी ते चि ठायीं ॥2॥ अगऑया बळें करील काय। तुज देणें लागे डोय ॥3॥ नवां घरीं पाउला करीं । सांपडे तो तेथें धरीं ॥4॥ जिंकोनि डाव करीं । टाहो सत्ता आणिकांवरी ॥5॥ सांपडोनि डाइप बहु । काळ गुंतलासी ॥6॥ बिळया गडी फळी । फोडी न धरितां त्यांसी ॥7॥ चुकांडी जो खाय मिळोनि अंगीं जाय। गुंतलासी काय तुका ह्मणे अझूनी ॥8॥ 228 पाहा रे तमासा तुमचा येथें नव्हे लाग । देइऩन तो भाग आलियाचा बाहेरी ॥1॥ जागा रे गोपाळ नो ठायीं ठायीं जागा । चाहुलीनें भागा दूर मजपासूनि ॥ध्रु.॥ न रिघतां ठाव आह्मा ठावा पाळतियां । भयाभीत वांयां तेथें काय चांचपा ॥2॥ तुका ह्मणे हातां चडे जीवाचिये साटीं । मिटक्या देतां गोड मग लागतें शेवटीं ॥3॥ 229 डाइऩ घालुनियां पोरें । त्यांचीं गुरें चुकवीलीं ॥1॥ खेळ खेळतां फोडिल्या डोया । आपण होय निराळा ॥ध्रु.॥ मारिती माया घेती जीव । नाहीं कीव अन्यायें ॥2॥ तुका कान्होबा मागें । तया अंगें कळों आलें ॥3॥ 230 आतां हें चि जेऊं हें चि जेऊं । सवें घेऊं सिदोरी ॥1॥ हरिनामाचा खिचडा केला । प्रेमें मोहिला साधनें ॥ध्रु.॥ चवीं चवीं घेऊं घास । ब्रह्मरस आवडी ॥2॥ तुका ह्मणे गोड लागे । तों तों मागे रसना ॥3॥ 231 अवघें चि गोड जालें । मागीलये भरी आलें ॥1॥ साहए जाला पांडुरंग । दिला अभ्यंतरीं संग ॥ध्रु.॥ थडिये पावतां तो वाव । मागें वाहावतां ठाव ॥2॥ तुका ह्मणे गेलें । स्वप्नींचें जागें जालें ॥3॥ 232 तुजसवें येतों हरी । आह्मां लाज नाहीं तरी । उचलिला गिरी । चांग तइप वांचलों ॥1॥ मोडा आतां खेळ । गाइऩ गेल्या जाला वेळ । फांकल्या ओढाळ । नाहीं तो चि आवरा ॥ध्रु.॥ चांग दैवें यमुनेसी वांचलों बुडतां । निलाजिरीं आह्मी नाहीं भय धाक या अनंता ॥2॥ खातों आगी माती । आतां पुरे हा सांगाती । भोंवतां भोंवेल। आह्मां वाटतें हें चित्तीं ॥3॥ तुका ह्मणे उरी नाहीं तुजसवें। शाहाणे या भावें दुरी छंद भोिळयां सवें ॥4॥ 233 नको आह्मांसवें गोपाळा । येऊं ओढाळा तुझ्या गाइऩ ॥1॥ कोण धांवें त्यांच्या लागें । मागें मागें येरझारी ॥ध्रु.॥ न बैसती एके ठायीं । धांवती दाही दाहा वाटां ॥2॥ तुका ह्मणे तू राख मनेरी। मग त्या येरी आह्मी जाणों ॥3॥ 234 मागायास गेलों सिदोरी । तुझ्या मायाघरीं गांजियेलों ॥1॥ तुजविणें ते नेदी कोणा । सांगतां खुणा जिवें गेलों ॥ध्रु.॥ वांयांविण केली येरझार । आतां पुरे घर तुझी माया ॥2॥ तुका ह्मणे तूं आह्मां वेगळा । राहें गोपाळा ह्मणउनी ॥3॥ 235 काकुलती येतो हरी । क्षणभरी निवडितां ॥1॥ तुमची मज लागली सवे । ठायींचे नवे नव्हों गडी ॥ध्रु.॥ आणीक बोलाविती फार । बहु थोर नावडती ॥2॥ भाविकें त्यांची आवडी मोठी । तुका ह्मणे मिठी घाली जिवें ॥3॥ 236 वरता वेंघोनि घातली उडी । कळंबाबुडीं यमुनेसी ॥1॥ हरि बुडाला बोंब घाला । घरचीं त्यांला ठावा नाहीं ॥ध्रु.॥ भवनदीचा न कळे पार । कािळया माजी थोर विखार ॥2॥ तुका ह्मणे काय वाउग्या हाका । हातींचा गमावुनियां थिंका ॥3॥ 237 अवघीं मिळोनि कोल्हाळ केला । आतां होता ह्मणती गेला ॥1॥ आपलिया रडती भावें । जयासवें जयापरी ॥ध्रु.॥ चुकलों आह्मी खेळतां खेळ । गेला गोपाळ हातींचा ॥2॥ तुका ह्मणे धांवती थडी । न घली उडी आंत कोणी ॥3॥ 238 भ्यालीं जिवा चुकलीं देवा । नाहीं ठावा जवळीं तो ॥1॥ आहाकटा करिती हाय । हात डोकें पिटिती पाय ॥ध्रु.॥ जवळी होतां न कळे आह्मां । गेल्या सीमा नाहीं दुःखा ॥2॥ तुका ह्मणे हा लाघवी मोटा । पाहे खोटा खरा भाव ॥3॥ 239 कािळया नाथूनि आला वरी । पैल हरी दाखविती ॥1॥ दुसरिया भावें न कळे कोणा । होय नव्हेसा संदेह मना ॥ध्रु.॥ रूपा भिन्न पालट जाला । गोरें सांवळेंसा पैं देखिला ॥2॥ आश्वासीत आला करें । तुका खरें ह्मणे देव ॥3॥ 240 हरि गोपाळांसवें सकळां । भेटे गऑया गळा मेळवूनी ॥1॥ भाविकें त्यांची आवडी मोठी । सांगे गोष्टी जीविंचिया ॥ध्रु.॥ योगियांच्या ध्याना जो नये । भाकरी त्यांच्या मागोनि खाये ॥2॥ तुका ह्मणे असे शाहाणियां दुरी । बोबडियां दास कामारी ॥3॥ 241 धांव कान्होबा गेल्या गाइऩ । न ह्मणे मी कोण ही काइऩ ॥1॥ आपुलियांचें वचन देवा । गोड सेवा करीतसे ॥ध्रु.॥ मागतां आधीं द्यावा डाव । बिळया मी तो नाहीं भाव ॥2॥ तुका ह्मणे ऐशा सवें । अनुसरावें जीवेंभावें ॥3॥ 242 धाकुटएाचे मुखीं घांस घाली माता । वरी करी सत्ता शाहाणियां ॥1॥ ऐसें जाणपणें पडिलें अंतर । वाढे तों तों थोर अंतराय ॥ध्रु.॥ दोन्ही उभयतां आपण चि व्याली । आवडीची चाली भिन्न भिन्न ॥2॥ तुका ह्मणे अंगापासूनि निराळें । निवडिलें बळें रडतें स्तनीं ॥3॥ 243 देवाचे ह्मणोनि देवीं अनादर । हें मोठें आश्चर्य वाटतसे ॥1॥ आतां येरा जना ह्मणावें तें काइऩ । जया भार डोइऩ संसाराचा ॥ध्रु.॥ त्यजुनी संसार अभिमान सांटा । जुलूम हा मोटा दिसतसे ॥2॥ तुका ह्मणे अळस करूनियां साहे । बळें कैसे पाहें वांयां जाती ॥3॥ 244 उपदेश तो भलत्या हातीं । जाला चित्तीं धरावा ॥1॥ नये जाऊं पात्रावरी । कवटी सारी नारळें ॥ध्रु.॥ स्त्री पुत्र बंदीजन । नारायण स्मरविती ॥2॥ तुका ह्मणे रत्नसार । परि उपकार चिंधीचे ॥3॥ 245 संतांचे गुण दोष आणितां या मना । केलिया उगाणा सुकृताचा ॥1॥ पिळोनियां पाहे पुष्पाचा परिमळ । चिरोनि केळी केळ गाढव तो ॥ध्रु.॥ तुका ह्मणे गंगे अग्नीसि विटाळ । लावी तो चांडाळ दुःख पावे ॥2॥ 246 चुंबळीचा करी चुंबळीशीं संग । अंगीं वसे रंग क्रियाहीन ॥1॥ बीजा ऐसें फळ दावी परिपाकीं । परिमळ लौकिकीं जाती ऐसा ॥ध्रु.॥ माकडाच्या गळां रत्न कुळांगना । सांडूनियां सुना बिदी धुंडी ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसा व्याली ते गाढवी । फजिती ते व्हावी आहे पुढें ॥3॥ 247 सांपडला संदीं । मग बिळया पडे फंदीं ॥1॥ ऐसी कोणी वाहे वेळ । हातीं काळाच्या सकळ ॥ध्रु.॥ दाता मागे दान । जाय याचका शरण ॥2॥ तुका ह्मणे नेणां । काय सांगों नारायणा ॥3॥ 248 सर्प विंचू दिसे । धन अभाग्या कोळसे ॥1॥ आला डोऑयांसि कवळ । तेणें मळलें उजळ ॥ध्रु.॥ अंगाचे भोंवडी । भोय झाड फिरती धोंडी ॥2॥ तुका ह्मणे नाड । पाप ठाके हिता आड ॥3॥ 249 न देखोन कांहीं । म्या पाहिलें सकळ ही ॥1॥ जालों अवघियांपरी । मी हें माझें ठेलें दुरी ॥ध्रु.॥ न घेतां घेतलें । हातें पायें उसंतिलें ॥2॥ खादलें न खातां । रसना रस जाली घेतां ॥3॥ न बोलोनि बोलें । केलें प्रगट झांकिलें ॥4॥ नाइकिलें कानीं। तुका ह्मणे आलें मनीं ॥5॥ ब्रह्मचारी फिर्याद गेला - अभंग 2 250 काखे कडासन आड पडे । खडबड खडबडे हुसकलें ॥1॥ दादकरा दादकरा । फजितखोरा लाज नाहीं ॥ध्रु.॥ अवघा जाला राम राम । कोणी कर्म आचरे ना ॥2॥ हरिदासांच्या पडती पायां । ह्मणती तयां नागवावें ॥3॥ दोहीं ठायीं फजीत जालें । पारणें केलें अवकळा ॥4॥ तुका ह्मणे नाश केला । विटंबिला वेश जिहीं ॥5॥ 251 कुटुंबाचा केला त्याग । नाहीं राग जंव गेला ॥1॥ भजन तें वोंगळवाणें । नरका जाणें चुके ना ॥ध्रु.॥ अक्षराची केली आटी । जरी पोटीं संतनिंदा ॥2॥ तुका ह्मणे मागें पाय । तया जाय स्थळासि ॥3॥ ॥2॥ 252 तारतिम वरी तोंडा च पुरतें । अंतरा हें येतें अंतरीचें ॥1॥ ऐसी काय बरी दिसे ठकाठकी । दिसतें लौकिकीं सत्या ऐसें ॥ध्रु.॥ भोजनांत द्यावें विष कालवूनि । मोहचाळवणी मारावया ॥2॥ तुका ह्मणे मैंद देखों नेदी कुडें । आदर चि पुढें सोंग दावी ॥3॥ 253 ब्रह्मनिष्ठ काडी । जरी जीवानांवें मोडी ॥1॥ तया घडली गुरुहत्या । गेला उपदेश तो मिथ्या ॥ध्रु.॥ सांगितलें कानीं। रूप आपुलें वाखाणी ॥2॥ भूतांच्या मत्सरें । ब्रह्मYाान नेलें चोरें ॥3॥ शिकल्या सांगे गोष्टी । भेद क्रोध वाहे पोटीं ॥4॥ निंदा स्तुति स्तवनीं । तुका ह्मणे वेंची वाणी ॥5॥ 254 इहलोकींचा हा देहे । देव इिच्छताती पाहें ॥1॥ धन्य आह्मी जन्मा आलों । दास विठोबाचे जालों ॥ध्रु.॥ आयुष्याच्या या साधनें । सिच्चदानंद पदवी घेणें ॥2॥ तुका ह्मणे पावठणी । करूं स्वर्गाची निशाणी ॥3॥ 255 पंडित वाचक जरी जाला पुरता । तरी कृष्णकथा ऐके भावें ॥1॥ क्षीर तुपा साकरे जालिया भेटी । तैसी पडे मिठी गोडपणें ॥ध्रु.॥ जाणोनियां लाभ घेइप हा पदरीं । गोड गोडावरी सेवीं बापा ॥2॥ जाणिवेचें मूळ उपडोनी खोड । जरी तुज चाड आहे तुझी ॥3॥ नाना परिमळद्रव्य उपचार । अंगी उटी सारचंदनाची ॥4॥ जेविलियाविण शून्य ते शृंगार । तैसी गोडी हरिकथेविण ॥5॥ ज्याकारणें वेदश्रुति ही पुराणें । तें चि विठ्ठलनाणें तिष्ठे कथे ॥6॥ तुका ह्मणे येर दगडाचीं पेंवें । खळखळ आवघें मूळ तेथें॥7॥ 256 आणिकांच्या कापिती माना । निष्ठ‍पणा पार नाहीं ॥1॥ करिती बेटे उसणवारी । यमपुरी भोगावया ॥ध्रु.॥ सेंदराचें दैवत केलें । नवस बोले तयासि ॥2॥ तुका ह्मणे नाचति पोरें । खोडितां येरें अंग दुखे ॥3॥ 257 गंधर्व अिग्न सोम भोगिती कुमारी । कोठें चराचरीं त्याग केला ॥1॥ गायत्री स्वमुखें भक्षीतसे मळ । मिळाल्या वाहाळ गंगाओघ ॥ध्रु.॥ कागाचिये विष्ठें जन्म पिंपळासि । पांडवकुळासि पाहातां दोष ॥2॥ शकुंतळा सूत कर्ण शृंगी व्यास । यांच्या नामें नाश पातकांसि ॥3॥ गणिका अजामेळ कुब्जा तो विदुर । पाहातां विचार पिंगळेचा ॥4॥ वाल्हा विश्वामित्र वसिष्ठ नारद । यांचे पूर्व शुद्ध काय आहे ॥5॥ न व्हावी तीं जालीं कर्में नरनारी । अनुतापें हरी स्मरतां मुH ॥6॥ तुका ह्मणे पूर्व नाठवी श्रीहरी । मूळ जो उच्चारी नरक त्यासि ॥7॥ 258 सोनियाचें ताट क्षीरीनें भरिलें । भक्षावया दिलें श्वाना लागीं ॥1॥ मुHाफळहार खरासि घातला । कस्तुरी सुकराला चोजविली ॥ध्रु.॥ वेदपरायण बधिरा सांगे Yाान । तयाची ते खुण काय जाणे ॥2॥ तुका ह्मणे ज्याचें तो चि एक जाणे । भHीचें महिमान साधु जाणे ॥3॥ 259 ऐसा हा लौकिक कदा राखवेना । पतितपावना देवराया ॥1॥ संसार करितां ह्मणती हा दोषी । टाकितां आळसी पोटपोसा ॥ध्रु.॥ आचार करितां ह्मणती हा पसारा । न करितां नरा निंदिताती ॥2॥ संतसंग करितां ह्मणती हा उपदेशी । येरा अभाग्यासि Yाान नाहीं ॥3॥ धन नाहीं त्यासि ठायींचा करंटा । समर्थासि ताठा लाविताती ॥4॥ बहु बोलों जातां ह्मणति हा वाचाळ । न बोलतां सकळ ह्मणती गर्वी ॥5॥ भेटिसि न वजातां ह्मणती हा निष्ठ‍ । येतां जातां घर बुडविलें ॥6॥ लग्न करूं जातां ह्मणती हा मातला। न करितां जाला नपुंसक ॥7॥ निपुत्रिका ह्मणती पहा हो चांडाळ। पातकाचें मूळ पोरवडा ॥8॥ लोक जैसा लोक धरितां धरवे ना। अभHा जिरे ना संतसंग ॥9॥ तुका ह्मणे आतां ऐकावें वचन । त्यजुनियां जन भिH करा ॥10॥ 260 धर्म रक्षावया साठीं । करणें आटी आह्मांसि ॥1॥ वाचा बोलों वेदनीती । करूं संतीं केलें तें ॥ध्रु.॥ न बाणतां िस्थति अंगीं । कर्म त्यागी लंड तो ॥2॥ तुका ह्मणे अधम त्यासी । भिH दूषी हरीची ॥3॥ 261 चवदा भुवनें जयाचिये पोटीं । तो चि आह्मीं कंठीं साठविला ॥1॥ काय एक उणें आमुचिये घरीं । वोळगती द्वारीं रििद्धसिद्धी ॥ध्रु.॥ असुर जयानें घातले तोडरीं । तो आह्मांसि जोडी कर दोन्ही ॥2॥ रूप नाहीं रेखा जयासि आकार । आह्मीं तो साकार भHीं केला ॥3॥ अनंत ब्रह्मांडें जयाचिये अंगीं । समान तो मुंगी आह्मासाठीं ॥4॥ रििद्धसिद्धी सुखें हाणितल्या लाता । तेथें या प्राकृता कोण मानी ॥5॥ तुका ह्मणे आह्मी देवाहूनि बळी। जालों हे निराळी ठेवुनि आशा ॥6॥ 262 केला मातीचा पशुपति । परि मातीसि काय ह्मणती । शिवपूजा शिवासी पावे । माती मातीमाजी सामावे ॥1॥ तैसे पूजिती आह्मां संत । पूजा घेतो भगवंत । आह्मी किंकर संतांचे दास। संतपदवी नको आह्मांस ॥ध्रु.॥ केला पाषाणाचा विष्णु । परी पाषाण नव्हे विष्णु। विष्णुपूजा विष्णुसि अर्पे । पाषाण राहे पाषाणरूपें ॥2॥ केली कांशाची जगदंबा । परि कांसें नव्हे अंबा । पूजा अंबेची अंबेला घेणें । कांसें राहे कांसेंपणें ॥3॥ ब्रह्मानंद पूर्णामाजी । तुका ह्मणे केली कांजी । ज्याची पूजा त्याणें चि घेणें। आह्मी पाषाणरूप राहणें ॥4॥ 263 ते माझे सोयरे सज्जन सांगाती । पाय आठविती विठोबाचे ॥1॥ येरा मानी विधि पाळणापुरतें । देवाचीं तीं भूतें ह्मणोनियां ॥ध्रु.॥ सर्वभावें जालों वैष्णवांचा दास । करीन त्यांच्या आस उिच्छष्टाची ॥2॥ तुका ह्मणे जैसे मानती हरिदास । तैशी नाहीं आस आणिकांची ॥3॥ 264 दया तिचें नांव भूतांचें पाळण । अणीक निदऩळण कंटकांचें ॥1॥ पाप त्याचें नांव न विचारितां नीत । भलतें चि उन्मत्त करी सदा ॥2॥ तुका ह्मणे धर्म रक्षावया साठीं । देवास ही आटी जन्म घेणें ॥3॥ 265 करावें गोमटें । बाळा माते तें उमटे ॥1॥ आपुलिया जीवाहूनी । असे वाल्हें तें जननी ॥ध्रु.॥ वियोग तें तिस । त्याच्या उपचारें तें विष ॥2॥ तुका ह्मणे पायें । डोळा सुखावे ज्या न्यायें ॥3॥ 266 कन्या सासु†यासि जाये । मागें परतोनी पाहे ॥1॥ तैसें जालें माझ्या जिवा । केव्हां भेटसी केशवा ॥ध्रु.॥ चुकलिया माये। बाळ हुरू हुरू पाहे ॥2॥ जीवना वेगळी मासोळी । तुका ह्मणे तळमळी ॥3॥ 267 हातीं होन दावी बेना । करिती लेंकीच्या धारणा ॥1॥ ऐसे धर्म जाले कळीं । पुण्य रंक पाप बळी ॥ध्रु.॥ सांडिले आचार। द्विज चाहाड जाले चोर ॥2॥ टिळे लपविती पातडीं । लेती विजारा कातडीं ॥3॥ बैसोनियां तHां । अन्नेंविण पिडिती लोकां ॥4॥ मुदबख लिहिणें । तेलतुपावरी जिणें ॥5॥ नीचाचे चाकर । चुकलिया खाती मार ॥6॥ राजा प्रजा पीडी । क्षेत्री दुिश्चतासी तोडी ॥7॥ वैश्यशूद्रादिक । हे तों सहज नीच लोक ॥8॥ अवघे बाहए रंग । आंत हिरवें वरी सोंग ॥9॥ तुका ह्मणे देवा । काय निद्रा केली धांवा ॥10॥ 268 साळंकृत कन्यादान । करितां पृथ्वीसमान ॥1॥ परि तें न कळे या मूढा । येइल कळों भोग पुढां ॥ध्रु.॥ आचरतां कर्म । भरे पोट राहे धर्म ॥2॥ सत्या देव साहे । ऐसें करूनियां पाहें ॥3॥ अन्न मान धन । हें तों प्रारब्धा आधीन ॥4॥ तुका ह्मणे सोस । दुःख आतां पुढें नास ॥5॥ 269 दिवटएा वाद्यें लावुनि खाणें । करूनि मंडण दिली हातीं ॥1॥ नवरा नेइऩ नवरी घरा । पूजन वरा पाद्याचें ॥ध्रु.॥ गौरविली विहीण व्याही । घडिलें कांहीं ठेवूं नका ॥2॥ करूं द्यावें न्हावें वरें। ठायीचें कां रे न कळे चि ॥3॥ व†हडियांचे लागे पाठीं। जैसी उटिका तेलीं ॥4॥ तुका ह्मणे जोडिला थुंका । पुढें नरका सामग्री ॥5॥ 270 ब्रह्महत्या मारिल्या गाइऩ । आणीक काइऩ पाप केलें ॥1॥ ऐका जेणें विकिली कन्या । पवाडे त्या सुन्याचे ॥ध्रु.॥ नरमांस खादली भाडी । हाका मारी ह्मणोनि ॥2॥ अवघें पाप केलें तेणें । जेणें सोनें अभिळााषिलें ॥3॥ उच्चारितां मज तें पाप । जिव्हे कांप सुटतसे ॥4॥ तुका ह्मणे कोरान्न रांड । बेटा भांड मागे ना कां ॥5॥ 271 याचा कोणी करी पक्ष । तो ही त्याशी समतुल्य ॥1॥ फुकासाठीं पावे दुःखाचा विभाग । पूर्वजांसि लाग निरयदंडीं ॥ध्रु.॥ ऐके राजा न करी दंड । जरि या लंड दुष्टासि ॥2॥ तुका ह्मणे त्याचें अन्न । मद्यपाना समान ॥3॥ 272 कपट कांहीं एक । नेणें भुलवायाचें लोक ॥1॥ तुमचें करितों कीर्त्तन । गातों उत्तम ते गुण ॥ध्रु.॥ दाऊं नेणें जडीबुटी । चमत्कार उठाउठी ॥2॥ नाहीं शिष्यशाखा । सांगों अयाचित लोकां ॥3॥ नव्हें मठपति । नाहीं चाहुरांची वृित्त ॥4॥ नाहीं देवार्चन । असे मांडिलें दुकान ॥5॥ नाहीं वेताळ प्रसन्न । कांहीं सांगों खाण खुण ॥6॥ नव्हें पुराणिक । करणें सांगणें आणीक ॥7॥ नेणें वाद घटा पटा । करितां पंडित करंटा ॥8॥ नाहीं जाळीत भणदीं । उदो ह्मणोनि आनंदी ॥9॥ नाहीं हालवीत माळा । भोंवतें मेळवुनि गबाळा ॥10॥ आगमीचें कुडें नेणें । स्तंभन मोहन उच्चाटणें ॥11॥ नव्हें यांच्या ऐसा । तुका निरयवासी पिसा ॥12॥ 273 रडोनियां मान । कोण मागतां भूषण ॥1॥ देवें दिलें तरी गोड । राहे रुचि आणि कोड ॥ध्रु.॥ लावितां लावणी । विके भीके केज्या दानी ॥2॥ तुका ह्मणे धीरा । विण कैसा होतो हिरा॥3॥ 274 पूज्या एकासनीं आसनीं आसन । बैसतां गमन मातेशीं तें ॥1॥ सांगतों ते धर्म नीतीचे संकेत । सावधान हित व्हावें तरी ॥ध्रु.॥ संतां ठाया ठाव पूजनाची इच्छा । जीवनीं च वळसा सांपडला ॥2॥ तुका ह्मणे एकाएकीं वरासनें । दुजें तेथें भिन्न अशोभ्य तें ॥3॥ 275 जेणें मुखें स्तवी । तें चि निंदे पाठीं लावी ॥1॥ ऐसी अधमाची याती । लोपी सोनें खाय माती ॥ध्रु.॥ गुदद्वारा वाटे । मिष्टान्नांचा नरक लोटे ॥2॥ विंचु लाभाविण । तुका ह्मणे वाहे शीण ॥3॥ 276 अधमाची यारी । रंग पतंगाचे परी ॥1॥ विटे न लगतां क्षण । मोल जाय वांयां विण ॥ध्रु.॥ सर्पाचिया परी । विषें भरला कल्हारीं ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । मज झणी ऐसे दावा ॥3॥ 277 आणिकांची स्तुति आह्मां ब्रह्महत्या । एका वांचूनि त्या पांडुरंगा ॥1॥ आह्मां विष्णुदासां एकविध भाव । न ह्मणों या देव आणिकांसि ॥ध्रु.॥ शतखंड माझी होइऩल रसना । जरी या वचना पालटेन ॥2॥ तुका ह्मणे मज आणिका संकल्पें । अवघीं च पापें घडतील ॥3॥ 278 तान्हेल्याची धणी । फिटे गंगा नव्हे उणी ॥1॥ माझे मनोरथ सिद्धी । पाववावे कृपानिधी ॥ध्रु.॥ तूं तों उदाराचा राणा । माझी अल्प चि वासना ॥2॥ कृपादृष्टीं पाहें । तुका ह्मणे होइप साहे ॥3॥ 279 संताचा अतिक्रम । देवपूजा तो अधर्म ॥1॥ येती दगड तैसे वरी । मंत्रपुष्पें देवा शिरीं ॥ध्रु.॥ अतीतासि गाळी । देवा नैवेद्यासी पोळी ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । ताडण भेदकांची सेवा ॥3॥ 280 करणें तें देवा । हे चि एक पावे सेवा ॥1॥ अवघें घडे येणे सांग । भक्त देवाचें तें अंग ॥ध्रु.॥ हें चि एक वर्म । काय बोलिला तो धर्म ॥2॥ तुका ह्मणे खरें । खरें त्रिवाचा उत्तरें ॥3॥ 281 मागें नेणपणें घडलें तें क्षमा । आतां देतों सीमा करूनियां ॥1॥ परनारीचें जया घडलें गमन । दावीतो वदन जननीरत ॥ध्रु.॥ उपदेशा वरी मन नाहीं हातीं । तो आह्मां पुढती पाहूं नये ॥2॥ तुका ह्मणे साक्षी असों द्यावें मन । घातली ते आण पाळावया ॥3॥ 282 आणिकांच्या घातें । ज्यांचीं निवतील चित्तें ॥1॥ ते चि ओळखावे पापी । निरयवासी शीघ्रकोपी ॥ध्रु.॥ कान पसरोनी । ऐके वदे दुष्ट वाणी ॥2॥ तुका ह्मणे भांडा । धीर नाहीं ज्याच्या तोंडा॥3॥ हनुमंतस्तुति - अभंग 4 283 शरण शरण जी हनुमंता । तुज आलों रामदूता ॥1॥ काय भHीच्या त्या वाटा । मज दावाव्या सुभटा ॥ध्रु.॥ शूर आणि धीर । स्वामिकाजीं तूं सादर ॥2॥ तुका ह्मणे रुद्रा । अंजनीचिया कुमरा ॥3॥ 284 केली सीताशुद्धी । मूळ रामायणा आधीं ॥1॥ ऐसा प्रतापी गहन । सुरां सकळ भHांचें भूषण ॥ध्रु.॥ जाऊनि पाताळा। केली देवाची अवकळा ॥2॥ राम लक्षुमण । नेले आणिले चोरून ॥3॥ जोडूनियां कर । उभा सन्मुख समोर ॥4॥ तुका ह्मणे जपें । वायुसुता जाती पापें ॥5॥ 285 काम घातला बांदोडी । काळ केला देशधडी ॥1॥ तया माझें दंडवत । कपिकुळीं हनूमंत ॥ध्रु.॥ शरीर वज्रा ऐसें । कवळी ब्रह्मांड जो पुच्छे ॥2॥ रामाच्या सेवका । शरण आलों ह्मणे तुका ॥3॥ 286 हनुमंत महाबळी । रावणाची दाढी जाळी ॥1॥ तया माझा नमस्कार । वारंवार निरंतर ॥ध्रु.॥ करोनी उdाण । केलें लंकेचें दहन ॥2॥ जाळीयेली लंका । धन्य धन्य ह्मणे तुका ॥3॥ ॥4॥ 287 कुंभ अवघा एक आवा । पाकीं एकीं गुफे डावा ॥1॥ ऐसे भिन्न भिन्न साटे । केले प्रारब्धानें वांटे ॥ध्रु.॥ हिरे दगड एक खाणी । कैचें विजातीसी पाणी ॥2॥ तुका ह्मणे शिरीं । एक एकाची पायरी ॥3॥ 288 मांडे पु†या मुखें सांगों जाणे मात । तोंडीं लाळ हात चोळी रिते ॥1॥ ऐसियाच्या गोष्टी फिक्या मिठेंविण । रुचि नेदी अन्न चवी नाहीं ॥ध्रु.॥ बोलों जाणे अंगीं नाहीं शूरपण । काय तें वचन जाळावें तें ॥2॥ तुका ह्मणे बहुतोंडे जे वाचाळ । तेंग तें च मूळ लटिक्याचें ॥3॥ 289 न लगे चंदना सांगावा परिमळ । वनस्पतिमेळ हाकारुनी ॥1॥ अंतरीचें धांवे स्वभावें बाहेरी । धरितां ही परी आवरे ना ॥ध्रु.॥ सूर्य नाहीं जागें करीत या जना । प्रकाश किरणा कर ह्मुन ॥2॥ तुका ह्मणे मेघ नाचवी मयूरें । लपवितां खरें येत नाहीं ॥3॥ 290 चंदनाचे हात पाय ही चंदन । परिसा नाहीं हीन कोणी अंग ॥1॥ दीपा नाहीं पाठीं पोटीं अंधकार । सर्वांगें साकर अवघी गोड ॥ध्रु.॥ तुका ह्मणे तैसा सज्जनापासून । पाहातां अवगुण मिळे चि ना ॥2॥ 291 मन करा रे प्रसन्न । सर्व सिद्धीचें कारण । मोक्ष अथवा बंधन । सुख समाधान इच्छा ते ॥1॥ मनें प्रतिमा स्थापिली । मनें मना पूजा केली । मनें इच्छा पुरविली । मन माउली सकळांची ॥ध्रु.॥ मन गुरू आणि शिष्य । करी आपुलें चि दास्य । प्रसन्न आपआपणास। गति अथवा अधोगति ॥2॥ साधक वाचक पंडित । श्रोते वHे ऐका मात । नाहीं नाहीं आनुदैवत । तुका ह्मणे दुसरें ॥3॥ 292 मायबापें जरी सर्पीण बोका । त्यांचे संगें सुखा न पवे बाळ ॥1॥ चंदनाचा शूळ सोनियाची बेडी । सुख नेदी फोडी प्राण नाशी ॥2॥ तुका ह्मणे नरकीं घाली अभिमान । जरी होय Yाान गर्व ताठा ॥3॥ 293 शिकल्या बोलाचे सांगतील वाद । अनुभव भेद नाहीं कोणा ॥1॥ पंडित हे Yाानी करितील कथा । न मिळती अर्था निजसुखा ॥2॥ तुका ह्मणे जैसी लांचासाठीं ग्वाही । देतील हे नाहीं ठावी वस्तु ॥3॥ 294 प्रारब्ध क्रियमाण । भHां संचित नाहीं जाण ॥1॥ अवघा देव चि जाला पाहीं । भरोनियां अंतर्बाहीं ॥ध्रु.॥ सत्वरजतमबाधा। नव्हे हरिभHांसि कदा ॥2॥ खाय बोले करी । अवघा त्यांच्या अंगें हरी ॥3॥ देवभHपण । तुका ह्मणे नाहीं भिन्न ॥4॥ 295 शास्त्राचें जें सार वेदांची जो मूतिऩ । तो माझा सांगाती प्राणसखा ॥1॥ ह्मणउनी नाहीं आणिकांचा पांग । सर्व जालें सांग नामें एका ॥ध्रु.॥ सगुण निर्गुण जयाचीं अंगें । तो चि आह्मां संगें क्रीडा करी ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मी विधीचे जनिते । स्वयंभू आइते केले नव्हों ॥3॥ 296 ऐका महिमा आवडीचीं । बोरें खाय भिलटीचीं ॥1॥ थोर प्रेमाचा भुकेला । हा चि दुष्काळ तयाला । अष्टमा सिद्धींला । न मनी क्षीरसागराला ॥ध्रु.॥ पव्हे सुदामदेवाचे । फके मारी कोरडे च ॥2॥ न ह्मणे उिच्छष्ट अथवा थोडे । तुका ह्मणे भHीपुढें ॥3॥ 297 कोणें तुझा सांग केला अंगीकार । नििश्चति त्वां थोर मानियेली ॥1॥ कोणें ऐसा तुज उपदेश केला । नको या विठ्ठला शरण जाऊं ॥ध्रु.॥ तेव्हां तुज कोण घालील पाठीसी । घासील भूमीसी वदन यम ॥2॥ कां रे नागवसी आयुष्य खातो काळ । दिसेंदिस बळ क्षीण होतें ॥3॥ तुका ह्मणे यासि सांगा कोणी तरी। विसरला हरी मायबाप ॥4॥ 298 साधूनी बचनाग खाती तोळा तोळा । आणिकातें डोळां न पाहवे ॥1॥ साधूनी भुजंग धरितील हातीं । आणिकें कापती देखोनियां ॥2॥ असाध्य तें साध्य करितां सायास । कारण अभ्यास तुका ह्मणे ॥3॥ 299 आमचे गोसावी अयाचितवृत्ती । करवी शिष्याहातीं उपदेश ॥1॥ दगडाची नाव आधींच ते जड । ते काय दगड तारूं जाणे ॥1॥ तुका ह्मणे वेष विटंबिला त्यांनी । सोंगसंपादणी करिती परी॥3॥ 300 मृगजळा काय करावा उतार । पावावया पार पैल थडी ॥1॥ खापराचे होन खेळती लेंकुरें । कोण त्या वेव्हारें लाभ हाणि ॥ध्रु.॥ मंगळदायक करिती कुमारी । काय त्यांची खरी सोयरीक ॥2॥ स्वप्नींचें जें सुखदुःख जालें काहीं । जागृतीं तो नाहीं साच भाव ॥3॥ सारीं जालीं मेलीं लटिकें वचन । बद्ध मुH शीण तुका ह्मणे ॥4॥ 39 sysop 2782 2005-11-09T22:51:00Z MediaWiki default [[$1]] moved to [[$2]] 40 sysop 2783 2005-11-09T22:51:00Z MediaWiki default [[$1]] moved to [[$2]] over redirect 41 sysop 3480 2006-07-01T19:00:23Z MediaWiki default /* CSS placed here will affect users of the Monobook skin */ 42 sysop 3481 2006-07-01T19:00:23Z MediaWiki default /* tooltips and access keys */ ta = new Object(); ta['pt-userpage'] = new Array('.','My user page'); ta['pt-anonuserpage'] = new Array('.','The user page for the ip you\'re editing as'); ta['pt-mytalk'] = new Array('n','My talk page'); ta['pt-anontalk'] = new Array('n','Discussion about edits from this ip address'); ta['pt-preferences'] = new Array('','My preferences'); ta['pt-watchlist'] = new Array('l','The list of pages you\'re monitoring for changes.'); ta['pt-mycontris'] = new Array('y','List of my contributions'); ta['pt-login'] = new Array('o','You are encouraged to log in, it is not mandatory however.'); ta['pt-anonlogin'] = new Array('o','You are encouraged to log in, it is not mandatory however.'); ta['pt-logout'] = new Array('o','Log out'); ta['ca-talk'] = new Array('t','Discussion about the content page'); ta['ca-edit'] = new Array('e','You can edit this page. Please use the preview button before saving.'); ta['ca-addsection'] = new Array('+','Add a comment to this discussion.'); ta['ca-viewsource'] = new Array('e','This page is protected. You can view its source.'); ta['ca-history'] = new Array('h','Past versions of this page.'); ta['ca-protect'] = new Array('=','Protect this page'); ta['ca-delete'] = new Array('d','Delete this page'); ta['ca-undelete'] = new Array('d','Restore the edits done to this page before it was deleted'); ta['ca-move'] = new Array('m','Move this page'); ta['ca-watch'] = new Array('w','Add this page to your watchlist'); ta['ca-unwatch'] = new Array('w','Remove this page from your watchlist'); ta['search'] = new Array('f','Search this wiki'); ta['p-logo'] = new Array('','Main Page'); ta['n-mainpage'] = new Array('z','Visit the Main Page'); ta['n-portal'] = new Array('','About the project, what you can do, where to find things'); ta['n-currentevents'] = new Array('','Find background information on current events'); ta['n-recentchanges'] = new Array('r','The list of recent changes in the wiki.'); ta['n-randompage'] = new Array('x','Load a random page'); ta['n-help'] = new Array('','The place to find out.'); ta['n-sitesupport'] = new Array('','Support us'); ta['t-whatlinkshere'] = new Array('j','List of all wiki pages that link here'); ta['t-recentchangeslinked'] = new Array('k','Recent changes in pages linked from this page'); ta['feed-rss'] = new Array('','RSS feed for this page'); ta['feed-atom'] = new Array('','Atom feed for this page'); ta['t-contributions'] = new Array('','View the list of contributions of this user'); ta['t-emailuser'] = new Array('','Send a mail to this user'); ta['t-upload'] = new Array('u','Upload images or media files'); ta['t-specialpages'] = new Array('q','List of all special pages'); ta['ca-nstab-main'] = new Array('c','View the content page'); ta['ca-nstab-user'] = new Array('c','View the user page'); ta['ca-nstab-media'] = new Array('c','View the media page'); ta['ca-nstab-special'] = new Array('','This is a special page, you can\'t edit the page itself.'); ta['ca-nstab-project'] = new Array('a','View the project page'); ta['ca-nstab-image'] = new Array('c','View the image page'); ta['ca-nstab-mediawiki'] = new Array('c','View the system message'); ta['ca-nstab-template'] = new Array('c','View the template'); ta['ca-nstab-help'] = new Array('c','View the help page'); ta['ca-nstab-category'] = new Array('c','View the category page'); 43 sysop 1129 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default About 44 sysop 1130 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default Project:About 45 sysop 1131 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default About {{SITENAME}} 46 sysop 1132 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default v 47 sysop 1133 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default i 48 sysop 1134 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default p 49 sysop 1135 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default s 50 sysop 1136 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default f 51 sysop 3066 2005-12-22T07:28:19Z MediaWiki default The password for "$1" has been sent to $2. 52 sysop 1138 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default Password sent. 53 sysop 1139 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default Sorry, you have already created $1 accounts. You can't make any more. 54 sysop 1140 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default Action complete 55 sysop 1141 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default Added to watchlist 56 sysop 3485 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default The page "[[:$1]]" has been added to your [[Special:Watchlist|watchlist]]. Future changes to this page and its associated Talk page will be listed there, and the page will appear '''bolded''' in the [[Special:Recentchanges|list of recent changes]] to make it easier to pick out. If you want to remove the page from your watchlist later, click "Unwatch" in the sidebar. 57 sysop 1143 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default Add Group 58 sysop 1144 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default + 59 sysop 3486 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default {{ns:project}}:Administrators 60 sysop 1146 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default I affirm that the copyright holder of this file agrees to license it under the terms of the $1. 61 sysop 1147 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default all 62 sysop 1148 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default All articles 63 sysop 1149 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default Combined display of upload, deletion, protection, blocking, and sysop logs. You can narrow down the view by selecting a log type, the user name, or the affected page. 64 sysop 2571 2005-07-29T10:56:02Z MediaWiki default System messages 65 sysop 3487 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default '''Special:Allmessages''' cannot be used because '''$wgUseDatabaseMessages''' is switched off. 66 sysop 3488 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default Your current interface language <b>$1</b> is not supported by Special:Allmessages at this site. 67 sysop 3489 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default This is a list of system messages available in the MediaWiki namespace. 68 sysop 1154 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default All pages 69 sysop 1155 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default Display pages starting at: $1 70 sysop 1156 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default Choose namespace: $1 $2 71 sysop 1157 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default All pages ($1 namespace) 72 sysop 1158 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default Next 73 sysop 1159 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default Previous 74 sysop 1160 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default Go 75 sysop 1161 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default $1 to $2 76 sysop 2945 2005-12-02T04:07:41Z MediaWiki default <strong>User $1, you are already logged in!</strong><br /> 77 sysop 3297 2006-02-26T01:57:40Z MediaWiki default Cannot rollback last edit of [[$1]] by [[User:$2|$2]] ([[User talk:$2|Talk]]); someone else has edited or rolled back the page already. Last edit was by [[User:$3|$3]] ([[User talk:$3|Talk]]). 78 sysop 1164 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default Oldest pages 79 sysop 1165 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default and 80 sysop 1166 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default Talk for this IP 81 sysop 3491 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default ----''This is the discussion page for an anonymous user who has not created an account yet or who does not use it. We therefore have to use the numerical IP address to identify him/her. Such an IP address can be shared by several users. If you are an anonymous user and feel that irrelevant comments have been directed at you, please [[Special:Userlogin|create an account or log in]] to avoid future confusion with other anonymous users.'' 82 sysop 2573 2005-07-29T10:56:02Z MediaWiki default Anonymous user(s) of {{SITENAME}} 83 sysop 1169 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default Apr 84 sysop 1170 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default April 85 sysop 1171 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default Content page 86 sysop 1172 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default A page of that name already exists, or the name you have chosen is not valid. Please choose another name. 87 sysop 1173 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default (articles) 88 sysop 1174 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default View content page 89 sysop 1175 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default SQL query 90 sysop 1176 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default asksql level 91 sysop 1177 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default Use the form below to make a direct query of the database. Use single quotes ('like this') to delimit string literals. This can often add considerable load to the server, so please use this function sparingly. 92 sysop 1178 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default Aug 93 sysop 1179 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default August 94 sysop 2574 2005-07-29T10:56:02Z MediaWiki default Autoblocked because your IP address has been recently used by "[[User:$1|$1]]". The reason given for $1's block is: "'''$2'''" 95 sysop 1181 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default This action cannot be performed on this page. 96 sysop 2575 2005-07-29T10:56:02Z MediaWiki default File name has been changed to "$1". 97 sysop 1183 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default ".$1" is not a recommended image file format. 98 sysop 1184 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default Invalid IP address 99 sysop 1185 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default Badly formed search query 100 sysop 1186 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default We could not process your query. This is probably because you have attempted to search for a word fewer than three letters long, which is not yet supported. It could also be that you have mistyped the expression, for example "fish and and scales". Please try another query. 101 sysop 1187 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default The passwords you entered do not match. 102 sysop 1188 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default Bad title 103 sysop 3301 2006-02-26T01:57:40Z MediaWiki default The requested page title was invalid, empty, or an incorrectly linked inter-language or inter-wiki title. It may contain one more characters which cannot be used in titles. 104 sysop 1190 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default (Main) 105 sysop 1191 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default Can't delete this article because it contains block-compressed revisions. This is a temporary situation which the developers are well aware of, and should be fixed within a month or two. Please mark the article for deletion and wait for a developer to fix our buggy software. 106 sysop 3495 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default Your user name or IP address has been blocked by $1. The reason given is this:<br />''$2''<br />You may contact $1 or one of the other [[{{ns:project}}:Administrators|administrators]] to discuss the block. Note that you may not use the "e-mail this user" feature unless you have a valid e-mail address registered in your [[Special:Preferences|user preferences]]. Your IP address is $3. Please include this address in any queries you make. 107 sysop 1193 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default User is blocked 108 sysop 1194 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default Block user 109 sysop 1195 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default Block succeeded 110 sysop 3302 2006-02-26T01:57:40Z MediaWiki default [[{{ns:Special}}:Contributions/$1|$1]] has been blocked. <br />See [[{{ns:Special}}:Ipblocklist|IP block list]] to review blocks. 111 sysop 3496 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default Use the form below to block write access from a specific IP address or username. This should be done only only to prevent vandalism, and in accordance with [[{{ns:project}}:Policy|policy]]. Fill in a specific reason below (for example, citing particular pages that were vandalized). 112 sysop 1198 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default block 113 sysop 2659 2005-08-19T23:27:19Z MediaWiki default $1, $2 blocked $3 ($4) 114 sysop 2076 2005-07-03T13:13:31Z MediaWiki default blocked "[[$1]]" with an expiry time of $2 115 sysop 3497 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default Block log 116 sysop 1202 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default This is a log of user blocking and unblocking actions. Automatically blocked IP addresses are not listed. See the [[Special:Ipblocklist|IP block list]] for the list of currently operational bans and blocks. 117 sysop 1203 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default block level 118 sysop 1204 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default Bold text 119 sysop 1205 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default Bold text 120 sysop 1206 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default Book sources 121 sysop 2577 2005-07-29T10:56:02Z MediaWiki default Below is a list of links to other sites that sell new and used books, and may also have further information about books you are looking for. 122 sysop 3303 2006-02-26T01:57:40Z MediaWiki default Broken redirects 123 sysop 3304 2006-02-26T01:57:40Z MediaWiki default The following redirects link to non-existent pages: 124 sysop 1210 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default Bug reports 125 sysop 1211 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default Project:Bug_reports 126 sysop 1212 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default Bureaucrat_log 127 sysop 2077 2005-07-03T13:13:31Z MediaWiki default Changed group membership for $1 from $2 to $3 128 sysop 1214 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default The action you have requested can only be performed by sysops with "bureaucrat" status. 129 sysop 1215 2005-06-25T11:15:31Z MediaWiki default Bureaucrat access required 130 sysop 1216 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default by date 131 sysop 1217 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default by name 132 sysop 1218 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default by size 133 sysop 1219 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default The following is a cached copy of the requested page, and may not be up to date. 134 sysop 1220 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Cancel 135 sysop 2078 2005-07-03T13:13:31Z MediaWiki default Could not delete the page or file specified. (It may have already been deleted by someone else.) 136 sysop 1222 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Cannot revert edit; last contributor is only author of this page. 137 sysop 3500 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default {{PLURAL:$1|Category|Categories}} 138 sysop 1224 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default The following categories exist in the wiki. 139 sysop 1225 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default category 140 sysop 1226 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Articles in category "$1" 141 sysop 3501 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default There {{PLURAL:$1|is one article|are $1 articles}} in this category. 142 sysop 1228 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default There is $1 article in this category. 143 sysop 1229 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Change password 144 sysop 1230 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default changes 145 sysop 3504 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default '''Note:''' After saving, you may have to bypass your browser's cache to see the changes. '''Mozilla / Firefox / Safari:''' hold down ''Shift'' while clicking ''Reload'', or press ''Ctrl-Shift-R'' (''Cmd-Shift-R'' on Apple Mac); '''IE:''' hold ''Ctrl'' while clicking ''Refresh'', or press ''Ctrl-F5''; '''Konqueror:''': simply click the ''Reload'' button, or press ''F5''; '''Opera''' users may need to completely clear their cache in ''Tools→Preferences''. 146 sysop 2789 2005-11-09T22:51:01Z MediaWiki default Columns: 147 sysop 1233 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Compare selected versions 148 sysop 1234 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Confirm 149 sysop 1235 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Yes, I really want to delete this. 150 sysop 1236 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Confirm delete 151 sysop 3505 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default You are about to permanently delete a page or image along with all of its history from the database. Please confirm that you intend to do this, that you understand the consequences, and that you are doing this in accordance with [[{{ns:project}}:Policy]]. 152 sysop 1238 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Confirm protection 153 sysop 1239 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Do you really want to protect this page? 154 sysop 1240 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Confirm unprotection 155 sysop 1241 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Do you really want to unprotect this page? 156 sysop 2793 2005-11-09T22:51:01Z MediaWiki default Context per line: 157 sysop 2794 2005-11-09T22:51:01Z MediaWiki default Lines per hit: 158 sysop 1244 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default contribs 159 sysop 1245 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default For $1 160 sysop 1246 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default User contributions 161 sysop 1247 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Content is available under $1. 162 sysop 1248 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Project:Copyrights 163 sysop 1249 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default {{SITENAME}} copyright 164 sysop 3067 2005-12-22T07:28:19Z MediaWiki default Please note that all contributions to {{SITENAME}} are considered to be released under the $2 (see $1 for details). If you don't want your writing to be edited mercilessly and redistributed at will, then don't submit it here.<br /> You are also promising us that you wrote this yourself, or copied it from a public domain or similar free resource. <strong>DO NOT SUBMIT COPYRIGHTED WORK WITHOUT PERMISSION!</strong> 165 sysop 3068 2005-12-22T07:28:19Z MediaWiki default Please note that all contributions to {{SITENAME}} may be edited, altered, or removed by other contributors. If you don't want your writing to be edited mercilessly, then don't submit it here.<br /> You are also promising us that you wrote this yourself, or copied it from a public domain or similar free resource (see $1 for details). <strong>DO NOT SUBMIT COPYRIGHTED WORK WITHOUT PERMISSION!</strong> 166 sysop 1252 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Couldn't remove item '$1'... 167 sysop 2900 2005-12-02T02:33:17Z MediaWiki default Create account 168 sysop 2901 2005-12-02T02:33:17Z MediaWiki default by e-mail 169 sysop 1255 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default createaccount level 170 sysop 1256 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Page credits 171 sysop 1257 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default cur 172 sysop 1258 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Current events 173 sysop 1259 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Current events 174 sysop 1260 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Current revision 175 sysop 3508 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default Current revision 176 sysop 1262 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Data 177 sysop 1263 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Database error 178 sysop 1264 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Date format 179 sysop 1265 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default A database query syntax error has occurred. This may indicate a bug in the software. The last attempted database query was: <blockquote><tt>$1</tt></blockquote> from within function "<tt>$2</tt>". MySQL returned error "<tt>$3: $4</tt>". 180 sysop 2948 2005-12-02T04:07:41Z MediaWiki default A database query syntax error has occurred. The last attempted database query was: "$1" from within function "$2". MySQL returned error "$3: $4" 181 sysop 1267 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Dead-end pages 182 sysop 1268 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Debug 183 sysop 1269 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Dec 184 sysop 1270 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default December 185 sysop 1271 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default default 186 sysop 1272 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Search in these namespaces by default: 187 sysop 1273 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default {{SITENAME}} e-mail 188 sysop 1274 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Delete 189 sysop 1275 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Reason for deletion 190 sysop 2101 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default deleted "[[$1]]" 191 sysop 1277 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Deleted old revision $1. 192 sysop 1278 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default "$1" has been deleted. See $2 for a record of recent deletions. 193 sysop 1279 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default del 194 sysop 2579 2005-07-29T10:56:03Z MediaWiki default Delete all revisions of this file 195 sysop 1281 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Delete page 196 sysop 1282 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default delete level 197 sysop 1283 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default (Deleting "$1") 198 sysop 1284 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Delete this page 199 sysop 1285 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default deletion log 200 sysop 3509 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default Deletion log 201 sysop 1287 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Below is a list of the most recent deletions. 202 sysop 2580 2005-07-29T10:56:03Z MediaWiki default The action you have requested can only be performed by users with "developer" capability. See $1. 203 sysop 1289 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Developer access required 204 sysop 1290 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default diff 205 sysop 1291 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default (Difference between revisions) 206 sysop 1292 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Disambiguation pages 207 sysop 2581 2005-07-29T10:56:03Z MediaWiki default Template:disambig 208 sysop 1294 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default The following pages link to a <i>disambiguation page</i>. They should link to the appropriate topic instead.<br />A page is treated as disambiguation if it is linked from $1.<br />Links from other namespaces are <i>not</i> listed here. 209 sysop 1295 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Project:General_disclaimer 210 sysop 1296 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Disclaimers 211 sysop 2582 2005-07-29T10:56:03Z MediaWiki default Double redirects 212 sysop 1298 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Each row contains links to the first and second redirect, as well as the first line of the second redirect text, usually giving the "real" target page, which the first redirect should point to. 213 sysop 2662 2005-08-19T23:27:20Z MediaWiki default Edit 214 sysop 1300 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default The edit comment was: "<i>$1</i>". 215 sysop 1301 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Edit conflict: $1 216 sysop 1302 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Edit the current version of this page 217 sysop 1303 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Edit Group 218 sysop 1304 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Editing help 219 sysop 1305 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Help:Editing 220 sysop 1306 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Editing $1 221 sysop 1307 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Editing $1 (comment) 222 sysop 2107 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default <strong>WARNING: You are editing an out-of-date revision of this page. If you save it, any changes made since this revision will be lost.</strong> 223 sysop 1309 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Editing $1 (section) 224 sysop 1310 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default edit 225 sysop 1311 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Edit this page 226 sysop 1312 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Edit User Groups 227 sysop 1313 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Disable e-mail from other users 228 sysop 3069 2005-12-22T07:28:19Z MediaWiki default <div style="width:30em">* Optional. An e-mail lets others contact you on this site without revealing your address, and lets us send you a new password if you forget it.<br /><br />Your real name will be used to give you attribution for your work.</div> 229 sysop 1315 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default From 230 sysop 1316 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Message 231 sysop 1317 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default E-mail user 232 sysop 1318 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default If this user has entered a valid e-mail address in his or her user preferences, the form below will send a single message. The e-mail address you entered in your user preferences will appear as the "From" address of the mail, so the recipient will be able to reply. 233 sysop 1319 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Send 234 sysop 1320 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default E-mail sent 235 sysop 1321 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Your e-mail message has been sent. 236 sysop 1322 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Subject 237 sysop 1323 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default To 238 sysop 1324 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default E-mail this user 239 sysop 1325 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default The file you uploaded seems to be empty. This might be due to a typo in the file name. Please check whether you really want to upload this file. 240 sysop 1326 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Enter a reason for the lock, including an estimate of when the lock will be released 241 sysop 1327 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Error 242 sysop 1328 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Error 243 sysop 2119 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default content before blanking was: '$1' 244 sysop 1330 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default page was empty 245 sysop 2120 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default content was: '$1' 246 sysop 3070 2005-12-22T07:28:20Z MediaWiki default Someone else has changed this page since you started editing it. The upper text area contains the page text as it currently exists. Your changes are shown in the lower text area. You will have to merge your changes into the existing text. <b>Only</b> the text in the upper text area will be saved when you press "Save page".<br /> 247 sysop 1333 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Export pages 248 sysop 1334 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Include only the current revision, not the full history 249 sysop 3517 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default You can export the text and editing history of a particular page or set of pages wrapped in some XML. This can be imported into another wiki using MediaWiki via the Special:Import page. To export pages, enter the titles in the text box below, one title per line, and select whether you want the current version as well as all old versions, with the page history lines, or just the current version with the info about the last edit. In the latter case you can also use a link, e.g. [[{{ns:Special}}:Export/{{int:mainpage}}]] for the page {{int:mainpage}}. 250 sysop 1336 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default http://www.example.com link title 251 sysop 1337 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default External link (remember http:// prefix) 252 sysop 1338 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default FAQ 253 sysop 1339 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Project:FAQ 254 sysop 1340 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Feb 255 sysop 1341 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default February 256 sysop 1342 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Feed: 257 sysop 1343 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Could not copy file "$1" to "$2". 258 sysop 1344 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Could not delete file "$1". 259 sysop 1345 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Summary 260 sysop 1346 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default A file with this name exists already, please check $1 if you are not sure if you want to change it. 261 sysop 1347 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default File missing 262 sysop 1348 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Filename 263 sysop 1349 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Could not find file "$1". 264 sysop 1350 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Could not rename file "$1" to "$2". 265 sysop 1351 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Source 266 sysop 1352 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Copyright status 267 sysop 1353 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default File $1 uploaded successfully. Please follow this link: $2 to the description page and fill in information about the file, such as where it came from, when it was created and by whom, and anything else you may know about it. If this is an image, you can insert it like this: <tt><nowiki>[[Image:$1|thumb|Description]]</nowiki></tt> 268 sysop 1354 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Error: could not submit form 269 sysop 1355 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Friday 270 sysop 1356 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default GEO coordinates 271 sysop 2360 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default fetching file list 272 sysop 1358 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Go 273 sysop 2361 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default <form method="get" action="http://www.google.com/search" id="googlesearch"> <input type="hidden" name="domains" value="{{SERVER}}" /> <input type="hidden" name="num" value="50" /> <input type="hidden" name="ie" value="$2" /> <input type="hidden" name="oe" value="$2" /> <input type="text" name="q" size="31" maxlength="255" value="$1" /> <input type="submit" name="btnG" value="$3" /> <div> <input type="radio" name="sitesearch" id="gwiki" value="{{SERVER}}" checked="checked" /><label for="gwiki">{{SITENAME}}</label> <input type="radio" name="sitesearch" id="gWWW" value="" /><label for="gWWW">WWW</label> </div> </form> 274 sysop 1360 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Fill in from browser 275 sysop 1361 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Headline text 276 sysop 1362 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Level 2 headline 277 sysop 1363 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Help 278 sysop 1364 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Help:Contents 279 sysop 2594 2005-07-29T10:56:04Z MediaWiki default Hide 280 sysop 1366 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default hide 281 sysop 1367 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default hist 282 sysop 1368 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Diff selection: mark the radio boxes of the versions to compare and hit enter or the button at the bottom.<br /> Legend: (cur) = difference with current version, (last) = difference with preceding version, M = minor edit. 283 sysop 1369 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Page history 284 sysop 1370 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default - 285 sysop 1371 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default History 286 sysop 3309 2006-02-26T01:57:40Z MediaWiki default Warning: The page you are about to delete has a history: 287 sysop 1373 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Horizontal line (use sparingly) 288 sysop 1374 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Ignore warning and save file anyway. 289 sysop 1375 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default The filename "$1" contains characters that are not allowed in page titles. Please rename the file and try uploading it again. 290 sysop 1376 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Show all images with names matching 291 sysop 1377 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Search 292 sysop 1378 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Example.jpg 293 sysop 1379 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Embedded image 294 sysop 2387 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Links 295 sysop 2388 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default File list 296 sysop 3538 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default Below is a list of '''$1''' {{plural:$1|file|files}} sorted $2. 297 sysop 3310 2006-02-26T01:57:40Z MediaWiki default Limit images on image description pages to: 298 sysop 1384 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default View image page 299 sysop 1385 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Revert to earlier version was successful. 300 sysop 1386 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default del 301 sysop 1387 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default desc 302 sysop 2391 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Legend: (cur) = this is the current file, (del) = delete this old version, (rev) = revert to this old version. <br /><i>Click on date to see the file uploaded on that date</i>. 303 sysop 2595 2005-07-29T10:56:04Z MediaWiki default File history 304 sysop 2596 2005-07-29T10:56:04Z MediaWiki default Legend: (desc) = show/edit file description. 305 sysop 1391 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Import pages 306 sysop 1392 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Import failed: $1 307 sysop 1393 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Conflicting history revision exists (may have imported this page before) 308 sysop 1394 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Empty or no text 309 sysop 1395 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Import succeeded! 310 sysop 1396 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Please export the file from the source wiki using the Special:Export utility, save it to your disk and upload it here. 311 sysop 1397 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Information 312 sysop 1398 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Click a button to get an example text 313 sysop 1399 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Please enter the text you want to be formatted.\n It will be shown in the infobox for copy and pasting.\nExample:\n$1\nwill become:\n$2 314 sysop 1400 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Information for page 315 sysop 1401 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Internal error 316 sysop 1402 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Interlanguage links 317 sysop 3071 2005-12-22T07:28:20Z MediaWiki default Invalid IP range. 318 sysop 2398 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default IP Address 319 sysop 1405 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Expiry time invalid. 320 sysop 1406 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Expiry 321 sysop 1407 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default List of blocked IP addresses and usernames 322 sysop 1408 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Reason 323 sysop 1409 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Block this user 324 sysop 1410 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Unblock this address 325 sysop 2403 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default "[[$1]]" unblocked 326 sysop 1412 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default ISBN 327 sysop 1413 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default redirect page 328 sysop 1414 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Italic text 329 sysop 1415 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Italic text 330 sysop 1416 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Problem with item '$1', invalid name... 331 sysop 1417 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Jan 332 sysop 1418 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default January 333 sysop 1419 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Jul 334 sysop 1420 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default July 335 sysop 1421 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Jun 336 sysop 1422 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default June 337 sysop 3554 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default It is recommended that files do not exceed $1 bytes in size; this file is $2 bytes 338 sysop 1424 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default last 339 sysop 1425 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default This page was last modified $1. 340 sysop 1426 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default This page was last modified $1 by $2. 341 sysop 1427 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Line $1: 342 sysop 1428 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Link title 343 sysop 1429 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Internal link 344 sysop 1430 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default (List of links) 345 sysop 1431 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default The following pages link to here: 346 sysop 2405 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default The following pages link to this file: 347 sysop 1433 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default /^([a-z]+)(.*)$/sD 348 sysop 1434 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Admins list 349 sysop 1435 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default list 350 sysop 1436 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default cont. 351 sysop 1437 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default User list 352 sysop 1438 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Loading page history 353 sysop 1439 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default loading revision for diff 354 sysop 2406 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Local time 355 sysop 1441 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Lock database 356 sysop 1442 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Yes, I really want to lock the database. 357 sysop 1443 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Lock database 358 sysop 1444 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Database lock succeeded 359 sysop 1445 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default The database has been locked. <br />Remember to remove the lock after your maintenance is complete. 360 sysop 1446 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Locking the database will suspend the ability of all users to edit pages, change their preferences, edit their watchlists, and other things requiring changes in the database. Please confirm that this is what you intend to do, and that you will unlock the database when your maintenance is done. 361 sysop 1447 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default You did not check the confirmation box. 362 sysop 1448 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Logs 363 sysop 1449 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Log in 364 sysop 2912 2005-12-02T02:33:19Z MediaWiki default 365 sysop 1451 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Login error 366 sysop 1452 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default User login 367 sysop 1453 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default <b>There has been a problem with your login.</b><br />Try again! 368 sysop 1454 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default You must have cookies enabled to log in to {{SITENAME}}. 369 sysop 1455 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default You must [[special:Userlogin|login]] to view other pages. 370 sysop 1456 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Login Required 371 sysop 2913 2005-12-02T02:33:19Z MediaWiki default '''You are now logged in to {{SITENAME}} as "$1".''' 372 sysop 1458 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Login successful 373 sysop 1459 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Log out 374 sysop 2951 2005-12-02T04:07:43Z MediaWiki default <strong>You are now logged out.</strong><br /> You can continue to use {{SITENAME}} anonymously, or you can log in again as the same or as a different user. Note that some pages may continue to be displayed as if you were still logged in, until you clear your browser cache. 375 sysop 1461 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default User logout 376 sysop 1462 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Orphaned pages 377 sysop 1463 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Long pages 378 sysop 2408 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default <strong>WARNING: This page is $1 kilobytes long; some browsers may have problems editing pages approaching or longer than 32kb. Please consider breaking the page into smaller sections.</strong> 379 sysop 1465 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Error sending mail: $1 380 sysop 2915 2005-12-02T02:33:19Z MediaWiki default E-mail password 381 sysop 1467 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default No send address 382 sysop 2409 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default You must be [[Special:Userlogin|logged in]] and have a valid e-mail address in your [[Special:Preferences|preferences]] to send e-mail to other users. 383 sysop 1469 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Main Page 384 sysop 3559 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default Consult the [http://meta.wikimedia.org/wiki/Help:Contents User's Guide] for information on using the wiki software. == Getting started == * [http://www.mediawiki.org/wiki/Help:Configuration_settings Configuration settings list] * [http://www.mediawiki.org/wiki/Help:FAQ MediaWiki FAQ] * [http://mail.wikimedia.org/mailman/listinfo/mediawiki-announce MediaWiki release mailing list] 385 sysop 3358 2006-03-28T06:16:41Z MediaWiki default <big>'''MediaWiki has been successfully installed.'''</big> 386 sysop 1472 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Maintenance page 387 sysop 1473 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Back to Maintenance Page 388 sysop 1474 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default This page includes several handy tools for everyday maintenance. Some of these functions tend to stress the database, so please do not hit reload after every item you fixed ;-) 389 sysop 1475 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Make a user into a sysop 390 sysop 1476 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default <b>User "$1" could not be made into a sysop. (Did you enter the name correctly?)</b> 391 sysop 1477 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Name of the user: 392 sysop 1478 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default <b>User "$1" is now a sysop</b> 393 sysop 1479 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Make this user into a sysop 394 sysop 1480 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default This form is used by bureaucrats to turn ordinary users into administrators. Type the name of the user in the box and press the button to make the user an administrator 395 sysop 1481 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Make a user into a sysop 396 sysop 1482 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Mar 397 sysop 1483 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default March 398 sysop 1484 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Mark as patrolled 399 sysop 2410 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default [$1] 400 sysop 1486 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Mark this article as patrolled 401 sysop 1487 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Marked as patrolled 402 sysop 1488 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default The selected revision has been marked as patrolled. 403 sysop 1489 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default The query "$1" matched $2 page titles and the text of $3 pages. 404 sysop 2411 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Math 405 sysop 1491 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Can't write to or create math output directory 406 sysop 1492 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Can't write to or create math temp directory 407 sysop 1493 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Failed to parse 408 sysop 1494 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default PNG conversion failed; check for correct installation of latex, dvips, gs, and convert 409 sysop 1495 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default lexing error 410 sysop 1496 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Missing texvc executable; please see math/README to configure. 411 sysop 1497 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Insert formula here 412 sysop 1498 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default syntax error 413 sysop 1499 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Mathematical formula (LaTeX) 414 sysop 1500 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default unknown error 415 sysop 3317 2006-02-26T01:57:41Z MediaWiki default unknown function 416 sysop 1502 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default May 417 sysop 1503 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default May 418 sysop 2412 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Example.ogg 419 sysop 1505 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Media file link 420 sysop 2599 2005-07-29T10:56:04Z MediaWiki default File names must be at least three letters. 421 sysop 2600 2005-07-29T10:56:04Z MediaWiki default This is a minor edit 422 sysop 1508 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default m 423 sysop 1509 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Pages with misspellings 424 sysop 1510 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default List of common misspellings 425 sysop 1511 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default The following pages contain a common misspelling, which are listed on $1. The correct spelling might be given (like this). 426 sysop 2701 2005-09-05T09:41:04Z MediaWiki default The database did not find the text of a page that it should have found, named "$1". This is usually caused by following an outdated diff or history link to a page that has been deleted. If this is not the case, you may have found a bug in the software. Please report this to an administrator, making note of the URL. 427 sysop 3074 2005-12-22T07:28:21Z MediaWiki default <b>Missing image</b><br /><i>$1</i> 428 sysop 1514 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Missing Language Links 429 sysop 1515 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Find missing language links for 430 sysop 1516 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default These pages do <i>not</i> link to their counterpart in $1. Redirects and subpages are <i>not</i> shown. 431 sysop 1517 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Monday 432 sysop 1518 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default More... 433 sysop 1519 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Move 434 sysop 1520 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Move page 435 sysop 1521 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default moved to 436 sysop 1522 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Not logged in 437 sysop 2420 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default You must be a registered user and [[Special:Userlogin|logged in]] to move a page. 438 sysop 1524 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Move page 439 sysop 1525 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Move page 440 sysop 3562 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default The associated talk page will be automatically moved along with it '''unless:''' *A non-empty talk page already exists under the new name, or *You uncheck the box below. In those cases, you will have to move or merge the page manually if desired. 441 sysop 2421 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Using the form below will rename a page, moving all of its history to the new name. The old title will become a redirect page to the new title. Links to the old page title will not be changed; be sure to check for double or broken redirects. You are responsible for making sure that links continue to point where they are supposed to go. Note that the page will '''not''' be moved if there is already a page at the new title, unless it is empty or a redirect and has no past edit history. This means that you can rename a page back to where it was just renamed from if you make a mistake, and you cannot overwrite an existing page. <b>WARNING!</b> This can be a drastic and unexpected change for a popular page; please be sure you understand the consequences of this before proceeding. 442 sysop 3361 2006-03-28T06:16:42Z MediaWiki default Move associated talk page 443 sysop 1529 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Move this page 444 sysop 1530 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default HTML if possible or else PNG 445 sysop 1531 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default MathML if possible (experimental) 446 sysop 1532 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Recommended for modern browsers 447 sysop 1533 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Always render PNG 448 sysop 1534 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default HTML if very simple or else PNG 449 sysop 1535 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Leave it as TeX (for text browsers) 450 sysop 1536 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default My contributions 451 sysop 1537 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default My page 452 sysop 1538 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default My talk 453 sysop 1539 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Navigation 454 sysop 3563 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default $1 {{PLURAL:$1|byte|bytes}} 455 sysop 1541 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default $1 changes 456 sysop 1542 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default (New) 457 sysop 3565 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default You've followed a link to a page that doesn't exist yet. To create the page, start typing in the box below (see the [[{{ns:help}}:Contents|help page]] for more info). If you are here by mistake, just click your browser's '''back''' button. 458 sysop 1544 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default newbies 459 sysop 2601 2005-07-29T10:56:04Z MediaWiki default Gallery of new files 460 sysop 1546 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default You have $1. 461 sysop 1547 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default new messages 462 sysop 1548 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default New page 463 sysop 1549 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default N 464 sysop 1550 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default New pages 465 sysop 2819 2005-11-09T22:51:03Z MediaWiki default New password: 466 sysop 1552 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default To new title 467 sysop 1553 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default (new users only) 468 sysop 1554 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default (opens in new window) 469 sysop 1555 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default next 470 sysop 2670 2005-08-19T23:27:21Z MediaWiki default Next diff → 471 sysop 1557 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default next $1 472 sysop 1558 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default Next page ($1) 473 sysop 2671 2005-08-19T23:27:21Z MediaWiki default Newer revision→ 474 sysop 3566 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default $1 {{PLURAL:$1|link|links}} 475 sysop 1561 2005-06-25T11:15:32Z MediaWiki default You must affirm that your upload does not violate any copyrights. 476 sysop 3568 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default There is currently no text in this page, you can [[{{ns:special}}:Search/{{PAGENAME}}|search for this page title]] in other pages or [{{fullurl:{{FULLPAGENAME}}|action=edit}} edit this page]. 477 sysop 1563 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default You must supply a reason for the block. 478 sysop 1564 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Sorry! The wiki is experiencing some technical difficulties, and cannot contact the database server. <br /> $1 479 sysop 1565 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default No changes were found matching these criteria. 480 sysop 1566 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default {{SITENAME}} uses cookies to log in users. You have cookies disabled. Please enable them and try again. 481 sysop 1567 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default The user account was created, but you are not logged in. {{SITENAME}} uses cookies to log in users. You have cookies disabled. Please enable them, then log in with your new username and password. 482 sysop 1568 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Creative Commons RDF metadata disabled for this server. 483 sysop 1569 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default There is no credits info available for this page. 484 sysop 1570 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Could not select database $1 485 sysop 1571 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Dublin Core RDF metadata disabled for this server. 486 sysop 1572 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default There is no e-mail address recorded for user "$1". 487 sysop 1573 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default This user has not specified a valid e-mail address, or has chosen not to receive e-mail from other users. 488 sysop 1574 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default No e-mail address 489 sysop 3319 2006-02-26T01:57:41Z MediaWiki default '''There is no page titled "$1".''' You can [[$1|create this page]]. 490 sysop 1576 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default There is no edit history for this page. 491 sysop 1577 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Nothing to see. 492 sysop 1578 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default No pages link to here. 493 sysop 2428 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default There are no pages that link to this file. 494 sysop 1580 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default You have not specified a valid user name. 495 sysop 1581 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default '''Note''': unsuccessful searches are often caused by searching for common words like "have" and "from", which are not indexed, or by specifying more than one search term (only pages containing all of the search terms will appear in the result). 496 sysop 2603 2005-07-29T10:56:04Z MediaWiki default <strong>WARNING: Your browser is not unicode compliant. A workaround is in place to allow you to safely edit articles: non-ASCII characters will appear in the edit box as hexadecimal codes.</strong> 497 sysop 2429 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default You have requested an invalid special page, a list of valid special pages may be found at [[{{ns:special}}:Specialpages]]. 498 sysop 1584 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default No such action 499 sysop 1585 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default The action specified by the URL is not recognized by the wiki 500 sysop 1586 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default No such special page 501 sysop 2920 2005-12-02T02:33:19Z MediaWiki default There is no user by the name "$1". Check your spelling, or create a new account. 502 sysop 1588 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default There is no user by the name "$1". Check your spelling. 503 sysop 1589 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default The wiki server can't provide data in a format your client can read. 504 sysop 1590 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Not a content page 505 sysop 1591 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default You have not specified a target page or user to perform this function on. 506 sysop 1592 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default No target 507 sysop 3320 2006-02-26T01:57:41Z MediaWiki default <strong>Note:</strong> 508 sysop 1594 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default No page text matches 509 sysop 1595 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default No page title matches 510 sysop 1596 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Not logged in 511 sysop 1597 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Nov 512 sysop 1598 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default November 513 sysop 1599 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default You have no items on your watchlist. 514 sysop 1600 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Insert non-formatted text here 515 sysop 1601 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Ignore wiki formatting 516 sysop 1602 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Category 517 sysop 1603 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Help 518 sysop 2430 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default File 519 sysop 1605 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Article 520 sysop 2604 2005-07-29T10:56:04Z MediaWiki default Media page 521 sysop 1607 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Message 522 sysop 1608 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Special 523 sysop 1609 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Template 524 sysop 1610 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default User page 525 sysop 2605 2005-07-29T10:56:04Z MediaWiki default Project page 526 sysop 1612 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Number of distinct authors (article): $1 527 sysop 1613 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Number of edits (article): $1 528 sysop 1614 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Number of distinct authors (discussion page): $1 529 sysop 1615 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Number of edits (discussion page): $1 530 sysop 1616 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Number of watchers: $1 531 sysop 3574 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default $1 {{PLURAL:$1|view|views}} 532 sysop 1618 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Oct 533 sysop 1619 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default October 534 sysop 1620 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default OK 535 sysop 2824 2005-11-09T22:51:03Z MediaWiki default Old password: 536 sysop 1622 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default orig 537 sysop 1623 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Orphaned pages 538 sysop 1624 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Based on work by $1. 539 sysop 2606 2005-07-29T10:56:04Z MediaWiki default In other languages 540 sysop 1626 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default others 541 sysop 1627 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Move succeeded 542 sysop 1628 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Page "[[$1]]" moved to "[[$2]]". 543 sysop 1629 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default $1 - {{SITENAME}} 544 sysop 3576 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default Someone (probably you, from IP address $1) requested that we send you a new password for {{SITENAME}} ($4). The password for user "$2" is now "$3". You should log in and change your password now. If someone else made this request or if you have remembered your password and you no longer wish to change it, you may ignore this message and continue using your old password. 545 sysop 1631 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Password reminder from {{SITENAME}} 546 sysop 1632 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default A new password has been sent to the e-mail address registered for "$1". Please log in again after you receive it. 547 sysop 3577 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default The following data is cached and may not be up to date. 548 sysop 2706 2005-09-05T09:41:05Z MediaWiki default Sorry! This feature has been temporarily disabled because it slows the database down to the point that no one can use the wiki. 549 sysop 2707 2005-09-05T09:41:05Z MediaWiki default Here is a saved copy from $1: 550 sysop 1636 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Personal tools 551 sysop 1637 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Popular pages 552 sysop 1638 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Community portal 553 sysop 1639 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Project:Community Portal 554 sysop 1640 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Post a comment 555 sysop 1641 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default {{SITENAME}} is powered by [http://www.mediawiki.org/ MediaWiki], an open source wiki engine. 556 sysop 1642 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Search 557 sysop 3579 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default Search in namespaces:<br />$1<br />$2 List redirects<br />Search for $3 $9 558 sysop 1644 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Preferences 559 sysop 1645 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default * <strong>Real name</strong> (optional): if you choose to provide it this will be used for giving you attribution for your work.<br /> * <strong>Email</strong> (optional): Enables people to contact you through the website without you having to reveal your email address to them, and it can be used to send you a new password if you forget it. 560 sysop 2437 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default Misc 561 sysop 2825 2005-11-09T22:51:03Z MediaWiki default User profile 562 sysop 2826 2005-11-09T22:51:03Z MediaWiki default Recent changes 563 sysop 1649 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default You are logged in as "$1". Your internal ID number is $2. See [[Project:User preferences help]] for help deciphering the options. 564 sysop 1650 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Not logged in 565 sysop 2609 2005-07-29T10:56:04Z MediaWiki default You must be [[Special:Userlogin|logged in]] to set user preferences. 566 sysop 1652 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Preferences have been reset from storage. 567 sysop 1653 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Preview 568 sysop 3584 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default This preview reflects the text in the upper text editing area as it will appear if you choose to save. 569 sysop 2827 2005-11-09T22:51:03Z MediaWiki default <strong>This is only a preview; changes have not yet been saved!</strong> 570 sysop 2672 2005-08-19T23:27:21Z MediaWiki default ← Previous diff 571 sysop 2673 2005-08-19T23:27:21Z MediaWiki default ←Older revision 572 sysop 1658 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default previous $1 573 sysop 1659 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Printable version 574 sysop 1660 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default (From {{SERVER}}) 575 sysop 1661 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Protect 576 sysop 1662 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Reason for protecting 577 sysop 2442 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default protected "[[$1]]" 578 sysop 1664 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Protected page 579 sysop 3588 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default <strong>WARNING: This page has been locked so that only users with sysop privileges can edit it.</strong> 580 sysop 3589 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default This page has been locked to prevent editing. You can view and copy the source of this page: 581 sysop 3590 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default Protection log 582 sysop 3591 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default Below is a list of page locks and unlocks. 583 sysop 1669 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Protect from moves only 584 sysop 1670 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Protect page 585 sysop 1671 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default (give a reason) 586 sysop 1672 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default (Protecting "$1") 587 sysop 1673 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Protect this page 588 sysop 1674 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Proxy blocker 589 sysop 1675 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Your IP address has been blocked because it is an open proxy. Please contact your Internet service provider or tech support and inform them of this serious security problem. 590 sysop 3084 2005-12-22T07:28:21Z MediaWiki default Done. 591 sysop 1677 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default http://www.ncbi.nlm.nih.gov/entrez/query.fcgi?cmd=Retrieve&db=pubmed&dopt=Abstract&list_uids=$1 592 sysop 1678 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Browse 593 sysop 1679 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Edit 594 sysop 1680 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Find 595 sysop 1681 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default My pages 596 sysop 1682 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Context 597 sysop 1683 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default This page 598 sysop 1684 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Quickbar 599 sysop 1685 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default This preference only works in the 'Standard' and the 'CologneBlue' skin. 600 sysop 1686 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Special pages 601 sysop 1687 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Submit query 602 sysop 1688 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Query successful 603 sysop 1689 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Random page 604 sysop 2444 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default Special:Random 605 sysop 1691 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default The sysop ability to create range blocks is disabled. 606 sysop 1692 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default in $4 form; $1 minor edits; $2 secondary namespaces; $3 multiple edits. 607 sysop 1693 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Show last $1 changes in last $2 days<br />$3 608 sysop 1694 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Show new changes starting from $1 609 sysop 1695 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default ; $1 edits from logged in users 610 sysop 1696 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Loading recent changes 611 sysop 1697 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default (to pages linked from "$1") 612 sysop 3593 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default Below are the last <strong>$1</strong> changes in the last <strong>$2</strong> days, as of $3. 613 sysop 1699 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Below are the changes since <b>$2</b> (up to <b>$1</b> shown). 614 sysop 1700 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Recent Changes Patrol disabled 615 sysop 1701 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default The Recent Changes Patrol feature is currently disabled. 616 sysop 1702 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Database locked 617 sysop 2710 2005-09-05T09:41:05Z MediaWiki default The database is currently locked to new entries and other modifications, probably for routine database maintenance, after which it will be back to normal. The administrator who locked it offered this explanation: $1 618 sysop 2446 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default <strong>WARNING: The database has been locked for maintenance, so you will not be able to save your edits right now. You may wish to cut-n-paste the text into a text file and save it for later.</strong> 619 sysop 1705 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Recent changes 620 sysop 1706 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Special:Recentchanges 621 sysop 2828 2005-11-09T22:51:03Z MediaWiki default Titles in recent changes: 622 sysop 1708 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Related changes 623 sysop 1709 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Track the most recent changes to the wiki on this page. 624 sysop 1710 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default (Redirected from $1) 625 sysop 2611 2005-07-29T10:56:05Z MediaWiki default Remember me 626 sysop 1712 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Remove checked items from watchlist 627 sysop 1713 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Removed from watchlist 628 sysop 3600 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default The page "[[:$1]]" has been removed from your watchlist. 629 sysop 1715 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Removing requested items from watchlist... 630 sysop 2450 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default Reset 631 sysop 3601 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default {{PLURAL:$1|one deleted edit|$1 deleted edits}} 632 sysop 2831 2005-11-09T22:51:03Z MediaWiki default Hits per page: 633 sysop 1719 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Retrieved from "$1" 634 sysop 1720 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Return to $1. 635 sysop 2832 2005-11-09T22:51:03Z MediaWiki default Retype new password: 636 sysop 1722 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Re-upload 637 sysop 1723 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Return to the upload form. 638 sysop 1724 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Reverted to earlier revision 639 sysop 1725 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default rev 640 sysop 3602 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default Reverted edits by [[Special:Contributions/$2|$2]] ([[User_talk:$2|Talk]]); changed back to last version by [[User:$1|$1]] 641 sysop 1727 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Revision history 642 sysop 1728 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Revision as of $1 643 sysop 1729 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Revision as of $1; $2<br />$3 | $4 644 sysop 1730 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Revision not found 645 sysop 3085 2005-12-22T07:28:22Z MediaWiki default The old revision of the page you asked for could not be found. Please check the URL you used to access this page. 646 sysop 2613 2005-07-29T10:56:05Z MediaWiki default http://www.ietf.org/rfc/rfc$1.txt 647 sysop 1733 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Rights: 648 sysop 1734 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Roll back edits 649 sysop 1735 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Rollback 650 sysop 1736 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Rollback failed 651 sysop 1737 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default rollback 652 sysop 2833 2005-11-09T22:51:03Z MediaWiki default Rows: 653 sysop 1739 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Saturday 654 sysop 1740 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Save page 655 sysop 1741 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Your preferences have been saved. 656 sysop 1742 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Save file 657 sysop 1743 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Save Group 658 sysop 2455 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default Save 659 sysop 1745 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Save User Groups 660 sysop 1746 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Search 661 sysop 2459 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default {{SITENAME}} search is disabled. You can search via Google in the meantime. Note that their indexes of {{SITENAME}} content may be out of date. 662 sysop 1748 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default For query "$1" 663 sysop 1749 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Search results 664 sysop 2461 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default Search 665 sysop 3606 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default For more information about searching {{SITENAME}}, see [[{{ns:project}}:Searching|Searching {{SITENAME}}]]. 666 sysop 2675 2005-08-19T23:27:22Z MediaWiki default → 667 sysop 1753 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Select a newer version for comparison 668 sysop 1754 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Select an older version for comparison 669 sysop 1755 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Only read-only queries are allowed. 670 sysop 3327 2006-02-26T01:57:41Z MediaWiki default Self-linking pages 671 sysop 3328 2006-02-26T01:57:41Z MediaWiki default The following pages link to themselves: 672 sysop 1758 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Sep 673 sysop 1759 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default September 674 sysop 1760 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default There were serious xhtml markup errors detected by tidy. 675 sysop 2463 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default Server time 676 sysop 1762 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default <b>User rights for "$1" could not be set. (Did you enter the name correctly?)</b> 677 sysop 1763 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Set user rights 678 sysop 1764 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Set bureaucrat flag 679 sysop 2465 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default This file is a shared upload and may be used by other projects. 680 sysop 1766 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Short pages 681 sysop 2714 2005-09-05T09:41:05Z MediaWiki default Show 682 sysop 1768 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Download high resolution version ($1x$2, $3 KB) 683 sysop 3331 2006-02-26T01:57:41Z MediaWiki default $1 minor edits | $2 bots | $3 logged in users | $4 patrolled edits 684 sysop 1770 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Showing below up to <b>$1</b> results starting with #<b>$2</b>. 685 sysop 1771 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Showing below <b>$3</b> results starting with #<b>$2</b>. 686 sysop 2468 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default Show last $1 files sorted $2. 687 sysop 1773 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Show preview 688 sysop 1774 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default show 689 sysop 1775 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Your signature with timestamp 690 sysop 1776 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default siteadmin level 691 sysop 3119 2005-12-26T21:31:16Z Yann 23 <div name="fundraising" id="fundraising" class="plainlinks" style="margin-top:5px; text-align: center;"> '''You can help [[wikimedia:Wikimedia needs your help|give the gift of knowledge]] by [[wikimedia:Fundraising#Donation_methods|donating to Wikimedia!]]'''<br> [http://fundraising.wikimedia.org/2005q4/ <fundraising/>]<br><small>[[wikimedia:Deductibility of donations|Tax-deductibility of donations]] - [[wikimedia:Fund drives/2005/Q4/Daily report|Daily report]]</small></div> 692 sysop 1778 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Site Settings 693 sysop 1779 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Page caching 694 sysop 1780 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Cookies 695 sysop 1781 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Debugging 696 sysop 1782 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Features 697 sysop 1783 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Images 698 sysop 1784 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Memcache Daemon 699 sysop 1785 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Performance 700 sysop 1786 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Permissions 701 sysop 1787 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default User banning 702 sysop 1788 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Performance settings 703 sysop 1789 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Maintenance mode: Disable write access 704 sysop 1790 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Whitelist mode 705 sysop 1791 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Allow to include external images into articles 706 sysop 1792 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default By default, blocks expire after: 707 sysop 1793 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default When in miser mode, disable all query pages, not only "expensive" ones 708 sysop 1794 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Hit counter update frequency 709 sysop 1795 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Enable miser mode, which disables most "expensive" features 710 sysop 1796 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Readonly mode 711 sysop 1797 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Readonly message file 712 sysop 1798 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Show IP in header (for non-logged in users) 713 sysop 1799 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Sysops may block IP-ranges 714 sysop 1800 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Sysops may block logged-in users 715 sysop 1801 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Enable experimental dmoz-like category browsing. Outputs things like: Encyclopedia > Music > Style of Music > Jazz 716 sysop 1802 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Enable categories 717 sysop 1803 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Use database messages for user interface labels 718 sysop 1804 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Generate a watchlist once every hour or so 719 sysop 1805 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default The hour or so mentioned above (in seconds): 720 sysop 1806 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Developers may create accounts for users 721 sysop 1807 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Sysops may create accounts for users 722 sysop 1808 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Users may create accounts themself 723 sysop 1809 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Users must be logged in to edit 724 sysop 1810 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Anonymous users may only read these pages: 725 sysop 2617 2005-07-29T10:56:05Z MediaWiki default {{SITENAME}} statistics 726 sysop 3380 2006-03-28T06:16:43Z MediaWiki default There are '''$1''' total pages in the database. This includes "talk" pages, pages about {{SITENAME}}, minimal "stub" pages, redirects, and others that probably don't qualify as content pages. Excluding those, there are '''$2''' pages that are probably legitimate content pages. '''$8''' files have been uploaded. There have been a total of '''$3''' page views, and '''$4''' page edits since the wiki was setup. That comes to '''$5''' average edits per page, and '''$6''' views per edit. The [http://meta.wikimedia.org/wiki/Help:Job_queue job queue] length is '''$7'''. 727 sysop 3086 2005-12-22T07:28:22Z MediaWiki default 728 sysop 2470 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default Donations 729 sysop 1815 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Project:Site support 730 sysop 1816 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default {{SITENAME}} 731 sysop 2618 2005-07-29T10:56:05Z MediaWiki default {{SITENAME}} user $1 732 sysop 2619 2005-07-29T10:56:05Z MediaWiki default {{SITENAME}} user(s) $1 733 sysop 1819 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Skin 734 sysop 1820 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default The following text is what triggered our spam filter: $1 735 sysop 1821 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default The page you wanted to save was blocked by the spam filter. This is probably caused by a link to an external site. 736 sysop 1822 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Spam protection filter 737 sysop 1823 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default &nbsp; 738 sysop 1824 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default &nbsp; 739 sysop 1825 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Special Page 740 sysop 1826 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Special pages 741 sysop 1827 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Special pages for all users 742 sysop 1828 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Please note that all queries are logged. 743 sysop 1829 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Enter query 744 sysop 1830 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Statistics 745 sysop 1831 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Stored version 746 sysop 2836 2005-11-09T22:51:03Z MediaWiki default Threshold for stub display: 747 sysop 1833 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Subcategories 748 sysop 3614 2006-07-01T19:00:26Z MediaWiki default There {{PLURAL:$1|is one subcategory|are $1 subcategories}} to this category. 749 sysop 1835 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default There is $1 subcategory to this category. 750 sysop 1836 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Subject/headline 751 sysop 1837 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default View subject 752 sysop 1838 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Successful upload 753 sysop 1839 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Summary 754 sysop 1840 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Sunday 755 sysop 2621 2005-07-29T10:56:05Z MediaWiki default The action you have requested can only be performed by users with "sysop" capability. See $1. 756 sysop 1842 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Sysop access required 757 sysop 1843 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default table 758 sysop 1844 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default From {{SITENAME}} 759 sysop 1845 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Discussion 760 sysop 3381 2006-03-28T06:16:43Z MediaWiki default '''The page itself was moved successfully, but the talk page could not be moved because one already exists at the new title. Please merge them manually.''' 761 sysop 1847 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Discuss this page 762 sysop 1848 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default The corresponding talk page was also moved. 763 sysop 1849 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default The corresponding talk page was <strong>not</strong> moved. 764 sysop 1850 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default <!-- MediaWiki:talkpagetext --> 765 sysop 1851 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Templates used on this page: 766 sysop 1852 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Editing 767 sysop 1853 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Page text matches 768 sysop 1854 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default View or restore $1? 769 sysop 1855 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Enlarge 770 sysop 1856 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Thursday 771 sysop 1857 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Time zone 772 sysop 2474 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default Offset¹ 773 sysop 2475 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default The number of hours your local time differs from server time (UTC). 774 sysop 1860 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Article title matches 775 sysop 2622 2005-07-29T10:56:05Z MediaWiki default Contents 776 sysop 1862 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Edit pages on double click (JavaScript) 777 sysop 1863 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Enable section editing via [edit] links 778 sysop 1864 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Enable section editing by right clicking<br /> on section titles (JavaScript) 779 sysop 1865 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Edit box has full width 780 sysop 1866 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Hide minor edits in recent changes 781 sysop 1867 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Format broken links <a href="" class="new">like this</a> (alternative: like this<a href="" class="internal">?</a>). 782 sysop 1868 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Show hoverbox over wiki links 783 sysop 1869 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Justify paragraphs 784 sysop 1870 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Mark all edits minor by default 785 sysop 1871 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Disable page caching 786 sysop 1872 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Auto-number headings 787 sysop 1873 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Show preview on first edit 788 sysop 2482 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default Show preview before edit box 789 sysop 2483 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default Remember across sessions 790 sysop 2623 2005-07-29T10:56:05Z MediaWiki default Show table of contents (for pages with more than 3 headings) 791 sysop 2485 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default Show edit toolbar (JavaScript) 792 sysop 2842 2005-11-09T22:51:03Z MediaWiki default Underline links: 793 sysop 2486 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default Enhanced recent changes (JavaScript) 794 sysop 3385 2006-03-28T06:16:43Z MediaWiki default Add pages I edit to my watchlist 795 sysop 1881 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Toolbox 796 sysop 1882 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default See the differences between the two selected versions of this page. [alt-v] 797 sysop 1883 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Mark this as a minor edit [alt-i] 798 sysop 1884 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Preview your changes, please use this before saving! [alt-p] 799 sysop 1885 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Save your changes [alt-s] 800 sysop 2624 2005-07-29T10:56:05Z MediaWiki default Search {{SITENAME}} [alt-f] 801 sysop 1887 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Tuesday 802 sysop 1888 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default View the last $1 changes; view the last $2 days. 803 sysop 1889 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Below are this user's last <b>$1</b> changes in the last <b>$2</b> days. 804 sysop 1890 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default (top) 805 sysop 1891 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Unblock user 806 sysop 1892 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Use the form below to restore write access to a previously blocked IP address or username. 807 sysop 1893 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default unblock 808 sysop 2631 2005-07-29T10:56:05Z MediaWiki default unblocked $1 809 sysop 1895 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Uncategorized categories 810 sysop 1896 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Uncategorized pages 811 sysop 2722 2005-09-05T09:41:06Z MediaWiki default View deleted pages 812 sysop 3623 2006-07-01T19:00:26Z MediaWiki default Undelete {{PLURAL:$1|one edit|$1 edits}} 813 sysop 1899 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Restore deleted page 814 sysop 3624 2006-07-01T19:00:26Z MediaWiki default Restore 815 sysop 2490 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default restored "[[$1]]" 816 sysop 1902 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default $1 revisions restored 817 sysop 2847 2005-11-09T22:51:04Z MediaWiki default [[:$1|$1]] has been successfully restored. See [[Special:Log/delete]] for a record of recent deletions and restorations. 818 sysop 1904 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default If you restore the page, all revisions will be restored to the history. If a new page with the same name has been created since the deletion, the restored revisions will appear in the prior history, and the current revision of the live page will not be automatically replaced. 819 sysop 1905 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default View and restore deleted pages 820 sysop 1906 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default The following pages have been deleted but are still in the archive and can be restored. The archive may be periodically cleaned out. 821 sysop 1907 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Deleted revision as of $1 822 sysop 1908 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default $1 revisions archived 823 sysop 1909 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Unexpected value: "$1"="$2". 824 sysop 1910 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Unlock database 825 sysop 1911 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Yes, I really want to unlock the database. 826 sysop 1912 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Unlock database 827 sysop 1913 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Database lock removed 828 sysop 1914 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default The database has been unlocked. 829 sysop 1915 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Unlocking the database will restore the ability of all users to edit pages, change their preferences, edit their watchlists, and other things requiring changes in the database. Please confirm that this is what you intend to do. 830 sysop 2635 2005-07-29T10:56:06Z MediaWiki default unprotect 831 sysop 1917 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Reason for unprotecting 832 sysop 2491 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default unprotected "[[$1]]" 833 sysop 1919 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default (Unprotecting "$1") 834 sysop 1920 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Unprotect this page 835 sysop 2492 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default Unused files 836 sysop 1922 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default <p>Please note that other web sites may link to an image with a direct URL, and so may still be listed here despite being in active use.</p> 837 sysop 1923 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Unwatch 838 sysop 1924 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Stop watching 839 sysop 1925 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default (Updated) 840 sysop 1926 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Upload file 841 sysop 1927 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Upload file 842 sysop 1928 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default The file is corrupt or has an incorrect extension. Please check the file and upload again. 843 sysop 3342 2006-02-26T01:57:42Z MediaWiki default Uploads disabled 844 sysop 1930 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Uploaded files 845 sysop 2494 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default uploaded "[[$1]]" 846 sysop 1932 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Upload error 847 sysop 1933 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Upload images, sounds, documents etc. 848 sysop 1934 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Upload images 849 sysop 1935 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default upload log 850 sysop 3634 2006-07-01T19:00:26Z MediaWiki default Upload log 851 sysop 1937 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Below is a list of the most recent file uploads. 852 sysop 1938 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Not logged in 853 sysop 2496 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default You must be [[Special:Userlogin|logged in]] to upload files. 854 sysop 3636 2006-07-01T19:00:26Z MediaWiki default Use the form below to upload files, to view or search previously uploaded images go to the [[Special:Imagelist|list of uploaded files]], uploads and deletions are also logged in the [[Special:Log/upload|upload log]]. To include the image in a page, use a link in the form '''<nowiki>[[{{ns:image}}:File.jpg]]</nowiki>''', '''<nowiki>[[{{ns:image}}:File.png|alt text]]</nowiki>''' or '''<nowiki>[[{{ns:media}}:File.ogg]]</nowiki>''' for directly linking to the file. 855 sysop 1941 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Upload warning 856 sysop 1942 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default 1 Set first character to "0" to disable the new category page layout. 857 sysop 1943 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default <b>User rights for "$1" updated</b> 858 sysop 1944 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default <strong>Tip:</strong> Use the 'Show preview' button to test your new CSS/JS before saving. 859 sysop 1945 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default '''Remember that you are only previewing your user CSS, it has not yet been saved!''' 860 sysop 2935 2005-12-02T02:33:20Z MediaWiki default Username entered already in use. Please choose a different name. 861 sysop 1947 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default '''Remember that you are only testing/previewing your user JavaScript, it has not yet been saved!''' 862 sysop 1948 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default User levels management 863 sysop 1949 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Add group 864 sysop 1950 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Edit group 865 sysop 1951 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Group description (max 255 characters):<br /> 866 sysop 1952 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Group name: 867 sysop 1953 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Edit user groups 868 sysop 1954 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Existent groups: 869 sysop 1955 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Available groups: 870 sysop 1956 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Select groups you want the user to be removed from or added to. Unselected groups will not be changed. You can unselect a group by using CTRL + Left Click 871 sysop 1957 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Member of: 872 sysop 1958 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Manage group rights 873 sysop 1959 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Manage user groups 874 sysop 1960 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Enter a username: 875 sysop 2936 2005-12-02T02:33:20Z MediaWiki default Log in / create account 876 sysop 1962 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Log out 877 sysop 3345 2006-02-26T01:57:42Z MediaWiki default Mail object returned error: 878 sysop 1964 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default View user page 879 sysop 1965 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default userrights level 880 sysop 1966 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default User statistics 881 sysop 2508 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default There are '''$1''' registered users, of which '''$2''' (or '''$4%''') are administrators (see $3). 882 sysop 1968 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default List of validated articles 883 sysop 2510 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default Clear my older validation data 884 sysop 2514 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default '''Hint:''' Merging your data means that for the article revision you select, all options where you have specified ''no opinion'' will be set to the value and comment of the most recent revision for which you have expressed an opinion. For example, if you want to change a single option for a newer revision, but also keep your other settings for this article in this revision, just select which option you intend to ''change'', and merging will fill in the other options with your previous settings. 885 sysop 1971 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Use my previous assessment where selected 'No opinion' 886 sysop 1972 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default You have to be logged in to validate an article. 887 sysop 1973 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default No opinion 888 sysop 1974 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Page validation statistics for $1 889 sysop 1975 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default <b>$1%</b><br />($2 of $3 points<br />by $4 users) 890 sysop 1976 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default <b>$1%</b><br />($2 of $3 points<br />by one user) 891 sysop 1977 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Validation statistics for this article 892 sysop 1978 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Validate 893 sysop 3093 2005-12-22T07:28:22Z MediaWiki default <tr><th>Class</th>$1<th colspan="4">Opinion</th>$1<th>Comment</th></tr> 894 sysop 1980 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default this is the latest version 895 sysop 1981 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Total 896 sysop 1982 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default This user has validated $1 pages. 897 sysop 1983 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Only articles can be validated. This page is <i>not</i> in the article namespace. 898 sysop 1984 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Validate this version 899 sysop 1985 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Validation done. 900 sysop 1986 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Version 901 sysop 1987 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Version of $1 902 sysop 2532 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default View this revision 903 sysop 1989 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Validate page 904 sysop 1990 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default zh 905 sysop 1991 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default cn 906 sysop 1992 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default hk 907 sysop 1993 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default sg 908 sysop 1994 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default tw 909 sysop 1995 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Version 910 sysop 3637 2006-07-01T19:00:26Z MediaWiki default This page has been accessed {{plural:$1|one time|$1 times}}. 911 sysop 1997 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default View ($1) ($2) ($3). 912 sysop 1998 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default View source 913 sysop 1999 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default View discussion 914 sysop 2000 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Wanted pages 915 sysop 2001 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Watch 916 sysop 3639 2006-07-01T19:00:26Z MediaWiki default * $1 pages watched not counting talk pages * [[Special:Watchlist/edit|Show and edit complete watchlist]] * [[Special:Watchlist/clear|Remove all pages]] 917 sysop 2542 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default Here's an alphabetical list of your watched content pages. Check the boxes of pages you want to remove from your watchlist and click the 'remove checked' button at the bottom of the screen (deleting a content page also deletes the accompanying talk page and vice versa). 918 sysop 2004 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default My watchlist 919 sysop 2005 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Your watchlist contains $1 pages. 920 sysop 2006 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default (for user "$1") 921 sysop 2007 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default checking watched pages for recent edits 922 sysop 2008 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default checking recent edits for watched pages 923 sysop 2642 2005-07-29T10:56:06Z MediaWiki default None of your watched items was edited in the time period displayed. 924 sysop 2010 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Not logged in 925 sysop 2643 2005-07-29T10:56:06Z MediaWiki default You must be [[Special:Userlogin|logged in]] to modify your watchlist. 926 sysop 2012 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Watch this page 927 sysop 2013 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Watch this page 928 sysop 2014 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Wednesday 929 sysop 2015 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default == Welcome, $1! == Your account has been created. Don't forget to change your {{SITENAME}} preferences. 930 sysop 2016 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default What links here 931 sysop 2017 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default To be allowed to create accounts in this Wiki you have to [[Special:Userlogin|log]] in and have the appropriate permissions. 932 sysop 2018 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default You are not allowed to create an account 933 sysop 3646 2006-07-01T19:00:26Z MediaWiki default You have to $1 to edit pages. 934 sysop 2020 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Login required to edit 935 sysop 2021 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default You have to [[Special:Userlogin|login]] to read pages. 936 sysop 2022 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Login required to read 937 sysop 2023 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default View project page 938 sysop 2024 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default {{SITENAME}} 939 sysop 2025 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Below are the last $1 changes in the last <b>$2</b> hours. 940 sysop 2026 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default This is a saved version of your watchlist. 941 sysop 2027 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Show last $1 hours $2 days $3 942 sysop 2732 2005-09-05T09:41:07Z MediaWiki default Incorrect parameters to wfQuery()<br /> Function: $1<br /> Query: $2 943 sysop 2941 2005-12-02T02:33:21Z MediaWiki default Incorrect password entered. Please try again. 944 sysop 2030 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Differences 945 sysop 2943 2005-12-02T02:33:21Z MediaWiki default E-mail * 946 sysop 2858 2005-11-09T22:51:04Z MediaWiki default Language: 947 sysop 2645 2005-07-29T10:56:06Z MediaWiki default Username 948 sysop 2859 2005-11-09T22:51:04Z MediaWiki default Nickname: 949 sysop 2557 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default Password 950 sysop 2036 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Retype password 951 sysop 2646 2005-07-29T10:56:06Z MediaWiki default Real name * 952 sysop 2038 2005-06-25T11:15:33Z MediaWiki default Your text 953 sysop 2559 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default Variant 954 2040 2005-02-13T13:05:14Z Shantanuo 3 Wiki Path for mr, hi and sa Wiki Path for mr, hi and sa 955 2998 2005-12-11T05:22:07Z 66.191.177.108 आजि श्रवणेंद्रिया पिकलें । जे येणें गीतानिधान देखिलें । आता स्वप्नचि हें तुकलें । साचासरिसें ॥ १ ॥ आधी विवेकाची गोठी । वरी प्रतिपादी कृष्ण जगजेठी । आणि भक्तराजु किरीटी । परिसत असे ॥ २ ॥ जैसा पंचमालापु सुगंधु । कीं परिमळ आणि सुस्वादु । तं भला जाहला विनोदु । कथेचा इये ॥ ३ ॥ कैसी आगळिक दैवाची । जे गंगा वोळली अमृताची । हो कां जपतपें श्रोतयांची । फळा आली ॥ ४ ॥ आतां इंद्रियजात आघवें । तिहीं श्रवणाचे घर रिघावें । मग संवादसुख भोगावें । गीताख्य हें ॥ ५ ॥ हा अतिसो अतिप्रसंगे । सांडूनि कथाचि ते सांगे । जे कृष्णार्जुन दोघे । बोलत होते ॥ ६ ॥ ते वेळी संजयों रायातें म्हणे । अर्जुन अधिष्ठिला दैवगुणें । जे अतिप्रीती नारायणें । बोलिजतु असे ॥ ७ ॥ जें न संगेचि पितया वसुदेवासी । जें न संगे माते देवकीसी । जें न संगेचि बळिभद्रासी । तें गुह्य अर्जुनेंसी बोलत ॥ ८ ॥ देवी लक्ष्मीयेवढी जवळीक । तेही न देखे या प्रेमाचे सुख । आणि कृष्णस्नेहाचें पिक । यांतेचि आथी ॥ ९ ॥ सनकादिकांच्या आशा । वाढिनल्या होत्या कीर बहुवसा । परी त्याही येणें माने यशा । येतीचिना ॥ १० ॥ या जगदीश्वराचें प्रेम । एथ दिसतसे निरुपम । कैसें पार्थें येणें सर्वोत्तम । पुण्य केलें ॥ ११ ॥ हो कां जयाचिया प्रीती । अमूर्त हा आला व्यक्ती । मज एकवंकी याची स्थिती । आवडतु असे ॥ १२ ॥ एर्‍हवीं हा योगिया नाडळे । वेदार्थासी नाकळे । जेथ ध्यानाचेही डोळे । पावतीना ॥ १३ ॥ तें हा निजस्वरूप । अनादि निष्कंप । परी येणे मानें सकृप । जाहला असे ॥ १४ ॥ हा त्रैलोक्यपटाचि घडी । आकाराची पैलथडी । कैसा याचिये आवडी । आवरला असे ॥ १५ ॥ श्रीभगनानुवाच: इमं विवस्वते योगं प्रोक्तवानहमव्ययम् । विवस्वान् मनवे प्राह मनुरिक्ष्वाकवेऽब्रवीत् ॥ १ ॥ मग देव म्हणे अगा पंडुसुता । हाचि योगु आम्हीं विवस्वता । कथिला परी ते वार्ता । बहुवां दिवसांची ॥ १६ ॥ मग तेणें विवस्वतें रवी । हे योगस्थिति आघवी । निरूपिली बरवी । मनूप्रती ॥ १७ ॥ मनूनें आपण अनुष्ठिली । मग इक्ष्वाकुवा उपदेशिली । ऐसी परंपरा विस्तारिली । आद्य हे गा ॥ १८ ॥ एवं परंपराप्राप्तमिमं राजर्षयो विदुः । स कालेनेह महता योगो नष्टः परंतप ॥ २ ॥ मग आणिकही या योगाते । राजर्षि जाहले जाणते । परी तेथोनि आतां सांप्रतें । नेणिजे कोणी ॥ १९ ॥ जे प्राणियां कामी भरू । देहाचिवरी आदरु । म्हणोनि पडला विसरु । आत्मबोधाचा ॥ २० ॥ अव्हांटलिया आस्थाबुद्धि । विषयसुखचि परमावधि । जीवु तैसा उपाधि । आवडे लोकां ॥ २१ ॥ एर्‍हवीं तरी खवणेयांच्या गांवीं । पाटाऊवें काय करावीं । सांगे जात्यंधा रवी । काय आथी ॥ २२ ॥ कां बहिरयांचां आस्थानीं । कवणे गीतातें मानी । कीं कोल्हेया चांदणीं । आवडी उपजे ॥ २३ ॥ पैं चंद्रोदया आरौतें । जयांचे डोळे फुटती असते । ते काऊळे केवीं चंद्रातें । ओळखती ॥ २४ ॥ तैसे वैराग्याची शिंव न देखती । जे विवेकाची भाषा नेणती । ते मूर्ख केंवीं पावती । मज ईश्वराते ॥ २५ ॥ कैसा नेणों मोहो वाढीनला । तेणें बहुतेक काळु व्यर्थ गेला । म्हणोनि योगु हा लोपला । लोकीं इये ॥ २६ ॥ स एवायं मया तेऽद्य योगः प्रोक्तः पुरातनः । भक्तोऽसि मे सखा चेति रहस्यं ह्येतदुत्तमम् ॥ ३ ॥ तोचि हा आजि आतां । तुजप्रती कुंतीसुता । सांगितला आम्हीं तत्वता । भ्रांति न करीं ॥ २७ ॥ हें जीवींचे निज गुज । परी केवीं राखों तुज । जे पढियेसी तूं मज । म्हणऊनियां ॥ २८ ॥ तूं प्रेमाचा पुतळा । भक्तीचा जिव्हाळा । मैत्रियेची चित्कळा । धनुर्धरा ॥ २९ ॥ तूं अनुसंगाचा ठावो । आतां तुज काय वंचूं जावों । जरी संग्रामारूढ आहों । जाहलों आम्ही ॥ ३० ॥ तरी नावेक हें सहावें । गाजाबज्यही न धरावें । परी तुझें अज्ञानत्व हरावें । लागे आधीं ॥ ३१ ॥ अर्जुन उवाच: अपरं भवतो जन्मं परं जन्म विवस्वतः । कथमेतद् विजानीयां त्वमादौ प्रोक्तवानिति ॥ ४ ॥ तंव अर्जुन म्हणे हरी । माय आपुलेयाचा स्नेहो करी । एथ विस्मो काय अवधारीं । कृपानिधी ॥ ३२ ॥ तूं संसारश्रांतांची साऊली । अनाथ जीवांची माऊली । आमुतें कीर प्रसवली । तुझीच कृपा ॥ ३३ ॥ देवा पांगुळ एकादें विईजे । तरी जन्मोनि जोजारू साहिजे । हें बोलों काय तुझें । तुजचि पुढां ॥ ३४ ॥ आतां पुसेन जें मी कांही । तेथ निकें चित्त देईं । तेवींचि देवें कोपावें ना कांही । बोला एका ॥ ३५ ॥ तरी मागील जे वार्ता । तुवां सांगितली होती अनंता । ते नावेक मज चित्ता । मानेचिना ॥ ३६ ॥ जे तो विवस्वतु म्हणजे कायी । ऐसें हें वडिलां ठाऊवें नाहीं । तरी तुवांचि केवीं पाहीं । उपदेशिला ॥ ३७ ॥ तो तरी आइकिजे बहुतां काळांचा । आणि तूं तंव कृष्ण सांपेचा । म्हणोनि गा इये मातुचा । विसंवादु ॥ ३८ ॥ तेवींचि देवा चरित्र तुझें । आपण कांही काय जाणिजे । हें लटिके केवीं म्हणिजे । एकिहेळां ॥ ३९ ॥ परी हेचि मातु आघवी । मी परियेसें तैशी सांगावी । जे तुवांचि तया रवीं केवीं । उपदेशु केला ॥ ४० ॥ श्री भगवानुवाच: बहूनि मे व्यतीतानि जन्मानि तव चार्जुन । तान्यहं वेद सर्वाणि न त्वं वेत्थ परंतप ॥ ५ ॥ तंव कृष्ण म्हणे पंडुसुता । तो विवस्वतु जैं होता । तैं आम्ही नसों ऐसी चित्ता । भ्रांति जरी तुज ॥ ४१ ॥ तरी तूं गा हें नेणसी । पैं जन्में आम्हां तुम्हांसी । बहुतें गेलीं परी तियें न स्मरसी । आपली तूं ॥ ४२ ॥ मी जेणें जेणें अवसरें । जें जें होऊनि अवतरें । ते समस्तही स्मरें । धनुर्धरा ॥ ४३ ॥ अजोऽपि सन्नव्ययात्मा भूतामामिश्वरोऽपि सन् । प्रकृतिं स्वामधिष्ठाय संभवाम्यात्ममायया ॥ ६ ॥ म्हणोनि आघवें । मज मागील आठवें । मी अजुही परि संभवे । प्रकृतिसंगे ॥ ४४ ॥ माझें अव्ययत्व तरी न नसे । परी होणें जाणें एक दिसे । ते प्रतिबिंबे मायावशें । माझांचि ठायीं ॥ ४५ ॥ माझी स्वतंत्रता तरी न मोडे । परी कर्माधीनु ऐसा आवडे । तेंही भ्रांतिबुद्धि तरी घडे । एर्‍हवीं नाहीं ॥ ४६ ॥ कीं एकचि दिसे दुसरें । तें दर्पणाचेनि आधारें । एर्‍हवीं काय वस्तुविचारें । दुजें आहे ॥ ४७ ॥ तैसा अमूर्तचि मी किरीटी । परी प्रकृति जैं अधिष्ठीं । तैं साकारपणे नटें नटीं । कार्यालागीं ॥ ४८ ॥ यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत । अभ्युत्थानमधर्मस्य तदात्मानं सृजाम्यहम् ॥ ७ ॥ ते वेळी आपुल्याचेनि कैवारें । मी साकारु होऊनि अवतरें । मग अज्ञानाचें आंधारें । गिळूनि घालीं ॥ ४९ ॥ अधर्माचि अवधी तोडीं । दोषांचीं लिहिलीं फाडीं । सज्जनांकरवी गुढी । सुखाची उभवीं ॥ ५० ॥ परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम् । धर्मसंस्थापनार्थाय संभवामि युगे युगे ॥ ८ ॥ ते वेळी आपुल्याचेनि कैवारें । मी साकारु होऊनि अवतरें । मग अज्ञानाचें आंधारें । गिळूनि घालीं ॥ ५१ ॥ अधर्माचि अवधी तोडीं । दोषांचीं लिहिलीं फाडीं । सज्जनांकरवी गुढी । सुखाची उभवीं ॥ ५२ ॥ दैत्यांचीं कुळें नाशीं । साधूंचा मानू गिंवशीं । धर्मासी नीतीशी । शेंज भरी ॥ ५३ ॥ मी अविवेकाची काजळी । फेडूनी विवेकदीप उजळीं । तैं योगियां पाहे दिवाळी । निरंतर ॥ ५४ ॥ स्वसुखे विश्व कोंदे । धर्मचि जगीं नांदे । भक्तां निघती दोंदें । सात्विकाचीं ॥ ५५ ॥ तैं पापाचा अचळु फिटे । पुण्याची पहाट फुटे । जैं मूर्ति माझी प्रगटे । पंडुकुमरा ॥ ५६ ॥ ऐसेया काजालागी । अवतरें मी युगीं युगीं । परि हेंचि वोळखे जो जगीं । तो विवेकिया ॥ ५७ ॥ जन्म कर्म च ने दिव्यमेवं यो वेत्ति तत्वतः । त्यक्त्वा देहं पुनर्जन्म नैति मामेति सोऽर्जुन ॥ ९ ॥ माझे अजत्वें जन्मणें । अक्रियताचि कर्म करणें । हें अविकार जो जाणे । तो परममुक्त ॥ ५८ ॥ तो चालिला संगे न चळे । देहींचा देहा नाकळे । मग पंचत्वीं तंव मिळे । माझांचि रूपीं ॥ ५९ ॥ वीतरागभयक्रोधा मन्मया मामुपाश्रिताः । बहवो ज्ञानतपसा पूता मद्भावमागताः ॥ १० ॥ एर्‍हवीं परापर न शोचिती । जे कामनाशून्य होती । वाटा केवेळीं न वचती । क्रोधाचिया ॥ ६० ॥ जे सदा मियांचि आथिले । माझिया सेवा जियाले । कां आत्मबोधे तोषले । वीतराग जे ॥ ६१ ॥ जे तपोतेजाचिया राशी । कां एकायतन ज्ञानासी । जे पवित्रता तीर्थांसी । तीर्थरूप ॥ ६२ ॥ ते मद्भावा सहजें आले । मी तेचि ते होऊनि ठेले । जे मज तयां उरले । पदर नाहीं ॥ ६३ ॥ सांगे पितळेची गंधिकाळिक । जे फिटली होय निःशेख । तैं सुवर्ण काई आणिक । जोडूं जाईजे ॥ ६४ ॥ तैसे यमनियमीं कडसले । ते तपोज्ञानीं चोखळले । मी तेचि ते जाहले । एथ संशयो कायसा ॥ ६५ ॥ ये यथा मां प्रपद्यन्ते तांस्तथैव भजाम्यहम् । मम वर्त्मानुवर्तन्ते मनुष्याः पार्थ सर्वशः ॥ ११ ॥ एर्‍हवीं तरी पाहीं । जे जैसे माझां ठाईं । भजती तया मीही । तैसाचि भजे ॥ ६६ ॥ देखें मनुष्यजात सकळ । हें स्वभावता भजनसीळ । जाहलें असे केवळ । माझां ठायीं ॥ ६७ ॥ परी ज्ञानेंवीण नाशिले । जे बुद्धिभेदासि आले । तेणेंचि या कल्पिलें । अनेकत्व ॥ ६८ ॥ म्हणऊनि अभेदीं भेदु देखती । यया अनाम्या नामें ठेविती ॥ देवी देवो म्हणती । अचर्चातें ॥ ६९ ॥ जें सर्वत्र सदा सम । तेथे विभाग अधमोत्तम । मतिवशें संभ्रम । विवंचिती ॥ ७० ॥ काङक्षन्तः कर्मणां सिद्धिं यजन्त इह देवताः । क्षिप्रं हि मानुषे लोके सिद्धिर्भवति कर्मजा ॥ १२ ॥ मग नानाहेतुप्रकारें । यथोचितें उपचारें । मानिलीं देवतांतरें । उपासिती ॥ ७१ ॥ तेथ जें जें अपेक्षित । तें तैसेंचि पावति समस्त । परी ते कर्मफळ निश्चित । वोळख तूं ॥ ७२ ॥ वाचूंनि देतें घेतें आणिक । निभ्रांत नाही सम्यक । एथ कर्मचि फळसूचक । मनुष्यलोकीं ॥ ७३ ॥ जैसें क्षेत्रीं जें पेरिजे । तेंवांचूनि आन न निपजे । कां पाहिजे तेंचि देखिजे । दर्पणाधारें ॥ ७४ ॥ ना तरी कडेयातळवटीं । जैसा आपुलाचि बोलु किरीटी । पडिसादु होऊनि उठी । निमित्तयोगें ॥ ७५ ॥ तैसा समस्तां यां भजनां । मी साक्षिभूतु पैं अर्जुना । एथ प्रतिफळे भावना । आपुलाली ॥ ७६ ॥ चातुर्वर्ण्यं मया सृष्टं गुणकर्मविभागशः । तस्य कर्तारमपि मां विध्यकर्तारमव्यम् ॥ १३ ॥ आतां याचिपरी जाण । चार्‍ही आहेती हे वर्ण । सृजिले म्यां गुण - । कर्मभागें ॥ ७७ ॥ जे प्रकृतीचेनि आधारें । गुणाचेनि व्यभिचारें । कर्में तदनुसारें । विवंचिली ॥ ७८ ॥ एथ एकचि हे धनुष्यपाणी । परीं जाहले गा चहूं वर्णीं । ऐसी गुणकर्मीं कडसणी । केली सहजें ॥ ७९ ॥ म्हणोनि आईकें पार्था । हे वर्णभेदसंस्था । मी कर्ता नव्हे सर्वथा । याचिलागीं ॥ ८० ॥ न मां कर्माणि लिम्पन्ति न मे कर्मफले स्पृहा । इति मां योऽभिजानाति कर्मभिर्न स बध्यते ॥ १४ ॥ हें मजचिस्तव जाहलें । परी म्यां नाहीं केलें । ऐसे जेणे जाणितलें । तो सुटला गा ॥ ८१ ॥ एवं ज्ञात्वा कृतं कर्म पूर्वेरपि मुमुक्षुभिः । कुरु कर्मेव तस्मात् त्वं पूर्वैः पूर्वतरं कृतम् ॥ १५ ॥ मागील मुमुक्षु जे होते । तिहीं ऐशियाचि जाणोनि मातें । कर्मे केलीं समस्तें । धर्नुधरा ॥ ८२ ॥ परी तें बीजें जैसीं दग्धलीं । नुगवतीचि पेरलीं । तैशीं कर्मेंचि परि तयां जाहली । मोक्षहेतु ॥ ८३ ॥ एथ आणिकही एक अर्जुना । हे कर्माकर्मविवंचना । आपुलिये चाडे सज्ञाना । योग्य नोहे ॥ ८४ ॥ किं कर्म किमकर्मेति कवयोऽप्यत्र मोहिताः । तत् ते कर्म प्रवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वा मोक्ष्यसेऽशुभात् ॥ १६ ॥ मर्म म्हणिजे तें कवण । अथवा अकर्मा काय लक्षण । ऐसें विचारितां विचक्षण । गुंफोनि ठेले ॥ ८५ ॥ जैसें का कुडें नाणें । खर्‍याचेनि सारखेपणें । डोळ्यांचेहि देखणें । संशयी घाली ॥ ८६ ॥ तैसे नैष्कर्म्यतेचेनि भ्रमें । गिंवसिजत आहाति कर्में । जे दुजी सृष्टि मनोधर्में । करूं शकती ॥ ८७ ॥ वाचूनि मूर्खाची गोठी कायसी । एथ मोहले गा क्रांतदर्शी । म्हणोनि आतां तेचि परियेसीं । सांगेन तुज ॥ ८८ ॥ कर्मणो ह्यपि बोद्धव्यं बोद्धव्यं च विकर्मणः । अकर्मणश्च बोद्धव्यं गहना कर्मणो गतिः ॥ १७ ॥ तरी कर्म म्हणजे स्वभावें । जेथ विश्वाकारु संभवे । ते सम्यक आधीं जाणावें । लागे एथ ॥ ८९ ॥ मग वर्णाश्रमासि उचित । जे विशेष कर्म विहित । तेंही वोळखावें निश्चित । उपयोगेंसीं ॥ ९० ॥ पाठीं जें निषिद्ध म्हणिपे । तेंही बुझावें स्वरूपें । येतुलेनि येथ कांही न गुंफे । आपैसेंचि ॥ ९१ ॥ एर्‍हवीं जग हें कर्माधीन । ऐसी याची व्याप्ती गहन । परि तें असो आइकें चिन्ह । प्राप्ताचें गा ॥ ९२ ॥ कर्मण्य कर्म यः पश्येदकर्मणि च कर्म यः । स बुद्धिमान् मनुष्येषु स युक्तः कृत्स्नकर्मकृत् ॥ १८ ॥ जो सकळकर्मीं वर्ततां । देखे आपुली नैष्कर्म्यता । कर्मसंगे निराशता । फळाचिया ॥ ९३ ॥ आणि कर्तव्यतेलागीं । जया दुसरें नाहीं जगीं । ऐसिया नैष्कर्मता तरी चांगी । बोधला असे ॥ ९४ ॥ परि क्रियाकलापु आघवा । आचरतु दिसे बरवा । तरी तो इहीं चिन्हीं जाणावा । ज्ञानिया गा ॥ ९५ ॥ जैसा कां जळापाशीं उभा ठाके । तो जरी आपणपें जळामाजिं देखे । तरी तो निभ्रांत वोळखे । म्हणे मी वेगळा आहे ॥ ९६ ॥ अथवा नावे हन जो रिगे । तो थडियेचे रुख जातां देखे वेगें । तेचि साचोकारें जों पाहों लागे । तंव रुख म्हणे अचळ ॥ ९७ ॥ तैसे सर्व कर्मीं असणें । तें फुडें मानूनि वायाणें । मग आपणपें जो जाणे । नैष्कर्म्यु ऐसा ॥ ९८ ॥ आणि उदोअस्ताचेनि प्रमाणें । जैसे न चलतां सूर्याचें चालणें । तैसें नैष्कर्म्यत्व जाणे । कर्मीचि असतां ॥ ९९ ॥ तो मनुष्यासारिखा तरी आवडे । परी मनुष्यत्व तया न घडे । जैसें जळीं जळामाजीं न बुडे । भानुबिंब ॥ १०० ॥ तेणें न पाहतां विश्व देखिलें । न करितां सर्व केले । न भोगितां भोगिलें । भोग्यजात ॥ १०१ ॥ एकेचि ठायीं बैसला । परि सर्वत्र तोचि गेला । हें असो विश्व जाहला । आंगेंचि तो ॥ १०२ ॥ यस्य सर्वे समारम्भाः कामसंकल्पवर्जिताः । ज्ञानाग्निदग्धकर्माणं तमाहुः पंडितं बुधाः ॥ १९ ॥ जया पुरुषाचां ठायीं । कर्माचा तरी खेदु नाहीं । परी फळापेक्षा कहीं । संचरेना ॥ १०३ ॥ आणि हें कर्म मी करीन । अथवा आदरिले सिद्धी नेईन । येणें संकल्पेंही जयाचें मन । विटाळेना ॥ १०४ ॥ ज्ञानाग्निचेनि मुखें । जेणें जाळिली कर्में अशेखें । तो ब्रह्मचि मनुष्यवेखें । वोळख तूं ॥ १०५ ॥ त्यक्त्वा कर्मफलासंगं नित्यतृप्तो निराश्रयः । कर्मण्यभिप्रवृत्तोऽपि नैव किंचित् करोति सः ॥ २० ॥ जो शरीरीं उदासु । फळभोगीं निरासु । नित्यता उल्हासु । होऊनि असे ॥ १०६ ॥ जो संतोषाचां गाभारां । आत्मबोधाचिया वोगरा । पुरे न म्हणेचि धनुर्धरा । आरोगितां ॥ १०७ ॥ निराशीर्यतचित्तात्मा त्यक्तसर्वपरिग्रहः । शारीरं केवलं कर्म कुर्वन्नाप्नोति किल्बिशम् ॥ २१ ॥ यदृच्छा लाभ संतुष्टो द्वंद्वातीतो विमत्सरः । सम सिद्धावसिद्धौच कृत्वाऽपि न निबध्यते ॥ २२ ॥ कैसा अधिकाधिक आवडी । घेत महासुखाची गोडी । सांडोनियां आशा कुरोंडी । अहंभावेसीं ॥ १०८ ॥ म्हणोनि अवसरें जें जें पावे । तेणेचि तो सुखावे । जया आपुले आणि परावें । दोन्ही नाहीं ॥ १०९ ॥ तो दिठी जें पाहे । ते आपणचि होऊनि जाये । आइकें तें आहे । तोचि जाहाला ॥ ११० ॥ चरणीं हन चाले । मुखें जें जें बोले । ऐसें चेष्टाजात तेतुलें । आपणचि जो ॥ १११ ॥ हें असो विश्व पाहीं । जयासि आपणपेवांचूनि नाहीं । आता कवण तें कर्म कायी । बाधी तयातें ॥ ११२ ॥ हा मत्सरु जेथ उपजे । तेतुले नुरेचि जया दुजें । तो निर्मत्सरु काइ म्हणिजे । बोलवरी ॥ ११३ ॥ म्हणोनि सर्वांपरी मुक्तु । तो सकर्मुचि तो कर्मरहितु । सगुण परि गुणातीतु । एथ भ्रांति नाहीं ॥ ११४ ॥ गतसंगस्य मुक्तस्य ज्ञानावस्थित्चेतसः । यज्ञायाचरतः कर्म समग्रं प्रविलीयते ॥ २३ ॥ तो देहसंगे तरी असे । परी चैतन्यासारिखा दिसे । पाहतां परब्रह्माचेनि कसें । चोखाळु भला ॥ ११५ ॥ ऐसाही परी कौतुकें । जरी कर्मे करी यज्ञादिकें । तरी तियें लया जाती अशेखें । तयाचांचि ठायीं ॥ ११६ ॥ अकाळींची अभ्रें जैसी । उर्मीविण आकाशीं । हारपती आपैशीं । उदयलीं सांती ॥ ११७ ॥ तैशीं विधीविधान विहितें जरी आचरे तो समस्तें । तरी तियें ऐक्यभावें ऐक्यातें । पावतीचि गा ॥ ११८ ॥ ब्रह्मार्पणं ब्रह्महविर् ब्रह्माग्नौ ब्रह्मणा हुतम् । ब्रह्मैव तेन गन्तव्यं ब्रह्मकर्मस्माधिना ॥ २४ ॥ जें हें हवन मी होता । कां इये यज्ञीं हा भोक्ता । ऐसीया बुद्धीसि नाही भंगता । म्हणऊनियां ॥ ११९ ॥ जे इष्टयज्ञ यजावे । तें हविर्मंत्रादि आघवें । तो देखतसे अविनाशभावें । आत्मबुद्धि ॥ १२० ॥ म्हणऊनि ब्रह्म तेंचि कर्म । ऐसें बोधा आले जया सम । तया कर्तव्य तें नैष्कर्म्य । धनुर्धरा ॥ १२१ ॥ आतां अविवेककुमारत्वा मुकले । जयां विरक्तीचे पाणिग्रहण जाहलें । मग उपासन जिहीं आणिलें । योगाग्नीचें ॥ १२२ ॥ दैवमेवापरे यज्ञं योगिनः पर्युपासते । ब्रह्माग्नावपरे यज्ञं यज्ञेनैवोपजुह्वति ॥ २५ ॥ जे यजनशील अहर्निशीं । जिहीं अविद्या हविली मनेंसी । गुरुवाक्यहुताशीं । हवन केलें ॥ १२३ ॥ तिहीं योगाग्निकीं यजिजे । तो दैवयज्ञु म्हणिजे । जेणे आत्मसुख कामिजे । पंडुकुमरा ॥ १२४ ॥ दैवास्तव देहाचे पाळण । ऐसा निश्चयो परिपूर्ण । जो चिंतीना देहभरण । तो महायोगी जाण दैवयोगें ॥ १२५ ॥ आतां अवधारीं सांगेन आणिक । जे ब्रह्माग्नी साग्निक । तयांते यज्ञेंचि यज्ञु देख । उपासिजे ॥ १२६ ॥ श्रोत्रादीनींद्रियाण्यन्ये संयमाग्निषु जुह्वति । शब्दादीन् विषयानन्य । इंद्रियाग्निषु जुह्वति ॥ २६ ॥ एथ संयमाग्निहोत्री । जे युक्तित्रयांच्यां मंत्रीं । यजन करिती पवित्रीं । इंद्रियद्रव्यीं ॥ १२७ ॥ एकां वैराग्यरवि विवळे । तंव संयती विहार केले । तेथ अपावृत्त जाहले । इंद्रियानळ ॥ १२८ ॥ तिहीं विरक्तीची ज्वाळा घेतली । तंव विकारांची इंधने पळिपलीं । तेथ आशाधूमें सांडिलीं । पांचही कुंडें ॥ १२९ ॥ मग वाक्यविधीचिया निरवडी । विषयआहुति उदंडी । हवन केलें कुंडी । इंद्रियाग्नीचां ॥ १३० ॥ सर्वाणीन्द्रियकर्माणि प्राणकर्माणि चापरे । आत्मसंयमयोगाग्नौ जुह्वति ज्ञानदीपिते ॥ २७ ॥ एकीं ययापरी पार्था । दोषु क्षाळिले सर्वथा । आणिकीं हृदयारणीं मंथा । विवेकु केला ॥ १३१ ॥ तो उपशमें निहटिला । धैर्यें वरी दाटिला । गुरुवाक्यें काढिला । बळकटपणें ॥ १३२ ॥ ऐसे समरसें मंथन केलें । तेथ झडकरी काजा आलें । जे उज्जीवन जहालें । ज्ञानाग्नीचें ॥ १३३ ॥ पहिला ऋद्धिसिद्धीचा संभ्रमु । तो निवर्तोनि गेला धूमु । मग प्रगटला सूक्ष्मु । विस्फुलिंगु ॥ १३४ ॥ मन तयाचे मोकळें । तेचि पेटवण घातलें । जें यमदमीं हळुवारलें । आइतें होतें ॥ १३५ ॥ तेणें सादुकपणें ज्वाळा समृद्धा । मग वासनांतराचिया समिधा । स्नेहेंसी नानाविधा । जाळिलिया ॥ १३६ ॥ तेथ सोहंमंत्रें दीक्षितीं । इंद्रियकर्मांचिया आहुती । तिये ज्ञानानळीं प्रदीप्तीं । दिधलिया ॥ १३७ ॥ पाठीं प्राणक्रिचेनि स्रुवेनिशीं । पूर्णाहुती पडली हुताशीं । तेथ अवभृत समरसीं । सहजें जाहलें ॥ १३८ ॥ मग आत्मबोधींचे सुख । जे संयमाग्नीचें हुतशेष । तोचि पुरोडाशु देख । घेतला तिहीं ॥ १३९ ॥ एक ऐशिया इहीं यजनीं । मुक्त ते जाहले त्रिभुवनीं । या यज्ञक्रिया तरी आनानी । परि प्राप्य तें एक ॥ १४० ॥ द्रव्ययज्ञास्तपोयज्ञा योगयज्ञास्तथापरे । स्वाध्यायज्ञानयज्ञाश्च यतयः संशितव्रताः ॥ २८ ॥ एक द्रव्ययज्ञु म्हणिपती । एक तपसामग्रिया निपजती । एक योगयागुही आहाती । जे सांगितले ॥ १४१ ॥ एकीं शब्दीं शब्दु यजिजे । तो वाग्यज्ञु म्हणिजे । ज्ञाने ज्ञेय गमिजे । तो ज्ञानयज्ञु ॥ १४२ ॥ हें अर्जुना सकळ कुवाडें । जे अनुष्ठितां अतिसांकडे । परी जितेंद्रियासीचि घडे । योग्यतावशें ॥ १४३ ॥ ते प्रवीण तेथ भले । आणि योगसमृद्धी आथिले । म्हणोनि आपणपां तिहीं केले । आत्महवन ॥ १४४ ॥ अपाने जुह्वति प्राणं प्राणेऽपाऽनं तथापरे । प्राणापानगति रुद्ध्वा प्राणायामपरायणाः ॥ २९ ॥ मग अपाग्नीचां मुखी । प्राणद्रव्यें देखी । हवन केलें एकीं । अभ्यासयोगें ॥ १४५ ॥ एकु अपानु प्राणीं अर्पिती । एक दोहींतेंही निरुंधिती । ते प्राणायामी म्हणिपती । पंडुकुमरा ॥ १४६ ॥ अपरे नियताहाराः प्राणान् प्राणेषु जुह्वति । सर्वेप्येते यज्ञविदो यज्ञक्षपितकल्मषाः ॥ ३० ॥ एक वज्रयोगक्रमें । सर्वाहारसंयमें । प्राणीं प्राणु संभ्रमें । हवन करिती ॥ १४७ ॥ ऐसे मोक्षकाम सकळ । समस्त हे यजनशीळ । जिहीं यज्ञद्वारा मनोमळ । क्षाळण केले ॥ १४८ ॥ जया अविद्याजात जाळितां । जे उरलें निजस्वभावता । जेथ अग्नि आणि होता । उरेचिना ॥ १४९ ॥ जेथ यजितयाचा कामु पुरे । यज्ञींचें विधान सरे । मागुते जेथूनि वोसरे । क्रियाजात ॥ १५० ॥ विचार जेथ न रिगे । हेतु जेथ न निगे । जें द्वैतदोषसंगें । सिंपेचिना ॥ १५१ ॥ यज्ञशिष्टामृतभुजो यान्ति ब्रह्म सनातनम् । नायं लोकोऽस्त्ययज्ञस्य कुतोऽन्यः कुरुसत्तम ॥ ३१ ॥ ऐसें अनादिसिद्ध चोखट । जें ज्ञान यज्ञावशिष्ट । तें सेविती ब्रह्मनिष्ठ । ब्रह्माहंमंत्रे ॥ १५२ ॥ ऐसे शेषामृते धाले । कीं अमर्त्यभावा आले । म्हणोनि ब्रह्म ते जहाले । अनायासे ॥ १५३ ॥ येरां विरक्ति माळ न घालीचि । जयां संयमाग्नीची सेवा न घडेचि । जें योगयागु न करितीचि । जन्मले सांते ॥ १५४ ॥ जयां ऐहिक धड नाहीं । तयांचें परत्र पुससी काई । म्हणोनि सांगों कां वांई । पंडुकुमरा ॥ १५५ ॥ एवं बहुविधा यज्ञा वितता ब्रह्मणो मुखे । कर्मजान् विद्धि तान् सर्वानेवं ज्ञात्वा विमोक्षसे ॥ ३२ ॥ ऐसे बहुतीं परीं अनेग । जे सांगितले तुज कां याग । ते विस्तारुनि वेदेंचि चांग । म्हणितले आहाती ॥ १५६ ॥ परि तेणें विस्तारें काय करावें । हेंचि कर्मसिद्ध जाणावें । येतुलेनि कर्मबंधु स्वभावें । पावेल ना ॥ १५७ ॥ श्रेयान् द्रव्यमयाद् यज्ञान् ज्ञानयज्ञः परंतप । सर्वं कर्माखिलं पार्थ ज्ञाने परिसमाप्यते ॥ ३३ ॥ अर्जुना वेदु जयांचे मूळ । जे क्रियाविशेषें स्थूळ । जयां नव्हाळियेचे फळ । स्वर्गसुख ॥ १५८ ॥ ते द्रव्यादियागु कीर होती । परी ज्ञानयज्ञाची सरी न पवती । जैशी तारातेजसंपत्ती । दिनकरापाशीं ॥ १५९ ॥ देखें परमात्मसुखनिधान । साधावया योगीजन । जें न विसंबिती अंजन । उन्मेषनेत्रीं ॥ १६० ॥ जें धांवतया कर्माची लाणी । नैष्कर्म्यबोधाची खाणी । जें भुकेलिया धणी । साधनाची ॥ १६१ ॥ जेथ प्रवृत्ति पांगुळ जाहली । तर्काची दिठी गेली । जेणें इंद्रिये विसरलीं । इंद्रियसंगु ॥ १६२ ॥ मनाचे मनपण गेलें । जेथ बोलाचे बोलपण ठेलें । जयामाजि सांपडलें । ज्ञेय दिसें ॥ १६३ ॥ जेथ वैराग्याचा पांगु फिटे । विवेकाचाही सोसु तुटे । जेथ न पाहता सहज भेटे । आपणपें ॥ १६४ ॥ तद् विद्धि प्रणिपातेन परिप्रश्नेन सेवया । उपदेक्ष्यन्ति ते ज्ञानं ज्ञानिनस्तत्वदर्शिनः ॥ ३४ ॥ तें ज्ञान पैं गा बरवें । जरी मनीं आथि आणावें । तरी संतां यां भजावें । सर्वस्वेंशीं ॥ १६५ ॥ जे ज्ञानाचा कुरुठा । तेथ सेवा हा दारवंटा । तू स्वाधीन करी सुभटा । वोळगोनी ॥ १६६ ॥ तरी तनुमनुजीवें । चरणासी लागावें । आणि अगर्वता करावें । दास्य सकळ ॥ १६७ ॥ मग अपेक्षित जें आपुलें । तेंही सांगती पुसिलें । जेणे अंतःकरण बोधलें । संकल्पा न ये ॥ १६८ ॥ यज् ज्ञात्वा न पुनर्मोहमेवं यास्यसि पांडव । येन भूतान्यशेषेण द्रक्ष्यस्यात्मन्यथो मयि ॥ ३५ ॥ जयाचेनि वाक्यउजिवडें । जाहलें चित्त निधडें । ब्रह्माचेनि पाडे । निःशंकु होय ॥ १६९ ॥ ते वेळीं आपणपेया सहितें । इये अशेषेंही भूतें । माझां स्वरूपीं अखंडितें । देखसी तूं ॥ १७० ॥ ऐसें ज्ञानप्रकाशें पाहेल । तैं मोहांधकारू जाईल । जैं गुरुकृपा होईल । पार्था गा ॥ १७१ ॥ अपि चेदसी पापेभ्यः सर्वेभ्यः पापकृत्तमः । सर्व ज्ञानप्लवेनैव वृजिनं संतरिष्यसि ॥ ३६ ॥ जरी कल्मषांचा आगरु । तूं भ्रांतीचा सागरु । व्यामोहाचा डोंगरु । होऊनि अससी ॥ १७२ ॥ तर्ही ज्ञानशक्तीचेनि पाडें । हें आघवेंची गा थोकडें । ऐसे सामर्थ्य असे चोखडें । ज्ञानी इये ॥ १७३ ॥ देखें विश्वभ्रमाऐसा । जो अमूर्ताचा कवडसा । तो जयाचिया प्रकाशा । पुरेचिना ॥ १७४ ॥ तया कायसें हें मनोमळ । हें बोलतांचि अति किडाळ । नाहीं येणें पाडें हे ढिसाळ । दुजें जगीं ॥ १७५ ॥ यथैधांसि समिद्धोऽग्निर्भस्मसात् कुरुतेऽर्जुन । ज्ञानाग्निः सर्वकर्माणि भस्मसात् कुरुते तथा ॥ ३७ ॥ सांगे भुवनत्रयाची काजळी । जे गगनामाजि उधवली । तिये प्रळयींचे वाहुटळी । काय अभ्र पुरे ॥ १७६ ॥ कीं पवनाचेनि कोंपें । पाणियेंचि जो पळिपें । तो प्रळयानळु दडपे । तृणें काष्ठे काइ ॥ १७७ ॥ न हि ज्ञानेन सदृशं पवित्रमिह विद्यते । तत् स्वयं योगसंसिद्धः कालेनात्मनि विन्दति ॥ ३८ ॥ म्हणोनि असे हें न घडे । तें विचारितांचि असंगडे । पुढती ज्ञानाचेनि पाडें । पवित्र न दिसे ॥ १७८ ॥ एथ ज्ञान हें उत्तम होये । आणिकही एक तैसें के आहे । जैसें चैतन्य कां नोहे । दुसरे गा ॥ १७९ ॥ या महातेजाचेनि कसें । जरी चोखाळु प्रतिबिंब दिसे । कां गिंवसिलें गिंवसे । आकाश हें ॥ १८० ॥ ना तरी पृथ्वीचेनि पाडें । कांटाळें जरी जोडे । तरी उपमा ज्ञानी घडे । पंडुकुमरा ॥ १८१ ॥ म्हणूनी बहुतीं परीं पाहतां । पुढतपुढती निर्धारिता । हे ज्ञानाची पवित्रता । ज्ञानींचि आथि ॥ १८२ ॥ जरी अमृताचि चवी निवडिजे । तरी अमृतासारखी म्हणिजे । तैसें ज्ञान हें उपमिजे । ज्ञानेसींचि ॥ १८३ ॥ आतां यावरि जे बोलणे । ते वायां वेळु फेडणें । तंव सांचचि जी हे पार्थु म्हणे । जें बोलत असां ॥ १८४ ॥ परि तेंचि ज्ञान केवीं जाणावें । ऐसें अर्जुनें जंव पुसावें तंव तें मनोगत देवें । जाणितलें ॥ १८५ ॥ मग म्हणतसे किरीटी । आतां चित्त देयीं गोठी । सांगेन ज्ञानाचिये भेटी । उपाय तुज ॥ १८६ ॥ श्रद्धावान् लभते ज्ञानं तत्परः संयतेन्द्रियः । ज्ञानं लब्ध्वा परां शान्तिमचिरेणाधिगच्छति ॥ ३९ ॥ तरी आत्मसुखाचिया गोडिया । विटे जो कां सकळ विषयां । जयां ठायीं इंद्रियां । मानु नाही ॥ १८७ ॥ जो मनाचि चाड न सांगे । जो प्रकृतीचे केलें नेघे । जो श्रद्धेचेनि संभोगें । सुखिया जाहला ॥ १८८ ॥ तयातेंचि गिंवसित । हेंहें ज्ञान पांवे निश्चित । जयामाजि अचुंबित । शांति असे ॥ १८९ ॥ तें हृदयीं प्रतिष्ठे । आणि शांतीचा अंकुर फुटे । मग विस्तार बहु प्रकटे । आत्मबोधाचा ॥ १९० ॥ मग जेऊति वास पाहिजे । तेऊति शांतीचि देखिजे । तेथ अपारा पारु नेणिजे । निर्धारितां ॥ १९१ ॥ ऐसा हा उत्तरोत्तरु । ज्ञानबीजाचा विस्तारु । सांगता असे अपारु । परि असो आतां ॥ १९२ ॥ अज्ञाश्चाश्रद्दधानश्च संशयात्मा विनश्यति । मायं लोकोऽस्ति न परो न सुखं संशयात्मनः ॥ ऐकें जया प्राणियाचां ठायीं । इया ज्ञानाची आवडी नाहीं । तयाचें जियालें म्हणों काई । वरी मरण चांग ॥ १९३ ॥ शून्य जैसें गृह । कां चैतन्येंवीण देह । तैसें जीवित तें संमोह । ज्ञानहीना ॥ १९४ ॥ अथवा ज्ञान कीर आपु नोहे । परी ते चाड एकी जरी वाहे । तरी तेथ जिव्हाळा कांही आहे । प्राप्तीचा पैं ॥ १९५ ॥ वांचूनि ज्ञानाची गोठी कायसी । परी ते आस्थाही न धरी मानसीं । तरी तो संशयरूप हुताशीं । पडिला जाण ॥ १९६ ॥ जे अमृतही परि नावडे । ऐसें सावियाचि आरोचकु जैं पडे । तैं मरण आले आलें असे फुडें । जाणों ये कीं ॥ १९७ ॥ तैसा विषयसुखें रंजे । जो ज्ञानेंसींचि माजे । तो संशये अंगीकारिजे । एथ भ्रांति नाहीं ॥ १९८ ॥ मग संशयी जरी पडला । तरी निभ्रांत जरी नासला । ति ऐहिकपरत्रा मुकला । सुखासी गा ॥ १९९ ॥ जया काळज्वरु आंगी बाणे । तो शीतोष्णें जैशीं नेणे । आगी आणि चांदिणें । सरिसेंचि मानी ॥ २०० ॥ तैसे साच आणि लटिकें । विरुद्ध आणि निकें । संशयी तो नोळखे । हिताहित ॥ २०१ ॥ हा रात्रिदिवसु पाहीं जैसा । जात्यंधा ठाउवा नाहीं । तैसे संशयीं असतां काहीं । मना न ये ॥ २०२ ॥ म्हणऊनि संशयाहुनि थोर । आणिक नाही पाप घोर । हा विनाशाची वागुर । प्राणियासी ॥ २०३ ॥ येणें कारणे तुवा त्यजावा । आधी हाचि एकु जिणावा । जो ज्ञानाचिया अभावा- । माजी असे ॥ २०४ ॥ जैं अज्ञानाचे गडद पडे । तैं हा बहुवस मनीं वाढे । म्हणोनि सर्वथा मागु मोडे । विश्वासाचा ॥ २०५ ॥ हृदयी हाचि न समाये । बुद्धींते गिंवसूनि ठाये । तेथ संशयात्मक होये । लोकत्रय ॥ २०६ ॥ योगसंन्यस्तकर्माणि ज्ञानसंछिन्नसंशयम् । आत्मवंतं न कर्माणि निबध्नन्ति धनंजयः ॥ ४१ ॥ ऐसे जरी थोरावे । तरी उपायें एकें आंगवे । जरी हाती होय बरवें । ज्ञानखड्ग ॥ २०७ ॥ तरी तेणें ज्ञानशस्त्रें तिखटें । निखळु हा निवटे । मग निःशेष खता फिटे । मानसींचा ॥ २०८ ॥ तस्मादज्ञानसंभूतं हृत्स्थं ज्ञानासिनात्मनः । छित्वैनं संशयं योगमातिष्ठोत्तिष्ठ भारत ॥ ४२ ॥ याकारणे पार्था । उठीं वेगीं वरौता । नाशु करोनि हृदयस्था । संशयासी ॥ २०९ ॥ ऐसे सर्वज्ञानाचा बापु । जो कृष्ण ज्ञानदीपु । तो म्हणतसे सकृपु । ऐकें राया ॥ २१० ॥ तंव या पूर्वापर बोलाचा । विचारुनि कुमरु पंडूचा । कैसा प्रश्नु हन अवसरींचा । करिता होईल ॥ २११ ॥ ते कथेची संगति । भावाची संपत्ति । रसाचि उन्नति । म्हणिपेल पुढां ॥ २१२ ॥ जयाचिया बरवेपणीं । कीजे आठां रसांची ओवाळणी । सज्जनाचिये आयणी । विसांवा जगी ॥ २१३ ॥ तो शांतुचि अभिनवेल । ते परियेसा मऱ्हाठे बोल । जे समुद्राहूनि खोल । अर्थभरित ॥ २१४ ॥ जैसें बिंब तरी बचकें एवढें । परि प्रकाशा त्रैलोक्य थोकडें । शब्दाची व्याप्ती तेणें पाडें । अनुभवावी ॥ २१५ ॥ ना तरी कामितयाचिया इच्छा । फळे कल्पवृक्षु जैसा । बोल व्यापकु होय तैसा । तरी अवधान द्यावे ॥२१६ ॥ हें असो काय म्हणावें । सर्वज्ञु जाणतीं स्वभावें । तरी निकें चित्त द्यावें । हें विनंती माझी ॥ २१७ ॥ जेथ साहित्य आणि शांति । हे रेखा दिसे बोलती । जैसी लावण्यगुणकुळवती । आणि पतिव्रता ॥२१८ ॥ आधींचि साखर आवडे । आणि तेचि जरी ओखदीं जोडे । तरी सेवावी ना कां कोडें । नावानावा ॥ २१९ ॥ सहजे मलयानिळु मंद सुगंधु । तया अमृताचा होय स्वादु । आणि तेथेंचि जोडे नादु । जरी दैवगत्या ॥ २२० ॥ तरी स्पर्शें सर्वांग निववी । स्वादें जिव्हेतें नाचवी । तेवीचि कानाकरवीं । म्हणवी बापु माझा ॥ २२१ ॥ तैसे कथेचें इये ऐकणें । एक श्रवणासि होय पारणें । मग संसारदुःख मूळवणें । विकृतीविणें ॥ २२२ ॥ जरी मंत्रेचि वैरी मरे । तरी वायांचि कां बांधावीं कटारें । रोग जाये दुधें साखरे । तरी निंब कां पियावा ॥ २२३ ॥ तैसा मनाचा मारु न करितां । आणि इंद्रियां दुःख न देतां । एथ मोक्षु असे आयता । श्रवणाचिमाजी ॥ २२४ ॥ म्हणोनि आथिलिया आराणुका । गीतार्थु हा निका । ज्ञानदेवो म्हणे आइका । निवृत्तीदासु ॥ २२५ ॥ चौथा अध्याय समाप्त 956 2561 2005-07-10T15:08:31Z 203.115.86.82 अर्जुन उवाचः संन्यासं कर्मणां कृष्ण पुनर्योगं च शंससि । यत् श्रेयं एतयोरेकें तत् मे ब्रूहि सुनिश्चितम् ॥ १ ॥ मग पार्थु श्रीकृष्णातें म्हणे । हां हो हें कैसें तुमचे बोलणें । एक होय तरी अंतःकरणे । विचारूं ये ॥ १ ॥ मागां सकळ कर्माचा संन्यासु । तुम्हींचि निरोपिला होता बहुवसु । तरी कर्मयोगीं केवीं अतिरसु । पोखीतसां पुढती ॥ २ ॥ ऐसें द्व्यर्थ हें बोलतां । आम्हां नेणतयांचिया चित्ता । आपुलिये चाडे अनंता । उमजू नोहे ॥ ३ ॥ एकें एकसारातें बोधिजे । तरी एकनिष्ठचि बोलिजे । हें आणिकीं काय सांगिजे । तुम्हांप्रति ॥ ४ ॥ तरी याचिलागीं तुमतें । म्यां राऊळासी विनविले होते । जे हा परमार्थु ध्वनितें । न बोलावा ॥ ५ ॥ परी मागील असो देवा । आतां प्रस्तुतीं उकलु देखावा । सांगे दोहींमाजि बरवा । मार्गु कवण ॥ ६ ॥ जो परिणामींचा निर्वाळा । अचुंबितु ये फळा । आणि अनुष्ठिता प्रांजळा । सावियाचि ॥ ७ ॥ जैसें निद्रेचे सुख न मोडे । आणि मार्गु तरी बहुसाल सांडे । तैसें सोकासनां सांगडे । सोहपें होय ॥ ८ ॥ येणें अर्जुनाचेनि बोले । देवो मनीं रिझले । मग होईल ऐकें म्हणितले । संतोषोनियां ॥ ९ ॥ देखा कामधेनु ऐसी माये । सदैवा जया होये । तो चंद्रुहि परी लाहे खेळावया ॥ १० ॥ पाहें पां शंभूची प्रसन्नता । तया उपमन्यूचिया आर्ता । काय क्षीराब्धि दूधभाता । देईजेचिना ॥ ११ ॥ तैसा औदार्याचा कुरुठा । कृष्ण आपु जाहलिया सुभटा । कां सर्व सुखांचा वसौटा । तोचि नोहावा ॥ १२ ॥ एथ चमत्कारु कायसा । गोसावी लक्ष्मीकांताऐसा । आतां आपुलिया सवेसा । मागावा कीं ॥ १३ ॥ म्हणोनि अर्जुने म्हणितले । तें हांसोनि येरें दिधले । तेंचि सांगेन बोलिले । काय कृष्णें ॥ १४ ॥ श्रीभगवानुवाचः संन्यासं कर्मयोगश्च निःश्रेयसकरावुभौ । तयोस्तु कर्मसंन्यासात् कर्मयोगो विशिष्यते ॥ २ ॥ तो म्हणे गा कुंतीसुता । हे संन्यासयोगु विचारितां । मोक्षकर तत्वता । दोनीहि होती ॥ १५ ॥ तरी जाणां नेणां सकळां । हा कर्मयोगु कीर प्रांजळा । जैसी नाव स्त्रियां बाळां । तोयतरणीं ॥ १६ ॥ तैसें सारासार पाहिजे । तरी सोहपा हाचि देखिजे । येणें संन्यासफळ लाहिजे । अनायासें ॥ १७ ॥ आतां याचिलागीं सांगेन । तुज संन्यासियाचे चिन्ह । मग सहजें हे अभिन्न । जाणसी तूं ॥ १८ ॥ ज्ञेयः स नित्यसंन्यासी यो न द्वेष्टि न काङक्षति । निर्द्वंद्वो हि महाबाहो सुखं बंधात् प्रमुच्यते ॥ ३ ॥ तरी गेलियाचि से न करी । न पवतां चाड न धरी । जो सुनिश्चळु अंतरीं । मेरु जैसा ॥ १९ ॥ आणि मी माझें ऐसी आठवण । विसरले जयाचे अंतःकरण । पार्था तो संन्यासी जाण । निरंतर ॥ २० ॥ जो मनें ऐसा जाहला । संगी तोचि सांडिला । म्हणोनि सुखें सुख पावला । अखंडित ॥ २१ ॥ आतां गृहादिक आघवें । तें कांहीं नलगे त्यजावें । जें घेतें जाहलें स्वभावें । निःसंगु म्हणऊनि ॥ २२ ॥ देखें अग्नि विझोनि जाये । मग जे रांखोंडी केवळु होये । तैं ते कापुसें गिंवसूं ये । जियापरी ॥ २३ ॥ तैसा असतेनि उपाधी । नाकळिजे जो कर्मबंधीं । जयाचीचे बुद्धी । संकल्पु नाहीं ॥ २४ ॥ म्हणोनि कल्पना जैं सांडे । तैंचि गा संन्यासु घडे । या कारणे दोनी सांगडे । संन्यासयोगु ॥ २५ ॥ सांख्ययोगौ पृथक् बालाः प्रवदन्ति न पंडिताः । एकमप्यास्थितः सम्यगुभयोर्विन्दते फलम् ॥ ४ ॥ एऱ्हवीं तरी पार्था । जे मूर्ख होती सर्वथा । ते सांख्यकर्मसंस्था । जाणती केवीं ॥ २६ ॥ सहजें ते अज्ञान । म्हणोनि म्हणती हे भिन्न । एऱ्हवी दीपाप्रती काई अनान । प्रकाशु आहाती ॥ २७ ॥ पैं सम्यक् एकें अनुभवें । जिहीं देखिलें तत्व आघवें । ते दोन्हीतेंही ऐक्यभावें । मानिती गा ॥ २८ ॥ यत् सांख्यैः प्राप्यते स्थानं तत योगैरपि गम्यते । एकं सांख्यं च योगं च यः पश्यति स पश्यति ॥ ५ ॥ आणि सांख्यीं जें पाविजे । तेंचि योगीं गमिजे । म्हणोनि ऐक्यता दोहींते सहजें । इयापरी ॥ २९ ॥ देखें आकाशा आणि अवकाशा । भेदु नाहीं जैसा । तैसे ऐक्य योगसंन्यासा । वोळखे जो ॥ ३० ॥ तयासीचि जगीं पाहलें । आपणपें तेणेंचि देखिलें । जया सांख्ययोग जाणवले । भेदेंविण ॥ ३१ ॥ संन्यासस्तु महाबाहो दुःखमाप्तुमयोगतः । योगयुक्तो मुनिर्ब्रह्म न चिरेणाधिच्छति ॥ ६ ॥ जो युक्तिपंथें पार्था । चढे मोक्षपर्वता । तो महासुखाचा निमथा । वहिला पावे ॥ ३२ ॥ येरा योगस्थिति जया सांडे । तो वायांचि गा हव्यासीं पडे । परि प्राप्ति कहीं न घडे । संन्यासाची ॥ ३३ ॥ योगयुक्तो विशुध्दात्मा विजितात्मा जितेद्रियः । सर्वभूतात्मभूतात्मा कुर्वन्नपि न लिप्यते ॥ ७ ॥ जेणें भ्रांतीपासूनि हिरतलें । गुरुवाक्यें मन धुतलें । मग आत्मस्वरुपीं घातलें । हारौनियां ॥ ३४ ॥ जैसें समुद्रीं लवण न पडे । तवं वेगळे अल्प आवडे । मग होय सिंधूचि एवढें । मिळे तेव्हां ॥ ३५ ॥ तैसें संकल्पोनि काढिलें । जयाचें मनचि चैतन्य जाहलें । तेणें एकदेशियें परि व्यापिलें । लोकत्रय ॥ ३६ ॥ आतां कर्ता कर्म करावें । हें खुंटलें तया स्वभावें । आणि करी जऱ्ही आघवें । तऱ्ही अकर्ता तो ॥ ३७ ॥ नैव किंचित् करोमीति युक्तो मन्येत तत्वचित् । पश्चन् शृण्वन् स्पृशन् जिघ्रन्नश्नन् गच्छन् स्वपन् श्वसन् ॥ ८ ॥ प्रलपन् विसृजन् गृण्हन्नुन्मिषन् निमिषन्नपि । इंद्रियाणीन्द्रियार्थेषु वर्तन्त इति धारयन् ॥ ९ ॥ जे पार्था तया देहीं । मी ऐसा आठऊ नाहीं । तरी कर्तृत्व कैचें काई । उरे सांगे ॥ ३८ ॥ ऐसें तनुत्यागेंवीण । अमूर्ताचे गुण । दिसती संपूर्ण । योगयुक्तां ॥ ३९ ॥ एऱ्हवीं आणिकांचिये परी । तोही एक शरीरी । अशेषाही व्यापारीं । वर्ततु दिसे ॥ ४० ॥ तोही नेत्रीं पाहे । श्रवणीं ऐकतु आहे । परि तेथींचा सर्वथा नोहे । नवल देखें ॥ ४१ ॥ स्पर्शासि तरी जाणे । परिमळु सेवी घ्राणें । अवसरोचित बोलणें । तयाहि आथी ॥ ४२ ॥ आहारातें स्वीकारी । त्यजावें तें परिहरि । निद्रेचिया अवसरीं । निदिजे सुखें ॥ ४३ ॥ आपुलेनि इच्छावशें । तोही गा चालतु दिसे । पैं सकळ कर्म ऐसें । रहाटे कीर ॥ ४४ ॥ हें सांगों काई एकैक । देखें श्वासोच्छासादिक । आणि निमिषोन्निमिष । आदिकरुनि ॥ ४५ ॥ पार्था तयाचे ठायीं । हें आघवेंचि आथि पाहीं । परि तो कर्ता नव्हे कांही । प्रतीतिबळें ॥ ४६ ॥ जैं भ्रांती सेजे सुतला । तैं स्वप्नसुखें भुतला । मग तो ज्ञानोदयी चेइला । म्हणोनियां ॥ ४७ ॥ ब्रह्मण्याधाय कर्माणि संग त्यक्त्वा करोति यः । लिप्यते न स पापेन पद्मपत्रमिवाम्भ्सा ॥ १० ॥ आतां अधिष्ठानसंगती । अशेषाही इंद्रियवृत्ती । आपुलालिया अर्थीं । वर्तत आहाती ॥ ४८ ॥ दीपाचेनि प्रकाशें । गृहींचे व्यापार जैसे । देहीं कर्मजात तैसे । योगयुक्ता ॥ ४९ ॥ तो कर्में करी सकळें । परी कर्मबंधा नाकळे । जैसें न सिपें जळीं जळें । पद्मपत्र ॥ ५० ॥ कायेन मनसा बुद्ध्या केवलैरिन्द्रियैरपि । योगिनः कर्म कुर्वन्ति संगं त्यक्त्त्वात्मशुद्धये ॥ ११॥ देखे बुध्दीची भाष नेणिजे । मनाचा अंकुर नुदैजे । ऐसा व्यापारु तो बोलिजे । शारीरु गा ॥ ५१ ॥ हेंच मराठे परियेशीं । तरी बाळकाची चेष्टा जैशी । योगिये कर्मे करिती तैशीं । केवळा तनू ॥ ५२ ॥ मग पांचभौतिक संचलें । जेव्हां शरीर असे निदेलें । तेथ मनचि राहाटें एकलें । स्वप्नीं जेवीं ॥ ५३ ॥ नवल ऐकें धनुर्धरा । कैसा वासनेचा संसारा । देहा होऊं नेदी उजगरा । परि सुखदुःखें भोगी ॥ ५४ ॥ इंद्रियांचां गांवीं नेणिजे । ऐसा व्यापारु जो निपजे । तो केवळु गा म्हणिजे । मानसाचा ॥ ५५ ॥ योगिये तोही करिती । परि कर्में तेणें न बंधिजती । जे सांडिली आहे संगती । अंहभावाची ॥ ५६ ॥ आतां जाहालिया भ्रमहत । जैसें पिशाचाचें चित्त । मग इंद्रियांचे चेष्टित । विकळु दिसे ॥ ५७ ॥ स्वरूप तरी देखे । आळविलें आइके । शब्दु बोले मुखें । परि ज्ञान नाही ॥५८ ॥ हें असो काजेंविण । जें जें काही कारण । तें केवळ कर्म जाण । इंद्रियांचे ॥ ५९ ॥ मग सर्वत्र जें जाणतें । ते बुद्धीचें कर्म निरूतें । वोळख अर्जुनातें । म्हणे हरि ॥ ६० ॥ ते बुद्धी धुरे करुनी । कर्म करिती चित्त देऊनी । परि ते नैष्कम्यापासुनी । मुक्त दिसती ॥ ६१ ॥ जें बुद्धीचिये ठावूनि देही । तयां अंहकाराची सेचि नाहीं । म्हणोनि कर्म करितां पाही । चोखाळले ॥ ६२ ॥ अगा करितेनवीण कर्म । तेंचि तें नैष्कर्म्य । हें जाणती सुवर्म । गुरुगम्य जें ॥ ६३ ॥ आतां शांतरसाचें भरितें । सांडीत आहे पात्रातें । जें बोलणें बोलापरौतें । बोलवलें ॥ ६४ ॥ एथ इंद्रियांचा पांगु । जया फिटला आहे चांगु । तयासीचि आथी लागु । परिसावया ॥ ६५ ॥ हा असो अतिप्रसंगु । न संडी पां कथालागु । होईल श्लोकसंगति भंगु । म्हणोनियां ॥ ६६ ॥ जें मना आकळितां कुवाडें । घाघुसितां बुद्धी नातुडे । तें दैवाचेनि सुरवाडें । सांगवलें तुज ॥ ६७ ॥ जें शब्दातीत स्वभावें । तें बोलींचि जरी फावे । तरी आणिकें काय करावें । सांगे कथा ॥ ६८ ॥ हा आर्तिविशेषु श्रोतयांचा । जाणोनि दास निवृतीचा । म्हणे संवादु दोघांचा । परिसोनि परिसा ॥ ६९ ॥ मग कृष्ण म्हणे पार्थातें । आतां प्राप्ताचें चिन्ह पुरतें । सांगेन तुज निरुतें । चित्त देई ॥ ७० ॥ युक्तः कर्मफलं त्यक्त्वा शान्तिमाप्नोप्ति नैष्ठीकीम् । अयुक्तः कामकारेण फले सक्तो निवध्यते ॥ १२ ॥ तरी आत्मयोगें आथिला । जो कर्मफळाशीं विटला । तो घर रिघोनि वरिला । शांति जगीं ॥ ७१ ॥ येरु कर्मबधें किरीटी । अभिलाषाचिया गांठीं । कळासला खुंटी । फळभोगाचां ॥ ७२ ॥ सर्व कर्माणि मनसा संन्यस्यास्ते सुखं वशी । नवद्वारे पुरे देही नैव कुर्वन् न कारयन् ॥ १३ ॥ जैसा फळाचिया हांवे । तैसें कर्म करि आघवें । मग न कीजेचि येणें भावें । उपेक्षी जो ॥ ७३ ॥ तो जयाकडे वास पाहे । तेउती सुखाची सृष्टी होये । तो म्हणे तेथ राहे । महाबोधु ॥ ७४ ॥ नवद्वारें देहीं । तो असतुचि परि नाहीं । करितुचि न करी कांही । फलत्यागी ॥ ७५ ॥ न कर्तृत्वत्वं न कर्माणि लोकस्य सृजति प्रभुः । न कर्मफलसंयोगं स्वभावस्तु प्रवर्तते ॥ १४ ॥ जैसा कां सर्वेश्वरु । पाहिजे तंव निर्व्यापारु । परि तोचि रची विस्तारु । त्रिभुवनाचा ॥ ७६ ॥ आणि कर्ता ऐसें म्हणिपे । तरी कवणें कर्मीं न शिंपें । जे हातोपावो न लिंपे । उदासवृतीचा ॥ ७७ ॥ योगनिद्रा तरी न मोडे । अकर्तेपणा सळु न पडे । परि महाभूतांचे दळवाडें । उभारी भले ॥ ७८ ॥ जगाचा जीवीं आहे । परि कवणाचा कहीं नोहे । जगचि हें होय जाये । तो शुद्धीहि नेंणे ॥ ७९ ॥ नादत्ते कस्यचित् पापं न चैव सकृतं विभुः । अज्ञानेनावृतं ज्ञान तेन मुह्यन्ति जन्तवः ॥ १५ ॥ पापपुण्यें अशेषें । पासींचि असतु न देखें । आणि साक्षीही होऊं न ठके । येरी गोठी कायसी ॥ ८० ॥ पै मूर्तीचेनि मेळें । तो मूर्तचि होऊनि खेळे । परि अमूर्तपण न मैळे । दादुलयाचें ॥ ८१ ॥ तो सृजी पाळी संहारी । ऐसे बोलती जे चराचरीं । ते अज्ञान गा अवधारीं । पंडुकुमरा ॥ ८२ ॥ ज्ञानेन न तु तदज्ञानं येषां नाशितमात्मनः । तेषामादित्यवत् ज्ञान प्रकाशयति तत्परम् ॥ १६ ॥ तें अज्ञान जैं समूळ तुटे । तैं भ्रांतीचें मसैरें फिटे । मग अकर्तृत्व प्रगटे । ईश्वराचें ॥ ८३ ॥ एथ ईश्वरु एकु अकर्ता । ऐसे मानले जरी चित्ता । तरी तोचि मी हें स्वभावता । आदीचि आहे ॥ ८४ ॥ ऐसेनि विवेकें उदो चित्तीं । तयासी भेदु कैंचा त्रिजगतीं । देखें आपुलिया प्रतीति । जगचि मुक्त ॥ ८५ ॥ जैशी पूर्वदिशेच्या राउळीं । उदयाचि सूर्ये दिवाळी । की येरीही दिशां तियेचि काळी । काळिमा नाही ॥ ८६ ॥ तद् बुद्धयस्तदात्मानस्तन्निष्ठास्तत्परायणाः । गच्छन्त्यपुनरावृत्ति ज्ञाननिर्धूतकल्मषाः ॥ १७ ॥ बुद्धिनिश्चयें आत्मज्ञान । ब्रह्मरुप भावी आपणा आपण । ब्रह्मनिष्ठा राखे पूर्ण । तत्परायण अहर्निशीं ॥ ८७ ॥ ऐसें व्यापक ज्ञान भलें । जयांचिया हृदयाते गिंवसित आलें । तयांची समता दृष्टि बोलें । विशेषूं काई ॥ ८८ ॥ एक आपणपेंचि पां जैसें । ते देखतीं विश्व तैसे । हें बोलणें कायसें । नवलु एथ ॥ ८९ ॥ परी दैव जैसें कवतिकें । कहींचि दैन्य न देखे । कां विवेकु हा नोळखे । भ्रांतीतें जेवीं ॥ ९० ॥ नातरी अंधकाराची वानी । जैसा सूर्यो न देखे स्वप्नीं । अमृत नायके कानी । मृत्युकथा ॥ ९१ ॥ हें असो संतापु कैसा । चंद्रु न स्मरे जैसा । भूतीं भेदु नेणती तैसा । ज्ञानिये ते ॥ ९२ ॥ विद्याविनयसंपन्ने ब्राह्मणे गवि हस्तिनि । शुनि चैव श्वपाके च पण्डिताः समदर्शिनः ॥ १८ ॥ मग हा मशकु हा गजु । कीं हा श्वपचु हा द्विपु । पैल इतरु हा आत्मजु । हें उरेल कें ॥ ९३ ॥ ना तरी हे धेनु हें श्वान । एक गुरु एक हीन । हें असो कैचें स्वप्न । जागतया ॥ ९४ ॥ एथ भेदु तरी कीं देखा । जरि अंहभावा उरला होआवा । तो आधींचि नाहीं आघवा । आतां विषमु काई ॥ ९५ ॥ इहैव तैर्जितः सर्गो येषां साम्ये स्थितं मनः । निर्दोषं हि समं ब्रह्म तस्माद् ब्रह्मणि ते स्थिताः ॥ १९ ॥ म्हणोनि सर्वत्र सदा सम । तें आपणचि अद्वय ब्रह्म । हें संपूर्ण जाणें वर्म । समदृष्टीचें ॥ ९६ ॥ जिहीं विषयसंगु न सांडिता । इंद्रियांतें न दंडितां । परि भोगिली निसंगता । कामेंविण ॥ ९७ ॥ जिहीं लोकांचेनि आधारें । लौकिकेंचि व्यापारें । परि सांडिले निदसुरें । लौकिकु हें ॥ ९८ ॥ जैसा जनामाजी खेचरु । असतुचि जना नोहे गोचरु । तैसा शरीरीं परि संसारु । नोळखें तयांतें ॥ ९९ ॥ हें असो पवनाचेनि मेळें । जैसें जळींचि जळ लोळे । तें आणिकें म्हणती वेगळें । कल्लोळ हे ॥ १०० ॥ तैसें नाम रुप तयाचें । एऱ्हवीं ब्रह्मचि तो साचें । मन साम्या आलें जयाचें । सर्वत्र गा ॥ १०१ ॥ ऐसेनि समदृष्टी जो होये । तया पुरुषा लक्षणही आहे । अर्जुना संक्षेपे सांगेन पाहें । अच्युत म्हणे ॥ १०२ ॥ न प्रहृष्येत् प्रियं प्राप्य नोद्विजेत् प्राप्य् चाप्रियम् । स्थिरबुध्दिरसंमूढो ब्रह्मविद् ब्रह्मणि स्थितः ॥ २० ॥ तरी मृगजळाचेनि पूरें । जैसें न लोटिजे कां गिरिवरें । तैसा शुभाशुभीं न विकरे । पातलां जो ॥ १०३ ॥ तोचि तो निरुता । समदृष्टी तत्वता । हरि म्हणे पंडुसुता । तोचि ब्रह्म ॥ १०४ ॥ ब्राह्यस्पर्शेष्वसक्तात्मा विन्दत्यात्मनि यत् सुखम् । स ब्रह्मयोगयुक्तात्मा सुखमक्षयमश्नुते ॥ २१ ॥ जो आपणपे सांडुनि कहीं । इंद्रियग्रामावरी येणेंचि नाहीं । तो विषय न सेवी हें काई । विचित्र येथ ॥ १०५ ॥ सहजें स्वसुखाचेनि अपारें । सुरवाडे अंतरें । रचिला म्हणऊनि बाहिरें । पाउल न घली ॥ १०६ ॥ सांगे कुमुददळाचेनि ताटें । जो जेविला चंद्रकिरणें चोखटे । तो चकोरु काई वाळुवंटे । चुंबितु आहे ॥ १०७ ॥ तैसें आत्मसुख उपाइलें । जयासि आपणपेचिं फावलें । तया विषयो सहजे सांडवले । म्हणो काई ॥ १०८॥ एऱ्हवीं तरी कौतुकें । विचारुनि पाहें पां निकें । या विषयांचेनि सुखे । झकविती कवण ॥ १०९ ॥ ये हि संस्पर्शजा भोगा दुःखयोनय एव ते । आद्यन्तवन्तः कौन्तेय न तेषु रमते बुधः ॥ २२ ॥ जिहीं आपणपें नाहीं देखिलें । तेचि इहीं इंद्रियार्थीं रंजले । जैसें रंकु का आळुकैलें । तुषातें सेवी ॥ ११० ॥ नातरी मृगें तृषापीडितें । संभ्रमें विसरोनि जळांते । मग तोयबुद्धी बरडीतें । ठाकूनि येती ॥ १११ ॥ तैसें आपणपें नाहीं दिठे । जयातें स्वसुखाचे सदा खरांटे । तयासीचि विषय हे गोमटे । आवडती ॥ ११२ ॥ एऱ्हवीं विषयीं काइ सुख आहे । हे बोलणेंचि सारिखें नोहे । तरी विद्युत्स्फुरणें कां न पाहे । जगामाजीं ॥ ११३ ॥ सांगें वातवर्षआतपु धरे । ऐसे अभ्रछायाचि जरी सरे । तरी त्रिमाळिकें धवळारें । करावीं कां ॥ ११४ ॥ म्हणोनि विषयसुख जें बोलिजे । तें नेणतां गा वायां जल्पिजे । जैसें महूर कां म्हणिजे । विषकंदातें ॥ ११५ ॥ नातरी भौमा नाम मंगळु । रोहिणीतें म्हणती जळु । तैसा सुखप्रवादु बरळु । विषयिकु हा ॥ ११६ ॥ हे असो आघवी बोली । सांग पा सर्पफणीची साउली । ते शीतल होईल केतुली । मूषकासी ॥ ११७ ॥ जैसा आमिषकवळु पांडवा । मीनु न सेवी तंवचि बरवा । तैसा विषयसंगु आघवा । निभ्रांत जाणें ॥ ११८ ॥ हे विरक्तांचिये दिठी । जैं न्याहाळिजे किरीटी । तैं पांडुरोगाचिये पुष्टि- ।सारिखें दिसे ॥ ११९ ॥ म्हणोनि विषयभोगी जें सुख । तें साद्यंतचि जाण दुःख । परि काय कीजे मूर्ख । न सेवितां न सरे ॥ १२० ॥ तें अंतर नेणती बापुडे । म्हणोनि अगत्य सेवणें घडे । सांगे पूयपंकीचे किडे । काय चिळसी घेती ॥ १२१ ॥ तयां दुःखियां दुःखचि जिव्हार । ते विषयकर्दमींचे दर्दुर । ते भोगजळींचे जलचर । सांडिती केवी ॥ १२२ ।। आणि दुःखयोनि जिया आहाती । तिया निरर्थका तरी नव्हती । जरी विषयांवरी विरक्ती । धरिती जीव ॥ १२३ ॥ नातरी गर्भवासादि संकट । कां जन्ममरणींचे कष्ट । हे विसांवेवीण वाट । वाहावी कवणें ॥ १२४ ॥ जरी विषयीं विषयो सांडिजेल । तरी महादोषी कें वसिजेल । आणि संसारु हा शब्दु नव्हेल । लटिका जगीं ॥ १२५ ॥ म्हणोनि अविद्याजात नाथिलें । तें तिहींचि साच दाविलें । जिहीं सुखबुद्धी घेतलें । विषयदुःख ॥ १२६ ॥ या कारणें गा सुभटा । हा विचारितां विषय वोखटा । तूं झणें कहीं या वाटा । विसरोनि जाशी ॥ १२७ ॥ पै यातें विरक्त पुरुष । त्यजिती कां जैसें विष । निराशा तयां दुःख । दाविलें नावडे ॥ १२८ ॥ शक्नोतीहैव यः सोढुं प्राक् शरीरविमोक्षणात् । कामक्रोधोद्भवं वेगं स युक्तः सुखी नरः ॥ २३ ॥ ज्ञानियांच्या हन ठायीं । याची मातुही कीर नाहीं । देहीं देहभावो जिहीं । स्ववश केले ॥ १२९ ॥ जयांतें बाह्याची भाष । नेणिजेचि निःशेष । अंतरीं सुख । एक आथी ॥ १३० ॥ परि तें वेगळेपणें भोगिजे । जैसे पक्षिये फळ चुंबिजे । तैसें नव्हे तेथ विसरिजे । भोगितेपणही ॥ १३१ ॥ भोगीं अवस्था एक उठी । ते अंहकाराचा अचळु लोटी । मग सुखेंसि आंठी । गाढेपणें ॥ १३२ ॥ तिये आलिंगनमेळीं । होय आपेंआप कवळी । तेथ जळ जैसें जळी । वेगळें न दिसे ॥ १३३ ॥ कां आकाशीं वायु हारपे । तेथ दोन्ही हे भाष लोपे । तैसे सुखचि उरे स्वरुपें । सुरतीं तिये ॥ १३४ ॥ ऐसी द्वैताची भाष जाय । मग म्हणों जरी एकचि होय । तरी तेथ साक्षी कवणु आहे । जाणतें जे ॥ १३५ ॥ योऽन्तःसुखोऽन्तरारामस्तथान्तर्ज्योतिरेव यः । स योगी ब्रह्मनिर्वाणं ब्रह्मभूतोऽधिगच्छति ॥ २४ ॥ लभन्ते ब्रह्मनिर्वाणमृषयः क्षीणकल्मषाः । छिन्नद्वैधा यतात्मानः सर्वभूतहिते रताः ॥ २५ ॥ म्हणोनि असो हें आघवें । एथ न बोलणें काय बोलावें । ते खुणाचि पावेल स्वभावें । आत्माराम ॥ १३६ ॥ जे ऐसेनि सुखें मातले । आपणपांचि आपण गुंतले । ते मी जाणे निखळ वोतले । साम्यरसाचे ॥ १३७ ॥ ते आनंदाचे अनुकार । सुखाचे अंकुर । कीं महाबोधें विहार । केले जैसे ॥ १३८ ॥ ते विवेकाचें गांव । की परब्रह्मीचे स्वभाव । नातरी अळंकारले अवयव । ब्रह्मविद्येचे ॥ १३९ ॥ ते सत्त्वाचे सात्त्विक । की चैतन्याचे आंगिक । हें बहु असो एकैक । वानिसी काई ॥ १४० ॥ तूं संतस्तवनी रतसी । तरी कथेची से न करिसी । कीं निराळी बोल देखसी । सनागर ॥ १४१ ॥ परि तो रसातिशयो मुकुळीं । मग ग्रंथार्थदीपु उजळीं । करी साधुहृदयराउळीं । मंगळ उखा ॥ १४२ ॥ ऐसा श्रीगुरुचा उवायिला । निवृत्तिदासासी पातला । मग तो म्हणे कृष्ण बोलिला । तेंचि आइका ॥ १४३ ॥ अर्जुना अंनत सुखाच्या डोहीं । एकसरा तळुचि घेतला जिहीं । मग स्थिराऊनी तेही । तेंचि जाहले ॥ १४४ ॥ अथवा आत्मप्रकाशें चोखें । जो आपणपेंचि विश्व देखे । तो देहेंचि परब्रह्म सुखें । मानूं येईल ॥ १४५ ॥ जें साचोकारें परम । ना तें अक्षर निःसीम । जिये गांवींचे निष्काम । अधिकारिये ॥ १४६ ॥ जे महर्षीं वाढले । विरक्तां भागा फिटलें । जे निःसंशया पिकलें । निरंतर ॥ १४७ ॥ कामक्रोधवियुक्तानां यतीनां यतचेतसाम् । अभितो ब्रह्मनिर्वाणं वर्तते विदितात्मनाम् ॥ २६ ॥ जिहीं विषयांपासोनि हिरतलें । चित्त आपुलें आपण जिंतिले । ते निश्चित जेथ सुतले । चेतीचिना ॥ १४८ ॥ तें परब्रह्म निर्वाण । जें आत्मविदांचें कारण । तेचि ते पुरुष जाण । पंडुकुमरा ॥ १४९ ॥ ते ऐसे कैसेनि जाहले । जे देहींचि ब्रह्मत्वा आले । हें ही पुससी तरी भलें । संक्षेपे सांगो ॥ १५० ॥ स्पर्शान् कृत्वा बहिर्बाह्यांश्चक्षुश्चैवान्तरे भ्रवोः । प्राणापानौ समौ कृत्वा नासाभ्यन्तरचारिणौ ॥ २७ ॥ तरी वैराग्यचेनि आधारें । जिहीं विषय दवडुनि बाहिरें । शरीरीं एकंदरें । केलें मन ॥ १५१ ॥ सहजें तिहीं संधी भेटी । जेथ भ्रुपल्लवां पडे गांठी । तेथ पाठमोरी दिठी । पारुखोनियां ॥ १५२ ॥ सांडूनि दक्षिण वाम । प्राणापानसम । चित्तेंसीं व्योम- । गामिये करिती ॥ १५३ ॥ यतेद्नियमनोबुद्धिर्मुनिर्मोक्षपरायणः । विगतेच्छाभयक्रोधो यः सदा मुक्त एव सः ॥ २८ ॥ तेथ जैसीं रथ्योदकें सकळें । घेऊनि गंगा समुद्री मिळे । मग एकैक वेगळें । निवडु नये ॥ १५४ ॥ तैसी वासनांतराची विवंचना । मग आपैसी पारुखे अर्जुना । जे वेळी गगनीं लयो मना । पवनें कीजे ॥ १५५ ॥ जेथ हें संसारचित्र उमटे । तो मनोरुपु पटु फाटे । जैसें सरोवर आटे । मग प्रतिमा नाहीं ॥ १५६ ॥ तैसें मनपण मुदल जाये । मग अंहभावादिक कें आहे । म्हणोनि शरीरेंचि ब्रह्म होये । अनुभवी तो ॥ १५७ ॥ भोक्तारं यज्ञतपसां सर्वलोकमहेश्वरम् । सुहृद सर्वभूतानां ज्ञात्वा मां शान्तिमृच्छति ॥ २९ ॥ आम्ही मागां हन सांगितलें । जे देहींचि ब्रह्मत्व पावले । ते येणें मार्गे आले । म्हणऊनिया ॥ १५८ ॥ आणि यमनियमांचे डोंगर । अभ्यासाचे सागर । क्रमोनि हे पार । पातले ते ॥ १५९ ॥ तिहीं आपणपें करुनि निर्लेप । प्रंपचाचें घेतलें माप । मग साचाचेंचि रुप । होऊनि ठेले ॥ १६० ॥ ऐसा योगयुक्तीचा उद्देशु । जेथ बोलिला हृषीकेशु । तेथ अर्जुनु सुदंशु । म्हणोनि चमत्कारला ॥ १६१ ॥ तें देखिलिया कृष्णें जाणितलें । मग हांसोनि पार्थातें म्हणितलें । तें काई पां चित्त उवाइलें । इये बोलीं तुझे ॥ १६२ ॥ तंव अर्जुन म्हणे देवो । परचित्तलक्षणांचा रावो । भला जाणितला जी भावो । मानसु माझा ॥ १६३ ॥ म्यां जें काहीं विवरुनि पुसावें । ते आधींचि कळले देवें । तरी बोलिलें तेंचि सांगावें । विवळ करुनि ॥ १६४ ॥ एऱ्हवीं तरी अवधारा । जो दाविला तुम्हीं अनुसारा । तो पव्हण्याहूनि पायउतारा । सोहपा जैसा ॥ १६५ ॥ तैसा सांख्याहूनि प्रांजळा । तरी आम्हांसारिखियां अभोळां । एथ आहाति कांही परि काळा । तो साहों ये वर ॥ १६६ ॥ म्हणोनि एक वेळ देवा । तोचि पडताळा घेयावा । विस्तरेल तरी सांगावा । साद्यंतुचि ॥ १६७ ॥ तंव कृष्ण म्हणती हो कां । तुज हा मार्ग गमला निका । तरी काय जाहलें ऐंकिजो कां । सुखें बोलों ॥ १६८ ॥ अर्जुना तु परिससी । परिसोनि अनुष्ठिसी । तरी आम्हांसीचि वानी कायसी । सांगावयाची ॥ १६९ ॥ आधींच चित्त मायेचें । वरी मिष जाहलें पढियंताचे । आतां तें अद्भुतपण स्नेहाचें । कवण जाणे ॥ १७० ॥ ते म्हणों कारुण्यरसाची वृष्टि । कीं नवया स्नेहाची सृष्टि । हें असे नेणिजे दृष्टी । हरीची वानूं ॥ १७१ ॥ जे अमृताची वोतली । कीं प्रेमचि पिऊन मातली । म्हणोनि अर्जुनमोहें गुंतली । निघों नेणे ॥ १७२ ॥ हें बहु जें जें जल्पिजेल । तेथें कथेसि फांकु होईल । परि स्नेह रुपा नयेल । बोलवरी ॥ १७३ ॥ म्हणोनि विसुरा काय येणें । तो ईश्वरु आकळावा कवणें । जो आपुलें मान नेणे । आपणचि ॥ १७४ ॥ तरी मागीला ध्वनीआंतु । मज गमला सावियाचि मोहितु । जे बलात्कारें असे म्हणतु । परिस बापा ॥ १७५ ॥ अर्जुना जेणें भेदें । तुझें कां चित्त बोधे । तैसें तैसें विनोदें । निरुपिजेल ॥ १७६ ॥ तो काइसया नाम योगु । तयाचा कवण उपेगु । अथवा अधिकारप्रसंगु । कवणा येथ ॥ १७७ ॥ ऐसें जें जें कांही । उक्त असे इये ठाई । तें आघवेंचि पाहीं । सांगेन आतां ॥ १७८ ॥ तूं चित्त देऊनि अवधारीं । ऐसें म्हणोनि श्रीहरी । बोलिजेल ते पुढारी । कथा आहे ॥ १७९ ॥ श्रीकृष्ण अर्जुनासी संगु । न सांडोनि सांगेल योगु । तो व्यक्त करु प्रसंगु । म्हणे निवृत्तिदासु ॥ १८० ॥ इति श्रीमदभगवदगीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे योगगर्भो नाम पञ्चमोऽध्यायः । ॥ ॐ श्रीसच्चिदानन्दार्पणमस्तु ॥ 957 2043 2005-06-19T08:30:43Z Shantanuo 3 Completed the chapter मग रायातें म्हणे संजयो । तोचि अभिप्रावो अवधारिजो । कृष्ण सागंती जो । योगरुप ॥ १॥ सहजें ब्रह्मरसाचें पारणें । केलें अर्जुनालागीं नारायणें । की तेचि अवसरी पाहुणे । पातलों आम्ही ॥ २॥ कैसी दैवाची थोरी नेणिजे । जैसें तान्हेलिया तोय सेविजे । कीं तेंचि चवी करुनि पाहिजे । तंव अमृत आहे ॥ ३॥ तैसे आम्हां तुम्हां जाहले । जें आडमुठी तत्व फावलें । तंव धृतराष्ट्रे म्हणितलें । हें न पुसों तूंते ॥ ४॥ तया संजया येणें बोलें । रायाचें हृदय चोजवलें । जें अवसरीं आहे घेतलें । कुमारांचिया ।। ५ ॥ हें जाणोनि मनीं हांसिला । म्हणे म्हातारा मोहें नाशिला । एऱ्हवीं बोलु तरी भला जाहला । अवसरीं ये ॥ ६ ॥ परि तैं तैसें कैसेनि होईल । जात्यंधा कैसें पाहेल । तेवींचि येरु से घेईल । म्हणौनि बिहे ॥ ७ ॥ परि आपण चित्तीं आपुलां । निकियापरि संतोषला । जे तो संवादु फावला । कृष्णार्जुनांचा ॥ ८ ॥ तेणें आनंदाचेनि धालेपणें । साभिप्राय अंतःकरणें । आतां आदरेंसी बोलणें । घडेल तया ॥ ९॥ तो गीतेमाजी षष्ठींचा । प्रसंगु असे आयणीचा । जैसा क्षीरार्णवीं अमृताचा । निवाडु जाहला ॥ १० ॥ तैसें गीतार्थाचें सार । जे विवेकसिंधूचे पार । नाना योगविभवभांडार । उघडलें कां ॥ ११ ॥ जें आदिप्रकृतीचें विसवणें । जे शब्दब्रह्मासि न बोलणें । जेथूनि गीतावल्लीचें ठाणें । प्ररोहो पावे ॥ १२ ॥ तो अध्याय हा सहावा । वरि साहित्याचिया बरवा । सांगिजैल म्हणौनि परिसावा । चित्त देउनी ॥ १३ ॥ माझा मराठाचि बोलु कौतुकें । परि अमृतातेहीं पैजासीं जिंके । ऐसीं अक्षरें रसिकें । मेळवीन ॥ १४ ॥ जिये कोंवळिकेचेनि पाडें । दिसती नादींचे रंग थोडे । वेधें परिमळाचें बीक मोडे । जयाचेनि ॥ १५ ॥ ऐका रसाळपणाचिया लोभा । कीं श्रवणींचि होति जिभा । बोले इंद्रियां लागे कळंभा । एकमेकां ॥ १६ ॥ सहजें शब्दु तरि विषो श्रवणाचा । परि रसना म्हणे हा रसु आमुचा । घ्राणासि भावो जाय परिमळाचा । हा तोचि होईल ॥ १७ ॥ नवल बोलतीये रेखेची वाहणी । देखतां डोळ्यांही पुरों लागे धणी । ते म्हणती उघडली खाणी । रुपाची हे ॥ १८ ॥ जेथ संपूर्ण पद उभारे । तेथ मनचि धांवे बाहिरें । बोलु भुजाहि आविष्करें । आलिंगावया ॥ १९ ॥ ऐशी इंद्रिये आपुललिया भावीं । झोंबती परि तो सरिसेपणेंचि बुझावी । जैसा एकला जग चेववी । सहस्त्रकरु ॥ २० ॥ तैसें शब्दाचें व्यापकपण । देखिजे असाधारण । पाहातयां भावज्ञां फावती गुण । चिंतामणीचे ॥ २१ ॥ हें असोतु या बोलाचीं ताटें भलीं । वरी कैवल्यरसें वोगरिलीं । ही प्रतिपत्ति मियां केली । निष्कामासी ॥ २२ ॥ आता आत्मप्रभा नीच नवी । तेचि करुनी ठाणदिवी । जो इंद्रियांतें चोरुनि जेवी । तयासीचि फावे ॥ २३ ॥ येथ श्रवणाचेनि पांगे- । वीण श्रोतयां होआवें लागे । हे मनाचेनि निजांगें । भोगिजे गा ॥ २४ ॥ आहाच बोलाचि वालीफ फेडिजे । आणि ब्रह्माचियाचि आंगा घडिजे । मग सुखेंसी सुरवाडिजे । सुखाचिमाजीं ॥ २५ ॥ ऐसें हळुवारपण जरी येईल । तरीच हें उपेगा जाइल । एरव्हीं आघवी गोठी होईल । मुकिया बहिरयाची ॥ २६ ॥ परी तें असो आतां आघवें । नलगे श्रोतयांते कडसावें । जे एथ अधिकारिये स्वभावें । निष्कामकामु ॥ २७ ॥ जिहीं आत्मबोधाचिया आवडी । केली स्वर्गसंसाराचि कुरोंडी । ते वांचुनी एथींची गोडी । नेणती आणिक ॥ २८ ॥ जैसा वायसीं चंद्र नोळखिजे । तैसा ग्रंथु हा प्राकृतीं नेणिजे । आणि तो हिमांशुचि जेवि खाजें । चकोराचें ॥ २९ ॥ तैसा सज्ञानासी तरी हा ठावो । अज्ञानासी आन गांवो । म्हणौनि बोलावया विषय पहाहो । विशेषें नाहीं ॥ ३० ॥ परी अनुवादलो मी प्रसंगे । तें सज्जनी उपसाहावें लागे । आतां सांगेन काय श्रीरंगे । निरोपिलें जें ॥ ३१ ॥ ते बुध्दीही आकळितां सांकडें । म्हणऊनि बोलीं विपायें सांपडे | परि निवृत्तिकृपादीपउजियेडें । देखेन मी ॥ ३२ ॥ जें दिठीही न पविजे । तें दिठीविण देखिजे । जरी अतींद्रिय लाहिजे । ज्ञानबळ ॥ ३३ ॥ ना तरी जें धातुवादाही न जोडे । तें लोहींचि पंधरें सापडे । जरी दैवयोगें चढे । परिसु हातां ॥ ३४ ॥ तैसी सद्गुरुकृपा होये । तरी करितां काय आपु नोहे । म्हणौनि तें अपार मातें आहे । ज्ञानदेवो म्हणे ॥ ३५ ॥ तेणें कारणें मी बोलेन । बोली अरुपाचे रुप दावीन । अतींद्रिय परि भोगवीन । इंद्रियांकरवीं ॥ ३६ ॥ आइका यश श्री औदार्य । ज्ञान वैराग्य ऐश्वर्य । हे साही गुणवर्य । वसती जेथ ॥ ३७ ॥ म्हणोनि तो भगवंतु । जो निःसंगाचा सांगातु । तो म्हणे पार्था दत्तचित्तु । होई आतां ॥ ३८ ॥ श्रीभगवानुवाचः अनाश्रितः कर्मफलं कार्यं कर्म करोति यः । स संन्यासी च योगी च न निरग्निर्न चाक्रियः ॥ १ ॥ आइकें योगी आणि संन्यासी जनीं । हे एकचि सिनानें झणीं मानी । एऱ्हवी विचारिजती जंव दोन्ही । तंव एकचि ते ॥ ३९ ॥ सांडिजे दुजया नामाचा आभासु । तरी योगी तोचि संन्यासु । पहातां ब्रह्मीं नाही अवकाशु । दोहींमाजीं ॥ ४० ॥ जैसें नामाचेनि अनारिसपणें । एका पुरुषाते बोलावणें । कां दोहीं मार्गीं जाणें । एकचि ठाया ॥ ४१ ॥ नातरी एकचि उदक सहजें । परी सिनानां घटीं भरिजें । तैसें भिन्नत्व जाणिजे । योगसंन्यासांचें ॥ ४२ ॥ आइकें सकळ संमते जगीं । अर्जुना गा तोचि योगी । जो कर्में करुनि रागी । नोहेचि फळीं ॥ ४३ ॥ जैसी मही हे उद्भिजें । जनी अहंबुध्दीवीण सहजें । आणि तेथींची तियें बीजें । अपेक्षीना ॥ ४४ ॥ तैसा अन्वयाचेनि आधारें । जातीचेनि अनुकारें । जें जेणें अवसरें । करणें पावे ॥ ४५ ॥ तें तैसेंचि उचित करी । परी साटोपु नोहे शरीरीं । आणि बुध्दीही करोनि फळवेरीं । जायेचिना ॥ ४६ ॥ ऐसा तोचि संन्यासी । पार्था गा परियेसीं । तोचि भरंवसेनिसीं । योगीश्वरु ॥ ४७ ॥ वांचूनि उचित कर्म प्रासंगिक । तयातें म्हणे हे सांडीन बध्दक । तरी टांकोटांकी आणिक । मांडिचि तो ॥ ४८ ॥ जैसा क्षाळुनियां लेपु एकु । सवेंचि लाविजे आणिकु । तैसेनि आग्रहाचा पाइकु । विचंबे वायां ॥ ४९ ॥ गृहस्थाश्रमाचें वोझें । कपाळी आधींच आहे सहजें । की तेंचि संन्याससवा ठेविजे । सरिसें पुढती ॥ ५० ॥ म्हणौनि अग्निसेवा न सांडितां । कर्माची रेखा नोलांडितां । आहे योगसुख स्वभावता । आपणापांचि ॥ ५१ ॥ यं संन्यासमिति प्राहुर्योगं तं विध्दि पाण्डव । न ह्यसंन्यस्त्यसंकल्पो योगी भवनि कश्चन ॥ २ ॥ ऐकें संन्यासी आणि योगी । ऐसी एक्यवाक्यतेची जगीं । गुढी उभविली अनेगीं । शास्त्रांतरी ॥ ५२ ॥ जेथ संन्यासिला संकल्पु तुटे । तेथचि योगाचें सार भेटे । ऐसें हें अनुभवाचेनि धटें । साचें जया ॥ ५३ ॥ आरुरुक्षोर्मुनेर्योगं कर्म कारणमुच्यते । योगारुढस्य तस्यैव शमः कारणमुच्यते ॥ ३ ॥ आतां योगाचळाचा निमथा । जरी ठाकावा आथि पार्था । तरी सोपाना या कर्मपथा । चुका झणीं ॥ ५४ ॥ येणें यमनियमाचेनि तळवटें । रिगे असनाचिये पाउलवाटें । येई प्राणायामाचेनि आडकंठें । वरौता गा ॥ ५५ ॥ मग प्रत्याहाराचा आधाडा । बुध्दीचियाहि पाया निसरडा । जेथ हटिये सांडिती होडा । कडेलग ॥ ५६ ॥ तरी अभ्यासाचेनि बळें । प्रत्याहारीं निराळें । नखी लागेल ढाळें ढाळें । वैराग्याची ॥ ५७ ॥ ऐसा पवनाचेनि पाठारें । येतां धारणेचेनि पैसारें । क्रमी ध्यानाचें चवरें । सांडे तंव ॥ ५८ ॥ मग तया मार्गाची धांव । पुरेल प्रवृत्तीचि हांव । जेथ साध्यसाधना खेंव । समरसें होय ॥ ५९ ॥ जेथ पुढील पैस पारुखे । मागील स्मरावें तें ठाके । ऐसिया सरिसीये भूमिके । समाधी राहे ॥ ६० ॥ येणें उपायें योगारूढु । जो निरवधि जाहला प्रौढु । तयाचिया चिन्हांचा निवाडु । सांगेन आइकें ॥ ६१ ॥ यदा हि नेन्द्रियार्थेषु न कर्मस्वनुषज्जते । सर्वसंकल्पसंन्यासी योगारुढस्तदोच्यते ॥ ४ ॥ तरी जयाचिया इंद्रियांचिया घरा । नाहीं विषयांचिया येरझारा । जो आत्मबोधाचिया वोवरां । पहुडला असे ॥ ६२ ॥ जयाचें सुखदुःखाचेनि आंगे । झगटलें मानस चेवो नेघे । विषय पासींही आलियां से न रिगे । हे काय म्हणउनि ॥ ६३ ॥ इंद्रियें कर्माच्या ठायी । वाढीनलीं परी कहीं । फळहेतूची चाड नाहीं । अंतःकरणीं ॥ ६४ ॥ असतेनि देहें एतुला । जो चेतुचि दिसे निदेला । तोचि योगारूढु भला । वोळखें तूं ॥ ६५ ॥ तेथ अर्जुन म्हणे अनंता । हें मज विस्मो बहु आइकतां । सांगे तया ऐसी योग्यता । कवणें दीजे ॥ ६६ ॥ उध्दरेदात्मनाऽऽत्मानं नात्मानमवसादयेत । आत्मैव ह्यात्मनो बंधुरात्मैव रिपुरात्मनः ॥ ५ ॥ तंव हांसोनि श्रीकृष्ण म्हणे । तुझें नवल ना हें बोलणें । कवणासि काय दिजेल कवणें । अद्वैतीं इये ॥ ६७ ॥ पै व्यामोहाचिये शेजे । बळिया अविद्या निद्रित होइजे । ते वेळी दुःस्वप्न हा भोगिजे । जन्ममृत्यूंचा ॥ ६८ ॥ पाठीं अवसांत ये चेवो । तैं तें अवघेंचि होय वावो । ऐसा उपजे नित्य सद्भावो । तोहि आपणपांचि ॥ ६९ ॥ म्हणऊनि आपणचि आपणपेया । घातु कीजतु असे धनंजया । चित्त देऊनि नाथिलिया । देहाभिमाना ॥ ७० ॥ बन्धुरात्मात्मनस्तस्य येनात्मैवात्मना जितः । अनात्मनस्तु शत्रुत्वे वर्तेतात्मैव शत्रुवत ॥ ६ ॥ हा विचारुनि अहंकारु सांडिजे । मग असतीच वस्तु होइजे । तरी आपली स्वस्ति सहजें । आपण केली ॥ ७१ ॥ एऱ्हवीं कोशकीटकाचिया परी । तो आपणया आपण वैरी । जो आत्मबुध्दी शरीरीं । चारुस्थळी ॥ ७२ ॥ कैसे प्राप्तीचिये वेळे । निदैवा अंधळेपणाचे डोहळे । कीं असते आपुले डोळे । आपण झांकी ॥ ७३ ॥ कां कवणु एकु भ्रमलेपणे । मी तो नव्हे गा चोरलों म्हणे । ऐसा नाथिला छंद अंतःकरणें । घेऊनि ठाके ॥ ७४ ॥ एऱ्हवीं होय तें तोचि आहे । परि काई कीजे बुध्दी तैशी नोहे । देखा स्वप्नींचेनि घायें । की मरे साचें ॥ ७५ ॥ जैसी ते शुकाचेनि आंगभारें । नळिका भोविन्नली एरी मोहरें । तेणें उडावें परी न पुरे । मनशंका ॥ ७६ ॥ वायांचि मान पिळी । अटुवें हियें आंवळी । टिटांतु नळी । धरुनि ठाके ॥ ७७ ॥ म्हणे बांधला मी फुडा । ऐसिया भावनेचिया पडे खोडां । कीं मोकळिया पायांचा चवडा । गोंवी अधिकें ॥ ७८ ॥ ऐसा काजेंवीण आतुंडला । तो सांग पां काय आणिकें बांधला । मग नोसंडी जऱ्ही नेला । तोडुनि अर्धा ॥ ७९ ॥ म्हणऊनि आपणयां आपणचि रिपु । जेणें वाढविला हा संकल्पु । येर स्वंयबुध्दी म्हणे बापु । जो नाथिलें नेघे ॥ ८० ॥ जितात्मनः प्रशान्तस्य परमात्मा समाहितः । शीतोष्णसुखदुःखेषु तथा मानापमानयोः ॥ ७ ॥ तया स्वांतःकरणजिता । सकळकामोपशांता । परमात्मा परौता । दुरी नाहीं ॥ ८१ ॥ जैसा किडाळाचा दोषु जाये । तरी पंधरे तेंचि होये । तैसें जीवा ब्रम्हत्व आहे । संकल्पलोपीं ॥ ८२ ॥ हा घटाकारु जैसा । निमालिया तया अवकाशा । नलगे मिळो जाणें आकाशा । आना ठाया ॥ ८३ ॥ तैसा देहाहंकारु नाथिला । हा समूळ जयाचा नाशिला । तोचि परमात्मा संचला । आधींचि आहे ॥ ८४ ॥ आतां शीतोष्णाचिया वाहणी । तेथ सुखदुःखाची कडसणीं । इयें न समाती कांही बोलणीं । मानापमानांची ।। ८५ ॥ जे जिये वाटा सुर्यु जाये । तेउतें तेजाचें विश्व होये । तैसे तया पावे तें आहे । तोचि म्हणऊनि ॥ ८६ ॥ देखैं मेघौनि सुटती धारा । तिया न रुपती जैसिया सागरा । तैशी शुभाशभें योगीश्वरा । नव्हती आनें ॥ ८७ ॥ ज्ञानविज्ञानतृप्तात्मा कूटस्थो विजितेद्रियः । युक्त इत्युच्यते योगी समलोष्टाश्मकाज्चनः ॥ ८ ॥ जो हा विज्ञानात्मकु भावो । तया विचारितां जाहला वावो । मग लागला जंव पाहों । तंव ज्ञान तें तोचि ॥ ८८ ॥ आतां व्यापकु कीं एकदेशी । हे ऊहापोही जे ऐसी । ते करावी ठेली आपैशी । दुजेनवीण ॥ ८९ ॥ ऐसा शरीरीचि परी कौतुकें । परब्रह्माचेनि पाडें तुके । जेणें जिंतलीं एके । इंद्रिये गा ॥ ९० ॥ तो जितेंद्रियु सहजें । तोचि योगयुक्तु म्हणिजे । जेणें सानें थोर नेणिजे । कवणें काळीं ।। ९१ ॥ देखे सोनियाचें निखळ । मेरुयेसणें ढिसाळ । आणि मातियेचें डिखळ । सरिसेंचि मानी ॥ ९२ ॥ पाहता पृथ्वीचें मोल थोडें । ऐसें अनर्घ्य रत्न चोखडें । देखें दगडाचेनि पाडें । निचाडु ऐसा ॥ ९३ ॥ सुहृन्मित्रार्युदासीनमध्यस्थद्वेष्यबन्धुषु । साधुष्वपि च पापेषु समबुध्दिर्विशिष्यते ॥ ९ ॥ तेथ सुहृद आणि शत्रु । कां उदासु आणि मित्रु । हा भावभेद विचित्रु । कल्पुं कैंचा ॥ ९४ ॥ तया बंधु कोण काह्याचा । द्वेषिया कवणु तयाचा । मीचि विश्व ऐसा जयाचा । बोधु जाहला ॥ ९५ ॥ मग तयाचिये दिठी । अधमोत्तम असे किरीटी । काय परिसाचिये कसवटी । वानिया कीजे ॥ ९६ ॥ ते जैशी निर्वाण वर्णुचि करी । तैशी जयाचि बुध्दी चराचरीं । होय साम्याची उजरी । निरंतर ॥ ९७॥ जे ते विश्वाळंकाराचें विसुरे । जरी आहाती आनानें आकारें । तरी घडले एकचि भांगारें । परब्रह्में ॥ ९८ ॥ ऐसें जाणणें जें बरवें । ते फावलें तया आघवें । म्हणौनि आहाचवाहाचें न झकवे । येणे आकारचित्रें ॥ ९९ ॥ घापे पटामाजी दृष्टी । दिसे तंतूंचि सैंघ सृष्टी । परी तो एकवांचुनि गोठी । दुजी नाहीं ॥ १०० ॥ ऐसेनि प्रतीती हे गवसे । ऐसा अनुभव जयातें असे । तोचि समबुध्दी हें अनारिसें । नव्हे जाणें ॥ १०१ ॥ जयाचें नांव तीर्थरावो । दर्शनें प्रशस्तीसि ठावो । जयाचेनि संगें ब्रह्मभावो । भ्रांतासी ॥ १०२ ॥ जयाचेनि बोलें धर्मु जिये । दिठी महासिध्दितें विये । देखें स्वर्गसुखादि इयें । खेळु जयाचा ॥ १०३ ॥ विपायें जरी आठवला चित्ता । तरी दे आपुली योग्यता । हें असो तयातें प्रशंसितां । लाभु आथि ॥ १०४ ॥ योगी युञ्जीत सततमात्मानं रहसि स्थितः । एकाकी यतचित्तात्मा निराशीरपरिग्रहः ॥ १० ॥ पुढती अस्तवेना ऐसें । जया पाहलें अद्वैतदिवसें । मग आपणपांचि आपण असे । अखंडित ॥ १०५ ॥ ऐसिया दृष्टी जो विवेकी । पार्था तो एकाकी । सहजें अपरिग्रही जो तिहीं लोकी । तोचि म्हणऊनि ॥ १०६ ॥ ऐसियें असाधारणें । निष्पन्नाचीं लक्षणें । आपुलेनि बहुवसपणें । श्रीकृष्ण बोले ॥ १०७ ॥ जो ज्ञानियांचा बापु । देखणेयांचे दिठीचा दीपु । जया दादुलयाचा संकल्पु । विश्व रची ॥ १०८ ॥ प्रणवाचिये पेठे । जाहलें शब्दब्रह्म माजिठें । तें जयाचिया यशा धाकुटें । वेढूं न पुरे ॥ १०९ ॥ जयाचेनि आंगीकें तेजें । आवो रविशशीचिये वणिजे । म्हणौनि जग हें वेसजे- । वीण असे तया ॥ ११० ॥ हां गा नांवचि एक जयाचें । पाहतां गगनही दिसे टांचे । गुण एकेक काय तयाचे । आकळशील तूं ॥ १११ ॥ म्हणोनि असो हें वानणें । सांगों नेणों कवणांची लक्षणें । दावावीं मिषें येणें । कां बोलिलों तें ॥ ११२ ॥ ऐकें द्वैताचा ठावोचि फेडी । ते ब्रह्मविद्या कीजेल उघडी । तरी अर्जुना पढिये हे गोडी । नासेल हन ॥ ११३ ॥ म्हणोनि तें तैसे बोलणें । नव्हे सपातळ आड लावणें । केलें मनचि वेगळवाणें । भोगावया ॥ ११४ ॥ जया सोहंभाव अटकु । मोक्षसुखालागोनि रंकु । तयाचिये दिठीचा झणें कळंकु । लागेल तुझिया प्रेमा ॥ ११५ ॥ विपायें अंहभाव ययाचा जाईल । मी तेंचि हो जरी होईल । तरी मग काय कीजेल । एकलेया ॥ ११६ ॥ दिठीचि पाहतां निविजे । कां तोंड भरोनि बोलिजे । नातरी दाटुनि खेंव दीजे । ऐसें कोण आहे ॥ ११७ ॥ आपुलिया मना बरवी । असमाई गोठी जीवीं । ते कवणेंसि चावळावी । जरी ऐक्य जाहलें ॥ ११८ ॥ इया काकुळती जनार्दनें । अन्योपदेशाचेनि हातासनें । बोलामाजि मन मनें । आलिंगुं सरले ॥ ११९ ॥ हें परिसतां जरी कानडें । तरी जाण पां पार्थ उघडें । कृष्णसुखाचेंचि रुपडें । वोतलें गा ॥ १२० ॥ हें असो वयसेचिये शेवटीं । जैसें एकचि विये वांझोटी । मग ते मोहाची त्रिपुटी । नाचों लागे ॥ १२१ ॥ तैसें जाहले अनंता । ऐंसे तरी मी न म्हणतां । जरी तयाचा न देखतां । अतिशयो एथ ॥ १२२ ॥ पाहा पां नवल कैसें चोज । कें उपदेशु केउतें झुंज । परी पुढें वालभाचे भोज । नाचत असे ॥ १२३ ॥ आवडी आणि लाजवी । व्यसन आणि शिणवी । पिसें आणि न भुलवी । तरी तेंचि काइ ॥ १२४ ॥ म्हणउनि भावार्थु तो ऐसा । अर्जुन मैत्रियेचा कुवासा । कीं सुखे श्रृंगारलिया मानसा । दर्पणु तो ॥ १२५ ॥ यावरी बाप पुण्यपवित्र । जगीं भक्तिबीजासि सुक्षेत्र । तो कृष्णकृपे पात्र । याचिलागीं ॥ १२६ ॥ हो का आत्मनिवेदनातळींची । जे पीठिका होय सख्याची । पार्थु अधिष्ठात्री तेथिंची । मातृका गा ॥ १२७ ॥ पासींचि गोसावी न वर्णिजे । मग पाइकाचा गुण घेईजे । ऐसा अर्जुने तो सहजें । पढिये हरी ॥ १२८ ॥ पाहां पां अनुरागें भजे । जे प्रियोत्तमें मानिजे । ते पतीहून काय न वर्णिजे । पतिव्रता ॥ १२९ ॥ तैसा अर्जुनचि विशेषें स्तवावा । ऐसें आवडलें मज जीवा । जे तो त्रिभुवनाचिया दैवां । एकायतनु जाहला ।। १३० ॥ जयाचिया आवडीचेनि पांगें । अमूर्तुही मूर्ति आवगे । पूर्णाहि परी लागे । अवस्था जयाची ॥ १३१॥ तंव श्रोते म्हणती दैव । कैसी बोलाची हवाव । काय नादातें हन बरव । जिणोनी आली ॥१३२॥ हां हो नवल नोहे देशी । मऱ्हाटी बोलिजे तरी ऐसी । वाणें उमटताहे आकाशीं । साहित्यरंगाचें ॥१३३॥ कैसें उन्मेखचांदिणें तार । आणि भावार्था पडे गार । हेचि श्लोकार्थकुमुदी तरी फार । साविया होती ॥१३४॥ चाडचि निचाडां करी । ऐसी मनोरथीं ये थोरी । तेणें विवळले अंतरी । तेथ डोलु आला ॥१३५॥ तें निवृत्तिदासें जाणितलें । मग अवधान द्या म्हणितलें ॥ नवल पांडवकुळीं पाहलें । कृष्णदिवसें ॥१३६॥ देवकीया उदरीं वाहिला। यशोदा सायासें पाळिला ॥ कीं शेखीं उपेगा गेला । पांडवासी ॥१३७॥ म्हणऊनि बहु दिवस वोगळावा । कां अवसरु पाहोनि विनवावा । हाही सोसु तया सदैवा । पडेचिना ॥१३८॥ हें असो कथा सांगें वेगीं । मग अर्जुन म्हणे सलगी । देवा इयें संतचिन्हें हन आंगीं । न ठकती माझां ॥१३९॥ एऱ्हवीं या लक्षणांचिया निजसारा । मी अपाडें कीर अपुरा । परि तुमचेनि बोलें अवधारा । थोरावें जरी ॥१४०॥ जी तुम्ही चित्त देयाल । तरी ब्रह्म मियां होईजेल । काय जाहलें अभ्यासिजेल । सांगाल जे ॥ १४१ ॥ हां हो नेणों कवणाची काहाणी । आइकोनि श्लाघत असों अंतःकरणीं । ऐसी जाहलेपणाची शिरयाणी । कायसी देवा ॥ १४२ ॥ हें आंगे म्या होइजो का । येतुलें गोसावी आपुलेपणें कीजो कां । तंव हांसोनि श्रीकृष्ण हो कां । करुं म्हणती ॥ १४३ ॥ देखा संतोषु एक न जोडे । तंवचि सुखाचें सैंघ सांकडें । मग जोडलिया कवणीकडे । अपुरें असे ।। १४४ ॥ तैसा सर्वेश्वरु बळिया सेवकें । म्हणोनि ब्रह्मही होय तो कौतुकें । परि कैंसा भारें आतला पिके । दैवाचेनि ॥ १४५ ॥ जो जन्मसहस्रांचियासाठीं । इंद्रादिकांही महागु भेटी । तो आधीनु केतुला किरीटी । जे बोलुहि न साहे ॥ १४६ ॥ मग ऐका जें पांडवें । म्हणितले ब्रह्म म्यां होआवें । तें अशेषही देवें । अवधारिलें ॥ १४७ ॥ तेथ ऐसेंचि एक विचारिलें । जे या ब्रह्मत्वाचे डोहळे जाहले । परि उदरा वैराग्य आहे आलें । बुध्दीचिया ॥ १४८ ॥ एऱ्हवीं दिवस तरी अपुरे । परि वैराग्यवसंताचेनि भरें । जे सोंहभाव महुरें । मोडोनि आला ॥ १४९ ॥ म्हणोनि प्राप्तिफळीं फळतां । यासि वेळु न लागेल आतां । हो विरक्तु ऐसा अंनता । भरंवसा जाहला ॥ १५० ॥ म्हणे जें जें हा अधिष्ठील। तें आरंभींच यया फळेल । म्हणौनि सांगितला न वचेल । अभ्यासु वायां ॥ १५१ ॥ ऐसें विवरोनियां श्रीहरी । म्हणितलें तिये अवसरीं । अर्जुना हा अवधारीं । पंथराजु ॥ १५२ ॥ तेथ प्रवृत्तितरुच्या बुडीं । दिसती निवृत्तिफळाचिया कोडी । जिये मार्गीचा कापडी । महेशु आझुनि ॥ १५३ ॥ पैं योगवृंदे वहिलीं । आडवीं आकाशीं निघालीं । कीं तेथ अनुभवाच्या पाउलीं । धोरणु पडिला ॥ १५४ ॥ तिहीं आत्मबोधाचेनि उजुकारें । धांव घेतली एकसरें । कीं येर सकळ मार्ग निदसुरे । सांडुनियां ॥ १५५ ॥ पाठीं महर्षी येणें आले । साधकांचे सिध्द जाहाले । आत्मविद थोरावले । येणेंचि पंथें ॥ १५६ ॥ हा मार्गु जैं देखिजे । तैं तहान भूक विसरिजे । रात्रिदिवसु नेणिजे । वाटे इये ॥ १५७ ॥ चालतां पाऊल जेथ पडे । तेथ अपवर्गाची खाणी उघडे । आव्हांटलिया तरी जोडे । स्वर्गसुख ॥ १५८ ॥ निगिजे पूर्वींलिया मोहरा । कीं येइजे पश्चिमेचिया घरा । निश्चळपणें धनुर्धरा । चालणें येथिंचें ॥ १५९ ॥ येणें मार्गें जया ठाया जाइजे । तो गांवो आपणचि होइजे । हें सांगो काय सहजें । जाणसी तूं ॥ १६० ॥ तेथ म्हणितलें देवा । तरी तेंचि मग केव्हां । कां आर्तीसमुद्रौनि न काढावा । बुडतु जी मी ॥ १६१ ॥ तवं श्रीकृष्ण म्हणती ऐसें । हें उत्संखळ बोलणें कायसें । आम्हीं सांगतसों आपैसें । वरि पुशिले तुवां ॥ १६२ ॥ शुचौ देशे प्रतिष्ठाप्य स्थिरमासनमात्मनः । नात्युच्छ्रितं नातिनीचं चैलाजिनकुशोत्तरम् ॥ ११ ॥ तरी विशेषे आतांचि बोलिजेल । परि तें अनुभवें उपेगा जाईल । म्हणौनि तैसें एक लागेल । स्थान पहावें ॥ १६३ ॥ जेथ आराणुकेचेनि कोडें । बैसलिया उठों नावडे । वैराग्यासी दुणीव चढे । देखलिया जें ॥ १६४ ॥ जो संती वसविला ठावो । संतोषासि सावावो । मना होय उत्सावो । धैर्याचा ॥ १६५ ॥ अभ्यासुचि आपणयातें करी । हृदयातें अनुभव वरि । ऐसी रम्यपणाची थोरी । अखंड जेथ ॥ १६६ ॥ जया आड जातां पार्था । तपश्चर्या मनोरथा । पाखांडियाही आस्था । समूळ होय ॥ १६७ ॥ स्वभावें वाटे येतां । जरी वरपडा जाहला अवचितां । तरी सकामुही परि माघौता । निघों विसरे ॥ १६८ ॥ ऐसेनि न राहतयातें राहावी । भ्रमतयातें बैसवी । थापटुनि चेववी । विरक्तीतें ॥ १६९ ॥ हें राज्य वर सांडिजे । मग निवांता एथेंचि असिजे । ऐसे शृंगारियांहि उपजे । देखतखेंवो ॥ १७० ॥ जें येणें मानें बरवंट । आणि तैसेच अतिचोखट । जेथ अधिष्ठान प्रगट । डोळां दिसे ॥ १७१ ॥ आणिकही एक पहावें । साधकीं वसतें होआवें । आणि जनाचेनि पायरवें । रुळेचिना ॥ १७२ ॥ जेथ अमृताचेनि पाडें । मुळेहीसकट गोडें । जोडती दाटें झाडें । सदा फळतीं ॥ १७३ ॥ पाउला पाउला उदकें । वर्षाकाळेंही अतिचोखें । निर्झरें का विशेखें । सुलभें जेथ ॥ १७४ ॥ हा आतपुही अळुमाळु । जाणिजे तरी शीतळु । पवन अति निश्चळु । मंद झुळके ॥ १७५ ॥ बहुत करुनि निःशद्ब । दाट न रिगे श्वापद । शुक हन षट्पद । तेउतें नाहीं ॥ १७६ ॥ पाणिलगें हंसें । दोनी चारी सारसें । कवणें एके वेळे बैसे । तरी कोकिळही हो ॥ १७७ ॥ निरंतर नाही । तरी आलीं गेलीं कांहीं । होतु कां मयुरेंही । आम्ही ना न म्हणों ॥ १७८ ॥ परि आवश्यक पांडवा । ऐसा ठावो जोडावा । तेथ निगूढ मठ होआवा । कां शिवालय ॥ १७९ ॥ दोहींमाजी आवडे तें । जें मानलें होय चित्तें । बहुतकरुनि एकांते । बैसिजे गा ॥ १८० ॥ म्हणोनि तैसें ते जाणावें । मन राहातें पाहावें । राहेल तेथ रचावें । आसन ऐसें ।। १८१ ॥ वरि चोखट मृगसेवडी । माजी धूतवस्त्राची घडी । तळवटीं अमोडी । कुशांकुर ॥ १८२ ॥ सकोमळ सरिसे । सुबध्द राहती आपैसे । एकें पाडें तैसें । वोजा घाली ॥ १८३ ॥ परि सावियाचि उंच होईल । तरी आंग हन डोलेल । नीच तरी पावेल । भूमिदोषु ॥ १८४ ॥ म्हणौनि तैसें न करावें । समभावें धरावें । हें बहु असो होआवें । आसन ऐसें ॥ १८५ ॥ तत्रैकाग्नं मनः कृत्वा यतचित्तेद्रियक्रियः । उपविश्यासने युञ्ज्याद योगमात्मविशुध्दये ॥ १२ ॥ मग तेथ आपण । एकाग्र अंतःकरण । करुनि सद्गुरुस्मरण । अनुभविजे ॥ १८६ ॥ तैसें स्मरतेनि आदरें । सबाह्य सात्विकें भरे । जंव काठिणपण विरे । अहंभावाचे ॥ १८७ ॥ विषयांचा विसरु पडे । इंद्रियांची कसमस मोडे । मनाची घडी घडे । हृदयामाजीं ॥ १८८ ॥ ऐसें ऐक्य हें सहजें । फावें तंव राहिजे । मग तेणेंचि बोधें बैसिजे । आसनावरी ॥ १८९ ॥ आतां आंगाते आंग करी । पवनातें पवनु धरी । ऐसी अनुभवाची उजरी । होंचि लागे ॥ १९० ॥ प्रवृत्ती माघौति मोहरे । समाधि ऐलाडि उतरे । आघवें अभ्यासु सरे । बैसतखेंवो ॥ १९१ ॥ मुद्रेची प्रौढी ऐशी । तेचि सांगिजेल आतां परियेसीं । तरी उरु या जघनासी । जडोनि घालीं ॥ १९२ ॥ चरणतळें देव्हडी । आधारद्रुमाचा बुडीं । सुघटितें गाढीं । संचरीं पां ॥ १९३ ॥ सव्य तो तळीं ठेविजे । तेणें सिवणीमध्यु पीडिजे । वरी बैसे तो सहजें । वामचरणु ॥ १९४ ॥ गुद मेंढ्राआंतौति । चारी अंगुळें निगुतीं । तेथ सार्ध सार्ध प्रांती । सांडुनियां ॥ १९५ ॥ माजि अंगुळ एक निगे । तेथ टांचेचेनि उत्तराभागें । नेहेटिजे वरि आंगें । पेललेनि ॥ १९६ ॥ उचलिले कां नेणिजे । तैसें पृष्ठांत उचलिजे । गुल्फद्वय धरिजे । तेणेंचि मानें ॥ १९७ ॥ मग शरीर संचु पार्था । अशेषुही सर्वथा । पार्ष्णीचा माथा । स्वयंभु होय ॥ १९८ ॥ अर्जुना हें जाण । मूळबंधाचें लक्षण । वज्रासन गौण । नाम यासी ॥ १९९ ॥ ऐसी आधारीं मुद्रा पडे । आणि आधींचा मार्गु मोडे । तेथ अपानु आंतलीकडे । वोहोंटो लागे ॥ २००॥ समं कायशिरोग्रीवं धारयन्नचलं स्थिरः । संप्रेक्ष्य नासिकाग्रं स्वं दिशश्चानवलोकयन् ॥ १३ ॥ तंव करसंपुट आपैसें । वाम चरणीं बैसे । तंव बाहुमुळीं दिसे । थोरवी आली ॥ २०१ ॥ माजी उभारलेनि दंडें । शिरकमळ होय गाढें । नेत्रद्वारीची कवाडें । लागूं पहाती ॥ २०२ ॥ वरचिलें पाती ढळती । तळींची तळीं पुंजाळती । तेथ अर्धोन्मीलित स्थिती | उपजे तया ॥ २०३ ॥ दिठी राहोनि आंतुलीकडे । बाहेर पाऊल घाली कोडें । ते ठायीं ठावो पडे । नासाग्रपीठीं ॥ २०४ ॥ ऐसें आंतुच्या आंतुचि रचे । बाहेरी मागुतें न वचे । म्हणौनि राहणें आधिये दिठीचें । तेथेंचि होय ॥ २०५ ॥ आतां दिशांचि भेटी घ्यावी । कां रुपाची वाट पहावी । हे चाड सरे आघवी । आपैसया ॥ २०६ ॥ मग कंठनाळ आटे । हनुवटी हे हडौति दाटे । ते गाढी होऊनि नेहटे । वक्षःस्थळीं ॥ २०७ ॥ माजीं घंटिका लोपे । वरी बंधु जो आरोपे । तो जालंधरु म्हणिपे । पंडुकुमरा ॥ २०८ ॥ नाभीवरी पोखे । उदर हें थोके । अंतरीं फांके । हृदयकोशु ॥ २०९ ॥ स्वाधिष्ठानावरिचिले कांठीं । नाभीस्थानातळवटीं । बंधु पडे किरीटी । वोढियाणा तो ॥ २१० ॥ प्रशान्तात्मा विगतभीर्ब्रह्मचारिव्रते स्थितः । मनः संयम्य मच्चित्तो युक्त आसीत मत्परः ॥ १४ ॥ ऐसी शरीराबाहेरलीकडे । अभ्यासाची पांखर पडे । तंव आंतु त्राय मोडे । मनोधर्माची ॥ २११ ॥ कल्पना निमे । प्रवृत्ती शमे । आंग मन विरमे । सावियाचि ॥ २१२॥ क्षुधा काय जाहाली । निद्रा केउती गेली । हे आठवणही हारपली । न दिसे वेगां । २१३ ॥ जो मुळबंधे कोंडला । अपानु माघौता मुरडला । तो सवेंचि वरी सांकडला । फुगु धरी ॥ २१४ ॥ क्षोभलेपणें माजे । उवाइला ठायी गाजे । मणिपुरेंसी झुंजे । राहोनियां ॥ २१५ ॥ मग थांवली ते वाहटुळी । सैंघ घेऊनि घर डहुळी । बाळपणींची कुहीटुळी । बाहेर घाली ॥ २१६ ॥ भीतरीं वळी न धरे । कोठ्यामाजीं संचरे । कफपित्ताचे थारे । उरों नेदी॥ २१७ ।। धांतुचे समुद्र उलंडी । मेदाचे पर्वत फोडी । आंतली मज्जा काढी । अस्थिगत ॥ २१८ ॥ नाडीतें सोडवी । गात्रांतें विघडवी । साधकांते भेडसावी । परि बिहावें ना ॥ २१९ ॥ व्याधीतें दावी । सवेंचि हरवी । आप पृथ्वी कालवी । एकवाट ॥ २२० ॥ तंव येरीकडे धनुर्धरा । आसनाचा उबारा । शक्ती करी उजगरा । कुंडलिनीते ॥ २२१ ॥ नागाचें पिलें । कुंकुमें नाहलें । वळण घेऊनि आलें । सेजे जैसें ॥ २२२ ।। तैशी ते कुंडलिनी । मोटकी औट वळणी । अधोमुख सर्पिणी । निजैली असे ॥ २२३ ॥ विद्युलतेची विडी । वन्हिज्वाळांची घडी । पंधरेयाची चोखडी । घोंटीव जैशी ॥ २२४ ॥ तैसी सुबध्द आटली । पुटीं होती दाटली । तें वज्रासनें चिमुटली । सावधु होय ॥ २२५ ॥ तेथ नक्षत्र जैसें उलंडलें । कीं सुर्याचें आसन मोडलें । तेजाचे बीज विरुढलें । अंकुरेशीं ॥ २२६ ॥ तैशी वेढियातें सोडती । कवतिकें आंग मोडिती । कंदावरी शक्ती । उठली दिसे ॥ २२७ ॥ सहजें बहुतां दिवसांची भूक । वरी चेवविलीं तें होय मिष । मग आवेशें पसरी मुख । ऊर्ध्वा उजू ॥ २२८ ॥ तेथ हृदयकोशातळवटीं । जो पवनु भरे किरीटी । तया सगळेयाचि मिठी । देऊनि घाली ॥ २२९ ॥ मुखींच्या ज्वाळीं । तळीं वरी कवळी । मांसाची वडवाळी ।आरोगुं लागे ॥ २३० ॥ जे जे ठाय समांस । तेथ आहाच जोडे घाउस । पाठी एकदोनी घांस । हियाही भरी ॥ २३१ ॥ मग तळवे तळहात शोधी । उर्ध्वीचे खंड भेदी । झाडा घे संधी । प्रत्यंगाचा ॥ २३२ ॥ आधार तरी न संडी । परि नखींचेंही सत्त्व काढी । त्वचा धुवूनि जडी । पांजरेशीं ॥ २३३ ॥ अस्थींचे नळे निरपे । शिरांचे हीर वोरपे । तंव बाहेरी विरुढी करपे । रोमबीजांची ॥ २३४ ॥ मग सप्तधांतूच्या सागरीं । ताहानेली घोंट भरी । आणि सवेंचि उन्हाळा करी । खडखडीत ॥ २३५ ॥ नासापुटौनि वारा । जो जातसे अंगुळे बारा । तो गचिये धरुनि माघारा । आंतु घाली ॥ २३६ ॥ तेथ अध वरौतें आकुंचे । ऊर्ध्व तळौतें खांचे । तया खेंवामाजि चक्राचे । पदर उरती ॥ २३७ ॥ एऱ्हवीं तरी दोन्ही तेव्हांचि मिळती । परि कुंडलिनी नावेकु दुश्चित्त होती । ते तयांतें म्हणे परौती । तुम्हीचि कायसीं एथें ॥ २३८ ॥ आइकें पार्थिव धातु आघवी । आरोगितां काहीं नुरवी । आणि आपातें तंव ठेवी । पुसोनियां ॥ २३९ ॥ ऐसी दोनी भुतें खाये । ते वेळी संपूर्ण धाये । मग सौम्य होऊनि राहे । सुषुम्नेपाशीं ॥ २४० ॥ तेथ तृप्तीचेनि संतोषें । गरळ जें वमी मुखें । तेणें तियेचेनि पीयूषे । प्राणु जिये ॥ २४१ ॥ तो अग्नि आंतूनि निघे । परि सबाह्य निववूंचि लागे । ते वेळी कसु बांधिती आंगे । सांडिला पुढती ॥ २४२ ॥ मार्ग मोडिती नाडीचे । नवविधपण वायुचें । जाय म्हणऊनि शरीराचे । धर्मु नाहीं ॥ २४३ ॥ इडा पिंगळा एकवटती । गांठी तिन्ही सुटती । साही पदर फुटती । चक्रांचे हे ॥ २४४॥ मग शशी आणि भानु । ऐसा कल्पिजे जो अनुमानु । तो वातीवरी पवनु । गिवसितां न दिसे ॥ २४५ ॥ बुध्दीची पुळिका विरे । परिमळु घ्राणी उरे । तोही शक्तिसवें संचरे । मध्यमेमाजी ॥ २४६ ॥ तंव वरिलेकडोनि ढाळें । चंद्रामृताचें तळें । कानवडोनि मिळे । शक्तिमुखीं ॥ २४७ ॥ तेणें नातकें रस भरे । तो सर्वांगामाजीं संचरे । जेथिंचा तेथ मुरे । प्राणपवनु ॥ २४८ ॥ तातलिये मुसें । मेण निघोनि जाय जैसें । कोंदली राहे रसें । वोतलेनि ॥ २४९ ॥ तैसे पिंडाचेनि आकारें । ते कळाचि कां अवतरे । वरी त्वचेचेनि पदरें । पांगुरली असे ॥ २५० ॥ जैसी आभाळाची बुंथी । करुनि राहे गभस्ती । मग फिटलिया दीप्ति । धरूं नये ॥ २५१ ॥ तैसा आहाचवरि कोरडा । त्वचेचा असे पातवडा । तो झडोनि जाय कोंडा । जैसा होय ॥ २५२ ॥ मग काश्मीराचे स्वयंभ । कां रत्नबीजा निघाले कोंभ । अवयवकांतीचि भांब | तैसी दिसे ॥ २५३ ॥ नातरि संध्यारागींचे रंग । काढूनि वळिलें तें आंग । की अंतर्जोतीचें लिंग । निर्वाळिलें ॥ २५४ ॥ कुंकुमाचे भरींव । सिध्दरसांचे वोतींव । मज पाहतां सावेव । शांतिचि ते ॥ २५५ ॥ तें आनंदचित्रींचें लेप । नातरी महासुखाचें रूप । कीं संतोषतरूचें रोप । थांवलें जैसें ॥ २५६ ॥ तो कनकचंपकाचा कळा । कीं अमृताचा पुतळा । नाना सासिंनला मळा । कोंवळिकेचा ॥ २५७ ॥ हो कां जे शारदियेचे वोलें । चंद्रबिंब पाल्हेलें । कां तेजचि मूर्त बैसलें । आसनावरी ॥ २५८ ॥ तैसें शरीर होये । जे वेळीं कुंडलिनी चंद्र पिये । मग देहाकृति बिहे । कृतांतु गा ॥ २५९ ॥ वृध्दाप्य तरी बहुडे । तारुण्याची गांठी विघडे । लोपली उघडे । बाळदशा ॥ २६० ॥ वयसा तरी येतुलेवरी । एऱ्हवी बळाचा बळार्थु करी । धैर्याची थोरी । निरुपम ॥ २६१ ॥ कनकद्रुमाचां पालवीं । रत्नकळिका नित्य नवी । नखें तैसीं बरवीं । नवीं निघती ॥ २६२ ॥ दांतही आन होती । परि अपाडें सानेजती । जैसी दुबाहीं बैसे पांती । हिरेयांची ॥ २६३ ॥ माणिकुलियांचिया कणिया । सावियाची अणुमानिया । तैसिया सर्वांगीं उधवती अणिया । रोमांचियां ॥ २६४ ॥ करचरणतळें । जैसीं कां रातोत्पळें । पाखाळीं होती डोळे । काय सांगो ॥ २६५ ॥ निडाराचेनि कोंदाटें । मोतियें नावरती संपुटें । मग शिवणी जैशी उतटे । शुक्तिपल्लवांची ॥ २६६ ॥ तैशीं पातिचिये कवळिये न समाये । दिठी जाकळोनि निघों पाहे । आधिलीची परि होये । गगना कळिती ॥ २६७ ॥ आइके देह होय सोनियाचें । परि लाघव ये वायूचें । जे आपा आणि पृथ्वीचे । अंशु नाहीं ॥ २६८ ॥ मग समुद्रपैलाडी देखे । स्वर्गींचा आलोचु आइके । मनोगत ओळखे । मुंगियेचे ।। २६९ ॥ पवनाचा वारिका वळघे । चाले तरी उदकीं पाऊल न लागे । येणें येणें प्रसंगे । येती बहुता सिध्दी ॥ २७० ॥ आइकें प्राणाचा हातु धरुनि । गगनाची पाउटी करुनी । मध्यमेचेनि दादराहुनी । हृदया आली ॥ २७१ ॥ ते कुंडलिनी जगदंबा । जे चैतन्यचक्रवर्तीची शोभा । जया विश्वबीजाचिया कोंभा । साउली केली ॥ २७२ ॥ जे शून्यलिंगाची पिंडी । जे परमात्मया शिवाची कंरडी । जे प्राणाची उघडी । जन्मभूमी ॥ २७३ ॥ हें असो ते कुंडलिनी बाळी । हृदयाआंतु आली । तंव अनाहताचां बोलीं । चावळे ते ॥ २७४ ॥ शक्तीचिया आंगा लागलें । बुद्धीचें चैतन्य होतें जाहलें । तें तेणें आइकिलें । अळुमाळु ॥ २७५ ॥ घोषाच्या कुंडी । नादचित्रांची रुपडीं । प्रणवाचिया मोडी । रेखिलीं ऐसीं ॥ २७६ ॥ हेंचि कल्पावें तरी जाणिजे । परि कल्पितें कैचें आणिजे । तरी नेणों काय गाजे । तिये ठायीं ॥ २७७ ॥ विसरोनि गेलों अर्जुना । जंव नाशु नाही पवना । तंव वाचा आथी गगना । म्हणोनि घुमे ॥ २७८ ॥ तया अनाहताचेनि मेघें । आकाश दुमदुमों लागे । तंव ब्रह्मस्थानींचें बेगें । फिटलें सहजें ॥ २७९ ॥ आइकें कमळगर्भाकारें । जें महदाकाश दुसरें । जेथ चैतन्य आधातुरें । करुनि असिजे ॥ २८० ॥ तया हृदयाच्या परिवरीं । कुंडलिनियां परमेश्वरी । तेजाची शिदोरी । विनियोगिली ।। २८१ ॥ बुध्दीचेनि शाकें । हातबोनें निकें । द्वैत जेथ न देखे । तैसें केलें ॥ २८२ ॥ ऐसी निजकांती हारविली । मग प्राणुचि केवळ जाहली । ते वेळी कैसी गमली । म्हणावी पां ॥ २८३ ॥ हो कां जे पवनाची पुतळी । पांघुरली होती सोनेसळी । ते फेडुनियां वेगळी । ठेवली तिया ॥ २८४ ॥ नातरी वारयाचेनि आंगें झगटली । दीपाची दिठी निमटली । कां लखलखोनि हारपली । वीजु गगनीं ॥ २८५ ॥ तैशी हृदयकमळवेऱ्हीं । दिसे सोनियाची जैशी सरी । नातरी प्रकाशजळाची झरी । वाहत आली ॥ २८६ ॥ मग ते हृदयभूमी पोकळे । जिराली कां एके वेळे । तैसें शक्तीचे रुप मावळे । शक्तीचिमाजीं ।। २८७ ॥ तेव्हां तरी शक्तीचि म्हणिजे । एऱ्हवी तो प्राणु केवळ जाणिजे । आतां नाद बिंदु नेणिजे । कला ज्योती ॥ २८८ ॥ मनाचा हन मारु । कां पवनाचा धरु । ध्यानाचा आदरु । नाहीं परी ॥ २८९ ॥ हे कल्पना घे सांडी । तें नाहीं इये परवडी । हे महाभूतांची फुडी । आटणी देखां ॥ २९० ॥ पिंडे पिंडाचा ग्रासु । तो हा नाथसंकेतीचा दंशु । परि दाऊनि गेला उद्देशु । महाविष्णु ॥ २९१ ॥ तया ध्वनिताचें केणें सोडुनी । यथार्थाची घडी झाडुनी । उपलविली म्यां जाणुनि । ग्राहीक श्रोते ॥ २९२ ॥ युञ्जन्नेनं सदाऽत्मानं योगी नियतमानसः । शान्ति निर्वाणपरमां मत्संस्थामधिगच्छति ॥ १५ ॥ ऐकें शक्तीचें तेज लोपे । तेथ देहींचे रुप हारपे । मग तो डोळ्यांमाजी लपे । जगाचिया ॥ २९३ ॥ एऱ्हवीं आधिलाची ऐसें । सावयव तरी दिसे । परी वायूचें कां जैसें । वळिलें होय ॥ २९४ ॥ नातरी कर्दळीचा गाभा । बुंथी सांडोनि उभा । कां अवयवचि नभा । निवडला तो ॥ २९५ ॥ तैसें होय शरीर । तैं तें म्हणिजे खेचर । हें पद होतां चमत्कार । पिंडजनी ॥ २९६ ॥ देखें साधकु निघोनि जाय । मागां पाउलांची वोळ राहे । तेथ ठायी ठायी होये । हे अणिमादिक ॥ २९७ ॥ परि तेणें काय काज आपणयां । अवधारी ऐसा धनंजया । लोप आथी भूतत्रया । देहींचा देहीं ॥ २९८ ॥ पृथ्वीतें आप विरवी । आपातें तेज जिरवी । तेजातें पवनु हरवी । हृदयामाजीं ।। २९९ ॥ पाठीं आपण एकला उरे । परि शरीराचेनि अनुकारें । मग तोही निगे अंतरें । गगना मिळे ॥ ३०० ॥ ते वेळी कुंडलिनी हे भाष जाये । मारुत ऐसें नाम होये । परि शक्तीपण तें आहे । जंव न मिळे शिवीं ॥ ३०१ ॥ मग जालंधर सांडी । ककारांत फोडी । गगनाचिये पाहाडीं । पैठी होय ॥ ३०२ ॥ ते ॐकाराचिये पाठी । पाय देत उठाउठी । पश्यंतीचिये पाउटी । मागां घाली ॥ ३०३ ॥ पुढां तन्मात्रा अर्धवेरी । आकाशाचां अंतरी । भरती गमे सागरीं । सरिता जेवीं ॥ ३०४ ॥ मग ब्रह्मरंध्री स्थिरावोनी । सोहंभावाच्या बाह्या पसरुनी । परमात्मलिंगा धांवोनि । आंगा घडे ॥ ३०५ ॥ तंव महाभूतांची जवनिका फिटे । मग दोहींसि होय झटें । तेथ गगनासकट आटे । समरसीं तिये ॥ ३०६ ॥ पैं मेघाचेनि मुखीं निवडिला । समुद्र कां वोघीं पडिला । तो मागुता जैसा आला । आपणपेयां ॥ ३०७ ॥ तेवीं पिंडाचेनि मिषें । पदीं पद प्रवेशे । तें एकत्व होय तैसें । पंडुकुमरा ॥ ३०८ ॥ आतां दुजें हन होतें । कीं एकचि हें आइतें । ऐशिये विवंचनपुरतें । उरेचिना ।। ३०९ ॥ गगनीं गगन लया जाये । ऐसें जे कांहीं आहे । तें अनुभवें जो होये । तो होऊनि ठाके ॥ ३१० ॥ म्हणोनि तेथिंची मातु । न चढेचि बोलाचा हातु । जेणें संवादाचिया गांवाआंतु । पैठी कीजे ॥ ३११ ॥ अर्जुना एऱ्हवीं तरी । इया अभिप्रायाचा गर्वु धरी । ते पाहें पां वैखरी । दुरी ठेली ॥ ३१२ ॥ भ्रूलता मागिलीकडे । तेथ मकाराचेंचि आंग न मांडे । सडेया प्राणा सांकडें । गगना येतां ॥ ३१३ ॥ पाठीं तेथेंचि तो भासळला । तंव शब्दाचा दिवो मावळला । मग तयाहि वरी आटु भविन्नला । आकाशाचा ॥ ३१४ ॥ आतां महाशून्याचिया डोहीं । जेथ गगनसीचि ठावो नाहीं । तेथ तागा लागेल काई । बोलाचा इया ॥ ३१५ ॥ म्हणोनि आखरामाजीं सांपडे । कीं कानावरी जोडे । हे तैसें नव्हे फुडें । त्रिशुध्दी गा ॥ ३१६ ॥ जैं कही दैवें । अनुभविलें फावे । तैं आपणचि हें ठाकावें । होऊनिया ॥ ३१७ ॥ पुढती जाणणें तें नाहींचि । म्हणोनि असो किती हेंचि । बोलावें आतां वायांचि । धनुर्धरा ॥ ३१८ ॥ ऐसें शब्दजात माघौतें सरे । तेथ संकल्पाचें आयुष्य पुरे । वाराही जेथ न शिरे । विचाराचा ॥ ३१९ ॥ जें उन्मनियेचें लावण्य । जें तुर्येचें तारुण्य । अनादि जें अगण्य । परमतत्व ॥ ३२० ॥ जें आकाराचा प्रांतु । जें मोक्षाचा एकांतु । जेथ आदि आणि अंतु । विरोनि गेले ॥ ३२१ ॥ जें विश्वाचें मूळ । जें योगद्रुमाचें फळ । जें आनंदाचें केवळ । चैतन्य गा ॥ ३२२ ॥ जें महाभूतांचें बीज । जें महातेजाचें तेज । एवं पार्था जें निज । स्वरुप माझें ॥ ३२३ ॥ ते हे चर्तुभुज कोंभेली । जयाची शोभा रुपा आली । देखोनि नास्तिकीं नोकिली । भक्तवृंदें ॥ ३२४ ॥ तें अनिर्वाच्य महासुख । पैं आपणचि जाहले जे पुरुष । जयांचे कां निष्कर्ष । प्राप्तीवेरीं ॥ ३२५ ॥ आम्ही साधन हें जें सांगितलें । तेंचि शरीरीं जिहीं केलें । ते आमुचेनि पाडें आले । निर्वाळलेया ॥ ३२६ ॥ परब्रह्माचेनि रसें । देहाकृतीचिये मुसें । वोतींव जाहले तैसे । दिसती आंगें ॥ ३२७ ॥ कां जें आपण आतां देवो । हा बोलिलो जो उपावो । तो प्राप्तीचा ठावो । म्हणोनि घडे ॥ ३२९ ॥ इये अभ्यासीं जे दृढ होती । ते भरंवसेनि ब्रह्मत्वा येती । हें सांगतियाची रीती । कळलें मज ॥ ३३० ॥ देवा गोठीचि हे ऐकतां । बोधु उपजतसे चित्ता । मा अनुभवें तल्लीनता । नव्हेल केंवी ॥ ३३१ ॥ म्हणऊनि एथ कांही । अनारिसें नाहीं । परि नावभरी चित्त देई । बोला एका ॥ ३३२ ॥ आतां कृष्णा तुवां सांगितला योगु । तो मना तरी आला चांगु । परि न शकें करुं पांगु । योग्यतेचा ॥ ३३३ ॥ सहजें आंगिक जेतुली आहे । तेतुलियाची जरी सिध्दि जाये । तरी हाचि मार्ग सुखोपायें । अभ्यासीन ॥ ३३४ ॥ नातरी देवो जैसें सांगतील । तैसें आपणपां जरी न ठकेल । तरी योग्यतेवीण होईल । तेचिं पुसों ॥ ३३५ ॥ जीवींचिये ऐसी धारण । म्हणोनि पुसावया जाहलें कारण । मग म्हणे तरी आपण । चित्त देइजो ॥ ३३६ ॥ हां हो जी अवधारिलें । जें हें साधन तुम्हीं निरुपिलें । तें आवडतयाहि अभ्यासिलें । फावों शके ॥ ३३७ ॥ कीं योग्यतेवीण नाहीं । ऐसें हन आहे कांही । तेथ कृष्णा म्हणती तरी काई । धनुर्धरा ।। ३३८ ॥ हें काज कीर निर्वाण । परि आणिकही जें कांही साधारण । तेंही अधिकाराचे वोडवेविण । काय सिध्दि जाय ॥ ३३९ ॥ पैं योग्यता जे म्हणिजे । ते प्राप्तीची आधीन जाणिजे । कां जे योग्य होऊनि कीजे । तें आरंभी फळें ॥ ३४० ॥ तरी तैसी एथ कांही । सावियाचि केणी नाहीं । आणि योग्यांची काई । खाणी असे ॥ ३४१ ॥ नावेक विरक्तु । जाहला देहधर्मी नियतु । तरि तोचि नव्हे व्यवस्थितु । अधिकारिया ॥ ३४२ ॥ येतुलालिये आयणीमाजि येवढें । योग्यपण तूतेंही जोडे । ऐसें प्रसंगे सांकडें । फेडिलें तयाचें ॥ ३४३ ॥ मग म्हणे पार्था । ते हे ऐसी व्यवस्था । अनियतासि सर्वथा । योग्यता नाहीं ॥ ३४४ ॥ नात्यश्नतस्तु योगोऽस्ति न चैकान्तमनश्नतः । न चाति स्वप्नशीलस्य जाग्रतो नैव चार्जुन ॥ १६ ॥ जो रसनेद्रियाचा अंकिला । कां निद्रेसी जीवें विकला । तो नाहीं एथ म्हणितला । अधिकारिया ॥ ३४५ ॥ अथवा आग्रहाचिये बांदोडी । क्षुधा तृषा कोंडी । आहारातें तोडी । मारुनियां ॥ ३४६ ॥ निद्रेचिया वाटा न वचे । ऐसा दृढिवेचेनि अवतरणें नाचे । तें शरीरचि नव्हे तयाचें । मा योगु कवणाचा ॥ ३४७ ॥ म्हणोनि अतिशयें विषयो सेवावा । तैसा विरोधु नव्हावा । कां सर्वथा निरोधु करावा । हेंही नको ॥ ३४८ ॥ युक्ताहारविहारस्य युक्तचेष्टस्य कर्मसु । युक्तस्वप्नावबोधस्य योगो भवति दुःखहा ॥ १७ ॥ आहार तरी सेविजे । परि युक्तीचेनि मापें मविजे । क्रियाजात आचरिजे । तयाचि स्थिती ॥ ३४९ ॥ मपितलां बोलिजे । मितलिया पाउलीं चालिजे । निद्रेही मानु दीजे । अवसरें एकें ॥ ३५० ॥ जागणें जरी जाहलें । तरी व्हावे तें मितलें । येतुलेनि धातुसाम्य संचले । असेल सुखें ॥ ३५१ ॥ ऐसें युक्तीचेनि हातें । जें इंद्रियां वोपिजे भातें । तै संतोषासी वाढतें । मनचि करी ॥ ३५२ ॥ यदा विनियतं चित्तमात्मन्येवावतिष्ठते । निःस्पृहः सर्वकामेभ्यो युक्त इत्युच्यते तदा ॥ १८ ॥ बाहेर युक्तीची मुद्रा पडे । तंव आंत सुख वाढे । तेथें सहजचि योगु घडे । नाभ्यासितां ॥ ३५३ ॥ जैसें भाग्याचिये भडसें । उद्यमाचेनि मिसें । मग समृध्दीजात आपैसें । घर रिघे ॥ ३५४ ॥ तैसा युक्तीमंतु कौतुकें । अभ्यासाचिया मोहरा ठाके । आणि आत्मसिद्धीची पिके । अनुभवु तयाचा ॥ ३५५ ॥ म्हणोनि युक्ती हे पांडवा । घडे जया सदैवा । तो अपवर्गाचिये राणिवा । अळंकरिजे ॥ ३५६ ॥ यथा दीपो निवातस्थो नेङ्गते सोपमा स्मृता । योगिनो यतचित्तस्य युञ्जतो योगमात्मनः ॥ १९ ॥ युक्ती योगाचे आंग पावे । ऐसें प्रयाग जें होय बरवें । तेथ क्षेत्रसंन्यासें स्थिरावें । मानस जयाचें ॥ ३५७ ॥ तयातें योगायुक्त म्हण । हेंही प्रसंगे जाण । तें दीपांचे उपलक्षण । निर्वातींचिया ॥ ३५८ ॥ आतां तुझें मनोगत जाणोनि । कांही एक आम्ही म्हणोनि । तें निकें चित्त देउनी । परिसावें गा ॥ ३५९ ॥ तूं प्राप्तीची चाड वाहसी । परि अभ्यासीं दक्ष नव्हसी । तें सांग पा काय बिहसी । दुवाडपणा ॥ ३६० ॥ तरी पार्था हें झणें । सायास घेशीं हो मनें । वायां बागूल इये दुर्जनें । इंद्रिये करिती ॥ ३६१ ॥ पाहें पां आयुष्याचा अढळ करी । जें सरतें जीवित वारी । तया औषधातें वैरी । काय जिव्हा न म्हणे ॥ ३६२ ॥ ऐसें हितासि जें जें निकें । तें सदाचि या इद्रिंयां दुःखे । एऱ्हवी सोपें योगासारिखें । कांही आहे ॥ ३६३ ॥ यत्रोपरमते चित्तं निरुध्दं योगसेवया । यत्र चैवात्मनात्मानं पश्यन्नात्मनि तुष्यति ॥ २० ॥ सुखमात्यन्तिकं यत् तद् बुध्दीग्राह्यमतीद्रिंय । वेत्ति यत्र न चैवायं स्थितश्चलति तत्त्वतः ॥ २१ ॥ म्हणोनि आसनाचिया गाढीका । जो आम्ही अभ्यासु सांगितला निका । तेणे होईल तरी हो कां । निरोधु यया ॥ ३६४ ॥ एऱ्हवी तरी येणें योगें । जै इद्रिंया विंदाण लागे । तै चित्त भेटों रिगे । आपणपेयां ॥ ३६५ ॥ परतोनि पाठिमोरें ठाके । आणि आपणियांते आपण देखे । देखतखेवों वोळखे । म्हणे तत्त्व हें मी ॥ ३६६ ॥ तिये ओळखीचिसरिसें । सुखाचिया साम्राज्यीं बैसे । मग चित्तपण समरसें । विरोनि जाय ॥ ३६७ ॥ जयापरतें आणिक नाहीं । जयातें इद्रिंयें नेणती कहीं । तें आपणचि आपुलिया ठायीं । होऊनि ठाके ॥ ३६८ ॥ यं लब्धा चापरं लाभं मन्यते नाधिकं ततः । यस्मिन स्थितो न दुःखेन गुरुणापि विचाल्यते ॥ २२ ॥ मग मेरुपासूनि थोरें । देह दुःखाचेनि डोंगरे । दाटिजो पां परि भरें । चित्त न दटे ॥ ३६९ ॥ कां शस्त्रें वरी तोडिलिया । देह अग्निमाजीं पडलिया । चित्त महासुखीं पहुडलिया । चेवोचि नये ॥ ३७० ॥ ऐसें आपणपां रिगोनि ठाये । मग देहाची वास न पाहे । आणिकचि सुख होऊनि जाये । म्हणूनि विसरे ॥ ३७१ ॥ तं विद्यात् दुःखसंयोगवियोगं योगसंज्ञितम् । स् निश्चयेन योक्तव्यो योगोऽनिर्विण्णचेतसा ॥ २३ ॥ जया सुखाचिया गोडी । मग आर्तीची सेचि सोडी । संसाराचिया तोंडीं । गुंतलें जें ॥ ३७२ ॥ जे योगाची बरव । संतोषाची राणीव । ज्ञानाची जाणीव । जयालागीं ॥ ३७३ ॥ तें अभ्यासिलेनि योगें । सावयव देखावें लागें । देखिलें तरी आंगें । होईजेल गा ॥ ३७४ ॥ संकल्पप्रभवान् कामांस्त्यक्त्वा सर्वानशेषतः । मनसैवेद्रियग्रामं विनियम्य समन्ततः ॥ २४ ॥ तरि तोचि योगु बापा । एके परि आहे सोपा । जरी पुत्रशोकु संकल्पा । दाखविजे ॥ ३७५ ॥ हा विषयातें निमालिया आइके । इंद्रियें नेमाचिया धारणीं देखे । तरी हियें घालूनि मुके । जीवितांसी ॥ ३७६ ॥ ऐसें वैराग्य हें करी । तरी संकल्पाची सरे वारी । सुखें धृतीचिया धवळारीं । बुद्धी नांदे ॥ ३७७ ॥ शनैः शनैरुपरमेत् बुध्या धृतिगृहीतया । आत्मसंस्थं मनः कृत्वा न किचिंदपि चिन्तयेत् ॥ २५ ॥ यतो यतो निश्चरति मनश्चञ्चलमस्थिरम् । ततस्ततो नियम्यैतदात्मन्येव वशं नयेत् ॥ २६ ॥ बुद्धी धैया होय वसौटा । तरी मनातें अनुभवाचिया वाटा । हळु हळु करी प्रतिष्ठा । आत्मभुवनीं ॥ ३७८ ॥ याही एके परी । प्राप्ती आहे विचारीं । हें न ठके तरी सोपारी । आणिक ऐकें ॥ ३७९ ॥ आतां नियमुचि हा एकला । जीवें करावा आपुला । जैसा कृतनिश्चयाचिया बोला । बाहेरा नोहे ॥ ३८० ॥ जरी येतुलेनि चित्त स्थिरावें । तरी काजा आलें स्वभावें । नाही तरी घालावें । मोकलुनी ॥ ३८१ ॥ मग मोकलिलें जेथ जाईल । तेथूनि नियमूचि घेऊनि येईल । ऐसेनि स्थैर्याची होईल । सवे ययां ॥ ३८२ ॥ प्रशान्तमनसं ह्येनं योगिनं सुखमुत्तमम् । उपैति शान्तरजसं ब्रह्मभूतकल्मषम् ॥ २७ ॥ पाठीं केतुलेनि एके वेळी । तया स्थैर्याचेनि मेळें । आत्मस्वरुपाजवळें । येईल सहजें ॥ ३८३ ॥ तयातें देखोनि आंगा घडेल । तेथ अद्वैतीं द्वैत बुडेल । आणि ऐक्यतेजें उघडेल । त्रैलोक्य हें ॥ ३८४ ॥ आकाशीं दिसे दुसरें । ते अभ्र जैं विरे । तै गगनचि कां भरे । विश्व जैसें ॥ ३८५ ॥ तैसे चित्त लया जाये । आणि चैतन्यचि आघवें होये । ऐसी प्राप्ति सुखोपायें । आहे येणें ॥ ३८६ ॥ युञ्जन्नेवं सदात्मनं योगी विगतकल्मषः । सुखेन ब्रह्मसंस्पर्शमत्यन्तं सुखमश्नुते ॥ २८ ॥ या सोपिया योगस्थिती । उकलु देखिला गा बहुतीं । संकल्पाचिया संपत्ती । रुसोनियां ॥ ३८७ ॥ तें सुखाचेनि सांगातें । आलें परब्रह्मा आंतौतें । तेथ लवण जैसें जळातें । सांडु नेणे ॥ ३८८ ॥ तैसें होय तिये मेळीं । मग साम्यरसाचिया राऊळीं । महासुखाची दिवाळी । जगेंसि दिसे ॥ ३८९ ॥ ऐसें आपुले पायवरी । चालिजे आपुले पाठीवरी । हें पार्था नागवे तरी । आन ऐकें ॥ ३९० ॥ सर्वभूस्थमात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि । इक्षते योगयुक्तात्मा सर्वत्र समदर्शनः ॥ २९ ॥ यो मां पश्यति सर्वत्र सर्वं च मयि पश्यति । तस्याहं न प्रणश्यामि स च मे न प्रणश्यति ॥ ३० ॥ तरी मी तंव सकळ देहीं । असे एथ विचारु नाहीं । आणि तैसेंति माझ्या ठायीं । सकळ असे ॥ ३९१ ॥ हें ऐसेंचि संचलें । परस्परें मिसळलें । बुद्धी घेपे एतुलें । होआवें गा ॥ ३९२ ॥ एऱ्हवीं तरी अर्जुना । जो एकवटलिया भावना । सर्वभूतीं अभिन्ना । मातें भजे ॥ ३९३ ॥ भूतांचेनि अनेकपणें । अनेक नोहे अंतःकरणें । केवळ एकत्वचि माझें जाणें । सर्वत्र जो ॥ ३९४ ॥ मग तो एक हा मियां । बोलता दिसतसे वायां । एऱ्हवीं न बोलिजे तरी धनंजया । तो मीचि आहें ॥ ३९५ ॥ दीपा आणि प्रकाशा । एकवंकीचा पाडु जैसा । तो माझ्या ठायी तैसा । मी तयामाजीं ॥ ३९६ ॥ जैसा उदकाचेनि आयुष्यें रसु । कां गगनाचेनि माने अवकाशु । तैसा माझेनि रुपें रुपसु । पुरुष तो गा ॥ ३९७ ॥ सर्वभूतस्थितं यो मां भजत्येकत्वमास्थितः । सर्वथा वर्तमानोऽपि स योगी मयि वर्तते ॥ ३१ ॥ जेणें ऐक्याचिये दिठी । सर्वत्र मातेचि किरीटी । देखिला जैसा पटीं । तंतु एकु ॥ ३९८ ॥ कां स्वरुपें तरी बहुतें आहाती । परि तैसी सोनीं बहुवें न होती । ऐसी ऐक्याचळाची स्थिती । केली जेणें ॥ ३९९ ॥ ना तरी वृक्षांचीं पानें जेतुलीं । तेतुलीं रोपे नाहीं लाविलीं । ऐसी अद्वैतदिवसें पाहली । रात्री जया ॥ ४०० ॥ तो पंचात्मकीं सांपडे । तरी मग सांग पा कैसेनि अडे । जो प्रतीतीचेनि पाडें । मजसी तुके ॥ ४०१ ॥ माझें व्यापकपण आघवें । गवसलें तयाचेनि अनुभवें । तरी न म्हणतां स्वभावें । व्यापकु जाहला ॥ ४०२ ॥ आतां शरीरीं तरी आहे । परि शरीराचा तो नोहे । ऐसें बोलवरी होये । तें करु ये काइ ॥ ४०३ ॥ आत्मौपम्येन सर्वत्र समं पश्यति योऽर्जुन । सुखं वा यदि वा दुःखं स योगी परमो मतः ॥ ३२ ॥ म्हणोनि असो तें विशेषें । आपणपेयांसारिखें । जो चराचर देखे । अखंडित ॥ ४०४ ॥ सुखदुःखादि वर्मे । कां शुभाशुभे कर्में । दोनी ऐसी मनोधर्में । नेणेचि जो ॥ ४०५ ॥ जें समविषम भाव । आणिकही विचित्र जें सर्व । तें मानी जैसे अवयव । आपुले होती ॥ ४०६ ॥ हें एकैक काय सांगावें । जया त्रैलोक्यचि आघवें । मी ऐसें स्वभावें । बोधा आलें ॥ ४०७ ॥ तयाही देह एकु कीर आथी । लौकिकीं सुखदुःखी तयातें म्हणती । परि आम्हांतें ऐसीचि प्रतीती । परब्रह्मचि हा ॥ ४०८ ॥ म्हणोनि आपणपां विश्व देखिजे । आणि आपण विश्व होईजे । ऐसे साम्यचि एक उपासिजे । पांडवा गा ॥ ४०९ ॥ हें तूतें बहुतीं प्रसंगीं । आम्ही म्हणों याचिलागीं । जे साम्यापरौति जगीं प्राप्ति नाहीं ।। ४१० ।। अर्जुन उवाच - योऽयं योगस्त्वया प्रोक्तः साम्येन मधुसूदन । एतस्याहं न पश्यामि चञ्चलत्वात् स्थित्तिं स्थिराम् ॥ ३३ ॥ चञ्चलं हि मनः कृष्ण प्रमाथि बलवद् दृढम् । तस्याहं निग्रहं मन्ये वायोरिव सुदुष्करम् ॥ ३४ ॥ अर्जुन म्हणे देवा । तुम्ही सांगा कीर आमुचिया कणवा । परी न पुरों जी स्वभावा । मनाचिया ॥ ४११ ॥ हें मन कैसें केवढें । ऐसें पाहों म्हणों तरी न सांपडें । एऱ्हवी राहाटावया थोडें । त्रैलोक्य यया ॥ ४१२ ॥ म्हणोनि ऐसें कैसें घडेल । जे मर्कट समाधी येईल । कां राहा म्हणितलिया राहेल । महावातु ॥ ४१३ ॥ जें बुध्दीतें सळी । निश्चयाते टाळी । धैर्येसी हातफळी । मिळऊनि जाय ॥ ४१४ ॥ जें विवेकातें भुलवी । संतोषासी चाड लावी । बैसिजे तरी हिंडवी । दाही दिशा ॥ ४१५ ॥ जें निरोधलें घे उवावो । जया संयमुचि होय सावावो । तें मन आपुला स्वभावो । सांडील काई ॥ ४१६ ॥ म्हणोनि मन एक निश्चळ राहेल । मग आम्हांसी साम्य होईल । हें विशेषेंही न घडेल । तयालागीं ॥ ४१७ ॥ श्रीभगवानुवाच - असंशयं महाबाहो मनो दुर्निग्रहं चलम् । अभ्यासेन तु कौन्तेय वैराग्येण च गृह्यते ॥ ३५ ॥ तंव कृष्ण म्हणती साचचि । बोलत आहासि तें तैसेंचि । यया मनाचा कीर चपळचि । स्वभावो गा ॥ ४१८ ॥ परि वैराग्यचेनि आधारें । जरि लाविलें अभ्यासाचिये मोहरें । तरि केतुलेनि एके अवसरें । स्थिरावेल ॥ ४१९ ॥ कां जें यया मनाचें एक निकें । जें देखिले गोडीचिया ठाया सोके । म्हणोनि अनुभवसुखचि कवतिकें । दावीत जाइजे ॥ ४२० ॥ असंयतात्मना योगो दुष्पाप इति मे मतिः । वश्यात्मना तु यतता शक्योऽवाप्तुमुपायतः ॥ ३६ ॥ एऱ्हवीं विरक्ती जयांसि नाही । जे अभ्यासीं न रिघती कहीं । तयां नाकळे हें आम्हीही । न मनू कायी ॥ ४२१ ॥ परी यमनियमांचिया वाटा न वचिजे । कहीं वैराग्याची से न करिजे । केवळ विषयजळीं ठाकिजे । बुडी देऊनी ॥ ४२२ ॥ या जालिया मानसा कहीं । युक्तीची कांबी लागली नाहीं । तरी निश्चळ होईल काई । कैसेनि सांगे ॥ ४२३ ॥ म्हणोनि मनाचा निग्रह होये । ऐसा उपाय जो आहे । तो आरंभीं मग नोहे । कैसा पाहों ॥ ४२४ ॥ तरी योगसाधन जितुकें । कें अवघेचि काय लटिकें । परि आपणयां अभ्यास न ठाके । हेंचि म्हण ॥ ४२५ ॥ आंगी योगाचें होय बळ । तरी मन केतुलें चपळ । काय महदादि हें सकळ । आपु नोहे ॥ ४२६ ॥ तेथ अर्जुन म्हणे निकें । देवो बोलती तें न चुके । साचचि योगबळेंसीं न तुके । मनोबळ ॥ ४२७ ॥ तरी तोचि योगु कैसा केवीं जाणों । आम्ही येतुले दिया याची मातुही नेणों । म्हणोनि मनातें जी म्हणों । अनावर ॥ ४२८ ॥ हा आतां आघवेया जन्मा । तुझेनि प्रसादें पुरुषोत्तमा । योगपरिचयो आम्हां । जाहला आजी ॥ ४२९ ॥ अर्जन उवाच -अयतिः श्रध्दयोपेतो योगात् चलितमानसः । अप्राप्य योगसंसिध्दि कां गतिं कृष्ण गच्छति ॥ ३७ ॥ कच्चित् नोभयविभ्रष्टश्छिन्नाभ्रमिव नश्यति । अप्रतिष्ठो महाबाहो विमूढो ब्राह्मणः पथि ॥ ३८ ॥ एतत् मे संशयं कृष्ण छेत्तुमर्हस्यशेषतः । त्वदन्यः संशयस्यास्य छेत्ता न ह्युपपद्दते ॥ ३९ ॥ परि आणिक एक गोसांविया । मज संशयो असे साविया । तो तूंवांचूनि फेडावया । समर्थु नाहीं ॥ ४३० ॥ म्हणोनि सांगे गोविंदा । कवण एकु मोक्षपदा । झोंबत होता श्रध्दा । उपायेंविण ॥ ४३१ ॥ इद्रिंयग्रामोनि निघाला । आस्थेचिया वाटा लागला । आत्मसिद्धीचिया पुढिला । नगरा यावया ॥ ४३२ ॥ तंव आत्मसिद्धी न ठकेचि । आणि मागुतें न येववेचि । ऐसा अस्तु गेला माझारींचि । आयुष्यभानु ॥ ४३३ ॥ जैसें अकाळीं आभाळ । अळुमाळु सपातळ । विपायें आलें केवळ । वसे ना वर्से ॥ ४३४ ॥ तैसी दोन्ही दुरावलीं । जे प्राप्ती तंव अलग ठेली । आणि अप्राप्तीही सांडवली । श्रध्दा तया ॥ ४३५ ॥ ऐसा वोलांतरला काजीं । जो श्रध्देचांचि समाजीं । बुडाला तया हो जी । कवण गति ॥ ४३६ ॥ श्रीभगवानुवाच-पार्थ नैवेह नामुत्र विनाशस्तस्य विद्यते । न हि कल्याणकृत् कश्चित् दुर्गतिं तात गच्छति ॥ ४० ॥ तंव कृष्ण म्हणती पार्था । जया मोक्षसुखीं आस्था । तया मोक्षावांचुनि अन्यथा । गती आहे गा ॥ ४३७ ॥ परि एतुलेंचि एक घडे । जें माझारी विसवावें पडे । तेंही परि ऐसेनि सुरवाडें । जो देवां नाहीं ॥ ४३८ ॥ एऱ्हवी अभ्यासाचा उचलतां । पाउलीं जरी चालतां । तरी दिवसाआधीं ठाकिता । सोऽहंसिध्दीतें ॥ ४३९ ॥ परि तेतुला वेगु नव्हेचि । म्हणऊनि विसांवा तरी निकाचि । पाठीं मोक्षु तंव तैसाचि । ठेविला असे ॥ ४४० ॥ प्राप्य पुण्यकृतां लोकानुषित्वा शाश्वतीः समाः । शुचीनां श्रीमतां गेहे योगभ्रष्टोऽभिजायते ॥ ४१ ॥ ऐसें कवतिक हें कैसें । जें शतमखा लोक सायासें । ते तो पावे अनायासें । कैवल्यकामु ॥ ४४१ ॥ मग तेथिंचे जे अमोघ । अलौकिक भोग । भोगितांही सांग । कांटाळे मन ॥ ४४२ ॥ हा अंतरायो अवचितां । कां वोढवला भगवंता । ऐसा दिविभोग भोगितां । अनुतापी नित्य ॥ ४४३ ॥ पाठीं जन्मे संसारी । परि सकळ धर्माचिया माहेरीं । लांबा उगवे आगरीं । विभवश्रियेचा ॥ ४४४ ॥ जयातें नीतिपंथे चालिजे । सत्यधूत बोलिजे । देखावें तें देखिजे । शास्त्रदृष्टी ॥ ४४५ ॥ वेद तो जागेश्वरु । जया व्यवसाय निजाचारु । सारासारविचारु । मंत्री जयाते ॥ ४४६ ॥ जयाचा कुळीं चिंता । जाली ईश्वराची पतिव्रता । जयातें गृहदेवता । आदि ऋध्दि ॥ ४४७ ॥ ऐसी निजपुण्याची जोडी । वाढिन्नली सर्वसुखाची कुळवाडी । तिये जन्मे तो सुरवाडी । योगच्युतु ॥ ४४८ ॥ अथवा योगिनामेव कुले भवति धीमताम् । एतद्धि दुर्लभतरं लोके जन्म यदिदृश्यम् ।। ४२ ॥ तत्र तं बुद्धिसंयोगं लभते पौर्वदेहिकम् । यतते च ततो भूयः संसिद्धौ कुरुनन्दन ॥ ४३ ॥ अथवा ज्ञानाग्निहोत्री । जे परब्रह्मण्य श्रोत्री । महासुखक्षेत्रीं । आदिवंत ॥ ४४९ ॥ जे सिद्धांताचिया सिंहासनीं । राज्य करिती त्रिभुवनीं । जे कूंजते कोकिल वनीं । संतोषाचां ॥ ४५० ॥ जे विवेकग्रामींचां मुळीं । बैसले आहाति नित्य फळीं । तया योगियांचिया कुळीं । जन्म पावे ॥ ४५१ ॥ मोटकी देहाकृती उमटे । आणि निजज्ञानाची पाहांट फुटे । सूर्यापुढें प्रगटे । प्रकाशु जैसा ॥ ४५२ ॥ तैसी दशेची वाट न पहातां । वयसेचिया गांवा न येतां । बाळपणींच सर्वज्ञता । वरी तयातें ॥ ४५३ ॥ तिये सिद्धप्रज्ञेचेनि लाभें । मनचि सारस्वतें दुभे । मग सकळ शास्त्रे स्वयंभें । निघती मुखें ॥ ४५४ ॥ ऐसें जे जन्म । जयालागीं देव सकाम । स्वर्गीं ठेले जप होम । करिती सदा ॥ ४५५ ॥ अमरीं भाट होईजे । मग मृत्युलोकातें वानिजे । ऐसें जन्म पार्था गा जे । तें तो पावे ॥ ४५६ ॥ पूर्वाभ्यासेन तेनैव ह्रियते ह्यवशोऽपि सः । जिज्ञासुरपि योगस्य शब्दब्रह्मातिवर्तते ॥ ४४ ॥ आणि मागील जे सद्बुद्धि । जेथ जीवित्वा जाहाली होती अवधि । मग तेचि पुढती निरवधि । नवी लाहे ॥ ४५७ ॥ तेथ सदैवा आणि पायाळा । वरि दिव्यांजन होय डोळां । मग देखे जैसीं अवलीळा । पाताळधनें ॥ ४५८ ॥ तैसें दुर्भेद जे अभिप्राय । कां गुरुगम्य हन ठाय । तेथ सौरसेंवीण जाय । बुद्धी तयाची ॥ ४५९ ॥ बळियें इंद्रियें येती मना । मन एकवटे पवना । पवन सहजें गगना । मिळोंचि लागे ॥ ४६० ॥ ऐसें नेणों काय आपैसें । तयातेंचि कीजे अभ्यासें । समाधी घर पुसे । मानसाचें ।। ४६१ ॥ जाणिजे योगपीठीचा भैरवु । काय आरंभरंभेचा गौरवु । की वैराग्यसिद्धीचा अनुभवु । रुपा आला ॥ ४६२ ॥ हा संसारु उमाणितें माप । का अष्टांगसामग्रीचें द्वीप । जैसे परिमळेंचि धरिजे रुप । चंदनाचें ॥ ४६३ ॥ तैसा संतोषाचा काय घडिला । कीं सिद्धिभांडारीहूनि काढिला । दिसे तेणें मानें रुढला । साधकदशे ॥ ४६४ ॥ प्रयत्नाद् यतमानस्तु योगी संशुद्धकिल्बिषः । अनेकजन्मसंसिद्धस्ततो याति परां गतिम् ॥ ४५ ॥ जे वर्षशतांचिया कोडी । जन्मसहस्त्रांचिया आडी । लंघितां पातला थडी । आत्मसिद्धीची ॥ ४६५ ॥ म्हणोनि साधनजात आघवें । अनुसरे तया स्वभावें । मग आयतिये बैसे राणिवे । विवेकाचिये ॥ ४६६ ॥ पाठीं विचारितया वेगां । तो विवेकुही ठाके मागां । मग अविचारणीय तें आंगा । घडोनि जाय ॥ ४६७ ॥ तेथ मनाचें मेहुडें विरे । पवनाचे पवनपण सरे । आपणपां आपण मुरे । आकाशही ॥ ४६८ ॥ प्रणवाचा माथा बुडे । येतुलेनि अनिर्वाच्य सुख जोडे । म्हणोनि आधींचि बोलु बहुडे । तयालागीं ॥ ४६९ ॥ ऐसी ब्रह्माची स्थिती । जे सकळां गतींसी गती । तया अमूर्ताची मूर्ती । होऊनि ठाके ॥ ४७० ॥ तेणें बहुतीं जन्मीं मागिलीं । विक्षेपांची पाणिवळें झाडिलीं । म्हणोनि उपजतखेंवो बुडाली । लग्नघटिका ॥ ४७१ ॥ आणि तद्रूपतेसीं लग्न । लागोनि ठेलें अभिन्न । जैसे लोपलें अभ्र गगन । होऊनि ठाके ॥ ४७२ ॥ तैसें विश्व जेथ होये । मागौतें जेथ लया जाये । तें विद्यमानेंचि देहें । जाहला तो गा ॥ ४७३ ॥ तपस्विभ्योऽधिको योगी ज्ञानिभ्योऽपि मतोऽधिकः । कर्मिभ्यश्चाधिको योगी तस्मात् योगी भवार्जुन ॥ ४६ ॥ जया लाभाचिया आशा । करुनि धैर्यबाहूंचा भंरवसा । घालीत षट्कर्माचा धारसा । कर्मनिष्ठ ॥ ४७४ ॥ कां जिये एकी वस्तुलांगी । बाणोनि ज्ञानाची व्रजांगी । झुंजत प्रपंचेंशीं समरंगीं । ज्ञानिये गा ॥ ४७५ ॥ अथवा निलागें निसरडा । तपोदुर्गाचा आडकडा । झोंबती तपिये चाडा । जयाचिया ॥ ४७६ ॥ जें भजतियांसी भज्य । याज्ञिकांचे याज्य । एवं जें पूज्य । सकळां सदा ॥ ४७७ ॥ तेंचि तो आपण । स्वयं जाहला निर्वाण । जें साधकांचें कारण । सिद्ध तत्व ॥ ४७८ ॥ म्हणोनि कर्मनिष्ठां वंद्यु । तो ज्ञानियांसि वेद्यु । तापसांचा आद्यु । तपोनाथु ॥ ४७९ ॥ पैं जीवपरमात्मसंगमा । जयाचें येणें जाहले मनोधर्मा । तो शरीरीचि परि महिमा । ऐसी पावे ॥ ४८० ॥ म्हणोनि याकारणें । तूंतें मी सदा म्हणें । योगी होई अंतःकरणें । पंडुकुमरा ॥ ४८१ ॥ योगिनामपि सर्वेषां मद्गतेनान्तरात्मना । श्रद्धावान् भजते यो मां स मे युक्ततमो मतः ॥ ४७ ॥ अगा योगी जो म्हणिजे । तो देवांचा देव जाणिजे । आणि सुखसर्वस्व माझें । चैतन्य तो ॥ ४८२ ॥ जया भजता भजन भजावें । हे भक्तिसाधन जें आघवें । ते मीचि जाहलों अनुभवें । अखंडीत ॥ ४८३ ॥ मग तया आम्हां प्रीतीचें । स्वरुप बोली निर्वचे । ऐसें नव्हे गा तो साचें । सुभद्रापती ॥ ४८४ ॥ तया एकवटलिया प्रेमा । जरी पाडें पाहिजे उपमा । तरी मी देह तो आत्मा । हेचि होय ॥ ४८५ ॥ ऐसे भक्तचकोरचंद्रें । त्रिभुवनैकनरेंद्रे । बोलिलें गुणसमुद्रें । संजयो म्हणे ॥ ४८६ ॥ तेथ आदिलापासोनि पार्था । ऐकिजे ऐसीचि आस्था । दुणावली हें यदुनाथा । पावों सरले ॥ ४८७ ॥ कीं सावियाचि मनीं तोषला । जे बोला आरिसा जोडला । तेणें हरिखें आतां उपलवला । निरुपील ॥ ४८८ ॥ तो प्रसंगु आहे पुढां । जेथ शांतु दिसे उघडा । तो पालविजेल मुडा । प्रमेयबीजांचा ॥ ४८९ ॥ जें सात्विकाचेनि वडपें । गेलें आध्यात्मिक खरपें । सहजें निरोळले वाफे । चतुरचित्ताचे ॥ ४९० ॥ वरी अवधानाचा वाफसा । लाधला सोनयाऐसा । म्हणोनि पेरावया धिंवसा । निवृतीसी ॥ ४९१ ॥ ज्ञानदेव म्हणे मी चाडें । सद्गुरुंनी केलें कोडें । माथां हात ठेविला तें फुडें । बीजचि वाइलें ॥ ४९२ ॥ म्हणऊनि येणे मुखें जें जें निगे । तें संतांच्या हृदयीं साचचि लागे । हें असो सांगों श्रीरंगे । बोलिले जें ॥ ४९३ ॥ परी ते मनाचा कानी ऐकावें । बोल बुद्धीचां डोळां देखावें । हे सांटोवाटीं घ्यावें । चित्ताचिया ॥ ४९४ ॥ अवधानाचेनि हातें । नेयावें हृदयाआंतौते । हे रिझवितील आयणीतें । सज्जनांचिये ॥ ४९५ ॥ हे स्वहितातें निवविती । परिणामातें जीवविती । सुखाची वाहविती । लाखोली जीवां ॥ ४९६ ॥ आतां अर्जुनेंसीं श्रीमुकुंदे । नागर बोलिजेल विनोदें । तें वोंवियेचेनि प्रबंधें । सांगेन मी ॥ ४९७ ॥ इति श्रीमद्भगवदगीतासुपनिषत्सु ब्रम्हविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुन संवादे आत्मसंयम योगो नाम षष्ठोऽध्यायः ॥ ॐ श्रीसच्चिनन्दार्पणमस्तु ॥ 958 2562 2005-07-17T10:35:15Z 203.115.86.168 Completed chapter 8 अर्जुन उवाचः किं तद् ब्रह्म किमध्यात्मं किं कर्म पुरुषोत्तम । अधिभूतं च किं प्रोक्तमधिदैवं किमुच्यते ॥ १ ॥ मग अर्जुनें म्हणितलें । हां हो जी अवधारिले । जे म्यां पुसिले । ते निरूपिजो ॥ १॥ सांगा कवण तें ब्रह्म । काइसया नाम कर्म । अथवा अध्यात्म । काय म्हणिपे ॥ २॥ अधिभूत तें कैसे । एथ अधिदैव तें कवण असे । हें उघड मी परियेसें । तैसें बोला ॥ ३॥ अधियज्ञः कथं कोऽत्र देहेऽस्मिन् मधुसूदन । प्रयाणकाले च कथं ज्ञेयोऽसि नियतात्मभिः ॥ २ ॥ देवा अधियज्ञ तो काई । कवण पां इये देही । हें अनुमानासि कांही । दिठी न भरे ॥ ४॥ आणि नियता अंतःकरणी । तूं जाणिजसी देहप्रयाणी । तें कैसेनि हें शारंगपाणी । परिसवा मातें ॥ ५॥ देखा धवळारी चिंतामणीचा । जरी पहुडला होय दैवाचा । तरी वोसणताही बोल तयाचा । परी सोपु न वचे ॥ ६॥ तैसें अर्जुनाचिया बोलासवें । आलें तेंचि म्हणितलें देवे। परियेसें गा बरवे । जें पुसिले तुवां ॥ ७॥ किरीटी कामधेनूचा पाडा । वरी कल्पतरूचा आहे मांदोडा । म्हणोनि मनोरथसिद्धीचिया चाडा । तो नवल नोहे ॥ ८॥ कृष्ण कोपोनि ज्यासि मारी । तो पावे परब्रह्मसाक्षात्कारी । मा कृपेने उपदेशु करी । तो कैशापरी न पवेल ॥ ९॥ जैं कृष्णाचेया होइजे आपण । तैं कृष्ण होय आपुले अंतःकरण । मग संकल्पाचे आंगण । वोळगती सिद्धी ॥ १०॥ परि ऐंसे जें प्रेम । अर्जुनींचि आथि निस्सीम । म्हणऊनि तयाचे काम । सदा सफळ ॥ ११॥ या कारणे श्रीअनंते । तें मनोगत तयाचें पुसतें । होईल जाणूनि आइतें । वोगरूनि ठेविलें ॥ १२॥ जें अपत्य थानी निगे । त्याची भूक ते मातेसीचि लागे । एऱ्हवीं तें शब्दें काय सांगे । मग स्तन्य दे येरी ॥ १३॥ म्हणोनि कृपाळुवा गुरूचिया ठायी । हे नवल नोहे कांही । परि तें असो आइका काई । जें देव बोलते जाहले ॥ १४॥ अक्षरं ब्रह्म परमं स्वभावोऽध्यात्ममुच्यते । भूतभावोद्भवकरो विसर्गः कर्मसंज्ञित ॥ ३॥ मग म्हणितले सर्वेश्वरें । जें आकारी इये खोंकरें । कोंदलें असत न खिरे । कवणे काळी ॥ १५॥ एऱ्हवीं सपूरपण तयाचें पहावें । तरि शून्यचि नव्हे स्वभांवें । वरि गगनाचेनि पालवे । गाळूनि घेतलें ॥ १६॥ जें ऐसेंही परि विरूळें । इये विज्ञानाचिये खोळे । हालवलेंही न गळे । ते परब्रह्म ॥ १७॥ आणि आकाराचेनि जालेपणें । जन्मधर्मातें नेणे । आकारलोपीं निमणें । नाहीं कहीं ॥ १८॥ ऐशिया आपुलियाची सहज स्थिती । जया ब्रह्माची नित्यता असती । तया नाम सुभद्रापति । अध्यात्म गा ॥ १९॥ मग गगनी जेविं निर्मळें । नेणों कैंची एक वेळे । उठती घनपटळे । नानावर्णे ॥२०॥ तैसे अमूर्तीं तिये विशुध्दे । महदादि भूतभेदें । ब्रह्मांडाचे बांधे । होंचि लागती ॥ २१॥ पैं निर्विकल्पाचिये बरडी । कीं आदिसंकल्पाची फुटे विरूढी । आणि ते सवेंचि मोडोनि ये ढोंढी । ब्रह्मगोळकांची ॥ २२॥ तया एकैकाचे भीतरीं पाहिजे । तंव बीजाचाचि भरिला देखिजे । माजीं होतियां जातियां नेणिजे । लेख जीवां ॥ २३॥ मग तयागोळकांचे अंशांश । प्रसवती आदिसंकल्प असमसहास । हें असो ऐसी बहुवस । सृष्टी वाढे ॥ २४॥ परि दुजेनविण एकला । परब्रह्मचि संचला । अनेकत्वाचा आला । पूर जैसा ॥ २५॥ तैसें समविषमत्व नेणों कैचें । वांयांचि चराचर रचे । पाहतां प्रसवतिया योनीचे । लक्ष दिसती ॥ २६॥ येरी जीवभावाचिय पालविये । कांही मर्यादा करूं नये । पाहिजे कवण हें आघवें विये । तंव मूळ तें शून्य ॥ २७॥ म्हणूनि कर्ता मुदल न दिसे । आणि शेखीं कारणही कांही नसे । माजीं कार्यचि आपैसें । वाढोंचि लागे ॥ २८॥ ऐसा करितेनवीण गोचरू । अव्यक्तीं हा आकारू । निपजे जो व्यापारू । तया नाम कर्म ॥ २९॥ अधिभूतं क्षरो भावः पुरुषश्चाधिदैवतम । अधियज्ञोऽहमेवात्र देहे देहभृतां वर ॥ ४॥ आतां अधिभूत जें म्हणिपे । तेंहि सांगों संक्षेपें । तरी होय आणि हारपे । अभ्र जैसें ॥ ३०॥ तैसें असतेपण आहाच । नाहीं होइजे हें साच । जयांतें रूपा आणिती पांचपांच । मिळोनियां ॥ ३१ ॥ भूतांतें अधिकरूनि असे । आणि भूतसंयोगें तरि दिसे । जे वियोगवेळे भ्रंशे । नामरूपादिक ॥ ३२ ॥ तयातें अधिभूत म्हणिजे । मग अधिदैवत पुरूष जाणिजे । जेणें प्रकृतीचें भोगीजे । उपार्जिलें ॥ ३३ ॥ जो चेतनेचा चक्षु । जो इंद्रियदेशीचा अध्यक्षु । जो देहास्तमनीं वृक्षु । संकल्पविहंगमाचा ॥ ३४ ॥ जो परमात्माचि परि दुसरा । जो अहंकारनिद्रा निदसुरा । म्हणोनि स्वप्नींचिया बोरबारा । संतोषें शिणे ॥ ३५॥ जीव येणें नांवें । जयातें आळविजे स्वभावे । तें अधिदैवत जाणावें । पंचायतनींचें ॥ ३६॥ आतां इयेचि शरीरग्रामीं । जो शरीरभावातें उपशमी । तो अधियज्ञु एथ गा मी । पांडुकुमरा ॥ ३७॥ येर अधिदैवाधिभूत । तेहि मीचि कीर समस्त । परि पंधरें किडाळा मिळत । तें काय सांके नोहे ॥ ३८॥ तरि ते पंधरेपण न मैळे । आणि किडाळाचियाही अंशा न मिळे । परि जंव असे तयाचेनि मेळें । तव सांकेंचि म्हणिजे ॥ ३९॥ तैसें अधिभूतादि आघवे । हें अविद्येचेनि पालवें । झांकलें तंव मानावें । वेगळें ऐसें ॥ ४०॥ तेचि अविद्येची जवनिका फिटे । आणि भेदभावाची अवघि तुटे । मग म्हणों एक होऊनि जरी आटे । तरी काय दोनी होती ॥ ४१॥ पैं केशांचा गुंडाळा । वरि ठेविली स्फटिकशिळा । ते वरि पाहिजे डोळां । तवं भेदिली गमती ॥ ४२॥ पाठीं केश परौते नेले । आणि भेदलेपण काय नेणों जाहालें । तरि डांक देऊनि सांदिले । शिळेतें काई ॥ ४३॥ ना ते अखंडचि आयती । परि संगें भिन्न गमली होती । ते सारिलिया मागौती । जैसी कां तैसी ।। ४४॥ तेवींचि अहंभावो जाये । तरी ऐक्य तें आधींचि आहे । हेंचि साचें जेथ होये । तो अधियज्ञु मी ॥ ४५॥ पैं गा आम्हीं तुज । सकळ यज्ञ कर्मज । सांगीतलें कां जें काज । मनी धरूनि ॥ ४६॥ तो हा सकळ जीवांचा विसांवा । नैष्कर्म्यसुखाचा ठेवा । परि उघड करूनि पांडव । दाविजत असे ॥ ४७॥ पहिलें वैराग्याइंधनपरिपूर्ती । इंद्रियानळी प्रदीप्तीं । विषयद्रव्याचिया आहुती । देऊनिया ॥ ४८॥ मग वज्रासन तेचि उर्वी । शोधूनि आधारमुद्रा बरवी । वेदिका रचे मांडवी । शरीराच्या ॥ ४९॥ तेथ संयमाग्नीचीं कुंडे । इंद्रियद्रव्याचेनि पवाडें । यजिजती उदंडे । युक्तिघोषे ॥ ५० ॥ मग मनप्राण आणि संयमु । हाचि हवनसंपदेचा संभ्रमु । येणें संतोषविजे निर्धूमु । ज्ञानानळु ॥ ५१॥ ऐसेनि हें सकळ ज्ञानी समर्पे । मग ज्ञान तें ज्ञेयीं हारपे । पाठीं ज्ञेयचि स्वरूपें । निखिल उरे ॥ ५२ ॥ तया नांव गा अधियज्ञु । ऐसें बोलिला जंव सर्वज्ञु । तंव अर्जुन अतिप्राज्ञु । तया पातलें तें ॥ ५३॥ हें जाणोनि म्हणितलें देवें । पार्था परिसतु आहासि बरवें । याकृष्णाचिया बोलासवें । येरू सुखाचा जाहला ॥ ५४॥ देखा बालकाचिया धणी धाइजे । कां शिष्याचेनि जाहलेपणें होइजे । हें सद्गुरूचि एकलेनि जाणिजे । कां प्रसवतिया ॥ ५५॥ म्हणोनि सात्विकां भावांची मांदी । कृष्णाआंगीं अर्जुनाआधीं । न समातसे परी बुद्धी । सांवरूनि देवें ॥ ५६॥ मग पिकलिया सुखाचा परिमळु । कीं निवालिया अमृताचा कल्लोळु । तैसा कोंवळा आणि रसाळु । बोलु बोलिला ॥ ५७॥ म्हणे परिसणेयांच्या राया । आइके बापा धनंजया । ऐसी जळों सरलिया माया । तेथ जाळितें तेंही जळे ॥ ५८॥ अन्तकाले च मामेव स्मरन्मुक्त्वा कलेवरम् । यः प्रयाति स मद्भावं याति नास्त्यत्र संशयः ॥ ५॥ जें आतांचि सांगितलें होतें । अगा अधियज्ञ म्हणितला जयातें । जे आदीचि तया मातें । जाणोनि अंतीं ॥ ५९॥ ते देह झोळ ऐसें मानुनी । ठेले आपणपें आपण होऊनी । जैसा मठ गगना भरूनी । गगनींचि असे ॥ ६०॥ यें प्रतीतीचिया माजघरीं । तया निश्चयाची वोवरी । आली म्हणोनि बाहेरी । नव्हेचि से ॥ ६१॥ ऐसें सबाह्य ऐक्य संचलें । मीचि होऊनि असतां रचिलें । बाहेरि भूतांचीं पांचही खवलें । नेणतांचि पडिलीं ॥ ६२॥ आतां उभयां उभेपण नाहीं जयाचें । मा पडिलिया गहन कवण तयाचें । म्हणोनि प्रतीतीचिये पोटींचें । पाणी न हाले ॥ ६३॥ ते ऐक्याची आहे वोतिली । कीं नित्यतेचिया हृदयीं घातली । जैसी समरससमुद्रीं धुतली । रूळेचिना ॥ ६४॥ पैं अथावीं घट बुडाला । तो आंतबाहेरी उदकें भरला । पाठीं दैवगत्या जरी फुटला । तरी उदक काय फुटे ॥ ६५॥ ना तरी सर्पे कवच सांडिलें । कां उबारेनें वस्त्र फेडिलें । तरी सांग पां काय मोडलें । अवेवामाजीं ॥ ६६॥ तैसा आकार हा आहाच भ्रंशे । वांचूनि वस्तु ते सांचलीचि असे । तेचि बुद्धि जालिया विसुकुसे । कैसेनि आतां ॥ ६७॥ म्हणोनि यापरी मातें । अंतकाळीं जाणत सांते । जे मोकलिती देहातें । तें मीचि होती ॥ ६८॥ एऱ्हवीं तरी साधारण । उरीं आदळलिया मरण । जो आठव धरी अंतःकरण । तेंचि होइजे ॥ ६९॥ जैसा कवण एक काकुळती । पळतां पवनगती । दुपाउलीं अवचितीं । कुहामाजी पडियेला ॥ ७०॥ आतां तया पडणयाआरौतें । पडण चुकवावया परौतें । नाहीं म्हणोनि तेथें । पडावेंचि पडे ॥ ७१॥ तेंवि मृत्यूचेनि अवसरें एकें । जें येऊनि जीवासमोर ठाके । तें होणें मग न चुके । भलतयापरी ॥ ७२॥ आणि जागता जंव असिजे । तंव जेणें ध्यानें भावना भाविजे । डोळा लागतखेवों देखिजे । तेंचि स्वप्नीं ॥ ७३॥ यं यं वापि स्मरन् भावं त्यजत्यन्ते कलेवरम् । तं तमेवैति कौन्तेय सदा तद्भावभावितः ॥ ६ ॥ तेविं जितेनि अवसरें । जें आवडोनि जीवीं उरे । तेंचि मरणाचिये मेरे । फार हों लागे ॥ ७४॥ आणि मरणीं जया जें आठवे । तो तेचि गतीतें पावे। म्हणोनि सदां स्मरावें । मातेंचि तुवां ॥ ७५॥ तस्मात् सर्वेषु कालेषु मामनुस्मर युध्य च । मय्यर्पितमनोबुद्धिर्मामेवैष्यस्यसंशयम् ॥ ७ ॥ डोळां जें देखावें । कां कानी हन ऐकावें । मनीं जें भावावें । बोलावें वाचे ॥ ७६॥ तें आतं बाहेरि आघवें । मीचि करूनि घालावें । मग सर्वीं काळीं स्वभावें । मीचि आहें ॥ ७७॥ अर्जुना ऐसें जाहलिया । मग न मरिजे देह गेलिया । मा संग्रामु केलिया । भय काय तुज ॥ ७८॥ तूं मनबुद्धि साचेंसीं । जरी माझिया स्वरूपीं अर्पिसी । तरी मातेंचि गा पावसी । हे माझी भाक ॥ ७९॥ हेंच कायिसया वरी होये । ऐसा जरी संदेहो वर्ततु आहे । तरी अभ्यासूनि आदीं पाहें । मग नव्हे तरी कोपें ॥ ८०॥ अभ्यासयोगयुक्तेन चेतसा नान्यगामिना । परमं पुरुषं दिव्यं याति पार्थानुन्तयन् ॥ ८॥ येणेंचि अभ्यासेंसिं योगु । चित्तासि करीं पां चांगु । अगा उपायबळें पंगु । पहाड ठाकी ॥ ८१॥ तेविं सदभ्यासें निरंतर । चित्तासि परमपुरूषाची मोहर । लावें मग शरीर । राहो अथवा जावो ॥ ८२ ॥ जें नानागतीतें पाववितें । तें चित्त वरील आत्मयातें । मग कवण आठवी देहातें । गेलें की आहे ॥ ८३॥ पैं सरितेचिनि ओघें । सिंधुजळा मीनलें ओघें । तें काय वर्तत आहे मागें । म्हणोनि पाहों येते ॥ ८४॥ ना तें समुद्रचि होऊन ठेलें । तेविं चित्ताचें चैतन्य जाहालें । जेथ यातायात निमालें । घनानंद जें ॥ ८५॥ कविं पुराणमनुशासितारमणोरणीयांसमनुस्मरेद् । सर्वस्य धातरमचिन्त्यरूपमादित्यवर्णं तमसः परस्तात् ॥ ९ ॥ जयाचें आकारावीण असणें । जया जन्म ना निमणें । जें आघवेंचि आघवेपणें । देखत असे ॥ ८६॥ जें गगनाहून जुनें । जं परमाणूहूनि सानें । जयाचेनि सान्निधानें । विश्व चळे ॥ ८७॥ जें सर्वांतें यया विये । विश्व सर्व जेणें जिये । हेतु जया बिहे । अचिंत्य जें ॥ ८८॥ देखे वोळंबा इंगळु न चरे । तेजीं तिमिर न शिरे । जें दिहाचें आंधारें । चर्मचक्षूसीं ॥ ८९॥ सुसडा सूर्यकणांच्या राशी । जो नित्य उदो ज्ञानियांसी । अस्तमानाचें जयासी । आडनांव नाहीं ॥ ९०॥ प्रयाणकाले मनसाचलेन भक्त्या युक्तो योगबलेन चैव । भ्रुवोर्मध्ये प्राणमावेश्य सम्यक् स तं परं पुरुषमुपैति दिव्यम् ॥ १० ॥ तया अव्यंगवाणेया ब्रह्मातें । प्रयाणकाले प्राप्ते । जो स्थिरावलेनि चित्तें । जाणोनि स्मरे ॥ ९१॥ बाहेरी पद्मासन रचुनी । उत्तराभिमुख बैसोनि । जीवीं सुख सूनि । कर्मयोगाचें ॥ ९२॥ आंतु मिनलेनि मनोधर्मे । स्वरूपप्राप्तीचेनि प्रेमें । आपेंआप संभ्रमें । मिळावया ॥ ९३॥ आकळलेनि योगें । मध्यमा मध्यमार्गे । अग्निस्थानैनि निगे । ब्रह्मरंघ्रा ॥ ९४॥ तेथ अचेत चित्ताचा सांगातु । आहाचवाणा दिसे मांडतु । जेथ प्राण गगनाआंतु । संचरे कां ॥ ९५ ॥ परी मनाचेनि स्थैयैं धरिला । भक्तीचिया भावना भरला । योगबळें आवरला । सज्ज होउनी ॥ ९६॥ तो जडाजडातें विरवितु । भ्रूलतांमाजी संचरतु । जैसा घंटानाद लयस्थु । घंटेसींच होय ॥ ९७॥ कां झांकलिय घटींचा दिवा । नेणिजे काय जाहला केव्हां । या रीती जो पांडवा । देह ठेवी ॥ ९८॥ तो केवळ परब्रह्म । जया परमपुरूष ऐसें नाम । तें माझें निजधाम । होऊनि ठाके ॥ ९९॥ यदक्षरं वेदविदो वदन्ति विशन्ति यद्यतयो वीतरागाः । यदिच्छन्तो ब्रह्मचर्यं चरन्ति यत्ते पदं संग्रहेण प्रवक्ष्ये ॥ ११॥ सकळां जाणणेयां जे लाणी । तिये जाणिवेची जे खाणी । तयां ज्ञानियांचिये आयणी । जयातें अक्षर म्हणिपे ॥ १००॥ चंडवातेंही न मोडे । तें गगनचि कीं फुडें । वांचूनि जरे होईल मेहुडें । तरी उरेल कैंचे ॥ १०१॥ तेविं जाणणेया जें आकळिलें । तें जाणवलेपणेंचि उमाणलें । मग नेणवेचि तया म्हणितलें । अक्षर सहजें ॥ १०२॥ म्हणोनि वेदविद नर । म्हणती जयातें अक्षर । जें प्रकृतीसी पर । परमात्मरूप ।। १०३॥ आणि विषयांचें विष उलंडूनि । जे सर्वेंद्रियां प्रायश्चित देऊनि । आहाति देहाचिया बैसोनि । झाडातळी ॥ १०४॥ ते यापरी विरक्त । जयाची निरंतर वाट पाहात । निष्कामासि अभिप्रेत । सर्वदा जें ॥ १०५॥ जयाचिया आवडी । न गणिती ब्रह्मचर्यादि सांकडी । निष्ठुर होऊनि बापुडी । इंद्रिये करिती ॥ १०६॥ ऐसें जें पद । दुर्लभ आणि अगाध । जयाचिये थडिये वेद । चुबुकळिले ठेले ॥ १०७॥ तें तें पुरूष होती । जे यापरी लया जाती । तरी पार्था हेचि स्थिती । एक वेळ सांगो ॥ १०८॥ तेथ अर्जुनें म्हणितलें स्वामी । हेंचि म्हणावया होतों पां मी । तंव सहजें कृपा केली तुम्ही । तरी बोलिजो कां ॥ १०९॥ परि बोलावें तें अति सोहोपें । तेथें म्हणितलें त्रिभुवनदीपें । तुज काय नेणों संक्षेपें । सांगेन ऐक ॥ ११०॥ तरी मना या बाहेरिलीकडे । यावयाची साविया सवे मोडे । हें हृदयाचिया डोहीं बुडे । तैसें कीजे ॥ १११॥ सर्वद्वाराणि संयम्य मनो हृदि निरूध्य च । मूर्ध्न्याधायात्मनः प्राणमास्थितो योगधारणाम् ॥ १२॥ परी हें तरीच घडे । जरी संयमाची अखंडें । सर्वद्वारी कवाडें । कळासती ॥ ११२॥ तरी सहजें मन कोंडलें । हृदयींचि असेल उगलें । जैसें करचरणीं मोडलें । परिवरू न संडी ॥ ११३॥ तैसें चित्त राहिल्या पांडवा । प्राणाचा प्रणवुचि करावा । मग अनुवृत्तिपंथें आणावा । मूर्ध्निवरी ॥११४॥ तेथ आकाशीं मिळे न मिळे । तैसा धरावा धारणाबळें । जंव मात्रात्रय मावळे । अर्धबिंबीं ॥ ११५॥ तंववरी तो समीरु । निराळी कीजे स्थिरू । मग लग्नीं जेविं ॐकारू । बिंबींचे विलसे ॥ ११६॥ ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म व्याहरन्मामनुस्मरन् । यः प्रयाति त्यजन्देहं स याति परमां गतिम् ॥ १३॥ तैसें ॐ हें स्मरों सरे । आणि तेथेंचि प्राणु पुरे । मग प्रणवांतीं उरे । पूर्णघन जें ॥ ११७॥ म्हणोनि प्रणवैकनाम । हें एकाक्षर ब्रह्म । जो माझें स्वरूप परम । स्मरतसांता ॥१ १८॥ यापरी त्यजी देहातें । तो त्रिशुद्धी पावे मातें । जया पावनया परौतें । आणिक पावणें नाहीं ॥ ११९॥ तेथे अर्जुना जरी विपायें । तुझ्या जीवीं हन ऐसें जाये । ना हें स्मरण मग होये । कायसयावरी अंती ॥ १२०॥ इंद्रियां अनुघडु पडलिया । जीवितचें सुख बुडालिया । आंतुबाहेरी उघडलिया । मृत्युचिन्हें ॥ १२१॥ ते वेळीं बैसवेंचि कवणें । मग कवण निरोधी करणें । तेथे काह्याचेनि अंतकःरणें । प्रणव स्मरावा ॥ १२२॥ तरि गा ऐशिया ध्वनी । झणें थारा देशी हो मनीं । पैं नित्य सेविला मी निदानीं । सेवकु होयें ॥ १२३॥ अनन्यचेताः सततं यो मां स्मरति नित्यशः । तस्याहं सुलभः पार्थ नित्ययुक्तस्य योगिनः ॥ १४॥ मामुपेत्य पुनर्जन्म दुःखालयमशाश्वतम् । नाप्नुवंति महात्मानः संसिद्धिं परमां गताः ॥ १५ ॥ जे विषयांसि तीळांजळी देऊनी । प्रवृत्तीवरी निगड वाउनी । मातें हृदयीं सूनी । भोगताती ॥ १२४॥ परि भोगितया आराणुका । भेटणें नाहीं क्षुधादिकां । तेथ चक्षुरादि रंकां । कवण पाडु ॥ १२५॥ ऐसे निरंतर एकवटले । जे अंतःकरणी मजशीं लिगटले । मीचि होऊनि आटले । उपासैती ॥ १२६॥ तयां देहावसान जैं पावे । तैं तिहीं मातें स्मरावें । मग म्यां जरी पावावें । तरि उपास्ति ते कायसी ॥ १२७॥ पैं रंकु एक आडलेपणें । काकुळती अंती धांवा गा धांवा म्हणे । तरि तयाचिये ग्लानी धांवणे । काय न घडे मज ॥ १२८॥ आणि भक्तांही तेचि दशा । तरी भक्तीचा सोसु कायसा । म्हणऊनि हा ध्वनी ऐसा । न वाखाणावा ॥ १२९॥ तिहीं जे वेळीं मी स्मरावा । ते वेळीं स्मरला कीं पावावा । तो आभारूही जीवा । साहवेचि ना ॥ १३०॥ तें ऋणवैपण देखोनि आंगी । मी आपुलियाचि उत्तीर्णत्वालागीं । भक्तांचिया तनुत्यागीं । परिचर्या करीं ॥ १३१॥ देहवैकल्याचा वारा । झणें लागेल या सकुमारां । म्हणोनि आत्मबोधाचे पांजिरां । सूयें तयांतें ॥ १३२॥ वरि आपुलिया स्मरणाची उवाइली । हींवाऐसी करीं साउली । ऐसेनि नित्य बुद्धि संचली । मी आणीं तयांतें ॥ १३३॥ म्हणोनि देहांतींचें सांकडें । माझियां कहींचि न पडे । मी आपुलियांतें आपुलीकडे । सुखेंचि आणीं ॥ १३४॥ वरचील देहाची गंवसणी फेडुनी । आहाच अहंकाराचे रज झाडुनी । शुद्ध वासना निवडुनी । आपणापां मेळवी ॥ १३५॥ आणि भक्तां तरी देहीं । विशेष एकवंकीचा ठाव नाहीं । म्हणऊनि अव्हेरू करितां कांही । वियोग ऐसा न वाटे ॥ १३६॥ ना तरी देहांतींचि मियां यावें । मग आपणपें यांतें न्यावें । हेंही नाहीं जे स्वभावें । ते आधींचि मज मीनले ॥ १३७॥ येरी शरीराचिया सलिलीं । असतेपण हे साउले । वांचूनि चंद्रिका ते ठेली । चंद्रींचि आहे ।। १३८॥ ऐसे जे नित्ययुक्त । तयांसि सुलभ मी सतत । म्हणाऊनि देहांतीं निश्चित । मीचि होती ॥ १३९॥ मग क्लेशतरूची वाडी । जे तापत्रयाग्नीची सगडी । जे मृत्युकाकासि कुरोंडी । सांडिली आहे ॥ १४०॥ जें दैन्याचें दुभतें । जें महाभयातें वाढवितें । जें सकळ दुःखाचें पुरतें । भांडवल ॥ १४१॥ जें दुर्मतीचें मूळ । जें कुमार्गाचें फळ । जें व्यामोहाचें केवळ । स्वरूपचि ॥ १४२॥ जें संसाराचें बैसणें । जें विकाराचें उद्यानें । जें सकळ रोगांचें भाणें । वाढिलें आहे ॥ १४३॥ जें काळाचा खिचउशिटा । जें आशेचा आंगवठा । जन्ममरणाचा वोलिंवटा । स्वभावें जें ॥ १४४॥ जें भुलीचें भरींव । जें विकल्पाचें वोतींव । किंबहुना पेंव । विंचुवांचें ॥ १४५॥ जें व्याघ्राचें क्षेत्र । जें पण्यांगनेचें मैत्र । जें विषयविज्ञानयंत्र । सुपूजित ॥ १४६॥ जें लांवेचा कळवळा । निवालिया विषोदकाचा गळाळा । जें विश्वासु आंगवळा । संवचोराचा ॥ १४७॥ जें कोढियाचें खेंव । जें काळसर्पाचें मार्दव । गोरियाचें स्वभाव । गायन जें ॥ १४८॥ जें वैरियाचा पाहुणेर । जें दुर्जनाचा आदर । हें असो जें सागर । अनर्थाचा ॥ १४९॥ जें स्वप्नीं देखिलें स्वप्न । जें मृगजळें सासिन्नलें वन । जें धूम्ररजांचें गगन । ओतलें आहे ॥ १५०॥ ऐसें जें हें शरीर । तें ते न पवतीचि पुढती नर । जे होऊनि ठेले अपार । स्वरूप माझें ॥ १५१॥ आब्रह्मभुवनाल्लोकाः पुनरावर्तिनोऽर्जुन । मामुपेत्य तु कौन्तेय पुनर्जन्म न विद्यते ॥ १६॥ एऱ्हवीं ब्रह्मपणाचिय भडसे । न चुकतीचि पुनरावृत्तीचे वळसे । परि निवटलियाचें जैसें । पोट न दुखे ॥ १५२॥ ना तरी चेइलियानंतरें । न बुडिजे स्वप्नींचेनि महापूरें । तेवीं मातें पावलें ते संसारें । लिंपतीचि ना ॥ १५३॥ एऱ्हवीं जगदाकाराचें सिरें । जें चिरस्थायीयांचे धुरे । ब्रह्मभुवन गा चवरें । लोकाचळाचें ॥ १५४॥ जिये गांवींचा पहारू दिवोवरी । एका अमरेंद्राचें आयुष्य न धरी । विळोनि पांतीं उठी एकसरी । चवदाजणांची ॥ १५५॥ सहस्त्रयुगपर्यंतमहर्यद् ब्रह्मणो विदुः। रात्रिं युगसहस्त्रान्तां तेऽहोरात्रविदो जनाः ॥ १७॥ जैं चौकडिया सहस्त्र जाये । तैं ठायेठावो विळुचि होये । आणि तैसेंचि सहस्त्र भरिये पाहें । रात्री जेथ ॥ १५६॥ येवढें अहोरात्र जेथिंचें । तेणें न लोटती जे भाग्याचे । देखती ते स्वर्गींचे । चिरंजीव ॥ १५७॥ येरां सुरगणांची नवाई । विशेष सांगावी तेथ काई । मुद्दल इंद्राचीचि दशा पाहीं । जे दिहाचे चौदा ॥ १५८॥ परि ब्रह्मयाचियाहि आठां पहारांतें । आपुलिया डोळां देखते । जे आहाति गा तयांतें । अहोरात्रविद म्हणिपे ॥ १५९॥ अव्यक्ताद् व्यक्तयः सर्वाः प्रभवन्त्यहरागमे । रात्र्यागमे प्रलीयन्ते तत्रैवाव्यक्तसंज्ञके ॥ १८॥ भूतग्रामः स एवायं भूत्वा भूत्वा प्रलीयते । रात्र्यागमेऽवशः पार्थ प्रभवत्यहरागमे ॥ १९ ॥ तये ब्रह्मभुवनीं दिवसें पाहे । ते वेळीं गणना केंही न समाये । ऐसें अव्यक्ताचें होये । व्यक्त विश्व ॥ १६०॥ पुढती दिहाची चौपाहारी फिटे । आणि हा आकारसमुद्र आटे । पाठीं तैसाचि मग पाहांटे । भरों लागे ॥ १६१॥ शारदीयेचिये प्रवेशीं । अभ्रें जिरती आकाशीं । मग ग्रीष्मांतीं जैशीं । निगती पुढती ॥ १६२॥ तैसी ब्रह्मदिनाचिये आदी । हे भूतसृष्टीची मांदी । मिळे जंव सहस्त्रावधी । निमित्त पुरे ॥ १६३॥ पाठीं रात्रीचा अवसरू होये । आणि विश्व अव्यक्तीं लया जाये । तोही युगसहस्त्र मोटका पाहे । आणि तैसेंचि रचे ॥ १६४॥ हें सांगावया काय उपपत्ति । जें जगाचा प्रळयो आणि संभूति । इथे ब्रह्मभुवनींचिया होती । अहोरात्रमाजीं ॥ १६५॥ कैसें थोरिवेचें मान पाहें पां । हो सृष्टिबीजाचा साटोपा । परि पुनरावृत्तीचिया मापा । शीग जाहला ॥ १६६॥ एऱ्हवीं त्रैलोक्य हें धनुर्धरा । तिये गांवींचा गा पसारा । तो हा दिनोदयीं एकसरां । मांडतु असे ॥ १६७॥ पाठीं रात्रीचा समो पावे । आणि अपैसाचि सांटवे । म्हणिये जेथींचें तेथ स्वभावें । साम्यासि ये ॥ १६८॥ जैसें वृक्षपण बीजासि आलें । कीं मेघ हें गगन जाहालें । तैसें अनेकत्व जेथ सामावलें । तें साम्य म्हणिपे ॥ १६९॥ परस्तस्मात्तु भावोऽन्योऽव्यक्तोऽव्यक्तात्सनातनः । यः स सर्वेषु भूतेषु नश्यत्सु न विनश्यति ॥ २०॥ तेथ समविषम न दिसे कांही । म्हणोनि भूतें हे भाष नाही । जेविं दूधचि जाहालिया दहीं । नामरूप जाय ॥ १७० ॥ तेंविं आकारलोपासरिसें । जगाचें जगपण भ्रंशे । परि जेथ जाहालें तें जैसें । तैसेंचि असे ॥ १७१॥ तैं तया नांव सहज अव्यक्त । आणि आकारा वेळीं तेंचि व्यक्त । हें एकास्तव एक सूचित । एऱ्हवीं दोनी नाही ॥ १७२॥ जैसें आटलिया स्वरूपें । आटलेपण ते खोटी म्हणिपे । पुढती तो घनाकारू हारपे । जे वेळीं अळंकार होती ॥ १७३॥ हीं दोन्ही जैशीं होणीं । एकीं साक्षीभूत सुवर्णी । तैसी व्यक्ताव्यक्ताची कडसणी । वस्तूच्या ठायी ॥ १७४॥ तें तरी व्यक्त ना अव्यक्त । नित्य ना नाशवंत । या दोहीं भावाअतीत । अनादिसिध्द ॥ १७५॥ जें हें विश्वचि होऊनि असे । परि विश्वपण नासिलेनि न नासे । अक्षरें पुसिल्या न पुसे । अर्थु जैसा ॥ १७६।। पाहें पां तरंग तरी होत जात । परि तेथ उदक तें अखंड असत । तेवीं भूताभावीं नाशिवंत । अविनाश जें ॥ १७७॥ ना तरी आटतिये अळंकारी । नाटतें कनक असे जयापरी । तेवीं मरतिये जीवाकारीं । अमर जें आहे ॥ १७८॥ अव्यक्तोऽक्षर इत्युक्तस्तमाहुः परमां गतिम् । यं प्राप्य न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम ॥ २१॥ पुरुषः स परः पार्थ भक्त्या लभस्त्वनन्या । यस्यातःस्थानि भूतानि येन सर्वमिदं ततम् ॥ २२ ॥ जयातें अव्यक्त म्हणों ये कोडें । म्हणतां स्तुति हें ऐसें नावडे ॥ जें मनबुद्धी न सांपडे । म्हणऊनियां ॥ १७९॥ आणि आकारा आलिया जयाचें । निराकारपण न वचे । आकारलोपें न विसंचे । नित्यता गा ॥ १८०॥ म्हणोनि अक्षर जें म्हणिजे । तेवीचि म्हणतां बोधुही उपजे । जयापरौता पैसु न देखिजे । या नाम परमगति ॥ १८१॥ परि आघवा इहीं देहपुरीं । आहे निजेलियाचे परी । जे व्यापारू करवी ना करी । म्हणऊनियां ॥ १८२॥ एऱ्हवीं जे शारीरचेष्टा । त्यांमाजीं एकही न ठके गा सुभटा । दाही इंद्रियांचिया वाटा । वाहतचि आहाति ॥ १८३॥ उकलूं विषयांचा पेटा । होता मनाचां चोहटा । तो सुखदुःखाचा राजवांटा । भीतराहि पावे ॥ १८४॥ परि रावो पहुडलिया सुखें । जैसा देशींचा व्यापारू न ठके । प्रजा आपुलालेनि अभिलाखें । करितचि असती ॥ १८५॥ तैसें बुद्धीचें हन जाणणें । कां मनाचें घेणेंदेणें । इंद्रियांचें करणें । स्फुरण वायूचें ॥ १८६॥ हे देहक्रिया आघवी । न करितां होय बरवी । जैसा न चलवितेनि रवी । लोकु चाले ॥ १८७॥ अर्जुना तयापरी । सुतला ऐसा आहे शरीरीं । म्हणोनि पुरूषु गा अवधारीं । म्हणिपे जयातें ॥ १८८॥ आणि प्रकृति पतिव्रते । पडिला एकपत्नीव्रतें । येणेंही कारणें जयातें । पुरूषु म्हणों ये ॥ १८९॥ पैं वेदाचें बहुवसपण । देखेचिना जयाचें आंगण । हें गगनाचें पांघरूण । होय देखा ॥ १९०॥ ऐसें जाणूनि योगीश्वर । जयातें म्हणती परात्पर । जें अनन्यगतीचें घर । गिंवसीत ये ॥ १९१॥ जे तनू वाचा चित्ते । नाइकती दुजिये गोष्टीतें । तयां एकनिष्ठेचें पिकतें । सुक्षेत्र जें ॥ १९२।। हें त्रैलोक्यचि पुरूषोत्तम । ऐसा साच जयाचा मनोधर्मु । तया आस्तिकाचा आश्रमु । पांडवा गा ॥ १९३॥ जें निगर्वाचें गौरव । जें निर्गुणाची जाणीव । जें सुखाची राणीव । निराशांसी ॥ १९४॥ जें संतोषियां वाढिलें ताट । जें अचिंता अनाथाचें मायपोट । भक्ती उजू वाट । जया गांवा ॥ १९५॥ हें एकैक सांगोनि वायां । काय फार करूं धनंजया । पैं गेलिया जया ठाया । तो ठावोचि होइजे ॥ १९६॥ हिंवाचिया झुळुका । जैसें हिंवचि पडे उष्णोदका । कां समोर हालिया अर्का । तमचि प्रकाशु ॥ १९७॥ तैसा संसारू जया गांवा । गेला सांता पांडवा । होऊनि ठाके आघवा । मोक्षाचाचि ॥ १९८॥ तरी अग्नीमाजीं आलें । जैसें इंधनचि अग्नि जहालें पाठीं न निवडेचि कांही केलें । काष्ठपण ॥ १९९॥ ना तरी साखरेचा माघौता । बुध्दिमंतपणेंही करितां । परि ऊंस नव्हे पांडुसुता । जियापरी ॥ २००॥ लोहाचें कनक जहालें । हें एकें परिसेंचि केलें । आतां आणिक कैंचें तें गेलें । लोहत्व आणी ॥ २०१॥ म्हणोनि तूप होऊनि माघौतें । जेवीं दूधपण न येचि निरूतें । तेविं पावोनियां जयातें । पुनरावृत्ति नाहीं ॥ २०२॥ तें माझें परम । साचोकारें निजधाम । हें आंतुवट तुज वर्म । दाविजत असें ।। २०३॥ यत्र काले त्वानावृत्तिमावृत्तिं चैव योगिनः । प्रयाता यान्ति तं कालं वक्ष्यामि भरतर्षभ ॥ २३॥ तेवींचि आणिकेंही एके प्रकारें । जाणतां आहे सोपारें । तरि देह सांडितेनि अवसरें । जेथ मिळती योगी ॥ २०४॥ अथवा अवचटें ऐसें घडे । जे अनवसरें देह सांडे । तरि माघौतें येणें घडे । देहासीचि ॥ २०५॥ म्हणोनि काळशुद्धी जरी देह ठेवीती । तरी ठेवितखेवीं ब्रह्मचि होती । एऱ्हवीं अकाळीं तरी येती । संसारा पुढती ॥ २०६॥ तैसें सायुज्य आणि पुनरावृत्ति । या दोन्ही अवसराअधीन आहाती । तो अवसरू तुजप्रती । प्रसंगें सांगों ॥ २०७॥ तरि ऐकें गा सुभटा । पातलिया मरणाचा माजिवटा । पांचै आपुलालिया वाटा । निघती अंती ॥ २०८॥ ऐसा वरिपडिला प्रयाणकाळी । बुद्धीतें भ्रमु न गिळी । स्मृति नव्हे आंधळी । न मरे मन ॥ २०९॥ हा चेतनावर्गु आघवा । मरणी दिसे टवटवा । परि अनुभविलिया ब्रह्मभावा । गवसणी होऊनि ॥ २१०॥ ऐसा सावध हा समवावो । आणि निर्वाणवेऱ्ही निर्वाहो । हे तरीच घडे जरी सावावो । अग्नीचा आथी ॥ २११॥ पाहें पां वारेन कां उदकें । जैं दिवियांचें दिवेपण झांके । तैं असतीच काय देखे । दिठी आपुली ॥ २१२॥ तैसें देहांतींचेनि विषमवातें । देह आंतबाहेरि श्लेष्माआतें । तैं विझोनि जाय उजितें । अग्नीचें तें ॥ २१३॥ ते वेळीं प्राणासि पाणु नाहीं । तेथ बुद्धि असोनि करील काई । म्हणोनि अग्नीवीण देहीं । चेतना न थरे ॥ २१४॥ अगा देहींचा अग्नि जरी गेला । तरी देह नव्हे चिखलु वोला। वायां आयुष्यवेळु आपुला । अंधारे गिंवसी ॥ २१५॥ आणि मागील स्मरण आघवें । तें तेणें अवसरें सांभाळावें । मग देह त्यजूनि मिळावें । स्वरूपीं कीं ॥ २१६॥ तंव तया देहश्लेष्माचे चिखलीं । चेतनाचि बुडोनि गेली । तेथ मागिली पुढिली हे ठेली । आठवण ॥ २१७॥ म्हणोनि आधीं अभ्यासु जो केला । तो मरण न येतां निमोनि गेला। जैसें ठेवणें न दिसतां मालवला । दीपु हातींचा ॥ २१८॥ आतां असो हें सकळ । जाण पां ज्ञानासि अग्नि मूळ । तया अग्नीचें प्रयाणीं बळ । संपूर्ण आथी ॥ २१९॥ अग्निर्ज्योतिरहः शुक्लः षण्मासा उत्तरायणम् । तत्र प्रयाता गच्छन्ति ब्रह्म ब्रह्मविदो जनाः ॥ २४॥ आंतु अग्निज्योतीचा प्रकाशु । बाहेरी शुक्लपक्षु आणि दिवसु । आणि सा मासांमाजीं मासु । उत्तरायण ॥ २२०॥ ऐशिया समयोगाची निरूती । लाहोनि जे देह ठेविती । ते परब्रह्मचि होती । ब्रह्मविद ॥ २२१॥ अवधारीं गा धनुर्धरा । येथवरी सामर्थ्य यया अवसरा । तेवींचि हा उजू मार्ग स्वपुरा । यावया पैं ॥ २२२॥ एथ अग्नि हें पहिलें पायतरें । ज्योतिर्मय हें दुसरें । दिवस जाणें तिसरें । चौथें शुक्लपक्ष ॥ २२३॥ आणि सामास उत्तरायण । तें वरचील गा सोपान । येणें सायुज्यसिद्धिसदन । पावती योगी ॥ २२४॥ हा उत्तम काळु जाणिजे । यातें अर्चिरादि मार्गु म्हणिजे । आतां अकाळु तोही सहजें । सांगेन आईक ॥ २२५॥ धूमो रात्रिस्तथा कृष्णः षण्मासा दक्षिणायनम् । तत्र चान्द्रमसं ज्योतिर्योती प्राप्य निवर्तते ॥ २५॥ तरि प्रयाणाचिया अवसरें । वात श्लेष्मां श्लेष्मां। तेणें अंतःकरणीं आंधारें । कोंदले ठाके ॥ २२६ ॥ सर्वेंद्रियां लांकुड पडे । स्मृती भ्रमामाजीं बुडे । मन होय वेडें । कोंडे प्राण ॥ २२७॥ अग्नीचें अग्निपण जाये । मग तो धूमचि अवघा होये । तेणें चेतना गिंवसिली ठाये । शरीरींची ॥ २२८॥ जैसें चंद्राआड आभाळ । सदट दाटे सजळ । मग गडद ना उजाळ । ऐसें झांवळें होये ॥ २२९॥ कां मरे ना सावध । ऐसें जीवितासि पडे स्तब्ध । आयुष्य मरणाची मर्याद- । वेळु ठाकी ॥ २३०॥ ऐसी मनबुद्धिकरणीं । सभोंवतीं धूमाकुळाची कोंडणी । तेथ जन्में जोडलिये वाहणी । युगचि बुडे ॥ २३१।। हां गा हातींचें जे वेळीं जाये । ते वेळीं आणिका लाभाची गोठी कें आहे । म्हणऊनि प्रयाणीं तंव होये । येतुली दशा ॥ २३२॥ ऐसी देहाआंतु स्थिति । बाहेरि कृष्णपक्षु वरि राती । आणि सा मासही वोडवती । दक्षिणायन ॥ २३३॥ इये पुनरावृतीचीं घराणीं । आघवीं एकवटती जयाचिया प्रयाणीं । तो स्वरूपसिद्धीची काहाणी । कैसेनि आइके ॥ २३४॥ ऐसा जयाचा देह पडे । तया योगी म्हणोनि चंद्रवरी जाणें घडे । मग तेथूनि मागुता बहुडे । संसारा ये ॥ २३५ ॥ आम्हीं अकाळ जो पांडवा । म्हणितला तो हा जाणावा । आणि हाचि धूम्रमार्ग गांवा । पुनरावृत्तीचिया ॥ २३६॥ येर तो अर्चिरादि मार्गु । तो वसता आणि असलगु । साविया स्वस्थु चांगु । निवृतीवरी ॥ २३७॥ शुक्लकृष्णे गती ह्येते जगतः शाश्वते मते । एकया यात्यनावृत्तिमन्यया वर्तते पुनः ॥ २६॥ ऐशिया अनादि या दोन्ही वाटा । एकी उजू एकी अव्हांटा । म्हणवूनि बुद्धिपूर्वक सुभटा । दाविलिया तुज ॥ २३८॥ कां जे मार्गामार्ग देखावे । साच लटिकें वोळखावें । हिताहित जाणावें । हिताचिलागीं ॥ २३९।। पाहे पां नाव देखतां बरवी । कोणी आड घाली काय अथावीं । कां सुपंथ जाणोनियां अडवीं । रिगवत असे ।। २४०॥ जो विष अमृत वोळखे । तो अमृत काय सांडू शके । तेविं जो उजू वाट देखे । तो अव्हांटा न वचे ॥ २४१॥ म्हणोनि फुडें । पारखावें खरें कुडें । पारखिलें तरे न पडे । अवसरें कहीं ॥ २४२॥ एऱ्हवीं देहांतीं थोर विषम । या मार्गाचें आहे संभ्रम । जन्में अभ्यासिलियाचें हन काम । जाईल वायां ॥ २४३॥ जरी अर्चिरादि मार्गु चुकलियां । अवचटें धूम्रपंथें पडिलियां । तरी संसारपांतीं जुंतलियां । भंवतचि असावें ॥ २४४॥ हे सायास देखोनि मोठे । आतां कैसेनि पां एकवेळ फिटे । म्हणोनि योगमार्गु गोमटे । शोधिले दोन्ही ॥ २४५॥ तंव एकें बह्मत्वा जाइजे । आणि एकें पुनरावृत्ते येइजे । परि दैवगत्या जो लाहिजे । देहांतीं जेणें ॥ २४६॥ नैते सृती पार्थ जानन् योगी मुह्याति कश्चने । तस्मात्सर्वेषु कालेषु योगसुक्तो भवार्जुन ॥ २७॥ ते वेळी म्हणितलें हें नव्हे । वायां अवचटें काय पावे । देह त्यजुनि वस्तु होआवें । मार्गेचि कीं ॥ २४७॥ तरी आतां देह असो अथवा जावो । आम्ही तों केवळ वस्तूचि आहों । कां जे दोरीं सर्पत्व वावो । दोराचिकडुनी ॥ २४८॥ मज तरंगपण असे कीं नसे । ऐसें हें उदकासी कहीं प्रतिभासे । तें भलतेव्हां जैसें तैसें । उदकचि कीं ॥ २४९॥ तरंगाकारें न जन्मेचि । ना तरंगलोपें न निमेचि । ते विदेही जे देहेंचि । वस्तु जाहले ॥ २५०॥ आतां शरीराचें तयाचिया ठाईं । आडनांवही उरलें नाहीं । तरि कोणें काळें काई । निमे तें पाहें पां ॥ २५१॥ मग मार्गातें कासया शोधावें । कोणें कोठूनि कें जावें । जरी देशकालादि आघवें । आपणचि असे ॥ २५२॥ आणि हां गा घटु जे वेळीं फुटे । ते वेळीं तेथींचें आकाश लागे नीटे वाटे । वाटा लागे तरि गगना भेटे । एऱ्हवीं काय चुके ॥ २५३॥ पाहें पां ऐसें हन आहे । कीं तो आकारूचि जाये । येर गगन तें गगनींचि आहे । घटत्वाहि आधीं ॥ २५४॥ ऐसिया बोधाचेनि सुरवाडें । मार्गामार्गाचें सांकडें । तया सोऽहंसिद्धा न पडे । योगियांसी ॥ २५५॥ याकारणें पांडुसुता । तुवां होआवे योगयुक्ता । येतुलेनि सर्वकाळीं साम्यता । आपणपां होईल ॥ २५६॥ मग भलतेथ भलतेंव्हा । देहबंध असो अथवा जावा । परि अबंधा नित्य ब्रह्मभावा । विघड नाहीं ॥ २५७॥ तो कल्पादि जन्मा नागवे । कल्पांतीं मरणें नाप्लवे । माजीं स्वर्गसंसाराचेनि लाघवें । झकवेना ॥ २५८॥ येणें बोधें जो योगी होये । तयासीचि या बोधाचें नीटपण आहे । कां जे भोगातें पेलूनि पाहें । निजरूपा ये ॥ २५९॥ पैं गा इंद्रादिकां देवां । जयां सर्वस्वें गाजती राणिवा । तें सांडणें मानूनि पांडवा । डावली जो ॥ २६०॥ वेदेषु यज्ञेषु तपःसु चैव दानेषु यत्पुण्यफलं प्रदिष्टम् । अत्येति तत्सर्वमिदं विदेत्वा योगी परं स्थानमुपैति चाद्यम् ॥ २८॥ जरी वेदाध्ययनाचे जालें । अथवा यज्ञाचें शेतचि पिकलें । कीं तपोदनांचें जोडलें । सर्वस्व हन जें ॥ २६१॥ तया आघवां पुण्याचा मळा । भार आंतौनि जया ये फळा । तें परब्रह्मा निर्मळा । सांटी न सरे ॥ २६२॥ जें नित्यानंदाचेनि मानें । उपमेचा कांटाळां न दिसे सानें । पाहा पां वेदयज्ञादि साधनें । जया सुखा ॥ २६३॥ जें विटे ना सरे । भोगितयाचेनि पवाडें पुरे । पुढती महासुखाचें सोयरें । भावंडचि ॥ २६४॥ ऐसें दृष्टीचेनि सुखपणें । जयासी अदृष्टाचें बैसणें । जें शतमखाही आंगवणें । नोहेचि एका ॥ २६५॥ तयातें योगीश्वर अलौकिकें । दिठीचेनि हाततुकें । अनुमानती कौतुकें । तंव हळुवार आवडे ॥ २६६॥ मग तया सुखाची किरीटी । करुनियां गा पाउटी । परब्रह्मचिये पाटीं । आरूढती ॥ २६७॥ ऐसें चराचरैकभाग्य । जें ब्रह्मेशां आराधनेयोग्य । योगियांचे भोग्य- । भोगधन जें ॥ २६८॥ जो सकळ कळांची कळा । जो परमानंदाचा पुतळा । तो जिवाचा जिव्हाळा । विश्वाचिया ॥ २६९॥ जो सवर्ज्ञतेचा वोलावा । जो यादवकुळींचा कुळदिवा । तो श्रीकृष्णजी पांडवा- । प्रति बोलिला ॥ २७०॥ ऐसा कुरुक्षेत्रींचा वृत्तांतु । संजयो रायासी असे सांगतु । तेचि परियेसा पुढां मातु । ज्ञानदेव म्हणे ॥ २७१॥ ८ वा अध्याय समाप्त 959 sysop 2045 2005-06-25T11:15:30Z MediaWiki default Current text 960 sysop 2046 2005-06-25T11:15:30Z MediaWiki default Default text 961 sysop 2047 2005-06-25T11:15:30Z MediaWiki default Name 962 sysop 2048 2005-06-25T11:15:30Z MediaWiki default 963 sysop 2049 2005-06-25T11:15:30Z MediaWiki default Warning: Page may not contain recent updates. 964 sysop 2050 2005-06-25T11:15:30Z MediaWiki default The database has been automatically locked while the slave database servers catch up to the master 965 sysop 2051 2005-06-25T11:15:30Z MediaWiki default This is a log of changes to user rights. 966 sysop 2052 2005-06-25T11:15:30Z MediaWiki default There seems to be a problem with your login session; this action has been canceled as a precaution against session hijacking. Please hit "back" and reload the page you came from, then try again. 967 sysop 2053 2005-06-25T11:15:30Z MediaWiki default SORBS DNSBL 968 sysop 2054 2005-06-25T11:15:30Z MediaWiki default Your IP address is listed as an open proxy in the [http://www.sorbs.net SORBS] DNSBL. You cannot create an account 969 sysop 2055 2005-06-25T11:15:30Z MediaWiki default Your IP address is listed as an open proxy in the [http://www.sorbs.net SORBS] DNSBL. 970 sysop 3337 2006-02-26T01:57:41Z MediaWiki default Title: 971 sysop 3338 2006-02-26T01:57:41Z MediaWiki default User: 972 sysop 2058 2005-06-25T11:15:30Z MediaWiki default (SQL query hidden) 973 sysop 2059 2005-06-25T11:15:30Z MediaWiki default Raw signatures (without automatic link) 974 sysop 2060 2005-06-25T11:15:30Z MediaWiki default Add this page to your watchlist [alt-w] 975 sysop 2061 2005-06-25T11:15:30Z MediaWiki default undo 976 sysop 2062 2005-06-25T11:15:30Z MediaWiki default -{}- 977 sysop 2656 2005-08-19T23:27:19Z MediaWiki default v 978 sysop 2066 2005-07-03T13:13:31Z MediaWiki default Added group $2 979 sysop 2067 2005-07-03T13:13:31Z MediaWiki default All pages ($1 namespace) 980 sysop 2068 2005-07-03T13:13:31Z MediaWiki default All non-articles 981 sysop 2069 2005-07-03T13:13:31Z MediaWiki default All pages (not in $1 namespace) 982 sysop 2070 2005-07-03T13:13:31Z MediaWiki default Display pages starting at: 983 sysop 2071 2005-07-03T13:13:31Z MediaWiki default This user is already a bureaucrat 984 sysop 2072 2005-07-03T13:13:31Z MediaWiki default This user is already a steward 985 sysop 2073 2005-07-03T13:13:31Z MediaWiki default This user is already an administrator 986 sysop 2074 2005-07-03T13:13:31Z MediaWiki default Permission error 987 sysop 2075 2005-07-03T13:13:31Z MediaWiki default The action you have requested is limited to users with the "$2" permission assigned. See $1. 988 sysop 2079 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default changed 989 sysop 2080 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Changed group $2 990 sysop 2081 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Confirm E-mail address 991 sysop 2947 2005-12-02T04:07:41Z MediaWiki default Someone, probably you from IP address $1, has registered an account "$2" with this e-mail address on {{SITENAME}}. To confirm that this account really does belong to you and activate e-mail features on {{SITENAME}}, open this link in your browser: $3 If this is *not* you, don't follow the link. This confirmation code will expire at $4. 992 sysop 2083 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Something went wrong saving your confirmation. 993 sysop 2084 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Invalid confirmation code. The code may have expired. 994 sysop 2085 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Your e-mail address has now been confirmed. 995 sysop 2086 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Mail a confirmation code 996 sysop 2087 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Could not send confirmation mail. Check address for invalid characters. 997 sysop 2088 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Confirmation e-mail sent. 998 sysop 2089 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default {{SITENAME}} e-mail address confirmation 999 sysop 2090 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Your e-mail address has been confirmed. You may now log in and enjoy the wiki. 1000 sysop 2091 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default This wiki requires that you validate your e-mail address before using e-mail features. Activate the button below to send a confirmation mail to your address. The mail will include a link containing a code; load the link in your browser to confirm that your e-mail address is valid. 1001 sysop 2094 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default $1 minor edits 1002 sysop 2095 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default all 1003 sysop 2096 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Create article 1004 sysop 2097 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default created 1005 sysop 2098 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Delete and move 1006 sysop 2099 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Deleted to make way for move 1007 sysop 2100 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default ==Deletion required== The destination article "[[$1]]" already exists. Do you want to delete it to make way for the move? 1008 sysop 2102 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default [deleted] 1009 sysop 2103 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Destination filename 1010 sysop 2903 2005-12-02T02:33:18Z MediaWiki default A confirmation e-mail has been sent to the nominated e-mail address. Before any other mail is sent to the account, you will have to follow the instructions in the e-mail, to confirm that the account is actually yours. 1011 sysop 2105 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Edit this file using an external application 1012 sysop 2106 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default See the [http://meta.wikimedia.org/wiki/Help:External_editors setup instructions] for more information. 1013 sysop 2904 2005-12-02T02:33:18Z MediaWiki default E-mail 1014 sysop 2905 2005-12-02T02:33:18Z MediaWiki default Your e-mail address was authenticated on $1. 1015 sysop 2110 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Confirm your e-mail address 1016 sysop 2907 2005-12-02T02:33:18Z MediaWiki default Your e-mail address is <strong>not yet authenticated</strong>. No e-mail will be sent for any of the following features. 1017 sysop 3513 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default Dear $WATCHINGUSERNAME, the {{SITENAME}} page $PAGETITLE has been $CHANGEDORCREATED on $PAGEEDITDATE by $PAGEEDITOR, see $PAGETITLE_URL for the current version. $NEWPAGE Editor's summary: $PAGESUMMARY $PAGEMINOREDIT Contact the editor: mail: $PAGEEDITOR_EMAIL wiki: $PAGEEDITOR_WIKI There will be no other notifications in case of further changes unless you visit this page. You could also reset the notification flags for all your watched pages on your watchlist. Your friendly {{SITENAME}} notification system -- To change your watchlist settings, visit {{fullurl:{{ns:special}}:Watchlist/edit}} Feedback and further assistance: {{fullurl:{{ns:help}}:Contents}} 1018 sysop 2585 2005-07-29T10:56:03Z MediaWiki default See $1 for all changes since your last visit. 1019 sysop 2115 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default {{SITENAME}} Notification Mailer 1020 sysop 2116 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default This is a new page. 1021 sysop 2117 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Mark all pages visited 1022 sysop 2118 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default {{SITENAME}} page $PAGETITLE has been $CHANGEDORCREATED by $PAGEEDITOR 1023 sysop 2121 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default content was: '$1' (and the only contributor was '$2') 1024 sysop 2122 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Aperture 1025 sysop 2123 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Author 1026 sysop 2124 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Bits per component 1027 sysop 2125 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Brightness 1028 sysop 2126 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default CFA pattern 1029 sysop 2127 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Color space 1030 sysop 2128 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default sRGB 1031 sysop 2129 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default FFFF.H 1032 sysop 2130 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Meaning of each component 1033 sysop 2131 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default does not exist 1034 sysop 2132 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Y 1035 sysop 2133 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Cb 1036 sysop 2134 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Cr 1037 sysop 2135 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default R 1038 sysop 2136 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default G 1039 sysop 2137 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default B 1040 sysop 2138 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Image compression mode 1041 sysop 2139 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Compression scheme 1042 sysop 2140 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Uncompressed 1043 sysop 2141 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default JPEG 1044 sysop 2142 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Contrast 1045 sysop 2143 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Normal 1046 sysop 2144 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Soft 1047 sysop 2145 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Hard 1048 sysop 2146 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Copyright holder 1049 sysop 2147 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Custom image processing 1050 sysop 2148 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Normal process 1051 sysop 2149 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Custom process 1052 sysop 2150 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default File change date and time 1053 sysop 2151 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Date and time of digitizing 1054 sysop 2152 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Date and time of data generation 1055 sysop 2153 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Device settings description 1056 sysop 2154 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Digital zoom ratio 1057 sysop 2155 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Exif version 1058 sysop 2156 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Exposure bias 1059 sysop 2157 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Exposure index 1060 sysop 2158 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Exposure mode 1061 sysop 2159 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Auto exposure 1062 sysop 2160 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Manual exposure 1063 sysop 2161 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Auto bracket 1064 sysop 2162 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Exposure Program 1065 sysop 2163 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Not defined 1066 sysop 2164 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Manual 1067 sysop 2165 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Normal program 1068 sysop 2166 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Aperture priority 1069 sysop 2167 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Shutter priority 1070 sysop 2168 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Creative program (biased toward depth of field) 1071 sysop 2169 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Action program (biased toward fast shutter speed) 1072 sysop 2170 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Portrait mode (for closeup photos with the background out of focus) 1073 sysop 2171 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Landscape mode (for landscape photos with the background in focus) 1074 sysop 2172 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Exposure time 1075 sysop 2173 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default File source 1076 sysop 2174 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default DSC 1077 sysop 2175 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Flash 1078 sysop 2176 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Flash energy 1079 sysop 2177 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Supported Flashpix version 1080 sysop 2178 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default F Number 1081 sysop 2179 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Lens focal length 1082 sysop 2180 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Focal length in 35 mm film 1083 sysop 2181 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Focal plane resolution unit 1084 sysop 2182 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Focal plane X resolution 1085 sysop 2183 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Focal plane Y resolution 1086 sysop 2184 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Scene control 1087 sysop 2185 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default None 1088 sysop 2186 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Low gain up 1089 sysop 2187 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default High gain up 1090 sysop 2188 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Low gain down 1091 sysop 2189 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default High gain down 1092 sysop 2190 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Altitude 1093 sysop 2191 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Altitude reference 1094 sysop 2192 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Name of GPS area 1095 sysop 2193 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default GPS date 1096 sysop 2194 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Bearing of destination 1097 sysop 2195 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Reference for bearing of destination 1098 sysop 2196 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Distance to destination 1099 sysop 2197 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Reference for distance to destination 1100 sysop 2198 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Latitude destination 1101 sysop 2199 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Reference for latitude of destination 1102 sysop 2200 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Longitude of destination 1103 sysop 2201 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Reference for longitude of destination 1104 sysop 2202 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default GPS differential correction 1105 sysop 2203 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Magnetic direction 1106 sysop 2204 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default True direction 1107 sysop 2205 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Measurement precision 1108 sysop 2206 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Direction of image 1109 sysop 2207 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Reference for direction of image 1110 sysop 2208 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Latitude 1111 sysop 2209 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default North latitude 1112 sysop 2210 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default South latitude 1113 sysop 2211 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default North or South Latitude 1114 sysop 2212 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Longitude 1115 sysop 2213 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default East longitude 1116 sysop 2214 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default West longitude 1117 sysop 2215 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default East or West Longitude 1118 sysop 2216 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Geodetic survey data used 1119 sysop 2217 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Measurement mode 1120 sysop 2218 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default 2-dimensional measurement 1121 sysop 2219 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default 3-dimensional measurement 1122 sysop 2220 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Name of GPS processing method 1123 sysop 2221 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Satellites used for measurement 1124 sysop 2222 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Speed of GPS receiver 1125 sysop 2223 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Kilometres per hour 1126 sysop 2224 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Miles per hour 1127 sysop 2225 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Knots 1128 sysop 2226 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Speed unit 1129 sysop 2227 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Receiver status 1130 sysop 2228 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Measurement in progress 1131 sysop 2229 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Measurement interoperability 1132 sysop 2230 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default GPS time (atomic clock) 1133 sysop 2231 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Direction of movement 1134 sysop 2232 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Reference for direction of movement 1135 sysop 2233 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default GPS tag version 1136 sysop 2234 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Image title 1137 sysop 2235 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Height 1138 sysop 2236 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Unique image ID 1139 sysop 2237 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Width 1140 sysop 2238 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default ISO speed rating 1141 sysop 2239 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Offset to JPEG SOI 1142 sysop 2240 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Bytes of JPEG data 1143 sysop 2241 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Light source 1144 sysop 2242 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Unknown 1145 sysop 2243 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Daylight 1146 sysop 2800 2005-11-09T22:51:01Z MediaWiki default Cloudy weather 1147 sysop 2245 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Shade 1148 sysop 2246 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Daylight fluorescent (D 5700 – 7100K) 1149 sysop 2247 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Day white fluorescent (N 4600 – 5400K) 1150 sysop 2248 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Cool white fluorescent (W 3900 – 4500K) 1151 sysop 2249 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default White fluorescent (WW 3200 – 3700K) 1152 sysop 2250 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Standard light A 1153 sysop 2251 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Standard light B 1154 sysop 2252 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Standard light C 1155 sysop 2253 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Fluorescent 1156 sysop 2254 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default D55 1157 sysop 2255 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default D65 1158 sysop 2256 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default D75 1159 sysop 2257 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default D50 1160 sysop 2258 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default ISO studio tungsten 1161 sysop 2259 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Other light source 1162 sysop 2260 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Tungsten (incandescent light) 1163 sysop 2261 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Flash 1164 sysop 2262 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Fine weather 1165 sysop 2263 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Camera manufacturer 1166 sysop 2264 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default $1 1167 sysop 2265 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Manufacturer notes 1168 sysop 2266 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Maximum land aperture 1169 sysop 2267 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Metering mode 1170 sysop 2268 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Unknown 1171 sysop 2269 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Average 1172 sysop 2270 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default CenterWeightedAverage 1173 sysop 2271 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Other 1174 sysop 2272 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Spot 1175 sysop 2273 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default MultiSpot 1176 sysop 2274 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Pattern 1177 sysop 2275 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Partial 1178 sysop 2276 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Camera model 1179 sysop 2277 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default $1 1180 sysop 2278 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Optoelectronic conversion factor 1181 sysop 2279 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Orientation 1182 sysop 2280 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Normal 1183 sysop 2281 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Flipped horizontally 1184 sysop 2282 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Rotated 180° 1185 sysop 2283 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Flipped vertically 1186 sysop 2284 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Rotated 90° CCW and flipped vertically 1187 sysop 2587 2005-07-29T10:56:03Z MediaWiki default Rotated 90° CW 1188 sysop 2588 2005-07-29T10:56:03Z MediaWiki default Rotated 90° CW and flipped vertically 1189 sysop 2287 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Rotated 90° CCW 1190 sysop 2288 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Pixel composition 1191 sysop 2289 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default RGB 1192 sysop 2290 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default YCbCr 1193 sysop 3514 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default Valid image height 1194 sysop 2292 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Valid image width 1195 sysop 2293 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Data arrangement 1196 sysop 2294 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default chunky format 1197 sysop 2295 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default planar format 1198 sysop 2296 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Chromaticities of primarities 1199 sysop 2297 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Pair of black and white reference values 1200 sysop 2298 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Related audio file 1201 sysop 2299 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Unit of X and Y resolution 1202 sysop 2300 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default inches 1203 sysop 2301 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default centimetres 1204 sysop 2302 2005-07-03T13:13:32Z MediaWiki default Number of rows per strip 1205 sysop 2303 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Number of components 1206 sysop 2304 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Saturation 1207 sysop 2305 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Normal 1208 sysop 2306 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Low saturation 1209 sysop 2307 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default High saturation 1210 sysop 2308 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Scene capture type 1211 sysop 2309 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Standard 1212 sysop 2310 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Landscape 1213 sysop 2311 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Portrait 1214 sysop 2312 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Night scene 1215 sysop 2313 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Scene type 1216 sysop 2314 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default A directly photographed image 1217 sysop 2315 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Sensing method 1218 sysop 2316 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Undefined 1219 sysop 2317 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default One-chip color area sensor 1220 sysop 2318 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Two-chip color area sensor 1221 sysop 2319 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Three-chip color area sensor 1222 sysop 2320 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Color sequential area sensor 1223 sysop 2321 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Trilinear sensor 1224 sysop 2322 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Color sequential linear sensor 1225 sysop 2323 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Sharpness 1226 sysop 2324 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Normal 1227 sysop 2325 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Soft 1228 sysop 2326 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Hard 1229 sysop 2327 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Shutter speed 1230 sysop 2328 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Software used 1231 sysop 2329 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default $1 1232 sysop 2330 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Spatial frequency response 1233 sysop 2331 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Spectral sensitivity 1234 sysop 2332 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Bytes per compressed strip 1235 sysop 2333 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Image data location 1236 sysop 2334 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Subject area 1237 sysop 2335 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Subject distance 1238 sysop 2336 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Subject distance range 1239 sysop 2337 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Unknown 1240 sysop 2338 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Macro 1241 sysop 2339 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Close view 1242 sysop 2340 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Distant view 1243 sysop 2341 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Subject location 1244 sysop 2342 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default DateTime subseconds 1245 sysop 2343 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default DateTimeDigitized subseconds 1246 sysop 2344 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default DateTimeOriginal subseconds 1247 sysop 2345 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Transfer function 1248 sysop 2346 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default User comments 1249 sysop 2347 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default White Balance 1250 sysop 2348 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Auto white balance 1251 sysop 2349 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Manual white balance 1252 sysop 2350 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default White point chromaticity 1253 sysop 2590 2005-07-29T10:56:03Z MediaWiki default Horizontal resolution 1254 sysop 2352 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Color space transformation matrix coefficients 1255 sysop 2353 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Y and C positioning 1256 sysop 2354 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Subsampling ratio of Y to C 1257 sysop 2593 2005-07-29T10:56:03Z MediaWiki default Vertical resolution 1258 sysop 2357 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default There was either an external authentication database error or you are not allowed to update your external account. 1259 sysop 2358 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default $1KB, MIME type: <code>$2</code> 1260 sysop 2359 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Files 1261 sysop 2362 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Trusted users able to block users and delete articles 1262 sysop 2363 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Administrator 1263 sysop 2364 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Anonymous users 1264 sysop 2365 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Anonymous 1265 sysop 2366 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default The bureaucrat group is able to make sysops 1266 sysop 2367 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Bureaucrat 1267 sysop 2368 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default General logged in users 1268 sysop 2369 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default User 1269 sysop 2370 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Full access 1270 sysop 2371 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Steward 1271 sysop 2372 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default grouprights level 1272 sysop 2373 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default User groups 1273 sysop 2374 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Add group 1274 sysop 2375 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default A group of that name already exists 1275 sysop 2376 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Edit group 1276 sysop 2377 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Group description (max 255 characters):<br /> 1277 sysop 2378 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Group name: 1278 sysop 2379 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default If the name or description starts with a colon, the remainder will be treated as a message name, and hence the text will be localised using the MediaWiki namespace 1279 sysop 2380 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Existing groups 1280 sysop 2381 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Existing groups: 1281 sysop 2382 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Manage group rights 1282 sysop 2383 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Please specify a valid group name 1283 sysop 2384 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default ID || Name || Description || Rights 1284 sysop 2385 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Earliest 1285 sysop 2386 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Latest 1286 sysop 2389 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default all 1287 sysop 2393 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Destination title is of a special type; cannot move pages into that namespace. 1288 sysop 2394 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Transwiki import 1289 sysop 2395 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default No transwiki import sources have been defined and direct history uploads are disabled. 1290 sysop 2911 2005-12-02T02:33:19Z MediaWiki default The e-mail address cannot be accepted as it appears to have an invalid format. Please enter a well-formatted address or empty that field. 1291 sysop 2397 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Invert selection 1292 sysop 2399 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default IP Address or username 1293 sysop 2597 2005-07-29T10:56:04Z MediaWiki default 2 hours:2 hours,1 day:1 day,3 days:3 days,1 week:1 week,2 weeks:2 weeks,1 month:1 month,3 months:3 months,6 months:6 months,1 year:1 year,infinite:infinite 1294 sysop 2401 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Other time 1295 sysop 2402 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default other 1296 sysop 3560 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default '''Warning''': This file may contain malicious code, by executing it your system may be compromised.<hr /> 1297 sysop 2414 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Metadata 1298 sysop 2415 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Wikipedia:Metadata 1299 sysop 2418 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Move log 1300 sysop 2419 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Below is a list of page moved. 1301 sysop 2422 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Reason 1302 sysop 2423 2005-07-03T13:13:33Z MediaWiki default Namespace: 1303 sysop 3569 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default Specify an e-mail address for these features to work. 1304 sysop 2702 2005-09-05T09:41:04Z MediaWiki default No file by this name exists, you can $1. 1305 sysop 2431 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default [$1] 1306 sysop 2432 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default [$1 watching user/s] 1307 sysop 2433 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default Your password is too short. It must have at least $1 characters. 1308 sysop 3580 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default * E-mail (optional): Enables others to contact you through your user or user_talk page without needing to reveal your identity. 1309 sysop 2922 2005-12-02T02:33:19Z MediaWiki default This address is also used to send you e-mail notifications if you enabled the options. 1310 sysop 2608 2005-07-29T10:56:04Z MediaWiki default * Real name (optional): if you choose to provide it this will be used for giving you attribution for your work. 1311 sysop 2441 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default Print 1312 sysop 2447 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default all 1313 sysop 2449 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default Renamed group $2 to $3 1314 sysop 2451 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default Restricted special pages 1315 sysop 2454 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default revert 1316 sysop 2456 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default [Interwiki transcluding is disabled] 1317 sysop 2614 2005-07-29T10:56:05Z MediaWiki default [Template fetch failed for $1; sorry] 1318 sysop 2458 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default [URL is too long; sorry] 1319 sysop 2460 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default Search full text 1320 sysop 2462 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default Source and destination titles are the same; can't move a page over itself. 1321 sysop 2464 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default Set steward flag 1322 sysop 2712 2005-09-05T09:41:05Z MediaWiki default Please see the $1 for further information. 1323 sysop 2467 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default Show changes 1324 sysop 2953 2005-12-02T04:07:43Z MediaWiki default * navigation ** mainpage|mainpage ** portal-url|portal ** currentevents-url|currentevents ** recentchanges-url|recentchanges ** randompage-url|randompage ** helppage|help ** sitesupport-url|sitesupport 1325 sysop 2471 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default Source filename 1326 sysop 3151 2006-01-01T13:46:09Z MediaWiki default Thumbnail size: 1327 sysop 2926 2005-12-02T02:33:20Z MediaWiki default E-mail me also for minor edits of pages 1328 sysop 2927 2005-12-02T02:33:20Z MediaWiki default Reveal my e-mail address in notification mails 1329 sysop 2928 2005-12-02T02:33:20Z MediaWiki default E-mail me when my user talk page is changed 1330 sysop 3615 2006-07-01T19:00:26Z MediaWiki default E-mail me when a page I'm watching is changed 1331 sysop 2480 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default Use external diff by default 1332 sysop 2481 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default Use external editor by default 1333 sysop 2484 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default Show the number of watching users 1334 sysop 3619 2006-07-01T19:00:26Z MediaWiki default Show which changes you made to the text. [alt-v] 1335 sysop 2488 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default Try exact match 1336 sysop 2489 2005-07-03T13:13:34Z MediaWiki default Undelete one edit 1337 sysop 2493 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default The upload directory ($1) is not writable by the webserver. 1338 sysop 2495 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default [$1 Upload a new version of this file] 1339 sysop 3386 2006-03-28T06:16:43Z MediaWiki default This file contains HTML or script code that may be erroneously be interpreted by a web browser. 1340 sysop 2499 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default The file contains a virus! Details: $1 1341 sysop 2500 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default User rights management 1342 sysop 2501 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default Edit user groups 1343 sysop 2502 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default Available groups: 1344 sysop 2503 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default Select groups you want the user to be removed from or added to. Unselected groups will not be changed. You can deselect a group with CTRL + Left Click 1345 sysop 2504 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default Member of: 1346 sysop 2505 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default Changed group membership from $1 to $2 1347 sysop 2506 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default Manage user groups 1348 sysop 3154 2006-01-01T13:46:10Z MediaWiki default Enter a username: 1349 sysop 2509 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default Add 1350 sysop 2511 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default Delete 1351 sysop 2512 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default _User \ ^Topic 1352 sysop 2513 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default User $1 1353 sysop 2515 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default Check this box if you really mean it! 1354 sysop 2516 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default <th>#</th><th>Topic</th><th>Range</th><th>Action</th> 1355 sysop 2517 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default My validation overview 1356 sysop 2518 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default No 1357 sysop 2519 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default $1 of $2 1358 sysop 2520 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default Revisions for $1 1359 sysop 2521 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default See the validation statistics for "$1" <a href="$2">here</a> 1360 sysop 2522 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default Revision 1361 sysop 2523 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default Your ratings have been stored! 1362 sysop 2524 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default Revision #$1 1363 sysop 2525 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default Revision of $1 1364 sysop 2526 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default details 1365 sysop 2527 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default Show my validations 1366 sysop 2528 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default Time 1367 sysop 2529 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default Project:Validation topics 1368 sysop 2530 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default Validation overview of user $1 1369 sysop 2531 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default Validation of "$1" 1370 sysop 2533 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default Change this text <a href="{{SERVER}}{{localurl:MediaWiki:Val_votepage_intro}}">here</a>! 1371 sysop 2534 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default <b>Never, <i>ever</i>, change something here without <i>explicit</i> community consensus!</b> 1372 sysop 2535 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default Yes 1373 sysop 2536 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default is 1374 sysop 2537 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default iz 1375 sysop 2538 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default Version $1 of MediaWiki required 1376 sysop 2539 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default Version $1 of MediaWiki is required to use this page. See [[Special:Version]] 1377 sysop 2540 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default Views 1378 sysop 2543 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default all 1379 sysop 2544 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default all 1380 sysop 2940 2005-12-02T02:33:21Z MediaWiki default * E-mail notification is enabled. 1381 sysop 2547 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default * Pages which have been changed since you last visited them are shown in '''bold''' 1382 sysop 2548 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default Hide 1383 sysop 3650 2006-07-01T19:00:26Z MediaWiki default $1 my edits 1384 sysop 2550 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default Show 1385 sysop 2552 2005-07-03T13:13:35Z MediaWiki default Your domain 1386 3425 2006-05-06T23:58:12Z 66.191.177.169 श्रीभगवानुवाचः- मय्यासक्तमनाः पार्थ योगं युञ्जन् मदाश्रयः । असंशयं समग्रं मां ज्ञानस्यि तच्छृणु ॥१॥ ज्ञानं तेऽहं सविज्ञानमिदं वक्ष्याम्यशेषतः । यज्ज्ञात्वा नेह भूयोऽन्यत्ज्ञातव्यमवशिष्यते ॥ २ ॥ आइकां मग तो अनंतु । पार्थातें असे म्हणतु । पै गा तुं योगयुक्तु । जालासि आतां ॥ १ ॥ मज समग्रातें जाणसी ऐसें । आपुलिया तळहातीचें रत्न जैंसें । तुज ज्ञान सांगेन तैसें । विज्ञानेंसीं ॥ २ ॥ एथ विज्ञानें काय करावें । ऐसें घेसी जरी मनोभावें । तरी पैं आधी जाणावें । तेचि लागे ।। ३ ॥ मग ज्ञानाचिये वेळे । झांकती जाणिवेचे डोळे । जैसी तीरीं नाव न ढळे । टेकली सांती ॥ ४ ॥ तैसे जाणीव जेथ न रिघे । विचार मागुतां पाउली निघे । तर्कु आयणी नेघे । आंगी जयाचां ॥ ५ ॥ अर्जुना तया नांव ज्ञान । येर प्रपंचु हें विज्ञान । तेथ सत्यबुद्धि तें अज्ञान । हेंही जाण ॥ ६ ॥ आतां अज्ञान अवघें हरपे । विज्ञान निःशेष करपे । आणि ज्ञान तें स्वरुपें । होऊनि जाइजे ॥ ७ ॥ ऐसें वर्म जें गूढ । तें कीजेल वाक्यारुढ । जेणें थोडेन पुरे कोड । बहुत मनींचें ॥ ८ ॥ जेंणें सांगतयाचें बोलणें खुंटे । ऐकतयाचें व्यसन तुटे । हें जाणणें सानें मोठें । उरो नेदी ॥ ९ ॥ मनुष्याणां सहस्त्रेषु कश्चिद्यतति सिद्धये। यततामपि सिद्धानां कश्चिन् मां वेत्ति तत्वतः ॥ ३ ॥ पैं गा मनुष्याचिया सहस्त्रशां- । माजि विपाइलेयाची येथ धिंवसा । तैसेयां धिंवसेकरां बहुवसा- । माजि विरळा जाणे ॥ १० ॥ जैसा भरलेया त्रिभुवना । आंतु एकएकु चांगु अर्जुना । निवडुनि कीजे सेना । लक्षवरी ॥ ११ ॥ कीं तयाही पाठीं । जे वेळीं लोह मांसाते घांटी । ते वेळीं विजयश्रियेचां पाटीं । एकुचि बैसे ॥ १२ ॥ तैसें आस्थेच्या महापुरीं । रिघताती कोटिवरी । परि प्राप्तीचां पैलतीरीं । विपाइला निगे ॥ १३ ॥ म्हणऊनि सामान्य गा नोहे । हें सांगता वडिल गोठी गा आहे । परि तें बोलों येईल पाहें । आता प्रस्तुत ऐकें ।। १४ ॥ भुमिरापोऽनलो वायुः खं मनो बुद्धीरेव च । अंहकार इतीयं मे भिन्ना प्रकृतिरष्टधा ॥ ४ ॥ तरि अवधारीं गा धनंजया । हे महदादिक माझी माया । जैसी प्रतिबिंबे छाया । निजांगाची ॥ १५ ॥ आणि इयेतें प्रकृति म्हणिजे । जे अष्टधा भिन्न जाणिजे । लोकत्रय निपजे । इयेस्तव ॥ १६ ॥ हे अष्टधा भिन्न कैसी । ऐसा ध्वनि धरिसीं जरी मानसीं । तरि तेचि गा आतां परियेसीं । विवंचना ॥ १७ ॥ आप तेज गगन । मही मारुत मन । बुध्दि अंहकारु हे भिन्न । आठै भाग ॥ १८ ॥ अपरेयमितस्त्वन्यां प्रकृतिं विद्धि मे पराम् । जीवभूतां महाबाहो ययेदं धार्यते जगत् ॥ ५ ॥ या आठांची जे साम्यावस्था । ते माझी परम प्रकृति पार्था । तिये नाम व्यवस्था । जीवु ऐसी ॥ १९ ॥ जे जडातें जीववी । चेतनेतें चेतवी । मनाकरवीं मानवी । शोक मोहो ॥ २० ॥ पै बुद्धीचां अंगी जाणणें । तें जिये जवळिकेचें करणें । जिया अंहकाराचेनि विंदाणे । जगचि धरिजे ॥ २१ ॥ एतद्योनीनि भूतानि सर्वाणीत्युपधारय । अहं कृत्स्नस्य जगतः प्रभवः प्रलयस्तथा ॥ ६ ॥ ते सूक्ष्म प्रकृति कोडें । जैं स्थूळाचिया आंगा घडे । तैं भूतसृष्टीची पडे । टांकसाळ ॥ २२ ॥ चतुर्विध ठसा । उमटों लागे आपैसा । मोला तरी सरिसा । परी थरचि आनान ॥ २३ ॥ होती चौंऱ्यांशीं लक्ष थरा । येरा मिती नेणिजे भांडारा । भरे आदिशून्याचा गाभारा । नाणेयांसी ॥ २४ ॥ ऐसें एकतुकें पांचभौतिक । पडती बहुवस टांक । मग तिये समृद्धीचे लेख । प्रकृतीचि धरी ॥ २५ ॥ जे आंखूनि नाणें विस्तारी । पाठी तयांची आटणी करी । माजी कर्माकर्माचिया व्यवहारीं । प्रवर्तु दावी ॥ २६ ॥ हें रुपक परी असो । सांगों उघड जैसें परियेसों । तरी नामरुपाचा अतिसो । प्रकृतीच कीजे ॥ २७ ॥ आणि प्रकृति तंव माझां ठायीं । बिंबे येथ आन नाहीं । म्हणौनि आदि मध्य अवसान पाहीं । जगासि मी ॥ २८ ॥ मत्तः परतरं नान्यत् किंचिदस्ति धनंजय । मयि सर्वमिदं प्रोतं सूत्रे मणिगणा इव ॥ ७ ॥ हें रोहिणीचे जळ । तयाचें पाहतां येईजे मूळ । तैं रश्मि नव्हती केवळ । होय तें भानु ॥ २९ ॥ तयाचिपरी किरीटी । इया प्रकृती जालिये सृष्टी । जैं उपसंहरुनि कीजेल ठी । तैं मीचि आहे ॥ ३० ॥ ऐसे होय दिसे न दिसे । हें मजचि माजिवडे असे । मियां विश्व धरिजे जैसें । सूत्रें मणि ॥ ३१ ॥ सुवर्णाचे मणी केले । ते सोनियाचे सुतीं वोविले । तैसें म्यां जग धरिलें । सबाह्याभ्यंतरीं ॥ ३२ ॥ रसोऽहमप्सु कौन्तेय प्रभास्मि शशिसूर्ययोः । प्रणवः सर्ववेदेषु शब्दः खे पौरुषं नृषु ॥ ८ ॥ पुण्यो गन्धः पृथिव्यां च तेजश्चास्मि विभावसौ । जीवनं सर्वभूतेषु तपश्चास्मि तपस्विषु ॥ ९ ॥ म्हणोनि उदकीं रसु । कां पवनीं जो स्पर्शु । शशिसूर्यीं जो प्रकाशु । तो मीचि जाण ॥ ३३ ॥ तैसाचि नैसर्गिकु शुद्धु । मी पृथ्वीचां ठायीं गंधु । गगनीं मी शब्दु । वेदीं प्रणवु ॥ ३४ ॥ नराच्या ठायीं नरत्व । जें अंहभाविये सत्व । तें पौरुष मी हें तत्व । बोलिजत असे ॥ ३५ ॥ अग्नि ऐसें आहाच । तेज नामाचें आहे कवच । तें परौंते केलिया साच । निजतेज तें मी ॥ ३६ ॥ आणि नानाविध योनी । जन्मोनि भूतें त्रिभुवनीं । वर्तत आहात जीवनीं । आपुलालां ॥ ३७ ॥ एकें पवनेंचि पिती । एकें तृणास्तव जिती । एकें अन्नाधारे राहती । जळें एकें ॥ ३८ ॥ ऐसें भूताप्रति आनान । जें प्रकृतिवशे दिसे जीवन । तें आघवाठायीं अभिन्न । मिची एक ॥ ३९ ॥ बीजं मां सर्वभूतानां विद्धि पार्थ सनातनम् । बुद्धिर्बुद्धिमतामस्मि तेजस्तेजस्विनामहम् ॥ १० ॥ बलं बलवंता चाहं कामरागविवर्जितम् । धर्माविरुद्धो भूतेषु कामोऽस्मि भरतर्षभ ॥ ११ ॥ पैं आदिचेनि अवसरें । विरुढे गगनाचेनि अंकुरें । जे अंती गिळी अक्षरे । प्रणवपटींची ॥ ४० ॥ जंव हा विश्वाकार असे । तंव जें विश्वाचिसारिखें दिसे । मग महाप्रळयदशे । कैसेहीं नव्हे ॥ ४१ ॥ ऐसें अनादि जें सहज । तें मी गा विश्वबीज । हें हातातळीं तुज । देइजत असे ॥ ४२ ॥ मग उघड करुनि पांडवा । जैं आणिसील सांख्याचिया गांवा । तैं तयाचा उपेगु बरवा । देखशील ॥ ४३ ॥ परि हे अप्रासंगिक आलाप । आतां असतु न बोलों संक्षेप । जाण तपियांचां ठायी तप । तें स्वरुप माझें ॥ ४४ ॥ बळियांमाजीं बळ । तें मी जाणें अढळ । बुद्धिमंतीं केवळ । बुद्धी ते मी ॥ ४५ ॥ भूतांच्या ठायीं कामु । तो मी म्हणे आत्मारामु । जेणें अर्थास्तव धर्मु । थोरु होय ॥ ४६ ॥ एऱ्हवीं विकाराचेनि पैसें । करी कीर इंद्रियाचेयाचि ऐसें । परि धर्मासि वेखासें । जावों नेदी ॥ ४७ ॥ जे अप्रवृत्तीचा अव्हांटा । सांडुनि विधीचिया निघे वाटा । तेवींचि नियमाचा दिवटा । सवें चाले ॥ ४८ ॥ कामु ऐसिया वोजा प्रवर्ते । म्हणोनि धर्मासि होय पुरतें । मोक्षतीर्थींचे मुक्तें । संसार भोगी ॥ ४९ ॥ जो श्रुतिगौरवाचां मांडवीं । काम सृष्टीचा वेलु वाढवी । जंव कर्मफळेंसि पालवी । अपवर्गीं टेके ॥ ५० ॥ ऐसा नियतु कां कंर्दपु । जो भूतां या बीजरुपु । तो मी म्हणे बापु । योगियांचा ॥ ५१ ॥ हें एकैक किती सांगावे । आतां वस्तुजातचि आघवें । मजपासूनि जाणावें । विकरलें असे ।। ५२ ॥ ये चैव सात्त्विका भावा राजसास्तामसाश्च ये । मत्त एवेति तान् विद्धि न त्वहं तेषु ते मयि ॥ १२ ॥ जे सात्विक हन भाव । कां रजतमादि सर्व । ते ममरुपसंभव । वोळखे तू ॥ ५३ ॥ हे जाले तरी माझां ठायीं । परि ययामाजीं मी नाहीं । जैसी स्वप्नीचां डोहीं । जागृति न बुडे ॥ ५४ ॥ नातरी रसाचीच सुघट । बीजकणिका घनवट । परि तियेस्तव होय काष्ठ । अंकुरद्वारें ॥ ५५ ॥ मग तया काष्ठाचां ठायीं । सांग पां बीजपण असे काई । तैसा मी विकारीं नाहीं । जरि विकारला दिसे ॥ ५६ ॥ पैं गगनी उपजे आभाळ । परि तेथ गगन नाहीं केवळ । अथवा आभाळीं होय सलिल । तेथ अभ्र नाहीं ॥ ५७ ॥ मग त्या उदकाचेनि आवेशे । प्रगटलें तेज जें लखलखीत दिसे । तिये विजूमाजी असे । सलिल कायी ॥ ५८ ॥ सांगे अग्नीस्तव धूम होये । तिये धूमीं काय अग्नि आहे । तैसा विकारु हा मी नोहें । जरि विकारला असे ॥ ५९ ॥ त्रिभिर्गुणमयैर्भावैरेभिः सर्वमिदं जगत् । मोहितं नाभिजानाति मामेभ्यः परमव्ययम् ॥ १३ ॥ परि उदकीं झाली बाबुळी । तें उदकातें जैसी झांकोळी । कां वायांचि आभाळीं । आकाश लोपे ॥ ६० ॥ हां गा स्वप्न लटिकें म्हणों यें । वरि निद्रावशें बाणलें होये । तंव आठवु काय देत आहे । आपणपेयां ॥ ६१ ॥ हें असो डोळ्यांचे । डोळाचि पडळ रचे । तेणें देखणेंपण डोळ्यांचे । न गिळिजे कायी ॥ ६२ ॥ तैसी हे माझीच बिंबली । त्रिगुणात्मक साउली । कीं मजचि आड वोडवली । जवनिका जैसी ॥ ६३ ॥ म्हणऊनि भूतें मातें नेणती । माझींच परि मी नव्हती । जैसी जळींचि जळीं न विरती । मुक्ताफळे ॥ ६४ ॥ पै पृथ्वीयेचा घटु कीजे । सवेंचि पृथ्वीसि मिळे तरि मेळविजे । एऱ्हवीं तोचि अग्निसंगे असिजे । तरि वेगळा होय ॥ ६५ ॥ तैसें भूतजात सर्व । हे माझेचि कीर अवयव । परि मायायोगे जीव- । दशे आले ॥ ६६ ॥ म्हणोनि माझेचि मी नव्हती । माझेचि मज नोळखती । अंहममताभ्रांती । विषयांध जाले ॥ ६७ ॥ दैवी ह्येषा गुणमयी मम माया दुरत्यया । मामेव ये प्रपद्यन्ते मायामेतां तरन्ति ते ॥ १४ ॥ आतां महदादि हे माझी माया । उतरोनिया धनंजया । मी होइजे हें आया । कैसेनि ये ॥ ६८ ॥ जिये ब्रह्माचळाचां आधाडां । पहिलिया संकल्पाचा उभडा । सवेंचि महाभूतांचा बुडबुडा । साना आला ॥ ६९ ॥ जे सृष्टिविस्ताराचेनि वोघें । चढत काळकलनेचेनि वेगें । प्रवृत्तिनिवृत्तीचिं तुंगें । तटें सांडी ॥ ७० ॥ जे गुणघनाचेनि वृष्टिभरें । भरली मोहाचेनि महापूरें । घेऊनि जात नगरें । यमनियमांचीं ॥ ७१ ॥ जे द्वेषाचां आवर्तीं दाटत । मत्सराचे वळसे पडत । माजी प्रमादादि तळपत । महामीन ॥ ७२ ॥ जेथ प्रपंचाचीं वळणें । कर्माकर्मांचीं वोभाणें । वरी तरताती वोसाणें । सुखदुःखाचीं ॥ ७३ ॥ रतीचिया बेटा । आदळती कामाचिया लाटा । जेथ जीवफेन संघटा । सैंघ दिसे ॥ ७४ ॥ अहंकाराचिया चळिया । वरि मदत्रयाचिया उकळिया । जेथ विषयोर्मीच्या आकळिया । उल्लाळे घेती ॥ ७५ ॥ उदायास्ताचे लोंढे । पाडीत जन्ममृत्यूचे चोंढे । तेथ पांचभौतिक बुडबुडे । होत जाती ॥ ७६ ॥ संमोह विभ्रम मासे । गिळिताती धैर्याचीं आविसें । तेथ देव्हडे भोंवत वळसे । अज्ञानाचे ॥ ७७ ॥ भ्रांतीचेनि खडुळें । रेवले आस्थेचे अवगाळे । रजोगुणाचेनि खळाळें । स्वर्गु गाजे ॥ ७८ ॥ तमाचे धारसे वाड । सत्त्वाचें स्थिरपण जाड । किंबहुना हे दुवाड । मायानदी ॥ ७९ ॥ पैं पुनरावृत्तीचेनि उभडें । झळंबती सत्यलोकींचे हुडे । घायें गडबडती धोंडे । ब्रह्मगोळकाचे ॥ ८० ॥ तया पाणियाचेनि वहिलेपणें । अझुनि न धरिती वोभाणें । ऐसा मायापूर कवणें । तरिजेल गा ॥ ८१ ॥ येथ एक नवलाहो । जो जो कीजे तरणोपावो । तो तो अपावो । होय तें एक ॥ ८२ ॥ एक स्वयंबुद्धीचां बाहीं । रिगाले तयाची शुद्धीचि नाहीं । एक जाणिवेचां डोहीं । गर्वेंचि गिळिले ॥ ८३ ॥ एकीं वेदत्रयाचिया सांगडी । घेतलिया अंहभावाचिया धोंडी । ते मदमीनाच्या तोंडीं । सगळेचि गेले ॥ ८४ ॥ एकीं वयसेचें जाड बांधले । मग मन्मथाचिये कांसे लागले । ते विषयमगरीं सांडिले । चघळूनियां ॥ ८५ ॥ आतां वृध्दाप्याचिया तरंगा- । माजीं मतिभ्रंशाचा जरंगा । तेंणे कवळिजताती पैं गा । चहूंकडे ॥ ८६ ॥ आणि शोकाचा कडां उपडत । क्रोधाचां आवर्तीं दाटत । आपधागिंधी चुंबिजत । उधवला ठायीं ॥ ८७ ॥ मग दुःखाचेनि बरबटें बोंबले । पाठीं मरणाचिये रेवे रेवले । ऐसे कामाचिये कासे लागले । ते गेले वायां ॥ ८८ ॥ एकीं यजनक्रियेची पेटी । बांधोनि घातली पोटीं । ते स्वर्गसुखाचां कपाटीं । शिरकोनि ठेले ॥ ८९ ॥ एकीं मोक्षीं लागावयाचिया आशा । केला कर्मबाह्यांचा भंरवसा । परि ते पडिले वळसां । विधिनिषेधाचां ॥ ९० ॥ जेथ वैराग्याची नाव न रिगे । विवेकाचा तागा न लगे । वरि कांही तरों ये योगें । तरि विपायें तो ॥ ९१ ॥ ऐसें जीविचिये आंगवणें । इये मायानदीचे उतरणें । हें कासयासारिखें बोलणें । म्हणावें पां ॥ ९२ ॥ जरी अपथ्यशीळा व्याधी । कळे साधूसी दुर्जनाची बुद्धी । कीं रागी सांडी रिद्धी । आली सांती ॥ ९३ ॥ जरी चोरां सभा दाटे । अथवा मीनां गळु घोटे । नातरी भेडा उलटे । विवसी जरी ॥ ९४ ॥ पाडस वागुर करांडी । जरी मुंगी मेरु वोलांडी । तरी मायेची पैलथडी । देखती जीव ॥ ९५ ॥ म्हणऊन गा पंडुसुता । जैसी सकामा न जिणवेचि वनिता । तेवीं मायामय हे सरिता । न तरवे जीवां ॥ ९६ ॥ येथ एकचि लीला तरले । जे सर्वभावें मज भजले । तयां ऐलीच थडी सरलें । मायाजळ ॥ ९७ ॥ जयां सदगुरु तारुं फुडें । जे अनुभवाचे कांसे गाढे । जयां आत्मनिवेदन तरांडे । आकळलें ॥ ९८ ॥ जें अंहभावाचें वोझें साडुंनी । विकल्पाचिया झुळका चुकाउनी । अनुरागाचा निरु ताऊनी । पाणिढाळु ॥ ९९ ॥ जया ऐक्याचिया उतारा । बोधाचा जोडला तारा । मग निवृत्तीचिया पैल तीरा । झेंपावले जे ॥ १०० ॥ ते उपरतीचां वांवी सेलत । सोहंभावाचेनि थावें पेलत । मग निघाले अनकळित । निवृत्तितटीं ॥ १०१ ॥ येणें उपायें मज भजले । ते हे माझी माया तरले । परि ऐसे भक्त विपाइले । बहुवस नाहीं ॥ १०२ ॥ न मां दुष्कृतिनो मूढाः प्रपद्यन्ते नराधमाः । माययापहृतज्ञाना आसुरं भावमाश्रिताः ॥ १५ ॥ चतुर्विधा भजन्ते मां जनाः सुकृतिनोऽर्जुन । आर्तो जिज्ञासुरर्थार्थी ज्ञानी च भरतवर्ष ॥ १६ ॥ जे बहुतां एकां अवांतरु । अंहकाराचा भूतसंचारु । जाहला म्हणोनि विसरु । आत्मबोधाचा ॥ १०३ ॥ बहुतां एकां अवांतरु - वरील साधक सोडून इतरांना ते वेळीं नियमाचें वस्त्र नाठवे । पुढीले अधोगतीची लाज नेणवे । आणि करिताति जें न करावें । वेदु म्हणे ॥ १०४ ॥ पाहें पां शरीराचिया गावां । जयालागीं आले पांडवा । तो कार्यार्थु आघवा । सांडूनियां ॥ १०५ ॥ इंद्रियग्रामीचां राजबिदीं । अंहममतेचिया जल्पवादीं । विकारांतरांची मांदीं । मेळविताती ॥ १०६ ॥ दुःखशोकांचां घाई । मारिलियाची सेचि नाहीं । हे सांगावया कारण काई । जे ग्रासिले माया ॥ १०७ ॥ म्हणोनि ते मातें चुकले । आइकां चतुर्विध मज भजले । जिहीं आत्महित केलें । वाढतें गा ॥ १०८ ॥ तो पहिला आर्तु म्हणिजे । दुसरा जिज्ञासु बोलिजे । तिजा अर्थार्थी जाणिजे । ज्ञानिया चौथा ॥१० ९ ॥ तेषां ज्ञानी नित्ययुक्त एकभक्तिर्विशिष्यते । प्रियो हि ज्ञानिनोऽत्यर्थमहं स च मम प्रियः॥ १७ ॥ तेथ आर्तु तो आर्तीचेनि व्याजें । जिज्ञासु तो जाणावयाचिलागीं भजे । तिजेनि तेणें इच्छिजे । अर्थसिद्धी ॥ ११० ॥ मग चौथियाचां ठायीं । कांहींचि करणें नाहीं । म्हणोनि भक्तु एकु पाहीं । ज्ञानिया जो ॥ १११ ॥ जे तया ज्ञानाचेनि प्रकाशें । फिटलें भेदाभेदांचें कवडसें । मग मीचि जाहला समरसें । आणि भक्तुही तेवींचि ॥ ११२ ॥ परि आणिकांचिये दिठी नावेक । जैसा स्फटिकुचि आभासे उदक । तैसा ज्ञानी नव्हे कौतुक । सांगता तो ॥ ११३ ॥ जैसा वारा कां गगनीं विरे । मग वारेपण वेगळें नुरे । तेवीं भक्त हे पैज न सरे । जरी ऐक्या आला ॥ ११४ ॥ जरी पवनु हालवूनि पाहिजे । तरी गगनावेगळा देखिजे । एऱ्हवीं गगन तो सहजें । असे जैसें ॥ ११५ ॥ तैसें शरीरें हन कर्में । तो भक्तु ऐसा गमे । परी अंतर प्रतीतिधर्मे । मीचि जाहला ॥ ११६ ॥ आणि ज्ञानाचेनि उजिडलेपणें । मी आत्मा ऐसें तो जाणें । म्हणऊनि मीही तैसेंचि म्हणें । उचंबळला सांता ॥ ११७ ॥ हां गा जीवापैलीकडिलीये खुणे । जो पावोनि वावरोंही जाणे । तो देहाचेनि वेगळेपणें । काय वेगळा होय ॥ ११८ ॥ उदाराः सर्व एवैते ज्ञानी त्वात्मैव मे मतम् । आस्थितः स हि युक्तात्मा मामेवानुत्तमां गतिम् ॥ १८ ॥ म्हणोनि आपुलालिया हिताचेनि लोभें । मज आवडे तोहि भक्तु झोंबे । परि मीचि करी वालभें । ऐसा ज्ञानिया एकु ।। ११९ ॥ पाहे पां दुभतेचिया आशा । जगचि धेनूसि करीताहे फासां । परि दोरेंविण कैसा । वत्साचा बळी ॥ १२० ॥ कां जे तनुमनुप्राणें । तें आणिक कांहींचि नेणें । देखे तयातें म्हणे । हे मायाचि कीं माझी ॥ १२१ ॥ तें येणें मानें अनन्यगती । म्हणुनि धेनूही तैसीचि प्रीति । यालागीं लक्षीपती । बोलिले साच ॥ १२२ ॥ हें असो मग म्हणितलें । जे कां तुज सांगितलें । तेही भक्त भले । पढियंते आम्हां ॥ १२३ ॥ परि जाणोनिया मातें । जे पाहों विसरले मागौतें । जैसें सागरा येऊनि सरितें । मुरडावें ठेलें ॥ १२४ ॥ तैसी अंतःकरणकुहरीं उपजली । जयाची प्रतीतिगंगा मज मिनली । तो मी हे काय बोली । फार करुं ॥ १२५ ॥ एऱ्हवीं ज्ञानिया जो म्हणिजे । तो चैतन्यचि केवळ माझें । हें न म्हणावें परि काय कीजे । न बोलणे बोलों ॥ १२६ ॥ बहूनां जन्मनामन्ते ज्ञानवान् मां प्रपद्यते । वासुदेवः सर्वमिति स महात्मा सुदुर्लभः ॥ १९ ॥ जे तो विषयांची मोट झाडी- । माजीं कामक्रोधांचीं सांकडीं । चुकावूनि आला पाडी । सद्वासनेचिया ॥ १२७ ॥ मग साधुसंगें सुभटा । उजू सत्कर्माचिया वाटा । अप्रवृत्तीचा अव्हांटा । डावलूनि ॥ १२८ ॥ आणि जन्मशतांचा वाहतवणा । तेविंचि आस्थेचिया न लेचि वाहणा । तेथ फलहेतूचा उगाणा । कवणु चाळी ॥ १२९ ॥ ऐसा शरीरसंयोगाचिये राती- । माजीं धांवतां सडिया आयती । तंव कर्मक्षयाची पाहाती । पाहांट जाली ॥ १३० ॥ तैसी गुरुकृपाउखा उजळली । ज्ञानाची वोतपली पडली । तेथ साम्याची ऋद्धि उघडली । तयाचिये दिठी ॥ १३१ ॥ ते वेळीं जयाकडे वास पाहे । तेउता मीचि तया एक आहे । अथवा निवांत जरी राहे । तरी मीचि तया ॥ १३२ ॥ हें असो आणिक काहीं । तया सर्वत्र मीवांचूनि नाहीं । जैसें सबाह्य जळ डोहीं । बुडालिया घटा ॥ १३३ ॥ तैसा तो मजभीतरीं । मी तया आंतुबाहेरी । हें सांगिजेल बोलवरी । तैसें नव्हे ॥ १३४ ॥ म्हणोनि असो हें यापरी । तो देखे ज्ञानाची वाखारी । तेणें संसरलेनि करी । आपु विश्व ॥ १३५ ॥ हें समस्तही वासुदेवो । ऐसा प्रतीतिरसाचा वोतला भावो । म्हणोनि भक्तांमाजीं रावो । आणि ज्ञानिया तोचि ॥ १३६ ॥ जयाचिये प्रतीतीचां वाखौरां । पवाडु होय चराचरा । तो महात्मा धनुर्धरा । दुर्लभु आथी ॥ १३७ ॥ येर बहुत जोडती किरीटी । जयांचीं भजनें भोगासाठीं । जे आशातिमिरें दृष्टी- । मंद जाले ॥ १३८ ॥ कामैस्तैस्तैर्हृतज्ञानाः प्रपद्यन्तेऽन्यदेवताः । तं तं नियममास्थाय प्रकृत्या नियताः स्वया ॥ २० ॥ आणि फळाचिया हांवा । हृदयीं कामा जाला रिगावा । कीं तयाचिये घसणी दिवा । ज्ञानाचा गेला ॥ १३९ ॥ ऐसे उभयंता आंधारीं पडले । म्हणोनि पासींचि मातें चुकले । मग सर्वभावें अनुसरले । देवतांतरां ॥ १४० ॥ आधींच प्रकृतीचे पाइक । वरी भोगालागीं तव रंक । मग तेणें लोलुप्यें कौतुक । कैसे भजती ॥ १४१ ॥ कवणी तिया नियमबुद्धि । कैसिया हन उपचारसमृद्धि । कां अर्पण यथाविधी । विहित करणें ॥ १४२ ॥ यो यो यां यां तनुं भक्तः श्रद्धयार्चितुमिच्छति । तस्य तस्याचलां श्रद्धां तामेव विदधाम्यहम् ॥ २१ ॥ पै जो जिये देवतांतरीं । भजावयाची चाड करी । तयाची ते चाड पुरी । पुरविता मी ॥ १४३ ॥ देवोदेवी मीचि पाहीं । हाही निश्चयो त्यासी नाहीं । भाव ते ते ठायीं । वेगळाला धरिती ॥ १४४ ॥ स तया श्रद्धया युक्तस्तस्या राधनमीहते । लभते च ततः कामान् मयैव विहितान् हि तान् ॥ २२ ॥ मग श्रद्धायुक्त । तेथिंचें आराधन जें उचित । तें सिद्धिवरि समस्त । वर्तो लागे ॥ १४५ ॥ ऐसें जेणें जें भाविजे । तें फळ तेणें पाविजे । परी तेंही सकळ निपजे । मजचिस्तव ॥ १४६ ॥ अन्तवत् तु फलं तेषां तद् भवत्यल्पमेधसाम् । देवान् देवयजो यान्ति मद्भक्ता ॥ २३ ॥ परी ते भक्त मातें नेणती । जे कल्पनाबाहेरी न निघती । म्हणोनि कल्पित फळ पावती । अंतवंत ॥ १४७ ॥ किंबहुना ऐसें जें भजन । तें संसाराचेंनि साधन । येर फळभोग तो स्वप्न । नाववरी दिसे ॥ १४८ ॥ हें असो परौंते । मग हो कां आवडे तें । परी यजी जो देवतांतें । तो देवत्वासीचि ये ॥ १४९ ॥ येर तनुमनुप्राणीं । जे अनुसरले माझेयाचि वाहणीं । ते देहाचां निर्वाणीं । मीचि होती ॥ १५० ॥ अव्यक्तं व्यक्तिमापन्नं मन्यते मामबुद्धयः । परं भावमजानन्तो ममाव्ययमनुत्तमम् ॥ २४ ॥ परी तैसें न करिती प्राणिये । वायां आपुलां हितीं वाणिये । जें पोंहताती पाणियें । तळहातींचेनि ॥ १५१ ॥ नाना अमृताचां सागरीं बुडिजे । मग तोंडा कां वज्रमिठी पाडिजे । आणि मनीं तरी आठविजे । थिल्लरोदकातें ॥ १५२ ॥ हें ऐसें काइसेया करावें । जे अमृतींही रिघोनि मरावें । तें सुखें अमृत होऊनि कां नसावें । अमृतामाजीं ॥ १५३ ॥ तैसा फळहेतुचा पांजरा । सांडुनियां धनुर्धरा । कां प्रतीतिपाखीं चिदबंरा । गोसाविया नोहावें ॥ १५४ ॥ जेथ उंचावतेनि पवाडें । सुखाचा पैसारु जोडे । आपुलेनि सुरवाडें । उडों ये ऐसा ॥ १५५ ॥ तया उमपा माप कां सुवावें । मज अव्यक्ता व्यक्त कां मानावें । सिद्ध असतां कां निमावें । साधनवरी ॥ १५६ ॥ परी हा बोल आघवा । जरी विचारीजतसे पांडवा । तरि विशेषें या जीवां । न चोजवे गा ॥ १५७ ॥ नाहं प्रकाशः सर्वस्य योगमायासमावृत्तः । मूढोऽयं नाभिजानाति लोको मामजमव्ययम् ॥ २५ ॥ कां जे योगमायापडळें । हे जाले आहाति आधंळे । म्हणोनि प्रकाशाचेनि देहबळें । न देखती मातें ॥ १५८ ॥ एऱ्हवीं मी नसें ऐसें । कांही वस्तुजात असे । पाहें पा कवण जळ रसें- । रहित आहे ॥ १५९ ॥ पवन कवणातें न शिवेचि । आकाश कें न समायेचि । हें असो एक मीचि । विश्वीं असें ॥ १६० ॥ वेदाहं समतीतानि वर्तमानानि चार्जुन । भविष्याणि च भूतानि मां तु वेद न कश्चन ॥ २६ ॥ येथें भूतें जियें अतीतलीं । तियें मीचि होऊनि ठेलीं । आणि वर्तत आहाति जेतुलीं । तींही मीचि ॥ १६१ ॥ कां भविष्यमाणें जियें हीं । तींही मजवेगळीं नाहीं । हा बोलचि एऱ्हवीं कांहीं । होय ना जाय ॥ १६२ ॥ दोराचिया सापासी । डोंबा बडी ना गव्हाळा ऐसी । संख्या न करवे कोण्हासी । तेवीं भूतांसि मिथ्यत्वें ॥ १६३ ॥ ऐसा मी पंडुसुता । अनुस्यूत सदा असतां । या संसार जो भूतां । तो आनें बोलें ॥ १६४ ॥ आतां थोडी ऐसी । गोठी सांगिजेल परियेसीं । जै अहंकारतनूंसीं । वालभ पडिलें ॥ १६५ ॥ इच्छाद्वेषसमुत्थेन द्वद्वमोहेन भारत । सर्वभूतानि संमोहं सर्गे यान्ति परंतप ॥ २७ ॥ तै इच्छा कुमारी जाली । मग ते कामाचिया तारुण्या आली । तेथ द्वेषेंसीं मांडिली । वराडिक ॥ १६६ ॥ तया दोघांस्तव जन्मला । ऐसा द्वंद्वमोह जाला । मग तो आजेयानें वाढविला । अहंकारें ॥ १६७ ॥ जो धृतीसी सदां प्रतिकुळु । नियमाही नागवे सळु । आशारसें दोंदिलु । जाला सांता ॥ १६८ ॥ असंतुष्टीचिया मदिरा । मत्त होऊनि धनुर्धरा । विषयांचां वोवरां । विकृतीशीं असे ॥ १६९ ॥ तेणें भावशुद्धीचिया वाटे । विखुरले विकल्पाचे कांटे । मग चिरिले अव्हांटे । अप्रवृत्तीचे ॥ १७० ॥ तेणे भूतें भांबावलीं । म्हणोनि संसाराचिया आडवामाजीं पडिलीं । मग महादुःखाचां घेतलीं । दांडेवरी ॥ १७१ ॥ येषां त्वन्तगतं पापं जनानां पुण्यकर्मणाम् । ते द्वन्द्वमोहनिर्मुक्ता भजन्ते मां दृढव्रताः ॥ २८ ॥ ऐसे विकल्पाचे वांयाणे । कांटे देखोनि सणाणे । जे मतिभ्रमाचे पासवणें । घेतीचिना ॥ १७२ ॥ उजू एकनिष्ठतेचां पाउलीं । रगडूनि विकल्पाचिया भालीं । महापातकांची सांडिली । अटवीं जिहीं ॥ १७३ ॥ मग पुण्याचे धांवा घेतले । आणि माझी जवळीक पातले । किंबहुना ते चुकले । वाटवधेयां ॥ १७४ ॥ जरामरणमोक्षाय मामाश्रित्य यतन्ति ये । ते ब्रह्म तद्विदुः कृत्स्नमध्यात्मं कर्म चाखिलम् ॥ २९ ॥ एऱ्हवीं तरी पार्था । जन्ममरणाची निमे कथा । ऐसिया प्रयत्नातें आस्था । विये जयांची ॥ १७५ ॥ तया तो प्रयत्नुचि एके वेळे । मग समग्रें परब्रह्में फळे । जया पिकलेया रसु गळे । पूर्णतेचा ॥ १७६ ॥ ते वेळीं कृतकृत्यता जग भरे । तेथ अध्यात्माचें नवलपण पुरे । कर्माचें काम सरे । विरमे मन ॥ १७७ ॥ ऐसा अध्यात्मलाभ तया । होय गा धनंजया । भांडवल जया । उद्यमीं मी ॥ १७८ ॥ तयातें साम्याचिये वाढी । ऐक्याची सांदे कुळवाडी । तेथ भेदाचिया दुबळवाडी । नेणिजे तो ॥ १७९ ॥ साधिभूताधिदैवं मां साधियज्ञं च ये विदुः । प्रयाणकालेऽपि च मां ते विदुर्युक्तचेतसः ॥ ३० ॥ जिहीं साधिभूता मातें । प्रतीतिचेनि हातें । धरुनि अधिदैवातें । शिवतले गा ॥ १८० ॥ जया जाणिवेचेनि वेगें । मी अधियज्ञुही दृष्टी रिगें । ते तनूचेनि वियोगें । विरहे नव्हती ॥ १८१ ॥ एऱ्हवीं आयुष्यांचें सूत्र बिघडतां । भूतांची उमटे खडाडता । काय न मरतयाचियाहि चित्ता । युगांतु नोहे ॥ १८२ ॥ परि नेणों कैसें पैं गा । जे जडोनि गेले माझिया आंगा । ते प्रयाणींचिया लगबगा । न सांडितीच मातें ॥ १८३ ॥ एऱ्हवीं तरी जाण । ऐसे जे निपुण । तेचि अंतःकरण- । युक्त योगी ॥ १८४ ॥ तंव इये शब्दकुपिकेतळीं । नोडवेचि अवधानाची अंजुळी । जे नावेक अर्जुन तये वेळीं । मागांचि होता ॥ १८५ ॥ जेथ तद्ब्रह्मवाक्यफळें । जिये नानार्थरसें रसाळें । बहकाते आहाती परिमळें । भावाचेनि ॥ १८६ ॥ सहज कृपामंदानिळें । कृष्णद्रुमाचीं वचनफळें । अर्जुन श्रवणाचिये खोळें । अवचित पडिलीं ।। १८७ ॥ तियें प्रमेयाची हो कां वळलीं । कीं ब्रह्मरसाच्या सागरीं चुबुकळिलीं । मग तैसीच का घोळिलीं । परमानंदे ॥ १८८ ॥ तेणें बरवेपणें निर्मळें । अर्जुना उन्मेषाचे डोहळे । घेताति गळाळे । विस्मयामृताचे ॥ १८९ ॥ तिया सुखसंपत्ति जोडलिया । मग स्वर्गा वाती वांकुलिया । हृदयाचां जीवीं गुतकुलिया । होत आहाती ॥ १९० ॥ ऐसें वरचिलीचि बरवा । सुख जावों लागलें फावा । तंव रसस्वादाचिया हांवा । लाहो केला ॥ १९१ ॥ झाकरी अनुमानाचेनि करतळें । घेऊनि तिये वाक्यफळें । प्रतीतिमुखीं एके वेळे । घालूं पाहिलीं ॥ १९२ ॥ तंव विचाराचिया रसना न दाटती । परि हेतूचांहि दशनीं न फुटती । ऐसे जाणोनि सुभद्रापती । चुंबीचिना ॥ १९३ ॥ मग चमत्कारला म्हणे । इयें जळींचिं मा तारांगणें । कैसा झकविलों असलगपणें । अक्षरांचेनि ॥ १९४ ॥ इयें पदें नव्हती फुडिया । गगनाचियाचि घडिया । येथ आमुची मति बुडिया । थाव न निघे ॥ १९५ ॥ वांचूनी जाणावयाची के गोठी । ऐसें जीवीं कल्पूनि किरीटी । तिया पुनरपि केली दृष्टी । यादवेंद्रा ॥ १९६ ॥ मग विनविलें सुभटें । हां हो जी ये एकवाटे । सातही पदें अनुच्छिष्टे । नवलें आहाती ॥ १९७ ॥ एऱ्हवीं अवधानाचेनि वहिलेपणें । नाना प्रमेयांचें उगाणें । काय श्रवणाचेनि आंगणे । बोलों लाहाती ॥ १९८ ॥ परी तैसें हें नोहेचि देवा । देखिला अक्षरांचा मेळावा । आणि विस्मयाचिया जीवा । विस्मयो जाहला ॥ १९९ ॥ कानाचेनि गवाक्षद्वारें । बोलाचे रश्मी अभ्यंतरें । पाहेना तंव चमत्कारें । अवधान ठकलें ॥ २०० ॥ तेविंचि अर्था चाड मज आहे । तें सांगतांही वेळु न साहे । म्हणुनि निरुपण लवलाहें । कीजो देवा ॥ २०१ ॥ ऐसा मागील पडताळा घेऊनी । पुढां अभिप्रावो दृष्टी सूनी । तेंविचि माजीं शिरवुनि । आर्ती आपुली ॥ २०२ ॥ कैसी पुसती पाहें पां जाणिव । भिडेचि तरी लंघो नेदीं शिंव । एऱ्हवीं कृष्ण हृदयासि खेंव । देवों सरला ॥ २०३ ॥ अहो गुरुतें जैं पुसावें । तैं येणें मानें सावध होआवें । हें एकचि जाणें आघवें । सव्यसाची ॥ २०४ ॥ आतां तयाचें ते प्रश्न करणे । वरी सर्वज्ञ हरीचें बोलणें । हे संजयो आवडलेपणें । सागेंल कैसें ॥ २०५ ॥ तिये अवधान द्यावें गोठी । बोलिजेल नीट मऱ्हाठी । जैसी कानाचे आधीं दृष्टी । उपेगा जाय ॥ २०६ ॥ बुद्धीचिया जिभा । बोलाचा न चाखतां गाभा । अक्षरांचिया भांबा । इंद्रियें जिती ॥ २०७ ॥ पहा पां मालतीचे कळे । घ्राणासि कीर वाटले परिमळें । परि वरचिला बरवा काइ डोळे । सुखिये नव्हती ॥ २०८ ॥ तैसें देशियेचिया हवावा । इंद्रियें करिती राणिवा । मग प्रमेयाचिया गांवा । लेसा जाइजे ॥ २०९ ॥ ऐसेनि नागरपणें । बोलु निमे तें बोलणें । ऐका ज्ञानदेव म्हणे । निवृत्तीचा ॥ २१० ॥ ॥ इति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे विज्ञानयोगो नाम सप्तमोऽध्यायः ॥ श्रीसच्चिदानन्दार्पणमस्तु । 1387 2651 2005-08-12T07:07:08Z 203.115.64.243 तरि अवधान एकवेळें दीजे । मग सर्व सुखासि पात्र होईजे । हें प्रतिज्ञोत्तर माझें । उघड ऐका ॥ १ ॥ परि प्रौढी न बोलें हो जी । तुम्हां सर्वज्ञांचां समाजीं । देयावें अवधान हे माझी । विनवणी सलगीची ॥ २ ॥ कां जे लळेयांचे लळें सरती । मनोरथाचे मनौरे पुरती । जरी माहेरें श्रीमंतें होती । तुम्हा ऐसी ॥ ३ ॥ तुमचेया दिठिवेचिया वोले । सासिन्नले प्रसन्नतेचे मळे । ते साऊली देखोनि लोळें । श्रांतु जी मी ॥ ४ ॥ प्रभू तुम्ही सुखामृताचे डोहो । म्हणोनि आम्ही आपुलिया स्वेच्छा वोलावों लाहों । येथ जरी सलगी करू बिहों । तरी निवो कें पां ॥ ५ ॥ नातरी बालक बोबडां बोलीं । कां वाकुडां विचुकां पाऊलीं । तें चोज करूनि माऊली । रिझे जेवीं ॥ ६ ॥ तेवी तुम्हा संतांचा पढियावो । कैसेनि तरि आम्हांवरी हो । या बहुवा आळुकिया जी आहों । सलगी करीत ॥ ७ ॥ वांचूनि माझिये बोलतीये योग्यते । सर्वज्ञ भवादृश श्रोते । काय धड्यावरी सारस्वतें । पढों सिकिजे ॥ ८ ॥ अवधारां आवडे तेसणां धुंधुरु । परि महातेजीं न मिरवे काय करूं । अमृताच्या ताटी वोगरूं । ऐसी रससोय कैंची ॥ ९ ॥ अहो हिमकरासी विंजणे । की नादापुढे आइकवणे । लेणियासी लेणें । हें कहीं आथी ॥ १० ॥ सांगा परिमळें काय तुरंबावें । सागरें कवणे ठायीं नाहावें । हें गगनचि आडें आघवें । ऐसा पवाडु कैंचा ॥ ११ ॥ तैसें तुमचें अवधान धाये । आणि तुम्ही म्हणा हें होये । ऐसें वक्तृत्व कवणा आहे । जेणे रिझा तुम्ही ॥ १२ ॥ तरि विश्वप्रगटतिया गभस्ती । हातिवेनि न कीजे आरती । कां चुळोदकें अपांपती । अर्घ्यु नेदिजे ॥ १३ ॥ प्रभु तुम्ही महेशाचिया मूर्ती । आणि मी दुबळा अर्चितसे भक्ती । म्हणोनि बेल जऱ्ही गंगावती । तऱ्ही स्वीकाराल की ॥ १४ ॥ बाळक बापाचिये ताटीं रिगे । रिगौनि बापातेंच जेवऊं लागे । की तो संतोषलेनि वेगें । मुखचि वोडवी ॥ १५ ॥ तैसा मी तुम्हांप्रती । चावटी करितसे बाळमती । तरी तुम्हीं संतोषिजे ऐसी जाती । प्रेमाची या ॥ १६ ॥ आणि तेणे आपुलेपणाचेनि मोहें । तुम्ही संत घेतले असा बहुवे । म्हणोनि केलिये सलगीचा नोहे । आभारु तुम्हां ॥ १७ ॥ अहो तान्हेयाची लागता झटे । तरी अधिकचि पान्हा फुटे । रोषें प्रेम दुणवटे । पढियंतयाचेनि ॥ १८ ॥ म्हणऊनि मज लेंकुरवाचेनि बोलें । तुमचें कृपाळूपण निदैले । ते चेइलें हें जी जाणवलें । यालागीं बोलिलों मी ॥ १९ ॥ एऱ्हवीं चांदणे पिकविजत आहे चेपणी । कीं वारया धापत आहे वाहणी । हां हो गगनासी गंवसणी । घालिजे केवी ॥ २० ॥ आइकां पाणी वोथिजावे न लगे । नवनीतीं माथुला न रिगे । तेविं लाजिलें व्याख्यान न निगे । देखोनि जयांते ॥ २१ ॥ हें असो शब्दब्रह्म जिये बाजे । शब्द मावळलेया निवांतु निजे । तो गीतार्थु मऱ्हाटिया बोलिजे । हा पाडु काई ॥ २२ ॥ परि ऐसियाही मज धिंवसा । तो पुढतियाचि येकी आशा । जे धिटींवा करूनि भवादृश्यां । पढियंता होआवें ॥ २३ ॥ परि आतां चंद्रापासोनि निवविते । जें अमृताहूनि जीववितें । तेणें अवधान कीजो वाढतें । मनोरथा माझिया ॥ २४ ॥ कां जैं दिठिवा तुमचा वरुषे । तैं सकळार्थसिद्धि मती पिके । एऱ्हवी कोंभेला उन्मेषु सुके । जरी उदास तुम्ही ॥ २५ ॥ सहजें तरी अवधारा । वक्तृत्वा अवधानाचा होय चारा । तरी दोंदें पेलती अक्षरां । प्रमेयाचीं ॥ २६ ॥ अर्थ बोलाची वाट पाहे । तेथ अभिप्रावो अभिप्रायातें विये । भावाचा फुलौरा होत जाये । मतिवरी ॥ २७ ॥ म्हणूनि संवादाचा सुवावो ढळे । तरी हृदयाकाश सारस्वतें वोळे । आणि श्रोता दुश्चिता तरि वितुळे । मांडला रसु ॥ २८ ॥ अहो चंद्रकांतु द्रवता कीर होये । परि ते हातवटी चंद्री कीं आहे । म्हणऊनि वक्ता तो वक्ताचि नव्हे । श्रोतेनि वीण ॥ २९ ॥ परी आतां आमुतें गोड करावें । ऐसे तांदुळी कायसा विनवावे । साइखडियाने काइ प्रार्थावें । सूत्रधारातें ॥ ३० ॥ काय तो बाहुलियांचिया काजा नाचवी । कीं आपुलियें जाणिवेची कळा वाढवी । म्हणऊनि आम्हां या ठेवाठेवी । काय काज ॥ ३१ ॥ तंव गुरु म्हणती काइ जाहलें । हें समस्तही आम्हां पावलें । आतां सांगे जें निरोपिलें । नारायणें ॥ ३२ ॥ येथ संतोषोनि निवृत्तिदासें । जी जी म्हणऊनि उल्हासें । अवधारां श्रीकृष्ण ऐसे । बोलते जाहले ॥ ३३ ॥ श्री भगवानुवाचः इदं तु ते गुह्यतमं प्रवक्ष्याम्यनसूयवे । ज्ञानं विज्ञानसहितं यज्ज्ञात्वा मोक्षसेऽशुभात् ॥ १ ॥ नातरि अर्जुना हें बीज । पुढती सांगिजेल तुज । जें हें अंतःकरणींचे गुज । जीवचिये ॥ ३४ ॥ येणें मानें जीवाचें हियें फोडावें । मग तुज कां पां मज सांगावे । ऐसें काहीं स्वभावें । कल्पिशी जरी ॥ ३५ ॥ तरी परियेसीं प्राज्ञा । तूं आस्थेचीच संज्ञा । बोलिलिये गोष्टींची अवज्ञा । नेणसी करुं ॥ ३६ ॥ म्हणोनि गूढपण आपुलें मोडो । वरि न बोलावेंही बोलावें घडो । परि आमुचिचे जीवींचें पडो । तुझां जीवीं ॥ ३७ ॥ अगा थानीं कीर दूध गूढ । परि थानासीचि नव्हे कीं गोड । म्हणोनि सरो कां सेवितयाची चाड । जरी अनन्य मिळे ॥ ३८ ॥ मुडाहूनि बीज काढिलें । मग निर्वाळलिये भूमी पेरिलें । तरी तें सांडीविखुरीं गेलें । म्हणों ये कायी ॥ ३९ ॥ यालागीं सुमनु आणि शुद्धमती । जो अनिंदकु अनन्यगती । पैं गा गौप्यही परि तयाप्रती । चावळिजें सुखें ॥ ४० ॥ तरि प्रस्तुत आतां गुणीं इहीं । तूं वांचूनि आणिक नाहीं । म्हणोनि गुज तरी तुझां ठायीं । लपवूं नये ॥ ४१ ॥ आतां किती नावानावा गुज । म्हणतां कानडें वाटेल तुज । तरि ज्ञान सांगेन सहज । विज्ञानेंसीं ॥ ४२ ॥ परि तेंचि ऐसेनि निवाडें । जैसें भेसळलें खरें कुडें । मग काढिजे फाडोवाडें । पारखूनियां ॥ ४३ ॥ कां चांचूचेनि सांडसें । खांडिजे पय पाणी राजहंसें । तुज ज्ञान विज्ञान तैसें । वांटूनि देऊं ॥ ४४ ॥ मग वारयाचियां धारसां । पडिला कोंडा कां नुरेचि जैसा । आणि अन्नकणाचा आपैसा । राशि जोडे ॥ ४५ ॥ तैसें जें जाणितलेयासाठीं । संसार संसाराचिये गांठी । लाऊनि बैसवी पाटीं । मोक्षश्रियेचां ॥ ४६ ॥ राजविद्या राजगुह्यं पवित्रमिदमुत्तमम् । प्रत्यक्षावगमं धर्म्यं सुसुखं कर्तुमव्ययम् ॥ २ ॥ जें जाणणेयां आघवेयांचां गांवीं । गुरुत्वाची आचार्यपदवी । जें सकळ गुह्यांचा गोसावी । पवित्रां रावो ॥ ४७ ॥ आणि धर्माचें निजधाम । तेंविंचि उत्तमाचे उत्तम । पैं जया येतां नाहीं काम । जन्मांतराचें ॥ ४८ ॥ मोटकें गुरुमुखें उदैजत दिसे । आणि हृदयीं स्वयंभचि असे । प्रत्यक्ष फावो लागे तैसें । आपैसया ॥ ४९ ॥ तेविंचि पैं गा सुखाचां पाउटीं । चढतां येइजे जयाचिया भेटी । मग भेटल्या कीर मिठी । भोगणेयाहि पडे ॥ ५० ॥ परि भोगाचिया ऐलीकडिलिये मेरे । चित्त उभें ठेलेंचि सुखा भरे । ऐसें सुलभ आणि सोपारें । वरि परब्रह्म ॥ ५१ ॥ पैं गा आणिकही एक याचें । जें हाता आले तरी न वचे । आणि अनुभवितां कांहीं न वेचे । वरि विटेहि ना ॥ ५२ ॥ येथ जरी तूं तार्किका । ऐसी हन घेसी शंका । ना येवढी वस्तु हे लोकां । उरली केविं पां ॥ ५३ ॥ एकोत्तरेयाचिया वाढी । जे जळतिये आगीं घालिती उडी । ते अनायासें स्वगोडी । सांडिती केविं ॥ ५४ ॥ तरि पवित्र आणि रम्य । तेविंचि सुखोपायेंचि गम्य । आणि स्वसुख परि धर्म्य । वरि आपणपां जोडे ॥ ५५ ॥ ऐसा अवघाचि सुरवाडु आहे । तरी जनाहातीं केविं उरो लाहे । हा शंकेचा ठाव कीर होये । परि न धरावी तुवां ॥ ५६ ॥ अश्रद्दधाना: पुरुषा धर्मस्यास्य परंतप । अप्राप्य मां निवर्तन्ते मृत्युसंसारवर्त्मनि ॥ ३ ॥ पाहें पां दूध पवित्र आणि गोड । पासीं त्वचेचिया पदराआड । परि तें अव्हेरुनि गोचिड । अशुद्ध काय नेघती ॥ ५७ ॥ कां कमलकंदा आणि दर्दुरीं । नांदणुक एकेचि घरीं । परि परागु सेविजे भ्रमरीं । जवळिलां चिखलुचि उरे ॥ ५८ ॥ नातरी निदैवाचां परिवरीं । लोह्या रुतलिया आहाति सहस्त्रवरीं । परि तेथ बैसोनि उपवासु करी । कां दरिद्रें जिये ॥ ५९ ॥ तैसा हृदयामध्यें मी रामु । असतां सर्वसुखाचा आरामु । कीं भ्रांतासी कामु । विषयावरी ॥ ६० ॥ बहु मृगजळ देखोनि डोळां । थुंकिजे अमृताचा गिळितां गळाळा । तोडिला परिसु बांधिला गळा । शुक्तिकालाभें ॥ ६१ ॥ तैसीं अहंममतेचिये लवडसवडी । मातें न पवतीचि बापुडीं । म्हणोनि जन्ममरणाची दुथडी । डहुळितें ठेलीं ॥ ६२ ॥ एऱ्हवीं मी तरी कैसा । मुखाप्रती भानु कां जैसा । कहीं नसे न दिसे ऐसा । वाणीचा नव्हें ॥ ६३ ॥ मया ततमिदं सर्वं जगदव्यक्तमूर्तिना । मत्स्थानि सर्वभूतानि न चाहं तेष्ववस्थित: ॥ ४ ॥ माझेया विस्तारलेपणाचेनि नांवें । हे जगचि नोहे आघवें । जैसें दूध मुरालें स्वभावें । तरि तेंचि दहीं ॥ ६४ ॥ कां बीजचि जाहलें तरु । अथवा भांगारचि अळंकारु । तैसा मज एकाचा विस्तारु । तें हें जग ॥ ६५ ॥ हें अव्यक्तपणें थिजलें । तेंचि मग विश्वाकारें वोथिजलें । तैसें अमूर्तमूर्ति मियां विस्तारलें । त्रैलोक्य जाणें ॥ ६६ ॥ महदादि देहांतें । इयें अशेषेंही भूतें । परि माझां ठायीं बिंबते । जैसे जळीं फेण ॥ ६७ ॥ परि तया फेणांआंतु पाहतां । जेवीं जळ न दिसे पंडुसुता । नातरी स्वप्नींची अनेकता । चेइलिया नोहिजे ॥ ६८ ॥ तैसीं भूतें इयें माझां ठायीं । बिंबती तयांमाजी मी नाहीं । इया उपपत्ती तुज पाहीं । सांगितलिया मागां ॥ ६९ ॥ म्हणऊनि बोलिलिया बोलाचा आतिसो । न कीजे यालागीं हें असो । तरी मजाआंत पैसो । दिठि तुझी ॥ ७० ॥ आमचा प्रकृतीपैलीकडील भावो । जरी कल्पनेवीण लागसी पाहों । तरी मजमाजि भूतें हेंही वावो । जे मी सर्व म्हणऊनि ॥ ७१ ॥ एऱ्हवीं संकल्पाचिये सांजवेळे । नावेक तिमिरेजती बुद्धीचे डोळे । म्हणोनि अखंडित परि झांवळें । भूतभिन्न ऐसें देखें ॥ ७२ ॥ तेचि संकल्पाची सांज जैं लोपे । तैं अखंडितचि आहे स्वरुपें । जैसें शंका जातखेंवो लोपे । सापपण माळेचें ॥ ७३ ॥ एऱ्हवीं तरी भूमीआंतूनि स्वयंभ । काय घडेगाडगेयांचे निघती कोंभ । परि ते कुलालमतीचे गर्भ । उमटले कीं ॥ ७४ ॥ नातरी सागरींचां पाणीं । काय तंरगाचिया आहाती खाणी । ते अवांतर करणी । वारयाची नव्हे ॥ ७५ ॥ पाहें पां कापसाचां पोटीं । काय कापडाची होती पेटी । तो वेढितयाचिया दिठी । कापड जाहला ॥ ७६ ॥ जरी सोनें लेणें होऊनि घडे । तरी तयाचें सोनेपण न मोडे । येर अळंकार हे वरचिलीकडे । लेतयाचेनि भावें ॥ ७७ ॥ सांगें पडिसादाची प्रत्युत्तरें । कां आरिसां जें आविष्करे । तें आपलें कीं साचोकारें । तेथेंचि होतें ॥ ७८ ॥ तैसी इये निर्मळे माझां स्वरुपीं । जो भूतभावना आरोपी । तयासी तयाचां संकल्पीं । भूताभासु असे ॥ ७९ ॥ तेचि कल्पिती प्रकृती पुरे । आणि भूताभासु आधींच सरे । मग स्वरुप उरे एकसरें । निखळ माझें ॥ ८० ॥ हें असो आंगीं भरलिया भवंडी । जैशा भोंवत दिसती अरडीदरडी । तैशी आपुलिया कल्पना अखंडीं । गमती भूतें ॥ ८१ ॥ तेचि कल्पना सांडूनि पाहीं । तरि मी भूतीं भूतें माझिया ठायीं । हें स्वप्नींही परि नाहीं । कल्पावयाजोगें ॥ ८२ ॥ आतां मी एक भूतातें धर्ता । अथवा भूतामाजि मी असता । या संकल्पसन्निपाता । आंतुलिया बोलिया ॥ ८३ ॥ म्हणोनि परियेसीं गा प्रियोत्तमा । यापरी मी विश्वेंसीं विश्वात्मा । जो इया लटकिया भूतग्रामा । भाव्यु सदा ॥ ८४ ॥ रश्मीचेनि आधारें जैसें । नव्हतेंचि मृगजळ आभासे । माझां ठायीं भूतजात तैसें । आणि मातेंही भावीं ॥ ८५ ॥ मी ये परीचा भूतभावनु । परि सर्व भूतांसि अभिन्नु । जैसी प्रभा आणि भानु । एकचि ते ॥ ८६ ॥ हा आमचा ऐश्वर्ययोगु । तुंवा देखिला कीं चांगु । आतां सांगें कांहीं एथ लागु । भूतभेदाचा असे ॥ ८७ ॥ यालागीं मजपासूनि भूतें । आनें नव्हती हें निरुतें । आणि भूतावेगळिया मातें । कहींच न मनीं हो । ८८ ॥ यथाकाशस्थितो नित्यं वायुः सर्वत्रगो महान् । तथा सर्वाणि भूतानि मत्स्थानीत्युपधारय ॥ ६ ॥ पैं गगन जेवढें जैसें । पवनु गगनीं तेवढाचि असे । सहजें हालविलिया वेगळा दिसे । एऱ्हवीं गगन तेंचि ते ॥ ८९ ॥ तैसें भूतजात माझां ठायीं । कल्पिजे तरी आभासें कांहीं । निर्विकल्पीं तरि नाहीं । तेथ मीच मी आघवे ॥ ९० ॥ म्हणऊनि नाहीं आणि असे । हें कल्पनेचेनि सौरसें । जे कल्पनालोपें भ्रंशें । आणि कल्पनेसवें होय ।। ९१ ॥ तेंचि कल्पितें मुदल जाये । तैं असें नाहीं हें कें आहे । म्हणऊनि पुढती तूं पाहें । हा ऐश्वर्ययोगु ॥ ९२ ॥ ऐसिया प्रतीतिबोधसागरीं । तूं आपणपेयातें कल्लोळु एक करीं । मग जंव पाहासी चराचरीं । तंव तूचि आहासी ॥ ९३ ॥ या जाणणेयाचा चेवो । तुज आला ना म्हणती देवो । तरी आतां द्वैतस्वप्न वावो । जालें कीं ना ॥ ९४ ॥ तरी पुढती जरी विपायें । बुद्धीसि कल्पनेची झोंप ये । तरी अभेदबोधु जाये । जैं स्वप्नीं पडिजे ॥ ९५ ॥ म्हणोनि ये निद्रेची वाट मोडे । निखळ उद्बोधाचेंचि आपणपें घडे । ऐसें वर्म जें आहे फुडें । तें दावो आतां ॥ ९६ ॥ तरी धनुर्धरा धैर्या । निकें अवधान देईं बा धनंजया । पैं सर्व भूतांतें माया । करि हरि गा ॥ ९७ ॥ सर्वभूतानि कौन्तेय प्रकृतिं यान्ति मामिकाम् । कल्पक्षये पुनस्तानि कल्पादौ विसृजाम्यहम् ॥ ७ ॥ जिये नांव गा प्रकृती । जे द्विविध सांगितली तुजप्रती । एकी अष्टधा भेदव्यक्ती । दुजी जीवरुपा ।। ९८ ॥ हा प्रकृतीविखो आघवा । तुंवा मागां परिसिलासे पांडवा । म्हणोनि असो काइ सांगावा । पुढतपुढती ॥ ९९ ॥ तरी ये माझिये प्रकृती । महाकल्पाचां अंती । सर्व भूतें अव्यक्तीं । ऐक्यासी येती ।। १०० ॥ ग्रीष्माचां अतिरसीं । सबीजे तृणें जैसीं । मागुती भूमीसी । सुलीनें होती ॥ १०१ ॥ कां वार्षिये ढेंढें फिटे । जेव्हां शारदीयेचा अनुघडु फुटे । तेव्हां घनजात आटे । गगनींचें गगनीं ॥ १०२ ॥ नातरी आकाशाचिये खोंपे । वायु निवांतुचि लोपे । कां तरंगता हारपे । जळीं जेवीं ॥ १०३ ॥ अथवा जागिनलिये वेळे । स्वप्न मनींचें मनीं मावळे । तैसें प्राकृत प्रकृती मिळे । कल्पक्षयीं ॥ १०४ ॥ मग कल्पादीं पुढती । मीचि सृजीं ऐसी वदंती । तरी इयेविषयीं निरुती । उपपत्ती आइक ॥ १०५ ॥ प्रकृतिं स्वामवष्टभ्य विसृजामि पुनः पुनः । भूतग्राममिमं कृत्स्नमवशं प्रकृतेर्वशात् ॥ ८ ॥ तरी हेचि प्रकृति किरिटी । मी स्वकीया सहजें अधिष्ठीं । तेथ तंतुसमवायपटीं । जेविं विणावणी दिसे ॥ १०६ ॥ मग तिये विणावणीचेनि आधारें । लहानां चौकडियां पटत्व भरे । तैसी पंचात्मके आकारें । प्रकृतिचि होये ॥ १०७ ॥ जैसें विरजणियाचेनि संगें । दूधचि आटेजों लागे । तैशी प्रकृति आंगा रिगे । सृष्टिपणाचिया ॥ १०८ ॥ बीज जळाचि जवळीक लाहे । आणि तेंचि शाखोपशाखीं होये । तैसें मज करणें आहे । भूतांचे हें ॥ १०९ ॥ अगा नगर हें रायें केलें । या म्हणणया साचपण कीर आलें । परि निरुतें पाहतां काय शिणले । रायाचे हात ॥ ११० ॥ आणि मी प्रकृति अधिष्ठीं तें कैसें । जैसा स्वप्नीं जो असे । मग तोचि प्रवेशे । जागृतावस्थे ॥ १११ ॥ तरि स्वप्नौनि जागृती येतां । काय पाय दुखती पंडुसुता । कीं स्वप्नामाजीं असतां । प्रवासु होय ॥ ११२ ॥ या आघवियाचा अभिप्रावो कायी । जे हें भूतसृष्टीचें कांहीं । मज एकही करणें नाहीं । ऐसाचि अर्थु ॥ ११३ ॥ जैशी रायें अधिष्ठिली प्रजा । व्यापारे आपुलालिया काजा । तैसा प्रकृतिसंगु माझा । येर करणें तें इयेचें ॥ ११४ ॥ पाहें पां पूर्णचंद्राचिये भेटी । समुद्र भरतें अपार दाटी । तेथ चंद्रासि काय किरीटी । उपखा पडे ॥ ११५ ॥ जड परि जवळिका । लोह चळे तरि चळो कां । कवणु शीणु भ्रामका । सन्निधानाचा ॥ ११६ ॥ किंबहुना यापरी । मी निजप्रकृति अंगीकारीं । आणि भूतसृष्टी एकसरी । प्रसवोंचि लागे ॥ ११७ ॥ जो हा भूतग्रामु आघवा । असे प्रकृतिआधीन पांडवा । जैसी बीजाचिया वेलपालवा । समर्थ भूमि ॥ ११८ ॥ नातरि बाळादिकां वयसां । गोसावी देहसंगु जैसा । अथवा घनावळी आकाशा । वार्षियें जेवीं ॥ ११९ ॥ कां स्वप्नासि कारण निद्रा । तैसी प्रकृति हे नरेंद्रा । या अशेषाहि भूतसमुद्रा । गोसाविणी गा ॥ १२० ॥ स्थावरा आणि जंगमा । स्थूळा अथवा सूक्ष्मा । हे असो भूतग्रामा । प्रकृतिचि मूळ ॥ १२१ ॥ म्हणोनि भूतें हन सृजावीं । कां सृजिलीं प्रतिपाळावीं । इयें करणीं न येती आघवीं । आमुचिया आंगा ॥ १२२ ॥ जळीं चंद्रिकेचिया पसरती वेली । ते वाढी चंद्रे नाहीं वाढविली । तेवि मातें पावोनि ठेलीं । दुरी कर्में ॥ १२३ ॥ न च मां तानि कर्माणि निबध्नन्ति धनंजय । उदासीनवदासीनमसक्तं तेषु कर्मसु ॥ ९ ॥ आणि सुटलिया सिंधुजळाचा लोटु । न शके धरुं सैंधवाचा घाटु । तेवि सकळ कर्मा मीच शेवटु । ती काइ बांधती मातें ॥ १२४ ॥ धूम्ररजांची पिंजरी । वाजतिया वायुतें जरी होकारी । कां सूर्यबिंबामाझारीं । आंधारे रिगे ॥ १२५ ॥ हें असो पर्वताचिये हृदयींचें । जेविं पर्जन्यधारास्तव न खोंचे । तेविं कर्मजात प्रकृतीचें । न लगे मज ॥ १२६ ॥ एऱ्हवीं इये प्राकृतीं विकारीं । एकु मीचि आहे अवधारीं । परि उदासीनाचिया परि । करीं ना करवी ॥ १२७ ॥ दीपु ठेविला परिवरीं । कवणातें नियमी ना निवारी । आणि कवण कवणिये व्यापारीं । राहाटे तेंहि नेणे ॥ १२८ ॥ तो जैसा का साक्षिभूतु । गृहव्यापारप्रवृत्तिहेतु । तैसा भूतकर्मीं अनासक्तु । मी भूतीं असें ॥ १२९ ॥ हा एकचि अभिप्रावो पुढतपुढती । काय सांगो बहुतां उपपत्तीं । येथ एकवेळां सुभद्रापती । येतुलें जाण पां ॥ १३० ॥ मयाध्यक्षेण प्रकृति: सूयते सचराचरम् । हेतुनानेन कौन्तेय जगद्विपरिवर्तते ॥ १० ॥ जे लोकचेष्टां समस्तां । जैसा निमित्तमात्र कां सविता । तैसा जगत्प्रभवीं पंडुसुता । हेतु मी जाणें ॥ १३१ ॥ कां जें मियां अधिष्ठिलिया प्रकृती । होती चराचराचिया संभूती । म्हणोनि मी हेतु हें उपपत्ती । घडे यया ॥ १३२ ॥ आतां येणें उजिवडें निरुतें । न्याहाळीं पां ऐश्वर्ययोगातें । जे माझां ठायीं भूतें । परी भूतीं मी नसें ॥ १३३ ॥ अथवा भूतें ना माझां ठायीं । आणि भूतांमाजि मी नाहीं । या खुणा तुं कही । चुकों नको ॥ १३४ ॥ हें सर्वस्व आमुचें गूढ । परि दाविलें तुज उघड । आतां इंद्रियां देऊनि कवाड । हृदयीं भोगीं ॥ १३५ ॥ हा दंशु जंव नये हातां । तंव माझें साचोकारेपण पार्था । न संपडे गा सर्वथा । जेविं भुसीं कणु ॥ १३६ ॥ एऱ्हवीं अनुमानाचेनि पैसें । आवडे कीर कळलें ऐसें । परि मृगजळाचेनि वोलांशें । काय भूमि तिमे ॥ १३७ ॥ जें जाळ जळीं पांगिलें । तेथ चंद्रबिंब दिसे आंतुडलें । परि थडिये काढूनि झाडिलें । तेव्हां बिंब कें सांगे ॥ १३८ ॥ तैसें बोलवरि वाचाबळें । वायांचि झकविजती प्रतीतीचे डोळे । मग साचोकारें बोधावेळे । आथि ना होईजे ॥ १३९ ॥ अवजानन्ति मां मूढा मानुषीं तनुमाश्रितम् । परं भावमजानन्तो मम भूतमहेश्वरम् ॥ ११ ॥ किंबहुना भवा बिहा या । आणि साचें चाड आथि जरी मियां । तरि तुम्हीं गा उपपत्ती इया । जतन कीजे ॥ १४० ॥ एऱ्हवीं वेधली दिठी कवळें । ते चांदणियाते म्हणे पिंवळें । तेविं माझां स्वरुपीं निर्मळे । देखाल दोष ॥ १४१ ॥ नातरी ज्वरें विटाळले मुख । ते दुधातें म्हणे कडू विख । तेविं अमानुषा मानुष । मानाल मातें ॥ १४२ ॥ म्हणऊनि पुढती तूं धनंजया । झणें विसंबसी या अभिप्राया । जे इया स्थूलदृष्टी वायां । जाइजेल गा ॥ १४३ ॥ पैं स्थूलदृष्टी देखती मातें । तेंचि न देखणें जाण निरुतें । जैसें स्वप्नींचेनि अमृतें । अमरा नोहिजे ॥ १४४ ॥ एऱ्हवीं स्थूलदृष्टी मूढ । मातें जाणती कीर दृढ । परि तें जाणणेंचि जाणणेया आड । रिगोनि ठाके ॥ १४५ ॥ जैसा नक्षत्राचिया आभासा- । साठीं घातु झाला तया हंसा । माजीं रत्नबुद्धीचिया आशा । रिगोनियां ॥ १४६ ॥ सांगे गंगा या बुद्धी मृगजळ । ठाकोनि आलियाचें कवण फळ । काय सुरतरु म्हणोनि बाबुळ । सेविली करी ॥ १४७ ॥ हा निळयाचा दुसरा । या बुद्धी हातु घातला विखारा । कां रत्ने म्हणोनि गारा । वेंची जेविं ॥ १४८ ॥ अथवा निधान हें प्रगटलें । म्हणोनि खदिरांगार खोळे भरिले । कां साउली नेणतां घातलें । कुहां सिंहें ॥ १४९ ॥ तेविं मी म्हणोनि प्रपंचीं । जिहीं बुडी दिधली कृतनिश्चयाची । तिहीं चंद्रासाठीं जेविं जळींची । प्रतिमा धरिली ॥ १५० ॥ 1388 sysop 2586 2005-07-29T10:56:03Z MediaWiki default inches 1389 sysop 2589 2005-07-29T10:56:03Z MediaWiki default $1 metres 1390 sysop 2591 2005-07-29T10:56:03Z MediaWiki default $1 dpc 1391 sysop 2592 2005-07-29T10:56:03Z MediaWiki default $1 dpi 1392 sysop 2615 2005-07-29T10:56:05Z MediaWiki default - 1393 sysop 2620 2005-07-29T10:56:05Z MediaWiki default (Preview) 1394 sysop 2955 2005-12-02T04:07:44Z MediaWiki default ; $4$5 : [$2 $1] 1395 sysop 3088 2005-12-22T07:28:22Z MediaWiki default <div id="mw_trackbacks"> Trackbacks for this article:<br /> $1 </div> 1396 sysop 2627 2005-07-29T10:56:05Z MediaWiki default The trackback was successfully deleted. 1397 sysop 2957 2005-12-02T04:07:44Z MediaWiki default ; $4$5 : [$2 $1]: <nowiki>$3</nowiki> 1398 sysop 2629 2005-07-29T10:56:05Z MediaWiki default Trackback 1399 sysop 2630 2005-07-29T10:56:05Z MediaWiki default ([$1 Delete]) 1400 sysop 2632 2005-07-29T10:56:05Z MediaWiki default Always 1401 sysop 2633 2005-07-29T10:56:05Z MediaWiki default Browser default 1402 sysop 2634 2005-07-29T10:56:05Z MediaWiki default Never 1403 sysop 2636 2005-07-29T10:56:06Z MediaWiki default Unused categories 1404 sysop 2637 2005-07-29T10:56:06Z MediaWiki default The following category pages exist although no other article or category make use of them. 1405 sysop 2640 2005-07-29T10:56:06Z MediaWiki default See the validation statistics for "$1" <a href="$2">here</a> 1406 2740 2005-10-09T08:11:33Z 203.115.86.234 तरि अवधान एकवेळें दीजे । मग सर्व सुखासि पात्र होईजे । हें प्रतिज्ञोत्तर माझें । उघड ऐका ॥ १ ॥ परि प्रौढी न बोलें हो जी । तुम्हां सर्वज्ञांचां समाजीं । देयावें अवधान हे माझी । विनवणी सलगीची ॥ २ ॥ कां जे लळेयांचे लळें सरती । मनोरथाचे मनौरे पुरती । जरी माहेरें श्रीमंतें होती । तुम्हा ऐसी ॥ ३ ॥ तुमचेया दिठिवेचिया वोले । सासिन्नले प्रसन्नतेचे मळे । ते साऊली देखोनि लोळें । श्रांतु जी मी ॥ ४ ॥ प्रभू तुम्ही सुखामृताचे डोहो । म्हणोनि आम्ही आपुलिया स्वेच्छा वोलावों लाहों । येथ जरी सलगी करू बिहों । तरी निवो कें पां ॥ ५ ॥ नातरी बालक बोबडां बोलीं । कां वाकुडां विचुकां पाऊलीं । तें चोज करूनि माऊली । रिझे जेवीं ॥ ६ ॥ तेवी तुम्हा संतांचा पढियावो । कैसेनि तरि आम्हांवरी हो । या बहुवा आळुकिया जी आहों । सलगी करीत ॥ ७ ॥ वांचूनि माझिये बोलतीये योग्यते । सर्वज्ञ भवादृश श्रोते । काय धड्यावरी सारस्वतें । पढों सिकिजे ॥ ८ ॥ अवधारां आवडे तेसणां धुंधुरु । परि महातेजीं न मिरवे काय करूं । अमृताच्या ताटी वोगरूं । ऐसी रससोय कैंची ॥ ९ ॥ अहो हिमकरासी विंजणे । की नादापुढे आइकवणे । लेणियासी लेणें । हें कहीं आथी ॥ १० ॥ सांगा परिमळें काय तुरंबावें । सागरें कवणे ठायीं नाहावें । हें गगनचि आडें आघवें । ऐसा पवाडु कैंचा ॥ ११ ॥ तैसें तुमचें अवधान धाये । आणि तुम्ही म्हणा हें होये । ऐसें वक्तृत्व कवणा आहे । जेणे रिझा तुम्ही ॥ १२ ॥ तरि विश्वप्रगटतिया गभस्ती । हातिवेनि न कीजे आरती । कां चुळोदकें अपांपती । अर्घ्यु नेदिजे ॥ १३ ॥ प्रभु तुम्ही महेशाचिया मूर्ती । आणि मी दुबळा अर्चितसे भक्ती । म्हणोनि बेल जऱ्ही गंगावती । तऱ्ही स्वीकाराल की ॥ १४ ॥ बाळक बापाचिये ताटीं रिगे । रिगौनि बापातेंच जेवऊं लागे । की तो संतोषलेनि वेगें । मुखचि वोडवी ॥ १५ ॥ तैसा मी तुम्हांप्रती । चावटी करितसे बाळमती । तरी तुम्हीं संतोषिजे ऐसी जाती । प्रेमाची या ॥ १६ ॥ आणि तेणे आपुलेपणाचेनि मोहें । तुम्ही संत घेतले असा बहुवे । म्हणोनि केलिये सलगीचा नोहे । आभारु तुम्हां ॥ १७ ॥ अहो तान्हेयाची लागता झटे । तरी अधिकचि पान्हा फुटे । रोषें प्रेम दुणवटे । पढियंतयाचेनि ॥ १८ ॥ म्हणऊनि मज लेंकुरवाचेनि बोलें । तुमचें कृपाळूपण निदैले । ते चेइलें हें जी जाणवलें । यालागीं बोलिलों मी ॥ १९ ॥ एऱ्हवीं चांदणे पिकविजत आहे चेपणी । कीं वारया धापत आहे वाहणी । हां हो गगनासी गंवसणी । घालिजे केवी ॥ २० ॥ आइकां पाणी वोथिजावे न लगे । नवनीतीं माथुला न रिगे । तेविं लाजिलें व्याख्यान न निगे । देखोनि जयांते ॥ २१ ॥ हें असो शब्दब्रह्म जिये बाजे । शब्द मावळलेया निवांतु निजे । तो गीतार्थु मऱ्हाटिया बोलिजे । हा पाडु काई ॥ २२ ॥ परि ऐसियाही मज धिंवसा । तो पुढतियाचि येकी आशा । जे धिटींवा करूनि भवादृश्यां । पढियंता होआवें ॥ २३ ॥ परि आतां चंद्रापासोनि निवविते । जें अमृताहूनि जीववितें । तेणें अवधान कीजो वाढतें । मनोरथा माझिया ॥ २४ ॥ कां जैं दिठिवा तुमचा वरुषे । तैं सकळार्थसिद्धि मती पिके । एऱ्हवी कोंभेला उन्मेषु सुके । जरी उदास तुम्ही ॥ २५ ॥ सहजें तरी अवधारा । वक्तृत्वा अवधानाचा होय चारा । तरी दोंदें पेलती अक्षरां । प्रमेयाचीं ॥ २६ ॥ अर्थ बोलाची वाट पाहे । तेथ अभिप्रावो अभिप्रायातें विये । भावाचा फुलौरा होत जाये । मतिवरी ॥ २७ ॥ म्हणूनि संवादाचा सुवावो ढळे । तरी हृदयाकाश सारस्वतें वोळे । आणि श्रोता दुश्चिता तरि वितुळे । मांडला रसु ॥ २८ ॥ अहो चंद्रकांतु द्रवता कीर होये । परि ते हातवटी चंद्री कीं आहे । म्हणऊनि वक्ता तो वक्ताचि नव्हे । श्रोतेनि वीण ॥ २९ ॥ परी आतां आमुतें गोड करावें । ऐसे तांदुळी कायसा विनवावे । साइखडियाने काइ प्रार्थावें । सूत्रधारातें ॥ ३० ॥ काय तो बाहुलियांचिया काजा नाचवी । कीं आपुलियें जाणिवेची कळा वाढवी । म्हणऊनि आम्हां या ठेवाठेवी । काय काज ॥ ३१ ॥ तंव गुरु म्हणती काइ जाहलें । हें समस्तही आम्हां पावलें । आतां सांगे जें निरोपिलें । नारायणें ॥ ३२ ॥ येथ संतोषोनि निवृत्तिदासें । जी जी म्हणऊनि उल्हासें । अवधारां श्रीकृष्ण ऐसे । बोलते जाहले ॥ ३३ ॥ श्री भगवानुवाचः इदं तु ते गुह्यतमं प्रवक्ष्याम्यनसूयवे । ज्ञानं विज्ञानसहितं यज्ज्ञात्वा मोक्षसेऽशुभात् ॥ १ ॥ नातरि अर्जुना हें बीज । पुढती सांगिजेल तुज । जें हें अंतःकरणींचे गुज । जीवचिये ॥ ३४ ॥ येणें मानें जीवाचें हियें फोडावें । मग तुज कां पां मज सांगावे । ऐसें काहीं स्वभावें । कल्पिशी जरी ॥ ३५ ॥ तरी परियेसीं प्राज्ञा । तूं आस्थेचीच संज्ञा । बोलिलिये गोष्टींची अवज्ञा । नेणसी करुं ॥ ३६ ॥ म्हणोनि गूढपण आपुलें मोडो । वरि न बोलावेंही बोलावें घडो । परि आमुचिचे जीवींचें पडो । तुझां जीवीं ॥ ३७ ॥ अगा थानीं कीर दूध गूढ । परि थानासीचि नव्हे कीं गोड । म्हणोनि सरो कां सेवितयाची चाड । जरी अनन्य मिळे ॥ ३८ ॥ मुडाहूनि बीज काढिलें । मग निर्वाळलिये भूमी पेरिलें । तरी तें सांडीविखुरीं गेलें । म्हणों ये कायी ॥ ३९ ॥ यालागीं सुमनु आणि शुद्धमती । जो अनिंदकु अनन्यगती । पैं गा गौप्यही परि तयाप्रती । चावळिजें सुखें ॥ ४० ॥ तरि प्रस्तुत आतां गुणीं इहीं । तूं वांचूनि आणिक नाहीं । म्हणोनि गुज तरी तुझां ठायीं । लपवूं नये ॥ ४१ ॥ आतां किती नावानावा गुज । म्हणतां कानडें वाटेल तुज । तरि ज्ञान सांगेन सहज । विज्ञानेंसीं ॥ ४२ ॥ परि तेंचि ऐसेनि निवाडें । जैसें भेसळलें खरें कुडें । मग काढिजे फाडोवाडें । पारखूनियां ॥ ४३ ॥ कां चांचूचेनि सांडसें । खांडिजे पय पाणी राजहंसें । तुज ज्ञान विज्ञान तैसें । वांटूनि देऊं ॥ ४४ ॥ मग वारयाचियां धारसां । पडिला कोंडा कां नुरेचि जैसा । आणि अन्नकणाचा आपैसा । राशि जोडे ॥ ४५ ॥ तैसें जें जाणितलेयासाठीं । संसार संसाराचिये गांठी । लाऊनि बैसवी पाटीं । मोक्षश्रियेचां ॥ ४६ ॥ राजविद्या राजगुह्यं पवित्रमिदमुत्तमम् । प्रत्यक्षावगमं धर्म्यं सुसुखं कर्तुमव्ययम् ॥ २ ॥ जें जाणणेयां आघवेयांचां गांवीं । गुरुत्वाची आचार्यपदवी । जें सकळ गुह्यांचा गोसावी । पवित्रां रावो ॥ ४७ ॥ आणि धर्माचें निजधाम । तेंविंचि उत्तमाचे उत्तम । पैं जया येतां नाहीं काम । जन्मांतराचें ॥ ४८ ॥ मोटकें गुरुमुखें उदैजत दिसे । आणि हृदयीं स्वयंभचि असे । प्रत्यक्ष फावो लागे तैसें । आपैसया ॥ ४९ ॥ तेविंचि पैं गा सुखाचां पाउटीं । चढतां येइजे जयाचिया भेटी । मग भेटल्या कीर मिठी । भोगणेयाहि पडे ॥ ५० ॥ परि भोगाचिया ऐलीकडिलिये मेरे । चित्त उभें ठेलेंचि सुखा भरे । ऐसें सुलभ आणि सोपारें । वरि परब्रह्म ॥ ५१ ॥ पैं गा आणिकही एक याचें । जें हाता आले तरी न वचे । आणि अनुभवितां कांहीं न वेचे । वरि विटेहि ना ॥ ५२ ॥ येथ जरी तूं तार्किका । ऐसी हन घेसी शंका । ना येवढी वस्तु हे लोकां । उरली केविं पां ॥ ५३ ॥ एकोत्तरेयाचिया वाढी । जे जळतिये आगीं घालिती उडी । ते अनायासें स्वगोडी । सांडिती केविं ॥ ५४ ॥ तरि पवित्र आणि रम्य । तेविंचि सुखोपायेंचि गम्य । आणि स्वसुख परि धर्म्य । वरि आपणपां जोडे ॥ ५५ ॥ ऐसा अवघाचि सुरवाडु आहे । तरी जनाहातीं केविं उरो लाहे । हा शंकेचा ठाव कीर होये । परि न धरावी तुवां ॥ ५६ ॥ अश्रद्दधाना: पुरुषा धर्मस्यास्य परंतप । अप्राप्य मां निवर्तन्ते मृत्युसंसारवर्त्मनि ॥ ३ ॥ पाहें पां दूध पवित्र आणि गोड । पासीं त्वचेचिया पदराआड । परि तें अव्हेरुनि गोचिड । अशुद्ध काय नेघती ॥ ५७ ॥ कां कमलकंदा आणि दर्दुरीं । नांदणुक एकेचि घरीं । परि परागु सेविजे भ्रमरीं । जवळिलां चिखलुचि उरे ॥ ५८ ॥ नातरी निदैवाचां परिवरीं । लोह्या रुतलिया आहाति सहस्त्रवरीं । परि तेथ बैसोनि उपवासु करी । कां दरिद्रें जिये ॥ ५९ ॥ तैसा हृदयामध्यें मी रामु । असतां सर्वसुखाचा आरामु । कीं भ्रांतासी कामु । विषयावरी ॥ ६० ॥ बहु मृगजळ देखोनि डोळां । थुंकिजे अमृताचा गिळितां गळाळा । तोडिला परिसु बांधिला गळा । शुक्तिकालाभें ॥ ६१ ॥ तैसीं अहंममतेचिये लवडसवडी । मातें न पवतीचि बापुडीं । म्हणोनि जन्ममरणाची दुथडी । डहुळितें ठेलीं ॥ ६२ ॥ एऱ्हवीं मी तरी कैसा । मुखाप्रती भानु कां जैसा । कहीं नसे न दिसे ऐसा । वाणीचा नव्हें ॥ ६३ ॥ मया ततमिदं सर्वं जगदव्यक्तमूर्तिना । मत्स्थानि सर्वभूतानि न चाहं तेष्ववस्थित: ॥ ४ ॥ माझेया विस्तारलेपणाचेनि नांवें । हे जगचि नोहे आघवें । जैसें दूध मुरालें स्वभावें । तरि तेंचि दहीं ॥ ६४ ॥ कां बीजचि जाहलें तरु । अथवा भांगारचि अळंकारु । तैसा मज एकाचा विस्तारु । तें हें जग ॥ ६५ ॥ हें अव्यक्तपणें थिजलें । तेंचि मग विश्वाकारें वोथिजलें । तैसें अमूर्तमूर्ति मियां विस्तारलें । त्रैलोक्य जाणें ॥ ६६ ॥ महदादि देहांतें । इयें अशेषेंही भूतें । परि माझां ठायीं बिंबते । जैसे जळीं फेण ॥ ६७ ॥ परि तया फेणांआंतु पाहतां । जेवीं जळ न दिसे पंडुसुता । नातरी स्वप्नींची अनेकता । चेइलिया नोहिजे ॥ ६८ ॥ तैसीं भूतें इयें माझां ठायीं । बिंबती तयांमाजी मी नाहीं । इया उपपत्ती तुज पाहीं । सांगितलिया मागां ॥ ६९ ॥ म्हणऊनि बोलिलिया बोलाचा आतिसो । न कीजे यालागीं हें असो । तरी मजाआंत पैसो । दिठि तुझी ॥ ७० ॥ आमचा प्रकृतीपैलीकडील भावो । जरी कल्पनेवीण लागसी पाहों । तरी मजमाजि भूतें हेंही वावो । जे मी सर्व म्हणऊनि ॥ ७१ ॥ एऱ्हवीं संकल्पाचिये सांजवेळे । नावेक तिमिरेजती बुद्धीचे डोळे । म्हणोनि अखंडित परि झांवळें । भूतभिन्न ऐसें देखें ॥ ७२ ॥ तेचि संकल्पाची सांज जैं लोपे । तैं अखंडितचि आहे स्वरुपें । जैसें शंका जातखेंवो लोपे । सापपण माळेचें ॥ ७३ ॥ एऱ्हवीं तरी भूमीआंतूनि स्वयंभ । काय घडेगाडगेयांचे निघती कोंभ । परि ते कुलालमतीचे गर्भ । उमटले कीं ॥ ७४ ॥ नातरी सागरींचां पाणीं । काय तंरगाचिया आहाती खाणी । ते अवांतर करणी । वारयाची नव्हे ॥ ७५ ॥ पाहें पां कापसाचां पोटीं । काय कापडाची होती पेटी । तो वेढितयाचिया दिठी । कापड जाहला ॥ ७६ ॥ जरी सोनें लेणें होऊनि घडे । तरी तयाचें सोनेपण न मोडे । येर अळंकार हे वरचिलीकडे । लेतयाचेनि भावें ॥ ७७ ॥ सांगें पडिसादाची प्रत्युत्तरें । कां आरिसां जें आविष्करे । तें आपलें कीं साचोकारें । तेथेंचि होतें ॥ ७८ ॥ तैसी इये निर्मळे माझां स्वरुपीं । जो भूतभावना आरोपी । तयासी तयाचां संकल्पीं । भूताभासु असे ॥ ७९ ॥ तेचि कल्पिती प्रकृती पुरे । आणि भूताभासु आधींच सरे । मग स्वरुप उरे एकसरें । निखळ माझें ॥ ८० ॥ हें असो आंगीं भरलिया भवंडी । जैशा भोंवत दिसती अरडीदरडी । तैशी आपुलिया कल्पना अखंडीं । गमती भूतें ॥ ८१ ॥ तेचि कल्पना सांडूनि पाहीं । तरि मी भूतीं भूतें माझिया ठायीं । हें स्वप्नींही परि नाहीं । कल्पावयाजोगें ॥ ८२ ॥ आतां मी एक भूतातें धर्ता । अथवा भूतामाजि मी असता । या संकल्पसन्निपाता । आंतुलिया बोलिया ॥ ८३ ॥ म्हणोनि परियेसीं गा प्रियोत्तमा । यापरी मी विश्वेंसीं विश्वात्मा । जो इया लटकिया भूतग्रामा । भाव्यु सदा ॥ ८४ ॥ रश्मीचेनि आधारें जैसें । नव्हतेंचि मृगजळ आभासे । माझां ठायीं भूतजात तैसें । आणि मातेंही भावीं ॥ ८५ ॥ मी ये परीचा भूतभावनु । परि सर्व भूतांसि अभिन्नु । जैसी प्रभा आणि भानु । एकचि ते ॥ ८६ ॥ हा आमचा ऐश्वर्ययोगु । तुंवा देखिला कीं चांगु । आतां सांगें कांहीं एथ लागु । भूतभेदाचा असे ॥ ८७ ॥ यालागीं मजपासूनि भूतें । आनें नव्हती हें निरुतें । आणि भूतावेगळिया मातें । कहींच न मनीं हो । ८८ ॥ यथाकाशस्थितो नित्यं वायुः सर्वत्रगो महान् । तथा सर्वाणि भूतानि मत्स्थानीत्युपधारय ॥ ६ ॥ पैं गगन जेवढें जैसें । पवनु गगनीं तेवढाचि असे । सहजें हालविलिया वेगळा दिसे । एऱ्हवीं गगन तेंचि ते ॥ ८९ ॥ तैसें भूतजात माझां ठायीं । कल्पिजे तरी आभासें कांहीं । निर्विकल्पीं तरि नाहीं । तेथ मीच मी आघवे ॥ ९० ॥ म्हणऊनि नाहीं आणि असे । हें कल्पनेचेनि सौरसें । जे कल्पनालोपें भ्रंशें । आणि कल्पनेसवें होय ।। ९१ ॥ तेंचि कल्पितें मुदल जाये । तैं असें नाहीं हें कें आहे । म्हणऊनि पुढती तूं पाहें । हा ऐश्वर्ययोगु ॥ ९२ ॥ ऐसिया प्रतीतिबोधसागरीं । तूं आपणपेयातें कल्लोळु एक करीं । मग जंव पाहासी चराचरीं । तंव तूचि आहासी ॥ ९३ ॥ या जाणणेयाचा चेवो । तुज आला ना म्हणती देवो । तरी आतां द्वैतस्वप्न वावो । जालें कीं ना ॥ ९४ ॥ तरी पुढती जरी विपायें । बुद्धीसि कल्पनेची झोंप ये । तरी अभेदबोधु जाये । जैं स्वप्नीं पडिजे ॥ ९५ ॥ म्हणोनि ये निद्रेची वाट मोडे । निखळ उद्बोधाचेंचि आपणपें घडे । ऐसें वर्म जें आहे फुडें । तें दावो आतां ॥ ९६ ॥ तरी धनुर्धरा धैर्या । निकें अवधान देईं बा धनंजया । पैं सर्व भूतांतें माया । करि हरि गा ॥ ९७ ॥ सर्वभूतानि कौन्तेय प्रकृतिं यान्ति मामिकाम् । कल्पक्षये पुनस्तानि कल्पादौ विसृजाम्यहम् ॥ ७ ॥ जिये नांव गा प्रकृती । जे द्विविध सांगितली तुजप्रती । एकी अष्टधा भेदव्यक्ती । दुजी जीवरुपा ।। ९८ ॥ हा प्रकृतीविखो आघवा । तुंवा मागां परिसिलासे पांडवा । म्हणोनि असो काइ सांगावा । पुढतपुढती ॥ ९९ ॥ तरी ये माझिये प्रकृती । महाकल्पाचां अंती । सर्व भूतें अव्यक्तीं । ऐक्यासी येती ।। १०० ॥ ग्रीष्माचां अतिरसीं । सबीजे तृणें जैसीं । मागुती भूमीसी । सुलीनें होती ॥ १०१ ॥ कां वार्षिये ढेंढें फिटे । जेव्हां शारदीयेचा अनुघडु फुटे । तेव्हां घनजात आटे । गगनींचें गगनीं ॥ १०२ ॥ नातरी आकाशाचिये खोंपे । वायु निवांतुचि लोपे । कां तरंगता हारपे । जळीं जेवीं ॥ १०३ ॥ अथवा जागिनलिये वेळे । स्वप्न मनींचें मनीं मावळे । तैसें प्राकृत प्रकृती मिळे । कल्पक्षयीं ॥ १०४ ॥ मग कल्पादीं पुढती । मीचि सृजीं ऐसी वदंती । तरी इयेविषयीं निरुती । उपपत्ती आइक ॥ १०५ ॥ प्रकृतिं स्वामवष्टभ्य विसृजामि पुनः पुनः । भूतग्राममिमं कृत्स्नमवशं प्रकृतेर्वशात् ॥ ८ ॥ तरी हेचि प्रकृति किरिटी । मी स्वकीया सहजें अधिष्ठीं । तेथ तंतुसमवायपटीं । जेविं विणावणी दिसे ॥ १०६ ॥ मग तिये विणावणीचेनि आधारें । लहानां चौकडियां पटत्व भरे । तैसी पंचात्मके आकारें । प्रकृतिचि होये ॥ १०७ ॥ जैसें विरजणियाचेनि संगें । दूधचि आटेजों लागे । तैशी प्रकृति आंगा रिगे । सृष्टिपणाचिया ॥ १०८ ॥ बीज जळाचि जवळीक लाहे । आणि तेंचि शाखोपशाखीं होये । तैसें मज करणें आहे । भूतांचे हें ॥ १०९ ॥ अगा नगर हें रायें केलें । या म्हणणया साचपण कीर आलें । परि निरुतें पाहतां काय शिणले । रायाचे हात ॥ ११० ॥ आणि मी प्रकृति अधिष्ठीं तें कैसें । जैसा स्वप्नीं जो असे । मग तोचि प्रवेशे । जागृतावस्थे ॥ १११ ॥ तरि स्वप्नौनि जागृती येतां । काय पाय दुखती पंडुसुता । कीं स्वप्नामाजीं असतां । प्रवासु होय ॥ ११२ ॥ या आघवियाचा अभिप्रावो कायी । जे हें भूतसृष्टीचें कांहीं । मज एकही करणें नाहीं । ऐसाचि अर्थु ॥ ११३ ॥ जैशी रायें अधिष्ठिली प्रजा । व्यापारे आपुलालिया काजा । तैसा प्रकृतिसंगु माझा । येर करणें तें इयेचें ॥ ११४ ॥ पाहें पां पूर्णचंद्राचिये भेटी । समुद्र भरतें अपार दाटी । तेथ चंद्रासि काय किरीटी । उपखा पडे ॥ ११५ ॥ जड परि जवळिका । लोह चळे तरि चळो कां । कवणु शीणु भ्रामका । सन्निधानाचा ॥ ११६ ॥ किंबहुना यापरी । मी निजप्रकृति अंगीकारीं । आणि भूतसृष्टी एकसरी । प्रसवोंचि लागे ॥ ११७ ॥ जो हा भूतग्रामु आघवा । असे प्रकृतिआधीन पांडवा । जैसी बीजाचिया वेलपालवा । समर्थ भूमि ॥ ११८ ॥ नातरि बाळादिकां वयसां । गोसावी देहसंगु जैसा । अथवा घनावळी आकाशा । वार्षियें जेवीं ॥ ११९ ॥ कां स्वप्नासि कारण निद्रा । तैसी प्रकृति हे नरेंद्रा । या अशेषाहि भूतसमुद्रा । गोसाविणी गा ॥ १२० ॥ स्थावरा आणि जंगमा । स्थूळा अथवा सूक्ष्मा । हे असो भूतग्रामा । प्रकृतिचि मूळ ॥ १२१ ॥ म्हणोनि भूतें हन सृजावीं । कां सृजिलीं प्रतिपाळावीं । इयें करणीं न येती आघवीं । आमुचिया आंगा ॥ १२२ ॥ जळीं चंद्रिकेचिया पसरती वेली । ते वाढी चंद्रे नाहीं वाढविली । तेवि मातें पावोनि ठेलीं । दुरी कर्में ॥ १२३ ॥ न च मां तानि कर्माणि निबध्नन्ति धनंजय । उदासीनवदासीनमसक्तं तेषु कर्मसु ॥ ९ ॥ आणि सुटलिया सिंधुजळाचा लोटु । न शके धरुं सैंधवाचा घाटु । तेवि सकळ कर्मा मीच शेवटु । ती काइ बांधती मातें ॥ १२४ ॥ धूम्ररजांची पिंजरी । वाजतिया वायुतें जरी होकारी । कां सूर्यबिंबामाझारीं । आंधारे रिगे ॥ १२५ ॥ हें असो पर्वताचिये हृदयींचें । जेविं पर्जन्यधारास्तव न खोंचे । तेविं कर्मजात प्रकृतीचें । न लगे मज ॥ १२६ ॥ एऱ्हवीं इये प्राकृतीं विकारीं । एकु मीचि आहे अवधारीं । परि उदासीनाचिया परि । करीं ना करवी ॥ १२७ ॥ दीपु ठेविला परिवरीं । कवणातें नियमी ना निवारी । आणि कवण कवणिये व्यापारीं । राहाटे तेंहि नेणे ॥ १२८ ॥ तो जैसा का साक्षिभूतु । गृहव्यापारप्रवृत्तिहेतु । तैसा भूतकर्मीं अनासक्तु । मी भूतीं असें ॥ १२९ ॥ हा एकचि अभिप्रावो पुढतपुढती । काय सांगो बहुतां उपपत्तीं । येथ एकवेळां सुभद्रापती । येतुलें जाण पां ॥ १३० ॥ मयाध्यक्षेण प्रकृति: सूयते सचराचरम् । हेतुनानेन कौन्तेय जगद्विपरिवर्तते ॥ १० ॥ जे लोकचेष्टां समस्तां । जैसा निमित्तमात्र कां सविता । तैसा जगत्प्रभवीं पंडुसुता । हेतु मी जाणें ॥ १३१ ॥ कां जें मियां अधिष्ठिलिया प्रकृती । होती चराचराचिया संभूती । म्हणोनि मी हेतु हें उपपत्ती । घडे यया ॥ १३२ ॥ आतां येणें उजिवडें निरुतें । न्याहाळीं पां ऐश्वर्ययोगातें । जे माझां ठायीं भूतें । परी भूतीं मी नसें ॥ १३३ ॥ अथवा भूतें ना माझां ठायीं । आणि भूतांमाजि मी नाहीं । या खुणा तुं कही । चुकों नको ॥ १३४ ॥ हें सर्वस्व आमुचें गूढ । परि दाविलें तुज उघड । आतां इंद्रियां देऊनि कवाड । हृदयीं भोगीं ॥ १३५ ॥ हा दंशु जंव नये हातां । तंव माझें साचोकारेपण पार्था । न संपडे गा सर्वथा । जेविं भुसीं कणु ॥ १३६ ॥ एऱ्हवीं अनुमानाचेनि पैसें । आवडे कीर कळलें ऐसें । परि मृगजळाचेनि वोलांशें । काय भूमि तिमे ॥ १३७ ॥ जें जाळ जळीं पांगिलें । तेथ चंद्रबिंब दिसे आंतुडलें । परि थडिये काढूनि झाडिलें । तेव्हां बिंब कें सांगे ॥ १३८ ॥ तैसें बोलवरि वाचाबळें । वायांचि झकविजती प्रतीतीचे डोळे । मग साचोकारें बोधावेळे । आथि ना होईजे ॥ १३९ ॥ अवजानन्ति मां मूढा मानुषीं तनुमाश्रितम् । परं भावमजानन्तो मम भूतमहेश्वरम् ॥ ११ ॥ किंबहुना भवा बिहा या । आणि साचें चाड आथि जरी मियां । तरि तुम्हीं गा उपपत्ती इया । जतन कीजे ॥ १४० ॥ एऱ्हवीं वेधली दिठी कवळें । ते चांदणियाते म्हणे पिंवळें । तेविं माझां स्वरुपीं निर्मळे । देखाल दोष ॥ १४१ ॥ नातरी ज्वरें विटाळले मुख । ते दुधातें म्हणे कडू विख । तेविं अमानुषा मानुष । मानाल मातें ॥ १४२ ॥ म्हणऊनि पुढती तूं धनंजया । झणें विसंबसी या अभिप्राया । जे इया स्थूलदृष्टी वायां । जाइजेल गा ॥ १४३ ॥ पैं स्थूलदृष्टी देखती मातें । तेंचि न देखणें जाण निरुतें । जैसें स्वप्नींचेनि अमृतें । अमरा नोहिजे ॥ १४४ ॥ एऱ्हवीं स्थूलदृष्टी मूढ । मातें जाणती कीर दृढ । परि तें जाणणेंचि जाणणेया आड । रिगोनि ठाके ॥ १४५ ॥ जैसा नक्षत्राचिया आभासा- । साठीं घातु झाला तया हंसा । माजीं रत्नबुद्धीचिया आशा । रिगोनियां ॥ १४६ ॥ सांगे गंगा या बुद्धी मृगजळ । ठाकोनि आलियाचें कवण फळ । काय सुरतरु म्हणोनि बाबुळ । सेविली करी ॥ १४७ ॥ हा निळयाचा दुसरा । या बुद्धी हातु घातला विखारा । कां रत्ने म्हणोनि गारा । वेंची जेविं ॥ १४८ ॥ अथवा निधान हें प्रगटलें । म्हणोनि खदिरांगार खोळे भरिले । कां साउली नेणतां घातलें । कुहां सिंहें ॥ १४९ ॥ तेविं मी म्हणोनि प्रपंचीं । जिहीं बुडी दिधली कृतनिश्चयाची । तिहीं चंद्रासाठीं जेविं जळींची । प्रतिमा धरिली ॥ १५० ॥ तैसा कृतनिश्चय वायां गेला । जैसा कोण्ही एकु कांजी प्याला । मग परिणाम पाहों लागला । अमृताचा ॥ १५१ ॥ तैसें स्थूलाकारीं नाशिवंते । भरंवसा बांधोनि चित्तें । पाहती मज अविनाशातें । तरी कैंचा दिसें ॥ १५२ ॥ काइ पश्चिमसमुद्राचिया तटा । निघिजत आहे पूर्विलिया वाटा । कां कोंडा कांडतां सुभटा । कणु आतुडे ॥ १५३ ॥ तैसें विकारलें हें स्थूळ । जाणितलेया मी जाणवतसें केवळ । काइ फेण पितां जळ । सेविलें होय ॥ १५४ ॥ म्हणोनि मोहिलेनि मनोधर्में । हेंचि मी मानूनि संभ्रमें । मग येथिंचीं जियें जन्मकर्में । तियें मजचि म्हणती ॥ १५५ ॥ येतुलेनि अनामा नाम । मज अक्रियासि कर्म । विदेहासि देहधर्म । आरोपिती ॥ १५६ ॥ मज आकारशून्या आकारु । निरुपाधिका उपचारु । मज विधिविवर्जिता व्यवहारु । आचारादिक ॥ १५७ ॥ मज वर्णहीना वर्णु । गुणातीतासि गुणु । मज अचरणा चरणु । अपाणिया पाणी ॥ १५८ ॥ मज अमेया मान । सर्वगतासी स्थान । जैसें सेजेमाजी वन । निदेला देखे ॥ १५९ ॥ तैसें अश्रवणा श्रोत्र । मज अचक्षूसी नेत्र । अगोत्रा गोत्र । अरुपा रुप ॥ १६० ॥ मज अव्यक्तासि व्यक्ती । अनार्तासी आर्ती । स्वयंतृप्ता तृप्ती । भाविती गा ॥ १६१ ॥ मज अनावरणा प्रावरण । भूषणातीतासि भूषण । मज सकळकारणा कारण । देखती ते ॥ १६२ ॥ मज सहजातें करिती । स्वंयभातें प्रतिष्ठिती । निरंतराते आव्हानिती । विसर्जिती गा ॥ १६३ ॥ मी सर्वदा स्वतःसिद्धु । तो कीं बाळ तरुण वृद्धु । मज एकरुपा संबंधु । जाणती ऐसे ॥ १६४ ॥ मज अद्वैतासि दुजें । मज अकर्तायासि काजें । मी अभोक्ता कीं भुंजें । ऐसें म्हणती ॥ १६५ ॥ मज अकुळाचें कुळ वानिती । मज नित्याचेनि निधनें शिणती । मज सर्वांतराते कल्पिती । अरि मित्र गा ॥ १६६ ॥ मी स्वानंदाभिरामु । तया मज अनेकां सुखांचा कामु । अवघाची मी असे समु । कीं म्हणती एकदेशी ॥ १६७ ॥ मी आत्मा एक चराचरीं । म्हणती एकाचा कैंपक्ष करीं । आणि कोपोनि एकातें मारीं । हेंचि वाढविती ॥ १६८ ॥ किंबहुना ऐसे समस्त । जे हे मनुष्यधर्म प्राकृत । तयाचि नांव मी ऐसें विपरीत । ज्ञान तयांचें ॥ १६९ ॥ जंव आकारु एक पुढां देखती । तंव हा देव येणें भावें भजती । मग तोचि बिघडलिया टाकिती । नाहीं म्हणोनि ॥ १७० ॥ मातें येणें येणें प्रकारें । जाणती मनुष्य ऐसेनि आकारें । म्हणऊनि ज्ञानचि तें आंधारें । ज्ञानासि करी ॥ १७१ ॥ मोघाशा मोघकर्माणो मोघज्ञाना विचेतस: । राक्षसीमासुरीं चैव प्रकृतिं मोहिनीं श्रिता: ॥ १२ ॥ यालागीं जन्मलेचि ते मोघ । जैसें वार्षियेवीण मेघ । कां मृगजळाचे तरंग । दुरुनीचि पाहावे ॥ १७२ ॥ अथवा कोल्हेरीचे असिवार । नातरीं वोडंबरीचे अळंकार । कीं गंधर्वनगरीचे आवार । आभासती कां ॥ १७३ ॥ सांवरी वाढिन्नल्या सरळा । वरि फळ ना आंतु पोकळा । कां स्तन जाले गळां । शेळिये जैसे ॥ १७४ ॥ तैसें मूर्खाचें तयां जियालें । आणि धिक् कर्म तयांचें निपजलें । जैसें सांवरी फळ आलें । घेपे ना दीजे ॥ १७५ ॥ मग जें कांहीं ते पढिन्नले । तें मर्कटें नारळ तोडिले । कां आंधळ्या हातीं पडिलें । मोती जैसें ॥ १७६ ॥ किंबहुना तयांचीं शास्त्रें । जैशी कुमारींहाती दिधलीं शस्त्रें । कां अशौच्या मंत्रें । बीजें कथिलीं ॥ १७७ ॥ तैसें ज्ञानजात तयां । आणि जें कांहीं आचरलें गा धनंजया । तें आघवेंचि गेलें वायां । जे चित्तहीन ॥ १७८ ॥ पैं तमोगुणाची राक्षसी । जे सद्बुद्धीतें ग्रासी । विवेकाचा ठावोचि पुसी । निशाचरी ॥ १७९ ॥ तिये प्रकृती वरपडे जाले । म्हणऊनि चिंतेचेनि कपोलें गेले । वरि तामसीयेचिये पडिले । मुखामाजीं ॥ १८० ॥ जेथ आशेचिये लाळे । आंतु हिंसा जीभ लोळे । तेवींचि संतोषाचे चाकळे । अखंड चघळी ॥ १८१ ॥ जे अनर्थाचे कानवेरी । आवाळुवें चाटीत निघे बाहेरी । जे प्रमादपर्वतींचि दरी । सदाचि मातली ॥ १८२ ॥ जेथ द्वेषाचिया दाढा । खसखसां ज्ञानाचा करिती रगडा । जे अगस्तीगवसणी मूढां । स्थूलबुद्धी ॥ १८३ ॥ ऐसे आसुरिये प्रकृतीचां तोंडीं । जे जाले गा भूतोंडीं । ते बुडोनि गेले कुंडीं । व्यामोहाचां ॥ १८४ ॥ एवं तमाचिये पडिले गर्ते । न पविजतीचि विचाराचेनि हातें । हें असो ते गेले जेथें । ते शुद्धीचि नाहीं ॥ १८५ ॥ म्हणोनि असोतु इयें वायाणीं । कायशीं मूर्खाचीं बोलणीं । वायां वाढवितां वाणी । शिणेल हन ॥ १८६ ॥ ऐसें बोलिले देवें । तेथ जी म्हणितलें पांडवें । आइकें जेथ वाचा विसवे । ते साधुकथा ॥ १८७ ॥ महात्मानस्तु मां पार्थ दैवीं प्रकृतिमाश्रिता: । भजन्त्यनन्यमनसो ज्ञात्वा भूतादिमव्ययम् ॥ १३ ॥ तरी जयांचिये चोखटे मानसीं । मी होऊनि असें क्षेत्रसंन्यासी । जयां निजेलियांतें उपासी । वैराग्य गा ॥ १८८ ॥ जयांचिया आस्थेचिया सद्भावा । आंतु धर्म करि राणिवा । जयांचें मन ओलावा । विवेकासी ॥ १८९ ॥ जे ज्ञानगंगे नाहाले । पूर्णता जेऊनि धाले । जे शांतीसि आले । पालव नवे ॥ १९० ॥ जे परिणामा निघाले कोंभ । जे धैर्यमंडपाचे स्तंभ । जे आंनदसमुद्रीं कुंभ । चुबकळोनि भरिले ॥ १९१ ॥ जयां भक्तीची येतुली प्राप्ती । जे कैवल्यातें परौतें सर म्हणती । जयांचिये लीलेमाजीं नीति । जियाली दिसे ॥ १९२ ॥ जे आघवांचि करणीं । लेइले शांतीची लेणीं । जयांचें चित्त गवसणी । व्यापका मज ॥ १९३ ॥ ऐसे जे महानुभाव । जे दैविये प्रकृतीचें दैव । जे जाणोनियां सर्व । स्वरुप माझे ॥ १९४ ॥ मग वाढतेनि प्रेमें । मातें भजती जे महात्मे । परि दुजेपण मनोधर्में । शिवतलें नाही ॥ १९५ ॥ ऐसें मीच होऊनि पांडवा । करिती माझी सेवा । परि नवलावो तो सांगावा । असे आइक ॥ १९६ ॥ सततं कीर्तयन्तो मां यतन्तश्च दृढव्रता: ॥ नमस्यन्तश्च मां भक्त्या नित्ययुक्ता उपासते ॥ १४ ॥ तरी कीर्तनाचेनि नटनाचें । नाशिले व्यवसाय प्रायश्चित्तांचे । जे नामचि नाहीं पापाचें । ऐसें केलें ॥ १९७ ॥ यमदमा अवकळा आणिली । तीर्थें ठायावरुनि उठविली । यमलोकीं खुंटिली । राहाटी आघवी ॥ १९८ ॥ यमु म्हणे काय यमावें । दमु म्हणे कवणातें दमावें । तीर्थें म्हणती काय खावें । दोष ओखदासि नाहीं ॥ १९९ ॥ ऐसे माझेनि नामघोषें । नाहीं करिती विश्वाचीं दुःखें । अवघें जगचि महासुखें । दुमदुमित भरलें ॥ २०० ॥ ते पाहांटेवीण पाहावित । अमृतेंवीण जीववित । योगेंवीण दावित । कैवल्य डोळां ॥ २०१ ॥ परि राया रंका पाड धरुं । नेणती सानेयां थोरां कडसणी करुं । एकसरें आंनदाचे आवारु । होत जगा ॥ २०२ ॥ कहीं एकाधेनि वैकुंठा जावें । तें तिहीं वैकुंठचि केलें आघवें । ऐसें नामघोषगौरवें । धवळलें विश्व ॥ २०३ ॥ तेजें सूर्य तैसे सोज्वळ । परि तोहि अस्तवे हें किडाळ । चंद्र संपूर्ण एखादे वेळ । हे सदा पुरते ।। २०४ ॥ मेघ उदार परि वोसरे । म्हणऊनि उपमेसी न पुरे । हे निःशंकपणें सपांखरे । पंचानन ॥ २०५ ॥ जयांचे वाचेपुढां भोजे । नाम नाचत असे माझें । जें जन्मसहस्त्रीं वोळगिजे । एकवेळ मुखासि यावया ॥ २०६ ॥ तो मी वैकुंठीं नसें । एक वेळ भानुबिंबींही न दिसें । वरी योगियांचींही मानसें । उमरडोनि जाय ॥ २०७ ॥ परि तयांपाशीं पांडवा । मी हारपला गिंवसावा । जेथ नामघोषु बरवा । करिती ते माझे ॥ २०८ ॥ कैसे माझां गुणीं धाले । देशकाळातें विसरले । कीर्तनसुखें झाले । आपणपांचि ।। २०९ ॥ कृष्ण विष्णु हरि गोविंद । या नामाचे निखळ प्रबंध । माजी आत्मचर्चा विशद । उदंड गाती ॥ २१० ॥ हें बहु असो यापरी । कीर्तित मातें अवधारीं । एक विचरती चराचरीं । पांडुकुमरा ॥ २११ ॥ मग आणिक ते अर्जुना । साविया बहुवा जतना । पंचप्राणा मना । पाढाऊ घेउनी ॥ २१२ ॥ बाहेरी यमनियमांची कांटी लाविली । आंतु वज्रासनाची पौळी पन्नासिली । वरी प्राणायामांची मांडिलीं । वाहातीं यंत्रें ॥ २१३ ॥ तेथ उल्हाटशक्तीचेनि उल्हाटशक्तीचेनि । मनपवनाचेनि सुरवाडें । सतरावियेचें पाणियांडे । बळियाविलें ॥ २१४ ॥ तेव्हां प्रत्याहारें ख्याति केली । विकारांची संपिली बोहली । इंद्रियें बांधोनि आणिलीं । हृदयाआंतु ॥ २१५ ॥ तंव धारणावारु दाटिले । महाभूतांतें एकवटिलें । मग चतुरंग सैन्य निवटिलें । संकल्पाचें ॥ २१६ ॥ तयावरी जैत रे जैत । म्हणोनि ध्यानाचें जैत रे जैत वाजत । दिसे तन्मयाचें झळकत । एकछत्र ॥ २१७ ॥ पांटी समाधिश्रियेचा अशेखा । आत्मानुभवराज्यसुखा । पट्टाभिषेकु देखां । समरसें जाहला ॥ २१८ ॥ ऐसें हें गहन । अर्जुना माझें भजन । आतां ऐकें सांगेन । जे करिती एक ॥ २१९ ॥ तरी दोन्ही पालववेरी । जैसा एक तंतु अंबरीं । तैसा मीवांचूनि चराचरीं । जाणती ना ॥ २२० ॥ आदि ब्रह्मा करुनी । शेवटीं मशक धरुनी । माजी समस्त हें जाणोनी । स्वरुप माझें ॥ २२१ ॥ मग वाड धाकुटें न म्हणती । सजीव निर्जीव नेणती । देखिलिये वस्तू उजू लुंटिती । मीचि म्हणोनि ॥ २२२ ॥ आपुलें उत्तमत्व नाठवे । पुढील योग्यायोग्य नेणवे । एकसरें व्यक्तिमात्राचेनि नांवें । नमूंचि आवडे ॥ २२३ ॥ जैसें उंचीं उदक पडिलें । तें तळवटवरी ये उगेलें । तैसें नमिजे भूतजात देखिलें । ऐसा स्वभावोचि तयांचा ॥ २२४ ॥ कां फळलिया तरुची शाखा । सहजें भूमीसी उतरे देखा । तैसें जीवमात्रां अशेखां । खालावती ते ॥ २२५ ॥ अखंड अगर्वता होऊनि असती । तयांतें विनयो हेचि संपत्ती । जे जयजयमंत्रें अर्पिती । माझांचि ठायीं ॥ २२६ ॥ नमितां मानापमान गळाले । म्हणोनि अवचितें ते मीचि जहाले । ऐसे निरंतर मिसळले । उपासिती ॥ २२७ ॥ अर्जुना हे गुरुवी भक्ती । सांगितली तुजप्रती । आतां ज्ञानयज्ञें यजिती । ते भक्त आइकें ॥ २२८ ॥ परि भजन करिती हातवटी । तूं जाणत आहासि किरीटी । जे मागां इया गोष्टी । केलिया आम्हीं ॥ २२९ ॥ तंव आथि जी अर्जुन म्हणे । तें दैविकिया प्रसादाचें करणें । तरि काय अमृताचें आरोगणें । पुरे म्हणवे ॥ २३० ॥ या बोला अनंतें । लागटा देखिलें तयातें । कीं सुखावलेनि चित्तें । डोलतु असे ॥ २३१ ॥ म्हणे भलें केलें पार्था । एऱ्हवीं हा अनवसरु सर्वथा । परि बोलवीतसे आस्था । तुझी मातें ॥ २३२ ॥ तंव अर्जुन म्हणे हें कायी । चकोरेंवीण चांदिणेंचि नाहीं । जग निवविजे हा तयाचां ठायीं । स्वभावो कीं जी ॥ २३३ ॥ येरें चकोरें तियें आपुलिये चाडे । चांचु करिती चंद्राकडे । तेविं आम्ही विनवुं तें थोकडे । देवो कृपासिंधु ॥ २३४ ॥ जी मेघ आपुलिये प्रौढी । जगाची आर्ति दवडी । वांचूनि चातकाची ताहान केवढी । तो वर्षावो पाहुनी ॥ २३५ ॥ परि चुळा एकाचिया चाडे । जेविं गंगेतेंचि ठाकावें पडे । तेंविं आर्त का बहु कां थोडें । तरि सांगावें देवा ॥ २३६ ॥ तेथें देवें म्हणितलें राहें । जो संतोषु आम्हां जाहला आहे । तयावरी स्तुति साहे । ऐसें उरलें नाही ॥ २३७ ॥ पैं परिसतु आम्हासि निकियापरी । तेंचि वक्तृत्वा वऱ्हाडीक करी । ऐसें पुरस्करोनि श्रीहरी । आदरिलें बोलों ॥ २३८ ॥ ज्ञानयज्ञेन चाप्यन्ये यजन्तो मामुपासते । एकत्वेन पृथक्त्वेन बहुदा विश्वतोमुखम् ॥ १५ ॥ तरी ज्ञानयज्ञु तो एवंरुपु । तेथ आदिसंकल्पु हा यूपु । महाभूतें मंडपु । भेदु तो पशु ॥ २३९ ॥ मग पांचांचे जे विशेष गुण । अथवा इंद्रियें आणि प्राण । हेचि यज्ञोपचारभरण । अज्ञान धृत ॥ २४० ॥ तेथ मनबुद्धीचिया कुंडा- । आंतु ज्ञानाग्नि धडफुडा । साम्य तेचि सुहाडा । वेदि जाणें ॥ २४१ ॥ सविवेकमतिपाटव । तेचि मंत्रविद्यागौरव । शांति स्त्रुकस्त्रुव । जीव यज्वा ।। २४२ ॥ तो प्रतीतीचेनि पात्रें । विवेकमहामंत्रें । ज्ञानाग्निहोत्रें । भेदु नाशी ॥ २४३ ॥ तेथ अज्ञान सरोनि जाये । आणि यजिता यजन हें ठाये । आत्मसमरसीं न्हाये । अवभृथीं जेव्हां ॥ २४४ ॥ तेव्हां भूतें विषय करणें । हें वेगळालें काहीं न म्हणे । आघवें एकचि ऐसें जाणे । आत्मबुद्धी ॥ २४५ ॥ जैसा चेइला तो अर्जुना । म्हणे स्वप्नींची हें विचित्र सेना । मीचि जाहालों होतों ना । निद्रावशें ॥ २४६ ॥ आतां सेना ते सेना नव्हे । हें मीच एक आघवें । ऐसें एकत्वें मानवे । विश्व तया ॥ २४७ ॥ मग तो जीवु हे भाष सरे । आब्रह्म परमात्मबोधें भरे । ऐसे भजती ज्ञानाध्वरें । एकत्वें येणें ॥ २४८ ॥ अथवा अनादि हें अनेक । जे आनासारिखें एका एक । आणि नामरुपादिक । तेंही विषम ॥ २४९ ॥ म्हणोनि विश्व भिन्न । परि न भेदे तयांचें ज्ञान । जैसे अवयव तरी आन आन । परि एकेचि देहींचे ॥ २५० ॥ कां शाखा सानिया थोरा । परि आहाति एकाचिये तरुवरा । बहु रश्मि परि दिनकरा । एकाचे जेवीं ॥ २५१ ॥ तेविं नानाविधा व्यक्ती । आनानें नामें आनानी वृत्ती । ऐसें जाणती भेदलां भूतीं । अभेदा मातें ॥ २५२ ॥ येणें वेगळालेपणें पांडवा । करिती ज्ञानयज्ञु बरवा । जे न भेंदतीं जाणिवा । जाणते म्हणउनि ॥ २५३ ॥ ना तरी जेधवां जिये ठायीं । देखती कां जें जें कांहीं । तें मीवांचूनि नाहीं । ऐसाचि बोधु ॥ २५४ ॥ पाहें पां बुडबुडा जेउता जाये । तेउतें जळचि एक तया आहे । मग विरे अथवा राहे । तऱ्ही जळाचिमाजि ॥ २५५ ॥ कां पवनें परमाणु उचलले । ते पृथ्वीपणावेगळे नाहीं गेले । आणि माघौतें जरी पडले । तरी पृथ्वीचिवरी ॥ २५६ ॥ तैसें भलतेथ भलतेणें भावें । भलतेंही न हो अथवा होआवें । परि तें मी ऐसें आघवें । होऊनि ठेलें ॥ २५७ ॥ अगा हे जेव्हडी माझी व्याप्ति । तेव्हडीचि तयांचि प्रतीति । ऐसे बहुधाकारीं वर्तती । बहुचि होउनि ॥ २५८ ॥ हें भानुबिंब आवडेतया । सन्मुख जैसें धनंजया । तैसें ते विश्वा या । समोर सदा ॥ २५९ ॥ अगा तयांचिया ज्ञाना । पाठी पोट नाहीं अर्जुना । वायु जैसा गगना । सर्वांगी असे ॥ २६० ॥ तैसा मी जेतुला आघवा । तेंचि तुक तयांचिया सद्भावा । तरी न करितां पांडवा । भजन जहालें ॥ २६१ ॥ एऱ्हवीं तरी सकळ मीचि आहें । तरी कवणीं कें उपासिला नोहें । एथ एकें जाणणेवीण ठाये । अप्राप्तासी ॥ २६२ ॥ परि तें असो येणें उचितें । ज्ञानयज्ञें यजितसांते । उपासिती मातें । ते सांगितले ॥ २६३ ॥ अखंड सकळ हें सकळां मुखीं । सहज अर्पत असे मज एकीं । कीं नेणणेयासाठीं मूर्खीं । न पविजेचि मातें ॥ २६४ ॥ अहं क्रतुरहं यज्ञ: स्वधाहमहमौषधम् । मन्त्रोऽहमहमेवाज्यमहमग्निरहं हुतम् ॥ १६ ॥ तोचि जाणिवेचा उदयो जरी होये । तरी मुदल वेदु मीचि आहें । आणि तो विधानातें जया विये । तो क्रतुही मीचि ॥ २६५ ॥ मग तया कर्मापासूनि बरवा । जो सांगोपांगु आघवा । यज्ञु प्रगटे पांडवा । तोही मी गा ॥ २६६ ॥ स्वाहा मी स्वधा । सोमादि औषधी विविधा । आज्य मी समिधा । मंत्रु मी हवि ॥ २६७ ॥ होता मी हवन कीजे । तेथ अग्नि तो स्वरुप माझें । आणि हुतक वस्तू जें जें । तेही मीचि ॥ २६८ ॥ पिताहमस्य जगतो माता धाता पितामह: । वेद्यं पवित्रमोंकार ऋक्साम यजुरेव च ॥ १७ ॥ पैं जयाचेनि अंगेसंगें । इये प्रकृतीस्तव अष्टांगे । जन्म पाविजत असे जगें । तो पिता मी गा ॥ २६९ ॥ अर्धनारीनटेश्वरीं । जो पुरुष तोचि नारी । तेविं मी चराचरीं । माताही होय ॥ २७० ॥ आणि जाहालें जग जेथ राहे । जेंणे जित वाढत आहे । तें मीचि वाचूनि नोहे । आन निरुतें ॥ २७१ ॥ इयें प्रकृतिपुरुषें दोन्ही । उपजलीं जयाचिया अमनमनीं । तो पितामह त्रिभुवनीं । विश्वाचा मी ॥ २७२ ॥ आणि आघवेयां जाणणेयांचिया वाटा । जया गांवा येती गा सुभटा । जे वेदांचियां चोहटां । वेद्य जें म्हणिजे ॥ २७३ ॥ जेथ नाना मतां बुझावणी जाहाली । एकमेकां शास्त्रांची अनोळखी फिटली । चुकलीं ज्ञानें जेथ मिळों आलीं । जे पवित्र म्हणिजे ॥ २७४ ॥ पै ब्रह्मबीजा जाहला अंकुरु । घोषध्वनीनादाकारु । तयांचें गा भुवन जो ॐकारु । तोही मी गा ॥ २७५ ॥ जया ॐकाराचिये कुशी । अक्षरें होती अउमकारेंसीं । जियें उपजत वेदेंसीं । उठलीं तिन्हीं ॥ २७६ ॥ म्हणोनि ऋग्यजुःसामु । हे तिन्ही म्हणे मी आत्मारामु । एंव मीचि कुलक्रमु । शब्दब्रह्माचा ॥ २७७ ॥ गतिर्भर्ता प्रभु: साक्षी निवास: शरणं सुहृत् । प्रभव: प्रलय: स्थानं निधानं बीजमव्ययम् ॥ १८ ॥ हें चराचर आघवें । जिये प्रकृती आंत साठवे । ते शिणली जेथ विसवे । ते परमगती मी ॥ २७८ ॥ आणि जयाचेनि प्रकृति जिये । जेणें अधिष्ठिली विश्व विये । जो येऊनि प्रकृती इये । गुणातें भोगी ॥ २७९ ॥ तो विश्वश्रियेचा भर्ता । मीचि गा पंडुसुता । मी गोसावी समस्ता । त्रैलोक्याचा ॥ २८० ॥ आकाशें सर्वत्र वसावें । वायूनें नावभरी उगें नसावें । पावकें दहावें । वर्षावें जळें ॥ २८१ ॥ पर्वतीं बैसका न संडावी । समुद्रीं रेखा नोलांडावी । पृथ्वीया भूतें वाहावीं । हे आज्ञा माझी ॥ २८२ ॥ म्या बोलविल्या वेदु बोले । म्यां चालविल्या सूर्यु चाले । म्यां हालविल्या प्राणु हाले । जो जगातें चाळिता ॥ २८३ ॥ मियांचि नियमिलासांता । काळु ग्रासितसे भूतां । इयें म्हणियागतें पंडुसुता । सकळें जयाचीं ॥ २८४ ॥ ऐसा जो समर्थु । तो मी जगाचा नाथु । आणि गगनाऐसा साक्षिभूतु । तोहि मीचि ॥ २८५ ॥ इहीं नामरुपीं आघवा । जो भरला असे पांडवा । आणि नामरुपांहि वोल्हावा । आपणचि जो ॥ २८६ ॥ जैसे जळाचे कल्लोळ । आणि कल्लोळ आथी जळ । ऐसेनि वसवितसे सकळ । तो निवासु मी ॥ २८७ ॥ जो मज होय अनन्य शरण । त्याचें निवारीं मी जन्म मरण । यालागीं शरणागता शरण्य । मीचि एकु ॥ २८८ ॥ मीचि एक अनेकपणें । वेगळालेनि प्रकृतीगुणें । जीत जगाचेनि प्राणें । वर्तत असे ॥ २८९ ॥ जैसा समुद्र थिल्लर न म्हणतां । भलतेथ बिंबे सविता । तैसा ब्रह्मादि सर्वां भूता । सुहृद तो मी ॥ २९० ॥ मीचि गा पांडवा । या त्रिभुवनासी वोलावा । सृष्टिक्षयप्रभावा । मूळ तें मी ॥ २९१ ॥ बीज शाखांतें प्रसवे । मग तें रुखपण बीजीं सामावे । तैसे संकल्पें होय आघवें । पाठीं संकल्पीं मिळे ॥ २९२ ॥ ऐसें जगाचें बीज जो संकल्पु । अव्यक्त वासनारुपु । तया कल्पांतीं जेथ निक्षेपु । होय तें मी ॥ २९३ ॥ इयें नामरुपें लोटती । वर्णव्यक्ती आटती । जातींचे भेद फिटती । जैं आकाश नाहीं ॥ २९४ ॥ तैं संकल्पु वासनासंस्कार । माघौतें रचावया आकार । जेथ राहोनि असती अमर । तें निधान मी ॥ २९५ ॥ तपाम्यहमहं वर्षं निगृह्णाम्युत्सृजामि च । अमृतं चैव मृत्युश्च सदसच्चाहमर्जुन ॥ १९ ॥ मी सूर्याचेनि वेषें । तपें तैं हें शोषे । पाठीं इंद्र होऊनि वर्षें । तैं पुढती भरे ॥ २९६ ॥ अग्नि काष्ठें खाये । तें काष्ठचि अग्नि होये । तेवि मरतें मारितें पाहें । स्वरुप माझें ॥ २९७ ॥ यालागीं मृत्यूचां भागीं जें जें । तेंही पैं रुप माझें । आणि न मरतें तंव सहजें । अविनाशु मी ॥ २९८ ॥ आता बहु बोलोनि सांगावें । तें एकिहेळां घे पां आघवें । तरी सतासतही जाणावें । मीचि पैं गा ॥ २९९ ॥ म्हणोनि अर्जुना मी नसें । ऐसा कवणु ठाव असे । परि प्राणियांचें दैव कैसे । जे न देखती मातें ॥ ३०० ॥ तरंग पाणियेंवीण सुकती । रश्मि वातीवीण न देखती । तैसे मीचि ते मी नव्हती । विस्मो देखे ॥ ३०१ ॥ हें आतबाहेर मियां कोंदलें । जग निखिल माझेंचि वोतिलें । कीं कैसें कर्म तयां आलें । जे मींचि नाही म्हणती ॥ ३०२ ॥ परि अमृतकुहां पडिजे । कां आपणयातें कडिये काढिजे । ऐसें आथी काय कीजे । अप्राप्तासि ॥ ३०३ ॥ ग्रासा एका अन्नासाठीं । अंधु धांवताहे किरीटी । आडळला चिंतामणि पायें लोटी । आंधळेपणे ॥ ३०४ ॥ तैसें ज्ञान जैं सांडुनि जाये । तैं ऐसी हे दशा आहे । म्हणोनि कीजे तें केलें नोहे । ज्ञानेंवीण ॥ ३०५ ॥ आंधळेया गरुडाचे पांख आहाती । ते कवणा उपेगा जाती । तैसें सत्कर्माचे उपखे ठाती । ज्ञानेंवीण ॥ ३०६ ॥ त्रैविद्या मां सोमपा: पूतपापा यज्ञैरिष्ट्वा स्वर्गतिं प्रार्थयन्ते । ते पुण्यमासाद्य सुरेन्द्रलोकमश्नन्ति दिव्यान्दिवि देवभोगान् ॥ २० ॥ देख पां गा किरीटी । आश्रमधर्माचिया राहाटी । विधिमार्गा कसवटी । जे आपणचि होती ॥ ३०७ ॥ यजन करितां कौतुकें । तिहीं वेदांचा माथा तुके । क्रिया फळेंसि उभी ठाके । पुढां जयां ॥ ३०८ ॥ ऐसे दीक्षित जे सोमप । जे आपणचि यज्ञाचें स्वरुप । तींहीं तया पुण्याचेनि नांवें पाप । जोडिलें देखें ॥ ३०९ ॥ जे श्रुतित्रयांते जाणोनि । शतवरी यज्ञ करुनि । यजिलिया मातें चुकोनि । स्वर्गु वरिती ॥ ३१० ॥ जैसें कल्पतरुतळवटीं । बैसोनि झोळिये पाडी गांठी । मग निदैव निघे किरीटी । दैन्यचि करुं ॥ ३११ ॥ तैसे शतक्रतूं यजिलें मातें । कीं ईप्सिताति स्वर्गसुखांतें । आतां पुण्य कीं हें निरुतें । पाप नोहे ॥ ३१२ ॥ म्हणोनि मजवीण पाविजे स्वर्गु । तो अज्ञानाचा पुण्यमार्गु । ज्ञानिये तयातें उपसर्गु । हानि म्हणती ॥ ३१३ ॥ एऱ्हवीं तरी नरकींचें दुःख । पावोनि स्वर्गा नाम कीं सुख । वांचूनि नित्यानंद गा निर्दोष । तें स्वरुप माझें ॥ ३१४ ॥ मज येतां पैं सुभटा । या द्विविधा गा अव्हांटा । स्वर्गु नरकु या वाटा । चोरांचिया ॥ ३१५ ॥ स्वर्गा पुण्यात्मकें पापें येईजे । पापात्मकें पापें नरका जाइजे । मग मातें जेणें पाविजे । तें शुद्ध पुण्य ॥ ३१६ ॥ आणि मजचिमाजीं असतां । जेणें मी दूरी होय पांडुसुता । तें पुण्य ऐसें म्हणतां । जीभ न तुटे काई ॥ ३१७ ॥ परि हें असो आतां प्रस्तुत । ऐकें यापरि ते दीक्षित । यजुनि मातें याचित । स्वर्गभोगु ॥ ३१८ ॥ मग मी न पविजे ऐसें । जें पापरुप पुण्य असे । तेणें लाधलेनि सौरसें । स्वर्गा येती ॥ ३१९ ॥ जेथ अमरत्व हेंचि सिंहासन । ऐरावतासारिखें वाहन । राजधानीभुवन । अमरावती ॥ ३२० ॥ जेथ महासिद्धींची भांडारें । अमृताचीं कोठारें । जियें गांवीं खिल्लारें । कामधेनूंचीं ॥ ३२१ ॥ जेथ वोळगे देव पाइका । सैघं चिंतामणीचिया भूमिका । विनोदवनवाटिका । सुरतरुंचिया ॥ ३२२ ॥ गंधर्वगान गाणीं । जेथ रंभेऐशिया नाचणी । उर्वशी मुख्य विलासिनी । अंतौरिया ॥ ३२३ ॥ मदन वोळगे शेजारे । जेथ चंद्र शिंपे सांबरें । पवना ऐसें म्हणियारें । धांवणें जेथ ॥ ३२४ ॥ पैं बृहस्पति आपण । ऐसे स्वस्तीश्रियेचे ब्राह्मण । ताटियेचे सुरगण । विकार जेथें ॥ ३२५ ॥ लोकपाळरांगेचे । राउत जिये पदीचे । उचैःश्रवा खांचे । खोलणिये ।। ३२६ ॥ हें बहु असो जे ऐसे । भोग इंद्रसुखासरिसे । ते भोगिजती जंव असे । पुण्यलेशु ॥ ३२७ ॥ ते तं भुक्त्वा स्वर्गलोकं विशालं क्षीणे पुण्ये मर्त्यलोकं विशन्ति । एवं त्रयीधर्ममनुप्रपन्ना गतागतं कामकामा लभन्ते ॥ २१ ॥ मग तया पुण्याची पाउटी सरे । सवेंचि इंद्रपणाची उटी उतरे । आणि येऊं लागती माघारें । मृत्युलोका ॥ ३२८ ॥ जैसा वेश्याभोगीं कवडा वेंचे । मग दारही चेपूं न ये तियेचें । तैसें लाजिरवाणें दीक्षितांचें । काय सांगो ॥ ३२९ ॥ एवं थितिया मातें चुकले । जीहीं पुण्यें स्वर्ग कामिले । तयां अमरपण तें वावों जालें । आतां मृत्युलोकु ॥ ३३० ॥ मातेचिया उदरकुहरीं । पचूनि विष्ठेचां दाथरीं । उकडूनि नवमासवरी । जन्मजन्मोनि मरती ॥ ३३१ ॥ अगा स्वप्नीं निधान फावे । परि चेइलिया हारपे आघवें । तैसें स्वर्गसुख जाणावें । वेदज्ञाचें ॥ ३३२ ॥ अर्जुना वेदु जऱ्ही जाहला । तरी मातें नेणतां वायां गेला । कणु सांडूनि उपणिला । कोंडा जैसा ॥ ३३३ ॥ म्हणऊनि मज एकेंविण । हे त्रयीधर्म अकारण । आतां मातें जाणोनि कांहीं नेण । तूं सुखिया होसी ॥ ३३४ ॥ अनन्याश्चिन्तयन्तो मां ये जना: पर्युपासते । तेषां नित्याभियुक्तानां योगक्षेमं वहाम्यहम् ॥ २२ ॥ पैं सर्वभावेंसी उखितें । जे वोपिले मज चित्तें । जैसा गर्भगोळु उद्यमातें । कोणाही नेणे ॥ ३३५ ॥ तैसा मीवाचूनि कांही । आणिक गोमटेंचि नाहीं । मजचि नाम पाहीं । जिणेया ठेविलें ॥ ३३६ ॥ ऐसे अनन्यगतिकें चित्तें । चिंतितसांते मातें । जे उपासिती तयांतें । मीचि सेवीं ॥ ३३७ ॥ ते एकवटूनि जिये क्षणीं । अनुसरले गा माझिये वाहणी । तेव्हांचि तयांची चिंतवणी । मजचि पडली ॥ ३३८ ॥ मग तीहीं जें जें करावे । तें मजचि पडिलें आघवें । जैशी अजातपक्षांचेनि जीवें । पक्षिणी जिये ॥ ३३९ ॥ आपुली तहानभूक नेणे । तान्हया निकें तें माउलीसीचि करणें । तैसे अनुसरले जे मज प्राणें । तयांचेन काइसेनिहि न लजें मी ॥ ३४० ॥ तया माझिया सायुज्याची चाड । तरि तेंचि पुरवीं कोड । कां सेवा म्हणती तरी आड । प्रेम सुयें ॥ ३४१ ॥ ऐसा मनीं जो जो भावो । तो तो पुढां पुढां लागें तयां देवों । आणि दिधलियाचा निर्वाहो । तोहि मीचि करीं ॥ ३४२ ॥ हा योगक्षेमु आघवा । तयांचा मजचि पडिला पांडवा । जयांचियां सर्वभावां । आश्रयो मी ॥ ३४३ ॥ येऽप्यन्यदेवता भक्ता यजन्ते श्रद्धयान्विता: । तेऽपि मामेव कौन्तेय यजन्त्यविधिपूर्वकम् ॥ २३ ॥ आतां आणिकही संप्रदायें । परि मातें नेणती समवायें । जे अग्नि-इंद्र-सूर्य-सोमाये । म्हणऊनि यजिती ॥ ३४४ ॥ तेंही कीर मातेंचि होये । कां जे हें आघवें मीचि आहें । परि ते भजती उजरी नव्हे । विषम पडे ॥ ३४५ ॥ पाहे पां शाखा पल्लव वृक्षाचे । हे काय नव्हती एकाचि बीजाचे । परि पाणी घेणें मुळाचें । तें मुळींचि घापे ॥ ३४६ ॥ कां दहाहीं इंद्रियें आहाती । इयें जरी एकेचि देहींचीं होती । आणि इहीं सेविले विषयो जाती । एकाचि ठाया ॥ ३४७ ॥ तरि करोनि रससोय बरवी । कानीं केविं भरावी । फुलें आणोनि बांधावीं । डोळां केविं ॥ ३४८ ॥ तो रसु तो मुखेंचि सेवावा । परिमळु तो घ्राणेंचि घ्यावा । तैसा मी तो यजावा । मीचि म्हणोनि ॥ ३४९ ॥ येर मातें नेणोनि भजन । तें वायांचि गा आनेंआन । म्हणोनि कर्माचे डोळे ज्ञान । तें निर्दोष होआवें ॥ ३५० ॥ एऱ्हवीं पाहें पां पंडुसुता । या यज्ञोपहारां समस्तां । मीवांचूनि भोक्ता । कवणु आहे ॥ ३५१ ॥ मी सकळां यज्ञांचा आदि । आणि यजना या मीचि अवधि । कीं मातें चुकोनि दुर्बुद्धि । देवां भजले ॥ ३५२ ॥ गंगेचे उदक गंगे जैसें । अर्पिंजे देवपित्तरोद्देशें । माझे मज देती तैसें । परि आनानीं भावीं ॥ ३५३ ॥ म्हणऊनि ते पार्था । मातें न पवतीचि सर्वथा । मग मनीं वाहिली जे आस्था । तेथ आले ॥ ३५४ ॥ यान्ति देवव्रता देवान्पितॄन्यान्ति पितृव्रता: । भूतानि यान्ति भूतेज्या यान्ति मद्याजिनोऽपि माम् ॥ २५ ॥ मनें वाचा करणीं । जयांचीं भजनें देवांचिया वाहणी । ते शरीर जातियेक्षणीं । देवचि जाले ॥ ३५५ ॥ अथवा पितरांचीं व्रतें । वाहती जयांचीं चित्तें । जीवित सरलिया तयांतें । पितृत्व वरी ॥ ३५६ ॥ कां क्षुद्रदेवतादि भूतें । तियेंचि जयांचीं परमदैवतें । जींहीं अभिचारिकीं तयांतें । उपासिलें ॥ ३५७ ॥ तयां देहांची जवनिक फिटली । आणि भूतत्वाची प्राप्ती जाहली । एवं संकल्पवशें फळलीं । कर्में तयां ॥ ३५८ ॥ मग मीचि डोळां देखिला । जींहीं कानीं मीचि ऐकिला । मनीं मी भाविला । वानिला वाचा ॥ ३५९ ॥ सर्वांगीं सर्वाठायीं । मीचि नमस्कारिला जिहीं । दानपुण्यादिकें जें कांहीं । तें माझियाचि मोहरा ॥ ३६० ॥ जिहीं मातेंचि अध्ययन केलें । जे आंतबाहेर मियांचि धाले । जयांचे जीवित्व जोडलें । मजचिलागीं ॥ ३६१ ॥ जे अहंकारु वाहत आंगीं । आम्ही हरीचे भूषावयालागीं । जे लोभिये एकचि जगीं । माझेनि लोभें ॥ ३६२ ॥ जे माझेनि कामें सकाम । जे माझेनि प्रेमें सप्रेम । जे माझिया भुली सभ्रम । नेणती लोक ॥ ३६३ ॥ जयांचीं जाणती मज शास्त्रें । मी जोडें जयाचेनि मंत्रें । ऐसे जे चेष्टामात्रें । भजले मज ॥ ३६४ ॥ ते मरणाऐलीचकडे । मज मिळोनि गेले फुडे । मग मरणीं आणिकीकडे । जातील केविं ॥ ३६५ ॥ म्हणोनि मद्याजी जे जाहाले । ते माझिया सायुज्या आले । जिहीं उपचारमिषें दिधलें । आपणपें मज ॥ ३६६ ॥ पैं अर्जुना माझां ठायीं । आपणपेवीण सौरसु नाहीं । मी उपचारीं कवणाही । नाकळें गा ॥ ३६७ ॥ एथ जाणिव करी तोचि नेणे । आथिलेंपण मिरवी तेंचि उणें । आम्ही जाहलों ऐसें जो म्हणे । तो कांहींचि नव्हे ॥ ३६८ ॥ अथवा यज्ञदानादि किरीटी । कां तपें हन जे हुटहुटी । ते तृणा एकासाठीं । न सरे एथ ॥ ३६९ ॥ पाहें पां जाणिवेचेनि बळें । कोण्ही वेदापासूनि असे आगळें । कीं शेषाहूनि तोंडागळें । बोलकें आथी ॥ ३७० ॥ तोही आंथरुणातळवटी दडे । येरु नेति नेति म्हणोनि बहुडे । एथ सनकादिक वेडे । पिसे जाहले ॥ ३७१ ॥ करितां तापसांची कडसणी । कवणु जवळां ठेविजैल शूळपाणी । तोहि अभिमानु सांडूनि पायवणी । माथां वाहे ॥ ३७२ ॥ नातरी आथिलेपणें सरिसी । कवणी आहे लक्ष्मियेऐसी । श्रियेसारिखिया दासी । घरीं जियेतें ॥ ३७३ ॥ तियां खेळतां करिती घरकुली । तयां नामें अमरपुरें जरि ठेविलीं । तरि न होती काय बाहुलीं । इंद्रादिक तयांचीं ॥ ३७४ ॥ तयां नावडोनि जेव्हां मोडती । तेव्हां महेंद्राचे रंक होती । तियां झाडां येउते जयां पाहती । ते कल्पवृक्ष ॥ ३७५ ॥ ऐसें जियेचियां जवळिकां । सामर्थ्य घरींचियां पाइकां । ते लक्ष्मी मुख्यनायका । न मनेचि एथ ॥ ३७६ ॥ मग सर्वस्वें करुनि सेवा । अभिमान सांडूनि पांडवा । ते पाय धुवावयाचिया दैवा । पात्र जाहाली ॥ ३७७ ॥ म्हणोनि थोरपण पऱ्हांचि सांडिजे । व्युत्पत्ति आघवी विसरिजे । जैं जगा धाकुटें होइजे । तैं जवळीक माझी ॥ ३७८ ॥ अगा सहस्त्रकिरणाचिये दिठी । पुढा चंद्रुही लोपे किरीटी । तेथ खद्योत का हुटहुटी । आपुलेनि तेजें ॥ ३७९ ॥ तैसें लक्ष्मियेचें थोरपण न सरे । जेथ शंभूचेंही तप न पुरे । तेथ येर प्राकृत हेंदरें । केविं जाणों लाहे ॥ ३८० ॥ यालागीं शरीरसांडोवा कीजे । सकळगुणांचें लोण उतरिजे । संपत्तिमदु सांडिजे । कुरवंडी करुनी ॥ ३८१ ॥ पत्रं पुष्पं फलं तोयं यो मे भक्त्या प्रयच्छति । तदहं भक्त्युपहृतमश्नामि प्रयतात्मनः ॥ २६ ॥ मग निस्सीमभावउल्हासें । मज अर्पावयाचेनि मिसें । फळ आवडे तैसें । भलतयाचें हो ॥ ३८२ ॥ भक्तु माझियाकडे दावी । आणि मी दोन्ही हात वोडवीं । मग देठुं न फेडितां सेवीं । आदरेंशी ॥ ३८३ ॥ पैं गा भक्तीचेनि नांवें । फूल एक मज द्यावें । तें लेखें तरि म्यां तुरंबावें । परि मुखींचि घालीं ॥ ३८४ ॥ हें असो कायसीं फुलें । पानचि एक आवडे तें जाहलें । तें साजुकही न हो सुकलें । भलतैसें ॥ ३८५ ॥ परि सर्वभावें भरलें देखें । आणि भुकेला अमृतें तोखे । तैसें पत्रचि परि तेणें सुखें । आरोगूं लागें ॥ ३८६ ॥ अथवा ऐसेंही एक घडे । जे पालाही परि न जोडे । तरि उदकाचें तंव सांकडें । नव्हेल कीं ॥ ३८७ ॥ तें भलतेथ निमोलें । न जोडितां आहे जोडलें । तेंचि सर्वस्व करुनि अर्पिलें । जेणें मज ॥ ३८८ ॥ तेणें वैकुठापासोनि विशाळें । मजलागीं केलीं राऊळें । कौस्तुभाहोनि निर्मळें । लेणीं दिधलीं ॥ ३८९ ॥ दूधाचीं शेजारें । क्षीराब्धीऐसीं मनोहरे । मजलागीं अपारें । सृजिलीं तेणें ॥ ३९० ॥ कर्पूर चंदन अगरु । ऐसेया सुगंधाचा महामेरु । मज हातीं लाविला दिनकरु । दीपमाळे ॥ ३९१ ॥ गरुडासारिखीं वाहनें । मज सुरतंरुचीं उद्यानें । कामधेनूंचीं गोधनें । अर्पिलीं तेणें ॥ ३९२ ॥ मज अमृताहूनि सुरसें । बोनीं वोगरिलीं बहुवसें । ऐसा भक्तांचेनि उदकलेशें । परितोषें गा ॥ ३९३ ॥ हें सांगावें काय किरीटी । तुम्हींचि देखिलें आपुलिया दिठी । मी सुदामयाचिया सोडीं गाठीं । पव्हयालागीं ॥ ३९४ ॥ पैं भक्ति एकी मी जाणें । तेथ सानें थोर न म्हणें । आम्ही भावाचे पाहुणे । भलतेया ॥ ३९५ ॥ येर पत्र पुष्प फळ । तें भजावया मिस केवळ । वांचूनि आमुचा लाग निष्फळ । भक्तितत्व ॥ ३९६ ॥ म्हणोनि अर्जुना अवधारीं । तूं बुद्धि एकी सोपारी करीं । तरी सहजें आपुलिया मनोमंदिरीं । न विसंबें मातें ॥ ३९७ ॥ यत्करोषि यदश्नासि यज्जुहोषि ददासि यत् । यत्तपस्यसि कौन्तेय तत्कुरुष्व मदर्पणम् ॥ २७ ॥ जे जे कांहीं व्यापार करिसी । कां भोग हन भोगिसी । अथवा यज्ञीं यजसी । नानाविधीं ॥ ३९८ ॥ नातरी पात्रविशेषें दानें । कां सेवकां देसी जीवनें । तपादि साधनें । व्रतें करिसी ॥ ३९९ ॥ तें क्रियाजात आघवें । जें जैसें निपजेल स्वभावें । तें भावना करोनि करावें । माझिया मोहरा ॥ ४०० ॥ परि सर्वथा आपुलां जीवीं । केलियाची शंका कांहींचि नुरवीं । ऐसीं धुवोनि कर्मे द्यावीं । माझियां हातीं ॥ ४०१ ॥ शुभाशुभफलैरेवं मोक्ष्यसे कर्मबन्धनै: । संन्यासयोगयुक्तात्मा विमुक्तो मामुपैष्यसि ॥ २८ ॥ मग अग्निकुंडी बीजें घातलीं । तियें अंकुरदशे जेविं मुकलीं । तेवि न फळतीचि मज अर्पिलीं । शुभाशुभें ॥ ४०२ ॥ अगा कर्मे जैं उरावें । तैं तिहीं सुखदुःखीं फळावें । आणि तयातें भोगावया यावें । देहा एका ॥ ४०३ ॥ तें उगाणिलें मज कर्म । तेव्हांचि पुसिलें मरण जन्म । जन्मासवें श्रम । वरचिलही गेले ॥ ४०४ ॥ म्हणऊनि अर्जुना यापरि । पाहेचा वेळु नव्हेल भारी । हे संन्यासयुक्ति सोपारी । दिधली तुज ॥ ४०५ ॥ या देहाचिया बांदोडी न पडिजे । सुखदुःखाचिया सागरीं न बुडिजे । सुखें सुखरुपा घडिजे । माझियाचि अंगा ॥ ४०६ ॥ समोऽहं सर्वभूतेषु न मे द्वेष्योऽस्ति न प्रिय: । ये भजन्ति तु मां भक्त्या मयि ते तेषु चाप्यहम् ॥ २९ ॥ तो मी पुससी कैसा । तरि जो सर्वभूतीं सदा सरिसा । जेथ आपपरु ऐसा । भागु नाहीं ॥ ४०७ ॥ जे ऐसिया मातें जाणोनि । अहंकाराचा कुरुठा मोडोनि । जे जीवें कर्मे करुनि । भजती मातें ॥ ४०८ ॥ ते वर्तत दिसती देहीं । परि ते देहीं ना माझां ठायीं । आणि मी तयांचा हृदयीं । समग्र असें ॥ ४०९ ॥ सविस्तर वटत्व जैसें । बीजकणिकेमाजीं असे । आणि बीजकणु वसे । वटीं जेवीं ॥ ४१० ॥ तेवीं आम्हां तयां परस्परें । बाहेरी नामाचींचि अंतरें । वांचुनि आंतुवट वस्तुविचारें । मी तेचि ते ॥ ४११ ॥ आतां जायांचें लेणें । जैसें आंगावरी आहाचवाणें । तैसें देह धरणें । उदास तयांचें ॥ ४१२ ॥ परिमळु निघालिया पवनापाठीं । मागें वोस फूल राहे देठीं । तैसें आयुष्याचिये मुठी । केवळ देह ॥ ४१३ ॥ येर अवष्टंभु जो आघवा । तो आरुढोनि मद्भावा । मजचि आंतु पांडवा । पैठा जाहला ॥ ४१४ ॥ अपि चेत्सुदुराचारो भजते मामनन्यभाक् । साधुरेव स मन्तव्यः सम्यग्व्यवसितो हि सः ॥ ३० ॥ ऐसें भजतेनि प्रेमभावें । जयां शरीरही पाठीं न पवे । तेणें भलतया व्हावें । जातीचिया ॥ ४१५ ॥ आणि आचरण पाहातां सुभटा । तो दुष्कृताचा सेल वांटा । परि जीवित वेचिलें चोहटां । भक्तीचिया कीं ॥ ४१६ ॥ अगा अंतींचिया मती । साचपण पुढिले गती । म्हणोनि जीवित जेणें भक्ती । दिधलें शेखीं ॥ ४१७ ॥ तो आधीं जरी अनाचारी । तरी सर्वोत्तमुचि अवधारीं । जैसा बुडाला महापूरीं । न मरतु निघाला ॥ ४१८ ॥ तयाचें जीवित ऐलथडिये आलें । म्हणोनि बुडालेपण जेवीं वायां गेलें । तेवीं नुरेचि पाप केलें । शेवटलिये भक्ती ॥ ४१९ ॥ यालागीं दुष्कृती जऱ्ही जाहला । तरि अनुतापतीर्थीं न्हाला । न्हाऊनि मजआंतु आला । सर्वभावें ॥ ४२० ॥ तरि आतां पवित्र तयाचेंचि कुळ । अभिजात्य तेंचि निर्मळ । जन्मलेया फळ । तयासीच जोडलें ॥ ४२१ ॥ तो सकळही पढिन्नला । तपें तोचि तपिन्नला । अष्टांग अभ्यासिला । योगु तेणें ॥ ४२२ ॥ हें असो बहुत पार्था । तो उतरला कर्मे सर्वथा । जयाची अखंड गा आस्था । मजचिलागीं ॥ ४२३ ॥ अवघिया मनोबुद्धीचिया राहटी । भरोनि एकनिष्ठेचिया पेटी । जेणें मजमाजीं किरीटी । निक्षेपिली ॥ ४२४ ॥ क्षिप्रं भवति धर्मात्मा शश्वच्छान्तिं निगच्छति । कौन्तेय प्रति जानीहि न मे भक्त: प्रणश्यति ॥ ३१ ॥ तो आतां अवसरें मजसारिखा होइल । ऐसाही भाव तुज जाइल । हां गा अमृताआंत राहील । तया मरण कैचें ॥ ४२५ ॥ पै सूर्य जो वेळु नुदैजे । तया वेळा कीं रात्र म्हणिजे । तेवीं माझिये भक्तीविण जें कीजे । तें महापाप नोहे ॥ ४२६ ॥ म्हणोनि तयाचिया चित्ता । माझी जवळीक पांडुसुता । तेव्हांचि तो तत्वता । स्वरुप माझें ॥ ४२७ ॥ जैसा दीपें दीपु लाविजे । तेथ आदील कोण हें नोळखिजे । तैसा सर्वस्वें जो मज भजे । तो मी होऊनि ठाके ॥ ४२८ ॥ मग माझी नित्य शांती । तया दशा तेचि कांती । किंबहुना जिती । माझेनि जीवें । ४२९ ॥ एथ पार्था पुढतपुढती । तेंचि तें सांगो किती । जरी मियां चाड तरी भक्ती । न विसंबिजे गा ॥ ४३० ॥ अगा कुळाचिया चोखटपणा नलगा । अभिजात्य झणीं श्लाघा । व्युत्पत्तीचा वाउगा । सोसु कां वहावा ॥ ४३१ ॥ कां रुपे वयसा माजा । आथिलेपणें कां गाजा । एक भाव नाहीं माझा । तरी पाल्हाळ तें ॥ ४३२ ॥ कणेंविण सोपटें । कणसें लागलीं आथी एक दाटें । काय करावें गोमटें । वोस नगर ॥ ४३३ ॥ नातरी सरोवर आटलें । रानीं दुःखिया दुःखी भेटलें । कां वांझ फुलीं फुललें । झाड जैसें ॥ ४३४ ॥ तैसें सकळ तें वैभव । अथवा कुळजातीगौरव । जैसें शरीर आहे सावेव । परि जीवचि नाहीं ॥ ४३५ ॥ तैसें माझिये भक्तीविण । जळो तें जियालेंपण । अगा पृथ्वीवरी पाषाण । नसती काई ॥ ४३६ ॥ पैं हिंवराची दाट साउली । सज्जनीं जैसी वाळिली । तैसीं पुण्यें डावलूनि गेलीं । अभक्तांतें ॥ ४३७ ॥ निंब निंबोळियां मोडोनि आला । तरी तो काउळियांसीचि सुकाळु जाहला । तैसा भक्तिहीनु वाढिन्नला । दोषांचिलागीं ॥ ४३८ ॥ कां षड्रस खापरीं वाढिले । वाढूनि चोहटां रात्री सांडिले । ते सुणियांचेचि ऐसे झाले । जियापरी ॥ ४३९ ॥ तैसें भक्तीहीनाचें जिणें । जो स्वप्नींही परि सुकृत नेणे । तेणे संसारदुःखासी आवंतणें । वोगरिलें गा ॥ ४४० ॥ म्हणोनि कुळ उत्तम नोहावें । जाती अंत्याही व्हावें । वरि देहाचेनि नांवें । पशूचेंही लाभो ॥ ४४१ ॥ पाहें पां सावजें हातिरुं धरिलें । तेणें तया काकुळती मातें स्मरिलें । कीं तयाचें पशुत्व वावो जाहलें । पातलिया मातें ॥ ४४२ ॥ मां हि पार्थ व्यपाश्रित्य येऽपि स्यु: पापयोनय: । स्त्रियो वैश्यास्तथा शूद्रास्तेऽपि यान्ति परां गतिम् ॥ ३२ ॥ अगा नांवें घेता वोखटीं । जे आघवेया अधमांचिये शेवटीं । तिये पापयोनीही किरीटी । जन्मले जे ॥ ४४३ ॥ ते पापयोनि मूढ । मूर्ख ऐसे जे दगड । परि माझां ठायीं दृढ । सर्वभावें ॥ ४४४ ॥ जयांचिये वाचे माझे आलाप । दृष्टी भोगी माझेंचि रुप । जयांचें मन संकल्प । माझाचि वाहे ॥ ४४५ ॥ माझिया कीर्तीविण । जयांचे रिते नाहीं श्रवण । जयां सर्वांगीं भूषण । माझी सेवा ॥ ४४६ ॥ जयांचें नाव विषो नेणे । जाणीव मजचि एकातें जाणे । जया ऐसें लाभे तरी जिणें । एऱ्हवीं मरण ॥ ४४७ ॥ ऐसा आघवाचि परि पांडवा । जिहीं आपुलिया सर्वभावा । जियावयालागीं वोलावा । मीचि केला ॥ ४४८ ॥ ते पापयोनीही होतु कां । ते श्रुताधीतही न होतुं कां । परि मजसीं तुकितां तुका । तुटी नाहीं ॥ ४४९ ॥ पाहें पां भक्तिचेनि आथिलेपणें । दैत्यीं देवां आणिलें उणें । माझें नृसिंहत्व लेणें । जयाचिये महिमे ॥ ४५० ॥ तो प्रल्हादु गा मजसाठीं । घेतां बहुतें सदा किरीटी । कां जें मियां द्यावें ते गोष्टी । तयाचिया जोडे ॥ ४५१ ॥ एऱ्हवीं दैत्यकुळ साचोकारें । परि इंद्रिही सरी न लाहे उपरें । म्हणोनि भक्ति गा एथ सरे । जाति अप्रमाण ॥ ४५२ ॥ राजाज्ञेचीं अक्षरें आहाती । तियें चामा एका जया पडती । तया चामासाठीं जोडती । सकळ वस्तु ॥ ४५३ ॥ वांचूनि सोनें रुपें प्रमाण नोहे । एथ राजाज्ञाचि समर्थ आहे । तेंचि चाम एक जैं लाहे । तेणें विकती आघवीं ॥ ४५४ ॥ तैसें उत्तमत्व तैंचि तरे । तैंचि सर्वज्ञता सरे । जैं मनोबुद्धि भरे । माझेनि प्रेमें ॥ ४५५ ॥ म्हणोनि कुळ जाति वर्ण । हें आघवेंचि गा अकारण । एथ अर्जुना माझेपण । सार्थक एक ॥ ४५६ ॥ तेंचि भलतेणें भावें । मन मजाआंतु येतें होआवें । आलें तरी आघवें । मागील वावो ॥ ४५७ ॥ जैसे तवंचि वहाळ वोहळ । जंव न पवती गंगाजळ । मग होऊनि ठाकती केवळ । गंगारुप ॥ ४५८ ॥ कां खैर चंदन काष्ठें । हे विवंचना तंवचि घटे । जंव न घापती एकवटें । अग्नीमाजीं ॥ ४५९ ॥ तैसे क्षत्री वैश्य स्त्रिया । कां शूद्र अंत्यादि इया । जाती तंवचि वेगळालिया । जंव न पवती मातें ॥ ४६० ॥ मग जाती व्यक्ती पडे बिंदुलें । जेव्हां भाव होती मज मीनले । जैसे लवणकण घातले । सागरामाजीं ॥ ४६१ ॥ तंववरी नदानदींचीं नांवें । तंवचि पूर्वपश्चिमेचे यावे । जंव न येती आघवे । समुद्रामाजीं ॥ ४६२ ॥ हेंचि कवणें एकें मिसें । चित्त माझां ठायीं प्रवेशे । येतुलें हो मग आपैसें । मी होणे असे ॥ ४६३ ॥ अगा वरी फोडावयाचि लागीं । लोहो मिळो कां परिसाचां आंगीं । कां जे मिळतिये प्रसंगीं । सोनेंचि होईल ॥ ४६४ ॥ पाहें पां वालभाचेनि व्याजें । तिया व्रजांगनांचीं निजें । मज मीनलिया काय माझें । स्वरुप नव्हतीचि ॥ ४६५ ॥ नातरी भयाचेनि मिसें । मातें न पविजेचि काय कंसें । कीं अखंड वैरवशें । चैद्यादिकीं ॥ ४६६ ॥ अगा सोयरेपणेंचि पांडवा । माझें सायुज्य यादवां । कीं ममत्वें वासुदेवा- । दिकां सकळां ॥ ४६७ ॥ नारदा ध्रुवा अक्रूरा । शुका हन सनत्कुमारा । यां भक्ती मी धनुर्धरा । प्राप्यु जैसा ॥ ४६८ ॥ तैसाचि गोपीसी कामें । तया कंसा भयसंभ्रमें । येरा घातकेयां मनोधर्में । शिशुपालादिकां ।। ४६९ ॥ अगा मी एकुलाणीचें खागें । मज येवों ये भलतेनि मार्गे । भक्ती कां विषयें विरागें । अथवा वैरें ॥ ४७० ॥ म्हणोनि पार्था पाहीं । प्रवेशावया माझां ठायीं । उपायांची नाहीं । केणि एथ ॥ ४७१ ॥ आणि भलतिया जाती जन्मावें । मग भजिजे कां विरोधावें । परि भक्त कां वैरिया व्हावें । माझियाचि ॥ ४७२ ॥ अगा कवणें एके बोलें । माझेपण जऱ्ही जाहालें । तरी मी होणें आलें । हाता निरुतें ।। ४७३ ॥ यापरि पापयोनीही अर्जुना । कां वैश्य शूद्र अंगना । मातें भजतां सदना । माझिया येती ॥ ४७४ ॥ किं पुनर्ब्राह्मणा: पुण्या भक्ता राजर्षयस्तथा । अनित्यमसुखं लोकमिमं प्राप्य भजस्व माम् ॥ ३३ ॥ मग वर्णांमाजीं छत्रचामर । स्वर्ग जयांचें अग्रहार । मंत्रविद्येसि माहेर । ब्राह्मण जे ॥ ४७५ ॥ जेथ अखंड वसिजे यागीं । जे वेदांची वज्रांगी । जयाचिये दिठीचां उत्संगीं । मंगळ वाढे ॥ ४७६ ॥ जे पृथ्वीतळींचे देव । जे तपोवतार सावयव । सकळ तीर्थांसी दैव । उदयलें जे ॥ ४७७ ॥ जयाचिये आस्थेचिये वोले । सत्कर्म पाल्हाळीं गेलें । संकल्पें सत्य जियालें । जयांचेनि ॥ ४७८ ॥ जयांचेनि गा बोलें । अग्नीसि आयुष्या जाहालें । म्हणोनि समुद्रें पाणी आपुलें । दिधलें यांचिया प्रीती ॥ ४७९ ॥ मियां लक्ष्मी डावलोनि केली परौती । फेडोनि कौस्तुभ घेतला हातीं । मग वोढविली वक्षस्थळाची वाखती । चरणरजां ॥ ४८० ॥ आझूनि पाउलांची मुद्रा । मी हृदयीं वाहें गा सुभद्रा । जे आपुलिया दैवसमुद्रा । जतनेलागीं ॥ ४८१ ॥ जयांचा कोप सुभटा । काळाग्निरुद्राचा वसौटा । जयांचां प्रसादीं फुकटा । जोडती सिद्धी ॥ ४८२ ॥ ऐसे पुण्यपूज्य जे ब्राह्मण । आणि माझां ठायीं आर्तिंनिपुण । आतां मातें पावती हें कवण । समर्थणें ॥ ४८३ ॥ पाहें पां चंदनाचेनि अंगानिळें । शिवतिले निंब होते जे जवळे । तिंहीं निर्जिवींही देवांची निडळें । बैसणीं केलीं ॥ ४८४ ॥ मग तो चंदनु तेथ न पवे । ऐसें मनीं कैसेनि धरावें । अथवा पातला हें समर्थावें । तेव्हां कायि साच ॥ ४८५ ॥ जेथ निववील ऐसिया आशा । हरें चंद्रमा आधा ऐसा । वाहिजत असे शिरसा । निरंतर ॥ ४८६ ॥ तेथ निवविता आणि सगळा । परिमळें चंद्राहूनि आगळा । तो चंदनु केविं अवलीळा । सर्वांगी न बैसे ॥ ४८७ ॥ कां रथ्योदकें जियेचिये कासे । लागलिया समुद्र जालीं अनायासें । तिये गंगेसि काय अनारिसें । गत्यंतर असे ॥ ४८८ ॥ म्हणोनि राजर्षि कां ब्राह्मण । जयां गती मती मीचि शरण । तयां त्रिशुद्धी मीच निर्वाण । स्थितिही मीचि ॥ ४८९ ॥ यालागीं शतजर्जरे नावे । रिगोनि केविं निश्चिंत होआवें । कैसेनि उघडिया असावें । शस्त्रवर्षीं ॥ ४९० ॥ अंगावरी पडतां पाषाण । न सुवावें केविं वोडण । रोगें दाटलिया आणि उदासपण । वोखदेंसीं ॥ ४९१ ॥ जेथ चहूंकडे जळत वणवा । तेथूनि न निगिजे केविं पांडवा । तेविं लोका येऊनिया सोपद्रवा । केविं न भजिजे मातें ॥ ४९२ ॥ अगा मातें न भजावयालागीं । कवण बळ पां आपुलां आंगीं । काइ घरीं कीं भोगीं । निश्चिंती केली ॥ ४९३ ॥ नातरी विद्या कीं वयसा । यां प्राणियांसि हा ऐसा । मज न भजतां भरवसां । सुखाचा कोण ॥ ४९४ ॥ तरी भोग्यजात जेतुलें । तें एका देहाचिया निकिया लागलें । आणि येथ देह तंव असे पडिलें । काळाचां तोंडीं ॥ ४९५ ॥ बाप दुःखाचें केणें सुटलें । जेथ मरणाचे भरे लोटले । तिये मृत्युलोकींचिये शेवटिले । येणें जाहालें हाटवेळे ॥ ४९६ ॥ आतां सुखेंसि जीविता । कैची ग्राहिकी कीजेल पांडुसुता । काय राखोंडी फुंकिता । दीपु लागे ॥ ४९७ ॥ अगा विषाचे कांदे वाटुनी । जो रसु घेइजे पिळुनी । तया नाम अमृत ठेउनी । जैसें अमर होणें ॥ ४९८ ॥ तेविं विषयांचें जें सुख । तें केवळ परम दुःख । परि काय कीजे मूर्ख । न सेवितां न सरे ॥ ४९९ ॥ कां शीस खांडूनि आपुलें । पायींचां खतीं बांधिलें । तैसें मृत्युलोकींचें भलें । आहे आघवें ॥ ५०० ॥ म्हणोनि मृत्युलोकीं सुखाची कहाणी । ऐकिजेल कवणाचां श्रवणीं । कैंची सुखनिद्रा आंथरुणीं । इंगळाचां ॥ ५०१ ॥ जिये लोकीचा चंद्र क्षयरोगी । जेथ उदयो होय अस्तालागीं । दुःख लेऊनि सुखाची आंगी । सळित जगातें ॥ ५०२ ॥ जेथे मंगळाचां अंकुरीं । सवेंचि अमंगळाची पडे पोरी । मृत्यु उदराचां परिवरीं । गर्भु गिंवसी ॥ ५०३ ॥ जें नाहीं तयांतें चिंतवी । तंव तेंचि नेइजे गंधर्वीं । गेलियाची कवणे गांवीं । शुद्धी न लभे ॥ ५०४ ॥ अगा गिंवसितां आघवा वाटी । परतलें पाउलचि नाहीं किरीटी । सैंघ निमालियांचियाचि गोठी । तिंये पुराणें जेथिंचीं ॥ ५०५ ॥ जेथींचिये अनित्यतेची थोरी । करितया ब्रह्मयाचें आयुष्यवेरी । कैसें नाहीं होणें अवधारीं । निपटूनियां ॥ ५०६ ॥ ऐसी लोकींची जिये नांदणूक । तेथ जन्मले आथि जे लोक । तयांचिये निश्चिंतीचे कौतुक । दिसत असे ॥ ५०७ ॥ पैं दृष्टादृष्टीचिये जोडी । लागीं भांडवल न सुटे कवडी । जेथ सर्वस्वें हानि तेथ कोडी । वेंचिती गा ॥ ५०८ ॥ जो बहुवें विषयविलासें गुफें । तो म्हणती उवायें पडिला सापें । जो अभिलाषभारें दडपे । तयातें सज्ञान म्हणती ॥ ५०९ ॥ जयाचें आयुष्य धाकुटें होय । बळ प्रज्ञा जिरौनि जाय । तयाचे नमस्कारिती पाय । वडिल म्हणुनि ॥ ५१० ॥ जंव जंव बाळ बळिया वाढे । तंव तंव भोजें नाचती कोडें । आयुष्य निमालें आंतुलियेकडे । ते ग्लानीचि नाहीं ॥ ५११ ॥ जन्मलिया दिवसदिवसें । हों लागे काळाचियाचि ऐसें । कीं वाढती करिती उल्हासें । उभविती गुढिया ॥ ५१२ ॥ अगा मर हा बोलु न साहती । आणि मेलिया तरी रडती । परि असतें जात न गणिती । गहिंसपणें ॥ ५१३ ॥ दर्दुर सापें गिळिजतु आहे उभा । कीं तो मासिया वेटाळी जिभा । तैसे प्राणिये कवणा । वाढविती तृष्णा ॥ ५१४ ॥ अहा कटा हें वोखटें । मृत्युलोकींचें उफराटें । एथ अर्जुना जरी अवचटें । जन्मलासी तूं ॥ ५१५ ॥ तरि झडझडोनि वहिला निघ । इये भक्तीचिये वाटे लाग । जिया पावसी अव्यंग । निजधाम माझें ॥ ५१६ ॥ मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्कुरु । मामेवैष्यसि युक्त्वैवमात्मानं मत्परायण: ॥ ३४ ॥ तूं मन हें मीचि करीं । माझां भजनीं प्रेम धरीं । सर्वत्र नमस्कारीं । मज एकातें ॥ ५१७ ॥ माझेनि अनुसंधानें देख । संकल्पु जाळणें निःशेख । मद्याजी चोख । याचि नांव ॥ ५१८ ॥ ऐसा मियां आथिला होसी । तेथ माझियाचि स्वरुपा पावसी । हें अंतःकरणींचें तुजपासीं । बोलिजत असे ॥ ५१९ ॥ अगा आवघिया चोरिया आपुलें । जें सर्वस्व आम्ही असे ठेविलें । तें पावोनि सुख संचले । होऊनि ठासी ॥ ५२० ॥ ऐसें सांवळेनि परब्रह्में । भक्तकामकल्पद्रुमें । बोलिलें आत्मारामें । संजयो म्हणे ॥ ५२१ ॥ अहो ऐकिजत असे कीं अवधारा । तंव इया बोला निवांत म्हातारा । जैसा म्हैसा नुठी कां पुरा । तैसा उगाचि असे ॥ ५२२ ॥ तेथ संजयें माथा तुकिला । अहा अमृताचा पाऊस वर्षला । कीं हा एथ असतुचि गेला । सेजिया गांवा ॥ ५२३ ॥ तऱ्ही दातारु हा आमुचा । म्हणोनि हें बोलतां मैळेल वाचा । काइ झालें ययाचा । स्वभावोचि ऐसा ॥ ५२४ ॥ परि बाप भाग्य माझें । जे वृत्तांतु सांगावयाचेनि व्याजें । कैसा रक्षिलों मुनिराजें । श्रीव्यासदेवें ॥ ५२५ ॥ येतुलें हें वाडें सायासें । जंव बोलत असे दृढें मानसें । तंव न धरवेचि आपुलिया ऐसें । सात्विकें केलें ॥ ५२६ ॥ चित्त चाकाटलें आटु घेत । वाचा पांगुळली जेथिंची तेथ । आपादकंचुकित । रोमांच आले ॥ ५२७ ॥ अर्धोन्मीलित डोळे । वर्षताति आनंदजळें । आंतुलिया सुखोर्मीचेनि बळें । बाहेरि कांपे ॥ ५२८ ॥ पै आघवांचि रोममूळीं । आली स्वेदकणिका निर्मळी । लेइला मोतियांचीं कडियाळीं । आवडे तैसा ॥ ५२९ ॥ ऐसा महासुखाचेनि आर्तिंरसे । जेथ आटणी होईल जीवदशे । तेथे निरोविलें व्यासें । तें नेदीच हों ॥ ५३० ॥ आणि कृष्णार्जुनाचें बोलणें । घों करी आलें श्रवणें । कीं देहस्मृतीचा तेणें । वापसा केला ॥ ५३१ ॥ तेव्हां नेत्रींचें जळ विसर्जी । सर्वांगींचा स्वेदु परिमार्जी । तेवींचि अवधान म्हणे हो जी । धृतराष्ट्रातें ।। ५३२ ॥ आतां कृष्णवाक्यबीजा निवाडु । आणि संजय सात्विकाचा बिवडु । म्हणोनि श्रोतया होईल सुरवाडु । प्रमेयपिकाचा ॥ ५३३ ॥ अहो अळुमाळु अवधान देयावें । येतुलेनि आनंदाचे राशीवर बैसावें । बाप श्रवणेंद्रिया दैवें । घातली माळ ॥ ५३४ ॥ म्हणोनि विभूतींचा ठावो । अर्जुना दावील सिद्धांचा रावो । तो ऐका म्हणे ज्ञानदेवो । निवृत्तीचा ॥ ५३५ ॥ ॥ इति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे राजविद्याराजगुह्ययोगो नाम नवमोऽध्यायः ॥ ॐ श्रीसच्चिदानन्दार्पणमस्तु । 1407 sysop 2663 2005-08-19T23:27:20Z MediaWiki default expires $1 1408 sysop 2664 2005-08-19T23:27:21Z MediaWiki default infinite 1409 sysop 2665 2005-08-19T23:27:21Z MediaWiki default The blocklist is empty. 1410 sysop 2666 2005-08-19T23:27:21Z MediaWiki default /^(.*?)([a-zA-Z\x80-\xff]+)$/sD 1411 sysop 2668 2005-08-19T23:27:21Z MediaWiki default Most linked to pages 1412 sysop 2669 2005-08-19T23:27:21Z MediaWiki default all 1413 sysop 2674 2005-08-19T23:27:22Z MediaWiki default one deleted edit 1414 sysop 2681 2005-08-19T23:27:22Z MediaWiki default px 1415 sysop 3507 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default User [[User:$1|$1]] ([[User talk:$1|talk]]) deleted this page after you started editing with reason: : ''$2'' Please confirm that really want to recreate this page. 1416 sysop 2691 2005-09-05T09:41:03Z MediaWiki default Warning: This page has been deleted after you started editing! 1417 sysop 2692 2005-09-05T09:41:04Z MediaWiki default A file with this name exists already; please go back and upload this file under a new name. [[Image:$1|thumb|center|$1]] 1418 sysop 2693 2005-09-05T09:41:04Z MediaWiki default A file with this name exists already in the shared file repository; please go back and upload this file under a new name. [[Image:$1|thumb|center|$1]] 1419 sysop 2694 2005-09-05T09:41:04Z MediaWiki default Summary: 1420 sysop 2695 2005-09-05T09:41:04Z MediaWiki default This file is bigger than the server is configured to allow. 1421 sysop 2696 2005-09-05T09:41:04Z MediaWiki default Licensing 1422 sysop 3558 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default log in 1423 sysop 2698 2005-09-05T09:41:04Z MediaWiki default You must $1 to view other pages. 1424 sysop 2703 2005-09-05T09:41:04Z MediaWiki default upload it 1425 sysop 2704 2005-09-05T09:41:04Z MediaWiki default None selected 1426 sysop 2708 2005-09-05T09:41:05Z MediaWiki default Permanent link 1427 sysop 2709 2005-09-05T09:41:05Z MediaWiki default Prefix index 1428 sysop 2711 2005-09-05T09:41:05Z MediaWiki default Recreate 1429 sysop 2713 2005-09-05T09:41:05Z MediaWiki default file description page 1430 sysop 2715 2005-09-05T09:41:05Z MediaWiki default ($1 bots) 1431 sysop 3620 2006-07-01T19:00:26Z MediaWiki default Recreate the page despite it has been deleted 1432 sysop 3341 2006-02-26T01:57:42Z MediaWiki default This article has been deleted. The reason for deletion is shown in the summary below, along with details of the users who had edited this page before deletion. The actual text of these deleted revisions is only available to administrators. 1433 sysop 2724 2005-09-05T09:41:06Z MediaWiki default updated since my last visit 1434 sysop 2728 2005-09-05T09:41:06Z MediaWiki default View $1? 1435 sysop 2729 2005-09-05T09:41:06Z MediaWiki default View deleted pages 1436 sysop 3649 2006-07-01T19:00:26Z MediaWiki default $1 bot edits 1437 3008 2005-12-13T13:20:24Z 203.115.86.150 Completed the chapter नमो विशदबोधविदग्धा । विद्यारविंदप्रबोधा । पराप्रमेयप्रमदा । विलासिया ॥ १ ॥ नमो संसारतमसूर्या । अप्रतिमपरमवीर्या । तरुणतरतूर्या । लालनलीला ॥ २ ॥ नमो जगदखिलपालना । मंगळमणिनिधाना । सज्जनवनचंदना । आराध्यलिंगा ॥ ३ ॥ नमो चतुरचित्तचकोरचंद्रा । आत्मानुभवनरेंद्रा । श्रुतिसारसमुद्रा । मन्मथमन्मथा ॥ ४ ॥ नमो सुभावभजनभाजना । भवेभकुंभभंजना । विश्वोद्‍भवभुवना । श्रीगुरुराया ॥ ५ ॥ तुमचा अनुग्रहो गणेशु । जैं दे आपुला सौरसु । तैं सारस्वतीं प्रवेशु । बाळकाही आथी ॥ ६ ॥ जी दैविकीं उदार वाचा । जैं उद्देशु दे नाभिकाराचा । तैं नवरससुधाब्धीचा । थावो लाभे ॥ ७ ॥ जी आपुलिया स्‍नेहाची वागेश्वरी । जरी मुकेयातें अंगिकारी । तो वाचस्पतीशीं करी । प्रबंधुहोडा ॥ ८ ॥ हें असो दिठी जयावरी झळके । कीं हा पद्मकरु माथां पारुखे । तो जीवचि परि तुके । महेशेंसीं ॥ ९ ॥ एवढें जिये महिमेचें करणें । तें वाचाबळें वानूं मी कवणें । कां सूर्याचिया आंगा उटणें । लागत असे ? ॥ १० ॥ केउता कल्पतरुवरी फुलौरा ? । कायसेनि पाहुणेरु क्षीरसागरा ? । कवणें वासीं कापुरा । सुवासु देवों ? ॥ ११ ॥ चंदनातें कायसेनि चर्चावें । अमृतातें केउतें रांधावें । गगनावरी उभवावें । घडे केवीं ? ॥ १२ ॥ तैसें श्रीगुरूचें महिमान । आकळितें कें असे साधन ? । हें जाणोनि मियां नमन । निवांत केलें ॥ १३ ॥ जरी प्रज्ञेचेनि आथिलेपणें । श्रीगुरूसामर्थ्या रूप करूं म्हणे । तरि तें मोतियां भिंग देणें । तैसें होईल ॥ १४ ॥ कां साडेपंधरया रजतवणी । तैशीं स्तुतींचीं बोलणीं । उगियाचि माथा ठेविजे चरणीं । हेंचि भलें ॥ १५ ॥ मग म्हणितलें जी स्वामी । भलेनि ममत्वें देखिलें तुम्हीं । म्हणौनि कृष्णार्जुनसंगमीं । प्रयागवटु जाहलों ॥ १६ ॥ मागां दूध दे म्हणतलियासाठीं । आघविया क्षीराब्धीची करूनि वाटी । उपमन्यूपुढें धूर्जटी । ठेविली जैसी ॥ १७ ॥ ना तरी वैकुंठपीठनायकें । रुसला ध्रुव कवतिकें । बुझाविला देऊनि भातुकें । ध्रुवपदाचें ॥ १८ ॥ तैसी जे ब्रह्मविद्यारावो । सकळ शास्त्रांचा विसंवता ठावो । ते भगवद्‍गीता वोंविये गावों । ऐसें केलें ॥ १९ ॥ जे बोलणियाचे रानीं हिंडतां । नायकिजे फळलिया अक्षराची वार्ता । परि ते वाचाचि केली कल्पलता । विवेकाची ॥ २० ॥ होती देहबुद्धी एकसरी । ते आनंदभांडारा केली वोवरी । मन गीतार्थसागरीं । जळशयन जालें ॥ २१ ॥ ऐसें एकेक देवांचें करणें । तें अपार बोलों केवीं मी जाणें । तऱ्ही अनुवादलों धीटपणें । ते उपसाहिजो जी ॥ २२ ॥ आतां आपुलेनि कृपाप्रसादें । मियां भगवद्‍गीता वोंवीप्रबंधें । पूर्वखंड विनोदें । वाखाणिलें ॥ २३ ॥ प्रथमीं अर्जुनाचा विषादु । दुजीं बोलिला योगु विशदु । परि सांख्यबुद्धीसि भेदु । दाऊनियां ॥ २४ ॥ तिजीं केवळ कर्म प्रतिष्ठिलें । तेंचि चतुर्थीं ज्ञानेंशीं प्रगटिलें । पंचमीं गव्हरिलें । योगतत्त्व ॥ २५ ॥ तेचि षष्ठामाजीं प्रगट । आसनालागोनि स्पष्ट । जीवात्मभाव एकवट । होती जेणें ॥ २६ ॥ तैसी जे योगस्थिती । आणि योगभ्रष्टां जे गती । तें आघवीचि उपपत्ती । सांगितली षष्ठीं ॥ २७ ॥ तयावरी सप्तमीं । प्रकृतिपरिहार उपक्रमीं । करूनि भजती जे पुरुषोत्तमीं । ते बोलिले चाऱ्ही ॥ २८ ॥ पाठीं सप्तमींची प्रश्नसिद्धी । बोलोनि प्रयाणसमयसिद्धी । एवं ते सकळवाक्यअवधि । अष्टमाध्यायीं ॥ २९ ॥ मग शब्दब्रह्मीं असंख्याकें । जेतुला कांहीं अभिप्राय पिके । तेतुला महाभारतें एकें । लक्षें जोडे ॥ ३० ॥ तिये आघवांचि जें महाभारतीं । तें लाभे कृष्णार्जुनवाचोक्तीं । आणि जो अभिप्रावो सातेंशतीं । तो एकलाचि नवमीं ॥ ३१ ॥ म्हणौनि नवमींचिया अभिप्राया । सहसा मुद्रा लावावया । बिहाला मग मी वायां । गर्व कां करूं ? ॥ ३२ ॥ अहो गूळासाखरे मालयाचे । हे बांधे तरी एकाचि रसाचे । परि स्वाद गोडियेचे । आनआन जैसे ॥ ३३ ॥ एक जाणोनियां बोलती । एक ठायें ठावो जाणविती । एक जाणों जातां हारपती । जाणते गुणेंशीं ॥ ३४ ॥ हें ऐसें अध्याय गीतेचे । परि अनिर्वाच्यपण नवमाचें । तो अनुवादलों हें तुमचें । सामर्थ्य प्रभू ॥ ३५ ॥ अहो एकाचि शाटी तपिन्नली । एकीं सृष्टीवरी सृष्टी केली । एकीं पाषाणीं वाऊनि उतरलीं । समुद्रीं कटकें ॥ ३६ ॥ एकीं आकाशीं सूर्यातें धरिलें । एकीं चुळींचि सागरातें भरिलें । तैसें मज मुकयाकरवीं बोलविलें । अनिर्वाच्य तुम्हीं ॥ ३७ ॥ परि हें असो एथ ऐसें । राम रावण झुंजिन्नले कैसे । राम रावण जैसे । मीनले समरीं ॥ ३८ ॥ तैसें नवमीं कृष्णाचें बोलणें । तें नवमीचियाचि ऐसें मी म्हणें । या निवाडा तत्त्वज्ञु जाणें । जया गीतार्थु हातीं ॥ ३९ ॥ एवं नवही अध्याय पहिले । मियां मतीसारिखे वाखाणिले । आतां उत्तरखंड उवाइलें । ग्रंथाचें ऐका ॥ ४० ॥ जेथ विभूति प्रतिविभूती । प्रस्तुत अर्जुना सांगिजेती । ते विदग्धा रसवृत्ती । म्हणिपैल कथा ॥ ४१ ॥ देशियेचेनि नागरपणें । शांतु शृंगारातें जिणें । तरि ओंविया होती लेणें । साहित्यासि ॥ ४२ ॥ मूळ ग्रंथींचिया संस्कृता । वरि मऱ्हाठी नीट पढतां । अभिप्राय मानलिया उचिता । कवण भूमी हें न चोजवे ॥ ४३ ॥ जैसें अंगाचेनि सुंदरपणें । लेणिया आंगचि होय लेणें । तेथ अळंकारिलें कवण कवणें । हें निर्वचेना ॥ ४४ ॥ तैसी देशी आणि संस्कृत वाणी । एका भावार्थाच्या सोकासनीं । शोभती आयणी । चोखट आइका ॥ ४५ ॥ उठावलिया भावा रूप । करितां रसवृत्तीचें लागे वडप । चातुर्य म्हणे पडप । जोडलें आम्हां ॥ ४६ ॥ तैसें देशियेचें लावण्य । हिरोनि आणिलें तारुण्य । मग रचिलें अगण्य । गीतातत्त्व ॥ ४७ ॥ जो चराचर परमगुरु । चतुर चित्तचमत्कारु । तो ऐका यादवेश्वरु । बोलता जाहला ॥ ४८ ॥ ज्ञानदेव निवृत्तीचा म्हणे । ऐसें बोलिलें श्रीहरी तेणें । अर्जुना आघवियाची मातु अंतःकरणें । धडौता आहासि ॥ ४९ ॥ श्रीभगवानुवाचः भूय एव महाबाहो श्रृणु मे परमं वचः । यत्तेऽहं प्रीयमाणाय वक्ष्यामि हितकाम्यया ॥ १॥ आम्हीं मागील जें निरूपण केलें । तें तुझें अवधानचि पाहिलें । तवं टाचें नव्हें भलें । पुरतें आहे ॥ ५० ॥ घटीं थोडेसें उदक घालिजे । तेणें न गळे तरी वरिता भरिजे । ऐसा परिसौनि पाहिलासि तंव परिसविजे । ऐसेंचि होतसे ॥ ५१ ॥ अवचितयावरी सर्वस्व सांडिजे । मग चोख तरी तोचि भांडारी कीजे । तैसा किरीटी तूं आतां माझें । निजधाम कीं ॥ ५२ ॥ ऐसें अर्जुना येउतें सर्वेश्वरें । पाहोनि बोलिलें अत्यादरें । गिरी देखोनि सुभरें । मेघु जैसा ॥ ५३ ॥ तैसा कृपाळुवांचा रावो । म्हणे आइकें गा महाबाहो । सांगितलाचि अभिप्रावो । सांगेन पुढती ॥ ५४ ॥ पैं प्रतिवर्षीं क्षेत्र पेरिजे । पिकाची जंव जंव वाढी देखिजे । यालागीं नुबगिजे । वाहो करितां ॥ ५५ ॥ पुढतपुढती पुटें देतां । जोडे वानियेची अधिकता । म्हणौनि सोनें पंडुसुता । शोधूंचि आवडे ॥ ५६ ॥ तैसें एथ पार्था । तुज आभार नाहीं सर्वथा । आम्ही आपुलियाचि स्वार्था । बोलों पुढती ॥ ५७ ॥ जैसें बाळका लेवविजे लेणें । तया शृंगारा बाळ काइ जाणे ? । परि ते सुखाचे सोहळे भोगणें । माउलिये दिठी ॥ ५८ ॥ तैसें तुझें हित आघवें । जंव जंव कां तुज फावे । तंव तंव आमुचें सुख दुणावे । ऐसें आहे ॥ ५९ ॥ आतां अर्जुना असो हे विकडी । मज उघड तुझी आवडी । म्हणौनि तृप्तीची सवडी । बोलतां न पडे ॥ ६० ॥ आम्हां येतुलियाचि कारणें । तेंचि तें तुजशीं बोलणें । परि असो हें अंतःकरणें । अवधान देईं ॥ ६१ ॥ तरी ऐकें गा सुवर्म । वाक्य माझें परम । जें अक्षरें लेऊनी परब्रह्म । तुज खेंवासि आलें ॥ ६२ ॥ परी किरीटी तूं मातें । नेणसी ना निरुतें । तरि तो गा जो मी एथें । तें विश्वचि हें ॥ ६३ ॥ न मे विदुः सुरगणाः प्रभवं न महर्षयः । अहमादिर्हि देवानां महर्षीणां च सर्वशः ॥ २॥ एथ वेद मुके जाहाले । मन पवन पांगुळले । रातीविण मावळले । रविशशी जेथ ॥ ६४ ॥ अगा उदरींचा गर्भु जैसा । न देखें आपुलिये मातेची वयसा । मी आघवेया देवां तैसा । नेणवे कांहीं ॥ ६५ ॥ आणि जळचरां उदधीचें मान । मशका नोलांडवेचि गगन । तेवीं महर्षींचें ज्ञान । न देखेचि मातें ॥ ६६ ॥ मी कवण पां केतुला । कवणाचा कैं जाहला । या निरुती करितां बोला । कल्प गेले ॥ ६७ ॥ कां जे महर्षीं आणि या देवां । येरां भूतजातां सर्वां । मी आदि म्हणौनि पांडवा । अवघड जाणतां ॥ ६८ ॥ उतरलें उदक पर्वत वळघे । जरी झाड वाढत मुळीं लागे । तरी मियां जालेनि जगें । जाणिजे मातें ॥ ६९ ॥ कां गाभेवनें वटु गिंवसवे । जरी तरंगीं सागरू सांठवे । कां परमाणूमाजीं सामावे । भूगोलु हा ॥ ७० ॥ तरी मियां जालिया जीवां । महर्षीं अथवा देवां । मातें जाणावया होआवा । अवकाशु गा ॥ ७१ ॥ ऐसाही जरी विपायें । सांडूनि पुढीले पाये । सर्वेंद्रियांसि होये । पाठिमोरा जो ॥ ७२ ॥ प्रवर्तलाही वेगीं बहुडे । देह सांडूनि मागलीकडे । महाभूतांचिया चढे । माथयावरी ॥ ७३ ॥ यो मामजमनादिं च वेत्ति लोकमहेश्वरम् । असंमूढः स मर्त्येषु सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥ ३॥ तैसा राहोनि ठायठिके । स्वप्रकाशें चोखें । अजत्व माझें देखे । आपुलिया डोळां ॥ ७४ ॥ मी आदीसिं परु । सकळलोकमहेश्वरु । ऐसिया मातें जो नरु । यापरी जाणें ॥ ७५ ॥ तो पाषाणांमाजीं परिसु । रसांमाजी सिद्धरसु । तैसा मनुष्याकृति अंशु । तो माझाचि जाण ॥ ७६ ॥ तो चालतें ज्ञानाचें बिंब । तयाचे अवयव ते सुखाचे कोंभ । परि माणुसपणाची भांब । लोकाचि भागु ॥ ७७ ॥ अगा अवचिता कापुरा- । माजीं सांपडला हिरा । वरी पडिलिया नीरा । न निगे केवीं ॥ ७८ ॥ तैसा मनुष्यलोकाआंतु । तो जरी जाहला प्राकृतु । तऱ्ही प्रकृतिदोषाची मातु । नेणिजे तेथ ॥ ७९ ॥ तो आपसयेंचि सांडिजे पापीं । जैसा जळत चंदनु सर्पीं । तैसा मातें जाणें तो संकल्पीं । वर्जूनि घालिजे ॥ ८० ॥ तेंचि मातें कैसें जाणिजे । ऐसें कल्पी जरी चित्त तुझें । तरी मी ऐसा हें माझें । भाव ऐकें ॥ ८१ ॥ जे वेगळालां भूतीं । सारिखे होऊनि प्रकृती । विखुरले आहेती त्रिजगतीं । आघविये ॥ ८२ ॥ बुद्धिर्ज्ञानमसंमोहः क्षमा सत्यं दमः शमः । सुखं दुःखं भवोऽभावो भयं चाभयमेव च ॥ ४॥ अहिंसा समता तुष्टिस्तपो दानं यशोऽयशः । भवन्ति भावा भूतानां मत्त एव पृथग्विधाः ॥ ५॥ ते प्रथम जाण बुद्धी । मग ज्ञान जें निरवधी । असंमोह सहनसिद्धी । क्षमा सत्य ॥ ८३ ॥ मग शम दम दोन्ही । सुख दुःख वर्तत जनीं । अर्जुना भावाभाव मानीं । भावाचिमाजीं ॥ ८४ ॥ आतां भय आणि निर्भयता । अहिंसा आणि समता । हे मम रुपची पांडुसुता । ओळख तू ॥ ८५ ॥ दान यश अपकीर्ती । ते जे भाव सर्वत्र वसती । ते मजचि पासूनि होती । भूतांचा ठायीं ॥ ८६ ॥ जैसीं भूतें आहाति सिनानीं । तैसेचि हेही वेगळाले मानीं । एक उपजती माझां ज्ञानीं । एक नेणती मातें ॥ ८७ ॥ अगा प्रकाश आणि कडवसें । हें सूर्याचिस्तव जैसें । प्रकाश उदयीं दिसे । तम अस्तुसीं ॥ ८८ ॥ आणि माझें जे जाणणें नेणणें । तें तंव भूतांचिया दैवाचें करणें । म्हणौनि भूतीं भावाचें होणें । विषम पडे ॥ ८९ ॥ यापरी माझां भावीं । हे जीवसृष्टि आहे आघवी । गुंतली असे जाणावी । पंडुकुमरा ॥ ९० ॥ आतां इये सृष्टीचे पालक । तयां आधीन वर्तती लोक । ते अकरा भाव आणिक । सांगेन तुज ॥ ९१ ॥ महर्षयः सप्त पूर्वे चत्वारी मनवस्तथा । मद्‍भवा मानसा जाता येषां लोक इमाः प्रजाः ॥ ६॥ तरी आघवांचि गुणीं वृद्ध । जे महर्षींमाजीं प्रबुद्ध । कश्यपादि प्रसिद्ध । सप्त ऋषी ॥ ९२ ॥ आणिकही सांगिजतील । जे चौदा आंतील । स्वायंभू मुख्य मुद्दल । चारी मनु ॥ ९३ ॥ ऐसें हे अकरा । माझां मनीं जाहाले धनुर्धरा । सृष्टीचिया व्यापारा- । लागोनियां ॥ ९४ ॥ जैं लोकांची व्यवस्था न पडे । जैं या त्रिभुवनाचे कांहीं न मांडे । तैं महाभूतांचे दळवाडें । अचुंबित असे ॥ ९५ ॥ तैंचि हे जाहाले । इहीं लोकपाळ केले । अध्यक्ष रचूनि ठेविले । इहीं जन ॥ ९६ ॥ म्हणौनि अकरा हे राजा । मग येर लोक यांचिया प्रजा । ऐसा हा विस्तारु माझा । ओळख तूं ॥ ९७ ॥ पाहें पां आरंभीं बीज एकलें । मग तेंचि विरूढलिया बूड जाहालें । बुडीं कोंभ निघाले । खांदियांचे ॥ ९८ ॥ खांदियांपासूनि अनेका । पसरलिया शाखोपशाखा । शाखांस्तव देखा । पल्लवपानें ॥ ९९ ॥ पल्लवीं फूल फळ । एवं वृक्षत्व जाहालें सकळ । तें निर्धारितां केवळ । बीजचि तें ॥ १०० ॥ ऐसें मी एकचि पहिलें । मग मी तें मनातें व्यालें । तेथ सप्तऋषि जाहाले । आणि चारी मनु ॥ १०१ ॥ इहीं लोकपाळ केले । लोकपाळीं विविध लोक सृजिले । लोकांपासूनि निपजले । प्रजाजात ॥ १०२ ॥ ऐसेनि हें विश्व येथें । मीचि प्रसवला ना निरुतें । परी भावाचेनि हातें । माने जया ॥ १०३ ॥ एतां विभूतिं योगं च मम यो वेत्ति तत्त्वतः । सोऽविकंपेन योगेन युज्यते नात्र संशयः ॥ ७॥ यालागीं सुभद्रापती । हे भाव इया माझिया विभूती । आणि यांचिया व्याप्ती । व्यापिलें विश्व ॥ १०४ ॥ म्हणोनि गा यापरी । ब्रह्मादिपिपीलिकावरी । मीवांचूनि दुसरी । गोठी नाहीं ॥ १०५ ॥ ऐसें जाणे जो साचें । तया चेइरें जाहालें ज्ञानाचें । म्हणोनि उत्तम मध्यम भेदाचें । दुःस्वप्न तयां ॥ १०६ ॥ मी माझिया विभूती । विभूतीं अधिष्ठिलिया व्यक्ती । हें आघवें योगप्रतीती । एकचि मानी ॥ १०७ ॥ म्हणोनि निःशंकें येणें महायोगें । मज मीनला मनाचेनि आंगें । एथ संशय करणें न लगे । तो त्रिशुद्धी जाहला ॥ १०८ ॥ कां जे ऐसें किरीटी । मातें भजे जो अभेदा दिठी । तयाचिये भजनाचिये नाटीं । सूती मज ॥ १०९ ॥ म्हणऊनि अभेदें जो भक्तियोगु । तेथ शंका नाहीं नये खंगु । करितां ठेला तरी चांगु । तें सांगितलें षष्ठीं ॥ ११० ॥ तोचि अभेदु कैसा । हें जाणावया मानसा । साद जाली तरी परियेसा । बोलिजेल ॥ १११ ॥ अहं सर्वस्य प्रभवो मत्तः सर्वं प्रवर्तते । इति मत्वा भजन्ते मां बुधा भावसमन्विताः ॥ ८॥ तरि मीचि एक सर्वां । या जगा जन्म पांडवा । आणि मजचिपासूनि आघवा । निर्वाहो यांचा ॥ ११२ ॥ कल्लोळमाळा अनेगा । जन्म जळींचि पैं गा । आणि तयां जळचि आश्रयो तरंगा । जीवनही जळ ॥ ११३ ॥ ऐसें आघवांचि ठायीं । तया जळचि जेविं पाहीं । तैसा मीवांचूनि नाहीं । विश्वीं इये ॥ ११४ ॥ ऐसिया व्यापका मातें । मानूनि जे भजती भलतेथें । परि साचोकारें उदितें । प्रेमभावें ॥ ११५ ॥ देशकाळवर्तमान । आघवें मजसीं करूनि अभिन्न । जैसा वायु होऊन गगन । गगनींचि विचरे ॥ ११६ ॥ ऐसेनि जे निजज्ञानी । खेळत सुखें त्रिभुवनीं । जगद्रूपा मनीं । सांठऊनि मातें ॥ ११७ ॥ जें जें भेटे भूत । तें तें मानिजे भगवंत । हा भक्तियोगु निश्चित । जाण माझा ॥ ११८ ॥ मच्चित्ता मद्गतप्राणा बोधयन्तः परस्परम् । कथयन्तश्च मां नित्यं तुष्यन्ति च रमन्ति च ॥ ९॥ चित्तें मीचि जाहाले । मियांचि प्राणें धाले । जीवों मरों विसरले । बोधाचिया भुली ॥ ११९ ॥ मग तया बोधाचेनि माजे । नाचती संवादसुखाचीं भोजें । आतां एकमेकां घेपे दीजे । बोधचि वरी ॥ १२० ॥ जैशीं जवळिकेंचीं सरोवरें । उचंबळलिया कालवती परस्परें । मग तरंगासि धवळारें । तरंगचि होती ॥ १२१ ॥ तैसी येरयेरांचिये मिळणी । पडत आनंदकल्लोळांची वेणी । तेथ बोध बोधाचीं लेणीं । बोधेंचि मिरवी ॥ १२२ ॥ जैसें सूर्यें सूर्यातें वोंवाळिलें । कीं चंद्रें चंद्रम्या क्षेम दिधलें । ना तरी सरिसेनि पाडें मीनले । दोनी वोघ ॥ १२३ ॥ तैसें प्रयाग होत सामरस्याचें । वरी वोसाण तरत सात्त्विकाचें । ते संवादचतुष्पथींचे । गणेश जाहले ॥ १२४ ॥ तेव्हां तया महासुखाचेनि भरें । धांवोनि देहाचिये गांवाबाहेरें । मियां धाले तेणें उद्गारें । लागती गाजों ॥ १२५ ॥ पैं गुरुशिष्यांचां एकांतीं । जे अक्षरा एकाची वदंती । ते मेघाचियापरी त्रिजगतीं । गर्जती सैंघ ॥ १२६ ॥ जैसी कमळकळिका जालेपणें । हृदयींचिया मकरंदातें राखों नेणें । दे राया रंका पारणें । आमोदाचें ॥ १२७ ॥ तैसेंचि मातें विश्वीं कथित । कथितेनि तोषें कथूं विसरत । मग तया विसरामाजीं विरत । आंगें जीवें ॥ १२८ ॥ ऐसें प्रेमाचेनि बहुवसपणें । नाहीं राती दिवो जाणणें । केलें माझें सुख अव्यंगवाणें । आपणपेयां जिहीं ॥ १२९ ॥ तेषां सततयुक्तानां भजतां प्रीतिपूर्वकम् । ददामि बुद्धियोगं तं येन मामुपयान्ति ते ॥ १०॥ तयां मग जें आम्ही कांहीं । द्यावें अर्जुना पाहीं । ते ठायींचीच तिहीं । घेतली सेल ॥ १३० ॥ कां जे ते जिया वाटा । निगाले गा सुभटा । ते सोय पाहोनि अव्हांटा । स्वर्गापवर्ग ॥ १३१ ॥ म्हणोनि तिहीं जें प्रेम धरिलें । तेंचि आमुचें देणें उपाइलें । परि आम्हीं देयावें हेंहि केलें । तिहींची म्हणियें ॥ १३२ ॥ आतां यावरी येतुलें घडे । जें तेंचि सुख आगळें वाढें । आणि काळाची दिठी न पडे । हें आम्हां करणें ॥ १३३ ॥ लळेयाचिया बाळका किरीटी । गवसणी करूनि स्‍नेहाचिया दिठी । जैसी खेळतां पाठोपाठीं । माउली धांवे ॥ १३४ ॥ तें जो जो खेळ दावी । तो तो पुढें सोनयाचा करूनि ठेवी । तैसी उपास्तीची पदवी । पोषित मी जायें ॥ १३५ ॥ जिये पदवीचेनि पोषकें । ते मातें पावती यथासुखें । हे पाळती मज विशेखें । आवडे करूं ॥ १३६ ॥ पैं गा भक्तासि माझें कोड । मज तयाचे अनन्यगतीची चाड । कां जे प्रेमळांचें सांकड । आमुते घरीं ॥ १३७ ॥ पाहें पां स्वर्ग मोक्ष उपायिले । दोन्ही मार्ग तयाचिये वाहणी केले । आम्हीं आंगही शेखीं वेंचिलें । लक्ष्मियेसीं ॥ १३८ ॥ परि आपणपेंवीण जें एक । तें तैसेंचि सुख साजुक । सप्रेमळालागीं देख । ठेविलें जतन ॥ १३९ ॥ हा ठायवरी किरीटी । आम्ही प्रेमळु घेवों आपणपयासाठीं । या बोलीं बोलिजत गोष्टी । तैसिया नव्हती गा ॥ १४० ॥ तेषामेवानुकम्पार्थमहमज्ञानजं तमः । नाशयाम्यात्मभावस्थो ज्ञानदीपेन भास्वता ॥ ११॥ म्हणोनि मज आत्मयाचा भावो । जिहीं जियावया केला ठावो । एक मीवांचूनि वावो । येर मानिलें जिहीं ॥ १४१ ॥ तयां तत्त्वज्ञां चोखटां । दिवी पोतासाची सुभटा । मग मीचि होऊनि दिवटा । पुढां पुढां चालें ॥ १४२ ॥ अज्ञानाचिये राती- । माजीं तमाचि मिळणी दाटती । ते नाशूनि घालीं परौती । करीं नित्योदयो ॥ १४३ ॥ ऐसें प्रेमळाचेनि प्रियोत्तमें । बोलिलें जेथ पुरुषोत्तमें । तेथ अर्जुन मनोधर्में । निवालों म्हणतसे ॥ १४४ ॥ अहो जी अवधारा । भला केरु फेडिला संसारा । जाहलों जननीजठरजोहरा- । वेगळा प्रभू ॥ १४५ ॥ जी जन्मलेपण आपुलें । हें आजि मियां डोळां देखिलें । जीवित हातां चढलें । आवडतसें ॥ १४६ ॥ आजि आयुष्या उजवण जाहली । माझिया दैवा दशा उदयली । जे वाक्यकृपा लाधली । दैविकेनि मुखें ॥ १४७ ॥ आतां येणें वचन तेजाकारें । फिटलें आंतील बाहेरील आंधारें । म्हणोनि देखतसें साचोकारें । स्वरूप तुझें ॥ १४८ ॥ अर्जुन उवाच । परं ब्रह्म परं धाम पवित्रं परमं भवान् । पुरुषं शाश्वतं दिव्यमादिदेवमजं विभुम् ॥ १२॥ तरी होसी गा तूं परब्रह्म । जें या महाभूतां विसंवतें धाम । पवित्र तूं परम । जगन्नाथा ॥ १४९ ॥ तूं परम दैवत तिहीं देवां । तूं पुरुष जी पंचविसावा । दिव्य तूं प्रकृतिभावा- । पैलीकडील ॥ १५० ॥ अनादिसिद्ध तूं स्वामी । जो नाकळिजसी जन्मधर्मीं । तो तूं हें आम्ही । जाणितलें आतां ॥ १५१ ॥ तूं या कालयंत्रासि सूत्री । तूं जीवकळेची अधिष्ठात्री । तूं ब्रह्मकटाहधात्री । हें कळलें फुडें ॥ १५२ ॥ आहुस्त्वामृषयः सर्वे देवर्षिनारदस्तथा । असितो देवलो व्यासः स्वयं चैव ब्रवीषि मे ॥ १३॥ पैं आणिकही एक परी । इये प्रतीतीची येतसे थोरी । जे मागें ऐसेंचि ऋषीश्वरीं । सांगितलें तूंतें ॥ १५३ ॥ परि तया सांगितलियाचें साचपण । हें आतां माझें देखतसे अंतःकरण । जे कृपा केली आपण । म्हणोनि देवा ॥ १५४ ॥ एऱ्हवीं नारदु अखंड जवळां ये । तोही ऐसेंचि वचनीं गाये । परि अर्थ न बुजोनि ठाये । गीतसुखचि ऐकों ॥ १५५ ॥ जी आंधळेयांचां गांवीं । आपणपें प्रगटलें रवी । तरी तिहीं वोतपलीचि घ्यावी । वांचूनि प्रकाशु कैंचा ? ॥ १५६ ॥ येरवीं देवर्षि अध्यात्म गातां । आहाच रागांगेंसीं जे मधुरता । तेचि फावे येर चित्ता । नलगेचि कांहीं ॥ १५७ ॥ पैं असिता देवलाचेनिहि मुखें । मी एवंविधा तूंतें आइकें । परी तैं बुद्धि विषयविखें । घारिली होती ॥ १५८ ॥ विषयविषाचा पडिपाडू । गोड परमार्थु लागे कडू । कडू विषय तो गोडू । जीवासी जाहला ॥ १५९ ॥ आणि हें आणिकांचें काय सांगावें । राउळा आपणचि येऊनि व्यासदेवें । तुझें स्वरूप आघवें । सर्वदा सांगिजे ॥ १६० ॥ परि तो अंधारीं चिंतामणि देखिला । जेवीं नव्हे या बुद्धी उपेक्षिला । पाठीं दिनोदयीं वोळखिला । होय म्हणौनि ॥ १६१ ॥ तैसीं व्यासादिकांचीं बोलणीं । तिया मजपाशीं चिद्रत्‍नांचिया खाणी । परि उपेक्षिल्या जात होतीया तरणी । तुजवीण कृष्णा ॥ १६२ ॥ सर्वमेतदृतं मन्ये यन्मां वदसि केशव । न हि ते भगवन् व्यक्तिं विदुर्देवा न दानवाः ॥ १४॥ ते आतां वाक्यसूर्यकर तुझे फांकले । आणि ऋषीं मार्ग होते जे कथिले । तयां आघवियांचेंचि फिटलें । अनोळखपण ॥ १६३ ॥ जी ज्ञानाचें बीज तयांचे बोल । माजीं हृदयभूमिके पडिले सखोल । वरि इये कृपेची जाहाली वोल । म्हणोनि संवादफळेंशीं उठलें ॥ १६४ ॥ अहो नारदादिकां संतां । त्यांचिया उक्तिरूप सरिता । मी महोदधीं जालां अनंता । संवादसुखाचा ॥ १६५ ॥ प्रभु आघवेनि येणें जन्में । जियें पुण्यें केलीं मियां उत्तमें । तयांचीं न ठकतीचि अंगीं कामें । सद्‍गुरु तुवां ॥ १६६ ॥ एऱ्हवीं वडिलवडिलांचेनि मुखें । मी सदां तूंतें कानीं आइकें । परि कृपा न कीजेचि तुवां एकें । तंव नेणवेचि कांहीं ॥ १६७ ॥ म्हणोनि भाग्य जैं सानुकूळ । जालिया केले उद्यम सदां सफळ । तैसें श्रुताधीत सकळ । गुरुकृपा साच ॥ १६८ ॥ जी बनकरु झाडें सिंपी जीवेंसाटीं । पाडूनि जन्में काढी आटी । परि फळेंसी तैंचि भेटी । जैं वसंतु पावे ॥ १६९ ॥ अहो विषमा जैं वोहट पडे । तैं मधुर तें मधुर आवडे । पैं रसायनें तैं गोडें । जैं आरोग्य देहीं ॥ १७० ॥ कां इंद्रियें वाचा प्राण । यां जालियांचे तैंचि सार्थकपण । जैं चैतन्य येऊनि आपण । संचरे माजीं ॥ १७१ ॥ तैसें शब्दजात आलोडिलें । अथवा योगादिक जें अभ्यासिलें । तें तैंचि म्हणों ये आपुलें । जैं सानुकूल गुरु ॥ १७२ ॥ ऐसिये जालिये प्रतीतीचेनि माजें । अर्जुन निश्चयाचि नाचतुसें भोजें । तेवींचि म्हणे देवा तुझें । वाक्य मज मानलें ॥ १७३ ॥ तरि साचचि हें कैवल्यपती । मज त्रिशुद्धी आली प्रतीती । जे तूं देवदानवांचिये मती- । जोगा नव्हसी ॥ १७४ ॥ तुझें वाक्य व्यक्ती न येतां देवा । जो आपुलिया जाणे जाणिवा । तो कहींचि नोहे हें स‍द्भावा । भरंवसेनि आलें ॥ १७५ ॥ स्वयमेवात्मनात्मानं वेत्थ त्वं पुरुषोत्तम । भूतभावन भूतेश देवदेव जगत्पते ॥ १५॥ एथ आपुलें वाडपण जैसें । आपणचि जाणिजे आकाशें । कां मी येतुली घनवट ऐसें । पृथ्वीचि जाणे ॥ १७६ ॥ तैसा आपुलिये सर्वशक्ती । तुज तूंचि जाणूं लक्ष्मीपती । येर वेदादिक मती । मिरवती वायां ॥ १७७ ॥ हां गा मनातें मागां सांडावें । पवनातें वावीं मवावें । आदिशून्य उतरोनि जावें । केउतें बाहीं ॥ १७८ ॥ तैसें हें तुझें जाणणें आहे । म्हणोनि कोणाही ठाकतें नोहे । आतां तुझें ज्ञान होये । तुजचिजोगें ॥ १७९ ॥ जी आपणपयातें तूंचि जाणसी । आणिकातें सांगावयाही तूं समर्थ होसी । तरी आतां एक वेळ घाम पुसीं । आर्तीचिये निडळींचा ॥ १८० ॥ हें आइकिलें कीं भूतभावना । त्रिभुवनगजपंचानना । सकळदेवदेवतार्चना । जगन्नायका ॥ १८१ ॥ जरी थोरी तुझी पाहात आहों । तरी पासीं उभे ठाकावयाही योग्य नोहों । या शोच्यता जरी विनवूं बिहों । तरी आन उपायो नाहीं ॥ १८२ ॥ भरले समुद्रसरिता चहूंकडे । परि ते बापियासि कोरडे । कां जैं मेघौनि थेंबुटा पडे । तैं पाणी कीं तया ॥ १८३ ॥ तैसे गुरु जी सर्वत्र आथी । परि कृष्णा आम्हां तूंचि गती । हें असो मजप्रती । विभूती सांगें ॥ १८४ ॥ वक्तुमर्हस्यशेषेण दिव्या ह्यात्मविभूतयः । याभिर्विभूतिर्लोकानिमांस्त्वं व्याप्य तिष्ठसि ॥ १६॥ जी तुझिया विभूती आघविया । परि व्यापिती शक्ति दिव्या जिया । तिया आपुलिया दावाविया । आपण मज ॥ १८५ ॥ जिहीं विभूतीं ययां समस्तां । लोकांतें व्यापूनि आहाती अनंता । तिया प्रधाना नामांकिता । प्रगटा करीं ॥ १८६ ॥ कथं विद्यामहं योगिंस्त्वां सदा परिचिन्तयन् । केषु केषु च भावेषु चिन्त्योऽसि भगवन्मया ॥ १७॥ जी कैसें मियां तूंतें जाणावें । काय जाणोनि सदा चिंतावें । जरी तूंचि म्हणों आघवें । तरि चिंतनचि न घडे ॥ १८७ ॥ म्हणोनि मागां भाव जैसे । आपुले सांगितले तुवां उद्देशें । आतां विस्तारोनि तैसे । एक वेळ बोलें ॥ १८८ ॥ जयां जयां भावाचां ठायीं । तूंतें चिंतितां मज सायासु नाहीं । तो विवळ करूनि देईं । योगु आपुला ॥ १८९ ॥ विस्तरेणात्मनो योगं विभूतिं च जनार्दन । भूयः कथय तृप्तिर्हि श्रृण्वतो नास्ति मेऽमृतम् ॥ १८॥ आणि पुसलिया जिया विभूती । त्याही बोलाविया भूतपती । येथ म्हणसी जरी पुढती । काय सांगों ॥ १९० ॥ तरी हा भाव मना । झणें जाय हो जनार्दना । पैं प्राकृताही अमृतपाना । ना न म्हणवे जी ॥ १९१ ॥ जे काळकूटाचें सहोदर । जें मृत्यूभेणें प्याले अमर । तरि दिहाचे पुरंदर । चौदा जाती ॥ १९२ ॥ ऐसा कवण एक क्षीराब्धीचा रसु । जया वायांचि अमृतपणाचा आभासु । तयाचाही मीठांशु । जे पुरे म्हणों नेदी ॥ १९३ ॥ तया पाबळेयाही येतुलेवरी । गोडियेचि आथि थोरी । मग हें तंव अवधारीं । परमामृत साचें ॥ १९४ ॥ जें मंदराचळु न ढाळितां । क्षीरसागरु न डहुळितां । अनादि स्वभावता । आइतें आहे ॥ १९५ ॥ जें द्रव ना नव्हे बद्ध । जेथ नेणिजती रस गंध । जें भलतयांही सिद्ध । आठवलेंचि फावे ॥ १९६ ॥ जयाची गोठीचि ऐकतखेंवो । आघवा संसारु होय वावो । बळिया नित्यता लागे येवों । आपणपेंया ॥ १९७ ॥ जन्ममृत्यूची भाख । हारपोनि जाय निःशेख । आंत बाहेरी महासुख । वाढोंचि लागे ॥ १९८ ॥ मग दैवगत्या जरी सेविजे । तरी तें आपणचि होऊनि ठाकिजे । तें तुज देतां चित्त माझें । पुरें म्हणों न शके ॥ १९९ ॥ तवं तुझें नामचि आम्हां आवडे । वरि भेटी होय आणि जवळिक जोडे । पाठीं गोठी सांगसी सुरवाडें । आनंदाचेनी ॥ २०० ॥ आतां हें सुख कायिसयासारिखें । कांहीं निर्वचेना मज परितोखें । तरि येतुलें जाणें जे येणें मुखें । पुनरुक्तही हो ॥ २०१ ॥ हां गा सूर्य काय शिळा ? । अग्नि म्हणों येत आहे वोंविळा । कां नित्य वाहातया गंगाजळा । पारसेपण असे ॥ २०२ ॥ तुंवा स्वमुखें जें बोलिलें । हें आम्हीं नादासि रूप देखिलें । आजि चंदनतरूचीं फुलें । तुरंबीत आहों मां ॥ २०३ ॥ या पार्थाचिया बोला । सर्वांगें कृष्ण डोलला । म्हणे भक्तिज्ञानासि जाहला । आगरु हा ॥ २०४ ॥ ऐसा पतिकराचिया तोषा आंतु । प्रेमाचा वेगु उचंबळतु । सायासें सांवरूनि अनंतु । काय बोले ॥ २०५ ॥ श्रीभगवानुवाच । हन्त ते कथयिष्यामि दिव्या ह्यात्मविभूतयः । प्राधान्यतः कुरुश्रेष्ठ नास्त्यन्तो विस्तरस्य मे ॥ १९॥ मी पितामहाचा पिता । हें आठवितांही नाठवे चित्ता । कीं म्हणतसे बा पंडुसुता । भलें केलें ॥ २०६ ॥ अर्जुनातें बा म्हणे एथ कांहीं । आम्हां विस्मो करावया कारण नाहीं । आंगें तो लेंकरूं काई । नव्हेचि नंदाचें ॥ २०७ ॥ परि प्रस्तुत ऐसें असो । हें करवी आवडीचा अतिसो । मग म्हणे आइकें सांगतसों । धनुर्धरा ॥ २०८ ॥ तरी तुवां पुसलिया विभूती । तयांचें अपारपण सुभद्रापती । ज्या माझियाचि परि माझिये मती । आकळती ना ॥ २०९ ॥ आंगींचिया रोमा किती । जयाचिया तयासि न गणवती । तैसिया माझिया विभूती । असंख्य मज ॥ २१० ॥ एऱ्हवीं तरी मी कैसा केवढा । म्हणोनि आपणपयांही नव्हेचि फुडा । यालागीं प्रधाना जिया रूढा । तिया विभूती आइकें ॥ २११ ॥ जिया जाणतलियासाठीं । आघवीया जाणितलिया होती किरीटी । जैसें बीज आलिया मुठीं । तरूचि आला होय ॥ २१२ ॥ कां उद्यान हाता चढिलें । तरी आपैसीं सांपडलीं फळें फुलें । तेवीं देखिलिया जिया देखवलें । विश्व सकळ ॥ २१३ ॥ एऱ्हवीं साचचि गा धनुर्धरा । नाहीं शेवटु माझिया विस्तारा । पैं गगना ऐशिया अपारा । मजमाजीं लपणें ॥ २१४ ॥ अहमात्मा गुडाकेश सर्वभूताशयस्थितः । अहमादिश्च मध्यं च भूतानामन्त एव च ॥ २०॥ आइकें कुटिलालकमस्तका । धनुर्वेदत्र्यंबका । मी आत्मा असें एकैका । भूतमात्राचां ठायीं ॥ २१५ ॥ आंतुलीकडे मीचि यांचा अंतःकरणीं । भूतांबाहेरी माझीच गंवसणी । आदि मी निर्वाणीं । मध्यही मीचि ॥ २१६ ॥ जैसें मेघां या तळीं वरी । एक आकाशचि आंत बाहेरी । आणि आकाशींचि जाले अवधारीं । असणेंही आकाशीं ॥ २१७ ॥ पाठीं लया जे वेळीं जाती । ते वेळीं आकाशचि होऊनि ठाती । तेवीं आदि स्थिती अंतगती । भूतांसि मी ॥ २१८ ॥ ऐसें बहुवस आणि व्यापकपण । माझें विभूतियोगें जाण । तरी जीवचि करूनि श्रवण । आइकोनि आइक ॥ २१९ ॥ याहीवरी त्या विभूती । सांगणें ठेलें तुजप्रति । सांगेन म्हणितलें तुज प्रीती । त्या प्रधाना आइकें ॥ २२० ॥ आदित्यानामहं विष्णुर्ज्योतिषां रविरंशुमान । मरीचिर्मरुतानामस्मि नक्षत्राणामहं शशी ॥ २१॥ हें बोलोनि तो कृपावंतु । म्हणे विष्णु मी आदित्यांआंतु । रवी मी रश्मिवंतु । सुप्रभांमाजीं ॥ २२१ ॥ मरूद्‍गणांच्या वर्गीं । मरीचि म्हणे मी शारङ्गी । चंद्र मी गगनरंगीं । तारांमाजीं ॥ २२२ ॥ वेदानां सामवेदोऽस्मि देवानामस्मि वासवः । इन्द्रियाणां मनश्चास्मि भूतानामस्मि चेतना ॥ २२॥ वेदांआंतु सामवेदु । तो मी म्हणे गोविंदु । देवांमाजी मरुद्‍बंधु । महेंद्र तो मी ॥ २२३ ॥ इंद्रियांआंतु अकरावें । मन तें मी हें जाणावें । भूतांमाजी स्वभावें । चेतना ते मी ॥ २२४ ॥ रुद्राणां शंकरश्चास्मि वित्तेशो यक्षरक्षसाम् । वसूनां पावकश्चास्मि मेरुः शिखरिणामहम् ॥ २३॥ अशेषांही रुद्रांमाझारीं । शंकर जो मदनारी । तो मी येथ न धरीं । भ्रांति कांहीं ॥ २२५ ॥ यक्षरक्षोगणांआंतु । शंभूचा सखा जो धनवंतु । तो कुबेरु मी हें अनंतु । म्हणता जाहला ॥ २२६ ॥ मग आठांही वसूंमाझारीं । पावकु तो मी अवधारीं । शिखराथिलियां सर्वोपरी । मेरु तो मी ॥ २२७ ॥ पुरोधसां च मुख्यं मां विद्धि पार्थ बृहस्पतिम् । सेनानीनामहं स्कन्दः सरसामस्मि सागरः ॥ २४॥ महर्षीणां भृगुरहं गिरामस्म्येकमक्षरम् । यज्ञानां जपयज्ञोऽस्मि स्थावराणां हिमालयः ॥ २५॥ जो स्वर्गसिंहासना सावावो । सर्वज्ञते आदीचा ठावो । तो पुरोहितांमाजीं रावो । बृहस्पती मी ॥ २२८ ॥ त्रिभुवनींचिया सेनापतीं- । आंत स्कंदु तो मी महामती । जो हरवीर्यें अग्निसंगती । कृत्तिकाआंतु जाहला ॥ २२९ ॥ सकळिकां सरोवरांसी । माजीं समुद्र तो मी जळराशी । महर्षींआंतु तपोराशी । भृगु तो मी ॥ २३० ॥ अशेषांही वाचा । आंतु नटनाच सत्याचा । तें अक्षर एक मी वैकुंठींचा । वेल्हाळु म्हणे ॥ २३१ ॥ समस्तांही यज्ञांचा पैकीं । जपयज्ञु तो मी ये लोकीं । जो कर्मत्यागें प्रणवादिकीं । निफजविजे ॥ २३२ ॥ नामजपयज्ञु तो परम । बाधूं न शके स्‍नानादि कर्म । नामें पावन धर्माधर्म । नाम परब्रह्म वेदार्थें ॥ २३३ ॥ स्थावरां गिरीवरां आंतु । पुण्यपुंज जो हिमवंतु । तो मी म्हणे कांतु । लक्ष्मियेचा ॥ २३४ ॥ अश्वत्थः सर्ववृक्षाणां देवर्षीणां च नारदः । गन्धर्वाणां चित्ररथः सिद्धानां कपिलो मुनिः ॥ २६॥ उच्चैःश्रवसमश्वानां विद्धि माममृतोद्‍भवम् । ऐरावतं गजेन्द्राणां नराणां च नराधिपम् ॥ २७॥ कल्पद्रुम हन पारिजातु । गुणें चंदनुही वाड विख्यातु । तरि ययां वृक्षजातां आंतु । अश्वत्थु तो मी ॥ २३५ ॥ देवऋषींआंतु पांडवा । नारदु तो मी जाणावा । चित्ररथु मी गंधर्वां । सकळिकांमाजीं ॥ २३६ ॥ ययां अशेषांही सिद्धां- । माजीं कपिलाचार्यु मी प्रबुद्धा । तुरंगजातां प्रसिद्धां- । आंत उचैःश्रवा मी ॥ २३७ ॥ राजभूषण गजांआंतु । अर्जुना मी गा ऐरावतु । पयोराशी सुरमथितु । अमृतांशु तो मी ॥ २३८ ॥ ययां नरांमाजीं राजा । तो विभूतिविशेष माझा । जयातें सकळ लोक प्रजा । होऊनि सेविती ॥ २३९ ॥ आयुधानामहं वज्रं धेनूनामस्मि कामधुक् । प्रजनश्चास्मि कन्दर्पः सर्पाणामस्मि वासुकिः ॥ २८॥ अनन्तश्चास्मि नागानां वरुणो यादसामहम् । पितृणामर्यमा चास्मि यमः संयमतामहम् ॥ २९॥ पैं आघवेयां हातियेरां । आंत वज्र तें मी धनुर्धरा । जें शतमखोत्तीर्णकरा । आरूढोनि असे ॥ २४० ॥ धेनूंमध्यें कामधेनु । तें मी म्हणे विष्वक्सेनु । जन्मवितयांआंत मदनु । तो मी जाणें ॥ २४१ ॥ सर्पकुळाआंत अधिष्ठाता । वासुकी गा मी कुंतीसुता । नागांमाजीं समस्तां । अनंतु तो मी ॥ २४२ ॥ अगा यादसांआंतु । जो पश्चिमप्रमदेचा कांतु । तो वरुण मी हें अनंतु । सांगत असे ॥ २४३ ॥ आणि पितृगणां समस्तां- । माजीं अर्यमा जो पितृदेवता । तो मी हें तत्त्वता । बोलत आहें ॥ २४४ ॥ जगाचीं शुभाशुभें लिहिती । प्राणियांच्या मानसांचा झाडा घेती । मग केलियानुरूप होती । भोगनियम जे ॥ २४५ ॥ तयां नियमितयांमाजीं यमु । जो कर्मसाक्षी धर्मु । तो मी म्हणे रामु । रमापती ॥ २४६ ॥ प्रल्हादश्चास्मि दैत्यानां कालः कलयतामहम् । मृगाणां च मृगेन्द्रोऽहं वैनतेयश्च पक्षिणाम् ॥ ३०॥ अगा दैत्यांचिया कुळीं । प्रल्हादु तो मी न्याहाळीं । म्हणौनि दैत्यभावादिमेळीं । लिंपेचिना ॥ २४७ ॥ पैं कळितयांमाजीं महाकाळु । तो मी म्हणे गोपाळु । श्वापदांमाजीं शार्दूळु । तो मी जाण ॥ २४८ ॥ पक्षिजातिमाझारीं । गरुड तो मी अवधारीं । यालागीं जो पाठीवरी । वाहों शके मातें ॥ २४९ ॥ पवनः पवतामस्मि रामः शस्त्रभृतामहम् । झषाणां मकरश्चास्मि स्त्रोतसामस्मि जान्हवी ॥ ३१॥ पृथ्वीचिया पैसारा- । माजीं घडीं न लगतां धनुर्धरा । एकेचि उड्डाणें सातांहि सागरां । प्रदक्षिणा करी जो ॥ २५० ॥ तयां वहिलियां गतिमंतां- । आंत पवनु तो मी पांडुसुता । शस्त्रधरां समस्तां- । माजीं श्रीराम तो मी ॥ २५१ ॥ जेणें सांकडलिया धर्माचेन कैवारें । आपणपयां धनुष्य करूनि दुसरें । विजयलक्ष्मीये एक मोहरें । केलें त्रेतीं ॥ २५२ ॥ पाठीं उभे ठाकूनि सुवेळीं । प्रतापलंकेश्वराचीं सिसाळीं । गगनीं उदो म्हणतया हस्तबळीं । दिधली भूतां ॥ २५३ ॥ जेणें देवांचा मानु गिंवसिला । धर्मासि जीर्णोद्धारु केला । सूर्यवंशीं उदेला । सूर्य जो कां ॥ २५४ ॥ तो हातियेरुपरजितया आंतु । रामचंद्र मी जानकीकांतु । मकर मी पुच्छवंतु । जळचरांमाजीं ॥ २५५ ॥ पैं समस्तांही वोघां- । मध्यें जे भगीरथें आणितां गंगा । जन्हूनें गिळिली मग जंघा । फाडूनि दिधली ॥ २५६ ॥ ते त्रिभूवनैकसरिता । जान्हवी मी पांडुसुता । जळप्रवाहां समस्तां- । माझारीं जाणें ॥ २५७ ॥ ऐसेनि वेगळालां सृष्टीपैकीं । विभूती नाम सूतां एकेकीं । सगळेन जन्मसहस्रें अवलोकीं । अर्ध्या नव्हती ॥ २५८ ॥ सर्गाणामादिरन्तश्च मध्यं चैवाहमर्जुन । अध्यात्मविद्या विद्यानां वादः प्रवदतामहम् ॥ ३२॥ अक्षराणामकारोऽस्मि द्वन्द्वः सामासिकस्य च । अहमेवाक्षयः कालो धाताहं विश्वतोमुखः ॥ ३३॥ जैसीं अवघींचि नक्षत्रें वेंचावीं । ऐसी चाड उपजेल जैं जीवीं । तैं गगनाची बांधावी । लोथ जेवीं ॥ २५९ ॥ कां पृथ्वीये परमाणूंचा उगाणा घ्यावा । तरि भूगोलुचि काखे सुवावा । तैसा विस्तारु माझा पहावा । तरि जाणावें मातें ॥ २६० ॥ जैसें शाखांसी फूल फळ । एकिहेळां वेटाळूं म्हणिजे सकळ । तरी उपडूनियां मूळ । जेवीं हातीं घेपे ॥ २६१ ॥ तेवीं माझें विभूतिविशेष । जरी जाणों पाहिजेती अशेष । तरी स्वरूप एक निर्दोष । जाणिजे माझें ॥ २६२ ॥ एऱ्हवीं वेगळालिया विभूती । कायिएक परिससी किती । म्हणोनि एकिहेळां महामती । सर्व मी जाण ॥ २६३ ॥ मी आघवियेचि सृष्टी । आदिमध्यांतीं किरीटी । ओतप्रोत पटीं । तंतु जेवीं ॥ २६४ ॥ ऐसिया व्यापका मातें जैं जाणावें । तैं विभूतिभेदें काय करावें । परि हे तुझी योग्यता नव्हे । म्हणोनि असो ॥ २६५ ॥ कां जे तुवां पुसिलिया विभूती । म्हणोनि तिया आईक सुभद्रापती । तरी आतां विद्यांमाजीं प्रस्तुतीं । अध्यात्मविद्या ते मी ॥ २६६ ॥ अगा बोलतयांचिया ठायीं । वादु तो मी पाहीं । जो सकलशास्त्रसंमतें कहीं । सरेचिना ॥ २६७ ॥ जो निर्वचूं जातां वाढे । आइकतयां उत्प्रेक्षे सळु चढे । जयावरी बोलतयांचीं गोडें । बोलणीं होतीं ॥ २६८ ॥ ऐसा प्रतिपादनामाजीं वादु । तो मी म्हणे गोविंदु । अक्षरांमाजीं विशदु । अकारु तो मी ॥ २६९ ॥ पैं गा समासांमाझारीं । द्वंद्व तो मी अवधारीं । मशकालागोनि ब्रह्मावेरीं । ग्रासिता तो मी ॥ २७० ॥ मेरुमंदरादिकीं सर्वीं । सहित पृथ्वीतें विरवी । जो एकार्णवातेंही जिरवी । जेथिंचा तेथें ॥ २७१ ॥ जो प्रळयतेजा देत मिठी । सगळिया पवनातें गिळी किरीटी । आकाश जयाचिया पोटीं । सामावलें ॥ २७२ ॥ ऐसा अपार जो काळु । तो मी म्हणे लक्ष्मीलीळु । मग पुढती सृष्टीचा मेळु । सृजिता तो मी ॥ २७३ ॥ मृत्युः सर्वहरश्चाहमुद्‍भवश्च भविष्यताम् । कीर्तिः श्रीर्वाक् च नारीणां स्मृतिर्मेधा धृतिः क्षमा ॥ ३४॥ आणि सृजिलिया भूतांतें मीचि धरीं । सकळां जीवनही मीचि अवधारीं । शेखीं सर्वांतें या संहारीं । तेव्हां मृत्युही मीचि ॥ २७४ ॥ आतां स्त्रीगणांचां पैकीं । माझिया विभूती सात आणिकी । तिया ऐक कवतिकीं । सांगिजतील ॥ २७५ ॥ तरी नीच नवी जे कीर्ति । अर्जुना ते माझी मूर्ती । आणि औदार्येंसी जे संपत्ती । तेही मीचि जाणें ॥ २७६ ॥ आणि ते गा मी वाचा । जे सुखासनीं न्यायाचा । आरूढोनि विवेकाचा । मार्गीं चाले ॥ २७७ ॥ देखिलेनि पदार्थें । जे आठवूनि दे मातें । ते स्मृतिही पैं एथें । त्रिशुद्धी मी ॥ २७८ ॥ पैं स्वहिता अनुजायिनी । मेधा ते गा मी इये जनीं । धृती मी त्रिभुवनीं । क्षमा ते मी ॥ २७९ ॥ एवं नारींमाझारीं । या सातही शक्ति मीचि अवधारीं । ऐसें संसारगजकेसरी । म्हणता जाहला ॥ २८० ॥ बृहत्साम तथा साम्नां गायत्री छन्दसामहम् । मासानां मार्गशीर्षोऽहमृतूनां कुसुमाकरः ॥ ३५॥ वेदराशीचिया सामा- । आंत बृहत्साम जें प्रियोत्तमा । तें मी म्हणे रमा- । प्राणेश्वरु ॥ २८१ ॥ गायत्रीछंद जें म्हणिजे । तें सकळां छंदांमाजीं माझें । स्वरूप हें जाणिजे । निभ्रांत तुवां ॥ २८२ ॥ मासांआंत मार्गशीरु । तो मी म्हणे शारङ्गधरु । ऋतूंमाजीं कुसुमाकरु । वसंतु तो मी ॥ २८३ ॥ द्यूतं छलयतामस्मि तेजस्तेजस्विनामहम् । जयोऽस्मि व्यवसायोऽस्मि सत्त्वं सत्त्ववतामहम् ॥ ३६॥ वृष्णीनां वासुदेवोऽस्मि पाण्डवानां धनंजयः । मुनीनामप्यहं व्यासः कवीनामुशना कविः ॥ ३७॥ छळितयां विंदाणा- । माजीं जूं तें मी विचक्षणा । म्हणोनि चोहटां चोरी परी कवणा । निवारूं न ये ॥ २८४ ॥ अगा अशेषांही तेजसां- । आंत तेज तें मी भरंवसा । विजयो मी कार्योद्देशां । सकळांमाजीं ॥ २८५ ॥ जेणें चोखाळत दिसे न्याय । तो व्यवसायांत व्यवसाय । माझें स्वरूप हें राय । सुरांचा म्हणे ॥ २८६ ॥ सत्त्वाथिलियांआंतु । सत्त्व मी म्हणे अनंतु । यादवांमाजीं श्रीमंतु । तोचि तो मी ॥ २८७ ॥ जो देवकी-वसुदेवास्तव जाहला । कुमारीसाठीं गोकुळीं गेला । तो मी प्राणासकट पियाला । पूतनेतें ॥ २८८ ॥ नुघडतां बाळपणाची फुली । जेणें मियां अदानवीं सृष्टि केली । करीं गिरि धरूनि उमाणिली । महेंद्रमहिमा ॥ २८९ ॥ कालिंदीचें हृदयशल्य फेडिलें । जेणें मियां जळत गोकुळ राखिलें । वासरुवांसाठीं लाविलें । विरंचीस पिसें ॥ २९० ॥ प्रथमदशेचिये पहांटे- । माजीं कंसा ऐशीं अचाटें । महाधेंडीं अवचटें । लीळाचि नासिलीं ॥ २९१ ॥ हें काय कितीएक सांगावें । तुवांही देखिलें ऐकिलें असे आघवें । तरि यादवांमाजीं जाणावें । हेंचि स्वरूप माझें ॥ २९२ ॥ आणि सोमवंशीं तुम्हां पांडवां- । माजीं अर्जुन तो मी जाणावा । म्हणोनि एकमेकांचिया प्रेमभावा । विघडु न पडे ॥ २९३ ॥ संन्यासी तुवां होऊनि जनीं । चोरूनि नेली माझी भगिनी । तऱ्ही विकल्पु नुपजे मनीं । मी तूं दोन्ही स्वरूप एक ॥ २९४ ॥ मुनीआंत व्यासदेवो । तो मी म्हणे यादवरावो । कवीश्वरांमाजीं धैर्या ठावो । उशनाचार्य तो मी ॥ २९५ ॥ दण्डो दमयतामस्मि नीतिरस्मि जिगीषताम् । मौनं चैवास्मि गुह्यानां ज्ञानं ज्ञानवतामहम् ॥ ३८॥ अगा दमितयांमाझारीं । अनिवार दंडु तो मी अवधारीं । जो मुंगियेलागोनि ब्रह्मावेरीं । नियमित पावे ॥ २९६ ॥ पैं सारासार निर्धारितयां । धर्मज्ञानाचा पक्षु धरितयां । सकळ शास्त्रांमाजीं ययां । नीतिशास्त्र तें मी ॥ २९७ ॥ आघवियाचि गूढां- । माजीं मौन तें मी सुहाडा । म्हणोनि न बोलतयां पुढां । स्त्रष्टाही नेण होय ॥ २९८ ॥ अगा ज्ञानियांचिया ठायीं । ज्ञान तें मी पाहीं । आतां असो हें ययां कांहीं । पार न देखों ॥ २९९ ॥ यच्चाऽपि सर्वभूतानां बीजं तदहमर्जुन । न तदस्ति विना यत्स्यान्मया भूतं चराचरम् ॥ ३९॥ नान्तोऽस्ति मम दिव्यांना विभूतीनां परंतप । एष तूद्देशतः प्रोक्तो विभूतेर्विस्तरो मया ॥ ४०॥ पैं पर्जन्याचिया धारां । वरी लेख करवेल धनुर्धरा । कां पृथ्वीचिया तृणांकुरां । होईल ठी ॥ ३०० ॥ पैं महोदधीचिया तरंगां । व्यवस्था धरूं नये जेवीं गा । तेवीं माझिया विशेष लिंगां । नाहीं मिती ॥ ३०१ ॥ ऐशियाही सातपांच प्रधाना । विभूती सांगितलिया तुज अर्जुना । तो हा उद्देशु जो गा मना । आहाच गमला ॥ ३०२ ॥ येरां विभूतिविस्तारांसि कांहीं । एथ सर्वथा लेख नाहीं । म्हणौनि परिससीं तूं काई । आम्हीं सांगों किती ॥ ३०३ ॥ यालागीं एकिहेळां तुज । दाऊं आतां वर्म निज । सर्वभूतांकुरें बीज । विरूढत असे तें मी ॥ ३०४ ॥ म्हणोनि सानें थोर न म्हणावें । उंच नीच भाव सांडावे । एक मीचि ऐसें मानावें । वस्तुजातातें ॥ ३०५ ॥ तरी यावरी साधारण । आईक पां आणिकही खूण । तरी अर्जुना तें तूं जाण । विभूति माझी ॥ ३०६ ॥ यद्यद्विभूतिमत्सत्त्वं श्रीमदूर्जितमेव वा । तत्तदेवावगच्छ त्वं मम तेजोंऽशसंभवम् ॥ ४१॥ जेथ जेथ संपत्ति आणि दया । दोन्ही वसती आलिया असती ठाया । ते ते जाण धनंजया । विभूति माझी ॥ ३०७ ॥ अथवा बहुनैतेन किं ज्ञातेन तवार्जुन । विष्टभ्याहमिदं कृत्स्‍नमेकांशेन स्थितो जगत् ॥ ४२॥ अथवा एकलें एक बिंब गगनीं । तरी प्रभा फांके त्रिभुवनीं । तेवीं एकाकियाची सकळ जनीं । आज्ञा पाळिजे ॥ ३०८ ॥ तयांतें एकलें झणीं म्हण । ते निर्धन या भाषा नेण । काय कामधेनूसवें सर्व साहान । चालत असे ॥ ३०९ ॥ तियेतें जें जेधवां जो मागे । तें ते एकसरेंचि प्रसवों लागे । तेवीं विश्वविभव तया अंगें । होऊनि आहाति ॥ ३१० ॥ तयातें वोळखावया हेचि संज्ञा । जे जगें नमस्कारिजे आज्ञा । ऐसें आथि तें जाण प्राज्ञा । अवतार माझे ॥ ३११ ॥ आतां सामान्य विशेष । हें जाणणें एथ महादोष । कां जे मीचि एक अशेष । विश्व आहे म्हणोनि ॥ ३१२ ॥ तरी आतां साधारण आणि चांगु । ऐसा कैसेनि पां कल्पावा विभागु । वायां आपुलियेचि मती वंगु । भेदाचा लावावा ॥ ३१३ ॥ एऱ्हवीं तरी तूप कासया घुसळावें । अमृत कां रांधूनि अर्धें करावें । हां गा वायूसि काय पां डावें । उजवें अंग आहे ॥ ३१४ ॥ पैं सूर्यबिंबासि पोट पाठीं । पाहतां नासेल आपुली दिठी । तेवीं माझ्या स्वरूपीं गोठी । सामान्यविशेषाची नाहीं ॥ ३१५ ॥ आणि सिनाना इहीं विभूतीं । मज अपारातें मविसील किती । म्हणोनि किंबहुना सुभद्रापती । असो हें जाणणें ॥ ३१६ ॥ आतां पैं माझेनि एकें अंशें । हें जग व्यापिलें असे । यालागीं भेदू सांडूनि सरिसें । साम्यें भज ॥ ३१७ ॥ ऐसें विबुधवनवसंतें । तेणें विरक्तांचेनि एकांतें । बोलिलें जेथ श्रीमंतें । श्रीकृष्णदेवें ॥ ३१८ ॥ तेथ अर्जुन म्हणे स्वामी । येतुलें हें राभस्य बोलिलेती तुम्हीं । जे भेदु एक आणि आम्हीं । सांडावा एकीं ॥ ३१९ ॥ हां हो सूर्य म्हणे काय जगातें । अंधारें दवडा कां परौतें । तेवीं धसाळ म्हणों देवा तूंतें । तरी अधिक हा बोलु ॥ ३२० ॥ तुझें नांवचि एक कोण्ही वेळे । जयांचिये मुखासि कां कानां मिळे । तयांचिया हृदयातें सांडूनि पळे । भेदु जी साच ॥ ३२१ ॥ तो तूं परब्रह्मचि असकें । मज दैवें दिधलासि हस्तोदकें । तरी आतां भेदु कायसा कें । देखावा कवणें ॥ ३२२ ॥ जी चंद्रबिंबाचा गाभारां । रिगालियावरीही उबारा । परी राणेपणें शारङ्गधरा । बोला हें तुम्हीं ॥ ३२३ ॥ तेथ सावियाचि परितोषोनि देवें । अर्जुनातें आलिंगिलें जीवें । मग म्हणे तुवां न कोपावें । आमुचिया बोला ॥ ३२४ ॥ आम्हीं तुज भेदाचिया वाहाणीं । सांगितली जे विभूतींची कहाणी । ते अभेदें काय अंतःकरणीं । मानिली कीं न मनें ॥ ३२५ ॥ हेंचि पाहावयालागीं । नावेक बोलिलों बाहेरिसवडिया भंगीं । तंव विभूती तुज चांगी । आलिया बोधा ॥ ३२६ ॥ येथ अर्जुन म्हणे देवें । हें आपुलें आपण जाणावें । परी देखतसें विश्व आघवें । तुवां भरलें ॥ ३२७ ॥ पैं राया तो पांडुसुतु । ऐसिये प्रतीतीसि जाहला वरैतु । या संजयाचिया बोला निवांतु । धृतराष्ट्र राहे ॥ ३२८ ॥ कीं संजयो दुखवलेनि अंतःकरणें । म्हणतसे नवल नव्हे दैव दवडणें । हा जीवें धाडसा आहे मी म्हणें । तंव आंतुही आंधळा ॥ ३२९ ॥ परी असो हें तो अर्जुनु । स्वहिताचा वाढवितसे मानु । कीं याहीवरी तया आनु । धिंवसा उपनला ॥ ३३० ॥ म्हणे हेचि हृदयाआंतुली प्रतीती । बाहेरी अवतरो कां डोळ्यांप्रती । इये आर्तीचां पाउलीं मती । उठती जाहली ॥ ३३१ ॥ मियां इहींच दोहीं डोळां । झोंबावें विश्वरूपा सकळा । एवढी हांव तो दैवाआगळा । म्हणऊनि करी ॥ ३३२ ॥ आजि तो कल्पतरूची शाखा । म्हणोनि वांझोळें न लगती देखा । जें जें येईल तयाचि मुखा । तें तें साचचि करितसे येरु ॥ ३३३ ॥ जो प्रल्हादाचिया बोला । विषाहीसकट आपणचि जाहला । तो सद्‍गुरु असे जोडला । किरीटीसी ॥ ३३४ ॥ म्हणोनि विश्वरूप पुसावयालागीं । पार्थ रिगता होईल कवणें भंगीं । तें सांगेन पुढिलिये प्रसंगीं । ज्ञानदेव म्हणे निवृत्तीचा ॥ ३३५ ॥ ॐ तत्सदिति श्रीमद्‍भ्गवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे विभूतियोगो नाम दशमोऽध्यायः ॥ १० ॥ इति श्रीज्ञानदेवविरचितायां भावार्थदीपिकायां दशमोऽध्यायः ॥ 1438 2762 2005-10-09T09:19:12Z 203.115.86.234 # [[दशक पहिला]] # [[दशक दुसरा]] # [[दशक तिसरा]] # [[दशक चौथा ]] # [[दशक पांचवा ]] # [[दशक सहावा ]] # [[दशक सातवा ]] # [[दशक आठवा ]] # [[दशक नववा ]] # [[दशक दहावा ]] # [[दशक अकरावा ]] # [[दशक बारावा ]] # [[दशक तेरावा ]] # [[दशक चौदावा ]] # [[दशक पंधरावा ]] # [[दशक सोळावा ]] # [[दशक सतरावा ]] # [[दशक अठरावा ]] # [[दशक एकोणिसावा ]] # [[दशक विसावा ]] 1439 2741 2005-10-09T08:21:14Z 203.115.86.234 ॥ श्रीराम ॥ श्रोते पुसती कोण ग्रंथ । काय बोलिलें जी येथ । श्रवण केलियानें प्राप्त । काय आहे ॥ १॥ ग्रंथा नाम दासबोध । गुरुशिष्यांचा संवाद । येथ बोलिला विशद । भक्तिमार्ग ॥ २॥ नवविधा भक्ति आणि ज्ञान । बोलिलें वैराग्याचें लक्षण । बहुधा अध्यात्म निरोपण । निरोपिलें ॥ ३॥ भक्तिचेन योगें देव । निश्चयें पावती मानव । ऐसा आहे अभिप्राव । ईये ग्रंथीं ॥ ४॥ मुख्य भक्तीचा निश्चयो । शुद्धज्ञानाचा निश्चयो । आत्मस्थितीचा निश्चयो । बोलिला असे ॥ ५॥ शुद्ध उपदेशाचा निश्चयो । सायोज्यमुक्तीचा निश्चयो । मोक्षप्राप्तीचा निश्चयो । बोलिला असे ॥ ६॥ शुद्धस्वरूपाचा निश्चयो । विदेहस्थितीचा निश्चयो । अलिप्तपणाचा निश्चयो । बोलिला असे ॥ ७॥ मुख्य देवाचा निश्चयो । मुख्य भक्ताचा निश्चयो । जीवशिवाचा निश्चयो । बोलिला असे ॥ ८॥ मुख्य ब्रह्माचा निश्चयो । नाना मतांचा निश्चयो । आपण कोण हा निश्चयो । बोलिला असे ॥ ९॥ मुख्य उपासनालक्षण । नाना कवित्वलक्षण । नाना चातुर्यलक्षण । बोलिलें असे ॥ १०॥ मायोद्भवाचें लक्षण । पंचभूतांचे लक्षण । कर्ता कोण हें लक्षण । बोलिलें असे ॥ ११॥ नाना किंत निवारिले ॥ नाना संशयो छेदिले । नाना आशंका फेडिले । नाना प्रश्न ॥ १२॥ ऐसें बहुधा निरोपिलें । ग्रंथगर्भी जें बोलिलें । तें अवघेंचि अनुवादलें । न वचे किं कदा ॥ १३॥ तथापि अवघा दासबोध । दशक फोडून केला विशद । जे जे दशकींचा अनुवाद । ते ते दशकीं बोलिला ॥ १४॥ नाना ग्रंथांच्या समती । उपनिषदें वेदांत श्रुती । आणि मुख्य आत्मप्रचीती । शास्त्रेंसहित ॥ १५॥ नाना समतीअन्वये । म्हणौनी मिथ्या म्हणतां न ये । तथापि हें अनुभवासि ये । प्रत्यक्ष आतां ॥ १६॥ मत्सरें यासी मिथ्या म्हणती । तरी अवघेचि ग्रंथ उछेदती । नाना ग्रंथांच्या समती । भगवद्वाक्यें ॥ १७॥ शिवगीता रामगीता । गुरुगीता गर्भगीता । उत्तरगीता अवधूतगीता । वेद आणी वेदांत ॥ १८॥ भगवद्गीता ब्रह्मगीता । हंसगीता पाण्डवगीता । गणेशगीता येमगीता । उपनिषदें भागवत ॥ १९॥ इत्यादिक नाना ग्रंथ । समतीस बोलिले येथ । भगवद्वाक्ये येथार्थ । निश्चयेंसीं ॥ २०॥ भगवद्वचनीं अविश्वासे । ऐसा कोण पतित असे । भगवद्वाक्याविरहित नसे । बोलणे येथीचें ॥ २१॥ पूर्णग्रंथ पाहिल्याविण । उगाच ठेवी जो दूषण । तो दुरात्मा दुराभिमान । मत्सरें करी ॥ २२॥ अभिमानें उठे मत्सर । मत्सरें ये तिरस्कार । पुढें क्रोधाचा विकार । प्रबळे बळें ॥ २३॥ ऐसा अंतरी नासला । कामक्रोधें खवळला । अहंभावे पालटला । प्रत्यक्ष दिसे ॥ २४॥ कामक्रोधें लिथाडिला । तो कैसा म्हणावा भला । अमृत सेवितांच पावला । मृत्य राहो ॥ २५॥ आतां असो हें बोलणें । अधिकारासारिखें घेणें । परंतु अभिमान त्यागणें । हें उत्तमोत्तम ॥ २६॥ मागां श्रोतीं आक्षेपिलें । जी ये ग्रंथीं काय बोलिलें । तें सकळहि निरोपिलें । संकळीत मार्गे ॥ २७॥ आतां श्रवण केलियाचें फळ । क्रिया पालटे तत्काळ । तुटे संशयाचें मूळ । येकसरां ॥ २८॥ मार्ग सांपडे सुगम । न लगे साधन दुर्गम । सायोज्यमुक्तीचें वर्म । ठांइं पडे ॥ २९॥ नासे अज्ञान दुःख भ्रांती । शीघ्रचि येथें ज्ञानप्राप्ती । ऐसी आहे फळश्रुती । ईये ग्रंथीं ॥ ३०॥ योगियांचे परम भाग्य । आंगीं बाणे तें वैराग्य । चातुर्य कळे यथायोग्य । विवेकेंसहित ॥ ३१॥ भ्रांत अवगुणी अवलक्षण । तेंचि होती सुलक्षण । धूर्त तार्किक विचक्षण । समयो जाणती ॥ ३२॥ आळसी तेचि साक्षपी होती । पापी तेचि प्रस्तावती । निंदक तेचि वंदूं लागती । भक्तिमार्गासी ॥ ३३॥ बद्धची होती मुमुक्ष । मूर्ख होती अतिदक्ष । अभक्तची पावती मोक्ष । भक्तिमार्गें ॥ ३४॥ नाना दोष ते नासती । पतित तेचि पावन होती । प्राणी पावे उत्तम गती । श्रवणमात्रें ॥ ३५॥ नाना धोकें देहबुद्धीचे । नाना किंत संदेहाचे । नाना उद्वेग संसाराचे । नासती श्रवणें ॥ ३६॥ ऐसी याची फळश्रुती । श्रवणें चुके अधोगती । मनास होय विश्रांती । समाधान ॥ ३७॥ जयाचा भावार्थ जैसा । तयास लाभ तैसा । मत्सर धरी जो पुंसा । तयास तेंचि प्राप्त ॥ ३८॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे ग्रंथारंभलक्षणनाम समास पहिला ॥ १॥ समास दुसरा : गणेशस्तवन ॥ श्रीराम ॥ ॐ नमोजि गणनायेका । सर्व सिद्धिफळदायेका । अज्ञानभ्रांतिछेदका । बोधरूपा ॥ १॥ माझिये अंतरीं भरावें । सर्वकाळ वास्तव्य करावें । मज वाग्सुंन्यास वदवावें । कृपाकटाक्षेंकरूनी ॥ २॥ तुझिये कृपेचेनि बळें । वितुळती भ्रांतीचीं पडळें । आणी विश्वभक्षक काळें । दास्यत्व कीजे ॥ ३॥ येतां कृपेची निज उडी । विघ्नें कापती बापुडीं । होऊन जाती देशधडी । नाममात्रें ॥ ४॥ म्हणौन नामें विघ्नहर । आम्हां अनाथांचे माहेर । आदिकरूनी हरीहर । अमर वंदिती ॥ ५॥ वंदूनियां मंगळनिधी । कार्य करितां सर्वसिद्धी । आघात अडथाळे उपाधी । बाधूं सकेना ॥ ६॥ जयाचें आठवितां ध्यान । वाटे परम समाधान । नेत्रीं रिघोनियां मन । पांगुळे सर्वांगी ॥ ७॥ सगुण रूपाची टेव । माहा लावण्य लाघव । नृत्य करितां सकळ देव । तटस्त होती ॥ ८॥ सर्वकाळ मदोन्मत्त । सदा आनंदे डुल्लत । हरूषें निर्भर उद्दित । सुप्रसन्नवदनु ॥ ९॥ भव्यरूप वितंड । भीममूर्ति माहा प्रचंड । विस्तीर्ण मस्तकीं उदंड । सिंधूर चर्चिला ॥ १०॥ नाना सुगंध परिमळें । थबथबा गळती गंडस्थळें । तेथें आलीं षट्पदकुळें । झुंकारशब्दें ॥ ११॥ मुर्डीव शुंडादंड सरळे । शोभे अभिनव आवाळें । लंबित अधर तिक्षण गळे । क्षणक्ष्णा मंदसत्वी ॥ १२॥ चौदा विद्यांचा गोसांवी । हरस्व लोचन ते हिलावी । लवलवित फडकावी । फडै फडै कर्णथापा ॥ १३॥ रत्नखचित मुगुटीं झळाळ । नाना सुरंग फांकती कीळ । कुंडलें तळपती नीळ । वरी जडिले झमकती ॥ १४॥ दंत शुभ्र सद्दट । रत्नखचित हेमकट्ट । तया तळवटीं पत्रें नीट । तळपती लघु लघु ॥ १५॥ लवथवित मलपे दोंद । वेष्टित कट्ट नागबंद । क्षुद्र घंटिका मंद मंद । वाजती झणत्कारें ॥ १६॥ चतुर्भुज लंबोदर । कासे कासिला पितांबर । फडके दोंदिचा फणीवर । धुधूकार टाकी ॥ १७॥ डोलवी मस्तक जिव्हा लाळी । घालून बैसला वेटाळी । उभारोनि नाभिकमळीं । टकमकां पाहे ॥ १८॥ नाना याति कुशुममाळा । व्याळपरियंत रुळती गळां । रत्नजडित हृदयकमळा- । वरी पदक शोभे ॥ १९॥ शोभे फरश आणी कमळ । अंकुश तिक्षण तेजाळ । येके करीं मोदकगोळ । तयावरी अति प्रीति ॥ २०॥ नट नाट्य कळा कुंसरी । नाना छंदें नृत्य करी । टाळ मृदांग भरोवरी । उपांग हुंकारे ॥ २१॥ स्थिरता नाहीं येक क्षण । चपळविशईं अग्रगण । साअजिरी मूर्ति सुलक्षण । लावण्यखाणी ॥ २२॥ रुणझुणा वाजती नेपुरें । वांकी बोभाटती गजरें । घागरियासहित मनोहरें । पाउलें दोनी ॥ २३॥ ईश्वरसभेसी आली शोभा । दिव्यांबरांची फांकली प्रभा । साहित्यविशईं सुल्लभा । अष्टनायका होती ॥ २४॥ ऐसा सर्वांगे सुंदरु । सकळ विद्यांचा आगरु । त्यासी माझा नमस्कारु । साष्टांग भावें ॥ २५॥ ध्यान गणेशाचें वर्णितां । मतिप्रकाश होये भ्रांता । गुणानुवाद श्रवण करितां । वोळे सरस्वती ॥ २६॥ जयासि ब्रह्मादिक वंदिती । तेथें मानव बापुडे किती । असो प्राणी मंदमती । तेहीं गणेश चिंतावा ॥ २७॥ जे मूर्ख अवलक्षण । जे कां हीणाहूनि हीण । तेचि होती दक्ष प्रविण । सर्वविशईं ॥ २८॥ ऐसा जो परम समर्थ । पूर्ण करी मनोरथ । सप्रचीत भजनस्वार्थ । कल्लौ चंडीविनायेकौ ॥ २९॥ ऐसा गणेश मंगळमूर्ती । तो म्यां स्तविला येथामति । वांछ्या धरूनि चित्तीं । परमार्थाची ॥ ३०॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे गणेशस्तवननाम समास दुसरा ॥ २॥ समास तिसरा : शारदास्तवन ॥ श्रीराम ॥ आतां वंदीन वेदमाता । श्रीशारदा ब्रह्मसुता । शब्दमूल वाग्देवता । माहं माया ॥ १॥ जे उठवी शब्दांकुर । वदे वैखरी अपार । जे शब्दाचें अभ्यांतर । उकलून दावी ॥ २॥ जे योगियांची समाधी । जे धारिष्टांची कृतबुद्धी । जे विद्या अविद्या उपाधी । तोडून टाकी ॥ ३॥ जे माहापुरुषाची भार्या । अति सलग्न अवस्था तुर्या । जयेकरितां महत्कार्या । प्रवर्तले साधु ॥ ४॥ जे महंतांची शांती । जे ईश्वराची निज शक्ती । जे ज्ञानियांची विरक्ती । नैराशशोभा ॥ ५॥ जे अनंत ब्रह्मांडें घडी । लीळाविनोदेंचि मोडी । आपण आदिपुरुषीं दडी । मारून राहे ॥ ६॥ जे प्रत्यक्ष पाहातां आडळे । विचार घेतां तरी नाडळे । जयेचा पार न कळे । ब्रह्मादिकांसी ॥ ७॥ जे सर्व नाटक अंतर्कळा । जाणीव स्फूर्ती निर्मळा । जयेचेनी स्वानंदसोहळा । ज्ञानशक्ती ॥ ८॥ जे लावण्यस्वरूपाची शोभा । जे परब्रह्मसूर्याची प्रभा । जे शब्दीं वदोनि उभा । संसार नासी ॥ ९॥ जे मोक्षश्रिया माहांमंगळा । जे सत्रावी जीवनकळा । हे सत्त्वलीळा सुसीतळा । लावण्यखाणी ॥ १०॥ जे अवेक्त पुरुषाची वेक्ती । विस्तारें वाढली इच्छाशक्ती । जे कळीकाळाची नियंती । सद्गुरुकृपा ॥ ११॥ जे परमार्थमार्गींचा विचार- । निवडून, दावी सारासार । भवसिंधूचा पैलपार । पाववी शब्दबळें ॥ १२॥ ऐसी बहुवेषें नटली । माया शारदा येकली । सिद्धचि अंतरी संचली । चतुर्विधा प्रकारें ॥ १३॥ तींहीं वाचा अंतरीं आलें । तें वैखरिया प्रगट केलें । म्हणौन कर्तुत्व जितुकें जालें । तें शारदागुणें ॥ १४॥ जे ब्रह्मादिकांची जननी । हरीहर जयेपासुनी । सृष्टिरचना लोक तिनी । विस्तार जयेचा ॥ १५॥ जे परमार्थाचें मूळ । नांतरी सद्विद्याची केवळ । निवांत निर्मळ निश्चळ । स्वरूपस्थिती ॥ १६॥ जे योगियांचे ध्यानीं । जे साधकांचे चिंतनीं । जे सिद्धांचे अंतःकर्णीं । समाधिरूपें ॥ १७॥ जे निर्गुणाची वोळखण । जे अनुभवाची खूण । जे व्यापकपणें संपूर्ण । सर्वांघटीं ॥ १८॥ शास्त्रें पुराणें वेद श्रुति । अखंड जयेचें स्तवन करिती । नाना रूपीं जयेसी स्तविती । प्राणीमात्र ॥ १९॥ जे वेदशास्त्रांची महिमा । जे निरोपमाची उपमा । जयेकरितां परमात्मा । ऐसें बोलिजे ॥ २०॥ नाना विद्या कळा सिद्धी । नाना निश्चयाची बुद्धी । जे सूक्ष्म वस्तूची शुद्धी । ज्ञेप्तीमात्र ॥ २१॥ जे हरिभक्तांची निजभक्ती । अंतरनिष्ठांची अंतरस्तिथी । जे जीवन्मुक्तांची मुक्ती । सायोज्यता ते ॥ २२॥ जे अनंत माया वैष्णवी । न कळे नाटक लाघवी । जे थोराथोरासी गोवी । जाणपणें ॥ २३॥ जें जें दृष्टीनें देखिलें । जें जें शब्दें वोळखिलें । जें जें मनास भासलें । तितुकें रूप जयेचें ॥ २४॥ स्तवन भजन भक्ति भाव । मायेंवाचून नाहीं ठाव । या वचनाचा अभिप्राव । अनुभवी जाणती ॥ २५॥ म्हणौनी थोराहुनि थोर । जे ईश्वराचा ईश्वर । तयेसी माझा नमस्कार । तदांशेंचि आतां ॥ २६॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे शारदास्तवननाम समास तिसरा ॥ ३॥ समास चवथा : सद्गुरुस्तवन ॥ श्रीराम ॥ आतां सद्गुरु वर्णवेना । जेथें माया स्पर्शों सकेना । तें स्वरूप मज अज्ञाना । काये कळे ॥ १॥ न कळे न कळे नेति नेति । ऐसें बोलतसे श्रुती । तेथें मज मूर्खाची मती । पवाडेल कोठें ॥ २॥ मज न कळे हा विचारु । दुऱ्हूनि माझा नमस्कारु । गुरुदेवा पैलपारु । पाववीं मज ॥ ३॥ होती स्तवनाची दुराशा । तुटला मायेचा भर्वसा । आतां असाल तैसे असा । सद्गुरु स्वामी ॥ ४॥ मायेच्या बळें करीन स्तवन । ऐसें वांछित होतें मन । माया जाली लज्यायमान । काय करूं ॥ ५॥ नातुडे मुख्य परमात्मा । म्हणौनी करावी लागे प्रतिमा । तैसा मायायोगें महिमा । वर्णीन सद्गुरूचा ॥ ६॥ आपल्या भावासारिखा मनीं । देव आठवावा ध्यानीं । तैसा सद्गुरु हा स्तवनीं । स्तऊं आतां ॥ ७॥ जय जया जि सद्गुरुराजा । विश्वंभरा बिश्वबीजा । परमपुरुषा मोक्षध्वजा । दीनबंधु ॥ ८॥ तुझीयेन अभयंकरें । अनावर माया हे वोसरे । जैसें सूर्यप्रकाशें अंधारें । पळोन जाये ॥ ९॥ आदित्यें अंधकार निवारे । परंतु मागुतें ब्रह्मांड भरे । नीसी जालियां नंतरें । पुन्हां काळोखें ॥ १०॥ तैसा नव्हे स्वामीराव । करी जन्ममृत्य वाव । समूळ अज्ञानाचा ठाव । पुसून टाकी ॥ ११॥ सुवर्णाचें लोहो कांहीं । सर्वथा होणार नाहीं । तैसा गुरुदास संदेहीं । पडोंचि नेणे सर्वथा ॥ १२॥ कां सरिता गंगेसी मिळाली । मिळणी होतां गंगा जली । मग जरी वेगळी केली । तरी होणार नाहीं सर्वथा ॥ १३॥ परी ते सरिता मिळणीमागें । वाहाळ मानिजेत जगें । तैसा नव्हे शिष्य वेगें । स्वामीच होये ॥ १४॥ परीस आपणा ऐसें करीना । सुवर्णें लोहो पालटेना । उपदेश करी बहुत जना । अंकित सद्गुरूचा ॥ १५॥ शिष्यास गुरुत्व प्राप्त होये । सुवर्णें सुवर्ण करितां न ये । म्हणौनी उपमा न साहे । सद्गुरूसी परिसाची ॥ १६॥ उपमे द्यावा सागर । तरी तो अत्यंतची क्षार । अथवा म्हणों क्षीरसागर । तरी तो नासेल कल्पांतीं ॥ १७॥ उपमे द्यावा जरी मेरु । तरी तो जड पाषाण कठोरु । तैसा नव्हे कीं सद्गुरु । कोमळ दिनाचा ॥ १८॥ उपमे म्हणों गगन । तरी गगनापरीस तें निर्गुण । या कारणें दृष्टांत हीण । सद्गुरूस गगनाचा ॥ १९॥ धीरपणे । म् उपमूं जगती । तरी हेहि खचेल कल्पांतीं । म्हणौन धीरत्वास दृष्टांतीं । हीण वसुंधरा ॥ २०॥ आतां उपमावा गभस्ती । तरी गभस्तीचा प्रकाश किती । शास्त्रें मर्यादा बोलती । सद्गुरु अमर्याद ॥ २१॥ म्हणौनी उपमे उणा दिनकर । सद्गुरुज्ञानप्रकाश थोर । आतां उपमावा फणीवर । तरी तोहि भारवाही ॥ २२॥ आतां उपमे द्यावें जळ । तरी तें काळांतरीं आटेल सकळ । सद्गुरुरूप तें निश्चळ । जाणार नाहीं ॥ २३॥ सद्गुरूसी उपमावे । म् अमृत । तरी अमर धरिती मृत्यपंथ । सद्गुरुकृपा यथार्थ । अमर करी ॥ २४॥ सद्गुरूसी म्हणावें कल्पतरु । तरी हा कल्पनेतीत विचारु । कल्पवृक्षाचा अंगिकारु । कोण करी ॥ २५॥ चिंता मात्र नाहीं मनीं । कोण पुसे चिंतामणी । कामधेनूचीं दुभणीं । निःकामासी न लगती ॥ २६॥ सद्गुरु म्हणों लक्ष्मीवंत । तरी ते लक्ष्मी नाशिवंत । ज्याचे द्वारीं असे तिष्टत । मोक्षलक्ष्मी ॥ २७॥ स्वर्गलोक इंद्र संपती । हे काळांतरीं विटंबती । सद्गुरुकृपेची प्राप्ती । काळांतरीं चळेना ॥ २८॥ हरीहर ब्रह्मादिक । नाश पावती सकळिक । सर्वदा अविनाश येक । सद्गुरुपद ॥ २९॥ तयासी उपमा काय द्यावी । नाशिवंत सृष्टी आघवी । पंचभूतिक उठाठेवी । न चले तेथें ॥ ३०॥ म्हणौनी सद्गुरु वर्णवेना । हे गे हेचि माझी वर्णना । अंतरस्थितीचिया खुणा । अंतर्निष्ठ जाणती ॥ ३१॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सद्गुरुस्तवननाम समास चवथा ॥ ४॥ समास पांचवा : संतस्तवन ॥ श्रीराम ॥ आतां वंदीन सज्जन । जे परमार्थाचें अधिष्ठान । जयांचेनि गुह्यज्ञान । प्रगटे जनीं ॥ १॥ जे वस्तु परम दुल्लभ । जयेचा अलभ्य लाभ । तेंचि होये सुल्लभ । संतसंगेकरूनी ॥ २॥ वस्तु प्रगटचि असे । पाहातां कोणासीच न दिसे । नाना साधनीं सायासें । न पडे ठाईं ॥ ३॥ जेथें परिक्षवंत ठकले । नांतरी डोळसचि अंध जाले । पाहात असताअंचि चुकले । निजवस्तूसी ॥ ४॥ हें दीपाचेनि दिसेना । नाना प्रकाशें गवसेना । नेत्रांजनेंहि वसेना । दृष्टीपुढें ॥ ५॥ सोळां कळी पूर्ण शशी । दाखवू शकेना वस्तूसी । तीव्र आदित्य कळारासी । तोहि दाखवीना ॥ ६॥ जया सुर्याचेनि प्रकाशें । ऊर्णतंतु तोहि दिसे । नाना सूक्ष्म पदार्थ भासे । अणुरेणादिक ॥ ७॥ चिरलें वाळाग्र तेंहि प्रकासी । परी तो दाखवीना वस्तूसी । तें जयाचेनि साधकांसी । प्राप्त होये ॥ ८॥ जेथें आक्षेप आटले । जेथें प्रेत्न प्रस्तावले । जेथें तर्क मंदावले । तर्कितां निजवस्तूसी । वळे विवेकाची वेगडी । पडे शब्दाची बोबडी । जेथें मनाची तांतडी । कामा नये ॥ १०॥ जो बोलकेपणें विशेष । सहस्र मुखांचा जो शेष । तोहि सिणला निःशेष । वस्तु न संगवे ॥ ११॥ वेदे प्रकाशिलें सर्वही । वेदविरहित कांहीं नाहीं । तो वेद कोणासही । दाखवूं सकेना ॥ १२॥ तेचि वस्तु संतसंगें । स्वानुभवें कळों लागे । त्याचा महिमा वचनीं सांगे । ऐसा कवणु ॥ १३॥ विचित्र कळा ये मायेची । परी वोळखी न संगवे वस्तूची । मायातीता अनंताची । संत सोये सांगती ॥ १४॥ वस्तूसी वर्णिलें नवचे । तेंचि स्वरूप संतांचें । या कारणे वचनाचें । कार्य नाही ॥ १५॥ संत आनंदाचें स्थळ । संत सुखचि केवळ । नाना संतोषाचें मूळ । ते हे संत ॥ १६॥ संत विश्रांतीची विश्रांती । संत तृप्तीची निजतृप्ती । नांतरी भक्तीची फळश्रुती । ते हे संत ॥ १७॥ संत धर्माचें धर्मक्षेत्र । संत स्वरूपाचें सत्पात्र । नांतरी पुण्याची पवित्र । पुण्यभूमी ॥ १८॥ संत समाधीचें मंदिर । संत विवेकाचें भांडार । नांतरी बोलिजे माहेर । सायोज्यमुक्तीचें ॥ १९॥ संत सत्याचा निश्चयो । संत सार्थकाचा जयो । संतप्राप्तीचा समयो । सिद्धरूप ॥ २०॥ मोक्षश्रिया आळंकृत । ऐसे हे संत श्रीमंत । जीव दरिद्री असंख्यात । नृपती केले ॥ २१॥ जे समर्थपणें उदार । जे कां अत्यंत दानशूर । तयांचेनि हा ज्ञानविचार । दिधला न वचे ॥ २२॥ माहांराजे चक्रवर्ती । जाले आहेत पुढें होती । परंतु कोणी सायोज्यमुक्ती । देणार नाहीं ॥ २३॥ जें त्रैलोकीं नाहीं दान । तें करिती संतसज्जन । तयां संतांचें महिमान । काय म्हणौनी वर्णावें ॥ २४॥ जें त्रैलोक्याहून वेगळें । जें वेदश्रुतीसी नाकळे । तेंचि जयांचेनि वोळे । परब्रह्म अंतरीं ॥ २५॥ ऐसी संतांची महिमा । बोलिजे तितुकी उणी उपमा । जयांचेनि मुख्य परमात्मा । प्रगट होये ॥ २६॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे संतस्तवननाम समास पांचवा ॥ ५॥ समास सहावा : श्रोतेजनस्तवन ॥ श्रीराम् ॥ आतां वंदूं श्रोते जन । भक्त ज्ञानी संत सज्जन । विरक्त योगी गुणसंपन्न । सत्यवादी ॥ १॥ येक सत्वाचे सागर । येक बुद्धीचे आगर । येक श्रोते वैरागर । नाना शब्दरत्नांचे ॥ २॥ जे नाना अर्थांबृताचे भोक्ते । जे प्रसंगीं वक्तयाचे वक्ते । नाना संशयातें छेदिते । निश्चै पुरुष ॥ ३॥ ज्यांची धारणा अपार । जे ईश्वराचे अवतार । नांतरी प्रत्यक्ष सुरवर । बैसले जैसे ॥ ४॥ किं हे ऋषेश्वरांची मंडळी । शांतस्वरूप सत्वागळी । जयांचेनि सभामंडळीं । परम शोभा ॥ ५॥ हृदईं वेदगर्भ विलसे । मुखीं सरस्वती विळासे । साहित्य बोलतां जैसे । भासती देवगुरु ॥ ६॥ जे पवित्रपणें वैश्वानर । जे स्फूर्तिकिरणाचे दिनकर । ज्ञातेपणें दृष्टीसमोरे । ब्रह्मांड न ये ॥ ७॥ जे अखंड सावधान । जयांस त्रिकाळाचें ज्ञान । सर्वकाळ निराभिमान । आत्मज्ञानी ॥ ८॥ ज्यांचे दृष्टीखालून गेलें । ऐंसें कांहींच नाहीं उरलें । पदार्थमात्रांसी लक्षिलें । मनें जयांच्या ॥ ९॥ जें जें कांहीं आठवावें । तें तें तयांस पूर्वीच ठावें । तेथें काये अनुवादावें । ज्ञातेपणेंकरूनी ॥ १०॥ परंतु हे गुणग्राहिक । म्हणौन बोलतों निःशंक । भाग्यपुरुष काये येक । सेवीत नाहीं ॥ ११॥ सदा सेविती दिव्यान्नें । पालटाकारणें आवेट अन्नें । तैसींच माझीं वचनें । पराकृतें ॥ १२॥ आपुले शक्तिनुसार । भावें पुजावा परमेश्वर । परंतु पुजूं नये हा विचार । कोठेंचि नाहीं ॥ १३॥ तैसा मी येक वाग्दुर्बळ । श्रोते परमेश्वरचि केवळ । यांची पूजा वाचाबरळ । करूं पाहे ॥ १४॥ वित्पत्ती नाहीं कळा नाहीं । चातुर्य नाहीं प्रबंद नाहीं । भक्ति ज्ञान वैराग्य नाहीं । गौल्यता नाहीं वचनाची ॥ १५॥ ऐसा माझा वाग्‌विळास । म्हणौन बोलतों सावकाश । भावाचा भोक्ता जगदीश । म्हणौनियां ॥ १६॥ तुम्ही श्रोते जगदीशमूर्ति । तेथें माझी वित्पत्ती किती । बुद्धिहीण अल्पमती । सलगी करितों ॥ १७॥ समर्थाचा पुत्र मूर्ख जगीं । परी सामर्थ्य असे त्याचा आंगीं । तुम्हां संतांचा सलगी । म्हणौनि करितों ॥ १८॥ व्याघ्र सिंह भयानक । देखोनि भयाचकित लोक । परी त्यांचीं पिलीं निःशंक । तयांपुढे खेळती ॥ १९॥ तैसा मी संतांचा अंकित । तुम्हां संतांपासीं बोलत । तरी माझी चिंता तुमचे चित्त । वाहेलच कीं ॥ २०॥ आपलेंची बोले वाउगें । त्याची संपादणी करणें लागे । परंतु काहीं सांगणें नलगे । न्यून तें पूर्ण करावें ॥ २१॥ हें तों प्रीतीचें लक्षण । स्वभावेंची करी मन । तैसे तुम्ही संतसज्जन । मायेबाप विश्वाचे ॥ २२॥ माझा आशय जाणोनी जीवें । आतां उचित तें करावें । पुढें कथेसि अवधान द्यावें । म्हणे दासानुदास ॥ २३॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे श्रोतेस्तवननाम समास सहावा ॥ ६॥ समास सातवा : कवेश्वरस्तवन ॥ श्रीराम् ॥ आतां वंदूं कवेश्वर । शब्दसृष्टीचे ईश्वर । नांतरी हे परमेश्वर । वेदावतारी ॥ १॥ कीं हे सरस्वतीचें निजस्थान । कीं हे नाना कळांचें जीवन । नाना शब्दांचें भुवन । येथार्थ होये ॥ २॥ कीं हे पुरुषार्थाचें वैभव । कीं हे जगदीश्वराचें महत्व । नाना लाघवें सत्कीर्तीस्तव । निर्माण कवी ॥ ३॥ कीं हे शब्दरत्नाचे सागर । कीं हे मुक्तांचे मुक्त सरोवर । नाना बुद्धीचे वैरागर । निर्माण जाले ॥ ४॥ अध्यात्मग्रंथांची खाणी । कीं हे बोलिके चिंतामणी । नाना कामधेनूचीं दुभणीं । वोळलीं श्रोतयांसी ॥ ५॥ कीं हे कल्पनेचे कल्पतरु । कीं हे मोक्षाचे मुख्य पडीभरु । नाना सायोज्यतेचे विस्तारु । विस्तारले ॥ ६॥ कीं हा परलोकींचा निजस्वार्थु । कीं हा योगियांचा गुप्त पंथु । नाना ज्ञानियांचा परमार्थु । रूपासि आला ॥ ७॥ कीं हे निरंजनाची खूण । कीं हे निर्गुणाची वोळखण । मायाविलक्षणाचे लक्षण । ते हे कवी ॥ ८॥ कीं हा श्रुतीचा भावगर्भ । कीं हा परमेश्वराचा अलभ्य लाभ । नातरी होये सुल्लभ । निजबोध कविरूपें ॥ ९॥ कवि मुमुक्षाचें अंजन । कवि साधकांचें साधन । कवि सिद्धांचें समाधान । निश्चयात्मक ॥ १०॥ कवि स्वधर्माचा आश्रयो । कवि मनाचा मनोजयो । कवि धार्मिकाचा विनयो । विनयकर्ते ॥ ११॥ कवि वैराग्याचें संरक्षण । कवि भक्तांचें भूषण । नाना स्वधर्मरक्षण । ते हे कवी ॥ १२॥ कवि प्रेमळांची प्रेमळ स्थिती । कवि ध्यानस्थांची ध्यानमूर्ति । कवि उपासकांची वाड कीर्ती । विस्तारली ॥ १३॥ नाना साधनांचे मूळ । कवि नाना प्रेत्नांचें फळ । नाना कार्यसिद्धि केवळ । कविचेनि प्रसादें ॥ १४॥ आधीं कवीचा वाग्विळास । तरी मग श्रवणीं तुंबळे रस । कविचेनि मतिप्रकाश । कवित्वास होये ॥ १५॥ कवि वित्पन्नाची योग्यता । कवि सामर्थ्यवंतांची सत्ता । कवि विचक्षणाची कुशळता । नाना प्रकारें ॥ १६॥ कवि कवित्वाचा प्रबंध । कवि नाना धाटी मुद्रा छंद । कवि गद्यपद्यें भेदाभेद । पदत्रासकर्ते ॥ १७॥ कवि सृष्टीचा आळंकार । कवि लक्ष्मीचा शृंघार । सकळ सिद्धींचा निर्धार । ते हे कवी ॥ १८॥ कवि सभेचें मंडण । कवि भाग्याचें भूषण । नान सुखाचें संरक्षण । ते हे कवी ॥ १९॥ कवि देवांचे रूपकर्ते । कवि ऋषीचें महत्ववर्णिते । नाना शास्त्रांचें सामर्थ्य ते । कवि वाखाणिती ॥ २०॥ नस्ता कवीचा व्यापार । तरी कैंचा अस्ता जगोद्धार । म्हणौनि कवि हे आधार । सकळ सृष्टीसी ॥ २१॥ नाना विद्या ज्ञातृत्व कांहीं । कवेश्वरेंविण तों नाहीं । कवीपासून सर्वही । सर्वज्ञता ॥ २२॥ मागां वाल्मीक व्यासादिक । जाले कवेश्वर अनेक । तयांपासून विवेक । सकळ जनासी ॥ २३॥ पूर्वीं काव्यें होतीं केलीं । तरीच वित्पत्ती प्राप्त झाली । तेणे पंडिताआंगीं बाणली । परम योग्यता ॥ २४॥ ऐसे पूर्वीं थोर थोर । जाले कवेश्वर अपार । आतां आहेत पुढें होणार । नमन त्यांसी ॥ २५॥ नाना चातुर्याच्या मूर्ती । किं हे साक्षात् बृहस्पती । वेद श्रुती बोलों म्हणती । ज्यांच्या मुखें ॥ २६॥ परोपकाराकारणें । नाना निश्चय अनुवादणें ॥ सेखीं बोलीले पूर्णपणें । संशयातीत ॥ २७॥ कीं हे अमृताचे मेघ वोळले । कीं हे नवरसाचे वोघ लोटले । नाना सुखाचे उचंबळले । सरोवर हे ॥ २८॥ कीं हे विवेकनिधीचीं भांडारें । प्रगट जालीं मनुष्याकारें । नाना वस्तूचेनि विचारें । कोंदाटले हे ॥ २९॥ कीं हे आदिशक्तीचें ठेवणें । नाना पदार्थास आणी उणें । लाधलें पूर्व संचिताच्या गुणें । विश्वजनासी ॥ ३०॥ कीं हे सुखाचीं तारुवें लोटलीं । आक्षै आनंदे उतटलीं । विश्वजनास उपेगा आलीं । नाना प्रयोगाकारणे ॥ ३१॥ कीं हे निरंजनाची संपत्ती । कीं हे विराटाची योगस्थिती । नांतरी भक्तीची फळश्रुती । फळास आली ॥ ३२॥ कीं हा ईश्वराचा पवाड । पाहातां गगनाहून वाड । ब्रह्मांडरचनेहून जाड । कविप्रबंदरचना ॥ ३३॥ आतां असो हा विचार । जगास आधार कवेश्वर । तयांसी माझा नमस्कार । साष्टांग भावें ॥ ३४॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे कवेश्वरस्तवननाम समास सातवा ॥ ७॥ समास आठवा : सभास्तवन ॥ श्रीराम् ॥ अतां वंदूं सकळ सभा । जये सभेसी मुक्ति सुल्लभा । जेथें स्वयें जगदीश उभा । तिष्ठतु भरें ॥ १॥ श्लोक ॥ नाह । म् वसामि वैकुंठे योगिनां हृदये रवौ । मद्भक्ता यत्र गायन्ति तत्र तिष्ठामि नारद ॥ नाहीं वैकुंठीचा ठाईं । नाहीं योगियांचा हृदईं । माझे भक्त गाती ठाईं ठाईं । तेथें मी तिष्ठतु नारदा ॥ २॥ याकारणें सभा श्रेष्ठ । भक्त गाती तें वैकुंठ । नामघोषें घडघडाट । जयजयकारें गर्जती ॥ ३॥ प्रेमळ भक्तांचीं गायनें । भगवत्कथा हरिकीर्तनें । वेदव्याख्यान पुराणश्रवणें । जेथें निरंतर ॥ ४॥ परमेश्वराचे गुणानुवाद । नाना निरूपणाचे संवाद । अध्यात्मविद्या भेदाभेद । मथन जेथे ॥ ५॥ नाना समाधानें तृप्ती । नाना आशंकानिवृत्ती । चित्तीं बैसे ध्यानमूर्ति । वाग्विळासें ॥ ६॥ भक्त प्रेमळ भाविक । सभ्य सखोल सात्त्विक । रम्य रसाळ गायक । निष्ठावंत ॥ ७॥ कर्मसीळ आचारसीळ । दानसीळ धर्मसीळ । सुचिस्मंत पुण्यसीळ । अंतरशुद्ध कृपाळु ॥ ८॥ योगी वीतरागी उदास । नेमक निग्रह तापस । विरक्त निस्पृह बहुवस । आरण्यवासी ॥ ९॥ दंडधारी जटाधारी । नाथपंथी मुद्राधारी । येक बाळब्रह्मचारी । योगेश्वर ॥ १०॥ पुरश्चरणी आणी तपस्वी । तीर्थवासी आणी मनस्वी । माहायोगी आणी जनस्वी । जनासारिखे ॥ ११॥ सिद्ध साधु आणी साधक । मंत्रयंत्रशोधक । येकनिष्ठ उपासक । गुणग्राही ॥ १२॥ संत सज्जन विद्वज्जन । वेदज्ञ शास्त्रज्ञ माहाजन । प्रबुद्ध सर्वज्ञ समाधान । विमळकर्ते ॥ १३॥ योगी वित्पन्न ऋषेश्वर । धूर्त तार्किक कवेश्वर । मनोजयाचे मुनेश्वर । आणी दिग्वल्की ॥ १४॥ ब्रह्मज्ञानी आत्मज्ञानी । तत्त्वज्ञानी पिंडज्ञानी । योगाभ्यासी योगज्ञानी । उदासीन ॥ १५॥ पंडित आणी पुराणिक । विद्वांस आणी वैदिक । भट आणी पाठक । येजुर्वेदी ॥ १६॥ माहाभले माहाश्रोत्री । याज्ञिक आणी आग्नहोत्री । वैद्य आणी पंचाक्षरी । परोपकारकर्ते ॥ १७॥ भूत भविष्य वर्तमान । जयांस त्रिकाळाचें ज्ञान । बहुश्रुत निराभिमान । निरापेक्षी ॥ १८॥ शांति क्ष्मा दयासीळ । पवित्र आणी सत्वसीळ । अंतरशुद्ध ज्ञानसीळ । ईश्वरी पुरुष ॥ १९॥ ऐसे जे कां सभानायेक । जेथें नित्यानित्यविवेक । त्यांचा महिमा अलोलिक । काय म्हणोनि वर्णावा ॥ २०॥ जेथें श्रवणाचा उपाये । आणी परमार्थसमुदाये । तेथें जनासी तरणोपाये । सहजचि होये ॥ २१॥ उत्तम गुणाची मंडळी । सत्वधीर सत्वागळी । नित्य सुखाची नव्हाळी । जेथें वसे ॥ २२॥ विद्यापात्रें कळापात्रें । विशेष गुणांची सत्पात्रें । भगवंताचीं प्रीतिपात्रें । मिळालीं जेथें ॥ २३॥ प्रवृत्ती आणी निवृत्ती । प्रपंची आणी परमार्थी । गृहस्ताश्रमी वानप्रहस्ती । संन्यासादिक ॥ २४॥ वृद्ध तरुण आणी बाळ । पुरुष स्त्रियादिक सकळ । अखंड ध्याती तमाळनीळ । अंतर्यामीं ॥ २५॥ ऐसे परमेश्वराचे जन । त्यांसी माझें अभिवंदन । जयांचेनि समाधान । अकस्मात बाणें ॥ २६॥ ऐंसिये सभेचा गजर । तेथें माझा नमस्कार । जेथें नित्य निरंतर । कीर्तन भगवंताचें ॥ २७॥ जेथें भगवंताच्या मूर्ती । तेथें पाविजे उत्तम गती । ऐसा निश्चय बहुतां ग्रंथीं । महंत बोलिले ॥ २८॥ कल्लौ कीर्तन वरिष्ठ । जेथें होय ते सभा श्रेष्ठ । कथाश्रवणें नाना नष्ट । संदेह मावळती ॥ २९॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सभास्तवननाम समास आठवा ॥ ८॥ समास नववा : परमार्थस्तवन ॥ श्रीराम् ॥ आतां स्तऊं हा परमार्थ । जो साधकांचा निजस्वार्थ । नांतरी समर्थामध्ये समर्थ । योग हा ॥ १॥ आहे तरी परम सुगम । परी जनासी जाला दुर्गम । कां जयाचें चुकलें वर्म । सत्समागमाकडे ॥ २॥ नाना साधनांचे उधार । हा रोकडा ब्रह्मसाक्षात्कार । वेदशास्त्रीं जें सार । तें अनुभवास ये ॥ ३॥ आहे तरी चहूंकडे । परी अणुमात्र दृष्टी न पडे । उदास परी येकीकडे । पाहातां दिसेना ॥ ४॥ आकाशमार्गी गुप्त पंथ । जाणती योगिये समर्थ । इतरांस हा गुह्यार्थ । सहसा न कळे ॥ ५॥ साराचेंहि निजसार । अखंड अक्षै अपार । नेऊं न सकती तश्कर । कांही केल्या ॥ ६॥ तयास नाहीं राजभये । अथवा नाहीं अग्निभये । अथवास्वापदभये । बोलोंच नये ॥ ७॥ परब्रह्म तें हालवेना । अथवा ठावही चुकेना । काळांतरी चळेना । जेथीचा तेथें ॥ ८॥ ऐसें तें निज ठेवणें । कदापि पालटों नेणे । अथवा नव्हे आदिक उणें । बहुतां काळें ॥ ९॥ अथवा तें घसवटेना । अथवा अदृश्य होयेना । नांतरी पाहातां दिसेना । गुरुअंजनेविण ॥ १०॥ मागां योगिये समर्थ । त्यांचाहि निजस्वार्थ । यासि बोलिजे परमार्थ । परमगुह्य म्हणौनि ॥ ११॥ जेंही शोधून पाहिला । त्यासी अर्थ सांपडला । येरां असोनी अलभ्य जाला । जन्मोजन्मीं ॥ १२॥ अपूर्वता या परमार्थाची । वार्ता नाहीं जन्ममृत्याची । आणी पदवी सायोज्यतेची । सन्निधचि लाभें ॥ १३॥ माया विवेकें मावळे । सारासारविचार कळे । परब्रह्म तेंहि निवळे । अंतर्यामीं ॥ १४॥ ब्रह्म भासले उदंड । ब्रह्मीं बुडालें ब्रह्मांड । पंचभूतांचें थोतांड । तुछ्य वाटे ॥ १५॥ प्रपंच वाटे लटिका । माया वाटे लापणिका । शुद्ध आत्मा विवेका- । अंतरीं आला ॥ १६॥ ब्रह्मस्थित बाणतां अंतरीं । संदेह गेला ब्रह्मांडाबाहेरीं । दृश्याची जुनी जर्जरी । कुहिट जाली ॥ १७॥ ऐसा हा परमार्थ । जो करी त्याचा निजस्वार्थ । आतां या समर्थास समर्थ । किती म्हणौनि म्हणावें ॥ १८॥ या परमार्थाकरितां । ब्रह्मादिकांसि विश्रामता । योगी पावती तन्मयता । परब्रह्मीं ॥ १९॥ परमार्थ सकळांस विसांवा । सिद्ध साधु माहानुभावां । सेखीं सात्विक जड जीवां । सत्संगेंकरूनी ॥ २०॥ परमार्थ जन्माचें सार्थक । परमार्थ संसारीं तारक । परमार्थ दाखवी परलोक । धार्मिकासी ॥ २१॥ परमार्थ तापसांसी थार । परमार्थ साधकांसी आधार । परमार्थ दाखवी पार । भवसागराचा ॥ २२॥ परमार्थी तो राज्यधारी । परमार्थ नाहीं तो भिकारी । या परमार्थाची सरी । कोणास द्यावी ॥ २३॥ अनंत जन्मींचें पुण्य जोडे । तरीच परमार्थ घडे । मुख्य परमात्मा आतुडे । अनुभवासी ॥ २४॥ जेणें परमार्थ वोळखिला । तेणें जन्म सार्थक केला । येर तो पापी जन्मला । कुलक्षयाकारणें ॥ २५॥ असो भगवत्प्राप्तीविण । करी संसाराचा सीण । त्या मूर्खाचें मुखावलोकन । करूंच नये ॥ २६॥ भल्यानें परमार्थीं भरावें । शरीर सार्थक करावें । पूर्वजांस उद्धरावें । हरिभक्ती करूनी ॥ २७॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे परमार्थस्तवननाम समास नववा ॥ ९॥ समास दहावा : नरदेहस्तवननिरूपण ॥ श्रीराम् ॥ धन्य धन्य हा नरदेहो । येथील अपूर्वता पाहो । जो जो कीजे परमार्थलाहो । तो तो पावे सिद्धीतें ॥ १॥ या नरदेहाचेनि लागवेगें । येक लागले भक्तिसंगें । येकीं परम वीतरागें । गिरिकंदरें सेविलीं ॥ २॥ येक फिरती तिर्थाटणें । येक करिती पुरश्चरणें । येक अखंड नामस्मरणें । निष्ठावंत राहिले ॥ ३॥ येक तपें करूं लागले । येक योगाभ्यासी माहाभले । येक अभ्यासयोगें जाले । वेदशास्त्री वित्पन्न ॥ ४॥ येकीं हटनिग्रह केला । देह अत्यंत पीडिला । येकीं देह ठाईं पाडिला । भावार्थबळें ॥ ५॥ येक माहानुभाव विख्यात । येक भक्त जाले ख्यात । येक सिद्ध अकस्मात । गगन वोळगती ॥ ६॥ येक तेजीं तेजचि जाले । येक जळीं मिळोन गेले । येक ते दिसतचि अदृश्य जाले । वायोस्वरूपीं ॥ ७॥ येक येकचि बहुधा होती । येक देखतचि निघोनि जाती । येक बैसले असतांची भ्रमती । नाना स्थानीं समुद्रीं ॥ ८॥ येक भयानकावरी बैसती । एक अचेतनें चालविती । येक प्रेतें उठविती । तपोबळेंकरूनी ॥ ९॥ येक तेजें मंद करिती । येक जळें आटविती । येक वायो निरोधिती । विश्वजनाचा ॥ १०॥ ऐसे हटनिग्रही कृतबुद्धी । जयांस वोळल्या नाना सिद्धी । ऐसे सिद्ध लक्षावधी । होऊन गेले ॥ ११॥ येक मनोसिद्ध येक वाचासिद्ध । येक अल्पसिद्ध येक सर्वसिद्ध । ऐसे नाना प्रकारीचे सिद्ध । विख्यात जाले ॥ १२॥ येक नवविधाभक्तिराजपंथें । गेले, तरले परलोकींच्या निजस्वार्थें । येक योगी गुप्तपंथें । ब्रह्मभुवना पावले ॥ १३॥ येक वैकुंठास गेले । येक सत्यलोकीं राहिले । येक कैळासीं बैसले । शिवरूप होऊनी ॥ १४॥ येक इंद्रलोकीं इंद्र जाले । येक पितृलोकीं मिळाले । येक ते उडगणी बैसले । येक ते क्षीरसागरी ॥ १५॥ सलोकता समीपता । स्वरूपता सायोज्यता । या चत्वार मुक्ती तत्वतां । इच्छा सेऊनि राहिले ॥ १६॥ ऐसे सिद्ध साधू संत । स्वहिता प्रवर्तले अनंत । ऐसा हा नरदेह विख्यात । काय म्हणौन वर्णावा ॥ १७॥ या नरदेहाचेनि आधारें । नाना साधनांचेनि द्वारें । मुख्य सारासारविचारें । बहुत सुटले ॥ १८॥ या नरदेहाचेनि संमंधें । बहुत पावले उत्तम पदें । अहंता सांडून स्वानंदे । सुखी जाले ॥ १९॥ नरदेहीं येऊन सकळ । उधरागती पावले केवळ । येथें संशयाचें मूळ । खंडोन गेलें ॥ २०॥ पशुदेहीं नाहीं गती । ऐसे सर्वत्र बोलती । म्हणौन नरदेहींच प्राप्ती । परलोकाची ॥ २१॥ संत महंत ऋषी मुनी । सिद्ध साधू समाधानी । भक्त मुक्त ब्रह्मज्ञानी । विरक्त योगी तपस्वी ॥ २२॥ तत्त्वज्ञानी योगाभ्यासी । ब्रह्मच्यारी दिगंबर संन्यासी । शडदर्शनी तापसी । नरदेहींच जाले ॥ २३॥ म्हणौनी नरदेह श्रेष्ठ । नाना देहांमध्यें वरिष्ठ । जयाचेनि चुके आरिष्ट । येमयातनेचें ॥ २४॥ नरदेह हा स्वाधेन । सहसा नव्हे पराधेन । परंतु हा परोपकारीं झिजऊन । कीर्तिरूपें उरवावा ॥ २५॥ अश्व वृषभ गाई म्हैसी । नाना पशु स्त्रिया दासी । कृपाळूपणें सोडितां त्यांसी । कोणी तरी धरील ॥ २६॥ तैसा नव्हे नरदेहो । इछा जाव अथवा रहो । परी यास कोणी पाहो । बंधन करूं सकेना ॥ २७॥ नरदेह पांगुळ असता । तरी तो कार्यास न येता । अथवा थोंटा जरी असता । तरी परोपकारास न ये ॥ २८॥ नरदेह अंध असिला । तरी तो निपटचि वायां गेला । अथवा बधिर जरी असिला । तरी निरूपण नाहीं ॥ २९॥ नरदेह असिला मुका । तरी घेतां न ये आशंका । अशक्त रोगी नासका । तरी तो निःकारण ॥ ३०॥ नरदेह असिला मूर्ख । अथवा फेंपर्या समंधाचें दुःख । तरी तो जाणावा निरार्थक । निश्चयेंसीं ॥ ३१॥ इतकें हें नस्तां वेंग । नरदेह आणी सकळ सांग । तेणें धरावा परमार्थमार्ग । लागवेगें ॥ ३२॥ सांग नरदेह जोडलें । आणी परमार्थबुद्धि विसर्ले । तें मूर्ख कैसें भ्रमलें । मायाजाळीं ॥ ३३॥ मृत्तिका खाणोन घर केलें । तें माझें ऐसें दृढ कल्पिलें । परी तें बहुतांचें हें कळलें । नाहींच तयासी ॥ ३४॥ मुष्यक म्हणती घर आमुचें । पाली म्हणती घर आमुचें । मक्षिका म्हणती घर आमुचें । निश्चयेंसीं ॥ ३५॥ कांतण्या म्हणती घर आमुचें । मुंगळे म्हणती घर आमुचें । मुंग्या म्हणती घर आमुचें । निश्चयेंसीं ॥ ३६॥ विंचू म्हणती आमुचें घर । सर्प म्हणती आमुचें घर । झुरळें म्हणती आमुचें घर । निश्चयेंसीं ॥ ३७॥ भ्रमर म्हणती आमुचें घर । भिंगोर्या म्हणती आमुचें घर । आळीका म्हणती आमुचें घर । काष्ठामधें ॥ ३८॥ मार्जरें म्हणती आमुचें घर । श्वानें म्हणती आमुचें घर । मुंगसें म्हणती आमुचें घर । निश्चयेंसीं ॥ ३९॥ पुंगळ म्हणती आमुचें घर । वाळव्या म्हणती आमुचें घर । पिसुवा म्हणती आमुचें घर । निश्चयेंसीं ॥ ४०॥ ढेकुण म्हणती आमुचें घर । चांचण्या म्हणती आमुचें घर । घुंगर्डी म्हणती आमुचें घर । निश्चयेंसीं ॥ ४१॥ पिसोळे म्हणती आमुचें घर । गांधेले म्हणती आमुचें घर । सोट म्हणती आमुचें घर । आणी गोंवी ॥ ४२॥ बहुत किड्यांचा जोजार । किती सांगावा विस्तार । समस्त म्हणती आमुचें घर । निश्चयेंसीं ॥ ४३॥ पशु म्हणती आमुचें घर । दासी म्हणती आमुचें घर । घरीचीं म्हणती आमुचें घर । निश्चयेंसीं ॥ ४४॥ पाहुणे म्हणती आमुचें घर । मित्र म्हणती आमुचें घर । ग्रामस्त म्हणती आमुचें घर । निश्चयेंसीं ॥ ४५॥ तश्कर म्हणती आमुचें घर । राजकी म्हणती आमुचें घर । आग्न म्हणती आमुचें घर । भस्म करूं ॥ ४६॥ समस्त म्हणती घर माझें । हें मूर्खहि म्हणे माझें माझें । सेवट जड जालें वोझें । टाकिला देश ॥ ४७॥ अवघीं घरें भंगलीं । गांवांची पांढरी पडिली । मग तें गृहीं राहिलीं । आरण्यस्वापदें ॥ ४८॥ किडा मुंगी वाळवी मूषक । त्यांचेंच घर हें निश्चयात्मक । हें प्राणी बापुडें मूर्ख । निघोन गेलें ॥ ४९॥ ऐसी गृहांची स्थिती । मिथ्या आली आत्मप्रचीती । जन्म दों दिसांची वस्ती । कोठें तरी करावी ॥ ५०॥ देह म्हणावें आपुलें । तरी हें बहुतांकारणें निर्मिलें । प्राणीयांच्या माथां घर केलें । वा मस्तकीं भक्षिती ॥ ५१॥ रोमेमुळी किडे भक्षिती । खांडुक जाल्यां किडे पडती । पोटामध्ये जंत होती । प्रत्यक्ष प्राणियांच्या ॥ ५२॥ कीड लागे दांतासी । कीड लागे डोळ्यांसी । कीड लागे कर्णासी । आणी गोमाशा भरती ॥ ५३॥ गोचिड अशुद्ध सेविती । चामवा मांसांत घुसती । पिसोळे चाऊन पळती । अकस्मात ॥ ५४॥ भोंगें गांधेंलें चाविती । गोंबी जळवा अशुद्ध घेती । विंचू सर्प दंश करिती । कानटें फुर्सीं ॥ ५५॥ जन्मून देह पाळिलें । तें अकस्मात व्याघ्रें नेलें । कां तें लांडगींच भक्षिलें । बळात्कारें ॥ ५६॥ मूषकें मार्जरें दंश करिती । स्वानें अश्वें लोले तोडिती । रीसें मर्कटें मारिती । कासावीस करूनी ॥ ५७॥ उष्टरें डसोन इचलिती । हस्थी चिर्डून टाकिती । वृषभ टोचून मारिती । अकस्मात ॥ ५८॥ तश्कर तडतडां तोडिती । भूतें झडपोन मारिती । असो या देहाची स्थिती । ऐसी असे ॥ ५९॥ ऐसें शरीर बहुतांचें । मूर्ख म्हणे आमुचें । परंतु खाजें जिवांचें । तापत्रैं बोलिलें ॥ ६०॥ देह परमार्थीं लाविलें । तरीच याचें सार्थक जालें । नाहीं तरी हें वेर्थची गेलें । नाना आघातें मृत्यपंथें ॥ ६१॥ असो जे प्रपंचिक मूर्ख । ते काये जाणती परमार्थसुख । त्या मूर्खांचें लक्षण कांहीं येक । पुढे बोलिलें असे ॥ ६२॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे नरदेहस्तवननिरूपणनाम समास दहावा ॥ १०॥ ॥ दशक पहिला समाप्त ॥ 1440 2742 2005-10-09T08:22:53Z 203.115.86.234 ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ ॥ श्रीमत् दासबोध ॥ दशक दुसरा : मूर्खलक्षणांचा समास पहिला : मूर्खलक्षण ॥ श्रीराम ॥ ॐ नमोजि गजानना । येकदंता त्रिनयना । कृपादृष्टि भक्तजना अवलोकावें ॥ १॥ तुज नमूं वेदमाते । । श्रीशारदे ब्रह्मसुते । अंतरी वसे कृपावंते । स्फूर्तिरूपें ॥ २॥ वंदून सद्गुरुचरण । करून रघुनाथस्मरण । त्यागार्थ मूर्खलक्षण । बोलिजेल ॥ ३॥ येक मूर्ख येक पढतमूर्ख । उभय लक्षणीं कौतुक । श्रोतीं सादर विवेक । केला पाहिजे ॥ ४॥ पढतमूर्खाचें लक्षण । पुढिले समासीं निरूपण । साअवध होऊनि विचक्षण । परिसोत पुढें ॥ ५॥ आतां प्रस्तुत विचार । लक्षणें सांगतां अपार । परि कांहीं येक तत्पर । होऊन ऐका ॥ ६॥ जे प्रपंचिक जन । जयांस नाहीं आत्मज्ञान । जे केवळ अज्ञान । त्यांचीं लक्षणें ॥ ७॥ जन्मला जयांचे उदरीं । तयासि जो विरोध करी । सखी मनिली अंतुरी । तो येक मूर्ख ॥ ८॥ सांडून सर्वही गोत । स्त्रीआधेन जीवित । सांगे अंतरींची मात । तो येक मूर्ख ॥ ९॥ परस्त्रीसीं प्रेमा धरी । श्वशुरगृही वास करी । कुळेंविण कन्या वरी । तो येक मूर्ख ॥ १०॥ समर्थावरी अहंता । अंतरीं मानी समता । सामर्थ्येंविण करी सत्ता । तो येक मूर्ख ॥ ११॥ आपली आपण करी स्तुती । स्वदेशीं भोगी विपत्ति । सांगे वडिलांची कीर्ती । तो येक मूर्ख ॥ १२॥ अकारण हास्य करी । विवेक सांगतां न धरी । जो बहुतांचा वैरी । तो येक मूर्ख ॥ १३॥ आपुलीं धरूनियां दुरी । पराव्यासीं करी मीत्री । परन्यून बोले रात्रीं । तो येक मूर्ख ॥ १४॥ बहुत जागते जन । तयांमध्यें करी शयन । परस्थळीं बहु भोजन- । करी, तो येक मूर्ख ॥ १५॥ मान अथवा अपमान । स्वयें करी परिच्छिन्न । सप्त वेसनीं जयाचें मन । तो येक मूर्ख ॥ १६॥ धरून परावी आस । प्रेत्न सांडी सावकास । निसुगाईचा संतोष- । मानी, तो येक मूर्ख ॥ १७॥ घरीं विवेक उमजे । आणि सभेमध्यें लाजे । शब्द बोलतां निर्बुजे । तो येक मूर्ख ॥ १८॥ आपणाहून जो श्रेष्ठ । तयासीं अत्यंत निकट । सिकवेणेचा मानी वीट । तो येक मूर्ख ॥ १९॥ नायेके त्यांसी सिकवी । वडिलांसी जाणीव दावी । जो आरजास गोवी । तो येक मूर्ख ॥ २०॥ येकायेकीं येकसरा । जाला विषईं निलाजिरा । मर्यादा सांडून सैरा- । वर्ते, तो येक मूर्ख ॥ २१॥ औषध न घे असोन वेथा । पथ्य न करी सर्वथा । न मिळे आलिया पदार्था । तो येक मूर्ख ॥ २२ । संगेंविण विदेश करी । वोळखीविण संग धरी । उडी घाली माहापुरीं । तो येक मूर्ख ॥ २३॥ आपणास जेथें मान । तेथें अखंड करी गमन । रक्षूं नेणे मानाभिमान । तो येक मूर्ख ॥ २४॥ सेवक जाला लक्ष्मीवंत । तयाचा होय अंकित । सर्वकाळ दुश्चित्त । तो येक मूर्ख ॥ २५॥ विचार न करितां कारण । दंड करी अपराधेंविण । स्वल्पासाठीं जो कृपण । तो येक मूर्ख ॥ २६॥ देवलंड पितृलंड । शक्तिवीण करी तोड । ज्याचे मुखीं भंडउभंड । तो येक मूर्ख ॥ २७॥ घरीच्यावरी खाय दाढा । बाहेरी दीन बापुडा । ऐसा जो कां वेड मूढा । तो येक मूर्ख ॥ २८॥ नीच यातीसीं सांगात । परांगनेसीं येकांत । मार्गें जाय खात खात । तो येक मूर्ख ॥ २९॥ स्वयें नेणे परोपकार । उपकाराचा अनोपकार । करी थोडें बोले फार । तो येक मूर्ख ॥ ३०॥ तपीळ खादाड आळसी । कुश्चीळ कुटीळ मानसीं । धारीष्ट नाहीं जयापासीं । तो येक मूर्ख ॥ ३१॥ विद्या वैभव ना धन । पुरुषार्थ सामर्थ्य ना मान । कोरडाच वाहे अभिमान । तो येक मूर्ख ॥ ३२॥ लंडी लटिका लाबाड । कुकर्मी कुटीळ निचाड । निद्रा जयाची वाड । तो येक मूर्ख ॥ ३३॥ उंचीं जाऊन वस्त्र नेसे । चौबारां बाहेरी बैसे । सर्वकाळ नग्न दिसे । तो येक मूर्ख ॥ ३४॥ दंत चक्षु आणी घ्राण । पाणी वसन आणी चरण । सर्वकाळ जयाचे मळिण । तो येक मूर्ख ॥ ३५॥ वैधृति आणी वितिपात । नाना कुमुहूर्तें जात । अपशकुनें करी घात । तो येक मूर्ख ॥ ३६॥ क्रोधें अपमानें कुबुद्धि । आपणास आपण वधी । जयास नाहीं दृढ बुद्धि । तो येक मूर्ख ॥ ३७॥ जिवलगांस परम खेदी । सुखाचा शब्द तोहि नेदी । नीच जनास वंदी । तो येक मूर्ख ॥ ३८॥ आपणास राखे परोपरी । शरणागतांस अव्हेरी । लक्ष्मीचा भरवसा धरी । तो येक मूर्ख ॥ ३९॥ पुत्र कळत्र आणी दारा । इतुकाचि मानुनियां थारा । विसरोन गेला ईश्वरा । तो येक मूर्ख ॥ ४०॥ जैसें जैसें करावें । तैसें तैसें पावाअवें । हे जयास नेणवे । तो येक मूर्ख ॥ ४१॥ पुरुषाचेनि अष्टगुणें । स्त्रियांस ईश्वरी देणें । ऐशा केल्या बहुत जेणें । तो येक मूर्ख ॥ ४२॥ दुर्जनाचेनि बोलें । मर्यादा सांडून चाले । दिवसा झांकिले डोळे । तो येक मूर्ख ॥ ४३॥ देवद्रोही गुरुद्रोही । मातृद्रोही पितृद्रोही । ब्रह्मद्रोही स्वामीद्रोही । तो येक मूर्ख ॥ ४४॥ परपीडेचें मानी सुख । पससंतोषाचें मानी दुःख । गेले वस्तूचा करी शोक । तो येक मूर्ख ॥ ४५॥ आदरेंविण बोलणें । न पुसतां साअक्ष देणें । निंद्य वस्तु आंगिकारणें । तो येक मूर्ख ॥ ४६॥ तुक तोडून बोले । मार्ग सांडून चाले । कुकर्मी मित्र केले । तो येक मूर्ख ॥ ४७॥ पत्य राखों नेणें कदा । विनोद करी सर्वदा । हासतां खिजे पेटे द्वंदा । तो येक मूर्ख ॥ ४८॥ होड घाली अवघड । काजेंविण करी बडबड । बोलोंचि नेणे मुखजड । तो येक मूर्ख ॥ ४९॥ वस्त्र शास्त्र दोनी नसे । उंचे स्थळीं जाऊन बैसे । जो गोत्रजांस विश्वासे । तो येक मूर्ख ॥ ५०॥ तश्करासी वोळखी सांगे । देखिली वस्तु तेचि मागे । आपलें आन्हीत करी रागें । तो येक मूर्ख ॥ ५१॥ हीन जनासीं बरोबरी । बोल बोले सरोत्तरीं । वामहस्तें प्राशन करी । तो येक मूर्ख ॥ ५२॥ समर्थासीं मत्सर धरी । अलभ्य वस्तूचा हेवा करी । घरीचा घरीं करी चोरी । तो येक मूर्ख ॥ ५३॥ सांडूनियां जगदीशा । मनुष्याचा मानी भर्वसा । सार्थकेंविण वेंची वयसा । तो येक मूर्ख ॥ ५४॥ संसारदुःखाचेनि गुणें । देवास गाळी देणें । मैत्राचें बोले उणें । तो येक मूर्ख ॥ ५५॥ अल्प अन्याय क्ष्मा न करी । सर्वकाळ धारकीं धरी । जो विस्वासघात करी । तो येक मूर्ख ॥ ५६॥ समर्थाचे मनींचे तुटे । जयाचेनि सभा विटे । क्षणा बरा क्षणा पालटे । तो येक मूर्ख ॥ ५७॥ बहुतां दिवसांचे सेवक । त्यागून ठेवी आणिक । ज्याची सभा निर्नायेक । तो येक मूर्ख ॥ ५८॥ अनीतीनें द्रव्य जोडी । धर्म नीति न्याय सोडी । संगतीचें मनुष्य तोडी । तो येक मूर्ख ॥ ५९॥ घरीं असोन सुंदरी । जो सदांचा परद्वारी । बहुतांचे उच्छिष्ट अंगीकारी । तो येक मूर्ख ॥ ६०॥ आपुलें अर्थ दुसर्यापासीं । आणी दुसर्याचें अभिळासी । पर्वत करी हीनासी । तो येक मूर्ख ॥ ६१॥ अतिताचा अंत पाहे । कुग्रामामधें राहे । सर्वकाळ चिंता वाहे । तो येक मूर्ख ॥ ६२॥ दोघे बोलत असती जेथें । तिसरा जाऊन बैसे तेथें । डोई खाजवी दोहीं हातें । तो येक मूर्ख ॥ ६३॥ उदकामधें सांडी गुरळी । पायें पायें कांडोळी । सेवा करी हीन कुळीं । तो येक मूर्ख ॥ ६४॥ स्त्री बाळका सलगी देणें । पिशाच्या सन्निध बैसणें । मर्यादेविण पाळी सुणें । तो येक मूर्ख ॥ ६५॥ परस्त्रीसीं कळह करी । मुकी वस्तु निघातें मारी । मूर्खाची संगती धरी । तो येक मूर्ख ॥ ६६॥ कळह पाहात उभा राहे । तोडविना कौतुक पाहे । खरें अस्ता खोटें साहे । तो येक मूर्ख ॥ ६७॥ लक्ष्मी आलियावरी । जो मागील वोळखी न धरी । देवीं ब्राह्मणीं सत्ता करी । तो येक मूर्ख ॥ ६८॥ आपलें काज होये तंवरी । बहुसाल नम्रता धरी । पुढीलांचें कार्य न करी । तो येक मूर्ख ॥ ६९॥ अक्षरें गाळून वाची । कां तें घाली पदरिचीं । नीघा न करी पुस्तकाची । तो येक मूर्ख ॥ ७०॥ आपण वाचीना कधीं । कोणास वाचावया नेदी । बांधोन ठेवी बंदीं । तो येक मूर्ख ॥ ७१॥ ऐसीं हें मूर्खलक्षणें । श्रवणें चातुर्य बाणे । चीत्त देउनियां शहाणे । ऐकती सदा ॥ ७२॥ लक्षणें अपार असती । परी कांहीं येक येथामती । त्यागार्थ बोलिलें श्रोतीं । क्ष्मा केलें पाहिजे ॥ ७३॥ उत्तम लक्षणें घ्यावीं । मूर्खलक्षणें त्यागावीं । पुढिले समासी आघवीं । निरोपिलीं ॥ ७४॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे मूर्खलक्षणनाम समास पहिला ॥ १॥ समास दुसरा : उत्तम लक्षण ॥ श्रीराम् ॥ श्रोतां व्हावें सावधान । आतां सांगतों उत्तम गुण । जेणें करितां बाणे खुण । सर्वज्ञपणाची ॥ १॥ वाट पुसल्याविण जाऊं नये । फळ वोळखिल्याविण खाऊं नये । पडिली वस्तु घेऊं नये । येकायेकीं ॥ २॥ अति वाद करूं नये । पोटीं कपट धरूं नये । शोधल्याविण करूं नये । कुळहीन कांता ॥ ३॥ विचारेंविण बोलों नये । विवंचनेविण चालों नये । मर्यादेविण हालों नये । कांहीं येक ॥ ४॥ प्रीतीविण रुसों नये । चोरास वोळखी पुसों नये । रात्री पंथ क्रमूं नये । येकायेकीं ॥ ५॥ जनीं आर्जव तोडूं नये । पापद्रव्य जोडूं नये । पुण्यमार्ग सोडूं नये । कदाकाळीं ॥ ६॥ निंदा द्वेष करूं नये । असत्संग धरूं नये । द्रव्यदारा हरूं नये । बळात्कारें ॥ ७॥ वक्तयास खोदूं नये । ऐक्यतेसी फोडूं नये । विद्याअभ्यास सोडूं नये । कांहीं केल्या ॥ ८॥ तोंडाळासि भांडों नये । वाचाळासी तंडों नये । संतसंग खंडूं नये । अंतर्यामीं ॥ ९॥ अति क्रोध करूं नये । जिवलगांस खेदूं नये । मनीं वीट मानूं नये । सिकवणेचा ॥ १०॥ क्षणाक्षणां रुसों नये । लटिका पुरुषार्थ बोलों नये । केल्याविण सांगों नये । आपला पराक्रमु ॥ ११॥ बोलिला बोल विसरों नये । प्रसंगी सामर्थ्य चुकों नये । केल्याविण निखंदूं नये । पुढिलांसि कदा ॥ १२॥ आळसें सुख मानूं नये । चाहाडी मनास आणूं नये । शोधिलुआविण करूं नये । कार्य कांहीं ॥ १३॥ सुखा आंग देऊं नये । प्रेत्न पुरुषें सांडूं नये । कष्ट करितां त्रासों नये । निरंतर ॥ १४॥ सभेमध्यें लाजों नये । बाष्कळपणें बोलों नये । पैज होड घालूं नये । काहीं केल्या ॥ १५॥ बहुत चिंता करूं नये । निसुगपणें राहों नये । परस्त्रीतें पाहों नये । पापबुद्धी ॥ १६॥ कोणाचा उपकार घेऊं नये । घेतला तरी राखों नये । परपीडा करूं नये । विस्वासघात ॥ १७॥ शोच्येंविण असों नये । मळिण वस्त्र नेसों नये । जणारास पुसों नये । कोठें जातोस म्हणौनी ॥ १८॥ व्यापकपण सांडूं नये । पराधेन होऊं नये । आपलें वोझें घालूं नये । कोणीयेकासी ॥ १९॥ पत्रेंविण पर्वत करूं नये । हीनाचें रुण घेऊं नये । गोहीविण जाऊं नये । राजद्वारा ॥ २०॥ लटिकी जाजू घेऊं नये । सभेस लटिकें करूं नये । आदर नस्तां बोलों नये । स्वभाविक ॥ २१॥ आदखणेपण करूं नये । अन्यायेंविण गांजूं नये । अवनीतीनें वर्तों नये । आंगबळें ॥ २२॥ बहुत अन्न खाऊं नये । बहुत निद्रा करूं नये । बहुत दिवस राहूं नये । पिसुणाचेथें ॥ २३॥ आपल्याची गोही देऊं नये । आपली कीर्ती वर्णूं नये । आपलें आपण हांसों नये । गोष्टी सांगोनी ॥ २४॥ धूम्रपान घेऊं नये । उन्मत्त द्रव्य सेवूं नये । बहुचकासीं करूं नये । मैत्री कदा ॥ २५॥ कामेंविण राहों नये । नीच उत्तर साहों नये । आसुदें अन्न सेऊं नये । वडिलांचेंहि ॥ २६॥ तोंडीं सीवी असों नये । दुसर्यास देखोन हांसों नये । उणें अंगीं संचारों नये । कुळवंताचे ॥ २७॥ देखिली वस्तु चोरूं नये । बहुत कृपण होऊं नये । जिवलगांसी करूं नये । कळह कदा ॥ २८॥ येकाचा घात करूं नये । लटिकी गोही देऊं नये । अप्रमाण वर्तों नये । कदाकाळीं ॥ २९॥ चाहाडी चोरी धरूं नये । परद्वार करूं नये । मागें उणें बोलों नये । कोणीयेकाचें ॥ ३०॥ समईं यावा चुकों नये । सत्वगुण सांडूं नये । वैरियांस दंडूं नये । शरण आलियां ॥ ३१॥ अल्पधनें माजों नये । हरिभक्तीस लाजों नये । मर्यादेविण चालों नये । पवित्र जनीं ॥ ३२॥ मूर्खासीं संमंध पडों नये । अंधारीं हात घालूं नये । दुश्चितपणें विसरों नये । वस्तु आपुली ॥ ३३॥ स्नानसंध्या सांडूं नये । कुळाचार खंडूं नये । अनाचार मांडूं नये । चुकुरपणें ॥ ३४॥ हरिकथा सांडूं नये । निरूपण तोडूं नये । परमार्थास मोडूं नये । प्रपंचबळें ॥ ३५॥ देवाचा नवस बुडऊं नये । आपला धर्म उडऊं नये । भलते भरीं भरों नये । विचारेंविण ॥ ३६॥ निष्ठुरपण धरूं नये । जीवहत्या करूं नये । पाउस देखोन जाऊं नये । अथवा अवकाळीं ॥ ३७॥ सभा देखोन गळों नये । समईं उत्तर टळों नये । धिःकारितां चळों नये । धारिष्ट आपुलें ॥ ३८॥ गुरुविरहित असों नये । नीच यातीचा गुरु करूं नये । जिणें शाश्वत मानूं नये । वैभवेंसीं ॥ ३९॥ सत्यमार्ग सांडूं नये । असत्य पंथें जाऊं नये । कदा अभिमान घेऊं नये । असत्याचा ॥ ४०॥ अपकीर्ति ते सांडावी । सद्कीर्ति वाढवावी । विवेकें दृढ धरावी । वाट सत्याची ॥ ४१॥ नेघतां हे उत्तम गुण । तें मनुष्य अवलक्षण । ऐक तयांचे लक्षण । पुढिले समासीं ॥ ४२॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे उत्तामलक्षणनाम समास दुसराअ ॥ २॥ समास तिसरा : कुविद्या लक्षण ॥ श्रीराम् ॥ ऐका कुविद्येचीं लक्षणें । अति हीनें कुलक्षणें । त्यागार्थ बोलिलीं ते श्रवणें । त्याग घडे ॥ १॥ ऐका कुविद्येचा प्राणी । जन्मा येऊन केली हानी । सांगिजेल येहीं लक्षणीं । वोळखावा ॥ २॥ कुविद्येचा प्राणी असे । तो कठिण निरूपणें त्रासे । अवगुणाची समृद्धि असे । म्हणौनियां ॥ ३॥ मेद्स्किप् श्लोक ॥ दंभो दर्पो । अभिमानश्च क्रोधः पारुष्यमेव च । अज्ञानं चाभिजातस्य पार्थ संपदमासुरीम् ॥ मेद्स्किप् काम क्रोध मद मत्सर । लोभ दंभ तिरस्कार । गर्व ताठा अहंकार । द्वेष विषाद विकल्पी ॥ ४॥ आशा ममता तृष्णा कल्पना । चिंता अहंता कामना भावना । असूय अविज्ञा ईषणा वासना । अतृप्ती लोलंगता ॥ ५॥ इछ्या वांछ्या चिकिछ्या निंदा । आनित्य ग्रामणी मस्ती सदा । जाणीव अवज्ञा विपत्ती आपदा । दुर्वृत्ती दुर्वासना ॥ ६॥ स्पर्धा खटपट आणि चटचट । तऱे झटपट आणी वटवट । सदा खटपट आणी लटपट । परम वेथा कुविद्या ॥ ७॥ कुरूप आणी कुलक्षण । अशक्त आणी दुर्जन । दरिद्री आणी कृपण । आतिशयेंसीं ॥ ८॥ आळसी आणी खादाड । दुर्बळ आणी लाताड । तुटक आणी लाबाड । आतिशयेंसीं ॥ ९॥ मूर्ख आणी तपीळ । वेडें आणी वाचाळ । लटिकें आणी तोंडाळ । आतिशयेंसीं ॥१०॥ नेणे आणी नायके । न ये आणी न सीके । न करी आणी न देखे । अभ्यास दृष्टी ॥ ११॥ अज्ञान आणी अविस्वासी । छळवादी आणी दोषी । अभक्त आणी भक्तांसी । देखों सकेना ॥ १२॥ पापी आणी निंदक । कष्टी आणी घातक । दुःखी आणी हिंसक । आतिशयेंसीं ॥ १३॥ हीन आणी कृत्रिमी । रोगी आणी कुकर्मी । आचंगुल आणी अधर्मी । वासना रमे ॥ १४॥ हीन देह आणी ताठा । अप्रमाण आणी फांटा । बाष्कळ आणी करंटा । विवेक सांगे ॥ १५॥ लंडी आणी उन्मत्त । निकामी आणी डुल्लत । भ्याड आणी बोलत । पराक्रमु ॥ १६॥ कनिष्ठ आणी गर्विष्ठ । नुपरतें आणी नष्ट । द्वेषी आणी भ्रष्ट । आतिशयेंसीं ॥ १७॥ अभिमानी आणी निसंगळ । वोडगस्त आणी खळ । दंभिक आणी अनर्गळ । आतिशयेंसीं ॥ १८॥ वोखटे आणी विकारी । खोटे आणी अनोपकारी । अवलक्ष्ण आणी धिःकारी । प्राणिमात्रांसी ॥ १९॥ अल्पमती आणी वादक । दीनरूप आणि भेदक । सूक्ष्म आणी त्रासक । कुशब्दें करूनि ॥ २०॥ कठिणवचनी कर्कशवचनी । कापट्यवचनी संदेहवचनी । दुःखवचनी तीव्रवचनी । क्रूर निष्ठुर दुरात्मा ॥ २१॥ न्यूनवचनी पैशून्यवचनी । अशुभवचनी अनित्यवचनी । द्वेषवचनी अनृत्यवचनी । बाष्कळवचनी धिःकारु ॥ २२॥ कओअटी कुटीळ गाठ्याळ । कुर्टें कुचर नट्याळ । कोपी कुधन टवाळ । आतिशयेंसीं ॥ २३॥ तपीळ तामस अविचार । पापी अनर्थी अपस्मार । भूत समंधी संचार । आंगीं वसे ॥ २४॥ आत्महत्यारा स्त्रीहत्यारा । गोहत्यारा ब्रह्महत्यारा । मातृहत्यारा पितृहत्यारा । माहापापी पतित ॥ २५॥ उणें कुपात्र कुतर्की । मित्रद्रोही विस्वासघातकी । कृतघ्न तल्पकी नारकी । अतित्याई जल्पक ॥ २६॥ किंत भांडण झगडा कळहो । अधर्म अनराहाटी शोकसंग्रहो । चाहाड वेसनी विग्रहो । निग्रहकर्ता ॥ २७॥ द्वाड आपेसी वोंगळ । चाळक चुंबक लच्याळ । स्वार्थी अभिळासी वोढाळ । आद्दत्त झोड आदखणा ॥ २८॥ शठ शुंभ कातरु । लंड तर्मुंड सिंतरु । बंड पाषांड तश्करु । अपहारकर्ता ॥ २९॥ धीट सैराट मोकाट । चाट चावट वाजट । थोट उद्धट लंपट । बटवाल कुबुद्धी ॥ ३०॥ मारेकरी वरपेकरी । दरवडेकरी खाणोरी । मैंद भोंदु परद्वारी । भुररेकरी चेटकी ॥ ३१॥ निशंक निलाजिरा कळभंट । टौणपा लौंद धट उद्धट । ठस ठोंबस खट नट । जगभांड विकारी ॥ ३२॥ अधीर आळिका अनाचारी । अंध पंगु खोकलेंकरी । थोंटा बधिर दमेकरी । तऱ्ही ताठा न संडी ॥ ३३॥ विद्याहीन वैभवहीन । कुळहीन लक्ष्मीहीन । शक्तिहीन सामर्थ्यहीन । अदृष्टहीन भिकारी ॥ ३४॥ बळहीन कळाहीन । मुद्राहीन दीक्षाहीन । लक्षणहीन लावण्यहीन । आंगहीन विपारा ॥ ३५॥ युक्तिहीन बुद्धिहीन । आचारहीन विचारहीन । क्रियाहीन सत्वहीन । विवेकहीन संशई ॥ ३६॥ भक्तिहीन भावहीन । ज्ञानहीन वैराग्यहीन । शांतिहीन क्ष्माहीन । सर्वहीन क्षुल्लकु ॥ ३७॥ समयो नेणे प्रसंग नेणे । प्रेत्न नेणे अभ्यास नेणे । आर्जव नेणे मैत्री नेणे । कांहींच नेणे अभागी ॥ ३८॥ असो ऐसे नाना विकार । कुलक्षणाचें कोठार । ऐसा कुविद्येचा नर । श्रोतीं वोळखावा ॥ ३९॥ ऐसीं कुविद्येचीं लक्षणें । ऐकोनि त्यागची करणें । अभिमानीं तऱ्हें भरणें । हें विहित नव्हें ॥ ४०॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे कुविद्यालक्षणनाम समास तिसरा ॥ ३॥ समास चवथा : भक्‌ति निरूपण ॥ श्रीराम् ॥ नाना सुकृताचें फळ । तो हा नरदेह केवळ । त्याहिमधें भाग्य सफळ । तरीच सन्मार्ग लागे ॥ १॥ नरदेहीं विशेष ब्राह्मण । त्याहीवरी संध्यास्नान । सद्वासना भगवद्भजन । घडे पूर्वपुण्यें ॥ २॥ भगवद्भक्ति हे उत्तम । त्याहिवरी सत्समागम । काळ सार्थक हाचि परम । लाभ, जाणावा ॥ ३॥ प्रेमप्रीतीचा सद्भाव । आणी भक्तांचा समुदाव । हरिकथा मोहोत्साव । तेणें प्रेमा दुणावे ॥ ४॥ नरदेहीं आलियां येक । कांही करावें सार्थक । जेणें पाविजे परलोक । परम दुल्लभ जो ॥ ५॥ विधियुक्त ब्रह्मकर्म । अथवा दया दान धर्म । अथवा करणें सुगम । भजन भगवंताचें ॥ ६॥ अनुतापें करावा त्याग । अथवा करणें भक्तियोग । नाहीं तरी धरणें संग । साधुजनाचा ॥ ७॥ नाना शास्त्रें धांडोळावीं । अथवा तीर्थे तरी करावीं । अथवा पुरश्चरणें बरवीं । पापक्षयाकारणें ॥ ८॥ अथवा कीजे परोपकार । अथवा ज्ञानाचा विचार । निरूपणीं सारासार । विवेक करणें ॥ ९॥ पाळावी वेदांची आज्ञा । कर्मकांड उपासना । जेणें होइजे ज्ञाना- । आधिकारपात्र ॥ १०॥ काया वाचा आणी मनें । पत्रें पुष्पें फळें जीवनें । कांहीं तरी येका भजनें । सार्थक करावें ॥ ११॥ जन्मा आलियाचें फळ । कांहीं करावें सफळ । ऐसें न करितां निर्फळ । भूमिभार होये ॥ १२॥ नरदेहाचे उचित । कांहीं करावें आत्महित । येथानुशक्‌त्या चित्तवित्त । सर्वोत्तमीं लावावें ॥ १३॥ हें कांहींच न धरी जो मनीं । तो मृत्यप्राय वर्ते जनीं । जन्मा येऊन तेणें जननी । वायांच कष्टविली ॥ १४॥ नाहीं संध्या नाहीं स्नान । नाहीं भजन देवतार्चन । नाहीं मंत्र जप ध्यान । मानसपूजा ॥ १५॥ नाहीं भक्ति नाहीं प्रेम । नाहीं निष्ठा नाहीं नेम । नाहीं देव नाहीं धर्म । अतीत अभ्यागत ॥ १६॥ नाहीं सद्बुद्धि नाहीं गुण । नाहीं कथा नाहीं श्रवण । नाहीं अध्यात्मनिरूपण । ऐकिलें कदां ॥ १७॥ नाहीं भल्यांची संगती । नाहीं शुद्ध चित्तवृत्ती । नाहीं कैवल्याची प्राप्ती । मिथ्यामदें ॥ १८॥ नाहीं नीति नाहीं न्याये । नाहीं पुण्याचा उपाये । नाहीं परत्रीची सोये । युक्तायुक्त क्रिया ॥ १९॥ नाहीं विद्या नाहीं वैभव । नाहीं चातुर्याचा भाव । नाहीं कळा नाहीं लाघव । रम्यसरस्वतीचें ॥ २०॥ शांती नाहीं क्ष्मा नाहीं । दीक्षा नाहीं मैत्री नाहीं । शुभाशुभ कांहींच नाहीं । साधनादिक ॥ २१॥ सुचि नाहीं स्वधर्म नाहीं । आचार नाहीं विचार नाहीं । आरत्र नाहीं परत्र नाहीं । मुक्त क्रिया मनाची ॥ २२॥ कर्म नाहीं उपासना नाहीं । ज्ञान नाहीं वैराग्य नाहीं । योग नाहीं धारिष्ट नाहीं । कांहीच नाहीं पाहातां ॥ २३॥ उपरती नाहीं त्याग नाहीं । समता नाहीं लक्षण नाहीं । आदर नाहीं प्रीति नाहीं । परमेश्वराची ॥ २४॥ परगुणाचा संतोष नाहीं । परोपकारें सुख नाहीं । हरिभक्तीचा लेश नाहीं । अंतर्यामीं ॥ २५॥ ऐसे प्रकारीचे पाहातां जन । ते जीतचि प्रेतासमान । त्यांसीं न करावें भाषण । पवित्र जनीं ॥ २६॥ पुण्यसामग्री पुरती । तयासीच घडें भगवद्भक्ती । जें जें जैसें करिती । ते पावती तैसेंचि ॥ २७॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे भक्तिनिरूपणणनाम समास चवथा ॥ ४॥ समास पाचवा : रजोगुण लक्षण ॥ श्रीराम् ॥ मुळीं देह त्रिगुणाचा । सत्त्वरजतमाचा । त्यामध्यें सत्त्वाचा । उत्तम गुण ॥ १॥ सत्वगुणें भगवद्भक्ती । रजोगुणें पुनरावृत्ती । तमोगुणें अधोगती । पावति प्राणी ॥ २॥ श्लोक ॥ ऊर्ध्वं गच्छन्ति सत्त्वस्था मध्ये तिष्ठन्ति राजसाः । जघन्यगुणवृत्तिस्था अधो गच्छन्ति तामसाः ॥ त्यांतहि शुद्ध आणी सबळ । तेहि बोलिजेति सकळ । शुद्ध तेंचि जें निर्मळ । सबळ बाधक जाणावें ॥ ३॥ शुद्धसबळाचें लक्षण । सावध परिसा विचक्षण । शुद्ध तो परमार्थी जाण । सबळ तो संसारिक ॥ ४॥ तयां संसारिकांची स्थिती । देहीं त्रिगुण वर्तती । येक येतां दोनी जाती । निघोनियां ॥ ५॥ रज तम आणी सत्व । येणेंचि चाले जीवित्व । रजोगुणाचें कर्तृत्व । दाखऊं आता ॥ ६॥ रजोगुण येतां शरिरीं । वर्तणुक कैसी करी । सावध होऊनी चतुरीं । परिसावें ॥ ७॥ माझें घर माझा संसार । देव कैंचा आणिला थोर । ऐसा करी जो निर्धार । तो रजोगुण ॥ ८॥ माता पिता आणी कांता । पुत्र सुना आणी दुहिता । इतुकियांची वाहे चिंता । तो रजोगोण ॥ ९॥ बरें खावें बरें जेवावें । बरें ल्यावें बरें नेसावें । दुसर्याचें अभिळाषावें । तो रजोगोण ॥ १०॥ कैंचा धर्म कैंचें दान । कैंचा जप कैंचें ध्यान । विचारीना पापपुण्य । तो रजोगुण ॥ ११॥ नेणे तीर्थ नेणे व्रत । नेणे अतीत अभ्यागत । अनाचारीं मनोगत । तो रजोगोण ॥ १२॥ धनधान्याचे संचित । मन होये द्रव्यासक्त । अत्यंत कृपण जीवित्व । तो रजोगोण ॥ १३॥ मी तरुण मी सुंदर । मी बलाढ्य मी चतुर । मी सकळांमध्ये थोर- । म्हणे, तो रजोगुण ॥ १४॥ माझा देश माझा गांव । माझा वाडा माझा ठाव । ऐसी मनीं धरी हांव । तो रजोगोण ॥ १५॥ दुसर्याचें सर्व जावें । माझेचेंचि बरें असावें । ऐसें आठवे स्वभावें । तो रजोगोण ॥ १६॥ कपट आणी मत्सर । उठे देहीं तिरस्कार । अथवा कामाचा विकार । तो रजोगोण ॥ १७॥ बाळकावरी ममताअ । प्रीतीनें आवडे कांता । लोभ वाटे समस्तां । तो रजोगोण ॥ १८॥ जिवलगांची खंती । जेणें काळें वाटे चित्तीं । तेणें काळें सीघ्रगती । रजोगुण आला ॥ १९॥ संसाराचे बहुत कष्ट । कैसा होईल सेवट । मनास आठवे संकट । तो रजोगोण ॥ २०॥ कां मागें जें जें भोगिलें । तें तें मनीं आठवलें । दुःख अत्यंत वाटलें । तो रजोगोण ॥ २१॥ वैभव देखोनि दृष्टी । आवडी उपजली पोटीं । आशागुणें हिंपुटी- । करी, तो रजोगुण ॥ २२॥ जें जें दृष्टी पडिलें । तें तें मनें मागितलें । लभ्य नस्तां दुःख जालें । तो रजोगोण ॥ २३॥ विनोदार्थीं भरे मन । शृंघारिक करी गायेन । राग रंग तान मान । तो रजोगोण ॥ २४॥ टवाळी ढवाळी निंदा । सांगणें घडे वेवादा । हास्य विनोद करी सर्वदा । तो रजोगोण ॥ २५॥ आळस उठे प्रबळ । कर्मणुकेचा नाना खेळ । कां उपभोगाचे गोंधळ । तो रजोगोण ॥ २६॥ कळावंत बहुरूपी । नटावलोकी साक्षेपी । नाना खेळी दान अर्पी । तो रजोगोण ॥ २७॥ उन्मत्त द्रव्यापरी अति प्रीती । ग्रामज्य आठवे चित्तीं । आवडे नीचाची संगती । तो रजोगुण ॥ २८॥ तश्करविद्या जीवीं उठे । परन्यून बोलावें वाटे । नित्यनेमास मन विटे । तो रजोगुण ॥ २९॥ देवकारणीं लाजाळु । उदरालागीं कष्टाळु । प्रपंची जो स्नेहाळु । तो रजोगुण ॥ ३०॥ गोडग्रासीं आळकेपण । अत्यादरें पिंडपोषण । रजोगुणें उपोषण । केलें न वचे ॥ ३१॥ शृंगारिक तें आवडे । भक्ती वैराग्य नावडे । कळालाघवीं पवाडे । तो रजोगुण ॥ ३२॥ नेणोनियां परमात्मा । सकळ पदार्थी प्रेमा । बळात्कारें घाली जन्मा । तो रजोगुण ॥ ३३॥ असो ऐसा रजोगुण । लोभें दावी जन्ममरण । प्रपंची तो सबळ जाण । दारुण दुःख भोगवी ॥ ३४॥ आतां रजोगुण हा सुटेना । संसारिक हें तुटेना । प्रपंचीं गुंतली वासना । यास उपाय कोण ॥ ३५॥ उपाये येक भगवद्भक्ती । जरी ठाकेना विरक्ती । तरी येथानुशक्ती । भजन करावें ॥ ३६॥ काया वाचा आणी मनें । पत्रें पुष्पें फळें जीवनें । ईश्वरीं अर्पूनियां मनें । सार्थक करावें ॥ ३७॥ येथानुशक्ती दानपुण्य । परी भगवंतीं अनन्य । सुखदुःखें परी चिंतन । देवाचेंचि करावें ॥ ३८॥ आदिअंती येक देव । मध्येंचि लाविली माव । म्हणोनियां पूर्ण भाव । भगवंतीं असावा ॥ ३९॥ ऐसा सबळ रजोगुण । संक्षेपें केलें कथन । आतां शुद्ध तो तूं जाण । परमार्थिक ॥ ४०॥ त्याचे वोळखीचें चिन्ह । सत्वगुणीं असे जाण । तो रजोगुण परिपूर्ण । भजनमूळ ॥ ४१॥ ऐसा रजोगुण बोलिला । श्रोतीं मनें अनुमानिला । आतां पुढें परिसिला । पाहिजे तमोगुण ॥ ४२॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे रजोगुणलक्षणनाम समास पांचवा ॥ ५॥ समास सहावा : तमोगुण लक्षण ॥ श्रीराम् ॥ मागां बोलिला रजोगुण । क्रियेसहित लक्षण । आतां ऐका तमोगुण । तोहि सांगिजेल ॥ १॥ संसारीं दुःखसंमंध । प्राप्त होतां उठे खेद । कां अद्भुत आला क्रोध । तो तमोगुण ॥ २॥ शेरीरीं क्रोध भरतां । नोळखे माता पिता । बंधु बहिण कांता । ताडी, तो तमोगुण ॥ ३॥ दुसर्याचा प्राण घ्यावा । आपला आपण स्वयें द्यावा । विसरवी जीवभावा । तो तमोगुण ॥ ४॥ भरलें क्रोधाचें काविरें । पिश्याच्यापरी वावरे । नाना उपायें नावरे । तो तमोगुण ॥ ५॥ आपला आपण शस्त्रपात । पराचा करी घात । ऐसा समय वर्तत । तो तमोगुण ॥ ६॥ डोळा युध्यचि पाहवें । रण पडिलें तेथें जावें । ऐसें घेतलें जीवें । तो तमोगुण ॥ ७॥ अखंड भ्रांती पडे । केला निश्चय विघडे । अत्यंत निद्रा आवडे । तो तमोगुण ॥ ८॥ क्षुधा जयाची वाड । नेणे कडु अथवा गोड । अत्यंत जो कां मूढ । तो तमोगुण ॥ ९॥ प्रीतिपात्र गेलें मरणें । तयालागीं जीव देणें । स्वयें आत्महत्या करणें । तो तमोगुण ॥ १०॥ किडा मुंगी आणी स्वापद । यांचा करूं आवडे वध । अत्यंत जो कृपामंद । तो तमोगुण ॥ ११॥ स्त्रीहत्या बाळहत्या । द्रव्यालागीं ब्रह्मत्या । करूं आवडे गोहत्या । तो तमोगुण ॥ १२॥ विसळाचेनि नेटें । वीष घ्यावेंसें वाटे । परवध मनीं उठे । तो तमोगुण ॥ १३॥ अंतरीं धरूनि कपट । पराचें करी तळपट । सदा मस्त सदा उद्धट । तो तमोगुण ॥ १४॥ कळह व्हावा ऐसें वाटे । झोंबी घ्यावी ऐसें उठे । अन्तरी द्वेष प्रगटे । तो तमोगुण ॥ १५॥ युध्य देखावें ऐकावें । स्वयें युध्यचि करावें । मारावें कीं मरावें । तो तमोगुण ॥ १६॥ मत्सरें भक्ति मोडावी । देवाळयें विघडावीं । फळतीं झाडें तोडावीं । तो तमोगुण ॥ १७॥ सत्कर्में ते नावडती । नाना दोष ते आवडती । पापभय नाहीं चित्ती । तो तमोगुण ॥ १८॥ ब्रह्मवृत्तीचा उछेद । जीवमात्रास देणें खेद । करूं आवडे अप्रमाद । तो तमोगुण ॥ १९॥ आग्नप्रळये शस्त्रप्रळये । भूतप्रळये वीषप्रळये । मत्सरें करीं जीवक्षये । तो तमोगुण ॥ २०॥ परपीडेचा संतोष । निष्ठुरपणाचा हव्यास । संसाराचा नये त्रास । तो तमोगुण ॥ २१॥ भांडण लाऊन द्यावें । स्वयें कौतुक पाहावें । कुबुद्धि घेतली जीवें । तो तमोगुण ॥ २२॥ प्राप्त जालियां संपत्ती । जीवांस करी यातायाती । कळवळा नये चित्तीं । तो तमोगुण ॥ २३॥ नावडे भक्ति नावडे भाव । नावडे तीर्थ नावडे देव । वेदशास्त्र नलगे सर्व । तो तमोगुण ॥ २४॥ स्नानसंध्या नेम नसे । स्वधर्मीं भ्रष्टला दिसे । अकर्तव्य करीतसे । तो तमोगुण ॥ २५॥ जेष्ठ बंधु बाप माये । त्यांचीं वचनें न साहे । सीघ्रकोपी निघोन जाये । तो तमोगुण ॥ २६॥ उगेंचि खावें उगेंचि असावें । स्तब्ध होऊन बैसावें । कांहींच स्मरेना स्वभावें । तो तमोगुण ॥ २७॥ चेटकविद्येचा अभ्यास । शस्त्रविद्येचा हव्यास । मल्लविद्या व्हावी ज्यास । तो तमोगुण ॥ २८॥ केले गळाचे नवस । रडिबेडीचे सायास । काष्ठयंत्र छेदी जिव्हेस । तो तमोगुण ॥ २९॥ मस्तकीं भदें जाळावें । पोतें आंग हुरपळावें । स्वयें शस्त्र टोचून घ्यावें । तो तमोगुण ॥ ३०॥ देवास सिर वाहावें । कां तें आंग समर्पावें । पडणीवरून घालून घ्यावे । तो तमोगुण ॥ ३१॥ निग्रह करून धरणें । कां तें टांगून घेणें । देवद्वारीं जीव देणें । तो तमोगुण ॥ ३२॥ निराहार उपोषण । पंचाग्नी धूम्रपान । आपणास घ्यावें पुरून । तो तमोगुण ॥ ३३॥ सकाम जें का अनुष्ठान । कां तें वायोनिरोधन । अथवा राहावें पडोन । तो तमोगुण ॥ ३४॥ नखें केश वाढवावे । हस्तचि वर्ते करावे । अथवा वाग्सुंन्य व्हावें । तो तमोगुण ॥ ३५॥ नाना निग्रहें पिडावें । देहदुःखें चर्फडावें । क्रोधें देवांस फोडावें । तो तमोगुण ॥ ३६॥ देवाची जो निंदा करी । तो आशाबद्धि अघोरी । जो संतसंग न धरी । तो तमोगुण ॥ ३७॥ ऐसा हा तमोगुण । सांगतां जो असाधारण । परी त्यागार्थ निरूपण । कांहीं येक ॥ ३८॥ ऐसें वर्ते तो तमोगुण । परी हा पतनास कारण । मोक्षप्राप्तीचें लक्षण । नव्हे येणें ॥ ३९॥ केल्या कर्माचें फळ । प्राप्त होईल सकळ । जन्म दुःखाचें मूळ । तुटेना कीं ॥ ४०॥ व्हावया जन्माचें खंडण । पाहिजे तो सत्वगुण । तेंचि असे निरुपण । पुढिले समासीं ॥ ४१॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे तमोगुणलक्षणनाम समास सहावा ॥ ६॥ समास सातवा : सत्त्वगुण लक्षण ॥ श्रीराम् ॥ मागां बोलिला तमोगुण । जो दुःखदायक दारुण । आतां ऐका सत्वगुण । परम दुल्लभ ॥ १॥ जो भजनाचा आधार । जो योगियांची थार । जो निरसी संसार । दुःखमूळ जो ॥ २॥ जेणें होये उत्तम गती । मार्ग फुटे भगवंतीं । जेणें पाविजे मुक्ती । सायोज्यता ते ॥ ३॥ जो भक्तांचा कोंवसा । जो भवार्णवींचा भर्वसा । मोक्षलक्ष्मीची दशा । तो सत्वगुण ॥ ४॥ जो परमार्थाचें मंडण । जो महंतांचें भूषण । रजतमाचें निर्शन । तो सत्वगुण ॥ ५॥ जो परमसुखकारी । जो आनंदाची लहरी । देऊनियां, निवारी- । जन्ममृत्य ॥ ६॥ जो अज्ञानाचा सेवट । जो पुण्याचें मूळ पीठ । जयाचेनि सांपडे वाट । परलोकाची ॥ ७॥ ऐसा हा सत्वगुण । देहीं उमटतां आपण । तये क्रियेचें लक्षण । ऐसें असे ॥ ८॥ ईश्वरीं प्रेमा अधिक । प्रपंच संपादणे लोकिक । सदा सन्निध विवेक । तो सत्वगुण ॥ ९॥ संसारदुःख विसरवी । भक्तिमार्ग विमळ दावी । भजनक्रिया उपजवी । तो सत्वगुण ॥ १०॥ परमार्थाची आवडी । उठे भावार्थाची गोडी । परोपकारीं तांतडी । तो सत्वगुण ॥ ११॥ स्नानसंध्या पुण्यसीळ । अभ्यांतरींचा निर्मळ । शरीर वस्त्रें सोज्वळ । तो सत्वगुण ॥ १२॥ येजन आणी याजन । आधेन आणी अध्यापन । स्वयें करी दानपुण्य । तो सत्वगुण ॥ १३॥ निरूपणाची आवडी । जया हरिकथेची गोडी । क्रिया पालटे रोकडी । तो सत्वगुण ॥ १४॥ अश्वदानें गजदानें । गोदानें भूमिदानें । नाना रत्नांचीं दानें- । करी, तो सत्वगुण ॥ १५॥ धनदान वस्त्रदान । अन्नदान उदकदान । करी ब्राह्मणसंतर्पण । तो सत्वगुण ॥ १६॥ कार्तिकस्नानें माघस्नानें । व्रतें उद्यापनें दानें । निःकाम तीर्थें उपोषणे । तो सत्वगुण ॥ १७॥ सहस्रभोजनें लक्षभोजनें । विविध प्रकारींचीं दानें । निःकाम करी सत्वगुणें । कामना रजोगुण ॥ १८॥ तीर्थीं अर्पी जो अग्रारें । बांधे वापी सरोवरें । बांधे देवाळयें सिखरें । तो सत्वगुण ॥ १९॥ देवद्वारीं पडशाळा । पाईरीया दीपमाळा । वृंदावनें पार पिंपळा- । बांधे, तो सत्वगुण ॥ २०॥ लावीं वनें उपवनें । पुष्पवाटिका जीवनें । निववी तापस्यांचीं मनें । तो सत्वगुण ॥ २१॥ संध्यामठ आणि भुयेरीं । पाईरीया नदीतीरीं । भांडारगृहें देवद्वारीं । बांधें, तो सत्वगुण ॥ २२ । नाना देवांचीं जे स्थानें । तेथें नंदादीप घालणें । वाहे आळंकार भूषणें । तो सत्वगुण ॥ २३॥ जेंगट मृदांग टाळ । दमामे नगारे काहळ । नाना वाद्यांचे कल्लोळ । सुस्वरादिक ॥ २४॥ नाना समग्री सुंदर । देवाळईं घाली नर । हरिभजनीं जो तत्पर । तो सत्वगुण ॥ २५॥ छेत्रें आणी सुखासनें । दिंड्या पताका निशाणें । वाहे चामरें सूर्यापानें । तो सत्वगुण ॥ २६॥ वृंदावनें तुळसीवने । रंगमाळा संमार्जनें । ऐसी प्रीति घेतली मनें । तो सत्वगुण ॥ २७॥ सुंदरें नाना उपकर्णें । मंडप चांदवे आसनें । देवाळईं समर्पणें । तो सत्वगुण ॥ २८॥ देवाकारणें खाद्य । नाना प्रकारीं नैवेद्य । अपूर्व फळें अर्पी सद्य । तो सत्वगुण ॥ २९॥ ऐसी भक्तीची आवडी । नीच दास्यत्वाची गोडी । स्वयें देवद्वार झाडी । तो सत्वगुण ॥ ३०॥ तिथी पर्व मोहोत्साव । तेथें ज्याचा अंतर्भाव । काया वाचा मनें सर्व- । अर्पी, तो सत्वगुण ॥ ३१॥ हरिकथेसी तत्पर । गंधें माळा आणी धुशर । घेऊन उभीं निरंतर । तो सत्वगुण ॥ ३२॥ नर अथवा नारी । येथानुशक्ति सामग्री । घेऊन उभीं देवद्वारीं । तो सत्वगुण ॥ ३३॥ महत्कृत्य सांडून मागें । देवास ये लागवेगें । भक्ति निकट आंतरंगें । तो सत्वगुण ॥ ३४॥ थोरपण सांडून दुरी । नीच कृत्य आंगीकारी । तिष्ठत उभा देवद्वारीं । तो सत्वगुण ॥ ३५॥ देवालागीं उपोषण । वर्जी तांबोल भोजन । नित्य नेम जप ध्यान- । करी, तो सत्वगुण ॥ ३६॥ शब्द कठीण न बोले । अतिनेमेसी चाले । योगू जेणें तोषविले । तो सत्वगुण ॥ ३७॥ सांडूनिया अभिमान । निःकाम करी कीर्तन । श्वेद रोमांच स्फुराण । तो सत्वगुण ॥ ३८॥ अंतरीं देवाचें ध्यान । तेणें निडारले नयन । पडे देहाचें विस्मरण । तो सत्वगुण ॥ ३९॥ हरिकथेची अति प्रीति । सर्वथा नये विकृती । आदिक प्रेमा आदिअंतीं । तो सत्वगुण ॥ ४०॥ मुखीं नाम हातीं टाळी । नाचत बोले ब्रीदावळी । घेऊन लावी पायधुळी । तो सत्वगुण ॥ ४१॥ देहाभिमान गळे । विषईं वैराग्य प्रबळे । मिथ्या माया ऐसें कळे । तो सत्वगुण ॥ ४२॥ कांहीं करावा उपाये । संसारीं गुंतोन काये । उकलवी ऐसें हृदये । तो सत्वगुण ॥ ४३॥ संसारासी त्रासे मन । कांहीं करावें भजन । ऐसें मनीं उठे ज्ञान । तो सत्वगुण ॥ ४४॥ असतां आपुले आश्रमीं । अत्यादरें नित्यनेमी । सदा प्रीती लागे रामीं । तो सत्वगुण ॥ ४५॥ सकळांचा आला वीट । परमार्थीं जो निकट । आघातीं उपजे धारिष्ट । तो सत्वगुण ॥ ४६॥ सर्वकाळ उदासीन । नाना भोगीं विटे मन । आठवे भगवद्भजन । तो सत्वगुण ॥ ४७॥ पदार्थीं न बैसे चित्त । मनीं आठवे भगवंत । ऐसा दृढ भावार्थ । तो सत्वगुण ॥ ४८॥ लोक बोलती विकारी । तरी आदिक प्रेमा धरी । निश्चय बाणे अंतरीं । तो सत्वगुण ॥ ४९॥ अंतरीं स्फूर्ती स्फुरे । सस्वरूपीं तर्क भरे । नष्ट संदेह निवारे । तो सत्वगुण ॥ ५०॥ शरीर लावावें कारणीं । साक्षेप उठे अंतःकर्णी । सत्वगुणाची करणी । ऐसी असे ॥ ५१॥ शांति क्ष्मा आणि दया । निश्चय उपजे जया । सत्वगुण जाणावा तया । अंतरीं आला ॥ ५२॥ आले अतीत अभ्यागत । जाऊं नेदी जो भुकिस्त । येथानुशक्ती दान देन । तो सत्वगुण ॥ ५३॥ तडितापडी दैन्यवाणें । आलें आश्रमाचेनि गुणें । तयालागीं स्थळ देणें । तो सत्वगुण ॥ ५४॥ आश्रमीं अन्नची आपदा । परी विमुख नव्हे कदा । शक्तिनुसार दे सर्वदा । तो सत्वगुण ॥ ५५॥ जेणें जिंकिली रसना । तृप्त जयाची वासना । जयास नाहीं कामना । तो सत्वगुण ॥ ५६॥ होणार तैसें होत जात । प्रपंचीं जाला आघात । डळमळिना ज्याचें चित्त । तो सत्वगुण ॥ ५७॥ येका भगवंताकारणें । सर्व सुख सोडिलें जेणें । केलें देहाचें सांडणें । तो सत्वगुण ॥ ५८॥ विषईं धांवे वासना । परी तो कदा डळमळिना । ज्याचें धारिष्ट चळेना । तो सत्वगुण ॥ ५९॥ देह आपदेनें पीडला । क्षुधे तृषेनें वोसावला । तरी निश्चयो राहिला । तो सत्वगुण ॥ ६०॥ श्रवण आणी मनन । निजध्यासें समाधान । शुद्ध जालें आत्मज्ञान । तो सत्वगुण ॥ ६१॥ जयास अहंकार नसे । नैराशता विलसे । जयापासीं कृपा वसे । तो सत्वगुण ॥ ६२॥ सकळांसीं नम्र बोले । मर्यादा धरून चाले । सर्व जन तोषविले । तो सत्वगुण ॥ ६३॥ सकळ जनासीं आर्जव । नाहीं विरोधास ठाव । परोपकारीं वेची जीव । तो सत्वगुण ॥ ६४॥ आपकार्याहून जीवीं । परकार्यसिद्धी करावी । मरोन कीर्ती उरवावी । तो सत्वगुण ॥ ६५॥ पराव्याचे दोषगुण । दृष्टीस देखे आपण । समुद्राऐसी साठवण । तो सत्वगुण ॥ ६६॥ नीच उत्तर साहाणें । प्रत्योत्तर न देणें । आला क्रोध सावरणें । तो सत्वगुण ॥ ६७॥ अन्यायेंवीण गांजिती । नानापरी पीडा करिती । तितुकेंहि साठवी चित्तीं । तो सत्वगुण ॥ ६८॥ शरीरें घीस साहाणें । दुर्जनासीं मिळोन जाणें । निंदकास उपकार करणें । हा सत्वगुण ॥ ६९॥ मन भलतीकडे धावें । तें विवेकें आवराअवें । इंद्रियें दमन करावें । तो सत्वगुण ॥ ७०॥ सत्क्रिया आचरावी । असत्क्रिया त्यागावी । वाट भक्तीची धरावी । तो सत्वगुण ॥ ७१॥ जया आवडे प्रातःस्नान । आवडे पुराणश्रवण । नाना मंत्रीं देवतार्चन- । करी, तो सत्वगुण ॥ ७२॥ पर्वकाळीं अतिसादर । वसंतपूजेस तत्पर । जयंत्यांची प्रीती थोर । तो सत्वगुण ॥ ७३॥ विदेसिं मेलें मरणें । तयास संस्कार देणें । अथवा सादर होणें । तो सत्वगुण ॥ ७४॥ कोणी येकास मारी । तयास जाऊन वारी । जीव बंधनमुक्त करी । तो सत्वगुण ॥ ७५॥ लिंगें लाहोलीं अभिशेष । नामस्मरणीं विश्वास । देवदर्शनीं अवकाश । तो सत्वगुण ॥ ७६॥ संत देखोनि धावें । परम सुख हेलावे । नमस्कारी सर्वभावें । तो सत्वगुण ॥ ७७॥ संतकृपा होय जयास । तेणें उद्धरिला वंश । तो ईश्वराचा अंश । सत्वगुणें ॥ ७८॥ सन्मार्ग दाखवी जना । जो लावी हरिभजना । ज्ञान सिकवी अज्ञाना । तो सत्वगुण ॥ ७९॥ आवडे पुण्य संस्कार । प्रदक्षणा नमस्कार । जया राहे पाठांतर । तो सत्वगुण ॥ ८०॥ भक्तीचा हव्यास भारी । ग्रंथसामग्री जो करी । धातुमूर्ति नानापरी । पूजी, तो सत्वगुण ॥ ८१॥ झळफळित उपकर्णें । माळा गवाळी आसनें । पवित्रे सोज्वळें वसनें । तो सत्वगुण ॥ ८२॥ परपीडेचें वाहे दुःख । परसंतोषाचें सुख । वैराग्य देखोन हरिख- । मानी, तो सत्वगुण ॥ ८३॥ परभूषणें भूषण । परदूषणें दूषण । परदुःखें सिणे जाण । तो सत्वगुण ॥ ८४॥ आतां असों हें बहुत । देवीं धर्मीं ज्याचें चित्त । भजे कामनारहित । तो सत्वगुण ॥ ८५॥ ऐसा हा सत्वगुण सात्विक । संसारसागरीं तारक । येणें उपजे विवेक । ज्ञानमार्गाचा ॥ ८६॥ सत्वगुणें भगवद्भक्ती । सत्वगुणें ज्ञानप्राप्ती । सत्वगुणें सायोज्यमुक्ती । पाविजेते ॥ ८७॥ ऐसी सत्वगुणाची स्थिती । स्वल्प बोलिलें येथामती । सावध होऊन श्रोतीं । पुढें अवधान द्यावें ॥ ८८॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सत्वगुणनाम समास सातवा ॥ ७॥ समास आठवा : सद्विद्या निरूपण ॥ श्रीराम् ॥ ऐका सद्विद्येचीं लक्षणें । परम शुद्ध सुलक्षणें । विचार घेतां बळेंचि बाणे । सद्विद्या आंगीं ॥ १॥ सद्विद्येचा जो पुरुष । तो उत्तमलक्षणी विशेष । त्याचे गुण ऐकतां संतोष । परम वाटे ॥ २॥ भाविक सात्विक प्रेमळ । शांति क्ष्मा दयासीळ । लीन तत्पर केवळ । अमृतवचनी ॥ ३॥ परम सुंदर आणी चतुर । परम सबळ आणी धीर । परम संपन्न आणी उदार । आतिशयेंसीं ॥ ४॥ परम ज्ञाता आणी भक्त । माहा पंडीत आणी विरक्त । माहा तपस्वी आणी शांत । आतिशयेंसीं ॥ ५॥ वक्ता आणी नैराशता । सर्वज्ञ आणी सादरता । श्रेष्ठ आणी नम्रता । सर्वत्रांसी ॥ ६॥ राजा आणी धार्मिक । शूर आणी विवेक । तारुण्य आणी नेमक । आतिशयेंसीं ॥ ७॥ वृधाचारी कुळाचारी । युक्ताहारी निर्विकारी । धन्वंतरी परोपकारी । पद्महस्ती ॥ ८॥ कार्यकर्ता निराभिमानी । गायक आणी वैष्णव जनी । वैभव आणी भगवद्भजनी । अत्यादरें ॥ ९॥ तत्वज्ञ आणी उदासीन । बहुश्रुत आणी सज्जन । मंत्री आणी सगुण । नीतिवंत ॥ १०॥ आधु पवित्र पुण्यसीळ । अंतरशुद्ध धर्मात्मा कृपाळ । कर्मनिष्ठ स्वधर्में निर्मळ । निर्लोभ अनुतापी ॥ ११॥ गोडी आवडी परमार्थप्रीती । सन्मार्ग सत्क्रिया धारणा धृती । श्रुति स्मृती लीळा युक्ति । स्तुती मती परीक्षा ॥ १२॥ दक्ष धूर्त योग्य तार्किक । सत्यसाहित्य नेमक भेदक । कुशळ चपळ चमत्कारिक । नाना प्रकारें ॥ १३॥ आदर सन्मान तार्तम्य जाणे । प्रयोगसमयो प्रसंग जाणे । कार्याकारण चिन्हें जाणे । विचक्षण बोलिका ॥ १४॥ सावध साक्षेपी साधक । आगम निगम शोधक । ज्ञानविज्ञान बोधक । निश्चयात्मक ॥ १५॥ पुरश्चरणी तीर्थवासी । धृढव्रती कायाक्लेसी । उपासक, निग्रहासी- । करूं जाणे ॥ १६॥ सत्यवचनी शुभवचनी । कोमळवचनी येकवचनी । निश्चयवचनी सौख्यवचनी । सर्वकाळ ॥ १७॥ वासनातृप्त सखोल योगी । भव्य सुप्रसन्न वीतरागी । सौम्य सात्विक शुद्धमार्गी । निःकपट निर्वेसनी ॥ १८॥ सुगड संगीत गुणग्राही । अनापेक्षी लोकसंग्रही । आर्जव सख्य सर्वहि । प्राणीमात्रासी ॥ १९॥ द्रव्यसुची दारासुची । न्यायसुची अंतरसुची । प्रवृत्तिसुची निवृत्तिसुची । सर्वसुची निःसंगपणें ॥ २०॥ मित्रपणें परहितकारी । वाग्माधुर्य परशोकहारी । सामर्थ्यपणें वेत्रधारी । पुरूषार्थें जगमित्र ॥ २१॥ संशयछेदक विशाळ वक्ता । सकळ कॢप्त असोनी श्रोता । कथानिरूपणीं शब्दार्था । जाऊंच नेदी ॥ २२॥ वेवादरहित संवादी । संगरहित निरोपाधी । दुराशारहित अक्रोधी । निर्दोष निर्मत्सरी ॥ २३॥ विमळज्ञानी निश्चयात्मक । समाधानी आणी भजक । सिद्ध असोनी साधक । साधन रक्षी ॥ २४॥ सुखरूप संतोषरूप । आनंदरूप हास्यरूप । ऐक्यरूप आत्मरूप । सर्वत्रांसी ॥ २५॥ भाग्यवंत जयवंत । रूपवंत गुणवंत । आचारवंत क्रियावंत । विचारवंत स्थिती ॥ २६॥ येशवंत किर्तिवंत । शक्तिवंत सामर्थ्यवंत । वीर्यवंत वरदवंत । सत्यवंत सुकृती ॥ २७॥ विद्यावंत कळावंत । लक्ष्मीवंत लक्ष्णवंत । कुळवंत सुचिष्मंत । बळवंत दयाळु ॥ २८॥ युक्तिवंत गुणवंत वरिष्ठ । बुद्धिवंत बहुधारिष्ट । दीक्षावंत सदासंतुष्ट । निस्पृह वीतरागी ॥ २९॥ असो ऐसे उत्तम गुण । हें सद्विद्यचें लक्षण । अभ्यासाया निरूपण । अल्पमात्र बोलिलें ॥ ३०॥ रूपलावण्य अभ्यासितां न ये । सहजगुणास न चले उपाये । कांहीं तरी धरावी सोये । अगांतुक गुणाची ॥ ३१॥ ऐसी सद्विद्या बरवी । सर्वत्रांपासी असावी । परी विरक्तपुरुषें अभ्यासवी । अगत्यरूप ॥ ३२॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सद्विद्यानिरूपणनाम समास आठवा ॥ ८॥ समास नववा : विरक्त लक्षण ॥ श्रीराम् ॥ ऐका विरक्तांची लक्षणें । विरक्तें असावें कोण्या गुणें । जेणें आंगीं सामर्थ्य बाणें । योगियाचें ॥ १॥ जेणें सत्कीर्ति वाढे । जेणें सार्थकता घडे । जेणेंकरितां महिमा चढे । विरक्तांसी ॥ २॥ जेणें परमार्थ फावे । जेणें आनंद हेलावे । जेणें विरक्ति दुणावे । विवेकेंसहित ॥ ३॥ जेणें सुख उचंबळे । जेणें सद्विद्या वोळे । जेणें भाग्यश्री प्रबळे । मोक्षेंसहित ॥ ४॥ मनोरथ पूर्ण होती । सकळ कामना पुरती । मुखीं राहे सरस्वती । मधुर बोलावया ॥ ५॥ हे लक्षणें श्रवण कीजे । आणी सदृढ जीवीं धरिजे । तरी मग विख्यात होईजे । भूमंडळीं ॥ ६॥ विरक्तें विवेकें असावें । विरक्तें अध्यात्म वाढवावें । विरक्तें धारिष्ट धरावें । दमनविषईं ॥ ७॥ विरक्तें राखावें साधन । विरक्तें लावावें भजन । विरक्तें विशेष ब्रह्मज्ञान । प्रगटवावें ॥ ८॥ विरक्तें भक्ती वाढवावी । विरक्ते शांती दाखवावी । विरक्तें येत्नें करावी । विरक्ती आपुली ॥ ९॥ विरक्तें सद्क्रिया प्रतिष्ठावी । विरक्तें निवृत्ति विस्तारावी । विरक्तें नैराशता धरावी । सदृढ जिवेंसीं ॥ १०॥ विरक्तें धर्मस्थापना करावी । विरक्तें नीति आवलंबावी । विरक्तें क्ष्मा सांभाळावी । अत्यादरेंसी ॥ ११॥ विरक्तें परमार्थ उजळावा । विरक्तें विचार शोधावा । विरक्तें सन्निध ठेवावा । सन्मार्ग सत्वगुण ॥ १२॥ विरक्तें भाविकें सांभाळावीं । विरक्तें प्रेमळें निववावीं । विरक्तें साबडीं नुपेक्षावीं । शरणागतें ॥ १३॥ विरक्तें असावें परम दक्ष । विरक्तें असावें अंतरसाक्ष । विरक्तें वोढावा कैपक्ष । परमार्थाचा ॥ १४॥ विरक्तें अभ्यास करावा । विरक्तें साक्षेप धरावा । विरक्तें वग्त्रृत्वें उभारावा । मोडला परमार्थ ॥ १५॥ विरक्तें विमळज्ञान बोलावें । विरक्तें वैराग्य स्तवीत जावें । विरक्तें निश्चयाचें करावें । समाधान ॥ १६॥ पर्वें करावीं अचाटें । चालवावी भक्तांची थाटे । नाना वैभवें कचाटें । उपासनामार्ग ॥ १७॥ हरिकीर्तनें करावीं । निरूपणें माजवावीं । भक्तिमार्गे लाजवावीं । निंदक दुर्जनें ॥ १८॥ बहुतांस करावे परोपकार । भलेपणाचा जीर्णोद्धार । पुण्यमार्गाचा विस्तार । बळेंचि करावा ॥ १९॥ स्नान संध्या जप ध्यान । तीर्थयात्रा भगवद्भजन । नित्यनेम पवित्रपण । अंतरशुद्ध असावें ॥ २०॥ दृढ निश्चयो धरावा । संसार सुखाचा करावा । विश्वजन उद्धरावा । संसर्गमात्रें ॥ २१॥ विरक्तें असावें धीर । विरक्तें असावें उदार । विरक्तें असावें तत्पर । निरूपणविषईं ॥ २२॥ विरक्तें सावध असावें । विरक्तें शुद्ध मार्गें जावें । विरक्तें झिजोन उरवावें । सद्कीर्तीसी ॥ २३॥ विरक्तें विरक्त धुंडावे । विरक्तें साधु वोळखावे । विरक्तें मित्र करावे । संत योगी सज्जन ॥ २४॥ विरक्तें करावीं पुरश्चरणें । विरक्तें फिरावीं तीर्थाटणें । विरक्तें करावीं नानास्थानें । परम रमणीय ॥ २५॥ विरक्तें उपाधी करावी । आणि उदासवृत्ति न संडावी । दुराशा जडो नेदावी । कोणयेकविषईं ॥ २६॥ विरक्तें असावें अंतरनिष्ठ । विरक्तें नसावें क्रियाभ्रष्ट । विरक्तें न व्हावें कनिष्ठ । पराधेनपणें ॥ २७॥ विरक्तें समय जाणावा । विरक्तें प्रसंग वोळखावा । विरक्त चतुर असाअवा । सर्वप्रकारें ॥ २८॥ विरक्तें येकदेसी नसावें । विरक्तें सर्व अभ्यासावें । विरक्तें अवघें जाणावें । ज्याचें त्यापरी ॥ २९॥ हरिकथा निरूपण । सगुणभजन ब्रह्मज्ञान । पिंडज्ञान तत्वज्ञान । सर्व जाणावें ॥ ३०॥ कर्ममार्ग उपासनामार्ग । ज्ञानमार्ग सिद्धांतमार्ग । प्रवृत्तिमार्ग निवृत्तिमार्ग । सकळ जाणावें ॥ ३१॥ प्रेमळ स्थिती उदास स्थिती । योगस्थिती ध्यानस्थिती । विदेह स्थिती सहज स्थिती । सकळ जाणावें ॥ ३२ ॥ ध्वनी लक्ष मुद्रा आसनें । मंत्र यंत्र विधी विधानें । नाना मतांचें देखणें । पाहोन सांडावें ॥ ३३॥ विरक्तें असावें जगमित्र । विरक्तें असावें स्वतंत्र । विरक्तें असावें विचित्र । बहुगुणी ॥ ३४॥ विरक्तें असावें विरक्त । विरक्तें असावें हरिभक्त । विरक्तें असावें नित्यमुक्त । अलिप्तपणें ॥ ३५॥ विरक्तें शास्त्रें धांडोळावीं । विरक्तें मतें विभांडावीं । विरक्तें मुमुक्षें लावावीं । शुद्धमार्गें ॥ ३६॥ विरक्तें शुद्धमार्ग सांगावा । विरक्तें संशय छेदावा । विरक्तें आपला म्हणावा । विश्वजन ॥ ३७॥ विरक्तें निंदक वंदावें । विरक्तें साधक बोधावे । विरक्तें बद्ध चेववावे- । मुमुक्षनिरूपणें ॥ ३८॥ विरक्तें उत्तम गुण घ्यावे । विरक्तें अवगुण त्यागावे । नाना अपाय भंगावे । विवेकबळें ॥ ३९॥ ऐसीं हे उत्तम लक्षणें । ऐकावीं येकाग्र मनें । याचा अव्हेर न करणें । विरक्त पुरुषें ॥ ४०॥ इतुकें बोलिलें स्वभावें । त्यांत मानेल तितुकें घ्यावें । श्रोतीं उदास न करावें । बहु बोलिलें म्हणौनी ॥ ४१॥ परंतु लक्षणें ने घेतां । अवलक्षणें बाष्कळता । तेणें त्यास पढतमूर्खता । येवों पाहे ॥ ४२॥ त्या पढतमूर्खाचें लक्षण । पुढिले समासीं निरूपण । बोलिलें असे सावधान- । होऊन आइका ॥ ४३॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे विरक्तलक्षणनाम समास नववा ॥ ९॥ समास दहावा : पढतमुर्ख लक्षण ॥ श्रीराम् ॥ मागां सांगितलीं लक्षणें । मूर्खाआंगी चातुर्य बाणे । आतां ऐका शाहाणे- । असोनि, मूर्ख ॥ १॥ तया नांव पढतमूर्ख । श्रोतीं न मनावें दुःख । अवगुण त्यागितां , सुख- । प्राप्त होये ॥ २॥ बहुश्रुत आणि वित्पन्न । प्रांजळ बोले ब्रह्मज्ञान । दुराशा आणि अभिमान । धरी, तो येक पढतमूर्ख ॥ ३॥ मुक्तक्रिया प्रतिपादी । सगुणभक्ति उछेदी । स्वधर्म आणि साधन निंदी । तो येक पढतमूर्ख ॥ ४॥ आपलेन ज्ञातेपणें । सकळांस शब्द ठेवणें । प्राणीमात्राचें पाहे उणें । तो येक पढतमूर्ख ॥ ५॥ शिष्यास अवज्ञा घडे । कां तो संकटीं पडे । जयाचेनि शब्दें मन मोडे । तो येक पढतमूर्ख ॥ ६॥ रजोगुणी तमोगुणी । कपटी कुटिळ अंतःकर्णी । वैभव देखोन वाखाणी । तो येक पढतमूर्ख ॥ ७॥ समूळ ग्रंथ पाहिल्याविण । उगाच ठेवी जो दूषण । गुण सांगतां अवगुण- । पाहे तो येक पढतमूर्ख ॥ ८॥ लक्षणें ऐकोन मानी वीट । मत्सरें करी खटपट । नीतिन्याय उद्धट । तो येक पढतमूर्ख ॥ ९॥ जाणपणें भरीं भरे । आला क्रोध नावरे । क्रिया शब्दास अंतरे । तो येक पढतमूर्ख ॥ १०॥ वक्ता अधिकारेंवीण । वग्त्रृत्वाचा करी सीण । वचन जयाचें कठीण । तो येक पढतमूर्ख ॥ ११॥ श्रोता बहुश्रुतपणें । वक्तयास आणी उणें । वाचाळपणाचेनि गुणें । तो येक पढतमूर्ख ॥ १२॥ दोष ठेवी पुढिलांसी । तेंचि स्वयें आपणापासीं । ऐसें कळेना जयासी । तो येक पढतमूर्ख ॥ १३॥ अभ्यासाचेनि गुणें । सकळ विद्या जाणे । जनास निवऊं नेणें । तो येक पढतमूर्ख ॥ १४॥ हस्त बांधीजे ऊर्णतंतें । लोभें मृत्य भ्रमरातें । ऐसा जो प्रपंची गुंते । तो येक पढतमूर्ख ॥ १५॥ स्त्रियंचा संग धरी । स्त्रियांसी निरूपण करी । निंद्य वस्तु आंगिकारी । तो येक पढतमूर्ख ॥ १६॥ जेणें उणीव ये आंगासी । तेंचि दृढ धरी मानसीं । देहबुद्धि जयापासीं । तो येक पढतमूर्ख ॥ १७॥ सांडूनियां श्रीपती । जो करी नरस्तुती । कां दृष्टी पडिल्यांची कीर्ती- । वर्णी, तो येक पढतमूर्ख ॥ १८॥ वर्णी स्त्रियांचे आवेव । नाना नाटकें हावभाव । देवा विसरे जो मानव । तो येक पढतमूर्ख ॥ १९॥ भरोन वैभवाचे भरीं । जीवमात्रास तुछ्य करी । पाषांडमत थावरी । तो येक पढतमूर्ख ॥ २०॥ वित्पन्न आणी वीतरागी । ब्रह्मज्ञानी माहायोगी । भविष्य सांगों लागे जगीं । तो येक पढतमूर्ख ॥ २१॥ श्रवण होतां अभ्यांतरीं । गुणदोषाची चाळणा करी । परभूषणें मत्सरी । तो येक पढतमूर्ख ॥ २२॥ नाहीं भक्तीचें साधन । नाहीं वैराग्य ना भजन । क्रियेविण ब्रह्मज्ञान- । बोले, तो येक पढतमूर्ख ॥ २३॥ न मनी तीर्थ न मनी क्षेत्र । न मनी वेद न मनी शास्त्र । पवित्रकुळीं जो अपवित्र । तो येक पढतमूर्ख ॥ २४॥ आदर देखोनि मन धरी । कीर्तीविण स्तुती करी । सवेंचि निंदी अनादरी । तो येक पढतमूर्ख ॥ २५॥ मागें येक पुढें येक । ऐसा जयाचा दंडक । बोले येक करी येक । तो येक पढतमूर्ख ॥ २६॥ प्रपंचविशीं सादर । परमार्थीं ज्याचा अनादर । जाणपणें घे अधार । तो येक पढतमूर्ख ॥ २७॥ येथार्थ सांडून वचन । जो रक्षून बोले मन । ज्याचें जिणें पराधेन । तो येक पढतमूर्ख ॥ २८॥ सोंग संपाधी वरीवरी । करूं नये तेंचि करी । मार्ग चुकोन भरे भरीं । तो येक पढतमूर्ख ॥ २९॥ रात्रंदिवस करी श्रवण । न संडी आपले अवगुण । स्वहित आपलें आपण । नेणे तो येक पढतमूर्ख ॥ ३०॥ निरूपणीं भले भले । श्रोते येऊन बैसले । क्षुद्रें लक्षुनी बोले । तो येक पढतमूर्ख ॥ ३१॥ शिष्य जाला अनधिकारी । आपली अवज्ञा करी । पुन्हां त्याची आशा धरी । तो येक पढतमूर्ख ॥ ३२॥ होत असतां श्रवण । देहास आलें उणेपण । क्रोधें करी चिणचिण । तो येक पढतमूर्ख ॥ ३३॥ भरोन वैभवाचे भरीं । सद्गुरूची उपेक्षा करी । गुरुपरंपरा चोरी । तो येक पढतमूर्ख ॥ ३४॥ ज्ञान बोलोन करी स्वार्थ । कृपणा ऐसा सांची अर्थ । अर्थासाठीं लावी परमार्थ । तो येक पढतमूर्ख ॥ ३५॥ वर्तल्यावीण सिकवी । ब्रह्मज्ञान लावणी लावी । पराधेन गोसावी । तो येक पढतमूर्ख ॥ ३६॥ भक्तिमार्ग अवघा मोडे । आपणामध्यें उपंढर पडे । ऐसिये कर्मीं पवाडे । तो येक पढतमूर्ख ॥ ३७॥ प्रपंच गेला हातीचा । लेश नाहीं परमार्थाचा । द्वेषी देवां ब्राह्मणाचा । तो येक पढतमूर्ख ॥ ३८॥ त्यागावया अवगुण । बोलिलें पढतमूर्खाचें लक्षण । विचक्षणें नीउन पूर्ण । क्ष्मा केलें पाहिजे ॥ ३९॥ परम मूर्खामाजी मूर्ख । जो संसारीं मानी सुख । या संसारदुःखा ऐसें दुःख । आणीक नाहीं ॥४०॥ तेंचि पुढें निरूपण । जन्मदुःखाचें लक्षण । गर्भवास हा दारुण । पुढें निरोपिला ॥ ४१॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे पढतमूर्खलक्षणनाम समास दहावा ॥ १० ॥ ॥ दशक दुसरा समाप्त ॥ 1441 2743 2005-10-09T08:24:50Z 203.115.86.234 ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ ॥ श्रीमत् दासबोध ॥ ॥ स्वगुणपरीक्षानाम दशक तिसरा ॥ ॥ समास पहिला : जन्मदुःख निरूपण ॥ ॥ श्रीराम ॥ जन्म दुःखाचा अंकुर । जन्म शोकाचा सागर । जन्म भयाचा डोंगर । चळेना ऐसा ॥ १॥ जन्म कर्माची आटणी । जन्म पातकाची खाणी । जन्म काळाची जाचणी । निच नवी ॥ २॥ जन्म कुविद्येचें फळ । जन्म लोभाचें कमळ । जन्म भ्रांतीचें पडळ । ज्ञानहीन ॥ ३॥ जन्म जिवासी बंधन । जन्म मृत्यासी कारण । जन्म हेंचि अकारण । गथागोवी ॥ ४॥ जन्म सुखाचा विसर । जन्म चिंतेचा आगर । जन्म वासनाविस्तार । विस्तारला ॥ ५॥ जन्म जीवाची आवदसा । जन्म कल्पनेचा ठसा । जन्म लांवेचा वळसा । ममतारूप ॥ ६॥ जन्म मायेचे मैंदावें । जन्म क्रोधाचें विरावें । जन्म मोक्षास आडवें । विघ्न आहे ॥ ७॥ जन्म जिवाचें मीपण । जन्म अहंतेचा गुण । जन्म हेंचि विस्मरण । ईश्वराचें ॥ ८॥ जन्म विषयांची आवडी । जन्म दुराशेची बेडी । जन्म काळाची कांकडी । भक्षिताहे ॥ ९॥ जन्म हाचि विषमकाळ । जन्म हेंचि वोखटी वेळ । जन्म हा अति कुश्चीळ । नर्कपतन ॥ १०॥ पाहातां शरीराचें मूळ । या ऐसें नाहीं अमंगळ । रजस्वलेचा जो विटाळ । त्यामध्यें जन्म यासी ॥ ११॥ अत्यंत दोष ज्या विटाळा । त्या विटाळाचाचि पुतळा । तेथें निर्मळपणाचा सोहळा । केवी घडे ॥ १२॥ रजस्वलेचा जो विटाळ । त्याचा आळोन जाला गाळ । त्या गळाचेंच केवळ । शरीर हें ॥ १३॥ वरी वरी दिसे वैभवाचें । अंतरीं पोतडें नर्काचें । जैसें झांकणें चर्मकुंडाचें । उघडितांच नये ॥ १४॥ कुंड धुतां शुद्ध होतें । यास प्रत्यईं धुईजेतें । तरी दुर्गंधी देहातें । शुद्धता न ये ॥ १५॥ अस्तीपंजर उभविला । सीरानाडीं गुंडाळिला । मेदमांसें सरसाविला । सांदोसाअंदीं भरूनी ॥ १६॥ अशुद्ध शब्दें शुद्ध नाहीं । तेंहि भरलें असे देहीं । नाना व्याधी दुःखें तेंहि । अभ्यांतरी वसती ॥ १७॥ नर्काचें कोठार भरलें । आंतबाहेरी लिडीबिडिलें । मूत्रपोतडें जमलें । दुर्गंधीचें ॥ १८॥ जंत किडे आणी आंतडी । नाना दुर्गंधीची पोतडी । अमुप लवथविती कातडी । कांटाळवाणी ॥ १९॥ सर्वांगास सिर प्रमाण । तेथें बळसें वाहे घ्राण । उठे घाणी फुटतां श्रवण । ते दुर्गंधी नेघवे ॥ २०॥ डोळां निघती चिपडें । नाकीं दाटतीं मेकडें । प्रातःकाळीं घाणी पडे । मुखीं मळासारिखी ॥२१॥ लाळ थुंका आणी मळ । पीत श्लेष्मा प्रबळ । तयास म्हणती मुखकमळ । चंद्रासारिखें ॥ २२॥ मुख ऐसें कुश्चीळ दिसे । पोटीं विष्ठा भरली असे । प्रत्यक्षास प्रमाण नसे । भूमंडळीं ॥ २३॥ पोटीं घालितां दिव्यान्न । कांहीं विष्ठा कांहीं वमन । भागीरथीचें घेतां जीवन । त्याची कोये लघुशंका ॥ २४॥ एवं मळ मूत्र आणी वमन । हेंचि देहाचें जीवन । येणेंचि देह वाढे जाण । यदर्थीं संशय नाहीं ॥ २५॥ पोटीं नस्तां मळ मूत्र वोक । मरोन जाती सकळ लोक । जाला राव अथवा रंक । पोटीं विष्ठा चुकेना ॥ २६॥ निर्मळपणें काढूं जातां । तरी देह पडेल तत्वतां । एवं देहाची वेवस्था । ऐसी असे ॥ २७॥ ऐसा हा धड असतां । येथाभूत पाहों जातां । मग ते दुर्दशा सांगतां । शंका बाधी ॥ २८॥ ऐसिये कारागृहीं वस्ती । नवमास बहु विपत्ती । नवहि द्वारें निरोधती । वायो कैंचा तेथें ॥ २९॥ वोका नरकाचे रस झिरपती । ते जठराग्नीस्तव तापती । तेणें सर्वहि उकडती । अस्तिमांस ॥ ३०॥ त्वचेविण गर्भ खोळे । तंव मातेसी होती डोहळे । कटवतिक्षणें सर्वांग पोळे । तया बाळकाचें ॥ ३१॥ बांधलें चर्माचें मोटाळें । तेथें विष्ठेचें पेटाळें । रसौपाय वंकनाळें । होत असे ॥ ३२॥ विष्ठा मूत्र वांती पीत । नाकीं तोंडीं निघती जंत । तेणें निर्बुजलें चित्त । आतिशयेंसीं ॥ ३३॥ ऐसिये कारागृहीं प्राणी । पडिला अत्यंत दाटणीं । कळवळोन म्हणे चक्रपाणी । सोडवीं येथून आतां ॥ ३४॥ देवा सोडविसी येथून । तरी मी स्वहित करीन । गर्भवास हा चुकवीन । पुन्हां न ये येथें ॥ ३५॥ ऐसी दुखवोन प्रतिज्ञा केली । तंव जन्मवेळ पुढें आली । माता आक्रंदों लागली । प्रसूतकाळीं ॥ ३६॥ नाकीं तोंडीं बैसलें मांस । मस्तकद्वारें सांडी स्वास । तेंहि बुजलें निशेष । जन्मकाळीं ॥ ३७॥ मस्तकद्वार तें बुजलें । तेणें चित्त निर्बुजलें । प्राणी तळमळूं लागलें । चहूंकडे ॥ ३८॥ स्वास उस्वास कोंडला । तेणें प्राणी जाजावला । मार्ग दिसेनासा जाला । कासावीस ॥ ३९॥ चित्त बहु निर्बुजलें । तेणें आडभरीं भरलें । लोक म्हणती आडवें आलें । खांडून काढा ॥ ४०॥ मग ते खांडून काढिती । हस्तपाद छेदून घेती । हातां पडिलें तेंचि कापिती । मुख नासिक उदर ॥ ४१॥ ऐसे टवके तोडिले । बाळकें प्राण सोडिले । मातेनेंहि सांडिलें । कळिवर ॥ ४२॥ मृत्य पावला आपण । मतेचा घेतला प्राण । दुःख भोगिलें दारुण । गर्भवासीं ॥ ४३॥ तथापी सुकृतेंकरूनी । मार्ग सांपडला योनी । तऱ्हीं आडकला जाउनी । कंठस्कंदीं मागुता ॥ ४४॥ तये संकोचित पंथीं । बळेंचि वोढून काढिती । तेणें गुणें प्राण जाती । बाळकाचे ॥ ४५॥ बाळकाचे जातां प्राण । अंतीं होये विस्मरण । तेणें पूर्वील स्मरण । विसरोन गेला ॥ ४६॥ गर्भीं म्हणे सोहं सोहं । बाहेरी पडतां म्हणे कोहं । ऐसा कष्टी जाला बहु । गर्भवासीं ॥ ४७॥ दुःखा वरपडा होता जाला । थोरा कष्टीं बाहेरी आला । सवेंच कष्ट विसरला । गर्भवासाचे ॥ ४८॥ सुंन्याकार जाली वृत्ती । कांहीं आठवेना चित्तीं । अज्ञानें पडिली भ्रांती । तेणें सुखचि मानिलें ॥ ४९॥ देह विकार पावलें । सुखदुःखें झळंबळे । असो ऐसें गुंडाळलें । मायाजाळीं ॥ ५०॥ ऐसें दुःख गर्भवासीं । होतें प्राणीमात्रांसीं । म्हणोनियां भगवंतासी । शरण जावें ॥ ५१॥ जो भगवंताचा भक्त । तो जन्मापासून मुक्त । ज्ञानबळें बिरक्त । सर्वकाळ ॥ ५२॥ ऐशा गर्भवासीं विपत्ती । निरोपिल्या येथामती । सावध होऊन श्रोतीं । पुढें अवधान द्यावें ॥ ५३॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे जन्मदुःखनिरूपणनाम समास पहिला ॥ १॥ समास दुसरा : स्वगुणपरीक्षा (अ) ॥ श्रीराम् ॥ संसार हाचि दुःखमूळ । लागती दुःखाचे इंगळ । मागां बोलिली तळमळ । गर्भवासाची ॥ १॥ गर्भवासीं दुःख जालें । तें बाळक विसरलें । पुढें वाढों लागलें । दिवसेंदिवस ॥ २॥ बाळपणीं त्वचा कोंवळी । दुःख होतांचि तळमळी । वाचा नाहीं तये काळीं । सुखदुःख सांगावया ॥ ३॥ देहास कांहीं दुःख जालें । अथवा क्षुधेनें पीडलें । तरी तें परम आक्रंदलें । परी अंतर नेणवे ॥ ४॥ माता कुरवाळी वरी । परी जे पीडा जाली अंतरीं । ते मायेसी न कळे अभ्यांतरीं । दुःख होये बाळकासीं ॥ ५॥ मागुतें मागुतें फुंजे रडे । माता बुझावी घेऊन कडे । वेथा नेणती बापुडें । तळमळी जीवीं ॥ ६॥ नानाव्याधीचे उमाळे । तेणें दुःखें आंदोळे । रडे पडे कां पोळे । अग्निसंगें ॥ ७॥ शरीर रक्षितां नये । घडती नाना अपाये । खोडी अधांतरीं होये । आवेवहीन बाळक ॥ ८॥ अथवा अपाय चुकले । पूर्णपुण्य पुढें ठाकलें । मातेस ओळखों लागलें । दिवसेंदिवस ॥ ९॥ क्षणभरी मातेस न देखे । तरी आक्रंदें रुदन करी दुःखें । ते समईं मातेसारिखें । आणीक कांहिंच नाहीं ॥ १०॥ आस करून वास पाहे । मातेविण कदा न राहे । वियोग पळमात्र न साहे । स्मरण जालियां नंतरें ॥ ११॥ जरी ब्रह्मादिक देव आले । अथवा लक्ष्मीने अवलोकिलें । तरी न वचे बुझाविलें । आपले मातेवांचुनी ॥ १२॥ कुरूप अथवा कुलक्षण । सकळांहूनि करंटेपण । तरी नाहीं तीसमान । भूमंडळीं कोणी ॥ १३॥ ऐसें तें केविलवाणें । मातेविण दिसे उणें । रागें परतें केलें तिनें । तरी आक्रंदोनी मिठी घाली ॥ १४॥ सुख पावे मातेजवळी । दुरी करितांचि तळमळी । अतिप्रीति तयेकाळीं । मातेवरी लागली ॥ १५॥ तंव ते मातेस मरण आलें । प्राणी पोरटें जालें । दुःखें झुर्णीं लागलें । आई आई म्हणोनी ॥ १६॥ आई पाहातां दिसेना । दीनरूप पाहे जना । आस लागलिसे मना । आई येईल म्हणोनी ॥ १७॥ माता म्हणौन मुख पाहे । तंव ते आपुली माता नव्हे । मग हिंवासलें राहे । दैन्यवाणें ॥ १८॥ मातावियोगें कष्टलें । तेणें मानसीं दुःख जालें । देहहि क्षीणत्व पावलें । आतिशयेंसीं ॥ १९॥ अथवा माताहि वांचली । मायलेंकुरा भेटी जाली । बाळदशा ते राहिली । देवसेंदिवस ॥ २०॥ बाळपण जालें उणें । दिवसेंदिवस होये शाहाणें । मग ते मायेचें अत्यंत पेरूणें । होतें, तें राहिलें ॥ २१॥ पुढें लो लागला खेळाचा । कळप मेळविला पोरांचा । आल्यगेल्या डायाचा । आनंद शोक वाहे ॥ २२॥ मायेबापें सिकविती पोटें । तयाचें परम दुःख वाटे । चट लागली न सुटे । संगती लेंकुरांची ॥ २३॥ लेंकुराअंमध्यें खेळतां । नाठवे माता पिता । तंव तेंथेहि अवचिताअ । दुःख पावला ॥ २४॥ पडिले दांत फुटला डोळा । मोडले पाय जाला खुळा । गेला माज अवकळा- । ठाकून आली ॥ २५॥ निघाल्या देवी आणी गोवर । उठलें कपाळ लागला ज्वर । पोटसुळीं निरंतर । वायगोळा ॥ २६॥ लागलीं भूतें जाली झडपणी । जळीच्या मेसको मायेराणी । मुंज्या झोटिंग करणी । म्हैसोबाची ॥ २७॥ वेताळ खंकाळ लागला । ब्रह्मगिऱ्हो संचरला । नेणों चेडा वोलांडिला । कांहीं कळेना ॥ २८॥ येक म्हणती बीरे देव । येक म्हणती खंडेराव । येक म्हणती सकळ वाव । हा ब्राह्मणसमंध ॥ २९॥ येक म्हणती कोणें केलें । आंगीं देवत घातले । येक म्हणती चुकलें । सटवाईचें ॥ ३०॥ येक म्हणती कर्मभोग । आंगीं जडले नाना रोग । वैद्य पंचाक्षरी चांग । बोलाऊन आणिले ॥ ३१॥ येक म्हणती हा वांचेना । येक म्हणती हा मरेना । भोग भोगितो यातना । पापास्तव ॥ ३२॥ गर्भदुःख विसरला । तो त्रिविधतापें पोळला । प्राणी बहुत कष्टी जाला । संसारदुःखें ॥ ३३॥ इतुकेंहि चुकोन वांचला । तरी मारमारूं शाहाणा केला । लोकिकीं नेटका जाला । नांव राखे ऐसा ॥ ३४॥ पुढें मायबापीं लोभास्तव । संभ्रमें मांडिला विव्हाव । दाऊनियां सकळ वैभव । नोवरी पाहिली ॥ ३५॥ वऱ्हाडीवैभव दाटलें । देखोन परमसुख वाटले । मन हें रंगोन गेलें । सासुरवाडीकडे ॥ ३६॥ मायबापीं भलतैसें असावें । परी सासुरवाडीस नेटकें जावें । द्रव्य नसेल तरी घ्यावें । रुण कळांतरें ॥ ३७॥ आंतर्भाव ते सासुरवाडीं । मायेबापें राहिलीं बापुडीं । होताती सर्वस्वें कुडकुडीं । तितुकेंच कार्य त्यांचें ॥ ३८॥ नोवरी आलियां घरा । अती हव्यास वाटे वरा । म्हणे मजसारिखा दुसरा । कोणीच नाहीं ॥ ३९॥ मायबाप बंधु बहिणी । नोवरी न दिसतां वाटे काणी । अत्यंत लोधला पापिणीं । अविद्येनें भुलविला ॥ ४०॥ संभोग नस्तां इतुका प्रेमा । योग्य जालिया उलंघी सीमा । प्रीती वाढविती कामा- । करितां प्राणी गुंतला ॥ ४१॥ जरी न देखे क्षण येक डोळां । तरी जीव होय उताविळा । प्रीतीपात्र अंतर्कळा । घेऊन गेली ॥ ४२॥ कोवळे कोवळे शब्द मंजुळ । मर्यादा लज्या मुखकमळ । वक्त्रलोकनें केवळ । ग्रामज्याचे मैंदावें ॥ ४३॥ कळवळा येतां सांवरेना । शरीर विकळ आवरेना । अनेत्र वेवसाईं क्रमेना । हुरहुर वाटे ॥ ४४॥ वेवसाय करितां बाहेरी । मन लागलेंसे घरीं । क्षणाक्षणां अभ्यांतरीं । स्मरण होये कामिनीचें ॥ ४५॥ तुम्हीं माझिया जिवांतील जीव । म्हणौनी अत्यंत लाघव । दाऊनियां चित्त सर्व । हिरोन घेतलें ॥ ४६॥ मैद सोइरीक काढिती । फांसे घालून प्राण घेती । तैसें आयुष्य गेलियां अंतीं । प्राणीयांस होये ॥ ४७॥ प्रीति कामिनीसीं लागली । जरी तयेसी कोणी रागेजली । तरी परम क्षिती वाटली । मानसीं गुप्तरूपें ॥ ४८॥ तये भार्येचेनि कैवारें । मायेबापासीं नीच उत्तरें । बोलोनियां तिरस्कारें । वेगळा निघे । ४९॥ स्त्रीकारणें लाज सांडिली । स्त्रीकारणें सखीं सोडिलीं । स्त्रीकारणें विघडिलीं । सकळहि जिवलगें ॥ ५०॥ स्त्रीकारणें देह विकिला । स्त्रीकारणें सेवक जाला । स्त्रीकारणें सांडविला । विवेकासी ॥ ५१॥ स्त्रीकारणें लोलंगता । स्त्रीकारणें अतिनम्रता । स्त्रीकारणें पराधेनता । अंगिकारिली ॥ ५२॥ स्त्रीकारणें लोभी जाला । स्त्रीकारणें धर्म सांडिला । स्त्रीकारणें अंतरला । तीर्थयात्रा स्वधर्म ॥ ५३॥ स्त्रीकारणें सर्वथा कांहीं । शुभाशुभ विचारिलें नाहीं । तनु मनु धनु सर्वही । अनन्यभावें अर्पिलें ॥ ५४॥ स्त्रीकारणें परमार्थ बुडविला । प्राणी स्वहितास नाडला । ईश्वरीं कानकोंडा जाला । स्त्रीकारणें कामबुद्धी ॥ ५५॥ स्त्रीकारणें सोडिली भक्ती । स्त्रीकारणें सोडिली विरक्ती । स्त्रीकारणें सायोज्यमुक्ती । तेहि तुछ्य मानिली ॥ ५६॥ येके स्त्रियेचेनि गुणें । ब्रह्मांड मानिलें ठेंगणें । जिवलगें तीं पिसुणें । ऐसीं वाटलीं ॥ ५७॥ ऐसी अंतरप्रीति जडली । सार्वस्वाची सांडी केली । तंव ते मरोन गेली । अकस्मात ॥ ५८॥ तेणें मनीं शोक वाढला । म्हणे थोर घात जाला । आतां कैंचा बुडाला । संसार माझा ॥ ५९॥ जिवलगांचा सोडिला संग । अवचिता जाला घरभंग । आतां करूं मायात्याग । म्हणे दुःखें ॥ ६०॥ स्त्री घेऊन आडवी । ऊर बडवी पोट बडवी । लाज सांडून गौरवी । लोकां देखतां ॥ ६१॥ म्हणे माझें बुडालें घर । आतां न करी हा संसार । दुःखें आक्रंदला थोर । घोर घोषें ॥ ६२॥ तेणें जीव वारयावेघला । सर्वस्वाचा उबग आला । तेणें दुःखें जाला । जोगी कां महात्मा ॥ ६३॥ कां तें निघोन जाणें चुकलें । पुन्हां मागुतें लग्न केलें । तेणें अत्यंतचि मग्न जालें । मन द्वितीय संमंधीं ॥ ६४॥ जाला द्वितीय संमंध । सवेंचि मांडिला आनंद । श्रोतीं व्हावें सावध । पुढिले समासीं ॥ ६५॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे स्वगुणपरीक्षानाम समास दुसरा ॥ २॥ । समास तिसरा : स्वगुणपरीक्षा (ब) ॥ श्रीराम् ॥ द्वितीय संमंध जाला । दुःख मागील विसरला । सुख मानून राहिला । संसाराचें ॥ १॥ जाला अत्यंत कृपण । पोटें न खाय अन्न । रुक्याकारणें सांडी प्राण । येकसरा ॥ २॥ कदा कल्पांतीं न वेची । सांचिलेंचि पुन्हा सांची । अंतरीं असेल कैंची । सद्वासना ॥ ३॥ स्वयें धर्म न करी । धर्मकर्त्यासहि वारी । सर्वकाळ निंदा करी । साधुजनाची ॥ ४॥ नेणे तीर्थ नेणे व्रत । नेणे अतित अभ्यागत । मुंगीमुखींचें जें सीत । तेंही वेंचून सांची ॥ ५॥ स्वयें पुण्य करवेना । केलें तरी देखवेना । उपहास्य करी मना- । नये म्हणौनी ॥ ६॥ देवां भक्तांस उछेदी । आंगबळें सकळांस खेदी । निष्ठुर शब्दें अंतर भेदी । प्राणीमात्रांचें ॥ ७॥ नीति सांडून मागें । अनीतीनें वर्तों लागे । गर्व धरून फुगे । सर्वकाळ ॥ ८॥ पूर्वजांस सिंतरिलें । पक्षश्राद्धहि नाहीं केलें । कुळदैवत ठकिलें । कोणेपरी ॥ ९॥ आक्षत भरिली भाणा । दुजा ब्राह्मण मेहुणा । आला होता पाहुणा । स्त्रियेस मूळ ॥ १०॥ कदा नावडे हरिकथा । देव नलगे सर्वथा । स्नानसंध्या म्हणे वृथा । कासया करावी ॥ ११॥ अभिळाषें सांची वित्त । स्वयें करी विस्वासघात । मदें मातला उन्मत्त । तारुण्यपणें ॥ १२॥ तारुण्य आंगीं भरलें । धारिष्ट न वचे धरिलें । करूं नयें तेंचि केलें । माहापाप ॥ १३॥ स्त्री केली परी धाकुटी । धीर न धरवेचि पोटीं । विषयलोभें सेवटीं । वोळखी सांडिली ॥ १४॥ माये बहिण न विचारी । जाला पापी परद्वारी । दंड पावला राजद्वारीं । तऱ्हीं पालटेना ॥ १५॥ परस्त्री देखोनि दृष्टीं । अभिळाष उठे पोटीं । अकर्तव्यें हिंपुटी । पुन्हां होये ॥ १६॥ ऐसें पाप उदंड केलें । शुभाशुभ नाहीं उरलें । तेणें दोषें दुःख भरलें । अकस्मात आंगीं ॥ १७॥ व्याधी भरली सर्वांगीं । प्राणी जाला क्षयरोगी । केले दोष आपुले भोगी । सीघ्र काळें ॥ १८॥ दुःखें सर्वांग फुटलें । नासिक अवघेंचि बैसलें । लक्षण जाऊन जालें । कुलक्षण ॥ १९॥ देहास क्षीणता आली । नाना वेथा उद्भवली । तारुण्यशक्ती राहिली । खंगला प्राणी ॥ २०॥ सर्वांगीं लागल्या कळा । देहास आली अवकळा । प्राणी कांपे चळचळां । शक्ति नाहीं ॥ २१॥ हस्तपादादिक झडले । सर्वांगीं किडे पडिले । देखोन थुंकों लागले । लाहानथोर ॥ २२॥ जाली विष्टेची सारणी । भोवती उठली वर्ढाणी । अत्यंत खंगला प्राणी । जीव न वचे ॥ २३॥ आतां मरण दे गा देवा । बहुत कष्ट जाले जीवा । जाला नाहीं नेणों ठेवा । पातकाचा ॥ २४॥ दुःखें घळघळां रडे । जों जों पाहे आंगाकडे । तों तों दैन्यवाणें बापुडें । तळमळी जीवीं ॥ २५॥ ऐसे कष्ट जाले बहुत । सकळ जालें वाताहात । दरवडा घालून वित्त । चोरटीं नेलें ॥ २६॥ जालें आरत्र ना परत्र । प्रारब्ध ठाकलें विचित्र । आपला आपण मळमूत्र । सेविला दुःखें ॥ २७॥ पापसामग्री सरली । देवसेंदिवस वेथा हरली । वैद्यें औषधें दिधलीं । उपचार जाला ॥ २८॥ मरत मरत वांचला । यास पुन्हां जन्म जाला । लोक म्हणती पडिला । माणसांमध्यें ॥ २९॥ येरें स्त्री आणिली । बरवी घरवात मांडिली । अति स्वार्थबुद्धी धरिली । पुन्हां मागुती ॥ ३०॥ कांहीं वैभव मेळविलें । पुन्हां सर्वही संचिलें । परंतु गृह बुडालें । संतान नाहीं ॥ ३१॥ पुत्र संताअन नस्तां दुःखी । वांज नांव पडिलें लोकिकीं । तें न फिटे म्हणोनी लेंकी । तरी हो आतां ॥ ३२॥ म्हणोन नाना सायास । बहुत देवास केले नवस । तीर्थें व्रतें उपवास । धरणें पारणें मांडिलें ॥ ३३॥ विषयसुख तें राहिले । वांजपणें दुःखी केलें । तंव तें कुळदैवत पावलें । जाली वृद्धी ॥ ३४॥ त्या लेंकुरावरी अतिप्रीति । दोघेहि क्षण येक न विशंभती । कांहीं जाल्या आक्रंदती । दीर्घस्वरें ॥ ३५॥ ऐसी ते दुःखिस्ते । पूजीत होती नाना दैवतें । तंव तेंहि मेलें अवचितें । पूर्व पापेंकरूनी ॥ ३६॥ तेणें बहुत दुःख जालें । घरीं आरंधें पडिलें । म्हणती आम्हांस कां ठीविलें । देवें वांज करूनी ॥ ३७॥ आम्हांस द्रव्य काये करावें । तें जावें परी अपत्य व्हावें । अपत्यालागी त्यजावें । लागेल सर्व ॥ ३८॥ वांजपण संदिसें गेलें । तों मरतवांज नांव पडिलें । तें न फिटे कांहीं केलें । तेणें दुःखें आक्रंदती ॥ ३९॥ आमुची वेली कां खुंटिली । हा हा देवा वृत्ती बुडाली । कुळस्वामीण कां क्षोभली । विझाला कुळदीप ॥ ४०॥ आतां लेंकुराचें मुख देखेन । तरी आनंदें राडी चालेन । आणी गळही टोंचीन । कुळस्वामिणीपासीं ॥ ४१॥ आई भुता करीन तुझा । नांव ठेवीन केरपुंजा । वेसणी घालीन, माझा- । मनोरथ पुरवी । ४२॥ बहुत देवांस नवस केले । बहुत गोसावी धुंडिले । गटगटां गिळिले । सगळे विंचू ॥ ४३॥ केले समंधास सायास । राहाणे घातलें बहुवस । केळें नारिकेळें ब्राह्मणास । अंब्रदानें दिधलीं ॥ ४४॥ केलीं नाना कवटालें । पुत्रलोभें केलीं ढालें । तरी अदृष्ट फिरलें । पुत्र नाहीं ॥ ४५ वृक्षाअखालें जाऊन नाहाती । फळतीं झाडें करपती । ऐसे नाना दोष करिती । पुत्रलोभाकारणें ॥ ४६॥ सोडून सकळ वैभव । त्यांचा वारयावेधला जीव । तंव तो पावला खंडेराव । आणी कुळस्वामिणी ॥ ४७॥ आतां मनोरथ पुरती । स्त्रीपुरुषें आनंदती । सावध होऊन श्रोतीं । पुढें अवधान द्यावें ॥ ४८॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे स्वगुणपरीक्षानाम समास तिसरा ॥ ३॥ समास चवथा : स्वगुणपरीक्षा (क) ॥ श्रीराम् ॥ लेंकुरें उदंड जालीं । तों ते लक्ष्मी निघोन गेली । बापडीं भिकेसी लागलीं । कांहीं खाया मिळेना ॥ १॥ लेंकुरें खेळती धाकुटीं । येकें रांगती येकें पोटीं । ऐसी घरभरी जाली दाटी । कन्या आणी पुत्रांची ॥ २॥ देवसेंदिवसा खर्च वाढला । यावा होता तो खुंटोन गेला । कन्या उपवरी जाल्या, त्यांला- । उजवावया द्रव्य नाहीं ॥ ३॥ मायेबापें होतीं संपन्न । त्यांचें उदंड होतें धन । तेणें करितां प्रतिष्ठा मान । जनीं जाला होता ॥ ४॥ भरम आहे लोकाचारीं । पहिली नांदणूक नाहीं घरीं । देवसेंदिवस अभ्यांतरीं । दरिद्र आलें ॥ ५॥ ऐसी घरवात वाढली । खातीं तोंडें मिळालीं । तेणें प्राणीयांस लागली । काळजी उद्वेगाची ॥ ६॥ कन्या उपवरी जाल्या । पुत्रास नोवर्या आल्या । आतां उजवणा केल्या । पहिजेत कीं ॥ ७॥ जरी मुलें तैसींच राहिलीं । तरी पुन्हां लोकलाज जाली । म्हणती कासया व्यालीं । जन्मदारिद्र्‌यें ॥ ८॥ ऐसी लोकलाज होईल । वडिलांचें नांव जाईल । आतां रुण कोण देईल । लग्नापुरतें ॥ ९॥ मागें रुण ज्याचें घेतलें । त्याचें परतोन नाहीं दिल्हें । ऐसें आभाळ कोंसळलें । उद्वेगाचें ॥ १०॥ आपण खातों अन्नासी । अन्न खातें आपणासीं । सर्वकाळ मानसीं । चिंतातुर ॥ ११॥ पती अवघीच मोडली । वस्तभाव गाहाण पडिली । अहा देवा वेळ आली । आतां डिवाळ्याची ॥ १२॥ कांहीं केला ताडामोडा । विकिला घरींचा पाडारेडा । कांहीं पैका रोकडा । कळांतरें काढिला ॥ १३॥ ऐसें रुण घेतलें । लोकिकीं दंभ केलें । सकळ म्हणती नांव राखिलें । वडिलांचें ॥ १४॥ ऐसें रुण उदंड जालें । रिणाइतीं वेढून घेतलें । मग प्रयाण आरंभिलें । विदेशाप्रती ॥ १५॥ दोनी वरुषें बुडी मारिली । नीच सेवा अंगीकारिली । शरीरें आपदा भोगिली । आतिशयेंसीं ॥ १६॥ कांहीं मेळविलें विदेशीं । जीव लागला मनुष्यांपासीं । मग पुसोनियां स्वामीसी । मुरडता जाला ॥ १७॥ तंव तें अत्यंत पीडावलीं । वाट पाहात बैसलीं । म्हणती दिवसगती कां लागली । काये कारणें देवा ॥ १८॥ आतां आम्ही काये खावें । किती उपवासीं मरावें । ऐसियाचे संगतीस देवें । कां पां घातलें आम्हांसी ॥ १९॥ ऐसें आपुलें सुख पाहाती । परी त्याचें दुःख नेणती । आणी शक्ती गेलियां अंतीं । कोणीच कामा न येती ॥ २०॥ असो ऐसी वाट पाहतां । दृष्टीं देखिला अवचिता । मुलें धावती, ताता । भागलास म्हणौनी ॥ २१॥ स्त्री देखोन आनंदली । म्हणे आमुची दैन्यें फिटली । तंव येरें दिधली । गांठोडी हातीं ॥ २२॥ सकळांस आनंद जाला । म्हणती आमुचा वडील आला । तेणें तरी आम्हांला । आंग्या टोप्या आणिल्या ॥ २३॥ ऐसा आनंद च्यारी देवस । सवेंच मांडिली कुसमुस । म्हणती हें गेलियां आम्हांस । पुन्हां आपदा लागती ॥ २४॥ म्हणौनी आणिलें तें असावें । येणें मागुतें विदेशास जावें । आम्ही हें खाऊं न तों यावें । द्रव्य मेळऊन ॥ २५॥ ऐसी वासना सकळांची । अवघीं सोईरीं सुखाचीं । स्त्री अत्यंत प्रीतीची । तेहि सुखाच लागली ॥ २६॥ विदेसीं बहु दगदला । विश्रांती घ्यावया आला । स्वासहि नाहीं टाकिला । तों जाणें वोढवलें ॥ २७॥ पुढें अपेक्षा जोसियांची । केली विवंचना मुहूर्ताची । वृत्ति गुंतली तयाची । जातां प्रशस्त न वटे ॥ २८॥ माया मात्रा सिद्ध केली । कांहीं सामग्री बांधली । लेंकुरें दृष्टीस पाहिलीं । मार्गस्त जाला ॥ २९॥ स्त्रियेस अवलोकिलें । वियोगें दुःख बहुत वाटलें । प्रारब्धसूत्र तुकलें । रुणानबंधाचें ॥ ३०॥ कंठ सद्गदित जाला । न संवरेच गहिवरला । लेंकुरा आणी पित्याला । तडातोडी जाली ॥ ३१॥ जरी रुणानुबंध असेल । तरी मागुती भेटी होईल । नाहीं तरी संगती पुरेल । येचि भेटीनें तुमची ॥ ३२॥ ऐसीं बोलोन स्वार होये । मागुता फीरफिरों पाहे । वियोगदुःख न साहे । परंतु कांहीं न चले ॥ ३३॥ आपुला गांव राहिला मागें । चित्त भ्रमलें संसारौद्वेगें । दुःखवला प्रपंचसंगें । अभिमानास्तव ॥ ३४॥ ते समईं माता आठवली । म्हणे म्हणे धन्य ते माउली । मजकारणें बहुत कष्टली । परी मी नेणेंचि मूर्ख ॥ ३५॥ आजी जरी ते असती । तरी मजला कदा न विशंभती । वियोग होतां आक्रंदती । ते पोटागि वेगळीच ॥ ३६॥ पुत्र वैभवहीन भिकारी । माता तैसाचि अंगिकारी । दगदला देखोन अंतरीं । त्याच्या दुःखें दुःखवे ॥ ३७॥ प्रपंच विचारें पाहातां । हें सकळ जोडे न जोडे माता । हें शरीर जये करितां । निर्माण जालें ॥ ३८॥ लांव तरी ते माया । काय कराविया सहश्र जाया । परी भुलोन गेलों वायां । मकरध्वजाचेनी ॥ ३९॥ या येका कामाकारणें । जिवलगांसिं द्वंद घेणें । सखीं तींच पिसुणें । ऐसीं वाटतीं ॥ ४०॥ म्हणौन धन्य धन्य ते प्रपंची जन । जे मायेबापाचें भजन । करिती न करिती, मन- । निष्ठुर जिवलगांसीं ॥ ४१॥ संगती स्त्रीबाळकाची । आहे साठी जन्माची । परी मायेबापीं कैंचीं । मिळतील पुढें ॥ ४२॥ ऐसें पूर्वीं होतें ऐकिलें । परी ते समईं नाहीं कळलें । मन हें बुडोन गेलें । रतिसुखाचा डोहीं ॥ ४३॥ हे सखीं वाटती परी पिसुणें । मिळाली वैभवाकारणें । रितें जातां लाजिरवाणें । अत्यंत वाटे ॥ ४४॥ आता भलतैसें करावें । परि द्रव्य मेळऊन न्यावें । रितें जातां स्वभावें । दुःख आहे ॥ ४५॥ ऐसी वेवर्धना करी । दुःख वाटलें अंतरीं । चिंतेचिये माहापुरीं । बुडोन गेला ॥ ४६॥ ऐसा हा देह आपुला । असतांच पराधेन केला । ईश्वरीं कानकोंडा जाला । कुटुंबकाबाडी ॥ ४७॥ या येका कामासाठीं । जन्म गेला आटाटी । वय वेचल्यां सेवटीं । येकलेंचि जावें ॥ ४८॥ ऐसा मनीं प्रस्तावला । क्षण येक उदास जाला । सवेंचि प्राणी झळंबला । मायाजाळें ॥ ४९॥ कन्यापुत्रीं आठवलीं । मनींहुनि क्षिती वाटली । म्हणे लेंकुरें अंतरलीं । माझीं मज ॥ ५०॥ मागील दुःख आठवलें । जें जें होतें प्राप्त जालें । मग रुदन आरंभिलें । दीर्घ स्वरें ॥ ५१॥ आरुण्यरुदन करितां । कोणी नाहीं बुझाविता । मग होये विचारिता । आअपुले मनीं ॥ ५२॥ आतां कासया रडावें । प्राप्त होतें तें भोगावें । ऐसे बोलोनिया जीवें । धारिष्ट केलें ॥ ५३॥ ऐसा दुःखें दगदला । मग विदेशाप्रती गेला । पुढे प्रसंग वर्तला । तो सावध ऐका ॥ ५४॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे स्वगुणपरीक्षानाम समास चवथा ॥ ४॥ समास पाचवा : स्वगुणपरीक्षा ( ड ) ॥ श्रीराम् ॥ पुढें गेला विदेशासी । प्राणी लागला व्यासंगासी । आपल्या जिवेसीं सोसी । नाना श्रम ॥ १॥ ऐसा दुस्तर संसार । करितां कष्टला थोर । पुढें दोनी च्यारी संवत्सर । द्रव्य मेळविलें ॥ २॥ सवेंचि आला देशासी । तों आवर्षण पडिलें देसीं । तेणें गुणें मनुष्यांसी । बहुत कष्ट जाले ॥ ३॥ येकांच्या बैसल्या अमृतकळा । येकांस चंद्री लागली डोळां । येकें कांपती चळचळा । दैन्यवाणीं ॥ ४॥ येकें दीनरूप बैसलीं । येकें सुजलीं येकें मेलीं । ऐसीं कन्यापुत्रें देखिलीं । अकस्मात डोळां ॥ ५॥ तेणें बहुत दुःखी जाला । देखोनिया उभड आला । प्राणी आक्रंदों लागला । दैन्यवाणा ॥ ६॥ तंव तीं अवघीं सावध जालीं । म्हणती बाबा बाबा जेऊं घाली । अन्नालागीं मिडकलीं । झडा घालिती ॥ ७॥ गांठोडें सोडून पाहाती । हातां पडिलें तेंचि खाती । कांहीं तोंडीं कांहीं हातीं । प्राण जाती निघोनी ॥ ८॥ तांतडी तांतडी जेऊं घाली । तों तें जेवितां जेवितां कांहीं मेलीं । कांहीं होतीं धादावलीं । तेंहि मेलीं अजीर्णें ॥ ९॥ ऐसीं बहुतेकें मेलीं । येक दोनीं मुलें उरलीं । तेंहि दैन्यवाणीं जालीं । आपलें मातेवांचुनी ॥ १०॥ ऐसे आवर्षण आलें । तेणें घरचि बुडालें । पुढें देसीं सुभिक्ष जालें । आतिशयेंसी ॥ ११॥ लेकुरां नाहीं वाढवितें । अन्न करावें लागे आपुलेन हातें । बहु त्रास घेतला चित्तें । स्वयंपाकाचा ॥ १२॥ लोकीं भरीस घातलें । पुन्हां मागुतें लग्न केलें । द्रव्य होतें तें वेचलें । लग्नाकारणें ॥ १३॥ पुन्हां विदेशासी गेला । द्रव्य मेळऊन आला । तव घरीं कळहो लागला । सावत्र पुत्रांसी ॥ १४॥ स्त्री जाली न्हातीधुती । पुत्र देखों न सकती । भ्रताराची गेली शक्ती । वृद्ध जाला ॥ १५॥ सदा भांडण पुत्रांचें । कोणी नायकती कोणाचें । वनिता अति प्रीतीचें । प्रीतिपात्र ॥ १६॥ किंत बैसला मनां । येके ठाई पडेना । म्हणोनियां पांचा जणा । मेळविलें ॥ १७॥ पांच जण वांटे करिती । तों ते पुत्र नायेकती । निवाडा नव्हेचि अंतीं- । भांडण लागलें ॥ १८॥ बापलेकां भांडण जालें । लेंकीं बापास मारिलें । तंव ते मातेनें घेतलें । शंखतीर्थ ॥ १९॥ ऐकोनि मेळले लोक । उभे पाहाती कौतुक । म्हणती बापास लेक । कामा आले ॥ २०॥ ज्या कारणें केले नवस । ज्या कारणें केले सायास । ते पुत्र पितीयास । मारिती पहा ॥ २१॥ ऐसी आली पापकळी । आश्चिर्य मानिलें सकळीं । उभे तोडिती कळी । नगरलोक ॥ २२॥ पुढें बैसोन पांच जण । वांटे केले तत्समान । बापलेंकांचें भांडण । तोडिलें तेहीं ॥ २३॥ बापास वेगळें घातलें । कोंपट बांधोन दिधलें । मन कांतेचें लागलें । स्वार्थबुद्धी ॥ २४॥ कांता तरुण पुरुष वृद्ध । दोघांस पडिला संमंध । खेद सांडून आनंद । मानिला तेहीं ॥ २५॥ स्त्री सांपडली सुंदर । गुणवंत आणी चतुर । म्हणे माझें भाग्य थोर । वृद्धपणीं ॥ २६॥ ऐसा आनंद मानिला । दुःख सर्वही विसरला । तंव तो गल्बला जाला । परचक्र आलें ॥ २७॥ अकस्मात धाडी आली । कांता बंदीं धरून नेली । वस्तभावही गेली । प्राणीयाची ॥ २८॥ तेणें दुःख जालें भारीं । दीर्घ स्वरें रुदन करी । मनीं आठवे सुंदरी । गुणवंत ॥ २९॥ तंव तिची वार्ता आली । तुमची कांता भ्रष्टली । ऐकोनियां आंग घाली । पृथ्वीवरी ॥ ३०॥ सव्य अपसव्य लोळे । जळें पाझरती डोळे । आठवितां चित्त पोळे । दुःखानळें ॥ ३१॥ द्रव्य होतें मेळविलें । तेंही लग्नास वेचलें । कांतेसिही धरून नेलें । दुराचारी ॥ ३२॥ मजही वृद्धाप्य आलें । लेंकीं वेगळें घातलें । अहा देवा वोढवलें । अदृष्ट माझें ॥ ३३॥ द्रव्य नाहीं कांता नाहीं । ठाव नाहीं शक्ति नाहीं । देवा मज कोणीच नाहीं । तुजवेगळें ॥ ३४॥ पूर्वीं देव नाहीं पुजिला । वैभव देखोन भुलला । सेखीं प्राणी प्रस्तावला । वृद्धपणीं ॥ ३५॥ देह अत्यंत खंगलें । सर्वांग वाळोन गेलें । वातपीत उसळलें । कंठ दाटला कफें ॥ ३६॥ वळे जिव्हेची बोबडी । कफें कंठ घडघडी । दुर्गंधी सुटली तोंडीं । नाकीं स्लेष्मा वाहे । ३७॥ मान कांपे चळचळां । डोळे गळती भळभळां । वृद्धपणीं अवकळा । ठाकून आली ॥ ३८॥ दंतपाटी उखळली । तेणें बोचरखिंडी पडिली । मुखीं लाळ गळों लागली । दुर्गंधीची ॥ ३९॥ डोळां पाहातां दिसेना । कानीं शब्द ऐकेना । दीर्घ स्वरें बोलवेना । दमा दाटे ॥ ४०॥ शक्ती पायांची राहिली । बैसवेना मुरुकुंडी घाली । बृहती वाजों लागली । तोंडाच ऐसी ॥ ४१॥ क्षुधा लागतां आवरेना । अन्न समईं मिळेना । मिळालें तरी चावेना । दांत गेले ॥ ४२॥ पित्तें जिरेना अन्न । भक्षीतांच होये वमन । तैशेंचि जाये निघोन । अपानद्वारें ॥ ४३॥ विष्टा मूत्र आणि बळस । भोवता वमनें केला नास । दुरून जातां कोंडे स्वास । विश्वजनाचा ॥ ४४॥ नाना दुःखें नाना व्याधी । वृद्धपणीं चळे बुद्धी । तऱ्हीं पुरेना आवधी । आयुष्याची ॥ ४५॥ पापण्या भवयाचे केंश । पिकोन झडले निःशेष । सर्वांगीं लोंबलें मांस । चिरकुटासारिखें ॥ ४६॥ देह सर्व पाअरिखें जालें । सवंगडे निःशेष राहिले । सकळ प्राणीमात्र बोले । मरेना कां ॥ ४७॥ जें जन्मून पोसलीं । तेंचि फिरोन पडिलीं । अंतीं विषम वेळ आली । प्राणीयासी ॥ ४८॥ गेलें तारुण्य गेलें बळ । गेलें संसारीचें सळ । वाताहात जालें सकळ । शरीर आणी संपत्ती ॥ ४९॥ जन्मवरी स्वार्थ केला । तितुकाहि वेर्थ गेला । कैसा विषम काळ आला । अंतकाळीं ॥ ५०॥ सुखाकारणें झुरला । सेखीं दुःखें कष्टी जाला । पुढें मागुता धोका आला । येमयातनेचा ॥ ५१॥ जन्म अवघा दुःखमूळ । लागती दुःखाचे इंगळ । म्हणोनियां तत्काळ । स्वहित करावें ॥ ५२॥ असो ऐसें वृद्धपण । सकळांस आहे दारुण । म्हणोनियां शरण । भगवंतास जावें ॥ ५३॥ पुढें वृद्धीस तत्वतां । गर्भीं प्रस्तावा होता । तोचि आला मागुता । अंतकाळीं ॥ ५४॥ म्हणौनि मागुतें जन्मांतर । प्राप्त मातेचें उदर । संसार हा अति दुस्तर । तोचि ठाकून आला ॥ ५५॥ भगवद्भजनावांचुनी । चुकेना हे जन्मयोनि । तापत्रयांची जाचणी । सांगिजेल पुढे ॥ ५६॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे स्वगुणपरीक्षानाम समास पाचवा ॥ ५॥ समास सहावा : आध्यात्मिक ताप ॥ श्रीराम् ॥ तापत्रयाचें लक्षण । आतां सांगिजेल निरूपण । श्रोतीं करावें श्रवण । यकाग्र होऊनी ॥ १॥ जो तापत्रैं पोळला । तो संतसंगें निवाला । आर्तभूत तोषला । पदार्थ जेवी ॥ २॥ क्षुधाक्रांतास मिळे अन्न । तृषाक्रांतास जीवन । बंदीं पडिल्याचें बंधन- । तोडिनां, सुख ॥ ३॥ माहापुरें जाजावला । तो पैलतीरास नेला । कां तो स्वप्नींचा चेइला । स्वप्नदुःखी ॥ ४॥ कोणी येकासी मरण- । येतां, दिलें जीवदान । संकटास निवारण । तोडितां सुख ॥ ५॥ रोगियास औषध । सप्रचित आणी शुद्ध । तयासी होये आनंद । आरोग्य होतां ॥ ६॥ तैसा संसारें दुःखवला । त्रिविधतापें पोळला । तोचि येक अधिकारी जाला । परमार्थासी ॥ ७॥ ते त्रिविध ताप ते कैसे । आतां बोलिजेत तैसे । येविषईं येक असे । वाक्याधार ॥ ८॥ श्लोक ॥ देहेंद्रियप्राणेन सुखं दुःखं च प्राप्यते । इममाध्यात्मिकं तापं जायते दुःक देहिनाम् ॥ १ ॥ सर्वभूतेन संयोगात् सुखं दुःखं च जायते । द्वितीयतापसंतापः सत्यं चैवाधिभौतिकः ॥ २ ॥ शुभाशुभेन कर्मणा देहांते यमयातना । स्वर्गनरकादिं भोक्तव्यमिदं चैवाधिदैविकम् ॥ ३ ॥ येक ताप आध्यात्मिक । दुजा तो आदिभूतिक । तिसरा आदिदैविक । ताप जाणावा ॥ ९॥ आध्यात्मिक तो कोण । कैसी त्याची वोळखण । आदिभूतिकांचें लक्षण । जाणिजे कैसें ॥ १०॥ आदिदैविक तो कैसा । कवण तयाची दशा । हेंहि विशद कळे ऐसा । विस्तार कीजे ॥ ११॥ हां जी म्हणोनि वक्ता । जाला कथा विस्तारिता । आध्यात्मिक ताप आतां । सावध ऐका ॥ १२॥ देह इंद्रिय आणी प्राण । यांचेनि योगें आपण । सुखदुःखें सिणे जाण । या नांव आध्यात्मिक ॥ १३॥ देहामधून जें आलें । इंद्रियें प्राणें दुःख जालें । तें आध्यात्मिक बोलिलें । तापत्रईं ॥ १४॥ देहामधून काये आलें । प्राणें कोण दुःख जालें । आतां हें विशद केलें । पाहिजे कीं ॥ १५॥ खरुज खवडे पुळिया नारु । नखरुडें मांजर्या देवि गोवरु । देहामधील विकारु । या नांव आध्यात्मिक ॥ १६॥ काखमांजरी केशतोड । वोखटें वर्ण काळफोड । व्याधी मूळव्याधी माहाजड । या नांव आध्यात्मिक ॥ १७॥ अंगुळवेडे गालफुगी । कंड लागे वाउगी । हिरडी सुजे भरे बलंगी । या नांव आध्यात्मिक ॥ १८॥ वाउगे फोड उठती । कां ते सुजे आंगकांती । वात आणी तिडका लागती । या नांव आध्यात्मिक ॥ १९॥ नाइटे अंदु गजकर्ण । पेहाचे पोट विस्तीर्ण । बैसलें टाळें फुटती कर्ण । या नांव आध्यात्मिक ॥ २०॥ कुष्ट आणि वोला कुष्ट । पंड्यारोग अतिश्रेष्ठ । क्षयरोगाचे कष्ट । या नांव आध्यात्मिक ॥ २१॥ वाटी वटक वायेगोळा । हातीं पाईं लागती कळा । भोवंडी लागे वेळोवेळां । या नांव आध्यात्मिक ॥ २२॥ वोलांडा आणी वळ । पोटसुळाची तळमळ । आर्धशिसी उठे कपाळ । या नांव आध्यात्मिक ॥ २३॥ दुःखे माज आणि मान । पुष्ठी ग्रीवा आणि वदन । अस्तिसांदे दुःखती जाण । या नांव आध्यात्मिक ॥ २४॥ कुळिक तरळ कामिणी । मुरमा सुंठरें माळिणी । विदेसीं लागलें पाणी । या नांव आध्यात्मिक ॥ २५॥ जळसोस आणी हिवारें । गिरीविरी आणी अंधारें । ज्वर पाचाव आणी शारें । या नांव आध्यात्मिक ॥ २६॥ शैत्य उष्ण आणी तृषा । क्षुधा निद्रा आणी दिशा । विषयतृष्णेची दुर्दशा । या नांव आध्यात्मिक ॥ २७॥ आळसी मूर्ख आणी अपेसी । भय उद्भवे मानसीं । विसराळु दुश्चित्त आहिर्निशी । या नांव आध्यात्मिक ॥ २८॥ मूत्रकोड आणी परमें । रक्तपिती रक्तपरमें । खडाचढाचेनि श्रमे । या नांव आध्यात्मिक ॥ २९॥ मुरडा हागवण उन्हाळे । दिशा कोंडतां आंदोळे । येक वेथा असोन न कळे । या नांव आध्यात्मिक ॥ ३०॥ गांठी ढळली जाले जंत । पडे आंव आणी रक्त । अन्न तैसेचि पडत । या नांव आध्यात्मिक ॥ ३१॥ पोटफुगी आणी तडस । भरला हिर लागला घांस । फोडी लागतां कासावीस । या नांव आध्यात्मिक ॥ ३२॥ उचकी लागली उसित गेला । पीत उसळलें उलाट झाला । खरे पडसा आणी खोंकला । या नांव आध्यात्मिक ॥ ३३॥ उसळला दमा आणी धाप । पडजिभ ढासि आणी कफ । मोवाज्वर आणी संताप । या नांव आध्यात्मिक ॥ ३४॥ कोणी सेंदूर घातलाअ । तेणें प्राणी निर्बुजला । घशामध्ये फोड जाला । या नांव आध्यात्मिक ॥ ३५॥ गळसोट्या आणी जीभ झडे । सदा मुखीं दुर्गंधी पडे । दंतहीन लागती किडे । या नांव आध्यात्मिक ॥ ३६॥ जरंडी घोलाणा गंडमाळा । अवचिता स्वयें फुटे डोळा । आपणचि कापी अंगुळा । या नांव आध्यात्मिक ॥ ३७॥ कळा तिडकी लागती । कां ते दंत उन्मळती । अधर जिव्हा रगडती । या नांव आध्यात्मिक ॥ ३८॥ कर्णदुःख नेत्र दुःख । नाना दुःखें घडे शोक । गर्भांध आणी नपुश्यक । या नांव आध्यात्मिक ॥ ३९॥ फुलें वडस आणी पडळें । कीड गर्ता रातांधळें । दुश्चित्त भ्रमिष्ट आणी खुळें । या नांव आध्यात्मिक ॥ ४०॥ मुकें बधीर राखोंडें । थोटें चळलें आणी वेडें । पांगुळ कुऱें आणी पावडे । या नांव आध्यात्मिक ॥ ४१॥ तारसें घुलें काणें कैरें । गारोळें जामुन टाफरें । शडांगुळें गेंगाणें विदरें । या नांव आध्यात्मिक ॥ ४२॥ दांतिरें बोचिरें घानाळ । घ्राणहीन श्रोत्रहीन बरळ । अति कृश अति स्थूळ । या नांव आध्यात्मिक ॥ ४३॥ तोंतरें बोंबडें निर्बळ । रोगी कुरूप कुटीळ । मत्सरी खादाड तपीळ । या नांव आध्यात्मिक ॥ ४४॥ संतापी अनुतापी मत्सरी । कामिक हेवा तिरस्कारी । पापी अवगुणी विकारी । या नांव आध्यात्मिक ॥ ४५॥ उठवणें ताठा करक । आवटळे आणी लचक । सुजी आणी चालक । या नांव आध्यात्मिक ॥ ४६॥ सल आडवें गर्भपात । स्तनगुंते सनपात । संसारकोंडे आपमृत्य । या नांव आध्यात्मिक ॥ ४७॥ नखविख आणी हिंगुर्डें । बाष्ट आणी वावडें । उगीच दांतखीळ पडे । या नांव आध्यात्मिक ॥ ४८॥ झडती पातीं सुजती भवया । नेत्रीं होती राझणवडीया । चाळसी लागे प्राणियां । या नांव आध्यात्मिक ॥ ४९॥ वांग तिळ सुरमें लांसें । चामखिळ गलंडे मसें । चुकुर होइजे मानसें । या नांव आध्यात्मिक ॥ ५०॥ नाना फुग आणी आवाळें । आंगीं दुर्गंधी प्रबळे । चाईचाटी लाळ गळे । या नांव आध्यात्मिक ॥ ५१॥ नाना चिंतेची काजळी । नाना दुःखें चित्त पोळी । व्याधीवांचून तळमळी । या नांव आध्यात्मिक ॥ ५२॥ वृद्धपणीच्या आपदा । नाना रोग होती सदा । देह क्षीण सर्वदा । या नांव आध्यात्मिक ॥ ५३॥ नाना व्याधी नाना दुःखें । नाना भोग नाना खांडकें । प्राणी तळमळी शोकें । या नांव आध्यात्मिक ॥ ५४॥ ऐसा आध्यात्मिक ताप । पूर्वपापाचा संताप । सांगतां सरेना अमूप । दुःखसागर ॥ ५५॥ बहुत काय बोलावें । श्रोतीं संकेतें जाणावें । पुढें बोलिजे स्वभावें । आदिभूतिक ॥ ५६॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे आध्यात्मिकतापनिरूपणनाम समास सहावा ॥ ६॥ समास सातवा : आधिभौतिक ताप ॥ श्रीराम् ॥ मागां जालें निरूपण । आध्यात्मिकाचें लक्षण । आतां आदिभूतिक तो कोण । सांगिजेल ॥ १॥ श्लोक ॥ सर्वभूतेन संयोगात् सुखं दुःखं च जायते । द्वितीयतापसंतापः सत्यं चैवाधिभौतिकः ॥ सर्व भूतांचेनि संयोगें । सुखदुःख उपजों लागे । ताप होतां मन भंगे । या नांव आदिभूतिक ॥ २॥ तरी या आदिभूतिकाचें लक्षण । प्रांजळ करूं निरूपण । जेणें अनुभवास ये पूर्ण । वोळखी तापत्रयाची ॥ ३॥ ठेंचा लागती मोडती कांटे । विझती शस्त्रांचे धायटे । सला सिलका आणी सरांटे । या नांव आदिभूतिक ॥ ४॥ अंग्या आणी काचकुहिरी । आवचटा लागे शरीरीं । गांधील येऊन दंश करी । या नांव आदिभूतिक ॥ ५॥ मासी गोमासी मोहळमासी । मुंगी तेलमुंगी डांस दसी । सोट जळू लागे यासी । आदिभूतिक बोलिजे ॥ ६॥ पिसा पिसोळे चांचण । कुसळें मुंगळे ढेंकुण । विसीफ भोवर गोंचिड जाण । या नांव आदिभूतिक ॥ ७॥ गोंबी विंचु आणी विखार । व्याघ्र लाअंडिगे आणी शूकर । गौसायळ सामर । या नांव आदिभूतिक ॥ ८॥ रानगाई रानम्हैसे । रानशकट्ट आणी रीसें । रानहाती लांवपिसें । या नांव आदिभूतिक ॥ ९॥ सुसरीनें वोढून नेलें । कां तें आवचितें बुडालें । आथवा खळाळीं पडिलें । या नांव आदिभूतिक ॥ १०॥ नाना विखारें आजगर । नाना मगरें जळचर । नाना वनचरें अपार । या नांव आदिभूतिक ॥ ११॥ अश्व वृषभ आणी खर । स्वान शूकर जंबुक मार्जर । ऐसीं बहुविध क्रूर । या नांव आदिभूतिक ॥ १२॥ ऐसीं कर्कशें भयानकें । बहुविध दुःखदायकें । दुःखें दारुणें अनेकें । या नांव आदिभूतिक ॥ १३॥ भिंती माळवंदे पडती । कडे भुयेरीं कोंसळती । वृक्ष आंगावरी मोडती । या नांव आदिभूतिक ॥ १४॥ कोणी येकाचा श्राप जडे । कोणी येकें केले चेडे । आधांतरी होती वेडे । या नांव आदिभूतिक ॥ १५॥ कोणी येकें चाळविलें । कोणी येकें भ्रष्टविले । कोणी येकें धरून नेलें । या नांव आदिभूतिक ॥ १६॥ कोणी येकें दिलें वीष । कोणी येकें लाविले दोष । कोणी येकें घातलें पाश । या नांव आदिभूतिक ॥ १७॥ अवचिता सेर लागला । नेणो बिबवा चिडला । प्राणी धुरें जाजावला । या नांव आदिभूतिक ॥ १८॥ इंगळावरी पाय पडे । शिळेखालें हात सांपडे । धावतां आडखुळे पडे । या नांव आदिभूतिक ॥ १९॥ वापी कूप सरोवर । गर्ता कडा नदीतीर । आवचितें पडे शरीर । या नांव आदिभूतिक ॥ २०॥ दुर्गाखालें कोंसळती । झाडावरून पडती । तेणें दुह्खें आक्रंदती । या नांव आदिभूतिक ॥ २१॥ सीतें वोठ तरकती । हात पाव टांका फुटती । चिखल्या जिव्हाळ्या लागती । या नांव आदिभूतिक ॥ २२॥ अशनपानाचिये वेळे । उष्ण रसें जिव्हा पोळे । दांत कस्करे आणी हरळे । या नांव आदिभूतिक ॥ २३॥ पराधेन बाळपणीं । कुशब्दमारजाचणी । अन्नवस्त्रेंवीण आळणी । या नांव आदिभूतिक ॥ २४॥ सासुरवास गालोरे । ठुणके लासणें चिमोरे । आलें रुदन न धरे । या नांव आदिभूतिक ॥ २५॥ चुकतां कान पिळिती । कां तो डोळा हिंग घालिती । सर्वकाळ धारकीं धरिती । या नांव आदिभूतिक ॥ २६॥ नाना प्रकारीचे मार । दुर्जन मारिती अपार । दुरी अंतरे माहेर । या नांव आदिभूतिक ॥ २७॥ कर्णनासिक विंधिलें । बळेंचि धरून गोंधिलें । खोडी जालिया पोळविलें । या नांव आदिभूतिक ॥ २८॥ परचक्रीं धरून नेलें । नीच यातीस दिधलें । दुर्दशा होऊन मेलें । या नांव आदिभूतिक ॥ २९॥ नाना रोग उद्भवले । जे आध्यात्मिकीं बोलिले । वैद्य पंचाक्षरी आणिले । या नांव आदिभूतिक ॥ ३०॥ नाना वेथेचें निर्शन । व्हावया औषध दारुण । बळात्कारें देती जाण । या नांव आदिभूतिक ॥ ३१॥ नाना वल्लीचे रस । काडे गर्गोड कर्कश । घेतां होये कासावीस । या नांव आदिभूतिक ॥ ३२॥ ढाळ आणी उखाळ देती । पथ्य कठीण सांगती । अनुपान चुकतां विपत्ती । या नांव आदिभूतिक ॥ ३३॥ फाड रक्त फांसणी । गुल्लडागांची जाचणी । तेणें दुःखें दुःखवे प्राणी । या नांव आदिभूतिक ॥ ३४॥ रुचिक बिबवे घालिती । नाना दुःखें दडपे देती । सिरा तोडिती जळा लाविती । या नांव आदिभूतिक ॥ ३५॥ बहु रोग बहु औषधें । सांगतां अपारें अगाधें । प्राणी दुखवे तेणें खेदें । या नांव आदिभूतिक ॥ ३६॥ बोलाविला पंचाक्षरी । धूरमार पीडा करी । नाना यातना चतुरीं । आदिभूतिक जाणिजे ॥ ३७॥ दरवडे घालूनियां जना । तश्कर करिती यातना । तेणें दुःख होये मना । या नांव आदिभूतिक ॥ ३८॥ अग्नीचेनि ज्वाळें पोळे । तेणें दुःखें प्राणी हरंबळे । हानी जालियां विवळे । या नांव आदिभूतिक ॥ ३९॥ नाना मंदिरें सुंदरें । नाना रत्नांचीं भांडारें । दिव्यांबरें मनोहरें । दग्ध होती ॥ ४०॥ नाना धान्यें नाना पदार्थ । नाना पशु नाना स्वार्थ । नाना पात्रें नाना अर्थ । मनुष्यें भस्म होती ॥ ४१॥ आग्न लागला सेती । धान्यें बणव्या आणी खडकुती । युक्षदंड जळोन जाती । अकस्मात ॥ ४२॥ ऐसा आग्न लागला । अथवा कोणी लाविला । हानी जाली कां पोळला । या नांव आदिभूतिक ॥ ४३॥ ऐसें सांगतां बहुत । होती वन्हीचे आघात । तेणे दुःखें दुःखवे चित्त । या नांव आदिभूतिक ॥ ४४॥ हारपे विसरे आणी सांडे । नासे गाहाळ फुटे पडे । असाध्य होये कोणीकडे । या नांव आदिभूतिक ॥ ४५॥ प्राणी स्थानभ्रष्ट जालें । नाना पशूतें चुकलें । कन्यापुत्र गाहाळले । या नांव आदिभूतिक ॥ ४६॥ तश्कर अथवा दावेदार । आवचितां करिती संव्हार । लुटिती घरें नेती खिल्लार । या नांव आदिभूतिक ॥ ४७॥ नाना धान्यें केळी कापिती । पानमळां मीठ घालिती । ऐसे नाना आघात करिती । या नांव आदिभूतिक ॥ ४८॥ मैंद उचले खाणोरी । सुवर्णपंथी भुररेकरी । ठकु सिंतरु वरपेकरी । वरपा घालिती ॥ ४९॥ गठीछोडे द्रव्य सोडिती । नाना आळंकार काढिती । नाना वस्तु मूषक नेती । या नांव आदिभूतिक ॥ ५०॥ वीज पडे हिंव पडे । प्राणी प्रजंनी सांपडे । कां तो माहापुरीं बुडे । या नांव आदिभूतिक ॥ ५१॥ भोवरें वळणें आणी धार । वोसाणें लाटा अपार । वृश्चिक गोंबी आजगर । वाहोन जाती ॥ ५२॥ तयामधें प्राणी सांपडला । खडकी बेटीं आडकला । बुडत बुडत वांचला । या नांव आदिभूतिक ॥ ५३॥ मनासारिखा नसे संसार । कुरूप कर्कश स्त्री क्रूर । विधवा कन्या मूर्ख पुत्र । या नांव आदिभूतिक ॥ ५४॥ भूत पिशाच्च लागलें । आंगावरून वारें गेलें । अबद्धमंत्रे प्राणी चळलें । या नांव आदिभूतिक ॥ ५५॥ ब्राह्मणसमंध शरीरीं । बहुसाल पीडा करी । शनेश्वराचा धोका धरी । या नांव आदिभूतिक ॥ ५६॥ नाना ग्रहे काळवार । काळतिथी घातचंद्र । काळवेळ घातनक्षत्र । या नांव आदिभूतिक ॥ ५७॥ सिंक पिंगळा आणी पाली । वोखटें होला काक कलाली । चिंता काजळी लागली । या नांव आदिभूतिक ॥ ५८॥ दिवटा सरवदा भाकून गेला । अंतरीं धोका लागला । दुःस्वप्नें जाजावला । या नांव आदिभूतिक ॥ ५९॥ भालु भुंके स्वान रडे । पाली अंगावरी पडे । नाना चिन्हें चिंता पवाडे । या नांव आदिभूतिक ॥ ६०॥ बाहेरी निघतां अपशकून । नाना प्रकारें विछिन्न । तेणें गुणें भंगे मन । या नांव आदिभूतिक ॥ ६१॥ प्राणी बंदी सांपडला । यातने वरपडा जाला । नाना दुःखें दुःखवला । या नांव आदिभूतिक ॥ ६२॥ प्राणी राजदंड पावत । जेरबंद चाबुक वेत । दरेमार तळवेमार होत । या नांव आदिभूतिक ॥ ६३॥ कोरडे पारंब्या फोक । बहुप्रकारें अनेक । बहुताडिती आदिभूतिक । या नांव बोलिजे ॥ ६४॥ मोघरीमार बुधलेमार । चौखुरून डंगारणेमार । बुक्या गचांड्या गुढघेमार । या नांव आदिभूतिक ॥ ६५॥ लाता तपराखा सेणमार । कानखडे दगडमार । नाना प्रकारींचे मार । या नांव आदिभूतिक ॥ ६६॥ टांगणें टिपर्या पिछोडे । बेडी बुधनाल कोलदंडे । रक्षणनिग्रह चहूंकडे । या नांव आदिभूतिक ॥ ६७॥ नाकवणी चुनवणी । मीठवणी रायवणी । गुळवण्याची जाचणी । या नांव आदिभूतिक ॥ ६८॥ जळामध्यें बुचकळिती । हस्तीपुढें बांधोन टाकिती । हाकिती छळिती यातायाती । या नांव आदिभूतिक ॥ ६९॥ कर्णछेद घ्राणछेद । हस्तछेद पादछेद । जिव्हाछेद अधरछेद । या नांव आदिभूतिक ॥ ७०॥ तीरमार सुळीं देती । नेत्र वृषण काढिती । नखोनखीं सुया मारिती । या नांव आदिभूतिक ॥ ७१ पारड्यामध्यें घालणें । कां कडेलोट करणें । कां भांड्यामुखें उडवणें । या नांव आदिभूतिक ॥ ७२॥ कानीं खुंटा आदळिती । अपानीं मेखा मारिती । खाल काढून टाकिती । या नांव आदिभूतिक ॥ ७३॥ भोत आणी बोटबोटी । अथवा गळ घालणें कंठीं । सांडस लावून आटाटी । या नांव आदिभूतिक ॥ ७४॥ सिसें पाजणें वीष देणें । अथवा सिरछेद करणें । कां पायातळीं घालणें । या नांव आदिभूतिक ॥ ७५॥ सरड मांजरें भरिती । अथवा फांसीं नेऊन देती । नानापरी पीडा करिती । या नांव आदिभूतिक ॥ ७६॥ स्वानप्रळये व्याघ्रप्रळये । भूतप्रळये सुसरीप्रळये । शस्त्रप्रळये विझप्रळये । या नांव आदिभूतिक ॥ ७७॥ सीरा वोढून घेती । टेंभें लाउन भाजिती । ऐशा नाना विपत्ती । या नांव आदिभूतिक ॥ ७८॥ मनुष्यहानी वित्तहानी । वैभवहानी महत्वहानी । पशुहानी पदार्थहानी । या नांव आदिभूतिक ॥ ७९॥ बाळपणीं मरे माता । तारुण्यपणीं मरे कांता । वृद्धपणीं मृत्य सुता । या नांव आदिभूतिक ॥ ८०॥ दुःख दारिद्र आणी रुण । विदेशपळणी नागवण । आपदा अनुपत्ति कदान्न । या नांव आदिभूतिक ॥ ८१॥ आकांत वाखाप्रळये । युद्ध्य होतां पराजये । जिवलगांचा होये क्षये । या नांव आदिभूतिक ॥ ८२॥ कठीण काळ आणी दुष्काळ । साशंक आणी वोखटी वेळ । उद्वेग चिंतेचे हळाळ । या नांव आदिभूतिक ॥ ८३॥ घाणा चरखीं सिरकला । चाकाखालें सांपडला । नाना वन्हींत पडिला । या नांव आदिभूतिक ॥ ८४॥ नाना शस्त्रें भेदिला । नाना स्वापदीं भक्षिला । नाना बंदीं पडिला । या नांव आदिभूतिक ॥ ८५॥ नाना कुवासें निर्बुजे । नाना अपमानें लाजे । नाना शोकें प्राणी झिजे । या नांव आदिभूतिक ॥ ८६॥ ऐसें सांगतां अपार । आहेत दुःखाचे डोंगर । श्रोतीं जाणावा विचार । आदिभूतिकाचा ॥ ८७॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे आदिभौतिकतापनिरूपणनाम समास सातवा ॥ ७॥ समास आठवा : आधिदैविक ताप ॥ श्रीराम् ॥ मागां बोलिला आध्यात्मिक । त्याउपरीं आदिभूतिक । आतां बोलिजेल आदिदैविक । तो सावध ऐका ॥ १॥ श्लोक: शुभाशुभेन कर्मणा देहांते यमयातना । स्वर्गनरकादिभोक्तव्यमिदं चैवाधिदैविकम् ॥ शुभाशुभ कर्मानें जना । देहांतीं येमयातना । स्वर्ग नर्क भोग नाना । या नांव आधिदैविक ॥ २॥ नाना दोष नाना पातकें । मदांधपणें अविवेकें । केलीं, परी तें दुःखदायकें । येमयातना भोगविती ॥ ३॥ आंगबळें द्रव्यबळें । मनुष्यबळें राजबळें । नाना सामर्थ्याचेनि बळें । अकृत्य करिती ॥ ४॥ नीती सांडूनियां तत्वतां । करूं नये तेंचि करितां । येमयातना भोगितां । जीव जाये ॥ ५॥ डोळे झांकून स्वार्थबुद्धीं । नाना अभिळाश कुबुद्धीं । वृत्ति भूमिसिमा सांधी । द्रव्य दारा पदार्थ ॥ ६॥ मातलेपणें उन्मत्त । जीवघात कुटुंबघात । अप्रमाण क्रिया करीत । म्हणौन येमयातना ॥ ७॥ मर्यादा सांडूनि चालती । ग्रामा दंडी ग्रामाधिपती । देशा दंडी देशाधिपती । नीतिन्याय सांडितां ॥ ८॥ देशाधिपतीस दंडिता रावो । रायास दंडिता देवो । राजा न करितां नीतिन्यावो । म्हणौन यमयातना ॥ ९॥ अनीतीनें स्वार्थ पाहे । राजा पापी होऊन राहे । राज्याअंतीं नर्क आहे । म्हणौनियां ॥ १०॥ राजा सांडितां राजनीति । तयास येम गांजिती । येम नीति सांडितां धावती । देवगण ॥ ११॥ ऐसी मर्यादा लाविली देवें । म्हणौनि नीतीनें वर्तावें । नीति न्याय सांडितां भोगावें । येमयातनेसी ॥ १२॥ देवें प्रेरिले येम । म्हणौनि आदिदैविक नाम । तृतीय ताप दुर्गम । येमयातनेचा ॥ १३॥ येमदंड येमयातना । शास्त्रीं बोलिले प्रकार नाना । तो भोग कदापि चुकेना । या नांव आदिदैविक ॥ १४॥ येमयातनेचे खेद । शास्त्रीं बोलिले विशद । शेरीरीं घालून, अप्रमाद- । नाना प्रकारें ॥ १५॥ पापपुण्याचीं शरीरे । स्वर्गीं असती कळिवरें । त्यांत घालून नाना प्रकारें । पापपुण्य भोगविती ॥ १६॥ नाना पुण्यें विळास । नाना दोषें यातना कर्कश । शास्त्रीं बोलिलें अविश्वास- । मानूंच नये ॥ १७॥ वेदाज्ञेनें न चालती । हरिभक्ती न करिती । त्यास येमयातना करिती । या नांव आदिदैविक ॥ १८॥ अक्षोभ नर्कीं उदंड जीव । जुनाट किडे करिती रवरव । बांधोन टाकिती हातपाव । या नांव आदिदैविक ॥ १९॥ उदंड पैस लाहान मुख । कुंभाकार कुंड येक । दुर्गंधी उकाडा कुंभपाक । । या नांव आदिदैविक ॥ २०॥ तप्तभूमिका ताविती । जळत स्थंभ पोटाळविती । नाना सांडस लाविती । या नांव आदिदैविक ॥ २१॥ येमदंडाचे उदंड मार । यातनेची सामग्री अपार । भोग भोगिती पाअपी नर । या नांव आदिदैविक ॥ २२॥ पृथ्वीमध्यें मार नाना । त्याहून कठीण येमयातना । मरितां उसंतचि असेना । या नांव आदिदैविक ॥ २३॥ चौघे चौंकडे वोढिती । येक ते झोंकून पाडिती । ताणिती मारिती वोढूनि नेती । या नांव आदिदैविक ॥ २४॥ उठवेना बसवेना । रडवेना पडवेना । यातनेवरी यातना । या नांव आदिदैविक ॥ २५॥ आक्रंदे रडे आणि फुंजे । धकाधकीनें निर्बुजे । झुर्झरों पंजर होऊन झिजे । या नांव आदिदैविक ॥ २६॥ कर्कश वचनें कर्कश मार । यातनेचे नाना प्रकार । त्रास पावती दोषी नर । या नांव आदिदैविक ॥ २७॥ मागां बोलिलां राजदंड । त्याहून येमदंड उदंड । तेथील यातना प्रचंड । भीमरूप दारुण ॥ २८॥ आध्यात्मिक आदिभूतिक । त्याहूनि विशेष आदिदैविक । अल्प संकेतें कांहींयेक । कळावया बोलिलें ॥२९॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे आदिदैविकतापनिरूपणनाम समास आठवा ॥ ८॥ समास नववा : मृत्युनिरूपण ॥ श्रीराम् ॥ संसार म्हणिजे सवेंच स्वार । नाहीं मरणास उधार । मापीं लागलें शरीर । घडीनें घडी ॥ १॥ नित्य काळाची संगती । न कळे होणाराची गती । कर्मासारिखे प्राणी पडती । नाना देसीं विदेसीं ॥ २॥ सरतां संचिताचें शेष । नाहीं क्षणाचा अवकाश । भरतां न भरतां निमिष्य । जाणें लागे ॥ ३॥ अवचितें काळाचे म्हणियारे । मारित सुटती येकसरें । नेऊन घालिती पुढारें । मृत्युपंथे ॥ ४॥ होतां मृत्याची आटाटी । कोणी घालूं न सकती पाठीं । सर्वत्रांस कुटाकुटी । मागेंपुढें होतसे ॥ ५॥ मृत्युकाळ काठी निकी । बैसे बळियाचे मस्तकीं । माहाराजे बळिये लोकीं । राहों न सकती ॥ ६॥ मृत्य न म्हणे किं हा क्रूर । मृत्य न म्हणे हा जुंझार । मृत्य न म्हणे संग्रामशूर । समरांगणीं ॥ ७॥ मृत्य न म्हणे किं हा कोपी । मृत्य न म्हणे हा प्रतापी । मृत्य न म्हणे उग्ररूपी । माहांखळ ॥ ८॥ मृत्य न म्हणे बलाढ्य । मृत्य न म्हणे धनाढ्य । मृत्य न म्हणे आढ्य । सर्व गुणें ॥ ९॥ मृत्य न म्हणे हा विख्यात । मृत्य न म्हणे हा श्रीमंत । मृत्य न म्हणे हा अद्भुत । पराक्रमी ॥ १०॥ मृत्य न म्हणे हा भूपती । मृत्य न म्हणे हा चक्रवती । मृत्य न म्हणे हा करामती । कैवाड जाणे ॥ ११॥ मृत्य न म्हणे हा हयपती । मृत्य न म्हणे गजपती । मृत्य न म्हणे नरपती । विख्यात राजा ॥ १२॥ मृत्य न म्हणे वरिष्ठ जनीं । मृत्य न म्हणे राजकारणी । मृत्य न म्हणे वेतनी । वेतनधर्ता ॥ १३॥ मृत्य न म्हणे देसाई । मृत्य न म्हणे वेवसाई । मृत्य न म्हणे ठाई ठाई । पुंड राजे ॥ १४॥ मृत्य न म्हणे मुद्राधारी । मृत्य न म्हणे व्यापारी । मृत्य न म्हणे परनारी । राजकन्या ॥ १५॥ मृत्य न म्हणे कार्याकारण । मृत्य न म्हणे वर्णावर्ण । मृत्य न म्हणे हा ब्राह्मण । कर्मनिष्ठ ॥ १६॥ मृत्य न म्हणे वित्पन्न । मृत्य न म्हणे संपन्न । मृत्य न म्हणे विद्वज्जन । समुदाई ॥ १७॥ मृत्य न म्हणे हा धूर्त । मृत्य न म्हणे बहुश्रुत । मृत्य न म्हणे हा पंडित । माहाभला ॥ १८॥ मृत्य न म्हणे पुराणिक । मृत्य न म्हणे हा वैदिक । मृत्य न म्हणे हा याज्ञिक । अथवा जोसी ॥ १९॥ मृत्य न म्हणे अग्निहोत्री । मृत्य न म्हणे हा श्रोत्री । मृत्य न म्हणे मंत्रयंत्री । पूर्णागमी ॥ २०॥ मृत्य न म्हणे शास्त्रज्ञ । मृत्य न म्हणे वेदज्ञ । मृत्य न म्हणे सर्वज्ञ । सर्व जाणे ॥ २१॥ मृत्य न म्हणे ब्रह्मत्या । मृत्य न म्हणे गोहत्या । मृत्य न म्हणे नाना हत्या । स्त्रीबाळकादिक ॥ २२॥ मृत्य न म्हणे रागज्ञानी । मृत्य न म्हणे ताळज्ञानी । मृत्य न म्हणे तत्वज्ञानी । तत्ववेत्ता ॥ २३॥ मृत्य न म्हणे योग्याभ्यासी । मृत्य न म्हणे संन्यासी । मृत्य न म्हणे काळासी । वंचूं जाणे ॥ २४॥ मृत्य न म्हणे हा सावध । मृत्य न म्हणे हा सिद्ध । मृत्य न म्हणे वैद्य प्रसिद्ध । पंचाक्षरी ॥ २५॥ मृत्य न म्हणे हा गोसावी । मृत्य न म्हणे हा तपस्वी । मृत्य न म्हणे हा मनस्वी । उदासीन । २६॥ मृत्य न म्हणे ऋषेश्वर । मृत्य न म्हणे कवेश्वर । मृत्य न म्हणे दिगंबर । समाधिस्थ ॥ २७॥ मृत्य न म्हणे हठयोगी । मृत्य न म्हणे राजयोगी । मृत्य न म्हणे वीतरागी । निरंतर ॥ २८॥ मृत्य न म्हणे ब्रह्मच्यारी । मृत्य न म्हणे जटाधारी । मृत्य न म्हणे निराहारी । योगेश्वर ॥ २९॥ मृत्य न म्हणे हा संत । मृत्य न म्हणे हा महंत । मृत्य न म्हणे हा गुप्त । होत असे ॥ ३०॥ मृत्य न म्हणे हा स्वाधेन । मृत्य न म्हणे हा पराधेन । सकळ जीवांस प्राशन । मृत्युचि करी ॥ ३१॥ येक मृत्युमार्गी लागले । येकीं आर्धपंथ क्रमिले । येक ते सेवटास गेले । वृद्धपणीं ॥ ३२॥ मृत्य न म्हणे बाळ तारुण्य । मृत्य न म्हणे सुलक्षण । मृत्य न म्हणे विचक्षण । बहु बोलिका ॥ ३३॥ मृत्य न म्हणे हा आधारु । मृत्य न म्हणे उदार । मृत्य न म्हणे हा सुंदर । चतुरांग जाणे ॥ ३४॥ मृत्य न म्हणे पुण्यपुरुष । मृत्य न म्हणे हरिदास । मृत्य न म्हणे विशेष । सुकृती नर ॥ ३५॥ आतां असो हें बोलणें । मृत्यापासून सुटिजे कोणें । मागेंपुढें विश्वास जाणें । मृत्युपंथें ॥ ३६॥ च्यारी खाणी च्यारी वाणी । चौर्यासी लक्ष जीवयोनी । जन्मा आले तितुके प्राणी । मृत्य पावती ॥ ३७॥ मृत्याभेणें पळों जातां । तरी मृत्य सोडिना सर्वथा । मृत्यास न ये चुकवितां । कांहीं केल्या ॥ ३८॥ मृत्य न म्हणे हा स्वदेसी । मृत्य न म्हणे हा विदेसी । मृत्य न म्हणे हा उपवासी । निरंतर ॥ ३९॥ मृत्य न म्हणे थोर थोर । मृत्य न म्हणे हरिहर । मृत्य न म्हणे अवतार । भगवंताचे ॥ ४०॥ श्रोतीं कोप न करावा । हा मृत्यलोक सकळांस ठावा । उपजला प्राणी जाईल बरवा । मृत्यपंथें ॥ ४१॥ येथें न मनावा किंत । हा मृत्यलोक विख्यात । प्रगट जाणती समस्त । लहान थोर ॥ ४२॥ तथापी किंत मानिजेल । तरी हा मृत्यलोक नव्हेल । याकारणें नासेल । उपजला प्राणी ॥ ४३॥ ऐसें जाणोनियां जीवें । याचें सार्थकचि करावें । जनीं मरोन उरवावें । कीर्तिरूपें ॥ ४४॥ येरवीं प्राणी लहान थोर । मृत्य पावती हा निर्धार । बोलिलें हें अन्यथा उत्तर । मानूंची नये ॥ ४५॥ गेले वहुत वैभवाचे । गेले बहुत आयुष्याचे । गेले अगाध महिमेचे । मृत्यपंथें ॥ ४६॥ गेले बहुत पराक्रमी । गेले बहुत कपटकर्मी । गेले बहुत संग्रामी । संग्रामसौरे ॥ ४७॥ गेले बहुतां बळांचे । गेले बहुतां काळांचे । गेले बहुतां कुळांचे । कुळवंत राजे ॥ ४८॥ गेले बहुतांचे पाळक । गेले बुद्धीचे चाळक । गेले युक्तीचे तार्किक । तर्कवादी ॥ ४९॥ गेले विद्येचे सागर । गेले बळाचे डोंघर । गेले धनाचे कुबेर । मृत्यपंथे ॥ ५०॥ गेले बहुत पुरुषार्थाचे । गेले बहुत विक्रमाचे । गेले बहुत आटोपाचे । कार्यकर्ते ॥ ५१॥ गेले बहुत शस्त्रधारी । गेले बहुत परोपकारी । गेले बहुत नाअनापरी । धर्मरक्षक ॥ ५२॥ गेले बहुत प्रतापाचे । गेले बहुत सत्कीर्तीचे । गेले बहुत नीतीचे । नीतिवंत राजे ॥ ५३॥ गेले बहुत मतवादी । गेले बहुत कार्यवादी । गेले बहुत वेवादी । बहुतांपरीचे ॥ ५४॥ गेलीं पंडितांची थाटें । गेलीं शब्दांचीं कचाटें । गेलीं वादकें अचाटें । नाना मतें ॥ ५५॥ गेले तापषांचे भार । गेले संन्यासी अपार । गेले विचारकर्ते सार । मृत्यपंथे ॥ ५६॥ गेले बहुत संसारी । गेले बहुत वेषधारी । गेले बहुत नानापरी । नाना छंद करूनी ॥ ५७॥ गेले ब्राह्मणसमुदाये । गेले बहुत आच्यार्य । गेले बहुत सांगों काये । किती म्हणौनि ॥ ५८॥ असो ऐसे सकळहि गेले । परंतु येकचि राहिले । जे स्वरुपाकार जाले । आत्मज्ञानी ॥ ५९॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे मृत्यनिरूपणनाम समास नववा ॥ ९॥ समास दहावा : वैराग्य निरूपण ॥ श्रीराम् ॥ संसार म्हणिजे माहापूर । माजीं जळचरें अपार । डंखूं धावती विखार । काळसर्प ॥ १॥ आशा ममता देहीं बेडी । सुसरी करिताती तडातोडी । नेऊन दुःखाचे सांकडी- । माजीं घालिती ॥ २॥ अहंकारनक्रें उडविलें । नेऊनि पाताळीं बुडविलें । तेथुनियां सोडविलें । न वचे प्राणी ॥ ३॥ काम =मगरमिठी सुटेना । तिरस्कार लागला तुटेना । मद मत्सर वोहटेना । भूलि पडिली ॥ ४॥ वासनाधामिणी पडिली गळां । घालून वेंटाळें वमी गरळा । जिव्हा लाळी वेळोवेळां । भयानक ॥ ५॥ माथां प्रपंचाचें वोझें । घेऊन म्हणे माझें माझें । बुडतांही न सोडी, फुंजे । कुळाभिमानें ॥ ६॥ पडिलें भ्रांतीचें अंधारें । नागविलें अभिमानचोरें । आलें अहंतेचें काविरें । भूतबाधा ॥ ७॥ बहुतेक आवर्तीं पडिले । प्राणी वाहातचि गेले । जेंहिं भगवंतासी बोभाईलें । भावार्थबळें ॥ ८॥ देव आपण घालूनि उडी । तयांसी नेलें पैलथडी । येर तें अभाविकें बापुडीं । वाहातचि गेलीं ॥ ९॥ भगवंत भावाचा भुकेला । भावार्थ देखोन भुलला । संकटीं पावे भाविकाला । रक्षितसे ॥ १०॥ जयास भगवंत आवडे । तयाचें देवासीं सांकडें । संसारदुःख सकळ उडे । निजदासाचें ॥ ११॥ जे अंकित ईश्वराचे । तयांस सोहळे निजसुखाचे । धन्य तेचि दैवाचे । भाविक जन ॥ १२॥ जैसा भाव जयापासीं । तैसा दैव तयासी । जाणे भाव अंतरसाक्षी । प्राणीमात्रांचा ॥ १३॥ जरी भाव असिला माईक । तरी देव होये माहा ठक । नवल तयाचें कौतुक । जैशास तैसा ॥ १४॥ जैसें जयाचें भजन । तैसेंची दे समाधान । भाव होतां किंचित न्यून । आपणहि दुरावे ॥ १५॥ दर्पणीं प्रतिबिंब दिसे । जैस्यास तैसें भासे । तयाचें सूत्र असे । आपणाच पासीं ॥ १६॥ जैसें आपण करावें । तैसेंचि तेणें व्हावें । जरी डोळे पसरूनि पाहावें । तरी तेंही टवकारे ॥ १७॥ भृकुटीस घालून मिठी । पाहातां क्रोधें तेंहि उठी । आपण हास्य करितां पोटीं । तेंहि आनंदे ॥ १८॥ जैसा भाव प्रतिबिंबला । तयाचाचि देव जाला । जो जैसें भजे त्याला । तैसाचि वोळे ॥ १९॥ भावें परामार्थाचिया वाटा । वाहाती भक्तीचिया पेंठा । भरला मोक्षाचा चोहाटा । सज्जनसंगें ॥ २०॥ भावें भजनीं जे लागले । ते ईश्वरी पावन जाले । भावार्थबळें उद्धरिले । पूर्वज तेहीं ॥ २१॥ आपण स्वयें तरले । जनासहि उपेगा आले । कीर्तिश्रवणें जाले । अभक्त, भावार्थी ॥ २२॥ धन्य तयांची जननी । जे लागले हरिभजनीं । तेहिंच येक जन्म जनीं । सार्थक केला ॥ २३॥ तयांची वर्णूं काय थोरी । जयांचा भगवंत कैवारी । कासे लाऊन उतरी । पार दुःखाचा ॥ २४॥ बहुतां जन्मांचे सेवटीं । जेणें चुके अटाटी । तो हा नरदेह भेटी । करी भगवंतीं ॥ २५॥ म्हणौन धन्य ते भाविक जन । जेंहिं जोडिलें हरिनिधान । अनंत जन्मांतरींचें पुण्य । फळासि आलें ॥ २६॥ आयुष्य हेचि रत्नपेटी । माजीं भजनरत्नें गोमटीं । ईश्वरीं अर्पूनिया लुटी । आनंदाची करावी ॥ २७॥ हरिभक्त वैभवें कनिष्ठ । परी तो ब्रह्मादिकां वरिष्ठ । सदा सर्वदा संतुष्ट । नैराशबोधें ॥ २८॥ धरून ईश्वराची कास । केली संसाराची नैराश । तयां भाविकां जगदीश । सबाह्य सांभाळी ॥ २९॥ जया संसाराचें दुःख । विवेकें वाटे परमसुख । संसारसुखाचेनि पढतमूर्ख । लोधोन पडती ॥ ३०॥ जयांचा ईश्वरीं जिव्हाळा । ते भोगिती स्वानंदसोहळा । जयांचा जनावेगळा । ठेवा आक्षै ॥ ३१॥ ते आक्षै सुखें सुखावले । संसारदुःखें विसरले । विषयेरंगी वोरंगले । श्रीरंगरंगीं ॥ ३२॥ तयांस फावली नरदेह पेटी । केली ईश्वरेंसिं साटी । येरें अभाविकें करंटीं । नरदेह गेला ॥ ३३॥ आवचटें निधान जोडलें । तें कवडिच्या बदल नेलें । तैसें आयुष्य निघोनि गेलें । अभाविकाचें ॥ ३४॥ बहुता तपाचा सांठा । तीणें लाधला परीस गोटा । परी तो ठाईंचा करंटा । भोगूंच नेणे ॥ ३५॥ तैसा संसारास आला । मायाजाळीं गुंडाळला । अंतीं येकलाचि गेला । हात झाडुनी ॥ ३६॥ या नरदेहाचेनि संगतीं । बहुत पावले उत्तम गती । येकें बापुडी यातायाती । वरपडी जालीं ॥ ३७ ॥ या नरदेहाचेनि लागवेगें । सार्थक करावे संतसंगें । नीचयोनीं दुःख मागें । बहुत भोगिलें ॥ ३८॥ कोण समयो येईल कैसा । याचा न कळे किं भर्वसा । जैसे पक्षी दाही दिशा । उडोन जाती ॥ ३९॥ तैसें वैभव हें सकळ । कोण जाणे कैसी वेळ । पुत्रकळत्रादि सकळ । विघडोन जाती ॥ ४०॥ पाहिली घडी नव्हे आपुली । वयसा तरी निघोन गेली । देह पडतांच ठेविली- । आहे नींच योनी ॥ ४१॥ स्वान शुकरादिक नीच याती । भोगणें घडे विपत्ती । तेथे कांहीं उत्तम गती । पाविजेत नाहीं ॥ ४२॥ मागा गर्भवासीं आटाटी । भोगितां जालासि रे हिंपुटी । तेथुनियां थोरा कष्टीं । सुटलासि दैवें ॥ ४३॥ दुःख भोगिलें आपुल्या जीवें । तेथें कैचिं होतीं सर्वें । तैचेंचि पुढें येकलें जावें । लागेल बापा ॥ ४४॥ कैंचि माता कैंचा पिता । कैंचि बहिण कैंचा भ्राता । कैंचीं सुहृदें कैंची वनिता । पुत्रकळत्रादिक ॥ ४५॥ हे तूं जाण मावेचीं । आवघीं सोइरीं सुखाचीं । हे तुझ्या सुखदुःखाचीं । सांगाती नव्हेती ॥ ४६॥ कैंचा प्रपंच कैंचे कुळ । कासया होतोसी व्याकुळ । धन कण लक्ष्मी सकळ । जाइजणें ॥ ४७॥ कैंचें घर कैंचा संसार । कासया करिसी जोजार । जन्मवरी वाहोन भार । सेखीं सांडून जासी ॥ ४८॥ कैंचें तारुण्य कैंचे वैभव । कैंचें सोहळे हावभाव । हें सकळहि जाण माव । माईक माया ॥ ४९॥ येच क्षणीं मरोन जासी । तरी रघुनाथीं अंतरलासी । माझें माझें म्हणतोसी । म्हणौनियां ॥ ५०॥ तुवां भोगिल्या पुनरावृत्ती । ऐसीं मायबापें किती । स्त्री कन्या पुत्र होती । लक्षानलक्ष ॥ ५१॥ कर्मयोगें सकळ मिळालीं । येके स्थळीं जन्मास आलीं । तें तुवां आपुलीं मानिलीं । कैसीं रे पढतमूर्खा ॥ ५२॥ तुझें तुज नव्हे शरीर । तेथें इतरांचा कोण विचार । आतां येक भगवंत साचार । धरीं भावार्थबळें ॥ ५३॥ येका दुर्भराकारणें । नाना नीचांची सेवा करणें । नाना स्तुती आणी स्तवनें । मर्यादा धरावी ॥ ५४॥ जो अन्न देतो उदरासी । शेरीर विकावें लागे त्यासी । मां जेणें घातलें जन्मासी । त्यासी कैसें विसरावें ॥ ५५॥ अहिर्निशीं ज्या भगवंता । सकळ जिवांची लागली चिंता । मेघ वरुषे जयाची सत्ता । सिंधु मर्यादा धरी ॥ ५६॥ भूमि धरिली धराधरें । प्रगट होईजे दिनकरें । ऐसी सृष्टी सत्तामात्रें । चालवी जो कां ॥ ५७॥ ऐसा कृपाळु देवाधिदेव । नेणवे जयाचें लाघव । जो सांभाळी सकळ जीव । कृपाळुपणें ॥ ५८॥ ऐसा सर्वात्मा श्रीराम- । सांडून, धरिती विषयकाम । ते प्राणी दुरात्मे अद्धम । केलें पावती ॥ ५९॥ रामेविण जे जे आस । तितुकी जाणावी नैराश । माझें माझें सावकाश । सीणचि उरे ॥ ६०॥ जयास वाटे सीण व्हावा । तेणें विषयो चिंतीत जावा । विषयो न मिळतां जीवा । तगबग सुटे ॥ ६१॥ सांडून राम आनंदघन । ज्याचे मनीं विषयचिंतन । त्यासी कैंचें समाधान । लोलंगतासी ॥ ६२॥ जयास वाटे सुखचि असावें । तेणें रघुनाथभजनीं लागावें । स्वजन सकळही त्यागावे । दुःखमूळ जे ॥ ६३॥ जेथें वासना झोंबोन पडे । तेणेंचि अपायें दुःख जडे । म्हणौनि विषयवासना मोडे । तो येक सुखी ॥ ६४॥ विषयजनित जें जें सुख । तेथेंचि होतें परम दुःख । पूर्वीं गोड अंतीं शोक । नेमस्त आहे ॥ ६५॥ गळ गिळितां सुख वाटे । वोढून घेतां घसा फाटे । कां तें बापुडें मृग आपटे । चारा घेऊन पळतां ॥ ६६॥ तैसी विषयसुखाची गोडी । गोड वाटे परी ते कुडी । म्हणौनियां आवडी । रघुनाथीं धरावी । ६७॥ ऐकोनि बोले भाविक । कैसेनि घडे जी सार्थक । सांगा स्वामी येमलोक । चुके जेणें ॥ ६८॥ देवासी वास्तव्य कोठें । तो मज कैसेंनि भेटे । दुःखमूळ संसार तुटे । कोणेपरी स्वामी ॥ ६९॥ धडपुडी भगवत्प्राप्ती- । होऊन, चुके अधिगती । ऐसा उपाये कृपामूर्ती । मज दीनास करावा ॥ ७०॥ वक्ता म्हणे हो येकभावें । भगवद्भजन करावें । तेणें होईल स्वभावें । समाधान ॥ ७१॥ कैसें करावें भगवद्भजन । कोठें ठेवावें हें मन । भगवद्भजनाचें लक्षण । मज निरोपावें ॥ ७२॥ ऐसा म्लानवदनें बोले । धरिले सदृढ पाऊलें । कंठ सद्गदित, गळाले । अश्रुपात दुःखें ॥ ७३॥ देखोन शिष्याची अनन्यता । भावें वोळला सद्गुरु दाता । स्वानंद तुंबळेल आतां । पुढिले समासीं ॥ ७४॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे वैराग्यनिरूपणनाम समास दहावा ॥ १०॥ ॥ दशक तीसरा समाप्त ॥ 1442 2744 2005-10-09T08:26:25Z 203.115.86.234 ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ ॥ श्रीमत् दासबोध ॥ ॥ नवविधा भक्तिनाम दशक चवथा ॥ ४॥ समास पहिला : श्रवणभक्ति ॥ श्रीराम ॥ जयजय जी गणनाथा । तूं विद्यावैभवें समर्था । अध्यात्मविद्येच्या परमार्था । मज बोलवावें ॥ १॥ नमूं शारदा वेदजननी । सकळ सिद्धि जयेचेनी । मानस प्रवर्तलें मननीं । स्फूर्तिरूपें ॥ २॥ आतां आठऊं सद्गुरु । जो पराचाहि परु । जयाचेनि ज्ञानविचारु । कळों लागे ॥ ३॥ श्रोतेन पुसिलें बरवें । भगवद्भजन कैसें करावें । म्हणौनि बोलिलें स्वभावें । ग्रंथांतरीं ॥ ४॥ सावध होऊन श्रोतेजन । ऐका नवविधा भजन । सत्‌शास्त्रीं बोलिले, पावन- । होईजे येणें ॥ ५॥ श्लोक ॥ श्रवणं कीर्तनं विष्णोः स्मरणं पादसेवनम् । अर्चनं वंदनं दास्यं सख्यमात्मनिवेदनम् ॥ नवविधा भजन बोलिलें । तेंचि पुढें प्रांजळ केलें । श्रोतीं अवधान दिधलें । पाहिजे आतां ॥ ६॥ प्रथम भजन ऐसें जाण । हरिकथापुराणश्रवण । नाना अध्यात्मनिरूपण । ऐकत जावें ॥ ७॥ कर्ममार्ग उपासनामार्ग । ज्ञानमार्ग सिद्धांतमार्ग । योगमार्ग वैराग्यमार्ग । ऐकत जावे ॥ ८॥ नाना व्रतांचे महिमे । नाना तीर्थांचे महिमे । नाना दानांचे महिमे । ऐकत जावे ॥ ९॥ नाना माहात्म्यें नाना स्थानें । नाना मंत्र नाना साधनें । नाना तपें पुरश्चरणें । ऐकत जावीं ॥ १०॥ दुग्धाहारी निराहारी । फळाहारी पर्णाहारी । तृणाहारी नानाहारी । कैसे ते ऐकावे ॥ ११॥ उष्णवास जळवास । सीतवास आरण्यवास । भूगर्भ आणी आकाशवास । कैसे ते ऐकावे ॥ १२॥ जपी तपी तामस योगी । नाना निग्रह हटयोगी । शाक्तआगम आघोरयोगी । कैसे ते ऐकावे ॥ १३॥ नाना मुद्रा नाना आसनें । नाना देखणीं लक्षस्थानें । पिंडज्ञानें तत्वज्ञानें । कैसीं तें ऐकावीं ॥ १४॥ नाना पिंडांची रचना । नाना भूगोळरचना । नाना सृष्टीची रचना । कैसी ते ऐकावी ॥ १५॥ चंद्र सूर्य तारामंडळें । ग्रहमंडळें मेघमंडळें । येकवीस स्वर्गें सप्त पाताळें । कैसीं ते ऐकावीं ॥ १६॥ ब्रह्माविष्णुमहेशस्थानें । इन्द्रदेवऋषीस्थानें । वायोवरुणकुबेरस्थानें । कैसीं ते ऐकावीं ॥ १७ । नव खंडे चौदा भुवनें । अष्ट दिग्पाळांची स्थानें । नाना वनें उपवनें गहनें । कैसीं ते ऐकावीं ॥ १८॥ गण गंधर्व विद्याधर । येक्ष किन्नर नारद तुंबर । अष्ट नायका संगीतविचार । कैसा तो ऐकावा ॥ १९॥ रागज्ञान ताळज्ञान । नृत्यज्ञान वाद्यज्ञान । अमृतवेळ प्रसंगज्ञान । कैसें तें ऐकावें ॥ २०॥ चौदा विद्या चौसष्टी कळा । सामुद्रिक लक्षणें सकळ कळा । बत्तीस लक्षणें नाना कळा । कैशा त्या ऐकाव्या ॥ २१॥ मंत्र मोहरे तोटके सिद्धी । नाना वल्ली नाना औषधी । धातु रसायण बुद्धी । नाडिज्ञानें ऐकावीं ॥ २२॥ कोण्या दोषें कोण रोग । कोणा रोगास कोण प्रयोग । कोण्या प्रयोगास कोण योग । साधे तो ऐकावा ॥ २३॥ रवरवादि कुंभपाक । नाना यातना येमेलोक । सुखसुःखादि स्वर्गनर्क । कैसा तो ऐकावा ॥ २४॥ कैशा नवविधा भक्ती । कैशा चतुर्विधा मुक्ती । कैसी पाविजे उत्तम गती । ऐसें हें ऐकावें ॥ २५॥ पिंडब्रह्मांडाची रचना । नाना तत्वविवंचना । सारासारविचारणा । कैसी ते ऐकावी ॥ २६॥ सायोज्यता मुक्ती कैसी होते । कैसें पाविजे मोक्षातें । याकारणें नाना मतें । शोधित जावीं ॥ २७॥ वेद शास्त्रें आणी पुराणें । माहावाक्याचीं विवरणें । तनुशतुष्टयनिर्शनें । कैसीं ते ऐकावीं ॥ २८॥ ऐसें हें अवघेंचि ऐकावें । परंतु सार शोधून घ्यावें । असार तें जाणोनि त्यागावें । या नांव श्रवणभक्ति ॥ २९॥ सगुणाचीं चरित्रें ऐकावीं । कां तें निर्गुण अध्यात्में शोधावीं । श्रवणभक्तीचीं जाणावीं । लक्षणें ऐसीं ॥ ३०॥ सगुण देवांचीं चरित्रें । निर्गुणाचीं तत्वें यंत्रें । हे दोनी परम पवित्रें । ऐकत जावीं ॥ ३१॥ जयंत्या उपोषणें नाना साधनें । मंत्र यंत्र जप ध्यानें । कीर्ति स्तुती स्तवनें भजनें । नानाविधें ऐकावीं ॥ ३२॥ ऐसें श्रवण सगुणाचें । अध्यात्मनिरूपण निर्गुणाचें । विभक्ती सांडून भक्तीचें । मूळ शोधावें ॥ ३३॥ श्रवणभक्तीचें निरूपण । निरोपिलें असे जाण । पुढें कीर्तन भजनाचें लक्षण । बोलिलें असे ॥ ३४॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे श्रवणभक्तिनिरूपणनाम समास पहिला ॥ १॥ समास दुसरा : किर्तन भक्ति ॥ श्रीराम् ॥ श्रोतीं भगवद्भजन पुसिलें । तें नवविधा प्रकारें बोलिलें । त्यांत प्रथम श्रवण निरोपिलें । दुसरें कीर्तन ऐका ॥ १॥ सगुण हरिकथा करावी । भगवत्कीर्ती वाढवावी । अक्षंड वैखरी वदवावी । येथायोग्य ॥ २॥ बहुत करावें पाठांतर । कंठीं धरावें ग्रन्थांतर । भगवत्कथा निरंतर । करीत जावी ॥ ३॥ अपुलिया सुखस्वार्था । केलीच करावी हरिकथा । हरिकथेवीण सर्वथा । राहोंचि नये ॥ ४॥ नित्य नवा हव्यास धरावा । साक्षेप अत्यंतचि करावा । हरिकीर्तनें भरावा । ब्रह्मगोळ अवघा ॥ ५॥ मनापासून आवडी । जीवापासून अत्यंत गोडी । सदा सर्वदा तांतडी । हरिकीर्तनाची ॥ ६॥ भगवंतास कीर्तन प्रिये । कीर्तनें समाधान होये । बहुत जनासी उपाये । हरिकीर्तनें कलयुगीं ॥ ७॥ विविध विचित्रें ध्यानें । वर्णावीं आळंकार भूषणें । ध्यानमूर्ति अंतःकरणें- । लक्षून, कथा करावी ॥ ८॥ येश कीर्ति प्रताप महिमा । आवडीं वर्णावा परमात्मा । जेणें भगवद्भक्तांचा आत्मा । संतुष्ट होये ॥ ९॥ कथा अन्वय लापणिका । नामघोष करताळिका । प्रसंगें बोलाव्या अनेका । धात माता नेमस्त ॥ १०॥ ताळ मृदांग हरिकीर्तन । संगीत नृत्य तान मान । नाना कथानुसंधान । तुटोंचि नेदावें ॥ ११॥ करुणा कीर्तनाच्या लोटें । कथा करावी घडघडाटें । श्रोतयांचीं श्रवणपुटें । आनंदें भरावीं ॥ १२॥ कंप रोमांच स्फुराणें । प्रेमाश्रुसहित गाणें । देवद्वारीं लोटांगणें । नमस्कार घालावे ॥ १३॥ पदें दोहडें श्लोक प्रबंद । धाटी मुद्रा अनेक छंद । बीरभाटिंव विनोद । प्रसंगें करावे ॥ १४॥ नाना नवरसिक श्रृंघारिक । गद्यपद्याचें कौतुक । नाना वचनें प्रस्ताविक । शास्त्राधारें बोलावीं ॥ १५॥ भक्तिज्ञान वैराग्य लक्षण । नीतिन्यायस्वधर्मरक्षण । साधनमार्ग अध्यात्मनिरूपण । प्रांजळ बोलावें ॥ १६॥ प्रसंगें हरिकथा करावी । सगुणीं सगुणकीर्ति धरावी । निर्गुणप्रसंगें वाढवावी । अध्यात्मविद्या ॥ १७॥ पूर्वपक्ष त्यागून, सिद्धांत- । निरूपण करावें नेमस्त । बहुधा बोलणें अव्यावेस्त । बोलोंचि नये ॥ १८॥ करावें वेदपारायेण । सांगावें जनासी पुराण । मायाब्रह्मीचें विवरण । साकल्य वदावें ॥ १९॥ ब्राह्मण्य रक्षावें आदरें । उपासनेचीं भजनद्वारें । गुरुपरंपरा निर्धारें । चळोंच नेदावी ॥ २०॥ करावें वैराग्यरक्षण । रक्षावें ज्ञानाचें लक्षण । परम दक्ष विचक्षण । सर्वहि सांभाळी ॥ २१॥ कीर्तन ऐकतां संदेह पडे । सत्य समाधान तें उडे । नीतिन्यायसाधन मोडे । ऐसें न बोलावें ॥ २२॥ सगुणकथा या नांव कीर्तन । अद्वैत म्हणिजे निरूपण । सगुण रक्षून निर्गुण । बोलत जावें ॥ २३॥ असो वक्‌त्रुत्वाचा अधिकार । अल्पास न घडे सत्योत्तर । वक्ता पाहिजे साचार । अनुभवाचा ॥ २४॥ सकळ रक्षून ज्ञान सांगे । जेणें वेदज्ञा न भंगे । उत्तम सन्मार्ग लागे । प्राणीमात्रासी ॥ २५॥ असो हें सकळ सांडून । करावें गुणानुवादकीर्तन । या नांव भगवद्भजन । दुसरी भक्ती ॥ २६॥ कीर्तनें माहादोष जाती । कीर्तनें होये उत्तमगती । कीर्तनें भगवत्प्राप्ती । येदर्थीं संदेह नाहीं ॥ २७॥ कीर्तनें वाचा पवित्र । कीर्तनें होये सत्पात्र । हरिकीर्तनें प्राणीमात्र । सुसिळ होती ॥ २८॥ कीर्तनें अवेग्रता घडे । कीर्तनें निश्चये सांपडे । कीर्तनें संदेह बुडे । श्रोतयांवक्तयांचा ॥ २९॥ सदा सर्वदा हरिकीर्तन । ब्रह्मसुत करी आपण । तेणें नारद तोचि नारायेण । बोलिजेत आहे ॥ ३०॥ म्हणोनि कीर्तनाचा अगाध महिमा । कीर्तनें संतोषे परमात्मा । सकळ तीर्थें आणी जगदात्मा । हरिकीर्तनीं वसे ॥ ३१॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे कीर्तनभजननिरूपणनाम समास दुसरा ॥ २॥ समास तिसरा : नामस्मरणभक्ति ॥ श्रीराम् ॥ मागां निरोपिलें कीर्तन । जें सकळांस करी पावन । आतां ऐका विष्णोःस्मरण । तिसरी भक्ती ॥ १॥ स्मरण देवाचें करावें । अखंड नाम जपत जावें । नामस्मरणें पावावें । समाधान ॥ २॥ नित्य नेम प्रातःकाळीं । माध्यानकाळीं सायंकाळीं । नामस्मरण सर्वकाळीं । करीत जावें ॥ ३॥ सुख दुःख उद्वेग चिंता । अथवा आनंदरूप असतां । नामस्मरणेंविण सर्वथा । राहोंच नये ॥ ४॥ हरुषकाळीं विषमकाळीं । पर्वकाळीं प्रस्तावकाळीं । विश्रांतिकाळीं निद्राकाळीं । नामस्मरण करावें ॥ ५॥ कोडें सांकडें संकट । नाना संसारखटपट । आवस्ता लागतां चटपट । नामस्मरण करावें ॥ ६॥ चालतां बोलतां धंदा करितां । खातां जेवितां सुखी होतां । नाना उपभोग भोगितां । नाम विसरों नये ॥ ७॥ संपत्ती अथवा विपत्ती । जैसी पडेल काळगती । नामस्मरणाची स्थिती । सांडूंच नये ॥ ८॥ वैभव सामर्थ्य आणी सत्ता । नाना पदार्थ चालतां । उत्कट भाग्यश्री भोगितां । नामस्मरण सांडूं नये ॥ ९॥ आधीं आवदसा मग दसा । अथवा दसेउपरी आवदसा । प्रसंग असो भलतैसा । परंतु नाम सोडूं नये ॥ १०॥ नामें संकटें नासतीं । नामें विघ्नें निवारती । नामस्मरणें पाविजेती । उत्तम पदें ॥ ११॥ भूत पिशाच्च नाना छंद । ब्रह्मगिऱ्हो ब्राह्मणसमंध । मंत्रचळ नाना खेद । नामनिष्ठें नासती ॥ १२॥ नामें विषबाधा हरती । नामें चेडे चेटकें नासती । नामें होये उत्तम गती । अंतकाळीं ॥ १३॥ बाळपणीं तारुण्यकाळीं । कठिणकाळीं वृधाप्यकाळीं । सर्वकाळीं अंतकाळीं । नामस्मरण असावें ॥ १४॥ नामाचा महिमा जाणे शंकर । जना उपदेसी विश्वेश्वर । वाराणसी मुक्तिक्षेत्र । रामनामेंकरूनी ॥ १५॥ उफराट्या नामासाठीं । वाल्मिक तरला उठाउठी । भविष्य वदला शतकोटी । चरित्र रघुनाथाचें ॥ १६॥ हरिनामें प्रल्हाद तरला । नाना आघातापासून सुटला । नारायेणनामें पावन जाला । अजामेळ ॥ १७॥ नामें पाषाण तरले । असंख्यात भक्त उद्धरले । माहापापी तेचि जाले । परम पवित्र ॥ १८॥ परमेश्वराचीं अनंत नामें । स्मरतां तरिजे नित्यनेमें । नामस्मरण करितां, येमें- । बाधिजेना ॥ १९॥ सहस्रा नामामधें कोणी येक । म्हणतां होतसे सार्थक । नाम स्मरतां पुण्यश्लोक । होईजे स्वयें ॥ २०॥ कांहींच न करूनि प्राणी । रामनाम जपे वाणी । तेणें संतुष्ट चक्रपाणी । भक्तांलागीं सांभाळी ॥ २१॥ नाम स्मरे निरंतर । तें जाणावें पुण्यशरीर । माहादोषांचे गिरिवर । रामनामें नासती ॥ २२॥ अगाध महिमा न वचे वदला । नामें बहुत जन उद्धरला । हळहळापासून सुटला । प्रत्यक्ष चंद्रमौळी ॥ २३॥ चहुं वर्णां नामाधिकार । नामीं नाहीं लाहानथोर । जढ मूढ पैलपार । पावती नामें ॥ २४॥ म्हणौन नाम अखंड स्मरावें । रूप मनीं आठवावें । तिसरी भक्ती स्वभावें । निरोपिली ॥ २५॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे नामस्मरणभक्तिनिरूपणनाम समास तिसरा ॥ ३॥ समास चवथा : पादसेवन भक्ति ॥ श्रीराम् ॥ मागां जालें निरूपण । नामस्मरणाचें लक्षण । आतां ऐका पादसेवन । चौथी भक्ती ॥ १॥ पादसेवन तेंचि जाणावें । कायावाचामनोभावें । सद्गुरूचे पाय सेवावे । सद्गतिकारणें ॥ २॥ या नांव पादसेवन । सद्गुरुपदीं अनन्यपण । निरसावया जन्ममरण । यातायाती ॥ ३॥ सद्गुरुकृपेविण कांहीं । भवतरणोपाव तों नाहीं । याकारणें लवलाहीं । सद्गुरुपाय सेवावे ॥ ४॥ सद्वस्तु दाखवी सद्गुरु । सकळ सारासारविचारु । परब्रह्माचा निर्धारु । अंतरीं बाणे ॥ ५॥ जे वस्तु दृष्टीस दिसेना । आणी मनास तेहि भासेना । संगत्यागेंविण ये ना । अनुभवासी ॥ ६॥ अनुभव घेतां संगत्याग नसे । संगत्यागें अनुभव न दिसे । हें अनुभवी यासीच भासे । येरां गथागोवी ॥ ७॥ संगत्याग आणी निवेदन । विदेहस्थिती अलिप्तपण । सहजस्थिती उन्मनी विज्ञान । हे सप्तहि येकरूप ॥ ८॥ याहिवेगळीं नामाभिधानें । समाधानाचीं संकेतवचनें । सकळ कांहीं पादसेवनें । उमजों लागे ॥ ९॥ वेद वेदगर्भ वेदांत । सिद्ध सिद्धभावगर्भ सिद्धांत । अनुभव अनुर्वाच्य धादांत । सत्य वस्तु ॥ १०॥ बहुधा अनुभवाचीं आंगें । सकळ कळती संतसंगें । चौथे भक्तीचे प्रसंगें । गोप्य तें प्रगटे ॥ ११॥ प्रगट वसोनि नसे । गोप्य असोनि भासे । भासाअभासाहून अनारिसे । गुरुगम्य मार्ग ॥ १२॥ मार्ग होये परी अंतरिक्ष । जेथें सर्वहि पूर्वपक्ष । पाहों जातां अलक्ष । लक्षवेना ॥ १३॥ लक्षें जयासी लक्षावें । ध्यानें जयासी ध्यावें । तें गे तेंचि आपण व्हावें । त्रिविधा प्रचिती ॥ १४॥ असो हीं अनुभवाचीं द्वारें । कळती सारासारविचारें । सत्संगेंकरून सत्योत्तरें । प्रत्ययासि येतीं ॥ १५॥ सत्य पाहातां नाहीं असत्य । असत्य पाहातां नाहीं सत्य । सत्याअसत्याचें कृत्य । पाहाणारापासीं ॥ १६॥ पाहाणार पाहाणें जया लागलें । तें तद्रूपत्वें प्राप्त जालें । तरी मग जाणावें बाणलें । समाधान ॥ १७॥ नाना समाधानें पाहातां । बाणती सद्गुरु करितां । सद्गुरुविण सर्वथा । सन्मार्ग नसे ॥ १८॥ प्रयोग साधनें सायास । नाना साक्षेपें विद्याअभ्यास । अभ्यासें कांहीं गुरुगम्यास । पाविजेत नाहीं ॥ १९॥ जें अभ्यासें अभ्यासितां न ये । जें साधनें असाध्य होये । तें हें सद्गुरुविण काये । उमजों जाणे ॥ २०॥ याकारणें ज्ञानमार्ग- । कळाया, धरावा सत्संग । सत्संगेंविण प्रसंग । बोलोंचि नये ॥ २१॥ सेवावे सद्गुरूचे चरण । या नांव पादसेवन । चौथे भक्तीचें लक्षण । तें हें निरोपिलें ॥ २२॥ देव ब्राह्मण माहानुभाव । सत्पात्र भजनाचे ठाव । ऐसिये ठाईं सद्भाव । दृढ धरावा ॥ २३॥ हें प्रवृत्तीचें बोलणें । बोलिलें रक्षाया कारणें । परंतु सद्गुरुपाय सेवणें । या नांव पादसेवन ॥ २४॥ पादसेवन चौथी भक्ती । पावन करितसे त्रिजगतीं । जयेकरितां सायोज्यमुक्ती । साधकास होये ॥ २५॥ म्हणौनि थोराहून थोर । चौथे भक्तीचा निर्धार । जयेकरितां पैलपार । बहुत प्राणी पावती ॥ २६॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे पादसेवनभक्तिनिरूपणनाम समास चवथा ॥ ४॥ समास पाचवा : अर्चनभक्ति ॥ श्रीराम् ॥ मागां जालें निरूपण । चौथे भक्तीचें लक्षण । आतां ऐका सावधान । पांचवी भक्ती ॥ १॥ पांचवी भक्ती तें आर्चन । आर्चन म्हणिजे देवतार्चन । शास्त्रोक्त पूजाविधान । केलें पाहिजे ॥ २॥ नाना आसनें उपकर्णें । वस्त्रें आळंकार भूषणें । मानसपूजा मूर्तिध्यानें । या नांव पांचवी भक्ती ॥ ३॥ देवब्राह्मणाग्नीपूजन । साधुसंतातीतपूजन । इति महानुभाव गाइत्रीपूजन । या नांव पांचवी भक्ती ॥ ४॥ धातुपाषाणमृत्तिकापूजन । चित्र लेप सत्पात्रपूजन । आपले गृहींचें देवतार्चन । या नांव पांचवी भक्ती ॥ ५॥ सीळा सप्तांकित नवांकित । शालिग्राम शकलें चक्रांकित । लिंगें सूर्यकांत सोमकांत । बाण तांदळे नर्बदे ॥ ६॥ भैरव भगवती मल्लारी । मुंज्या नृसिंह बनशंकरी । नाग नाणी नानापरी । पंचायेत्नपूजा ॥ ७॥ गणेशशारदाविठलमूर्ती । रंगनाथजगंनाथतांडवमूर्ती । श्रीरंगहनुमंतगरुडमूर्ती । देवतार्चनीं पूजाव्या ॥ ८॥ मत्छकूर्मवऱ्हावमूर्ती । नृसिंहवामनभार्गवमूर्ती । रामकृष्णहयग्रीवमूर्ती । देवतार्चनीं पूजाव्या ॥ ९॥ केशवनारायणमाधवमूर्ती । गोविंदविष्णुमदसूदनमूर्ती । त्रिविक्रमवामनश्रीधरमूर्ती । रुषीकेश पद्मनाभि ॥ १०॥ दामोदरसंकर्षणवासुदेवमूर्ती । प्रद्युम्नानुरधपुरुषोत्तममूर्ती । अधोक्षजनारसिंहाच्युतमूर्ती । जनार्दन आणी उपेंद्र ॥ ११॥ हरिहरांच्या अनंत मूर्ती । भगवंत जगदात्माजगदीशमूर्ती । शिवशक्तीच्या बहुधा मूर्ती । देवतार्चनीं पूजाव्या ॥ १२॥ अश्वत्थनारायेण सूर्यनारायेण । लक्ष्मीनारायेण त्रिमल्लनारायेण । श्रीहरीनारायण आदिनारायण । शेषशाई परमात्मा ॥ १३॥ ऐश्या परमेश्वराच्या मूर्ती । पाहों जातां उदंड असती । त्यांचें आर्चन करावें, भक्ती- । पांचवी ऐसी ॥ १४॥ याहि वेगळे कुळधर्म । सोडूं नये अनुक्रम । उत्तम अथवा मध्यम । करीत जावें ॥ १५॥ जाखमाता मायराणी । बाळा बगुळा मानविणी । पूजा मांगिणी जोगिणी । कुळधर्में करावीं ॥ १६॥ नाना तीर्थांक्षत्रांस जावें । तेथें त्या देवाचें पूजन करावें । नाना उपचारीं आर्चावें । परमेश्वरासी ॥ १७॥ पंचामृतें गंधाक्षतें । पुष्पें परिमळद्रव्यें बहुतें । धूपदीप असंख्यातें । नीरांजनें कर्पुराचीं ॥ १८॥ नाना खाद्य नैवेद्य सुंदर । नाना फळें तांबोलप्रकार । दक्षणा नाना आळंकार । दिव्यांबरें वनमाळा ॥ १९॥ सिबिका छत्रें सुखासनें । माहि मेघडंब्रें सूर्यापानें । दिंड्या पताका निशाणें । टाळ घोळ मृदांग ॥ २०॥ नाना वाद्यें नाना उत्साव । नाना भक्तसमुदाव । गाती हरिदास सद्भाव- । लागला भगवंतीं ॥ २१॥ वापी कूप सरोवरें । नाना देवाळयें सिखरें । राजांगणें मनोहरें । वृंदावनें भुयरीं ॥ २२॥ मठ मंड्या धर्मशाळा । देवद्वारीं पडशाळा । नाना उपकर्णें नक्षत्रमाळा । नाना वस्त्र सामुग्री ॥ २३॥ नाना पडदे मंडप चांदोवे । नाना रत्नघोष लोंबती बरवे । नाना देवाळईं समर्पावे । हस्थि घोडे शक्कटें ॥ २४॥ आळंकार आणि आळंकारपात्रें । द्रव्य आणी द्रव्यपात्रें । अन्नोदक आणी अन्नोदकपात्रें । नाना प्रकारीचीं ॥ २५॥ वनें उपवनें पुष्पवाटिका । तापस्यांच्या पर्णकुटिका । ऐसी पूजा जगन्नायका । येथासांग समर्पावी ॥ २६॥ शुक शारिका मयोरें । बदकें चक्रवाकें चकोरें । कोकिळा चितळें सामरें । देवाळईं समर्पावीं ॥ २७॥ सुगंधमृगें आणी मार्जरें । गाई म्हैसी वृषभ वानरें । नाना पदार्थ आणी लेंकुरें । देवाळईं समर्पावीं ॥ २८॥ काया वाचा आणी मनें । चित्तें वित्तें जीवें प्राणें । सद्भावें भगवंत आर्चनें । या नांव आर्चनभक्ती ॥ २९॥ ऐसेंचि सद्गुरूचें भजन- । करून, असावें अनन्य । या नांव भगवद्भजन । पांचवी भक्ती ॥ ३०॥ ऐसी पूजा न घडे बरवी । तरी मानसपूजा करावी । मानसपूजा अगत्य व्हावी । परमेश्वरासी ॥ ३१॥ मनें भगवंतास पूजावें । कल्पून सर्वहि समर्पावें । मानसपूजेचें जाणावें । लक्षण ऐसें ॥ ३२॥ जें जें आपणांस पाहिजे । तें तें कल्पून वाहिजे । येणें प्रकारें कीजे । मानसपूजा ॥ ३३॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे आर्चनभक्तिनाम समास पंचवा ॥ ५॥ समास सहावा : वंदनभक्ति ॥ श्रीराम् ॥ मागां जालें निरूपण । पांचवे भक्तीचें लक्षण । आतां ऐका सावधान । साहावी भक्ती ॥ १॥ साहावी भक्ती तें वंदन । करावें देवासी नमन । संत साधु आणी सज्जन । नमस्कारीत जावे ॥ २॥ सूर्यासि करावे नमस्कार । देवासि करावे नमस्कार । सद्गुरूस करावे नमस्कार । साष्टांग भावें ॥ ३॥ साष्टांग नमस्कारास अधिकारु । नानाप्रतिमा देव गुरु । अन्यत्र नमनाचा विचारु । अधिकारें करावा ॥ ४॥ छपन्न कोटी वसुमती । मधें विष्णुमूर्ती असती । तयांस नमस्कार प्रीतीं । साष्टांग घालावे ॥ ५॥ पशुपति श्रीपति आणी गभस्ती । यांच्या दर्शनें दोष जाती । तैसाचि नमावा मारुती । नित्य नेमे । म् विशेष ॥ ६॥ श्लोक ॥ शंकरः शेषशायी च मार्तंडो मारुतिस्तथा । एतेषां दर्शनं पुण्यं नित्यनेमे विशेषतः ॥ भक्त ज्ञानी आणी वीतरागी । माहानुभाव तापसी योगी । सत्पात्रें देखोनि वेगीं । नमस्कार घालावे ॥ ७॥ वेदज्ञ शास्त्रज्ञ आणी सर्वज्ञ । पंडित पुराणिक आणी विद्वज्जन । याज्ञिक वैदिक पवित्रजन । नमस्कारीत जावे ॥ ८॥ जेथें दिसती विशेष गुण । तें सद्गुरूचें अधिष्ठान । याकारणें तयासी नमन । अत्यादरें करावें ॥ ९॥ गणेश शारदा नाना शक्ती । हरिहरांच्या अवतारमूर्ती । नाना देव सांगों किती । पृथकाकारें ॥ १०॥ सर्व देवांस नमस्कारिलें । ते येका भगवंतास पावलें । येदर्थीं येक वचन बोलिलें- । आहे, तें ऐका ॥ ११॥ श्लोक ॥ आकाशात्पतितं तोयं यथा गच्छति सागरं । सर्वदेवनमस्कारः केशवं प्रतिगच्छति ॥ याकारणें सर्व देवांसी । नमस्कारावें अत्यादरेंसीं । अधिष्ठान मानितां, देवांसी- । परम सौख्य वाटे ॥ १२॥ देव देवाचीं अधिष्ठानें । सत्पात्रें सद्गुरूचीं स्थानें । या कारणें नमस्कार करणें । उभय मार्गीं ॥ १३॥ नमस्कारें लीनता घडे । नमस्कारें विकल्प मोडे । नमस्कारें सख्य घडे । नाना सत्पात्रासीं ॥ १४॥ नमस्कारें दोष जाती । नमस्कारें अन्याय क्ष्मती । नमस्कारें मोडलीं जडतीं । समाधानें ॥ १५॥ सिसापरता नाहीं दंड । ऐसें बोलती उदंड । याकारणें अखंड । देव भक्त वंदावे ॥ १६॥ नमस्कारें कृपा उचंबळे । नमस्कारें प्रसन्नता प्रबळे । नमस्कारें गुरुदेव वोळे । साधकांवरीं ॥ १७॥ निशेष करितां नमस्कार । नासती दोषांचे गिरिवर । आणी मुख्य परमेश्वर । कृपा करी ॥ १८॥ नमस्कारें पतित पावन । नमस्कारें संतांसी शरण । नमस्कारें जन्ममरण । दुरी दुऱ्हावे ॥ १९॥ परम अन्याय करुनि आला । आणी साष्टांग नमस्कार घातला । तरी तो अन्याये क्ष्मा केला । पाहिजे श्रेष्ठीं ॥ २०॥ याकारणें नमस्कारापरतें । आणीक नाहीं अनुसरतें । नमस्कारें प्राणीयातें । सद्बुद्धि लागे ॥ २१॥ नमस्कारास वेचावें नलगे । नमस्कारास कष्टावें नलगे । नमस्कारांस कांहींच नलगे । उपकर्ण सामग्री ॥ २२॥ नमस्कारा ऐसें नाहीं सोपें । नमस्कार करावा अनन्यरूपें । नाना साधनीं साक्षपें । कासया सिणावें ॥ २३॥ साधक भावें नमस्कार घाली । त्याची चिंता साधूस लागली । सुगम पंथे नेऊन घाली । जेथील तेथें ॥ २४॥ याकारणें नमस्कार श्रेष्ठ । नमस्कारें वोळती वरिष्ठ । येथें सांगितली पष्ट । साहावी भक्ती ॥ २५॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे वंदनभक्तिनाम समास सहावा ॥ ६॥ समास सातवा : दास्यभक्ति ॥ श्रीराम् ॥ मागां जालें निरूपण । साहवें भक्तीचें लक्षण । आतां ऐका सावधान । सातवी भक्ती ॥ १॥ सातवें भजन तें दास्य जाणावें । पडिलें कार्य तितुकें करावें । सदा सन्निधचि असावें । देवद्वारीं ॥ २॥ देवाचें वैभव संभाळावें । न्यूनपूर्ण पडोंचि नेदावें । चढतें वाढतें वाढवावें । भजन देवाचें ॥ ३॥ भंगलीं देवाळयें करावीं । मोडलीं सरोवरें बांधावीं । सोफे धर्मशाळा चालवावीं । नूतनचि कार्यें ॥ ४॥ नाना रचना जीर्ण जर्जर । त्यांचे करावे जीर्णोद्धार । पडिलें कार्य तें सत्वर । चालवित जावें ॥ ५॥ गज रथ तुरंग सिंहासनें । चौकिया सिबिका सुखासनें । मंचक डोल्हारे विमानें । नूतनचि करावीं ॥ ६॥ मेघडंब्रें छत्रें चामरें । सूर्यापानें निशाणें अपारें । नित्य नूतन अत्यादरें । सांभाळित जावीं ॥ ७॥ नाना प्रकारीचीं यानें । बैसावयाचीं उत्तम स्थानें । बहुविध सुवर्णासनें । येत्नें करीत जावीं ॥ ८॥ भुवनें कोठड्या पेट्या मांदुसा । रांझण कोहळीं घागरी बहुवसा । संपूर्ण द्रव्यांश ऐसा । अति येत्नें करावा ॥ ९॥ भुयेरीं तळघरें आणी विवरें । नाना स्थळें गुप्त द्वारें । अनर्घ्ये वस्तूंचीं भांडारें । येत्नें करीत जावीं ॥ १०॥ आळंकार भूषणें दिव्यांबरें । नाना रत्नें मनोहरें । नाना धातु सुवर्णपात्रें । येत्नें करीत जावीं ॥ ११॥ पुष्पवाटिका नाना वनें । नाना तरुवरांचीं बनें । पावतीं करावीं जीवनें । तया वृक्षांसी ॥ १२॥ नाना पशूंचिया शाळा । नाना पक्षी चित्रशाळा । नाना वाद्यें नाट्यशाळा । गुणी गायेक बहुसाल ॥ १३॥ स्वयंपाकगृहें भोजनशाळा । सामग्रीगृहें धर्मशाळा । निद्रिस्तांकारणें पडशाळा । विशाळ स्थळें ॥ १४॥ नाना परिमळद्रव्यांचीं स्थळें । नाना खाद्यफळांचीं स्थळें । नाना रसांचीं नाना स्थळें । येत्नें करीत जावीं ॥ १५॥ नाना वस्तांची नाना स्थानें । भंगलीं करावीं नूतनें । देवाचें वैभव वचनें । किती म्हणौनि बोलावें ॥ १६॥ सर्वां ठाई अतिसादर । आणी दास्यत्वासहि तत्पर । कार्यभागाचा विसर । पडणार नाहीं ॥ १७॥ जयंत्या पर्वें मोहोत्साव । असंभाव्य चालवी वैभव । जें देखतां स्वर्गींचे देव । तटस्त होती ॥ १८॥ ऐसें वैभव चालवावें । आणी नीच दास्यत्वहि करावें । पडिले प्रसंगीं सावध असावें । सर्वकाळ ॥ १९॥ जें जें कांहीं पाहिजे । तें तें तत्काळचि देजे । अत्यंत आवडीं कीजे । सकळ सेवा ॥ २०॥ चरणक्षाळळें स्नानें आच्मनें । गंधाक्षतें वसनें भूषणें । आसनें जीवनें नाना सुमनें । धूप दीप नैवेद्य ॥ २१॥ शयेनाकारणें उत्तम स्थळें । जळें ठेवावीं सुसीतळें । तांबोल गायनें रसाळें । रागरंगें करावीं ॥ २२॥ परिमळद्रव्यें आणी फुलीलीं । नाना सुगंधेल तेलें । खाद्य फळें बहुसालें । सन्निधचि असावीं ॥ २३॥ सडे संमार्जनें करावीं । उदकपात्रें उदकें भरावीं । वसनें प्रक्षालून आणावीं । उत्तमोत्तमें ॥ २४॥ सकळांचें करावें पारपत्य । आलयाचें करावें आतित्य । ऐसी हे जाणावी सत्य । सातवी भक्ती ॥ २५॥ वचनें बोलावीं करुणेचीं । नाना प्रकारें स्तुतीचीं । अंतरें निवतीं सकळांचीं । ऐसें वदावें ॥ २६॥ ऐसी हे सातवी भक्ती । निरोपिली येथामती । प्रत्यक्ष न घडे तरी चित्तीं । मानसपूजा करावी ॥ २७॥ ऐसें दास्य करावें देवाचें । येणेंचि प्रकारें सद्गुरूचें । प्रत्यक्ष न घडे तरी मानसपूजेचें । करित जावें ॥ २८॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे दास्यभक्तिनाम समास सातवा ॥ ७॥ समास आठवा : सख्यभक्ति ॥ श्रीराम् ॥ मागां जालें निरूपण । सातवे भक्तीचें लक्षण । आतां ऐका सावधान । आठवी भक्ती ॥ १॥ देवासी परम सख्य करावें । प्रेम प्रीतीनें बांधावें । आठवे भक्तीचें जाणावें । लक्षण ऐसें ॥ २॥ देवास जयाची अत्यंत प्रीती । आपण वर्तावें तेणें रीतीं । येणें करितां भगवंतीं । सख्य घडे नेमस्त ॥ ३॥ भक्ति भाव आणी भजन । निरूपण आणी कथाकीर्तन । प्रेमळ भक्तांचें गायन । आवडे देवा ॥ ४॥ आपण तैसेंचि वर्तावें । आपणासि तेंच आवडावें । मनासारिखें होतां स्वभावें । सख्य घडे नेमस्त ॥ ५॥ देवाच्या सख्यत्वाकारणें । आपलें सौख्य सोडून देणें । अनन्यभावें जीवें प्राणें । शरीर तेंहि वेंचावें ॥ ६॥ सांडून आपली संसारवेथा । करित जावी देवाची चिंता । निरूपण कीर्तन कथा वार्ता । देवाच्याचि सांगाव्या ॥ ७॥ देवाच्या सख्यत्वासाठीं । पडाव्या जिवलगांसी तुटी । सर्व अर्पावें, सेवटीं- । प्राण तोहि वेचावा ॥ ८॥ आपुलें आवघेंचि जावें । परी देवासी सख्य राहावें । ऐसी प्रीती जिवें भावें । भगवंतीं लागावी ॥ ९॥ देव म्हणिजे आपुला प्राण । प्राणासी न करावें निर्वाण । परम प्रीतीचें लक्षण । तें हें ऐसें असे ॥ १०॥ ऐसें परम सख्य धरितां । देवास लागे भक्ताची चिंता । पांडव लाखाजोहरीं जळतां । विवरद्वारें काढिले ॥ ११॥ देव सख्यत्वें राहे आपणासी । तें तों वर्म आपणाचि पासी । आपण वचनें बोलावीं जैसीं । तैसीं येती पडसादें ॥ १२॥ आपण असतां अनन्यभावें । देव तत्काळचि पावे । आपण त्रास घेतां जीवें । देवहि त्रासे ॥ १३॥ श्लोक ॥ ये यथा मां प्रपद्यंते तांस्तथैव भजाम्यहम् । जैसें जयाचे भजन । तैसाचि देवहि आपण । म्हणौन हें आवघें जाण । आपणाचि पासीं ॥ १४॥ आपुल्या मनासारिखें न घडे । तेणें गुणें निष्ठा मोडे । तरी गोष्टी आपणांकडे । सहजचि आली ॥ १५॥ मेघ चातकावरी वोळेना । तरी चातक पालटेना । चंद्र वेळेसि उगवेना । तऱ्ही चकोर अनन्य ॥ १६॥ ऐसें असावें सख्यत्व । विवेकें धरावें सत्व । भगवंतावरील ममत्व । सांडूंचि नये ॥ १७॥ सखा मानावा भगवंत । माता पिता गण गोत । विद्या लक्ष्मी धन वित्त । सकळ परमात्मा ॥ १८॥ देवावेगळें कोणीं नाहीं । ऐसें बोलती सर्वहि । परंतु त्यांची निष्ठा कांहीं । तैसीच नसे ॥ १९॥ म्हणौनी ऐसें न करावें । सख्य तरी खरेंचि करावें । अंतरीं सदृढ धरावें । परमेश्वरासी ॥ २०॥ आपुलिया मनोगताकारणें । देवावरी क्रोधास येणें । ऐसीं नव्हेत किं लक्षणें । सख्यभक्तीचीं ॥ २१॥ देवाचें जें मनोगत । तेंचि आपुलें उचित । इच्छेसाठीं भगवंत । अंतरूं नये कीं ॥ २२॥ देवाचे इच्छेनें वर्तावें । देव करील तें मानावें । मग सहजचि स्वभावें । कृपाळु देव ॥ २३॥ पाहातां देवाचे कृपेसी । मातेची कृपा कायेसी । माता वधी बाळकासी । विपत्तिकाळीं ॥ २४॥ देवें भक्त कोण वधिला । कधीं देखिला ना ऐकिला । शरणागतांस देव जाला । वज्रपंजरु ॥ २५॥ देव भक्तांचा कैवारी । देव पतितांसि तारी । देव होये साहाकारी । अनाथांचा ॥ २६॥ देव अनाथांचा कैपक्षी । नाना संकटांपासून रक्षी । धांविन्नला अंतरसाक्षी । गजेंद्राकारणें ॥ २७॥ देव कृपेचा सागरु । देव करुणेचा जळधरु । देवासि भक्तांचा विसरु । पडणार नाहीं ॥ २८॥ देव प्रीती राखों जाणे । देवासी करावें साजणें । जिवलगें आवघीं पिसुणें । कामा न येती ॥ २९॥ सख्य देवाचें तुटीना । प्रीति देवाची विटेना । देव कदा पालटेना । शरणागतांसी ॥ ३०॥ म्हणौनि सख्य देवासी करावें । हितगुज तयासी सांगावें । आठवे भक्तीचें जाणावें । लक्षण ऐसें ॥ ३१॥ जैसा देव तैसा गुरु । शास्त्रीं बोलिला हा विचारु । म्हणौन सख्यत्वाचा प्रकारु । सद्गुरूसीं असावा ॥ ३२॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सख्यभक्तिनाम समास आठवा ॥ ८॥ समास नववा : आत्मनिवेदन ॥ श्रीराम् ॥ मागां जालें निरूपण । आठवे भक्तीचें लक्षण । आतां ऐका सावधान । भक्ति नवमी ॥ १॥ नवमी निवेदन जाणावें । आत्मनिवेदन करावें । तेंहि सांगिजेल स्वभावें । प्रांजळ करूनि ॥ २॥ ऐका निवेदनाचें लक्षण । देवाअसि वाहावें आपण । करावें तत्त्वविवरण । म्हणिजे कळे ॥ ३॥ मी भक्त ऐसें म्हणावें । आणी विभक्तपणेंचि भजावें । हें आवघेंचि जाणावें । विलक्षण ॥ ४॥ लक्षण असोन विलक्षण । ज्ञान असोन अज्ञान । भक्त असोन विभक्तपण । तें हें ऐसें ॥ ५॥ भक्त म्हणिजे विभक्त नव्हे । आणी विभक्त म्हणिजे भक्त नव्हे । विचारेंविण कांहींच नव्हे । समाधान ॥ ६॥ तस्मात् विचार करावा । देव कोण तो वोळखावा । आपला आपण शोध घ्यावा । अंतर्यामीं ॥ ७॥ मी कोण ऐसा निवाडा । पाहों जातां तत्वझाडा । विचार करितां उघडा । आपण नाहीं ॥ ८॥ तत्वें तत्व जेव्हां सरे । तेव्हां आपण कैंचा उरे । आत्मनिवेदन येणेंप्रकारें । सहजचि जालें ॥ ९॥ तत्वरूप सकळ भासे । विवेक पाहातां निरसे । प्रकृतिनिरासें आत्मा असे । आपण कैंचा ॥ १०॥ येक मुख्य परमेश्वरु । दुसरी प्रकृति जगदाकारु । तिसरा आपण कैंचा चोरु । आणिला मधें ॥ ११॥ ऐसें हें सिद्धचि असतां । नाथिली लागे देहाहंता । परंतु विचारें पाहों जातां । कांहींच नसे ॥ १२॥ पाहातां तत्त्वविवेचना । पिंडब्रह्मांडतत्वरचना । विश्वाकारें वेक्ती, नाना- । तत्वें विस्तारलीं ॥ १३॥ तत्वें साक्षत्वें वोसरतीं । साक्षत्व नुरे आत्मप्रचिती । आत्मा असे आदिअंतीं । आपण कैंचा ॥ १४॥ आत्मा एक स्वानंदघन । आणी अहमात्मा हें वचन । तरी मग आपण कैंचा भिन्न । उरला तेथें ॥ १५॥ सोहं हंसा हें उत्तर । याचें पाहावें अर्थांतर । पाहतां आत्मयाचा विचार । आपण कैंचा तेथें ॥ १६॥ आत्मा निर्गुण निरंजन । तयासी असावें अनन्य । अनन्य म्हणिजे नाहीं अन्य । आपण कैंचा तेथें ॥ १७ ॥ आत्मा म्हणिजे तो अद्वैत । जेथें नाहीं द्वैताद्वैत । तेथें मीपणाचा हेत । उरेल कैंचा ॥ १८॥ आत्मा पूर्णत्वें परिपूर्ण । जेथें नाहीं गुणागुण । निखळ निर्गुणी आपण । कोण कैंचा ॥ १९॥ त्वंपद तत्पद असिपद । निरसुनि सकळ भेदाभेद । वस्तु ठाईंची अभेद । आपण कैंचा ॥ २०॥ निरसितां जीवशिवौपाधी । जीवशिवचि कैंचे आधी । स्वरूपीं होतां दृढबुद्धि । आपण कैंचा ॥ २१॥ आपण मिथ्या, साच देव । देव भक्त अनन्यभाव । या वचनाचा अभिप्राव । अनुभवी जाणती ॥ २२॥ या नांव आत्मनिवेदन । ज्ञानियांचें समाधान । नवमे भक्तींचे लक्षण । निरोपिलें ॥ २३॥ पंचभूतांमध्यें आकाश । सकळ देवांमधें जगदीश । नवविधा भक्तीमध्यें विशेष । भक्ति नवमी ॥ २४॥ नवमी भक्ती आत्मनिवेदन । न होतां न चुके जन्ममरण । हें वचन सत्य, प्रमाण- । अन्यथा नव्हे ॥ २५॥ ऐसी हे नवविधा भक्ती । केल्यां पाविजे सायोज्यमुक्ती । सायोज्यमुक्तीस कल्पांतीं । चळण नाहीं ॥ २६॥ तिहीं मुक्तींस आहे चळण । सायोज्यमुक्ती अचळ जाण । त्रैलोक्यास होतां निर्वाण । सायोज्यमुक्ती चळेना ॥ २७॥ आवघीया चत्वार मुक्ती । वेदशास्त्रें बोलती । तयांमध्यें तीन नासती । चौथी ते अविनाश ॥ २८॥ पहिली मुक्ती ते स्वलोकता । दुसरी ते समीपता । तिसरी ते स्वरूपता । चौथी सायोज्यमुक्ती ॥ २९॥ ऐसिया चत्वार मुक्ती । भगवद्भजनें प्राणी पावती । हेंचि निरूपण प्रांजळ श्रोतीं । सावध पुढें परिसावें ॥ ३०॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे आत्मनिवेदनभक्तिनाम समास नववा ॥ ९॥ समास दहावा : मुक्तिचतुष्टय ॥ श्रीराम् ॥ मुळीं ब्रह्म निराकार । तेथें स्फूर्तिरूप अहंकार । तो पंचभूतांचा विचार । ज्ञानदशकीं बोलिला ॥ १॥ तो अहंकार वायोरूप । तयावरी तेजाचें स्वरूप । तया तेजाच्या आधारें आप । आवर्णोदक दाटलें ॥ २॥ तया आवर्णोदकाच्या आधारें । धरा धरिली फणिवरें । वरती छपन्न कोटी विस्तारें । वसुंधरा हे ॥ ३॥ इयेवरी परिघ सप्त सागर । मध्य मेरू माहां थोर । अष्ट दिग्पाळ तो परिवार । अंतरें वेष्टित राहिला ॥ ४॥ तो सुवर्णाचा माहा मेरू । पृथ्वीस तयाचा आधारु । चौरुआसी सहस्र विस्तारु । रुंदी तयाची ॥ ५॥ उंच तरी मर्यादेवेगळा । भूमीमधें सहस्र सोळा । तया भोवता वेष्टित पाळा । लोकालोक पर्वताचा ॥ ६ ॥ तया ऐलिकडे हिमाचळ । जेथें पांडव गळाले सकळ । धर्म आणी तमाळनीळ । पुढें गेले ॥ ७॥ जेथें जावया मार्ग नाहीं । मार्गी पसरले माहा अही । सितसुखें सुखावले ते ही । पर्वतरूप भासती ॥ ८॥ तया ऐलिकडे सेवटीं जाण । बद्रिकाश्रम बद्रिनारायण । तेथें माहां तापसी, निर्वाण- । देहत्यागार्थ जाती ॥ ९॥ तया ऐलिकडे बद्रिकेदार । पाहोन येती लहानथोर । ऐसा हा अवघा विस्तार । मेरुपर्वताचा ॥ १०॥ तया मेरुपर्वतापाठारीं । तीन श्रृंगे विषमहारी । परिवारें राहिले तयावरी । ब्रह्मा विष्णु महेश ॥ ११॥ ब्रह्मश्रृंग तो पर्वताचा । विष्णुश्रृंग तो मर्गजाचा । शिवश्रृंग तो स्फटिकाचा । कैळास नाम त्याचें ॥ १२॥ वैकुंठ नाम विष्णुश्रृंगाचें । सत्यलोक नाम ब्रह्मश्रृंगाचें । अमरावती इंद्राचें । स्थळ खालतें । १३॥ तेथें गण गंधर्व लोकपाळ । तेतिस कोटी देव सकळ । चौदा लोक, सुवर्णाचळ- । वेष्टित राहिले ॥ १४॥ तेथें कामधेनूचीं खिलांरें । कल्पतरूचीं बनें अपारें । अमृताचीं सरोवरें । ठाईं ठाईं उचंबळतीं ॥ १५॥ तेथें उदंड चिंतामणी । हिरे परिसांचियां खाणी । तेथें सुवर्णमये धरणी । लखलखायमान ॥ १६॥ परम रमणीये फांकती किळा । नव्वरत्नाचिया पाषाणसिळा । तेथें अखंड हरुषवेळा । आनंदमये ॥ १७॥ तेथें अमृतांचीं भोजनें । दिव्य गंधें दिव्य सुमनें । अष्ट नायका गंधर्वगायनें । निरंतर ॥ १८॥ तेथें तारुण्य वोसरेना । रोगव्याधीहि असेना । वृधाप्य आणी मरण येना । कदाकाळीं ॥ १९॥ तेथें येकाहूनि येक सुंदर । तेथें येकाहूनि येक चतुर । धीर उदार आणी शूर । मर्यादेवेगळे ॥ २०॥ तेथें दिव्यदेह ज्योतिरूपें । विद्युल्यतेसारिखीं स्वरूपें । तेथें येश कीर्ति प्रतापें । सिमा सांडिली ॥ २१॥ ऐसें तें स्वर्गभुवन । सकळ देवांचें वस्तें स्थान । तयां स्थळाचें महिमान । बोलिजे तितुकें थोडें ॥ २२॥ येथें ज्या देवाचें भजन करावें । तेथें ते देवलोकीं राहावें । स्वलोकता मुक्तीचें जाणावें । लक्षण ऐसें ॥ २३॥ लोकीं राहावें ते स्वलोकता । समीप असावें ते समीपता । स्वरूपचि व्हावें ते स्वरूपता- । तिसरी मुक्ती ॥ २४॥ देवस्वरूप जाला देही । श्रीवत्स कौस्तुभ लक्ष्मी नाहीं । स्वरूपतेचें लक्षण पाहीं । ऐसें असे ॥ २५॥ सुकृत आहे तों भोगिती । सुकृत सरतांच ढकलून देती । आपण देव ते असती । जैसे तैसे ॥ २६॥ म्हणौनि तिनी मुक्ति नासिवंत । सायोज्यमुक्ती ते शाश्वत । तेहि निरोपिजेल सावचित्त । ऐक आतां ॥ २७॥ ब्रह्मांड नासेल कल्पांतीं । पर्वतासहित जळेल क्षिती । तेव्हां अवघेच देव जाती । मां मुक्ति कैंच्या तेथें ॥ २८॥ तेव्हां निर्गुण परमात्मा निश्चळ । निर्गुण भक्ती तेहि अचळ । सायोज्यमुक्ती ते केवळ । जाणिजे ऐसी ॥ २९॥ निर्गुणीं अनन्य असतां । तेणें होये सायोज्यता । सायोज्यता म्हणिजे स्वरूपता- । निर्गुण भक्ती ॥ ३०॥ सगुण भक्ती ते चळे । निर्गुण भक्ती ते न चळे । हें अवघें प्रांजळ कळे । सद्गुरु केलियां ॥ ३१॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे मुक्तिचतुष्टयेनाम समास दहावा ॥ १०॥ ॥ दशक चवथा समाप्त ॥ 1443 2745 2005-10-09T08:29:39Z 203.115.86.234 ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ ॥ श्रीमत् दासबोध ॥ ॥ मंत्रांचा पंचम दशक ॥ ५॥ समास पहिला : गुरुनिश्चय ॥ श्रीराम ॥ जय जज जी सद्गुरु पूर्णकामा । परमपुरुषा आत्मयारामा । अनुर्वाच्य तुमचा महिमा । वर्णिला न वचे ॥ १॥ जें वेदांस सांकडें । जें शब्दासि कानडें । तें सत्शिष्यास रोकडें । अलभ्य लाभे ॥ २॥ जें योगियांचें निजवर्म । जें शंकराचें निजधाम । जें विश्रांतीचें निजविश्राम । परम गुह्य अगाध ॥ ३॥ तें ब्रह्म तुमचेनि योगें । स्वयें आपणचि होईजे आंगें । दुर्घट संसाराचेनि पांगें । पांगिजेना सर्वथा ॥ ४॥ आतां स्वामिचेनि लडिवाळपणें । गुरुशिष्यांचीं लक्षणें । सांगिजेती तेणें प्रमाणें - । मुमुक्षें शरण जावें ॥ ५॥ गुरु तों सकळांसी ब्राह्मण । जऱ्हीं तो जाला क्रियाहीन । तरी तयासीच शरण । अनन्यभावें असावें ॥ ६॥ अहो या ब्राह्मणाकारणें । अवतार घेतला नारायेणें । विष्णूनें श्रीवत्स मिरविणें । तेथें इतर ते किती ॥ ७॥ ब्राह्मणवचनें प्रमाण । होती शूद्रांचे ब्राह्मण । धातुपाषाणीं देवपण । ब्राह्मणचेनि मंत्रें ॥ ८॥ मुंजीबंधनेंविरहित । तो शूद्रचि निभ्रांत । द्विजन्मी म्हणोनि सतंत । द्विज ऐसें नाम त्याचें ॥ ९॥ सकळांसि पूज्य ब्राह्मण । हे मुख्य वेदाज्ञा प्रमाण । वेदविरहित तें अप्रमाण । अप्रिये भगवंता ॥ १०॥ ब्राह्मणीं योग याग व्रतें दानें । ब्राह्मणीं सकळ तीर्थाटणें । कर्ममार्ग ब्राह्मणाविणें । होणार नाहीं ॥ ११॥ ब्राह्मण वेद मूर्तिमंत । ब्राह्मण तोचि भगवंत । पूर्ण होती मनोरथ । विप्रवाक्येंकरूनी ॥ १२॥ ब्राह्मणपूजनें शुद्ध वृत्ती- । होऊन, जडे भगवंतीं । ब्राह्मणतीर्थे उत्तम गती । पावती प्राणी ॥ १३॥ लक्षभोजनीं पूज्य ब्राह्मण । आन यातिसि पुसे कोण । परी भगवंतासि भाव प्रमाण । येरा चाड नाहीं ॥ १४॥ असो ब्राह्मणा सुरवर वंदिती । तेथें मानव बापुडें किती । जरी ब्राह्मण मूढमती । तरी तो जगद्वंद्य ॥ १५॥ अंत्येज शब्दज्ञाता बरवा । परी तो नेऊन कायी करावा । ब्राह्मणासन्निध पुजावा । हें तों न घडे कीं ॥ १६॥ जें जनावेगळें केलें । तें वेदें अव्हेरिलें । म्हणोनि तयासि नाम ठेविलें । पाषांडमत ॥ १७॥ असो जे हरिहरदास । तयास ब्राह्मणीं विस्वास । ब्राह्मणभजनें बहुतांस । पावन केलें ॥ १८॥ ब्राह्मणें पाविजे देवाधिदेवा । तरी किमर्थ सद्गुरु करावा । ऐसें म्हणाल तरी निजठेवा । सद्गुरुविण नाहीं ॥ १९॥ स्वधर्मकर्मी । म् पूज्य ब्राह्मण । परी ज्ञान नव्हे सद्गुरुविण । ब्रह्मज्ञान नस्तां सीण । जन्ममृत्य चुकेना ॥ २०॥ सद्गुरुविण ज्ञान कांहीं । सर्वथा होणार नाहीं । अज्ञान प्राणी प्रवाहीं । वाहातचि गेले ॥ २१॥ ज्ञानविरहित जें जें केलें । तें तें जन्मासि मूळ जालें । म्हणौनि सद्गुरूचीं पाऊलें । सुधृढ धरावीं ॥ २२॥ जयास वाटे देव पाहावा । तेणें सत्संग धरावा । सत्संगेंविण देवाधिदेवा । पाविजेत नाहीं ॥ २३॥ नाना साधनें बापुडीं । सद्गुरुविण करिती वेडीं । गुरुकृपेविण कुडकुडीं । वेर्थचि होती ॥ २४॥ कार्तिकस्नानें माघस्नानें । व्रतें उद्यापनें दानें । गोरांजनें धूम्रपानें । साधिती पंचाग्नी ॥ २५॥ हरिकथा पुराणश्रवण । आदरें करिती निरूपण । सर्व तीर्थें परम कठिण । फिरती प्राणी ॥ २६॥ झळफळित देवतार्चनें । स्नानें संध्या दर्भासनें । टिळे माळा गोपीचंदनें । ठसे श्रीमुद्रांचे ॥ २७॥ अर्घ्यपात्रें संपुष्ट गोकर्णें । मंत्रयंत्रांचीं तांब्रपर्णें । नाना प्रकारीचीं उपकर्णें । साहित्यशोभा ॥ २८॥ घंटा घणघणा वाजती । स्तोत्रें स्तवनें आणी स्तुती । आसनें मुद्रा ध्यानें करिती । प्रदक्ष्णा नमस्कार ॥ २९॥ पंचायेत्न पूजा केली । मृत्तिकेचीं लिंगें लाखोली । बेलें नारिकेळें भरिली । संपूर्ण सांग पूजा ॥ ३०॥ उपोषणें निष्ठा नेम । परम सायासीं केलें कर्म । फळचि पावती, वर्म- । चुकले प्राणी ॥ ३१॥ येज्ञादिकें कर्में केलीं । हृदईं फळाशा कल्पिली । आपले इछेनें घेतली । सूति जन्मांची ॥ ३२॥ करूनि नाना सायास । केला चौदा विद्यांचा अभ्यास । रिद्धि सिद्धि सावकास । वोळल्या जरी ॥ ३३॥ तरी सद्गुरुकृपेविरहित । सर्वथा न घडे स्वहित । येमेपुरीचा अनर्थ । चुकेना येणें ॥ ३४॥ जंव नाहीं ज्ञानप्राप्ती । तंव चुकेना यातायाती । गुरुकृपेविण अधोगती । गर्भवास चुकेना ॥ ३५॥ ध्यान धारणा मुद्रा आसन । भक्ती भाव आणी भजन । सकळहि फोल ब्रह्मज्ञान - । जंव तें प्राप्त नाहीं ॥ ३६॥ सद्गुरुकृपा न जोडे । आणी भलतीचकडे वावडे । जैसें आंधळें चाचरोन पडे । गारीं आणी गडधरां ॥ ३७॥ जैसें नेत्रीं घालितां अंजन । पडे दृष्टीस निधान । तैसें सद्गुरुवचनें ज्ञान- । प्रकाश होये ॥ ३८॥ सद्गुरुविण जन्म निर्फळ । सद्गुरुविण दुःख सकळ । सद्गुरुविण तळमळ । जाणार नाहीं ॥ ३९॥ सद्गुरुचेनि अभयंकरें । प्रगट होईजे ईश्वरें । संसारदुःखें अपारें । नासोन जाती ॥ ४०॥ मागें जाले थोर थोर । संत महंत मुनेश्वर । तयांसहि ज्ञानविज्ञानविचार । सद्गुरुचेनी ॥ ४१॥ श्रीरामकृष्ण आदिकरूनी । अतितत्पर गुरुभजनीं । सिद्ध साधु आणी संतजनीं । गुरुदास्य केलें ॥ ४२॥ सकळ सृष्टीचे चाळक । हरिहरब्रह्मादिक । तेहि सद्गुपदीं रंक । महत्वा न चढेती ॥ ४३॥ असो जयासि मोक्ष व्हावा । तेणें सद्गुरु करावा । सद्गुरुविण मोक्ष पावावा । हें कल्पांतीं न घडे ॥ ४४॥ आतां सद्गुरु ते कैसे । नव्हेति इतरां गुरु ऐसे । जयांचे कृपेनें प्रकाशे । शुद्ध ज्ञान ॥ ४५॥ त्या सद्गुरूची वोळखण । पुढिले समासीं निरूपण । बोलिलें असे श्रोतीं श्रवण । अनुक्रमें करावें ॥ ४६॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे गुरुनिश्चयेनाम समास पहिला ॥ १॥ समास दुसरा : गुरुलक्षण ॥ श्रीराम् ॥ जे करामती दाखविती । तेहि गुरु म्हणिजेती । परंतु सद्गुरु नव्हेती । मोक्षदाते ॥ १॥ सभामोहन भुररीं चेटकें । साबरमंत्र कौटालें अनेकें । नाना चमत्कार कौतुकें । असंभाव्य सांगती ॥ २॥ सांगती औषधीप्रयोग । कां सुवर्णधातूचा मार्ग । दृष्टिबंधनें लागवेग । अभिळाषाचा ॥ ३॥ साहित संगीत रागज्ञान । गीत नृत्य तान मान । नाना वाद्यें सिकविती जन । तेहि येक गुरु ॥ ४॥ विद्या सिकविती पंचाक्षरी । ताडेतोडे नानापरी । कां पोट भरे जयावरी । ते विद्या सिकविती ॥ ५॥ जो यातीचा जो व्यापार । सिकविती भरावया उदर । तेहि गुरु परी साचार- । सद्गुरु नव्हेती ॥ ६॥ आपली माता आणी पिता । तेहि गुरुचि तत्वतां । परी पैलापार पावविता । तो सद्गुरु वेगळा ॥ ७॥ गाईत्रीमंत्राचा इचारू । सांगे तो साचार कुळगुरु । परी ज्ञानेंविण पैलपारु । पाविजेत नाहीं ॥ ८॥ जो ब्रह्मज्ञान उपदेसी । अज्ञानांधारें निरसी । जीवात्मयां परमात्मयांसी । ऐक्यता करी ॥ ९॥ विघडले देव आणी भक्त । जीवशिवपणें द्वैत । तया देवभक्तां येकांत- । करी, तो सद्गुरु ॥ १०॥ भवव्याघ्रें घालूनि उडी । गोवत्सास तडातोडी । केली, देखोनि सीघ्र सोडी । तो सद्गुरु जाणावा ॥ ११॥ प्राणी मायाजाळीं पडिलें । संसारदुःखें दुःखवलें । ऐसें जेणें मुक्त केलें । तो सद्गुरु जाणावा ॥ १२॥ वासनानदीमाहांपुरीं । प्राणी बुडतां ग्लांती करी । तेथें उडी घालूनि तारी । तो सद्गुरु जाणावा ॥ १३॥ गर्भवास अति सांकडी । इछाबंधनाची बेडी । ज्ञान देऊन सीघ्र सोडी । तो सद्गुरु स्वामी ॥ १४॥ फोडूनि शब्दाचें अंतर । वस्तु दाखवी निजसार । तोचि गुरु माहेर । अनाथांचें ॥ १५॥ जीव येकदेसी बापुडें । तयास ब्रह्मचि करी रोकडें । फेडी संसारसांकडे । वचनमात्रें ॥ १६॥ जें वेदांचे अभ्यांतरीं । तें काढून अपत्यापरी । शिष्यश्रवणीं कवळ भरी । उद्गारवचनें ॥ १७॥ वेद शास्त्र माहानुभाव । पाहातां येकचि अनुभव । तोचि येक गुरुराव । ऐक्यरूपें ॥ १८॥ संदेह निःशेष जाळी ॥ स्वधर्म आदरें प्रतिपाळी । वेदविरहित टवाळी । करूंच नेणे ॥ १९॥ जें जें मन अंगिकारी । तें तें स्वयें मुक्त करी । तो गुरु नव्हे, भिकारी- । झडे आला ॥ २०॥ शिष्यास न लविती साधन । न करविती इंद्रियेंदमन । ऐसे गुरु आडक्याचे तीन । मिळाले तरी त्यजावे ॥ २१॥ जो कोणी ज्ञान बोधी । समूळ अविद्या छेदी । इंद्रियेंदमन प्रतिपादी । तो सद्गुरु जाणावा ॥ २२॥ येक द्रव्याचे विकिले । येक शिष्याचे आखिले । अतिदुराशेनें केले । दीनरूप ॥ २३॥ जें जें रुचे शिष्यामनीं । तैसीच करी मनधरणी । ऐसी कामना पापिणी । पडली गळां । २४॥ जो गुरु भीडसारु । तो अद्धमाहून अद्धम थोरु । चोरटा मंद पामरु । द्रव्यभोंदु ॥ २५॥ जैसा वैद्य दुराचारी । केली सर्वस्वें बोहरी । आणी सेखीं भीड करी । घातघेणा ॥ २६॥ तैसा गुरु नसावा । जेणें अंतर पडे देवा । भीड करूनियां, गोवा- । घाली बंधनाचा ॥ २७॥ जेथें शुद्ध ब्रह्मज्ञान । आणी स्थूळ क्रियेचें साधन । तोचि सद्गुरु निधान । दाखवी डोळां ॥ २८॥ देखणें दाखविती आदरें । मंत्र फु । म्किती कर्णद्वारें । इतुकेंच ज्ञान, तें पामरें- । अंतरलीं भगवंता ॥ २९॥ बाणे तिहींची खूण । तोचि गुरु सुलक्षण । तेथेंचि रिघावें शरण । अत्यादरें मुमुक्षें ॥ ३०॥ अद्वैतनिरूपणीं अगाध वक्ता । परी विषईं लोलंगता । ऐसिया गुरूचेनि सार्थकता । होणार नाहीं ॥ ३१॥ जैसा निरूपणसमयो । तैसेंचि मनहि करी वायो । कृतबुद्धीचा जयो । जालाच नाहीं ॥ ३२॥ निरूपणीं सामर्थ्य सिद्धी । श्रवण होतां दुराशा बाधी । नाना चमत्कारें बुद्धी । दंडळूं लागे ॥ ३३॥ पूर्वीं ज्ञाते विरक्त भक्त । तयांसि सादृश्य भगवंत । आणी सामर्थ्यहि अद्भुत । सिद्धीचेनि योगें ॥ ३४॥ ऐसें तयांचें सामर्थ्य । आमुचें ज्ञानचि नुसदें वेर्थ । ऐसा सामर्थ्याचा स्वार्थ । अंतरीं वसे ॥ ३५॥ निशेष दुराशा तुटे । तरीच भगवंत भेटे । दुराशा धरिती ते वोखटे । शब्दज्ञाते कामिक ॥ ३६॥ बहुत ज्ञातीं नागवलीं । कामनेनें वेडीं केलीं । कामना इच्छितांच मेलीं । बापुडीं मूर्खें ॥ ३७॥ निशेष कामनारहित । ऐसा तो विरुळा संत । अवघ्यांवेगळें मत । अक्षै ज्याचें ॥ ३८॥ अक्षै ठेवा सकळांचा । परी पांगडा फिटेना शरीराचा । तेणें मार्ग ईश्वराचा । चुकोनि जाती ॥ ३९॥ सिद्धि आणी सामर्थ्य जालें । सामर्थ्यें देहास महत्त्व आलें । तेणें वेंचाड वळकावलें । देहबुद्धीचें ॥ ४०॥ सांडूनि अक्षै सुख । सामर्थ्य इछिती ते मूर्ख । कामनेसारिखें दुःख । आणीक कांहींच नाहीं ॥ ४१॥ ईश्वरेंविण जे कामना । तेणींचि गुणें नाना यातना । पावती, होती पतना- । वरपडे प्राणी ॥ ४२॥ होतां शरीरासी अंत । सामर्थ्यहि निघोन जात । सेखीं अंतरला भगवंत । कामनागुणें ॥ ४३॥ म्हणोनि निःकामताविचारु । दृढबुद्धीचा निर्धारु । तोचि सद्गुरु पैलपारु । पाववी भवाचा ॥ ४४॥ मुख्य सद्गुरूचें लक्षण । आधीं पाहिजे विमळ ज्ञान । निश्चयाचें समाधान । स्वरूपस्थिती ॥ ४५॥ याहीवरी वैराग्य प्रबळ । वृत्ति उदास केवळ । विशेष आचारें निर्मळ । स्वधर्मविषईं ॥ ४६॥ याहिवरी अध्यात्मश्रवण । हरिकथा निरूपण । जेथें परमार्थविवरण । निरंतर ॥ ४७॥ जेथें सारासारविचार । तेथें होये जगोद्धार । नवविधा भक्तीचा आधार । बहुता जनासी ॥ ४८॥ म्हणोनि नवविधा भजन । जेथें प्रतिष्ठलें साधन । हें सद्गुरूचें लक्षण । श्रोतीं वोळखावें ॥ ४९॥ अंतरीं शुद्ध ब्रह्मज्ञान । बाह्य निष्ठेचें भजन । तेथें बहु भक्त जन । विश्रांति पावती ॥ ५०॥ नाहीं उपासनेचा आधार । तो परमार्थ निराधार । कर्मेंविण अनाचार । भ्रष्ट होती ॥ ५१॥ म्हणोनि ज्ञान वैराग्य आणि भजन । स्वधर्मकर्म आणि साधन । कथा निरूपण श्रवण मनन । नीति न्याये मर्यादा ॥ ५२॥ यामधें येक उणें असे । तेणें तें विलक्षण दिसे । म्हणौन सर्वहि विलसे । सद्गुरुपासीं ॥ ५३॥ तो बहुतांचें पाळणकर्ता । त्यास बहुतांची असे चिंता । नाना साधनें समर्था । सद्गुरुपासीं ॥ ५४॥ साधनेंविण परमार्थ प्रतिष्ठे । तो मागुतां सवेंच भ्रष्टे । याकारणे दुरीद्रष्टे । माहानुभाव ॥ ५५॥ आचार उपासना सोडिती । ते भ्रष्ट अभक्त दिसती । जळो तयांची महंती । कोण पुसे ॥ ५६॥ कर्म उपासनेचा अभाव । तेथें भकाधेसि जाला ठाव । तो कानकोंडा समुदाव । प्रपंची हांसती ॥ ५७॥ नीच यातीचा गुरु । तोही कानकोंड विचारु । ब्रह्मसभेस जैसा चोरू । तैसा दडे ॥ ५८॥ ब्रह्मसभे देखतां । त्याचें तीर्थ नये घेतां । अथवा प्रसाद सेवितां । प्राश्चित पडे ॥ ५९॥ तीर्थप्रसादाची सांडी केली । तेथें नीचता दिसोन आली । गुरुभक्ति ते सटवली । येकायेकी ॥ ६०॥ गुरुची मर्यादा राखतां । ब्राह्मण क्षोभती तत्वतां । तेथें ब्राह्मण्य रक्षूं जातां । गुरुक्षोभ घडे ॥ ६१॥ ऐसीं सांकडीं दोहींकडे । तेथें प्रस्तावा घडे । नीच यातीस गुरुत्व न घडे । याकारणें ॥ ६२॥ तथापि आवडी घेतली जीवें । तरी आपणचि भ्रष्टावें । बहुत जनांसी भ्रष्टवावें । हें तों दूषणचि कीं ॥ ६३॥ आतां असो हा विचारू । स्वयातीचा पाहिजे गुरु । नाहीं तरी भ्रष्टाकारु । नेमस्त घडे ॥ ६४॥ जे जे कांहीं उत्तम गुण ॥ तें तें सद्गुरूचें लक्षण । तथापि संगों वोळखण । होये जेणें ॥ ६५॥ येक गुरु येक मंत्रगुरु । येक यंत्रगुरु येक तांत्रगुरु । येक वस्तादगुरु येक राजगुरु । म्हणती जनीं ॥ ६६॥ येक कुळगुरु येक मानिला गुरु । येक विद्यागुरु येक कुविद्यागुरु । येक असद्गुरु येक यातिगुरु । दंडकर्ते ॥ ६७॥ येक मातागुरु येक पितागुरु । येक राजागुरु येक देवगुरु । येक बोलिजे जगद्गुरु । सकळकळा ॥ ६८॥ ऐसे हे सत्रा गुरु । याहिवेगळे आणीक गुरु । ऐक तयांचा विचारु । सांगिजेल ॥ ६९॥ येक स्वप्नगुरु येक दीक्षागुरु । येक म्हणती प्रतिमागुरु । येक म्हणती स्वयें गुरु । आपला आपण ॥ ७०॥ जे जे यातीचा जो व्यापारु । ते ते त्याचे तितुके गुरु । याचा पाहातां विचारु । उदंड आहे ॥ ७१॥ असो ऐसे उदंड गुरु । नाना मतांचा विचारु । परी जो मोक्षदाता सद्गुरु । तो वेगळाचि असे ॥ ७२॥ नाना सद्विद्येचे गुण । याहिवरी कृपाळूपण । हें सद्गुरूचें लक्षण । जाणिजे श्रोतीं ॥ ७३॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे गुरुलक्षणनाम समास दुसरा ॥ २॥ समास तिसरा : शिष्यलक्षण ॥ श्रीराम् ॥ माअगां सद्गुरूचें लक्षण । विशद केलें निरूपण । आतां सच्छिष्याची वोळखण । सावध ऐका ॥ १॥ सद्गुरुविण सच्छिष्य । तो वायां जाय निशेष । कां सच्छिष्येंविण विशेष । सद्गुरु सिणे ॥ २॥ उत्तमभूमि शोधिली शुद्ध । तेथें बीज पेरिलें किडखाद । कां तें उत्तम बीज परी समंध । खडकेंसि पडिला ॥ ३॥ तैसा सच्छिष्य तें सत्पात्र । परंतु गुरु सांगे मंत्र तंत्र । तेथें अरत्र ना परत्र । कांहिंच नाहीं ॥ ४॥ अथवा गुरु पूर्ण कृपा करी । परी शिष्य अनाधिकारी । भाअग्यपुरुषाचा भिकारी । पुत्र जैसा ॥ ५॥ तैसें येकाविण येक । होत असे निरार्थक । परलोकींचें सार्थक । तें दुऱ्हावे ॥ ६॥ म्हणौनि सद्गुरु आणी सच्छिष्य । तेथें न लगती सायास । त्यां उभयतांचा हव्यास । पुरे येकसरा ॥ ७॥ सुभूमि आणी उत्तम कण । उगवेना प्रजन्येंविण । तैसें अध्यात्मनिरूपण । नस्तां होये ॥ ८॥ सेत पेरिलें आणी उगवलें । परंतु निगेविण गेलें । साधनेंविण तैसें जालें । साधकांसी ॥ ९॥ जंवरी पीक आपणास भोगे । तंवरी अवघेंचि करणें लागे । पीक आलियांहि, उगें- । राहोंचि नये ॥ १०॥ तैसें आत्मज्ञान जालें । परी साधन पाहिजे केलें । येक वेळ उदंड जेविलें । तऱ्हीं सामग्री पाहिजे ॥ ११॥ म्हणौन साधन अभ्यास आणी सद्गुगु । सच्छिष्य आणी सच्छास्त्रविचारु । सत्कर्म सद्वासना, पारु- । पाववी भवाचा ॥ १२॥ सदुपासना सत्कर्म । सत्क्रिया आणी स्वधर्म । सत्संग आणी नित्य नेम । निरंतर ॥ १३॥ ऐसें हें अवघेंचि मिळे । तरीच विमळ ज्ञान निवळे । नाहीं तरी पाषांड संचरे बळें । समुदाईं ॥ १४॥ येथें शब्द नाहीं शिष्यासी । हें अवघें सद्गुरुपासीं । सद्गुरु पालटी अवगुणासी । नाना येत्नें करूनी ॥ १५॥ सद्गुरुचेनि असच्छिष्य पालटे । परंतु सच्छिष्यें असद्गुरु न पालटे । कां जें थोरपण तुटे । म्हणौनिया ॥ १६॥ याकरणें सद्गुरु पाहिजे । तरीच सन्मार्ग लाहिजे । नाहिं तरी होईजे । पाषांडा वरपडे ॥ १७॥ येथें सद्गुरुचि कारण । येर सर्व निःकारण । तथापि सांगो वोळखण । सच्छिष्याची ॥ १८॥ मुख्य सच्छिष्याचें लक्षण । सद्गुरुवचनीं विश्वास पूर्ण । अनन्यभावें शरण । त्या नांव सच्छिष्य ॥ १९॥ शिष्य पाहिजे निर्मळ । शिष्य पाहिजे आचारसीळ । शिष्य पाहिजे केवळ । विरक्त अनुतापी ॥ २०॥ शिष्य पाहिजे निष्ठावंत । शिष्य पाहिजे सुचिष्मंत । शिष्य पाहिजे नेमस्त । सर्वप्रकारीं ॥ २१॥ शिष्य पाहिजे साक्षपी विशेष । शिष्य पाहिजे परम दक्ष । शिष्य पाहिजे अलक्ष । लक्षी ऐसा ॥ २२॥ शिष्य पाहिजे अति धीर । शिष्य पाहिजे अति उदार । शिष्य पाहिजे अति तत्पर । परमार्थविषईं ॥ २३॥ शिष्य पाहिजे परोपकारी । शिष्य पाहिजे निर्मत्सरी । शिष्य पाहिजे अर्थांतरीं । प्रवेशकर्ता ॥ २४॥ शिष्य पाहिजे परम शुद्ध । शिष्य पाहिजे परम सावध । शिष्य पाहिजे अगाध । उत्तम गुणांचा ॥ २५॥ शिष्य पाहिजे प्रज्ञावंत । शिष्य पाहिजे प्रेमळ भक्त । शिष्य पाहिजे नीतिवंत । मर्यादेचा ॥ २६॥ शिष्य पाहिजे युक्तिवंत । शिष्य पाहिजे बुद्धिवंत । शिष्य पाहिजे संतासंत । विचार घेता ॥ २७॥ शिष्य पाहिजे धारिष्टाचा । शिष्य पाहिजे दृढ व्रताचा । शिष्य पाहिजे उत्तम कुळीचा । पुण्यसीळ ॥ २८॥ शिष्य असावा सात्विक । शिष्य असावा भजक । शिष्य असावा साधक । साधनकर्ता ॥ २९॥ शिष्य असावा विश्वासी । शिष्य असावा कायाक्लेशी । शिष्य असावा परमार्थासी । वाढऊं जाणे ॥ ३०॥ शिष्य असावा स्वतंत्र । शिष्य असावा जगमित्र । शिष्य असावा सत्पात्र । सर्व गुणें ॥ ३१॥ शिष्य असावा सद्विद्येचा । शिष्य असावा सद्भावाचा । शिष्य असावा अंतरींचा । परमशुद्ध ॥ ३२॥ शिष्य नसावा अविवेकी । शिष्य नसावा गर्भसुखी । शिष्य असावा संसारदुःखी । संतप्त देही ॥ ३३॥ जो संसारदुःखें दुःखवला । जो त्रिविधतापें पोळला । तोचि अधिकारी जाला । परमार्थविषीं ॥ ३४॥ बहु दुःख भोगिलें जेणें । तयासीच परमार्थ बाणे । संसारदुःखाचेनि गुणें । वैराग्य उपजे ॥ ३५॥ जया संसाराचा त्रास । तयासीच उपजे विस्वास । विस्वासबळें दृढ कास । धरिली सद्गुरूची ॥ ३६॥ अविस्वासें कास सोडिली । ऐसीं बहुतेक भवीं बुडालीं । नाना जळचरीं तोडिलीं । मध्येंचि सुखदुःखें ॥ ३७॥ याकारणें दृढ विस्वास । तोचि जाणावा सच्छिष्य । मोक्षाधिकारी विशेष । आग्रगण्यु ॥ ३८॥ जो सद्गुरुवचनें निवाला । तो सयोज्यतेचा आंखिला । सांसारसंगे पांगिला । न वचे कदा ॥ ३९॥ सद्गुरुहून देव मोठा । जयास वाटे तो करंटा । सुटला वैभवाचा फांटा । सामरथ्यपिसें ॥ ४०॥ सद्गुरुस्वरूप तें संत । आणी देवांस मांडेल कल्पांत । तेथें कैचें उरेल सामर्थ्य । हरिहरांचें ॥ ४१॥ म्हणौन सद्गुरुसामर्थ्य आधीक । जेथें आटती ब्रह्मादिक । अल्पबुद्धी मानवी रंक । तयांसि हें कळेना ॥ ४२॥ गुरुदेवांस बराबरी- । करी तो शिष्य दुराचारी । भ्रांति बैसली अभ्यांतरीं । सिद्धांत नेणवे ॥ ४३॥ देव मनिषीं भाविला । मंत्रीं देवपणासि आला । सद्गुरु न वचे कल्पिला । ईश्वराचेनि ॥ ४४॥ म्हणौनि सद्गुरु पूर्णपणें । देवाहून आधीक कोटिगुणें । जयासि वर्णितां भांडणें । वेदशास्त्रीं लागलीं ॥ ४५॥ असो सद्गुरुपदापुढें । दुजें कांहींच न चढे । देवसामर्थ्य तें केवढें । मायाजनित ॥ ४६॥ अहो सद्गुरुकृपा जयासी । सामर्थ्य न चले तयापासीं । ज्ञानबळें वैभवासी । तृणतुछ केलें ॥ ४७ ॥ अहो सद्गुरुकृपेचेनि बळें । अपरोक्षज्ञानाचेनि उसाळें । मायेसहित ब्रह्मांड सगळें । दृष्टीस न यें ॥ ४८॥ ऐसें सच्छिष्याचें वैभव । सद्गुरुवचनीं दृढ भाव । तेणें गुणें देवराव । स्वयेंचि होती ॥ ४९॥ अंतरीं अनुतापें तापले । तेणें अंतर शुद्ध जालें । पुढें सद्गुरुवचनें निवाले । सच्छिष्य ऐसे ॥ ५०॥ लागतां सद्गुरुवचनपंथें । जालें ब्रह्मांड पालथें । तरी जयाच्या शुद्ध भावार्थें । पालट न धरिजे ॥ ५१॥ शरण सद्गुरूस गेले । सच्छिष्य ऐसे निवडले । क्रियापालटें जाले । पावन ईश्वरीं ॥ ५२॥ ऐसा सद्भाव अंतरीं । तेचि मुक्तीचे वाटेकरी । येर माईक वेषधारी । असच्छिष्य ॥ ५३॥ वाटे विषयांचे सुख । परमार्थ संपादणे लौकिक । देखोवेखीं पढतमूर्ख । शरण गेले ॥ ५४॥ जाली विषईं वृत्ति अनावर । दृढ धरिला संसार । परमार्थचर्चेचा विचार । मळिण झाला ॥ ५५॥ मोड घेतला परमार्थाचा । हव्यास धरिला प्रपंचाचा । भार वाहिला कुटुंबाचा । काबाडी जाला ॥ ५६॥ मानिला प्रपंचीं आनंद । केला परमार्थी विनोद । भ्रांत मूढ मतिमंद । लोधला कामीं ॥ ५७॥ सूकर पूजिलें विलेपनें । म्हैसा मर्दिला चंदनें । तैसा विषई ब्रह्मज्ञानें । विवेकें बोधिला ॥ ५८॥ रासभ उकिरडां लोळे । तयासि परिमळसोहळे । उलूक अंधारीं पळे । तया केवी हंसपंगती ॥ ५९॥ तैसा विषयदारींचा बराडी । घाली अधःपतनीं उडी । तयास भगवंत आवडी । सत्संग कैंचा ॥ ६०॥ वर्ती करून दांताळीं । स्वानपुत्र हाडें चगळी । तैसा विषई तळमळी । विषयसुखाकारणे । ॥ ६१॥ तया स्वानमुखीं परमान्न । कीं मर्कटास सिंहासन । तैसें विषयशक्तां ज्ञान । जिरेल कैंचें ॥ ६२॥ रासभें राखतां जन्म गेला । तो पंडितांमध्यें प्रतिष्ठला । न वचे, तैसा आअशक्ताला । परमार्थ नाहीं ॥ ६३॥ मिळाला राजहंसांचा मेळा । तेथें आला डोंबकावळा । लक्षून विष्ठेचा गोळा । हंस म्हणवी ॥ ६४॥ तैसे सज्जनाचे संगती । विषई सज्जन म्हणविती । विषय आमेद्य चित्तीं । गोळा लक्षिला ॥ ६५॥ काखे घेऊनियां दारा । म्हणे मज संन्यासी करा । तैसा विषई सैरावैरा । ज्ञान बडबडी ॥ ६६॥ असो ऐसे पढतमूर्ख । ते काय जाणती अद्वैतसुख । नारकी प्राणी नर्क । भोगिती स्वैच्छा ॥ ६७॥ वैषेची करील सेवा । तो कैसा मंत्री म्हणावा । तैसा विषयदास मानावा । भक्तराज केवी ॥ ६८॥ तैसे विषई बापुडे । त्यांस ज्ञान कोणीकडे । वाचाळ शाब्दिक बडबडे । वरपडे जाले ॥ ६९॥ ऐसे शिष्य परम नष्ट । कनिष्ठांमधें कनिष्ठ । हीन अविवेकी आणी दृष्ट । खळ खोटे दुर्जन ॥ ७०॥ ऐसे जे पापरूप । दीर्घदोषी वज्रलेप । तयांस प्राश्चीत, अनुताप- । उद्भवतां ॥ ७१॥ तेंहि पुन्हां शरण जावें । सद्गुरूस संतोषवावें । कृपादृष्टी जालियां व्हावें । पुन्हां शुद्ध ॥ ७२॥ स्वामीद्रोह जया घडे । तो यावश्चंद्र नरकीं पडे । तयास उपावचि न घडे । स्वामी तुष्टल्यावांचुनी ॥ ७३॥ स्मशानवैराग्य आलें । म्हणोन लोटांगण घातलें । तेणें गुणें उपतिष्ठले- । नाहीं ज्ञान । ७४॥ भाव आणिला जायाचा । मंत्र घेतला गुरूचा । शिष्य जाला दो दिसांचा । मंत्राकारणें ॥ ७५॥ ऐसे केले गुरु उदंड । शब्द सिकला पाषांड । जाला तोंडाळ तर्मुंड । माहापाषांडी ॥ ७६॥ घडी येक रडे आणी पडे । घडी येक वैराग्य चढे । घडी येक अहंभाव जडे । ज्ञातेपणाचा ॥ ७७॥ घडी येक विस्वास धरी । सवेंच घडि येक गुर्गुरी । ऐसे नाना छंद करी । पिसाट जैसा ॥ ७८॥ काम क्रोध मद मत्सर । लोभ मोह नाना विकार । अभिमान कापट्य तिरस्कार । हृदईं नांदती ॥ ७९॥ अहंकार आणी देहपांग । अनाचार आणी विषयसंग । संसार प्रपंच उद्वेग । अंतरीं वसे ॥ ८०॥ दीर्घसूत्री कृतघ्न पापी । कुकर्मी कुतर्की विकल्पी । अभक्त अभाव सीघ्रकोपी । निष्ठुर परघातक ॥ ८१॥ हृदयेंसुन्य आणी आळसी । अविवेकी आणि अविस्वासी । अधीर अविचार, संदेहासी- । दृढ धर्ता ॥ ८२॥ आशा ममता तृष्णा कल्पना । कुबुद्धी दुर्वृत्ति दुर्वासना । अल्पबुद्धि विषयकामना । हृदईं वसे ॥ ८३॥ ईषणा असूया तिरस्कारें । निंदेसि प्रवर्ते आदरें । देहाभिमानें हुंबरे । जाणपणें ॥ ८४॥ क्षुधा तृष्णा आवरेना । निद्रा सहसा धरेना । कुटुंबचिंता वोसरेना । भ्रांति पडिली ॥ ८५॥ शाब्दिक बोले उदंड वाचा । लेश नाहीं वैराग्याचा । अनुताप धारिष्ट साधनाचा । मार्ग न धरी ॥ ८६॥ भक्ति विरक्ति ना शांती । सद्वृत्ति लीनता ना दांती । कृपा दया ना तृप्ती । सुबुद्धि असेच ना ॥ ८७॥ कायाक्लेसीं शेरीरहीन । धर्मविषईं परम कृपण । क्रिया पालटेना कठिण । हृदये जयाचें ॥ ८८॥ आर्जव नाहीं जनासी । जो अप्रिये सज्जनासी । जयाचे जिवीं आहिर्णेसीं । परन्यून वसे ॥ ८९॥ सदा सर्वकाळ लटिका । बोले माईक लापणिका । क्रिया विचार पाहतां, येका । वचनीं सत्य नाहीं ॥ ९०॥ परपीडेविषईं तत्पर । जैसे विंचु आणि विखार । तैसा कुशब्दें जिव्हार । भेदी सकळांचें ॥ ९१॥ आपले झांकी अवगुण । पुढिलांस बोले कठिण । मिथ्या गुणदोषेंविण । गुणदोष लावी ॥ ९२॥ स्वयें पापात्मा अंतरीं । पुढिलांचि कणव न करी । जैसा हिंसक दुराचारी । परदुःखें शिणेना ॥ ९३॥ दुःख पराव्याचें नेणती । दुर्जन गांजिले चि गांजिती । श्रम पावतां आनंदती । आपुले मनीं ॥ ९४॥ स्वदुःखें झुरे अंतरीं । आणी परदुःखें हास्य करी । तयास प्राप्त येमपुरी । राजदूत ताडिती ॥ ९५॥ असो ऐसें मदांध बापुडें । तयांसि भगवंत कैंचा जोडे । जयांस सुबुद्धि नावडे । पूर्वपातकेंकरूनी ॥ ९६॥ तयास देहाचा अंतीं । गात्रें क्षीणता पावती । जिवलगें वोसंडिती । जाणवेल तेव्हां ॥ ९७॥ असो ऐसे गुणावेगळे । ते सच्छिष्य आगळे । दृढभावार्थें सोहळे । भोगिती स्वानंदाचे ॥ ९८॥ जये स्थळीं विकल्प जागे । कुळाभिमान पाठीं लागे । ते प्राणी प्रपंचसंगें । हिंपुटी होती ॥ ९९॥ जेणेंकरितां दुःख जालें । तेंचि मनीं दृढ धरिलें । तेणें गुणें प्राप्त जालें । पुन्हां दुःख ॥ १००॥ संसारसंगें सुख जालें । ऐसें देखिलें ना ऐकिलें । ऐसें जाणोन अनहित केलें । ते दुःखी होती स्वयें ॥ १०१॥ संसारीं सुख मानिती । ते प्राणी मूढमती । जाणोन डोळे झांकिती । पढतमूर्ख ॥ १०२॥ प्रपंच सुखें करावा । परी कांहीं परमार्थ वाढवावा । परमार्थ अवघाचि बुडवावा । हें विहित नव्हे ॥ १०३॥ मागां जालें निरूपण । गुरुशिष्यांची वोळखण । आतां उपदेशाचें लक्षण । सांगिजेल ॥ १०४॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे शिष्यलक्षणनाम समास तिसरा ॥ ३॥ समास चवथा : उपदेशलक्षण ॥ श्रीराम् ॥ ऐका उपदेशाचीं लक्षणें । बहुविधें कोण कोणें । सांगतां तें असाधारणें । परी कांहीं येक सांगों ॥ १॥ बहुत मंत्र उपदेशिती । कोणी नाम मात्र सांगती । येक ते जप करविती । वोंकाराचा ॥ २॥ शिवमंत्र भवानीमंत्र । विष्णुमंत्र माहाल्क्ष्मीमंत्र । अवधूतमंत्र गणेशमंत्र । मार्तंडमंत्र सांगती ॥ ३॥ मछकूर्मवऱ्हावमंत्र । नृसिंहमंत्र वामनमंत्र । भार्गवमंत्र रघुनाथमंत्र । कृष्णमंत्र सांगती ॥ ४॥ भैरवमंत्र मल्लारिमंत्र । हनुमंतमंत्र येक्षिणीमंत्र । नारायेणमंत्र पांडुरंगमंत्र । अघोरमंत्र सांगती ॥ ५॥ शेषमंत्र गरुडमंत्र । वायोमन्त्र वेताळमंत्र । झोटिंगमंत्र बहुधा मंत्र । किती म्हणौनि सांगावे ॥ ६॥ बाळामंत्र बगुळामंत्र । काळिमंत्र कंकाळिमंत्र । बटुकमंत्र नाना मंत्र । नाना शक्तींचे ॥ ७॥ पृथकाकारें स्वतंत्र । जितुके देव तितुके मंत्र । सोपे अवघड विचित्र । खेचर दारुण बीजाचे ॥ ८॥ पाहों जातां पृथ्वीवरी । देवांची गणना कोण करी । तितुके मंत्र वैखरी । किती म्हणौनि वदवावी ॥ ९॥ असंख्यात मंत्रमाळा । येकाहूनि येक आगळा । विचित्र मायेची कळा । कोण जाणे ॥ १०॥ कित्येक मंत्रीं भूतें जाती । कित्येक मंत्रीं वेथा नासती । कित्येक मंत्रीं उतरती । सितें विंचू विखार ॥ ११॥ ऐसे नाना परीचे मंत्री । उपदेशिती कर्णपात्रीं । जप ध्यान पूजा यंत्री । विधानयुक्त सांगती ॥ १२॥ येक शिव शिव सांगती । । येक हरि हरि म्हणविती । येक उपदेशिती । विठल विठल म्हणोनी ॥ १३ ॥ येक सांगती कृष्ण कृष्ण । येक सांगती विष्ण विष्ण । येक नारायण नारायण । म्हणौन उपदेशिती ॥ १४॥ येक म्हणती अच्युत अच्युत । येक म्हणती अनंत अनंत । येक सांगती दत्त दत्त । म्हणत जावें ॥ १५॥ येक सांगती राम राम । येक सांगती ऒं ऒं म । येक म्हणती मेघशाम । बहुतां नामीं स्मरावा ॥ १६॥ येक सांगती गुरु गुरु । येक म्हणती परमेश्वरु । येक म्हणती विघ्नहरु । चिंतीत जावा ॥ १७॥ येक सांगती शामराज । येक सांगती गरुडध्वज । येक सांगती अधोक्षज । म्हणत जावें ॥ १८॥ येक सांगती देव देव । येक म्हणती केशव केशव । येक म्हणती भार्गव भार्गव । म्हणत जावें ॥ १९॥ येक विश्वनाथ म्हणविती । येक मल्लारि सांगती । येक ते जप करविती । तुकाई तुकाई म्हणौनी ॥ २०॥ हें म्हणौनी सांगावें । शिवशक्तीचीं अनंत नांवें । इछेसारिखीं स्वभावें । उपदेशिती ॥ २१॥ येक सांगती मुद्रा च्यारी । खेचरी भूचरी चाचरी अगोचरी । येक आसनें परोपरी । उपदेशिती ॥ २२॥ येक दाखविती देखणी । येक अनुहातध्वनी । येक गुरु पिंडज्ञानी । पिंडज्ञान सांगती ॥ २३॥ येक संगती कर्ममार्ग । येक उपासनामार्ग । येक सांगती अष्टांग योग । नाना चक्रें ॥ २४॥ येक तपें सांगती । येक अजपाअ निरोपिती । येक तत्वें विस्तारिती , तत्वज्ञानी ॥ २५॥ येक सांगती सगुण । येक निरोपिती निर्गुण । येक उपदेशिती तीर्थाटण । फिरावें म्हणूनी ॥ २६॥ येक माहावाक्यें सांगती । त्यांचा जप करावा म्हणती । येक उपदेश करिती । सर्व ब्रह्म म्हणोनी ॥ २७॥ येक शाक्तमार्ग सांगती । येक मुक्तमार्ग प्रतिष्ठिती । येक इंद्रियें पूजन करविती । येका भावें ॥ २८॥ येक सांगती वशीकर्ण । स्तंबन मोहन उच्चाटण । नाना चेटकें आपण । स्वयें निरोपिती ॥ २९॥ ऐसी उपदेशांची स्थिती । पुरे आतां सांगों किती । ऐसे हे उपदेश असती । असंख्यात । ३०॥ ऐसे उपदेश अनेक । परी ज्ञानेविण निरार्थक । येविषईं असे येक । भगवद्वचन ॥ ३१॥ श्लोक ॥ नानाशास्त्रं पठेल्लोको नाना दैवतपूजनम् । आत्मज्ञानं विना पार्थ सर्वकर्म निरर्थकम् ॥ शैवशाक्तागमाद्या ये अन्ये च बहवो मताः । अपभ्रंशसमास्ते । अपि जीवानां भ्रांतचेतसाम् ॥ न हि ज्ञानेन सदृशं पवित्रमिदमुत्तमम् ॥ याकारणें ज्ञानासमान । पवित्र उत्तम न दिसे अन्न । म्हणौन आधीं आत्मज्ञान । साधिलें पाहिजे ॥ ३२॥ सकळ उपदेशीं विशेष । आत्मज्ञानाचा उपदेश । येविषईं जगदीश । बहुतां ठाईं बोलिला ॥ ३३॥ श्लोक ॥ यस्य कस्य च वर्णस्य ज्ञानं देहे प्रतिष्ठितम् । तस्य दासस्य दासोहं भवे जन्मनि जन्मनि ॥ आत्मज्ञानाचा महिमा । नेणे चतुर्मुख ब्रह्मा । प्राणी बापुडा जीवात्मा । काये जाणे ॥ ३४॥ सकळ तीर्थांची संगती । स्नानदानाची फळश्रुती । त्याहूनि ज्ञानाची स्थिती । विशेष कोटिगुणें ॥ ३५॥ श्लोक: ॥ पृथिव्यां यानि तीर्थानि स्नानदानेषु यत्फलम् । तत्फलं कोटिगुणितं ब्रह्मज्ञानसमोपमम् ॥ म्हणौनि जें आत्मज्ञान । तें गहनाहूनि गहन । ऐक तयाचें लक्षण । सांगिजेल ॥ ३६॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे उपदेशनाम समास चवथा ॥ ४॥ समास पाचवा : बहुधाज्ञान निरूपण ॥ श्रीराम् ॥ जंव तें ज्ञान नाहीं प्रांजळ । तंव सर्व कांहीं निर्फळ । ज्ञानरहित तळमळ । जाणार नाहीं ॥ १॥ ज्ञान म्हणतां वाटे भस्म । काये रे बा असेल वर्म । म्हणौनि हा अनुक्रम । सांगिजेल आतां ॥ २॥ भूत भविष्य वर्तमान । ठाऊकें आहे परिछिन्न । यासीहि म्हणिजेत ज्ञान । परी तें ज्ञान नव्हे ॥ ३॥ बहुत केलें विद्यापठण । संगीतशास्त्र रागज्ञान । वैदिक शास्त्र वेदाधेन । हेंहि ज्ञान नव्हे ॥ ४॥ नाना वेवसायाचें ज्ञान । नाना दिक्षेचें ज्ञान । नाना परीक्षेचें ज्ञान । हें ज्ञान नव्हे ॥ ५॥ नाना वनितांची परीक्षा । नाना मनुष्यांची परीक्षा । नाना नरांची परीक्षा । हें ज्ञान नव्हे ॥ ६॥ नाना अश्वांची परीक्षा । नाना गजांची परीक्षा । नाना स्वापदांची परीक्षा । हें ज्ञान नव्हे ॥ ७॥ नाना पशूंची परीक्षा । नाना पक्षांची परीक्षा । नाना भूतांची परीक्षा । हें ज्ञान नव्हे ॥ ८॥ नाना यानांची परीक्षा । नाना वस्त्रांची परीक्षा । नाना शस्त्रांची परीक्षा । हें ज्ञान नव्हे ॥ ९॥ नाना धातूंची परीक्षा । नाना नाण्यांची परीक्षा । नाना रत्नांची परीक्षा । हें ज्ञान नव्हे ॥ १०॥ नाना पाषाण परीक्षा । नाना काष्ठांची परीक्षा । नाना वाद्यांची परीक्षा । हें ज्ञान नव्हे ॥ ११॥ नाना भूमींची परीक्षा । नाना जळांची परीक्षा । नाना सतेज परीक्षा । हें ज्ञान नव्हे ॥ १२॥ नाना रसांची परीक्षा । नाना बीजांची परीक्षा । नाना अंकुर परीक्षा । हें ज्ञान नव्हे ॥ १३॥ नाना पुष्पांची परीक्षा । नाना फळांची परीक्षा । नाना वल्लींची परीक्षा । हें ज्ञान नव्हे ॥ १४॥ नाना दुःखांची परीक्षा । नाना रोगांची परीक्षा । नाना चिन्हांची परीक्षा । हें ज्ञान नव्हे ॥ १५॥ नाना मंत्रांची परीक्षा । नाना यंत्रांची परीक्षा । नाना मूर्तींची परीक्षा । हें ज्ञान नव्हे ॥ १६॥ नाना क्षत्रांची परीक्षा । नाना गृहांची परीक्षा । नाना पात्रांची परीक्षा । हें ज्ञान नव्हे ॥ १७॥ नाना होणार परीक्षा । नाना समयांची परीक्षा । नाना तर्कांची परीक्षा । हें ज्ञान नव्हे ॥ १८॥ नाना अनुमान परीक्षा । नाना नेमस्त परीक्षा । नाना प्रकार परीक्षा । हें ज्ञान नव्हे ॥ १९॥ नाना विद्येची परीक्षा । नाना कळेची परीक्षा । नाना चातुर्य परीक्षा । हें ज्ञान नव्हे ॥ २०॥ नाना शब्दांची परीक्षा । नाना अर्थांची परीक्षा । नाना भाषांची परीक्षा । हें ज्ञान नव्हे ॥ २१॥ नाना स्वरांची परीक्षा । नाना वर्णांची परीक्षा । नाना लेक्षनपरीक्षा । हें ज्ञान नव्हे ॥ २२॥ नाना मतांची परीक्षा । नाना ज्ञानांची परीक्षा । नाना वृत्तींची परीक्षा । हें ज्ञान नव्हे ॥ २३॥ नाना रूपांची परीक्षा । नाना रसनेची परीक्षा । नाना सुगंधपरीक्षा । हें ज्ञान नव्हे ॥ २४॥ नाना सृष्टींची परीक्षा । नाना विस्तारपरीक्षा । नाना पदार्थपरीक्षा । हें ज्ञान नव्हे ॥ २५॥ नेमकेचि बोलणें । तत्काळचि प्रतिवचन देणें । सीघ्रचि कवित्व करणें । हें ज्ञान नव्हे ॥ २६॥ नेत्रपालवी नादकळा । करपालवी भेदकळा । स्वरपालवी संकेतकळा । हें ज्ञान नव्हे ॥ २७॥ काव्यकुशळ संगीतकळा । गीत प्रबंद नृत्यकळा । सभाच्यातुर्य शब्दकळा । हें ज्ञान नव्हे ॥ २८॥ वग्विळास मोहनकळा । रम्य रसाळ गायनकळा । हास्य विनोद कामकळा । हें ज्ञान नव्हे ॥ २९॥ नाना लाघवें चित्रकळा । नाना वाद्यें संगीतकळा । नाना प्रकारें विचित्र कळा । हें ज्ञान नव्हे ॥ ३०॥ आदिकरूनि चौसष्टि कळा । याहि वेगळ्या नाना कळा । चौदा विद्या सिद्धि सकळा । हें ज्ञान नव्हे ॥ ३१॥ असो सकळ कळाप्रवीण । विद्यामात्र परिपूर्ण । तरी ते कौशल्यता, परी ज्ञान- । म्हणोंचि नये ॥३२॥ हें ज्ञान होयेसें भासे । परंतु मुख्य ज्ञान तें अनारिसें । जेथें प्रकृतीचें पिसें । समूळ वाव ॥ ३३॥ जाणावें दुसर्याचें जीवीचें । हे ज्ञान वाटे साचें । परंतु हें आत्मज्ञानाचें । लक्षण नव्हे ॥ ३४॥ माहानुभाव माहाभला । मानसपूजा करितां चुकला । कोणी येकें पाचारिला । ऐसें नव्हे म्हणोनी ॥ ३५॥ ऐसी जाणे अंतरस्थिती । तयासि परम ज्ञाता म्हणती । परंतु जेणें मोक्षप्राप्ती । तें हें ज्ञान नव्हे ॥ ३६॥ बहुत प्रकारींची ज्ञानें । सांगों जातां असाधारणें । सायोज्यप्राप्ती होये जेणें । तें ज्ञान वेगळें ॥ ३७॥ तरी तें कैसें आहे ज्ञान । समाधानाचें लक्षण । ऐसें हें विशद करून । मज निरोपावें ॥ ३८ ॥ ऐसें शुद्ध ज्ञान पुसिलें । तें पुढिले समासीं निरोपिलें । श्रोतां अवधान दिधलें । पाहिजे पुढें ॥ ३९॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे बहुधाज्ञाननाम समास पंचवा ॥ ५॥ समास सहावा : शुद्धज्ञान निरूपण ॥ श्रीराम् ॥ ऐक ज्ञानाचें लक्षण । ज्ञान म्हणिजे आत्मज्ञान । पाहावें आपणासि आपण । या नांव ज्ञान ॥ १॥ मुख्य देवास जाणावें । सत्य स्वरूप वोळखावें । नित्यानित्य विचारावें । या नांव ज्ञान ॥ २॥ जेथें दृश्य प्रकृति सरे । पंचभूतिक वोसरे । समूळ द्वैत निवारे । या नांव ज्ञान ॥ ३॥ मनबुद्धि अगोचर । न चले तर्काचा विचार । उल्लेख परेहुनि पर । या नांव ज्ञान ॥ ४॥ जेथें नाहीं दृश्यभान । जेथें जाणीव हें अज्ञान । विमळ शुद्ध स्वरूपज्ञान । यासि बोलिजे ॥ ५॥ सर्वसाक्षी अवस्ता तुर्या । ज्ञान ऐसें म्हणती तया । परी तें जाणिजे वायां । पदार्थज्ञान ॥ ६॥ दृश्य पदार्थ जाणिजे । त्यास पदार्थज्ञान बोलिजे । शुद्ध स्वरूप जाणिजे । या नांव स्वरूपज्ञान ॥ ७॥ जेथें सर्वचि नाहीं ठाईंचें । तेथें सर्वसाक्षत्व कैंचें । म्हणौनि शुद्ध ज्ञान तुर्येचें । मानूंचि नये ॥ ८॥ ज्ञान म्हणिजे अद्वैत । तुर्या प्रत्यक्ष द्वैत । म्हणौनि शुद्ध ज्ञान सतंत । वेगळेंचि असे ॥ ९॥ ऐक शुद्ध ज्ञानाचें लक्षण । शुद्ध स्वरूपचि आपण । या नांव शुद्ध स्वरूपज्ञान । जाणिजे श्रोतीं ॥ १०॥ माहावाक्यौपदेश भला । परी त्याचा जप नाहीं बोलिला । तेथीचा तो विचारचि केला । पाहिजे साधकें ॥ ११॥ माहावाक्य उपदेशसार । परी घेतला पाहिजे विचार । त्याच्या जपें, अंधकार- । न फिटे भ्रांतीचा ॥ १२॥ माहावाक्याचा अर्थ घेतां । आपण वस्तुचि तत्वतां । त्याचा जप करितां वृथा । सीणचि होये ॥ १३॥ माहावाक्याशें विवरण । हें मुख्य ज्ञानाचें लक्षण । शुद्ध लक्ष्यांचें आपण । वस्तुच आहे ॥ १४॥ आपला आपणासि लाभ । हें ज्ञान परम दुल्लभ । जें आदिअंतीं स्वयंभ । स्वरूपचि स्वयें ॥ १५॥ जेथून हें सर्व ही प्रगटे । आणि सकळही जेथें आटे । तें ज्ञान जालियां फिटे । भ्रांति बंधनाची ॥ १६॥ मतें आणी मतांतरें । जेथें होती निर्विकारें । अतिसूक्ष्म विचारें । पाहातां ऐक्य ॥ १७॥ जे या चराचराचें मूळ । शुद्ध स्वरूप निर्मळ । या नांव ज्ञान केवळ । वेदांतमतें ॥ १८॥ शोधितां आपलें मूळ स्थान । सहजचि उडे अज्ञान । या नांव म्हणिजे ब्रह्मज्ञान । मोक्षदायेक ॥ १९॥ आपणासि वोळखों जातां । आंगीं बाणे सर्वज्ञता । तेणें येकदेसी वार्ता । निशेष उडे ॥ २०॥ मी कोण ऐसा हेत- । धरून, पाहातां देहातीत । आवलोकितां नेमस्त । स्वरूपचि होये ॥ २१॥ असो पूर्वीं थोर थोर । जेणें ज्ञानें पैलपार- । पावले, ते साचार । ऐक आतां ॥ २२॥ व्यास वसिष्ठ माहामुनी । शुक नारद समाधानी । जनकादिक माहाज्ञानी । येणेंचि ज्ञानें ॥ २३॥ वामदेवादिक योगेश्वर । वाल्मीक अत्रि ऋषेश्वर । शोनिकादि अध्यात्मसार । वेदांतमतें ॥ २४॥ सनकादिक मुख्यकरूनी । आदिनाथ मीन गोरक्षमुनी । आणीक बोलतां वचनी । अगाध असती ॥ २५॥ सिद्ध मुनी माहानुभाव । सकळांचा जो अंतर्भाव । जेणें सुखें माहादेव । डुल्लत सदा ॥ २६॥ जें वेदशास्त्रांचें सार । सिद्धांत धादांत विचार । ज्याची प्राप्ती भाग्यानुसार । भाविकांस होये ॥ २७॥ साधु संत आणी सज्जन । भूत भविष्य वर्तमान । सर्वत्रांचें गुह्य ज्ञान । तें संगिजेल आतां ॥ २८॥ तीर्थें व्रतें तपें दानें । जें न जोडे धूम्रपानें । पंचाग्नी गोरांजनें । जें प्राप्त नव्हे ॥ २९॥ सकळ साधनाचें फळ । ज्ञानाची सिगचि केवळ । जेणें संशयाचें मूळ । निशेष तुटे ॥ ३०॥ छपन्न भाषा तितुके ग्रंथ । आदिकरून वेदांत । या इतुकियांचा गहनार्थ । येकचि आहे ॥ ३१॥ जें नेणवे पुराणीं । जेथें सिणल्या वेदवाणी । तेंचि आतां येचि क्षणीं । बोधीन गुरुकृपें ॥ ३२॥ पाहिलें नस्तां संस्कृतीं । रीग नाहीं मऱ्हाष्ट ग्रंथीं । हृदईं वसल्या कृपामुर्ती । सद्गुरु स्वामी ॥ ३३॥ आतां नलगे संस्कृत । अथवा ग्रंथ प्राकृत । माझा स्वामी कृपेसहित । हृदईं वसे ॥ ३४॥ न करितां वेदाभ्यास । अथवा श्रवणसायास । प्रेत्नेंविण सौरस । सद्गुरुकृपा ॥ ३५॥ ग्रंथ मात्र मऱ्हाष्ट । त्याहून संस्कृत श्रेष्ठ । त्या संस्कृतामधें पष्ट । थोर तो वेदांत ॥ ३६॥ त्या वेदांतापरतें कांहीं । सर्वथा श्रेष्ठ नाहीं । जेथें वेदगर्भ सर्वही । प्रगटजाला ॥ ३७॥ असो ऐसा जो वेदांत । त्या वेदांताचाहि मथितार्थ । अतिगहन जो परमार्थ । तो तूं ऐक आतां ॥ ३८॥ अरे गहनाचेंही गहन । तें तूं जाण सद्गुरुवचन । सद्गुरुवचनें समाधान । नेमस्त आहे ॥ ३९॥ सद्गुरुवचन तोचि वेदांत । सद्गुरुवचन तोचि सिद्धांत । सद्गुरुवचन तोचि धादांत । सप्रचीत आतां ॥ ४०॥ जें अत्यंत गहन । माझ्या स्वामीचें वचन । जेणें माझे समाधान । अत्यंत जालें ॥ ४१॥ तें हें माझें जीवीचें गुज । मी सांगैन म्हणतों तुज । जरी अवधान देसी मज ॥ तरी आतां येच क्षणीं ॥ ४२॥ शिष्य म्लान्वदनें बोले । धरिले सदृढ पाउले । मग बोलों आरंभिलें । गुरुदेवें ॥ ४३॥ अहं ब्रह्मास्मि माहांवाक्य । येथीचा अर्थ अतर्क्ये । तोही सांगतों, ऐक्य- । गुरुशिष्य जेथें ॥ ४४॥ ऐक शिष्या येथीचें वर्म । स्वयें तूंचि आहेसि ब्रह्म । ये विषईं संदेह भ्रम । धरूंचि नको ॥ ४५॥ नवविधा प्रकारें भजन । त्यांत मुख्य तें आत्मनिवेदन । तें समग्र प्रकारें कथन । कीजेल आतां ॥ ४६॥ निर्माण पंचभूतें यीयें । कल्पांतीं नासतीं येथान्वयें । प्रकृति पुरुष जीयें । तेही ब्रह्म होती ॥ ४७॥ दृश्य पदार्थ आटतां । आपणहि नुरे तत्वतां । ऐक्यरूपें ऐक्यता । मुळींच आहे ॥ ४८॥ सृष्टीची नाहीं वार्ता । तेथें मुळींच ऐक्यता । पिंड ब्रह्मांड पाहों जातां । दिसेल कोठें ॥ ४९॥ ज्ञानवन्ही प्रगटे । तेणें दृश्य केर आटे । तदाकारें मूळ तुटे । भिन्नत्वाचें ॥ ५०॥ मिथ्यत्वें वृत्ति फिरे । तों दृश्य असतांच वोसरे । सहजचि येणें प्रकारें । जालें आत्मनिवेदन ॥ ५१॥ असो गुरूचे ठाईं अनन्यता । तरी तुज कायेसी रे चिंता । वेगळेंपणें अभक्ता । उरोंचि नको ॥ ५२॥ आतां हेंचि दृढीकर्ण- । व्हावया, करीं सद्गुरुभजन । सद्गुरुभजनें समाधान । नेमस्त आहे ॥ ५३॥ या नांव शिष्या आत्मज्ञान । येणें पाविजे समाधान । भवभयाचें बंधन । समूळ मिथ्या ॥ ५४॥ देह मी वाटे ज्या नरा । तो जाणावा आत्महत्यारा । देहाभिनानें येरझारा । भोगिल्याच भोगी ॥ ५५॥ असो चहूं देहावेगळा । जन्मकर्मासी निराळा । सकळ आबाळगोबळा । सबाह्य तूं ॥ ५६॥ कोणासीच नाहीं बंधन । भ्रांतिस्तव भुलले जन । दृढ घेतला देहाभिमान । म्हणौनियां ॥ ५७॥ शिष्या येकांतीं बैसावें । स्वरूपीं विश्रांतीस जावें । तेणें गुणें दृढावे । परमार्थ हा ॥ ५८॥ अखंड घडे श्रवणमनन । तरीच पाविजे समाधान । पूर्ण जालियां ब्रह्मज्ञान । वैराग्य भरे आंगीं ॥ ५९॥ शिष्या मुक्तपणें अनर्गळ । करिसीं इंद्रियें बाष्कळ । तेणें तुझी तळमळ । जाणार नाहीं ॥ ६०॥ विषईं वैराग्य उपजलें । तयासीच पूर्ण ज्ञान जालें । मणी टाकितांचि लाधलें । राज्य जेवीं ॥ ६१॥ मणी होतां सीगटाचा । लोभ धरूनिया तयाचा । मूर्खपणें राज्याचा । अव्हेर केला ॥ ६२॥ ऐक शिष्या सावधान । आतां भविष्य मी सांगेन । जया पुरुषास जें ध्यान । तयासि तेंचि प्राप्त ॥ ६३॥ म्हणोनि जे अविद्या । सांडून धरावी सुविद्या । तेणें गुणें जगद्वंद्या । पाविजे सीघ्र ॥ ६४॥ सन्यपाताचेनि दुःखें । भयानक दृष्टीस देखे । औषध घेतांचि सुखें । आनंद पावे ॥ ६५॥ तैसें अज्ञानसन्यपातें । मिथ्या दृष्टीस दिसतें । ज्ञानाउषध घेतां तें । मुळींच नाहीं ॥ ६६॥ मिथ्या स्वप्नें वोसणाला । तो जागृतीस आणिला । तेणें पूर्वदशा पावला । निर्भय जे ॥ ६७॥ मिथ्याच परी सत्य वाटलें । तेणें गुणें दुःख जालें । मिथ्या आणी निरसलें । हें तों घडेना ॥ ६८॥ मिथ्या आहे जागृतासी । परी वेढा लाविलें निद्रिस्तांसी । जागा जालियां तयासी । भयेंचि नाहीं॥ ६९॥ परी अविद्याझोंप येते भरें । भरे सर्वांगी काविरें । पूर्ण जागृती श्रवणद्वारें- । मननें करावी ॥ ७०॥ जागृतीची वोळखण । ऐक तयाचें लक्षण । जो विषईं विरक्त पूर्ण । अंतरापासुनी ॥ ७१॥ जेणें विरक्तीस न यावें । तो साधक ऐसें जाणावें । तेणें साधन करावें । थोरीव सांडुनी ॥ ७२॥ साधन न मने जयाला । तो सिद्धपणे बद्ध जाला । त्याहूनि मुमुक्ष भला । ज्ञानाधिकारी ॥ ७३॥ तंव शिष्यें केला प्रश्न । कैसें बद्धमुमुक्षाचें लक्षण । साधक सिद्ध वोळखण । कैसी जाणावी ॥ ७४॥ याचें उत्तर श्रोतयांसी । दिधलें पुढिलीये समासीं । सावध श्रोतीं कथेसी । अवधान द्यावें ॥ ७५॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे शुद्धज्ञाननिरूपणनाम समास सहावा ॥ ६॥ समास सातवा : बद्धलक्षण ॥ श्रीराम् ॥ सृष्टी जे कां चराचर । जीव दाटले अपार । परी ते अवघे चत्वार । बोलिजेती ॥ १॥ ऐक तयांचें लक्षण । चत्वार ते कोण कोण । बद्ध मुमुक्ष साधक जाण । चौथा सिद्ध ॥ २॥ यां चौघांविरहित कांहीं । सचराचरीं पांचवा नाहीं । आतां असो हें सर्वही । विशद करूं ॥ ३॥ बद्ध म्हणिजे तो कोण । कैसें मुमुक्षाचें लक्षण । साधकसिद्धवोळखण । कैसी जाणावी ॥ ४॥ श्रोतीं व्हावें सावध । प्रस्तुत ऐका बद्ध । मुमुक्ष साधक आणि सिद्ध । पुढें निरोपिले ॥ ५॥ आतां बद्ध तो जाणिजे ऐसा । अंधारींचा अंध जैसा । चक्षुविण दाही दिशा । सुन्याकार ॥ ६॥ भक्त ज्ञाते तापसी । योगी वीतरागी संन्यासी । पुढें देखतां दृष्टीसी । येणार नाहीं ॥ ७॥ न दिसे नेणे कर्माकर्म । न दिसे नेणे धर्माधर्म । न दिसे नेणे सुगम । परमार्थपंथ ॥ ८॥ तयास न दिसे सच्छास्त्र । सत्संगति सत्पात्र । सन्मार्ग जो कां पवित्र । तो ही न दिसे ॥ ९॥ न कळे सारासार विचार । न कळे स्वधर्म आचार । न कळे कैसा परोपकार । दानपुण्य ॥ १०॥ नाहीं पोटीं भूतदया । नाहीं सुचिष्मंत काया । नाहीं जनासि निववावया । वचन मृद ॥ ११॥ न कळे भक्ति न कळे ज्ञान । न कळे वैराग्य न कळे ध्यान । न कळे मोक्ष न कळे साधन । या नांव बद्ध ॥ १२॥ न कळे देव निश्चयात्मक । न कळे संतांचा विवेक । न कळे मायेचें कौतुक । या नांव बद्ध ॥ १३॥ न कळे परमार्थाची खूण । न कळे अध्यात्मनिरूपण । न कळे आपणासि आपण । या नांव बद्ध ॥ १४॥ न कळे जीवाचें जन्ममूळ । न कळे साधनाचें फळ । न कळे तत्वतां केवळ । या नांव बद्ध ॥ १५॥ न कळे कैसें तें बंधन । न कळे मुक्तीचें लक्षण । न कळे वस्तु विलक्षण । या नांव बद्ध ॥ १६॥ न कळे शास्त्रार्थ बोलिला । न कळे निजस्वार्थ आपुला । न कळे संकल्पें बांधला । या नांव बद्ध ॥ १७॥ जयासि नाहीं आत्मज्ञान । हें मुख्य बद्धाचें लक्षण । तीर्थ व्रत दान पुण्य । कांहींच नाहीं ॥ १८॥ दया नाहीं करुणा नाहीं । आर्जव नाहीं मित्रि नाहीं । शांति नाहीं क्ष्मा नाहीं । या नांव बद्ध ॥ १९॥ जें ज्ञानविशिं उणें । तेथें कैचीं ज्ञानाचीं लक्षणें । बहुसाल कुलक्षणें । या नांव बद्ध ॥ २०॥ नाना प्रकारीचे दोष- । करितां, वाटे परम संतोष । बाष्कळपणाचा हव्यास । या नांव बद्ध ॥ २१॥ बहु काम बहु क्रोध । बहु गर्व बहु मद । बहु द्वंद बहु खेद । या नांव बद्ध ॥ २२॥ बहु दर्प बहु दंभ । बहु विषये बहु लोभ । बहु कर्कश बहु अशुभ । या नांव बद्ध ॥ २३॥ बहु ग्रामणी बहु मत्सर । बहु असूया तिरस्कार । बहु पापी बहु विकार । या नांव बद्ध ॥ २४॥ बहु अभिमान बहु ताठा । बहु अहंकार बहु फांटा । बहु कुकर्माचा सांठा । या नांव बद्ध ॥ २५॥ बहु कापट्य वादवेवाद । बहु कुतर्क भेदाभेद । बहु क्रूइर कृपामंद । या नांव बद्ध ॥ २६॥ बहु निंदा बहु द्वेष । बहु अधर्म बहु अभिळाष । बहु प्रकारीचे दोष । या नांव बद्ध ॥ २७॥ बहु भ्रष्ट अनाचार । बहु नष्ट येकंकार । बहु आनित्य अविचार । या नांव बद्ध ॥ २८॥ बहु निष्ठुर बहु घातकी । बहु हत्यारा बहु पातकी । तपीळ कुविद्या अनेकी । या नांव बद्ध ॥ २९॥ बहु दुराशा बहु स्वार्थी । बहु कळह बहु अनर्थी । बहु डाईक दुर्मती । या नांव बद्ध ॥ ३०॥ बहु कल्पना बहु कामना । बहु तृष्णा बहु वासना । बहु ममता बहु भावना । या नांव बद्ध ॥ ३१॥ बहु विकल्पी बहु विषादी । बहु मूर्ख बहु समंधी । बहु प्रपंची बहु उपाधी । या नांव बद्ध ॥ ३२॥ बहु वाचाळ बहु पाषंडी । बहु दुर्जन बहु थोतांडी । बहु पैशून्य बहु खोडी । या नांव बद्ध ॥ ३३॥ बहु अभाव बहु भ्रम । बहु भ्रांति बहु तम । बहु विक्षेप बहु विराम । या नांव बद्ध ॥ ३४॥ बहु कृपण बहु खंदस्ती । बहु आदखणा बहु मस्ती । बहु असत्क्रिया व्यस्ती । या नांव बद्ध ॥ ३५॥ परमार्थविषईं अज्ञान । प्रपंचाचें उदंड ज्ञान । नेणे स्वयें समाधान । या नांव बद्ध ॥ ३६॥ परमार्थाचा अनादर । प्रपंचाचा अत्यादर । संसारभार जोजार । या नांव बद्ध ॥ ३७॥ सत्संगाची नाहीं गोडी । संतनिंदेची आवडी । देहेबुद्धीची घातली बेडी । या नाव बद्ध ॥ ३८॥ हातीं द्रव्याची जपमाळ । कांताध्यान सर्वकाळ । सत्संगाचा दुष्काळ । या नांव बद्ध ॥ ३९॥ नेत्रीं द्रव्य दारा पाहावी । श्रवणीं द्रव्य दारा ऐकावी । चिंतनीं द्रव्य दारा चिंतावी । या नांव बद्ध ॥ ४०॥ काया वाचा आणि मन । चित्त वित्त जीव प्राण । द्रव्यदारेचें करी भजन । या नांव बद्ध ॥ ४१॥ इंद्रियें करून निश्चळ । चंचळ होऊं नेदी पळ । द्रव्यदारेसि लावी सकळ । या नांव बद्ध ॥ ४२॥ द्रव्य दारा तेंचि तीर्थ । द्रव्य दारा तोचि परमार्थ । द्रव्य दारा सकळ स्वार्थ । म्हणे तो बद्ध ॥ ४३॥ वेर्थं जाऊं नेदी काळ । संसारचिंता सर्वकाळ । कथा वार्ता तेचि सकळ । या नांव बद्ध ॥ ४४॥ नाना चिंता नाना उद्वेग । नाना दुःखाचे संसर्ग । करी परमार्थाचा त्याग । या नांव बद्ध ॥ ४५॥ घटिका पळ निमिष्यभरी । दुश्चीत नव्हतां अंतरीं । सर्वकाळ ध्यान करी । द्रव्यदाराप्रपंचाचें ॥ ४६॥ तीर्थ यात्रा दान पुण्य । भक्ति कथा निरूपण । मंत्र पूजा जप ध्यान । सर्वही द्रव्य दारा ॥ ४७॥ जागृति स्वप्न रात्रि दिवस । ऐसा लागला विषयेध्यास । नाहीं क्षणाचा अवकाश । या नांव बद्ध ॥ ४८॥ ऐसें बद्धाचें लक्षण । मुमुक्षपणीं पालटे जाण । ऐक तेही वोळखण । पुढिलीये समासीं ॥ ४९॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे बद्धलक्षणनाम समास सातवा ॥ ७॥ समास आठवा : मुमुक्षलक्षण ॥ श्रीराम् ॥ संसारमदाचेनि गुणें । नाना हीनें कुलक्षणें । जयाचेनि मुखावलोकनें । दोषचि लागे ॥ १॥ ऐसा प्रणी जो कां बद्ध । संसारीं वर्ततां अबद्ध । तायस प्राप्त जाला खेद । काळांतरीं ॥ २॥ संसारदुःखें दुखवला । त्रिविधतापें पोळला । निरूपणें प्रस्तावला । अंतर्यामीं ॥ ३॥ जाला प्रपंचीं उदास । मनें घेतला विषयत्रास । म्हणे आतां पुरे सोस । संसारींचा ॥ ४॥ प्रपंच जाईल सकळ । येथील श्रम तों निर्फळ । आतां कांहीं आपुला काळ । सार्थक करूं ॥ ५॥ ऐसी बुद्धि प्रस्तावली । पोटीं आवस्ता लागली । म्हणे माझी वयेसा गेली । वेर्थचि आवघी ॥ ६॥ पूर्वी नाना दोष केले । ते अवघेचि आठवले । पुढें येउनि उभे ठेले । अंतर्यामीं ॥ ७॥ आठवे येमाची यातना । तेणें भयेचि वाटे मना । नाहीं पापासि गणना । म्हणौनियां ॥ ८॥ नाहीं पुण्याचा विचार । जाले पापाचे डोंगर । आतां दुस्तर हा संसार । कैसा तरों ॥ ९॥ आपले दोष आछ्यादिले । भल्यांस गुणदोष लाविले । देवा म्यां वेर्थच निंदिले । संत साधु सज्जन ॥ १०॥ निंदे ऐसे नाहीं दोष । तें मज घडले कीं विशेष । माझे अवगुणीं आकाश । बुडों पाहे ॥ ११॥ नाहीं वोळखिले संत । नाहीं अर्चिला भगवंत । नाहीं अतित अभ्यागत । संतुष्ट केले ॥ १२॥ पूर्व पाप वोढवलें । मज कांहींच नाहीं घडलें । मन अव्हाटीं पडिलें । सर्वकाळ ॥ १३॥ नाहीं कष्टविलें शेरीर । नाहीं केला परोपकार । नाहीं रक्षिला आचार । काममदें ॥ १४॥ भक्तिमाता हे बुडविली । शांति विश्रांति मोडिली । मूर्खपणें म्यां विघडिली । सद्बुद्धि सद्वासना ॥ १५॥ आतां कैसें घडे सार्थक । दोष केले निरार्थक । पाहों जातां विवेक । उरला नाहीं ॥ १६॥ कोण उपाये करावा । कैसा परलोक पावावा । कोण्या गुणें देवाधिदेवा । पाविजेल ॥ १७॥ नाहीं सद्भाव उपजला । अवघा लोकिक संपादिला । दंभ वरपंगें केला । खटाटोप कर्माचा ॥ १८॥ कीर्तन केलें पोटासाठीं । देव मांडिले हाटवटीं । आहा देवा बुद्धि खोटी । माझी मीच जाणें ॥ १९॥ पोटीं धरूनि अभिमान । शब्दीं बोले निराभिमान । अंतरीं वांछूनियां धन । ध्यानस्त जालों ॥ २०॥ वित्पत्तीनें लोक भोंदिले । पोटासाठीं संत निंदिले । माझे पोटीं दोष भरले । नाना प्रकारींचे ॥ २१॥ सत्य तेंचि उछेदिलें । मिथ्य तेंचि प्रतिपादलें । ऐसें नाना कर्म केलें । उदरंभराकारणें ॥ २२॥ ऐसा पोटीं प्रस्तावला । निरूपणें पालटला । तोचि मुमुक्ष बोलिला । ग्रंथांतरीं ॥ २३॥ पुण्यमार्ग पोटीं धरी । सत्संगाची वांछा करी । विरक्त जाला संसारीं । या नांव मुमुक्ष ॥ २४॥ गेले राजे चक्रवर्ती । माझें वैभव तें किती । म्हणे धरूं सत्संगती । या नांव मुमुक्ष ॥ २५॥ आपुले अवगुण देखे । विरक्तिबळें वोळखे । आपणासि निंदी दुःखें । या नांव मुमुक्ष ॥ २६॥ म्हणे मी काये अनोपकारी । म्हणे मी काय दंभधारी । म्हणे मी काये अनाचारी । या नांव मुमुक्ष ॥ २७॥ म्हणे मी पतित चांडाळ । म्हणे मी दुराचारी खळ । म्हणे मी पापी केवळ । या नांव मुमुक्ष ॥ २८॥ म्हणे मी अभक्त दुर्जन । म्हणे मी हीनाहूनि हीन । म्हणे मी जन्मलो पाषाण । या नांव मुमुक्ष ॥ २९॥ म्हणे मी दुराभिमानी । म्हणे मी तपीळ जनीं । म्हणे मी नाना वेसनी । या नांव मुमुक्ष ॥ ३०॥ म्हणे मी आळसी आंगचोर । म्हणे मी कपटी कातर । म्हणे मी मूर्ख अविचार । या नांव मुमुक्ष ॥ ३१॥ म्हणे मी निकामी वाचाळ । म्हणे मी पाषांडी तोंडाळ । म्हणे मी कुबुद्धि कुटीळ । या नांव मुमुक्ष ॥ ३२॥ म्हणे मी कांहींच नेणे । म्हणे मी सकळाहूनि उणें । आपलीं वर्णी कुलक्षणें । या नांव मुमुक्ष ॥ ३३॥ म्हणे मी अनाधिकारी । म्हणे मी कुश्चिळ अघोरी । म्हणे मी नीच नानापरी । या नांव मुमुक्ष ॥ ३४॥ म्हणे मी काये आपस्वार्थी । म्हणे मी काये अनर्थी । म्हणे मी नव्हे परमार्थी । या नांव मुमुक्ष ॥ ३५॥ म्हणे मी अवगुणाची रासी । म्हणे मी वेर्थ आलों जन्मासी । म्हणे मी भार जालों भूमीसी । या नांव मुमुक्ष ॥ ३६॥ आपणास निंदी सावकास । पोटीं संसाराचा त्रास । धरी सत्संगाचा हव्यास । या नांव मुमुक्ष ॥ ३७॥ नाना तीर्थे धुंडाळिलीं । शमदमादि साधनें केलीं । नाना ग्रन्थांतरें पाहिलीं । शोधूनियां ॥ ३८॥ तेणें नव्हे समाधान । वाटे अवघाच अनुमान । म्हणे रिघों संतांस शरण । या नांव मुमुक्ष ॥ ३९॥ देहाभिमान कुळाभिमान । द्रव्याभिमान नानाभिमान । सांडूनि, संतचरणीं अनन्य- । या नांव मुमुक्ष ॥ ४०॥ अहंता सांडूनि दूरी । आपणास निंदी नानापरी । मोक्षाची अपेक्षा करी । या नांव मुमुक्ष ॥ ४१॥ ज्याचें थोरपण लाजे । जो परमार्थाकारणें झिजे । संतापाईं विश्वास उपजे । या नांव मुमुक्ष ॥ ४२॥ स्वार्थ सांडून प्रपंचाचा । हव्यास धरिला परमार्थाचा । अंकित होईन सज्जनाचा । म्हणे तो मुमुक्ष ॥ ४३॥ ऐसा मुमुक्ष जाणिजे । संकेतचिन्हें वोळखिजे । पुढें श्रोतीं अवधान दीजे । साधकलक्षणीं ॥ ४४॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे मुमुक्षलक्षणनाम समास आठवा ॥ ८॥ समास नववा : साधकनिरूपण ॥ श्रीराम् ॥ मागां मुमुक्षाचें लक्षण । संकेतें केलें कथन । आतां परिसा सावधान । साधक तो कैसा ॥ १॥ अवगुणाचा करूनि त्याग । जेणें धरिला संतसंग । तयासि बोलिजे मग । साधक ऐसा ॥२॥ जो संतांसि शरण गेला । संतजनीं आश्वासिला । मग तो साधक बोलिला । ग्रन्थांतरीं ॥ ३॥ उपदेशिलें आत्मज्ञान । तुटलें संसारबंधन । दृढतेकारणें करी साधन । या नांव साधक ॥ ४॥ धरी श्रवणाची आवडी । अद्वैतनिरूपणाची गोडी । मननें अर्थांतर काढी । या नांव साधक ॥ ५॥ होतां सारासार विचार । ऐके होऊनि तत्पर । संदेह छेदूनि, दृढोत्तर- । आत्मज्ञान पाहे ॥ ६॥ नाना संदेहनिवृत्ती- । व्हावया, धरी सत्संगती । आत्मशास्त्रगुरुप्रचीती । ऐक्यतेसी आणी ॥ ७॥ देहबुद्धि विवेकें वारी । आत्मबुद्धि सदृढ धरी । श्रवण मन केलेंचि करी । या नांव साधक ॥ ८॥ विसंचूनि दृश्यभान । दृढ धरी आत्मज्ञान । विचारें राखे समाधान । या नांव साधक ॥ ९॥ तोडूनि द्वैताची उपाधी । अद्वैत वस्तु साधनें साधी । लावी ऐक्यतेची समाधी । या नांव साधक ॥ १०॥ आत्मज्ञान जीर्ण जर्जर । त्याचा करी जीर्णोद्धार । विवेकें पावे पैलपार । या नांव साधक ॥ ११॥ उत्तमें साधूचीं लक्षणें । आंगिकारी निरूपणें । बळेंचि स्वरूपाकार होणें । या नांव साधक ॥ १२॥ असत्क्रिया ते सोडिली । आणी सत्क्रिया ते वाढविली । स्वरूपस्थिती बळावली । या नांव साधक ॥ १३॥ अवगुण त्यागी दिवसेंदिवस । करी उत्तम गुणाचा अभ्यास । स्वरूपीं लावी निजध्यास । या नांव साधक ॥ १४॥ दृढ निश्चयाचेनि बळें । दृश्य असतांच नाडळे । सदा स्वरूपीं मिसळे । या नांव साधक ॥ १५॥ प्रत्यक्ष माया अलक्ष करी । अलक्ष वस्तु लक्षी अंतरीं । आत्मस्थितीची धारणा धरी । या नांव साधक ॥ १६॥ जें या जनासि चोरलें । मनास न वचे अनुमानलें । तेंचि जेणें दृढ केलें । या नांव साधक ॥ १७॥ जें बोलतांचि वाचा धरी । जें पाहातांचि अंध करी । तें साधी नाना परी । या नांव साधक ॥ १८॥ जें साधूं जाता साधवेना । जें लक्षूं जातां लक्षवेना । तेंचि अनुभवें आणी मना । या नांव साधक ॥ १९॥ जेथें मनचि मावळे । जेथे तर्कचि पांगुळे । तेंचि अनुभवा आणी बळें । या नांव साधक ॥ २०॥ स्वानुभवाचेनि योगें । वस्तु साधी लागवेगें । तेंचि वस्तु होये आंगें । या नांव साधक ॥ २१॥ अनुभवाचीं आंगें जाणे । योगियांचे खुणे बाणे । कांहींच नहोन असणें । या नांव साधक ॥ २२॥ परती सारून उपाधी । असाध्य वस्तु साधनें साधी । स्वरूपीं करी दृढ बुद्धी । या नांव साधक ॥ २३॥ देवाभक्ताचें मूळ । शोधून पाहे सकळ । साध्यचि होये तत्काळ । या नांव साधक ॥ २४॥ विवेकबळें गुप्त जाला । आपेंआप मावळला । दिसतो, परी देखिला । नाहींच कोणीं ॥ २५॥ मीपण मागें सांडिलें । स्वयें आपणास धुंडिलें । तुर्येसहि वोलांडिलें । या नांव साधक ॥ २६॥ पुढें उन्मनीचा सेवटीं । आपली आपण अखंड भेटी । अखंड अनुभवीं ज्याची दृष्टी । या नांव साधक ॥ २७॥ द्वैताचा तटका तोडिला । भासाचा भास मोडिला । देहीं असोनि विदेह जाला । या नांव साधक ॥ २८॥ जयास अखंड स्वरूपस्थिती । नाहीं देहाची अहंकृती । सकळ संदेहनिवृत्ती । या नांव साधक ॥ २९॥ पंचभूतांचा विस्तार । जयासि वाटे स्वप्नाकार । निर्गुणीं जयाचा निर्धार । या नांव साधक ॥ ३०॥ स्वप्नीं भये जें वाटलें । तें जागृतास नाहीं आलें । सकळ मिथ्या निर्धारिलें । या नांव साधक ॥ ३१॥ मायेचें जें प्रत्यक्षपण । जनास वाटे हें प्रमाण । स्वानुभवें अप्रमाण । साधकें केलें ॥ ३२॥ निद्रा सांडूनि चेइरा जाला । तो स्वप्नभयापासून सुटला । माया सांडून तैसा गेला । साधक स्वरूपीं ॥ ३३॥ ऐसि अंतरस्थिती बाणली । बाह्य निस्पृहता अवलंबिली । संसारौपाधी त्यागिली । या नांव साधक ॥ ३४॥ कामापासूनि सुटला । क्रोधापासूनि पळाला । मद मत्सर सांडिला । येकीकडे ॥ ३५॥ कुळाभिमानासि सांडिलें । लोकलाजेस लाजविलें । परमार्थास माजविलें । विरक्तिबळें ॥ ३६॥ अविद्येपासूनि फडकला । प्रपञ्चापासूनि निष्टला । लोभाचे हातींचा गेला । अकस्मात ॥ ३७॥ थोरपणासि पाडिलें । वैभवासि लाथाडिलें । महत्वासि झिंजाडिलें । विरक्तिबळें ॥ ३८॥ भेदाचा मडगा मोडिला । अहंकार झोडूनि पाडिला । पाईं धरूनि आपटिला । संदेहशत्रू ॥ ३९॥ विकल्पाचा केला वधू । थापें मारिला भवसिंधू । सकळ भूतांचा विरोधू । तोडूनि टाकिला ॥ ४०॥ भवभयासि भडकाविलें । काळाचें टांगें मोडिलें । मस्तक हाणोनि फोडिलें । जन्ममृत्याचें ॥ ४१॥ देह समंधावरी लोटला । संकल्पावरी उठावला । कल्पनेचा घात केला । अकस्मात ॥ ४२॥ अपधाकासि ताडिलें । लिंगदेहासि विभांडिलें । पाषांडासि पछाडिलें । विवेकबळें ॥ ४३॥ गर्वावरी गर्व केला । स्वार्थ अनर्थीं घातला । अनर्थ तोही निर्दाळिला । नीतिन्यायें ॥ ४४॥ मोहासि मध्येंचि तोडिलें । दुःखासि दुःधडचि केलें । शोकासि खंडून सांडिलें । एकीकडे ॥ ४५॥ द्वेष केला देशधडी । अभावाची घेतली नरडी । धाकें उदर तडाडी । कुतर्काचे ॥ ४६॥ ज्ञानें विवेक माजला । तेणें निश्चयो बळावला । अवगुणांचा संव्हार केला । वैराग्यबळें ॥ ४७॥ अधर्मास स्वधर्में लुटिलें । कुकर्मासि सत्कर्में झुगटिलें । लांटुन वाटा लाविलें । विचारें अविचारासी ॥ ४८॥ तिरस्कार तो चिरडिला । द्वेष खिरडूनि सांडिला । विषाद अविषादें घातला । पायांतळीं ॥ ४९॥ कोपावरी घालणें घातलें । कापट्य अन्तरीं कुटिलें । सख्य आपुलें मानिलें । विश्वजनीं ॥ ५०॥ प्रवृत्तीचा केला त्याग । सुहृदांचा सोडिला संग । निवृत्तिपंथें ज्ञानयोग । साधिता जाहला ॥ ५१॥ विषयमैंदासि सिंतरिलें । कुविद्येसी वेढा लाविलें । आपणास सोडविलें । आप्ततस्करांपासूनी ॥ ५२॥ पराधीनतेवरी कोपला । ममतेवरी संतापला । दुराशेचा त्याग केला । येकायेकीं ॥ ५३॥ स्वरूपीं घातलें मना । यातनेसि केली यातना । साक्षेप आणि प्रेत्ना । प्रतिष्ठिलें ॥ ५४॥ अभ्यासाचा संग धरिला । साक्षपासरिसा निघाला । प्रेत्न सांगातीं घेतला । साधनपंथें ॥ ५५॥ सावध दक्ष तो साधक । पाहे नित्यानित्यविवेक । संग त्यागूनि एक । सत्संग धरी ॥ ५६॥ बळेंचि सारिला संसार । विवेकें टाकिला जोजार । शुद्धाचारें अनाचार । भ्रष्टविला ॥ ५७॥ विसरास विसरला । आळसाचा आळस केला । सावध नाहीं दुश्चित्त झाला । दुश्चित्तपणासी ॥ ५८॥ आतां असो हें बोलणें । अवगुण सांडी निरूपणें । तो साधक ऐसा येणें- । प्रमाणें बुझावा ॥ ५९॥ बळेंचि अवघा त्याग कीजे । म्हणोनि साधक बोलिजे । आतां सिद्ध तोचि जाणिजे । पुढिले समासीं ॥ ६०॥ येथें संशयो उठिला । निस्पृह तोचि साधक जाहला । त्याग न घडे संसारिकाला । तरि तो साधक नव्हे कीं ॥ ६१॥ ऐसें श्रोतयाचें उत्तर । त्याचें कैसें प्रत्युत्तर । पुढिले समासीं तत्पर । होऊनि ऐका ॥ ६२॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे साधकलक्षणनिरूपण नाम समास नववा ॥ ९॥ समास दहावा : सिद्धलक्षण निरूपण ॥ श्रीराम् ॥ मागां बोलिला संसारिक । त्यागेंविण नव्हे कीं साधक । ऐका याचा विवेक । ऐसा असे ॥ १॥ सन्मार्ग तोचि जीवीं धरणें । अन्मार्गाचा त्याग करणें । संसारिका त्याग येणें । प्रकारें ऐसा ॥ २॥ कुबुद्धित्यागेंविण कांहीं । सुबुद्धि लागणार नाहीं । संसारिकां त्याग पाहीं । ऐसा असे ॥ ३॥ प्रपंचीं वीट मानिला । मनें विषयेत्याग केला । तरीच पुढें अवलंबिला । परमार्थमार्ग ॥ ४॥ त्याग घडे अभावाचा । त्याग घडे संशयाचा । त्याग घडे अज्ञानाचा । शनै शनै ॥ ५॥ ऐसा सूक्ष्म अंतर्त्याग । उभयतांस घडे सांग । निस्पृहास बाह्य त्याग । विशेष आहे ॥ ६॥ संसारिका ठाईं ठाईं । बाह्य त्याग घडे कांहीं । नित्य नेम श्रवण नाहीं । त्यागेंविण ॥ ७॥ फिटली आशंका स्वभावें । त्यागेंविण साधक नव्हे । पुढें कथेचा अन्वय । सावध ऐका ॥ ८॥ मागां झालें निरूपण । साधकाची ओळखण । आतां सांगिजेल खूण । सिद्धलक्षणाची ॥ ९॥ साधु वस्तु होऊनि ठेला । संशयें ब्रह्मांडाबाहेरी गेला । निश्चयें चळेना ऐसा झाला । या नांव सिद्ध ॥ १०॥ बद्धपणाचे अवगुण । मुमुक्षुपणीं नाहीं जाण । मुमुक्षुपणाचें लक्षण । साधकपणीं नाहीं ॥ ११॥ साधकासि संदेहवृत्ति । पुढें होतसे निवृत्ती । या कारणें निःसंदेह श्रोतीं । साधु वोळखावा ॥ १२॥ संशयरहित ज्ञान । तेंचि साधूचें लक्षण । सिद्धाआंगीं संशयो हीन । लागेल कैसा ॥ १३॥ कर्ममार्ग संशयें भरला । साधनीं संशय कालवला । सर्वांमध्यें संशयो भरला । साधु तो निःसंदेह ॥ १४॥ संशयाचें ज्ञान खोटें । संशयाचें वैराग्य पोरटें । संशयाचें भजन वोखटें । निर्फळ होय ॥ १५॥ व्यर्थ संशयाचा देव । व्यर्थ संशयाचा भाव । व्यर्थ संशयाचा स्वभाव । सर्व कांही ॥ १६॥ व्यर्थ संशयाचें व्रत । व्यर्थ संशयाचें तीर्थ । व्यर्थ संशयाचा परमार्थ । निश्चयेंवीण ॥ १७॥ व्यर्थ संशयाची भक्ती । व्यर्थ संशयाची प्रीती । व्यर्थ संशयाची संगती । संशयो वाढवी ॥ १८॥ व्यर्थ संशयाचें जिणें । व्यर्थ संशयाचें धरणें । व्यर्थ संशयाचें करणें । सर्व कांहीं ॥ १९॥ व्यर्थ संशयाची पोथी । व्यर्थ संशयाची व्युत्पत्ती । व्यर्थ संशयाची गती । निश्चयेंविण ॥ २०॥ व्यर्थ संशयाचा दक्ष । व्यर्थ संशयाचा पक्ष । व्यर्थ संशयाचा मोक्ष । होणार नाहीं ॥ २१॥ व्यर्थ संशयाचा संत । व्यर्थ संशयाचा पंडित । व्यर्थ संशयाचा बहुश्रुत । निश्चयेंविण ॥ २२॥ व्यर्थ संशयाची श्रेष्ठता । व्यर्थ संशयाची व्युत्पन्नता । व्यर्थ संशयाचा ज्ञाता । निश्चयेंविण ॥ २३॥ निश्चयेंविण सर्व कांहीं । अणुमात्र तें प्रमाण नाहीं । व्यर्थचि पडिले प्रवाहीं । संदेहाचे ॥ २४॥ निश्चयेंविण जें बोलणें । तें अवघेंचि कंटाळवाणें । बाष्कळ बोलिजे वाचाळपणें । निरर्थक ॥ २५॥ असो निश्चयेंविण जे वल्गना । ते अवघीच विटंबना । संशयें काहीं समाधाना । उरी नाहीं ॥ २६॥ म्हणोनि संदेहरहित ज्ञान । निश्चयाचें समाधान । तेंचि सिद्धाचें लक्षण । निश्चयेंसीं ॥ २७॥ तंव श्रोता करी प्रश्न । निश्चय करावा कवण । मुख्य निश्चयाचें लक्षण । मज निरूपावें ॥ २८॥ ऐक निश्चय तो ऐसा । मुख्य देव आहे कैसा । नाना देवांचा वळसा । करूंचि नये ॥ २९॥ जेणें निर्मिलें सचराचर । त्याचा करावा विचार । शुद्ध विवेकें परमेश्वर । ओळखावा ॥ ३०॥ मुख्य देव तो कोण । भक्तांचें कैसें लक्षण । असत्य सांडून वोळखण । सत्याची धरावी ॥ ३१॥ आपुल्या देवास वोळखावें । मग मी कोण हें पहावें । संग त्यागून रहावें । वस्तुरूप ॥ ३२॥ तोडावा बंधनाचा संशयो । करावा मोक्षाचा निश्चयो । पहावा भूतांचा अन्वयो । वितिरेकेंसीं ॥ ३३॥ पूर्वपक्षें सिद्धांत । पहावा प्रकृतीचा अंत । मग पावावा निवांत । निश्चयो देवाचा ॥ ३४॥ देहाचेनि योगें संशयो । करी समाधानाचा क्षयो । चळों नेदावा निश्चयो । आत्मत्वाचा ॥ ३५॥ सिद्ध असतां आत्मज्ञान । संदेह वाढवी देहाभिमान । याकारणें समाधान । आत्मनिश्चयें राखावें ॥ ३६॥ आठवतां देहबुद्धी । उडे विवेकाची शुद्धी । याकारणें आत्मबुद्धी । सदृढ करावी ॥ ३७॥ आत्मबुद्धी निश्चयाची । तेचि दशा मोक्षश्रीची । अहमात्मा हें कधींची । विसरों नये ॥ ३८॥ निरोपिलें निश्चयाचें लक्षण । परी हें न कळे सत्संगेंविण । संतांसी गेलिया शरण । संशये तुटती ॥ ३९॥ आतां असो हें बोलणें । ऐका सिद्धाचीं लक्षणें । मुख्य निःसंदेहपणें । सिद्ध बोलिजे ॥ ४०॥ सिद्धस्वरूपीं नाहीं देहो । तेथें कैंचा हो संदेहो । याकारणें सिद्ध पाहो । निःसंदेही ॥ ४१॥ देहसमंधाचेनि गुणें । लक्षणासि काये उणें । देहातीतांचीं लक्षणें । काय म्हणोनि सांगावीं ॥ ४२॥ जें लक्षवेना चक्षूंसी । त्याचीं लक्षणें सांगावीं कैसीं । निर्मळ वस्तु सिद्ध त्यासी । लक्षणें कैंसीं ॥ ४३॥ लक्षणें म्हणिजे केवळ गुण । वस्तु ठाईंची निर्गुण । तेंचि सिद्धांचें लक्षण । वस्तुरूप ॥ ४४॥ तथापि ज्ञानदशकीं बोलिलें । म्हणोनि वक्तृत्व आटोपिलें । न्यून पूर्ण क्षमा केलें । पाहिजे श्रोतीं ॥ ४५॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सिद्धलक्षणनिरूपणनाम समास दहावा ॥ १०॥ ॥ दशक पांचवा समाप्त ॥ 1444 2746 2005-10-09T08:31:30Z 203.115.86.234 ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ ॥ श्रीमत् दासबोध ॥ ॥ षष्ठ दशक ॥ ॥ श्रीराम ॥ समास पहिला : देवशोधन चित्त सुचित करावें । बोलिलें तें जीवीं धरावें । सावध होऊन बैसावें । निमिष एक ॥ १॥ कोणी एके ग्रामीं अथवा देशीं । राहणें आहे आपणासी । न भेटतां तेथिल्या प्रभूसी । सौख्य कैंचें ॥ २॥ म्हणौनि ज्यास जेथें राहणें । तेणें त्या प्रभूची भेटी घेणें । म्हणिजे होय श्लाघ्यवाणें । सर्व कांहीं ॥ ३॥ प्रभूची भेटी न घेतां । तेथें कैंची मान्यता । आपुलें महत्व जातां । वेळ नाहीं ॥ ४॥ म्हणौनि रायापासूनि रंक । कोणी एक तरी नायक । त्यास भेटणें हा विवेक । विवेकी जाणती ॥ ५॥ त्यास न भेटतां त्याचे नगरीं । राहतां धरितील बेगारी । तेथें न करितां चोरी । अंगीं लागे ॥ ६॥ याकारणें जो शहाणा । तेणें प्रभूसी भेटावें जाणा । ऐसें न करितां दैन्यवाणा । संसार त्याचा ॥ ७॥ ग्रामीं थोर ग्रामाधिपती । त्याहूनि थोर देशाधिपती । देशाधिपतीहूनि नृपती । थोर जाणावा ॥ ८॥ राष्ट्राचा प्रभु तो राजा । बहुराष्ट्र तो महाराजा । महाराजांचाही राजा । तो चक्रवर्ती ॥ ९॥ एक नरपती एक गजपती । एक हयपती एक भूपती । सकळांमध्ये चक्रवर्ती । थोर राजा ॥ १०॥ असो ऐशिया समस्तां । एक ब्रह्मा निर्माणकर्ता । त्या ब्रह्म्यासही निर्मिता । कोण आहे ॥ ११॥ ब्रह्मा विष्णु आणि हर । त्यांसी निर्मिता तोचि थोर । तो ओळखावा परमेश्वर । नाना यत्नें ॥ १२॥ तो देव ठायीं पडेना । तरी यमयातना चुकेना । ब्रह्माण्डनायका चोजवेना । हें बरें नव्हे ॥ १३॥ जेणें संसारीं घातलें । अवघें ब्रह्माण्ड निर्माण केलें । त्यासी नाहीं ओळखिलें । तोचि पतित ॥ १४॥ म्हणोनि देव ओळखावा । जन्म सार्थकचि करावा । न कळे तरी सत्संग धरावा । म्हणजे कळे ॥ १५॥ जो जाणेल भगवंत । तया नांव बोलिजे संत । जो शाश्वत आणि अशाश्वत । निवाडा करी ॥ १६॥ चळेना ढळेना देव । ऐसा ज्याचा अंतर्भाव । तोचि जाणिजे महानुभाव । तोचि साधू ॥ १७॥ जो जनांमध्ये वागे । परी जनांवेगळी गोष्टी सांगे । ज्याचे अंतरीं ज्ञान जागे । तोचि साधू ॥ १८॥ जाणिजे परमात्मा निर्गुण । त्यासींच म्हणावें ज्ञान । त्यावेगळें तें अज्ञान । सर्व कांहीं ॥ १९॥ पोट भरावयाकारणें । नाना विद्या अभ्यास करणें । त्यास ज्ञान म्हणती परी तेणें । सार्थक नव्हे ॥ २०॥ देव ओळखावा एक । तेंचि ज्ञान तें सार्थक । येर अवघेंचि निरर्थक । पोटविद्या ॥ २१॥ जन्मवरी पोट भरिलें । देहाचें संरक्षण केलें । पुढें अवघेंचि व्यर्थ गेलें । अंतकाळीं ॥ २२॥ एवं पोट भरावयाची विद्या । तियेसी म्हणों नये सद्विद्या । सर्वव्यापक वस्तु सद्या । पाविजे तें ज्ञान ॥ २३॥ ऐसें जयापाशीं ज्ञान । तोचि जाणावा सज्जन । तयापासीं समाधान । पुशिलें पाहिजे ॥ २४॥ अज्ञानास भेटतां अज्ञान । तेथें कैंचें सांपडेल ज्ञान । करंट्यास करंट्याचें दर्शन । होतां भाग्य कैंचें ॥ २५॥ रोग्यापाशीं रोगी गेला । तेथें कैंचें आरोग्य त्याला । निर्बळापाशीं निर्बळाला । पाठी कैंची ॥ २६॥ पिशाच्यापाशीं पिशाच गेलें । तेथें कोण सार्थक झालें । उन्मत्तास उन्मत्त भेटलें । त्यास उमजवी कवणू ॥ २७॥ भिकार्यापाशीं मागतां भिक्षा । दीक्षाहीनापाशीं मागतां दीक्षा । उजेड पाहतां कृष्णपक्षा । पाविजे कैंचा ॥ २८॥ अबद्धापाशीं गेला अबद्ध । तो कैसेनि होईल सुबद्ध । बद्धास भेटतां बद्ध । सिद्ध नव्हे ॥ २९॥ देह्यापाशीं गेला देही । तो कैसेनि होईल विदेही । म्हणोनि ज्ञात्यावांचूनि नाहीं । ज्ञानमार्ग ॥ ३०॥ याकारणें ज्ञाता पहावा । त्याचा अनुग्रह घ्यावा । सारासारविचारें जीवा । मोक्ष प्राप्त ॥ ३१॥ हरि ॐ तत्सत् । इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे षष्ठदशके देवशोधननिरूपणं नाम प्रथमः समासः ॥ १॥ जय जय रघुवीर समर्थ ॥ समास दुसरा : ब्रह्मपावननिरूपण श्रीराम ॥ ऐका उपदेशाचीं लक्षणें । सायुज्यप्राप्ति होय जेणें । नाना मतांचें पेखणें । कामा नये सर्वथा ॥ १॥ ब्रह्मज्ञानावीण उपदेश । तो म्हणों नये विशेष । धान्येविण जैसें भूस । खातां नये ॥ २॥ नाना काबाड बडविलें । नातरी तक्रचि घुसळिलें । अथवा धुवणचि सेविलें । सावकाश ॥ ३॥ नाना साली भक्षिल्या । अथवा चोइट्या चोखिल्या । खोबरें सांडून खादल्या । नरोट्या जैशा ॥ ४॥ तैसें ब्रह्मज्ञानाविण । नाना उपदेशांचा शीण । सार सांडून असार कोण । शहाणा सेवी ॥ ५॥ आतां ब्रह्म जें कां निर्गुण । तेंचि केलें निरूपण । सुचित करावें अंतःकरण । श्रोतेजनीं ॥ ६॥ सकळ सृष्टीची रचना । तें हें पंचभौतिक जाणा । परंतु हें तगेना । सर्वकाळ ॥ ७॥ आदि अंतीं ब्रह्म निर्गुण । तेचि शाश्वताची खूण । येर पंचभौतिक सगुण । नाशवंत ॥ ८॥ येरवीं हीं पाहतां भूतें । देव कैसें म्हणावें त्यांतें । भूत म्हणतां मनुष्यांतें । विषाद वाटे ॥ ९॥ मा तो जगन्नाथ परमात्मा । त्यासि आणि भूतउपमा । ज्याचा कळेना महिमा । ब्रह्मादिकांसी ॥ १०॥ भूतां ऐसा जगदीश । म्हणतां उत्पन्न होतो दोष । याकारणें महापुरुष । सर्व जाणती ॥ ११॥ पृथ्वी आप तेज वायु आकाश । यां सबाह्य जगदीश । पंचभूतांस आहे नाश । आत्मा अविनाशरूपी ॥ १२॥ जें जें रूप आणि नाम । तो तो अवघाच भ्रम । नामरूपातीत वर्म । अनुभवें जाणावें ॥ १३॥ पंचभूतें आणि त्रिगुण । ऐशी अष्टधा प्रकृति जाण । अष्टधा प्रकृतीस नामाभिधान । दृश्य ऐसें ॥ १४॥ तें हें दृश्य नाशिवंत । ऐसें वेद श्रुति बोलत । निर्गुण ब्रह्म शाश्वत । जाणती ज्ञानी ॥ १५॥ जें शस्त्रें तोडितां तुटेना । जें पावकें जाळितां जळेना । जें कालवितां कालवेना । आपेंकरूनी ॥ १६॥ जें वायूचेनि उडेना । जें पडेना ना झडेना । जें घडेना ना दडेना । परब्रह्म तें ॥ १७॥ ज्यासि वर्णचि नसे । जें सर्वांहूनि अनारिसें । परंतु असतचि असे । सर्वकाळ ॥ १८॥ दिसेना तरी काय झालें । परंतु सर्वत्र संचलें । सूक्ष्मचि कोंदाटलें । जेथें तेथें ॥ १९॥ दृष्टीस लागली सवे । जें दिसेल तेंचि पहावें । परंतु गुज तें जाणावें । गौप्य आहे ॥ २०॥ प्रगट तें जाणावें असार । आणि गुप्त तें जाणावें सार । सद्गुरुमुखें हा विचार । उमजों लागे ॥ २१॥ उमजेना तें उमजावें । दिसेना तें पहावें । जें कळेना तें जाणावें । विवेकबळें ॥ २२॥ गुप्त तेंचि प्रगटवावें । असाध्य तेंचि साधावें । कानडेंचि अभ्यासावें । सावकाश ॥ २३॥ वेद विरंचि आणि शेष । जेथें शिणले निःशेष । तेंचि साधावें विशेष । परब्रह्म तें ॥ २४॥ तरी तें कवणें परी साधावें । तेंचि बोलिलें स्वभावें । अध्यात्मश्रवणें पावावें । परब्रह्म तें ॥ २५॥ पृथ्वी नव्हे आप नव्हे । तेज नव्हे वायु नव्हे । वर्णव्यक्ति ऐसें नव्हे । अव्यक्त तें ॥ २६॥ तयास म्हणावें देव । वरकड लोकांचा स्वभाव । जितुके गांव तितुके देव । जनांकारणें ॥ २७॥ ऐसा देवाचा निश्चयो झाला । देव निर्गुण प्रत्यया आला । आतां आपणचि आपला । शोध घ्यावा ॥ २८॥ माझें शरीर ऐसें म्हणतो । तरी तो जाण देहावेगळाचि तो । मन माझें ऐसें जाणतो । तरी तो मनही नव्हे ॥ २९॥ पाहतां देहाचा विचार । अवघा तत्त्वांचा विस्तार । तत्त्वें तत्त्व झाडितां सार । आत्माचि उरे ॥ ३०॥ आपणासि ठावचि नाहीं । तेथें पाहणें नलगे कांहीं । तत्त्वें ठायींच्या ठायीं । विभागूनि गेलीं ॥ ३१॥ बांधली आहे तों गांठोडी । जो कोणी विचारें सोडी । विचार पाहतां गांठोडी । आढळेना ॥ ३२॥ तत्त्वांचें गांठोडें शरीर । याचा पाहतां विचार । एक आत्मा निरंतर । आपण नाहीं ॥ ३३॥ आपणासि ठावचि नाहीं । जन्म मृत्यु कैंचे काई । पाहतां वस्तूच्या ठायीं । पाप पुण्य नसे ॥ ३४॥ पाप पुण्य यमयातना । हें निर्गुणीं तों असेना । आपण तोचि तरी जन्ममरणा । ठावो कैंचा ॥ ३५॥ देहबुद्धीनें बांधला । तो विवेकें मोकळा केला । देहातीत होतां पावला । मोक्षपद ॥ ३६॥ झालें जन्माचें सार्थक । निर्गुण आत्मा आपण एक । परंतु हा विवेक । पाहिलाचि पहावा ॥ ३७॥ जागें होतां स्वप्न सरे । विवेक पाहतां दृश्य ओसरे । स्वरूपानुसंधानें तरे । प्राणिमात्र ॥ ३८॥ आपणास निवेदावें । आपण विवेकें नुरावें । आत्मनिवेदन जाणावें । याचें नांव ॥ ३९॥ आधीं अध्यात्मश्रवण । मग सद्गुरुपादसेवन । पुढें आत्मनिवेदन । सद्गुरुप्रसादें ॥ ४०॥ आत्मनिवेदनाउपरी । निखळ वस्तु निरंतरी । आपण आत्मा हा अंतरीं । बोध जाहला ॥ ४१॥ त्या ब्रह्मबोधें ब्रह्मचि झाला । संसारखेद तो उडाला । देह प्रारब्धीं टाकिला । सावकाश ॥ ४२॥ यासि म्हणिजे आत्मज्ञान । येणें पाविजे समाधान । परब्रह्मीं अभिन्न । भक्तचि जाहला ॥ ४३॥ आतां होणार तें होईना कां । आणि जाणार तें जाईना कां । तुटली मनांतील आशंका । जन्ममृत्यूची ॥ ४४॥ संसारीं पुंडावें चुकलें । देवां भक्तां ऐक्य झालें । मुख्य देवासि ओळखिलें । सत्संगेंकरूनी ॥ ४५॥ हरिः ऒं तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे षष्ठदशके ब्रह्मप्रतिपादननिरूपणं नाम द्वितीयः समासः ॥ २॥ समास तीसरा : मायोद्भवनिरूपण श्रीराम ॥ निर्गुण आत्मा तो निश्चळ । जैसें आकाश अंतराळ । घन दाट निर्मळ निश्चळ । सदोदित ॥ १॥ जें खंडलेंचि नाहीं अखंड । जें उदंडाहूनि उदंड । जें गगनाहूनि वाड । अति सूक्ष्म ॥ २॥ जें दिसेना ना भासेना । जें उपजेना ना नासेना । जें येईना ना जाईना । परब्रह्म तें ॥ ३॥ जें चळेना ना ढळेना । जें तुटेना ना फुटेना । जें रचेना ना खचेना । परब्रह्म तें ॥ ४॥ जें सन्मुखचि सर्वकाळ । जें निष्कलंक आणि निखळ । सर्वांतर आकाश पाताळ । व्यापूनि असे ॥ ५॥ अविनाश तें ब्रह्म निर्गुण । नासे तें माया सगुण । सगुण आणि निर्गुण । कालवलें ॥ ६॥ या कर्दमाचा विचार । करूं जाणती योगीश्वर । जैसें क्षीर आणि नीर । राजहंस निवडिती ॥ ७॥ जड सकळ पंचभौतिक । त्यामध्यें आत्मा व्यापक । तो नित्यानित्यविवेक । पाहतां कळे ॥ ८॥ उंसामधील घेईजे रस । येर तें सांडिजे बाकस । तैसा जगामध्यें जगदीश । विवेकें ओळखावा ॥ ९॥ रस नाशवंत पातळ । आत्मा शाश्वत निश्चळ । रस अपूर्ण आत्मा केवळ । परिपूर्ण जाणावा ॥ १०॥ आत्म्यासारिखें एक असावें । मग तें दृष्टांतासि द्यावें । दृष्टांतमिसे समजावें । कैसें तरी ॥ ११॥ ऐशी आत्मस्थिति संचली । तेथें माया कैशी झाली । जैशी आकाशीं वाहिली । झुळूक वायूची ॥ १२॥ वायूपासून तेज झालें । तेजापासून आप निपजलें । आपापासून आकारलें । भूमंडळ ॥ १३॥ भूमंडळापासून उत्पत्ती । जीव नेणों झाले किती । परंतु ब्रह्म आदि अंतीं । व्यापून आहे ॥ १४॥ जें जें कांहीं निर्माण झालें । तें तें अवघेंचि नासलें । परी मुळीं ब्रह्म तें संचलें । जैसें तैसें ॥ १५॥ घटापूर्वीं आकाश असे । घटामध्येंही आकाश भासे । घट फुटतां न नासे । आकाश जैसें ॥ १६॥ तैसें परब्रह्म केवळ । अचळ आणि अढळ । मध्यें होत जात सकळ । सचराचर ॥ १७॥ जें जें कांहीं निर्माण झालें । तें तें आधीं ब्रह्में व्यापिलें । सर्व नासतां उरलें । अविनाश ब्रह्म ॥ १८॥ ऐसें ब्रह्म अविनाश । तें सेविती ज्ञाते पुरुष । तत्त्वनिरसनें आपणास । आपण लाभे ॥ १९॥ तत्त्वें तत्त्व मेळविलें । त्यासि देह ऐसें नाम ठेविलें । तें जाणते पुरुषीं शोधिलें । तत्त्वें तत्त्व ॥ २०॥ तत्त्वझाडा निःशेष होतां । तेथें निमाली देहाहंता । निर्गुण ब्रह्मीं ऐक्यता । विवेकें जाहली ॥ २१॥ विवेकें देहाकडे पाहिलें । तों तत्त्वें तत्त्व ओसरलें । आपण कांहीं नाहीं आलें । प्रत्ययासी ॥ २२॥ आपला आपण शोध घेतां । आपुली तों मायिक वार्ता । तत्त्वांतीं उरलें तत्त्वता । निर्गुण ब्रह्म ॥ २३॥ आपणाविण निर्गुण ब्रह्म । हेंचि निवेदनाचें वर्म । तत्त्वासरिसा गेला भ्रम । मीतूंपणाचा ॥ २४॥ मीपण पाहतां आढळेना । निर्गुण ब्रह्म तें चळेना । आपण तेंचि परी कळेना । सद्गुरूविण ॥ २५॥ सारासार अवघें शोधिलें । तों असार तें निघून गेलें । पुढें सार तें उरलें । निर्गुण ब्रह्म ॥ २६॥ आधीं ब्रह्म निरूपिलें । तेंचि सकळामध्यें व्यापिलें । सकळ अवघेंचि नासलें । उरलें तें केवळ ब्रह्म ॥ २७॥ होतां विवेकें संहार । तेथें निवडे सारासार । आपला आपणासि विचार । ठायीं पडे ॥ २८॥ आपण कल्पिलें मीपण । मीपण शोधितां नुरे जाण । मीपण गेलिया निर्गुण । आत्माचि स्वयें ॥ २९॥ झालिया तत्त्वांचें निरसन । निर्गुण आत्माचि आपण । कां दाखवावें मीपण । तत्त्वनिरसनाउपरी ॥ ३०॥ तत्त्वांमध्यें मीपण गेलें । तरी निर्गुण सहजचि उरलें । सोहंभावें प्रत्यया आलें । आत्मनिवेदन ॥ ३१॥ आत्मनिवेदन होतां । देवभक्तांस ऐक्यता । साचार भक्त विभक्तता । सांडूनि जाहला ॥ ३२॥ निर्गुणासि नाहीं जन्ममरण । निर्गुणासि नाहीं पाप पुण्य । निर्गुणीं अनन्य होतां आपण । मुक्त जाहला ॥ ३३॥ तत्त्वीं वेंटाळूनि घेतला । प्राणी संशयें गुंडाळला । आपणास आपण भुलला । कोहं म्हणे ॥ ३४॥ तत्त्वीं गुंतला म्हणे कोहं । विवेकें पाहतां म्हणे सोहं । अनन्य होतां अहं सोहं । मावळलीं ॥ ३५॥ याउपरि उर्वरित । तेंचि स्वरूप संत । देहीं असोनि देहातीत । जाणिजे ऐसा ॥ ३६॥ संदेहवृत्ति ते न भंगे । म्हणोनि बोलिलेंच बोलावें लागे ॥ आम्हांसि हें घडलें प्रसंगें । श्रोतीं क्षमा केली पाहिजे ॥ ३७॥ हरिॐतत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे षष्ठदशके मायोद्भवनिरूपणं नाम तृतीयः समासः ॥ ३॥ जय जय रघुवीर समर्थ ॥ समास चवथा : ब्रह्मनिरूपण श्रीराम ॥ कृतयुग सत्रा लक्ष अठ्ठावीस सहस्र । त्रेतायुग बारा लक्ष शाण्णव सहस्र । द्वापरयुग आठ लक्ष चौसष्ट सहस्र । आतां कलियुग ऐका ॥ १॥ कलियुग चार लक्ष बत्तीस सहस्र । चतुर्युगें त्रेचाळीस लक्ष वीस सहस्र । ऐशीं चतुर्युगें सहस्र । तो ब्रह्मयाचा एक दिवस ॥ २॥ ऐसे ब्रह्मे सहस्र देखा । तेव्हां विष्णूची एक घटिका । विष्णू सहस्र होतां ऐका । पळ एक ईश्वराचें ॥ ३॥ ईश्वर जाय सहस्र वेळ । तैं शक्तीचें अर्ध पळ । ऐशी संख्या बोलिली सकळ । शास्त्रांतरीं ॥ ४॥ चतुर्युगसहस्राणि दिनमेकंपितामहम् । पितामहसहस्राणि विष्णोर्घटिकमेव च ॥ विष्णोरेकः सहस्राणि पलमेकं महेश्वरम् । महेश्वरसहस्राणि शक्तेरर्धं पलं भवेत् ॥ ऐशा अनन्त शक्ती होती । अनंत रचना होती जाती । तरी अखंड खंडेना स्थिति । परब्रह्माची ॥ ५॥ परब्रह्मासि कैंची स्थिती । परी ही बोलावयाची रीती । वेदश्रुती नेति नेति म्हणती । परब्रह्मीं ॥ ६॥ चार सहस्र सातशें साठी । इतुकी कलियुगाची राहाटी । उरल्या कलियुगाची गोष्टी । ऐसी असे ॥ ७॥ चार लक्ष सत्तावीस सहस्र । दोनशें चाळीस संवत्सर । पुढें अन्योन्य वर्णसंकर । होणार आहे ॥ ८॥ ऐसें रचलें चराचर । येथें एकाहूनि एक थोर । पाहतां येथींचा विचार । अंत न लगे ॥ ९॥ एक म्हणती विष्णु थोर । एक म्हणती रुद्र थोर । एक म्हणती शक्ति थोर । सकळांमध्यें ॥ १०॥ ऐसे आपुलालेपरी बोलती । परंतु अवघेंचि नासेल कल्पांतीं । यद्दृष्टं तन्नष्टं हें श्रुति । बोलतसे ॥ ११॥ आपुलाली उपासना । अभिमान लागला जनां । याचा निश्चयो निवडेना । साधुविण ॥ १२॥ साधु निश्चयो करिती एक । आत्मा सर्वत्र व्यापक । येर हें अवघेंचि मायिक । चराचर ॥ १३॥ चित्रीं लिहिली सेना । त्यांत कोण थोर कोण साना । हें कां तुम्ही विचाराना । आपुलें ठायीं ॥ १४॥ स्वप्नीं उदंड देखिलें । लहान थोरही कल्पिलें । परंतु जागें झालिया झालें । कैसें पहा ॥ १५॥ पाहतां जागृतीचा विचार । कैंचें लहान कैंचें थोर । झाला अवघाचि विचार । स्वप्नरचनेचा ॥ १६॥ अवघाचि मायिक विचार । कैंचें लहान कैंचें थोर । लहानथोराचा हा निर्धार । जाणती ज्ञानी ॥ १७॥ जो जन्मास प्राणी आला । तो मी थोर म्हणतचि मेला । परी याचा विचार पाहिला । पाहिजे श्रेष्ठीं ॥ १८॥ जयां झालें आत्मज्ञान । तेचि थोर महाजन । वेद शास्त्रें पुराण । साधु संत बोलिले ॥ १९॥ एवं सकळांमध्यें थोर । तो एकचि परमेश्वर । तयामध्यें हरिहर । होती जाती ॥ २०॥ तो निर्गुण निराकार । तेथें नाहीं उत्पत्ति स्थिति संहार । स्थानमानांचा विचार । ऐलिकडे ॥ २१॥ नांव रूप स्थान मान । हा तों अवघाचि अनुमान । तथापि होईल निदान । ब्रह्मप्रळयीं ॥ २२॥ ब्रह्म प्रळयावेगळें । ब्रह्म नामरूपावेगळें । ब्रह्म कोणा एक्या काळें । जैसें तैसें ॥ २३॥ करिती ब्रह्मनिरूपण । जाणती ब्रह्म संपूर्ण । तेचि जाणावे ब्राह्मण । ब्रह्मविद ॥ २४॥ हरिः ॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे षष्ठदशके ब्रह्मनिरूपणं नाम चतुर्थः समासः ॥ ४॥ समास पांचवा : मायाब्रह्मनिरूपण श्रीराम ॥ श्रोते पुसती ऐसें । मायाब्रह्म तें कैसें । श्रोत्या वक्‌त्याचे मिषें । निरूपण ऐका ॥ १॥ ब्रह्म निर्गुण निराकार । माया सगुण साकार । ब्रह्मासि नाहीं पारावार । मायेसि आहे ॥ २॥ ब्रह्म निर्मळ निश्चळ । माया चंचळ चपळ । ब्रह्म निरुपाधि केवळ । माया उपाधिरूप ॥ ३॥ माया दिसे ब्रह्म दिसेना । माया भासे ब्रह्म भासेना । माया नासे ब्रह्म नासेना । कल्पांतकाळीं ॥ ४॥ माया रचे ब्रह्म रचेना । माया खचे ब्रह्म खचेना । माया रुचे ब्रह्म रुचेना । अज्ञानासी ॥ ५॥ माया उपजे ब्रह्म उपजेना । माया मरे ब्रह्म मरेना । माया धरे ब्रह्म धरेना । धारणेसी ॥ ६॥ माया फुटे ब्रह्म फुटेना । माया तुटे ब्रह्म तुटेना । माया विटे ब्रह्म विटेना । अविट तें ॥ ७॥ माया विकारी ब्रह्म निर्विकारी । माया सर्व करी ब्रह्म कांहींच न करी । माया नाना रूपें धरी । ब्रह्म तें अरूप ॥ ८॥ माया पंचभौतिक अनेक । ब्रह्म तें शाश्वत एक । मायाब्रह्माचा विवेक । विवेकी जाणती ॥ ९॥ माया लहान ब्रह्म थोर । माया असार ब्रह्म सार । माया अर्ति पारावार । ब्रह्मासि नाहीं ॥ १०॥ सकळ माया विस्तारली । ब्रह्मस्थिति आच्छादिली । परी ते निवडून घेतली । साधुजनीं ॥ ११॥ गोंडाळ सांडून नीर घेइजे । नीर सांडून क्षीर सेविजे । माया सांडून अनुभविजे । परब्रह्म तैसें ॥ १२॥ ब्रह्म आकाशा ऐसें निवळ । माया वसुंधरा डहुळ । ब्रह्म सूक्ष्म केवळ । माया स्थूळरूप ॥ १३॥ ब्रह्म तें अप्रत्यक्ष असे । माया ते प्रत्यक्ष दिसे । ब्रह्म तें समचि असे । माया ते विषमरूप ॥ १४॥ माया लक्ष्य ब्रह्म अलक्ष्य । माया साक्ष ब्रह्म असाक्ष । मायेमध्यें दोन्ही पक्ष । ब्रह्मीं पक्षचि नाहीं ॥ १५॥ माया पूर्वपक्ष ब्रह्म सिद्धांत । माया असत् ब्रह्म सत् । ब्रह्मासि नाहीं करणें हित । मायेसि आहे ॥ १६॥ ब्रह्म अखंड घनदाट । माया पंचभौतिक पोंचट । ब्रह्म तें निरंतर निघोट । माया ते जुनी जर्जरी ॥ १७॥ माया घडे ब्रह्म घडेना । माया पडे ब्रह्म पडेना । माया विघडे ब्रह्म विघडेना । जैसें तैसें ॥ १८॥ ब्रह्म असतचि असे । माया निरसितांच निरसे । ब्रह्मास कल्पांत नसे । मायेसि असे ॥ १९॥ माया कठिण ब्रह्म कोमळ । माया अल्प ब्रह्म विशाळ । माया नसे सर्वकाळ । ब्रह्मचि असे ॥ २०॥ वस्तु नव्हे बोलिजे ऐशी । माया जैशी बोलिजे तैशी । काळ पावेना वस्तूसी । मायेसी झडपी ॥ २१॥ नाना रूप नाना रंग । तितुका मायेचा प्रसंग । माया भंगे ब्रह्म अभंग । जैसें तैसें ॥ २२॥ आतां असो हा विस्तार । चालत जातें सचराचर । तितुकी माया परमेश्वर । सबाह्य अभ्यंतरीं ॥ २३॥ सकळ उपाधींवेगळा । तो परमात्मा निराळा । जळीं असोन नातळे जळा । आकाश जैसें ॥ २४॥ मायाब्रह्मांचें विवरण । करितां चुके जन्ममरण । संतांसि गेलिया शरण । मोक्ष लाभे ॥ २५॥ अरे या संतांचा महिमा । बोलावया नाहीं सीमा । जयांचेनि जगदात्मा । अंतरींच होय ॥ २६॥ हरिॐतत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे षष्ठदशके मायाब्रह्मनिरूपणं नाम पंचमः समासः ॥ ५॥ जय जय रघुवीर समर्थ ॥ समास सहावा : सृष्टीकथन श्रीराम ॥ सृष्टीपूर्वींच ब्रह्म असे । तेथें सृष्टि मुळींच नसे । आतां सृष्टि दिसत असे । ते सत्य कीं मिथ्या ॥ १॥ तुम्ही सर्वज्ञ गोसावी । माझी आशंका फेडावी । ऐसा श्रोता विनवी । वक्तयासी ॥ २॥ आतां ऐका प्रत्युत्तर । कथेसि व्हावें तत्पर । वक्ता सर्वज्ञ उदार । बोलता जाहला ॥ ३॥ जीवभूतः सनातनः । ऐसें गीतेचें वचन । येणें वाक्यें सत्यपण । सृष्टीस आलें ॥ ४॥ यद्दृष्टं तन्नष्टं येणें- । वाक्यें सृष्टि मिथ्यापणें । सत्य मिथ्या ऐसें कोणें । निवडावें ॥ ५॥ सत्य म्हणों तरी नासे । मिथ्या म्हणों तरी दिसे । आतां जैसें आहे तैसें । बोलिजेल ॥ ६॥ सृष्टीमध्यें बहु जन । अज्ञान आणि सज्ञान । म्हणोनियां समाधान । होत नाहीं ॥ ७॥ ऐका अज्ञानाचें मत । सृष्टि आहे ते शाश्वत । देव धर्म तीर्थ व्रत । सत्यचि आहे ॥ ८॥ बोले सर्वज्ञांचा राजा । मूर्खस्य प्रतिमापूजा । ब्रह्मप्रळयाच्या पैजा । घालूं पाहे ॥ ९॥ तंव बोले तो अज्ञान । तरी कां करिसी संध्या स्नान । गुरुभजन तीर्थाटन । कासया करावें ॥ १०॥ तीर्थे तीर्थे निर्मलं ब्रह्मवृन्दम् । वृन्दे वृन्दे तत्त्वचिन्तानुवादः । वादे वादे जायते तत्त्वबोधः । बोधे बोधे भासते चन्द्रचूडः ॥ १॥ ऐसें चन्द्रचूडाचें वचन । सद्गुरूचें उपासन । गुरुगीतानिरूपण । बोलिलें हरें ॥ ११॥ गुरूसि कैसें भजावें । आधीं तयासि ओळखावें । त्याचें समाधान घ्यावें । विवेकें स्वयें ॥ १२॥ ब्रह्मानन्दं परमसुखदं केवलं ज्ञानमूर्तिम् द्वन्द्वातीतं गगनसदृशं तत्त्वमस्यादिलक्ष्यम् । एकं नित्यं विमलमचलं सर्वधीसाक्षिभूतम् भावातीतं त्रिगुणरहितं सद्गुरुं तं नमामि ॥ १॥ गुरुगीतेचें वचन । ऐसें सद्गुरूचें ध्यान । तेथें सृष्टि मिथ्या भान । उरेल कैंचें ॥ १३॥ ऐसें सज्ञान बोलिला । सद्गुरु तो ओळखिला । सृष्टि मिथ्या ऐसा केला । निश्चितार्थ ॥ १४॥ श्रोता ऐसें न मानी कदा । अधिक उठिला विवादा । म्हणे कैसा रे गोविंदा । अज्ञान म्हणतोसी ॥ १५॥ जीवभूतः सनातनः । ऐसें गीतेचें वचन । तयासि तूं अज्ञान । म्हणतोसि कैसा ॥ १६॥ ऐसा श्रोता आक्षेप करी । विषाद मानिला अंतरीं । याचें प्रत्युत्तर चतुरीं । सावध परिसावें ॥ १७॥ गीतेंत बोलिला गोविंद । त्याचा न कळे तुज भेद । म्हणोनियां व्यर्थ खेद । वाहतोसि ॥ १८॥ अश्वत्थः सर्ववृक्षाणां । माझी विभूती पिंपळ । म्हणोनि बोलिला गोपाळ । वृक्ष तोडितां तत्काळ । तुटत आहे ॥ १९॥ नैनं छिंदंति शस्त्राणि नैनं दहति पावकः । न चैनं क्लेदयन्त्यापो न शोषयति मारुतः ॥ १॥ शस्त्रांचेनि तुटेना । अग्नीचेनि जळेना । उदकामध्यें कालवेना । स्वरूप माझें ॥ २०॥ पिंपळ तुटे शस्त्रानें । पिंपळ जळे पावकानें । पिंपळ कालवे उदकानें । नाशवंत ॥ २१॥ तुटे जळे बुडे उडे । आतां ऐक्य कैसें घडे । म्हणोनि हें उजेडे । सद्गुरुमुखें ॥ २२॥ इन्द्रियाणां मनश्चास्मि' । कृष्ण म्हणे मन तो मी । तरी कां आवरावी ऊर्मी । चंचळ मनाची ॥ २३॥ ऐसें कृष्ण कां बोलिला । साधनमार्ग दाखविला । खडे मांडूनि शिकविला । ओनामा जेवीं ॥ २४॥ ऐसा आहे वाक्यभेद । सर्व जाणे तो गोविंद । देहबुद्धीचा विवाद । कामा नये ॥ २५॥ वेद शास्त्र श्रुति स्मृती । तेथें वाक्यभेद पडती । ते सर्वही निवडती । सद्गुरूचेनि वचनें ॥ २६॥ वेदशास्त्रांचें भांडण । शस्त्रें तोडी ऐसा कोण । हें निवडेना साधुविण । कदा कल्पांतीं ॥ २७॥ पूर्वपक्ष आणि सिद्धांत । शास्त्रीं बोलिला संकेत । याचा होय निश्चितार्थ । साधुमुखें ॥ २८॥ येऱ्हवीं वादाचीं उत्तरें । एकाहूनि एक थोरें । बोलूं जातां अपारें । वेदशास्त्रें ॥ २९॥ म्हणोनि वादविवाद । सांडूनि कीजे संवाद । तेणें होय ब्रह्मानंद । स्वानुभवें ॥ ३०॥ एके कल्पनेचे पोटीं । होती जाती अनंत सृष्टी । तया सृष्टीची गोष्टी । साच केवीं ॥ ३१॥ कल्पनेचा केला देव । तेथें झाला दृढ भाव । देवालागीं येतां खेव । भक्त दुःखें दुखवला ॥ ३२॥ पाषाणाचा देव केला । एके दिवशीं भंगोनि गेला । तेणें भक्त दुखवला । रडे पडे आक्रंदे ॥ ३३॥ देव हारपला घरीं । एक देव नेला चोरीं । एक देव दुराचारीं । फोडिला बळें ॥ ३४॥ एक देव जापाणिला । एक देव उदकीं टाकिला । एक देव नेऊन घातला । पायांतळीं ॥ ३५॥ काय सांगों तीर्थमहिमा । मोडोनि गेला दुरात्मा । थोर सत्व होतें तें मा । काय जाहलें कळेना ॥ ३६॥ देव घडिला सोनारीं । देव ओतिला ओतारीं । एक देव घडिला पाथरीं । पाषाणाचा ॥ ३७॥ नर्मदा गंडिकातीरीं । देव पडिले लक्षवरी । त्यांची संख्या कोण करी । असंख्यात गोटे ॥ ३८॥ चक्रतीर्थीं चक्रांकित । देव असती असंख्यात । नाहीं मनीं निश्चितार्थ । एक देव ॥ ३९॥ बाण तांदळे ताम्रनाणें । स्फटिक देव्हारां पूजणें । ऐसे देव कोण जाणे । खरे कीं खोटे ॥ ४०॥ देव रेशिमाचा केला । तोही तुटोनियां गेला । आतां नवा नेम धरिला । मृत्तिकेच्या लिंगाचा ॥ ४१॥ आमचा देव बहु सत्य । आम्हांस आकांतीं पावत । पूर्ण करी मनोरथ । सर्वकाळ ॥ ४२॥ आतां याचें सत्त्व गेलें । प्राप्त होतें तें झालें । प्राक्तन नवचे पालटिलें । ईश्वराचेनि ॥ ४३॥ धातु पाषाण मृत्तिका । चित्रलेप काष्ठ देखा । तेथें देव कैंचा मूर्खा । भ्रांति पडिली ॥ ४४॥ हे आपुलाली कल्पना । प्राक्तना-ऐशीं फळें जाणा । परी त्या देवाचिया खुणा । वेगळ्याचि ॥ ४५॥ नानाशास्त्रविदो लोका नानादैवतपूजकाः । आत्मज्ञानं विना पार्थ सर्वकर्म निरर्थकम् ॥ १॥ म्हणोनि हें माया भ्रमणें । सृष्टि मिथ्या कोटिगुणें । वेद शास्त्रें पुराणें । ऐशींच बोलती ॥ ४६॥ साधु संत महानुभाव । त्यांचा ऐसाचि अनुभव । पंचभूतातीत देव । सृष्टि मिथ्या ॥ ४७॥ सृष्टीपूर्वीं सृष्टि चालतां । सृष्टि अवघी संहारतां । शाश्वत देव तत्त्वतां । आदि अंतीं ॥ ४८॥ ऐसा सर्वांचा निश्चयो । यदर्थीं नाहीं संशयो । व्यतिरेक आणि अन्वयो । कल्पनारूप ॥ ४९॥ एके कल्पनेचे पोटीं । बोलिजेती अष्ट सृष्टि । तये सृष्टीची गोष्टी । सावध ऐका ॥ ५०॥ एक कल्पनेची सृष्टी । दुसरी शाब्दिक सृष्टी । तिसरी प्रत्यक्ष सृष्टी । जाणती सर्व ॥ ५१॥ चौथी चित्रलेप सृष्टी । पांचवी स्वप्नसृष्टी । साहावी गंधर्वसृष्टी । ज्वरसृष्टी सातवी ॥ ५२॥ आठवी दृष्टिबंधन । ऐशा अष्ट सृष्टि जाण । यांमध्ये श्रेष्ठ कोण । सत्य मानावी ॥ ५३॥ म्हणोन सृष्टी नाशवंत । जाणती संत महंत । सगुण भजावा निश्चित । निश्चयालागीं ॥ ५४॥ सगुणाचेनि आधारें । निर्गुण पाविजे निर्धारें । सारासारविचारें । संतसंगें ॥ ५५॥ आतां असो हें बहुत । संतसंगें केलें नेमस्त । येरवीं चित्त दुश्चित । संशयीं पडे ॥ ५६॥ तंव शिष्यें आक्षेपिलें । सृष्टी मिथ्या ऐसें कळलें । परी हें दृश्य अवघें नाथिलें । तरी दिसतें कां ॥ ५७॥ दृश्य प्रत्यक्ष दिसतें । म्हणोनि सत्यचि वाटतें । यासि काय करावें तें । सांगा स्वामी ॥ ५८॥ याचें प्रत्युत्तर भलें । पुढिले समासीं बोलिलें । श्रोतीं श्रवण केलें । पाहिजे पुढें ॥ ५९॥ एवं सृष्टि मिथ्या जाण । जाणोनि रक्षावें सगुण । ऐशी हे अनुभवाची खूण । अनुभवी जाणती ॥ ६०॥ हरि ॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे षष्ठदशके सृष्टिकथानिरूपणं नाम षष्ठः समासः ॥ ६॥ समास सातवा : सगुणभजन श्रीराम ॥ ज्ञानें दृश्य मिथ्या झालें । तरी कां पाहिजे भजन केलें । तेणें काय प्राप्त झालें । हें मज निरूपावें ॥ १॥ ज्ञानाहून थोर असेना । तरी कां पाहिजे उपासना । उपासनेनें जनां । काय प्राप्त ॥ २॥ मुख्य सार तें निर्गुण । तेथें दिसेचिना सगुण । भजन केलियाचा गुण । मज निरूपावा ॥ ३॥ जें प्रत्यक्ष नाशवंत । त्यासि भजावें किंनिमित्त । सत्य सांडून असत्य । कोणें भजावें ॥ ४॥ असत्याचा प्रत्ययो आला । तरी मग नेम कां लागला । सत्य सांडून गलबला । कासया करावा ॥ ५॥ निर्गुणानें मोक्ष होतो । प्रत्यक्ष प्रत्यय येतो । सगुण काय देऊं पाहतो । सांगा स्वामी ॥ ६॥ सगुण नाशवंत ऐसें सांगतां । पुनः भजन करावें म्हणतां । तरी कासयासाठीं आतां । भजन करूं ॥ ७॥ स्वामीचे भिडेनें बोलवेना । येऱ्हवीं हें कांहींच मानेना । साध्यचि झालिया साधना । कां प्रवर्तावें ॥ ८॥ ऐसें श्रोतयाचें बोलणें । शब्द बोले निर्बुजलेपणें । याचें उत्तर ऐकणें । म्हणे वक्ता ॥ ९॥ सद्गुरु वचन प्रतिपालन । हेंचि मुख्य परमार्थाचें लक्षण । वचनभंग करितां विलक्षण । सहजचि जाहलें ॥ १०॥ म्हणोनि आज्ञेसि वंदावें । सगुण भजन मानावें । श्रोता म्हणे हें देवें । कां प्रयोजिलें ॥ ११॥ काय मानिला उपकार । कोण झाला साक्षात्कार । किंवा प्रारब्धाचें अक्षर । पुसिलें देवें ॥ १२॥ होणार हें तों पालटेना । भजनें काय करावें जना । हें तों पाहतां अनुमाना । कांहींच न ये ॥ १३॥ स्वामीची आज्ञा प्रमाण । कोण करील अप्रमाण । परंतु याचा काय गुण । मज निरूपावा ॥ १४॥ वक्ता म्हणे सावधपणें । सांग ज्ञानाची लक्षणें । तुज कांहीं लागे करणें । किंवा नाहीं ॥ १५॥ करणें लागे भोजन । करणें लागे उदकप्राशन । मळमूत्रत्यागलक्षण । तेंही सुटेना ॥ १६॥ जनाचें समाधान राखावें । आपुलें पारिखें ओळखावें । आणि भजनचि मोडावें । हें कोण ज्ञान ॥ १७॥ ज्ञान विवेकें मिथ्या झालें । परंतु अवघें नाहीं टाकिलें । तरी मग भजनेंचि काय केलें । सांग बापा ॥ १८॥ साहेबास लोटांगणीं जावें । नीचासारिखें व्हावें । आणि देवास न मानावें । हें कोण ज्ञान ॥ १९॥ हरि हर ब्रह्मादिक । हे जयाचे आज्ञाधारक । तूं एक मानवी रंक । भजसि ना तरी काय गेलें ॥ २०॥ आमुचे कुळीं रघुनाथ । रघुनाथ आमुचा परमार्थ । जो समर्थाचाही समर्थ । देवां सोडविता ॥ २१॥ त्याचे आम्ही सेवकजन । सेवा करितां झालें ज्ञान । तेथें अभाव धरितां पतन । पाविजेल कीं ॥ २२॥ सद्गुरु सांगती सारासार । त्यास कैसें म्हणावें असार । तुज काय सांगणें विचार । शाहाणे जाणती ॥ २३॥ समर्थाचे मनींचें तुटे । तेंचि जाणावें अदृष्ट खोटें । राज्यपदापासून करंटें । चेवलें जैसें ॥ २४॥ मी थोर वाटे मनीं । तो नव्हे ब्रह्मज्ञानी । विचार पाहतां देहाभिमानी । प्रत्यक्ष दिसे ॥ २५॥ वस्तु भजन करीना । न करीं ऐसेंही म्हणेना । तरी जाणावी ती कल्पना । दडोन राहिली ॥ २६॥ ना तें ज्ञान ना तें भजन । उगाचि आला देहाभिमान । तेथें नाहीं कीं अनुमान । प्रत्ययो तुझा ॥ २७॥ तरी आतां ऐसें न करावें । रघुनाथभजनीं लागावें । तेणेंचि ज्ञान बोलावें । चळेना ऐसें ॥ २८॥ करी दुर्जनांचा संहार । भक्तजनांचा आधार । ऐसा हा चमत्कार । रोकडा चाले ॥ २९॥ मनीं धरावें तें होतें । विघ्न अवघेंचि नासोनि जातें । कृपा केलिया रघुनाथें । प्रचीति येते ॥ ३०॥ रघुनाथभजनें ज्ञान झालें । रघुनाथभजनें महत्व वाढलें । म्हणोनि तुवां केलें । पाहिजे आधीं ॥ ३१॥ हें तों आहे सप्रचीत । आणि तुज वाटेना प्रचित । साक्षात्कारें नेमस्त । प्रत्ययो करावा ॥ ३२॥ रघुनाथ स्मरोन कार्य करावें । तें तत्काळचि सिद्धि पावे । कर्ता राम हें असावें । अभ्यंतरीं ॥ ३३॥ कर्ता राम मी नव्हे आपण । ऐसें सगुण निवेदन । निर्गुणीं तें अनन्य । निर्गुणचि होइजे ॥ ३४॥ मी कर्ता ऐसें म्हणतां । कांहींच घडेना सर्वथा । प्रतीत पाहसी तरी आतां । शीघ्रचि आहे ॥ ३५॥ मी कर्ता ऐसें म्हणसी । तेणें तूं कष्टी होसी । राम कर्ता म्हणतां पावसी । यश कीर्ति प्रताप ॥ ३६॥ एके भावनेसाठीं । देवासि पडे तुटी । कां ते होय कृपादृष्टी । देव कर्ताभावितां ॥ ३७॥ आपण आहे दों दिवसांचा । आणि देव बहुतां काळांचा । आपण थोडे ओळखीचा । देवास त्रैलोक्य जाणे ॥ ३८॥ याकारणें रघुनाथ भजन । त्यासि मानिती बहुत जन । ब्रह्मादिक आदिकरून । रामभजनीं तत्पर ॥ ३९॥ ज्ञानबळें उपासना । अम्ही भक्त जरी मानूं ना । तरी या दोषाचिया पतना । पावों अभक्तपणें ॥ ४०॥ देव उपेक्षी थोरपणें । तरी मग त्याचें तोचि जाणे । अप्रमाण तें श्लाघ्यवाणें । नव्हेचि कीं श्रेष्ठा ॥ ४१॥ देहास लागली उपासना । आपण विवेकें उरेना । ऐशी स्थिति सज्जना । अंतरींची ॥ ४२॥ सकळ मिथ्या होऊन जातें । हें रामभजनें कळों येतें । दृश्य ज्ञानियांचें मतें । स्वप्न जैसें ॥ ४३॥ मिथ्या स्वप्नविवंचना । तैशी हे सृष्टिरचना । दृश्य मिथ्या साधुजनां । कळों आलें ॥ ४४॥ आक्षेप झाला श्रोतयांसी । मिथ्या तरी दिसतें कां आम्हासीं । याचें उत्तर पुढिलें समासीं । बोलिलें असे ॥ ४५॥ हरि ॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे षष्ठदशके सगुणभजननिरूपणं नाम सप्तमः समासः ॥ ७॥ समास आठवा : दृश्यनिरूपण श्रीराम ॥ मागां श्रोतीं पुसिलें होतें । दृश्य मिथ्या तरी कां दिसतें । त्याचें उत्तर बोलिजेल तें । सावधान ऐका ॥ १॥ देखिलें तें सत्यचि मानावें । हें ज्ञात्याचें देखणें नव्हे । जड मूढ अज्ञान जीवें । हें सत्य मानिजे ॥ २॥ एका देखिल्यासाठीं । लटिक्या कराव्या ग्रंथकोटी । संतमहंतांच्या गोष्टी । त्याही मिथ्या मानाव्या ॥ ३॥ माझें दिसतें हेंचि खरें । तेथें चालेना दुसरें । ऐशिया संशयाच्या भरें । भरोंचि नये ॥ ४॥ मृगें देखिलें मृगजळ । तेथें धांवे तें बरळ । जळ नव्हे मिथ्या सकळ । त्या पशूसि कोणें म्हणावें ॥ ५॥ रात्रौ स्वप्न देखिलें । बहुत द्रव्य सांपडलें । बहुत जनांसि वेव्हारिलें । तें खरें कैसेनि मानावें ॥ ६॥ कुशळ चितारी विचित्र । तेणें निर्माण केलें चित्र । देखतां उठे प्रीति मात्र । परंतु तेथें मृत्तिका ॥ ७॥ नाना वनिता हस्ती घोडे । रात्रौ देखतां मन बुडे । दिवसा पाहतां कातडें । कंटाळवाणें ॥ ८॥ काष्ठी पाषाणी पुतळ्या । नाना प्रकारें निर्मिल्या । परम सुंदर वाटल्या । परंतु तेथें पाषाण ॥ ९॥ नाना गोपुरीं पुतळ्या असती । वक्रांगें वक्रदृष्टीं पाहती । लाघव देखता भरे वृत्ती । परंतु तेथें त्रिभाग ॥ १०॥ खेळतां नेटके दशावतारी । तेथें येती सुंदर नारी । नेत्र मोडिती कळाकुसरीं । परी ते अवघे धटिंगण ॥ ११॥ सृष्टि बहुरंगी असत्य । बहुरूपाचें हें कृत्य । तुज वाटे दृश्य सत्य । परी हे जाण अविद्या ॥ १२॥ मिथ्या साचासारिखें देखिलें । परी तें पाहिजे विचारिलें । दृष्टि तरळतां भासलें । तें साच कैसें मानावें ॥ १३॥ वरी पाहतां पालथें आकाश । उदकीं पाहतां उताणें आकाश । मध्यें चांदण्याचाही प्रकाश । परी तें अवघें मिथ्या ॥ १४॥ नृपतीनें चितारी आणिले । ज्याचे त्या ऐसे पुतळे केले । पाहतां तेचि ऐसे गमले । परी ते अवघे मायिक ॥ १५॥ नेत्रीं कांहीं बाहुली नसे । जेव्हां जें पहावें तेव्हां तें भासे । डोळां प्रतिबिंब दिसे । तें साच कैसेनी ॥ १६॥ जितुके बुडबुडे उठती । तितुक्यांमध्यें रूपें दिसती । क्षणामध्यें फुटोनि जाती । रूपें मिथ्या ॥ १७॥ लघुदर्पणें दोनी चारी होतीं । तितुकीं मुखें प्रतिबिंबती । परी तीं मिथ्या आदिअंतीं । एकचि मुख ॥ १८॥ नदीतीरीं भार जातां । दुसरा भार दिसे पालथा । कां पडसादाचा अवचितां । गजर उठे ॥ १९॥ वापी सरोवरांचें नीर । तेथें पशु पक्षी नर वानर । नाना पत्रें वृक्ष विस्तार । दिसे दोहीं सवां ॥ २०॥ एक शस्त्र झाडूं जातां । दोन दिसती तत्त्वतां । नाना तंतु टणत्कारितां । द्विधा भासती ॥ २१॥ कां ते दर्पणाचे मंदिरीं । बैसली सभा दिसे दुसरी । बहुत दीपांचिये हारीं । बहुत छाया दिसती ॥ २२॥ ऐसें हें बहुविध भासे । साचासारिखें दिसे । परी हें सत्य म्हणोन कैसें । विश्वासावें ॥ २३॥ माया मिथ्या बाजीगिरी । दिसे साचाचिये परी । परी हे जाणत्यानें खरी । मानूंचि नये ॥ २४॥ लटिकें साचा ऐसे भावावें । तरी मग पारखी कासया असावें । एवं ये अविद्येचे गोवें । ऐसेचि असती ॥ २५॥ मनुष्यांची बाजीगिरी । बहुत जनां वाटे खरी । शेवट पाहतां निर्धारीं । मिथ्या होय ॥ २६॥ तैशीच माव राक्षसांची । देवांसही वाटे साची । पंचवटिकेसि मृगाची । पाठी घेतली रामें ॥ २७॥ पूर्वकाया पालटिती । एकाचेचि बहुत होती । रक्तबिंदीं जन्मती । रजनीचर ॥ २८॥ नाना पदार्थ फळेंचि झाले । द्वारकेमध्यें प्रवेशले । कृष्णें दैत्य किती वधिले । कपटरूपी ॥ २९॥ कैसें कपट रावणाचें । शिर केलें मावेचें । काळनेमीच्या आश्रमाचें । अपूर्व कैसें ॥ ३०॥ नाना दैत्य कपटमती । जे देवांसही नाटोपती । मग निर्माण होऊन शक्ती । संहार केला ॥ ३१॥ ऐसी राक्षसांची माव । जाणों न शकती देव । कपटविद्येचें लाघव । अघटित ज्यांचें ॥ ३२॥ मनुष्यांची बाजीगिरी । राक्षसांची वोडंबरी । भगवंताची नानापरी । विचित्र माया ॥ ३३॥ हे साचासारिखीच देइसे । विचारितांचि निरसे । मिथ्याच परी आभासे । निरंतर ॥ ३४॥ साच म्हणावी तरी हे नासे । मिथ्या म्हणावी तरी हे दिसे । दोहीं पदार्थीं अविश्वासे । सांगतां मन ॥ ३५॥ परंतु हें नव्हे साचार । मायेचा मिथ्या विचार । दिसतें हें स्वप्नाकार । जाण बापा ॥ ३६॥ तथापि असो तुजला । भासचि सत्य वाटला । तरी तेथें चुका पडिला । ऐक बापा ॥ ३७॥ दृश्यभास अविद्यात्मक । तुझाही देह तदात्मक । म्हणोनि हा विवेक । तेथें संचरला ॥ ३८॥ दृष्टीनें दृश्य देखिलें । मन भासावरी बैसलें । परी तें लिंगदेह झालें । अविद्यात्मक ॥ ३९॥ अविद्येनें अविद्या देखिली । म्हणोन गोष्टी विश्वासली । तुझी काया अवघी संचली । अविद्येची ॥ ४०॥ तेचि काया मी आपण । हें देहबुद्धीचें लक्षण । येणेंकरितां झालें प्रमाण । दृश्य अवघें ॥ ४१॥ इकडे सत्य मानिला देह । तिकडे दृश्य सत्य हा निर्वाह । दोंहींमध्यें हा संदेह । पैसावला बळें ॥ ४२॥ देहबुद्धी केली बळकट । आणि ब्रह्म पाहों गेला धीट । तों दृश्यानें रोधिली वाट । परब्रह्माची ॥ ४३॥ तेथें साच मानिलें दृश्याला । निश्चयचि बाणोनि गेला । पहा हो केवढा चुका पडिला । अकस्मात ॥ ४४॥ आतां असो हें बोलणें । ब्रह्म न पाविजे मीपणें । देहबुद्धीची लक्षणें । दृश्य भाविती ॥ ४५॥ अस्थींच्या देहीं मांसाचा गोळा । पाहेन म्हणे ब्रह्मींचा सोहळा । तो ज्ञाता नव्हे आंधळा । केवळ मूर्ख ॥ ४६॥ दृष्टीस दिसे मनास भासे । तितुकें काळांतरीं नासे । म्हणोनि दृश्यातीत असे । परब्रह्म तें ॥ ४७॥ परब्रह्म तें शाश्वत । माया तेचि अशाश्वत । ऐसा बोलिला निश्चितार्थ । नानाशास्त्रीं ॥ ४८॥ आतां पुढें निरूपण । देहबुद्धीचें लक्षण । चुका पडिला तो कोण । बोलिलें असे ॥ ४९॥ मी कोण हें जाणावें । मीपण त्यागून अनन्य व्हावें । मग समाधान तें स्वभावें । अंगीं बाणे ॥ ५०॥ हरिः ॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे षष्ठदशके दृश्यनिरसनं नाम अष्टमः समासः ॥ ८॥ श्री रघुवीर समर्थ ॥ समास नववा : सारशोधन श्रीराम ॥ गुप्त आहे उदंड धन । काय जाणती सेवकजन । तयांस आहे तें ज्ञान । बाह्याकाराचें ॥ १॥ गुप्त ठेविले उदंड अर्थ । आणि प्रगट दिसती पदार्थ । शहाणे शोधिति स्वार्थ । अंतरीं असे ॥ २॥ तैसें दृश्य हें मायिक । पाहत असती सकळ लोक । परी जयांस ठाउका विवेक । ते अंतर जाणती ॥ ३॥ द्रव्य ठेऊन जळ सोडिलें । लोक म्हणती सरोवर भरलें । तयाचें अभ्यंतर कळलें । समर्थ जनांसी ॥ ४॥ तैसे ज्ञाते जे समर्थ । तिहीं ओळखिला परमार्थ । इतर ते करिती स्वार्थ । दृश्य पदार्थांचा ॥ ५॥ काबाडी वाहती काबाड । श्रेष्ठ भोगिती रत्नें जाड । हें जयांचें त्यांस गोड । कर्मयोगें ॥ ६॥ एक काष्ठस्वार्थ करिती । एक शुभा एकवटिती । तैसे नव्हेत कीं नृपती । सारभोक्ते ॥ ७॥ जयांस आहे विचार । ते सुखासनीं झाले स्वार । इतर ते जवळील भार । वाहतचि मेले ॥ ८॥ एक दिव्यान्नें भक्षिती । एक विष्ठा सावडिती । आपण वर्तल्याचा घेती । साभिमान ॥ ९॥ सार सेविजे श्रेष्ठीं । असार घेइजे वृथापुष्टीं । सारासाराची गोष्टी । सज्ञान जाणती ॥ १०॥ गुप्त परिस चिंतामणी । प्रगट खडे काचमणी । गुप्त हेम रत्नखाणी । प्रगट पाषाण मृत्तिका ॥ ११॥ अव्हाशंख अव्हावेल । गुप्त वनस्पती अमूल्य । एरंड धोत्रे बहुसाल । प्रगट शिंपी ॥ १२॥ कोठें दिसेना कल्पतरू । उदंड शेरांचा विस्तारू । पाहतां नाहीं मैलागरू । बोरी बाभळी उदंड ॥ १३॥ कामधेनु जाणिजे इंद्रें । सृष्टींत उदंड खिल्लारें । महद्भाग्य भोगिजे नृपवरें । इतरां कर्मानुसार ॥ १४॥ नाना व्यापार करिती जन । अवघेच म्हणती सकांचन । परंतु कुबेराचें महिमान । कोणासीच न ये ॥ १५॥ तैसा ज्ञानी योगीश्वर । गुप्तार्थलाभाचा ईश्वर । इतर ते पोटाचे किंकर । नाना मतें धुंडिती ॥ १६॥ तस्मात् सार तें दिसेना । आणि असार तें दिसे जनां । सारासारविवंचना । साधु जाणती ॥ १७॥ दिसेना जें गुप्त धन । तयास करणें लागे अंजन । गुप्त परमात्मा सज्जन । संगतीं शोधावा ॥ १९॥ रायाचें सान्निध्य होतां । सहजचि लाभे श्रीमंतता । तैसा हा सत्संग धरितां । सद्वस्तु लाभे ॥ २०॥ सद्वस्तूस लाभे सद्वस्तु । अव्यवस्थासि अव्यवस्थु । पाहतां प्रशस्तासि प्रशस्तु । विचार लाभे ॥ २१॥ म्हणोनि हें दृश्यजात । अवघें आहे अशाश्वत । परमात्मा अच्युत अनंत । तो या दृष्यावेगळा ॥ २२॥ दृश्यावेगळा दृश्याअन्तरीं । सर्वात्मा तो चराचरीं । विचार पाहतां अंतरीं । निश्चयो बाणे ॥ २३॥ संसारत्याग न करितां । प्रपंचौपाधि न सांडितां । जनांमध्ये सार्थकता । विचारेंचि होय ॥ २४॥ हें प्रचीतीचें बोलणें । विवेकें प्रचीत बाणे । प्रचीत पाहतील ते शहाणे । अन्यथा नव्हे ॥ २५॥ प्रचीत आणि अनुमान । उधार आणि रोकडें धन । मानसपूजा प्रत्यक्ष दर्शन । यास महदंतर ॥ २६॥ पुढें जन्मांतरीं होणार । हा तो अवघाच उधार । तैसें नव्हे सारासार । तत्काळ लभे ॥ २७॥ तत्काळचि लाभ होतो । प्राणी संसारीं सुटतो । संशय अवघाचि तुटतो । जन्ममरणांचा ॥ २८॥ याचि जन्में येणेंचि काळें । संसारीं होइजे निराळें । मोक्ष पाविजे निश्चळें । स्वरूपाकारें ॥ २९॥ ये गोष्टीस करी अनुमान । तो शीघ्रचि पावेल पतन । मिथ्या वदेल त्यास आण । उपासनेची ॥ ३०॥ हें यथार्थचि आहे बोलणें । विवेकें शीघ्रचि मुक्त होणें । असोनि कांहींच नसणें । जनांमध्यें ॥ ३१॥ देवपद आहे निर्गुण । देवपदीं अनन्यपण । हाचि अर्थ पाहतां पूर्ण । समाधान बाणे ॥ ३२॥ देहींच विदेह होणें । करून कांहींच न करणें । जीवन्मुक्तांचीं लक्षणें । जीवन्मुक्त जाणती ॥ ३३॥ येरवीं हें खरें न वाटे । अनुमानेंचि संदेह वाटे । संदेहाचें मूळ तुटे । सद्गुरुवचनें ॥ ३४॥ हरि ॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे षष्ठदशके सारशोधननिरूपणं नाम नवमः समासः ॥ ९॥ जय जय रघुवीर समर्थ ॥ समास दहावा : अनुर्वाच्यनिरूपण श्रीराम ॥ समाधान पुसतां कांहीं । म्हणती बोलिजे ऐसें नाहीं । तरी तें कैसें आहे सर्वही । मज निरूपावें ॥ १॥ मुक्यानें गूळ खादला । गोडी न ये सांगायाला । याचा अभिप्रायो मजला । निरूपण कीजे ॥ २॥ अनुभवही पुसों जातां । म्हणती न ये कीं सांगतां । तरी कोणापाशीं पुसों आतां । समाधान ॥ ३॥ जे ते अगम्य सांगती । न ये माझिया प्रचीती । विचार बैसे माझे चित्तीं । ऐसें करावें ॥ ४॥ ऐसें श्रोतयाचें उत्तर । याचें कैसें प्रत्युत्तर । निरूपिजेल तत्पर । होऊन ऐका ॥ ५॥ जें समाधानाचें स्थळ । कीं तो अनुभवचि केवळ । तेंचि स्वरूप प्रांजळ । बोलून दाऊं ॥ ६॥ जें बोलास आकळेना । बोलिल्याविणही कळेना । जयास कल्पितां कल्पना । हिंपुटी होय ॥ ७॥ तें जाणावें परब्रह्म । जें वेदांचें गुह्य परम । धरितां संत समागम । सर्वही कळे ॥ ८॥ तेंचि आतां सांगिजेल । जें समाधान सखोल । ऐक अनुभवाचे बोल । अनिर्वाच्य वस्तु ॥ ९॥ सांगतां न ये तें सांगणें । गोडी कळावया गूळ देणें । ऐसें हें सद्गुरुविणें । होणार नाहीं ॥ १०॥ सद्गुरुकृपा कळे त्यासी । जो शोधील आपणासी । पुढें कळेल अनुभवासी । आपेंआप वस्तु ॥ ११॥ दृढ करूनियां बुद्धि । आधीं घ्यावी आपुली शुद्धी । तेणें लागे समाधी । अकस्मात ॥ १२॥ आपुलें मूळ बरें शोधितां । आपुली तों मायिक वार्ता । पुढें वस्तूच तत्त्वतां । समाधान ॥ १३॥ आत्मा आहे सर्वसाक्षी । हें बोलिजे पूर्वपक्षीं । जो कोणी सिद्धांत लक्षी । तोचि साधु ॥ १४॥ सिद्धांत वस्तु लक्षूं जातां । सर्वसाक्षिणी ते अवस्था । आत्मा त्याहून परता । अवस्थातीत ॥ १५॥ पदार्थज्ञान जेव्हां सरे । द्रष्टा द्रष्टेपणें नुरे । ते समयीं फुंज उतरे । मीपणाचा ॥ १६॥ जेथें मुरालें मीपण । तेचि अनुभवाची खूण । अनिर्वाच्य समाधान । याकारणें बोलिजे ॥ १७॥ अत्यंत विचाराचे बोल । तरी ते मायिकचि फोल । शब्द सबाह्य सखोल । अर्थचि अवघा ॥ १८॥ शब्दाकरितां कळे अर्थ । अर्थ पाहतां शब्द व्यर्थ । शब्द सांगें तें यथार्थ । परी आपण मिथ्या ॥ १९॥ शब्दाकरितां वस्तु भासे । वस्तु पाहतां शब्द नासे । शब्द फोल अर्थ असे । घनदाटपणें ॥ २०॥ भूसाकरितां धान्य निपजे । धान्य घेऊन भूस टाकिजे । तैसा भूस शब्द जाणिजे । अर्थ धान्य ॥ २१॥ पोंचटामध्यें घनवट । घनवटीं उडे पोंचट । तैसा शब्द हा फलकट । परब्रह्मीं ॥ २२॥ शब्द बोलूनि राहे । अर्थ शब्दापूर्वींच आहे । याकारणें न साहे । उपमा तया अर्थासी ॥ २३॥ भूस सांडून कण घ्यावा । तैसा वाच्यांश त्यजावा । कण लक्ष्यांश लक्षावा । शुद्ध स्वानुभवें ॥ २४॥ दृश्यावेगळें बोलिजे । त्यास वाच्यांश म्हणिजे । त्याचा अर्थ तो जाणिजे । शुद्ध लक्ष्यांश ॥ २५॥ ऐसा जो शुद्ध लक्ष्यांश । तोचि जाणावा पूर्वपक्ष । स्वानुभव तो अलक्ष्य । लक्षिला न वचे ॥ २६॥ जेथें गाळून सांडिलें नभा । जो अनुभवाचा गाभा । ऐसा तोही उभा । कल्पित केला ॥ २७॥ मिथ्या कल्पनेपासून झाला । खरेंपण कैसें असेल त्याला । म्हणोनि तेथें अनुभवाला । ठावचि नाहीं ॥ २८॥ दुजेविण अनुभव । हें बोलणेंचि तों वाव । याकारणें नाहीं ठाव । अनुभवासी ॥ २९॥ अनुभवें त्रिपुटी उपजे । अद्वैतीं द्वैतचि लाजे । म्हणोनियां बोलणें साजे । अनिर्वाच्य ॥ ३०॥ दिवसरजनीचें परिमित । करावया मूळ आदित्य । तो आदित्य गेलिया उर्वरित । त्यासि काय म्हणावें ॥ ३१॥ शब्द मौनाचा विचार । व्हावया मूळ ओंकार । तो ओंकार गेलिया उच्चार । कैसा करावा ॥ ३२॥ अनुभव आणि अनुभविता । सकळ ये मायेचि करितां । ते माया मुळींच नसतां । त्यास काय म्हणावें ॥ ३३॥ वस्तु एक आपण एक । ऐशी असती वेगळीक । तरी अनुभवाचा विवेक । बोलों येता मुखें ॥ ३४॥ वेगळेपणाची माता । ते लटिकी वंध्येची सुता । म्हणूनियां अभिन्नता । मुळींच आहे ॥ ३५॥ अजन्मा होता निजला । तेणें स्वप्नीं स्वप्न देखिला । सद्गुरूसी शरण गेला । संसारदुःखें ॥ ३६॥ सद्गुरुकृपेस्तव । झाला संसार वाव । ज्ञान झालिया ठाव । पुसे अज्ञानाचा ॥ ३७॥ आहे तितुकें नाहीं झालें । नाहीं नाहींपणें निमालें । आहे नाहीं जाऊन उरलें । नसोन कांहीं ॥ ३८॥ शून्यत्वातीत शुद्ध ज्ञान । तेणें झालें समाधान । ऐक्यरूपें अभिन्न । सहजस्थिति ॥ ३९॥ अद्वैतनिरूपण होतां । निमाली द्वैताची वार्ता । ज्ञानचर्चा बोलों जातां । जागृति आली ॥ ४०॥ श्रोतीं व्हावें सावधान । अर्थीं घालावें मन । खुणे पावतां समाधान । अंतरीं कळे ॥ ४१॥ तेणें जितुकें ज्ञान कथिलें । तितुकें स्वप्नावारीं गेलें । अनिर्वाच्य सुख उरलें । शब्दातीत ॥ ४२॥ तेथें शब्देंविण ऐक्यता । अनुभव ना अनुभविता । ऐसा निवांत तो मागुता । जागृती आला ॥ ४३॥ तेणें स्वप्नीं स्वप्न देखिला । जागा होऊन जागृतीस आला । तेथें तर्क कुंठित जाहला । अंत न लगे ॥ ४४॥ या निरूपणाचें मूळ । केलेंच करूं प्रांजळ । तेणें अंतरीं निवळ । समाधान कळे ॥ ४५॥ तंव शिष्यें विनविलें । जी हें आतां निरूपिलें । तरी पाहिजे बोलिलें । मागुतें स्वामी ॥ ४६॥ मज कळाया कारण । केलेंच करावें निरूपण । तेथील जे का निजखूण । ते मज अनुभवावी ॥ ४७॥ अजन्मा तो सांगा कवण । तेणें देखिला कैसा स्वप्न । येथें कैसें निरूपण । बोलिलें आहे ॥ ४८॥ जाणोनि शिष्याचा आदर । स्वामी देती प्रत्युत्तर । तेंचि आतां अति तत्पर । श्रोतीं येथें परिसावें ॥ ४९॥ ऐक शिष्या सावधान । अजन्मा तो तूंचि जण । तुवां देखिला स्वप्नीं स्वप्न । तोही आतां सांगतों ॥ ५०॥ स्वप्नीं स्वप्नाचा विचार । तो तूं जाण हा संसार । तेथें तुवां सारासार । विचार केला ॥ ५१॥ रिघोनि सद्गुरूसी शरण । काढून शुद्ध निरूपण । याची करिसी उणखूण । प्रत्यक्ष आतां ॥ ५२॥ याचाचि घेतां अनुभव । बोलणें तितुकें होतें वाव । निवांत विश्रांतीचा ठाव । ते तूं जाण जागृती ॥ ५३॥ ज्ञानगोष्टीचा गलबला । सरोन अर्थ प्रगटला । याचा विचार घेतां आला । अंतरीं अनुभव ॥ ५४॥ तुज वाटे हे जागृती । मज झाली अनुभवप्राप्ती । या नांव केवळ भ्रांती । फिटलीच नाहीं ॥ ५५॥ अनुभव अनुभवीं विराला । अनुभवेंविण अनुभव आला । हाही स्वप्नींचा चेइला । नाहींस बापा ॥ ५६॥ जागा झालिया स्वप्नऊर्मी । स्वप्नीं म्हणसी अजन्मा तो मी । जागेपणीं स्वप्नऊर्मी । गेलीच नाहीं ॥ ५७॥ स्वप्नीं वाटे जागेपण । तैशी अनुभवाची खूण । आली परी तें सत्य स्वप्न । भ्रमरूप ॥ ५८॥ जागृति यापैलीकडे । तें सांगणें केवीं घडे । जेथें धारणाचि मोडे । विवेकाची ॥५९॥ म्हणोनि तें समाधान । बोलतांचि न ये ऐसें जाण । निःशब्दाची ऐशी खूण । ओळखावी ॥ ६०॥ ऐसें आहे समाधान । बोलतांच न ये जाण । इतुकेनें बाणली खूण । निःशब्दाची ॥ ६१॥ हरिः ॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे षष्ठदशके अनिर्वाच्यनिरूपणं नाम दशमः समासः ॥ १०॥ ॥ दशक सहावा समाप्त ॥ 1445 2761 2005-10-09T09:06:38Z 203.115.86.234 ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ ॥ श्रीमत् दासबोध ॥ । सप्तम दशक ॥ समास पहिला : मंगलाचरण ॥ श्रीराम ॥ विद्यावंतांचा पूर्वजू । गजानन एकद्विजू । त्रिनयन चतुर्भुजू । परशुपाणि ॥ १॥ कुबेरापासून अर्थ । वेदांपासून परमार्थ । लक्ष्मीपासून समर्थ । भाग्यासी आले ॥ २॥ तैशी मंगळमूर्ती आद्या । तियेपासून झाल्या सकळ विद्या । तेणें कवि लाघवगद्या । सत्पात्रें जाहलीं ॥ ३॥ जैशीं समर्थाचीं लेकुरें । नाना अलंकारीं सुंदरें । मूळपुरुषाचेनि द्वारें । तैसे कवी ॥ ४॥ नमूं ऐशिया गणेंद्रा । विद्याप्रकाशपूर्णचंद्रा । जयाचेनि बोधसमुद्रा । भरतें दाटे बळें ॥ ५॥ जो कर्तृत्वास आरंभ । मूळपुरुष मूळारंभ । जो परात्पर स्वयंभ । आदि अंतीं ॥ ६॥ तयापासून प्रमदा । इच्छाकुमारी शारदा । आदित्यापासून गोदा । मृगजळ वाहे ॥ ७॥ जे मिथ्या म्हणतांच गोंवी । मायिकपणें लाघवी । वक्तयास वेढा लावी । वेगळेपणें ॥ ८॥ जे द्वैताची जननी । कीं ते अद्वैताची खाणी । मूळमाया गवसणी । अनंत ब्रह्मांडांची ॥ ९॥ कीं ते अवडंबरी वल्ली । अनंत ब्रह्मांडें लगडली । मूळपुरुषाची माउली । दुहितारूपें ॥ १० । वंदूं ऐशी वेदमाता । आदिपुरुषाची जे सत्ता । आतां आठवीन समर्था । सद्गुरूसी ॥ ११॥ जयाचेनि कृपादृष्टी । होय आनंदाची वृष्टी । तेणें गुणें सर्व सृष्टी । आनंदमय ॥ १२॥ कीं तो आनंदाचा जनक । सायुज्यमुक्तीचा नायक । कैवल्यपददायक । अनाथबन्धू ॥ १३॥ मुमुक्षचातकीं सुस्वर । करुणां पाहिजे अंबर । वोळे कृपेचा जलधर । साधकांवरी ॥ १४॥ कीं तें भवार्णवींचें तारूं । बोधें पाववी पैलपारू । महाआवर्तीं आधारू । भाविकांसी ॥ १५॥ कीं तो काळाचा नियंता । नाना संकटीं सोडविता । कीं ते भाविकाची माता । परम स्नेहाळ ॥ १६॥ कीं तो परत्रींचा आधारू । कीं तो विश्रांतीचा थारू । नातरी सुखाचें माहेरू । सुखरूप ॥ १७॥ ऐसा सद्गुरु पूर्णपणीं । तुटे भेदाची कडसणी । देहेंविण लोटांगणीं । तया प्रभूसी ॥ १८॥ साधु संत आणि सज्जन । वंदूनियां श्रोतेजन । आतां कथानुसंधान । सावध ऐका ॥ १९॥ संसार हाचि दीर्घ स्वप्न । लोभें वोसणती जन । माझी कांता माझें धन । कन्या पुत्र माझे ॥ २०॥ ज्ञानसूर्य मावळला । तेणें प्रकाश लोपला । अंधकारें पूर्ण झाला । ब्रह्मगोळ अवघा ॥ २१॥ नाहीं सत्वाचें चांदणें । कांहीं मार्ग दिसे जेणें । सर्व भ्रांतीचेनि गुणें । आपेंआप न दिसे ॥ २२॥ देहबुद्धिअहंकारे । निजले घोरती घोरे । दुःखें आक्रंदती थोरे । विषयसुखाकारणें ॥ २३॥ निजले असतांचि मेले । पुनः उपजतांच निजले । ऐसे आले आणि गेले । बहुत लोक ॥ २४॥ निदसुरेपणेंचि सैरावैरा । बहुतीं केल्या येरझारा । नेणोनियां परमेश्वरा । भोगिले कष्ट ॥ २५॥ त्या कष्टांचें निरसन । व्हावया पाहिजे आत्मज्ञान । म्हणोनि हें निरूपण । अध्यात्मग्रंथीं ॥ २६॥ सकळ विद्यामध्यें सार । अध्यात्मविद्येचा विचार । दशमाध्यायीं शाङ्‌र्गधर । भगवद्गीतेंत बोलिला ॥ २७॥ अध्यात्मविद्या विद्यानां वादः प्रवदतामहम् ॥ याकारणें अद्वैतग्रंथ । अध्यात्मविद्येचा परमार्थ । पावावया तोचि समर्थ । जो सर्वांगें श्रोता ॥ २८॥ जयाचें चंचळ हृदय । तेणें ग्रंथ सोडूंचि नये । सोडितां अलभ्य होय । अर्थ येथींचा ॥ २९॥ जयास जोडला परमार्थ । तेणें पहावा हा ग्रंथ । अर्थ शोधितां परमार्थ । निश्चयो बाणे ॥ ३०॥ जयास नाहीं परमार्थ । तयास न कळे येथींचा अर्थ । नेत्रेंविण निधानस्वार्थ । अंधास न कळे ॥ ३१॥ एक म्हणती मराठें काये । हें तों भल्यानें ऐकों नये । तीं मूर्खें नेणती सोयें । अर्थान्वयांची ॥ ३२॥ लोहाची मांदूस केली । नाना रत्नें सांठविलीं । तीं अभाग्यानें त्यागिलीं । लोखंड म्हणोनि ॥ ३३॥ तैशी भाषा प्राकृत । अर्थ वेदांत आणि सिद्धांत । नेणोनि त्यागिती भ्रांत । मंदबुद्धीस्तव ॥ ३४॥ अहाच सांपडतां धन । त्याग करणें मूर्खपण । द्रव्य घ्यावें सांठवण । पाहोंचि नये ॥ ३५॥ परिस देखिला अंगणीं । मार्गीं सांपडला चिंतामणी । अव्हा वेल महागुणी । कूपामध्यें ॥ ३६॥ तैसें प्राकृतीं अद्वैत । सुगम आणि सप्रचीत । अध्यात्म लाभे अकस्मात । तरी अवश्य घ्यावें ॥ ३७॥ न करितां व्युत्पत्तीचा श्रम । सकळ शास्त्रार्थ होय सुगम । सत्समागमाचें वर्म । तें हें ऐसें असे ॥ ३८॥ जें व्युत्पत्तीनें न कळे । तें सत्समागमें कळे । सकळ शास्त्रार्थ आकळे । स्वानुभवासी ॥ ३९॥ म्हणोनि कारण सत्समागम । तेथें नलगे व्युत्पत्तिश्रम । जन्मसार्थकाचें वर्म । वेगळेंचि असे ॥ ४०॥ भाषाभेदाश्च वर्तन्ते अर्थ एको न संशयः । पात्रद्वये यथा खाद्यं स्वादभेदो न विद्यते ॥ १॥ भाषापालटें कांहीं । अर्थ वाया जात नाहीं । कार्यसिद्धि ते सर्वही । अर्थाचपासीं ॥ ४१॥ तथापि प्राकृताकरितां । संस्कृताची सार्थकता । येऱ्हव्हीं त्या गुप्तार्था । कोण जाणे ॥ ४२॥ आतां असो हें बोलणें । भाषा त्यागून अर्थ घेणें । उत्तम घेऊन त्याग करणें । सालीटरफलांचा ॥ ४३॥ अर्थ सार भाषा पोंचट । अभिमानें करवी खटपट । नाना अहंतेनें वाट । रोधिली मोक्षाची ॥ ४४॥ शोध घेतां लक्ष्यांशाचा । तेथें आधीं वाच्यांश कैंचा । अगाध महिमा भगवंताचा । कळला पाहिजे ॥ ४५॥ मुकेपणाचें बोलणें । हें जयाचें तोचि जाणें । स्वानुभवाचिये खुणें । स्वानुभवी पाहिजे ॥ ४६॥ अर्थ जाणे अध्यात्माचा । ऐसा श्रोता मिळेल कैंचा । जयासि बोलतां वाचेचा । हव्यासचि पुरे ॥ ४७॥ परीक्षावंतापुढें रत्न । ठेवितां होय समाधान । तैसें ज्ञानियापुढें ज्ञान । बोलावें वाटे ॥ ४८॥ मायाजाळें दुश्चित होय । तें निरूपणें कामा नये । संसारिका कळे काय । अर्थ येथींचा ॥ ४९॥ व्यवसायात्मिका बुद्धिरेकेह कुरुनंदन । बहुशाखा ह्यनंताश्च बुद्धयो । अव्यवसायिनाम् ॥ १॥ व्यवसायी जो मळिण । त्यासि न कळे निरूपण । येथें पाहिजे सावधपण । अतिशयेंसीं ॥ ५०॥ नाना रत्नें नाना नाणीं । दुश्चितपणें घेतां हानी । परीक्षा नेणतां प्राणी । ठकला तेथें ॥ ५१॥ तैसें निरूपणीं जाणा । आहाच पाहतां कळेना । मराठेंचि उमजेना । कांहीं केल्या ॥ ५२॥ जेथें निरूपणाचे बोल । आणि अनुभवाची ओल । ते संस्कृतापरी सखोल । अध्यात्मश्रवण ॥ ५३॥ माया ब्रह्म वोळखावें । तयास अध्यात्म म्हणावें । तरी तें मायेचें जाणावें । स्वरूप आधीं ॥ ५४॥ माया सगुण साकार । माया सर्व विकार । माया जाणिजे विस्तार । पंचभूतांचा ॥ ५५॥ माया दृश्य दृष्टीस दिसे । मायाभास मनास भासे । माया क्षणभंगुर नासे । विवेकें पाहतां ॥ ५६॥ माया अनेक विश्वरूप । माया विष्णूचें स्वरूप । मायेची सीमा अमूप । बोलिजे तितुकी थोडी ॥ ५७॥ माया बहुरूप बहुरंग । माया ईश्वराचा संग । माया पाहतां अभंग । अखिल वाटे ॥ ५८॥ माया सृष्टीची रचना । माया आपली कल्पना । माया तोडितां तुटेना । ज्ञानेंविण ॥ ५९॥ ऐशी माया निरूपिली । स्वल्प संकेतें बोलिली । पुढें वृत्ति सावध केली । पाहिजे श्रोतीं ॥ ६०॥ पुढें ब्रह्मनिरूपण । निरूपिलें ब्रह्मज्ञान । जेणें तुटे मायाभान । एकसरें ॥ ६१॥ हरिः ॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सप्तमदशके मंगलाचरणनिरूपणं नाम प्रथमः समासः ॥ १॥ जय जय रघुवीर समर्थ ॥ समास दुसरा : ब्रह्मनिरूपण श्रीराम ॥ ब्रह्म निर्गुण निराकार । ब्रह्म निःसंग निराकार । ब्रह्मास नाहीं पारावार । बोलती साधू ॥ १॥ ब्रह्म सर्वांस व्यापक । ब्रह्म अनेकीं एक । ब्रह्म शाश्वत हा विवेक । बोलिला शास्त्रीं ॥ २॥ ब्रह्म अच्युत अनंत । ब्रह्म सदोदित संत । ब्रह्म कल्पनेरहित । निर्विकल्प ॥ ३॥ ब्रह्म दृश्यावेगळें । ब्रह्म शून्यत्वानिराळें । ब्रह्म इन्द्रियांच्या मेळें । चोजवेना ॥ ४॥ ब्रह्म दृष्टीस दिसेना । ब्रह्म मूर्खास असेना । ब्रह्म सद्गुरुविण येइना । अनुभवासी ॥ ५॥ ब्रह्म सकळांहूनि थोर । ब्रह्मा ऐसें नाहीं सार । ब्रह्म सूक्ष्म अगोचर । ब्रह्मादिकांसी ॥ ६॥ ब्रह्म शब्दीं ऐसें तैसें । बोलिजे त्याहूनि अनारिसें । परी तें श्रवणअभ्यासें । पाविजे ब्रह्म ॥ ७॥ ब्रह्मास नामें अनंत । परी तें ब्रह्म नामातीत । ब्रह्मास हे दृष्टांत । देतां न शोभती ॥ ८॥ ब्रह्मासारिखें दुसरें । पाहतां काय आहे खरें । ब्रह्मीं दृष्टांतउत्तरें । कदा न साहती ॥ ९॥ यतो वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य मनसा सह ॥ जेथें वाचा निवर्तती । मनास नाहीं ब्रह्मप्राप्ती । ऐसें बोलिती श्रुती । सिद्धांतवचन ॥ १०॥ कल्पनारूप मन पाहीं । ब्रह्मीं कल्पनाचि नाहीं । म्हणोनि हें वाक्य कांहीं । अन्यथा नव्हे ॥ ११॥ आतां मनासि जें अप्राप्त । तें कैसेनि होईल प्राप्त । ऐसें म्हणाल तरी कृत्य । सद्गुरुविण नाहीं ॥ १२॥ भांडारगृहें भरलीं । परी असती आडकलीं । हातास न येतां किल्ली । सर्वही अप्राप्त ॥ १३॥ तरी ते किल्ली कवण । मज करावी निरूपण । ऐसी श्रोता पुसे खूण । वक्तयासी ॥ १४॥ सद्गुरुकृपा तेचि किल्ली । जेणें बुद्धी प्रकाशली । द्वैतकपाटें उघडलीं । एकसरां ॥ १५॥ तेथें सुख असे वाड । नाहीं मनासी पवाड । मनेंविण कैवाड । साधनांचा ॥ १६॥ त्याची मनाविण प्राप्ती । कीं वासनेविण तृप्ती । तेथें न चले व्युत्पत्ती । कल्पनेची ॥ १७॥ तें परेहुनी पर । मनबुद्धिअगोचर । संग सोडितां सत्वर । पाविजे तें ॥ १८॥ संग सोडावा आपुला । मग पहावें तयाला । अनुभवी तो या बोला । सुखावेल गा ॥ १९॥ आपण म्हणजे मीपण । मीपण म्हणजे जीवपण । जीवपण म्हणजे अज्ञान । संग जडला ॥ २०॥ सोडितां तया संगासी । ऐक्य होय निःसंगासी । कल्पनेविण प्राप्तीसी । अधिकार ऐसा ॥ २१॥ मी कोण ऐसें नेणिजे । तया नांव अज्ञान बोलिजे । अज्ञान गेलिया पाविजे । परब्रह्म तें ॥ २२॥ देहबुद्धीचें थोरपण । परब्रह्मीं न चले जाण । तेथें होतसे निर्वाण । अहंभावासी ॥ २३॥ ऊंच नीच नाहीं परी । रायारंका एकच सरी । झाला पुरुष अथवा नारी । तरी एकचि पद ॥ २४॥ ब्राह्मणांचें ब्रह्म तें सोंवळें । शूद्राचें ब्रह्म तें ओंवळें । ऐसें वेगळें आगळें । तेथें असेचिना ॥ २५॥ ऊंच ब्रह्म तें रायासी । नीच ब्रह्म तें परिवारासी । ऐसा भेद तयापाशीं । मुळींच नाहीं ॥ २६॥ सकळांस मिळोन ब्रह्म एक । तेथें नाहीं अनेक । रंक अथवा ब्रह्मादिक । तेथेंचि जाती ॥ २७॥ स्वर्ग मृत्यु आणि पाताळ । तिहीं लोकींचे ज्ञाते सकळ । सकळांसि मिळोनि एकचि स्थळ । विश्रांतीचें ॥ २८॥ गुरुशिष्यां एकचि पद । तेथें नाहीं भेदाभेद । परी या देहाचा संबंध । तोडिला पाहिजे ॥ २९॥ देहबुद्धीच्या अंतीं । सकळांसि एकचि प्राप्ती । एकं ब्रह्म द्वितीयं नास्ति । हें श्रुतीचें वचन ॥ ३०॥ साधु दिसती वेगळाले । परी ते स्वस्वरूपीं मिळाले । अवघे मिळोनि एकचि झाले । देहातीत वस्तु ॥ ३१ । ब्रह्म नाहीं नवें जुनें । ब्रह्म नाहीं अधिक उणें । उणें भावील तें सुणें । देहबुद्धीचें ॥ ३२॥ देहबुद्धीचा संशयो । करी समाधानाचा क्षयो । चुके समाधानसमयो । देहबुद्धियोगें ॥ ३३॥ देहाचें जें थोरपण । तेंचि देहबुद्धीचें लक्षण । मिथ्या जाणोन विचक्षण । निंदिती देह ॥ ३४॥ देह पावे जंवरी मरण । तंवरी धरी देहाभिमान । पुन्हा दाखवी पुनरागमन । देहबुद्धि मागुती ॥ ३५॥ देहाचेनि थोरपणें । समाधानासि आणिलें उणें । देह पडेल कोण्या गुणें । हेंही कळेना ॥ ३६॥ हित आहे देहातीत । म्हणोनि निरूपिती संत । देहबुद्धीनें अनहित । हो)ऊंचि लागे ॥ ३७॥ सामर्थ्यबळें देहबुद्धि । योगियांस तेही बाधी । देहबुद्धीची उपाधी । पैसावों लागे ॥ ३८॥ म्हणोनि देहबुद्धि झडे । तरीच परमार्थ घडे । देहबुद्धीनें बिघडे । ऐक्यता ब्रह्मींची ॥ ३९॥ विवेक वस्तूकडे ओढी । देहबुद्धि तेथूनि पाडी । अहंता लावूनि निवडी । वेगळेपणें ॥ ४०॥ विचक्षणें याकारणें । देहबुद्धि त्यजावी श्रवणें । सत्य ब्रह्मीं साचारपणें । मिळोन जावें ॥ ४१॥ सत्य ब्रह्म तें कवण । ऐसा श्रोता करी प्रश्न । प्रत्युत्तर दे आपण । वक्ता श्रोतयासी ॥ ४२॥ म्हणे ब्रह्म एकचि असे । परी तें बहुविध भासे । अनुभव देहीं अनारिसे । नाना मतीं ॥ ४३॥ जें जें जया अनुभवलें । तेंचि तयासी मानलें । तेथेंचि त्याचें विश्वासलें । अंतःकरण ॥ ४४॥ ब्रह्म नामरूपातीत । असोनि नामें बहुत । निर्मळ निश्चळ निवांत । निजानन्द ॥ ४५॥ अरूप अलक्ष अगोचर । अच्युत अनंत अपरंपार । अदृश्य अतर्क्य अपार । ऐशीं नामें ॥ ४६॥ नादरूप ज्योतिरूप । चैतन्यरूप सत्तारूप । स्वस्वरूप साक्षरूप । ऐशीं नामें ॥ ४७॥ शून्य आणि सनातन । सर्वेश्वर आणि सर्वज्ञ । सर्वात्मा जगज्जीवन । ऐशीं नामें ॥ ४८॥ सहज आणि सदोदित । शुद्ध बुद्ध सर्वातीत । शाश्वत आणि शब्दातीत । ऐशीं नामें ॥ ४९॥ विशाळ विस्तीर्ण विश्वंभर । विमळ वस्तु व्योमाकार । आत्मा परमात्मा परमेश्वर । ऐशीं नामें ॥ ५०॥ परमात्मा ज्ञानघन । एकरूप पुरातन । चिद्रूप चिन्मात्र जाण । नामें अनाम्याचीं ॥ ५१॥ ऐशीं नामें असंख्यात । परी तो परेश नामातीत । त्याचा करावया निश्चितार्थ । ठेविलीं नामें ॥ ५२॥ तो विश्रांतीचा विश्राम । आदिपुरुष आत्माराम । तें एकचि परब्रह्म । दुसरें नाहीं ॥ ५३॥ तेंचि कळावयाकारणें । चौदा ब्रह्मांचीं लक्षणें । सांगिजेती तेणें श्रवणें । निश्चयो बाणे ॥ ५४॥ खोटें निवडितां एकसरें । उरलें तें जाणिजे खरें । चौदा ब्रह्में शास्त्राधारें । बोलिजेती ॥ ५५॥ हरि ॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सप्तमदशके ब्रह्मनिरूपणं नाम द्वितीयः समासः ॥ २॥ समास तीसरा : चदुर्ध्शब्रह्मनिरूपण श्रीराम ॥ श्रोतां व्हावें सावधान । आतां सांगतों ब्रह्मज्ञान । जेणें होये समाधान । साधकांचें ॥ १॥ रत्नें साधाया कारणें । मृत्तिका लागे एकवटणें । चौदा ब्रह्मांचीं लक्षणें । जाणिजे तैसीं ॥ २॥ पदार्थेंविण संकेत । द्वैतावेगळा दृष्टांत । पूर्वपक्षेंविण सिद्धांत । बोलतांचि नये ॥ ३॥ आधीं मिथ्या उभारावें । मग तें ओळखोन सांडावें । पुढें सत्य तें स्वभावें । अंतरीं बाणे ॥ ४॥ म्हणोन चौदा ब्रह्मांचा संकेत । बोलिला कळावया सिद्धांत । येथें श्रोतीं सावचित्त । क्षण एक असावें ॥ ५॥ पहिलें तें शब्दब्रह्म । दुजें ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म । तिसरें खंब्रह्म । बोलिली श्रुती ॥ ६॥ चौथें जाण सर्वब्रह्म । पांचवें चैतन्यब्रह्म । सहावें सत्ताब्रह्म । साक्षिब्रह्म सातवें ॥ ७॥ आठवें सगुणब्रह्म । नववें निर्गुण ब्रह्म । दहावें वाच्यब्रह्म । जाणावें पैं ॥ ८॥ अनुभव तें अकरावें । आनंदब्रह्म तें बारावें । तदाकार तें तेरावें । चौदावें अनिर्वाच्य ॥ ९॥ ऐशीं हीं चौदा ब्रह्में । यांचीं निरूपिलीं नामें । आतां स्वरूपांचीं वर्में । संकेतें दावूं ॥ १०॥ अनुभवेंविण भ्रम । या नां शब्दब्रह्म । आतां ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म । तें एकाक्षर ॥ ११॥ खं शब्दें आकाशब्रह्म । महदाकाश व्यापक ब्रह्म । आतां बोलिजेल सूक्ष्म ब्रह्म । सर्वब्रह्म ॥ १२॥ पंचभूतांचें कुवाडें । जें जें तत्त्व दृष्टीस पडे । तें तें ब्रह्मचि रोकडें । बोलिजेत आहे ॥ १३॥ या नांव सर्वब्रह्म । श्रुतिआश्रयाचें वर्म । आतां चैतन्यब्रह्म । बोलिजेल ॥ १४॥ पंचभूतादि मायेतें । चैतन्यचि चेतवितें । म्हणोनियां चैतन्यातें । चैतन्यब्रह्म बोलिजे ॥ १६॥ चैतन्यास ज्याची सत्ता । तें सत्ताब्रह्म तत्त्वतां । तये सत्तेस जाणता । या नांव साक्षिब्रह्म ॥ १७॥ साक्षित्व जयापासूनी । तेंहीं आकळिलें गुणीं । सगुणब्रह्म हे वाणी । तयासि वदे ॥ १८॥ जेथें नाहीं गुणवार्ता । तें निर्गुणब्रह्म तत्त्वतां । वाच्यब्रह्म तेंही आतां । बोलिजेल ॥ १९॥ या नांव अनुभवब्रह्म । आनंदवृत्तीचा धर्म । परंतु याचेंही वर्म । बोलवेना ॥ २०॥ ऐसें हें ब्रह्म आनंद । तदाकार तें अभेद । अनिर्वाच्य संवाद । तुटोनि गेला ॥ २१॥ ऐशीं हीं चौदा ब्रह्में । निरूपिलीं अनुक्रमें । साधकें पाहतां भ्रमें । बाधिजेना ॥ २२॥ ब्रह्म जाणावें शाश्वत । माया तेचि अशाश्वत । चौदा ब्रह्मांचा सिद्धांत । होईल आतां ॥ २३॥ शब्दब्रह्म तें शाब्दिक । अनुभवेंविण मायिक । शाश्वताचा विवेक । तेथें नाहीं ॥ २४॥ जेथें क्षर ना अक्षर । तेथें कैंचें ओमित्येकाक्षर । शाश्वताचा विचार । तेथें न दिसे ॥ २५॥ खंब्रह्म ऐसें वचन । तरी शून्यातें नाशी ज्ञान । शाश्वताचें अधिष्ठान । तेथें न दिसे ॥ २६॥ सर्वत्रांस होतो अंत । हें तों प्रगटचि दिसत । प्रळय बोलिला निश्चित । वेदांतशास्त्रीं ॥ २७॥ ब्रह्मप्रळय मांडेल जेथें । भूतान्वय कैंचा तेथें । म्हणोनिअ सर्वब्रह्मातें । नाश आहे ॥ २८॥ अचळासी आणी चळण । निर्गुणास लावितां गुण । आकारास विचक्षण । मानीतना ॥ २९॥ जें निर्माण पंचभूत । तें प्रत्यक्ष नाशवंत । सर्वब्रह्म हे मात । घडे केंवीं ॥ ३०॥ असो आतां हें बहुत । सर्वब्रह्म नाशवंत । वेगळेपणास अंत । पाहणें कैंचें ॥ ३१॥ आतां जयास चेतवावें । तेंचि मायिक स्वभावें । तेथें चैतन्याच्या नांवें । नाश आला ॥ ३२॥ परिवारेंविण सत्ता । ते सत्ता नव्हे तत्त्वतां । पदार्थेंविण साक्षता । तेही मिथ्या ॥ ३३॥ सगुणास नाश आहे । प्रत्यक्षास प्रमाण काये । सगुणब्रह्म निश्चयें । नाशवंत ॥ ३४॥ निर्गुण ऐसें जें नांव । त्या नांवास कैंचा ठाव । गुणेंवीण गौरव । येईल कैंचें ॥ ३५॥ माया जैसें मृगजळ । ऐसें बोलती सकळ । कां तें कल्पनेचें आभाळ । नाथिलेंचि ॥ ३६॥ ग्रामो नास्ति कुतः सीमा । जन्मेंविण जीवात्मा । अद्वैतासी उपमा । द्वैताची असे ॥ ३७॥ मायेविरहित सत्ता । पदार्थाविण जाणता । अविद्येविण चैतन्यता । कोणास आली ॥ ३८॥ सत्ता चैतन्यता साक्षी । सर्वही गुणांचिये पाशीं । ठायींचें निर्गुण त्यासीं । गुण कैंचें ॥ ३९॥ ऐसें जें गुणरहित । तेथें नामाचा संकेत । तोचि जाणावा अशाश्वत । निश्चयेंसीं ॥ ४०॥ निर्गुण ब्रह्मासी संकेतें । नामें ठेविलीं बहुतें । तें वाच्यब्रह्म त्यातें । नाश आहे ॥ ४१॥ आनंदाचा अनुभव । हाही वृत्तीचाच भाव । तदाकारीं ठाव । वृत्तीस नाहीं ॥ ४२॥ अनिर्वाच्य याकारणें । संकेतवृत्तीच्या गुणें । तया संकेतास उणें । निवृत्तीनें आणिलें ॥ ४३॥ अनिर्वाच्य ते निवृत्ती । तेचि उन्मनीची स्थिती । निरुपाधि विश्रांती । योगियांची ॥ ४४॥ वस्तु जे कां निरुपाधी । तेचि सहज समाधी । जेणें तुटे आधिव्याधी । भवदुःखाची ॥ ४५॥ जो उपाधीचा अंत । तोचि जाणावा सिद्धांत । सिद्धांत आणि वेदांत । धादांत आत्मा ॥ ४६॥ असो ऐसें जें शाश्वत ब्रह्म । जेथें नाहीं मायाभ्रम । अनुभवी जाणे वर्म । स्वानुभवें ॥ ४७॥ आपुलेनि अनुभवें । कल्पनेसि मोडावें । मग सुकाळीं पडावें । अनुभवाचे ॥ ४८॥ निर्विकल्पासि कल्पावें । कल्पना मोडे स्वभावें । मग नसोनि असावें । कल्पकोटी ॥ ४९॥ कल्पनेचें एक बरें । मोहरितांच मोहरे । स्वरूपीं घालितां भरे । निर्विकल्पीं ॥ ५०॥ निर्विकल्पास कल्पितां । कल्पनेचि नुरे वार्ता । निःसंगास भेटों जातां । निःसंग होइजे ॥ ५१॥ पदार्था ऐसें ब्रह्म नव्हे । मा तें हातीं धरूनि द्यावें । असो हें अनुभवावें । सद्गुरुमुखें ॥ ५२॥ पुढें कथेच्या अन्वयें । केलाचि करूं निश्चये । जेणें अनुभवास ये । केवळ ब्रह्म ॥ ५३॥ हरि ॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सप्तमदशके चतुर्दशब्रह्मनिरूपणं नाम तृतीयः समासः ॥ ३॥ समास चवथा : विमलब्रह्मनिरूपण श्रीराम ॥ ब्रह्म नभाहूनि निर्मळ । पाहतां तैसेंचि पोकळ । अरूप आणि विशाळ । मर्यादेवेगळें ॥ १॥ एकवीस स्वर्गें सप्त पाताळ । मिळोन एक ब्रह्मगोळ । ऐसें अनंत तें निर्मळ । व्यापून असे ॥ २॥ अनंत ब्रह्मांडांखालतें । अनंत ब्रह्मांडांवरुतें । तेणेंविण स्थळ रितें । अणुमात्र नाहीं ॥ ३॥ जळीं स्थळीं काष्ठीं पाषाणीं । ऐशी वदे लोकवाणी । तेणेंविण रिता प्राणी । एकही नाहीं ॥ ४॥ जळचरां जैसें जळ । बाह्य अभ्यंतरीं निखळ । तैसें ब्रह्म हें केवळ । जीवमात्रासी ॥ ५॥ जळावेगळा ठाव आहे । ब्रह्माबाहेरी जातां न ये । म्हणोनि उपमा न साहे । जळाची तया ॥ ६॥ आकाशाबाहेरी पळों जातां । पुढें आकाशचि तत्त्वतां । तैसा तया अनंता । अंतचि नाहीं ॥ ७॥ परी जें अखंड भेटलें । सर्वांगास लिगडिलें । अति निकट परी चोरलें । सकळांसि जें ॥ ८॥ तयामध्येंचि असिजे । परी तयासी नेणिजे । उपजे भास नुपजे । परब्रह्म तें ॥ ९॥ आकाशामध्यें आभाळ । तेणें आकाश वाटे डहुळ । परी तें मिथ्या निवळ । आकाशचि असे ॥ १०॥ नेहार देतां आकाशीं । चक्रें दिसती डोळ्यांसी । तैसें दृश्य ज्ञानियांसी । मिथ्यारूप ॥ ११॥ मिथ्याचि परी आभासे । निद्रितांसी स्वप्न जैसें । जागा झालिया आपैसें । बुझों लागे ॥ १२॥ तैसें आपुलेनि अनुभवें । ज्ञानें जागृतीस यावें । मग मायिक स्वभावें । कळों लागे ॥ १३॥ आतां असो हें कुवाडें । जें ब्रह्मांडापैलीकडे । तेंचि आतां निवाडें । उमजोन दावूं ॥ १४॥ ब्रह्म ब्रह्मांडीं कालवलें । पदार्थमात्रासि व्यापून ठेलें । सर्वांमध्यें विस्तारलें । अंशमात्रें ॥ १५॥ ब्रह्मामध्यें सृष्टी भासे । सृष्टीमध्यें ब्रह्म असे । अनुभव घेतां आभासे । अंशमात्रें ॥ १६॥ अंशमात्रें सृष्टीभीतरीं । बाहेरी मर्यादा कोण करी । सगळें ब्रह्म ब्रह्मांडोदरीं । माईल कैसें ॥ १७॥ अमृतीमध्यें आकाश । सगळें सांठवतां प्रयास । म्हणोन तयाचा अंश । बोलिजे तो ॥ १८॥ ब्रह्म तैसें कालवलें । परी तें नाहीं हालवलें । सर्वांत परी संचलें । संचलेपणें ॥ १९॥ पंचभूतीं असे मिश्रित । परंतु तें पंचभूतातीत । पंकीं आकाशीं अलिप्त । असोनि जैसें ॥ २०॥ ब्रह्मास दृष्टांत न घडे । बुझावया देणें घडे । परी दृष्टांतीं साहित्य पडे । विचारितां आकाश ॥ २१॥ खंब्रह्म ऐशी श्रुती । गगनसदृशं हे स्मृती । म्हणोन ब्रह्मास दृष्टांतीं । आकाश घडे ॥ २२॥ काळिमा नसतां पितळ । मग तें सोनेंचि केवळ । शून्यत्व नसतां निर्मळ । आकाश ब्रह्म ॥ २३॥ म्हणोन ब्रह्म जैसें गगन । आणि माया जैसा पवन । आढळे परी दर्शन । नव्हे त्याचें ॥ २४॥ शब्दसृष्टीची रचना । होत जात क्षणक्षणां । परंतु ते स्थिरावेना । वायूच ऐसी ॥ २५॥ असो ऐशी माया मायिक । शाश्वत तें ब्रह्म एक । पाहों जातां अनेक । व्यापून असे ॥ २६॥ पृथ्वीसि भेदूनि आहे । परी तें ब्रह्म कठिण नव्हे । दुजी उपमा न साहे । तया मृदुत्वासी ॥ २७॥ पृथ्वीहूनि मृदु जळ । जळाहूनि तो अनळ । अनळाहूनि कोमळ । वायु जाणावा ॥ २८॥ वायूहूनि तें गगन । अत्यंतचि मृदु जाण । गगनाहूनि मृदु पूर्ण । ब्रह्म जाणावें ॥ २९॥ वज्रास असे भेदिलें । परी मृदुत्व नाहीं गेलें । उपमेरहित संचलें । कठिण ना मृदु ॥ ३०॥ पृथ्वीमध्यें व्यापूनि असे । पृथ्वी नासे तें न नासे । जळ शोषे तें न शोषे । जळीं असोनी ॥ ३१॥ तेजीं असे परी जळेना । पवनीं असे तरी चळेना । गगनीं असे परी कळेना । परब्रह्म तें ॥ ३२॥ शरीरीं अवघें व्यापलें । परी तें नाहीं आढळलें । जवळीच दुरावलें । नवल कैसें ॥ ३३॥ सन्मुखचि चहूंकडे । तयामध्यें पाहणें घडे । बाह्याभ्यंतरीं रोकडें । सिद्धचि आहे ॥ ३४॥ तयांमध्येंचि आपण । आपणां सबाह्य तें जाण । दृश्या वेगळी खूण । गगनासारिखी ॥ ३५॥ कांहीं नाहींसें वाटलें । तेथेंचि तें कोंदाटलें । जैसें न दिसें आपुलें । आपणासि धन ॥ ३६॥ जो जो पदार्थ दृष्टीस पडे । तें त्या पदार्था पैलीकडे । अनुभवे हें कुवाडें । उकलावें ॥ ३७॥ मागें पुढें आकाश । पदार्थेंविण जो पैस । पृथ्वीविण भकाश । एकरूप ॥ ३८॥ जें जें रूप आणि नाम । तो तो नाथिलाचि भ्रम । नामरूपातीत वर्म । अनुभवी जाणती ॥ ३९॥ नभीं धूम्राचे डोंगर । उचलती थोर थोर । तैसें दावी वोडंबर । मायादेवी ॥ ४०॥ ऐशी माया अशाश्वत । ब्रह्म जाणावें शाश्वत । सर्वांठायीं सदोदित । भरलें असे ॥ ४१॥ पोथी वाचूं जातां पाहे । मातृकामध्यें भरलें आहे । नेत्रीं रिघोनियां राहे । मृदुपणें ॥ ४२॥ श्रवणें शब्द ऐकतां । मनें विचार पाहतां । मना सबाह्य तत्त्वतां । परब्रह्म तें ॥ ४३॥ चरणीं चालतां मार्गीं । जें आडळे सर्वांगीं । करें घेतां वस्तुलागीं । आडवें ब्रह्म ॥ ४४॥ असो इंद्रियसमुदाव । तयामध्यें वर्ते सर्व । जाणों जातां मोडे हांव । इंद्रियांची ॥ ४५॥ जें जवळीच असे । पांहों जातां न दिसे । न दिसोन वसे । कांहीं एक ॥ ४६॥ जें अनुभवेंचि जाणावें । सृष्टीचेनि अभावें । आपुलेनि स्वानुभवें । पाविजे ब्रह्म ॥ ४७॥ ज्ञानदृष्टीचें देखणें । चर्मदृष्टी पाहों नेणे । अंतरवृत्तीचिये खुणे । अंतरवृत्ति साक्ष ॥ ४८॥ जाणे ब्रह्म जाणे माया । जाणे अनुभवाच्या ठाया । ते येक जाणावी तुर्या । सर्वसाक्षिणी ॥ ४९॥ साक्षत्व वृत्तीचें कारण । उन्मनी ते निवृत्ति जाण । जेथें विरे जाणपण । विज्ञान तें ॥ ५०॥ जेथें अज्ञान सरे । ज्ञान तेंही नुरे । विज्ञानवृत्ति मुरे । परब्रह्मीं ॥ ५१॥ ऐसें ब्रह्म शाश्वत । जेथें कल्पनेसी अंत । योगिजना एकांत । अनुभवें जाणावा ॥ ५२॥ हरि ॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सप्तमदशके विमलब्रह्मनिरूपणं नाम चतुर्थः समासः ॥ ४॥ समास पांचवा : द्वैतकल्पनानिरसन श्रीराम ॥ केवळब्रह्म जें बोलिलें । तें अनुभवास आलें । आणि मायेचेंहि लागलें । अनुसंधान ॥ १॥ ब्रह्म अंतरीं प्रकाशे । आणि मायाही प्रत्यक्ष दिसे । आतां हें द्वैत निरसे । कवणेपरी ॥ २॥ तरी आतां सावधान । एकाग्र करूनियां मन । मायाब्रह्म हें कवण । जाणताहे ॥ ३॥ सत्य ब्रह्माचा संकल्प । मिथ्या मायेचा विकल्प । ऐशिया द्वैताचा जल्प । मनचि करी ॥ ४॥ जाणे ब्रह्म जाणे माया । ते येक जाणावी तुर्या । सर्व जाणे म्हणोनियां । सर्वसाक्षिणी ॥ ५॥ ऐक तुर्येचें लक्षण । जेथें सर्व जाणपण । सर्वचि नाहीं कवण । जाणेल गा ॥ ६॥ संकल्पविकल्पाची सृष्टी । जाली मनाचियें पोटीं । तें मनचि मिथ्या शेवटीं । साक्षी कवणु ॥ ७॥ साक्षत्व चैतन्यत्वसत्ता । हे गुण ब्रह्माचिया माथां । आरोपले जाण वृथा । मायागुणें ॥ ८॥ घटामठाचेनि गुणें । त्रिविधा आकाश हें बोलणें । मायेचेनि खरेंपणें । गुण ब्रह्मीं ॥ ९॥ जंव खरेपण मायेसी । तंवचि साक्षित्व ब्रह्मासी । मायेअविद्येचे निरासीं । द्वैत कैंचें ॥ १०॥ म्हणोनि सर्वसाक्षी मन । तेंचि जालिया उन्मन । मग तुर्यारूप ज्ञान । तें मावळोन गेलें ॥ ११॥ जयास द्वैत भासलें । तें मन उन्मन झालें । द्वैताअद्वैतांचें तुटलें । अनुसंधान ॥ १२॥ एवं द्वैत आणि अद्वैत । होये वृत्तीचा संकेत । वृत्ति झालिया निर्वृत्त । द्वैत कैंचें ॥ १३॥ वृत्तिरहित जें ज्ञान । तेंचि पूर्ण समाधान । जेथें तुटे अनुसंधान । मायाब्रह्मींचें ॥ १४॥ मायाब्रह्म ऐसा हेत । मनें कल्पिला संकेत । ब्रह्म कल्पनेरहित । जाणती ज्ञानी ॥ १५॥ जें मनबुद्धिअगोचर । जें कल्पनेहून पर । तें अनुभवितां साचार । द्वैत कैंचें ॥ १६॥ द्वैत पाहतां ब्रह्म नसे । ब्रह्म पाहतां द्वैत नासे । द्वैताद्वैत भासे । कल्पनेसी ॥ १७॥ कल्पना माया निवारी । कल्पना ब्रह्म थावरी । संशय धरी आणि वारी । तेही कल्पना ॥ १८॥ कल्पना करी बंधन । कल्पना दे समाधान । ब्रह्मीं लावी अनुसंधान । तेही कल्पना ॥ १९॥ कल्पना द्वैताची माता । कल्पनाचि ज्ञप्ति तत्त्वता । बद्धता आणि मुक्तता । कल्पनागुणें ॥ २०॥ कल्पना अंतरीं सबळ । नसते दावी ब्रह्मगोळ । क्षण एक ते निर्मळ । स्वरूप कल्पी ॥ २१॥ क्षण एक धोका वाहे । क्षण एक स्थिर राहे । क्षण एक पाहे । विस्मित हौनी ॥ २२॥ क्षण एकांत उमजे । क्षण एक निर्बुजे । नाना विकार करिजे । ते कल्पना जाणावी ॥ २३॥ कल्पना जन्माचें मूळ । कल्पना भक्तीचें फळ । कल्पना तेचि केवळ । मोक्षदात्री ॥ २४॥ असो ऐशी हे कल्पना । साधनें दे समाधाना । येऱ्हवीं हे पतना । मूळच कीं ॥ २५॥ म्हणोनि सर्वांचें मूळ । ते हे कल्पनाचि केवळ । इचें केलिया निर्मूळ । ब्रह्मप्राप्ती ॥ २६॥ श्रवण आणि मनन । निजध्यासें समाधान । मिथ्या कल्पनेचें भान । उडोनि जाय ॥ २७॥ शुद्ध ब्रह्माचा निश्चय । करी कल्पनेचा जय । निश्चितार्थें संशय । तुटोनि जाय ॥ २८॥ मिथ्या कल्पनेचें कोडें । कैसें राहे साचापुढें । जैसें सूर्याचेनि उजेडें । नासे तम ॥ २९॥ तैसें ज्ञानाचेनि प्रकाशें । मिथ्या कल्पना हे नासे । मग हें तुटे आपैसें । द्वैतानुसंधान ॥ ३०॥ कल्पनेनें कल्पना उडे । जैसा मृगें मृग सांपडे । कां शरें शर आतुडे । आकाशमार्गीं ॥ ३१॥ शुद्ध कल्पनेचें बळ । झालिया नासे शबल । हेंचि वचन प्रंजळ । सावध ऐका ॥ ३२॥ शुद्ध कल्पनेची खूण । स्वयें कल्पिजे निर्गुण । स्वस्वरूपीं विस्मरण । पडोंचि नेदी ॥ ३३॥ सदा स्वरूपानुसंधान । करी द्वैताचें निरसन । अद्वैतनिश्चयाचें ज्ञान । तेचि शुद्ध कल्पना ॥ ३४॥ अद्वैत कल्पी ते शुद्ध । द्वैत कल्पी ते अशुद्ध । अशुद्ध तेंचि प्रसिद्ध । शबल जाणावें ॥ ३५॥ शुद्ध कल्पनेचा अर्थ । अद्वैताचा निश्चितार्थ । आणि शबल ते व्यर्थ । द्वैत कल्पी ॥ ३६॥ अद्वैतकल्पना प्रकाशे । तेच क्षणीं द्वैत नासे । द्वैतासरिसी निरसे । शबलकल्पना ॥ ३७॥ कल्पनेनें कल्पना सरे । ऐसें जाणावें चतुरें । शबल गेलियानंतरें । उरली ती शुद्ध ॥ ३८॥ शुद्ध कल्पनेचें रूप । तेंचि कल्पी स्वरूप । स्वरूप कल्पितां तद्रूप । होय आपण ॥ ३९॥ कल्पनेसी मिथ्यत्व आलें । सहजचि तद्रूप झालें । आत्मनिश्चयें नाशिलें । कल्पनेसी ॥ ४०॥ जेचि क्षणीं निश्चय चळे । तेचि क्षणीं द्वैत उफाळे । जैसा अस्तमानीं प्रबळे । अंधकार ॥ ४१॥ तैसें ज्ञान होतां मलिन । अज्ञान प्रबळे जाण । याकारणें श्रवण । अखंड असावें ॥ ४२॥ आतां असो हें बोलणें जालें । आशंका फेडूं येका बोलें । जयास द्वैत भासलें । तें तूं नव्हेसी सर्वथा ॥ ४३॥ मागील आशंका फिटली । इतुकेन ही कथा संपली । पुढें वृत्ति सावध केली । पाहिजे श्रोतीं ॥ ४४॥ हरिॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सप्तमदशके द्वैतकल्पनानिरसननिरूपणं नाम पंचमः समासः ॥ ५॥ समास सहावा : बद्धमुक्‌तनिरूपण श्रीराम ॥ अद्वैतब्रह्म निरूपिलें । जें कल्पनेरहित संचलें । क्षणएक तदाकार केलें । मज या निरूपणें ॥ १॥ परी म्यां तदाकार व्हावें । ब्रह्मचि होऊन असावें । पुनः संसारास न यावें । चंचळपणें सर्वथा ॥ २॥ कल्पनारहित जें सुख । तेथें नाहीं संसारदुःख । म्हणोनि तेंचि एक । होऊन असावें ॥ ३॥ ब्रह्मचि होइजे श्रवणें । पुन्हां वृत्तिवरी लागे येणें । ऐसें सदा येणें जाणें । चुकेना कीं ॥ ४॥ मनें अंतरिक्षीं जावें । क्षणएक ब्रह्मचि व्हावें । पुन्हां तेथून कोसळावें । वृत्तिवरी मागुती ॥ ५॥ प्रत्यावृत्ति सैरावैरा । किती करूं येरज़ारा । पायीं लावूनियां दोरा । कीटक जैसा ॥ ६॥ उपदेशकाळीं तदाकार । होतां पडे हें शरीर । अथवा नेणें आपपर । ऐसें झालें पाहिजे ॥ ७॥ ऐसें नसतां जें बोलणें । तेंचि वाटे लाजिरवाणें । ब्रह्म होऊन संसार करणें । हेंही विपरीत दिसे ॥ ८॥ जो स्वयें ब्रह्मचि झाला । तो मागुता कैसा आला । ऐसें ज्ञान माझें मजला । प्रशस्त न वाटे ॥ ९॥ ब्रह्मचि होऊन जावें । कां तें संसारीच असावें । दोहींकडे भरंगळावें । किती म्हणोनि ॥ १०॥ निरूपणीं ज्ञान प्रबळे । उठोन जातां तें मावळे । मागुता काम क्रोध खवळे । ब्रह्मरूपासी ॥ ११॥ ऐसा कैसा ब्रह्म झाला । दोहींकडे अंतरला । वोडगस्तपणेंचि गेला । संसार त्याचा ॥ १२॥ घेतां ब्रह्मसुखाची गोडी । संसारिक मागें वोढी । संसार करितां आवडी । ब्रह्मीं उपजे मागुती ॥ १३॥ ब्रह्मसुख नेलें संसारें । संसार गेला ज्ञानद्वारें । दोहीं अपुरीं पुरें । एकही नाहीं ॥ १४॥ याकारणें माझें चित्त । चंचळ झालें दुश्चित । काय करणें निश्चितार्थ । एकही नाहीं ॥ १५॥ ऐसा श्रोता करी विनंती । आतां रहावें कोणे रीतीं । म्हणे अखंड माझी मती । ब्रह्माकार नाहीं ॥ १६॥ आतां याचें प्रत्युत्तर । वक्ता देईल सुंदर । श्रोतीं व्हावें निरुत्तर । क्षण एक आतां ॥ १७॥ ब्रह्मचि होऊन जे पडले । तेचि मुक्तिपदास गेले । येर ते काय बुडाले । व्यासादिक ॥ १८॥ श्रोता विनंती करी पुढती । शुक मुक्तो वामदेवो वा हे श्रुती । दोघेचि मुक्त आदिअंतीं । बोलत असे ॥ १९॥ वेदें बद्ध केले सर्व । मुक्त शुक वामदेव । वेदवचनीं अभाव । कैसा धरावा ॥ २०॥ ऐसा श्रोता वेदाधारें । देता झाला प्रत्युत्तरें । दोघेचि मुक्त अत्यादरें । प्रतिपाद्य केले ॥ २१॥ वक्ता बोले याउपरी । दोघेचि मुक्त सृष्टीवरी । ऐसें बोलतां उरी । कोणास आहे ॥ २२॥ बहु ऋषि बहु मुनी । सिद्ध योगी आत्मज्ञानी । झाले पुरुष समाधानी । असंख्यात ॥ २३॥ प्रऱ्हादनारदपराशरपुंडरीक- व्यासांबरीषशुकशौनकभीष्मदाल्भ्यान् । रुक्मांगदार्जुनवसिष्ठविभीषणादीन् पुण्यानिमान्परमभागवतान्स्मरामि ॥ १॥ कविऱरिरंतरिक्षः प्रबुद्धः पिप्पलायनः । आविऱोत्रो । अथ द्रुमिलश्चमसः करभाजनः ॥ २॥ यांहीवेगळे थोर थोर । ब्रह्मा विष्णु महेश्वर । आदिकरून दिगंबर । विदेहादिक ॥ २४॥ शुक वामदेव मुक्त झाले । येर हे अवघेच बुडाले । या वचनें विश्वासले । ते पढतमूर्ख ॥ २५॥ तरी वेद कैसा बोलिला । तो काय तुम्हीं मिथ्या केला । ऐकोन वक्ता देता झाला । प्रत्युत्तर ॥ २६॥ वेद बोलिला पूर्वपक्ष । मूर्ख तेथेंचि लावी लक्ष । साधु आणि व्युत्पन्न दक्ष । त्यांस हें न माने ॥ २७॥ तथापि हें जरी मानलें । तरी वेदसामर्थ्य बुडालें । वेदाचेनि उद्धरिलें । न वचे कोणा ॥ २८॥ वेदाअंगीं सामर्थ्य नसे । तरी या वेदासि कोण पुसे । म्हणोनि वेदीं सामर्थ्य असे । जन उद्धरावया ॥ २९॥ वेदाक्षर घडे ज्यासी । तो बोलिजे पुण्यराशी । म्हणोनि वेदीं सामर्थ्यासी । काय उणें ॥ ३०॥ वेद शास्त्र पुराण । भाग्यें झालिया श्रवण । तेणें होइजे पावन । हें बोलती साधु ॥ ३१॥ श्लोक अथवा श्लोकार्ध । नाहीं तरी श्लोकपाद । श्रवण होतां एक शब्द । नाना दोष जाती ॥ ३२॥ वेद शास्त्रीं पुराणीं । ऐशा वाक्यांच्या आयणी । अगाध महिमा व्यासवाणी । वदोनि गेली ॥ ३३॥ एकाक्षर होतां श्रवण । तात्काळचि होइजे पावन । ऐसें ग्रंथाचें महिमान । ठायीं ठायीं बोलिलें ॥ ३४॥ दोहींवेगळा तिजा नुद्धरे । तरी महिमा कैंचा उरे । असो हें जाणिजे चतुरें । येरां गाथागोवी ॥ ३५॥ वेद शास्त्रें पुराणें । कैशीं होती अप्रमाणें । दोघावांचूनि तिसरा कोणें । उद्धरावा ॥ ३६॥ म्हणसी काष्ठ होऊनि पडिला । तोचि एक मुक्त झाला । शुक तोही अनुवादला । नाना निरूपणें ॥ ३७॥ शुक मुक्त ऐसें वचन । वेद बोलिला हें प्रमाण । परी तो नव्हता अचेतन । ब्रह्माकार ॥ ३८॥ अचेतन ब्रह्माकार । असता शुक योगीश्वर । तरी सारासार विचार । बोलणें न घडे ॥ ३९॥ जो ब्रह्माकार झाला । तो काष्ठ होऊन पडिला । शुक भागवत बोलिला । परीक्षितीपुढें ॥ ४०॥ निरूपण हें सारासार । बोलिला पाहिजे विचार । धांडोळावें चराचर । दृष्टांताकारणें ॥ ४१॥ क्षण एक ब्रह्मचि व्हावें । क्षण एक दृश्य धांडोळावें । नाना दृष्टांतीं संपादावें । वक्तृत्वासी ॥ ४२॥ असो भागवतनिरूपण । शुक बोलिला आपण । तया अंगीं बद्धपण । लावूं नये कीं ॥ ४३॥ म्हणोनि बोलतां चालतां । निचेष्टित पडिलें नसतां । मुक्ति लाभे सायुज्यता । सद्गुरुबोधें ॥ ४४॥ येक मुक्त एक नित्यमुक्त । एक जाणावे जीवन्मुक्त । येक योगी विदेहमुक्त । समाधानी ॥ ४५॥ सचेतन ते जीवन्मुक्त । अचेतन ते विदेहमुक्त । दोहीवेगळे नित्यमुक्त । योगेश्वर जाणावे ॥ ४६॥ स्वरूपबोधें स्तब्धता । ते जाणावी तटस्थता । तटस्थता आणि स्तब्धता । हा देहसंबंध ॥ ४७॥ येथें अनुभवासीच कारण । येर सर्व निष्कारण । तृप्ति पावावी आपण । आपुल्या स्वानुभवें ॥ ४८॥ कंठमर्याद जेविला । त्यास म्हणती भुकेला । तेणें शब्दें जाजावला । हें तों घडेना ॥ ४९॥ स्वरूपीं नाहीं देह । तेथें कायसा संदेह । बद्ध मुक्त ऐसा भाव । विदेहाचकडे ॥ ५०॥ देहबुद्धी धरून चिंतीं । मुक्त ब्रह्मादिक नव्हेती । तेथें शुकाची कोण गती । मुक्तपणाची ॥ ५१॥ मुक्तपण हेंचि बद्ध । मुक्त बद्ध हें अबद्ध । स्वस्वरूप स्वतःसिद्ध । बद्ध ना मुक्त ॥ ५२॥ मुक्तपणाची पोटीं शिळा । बांधतां जाइजे पाताळा । देहबुद्धीची अर्गळा । स्वरूपीं न संटे ॥ ५३॥ मीपणापासून सुटला । तोचि एक मुक्त जाहला । मुका अथवा बोलिला । तरी तो मुक्त ॥ ५४॥ जयास बांधावें तें वाव । तेथें कैंचा मुक्तभाव । पाहों जातां सकळ वाव । गुणवार्ता ॥ ५५॥ बद्धो मुक्त इति व्याख्या गुणतो न मे वस्तुतः । गुणस्य मायामूलत्वान्न मे मोक्षो न बंधनम् ॥ १॥ तत्त्वज्ञाता परमशुद्ध । तयासि नाहीं मुक्त बद्ध । मुक्त बद्ध हा विनोद । मायागुणें ॥ ५६॥ जेथें नाम रूप हें सरे । तेथें मुक्तपण कैंचें उरे । मुक्त बद्ध हें विसरे । विसरपणेंशीं ॥ ५७॥ बद्ध मुक्त झाला कोण । ऐसा श्रोता करी प्रश्न । बाधक जाणावें मीपण । धर्त्यास बाधी ॥ ५८॥ एवं हा अवघा श्रम । अहंतेचा जाण भ्रम । मायातीत जो विश्राम । सेविला नाहीं ॥ ५९॥ असो बद्धता आणि मुक्तता । आली कल्पनेच्या माथां । ते कल्पना तरी तत्त्वतां । साच आहे ॥ ६०॥ म्हणोनि हें मृगजळ । माया नाथिलें आभाळ । स्वप्न मिथ्या तात्काळ । जागृतीस होय ॥ ६१॥ स्वप्नीं बद्ध मुक्त झाला । तो जागृतीस नाहीं आला । कैंचा कोण काय झाला । कांहीं कळेना ॥ ६२॥ म्हणोन मुक्त विश्वजन । जयांस झालें आत्मज्ञान । शुद्धज्ञानें मुक्तपण । समूळ वाव ॥ ६३॥ बद्ध मुक्त हा संदेह । धरी कल्पनेचा देह । साधु सदा निःसंदेह । देहातीत वस्तु ॥ ६४॥ आतां असो हें पुढती । पुढें रहावें कोणें रीतीं । तेंचि निरूपण श्रोतीं । सावध परिसावें ॥ ६५॥ हरि ॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सप्तमदशके बद्धमुक्तनिरूपणं नाम षष्ठः समासः ॥ ६॥ जय जय रघुवीर समर्थ ॥ समास सातवा : साधनप्रतिष्ठानिरूपण श्रीराम ॥ वस्तूसि जरी कल्पावें । तरी ते निर्विकल्प स्वभावें । तेथें कल्पनेच्या नावें । शून्याकार ॥ १॥ तथापि कल्पूं जातां । न ये कल्पनेच्या हाता । ओळखी ठायीं न पडे चित्ता । भ्रंश पडे ॥ २॥ कांहीं दृष्टीस न दिसे । मनास तेही न भासे । न भासे न दिसे । कैंसें ओळखावें ॥ ३॥ पाहों जातां निराकार । मनासि पडे शून्याकार । कल्पूं जातां अंधकार । भरला वाटे ॥ ४॥ कल्पूं जातां वाटे काळें । परी ते काळें ना पिंवळें । आरक्त निळें ना ढवळें । वर्णरहित ॥ ५॥ जयास वर्णव्यक्ति नसे । भासाहूनि अनारिसें । रूपचि नाहीं कैसें । ओळखावें ॥ ६॥ न दिसतां ओळखण । किती धरावी आपण । हें तों श्रमासीच कारण । होत असे ॥ ७॥ जो निर्गुण गुणातीत । जो अदृश्य अव्यक्त । जो अचिंत्य चिंतनातीत । परमपुरुष ॥ ८॥ अचिंत्याव्यक्तरूपाय निर्गुणाय गुणात्मने । समस्तजगदाधारमूर्तये ब्रह्मणे नमः ॥ १॥ अचिंत्य तें चिंतावें । अव्यक्तास आठवावें । निर्गुणास ओळखावें । कोणेपरी ॥ ९॥ जें दृष्टीसचि न पडे । जें मनासही नातुडे । तया कैसें पाहणें घडे । निर्गुणासी ॥ १०॥ असंगाचा संग धरणें । निरवलंबीं वास करणें । निःशब्दासी अनुवादणें । कोणेपरी ॥ ११॥ अचिंत्यासि चिंतूं जातां । निर्विकल्पासि कल्पितां । अद्वैताचें ध्यान करितां । द्वैतचि उठे ॥ १२॥ आतां ध्यानचि सांडावें । अनुसंधान तें मोडावें । तरी मागुतें पडावें । महासंशयीं ॥ १३॥ द्वैताच्या भेणें अंतरीं । वस्तु न पाहिजे तरी । तेणें समाधाना उरी । कदा असेचिना ॥ १४॥ सवे लावितां सवे पडे । सवे पडतां वस्तु आतुडे । नित्यानित्यविचारें घडे । समाधान ॥ १५॥ वस्तु चिंतितां द्वैत उपजे । सोडी करितां कांहींच नुमजे । शून्यत्वें संदेहीं पडिजे । विवेकेंविण ॥ १६॥ म्हणोनि विवेक धरावा । ज्ञानें प्रपंच सारावा । अहंभाव ओसरावा । परी तो ओसरेना ॥ १७॥ परब्रह्म तें अद्वैत । कल्पितांच उठे द्वैत । तेथें हेतु आणि दृष्टांत । कांहींच न चले ॥ १८॥ तें आठवितां विसरिजे । कां तें विसरोन आठविजे । जाणोनियां नेणिजे । परब्रह्म तें ॥ १९॥ त्यास न भेटतां होय भेटी । भेटों जातां पडे तुटी । ऐसी हे नवल गोष्टी । मुकेपणाची ॥ २०॥ तें साधूं जातां साधवेना । नातरी सोडितां सुटेना । लागला संबंध तुटेना । निरंतर ॥ २१॥ तें असतचि सदा असे । नातरी पाहतां दुराशे । न पाहतां प्रकाशे । जेथें तेथें ॥ २२॥ जेथें अपाय तेथें उपाय । आणि उपाय तोचि अपाय । हें अनुभवेंविण काय । उमजों जाणे ॥ २३॥ तें नुमजतांचि उमजे । उमजोन कांहींच नुमजे । तें वृत्तिविण पाविजे । निवृत्तिपद ॥ २४॥ तें ध्यानीं धरितां नये । चिंतनीं चिंतावें तें काये । मनामध्यें न समाये । परब्रह्म तें ॥ २५॥ त्यास उपमे द्यावें जळ । तरी तें निर्मळ निश्चळ । विश्व बुडालें सकळ । परी तें कोरडेंचि असे ॥ २६॥ नव्हे प्रकाशासारिखें । अथवा नव्हे काळोखें । आतां तें कासयासारिखें । सांगावें हो ॥ २७॥ ऐसें ब्रह्म निरंजन । कदा नव्हे दृश्यमान । लावावें तें अनुसंधान । कोणे परी ॥ २८॥ अनुसंधान लावूं जातां । कांहीं नाहीं वाटे आतां । नेणे मनाचिये माथां । संदेह वाजे ॥ २९॥ लटिकेंचि काय पहावें । कोठें जाऊन रहावें । अभाव घेतला जीवें । सत्यस्वरूपाचा ॥ ३०॥ अभावचि म्हणों सत्य । तरी वेद शास्त्रें कैसें मिथ्य । आणि व्यासादिकांचें कृत्य । वाउगें नव्हे ॥ ३१॥ म्हणोनि मिथ्या म्हणतां नये । बहुत ज्ञानाचे उपाय । बहुतीं निर्मिलीं तें काय । मिथ्या म्हणावें ॥ ३२॥ अद्वैतज्ञानाचा उपदेश । गुरुगीता तो महेश । सांगतां होय पार्वतीस । महाज्ञान ॥ ३३॥ अवधूत गीता केली । गोरक्षास निरूपिली । ते अवधूतगीता बोलिली । ज्ञानमार्ग ॥ ३४॥ विष्णु होऊन राजहंस । विधीस केला उपदेश । ते हंसगीता जगदीश । बोलिला स्वमुखें ॥ ३५॥ ब्रह्मा नारदातें उपदेशित । चतुःश्लोकी भागवत । पुढें व्यासमुखें बहुत । विस्तारलें ॥ ३६॥ वासिष्ठसार वसिष्ठ ऋषी । सांगता झाला रघुनाथासी । कृष्ण सांगे अर्जुनासी । सप्तश्लोकी गीता ॥ ३७॥ ऐसें सांगावें तें किती । बहुत ऋषि बोलिले बहुतीं । अद्वैतज्ञान आदि अंतीं । सत्यचि असे ॥ ३८॥ म्हणोन मिथ्या आत्मज्ञान । म्हणतां पाविजे पतन । प्रज्ञेरहित ते जन । तयांस हें कळेना ॥ ३९॥ जेथें शेषाची प्रज्ञा मंदली । श्रुतीस मौनमुद्रा पडिली । जाणपणें न वचे वदली । स्वरूपस्थिती ॥ ४०॥ आपणास नुमजे बरवें । म्हणोनि मिथ्या कैसें करावें । नातरी सुदृढ धरावें । सद्गुरुमुखें ॥ ४१॥ मिथ्या तेंचि सत्य झालें । सत्य असोनि मिथ्या केलें । संदेहसागरीं बुडालें । अकस्मात मन ॥ ४२॥ मनास कल्पायाची सवे । मनें कल्पिलें तें नव्हे । तेणें गुणें संदेह धांवे । मीपणाचेनि पंथें ॥ ४३॥ तरी तो पंथचि मोडावा । मग परमात्मा जोडावा । समूळ संदेह तोडावा । साधूचेनि संगतीं ॥ ४४॥ मीपण शस्त्रें तुटेना । मीपण फोडितां फुटेना । मीपण सोडितां सुटेना । कांहीं केल्या ॥ ४५॥ मीपणें वस्तु नाकळे । मीपणें भक्ति मावळे । मीपणें शक्ति गळे । वैराग्याची ॥ ४६॥ मीपणें प्रपंच न घडे । मीपणें परमार्थ बुडे । मीपणें सकळही उडे । यश कीर्ति प्रताप ॥ ४७॥ मीपणें मैत्री तुटे । मीपणें प्रीति आटे । मीपणें लिगटे । अभिमान अंगीं ॥ ४८॥ मीपणें विकल्प उठे । मीपणें कलह सुटे । मीपणें संमोह फुटे । ऐक्यतेचा ॥ ४९॥ मीपण कोणासीच न साहे । तें भगवंतीं कैसेनि साहे । म्हणून मीपण सांडून राहे । तोचि समाधानी ॥ ५०॥ मीपण कैसे । म् त्यागावें । ब्रह्म कैसें अनुभवावें । समाधान कैसें पावावें । निःसंगपणें ॥ ५१॥ आणिक एक समाधान । मीपणेंविण साधन । करूं जाणे तोचि धन्य । समाधानी ॥ ५२॥ मी ब्रह्मचि झालों स्वतां । साधन करील कोण आतां । ऐसें मनीं कल्पूं जातां । कल्पनाचि उठे ॥ ५३॥ ब्रह्मीं कल्पना न साहे । तेचि तेथें उभी राहे । तयेसी शोधूनि पाहे । तोचि साधु ॥ ५५॥ निर्विकल्पासि कल्पावें । परी कल्पिलें तें आपण न व्हावें । मीपणास त्यागावें । येणें रीतीं ॥ ५६॥ ब्रह्मविद्येच्या लपणीं । कांहींच न व्हावें असोनी । दक्ष आणि समाधानी । तोचि हें जाणें ॥ ५७॥ जयास आपण कल्पावें । तेंचि आपण स्वभावें । येथें कल्पनेच्या नांवें । शून्य आलें ॥ ५८॥ पदींहून चळों नये । करावे साधनउपाये । तरीच सांपडे सोये । अलिप्तपणाची ॥ ५९॥ राजा राजपदीं असतां । उगीच चाले सर्व सत्ता । साध्यचि होऊन तत्त्वतां । साधन करावें ॥ ६०॥ साधन आलें देहाच्या माथां । आपण देह नव्हे सर्वथा । ऐसा करून अकर्ता । सहजचि आहे ॥ ६१॥ देह आपण ऐसें कल्पावें । तरीच साधन त्यागावें । देहातीत असतां स्वभावें । देह कैंचा ॥ ६२॥ ना तें साधन ना तें देह । आपण आपला निःसंदेह । देहींच असोन विदेह । स्थिति ऐशी ॥ ६३॥ साधनेंविण ब्रह्म होतां । लागों पाहे देहममता । आळस प्रबळे तत्त्वतां । ब्रह्मज्ञानमिसें ॥ ६४॥ परमार्थमिसें अर्थ जागे । ध्यानमिसें निद्रा लागे । मुक्तिमिसें दोष भोगे । अनर्गळता ॥ ६५॥ निरूपणमिसें निंदा घडे । संवादमिसें विवाद पडे । उपाधिमिसें येऊन जडे । अभिमान अंगीं ॥ ६६॥ तैसा ब्रह्मज्ञानमिसें । आळस अंतरीं प्रवेशे । म्हणे साधनाचें पिसें । काय करावें ॥ ६७॥ किं करोमि क्व गच्छामि किं गृह्णामि त्यजामि किम् । आत्मना पूरितं सर्वं महाकल्पांबुना यथा ॥ १॥ वचन आधारीं लाविलें । जैसें शस्त्र फिरविलें । स्वतां हाणोनि घेतलें । जयापरी ॥ ६८॥ तैसा उपायाचा अपाय । विपरीतपणें स्वहित जाय । साधन सोडितां होय । मुक्तपणें बद्ध ॥ ६९॥ साधन करितांच सिद्धपण । हातींचें जाईल निघोन । तेणेंगुणें साधन । करूंच नावडे ॥ ७०॥ लोक म्हणती हा साधक । हेचि लज्जा वाटे एक । साधन करिती ब्रह्मादिक । हें ठाउकें नाहीं ॥ ७१॥ आतां असो हे अविद्या । अभ्याससारिणी विद्या । अभ्यासें पाविजे आद्या । पूर्ण ब्रह्म ॥ ७२॥ अभ्यास करावा कवण । ऐसा श्रोता करी प्रश्न । परमार्थाचें साधन । बोलिलें पाहिजे ॥ ७३॥ याचें उत्तर श्रोतयासी । दिधलें पुढियलें समासीं । निरूपिलें साधनासी । परमार्थाच्या ॥ ७४॥ हरि ॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सप्तमदशके साधनप्रतिष्ठानिरूपणं नाम सप्तमः समासः ॥ ७॥ समास आठवा : श्रवणनिरूपण श्रीराम ॥ ऐक परमार्थाचें साधन । जेणें होय समाधान । तें तूं जाण गा श्रवण । निश्चयेंसीं ॥ १॥ श्रवणें आतुडे भक्ती । श्रवणें उद्भवे विरक्ती । श्रवणें तुटे आसक्ती । विषयांची ॥ २॥ श्रवणें घडे चित्तशुद्धी । श्रवणें होय दृढ बुद्धी । श्रवणें तुटे उपाधी । अभिमानाची ॥ ३॥ श्रवणें निश्चयो घडे । श्रवणें ममता मोडे । श्रवणें अंतरीं जोडे । समाधान ॥ ४॥ श्रवणें आशंका फिटे । श्रवणें संशयो तुटे । श्रवण होतां पालटे । पूर्वगुण आपुला ॥ ५॥ श्रवणें आवरे मन । श्रवणें घडे समाधान । श्रवणें तुटे बंधन । देहबुद्धीचें ॥ ६॥ श्रवणें मीपण जाय । श्रवणें धोका न ये । श्रवणें नाना अपाय । भस्म होती ॥ ७॥ श्रवणें होय कार्यसिद्धि । श्रवणें लागे समाधी । श्रवणें घडे सर्वसिद्धी । समाधानाची ॥ ८॥ सत्संगावरी श्रवण । तेणें कळे निरूपण । श्रवणें हो)इजे आपण । तदाकार ॥ ९॥ श्रवणें प्रबोध वाढे । श्रवणें प्रज्ञा चढे । श्रवणें विषयांचे ओढे । तुटोनि जाती ॥ १०॥ श्रवणें विचार कळे । श्रवणें ज्ञान हें प्रबळे । श्रवणें वस्तु निवळे । साधकांसी ॥ ११॥ श्रवणें सद्बुद्धि लागे । श्रवणें विवेक जागे । श्रवणें मन हें मागे । भगवंतासी ॥ १२॥ श्रवणें कुसंग तुटे । श्रवणें काम ओहटे । श्रवणें धोका आटे । एकसरां ॥ १३॥ श्रवणें मोह नासे । श्रवणें स्फूर्ति प्रकाशे । श्रवणें सद्वस्तु भासे । निश्चयात्मक ॥ १४॥ श्रवणें होय उत्तम गती । श्रवणें आतुडे शांती । श्रवणें पाविजे निवृत्ती । अचळपद ॥ १५॥ श्रवणा-ऐसें सार नाहीं । श्रवणें घडे सर्व कांहीं । भवनदीच्या प्रवाहीं । तरणोपाय श्रवणें ॥ १६॥ श्रवण भजनाचा आरंभ । श्रवण सर्वीं सर्वारंभ । श्रवणें होय स्वयंभ । सर्व कांहीं ॥ १७॥ प्रवृत्ति अथवा निवृत्ति । श्रवणेंविण न घडे प्राप्ती । हे तों सकळांस प्रचीती । प्रत्यक्ष आहे ॥ १८॥ ऐकिल्याविण कळेना । हें ठाउकें आहे जनां । त्याकारणें मूळ प्रयत्ना । श्रवण आधीं ॥ १९॥ जें जन्मीं ऐकिलेंचि नाहीं । तेथें पडिजे संदेहीं । म्हणोनिया दुजें कांहीं । साम्यता न घडे ॥ २०॥ बहुत साधनें पाहतां । श्रवणास न घडे साम्यता । श्रवणेंविण तत्त्वता । कार्य न चले ॥ २१॥ न देखतां दिनकर । पडे अवघा अंधकार । श्रवणेंविण प्रकार । तैसा होय ॥ २२॥ कैशी नवविधा भक्ती । कैशी चतुर्विधा मुक्ती । कैशी आहे सहजस्थिती । हें श्रवणेंविण न कळे ॥ २३॥ न कळे षट्कर्माचरण । न कळे कैसें पुरश्चरण । न कळे कैसें उपासन । विधियुक्त ॥ २४॥ नाना व्रतें नाना दानें । नाना तपें नाना साधनें । नाना योग तीर्थाटणें । श्रवणेंविण न कळती ॥ २५॥ नाना विद्या पिंडज्ञान । नाना तत्त्वांचें शोधन । नाना कळा ब्रह्मज्ञान । श्रवणेंविण न कळे ॥ २६॥ अठरा भार वनस्पती । एक्या जळें प्रबळती । एक्या रसें उत्पत्ती । सकळ जीवांची ॥ २७॥ सकळ जीवांस एक पृथ्वी । सकळ जीवांस एक रवी । सकळ जीवांस वर्तवी । एक वायु ॥ २८॥ सकळ जीवांस एक पैस । जयास बोलिजे आकाश । सकळ जीवांचा वास । एक परब्रह्मीं ॥ २९॥ तैसें सकळ जीवांस मिळोन । सार एकचि साधन । तें हें जाण श्रवण । प्राणिमात्रांसीं ॥ ३०॥ नाना देश भाषा मतें । भूमंडळीं असंख्यातें । सर्वांस श्रवणापरतें । साधनचि नाहीं ॥३१॥ श्रवणें घडे उपरती । बद्धाचे मुमुक्षु होती । मुमुक्षूचे साधक अती । नेमेंसिं चालती ॥ ३२॥ साधकांचे होति सिद्ध । अंगीं बाणतां प्रबोध । हें तों आहे प्रसिद्ध । सकळांस ठाउकें ॥ ३३॥ ठायींचे खळ चांडाळ । तेचि होती पुण्यशीळ । ऐसा गुण तात्काळ । श्रवणाचा ॥ ३४॥ जो दुर्बुद्धि दुरात्मा । तोचि होय पुण्यात्मा । अगाध श्रवणाचा महिमा । बोलिला न वचे ॥ ३५॥ तीर्थव्रतांची फळश्रुती । पुढें होणार सांगती । तैसें नव्हे हातींच्या हातीं । सप्रचीत श्रवणें ॥ ३६॥ नाना रोग नाना व्याधी । तत्काळ तोडिजे औषधी । तैशी आहे श्रवणसिद्धी । अनुभवी जाणती ॥ ३७॥ श्रवणाचा विचार कळे । तरीच भाग्यश्री प्रबळे । मुख्य परमात्मा आकळे । स्वानुभवासी ॥ ३८॥ या नांव जाणावें मनन । अर्थालागीं सावधान । निदिध्यासें समाधान । होत असे ॥ ३९॥ बोलिल्याचा अर्थ कळे । तरीच समाधान निवळे । अकस्मात अंतरीं वोळे । निःसंदेह ॥ ४०॥ संदेह जन्माचें मूळ । तें श्रवणें होय निर्मूळ । पुढें सहजचि प्रांजळ । समाधान ॥ ४१॥ जेथें नाहीं श्रवण मनन । तेथें कैंचें समाधान । मुक्तपणाचें बंधन । जडलें पायीं ॥ ४२॥ मुमुक्षु साधक अथवा सिद्ध । श्रवणेंविण तो बद्ध । श्रवणमननें शुद्ध । चित्तवृत्ति होय ॥ ४३॥ जेथें नाहीं नित्य श्रवण । तें जाणावें विलक्षण । तेथें साधकें एक क्षण । क्रमूं नये सर्वथा ॥ ४४॥ जेथें नाहीं श्रवणस्वार्थ । तेथें कैंचा हो परमार्थ । मागें केलें तितुकें व्यर्थ । श्रवणेंविण होय ॥ ४५॥ तस्मात् श्रवण करावें । साधन मनीं धरावें । नित्य नेमें तरावें । संसारसागरीं ॥ ४६॥ सेविलेंचि सेवावें अन्न । घेतलेंचि घ्यावें जीवन । तैसें श्रवण मनन । केलेंचि करावें ॥ ४७॥ श्रवणाचा अनादर । आळस करी जो नर । त्याचा होय अपहार । स्वहिताविषयीं ॥ ४८॥ आळसाचें संरक्षण । परमार्थाची बुडवण । याकारणें नित्य श्रवण । केलेंचि पाहिजे ॥ ४९॥ आतां श्रवण कैसें करावें । कोण्या ग्रंथास पाहावें । पुढिलिये समासीं आघवें । सांगिजेल ॥ ५०॥ हरि ॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सप्तमदशके श्रवणनिरूपणं नाम अष्टमः समासः ॥ ८॥ समास नववा : श्रवणनिरूपण श्रीराम ॥ आतां श्रवण कैसें करावें । तेंही सांगिजेल स्वभावें । श्रोतीं अवधान द्यावें । एकचित्तें ॥ १॥ एक वक्तृत्व श्रवणीं पडे । तेणें झालें समाधान मोडे । केला निश्चयो विघडे । अकस्मात ॥ २॥ तें वक्तृत्व त्यागावें । जें मायिक स्वभावें । तेथें निश्चयाच्या नांवें । शून्याकार ॥ ३॥ एक्या ग्रंथें निश्चयो केला । तो दुजयानें उडविला । तेणें संशयचि वाढला । जन्मवरी ॥ ४॥ जेथें संशय तुटती । होय आशंकानिवृत्ती । अद्वैतग्रंथ परमार्थीं । श्रवण करावे ॥ ५॥ जो मोक्षाचा अधिकारी । तो परमार्थपंथ धरी । प्रीति लागली अंतरीं । अद्वैतग्रंथाची ॥ ६॥ जेणें सांडिला इहलोक । जो परलोकींचा साधक । तेणें पाहावा विवेक । अद्वैतशास्त्रीं ॥ ७॥ जयास पाहिजे अद्वैत । तयापुढें ठेवितां द्वैत । तेणें क्षोभलें उठे चित्त । तया श्रोतयांचें ॥ ८॥ आवडीसारिखें मिळे । तेणें सुखचि उचंबळे । नाहीं तरी कंटाळे । मानस ऐकतां ॥ ९॥ ज्याची उपासना जैसी । त्यासि प्रीति वाढे तैसी । तेथें वर्णितां दुजयासी । प्रशस्त न वाटे ॥ १०॥ प्रीतीचें लक्षण ऐसें । अंतरीं उठे अनायासें । पाणी पाणवाटें जैसें । आपणचि धांवे ॥ ११॥ तैसा जो आत्मज्ञानी नर । तयास नावडे इतर । तेथें पाहिजे सारासार- । विचारणा ते ॥ १२॥ जेथें कुळदेवी भगवती । तेथें पाहिजे सप्तशती । इतर देवांची स्तुती । कामा न ये सर्वथा ॥ १३॥ घेतां अनंताच्या व्रता । तेथें नलगे भगवद्गीता । साधुजनांसि वार्ता । फळाशेचि नाहीं ॥ १४॥ वीरकंकण घालितां नाकीं । परी तें शोभा पावेना कीं । जेथील तेथें आणिकीं । कामा न ये सर्वथा ॥ १५॥ नाना माहात्म्यें बोलिलीं । जेथील तेथें वंद्य झालीं । विपरीत करून वाचिलीं । तरी तें विलक्षण ॥ १६॥ मल्हारीमाहात्म्य द्वारकेसी । द्वारकामाहात्म्य नेलें काशीसी । काशीमाहात्म्य व्यंकटेशीं । शोभा न पावे ॥ १७॥ ऐसें सांगतां असे वाड । परी जेथील तेथेंचि गोड । तैसी ज्ञानियांस चाड । अद्वैतग्रंथाची ॥ १८॥ योगियांपुढे राहाण । परीक्षावंतापुढें पाषाण । पंडितापुढें डफगाण । शोभा न पावे ॥ १९॥ वेदज्ञापुढें जती । निस्पृहापुढें फळश्रुति । ज्ञानियापुढें पोथी । कोकशास्त्राच्ची ॥ २०॥ ब्रह्मचर्यापुढें नाचणी । रासक्रीडा निरूपणीं । राजहंसापुढें पाणी । ठेविलें जैसें ॥ २१॥ तैसें अंतर्निष्ठापुढें । ठेविलें शृंगारी टीपडें । तेणें त्याचें कैसें घडे । समाधान । २२॥ रायास रंकाची आशा । तक्र सांगणें पीयूषा । संन्याशास वोवसा । उच्छिष्टचांडाळीचा ॥ २३॥ कर्मनिष्ठा वशीकरण । पंचाक्षरीया निरूपण । तेथें भंगे अंतःकरण । सहजचि त्याचें ॥ २४॥ तैसे पारमार्थिक जन । तयांस नसतां आत्मज्ञान । ग्रंथ वाचितां समाधान । होणार नाहीं ॥ २५॥ आतां असो हें बोलणें । जयास स्वहित करणें । तेणें सदा विवरणें । अद्वैतग्रंथीं ॥ २६॥ आत्मज्ञानी एकचित्त । तेणें पाहणें अद्वैत । एकांत स्थळीं निवांत । समाधान ॥ २७॥ बहुत प्रकारें पाहतां । ग्रंथ नाहीं अद्वैतापरता । परमार्थास तत्वतां । तारूंच कीं ॥ २८॥ इतर जे प्रापंचिक । हास्य विनोद नवरसिक । हित नव्हे तें पुस्तक । परमार्थासी ॥ २९॥ जेणें परमार्थ वाढे । अंगीं अनुताप चढे । भक्तिसाधन आवडे । त्या नांव ग्रंथ ॥ ३०॥ जो ऐकतांच गर्व गळे । कां ते भ्रांतीच मावळे । नातरी एकसरी वोळे । मन भगवंतीं ॥ ३१॥ जेणें होय उपरती । अवगुण अवघे पालटती । जेणें चुके अधोगती । त्या नांव ग्रंथ ॥ ३२॥ जेणें धारिष्ट चढे । जेणें परोपकार घडे । जेणें विषयवासना मोडे । त्या नांव ग्रंथ ॥ ३३॥ जेणें ग्रंथ परत्र साधन । जेणें ग्रंथें होय ज्ञान । जेणें होइजे पावन । त्या नांव ग्रंथ ॥ ३४॥ ग्रंथ बहुत असती । नाना विधानें फळश्रुती । जेथें नुपजे विरक्ती भक्ति । तो ग्रंथचि नव्हे ॥ ३५॥ मोक्षेंविण फळश्रुती । ते दुराशेची पोथी । ऐकतां ऐकतां पुढती । दुराशाच वाढे ॥ ३६॥ श्रवणीं लोभ उपजेल जेथें । विवेक कैंचा असेल तेथें । बैसलीं दुराशेचीं भूतें । तयां अधोगती ॥ ३७॥ ऐकोनीच फळश्रुती । पुढें तरी पावों म्हणती । तयां जन्म अधोगती । सहजचि जाहली ॥ ३८॥ नाना फळें पक्षी खाती । तेणेंचि तयां होय तृप्ती । परी त्या चकोराचे चित्तीं । अमृत वसे ॥ ३९॥ तैसें संसारी मनुष्य । पाहे संसाराची वास । परी जे भगवंताचे अंश । ते भगवंत इच्छिती ॥ ४०॥ ज्ञानियास पाहिजे ज्ञन । भजकास पाहिजे भजन । साधकास पाहिजे साधन । इच्छेसारिखें ॥ ४१॥ परमार्थ्यास पाहिजे परमार्थ । स्वार्थ्यास पाहिजे स्वार्थ । कृपणास पाहिजे अर्थ । मनापासूनी ॥ ४२॥ योगियास पाहिजे योग । भोगियास पाहिजे भोग । रोगियास पाहिजे रोग- । हरती मात्रा ॥ ४३॥ कवीस पाहिजे प्रबंध । तार्किकास पाहिजे तर्कवाद । भाविकास संवाद । गोड वाटे ॥ ४४॥ पंडितास पाहिजे व्युत्पत्ती । विद्वानास अध्ययनप्रीती । कलावंतास आवडती । नाना कळा ॥ ४५॥ हरिदासांस आवडे कीर्तन । शुचिर्भूतांस संध्यास्नान । कर्मनिष्ठांस विधिविधान । पाहिजे तें ॥ ४६॥ प्रेमळास पाहिजे करुणा । दक्षता पाहिजे विचक्षणा । चातुर्य पाहे शहाणा । आदरेंसीं ॥ ४७॥ भक्त पाहे मूर्तिध्यान । संगीत पाहे तालज्ञान । रागज्ञानी तानमान । मूर्च्छना पाहे ॥ ४८॥ योगाभ्यासी पिंडज्ञान । तत्त्वज्ञानी तत्त्वज्ञान । नाडीज्ञानी मात्राज्ञान । पाहतसे ॥ ४९॥ कामिक पाहे कोकशास्त्र । चेटकी पाहे चेटकीमंत्र । यंत्री पाहे नाना यंत्र । आदरेंसी ॥ ५०॥ टवाळासि आवडे विनोद । उन्मतास नाना छंद । तामसास प्रमाद । गोड वाटे ॥ ५१॥ मूर्ख होय नादलुब्धी । निंदक पाहे उणी संधी । पापी पाहे पापबुद्धी । लावून अंगीं ॥ ५२॥ एकां पाहिजे रसाळ । एकां पाहिजे पाल्हाळ । एकां पाहिजे केवळ । साबडी भक्ती ॥ ५३॥ आगमी पाहे आगम । शूर पाहे संग्राम । एक पाहती नाना धर्म । इच्छेसारिखे ॥ ५४॥ मुक्त पाहे मुक्तलीला । सर्वज्ञ पाहे सर्वज्ञकळा । ज्योतिषी भविष्य पिंगळा । वर्णूं पाहे ॥ ५५॥ ऐसें सांगावें तें किती । आवडीसारिखें ऐकती । नाना पुस्तकें वाचिती । सर्वकाळ ॥ ५६॥ परी परत्रसाधनेंविण । म्हणों नये तें श्रवण । जेथें नाहीं आत्मज्ञान । तया नांव करमणूक ॥ ५७॥ गोडीविण गोडपण । नाकेंविण सुलक्षण । ज्ञानेंविण निरूपण । बोलोंचि नये ॥ ५८॥ आतां असो हें बहुत । ऐकावा परमार्थ ग्रंथ । परमार्थग्रंथेंविण व्यर्थ । गाथागोवी ॥ ५९॥ म्हणोनि नित्यानित्यविचार । जेथें बोलिला सारासार । तोचि ग्रंथ पैलपार । पाववी विवेकें ॥ ६०॥ हरि ॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सप्तमदशके श्रवणनिरूपणं नाम नवमः समासः ॥ ९॥ समास दहावा : देहान्तनिरूपण श्रीराम ॥ मिथ्या तेंचि झालें सत्य । सत्य तेंचि झालें असत्य । मायाविभ्रमाचें कृत्य । ऐसें असे पाहतां ॥ १॥ सत्य कळावयाकारणें । बोलिलीं नाना निरूपणें । तरी उठेना धरणें । असत्याचें ॥ २॥ असत्य अंतरीं बिंबलें । न सांगतां तें दृढ झालें । सत्य असोन हरपलें । जेथील तेथें ॥ ३॥ वेद शास्त्रें पुराणें सांगती । सत्याचा निश्चयो करिती । तरि न ये आत्मप्रचीती । सत्य स्वरूप ॥ ४॥ सत्य असोन आच्छादलें । मिथ्या असोन सत्य झालें । ऐसें विपरीत वर्तलें । देखतदेखतां ॥ ५॥ ऐसी मायेची करणी । कळों आली तत्क्षणीं । संतसंगें निरूपणीं । विचार घेतां ॥ ६॥ मागां झालें निरूपण । देखिलें आपणासि आपण । तेणें बाणली खूण । परमार्थाची ॥ ७॥ तेणें समाधान झालें । चित्त चैतन्यीं मिळालें । निजस्वरूपें ओळखिलें । निजवस्तूसी ॥ ८॥ प्रारब्धें टाकिला देहो । बोधें फिटला संदेहो । आतांचि पडो अथवा राहो । मिथ्या कलेवर ॥ ९॥ ज्ञानियांचें जें शरीर । तें मिथ्यत्वें निर्विकार । जेथें पडे तेचि सार । पुण्यभूमी ॥ १०॥ साधुदर्शनें पावन तीर्थ । पुरती त्यांचे मनोरथ । साधू न येतां जिणें व्यर्थ । तया पुण्यक्षेत्रांचें ॥ ११॥ पुण्यनदीचें जें तीर । तेथें पडावें हें शरीर । हा इतर जनांचा विचार । साधु तोंचि नित्यमुक्त ॥ १२॥ उत्तरायण तें उत्तम । दक्षिणायन तें अधम । हा संदेहीं वसे भ्रम । साधु तो निःसंदेही ॥ १३॥ शुक्लपक्ष उत्तरायण । गृहीं दीप दिवामरण । अंतीं रहावें स्मरण । गतीकारणें ॥ १४॥ इतुकें नलगे योगियासी । तो जितचि मुक्त पुण्यराशी । तिलांजली पापपुण्यासी । दिधली तेणें ॥ १५॥ देहाचा अंत बरा झाला । देह सुखरूप गेला । त्यास म्हणती धन्य झाला । अज्ञान जन ॥ १६॥ जनांचें विपरीत मत । अंतीं भेटतो भगवंत । ऐसें कल्पून घात । करिती आपुला स्वयें ॥ १७॥ जितां सार्थक नाहीं केलें । व्यर्थ आयुष्य निघोन गेलें । मुळीं धान्यचि नाहीं पेरिलें । तें उगवेल कैंचें ॥ १८॥ जरी केलें ईश्वरभजन । तरी तो होइजे पावन । जैसें वेव्हारितां धन । राशी माथां लाभे ॥ १९॥ दिधल्याविण पाविजेना । पेरिल्याविण उगवेना । ऐसें हें वाक्य जनां । ठाउकेंचि आहे ॥ २०॥ न करितां सेवेच्या व्यापारा । स्वामीस म्हणे कोठें मुशारा । तैसें अंतीं अभक्त नरा । स्वहित न घडे ॥ २१॥ जितां नाहीं भगवद्भक्ती । मेल्या कैंची होईल मुक्ती । असो जे जे ऐसें करिती । ते ते पावती तैसेंचि ॥ २२॥ एवं न करितां भगवद्भजन । अंतीं न होइजे पावन । जरी आलें बरवें मरण । तरी भक्तिविण अधोगती ॥ २३॥ म्हणोन साअधूनें आपुलें । जीत असतांच सार्थक केलें । शरीर कारणीं लागलें । धन्य त्याचें ॥ २४॥ जे कां जीवन्मुक्त ज्ञानी । त्यांचें शरीर पडो रानीं । अथवा पडो स्मशानीं । तरी ते धन्य झाले ॥ २५॥ साधूंचा देह खितपला । अथवा श्वानादिकीं भक्षिला । हें प्रशस्त न वाटे जनांला । मंदबुद्धीस्तव ॥ २६॥ अंत बरा नव्हेचि म्हणोन । कष्टी होती इतर जन । परी ते बापुडे अज्ञान । नेणती वर्म ॥ २७॥ जो जन्मलाचि नाहीं ठायींचा । त्यास मृत्यु येईल कैंचा । विवेकबळें जन्ममृत्यूचा । घोट भरिला जेणें ॥ २८॥ स्वरूपानुसंधानबळें । सगळीच माया नाडळे । तयाचा पार न कळे । ब्रह्मादिकांसी ॥ २९॥ तो जित असतांचि मेला । मरणास मारून जियाला । जन्म मृत्यु न स्मरे त्याला । विवेकबळें ॥ ३०॥ तो जनीं दिसतो परी वेगळा । वर्ततां भासे निराळा । दृश्य पदार्थ त्या निर्मळा । स्पर्शलाचि नाहीं ॥ ३१॥ असो ऐसे साधु जन । त्यांचें घडलिया भजन । तेणें भजनें पावन । इतर जन होती ॥ ३२॥ सद्गुरूचा जो अंकित साधक । तेणें केलाच करावा विवेक । विवेक केलिया तर्क । फुटे निरूपणीं ॥ ३३॥ हेंचि साधकासी निरवणें । अद्वैत प्रांजळ निरूपणें । तुमचेंहि समाधान बाणे । साधूच ऐसें ॥ ३४॥ जो संतांसी शरण गेला । तो संतचि होऊन ठेला । इतर जनां उपयोगा आला । कृपाळुपणें ॥ ३५॥ ऐसें संतांचें महिमान । संतसंगें होतें ज्ञान । सत्संगापरतें साधन । आणिक नाहीं ॥ ३६॥ गुरुभजनाचेनि आधारें । निरूपणाचेनि विचारें । क्रियाशुद्ध निर्धारें । पाविजे पद ॥ ३७॥ परमार्थाचें जन्मस्थान । तेंचि सद्गुरूचें भजन । सद्गुरुभजनें समाधान । अकस्मात बाणे ॥ ३८॥ देह मिथ्या जाणोनि जीवें । याचें सार्थकचि करावें । भजनभावें तोषवावें । चित्त सद्गुरूचें ॥ ३९॥ शरणागताची वाहे चिंता । तो एक सद्गुरु दाता । जैसें बाळका वाढवी माता । नाना यत्नेंकरूनी ॥ ४०॥ यस्य देवे पराभक्तिर्यथा देवे तथा गुरौ ॥ म्हणोनि सद्गुरूचें भजन । जयास घडे तोचि धन्य । सद्गुरुवीण समाधान । आणिक नाहीं ॥ ४१॥ सरली शब्दाची खटपट । आला ग्रंथाचा शेवट । येथें सांगितलें स्पष्ट । सद्गुरुभजन ॥ ४२॥ सद्गुरुभजनापरतें कांहीं । मोक्षदायक दुसरें नाहीं । जयांस न मने तिहीं । अवलोकावी गुरुगीता ॥ ४३॥ तेथें निरूपिलें बरवें । पार्वतीप्रति सदाशिवें । याकारणें सद्भावें । सद्गुरुचरण सेवावे ॥ ४४॥ जो ये ग्रंथींचा विवेक । विवंचून पाहे साधक । तयास सांपडे एक । निश्चयो ज्ञानाचा ॥ ४५॥ ज्या ग्रंथीं बोलिलें अद्वैत । तो म्हणूं नये प्राकृत । सत्य जाणावा वेदांत । अर्थाविषयीं ॥ ४६॥ प्राकृतें वेदांत कळे । सकळ शास्त्रीं पाहतां मिळे । आणि समाधान निवळे । अंतर्यामीं ॥ ४७॥ तें प्राकृत म्हणों नये । जेथें ज्ञानाचा उपाय । मूर्खासि हें कळे काय । मर्कटा नारिकेळ जैसें ॥ ४८॥ आतां असो हें बोलणें । अधिकारपरत्वें घेणें । शिंपीमधील मुक्त उणें । म्हणों नये ॥ ४९॥ जेथें नेति नेति म्हणती श्रुती । तेथें न चले भाषाव्युत्पत्ती । परब्रह्म आदि अंतीं । अनिर्वाच्य ॥ ५०॥ हरि ॐ तत्सत् इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सप्तमदशके देहातीतनिरूपणं नाम दशमः समासः ॥ १०॥ ॥ दशक सातवा समाप्त ॥ 1446 2748 2005-10-09T08:35:55Z 203.115.86.234 ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ ॥ श्रीमत् दासबोध ॥ दशक आठवा : मायोद्भव समास पहिला : देवदर्शन ॥ श्रीराम ॥ श्रोतीं व्हावें सावध । विमळ ज्ञान बाळबोध । गुरुशिष्यांचा संवाद । अति सुगम परियेसा ॥ १ ॥ नाना शास्त्रें धांडोळितां । आयुष्य पुरेना सर्वथा । अंतरी संशयाची वेथा । वाढोंचि लागे ॥ २ ॥ नाना तिर्थें थोरथोरें । सृष्टिमध्यें अपारें । सुगमें दुर्गमें दुष्करें । पुण्यदायकें ॥ ३ ॥ ऐसीं तीर्थें सर्वहि करी । ऐसा कोण रे संसारी । फिरों जातां जन्मवरी । आयुष्य पुरेना ॥ ४ ॥ नाना तपें नाना दानें । नाना योग नाना साधनें । हें सर्वहि देवाकारणें । करिजेत आहे ॥ ५ ॥ पावावया देवाधिदेवा । बहुविध श्रम करावा । तेणें देव ठाईं पाडावा । हें सर्वमत ॥ ६ ॥ पावावया भगवंतातें । नाना पंथ नाना मतें । तया देवाचें स्वरूप तें । कैसे आहें ॥ ७ ॥ बहुत देव सृष्टीवरी । त्यांची गनना कोण करी । येक देव कोणेपरी । ठाईं पडेना ॥ ८ ॥ बहुविध उपासना । ज्याची जेथें पुरे कामना । तो तेथेंचि राहिला मना । सदृढ करूनि ॥ ९ ॥ बहु देव बहु भक्त । इच्ह्या जाले आसक्त । बहु ऋषी बहु मत । वेगळालें ॥ १० ॥ बहु निवडितां निवडेना । येक निश्चय घडेना । शास्त्रें भांडती पडेना । निश्चय ठाईं ॥ ११ ॥ बहुत शास्त्रीं बहुत भेद । मतांमतांस विरोध । ऐसा करितां वेवाद । बहुत गेले ॥ १२ ॥ सहस्त्रामधें कोणी येक । पाहे देवाचा विवेक । परी त्या देवाचें कौतुक । ठाईं न पडे ॥ १३ ॥ थाईं न पडे कैसें म्हणतां । तेथें लागली अहंता । देव राहिला परता । अहंतागुणें ॥ १४ ॥ आतां असो हें बोलणें । नाना योग ज्याकारणें । तो देव कोण्या गुणें । ठाईं पडे ॥ १५ ॥ देव कोणासी म्हणावें । कैसें तयासी जाणावें । तेंचि बोलणें स्वभावें । बोलिजेल ॥ १६ ॥ जेणें केले चराचर । केले सृष्ट्यादि व्यापार । सर्वकर्ता निरंतर । नाम ज्याचें ॥ १७ ॥ तेणें केल्या मेघमाळा । चंद्रबिंबीं अमृतकळा । तेज दिधलें रविमंडळा । जया देवें ॥ १८ ॥ ज्याची मर्यादा सागरा । जेणें स्थापिलें फणिवरा । जयाचेनि गुणें तारा । अंतरिक्ष ॥ १९ ॥ च्यारी खाणी च्यारी वाणी । चौर्यासि लक्ष जीवयोनी । जेणें निर्मिले लोक तिनी । तया नाव देव ॥ २० ॥ ब्रह्मा विष्णु आणी हर । हे जयाचे अवतार । तोचि देव हा निर्धार । निश्चयेंसीं ॥ २१ ॥ देव्हाराचा उठोनि देव । करूं नेणे सर्व जीव । तयाचेनि ब्रह्मकटाव । निर्मिला न वचे ॥ २२ ॥ ठाईं ठाईं देव असती । तेहिं केली नाहीं क्षिती । चंद्र सूर्य तारा जीमूती । तयांचेनि नव्हे ॥ २३ ॥ सर्वकर्ता तोचि देव । पाहों जातां निरावेव । ज्याची कळा लीळा लाघव । नेणती ब्रह्मादिक ॥ २४ ॥ येथें आशंका उठिली । ते पुढिलीये समासीं फीटली । आतां वृत्ती सावध केली । पाहिजे श्रोतीं ॥ २५ ॥ पैस अवकाश आकाश । कांहींच नाहीं जें भकास । तये निर्मळीं वायोस । जन्म जाला ॥ २६ ॥ वायोपासून जाला वन्ही । वन्हीपासुनी जालें पाणी । ऐसी जयाची करणी । अघटित घडली ॥ २७ ॥ उदकापासून सृष्टि जाली । स्तंभेविण उभारली । ऐसी विचित्र कळा केली । त्या नाव देव ॥ २८ ॥ देवें निर्मिली हे क्षिती । तीचे पोटीं पाषाण होती । तयासचि देव म्हणती । विवेकहीन ॥ २९ ॥ जो सृष्टिनिर्माणकर्ता । तो ये सृष्टीपुर्वीं होता । मग हे तयाची सत्ता । निर्माण जाली ॥ ३० ॥ कुल्लाळ पात्रापुर्वीं आहे । पात्रें कांहीं कुल्लाळ नव्हे । तैसा देव पूर्वींच आहे । पाषाण नव्हे सर्वथा ॥ ३१ ॥ मृत्तिकेचें शैन्य केलें । कर्ते वेगळे राहिले । कार्यकारण येक केलें । तरी होणार नाहीं ॥ ३२ ॥ तथापि होईल पंचभूतिक । निर्गुण नव्हे कांहीं येक । कार्याकारणाचा विवेक । भूतांपरता नाहीं ॥ ३३ ॥ अवघी सृष्टि जो कर्ता । तो ते सृष्टीहूनि पर्ता । तेथें संशयाची वार्ता । काढूंचि नये ॥ ३४ ॥ खांसूत्रींची बाहुली । जेणें पुरुषें नाचविली । तोचि बाहुली हे बोली । घडे केवी ॥ ३५ ॥ च्हयामंडपीची सेना । सृष्टिसारिखीच रचना । सूत्रें चाळी परी तो नाना । वेक्ति नव्हे ॥ ३६ ॥ तैसा सृष्टिकर्ता देव । परी तो नव्हे सृष्टिभाव । जेणें केले नाना जीव । तो जीव कैसेनी ॥ ३७ ॥ जें जें जया करणें पडे । तें तें तो हें कैसें घडे । म्हणोनि वायांचि बापुडे । संदेहीं पडती ॥ ३८ ॥ सृष्टि ऐसेंचि स्वभावें । गोपुर निर्मिलें बरवें । परी तो गोपुर कर्ता नव्हे । निश्चयेसीं ॥ ३९ ॥ तैसें जग निर्मिलें जेणें । तो वेगळा पूर्णपणें । येक म्हणती मूर्खपणें । जग तोचि जगदीश ॥ ४० ॥ एवं जगदीश तो वेगळा । जग निर्माण त्याची कळा । तो सर्वांमधें परी निराळा । असोन सर्वीं ॥ ४१ ॥ म्हणोनि भूतांचा कर्दमु । यासी अलिप्त आत्मारामु । अविद्यागुणें मायाभ्रमु । सत्यचि वाटे ॥४२ ॥ मायोपाधी जगडंबर । आहे सर्वहि साचार । ऐसा हा विपरीत विचार । कोठेंचि नाहीं ॥ ४३ ॥ म्हणोनि जग मिथ्या साच आत्मा । सर्वांपर जो परमात्मा । अंतर्बाह्य अंतरात्मा । व्यापूनि असे ॥ ४४ ॥ तयास म्हणावें देव । येर हें अवघेंचि वाव । ऐसा आहे अंतर्भाव । वेदांतीचा ॥ ४५ ॥ पदार्थवस्तु नासिवंत । हें तों अनुभवास येत । याकारणें भगवंत । पदार्थावेगळा ॥ ४६ ॥ देव विमळ आणी अचळ । शास्त्रें बोलती सकळ । तया निश्चळास चंचळ । म्हणों नये सर्वथा ॥ ४७ ॥ देव आला देव गेला । देव उपजला देव मेला । ऐसें बोलतां दुरिताला । काय उणें ॥ ४८ ॥ जन्म मरणाची वार्ता । देवास लागेना सर्वथा । देव अमर ज्याची सत्ता । त्यासी मृत्यु कैसेनी ॥ ४९ ॥ उपजणें आणी मरणें । येणें जाणें दुःख भोगणें । हें त्या देवाचें करणें । तो कारण वेगळा ॥ ५० ॥ अंतःकरण पंचप्राण । बहुतत्वीं पिंडज्ञान । यां सर्वांस आहे चळण । म्हणोनि देव नव्हेती ॥ ५१ ॥ येवं कल्पनेरहित । तया नाव भगवंत । देवपणाची मात । तेथें नाहीं ॥ ५२ ॥ तव शिष्यें आक्षेपिलें । तरी कैसें ब्रह्मांड केलें । कर्तेपण कारण पडिलें । कार्यामधें ॥ ५३ ॥ द्रष्टेपणें द्रष्टा दृश्यीं । जैसा पडे अनायांसीं । कर्तेपणे निर्गुणासी । गुण तैसे ॥ ५४ ॥ ब्रह्मांडकर्ता कवण । कैसी त्याची वोळखण । देव सगुण किं निर्गुण । मह निरोपावा ॥ ५५ ॥ येक म्हणती त्या ब्रह्मातें । इच्ह्यामात्रें सृष्टिकर्ते । सृष्टिकर्ते त्यापर्तें । कोण आहे ॥ ५६ ॥ आतां असो हे बहु बोली । सकळ माया कोठून जाली । ते हे आतां निरोपिली । पाहिजे स्वामी ॥ ५७ ॥ ऐसें ऐकोनि वचन । वक्ता म्हणे सावधान । पुढिले समासीं निरूपण । सांगिजेल ॥ ५८ ॥ ब्रह्मीं माया कैसी जाली । पुढें असे निरोपिली । श्रोतीं वृत्ति सावध केली । पाहिजे आतां ॥५९ ॥ पुढें हेंचि निरूपण । विशद केलें श्रवण । जेणें होय समाधान । साधकांचें ॥ ६० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे देवदर्शननाम समास पहिला ॥ १ ॥ समास दुसरा : सूक्ष्मआशंकानिरूपण ॥ श्रीराम ॥ मागां श्रोतीं आक्षेपिलें । तें पाहिजे निरोपिलें । निरावेवीं कैसें जालें । चराचर ॥ १ ॥ याचें ऐसें प्रतिवचन । ब्रह्म जें कां सनातन । तेथें माया मिथ्याभान । विवर्तरूप भावे ॥ २ ॥ आदि येक परब्रह्म । नित्यमुक्त अक्रिय परम । तेथें अव्याकृत सूक्ष्म । जाली मूळमाया ॥ ३ ॥ ॥ श्लोक ॥ आद्यमेकं परब्रह्म नित्यमुक्तमविक्रियम् । तस्य माया समावेशो जीवमव्याकृतात्मकम् ॥ आशंका ॥ येक ब्रह्मा निराकार । मुक्त अक्रिये निर्विकार । तेथें माया वोडंबर । कोठून आली ॥ ४ ॥ ब्रह्म अखंड निर्गुण । तेथें इच्हा धरी कोण । निर्गुणीं सगुणेंविण । इच्हा नाहीं ॥ ॥ ५ ॥ मुळीं असेचिना सगुण । म्हणौनि नामें निर्गुण । तेथें जालें सगुण । कोणेपरी ॥ ६ ॥ निर्गुणचि गुणा आलें । ऐसें जरी अनुवादलें । लागों पाहे येणें बोलें । मूर्खपण ॥ ७ ॥ येक म्हणती निरावेव । करून अकर्ता तो देव । त्याची लीळा बापुडे जीव । काये जाणती ॥ ८ ॥ येक म्हणती तो परमात्मा । कोण जाणे त्याचा महिमा । प्राणी बापुडा जीवात्मा । काये जाणे ॥ ९ ॥ उगाच महिमा सांगती । शास्त्रार्थ अवघा लोपिती । बळेंचि निर्गुणास म्हणती । करूनि अकर्ता ॥ १० ॥ मुळीं नाहीं कर्तव्यता । कोण करून अकर्ता । कर्ता अकर्ता हे वार्ता । समूळ मिथ्या ॥ ११ ॥ जें ठाईंचें निर्गुण । तेथें कैचें कर्तेपण । तरी हे इच्हा धरी कोण । सृष्टिरचाव्याची ॥ १२ ॥ इच्हा परमेश्वराची । ऐसी युक्ती बहुतेकांची । परी त्या निर्गुणास इच्हा कैंची । हें कळेना ॥ १३ ॥ तरी हे इतुकें कोणें केलें । किंवा आपणचि जालें । देवेंविण उभारलें । कोणेपरी ॥ १४ ॥ देवेंविण जालें सर्व । मग देवास कैंचा ठाव । येथें देवाचा अभाव । दिसोन आला ॥ १५ ॥ देव म्हणे सृष्टिकर्ता । तरी येवं पाहे सगुणता । निर्गुणपणाची वार्ता । देवाची बुडाली ॥ १६ ॥ देव ठाईंचा निर्गुण । तरी सृष्टिकर्ता कोण । कर्तेपणाचें सगुण । नासिवंत ॥ १७ ॥ येथें पडिले विचार । कैसें जालें सचराचर । माया म्हणों स्वतंतर तरी हेंहि विपरीत दिसे ॥ १८ ॥ माया कोणीं नाहीं केली । हे आपणचि विस्तारली । ऐसें बोलतां बुडाली । देवाची वार्ता ॥ १९ ॥ देव निर्गुण स्वतसिद्ध । त्यासी मायेसि काये समंध । ऐसें बोलतां विरुद्ध । दिसोन आलें ॥ २० ॥ सकळ कांहीं कर्तव्यता । आली मायेच्याचि माथां तरी भक्तांस उद्धरिता । देव नाहीं कीं ॥ २१ ॥ देवेंविण नुस्ती माया । कोण नेईल विलया । आम्हां भक्तां सांभाळाया । कोणीच नाहीं ॥ २२ ॥ म्हणोनि माया स्वतंतर । ऐसा न घडे कीं विचार । मायेस निर्मिता सर्वेश्वर । तो येकचि आहे ॥ २३ ॥ तरी तो कैसा आहे ईश्वर । मायेचा कैसा विचार । तरी हें आतां सविस्तर । बोलिलें पाहिजे ॥ २४ ॥ श्रोतां व्हावें सावधान । येकाग्र करूनियां मन । आतां कथानुसंधान । सावध ऐका ॥ २५ ॥ येके आशंकेचा भाव । जनीं वेगळाले अनुभव । तेहि बोलिजेती सर्व । येथानुक्रमें ॥ २६ ॥ येक म्हणती देवें केली । म्हणोनि हे विस्तारली । देवास इच्ह्या नस्ती जाली । तरी हे माया कैंची ॥ २७ ॥ येक म्हणती देव निर्गुण । तेथें इच्हा करी कोण । माया मिथ्या हे आपण । जालीच नाही ॥ २८ ॥ येक म्हणती प्रत्यक्ष दिसे । तयेसी नाहीं म्हणतां कैसें । माया हे अनादि असे । शक्ती ईश्वराची ॥ २९ ॥ येक म्हणती साच असे । तरी हे ज्ञानें कैसी निरसे । साचासारिखीच दिसे । परी हे मिथ्या ॥ ३० ॥ येक म्हणती मिथ्या स्वभावें । तरी साधन कासया करावें । भक्तिसाधन बोलिलें देवें । मायात्यागाकारणें ॥ ३१ ॥ येक म्हणती मिथ्या दिसतें । भयें अज्ञानसन्येपातें । साधन औषधही घेईजेतें । परी तें दृश्य मिथ्या ॥ ३२ ॥ अनंत साधनें बोलिलीं । नाना मतें भांबावलीं । तरी माया न वचे त्यागिली । मिथ्या कैसी म्हणावी ॥ ३३ ॥ मिथ्या बोले योगवाणी । मिथ्या वेदशास्त्रीं पुराणीं । मिथ्या नाना निरूपणीं । बोलिली माया ॥ ३४ ॥ माया मिथ्या म्हणतां गेली । हे वार्ता नाहीं ऐकिली । मिथ्या म्हणतांच लागली । समागमें ॥ ३५ ॥ जयाचे अंतरीं ज्ञान । नाहीं वोळखिले सज्जन । तयास मिथ्याभिमान । सत्यचि वाटे ॥ ३६ ॥ जेणें जैसा निश्चये केला । तयासी तैसाचि फळला । पाहे तोचि दिसे बिंबला । तैसी माया ॥ ३७ ॥ येक म्हणती माया कैंची । आहे ते सर्व ब्रह्मचि । थिजल्या विघुरल्या घृताची । ऐक्यता न मोडे ॥ ३८ ॥ थिजलें आणी विघुरलें । हें स्वरूपीं नाहीं बोलिलें । साहित्य भंगलें येणें बोलें । म्हणती येक ॥ ३९ ॥ येक म्हणती सर्व ब्रह्म । हें न कळे जयास वर्म । तयाचें अंतरींचा भ्रम । गेलाच नाहीं ॥ ४० ॥ येक म्हणती येकचि देव । तेथें कैंचें आणिलें सर्व । सर्व ब्रह्म हें अपूर्व । आश्चिर्य वाटे ॥ ४१ ॥ येक म्हणती येकचि खरें । आनुहि नाहीं दुसरें । सर्व ब्रह्म येणें प्रकारें । सहजचि जालें ॥ ४२ ॥ सर्व मिथ्या येकसरें । उरलें तेंचि ब्रह्म खरें । ऐसीं वाक्यें शास्त्राधारें । बोलती येक ॥ ४३ ॥ आळंकार आणी सुवर्ण । तेथें नाहीं भिन्नपण । आटाआटी वेर्थ सीण । म्हणती येक ॥ ४४ ॥ हीन उपमा येकदेसी । कैसी साहेल वस्तूसी । वर्णवेक्ती अव्यक्तासी । साम्यता न घडे ॥ ४५ ॥ सुवर्णीं दृष्टी घालितां । मुळीच आहे वेक्तता । आळंकार सोनें पाहतां सोनेंचि असे ॥ ४६ ॥ मुळीं सोनेंचि हें वेक्त । जड येकदेसी पीत । पूर्णास अपूर्णाचा दृष्टांत । केवीं घडे ॥ ४७ ॥ दृष्टांत तितुका येकदेसी । देणें घडे कळायासी । सिंधु आणी लहरीसी । भिन्नत्व कैंचें ॥ ४८ ॥ उत्तम मधेम कनिष्ठ । येका दृष्टांतें कळे पष्ट । येका दृष्टांतें नष्ट । संदेह वाढे ॥ ४९ ॥ कैंचा सिंधु कैंची लहरी । अचळास चळाची सरी । साचा ऐसी वोडंबरी । मानूंच नये ॥ ५० ॥ वोडंबरी हे कल्पना । नाना भास दाखवी जना । येरवी हे जाणा । ब्रह्मचि असे ॥ ५१ ॥ ऐसा वाद येकमेकां । लागतां राहिली आशंका । तेचि आतां पुढें ऐका । सावध होऊनी ॥ ५२ ॥ माया मिथ्या कळों आली । परी ते ब्रह्मीं कैसी जाली । म्हणावी ते निर्गुणें केली । तरी ते मुळींच मिथ्या ॥ ५३ ॥ मिथ्या शब्दीं कांहींच नाहीं । तेथें केलें कोणें काई । करणें निर्गुणाचा ठाईं । हेंहि अघटित ॥ ५४ ॥ कर्ता ठांईचा अरूप । केलें तेंहि मिथ्यारूप । तथापी फेडूं आक्षेप । श्रोतयांचा ॥ ५५ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सूक्ष्मआशंकानिरूपण समास दुसरा ॥ २ ॥ समास तिसरा : सूक्ष्मआशंकानिरूपण ॥ श्रीराम ॥ अरे जे जालेंचि नाहीं । त्याची वार्ता पुससी काई । तथापि सांगों जेणें कांहीं । संशय नुरे ॥ १ ॥ दोरीकरितां भुजंग । जळाकरितां तरंग । मार्तंडाकरितां चांग । मृगजळ वाहे ॥ २ ॥ कल्पेनिकरितां स्वप्न दिसे । सिंपीकरितां रुपें भासे । जळाकरितां गार वसे । निमिष्य येक ॥ ३ ॥ मातीकरितां भिंती जाली । सिन्धुकरितां लहरी आली । तिळाकरितां पुतळी । दिसों लागे ॥ ४ ॥ सोन्याकरितां अळंकार । तंतुकरितां जालें चीर । कासवाकरितां विस्तार । हातापायांचा ॥ ५ ॥ तूप होतें तरी थिजलें । तरीकरितां मीठ जालें । बिंबाकरितां बिंबलें । प्रतिबिंब ॥ ६ ॥ पृथ्वीकरितां जालें झाड । झाडाकरितां च्ह्याया वाड । धातुकरितां पवाड । उंच नीच वर्णाचा ॥ ७ ॥ आतां असो हा दृष्टांत । अद्वैतास कैंचें द्वैत । द्वैतेंविण अद्वैत । बोलतांच न ये ॥ ८ ॥ भासाकरितां भास भासे । दृश्याकरितां अदृश्य दिसे । अदृश्यास उपमा नसे । म्हणोनि निरोपम ॥ ९ ॥ कल्पेनेविरहित हेत । दृश्यावेगळा दृष्टांत । द्वैतावेगळें द्वैत । कैसें जालें ॥ १० ॥ विचित्र भगवंताची करणी । वर्णवेना सहस्त्रफणी । तेणें केली उभवणी । अनंत ब्रह्मांडाची ॥ ११ ॥ परमात्मा परमेश्वरु । सर्वकर्ता जो ईश्वरू । तयापासूनि विस्तारु । सकळ जाला ॥ १२ ॥ ऐसीं अनंत नामें धरी । अनंत शक्ती निर्माण करी । तोचि जाणावा चतुरीं । मूळपुरुष ॥ १३ ॥ त्या मूळपुरुषाची वोळखण । ते मूळमायाचि आपण । सकळ कांहीं कर्तेपण । तेथेंचि आलें ॥ १४ ॥ ॥ श्लोक ॥ कार्यकारण कर्तृत्वे हेतुः प्रकृतिरुच्यते ॥ हे उघड बोलतां न ये । मोडों पाहातो उपाये । येरवीं हें पाहतां काय । साच आहे ॥ १५ ॥ देवापासून सकळ जालें । हें सर्वांस मानलें । परी त्या देवास वोळखिलें । पाहिजे कीं ॥ १६ ॥ सिद्धांचे जें निरूपण । जें साधकांस न मने जाण । पक्व नाहीं अंतःकर्ण । म्हणोनियां ॥ १७ ॥ अविद्यागुणें बोलिजे जीव । मायागुणें बोलिजे शिव । मूळमाया गुणें देव । बोलिजेतो ॥ १८ ॥ म्हणौनि कारण मूळमाया । अनंत शक्ती धरावया । तेथीचा अर्थ जाणावया । अनुभवी पाहिजे ॥ १९ ॥ मूळमाया तोचि मूळपुरुष । तोचि सर्वांचा ईश । अनंतनामी जगदीश । तयासीचि बोलिजे ॥ २० ॥ अवघी माया विस्तारली । परी हे निशेष नाथिली । ऐसिया वचनाची खोली । विरुळा जाणे ॥ २१ ॥ ऐसें अनुर्वाच्य बोलिजे । परी हें स्वानुभवें जाणिजे । संतसंगेविण नुमजे । कांही केल्यां ॥ २२ ॥ माया तोचि मूळपुरुष । साधकां न मने हें निशेष । परी अनंतनामी जगदीश । कोणास म्हणावें ॥ २३ ॥ नामरूप माये लागलें । तरी हें बोलणें नीटचि जालें । येथें श्रोतीं अनुमानिलें । कासयासी ॥ २४ ॥ आतां असो हे सकळ बोली । मागील आशंका राहिली । निराकारीं कैसी जाली । मूळमाया ॥ २५ ॥ दृष्टीबंधन मिथ्या सकळ । परी तो कैसा जाला खेळ । हेंचि आतां अवघें निवळ । करून दाऊं ॥ २६ ॥ आकाश असतां निश्चळ । मधें वायो जाला चंचळ । तैसी जाणावी केवळ । मूळमाया ॥ २७ ॥ रूप वायोचें जालें । तेणें आकाश भंगलें । ऐसें हें सत्य मानलें । नवचे किं कदा ॥ २८ ॥ तैसी मूळमाया जाली । आणी निर्गुणता संचली । येणें दृष्टांतें तुटली । मागील आशंका ॥ २९ ॥ वायु नव्हता पुरातन । तैसी मूळमाया जाण । साच म्हणतां पुन्हा लीन । होतसे ॥ ३० ॥ वायो रूपें कैसा आहे । तैसी मूळमाया पाहें । भासे परी तें न लाहे । रूप तयेचें ॥ ३१ ॥ वायो सत्य म्हणो जातां । परी तो न ये दाखवितां । तयाकडे पाहों जातां । धुळीच दिसे ॥ ३२ ॥ तैसी मूळमाया भासे । भासी परी ते न दिसे । पुढें विस्तारली असे । माया अविद्या ॥ ३३ ॥ जैसें वायोचेनि योगें । दृश्य उडे गगनमार्गें । मूळमायेच्या संयोगें । तैसें जग ॥ ३४ ॥ गगनीं आभाळ नाथिलें । अकस्मात उद्भवलें । मायेचेनि गुणें जालें । तैसें जग ॥ ३५ ॥ नाथिलेंचि गगन नव्हतें । अकस्मात आलें तेथें । तैसें दृश्य जालें येथें । तैसियापरी ॥ ३६ ॥ परी त्या आभाळाकरितां । गगनाची गेली निश्चळता । वाटे परी ते तत्वता । तैसीच आहे ॥ ३७ ॥ तैसें मायेकरितां निर्गुण । वाटे जालें सगुण । परी तें पाहतां संपूर्ण । जैसें तैसें ॥ ३८ ॥ आभाळ आले आणि गेलें । तरी गगन तें संचलें । तैसें गुणा नाहीं आलें । निर्गुण ब्रह्म ॥ ३९ ॥ नभ माथा लागलें दिसे । परी तें जैसें तैसें असे । तैसें जाणावें विश्वासें । निर्गुण ब्रह्म ॥ ४० ॥ ऊर्ध पाहातां आकाश । निळिमा दिसे सावकास । परि तो जाणिजे मिथ्याभास । भासलासे ॥ ४१ ॥ आकाश पालथें घातलें । चहूंकडे आटोपलें । वाटे विश्वास कोंडिले । परी तें मोकळेचि असे ॥ ४२ ॥ पर्वतीं निळा रंग दिसे । परी तो तया लागला नसे । अलिप्त जाणावे तैसें । निर्गुण ब्रह्म ॥ ४३ ॥ रथ धावतां पृथ्वी चंचळ । वाटे परी ते असे निश्चळ । तैसें परब्रह्म केवळ । निर्गुण जाणावें ॥ ४४ ॥ आभाळाकरितां मयंक । वाटे धावतो निशंक । परी तें अवघें माईक । आभाळ चळे ॥ ४५ ॥ झळे अथवा अग्निज्वाळ । तेणें कंपित दिसे अंत्राळ । वाटे परी तें निश्चळ । जैसें तैसें ॥ ४६ ॥ तैसें स्वरूप हें संचलें । असतां वाटे गुणा आलें । ऐसें कल्पनेसि गमलें । परी ते मिथ्या ॥ ४७ ॥ दृष्टिबंधनाचा खेळ । तैसी माया हे चंचळ । वस्तु शाश्वत निश्चळ । जैसी तैसी ॥ ४८ ॥ ऐसी वस्तु निरावेव । माया दाखवी अवेव । ईचा ऐसा स्वभाव । नाथिलीच हे ॥ ४९ ॥ माया पाहातां मुळीं नसे । परी हे साचा ऐसी भासे । उद्भवे आणि निरसे । आभाळ जैसें ॥ ५० ॥ ऐसी माया उद्भवली । वस्तु निर्गुण संचली । अहं ऐसी स्फुर्ति जाली । तेचि माया ॥ ५१ ॥ गुणमायेचे पवाडे । निर्गुणीं हें कांहींच न घडे । परी हें घडे आणी मोडे । सस्वरूपीं ॥ ५२ ॥ जैसी दृष्टी तरळली । तेणें सेनाच भासली । पाहातां आकाशींच जाली । परी ते मिथ्या ॥ ५३ ॥ मिथ्या मायेचा खेळ । उद्भव बोलिला सकळ । नानातत्वांचा पाल्हाळ । सांडूनियां ॥ ५४ ॥ तत्वें मुळींच आहेती । वोंकार वायोची गती । तेथीचा अर्थ जाणती । दक्ष ज्ञानी ॥ ५५ ॥ मूळमायेचे चळण । तेंचि वायोचें लक्षण । सूक्ष्म तत्वें तेंचि जाण । जडत्वा पावलीं ॥ ५६ ॥ ऐसीं पंचमाहांभूतें । पूर्वीं होती अवेक्तें । पुढें जालीं वेक्तें । सृष्टिरचनेसी ॥ ५७ ॥ मूळमायेचें लक्षण । तेंचि पंचभूतिक जाण । त्याची पाहें वोळखण । सूक्ष्मदृष्टीं ॥ ५८ ॥ आकाश वायोविण । इच्ह्याशब्द करी कोण । इच्हाशक्ती तेचि जाण । तेजस्वरूप ॥ ५९ ॥ मृदपण तेचि जळ । जडत्व पृथ्वी केवळ । ऐसी मूळमाया सकळ । पंचभूतिक जाणावी ॥ ६० ॥ येक येक भूतांपोटीं । पंचभूतांची राहाटी । सर्व कळे सूक्ष्मदृष्टी । घालून पाहातां ॥ ६१ ॥ पुढें जडत्वास आलीं । तरी असतीं कालवलीं । ऐसी माया विस्तारली । पंचभूतिक ॥ ६२ ॥ मूळमाया पाहातां मुळीं । अथवा अविद्या भूमंडळीं । स्वर्ग्य मृत्य पाताळीं । पांचचि भूतें ॥ ६३ ॥ ॥ श्लोक ॥ स्वर्गे मृत्यौ पाताले वा यत्किंचित्सचराचरं । सर्वपंचभूतकं राम षष्ठें किंचिन्न दृश्यते ॥ सत्य स्वरूप आदिअंतीं । मध्यें पंचभूतें वर्तती । पंचभूतिक जाणिजे श्रोतीं । मूळमाया ॥ ६४ ॥ येथें उठिली आशंका । सावध होऊन ऐका । पंचभूतें जालीं येका । तमोगुणापासुनी ॥ ६५ ॥ मूळमाया गुणापरती । तेथें भूतें कैंचि होतीं । ऐसी आशंका हे श्रोतीं । घेतली असे ॥ ६६ ॥ ऐसें श्रोतीं आक्षेपिलें । संशयास उभें केलें । याचें उत्तर दिधलें । पुढिले समासीं ॥ ६७ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सूक्ष्मआशंकानाम समास तिसरा ॥ ३ ॥ समास चवथा : सूक्ष्मपंचभूतेंनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ मागील आशंकेचें मूळ । आतां होईल प्रांजळ । वृत्ति करावी निवळ । निमिष्य येक ॥ १ ॥ ब्रह्मीं मूळमाया जाली । तिच्या पोटा माया आली । मग ते गुणा प्रसवली । म्हणौनि गुणक्षोभिणी ॥ २ ॥ पुढें तिजपासाव कोण । सत्वरजतमोगुण । तमोगुणापासून निर्माण । जाली पंचभूतें ॥ ३ ॥ ऐसीं भूतें उद्भवलीं । पुढें तत्वें विस्तारलीं । एवं तमोगुणापासून जालीं । पंचमाहांभूतें ॥ ४ ॥ मूळमाया गुणापरती । तेथें भूतें कैंचीं होतीं । ऐसी आशंका हे श्रोतीं । घेतली मागां ॥ ५ ॥ आणिक येक येके भूतीं । पंचभूतें असती । ते हि आतां कैसी स्थिती । प्रांजळ करूं ॥ ६ ॥ सूक्ष्मदृष्टीचें कौतुक । मूळमाया पंचभूतिक । श्रोतीं विमळ विवेक । केला पाहिजे ॥ ७ ॥ आधीं भूतें तीं जाणावीं । रूपें कैसीं वोळखावी । मग तें शोधून पाहावीं । सूक्ष्मदृष्टीं ॥ ८ ॥ वोळखी नाही अंतरी । ते वोळखावी कोणेपरी । म्हणोनि भूतांची वोळखी चतुरीं । नावेक परिसावी ॥ ९ ॥ जें जें जड आणी कठिण । तें तें पृथ्वीचें लक्षण । मृद आणी वोलेपण । तितुकें आप ॥ १० ॥ जें जें उष्ण आणी सतेज । तें तें जाणावें पैं तेज । आतां वायोहि सहज । निरोपिजेल ॥ ११ ॥ चैतन्य आणी चंचळ । तो हा वायोचि केवळ । सून्य आकाश निश्चळ । आकाश जाणावें ॥ १२ ॥ ऐसीं पंचमाहांभूतें । वोळखी धरावी संकेतें । आतां येकीं पांच भूतें । सावध ऐका ॥ १३ ॥ जें त्रिगुणाहूनि पर । त्याचा सूक्ष्म विचार । यालागीं अति तत्पर । होऊन ऐका ॥ १४ ॥ सूक्ष्म आकाशीं कैसी पृथ्वी । तेचि आधीं निरोपावी । येथें धारणा धरावी । श्रोतेजनीं ॥ १५ ॥ आकाश म्हणजे अवकाश सून्य । सून्य म्हणिजे तें अज्ञान । अज्ञान म्हणिजे जडत्व जाण । तेचि पृथ्वी ॥ १६ ॥ आकाश स्वयें आहे मृद । तेंचि आप स्वतसिद्ध । आतां तेज तेंहि विशद । करून दाऊं ॥ १७ ॥ अज्ञानें भासला भास । तोचि तेजाचा प्रकाश । आतां वायो सावकाश । साकल्य सांगों ॥ १८ ॥ वायु आकाश नाहीं भेद । आकाशाइतुका असे स्तब्ध । तथापी आकाशीं जो निरोध । तोचि वायो ॥ १९ ॥ आकाशीं आकाश मिसळलें । हें तों नलगे किं बोलिलें । येणें प्रकारें निरोपिलें । आकाश् पंचभूत ॥ २० ॥ वायोमध्यें पंचभूतें । तेंहि ऐका येकचित्तें । बोलिजेती ते समस्तें । येथान्वयें ॥ २१ ॥ हळु फूल तरी जड । हळु वारा तरी निबिड । वायो लागतां कडाड । मोडती झाडें ॥ २२ ॥ तोलेंविण झाड मोडे । ऐसें हें कहिंच न घडे । तोल तोचि तये जडे । पृथ्वीचा अंश ॥ २३ ॥ येथें श्रोते आशंका घेती । तेथें कैचीं झाडें होतीं । झाडें नव्हतीं तरी शक्ती । कठिणरूप आहे ॥ २४ ॥ वन्हीस्फुलींग लाहान । कांहीं तऱ्ही असे उष्ण । तैसें सुक्ष्मीं जडपण । सूक्ष्मरूपें ॥ २५ ॥ मृदपण तेंचि आप । भास तेजाचें स्वरूप । वायो तेथें चंचळरूप । सहजचि आहे ॥ २६ ॥ सकळांस मिळोन आकाश । सहजचि आहे अवकाश । पंचभूतांचे अंश । वायोमधें निरोपिले ॥ २७ ॥ आतां तेजाचें लक्षण । भासलेंपण तें कठीण । तेजीं ऐसी वोळखण । पृथ्वीयेची ॥ २८ ॥ भासला भास वाटे मृद । तेजीं आप तेचि प्रसिद्ध । तेजीं तेज स्वतसिद्ध । सांगणेंचि नलगे ॥ २९ ॥ तेजीं वायो तो चंचळ । तेजीं आकाश निश्चळ । तेजीं पंचभूतें सकळ । निरोपिलीं ॥ ३० ॥ आतां आपाचें लक्षण । आप तेंचि जें मृदपण । मृदपण तें कठिण । तेचि पृथ्वी ॥ ३१ ॥ आपीं आप सहजचि असे । तेज मृदपणें भासे । वायो स्तब्धपणें दिसे । मृदत्वाआंगी ॥ ३२ ॥ आकाश न लगे सांगावें । तें व्यापकचि स्वभावें । आपीं पंचभूतांचीं नांवें । सूक्ष्म निरोपिलीं ॥ ३३ ॥ आतां पृथ्वीचें लक्षण । कठीण पृथ्वी आपण । कठिणत्वीं मृदपण । तेंचि आप ॥ ३४ ॥ कठिणत्वाचा जो भास । तोचि तेजाचा प्रकाश । कठिणत्वीं निरोधांश । तोचि वायो ॥ ३५ ॥ आकश सकळांस व्यापक । हा तों प्रगटचि विवेक । आकाशींच कांहीं येक । भास भासे ॥ ३६ ॥ आकाश तोडितां तुटेना । आकाश फोडितां फुटेना । आकाश परतें होयेना । तिळमात्र ॥ ३७ ॥ असो आतां पृथ्वीअंत । दाविला भूतांचा संकेत । येक भूतीं पंचभूत । तेंहि निरोपिलें ॥ ३८ ॥ परी हें आहाच पाहातां नातुडे । बळेंचि पोटीं संदेह पडे । भ्रांतिरूपें अहंता चढे । अकस्मात ॥ ३९ ॥ सूक्ष्मदृष्टीनें पाहातां । वायोचि वाटे तत्वता । सूक्ष्म वायो शोधूं जातां । पंचभूतें दिसती ॥ ४० ॥ एवं पंचभूतिक पवन । तेचि मूळमाया जाण । माया आणी सूक्ष्म त्रिगुण । तेहि पंचभूतिक ॥ ४१ ॥ भूतें गुण मेळविजे । त्यासी अष्टधा बोलिजे । पंचभूतिक जाणिजे । अष्टधा प्रकृति ॥ ४२ ॥ शोधून पाहिल्यावीण । संदेह धरणें मूर्खपण । याची पाहावी वोळखण । सूक्ष्मदृष्टीं ॥ ४३ ॥ गुणापासूनि भूतें । पावलीं पष्ट दशेतें । जडत्वा येऊन समस्तें । तत्वें जालीं ॥ ४४ ॥ पुढें तत्वविवंचना । पिंडब्रह्मांड तत्वरचना । बोलिली असे ते जना । प्रगटचि आहे ॥ ४५ ॥ हा भूतकर्दम बोलिला । सूक्ष्म संकेतें दाविला । ब्रह्मगोळ उभारला । तत्पूर्वीं ॥ ४६ ॥ या ब्रह्मांडापैलिकडिल गोष्टी । जैं जाली नव्हती सृष्टी । मूळमाया सूक्ष्मदृष्टीं । वोळखावी ॥ ४७ ॥ सप्तकंचुक प्रचंड । जालें नव्हतें ब्रह्मांड । मायेअविद्येचें बंड । ऐलिकडे ॥ ४८ ॥ ब्रह्मा विष्णु महेश्वर । हा ऐलिकडिल विचार । पृथ्वी मेरु सप्त सागर । ऐलिकडे ॥ ४९ ॥ नाना लोक नाना स्थानें । चन्द्र सूर्य तारांगणें । सप्त द्वीपें चौदा भुवनें । ऐलिकडे ॥ ५० ॥ शेष कूर्म सप्त पाताळ । येकविस स्वर्गें अष्ट दिग्पाळ । तेतिस कोटि देव सकळ । ऐलिकडे ॥ ५१ ॥ बारा आदित्य । अक्रा रुद्र । नव नाग सप्त ऋषेश्वर । नाना देवांचे अवतार । ऐलिकडे ॥ ५२ ॥ मेघ मनु चक्रवती । नाना जीवांची उत्पति । आतां असो सांगों किती । विस्तार हा ॥ ५३ ॥ सकळ विस्ताराचें मूळ । ते मूळ मायाच केवळ । मागां निरोपिली सकळ । पंचभूतिक ॥ ५४ ॥ सूक्ष्मभूतें जे बोलिलीं । तेचि पुढें जडत्वा आलीं । ते सकळहि बोलिलीं । पुढिले समासीं ॥ ५५ ॥ पंचभूतें पृथकाकारें । पुढें निरोपिलीं विस्तारें । वोळखीकारणें अत्यादरें । श्रोतीं श्रवण करावीं ॥ ५६ ॥ पंचभूतिक ब्रह्मगोळ । जेणें कळे हा प्रांजळ । दृश्य सांडून केवळ । वस्तुच पाविजे ॥ ५७ ॥ माहाद्वार वोलांडावें । मग देवदर्शन घ्यावें । तैसें दृश्य हे। सांडावें । जाणोनियां ॥ ५८ ॥ म्हणोनि दृश्याचा पोटीं । आहे पंचभूतांची दाटी । येकपणें पडिली मिठी । दृश्य पंचभूतां ॥ ५९ ॥ एवं पंचभूतांचेंचि दृश्य । सृष्टी रचली सावकास । श्रोतीं करून अवकाश । श्रवण करावें ॥ ६० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सूक्ष्मपंचभूतेंनिरूपणनाम समास चवथा ॥ ४ ॥ समास पांचवा : स्थूळपंचमहाभूतेंस्वरूपाकाशभेदोनाम ॥ श्रीराम ॥ केवळ मूर्ख तें नेणे । म्हणौन घडलें सांगणे । पंचभूतांचीं लक्षणें । विशद करूनि ॥ १ ॥ पंचभूतांचा कर्दम जाला । आतां न वचे वेगळा केला । परंतु कांहीं येक वेगळाला । करून दाऊं ॥ २ ॥ पर्वत पाषाण शिळा शिखरें । नाना वर्णें लहान थोरें । खडे गुंडे बहुत प्रकारें । जाणिजे पृथ्वी ॥ ३ ॥ नाना रंगांची मृत्तिका । नाना स्थळोस्थळीं जे कां । वाळुकें वाळु अनेका । मिळोन पृथ्वी ॥ ४ ॥ पुरें पट्टणें मनोहरें । नाना मंदिरें दामोदरें । नाना देवाळयें शिखरें । मिळोन पृथ्वी ॥ ५ ॥ सप्त द्वीपावती पृथ्वी । काये म्हणोनि सांगावी । नव खंडे मिळोन जाणावी । वसुंधरा ॥ ६ ॥ नाना देव नाना नृपती । नाना भाषा नाना रिती । लक्ष चौर्यासी उत्पत्ती । मिळोन पृथ्वी ॥ ७ ॥ नाना उद्वसें जें वनें । नाना तरुवरांचीं बनें । गिरीकंदरें नाना स्थानें । मिळोन पृथ्वी ॥ ८ ॥ नाना रचना केली देवीं । जे जे निर्मिली मानवी । सकळ मिळोन पृथ्वी । जाणिजें श्रोतीं ॥ ९ ॥ नाना धातु सुवर्णादिक । नाना रत्नें जे अनेक । नाना काष्ठवृक्षादिक । मिळोन पृथ्वी ॥ १० ॥ आतां असो हें बहुवस । जडांश आणी कठिणांश । सकळ पृथ्वी हा विश्वास । मानिला पाहिजे ॥ ११ ॥ बोलिलें पृथ्वीचे रूप । आतां सांगिजेल आप । श्रोतीं वोळखावें रूप । सावध होऊनी ॥ १२ ॥ वापी कूप सरोवर । नाना सरितांचें जें नीर । मेघ आणी सप्त सागर । मिळोन आप ॥ १३ ॥ ॥ श्लोकार्ध - क्षारक्षीरसुरासर्पिर्दधि इक्षुर्जलं तथा ॥ क्षारसमुद्र दिसताहे । सकळ जन दृष्टीस पाहे । जेथें लवण होताहे । तोचि क्षारसिंधु ॥ १४ ॥ येक दुधाचा सागर । त्या नाव क्षीरसागर । देवें दिधला निरंतर । उपमन्यासी ॥ १५ ॥ येक समुद्र मद्याचा । येक जाणावा घृताचा । येक निखळ दह्याचा । समुद्र असे ॥ १६ ॥ येक उसाच्या रसाचा । येक तो शुद्ध जळाचा । ऐसा सातां समुद्राचा । वेढा पृथ्वीयेसी ॥ १७ ॥ एवं भूमंडळीचें जळ । नाना स्थळींचें सकळ । मिळोन अवघें केवळ । आप जाणावें ॥ १८ ॥ पृथ्वीगर्भीं कितीयेक । पृथ्वीतळीं आवर्णोदक । तिहीं लोकींचें उदक । मिळोन आप ॥ १९ ॥ नाना वल्ली बहुवस । नाना तरुवरांचे रस । मधु पारा अमृत विष । मिळोन आप ॥ २० ॥ नाना रस स्नेहादिक । याहि वेगळे अनेक । जगावेगळे अवश्यक । आप बोलिजे ॥ २१ ॥ सारद्र आणी सीतळ । जळासारिखें पातळ । शुक्लीत शोणीत मूत्र लाळ । आप बोलिजे ॥ २२ ॥ आप संकेतें जाणावें । पातळ बोलें वोळखावें । मृद सीतळ स्वभावें । आप बोलिजे ॥ २३ ॥ जाला आपाचा संकेत । पातळ मृद गुळगुळित । स्वेद श्लेष्मा अश्रु समस्त । आप जाणावें ॥ २४ ॥ तेज ऐका सावधपणें । चंद्र सूर्य तारांगणें । दिव्य देह सतेजपणें । तेज बोलिजे ॥ २५ ॥ वन्ही मेघीं विद्युल्यता । वन्ही सृष्टी संव्हारिता । वन्ही सागरा जाळिता । वडवानळु ॥ २६ ॥ वन्ही शंकराचे नेत्रींचा । वन्ही काळाचे क्षुधेचा । वन्ही परीघ भूगोळाचा । तेज बोलिजे ॥ २७ ॥ जें जें प्रकाश रूप । तें तें तेजाचें स्वरूप । शोषक उष्णादि आरोप । तेज जाणावे ॥ २८ ॥ वायो जाणावा चंचळ । चैतन्य चेतवी केवळ । बोलणें चालणें सकळ । वायुमुळें ॥ २९ ॥ हाले डोले तितुका पवन । कांहीं न चले पवनेंविण । सृष्टी चाळाया कारण । मूळ तो वायो ॥ ३० ॥ चळण वळण आणी प्रासारण । निरोध आणी अकोचन । सकळ जाणावा पवन , चंचळरूपी ॥ ३१ ॥ प्राण अपान आणी व्यान । चौथा उदान आणी समान । नाग कुर्म कर्कश जाण । देवदत्त धनंजये ॥ ३२ ॥ जितुकें कांहीं होतें चळण । तितुकें वायोचें लक्षण । च्ंद्र सूर्य तारांगण । वायोचि धर्ता ॥ ३३ ॥ आकाश जाणावें पोकळ । निर्मळ आणी निश्चळ । अवकाशरूप सकळ । आकाश जाणावें ॥ ३४ ॥ आकाश सकळांस व्यापक । आकाश अनेकीं येक । आकाशामध्यें कौतुक । चहूं भूतांचे ॥ ३५ ॥ आकाशा ऐसें नाहीं सार । आकाश सकळांहून थोर । पाहातां आकाशाचा विचार । स्वरूपासारिखा ॥ ३६ ॥ तव शिष्यें केला आक्षेप । दोहीचें सारखेंचि रूप । तरी आकाशचि स्वरूप । कां म्हणो नये ॥ ३७ ॥ आकाश स्वरुपा कोण भेद । पाहातां दिसेती अभेद । आकाश वस्तुच स्वतसिद्ध । कां न म्हणावी ॥ ३८ ॥ वस्तु अचळ अढळ । वस्तु निर्मळ निश्चळ । तैसेंचि आकाश केवळ । वस्तुसारिखें ॥ ३९ ॥ ऐकोनि वक्ता बोले वचन । वस्तु निर्गुण पुरातन । आकाशाआंगी सप्त गुण । शास्त्रीं निरोपिलें ॥ ४० ॥ काम क्रोध शोक मोहो । भय अज्ञान सुन्यत्व पाहो । ऐसा सप्तविध स्वभाव । आकाशाचा ॥ ४१ ॥ ऐसें शात्राकारें बोलिलें । म्हणोनि आकाश भूत जालें । स्वरूप निर्विकार संचलें । उपमेरहित ॥ ४२ ॥ काचबंदि आणी जळ । सारिखेंच वाटे सकळ । परी येक काच येक जळ । शाहाणे जाणती ॥ ४३ ॥ रुवामधें स्फटिक पडिला । लोकीं तद्रूप देखिला । तेणें कपाळमोक्ष जाला । कापुस न करी ॥ ४४ ॥ तदुलामधें श्वेत खडे । तंदुलासारिखें वांकुडे । चाऊं जाता दांत पडे । तेव्हां कळे ॥ ४५ ॥ त्रिभागामधें खडा असे । त्रिभागासारिखाच भासे । शोधूं जातां वेगळा दिसे । कठिणपणें ॥ ४६ ॥ गुळासारिखा गुळदगड । परी तो कठिण निचाड । नागकांडी आणी वेखंड । येक म्हणो नये ॥ ४७ ॥ सोनें आणी सोनपितळ । येकचि वाटती केवळ । परी पितळेंसी मिळतां ज्वाळ । काळिमा चढे ॥ ४८ ॥ असो हे हीन दृष्टांत । आकाश म्हणिजे केवळ भूत । तें भूत आणी अनंत । येक कैसे ॥ ४९ ॥ वस्तुसी वर्णचि नसे । आकाश शामवर्ण असे । दोहींस साम्यता कैसे । करिती विचक्षण ॥ ५० ॥ श्रोते म्हणती कैंचें रूप । आकाश ठांईचे अरूप । आकाश वस्तुच तद्रूप । भेद नाहीं ॥ ५१ ॥ चहूं भूतांस नाश आहे । आकाश कैसें नासताहे । आकाशास न साहे । वर्ण वेक्ती विकार ॥ ५२ ॥ आकाश अचळ दिसतें । त्याचें काये नासों पाहातें । पाहातां आमुचेनि मतें । आकाश शाश्वत ॥ ५३ ॥ ऐसे ऐकोन वचन । वक्ता बोले प्रतिवचन । ऐक आतां लक्षण । आकाशाचें ॥ ५४ ॥ आकाश तमापासून जालें । म्हणोन काम क्रोधें वेष्टिलें । अज्ञान सुन्यत्व बोलिलें । नाम तयाचें ॥ ५५ ॥ अज्ञानें कामक्रोधादिक । मोहो भये आणी शोक । हा अज्ञानाचा विवेक । आकाशागुणें ॥ ५६ ॥ नास्तिक नकारवचन । तें सुन्याचें लक्षण । तयास म्हणती ह्रुदयसुन्य । अज्ञान प्राणी ॥ ५७ ॥ आकाश स्तब्धपणें सुन्य । सुन्य म्हणिजे तें अज्ञान । अज्ञान म्हणिजे कठिण । रूप तयाचें ॥ ५८ ॥ कठिण सुन्य विकारवंत । तयास कैसें म्हणावें संत । मनास वाटे हें तद्वत । आहाच दृष्टीं ॥ ५९ ॥ अज्ञान कालवलें आकाशीं । तया कर्दमा ज्ञान नासी । म्हणोनिया आकाशासी । नाश आहे ॥ ६० ॥ तैसें आकाश आणी स्वरूप । पाहातां वाटती येकरूप । परी दोहींमधें विक्षेप । सुन्यत्वाचा ॥ ६१ ॥ आहाच पाहातां कल्पेनिसी । सारिखेंच वाटे निश्चयेंसीं । परी आकाश स्वरूपासी । भेद नाही ॥ ६२ ॥ उन्मनी आणी सुषुप्ति अवस्ता । सारिखेच वाटे तत्वता । परी विवंचून पाहों जातां । भेद आहे ॥ ६३ ॥ खोटें खर्यासारिखें भाविती । परी परीक्षवंत निवडिती । कां कुरंगें देखोन भुलती । मृगजळासी ॥ ६४ ॥ आतां असो हा दृष्टांत । बोलिला कळाया संकेत । म्हणौनि भूत आणी अनंत । येक नव्हेती ॥ ६५ ॥ आकाश वेगळेपणें पाहावें । स्वरूपीं स्वरूपचि व्हावें । वस्तुचें पाहाणें स्वभावें । ऐसे असे ॥ ६६ ॥ येथें आशंका फिटली । संदेहवृत्ती मावळली । भिन्नपणें नवचे अनुभवली । स्वरूपस्थिती ॥ ६७ ॥ आकाश अनुभवा येतें । स्वरूप अनुभवापरतें । म्हणोनियां आकाशातें । साम्यता न घडे ॥ ६८ ॥ दुग्धासारिखा जळांश । निवडुं जाणती राजहंस । तैसें स्वरूप आणी आकाश । संत जाणती ॥ ६९ ॥ सकळ माया गथागोवी । संतसंगें हें उगवावी । पाविजे मोक्षाची पदवी । सत्समागमें ॥ ७० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे स्थूळपंचमहाभूतेंस्वरूपाकाशभेदोनाम समास पांचवा ॥ ५ ॥ समास सहावा : दुश्चीतनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ श्रोता विनवी वक्तयासी । सत्संगाची महिमा कैसी । मोक्ष लाभे कितां दिवसीं । हें मज निरोपावें ॥ १ ॥ धरितां साधूची संगती । कितां दिवसां होते मुक्ती । हा निश्चय कृपामुर्ती । मज दिनास करावा ॥ २ ॥ मुक्ती लाभे तत्क्षणीं । विश्वासतां निरूपणीं । दुश्चितपणीं हानी । होतसे ॥ ३ ॥ सुचितपणें दुश्चीत । मन होतें अकस्मात । त्यास करावें निवांत । कोणे परीं ॥ ४ ॥ मनाच्या तोडून वोढी । श्रवणीं बैसावें आवडीं । सावधपणें घडीनें घडी । काळ सार्थक करावा ॥ ५ ॥ अर्थ प्रमेय ग्रंथांतरीं । शोधून घ्यावें अभ्यांतरीं । दुश्चीतपण आलें तरी । पुन्हां श्रवण करावें ॥ ६ ॥ अर्थांतर पाहिल्यावीण । उगेंचि करी जो श्रवण । तो श्रोता नव्हे पाषण । मनुष्यवेषें ॥ ७ ॥ येथें श्रोते मानितील सीण । आम्हांस केलें पाषाण । तरी पाषाणाचें लक्षण । सावध ऐका ॥ ८ ॥ वांकुडा तिकडा फोडिला । पाषाण घडून नीट केला । दुसरे वेळेसी पाहिला । तरी तो तैसाचि असे ॥ ९ ॥ टांकीनें खपली फोडिली । ते मागुती नाहीं जडली । मनुष्याची कुबुद्धि झाडिली । तरी ते पुन्हा लागे ॥ १० ॥ सांगतां अवगुण गेला । पुन्हा मागुतां जडला । याकरणें माहांभला । पाषाणगोटा ॥ ११ ॥ ज्याचा अवगुण झडेना । तो पाषाणाहून उणा । पाषाण आगळा जाणा । कोटिगुणें ॥ १२ ॥ कोटिगुणें कैसा पाषाण । त्याचेंहि ऐका लक्षण । श्रोतीं करावें श्रवण । सावध होऊनी ॥ १३ ॥ माणीक मोतीं प्रवाळ । पाचि वैडुर्य वज्रनीळ । गोमेदमणी परिस केवळ । पाषाण बोलिजे ॥ १४ ॥ याहि वेगळे बहुत । सूर्यकांत सोमकांत । नाना मोहरे सप्रचित । औषधाकारणें ॥ १५ ॥ याहि वेगळे पाषाण भले । नाना तिर्थीं जे लागले । वापी कूप सेखीं जाले । हरिहरमुर्ती ॥ १६ ॥ याचा पाहातं विचार । पाषाणा ऐसें नाहीं सार । मनुष्य तें काये पामर । पाषाणापुढें ॥ १७ ॥ तरी तो ऐसा नव्हे तो पाषाण। जो अपवित्र निःकारण । तयासातिखा देह जाण । दुश्चीत अभक्तांचा ॥ १८ ॥ आतां असो हें बोलणें । घात होतो दुश्चीतपणें । दुश्चीतपणाचेनि गुणें । प्रपंच ना परमार्थ ॥ १९ ॥ दुश्चीतपणें कार्य नासे । दुश्चीतपणें चिंता वसे । दुश्चीतपणें स्मरण नसे । क्षण येक पाहातां ॥ २० ॥ दुश्चीतपणें शत्रुजिणें । दुश्चीतपणें जन्ममरणें । दुश्चीतपणाचेनि गुणें । हानी होय ॥ २१ ॥ दुश्चीतपणें नव्हे साधन । दुश्चीतपणें न घडे भजन । दुश्चीतपणें नव्हे ज्ञान । साधकांसी ॥ २२ ॥ दुश्चीतपणें नये निश्चयो । दुश्चीतपणें न घडे जयो । दुश्चीतपणें होये क्षयो । आपुल्या स्वहिताचा ॥ २३ ॥ दुश्चीतपणें न घडे श्रवण । दुश्चीतपणें न घडे विवरण । दुश्चीतपणें निरूपण । हातींचे जाये ॥ २४ ॥ दुश्चीत बैसलाचि दिसे । परी तो असतचि नसे । चंचळ चक्रीं पडिलें असे । मानस तयाचें ॥ २५ ॥ वेडें पिशाच्य निरंतर । अंध मुके आणी बधिर । तैसा जाणावा संसार । दुश्चीत प्राणियांचा ॥ २६ ॥ सावध असोन उमजेना । श्रवण असोन ऐकेना । ज्ञान असोन कळेना । सारासारविचार ॥ २७ ॥ ऐसा जो दुश्चीत आळसी । परलोक कैंचा त्यासी । जयाचे जिवीं अहर्निशीं । आळस वसे ॥ २८ ॥ दुश्चीतपणापासुनि सुटला । तरी तो सवेंच आळस आला । आळसाहातीं प्राणीयांला । उसंतचि नाहीं ॥ २९ ॥ आळसें राहिला विचार । आळसें बुडाला आचार । आळसे नव्हे पाठांतर । कांहीं केल्यां ॥ ३० ॥ आळसें घडेना श्रवण । आळसें नव्हें निरूपण । आळसें परमार्थाची खूण । मळिण जाली ॥ ३१ ॥ आळसें नित्यनेम राहिला । आळसें अभ्यास बुडाला । आळसें आळस वाढला । असंभाव्य ॥ ३२ ॥ आळसें गेली धारणा धृती । आळसें मळिण जाली वृत्ती । आळसें विवेकाची गती । मंद जाली ॥ ३३ ॥ आळसें निद्रा वाढली । आळसें वासना विस्तारली । आळसें सुन्याकार जाली । सद्बुद्धि निश्चयाची ॥ ३४ ॥ दुश्चीतपणासवें आळस । आळसें निद्राविळास । निद्राविळासें केवळ नास । आयुष्याचा ॥ ३५ ॥ निद्रा आळस दुश्चीतपण । हेंचि मूर्खाचें लक्षण । येणेंकरिता निरूपण । उमजेचिना ॥ ३६ ॥ हें तिन्ही लक्षणें जेथें । विवेक कैंचा असेल तेथें । अज्ञानास यापरतें । सुखचि नाहीं ॥ ३७ ॥ क्षुधां लागतांच जेविला । जेऊन उठतां आळस आला । आळस येतां निजेला । सावकास ॥ ३८ ॥ निजोन उठतांच दुश्चीत । कदा नाहीं सावचित । तेथें कैचें आत्महित । निरूपणीं ॥ ३९ ॥ मर्कटापासीं दिल्हें रत्न । पिशाच्याहातीं निधान । दुश्चीतापुढें निरूपण । तयापरी होये ॥ ४० ॥ आतां असो हे उपपत्ती । आशंकेची कोण गती । कितां दिवसाइं होते मुक्ती । सज्जनाचेनि संगें ॥ ४१ ॥ ऐका याचें प्रत्योत्तर । कथेंसि व्हावें निरोत्तर । संतसंगाचा विचार । ऐसा असे ॥ ४२ ॥ लोहो परियेसी लागला । थेंबुटा सागरीं मिळाला । गंगे सरिते संगम जाला । तत्क्षणीं ॥ ४३ ॥ सावध साक्षपी आणी दक्ष । तयास तत्काळचि मोक्ष । इतरांस तें अलक्ष । लक्षिलें नवचे ॥ ४४ ॥ येथें शिष्यप्रज्ञाच केवळ । प्रज्ञावंतां नलगे वेळे । अनन्यास तत्काळ । मोक्ष लाभे ॥ ४५ ॥ प्रज्ञावंत आणी अनन्य । तयास नलगे येक क्षण । अनन्य भावार्थेंविण । प्रज्ञा खोटी ॥ ४६ ॥ प्रज्ञेविण अर्थ न कळे । विश्वासेंविण वस्तु ना कळे । प्रज्ञाविश्वासें गळे । देहाभिमान ॥ ४७ ॥ देहाभिमानाचे अंतीं । सहजचि वस्तुप्राप्ती । सत्संगें सद्गती । विलंबचि नाही ॥ ४८ ॥ सावध साक्षपी विशेष । प्रज्ञावंत आणी विश्वास । तयास साधनीं सायास । करणेंचि नलगे ॥ ४९ ॥ इतर भाविक साबडे । तयांसहि साधनें मोक्ष जोडे । साधुसंगें तत्काळ उडे । विवेकदृष्टी ॥ ५० ॥ परी तें साधन मोडुं नये । निरूपणाचा उपाये । निरूपणें लागे सोय । सर्वत्रांसी ॥ ५१ ॥ आतां मोक्ष आहे कैसा । कैसी स्वरूपाची दशा । त्याचे प्राप्तीचा भर्वसा । सत्संगें केवी ॥ ५२ ॥ ऐसें निरूपण प्रांजळ । पुढें बोलिलें असे सकळ । श्रोतीं होऊनियां निश्चळ । अवधान द्यावें ॥ ५३ ॥ अवगुण त्यागावयाकारणें । न्यायनिष्ठुर लागे बोलणें । श्रोतीं कोप न धरणें । ऐसिया वचनाचा ॥ ५४ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे दुश्चीतनिरूपणनाम समास सहावा ॥ समास सातवा : मोक्षलक्षण ॥ श्रीराम ॥ मागां श्रोतयांचा पक्ष । कितां दिवसां होतो मोक्ष । तेचि कथा श्रोते दक्ष । होऊन ऐका ॥ १ ॥ मोक्षास कैसें जाणावें । मोक्ष कोणास म्हणावें । संतसंगें पावावें । मोक्षास कैसें ॥ २ ॥ तरी बद्ध म्हणिजे बांधला । आणि मोक्ष म्हणिजे मोकळा जाला । तो संतसंगें कैसा लाधला । तेंचि ऐका ॥ ३ ॥ प्राणी संकल्पें बांधला । जीवपणें बद्ध जाला । तो विवेकें मुक्त केला । साधुजनीं ॥ ४ ॥ मी जीव ऐसा संकल्प । दृढ धरितां गेले कल्प । तेणें प्राणी जाला अल्प । देहबुद्धीचा ॥ ५ ॥ मी जीव मज बंधन । मज आहे जन्ममरण । केल्या कर्माचें फळ आपण । भोगीन आतां ॥ ६ ॥ पापाचें फळ तें दुःख । आणी पुण्याचें फळ तें सुख । पापपुण्य अवश्यक । भोगणें लागे ॥ ७ ॥ पापपुण्य भोग सुटेना । आणी गर्भवासहि तुटेना । ऐसी जयाची कल्पना । दृढ जाली ॥ ८ ॥ तया नाव बांधला। जीवपणें बद्ध जाला । जैसा स्वयें बांधोन कोसला । मृत्यु पावे ॥ ९ ॥ तैसा प्राणी तो अज्ञान । नेणें भगवंताचें ज्ञान । म्हणे माझें जन्ममरण । सुटेचिना ॥ १० ॥ आतां कांहीं दान करूं । पुढिलया जन्मास आधारु । तेणें सुखरूप संसारु । होईल माझा ॥ ११ ॥ पूर्वीं दान नाहीं केलें । म्हणोन दरिद्र प्राप्त जालें । आतां तरी कांहीं केलें । पाहिजे कीं ॥ १२ ॥ म्हणौनी दिलें वस्त्र जुनें । आणी येक तांब्र नाणें । म्हणे आतां कोटिगुणें । पावेन पुढें ॥ १३ ॥ कुशावर्तीं कुरुक्षेत्रीं । महिमा ऐकोन दान करी । आशा धरिली अभ्यांतरीं । कोटिगुणांची ॥ १४ ॥ रुका आडका दान केला । अतितास टुक्डा घातला । म्हणे माझा ढीग जाला । कोटि टुकड्यांचा ॥ १५ ॥ तो मी खाईन पुढिलिये जन्मीं । ऐसें कल्पीं अंतर्यामीं । वासना गुंतली जन्मकर्मीं । प्राणीयांची ॥ १६ ॥ आतां मी जें देईन । तें पुढिले जन्मीं पावेन । ऐसें कल्पी तो अज्ञान । बद्ध जाणावा ॥ १७ ॥ बहुतां जन्माचे अंतीं । होये नरदेहाची प्राप्ती । येथें न होतां ज्ञानें सद्गती । गर्भवस चुकेना ॥ १८ ॥ गर्भवास नरदेहीं घडे । ऐसें हें सर्वथा न घडे । अकस्मात भोगणें पडे । पुन्हा नीच योनी ॥ १९ ॥ ऐसा निश्चयो शास्त्रांतरीं । बहुतीं केला बहुतांपरीं । नरदेह संसारीं । परम दुल्लभ असे ॥ २० ॥ पापपुण्य समता घडे । तरीच नरदेह जोडे । येरवीं हा जन्म न घडे । हें व्यासवचन भागवतीं ॥ २१ ॥ ॥ श्लोक ॥ नरदेहमाद्यं सुलभं सुदुर्लभं । प्लवं सुकल्पं गुरुकर्णधारं । मायानुकुलेन नभस्वतेरितं । पुमान्भबाब्धिं न तरेत्स आत्महा ॥ नरदेह दुल्लभ । अल्प संकल्पाचा लाभ । गुरु कर्णधारी स्वयंभ । सुख पाववी ॥ २२ ॥ दैव अनुकुळ नव्हे जया । स्वयें पापी तो प्राणीया । भवब्धी न तरवे तया । आत्महत्यारा बोलिजे ॥ २३ ॥ ज्ञानेंविण प्राणीयांसी । जन्ममृत्य लक्ष चौर्यासी । तितुक्या आत्महत्या त्यासी । म्हणोन आत्महत्यारा ॥ २४ ॥ नरदेहीं ज्ञानेंविण । कदा न चुके जन्ममरण । भोगणें लागती दारुण । नाना नीच योनी ॥ २५ ॥ रीस मर्कट श्वान सूकर । अश्व वृषभ म्हैसा खर । काक कुर्कूट जंबुक मार्जर । सरड बेडुक मक्षिका ॥ २६ ॥ इत्यादिक नीच योनी । ज्ञान नस्तां भोगणें जनीं । आशा धरी मुर्ख प्राणी ॥ पुढिलिया जन्माची ॥ २७ ॥ हा नरदेह पडतां । तोंचि पाविजे मागुतां । ऐसा विश्वास धरिजां । लाज नाहीं ॥ २८ ॥ कोण पुण्याच संग्रहू । जे पुन्हा पाविजे नरदेहो । दुराशा धरिली पाहो । पुढिलिया जन्माची ॥ २९ ॥ ऐसा मुर्ख अज्ञान जन । केलें संकल्पें बंधन । शत्रु आपणासि आपण । होऊन ठेला ॥ ३० ॥ ॥ श्लोक ॥ अत्मैव ह्यात्मनो बंधुरात्मैव रिपुरात्मनः । ऐसे संकल्पाचें बंधन । संतसंगे तुटे जाण । ऐक तयाचें लक्षण । सांगिजेल ॥ ३१ ॥ पांचा भूतांचें शरीर । निर्माण जालें सचराचर । प्रकृतिस्वभावें जगदाकार । वर्तों लागे ॥ ३२ ॥ देह अवस्ता अभिमान । स्थानें भोग मात्रा गुण । शक्ती आदिकरुन लक्षण । चौपुटी तत्वांचें ॥ ३३ ॥ ऐसी पिंडब्रह्मांड रचना । विस्तारें वाढली कल्पना । निर्धारितां तत्वज्ञाना । मतें भांबावलीं ॥ ३४ ॥ नाना मतीं नाना भेद । भेदें वाढती वेवाद । परी तो ऐक्यतेचा संवाद । साधु जाणती ॥ ३५ ॥ तया संवादाचे लक्षण । पंचभूतिक देह जाण । त्या देहामधें कारण । आत्मा वोळखावा ॥ ३६ ॥ देह अंती नासोन जाये । त्यास आत्मा म्हणों नये । नाना तत्वांचा समुदाय । देहामधें आला ॥ ३७ ॥ अंतःकर्ण प्राणादिक । विषये इंद्रियें दशक । हा सूक्ष्माच विवेक । बोलिला शास्त्रीं ॥ ३८ ॥ घेतां सूक्ष्माची शुद्धी । भिन्न अंतःकरण मन बुद्धी । नाना तत्वांचे उपाधी । वेगळा आत्मा ॥ ३९ ॥ स्थूळ सूक्ष्म कारण । माहाकारण विराट हिरण्य । अव्याकृत मूळप्रकृति जाण । ऐसे अष्टदेह ॥ ४० ॥ च्यारी पिंडी च्यारी ब्रह्मांडीं । ऐसी अष्टदेहाची प्रौढी । प्रकृती पुरुषांची वाढी । दशदेह बोलिजे ॥ ४१ ॥ ऐसें तत्वांचे लक्षण । आत्मा साक्षी विलक्षण । कार्य कर्ता कारण । दृश्या तयाचें ॥ ४२ ॥ जीवशिव पिंडब्रह्मांड । मायेअविद्येचें बंड । हें सांगता असे उदंड । परी आत्मा तो वेगळा ॥ ४३ ॥ पाहों जातां आत्मे च्यारी । त्यांचे लक्षण अवधारीं । हें जाणोनि अभ्यांतरीं । सदृढ धरावें ॥ ४४ ॥ एक जीवात्मा दुसरा शिवात्मा । तिसरा परमात्मा जो विश्वात्मा । चौथा जाणिजे निर्मळात्मा । ऐसे च्यारी आत्मे ॥ ४५ ॥ भेद उंच नीच भासती । परी च्यारी एकचि असती । येविषीं दृष्टांत संमती। सावध ऐका ॥ ४६ ॥ घटाकाश मठाकाश । महदाकाश चिदाकाश । अवघे मिळोन आकाश । येकचि असे ॥ ४७ ॥ तैसा जीवात्मा आणि शिवात्मा । परमात्मा आणी निर्मळाता । अवघा मिळोन आत्मा । येकचि असे ॥ ४८ ॥ घटीं व्यापक जें आकाश । तया नाव घटाकाश । पिंडी व्यापक ब्रह्मांश । त्यास जीवात्मा बोलिजे ॥ ४९ ॥ मठीं व्यापक जें आकाश । तया नाव मठाकाश । तैसा ब्रह्मांडीं जो ब्रह्मांश । त्यास शिवात्मा बोलिजे ॥ ५० ॥ मठाबाहेरील आकाश । तयाअ नांव महदाकाश । ब्रह्मांडाबाहेरील ब्रह्मांश । त्यास परमात्मा बोलिजे ॥ ५१ ॥ उपधीवेगळें आकाश । तया नाव चिदाकाश । तैसा निर्मळात्मा परेश । तो उपधिवेगळा ॥ ५२ ॥ उपाधियोगें वाटे भिन्न । परी तें आकाश अभिन्न । तैसा अत्मा स्वानंदघन । येकचि असे ॥ ५३ ॥ दृश्या सबाह्य अंतरीं । सूक्ष्मात्मा निरंतरीं । त्याचि वर्णावया थोरी । शेष समर्थ नव्हे ॥ ५४ ॥ ऐसे आत्म्याचें लक्षण । जाणतां नाहीं जीवपण । उपाधी शोधतां अभिन्न । मुळींच आहे ॥ ५५ ॥ जीवपणें येकदेसी । अहंकारें जन्म सोसी । विवेक पाहतां प्राणीयांसी । जन्म कैंचा ॥ ५६ ॥ जन्ममृत्यापासून सुटला । या नाव जाणिजे मोक्ष जाला । तत्वें शोधितां पावला । तत्वता वस्तु ॥ ५७ ॥ तेचि वस्तु ते आपण । हें माहावाक्याचें लक्षण । साधु करीती निरूपण । आपुलेन मुखें ॥ ५८ ॥ जेचि क्षणी अनुग्रह केला । तेचि क्षणीं मोक्ष जाला । बंधन कांहीं आत्मयाला । बोलोंचि नये ॥ ५९ ॥ आतां आशंका फिटली । संदेहवृत्ती मावळली । संतसंगें तत्काळ जाली । मोक्षपदवी ॥ ६० ॥ स्वप्नामधें जो बांधला । तो जागृतीनें मोकळा केला । ज्ञानविवेकें प्राणीयाला । मोक्षप्राप्ती ॥ ६१ ॥ अज्ञाननिसीचा अंतीं । संकल्पदुःखें नासती । तेणें गुणें होये प्राप्ती । तत्काळ मोक्षाची ॥ ६२ ॥ तोडावया स्वप्नबंधन । नलगे आणिक साधन । तयास प्रेत्न जागृतीवीण । बोलोंचि नये ॥ ६३ ॥ तैसा संकल्पें बांधला जीव । त्यास आणिक नाही उपाव । विवेक पाहतां वाव । बंधन होये ॥ ६४ ॥ विवेक पाहिल्याविण । जो जो उपाव तो तो सीण । विवेक पाहातां आपण । आत्माच असे ॥ ६५ ॥ आत्मयाचा ठांई कांहीं । बद्ध मोक्ष दोनी नाहीं । जन्ममृत्य हें सर्वहि । आत्मत्वीं न घडे ॥ ६६ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे मोक्षलक्षणनाम समास सातवा ॥ ७ ॥ समास आठवा : आत्मदर्शन ॥ श्रीराम ॥ मागां जाले निरूपण । परमात्मा तो तूंचि जाण । तया परमात्मयाचें लक्षण । तें हें ऐसें असे ॥ १ ॥ जन्म नाही मृत्यु नाहीं । येणें नाहीं जाणें नाहीं । बद्ध मोक्ष दोनी नाहीं । परमात्मयासी ॥ २ ॥ परमात्मा निर्गुण निराकार । परमात्मा अनंत अपार । पर्मात्मा नित्य निरंतर । जैसा तैसा ॥ ३ ॥ पर्मात्मा सर्वांस व्यापक । परमात्मा अनेकीं येक । परमात्मयाचा विवेक । अतर्क्य आहे ॥ ४ ॥ ऐसी परमात्मयाची स्थिती । बोलताती वेद श्रुती । परमात्मा पाविजे भक्तीं । येथें संशय नाही ॥ ५ ॥ तये भक्तीचें लक्षण । भक्ती नवविधा भजन । नवविधा भजनें पावन । बहु भक्त जाले ॥ ६ ॥ तया नवविधामध्यें सार । आत्मनिवेदन थोर । तयेचा करावा विचार । स्वानुभवें स्वयें ॥ ७ ॥ आपुलिया स्वानुभवें । आपणास निवेदावें । आत्मनिवेदन जाणावें । ऐसें असे ॥ ८ ॥ महत्पूजेचा अंतीं । देवास मस्तक वाहाती । तैसी आहे निकट भक्ती । आत्मनिवेदनाची ॥ ९ ॥ आपणांस निवेदिती । ऐसे भक्त थोडे असती । तयांस परमात्मा मुक्ती । तत्काळ देतो ॥ १० ॥ आपणांस कैसें निवेदावें । कोठें जाऊन पडावें । किंवा मस्तक तोडावें । देवापुढें ॥ ११ ॥ ऐसें ऐकोन बोलणें । वक्ता वदे सर्वज्ञपणें । श्रोतां सावधान होणें । येकाग्र चित्तें ॥ १२ ॥ आत्मनिवेदनाचें लक्षण । आधीं पाहावें मी कोण । मग परमात्मा निर्गुण । तो वोळखावा ॥ १३ ॥ देवभक्ताचें शोधन । करितां होतें आत्मनिवेदन । देव आहे पुरातन । भक्त पाहे ॥ १४ ॥ देवास वोळखों जातां । तेथें जाली तद्रूपता । देवभक्तविभक्तता । मुळींच नाहीं ॥ १५ ॥ विभक्त नाहीं म्हणोन भक्त । बद्ध नाहीं म्हणोन मुक्त । अयुक्त नाहीं बोलणें युक्त । शास्त्राधारें ॥ १६ ॥ देवाभक्ताचें पाहातां मूळ । होये भेदाचें निर्मूळ । येक परमात्मा सकळ । दृश्यावेगळा ॥ १७ ॥ तयासि होतां मिळणी । उरी नाहीं दुजेपणीं । देवभक्त हे कडसणी । निरसोन गेली ॥ १८ ॥ आत्मनिवेदनाचे अंतीं । जे कां घडली अभेदभक्ती । तये नाव सायोज्यमुक्ती । सत्य जाणावी ॥ १९ ॥ जो संतांस शरण गेला । अद्वैतनिरूपणें बोधला । मग जरी वेगळा केला । तरी होणार नाहीं ॥ २० ॥ नदीं मिळाली सागरीं । ते निवडावी कोणेपरी । लोहो सोनें होतां माघारी । काळिमा न ये ॥ २१ ॥ तैसा भगवंतीं मिळाला । तो नवचे वेगळा केला । देव भक्त आपण जाला । विभक्त नव्हे ॥ २२ ॥ देव भक्त दोनी येक । ज्यासी कळला विवेक । साधुजनीं मोक्षदायेक । तोचि जाणावा ॥ २३ ॥ आतां असो हें बोलणें । देव पाहावा भक्तपणें । तेणें त्यांचें ऐश्वर्य बाणे । तत्काळ आंगीं ॥ २४ ॥ देहचि होऊन राहिजे । तेणें देहदुःख साहिजे । देहातीत होतां पाविजे । परब्रह्म तें ॥ २५ ॥ देहातीत कैसें होणें । कैसें परब्रह्म पावणें । ऐश्वर्याची लक्षणें । कवण सांगिजे ॥ २६ ॥ ऐसें श्रोतां आक्षेपिलें । याचे उत्तर काये बोलिलें । तेंचि आतां निरोपिलें । सावध ऐका ॥ २७ ॥ देहातीत वस्तु आहे । तें तूं परब्रह्म पाहें । देहसंग हा न साहे । तुज विदेहासी ॥ २८ ॥ ज्याची बुद्धी होये ऐसी । वेद वर्णिती तयासी । शोधितां नाना शास्त्रांसी । न पडे ठांई ॥ २९ ॥ ऐश्वर्य ऐसें तत्वता । बाणें देहबुद्धि सोडितां देह मी ऐसें भावितां । अधोगती ॥ ३० ॥ याकारणें साधुवचन । मानूं नये अप्रमाण । मिथ्या मानितां दूषण । लागों पाहे ॥ ३१ ॥ साधुवचन तें कैसें । काये धरावें विश्वासें । येक वेळ स्वामी ऐसें । मज निरोपावें ॥ ३२ ॥ सोहं आत्मा स्वानंदघन । अजन्मा तो तूंचि जाण । हेंचि साधूचें वचन । सदृढ धरावें ॥ ३३ ॥ महावाक्याचें अंतर । तुंचि ब्रह्म निरंतर । ऐसिया वचनाचा विसर । पडोंचि नये ॥ ३४ ॥ देहासि होईल अंत । मग मी पावेन अनंत । ऐसें बोलणें निभ्रांत । मानूंचि नये ॥ ३५ ॥ येक मुर्ख ऐसें म्हणती । माया नासेल कल्पांतीं । मग आम्हांस ब्रह्मप्राप्ती । येरवीं नाहीं ॥ ३६ ॥ मायेसी होईल कल्पांत । अथवा देहासी येईल अंत । तेव्हां पावेन निवांत । परब्रह्म मी ॥ ३७ ॥ हें बोलणें अप्रमाण । ऐसें नव्हे समाधान । समाधानाचें लक्षण । वेगळेंचि असे ॥ ३८ ॥ शैन्य अवघेंचि मरावें । मग राज्यपद प्राप्त व्हावें । शैन्य अस्तांचि राज्य करावें । हें कळेना ॥ ३९ ॥ माया असोनिच नाहीं । देह असतांच विदेही । ऐसें समाधान कांहीं । वोळखावें ॥ ४० ॥ राज्यपद हातासी आलें । मग परिवारें काय केलें । परिवारा देखतां राज्य गेलें । हें तों घडेना ॥ ४१ ॥ प्राप्त जालियां आत्मज्ञान । तैसें दृश्य देहभान । दृष्टीं पडतां समाधान । जाणार नाही ॥ ४२ ॥ मार्गीं मूळी सर्पाकार । देखतां भये आलें थोर । कळतां तेथील विचार । मग मारणें काये ॥ ४३ ॥ तैसी माया भयानक । विचार पाहातां माईक । मग तयेचा धाक । कायसा धरावा ॥ ४४ ॥ देखतां मृगजळाचे पूर । म्हणे कैसा पावों पैलपार । कळतां तेथीचा विचार । सांकडें कैंचें ॥ ४५ ॥ देखतां स्वप्न भयानक । स्वप्नीं वाटे परम धाक । जागृती आलीयां साशंक । कासया व्हावें ॥ ४६ ॥ तथापी माया कल्पनेसी दिसे । आपण कल्पनेतीत असे । तेथें उद्वेग काईसे । निर्विकल्पासी ॥ ४७ ॥ अंतीं मतीं तेचि गती । ऐसें सर्वत्र बोलती । तुझा अंतीं तुझी प्राप्ती । सहजचि जाली ॥ ४८ ॥ चौंदेहाचा अंत । आणी जन्म मुळाचा प्रांत । अंतांप्रांतासी अलिप्त । तो तुं आत्मा ॥ ४९ ॥ जयासी ऐसी आहे मती । तयास ज्ञानें आत्मगती । गती आणी अवगती । वेगळाचि तो ॥ ५० ॥ मति खुंटली वेदांची । तेथें गती आणी अवगती कैंची । आत्मशास्त्रगुरुप्रचिती । ऐक्यता आली ॥ ५१ ॥ जीवपणाची फिटली भ्रांती । वस्तु आली आत्मप्रचिती । प्राणी पावला उत्तमगती । सद्गुरुबोधें ॥ ५२ ॥ सद्गुरुबोध जेव्हां जाला । चौंदेहांस अंत आला । तेणें निजध्यास लागला । सस्वरूपीं ॥ ५३ ॥ तेणें निजध्यासें प्राणी । धेयंचि जाला निर्वाणीं । सायोज्यमुक्तीचा धनी । होऊन बैसला ॥ ५४ ॥ दृश्य पदार्थ वोसरतां । आवघा आत्माचि तत्वता । नेहटून विचारें पहातां । दृश्य मुळींच नाहीं ॥ ५५ ॥ मिथ्या मिथ्यत्वें पाहिलें । मिथ्यापणें अनुभवा आलें । श्रोतीं पाहिजे ऐकिलें । या नाव मोक्ष ॥ ५६ ॥ सद्गुरुवचन हृदईं धरी । तोचि मोक्षाचा अधिकारी । श्रवण मनन केलेंचि करी । अत्यादरें ॥ ५७ ॥ जेथें आटती दोन्ही पक्ष । तेथें लक्ष ना अलक्ष । या नाव जाणिजे मोक्ष । नेमस्त आत्मा ॥ ५८ ॥ जेथें ध्यान धारणा सरे । कल्पना निर्विकल्पीं मुरे । केवळ ज्ञेप्तिमात्र उरे । सूक्ष्म ब्रह्म ॥ ५९ ॥ भवमृगजळ आटलें । लटिकें बंधन सुटलें । अजन्म्यास मुक्त केलें । जन्मदुःखापासुनी ॥ ६० ॥ निःसंगाची संगव्याधी । विदेहाची देहबुद्धी । विवेकें तोडिली उपाधी । निःप्रपंचाची ॥ ६१ ॥ अद्वैताचें तोडिलें द्वैत । येकांतास दिला एकांत । अनंतास दिला अंत । अनंताचा ॥ ६२ ॥ जागृतीस चेवविलें । चेईर्यास सावध केलें । निजबोधास प्रबोधिलें । आत्मज्ञान ॥ ६३ ॥ अमृतास केलें अमर । मोक्षास मुक्तीचें घर । संयोगास निरंतर । योग केला । ६४ ॥ निर्गुणास निर्गुण केलें । सार्थकाचें सार्थक जालें । बहुतां दिवसां भेटलें । आपणासि आपण ॥ ६५ ॥ तुटला द्वैताचा पडदा । अभेदें तोडिलें भेदा । भूतपंचकाची बाधा । निरसोन गेली ॥ ६६ ॥ जालें साधनाचें फळ । निश्चळास केलें निश्चळ । निर्मळाचा गेला मळ । विवेकबळें ॥ ६७ ॥ होतें सन्निध चुकलें । ज्याचें त्यास प्राप्त जालें । आपण देखतां फिटलें । जन्मदुःख ॥ ६८ ॥ दुष्टस्वप्नें जाजावला । ब्रह्मण नीच याती पावला । आपणांसी आपण सांपडला । जागेपणें ॥ ६९ ॥ ऐसें जयास जालें ज्ञान । तया पुरुषाचें लक्षण । पुढिले समासीं निरूपण । बोलिलें असे ॥ ७० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे आत्मदर्शननाम समास आठवा ॥ ८ ॥ समास नववा : सिद्धलक्षण ॥ श्रीराम ॥ अंतरी गेलीयां अमृत । बाह्या काया लखलखित । अंतरस्थिति बाणतां संत । लक्षणें कैसीं ॥ १ ॥ जालें आत्मज्ञान बरवें । हे कैसेनि पां जाणावें । म्हणौनि बोलिलीं स्वभावें । साधुलक्षणें ॥ २ ॥ ऐक सिद्धांचे लक्षण । सिद्ध म्हणिजे स्वरूप जाण । तेथें पाहातां वेगळेपण । मुळीच नाहीं ॥ ३ ॥ स्वरूप होऊन राहिजे । तया नाव सिद्ध बोलिजे । सिद्धस्वरूपींच साजे । सिद्धपण ॥ ४ ॥ वेदशास्त्रीं जें प्रसिद्ध । सस्वरूप स्वतसिद्ध । तयासिच बोलिजे सिद्ध । अन्यथा न घडे ॥ ५ ॥ तथापी बोलों काहीं येक । साधकास कळाया विवेक । सिद्धलक्षणाचें कौतुक । तें हें ऐसें असे ॥ ६ ॥ अंतरस्थित स्वरूप जाली । पुढें काया कैसी वर्तली । जैसी स्वप्नीची नाथिली । स्वप्नरचना ॥ ७ ॥ तथापि सिद्धांचें लक्षण । कांहीं करूं निरूपण । जेणें बाणे अंतर्खूण । परमार्थाची ॥ ८ ॥ सदा स्वरूपानुसंधान। हें मुख्य साधूचें लक्षण । जनीं असोन आपण । जनावेगळा ॥ ९ ॥ स्वरूपीं दृष्टी पडतां । तुटोन गेली संसारचिंता । पुढें लागली ममता । निरूपणाची ॥ १० ॥ हें साधकाचें लक्षण । परी सिद्धाआंगीं असे जाण । सिद्धलक्षण साधकेंविण । बोलोंच नये ॥ ११ ॥ बाह्य साधकाचें परी । आणी स्वरूपाकार अंतरीं । सिद्धलक्षण चतुरीं । जाणिजे ऐसें ॥ १२ ॥ संदेहरहीत साधन । तेचि सिद्धांचे लक्षण । अंतर्बाह्य समाधान । चळेना ऐसें ॥ १३ ॥ अचळ जाली अंतरस्थिती । तेथें चळणास कैची गती । स्वरूपीं लागतां वृत्ती । स्वरूपचि जाली ॥ १४ ॥ मग तो चळतांच अचळ । चंचळपणें निश्चळ । निश्चळ असोन चंचळ । देह त्याचा ॥ १५ ॥ स्वरूपीं स्वरूपचि जाला । मग तो पडोनिच राहिला । अथवा उठोनि पळाला । तरी चळेना ॥ १६ ॥ येथें कारण अंतरस्थिती । अंतरींच पाहिजे निवृत्ती । अंतर लागलें भगवंतीं । तोचि साधु ॥ १७ ॥ बाह्य भलतैसें असावे । परी अंतर स्वरूपीं लागावें । लक्षणे दिसती स्वभावें । साधुआंगीं ॥ १८ ॥ राजीं बैसतां अवलिळा । आंगीं बाणे राजकळा । स्वरूपीं लागतां जिव्हाळा । लक्षणे बाणती ॥ १९ ॥ येरव्ही अभ्यास करितां । हाता न चढती सर्वथा । स्वरूपीं राहावें तत्त्वतां । स्वरूप हौनी ॥ २० ॥ अभ्यासाचा मुगुटमणी । वृत्ती राहावी निर्गुणीं । संतसंगें निरूपणीं । स्थिती बाणे ॥ २१ ॥ ऐसीं लक्षणें बरवीं । स्वरूपाकारें अभ्यासावीं । स्वरूप सोडितां गोसावी । भांबावती ॥ २२ ॥ आतां असो हें बोलणें । ऐका साधूची लक्षणें । जेणें समाधान बाणे । साधकाअंगीं ॥ २३ ॥ स्वरूपीं भरतां कल्पना । तेथें कैंची उरेल कामना । म्हणौनियां सधुजना । कामचि नाहीं ॥ २४ ॥ कल्पिला विषयो हातींचा जावा । तेणें गुणें क्रोध यावा । साधुजनाचा अक्षै ठेवा । जाणार नाहीं ॥ २५ ॥ म्हणोनि ते क्रोधरहित । जाणती स्वरूप संत । नासिवंत हे पदार्थ । सांडुनिया ॥ २६ ॥ जेथें नाहीं दुसरी परी । क्रोध यावा कोणावरी । क्रोधरहित चराचरीं । साधुजन वर्तती ॥ २७ ॥ आपुला आपण स्वानंद । कोणावरी करावा मद । याकारणें वादवेवाद । तुटोन गेला ॥ २८ ॥ साधु स्वरूप निर्विकार । तेथें कैंचा तिरस्कार । आपला आपण मत्सर । कोणावरी करावा ॥ २९ ॥ साधु वस्तु अनायासें । याकारणें मत्सर नसे । मदमत्सराचें पिसें । साधुसी नाहीं ॥ ३० ॥ साधु स्वरूप स्वयंभ । तेथें कैंचा असेल दंभ । जेथेन् द्वैताचा आरंभ जालाच नाही ॥ ३१ ॥ जेणें दृष्य केलें विसंच । तयास कैंचा हो प्रपंच । याकारणें निःप्रपंच । साधु जाणावा ॥ ३२ ॥ अवघें ब्रह्मांड त्याचे घर । पंचभूतिक हा जोजार । मिथ्या जाणोन सत्वर । त्याग केला ॥ ३३ ॥ याकारणें लोभ नसे । साधु सदा निर्लोभ असे । जयाची वासना समरसे । शुद्धस्वरूपीं ॥ ३४ ॥ आपुला आपण आघवा । स्वार्थ कोणाचा करावा । म्हणोनि साधु तो जाणावा । शोकरहित ॥ ३५ ॥ दृष्य सांडुन नासिवंत । स्वरूप सेविलें शाश्वत । याकारणें शोकरहित । साधु जाणावा ॥ ३६ ॥ शोकें दुखवावी वृत्ती । तरी ते जाहली निवृत्ती । म्हणोनि साधु आदिअंतीं । शोकरहीत ॥ ३७ ॥ मोहें झळंबावें मन । तरी तें जाहालें उन्मन । याकारणें साधुजन । मोहातीत ॥ ३८ ॥ सधु वस्तु अद्वये । तेथें वाटेल भये । परब्रह्म तें निर्भये । तोचि साधु ॥ ३९ ॥ याकारणें भयातीत । साधु निर्भय निवांत । सकळांस मांडेल अंत । साधु अनंतरूपी ॥ ४० ॥ सत्यस्वरूपें अमर जाला । भये कैंचें वाटेल त्याला । याकारणें साधुजनाला । भयेचि नाहीं ॥ ४१ ॥ जेथें नाहीं द्वंद्वभेद । आपला आपण अभेद । तेथें कैंचा उठेल खेद । देहबुद्धीचा ॥ ४२ ॥ बुद्धिनें नेमिलें निर्गुणा । त्यास कोणीच नेईना । याकारणें साधुजना । खेदचि नाहीं ॥ ४३ ॥ आपण एकला ठाईचा । स्वार्थ करावा कोणाचा । दृष्य नसतां स्वार्थाचा । ठावचि नाहीं ॥ ४४ ॥ साधु आपणचि येक । तेथें कैंचा दुःखशोक । दुजेविण अविवेक । येणार नाहीं ॥ ४५ ॥ आशा धरितां परमार्थाची । दुराशा तुटली स्वार्थाची । म्हणोनि नैराशता साधूची । वोळखण ॥ ४६ ॥ मृदपणें जैसे गगन । तैसें साधुचें लक्षण । याकरणें साधुवचन । कठीण नाहीं ॥ ४७ ॥ स्वरूपाचा संयोगीं । स्वरूपचि जाला योगी । याकरणें वीतरागी । निरंतर ॥ ४८ ॥ स्थिती बाणतां स्वरूपाची । चिंता सोडीली देहाची । याकरणें होणाराची । चिंता नसे ॥ ४९ ॥ स्वरूपीं लागतां बुद्धी । तुटे अवघी उपाधी । याकारणें निरोपाधी । साधुजन ॥ ५० ॥ साधु स्वरूपींच राहे । तेथें संगचि न साहे । म्हणोनि साधु तो न पाहे । मानापमान ॥ ५१ ॥ अलक्षास लावी लक्ष । म्हणोनि साधु परम दक्ष । वोढूं जाणती कैपक्ष । परमार्थाचा ॥ ५२ ॥ स्वरूपीं न साहे मळ । म्हणोनि साधु तो निर्मळ । साधु स्वरूपचि केवळ । म्हणोनियां ॥ ५३ ॥ सकळ धर्मामधें धर्म । स्वरूपीं राहाणें हा स्वधर्म । हेंचि जाणें मुख्य वर्म । साधुलक्षणाचें ॥ ५४ ॥ धरीतां साधूची संगती । आपषाच लागे स्वरूपस्थिती । स्वरूपस्थितीनें बाणती । लक्षणें आंगीं ॥ ५५ ॥ ऐसीं साधूचीं लक्षणें । आंगीं बाणती निरूपणें । परंतु स्वरूपीं राहाणें । निरंतर ॥ ५६ ॥ निरंतर स्वरूपीं साहातां । स्वरूपचि होईजे तत्त्वतां । मग लक्षणें आंगीं बाणतां । वेळ नाहीं ॥ ५७ ॥ स्वरूपीं राहिल्यां मती । अवगुण अवघेचि साडती । परंतु यासी सत्संगती । निरूपण पाहिजे ॥ ५८ ॥ सकळ सृष्टीचा ठाईं । अनुभव येकचि नाहीं । तो बोलिजेल सर्वहि । पुढिले समासीं ॥ ५९ ॥ कोणें स्थितीनें राहाती । कैसा अनुभव पाहाती । रामदास म्हणे श्रोतीं । अवधान देणें ॥ ६० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सिद्धलक्षणनाम समास नववा ॥ समास दहावा : शून्यत्वनिरसन ॥ श्रीराम ॥ जनाचे अनुभव पुसतां । कळहो उठिल अवचिता । हा कथाकल्लोळ श्रोतां । कौतुकें ऐकावा ॥ १ ॥ येक म्हणती हा संसारु । करितां पाविजे पैलपारु । आपला नव्हे कीं जोजारु । जीव देवाचे ॥ २ ॥ येक म्हणती हें न घडे । लोभ येऊन आंगीं जडे । पोटस्तें करणें घडे । सेवा कुटुंबाची ॥ ३ ॥ येक म्हणती स्वभावें । संसार करावा सुखें नावें । कांहीं दान पुण्य करावें । सद्गतीकारणें ॥ ४ ॥ येक म्हणती संसार खोटा । वैराग्यें घ्यावा देशवटा । येणें स्वर्ग्यलोकींच्या वाटा । मोकळ्या होती ॥ ५ ॥ येक म्हणती कोठें जावें । वेर्थचि कासया हिंडावें । आपुलें आश्रमी असावें । आश्रमधर्म करूनी ॥ ६ ॥ येक म्हणती कैंचा धर्म । अवघा होतसे अधर्म । ये संसारीं नाना कर्म । करणें लागे ॥ ७ ॥ येक म्हणती बहुतांपरी । वासना असावी वरी । येणेंचि तरिजे संसारीं । अनायासें ॥ ८ ॥ येक म्हणती कारण भाव । भावेंचि पाविजे देव । येर हें अवघेंचि वाव । गथागोवी ॥ ९ ॥ येक म्हणती वडिलें जीवीं । अवघीं देवचि मानावीं । मायेबापें पूजीत जावीं । येकाभावें ॥ १० ॥ येक म्हणती देवब्राह्मण । त्यांचें करावें पूजन । मायेबाप नारायेण । विश्वजनाचा ॥ ११ ॥ येक म्हणती शास्त्र पाहावें । तेथें निरोपिलें देवें । तेणें प्रमाणेंचि जावें । परलोकासी ॥ १२ ॥ येक म्हणती अहो जना । शास्त्र पाहातां पुरवेना । याकारणें साधुजना । शरण जावें ॥ १३ ॥ येक म्हणती सांडा गोठी । वायांचि करिता चाउटी । सर्वांस कारण पोटीं । भूतदया असावी ॥ १४ ॥ येक म्हणती येकचि बरवें । आपुल्या आचारें असावें । अंतकाळीं नाम घ्यावें । सर्वोत्तमाचें ॥ १५ ॥ येक म्हणती पुण्य असेल । तरीच नाम येईल । नाहीं तरी भुली पडेल । अंतकाळीं ॥ १६ ॥ येक म्हणती जीत असावे । तंवचि सार्थक करावें । येक म्हणती फिरावें । तिर्थाटण ॥ १७ ॥ येक म्हणती हे अटाटी । पाणीपाषाणाची भेटी । चुबकळ्या मारितां हिंपुटी । कासाविस व्हावें ॥ १८ ॥ येक म्हणती सांडी वाचाळी । अगाध महिमा भूमंडळीं । दर्शनमात्रें होय होळी । माहापातकाची ॥ १९ ॥ येक म्हणती तीर्थ स्वभावें । कारण मन अवरावें । येक म्हणती कीर्तन करावें । सावकास ॥ २० ॥ येक म्हणती योग बरवा । मुख्य तोचि आधीं साधावा । देहो अमरचि करावा । अकस्मात ॥ २१ ॥ येक म्हणती ऐसें काये । काळवंचना करूं नये । येक म्हणती धरावी सोये । भक्तिमार्गाची ॥ २२ ॥ येक म्हणती ज्ञान बरवें । येक म्हणती साधन करावें । येक म्हणती मुक्त असावें । निरंतर ॥ २३ ॥ येक म्हणती अनर्गळा । धरीं पापाचा कंटाळा । येक म्हणती रे मोकळा । मार्ग आमुचा ॥ २४ ॥ येक म्हणती हें विशेष । करूं नये निंदा द्वेष । येक म्हणती सावकास । दुष्टसंग त्यागावा ॥ २५ ॥ येक म्हणती ज्याचें खावें । त्या सन्मुखचि मरावें । तेणें तत्काळचि पावावें । मोक्षपद ॥ २६ ॥ येक म्हणती सांडा गोठी । आधीं पाहिजे ते रोटी । मग करावी चाउटी । सावकास ॥ २७ ॥ येक म्हणती पाउस असावा । मग सकळ योग बरवा । कारण दुष्काळ न पडावा । म्हणिजे बरें ॥ २८ ॥ येक म्हणती तपोनिधी । होतां वोळती सकळ सिद्धी । येक म्हणती रे आधीं । इंद्रपद साधावें ॥ २९ ॥ येक म्हणती आगम पाहावा । वेताळ प्रसन्न करून घ्यावा । तेणें पाविजे देवा । स्वर्गलोकीं ॥ ३० ॥ येक म्हणती अघोरमंत्र । तेणें होईजे स्वतंत्र । श्रीहरी जयेचा कळत्र । तेचि वोळे ॥ ३१ ॥ ती लागले सर्व धर्म । तेथें कैंचें क्रियाकर्म । येक म्हणती कुकर्म । तिच्या मदे ॥ ३२ ॥ येक म्हणती येक साक्षप । करावा मृत्यंजयाचा जप । तेणें गुणें सर्व संकल्प । सिद्धीतें पावती ॥ ३३ ॥ येक म्हणती बटु भैरव । तेणें पाविजे वैभव । येक म्हणती झोटिंग सर्व । पुर्वितसे ॥ ३४ ॥ येक म्हणती काळी कंकाळी । येक म्हणती भद्रकाळी । येक म्हणती उचिष्ट चांडाळी । साहें करावी ॥ ३५ ॥ येक म्हणती विघ्नहर । येक म्हणती भोळा शंकर । येक म्हणती सत्वर । पावे भगवती ॥ ३६ ॥ येक म्हणती मल्लारी । सत्वरचि सभाग्य करी । येक म्हणती माहा बरी । भक्ति वेंकटेशाची ॥ ३७ ॥ येक म्हणती पूर्व ठेवा । येक म्हणती प्रेत्न करावा । येक म्हणती भार घालावा । देवाच वरी ॥ ३८ ॥ येक म्हणती देव कैंचा । अंतचि पाहातो भल्यांचा । येक म्हणती हा युगाचा । युगधर्म ॥ ३९ ॥ येक आश्चीर्य मानिती । येक विस्मयो करिती । येक कंटाळोन म्हणती । काये होईल तें पाहावें ॥ ४० ॥ ऐसे प्रपंचिक जन । लक्षणें सांगतां गहन । परंतु कांहीं येक चिन्ह । अल्पमात्र बोलिलों ॥ ४१ ॥ आतां असो हा स्वभाव । ज्ञात्यांचा कैसा अनुभव । तोहि सांगिजेल सर्व । सावध ऐका ॥ ४२ ॥ येक म्हणती करावी भक्ती । श्रीहरी देईल सद्गती । येक म्हणती ब्रह्मप्राप्ती । कर्मेंचि होये ॥ ४३ ॥ येक म्हणती भोग सुटेना । ज्न्ममरण हें तुटेना । येक म्हणती उर्मी नाना । अज्ञानाच्या ॥ ४४ ॥ येक म्हणती सर्व ब्रह्म । तेथें कैंचें क्रियाकर्म । येक म्हणती हा अधर्म । बोलोंचि नये ॥ ४५ ॥ येक म्हणती सर्व नासें । उरलें तेंचि ब्रह्म असे । येक म्हणती ऐसें नसे । समाधान ॥ ४६ ॥ सर्वब्रह्म केवळ ब्रह्म । दोनी पूर्वपक्षाचे भ्रम । अनुभवाचें वेगळें वर्म । म्हणती येक ॥ ४७ ॥ येक म्हणती हें न घडे । अनुर्वाच्य वस्तु घडे । जें बोलतां मोन्य पडे । वेदशास्त्रांसी ॥ ४८ ॥ तव श्रोता अनुवादला । म्हणे निश्चये कोण केला । सिद्धांतमतें अनुभवाला । उरी कैंची ॥ ४९ ॥ अनुभव देहीं वेगळाले । हें पूर्वीच बोलिलें । आतां कांहीं येक केलें । नवचे कीं ॥ ५० ॥ येक साक्षत्वें वर्तती । साक्षी वेगळाचि म्हणती । आपण दृष्टा ऐसी स्थिती । स्वानुभवाची ॥ ५१ ॥ दृश्यापासून द्रष्टा वेगळा । ऐसी अलिप्तपणाची कळा । आपण साक्षत्वें निराळा । स्वानुभवे ॥ ५२ ॥ सकळ पदार्थ जाणतां । तो पदार्थाहून पर्ता । देहीं असोनी अलिप्तता । सहजचि जाली ॥ ५३ ॥ येक ऐसें स्वानुभवें । म्हणती साक्षत्वें वर्तावें । दृश्य असोनि वेगळें व्हावें । द्रष्टेपणें ॥ ५४ ॥ येक म्हणती नाहीं भेद । वस्तु ठाईंची अभेद । तेथें कैंचा मतिमंद द्रष्टा आणिला ॥ ५५ ॥ अवघी साकरचि स्वभावें । तेथें कडु काय निवडावें । द्रष्टा कैंचा स्वानुभवें । अवघेंचि ब्रह्म ॥ ५६ ॥ प्रपंच परब्रह्म अभेद । भेदवादी मानिती भेद । परी हा आत्मा स्वानंद । आकारला ॥ ५७ ॥ विघुरलें तुप थिजलें । तैसें निर्गुणचि गुणा आलें । तेथें काय वेगळें केलें । द्रष्टेपणें ॥ ५८ ॥ म्हणौनि द्रष्टा आणी दृश्य । अवघा येकचि जगदीश । द्रष्टेपणाचे सायास । कासयासी ॥ ५९ ॥ ब्रह्मचि आकारलें सर्व । ऐसा येकांचा अनुभव । ऐसे हे दोनी स्वभाव । निरोपिले ॥ ६० ॥ अवघा आत्मा आकाराअ । आपण भिन्न कैंचा उरला । दुसरा अनुभव बोलिला । ऐसियापरी ॥ ६१ ॥ ऐक तिसरा अनुभव । प्रपंच सारूनियां सर्व । कांहीं नाहीं तोचि देव । ऐसें म्हणती ॥ ६२ ॥ दृश्य अवघें वेगळें केलें । केवळ अदृश्यचि उरलें । तेंचि ब्रह्म अनुभविलें । म्हणती येक ॥ ६३ ॥ परी तें ब्रह्म म्हणों नये । उपायासारिखा अपाये । सुन्यत्वास ब्रह्म काये । म्हणों येईल ॥ ६४ ॥ दृश्य अवघें वोलांडिलें । अदृश्य सुन्यत्वीं पडिलें । ब्रह्म म्हणौनि मुरडलें । तेथुनिच मागे ॥ ६५ ॥ इकडे दृश्य तिकडे देव । मध्यें सुन्यत्वाचा ठाव । तयास मंदबुद्धिस्तव । प्राणी ब्रह्म म्हणे ॥ ६६ ॥ रायास नाहीं वोळखिलें । सेवकास रावसें कल्पिलें । परी तें अवघें वेर्थ गेलें । राजा देखतां ॥ ६७ ॥ तैसें सुन्यत्व कल्पिलें ब्रह्म । पुढें देखतां परब्रह्म । सुन्यत्वचा अवघा भ्रम । तुटोन गेला ॥ ६८ ॥ परी हा सूक्ष्म आडताळा । वारी विवेकें वेगळा । जैसें दुग्ध घेऊन जळा । राजहंस सांडी ॥ ६९ ॥ आधीं दृश्या सोडिलें । मग सुन्यत्व वोलांडिलें । मूळमायेपरतें देखिलें । परब्रह्म ॥ ७० ॥ वेगळेपणें पाहाणें घडे । तेणें वृत्ति सुन्यत्वीं पडे । पोटीं संदेह पवाडे । सुन्यत्वाचा ॥ ७१ ॥ भिन्नपणें अनुभविलें । तयास सुन्य ऐसें बोलिलें । वस्तु लक्षितां अभिन्न जालें । पाहिजे आधीं ॥ ७२ ॥ वस्तु आपणचि होणें । ऐसें वस्तुचें पाहाणें । निश्चयेंसीं भिन्नपणें । सुन्यत्व लाभे ॥ ७३ ॥ याकारणें सुन्य कांहीं । परब्रह्म होणार नाहीं । वस्तुरूप होऊन पाहीं । स्वानुभवें ॥ ७४ ॥ आपण वस्तु सिद्धचि आहे । मन मी ऐसें कल्पूं नये । साधु सांगती उपाये । तूंचि आत्मा ॥ ७५ ॥ मन मी ऐसें नाथिलें । संतीं नाहीं निरोपिलें । मानावें कोणाच्या बोलें । मन मी ऐसें ॥ ७६ ॥ संतवचनीं ठेवितां भावे । तोचि शुद्ध स्वानुभव । मनाचा तैसाच स्वभाव । आपण वस्तु ॥ ७७ ॥ जयाचा घ्यावा अनुभव । तोचि आपण निरावेव । आपुला घेती अनुभव । विश्वजन ॥ ७८ ॥ लोभी धन साधूं गेले । तंव ते लोभी धनचि जाले । मग भाग्यपुरुषीं भोगिलें । सावकास ॥ ७९ ॥ तैसें देहबुद्धी सोडितां । साधकास जालें तत्वता । अनुभवाची मुख्य वार्ता । ते हे ऐसी ॥ ८० ॥ आपण वस्तु मुळीं येक । ऐसा ज्ञानाचा विवेक । येथून हा ज्ञानदशक । संपूर्ण जाला ॥ ८१ ॥ आत्मज्ञान निरोपिलें । येथामतीनें बोलिलें । न्यूनपर्ण क्ष्मा केलें । पाहिजे श्रोतीं ॥ ८२ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सुन्यत्वनिर्शननाम समास दहावा ॥ ॥ दशक आठवा समाप्त ॥ 1447 2749 2005-10-09T08:38:42Z 203.115.86.234 ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ ॥ श्रीमत् दासबोध ॥ दशक नववा : गुणरूप समास पहिला : आशंकानाम ॥ श्रीराम ॥ निराकार म्हणिजे काये । निराधार म्हणिजे काये । निर्विकल्प म्हणिजे काये । निरोपावें ॥ १ ॥ निराकार म्हणिजे आकार नाहीं । निराधार म्हणिजे आधार नाहीं । निर्विकल्प म्हणिजे कल्पना नाहीं । परब्रह्मासी ॥ २ ॥ निरामय म्हणिजे काये । निराभास म्हणिजे काये । निरावेव म्हणिजे काये । मज निरोपावें ॥ ३ ॥ निरामय म्हणिजे जळमये नाहीं । निराभास म्हणिजे भासचि नाहीं । निरावेव म्हणिजे अवेव नाहीं । परब्रह्मासी ॥ ४ ॥ निःप्रपंच म्हणिजे काये । निःकळंक म्हणिजे काये । निरोपाधी म्हणिजे काये । मज निरोपावें ॥ ५ ॥ निःप्रपंच म्हणिजे प्रपंच नाहीं । निःकळंक म्हणिजे कळंक नाहीं । निरोपाधी म्हणिजे उपाधी नाहीं । परब्रह्मासी ॥ ६ ॥ निरोपम्य म्हणिजे काये । निरालंब म्हणिजे काये । निरापेक्षा म्हणिजे काये । मज निरोपावें ॥ ७ ॥ निरोपम्य म्हणिजे उपमा नाहीं । निरालंब म्हणिजे अवलंबन नाहीं । निरापेक्षा म्हणिजे अपेक्षा नाहीं । परब्रह्मासी ॥ ८ ॥ निरंजन म्हणिजे काये । निरंतर म्हणिजे काये । निर्गुण म्हणिजे काये । मज निरोपावें ॥ ९ ॥ निरंजन म्हणिजे जनचि नाहीं । निरंतर म्हणिजे अंतर नाहीं । निर्गुण म्हणिजे गुणचि नाहीं । परब्रह्मासी ॥ १० ॥ निःसंग म्हणिजे काये । निर्मळ म्हणिजे काये । निश्चळ म्हणिजे काये । मज निरोपावें ॥ ११ ॥ निःसंग म्हणिजे संगचि नाहीं । निर्मळ म्हणिजे मळचि नाहीं । निश्चळ म्हणिजे चळण नाहीं । परब्रह्मासी ॥ १२ ॥ निशब्द म्हणिजे काये । निर्दोष म्हणिजे काये । निवृत्ती म्हणिजे काये । मज निरोपावें ॥ १३ ॥ निशब्द म्हणिजे शब्दचि नाही । निर्दोष म्हणिजे दोषचि नाही । निवृत्ति म्हणिजे वृत्तिच नाहीं । परब्रह्मासी ॥ १४ ॥ निःकाम म्हणिजे काये । निर्लेप म्हणिजे काये । निःकर्म म्हणिजे काये । मज निरोपावें ॥ १५ ॥ निःकाम म्हणिजे कामचि नाहीं । निर्लेप म्हणिजे लेपचि नाहीं । निःकर्म म्हणिजे कर्मचि नाहीं । परब्रह्मासी ॥ १६ ॥ अनाम्य म्हणिजे काये । अजन्मा म्हणिजे काये । अप्रत्यक्ष म्हणिजे काये । मज निरोपावें ॥ १७ ॥ अनाम्य म्हणिजे नामचि नाहीं । अजन्मा म्हणिजे जन्मचि नाहीं । अप्रत्यक्ष म्हणिजे प्रत्यक्ष नाहीं । परब्रह्म तें ॥ १८ ॥ अगणित म्हणिजे काये । अकर्तव्य म्हणिजे काये । अक्षै म्हणिजे काये । मज निरोपावें ॥ १९ ॥ अगणित म्हणिजे गणित नाहीं । अकर्तव्य म्हणिजे कर्तव्यता नाहीं । अक्षै म्हणिजे क्षयचि नाहीं । परब्रह्मासी ॥ २० ॥ अरूप म्हणिजे काये । अलक्ष म्हणिजे काये । अनंत म्हणिजे काये । मज निरोपावें ॥ २१ ॥ अरूप म्हणिजे रूपचि नाहीं । अलक्ष म्हणिजे लक्षत नाहीं । अनंत म्हणिजे अंतचि नाहीं । परब्रह्मासी ॥ २२ ॥ अपार म्हणिजे काये । अढळ म्हणिजे काये । अतर्क्य म्हणिजे काये । मज निरूपावें ॥ २३ ॥ अपार म्हणिजे पारचि नाहीं । अढळ म्हणिजे ढळचि नाहीं । अतर्क्ये म्हणिजे तर्कत नाहीं । परब्रह्म तें ॥ २४ ॥ अद्वैत म्हणिजे काये । अदृश्य म्हणिजे काये । अच्युत म्हणिजे काये । मज निरोपावें ॥ २५ ॥ अद्वैत म्हणिजे द्वैतचि नाहीं । अदृश्य म्हणिजे दृश्यचि नाहीं । अच्युत म्हणिजे चेवत नाहीं । परब्रह्म तें ॥ २६ ॥ अच्हेद म्हणिजे काये । अदाह्य म्हणिजे काये । अक्लेद म्हणिजे काये । मज निरोपावें ॥ २७ ॥ अच्हेद म्हणिजे च्हेदेना । अदाह्य म्हणिजे जळेना । अक्लेद म्हणिजे कालवेना । परब्रह्म तें ॥ २८ ॥ परब्रह्म म्हणिजे सकळांपरतें । तयास पाहातां आपणचि तें । हें कळे अनुभवमतें । सद्गुरु केलियां ॥ २९ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे आशंकानाम समास पहिला ॥ षमास दुसरा : ब्रह्मनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ जें जें कांहीं साकार दिसे । तें तें कल्पांतीं नासे । स्वरूप तें असतचि असे । सर्वकाळ ॥ १ ॥ जें सकळांमधें सार । मिथ्या नव्हे तें साचार । जें कां नित्य निरंतर । संचले असे ॥ २ ॥ तें भगवंताचें निजरूप । त्यासि बोलिजे स्वरूप । याहि वेगळे अमूप । नामें तयाचीं ॥ ३ ॥ त्यास नामाचा संकेत । कळावया हा दृष्टांत । परी तें स्वरूप नामातीत । असतचि असे ॥ ४ ॥ दृश्यसबाह्य संचलें । परी तें विश्वास चोरले । जवळिच नाहीसें जालें । असतचि कैसें ॥ ५ ॥ ऐसा ऐकोनियां देव । उठे दृष्टीचा भाव । पाहों जातां दिसे सर्व । दृश्यचि आवघें ॥ ६ ॥ दृष्टीचा विषयो दृश्य । तोचि जालिया सादृश्य । तेणें दृष्टी पावे संतोष । परी तें देखणें नव्हे ॥ ७ ॥ दृष्टीस दिसे तें नासे । येतद्विषईं श्रुति असे । म्हणौन जें दृष्टीस दिसे । तें स्वरूप नव्हे ॥ ८ ॥ स्वरूप तें निराभास । आणी दृश्य भासलें साभास । भासास बोलिलें नास । वेदांतशास्त्रीं ॥ ९ ॥ आणी पाहातां दृश्यचि भासे । वस्तु दृश्यावेगळी असे । स्वान्य्भवें पाहातां दिसे । तें दृश्यासबाह्य ॥ १० ॥ जें निराभास निर्गुण । त्याची काये सांगावी खूण । परी तें स्वरूप जाण । सन्निधचि असें ॥ ११ ॥ जैसा आकाशीं भासला भास । आणी सकळांमध्यें आकाश । तैसा जाणिजे जगदीश । सबाह्य अभ्यांतरीं ॥ १२ ॥ उदकामधें परी भिजेना । पृथ्वीमधें परी झिजेना । वन्हीमधें परी सिजेना । स्वरूप देवाचें ॥ १३ ॥ तें रेंद्यामधें परी बुडेना । तें वायोमधें परी उडेना । सुवर्णीं असे परी घडेना । सुवर्णासारिखें ॥ १४ ॥ ऐसें जें संचलें सर्वदा । परी ते आकळेना कदा । अभेदामाजीं वाढवी भेदा । ते हे अहंता ॥ १५ ॥ तिच्या स्वरूपाची खूण । सांगों कांहीं वोळखण । अहंतेचें निरूपण । सावध ऐका ॥ १६ ॥ जे स्वरूपाकडे पावे । अनुभवासवें झेंपावे । अनुभवाचे शब्द आघवे । बोलोन दावी ॥ १७ ॥ म्हणे आतां मीच स्वरूप । तेंचि अहंतेचें रूप । निराकारीं आपे ंआप । वेगळी पडे ॥ १८ ॥ स्वयें मीच आहे ब्रह्म । ऐसा अहंतेचा भ्रम । ऐसियें सूक्ष्मीं सूक्ष्म । पाहातां दिसे ॥ १९ ॥ कल्पना आकळी हेत । वस्तु कल्पनातीत । म्हणौन नाकळे अंत । अनंताचा ॥ २० ॥ अन्वये आणि वीतरेक । हा शब्द कोणीयेक । निशब्दाच अंतरविवेक । शोधिला पाहिजे ॥ २१ ॥ आधीं घेईजे वाच्यंश । मग वोळखिजे लक्ष्यांश । लक्ष्यांशीं पाहातां वाच्यांश । असेल कैंचा ॥ २२ ॥ सर्वब्रह्म आणी विमळब्रह्म । हा वाच्यांशाचा अनुक्रम । शोधितां लक्ष्यांशाचें वर्म । वाच्यांश नसे ॥ २३ ॥ सर्व विमळ दोनी पक्ष । वाच्यांशीं आटती प्रत्यक्ष । लक्ष्यांशी लावीता लक्ष । पक्षपात घडे ॥ २४ ॥ हें लक्ष्यांशें अनुभवणें । येथें नाहीं वाच्यांश बोलणे । मुख्य अनुभवाचे खुणे । वाचारंभ कैंचा ॥ २५ ॥ परा पश्यंती मधेमां वैखरी । जेथें वोसरती च्यारी । तेथें शब्द कळाकुंसरी । कोण काज ॥ २६ ॥ शब्द बोलतां सवेंच नासे । तेथें शाश्वतता कोठें असे । प्रत्यक्षास प्रमाण नसे । बरें पाहा । २७ ॥ शब्द प्रत्यक्ष नासिवंत । म्हणोन घडे पक्षपात । सर्व विमळ ऐसा हेत । अनुभवीं नाहीं ॥ २८ ॥ ऐक अनुभवाचें लक्षण । अनुभव म्हणिजे अनन्य जाण । ऐक अनन्याचें लक्षण । ऐसें असे॥ २९ ॥ अनन्य म्हणिजे अन्य नसे । आत्मनिवेदन जैसें । संगभंगें असतचि असे । आत्मा आत्मपणें ॥ ३० ॥ आत्म्यास नाहीं आत्मपण । हेंचि निःसंगाचें लक्षण । हें वाच्यांशें बोलिले जाण । कळावया कारणें ॥ ३१ ॥ येरवीं लक्ष्यांश तो वाच्यांशें । सांगिजेल हें घडे कैसें । वाक्य विवरणें अपैसें । कळों लागे ॥ ३२ ॥ करावें तत्वविवरण । शोधावें ब्रह्म निर्गुण । पाहावें आपणास आपण । म्हणिजे कळे ॥ ३३ ॥ हें न बोलतांच विवरिजे । विवरोन विरोन राहिजे । मग अबोलणेंचि साजे । माहापुरुषीं ॥ ३४ ॥ शब्दचि निशब्द होती । श्रुति नेति नेति नेति म्हणती । हें तों आलें आत्मप्रचिती । प्रत्यक्ष आतां ॥ ३५ ॥ प्रचित आलियां अनुमान । हा तों प्रत्यक्ष दुराभिमान । तरी आतां मी अज्ञान । मज कांहींच न कळे ॥ ३६ ॥ मी लटिका माझें बोलणें लटिकें । मी लटिका माझें चालणें लटिकें । मी माझें अवघेंचि लटिकें । काल्पनिक ॥ ३७ ॥ मज मुळींच नाहीं ठाव । माझे बोलणें अवघेंचि वाव । हा प्रकृतीचा स्वभाव । प्रकृती लटिकी ॥ ३८ ॥ प्रकृती आणी पुरुष । यां दोहींस जेथें निरास । तें मीपण विशेष । हें केवि घडे ॥ ३९ ॥ जेथें सर्व हि अशेष जालें । तेथें विशेष कैंचे आलें । मी मौनी म्हणतां भंगलें । मौन्य जैसें ॥ ४० ॥ आतां मौन्य न भंगावें । करून कांहींच न करावें । असोन निशेष नसावें । विवेकबळें ॥ ४१ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे ब्रह्मनिरूपणनाम समास दुसरा ॥ समास तिसरा : निःसंदेह निरूपण ॥ श्रीराम ॥ श्रोतीं केला अनुमान । ऐसें कैसें ब्रह्मज्ञान । कांहींच नाहीं असोन । हें केवि घडे ॥ १ ॥ सकळ करून अकर्ता । सकळ भोगून अभोक्ता । सकळांमधें अलिप्तता । येईल कैसी ॥ २ ॥ तथापि तुम्ही म्हणतां । योगी भोगून अभोक्ता । स्वर्गनरकहि आतां । येणेंचि न्यायें ॥ ३ ॥ जन्म मृत्यु भोगिलेच भोगी । परी तो भोगून अभोक्ता योगी । यातना हि तयालागीं । येणेंचि पाडें ॥ ४ ॥ कुटून नाहीं कुटिला । रडोन नाहीं रडला । कुंथोन नाहीं कुंथिला । योगेश्वर ॥ ५ ॥ जन्म नसोन घातला । पतित नसोन जाला । यातना नसोन पावला । नानापरी ॥ ६ ॥ ऐसा श्रोतयांचा अनुमान । श्रोतीं घेतलें आडरान । आतां याचें समाधान । केलें पाहिजे ॥ ७ ॥ वक्ता म्हणे सावध व्हावें । तुम्ही बोलतां बरवें । परी हें तुमच्याच अनुभवें । तुम्हास घडे ॥ ८ ॥ ज्याचा अनुभव जैसा । तो तो बोलतो तैसा । संपदेविण हो धिवसा । तो निरार्थक ॥ ९ ॥ नाहीं ज्ञानाची संपदा । अज्ञानदारिद्रें आपदा । भोगिल्याच भोगी सदा । शब्दज्ञानें ॥ १० ॥ योगी वोळखावा योगेश्वरें । ज्ञानी वोळखावा ज्ञानेश्वरें । माहाचतुर तो चतुरें । वोळखावा ॥ ११ ॥ अनुभवी अनुभवियास कळे । अलिप्त अलिप्तपणें निवळें । विदेहाचा देहभाव गळे । विदेही देखतां ॥ १२ ॥ बद्धासारिखा सिद्ध । आणी सिद्धासारिखा बद्ध । येक भावील तो अबद्ध । म्हणावाच नलगे ॥ १३ ॥ झडपला तो देहधारी । आणी देहधारक पंचाक्षरी । परंतु दोघां येकसरी । कैसी द्यावी ॥ १४ ॥ तैसा अज्ञान पतित । आणी ज्ञानी जीवन्मुक्त । दोघे समान मानील तो युक्त । कैसा म्हणावा ॥ १५ ॥ आतां असो हे दृष्टांत । प्रचित बोलों कांहीं हेत । येथें श्रोतीं सावचित्त । क्षणयेक व्हावें ॥ १६ ॥ जो जो ज्ञानें गुप्त जाला । जो विवेकें विराला । जोअनन्यपणें उरला । नाहींच कांहीं ॥ १७ ॥ तयास कैसें गवसावें । शोधूं जातां तोचि व्हावें । तोचि होतां म्हणावें । नलगे कांहीं ॥ १८ ॥ देहीं पाहातां देसिना । तत्वें शोधितां भासेना । ब्रह्म आहे निवडेना । कांहीं केल्यां ॥ १९ ॥ दिसतो तरी देहधारी । परी कांहींच नाहीं अंतरीं । तयास पाहातां वरिवरी । कळेल कैसा ॥ २० ॥ कळाया शोधावें अंतर । तंव तो नित्य निरंतर । जयास धुंडितां विकार । निर्विकार होती ॥ २१ ॥ तो परमात्मा केवळ । तयास नाहीं मायामळ । अखंड हेतूचा विटाळ । जालाच नाहीं ॥ २२ ॥ ऐसा जो योगीराज । तो आत्मा सहजीं सहज । पूर्णब्रह्म वेदबीज । देहाकारें कळेना ॥ २३ ॥ देह भावितां देहचि दिसे । परी अंतर अनारिसें असे । तयास शोधितां नसे । जन्म मरण ॥ २४ ॥ जयास जन्ममरण व्हावें । तें तो नव्हेचि स्वभावें । नाहींच तें आणावें । कोठून कैंचें ॥ २५ ॥ निर्गुणास जन्म कल्पिला । अथवा निर्गुण उडविला । तरी उडाला आणी जन्मला । आपला आपण ॥ २६ ॥ माध्यांनीं थुंकितां सूर्यावरी । तो थुंका पडेल आपणांच वरी । दुसर्यास चिंतितां अंतरीं । आपणास घडे ॥ २७ ॥ समर्थ रायाचे महिमान । जाणतां होते समाधान । परंतु भुंकों लागलें स्वान । तरी तें स्वानचि आहे ॥ २८ ॥ ज्ञानी तो सत्यस्वरूप । अज्ञान देखे मनुष्यरूप । भावासारिखा फळद्रूप । देव तैसा ॥ २९ ॥ देव निराकार निर्गुण । लोक भाविती पाषाण । पाषाण फुटतो निर्गुण । फुटेल कैसा ॥ ३० ॥ देव सदोदित संचला । लोकीं बहुविध केला । परंतु बहुविध जाला । हें तों घडेना ॥ ३१ ॥ तैसा साधु आत्मज्ञानी । बोधें पूर्ण समाधानी । विवेकें आत्मनिवेदनी । आत्मरूपी ॥ ३२ ॥ जळोन काष्ठाचा आकार । अग्नि दिसे काष्ठाकार । परी काष्ठ होईल हा विचार । बोलोंच नये ॥ ३३ ॥ कर्पूर असे तों जळतां दिसे । तैसा ज्ञानीदेह भासे । तयास जन्मवितां कैसें । कर्दळीउदरीं ॥ ३४ ॥ बीज भाजलें उगवेना । वस्त्र जळालें उकलेना । वोघ निवडितां निवडेना । गंगेमधें ॥ ३५ ॥ वोघ गंगेमागें दिसे । गंगा येकदेसी असे । साधु कांहींच न भासे । आणी आत्मा सर्वगत ॥ ३६ ॥ सुवर्ण नव्हे लोखंड । साधूस जन्म थोतांड । अज्ञान प्राणी जडमूढ । तयास हें उमजेचिना ॥ ३७ ॥ अंधास कांहींच न दिसे । तरी ते लोक आंधळे कैसे । सन्नपातें बरळतसे । सन्नपाती ॥ ३८ ॥ जो स्वप्नामधें भ्याला । तो स्वप्नभयें वोसणाला । तें भये जागत्याला । केवि लागे ॥ ३९ ॥ मुळी सर्पाकार देखिली । येक भ्याला येकें वोळखिली । दोघांची अवस्था लेखिली । सारिखीच कैसी ॥ ४० ॥ हतीं धरितां हि डसेना । हें येकास भासेना । तरी ते त्याची कल्पना । तयासीच बाधी ॥ ४१ ॥ विंचु सर्प डसला । तेणें तोचि जाकळला । तयाचेनि लोक जाला । कासावीस कैसा ॥ ४२ ॥ आतां तुटला अनुमान । ज्ञानियास कळे ज्ञान । अज्ञानास जन्ममरण । चुकेचिना ॥ ४३ ॥ येका जाणण्यासाठीं । लोक पडिले अटाटीं । नेणपणें हिंपुटी होती । जन्ममृत्यें ॥ ४४ ॥ तेंचि कथानुसंधान । पुढें केलें परिच्हिन्न । सावधान सावधान । म्हणे वक्ता ॥ ४५ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे निःसंदेहनिरूपणनाम समास तिसरा ॥ समास चवथा : जाणपणनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ पृथ्वीमधें लोक सकळ । येक संपन्न येक दुर्बळ । येक निर्मळ येक वोंगळ । काय निमित्य ॥ १ ॥ कित्येक राजे नांदती । कित्येक दरिद्र भोगिती । कितीयेकांची उत्तम स्थिती । कित्येक अधमोद्धम ॥ २ ॥ ऐसें काय निमित्य जालें । हें मज पाहिजे निरोपिलें । याचे उत्तर ऐकिलें । पाहिजे श्रोतीं ॥ ३ ॥ हे सकळ गुणापासीं गती । सगुण भाग्यश्री भोगिती । अवगुणास दरिद्रप्राप्ती । येदर्थीं संदेह नाहीं ॥ ४ ॥ जो जो जेथें उपजला । तो ते वेवसाईं उमजला । तयास लोक म्हणती भला । कार्यकर्ता ॥ ५ ॥ जाणता तो कार्य करी । नेणतां कांहींच न करी । जाणता तो पोट भरी । नेणता भीक मागे ॥ ६ ॥ हें तों प्रकटचि असे । जनीं पाहातां प्रत्यक्ष दिसे । विद्येवीण करंटा वसे । विद्या तो भाग्यवंत ॥ ७ ॥ आपुली विद्या न सिकसी । तरी काये भीक मागसी । जेथें तेथें बुद्धी ऐसी । वडिलें सांगती ॥ ८ ॥ वडिल आहे करंटा । आणी समर्थ होये धाकुटा । कां जे विद्येनें मोटा । म्हणोनिया ॥ ९ ॥ विद्या नाही बुद्धी नाही । विवेक नाहीं साक्षेप नाहीं । कुशळता नाहीं व्याप नाहीं । म्हणौन प्राणी करंटा ॥ १० ॥ इतुकें हि जेथें वसे । तेथें वैभवास उणें नसे । वैभव सांडितां अपैसें । पाठीं लागे ॥ ११ ॥ वडिल समर्थ धाकुटा भिकारी । ऐका याची कैसी परी । वडिला ऐसा व्याप न करी । म्हणोनियां ॥ १२ ॥ जैसी विद्या तैसी हांव । जैसा व्याप तैसें वैभव । तोलासारिखा हावभाव । लोक करिती ॥ १३ ॥ विद्या नसे वैभव नसे । तेथें निर्मळ कैंचा असे । करंटेपणें वोखटा दिसे । वोंगळ आणी विकारी ॥ १४ ॥ पशु पक्षी गुणवंत । त्यास कृपा करी समर्थ । गुण नस्तां जिणें वेर्थ । प्राणीमात्राचें ॥ १५ ॥ गुण नाहीं गौरव नाहीं । सामर्थ्य नाहीं महत्व नाहीं । कुशळता नाहीं तर्क नाहीं । प्राणीमात्रासी ॥ १६ ॥ याकारणें उत्तम गुण । तेंचि भाग्याचें लक्षण । लक्षणेवीण अवलक्षण । सहजचि जालें ॥ १७ ॥ जनामधें तो जाणता । त्यास आहे मान्यता । कोणी येक विद्या असतां । महत्व पावे ॥ १८ ॥ प्रपंच अथवा परमार्थ । जाणता तोचि समर्थ । नेणता जाणिजे वेर्थ । निःकारण ॥ १९ ॥ नेणतां विंचु सर्प डसे । नेणतां जीवघात असे । नेणतां कार्य नासे । कोणी येक ॥ २० ॥ नेणतां प्राणी सिंतरे । नेणपणें तऱ्हे भरे । नेणपणे ठके विसरे । पदार्थ कांहीं ॥ २१ ॥ नेणतां वैरी जिंकिती । नेणतां अपाईं पडती । नेण्तां संव्हारती घडती । जीवनास ॥ २२ ॥ आपुले स्वहित न कळे जना । तेणें भोगिती यातना । ज्ञान नेणतां अज्ञाना । अधोगती ॥ २३ ॥ मायाब्रह्म जीवशिव । सारासार भावाभाव । जाटिल्यासाठीं होतें वाव । ज्न्ममरण ॥ २४ ॥ कोण कर्ता निश्चयेंसीं । बद्ध मोक्ष तो कोणासी । ऐसें जाणतां प्राणीयासी । सुटिकां घडे ॥ २५ ॥ जाणिजे देव निर्गुण । जाणिजे मी तो कोण । जाणिजे अनन्यलक्षण । म्हणिजे मुक्त ॥ २६ ॥ जितुकें जाणोन सांडिलें । तितुकें दृश्य वोलांडिलें । जाणत्यास जाणतां तुटलें । मूळ मीपणाचें ॥ २७ ॥ न जाणतां कोटीवरी । साधनें केलीं परोपरीं । तरी मोक्षास अधिकारी । होणार नाहीं ॥ २८ ॥ मायाब्रह्म वोळखावें । आपणास आपण जाणावें इतुक्यासाठीं स्वभावें । चुके जन्म ॥ २९ ॥ जाणतां समर्थाचें अंतर । प्रसंगें वर्ते तदनंतर । भाग्य वैभव अपार । तेणेचि पावे ॥ ३० ॥ म्हणौन जाणणें नव्हे सामान्य । जाणतां होईजे सर्वमान्य । कांहींच नेणतां अमान्य । सर्वत्र करिती ॥ ३१ ॥ पदार्थ देखोन भूत भावी । नेणतें झडपोन प्राण ठेवी । मिथ्या आहे उठाठेवी । जाणते जाणती ॥ ३२ ॥ जाणत्यास कळे वर्म । नेण्त्याचें खोटें कर्म । सकळ कांहीं धर्माधर्म । जाणतां कळे ॥ ३३ ॥ नेणत्यास येमयातना । जाणत्यास कांहींच लागेना । सकळ जाणोन विवंचना । करी तो मुक्त ॥ ३४ ॥ नेणतां कांहीं राजकारण । अपमान करून घेती प्राण । नेणतां कठीण वर्तमान । समस्तांस होये ॥ ३५ ॥ म्हणोनियां नेणणें खोटें । नेणते प्राणी करंटे । जाणतां विवरतां तुटे । जन्ममरण ॥ ३६ ॥ म्हणोन अलक्ष करूं नये । जाणणें हाचि उपाये । जाणतां सापडें सोये । परलोकाची ॥ ३७ ॥ जाणणें सकळांस प्रमाण । मूर्खास वाटे अप्रमाण । परंतु अलिप्तपणाची खूण । जाणतां कळे ॥ ३८ ॥ येक जाणणें करून परतें । कोण सोडी प्राणीयातें । कोणी येक कार्य जें तें । जाटिल्याविण न कळे ॥ ३९ ॥ जाणणें म्हणिजे स्मरण । नेणणें म्हणिजे विस्मरण । दोहींमधें कोण प्रमाण । शाहाणे जाणती ॥ ४० ॥ जाणते लोक ते शाहाणे । नेणते वेडे दैन्यवाणे । विज्ञान तेहि जाणपणें । कळो आलें ॥ ४१ ॥ जेथें जाणपण खुंटलें । तेथें बोलणें हि तुटलें । हेतुरहित जालें । समाधान ,, ४२ ॥ श्रोतें म्हणती हें प्रमाण । जालें परम समाधान । परी पिंडब्रह्मांड ऐक्यलक्षण । मज निरोपावें ॥ ४३ ॥ ब्रह्मांडीं तेंचि पिंडीं असे । बहुत बोलती ऐसें । परंतु याचा प्रत्यय विलसे । ऐसें केलें पाहिजे ॥ ४४ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे जाणपणनिरूपणनाम समास चवथा ॥ समास पांचवा : अनुमाननिर्शन ॥ श्रीराम ॥ पिंडासारिखी ब्रह्मांडरचना । नये आमुच्या अनुमाना । प्रचित पाहातां नाना । मतें भांबावती ॥ १ ॥ जें पिंडीं तेंचि ब्रह्मांडीं । ऐसी बोलावयाचि प्रौढी । हें वचन घडिनें घडी । तत्वज्ञ बोलती ॥ २ ॥ पिंड ब्रह्मांड येक राहाटी । ऐसी लोकांची लोकधाटी । परी प्रत्ययाचे परीपाटीं । तगों न सके ॥ ३ ॥ स्थूळ सूक्ष्म कारण माहाकारण । हे च्यारी पिंडींचे देह जाण । विराट हिरण्य अव्याकृत मूळप्रकृती हे खूण । ब्रह्मांडींची ॥ ४ ॥ हे शास्त्राधाटी जाणावी । परी प्रचित कैसी आणावी । प्रचित पाहातां गथागोवी । होत आहे ॥ ५ ॥ पिंडीं आहे अंतःकरण । तरी ब्रह्मांडीं विष्णु जाण । पिंडीं बोलिजेतें मन । तरी ब्रह्मांडीं चंद्रमा ॥ ६ ॥ पिंडीं बुद्धी ऐसें बोलिजे । तरी ब्रह्मांडीं ब्रह्मा ऐसें जाणिजे । पिंडीं चित्त ब्रह्मांडीं वोळखिजे । नारायेणु ॥ ७ ॥ पिंडीं बोलिजे अहंकार । ब्रह्मांडीं रुद्र हा निर्धार । ऐसा बोलिला विचार । शास्त्रांतरीं ॥ ८ ॥ तरी कोण विष्णूचें अंतःकर्ण । चंद्राचें कैसें मन । ब्रह्मयाचे बुद्धीलक्षण । मज निरोपावें ॥ ९ ॥ नारायणाचें कैसें चित्त । रुद्राहंकाराचा हेत । हा विचार पाहोन नेमस्त । मज निरोपावा ॥ १० ॥ प्रचितनिश्चयापुढें अनुमान । जैसें सिंहापुढें आलें स्वान । खर्यापुढें खोटें प्रमाण । होईल कैसें ॥ ११ ॥ परी यास पारखी पाहिजे । पारखीनें निश्चय लाहिजे । परिक्षा नस्तां राहिजे । अनुमानसंशईं ॥ १२ ॥ विष्णु चंद्र आणी ब्रह्मा । नारायेण आणी रुद्रनामा । यां पाचांची अंतःकर्णपंचकें आम्हा । स्वामी निरोपावीं ॥ १३ ॥ येथें प्रचित हें प्रमाण । नलगे शास्त्राचा अनुमान । अथवा शास्त्रीं तरी पाहोन । प्रत्ययो आणावा ॥ १४ ॥ प्रचितीवीण जें बोलणें । तें अवघेंचि कंटाळवाणें । तोंड पसरून जैसें सुणें । रडोन गेलें ॥ १५ ॥ तेथें काये हो ऐकावें । आणी काये शोधून पाहावें । जेथें प्रत्यायाच्या नावें । सुन्याकार ॥ १६ ॥ आवघें आंधळेचि मिळाले । तेथें डोळसाचें काय चाले । अनुभवाचे नेत्र गेले । तेथें अंधकार ॥ १७ ॥ नाही दुग्ध नाही पाणी । केली विष्ठेची सारणी । तेथें निवडावयाचे धनी । ते एक डोंबकावळे ॥ १८ ॥ आपुले इच्हेनें बोलिलें । पिंडाऐसे ब्रह्मांड कल्पिले । परी तें प्रचितीस आलें । कोण्या प्रकारें ॥ १९ ॥ म्हणोन हा अवघाच अनुमान । अवघें कल्पनेचें रान । भलीं न घ्यावें आडरान । तश्करीं घ्यावें ॥ २० ॥ कल्पून निर्मिले मंत्र । देव ते कल्पनामात्र । देव नाहीं स्वतंत्र । मंत्राधेन ॥ २१ ॥ येथें न बोलतां जाणावें । बोलणें विवेका आणावें । आंधळें पाउलीं वोळखावें । विचक्षणें ॥ २२ ॥ जयास जैसें भासलें । तेणें तैसें कवित्व केलें । परी हें पाहिजे निवडिलें । प्रचितीनें ॥ २३ ॥ ब्रह्म्यानें सकळ निर्मिलें । ब्रह्म्यास कोणें निर्माण केलें । विष्णूनें विश्व पाळिलें । विष्णूस पाळिता कवणु ॥ २४ ॥ रुद्र विश्वसंव्हारकर्ता । परी कोण रुद्रास संव्हारिता । कोण काळाचा नियंता । कळला पाहिजे ॥ २५ ॥ याचा कळेना विचार । तों अवघा अंधकार । म्हणोनियां सारासार । विचार करणें ॥ २६ ॥ ब्रह्मांड स्वभावेंचि जालें । परंतु हें पिंडाकार कल्पिलें । कल्पिलें परी प्रत्यया आलें । नाहीं कदा ॥ २७ ॥ पाहातां ब्रह्मांडाची प्रचिती । कित्येक संशय उठती । हें कल्पनिक श्रोतीं । नेमस्त जाणावें ॥ २८ ॥ पिंडासारिखी ब्रह्मांडरचना । कोण आणितो अनुमाना । ब्रह्मांडीं पदार्थ नाना । ते पिंडीं कैंचे ॥ २९ ॥ औटकोटी भुतावळी । औटकोटी तीर्थावळी । औटकोटी मंत्रावळी । पिंडीं कोठें ॥ ३० ॥ तेतीस कोटी सुरवर । अठ्यांसि सहस्त्र ऋषेश्वर । नवकोटी कात्यायेणीचा विचार । पिंडीं कोठें ॥ ३१ ॥ च्यामुंडा च्हपन्न कोटी । कित्येक जीव कोट्यानुकोटी । चौर्यासी लक्ष योनींची दाटी । पिंडीं कोठें ॥ ३२ ॥ ब्रह्मांडीं पदार्थ निर्माण जाले । पृथकाकारें वेगळाले । तेहि तितुके निरोपिले । पाहिजेत पिंडीं ॥ ३३ ॥ जितुक्या औषधी तितुकीं फळे । नाना प्रकारीं रसाळें । नाना बीजें धान्यें सकळें । पिंडीं निरोपावीं ॥ ३४ ॥ हें सांगतां पुरवेना । तरी उगेंचि बोलावेना । बोलिलें न येतां अनुमाना । लाजिरवाणें ॥ ३५ ॥ तरी हें निरोपिलें नवचे । फुकट बोलतां काय वेचे । याकारणें अनुमानाचें । कार्य नाहीं ॥ ३६ ॥ पांच भूतें ते ब्रह्मांडीं । आणि पांचचि वर्तती पिंडीं । याची पाहावी रोकडी । प्रचीत आतां ॥ ३७ ॥ पांचा भूतांचे ब्रह्मांड । आणी पंचभूतिक हें पिंड । यावेगळें तें उदंड । अनुमानज्ञान ॥ ३८ ॥ जितुकें अनुमानाचें बोलणें । तितुकें वमनप्राये त्यागणें । निश्चयात्मक तेंचि बोलणें । प्रत्ययाचें ॥ ३९ ॥ जेंचि पिंडीं तेंचि ब्रह्मांडीं । प्रचित नाहीं कीं रोकडी । पंचभूतांची तांतडी । दोहीकडे ॥ ४० ॥ म्हणोनि देहींचें थानमान । हा तों अवघाचि अनुमान । आतां येक समाधान । मुख्य तें कैसें ॥ ४१ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे अनुमाननिर्शननाम समास पांचवा समास सहावा : गुणरूपनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ आकाश जैसें निराकार । तैसा ब्रह्माचा विचार । तेथें वायोचा विकार । तैसी मूळमाया ॥ १ ॥ हें दासबोधीं असे बोलिलें । ज्ञानदशकीं प्रांजळ केलें । मूळमायेंत दाखविलें । पंचभूतिक ॥ २ ॥ तेथें जाणीव तो सत्वगुण । मध्य तो रजोगुण । नेणीव तमोगुण । जाणिजे श्रोतीं ॥ ३ ॥ म्हणाल तेथें कैंची जाणीव । तरी ऐका याचा अभिप्राव । पिंडीं माहाकारण देहीं सर्व । साक्षिणी अवस्था ॥ ४ ॥ तैसी मूळप्रकृती ब्रह्मांडींचें । देह माहाकारण साचें । म्हणोन तेथेंजाणीवेचें । अधिष्ठान आलें ॥ ५ ॥ असो मूळमायेभीतरीं । गुप्त त्रिगुण वास करी । पष्ट होती संधी चतुरीं । जाणावी गुणक्षोभिणी ॥ ६ ॥ जैस तृणाचा पोटराकळा । पुढें उकलोन होये मोकळा । तैसी मूळमाया अवलीळा । गुण प्रसवली ॥ ७ ॥ मूळमाया वायोस्वरूप । ऐक गुणक्षोभिणीचें रूप । गुणविकार होतांचि अल्प । गुणक्षोभिणी बोलिजे ॥ ८ ॥ पुढें जाणीव मध्यस्त नेणीव । मिश्रित चालिला स्वभाव । तेथें मातृकास ठाव । शब्द जाला ॥ ९ ॥ तो शब्दगुण आकाशींचा । ऐसा अभिप्राव येथीचा । शब्देंचि वेदशास्त्रांचा । आकार जाला ॥ १० ॥ पंचभूतें त्रिगुणाकार । अवघा वायोचा विकार । जाणीवनेणीवेचा विचार । वायोचि करितां ॥ ११ ॥ वायो नस्तां कैंची जाणीव । जाणीव नस्तां कैंची नेणीव । जाणीवनेणीवेस ठाव । वायोगुणें ॥ १२ ॥ जेथें मुळीच नाही चळण । तेथें कैंचें जाणीवलक्षण । म्हणोनि वायोचा गुण । नेमस्त जाणावा ॥ १३ ॥ येकापासून येक जालें । हें येक उगेंचि दिसोन आलें । स्वरूप मुळीच भासलें । त्रिगुणभूतांचें ॥ १४ ॥ ऐसा हा मुळींचा कर्दमु । पुढें पष्टतेचा अनुक्रमु । सांगतां येकापासून येक उगमु । हें हि खरें ॥ १५ ॥ वायोच कर्दम बोलिला । तयापासून अग्नि जाला । तोहि पाहातां देखिला । कर्दमुचि ॥ १६ ॥ अग्निपासून जालें आप । तेंहि कर्दमस्वरूप । आपापासून पृथ्वीचें रूप । तेंहि कर्दमरूपी ॥ १७ ॥ येथें आशंका उठिली । भूतांस जाणीव कोठें देखिली । तरी भूतांत जाणीव हे ऐकिली । नाहीं वार्ता ॥ १८ ॥ जाणीव म्हणिजे जाणतें चळण । तेंचि वायोचें लक्षण । वायोआंगीं सकळ गुण । मागां निरोपिलें ॥ १९ ॥ म्हणोन जाणीवनेणीवमिश्रीत । अवघें चालिलें पंचभूत । म्हणोनियां भूतांत । जाणीव असे ॥ २० ॥ कोठें दिसे कोठें न दिसे । परी तें भूतीं व्यापून असे । तिक्षण बुद्धी करितां भासे । स्थूळ सुक्ष्म ॥ २१ ॥ पंचभूतें आकारली । भूतीं भूतें कालवलीं । तरी पाहातं भासलीं । येक स्थूळ येक सूक्ष्म ॥ २२ । । निरोधवायो न भासे । तैसी जणीव न दिसे । न दिसे परी ते असे । भूतरूपें ॥ २३ ॥ काष्ठीं अग्नी दिसेना । निरोधवायो भासेना । जणीव तैसी लक्षेना । येकायेकीं ॥ २४ ॥ भूतें वेगळालीं दिसती । पाहातां येकचि भासती । बहुत धूर्तपणें प्रचिती । वोळखावी ॥ २५ ॥ ब्रह्मापासुन मूळमाया । मूळमायेपासून गुणमाया । गुणमायेपासून तया । गुणास जन्म ॥ २६ ॥ गुणापासूनियां भूतें पावली । पष्ट दशेतें । ऐसीयांचीं रूपें समस्तें । निरोपिलीं ॥ २७ ॥ आकाश गुणापासून जालें । हें कदापी नाही घडलें । शब्दगुणास कल्पिलें । आकाश वायां ॥ २८ ॥ येक सांगतां येकचि भावी । उगीच करी गथागोवी । तया वेड्याची उगवी । कोणें करावी ॥ २९ ॥ सिकविल्यां हि कळेना । उमजविल्यां हि उमजेना । दृष्टांतेंहि तर्केना । मंदरूप ॥ ३० ॥ भूतांहून भूत थोर । हा हि दाविला विचार । परी भूतांवडिल स्वतंत्र । कोण आहे ॥ ३१ ॥ जेथें मूळमाया पंचभूतिक । तेथें काये राहिला विवेक । मूळमायेपरतें येक । निर्गुणब्रह्म ॥ ३२ ॥ ब्रह्मीं मूळमाया जाली । तिची लीळा परीक्षिली । तंव ने निखळ वोतली । भूतेंत्रिगुणांची ॥ ३३ ॥ भूतें विकारवंत चत्वार । आकाश पाहातां निर्विकार । आकाश भूत हा विचार । उपाधीकरितां ॥ ३४ ॥ पिंडीं व्यापक म्हणोन जीव । ब्रह्मांडीं व्यापक म्हणोन शिव । तैसाच हाहि अभिप्राव । आकाशाचा ॥ ३५ ॥ उपाधीमचें सापडलें । सूक्ष्म पाहातां भासलें । इतुक्यासाठीं आकाश जालें । भूतरूप ॥ ३६ ॥ आकाश अवकाश तो भकास । परब्रह्म तें निराभास । उपाधीं नस्ता जें आकाश । तेंचि ब्रह्म ॥ ३७ ॥ जाणीव नेणीव मध्यमान । हेंचि गुणाचें प्रमाण । येथें निरोपिलें त्रिगुण । रूपेंसहित ॥ ३८ ॥ प्रकृती पावली विस्तारातें । पुढे येकाचें येकचि होतें । विकारवंतचि तयातें । नेम कैंचा ॥ ३९ ॥ काळें पांढरें मेळवितां । पारवें होतें तत्वता । काळें पिवळें मेळवितां । हिरवें होये ॥ ४० ॥ ऐसें रंग नानापरी । मेळवितां पालट धरी । तैसें दृश्य हें विकारी । विकारवंत ॥ ४१ ॥ येका जीवनें नाना रंग । उमटों लागती तरंग । पालटाचा लागवेग । किती म्हणोन पाहावा ॥ ४२ ॥ येका उदकाचे विकार । पाहातां दिसती अपार । पांचा भूतांचे विस्तार । चौर्यासी लक्ष योनी ॥ ४३ ॥ नाना देहाचें बीज उदक । उदकापसून सकळ लोक । किडा मुंगी स्वापदादिक । उदकेंचि होयें ॥ ४४ ॥ शुक्लीत शोणीत म्हणिजे नीर । त्या नीराचें हें शरीर । नखें दंत अस्तिमात्र । उदकाच्या होती ॥ ४५ ॥ मुळ्यांचे बारीक पागोरे । तेणें पंथें उदक भरे । त्या उदकेंचि विस्तारे । वृक्षमात्र ॥ ४६ ॥ अंबवृक्ष मोहरा आले । अवघे उदकाकरितां जाले । फळीं फुलीं लगडले । सावकास ॥ ४७ ॥ खोड फोडुन अंबे पाहातां । तेथें दिसेना सर्वथा । खांद्या फोडुन फळें पाहातां । वोलीं सालें ॥ ४८ ॥ मुळापासून सेवटवरी । फळ नाहीं तदनंतरीं । जळरूप फळ चतुरीं । विवेकें जाणावें ॥ ४९ ॥ तेंचि जळ सेंड्या चढे । तेव्हां वृक्षमात्र लगडे । येकाचें येकचि घडे । येणें प्रकारें ॥ ५० ॥ पत्रें पुष्पें फळें भेद । किती करावा अनुवाद । सूक्ष्म दृष्टीनें विशद । होत आहे ॥ ५१ ॥ भूतांचे विकार सांगों किती । क्षणक्षणा पालटती । येकाचे येकचि होती ॥ नाना वर्ण ॥ ५२ ॥ त्रिगुणभूतांची लटपट । पाहों जातां हे खटपट । बहुरूप बहु पालट । किती म्हणोन सांगावा ॥ ५३ ॥ ये प्रकृतीचा निरास । विवेकें वारावा सावकास । मग परमात्मा परेश । अनन्यभावें भजावा ॥ ५४ ॥ इथि श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे गुणरूपनिरूपणनाम समास सहावा ॥ समास सातवा : विकल्पनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ आधी स्थूळ आहे येक । तरी मग अंतःकरण पंचक । जाणतेपणाचा विवेक । स्थूळाकरितां ॥ १ ॥ तैसेंचि ब्रह्मांडेंवीण कांहीं । मूळमायेसि जाणीव नाहीं । स्थूळाच्या आधारें सर्व हि । कार्य चाले ॥ २ ॥ तें स्थूळचि नस्तां निर्माण । कोठें राहेल अंतःकर्ण । ऐसा श्रोतीं केला प्रश्न । याचें उत्तर ऐका ॥ ३ ॥ कोसले अथवा कांटेघरें । नाना पृष्ठिभागीं चालती घरें । जीव करिती लहानथोरें । शक्तीनुसार ॥ ४ ॥ शंख सिंपी घुला कवडें । आधीं त्यांचें घर घडे । किंवा आधीं निर्माण किडे । हें विचारावें ॥ ५ ॥ आधी प्राणी ते होती । मग घरें निर्माण करिती । हे तों प्रत्यक्ष प्रचिती । सांगणें नलगे ॥ ६ ॥ तैसें आधी सूक्ष्म जाण । मग स्थूळ होतें निर्माण । येणें दृष्टांतें प्रश्न । फिटला श्रोतयांचा ॥ ७ ॥ तव श्रोता पुसे आणीक । जी आठवलें कांहीं येक । जन्ममृत्युचा विवेक । मज निरोपावा ॥ ८ ॥ कोण ज्न्मास घालितें । आणी मागुता कोण जन्म घेतें । हें प्रत्यया कैसें येतें । कोण्या प्रकारें ॥ ९ ॥ ब्रह्मा जन्मास घालितो । विष्णु प्रतिपाळ करितो । रुद्र अवघें संव्हारितो । ऐसें बोलती ॥ १० ॥ तरीं हें प्रवृतीचें बोलणें । प्रत्ययास आणी उणें । प्रत्यय पाहातां श्लाघ्यवाणें । होणार नाहीं ॥ ११ ॥ ब्रह्म्यास कोणें जन्मास घातलें । विष्णूस कोणें प्रतिपाळिलें । रुद्रास कोणें संव्हारिलें । माहाप्रळईं ॥ १२ ॥ म्हणौनि हा सृष्टीभाव । अवघा मायेचा स्वभाव । कर्ता म्हणों निर्गुण देव । तरी तो निर्विकारी ॥ १३ ॥ म्हणावें माया जन्मास घाली । तरी हे आपणचि विस्तारली । आणी विचारितां थारली । हें हि घडेना ॥ १४ ॥ आतां जन्मतो तो कोण । कैसी त्याची वोळखण । आणी संचिताचें लक्षण । तेंहि निरोपावें ॥ १५ ॥ पुण्याचें कैसें रूप । आणी पापाचें कैसें स्वरूप । याहि शब्दाच आक्षेप । कोण कर्ता ॥ १६ ॥ हें कांहींच न ये अनुमाना । म्हणती जन्म घेते वासना । परी ते पाहातां दिसेना । ना धरितां न ये ॥ १७ ॥ वासना कामना आणी कल्पना । हेतु भावना मति नाना । ऐशा अनंत वृत्ती जाणा । अंतःकर्णपंचकाच्या ॥ १८ ॥ असो हें अवघें जाणीव यंत्र । जाणीव म्हणिजे स्मरणमात्र । त्या स्मरणास जन्मसूत्र । कैसें लागे ॥ १९ ॥ देहो निर्माण पांचा भूतांचा । वायो चाळक तयाचा । जाणणें हा मनाचा । मनोभाव ॥ २० ॥ ऐसें हें सहजचि घडलें । तत्वांचें गुंथाडें जालें । कोणास कोणे जन्मविलें । कोण्या प्रकारें ॥ २१ ॥ तरी हें पाहातां दिसेना । म्हणोन जन्मचि असेना । उपजला प्राणी येना । मागुता जन्मा ॥ २२ ॥ कोणासीच जन्म नाहीं । तरी संतसंगें केलें काई । ऐसा अभिप्राव सर्वहि । श्रोतयांचा । २३ ॥ पुर्वीं स्मरण ना विस्मरण । मधेंचि हें जालें स्मरण । अंतर्यामीं अंतःकर्ण । जाणती कळा ॥ २४ ॥ सावध आहे तों स्मरण । विकळ होतां विस्मरण । विस्मरण पडतां मरण । पावती प्राणी ॥ २५ ॥ स्मरण विस्मरण राहिलें । मग देहास मरण आलें । पुधें जन्मास घातलें । कोणास कोणें ॥ २६ ॥ म्हणोनी जन्मचि असेना । आणी यातना हि दिसेना । अवघी वेर्थचि कल्पना । बळावली ॥ २७ ॥ म्हणौन जन्मचि नाहीं कोणासी । श्रोतयांची आशंका ऐसी । मरोन गेलें तें जन्मासी । मागुतें न ये ॥ २८ ॥ वाळलें काष्ठ हिरवळेना । पडिलें फळ तें पुन्हां लागेना । तैसें पडिलें शरीर येना । जन्मास मागुतें ॥ २९ ॥ मडकें अवचितें फुटलें । फुटलें तें फुटोनिच गेलें । तैसेंचि पुन्हां जन्मलें । नाहीं मनुष्य ॥ ३० ॥ येथें अज्ञान आणी सज्ञान । सारिखेच जालें समान । ऐसा बळावला अनुमान । श्रोतयांसी ॥ ३१ ॥ वक्ता म्हणे हो ऐका । अवघें पाषांड करूं नका । अनुमान असेल तरी विवेका । अवलोकावें ॥ ३२ ॥ प्रेत्नेंवीण कार्य जालें । जेविल्यावीण पोट भरलें । ज्ञानेंवीण मुक्त जालें । हें तों घडेना ॥ ३३ ॥ स्वयें आपण जेविला । त्यास वाटे लोक धाला । परंतु हें समस्तांला । घडले पाहिजे ॥ ३४ ॥ पोहणें सिकला तो तरेल । पोहणें नेणें तो बुडेल । येथें हि अनुमान करील । ऐसा कवणु ॥ ३५ ॥ तैसें जयास ज्ञान जालें । ते ते तितुकेच तरले । ज्याचें बंधनचि तुटलें । तोचि मुक्त ॥ ३६ ॥ मोकळा म्हणे नाहीं बंधन । आणी प्रत्यक्ष बंदीं पडिले जन । त्यांचें कैसें समाधान । तें तुम्ही पाहा ॥ ३७ ॥ नेणे दुसर्याची तळमळ । तें मनुष्य परदुःखसीतळ । तैसाच हाहि केवळ । अनुभव जाणावा ॥ ३८ ॥ जयास आत्मज्ञान जालें । तत्वें तत्व विवंचिलें । खुणेसी पावतांच बाणलें । समाधान ॥ ३९ ॥ ज्ञानें चुके जन्ममरण । सगट बोलणें अप्रमाण । वेदशास्त्र आणी पुराण । मग कासयासी ॥ ४० ॥ वेदशास्त्रविचारबोली । माहानुभावांची मंडळी । भूमंडळीं लोक सकळी । हें मानीतना ॥ ४१ ॥ अवघें होतां अप्रमाण । मग आपलेंच काय प्रमाण । म्हणोन जेथें आत्मज्ञान । तोचि मुक्त ॥ ४२ ॥ अवघे च मुक्त पाहातां नर । हाहि ज्ञाचा उद्गार । ज्ञानेंविण तो उद्धार । हूणार नाहीं ॥ ४३ ॥ आत्मज्ञान कळों आले । म्हणोन दृश्य मिथ्या जालें । परंतु वेढा लाविलें । सकळास येणें ॥ ४४ । आतां प्रश्न हा फिटला । ज्ञानी ज्ञानें मुक्त जाला । अज्ञान तो बांधला । आपले कल्पनेनें ॥ ४५ ॥ विज्ञानासारिखें अज्ञान । आणी मुक्तासारिखें बंधन । निश्चयासारिखा अनुमान । मानूंचि नये ॥ ४६ ॥ बंधन म्हणिजे कांहींच नाहीं । परी वेढा लाविलें सर्व हि । यास उपावचि नाहीं । कळल्यावांचुनी ॥ ४७ ॥ कांहींच नाहीं आणी बाधी । हेंचि नवल पाहा आधीं । मिथ्या जाणिजेना बद्धि । म्हणोन बद्ध ॥ ४८ ॥ भोळा भाव सिद्धी जाव । हा उधाराचा उपाव । रोकडा मोक्षाचा अभिप्राव । विवेकें जाणावा ॥ ४९ ॥ प्राणी व्हावया मोकळा । आधीं पाहिजे जाणीवकळा । सकळ जाणतां निराळा । सहजचि होये ॥ ५० ॥ कांहींच नेणिजे तें अज्ञान । सकळ जाणिजे तें ज्ञान । जाणिव राहातां विज्ञान । स्वयेंचि आत्मा ॥ ५१ ॥ अमृत सेऊन अमर जाला । तो म्हणे मृत्यु कैसा येतो जनाला । तैसा विवेकी म्हणे बद्धाला । जन्म तो कैसा ॥ ५२ ॥ जाणता म्हणे जनातें । तुम्हांस भूत कैसे झडपितें । तुम्हास वीष कैसें चढतें । निर्विष म्हणे । ॥ ५३ ॥ आधीं बद्धासारिकें व्हावें । मग हें नलगेचि पुसावें । विवेक दूरी ठेऊन पाहावें । लक्षण बद्धाचें ॥ ५४ ॥ निजेल्यास चेईला तो । म्हणे हा कां रे वोसणातो । अनुभव पाहाणेंचि आहे तो । तरी मग निजोन पाहावा ॥ ५५ ॥ ज्ञात्याची उगवली वृत्ती । बद्धाऐसी न पडेल गुंती । भुकेल्याची अनुभवप्राप्ती । धाल्यास नाहीं ॥ ५६ ॥ इतुकेन आशंका तुटली । ज्ञानें मोक्षप्राप्ती जाली । विवेक पाहातां बाणली । अंतरस्थिती ॥ ५७ ॥ इथि श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे विकल्पनिरसननाम समास सातवा ॥ समास आठवा : देहांतनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ ज्ञाता सुटला ज्ञानमतें । परंतु जन्म कैसा बद्धातें । बद्धाचें काये जन्मतें । अंतकाळीं ॥ १ ॥ बद्ध प्राणी मरोन गेले । तेथें कांहींच नाहीं उरलें । जाणिवेचे विस्मरण जालें । मरणापूर्वी ॥ २ ॥ ऐसी घेतली आशंका । याचें उत्तर ऐका । आतां दुश्चीत होऊं नका । म्हणे वक्ता ॥ ३ ॥ पंचप्राण स्थळें सोडिती । प्राणरूप वासनावृत्ती । वासनामिश्रीत प्राण जाती । देह सोडुनिया ॥ ४ ॥ वायोसरिसी वासना गेली । ते वायोरूपेंचि राहिली । पुन्हां जन्म घेऊन आली । हेतुपरत्वें ॥ ५ ॥ कित्येक प्राणी निःशेष मरती । पुन्हां मागुते जीव येती । ढकलून दिल्हें तेणें दुखवती । हस्तपादादिक ॥ ६ ॥ सर्पदृष्टी जालियां वरी । तीं दिवसां उठवी धन्वंतरी । तेव्हां ते माघारी । वासना येते कीं ॥ ७ ॥ कित्येक सेवें होऊन पडती । कित्येक तयांस उठविती । येमलोकींहून आणिती । माघारे प्राणी ॥ ८ ॥ कित्येक पुर्वीं श्रापिले । ते शापें देह पावले । उश्रापकाळीं पुन्हां आले । पूर्वदेहीं ॥ ९ ॥ कित्येकीं बहु जन्म घेतले । कित्येक परकाया प्रवेशले । ऐसे आले आणी गेले । बहुत लोक ॥ १० ॥ फुंकल्यासरिसा वायो गेला । तेथें वायोसून निर्माण जाला । म्हणोन वायोरूप वासनेला । ज्नम आहे ॥ ११ ॥ मनाच्या वृत्ती नाना । त्यांत जन्म घेते वासना । वासना पाहातां दिसेना । परंतु आहे ॥ १२ ॥ वासना जाणिजे जाणिवहेत । जाणीव मुळींचा मूळतंत । मूळमायेंत असे मिश्रित । कारणरूपें ॥ १३ ॥ कारणरूप आहे ब्रह्मांडीं । कार्यरूपें वर्ते पिंडीं । अनुमानितां तांतडीं । अनुमानेना ॥ १४ ॥ परंतु आहे सूक्ष्मरूप । जैसें वायोचे स्वरूप । सकळ देव वायोरूप । आणी भूतसृष्टि ॥ १५ ॥ वायोमधें विकार नाना । वायो पाहातां तरी दिसेना । तैसी जाणीववासना । अति सूक्ष्म ॥ १६ ॥ त्रिगुण आणी पंचभूतें । हे वायोमध्यें मिश्रिते । अनुमानेना म्हणोन त्यातें । मिथ्या म्हणों नये ॥ १७ ॥ सहज वायो चाले । तरी सुगंध दुर्गंध कळों आले । उष्ण सीतळ तप्त निवाले । प्रत्यक्ष प्राणी ॥ १८ ॥ वायोचेनि मेघ वोळती । वायोचेनि नक्षत्रें चालती । सकळ सृष्टीची वर्तती गती । सकळ तो वायो ॥ १९ ॥ वायोरूपें देवतें भूतें । आंगीं भरती अकस्मातें । वीध केलियां प्रेतें । सावध होतीं ॥ २० ॥ वारें निराळें न बोले । देहामधें भरोन डोले । आळी घेऊन जन्मा आले । कित्येक प्राणी ॥ २१ ॥ राहाणें ब्रह्मणसमंध जाती । राहाणें ठेवणीं सांपडती । नाना गुंतले उगवती । प्रत्यक्ष राहाणें ॥ २२ ॥ ऐसा वायोचा विकार । येवंचे कळेना विस्तार । सकळ कांहीं चराचर । वायोमुळें ॥ २३ ॥ वायो स्तब्धरूपें सृष्टीधर्ता । वायो चंचळरूपें सृष्टीकर्ता । न कळे तरी विचारीं प्रवर्ता । म्हणिजे कळे ॥ २४ ॥ मुळापासून सेवटवरी । वायोचि सकळ कांहीं करी । वायोवेगळें कर्तुत्व चतुरीं मज निरोपावें ॥ २५ ॥ जाणीवरूप मूळमाया । जाणीव जाते आपल्या ठाया । गुप्त प्रगट होऊनियां । विश्वीं वर्ते ॥ २६ ॥ कोठें गुप्त कोठें प्रगटे । जैसें जीवन उफाळे आटे । पुढें मागुता वोघ लोटे । भूमंडळीं ॥ २७ ॥ तैसाच वायोमधें जाणीवप्रकार । उमटे आटे निरंतर । कोठें विकारें कोठें समीर । उगाच वाजे ॥ २८ ॥ वारीं आंगावरून जाती । तेणें हातपाये वाळती । वारां वाजतां करपती । आलीं पिकें ॥ २९ ॥ नाना रोगांचीं नाना वारीं । पीडा करिती पृथ्वीवरी । वीज कडाडी अंबरीं । वायोमुळें ॥ ३० ॥ वायोकरितां रागोद्धार । कळे वोळखीचा निर्धार । दीप लागे मेघ पडे हा चमत्कार । रागोद्धारीं ॥ ३१ ॥ वायो फुंकितां भुली पडती । वायो फुंकितां खांडकें करपती । वायोकरितां चालती । नाना मंत्र ॥ ३२ ॥ मंत्रें देव प्रगटती । मंत्रें भूतें अखरकिती । बाजीगरी वोडंबरी करिती । मंत्रसामर्थ्यें ॥ ३३ ॥ राक्षसांची मावरचना । ते हे देवांदिकां कळेना । विचित्र सामर्थ्यें नाना । स्तंबनमोहनादिकें ॥ ३४ ॥ धडचि पिसें करावें । पिसेंच उमजवावें । नाना विकार सांगावे । किती म्हणोनी ॥ ३५ ॥ मंत्रीं संग्राम देवाचा । मंत्रीं साभिमान ऋषीचा । महिमा मंत्रसामर्थ्याचा । कोण जाणे ॥ ३६ ॥ मंत्रीं पक्षी आटोपिती । मूशकें स्वापदें बांधती । मंत्रीं माहसर्प खिळिती । आणी धनलाभ ॥ ३७ ॥ आतां असो हा प्रश्न जाला । बद्धाचा जन्म प्रत्यया आला । मागील प्रश्न फिटला । श्रोतयाचा ॥ ३८ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे देहांतनिरूपणनाम समास आठवा ॥ समास नववा : संदेहवारण ॥ श्रीराम ॥ ब्रह्म वारितां वारेना । ब्रह्म सारितां सारेना । ब्रह्म कांहीं वोसरेना । येकीकडे ॥ १ ॥ ब्रह्म भेदितां भेदेना । ब्रह्म च्हेदितां च्हेदेना । ब्रह्म परतें होयेना । केलें तरी ॥ २ ॥ ब्रह्म खंडेना अखंड । ब्रह्मीं नाहीं दुसरें बंड । तरी कैसें हें ब्रह्मांड । सिरकलें मधें ॥ ३ ॥ पर्वत पाषाण सिळा सिखरें । नाना स्थळें स्थळांतरें । भूगोळरचना कोण्या प्रकारें । जालीं परब्रह्मीं ॥ ४ ॥ भूगोळ आहे ब्रह्मामधें । ब्रह्म आहे भूगोळामधें । पाहातं येक येकामधें । प्रत्यक्ष दिसे ॥ ५ ॥ ब्रह्मीं भूगोळें पैस केला । आणी भूगोळहि ब्रह्में भेदिला । विचार पाहातां प्रत्यय आला । प्रत्यक्ष आतां ॥ ६ ॥ ब्रह्में ब्रह्मांड भेदिलें । हें तों पाहतां नीटचि जालें । परी ब्रह्मास ब्रह्मांडें भेदिलें । हें विपरीत दिसे ॥ ७ ॥ भेदिलें नाहीं म्हणावें । तरी ब्रह्मीं ब्रह्मांड स्वभावें । हें सकळांस अनुभवें । दिसत आहे ॥ ८ ॥ तरी हें आतां कैसें जालें । विचारून पाहिजे बोलिलें । ऐसें श्रोतीं आक्षेपिलें । आक्षेपवचन ॥ ९ ॥ आतां याचें प्रत्युत्तर । सावध ऐका निरोत्तर । येथें पडिले किं विचार । संदेहाची ॥ १० ॥ ब्रह्मांड नाहीं म्हणो तरी दिसे । आणी दिसे म्हणो तरी नासे । आतां हें समजती कैसें । श्रोतेजन ॥ ११ ॥ तंव श्रोते जाले उद्दित । आहों म्हणती सावचित्त । प्रसंगें बोलों उचित । प्रत्योत्तर ॥ १२ ॥ आकाशीं दीपास लाविलें । दीपें आकाश परतें केलें । हें तों घडेना पाहिलें । पाहिजे श्रोतीं ॥ १३ ॥ आप तेज अथवा पवन । सारूं न सकती गगन । गगन पाहातां सघन । चळेल कैसें ॥ १४ ॥ अथवा कठीण जाली मेदनी । तरी गगनें केली चाळणी । पृथ्वीचें सर्वांग भेदूनी राहिलें गगन ॥ १५ ॥ याची प्रचित ऐसी असे । जें जडत्वा आलें तितुकें नासे । आकाश जैसें तैसें असे । चळणार नाहीं ॥ १६ ॥ वेगळेपण पाहावें । तयास आकाश म्हणावें । अभिन्न होतां स्वभावें । आकाश ब्रह्म ॥ १७ ॥ तस्मात आकाश चळेना । भेद गगनाचा कळेना । भासलें ब्रह्म तयास जाणा । आकाश म्हणावें ॥ १८ ॥ निर्गुण ब्रह्मसें भासलें । कल्पूं जातां अनुमानलें । म्हणोन आकाश बोलिलें । कल्पनेसाठीं ॥ १९ ॥ कल्पनेसि भासे भास । तितुकें जाणावें आकाश । परब्रह्म निराभास । निर्विकल्प ॥ २० ॥ पंचभूतांमधें वास । म्हणौन बोलिजे आकाश । भूतांतरीं जो ब्रह्मांश । तेंचि गगन ॥ २१ ॥ प्रत्यक्ष होतें जातें । अचळ कैसें म्हणावें त्यातें । म्हणओनियां गगनातें । भेदिलें नाहीं ॥ २२ ॥ पृथ्वी विरोन उरे जीवन । जीवन नस्तां उरे अग्न । अग्न विझतां उरे पवन । तोहि नसे ॥ २३ ॥ मिथ्या आलें आणी गेलें । तेणें खरें तें भंगलें । ऐसें हें प्रचितीस आलें । कोणेंपरी ॥ २४ ॥ भ्रमें प्रत्यक्ष दिसतें । विचार पाहतां काय तेथें । भ्रममूळ या जगाअतें । खरें कैसें म्हणावें ॥ २५ ॥ भ्रम शोधितां कांहींच नाहीं । तेथें भेदिलें कोणें काई । भ्रमें भेदिलें म्हणतां ठाईं । भ्रमचि मिथ्या ॥ २६ ॥ भ्रमाचें रूप मिथ्या जालें । मग सुखें म्हणावें भेदिलें । मूळीं लटिकें त्यानें केलें । तेंहि तैसें ॥ २७ ॥ लटिक्यानें उदंड केलें । तरी आमुचें काय गेलें । केलें म्हणतांच नाथिलें । शाहाणे जाणती ॥ २८ ॥ सागरामधें खसखस । तैसें परब्रह्मीं दृश्य । मतिसारिखा मतिप्रकाश । अंतरीं वाढे ॥ २९ ॥ मती करितां विशाळ । कवळो लागे अंतराळ । पाहातां भासे ब्रह्मगोळ । कवीठ जैसें॥ ३० ॥ वृत्ति त्याहून विशाळ । करितां ब्रह्मांड बद्रिफळ । ब्रह्माकार होतां केवळ । कांहींच नाहीं ॥ ३१ ॥ आपण विवेकें विशाळला । मर्यादेवेगळा जाला । मग ब्रह्मगोळ देखिला । वटबीजन्यायें ॥ ३२ ॥ होतां त्याहून विस्तीर्ण । वटबीज कोटिप्रमाण । आपाण होतां परिपूर्ण । कांहींच नाहीं ॥ ३३ ॥ आपण भ्रमें लाहानाळला । केवळ देहधारी जाला । तरी मग ब्रह्मांड त्याला । कवळेल कैसें ॥ ३४ ॥ वृत्ती ऐसी वाढवावी । पसरून नाहींच करावी । पूर्णब्रह्मास पुरववी । चहूंकडे ॥ ३५ ॥ जंव येक सुवर्ण आणितां । तेणें ब्रह्मांड मढवितां । कैसे होईल तें तत्वतां । बरें पाहा ॥ ३६ ॥ वस्तु वृत्तिस कवळे । तेणें वृत्ति फाटोन वितुळे । निर्गुण आत्माच निवळे । जैसा तैसा ॥ ३७ ॥ येथें फिटली आशंका । श्रोते हो संदेह धरूं नका । अनुमान असेल तरी विवेका । अवलोकावें ॥ ३८ ॥ विवेकें तुटें अनुमान । विवेकें होये समाधान । विवेकें आत्मनिवेदन । मोक्ष लाभे ॥ ३९ ॥ केली मोक्षाची उपेक्षा । विवेकें सारिलें पूर्वपक्षा । सिद्धांत आत्मा प्रत्यक्षा । प्रमाण न लगे ॥ ४० ॥ हे प्रचितीचीं उत्तरें । कळती सारासारविचारें । मननध्यासें साक्षात्कारें । पावन होईजे ॥ ४१ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे संदेहवारणनाम समास नववा ॥ समास दहावा : स्थितिनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ देउळामधें जगन्नायेक । आणी देवळावरी बैसला काक । परी तो देवाहुन अधिक । म्हणों नये कीं ॥ १ ॥ सभा बैसली राजद्वारीं । आणी मर्कट गेलें स्तंभावरी । परी तें सभेहून श्रेष्ठ चतुरीं । कैसे मानावें ॥ २ ॥ ब्रह्मण स्नान करून गेले । आणी बक तैसेचि बैसले । परी ते ब्रह्मणपरीस भले । कैसे मानावे ... ३ ॥ ब्रह्मणामधें कोणी नेमस्त । कोणी जाले अव्यावेस्त । आणी स्वान सदा ध्यानस्त । परी तें उत्तम नव्हे ॥ ४ ॥ ब्राह्मण लक्षमुद्रा नेणें । मार्जर लक्षविषईं शाहाणें । परी ब्रह्मणापरीस विशेष कोणें । म्हणावें तयासी ॥ ५ ॥ ब्रह्मण पाहे भेदाभेद । मक्षिका सर्वांस अभेद । परी तीस जाला ज्ञानबोध । हें तों न घडे कीं ॥ ६ ॥ उंच वस्त्रें नीच ल्याला । आणी समर्थ उघडाच बैसला । परी तो आहे परिक्षिला । परीक्षवंतीं ॥ ७ ॥ बाह्याकार केला अधिक । परी तो अवघा लोकिक । येथें पाहिजे मुख्य येक । अंतरनिष्ठा ॥ ८ ॥ लोकिक बरा संपादिला । परी अंतरीं सावध नाहीं जाला । मुख्य देवास चुकला । तो आत्मघातकी ॥ ९ ॥ देवास भजतां देवलोक । पित्रांस भजतां पित्रलोक । भूतांस भजतां भूतलोक । पाविजेतो ॥ १० ॥ जेणें जयास भजावें । तेणें त्या लोकासी जावें । निर्गुणीं भजतां व्हावें । निर्गुणचि स्वयें ॥ ११ ॥ निर्गुणाचें कैसें भजन । निर्गुणीं असावें अनन्य । अनन्य होतां होईजे धन्य । निश्चयेंसीं ॥ १२ ॥ सकळ केलियाचें सार्थक । देव वोळखावा येक । आपण कोण हा विवेक । पाहिला पाहिजे ॥ १३ ॥ देव पाहातां निराकार । आपला तो माईक विचार । सोहं आत्मा हा निर्धार । बाणोन गेला ॥ १४ ॥ आतां अनुमान तो काई । वस्तु आहे वस्तुचा ठाईं । देहभाव कांहींच नाहीं । धांडोळितां ॥ १५ ॥ सिद्धास आणी साधन । हा तों अवघाच अनुमान । मुक्तास आणी बंधन । आडळेना ॥ १६ ॥ साधनें जें कांहीं साधावें । तें तों आपणचि स्वभावें । आतां साधकाच्या नावें । सुन्याकार ॥ १७ ॥ कुल्लाळ पावला राजपदवी । आतां रासभें कासया राखावी । कुल्लाळपणाची उठाठेवी । कासया पाहिजे ॥ १८ ॥ तैसा अवघा वृत्तीभाव । नाना साधनांचा उपाव । साध्य जालियां कैंचा ठाव । साधनांसी ॥ १९ ॥ साधनें काये साधावें । नेमें काये फळ घ्यावें । आपण वस्तु भरंगळावें । कासयासी ॥ २० ॥ देह तरी पांचा भूतांचा । जीव तरी अंश ब्रह्मींचा । परमात्मा तरी अनन्याचा । ठाव पाहा ॥ २१ ॥ उगेंचि पाहातां मीपण दिसे । शोध घेतां कांहींच नसे । तत्वें तत्व निरसे । पुढें निखळ आत्मा ॥ २२ ॥ आत्मा आहे आत्मपणें । जीव आहे जीवपणें । माया आहे मायापणें । विस्तारली ॥ २३ ॥ ऐसें अवघेंचि आहे । आणी आपण हि कोणीयेक आहे । हें सकळ शोधून पाहे । तोचि ज्ञानी ॥ २४ ॥ शोधूं जाणें सकळांसी। परी पाहों नेणे आपणासी । ऐक ज्ञानी येकदेसी । वृत्तिरूपें ॥ २५ ॥ तें वृत्तिरूप जरी पाहिलें । तरी मग कांहींच नाहीं राहिलें । प्रकृतिनिरासें अवघेंचि गेलें । विकारवंत ॥ २६ ॥ उरलें तें निखळ निर्गुण । विवंचितां तेंचि आपण । ऐसी हे परमार्थाची खूण । अगाध आहे ॥ २७ ॥ फळ येक आपण येक । ऐसा नाहीं हा विवेक । फ्ळाचें फळ कोणीयेक । स्वयेंचि होईजे ॥ २८ ॥ रंक होता राजा जाला । वरें पाहातां प्रत्यय आला । रंकपणाचा गल्बला । रंकीं करावा ॥ २९ ॥ वेद शास्त्रें पुराणें । नाना साधनें निरूपणें । सिद्ध साधु ज्याकारणें । नाना सायास करिती ॥ ३० ॥ तें ब्रह्मरूप आपणचि आंगें । सारासारविचारप्रसंगें । करणें न करणें वाउगें । कांहींच नाहीं ॥ ३१ ॥ रंक राजआज्ञासि भ्यालें । तेंचि पुढें राजा जालें । मग तें भयेचि उडालें । रंकपणासरिसें ॥ ३२ ॥ वेदें वेदाज्ञेनें चालावें सच्च्हास्त्रें शास्त्र अभ्यासावें । तीर्थें तीर्थास जावें । कोण्या प्रकारें ॥ ३३ ॥ अमृतें सेवावें अमृत । अनंतें पाहावा अनंत । भगवंतें लक्षावा भगवंत । कोणा प्रकारें ॥ ३४ ॥ संत असंत त्यागावे । निर्गुणें निर्गुणासी भंगावें । स्वरूपें स्वरूपीं रंगावें । कोण्या प्रकारें ॥ ३५ ॥ अंजनें ल्यावें अंजन । धनें साधावें धन । निरंजनें निरंजन । कैसें अनुभवावें ॥ ३६ ॥ साध्य करावें साधनासी । ध्येयें धरावें ध्यानासी । उन्मनें आवरावें मनासी । कोण्या प्रकारें ॥ ३७ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे स्थितिनिरूपणनाम समास दहावा ॥ ॥ दशक नववा समाप्त ॥ 1448 2750 2005-10-09T08:39:41Z 203.115.86.234 ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ ॥ श्रीमत् दासबोध ॥ दशक दहावा : जगज्जोतीनाम समास पहिला : अंतःकरणैकनिरुपण ॥ श्रीराम ॥ सकळांचे अंतःकरण येक । किंवा येक नव्हे अनेक । ऐसें हे निश्चयात्मक । मज निरोपावें ॥ १ ॥ ऐसें श्रोतयानें पुसिलें । अंतःकरण येक किं वेगळालें । याचे उत्तर ऐकिलें पाहिजे श्रोतीं ॥ २ ॥ समस्तांचे अंतःकर्ण येक निश्चयो जाणावा नेमक । हा प्रत्ययाचा विवेक । तुज निरोपिला ॥ ३ ॥ श्रोता म्हणे वक्तयासी । अंतःकरण येक समस्तांसी । तरी मिळेना येकायेकासी । काये निमित्य ॥ ४ ॥ येक जेवितां अवघे धाले । येक निवतां अवघे निवाले । येक मरतां अवघे मेले । पाहिजेत कीं ॥ ५ ॥ येक सुखी येक दुःखी । ऐसें वर्ततें लोकिकीं । येका अंतःकरणाची वोळखी । कैसी जाणावी ॥ ६ ॥ जनीं वेगळाली भावना । कोणास कोणीच मिळेना । म्हणौन हें अनुमाना । येत नाही ॥ ७ ॥ अंतःकरण येक असतें । तरी येकाचें येकास कळों येतें । कांहीं चोरितांच न येतें । गौप्य गुह्य ॥ ८ ॥ याकरणें अनुमानेना । अंतःकरण येक हें घडेना । विरोध लागला जना । काये निमित्य ॥ ९ ॥ सर्प डसाया येतो । प्राणी भेऊन पळतो । येक अंतःकरण तेरी तो । विरोध नसावा ॥ १० ॥ ऐसी श्रोतयांची आशंका । वक्ता म्हणे चळों नका । सावध होऊन ऐका । निरूपण ॥ ११ ॥ अंतःकर्ण म्हणिजे जाणीव । जाणिव जाणता स्वभाव । देहरक्षणाचा उपाव । जाणती कळा ॥ १२ ॥ सर्प जाणोन डंखूं आला । प्राणी जाणोन पळाला । दोहींकडे जाणीवेला । बरें पाहा ॥ १३ ॥ दोहींकडे जाणीवेसी पाहिलें । तरी अंतःकर्ण येकचि जालें । विचारितां प्रत्यया आलें । जाणीवरूपें ॥ १४ ॥ जाणीवरूपें अंतःकर्ण । सकळांचे येक हें प्रमाण । जीवमात्रास जाणपण । येकचि असे ॥ १५ ॥ येके दृष्टीचें देखणें । येके जिव्हेचें चाखणें । ऐकणें स्पर्शणें वास घेणें । सर्वत्रास येक ॥ १६ ॥ पशु पक्षी किडा मुंगी । जीवमात्र निर्माण जगीं । जाणीवकळा सर्वांलागीं । येकचि आहे ॥ १७ ॥ सर्वांस जळ तें सीतळ । सर्वांस अग्नि तेजाळ । सर्वांस अंतःकर्ण केवळ । जाणीव कळा ॥ १८ ॥ आवडे नावडे ऐसें जालें । तरी हें देहस्वभावावरी गेलें । परंतु हें कळों आलें । अंतःकर्णयोगें ॥ १९ ॥ सर्वांचे अंतःकर्ण येक । ऐसा निश्चयो निश्चयात्मक । जाणती याअचें कौतुक । चहुंकडे ॥ २० ॥ इतुकेन फिटली आशंका । आतां अनुमान करूं नका । जाणणें तितुकें येका । अंतःकर्णाचें ॥ २१ ॥ जाणोन जीव चारा घेती । जाणोन भिती लपती । जाणोनियां पळोन जाती । प्राणीमात्र ॥ २२ ॥ किडामुंगीपासून ब्रह्मादिक । समस्तां अंतःकर्ण येक । ये गोष्टीचें कौतुक । प्रत्यें जाणावें ॥ २३ ॥ थोर लहान तरी अग्नी । थोडें बहु तरी पाणी । न्यून पूर्ण तरी प्राणी । अंतःकर्णें जाणती ॥ २४ ॥ कोठें उणें कोठें अधीक । परंतु जिनसमासला येक । जंगम प्राणी कोणीयेक । जाटिल्याविण नाहीं ॥ २५ ॥ जाणीव म्हणिजे अंतःकर्ण । अंतःकर्ण विष्णूचा अंश जाण । विष्णु करितो पाळण । येणें प्रकारें ॥ २६ ॥ नेणतां प्राणी संव्हारितो । नेणीव तमोगुण बोलिजेतो । तमोगुणें रुद्र संव्हारितो । येणें प्रकारें ॥ २७ ॥ कांही जाणीव कांही नेणीव । हा रजोगुणाचा स्वभाव । जाणतां नेणतां जीव । जन्मास येती ॥ २८ ॥ जाणीवेनें होतें सुख । नेणीवेनें होतें दुःख । सुखदुःख अवश्यक । उत्पत्तिगुणें ॥ २९ ॥ जाणण्यानेणण्याची बुद्धि । तोंचि देहीं जाणावा विधी । स्थूळ देहीं ब्रह्मा त्रिशुद्धि । उत्पत्तिकर्ता ॥ ३० ॥ ऐसा उत्पत्ति स्थिति संहार । प्रसंगें बोलिला विचार । परंतु याचा निर्धार । प्रत्यें पाहावा ॥ ३१ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे अंतःकर्णयेकनाम समास पहिला ॥ समास दुसरा : देहआशंकानिरूपण ॥ श्रीराम ॥ स्वामीनें विचार दखविला । येथें विष्णूचा अभाव दिसोन आला । ब्रह्मा विष्णु महेशाला । उरी नाहीं ॥ १ ॥ उप्तत्ति स्थिति संव्हार । ब्रह्मा विष्णु महेश्वर । याचा पाहातां विचार । प्रत्ययो नाहीं ॥ २ ॥ ब्रह्मा उत्पत्तिकर्ता चौंमुखांचा । येथें प्रत्ययो नाहीं त्याचा । पाळणकर्ता विष्णु चौभुजांचा । तो हि ऐकोन जाणों ॥ ३ ॥ महेश संव्हार करितो । हाहि प्रत्यय कैसा येतो । लिंगमहिमा पुराणीं तो । विपरीत बोलिला ॥ ४ ॥ मूळमायेस कोणें केलें । हें तों पाहिजे कळलें । तिहीं देवांचें रूप जालें । ऐलिकडे ॥ ५॥ मूळमाया लोकजननी । तयेपासून गुणक्षोभिणी । गुणक्षोभिणीपासून त्रिगुणी । जन्म देवा ॥ ६ ॥ ऐसें बोलती शास्त्रकारक । आणि प्रवृत्तीचेहि लोक । प्रत्ययें पुसतां कित्येक । अकांत करिती ॥ ७ ॥ म्हणोन त्यास पुसावेना । त्यांचेन प्रत्ययो आणवेना । प्रत्ययेंविण प्रेत्‌न नाना । ठकाठकी ॥ ८ ॥ प्रचितवीण वैद्य म्हणवी । उगीच करी उठाठेवी । तया मुर्खाला गोवी । प्राणीमात्र ॥ ९ ॥ तैसाच हाहि विचार । प्रत्यये करावा निर्धार । प्रत्ययें नस्तां अंधकार । गुरुशिष्यांसी ॥ १० ॥ बरें लोकास काये म्हणावें । लोक म्हणती तेंचि बरवें । परंतु स्वामीनें सांगावें । विशद करुनी ॥ ११ ॥ म्हणों देवीं माया केली । तरी देवांचीं रूपें मायेंत आलीं । जरी म्हणों मायेनें माया केली । तरी दुसरी नाहीं ॥ १२ ॥ जरी म्हणो भूतीं केली । तरी ते भूतांचीच वळली । म्हणावें जरी परब्रह्में केली । तरी ब्रह्मीं कर्तुत्व नाहीं ॥ १३ ॥ आणी माया खरी असावी । तरी ब्रह्मीं कर्तुत्वाची गोवी । माया मिथ्या ऐसी जाणावी । तरी कर्तुत्व कैंचें ॥ १४ ॥ आतां हें अवघेंचि उगवें । आणी मनास प्रत्यये फावे । ऐसें केलें पाहिजें देवें । कृपाळूपणें ॥ १५ ॥ वेद मातृकावीण नाहीं । मातृका देहावीण नाहीं । देह निर्माण होत नाहीं । देहावेगळा ॥ १६ ॥ तया देहामधें नरदेहो । त्या नरदेहांत ब्राह्मणदेहो । तया ब्राह्मणदेहास पाहो । अधिकार वेदीं ॥ १७ ॥ असो वेद कोठून जाले । देह कासयाचे केले । दैव कैसे प्रगटले । कोण्या प्रकरें ॥ १८ ॥ ऐसा बळावया अनुमान । केलें पाहिजे समाधान । वक्ता म्हणे सावधान । होईं आता । १९ ॥ प्रत्यये पाहातां सांकडी । अवघी होते विघडाविघडी । अनुमानितां घडीनें घडी । काळ जातो ॥ २० ॥ लोकधाटी शास्त्रनिर्णये । येथें बहुधा निश्चये । म्हणोनियां येक प्रत्यये । येणार नाहीं ॥ २१ ॥ आतां शास्त्राची भीड धरावी । तरी सुटेना हे गथागोवी । गथागोवी हे उगवावी । तरी शास्त्रभेद दिसे ॥ २२ ॥ शास्त्र रक्षून प्रत्यये आणिला । पूर्वपक्ष त्यागून सिद्धांत पाहिला । शहाणा मुर्ख समजाविला । येका वचनें ॥ २३ ॥ शास्त्रींच पूर्वपक्ष बोलिला । पूर्वपक्ष म्हणावें लटक्याला । विचार पाहातां आम्हांला । शब्द नाहीं ॥ २४ ॥ तथापि बोलों कांहींयेक । शास्त्र रक्षून कौतुक । श्रोतीं सादर विवेक । केला पाहिजे ॥ २५ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे देहआशंकानाम समास दुसरा ॥ समास तिसरा : देहआशंकाशोधन ॥ श्रीराम ॥ उपाधिविण जें आकाश । तेंचि ब्रह्म निराभास । तें निराभासीं मूळमायेस । जन्म जाला ॥ १ ॥ तें मूळमायेचे लक्षण ।वायोस्वरूपचि जाण । पंचभूतें आणी त्रिगुण । वायोआंगीं ॥ २ ॥ आकाशापासून वायो जाला । तो वायोदेव बोलिला । वायोपासून अग्नि जाला । तो अग्निदेव ॥ ३ ॥ अग्निपासून जालें आप । तें नारायणाचें स्वरूप । आपापासून पृथ्वीचें रूप । तें बीजाकारें ॥ ४ ॥ ते पृथ्वीचे पोटीं पाषाण । बहु देवांचें लक्षण । नाना प्रचित प्रमाण । पाषाणदेवीं ॥ ५ ॥ नाना वृक्ष मृत्तिका । प्रचित रोकडी विश्वलोकां । समस्त देवांचा थारा येका । वायोमध्यें ॥ ६ ॥ देव यक्षिणी कात्यायेणी । चामुंडा जखिणी मानविणी । नाना शक्ति नाना स्थानीं । देशपरत्वें ॥ ७ ॥ पुरुषनामें कित्येक । देव असती अनेक । भूतें देवतें नपुषक । नामें बोलिजेती ॥ ८ ॥ देव देवतांदेवतेंभूतें । पृथ्वीमध्यें असंख्यातें । परंतु यां समस्तांतें । वायोस्वरूप बोलिजे ॥ ९ ॥ वायोस्वरूप सदा असणें । प्रसंगें नाना देह धरणें । गुप्त प्रगट होणें जाणें । समस्तांसी ॥ १० ॥ वायोस्वरूपें विचरती । वायोमध्यें जगज्जोती । जाणीवकळा वासना वृत्ति । नाना भेदें ॥ ११ ॥ आकाशापासून वायो जाला । तो दों प्रकारें विभागला । सावधपणें विचार केला । पाहिजे श्रोतीं ॥ १२ ॥ येक वारा सकळ जणती । येक वायोमधील जगज्जोती । जगज्जोतीच्या अनंत मूर्ती । देवदेवतांच्या ॥ १३ ॥ वायो बहुत विकारला । परंतु दों प्रकारें विभागला । आतां विचार ऐकिला । पाहिजे तेजाचा ॥ १४ ॥ वायोपाऊन तेज जालें । उष्ण सीतळ प्रकाशलें । द्विविध रूप ऐकिलें । पाहिजें तेजाचें ॥ १५ ॥ उष्णापासून जाला भानु । प्रकाशरूप दैदीप्यमानु । सर्वभक्षक हुताशनु । आणी विद्युल्यता ॥ १६ ॥ सीतळापासून आप अमृत । चंद्र तारा आणी सीत । आतां परिसा सावचित्त। होऊन श्रोते ॥ १७ ॥ तेज बहुत विकारलें । परंतु द्विविधाच बोलिलें । आपहि द्विविधाच निरोपिलें । आप आणि अमृत ॥ १८ ॥ ऐकें पृथ्वीचा विचार । पाषाण मृत्तिका निरंतर । आणीक दुसरा प्रकार । सुवर्ण परीस नाना रत्नें ॥ १९ ॥ बहुरत्ना वसुंधरा । कोण खोटा कोण खरा । अवघें कळे विचारा- । रूढ होतां ॥ २० ॥ मनुष्यें कोठून जालीं । हे मुख्य आशंका राहिली । पुढें वृत्ति सावध केली । पाहिजे श्रोतीं ॥ २१ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे देहआशंकाशोधननाम समास तिसरा ॥ समास चवथा : बीजलक्षण ॥ श्रीराम ॥ आतां पाहों जातां उत्पत्ति । मनुष्यापासून मनुष्यें होती । पशुपासून पशु निपजती। प्रत्यक्ष आतां॥ १ ॥ खेंचरें आणी भूचरें । वनचरें आणी जळचरें । नाना प्रकारीचीं शरीरें । शरीरांपासून होती ॥ २ ॥ प्रत्ययास आणी प्रमाण । निश्चयास आणी अनुमान । मार्ग देखोन आडरान । घेऊंच नये ॥ ३ ॥ विपरीतपासून विपरीतें होती । परी शरीरेंच बोलिजेती । शरीरावांचून उत्पत्ती । होणार नाहीं ॥ ४॥ तरी हे उत्पत्ति कैसी जाली । कासयाची कोणें केली । जेणें केली त्याची निर्मिली । काया कोणें ॥ ५ ॥ ऐसें पाहातां उदंड लांबलें । परी मुळीं शेरीर जैसें जालें । कासयाचें उभारिलें । कोणें कैसें ॥ ६ ॥ ऐसी हे मागील आशंका । राहात गेली ते ऐका । कदापी जाजु घेऊं नका । प्रत्ययो आलियानें ॥ ७ ॥ प्रत्ययोचि आहे प्रमाण । मूर्खास वाटे अप्रमाण । पिंडें प्रचितशब्दें जाण । विश्वासासी ॥ ८ ॥ ब्रह्मीं मूळमाया जाली । तेचि अष्टधा प्रकृती बोलिली । भूतीं त्रिगुणीं कालवली । मूळमाया ॥ ९ ॥ तें मूळमाया वायोस्वरूप । वायोमध्यें जाणीवेचें रूप । तेचि इच्च्हा परी आरोप । ब्रह्मीं न घडे ॥ १० ॥ तथापि ब्रह्मीं कल्पिला । तरी तो शब्द वायां गेला । आत्मा निर्गुण संचला । शब्दातीत ॥ ११ ॥ आत्मा निर्गुण वस्तु ब्रह्म । नाममात्र तितुका भ्रम । कल्पून लाविला संभ्रम । तरी तो लागणार नाहीं ॥ १२ ॥ तथापि आग्रहें लाविला । जरी धोंडा मारिला आकाशाला । आकाशावरी थुंकिला । तरी तें तुटेना ॥ १३ ॥ तैसें ब्रह्म निर्विकार । निर्विकारीं लाविती विकार । विकार नासे निर्विकार । जैसें तैसें ॥ १४ ॥ आतां ऐका प्रत्ययो । जाणोनि धरावा निश्चयो । तरीच पाविजे जयो । अनुभवाचा ॥ १५ ॥ मायाब्रह्मीं जो समीर। त्यांत जाणता तो ईश्वर । ईश्वर आणि सर्वेश्वर । तयासीच बोलिजे ॥ १६ ॥ तोचि ईश्वर गुणासी आला । त्याचा त्रिगुणभेद जाला । ब्रह्मा विष्णु महेश उपजला । तये ठाईं ॥ १७ ॥ सत्व रज आणी तम । हे त्रिगुण उत्तमोत्तम । यांच्या स्वरूपाचा अनुक्रम । मागां निरोपिला ॥ १८ ॥ जाणता विष्णु भगवान । जाणता नेणता चतुरानन । नेणता महेश पंचानन । अत्यंत भोळा ॥ १९ ॥ त्रिगुण त्रिगुणीं कालवले । कैसे होती वेगळाले । परी विशेष न्यून भासले । ते बोलावे लागती ॥ २० ॥ वायोमध्यें विष्णु होता । तो वायोस्वरूपचि तत्वता । पुढें जाला देहधर्ता । चतुर्भुज ॥ २१ ॥ तैसाच ब्रह्मा आणी महेश । देह धरिती सावकास । गुप्त प्रगट होतां तयास । वेळ नाहीं ॥ २२ ॥ आतां रोकडी प्रचिती । मनुष्यें गुप्त प्रगटती । मां त्या देवांच्याच मूर्ती । सामर्थ्यवंत ॥ २३ ॥ देव देवता भूतें देवतें । चढतें सामर्थ्य तेथें । येणेंचि न्यायें राक्षसांतें । सामर्थ्यकळा ॥ २४ ॥ झोटींग वायोस्वरूप असती । सवेंच खुळखुळां चालती । खोबरीं खारिका टाकून देती । अकस्मात ॥ २५ ॥ अवघेंचि न्याल अभावें । तरी तें बहुतेकांस ठावें । आपुल्याला अनुभवें । विश्वलोक जाणती ॥ २६ ॥ मनुष्यें धरती शरीरवेष । नाना परकाया प्रवेश । मां तो परमात्मा जगदीश । कैसा न धरी ॥ २७ ॥ म्हणोनि वायोस्वरूपें देह धरिलें । ब्रह्मा विष्णु महेश जालें । पुढें तेचि विस्तारलें । पुत्रपौत्रीं ॥ २८ ॥ अंतरींच स्त्रिया कल्पिल्या । तों त्या कल्पितांच निर्माण जाल्या । परी तयापासून प्रजा निर्मिल्या । नाहींत कदा ॥ २९ ॥ इच्हून पुत्र कल्पिले । ते ते प्रसंगीं निर्माण जाले । येणें प्रकारें वर्तले । हरिहरादिक ॥ ३० ॥ पुढें ब्रह्मयानें सृष्टी कल्पिली । इच्हेसरिसी सृष्टी जाली । जीवसृष्टि निर्माण केली । ब्रह्मदेवें ॥ ३१ ॥ नाना प्रकारीचे प्राणी कल्पिले । इच्हेसरिसे निर्माण जाले । अवघे जोडेचि उदेले । अंडजजारजादिक ॥ ३२ ॥ येक जळस्वेदापासून जाले । ते प्राणी स्वेदज बोलिले । येक वायोकरितां जाले । अकस्मात उद्भिज ॥ ३३ ॥ मनुष्याची गौडविद्या । राक्षसांची वोडंबरी विद्या । ब्रह्मयाची सृष्टिविद्या । येणें प्रकरें ॥ ३४ ॥ कांहीयेक मनुष्यांची । त्याहून विशेष राक्षसांची । त्याहून विशेष ब्रह्मयाची । सृष्टिविद्या ॥ ३५ ॥ जाणते नेणते प्राणी निर्मिले । वेद वदोन मार्ग लाविले । ब्रह्मयानें निर्माण केले । येणें प्रकारें ॥ ३६ ॥ मग शरीपासून शरीरें । सृष्टी वाढली विकारें । सकळ शरीरें येणें प्रकारें । निर्माण जाली ॥ ३७ ॥ येथें आशंका फिटली । सकळ सृष्टी विस्तारली । विचार पाहातं प्रत्यया आली । येथान्वयें ॥ ३८ ॥ ऐसी सृष्टी निर्माण केली । पुढें विष्णुनें कैसी प्रतिपाळिली । हेहि विवंचना पाहिली । पाहिजे श्रोतीं ॥ ३९ ॥ सकळ प्राणी निर्माण जाले । ते मूळरूपें जाणोन पाळिले । शरीरें दैत्य निर्दाळिले । नाना प्रकारींचे ॥ ४० ॥ नाना अवतार धरणें । दुष्टांचा संहार करणें । धर्म स्थापायाकारणें । विष्णुस जन्म ॥ ४१ ॥ म्हणोन धर्मस्थापनेचे नर । तेंहि विष्णुचे अवतार । अभक्त दुर्जन रजनीचर । सहजचि जाले ॥ ४२ ॥ आतां प्राणी जे जन्मले । ते नेणोन संव्हारिले । मूळरूपें संव्हारिलें । येणें प्रकारें ॥ ४३ ॥ शरीरें रुद्र खवळेल । तैं जीवसृष्टि संव्हारेल । अवघें ब्रह्मांडचि जळेल । संव्हारकाळीं ॥ ४४ ॥ एवं उत्पत्ति स्थिती संव्हार । याचा ऐसा आहे विचार । श्रोतीं होऊन तत्पर । अवधान द्यावें ॥ ४५ ॥ कल्पांतीं संव्हार घडेल । तोचि पुढें सांगिजेल । पंचप्रळय वोळखेल । तोचि ज्ञानी ॥ ४६ ॥ समास पांचवा : पन्चप्रळयनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ ऐका प्रळयाचें लक्षण । पिंडीं दोनी प्रळये जाण । येकनिद्रा येक मरण । देहांतकाळ ॥ १ ॥ देहाधारक तिनी मूर्ती । निद्रा जेव्हां संपादिती । तो निद्राप्रळय श्रोतीं । ब्रह्मांडींचा जाणावा ॥ २ ॥ तिनी मूर्तीस होईल अंत । ब्रह्मांडास मांडेल कल्पांत । तेव्हां जाणावा नेमस्त । ब्रह्मप्रळये जाला ॥ ३ ॥ दोनी पिंडीं दोनी ब्रह्मांडीं । च्यारी प्रळय नवखंडीं । पांचवा प्रळय उदंडी । जाणिजे विवेकाचा ॥ ४ ॥ ऐसे हे पांचहि प्रळये । सांगितले येथान्वयें । आतां हें अनुभवास ये । ऐसें करूं ॥ ५ ॥ निद्रा जेव्हां संचरे । तेव्हां जागृतीव्यापार सरे । सुषुप्ति अथवा स्वप्न भरे । अकस्मात आअंगीं ॥ ६ ॥ या नांव निद्राप्रळये । जागृतीचा होये क्षये । आतां ऐका देहांतसमये । म्हणिजे मृत्युप्रळये ॥ ७ ॥ देहीं रोग बळावती । अथवा कठीण प्रसंग पडती । तेणें पंचप्राण जाती । व्यापार सांडुनी ॥ ८ ॥ तिकडे गेला मनपवनु । इकडे राहीली नुस्ती तनु । दुसरा प्रळयो अनुमानु । असेचिना ॥ ९ ॥ तिसरा ब्रह्मा निजेला । तों हा मृत्यलोक गोळा जाला । अवघा व्यापार खुंटला । प्राणीमात्रांचा ॥ १० ॥ तेव्हां प्राणीयांचे सुक्ष्मांश । वायोचक्रीं करिती वास । कित्येक काल जातां ब्रह्मयास । जागृती घडे ॥ ११ ॥ पुन्हा मागुती सृष्टि रची । विसंचिले जीव मागुतें संची । सीमा होतां आयुष्याची । ब्रह्मप्रळय मांडे ॥ १२ ॥ शत वरुषें मेघ जाती । तेणें प्राणी मृत्यु पावती । असंभाव्य तर्के क्षिती । मर्यादेवेगळी ॥ १३ ॥ सूर्य तपे बाराकळी । तेणें पृथ्वीची होय होळी । अग्नी पावतां पाताळीं । शेष विष वमी ॥ १४ ॥ आकाशीं सूर्याच्या ज्वाळा । पाताळीं शेष विष वमी गरळा । दोहिकडून जळतां भूगोळा । उरी कैंची ॥ १५ ॥ सूर्यास खडतरता चढे । हलकालोळ चहुंकडे । कोंसळती मेरूचे कडे । घडघडायमान ॥ १६ ॥ अमरावती सत्यलोक । वैकुंठ कैळासादिक । याहिवेगळे नाना लोक । भस्मोन जाती ॥ १७ ॥ मेरु अवघाचि घसरे । तेथील महीमाच वोसरे । देवसमुदाव वावरे । वायोचक्रीं ॥ १८ ॥ भस्म जालिया धरत्री । प्रजन्य पडें शुंडाधारीं । मही विरे जळांतरीं । निमिष्यमात्रें ॥ १९ ॥ पुढें नुस्ते उरेल जळ । तयास शोषील अनळ । पुढें एकवटती ज्वाळ । मर्यादेवेगळे ॥ २० ॥ समुद्रींचा वडवानळ । शिवनेत्रींचा नेत्रानळ । सप्तकंचुकींचा आवर्णानळ । सूर्य आणी विद्युल्यता ॥ २१ ॥ ऐसे ज्वाळ एकवटती । तेणें देव देह सोडिती । पूर्वरूपें मिळोन जाती । प्रभंजनीं ॥ २२ ॥ तो वारा झडपी वैश्वानरा । वन्ही विझेल येकसरा । वायो धावें सैरावैरा । परब्रह्मीं ॥ २३ ॥ धूम्र वितुळे आकाशीं । तैसे होईल समीरासी । वहुतां मधें थोडियासी । नाश बोलिला ॥ २४ ॥ वायो वितुळतांच जाण । सूक्ष्म भूतें आणी त्रिगुण । ईश्वर सांडी अधिष्ठान । निर्विकल्पीं ॥ २५ ॥ तेथें जाणिव राहिली । आणी जगज्जोती निमाली । शुद्ध सारांश उरली । स्वरूपस्थिती ॥ २६ ॥ जितुकीं काहीं नामाभिधानें । तये प्रकृतीचेनि गुणें । प्रकृती नस्तां बोलणें । कैसें बोलावें ॥ २७ ॥ प्रकृती अस्तां विवेक कीजे । त्यास विवेकप्रळये बोलिजे । पांचहि प्रळय वोजें । तुज निरोपिलें ॥ २८ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे पंचप्रळयनिरूपणनाम समास पांचवा ॥ समास सहावा : भ्रम्निरूपण ॥ श्रीराम ॥ उत्पत्ति स्थिति संव्हार । याचा निरोपिला वेव्हार । परमात्मा निर्गुण निराकार । जैसा तैसा ॥ १ ॥ होतें वर्ततें आणि जातें । याचा समंध नाहीं तेथें । आद्य मद्य अवसान तें । संचलेंचि आहे ॥ २ ॥ परब्रह्म असतचि असे । मध्येंचि हा भ्रम भासे । भासे परंतु अवघा नासे । काळांतरी ॥ ३ ॥ उत्पत्तिस्थितीसंव्हारत । मध्येंहि अखंड होत जात । पुढें सेवटीं कल्पांत । सकळांस आहे ॥ ४॥ यामधें ज्यास विवेक आहे । तो आधींच जाणताहे । सारासार विचारें पाहे। म्हणौनियां ॥ ५ ॥ बहुत भ्रमिष्ट मिळाले । त्यांत उमजल्याचें काय चाले । सृष्टिमधें उमजले । ऐसें थोडे ॥ ६॥ त्या उमजल्यांचे लक्षण । कांहीं करूं निरूपण । ब्रम्हाहून विलक्षण । महापुरुष ॥ ७ ॥ भ्रम हा नसेल जयासी । मनीं वोळखावे तयासी । ऐके आतां भ्रमासीं । निरोपिजेल ॥ ८॥ येक परब्रह्म संचलें । कदापी नाहीं विकारले । त्यावेगळें भासलें । तें भ्रमरूप ॥ ९ ॥ जयासी बोलिला कल्पांत । त्रिगुण आणि पंचभूत । हें अवघेंचि समस्त । भ्रमरूप ॥ १० ॥ मी तूं हा भ्रम । उपासनाहि भ्रम । ईश्वरभाव हाहि भ्रम । निश्चयेंसीं ॥ ११ ॥ ॥ श्लोक ॥ - भ्रमेणाहं भ्रमेण त्वं । भ्रमेणोपासका जनाः । भ्रमेणेश्वर भावत्वं । भ्रममूलमिदं जगत् ॥ १ ॥ याकारणें सृष्टि भासत । परंतु भ्रमचि हा समस्त । यामध्यें जे विचारवंत । तेचि धन्य ॥ १२ ॥ आतां भ्रमाचा विचारु । अत्यंतचि प्रांजळ करूं । दृष्टांतद्वारे विवरूं । श्रोतयासी ॥ १३॥ भ्रमण करीतां दुरीं देसीं । दिशाभूली आपणासी । कां वोळखी मोडे जीवलगांसी । या नांव भ्रम ॥ १४॥ कां उन्मत्त द्रव्य सेविलें । तेणें अनेक भासों लागलें । नाना वेथां कां झडपिलें । भुतें तो भ्रम ॥ १५ ॥ दशावतारीं वाटती नारी । कां ते मांडली बाजीगरी । उगाच संदेह अंतरीं । या नांव भ्रम ॥ १६ ॥ ठेविला ठाव तो विसरला । कां मार्गीं जातां मार्ग चुकला । पट्टणामधें भांबावला । या नांव भ्रम ॥ १७ ॥ वस्तु आपणापासीं असतां । गेली म्हणोनि होये दुचिता । आपलें आपण विसरतां । या नांव भ्रम ॥ १८ ॥ कांही पदार्थ विसरोन गेला । कां जें सिकला तें विसरला । स्वप्नदुःखें घाबिरा जाला । या नांव भ्रम ॥ १९ ॥ दुश्चिन्हें अथवा अपशकुन । मिथ्या वार्तेनें भंगे मन । वचके पदार्थ देखोन । या नांव भ्रम ॥ २० ॥ वृक्ष काष्ठ देखिलें । मनांत वाटें भूत आलें । कांहींच नस्तां हडबडिलें । या नांव भ्रम २१ ॥ काच देखोन उदकांत पडे । कां सभा देखोन दर्पणीं पवाडे । द्वार चुकोन भल्तीकडें जाणें या नांव भ्रम ॥ २२ ॥ येक अस्तां येक वाटे । येक सांगतां येक निवटे । येक दिसतां येक उठे । या नांव भ्रम ॥ २३ ॥ आतां जें जें देइजेतें । तें तें पुढें पाविजेतें । मेलें माणुस भोजना येतें । या नांव भ्रम ॥ २४ ॥ ये जन्मींचें पुढिले जन्मीं । कांहीं येक पावेन मी । प्रीतीगुंतली मनुष्याचे नामीं । या नांव भ्रम ॥ २५ ॥ मेलें मनुष्य स्वप्ना आलें । तेणें कांहीं मागितलें । मनीं अखंड बैसलें । यानांव भ्रम ॥ २६ ॥ अवघें मिथ्या म्हणोन बोले । आणि समर्थावरी मन चाले । ज्ञाते वैभवें दपटले । या नांव भ्रम ॥ २७ ॥ कर्मठपणें ज्ञान विटे । कां ज्ञातेपणें बळें भ्रष्टे । कोणीयेक सीमा फिटे । या नांव भ्रम ॥ २८ ॥ देहाभिमान । कर्माभिमान जात्याभिमान कुळाभिमान । ज्ञानाभिमान मोक्षाभिमान । या नांव भ्रम ॥ २९ ॥ कैसा न्याय तो न कळे । केला अन्याने तो नाडले । उगाच अभिमानें खवळे । या नांव भ्रम ॥ ३० ॥ मागील कांही आठवेना । पुढील विचार सुचेना । अखंड आरूढ अनुमाना । या नांव भ्रम ॥ ३१ ॥ प्रचीतिविण औषध घेणे । प्रचित नस्ता पथ्य करणे । प्रचीतीविण ज्ञान सांगणें । या नांव भ्रम ॥ ३२ ॥ फळश्रुतीवीण प्रयोग । ज्ञानेंवीण नुस्ता योग । उगाच शरीरें भोगिजे भोग । या नांव भ्रम ॥ ३३ ॥ ब्रह्मा लिहितो अदृष्टीं आणि वाचून जाते सटी । ऐशा प्रकारीच्या गोष्टी । या नांव भ्रम ॥ ३४ ॥ उदंड भ्रम विसरला । अज्ञानजनीं पैसावला। अल्प संकेतें बोलिला । कळावया कारणें ॥ ३५॥ भ्रमरूप विश्व स्वभावें । तेथें काये म्हणोन सांगावें । निर्गुण ब्रह्मावेगळें अघवें । भ्रमरूप ॥३६ ॥ ज्ञातास नाहीं संसार । ऐसें बोलती अपार । गत ज्ञात्याचे चमत्कार । या नांव भ्रम ॥ ३७ ॥ येथें आशंका उठिली । ज्ञात्याची समधी पूजिली । तेथें कांहीं प्रचीत आली । किंवा नाहीं ॥ ३८ ॥ तैसेचि अवतारी संपले । त्यांचेहि सामर्थ्य उदंड चाले । तरी ते काये गुंतले । वासना धरूनि ॥ ३९ ॥ ऐसी आशंका उद्भवली । समर्थें पाहिजे निरसिली । इतुकेन हे समाप्त जाली । कथा भ्रमाची ॥ ४० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे भ्रमनिरूपणनाम समास सहावा ॥ समास सातवा : सगुणभजन ॥ श्रीराम ॥ अवतारादिक ज्ञानी संत । सारासारविचारें मुक्त । त्यांचे सामर्थ्य चालत । कोण्या प्रकारें ॥ १ ॥ हें श्रोतयांची आशंका । पाहातां प्रश्न केला निका । सावध होऊन ऐका । म्हणे वक्ता ॥ २ ॥ ज्ञानी मुक्त होऊन गेले । मागें त्यांचे सामर्थ्य चाले । परंतु ते नाहीं आले । वासना धरूनी ॥ ३ ॥ लोकांस होतो चमत्कार । लोक मानिती साचार । परंतु याचा विचार । पाहिला पाहिजे ॥ ४ ॥ जीत अस्तां नेणों किती । जनामधें चमत्कार होती । ऐसियाची सद्य प्रचिती । रोकडी पाहावी ॥ ५ ॥ तो तरी आपण नाहीं गेला । लोकीं प्रत्यक्ष देखिला । ऐसा चमत्कार जाला । यास काये म्हणावें ॥ ६ ॥ तरी तो लोकांचा भावार्थ । भाविकां देव येथार्थ । अनेत्र कल्पना वेर्थ । कुतर्काची ॥ ७ ॥ आवडे तें स्वप्नीं देखिलें। तरीकाय तेथून आलें । म्हणाल तेणें आठविलें । तरी द्रव्य कां दिसे ॥ ८ ॥ एवं आपली कल्पना । स्वप्नीं येती पदार्थ नाना । परी ते पदार्थ चालतीना । अथवा आठऊ नाहीं ॥ ९ ॥ येथें तुटली आशंका । ज्ञात्यास जन्म कल्पूं नका । उमजेना तरी विवेका । बरें पाहा ॥ १० ॥ ज्ञानी मुक्त होऊन गेले । त्यांचें सामर्थ्य उगेचि चाले । कां जे पुण्यमार्गें चालिलें । म्हणोनियां ॥ ११ ॥ याकारणें पुण्यमार्गें चालावें । भजन देवाचें वाढवावें । न्याये सांडून न जावें । अन्यायमार्गें ॥ १२ ॥ नानापुरश्चरणें करावीं । नाना तीर्थाटणें फीरावीं । नाना सामर्थ्यें वाढवावीं। वैराग्यबळें ॥ १३ ॥ निश्चये बैसे वस्तूकडे । तरी ज्ञानमार्गेंहि सामर्थ्य चढे । कोणीयेक येकांत मोडे । ऐसें न करावें ॥ १४ ॥ येक गुरु येक देव । कोठें तरी असावा भाव । भावार्थ नस्तां वाव । सर्व कांहीं ॥ १५ ॥ निर्गुणीं ज्ञान जालें । म्हणोन सगुण अलक्ष केलें । तरी तें ज्ञातें नागवलें । दोहिंकडे ॥ १६ ॥ नाहीं भक्ती नाहीं ज्ञान । मधेंच पैसावला अभिमान । म्हणोनियां जपध्यान । सांडूंच नये ॥१७ ॥ सांडील सगुणभजनासी । तरी तो ज्ञाता परी अपेसी । म्हणोनियां सगुणभजनासी । सांडूंच नये ॥ १८ ॥ निःकाम बुद्धीचिया भजना । त्रैलोकीं नाहीं तुळणा । समर्थेंविण घडेना । निःकाम भजन ॥ १९ ॥ कामनेनें फळ घडे । निःकाम भजनें भगवंत जोडे । फळभगवंता कोणीकडे । महदांतर ॥ २० ॥ नाना फळे देवापासी । आणी फळ अंतरीं भगवंतासी । याकारणें परमेश्वरासी । निःकाम भजावें ॥ २१ ॥ निःकामभजनाचें फळ आगळे । सामर्थ्य चढे मर्यादावेगळें । तेथें बापुडी फळें । कोणीकडे ॥ २२॥ भक्तें जें मनीं धरावें । तें देवें आपणचि करावें । तेथें वेगळें भावावें । नलगे कदा ॥ २३ ॥ दोनी सामर्थ्यें येक होतां । काळास नाटोपे सर्वथा । तेथें इतरांसी कोण कथा । कीटकन्यायें ॥ २४ ॥ म्हणोनि निःकाम भजन । वरी विशेष ब्रह्मज्ञान । तयास तुळितां त्रिभुवन । उणें वाटे ॥ २५ । येथें बुद्धीचा प्रकाश । आणिक न चढे विशेष । प्रताप कीर्ती आणी येश । निरंतर ॥ २६ ॥ निरूपणाचा विचार । आणी हरिकथेचा गजर । तेथें होती तत्पर । प्राणीमात्र ॥ २७ ॥ जेथें भ्रष्टाकार घडेना । तो परमार्थहि दडेना । समाधान विघडेना । निश्चयाचें ॥ २८ ॥ सारासारव्हिचार करणें । न्याये अन्याये अखंड पाहाणें । बुद्धि भगवंताचें देणें । पालटेना ॥ २९ ॥ भक्त भगवंतीं अनन्य । त्यासी बुद्धी देतो आपण । येदर्थीं भगवद्वचन । सावध ऐका ॥ ३० ॥ श्लोकार्ध ॥ ददामि बुद्धियोगं तं येन मामुपयांति ते ॥ म्हणौन सगुण भजन । वरी विशेष ब्रह्मज्ञान । प्रत्ययाचें समाधान । दुर्ल्लभ जगीं ॥ ३१ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सगुणभजननिरूपणनाम समास सातवा ॥ समास आठवा : प्रचीतनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ ऐका प्रचित्तीचीं लक्षणें । प्रचित पाहेल तें शाहाणें । येर वेडे दैन्यवाणे । प्रचितीविण ॥ १ ॥ नाना रत्नें नाना नाणीं । परीक्षून न घेतां हानी । प्रचित न येतां निरूपणीं । बैसोंच नये ॥ २ ॥ सुरंग शस्त्र दमून पाहिलें । बरें पाहातां प्रचितीस आले । तरी मग पाहिजे घेतलें । जाणते पुरुषीं ॥ ३ ॥ बीज उगवेलसें पाहावें । तरी मग द्रव्य घालून घ्यावें । प्रचित आलियां ऐकावें । निरूपण ॥ ४ ॥ देहीं आरोग्यता जाली । ऐसी जना प्रचित आली । तरी मग आगत्य घेतली । पाहिजे मात्रा ॥ ५ ॥ प्रचितीविण औषध घेणें । तरी मग धडचि विघडणें । अनुमानें जें कार्य करणें । तेंचि मुर्खपण॥६ ॥ प्रचितीस नाहीं आलें । आणि सुवर्ण करविलें । तरी मग जाणावें ठकिलें । देखतदेखतां ॥ ७ ॥ शोधून पाहिल्याविण । कांहींतरी येक कारण । होणार नाहीं निर्वाण । प्राणास घडे ॥ ८ ॥ म्हणोनी अनुमानाचें कार्य । भल्यानीं कदापि करूं नये । उपाय पाहतां अपाये । नेमस्त घडे ॥ ९ ॥ पाण्यांतील म्हैसीची साटी । करणें हें बुद्धिच खोटी । शोधिल्याविण हिंपुटी । होणें घडे ॥ १० ॥ विश्वासें घर घेतलें । ऐसें किती नाहीं ऐकलें । मैंदें मैंदावें केलें । परी तें शोधिलें पाहिजे ॥ ११ ॥ शोधिल्याविण अन्नवस्त्र घेणें । तेणें प्राणास मुकणें । लटिक्याचा विश्वास धरणें । हे।चि मूर्खपण ॥ १२ ॥ संगती चोराची धरितां । घात होईल तत्वता । ठकु सिंतरु शोधितां । ठाईं पडे ॥ १३ ॥ गैरसाळ तामगिरी । कोणी नवी मुद्रा करी । नाना कपट परोपरीं । शोधून पाहावें ॥ १४ ॥ दिवाळखोराचा मांड । पाहातां वैभव दिसे उदंड । परी तें अवघें थोतांड । भंड पुढें ॥ १५ ॥ तैसें प्रचितीवीण ज्ञान । तेथें नाहीं समाधान । करून बहुतांचा अनुमान । अन्हीत जालें ॥ १६ ॥ मंत्र यंत्र उपदेसिले । नेणतें प्राणी तें गोविलें । जैसें झांकून मारिलें । दुखणाईत ॥ १७ ॥ वैद्य पाहिला परी कच्चा । तरी प्राण गेला पोराचा । येथें उपाये दुसर्याचा । काये चाले ॥ १८ ॥ दुःखें अंतरी झिजे । आणी वैद्य पुसतां लाजे । तरीच मग त्यासी साजे । आत्महत्यारेपण ॥ १९ ॥ जाणत्यावरी गर्व केला । तरी नेणत्याकरितां बुडाला । येथें कोणाचा घात जाला । बरें पाहा ॥ २० ॥ पापाची खंडणा जाली । जन्मयातना चुकली । ऐसी स्वयें प्रचित आली । म्हणिजे बरें ॥ २१ ॥ परमेश्वरास वोळखिलें । आपण कोणसें कळलें । आत्मनिवेदन जालें । म्हणिजे बरें ॥ २२ ॥ ब्रह्मांड कोणें केलें । कासयाचें उभारलें । मुख्य कर्त्यास वोळखिलें । म्हणिजे बरें ॥ २३ ॥ येथेंअनुमान राहिला । तरी परमार्थ केला तो वायां गेला । प्राणी संशईं बुडाला । प्रचितीविण ॥ २४ ॥ हें परमार्थाचें वर्म । लटिकें बोले तो अधम । लटिके मानी तो अधमोद्धम । येथार्थ जाणावा ॥ २५ ॥ येथें बोलण्याची जाली सीमा । नेणतां न कळे परमात्मा । असत्य नाहीं सर्वोत्तमा । तूं जाणसी ॥ २६ ॥ माझे उपासनेचा बडिवार । ज्ञान सांगावें साचार । मिथ्या बोलतां उत्तर । प्रभूस लगे ॥ २७ ॥ म्हणोनि सत्यचि बोलिलें ।कर्त्यास पाहिजे वोळखिलें । मायोद्भवाचें शोधिलें । पाहिजे मूळ ॥ २८ ॥ तेंचि पुढें नीरूपण । बोलिलेंचि बोलिलें प्रमाण । श्रोतीं सावध अंतःकर्ण । घातलेंचि घालावें ॥ २९ ॥ सूक्ष्म निरूपण लागलें । तेथें बोलिलेंचि मागुतें बोलिलें । श्रोत्यांस पाहिजे उमजलें ।म्हणौनियां ॥ ३० ॥ प्रचित पाहातां निकट । उडोन जाती परिपाठ । म्हणोनि हे खटपट । करणें लागे ॥ ३१ ॥ परिपाठेंचि जरी बोलिलें । तरी प्रचितसमाधान बुडालें । प्रचितसमाधान राखिलें । तरी परिपाठ उडे ॥ ३२ ॥ ऐसी सांकडी दोहींकडे । म्हणौन बोलिलेंचि बोलणें घडे । दोनी राखोनियां कोडें । उकलून दाऊं ३३ ॥ परीपाठ आणी प्रचित प्रमाण । दोनी राखोन निरूपण । श्रोते परम विचक्षण । विवरोत पुढें ॥ ३४ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे प्रचितनिरूपणनाम समास आठवा ॥ समास नववा : पुरुषप्रकृति ॥ श्रीराम ॥ आकाशीं वायो जाला निर्माण । तैसी ब्रह्मीं मूळमाया जाण । त्या वायोमधें त्रिगुण । आणी पंचभूतें ॥ १ ॥ वटबीजीं असे वाड । फोडून पाहातां न दिसे झाड । नाना वृक्षांचे जुंबाड । बीजापासून होती ॥ २ ॥ तैसी बीजरूप मुळमाया । विस्तार जाला तेथुनियां । तिचें स्वरूप शोधुनियां । बरें पाहावें ॥ ३ ॥ तेथें दोनी भेद दिसती । विवेकें पाहावी प्रचिती । निश्चळीं जे चंचळ स्थिती । तोचि वायो ॥ ४ ॥ तयामधें जाणीवकळा । जगज्जोतीचा जिव्हाळा । वायो जाणीव मिळोन मेळा । मूळमाया बोलिजे ॥ ५ ॥ सरिता म्हणतां बायको भासे । तेथें पाहातां पाणीच असे । विवेकी हो समजा तैसें । मूळमायेसी ॥ ६ ॥ वायो जाणीव जगज्जोती । तयास मूळमाया म्हणती । पुरुष आणी प्रकृती । याचेंच नांव ॥ ७ ॥ वायोस म्हणती प्रकृती । आणी पुरुष म्हणती जगज्जोती । पुरुषप्रकृती शिवशक्ती । याचेंच नांव ॥ ८ ॥ वायोमधें जाणीव विशेष । तेंचि प्रकृतुमधें पुरुष । ये गोष्टीचा विश्वास । धरिला पाहिजे॥ ९॥ वायो शक्ति जाणीव ईश्वर । अर्धनारी नटेश्वर । लोक म्हणती निरंतर । येणें प्रकारें ॥ १० ॥ वायोमधें जाणीव गुण । तेंचि ईश्वराचें लक्षण । तयापासून त्रिगुण । पुढें जाले ॥ ११ ॥ तया गुणामधें सत्वगुण । निखळ जाणीवलक्षण । त्याचा देहधारी आपण । विष्णु जाला ॥ १२ ॥ त्याच्या अंशे जग चाले । ऐसे भगवद्गीता बोले। गुंतले तेंचि उगवले । विचार पाहातां ॥ १३ ॥ येक जाणीव वांटली । प्राणीमात्रास विभागली । जाणजाणों वांचविली । सर्वत्र काया ॥ १४ ॥ तयेंचे नांव जगज्जोती । प्राणीमात्र तिचेन जिती । याची रोकडी प्रचिती । प्रत्यक्ष पाहावी ॥ १५ ॥ पक्षी श्वापद किडा मुंगी । कोणीयेक प्राणी जगीं । जाणीव खेळे त्याच्या आंगीं । निरंतर ॥१६ ॥ जाणोनी काया पळविती । तेणें गुणें वांचती । दडती आणि लपती । जाणजाणों ॥ १७ ॥ आवघ्या जगस वांचविती । म्हणोन नामें जगज्जोती । ते गेलियां प्राणी मरती । जेथील तेथें॥ १८॥ मुळींचे जाणीवेचा विकार । पुढें जाला विस्तार । जैसे उदकाचे तुषार । अनंत रेणु ॥१९ ॥ तैसे देव देवता भूतें । मिथ्या म्हणोनये त्यांतें । आपलाल्या सामर्थ्यें ते । सृष्टीमधें फिरती ॥२० ॥ सदा विचरती वायोस्वरूपें । स्वैछा पालटिती रूपें । अज्ञान प्राणी भ्रमें संकल्पें त्यास । बाधिती ॥ २१ ॥ ज्ञात्यास संकल्पेचि असेना । म्हणोन त्यांचेन बाधवेना । याकारणें आत्मज्ञाना । अभ्यासावें ॥ २२ ॥ अभ्यासिलिया आत्मज्ञान। सर्वकर्मास होये खंडण । हे रोकडी प्रचित प्रमाण । संदेह नाहीं ॥ २३ ॥ ज्ञानेविण कर्म विघडे । हें तों कदापि न घडे । सद्गुरुवीण ज्ञान जोडे । हेंहि अघटीत ॥ २४ ॥ म्हणोन सद्गुरु करावा । सत्संग शोधून धरावा । तत्वविचार विवरावा । अंतर्यामीं ॥ २५॥ तत्वें तत्व निरसोन जातां । आपला आपणचि तत्वता । अनन्यभावें सार्थकता । सहजचि जाली ॥ २६ ॥ विचार न करितां जें जें केलें । तें तें वाउगें वेर्थ गेलें । म्हणोनि विचारीं प्रवर्तलें । पाहिजे आधीं ॥ २७ ॥ विचार पाहेल तो पुरुषु । विचार न पाहे तो पशु । ऐसी वचनें सर्वेशु । ठाईं ठाईं बोलिला ॥ २८ ॥ सिद्धांत साधायाकारणें । पूर्वपक्ष लागे उडवणें । परंतु साधकां निरूपणें । साक्षात्कार ॥ २९ ॥ श्रवण मनन निजध्यास । प्रचितीनें बाणतां विश्वास । रोकड साक्षात्कार सायास । करणेंचि नलगे ॥ ३० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिश्यसंवादे पुरुषप्रकृतीनाम समास नववा ॥ समास दहावा : चळाचळनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ गगनासारिखें ब्रह्म पोकळ । उदंड उंच अंतराळ। निर्गुण निर्मळ निश्चळ । सदोदित ॥१ ॥ त्यास परमात्मा म्हणती । आणिक नामें नेणों किती । परी तें जाणिजे आदिअंतीं । जैसें तैसें ॥२ ॥ विस्तीर्ण पसरला पैस । भोंवता दाटला अवकाश । भासचि नाहीं निराभास । जैसें तैसें ॥ ३ ॥ चहुंकडे पाताळतळीं । अंतचि नाहीं अंतराळीं । कल्पांतकाळीं सर्वकाळीं । संचलेचि असे ॥ ४ ॥ ऐसें कांहींयेक अचंचळ । ते अचंचळीं भासे चंचळ । त्यास नामेंहि पुष्कळ । त्रिविधा प्रकारें ॥ ५ ॥ न दिसतां नांव ठेवणें । न देखतां खूण सांगणें । असो हें जाणायाकारणें । नामाभिधानें ॥ ६ ॥ मूळमाया मूळप्रकृति । मूळपुरुष ऐसें म्हणती । शिवशक्ति नामें किती । नाना प्रकारें ॥ ७ ॥ परी जें नाम ठेविलें जया । आधीं वोळखावें तया । प्रचितीवीण कासया । वलगना करावी ॥ ८ ॥ रूपाची न धरितां सोये । नामासरिसें भरंगळों नये । प्रत्ययाविण गळंगा होये । अनुमानज्ञानें ॥ ९ ॥ निश्चळ गगनीं चंचळ वारा । वाजों लागला भरारां । परी त्या गगना आणि समीरा । भेद आहे ॥ १० ॥ तैसें निश्चळ परब्रह्म । चंचळ माया भासला भ्रम । त्या भ्रमाचा संभ्रम । करून दाऊं ॥ ११ ॥ जैसा गगनी चालिला पवन । तैसें निश्चळीं जालें चळण । इछा स्फूर्तिलक्षण । स्फूर्णरूप ॥ १२ ॥ अहंपणें जाणीव जाली । तेचि मूळप्रकृति बोलिली । माहाकारणकाया रचली । ब्रह्मांडीची ॥ १३ ॥ माहामाया मूळप्रकृती । कारण ते अव्याकृती । सूक्ष्म हिरण्यगर्भ म्हणती । विराट ते स्थूळ ॥ १४ ॥ ऐसें पंचीकर्ण शास्त्रप्रमये । ईश्वरतनुचतुष्टये । म्हणोन हें बोलणें होये । जाणीव मूळमाया ॥ १५ ॥ परमात्मा परमेश्वरु । परेश ज्ञानघन ईश्वरु । जगदीश जगदात्मा जगदेश्वरु । पुरुषनामें ॥ १६ ॥ सत्तारूप ज्ञानस्वरूप । प्रकशरूप जोतिरूप । कारणरूप चिद्रूप । शुद्ध सूक्ष्म अलिप्त ॥ १७ ॥ आत्मा अंतरात्मा विश्वात्मा । द्रष्टा साक्षी सर्वात्मा । क्षेत्रज्ञ शिवात्मा जीवात्मा । देही कूटस्त बोलिजे ॥ १८ ॥ इंद्रात्मा ब्रह्मात्मा हरिहरात्मा । येमात्मा धर्मात्मा नैरूत्यात्मा । वरुणवायोकुबेरात्मा । ऋषीदेवमुनिधर्ता ॥ १९ ॥ गण गंधर्व विद्याधर । येक्ष किन्नर नारद तुंबर । सर्व लोकांचें अंतर । तो सर्वांतरात्मा बोलिजे ॥ २० ॥ चंद्र सूर्य तारामंडळें । भूमंडळें मेघमंडळें । येकवीस स्वर्गें सप्त पाताळें । अंतरात्माच वर्तवी ॥ २१ ॥ गुप्त वल्ली पाल्हाळली । तिचीं पुरुषनामें घेतलीं । आतां स्त्रीनामें ऐकिलीं । पाहिजे श्रोतीं ॥ २२ ॥ मूळमाया जगदेश्वरी । परमविद्या परमेश्वरी । विश्ववंद्या विश्वेश्वरी । त्रैलोक्यजननी ॥ २३ ॥ अंतऱेतु अंतर्कळा । मौन्यगर्भ जाणीवकळा । चपळ जगज्जोती जीवनकळा । परा पश्यंती मध्यमा ॥ २४ ॥ युक्ति बुद्धि मति धारणा । सावधानता नाना चाळणा । भूत भविष्य वर्तमाना । उकलून दावी ॥ २५ ॥ जागृति स्वप्न सुषुप्ती जाणे । तुर्या ताटस्ता अवस्ता जाणे । सुख दुःख सकळ जाणे । मानापमान ॥ २६ ॥ ते परम कठीण कृपाळु । ते परम कोमळ स्नेहाळु । ते परम क्रोधी लोभाळु । मर्यादेवेगळी ॥ २७ ॥ शांती क्ष्मा विरक्ती भक्ती । अध्यात्मविद्या सायोज्यमुक्ति । विचारणा सहजस्थिति । जयेचेनी ॥ २८ ॥ पुर्वीं पुरुषनामें बोलिलीं । उपरी स्त्रीनामें निरोपिलीं । आतां नपुषकनामें ऐकिलीं । पाहिजे चंचळाचीं ॥ २९ ॥ जाणणें अंतःकर्ण चित्त । श्रवण मनन चैतन्य जीवित । येतें जातें सुचीत । होऊन पाहा ॥ ३० ॥ मीपण तूंपण जाणपण । ज्ञातेंपण सर्वज्ञपण । जीवपण शिवपण ईश्वरपण । अलिप्तपण बोलिजे ॥ ३१ ॥ ऐसीं नामें उदंड असती । परी ते येकचि जगज्जोती । विचारवंत ते जाणती । सर्वांतरात्मा ॥ ३२ ॥ आत्मा जगज्जोती सर्वज्ञपण । तीनी मिळोन येकचि जाण । अंतःकर्णचि प्रमाण । ज्ञेप्तीमात्र ॥ ३३ ॥ ढीग जाले पदार्थाचे । पुरुष स्त्री नपुंसक नामांचे । परंतु सृष्टीरचनेचें । किती म्हणोन संगावें ॥ ३४ ॥ सकळ चाळिता येक । अंतरात्मा वर्तती अनेक । मुंगीपासून ब्रह्मादिक । तेणेंचि चालती ॥ ३५ ॥ तो अंतरात्मा आहे कैसा । प्रतुत वोळखाना आमासा । नाना प्रकारींचा तमासा । येथेंचि आहे ॥ ३६ ॥ तो कळतो परी दिसेना । प्रचित येते परी भासेना । शरीरीं असे परी वसेना । येके ठाईं ॥ ३७ ॥ तीक्षणपणें गगनीं भरे । सरोवर देखतां च पसरे । पदार्थ लक्षून उरे । चहूंकडे ॥ ३८ ॥ जैसा पदार्थ दृष्टीस दिसतो । तो त्यासारिखाच होतो । वायोहूनि विशेष तो । चंचळविषईं ॥ ३९ ॥ कित्येक दृष्टीनें देखे । कितीयेक रसनेनें चाखे । कितीयेक ते वोळखे । मनेंकरूनि ॥ ४० ॥ श्रोतीं बैसोन शब्द ऐकतो । घ्राणेंद्रियें वास घेतो । त्वचेइंद्रियें जाणतो । सीतोष्णादिक ॥ ४१ ॥ ऐशा जाणे अंतर्कळा । सकळामधें परी निराळा । पाहातां त्याची अगाध लीळा । तोचि जाणे ॥ ४२ ॥ तो पुरुष ना सुंदरी । बाळ तारुण्य ना कुमारी । नपुंसकाचा देहधारी । परी नपुसक नव्हे ॥ ४३ ॥ तो चालवी सकळ देहासी । करून अकर्ता म्हणती त्यासी । तो क्षेत्रज्ञ क्षेत्रवासी । देही कूटस्त बोलिजे ॥ ४४ ॥ ॥ श्लोक ॥ द्वाविमौ पुरुषौ लोके क्षरश्चाक्षर एव च । क्षरः सर्वाणि भूतानि कूटस्थोक्षर उच्यते ॥ दोनी पुरुष लोकीं असती । क्षराक्षर बोलिजती । सर्व भूतें क्षर म्हणती । अक्षर कूटस्त बोलिजे ॥ ४५ ॥ उत्तम पुरुष तो आणीक । निःप्रपंच निःकळंक । निरंजन परमात्मा येक । निर्विकारी ॥ ४६ ॥ च्यारी देह निरसावे । साधकें देहातीत व्हावें । देहातीत होतां जाणावें । अनन्य भक्त ॥ ४७ ॥ देहमात्र निरसुनी गेला । तेथें अंतरात्मा कैसा उरला । निर्विकारीं विकाराला । ठाव नाहीं ॥ ४८ ॥ निश्चळ परब्रह्म येक । चंचळ जाणावें माईक । ऐसा प्रत्यय निश्चयात्मक । विवेकें पाहावा । ४९ ॥ येथें बहुत नलगे खळखळ । येक चंचळ येक निश्चळ । शाश्वत कोणतें केवळ । ज्ञानें वोळखावें ॥ ५० ॥ असार त्यागून घेईजे सार । म्हणोन सारासार विचार । नित्यानित्य निरंतर । पाहाती ज्ञानी ॥ ५१ ॥ जेथे ज्ञानचि होते विज्ञान । जेथें मनांचे होतें उन्मन । तेथें कैचें चंचळपण । आत्मयासी ॥ ५२ ॥ सांगणोवांगणीचें काम नव्हे । आपुल्या अनुभवें जाणावें । प्रत्ययाविण सिणावें । तेंचि पाप ॥ ५३ ॥ सत्यायेवढें सुकृत नाहीं । असत्यायेवढें पाप नाहीं । प्रचितीविण कोठेंचि नाहीं । समाधान ॥ ५४ ॥ सत्य म्हणिजे स्वरूप जाण । असत्य माया हें प्रमाण । येथें निरोपिलें पापपुण्य । रूपेंसहित ॥ ५५ ॥ दृश पाप वोसरलें । पुण्य परब्रह्म उरलें । अनन्य होतांच जालें । नामातीत ॥ ५६ ॥ आपण वस्तु स्वतसिद्ध । तेथें नाहीं देहसमंध । पापरासी होती दग्ध । येणें प्रकारें ॥ ५७ ॥ येरवी ब्रह्मज्ञानेंवीण । जें जें साधन तो तो सीण । नाना दोषांचे क्षाळण । होईल कैसें ॥ ५८ ॥ पापाचें वळलें शरीर । पापचि घडे तदनंतर । अंतरीं तोग वरीवरी उपचार । काय करी ॥ ५९ ॥ नाना क्षेत्रीं हें मुंडिलें । नाना तीर्थीं हें दंडिलें । नाना निग्रहीं खंडिलें । ठाईं ठाईं ॥ ६० ॥ नाना मृत्तिकेनें घांसिलें । अथवा तप्तमुद्रेनें लासिलें । जरी हें वरीवरी तासिलें । तरी शुद्ध नव्हे ॥ ६१ ॥ सेणाचे गोळे गिळिले । गोमुत्राचे मोघे घेतले । माळा रुद्राक्ष घातले । काष्ठमणी ॥ ६२ ॥ वेष वरीवरी केला । परी अंतरीं दोष भरला । त्या दोषाच्या दहनाला । आत्मज्ञान पाहिजे ॥ ६३ ॥ नाना व्रतें नाना दानें । नाना योग तीर्थाटणें । सर्वांहुनी कोटीगुणें । महिमा आत्मज्ञानाचा ॥ ६४ ॥ आत्मज्ञान पाहे सदा । त्याच्या पुण्यास नाहीं मर्यादा । दुष्ट पातकाची बाधा । निरसोन गेली ॥ ६५ ॥ वेदशास्त्रीं सत्यस्वरूप । तेंचि ज्ञानियांचें रूप । पुण्य जालें अमूप । सुकृतें सीमा सांडिली ॥ ६६ ॥ या प्रचितीच्या गोष्टी । प्रचित पाहावी आत्मदृष्टीं । प्रचितीवेगळे कष्टी । होऊंच नये ॥ ६७ ॥ आगा ये प्रचितीचे लोक हो । प्रचित नस्तां अवघा शोक हो । रघुनाथकृपेनें राहो । प्रत्यय निश्चयाचा ॥ ६८ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे चळाचळनिरूपणनाम समास दहावा ॥ ॥ दशक दहावा समाप्त ॥ 1449 2751 2005-10-09T08:41:38Z 203.115.86.234 ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ ॥ श्रीमत् दासबोध ॥ दशक अकरावा : भीमदशक समास पहिला : सिद्धांतनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ आकाशापासून वायो होतो । हा तों प्रत्यये येतो । वायोपासून अग्नी जो तो । सावध ऐका ॥ १ ॥ वायोची कठीण घिसणी । तेथें निर्माण जाला वन्ही । मंद वायो सीतळ पाणी । तेथुनि जालें ॥ २ ॥ आपापासून जाली पृथ्वी । ते नाना बीजरूप जाणावी । बीजापासून उत्पत्ति व्हावी । हा स्वभावचि आहे ॥ ३ ॥ मुळीं सृष्टी कल्पनेची । कल्पना आहे मुळींची । जयेपासून देवत्रयाची । काया जाली ॥ ४ ॥ निश्चळामधें चंचळ । ते चि कल्पना केवळ । अष्टधा प्रकृतीचें मूळ । कल्पनारूप ॥ ५ ॥ कल्पना तेचि अष्टधा प्रकृति । अष्टधा तेचि कल्पनामुर्ती । मुळाग्रापासून उत्पत्ति । अष्टधा जाणावी ॥ ६ ॥ पांच भूतें तीन गुण । आठ जालीं दोनी मिळोन । म्हणौनि अष्टधा प्रकृति जाण । बोलिजेते ॥ ७ ॥ मुळीं कल्पनारूप जाली । पुढें तेचि फापावली । केवळ जडत्वास आली । सृष्टिरूपें ॥ ८ ॥ मुळीं जाली ते मूळमाया । त्रिगुण जाले ते गुणमाया । जडत्व पावली ते अविद्या माया । सृष्टिरूपें ॥ ९ ॥ पुढें च्यारी खाणी जाल्या । च्यारी वाणी विस्तारल्या । नाना योनी प्रगटल्या । नाना वेक्ती ॥ १० ॥ ऐसी जाली उभारणी । आतां ऐका संव्हारणी । मागील दशकीं विशद करूनि । बोलिलें असे ॥ ११ ॥ परंतु आतां संकळित । बोलिजेल संव्हारसंकेत । श्रोते वक्ते येथें चित्त । देऊन ऐका ॥ १२ ॥ शत वरुषें अनावृष्टि । तेथें आटेल जीवसृष्टि । ऐशा कल्पांताच्या गोष्टी । शास्त्रीं निरोपिल्या ॥ १३ ॥ बाराकळीं तपे सूर्य । तेणें पृथ्वीची रक्शा होये । मग ते रक्शा विरोन जाये । जळांतरीं ॥ १४ ॥ तें जळ शोषी वैश्वानरु । वन्ही झडपी समीरु । समीर वितुळे निराकारु । जैसें तैसें ॥ १५ ॥ ऐसी सृष्टिसंहारणी जाली । मागां विस्तारें बोलिली । मायानिरासें उरली । स्वरूपस्थिति ॥ १६ ॥ तेथें जीवशिव पिंडब्रह्मांड । अटोन गेलें थोतांड । मायेअविद्येचें बंड । वितळोन गेलें ॥ १७ ॥ विवेकेंचि बोलिला क्शये । म्हणोनि विवेकप्रळये । विवेकी जाणती काये । मूर्खास कळे ॥ १८ ॥ सृष्टि शोधितां सकळ । येक चंचळ येक निश्चळ । चंचळास कर्ता चंचळ । चंचळरूपी १९ ॥ जो सकळ शरीरीं वर्ते । सकल कर्तुत्वास प्रवर्ते । करून अकर्ता हा वर्ते । शब्द जया ॥ २० ॥ राव रंक ब्रह्मादिक । सकळांमधें वर्ते येक । नाना शरीरें चाळक । इंद्रियेंद्वारें ॥ २१ ॥ त्यास परमात्मा बोलती । सकळ कर्ता ऐसें जाणती । परि तो नासेल प्रचिती । विवेकें पाहावी ॥ २२ ॥ जो स्वानामधें गुरुगुरितो । जो सूकरांमधें कुरुकुरितो । गाढवीं भरोन भुंकतो । आटाहास्यें ॥ २३ ॥ लोक नाना देह देखती । विवेकी देहांत पाहाती । पंडित समदर्शनें घेती । येणें प्रकारें ॥ २४ ॥ ॥ श्लोक ॥ विद्याविनयसंपन्ने ब्राह्मणे गवि हस्तिनि । शुनि चैव श्वपाके च पंडिताः समदर्शिनः ॥ देह पाहातां वेगळाले । परंतु अंतर येकचि जालें । प्राणीमात्र देखिलें । येकांतरें ॥ २५ ॥ अनेक प्राणी निर्माण होती । परी येकचि कळा वर्तती । तये नांव जगज्जोती । जाणतीकळा ॥ २६ ॥ श्रोत्रीं नाना शब्द जाणे । त्वचेमधें सीतोष्ण जाणे । चक्षुमधें पाहों जाणे । नाना पदार्थ ॥ २७ ॥ रसनेमधें रस जाणे । घ्राणामधें वास तो जाणे । कर्मैंद्रियामधें जाणे । नाना विषयस्वाद ॥ २८ ॥ सूक्श्म रूपें स्थूळ रक्शी । नाना सुखदुःखें परीक्शी । त्यास म्हणती अंतरसाक्शी । अंतरात्मा ॥ २९ ॥ आत्मा अंतरात्मा विश्वात्मा । चैतन्य सर्वात्मा सुक्श्मात्मा । जीवात्मा शिवात्मा परमात्मा । द्रष्टा साक्शी सत्तारूप ॥ ३० ॥ विकारामधील विकारी । अखंड नाना विकार करी । तयास वस्तु म्हणती भिकारी । परम हीन ॥ ३१ ॥ सर्व येकचि दिसती । अवघा येकंकार करिती । ते अवघी माईक स्थिती । चंचळामधें ॥ ३२ ॥ चंचळ माया ते माईक । निश्चळ परब्रह्म येक । नित्यानित्यविवेक । याकारणे ॥ ३३ ॥ जातो जीव तो प्राण । नेणे जीव तो अज्ञान । जन्मतो जीव तो जाण । वासनात्मक ॥ ३४ ॥ ऐक्य जीव तो ब्रह्मांश । जेथें पिंडब्रह्मांडनिरास । येथें सांगितले विशेष । चत्वार जीव ॥ ३५ ॥ असो हें अवघें चंचळ । चंचळ जाईल सकळ । निश्चळ तें निश्चळ । आदिअंतीं ॥ ३६ ॥ आद्य मध्य अवसान । जे वस्तु समसमान । निर्विकारी निर्गुण निरंजन । निःसंग निःप्रपंच ॥ ३७ ॥ उपाधीनिरासें तत्वता । जीवशिवास ऐक्यता । विवंचून पाहों जातां । उपाधि कैंची ॥ ३८ ॥ असो जाणणें तितुकें ज्ञान । परंतु होतें विज्ञान । मनें वोळखावें उन्मन । कोण्या प्रकारें ॥ ३९ ॥ वृत्तिस न कळे निवृत्ति । गुणास कैंची निर्गुणप्राप्ती । गुणातीत साधक संतीं । विवेकें केलें ॥ ४० ॥ श्रवणापरीस मनन सार । मननें कळे सारासार । निजध्यासें साक्शात्कार । निःसंग वस्तु ॥ ४१ ॥ निर्गुणीं जे अनन्यता । तेचि मुक्ति सायोज्यता । लक्श्यांश वाच्यांश आतां । पुरे जाला ॥ ४२ ॥ अलक्शीं राहिलें लक्श । सिद्धांतीं कैंचा पूर्वपक्श । अप्रत्यक्शास कैंचें प्रत्यक्श । असोन नाहीं ॥ ४३ ॥ असोन माईक उपाधी । तेचि सहजसमाधी । श्रवणें बळावी बुद्धी । निश्चयाची ॥ ४४ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सिद्धांतनिरूपणनाम समास पहिला ॥ समास दुसरा : चत्वारदेवनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ येक निश्चळ येक चंचळ । चंचळीं गुंतलें सकळ । निश्चळ तें निश्चळ । जैसें तैसें ॥ १ ॥ पाहे निश्चळाचा विवेक । ऐसा लक्शांमधें येक । निश्चळाऐसा निश्चयात्मक । निश्चळचि तो ॥ २ ॥ या निश्चळाच्या गोष्टी सांगती । पुन्हां चंचळाकडे धांवती । चंचळचक्रीं निघोन जाती । ऐसे थोडे ॥ ३ ॥ चंचळीं चंचळ जन्मलें । चंचळाचि मधें वाढलें । अवघें चंचळचि बिंबलें । जन्मवरी ॥ ४ ॥ पृथ्वी अवघी चंचळाकडे । करणें तितुकें चंचळीं घडे । चंचळ सांडून निश्चळीं पवाडे । ऐसा कैंचा ॥ ५ ॥ चंचळ कांहीं निश्चळेना । निश्चळ कदापी चळेना । नित्यानित्यविवेकें जना । उमजे कांहीं ॥ ६ ॥ कांहीं उमजलें तरी नुमजे । कांहीं समजलें तरी न समजे । कांहीं बुझे तरी निर्बुजे । किंचित मात्र ॥ ७ ॥ संदेह अनुमान आणी भ्रम । अवघा चंचळामधें श्रम । निश्चळीं कदा नाहीं वर्म । समजलें पाहिजे ॥ ८ ॥ चंचळाकरी तितुकी माया । माईक जाले विलया । लहान थोर म्हणावया । कार्य नाहीं ॥ ९ ॥ सगट माया विस्तारली । अष्टधा प्रकृति फांपावली । चित्रविचित्र विकारली । नाना रूपें ॥ १० ॥ नाना उत्पत्ती नाना विकार । नाना प्राणी लाहान थोर । नाना पदार्थ मकार । नाना रूपें ॥ ११ ॥ विकारवंत विकारलें । सूक्श्म जडत्वा आलें । अमर्याद दिसों लागलें । कांहींचाबाहीं ॥ १२ ॥ मग नाना शरीरें निर्माण जालीं । नाना नामाभिधानें ठेविलीं । भाषा परत्वें कळों आलीं । काहीं कांहीं ॥ १३ ॥ मग नाना रीति नाना दंडक । आचार येकाहून येक । वर्तों लागले सकळ लोक । लोकाचारें ॥ १४ ॥ अष्टधा प्रकृतीचीं शरीरें । निर्माण जालीं लाहानथोरें । पुढें आपुलाल्या प्रकारें । वर्तों लागती ॥ १५ ॥ नाना मत्तें निर्माण जालीं । नाना पाषांडें वाढलीं । नाना प्रकारीचीं उठिलीं ॥ नाना बंडें ॥ १६ ॥ जैसा प्रवाह पडिला । तैसाच लोक चालिला । कोण वारील कोणाला । येक नाहीं ॥ १७ ॥ पृथ्वीचा जाला गळांठा । येकाहून येक मोठा । कोण खरा कोण खोटा । कोण जाणे ॥ १८ ॥ आचार बहुकाचेंत पडिला । कित्येक पोटासाठीं बुडाला । अवघा वरपंगचि जाला । साभिमानें ॥ १९ ॥ देव जाले उदंड । देवांचें मांडलें भंड । भूतादेवतांचें थोतांड । येकचि जालें ॥ २० ॥ मुख्य देव तो कळेना । काशास कांहींच मिळेना । येकास येक वळेना । अनावर ॥ २१ ॥ ऐसा नासला विचार । कोण पाहातो सारासार । कैचा लहान कैंचा थोर । कळेचिना ॥ २२ ॥ शास्त्रांचा बाजार भरला । देवांचा गल्बला जाला । लोक कामनेच्या व्रताला । झोंबोन पडती ॥ २३ ॥ ऐसें अवघें नासलें । सत्यासत्य हारपलें । अवघें अनायेक जालें । चहूंकडे ॥ २४ ॥ मतामतांचा गल्बला । कोणी पुसेना कोणाला । जो जे मतीं सांपडला । तयास तेंचि थोर ॥ २५ ॥ असत्याचा अभिमान । तेणें पाविजे पतन । म्हणोनियां ज्ञाते जन । सत्य शोधिती ॥ २६ ॥ लोक वर्तती सकळ । तें ज्ञात्यास करतळामळ । आतां एइका केवळ । विवेकी हो ॥ २७ ॥ लोक कोण्या पंथें जाती । आणि कोण्या देवास भजती । ऐसी हे रोकडी प्रचिती । सावध ऐका ॥ २८ ॥ मृत्तिका धातु पाषाणादिक । ऐसिया प्रतिमा अनेक । बहुतेक लोकांचा दंडक । प्रतिमादेवीं ॥ २९ ॥ नाना देवांचे अवतार । चरित्रें ऐकती येक नर । जप ध्यान निरंतर । करिती पूजा ॥ ३० ॥ येक सकळांचा अंतरात्मा । विश्वीं वर्ते जो विश्वात्मा । द्रष्टा साक्शी ज्ञानात्मा । मानिती येक ॥ ३१ ॥ येक ते निर्मळ निश्चळ । कदापी नव्हेति चंचळ । अनन्यभावें केवळ । वस्तुच ते ॥ ३२ ॥ येक नाना प्रतिमा । दुसरा अवतारमहिमा । तिसरा तो अंतरात्मा । चौथा तो निर्विकारी ॥ ३३ ॥ ऐसे हे चत्वार देव । सृष्टीमधील स्वभाव । यावेगळा अंतर्भाव । कोठेंचि नाहीं ॥ ३४ ॥ अवघें येकचि मानिती । ते साक्श देव जाणती । परंतु अष्टधा प्रकृति । वोळखिली पाहिजे ॥ ३५ ॥ प्रकृतीमधील देव । तो प्रकृतीचा स्वभाव । भावातीत माहानभाव । विवेकें जाणावा ॥ ३६ ॥ जो निर्मळास ध्याईल । तो निर्मळचि होईल । जो जयास भजेल । तो तद्रूप जाणावा ॥ ३७ ॥ क्शीर नीर निवडिती । ते राजहंस बोलिजेती । सारासार जाणती । ते माहानभाव ॥ ३८ ॥ अरे जो चंचळास ध्याईल । तो सहजचि चळेल । जो निश्चळास भजेल । तो निश्चळचि ॥ ३९ ॥ प्रकृतीसारिखें चालावें । परी अंतरीं शाश्वत वोळखावें । सत्य होऊन वर्तावें । लोकांऐसें ॥ ४० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे चत्वारदेवनिरूपणनाम समास दुसरा ॥ समास तिसरा : शिकवण निरूपण ॥ श्रीराम ॥ बहुतां जन्मांचा सेवट । नरदेह सांपडे अवचट । येथें वर्तावें चोखट । नितिन्यायें ॥ १ ॥ प्रपंच करावा नेमक । पाहावा परमार्थविवेक । जेणेंकरितां उभय लोक । संतुष्ट होती ॥ २ ॥ शत वरुषें वय नेमिलें । त्यांत बाळपण नेणतां गेलें । तारुण्य अवघें वेचलें । विषयांकडे ॥ ३ ॥ वृद्धपणीं नाना रोग । भोगणें लागे कर्मभोग । आतां भगवंताचा योग । कोणे वेळे ॥ ४ ॥ राजिक देविक उदेग चिंता । अन्न वस्त्र देहममता । नाना प्रसंगें अवचिता । जन्म गेला ॥ ५ ॥ लोक मरमरों जाती । वडिलें गेलीं हे प्रचिती । जाणत जाणत निश्चिती । काये मानिलें ॥ ६ ॥ अग्न गृहासी लागला । आणि सावकास निजेला । तो कैसा म्हणावा भला । आत्महत्यारा ॥ ७ ॥ पुण्यमार्ग अवघा बुडाला । पापसंग्रह उदंड जाला । येमयातनेचा झोला । कठीण आहे ॥ ८ ॥ तरी आतां ऐसें न करावें । बहुत विवेकें वर्तावें ॥ इक लोक परत्र साधावें । दोहीकडे ॥ ९ ॥ आळसाचें फळ रोकडें । जांभया देऊन निद्रा पडे । सुख म्हणौन आवडे । आळसी लोकां ॥ १० ॥ साक्शेप करितां कष्टती । परंतु पुढें सुरवाडती । खाती जेविती सुखी होती । येत्नेंकरूनी ॥ ११ ॥ आळस उदास नागवणा । आळस प्रेत्नबुडवणा । आळसें करंटपणाच्या खुणा । प्रगट करिती ॥ १२ ॥ म्हणौन आळस नसावा । तरीच पाविजे वैभवा । अरत्रीं परत्रीं जीवा । समाधान ॥ १३ ॥ प्रेत्न करावा तो कोण । हेंचि ऐका निरूपण । सावध करून अंतःकरण । निमिष्य येक ॥ १४ ॥ प्रातःकाळी उठावें । कांहीं पाठांतर करावे । येथानशक्ती आठवावें सर्वोत्तमासी ॥ १५ ॥ मग दिशेकडे जावें । जे कोणासिच नव्हे ठावें । शौच्य आच्मन करावें । निर्मळ जळें ॥ १६ ॥ मुखमार्जन प्रातःस्नान । संध्या तर्पण देवतार्चन । पुढें वैश्यदेवौपासन । येथासांग ॥ १७ ॥ कांहीं फळाहार घ्याव । मग संसारधांदा करावा । सुशब्दें राजी राखावा । सकळ लोक ॥ १८ ॥ ज्या ज्याचा जो व्यापार । तेथें असावे खबर्दार । दुश्चितपणें तरी पोर । वेढा लावी ॥ १९ ॥ चुके ठके विसरे सांडी । आठवण जालियां चर्फडी । दुश्चित आळसाची रकडी । प्रचित पाहा ॥ २० ॥ याकारणें सावधान । येकाग्र असावें मन । तरी मग जेवितां भोजन । गोड वाटे॥ २१ ॥ पुढें भोजन जालियांवरी । कांहीं वाची चर्चा करी । येकांतीं जाऊन विवरी । नाना ग्रंथ ॥ २२ ॥ तरीच प्राणी शाहाणा होतो । नाहींतरी मूर्खचि राहातो । लोक खाती आपण पाहातो । दैन्यवाणा ॥ २३ ॥ ऐक सदेवपणाचें लक्शण । रिकाम्या जाऊं नेदी येक क्शण । प्रपंचवेवसायाचें ज्ञान । बरें पाहे ॥ २४ ॥ कांहीं मेळवी मग जेवी । गुंतल्या लोकांस उगवी । शरीर कारणीं लावी । कांहीं तरी ॥ २५ ॥ कांहीं धर्मचर्चा पुराण । हरीकथा निरूपण । वायां जऊं नेदी क्शण । दोहींकडे ॥ २६ ॥ ऐसा जो सर्वसावध । त्यास कैंचा असेल खेद । विवेकें तुटला समंध । देहबुद्धीचा ॥ २७ ॥ आहे तितुकें देवाचें । ऐसें वर्तणें निश्चयाचें । मूळ तुटें उद्वेगाचें । येणें रीतीं ॥ २८ ॥ प्रपंचीं पाहिजे सुवर्ण । परमार्थीं पंचिकर्ण । माहावाक्याचें विवरण । करितां सुटे ॥ २९ ॥ कर्म उपासना आणि ज्ञान । येणें राहे समाधान । परमार्थाचें जें साधन । तेंचि ऐकत जावें ॥ ३० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सिकवणनिरूपणनाम समास तीसरा ॥ समास चवथा : सारविवेकनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ ब्रह्म म्हणिजे निराकार । गगनासारिखा विचार । विकार नाहीं निर्विकार । तेंचि ब्रह्म ॥ १ ॥ ब्रह्म म्हणिजे निश्चळ । अंतरात्मा तो चंचळ । द्रष्टा साक्शी केवळ । बोलिजे तया ॥ २ ॥ तो अंतरात्मा म्हणिजे देव । त्याचा चंचळ स्वभाव । पाळिताहे सकळ जीव । अंतरी वसोनी ॥ ३ ॥ त्यावेगळे जड पदार्थ । तेणेंवीण देह वेर्थ । तेणेंचि कळे परमार्थ । सकळ कांही ॥ ४ ॥ कर्ममार्ग उपासना मार्ग । ज्ञानमार्ग सिद्धांतमार्ग । प्रवृत्तिमार्ग निवृत्तिमार्ग । देवची चालवी ॥ ५ ॥ चंचळेविण निश्चळ कळेना । चंचळ तरी स्थिरावेना । ऐसें हे विचार नाना । बरे पाहा ॥ ६ ॥ चंचळनिश्चळाची संधी । तेथें भांबावते बुद्धि । कर्ममार्गाचे जे विधी । ते मग ऐलिकडे ॥ ७ ॥ देव या सकळांचे मूळ । देवास मूळ ना डाळ । परब्रह्म तें निश्चळ । निर्विकारी ॥ ८ ॥ निर्विकारी आणि विकारी। येक म्हणेल तो भिकारी । विचाराची होते वारी । देखतदेखतां ॥ ९ ॥ सकळ परमार्थास मूळ । पंचीकर्ण माहावाक्य केवळ । तेंची करावें प्रांजळ । पुनःपुन्हां ॥ १० ॥ पहिला देह स्थूळकाया । आठवा देह मूळमाया । अष्ट देह निर्शलियां । विकार कैंचा ॥ ११ ॥ याकारणें विकारी । साचाऐसी बाजीगरी । येक समजे येक खरी । मानिताहे ॥ १२ ॥ उत्पत्ति स्थिती संव्हार । यावेगळा निर्विकार । कळायासाठीं सारासार । विचार केला ॥ १३ ॥ सार असार दोनी येक । तेथें कैंचा उरला विवेक । परिक्शा नेणती तंक । पापी करंटे ॥ १४ ॥ जो येकचि विस्तारला । तो अंतरात्मा बोलिला । नाना विकारीं विकारला । निर्विकारी नव्हे ॥ १५ ॥ ऐसें प्रगटचि आहे । आपुल्या प्रत्ययें पाहे । काय राहे काय न राहे । हें कळेना ॥ १६ ॥ जें अखंड होत जातें । जें सर्वदा संव्हारतें । रोकडें प्रचितीस येतें । जनामधें ॥ १७ ॥ येक रडे येक चर्फडी । येकांची धरी नरडी । येकमेकां झोंबती बराडी । दुकळ्ळले जैसे ॥ १८ ॥ नाहीं न्यावे नाहिं नीति । ऐसे हे लोक वर्तती । आणि अवघेंच सार म्हणती । विवेकहीन ॥ १९ ॥ धोंडे सांडून सोनें घ्यावें । माती सांडून अन्न खावें । आणि आवघेंचि सार म्हणावें । बाष्कळपणें ॥ २० ॥ म्हणौनि हा विचार करावा । सत्यमार्ग तोचि धरावा । लाभ जाणोन घ्यावा । विवेकाचा ॥ २१ ॥ सारगार येकचि सरी । तेथें परीक्शेस कैंची उरी । याकारणें चतुरीं । परीक्शा करावी ॥ २२ ॥ जेथें परीक्शेचा अभाव । तेथें दे घाव घे घाव । सगट सारिखा स्वभाव । लौंदपणाचा ॥ २३ ॥ घेव ये तेंचि घ्यावें । घेव न ये तें सोंडावें । उंच नीच वोळखावें । त्या नाव ज्ञान ॥ २४ ॥ संसारसांतेस आले । येक लाभें अमर जाले । येक ते करंटे ठकले । मुदल गेलें ॥ २५ ॥ जाणत्यानें ऐसें न करावें । सार तेंचि शोधून घ्यावें । असार तें जाणोन त्यागावें । वमक जैसें ॥ २६ ॥ तें वमक करी प्राशन । तरी तें स्वानाचें लक्शण । तेथें सुचिस्मंत ब्राह्मण । काय करी ॥ २७ ॥ जेहि।म् जैसें संचित केलें । तयास तैसेंचि घडलें । जें अभ्यासीं पडोन जडलें । तें तों सुटेना ॥ २८ ॥ येक दिव्यान्नें भक्शिती । येक विष्ठा सावडिती । आपुल्या वडिलांचा घेती । साभिमान ॥ २९ ॥ असो विवेकेविण । बोलणें तितुका सीण । कोणीयेकें श्रवण मनन । केलेंचि करावें ॥ ३० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सारविवेकनिरूपणनाम समास चौथा ॥ समास पांचवा : राजकारण निरूपण ॥ श्रीराम ॥ कर्म केलेंचि करावें । ध्यान धरिलेंचि धरावें । विवरलेंचि विवरावें । पुन्हा निरूपण ॥ १ ॥ तैसें आम्हांस घडलें । बोलिलेंचि बोलणें पडिलें । कां जें बिघडलेंचि घडलें । पाहिजे समाधान ॥ २ ॥ अनन्य राहे समुदाव । इतर जनास उपजे भाव । ऐसा आहे अभिप्राव । उपायाचा ॥ ३ ॥ मुख्य हरिकथा निरूपण । दुसरें तें राजकरण । तिसरें तें सावधपण । सर्वविषईं ॥ ४ ॥ चौथा अत्यंत साक्शप । फेडावे नाना आक्शप । अन्याये थोर अथवा अल्प । क्श्मा करीत जावे ॥ ५ ॥ जाणावें पराचें अंतर । उदासीनता निरंतर । नीतिन्यायासि अंतर । पडोंच नेदावें ॥ ६ ॥ संकेतें लोक वेधावा । येकूनयेक बोधावा । प्रपंचहि सावरावा । येथानशक्‌त्या ॥ ७ ॥ प्रपंचसमयो वोळखावा । धीर बहुत असावा । संमंध पडों नेदावा । अति परी तयाचा ॥ ८ ॥ उपाधीसी विस्तारावें । उपाधींत न संपडावें । नीचत्व पहिलेंच घ्यावें । आणि मूर्खपण ॥ ९ ॥ दोष देखोन झांकावे। अवगुण अखंड न बोलावे । दुर्जन सांपडोन सोडावे । परोपकार करूनी ॥ १० ॥ तऱ्हे भरोंच नये । सुचावे नाना उपाये । नव्हे तेंचि करावें कायें । दीर्घ प्रेत्नें ॥ ११ ॥ फड नासोंचि नेदावा । पडिला प्रसंग सांवरावा । अतिवाद न करावा । कोणीयेकासी ॥ १२ ॥ दुसर्याचें अभिष्ट जाणावें । बहुतांचें बहुत सोसावें । न सोसे तरी जावें । दिगांतराप्रती ॥ १३ ॥ दुखः दुसर्याचें जाणावें । ऐकोन तरी वांटून घ्यावें । बरें वाईट सोसावें । समुदायाचें ॥ १४ ॥ अपार असावें पाठांतर । सन्निधचि असावा विचार । सदा सर्वदा तत्पर । परोपकारासी ॥ १५ ॥ शांती करून करवावी । तऱ्हे सांडून सांडवावी । क्रिया करून करवावी । बहुतांकरवीं ॥ १६ ॥ करणें असेल अपाये । तरी बोलोन दाखऊं नये । परस्परेंचि प्रत्यये । प्रचितीस आणावा ॥ १७ ॥ जो बहुतांचे सोसीन । त्यास बहुतेक लोक मिळेना । बहुत सोसितां उरेना । महत्व आपुलें ॥ १८ ॥ राजकारण बहुत करावें । परंतु कळोंच नेदावें । परपीडेवरी नसावें । अंतःकरण ॥ १९ ॥ लोक पारखून सांडावे । राजकारणें अभिमान झाडावे । पुन्हा मेळऊन घ्यावें । दुरील दोरे ॥ २० ॥ हिरवटासी दुरी धरावें । कचरटासी न बोलावें । समंध पडता सोडून जावें । येकीकडे ॥ २१ ॥ ऐसें असो राजकारण । सांगतां तें असाधारण । सुचित अस्तां अंतःकरण । राजकारण जाणे ॥ २२ ॥ वृक्षीं रूढासी उचलावें । युद्धकर्त्यास ढकलून द्यावें । कारबाराचें सांगावें । आंग कैसें ॥ २३ ॥ पाहातां तरी सांपडेना । कीर्ति करूं तरी राहेना । आलें वैभव अभिळासीना । कांहीं केल्यां ॥ २४ ॥ येकांची पाठी राखणें । येकांस देखो न सकणें । ऐसीं नव्हेत कीं लक्षणें । चातुर्याचीं ॥ २५ ॥ न्याय बोलतांहि मानेना । हित तेंचि न ये मना । येथें कांहींच चालेना । त्यागेंवीण ॥ २६ ॥ श्रोतीं कळोन आक्षेपिलें । म्हणौन बोलिलेंचि बोलिलें । न्यूनपूर्ण क्ष्मा केलें । पाहिजे श्रोतीं ॥ २७ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे राजकारणनिरूपणनाम समास पांचवा ॥ समास सहावा : महंत लक्षण ॥ श्रीराम ॥ शुद्ध नेटकें ल्याहावें । लेहोन शुद्ध शोधावें । शोधून शुद्ध वाचावें । चुकों नये ॥ १ ॥ विश्कळित मात्रुका नेमस्त कराव्या । धाट्या जाणोन सदृढ धराव्या । रंग राखोन भराव्या । नाना कथा ॥ २ ॥ जाणायाचें सांगतां न ये । सांगायाचें नेमस्त न ये । समजल्याविण कांहींच न ये । कोणीयेक ॥ ३ ॥ हरिकथा निरूपण । नेमस्तपणें राजकारण । वर्तायाचें लक्षण । तेंहि असावें ॥ ४ ॥ पुसों जाणे सांगों जाणे । अर्थांतर करूं जाणे । सकळिकांचें राखों जाणे । समाधान ॥ ५ ॥ दीर्घ सूचना आधीं कळे । सावधपणें तर्क प्रबळे । जाणजाणोनि निवळे । येथायोग्य ॥ ६ ॥ ऐसा जाणे जो समस्त । तोचि महंत बुद्धिमंत । यावेगळें अंतवंत । सकळ कांहीं ॥ ७ ॥ ताळवेळ तानमानें । प्रबंद कविता जाड वचनें । मज्यालसी नाना चिन्हें । सुचती तया ॥ ८ ॥ जो येकांतास तत्पर । आधीं करी पाठांतर । अथवा शोधी अर्थांतर । ग्रंथगर्भींचें ॥ ९ ॥ आधींच सिकोन जो सिकवी । तोचि पावे श्रेष्ठ पदवी । गुंतल्या लोकांस उगवी । विवेकबळें ॥ १० ॥ अक्षर सुंदर वाचणें सुंदर । बोलणें सुंदर चालणें सुंदर । भक्ति ज्ञान वैराग्य सुंदर । करून दावी ॥ ११ ॥ जयास येत्नचि आवडे । नाना प्रसंगीं पवाडे । धीटपणें प्रगटे दडे । ऐसा नव्हे ॥ १२ ॥ सांकडीमधें वर्तों जाणे । उपाधीमधें मिळों जाणे । अलिप्तपणें राखों जाणे । आपणासी ॥ १३ ॥ आहे तरी सर्वां ठाईं । पाहों जातां कोठेंचि नाहीं । जैसा अंतरात्मा ठाईंचा ठाईं । गुप्त जाला ॥ १४ ॥ त्यावेगळें कांहींच नसे । पाहों जातां तो न दिसे । न दिसोन वर्तवीतसे । प्राणीमात्रांसी ॥ १५ ॥ तैसाच हाहि नानापरी । बहुत जनास शाहाणे करी । नाना विद्या त्या विवरी । स्थूळ सूक्ष्मा ॥ १६ ॥ आपणाकरितां शाहाणे होती । ते सहजचि सोये धरिती । जाणतेपणाची महंती । ऐसी असे ॥ १७ ॥ राखों जाणें नीतिन्याय । न करी न करवी अन्याये । कठीण प्रसंगीं उपाये । करूं जाणे ॥ १८ ॥ ऐसा पुरुष धारणेचा । तोचि आधार बहुतांचा । दास म्हणे रघुनाथाचा । गुण घ्यावा ॥ १९ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे महंतलक्षणनिरूपणनाम समास सहावा ॥ समास सातवा : चंचळ नदीई ॥ श्रीराम ॥ चंचळ नदी गुप्त गंगा । स्मरणें पावन करीं जगा । प्रचित रोकडी पाहा गा । अन्यथा नव्हे ॥ १ ॥ केवळ अचंचळीं निर्माण जाली । अधोमुखें बळें चालिली । अखंड वाहे परी देखिली । नाहींच कोणीं ॥ २ ॥ वळणें वांकाणें भोवरे । उकळ्या तरंग झरे । लादा लाटा कातरे । ठाईं ठाईं ॥ ३ ॥ शुष्क जळाचे चळाळ । धारा धबाबे खळाळ । चिपळ्या चळक्या भळाळ । चपळ पाणी ॥ ४ ॥ फेण फुगे हेलावे । सैरावैरा उदक धावे । थेंब फुई मोजावे । अणुरेणु किती ॥ ५ ॥ वोसाणे वाहती उदंड । झोतावे दर्कुटे दगड । खडकें बेटें आड । वळसा उठे ॥ ६ ॥ मृद भूमी तुटोन गेल्या । कठीण तैश्याचि राहिल्या । ठाईं ठाईं उदंड पाहिल्या । सृष्टीमधें ॥ ७ ॥ येक ते वाहतचि गेले । येक वळशामधें पडिले । येक सांकडींत आडकले । अधोमुख ॥ ८ ॥ येक आपटआपटोंच गेली । येक चिरडचिर्दोंच मेलीं । कितीयेक ते फुगलीं । पाणी भरलें ॥ ९ ॥ येक बळाचे निवडले । ते पोहतचि उगमास गेले । उगमदर्शनें पवित्र जाले । तीर्थरूप ॥ १० ॥ तेथें ब्रह्मादिकांचीं भुवनें । ब्रह्मांडदेवतांचीं स्थानें । उफराटी गंगा पाहातां मिळणें । सकळांस तेथें ॥ ११ ॥ त्या जळाऐसें नाही निर्मळ । त्या जळाऐसें नाहीं चंचळ । आपोनारायण केवळ । बोलिजे त्यासी ॥ १२ ॥ माहानदी परी अंतराळीं । प्रत्यक्ष वाहे सर्वकाळीं । स्वर्गमृत्युपाताळी । पसरली पाहा ॥ १३ ॥ अधोर्ध अष्टहि दिशा । तिचें उदक करी वळसा । जाणते जाणती जगदीशा । सारिखीच ते ॥ १४ ॥ अनंत पात्रीं उदक भरलें । कोठें पाझपाझरोंच गेलें । कितीयेक तें वेचलें । संसारासी ॥ १५ ॥ येक्यासंगे तें कडवट । येक्यासंगें तें गुळचट । येक्यासंगे ते तिखट । तुरट क्षार ॥ १६ ॥ ज्या ज्या पदार्थास मिळे । तेथें तद्रूपचि मिसळे । सखोले भूमीस तुंबळे । सखोलपणें ॥ १७ ॥ विषामधें विषचि होतें । अमृतामधें मिळोन जाते । सुगंधीं सुगंध तें । दुर्गंधीं दुर्गंध ॥ १८ ॥ गुणीं अवगुणीं मिळे । ज्याचें त्यापरी निवळे । त्या उदकाचा महिमा न कळे । उदकेंविण ॥ १९ ॥ उदक वाहे अपरंपार । न कळे नदी कीं सरोवर । जळवास करून नर । राहिले कितीयेक ॥ २० ॥ उगमापैलिकडे गेले । तेथें परतोन पाहिलें । तंव तें पाणीच आटलें । कांहीं नाहीं ॥ २१ ॥ वृत्तिसुन्य योगेश्वर । याचा पाहावा विचार । दास म्हणे वारंवार । किती सांगों ॥ २२ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे चंचळ नदीईनिरूपणनाम समास सातवा ॥ समास आठवा : अंतरात्माविवरण ॥ श्रीराम ॥ आतां वंदूं सकळकर्ता । समस्त देवांचा जो भर्ता । त्याचे भजनीं प्रवर्ता । कोणीतरी ॥ १ ॥ तेणेंविण कार्य न चले । पडिलें पर्ण तेंहि न हाले । अवघें त्रैलोक्येचि चाले । जयाचेनी ॥ २ ॥ तो अंतरात्मा सकळांचा । देवदानवमानवांचा । चत्वारखाणीचत्वारवाणीचा । प्रवर्तकु ॥ ३ ॥ तो येकलाचि सकळां घटीं । करी भिन्नभिन्ना राहाटी । सकळ सृष्टीची गोष्टी । किती म्हणोन सांगावी ॥ ४ ॥ ऐसा जो गुप्तेश्वर । त्यास म्हणावें ईश्वर । सकळ ऐश्वर्य थोर थोर । जयाचेनि भोगिती ॥ ५ ॥ ऐसा जेणें वोळखिला । तो विश्वंभरचि जाला । समाधी सहजस्थितीला । कोण पुसे ॥ ६ ॥ अवघें त्रैलोक्य विवरावें । तेव्हां वर्म पडेल ठावें । आवचटें घबाड सिणावें । नलगेचि कांहीं ॥ ७ ॥ पाहातां ऐसा कोण आहे । जो अंतरात्मा विवरोन पाहे । अल्प स्वल्प कळोन राहे । समाधानें ॥ ८ ॥ आरे हें पाहिलेंच पाहावें । विवरलेंचि मागुतें विवरावें । वाचिलेंचि वाचावें । पुन्हापुन्हा ॥ ९ ॥ अंतरात्मा केवढा कैसा । पाहाणाराची कोण दशा । देखिल्या ऐकिल्या ऐसा । विवेक सांगे ॥ १० ॥ उदंड ऐकिलें देखिलें । अंतरात्म्यास नवचे पुरविलें । प्राणी देहधारी बाउलें । काय जाणे ॥ ११ ॥ पूर्णास अपूर्ण पुरेना । कां जें अखंड विवरेना । विवरतां विवरतां उरेना । देवावेगळा ॥ १२ ॥ विभक्तपणें नसावें । तरीच भक्त म्हणवावें । नाहींतरी वेर्थचि सिणावें । खटाटोपें ॥ १३ ॥ उगाच घर पाहोन गेला । घरधनी नाहीं वोळखिला । राज्यामधूनचि आला । परी राजा नेणे ॥ १४ ॥ देहसंगें विषये भोगिले । देहसंगें प्राणी मिरवलें । देहधर्त्यास चुकलें । नवल मोठें ॥ १५ ॥ ऐसे लोक अविवेकी । आणि म्हणती आम्ही विवेकी । बरें ज्याची जैसी टाकी । तैसें करावें ॥ १६ ॥ मूर्ख अंतर राखों नेणे । म्हणौन असावें शाहाणे । ते शाहाणेहि दैन्यवाणे । होऊन गेले ॥ १७ ॥ अंतरीं ठेवणें चुकलें । दारोदारीं धुंडूं लागलें । तैसें अज्ञानास जालें । देव न कळे ॥ १८ ॥ या देवाचें ध्यान करी । ऐसा कोण सृष्टीवरी । वृत्ती येकदेंसी तर्तरी । पवाडेल कोठें ॥ १९ ॥ ब्रह्मांडीं दाटले प्राणी । बहुरूपें बहुवाणी । भूगर्भीं आणि पाषाणीं । कितीयेक ॥ २० ॥ इतुके ठाईं पुरवला । अनेकीं येकचि वर्तला । गुप्त आणि प्रगटला । कितीयेक ॥ २१ ॥ चंचळें न होईजे निश्चळ । प्रचित जाणावी केवळ । चंचळ तें नव्हे निश्चळ । परब्रह्म तें ॥ २२ ॥ तत्वें तत्व जेव्हां उडे । तेव्हां देहबुद्धि झडे । निर्मळ निश्चळ चहुंकडे । निरंजन ॥ २३ ॥ आपण कोण कोठें कैंचा । ऐसा मार्ग विवेकचा । प्राणी जो स्वयें काचा । त्यास हें कळेना ॥ २४ ॥ भल्यानें विवेक धरावा । दुस्तर संसार तरावा । अवघा वंशचि उधरावा । हरिभक्ती करूनी ॥ २५ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे अंतरात्माविवरणनिरूपणनाम समास आठवा ॥ समास नवावा : उपदेश निरूपण ॥ श्रीराम ॥ आधीं कर्माचा प्रसंग । कर्म केलें पाहिजे सांग । कदाचित पडिले व्यंग । तरी प्रत्यवाय घडे ॥ १ ॥ म्हणौन कर्म आरंभिले । कांहींयेक सांग घडलें । जेथजेथें अंतर पडिलें । तेथें हरिस्मरण करावें ॥ २ ॥ तरी तो हरी आहे कैसा । विचार पाहावा ऐसा । संधेपूर्वीं जगदीशा । चोविसां नामीं स्मरवें ॥ ३ ॥ चोवीसनामी सहस्त्रनामी । अनंतनामी तो अनामी । तो कैसा आहे अंतर्यामीं । विवेकें वोळखावा ॥ ४ ॥ ब्राह्मण स्नानसंध्या करून आला । मग तो देवार्चनास बैसला । येथासांग तो पूजिला । प्रतिमादेवो ॥ ५ ॥ नाना देवांच्या नाना प्रतिमा । लोक पूजिती धरून प्रेमा । ज्याच्या प्रतिमा तो परमात्मा । कैसा आहे ॥ ६ ॥ ऐसें वोळखिलें पाहिजे । वोळखोन भजन कीजे । जैसा साहेब नमस्कारिजे । वोळखिल्याउपरी ॥ ७ ॥ तैसा परमात्मा परमेश्वर । बरा वोळखावा पाहोन विचार । तरीच पाविजे पार । भ्रमसागरचा ॥ ८ ॥ पूजा घेताती प्रतिमा । आंगा येतो अंतरात्मा । अवतारी तरी निजधामा । येऊन गेले ॥ ९ ॥ परी ते निजरूपें असती । तें निजरूप ते जगज्जोती । सत्वगुण तयेस म्हणती । जाणती कळा ॥ १० ॥ तये कळेचे पोटीं । देव असती कोट्यान्-कोटी । या अनुभवाच्या गोष्टी । प्रत्ययें पाहाव्या ॥ ११ ॥ देहपुरामधें ईश । म्हणोन तया नांव पुरुष । जगामधें जगदीश । तैसा वोळखावा ॥ १२ ॥ जाणीवरूपें जगदांतरें । प्रस्तुत वर्तती शरीरें । अंतःकरणविष्णु येणें प्रकारें । वोळखावा ॥ १३ ॥ तो विष्णु आहे जगदांतरीं । तोचि आपुले अंतरीं । कर्ता भोक्ता चतुरीं । अंतरात्मा वोळखावा ॥ १४ ॥ ऐके देखे हुंगे चाखे । जाणोन विचारें ओळखे । कित्येक आपुले पारिखे । जाणताहे ॥ १५ ॥ येकची जगाचा जिव्हाळा । परी देहलोभाचा आडताळा । देहसमंधें वेगळा । अभिमान धरी ॥ १६ ॥ उपजे वाढे मरे मारी । जैशा उचलती लहरीवरी लहरी । चंचळ सागरीं भरोवरी । त्रैलोक्य होत जातें ॥ १७ ॥ त्रैलोका वर्तवितो येक । म्हणोन त्रिलोक्यनायेक । ऐसा प्रत्ययाचा विवेक । पाहाना कैसा ॥ १८ ॥ ऐसा अंतरात्मा बोलिला । परी तोहि तत्वांमधें आला । पुढें विचार पाहिजे केला । माहावाक्याचा ॥ १९ ॥ आधीं देखिला देहधारी । मग पाहावें जगदांतरीं । तयाचेनियां उपरी । परब्रह्म पावे ॥ २० ॥ परब्रह्माचा विचार । होतां निवडे सारासार । चंचळ जाईल हा निर्धार । चुकेना कीं ॥ २१ ॥ उत्पत्ति स्थिति संव्हार जाण । त्याहून वेगळा निरंजन । येथें ज्ञानाचें विज्ञान । होत आहे ॥ २२ ॥ अष्टदेह थानमान । जाणोन जालियां निर्शन । पुढें उरे निरंजन । विमळ ब्रह्म ॥ २३ ॥ विचारेंचि अनन्य जाला । पाहाणाराविण प्रत्यय आला । तेहि वृत्ति निवृत्तीला । बरें पाहा ॥ २४ ॥ येथें राहिला वाच्यांश । पाहोन सांडिला लक्ष्यांश । लक्ष्यांशासारिसा वृत्तिलेश । तोहि गेला ॥ २५ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे उपदेश निरूपणनाम समास नववा ॥ समास दहावा : निस्पृह वर्तणूक ॥ श्रीराम ॥ मूर्ख येकदेसी होतो । चतुर सर्वत्र पाहातो । जैसा बहुधा होऊन भोगितो । नाना सुखें ॥ १ ॥ तोचि अंतरात्मा महंत । तो कां होईल संकोचित । प्रशस्त जाणता समस्त । विख्यात योगी ॥ २ ॥ कर्ता भोक्ता तत्वता । भूमंडळीं सर्व सत्ता । त्यावेगळा त्यास ज्ञाता । पाहेसा कवणु ॥ ३ ॥ ऐसें महंते असावें । सर्व सार शोधून घ्यावें । पाहों जातां न सांपडावें । येकायेकी ॥ ४ ॥ कीर्तिरूपें उदंड ख्यात । जाणती लहान थोर समस्त । वेश पाहातां शाश्वत । येकचि नाहीं ॥ ५ ॥ प्रगट कीर्ति ते ढळेना । बहुत जनास कळेना । पाहों जातां आडळेना । काये कैसें ॥ ६ ॥ वेषभूषण ते दूषण । कीर्तिभूषण तें भूषण । चाळणेविण येक क्षण । जाऊंच नेदी ॥ ७ ॥ त्यागी वोळखीचे जन । सर्वकाळ नित्य नूतन । लोक शोधून पाहाती मन । परी इच्छा दिसेना ॥ ८ ॥ पुर्तें कोणाकडे पाहेना । पुर्तें कोणासीं बोलेना । पुर्तें येके स्थळीं राहेना । उठोन जातो ॥ ९ ॥ जातें स्थळ तें सांगेना । सांगितलें तेथें तरी जायेना । आपुली स्थिति अनुमाना । येवोंच जेदी ॥ १० ॥ लोकीं केलें तें चुकावी । लोकी।म् भाविलें तें उलथवी । लोकीं तर्किलें तें दावी । निर्फल करूनी ॥ ११ ॥ लोकांस पाह्याचा आदर । तेथें याचा अनादर । लोक सर्वकाळ तत्पर । तेथें याची अनिछ्या ॥ १२ ॥ एवं कल्पितां कल्पेना । न तर्कितांहि तर्केना । कदपी भावितां भावेना । योगेश्वर ॥ १३ ॥ ऐसें अंतर सांपडेना । शरीर ठाईं पडेना । क्षणयेक विशंभेना । कथाकीर्तन ॥ १४ ॥ लोक संकल्प विकल्प करिती । ते अवघेचि निर्फळ होती । जनाची जना लाजवी वृत्ति । तेव्हां योगेश्वर ॥ १५ ॥ बहुतीं शोधून पाहिलें । बहुतांच्या मनास आलें । तरी मग जाणावें साधिलें । महत्कृत्य ॥ १६ ॥ अखंड येकां सेवावा । अभ्यासचि करीत जावा । काळ सार्थकचि करावा । जनासहित ॥ १७ ॥ उत्तम गुण तितुले घ्यावे । घेऊन जनास सिकवावे । उदंड समुदाये करावे । परी गुप्तरूपें ॥ १८ ॥ अखंड कामाची लगबग । उपासनेस लावावें जग । लोक समजोन मग । आज्ञा इछिती ॥ १९ ॥ आधीं कष्ट मग फळ । कष्टचि नाहीं तें निर्फळ । साक्षेपेंविण केवळ । वृथापुष्ट ॥ २० ॥ लोक बहुत शोधावे । त्यांचे अधिकार जाणावे । जाणजाणोन धरावे । जवळी दुरी ॥ २१ ॥ अधिकारपरत्वें कार्य होतें । अधिकार नस्तां वेर्थ जातें । जाणोनि शोधावीं चित्तें । नाना प्रकारें ॥ २२ ॥ अधिकार पाहोन कार्य सांगणें । साक्षेप पाहोन विश्वास धरणें । आपला मगज राखणें । कांहीतरी ॥ २३ ॥ हें प्रचितीचें बोलिलें । आधीं केलें मग सांगितलें । मानेल तरी पाहिजे घेतलें । कोणीयेकें ॥ २४ ॥ महंतें महंत करावे । युक्तिबुद्धीनें भरावे । जाणते करून विखरावे । नाना देसीं ॥ २५ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे निस्पृह वर्तणूक निरूपणनाम समास दहावा ॥ ॥ दशक अकरावा समाप्त ॥ 1450 2752 2005-10-09T08:43:59Z 203.115.86.234 ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ ॥ श्रीमत् दासबोध ॥ दशक बारावा : विवेकवैराग्य समास पहिला : विमळ लक्षण ॥ श्रीराम ॥ आधी प्रपंच करावा नेटका । मग घ्यावें परमार्थविवेका । येथें आळस करूं नका । विवेकी हो ॥ १ ॥ प्रपंच सांडून परमार्थ कराल । तेणें तुम्ही कष्टी व्हाल । प्रपंच परमार्थ चालवाल । तरी तुम्ही विवेकी ॥ २ ॥ प्रपंच सांडून परमार्थ केला । तरी अन्न मिळेना खायाला । मग तया करंट्याला । परमार्थ कैंचा ॥ ३ ॥ परमार्थ सांडून प्रपंच करिसी । तरी तूं येमयातना भोगिसी । अंतीं परम कष्टी होसी । येमयातना भोगितां ॥ ४ ॥ साहेबकामास नाहीं गेला । गृहींच सुरवडोन बैसला । तरी साहेब कुटील तयाला । पाहाती लोक ॥ ५ ॥ तेव्हां महत्वचि गेलें । दुर्जनाचें हासें जालें । दुःख उदंड भोगिलें । आपुल्या जीवें ॥ ६ ॥ तैसेचि होणार अंतीं । म्हणोन भजावें भगवंतीं । परमार्थाची प्रचिती । रोकडी घ्यावी ॥ ७ ॥ संसारीं असतां मुक्त । तोचि जाणावा संयुक्त । अखंड पाहे युक्तायुक्त । विचारणा हे ॥ ८ ॥ प्रपंची तो सावधान । तो परमार्थ करील जाण । प्रपंचीं जो अप्रमाण । तो परमार्थीं खोटा ॥ ९ ॥ म्हणौन सावधपणें । प्रपंच परमार्थ चालवणें । ऐसें न करिता भोगणें । नाना दुःखें ॥ १० ॥ पर्णाळि पाहोन उचले । जीवसृष्टि विवेकें चाले । आणि पुरुष होऊन भ्रमले । यासी काय म्हणावें ॥ ११ ॥ म्हणौन असावी दीर्घ सूचना । अखंड करावी चाळणा । पुढील होणार अनुमाना । आणून सोडावें ॥ १२ ॥ सुखी असतो खबर्दार । दुःखी होतो बेखबर । ऐसा हा लोकिक विचार । दिसतचि आहे ॥ १३ ॥ म्हणौन सर्वसावधान । धन्य तयाचें महिमान । जनीं राखे समाधान । तोचि येक ॥ १४ ॥ चाळणेचा आळस केला । तरी अवचिता पडेल घाला । ते वेळे सावरायाला । अवकाश कैंचा ॥ १५ ॥ म्हणौन दीर्घसूचनेचे लोक । त्यांचा पाहावा विवेक । लोकांकरिता लोक । शाहाणे होती ॥ १६ ॥ परी ते शाहाणे वोळखावे । गुणवंताचे गुण घ्यावे । अवगुण देखोन सांडावे । जनामधें ॥ १७ ॥ मनुष्य पारखूं राहेना । आणि कोणाचें मन तोडीना । मनुष्यमात्र अनुमाना । आणून पाहे ॥ १८ ॥ दिसे सकळांस सारिखा । पाहातां विवेकी नेटका । कामी निकामी लोकां । बरें पाहे ॥ १९ ॥ जाणोन पाहिजेत सर्व । हेंचि तयाचें अपूर्व । ज्याचे त्यापरी गौरव । राखों जाणे ॥ २० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे विमळलक्षणनाम समास पहिला ॥ समास दुसरा : प्रत्ययनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ ऐका संसारासी आले हो । स्त्री पुरुष निस्पृह हो । सुचितपणें पाहो । अर्थांतर ॥ १ ॥ काये म्हणते वासना । काये कल्पिते कल्पना । अंतरींचे तरंग नाना । प्रकारें उठती ॥ २ ॥ बरें खावें बरें जेवावें । बरें ल्यावें बरें नेसावें । मनासारिखें असावें । सकळ कांहीं ॥ ३ ॥ ऐसें आहे मनोगत । तरी तें कांहींच न होत । बरें करितां अकस्मात । वाईट होतें ॥ ४ ॥ येक सुखी येक दुःखी । प्रत्यक्ष वर्ततें लोकीं । कष्टी होऊनियां सेखीं । प्रारब्धावरी घालिती ॥ ५ ॥ अचुक येत्न करवेना । म्हणौन केलें तें सजेना । आपला अवगुण जाणवेना । कांहीं केल्यां ॥ ६ ॥ जो आपला आपण नेणे । तो दुसर्याचें काये जाणे । न्याये सांडितां दैन्यवाणे । होती लोक ॥ ७ ॥ लोकांचे मनोगत कळेना । लोकांसारिखें वर्तवेना । मूर्खपणें लोकीं नाना । कळह उठती ॥ ८ ॥ मग ते कळो वाढती । परस्परें कष्टी होती । प्रेत्न राहातां अंतीं । श्रमचि होयें ॥ ९ ॥ ऐसी नव्हे वर्तणुक । परिक्षावे नाना लोक । समजलें पाहिजे नेमक । ज्याचें त्यापरी ॥ १० ॥ शब्द परीक्षा अंतरपरीक्षा । कांहीं येक कळे दक्षा । मनोगत नतद्रक्षा । काय कळे ॥ ११ ॥ दुसर्यास शब्द ठेवणें । आपला कैपक्ष घेणें । पाहों जातां लोकिक लक्षणें । बहुतेक ऐसीं ॥ १२ ॥ लोकीं बरें म्हणायाकारणें । भल्यास लागतें सोसणें । न सोसितां भंडवाणें । सहजचि होये ॥ १३ ॥ आपणास जें मानेना । तेथें कदापि राहावेना । उरी तोडून जावेना । कोणीयेकें ॥ १४ ॥ बोलतो खरें चालतो खरें । त्यास मानिती लहानथोरें । न्याये अन्याये परस्परें । सहजचि कळे ॥ १५ ॥ लोकांस कळेना तंवरी । विवेकें क्ष्मा जो न करी । तेणेंकरितां बराबरी । होत जाते ॥ १६ ॥ जंवरी चंदन झिजेना । तंव तो सुगंध कळेना । चंदन आणि वृक्ष नाना । सगट होती ॥ १७ ॥ जंव उत्तम गुण न कळे । तों या जनास काये कळे । उत्तम गुण देखतां निवळे । जगदांतर ॥ १८ ॥ जगदांतर निवळत गेलें । जगदांतरी सख्य जालें । मग जाणावें वोळले । विश्वजन ॥ १९ ॥ जनींजनार्दन वोळला । तरी काये उणें तयाला । राजी राखावें सकळांला । कठीण आहे ॥ २० ॥ पेरिलें तें उगवतें । उसिणें द्यावें घ्यावें लागतें । वर्म काढितां भंगतें । परांतर ॥ २१ ॥ लोकीकीं बरेपण केलें । तेणें सौख्य वाढलें । उत्तरासारिखें आलें । प्रत्योत्तर ॥ २२ ॥ हें आवघें आपणांपासीं । येथें बोल नाहीं जनासी । सिकवावें आपल्या मनासी । क्षणक्षणा ॥ २३ ॥ खळ दुर्जन भेटला । क्षमेचा धीर बुडाला । तरी मोनेंचि स्थळत्याग केला । पाहिजे साधकें ॥ २४ ॥ लोक नाना परीक्षा जाणती । अंतरपरीक्षा नेणती । तेणें प्राणी करंटे होती । संदेह नाहीं ॥ २५ ॥ आपणास आहे मरण । म्हणौन राखावें बरेंपण । कठिण आहे लक्षण । विवेकाचें ॥ २६ ॥ थोर लाहान समान । आपले पारिखे सकळ जन । चढतें वाढतें सनेधान । करितां बरें ॥ २७ ॥ बरें करितां बरें होतें । हें तों प्रत्ययास येतें । आतां पुढें सांगावें तें । कोणास काये ॥ २८ ॥ हरिकथानिरूपण । बरेपणें राजकारण । प्रसंग पाहिल्याविण । सकळ खोटें ॥ २९ ॥ विद्या उदंडचि सिकला । प्रसंगमान चुकतचि गेला । तरी मग तये विद्येला । कोण पुसे ॥ ३० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे प्रत्ययनिरूपणनाम समास दुसरा ॥ समास तिसरा : भक्तनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ पृथ्वीमधें बहुत लोक । तेंहि पाहावा विवेक । इहलोक आणि परलोक । बरा पाहावा॥ १ ॥ इहलोक साधायाकारणें । जाणत्याची संगती धरणें । परलोक साधायाकारणें । सद्गुरु पाहिजे ॥ २ ॥ सद्गुरुसी पाय पुसावें । हेंहि कळेना स्वभावें । अनन्यभावें येकभावें । दोनी गोष्टी पुसाव्या ॥ ३ ॥ दोनी गोष्टी त्या कोण । देव कोण आपण कोण । या गोष्टींचे विवरण । केलेंचि करावें ॥ ४ ॥ आधीं मुख्य देव तो कोण । मग आपण भक्त तो कोण । पंचीकर्ण माहावाक्यविवरण । केलेंचि करावें ॥ ५ ॥ सकळ केलियाचें फळ । शाश्वत वोळखावें निश्चळ । आपण कोण का केवळ । शोध घ्यावा ॥ ६ ॥ सारासार विचार घेतां । पदास नाहीं शाश्वतता । आधी कारण भगवंता । वोळखिलें पाहिजे ॥ ७ ॥ निश्चळ चंचळ आणि जड । अवघा मायेचा पवाड । यामधें वस्तु जाड । जाणार नाहीं ॥ ८ ॥ तें परब्रह्म धुंडावें । विवेकें त्रैलोक्य हिंडावें । माईक विचार खंडावें । परीक्षवंतीं ॥ ९ ॥ खोटें सांडून खरें घ्यावें । परीक्षवंतीं परीक्षावें । मायेचें अवघेचि जाणावें । रूप माईक ॥ १० ॥ पंचभूतिक हे माया । माईक जाये विलया । पिंडब्रह्मांड अष्टकाया । नसिवंत ॥ ११ ॥ दिसेल तितुकें नासेल । उपजेल तितुकें मरेल । रचेल तितुकें खचेल । रूप मायेचें ॥ १२ ॥ वाढेल तितुकें मोडेल । येईल तितुलें जाईल । भूतांस भूत खाईल । कल्पांतकाळीं ॥ १३ ॥ देहधारक तितुके नासती । हे तों रोकडी प्रचिती । मनुष्येंविण उत्पत्ति । रेत कैंचें ॥ १४ ॥ अन्न नस्तां रेत कैंचें । वोषधी नस्तां अन्न कैंचें । वोषधीस जिणें कैंचें । पृथ्वी नस्तां ॥ १५ ॥ आप नस्तां पृथ्वी नाहीं । तेज नस्तां आप नाहीं । वायो नस्तां तेज नाहीं । ऐसें जाणावें ॥ १६ ॥ अंतरात्मा नस्तां वायो कैंचा । विकार नस्तां अंतरात्मा कैंचा । निर्विकारीं विकार कैंचा । बरें पाहा ॥ १७ ॥ पृथ्वी नाहीं आप नाहीं । तेज नाहीं वायो नाहीं । अंतरात्मा विकार नाहीं । निर्विकारीं ॥ १८ ॥ निर्विकार जें निर्गुण । तेचि शाश्वताची खूण । अष्टधा प्रकृति संपूर्ण । नासिवंत ॥ १९ ॥ नासिवंत समजोन पाहिलें । तों तें अस्तांचि नस्तें जालें । सारासारें कळों आलें । समाधान ॥ २० ॥ विवेकें पाहिला विचार । मनास आलें सारासार । येणेंकरितां विचार । सदृढ जाला ॥ २१ ॥ शाश्वत देव तो निर्गुण । ऐसीं अंतरीं बाणली खूण । देव कळला मी कोण । कळलें पाहिजे ॥ २२ ॥ मी कोण पाहिजे कळलें । देहतत्व तितुकें शोधिलें । मनोवृत्तीचा ठाईं आलें । मीतूंपण ॥ २३ ॥ सकळ देहाचा शोध घेतां । मीपण दिसेना पाहातां । मीतूंपण हें तत्वता । तत्वीं मावळलें ॥ २४ ॥ दृश्य पदार्थचि वोसरे । तत्वें तत्व तेव्हां सरे । मीतूंपण हें कैंचें उरे । तत्वता वस्तु ॥ २५ ॥ पंचीकर्ण तत्वविवर्ण । माहावाक्यें वस्तु आपण । निसंगपणें निवेदन । केले पाहिजे ॥ २६ ॥ देवाभक्तांचे मूळ । शोधून पाहातां सकळ । उपाधिवेगला केवळ । निरोपाधी आत्मा ॥ २७ ॥ मीपण तें बुडालें । विवेकें वेगळेपण गेलें । निवृत्तिपदास प्राप्त जालें । उन्मनीपद ॥ २८ ॥ विज्ञानीं राहिलें ज्ञान । ध्येये राहिलें ध्यान । सकळ कांहीं कार्याकारण । पाहोन सांडिलें ॥ २९ ॥ जन्ममरणाचें चुकलें । पाप अवघेंचि बुडालें । येमयातनेचें जालें । निसंतान ॥ ३० ॥ निर्बंद अवघाचि तुटला । विचारें मोक्ष प्राप्त जाला । जन्म सार्थकचि वाटला । सकळ कांहीं ॥ ३१ ॥ नाना किंत निवारले । धोके अवघेचि तुटले । ज्ञानविवेकें पावन जालें । बहुत लोक ॥ ३२ ॥ पतितपावनाचे दास । तेहि पावन करिती जगास । ऐसी हे प्रचित मनास । बहुतांच्या आली ॥ ३३ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे भक्तनिरूपणनाम समास तिसरा ॥ समास चौथा : विवेकवैराग्यनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ महद्भाग्य हातासी आलें । परी भोगूं नाहीं जाणितलें । तैसें वैराग्य उत्पन्न जालें । परी विवेक नाहीं ॥ १ ॥ आदळतें आफळतें । कष्टी होतें दुःखी होतें । ऐकतें देखते येतें । वैराग्य तेणें ॥ २ ॥ नाना प्रपंचाच्या वोढी ॥ नाना संकटें सांकडीं । संसार सांडुनी देशधडी । होये तेणें ॥ ३ ॥ तो चिंतेपासून सुटला । पराधेनतेपासुनि पळाला । दुःखत्यागें मोकळा जाला । रोगी जैसा ॥ ४ ॥ परी तो होऊं नये मोकाट । नष्ट भ्रष्ट आणि चाट । सीमाच नाहीं सैराट । गुरूं जैंसें ॥ ५ ॥ विवेकेंविण वैराग्ये केलें । तरी अविवेकें अनर्थीं घातलें । अवघें वेर्थचि गेलें । दोहिंकडे ॥ ६ ॥ ना प्रपंच ना परमार्थ । अवघें जिणेंचि जालें वेर्थ । अविवेकें अनर्थ । ऐसा केला ॥ ७ ॥ का।म् वेर्थचि ज्ञान बडबडिला । परी वैराग्ययोग नाहीं घडला । जैसा कारागृहीं अडकला । पुरुषार्थ सांगे ॥ ८ ॥ वैराग्येंविण ज्ञान । तो वेर्थचि साभिमान । लोभदंभें घोळसून । कासाविस केला ॥ ९ ॥ स्वान बांधलें तरी भुंके । तैसा स्वार्थमुळें थिंकें पराधीक देखों न सके । साभिमानें ॥ १० ॥ हें येकेंविण येक । तेणें उगाच वाढे शोक । आतां वैराग्य आणि विवेक । योग ऐका ॥ ११ ॥ विवेकें अंतरीं सुटला । वैराग्यें प्रपंच तुटला । अंतर्बाह्य मोकळा जाला । निःसंग योगी ॥ १२ ॥ जैसें मुखें ज्ञान बोले । तैसीच सवें क्रिया चाले । दीक्षा देखोनी चक्कित जाले । सुचिस्मंत ॥ १३ ॥ आस्था नाहीं त्रिलोक्याची । स्थिती बाणली वैराग्याची । येत्नविवेकधारणेची । सीमा नाहीं ॥ १४ ॥ संगीत रसाळ हरिकीर्तन । तालबद्ध तानमान । प्रेमळ आवडीचें भजन । अंतरापासुनी ॥ १५ ॥ तत्काळचि सन्मार्ग लागे । ऐसा अंतरीं विवेक जागे । वगत्रृत्व करितां न भंगे । साहित्य प्रत्ययाचें ॥ १६ ॥ सन्मार्गें जगास मिळाला । म्हणिजे जगदीश वोळला । प्रसंग पाहिजे कळला । कोणीयेक ॥ १७ ॥ प्रखर वैराग्य उदासीन । प्रत्ययाचें ब्रह्मज्ञान । स्नानसंध्या भगवद्भजन । पुण्यमार्ग ॥ १८ ॥ विवेकवैराग्य तें ऐसें । नुस्तें वैराग्य हेंकाडपिसें । शब्दज्ञान येळिलसें । आपणचि वाटे ॥ १९ ॥ म्हणौन विवेक आणि वैराग्य । तेंचि जाणिजे महद्भाग्य । रामदास म्हणे योग्य । साधु जाणती ॥ २० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे विवेकवैराग्यनिरूपणनाम समास चौथा ॥ समास पांचवा : आत्मनिवेदन ॥ श्रीराम ॥ रेखेचें गुंडाळें केलें । मात्रुकाक्षरीं शब्द जाले । शब्द मेळऊन चाले । श्लोक गद्य प्रबंद ॥ १ ॥ वेदशास्त्रें पुराणें । नाना काव्यें निरूपणें । ग्रंथभेद अनुवादणें । किती म्हणोनि ॥ २ ॥ नाना ऋषी नाना मतें । पाहों जातां असंख्यातें । भाषा लिपी जेथ तेथें । काये उणें ॥ ३ ॥ वर्ग ऋचा श्रुति स्मृति । अधे स्वर्ग स्तबक जाती । प्रसंग मानें समास पोथी । बहुधा नामें ॥ ४ ॥ नाना पदें नाना श्लोक । नाना बीर नाना कडक । नाना साख्या दोहडे अनेक । नामाभिधानें ॥ ५ ॥ डफगाणें माचिगाणें । दंडिगाणें कथागाणें । नाना मानें नाना जसनें । नाना खेळ ॥ ६ ॥ ध्वनि घोष नाद रेखा । चहुं वाचामध्यें देखा । वाचारूपेंहि ऐका । नाना भेद ॥ ७ ॥ उन्मेष परा ध्वनि पश्यंति । नाद मध्यमा शब्द चौथी । वैखरीपासून उमटती । नाना शब्दरत्नें ॥ ८ ॥ अकार उकार मकार । अर्धमात्राचें अंतर । औटमात्रा तदनंतर । बावन मात्रुका ॥ ९ ॥ नाना भेद रागज्ञान । नृत्यभेद तानमान । अर्थभेद तत्वज्ञान । विवंचना ॥ १० ॥ तत्वांमध्यें मुख्य तत्व । तें जाणावें शुद्धसत्व । अर्धमात्रा महत्तत्व । मूळमाया ॥ ११ ॥ नाना तत्वें लाहानथोरे । मिळोन अष्टहि शरीरें । अष्टधा प्रकृतीचें वारें । निघोन जातें ॥ १२ ॥ वारें नस्तां जें गगन । तैसें परब्रह्म सघन । अष्ट देहाचें निर्शन । करून पाहावें ॥ १३ ॥ ब्रह्मांडपिंडौभार । पिंडब्रह्मांडसंव्हार । दोहिवेगळें सारासार । विमळब्रह्म ॥ १४ ॥ पदार्थ जड आत्मा चंचळ । विमळब्रह्म तें निश्चळ । विवरोन विरे तत्काळ । तद्रूप होये ॥ १५ ॥ पदार्थ मनें काया वाचा । मी हा अवघाचि देवाचा । जड आत्मनिवेदनाचा । विचार ऐसा ॥ १६ ॥ चंचळकर्ता तो जगदीश । प्राणीमात्र तो त्याचा अंश । त्याचा तोचि आपणास । ठाव नाहीं ॥ १७ ॥ चंचळ आत्मनिवेदन । याचें सांगितलें लक्षण । कर्ता देव तो आपण । कोठेंचि नाहीं ॥ ८ ॥ चंचळ चळे स्वप्नाकार । निश्चळ देव तो निराकार । आत्मनिवेदनाचा प्रकार । जाणिजे ऐसा ॥ १९ ॥ ठावचि नाईं चंचळाचा । तेथें आधीं आपण कैंचा । निश्चळ आत्मनिवेदनाचा । विवेक ऐसा ॥ २० ॥ तिहिं प्रकारें आपण । नाहीं नाहीं दुजेपण । आपण नस्तां मीपण । नाहींच कोठें ॥ २१ ॥ पाहातां पाहातां अनुमानलें । कळतां कळतां कळों आलें । पाहातां अवघेंचि निवांत जालें । बोलणें आतां ॥ २२ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे आत्मनिवेदननाम समास पांचवा ॥ समास सहावा : सृष्टिक्रमनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ ब्रह्म निर्मळ निश्चळ । शाश्वत सार अमळ विमळ । अवकाश घन पोकळ । गगनाऐसें ॥ १ ॥ तयास करणें ना धरणें । तयास जन्म ना मरणें । तेथें जाणणें ना नेणणें । सुन्यातीत ॥ २ ॥ तें रचेना ना खचेना । तें होयेना ना जायेना । मायातीत निरंजना पारचि नाहीं ॥ ३ ॥ पुढें संकल्प उठिला । षडगुणेश्वर बोलिजे त्याला । अर्धरारीनटेश्वराला । बोलिजेतें ॥ ४ ॥ सर्वेश्वर सर्वज्ञ । साक्षी द्रष्टा ज्ञानघन । परेश परमात्मा जगजीवन । मूळपुरुष ॥ ५ ॥ ते मूळमाया बहुगुणी । अधोमुखें गुणक्षोभिणी । गुणत्रये तिजपासूनि । निर्माण जाले ॥ ६ ॥ पुढें विष्णु जाला निर्माण । जाणतीकळा सत्वगुण । जो करिताहे पाळण । त्रैलोक्याचें ॥ ७ ॥ पुढें जाणीवनेणीवमिश्रित । ब्रह्मा जाणावा नेमस्त । त्याच्या गुणें उत्पत्ति होत । भुवनत्रैं ॥ ८ ॥ पुढें रुद्र तमोगुण । सकळ संव्हाराचें कारण । सकळ कांहीं कर्तेपण । तेथेंचि आलें ॥ ९ ॥ तेथून पुढें पंचभूतें । पावलीं पष्ट दशेतें । अष्टधा प्रकृतीचें स्वरूप तें । मुळींच आहे ॥ १० ॥ निश्चळीं जालें चळण । तेंचि वायोचें लक्षण । पंचभूतें आणि त्रिगुण । सूक्ष्म अष्टधा ॥ ११ ॥ आकाश म्हणिजे अंतरात्मा । प्रत्ययें पाहवा महिमा । त्या आकाशापासून जन्मा । वायो आला ॥ १२ ॥ तया वायोच्या दोनी झुळुका । उष्ण सीतळ ऐका । सीतळापासून तारा मयंका । जन्म जाला ॥ १३ ॥ उष्णापासून रवि वन्ही । विद्युल्यता आदिकरूनि । सीतळ उष्ण मिळोनि । तेज जाणावें ॥ १४ ॥ तया तेजापासून जालें आप । आप आळोन पृथ्वीचें रूप । पुढें औषधी अमूप । निर्माण जाल्यां ॥ १५ ॥ औषधीपासून नाना रस । नाना बीज अन्नरस । चौर्यासि लक्ष योनीच वास । भूमंडळीं ॥ १६ ॥ ऐसी जाली सृष्टीरचना । विचार आणिला पाहिजे मना । प्रत्ययेंविण अनुमाना । पात्र होईजे ॥ १७ ॥ ऐसा जाला आकार । येणेंचि न्यायें संव्हार । सारासारविचार । यास बोलिजे ॥ १८ ॥ जें जें जेथून निर्माण जालें । तें तें तेथेंचि निमालें । येणेंचि न्यायें संव्हारलें । माहाप्रळईं ॥ १९ ॥ आद्य मध्य अवसान । जें शाश्वत निरंजन । तेथें लावावें अनुसंधान । जाणते पुरुषीं ॥ २० ॥ होत जाते नाना रचना । परी ते कांहींच तगेना । सारासार विचारणा । याकारणें ॥ २१ ॥ द्रष्टा साक्षी अंतरात्मा । सर्वत्र बोलती महिमा । परी हे सर्वसाक्षिणी अवस्ता मां । प्रत्ययें पाहवी ॥ २२ ॥ मुळापासून सेवटवरी । अवघी मायेची भरोवरी । नाना विद्या कळाकुंसरी । तयेमधें ॥ २३ ॥ जो उपाधीचा सेवट पावेल । त्यास भ्रम ऐसें वाटेल । जो उपाधीमध्यें आडकेल । त्यास काढिता कवण ॥ २४ ॥ विवेक प्रत्ययाचीं कामें । कैसीं घडतील अनुमानभ्रमें । सारासारविचाराचेन संभ्रमें । पाविजे ब्रह्म ॥ २५ ॥ ब्रह्मांडींचे माहाकारण । ते मुळमाया जाण । अपूर्णास म्हणती ब्रह्म पूर्ण । विवेकहीन ॥ २६ ॥ सृष्टीमधें बहुजन । येक भोगिती नृपासन । येक विष्ठा टाकिती जाण । प्रत्येक्ष आतां ॥ २७ ॥ ऐसे उदंड लोक असती । आपणास थोर म्हणती । परी ते विवेकी जाणती । सकळ कांहीं ॥ २८ ॥ ऐसा आहे समाचार । कारण पाहिजे विचार । बहुतांच्या बोलें हा संसर । नासूं नये ॥ २९ ॥ पुस्तकज्ञानें निश्चये धरणें । तरी गुरु कासया करणें । याकारणें विवरणें । आपुल्या प्रत्ययें ॥ ३० ॥ जो बहुतांच्या बोलें लागला । तो नेमस्त जाणावा बुडाला । येक साहेब नस्तां कोणाला । मुश्यारा मगावा ॥ ३१ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सृष्टिक्रमनिरूपणनाम समास सहावा ॥ समास सातवा : विषयत्याग ॥ श्रीराम ॥ न्यायें निष्ठुर बोलणें । बहुतांस वाटे कंटाळवाणें । मळमळ करितां जेवणें । विहित नव्हे ॥ १ ॥ बहुतीं विषय निंदिले । आणि तेचि सेवित गेले । विषयत्यागें देह चाले । हें तों घडेना ॥ २ ॥ बोलणें येक चालणें येक । त्याचें नांव हीन विवेक । येणें करितां सकळ लोक । हांसों लागती ॥ ३ ॥ विषयत्यागेंविण तों कांहीं । परलोक तो प्राप्त नाहीं । ऐसें बोलणें ठाईं ठाईं । बरें पाहा ॥ ४ ॥ प्रपंची खाती जेविती । परमार्थी काये उपवास करिती । उभयता सारिखे दिसती । विषयाविषईं ॥ ५ ॥ देह चालतां विषय त्यागी । ऐसा कोण आहे जगीं । याचा निर्वाह मजलागीं । देवें निरोपावा ॥ ६ ॥ विषय अवघा त्यागावा । तरीच परमार्थ करावा । ऐसें पाहातां गोवा । दिसतो किं ॥ ७ ॥ ऐसा श्रोता अनुवादला । वक्ता उत्तर देता जाला । सावध होऊन मन घाला । येतद्विषईं ॥ ८ ॥ वैरग्यें करावा त्याग । तरीच परमार्थयोग । प्रपंचत्यागें सर्व सांग । परमार्थ घडे ॥ ९ ॥ मागें ज्ञानी होऊन गेले । तेंहिं बहुत कष्ट केले । तरी मग विख्यात जाले । भूमंडळीं ॥ १० ॥ येर मत्सर करितांच गेलीं । अन्न अन्न म्हणतां मेलीं । कित्येक भ्रष्टलीं । पोटासाठीं ॥ ११ ॥ वैराग्य मुळींहून नाहीं । ज्ञान प्रत्ययाचें नाहीं । सुचि आचार तोहि नाहीं । भजन कैंचें ॥ १२ ॥ ऐसे प्रकारीचे जन । आपणास म्हणती सज्जन । पाहों जातां अनुमान । अवघाच दिसे ॥ १३ ॥ जयास नाहीं अनुताप । हेंचि येक पूर्वपाप । क्षणक्ष्णा विक्षेप । पराधीकपणें ॥ १४ ॥ मज नाहीं तुज साजेना । हें तों अवघें ठाउकें आहे जना । खात्यास नखातें देखों सकेना । ऐसें आहे ॥ १५ ॥ भाग्यपुरुष थोर थोर । त्यास निंदिती डीवाळखोर । सावास देखतां चोर । चर्फडी जैसा ॥ १६ ॥ वैराग्यपरतें नाहीं भग्य । वैराग्य नाहीं तें अभाग्य । वैराग्य नस्तां योग्य । परमार्थ नव्हे ॥ १७ ॥ प्रत्ययेज्ञानी वीतरागी । विवेकबळें सकळ त्यागी । तो जाणीजे माहांयोगी । ईश्वरी पुरुष ॥ १८ ॥ अष्टमा सिद्धीची उपेक्षा । करून घेतली योगदीक्षा । घरोघरीं मागे भिक्षा । माहादेव ॥ १९ ॥ ईश्वराची बराबरी । कैसा करील वेषधारी । म्हणोनियां सगट सरी । होत नाहीं ॥ २० ॥ उदास आणि विवेक । त्यास शोधिती सकळ लोक । जैसें लालची मूर्ख रंक । तें दैन्यवाणें ॥ २१ ॥ जे विचारापासून चेवले । जे आचारापासून भ्रष्ठले । विवेक करूं विसरले । विषयलोभीं ॥ २२ ॥ भजन तरी आवडेना । पुरश्चर्ण कदापि घडेना । भल्यांस त्यांस पडेना । येतन्निमित्य ॥ २३ ॥ वैराग्यें करून भ्रष्टेना । ज्ञान भजन सांडिना । वित्पन्न आणि वाद घेना । ऐसा थोडा ॥ २४ ॥ कष्ट करितां सेत पिके । उंच वस्त तत्काळ विके । जाणत्या लोकांच्या कौतुकें । उड्या पडती ॥ २५ ॥ येर ते अवघेचि मंदले । दुराशेनें खोटे जाले । कानकोंडें ज्ञान केलें । भ्रष्टाकारें ॥ २६ ॥ सबळ विषय त्यागणें । शुद्ध कार्याकारण घेणें । विषयत्यागाचीं लक्षणें । वोळखा ऐसीं ॥ २७ ॥ सकळ कांहीं कर्ता देव । नाहीं प्रकृतीचा ठाव । विवेकाचा अभिप्राव । विवेकी जाणती ॥ २८ ॥ शूरत्वविषईं खडतर । त्यास मानिती लाहानथोर । कामगार आणि आंगचोर । येक कैसा ॥ २९ ॥ त्यागात्याग तार्किक जाणे । बोलाऐसें चालों जाणे । पिंडब्रह्मांड सकळ जाणे । येथायोग्य ॥ ३० ॥ ऐसा जो सर्वजाणता । उत्तमलक्षणी पुरुता । तयाचेनि सार्थकता । सहजचि होये ॥ ३१ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे विषयत्यागनिरूपणनाम समास सातवा ॥ समास आठवा : काळरूपनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ मूळमाया जगदेश्वर । पुढें अष्टधेचा विस्तार । सृष्टिक्रमें आकार । आकारला ॥ १ ॥ हें अवघेंच नस्तां निर्मळ । जैसें गगन अंतराळ । निराकारीं काळवेळ । कांहींच नाहीं ॥ २ ॥ उपाधीचा विस्तार जाला । तेथें काळ दिसोन आला । येरवीं पाहातां काळाला । ठावचि नाही ॥ ३ ॥ येक चंचळ येक निश्चल । यावेगळा कोठें काळ । चंचळ आहे तावत्काळ । काळ म्हणावें ॥ ४ ॥ आकाश म्हणिजे अवकाश । अवकाश बोलिजे विलंबास । त्या विलंबरूप काळास । जाणोनि घ्यावें ॥ ५ ॥ सूर्याकरितां विलंब कळे । गणना सकळांची आकळे । पळापासून निवळे । युगपरियंत ॥ ६ ॥ पळ घटिका प्रहर दिवस । अहोरात्र पक्ष मास । शड्मास वरि युगास । ठाव जाला ॥ ७ ॥ क्रेत त्रेत द्वापार कळी । संख्या चालिली भूमंडळी । देवांचीं आयुष्यें आगळीं । शास्त्रीं निरोपिलीं ॥ ८ ॥ ते देवत्रयाची खटपट । सूक्ष्मरूपें विलगट । दंडक सांडितां चटपट । लोकांस होते ॥ ९ ॥ मिश्रित त्रिगुण निवडेना । तेणें आद्यंत सृष्टिरचना । कोण थोर कोण साना । कैसा म्हणावा ॥ १० ॥ असो हीं जाणत्याचीं कामें । नेणता उगाच गुंते भ्रमें । प्रत्यये जाणजाणों वर्में । ठाईं पाडावीं ॥ ११ ॥ उत्पन्नकाळ सृष्टिकाळ । स्थितिकाळ संव्हारकाळ । आद्यंत अवघा काळ । विलंबरूपी ॥ १२ ॥ जें जें जये प्रसंगीं जालें । तेथें काळाचें नांव पडिलें । बरें नसेल अनुमानलें । तरी पुढें ऐका ॥ १३ ॥ प्रजन्यकाळ शीतकाळ । उष्णकाळ संतोषकाळ । सुखदुःखआनंदकाळ । प्रत्यये येतो ॥ १४ ॥ प्रातःकाळ माध्यानकाळ । सायंकाळ वसंतकाळ । पर्वकाळ कठिणकाळ । जाणिजे लोकीं ॥ १५ ॥ जन्मकाळ बाळत्वकाळ । तारुण्यकाळ वृधाप्यकाळ । अंतकाळ विषमकाळ । वेळरूपें ॥ १६ ॥ सुकाळ आणि दुष्काळ । प्रदोषकाळ पुण्यकाळ । सकळ वेळा मिळोन काळ । तयास म्हणावें ॥ १७ ॥ असतें येक वाटतें येक । त्याचें नांव हीन विवेक । नाना प्रवृत्तीचे लोक । प्रवृत्ति जाणती ॥ १८ ॥ प्रवृत्ति चाले अधोमुखें । निवृत्ति धावे ऊर्धमुखें । ऊर्धमुखें नाना सुखें । विवेकी जाणती ॥ १९ ॥ ब्रह्मांडरचना जेथून जाली । तेथें विवेकी दृष्टि घाली । विवरतां विवरतां लाधली । पूर्वापर स्थिति ॥ २० ॥ प्रपंची असोन परमार्थ पाहे । तोहि ये स्थितीतें लाहे । प्रारब्धयोगें करून राहे । लोकांमधें ॥ २१ ॥ सकळांचे येकचि मूळ । येक जाणते येक बाष्कळ । विवेकें करून तत्काळ । परलोक साधावा ॥ २२ ॥ तरीच जन्माचें सार्थक । भले पाहाती उभये लोक । कारण मुळींचा विवेक । पाहिला पाहिजे ॥ २३ ॥ विवेकहीन जे जन । ते जाणावे पशुसमान । त्यांचे ऐकतां भाषण । परलोक कैंचा ॥ २४ ॥ बरें आमचें काये गेलें । जें केलें तें फळास आलें । पेरिलें तें उगवलें । भोगिती आतां ॥ २५ ॥ पुढेंहि करी तो पावे । भक्तियोगें भगवंत फावे । देव भक्त मिळतां दुणावें । समाधान ॥ २६ ॥ कीर्ति करून नाहीं मेले । उगेच आले आणि गेले । शाहाणे होऊन भुलले । काये सांगवें ॥ २७ ॥ येथील येथें अवघेंचि राहातें । ऐसें प्रत्ययास हेतें । कोण काये घेऊन जातें । सांगाना कां ॥ २८ ॥ पदार्थीं असावें उदास । विवेक पाहावा सावकास । येणेंकरितां जगदीश । अलभ्य लाभे ॥ २९ ॥ जगदीशापरता लाभ नाहीं । कार्याकारण सर्व कांहीं । संसार करित असतांहि । समाधान ॥ ३० ॥ मागां होते जनकादिक । राज्य करितांहि अनेक । तैसेचि आतां पुण्यश्लोक । कित्येक असती ॥ ३१ ॥ राजा असतां मृत्यु आला । लक्ष कोटी कबुल जाला । तरि सोडिना तयाला । मृत्य कांहीं ॥ ३२ ॥ ऐसें हें पराधेन जिणें । यामधें दुखणें बाहाणें । नाना उद्वेग चिंता करणें । किती म्हणोनि ॥ ३३ ॥ हाट भरला संसाराचा । नफा पाहावा देवाचा । तरीच या कष्टाचा । परियाये होतो ॥ ३४ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे काळरूपनिरूपणनाम समास आठवा ॥ समास नववा : यत्‌नशिकवण ॥ श्रीराम ॥ दुर्बल नाचारी वोडगस्त । आळसी खादाड रिणगस्त । मूर्खपणें अवघें वेस्त । कांहींच नाहीं ॥ १ ॥ खाया नाहीं जेवाया नाहीं । लेया नाहीं नेसाया नाहीं । अंथराया नाहीं पांघराया नाहीं । कोंपट नाहीं अभागी ॥ २ ॥ सोएयेरे नाहीं धायेरे नाहीं । इष्ट नाहीं मित्र नाहीं । पाहातां कोठें वोळखी नाहीं । आश्रयेंविण परदेसी ॥ ३ ॥ तेणें कैसें करावें । काये जीवेंसीं धरावें । वाचावें किं मरावें । कोण्या प्रकारें ॥ ४ ॥ ऐसें कोणीयेकें पुसिलें । कोणीयेकें उत्तर दिधलें । श्रोतीं सावध ऐकिलें । पाहिजे आतां । ५ ॥ लाहान थोर काम कांहीं । केल्यावेगळें होत नाहीं । करंट्या सावध पाहीं । सदेव होसी ॥ ६ ॥ अंतरीं नाहीं सावधानता । येत्न ठाकेना पुरता । सुखसंतोषाची वार्ता । तेथें कैंची ॥ ७ ॥ म्हणोन आळस सोडावा । येत्‌न साक्षेपें जोडावा । दुश्चितपणाचा मोडावा । थारा बळें ॥ ८ ॥ प्रातःकाळीं उठत जावें । प्रातःस्मरामि करावें । नित्य नेमें स्मरावें । पाठांतर ॥ ९ ॥ मागील उजळणी पुढें पाठ । नेम धरावा निकट । बाष्कळपणाची वटवट । करूंच नये ॥ १० ॥ दिशेकडे दुरी जावें । सुचिस्मंत होऊन यावें । येतां कांहीं तरी आणावें । रितें खोटें ॥ ११ ॥ धूतवस्त्रें घालावीं पिळून । करावें चरणक्षाळण । देवदर्शन देवार्चन । येथासांग ॥ १२ ॥ कांहीं फळाहार घ्यावा । पुढें वेवसाये करावा । लोक आपला परावा । म्हणत जावा ॥ १३ ॥ सुंदर अक्षर ल्याहावें । पष्ट नेमस्त वाचावें । विवरविवरों जाणावें । अर्थांतर ॥ १४ ॥ नेमस्त नेटकें पुसावें । विशद करून सांगावें । प्रत्ययेंविण बोलावें । तेंचि पाप ॥ १५ ॥ सावधानता असावी । नीतिमर्याद राखावी । जनास माने ऐसी करावी । क्रियासिद्धि ॥ १६ ॥ आलियाचें समाधान । हरिकथा निरूपण । सर्वदा प्रसंग पाहोन । वर्तत जावें ॥ १७ ॥ ताळ धाटी मुद्रा शुद्ध । अर्थ प्रमये अन्वये शुद्ध । गद्यपद्यें दृष्टांत शुद्ध । अन्वयाचे ॥ १८ ॥ गाणें वाजवणें नाचणें । हस्तन्यास दाखवणें । सभारंजकें वचनें । आडकथा छंदबंद ॥ १९ ॥ बहुतांचें समाधान राखावें । बहुतांस मानेल तें बोलावें । विलग पडों नेदावें । कथेमधें ॥ २० ॥ लोकांस उदंड वाजी आणूं नये । लोकांचे उकलावें हृदये । तरी मग स्वभावें होये । नामघोष ॥ २१ ॥ भक्ति ज्ञान वैराग्य योग । नाना साधनाचे प्रयोग । जेणें तुटे भवरोग । मननमात्रें ॥ २२ ॥ जैसें बोलणें बोलावें । तैसेंचि चालणें चालावें । मग महंतलीळा स्वभावें । आंगीं बाणे ॥ २३ ॥ युक्तिवीण साजिरा योग । तो दुराशेचा रोग । संगतीच्या लोकांचा भोग । उभा ठेला ॥ २४ ॥ ऐसें न करावें सर्वथा । जनास पावऊं नये वेथा । हृदईं चिंतावें समर्थ । रघुनाथजीसी ॥ २५ ॥ उदासवृत्तिस मानवे जन । विशेष कथानिरूपण । रामकथा ब्रह्मांड भेदून । पैलाड न्यावी ॥ २६ ॥ सांग महंती संगीत गाणें । तेथें वैभवास काय उणें । नभामाजी तारांगणें । तैसे लोक ॥ २७ ॥ आकलबंद नाहीं जेथें । अवघेंचि विश्कळित तेथें । येकें आकलेविण तें । काये आहे ॥ २८ ॥ घालून अकलेचा पवाड । व्हावें ब्रह्मांडाहून जाड । तेथें कैचें आणिले द्वाड । करंटपण ॥ २९ ॥ येथें आशंका फिटली । बुद्धि येत्‌नीं प्रवेशली । कांहींयेक आशा वाढली । अंतःकर्णी ॥ ३० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे यत्‌नशिकवणनाम समास नववा ॥ समास दहावा : उत्तमपुरुषह्निरूपण ॥ श्रीराम ॥ आपण येथेष्ट जेवणें । उरलें तें अन्न वाटणें । परंतु वाया दवडणें । हा धर्म नव्हे ॥ १ ॥ तैसें ज्ञानें तृप्त व्हावें। तेंचि ज्ञान जनास सांगावें । तरतेन बुडों नेदावें । बुडतयासी ॥ २ ॥ उत्तम गुण स्वयें घ्यावे । ते बहुतांस सांगावे । वर्तल्याविण बोलावे । ते शब्द मिथ्या ॥ ३ ॥ स्नान संध्या देवार्चन । येकाग्र करावें जपध्यान । हरिकथा निरूपण । केलें पाहिजे ॥ ४ ॥ शरीर परोपकारीं लावावें । बहुतांच्या कार्यास यावें । उणें पडों नेदावें । कोणियेकाचें ॥ ५ ॥ आडले जाकसलें जाणावें । यथानशक्ति कामास यावें । मृदवचनें बोलत जावें । कोणीयेकासी ॥ ६ ॥ दुसर्याच्या दुःखें दुःखवावें । परसंतोषें सुखी व्हावें । प्राणीमात्रास मेळऊन घ्यावें । बर्या शब्दें ॥ ७ ॥ बहुतांचे अन्याये क्ष्मावे । बहुतांचे कार्यभाग करावे । आपल्यापरीस व्हावे । पारखे जन ॥८ ॥ दुसर्याचें अंतरजाणावें । तदनुसारचि वर्तावें। लोकांस परीक्षित जावें । नाना प्रकारें ॥ ९ ॥ नेमकचि बोलावें । तत्काळचि प्रतिवचन द्यावें । कदापी रागास न यावें । क्ष्मारूपें ॥ १० ॥ आलस्य अवघाच दवडावा । येत्‌न उदंडचि करावा । शब्दमत्सर न करावा । कोणीयेकाचा ॥ ११ ॥ उत्तम पदार्थ दुसर्यास द्यावा । शब्द निवडून बोलावा । सावधपणें करीत जावा । संसार आपला ॥ १२ ॥ मरणाचें स्मरण असावें । हरिभक्तीस सादर व्हावें । मरोन कीर्तीस उरवावें । येणें प्रकारें ॥ १३ ॥ नेमकपणें वर्तों लागला । तो बहुतांस कळों आला । सर्व आर्जवी तयाला । काये उणें ॥१४ ॥ ऐसा उत्तम गुणी विशेष । तयास म्हणावें पुरुष । जयाच्या भजनें जगदीश । तृप्त होये ॥ १५ ॥ उदंड धिःकारून बोलती । तरी चळों नेदावी शांति । दुर्जनास मिळोन जाती । धन्य ते साधु ॥ १६ ॥ उत्तम गुणीं श्रृंघारला । ज्ञानवैराग्यें शोभला । तोची येक जाणावा भला । भूमंडळीं ॥ १७ ॥ स्वयें आपण कष्टावें । बहुतांचें सोसित जावें । झिजोन कीर्तीस उरवावें । नाना प्रकारें ॥ १८ ॥ कीर्ती पाहों जातां सुख नाहीं । सुख पाहातां कीर्ती नाहीं । विचारेंविण कोठेंचि नाहीं । सामाधान ॥ १९ ॥ परांतरास न लावावा ढका । कदापि पडों नेदावा चुका । स्मासीळ तयाच्या तुका । हानी नाहीं ॥ २० ॥ आपलें अथवा परावें । कार्य अवघेंच करावें । प्रसंगीं कामास चुकवावें । हें विहित नव्हे ॥ २१ ॥ बरें बोलतां सुख वाटतें । हें तों प्रत्यक्ष कळतें । आत्मवत परावें तें । मानीत जावें ॥ २२ ॥ कठिण शब्दें वाईट वाटतें । तें तों प्रत्ययास येतें । तरी मग वाईट बोलावें तें । काये निमित्य ॥ २३ ॥ आपणास चिमोट घेतला । तेणें कासाविस जाला । आपणावरून दुसर्याला । राखत जावें ॥ २४ ॥ जे दुसर्यास दुःख करी । ते अपवित्र वैखरी । आपणास घात करी । कोणियेके प्रसंगीं ॥ २५ ॥ पेरिलें ते उगवतें । बोलण्यासारिखें उत्तर येतें । तरी मग कर्कश बोलावें तें । काये निमित्य ॥ २६ ॥ आपल्या पुरुषार्थवैभवें । बहुतांस सुखी करावें । परंतु कष्टी करावें । हे राक्षेसी क्रिया ॥ २७ ॥ दंभ दर्प अभिमान । क्रोध आणी कठिण वचन । हें अज्ञानाचें लक्षण । भगवद्गीतेंत बोलिलें ॥ २८ ॥ जो उत्तम गुणें शोभला । तोचि पुरुष माहा भला । कित्येक लोक तयाला । शोधीत फिरती ॥ २९ ॥ क्रियेविण शब्दज्ञान । तेंचि स्वानाचें वमन । भले तेथें अवलोकन । कदापी न करिती ॥ ३० ॥ मनापासून भक्ति करणें । उत्तम गुण अगत्य धरणें । तया माहांपुरुषाकारणें । धुंडीत येती ॥ ३१ ॥ ऐसा जो माहानुभाव। तेणें करावा समुदाव । भक्तियोगें देवाधिदेव । आपुला करावा ॥ ३२ ॥ आपण आवचितें मरोन जावें । मग भजन कोणें करावें । याकारणें भजनास लावावे । बहुत लोक ॥ ३३ ॥ आमची प्रतिज्ञा ऐसी । कांहीं न मागावें शिष्यासी । आपणामागें जगदीशासी । भजत जावें ॥ ३४ ॥ याकारणें समुदाव । जाला पाहिजे मोहोछाव । हातोहातीं देवाधिदेव । वोळेसा करावा ॥ ३५ ॥ आता समुदायाकारणें । पाहिजेती दोनी लक्षणें । श्रोतीं येथें सावधपणें । मन घालावें ॥ ३६ ॥ जेणें बहुतांस घडे भक्ति । ते हे रोकडी प्रबोधशक्ति । बहुतांचें मनोगत हातीं । घेतलें पाहिजे ॥ ३७ ॥ मागा बोलिले उत्तम गुण । तयास मानिती प्रमाण । प्रबोधशक्तीचें लक्षण । पुढें चाले ॥ ३८ ॥ बोलण्यासारिखें चालणें । स्वयें करून बोलणें । तयाचीं वचनें प्रमाणें । मानिती जनीं ॥ ३९ ॥ जें जें जनास मानेना । तें तें जनहि मानीना । आपण येकला जन नाना । सृष्टिमधें ॥ ४० ॥ म्हणोन सांगाती असावे । मानत मानत शिकवावे । हळु हळु सेवटा न्यावे । विवेकानें ॥ ४१ ॥ परंतु हे विवेकाचीं कामें । विवेकी करील नेमें । इतर ते बापुडे भ्रमें । भांडोंच लागले ॥ ४२ ॥ बहुतांसीं भांडतां येकला । शैन्यावांचून पुरवला । याकारणें बहुतांला । राजी राखावें ॥ ४३ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे उत्तमपुरुषनिरूपणनाम समास दहावा ॥ दशक बरावा समाप्त ॥ 1451 2753 2005-10-09T08:45:07Z 203.115.86.234 ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ ॥ श्रीमत् दासबोध ॥ दशक तेरावा : नामरूप समास पहिला : आत्मानात्मविवेक ॥ श्रीराम ॥ आत्मानात्मविवेक करावा । करून बरा विवरावा । ववरोन सदृढ धरावा । जीवामधें ॥ १ ॥ आत्मा कोण अनात्मा कोण । त्याचें करावें विवरण । तेंचि आतां निरूपण । सावध ऐका ॥ २ ॥ च्यारि खाणी च्यारि वाणी । चौर्यासि लक्ष जीवप्राणी । संख्या बोलिली पुराणीं । वर्तती आतां ॥ ३ ॥ नाना प्रकारीचीं शरीरें । सृष्टींत दिसती अपारें । तयामधें निर्धारें । आत्मा कवणु ॥ ४ ॥ दृष्टीमधें पाहातो । श्रवणामध्यें ऐकतो । रसनेमध्यें स्वाद घेतो । प्रत्यक्ष आतां ॥५ ॥ घ्राणामधें वास घेतो । सर्वांगी तो स्पर्शतो । वाचेमधें बोलवितो । जाणोनि शब्द ॥ ६॥ सावधान आणि चंचळ । चहुंकडे चळवळ । येकलाचि चालवी सकळ । इंद्रियेंद्वारा ॥ ७ ॥ पाये चालवी हात हालवी । भृकुटी पालवी डोळा घालवी । संकेतखुणा बोलवी । तोचि आत्मा ॥ ८ ॥ धिटाई लाजवी खाजवी । खोंकवी वोकवी थुंकवी । अन्न जेऊन उदक सेवी । तोचि आत्मा ॥ ९ ॥ मळमूत्रत्याग करी । शरीरमात्र सावरी । प्रवृत्ति निवृत्ति विवरी । तोचि आत्मा ॥ १० ॥ ऐके देखे हुंगे चाखे । नाना प्रकारें वोळखे । संतोष पावे आणी धाके । तोचि आत्मा ॥ ११ ॥ आनंद विनोद उदेग चिंता । काया छ्याया माया ममता । जीवित्वें पावे नाना वेथा । तोचि आत्मा ॥ १२ ॥ पदार्थाची आस्था धरी । जनीं वाईट बरें करी । आपल्यां राखे पराव्यां मारी । तोचि आत्मा ॥ १३ ॥ युध्ये होतां दोहीकडे । नाना शरीरीं वावडे । परस्परें पाडी पडे । तोचि आत्मा ॥ १४ ॥ तो येतो जातो देहीं वर्ततो । हासतो रडतो प्रस्तावतो । समर्थ करंटा होतो । व्यापासारिखा ॥ १५ ॥ होतो लंडी होतो बळकट । होतो विद्यावंत होतो धट । न्यायेवंत होतो उत्धट । तोचि आत्मा ॥ १६ ॥ धीर उदार आणि कृपेण । वेडा आणि विचक्षण । उछक आणि सहिष्ण । तोचि आत्मा ॥ १७ ॥ विद्या कुविद्या दोहिकडे । आनंदरूप वावडे । जेथें तेथें सर्वांकडे । तोचि आत्मा ॥ १८ ॥ निजे उठे बैसे चाले । धावे धावडी डोले तोले । सोइरे धायेरे केले । तोचि आत्मा ॥ १९ ॥ पोथी वाची अर्थ सांगे । ताळ धरी गाऊं लागे । वाद वेवाद वाउगे । तोचि आत्मा ॥ २० ॥ आत्मा नस्तां देहांतरीं । मग तें प्रेत सचराचरीं । देहसंगें आत्मा करीं । सर्व कांहीं ॥ २१ ॥ येकेंविण येक काये । कामा नये वायां जाये । म्हणोनि हा उपाये । देहयोगें ॥ २२ ॥ देह अनित्य आत्मा नित्य । हाचि विवेक नित्यानित्य । अवघें सूक्ष्माचें कृत्य । जाणती ज्ञानी ॥ २३ ॥ पिंडी देहधर्ता जीव । ब्रह्मांडीं देहधर्ता शिव । ईश्वरतनुचतुष्टये सर्व । ईश्वर धर्ता ॥ २४ ॥ त्रिगुणापर्ता जो ईश्वर । अर्धनारीनटेश्वर । सकळ सृष्टीचा विस्तार । तेथून जाला ॥ २५ ॥ बरवें विचारून पाहीं । स्त्री पुरुष तेथें नाहीं । चंचळरूप येतें कांहीं । प्रत्ययासी ॥ २६ ॥ मुळींहून सेंवटवरी । ब्रह्मादि पिप्लीका देहधारी । नित्यानित्य विवेक चतुरीं । जाणिजे ऐसा ॥ २७ ॥ जड तितुकें अनित्य । आणि सूक्ष्म तितुकें नित्य । याहिमध्यें नित्यानित्य । पुढें निरोपिलें ॥ २८ ॥ स्थूळ सूक्ष्म वोलांडिलें । कारण माहाकाराण सांडिलें । विराट हिरण्यगर्भ खंडिलें । विवेकानें ॥ २९ ॥ अव्याकृत मूळप्रकृती। तेथें जाऊन बैसली वृत्ती । तें वृत्ति व्हावया निवृत्ति । निरूपण ऐका ॥ ३० ॥ आत्मानात्माविवेक बोलिला । चंचळात्मा प्रत्यया आला । पुढिले समासीं निरोपिला । सारासार विचार ॥ ३१ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे आत्मानात्माविवेकनाम समास पहिला ॥ समास दुसरा : सारासारनिरूपण ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ ऐका सारासार विचार । उभारलें जगडंबर । त्यांत कोण सार कोण असार । विवेकें वोळखावा ॥ १ ॥ दिसेल तें नासेल । आणि येईल तें जाईल । जें असतचि असेल । तेंचि सार ॥ २ ॥ मागां आत्मानात्माविवेक बोलिला । अनात्मा वोळखोन सांडिला । आत्मा जाणतां लागला । मुळींचा मूळतंतु ॥ ३ ॥ मुळीं जे राहिली वृत्ति । जाली पाहिले निवृत्ति । सारासार विचार श्रोतीं । बरा पाहावा ॥ ४॥ नित्यानित्य विवेक केला । आत्मा नित्यसा निवडिला । निवृतीरूपें हेत उरला । निराकारीं ॥५ ॥ हेत म्हणिजे तो चंचळ । निर्गुण म्हणिजे निश्चळ । सारासारविचारें चंचळ । होऊन जातें ॥ ६॥ चळे म्हणोनि तें चंचळ । न चळे म्हणोनि निश्चळ । निश्चळीं उडे चंचळ । निश्चयेसीं ॥ ७ ॥ ज्ञान आणि उपासना । दोनी येकचि पाहाना । उपासनेकरितां जना । जगोद्धार ॥ ८ ॥ द्रष्टा साक्षी जाणता । ज्ञानधन चैतन्यसत्ता । ज्ञान देवचि तत्वता । बरें पाहा ॥ ९ ॥ त्या ज्ञानाचें विज्ञान होतें । शोधून पाहा बहुत मतें । चंचळ अवघें नासतें । येणें प्रकारें ॥ १० ॥ नासिवंत नासेल किं नासेना । ऐसा अनुमानचि आहे मना । तरी तो पुरुष सहसा ज्ञाना । अधिकार नव्हे ॥ ११ ॥ नित्य निश्चये केला । संदेह उरतचि गेला । तरी तो जाणावा वाहावला । माहा मृगजळीं ॥ १२ ॥ क्षयेचि नाहीं जो अक्षई । व्यापकपणें सर्वां ठाईं । तेथे हेत संदेह नाहीं । निर्विकारीं ॥ १३ ॥ जें उदंड घनदाट । आद्य मध्य सेवट । अचळ अढळ अतुट । जैसें तैसें ॥ १४ ॥ पाहातां जैसें गगन । गगनाहून तें सघन । जनचि नाहीं निरंजन । सदोदित ॥ १५ ॥ चर्मचक्षु ज्ञानचक्षु । हा तों अवघाच पूर्वपक्षु । निर्गुण ठाईंचा अलक्षु । लक्षवेना ॥ १६ ॥ संगत्यागेंविण कांहीं । परब्रह्म होणार नाहीं । संगत्याग करून पाहीं । मौन्यगर्भा ॥ १७ ॥ निर्शतां अवघेंचि निर्शलें । चंचळ तितुकें निघोन गेलें। निश्चळ परब्रह्म उरलें । तेंचि सार ॥ १८ ॥ आठवा देह मूळ माया । निर्शोन गेल्या अष्टकाया । साधु सांगती उपाया । कृपाळुपणें ॥ १९॥ सोहं हंसा तत्वमसी । तें ब्रह्म तूं आहेसी । विचार पाहातां स्थिति ऐसी । सहजचि होते ॥ २० ॥ साधक असोन ब्रह्म उरलें। तेथें वृत्तिसुन्य जालें। सारासार विचारिलें । येणें प्रकारें ॥ २१ ॥ तें तापेना ना निवेना । उजळेना ना काळवंडेना । डहुळेना ना निवळेना । परब्रह्म तें ॥२२ ॥ दिसेना ना भासेना । उपजेना ना नासेना । तें येना ना जाईना । परब्रह्म तें ॥ २३ ॥ तें भिजेना ना वाळेना । तें विझेना ना जळेना। जयास कोणीच नेईना । परब्रह्म तें ॥२४ ॥ जें सन्मुखचि चहुंकडे । जेथें दृश्य भास उडे । धन्य साधु तो पवाडे । निर्विकारीं ॥ २५ ॥ निर्विकल्पीं कल्पनातीत । तोचि वोळखावा संत । येर अवघेचि असंत । भ्रमरूप ॥ २६ ॥ खोटें सांडून खरें घ्यावें । तरीच परीक्षवंत म्हणावें असार सांडून सार घ्यावें । परब्रह्म तें ॥ २७ ॥ जाणतां जाणतां जाणीव जाते । आपली वृत्ति तद्रूप होते । आत्मनिवेदन भक्ति ते । ऐसी आहे॥ २८ ॥ वाच्यांशें भक्ति मुक्ति बोलावी । लक्ष्यांशें तद्रूपता विवरावी । विवरतां हेतु नुरावी । ते तद्रूपता ॥ २९॥ सद्रूप चिद्रूप आणि तद्रूप । सस्वरूप म्हणिजे आपलें रूप । आपलें रूप म्हणिजे अरूप । तत्वनिर्शनाउपरी ॥ ३० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सारासारनिरूपणनाम समास दुसरा ॥ समास तिसरा : उभारणीनिरूपण ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ ब्रह्म घन आणि पोकळ । आकाशाहून विशाळ । निर्मळ आणि निश्चळ । निर्विकारी ॥ १ ॥ ऐसेंचि असतां कित्येक काळ । तेथें आरंभला भूगोळ । तया भूगोळांचे मूळ । सावध ऐका ॥ २ ॥ परब्रह्म असतां निश्चळ । तेथें संकल्प उठिला चंचळ । तयास बोलिजे केवळ । आदिनारायेण ॥ ३ ॥ मूळमाया जगदेश्वर । त्यासीच म्हणिजे शड्गुणैश्वर । अष्टधा प्रकृतीचा विचार । तेथें पाहा ॥ ४ ॥ ऐलिकडे गुणक्षोभिणी । तेथें जन्म घेतला त्रिगुणीं । मूळ वोंकाराची मांडणी । तेथून जाणावी ॥ ५ ॥ अकर उकार मकार । तिनी मिळोन वोंकार । पुढें पंचभूतांचा विस्तार । विस्तारला ॥ ६ ॥ आकाश म्हणिजेतें अंतरात्म्यासी । तयापासून जन्म वायोसी । वायोपासून तेजासी । जन्म जाला ॥ ७ ॥ वायोचा कातरा घसवटे । तेणें उष्णें वन्हि पेटे । सूर्यबिंब तें प्रगटे । तये ठाईं ॥ ८ ॥ वारा वाजतो सीतळ । तेथें निर्माण जालें जळ । तें जळ आळोन भूगोळ । निर्माण जाला ॥ ९ ॥ त्याअ भूगोळाचे पोटीं । अनंत बीजांचिया कोटी । पृथ्वी पाण्या होता भेटी । अंकुर निघती ॥ १० ॥ पृथ्वी वल्ली नाना रंग । पत्रें पुष्पांचे तरंग । नाना स्वाद ते मग । फळें जाली ॥ ११॥ पत्रें पुष्पें फळें मुळें । नाना वर्ण नाना रसाळें। नाना धान्यें अन्नें केवळें । तेथून जालीं ॥ १२॥ अन्नापासून जालें रेत । रेतापासून प्राणी निपजत । ऐसी हे रोकडी प्रचित । उत्पत्तीची ॥ १३ ॥ अंडज जारज श्वेतज उद्वीज । पृथ्वी पाणी सकळांचे बीज । ऐसें हें नवल चोज । सृष्टिरचनेचें ॥ १४ ॥ च्यारि खाणी च्यारि वाणी । चौर्यासि लक्ष जीवयोनी । निर्माण झाले लोक तिनी । पिंडब्रह्मांड ॥ १५ ॥ मुळीं अष्टधा प्रकृती । अवघे पाण्यापासून जन्मती । पाणी नस्तां मरती । सकळ प्राणी ॥ १६ ॥ नव्हे अनुमानाचें बोलणें । याचा बरा प्रत्ययें घेणें । वेदशास्त्रें पुराणें । प्रत्ययें घ्यावीं ॥ १७ ॥ जें आपल्या प्रत्यया येना । तें अनुमानिक घ्यावेना । प्रत्ययाविण सकळ जना । वेवसाये नाहीं ॥ १८॥ वेवसाये प्रवृत्ती निवृत्ती । दोहिंकडे पाहिजे प्रचिती । प्रचितीविण अनुमानें असती। ते विवेकहीन ॥ १९ ॥ ऐसा सृष्टिरचनेचा विचार । संकळित बोलिला प्रकार । आतां विस्ताराचा संहार । तोहि ऐका ॥ २० ॥ मुळापासून सेवटवरी । अवघा आत्मारामचि करी । करी आणि विवरी । येथायोग्य ॥ २१ ॥ पुढेंसंव्हार निरोपिला । श्रोतीं पाहिजे ऐकिला । इतुक्याउपरी जाला । समास पूर्ण ॥ २२ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे उभारणिनिरूपणनाम समास तिसरा ॥ समास चौथा : प्रलयनिरूपण ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ पृथ्वीस होईल अंत । भूतांस मांडेल कल्पांत । ऐसा समाचार साध्यंत । शास्त्रीं निरोपिला ॥ १ ॥ शत वरुषें अनावृष्टि । तेणें जळेल हे सृष्टि । पर्वत माती ऐसी पृष्ठी । भूमीची तरके ॥ २ ॥ बारा कळीं सूर्यमंडळा । किर्णापासून निघती ज्वाळा । शत वरुषें भूगोळा । दहन होये ॥ ३ ॥ सिंधुरवर्ण वसुंधरा । ज्वाळा लागती फणिवरा । तो आहाळोन सरारां । विष वमी ॥ ४ ॥ त्या विषाच्या ज्वाळा निघती । तेणें पाताळें जळती । माहापावकें भस्म होती। पाताळ लोक ॥ ५ ॥ तेथें माहाभूतें खवळती । प्रळयेवात सुटती । प्रळयेपावक वाढती। चहूंकडे ॥ ६ ॥ तेथें अक्रा रुद्र खवळले । बारा सूर्य कडकडिले । पावकमात्र येकवटले । प्रळयेकाळीं ॥ ७ ॥ वायो विजांचे तडाखे । तेणें पृथ्वी अवघी तरखे । कठिणत्व अवघेंचि फांके । चहुंकडे ॥ ८ ॥ तेथें मेरूची कोण गणना । कोण सांभाळिल कोणा । चंद्र सूर्य तारांगणा । मूस जाली ॥ ९ ॥ पृथ्वीनें विरी सांडिली । अवघी धगधगायेमान जाली । ब्रह्मांडभटी जळोन गेली । येकसरां ॥ १० ॥ जळोनि विरी सांडिली । विशेष माहावृष्टी जाली ॥ तेणें पृथ्वी विराली। जळामधें ॥ ११ ॥ भाजला चुना जळीं विरे । तैसा पृथ्वीस धीर न धरे । विरी सांडुनिया त्वरें । जळीं मिळाली ॥ १२ ॥ शेष कूर्म वाऱ्हाव गेला । पृथ्वीचा आधार तुटला । सत्व सांडून जळाला । मिळोन गेली ॥ १३॥ तेथें प्रळयेमेघ उचलले । कठिण घोषें गर्जिनले । अखंड विजा कडकडिले । ध्वनि घोष ॥१४ ॥ पर्वतप्राये पडती गारा । पर्वत उडती ऐसा वारा । निबिड तया अंधकारा। उपमाचि नाहीं ॥ १५ ॥ सिंधु नद्या एकवटल्या । नेणो नभींहून रिचवल्या । संधिच नाहीं धारा मिळाल्या । अखंड पाणी ॥ १६ ॥ तेथें मछ मूर्म सर्प पडती । पर्वतासारिखे दिसती । गर्जना होतां मिसळती । जळांत जळें ॥ १७ ॥ सप्त सिंधु आवर्णीं गेले । आवर्णवेडे मोकळे जाले । जळरूप जालियां खवळले । प्रळयेपावक ॥ १८ ॥ ब्रह्मांडाऐसा तप्त लोहो । शोषी जळाचा समूहो । तैसे जळास जालें पाहो । अपूर्व मोठें॥ १९ ॥ तेणें आटोन गेलें पाणी । असंभाव्य माजला वन्ही । तया वन्हीस केली झडपणी । प्रळयवातें ॥ २० ॥ दीपास पालव घातला । तैसा प्रळयेपावक विझाला । पुढें वायो प्रबळला । असंभाव्य ॥ २१ ॥ उदंड पोकळी थोडा वारा । तेणें वितळोन गेला सारा । पंचभूतांचा पसारा । आटोपला ॥ २२ ॥ महद्भूत मूळमाया। विस्मरणें वितुळे काया । पदार्थमात्र राहावया । ठाव नाहीं॥ २३ ॥ दृश्य हलकालोळें नेलें । जड चंचळ वितुळलें । याउपरी शाश्वत उरलें । परब्रह्म तें ॥ २४ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे प्रळयेनाम समास चौथा ॥ समास पांचवा : कहाणीनिरूपण ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ कोणी येक दोघे जण । पृथ्वी फिरती उदासीन । काळक्रमणें लागून । कथा आरंभिली ॥ १ ॥ श्रोता पुसे वक्तयासी । काहाणी सांगा जी बरवीसी । वक्ता म्हणे श्रोतयासी । सावध ऐकें ॥ २ ॥ येकें स्त्रीपुरुषें होतीं । उभयेतांमधें बहु प्रीति । येकरूपेंचि वर्तती । भिन्न नाहीं ॥ ३ ॥ ऐसा कांहीं येक काळ लोटला । तयांस येक पुत्र जाला । कार्यकर्ता आणि भला । सर्वविषीं ॥ ४ ॥ पुढें त्यासहि जाला कुमर । तो पित्याहून आतुर । कांहीं तदर्ध चतुर । व्यापकपणें ॥ ५ ॥ तेणें व्याप उदंड केला । बहुत कन्यापुत्र व्याला । उदंड लोक संचिला । नाना प्रकारें ॥ ६ ॥ त्याचा पुत्र जेष्ठ । तो अज्ञान आणि रागिट । अथवा चुकता नीट । संव्हार करी ॥ ७ ॥ पिता उगाच बैसला । लेकें बहुत व्याप केला । सर्वज्ञ जाणता भला । जेष्ठ पुत्र ॥ ८ ॥ नातु त्याचें अर्ध जाणें । पणतु तो कांहींच नेणे । चुकतां संव्हारणें । माहा क्रोधी ॥ ९ ॥ लेक सकळांचे पाळण करी । नातु मेळवी वरिचावरी । पणतु चुकल्यां संव्हार करी । अकस्मात ॥ १० ॥ नेमस्तपणें वंश वाढला । विस्तार उदंडचि जाला । ऐसा बहुत काळ गेला । आनंदरूप ॥ ११ ॥ विस्तार वाढला गणवेना । वडिलांस कोणीच मानिना । परस्परें किंत मना । बहुत पडिला ॥ १२ ॥ उदंड घरकऴो लागला । तेणें कित्येक संव्हार जाला । विपट पडिलें थोर थोरांला । बेबंद जालें ॥ १३ ॥ नेणपणें भरी भरले । मग ते अवघेच संव्हारले । जैसे यादव निमाले । उन्मत्तपणें ॥ १४ ॥ बाप लेक नातु पणतु । सकळांचा जाला निपातु । कन्या पुत्र हेतु मातु । अणुमात्र नाहीं ॥ १५ ॥ ऐसी काहाणी जो विवरला । तो जन्मापासून सुटला । श्रोता वक्ता धन्य जाला । प्रचितीनें ॥ १६ ॥ ऐसी काहाणी अपूर्व जे ते । उदंड वेळ होत जाते । इतकें बोलोन गोसावी ते । निवांत जाले ॥ १७ ॥ आमची काहाणी सरो । तुमचे अंतरीं भरो । ऐसें बोलणें विवरो । कोणीतरी ॥ १८ ॥ चुकत वांकत आठवलें । एतुकें संकळित बोलिलें । न्यूनपूर्ण क्ष्मा केलें । पाहिजे श्रोतीं ॥ १९ ॥ ऐसी काहाणी निरंतर । विवेकें ऐकती जे नर । दास म्हणे जग्गोधार । तेचि आरिती ॥ २० ॥ त्या जगोद्धाराचें लक्षण । केले पाहिजे विवरण । सार निवडावें निरूपण । यास बोलिजे ॥ २१ ॥ निरूपणीं प्रत्ययें विवरावें । नाना तत्वकोडें उकलावें । समजतां समजतां व्हावें । निःसंदेह ॥ २२ ॥ विवरोन पाहातां अष्ट देह । पुढें सहजचि निःसंदेह । अखंड निरूपणें राहे । समाधान ॥ २३ ॥ तत्वांचा गल्बला जेथें । निवांत कैचें असेल तेथें । याकारणें गुल्लिपरतें । कोणीयेकें असावें ॥ २४ ॥ ऐसा सूक्ष्म संवाद । केलाचि करावा विशद । पुढिले समासीं लघुबोध । सावध ऐका ॥ २५ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे कहाणीनिरूपणनाम समास पांचवा ॥ समास सहावा : लघुबोध ॥ श्रीराम ॥ जें बोलिजेती पंचतत्वें । त्यांची अभ्यासाया नावें । तदुपरी स्वानुभवें । रूपीं जाणावीं ॥ १ ॥ यामधें शाश्वत कोण । आणी अशाश्वत कोण । ऐसें करावें विवरण । प्रत्ययाचें ॥ २ ॥ पंचभूतांचा विचार । नांवरूप सारासार । तोचि बोलिला निर्धार । सावध अईका ॥ ३ ॥ पृथ्वी आप तेज वायो आकाश । नावें बोलिलीं सावकास । आतां रूपाचा विश्वास । श्रवणें धरावा ॥ ४ ॥ पृथ्वी म्हणिजे ते धरणी । आप म्हणिजे तें पाणी । तेज म्हणिजे अग्नि तरणी । सतेजादिक ॥ ५ ॥ वायो म्हणिजे तो वारा । आकाश म्हणिजे पैस सारा । आतां शाश्वत तें विचारा । आपले मनीं॥ ६ ॥ येक शीत चांचपावें। म्हणिजे वर्म पडे ठावें । तैसें थोड्या अनुभवें । बहुत जाणावे ॥ ७ ॥ पृथ्वी रचतें आणि खचतें । हें तों प्रत्ययास येतें । नाना रचना होत जाते । सृष्टिमधें ॥ ८ ॥ म्हणौन रचतें तें खचतें । आप तें हि आटोन जाते । तेज हि प्रगटोन विझतें । वारें हि राहे ॥९ ॥ अवकाश नाममात्र आहे । तें हि विचारिता न राहे । एवं पंचभूतिक राहे । हें तों घडेना ॥ १० ॥ ऐसा पांचा भूतांचा हा विस्तार । नासिवंत हा निर्धार । शाश्वत आत्मा निराकार । सत्य जाणावा ॥ ११ ॥ तो आत्मा कोणास कळेना । ज्ञानेंविण आकळेना । म्हणोनियां संतजना । विचारावें ॥ १२ ॥ विचारितां सज्जनांसी । ते म्हणती कीं अविनासी । जन्म मृत्यु आत्मयासी । बोलोंच नये ॥ १३ ॥ निराकारीं भासे आकर । आणी आकारीं भासे निराकार । निराकार आणी आकार । विवेकें वोळखावा ॥ १४ ॥ निराकार जाणावा नित्य । आकार जाणावा अनित्य । यास बोलिजे नित्यानित्य । विचारणा ॥ १५ ॥ सारीं भासे असार । आणि असारीं भासे सार । सारासार विचार । शोधून पाहावा ॥ १६ ॥ पंचभूतिक तें माइक । परंतु भासे अनेक । आणि आत्मा येक । व्यापून असे ॥ १७ ॥ चहुं भूतांमधें गगन । तैसें गगनीं असे सघन । नेहटून पाहतां अभिन्न । गगन आणि वस्तु ॥ १८ ॥ उपाधीयोगेंचि आकाश । उपाधी नस्तां निराभास । निराभास तें अविनाश । तैसें गगन ॥ १९ ॥ आतां असो हे विवंचना । परंतु जें पाहातां नासेना । तें गे तेंचि अनुमाना । विवेकें आणावें ॥ २० ॥ परमात्मा तो निराकार । जाणिजे हा विचार सार । आणी आपण कोण हा विचार । पाहिला पाहिजे ॥ २१ ॥ देहास अंत येतां । वायो जातो तत्वता । हें लटिकें म्हणाल तरी आतां । स्वासोस्वास धारावा ॥ २२ ॥ स्वास कोंडतां देह पडे । देह पडतां म्हणती मडें । मड्यास कर्तुत्व न घडे । कदाकाळीं ॥ २३ ॥ देहावेगळा वायो न करी । वायोवेगळा देह न करी । विचार पाहातां कांहींच न करी । येकावेगळें येक ॥ २४ ॥ उगेंच पाहातं मनुष्य दिसे । विचार घेतां कांहीं नसे । अभेदभक्तीचें लक्षण ऐसें । वोळखावें ॥ २५ ॥ कर्ता आपण ऐसे म्हणावें । तरी आपलें इछेसारिखें व्हावें । इछेसारिखें न होतां मानावें । अवघेंच वाव ॥ २६ ॥ म्हणोन कर्ता नव्हे किं आपण । तेथें भोक्ता कैंचा कोण । हें विचाराचें लक्षण । अविचारें न घडे ॥ २७ ॥ अविचार आणि विचार । जैसा प्रकाश अंधकार । विकार आणि निर्विकार । येक नव्हे कीं ॥ २८ ॥ जेथें नाहीं विवंचना । तेथें कांहींच चालेना । खरें तेंचि अनुमाना । कदा न ये ॥ २९ ॥ प्रत्ययास बोलिजे न्याये । अप्रत्यये तो अन्याये । जात्यांधास परीक्षा काये । नाना रत्नाची ॥ ३० ॥ म्हणोन ज्ञाता धन्य धन्य । जो निर्गुणेंसी अनन्य । आत्मनिवेदनें मान्य । परम पुरुष ॥ ३१ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे लघुबोधनाम समास सहावा ॥ समास सातवा : प्रत्यय विवरण ॥ श्रीराम ॥ निर्मळ आभास निराभास । तयास दृष्टांत आकाश । आकाश म्हणिजे अवकाश । पसरला पैस ॥ १ ॥ आधीं पैस मग पदार्थ । प्रत्यये पाहातां यथार्थ । प्रत्ययेंविण पाहातां वेर्थ । सकळ कांहीं ॥ २ ॥ ब्रह्म म्हणिजे तें निश्चळ । आत्मा म्हणिजे तो चंचळ । तयास दृष्टांत केवळ । वायो जाणावा ॥ ३ ॥ घटाकाश दृष्टांत ब्रह्माचा । घटबिंब दृष्टांत आत्म्याचा । विवरतां अर्थ दोहींचा । भिन्न आहे ॥ ४ ॥ भूत म्हणिजे जितुकें जालें । जालें तितुके निमालें । चंचळ आलें आणी गेलें । ऐसें जाणावें ॥ ५ ॥ अविद्या जड आत्मा चंचळ । जड कर्पूर आत्मा अनळ । दोनी जळोन तत्काळ । विझोन जाती ॥ ६ ॥ ब्रह्म आकाश निश्चळ जाती । आत्मा वायो चंचळ जाती । परीक्षवंत परीक्षिती । खरें किं खोटें ॥ ७ ॥ जड अनेक आत्मा येक । ऐसा आतानात्माविवेक । जगा वर्तविता जगन्नायेक । तयास म्हणावें ॥ ८ ॥ जड अनात्मा चेतवी आत्मा । सर्वीं वर्ते सर्वात्मा । अवघा मिळोन चंचळात्मा । निश्चळ नव्हे ॥ ९ ॥ निश्चळ तें परब्रह्म । जेथें नाहीं दृश्यभ्रम । विमळ ब्रह्म तें निभ्रम । जैसें तैसें ॥ १० ॥ आधी आत्मानात्माविवेक थोर । मग सारासारविचार । सारासारविचारें संव्हार । प्रकृतीचा ॥ ११ ॥ विचारें प्रकृती संव्हारे । दृश्य अस्तांच वोसरे । अंतरात्मा निर्गुणीं संचरे । अध्यात्मश्रवणें ॥ १२ ॥ चढता अर्थ लागला । तरी अंतरात्मा चढतचि गेला । उतरल्या अर्थें उतरला । भूमंडळीं ॥ १३ ॥ अर्थासारिखा आत्मा होतो । जिकडे नेला तिकडे जातो । अनुमानें संदेहीं पडतो । कांहींयेक ॥ १४ ॥ निसंदेह अर्थ चालिला। तरी आत्मा निसंदेहचि जाला । अनुमान-अर्थें जाला । अनुमानरूपी ॥ १५ ॥ नवरसिक अर्थ चाले । श्रोते तद्रूपचि जाले । चाटपणें होऊन गेले । चाटचि अवघे ॥ १६ ॥ जैसा जैसा घडे संग । तैसे गुह्यराचे रंग । याकारणें उत्तम मार्ग । पाहोन धरावा ॥ १७ ॥ उत्तम अन्नें बोलत गेले । तरी मन अन्नाकारचि जालें । लावण्य वनितेचें वर्णिलें । तरी मन तेथेंचि बैसे ॥ १८ ॥ पदार्थवर्णन अवघें । किती म्हणोन सांगावें । परंतु अंतरीं समजावें । होये किं नव्हे ॥ १९ ॥ जें जें देखिलें आणी ऐकिलें । तें अंतरीं दृढ बैसलें । हित अन्हित परीक्षिलें । परीक्षवंतीं ॥ २० ॥ याकारणें सर्व सांडावें । येक देवास धुंडावें । तरीचवर्म पडे ठावें । कांहींयेक ॥ २१ ॥ नाना सुखें देवें केलीं । लोकें तयास चुकलीं । ऐसीं चुकतां च गेलीं । जन्मवरी ॥ २२ ॥ सर्व सांडून शोधा मजला । ऐसें देवचि बोलिला । लोकीं शब्द अमान्य केला । भगवंताचा ॥ २३ ॥ म्हणोन नाना दुःखें भोगिती । सर्वकाळ कष्टी होती । मनीं सुखचि इछिती । परी तें कैंचें ॥ २४ ॥ उदंड सुख जया लागलें । वेडें तयास चुकलें । सुख सुख म्हणताच मेलें । दुःख भोगितां ॥ २५ ॥ शाहाण्यानें ऐसें न करावें । सुख होये तेंचि करावें । देवासी धुंडित जावें । ब्रह्मांडापरतें ॥ २६ ॥ मुख्य देवचि ठाईं पडिला । मग काये उणें तयाला । लोक वेडे विवेकाला । सांडून जाती ॥ २७ ॥ विवेकाचें फळ तें सुख । अविवेकाचें फळ तें दुःख । यांत मानेल तें अवश्यक । केलें पाहिजे ॥ २८ ॥ कर्तयासी वोळखावें । यास विवेक म्हणावें विवेक सांडितां व्हावें । परम दुःखी ॥ २९ ॥ आतां असो हें बोलणें । कर्त्यास वोळखणें । आपलें हित विचक्षणें । चुकों नये ॥ ३० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे प्रत्यय विवरणनाम समास सातवा ॥ समास आठवा : कर्ता निरूपण ॥ श्रीराम ॥ श्रोता म्हणे वक्तयासी । कोण कर्ता निश्चयेंसीं । सलळ सृष्टि ब्रह्मांडासी । कोणें केलें ॥ १ ॥ तव बोलिला सभानायेक । जे बोलिके येकाहून येक । या बोलण्याचे कौतुक । श्रोतीं सादर ऐकावें ॥ २ ॥ येक म्हणती कर्ता देव । येक म्हणती कोण देव । आपुलाला अभिप्राव । बोलते जाले ॥ ३ ॥ उत्तम मध्यम कनिष्ठ । भावर्थें बोलती पष्ट । आपुलाली उपासना श्रेष्ठ । मानिती जनीं ॥ ४ ॥ कोणीयेक ऐसें म्हणती । कर्ता देव मंगळमूर्ती । येक म्हणती सरस्वती । सर्व करी ॥ ५ ॥ येक म्हणती कर्ता भैरव । येक म्हणती खंडेराव । येक म्हणती बीरेदेव । येक म्हणती भगवती ॥ ६ ॥ येक म्हणती नरहरी । येक म्हणती बनशंकरी । येक म्हणती सर्व करी । नारायेणु ॥ ७ ॥ येक म्हणती श्रीराम कर्ता । येक म्हणती श्रीकृष्ण कर्ता । येक म्हणती भगवंत कर्ता । केशवराज ॥ ८ ॥ येक म्हणती पांडुरंग । येक म्हणती श्रीरंग । येक म्हणती झोटींग । सर्व करी ॥ ९ ॥ येक म्हणती मुंज्या कर्ता । येक म्हणती सूर्य कर्ता । येक म्हणती अग्न कर्ता । सकळ कांहीं ॥ १० ॥ येक म्हणती लक्ष्मी करी । येक म्हणती मारुती करी । येक म्हणती धरत्री करी । सर्व कांही ॥ ११ ॥ येक म्हणती तुकाई । येक म्हणती येमाई । येक म्हणती सटवाई । सर्वकरी । १२ ॥ येक म्हणती भार्गव कर्ता । येक म्हणती वामन कर्ता । येक म्हणती परमात्मा कर्ता । येकचि आहे ॥ १३ ॥ येक म्हणती विरणा कर्ता । येक म्हणती बस्वंणा कर्ता । येक म्हणती रेवंणा कर्ता । सर्व कांहीं ॥ १४ ॥ येक म्हणती रवळया कर्ता । येक म्हणती स्वामी कार्तिक कर्ता । येक म्हणती वेंकटेश कर्ता । सर्व कांहीं ॥ १५ ॥ येक म्हणती गुरु कर्ता । येक म्हणती दत्त कर्ता । येक म्हणती मुख्य कर्ता । वोढ्या जगन्नथ ॥ १६ ॥ येक म्हणती ब्रह्मा कर्ता । येक म्हणती विष्णु कर्ता । येक म्हणती महेश कर्ता । निश्चयेंसीं ॥ १७ ॥ येक म्हणती प्रजन्य कर्ता । येक म्हणती वायो कर्ता । येक म्हणती करून अकर्ता । निर्गुण देव ॥ १८ ॥ येक म्हणती माया करी । येक म्हणती जीव करी । येक म्हणती सर्व करी । प्रारब्धयोग ॥ १९ ॥ येक म्हणती प्रेत्‌न करी । येक म्हणती स्वभाव करी । येक म्हणती कोण करी । कोण जाणे ॥ २० ॥ ऐसा कर्त्याचा विचार । पुसतां भरला बजार । आतां कोणाचें उत्तर । खरें मानावें ॥ २१ ॥ जेहिं जो देव मानिला । कर्ता म्हणती तयाला । ऐसा लोकांचा गल्बला । वोसरेना ॥ २२ ॥ आपुलाल्या साभिमानें निश्चयेचि केला मनें । याचा विचार पाहाणें । घडेचिना ॥ २३ ॥ बहु लोकांचा बहु विचार । अवघा राहों द्या बाजार । परंतु याचा विचार । ऐसा आहे ॥ २४ ॥ श्रोतीं व्हावें सावधान । निश्चयें तोडावा अनुमान । प्रत्यये मानावा प्रमाण । जाणते पुरुषीं ॥ २५ ॥ जें जें कर्तयानें केलें । तें तें त्याउपरी जालें । कर्त्यापूर्वीं आडळलें । न पाहिजे कीं ॥ २६ ॥ केलें तें पंचभूतिक । आणि पंचभूतिक ब्रह्मादिक । तरी भूतांशें पंचभूतिक । केलें तें घडेना ॥ २७ ॥ पंचभूतांस वेगळें करावें । मग कर्त्यास वोळखावें । पंचभूतिक तें स्वभावें । कर्त्यांस आलें ॥ २८ ॥ पंचभूतांवेगळें निर्गुण । तेथें नाहीं कर्तेपण । निर्विकारास विकार कोण । लाऊं शके ॥ २९ ॥ निर्गुणास कर्तव्य न घडे । सगुण जाल्यांत सांपडे । आतां कर्तव्यता कोणेकडे । बरें पाहा ॥ ३० ॥ लटिक्याचा कर्ता कोण । हें पुसणेंचि अप्रमाण । म्हणोनि हेंचि प्रमाण । जें स्वभावेंचि जालें ॥ ३१ ॥ येक सगुण येक निर्गुण । कोठें लाऊं कर्तेपण । या अर्थाचें विवरण । बरें पाहा ॥ ३२ ॥ सगुणें सगुण केलें । तरी तें पूर्वींच आहे जालें । निर्गुणास कर्तव्य लाविलें । नवचे कीं कदा ॥ ३३ ॥ येथें कर्ताचि दिसेना । प्रत्यये आणावा अनुमाना । दृश्य सत्यत्वें असेना । म्हणोनियां ॥ ३४ ॥ केलें तें अवघेंच लटिकें । तरी कर्ता हें बोलणेंचि फिकें । वक्ता म्हणे रे विवेकें । बरें पाहा ॥ ३५ ॥ बरें पाहाता प्रत्यये आला । तरी कां करावा गल्बला । प्रचित आलियां आपणाला । अंतर्यामीं ॥ ३६ ॥ आतां असो हें बोलणें । विवेकी तोचि हें जाणे । पूर्वपक्ष लागे उडवणें । येरवीं अनुर्वाच ॥ ३७ ॥ तंव श्रोता करी प्रस्न । देहीं सुखदुःखभोक्ता कोण । पुढें हेंचि निरूपण । बोलिलें असे ॥३८ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे कर्तानिरूपणनाम समास आठवा ॥ समास नववा : आत्माविवरण ॥ श्रीराम ॥ आत्मयास शेरीरयोगें । उद्वेग चिंता करणें लागे । शरीरयोगें आत्मा जगे । हें तों पगटचि आहे ॥ १ ॥ देह अन्नचि खायेना । तरी आत्मा कदापि जगेना । अत्म्याविण चेतना । देहास कैंची ॥ २ ॥ हें येकावेगळें येक । करूं जातां निरार्थक । उभयेयोगें कोणीयेक । कार्य चाले ॥ ३ ॥ देहाला नाहीं चेतना । अत्म्यास पदार्थ उचलेना । स्वप्नभोजनें भरेना । पोट कांहीं ॥ ४ ॥ आत्मा स्वप्नावस्थेंत जातो । परंतु देहामध्यें हि असतो । निदसुरेपणें खाजवितो । चमत्कार पाहा॥ ५ ॥ अन्नरसें वाढे शरीर । शरीरप्रमाणें विचार । वृद्धपणीं तदनंतर । दोनी लाहानाळती ॥ ६ ॥ उत्तम द्रव्य देह खातो । देहयोगें आत्मा भुलतो । विस्मरणें शुद्धि सांडितो । सकळ कांहीं ॥ ७ ॥ देहानें घेतलें वीष । आत्मा जाये सावकास । वाढणें मोडणें आत्मयास । नेमस्त आहे ॥ ८ ॥ वाढणें मोडणें जाणें येणें । सुख दुःख देहाचेनि गुणें । नान प्रकारें भोगणें । आत्मयास घडे ॥ ९ ॥ वारुळ म्हणिजे पोकळ । मुंग्यांचे मार्गचि सकळ । तैसेंचि हें केवळ । शरीर जाणावें ॥ १० ॥ शरीरीं नाडीच खेटा । नाडीमध्यें पोकळ वाटा । लाहान थोर सगटा। दाटल्या नाडी ॥११ ॥ प्राणी अन्नोदक घेतो । त्याचा अन्नरस होतो । त्यास वायो प्रवर्ततो । स्वासोस्वासें ॥ १२ ॥ नाडीद्वारां धांवे जीवन । जीवनामधें खेळे पवन । त्या पवनासरिसा जाण । आत्माहि विवरे ॥ १३ ॥ तृषेनें शोकलें शरीर । आत्म्यास कळे हा विचार । मग उठवून शरीर । चालवी उदकाकडे ॥ १४ ॥ उदक मागे शब्द बोलवी । मार्ग पाहोन शरीर चालवी । शरीर अवघें च हालवी । प्रसंगानुसार ॥ १५ ॥ क्षुधा लागते ऐसें जाणतो । मग देहाला उठवितो । आच्यावाच्या बोलवितो । ज्यासी त्यासी ॥ १६ ॥ बायेकांत म्हणे जालें जालें । देह सोवळें करून आणिलें । पायांत भरून चालविलें । तांतडीं तांतडीं ॥ १७ ॥ त्यासी पात्रावरी बैसविलें । नेत्रीं भरोन पात्र पाहिलें। हाताकरवीं आरंभिलें । आपोशन ॥ १८ ॥ हाताकरवीं ग्रास उचलवी । मुखी जाऊन मुख पसरवी । दातांकरवीं चाववी । नेटें नेटें ॥ १९॥ आपण जिव्हेमधें खेळे । पाहातो परिमळसोहळे । केंस काडी खडा कळे । तत्काळ थुंकी ॥ २० ॥ आळणी कळतां मीठ मागे । बायलेसि म्हणे आगे कांगे । डोळे ताऊन पाहों लगे । रागें रागें ॥ २१ ॥ नाना अन्नचि गोडी । नाना रसें स्वाद निवडी । तिखट लागतां मस्तक झाडी । आणी खोंकी ॥ २३ ॥ मिरपुडी घातली फार । कायसें करितें खापर । जिव्हेकरवीं कठिणोत्तर । बोलवी रागें ॥ २४ ॥ आज्य उदंड जेविला । सवेंच ता।म्ब्या उचलिला । घळघळां घेऊं लागला। सावकास॥ २५ ॥ देहीं सुखदुःखभोक्ता । तो येक आत्माचि पाहातां । आत्म्याविण देह वृथा । मडें होये ॥ २६ ॥ मनाच्या अनंत वृत्ति । जाणणें तेचि आत्मस्थिति । त्रैलोकीं जितुक्या वेक्ती । तदांतरीं आत्मा ॥ २७ ॥ जगामध्यें जगदात्मा । विश्वामधें विश्वात्मा । सर्व चालवी सर्वात्मा । नाना रूपें ॥ २८ ॥ हुंगे चाखे ऐके देखें । मृद कठिण वोळखे । शीत उष्ण ठाउकें । तत्काळ होये ॥ २९ ॥ सावधपणें लाघवी । बहुत करी उठाठेवी । या धूर्ताच्या उगवी । धूर्तचि करी ॥ ३० ॥ वायोसरिसा परिमळ येतो । परि तो परिमळ वितळोन जातो । वायो धुळी घेउनी येतो । परी ते हि जाये ॥ ३१ ॥ शीत उष्ण वायोसरिसें । सुवासें अथवा कुवासें । असिजे परी सावकासें । तगणें न घडे ॥ ३२ ॥ वायोसरिसे रोग येती । वायोसरिसी भूतें धांवती । धूर आणी धुकटें येती । वायोसवें ॥ ३३ ॥ वायोसवें कांहींच जगेना । आत्म्यासवें वायो तगेना । आत्म्याची चपळता जाणा । अधिक आहे ॥ ३४ ॥ वायो कठिणास आडतो । आत्मा कठिण भेदून जातो । कठिण पाहों तरी तो । छेदेहिना ॥ ३५ ॥ वायो झडझडां वाजे । आत्मा कांहींच न वाजे । मोनेंचि अंतरीं समजे । विवरोन पाहातां ॥ ३६ ॥ शरीरास बरें केलें । तें आत्मयास पावलें । शरीरयोगें जालें । समाधान ॥ ३७ ॥ देहावेगळे उपाये नाना । करितां आत्मयास पावेना । समाधान पावे वासना । देहाचेनि ॥ ३८ ॥ देहआत्मयाचें कौतुक । पाहों जातां हें अनेक । देहावेगळी आडणुक । आत्मयास होये ॥ ३९ ॥ येक असतां उदंड घडे । वेगळें पाहातां कांहींच न घडे । विवेकें त्रिलोकीं पवाडे । देहात्मयोगें ॥ ४० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे आत्मविवरणनाम समास नवावा ॥ समास दहावा : शिकवणनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ पालेमाळा सुमनमाळा । फळमाळा बीजमाळा । पाषाणमाळा कवडेमाळा । सुत्रें चालती ॥ १ ॥ स्फटिकमाळा मोहरेमाळा । काष्ठमाळा गंधमाळा । धातुमाळा रत्नमाळा । जाळ्या वोलि चांदोवे ॥ २ ॥ परी हें तंतूनें चालतें। तंतू नस्तां विष्कळीत होतें। तैसें म्हणों आत्मयातें। तरी साहित्य न पडे ॥ ३ ॥ तंतूस मणी वोविला। तंतूमध्येंचि राहिला । आत्मा सर्वांगीं व्यापला । पाहाना कां॥ ४ ॥ आत्मा चपळ सहजगुणें । दोरी काये चळों जाणे । म्हणोन दृष्टांत देणें । साहित्य न घडे ॥ ५ ॥ नाना वल्लींत जळांश । उसांमध्यें दाटला रस । परी तो रस आणी बाकस । येक नव्हे ॥ ६ ॥ देही आत्मा देह अनात्मा । त्याहून पर तो परमात्मा । निरंजनास उपमा । असेचिना ॥ ७ ॥ रायापासून रंकवरी । अवघ्या मनुष्यांचियां हारी । सगट समान सरी । कैसी करावी ॥ ८ ॥ देव दानव मानव । नीच योनी हीन जीव । पापी सुकृति अभिप्राव । उदंड आहे ॥ ९ ॥ येकांशें जग चाले । परी सामर्थ्य वेगळालें । येकासंगे मुक्त केलें । येकासंगें रवरव ॥ १० ॥ साकर माती पृथ्वी होये । परी ते माती खातां न ये । गरळ आप नव्हे काये । परी तें खोटें ॥ ११ ॥ पुण्यात्मा आणी पापात्मा । दोहिंकडे अंतरात्मा । साधु भोंदु सीमा । सांडूंच नये ॥ १२ ॥ अंतर येक तों खरें । परी सांगातें घेऊं न येती माहारे । पंडित आणि चाटें पोरें । येक कैसीं ॥ १३ ॥ मनुष्य आणि गधडे । राजहंस आणि कोंबडें । राजे आणि माकडें । एक कैसीं ॥ १४ ॥ भागीरथीचें जळ आप । मोरी संवदणी तेंहि आप । कुश्चिळ उदक अल्प । सेववेना ॥ १५ ॥ याकारणें आचारशुद्ध । त्याउपरी विचारशुद्ध । वीतरागी आणि सुबुद्ध । ऐसा पाहिजे ॥ १६ ॥ शूरांहून मानिलें लंडी । तरी युद्धप्रसंगीं नरकाडी । श्रीमंत सांडून बराडी । सेविता कैसें ॥ १७ ॥ येका उदकें सकळ जालें । परी पाहोन पाहिजे सेविलें । सगट अवघेंच घेतलें । तरी तें मूर्खपण ॥ १८॥ जीवनाचेंच जालें अन्न । अन्नाचें जालें वमन । परी वमनाचें भोजन । करितां न ये ॥ १९॥ तैसें निंद्य सोडूनद्यावें । वंद्य तें हृदईं धरावें । सत्कीर्तीनें भरावें। भूमंडळ ॥ २० ॥ उत्तमांसि उत्तम माने। कनिष्ठांस तें न माने । म्हणौन करंटे देवानें । करून ठेवले ॥ २१ ॥ सांडा अवघें करंटपण । धरावें उत्तम लक्षण । हरिकथा पुराण श्रवण । नीति न्याये ॥२२ ॥ वर्तयाचाविवेक । राजी राखणें सकळ लोक । हळुहळु पुण्यलोक। करीत जावे॥ २३ ॥ मुलाचे चालीनें चालावें । मुलाच्या मनोगतें बोलावें । तैसें जनास सिकवावें । हळुहळु ॥ २४ ॥ मुख्य मनोगत राखणें । हेंचि चातुर्याचीं लक्षणें । चतुर तो चतुरांग जाणें । इतर तीं वेडीं ॥ २५ ॥ वेड्यास वेडें म्हणों नये । वर्म कदापि बोलों नये। तरीच घडे दिग्विजये । निस्पृहासी ॥ २६॥ उदंड स्थळीं उदंड प्रसंग । जाणोनि करणें येथासांग । प्राणिमात्राचा अंतरंग । होऊन जावें ॥ २७ ॥ मनोगत राखोन जातां । परस्परें होये अवस्ता । मनोगत तोडितां वेवस्तां । बरी नाहीं ॥ २८ ॥ याकारणें मनोगत । राखेल तो मोठा महंत । मनोगत राखतां समस्त । वोढोन येती ॥ २९ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे शिकवणनिरूपणनाम समास दहावा ॥ ॥ दशक तेरावा समाप्त ॥ 1452 2754 2005-10-09T08:46:39Z 203.115.86.234 ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ ॥ श्रीमत् दासबोध ॥ दशक चौदावा : अखंडध्यान समास पहिला : निस्पृह लक्षणनाम ॥ श्रीराम ॥ ऐका स्पृहाची सिकवण । युक्ति बुद्धि शाहाणपण । जेणें राहे समाधान । निरंतर ॥ १ ॥ सोपा मंत्र परी नेमस्त । साधें वोषध गुणवंत । साधें बोलणें सप्रचित । तैसें माझें ॥ २ ॥ तत्काळचि अवगुण जाती । उत्तम गुणाची होये प्राप्ती । शब्दवोषध तीव्र श्रोतीं । साक्षपें सेवावें ॥ ३ ॥ निस्पृहता धरूं नये । धरिली तरी सोडूं नये । सोडिली तरी हिंडों नये । वोळखीमधें ॥ ४ ॥ कांता दृष्टी राखों नये । मनास गोडी चाखऊं नये । धारिष्ट चळतां दाखऊं नये । मुख आपुलें ॥ ५ ॥ येकेस्थळीं राहों नये । कानकोंडें साहों नये । द्रव्य दारा पाहों नये । आळकेपणें ॥ ६ ॥ आचारभ्रष्ट होऊं नये । दिल्यां द्रव्य घेऊं नये । उणा शब्द येऊं नये । आपणावरी ॥ ७ ॥ भिक्षेविषीं लाजों नये । बहुत भिक्षा घेऊं नये । पुसतांहि देऊं नये । वोळखी आपली ॥ ८ ॥ धड मळिन नेसों नये । गोड अन्न खाऊं नये । दुराग्रह करूं नये । प्रसंगें वर्तावें ॥ ९ ॥ भोगीं मन असों नये । देहदुःखें त्रासों नये । पुढें आशा धरूं नये । जीवित्वाची ॥ १० ॥ विरक्ती गळों देऊं नये । धारिष्ट चळों देऊं नये । ज्ञान मळिण होऊं नये । विवेकबळें ॥ ११ ॥ करुणाकीर्तन सोडूं नये । अंतर्ध्यान मोडूं नये ॥ प्रेमतंतु तोडूं नये । सगुणमूर्तीचा ॥ १२ ॥ पोटीं चिंता धरूं नये । कष्टें खेद मानूं नये । समैं धीर सांडूं नये । कांहीं केल्या ॥ १३ ॥ अपमानितां सिणों नये । निखंदितां कष्टों नये । धिःकारितां झुरों नये । कांहीं केल्या ॥ १४ ॥ लोकलाज धरूं नये । लाजवितां लाजों नये । खिजवितां खिजों नये । विरक्त पुरुषें ॥ १५ ॥ शुद्ध मार्ग सोडूं नये । दुर्जनासीं तंडों नये । समंध पडों देऊं नये । चांडाळासी ॥ १६ ॥ तपीळपण धरूं नये । भांडवितां भांडों नये । उडवितां उडऊं नये । निजस्थिती आपुली ॥ १७ ॥ हांसवितां हासों नये । बोलवितां बोलों नये । चालवितां चालों नये । क्षणक्ष्णा ॥ १८ ॥ येक वेष धरूं नये । येक साज करूं नये । येकदेसी होऊं नये । भ्रमण करावें ॥ १९ ॥ सलगी पडों देऊं नये । प्रतिग्रह घेऊं नये । सभेमध्यें बैसों नये । सर्वकाळ ॥ २० ॥ नेम आंगीं लाऊं नये । भरवसा कोणास देऊं नये । अंगीकार करूं नये । नेमस्तपणाचा ॥ २१ ॥ नित्यनेम सांडूं नये । अभ्यास बुडों देऊं नये । परतंत्र होऊं नये । कांहीं केल्यां ॥ २२ ॥ स्वतंत्रता मोडूं नये । निरापेक्षा तोडूं नये । परापेक्षा होऊं नये । क्षणक्ष्णा ॥ २३ ॥ वैभव दृष्टीं पाहों नये । उपाधीसुखें राहों नये । येकांत मोडूं देऊं नये । स्वरूपस्थितीचा ॥ २४ ॥ अनर्गळता करूं नये । लोकलाज धरूं नये । कोठेंतरी होऊं नये । आसक्त कदां ॥ २५ ॥ परंपरा तोडूं नये । उआपाधी मोडूं देऊं नये । ज्ञानमार्गे सोडूं नये । कदाकाळीं ॥ २६ ॥ कर्ममार्ग सांडूं नये । वैराग्य मोडूं देऊं नये । साधन भजन खंडूं नये । कदाकाळीं ॥ २७ ॥ अतिवाद करूं नये । अनित्य पोटीं धऊं नये । रागें भरीं भरों नये । भलतीकडे ॥२८॥ न मनी त्यास सांगों नये। कंटाळवाणें बोलों नये । बहुसाल असो नये । येकें स्थळीं ॥ २९ ॥ कांहीं उपाधी करूं नये । केली तरी धरूं नये । धरिली तरी सांपडों नये । उपाधीमध्यें॥ ३० ॥ थोरपणें असो नये । महत्त्व धरून बैसों नये । कांहीं मान इछूं नये । कोठेंतरी ॥ ३१ ॥ साधेपण सोडूं नये । सानेपण मोडूं नये । बळात्कारें जोडूं नये । अभिमान आंगीं ॥ ३२ ॥ अधिकारेवीण सांगों नये । दाटून उपदेश देऊं नये । कानकोंडा करूं नये । परमार्थ कदा ॥ ३३ ॥ कठीण वैराग्य सोडूं नये । कठीण अभ्यास सांडूं नये । कठिणता धरूं नये । कोणेकेविशैं ॥ ३४ ॥ कठीण शब्द बोलों नये । कठीण आज्ञा करूं नये । कठीण धीरत्व सोडूं नये । कांहीं केल्यां ॥ ३५॥ आपण आसक्त होऊं नये । केल्यावीण सांगों नये । बहुसाल मागों नये । शिष्यवर्गांसी ॥ ३६ ॥ उत्धट शब्द बोलों नये । इंद्रियेंस्मरण करूं नये । शाक्तमार्गें भरों नये । मुक्तपणें भरीं ॥ ३७ ॥ नीच कृतीं लाजों नये । वैभव होतां माजों नये । क्रोधें भरीं भरों नये । जाणपणें ॥ ३८ ॥ थोरपणें चुकों नये । न्याये नीति सांडूं नये । अप्रमाण वर्तों नये । कांहीं केल्या ॥ ३९ ॥ कळल्यावीण बोलों नये । अनुमानें निश्चये करूं नये । सांगतां दुःख धरूं नये । मूर्खपणें ॥ ४० ॥ सावधपण सोडुं नये । व्यापकपण सांडुं नये । कदा सुख मानूं नये । निसुगपणाचें ॥ ४१ ॥ विकल्प पोटीं धरूं नये । स्वार्थआज्ञा करूं नये । केली तरी टाकूं नये । आपणास पुढें ॥ ४२ ॥ प्रसंगेंवीण बोलों नये । अन्वयेंवीण गाऊं नये । विचारेंवीण जाऊं नये । अविचारपंथें ॥ ४३॥ परोपकार सांडूं नये । परपीडा करूंनये । विकल्प पडों देऊं नये । कोणीयेकासी ॥ ४४ ॥ नेणपण सोडूं नये । महंतपण सांडूं नये । द्रव्यासाठीं हिंडों नये । कीर्तन करीत ॥ ४५ ॥ संशयात्मक बोलों नये । बहुत निश्चये करूं नये । निर्वाहेंवीण धरूं नये । ग्रंथ हातीं ॥ ४६ ॥ जाणपणें पुसों नये । अहंभाव दिसों नये । सांगेन ऐसें म्हणों नये । कोणीयेकासी ॥ ४७ ॥ ज्ञानगर्व धरूं नये । सहसा छळणा करूं नये । कोठें वाद घालुं नये । कोणीयेकासी ॥ ४८ ॥ स्वार्थबुद्धी जडों नये । कारबारीं पडों नये । कार्यकर्ते होऊं नये । राजद्वारीं ॥ ४९ ॥ कोणास भर्वसा देऊं नये । जड भिक्षा मागों नये । भिक्षेसाथीं सांगों नये । परंपरा आपुली ॥५० ॥ सोइरिकींत पडों नये । मध्यावर्ति घडों नये । प्रपंचाची जडों नये । उपाधी आंगीं ॥ ५१ ॥ प्रपंचप्रस्तीं जाऊं नये । बाष्कळ अन्न खाऊं नये । पाहुण्यासरिसें घेऊं नये । आमंत्रणें कदां ॥ ५२ ॥ श्राध पक्ष सटी सामासें । शांती फळशोबन बारसें । भोग राहात बहुवसें । नवस व्रतें उद्यापनें ॥ ५३ ॥ तेथें निस्पृहें जाऊं नये । त्याचें अन्न खाऊं नये । येळिलवाणें करूं नये । आपणासी ॥ ५४ ॥ लग्नमुहुर्तीं जाऊं नये । पोटासाठीं गाऊं नये । मोलें कीर्तन करूं नये । कोठेंतरी ॥ ५५ ॥ आपली भिक्षा सोडूं नये । वारें अन्न खाऊं नये । निस्पृहासि घडों नये । मोलयात्रा ॥ ५६ ॥ मोलें सुकृत करूं नये । मोलपुजारी होऊं नये । दिल्हा तरी घेऊं नये । इनाम निस्पृहें ॥ ५७ ॥ कोठें मठ करूं नये । केला तरी तो धरूं नये । मठपती होऊन बैसों नये । निस्पृह पुरुषें ॥ ५८ ॥ निस्पृहें अवघेंचि करावें । परी आपण तेथें न सांपडावें । परस्परें उभारावें । भक्तिमार्गासी ॥ ५९ ॥ प्रेत्नेंविण राहों नये । आळस दृष्टी आणूं नये । देह अस्तां पाहों नये । वियोग उपासनेचा ॥ ६० ॥ उपाधीमध्यें पडों नये । उपाधी आंगीं जडों नये । भजनमार्ग मोडूं नये । निसंगळपणें ॥ ६१ ॥ बहु उपाधी करूं नये । उपाधीविण कामा नये । सगुणभक्ति सोडूं नये । विभक्ति खोटी ॥ ६२ ॥ बहुसाल धांवों नये । बहुसाल साहों नये । बहुत कष्ट करूं नये । असुदें खोटें ॥ ६३ ॥ बहुसाल बोलों नये । अबोलणें कामा नये । बहुत अन्न खाऊं नये । उपवास खोटा ॥ ६४ ॥ बहुसाल निजों नये । बहुत निद्रा मोडुं नये । बहुत नेम धरूं नये । बाश्कळ खोटें ॥ ६५ ॥ बहु जनीं असों नये । बहु आरण्य सेऊं नये । बहु देह पाळूं नये । आत्महत्या खोटी ॥ ६६ ॥ बहु संग धरूं नये । संतसंग सांडुं नये । कर्मठपण कामा नये । अनाचार खोटा ॥ ६७ ॥ बहु लोकिक सांडुं नये । लोकाधेन होऊं नये । बहु प्रीती कामा नये । निष्ठुरता खोटी ॥ ६८ ॥ बहु संशये धरूं नये । मुक्तमार्ग कामा नये । बहु साधनीं पडों नये । साधनेंवीण खोटें ॥ ६९ ॥ बहु विषये भोगूं नये । विषयत्याग करितां नये । देहलोभ धरूं नये । बहु त्रास खोटा ॥ ७० ॥ वेगळा अनुभव घेऊं नये । अनुभवेंवीण कामा नये । आत्मस्थिती बोलों नये । स्तब्धता खोटी ॥ ७१ ॥ मन उरों देऊं नये । मनेंवीण कामा नये । अलक्ष वस्तु लक्षा नये । लक्षेंवीण खोटें ॥ ७२ ॥ मनबुद्धिअगोचर । बुद्धीवीण अंधकार । जाणीवेचा पडो विसर । नेणीव खोटी ॥ ७३ ॥ ज्ञातेपण धरूं नये । ज्ञानेंवीण कामा नये । अतर्क्य वस्तु तर्का न ये । तर्केंवीण खोटें ॥ ७४ ॥ दृश्यस्मरण काम नये । विस्मरण पडों नये । कांहीं चर्चा करूं नये । केलियावीण न चले ॥ ७५ ॥ जगीं भेद कामा नये । वर्णसंकर करूं नये । आपला धर्म उडऊं नये । अभिमान खोटा ॥ ७६ ॥ आशाबद्धत बोलों नये । विवेकेंवीण चालों नये । समाधान हालों नये । कांहीं केल्यां ॥ ७७ ॥ अबद्ध पोथी लेहों नये । पोथीवीण कामा नये । अबद्ध वाचूं नये । वाचिल्यावीण खोटें ॥ ७८ ॥ निस्पृहें वगत्रुत्व सांडूं नये । आशंका घेतां भांडों नये । श्रोतयांचा मानूं नये । वीट कदा ॥ ७९ ॥ हें सिकवण धरितां चित्तीं । सकळ सुखें वोळगती । आंगीं बाणें महंती । अकस्मात ॥ ८० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे निस्पृहलक्षणनाम समास पहिला ॥ समास दुसरा : भिक्षानिरूपण ॥ श्रीराम ॥ ब्रह्माणाची मुख्य दीक्षा । मागितली पाहिजे भिक्षा । वों भवति या पक्षा । रक्षिलें पाहिजे ॥ १ ॥ भिक्षा मागोन जो जेविला । तो निराहारी बोलिला । प्रतिग्रहावेगळा जाला । भिक्षा मागतां ॥ २ ॥ संतासंत जे जन । तेथें कोरान्न मागोन करी भोजन । तेनें केलें अमृतप्राशन । प्रतिदिनीं ॥ ३ ॥ ॥ श्लोक ॥ भिक्षाहारी निराहारी । भिक्षा नैव प्रतिग्रहः । असंतो वापि संतो वा । सोमपानं दिने दिने ॥ ऐसा भिक्षेचा महिमा । भिक्षा माने सर्वोत्तमा । ईश्वराचा अगाध महिमा । तोहि भिक्षा मागे ॥ ४ ॥ दत्त गोरक्ष आदिकरुनी । सिद्ध भिक्षा मागती जनीं । निस्पृहता भिक्षेपासुनी । प्रगट होये ॥ ५ ॥ वार लाऊन बैसला । तरी तो पराधेन जाला । तैसीच नित्यावळीला । स्वतंत्रता कैंची ॥ ६ ॥ आठां दिवसां धान्य मेळविलें । तरी तें कंटाळवाणें जालें । प्राणी येकायेकीं चेवलें । नित्यनूतनतेपासुनी ॥ ७ ॥ नित्य नूतन हिंडावें । उदंड देशाटण करावें । तरीच भिक्षा मागतां बरवें । श्लाघ्यवाणें ॥ ८ ॥ अखंड भिक्षेच अभ्यास । तयास वाटेना परदेश। जिकडे तिकडे स्वदेश । भुवनत्रैं ॥ ९ ॥ भिक्षां मागतां किरकों नये । भिक्षा मागतां लाजो नये । भिक्षा मागतां भागों नये । परिभ्रमण करावें ॥ १० ॥ भिक्षा आणि चमत्कार । च्चाकाटती लहानथोर । कीर्ति वर्णी निरंतर । भगवंताची ॥ ११ ॥ भिक्षा म्हणिजे कामधेनु । सदा फळ नव्हे सामान्यु । भिक्षेस करी जो अमान्यु । तो करंटा जोगी ॥ १२ ॥ भिक्षेनें वोळखी होती । भिक्षेनें भरम चुकती । सामान्य भिक्षा मान्य करिती । सकळ प्राणी ॥ १३ ॥ भिक्षा म्हणिजे निर्भये स्थिति । भिक्षेनें प्रगटे महंती । स्वतंत्रता ईश्वरप्राप्ती । भिक्षागुणें ॥ १४ ॥ भिक्षेस नाहीं आडथळा । भिक्षाहारी तो मोकळा । भिक्षेकरितां सार्थक वेअळा । काळ जातो ॥ १५ ॥ भिक्षा म्हणिजे अमरवल्ली । जिकडे तिकडे लगवली । अवकाळीं फळदायेनी जाली । निर्ल्लजासी ॥ १६ ॥ पृथ्वीमधें देश नाना । फिरतां उपवासी मरेना । कोणे येके ठाईं जना । जड नव्हे ॥ १७ ॥ गोरज्य वाणिज्य कृषी । त्याहून प्रतिष्ठा भिक्षेसी । विसंभों नये झोळीसी । कदाकाळीं ॥ १८ ॥ भिक्षेऐसें नाहीं वैराग्य । वैराग्यापरतें नाहीं भाग्य । वैराग्य नस्तां अभाग्य । येकदेसी ॥ १९ ॥ कांहीं भिक्षा आहे म्हणावें । अल्पसंतोषी असावें । बहुत आणितां घ्यावें । मुष्टी येक ॥ २० ॥ सुखरूप भिक्षा मागणें । ऐसी निस्पृहतेचीं लक्षणें । मृद वागविळास करणें । परम सौख्यकारी ॥ २१ ॥ ऐसी भिक्षेची स्थिती । अल्प बोलिलें येथामती । भिक्षा वांचवी विपत्ती । होणार काळीं ॥ २२ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे भिक्षानिरूपणनाम समास दुसरा ॥ समास तिसरा : कवित्वकाआ निरूपण ॥ श्रीराम ॥ कवित्व शब्दसुमनमाळा । अर्थ परिमळ आगळा । तेणें संतषट्पदकुळा । आनंद होये ॥ १ ॥ ऐसी माळा अंतःकरणीं । गुंफुन पूजा रामचरणीं । वोंकारतंत अखंडपणीं । खंडूं च नये ॥ २ ॥ परोपकाराकारणें । कवित्व अगत्य करणें । तया कवित्वाचीं लक्षणें । बोलिजेती ॥ ३ ॥ जेणें घडे भगवद्भक्ती । जेणें घडे विरक्ती । ऐसिया कत्वाची युक्ती । आधीं वाढवावी ॥ ४ ॥ क्रियेवीण शब्दज्ञान । तया न मानिती सज्जन । म्हणौनी देव प्रसन्न । अनुतापें करावा ॥ ५ ॥ देवाचेन प्रसन्नपणें । जें जें घडे बोलणें । तें तें अत्यंत श्लाघ्यवाणें । या नाव प्रासादिक ॥ ६ ॥ धीट पाठ प्रसादिक । ऐसें बोलती अनेक । तरी हा त्रिविध विवेक । बोलिजेल ॥ ७ ॥ धीट म्हणिजे धीटपणें केलें । जें जें आपुल्या मनास आलें । बळेंचि कवित्व रचिलें । या नाव धीट बोलिजे ॥ ८ ॥ पाठ म्हणिजे पाठांतर । बहुत पाहिलें ग्रंथांतर । तयासरिखा उतार । आपणचि केला ॥ ९ ॥ सीघ्रचि कवित्व जोडिलें । दृष्टि पडिलें तें चि वर्णिलें । भक्तिवांचून जें केलें । त्या नाव धीटपाठ ॥ १० ॥ कामिक रसिक श्रृंघारिक । वीर हास्य प्रस्ताविक । कौतुक विनोद अनेक । या नाव धीटपाठ ॥ ११ ॥ मन जालें कामाकार । तैसेचि निघती उद्गार । धीटपाठें परपार । पाविजेत नाहीं ॥ १२ ॥ व्हावया उदरशांती । करणें लागे नरस्तुती । तेथें केली जे वित्पत्ति । त्या नाव धीटपाठ ॥ १३ ॥ कवित्व नसावें धीटपाठ । कवित्व नसावें खटपट । कवित्व नसावें उद्धट । पाषांडमत ॥ १४ ॥ कवित्व नसावें वादांग । कवित्व नसावें रसभंग । कवित्व नसावें रंगभंग । दृष्टांतहीन ॥ १५ ॥ कवित्व नसावें पाल्हाळ । कवित्व नसावें बाष्कळ । कवित्व नसावें कुटीळ । लक्षुनियां ॥ १६ ॥ हीन कवित्व नसावें । बोलिलेंचि न बोलावें । छंदभंग न करावें । मुद्राहीन ॥ १७ ॥ वित्पत्तिहीन तर्कहीन । कळाहीन शब्दहीन । भक्तिज्ञानवैराग्यहीन । कवित्व नसावें ॥ १८ ॥ भक्तिहीन जें कवित्व । तेंचि जाणावें ठोंबें मत । आवडीहीन जें वगत्रृत्व । कंटाळवाणें ॥ १९ ॥ भक्तिविण जो अनुवाद । तोचि जाणावा विनोद । प्रीतीविण संवाद । घडे केवी ॥ २० ॥ असो धीट पाठ तें ऐसें । नाथिलें अहंतेचें पिसें । आतां प्रसादिक तें कैसें । सांगिजेल ॥ २१ ॥ वैभव कांता कांचन । जयास वाटे हें वमन । अंतरीं लागलें ध्यान । सर्वोत्तमाचें ॥ २२ ॥ जयास घडीनें घडी । लागे भगवंतीं आवडी । चढती वाढती गोडी । भगद्भजनाची ॥ २३ ॥ जो भगवद्भजनेंवीण । जाऊं नेदी येक क्षण । सर्वकाळ अंतःकरण । भक्तिरंगें रंगलें ॥ २४ ॥ जया अंतरी भगवंत । अचळ राहिला निवांत । तो स्वभावें जें बोलत । तें ब्रह्मनिरूपण ॥ २५ ॥ अंतरी बैसला गोविंद । तेणें लागला भक्तिछंद । भक्तीविण अनुवाद । आणीक नाहीं ॥ २६ ॥ आवडी लागली अंतरीं । तैसीच वदे वैखरी । भावें करुणाकीर्तन करी । प्रेमभरें नाचतु ॥ २७ ॥ भगवंतीं लागलें मन । तेणें नाठवे देहभान । शंका लज्या पळोन । दुरी ठेली ॥ २८ ॥ तो प्रेमरंगें रंगला । तो भक्तिमदें मातला । तेणें अहंभाव घातला । पायांतळीं ॥ २९ ॥ गात नाचत निशंक । तयास कैचे दिसती लोक । दृष्टीं त्रैलोक्यनायेक । वसोन ठेला ॥ ३० ॥ ऐसा भगवंतीं रंगला । आणीक कांहीं नलगे त्याला । स्वैछा वर्णूं लागला । ध्यान कीर्ती प्रताप ॥ ३१ ॥ नाना ध्यानें नाना मूर्ती । नाना प्रताप नाना कीर्ती । तयापुढें नरस्तुती । त्रुणतुल्य वाटे ॥ ३२ ॥ असो ऐसा भगवद्भक्त । जो ये संसारीं विरक्त । तयास मानिती मुक्त । साधुजन ॥ ३३ ॥ त्याचे भक्तीचें कौतुक । तयानव प्रसादिक । सहज बोलतां विवेक । प्रगट होय ॥ ३४ ॥ ऐका कवित्वलक्षण । केलेंच करूं निरूपण । जेणे निवे अंतःकर्ण । श्रोतयांचें ॥ ३५ ॥ कवित्व असावें निर्मळ । कवित्व असावें सरळ । कवित्व असावें प्रांजळ । अन्वयाचें ॥ ३६ ॥ कवित्व असावें भक्तिबळें । कवित्व असावें अर्थागळें । कवित्व असावें वेगळें । अहंतेसी ॥ ३७ ॥ कवित्व असावें कीर्तिवाड । कवित्व असावें रम्य गोड । कवित्व असावें जाड । प्रतापविषीं ॥ ३८ ॥ कवित्व असावें सोपें । कवित्व असावें अल्परूपें । कवित्व असावें सुल्लपें । चरणबंद ॥ ३९ ॥ मृदु मंजुळ कोमळ । भव्य अद्भुत विशाळ । गौल्य माधुर्य रसाळ । भक्तिरसें ॥ ४० ॥ अक्षरबंद पदबंद । नाना चातुर्य प्रबंद । नाना कौशल्यता छंदबंद । धाटी मुद्रा अनेक ॥ ४१ ॥ नाना युक्ती नाना बुद्धी । नाना कळा नाना सिद्धी । नाना अन्वये साधी । नाना कवित्व ॥ ४२ ॥ नाना साहित्य दृष्टांत । नाना तर्क धात मात । नाना संमती सिद्धांत । पूर्वपक्षेंसीं ॥ ४३ ॥ नाना गती नाना वित्पत्ती । नाना मती नाना स्फुर्ति । नाना धारणा नाना धृती । या नाव कवित्व ॥ ४४ ॥ शंका आशंका प्रत्योत्तरें । नाना काव्यें शास्त्राधारें । तुटे संशये निर्धारें । दिर्धारितां ॥ ४५ ॥ नाना प्रसंग नाना विचार । नाना योग नाना विवर । नाना तत्वचर्चासार । या नाव कवित्व ॥ ४६ ॥ नाना साधनें पुरश्चरणें । नाना तपें तीर्थाटणें । नाना संदेह फेडणें । या नाव कवित्व ॥ ४७ ॥ जेणें अनुताप उपजें । जेणें लोकिक लाजे । जेणें ज्ञान उमजे । या नाव कवित्व ॥ ४८ ॥ जेणें ज्ञान हें प्रबळे । जेणें वृत्ती हे मावळें । जेणें भक्तिमार्ग कळे । या नाव कवित्व ॥ ४९ ॥ जेणें सद्बुद्धि तुटे । जेणें भवसिंधु आटे । जेणें भगवंत प्रगटे । या नाव कवित्व ॥ ५० ॥ जेणें सद्बुद्धि लागे । जेणें पाषांड भंगे । जेणें विवेक जागे । या नाव कवित्व ॥ ५१ ॥ जेणें सद्वस्तु भासे । जेणें भास हा निरसे । जेणें भिन्नत्व नासे । या नाव कवित्व ॥ ५२ ॥ जेणें होये समाधान । जेणें तुटे संसारबंधन । जया मानिती सज्जन । तया नाव कवित्व ॥ ५३ ॥ ऐसें कवित्वलक्षण । सांगतां तें असाधारण । परंतु कांहींयेक निरूपण । बुझावया केलें ॥ ५४ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे कवित्वकला निरूपण समास तिसरा ॥ समास चौथा : कीर्तन लक्षण ॥ श्रीराम ॥ कलयुगीं कीर्तन करावें । केवळ कोमळ कुशळ गावें । कठीण कर्कश कुर्टें सांडावें । येकीकडे ॥ १ ॥ खटखट खुंटून टाकावी । खळखळ खळांसीं न करावी । खरें खोटें खवळों नेदावी । वृत्ति आपुली ॥ २ ॥ गर्वगाणें गाऊं नये । गातां गातां गळों नये । गोप्य गुज गर्जों नये । गुण गावे ॥ ३ ॥ घष्टणी घिसणी घस्मरपणें । घसर घसरूं घसा खाणें । घुमघुमों चि घुमणें । योग्य नव्हे ॥ ४ ॥ नाना नामे भगवंताचीं । नाना ध्यानें सगुणाचीं । नाना कीर्तनें कीर्तीचीं । अद्भुत करावीं ॥ ५ ॥ चकचक चुकावेना । चाट चावट चळावेना । चरचर चुरचुर लागेना । ऐसें करावें ॥ ६ ॥ छळछळ छळणा करूं नये । छळितां छळितां छळों नयें । छळणें छळणा करूं नये । कोणीयेकाची ॥ ७ ॥ जि जि जि जि म्हणावेना । जो जो जागे तो तो पावना । जपजपों जनींजनार्दना । संतुष्ट करावें ॥ ८ ॥ झिरपे झरे पझरे जळ । झळके दुरुनी झळाळ । झडझडां झळकती सकळ । प्राणी तेथें ॥ ९ ॥ या या या या म्हणावें नलगे । या या या या उपाव नलगे । या या या या कांहीं च नलगे । सुबुद्धासी ॥ १० ॥ टक टक टक करूं नये । टाळाटाळी टिकों नये । टम टम टम टम लाऊं नये । कंटाळवाणी ॥ ११ ॥ ठस ठोंबस ठाकावेना । ठक ठक ठक करावेना । ठाकें ठमकें ठसावेना । मूर्तिध्यान ॥ १२ ॥ डळमळ डळमळ डकों नये । डगमग डगमग कामा नये । डंडळ डंडळ चुकों नये । हेंकाडपणें ॥ १३ ॥ ढिसाळ ढाला ढळती कुंचे । ढोबळा ढसकण डुले नाचे । ढळेचिना ढिगढिगांचे । कंटाळवाणे ॥ १४ ॥ नाना नेटक नागर । नाना नम्र गुणागर । नाना नेमक मधुर । नेमस्त गाणें ॥ १५ ॥ ताळ तुंबरे तानमानें । ताळबद्ध तंतगाणें । तूर्त तार्किक तनें मनें । तल्लिन होती ॥ १६ ॥ थर्थरां थरकती रोमांच । थै थै थै स्वरें उंच। थिरथिर थिरावे नाच । प्रेमळ भक्तांचा ॥ १७ ॥ दक्षदाक्षण्य दाटलें । बंदें प्रबंदें कोंदाटलें । दमदम दुमदुमों लागलें । जगदंतर ॥ १८ ॥ धूर्त तूर्त धावोन आला । धिंगबुद्धीनें धिंग जाला । धाकें धाकें धोकला । रंग अवघा ॥ १९ ॥ नाना नाटक नेटकें । नाना मानें तुकें कौतुकें । नाना नेमक अनेकें । विद्यापात्रें ॥ २० ॥ पाप पळोन गेलें दुरी । पुण्य पुष्कळ प्रगटे वरी । परतरतो परे अंतरीं । चटक लागे ॥ २१ ॥ फुकट फाकट फटवणें नाहीं । फटकळ फुगडी पिंगा नाहीं । फिकें फसकट फोल नाहीं । भकाध्या निंदा ॥ २२ ॥ बरें बरें बरें म्हणती । बाबा बाबा उदंड करिती । बळें बळेंचि बळाविती । कथेलागीं ॥ २३ ॥ भला भला भला लोकीं । भक्तिभावें भव्य अनेकीं । भूषण भाविक लोकीं । परोपकारें ॥ २४ ॥ मानेल तरी मानावें मनें । मत्त न व्हावें ममतेनें । मी मी मी मी बहुत जनें । म्हणिजेत आहे ॥ २५ ॥ येकें टोकत येकांपासीं । येऊं येऊं येती झडेसीं । या या या या असे तयासी । म्हणावें नलगे ॥ २६ ॥ राग रंग रसाळ सुरंगें । अंतर संगित रागें । रत्नपरीक्षा रत्नामागें । धांवती लोक ॥ २७ ॥ लवलवां लवती लोचन । लकलकां लकलें मन। लपलपों लपती जन । आवडीनें ॥ २८ ॥ वचनें वाउगीं वदेना । वावरेविवरे वसेना । वगत्रुत्वें निववी जना । विनित हौनी॥ २९॥ सारासार समस्तांला । सिकऊं सिकऊं जनाला। साहित संगित सज्जनाला । बरें वाटे ॥ ३० ॥ खरेंखोटें खरें वाटलें । खर्खर खुर्खुर खुंटलें । खोटें खोटेपणें गेलें। खोटें म्हणोनियां ॥३१ ॥ शाहाणे शोधितां शोधेना । शास्त्रार्थ श्रृती बोधेना । शुक शारिकाशमेना । शब्द तयाचा ॥ ३२ ॥ हरुषें हरुषें हासिला । हाहाहोहोनें भुलला । हित होईना तयाला । परत्रीचें ॥ ३३ ॥ लक्षावें लक्षितां अलक्षीं । लक्षिलें लोचनातें लक्षी । लंगलें लयेतें अलक्षी । विहिंगममार्गें ॥ ३४॥ क्षेत्र क्षेत्रज्ञ क्षोभतो । क्षमा क्षमून क्ष्मवितो । क्ष्मणें क्षोभणें क्षेत्रज्ञ तो । सर्वां ठाईं ॥ ३५ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे कीर्तन लक्षण निरूपण समास चौथ्रा ॥ समास पांचवा : हरिकथा लक्षण ॥ श्रीराम ॥ मागां हरिकथेचें लक्षण । श्रोतीं केला होता प्रस्न । सावध होऊन विचक्षण । परिसोन आतां ॥ १ ॥ हरिकथा कैसी करावी । रंगें कैसी भरावी । जेणें पाविजे पदवी । रघुनाथकृपेची ॥ २ ॥ सोनें आणि परिमळे । युक्षदंडा लागती फळें । गौल्य माधुर्य रसाळें । तरी ते अपूर्वता ॥ ३ ॥ तैसा हरिदास आणि विरक्त । ज्ञाता आणि प्रेमळ भक्त । वित्पन्न आणि वादरहित । तरी हेहि अपूर्वता ॥ ४ ॥ रागज्ञानी ताळज्ञानी । सकळकळा ब्रह्मज्ञानी । निराभिमानें वर्ते जनीं । तरी हेहि अपूर्वता ॥ ५ ॥ मछर नाहीं जयासी । जो अत्यंत प्रिये सज्जनासी । चतुरांग जाणें मानसीं । अंतरनिष्ठ ॥ ६ ॥ जयंत्यादिकें नाना पर्वें । तीर्थें क्षेत्रें जें अपूर्वें । जेथें वसिजे देवाधिदेवें । सामर्थ्यरूपें ॥ ७ ॥ तया तिर्थातें जे न मानिती । शब्दज्ञानें मिथ्या म्हणती । तया पामरां श्रीपती । जोडेल कैंचा ॥ ८ ॥ निर्गुण नेलें संदेहानें । सगुण नेलें ब्रह्मज्ञानें । दोहिकडे अभिमानें । वोस केलें ॥ ९ ॥ पुढें असतां सगुणमूर्ती । निर्गुणकथा जे करिती । प्रतिपादून उछेदिती । तेचि पढतमूर्ख ॥ १० ॥ ऐसी न कीजे हरिकथा । अंतर पडे उभये पंथा । परिस लक्षणें आतां । हरिकथेचीं ॥ ११ ॥ सगुणमूर्तीपुढें भावें । करुणाकीर्तन करावें । नानाध्यानें वर्णावें । प्रतापकीर्तीतें । १२ ॥ ऐसें गातां स्वभावें । रसाळ कथा वोढवे । सर्वांतरीं हेलावे । प्रेमसुख ॥ १३ ॥ कथा रचायाची खूण । सगुणीं नाणावें निर्गुण । न बोलावे दोष गुण । पुढिलांचे कदा ॥ १४ ॥ देवाचें वर्णावें वैभाव । नाना प्रकारें महत्त्व । सगुणीं ठेउनियां भाव । हरिकथा करावी ॥ १५ ॥ लाज सांडून जनाची । आस्था सांडून धनाची । नीच नवी कीर्तनाची । आवडी धरावी ॥ १६ ॥ नम्र होऊन राजांगणीं । निःशंक जावें लोटांगणी । करताळिका नृत्य वाणीं । नामघोषें गर्जावें ॥ १७ ॥ येकांची कीर्ति येकापुढें । वर्णितां साहित्य न पडे । म्हणोनियां निवाडे । जेथील तेथें ॥ १८ ॥ मूर्ती नस्तां सगुण । श्रवणीं बैसले साधुजन । तरी अद्वैतनिरूपण । अवश्य करावें ॥ १९ ॥ नाहीं मूर्ती नाहीं सज्जन । श्रवणीं बैसले भाविक जन । तरी करावें कीर्तन । प्रस्ताविक वैराग्य ॥ २० ॥ श्रुंघारिक नवरसिक । यामधें सांडावें येक । स्त्रियादिकांचें कौतुक । वर्णुं नये कीं ॥ २१ ॥ लावण्य स्त्रियांचें वर्णितां । विकार बाधिजे तत्वता । धारिष्टापासून श्रोता । चळे तत्काळ ॥ २२ ॥ म्हणऊन तें तजावें । जें बाधक साधकां स्वभावें । घेतां अंतरीं ठसावें । ध्यान स्त्रियांचें ॥ २३ ॥ लावण्य स्त्रियांचें ध्यान । कामाकार जालें मन । कैचें आठवेल ध्यान । ईश्वराचें ॥ २४ ॥ स्त्री वर्णितां सुखावला । लावण्याचे भरीं भरला । तो स्वयें जाणावा चेवला । ईश्वरापासुनी ॥ २५ ॥ हरिकथेसी भावबळें । गेला रंग तो तुंबळे । निमिष्य येक जरी आकळे । ध्यानीं परमात्मा ॥ २६ ॥ ध्यानीं गुंतलें मन । कैचें आठवेल जन । निशंक निर्ल्लज कीर्तन । करितां रंग माजे ॥ २७ ॥ रागज्ञान ताळज्ञान । स्वरज्ञानेंसीं वित्पन्न । अर्थान्वयाचें कीर्तन । करूं जाणे ॥ २८ ॥ छपन्न भाषा नाना कळा । कंठमाधुर्य कोकिळा । परी तो भक्तिमार्ग वेगळा । भक्त जाणती ॥ २९ ॥ भक्तांस देवाचें ध्यान । देवावांचून नेणें अन्न । कळावंतांचें जें मन । तें कळाकार जालें ॥ ३० ॥ श्रीहरिवीण जे कळा । तेचि जाणावी अवकळा । देवास सांडून वेगळा । प्रत्यक्ष पडिला ॥ ३१ ॥ सर्पीं वेढिलें चंदनासी । निधानाआड विवसी । नाना कळा देवासी । आड तैस्या ॥ ३२ ॥ सांडून देव सर्वज्ञ । नादामध्यें व्हावें मग्न । तें प्रत्यक्ष विघ्न । आडवें आलें ॥ ३३ ॥ येक मन गुंतलें स्वरीं । कोणें चिंतावा श्रीहरी । बळेंचि धरुनियां चोरीं । शुश्रृषा घेतली ॥ ३४ ॥ करितां देवाचें दर्शन । आडवें आलें रागज्ञान । तेणें धरुनियां मन । स्वरामागें नेलें ॥ ३५ ॥ भेटों जातां राजद्वारीं । बळेंचि धरिला बेगारी । कळावंतां तैसी परी । कळेनें केली ॥ ३६ ॥ मन ठेऊन ईश्वरीं । जो कोणी हरिकथा करी । तोचि ये संसारीं । धन्य जाणा ॥ ३७ ॥ जयास हरिकथेची गोडी । उठे नीच नवी आवडी । तयास जोडली जोडी । सर्वोत्तमाची ॥ ३८ ॥ हरिकथा मांडली जेथें । सर्व सांडून धावे तेथें । आलस्य निद्रा दवडून स्वार्थें । हरिकथेसि सादर ॥ ३९ ॥ हरिभक्तांचिये घरीं । नीच कृत्य अंगिकारी । साहेभूत सर्वांपरीं । साक्षपें होये ॥ ४० ॥ या नावाचा हरिदास । जयासि नामीं विश्वास । येथून हा समास । संपूर्ण जाला ॥ ४१ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे हरिकथालक्षणनिरूपण समास पांचवा ॥ समास सहावा : चातुर्य लक्षण ॥ श्रीराम ॥ रूप लावण्य अभ्यासितां न ये । सहजगुणास न चले उपाये । कांहीं तरी धरावी सोये । अगांतुक गुणाची ॥ १ ॥ काळें माणुस गोरें होयेना । वनाळास येत्‌न चालेना । मुक्यास वाचा फुटेना । हा सहजगुण ॥ २ ॥ आंधळें डोळस होयेना । बधिर तें ऐकेना । पांगुळ पाये घेइना । हा सहजगुण ॥ ३ ॥ कुरूपतेचीं लक्षणें । किती म्हणोनि सांगणें । रूप लावण्य याकारणें । पालटेना ॥ ४ ॥ अवगुण सोडितां जाती । उत्तम गुण अभासितां येती । कुविद्या सांडून सिकती । शाहाणे विद्या ॥ ५ ॥ मूर्खपण सांडितां जातें । शाहाणपण सिकतां येतें । कारबार करितां उमजतें । सकळ कांहीं ॥ ६ ॥ मान्यता आवडे जीवीं । तरी कां उपेक्षा करावी । चातुर्येंविण उंच पदवी । कदापी नाहीं ॥ ७ ॥ ऐसी प्रचीत येते मना । तरी कां स्वहित कराना । सन्मार्गें चालतां जनां । सज्जना माने ॥ ८ ॥ देहे नेटकें श्रुंघारिलें । परी चातुर्येंविण नासलें । गुणेंविण साजिरें केलें । बष्कळ जैसें ॥ ९ ॥ अंतर्कळा श्रृंघारावी । नानापरी उमजवावी । संपदा मेळऊन भोगावी । सावकास ॥ १० ॥ प्रेत्न करीना सिकेना । शरीर तेंहि कष्टविना । उत्तम गुण घेईना । सदाकोपी ॥ ११ ॥ आपण दुसर्यास करावें । तें उसिणें सवेंचि घ्यावें । जना कष्टवितां कष्टावें । लागेल बहु ॥ १२ ॥ न्यायें वर्तेल तो शहाणा । अन्याइ तो दैन्यवाणा । नाना चातुर्याच्या खुणा । चतुर जाणे ॥ १३ ॥ जें बहुतांस मानलें । तें बहुतीं मान्य केलें । येर तें वेर्थचि गेलें । जगनिंद्य ॥ १४ ॥ लोक आपणासि वोळावे । किंवा आवघेच कोंसळावे । आपणास समाधान फावे । ऐसें करावें ॥ १५ ॥ समाधानें समाधान वाढे । मित्रिनें मित्रि जोडे । मोडितां क्षणमात्रें मोडे । बरेपण ॥ १६ ॥ अहो कांहो अरे काअंरे । जनीं ऐकिजेतें किं ते । कळत असतांच कां रे । निकामीपन ॥ १७ ॥ चातुर्यें श्रुंघारे अंतर । वस्त्रें श्रुंघारे शरीर । दोहिमधें कोण थोर । बरें पाहा ॥ १८ ॥ बाह्याकार श्रुंगारिलें । तेणें लोकांच्या हातासि काये आलें । चातुर्यें बहुतांसी रक्षिलें । नाना प्रकारें ॥ १९ ॥ बरें खावें बरें जेवावें । बरें ल्यावें बरें नेसावें । समस्तीं बरें म्हणावें । ऐसी वासना ॥ २० ॥ तनें मनें झिजावें । तेणें भले म्हणोन घ्यावें । उगें चि कल्पितां सिणावें । लागेल पुढें ॥ २१ ॥ लोकीं कार्यभाग आडे । तो कार्यभाग जेथें घडे । लोक सहजचि वोढे । कामासाठीं ॥ २२ ॥ म्हणोन दुरर्यास सुखी करावें । तेणें आपण सुखी व्हावें । दुसर्यास कष्टवितां कष्टावें । लागेल स्वयें ॥ २३ ॥ हें तों प्रगटचि आहे । पाहिल्याविण कामा नये । समजणें हा उपाये । प्राणीमात्रासी ॥ २४ ॥ समजले आणि वर्तले । तेचि भाग्यपुरुष जाले । यावेगळे उरले । तें करंटे पुरुष ॥ २५ ॥ जितुका व्याप तितुकें वैभव । वैभवासारिखा हावभाव । समजले पाहिजे उपाव । प्रगटचि आहे ॥ २६ ॥ आळसें कार्येभाग नासतो । साक्षेप होत होत होतो । दिसते गोष्टी कळेना तो । शाहाणा कैसा ॥ २७ ॥ मित्रि करितां होतें कृत्य । वैर करितां होतो मृत्यु । बोलिलें हें सत्य किं असत्य । वोळखावें ॥ २८ ॥ आपणास शाहाणें करूं नेणें । आपलें हित आपण नेणें । जनीं मैत्रि राखों नेणे । वैर करी ॥ २९ ॥ ऐसे प्रकारीचे जन । त्यास म्हणावें अज्ञान । तयापासीं समाधान । कोण पावे ॥ ३० ॥ आपण येकायेकी येकला । सृष्टींत भांडत चालिला । बहुतांमध्यें येकल्याला । येश कैचें ॥ ३१ ॥ बहुतांचे मुखी उरावें । बहुतांचे अंतरीं भरावें । उत्तम गुणीं विवरावें । प्राणीमात्रासी ॥ ३२ ॥ शाहाणे करावे जन । पतित करावे पावन । सृष्टिमधें भगवद्भजन । वाढवावें ॥ ३३ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे चातुर्येलक्षणनिरूपण समास सहावा ॥ समास सातवा : युगधर्म निरूपण ॥ श्रीराम ॥ नाना वेश नाना आश्रम । सर्वांचें मूळ गृहस्थाश्रम । जेथें पावती विश्राम । त्रैलोक्यवासी ॥ १ ॥ देव ऋषी मुनी योगी । नाना तापसी वीतरागी । पितृआदिकरून विभागी । अतीत अभ्यागत ॥ २ ॥ गृहस्थाश्रमीं निर्माण जाले । आपला आश्रम टाकून गेले । परंतु गृहस्थागृहीं हिंडों लागले । कीर्तिरूपें ॥ ३ ॥ याकारणें गृहस्थाश्रम । सकळामधें उत्तमोत्तम । परंतु पाहिजे स्वधर्म । आणी भूतदया ॥ ४ ॥ जेथें शडकर्में चालती । विध्योक्त क्रिया आचरती । वाग्माधुर्यें बोलती । प्राणीमात्रासी ॥ ५ ॥ सर्वप्रकारें नेमक । शास्त्रोक्त करणें कांहींयेक । त्याहिमध्यें अलोलिक । तो हा भक्तिमार्ग ॥ ६ ॥ पुरश्चरणी कायाक्लेसी । दृढव्रती परम सायासी । जगदीशावेगळें जयासी । थोर नाहीं ॥ ७ ॥ काया वाचा जीवें प्राणें । कष्टे भगवंताकारणें । मनें घेतलें धरणें । भजनमार्गीं ॥ ८ ॥ ऐसा भगवंताचा भक्त । विशेष अंतरीं विरक्त । संसार सांडून झाला मुक्त । देवाकारणें ॥ ९ ॥ अंतरापासून वैराग्य । तेंचि जाणावें महद्भाग्य । लोलंगतेयेवढें अभाग्य । आणीक नाहीं ॥ १० ॥ राजे राज्य सांडून गेले । भगवंताकारणें हिंडलें । कीर्तिरूपें पावन जाले । भूमंडळीं ॥ ११ ॥ ऐसा जो कां योगेश्वर । अंतरीं प्रत्ययाचा विचार । उकलूं जाणे अंतर । प्राणीमात्रांचें । १२ ॥ ऐसी वृत्ति उदासीन । त्याहिवरी विशेष आत्मज्ञान । दर्शनमात्रें समाधान । पावती लोक ॥ १३ ॥ बहुतांसी करी उपाये । तो जनाच्या वाट्या न ये । अखंड जयाचे हृदये । भगवद्रूप ॥ १४ ॥ जनास दिसे हा दुश्चित । परी तो आहे सावचित । अखंड जयाचें चित्त । परमेश्वरीं ॥ १५ ॥ उपासनामूर्तिध्यानीं । अथवा आत्मानुसंधानीं । नाहिं तरी श्रवणमननीं । निरंतर ॥ १६ ॥ पूर्वजांच्या पुण्यकोटी । संग्रह असिल्या गांठीं । तरीच ऐसीयाची भेटी । होये जनासी ॥ १७ ॥ प्रचीतिविण जें ज्ञान । तो आवघाचि अनुमान । तेथें कैंचें परत्रसाधन । प्राणीयासी ॥ १८ ॥ याकारणें मुख्य प्रत्यये । प्रचीतिविण काम नये । उपायासारिखा अपाये । शाहाणे जाणती ॥ १९ ॥ वेडें संसार सांडून गेलें । तरी तें कष्टकष्टोंचि मेलें । दोहिकडे अंतरलें । इहलोक परत्र ॥ २० ॥ रागें रागें निघोन गेला । तरी तो भांडभांडोंचि मेला । बहुत लोक कष्टी केला । आपणहि कष्टी ॥ २१ ॥ निघोन गेला परी अज्ञान । त्याचे संगती लागले जन । गुरु शिष्य दोघे समान । अज्ञानरूपें ॥ २२ ॥ आशावादी अनाचारी । निघोनि गेला देशांतरीं । तरी तो अनाचारचि करी । जनामध्यें ॥ २३ ॥ गृहीं पोटेविण कष्टती । कष्टी होऊन निघोन जाती । त्यास ठाईं ठाईं मारिती । चोरी भरतां ॥ २४ ॥ संसार मिथ्या ऐसा कळला । ज्ञान समजोन निघोन गेला । तेणें जन पावन केला । आपणाऐसा ॥ २५ ॥ येके संगतीनें तरती । येके संगतीनें बुडती । याकारणें सत्संगती । बरी पाहावी ॥ २६ ॥ जेथें नाहीं विवेकपरीक्षा । तेथें कैंची असेल दीक्षा । घरोघरीं मागतां भिक्षा । कोठेंहि मिळेना ॥ २७ ॥ जो दुसर्याचें अंतर जाणे । देश काळ प्रसंग जाणे । तया पुरुषा काय उणें । भूमंडळीं ॥ २८ ॥ नीच प्राणी गुरुत्व पावला । तेथें आचारचि बुडाला । वेदशास्त्रब्राह्मणाला । कोण पुसे ॥ २९ ॥ ब्रह्मज्ञानाचा विचारू । त्याचा ब्राह्मणासीच अधिकारू । वर्णानां ब्रह्मणो गुरुः । ऐसें वचन ॥ ३० ॥ ब्राह्मण बुद्धिपासून चेवले । आचारापासून भ्रष्टले । गुरुत्व सांडून जाले । शिष्य शिष्यांचे ॥ ३१ ॥ कित्येक दावलमलकास जाती। कित्येक पीरास भजती । कित्येक तुरुक होती । आपले इछेनें ॥ ३२ ॥ ऐसा कलयुगींचा आचार । कोठें राहिला विचार । पुढें पुढें वर्णसंकर । होणार आहे ॥ ३३ ॥ गुरुत्व आले नीचयाती । कांहींयेक वाढली महंती । शुद्र आचार बुडविती । ब्रह्मणाचा ॥ ३४ ॥ हें ब्रह्मणास कळेना । त्याची वृत्तिच वळेना । मिथ्या अभिमान गळेना । मूर्खपणाचा ॥ ३५ ॥ राज्य नेलें म्लेंचिं क्षेत्रीं । गुरुत्व नेलें कुपात्रीं । आपण अरत्रीं ना परत्रीं । कांहींच नाहीं ॥ ३६ ॥ ब्रह्मणास ग्रामणीनें बुडविलें। विष्णूनें श्रीवत्स मिरविलें । त्याच विष्णूनें श्रापिलें । फरशरामें ॥ ३७ ॥ आम्हीहि तेचि ब्रह्मण । दुःखें बोलिलें हें वचन । वडिल गेले ग्रामणी करून । आम्हां भोवतें ॥ ३८ ॥ अतांचे ब्रह्मणीं काये केलें । अन्न मिळेना ऐसें जालें । तुम्हा बहुतांचे प्रचितीस आलें । किंवा नाहीं ॥ ३९ ॥ बरें वडिलांस काये म्हणावें । ब्रह्मणाचें अदृष्ट जाणावें । प्रस्ंगें बोलिलें स्वभावें । क्ष्मा केलें पाहिजे ॥ ४०॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे युगधर्म निरूपण समास सातवा ॥ समास आठवा : अखंड ध्यान निरूपण ॥ श्रीराम ॥ बरें ऐसा प्रसंग जाला । जाला तो होऊन गेला। आतां तरी ब्राह्मणीं आपणाला । शाहाणे करावें ॥ १ ॥ देव पुजावा विमळहस्तीं । तेणें भाग्य पाविजे समस्तीं । मूर्ख अभक्त वेस्तीं । दरिद्र भोगिजे ॥ २ ॥ आधीं देवासवोळखावें । मग अनन्यभावें भजावें । अखंड ध्यानचि धरावें । सर्वोत्तमाचें ॥ ३ ॥ सर्वांमधें जो उत्तम । तया नाव सर्वोत्तम । आत्मानात्मविवेकवर्म । ठाईं पाडावें ॥ ४ ॥ जाणजाणों देह रक्षी । आत्मा द्रष्टा अंतरसाक्षी । पदार्थमात्रास परीक्षी । जाणपणें ॥ ५ ॥ तो सकळ देहामधें वर्ततो। इंद्रियेंग्राम चेष्टवितो । प्रचितीनें प्रत्यये येतो । प्राणीमात्रीं ॥ ६ ॥ प्राणीमात्रीं जगदांतरें । म्हणोनि राखावीं अंतरें । दाता भोक्ता परस्परें । सकळ कांहीं ॥ ७ ॥ देव वर्ततो जगदांतरी । तोचि आपुलें अंतरीं । त्रैलोकींचे प्राणीमात्रीं । बरें पाहा ॥ ८ ॥ मुळीं पाहाणार तो येकला । सकळां ठाईं विभागला । देहप्रकृतीनें जाला । भिन्न भिन्न ॥ ९ ॥ भिन्न भासें देहाकारें । प्रस्तुता येकचि अंतरें । बोलणें चालणें निर्धारें । त्यासीच घडे ॥ १० ॥ आपुले पारिखे सकळ लोक । पक्षी स्वापद पश्वादिक । किडा मुंगी देहधारक । सकळ प्राणी ॥ ११ ॥ खेचर भूचर वनचर । नाना प्रकारें जळचर । चत्वार खाणी विस्तार । किती म्हणोन सांगावा ॥ १२॥ समस्त जाणीवेनें वर्तती । रोकडी पाहवी प्रचिती । त्याची आपुली संगती । अखंड आहे ॥ १३॥ जगदांतरें वोळला धणी । किती येकवटील प्राणी । परी ते वोळायाची करणी । आपणापासीं ॥ १४ ॥ हें आपणाकडेंच येतें । राजी राखिजे समस्तें । देहासि बरें करावें तें । आत्मयास पावे ॥ १५ ॥ दुर्जन प्राणी त्यांतील देव । त्याचा लाताड स्वभाव । रागास आला जरी राव । तरी तंडों नये कीं ॥ १६ ॥ प्रसंगीं सांडीच करणें । पुढें विवेकें विवरणें । विवेक सज्जनचि होणें । सकळ लोकीं ॥ १७ ॥ आत्मत्वीं दिसतो भेद । हा अवघाचि देहसमंध । येका जीवनें नाना स्वाद । औषधीभेदें ॥ १८ ॥ गरळ आणि अमृत जालें । परी आपपण नाहीं गेलें । साक्षत्वें आत्मयास पाहिलें । पाहिजे तैसें ॥ १९ ॥ अंतरिनिष्ठ जो पुरुष । तो अंतरनिष्ठेनें विशेष । जगामधें जो जगदीश । तो तयास वोळखे ॥ २० ॥ नयनेंचि पाहावा नयेन । मनें शोधावें मन । तैसाचि हा भगवान । सकळां घटीं ॥ २१ ॥ तेणेंविण कार्यभाग आडे । सकळ कांहीं तेणेंचि घडे । प्राणी विवेकें पडावे । तेणेंचि योगें ॥ २२ ॥ जागृतीस व्यापार घडतो । समंध तयासीच पडतो । स्वप्नामधें घडे जो तो । येणेंचि न्यायें ॥ २३ ॥ अखंड ध्यानाचें लक्षण । अखंड देवाचें स्मरण । याचें कळतां विवरण । सहजचि घडे ॥ २४ ॥ सहज सांडून सायास । हाचि कोणीयेक दोष । आत्मा सांडून अनात्म्यास । ध्यानीं धरिती ॥ २५ ॥ परी तें धरितांहि धरेना । ध्यानीं येती वेक्ति ना । उगेंचि कष्टती मना । कासाविस करूनी ॥ २६ ॥ मूर्तिध्यान करिता। सायासें । तेथें येकाचें येकचि दिसे । भासों नये तेंचि भासे । विलक्षण ॥ २७ ॥ ध्यान देवाचें करावें । किंवा देवाल्याचें करावें । हेंचि बरें विवरावें । आपले ठाईं ॥ २८ ॥ देह देउळ आत्मा देव । कोठें धरूं पाहातां भाव । देव वोळखोन जीव । तेथेंचि लावावा ॥ २९ ॥ अंतरनिष्ठा ध्यान ऐसें । दंडकध्यान अनारिसें । प्रत्ययेविण सकळ पिसें । अनुमानध्यान ॥ ३० ॥ अनुमानें अनुमान वाढे । ध्यान धरितां सवेंचि मोडे । उगेचि कष्टती बापुडे । स्थूळध्यानें ॥ ३१ ॥ देवास देहधारी कल्पिती । तेथें नाना विकल्प उठती । भोगणें त्यागणें विपत्ति । देहयोगें ॥ ३२ ॥ ऐसें मनी आठवतें । विचारितां भलतेंचि होतें । दिसों नये तें दिसतें । नाना स्वप्नीं ॥ ३३ ॥ दिसतें तें सांगतां न ये । बळें भावर्थ धरितां नये । साधक कासाविस होये । अंतर्यामीं ॥ ३४ ॥ सांगोपांग घडे ध्यान । त्यास साक्ष आपुलें मन । मनामध्यें विकल्पदर्शन । होऊंच नये ॥ ३५ ॥ फुटक मन येकवटिलें । तेणें तुटक ध्यान केलें । तेथें कोण सार्थक जालें । पाहाना कां ॥ ३६ ॥ अखंड ध्यानें न घडे हित । तरी तो जाणावा पतित । हाचि अर्थ सावचित । बरा पाहावा ॥ ३७ ॥ ध्यान धरितें तें कोण । ध्यानीं आठवतें तें कोण । दोनीमधें अनन्य लक्षण । असिलें पाहिजे ॥ ३८ ॥ अनन्य सहजचि आहे । साधक शोधून न पाहे । ज्ञानी तो विवरोन राहे । समाधानें ॥ ३९ ॥ ऐसीं हे प्रत्ययाची कामें । प्रत्ययेंविण बाधिजे भ्रमें । लोकदंडकसंभ्रमें । चालती प्राणी ॥ ४० ॥ दंडकध्यानाचें लक्षण । धरून बैसलें अवलक्षण । प्रमाण आअणि अप्रमाण । बाजारी नेणती ॥ ४१ ॥ मिथ्या समाचार उठविती । बाउग्याच बोंबा घालिती । मनांस आणितां अंतीं । आवघेंचि मिथ्या ॥ ४२ ॥ कोणीयेक ध्यानस्त बैसला । कोणीयेक सिकवी त्याला । मुकुट काढूनि माळ घाला । म्हणिजे बरें ॥ ४३ ॥ मनाचेथें काये दुष्काळ । जे आखुड कल्पिती माळ । सांगते ऐकते केवळ । मूर्ख जाणावे ॥ ४४ ॥ प्रत्यक्ष कष्ट करावे न लगती । दोरे फुलें गुंफावी न लगती । कल्पनेची माळ थिटी करिती । काये निमित्य ॥ ४५ ॥ बुधीविण प्राणी सकळ । ते ते अवघेचि बाष्कळ । तया मुर्खासीं खळखळ । कोणें करावी ॥ ४६ ॥ जेणें जैसा परमार्थ केला । तैसाच पृथ्वीवरी दंडक चालिला । साता पांचाचा बळावला । साभिमान ॥ ४७ ॥ प्रत्ययेंविण साभिमान । रोगी मारिले झांकून । तेथें अवघाची अनुमान । ज्ञान कैंचें ॥ ४८ ॥ सर्व साभिमान सांडावा । प्रत्ययें विवेक मांडावा । माया पूर्वपक्ष खंडावा । विवेकबळें ॥ ४९ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे अखंडध्याननिरूपणनाम समास आठवा ॥ समास नववा : शाश्वत निरूपण ॥ श्रीराम ॥ पिंडाचें पाहिलें कौतुक । शोधिला आत्मानात्मा विवेक । पिंड अनात्मा आत्मा येक । सकळ कर्ता ॥ १ ॥ आत्म्यास अनन्यता बोलिली । ते विवेकें प्रत्यया आली । आतां पाहिजे समजली । ब्रह्मांडरचना ॥ २ ॥ आत्मानात्माविवेक पिंडी । सारासारविचार ब्रह्मांडी। विवरविवरों हे गोडी । घेतली पाहिजे ॥ ३ ॥ पिंड कार्य ब्रह्मांड कारण । याचें करावें विवरण । हेंचि पुढें निरूपण । बोलिलें असे ॥ ४ ॥ असार म्हणिजे नासिवंत । सार म्हणिजे तें शाश्वत । जयास होईल कल्पांत । तें सार नव्हे ॥ ५ ॥ पृथ्वी जळापासून जाली । पुढें ते जळीं मिळाली । जळाची उत्पत्ति वाढली । तेजापासुनी ॥ ६ ॥ ते जळ तेजें शोषिलें । महत्तेजें आटोन गेलें । पुढें तेजचि उरलें । सावकाश ॥ ७ ॥ तेज जालें वायोपासुनी । वायो झडपी तयालागुनी । तेज जाउनी दाटणी । वायोचीच जाली ॥ ८ ॥ वायो गगनापासुनी जाला । मागुतां तेथेंचि विराला । ऐसा हा कल्पांत बोलिला । वेदांतशास्त्रीं ॥ ९ ॥ गुणमाया मूळमाया । परब्रह्मीं पावती लया । तें परब्रह्म विवराया । विवेक पाहिजे ॥ १० ॥ सर्व उपाधींचा सेवट । तेथें नाहीं दृश्य खटपट । निर्गुण ब्रह्म घनदाट । सकळां ठाईं ॥ ११ ॥ उदंड कल्पांत जाला । तरी नाश नाहीं तयाला । मायात्यागें शाश्वताला । वोळखावें ॥ १२ ॥ देव अंतरात्मा सगुण । सगुणें पाविजे निर्गुण । निर्गुणज्ञानें विज्ञान । होत असे ॥ १३ ॥ कल्पनेतीत जें निर्मळ । तेथें नाहीं मायामळ । मिथ्यत्वें दृश्य सकळ । होत जातें ॥ १४ ॥ जें होते आणि सवेंचि जातें । तें तें प्रत्ययास येतें । जेथें होणें जाणें नाहीं तें । विवेकें वोळखावे ॥ १५ ॥ येक ज्ञान येक अज्ञान । येक जाणावें विपरीत ज्ञान । हे त्रिपुटी होये क्षीण । तेंचि विज्ञान ॥ १६ ॥ वेदांत सिधांत धादांत । याची पाहावी प्रचित । निर्विकार सदोदित । जेथें तेथें ॥ १७ ॥ तें ज्ञानदृष्टीनें पाहावें । पाहोन अनन्य राहावें मुख्य आत्मनिवेदन जाणावें । याचें नांव ॥ १८ ॥ दृश्यास दिसते दृश्य । मनास भासतो भास । दृश्यभासातीत अविनाश । परब्रह्म तें ॥ १९ ॥ पाहों जातां दुरीच्या दुरी । परब्रह्म सबाहेअंतरीं । अंतचि नाहीं अनंत सरी । कोणास द्यावी ॥ २० ॥ चंचळ तें स्थिरावेना । निश्चळ तें कदापी चळेना । आभाळ येतें जातें गगना । चळण नाहीं ॥ २१ ॥ जें विकारें वाढें मोडे । तेथें शाश्वतता कैंची घडे । कल्पांत होताच विघडे । सकळ कांहीं ॥ २२ ॥ जे अंतरींच भ्रमलें । मायासंभ्रमें संभ्रमलें । तयास हें कैसें उकले । आव्हाट चक्र ॥ २३ ॥ भिडेनें वेव्हार निवडेना । भिडेनें सिधांत कळेना । भिडेनें देव आकळेना । आंतर्यामीं ॥ २४ ॥ वैद्याची प्रचित येईना । आणी भीडहि उलंघेना । तरी मग रोगी वांचेना । ऐसें जाणावें ॥ २५ ॥ जेणें राजा वोळखिला । तो राव म्हणेना भलत्याला । जेणें देव वोळखिला । तो देवरूपी ॥ २६ ॥ जयास माईकाची भीड । तें काये बोलेल द्वाड । विचार पाहातां उघड । सकळ कांहीं ॥ २७ ॥ भीड मायेऐलिकडे । परब्रह्म तें पैलीकडे । पैलीकडे ऐलीकडे । सदोदित ॥ २८ ॥ लटिक्याची भीड धरणें । भ्रमें भलतेंचि करणें । ऐसी नव्हेंतीलक्षणें । विवेकाचीं ॥ २९ ॥ खोटें आवघेंचि सांडावें । खरें प्रत्ययें वोळखावें । मायात्यागें समजावें । परब्रह्म ॥ ३० ॥ तें मायेचें जें लक्षण । तेंचि पुढें निरूपण । सुचितपणें विवरण । केलें पाहिजे ॥ ३१ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे शाश्वतनिरूपणनाम समास नववा ॥ समास दहावा : मायानिरूपण ॥ श्रीराम ॥ माया दिसे परी नासे । वस्तु न दिसे परी न नासे । माया सत्य वाटे परी मिथ्या असे । निरंतर ॥ १ ॥ करंटा पडोनि उताणा । करी नानापरी कल्पना । परी तें कांहींच घडेना । तैसी माया ॥ २ ॥ द्रव्यदारेचें स्वप्नवैभव । नाना विळासें हावभाव । क्षणीक वाटे परी भाव । तैसी माया ॥ ३ ॥ गगनीं गंधर्वनगरें । दिसताती नाना प्रकारें । नाना रूपें नाना विकारें । तैसी माया ॥ ४ ॥ लक्षुमी रायेविनोदाची । बोलतां वाटे साची । मिथ्या प्रचित तेथीची । तैसी माया ॥ ५ ॥ दसर्याचे सुवर्णाचे लाटे । लोक म्हणती परी ते कांटे । परी सर्वत्र राहाटे । तैसी माया ॥ ६ ॥ मेल्याचा मोहोछाव करणें । सतीचें वैभव वाढविणें । मसणीं जाउनी रुदन करणें । तैसी माया ॥ ७ ॥ राखेसी म्हणती लक्षुमी । दुसरी भरदोरी लक्षुमी । तिसरी नाममात्र लक्षुमी । तैसी माया ॥ ८ ॥ मुळीं बाळविधवा नारी । तिचें नांव जन्मसावित्री । कुबेर हिंडे घरोघरी । तैसी माया ॥ ९ ॥ दशावतारांतील कृष्णा । उपजे जीर्ण वस्त्रांची तृष्णा । नदी नामें पीयुष्णा । तैसी माया ॥ १० ॥ बहुरूपांतील रामदेवराव । ग्रामस्तांपुढे दाखवी हावभाव । कां माहांराज म्हणोनि लाघव । तैसी माया ॥ ११ ॥ देव्हारां असे अन्नपूर्णा । आणी गृहीं अन्नचि मिळेना । नामें सरस्वती सिकेना । शुभावळु ॥ १२ ॥ सुण्यास व्याघ्र नाम ठेविलें । पुत्रास इंद्रनामें पाचारिलें । कुरूप परी आळविलें । सुंदरा ऐसें ॥ १३ ॥ मूर्ख नामें सकळकळा । राशभी नामें कोकिळा । नातरी डोळसेचा डोळा । फुटला जैसा ॥ १४ ॥ मातांगीचें नाम तुळसी । चर्मिकीचें नाम कासी । बोलती अतिशूद्रिणीसी । भागीरथी ऐसें ॥ १५ ॥ साउली आणी अंधकार । येक होतां तेथीचा विचार । उगाचि दिसे भासमात्र । तैसी माया ॥ १६ ॥ श्रवण बोटें संधी करतळ । रविरश्में दिसती इंगळ । रम्य आरक्तकल्होळ । तैसी माया ॥ १७ ॥ भगवें वस्त्र देखतां मनाला । वाटे अग्नचि लागला । विवंचितां प्रत्ये आला । तैसी माया ॥ १८ ॥ जळीं चरणकरांगुळें । आखुड लांबें जिरकोळें । विपरीत काणें दिसती जळें । तैसी माया ॥ १९ ॥ भोवंडीनें पृथ्वी कलथली । कामिणीनें पिवळी जाली । सन्यपातस्थां अनुभवली । तैसी माया ॥ २० ॥ कोणीयेक पदार्थविकार । उगाचि दिसे भासमात्र । अनन्याचा अन्य प्रकार । तैसी माया ॥ २१ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे मायानिरूपणनाम समास दहावा ॥ ॥ दशक चौदावा समाप्त ॥ 1453 2755 2005-10-09T08:48:18Z 203.115.86.234 ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ ॥ श्रीमत् दासबोध ॥ दशक पंधरावा : आत्मदशक समास पहिला : चातुर्य लक्षण ॥ श्रीराम ॥ अस्तिमांशांचीं शरीरें । त्यांत राहिजे जीवेश्वरें । नाना विकारीं विकारे । प्रविण होइजे ॥ १ ॥ घनवट पोंचट स्वभावें । विवरोन जाणिजे जीवें । व्हावें न व्हावें आघवें । जीव जाणे ॥ २ ॥ येंकीं मागमागों घेणें । येकां न मागतांच देणें । प्रचीतीनें सुलक्षणें । ओळखावीं ॥ ३ ॥ जीव जीवांत घालावा । आत्मा आत्म्यांत मिसळावा । राहराहों शोध घ्यावा । परांतरांचा ॥ ४ ॥ जानवें हेंवडकारें जालें । ढिलेपणें हेवड आलें । नेमस्तपणें शोभलें । दृष्टीपुढें ॥ ५ ॥ तैसेंचि हे मनास मन । विवेकें जावें मिळोन । ढिलेपणें अनुमान । होत आहे ॥ ६ ॥ अनुमानें अनुमान वाढतो । भिडेनें कार्यभाग नासतो । याकारणें प्रत्यये तो । आधीं पाहावा ॥ ७ ॥ दुसर्याचें जीवीचें कळेना । परांतर तें जाणवेना । वश्य होती लोक नाना । कोण्या प्रकारें ॥ ८ ॥ आकल सांडून परती । लोक वश्यकर्ण करिती । अपूर्णपाणें हळु पडती । ठाईं ठाईं ॥ ९ ॥ जगदीश आहे जगदांतरीं । चेटकें करावीं कोणावरी । जो कोणी विवेकें विवरी । तोचि श्रेष्ठ ॥ १० ॥ श्रेष्ठ कार्ये करी श्रेष्ठ । कृत्रिम करी तो कनिष्ठ । कर्मानुसार प्राणी नष्ट । अथवा भले ॥ ११ ॥ राजे जाती राजपंथें । चोर जाती चोरपंथें । वेडें ठके अल्पस्वार्थें । मूर्खपणें ॥ १२ ॥ मूर्खास वाटे मी शहाणा । परी तो वेडा दैन्यवाणा । नाना चातुर्याच्या खुणा । चतुर जाणे ॥ १३ ॥ जो जगदांतरे मिळाला । तो जगदांतरचि जाला । अरत्रीं परत्रीं तयाला । काय उणें ॥ १४ ॥ बुद्धि देणें भगवंताचें । बुद्धिविण माणुस काचें । राज्य सांडून फुकाचे । भीक मागे ॥ १५ ॥ जें जें जेंथें निर्माण जालं । तें तें तयास मानलें । अभिमान देऊन गोविलें । ठाईं ठाईं ॥ १६ ॥ अवघेच म्हणती आम्ही थोर । अवघेचि म्हणती आम्ही सुंदर । अवघेचि म्हणती आम्ही चतुर । भूमंडळीं ॥ १७ ॥ ऐसा विचार आणितां मना । कोणीच लाहान म्हणविना । जाणते आणिती अनुमाना । सकळ कांहीं ॥ १८ ॥ आपुलाल्या साभिमानें । लोक चालिले अनुमानें । परंतु हें विवेकानें । पाहिलें पाहिजे ॥ १९ ॥ लटिक्याचा साभिमान घेणें । सत्य अवघेंच सोडणें । मूर्खपणाचीं लक्षणें । ते हे ऐसीं ॥ २० ॥ सत्याचा जो साभिमान । तो जाणावा निराभिमान । न्याये अन्याये समान । कदापि नव्हे ॥ २१ ॥ न्याये म्हणिजे तो शाश्वत । अन्याये म्हणिजे तो अशाश्वत । बाष्कळ आणि नेमस्त । येक कैसा ॥ २२ ॥ येक उघड भाग्य भोगिती । येक तश्कर पळोन जाती । येकांची प्रगट महंती । येकांची कानकोंडी ॥ २३ ॥ आचारविचारेंविण । जें जें करणें तो तो सीण । धूर्त आणि विचक्षण । तेचि शोधावे ॥ २४ ॥ उदंड बाजारी मिळाले । परी ते धूर्तेंचि आळिले । धूर्तांपासीं कांहीं न चले । बाजार्यांचें ॥ २५ ॥ याकारणें मुख्य मुख्य । तयांसी करावे सख्य । येणेंकरितां असंख्य । बाजारी मिळती ॥ २६ ॥ धूर्तासि धूर्तचि आवडे । धूर्त धूर्तींच पवाडे । उगेंचि हिंडती वेडे । कार्येंविण ॥ २७ ॥ धूर्तासि धूर्तपण कळलें । तेणें मनास मनपण मिळालें । परी हें गुप्तरूपें केलें । पाहिजे सर्वे ॥ २८ ॥ समर्थाचें राखतां मन । तेथे येती उदंड जन । जन आणि सज्जन । आर्जव करिती ॥ २९ ॥ वोळखीनें वोळखी साधावी । बुद्धीनें बुद्धि बोधावी । नीतिन्यायें वाट रोधावी । पाषांडाची ॥ ३० ॥ वेष धरावा बावळा । अंतरीं असाव्या नाना कळा । सगट लोकांचा जिव्हाळा । मोडूं नये ॥ ३१ ॥ निस्पृह आणि नित्य नूतन । प्रत्ययाचें ब्रह्मज्ञान । प्रगट जाणतां सज्जन । दुल्लभ जगीं ॥ ३२ ॥ नाना जिनसपाठांतरें निवती सकळांचीं अंतरें । चंचळपणें तदनंतरें । सकळां ठाईं ॥ ३३ ॥ येके ठाईं बैसोन राहिला । तरी मग व्यापचि बुडाला । सावधपणें ज्याला त्याला । भेटि द्यावी ॥ ३४ ॥ भेटभेटों जरी राखणें । हे चातुर्याचीं लक्षणें । मनुष्यमात्र उत्तम गुणें । समाधान पावे ॥ ३५ ॥ इति श्रीदासबोचे गुरुशिष्यसंवादे चातुर्यलक्षणनाम समास पहिला ॥ समास दुसरा : निःस्पृह व्याप ॥ श्रीराम ॥ पृथ्वीमधें मानवी शरीरें । उदंड दाटलीं लाहान थोरें । पालटती मनोविकारें । क्षणाक्षणा ॥ १ ॥ जितुक्या मूर्ती तितुक्याच प्रकृती । सारिख्या नस्ती आदिअंतीं ॥ नेमचि नाहीं पाहावें किती । काये म्हणोनी ॥ २ ॥ कित्येक म्लेंच होऊन गेले । कित्येक फिरंगणांत आटले । देशभाषानें रुधिले । कीतीयेक ॥ ३ ॥ मऱ्हाष्टदेश थोडा उरला । राजकारनें लोक रुधिला । अवकाश नाहीं जेवायाला । उदंड कामें ॥ ४ ॥ कित्येक युद्धप्रसंगी गुंतले । तेणें गुणें उन्मत्त जाले । रात्रंदिवस करूं लागले । युद्धचर्चा ॥ ५ ॥ उदिम्यास व्यासंग लागला । अवकाश नाहींसा जाला । अवघा पोटधंदाच लागला । निरंतर ॥ ६ ॥ शडदर्शनें नाना मतें । पाषांडें वाढली बहुतें । पृथिवीमधें जेथ तेथें । उपदेसिती ॥ ७ ॥ स्मार्थीं आणि वैष्णवी । उरलीं सुरलीं नेलीं आघवी । ऐसी पाहातां गथागोवी । उदंड जाली ॥ ८ ॥ कित्येक कामनेचे भक्त । ठाइं ठाइं जालें आसक्त । युक्त अथवा अयुक्त । पाहातो कोण ॥ ९ ॥ या गल्बल्यामधें गल्बला । कोणीं कोणीं वाढविला । त्यास देखों सकेनासा जाला । वैदिक लोक ॥ १० ॥ त्याहिमधें हरिकीर्तन । तेथें वोढले कित्येक जन । प्रत्ययाचें ब्रह्मज्ञान । कोण पाहे ॥ ११ ॥ या कारणें ज्ञान दुल्लभ । पुण्यें घडे अलभ्य लाभ । विचारवंतां सुल्लभ । सकळ कांहीं ॥ १२ ॥ विचार कळला सांगतां नये । उदंड येती अंतराये । उपाय योजितां अपाये । आडवे येती ॥ १३ ॥ त्याहिमधें तो तिक्षण । रिकामा जाऊं नेदी क्षण । धूर्त तार्किक विचक्षण । सकळां माने ॥ १४ ॥ नाना जिनस उदंड पाठ । वदों लागला घडघडाट । अव्हाटचि केली वाट । सामर्थ्यबळें ॥ १५ ॥ प्रबोधशक्तीचीं अनंत द्वारें । जाणें सकळांची अंतरें । निरूपणें तदनंतरें । चटक लागे ॥ १६ ॥ मतें मतांतरें सगट । प्रत्यये बोलोन करी सपाट । दंडक सांडून नीट । वेधी जना ॥ १७ ॥ नेमकें भेदकें वचनें । अखंड पाहे प्रसंगमानें । उदास वृत्तिच्या गुमानें । उठोन जातो ॥ १८ ॥ प्रत्यये बोलोन उठोन गेला । चटक लागली लोकांला । नाना मार्ग सांडून त्याला । शरण येती ॥ १९ ॥ परी तो कोठें आडळेना । कोणे स्थळीं सांपडेना । वेष पाहातां हीन दीना । सारिखा दिसे ॥ २० ॥ उदंड करी गुप्तरूपें । भिकार्यासारिखा स्वरूपें । तेथें येशकीर्तिप्रतापें । सीमा सांडिली ॥ २१ ॥ ठाइं ठाइं भजन लावी । आपण तेथून चुकावी । मछरमतांची गोवी । लागोंच नेदी ॥ २२ ॥ खनाळामधें जाऊन राहे । तेथें कोणीच न पाहे । सर्वत्रांची चिंता वाहे । सर्वकाळ ॥ २३ ॥ अवघड स्थळीं कठीण लोक । तेथें राहणें नेमक । सृष्टीमधें सकळ लोक । धुंडीत येती ॥ २४ ॥ तेथें कोणाचें चालेना । अनुमात्र अनुमानेना । कट्ट घालीन राजकारणा । लोक लावी ॥ २५ ॥ लोकीं लोक वाढविले । तेणें अमर्याद जाले । भूमंडळीं सत्त चाले । गुप्तरूपें ॥ २६ ॥ ठाइं ठाइं उदंड ताबे । मनुष्यमात्र तितुकें झोंबे । चहुंकडे उदंड लांबे । परमार्थबुद्धी ॥ २७ ॥ उपासनेचा गजर । स्थळोस्थळूं थोर थोर । प्रत्ययानें प्राणीमात्र । सोडविले ॥ २८ ॥ ऐसे कैवाडे उदंड जाणे । तेणें लोक होती शाहाणे । जेथें जेथें प्रत्यये बाणे । प्राणीमात्रासी ॥ २९ ॥ ऐसी कीर्ति करून जावें । तरीच संसारास यावें । दास म्हणे हें स्वभावें । संकेतें बोलिलें ॥ ३० ॥ इति श्रीदासबोधे गुफ़ुशिष्यसंवादे निस्पृहव्यापनाम समास दुसरा ॥ समास तिसरा : श्रेष्ठ अंतरात्मा ॥ श्रीराम ॥ मुळापासून सैरावैरा । अवघा पंचीकर्ण पसारा । त्यांत साक्षत्वाचा दोरा । तोहि तत्त्वरूप ॥ १ ॥ दुरस्त्या दाटल्या फौजा । उंच सिंहासनीं राजा । याचा विचार समजा । अंतर्यामी ॥ २ ॥ देहमात्र अस्तिमांशांचें । तैसेंचि जाणावें नृपतीचें । मूळापासून सृष्टीचें । तत्वरूप ॥ ३ ॥ रायाचे सत्तेनें चालतें । परन्तु अवघीं पंचभूतें । मुळीं आधिक जाणिवेचे तें । अधिष्ठान आहे ॥ ४ ॥ विवेके बहुत पैसावले । म्हणौन अवतारी बोलिले । मनु चक्रवती जाले । येणेंचि न्यायें ॥ ५ ॥ जेथें उदंड जाणीव । तेचि तितुके सदेव । थोडे जाणिवेने नर्देव । होती लोक ॥ ६ ॥ व्याप आटोप करिती । धके चपेटे सोसिती । तेणें प्राणी सदेव होती । देखतदेखतां ॥ ७ ॥ ऐसें हें आतां वर्ततें । मुर्ख लोकांस कळेना तें । विवेकीं मनुष्य समजतें । सकळ कांहीं ॥ ८ ॥ थोर लाहान बुद्धीपासी । सगट कळेना लोकांसी । आधीं उपजलें तयासी । थोर म्हणती ॥ ९ ॥ वयें धाकुटा नृपती । वृद्ध तयास नमस्कार करिती । विचित्र विवेकाची गती । कळली पाहिजे ॥ १० ॥ सामान्य लोकांचे ज्ञान । तो अवघाच अनुमान । दीक्षादंडकाचें लक्षण । येणेंचि पाडें ॥ ११ ॥ नव्हें कोणास म्हणावें । सामान्यास काये ठावें । कोणकोणास म्हणावें । किती म्हणोनी ॥ १२ ॥ धाकुटा भाग्यास चढला । तरी तुछ्य करिती तयाला । याकारणें सलगीच्या लोकांला । दूरी धरावें ॥ १३ ॥ नेमस्त कळेना वचन । नेमस्त नये राजकारण । उगेचि धरिती थोरपण । मूर्खपणें ॥ १४ ॥ नेमस्त कांहींच कळेना । नेमस्त कोणीच मानिना । आधी उपजलें त्या थोरपणा । कोण पुसे ॥ १५ ॥ वडिलां वडिलपण नाहीं । धाकुट्यां धाकुटपण नाहीं । ऐसे बोलती त्यांस नाहीं । शाहाणपण ॥ १६ ॥ गुणेविण वडिलपण । हें तों आवघेंच अप्रमाण । त्याची प्रतीत प्रमाण । थोरपणीं ॥ १७ ॥ तथापि वडिलांस मानावें । वडिलें वडिलपण जाणावें । नेणतां पुढें कष्टावें । थोरपणीं ॥ १८ ॥ तस्मात वडिल अंतरात्मा । जेथें चेतला तेथें महिमा । हें तों प्रगटचि आहे आम्हा । शब्द नाहीं ॥ १९ ॥ याकारणें कोणी येकें । शाहाणपण सिकावें विवेकें । विवेक न सिकतां तुकें । तुटोन जाती ॥ २० ॥ तुक तुटलें म्हणिजे गेलें । जन्मा येऊन काये केलें । बळेंचि सांदीस घातलें । आपणासी ॥ २१ ॥ सगट बायेका सिव्या देती । सांदीस पडिला ऐसें म्हणती । मूर्खपणाची प्राप्ती । ठाकून आली ॥ २२ ॥ ऐसें कोणीयेकें न करावें । सर्व सार्थकचि करावें । कळेना तरी विवरावें । ग्रंथांतरीं ॥ २३ ॥ शाहाण्यास कोणीतरी बाहाती । मुर्खास लोक दवडून देती । जीवास आवडे संपत्ति । तरी शाहाणें व्हावें ॥ २४ ॥ आहो या शाहाणपणाकारणें । बहुतांचे कष्ट करणें । परंतु शाहाणपण शिकणें । हें उत्तमोत्तम ॥ २५ ॥ जों बहुतांस मानला । तो जाणावा शाहाणा जाला । जनीं शाहाण्या मनुष्याला । काये उणें ॥ २६ ॥ आपलें हित न करी लोकिकीं । तो जाणावा आत्मघातकी । या मुर्खायेवढा पातकी । आणिक नाहीं ॥ २७ ॥ आपण संसारीं कष्टतो । लोकांकरवी रागेजोन घेतो । जनामध्यें शाहाणा तो । ऐसें न करी ॥ २८ ॥ साधकां सिकविलें स्वभावें । मानेल तरी सुखें घ्यावें । मानेना तरी सांडावें । येकिकडे ॥ २९ ॥ तुम्ही श्रोते परम दक्ष । अलक्षास लावितां लक्ष । हें तों सामान्य प्रत्यक्ष । जाणतसा ॥ ३० ॥ इति श्रीदासबोधे गुफ़ुशिष्यसंवादे श्रेष्ठ अंतरात्मानिरूपणनाम समास तिसरा ॥ समास चौथा : शाश्वतब्रह्मनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ पृथ्वीपासून जालीं झाडें । झाडापासून होती लांकडें । लांकडें भस्मोन पुढें । पृथ्वीच होये ॥ १ ॥ पृथ्वीपासून वेल होती । नाना जिनस फापावती । वाळोन कुजोन मागुती । पृथ्वीच होये ॥ २ ॥ नाना धान्यांचीं नाना अन्नें । मनुष्यें करिती भोजनें । नाना विष्ठा नाना वमनें । पृथ्वीच होये ॥ ३ ॥ नाना पक्षादिकीं भक्षिलें । तरी पुढें तैसेंचि जालें । वाळोन भस्म होऊन गेलें । पुन्हा पृथ्वी ॥ ४ ॥ मनुष्यें मरतांच ऐका । क्रिमि भस्म कां मृत्तिका । ऐशा काया पडती अनेका । पुढें पृथ्वी ॥ ५ ॥ नाना तृण पदार्थ कुजती । पुढें त्याची होये माती । नाना किडे मरोन जाती । पुढें पृथ्वी ॥ ६ ॥ पदर्थ दाटले अपार । किति सांगावा विस्तार । पृथ्वीवांचून थार । कोणास आहे ॥ ७ ॥ झाड पाले आणि तृण । पशु भक्षितां होतें सेण । खात मूत भस्म मिळोन । पुन्हा पृथ्वी ॥ ८ ॥ उत्पत्तिस्थितिसंव्हारतें । तें तें पृथ्वीस मिळोन जातें । जितुकें होतें आणि जातें । पुन्हा पृथ्वी ॥ ९ ॥ नाना बीजांचिया रासी । विरढोने लागती गगनासी । पुढें सेवटीं पृथ्वीसी । मिळोन जाती ॥ १० ॥ लोक नाना धातु पुरिती । बहुतां दिवसां होये माती । सुवर्णपाषाणाची गती । तैसीच आहे ॥ ११ ॥ मातीचें होते सुवर्ण । आणी मृत्तिकेचे होती पाषाण । माहा अग्निसंगें भस्मोन । पृथ्वीच होये ॥ १२ ॥ सुवर्णाचें जर होतें । जर सेवटीं कुजोन जातें । रस होऊन वितुळतें । पुन्हा पृथ्वी ॥ १३ ॥ पृथ्वीपासून धातु निपजती । अग्निसंगें रस होती । तया रसाची होये जगती । कठीणरूपें ॥ १४ ॥ नाना जळासी गंधी सुटे । तेथें पृथ्वीचें रूप प्रगटे । देवसेंदिवस जळ आटे । पुढें पृथ्वी ॥ १५ ॥ पत्रें पुष्पें फळें येती । नाना जीव खाऊन जाती । ते जीव मरतां जगती । नेमस्त होये ॥ १६ ॥ जितुका कांहीं जाला आकार । तितुक्यास पृथ्वीचा आधार । होती जाती प्राणीमात्र । सेवट पृथ्वी ॥ १७ ॥ हें किती म्हणौन सांगावें । विवेकें अवघेचि जाणावें । खांजणीभाजणीचें समजावें । मूळ तैसे ॥ १८ ॥ आप आळोन पृथ्वी जालू । पुन्हां आपींच विराली । अग्नियोगें भस्म जाली । म्हणोनियां ॥ १९ ॥ आप जालें तेजापासुनी । पुढें तेजें घेतलें सोखुनी । तें तेज जालें वायोचेनी । पुढें वायो झडपी ॥ २० ॥ वायो गगनीं निर्माण जाला । पुढें गगनींच विराला । ऐसें खांजणीभाजणीला । बरें पाहा ॥ २१ ॥ जें जें जेथें निर्माण होतें । तें तें तेथें लया जातें । येणें रितीं पंचभूतें । नाश पावती ॥ २२ ॥ भूत म्हणिजे निर्माण जालें । पुन्हां मागुतें निमालें । पुढें शाश्वत उरलें । परब्रह्म तें ॥ २३ ॥ तें परब्रह्म जों कळेना । तो जन्ममृत्यु चुकेना । चत्वार खाणी जीव ना । होणें घडे ॥ २४ ॥ जडाचें मूळ तें चंचळ । चंचळाचें मूळ तें निश्चळ । निश्चळासी नाहीं मूळ । बरें पाहा ॥ २५ ॥ पूर्वपक्ष म्हणिजे जालें । सिद्धांत म्हणिजे निमालें । पक्षातीत जें संचलें । परब्रह्म तें ॥ २६ ॥ हें प्रचितीनें जाणावें । विचारें खुणेंसी बाणावें । विचारेंविण सिणावें । तेंचि मूर्खपणें ॥ २७ ॥ ज्ञानी भिडेने दडपला । निश्चळ परब्रह्म कैंचें त्याला । उगाच करितो गल्बला । मायेंमधें ॥ २८ ॥ माया निशेष नासली । पुढें स्थिति कैसी उरली । विचक्षणें विवरिली । पाहिजे स्वयें ॥ २९ ॥ निशेष मायेचें निर्शन । होतां आत्मनिवेदन । वाच्यांश नाहीं विज्ञान । कैसें जाणावें ॥ ३० ॥ लोकांचे बोलीं जो लागला । तो अनुमानेंच बुडाला । याकारणें प्रत्ययाला । पाहिलेंच पाहावें ॥ ३१ ॥ इति श्रीदासबोधे गुफ़ुशिष्यसंवादे शाश्वतब्रह्मनिरूपणनाम समास चौथा ॥ समास पांचवा : चंचळ लक्षण ॥ श्रीराम ॥ दोघां ऐसीं तीन चालती । अगुणी अष्टधा प्रकृती । अधोर्ध सांडून वर्तती । इंद्रफणी ऐसीं ॥ १ ॥ पणतोंडें भक्षितो पणजा । मूल बापास मारी वोजा । चुकार्या गेला राजा । चौघां जणांचा ॥ २ ॥ देव देवाळयामधें लपाला । देऊळ पूजितां पावे त्याला । सृष्टिमधें ज्याला त्याला । ऐसेंचि आहे ॥ ३ ॥ दोनी नामें येकास पडिलीं । लोकीं नेमस्त कल्पिलीं । विवेकें प्रत्ययें पाहिलीं । तों येकचि नाम ॥ ४ ॥ नाहीं पुरुष ना वनिता । लोकीं कल्पिलें तत्त्वता । त्याचा बरा शोध घेतां । कांहींच नाहीं ॥ ५ ॥ स्त्री नदी पुरुष खळाळ । ऐसें बोलती सकळ । विचार पाहातां निवळ । देह नाहीं ॥ ६ ॥ आपण आपणास कळेना । पाहों जातां आकळेना । काशास कांहींच मिळेना । उदंडपणें ॥ ७ ॥ येकलाचि उदंड जाला । उदंडचि येकला पडिला । आपणासी आपला । गल्बला सोसवेना ॥ ८ ॥ येक असोन फुटी पडिली । फुटी असोन स्थिति येकली । विचित्र कळा पैसावली । प्राणीमात्रीं ॥ ९ ॥ वल्लिमधें जल संचरे । कोरडेपणें हें वावरे । वोलेवांचून न थिरे । कांहीं केल्यां ॥ १० ॥ झाडांमधें केलीं आळीं । झाडें धांवती निराळीं । कित्येक झाडें अंतराळीं । उडोन जाती ॥ ११ ॥ भूमीपासून वेगळीं जालीं । परी तें नाहींत वाळलीं । निराळींच बळावलीं । जेथतेथें ॥ १२ ॥ देवाकरितां चालती झाडें । देव नस्तां होती लाकडें । नीटचि आहे कुवाडें । सर्वथा नव्हे ॥ १३ ॥ झाडापासून झाडें होती । तेहि अंतरीक्ष जाती । मुळानें भेदिली जगती । कदापि नाहीं ॥ १४ ॥ झाडास झाडें खातपाणी । घालून पाळिलीं प्रतिदिनीं । बोलकीं झाडें शब्दमथनीं । विचार घेती ॥ १५ ॥ होणार तितुकें आधींच जालें । मग कल्पकल्पून बोलिलें । जाणतयासी समजलें । सकळ कांहीं ॥ १६ ॥ समजलें तरी उमजेना । उमजलें तरी समजेना । प्रत्ययेंविण अनुमानेना । सकळ कांहीं ॥ १७ ॥ सर्वत्रांचा वडिल कोण । हेचि पाहावी वोळखण । भेटे आपणास आपण । जगदांतरें ॥ १८ ॥ अंतरनिष्ठांची उंच कोटी । बाहेरमुद्र्‌याची संगती खोटी । मूर्ख काये समजेल गोष्टी । शाहाणे जाणती ॥ १९ ॥ अंतरें राखतां राजी । भलत्यास भलताच नवाजी । अंतरें न राखतां भाजी । मिळणार नाहीं ॥ २० ॥ ऐसें वर्ततें प्रत्यक्ष । अलक्षीं लावावें लक्ष । दक्षास भेटतां दक्ष । समाधान होतें ॥ २१ ॥ मनास मिळतां मन । पाहोन येती निरंजन । चंचळचक्र उलंघून । पैलाड जाती ॥ २२ ॥ येकदा जाऊन पाहोन आले । मग तें सन्निध देखिलें । चर्मचक्षी लक्षिलें । न वचे कदा ॥ २३ ॥ नाना शरीरीं चंचळ । अखंड करी चळवळ । परब्रह्म तें निश्चळ । सर्वां ठाईं ॥ २४ ॥ चंचळ धांवे येकीकडे । वोस पडे दुसरेकडे । चंचळ पुरे सर्वांकडे । हें तो घडेना ॥ २५ ॥ चंचळ चंचळास पुरेना । आवघें चंचळ विवरेना । निश्चळ अपार अनुमाना । कैसें येतें ॥ २६ ॥ गगनीं चालिली हवावी । कैसी पावेल पार पदवी । जातां मधेंचि विझावी । हा स्वभावचि तिचा ॥ २७ ॥ मनोधर्म येकदेशी । कैसा आकळिल वस्तुसी । निर्गुण सांडून अपेसी । सर्व ब्रह्म म्हणे ॥ २८ ॥ नाहीं सारासार विचार । तेथें अवघा अंधकार । खरें सांडून खोटें पोर । नेणतें घेतें ॥ २९ ॥ ब्रह्मांडाचें माहाकारण । तेथून हें पंचीकर्ण । माहावाक्याचें विवर्ण । वेगळें असे ॥ ३० ॥ महत्तत्त्व महद्भूत । तोचि जाणावा भगवंत । उपासना हे समाप्त । येथून जाली ॥ ३१ ॥ कर्म उपासना आणि ज्ञान । त्रिकांड वेद हें प्रमाण । ज्ञानाचें होतें विज्ञान । परब्रह्मी ॥ ३२ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे चंचळलक्षणनिरूपणनाम समास पांचवा ॥ समास सहावा : चातुर्य विवरण ॥ श्रीराम ॥ पीतापासून कृष्ण जालें । भूमंडळीं विस्तारलें । तेणेंविण उअमजलें । हें तों घडेना ॥ १ ॥ आहे तरी स्वल्प लक्षण । सर्वत्रांची सांठवण । अद्धम आणी उत्तम गुण । तेथेंचि असती ॥ २ ॥ महीसुत सरसाविला । सरसाऊन द्विधा केला । उभयेता मिळोन चालिला । कार्येभाग ॥ ३ ॥ स्वेतास्वेतास गांठीं पडतां । मधें कृष्ण मिश्रित होतां । इहलिकसार्थकता । होत आहे ॥ ४ ॥ विवरतां याचा विचार । मूर्ख तोचि होये चतुर । सद्यप्रचित साक्षात्कार । परलोकींचा ॥ ५ ॥ सकळांस जे मान्य । तेंचि होतसे सामान्य । सामान्यास अनन्य । होईजेत नाहीं ॥ ६ ॥ उत्तम मध्यम कनिष्ठ रेखा । अदृष्टीची गुप्त रेखा । चत्वार अनुभव रारिखा । होत नाहीं ॥ ७ ॥ चौदा पिड्यांचे पवाडे । सांगती ते शाहाणे कीं वेडे । ऐकत्यानें घडे कीं न घडे । ऐसें पाहावें ॥ ८ ॥ रेखा तितुकी पुसोन जाते । प्रत्यक्ष प्रत्यया येतें । डोळेझांकणी करावी तें । कायेनिमित्य ॥ ९ ॥ बहुतांचे बोलीं लागलें । तें प्राणी अनुमानीं बुडालें । मुख्य निश्चये चुकलें । प्रत्ययाचा ॥ १० ॥ उदंडाचें उदंड ऐकावें । परी तें प्रत्ययें पाहावे । खरेंखोटें निवडावें । अंतर्यामीं ॥ ११ ॥ कोणासी नव्हे म्हणों नये । समजावे अपाये उपाये । प्रत्यये घ्यावा बहुत काये । बोलोनियां ॥ १२ ॥ माणुस हेंकाड आणी कच्चें । मान्य करावें तयाचें । येणेंप्रकारें बहुतांचें । अंतर राखावें ॥ १३ ॥ अंतरीं पीळ पेच वळसा । तोचि वाढवी बहुवसा । तरी मग शाहाणा कैसा । निवऊं नेणें ॥ १४ ॥ वेडें करावें शाहाणें । तरीच जिणें श्लाघ्यवाणें । उगेंच वादांग वाढविणें । हें मूर्खपण ॥ १५ ॥ मिळोन जाऊन मेळवावें । पडी घेऊन उलथावें । कांहींच कळों नेदावें । विवेकबळें ॥ १६ ॥ दुसर्याचे चालणें चालावें । दुसर्याचे बोलणीं बोलावें । दुसर्याचे मनोगतें जावें । मिळोनियां ॥ १७ ॥ जो दुसर्याच्या हितावरी । तो विपट कहिंच न करी । मानत मानत विवरी । अंतर तयाचें ॥ १८ ॥ आधीं अंतर हातीं घ्यावें । मग हळुहळु उकलावें । नाना उपायें न्यावें । परलोकासी ॥ १९ ॥ हेंकाडास हेंकाड मिळाला । तेथें गल्बलाचि जाला । कळहो उठतां च्यातुर्याला । ठाव कैंचा ॥ २० ॥ उगीच करिती बडबड । परी करून दाखविणें हें अवघड । परस्थळ साधणें जड । कठिण आहे ॥ २१ ॥ धके चपेटे सोसावे । नीच शब्द साहात जावे । प्रस्तावोन परावे । आपले होती ॥ २२ ॥ प्रसंग जाणोनि बोलावें । जाणपण कांहींच न घावें । लीनता धरून जावें । जेथतेथें ॥ २३ ॥ कुग्रामें अथवा नगरें । पाहावीं घरांचीं घरें । भिक्षामिसें लाहानथोरें । परीक्षून सोडावीं ॥ २४ ॥ बहुतीं कांहींतरी सांपडे । विचक्षण लोकीं मित्री घडे । उगेच बैसतां कांहींच न घडे । फिर्णें विवरणें ॥ २५ ॥ सावधपणें सर्व जाणावें । वर्तमान आधींच घ्यावें । जाऊं ये तिकडे जावें । विवेकें सहित ॥ २६ ॥ नाना जिनसपाठांतरें । निवती सकळांचीं अंतरें । लेहोन देतां परोपकारें । सीमा सांडावी ॥ २७ ॥ जैसें जयास पाहिजे । तैसें तयास दीजे । तरी मग श्रेष्ठचि होइजे । सकळां मान्ये ॥ २८ ॥ भूमंडळीं सकळांस मान्य । तो म्हणों नये सामान्य । कित्येक लोक अनन्य । तया पुरुषासी ॥ २९ ॥ ऐसीं चातुर्याचीं लक्षणें । चातुर्यें दिग्विजये करणें । मग तयास काये उणें । जेथतेथें ॥ ३० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे चातुर्यविवरणनाम समास सहावा ॥ समास सातवा : अधोर्धनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ नाना विकाराचें मूळ । ते हे मूळमायाच केवळ । अचंचळीं जे चंचळ । सूक्ष्मरूपें ॥ १ ॥ मूळामाया जाणीवेची । मुळींच्या मुळ संकल्पाची । वोळखी शडगुणैश्वराची । येणेंचि न्यावें ॥ २ ॥ प्रकृतिपुरुष शिवशक्ति । आर्धनारीनटेश्वर म्हणती । परी ते आवघी जगज्जोती । मूळ त्यासी ॥ ३ ॥ संकल्पाचें जें चळण । तेंचि वायोचें लक्षण । वायो आणी त्रिगुण । आणी पंचभूतें ॥ ४ ॥ पाहातां कोणीयेक वेल । त्याच्या मुळ्या असती खोल । पत्रें पुष्पें फळें केवळ । मुळाचपासी ॥ ५ ॥ याहिवेगळे नाना रंग । आकार विकार तरंग । नाना स्वाद अंतरंग । मुळामध्यें ॥ ६ ॥ तेंचि मूळ फोडून पाहातां । कांहींच नाहीं वाटे आतां । पुढें वाढतां वाढतां । दिसों लागे ॥ ७ ॥ कड्यावरी वेल निघाला । अधोमुखें बळें चालिला । फांपावोन पुढें आला । भूमंडळीं ॥ ८ ॥ तैसीं मुळमाया जाण । पंचभूतें आणी त्रिगुण । मुळीं आहेत हें प्रमाण । प्रत्ययें जाणावें ॥ ९ ॥ अखंड वेल पुढें वाढला । नाना विकारीं शोभला । विकारांचा विकार जाला । असंभाव्य ॥ १० ॥ नाना फडगरें फुटलीं । नाना जुंबाडें वाढली । अनंत अग्रें चालिलीं । सृष्टीमधें ॥ ११ ॥ कित्येक फळें तीं पडती । सवेंचि आणीक निघती ॥ ऐसीं होती आणि जाती । सर्वकाळ ॥ १२ ॥ येक वेलचि वाळले । पुन्हां तेथेंचि फुटले । ऐसे आले आणि गेले । कितीयेक ॥ १३ ॥ पानें झडती आणि फुटती । पुष्पें फळें तेणेंचि रितीं । मध्यें जीव हे जगती । असंभाव्य ॥ १४ ॥ अवघा वेलचि कर्पतो । मुळापासून पुन्हा होतो । ऐसा अवघा विचार जो तो । प्रत्यक्ष जाणावा ॥ १५ ॥ मूळ खाणोन काढिलें । प्रत्ययेज्ञानें निर्मूळ केलें । तरी मग वाढणेंचि राहिलें । सकळ कांहीं । १६ ॥ मुळीं बीज सेवटीं बीज । मध्यें जळरूप बीज । ऐसा हा स्वभाव सहज । विस्तारला ॥ १७ ॥ मुळामधील ज्या गोष्टी । सांगताहे बीजसृष्टी । जेथील अंश तेथें कष्टी । न होतां जातो ॥ १८ ॥ जातो येतो पुन्हा जातो । ऐसा प्रत्यावृत्ति करितो । परंतु आत्मज्ञानी जो तो । अन्यथा न घडे ॥ १९ ॥ न घडे ऐसें जरी म्हणावें । तरी कांहींतरी लागे जाणावें । अंतरींच परी ठावें । सकळांस कैचें ॥ २० ॥ तेणेंसींच कार्यभाग करिती । परंतु तयास नेणती । दिसेना ते काये करिती । बापुडे लोक ॥ २१ ॥ विषयेभोग तेणेंचि घडे । तेणेंविण कांहींच न घडे । स्थूळ सांडून सूक्ष्मीं पवाडे । ऐसा पाहिजे ॥ २२ ॥ जें आपलेंचि अंतर । तद्रूपचि जगदांतर । शरीरभेदाचे विकार । वेगळाले ॥ २३ ॥ आंगोळीची आंगोळीस वेधना । येकीची येकीस कळेना । हात पाये अवेव नाना । येणेंचि न्यायें ॥ २४ ॥ अवेवाचें अवेव नेणे । मा तो परांचें काये जाणे । परांतर याकारणें । जाणवेना ॥ २५ ॥ येकाचि उदकें सकळ वनस्पती । नाना अग्रेंभेद दिसती । खुडिलीं तितुकींच सुकती । येर ते टवटवीत ॥ २६ ॥ येणेंचि न्यायें भेद जाला । कळेना येकाचें येकाला । जाणपणें आत्मयाला । भेद नाहीं ॥ २७ ॥ आत्मत्वीं भेद दिसे । देहप्रकृतिकरितां भासे । तरी जाणतचि असे । बहुतेक ॥ २८ ॥ देखोन ऐकोन जाणती । शाहाणे अंतर परीक्षिती । धूर्त ते अवघेंच समजती । गुप्तरूपें ॥ २९ ॥ जो बहुतांचें पाळण करी । तो बहुतांचें अंतर विवरी । धूर्तपणें ठाउकें करी । सकळ कांहीं ॥ ३० ॥ आधी मनोगत पाहतीं । मग विश्वास धरिती । प्राणीमात्र येणें रितीं । वर्तताहे ॥ ३१ ॥ स्मरणामगें विस्मरण । रोकडी प्रचित प्रमाण । आपलें ठेवणें आपण । दुकताहे ॥ ३२ ॥ आपलेंच आपणा स्मरेना । बोलिलें तें आठवेना । उठती अनंत कल्पना । ठाउक्या कैंच्या ॥ ३३ ॥ ऐसें हें चंचळ चक्र । कांहीं नीट कांहीं वक्र । जाला रंक अथवा शक्र । तरी स्मरणास्मरणें ॥ ३४ ॥ स्मरण म्हणिजे देव । विस्मरण म्हणिजे दानव । स्मरणविस्मरणें मानव । वर्तती आतां ॥ ३५ ॥ म्हणोनि चेवी आणि दानवी । संपत्ति द्विधा जाणावी । प्रचित मानसीं आणावी । विवेकेंसहित ॥ ३६ ॥ विवेकें विवेक जाणावा । आत्म्यानें आत्मा वोळखावा । नेत्रें नेत्रचि पाहावा । दर्पणींचा ॥ ३७ ॥ स्थूळें स्थूळ खाजवावें । सुक्ष्में सुक्ष्म समजावें । खुणेनें खुणेसी बाणावें । अंतर्यामीं ॥ ३८ ॥ विचारें जाणाव विचार । अंतरें जाणावे अंतर । अंतरें जाणावे परांतर । । हौनियां ॥ ३९ ॥ स्मरणामाजीं विस्मरण । हेंचि भेदाचें लक्षण । येकदेसी । परिपूर्ण । होत नाहीं ॥ ४० ॥ पुढें सिके मागें विसरे । पुढें उजेडे मागें अंधारें । पुढें स्मरे मागें विस्मरे । सकळ कांहीं ॥ ४१ ॥ तुर्या जाणावी स्मरण । सुषुप्ती जाणावी विस्मरण । उभयेता शरीरीं जाण । वर्तती आतां ॥ ४२ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे अधोर्धनिरूपणनाम समास सातवा ॥ समास आठवा : सूक्ष्मजीवनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ रेणूहून सूक्ष्म किडे । त्यांचें आयुष्य निपटचि थोडें । युक्ति बुद्धि तेणेंचि पाडें । तयामधें ॥ १ ॥ ऐसे नाना जीव असती । पाहों जातां न दिसती । अंतःकर्णपंचकाची स्थिती । तेथेंचि आहे ॥ २ ॥ त्यांपुरतें त्यांचें ज्ञान । विषये इंद्रियें समान । सूक्ष्म शरीरें विवरोन । पाहातो कोण ॥ ३ ॥ त्यास मुंगी माहा थोर । नेणोंचालिला कुंजर । मुंगीस मुताचा पूर । ऐसें बोलती ॥ ४ ॥ तें मुंगीसमान शरीरें । उदंड असती लाहानथोरें । समस्तांमध्यें जीवेश्वरें । वस्ति कीजे ॥ ५ ॥ ऐसिया किड्यांचा संभार । उदंड दाटला विस्तार । अत्यंत साक्षपी जो नर । तो विवरोन पाहे ॥ ६ ॥ नाना नक्षत्रीं नाना किडे । त्यांस भासती पर्वतायेवढे । आयुष्यहि तेणेंचि पाडें । उदंड वाटे ॥ ७ ॥ पक्षायेवढें लाहान नाहीं । पक्षायेवढें थोर नाहीं । सर्प आणि मछ पाहीं । येणेंचि पाडे ॥ ८ ॥ मुंगीपासून थोरथोरें । चढतीं वाढतीं शरीरें । त्यांची निर्धारितां अंतरें । कळों येती ॥ ९ ॥ नाना वर्ण नाना रंग । नाना जीवनाचे तरंग । येक सुरंग येक विरंग । किती म्हणौनि सांगावे ॥ १० ॥ येकें सुकुमारें येकें कठोरें। निर्माण केलीं जगदेश्वरें । सुवर्णासारिखीं शरीरें । दैदिप्यमानें ॥ ११ ॥ शरीरभेदें आहारभेदें । वाचाभेदें गुणभेदें । अंतरीं वसिजे अभेदें । येकरूपें ॥ १२ ॥ येक त्रासकें येकमारकें। पाहो जातां नाना कौतुकें । कितीयेक आमोलिकें । सृष्टीमध्यें ॥ १३ ॥ ऐसीं अवघीं विवरोन पाहे । ऐसा प्राणी कोण आहे । आपल्यापरतें जाणोन राहे । किंचितमात्र ॥ १४ ॥ नवखंड हे वसुंधरा । सप्तसागरांचा फेरा । ब्रह्मांडाबाहेरील नीरा । कोण पाहे ॥ १५ ॥ त्या नीरामध्यें जीव असती । पाहों जातां असंख्याती । त्या विशाळ जीवांची स्थिती । कोणजाणे ॥ १६ ॥ जेथें जीवन तेथें जीव । हा उत्पत्तीचा स्वभाव । पाहातां याचा अभिप्राव । उदंड असे । ॥ १७ ॥ पृथ्वीगर्भीं नाना नीरें । त्या नीरामधें शरीरें । नाना जिनस लाहानथोरें । कोण जाणें ॥ १८ ॥ येक प्राणी अंतरिक्ष असती । तेहीं नाहीं देखिली क्षिती । वरीच्यावरी उडोन जाती । पक्ष फुटल्यानंतरें ॥ १९ ॥ नाना खेचरें आणि भूचरें । नाना वनचरें आणि जळचरें । चौर्यासि योनीप्रकारें । कोण जाणे ॥ २० ॥ उष्ण तेज वेगळे करुनी । जेथें तेथें जीवयोनी । कल्पनेपासुनी होती प्राणी । कोण जाणे ॥ २१ ॥ येक नाना सामर्थ्यें केले । येक इच्छेपासून जाले । येक शब्दासरिसे पावले । श्रापदेह ॥ २२ ॥ येक देह बाजीगिरीचे । येक देह वोडंबरीचे। येक देह देवतांचे । नानाप्रकारें॥ २३॥ येक क्रोधापासून जाले । येक तपा पासून जन्मले । येक उश्रापें पावले । पूर्वदेह ॥ २४ ॥ ऐसें भगवंताचें करणें । किती म्हणौन सांगणें । विचित्र मायेच्या गुणें । होत जातें ॥ २५ ॥ नाना अवघड करणी केली । कोणीं देखिली ना ऐकिली । विचित्र कळा समजली । पाहिजे सर्वें ॥ २६ ॥ थोडें बहुत समजलें। पोटापुरती विद्या सिकलें । प्राणी उगेंच गर्वें गेलें । मी ज्ञाता म्हणोनी ॥ २७॥ ज्ञानी येक अंतरात्मा । सर्वांमधें सर्वात्मा । त्याचा कळावया महिमा । बुद्धि कैंची ॥ २८॥ सप्तकंचुक ब्रह्मांड । त्यांत सप्तकंचुक पिंड । त्या पिंडामधें उदंड । प्राणी असती ॥ २९ ॥ आपल्य देहांतील न कळे । मा तें अवघें कैंचें कळे । लोक होती उतावळे । अल्पज्ञानें ॥ ३० ॥ अनुरेणाऐसें जिनस । त्यांचे आम्ही विराट पुरुष । आमचें उदंडचि आयुष्य । त्यांच्या हिसेबें ॥ ३१ ॥ त्यांच्या रिती त्यांचे दंडक । वर्तायाचे असती अनेक । जाणे सर्वहि कौतुक । ऐसा कैंचा ॥ ३२ ॥ धन्य परमेश्वराची करणी । अनुमानेना अंतःकरणीं । उगीच अहंता पापिणी । वेढा लावी ॥ ३३ ॥ अहंता सांडून विवरणें । कित्येक देवांचे करणें । पाहातां मनुष्याचें जिणें । थोडें आहे ॥ ३४ ॥ थोडें जिणें अर्धपुडी काया । गर्व करिती रडाया । शरीर आवघें पडाया । वेळ नाहीं ॥ ३५॥ कुश्चीळ ठाईं जन्मलें । आणि कुश्चीळ रसेंचि वाढलें। यास म्हणती थोरलें । कोण्या हिसेबें ॥३६॥ कुश्चीळ आणि क्ष्णभंगुर । अखंड वेथा चिंतातुर । लोक उगेच म्हणती थोर । वेडपणें ॥ ३७ ॥ कायामाया दों दिसांची । आदिअंतीं अवघी ची ची । झांकातापा करून उगीचि । थोरीव दाविती ॥ ३८॥ झांकिलें तरी उपंढर पडे । दुर्गंधी सुटे जिकडे तिकडे । जो कोणी विवेकें पवाडे । तोचि धन्य ॥ ३९ ॥ उगेंचि कायसा तंडावें । मोडा अहंतेचें पुंडावें । विवेकें देवास धुंडावें । हें उत्तमोत्तम ॥ ४०॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सूक्ष्मजीवनिरूपणनाम समास आठवा ॥ समास नववा : पिंडोत्पत्तिनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ चौंखाणीचे प्राणी असती । अवघे उदकेंचि वाढती । ऐसे होतीआणी जाती । असंख्यात ॥ १ ॥ तत्वांचें शरीर जालें । अंतरात्म्यासगट वळलें । त्यांचें मूळ जों शोधिलें । तों उदकरूप ॥ २ ॥ शरत्काळींचीं शरीरें । पीळपीळों झिरपती नीरें । उभये रेतें येकत्रें । मिसळती रक्तीं ॥ ३ ॥ अन्नरस देहरस । रक्तरेतें बांधे मूस । रसद्वयें सावकास । वाढों लागे ॥ ४ ॥ वाढतां वाढतां वाढलें । कोमळाचें कठीण जालें। पुढें उदक पैसावलें । नाना अवेवीं ॥ ५॥ संपूर्ण होतां बाहेरी पडे । भूमीस पडतां मग तें रडे । अवघ्याचें अवघेंच घडे । ऐसें आहे ॥ ६ ॥ कुडी वाढे कुबुद्धि वाढे । मूळापासून अवघें घडे । अवघेंचि मोडे आणि वाढे । देखतदेखतां ॥ ७ ॥ पुढें अवघियांचें शरीर । दिवसेंदिवस जालें थोर । सुचों लागला विचार । कांहीं कांहीं ॥ ८ ॥ फळामधें बीज आलें । तेणें न्यायें तेथें जालें । ऐकतां देखतां उमजलें । सकळ कांहीं ॥ ९ ॥ बीजें उदकें अंकुरती । उदक नस्तां उडोन जाती । येके ठाईं उदक माती । होतां बरें ॥ १० ॥ दोहिंमधें असतां बीज । भिजोन अंकुर सहज । वाढतां वाढतां पुढें रीझ । उदंड आहे ॥ ११ ॥ इकडे मुळ्या धावा घेती । तिकडे अग्रें हेलावती । मुळें अग्र द्विधा होती । बीजापासून ॥ १२ ॥ मुळ्या चालिल्या पाताळीं । अग्रें धावतीं अंतराळीं । नाना पत्रीं पुष्पीं फळीं । लगडलीं झाडें ॥ १३ ॥ फळावडिल सुमनें । सुमनांवडिल पानें । पानांवडिल अनुसंधानें । काष्ठें आघवीं ॥ १४ ॥ काष्ठांवडिल मुळ्या बारिक। मुळ्यां वडिल तें उदक । उदक आळोन कौतुक । भूमंडळाचें ॥ १५ ॥ याची ऐसी आहे प्रचिती । तेव्हां सकळां वडिल जगती । जगतीवडिल मूर्ती। आपोनारायायेणाची ॥१६ ॥ तयावडिल अग्निदेव । अग्निवडिल वायेदेव । वायेदेवावडिल स्वभाव । अंतरात्म्यांचा ॥ १७ ॥ सकळांवडिल अंतरात्मा। त्यासि नेणे तो दुरात्मा । दुरात्मा म्हणिजे दुरी आत्मा । अंतरला तया ॥ १८ ॥ जवळी असोन चुकलें। प्रत्ययास नाहीं सोकलें । उगेंचि आलें आणी गेलें । देवाचकरितां ॥ १९ ॥ म्हणौन सकळांवडिल देव । त्यासी होतां अनन्यभाव । मग हे प्रकृतीचा स्वभाव । पालटों लागे ॥ २० ॥ करी आपुला व्यासंग। कदापि नव्हे ध्यानभंग । बोलणें चालणें वेंग । पडोंच नेदी ॥ २१ ॥ जें वडिलीं निर्माण केलें । तें पाहिजे पाहिलें । काये काये वडिलीं केलें । कीती पाहावें ॥ २२ ॥ तो वडिल जेथें चेतला । तोचि भाग्यपुरुष जाल । अल्प चेतनें तयाला । अल्पभाग्य ॥ २३ ॥ तया नारायेणाला मनीं । अखंड आठवावें ध्यानीं । मग ते लक्ष्मी तयापासूनी । जाईल कोठें ॥ २४ ॥ नारायेण असे विश्वीं । त्याची पूजा करीत जावी । याकारणें तोषवावी । कोणीतरी काया ॥ २५ ॥ उपासना शोधून पाहिली । तों ते विश्वपाळिती जाली । न कळे लीळा परीक्षिली । न वचे कोणा ॥ २६ ॥ देवाची लीळा देवेंविण । आणीक दुसरा पाहे कोण । पाहणें तितुकें आपण । देवचि असे ॥ २७ ॥ उपासना सकळां ठाईं । आत्माराम कोठें नाहीं । याकारणें ठाइं ठाइं । रामे आटोपिलें॥ २८ ॥ ऐसी माझी उपासना । आणितां नये अनुमाना । नेऊन घाली निरंजना । पैलिकडे ॥ २९ ॥ देवाकरितां कर्में चालती । देवाकरितां उपासक होती । देवाकरितां ज्ञानी असती । कितियेक ॥ ३० ॥ नाना शास्त्रें नाना मतें । देवचि बोलिला समस्तें । नेमकांनेमक वेस्तावेस्तें । कर्मानुसार ॥ ३१ ॥ देवास अवघें लागे करावें । त्यांत घेऊं ये तितुकें घ्यावें । अधिकारासारिखें चालावें । म्हणिजे बरें ॥ ३२ ॥ आवाहन विसर्जन । ऐसेंचि बोलिलें विधान । पूर्वपक्ष जाला येथून । सिद्धांत पुढें ॥ ३३ ॥ वेदांत सिद्धांत धादांत । प्रचित प्रमाण नेमस्त । पंचिकर्ण सांडून हित । वाक्यार्थपाहावा ॥ ३४ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे पिंडोत्पत्तिनिरूपणणनाम समास नववा ॥ समास दहावा : सिद्धांतनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ गगनीं अवघेंचि होत जातें । गगनाऐसें तगेना तें । निश्चळीं चंचळ नाना तें । येणेंचि न्यायें ॥ १ ॥ अंधार दाटला बळें। वाटे गगन जालें काळें । रविकिर्णें तें पिवळें । सवेंचि वाटे ॥ २ ॥ उदंड हिंव जेव्हां पडिले । गमे गगन थंड जालें। उष्ण झळेनें वाळलें। ऐसें वाटे ॥ ३ ॥ ऐसें जें कांहीं वाटलें । तें तें जालें आणि गेलें । आकाशासारिखें तगलें । हें तों घडेना ॥ ४ ॥ उत्तम जाणिवेचा जिनस । समजोन पाहे सावकास । निराभास तें आकाश । भास मिथ्या ॥ ५ ॥ उदक पसरे वायो पसरे । आत्मा अत्यंतचि पसरे । तत्वें तत्व अवघेंचि पसरे । अंतर्यामीं ॥ ६ ॥ चळतें आणि चळेना तें । अंतरीं अवघेंच कळतें । विवरणेंचि निवळतें । प्राणिमात्रासी ॥ ७ ॥ विवरतां विवरतां शेवटीं । निवृत्तिपदीं अखंड भेटी । जालियानें तुटी । होणार नाहीं ॥ ८ ॥ जेथें ज्ञानाचें होतें विज्ञान । आणि मनाचें होतें उन्मन । तत्वनिर्शनीं अनन्य। विवेकें होतें ॥ ९ ॥ वडिलांस शोधून पाहिलें । तों चंचळाचें निश्चळ जालें । देवभक्तपण गेलें । तये ठाइं ॥ १० ॥ ठाव म्हणतां पदार्थ नाहीं। पदार्थमात्र मुळीं नाहीं । जैसें तैसें बोलों कांहीं । कळावया ॥ ११ ॥ अज्ञानशक्ति निरसली। ज्ञानशक्ति मावळली । वृत्तिशून्यें कैसी जाली । स्थिती पाहा ॥ १२ ॥ मुख्य शक्तिपात तो ऐसा । नाहीं चंचळाचा वळसा । निवांतीं निवांत कैसा । निर्विकारी ॥ १३ ॥ चंचळाचीं विकार बालटें । तें चंचळचि जेथें आटे । चंचळ निश्चळ घनवटे । हें तों घडेना ॥ १४ ॥ माहावाक्याचा विचारु । तेथें संन्याशास अधिकारु। दैवीकृपेची जो नरु । तोहि विवरोन पाहे ॥ १५ ॥ संन्यासी म्हणिजे शडन्यासी । विचारवंत सर्व संन्यासी । आपली करणी आपणासी । निश्चयेंसीं ॥ १६ ॥ जगदीश वोळल्यावरी । तेथें कोण अनुमान करी । आतां असो हें विचारी। विचर जाणती ॥ १७ ॥ जे जे विचारी समजले । ते ते निःसंग होऊन गेले । देहाभिमानी जे उरले। ते देहाभिमान रक्षिती ॥ १८ ॥ लक्षीं बैसले अलक्ष । उडोन गेला पूर्वपक्ष । हेतुरूपें अंतरसाक्ष । तोहि मावळला ॥ १९ ॥ आकाश आणि पाताळ । दोनी नामें अंतराळ । काढितां दृश्याचें चडळ । अखंड जालें ॥ २० ॥ तें तों अखंडचि आहे । मन उपाधी लक्षून पाहे। उपाधिनिरासें साहे । शब्द कैसा ॥ २१ ॥ शब्दपर कल्पनेपर । मन बुद्धि अगोचर । विचारें पाहावा विचार। अंतर्यामीं ॥ २२ ॥ पाहातां पाहातां कळों येतें । कळलें तितुकें वेर्थ जातें । अवघड कैसें बोलावें तें । कोण्या प्रकारें ॥ २३ ॥ वाक्यार्थवाच्यांश शोधिला। अलक्षीं लक्ष्यांश बुडाला । पुढें समजोन बोला । कोणीतरी ॥ २४ ॥ शाश्वतास शोधीत गेला । तेणें ज्ञानी साच जाला । विकार सांडून मिळाला । निर्विकारीं ॥ २५ ॥ दुःस्वप्न उदंड देखिलें । जागें होतां लटिकें जालें । पुन्हां जरी आठवलें । तरी तें मिथ्या ॥ २६ ॥ प्रारब्धयोगें देह असे । असे अथवा नासे । विचार अंतरीं बैसे । चळेना ऐसा ॥ २७ ॥ बीज अग्नीनें भाजलें । त्याचें वाढणें खुंटलें । ज्ञात्यास तैसे जालें । वासनाबीज ॥ २८ ॥ विचारें निश्चळ जाली बुद्धि । बुद्धिपासीं कार्यसिद्धि । पाहातां वडिलांची बुद्धि । निश्चळीं गेलीं ॥ २९ ॥ निश्चळास ध्यातो तो निश्चळ । चंचळास ध्यातो तो चंचळ । भूतास ध्यातो तो केवळ । भूत होये ॥ ३० ॥ जो पावला सेवटवरी । तयास हें कांहींच न करी । अंतरिनिष्ठा बाजीगरी । तैसी माया ॥ ३१ ॥ मिथ्या ऐसें कळों आलें । विचारानें सदृढ जालें । अवघें भयेंचि उडालें । अकस्मात ॥ ३२ ॥ उपासनेचें उत्तिर्ण व्हावें । भक्तजनें वाढवावें । अंतरीं विवेकें उमजावें । सकळ कांहीं ॥ ३३ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सिद्धांतनिरूपणनाम समास दहावा ॥ ॥ दशक पंधरावा समाप्त ॥ 1454 2765 2005-10-09T09:22:30Z 203.115.86.234 ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ ॥ श्रीमत् दासबोध ॥ दशक सोळावा : सप्ततिन्वय समास पहिला : वाल्मीकि स्तवननिरूपण ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ धन्य धन्य तो वाल्मीक । ऋषीमाजी पुण्यश्लोक । जयाचेन हा त्रिलोक्य । पावनजाला ॥ १ ॥ भविष्य आणी शतकोटी । हें तों नाहीं देखिलें दृष्टीं । धांडोळितां सकळ सृष्टि । श्रुत नव्हे ॥ २ ॥ भविष्याचें येक वचन । कदाचित जालें प्रमाण । तरी आश्चिर्य मानिती जन । भूमंडळीचे ॥ ३ ॥ नसतां रघुनाथावतार । नाहीं पाहिला शास्त्राधार । रामकथेचा विस्तार । विस्तारिला जेणें ॥ ४ ॥ ऐसा जयाचा वाग्विळास । ऐकोनी संतोषला महेश । मग विभागिलें त्रयलोक्यास । शतकोटी रामायेण ॥ ५ ॥ ज्याचें कवित्व शंकरें पाहिलें । इतरां न वचे अनुमानलें । रामौपासकांसी जालें । परम समाधान ॥ ६ ॥ ऋषी होते थोर थोर । बहुतीं केला कवित्वविचार । परी वाल्मीकासारिखा कवेश्वर । न भूतो न भविष्यति ॥ ७ ॥ पूर्वीं केली दृष्ट कर्में । परी पावन जाला रामनामें । नाम जपतां दृढ नेमें । पुण्यें सीमा सांडिली ॥ ८ ॥ उफराटे नाम म्हणतां वाचें । पर्वत फुटले पापाचे । ध्वज उभारले पुण्याचे । ब्रह्मांडावरुते ॥ ९ ॥ वाल्मीकें जेथें तप केलें । तें वन पुण्यपावन जालें । शुष्क काष्ठीं अंकुर फुटले । तपोबळें जयाच्या ॥ १० ॥ पूर्वी होता वाल्हाकोळी । जीवघातकी भूमंडळीं । तोचि वंदिजे सकळीं । विबुधीं आणि ऋषेश्वरीं ॥ ११ ॥ उपरती आणि अनुताप । तेथें कैंचें उरेल पाप । देह्यांततपें पुण्यरूप । दुसरा जन्म जाला ॥ १२ ॥ अनुतापें आसन घातलें । देह्यांचें वारुळ जालें । तेंचि नाम पुढें पडिलें । वाल्मीक ऐसें ॥ १३ ॥ वारुळास वाल्मीक बोलिजे । म्हणोनि वाल्मीक नाम साजे । जयाच्या तीव्र तपें झिजे । हृदय तापसाचें ॥ १४ ॥ जो तापसांमाजीं श्रेष्ठ । जो कवेश्वरांमधें वरिष्ठ । जयाचें बोलणें पष्ट । निश्चयाचें ॥ १५ ॥ जो निष्ठावंतांचें मंडण । रघुनाथभक्तांचें भूषण । ज्याची धारणा असाधारण । साधकां सदृढ करी ॥ १६ ॥ धन्य वाल्मीक ऋषेश्वर । समर्थाचा कवेश्वर । तयासी माझा नमस्कार । साष्टांगभावें ॥ १७ ॥ वाल्मीक ऋषी बोलिला नसता । तरी आम्हांसी कैंची रामकथा । म्हणोनियां समर्था । काय म्हणोनी वर्णावें ॥ १८ ॥ रघुनथकीर्ति प्रगट केली । तेणें तयची महिमा वाढली । भक्त मंडळी सुखी जाली । श्रवणमात्रें ॥ १९ ॥ आपुला काळ सार्थक केला । रघुनाथकीर्तिमधें बुडाला । भूमंडळीं उधरिला । बहुत लोक ॥ २० ॥ रघुनाथ भक्त थोर थोर । महिमा जयांचा अपार । त्या समस्तांचा किंकर । रामदास म्हणे ॥ २१ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे वाल्मीकस्तवननिरूपणनाम समास पहिला ॥ समास दुसरा : सूर्यस्तवननिरूपण ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ धन्य धन्य हा सूर्यवौंश । सकळ वौंशामधें विशेष । मार्तंडमंडळाचा प्रकाश । फांकला भूमंडळीं ॥ १ ॥ सोमाआंगीं आहे लांछन । पक्षा येका होय क्षीण । रविकिर्ण फांकता आपण । कळाहीन होये ॥ २ ॥ याकारणें सूर्यापुढें । दुसरी साम्यता न घडे । जयाच्या प्रकाशें उजेडे । प्राणीमात्रासी ॥ ३ ॥ नाना धर्म नाना कर्में । उत्तमें मध्यमें अधमें । सुगमें दुर्गमें नित्य नेमें । सृष्टीमधें चालती ॥ ४ ॥ वेदशास्त्रें आणी पुराणें । मंत्र यंत्र नाना साधनें । संध्या स्नान पूजाविधानें । सूर्येंविण बापुडीं ॥ ५ ॥ नाना योग ना मतें । पाहों जातां असंख्यातें । जाती आपुलाल्या पंथें । सूर्यौदय जालियां ॥ ६ ॥ प्रपंचिक अथवा परमार्थिक । कार्य करणें कोणीयेक । दिवसेंविण निरार्थक । सार्थक नव्हे ॥ ७ ॥ सूर्याचें अधिष्ठान डोळे । डोळे नसतां सर्व आंधळे । याकारणें कांहींच न चले । सूर्येंविण ॥ ८ ॥ म्हणाल अंध कवित्वें करिती । तरी हेहि सुर्याचीच गती । थंड जालियां आपुली मती । मग मतिप्रकाश कैंचा ॥ ९ ॥ उष्ण प्रकाश तो सूर्याचा । शीत प्रकाश तो चंद्राचा । उष्णत्व नस्तां देह्याचा । घात होये ॥ १० ॥ याकारणें सूर्येंविण । सहसा न चले कारण । श्रोते तुम्ही विचक्षण । शोधून पाहा ॥ ११ ॥ हरिहरांच्या अवतरमूर्ती । शिवशक्तीच्या अनंत वेक्ती । यापूर्वीं होता गभस्ती । आतां हि आहे ॥ १२ ॥ जितुके संसारासि आले । तितुके सूर्याखालें वर्तले । अंती देहे त्यागून गेले । प्रभाकरादेखतां ॥ १३ ॥ चंद्र ऐलीकडे जाला । क्षीरसागरीं मधून काढिला । चौदा रत्नांमधें आला । बंधु लक्षुमीचा ॥ १४ ॥ विश्वचक्षु हा भास्कर । ऐसें जाणती लाहानथोर । याकारणें दिवाकर । श्रेष्ठांहून श्रेष्ठ ॥ १५ ॥ अपार नभमार्ग क्रमणें । ऐसेंचि प्रत्यहीं येणें जाणें । या लोकोपकाराकारणें । आज्ञा समर्थाची ॥ १६ ॥ दिवस नस्तां अंधकार । सर्वांसी नकळे सारासार । दिवसेंविण तश्कर । कां दिवाभीत पक्षी ॥ १७ ॥ सूर्यापुढें आणिक दुसरें । कोण आणावें सामोरें । तेजोरासी निर्धारें । उपमेरहित ॥ १८ ॥ ऐसा हा सविता सकळांचा । पूर्वज होय रघुनाथाचा । अगाध महिमा मानवी वाचा । काये म्हणोनि वर्णावी ॥ १९ ॥ रघुनाथवौंश पूर्वापर । येकाहूनि येक थोर । मज मतिमंदास हा विचार । काये कळे ॥ २० ॥ रघुनाथाचा समुदाव । तेथें गुंतला अंतर्भाव । म्हणोनी वर्णितां महत्व । वाग्दुर्बळ मी ॥ २१ ॥ सकळ दोषाचा परिहार । करितां सूर्यास नमस्कार । स्फूर्ति वाढे निरंतर । सूर्यदर्शन घेतां ॥ २२ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सूर्यस्तवननिरूपणनाम समास दुसरा ॥ समास तिसरा : पृथ्वीस्तवननिरूपण ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ धन्य धन्य हे वसुमती । इचा महिमा सांगों किती । प्राणीमात्र तितुके राहाती । तिच्या आधारें ॥ १ ॥ अंतरिक्ष राहाती जीव । तोहि पृथ्वीचा स्वभाव । देहे जड नस्तां जीव । कैसे तगती ॥ २ ॥ जाळिती पोळिती कुदळिती । नांगरिती उकरिती खाणती । मळ मूत्र तिजवरी करिती । आणी वमन ॥ ३ ॥ नासकें कुजकें जर्जर । पृथ्वीविण कैंची थार । देह्यांतकाळीं शरीर । तिजवरी पडे ॥ ४ ॥ बरें वाईट सकळ कांहीं । पृथ्वीविण थार नाहीं । नाना धातु द्रव्य तें हि । भूमीचे पोटीं ॥ ५ ॥ येकास येक संव्हारिती । प्राणी भूमीवरी असती । भूमी सांडून जाती । कोणीकडे ॥ ६ ॥ गड कोठ पुरें पट्टणें । नाना देश कळती अटणें । देव दानव मानव राहाणें । पृथ्वीवरी ॥ ७ ॥ नाना रत्नें हिरे परीस । नाना धातु द्रव्यांश । गुप्त प्रगट कराव्यास । पृथ्वीविण नाहीं ॥ ८ ॥ मेरुमांदार हिमाचळ । नाना अष्टकुळाचळ । नाना पक्षी मछ व्याळ । भूमंडळीं ॥ ९ ॥ नाना समुद्रापैलीकडे । भोंवतें आवर्णोदका कडें । असंभाव्य तुटले कडे । भूमंडळाचे ॥ १० ॥ त्यामधें गुप्त विवरें । लाहानथोरें अपारें । तेथें निबिड अंधकारें । वस्ती कीजे ॥ ११ ॥ आवर्णोदक तें अपार । त्याचा कोण जाणे पार । उदंड दाटले जळचर । असंभाव्य मोठे ॥ १२ ॥ त्या जीवनास आधार पवन । निबिड दाट आणी घन । फुटों शकेना जीवन । कोणेकडे ॥ १३ ॥ त्या प्रभंजनासी आधार । कठिणपणें अहंकार । ऐसा त्या भूगोळाचा पार । कोण जाणे ॥ १४॥ नाना पदार्थांच्या खाणी । धातुरत्नांच्या दाटणी । कल्पतरु चिंतामणी । अमृतकुंडें ॥ १५ ॥ नाना दीपें नाना खंडें । वसती उद्वसें उदंडें । तेथें नाना जीवनाचीं बंडें । वेगळालीं ॥ १६ ॥ मेरुभोंवते कडे कापले । असंभाव्य कडोसें पडिलें । निबिड तरु लागले । नाना जिनसी ॥ १७ ॥ त्यासन्निध लोकालोक । जेथें सूर्याचें फिरे चाक । चंद्रादि द्रोणाद्रि मैनाक । माहां गिरी ॥ १८ ॥ नाना देशीं पाषाणभेद । नाना जिनसी मृत्तिकाभेद । नाना विभूति छंद बंद । नाना खाणी ॥ १९ ॥ बहुरत्न हे वसुंदरा । ऐसा पदार्थ कैचा दुसरा । अफट पडिलें सैरावैरा । जिकडे तिकडे ॥ २० ॥ अवघी पृथ्वी फिरोन पाहे । ऐसा प्राणी कोण आहे । दुजी तुळणा न साहे । धरणीविषीं ॥२१ ॥ नाना वल्ली नाना पिकें । देसोदेसी अनेकें । पाहों जातां सारिख्या सारिखें । येक हि नाहीं ॥ २२ ॥ स्वर्ग मृत्यु आणिपाताळें । अपूर्व रचिलीं तीन ताळें। पाताळलोकीं माहां व्याळें । वस्ती कीजे ॥ २३ ॥ नान वल्ली बीजांची खाणी । ते हे विशाळ धरणी । अभिनव कर्त्याची करणी । होऊन गेली ॥ २४ ॥ गड कोठ नाना नगरें । पुरें पट्टणें मनोहरें । सकळां ठाईं जगदेश्वरें । वस्ती कीजे ॥ २५ ॥ माहां बळी होऊन गेले । पृथ्वीवरी चौताळले । सामर्थ्यें निराळे राहिले । हें तों घडेना ॥ २६ ॥ असंभाव्य हे जगती। जीव कितीयेक जाती । नाना अवतारपंगती । भूमंडळावरी ॥ २७ ॥ सध्यां रोकडे प्रमाण । कांहीं करावा नलगे अनुमान । नाना प्रकारीचें जीवन । पृथ्वीचेनि आधारें ॥ २८ ॥ कित्तेक भूमी माझी म्हणती । सेवटीं आपणचि मरोन जाती । कित्तेक काळ होतां जगती । जैसी तैसी ॥ २९ ॥ ऐसा पृथ्वीचा महिमा । दुसरी काये द्यावी उपमा । ब्रह्मादिकापासुनी आम्हां । आश्रयोचि आहे ॥ ३० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे पृथ्वीस्तवननिरूपणनाम समास तिसरा ॥ समास चौथा : आपनिरूपण ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ आतां सकळांचे ज्नमस्थान । सकळ जीवांचे जीवन । जयास आपोनारायेण । ऐसें बोलिजे ॥ १ ॥ पृथ्वीस आधार आवर्णोदक । सप्तसिंधूचें सिंधोदक । नाना मेघीचें मेघोदक । भूमंडळीं चालिलें ॥ २ ॥ नाना नद्या नाना देसीं । वाहात मिळाल्या सागरासी । लाहानथोर पुण्यरासी । अगाध महिमे ॥ ३ ॥ नद्या पर्वतींहून कोंसळल्या । नाना सांकडीमधें रिचविल्या । धबाबां खळाळां चालिल्या । असंभाव्य ॥ ४ ॥ कूप बावी सरोवरें । उदंड तळीं थोरथोरें । निर्मळें उचंबळती नीरें । नाना देसीं ॥ ५ ॥ गायेमुखें पाट जाती । नाना कालवे वाहती । नाना झर्या झिरपती । झरती नीरें ॥ ६ ॥ डुरें विहीरें पाझर । पर्वत फुटोन वाहे नीर । ऐसे उदकाचे प्रकर । भूमंडळीं ॥ ७ ॥ जितुके गिरी तितुक्या धारा । कोंसळती भयंकरा । पाभळ वाहाळा अपारा । उकळ्या सांडिती ॥ ८ ॥ भूमंडळीचें जळ आघवें। किती म्हणोनी सांगावें । नाना कारंजीं आणावें । बांधोनी पाणी ॥ ९ ॥ डोहो डवंके खबाडीं टांकीं । नाना गिरिकंदरीं अनेकीं । नाना जळें नाना लोकीं । वेगळालीं ॥ १० ॥ तीर्थें येकाहून येक । माहां पवित्र पुण्यदायक । अगाध महिमा शास्त्रकारक । बोलोनि गेले ॥ ११ ॥ नाना तीर्थांची पुण्योदकें । नाना स्थळोस्थळीं सीतळोदकें । तैसींच नाना उष्णोदकें । ठाईं ठाईं ॥ १२ ॥ नाना वल्लीमधें जीवन । नाना फळीं फुलीं जीवन । नाना कंदीं मुळीं जीवन । गुणकारकें ॥ १३ ॥ क्षीरोदकें सिंधोदकें । विषोदकें पीयूषोदकें । नाना स्थळांतरीं उदकें । नाना गुणाचीं ॥ १४ ॥ नाना युक्षदंडाचे रस । नाना फळांचे नाना रस । नाना प्रकारीचे गोरस। मद पारा गुळत्र ॥ १५ ॥ नाना मुक्तफळांचें पाणी । नाना रत्नी तळपें पाणी । नाना शस्त्रामधें पाणी । नाना गुणाचें ॥ १६ ॥ शुक्लीत श्रोणीत लाळ मूत्र स्वेद । नाना उदकाचे नाना भेद । विवरोन पाहातां विशद । होत जातें ॥ १७ ॥ उदकाचे देह केवळ । उदकाचेंचि भूमंडळ । चंद्रमंडळ सूर्यमंडळ । उदकाकरितां ॥ १८ ॥ क्षारसिंधु क्षीरसिंधु । सुरासिंधु आज्यसिंधु । दधिसिंधु युक्षरससिंधु । शुद्ध सिंधु उदकाचा ॥ १९ ॥ ऐसें उदक विस्तारलें । मुळापासून सेवटा आलें । मधेहि ठाईं ठाईं उमटलें । ठाईं ठाईं गुप्त ॥ २० ॥ जे जे बीजीं मिश्रीत जालें । तो तो स्वाद घेऊन उठिलें । उसामधें गोडीस आलें । परम सुंदर ॥ २१ ॥ उदकाचें बांधा हें शरीर । उदक चि पाहिजे तदनंतर । उदकचि उत्पत्तिविस्तार । किती म्हणोनी सांगावा ॥ २२ ॥ उदक तारक उदक मारक । उदक नाना सौख्यदायेक । पाहातं उदकाचा विवेक । अलोलिक आहे ॥ २३ ॥ भूमंडळीं धांवे नीर । नाना ध्वनी त्या सुंदर । धबाबां धबाबां थोर । रिचवती धारा ॥ २४ ॥ ठाईं ठाईं डोहो तुंबती । विशाळ तळीं डबाबिती । चबाबिती थबाबिती । कालवे पाट ॥ २५ ॥ येकी पालथ्या गंगा वाहाती । उदकें सन्निधचि असती । खळाळां झरे वाहाती । भूमीचे पोटीं ॥ २६ ॥ भूगर्भीं डोहो भरलें । कोण्ही देखिले ना ऐकिले । ठाईं ठाईं झोवीरे जाले । विदुल्यतांचे ॥ २७ ॥ पृथ्वीतळीं पाणी भरलें । पृथ्वीमधें पाणी खेळे । पृथ्वी प्रग्टलें । उदंड पाणी ॥ २८ ॥ स्वर्गमृत्यपाताळीं । येक नदी तीन ताळीं । मेघोदक अंतराळीं । वृष्टी करी ॥ २९ ॥ पृथ्वीचें मूळ जीवन । जीवनाचें मूळ दहन । दहनाचें मूळ पवन । थोराहून थोर ॥ ३० ॥ त्याहून थोर परमेश्वर । महद्भूतांचा विचार । त्याहून थोर परात्पर । परब्रह्म जाणावें ॥ ३१ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे आपनिरूपणनाम समास चौथा ॥ समास पांचवा : अग्निनिरूपण ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ धन्य धन्य हा वैश्वानरु । होये रघुनाथाचा श्वशुरु । विश्वव्यापक विश्वंभरु । पिता जानकीचा ॥ १ ॥ ज्याच्या मुखें भगवंत भोक्ता । जो ऋषीचा फळदाता । तमहिमरोगहर्ता । भर्ता विश्वजनाचा ॥ २ ॥ नाना वर्ण नाना भेद । जीवमात्रास अभेद । अभेद आणी परम शुध । ब्रम्हादिकासी ॥ ३ ॥ अग्नीकरितां सृष्टी चाले । अग्नीकरितां लोक धाले । अग्नीकरितां सकळ ज्याले । लाहानथोर ॥ ४ ॥ अग्नीनें आळलें भूमंडळ । लोकांस राहव्या जालें स्थळ । दीप दीपिका नाना ज्वाळ । जेथें तेथें ॥ ५ ॥ पोटामधें जठराग्नी । तेणें क्षुधा लागे जनीं । अग्नीकरितां भोजनीं । रुची येते ॥ ६ ॥ अग्नी सर्वांगीं व्यापक । उष्णें राहे कूणी येक । उष्ण नस्तां सकळ लोक । मरोन जाती ॥ ७ ॥ आधीं अग्नी मंद होतो । पुढें प्राणी तो नासतो । ऐसा हा अनुभव येतो । प्राणीमात्रासी ॥ ८ ॥ असतां अग्नीचें बळ । शत्रु जिंके तात्काळ । अग्नी आहे तावत्काळ । जिणें आहे ॥ ९ ॥ नाना रस निर्माण जाले । अग्नीकरितां निपजले । माहांरोगी आरोग्य जाले । निमिषमात्रें ॥ १० ॥ सूर्य सकळांहून विशेष । सूर्याउपरी अग्नीप्रवेश । रात्रभागीं लोक अग्नीस । साहें करिती ॥ ११ ॥ अंत्यजगृहींचा अग्नी आणिला । त्यास दोष नाहीं बोलिला । सकळां गृहीं पवित्र जाला । वैश्वानरु ॥ १२ ॥ अग्नीहोत्र नाना याग । अग्नीकरितां होती सांग । अग्नी त्रुप्त होतां मग । सुप्रसन्न होतो ॥ १३ ॥ देव दानव मानव । अग्नीकरितां चाले सर्व । सकळ जनासी उपाव । अग्नी आहे ॥ १४ ॥ लग्नें करिती थोर थोर । नाना दारूचा प्रकार । भूमंडळीं यात्रा थोर । दारूनें शोभती ॥ १५ ॥ नाना लोक रोगी होती । उष्ण औशधें सेविती । तेणे लोक आरोग्य होती । वन्हीकरितां ॥ १६ ॥ ब्रह्मणास तनुमनु । सूर्यदेव हुताशनु । येतद्विषईं अनुमानु । कांहींच नाहीं ॥ १७ ॥ लोकामध्यें जठरानळु । सागरीं आहे वडवनाळु । भूगोळाबाहेर आवर्णानळु । शिवनेत्रीं विदुल्यता ॥ १८ ॥ कुपीपासून अग्नी होतो । उंचदर्पणीं अग्नी निघतो । काष्ठमंथनी प्रगटतो । चकमकेनें ॥ १९ ॥ अग्नी सकळां ठाईं आहे । कठीण घिसणीं प्रगट होये । आग्यासर्पें दग्ध होये । गिरिकंदरें ॥ २० ॥ अग्नीकरितां नाना उपाये । अग्नीकरितां नाना अपाय । विवेकेंविण सकल होये । निरार्थक ॥ २१ ॥ भूमंडळीं लाहानथोर । सकळांस वन्हीचा आधार । अग्निमुखें परमेश्वर । संतुष्ट होये ॥ २२ ॥ ऐसा अग्नीचा महिमा । बोलिजे तितुकी उणी उपमा । उत्तरोत्तर अगाध महिमा । अग्नीपुरुषाचा ॥ २३ ॥ जीत असतां सुखी करी । मेल्यां प्रेत भस्म करी । सर्वभक्षकु त्याची थोरी । काये म्हणोनी सांगावी ॥ २४ ॥ सकळ सृष्टीचा संव्हार । प्रळय करी वैश्वानर । वैश्वानरें पदार्थमात्र । कांहींच उरेना ॥ २५ ॥ नाना होम उदंड करिती । घरोघरीं वैशदेव चालती । नाना क्षेत्रीं दीप जळती । देवापासीं ॥ २६ ॥ दीपाराधनें निलांजनें । देव वोवाळिजे जनें । खरें खोटें निवडणें । दिव्य होतां ॥ २७ ॥ अष्टधा प्रकुर्ती लोक तिन्ही । सकळ व्यापून राहिला वन्ही । अगाध महिमा वदनीं । किती म्हणोनी बोलावा ॥ २८ ॥ च्यारी श्रृंगें त्रिपदीं जात । दोनी शिरें सप्त हात । ऐसा बोलिला शास्त्रार्थ । प्रचितीविण ॥ २९ ॥ ऐसा वन्ही उष्णमूर्ती । तो मी बोलिलों येथामती । न्यून्यपूर्ण क्षमा श्रोतीं । केलें पाहिजे ॥ ३० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे अग्निनिरूपणनाम समास पांचवा ॥ समास सहावा : वायुस्तवन ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ धन्य धन्य हा वायुदेव । याचा विचित्र स्वभाव । वायोकरितां सकळ जीव । वर्तती जनीं ॥ १ ॥ वायोकरितां श्वासोश्वास । नाना विद्यांचा अभ्यास । वायोकरितां शरीरास । चळण घडे ॥ २ ॥ चळण वळण प्रासारण । निरोधन आणी आकोचन । प्राण अपान व्यान उदान । समान वायु ॥ ३ ॥ नाग कूर्म कर्कश वायो । देवदत्त धनंजयो। ऐसे हे वायोचे स्वभावो । उदंड असती ॥ ४ ॥ वायो ब्रह्मांडीं प्रगटला । ब्रह्मांडदेवतांस पुरवला । तेथुनी पिंडी प्रगटला । नाना गुणें ॥ ५ ॥ स्वर्गलोकीं सकळ देव । तैसेचि पुरुषार्थी दानव । मृत्यलोकींचे मानव । विख्यात राजे ॥ ६ ॥ नरदेहीं नाना भेदे । अनंत भेदाचीं श्वापदें । वनचरें जळचरें आनंदें । क्रीडा करिती॥ ७॥ त्या समस्तांमधें वायु खेळे । खेचरकुळ अवघें चळे । उठती वन्हीचे उबाळे । वायोकरितां ॥ ८॥ वायो मेघाचें भरण भरी। सवेंच पिटून परतें सारी । वायो ऐसा कारबरी । दुसरा नाहीं ॥ ९ ॥ परी ते आत्मयाची सत्ता । वर्ते शरीरीं तत्वता । परी व्यापकपणें या समर्था । तुळणा नाहीं ॥ १० ॥ गिरीहून दाट फौजा । मेघ उठिले लोककाजा । गर्जगर्जों तडक विजा । वायोबळें ॥ ११ ॥ चंद्रसूर्य नक्षत्रमाळा । ग्रहमंडळें मेघमाळा । यें ब्रह्मांडीं नाना कळा । वायोकरितां ॥ १२ ॥ येकवटलें तें निवडेना । कालवलें तें वेगळें होयेना । तैसें हे बेंचाड नाना । केवी कळे ॥ १३ ॥ वायो सुटे सरारां । असंभाव्य पडतीगारा । तैसे जीव हे नीरा- । सरिसे पडती ॥ १४ ॥ वायुरूपें कमळकळा । तोचि आधार जळा । तया जळाच्या आधारें भूगोळा । शेषें धरिलें ॥१५ ॥ शेषास पवनाचा आहार । आहारें फुगे शरीर । तरी मग घेतला भार । भूमंडळाचा ॥१६॥ माहांकूर्माचें शरीर भलें । नेणों ब्रह्मांड पालथें घातलें । येवढें शरीर तें राहिलें । वायोचेनी ॥ १७॥ वाराहें आपुलें दंतीं । पृथ्वी धरिली होती । तयाची येवढी शक्ती । वायुबळें ॥ १८ ॥ ब्रह्म विष्णु महेश्वर । चौथा आपण जगदेश्वर । वायोस्वरूप विचार । विवेकी जाणती ॥ १९ ॥ तेतिस कोटी सुरवर । अठ्यासी सहस्र ऋषेश्वर । सिध योगी भारेंभार । वायोकरितां ॥ २० ॥ नव कोटी कात्यायणी । छेपन कोटी च्यामुंडिणी । औट कोटी भूतखाणी । वायोरूपें ॥ २१॥ भूतें देवतें नाना शक्ती । वायोरूप त्यांच्या वेक्ती । नाना जीव नेणो किती । भूमंडळीं ॥ २२ ॥ पिंडीं ब्रह्मांडीं पुरवला । बाहेर कंचुकास गेला । सकळां ठाईं पुरवला । समर्थ वायु ॥ २३ ॥ ऐसा हा समर्थ पवन । हनुमंत जयाचा नंदन । रघुनाथस्मरणीं तनमन । हनुमंताचें ॥ २४ ॥ हनुमंत वायोचा प्रसीध । पित्यापुत्रांस नाहीं भेद । म्हणोनि दोघेहि अभेद । पुरुषार्थविषीं ॥ २५ ॥ हनुमंतास बोलिजे प्राणनाथ । येणें गुणें हा समर्थ । प्राणेंविण सकळ वेर्थ । होत जातें ॥ २६ ॥ मागें मृत्य आला हनुमंता । तेव्हां वायो रोधला होता । सकळ देवांस आवस्ता । प्राणांत मांडलें ॥ २७ ॥ देव सकळ मिळोन । केलें वायुचें स्तवन । वायो प्रसन्न होऊन । मोकळें केलें ॥ २८ ॥ म्हणोनि प्रतपी थोर । हनुमंत ईश्वरी अवतार । यचा पुरुषार्थ सुरवर । पाहातचि राहिले ॥ २९ ॥ देव कारागृहीं होते । हनुमंतें देखिलें अवचितें । संव्हार करूनी लंकेभोंवतें । विटंबून पाडिलें ॥ ३० ॥ उसिणें घेतलें देवांचें । मूळ शोधिलें राक्षसांचें । मोठें कौतुक पुछ्यकेताचें । आश्चर्य वाटे ॥ ३१ ॥ रावण होता सिंह्यासनावरी । तेथें जाऊन ठोंसरे मारी । लंकेमधें निरोध करी । उदक कैचें ॥ ३२ ॥ देवास आधार वाटला । मोठा पुरुषार्थ देखिला । मनामधें रघुनाथाला । करुणा करिती ॥ ३३ ॥ दैत्य आवघे संव्हारिले । देव तत्काळ सोडिले । प्राणीमात्र सुखी जाले । त्रयलोक्यवासी ॥ ३४ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे वायोस्तवननिरूपणनाम समास सहावा ॥ समास सातवा : महद्भूतनिरूपण ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ पृथ्वीचें मूळ जीवन । जीवनाचें मूळ अग्न । अग्नीचें मूळ पवन । मागां निरोपिलें ॥ १ ॥ आतां ऐका पवनाचें मूळ । तो हा अंतरात्माचि केवळ । अत्यंतचि चंचळ । सकळांमधें ॥ २ ॥ तो येतो जातो दिसेना । स्थिर होऊन बैसेना । ज्याचें रूप अनुमानेना । वेदश्रुतीसी ॥ ३ ॥ मुळीं मुळींचें स्फुर्ण । तेंचि अंतरात्म्याचें लक्षण । जगदेश्वरापासून त्रिगुण । पुढें जालें ॥ ४ ॥ त्रिगुणापासून जालीं भूतें। पावलीं पष्ट दशेतें । त्या भूतांचें स्वरूप तें । विवेकें वोळखावें ॥ ५ ॥ त्यामधें मुख्य आकाश । चौ भूतांमधें विशेष । याच्या प्रकाशें प्रकाश । सकळ कांहीं ॥ ६ ॥ येक विष्णु महद्भूत । ऐसा भूतांचा संकेत । परंतु याची प्रचीत । पाहिली पाहिजे ॥ ७ ॥ विस्तारें बोलिलीं भूतें । त्या भूतामधें व्यापक तें । विवरोन पाहातां येतें । प्रत्ययासी ॥ ८ ॥ आत्मयाच्या चपळपणापुढें । वायो तें किती बापुडें । आत्म्याचें चपळपण रोकडें । समजोन पाहावें ॥ ९ ॥ आत्म्यावेगळें काम चालेना । आत्मा दिसेना ना आडळेना । गुप्तरूपें विचार नाना । पाहोन सोडी ॥ १० ॥ पिंड ब्रह्मांड व्यापून धरिलें । नाना शरीरीं विळासलें । विवेकी जनासी भासलें । जगदांतरी ॥ ११ ॥ आत्म्याविण देहे चालती । हें तों न घडे कल्पांतीं । अष्टधा प्रकृर्तीच्या वेक्ती । रूपासी आल्या ॥ १२ ॥ मूळापासून सेवटवरी । सकळ कांहीं आत्माच करी । आत्म्यापैलीकडे निर्विकारी । परब्रह्म तें ॥ १३ ॥ आत्मा शरीरीं वर्ततो । इंद्रियेंग्राम चेष्टवितो । नाना सुखदुःखें भोगितो । देह्यात्मयोगें ॥ १४ ॥ सप्तकंचुक हें ब्रह्मांड । त्यामधें सप्तकंचुक पिंड । त्या पिंडामधें आत्मा जाड । विवेकें वोळखा ॥ १५ ॥ शब्द ऐकोन समजतो । समजोन प्रत्योत्तर देतो । कठीण मृद सीतोष्ण जाणतो । त्वचेमधें ॥ १६ ॥ नेत्रीं भरोनी पदार्थ पाहाणें । नाना पदार्थ परीक्षणें । उंच नीच समजणें । मनामधें ॥ १७॥ क्रूरदृष्टी सौम्यदृष्टी । कपटदृष्टी कृपादृष्टी । नाना प्रकारींच्या दृष्टी । भेद जाणे॥ १८ ॥ जिव्हेमधें नाना स्वाद । निवडून जाणे भेदाभेद । जें जें जाणें तें तें विशद । करुनी बोले ॥ १९॥ उत्तम अन्नाचे परिमळ । नाना सुगंध परिमळ । नाना फळांचे परिमळ । घ्राणैंद्रियें जाणे ॥ २० ॥ जिव्हेनें स्वाद घेणें बोलणें । पाणीईइंद्रियें घेणें देणें । पादैंद्रियें येणें जाणें । सर्वकाळ ॥२१ ॥ शिस्नैंद्रियें सुरतभोग । गुदैंद्रियें मळोत्सर्ग । मनेंकरूनी सकळ सांग । कल्पून पाहे ॥ २२॥ ऐसें व्यापार परोपरी । त्रिभुवनीं येकलाचि करी । त्याची वर्णावया थोरी । दुसरा नाहीं ॥ २३ ॥ त्याविण दुसरा कैचा । जे महिमा सांगावा तयाचा । व्याप आटोप आत्मयाचा । न भूतो न भविष्यति ॥ २४ ॥ चौदा विद्या चौसष्टी कळा । धूर्तपणाच्या नाना कळा । वेद शास्त्र पुराण जिव्हाळा । तेणेंविण कैचा ॥ २५ ॥ येहलोकींचा आचार । परलोकीं सारासारविचार । उभय लोकींचा निर्धार । आत्माच करी ॥ २६ ॥ नाना मतें नाना भेद । नाना संवाद वेवाद । नाना निश्चय भेदाभेद । आत्माच करी ॥ २७ ॥ मुख्यतत्व विस्तारलें । तेणें तयास रूप आणिलें । येणेंकरितां सार्थक जालें । सकळ कांहीं ॥ २८ ॥ लिहिणें वाचणें पाठांतर करणें । पुसणें सांगणें अर्थ करणें । गाणें बाजवणें नाचणें । आत्म्याचकरितां ॥ २९ ॥ नाना सुखें आनंदतो । नाना दुःखें कष्टी होतो । देहे धरितो आणी सोडितो । नानाप्रकारें ॥ ३० ॥ येकलाचि नाना देहे धरी । येकलाचि नटे परोपरी । नट नाट्यकळा कुसरी । त्याविण नाहीं ॥ ३१ ॥ येकलाचि जाला बहुरूपी । बहुरूपी बहुसाक्षपी । बहुरूपें बहुप्रतापी । आणी लंडी ॥ ३२ ॥ येकलाचि विस्तारला कैसा । पाहे बहुविध तमासा । दंपत्येंविण कैसा । विस्तारला ॥ ३३ ॥ स्त्रियांस पाहिजे पुरुष । पुरुषासी पाहिजे स्त्रीवेष । ऐसा आवडीचा संतोष । परस्परें ॥ ३४ ॥ स्थूळाचें मूळ तें लिंग । लिंगामधें हें प्रसंग । येणें प्रकारें जग । प्रत्यक्ष चाले ॥ ३५ ॥ पुरुषांचा जीव स्त्रियांची जीवी । ऐसी होते उठाठेवी । परी या सूक्ष्माची गोवी । समजली पाहिजे ॥ ३६ ॥ स्थूळांकरितां वाटे भेद । सूक्षमीं आवघेंचि अभेद । ऐसें बोलणें निरुध । प्रत्यया आलें ॥ ३७ ॥ बायकोनें बायकोस भोगिलें । ऐसें नाहीं कीं घडलें । बायकोस अंतरी लागलें । ध्यान पुरुषाचें ॥३८ ॥ स्त्रीसी पुरुष पुरुषास वधु । ऐसा आहे हा समंधु । याकारणें सूक्ष्म संवादु । सुक्ष्मीं च आहे ॥ ३९ ॥ पुरुषैछेमधें प्रकृती । प्रकृतीमधें पुरुषवेक्ती । प्रकृतीपुरुष बोलती । येणें न्यायें ॥ ४० ॥ पिंडावरून ब्रह्मांड पाहावें । प्रचीतीनें प्रचीतीस घ्यावें । उमजेना तरी उमजावें । विवराविवरों ॥ ४१ ॥ द्वैतैछा होते मुळीं । तरी ते आली भूमंडळीं । भूमंडळीं आणी मुळीं । रुजु पाहावें ॥ ४२ ॥ येथें मोठा जाला साक्षेप । फिटला श्रोतयांचा आक्षेप । जे प्रकृतीपुरुषाचें रूप । निवडोन गेलें ॥ ४३ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे महद्भूतनिरूपणनाम समास सातवा ॥ समास आठवा : आत्मारामनिरूपण ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ नमूं गणपती मंगळमूर्ती । जयाचेनि मतिस्फूर्ती । लोक भजनी स्तवन करिती । आत्मयाचें ॥ १ ॥ नमूं वैखरी वागेश्वरी । अभ्यांतरीं प्रकाश करी । नाना भरोवरी विवरी । नाना विद्या ॥ २ ॥ सकळ जनांमधें नाम । रामनाम उत्तमोत्तम । श्रम जाउनी विश्राम । चंद्रमौळी पावला ॥ ३ ॥ नामाचा महिमा थोर । रूप कैसें उत्तरोत्तर । परात्पर परमेश्वर । त्रयलोक्यधर्ता ॥ ४ ॥ आत्माराम चहुंकडे । लोक वावडे जिकडे तिकडे । देहे पडे मृत्य घडे । आत्मयाविण ॥ ५ ॥ जीवात्मा शिवात्मा परमात्मा । जगदात्मा विश्वात्मा गुप्तात्मा । आत्मा अंतरत्मा सूक्ष्मात्मा । देवदानवमानवीं ॥ ६ ॥ सकळ मार्ग चालती बोलती । अवतारपंगतीची गती । आत्म्याकरितां होत जाती । ब्रह्मादिक ॥ ७ ॥ नादरूप जोतीरूप । साक्षरूप सत्तारूप । चैतन्यरूप सस्वरूप । द्रष्टारूप जाणिजे ॥ ८ ॥ नरोत्तमु विरोत्तमु । पुरुषोत्तमु रघोत्तमु । सर्वोत्तमु उत्तमोत्तमु । त्रयलोक्यवासी ॥ ९ ॥ नाना खतपट आणी चटपट । नाना लटपट आणि झटपट । आत्मा नसतां सर्व सपाट । चहुंकडे ॥ १० ॥ आत्म्याविण वेडें कुडें । अत्म्याविण मडें बापुडें । आत्म्याविण थडें रोकडें । शरीराचें ॥ ११ ॥ आत्मज्ञानी समजे मनीं । पाहे जनी आत्मयालागुनी । भुवनी अथवा त्रिभुवनीं । अत्म्याविणें वोस ॥ १२ ॥ परम सुंदर आणि चतुर । जाणे सकळ सारासार । आत्म्याविण अंधकार । उभय लोकीं ॥ १३ ॥ सर्वांगीं सिध सावध । नाना भेद नाना वेध । नाना खेद आणी आनंद । तेणेंचिकरितां ॥ १४ ॥ रंक अथवा ब्रह्मादिक । येकचि चालवी अनेक । पाहावा नित्यानित्यविवेक । कोण्हियेकें ॥ १५ ॥ ज्याचे घरी पद्मिणी नारी । आत्मा तंवरी आवडी धरी । आत्मा गेलियां शरीरीं । तेज कैचें ॥ १६ ॥ आत्मा दिसेना ना भासेना । बाह्याकारें अनुमानेना । नाना मनाच्या कल्पना । आत्मयाचेनी ॥ १७ ॥ आत्मा शरीरीं वास्तव्य करी । अवघें ब्रह्मांड विवरी भरी । वासना भावना परोपरीं । किती म्हणोनी सांगाव्या ॥ १८ ॥ मनाच्या अनंत वृत्ती । अनंत कल्पना धरिती । अनंत प्राणी सांगो किती । अंतर त्यांचें ॥ १९ ॥ अनंत राजकारणें धरणें । कुबुधी सुबुधी विवरणें । कळों नेदणें चुकावणें । प्राणीमात्रासी ॥ २० ॥ येकास येक जपती टपती । येकास येक खपती लपती । शत्रुपणाची स्थिती गती । चहुंकडे ॥ २१ ॥ पृथ्वीमधें परोपरीं । येकास येक सिंतरी । कित्तेक भक्त परोपरीं । परोपकार करिती ॥ २२ ॥ येक आत्मा अनंत भेद । देहेपरत्वें घेती स्वाद । आत्मा ठाईंचा अभेद । भेद हि धरी ॥ २३ ॥ पुरुषास स्त्री पाहिजे । स्त्रीस पुरुष पाहिजे । नवरीस नवरी पाहिजे । हें तों घडेना ॥ २४ ॥ पुरुषाचा जीव स्त्रीयांची जीवी । ऐसी नाहीं उठाठेवी । विषयसुखाची गोवी । तेथें भेद आहे ॥ २५ ॥ ज्या प्राण्यास जो आहार । तेथेंचि होती तत्पर । पशूचे आहारीं नर । अनादरें वर्तती ॥ २६ ॥ आहारभेद देहेभेद । गुप्त प्रगट उदंड भेद । तैसाचि जाणावा आनंद । वेगळाला ॥ २७ ॥ सिंधु भूगर्भींचीं नीरें । त्या नीरामधील शरीरें । आवर्णोदकाचीं जळचरें । अत्यंत मोठी ॥ २८ ॥ सूक्ष्म दृष्टीं आणितां मना । शरीराचा अंत लागेना । मा तो अंतरात्मा अनुमाना । कैसा येतो ॥ २९ ॥ देह्यात्मयोग शोधून पाहिला । तेणें कांहीं अनुमानला । स्थूळसूक्ष्माचा गलबला । गथागोवी ॥ ३० ॥ गथागोवी उगवाव्याकारणें । केलीं नाना निरूपणें । अंतरात्मा कृपाळुपणें । बहुतां मुखें बोलिला ॥ ३१ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे आत्मारामनिरूपणनाम समास आठवा ॥ समास नववा : नाना उपासनानिरूपण ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ पृथ्वीमधें लोक नाना । त्यास नाना उपासना । भावार्थें प्रवर्तले भजना । ठाईं ठाईं ॥ १ ॥ अपुल्या देवास भजती । नाना स्तुती स्तवनें करिती । जे जे निर्गुण म्हणिती । उपासनेसी ॥ २ ॥ याचा कैसा आहे भाव । मज सांगिजे अभिप्राव । अरे हा स्तुतीचा स्वभाव । ऐसा आहे ॥ ३ ॥ निर्गुण म्हणिजे बहुगुण । बहुगुणी अंतरात्मा जाण । सकळ त्याचे अंश हें प्रमाण । प्रचित पाहा ॥ ४ ॥ सकळ जनासी मानावें तें । येका अंतरात्म्यास पावतें । अधिकारपरत्वें तें । मान्य कीजे ॥ ५ ॥ श्रोता म्हणे हा अनुमान । मुळीं घालावें जीवन । तें पावे पानोपान । हे सध्या प्रचिती ॥ ६ ॥ वक्ता म्हणे तुळसीवरी । उदक घालावें पात्रभरी । परी न थिरे निमिषभरी । भूमीस भेदे ॥ ७ ॥ थोरा वृक्षास कैसें करावें । सेंड्या पात्र कैसें न्यावें । याचा अभिप्राव देवें । मज निरोपावा ॥ ८ ॥ प्रजन्याचें उदक पडतें । तें तों मुळाकडे येतें । हात चि पावेना तेथें । काये करिती ॥ ९ ॥ सकळास मूळ सांपडे । ऐसें पुण्य कैचें घडे । साधुजनाचें पवाडे । विवेकीं मन ॥ १० ॥ तथापी वृक्षांचेनि पडिपाडें । जीवन घालितां कोठें पडे । ये गोष्टीचें सांकडें । कांहींच नाहीं ॥ ११ ॥ मागील आशंकेचें निर्शन । होतां जालें समाधान । आतां गुणास निर्गुण । कैसें म्हणती ॥ १२ ॥ चंचळपणें विकारलें । सगुण ऐसें बोलिलें । येर तें निर्गुण उरलें । गुणातीत ॥ १३ ॥ वक्ता म्हणे हा विचार । शोधून पाहावें सारासार । अंतरीं राहातां निर्धार । नांव नाहीं ॥ १४ ॥ विवेकेंचि तो मुख्य राजा । आणि सेवकाचें नांव राजा । याचा विचार समजा । वेवाद खोटा ॥ १५ ॥ कल्पांतप्रळईं जें उरलें । तें निर्गुण ऐसें बोलिलें । येर तें अवघेंचि जालें । मायेमधें ॥ १६ ॥ सेना शाहार बाजार । नाना यात्रा लाहानथोर । शब्द उठती अपार । कैसे निवडावे ॥ १७ ॥ काळामधें प्रज्यन्यकाळ । मध्यरात्रीं होतां निवळ । नाना जीव बोलती सकळ । कैसे निवडावे ॥ १८ ॥ नाना देश भाषा मतें । भूमंडळीं असंख्यातें । बहु ऋषी बहु मतें । कैसीं निवडावीं ॥ १९ ॥ वृष्टी होतां च अंकुर । सृष्टीवरी निघती अपार । नाना तरु लाहानथोर । कैसे निवडावे ॥ २० ॥ खेचरें भूचरें जळचरें । नाना प्रकारींचीं शरीरें । नान रंग चित्रविचित्रें । कैसी निवडावीं ॥ २१ ॥ कैसें दृश्य आकारलें । नानापरीं विकारलें । उदंडचि पैसावलें । कैसें निवडावें ॥ २२ ॥ पोकळीमधें गंधर्वनगरें । नाना रंग लाहनथोरें । बहु वेक्ति बहु प्रकारें । कैसीं निवडावीं ॥ २३ ॥ दिवसरजनीचे प्रकार । चांदिणें आणी अंधकार । विचार आणी अविचार । कैसा निवडावा ॥ २४ ॥ विसर आणी आठवण । नेमस्त आणी बाष्कळपण । प्रचित आणी अनुमान । येणें रितीं ॥ २५ ॥ न्याय आणी अन्याय । होय आणी न होये । विवेकेंविण काये । उमजों जाणे ॥ २६ ॥ कार्यकर्ता आणी निकामी । शूर आणी कुकर्मी । धर्मी आणी अधर्मी । कळला पाहिजे ॥ २७ ॥ धनाढ्य आणि दिवाळखोर । साव आणि तश्कर । खरें खोटें हा विचार । कळला पाहिजे ॥ २८ ॥ वरिष्ठ आणि कनिष्ठ । भ्रष्ट आणी अंतरनिष्ठ । सारासार विचार पष्ट । कळला पाहिजे ॥ २९ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे नाना उपासनानिरूपणनाम समास नववा ॥ समास दहावा : गुणभूतनिरूपण ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ पंचभूतें चाले जग । पंचभूतांची लगबग । पंचभूतें गेलियां मग । काये आहे ॥ १ ॥ श्रोता वक्तयास बोले । भूतांचे महिमे वाढविले । आणि त्रिगुण कोठें गेले । सांगा स्वामी ॥ २ ॥ अंतरात्मा पांचवे भूत । त्रिगुण त्याचें अंगभूत । सावध करूनियां चित्त । बरें पाहें ॥ ३ ॥ भूत म्हणिजे जितुकें जालें । त्रिगुण जाल्यांत आले । इतुकेन मूळ खंडलें । आशंकेचें ॥ ४ ॥ भूतांवेगळें कांहीं नाहीं । भूतजात हें सर्व हि । येकावेगळें येक कांहीं । घडेचिना ॥ ५ ॥ आत्म्याचेनी जाला पवन । पवनाचेन प्रगटे अग्न । अग्नीपासून जीवन । ऐसें बोलती ॥ ६ ॥ जीवन आवघें डबाबिलें । तें रविमंडळें आळलें । वन्हीवायोचेन जालें । भूमंडळ ॥ ७ ॥ वन्ही वायो रवी नस्तां । तरी होते उदंड सीतळता । ते सीतळतेमधें उष्णता । येणें न्यायें ॥ ८ ॥ आवघें वर्मासी वर्म केलें । तरीच येवढें फांपावलें । देहेमात्र तितुकें जालें । वर्माकरितां ॥ ९ ॥ आवघें सीतळचि असतें । तरी प्राणीमात्र मरोनी जातें । आवघ्या उष्णेंचि करपते । सकळ कांहीं ॥ १० ॥ भूमंडळ आळोन गोठलें । तें रविकिर्णें वाळोन गेलें । मग सहज चि देवें रचिलें । उपायासी ॥ ११ ॥ म्हणोनी केला प्रज्यन्यकाळ । थंड जालें भूमंडळ । पुढेंउष्ण कांहीं सीतळ । सीतकाळ जाणावा ॥ १२ ॥ सीतकाळें कष्टले लोक । कर्पोन गेलें वृक्षादिक । म्हणोन पुढें कौतुक । उष्णकाळाचें ॥ १३ ॥ त्याहिमधें प्रातःकाळ । माध्यानकाळ सायंकाळ । सीतकाळ उष्णकाळ । निर्माण केले ॥ १४ ॥ ऐसें येकामागें येक केलें । विलेनें नेमस्त लाविलें । येणेंकरितां जगले । प्राणीमात्र ॥ १५ ॥ नाना रसें रोग कठिण । म्हणोनी औषधी केल्या निर्माण । परंतु सृष्टीचें विवरण । कळलें पाहिजे ॥ १६॥ देहेमूळ रक्त रेत । त्या आपाचे होती दात । ऐसीच भूमंडळीं प्रचित । नाना रत्नांची ॥ १७ ॥ सकळांसी मूळ जीवन बांधा । जीवनें चाले सकळ धंदा । जीवनेंविण हरिगोविंदा । प्राणी कैचे ॥ १८ ॥ जीवनाचें मुक्ताफळ । शुक्रासारिखें सुढाळ । हिरे माणिके इंद्रनीळ । ते जळें जाले ॥ १९ ॥ महिमा कोणाचा सांगावा । जाला कर्दमुचि आघवा । वेगळवेगळु निवडावा । कोण्या प्रकारें ॥ २० ॥ परंतु बोलिलें कांहींयेक । मनास कळावया विवेक । जनामधें तार्किक लोक । समजती आघवें ॥ २१ ॥ आवघें समजलें हें घडेना । शास्त्रांशास्त्रांसीं पडेना । अनुमानें निश्चय होयेना । कांहींयेक ॥ २२ ॥ अगाध गुण भगवंताचे । शेष वर्णूं न शके वाचें । वेदविधी तेहि काचे । देवेंविण ॥ २३ ॥ आत्माराम सकळां पाळी । आवघें त्रयलोक्य सांभाळी । तया येकेंविण धुळी । होये सर्वत्रांची ॥ २४ ॥ जेथें आत्माराम नाहीं । तेथें उरों न शके कांहीं । त्रयलोकीचे प्राणी सर्व हि । प्रेतरूपी ॥ २५ ॥ आत्मा नस्तां येती मरणें । आत्म्याविण कैचें जिणें । बरा विवेक समजणें । अंतर्यामीं ॥ २६ ॥ समजणें जें विवेकाचें । तेंहि आत्म्याविण कैचें । कोणीयेकें जगदीशाचें । भजन करावें ॥ २७ ॥ उपासना प्रगट जाली । तरी हे विचारणा कळली । याकारणें पाहिजे केली । विचारणा देवाची ॥ २८ ॥ उपासनेचा मोठा आश्रयो । उपासनेविण निराश्रयो । उदंड केलें तरी तो जयो । प्राप्त नाहीं ॥ २९ ॥ समर्थाची नाहीं पाठी । तयास भलताच कुटी । याकारणें उठाउठी । भजन करावें ॥ ३० ॥ भजन साधन अभ्यास। येणें पाविजे परलोकास । दास म्हणे हा विश्वास । धरिला पाहिजे ॥ ३१ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे गुणभूतनिरूपणनाम समास दहावा ॥ ॥ दशक सोळावा समाप्त ॥ 1455 2764 2005-10-09T09:20:22Z 203.115.86.234 1456 2758 2005-10-09T08:52:37Z 203.115.86.234 ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ ॥ श्रीमत् दासबोध ॥ दशक अठरावा : बहुजिनसी समास पहिला : बहुदेवस्थाननाम ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ तुज नमूं गजवदना । तुझा महिमा कळेना । विद्या बुद्धि देसी जना । लाहानथोरांसी ॥ १ ॥ तुज नमूं सरस्वती । च्यारी वाचा तुझेन स्फूर्ती । तुझें निजरूप जाणती । ऐसे थोडे ॥ २ ॥ धन्य धन्य चतुरानना । तां केली सृष्टीरचना । वेद शास्त्रें भेद नाना । प्रगट केले ॥ ३ ॥ धन्य विष्णु पाळण करिसी । येकांशें सकळ जीवांसी । वाढविसी वर्तविसी । जाणजाणों ॥ ४ ॥ धन्य धन्य भूळाशंकर । जयाच्या देण्यास नाहीं पार । रामनाम निरंतर । जपत आहे ॥ ५ ॥ धन्य धन्य इंद्रदेव । सकळ देवांचाहि देव । इंद्रलोकींचें वैभव । काये म्हणौनि सांगावें ॥ ६ ॥ धन्य धन्य येमधर्म । सकळ जाणती धर्माधर्म । प्राणीमात्राचें वर्म । ठाईं पाडिती ॥ ७ ॥ वेंकटेंसीं महिमा किती । भले उभ्यां अन्न खाती । वडे धिरडीं स्वाद घेती । आतळस आपालांचा ॥ ८ ॥ धन्य तूं वो बनशंकरी । उदंड शाखांचिया हारी । विवरविवरों भोजन करी । ऐसा कैंचा ॥ ९ ॥ धन्य भीम गोलांगुळा । कोरवड्यांच्या उदंड माळा । दहि वडे खातां सकळां । समाधान होये ॥ १० ॥ धन्य तूं खंडेराया । भंडारें होये पिंवळी काया । कांदेभरीत रोटगे खाया । सिद्ध होती ॥ ११ ॥ धन्य तुळजाभोवानी । भक्तां प्रसन्न होते जनीं । गुणवैभवास गणी । ऐसा कैंचा ॥ १२ ॥ धन्य धन्य पांडुरंग । अखंड कथेचा होतो धिंग । तानमानें रागरंग । नाना प्रकारीं ॥ १३ ॥ धन्य तूं गा क्षत्रपाळा । उदंड जना लाविला चाळा । भावें भक्ति करितां फळा । वेळ नाहीं ॥ १४ ॥ रामकृष्णादिक अवतार । त्यांचा महिमा अपार । उपासनेस बहुत नर । तत्पर जाले ॥ १५ ॥ सकळ देवांचे मूळ । तो हा अंतरात्माचि केवळ । भूमंडळीं भोग सकळ । त्यासीच घडे ॥ १६ ॥ नाना देव होऊन बैसला । नाना शक्तिरूपें जाला । भोक्ता सकळ वैभवाला । तोचि येक ॥ १७ ॥ याचा पाहावा विचार । उदंड लांबला जोजार । होती जाती देव नर । किती म्हणोनि ॥ १८ ॥ कीर्ति आणि अपकीर्ति । उदंड निंदा उदंड स्तुती । सर्वत्रांची भोगप्राप्ती । अंतरात्म्यासीच घडे ॥ १९ ॥ कोण देहीं काये करितो । कोण देहीं काये भोगितो । भोगी त्यागी वीतरागी तो । येकचि आत्मा ॥ २० ॥ प्राणी साभिमानें भुलले । देह्याकडे पाहात गेले । मुख्य अंतरात्म्यास चुकलें । अंतरीं असोनी ॥ २१ ॥ आरे या आत्मयाची चळवळ पाहे । ऐसा भूमंडळीं कोण आहे । अगाध पुण्यें अनुसंधान राहे । कांहींयेक ॥ २२ ॥ त्या अनुसंधानासरिसें । जळोनी जाईजे किल्मिषें । अंतरनिष्ठ ज्ञानी ऐसे । विवरोन पाहाती ॥ २३ ॥ अंतरनिष्ठ तितुके तरले । अंतरभ्रष्ट तितुके बुडाले । बाह्यात्कारें भरंगळले । लोकाचारें ॥ २४ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे बहुदेवस्थाननिरूपणनाम समास पहिला ॥ समास दुसरा : सर्वज्ञसंगनिरूपण ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ नेणपणें जालें तें जालें । जालें तें होऊन गेलें । जाणतेपणें वर्तलें । पाहिजे नेमस्त ॥ १ ॥ जाणत्याची संगती धरावी । जाणत्याची सेवा करावी । जाणत्याची सद्बुद्धि घ्यावी । हळुहळु ॥ २ ॥ जाणत्यापासीं लेहों सिकावें । जाणत्यापासीं वाचूं सिकावें । जाणत्यापासीं पुसावें । सकळ कांहीं ॥ ३ ॥ जाणत्यास करावा उपकार । जाणत्यास झिजवावें शरीर । जाणत्याचा पाहावा विचार । कैसा आहे ॥ ४ ॥ जाणत्याचे संगतीनें भजावें । जाणत्याचे संगतीनें झिजावें । जाणत्याचे संगतीनें रिझावें । विवरविवरों ॥ ५ ॥ जाणत्याचे गावें गाणें । जाणत्यापासीं वाजवणें । नाना आळाप सिकणें । जाणत्यापासीं ॥ ६ ॥ जाणत्याचे कासेसी लागावें । जाणत्याचें औषध घ्यावीं । जाणतां सांगेल तें करावें । पथ्य आधीं ॥ ७ ॥ जाणत्यापासीं परीक्षा सिकणें । जाणत्यापासीं तालिम करणें । जाणत्यापासीं पोहणें । अभ्यासावें ॥ ८ ॥ जाणता बोलेले तैसें बोलावें । जाणता सांगेल तैसें चालावें । जाणत्याचें ध्यान घ्यावें । नाना प्रकरीं ॥ ९ ॥ जाणत्याच्या कथा सिकाव्या । जाणत्याच्या युक्ति समजाव्या । जाणत्याच्या गोष्टी विवराव्या । सकळ कांहीं ॥ १० ॥ जाणत्याचे पेंच जाणावे । जाणत्याचे पीळ उकलावे । जाणता राखेल तैसे राखावे । लोक राजी ॥ ११ ॥ जाणत्याचे जाणावे प्रसंग । जाणत्याचे घ्यावे रंग । जाणत्याचे स्फूर्तीचे तरंग । अभ्यासावे ॥ १२ ॥ जाणत्याचा साक्षेप घ्यावा । जाणत्याचा तर्क जाणावा । जाणत्याचा उल्लेख समजावा । न बोलतांचि ॥ १३ ॥ जाणत्याचें धूर्तपण । जाणत्याचें राजकारण । जाणत्याचें निरूपण । ऐकत जावें ॥ १४ ॥ जाण्त्याची कवित्वें सिकावीं । गद्यें पद्यें वोळखावी । माधुर्यवचनें समजावीं । अंतर्यामीं ॥ १५ ॥ जाणत्याचें पाहावे प्रबंद । जाणत्याचे वचनभेद । जाणत्याचे नाना संवाद । बरे शोधावे ॥ १६ ॥ जाणत्याची तीक्षणता । जाणत्याची सहिष्णता । जाणत्याची उदारत । समजोन घ्यावी ॥ १७ ॥ जाणत्याची नाना कल्पना । जाणत्याची दीर्घ सूचना । जाणत्याची विवंचना । समजोन घ्यावी ॥ १८ ॥ जाणत्याचा काळ सार्थक । जाणत्याचा अध्यात्मविवेक । जाणत्याचे गुण अनेक । आवघेच घ्यावे ॥ १९ ॥ जाणत्याचा भक्तिमार्ग । जाणत्याचा वैराग्ययोग । जाणत्याचा अवघा प्रसंग । समजोन घ्यावा ॥ २० ॥ जाणत्याचें पाहावें ज्ञान । जाणत्याचें सिकावें ध्यान । जाणत्याचें सूक्ष्म चिन्ह । समजोन घावें ॥ २१ ॥ जाणत्याचें अलिप्तपण । जाणत्याचें विदेहलक्षण । जाणत्याचें ब्रह्मविवरण । समजोन घ्यावें ॥ २२ ॥ जाणत येक अंतरात्मा । त्याचा काये सांगावा महिमा । विद्याकळागुणसीमा । कोणें करावी ॥ २३ ॥ परमेश्वरांचे गुणानुवाद । अखंड करावा संवाद । तेणेंकरितां आनंद । उदंड होतो ॥ २४ ॥ परमेश्वरें निर्मिलें तें । अखंड दृष्टीस पडतें । विवरविवरों समजावें तें । विवेकी जनीं ॥ २५ ॥ जितुकें कांहीं निर्माण जालें । तितुकें जगदेश्वरें निर्मिलें । निर्माण वेगळें केलें । पाहिजे आधीं ॥ २६ ॥ तो निर्माण करतो जना । परी पाहों जातां दिसेना । विवेकबळें अनुमाना । आणीत जावा ॥ २७ ॥ त्याचें अखंड लागतां ध्यान । कृपाळुपणें देतो आशन । सर्वकाळ संभाषण । तदांशेंचि करावें ॥ २८ ॥ ध्यान धरीना तो अभक्त । ध्यान धरील तो भक्त । संसारापासुनी मुक्त । भक्तांस करी ॥ २९ ॥ उपासनेचे सेवटीं । देवां भक्तां अखंड भेटी । अवुभवी जाणेल गोष्टी । प्रत्ययाची ॥ ३० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सर्वज्ञ्संगनिरूपणनाम समास दुसरा ॥ समास तिसरा : निस्पृहशिकवण ॥ श्रीराम ॥ दुल्लभ शरीरीं दुल्लभ आयुष्य । याचा करूं नये नास । दास म्हणे सावकास । विवेक करावा ॥ १ ॥ न पाहातां उत्तम विवेक । अवघा होतो अविवेक । अविवेकें प्राणी रंक । ऐसा दिसे ॥ २ ॥ हें आपलें आपण केलें । आळसें उदास नागविलें । वाईट संगतीनें बुडविलें । देखत देखतां ॥ ३ ॥ मूर्खपणाचा अभ्यास जाला । बाष्कळपणें घातला घाला । काम चांडाळा उठिला । तरुणपणीं ॥ ४ ॥ मूर्ख आळसी आणि तरुणा । सर्वांविषीं दैन्यवाणा । कांहीं मिळेना कोणा । काये म्हणावें ॥ ५ ॥ जें जें पाहिजे तें तें नाहीं । अन्नवस्त्र तेंहि नाहीं । उत्तम गुण कांहींच नाहीं । अंतर्यामीं ॥ ६ ॥ बोलतां येना बैसतां येना । प्रसंग कांहींच कळेना । शरीर मन हें वळेना । अभ्यासाकडे ॥ ७ ॥ लिहिणें नाहीं वाचणें नाहीं । पुसणें नाहीं सांगणें नाहीं । नेमस्तपणाचा अभ्यास नाहीं । बाष्कळपणें ॥ ८ ॥ आपणांस कांहींच येना । आणी सिकविलेंहि मानेना । आपण वेडा आणि सज्जना । बोल ठेवी ॥ ९ ॥ अंतरी येक बाहेरी येक । ऐसा जयाचा विवेक । परलोकाचें सार्थक । कैसें घडे ॥ १० ॥ आपला संसार नासला । मनामधें प्रस्तावला । तरी मग अभ्यास केला । पाहिजे विवेकाचा ॥ ११ ॥ येकाग्र करूंनिया मन । बळेंचि धरावें साधन । येत्‌नीं आळसाचें दर्शन । होऊंच नये ॥ १२ ॥ अवगुण अवघेचि सांडावे । उत्तम गुण अभ्यासावे । प्रबंद पाठ करीत जावें । जाड अर्थ ॥ १३ ॥ पदप्रबंद श्लोकप्रबंद । नाना धाटी मुद्रा छंद । प्रसंगज्ञानेंचि आनंद । होत आहे ॥ १४ ॥ कोणे प्रसंगीं काये म्हणावें । ऐसें समजोन जाणावें । उगेंचि वाउगें सिणावें । कासयासी ॥ १५ ॥ दुसर्याचें अंतर जाणावें । आदर देखोन म्हणावें । जें आठवेल तें गावें । हें मूर्खपण ॥ १६ ॥ जयाची जैसी उपासना । तेंचि गावें चुकावेना । रागज्ञाना ताळज्ञाना । अभ्यासावें ॥ १७ ॥ साहित संगीत प्रसंग मानें । करावीं कथेंचीं घमशानें । अर्थांतर श्रवणमननें । काढीत जावें ॥ १८ ॥ पाठ उदंडचि असावें । सर्वकाळ उजळीत जावें । सांगितलें गोष्टीचें असावें । स्मरण अंतरीं ॥ १९ ॥ अखंड येकांत सेवावा । ग्रन्थमात्र धांडोळावा । प्रचित येईल तो घ्यावा । अर्थ मनीं ॥ २० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे निस्पृहशिकवणनिरूपणनाम समास तिसरा ॥ समास चौथा : देहदुर्लभनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ देह्याकरितां गणेशपूजन । देह्याकरितां शारदावंदन । देह्याकरितां गुरु सज्जन । संत श्रोते ॥ १ ॥ देह्याकरितां कवित्वें चालती । देह्याकरितां अधेनें करिती । देह्याकरितां अभ्यासिती । नाना विद्या ॥ २ ॥ देह्याकरितां ग्रंथलेखन । नाना लिपीवोळखण । नाना पदार्थशोधन । देह्याकरितां ॥ ३ ॥ देह्याकरितां माहांज्ञानी । सिद्ध सधु ऋषी मुनी । देह्याकरितां तीर्थाटणीं । फिरती प्राणी ॥ ४ ॥ देह्याकरितां श्रवण घडे । देह्याकरितां मननीं पवाडे । देह्याकरितां देहीं आतुडे । मुख्य परमात्मा ॥ ५ ॥ देह्याकरितां कर्ममार्ग । देह्याकरितां उपासनामार्ग । देह्याकरितां ज्ञानमार्ग । भूमंडळीं ॥ ६ ॥ योगी वीतरागी तापसी । देह्याकरितां नाना सायासी ॥ देह्याकरितां आत्मयासी । प्रगटणें घडे ॥ ७ ॥ येहलोक आणि परलोक । देह्याकरितां सकळ सार्थक । देहेंविण निरार्थक । सकळ कांहीं ॥ ८ ॥ पुरश्चरणें अनुष्ठानें । गोरांजनें धूम्रपानें । सीतोष्ण पंचाग्नी साधणें । देह्याकरितां ॥ ९ ॥ देह्याकरितां पुण्यसीळ । देह्याकरितां पापी केवळ । देह्याकरितां अनर्गळ । सुचिस्मंत ॥ १० ॥ देह्याकरितां अवतारी । देह्याकरितां वेषधारी । नाना बंडें पाषांडें करी । देह्याकरितां ॥ ११ ॥ देह्याकरितां विषयभोग । देह्याकरितां सकळ त्याग । होती जाती नाना रोग । देह्याकरितां ॥ १२ ॥ देह्याकरितां नवविधा भक्ती । देह्याकरितां चतुर्विधा मुक्ती । देह्याकरितां नाना युक्ती । नाना मतें ॥ १३ ॥ देह्याकरितां दानधर्म । देह्याकरितां नाना वर्म । देह्याकरितां पूर्वकर्म । म्हणती जनीं ॥ १४ ॥ देह्याकरितां नाना स्वार्थ । देह्याकरितां नाना अर्थ । देह्याकरितां होईजे वेर्थ । आणी धन्य ॥ १५ ॥ देह्याकरितां नाना कळा । देह्याकरितां उणा आगळा । देह्याकरितां जिव्हाळा । भक्तिमार्गाचा ॥ १६ ॥ नाना सन्मार्गसाधनें । देह्याकरितां तुटती बंधनें । देह्याकरितां निवेदनें । मोक्ष लाभे ॥ १७ ॥ देहे सकळामधें उत्तमु । देहीं राहिला आत्मारामु । सकळां घटीं पुरुषोत्तमु । विवेकी जाणती ॥ १८ ॥ देह्याकरितां नाना कीर्ती । अथवा नाना अपकीर्ती । देह्याकरितां होती जाती । अवतारमाळिका ॥ १९ ॥ देह्याकरितां नाना भ्रम । देह्याकरितां नाना संभ्रम । देह्याचेन उत्तमोत्तम । भोगिती पदें ॥ २० ॥ देह्याकरितां सकळ कांहीं । देह्याविण कांहीं नाहीं । आत्मा विरे ठाईं ठाईं । नव्हताच जैसा ॥ २१ ॥ देहे परलोकींचें तारूं । नाना गुणांचा गुणागरु । नाना रत्नांचा विचारु । देह्याचेनी ॥ २२ ॥ देह्याचेन गायेनकळा । देह्याचेन संगीतकळा । देह्याचेन अंतर्कळा । ठाईं पडे ॥ २३ ॥ देहे ब्रह्मांडाचें फळ । देहे दुल्लभचि केवळ । परी या देह्यास निवळ । उमजवावें ॥ २४ ॥ देह्याकरितां लहनथोर । करिती आपुलाले व्यापार । त्याहिमधें लाहानथोर । कितीयेक ॥ २५ ॥ जे जे देहे धरुनी आले । ते ते कांहीं करून गेले । हरिभजनें पावन जाले । कितीयेक ॥ २६ ॥ अष्टधा प्रकृतीचें मूळ । संकल्परूपचि केवळ । नाना संकल्पें देहेफळ । घेऊन आलें ॥ २७ ॥ हरिसंकल्प मुळीं होता । तोचि फळीं पाहावा आतां । नाना देह्यांतरीं तत्वता । शोधितां कळे ॥ २८ ॥ वेलाचे मुळीं बीज । उदकरूप वेली समज । पुढें फळामधें बीज । मुळींच्या अंशें ॥ २९ ॥ मुळाकरितां फळ येतें । फळाकरितां मूळ होतें । येणेंकरितां होत जातें । भूमंडळ ॥ ३० ॥ असो कांहीं येक करणें । कैसें घडे देह्याविणें । देहे सर्थकीं लावणें । म्हणिजे बरें ॥ ३१ ॥ आत्म्याकरितां देहे जाला । देह्याकरितां आत्मा तगला । उभययोगें उदंड चालिला । कार्यभाग ॥ ३२ ॥ चोरून गुप्तरूपें करावें । तें आत्मयासी पडे ठावें । कर्तुत्व याचेन स्वभावें । सकळ कांहीं ॥ ३३ ॥ देह्यामधें आत्मा असतो । देहे पूजितां आत्मा तोषतो । देहे पीडितां आत्मा क्षोभतो । प्रत्यक्ष आतां ॥ ३४ ॥ देह्यावेग्ळी पूजा पावेना । देह्याविण पूजा फावेना । जनीं जनार्दन म्हणोनी जना । संतुष्ट करावें ॥ ३५ ॥ उदंड प्रगटला विचार । धर्मस्थापना तदनंतर । तेथेंच पूजेस अधिकार । पुण्यशरीरीं ॥ ३६ ॥ सगट भजन करूं येतें । तरी मूर्खपण आंगीं लागतें । गाढवासी पूजितां कळतें । काये त्याला ॥ ३७ ॥ पूज्य पूजेसी अधिकार । उगेचि तोषवावे इतर । दुखऊं नये कोणाचें अंतर । म्हणिजे बरें ॥ ३८ ॥ सकळ जगदांतरींचा देव । क्षोभता राहाव्या कोठें ठाव । जनावेगळा जनास उपाव । आणीक नाहीं ॥ ३९ ॥ परमेश्वराचे अनंत गुण । मनुष्यें काये सांगावी खूण । परंतु अध्यात्मग्रंथश्रवण । होतां उमजे ॥ ४० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे देहदुर्लभनिरूपणनाम समास चौथा ॥ समास पांचवा : करंटपरीक्षानिरूपण ॥ श्रीराम ॥ धान्य उदंड मोजिलें । परी त्या मापें नाहीं भक्षिलें । विवरल्यविण तैसें जालें । प्राणीमात्रासी ॥ १ ॥ पाठ म्हणतां आवरेना । पुसतां कांहींच कळेना । अनुभव पाहातां अनुमाना- । मधें पडें ॥ २ ॥ शब्दरत्नें परीक्षावीं । प्रत्ययाचीं पाहोन घ्यावीं । येर ते अवघीं सांडावीं । येकीकडे ॥ ३ ॥ नावरूप आवघें सांडावें । मग अनुभवास मांडावें । सार असार येकचि करावें । हें मूर्खपण ॥ ४ ॥ लेखकें कुळ समजवावें । किंवा उगेंच वाचावें । येणें दृष्टांतें समजावें । कोणींतरी ॥ ५ ॥ जेथें नाहीं समजावीस । तेथें आवघी कुसमुस । पुसों जातां वसवस । वक्ता करी ॥ ६ ॥ नान शब्द येकवटिले । प्रचीतीवीण उपाव केले । परी ते अवघेचि वेर्थ गेले । फडप्रसंगीं ॥ ७ ॥ पसेवरी वैरण घातलें । तांतडीनें जातें वोडिलें । तेणें पीठ बारीक आलें । हें तो घडेना ॥ ८ ॥ घांसामागें घांस घातला । आवकाश नाहीं चावायाला । अवघा बोकणा भरिला । पुढें कैसें ॥ ९ ॥ ऐका फडनिसीचें लक्षण । विरंग जाऊं नेदी क्षण । समस्तांचें अंतःकर्ण । सांभाळीत जावें ॥ १० ॥ सूक्ष्म नामें सुखें घ्यावीं । तितुकीं रूपें वोळखावीं । वोळखोन समजवावीं । श्रोतयांसी ॥ ११ ॥ समशा पुरतां सुखी होती । श्रोते अवघे आनंदती । अवघे क्षणक्षणा वंदिती । गोसावियांसी ॥ १२ ॥ समशा पुरतां वंदिती । समशा न पुरतां निंदिती । गोसांवी चिणचिण करिती । कोण्या हिशेबें ॥ १३ ॥ शुध सोनें पाहोन घ्यावें । कसीं लाउनी तावावें । श्रवणमननें जाणावें । प्रत्ययासी ॥ १४ ॥ वैद्याची प्रचित येना । वेथा परती होयेना । आणी रागेजावें जना । कोण्या हिशेबें ॥ १५ ॥ खोटें कोठेंचि चालेना । खोटें कोणास मानेना । याकारणें अनुमाना । खरें आणावें ॥ १६ ॥ लिहिणें न येतां व्यापार केला । कांहीं येक दिवस चालिला । पुसता सुरनीस भेटला । तेव्हां खोटें ॥ १७ ॥ सर्व आवघें हिशेबीं ठावें । प्रत्यय साक्षीनें बोलावें । मग सुरनीसें काये करावें । सांगाना ना ॥ १८ ॥ स्वये आपणचि गुंते । समजावीस कैसे होते । नेणतां कोणीयेक ते । आपदों लागती ॥ १९ ॥ बळेंविण युद्धास गेला । तो सर्वस्वें नागवला । शब्द ठेवावा कोणाला । कोण कैसा ॥ २० ॥ जे प्रचीतीस आलें खरें । तेंचि घ्यावें अत्यादरें । अनुभवेंविण जें उत्तरें । तें फलकटें जाणावीं ॥ २१ ॥ सिकऊं जातां राग चढे । परंतु पुढें आदळ घडे । खोटा निश्चय तात्काळ उडे । लोकामधें ॥ २२ ॥ खरें सांडुनी खोटें घेणें । भकाधेस काये उणें । त्रिभुवनीं नारायणे । न्याय केला ॥ २३ ॥ तो न्याय सांडितां सेवटीं । अवघें जगचि लागे पाठीं । जनीं भंडभांडों हिंपुटीं । किती व्हावें ॥ २४ ॥ अन्यायें बहुतांस पुरवलें । हें देखिलें ना ऐकिलें । वेडें उगेंचि भरीं भरलें । असत्याचे ॥ २५ ॥ असत्य म्हणिजे तेंचि पाप । सत्य जाणावें स्वरूप । दोहींमधें साक्षप । कोणाचा करावा ॥ २६ ॥ मायेमधें बोलणें चालणें साचें । माया नस्तां बोलणें कैंचें । याकारणें निशब्दाचें । मूळ शोधावें ॥ २७ ॥ वच्यांश जाणोनि सांडावा । लक्ष्यांश विवरोन घ्यावा । याकारणें निशब्द मुळाचा गोवा । आढळेना ॥ २८ ॥ अष्टधा प्रकृती पूर्वपक्ष । सांडून अलक्षीं लावावें लक्ष । मननसीळ परम दक्ष । तोचि जाणे ॥ २९ ॥ नाना भूस आणि कण । येकचि म्हणणें अप्रमाण । रस चोवडिया कोण । शाहाणा सेवी ॥ ३० ॥ पिंडीं नित्यानित्य विवेक । ब्रह्मांडीं सारासार अनेक । सकळ शोधूनियां येक । सार घ्यावें ॥ ३१ ॥ मायेकरितां कोणीयेक । अन्वय आणि वीतरेक । ते माया नस्तां विवेक । कैसा करावा ॥ ३२ ॥ तत्वें तत्व शोधावें । माहांवाकीं प्रवेशावें । आत्मनिवेदनें पावावें । समाधान ॥ ३३ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे करंटपरीक्षानिरूपणनाम समास पांचवा ॥ समास सहावा : उत्तमपुरुषनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ नाना वस्त्रें नाना भूषणें । येणें शरीर श्रृंघारणें । विवेकें विचारें राजकरणें । अंतर श्रृंघारिजे ॥ ११ । शरीर सुंदर सतेज । वस्त्रें भूषणें केले सज्ज । अंतरीं नस्तां च्यातुर्यबीज । कदापि शोभा न पवे ॥ २ ॥ तुंड हेंकाड कठोर वचनी । अखंड तोले साभिमानी । न्याय नीति अंतःकर्णीं । घेणार नाहीं ॥ ३ ॥ तऱ्हे सीघ्रकोपी सदा । कदापि न धरी मर्यादा । राजकारण संवादा । मिळोंचि नेणें ॥ ४ ॥ ऐसें लौंद बेइमानी । कदापि सत्य नाहीं वचनीं । पापी अपस्मार जनीं । राक्षेस जाणावें ॥ ५ ॥ समयासारिखा समयो येना । नेम सहसा चलेना । नेम धरितां राजकारणा । अंतर पडे ॥ ६ ॥ अति सर्वत्र वर्जावें । प्रसंग पाहोन चालावें । हटनिग्रहीं न पडावें । विवेकीं पुरुषें ॥ ७ ॥ बहुतचि करितां हट । तेथें येऊन पडेल तट । कोणीयेकाचा सेवट । जाला पाहिजे ॥ ८ ॥ बरें ईश्वर आहे साभिमानी । विशेष तुळजाभोवानी । परंतु विचार पाहोनी । कार्ये करणें ॥ ९ ॥ अखंडचि सावधाना । बहुत काये करावी सूचना । परंतु कांहीं येक अनुमाना । आणिलें पाहिजे ॥ १० ॥ समर्थापासीं बहुत जन । राहिला पाहिजे साभिमान । निश्चळ करूनियां मन । लोक असती ॥ ११ ॥ म्लेच दुर्जन उदंड । बहुतां दिसाचें माजलें बंड । याकार्णें अखंड । सावधान असावें ॥ १२ ॥ सकळकर्ता तो ईश्वरु । तेणें केला अंगिकारुं । तया पुरुषाचा विचारु । विरुअळा जाणे ॥ १३ ॥ न्याय नीति विवेक विचार । नाना प्रसंगप्रकार । परीक्षिणें परांतर । देणें ईश्वराचें ॥ १४ ॥ माहायेत्‌न सावधपणें । समईं धारिष्ट धरणें । अद्भूतचि कार्य करणें । देणें ईश्वराचें ॥ १५ ॥ येश कीर्ति प्रताप महिमा । उत्तम गुणासी नाहीं सीमा । नाहीं दुसती उपमा । देणें ईश्वराचें ॥ १६ ॥ देव ब्रह्मण आचार विचार । कितेक जनासी आधार । सदा घडे परोपकार । देणें ईश्वराचें ॥ १७ ॥ येहलोक परलोक पाहाणें । अखंड सावधपणें राहाणें । बहुत जनाचें साहाणें । देणें ईश्वराचें ॥ १८ ॥ देवाचा कैपक्ष घेणे । ब्रह्माणाची चिंता वाहाणें । बहु जनासी पाळणें । देणें ईश्वराचें ॥ १९ ॥ धर्मस्थापनेचे नर । ते ईश्वराचे अवतार । जाले आहेत पुढें होणार । देणें ईश्वराचें ॥ २० ॥ उत्तम गुणाचा ग्राहिक । तर्क तीक्षण विवेक । धर्मवासना पुण्यश्लोक । देणें ईश्वराचें ॥ २१ ॥ सकळ गुणांमधें सार । तजविजा विवेक विचार । जेणें पाविजे पैलपार । अरत्रपरत्रींचा ॥ २२ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे उत्तमपुरुषनिरूपणनाम समास सहावा ॥ समास सातवा : जनस्वभावनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ जनाचा लालची स्वभाव । आरंभीं म्हणती देव । म्हनिजे मला कांहीं देव । ऐसी वासना ॥ १ ॥ कांहींच भक्ती केली नस्तां । आणी इछिती प्रसन्नता । जैसें कांहींच सेवा न करिता। स्वामीस मागती ॥ २ ॥ कष्टेंविण फळ नाहीं । कष्टेंविण राज्य नाहीं । केल्याविण होत नाहीं । साध्य जनीं ॥ ३ ॥ आळसें काम नसतें । हें तों प्रत्ययास येतें । कष्टाकडे चुकावितें । हीन जन ॥ ४ ॥ आधीं कष्टाचें दुःख सोसिति । ते पुढें सुखाचें फळ भोगिती । आधीं आळसें सुखावती । त्यासी पुढें दुःख ॥ ५ ॥ येहलोक अथवा परलोक । दोहिंकडे सारिखाच विवेक । दीर्घ सूचनेचें कौतुक । कळलें पाहिजे ॥ ६ ॥ मेळविती तितुकें भक्षिती । ते कठीण काळीं मरोन जाती । दीर्घ सूचनेनें वर्तती । तेचि भले ॥ ७ ॥ येहलोकींचा संचितार्थ । परलोकींचा परमार्थ । संचितेंविण वेर्थ । जीत मेलें ॥ ८ ॥ येकदां मेल्यानें सुटेना । पुन्हा जन्मोजन्मीं यातना । आपणास मारी वांचविना । तो आत्महत्यारा ॥ ९ ॥ प्रतिजन्मीं आत्मघात । कोणें करावें गणीत । याकारणें जन्ममृत्य । केवी चुके ॥ १० ॥ देव सकळ कांहीं करितो । ऐसें प्राणीमात्र बोलतो । त्याचे भेटीचा लाभ तो । अकस्मात जाला ॥ ११ ॥ विवेकाच लाभ घडे । जेणें परमात्मा ठाईं पडे । विवेक पाहातां सांपडे । विवेकीं जनीं ॥ १२ ॥ देव पाहातां आहे येक । परंतु करितो अनेक । त्या अनेकास येक । म्हणों नये कीं ॥ १३ ॥ देवाचें कर्तुत्व आणि देव । कळला पाहिजे अभिप्राव । कळल्याविण कितेक जीव । उगेच बोलती ॥ १४ ॥ उगेच बोलती मूर्खपणें । शाहाणपण वाढायाकारणें । त्रुप्तिलागीं उपाव करणें । ऐसें जालें ॥ १५ ॥ जेहीं उदंड कष्ट केले । ते भाग्य भोगून ठेले । येर ते बोलतचि राहिले । करंटे जन ॥ १६ ॥ करंट्याचें करंट लक्षण । समजोन जाती विचक्षण । भरल्याचें उत्तम लक्षण । करंट्यास कळेना ॥ १७ ॥ त्याची पैसावली कुबुद्धी । तेथें कैंची असेल शुद्धी । कुबुद्धी तेचि सुबुद्धी । ऐसी वाटे ॥ १८ ॥ मनुष्य शुद्धीस सांडावें । त्याचें काये खरें मानावें । जेथें विचाराच्या नावें । सुन्याकार ॥ १९ ॥ विचारें येहलोक परलोक । विचारें होतसे सार्थक । विचारें नित्यानित्य विवेक । पाहिला पाहिजे ॥ २० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे जनस्वभावनिरूपणनाम समास सातवा ॥ समास आठवा : अंतर्देवनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ ब्रह्म निराकार निश्चळ । आत्म्यास विकार चंचळ । तयास म्हणती सकळ । देव ऐसें ॥ १ ॥ देवाचा ठावचि लागेना । येक देव नेमस्त कळेना । बहुत देवीं अनुमानेना । येक देव ॥ २ ॥ म्हणोनी विचार असावा । विचारें देव शोधावा । बहुत देवांचा गोवा । पडोंचि नये ॥ ३ ॥ देव क्षत्रीं पाहिला । त्यासारिखा धातूचा केला । पृथ्वीमधें दंडक चालिला । येणें रीतीं ॥ ४ ॥ नाना प्रतिमादेवांचें मूळ । तो हा क्षत्रदेवचि केवळ । नाना क्षत्रें भूमंडळ । शोधून पाहावें ॥ ५ ॥ क्षत्रदेव पाषाणाचा । विचार पाहातां तयाचा । तंत लागला मुळाचा । अवताराकडे ॥ ६ ॥ अवतारी देव संपले । देहे धरुनी वर्तोन गेले । त्याहून थोर अनुमानले । ब्रह्मा विष्णु महेश ॥ ७ ॥ त्या तिही देवांस ज्याची सत्ता । तो अंतरात्माचि पाहातां । कर्ता भोक्ता तत्वता । प्रतक्ष आहे ॥ ८ ॥ युगानयुगें तिन्ही लोक । येकचि चालवी अनेक । हा निश्चयाचा विवेक । वेदशास्त्रीं पाहावा ॥ ९ ॥ आत्मा वर्तवितो शरीर । तोचि देव उत्तरोत्तर । जाणीवरूपें कळिवर । विवेकें वर्तवी ॥ १० ॥ तो अंतर्देव चुकती । धांवा घेऊन तीर्था जाती । प्राणी बापुडे कष्टती । देवास नेणतां ॥ ११ ॥ मग विचारिती अंतःकर्णीं । जेथें तेथें धोंडा पाणी । उगेंचि वणवण हिंडोनि । काये होतें ॥ १२ ॥ ऐसा ज्यासी विचार कळला । तेणें सत्संग धरिला । सत्संगें देव सांपडला । बहुत जनासी ॥ १३ ॥ ऐसीं हे विवेकाचीं कामें । विवेकी जाणतील नेमें । अविवेकी भुलले भ्रमें । त्यांस हें कळेना ॥ १४ ॥ अंतरवेधी अंतर जाणे । बाहेरमुद्रा कांहींच नेणें । म्हणोन विवेकी शाहणे । अंतर शोधिती ॥ १५ ॥ विवेकेंविण जो भाव । तो भावचि अभाव । मुर्खस्य प्रतिमा देव । ऐसें वचन ॥ १६ ॥ पाहात समजत सेवटा गेला । तोचि विवेकी भला । तत्वें सांडुनी पावला । निरंजनीं ॥ १७ ॥ आरे जें आकारासी येतें । तें अवघेंच नासोन जतें । मग गल्बल्यावेगळें तें । परब्रह्म जाणावें ॥ १८ ॥ चंचळ देव निश्चळ ब्रह्म । परब्रह्मीं नाहीं भ्रम । प्रत्ययज्ञानें निभ्रम । होईजेतें ॥ १९ ॥ प्रचीतीविण जें केलें । तें तें अवघें वेर्थ गेलें । प्राणी कष्टकष्टोंचि मेलें । कर्मकचाटें ॥ २० ॥ कर्मावेगळें न व्हावें । तरी देवास कासया भजावें । विवेकी जाणती स्वभावें । मूर्ख नेणे ॥ २१ ॥ कांहीं अनुमानलें विचारें । देव आहे जगदांतरें । सगुणाकरितां निर्धारें । निर्गुण पाविजे ॥ २२ ॥ सगुण पाहातां मुळास गेला । सहजचि निर्गुण पावला । संगत्यागें मोकळा जाला । वस्तुरूप ॥ २३ ॥ परमेश्वरीं अनुसंधान । लावितां होईजे पावन । मुख्य ज्ञानेंचि विज्ञान । पाविजेतें ॥ २४ ॥ ऐसीं हे विवेकाचीं विवर्णें । पाहावीं सुचित अंतःकर्णें । नित्यानित्य विवेकश्रवणें । जगदोधार ॥ २५ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे अंतर्देवनिरूपणनाम समास आठवा ॥ समास नववा : निद्रानिरूपण ॥ श्रीराम ॥ वंदूनियां आदिपुरुष । बोलों निद्रेचा विळास । निद्रा आलियां सावकास । जाणार नाहीं ॥ १ ॥ निद्रेनें व्यापिली काया । आळस आंग मोडे जांभया । तेणेंकरितां बैसावया । धीर नाहीं ॥ २ ॥ कडकडां जांभया येती । चटचटां चटक्या वाजती । डकडकां डुकल्या देती । सावकास ॥ ३ ॥ येकाचे डोळे झांकती । येकाचे डोळे लागती । येक ते वचकोन पाहाती । चहुंकडे ॥ ४ ॥ येक उलथोन पडिले । तिहीं ब्रह्मविणे फोडिले । हुडकाचे टुकडे जाले । सुधी नाहीं ॥ ५ ॥ येक टेंकोन बैसले । तेथेंचि घोरों लागले । येक उताणे पसरलें । सावकास ॥ ६ ॥ कोणी मुर्कुंडी घालिती । कोणी कानवडें निजती । कोणी चक्रीं फिरती । चहुंकडे ॥ ७ ॥ येक हात हालविती । येक पाये हालविती । येक दांत खाती । कर्कराटें ॥ ८ ॥ येकांचीं वस्त्रें निघोनि गेलीं । ते नागवींच लोळों लागलीं । येकाचीं मुंडासीं गडबडलीं । चहुंकडे ॥ ९ ॥ येक निजेलीं अव्यावेस्तें । येक दिसती जैसीं प्रेते । दांत पसरुनी जैसीं भूतें । वाईट दिसती ॥ १० ॥ येक वोसणतचि उठिले । येक अंधारीं फिरों लागले । येक जाऊन निजेले । उकरड्यावरी ॥ ११ ॥ येक मडकीं उतरिती । येक भोई चांचपती । येक उठोन वाटा लागती । भलतीकडे ॥ १२ ॥ येक प्राणी वोसणाती । येक फुंदफुंदों रडती । येक खदखदां हासती । सावकास ॥ १३ ॥ येक हाका मारूं लागले । येक बो।म्बलित उठिले । येक वचकोन राहिले । आपुले ठाईं ॥ १४ ॥ येक क्षणक्षणा खुरडती । येक डोई खाजविती । येक कढों लागती । सावकास ॥ १५ ॥ येकाच्या लाळा गळाल्या । येकाच्या पिका सांडल्या । येकीं लघुशंका केल्या । सावकास ॥ १६ ॥ येक राउत सोडिती । येक कर्पट ढेंकर देती । येक खांकरुनी थुंकिती । भलतीकडे ॥ १७ ॥ येक हागती येक वोकिती । येक खोंकिती येक सिंकिती । येक ते पाणी मागती । निदसुर्या स्वरें ॥ १८ ॥ येक दुस्वप्नें निर्बुजले । येक सुस्वप्नें संतोषले । येक ते गाढमुढी पडिले । सुषुप्तिमधें ॥ १९ ॥ इकडे उजेडाया जालें । कोण्हीं पढणें आरंभिलें । कोणीं प्रातस्मरामि मांडिलें । हरिकिर्तन ॥ २० ॥ कोणीं आठविल्या ध्यानमूर्ति । कोणी येकांतीं जप करिती । कोणी पाठांतर उजळिती । नाना प्रकारें ॥ २१ ॥ नाना विद्या नाना कळा । आपलाल्या सिकती सकळा । तानमानें गायेनकळा । येक गाती ॥ २२ ॥ मागें निद्रा संपली । पुढें जागृती प्राप्त जाली । वेवसाईं बुद्धी आपुली । प्रेरिते जाले ॥ २३ ॥ ज्ञाता तत्वें सांडून पळाला । तुर्येपैलिकडे गेला । आत्मनिवेदनें जाला । ब्रह्मरूप ॥ २४ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे निद्रानिरूपणनाम समास नववा ॥ समास दहावा : श्रोताअवलक्षणनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ कोणीयेका कार्याचा साक्षप । कांहीं तऱ्ही घडे विक्षेप । काळ साहे तें आपेंआप । होत जातें ॥ १ ॥ कार्यभाग होत चालिला । तेणें प्राणी शोक जाला । विचारहि सुचों लागला । दिवसेंदेवस ॥ २ ॥ कोणीयेक प्राणी जन्मासी येतो । कांहीं तऱ्ही काळ साहे होतो । दुःखाउपरी सुख देतो । देव कृपाळुपणें ॥ ३ ॥ अवघाचि काळ जरी सजे । तरी अवघेचि होती राजे । कांहीं सजे कांहीं न सजे । ऐसें आहे ॥ ४ ॥ येकलोक अथवा परलोक । साधतां कोणीयेक विवेक । अद्भूत होये स्वाभाविक । देणें ईश्वराचें ॥ ५ ॥ ऐकल्याविण कळलें । शिकल्याविण शहाणपण आलें । देखिलें ना ऐकिलें । भूमंडळीं ॥ ६ ॥ सकळ कांहीं ऐकतां कळे । कळतां कळतां वृत्ति निवळे । नेमस्त मनामधें आकळे । सारासार ॥ ७ ॥ श्रवण म्हणिजे ऐकावें । मनन म्हणिजे मनीं धरावें । येणें उपायें स्वभावें । त्रयलोक्य चाले ॥ ८ ॥ श्रवणाआड विक्षेप येती । नाना जिनस सांगो किती । सावध असतां प्रत्यय येती । सकळ कांहीं ॥ ९ ॥ श्रवणीं लोक बैसले । बोलतां बोलतां येकाग्र जाले । त्याउपरी जे नूतन आले । ते येकाग्र नव्हेती ॥ १० ॥ मनुष्य बाहेर हिंडोनी आलें । नाना प्रकारीचें ऐकिलें । उदंड गलबलूं लागलें । उगें असेना ॥ ११ ॥ प्रसंग पाहोन चालती । ऐसे लोक थोडे असती । श्रवणीं नाना विक्षेप होती । ते हे ऐका ॥ १२ ॥ श्रवणीं बैसले ऐकाया । अडों लागलीसें काया । येती कडकडां जांभया । निद्राभरें ॥ १३ ॥ बैसले सुचित करूनि मना । परी तें मनचि ऐकेना । मागें होतें ऐकिलें नाना । तेंचि धरुनी बैसलें ॥ १४ ॥ तत्पर केलें शरीर । परी मनामधें आणीक विचार । कल्पना कल्पी तो विस्तार । किती म्हणौनि सांगावा ॥ १५ ॥ जें जें कांहीं श्रवणीं पडिलें । तितुकें समजोन विवरलें । तरीच कांहीं सार्थक जालें । निरूपणीं ॥ १६ ॥ मन दिसतें मां धरावें । ज्याचें त्यानें आवरावें । आवरून विवेकें धरवें । अर्थांतरीं ॥ १७ ॥ निरूपणीं येऊन बैसला । परी तो उदंड जेऊन आला । बैसतांच कासाविस जाला । त्रुषाकांत ॥ १८ ॥ आधीं उदक आणविलें । घळघळां उदंड घेतलें । तेणें मळमळूं लागलें । उठोनी गेला ॥ १९ ॥ कर्पट ढेंकर उचक्या देती । वारा सरतां मोठी फजिती । क्षणक्षणा उठोनी जाती । लघुशंकेसी ॥ २० ॥ दिशेनें कासाविस केला । आवघेंचि सांडून धांविला । निरूपणप्रसंगीं निघोन गेला । अखंड ऐसा ॥ २१ ॥ दृष्टांती कांहीं अपूर्व आलें । अंतःकर्ण तेथेंचि राहिलें । कोठवरी काये वाचिलें । कांहीं कळेना ॥ २२ ॥ निरूपणीं येऊन बैसला । तो विंचुवें फणकाविला । कैचें निरूपण जाला । कासाविस ॥ २३ ॥ पोटामधें तिडिक उठिली । पाठीमधें करक भरली । चालक चिखल्या पुळी जाली । बैसवेना ॥ २४ ॥ पिसोळा चाऊन पळाला । तेणें प्राणी दुश्चीत जाला । कोणें नेटें गल्बला केला । तेथेंचि धावें ॥ २५ ॥ विषै लोक श्रवणीं येती । ते बायेकांकडेच पाहाती । चोरटे लोक चोरून जाती । पादरक्षा ॥ २६ ॥ होये नव्हे वादवेवाद । तेणें उदंड जाला खेद । सिव्या गाळी अप्रमाद । होतां चुकला ॥ २७ ॥ कोणी निरूपणीं बैसती । सावकस गोष्टी लाविती । हरिदास ते रें रें करिती । पोटासाठीं ॥ २८ ॥ बहुत जाणते मिळाले । येकापुढें येक बोले । लोकांचे आशये राहिले । कोण जाणे ॥ २९ ॥ माझें होये तुझें नव्हे । ऐसी अखंड जयास सवे । न्याये नीति सांडून धावे । अन्यायाकडे ॥ ३० ॥ आपल्य थोरपणासाठीं । अच्यावाच्या तोंड पिटी । न्याये नाहीं ते सेवटीं । परम अन्याई ॥ ३१ ॥ येकेकडे अभिमान उठे । दूसरेकडे उदंड पेटे । ऐसे श्रोते खरे खोटे । कोण जाणे ॥ ३२ ॥ म्हणोन जाणते विचक्षण । तें आधींच धरिती नेणेपण । मूर्ख टोणपा आपण । कांहींच नाहीं ॥ ३३ ॥ आपणाहून देव थोर । ऐसा जयास कळला विचार । सकळ कांहीं जगदांतर । तेहिं राखावें ॥ ३४ ॥ सभेमधें कळहो जाला । शब्द येतो जाणत्याला । अंतरें राखों नाहीं सिकला । कैसा योगी । ३५ ॥ वैर करितां वैरचि वाढे । आपणास दुःख भोग्णें घडे । म्हणोनि शाहाण्याचे कुकडे । कळों आलें ॥ ३६ ॥ अखंड आपणा सांभळिती । क्षुल्लकपण येऊं नेदिती । थोर लोकांस क्ष्मा शांति । अगत्य करणें ॥ ३७ ॥ अवगुणापासीं बैसला गुणी । आवगुण कळतो ततक्षणीं । विवेकी पुरुषाची करणी । विवेकें होते ॥ ३८ ॥ उपाये परियाये दीर्घ प्रेत्‌न । विवेकबळें नाना येत्‌न । करील तयाचें महिमान । तोचि जाणे ॥ ३९ ॥ दुर्जनीं वेवदरून घेतला । बाश्कळ लोकीं घसरिला । विवेकापासून चेवला । विवेकी कैसा ॥ ४० ॥ न्याये परियाये उपाये । मूर्खास हें कळे काये । मूर्खाकरितां चिवडा होये । मज्यालसीचा ॥ ४१ ॥ मग ते शाहाणे नीट करिती । स्वयें साहोन साहविती । स्वयें करून करविती । लोकांकरवीं ॥ ४२ ॥ पृथ्वीमधें उदंड जन । जनामधें असती सज्जन । जयांकरितां समाधान । प्राणीमात्रासी ॥ ४३ ॥ तो मनोगतांचीं आंगें जाणे । मान प्रसंग समये जाणे । संतप्तालागीं निवऊ जाणे । नाना प्रकारें ॥ ४४ ॥ ऐसा तो जाणता लोक । समर्थ तयाचा विवेक । त्यचें करणें कांहिं येक । जनास कळेना ॥ ४५ ॥ बहुत जनस चलवी । नाना मंडळें हालवी । ऐसी हे समर्थपदवी । विवेकें होते ॥ ४६ ॥ विवेक एकांती करावा । जगदीश धारणेनें धरावा । लोक आपला आणी परावा । म्हणोंचि नये ॥ ४७ ॥ येकांती विवेक ठाईं पडे । येकांतीं येत्‌न सांपडे । येकांतीं तर्क वावडे । ब्रह्मांडगोळीं ॥ ४८ ॥ येकांती स्मरण करावें । चुकलें निधान पडे ठावें । अंतरात्म्यासरिसें फिरावें । कांहीं तरी ॥ ४९ ॥ जयास येकांत मानला । अवघ्या आधीं कळे त्याला । त्यावेगळें वडिलपणाला । ठवचि नाहीं ॥ ५० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे श्रोताअवलक्षणनिरूपणनाम समास दहावा ॥ ॥ दशक अठरावा समाप्त ॥ 1457 2759 2005-10-09T08:53:46Z 203.115.86.234 ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ ॥ श्रीमत् दासबोध ॥ दशक एकोणविसावा : शिकवण समास पहिला : लेखनक्रियानिरूपण ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ ब्राह्मणें बाळबोध अक्षर । घडसुनी करावें सुंदर । जें देखतांचि चतुर । समाधान पावती ॥ १ ॥ वाटोळें सरळें मोकळें । वोतलें मसीचें काळें । कुळकुळीत वळी चालिल्या ढाळें । मुक्तमाळा जैशा ॥ २ ॥ अक्षरमात्र तितुकें नीट । नेमस्त पैस काने नीट । आडव्या मात्रा त्या हि नीट । आर्कुलीं वेलांड्या ॥ ३ ॥ पहिलें अक्षर जें काढिलें । ग्रंथ संपेतों पाहात गेलें । येका टांकेंचि लिहिलें । ऐसें वाटे ॥ ४ ॥ अक्षराचें काळेपण । टांकाचें ठोसरपण । तैसेंचि वळण वांकाण । सारिखेंचि ॥ ५ ॥ वोळीस वोळी लागेना । आर्कुली मात्रा भेदीना । खालिले वोळीस स्पर्शेना । अथवा लंबाकार ॥ ६ ॥ पान शिषानें रेखाटावें । त्यावरी नेमकचि ल्याहावें । दुरी जवळी न व्हावें । अंतर वोळींचे ॥ ७ ॥ कोठें शोधासी आडेना । चुकी पाहातां सांपडेना । गरज केली हें घडेना । लेखकापसुनी ॥ ८ ॥ ज्याचें वय आहे नूतन । त्यानें ल्याहावें जपोन । जनासी पडे मोहन । ऐसें करावें ॥ ९ ॥ बहु बारिक तरुणपणीं । कामा नये म्हातारपणीं । मध्यस्त लिहिण्याची करणी । केली पाहिजे ॥ १० ॥ भोंवतें स्थळ सोडून द्यावें । मधेंचि चमचमित ल्याहावें । कागद झडतांहि झडावें । नलगेचि अक्षर ॥ ११ ॥ ऐसा ग्रंथ जपोनी ल्याहावा । प्राणी मात्रास उपजे हेवा । ऐसा पुरुष तो पाहावा । म्हणती लोक ॥ १२ ॥ काया बहुत कष्टवावी । उत्कट कीर्ति उरवावी । चटक लाउनी सोडावी । कांहीं येक ॥ १३ ॥ घट्य कागद आणावे । जपोन नेमस्त खळावे । लिहिण्याचे सामे असावे । नानापरी ॥ १४ ॥ सुर्या कातर्या जागाईत । खळी घोंटाळें तागाईत । नाना सुरंग मिश्रित । जाणोनि घ्यावें ॥ १५ ॥ नाना देसीचे बरु आणावे । घटी बारिक सरळे घ्यावे । नाना रंगाचे आणावे । नाना जिनसी ॥ १६ ॥ नाना जिनसी टांकतोडणी । नाना प्रकारें रेखाटणी । चित्रविचित्र करणी । सिसेंलोळ्या ॥ १७ ॥ हिंगुळ संग्रहीं असावे । वळले आळिते पाहोन घ्यावे । सोपें भिजौनी वाळवावे । संग्रह मसीचे ॥ १८ ॥ तगटी इतिश्रया कराव्या । बंदरी फळ्या घोटाव्या । नाना चित्रीं चिताराव्या । उंच चित्रें ॥ १९ ॥ नाना गोप नाना बासनें । मेणकापडें सिंदुरवणें । पेट्या कुलुपें जपणें । पुस्तकाकारणें ॥ २० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे लेखनक्रियानिरूपणनाम समास पहिला ॥ समास दुसरा : विवरणनिरूपण ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ मागां बोलिले लेखनभेद । आतां ऐका अर्थभेद । नाना प्रकारीचे संवाद । समजोन घ्यावे ॥ १ ॥ शब्दभेद अर्थभेद । मुद्राभेद प्रबंधभेद । नाना शब्दाचे शब्दभेद । जाणोनी पाहावे ॥ २ ॥ नाना आशंका प्रत्योत्तरें । नाना प्रचित साक्षात्कारें । जेणें करितां जगदांतरें । चमत्कारती ॥ ३ ॥ नाना पूर्वपक्ष सिद्धांत । प्रत्ययो पाहावा नेमस्त । अनुमानाचे स्वस्तवेस्त । बोलोंचि नये ॥ ४ ॥ प्रवृत्ति अथवा निवृत्ती । प्रचितीविण अवघी भ्रांती । गलंग्यांमधील जगज्जोति । चेतेल कोठें ॥ ५ ॥ हेत समजोन उत्तर देणें । दुसर्याचे जीवीचें समजणें । मुख्य चातुर्याचीं लक्षणें । तें हें ऐसीं ॥ ६ ॥ चातुर्येंविण खटपट । ते विद्यादि फलकट । सभेमधें आटघाट । समाधान कैचें ॥ ७ ॥ बहुत बोलणें ऐकावें । तेथें मोन्यचि धरावें । अल्पचिन्हें समजावें । जगदांतर ॥ ८ ॥ बाष्कळामधें बैसो नये । उद्धटासिं तंडों नये । आपणाकरितां खंडों नये । समाधान जनाचें ॥ ९ ॥ नेणतपण सोडूं नये । जाणपणें फुगो नये । नाना जनाचें हृदये । मृद शब्दें उकलावें ॥ १० ॥ प्रसंग जाणावा नेटका । बहुतांसी जाझु नका । खरें असतांचि नासका । फड होतो ॥ ११ ॥ शोध घेतां आळसों नये । भ्रष्ट लोकीं बैसों नये । बैसलें तरी टाकूं नये । मिथ्या दोष ॥ १२ ॥ अंतर आर्ताचें शोधावें । प्रसंगीं थोडें चि वाचावें । चटक लाउनी सोडावें । भल्या मनुष्यासी ॥ १३ ॥ मज्यालसींत बैसों नये । समाराधनेसी जाऊं नये । जातां येळीलवाणें होये । जिणें आपुलें ॥ १४ ॥ उत्तम गुण प्रगटवावे । मग भलत्यासी बोलतां फावे । भले पाहोन करावे । शोधून मित्र ॥ १५ ॥ उपासनेसारिखें बोलावें । सर्व जनासि तोषवावें । सगट बरेंपण राखावें । कोण्हीयेकासी ॥ १६ ॥ ठाईं ठाईं शोध घ्यावा । मग ग्रामीं प्रवेश करावा । प्राणीमात्र बोलवावा । आप्तपणें ॥ १७ ॥ उंच नीच म्हणों नये । सकळांचें निववावें हृदये । अस्तमानीं जाऊं नये । कोठें तऱ्ही ॥ १८ ॥ जगामधें जगमित्र । जिव्हेपासीं आहे सूत्र । कोठें तऱ्ही सत्पात्र । शोधून काढावें ॥ १९ ॥ कथा होती तेथें जावें । दुरी दीनासारिखें बैसावें । तेथील सकळ हरद्र घ्यावें । अंतर्यामीं ॥ २० ॥ तेथें भले आडळती । व्यापा ते हि कळों येती । हळुहळु मंदगती । रीग करावा ॥ २१ ॥ सकळामधें विशेष श्रवण । श्रवणाहुनी थोर मनन । मननें होये समाधान । बहुत जनाचें ॥ २२ ॥ धूर्तपणें सकळ जाणावें अंतरीं अंतर बाणावें । समजल्याविण सिणावें । कासयासी ॥ २३ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे विवरणनिरूपणनाम समास दुसरा ॥ समास तिसरा : करंटलक्षणनिरूपण ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ सुचित करूनी अंतःकर्ण । ऐका करंटलक्षण । हें त्यागितां सदेवलक्षण । आंगीं बाणें ॥ १ ॥ पापाकरितां दरिद्र प्राप्त । दरिद्रें होये पापसंचित । ऐसेंचि होत जात । क्षणक्षणा ॥ २ ॥ याकारणें करंटलक्षणें । ऐकोनी त्यागचि करणें । म्हणिजे कांहीं येक बाणें । सदेवलक्षण ॥ ३ ॥ करंट्यास आळस आवडे । यत्‌न कदापि नावडे । त्याची वासना वावडे । अधर्मीं सदा ॥ ४ ॥ सदा भ्रमिष्ट निदसुरा । उगेंचि बोले सैरावैरा । कोणीयेकाच्या अंतरा । मानेचिना ॥ ५ ॥ लेहों नेणे वाचूं नेणे । सवदासुत घेऊं नेणे । हिशेब कितेब राखों नेणे । धारणा नाहीं ॥ ६ ॥ हारवी सांडी पाडी फोडी । विसरे चुके नाना खोडी । भल्याचे संगतीची आवडी । कदापी नाहीं ॥ ७ ॥ चाट गडी मेळविले । कुकर्मी मित्र केले । खट नट येकवटिले । चोरटे पापी ॥ ८ ॥ ज्यासीं त्यासीं कळकटा । स्वयें सदाचा चोरटा । परघातकी धाटामोटा । वाटा पाडी ॥ ९ ॥ दीर्घ सूचना सुचेचिना । न्याय नीति हे रुचेना । पराभिळासीं वासना । निरंतर ॥ १० ॥ आळसें शरीर पाळिलें । परंतु पोटेंविण गेलें । सुडकें मिळेनासें जालें । पांघराया ॥ ११ ॥ आळसे शरीर पाळी । अखंड कुंसी कांडोळी । निद्रेचे पाडी सुकाळीं । आपणासी ॥ १२ ॥ जनासीं मीत्री करीना । कठिण शब्द बोले नाना । मूर्खपणें आवरेना । कोणीयेकासी ॥ १३ ॥ पवित्र लोकांमधें भिडावे । वोंगळामधें निशंक धांवे । सदा मनापासून भावे । जननिंद्य क्रिया ॥ १४ ॥ तेथें कैचा परोपकार । केला बहुतांचा संव्हार । पापी अनर्थी अपस्मार । सर्वाबद्धी ॥ १५ ॥ शब्द सांभळून बोलेना । आवरितां आवरेना । कोणीयेकासी मानेना । बोलणें त्याचें ॥ १६ ॥ कोणीयेकास विश्वास नाहीं । कोणीयेकासीं सख्य नाहीं । विद्या वैभव कांहींच नाहीं । उगाचि ताठा ॥ १७ ॥ राखावीं बहुतांची अंतरें । भाग्य येतें तदनंतरें । ऐसीं हें विवेकाचीं उत्तरें । ऐकणार नाहीं ॥ १८ ॥ स्वयें आपणास कळेना । शिकविलें तें ऐकेना । तयासी उपाय नाना । काये करिती ॥ १९ ॥ कल्पना करी उदंड कांहीं । प्राप्तव्य तों कांहींच नहीं । अखंड पडिला संदेहीं । अनुमानाचे ॥ २० ॥ पुण्य मार्ग संडिला मनें । पाप झडावें काशानें । निश्चय नाहीं अनुमानें । नास केला ॥ २१ ॥ कांहींयेक पुर्तें कळेना । सभेमधें बोलों राहेना । बाष्कळ लाबाड ऐसें जना । कळों आलें ॥ २२ ॥ कांहीं नेमकपण आपुलें । बहुत जनासी कळों आलें । तेंचि मनुष्य मान्य जालें । भूमंडळीं ॥ २३ ॥ झिजल्यावांचून कीर्ति कैंची । मान्यता नव्हे कीं फुकाची । जिकडे तिकडे होते ची ची । अवलक्षणें ॥ २४ ॥ भल्याची संगती धरीना । आपणासी शाहाणे करीना । तो आपला आपण वैरी जाणा । स्वहित नेणे ॥ २५ ॥ लोकांसी बरें करवें । तें उसिणें सवेंचि घ्यावें । ऐसें जयाच्या जीवें । जाणिजेना ॥ २६ ॥ जेथें नाहीं उत्तम गुण । तें करंट्याचें लक्षण । बहुतांसीं न मने तें अवलक्षण । सहजचि जालें ॥ २७ ॥ कार्याकारण सकळ कांहीं । कार्येंविण तो कांहींच नाहीं । निकामी तो दुःखप्रवाहीं । वाहातचि गेला ॥ २८ ॥ बहुतांसीं मान्य थोडा । त्याच्या पापासी नाहीं जोडा । निराश्रई पडे उघडा । जेथें तेथें ॥ २९ ॥ याकारणें अवगुण त्यागावे । उत्तम गुण समजोन घ्यावें । तेणें मनासारिखें फावे । सकळ कांहीं ॥ ३० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे करंटलक्षणनिरूपणनाम समास तिसरा ॥ समास चौथा : सदेवलक्षणनिरूपण ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ मागां बोलिले करंटलक्षण । तें विवेकें सांडावें संपूर्ण । आतां ऐका सदेवलक्षण । परम सौख्यदायेक ॥ १ ॥ उपजतगुण शरीरीं । परोपकारी नानापरी । आवडे सर्वांचे अंतरीं । सर्वकाळ ॥ २ ॥ सुंदर अक्षर लेहो जाणे । चपळ शुद्ध वाचूं जाणे । अर्थांतर सांगों जाणे । सकळ कांहीं ॥ ३ ॥ कोणाचें मनोगत तोडिना । भल्यांची संगती सोडिना । सदेवलक्षण अनुमाना । आणून ठेवी ॥ ४ ॥ तो सकळ जनासी व्हावा । जेथें तेथें नित्य नवा । मूर्खपणें अनुमानगोवा । कांहींच नाहीं ॥ ५ ॥ नाना उत्तम गुण सत्पात्र । तेचि मनुष्य जगमित्र । प्रगट कीर्ती स्वतंत्र । पराधेन नाहीं ॥ ६ ॥ राखे सकळांचें अंतर । उदंड करी पाठांतर । नेमस्तपणाचा विसर । पडणार नाहीं ॥ ७ ॥ नम्रपणें पुसों जाणे । नेमस्त अर्थ सांगों जाणे । बोलाऐसें वर्तों जाणे । उत्तम क्रिया ॥ ८ ॥ तो मानला बहुतांसी । कोणी बोलों न शके त्यासी । धगधगीत पुण्यरासी । माहांपुरुष ॥ ९ ॥ तो परोपकार करितांचि गेला । पाहिजे तो ज्याला त्याला । मग काय उणें तयाला । भूमंडळीं ॥ १० ॥ बहुत जन वास पाहे । वेळेसी तत्काळ उभा राहे । उणें कोणाचें न साहे । तया पुरुषासी ॥ ११ ॥ चौदा विद्या चौसष्टी कळा । जाणे संगीत गायेनकळा । आत्मविद्येचा जिव्हाळा । उदंड तेथें ॥ १२ ॥ सकळांसी नम्र बोलणें । मनोगत राखोन चालणें । अखंड कोणीयेकाचे उणें । पडोंचि नेदी ॥ १३ ॥ न्याय नीति भजन मर्याद । काळ सार्थक करी सदा । दरिद्रपणाची आपदा । तेथें कैची ॥ १४ ॥ उत्तम गुणें श्रृंघारला । तो बहुतांमधें शोभला । प्रगट प्रतापें उगवला । मार्तंड जैसा ॥ १५ ॥ जाणता पुरुष असेल जेथें । कळहो कैचा उठेल तेथें । उत्तम गुणाविषीं रितें । तें प्राणी करंटे ॥ १६ ॥ प्रपंची जाणे राजकारण । परमार्थीं साकल्य विवरण । सर्वांमधें उत्तम गुण । त्याचा भोक्ता ॥ १७ ॥ मागें येक पुढें येक । ऐसा कदापी नाहीं दंडक । सर्वत्रांसीं अलोलिक । तया पुरुषाची ॥ १८ ॥ अंतरासी लागेल ढका । ऐसी वर्तणूक करूं नका । जेथें तेथें विवेका । प्रगट करी ॥ १९ ॥ कर्मविधी उपासनाविधी । ज्ञानविधी वैराग्यविधी । विशाळ ज्ञात्रुत्वाची बुद्धी । चळेल कैसी ॥ २० ॥ पाहातां अवघे उत्तम गुण । तयास वाईट म्हणेल कोण । जैसा आत्मा संपूर्ण । सर्वां घटीं ॥ २१ ॥ आपल्या कार्यास तत्पर । लोक असती लाहानथोर । तैसाचि करी परोपकार । मनापासुनी ॥ २२ ॥ दुसर्याच्या दुःखें दुखवे । दुसर्याच्या सुखें सुखावे । आवघेचि सुखी असावे । ऐसी वासना ॥ २३ ॥ उदंड मुलें नानापरी । वडिलांचें मन अवघ्यांवरी । तैसी अवघ्यांची चिंता करी । माहांपुरुष ॥ २४ ॥ जयास कोणाचें सोसेना । तयाची निःकांचन वासना । धीकारिल्या धीकारेना । तोचि महापुरुष ॥ २५ ॥ मिथ्या शरीर निंदलें । तरी याचें काये गेलें । ज्ञात्यासी आणि जिंतिलें । देहेबुद्धीनें ॥ २६ ॥ हें अवघें अवलक्षण । ज्ञाता देहीं विलक्षण । कांहीं तऱ्ही उत्तम गुण । जनीं दाखवावे ॥ २७ ॥ उत्तम गुणास मनुष्य वेधे । वाईट गुणासी प्राणी खेदे । तीक्षण बुद्धि लोक साधें । काये जाणती ॥ २८ ॥ लोकीं अत्यंत क्षमा करिती । आलियां लोकांचे प्रचिती । मग ते लोक पाठी राखती । नाना प्रकारीं ॥ २९ ॥ बहुतांसी वाटे मी थोर । सर्वमान्य पाहिजे विचार । धीर उदार गंभीर । माहांपुरुष ॥ ३० ॥ जितुके कांहीं उत्तम गुण । तें समर्थाचें लक्षण । अवगुण तें करंटलक्षण । सहजचि जालें ॥ ३१ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सदेवलक्षणनिरूपणनाम समास चौथा ॥ समास पांचवा : देहमान्यणनिरूपण ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ मातीचे देव धोंड्याचे देव । सोन्याचे देव रुप्याचे देव । काशाचे देव पितळेचे देव । तांब्याचे देव चित्रलेपे ॥ १ ॥ रुविच्या लांकडाचे देव पोंवळ्य्यांचे देव । बाण तांदळे नर्मदे देव । शालिग्राम काश्मिरी देव । सूर्यकांत सोमकांत ॥ २ ॥ तांब्रनाणीं हेमनाणी । कोणी पूजिती देवार्चनीं । चक्रांगीत चक्रतीर्थाहुनी । घेऊन येती ॥ ३ ॥ उदंड उपासनेचे भेद । किती करावे विशद । आपलाले आवडीचा वेध । लागला जनीं ॥ ४ ॥ परी त्या सकळांचें हि कारण । मुळीं पाहावें स्मरण । तया स्मरणाचे अंश जाण । नाना देवतें ॥ ५ ॥ मुळीं द्रष्टा देव तो येक । त्याचे जाहाले अनेक । समजोन पाहातां विवेक । उमजों लागे ॥ ६ ॥ देह्यावेगळी भक्ति फावेना । देह्यावेगळा देव पावेना । याकारणें मूळ भजना । देहेचि आहे ॥ ७ ॥ देहे मुळींच केला वाव । तरी भजनासी कैंचा ठाव । म्हणोनी भजनाचा उपाव । देह्यात्मयोगें ॥ ८ ॥ देहेंविण देव कैसा भजावा । देहेंविण देव कैसा पुजावा । देह्याविण मोहछाव कैसा करावा । कोण्या प्रकारें ॥ ९ ॥ अत्र गंध पत्र पुष्प । फल तांबोल धूप दीप । नाना भजनाचा साक्षेप । कोठें करावा ॥ १० ॥ देवाचें तीर्थ कैसें घ्यावें । देवासी गंध कोठें लावावें । मंत्रपुष्प तरी वावें । कोणें ठाईं ॥ ११ ॥ म्हणोनी देह्याविण आडतें । अवघें सांकडेंचि पडतें । देह्याकरितां घडतें । भजन कांहीं ॥ १२ ॥ देव देवता भूतें देवतें । मुळींचे सामर्थ्ये आहे तेथें । अधिकारें नाना देवतें । भजत जावीं ॥ १३ ॥ नाना देवीं भजन केलें । तें मूळ पुरुषासी पावलें । याकारणें सन्मानिलें । पाहिजे सकळ कांहीं ॥ १४ ॥ मायावल्ली फांपावली । नाना देहेफळीं लगडली । मुळींची जाणीव कळों आली । फळामधें ॥ १५ ॥ म्हणोनी येळील न करावें । पाहाणें तें येथेंचि पाहावें । ताळा पडतां राहावें । समाधानें ॥ १६ ॥ प्राणी संसार टाकिती । देवास धुंडीत फिरती । नाना अनुमानीं पडती । जेथ तेथें ॥ १७ ॥ लोकांची पाहातां रिती । लोक देवार्चनें करिती । अथवा क्षत्रदेव पाहाती । ठाईं ठाईं ॥ १८ ॥ अथवा नाना अवतार । ऐकोनी धरिती निर्धार । परी तें अवघें सविस्तर । होऊन गेलें ॥ १९ ॥ येक ब्रह्माविष्णुमहेश । ऐकोन म्हणतीं हे विशेष । गुणातीत जो जगदीश । तो पाहिला पाहिजे ॥ २० ॥ देवासी नाहीं थानमान । कोठें करावें भजन । हा विचार पाहातां अनुमान । होत जातो ॥ २१ ॥ नसतां देवाचें दर्शन । कैसेन होईजे पावन । धन्य धन्य ते साधुजन । सकळ जाणती ॥ २२ ॥ भूमंडळी देव नाना । त्यांची भीड उलंघेना । मुख्य देव तो कळेना । कांहीं केल्यां ॥ २३ ॥ कर्तुत्व वेगळें करावें । मग त्या देवासी पाहावें । तरीच कांहींयेक पडे ठावें । गौप्यगुह्य ॥ २४ ॥ तें दिसेना ना भासेना । कल्पांतीं हि नासेना । सुकृतावेगळें विश्वासेना । तेथें मन ॥ २५ ॥ उदंड कल्पिते कल्पना । उदंड इछिते वासना । अभ्यांतरीं तरंग नाना । उदयातें पावती ॥ २६ ॥ म्हणोनी कल्पनारहित । तेचि वस्तु शाश्वत । अंत नाहीं म्हणोनी अनंत । बोलिजे तया ॥ २७ ॥ हें ज्ञानदृष्टीनें पाहावें । पाहोनी तेथेंचि राहावें । निजध्यासें तद्रूप व्हावें । संगत्यागें ॥ २८ ॥ नाना लीळा नाना लघवें । तें काये जाणिजे बापुड्या जीवें । संतसंगें स्वानुभवें । स्थिति बाणे ॥ २९ ॥ ऐसी सूक्ष्म स्थिति गती । कळतां चुके अधोगती । सद्गुरुचेनि सद्गती । तत्काळ होते ॥ ३० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे देहमान्यणनिरूपणनाम समास पांचवा ॥ समास सहावा : बुद्धिवादनिरूपण ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ परमार्थी आणि विवेकी । त्याचें करणें माने लोकीं । कां जे विवरविवरों चुकी । पडोंचि नेदी ॥ १ ॥ जो जो संदेह वाटे जना । तो तो कदापी करीना । आदिअंत अनुमाना । आणून सोडी ॥ २ ॥ स्वतां निस्पृह असेना । त्याचें बोलणेंचि मानेना । कठिण आहे जनार्दना । राजी राखणें ॥ ३ ॥ कोणी दटून उपदेश देती । कोणी मध्यावर्ती घालिती । ते सहजचि हळु पडती । लालचीनें ॥ ४ ॥ जयास सांगावा विवेक । तोचि जाणावा प्रतिकुंचक । पुढें पुढें नासक । कारबार होतो ॥ ५ ॥ भावास भाऊ उपदेश देती । पुढें पुढें होते फजिती । वोळकीच्या लोकांत महंती । मांडूंचि नये ॥ ६ ॥ पहिलें दिसे परी नासे । विवेकी मान्य करिती कैसे । अविवेकी ते जैसे तैसें । मिळती तेथें ॥ ७ ॥ भ्रतार शिष्य स्त्री गुरु । हाहि फटकाळ विचारु । नाना भ्रष्टाकारी प्रकारु । तैसाचि आहे ॥ ८ ॥ प्रगट विवेक बोलेना । झांकातापा करी जना । मुख्य निश्चय अनुमाना । आणूंच नेदी ॥ ९ ॥ हुकीसरिसा भरीं भरे । विवेक सांगतां न धरे । दुरीदृष्टीचे पुरे । साधु नव्हेती ॥ १० ॥ कोण्हास कांहींच न मागावें । भगवद्भजन वाढवावें । विवेकबळें जन लावावे । भजनाकडे ॥ ११ ॥ परांतर रक्षायाचीं कामें । बहुत कठीण विवेकवर्में । स्वैछेनें स्वधर्में । लोकराहाटी ॥ १२ ॥ आपण तुरुक गुरु केला । शिष्य चांभार मेळविला । नीच यातीनें नासला । समुदाव ॥ १३ ॥ ब्रह्मणमंडळ्या मेळवाव्या । भक्तमंडळ्या मानाव्या । संतमंडळ्या शोधाव्या । भूमंडळीं ॥ १४ ॥ उत्कट भव्य तेंचि घ्यावें । मळमळीत अवघेंचि टाकावें । निस्पृहपणें विख्यात व्हावें । भूमंडळीं ॥ १५ ॥ अक्षर बरें वाचणें बरें । अर्थांतर सांगणें बरें । गाणें नाचणें अवघेंचि बरें । पाठांतर ॥ १६ ॥ दीक्षा बरी मित्री बरी । तीक्षण बुधी राजकारणी बरी । आपणास राखे नानापरी । अलिप्तपणें ॥ १७ ॥ अखंड हरिकथेचा छंदु । सकळांस लागे नामवेदु । प्रगट जयाचा प्रबोधु । सूर्य जैसा ॥ १८ ॥ दुर्जनासी राखों जाणे । सज्जनासी निवऊं जाणे । सकळांचे मनीचें जाणे । ज्याचें त्यापरीं ॥ १९ ॥ संगतीचें मनुष्य पालटे । उत्तम गुण तत्काळ उठे । अखंड अभ्यासीं लगटे । समुदाव ॥ २० ॥ जेथें तेथें नित्य नवा । जनासी वाटे हा असावा । परंतु लालचीचा गोवा । पडोंचि नेदी ॥ २१ ॥ उत्कट भक्ति उत्कट ज्ञान । उत्कट च्यातुर्य उत्कट भजन । उत्कट योग अनुष्ठान । ठाईं ठाईं ॥ २२ ॥ उत्कट निस्पृहता धरिली । त्याची कीर्ति दिगांतीं फांकली । उत्कट भक्तीनें निवाली । जनमंडळी ॥ २३ ॥ कांहीं येक उत्कटेविण । कीर्ति कदापि नव्हे जाण । उगेंच वणवण हिंडोन । काये होतें ॥ २४ ॥ नाहीं देह्याचा भरंवसा । केव्हां सरेल वयसा । प्रसंग पडेल कैसा । कोण जाणे ॥ २५ ॥ याकारणें सावधान असावें । जितुकें होईल तितुकें करावें । भगवत्कीर्तीनें करावें । भूमंडळ ॥ २६ ॥ आपणास जें जें अनुकूळ । तें तें करावें तत्काळ । होईना त्यास निवळ । विवेक उमजावा ॥ २७ ॥ विवेकामधें सापडेना । ऐसें तो कांहींच असेना । येकांतीं विवेक अनुमाना । आणून सोडी ॥ २८ ॥ अखंड तजवीजा चाळणा जेथें । पाहातं काय उणें तेथें । येकांतेंविण प्राणीयांतें । बुद्धि कैसी ॥ २९ ॥ येकांती विवेक करावा । आत्माराम वोळखावा । येथून तेथवरी गोवा । कांहींच नाहीं ॥ ३० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे बुद्धिवादनिरूपणनाम समास सहावा ॥ समास सातवा : यत्‌ननिरूपण ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ कथेचें घमंड भरून द्यावें । आणी निरूपणीं विवरावें । उणें पडोंचि नेदावें । कोणीयेकविषीं ॥ १ ॥ भेजणार खालें पडिला । तो भेजणारी जाणितला । नेणता लोक उगाच राहिला । टकमकां पाहात ॥ २ ॥ उत्तर विलंबीं पडिलें । श्रोतयांस कळों आलें । म्हणिजे महत्व उडालें । वक्तयाचें ॥ ३ ॥ थोडें बोलोनि समाधान करणें । रागेजोन तरी मन धरणें । मनुष्य वेधींच लावणें । कोणीयेक ॥ ४ ॥ सोसवेना चिणचिण केली । तेथें तामसवृत्ती दिसोन आली । आवघी आवडी उडाली । श्रोतयाची ॥ ५ ॥ कोण कोण राजी राखिले । कोण कोण मनी भंगिले । क्षणक्षणा परीक्षिले । पाहिजे लोक ॥ ६ ॥ शिष्य विकल्पें रान घेत । गुरु मागें मागें धांवतो । विचार पाहों जातां तो । विकल्पचि अवघा ॥ ७ ॥ आशाबद्धी क्र्यियाहीन । नाहीं च्यातुर्याचें लक्षण । ते महंतीची भणभण । बंद नाहीं ॥ ८ ॥ ऐसे गोसावी हळु पडती । ठाईं ठाईं कष्टी होती । तेथें संगतीचे लोक पावती । सुख कैचें ॥ ९ ॥ जिकडे तिकडे कीर्ति माजे । सगट लोकांस हव्यास उपजे । लोक राजी राखोन कीजे । सकळ कांहीं ॥ १० ॥ परलोकीं वास करावा । समुदाव उगाच पाहावा । मागण्याचा तगादा न लवावा । कांहीं येक ॥ ११ ॥ जिकडे जग तिकडे जगन्नायेक । कळला पाहिजे विवेक । रात्रीदिवस विवेकी लोक । सांभाळीत जाती ॥ १२ ॥ जो जो लोक दृष्टीस पडिला । तो तो नष्ट ऐसा कळला । अवघेच नष्ट येकला भला । काशावरुनी ॥ १३ ॥ वोस मुलकीं काये पाहावें । लोकांवेगळें कोठें राहावें । तऱ्हे खोटी सांडतें घ्यावें । कांहीं येक ॥ १४ ॥ तस्मात लोकिकीं वर्ततां नये । त्यास महंती कामा नये । परत्र साधनाचा उपाये । श्रवण करून असावें ॥ १५ ॥ आपणासी बरें पोहतां नये । लोक बुडवावयाचें कोण कार्य । गोडी आवडी वायां जाये । विकल्पचि अवघा ॥ १६ ॥ अभ्यासें प्रगट व्हावें । नाहीं तरी झांकोन असावें । प्रगट होऊन नासावें । हें बरें नव्हे ॥ १७ ॥ मंद हळु हळु चालतो । चपळ कैसा अटोपतो । अरबी फिरवणार तो । कैसा असावा ॥ १८ ॥ हे धकाधकीचीं कामें । तिक्षण बुद्धीचीं वर्में । भोळ्या भावार्थें संभ्रमें । कैसें घडे ॥ १९ ॥ सेत केलें परी वाहेना । जवार केलें परी फिरेना । जन मेळविलें परी धरेना । अंतर्यामीं ॥ २० ॥ जरी चढती वाढती आवडी उठे । तरी परमार्थ प्रगटे । घसघस करितां विटे । सगट लोकु ॥ २१ ॥ आपलें लोकांस मानेना । लोकांचें आपणांस मानेना । अवघा विकल्पचि मना । समाधान कैचें ॥ २२ ॥ नासक दीक्षा सिंतरु लोक । तेथें कैचा असेल विवेक । जेथें बळावला अविवेक । तेथें राहणें खोटें ॥ २३ ॥ बहुत दिवस श्रम केला । सेवटीं अवघाचि वेर्थ गेला । आपणास ठाकेना गल्बला । कोणें करावा ॥ २४ ॥ संगीत चालिला तरी तो व्याप । नाहीं तरी अवघाचि संताप । क्षणक्षणा विक्षेप । किती म्हणौनि संगावा ॥ २५ ॥ मूर्ख मूर्खपणें भरंगळती । ज्ञातेपणें कऴो करिती । होते दोहींकडे फजिती । लोकांमधें ॥ २६ ॥ कारबार आटोपेना करवेना । आणि उगेंहि राहेना । याकारणें सकळ जना । काये म्हणावें ॥ २७ ॥ नासक उपाधीस सोडावें । वय सार्थकीं घालावें । परिभ्रमणें कंठावें । कोठें तरी ॥ २८ ॥ परिभ्रमण करीना । दुसर्याचें कांहींच सोसीना । तरी मग उदंड यतना । विकल्पाची ॥ २९ ॥ आतां हें आपणाचिपासीं । बरें विचारावें आपणासी । अनुकुळ पडेल तैसी । वर्तणूक करावी ॥ ३० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे येत्‌ननिरूपणनाम समास सातवा ॥ समास आठवा : उपाधिलक्षणनिरूपण ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ सृष्टीमधें बहू लोक । परिभ्रमणें कळे कौतुक । नाना प्रकारीचे विवेक । आडळों लागती ॥ १ ॥ किती प्रपंची जन । अखंड वृत्ति उदासीन । सुखदुःखें समाधान । दंडळेना ॥ २ ॥ स्वभावेंचि नेमक बोलती । सहजचि नेमक चालती । अपूर्व बोलण्याची स्थिती । सकळांसी माने ॥ ३ ॥ सहजचि ताळज्ञान येतें । स्वभावेंचि रागज्ञान उमटतें । सहजचि कळत जातें । न्यायेनीतिलक्षण ॥ ४ ॥ येखादा आडळे गाजी । सकळ लोक अखंड राजी । सदा सर्वदा आवडी ताजी । प्राणीमात्राची ॥ ५ ॥ चुकोन उदंड आढळतें । भारी मनुष्य दृष्टीस पडतें । महंताचें लक्षणसें वाटतें । अकस्मात ॥ ६ ॥ ऐसा आडळतां लोक । चमत्कारें गुणग्राहिक । क्रिया बोलणें नेमक । प्रत्ययाचें ॥ ७ ॥ सकळ अवगुणामधें अवगुण । आपले अवगुण वाटती गुण । मोठें पाप करंटपण । चुकेना कीं ॥ ८ ॥ ढाळेंचि काम होतें सदा । जें जपल्यानें नव्हे सर्वदा । तेथें पीळपेंचाची आपदा । आडळेचिना ॥ ९ ॥ येकासी अभ्यासितां न ये । येकासी स्वभावेंचि ये । ऐसा भगवंताचा महिमा काये । कैसा कळेना ॥ १० ॥ मोठीं राजकारणें चुकती । राजकारणा वढा लागती । नाना चुकीची फजिती । चहुंकडे ॥ ११ ॥ याकारणें चुकों नये । म्हणिजे उदंड उपाये । उपायाचा अपाये । चुकतां होये ॥ १२ ॥ काये चुकलें तें कळेना । मनुष्याचें मनचि वळेना । खवळला अभिमान गळेना । दोहिंकडे ॥ १३ ॥ आवघे फडचि नासती । लोकांचीं मनें भंगती । कोठें चुकते युक्ती । कांहीं कळेना ॥ १४ ॥ व्यापेंविण आटोप केला । तो अवघा घसरतचि गेला । अकलेचा बंद नाहीं घातला । दुरीदृष्टीनें ॥ १५ ॥ येखादें मनुष्य तें सिळें । त्याचें करणेंचि बावळें नाना विकल्पाचें जाळें । करून टाकी ॥ १६ ॥ तें आपणासी उकलेना । दुसर्यास कांहींच कळेना । नाचे विकल्पें कल्पना । ठाईं ठाईं ॥ १७ ॥ त्या गुप्त कल्पना कोणास कळाव्या । कोणें येऊन आटोपाव्या । ज्याच्या त्यानें कराव्या । बळकट बुद्धि ॥ १८ ॥ ज्यासी उपाधी आवरेना । तेणें उपाधी वाढवावीना । सावचित करूनियां मना । समाधानें असावें ॥ १९ ॥ धांवधावों उपाधी वेष्टी । आपण कष्टी लोक हि कष्टी । हे कामा नये गोष्टी । कुसमुसेची ॥ २० ॥ लोक बहुत कष्टी जाला । आपणहि अत्यंत त्रासला । वेर्थचि केला गल्बला । काअसयासी ॥ २१ ॥ असो उपाधीचें काम ऐसें । कांहीं बरें कांहीं काणोंसें । सकळ समजोन ऐसें । वर्ततां बरें ॥ २२ ॥ लोकांपासीं भावार्थ कैचा । आपण जगवावा तयांचा । सेवट उपंढर कोणाचा । पडोंचि नये ॥ २३ ॥ अंतरात्म्याकडे सकळ लागे । निर्गुणीं हें कांहींच न लगे । नाना प्रकारीचे दगे । चंचळामधें ॥ २४ ॥ शुद्ध विश्रांतीचें स्थळ । तें एक निर्मळ निश्चळ । तेथें विकारचि सकळ । निर्विकार होती ॥ २५ ॥ उद्वेग अवघे तुटोनि जाती । मनासी वाटे विश्रांती । ऐसी दुल्लभ परब्रह्मस्थिती । विवेकें सांभाळावी ॥ २६ ॥ आपणास उपाधी मुळींच नाहीं । रुणानुबंधें मिळाले सर्वहि । आल्यागेल्याची क्षिती नाहीं । ऐसें जालें पाहिजे ॥ २७ ॥ जो उपाधीस कंटाळला । तो निवांत होऊन बैसला । आटोपेना तो गल्बला । कासयासी ॥ २८ ॥ कांहीं गल्बला कांहीं निवळ । ऐसा कंठीत जावा काळ । जेणेंकरितां विश्रांती वेळ । आपणासी फावे ॥ २९ ॥ उपाधी कांहीं राहात नाहीं । समाधानायेवढें थोर नाहीं । नरदेहे प्राप्त होत नाहीं । क्षणक्षणा ॥ ३० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे उपाधिलक्षणनिरूपणनाम समास आठवा ॥ समास नवावा : राजकारणनिरूपण ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ ज्ञानी आणी उदास । समुदायाचा हव्यास । तेणें अखंड सावकाश । येकांत सेवावा ॥ १ ॥ जेथें तजवीजा कळती । अखंड चाळणा निघती । प्राणीमात्राची स्थिती गती । कळों येते ॥ २ ॥ जरी हा चाळणाचि करीना । तरी कांहींच उमजेना । हिसेबझाडाचि पाहीना । दिवाळखोर ॥ ३ ॥ येक मिरासी साधिती । येक सीध्या गवाविती । व्यापकपणाची स्थिती । ऐसी आहे ॥ ४ ॥ जेणें जें जें मनीं धरिलें । तें तें आधींच समजलें । कृत्रिम अवघेंचि खुंटलें । सहजचि येणें ॥ ५ ॥ अखंड राहतां सलगी होते । अतिपरिचयें अवज्ञा घडते । याकारणें विश्रांती ते । घेतां नये ॥ ६ ॥ आळसें आळस केला । तरी मग कारबारचि बुडाला । अंतरहेत चुकत गेला । समुदायाचा ॥ ७ ॥ उदंड उपासनेचीं कामें । लावीत जावीं नित्यनेमें । अवकाश कैंचा कृत्रिमें । करावयासी ॥ ८ ॥ चोर भांडारी करावा । घसरतांच सांभाळावा । गोवा मूर्खपणाचा काढावा । हळु हळु ॥ ९ ॥ या अवघ्या पहिल्याच गोष्टी । प्राणी कोणी नव्हता कष्टी । राजकारणें मंडळ वेष्टी । चहुंकडे ॥ १० ॥ नष्टासी नष्ट योजावे । वाचळासी वाचाळ आणावे । आपणावरी विकल्पाचे गोवे । पडोंच नेदी ॥ ११ ॥ कांटीनें कांटी झाडावी । झाडावी परी ते कळों नेदावी । कळकटेपणाची पदवी । असों द्यावी ॥ १२ ॥ न कळतां करी कार्य जें तें । तें काम तत्काळचि होतें । गचगचेंत पडतां तें । चमत्कारें नव्हे ॥ १३ ॥ ऐकोनी आवडी लागावी । देखोनी बळकटचि व्हावी । सलगीनें आपली पदवी । सेवकामधें ॥ १४ ॥ कोणीयेक काम करितां होतें । न करितां तें मागें पडतें । या कारणें ढिलेपण तें । असोंचि नये ॥ १५ ॥ जो दुसर्यावरी विश्वासला । त्याचा कार्यभाग बुडाला । जो आपणचि कष्टत गेला । तोचि भला ॥ १६ ॥ अवघ्यास अवघें कळलें । तेव्हां तें रितें पडिलें । याकारणें ऐसें घडलें । न पाहिजे कीं ॥ १७ ॥ मुख्य सूत्र हातीं घ्यावें । करणें तें लोकांकरवीं करवावें । कित्तेक खलक उगवावे । राजकारणामधें ॥ १८ ॥ बोलके पहिलवान कळकटे । तयासीच घ्यावे झटे । दुर्जनें राजकारण दाटे । ऐसें न करावें ॥ १९ ॥ ग्रामण्य वर्मीं सांपडावें । रगडून पीठचि करावें । करूनि मागुती सांवरावें । बुडऊं नये ॥ २० ॥ खळदुर्जनासी भ्यालें । राजकारण नाहीं राखिलें । तेणें अवघें प्रगट जालें । बरें वाईट ॥ २१ ॥ समुदाव पाहिजे मोठा । तरी तनावा असाव्या बळकटा । मठ करुनी ताठा । धरूं नये ॥ २२ ॥ दुर्जन प्राणी समजावे । परी ते प्रगट न करावे । सज्जनापरीस आळवावे । महत्व देउनी ॥ २३ ॥ जनामधें दुर्जन प्रगट । तरी मग अखंड खटखट । याकारणें ते वाट । बुझूनि टाकावी ॥ २४ ॥ गनीमाच्या देखतां फौजा । रणशूरांच्या फुर्फुरिती भुजा । ऐसा पाहिजे किं राजा । कैपक्षी परमार्थी ॥ २५ ॥ तयास देखतां दुर्जन धाके । बैसवी प्रचितीचे तडाखे । बंडपाषांडाचे वाखे । सहजचि होती ॥ २६ ॥ हे धूर्तपणाचीं कामें । राजकारण करावें नेमें । ढिलेपणाच्या संभ्रमें । जाऊं नये ॥ २७ ॥ कोठेंच पडेना दृष्टीं । ठाईं ठाईं त्याच्या गोष्टी । वाग्विळासें सकळ सृष्टी । वेधिली तेणें ॥ २८ ॥ हुंब्यासीं हुंबा लाऊन द्यावा । टोणप्यास टोणपा आणावा । लौंदास पुढें उभा करावा । दुसरा लौंद ॥ २९ ॥ धटासी आणावा धट । उत्धटासी पाहिजे उत्धट । खटनटासी खटनट । अगत्य करी ॥ ३० ॥ जैशास तैसा जेव्हां भेटे । तेव्हां मज्यालसी थाटे । इतुकें होतें परी धनी कोठें । दृष्टीस न पडे ॥ ३१ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे राजकारणनिरूपणनाम समास नववा ॥ समास दहावा : विवेकलक्षणनिरूपण ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ जेथें अखंड नाना चाळणा । जेथें अखंड नाना धारणा । जेथें अखंड राजकारणा । मनासी आणिती ॥ १ ॥ सृष्टीमधें उत्तम गुण । तितुकें चाले निरूपण । निरूपणाविण क्षण । रिकामा नाहीं ॥ २ ॥ चर्चा आशंका प्रत्योत्तरें । कोण खोटें कोण खरें । नाना वगत्रुत्वें शास्त्राधारें । नाना चर्चा ॥ ३ ॥ भक्तिमार्ग विशद कळे । उपासनामार्ग आकळे । ज्ञानविचार निवळे । अंतर्यामीं ॥ ४ ॥ वैराग्याची बहु आवडी । उदास वृत्तीची गोडी । उदंड उपाधी तरी सोडी । लागोंच नेदी ॥ ५ ॥ प्रबंदाचीं पाठांतरें । उत्तरासी संगीत उत्तरें । नेमक बोलतां अंतरें । निववी सकळांचीं ॥ ६ ॥ आवडी लागली बहु जना । तेथें कोणाचें कांहीं चालेना । दळवट पडिला अनुमाना । येईल कैसा ॥ ७ ॥ उपासना करूनियां पुढें । पुरवलें पाहिजे चहुंकडे । भूमंडळीं जिकडे तिकडे । जाणती तया ॥ ८ ॥ जाणती परी आडळेना । काये करितो तें कळेना । नाना देसीचे लोक नाना। येऊन जाती ॥ ९ ॥ तितुक्यांचीं अंतरें धरावीं । विवेकें विचारें भरावीं । कडोविकडीचीं विवरावीं । अंतःकर्णें ॥ १० ॥ किती लोक तें कळेना । किती समुदाव आकळेना । सकळ लोक श्रवणमनना । मध्यें घाली ॥ ११ ॥ फड समजाविसी करणें । गद्यपद्य सांगणें । परांतरासी राखणें । सर्वकाळ ॥ १२ ॥ ऐसा ज्याचा दंडक । अखंड पाहाणें विवेक । सावधापुढें अविवेक । येईल कैचा ॥ १३ ॥ जितुकें कांहीं आपणासी ठावें । तितुकें हळुहळु सिकवावें । शाहाणें करूनी सोडावे । बहुत जन ॥ १४ ॥ परोपरीं सिकवणें । आडणुका सांगत जाणें । निवळ करुनी सोडणें । निस्पृहासी ॥ १५ ॥ होईल तें आपण करावें । न होतां जनाकरवीं करवावें । भगवद्भजन राहावें । हा धर्म नव्हे ॥ १६ ॥ आपण करावें करवावें । आपण विवरावें विवरवावें । आपण धरावें धरवावें । भजनमार्गासी ॥ १७ ॥ जुन्या लोकांचा कंटाळा आला । तरी नूतन प्रांत पाहिजे धरिला । जितुकें होईल तितुक्याला । आळस करूं नये ॥ १८ ॥ देह्याचा अभ्यास बुडाला । म्हणिजे महंत बुडाला । लागवेगें नूतन लोकांला । शाहाणे करावें ॥ १९ ॥ उपाधींत सांपडों नये । उपाधीस कंटाळों नये । निसुगपण कामा नये । कोणीयेकविषीं ॥ २० ॥ काम नासणार नासतें । आपण वेडें उगें च पाहातें । आळसी हृदयसुन्य तें । काये करूं जाणें ॥ २१ ॥ धकाधकीचा मामला । कैसा घडे अशक्ताला । नाना बुद्धि शक्ताला । म्हणोनी शिकवाव्या ॥ २२ ॥ व्याप होईल तों राहावें । व्याप राहातां उठोन जावें । आनंदरूप फिरावें । कोठें तऱ्ही ॥ २३ ॥ उपाधीपासून सुटला । तो निस्पृहपणें बळावला । जिकडे सानुकूळ तिकडे चालिला । सावकास ॥ २४ ॥ कीर्ति पाहातं सुख नाहीं । सुख पाहातां कीर्ति नाहीं । केल्याविण कांहींच नाहीं । कोठें तऱ्ही ॥ २५ ॥ येरवीं काय राहातें । होणार तितुकें होऊन जातें । प्राणी मात्र अशक्त तें । पुढें आहे ॥ २६ ॥ अधींच तकवा सोडिला । मधेंचि धीवसा सांडिला । तरी संसार हा सेवटाला । कैसा पावे ॥ २७ ॥ संसार मुळींच नासका । विवेकें करावा नेटका । नेटका करितां फिका । होत जातो ॥ २८ ॥ ऐसा याचा जिनसाना । पाहातां कळों येतें मना । परंतु धीर सांडावाना । कोणीयेकें ॥ २९ ॥ धीर सांडितां कये होतें । अवघें सोसावें लागतें । नाना बुद्धि नाना मतें । शाहाणा जाणे ॥ ३० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे विवेकलक्षणनिरूपणनाम समास दहावा ॥ दशक एकोणविसावा समाप्त ॥ 1458 2760 2005-10-09T08:54:47Z 203.115.86.234 ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ ॥ श्रीमत् दासबोध ॥ दशक विसावा : पूर्णनामदशक समास पहिला : पूर्णापूर्णनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ प्राणीव्यापक मन व्यापक । पृथ्वी व्यापक तेज व्यापक । वायो आकाश त्रिगुण व्यापक । अंतरात्मा मूळमाया ॥ १ ॥ निर्गुण ब्रह्म तें व्यापक । ऐसें अवघेंच व्यापक । तरी हें सगट किं काये येक । भेद आहे ॥ २ ॥ आत्मा आणि निरंजन । येणेंहि वाटतो अनुमान । आत्मा सगुण किं निर्गुण । आणि निरंजन ॥ ३ ॥ श्रोता संदेहीं पदिला । तेणें संदेह वाढला । अनुमान धरून बैसला । कोण तो कैसा ॥ ४ ॥ ऐका पहिली आशंका । अवघा गल्बला करूं नका । प्रगट करून विवेका । प्रत्यये पाहावा ॥ ५ ॥ शरीपाडें सामर्थ्यपाडें । प्राणी व्याप करी निवाडें । परी पाहतां मनायेवढें । चपळ नाहीं ॥ ६ ॥ चपळपण येकदेसी । पूर्ण व्यापकता नव्हे त्यासी । पाहातां पृथ्वीच्या व्यापासी । सीमा आहे ॥ ७ ॥ तैसेंचि आप आणि तेज । अपूर्ण दिसती सहज । वायो चपळ समज । येकदेसी ॥ ८ ॥ गगन आणि निरंजन । तें पूर्ण व्यापक सघन । कोणीयेक अनुमान । तेथें असेचिना ॥ ९ ॥ त्रिगुण गुणक्षोभिणी माया । माईक जाईल विलया । अपूर्ण येकदेसी तया । पूर्ण व्यापकता न घडे ॥ १० ॥ आत्मा आणि निरंजन । हें दोहिकडे नामाभिधान । अर्थान्वये समजोन । बोलणें करावें ॥ ११ ॥ आत्मा मन अत्यंत चपळ । तरी हें व्यापक नव्हेचि केवळ । सुचित अंतःकर्ण निवळ । करून पाहावें ॥ १२ ॥ अंतराळीं पाहातां पाताळी नाहीं । पाताळीं पाहातां अंतराळीं नाहीं । पूर्णपणें वसत नाहीं । चहुंकडे ॥ १३ ॥ पुढें पाहातां मागें नाहीं । मागें पाहातां पुढें नाहीं । वाम सव्य व्याप नाहीं । दशदिशा ॥ १४ ॥ चहुंकडे निशाणें मांडावीं । येकसरीं कैसीं सिवावीं । याकारणें समजोन उगवी । प्रत्ययें आपणासी ॥ १५ ॥ सूर्य आला प्रतिबिंबला । हाहि दृष्टांत न घडे वस्तुला । वस्तुरूप निर्गुणाला । म्हणिजेत आहे ॥ १६ ॥ घटाकाश मठकाश । हाहि दृष्टांत विशेष । तुळूं जातां निर्गुणास । साम्यता येते ॥ १७ ॥ ब्रह्मींचा अंश आकाश । आणी आत्म्याचा अंश मानस । दोहींचा अनुभव प्रत्ययास । येथें घ्यावा ॥ १८ ॥ गगन आणि हें मन । कैसे होती समान । मननसीळ महाजन । सकळहि जाणती ॥ १९ ॥ मन हें पुढें वावडे । मागें आवघेंचि रितें पडे । पूर्ण गगनास साम्यता घडे । कोण्या प्रकारें ॥ २० ॥ परब्रह्मचि अचळ । आणि पर्वतासहि म्हणती अचळ । दिनीही येक केवळ । हें कैसें म्हणावें ॥ २१ ॥ ज्ञान विज्ञान विपरितज्ञान । तिनी कैसीं होती समान । याचा प्रत्ययो मनन । करून पाहावा ॥ २२ ॥ ज्ञान म्हणिजे जाणणें । अज्ञान म्हणिजे नेणणें । विपरितज्ञान म्हणिजे देखणें । येकाचें येक ॥ २३ ॥ जाणणें नेणणें वेगळें केलें । ढोबळें पंचभूतिक उरलें । विपरीतज्ञान समजलें । पाहिजे जीवीं ॥ २४ ॥ द्रष्टा साक्षी अंतरात्मा । जीवात्माची होये शिवात्मा । पुढें शिवात्मा तोचि जीवात्मा । जन्म घेतो ॥ २५ ॥ आत्मत्वीं जन्ममरण लागे । आत्मत्वीं जन्ममरण न भंगे । संभवामि युगे युगे । ऐसे हें वचन ॥ २६ ॥ जीव येकदेसी नर । विचारें जाला विश्वंभर । विश्वंभरास संसार । चुकेना कीं ॥ २७ ॥ ज्ञान आणि अज्ञान । वृत्तिरूपें हें समान । निवृत्तिरूपें विज्ञान । जालें पाहिजे ॥ २८ ॥ ज्ञानें येवढें ब्रह्मांड केलें । ज्ञानें येवढें वाढविलें । नाना विकाराचें वळलें । तें हें ज्ञान ॥ २९ ॥ आठवें देह ब्रह्मांडीचें । तें हें ज्ञान साचें । विज्ञानरूप विदेहाचें । पद पाविजे ॥ ३० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे पूर्णापूर्णनिरूपणनाम समास पहिला ॥ समास दुसरा : सृष्टीत्रिविधलक्षणनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ मूळमाया नस्तां चंचळ । निर्गुण ब्रह्म तें निश्चळ । जैसें गगन अंतराळ । चहुंकडे ॥ १ ॥ दृश्य आलें आणि गेलें । परी तें ब्रह्म संचलें । जैसें गगन कोंदाटलें । चहुंकडे ॥ २ ॥ जिकडे पाहावें तिकडे अपार । कोणेकडे नाहीं पार । येकजिनसी स्वतंत्र । दुसरें नाहीं ॥ ३ ॥ ब्रह्मांडावरतें बैसावें । अवकाश भकास अवलोकावें । तेथें चंचळ व्यापकाच्या नांवें । सुन्याकार ॥ ४ ॥ दृश्य विवेकें काढिलें । मग परब्रह्म कोंदाटलें । कोणासीच अनुमानलें । नाहीं कदा ॥ ५ ॥ अधोर्ध पाहातां चहुंकडे । निर्गुण ब्रह्म जिकडे तिकडे । मन धांवेल कोणेकडे । अंत पाहावया ॥ ६ ॥ दृश्य चळे ब्रह्म चळेना । दृश्य कळे ब्रह्म कळेना । दृश्य आकळे ब्रह्म आकळेना । कल्पनेसी ॥ ७ ॥ कल्पना म्हणिजे कांहींच नाहीं । ब्रह्म दाटले ठाईंचा ठाईं । वाक्यार्थ विवरत जाई । म्हणिजे बरें ॥ ८ ॥ परब्रह्मायेवढें थोर नाहीं । श्रवणापरतें साधन नाहीं । कळल्याविण कांहींच नाहीं । समाधान ॥ ९ ॥ पिप्लीकामार्गें हळु हळु घडे । विहंगमें फळासी गांठी पडे । साधक मननीं पवाडे । म्हणिजे बरें ॥ १० ॥ परब्रह्मासारिखें दुसरें । कांहींच नाहीं खरें । निंदा आणि स्तुतिउत्तरें । परब्रह्मीं नाहीं ॥ ११ ॥ ऐसे परब्रह्म येकजिनसी । कांहीं तुळेना तयासी । मानुभव पुण्यरासी । तेथें पवाडती ॥ १२ ॥ चंचळें होते दुःखप्राप्ती । निश्चळायेवडी नाहीं विश्रांती । निश्चळ प्रत्ययें पाहाती । माहानुभाव ॥ १३ ॥ मुळापासून शेवटवरी । विचारणा केलीच करी । प्रत्ययाचा निश्चयो अंतरीं । तयासीच फावे ॥ १४ ॥ कल्पनेचि सृष्टी जाली । त्रिविध प्रकारें भासली । तिक्षण बुद्धीनें आणिली । पाहिजे मना ॥ १५ ॥ मूळमायेपासून त्रिगुण । अवघें येकदेसी लक्षण । पांचा भूतांचा ढोबळा गुण । दिसत आहे ॥ १६ ॥ पृथ्वीपासून च्यारी खाणी । चत्वार वेगळाली करणी । सकळ सृष्टीचि चाली येथुनी । पुढें नाहीं ॥ १७ ॥ सृष्टीचें विविध लक्षण । विशद करूं निरूपण । श्रोतीं सुचित अंतःकर्ण । केलें पाहिजे ॥ १८ ॥ मूळमाया जाणीवेची । मुळीं सूक्ष्म कल्पनेची । जैसी स्थिती परे वाचेची । तद्रूपचि ते ॥ १९ ॥ अष्टधा प्रकृतीचें मूळ । ते हे मूळमायाच केवळ । सूक्ष्मरूप बीज सकळ । मुळींच आहे ॥ २० ॥ जड पदार्थ चेतवितें तें । म्हणौन चैतन्य बोलिजेतें । सूक्ष्म रूपें संकेतें । समजोन घ्यावीं ॥ २१ ॥ प्रकृती पुरुषाचा विचार । अर्धनारीनटेश्वर । अष्टधा प्रकृतीचा विचार । सकळ कांहीं ॥ २२ ॥ गुप्त त्रिगुणाचें गूढत्व । म्हणौन संकेत महत्तत्त्व । गुप्तरूपें शुद्धसत्व । तेथेंचि वसे ॥ २३ ॥ जेथून गुण प्रगटती । तीस गुणक्षोभिणी म्हणती । त्रिगुणाचीं रूपें समजती । धन्य ते साधु ॥ २४ ॥ गुप्तरूपें गुणसौम्य । म्हणौनि बोलिजे गुणसाम्य । सूक्ष्म संकेत अगम्य । बहुतांस कैंचा ॥ २५ ॥ मूळमायेपासून त्रिगुण । चंचळ येकदेसी लक्षण । प्रत्ययें पाहातां खूण । अंतरीं येते ॥ २६ ॥ पुढें पंचभूतांचीं बंडें । वाढलीं विशाळें उदंडें । सप्तद्वीपें नवखंडें । वसुंधरा हे ॥ २७ ॥ त्रिगुणापासून पृथ्वीवरी । दुसर्या जिनसान्याची परी । दोनी जिनस याउपरी । तिसरा ऐका ॥ २८ ॥ पृथ्वी नाना जिनसाचें बीज । अंडज जारज श्वेतज उद्भिज । च्यारी खाणी च्यारी वाणी सहज । निर्माण जाल्या ॥ २९ ॥ खाणी वाणी होती जाती । परंतु तैसीच आहे जगती । ऐसे होती आणी जाती । उदंड प्राणी ॥ ३० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सृष्टीत्रिविधलक्षणनिरूपणनाम समास दुसरा ॥ समास तिसरा : सूक्ष्मनामाभिधाननिरूपण ॥ श्रीराम ॥ मुळींहून सेवटवरी । विस्तार बोलिला नानापरी । पुन्हा विवरत विरत माघारी । वृत्ति न्यावी ॥ १ ॥ च्यारी खाणी च्यारी वाणी । चौर्यासी लक्ष जीवयोनी । नाना प्रकारीचे प्राणी । जन्मास येती ॥ २ ॥ अवघे होती पृथ्वीपासूनी । पृथ्वीमधें जाती नासोनी । अनेक येती जाती परी अवनी । तैसीच आहे ॥ ३ ॥ ऐसें हें सेंड्याकडिल खांड । दुसरें भूतांचें बंड । तिसरें नामाभिधानें उदंड । सूक्ष्मरूपें ॥ ४ ॥ स्थूळ अवघें सांडून द्यावें । सूक्ष्मरूपें वोळखावें । गुणापासून पाहिलेच पाहावें । सूक्ष्मदृष्टीं ॥ ५ ॥ गुणाचीं रूपें जाणिव नेणीव । पाहिलाच पाहावा अभिप्राव । सूक्ष्मदृष्टीचें लाघव । येथून पुढें ॥ ६ ॥ शुद्ध नेणीव तमोगुण । शुद्ध जाणीव सत्वगुण । जाणीवनेणीव रजोगुण । मिश्रित चालिला ॥ ७ ॥ त्रिगुणाचीं रूपें ऐसीं । कळों लागलीं अपैसीं । गुणापुढील कर्दमासी । गुणक्षोभिणी बोलिजे ॥ ८ ॥ रज तम आणि सत्व । तिहींचें जेथें गूढत्व । तें जाणिजे महत्तत्त्व । कर्दमरूप ॥ ९ ॥ प्रकृती पुरुष शिवशक्ति । अर्धनारीनटेश्वर म्हणती । परी याची स्वरूपस्थिती । कर्दमरूप ॥ १० ॥ सूक्ष्मरूपें गुणसौम्य । त्यास बोलिजे गुणसाम्य । तैसेंचि चैतन्य अगम्य । सूक्ष्मरूपी ॥ ११ ॥ बहुजिनसी मूळमाया । माहांकारण ब्रह्मांडीची काया । ऐसिया सूक्ष्म अन्वया । पाहिलेंचि पाहावें ॥ १२ ॥ च्यारी खाणी पांच भूतें । चौदा सूक्ष्म संकेतें । काये पाहणें तें येथें । शोधून पाहावें ॥ १३ ॥ आहाच पाहातां कळेना । गरज केल्यां समजेना । नाना प्रकारीं जनाच्या मना । संदेह पडती ॥ १४ ॥ चौदा पांच येकोणीस । येकोणीस च्यारी तेविस । यांमधें मूळ चतुर्दश । पाहिलेंचि पाहावें ॥ १५ ॥ जो विवरोन समजला । तेथें संदेह नाहीं उरला । समजल्याविण जो गल्बला । तो निरर्थक ॥ १६ ॥ सकळ सृष्टीचें बीज । मूळमायेंत असे सहज । अवघें समजतां सज्ज । परमार्थ होतो ॥ १७ ॥ समजलें माणूस चावळेना । निश्चै अनुमान धरीना । सावळगोंदा करीना । परमार्थ कदा ॥ १८ ॥ शब्दातीत बोलतां आलें । त्यास वाच्यांश बोलिलें । शुद्ध लक्ष्यांश लक्षिलें । पाहिजे विवेकें ॥ १९ ॥ पूर्वपक्ष म्हणिजे माया । सिद्धांतें जाये विलया । माया नस्तां मग तया । काये म्हणावें ॥ २० ॥ अन्वये आणी वीतरेक । हा पूर्वपक्षाचा विवेक । सिद्धांत म्हणिजे शुद्ध येक । दुसरें नाहीं ॥ २१ ॥ अधोमुखें भेद वाढतो । ऊर्धमुखें भेद तुटतो । निःसंगपणें निर्गुणी तो । माहांयोगी ॥ २२ ॥ माया मिथ्या ऐसी कळली । तरी मग भीड कां लागली । मायेचें भिडेनें घसरली । स्वरूपस्थिती ॥ २३ ॥ लटके मायेनें दपटावें । सत्य परब्रह्म सांडावें । मुख्य निश्चयें हिंडावें । कासयासी ॥ २४ ॥ पृथ्वीमधें बहुत जन । त्यामधें असती सज्जन । परी साधूस वोळखतो कोण । साधुवेगळा ॥ २५ ॥ म्हणौन संसार सांडावा । मग साधूचा शोध घ्यावा । फिरफिरों ठाइं पाडावा । साधुजन ॥ २६ ॥ उदंड हुडकावे संत । सांपडे प्रचितीचा महंत । प्रचितीविण स्वहित । होणार नाहीं ॥ २७ ॥ प्रपंच अथवा परमार्थ । प्रचितीविण अवघें वेर्थ । प्रत्ययेज्ञानी तो समर्थ । सकळांमध्यें ॥ २८ ॥ रात्रंदिवस पाहावा अर्थ । अर्थ पाहेल तो समर्थ । परलोकींच निजस्वार्थ । तेथेंचि घडे ॥ २९ ॥ म्हणौन पाहिलेंचि पाहावें । आणि शोधिलेंचि शोधावें । अवघें कळतां स्वभावें । संदेह तुटती ॥ ३० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सूक्ष्मनामाभिधाननिरूपणनाम समास तिसरा ॥ समास चौथा : आत्मानिरूपण ॥ श्रीराम ॥ सकळ जनास प्रार्थना । उगेंच उदास करावेंना । निरूपण आणावें मना । प्रत्ययाचें ॥ १ ॥ प्रत्यये राहिला येकेकडे । आपण धांवतो भलतेकडे । तरी सारासाराचे निवाडे । कैसे होती ॥ २ ॥ उगिच पाहातां सृष्टी । गल्बला दिसतो दृष्टीं । परी ते राजसत्तेची गोष्टी । वेगळीच ॥ ३ ॥ पृथ्वीमधें जितुकीं शरीरें । तितुकीं भगवंताचीं घरें । नाना सुखें येणें द्वारें । प्राप्त होती ॥ ४ ॥ त्याचा महिमा कळेल कोणाला । माता वांटून कृपाळु जाला । प्रत्यक्ष जगदीश जगाला । रक्षितसे ॥ ५ ॥ सत्त पृथ्वीमधें वांटली । जेथें तेथें विभागली । कळेनें सृष्टि चालिली । भगवंताचे ॥ ६ ॥ मूळ जाणत्या पुरुषाची सत्ता । शरीरीं विभागली तत्वता । सकळ कळा चातुर्यता । तेथें वसे ॥ ७ ॥ सकळ पुराचा ईश । जगामध्यें तो जगदीश । नाना शरीरीं सावकास । करूं लागे ॥ ८ ॥ पाहातां सृष्टिची रचना । ते येकाचेन चालेना । येकचि चालवी नाना । देह धरुनी ॥ ९ ॥ नाहीं उंच नीच विचारिलें । नाहीं बरें वाईट पाहिलें । कार्ये चालों ऐसें जालें । भगवंतासी ॥ १० ॥ किंवा नेणणें आडवें केलें । किंवा अभ्यासीं घातलें । हें कैसें कैसें केलें । त्याचा तोचि जाणे ॥ ११ ॥ जगदांतरीं अनुसंधान । बरें पाहाणें हेंचि ध्यान । ध्यान आणी तें ज्ञान । येकरूप ॥ १२ ॥ प्राणी संसारास आला । कांहीं येक शाहाणा जाला । मग तो विवरों लागला । भूमंडळीं ॥ १३ ॥ प्रगट रामाचें निशाण । आत्माराम ज्ञानघन । विश्वंभर विद्यमान । भाग्यें कळे ॥ १४ ॥ उपासना धुंडुन वासना धरिली । तरी ते लांबतचि गेली । महिमा न कळे बोलिली । येथार्थ आहे ॥ १५ ॥ द्रष्टा म्हणिजे पाहाता । साक्षी म्हणिजे जाणता । अनंतरूपी अनंता । वोळखावें ॥ १६ ॥ संगती असावी भल्यांची । धाटी कथा निरूपणाची । कांहीं येक मनाची । विश्रांती आहे ॥ १७ ॥ त्याहिमधें प्रत्ययेज्ञान । जाळून टाकिला अनुमान । प्रचितीविण समाधान । पाविजेल कैंचें ॥ १८ ॥ मूळसंकल्प तो हरिसंकल्प । मूळमायेमधील साक्षेप । जगदांतरीं तेंचि रूप । देखिजेतें ॥ १९ ॥ उपासना ज्ञानस्वरूप । ज्ञानीं चौथा देह आरोप । याकारणें सर्व संकल्प । सोडून द्यावा ॥ २० ॥ पुढें परब्रह्म विशाळ । गगनासारिखें पोकळ । घन पातळ कोमळ । काये म्हणावें ॥ २१ ॥ उपासना म्हणिजे ज्ञान । ज्ञानें पाविजे निरंजन । योगियांचें समाधान । येणें रितीं ॥ २२ ॥ विचार नेहटूनसा पाहे । तरी उपासना आपणचि आहे । येक जाये एक आहे । देह धरुनी ॥ २३ ॥ अखंड ऐसी घालमेली । पूर्वापार होत गेली । आतां हि तैसीच चालिली । उत्पत्ति स्थिती ॥ २४ ॥ बनावरी बनचरांची सत्ता । जळावरी जळचरांची सत्ता । भूमंडळीं भूपाळां समस्तां । येणेंचि न्यायें ॥ २५ ॥ सामर्थ्य आहे चळवळेचें । जो जो करील तयाचें । परंतु येथें भगवंताचें । अधिष्ठान पाहिजे ॥ २६ ॥ कर्ता जगदीश हें तों खरें । परी विभाग आला पृथकाकारें । तेथें अहंतेचें काविरें । बाधिजेना ॥ २७ ॥ हरिर्दाता हरिर्भोक्ता । ऐसें चालतें तत्वता । ये गोष्टीचा आतां । विचार पाहावा ॥ २८ ॥ सकळ कर्ता परमेश्वरु । आपला माइक विचारु । जैसें कळेल तैसें करूं । जगदांतरें ॥ २९ ॥ देवायेवढें चपळ नाहीं । ब्रह्मायेवढें निश्चळ नाहीं । पाइरी चढोन पाहीं । मूळपरियंत ॥ ३० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे आत्मानिरूपणनाम समास चौथा ॥ समास पांचवा : चत्वारजिन्नसनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ येथून पाहातां तेथवरी । चत्वार जीनस अवधारीं । येक चौदा पांच च्यारी । ऐसें आहे ॥ १ ॥ परब्रह्म सकळांहून वेगळें । परब्रह्म सकळांहून आगळें । नाना कल्पनेनिराळें । परब्रह्म तें ॥ २ ॥ परब्रह्माचा विचार । नाना कल्पनेहून पर । निर्मळ निश्चळ निर्विकार । अखंड आहे ॥ ३ ॥ परब्रह्मास कांहींच तुळेना । हा येक मुख्य जिनसाना । दुसरा जिनस नाना कल्पना । मूळमाया ॥ ४ ॥ नाना सूक्ष्मरूप । सूक्ष्म आणी कर्दमरूप । मुळींच्या संकल्पाचा आरोप । मूळमाया ॥ ५ ॥ हरिसंकल्प मुळींचा । आत्माराम सकळांचा । संकेत नामाभिधानाचा । येणें प्रकारें ॥ ६ ॥ निश्चळीं चंचळ चेतलें । म्हणौनि चैतन्य बोलिलें । गुणसामानत्वें जालें । गुणसाम्य ऐसें ॥ ७ ॥ अर्धनारीनटेश्वर । तोचि शड्गुणैश्वर । प्रकृतिपुरुषाचा विचार । शिवशक्ती ॥ ८ ॥ सुद्धसत्वगुणाची मांडणी । अर्धमात्रा गुणक्षोभिणी । पुढें तिही गुणांची करणी । प्रगट जाली ॥ ९ ॥ मन माया अंतरात्मा । चौदा जिनसांची सीमा । विद्यमान ज्ञानात्मा । इतुके ठाइं ॥ १० ॥ ऐसा दुसरा जिनस । अभिधानें चतुर्दश । आतां तिसरा जिनस । पंचमाहाभूतें ॥ ११ ॥ येथें पाहातां जाणीव थोडी । आदिअंत हे रोकडी । खाणी निरोपिल्या तांतडी । तो चौथा जिनस ॥ १२ ॥ च्यारी खाणी अनंत प्राणी । जाणीवेची जाली दाटणी । च्यारी जिनस येथूनी । संपूर्ण जाले ॥ १३ ॥ बीज थोडें पेरिजेतें । पुढें त्याचें उदंड होतें । तैसें जालें आत्मयातें । खाणी वाणी प्रगटतां ॥ १४ ॥ ऐसी सत्ता प्रबळली । थोडे सत्तेचि उदंड जाली । मनुष्यवेषें सृष्टी भोगिली । नान प्रकारें ॥ १५ ॥ प्राणी मारून स्वापद पळे । वरकड त्यास काये कळे । नाना भोग तो निवळे । मनुष्यदेहीं ॥ १६ ॥ नाना शब्द नाना स्पर्श । नाना रूप नाना रस । नाना गंध ते विशेष । नरदेह जाणे ॥ १७ ॥ अमोल्य रत्नें नाना वस्त्रें । नाना यानें नाना शस्त्रें । नाना विद्या कळा शास्त्रें । नरदेह जाणे ॥ १८ ॥ पृथ्वी सत्तेनें व्यापिली । स्थळोस्थळीं आटोपिली । नाना विद्या कळा केली । नाना धारणा ॥ १९ ॥ दृश्य अवघेंचि पाहावें । स्थानमान सा।म्भाळावें । सारासार विचारावें । नरदेहे जालियां ॥ २० ॥ येहलोक आणी परलोक । नाना प्रकारींचा विवेक । विवेक आणी अविवेक । मनुष्य जाणे ॥ २१ ॥ नाना पिंडीं ब्रह्मांडरचना । नाना मुळींची कल्पना । नाना प्रकारीं धारणा । मनुष्य जाणे ॥ २२ ॥ अष्टभोग नवरस । नाना प्रकारींचा विळास । वाच्यांश लक्ष्यांश सारांश । मनुष्य जाणे ॥ २३ ॥ मनुष्यें सकळांस आळिलें । त्या मनुष्यास देवें पाळिलें । ऐसें हें अवघें कळलें । नरदेहयोगें ॥ २४ ॥ नरदेह परम दुल्लभ । येणें घडे अलभ्य लाभ । दुल्लभ तें सुल्लभ । होत आहे ॥ २५ ॥ बरकड देहे हें काबाड । नरदेह मोठें घबाड । परंतु पाहिजे जाड । विवेकरचना ॥ २६ ॥ येथें जेणें आळस केला । तो सर्वस्वें बुडाला । देव नाहीं वोळखिला । विवेकबळें ॥ २७ ॥ नर तोचि नारायेण । जरी प्रत्ययें करी श्रवण । मननशीळ अंतःकर्ण । सर्वकाळ ॥ २८ ॥ जेणें स्वयेंचि पोहावें । त्यास कासेस नलगे लागावें । स्वतंत्रपणें शोधावें । सकळ कांहीं ॥ २९ ॥ सकळ शोधून राहिला । संदेह कैचा तयाला । पुढें विचार कैसा जाला । त्याचा तोचि जाणे ॥ ३० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे चत्वारजिनसनाम समास पांचवा ॥ समास सहावा : आत्मागुणनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ पाहों जातां भूमंडळ । ठाईं ठाईं आहे जळ । कित्तेक तें निर्मळ माळ । जळेंविण पृथ्वी ॥ १ ॥ तैसें दृश्य विस्तारलें । कांहींयेक जाणिवेनें शोभलें । जाणीवरहित उरलें । कीतीयेक दृश्य ॥ २ ॥ च्यारी खाणी च्यारी वाणी । चौर्यासी लक्ष जीवयोनी । शास्त्रीं अवघें नेमुनी । बोलिलें असे ॥ ३ ॥ श्लोक ॥ जलजा नवलक्षाश्च दशलक्षाश्च पक्षिणः । कृमयो रुद्रलक्षाश्च विंशल्लक्षा गवादयः ॥ स्थावरा स्त्रिंशल्लक्षाश्च चतुर्लक्षाश्च मानवाः । पापपुण्यं समं कृत्वा नरयोनिषु जायते ॥ मनुष्यें च्यारी लक्ष । पशु वीस लक्ष । क्रिम आक्रा लक्ष । बोलिलें शास्त्रीं ॥ ४ ॥ दाहा लक्ष ते खेचर । नव लक्ष जळचर । तीस लक्ष स्थावर । बोलिलें शास्त्रीं ॥ ५ ॥ ऐसी चौर्यासी लक्ष योनी । जितुका तितुका जाणता प्राणी । अनंत देह्याची मांडणी । मर्यादा कैंची ॥ ६ ॥ अनंत प्राणी होत जाती । त्यांचें अधिष्ठान जगती । जगतीवेगळी स्थिती । त्यास कैंची ॥ ७ ॥ पुढें पाहातां पंचभूतें । पावलीं पष्टदशेतें । कोणी विद्यमान कोणी तें । उगीच असती ॥ ८ ॥ अंतरात्म्याची वोळखण । तेचि जेथें चपळपण । जाणीवेचें अधिष्ठान । सावध ऐका ॥ ९ ॥ सुखदुख जाणता जीव । तैसाचि जाणावा सद शिव । अंतःकर्णपंचक अपूर्व । अंश आत्मयाचा ॥ १० ॥ स्थुळीं आकाशाचे गुण । अंश आत्मयाचे जाण । सत्व रज तमोगुण । गुण आत्मयाचे ॥ ११ ॥ नाना चाळणा नाना धृती । नवविधा भक्ति चतुर्विधा मुक्ती । अलिप्तपण सहजस्थिती । गुण आत्मयाचे ॥ १२ ॥ द्रष्टा साक्षी ज्ञानघन । सत्ता चैतन्य पुरातन । श्रवण मनन विवरण । गुण आत्मयाचे ॥ १३ ॥ दृश्य द्रष्टा दर्शन । ध्येय ध्याता ध्यान । ज्ञेय ज्ञाता ज्ञान । गुण आत्मयाचे ॥ १४ ॥ वेदशास्त्रपुराणार्थ । गुप्त चालिला परमार्थ । सर्वज्ञपणें समर्थ । गुण आत्मयाचे ॥ १५ ॥ बद्ध मुमुक्षु साधक सिद्ध । विचार पाहाणें शुद्ध । बोध आणी प्रबोध । गुण आत्मयाचे ॥ १६ ॥ जागृति स्वप्न सुषुप्ति तुर्या । प्रकृतिपुरुष मूळमाया । पिंड ब्रह्मांड अष्टकाया । गुण आत्मयाचे ॥ १७ ॥ परमात्मा आणि परमेश्वरी । जगदात्मा आणीई जगदेश्वरी । महेश आणी माहेश्वरी । गुण आत्मयाचे ॥ १८ ॥ सूक्ष्म जितुकें नामरूप । तितुकें आत्मयाचें स्वरूप । संकेतनामाभिधानें अमूप । सीमा नाहीं ॥ १९ ॥ आदिशक्ती शिवशक्ती । मुख्य मूळमाया सर्वशक्ती । नाना जीनस उत्पती स्थिती । तितुके गुण आत्मयाचे ॥ २० ॥ पूर्वपक्ष आणी सिद्धांत । गाणें वाजवणें संगीत । नाना विद्या अद्भुत । गुण आत्मयाचे ॥ २१ ॥ ज्ञान अज्ञान विपरीतज्ञान । असद्वृति सद्वृति जाण । ज्ञेप्तिमात्र अलिप्तपण । गुण आत्मयाचे ॥ २२ ॥ पिंड ब्रह्मांड तत्वझाडा । नाना तत्वांचा निवाडा । विचार पाहाणें उघडा । गुण आत्मयाचे ॥ २३ ॥ नाना ध्यानें अनुसंधानें । नाना स्थिति नाना ज्ञानें । अनन्य आत्मनिवेदनें । गुण आत्मयाचे ॥ २४ ॥ तेतीस कोटी सुरवर । आठ्यासी सहश्र ऋषेश्वर । भूत खेचर अपार । गुण आत्मयाचे ॥ २५ ॥ भूतावळी औट कोटी । च्यामुंडा छपन्न कोटी । कात्यायेणी नव कोटी । गुण आत्मयाचे ॥ २६ ॥ चंद्र सूर्य तारामंडळें । नाना नक्षत्रें ग्रहमंडळें । शेष कूर्म मेघमंडळें । गुण आत्मयाचे ॥ २७ ॥ देव दानव मानव । नाना प्रकारीचे जीव । पाहातां सकळ भावाभाव । गुण आत्मयाचे ॥ २८ ॥ आत्मयाचे नाना गुण । ब्रह्म निर्विकार निर्गुण । जाणणें येकदेसी पूर्ण । गुण आत्मयाचे ॥ २९ ॥ आत्मरामौपासना । तेणें पावले निरंजना । निसंदेहे अनुष्ठना । ठावचि नाहीं ॥ ३० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे आत्मागुणनिरूपणनाम समास सहावा ॥ समास सातवा : आत्मानिरूपण ॥ श्रीराम ॥ अनुर्वाच्य समाधान जालें । तें पाहिजे बोलिलें । बोलिल्यासाठीं समाधान गेलें । हें तों घडेना ॥ १ ॥ कांहीं सांडावें लागत नाहीं । कांहीं मांडावें लागत नाहीं । येक विचार शोधून पाहीं । म्हणिजे कळे ॥ २ ॥ मुख्य कासीविश्वेश्वर । श्वेतबंद रामेश्वर । मलकार्जुन भीमाशंकर । गुण आत्मयाचे ॥ ३ ॥ जैसीं मुख्य बारा लिंगें । यावेगळीं अनंत लिंगें । प्रचित जाणिजेत जगें । गुण आत्मयाचे ॥ ४ ॥ भूमंडळीं अनंत शक्ति । नाना साक्षात्कार चमत्कार होती । नाना देवांच्या सामर्थ्यमूर्ती । गुण आत्मयाचे ॥ ५ ॥ नाना सिद्धांचीं सामर्थ्यें । नाना मंत्रांचीं सामर्थ्यें । नानामोहरेवल्लींत सामर्थ्यें । गुण आत्मयाचे ॥ ६ ॥ नाना तीर्थांचीं सामर्थ्यें । नाना क्षेत्रांचीं सामर्थ्यें । नाना भूमंडळीं सामर्थ्यें । गुण आत्मयाचे ॥ ७ ॥ जितुके कांहीं उत्तम गुण । तितुकें आत्मयाचें लक्षण । बरें वाईट तितुकें जाण । आत्म्याचकरितां ॥ ८ ॥ शुद्ध आत्मा उत्तम गुणी । सबळ आत्मा अवलक्षणी । बरी वाईट आवघी करणी । आत्मयाची ॥ ९ ॥ नाना साभिमान धरणें । नाना प्रतिसृष्टी करणें । नाना श्रापौश्रापलक्षणें आत्मयाचेनी ॥ १० ॥ पिंडाचा बरा शोध घ्यावा । तत्वांचा पिंड शोधावा । तत्वें शोधितां पिंड आघवा । कळों येतो ॥ ११ ॥ जड देह भूतांचा । चंचळ गुण आत्मयाचा । निश्चळ ब्रह्मावेगळा ठाव कैचा । जेथें तेथें ॥ १२ ॥ निश्चळ चंचळ आणी जड । पिंडीं करावा निवाड । प्रत्ययवेगळें जाड । बोलणें नाहीं ॥ १३ ॥ पिंडामधून आत्मा जातो । तेव्हां निवाडा कळों येतो । देहे जड हा पडतो । देखतदेखतां ॥ १४ ॥ जड तितुकें पडिलें । चंचळ तितुकें निघोनी गेलें । जडचंचळाचें रूप आलें । प्रत्ययासी ॥ १५ ॥ निश्चळ आहे सकळां ठाईं । हें तों पाहाणें नलगे कांहीं । गुणविकार तेथें नाहीं । निश्चळासी ॥ १६ ॥ जैसें पिंड तैसें ब्रह्मांड । विचार दिसतो उघड । जड चंचळ जातां जाड । परब्रह्मचि आहे ॥ १७ ॥ माहांभूतांचा खंबीर केला । आत्मा घालून पुतळा जाला । चालिला सृष्टीचा गल्बला । येणें रितीं ॥ १८ ॥ आत्मा माया विकार करी । आळ घालिती ब्रह्मावरी । प्रत्ययें सकळ कांहीं विवरी । तोचि भला ॥ १९ ॥ ब्रह्म व्यापक अखंड । वरकड व्यापकता खंड । शोधून पाहातं जड । कांहींच नाहीं ॥ २० ॥ गगनासी खंडता नये । गगनाचें नासेल काये । जरी जाला माहांप्रळये । सृष्टीसंव्हार ॥ २१ ॥ जें संव्हारामध्यें सापडले । तें सहजचि नासिवंत जालें । जाणते लोकीं उगविलें । पाहिजे कोडें ॥ २२ ॥ न कळतां वाटे कोडें । कळतां आवघें दिसें उघडें । म्हणोनी येकांतीं निवाडे । विचार पाहावा ॥ २३ ॥ मिळता प्रत्ययाचे संत । येकांपरीस येकांत । केली पाहिजे सावचित । नाना चर्चा ॥ २४ ॥ पाहिल्यावेगळें कळत नाहीं । कळतां कळतां संदेह नाहीं । विवेक पाहातां कोठेंचि नाहीं । मायाजाळ ॥ २५ ॥ गगनीं आभाळ आलें । मागुती सवेंचि उडालें । आत्म्याकरितां दृश्य जालें । उडेल तैसें ॥ २६ ॥ मुळापासून सेवटवरी । विवेकी विवेकें विवरी । तोचि निश्चय थावरी । चळेना ऐसा ॥ २७ ॥ वरकड निश्चय अनुमानाचे । अनुमानें बोलतां काये वेंचे । जाणते पुरुष प्रचितीचे । ते तों मानीतना ॥ २८ ॥ उगेंच बोलणें अनुमानाचें । अनुमानाचें कोण्या कामाचें । येथें सगट विचाराचें । काम नाहीं ॥ २९ ॥ सगट विचार तो अविचार । कित्येक म्हणती येकंकार । येकंकार भ्रष्टाकार । करूं नये ॥ ३० ॥ कृत्रिम अवघें सांडावें । कांहीं येक शुद्ध घ्यावें । जाणजाणों निवडावें । सारासार ॥ ३१ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे आत्मानिरूपणनाम समास सतवा ॥ समास आठवा : देहेक्षेत्रनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ विधीप्रपंचतरु वाढला । वाढतां वाढतां विस्तीर्ण जाला । फळें येतां विश्रांती पावला । बहुत गुणी ॥ १ ॥ नाना फळें रसाळें लागलीं । नाना जिनसी गोडीस आलीं । गोडी पाहावया निर्माण केलीं । नाना शरीरें ॥ २ ॥ निर्माण जाले उत्तम विषये । शरीरेंविण भोगितां नये । म्हणोनी निर्मिला उपाये । नाना शरीरें ॥ ३ ॥ ज्ञानैंद्रियें निर्माण केलीं । भिन्न भिन्न गुणांचीं निर्मिलीं । येका शरीरासी लागलीं । परी वेगळालीं ॥ ४ ॥ श्रोत्रैंद्रिंई शब्द पडिला । त्याचा भेद पाहिजे कळला । ऐसा उपाये निर्माण केला । इंद्रियांमधें ॥ ५ ॥ त्वचेइंद्रियें सीतोष्ण भासे । चक्षुइंद्रियें सकळ दिसे । इंद्रियांमधें गुण ऐसे । वेगळाले ॥ ६ ॥ जिव्हेमधें रस चाखणें । घ्राणामधें परिमळ घेणें । इंद्रियांमधें वेगळाल्या गुणें । भेद केले ॥ ७ ॥ वायोपंचकीं अंतःकर्णपंचक । मिसळोनि फिरे निशंक । ज्ञानैंद्रियें कर्मैंद्रियें सकळिक । सावकास पाहे ॥ ८ ॥ कर्मैंद्रियें लागवेगीं । जीव भोगीं विषयांलागीं । ऐसा हा उपाये जगीं । ईश्वरें केला ॥ ९ ॥ निषय निर्माण जाले बरवे । शरीरेंविण कैसें भोगावे । नाना शरीराचे गोवे । याकारणें ॥ १० ॥ अस्तीमांशाचे शरीर । त्यामधें गुणप्रकार । शरीरासारिखें यंत्र । आणीक नाहीं ॥ ११ ॥ ऐसीं शरीरें निर्माण केलीं । विषयभोगें वाढविलीं । लाहानथोर निर्माण जालीं । येणें प्रकारें ॥ १२ ॥ अस्तीमांशांचीं शरीरें । निर्माण केली जगदेश्वरें । विवेकें गुणविचारें । करूनियां ॥ १३ ॥ अस्तिमौंशाचा पुतळा । जेणें ज्ञानें सकळ कळा । शरीरभेद वेगळा । ठाईं ठाईं ॥ १४ ॥ तो भेद कार्याकारण । त्याचा उदंड आहे गुण । सकळ तीक्ष्ण बुद्धीविण । काये कळे ॥ १५ ॥ सकळ करणें ईश्वराला । म्हणोनी भेद निर्माण जाला । ऊर्धमुख होतां भेदाला । ठाव कैंचा ॥ १६ ॥ सृष्टिकर्णीं आगत्य भेद । संव्हारें सहजचि अभेद । भेद अभेद हा संवाद । मायागुणें ॥ १७ ॥ मायेमधें अंतरात्मा । नकळे तयाचा महिमा । जाला चतुर्मुख ब्रह्मा । तोहि संदेहीं पडे ॥ १८ ॥ पीळ पेंच कडोविकडीं । तर्क तीक्षण घडीनें घडी । मनासी होये तांतडी । विवरण करितां ॥ १९ ॥ आत्मत्वें लागतें सकळ कांहीं । निरंजनीं हे कांहींच नाहीं । येकांतकाळीं समजोन पाहीं । म्हणिजे बरें ॥ २० ॥ देहे सामर्थ्यानुसार । सकळ करी जगदेश्वर । थोर सामर्थ्यें अवतार । बोलिजेती ॥ २१ ॥ शेष कूर्म वऱ्हाव जाले । येवढे देहे विशाळ धरिले । तेणें करितां रचना चाले । सकळ सृष्टीची ॥ २२ ॥ ईश्वरें केवढें सूत्र केलें । सूर्यबिंब धावाया लाविलें । धुकटाकरवीं धरविलें । अगाध पाणी ॥ २३ ॥ पर्वताऐसे ढग उचलिती । सूर्यबिंबासी अछ्यादिति । तेथें सवेंचि वायोची गती । प्रगट होये ॥ २४ ॥ झिडकझिडकुं धांवे वारा । जैसा काळाचा म्हणियारा । ढग मारुनी दिनकरा । मोकळे करी ॥ २५ ॥ बैसती विजांचे तडाखे । प्राणीमात्र अवचिता धाके । गगन कडकडून तडके । स्थळांवरी ॥ २६ ॥ येहलोकासी येक वर्म केलें । महद्भूतें महद्भूत आळिलें । सकळां समभागें चालिलें । सृष्टिरचनेसी ॥ २७ ॥ ऐसे अनंत भेद आत्मयाचे । सकळ जाणती ऐसे कैंचें । विवरतां विवरतां मनाचे । फडके होती ॥ २८ ॥ ऐसी माझी उपासना । उपासकीं आणावी मना । अगाध महिमा चतुरानना । काये कळे ॥ २९ ॥ आवाहन विसर्जन । हें चि भजनाचें लक्षण । सकळ जाणती सज्जन । मी काय सांगों ॥ ३० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे देहेक्षेत्रनिरूपणनाम समास आठवा ॥ समास नववा : स्य्य्क्ष्‌मनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ मृतिकापूजन करावें । आणी सवेंचि विसर्जावें । हें मानेना स्वभावें । अंतःकर्णासी ॥ १ ॥ देव पूजावा आणी टाकावा । हें प्रशस्त न वटे जीवा । याचा विचार पाहावा । अंतर्यामीं ॥ २ ॥ देव करिजे ऐसा नाहीं । देव टाकिजे ऐसा नाहीं । म्हणोनि याचा कांहीं । विचार पाहावा ॥ ३ ॥ देव नाना शरीरें धरितो । धरुनी मागुती सोडितो । तरी तो देव कैसा आहे तो । विवेकें वोळखावा ॥ ४ ॥ नाना साधनें निरूपणें । देव शोधायाकारणें । सकळ आपुले अंतःकर्णें । समजलें पाहिजे ॥ ५ ॥ ब्रह्मज्ञाचा उपाये । समजल्याविण देतां नये । पदार्थ आहे मा घे जाये । ऐसें म्हणावें ॥ ६ ॥ सगट लोकांचे अंतरींचा भाव । मज प्रतक्ष भेटवावा देव । परंतु विवेकाचा उपाव । वेगळाचि आहे ॥ ७ ॥ विचार पाहातां तगेना । त्यास देव ऐसें म्हणावेना । परंतु जन राहेना । काये करावें ॥ ८ ॥ थोर लोक मरोनि जाती । त्यांच्या सुरता करुनी पाहाती । तैसीच आहे हेहि गती । उपासनेची ॥ ९ ॥ थोर व्यापार ठाकेना जनीं । म्हणोनि केली रखतवानी । राजसंपदा तयाचेनी । प्राप्त कैची ॥ १० ॥ म्हणोनि जितुका भोळा भाव । तितुका अज्ञानाचा स्वभाव । अज्ञानें तरी देवाधिदेव । पाविजेल कैचा ॥ ११ ॥ अज्ञासी ज्ञान न माने । ज्ञात्यास अनुमान न माने । म्हणोनि सिद्धांचिये खुणें । पावलें पाहिजे ॥ १२ ॥ माया सांडून मुळास जावें । तरीच समाधान पावावें । ऐसें न होतां भरंगळावें । भलतीकडे ॥ १३ ॥ माया उलंघायाकारणें । देवासी नाना उपाय करणें । अध्यात्मश्रवणपंथेंचि जाणें । प्रत्ययानें ॥ १४ ॥ ऐसें न करितां लोकिकीं । अवघीच होते चुकामुकी । स्थिति खरी आणि लटकी । ऐसी वोळखावी ॥ १५ ॥ खोट्याचे वाटे जाऊं नये । खोट्याची संगती धरूं नये । खोटें संग्रहीं करूं नये । कांहींयेक ॥ १६ ॥ खोटें तें खोटेंचि खोटें । खर्यासी तगेनात बालटें । मन अधोमुख उफराटें । केलें पाहिजे ॥ १७ ॥ अध्यात्मश्रवण करीत जावें । म्हणिजे सकळ कांहीं फावे । नाना प्रकारीचे गोवे । तुटोनी जाती ॥ १८ ॥ सूत गुंतलें तें उकलावें । तैसे मन उगवावें । मानत मानत घालावें । मुळाकडे ॥ १९ ॥ सकळ कांहीं कालवलें । त्या सकळाचें सकळ जालें । शरीरीं विभागले । सकळ कांहीं ॥ २० ॥ काये तें येथेंचि पाहावें । कैसें तें येथेंचि शोधावें । सूक्ष्माचीं चौदा नांवें । येथेंचि समजावी ॥ २१ ॥ निर्गुण निर्विकारी येक । तें सर्वां ठाईं व्यापक । देह्यामधें तें निष्कळंक । आहे कीं नाहीं ॥ २२ ॥ मूळमाया संकल्परूप । तें अंतःकर्णाचें स्वरूप । जड चेतवी चैतन्यरूप । तें हि शरीरीं आहे ॥ २३ ॥ समानगुण गुणसाम्य । सूक्ष्म विचार तो अगम्य । सूक्ष्म साधु जाणते प्रणम्य । तया समस्तांसी ॥ २४ ॥ द्विधा भासतें शरीर । वामांग दक्षिणांग विचार । तोंचि अर्धनारीनटेश्वर । पिंडीं वोळखावा ॥ २५ ॥ तोचि प्रकृतिपुरुष जाणिजे । शिवशक्ती वोळखिजे । शडगुणईश्वर बोलिजे । तया कर्दमासी ॥ २६ ॥ तयासीच म्हणिजे महत्तत्त्व । जेथें त्रिगुणाचें गूढत्व । अर्धमात्रा शुद्धसत्व । गुणक्षोभिणा ॥ २७ ॥ त्रिगुणें चालतें शरीर । प्रतक्ष दिसतो विचार । मुळींच्या कर्दमाचें शरीर । ऐसें जाणावें ॥ २८ ॥ मन माया आणि जीव । हाहि दिसतो स्वभाव । चौदा नामांचा अभिप्राव । पिंडीं पाहावा ॥ २९ ॥ पिंड पडतां अवघेंचि जातें । परंतु परब्रह्म राहातें । शाश्वत समजोन मग तें । दृढ धरावें ॥ ३० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे सूक्ष्मनिरूपणनाम समास नववा ॥ समास दहावा : विमलब्रह्मनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ धरूं जातां धरितां न ये । टाकूं जातां टाकितां न ये । जेथें तेथें आहेच आहे । परब्रह्म तें ॥ १ ॥ जिकडे तिकडे जेथें तेथें । विन्मुख होतां सन्मुख होतें । सन्मुखपण चुकेना तें । कांहीं केल्या। ॥ २ ॥ बैसलें माणूस उठोन गेलें । तेथें आकाशचि राहिलें । आकाश चहुंकडे पाहिलें । तरी सन्मुखचि आहे ॥ ३ ॥ जिकडेतिकडे प्राणी पळोन जातें । तिकडे आकाशचि भोवतें । बळें आकाशाबाहेर । कैसें जावें ॥ ४ ॥ जिकडेतिकडे प्राणी पाहे । तिकडे तें सन्मुखचि आहे । समस्तांचें मस्तकीं राहे । माध्यानीं मार्तंड जैसा ॥ ५ ॥ परी तो आहे येकदेसी । दृष्टांत न घडे वस्तुसी । कांहीं येक चमत्कारासी । देउनी पाहिलें ॥ ६ ॥ नाना तीर्थें नाना देसीं । कष्टत जावें पाहाव्यासी । तैसें न लगे परब्रह्मासी । बैसलें ठाईं ॥ ७ ॥ प्राणी बैसोनीच राहातां । अथवा बहुत पळोन जातां । परब्रह्म तें तत्वतां । समागमें ॥ ८ ॥ पक्षी अंतराळीं गेलां । भोवतें आकाशचि तयाला । तैसे ब्रह्म प्राणीयाला । व्यापून आहे ॥ ९ ॥ परब्रह्म पोकळ घनदाट । ब्रह्म सेवटाचा सेवट । ज्यासी त्यासी ब्रह्म नीट । सर्वकाळ ॥ १० ॥ दृश्या सबाहे अंतरीं । ब्रह्म दाटलें ब्रह्मांडोदरीं । आरे त्या विमळाची सरी । कोणास द्यावी ॥ ११ ॥ वैकुंठकैळासस्वर्गलोकीं । इंद्रलोकीं चौदा लोकीं । पन्नगादिकपाताळलोकीं । तेथेंचि आहे ॥ १२ ॥ कासीपासून रामेश्वर । आवघें दाटलें अपार । परता परता पारावार । त्यास नाहीं ॥ १३ ॥ परब्रह्म तें येकलें । येकदांचि सकळांसी व्यापिले । सकळांस स्पर्शोन राहिलें । सकळां ठाईं ॥ १४ ॥ परब्रह्म पाउसें भिजेना । अथवा चिखलानें भरेना । पुरामधें परी वाहेना । पुरासमागमें ॥ १५ ॥ येकसरें सन्मुक विमुख । वाम सव्य दोहिंकडे येक । आर्धऊर्ध प्राणी सकळीक । व्यापून आहे ॥ १६ ॥ आकाशाचा डोहो भरला । कदापी नाहीं उचंबळला । असंभाव्य पसरला । जिकडे तिकडे ॥ १७ ॥ येकजिनसि गगन उदास । जेथें नाहीं दृश्यभास । भासेंविण निराभास । परब्रह्म जाणावें ॥ १८ ॥ संतसाधुमहानुभावां । देवदानवमानवां । ब्रह्म सकळांसी विसांवा । विश्रांतिठाव ॥ १९ ॥ कोणेकडे सेवटा जावें । कोणेकडे काये पाहावें । असंभाव्य तें नेमावें । काये म्हणोनी ॥ २० ॥ स्थूळ नव्हे सूक्ष्म नव्हे । कांहीं येकासारिखें नव्हे । ज्ञानदृष्टीविण नव्हे समधान ॥ २१ ॥ पिंडब्रह्मांडनिरास । मग तें ब्रह्म निराभास । येथून तेथवरी अवकास । भकासरूप ॥ २२ ॥ ब्रह्म व्यापक हें तो खरें । दृश्य आहे तों हें उत्तरें । व्यापेंविण कोण्या प्रकारें । व्यापक म्हणावें ॥ २३ ॥ ब्रह्मासी शब्दचि लागेना । कल्पना कल्पूं शकेना । कल्पनेतीत निरंजना । विवेकें वोळखावें ॥ २४ ॥ शुद्ध सार श्रवण । शुद्ध प्रत्ययाचें मनन । विज्ञानी पावतां उन्मन । सहजचि होतें ॥ २५ ॥ जालें साधनाचें फळ । संसार जाला सफळ । निर्गुण ब्रह्म तें निश्चळ । अंतरीं बिंबलें ॥ २६ ॥ हिसेब जाला मायेचा । जाला निवाडा तत्वांचा । साध्य होतां साधनाचा । ठाव नाहीं ॥ २७ ॥ स्वप्नीं जें जें देखिलें । तें तें जागृतीस उडालें । सहजचि अनुर्वाच्य जालें । बोलतां न ये ॥ २८ ॥ ऐसें हें विवेकें जाणावें । प्रत्ययें खुणेंसी बाणावें । जन्ममृत्याच्या नांवें । सुन्याकार ॥ २९ ॥ भक्तांचेनि साभिमानें । कृपा केली दाशरथीनें । समर्थकृपेचीं वचनें । तो हा दासबोध ॥ ३० ॥ वीस दशक दासबोध । श्रवणद्वारें घेतां शोध । मनकर्त्यास विशद । परमार्थ होतो ॥ ३१ ॥ वीस दशक दोनीसें समास । साधकें पाहावें सावकास । विवरतं विशेषाविशेष । कळों लागे ॥ ३२ ॥ ग्रंथाचें करावेंस्तवन । स्तवनाचें काये प्रयोजन । येथें प्रत्ययास कारण । प्रत्ययो पाहावा ॥ ३३ ॥ देहे तंव पांचा भूतांचा । कर्ता आत्मा तेथींचा । आणी कवित्वप्रकार मनुशाचा । काशावरुनी ॥ ३४ ॥ सकळ करणें जगदीशाचें । आणी कवित्वचि काय मानुशाचें । ऐशा अप्रमाण बोलण्याचें काये घावें ॥ ३५ ॥ सकळ देह्याचा झाडा केला । तत्वसमुदाव उडाला । तेथें कोण्या पदार्थाला । आपुलें म्हणावें ॥ ३६ ॥ ऐसीं हें विचाराचीं कामें । उगेंच भ्रमों नये भ्रमें । जगदेश्वरें अनुक्रमें । सकळ केलें ॥ ३७ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे विमळब्रह्मनिरूपणनाम समास दहावा ॥ ॥ दशक विसावा समाप्त ॥ 1459 2763 2005-10-09T09:20:15Z 203.115.86.234 ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ ॥ श्रीमत् दासबोध ॥ दशक सतरावा : प्रकृति पुरुष समास पहिला : प्रकृतिपुरुषनाम ॥ श्रीरामसमर्थ ॥ निश्चळ ब्रह्मी चंचळ आत्मा । सकळां पर जो परमात्मा । चैतन्य साक्षी ज्ञानात्मा । शड्गुणैश्वरु ॥ १ ॥ सकळ जगाचा ईश्वरु । म्हणौन नामें जगदेश्वरु । तयापासून विस्तारु । विस्तारला ॥ २ ॥ शिवशक्ती जगदेश्वरी । प्रकृतिपुरुष परमेश्वरी । मूळमाया गुणेश्वरी । गुणक्षोभिणी ॥ ३ ॥ क्षेत्रज्ञ द्रष्टा कूटस्त साक्षी । अंतरात्मा सर्वसाक्षी । सुद्धसत्व महत्तत्त्व परीक्षी । जाणता साधु ॥ ४ ॥ ब्रह्मा विष्णु महेश्वरु । नाना पिंडी जीवेश्वरु । त्यास भासती प्राणीमात्रु । लहानथोर ॥ ५ ॥ देहदेउळामधें बैसला । न भजतां मारितो देहाला । म्हणौनि त्याच्या भेणें तयाला । भजती लोक ॥ ६ ॥ जे वेळेसी भजन चुकले । तें तें तेव्हां पछ्याडिलें । आवडीनें भजों लागले । सकळ लोक ॥ ७ ॥ जें जें जेव्हां आक्षेपिले । तें तें तत्काळचि दिधलें । त्रैलोक्य भजों लागलें । येणें प्रकरें ॥ ८ ॥ पांचा विषयांचा नैव्यद्य । जेव्हां पाहिजे तेव्हां सिद्ध । ऐसें न करितां सद्य । रोग होती ॥ ९ ॥ जेणें काळें नैव्यद्य पावेना । तेणें काळें देव राहेना । भाग्य वैभव पदार्थ नाना । सांडून जातो ॥ १० ॥ जातो तों कळो देईना । कोणास ठाउकें होयेना । देवेंविण अनुमानेना । कोणास देव ॥ ११ ॥ देव पाहावयकारणें । देउळें लागती पाहाणें । कोठेंतरी देउळाच्या गुणें । देव प्रगटे ॥ १२ ॥ देउळें म्हणिजे नाना शरीरें । तेथें राहिजें जीवेश्वेरे । नान शरीरें नाना प्रकारें । अनंत भेदें ॥ १३ ॥ चालतीं बोलतीं देउळें । त्यामधें राहिजें राउळें । जितुकीं देउळें तितुकीं सकळें । कळली पाहिजे ॥ १४ ॥ मछ कूर्म वाराह देउळें । भूगोळ धरिला सर्वकाळें । कराळें विक्राळें निर्मळें । कितियेक ॥ १५ ॥ कित्येक देऊळीं सौख्य पाहे । भरतां आवघें सिंध आहे । परी तें सर्वकाळ न राहे । अशाश्वत ॥ १६ ॥ अशाश्वताचा मस्तकमणीं । जयाची येवढी करणी । दिसेना तरी काय जालें धनी । तयासीच म्हणावें ॥ १७ ॥ उद्भवोन्मुख होतां अभेद । विमुख होतां उदंड खेद । ऐसा अधोर्ध संवाद । होत जातो ॥ १८ ॥ सकळांचे मूळ दिसेना । भव्य भारी आणी भासेना । निमिष्य येक वसेना । येके ठाइं ॥ १९ ॥ ऐसा अगाध परमात्मा । कोण जाणे त्याचा महिमा । तुझी लीळा सर्वोत्तमा । तूंच जाणसी ॥ २० ॥ संसारा आलियाचें सार्थक । जेथें नित्यानित्यविवेक । येहलोक आणी परलोक । दोनीं साधिले ॥ २१ ॥ मननसीळ लोकांपासीं । अखंड देव आहिर्निशीं । पाहातां त्यांच्या पूर्वसंचितासी । जोडा नाहीं ॥ २२ ॥ अखंड योग म्हणोनि योगी । योग नाहीं तो वियोगी । वियोगी तोहि योगी । योगबळें ॥ २३ ॥ भल्यांची महिमा ऐसी । जे सन्मार्ग लावी लोकांसी । पोहणार असतां बुडतयासी । बुडों नेदावें ॥ २४ ॥ स्थूळसूक्ष्मतत्वझाडा । पिंडब्रह्मांडाचा निवाडा । प्रचित पाहे ऐसा थोडा । भूमंडळीं ॥ २५ ॥ वेदांतीचें पंचिकर्ण । अखंड तयाचें विवर्ण । महांवाक्यें अंतःकरण । रहस्य पाहे ॥ २६ ॥ ये पृथ्वीमधें विवेकी असती । धन्य तयांची संगती । श्रवणमात्रें पावती गती । प्राणीमात्र ॥ २७ ॥ सत्संग आणी सत्शास्त्रश्रवण । अखंड होतसे विवर्ण । नाना सत्संग आणी उत्तम गुण । परोपकाराचे ॥ २८ ॥ जे सद्कीर्तीचे पुरुष । ते परमेश्वराचे अंश । धर्मस्थापनेचा हव्यास । तेथेंचि वसे ॥ २९ ॥ विशेष सारासार विचार । तेणें होय जग्गोद्धार । संगत्यागें निरंतर । होऊन गेले ॥ ३० ॥ इति श्रीदासभोधे गुरुशिष्यसंवादे देवबळात्कारनाम समास पहिला ॥ समास दुसरा : शिवशक्तिनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ ब्रह्म निर्मळ निश्चळ । जैसें गगन अंतराळ । निराकार केवळ । निर्विकारी ॥ १ ॥ अंतचि नाहीं तें अनंत । शाश्वत आणी सदोदित । असंत नव्हे तें संत । सर्वकाळ ॥ २ ॥ परब्रह्म तें अविनाश । जैसें आकाश अवकाश । न तुटे न फुटे सावकास । जैसें तैसें ॥ ३ ॥ तेथें ज्ञान ना अज्ञान । तेथें स्मरण ना विस्मरण । तेथें अखंड निर्गुण । निरावलंबी ॥ ४ ॥ तेथें चंद्र सूर्य ना पावक । नव्हे काळोखें ना प्रकाशक । उपाधीवेगळें येक । निरोपाधी ब्रह्म ॥ ५ ॥ निश्चळीं स्मरण चेतलें । त्यास चैतन्य ऐसें कल्पिलें । गुणासमत्वें जालें । गुणसाम्य ऐसें ॥ ६ ॥ गगनीं आली अभ्रछ्याया । तैसी जाणिजे मूळमाया । उद्भव आणी विलया । वेळ नाहीं ॥ ७ ॥ निर्गुणीं गुणविकारु । तोचि शड्गुणैश्वरु । अर्धनारीनटेश्वरु । तयास म्हणिजे ॥ ८ ॥ आदिशक्ति शिवशक्ति । मुळीं आहे सर्वशक्ति । तेथेऊन पुढें नाना वेक्ती । निर्माण जाल्या ॥ ९ ॥ तेथून पुढें शुद्धसत्व । रजतमाचें गूढत्व । तयासि म्हणिजे महत्तत्त्व । गुणक्षोभिणी ॥ १० ॥ मुळीं असेचिना वेक्ती । तेथें कैंची शिवशक्ती । ऐसें म्हणाल तरी चित्तीं । सावधान असावें ॥ ११ ॥ ब्रह्मांडावरून पिंड । अथवा पिंडावरून ब्रह्मांड । अधोर्ध पाहातां निवाड । कळों येतो ॥ १२ ॥ बीज फोडून आणिलें मना । तेथें फळ तों दिसेना । वाढत वाढत पुढें नाना । फळें येती ॥ १३ ॥ फळ फोडितां बीज दिसे । बीज फोडितां फळ नसे । तैसा विचार असे । पिंडब्रह्मांडीं ॥ १४ ॥ नर नारी दोनी भेद । पिंडीं दिसती प्रसिद्ध । मुळी नस्तां विशद । होतील कैसीं ॥ १५ ॥ नाना बीजरूप कल्पना । तींत काये येक असेना । सूक्ष्म म्हणोनि भासेना । येकायेकीं ॥ १६ ॥ स्थूळाचें मूळ ते वासना । ते वासना आधीं दिसेना । स्थूळावेगळें अनुमानेना । सकळ कांहीं ॥ १७ ॥ कल्पनेची सृष्टी केली । ऐसीं वेदशास्त्रें बोलिलीं । दिसेना म्हणोन मिथ्या केली । न पाहिजेत कीं ॥ १८ ॥ पडदा येका येका जन्माचा । तेथें विचार कळे कैंचा । परंतु गूढत्व हा नेमाचा । ठाव आहे ॥ १९ ॥ नाना पुरुषांचे जीव । नाना स्त्रियांचे जीव । येकचि परी देहस्वभाव । वेगळाले ॥ २० ॥ नवरीस नवरी नलगे । ऐसा भेद दिसों लागे । पिंडावरून उमगे । ब्रह्मांडबीज ॥ २१ ॥ नवरीचें मन नवर्यावरी । नवर्याचें मन नवरीवरी । ऐसी वासनेची परी । मुळींहून पाहावी ॥ २२ ॥ वासना मुळींची अभेद । देहसमंधें जाला भेद । तुटतां देहाच समंध । भेद जेला ॥ २३ ॥ नरनारीचें बीजकारण ।शिवशक्तीमधें जाण । देह धरितां प्रमाण । कळों आलें ॥ २४ ॥ नाना प्रीतीच्या वासना । येकाचें येकास कळेना । तिक्षण दृष्टीनें अनुमाना । कांहींसें येतें ॥ २५ ॥ बाळकास वाढवी जननी । हें तों नव्हे पुरुषाचेनी । उपाधी वाढे जयेचेनी । ते हे वनिता ॥ २६॥ वीट नाहीं कंटाळानाहीं । आलस्य नाहीं त्रास नाहीं । इतुकी माया कोठेंचि ना हीं । मातेगेगळी ॥ २७ ॥ नाना उपाधी वाढऊं जाणे । नाना मायेनें गोऊं जाणे । नाना प्रीती लाऊं जाणे । नाना प्रपंचाची ॥ २८ ॥ पुरुषास स्त्रीचा विश्वास । स्त्रीस पुरुषाचा संतोष । परस्परें वासनेस । बांधोन टकिलें ॥ २९॥ ईश्वरें मोठें सूत्र केलें । मनुष्यमात्र गुंतोन राहिलें । लोभाचें गुंडाळें केलें । उगवेना ऐसें ॥ ३० ॥ ऐसी परस्परें आवडी । स्त्रीपुरुषांची माहां गोडी । हे मुळींहून चालिली रोकडी । विवेकें पाहावी ॥ ३१ ॥ मुळीं सूक्ष्म निर्माण जालें । पुढें पष्ट दिसोन आलें। उत्पतीचें कार्य चाले। उभयतांकरितां ॥ ३२ ॥ मुळीं शिवशक्ती खरें । पुढें जालीं वधुवरें । चौर्यासि लक्ष विस्तारें । विस्तारली जे ॥ ३३॥ येथें शिवशक्तीचें रूप केलें । श्रोतीं मनास पाहिजे आणिलें । विवरलियांविण बोलिलें। तें वेर्थ जाणावें ॥ ३४ ॥ इति श्रीदासभोधे गुरुशिष्यसंवादे शिवशक्तिनिरूपणनाम समास दुसरा ॥ समास तिसरा : श्रवणनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ थांबाथांबा ऐका ऐका। आधींच ग्रंथ सोडूं नका । सांगितलें तें ऐका । सावधपणें ॥१ ॥ श्रव्णनामध्यें सार श्रवण । तें हें अध्यात्मनिरूपण । सुचित करून अंतःकर्ण । ग्रन्थामधें विवरावें॥ २ ॥ श्रवणमननाचा विचार । निजध्यासें साक्षात्कार । रोकडा मोक्षाचा उधार । बोलोंचि नये ॥३ ॥ नाना रत्नें परीक्षितां । अथवा वजनें करितां । उत्तम सोनें पुटीं घालतां । सावधान असावें ॥ ४ ॥ नाना नाणीं मोजून घेणें । नाना परीक्षा करणें । विवेकी मनुष्यासी बोलणें। सावधपणें ॥ ५ ॥ जैसें लाखोलीचें धान्य। निवडून वेंचितां होते मान्य । सगट मानितां अमान्य । देव क्षोभे ॥ ६ ॥ येकांतीं नाजुक कारबार । तेथें असावें अति तत्पर । त्याच्या कोटिगुणें विचार । अध्यात्मग्रन्थीं ॥ ७ ॥ काहिण्या कथा गोष्टी पवाड । नाना अवतारचरित्रें वाड । त्या समस्तांमध्यें जाड । अध्यात्मविद्या ॥ ८ ॥ गत गोष्टीस ऐकिलें । तेणें काये हातास आलें । म्हणती पुण्य प्राप्त जालें । परी तें दिसेना कीं ॥ ९ ॥ तैसें नव्हे अध्यात्मसार । हा प्रचितीचा विचार । कळतां अनुमानाचा संव्हार । होत जातो ॥ १० ॥ मोठे मोठे येऊन गेले । आत्म्याकरितांच वर्तले । त्या आत्म्याचा महिमा बोले । ऐसा कवणु ॥ ११ ॥ युगानयुगें येकटा येक । चालवितो तिनी लोक । त्या आत्म्याचा विवेक । पाहिलाच पाहावा ॥ १२ ॥ प्राणी आले येऊन गेले । ते जैसे जैसे वर्तले । ते वर्तणुकेचें कथन केलें । इछेसारिखें ॥ १३ ॥ जेथें आत्मा नाहीं दाट । तेथें अवघें सरसपाट । अत्म्याविण बापुडें काष्ठ । काये जाणे ॥ १४ ॥ ऐसें वरिष्ठ आत्मज्ञान । दुसरें नाहीं यासमान । सृष्टीमधें विवेकी सज्जन । तेचि हें जाणती ॥ १५ ॥ पृथ्वी आणी आप तेज । याचा पृथिवीमध्यें समज । अंतरात्मा तत्वबीज । तें वेगळेंचि राहिलें ॥ १६ ॥ वायोपासून पैलिकडे । जो कोणी विवेकें पवाडे । जवळीच आत्मा सांपडे । त्या पुरुषासी ॥ १७ ॥ वायो आकाश गुणमाया । प्रकृतिपुरुष मूळमाया । सूक्ष्मरूपें प्रचित येया । कठीण आहे ॥ १८ ॥ मायादेवीच्या धांदली । सूक्ष्मी।म् कोण मन घाली । समजला त्यची तुटली । संदेहवृत्ती ॥ १९ ॥ मूळमाया चौथा देह । जाला पाहिजे विदेह । देहातीत होऊन राहे । धन्य तो साधु ॥ २० ॥ विचारें ऊर्ध चढती । तयासी च ऊर्धगती । येरां सकळां अधोगती । पदार्थज्ञानें ॥ २१ ॥ पदार्थ चांगले दिसती । परी ते सवेंचि नासती । अतो भ्रष्ट ततो भ्रष्ट होती । लोक तेणें ॥ २२ ॥ याकारळें पदार्थज्ञान । नाना जिनसीचा अनुमान । सर्व सांडून निरंजन । धुंडीत जावें । २३ ॥ अष्टांग योग पिंडदज्ञान । त्याहून थोर तत्वज्ञान । त्याहून थोर आत्मज्ञान । तें पाहिलें पाहिजे ॥ २४ ॥ मूळमायेचे सेवटीं । हरिसंकल्प मुळीं उठी । उपासनायोगें इठी । तेथें घातली पाहिजे ॥ २५ ॥ मन त्यापलिकडे जाण । निखळ ब्रह्म निर्गुण । निर्मळ निश्चळ त्याची खूण । गगनासारिखी ॥ २६ ॥ येथून तेथवरी दाटलें । प्राणीमात्रास भेटलें । पदार्थमात्रीं लिगटलें । व्यापून आहे ॥ २७ ॥ त्याऐसें नाहीं थोर । सूक्ष्माहून सूक्ष्म विचार । पिंडब्रह्माचा संव्हार । होतां कळे ॥ २८ ॥ अथवा पिंड ब्रह्मांड असतां । विवेकप्रळये पाहों जातां । शाश्वत कोण हें तत्वता । उमजों लागे ॥ २९ ॥ करून अवघा तत्वझाडा । सारासाराचा निवाडा । सावधपणें ग्रन्थ सोडा । सुखिनावें ॥ ३० ॥ इति श्रीदासभोधे गुरुशिष्यसंवादे श्रवणनिरूपणनाम समास तिसरा ॥ समास चौथा : अनुमाननिरसन ॥ श्रीराम ॥ बहुत जनासी उपाये । वक्तयास पुसतां त्रासों नये । बोलतां बोलतां अन्वयें । सांडूं नये ॥ १ ॥ श्रोत्यानें आशंका घेतली । तै तत्काळ पाहिजे फेडिली । स्वगोष्टीनें सगोष्टी पेंचली । ऐसें न व्हावें ॥ २ ॥ पुढें धरितां मागें पेंचला । मागें धरितां पुढें उडाला । ऐसा सांपडतचि गेला । ठाइं ठाइं ॥ ३ ॥ पोहणारचि गुचक्या खातो । जनास कैसा काढूं पाहातो । आशय लोकांच राहातो । ठाइं ठाइं ॥ ३ ॥ आपणचि बोलिला संव्हार । आपणचि बोलिजे सर्वसार । दुस्तर मायेचा पार । टाकिला पाहिजे ॥ ५ ॥ जें जें सूक्ष्म नाम घ्यावें । त्याचें रूप बिंबऊन द्यावें । तरीच वक्ता म्हणवावें । विचारवंत ॥ ६ ॥ ब्रह्म कैसें मूळमाया कैसी । अष्टधाप्रकृती शिवशक्ती कैसी । शड्गुणेश्वराची स्थिति कैसी । गुणसाम्याची ॥ ७ ॥ अर्धनारीनटेश्वर । प्रकृतिपुरुषाचा विचार । गुणक्षोभिणी तदनंतर । त्रिगुण कैसे ॥ ८ ॥ पूर्वकक्ष कोठून कोठवरी । वाच्यांशलक्ष्यांशाची परी । सूक्ष्म नाना विचार करी । धन्य तो साधु ॥ ९ ॥ नान पाल्हाळीं पडेना । बोलिलेंचि बोलावेना । मौन्यगर्भ अनुमाना । आणून सोडी ॥ १० ॥ घडी येक विमळ ब्रह्म । घडी येक सर्व ब्रह्म । द्रष्टा साक्षी सत्ता ब्रह्म । क्षण येक ॥ ११ ॥ निश्चळ तेंचि जालें चंचळ । चंचळ तेंचि ब्रह्म केवळ । नाना प्रसंगीं खळखळ । निवाडा नाहीं ॥ १२ ॥ चळतें आणी निश्चळ । अवघें चैतन्यचि केवळ । रूपें वेगळालीं प्रांजळ । कदापी बोलवेना ॥ १३ ॥ उगीच करी गथागोवी । तो लोकांस कैसें उगवी । नाना निश्चयें नाना गोवी । पडत जाते ॥ १४ ॥ भ्रमास म्हणे परब्रह्म । परब्रह्मास ह्मणे भ्रम । ज्ञातेपणाचा संभ्रम । बोलोन दावी ॥ १५ ॥ घाली शास्त्रांची दडपण । प्रचितिविण निरूपण । पुसों जातां उगाच सीण । अत्यंत मानी ॥ १६ ॥ ज्ञात्यास आणि पदार्थभिडा । तो काय बोलेल बापुडा । सारासाराचा निवाडा । जाला पाहिजे ॥ १७ ॥ वैद्य मात्रेची स्तुती करी । मात्रा गुण कांहींच न करी । प्रचितिविण तैसी परी । ज्ञानाची जाली ॥ १८ ॥ तेथें नाहीं सारासार । तेथें अवघा अंधकार । नाना परीक्षेचा विचार । राहिला तेथें ॥ १९ ॥ पाप पुण्य स्वर्ग नर्क । विवेक आणि अविवेक । सर्वब्रह्मीं काये येक । सांपडलें नाहीं ॥ २० ॥ पावन आणि तें पतन । दोनीं मानिलीं तत्समान । निश्चये आणि अनुमान । ब्रह्मरूप ॥ २१ ॥ ब्रह्मरूप जालें आघवें । तेथें काये निवडावें । आवघी साकरचि टाकावें । काये कोठें ॥ २२ ॥ तैसें सार आणि असार । अवघा जाला येकंकार । तेथें बळावळा अविचार । विचार कैंचा ॥ २३ ॥ वंद्य निंद्य येक जालें । तेथें काये हाता आलें । उन्मत्त द्रव्यें जें भुललें । तें भलतेंच बोले ॥ २४ ॥ तैसा अज्ञान भ्रमें भुलला । सर्व ब्रह्म म्हणोन बैसला । माहांपापी आणि भला । येकचि मानी ॥ २५ ॥ सर्वसंगपरित्याग । अव्हासवा विषयेभोग । दोघे येकचि मानितां मग । काये उरलें ॥ २६ ॥ भेद ईश्वर करून गेला । त्याच्या वाचेन न वचे मोडिला । मुखामधें घांस घातला । तो अपानीं घालावा ॥ २७ ॥ ज्या इंद्रियास जो भोग । तो तो करी येथासांग । ईश्वराचें केलें जग । मोडितां उरेना ॥ २८ ॥ अवघी भ्रांतीची भुटाटकी । प्रचितिविण गोष्टी लटकी । वेड लागलें जे बटकी । ते भलतेंचि बोले ॥ २९ ॥ प्रत्ययज्ञाता सावधान । त्याचें ऐकावें निरूपण । आत्मसाक्षात्काराची खूण । तत्काळ बाणें ॥ ३० ॥ वेडें वांकडे जाणावें । आंधळें पाउलीं वोळखावें । बाश्कळ बोलणें सांडावें । वमक जैसें ॥ ३१ ॥ इति श्रीदासभोधे गुरुशिष्यसंवादे अनुमाननिर्शननाम समास चौथा ॥ समास पांचवा : अजपानिरूपण ॥ श्रीराम ॥ येकवीस सहश्र सासें जपा । नेमून गेली ते अजपा । विचार पाहातां सोपा । सकळ कांहीं ॥ १ ॥ मुखीं नासिकीं असिजे प्राणें । तयास अखंड येणें जाणें । याचा विचार पाहाणें । सूक्ष्मदृष्टीं ॥ २ ॥ मुळीं पाहातां येक स्वर । त्याचा तार मंद्र घोर । त्या घोराहून सूक्ष्म विचार । अजपाचा ॥ ३ ॥ सरिगमपदनिस । सरिं मात्रुका सायास । प्रथम स्वरें मात्रुकांस । म्हणोन पाहवें ॥ ४ ॥ परेवाचेहून आर्तें । आणि पश्यंती खालतें । स्वराचे जन्मस्थान तें । तेथून उठे ॥ ५ ॥ येकांतीं उगेंच बैसावें । तेथें हें समजोन पाहावें । अखंड घ्यावें सांडावें । प्रभंजनासी ॥ ६ ॥ येकांतीं मौन्य धरून बैसे । सावध पाहातां कैसें भासे । सोहं सोहं ऐसे । शब्द होती ॥ ७ ॥ उच्चरेंविण जे शब्द । ते जाणावे सहजशब्द । प्रत्ययायेती परंतु नाद । कांहींच नाहीं ॥ ८ ॥ ते शब्द सांडून बैसला । तो मौनी म्हणावा भला । योगाभ्यासाचा गल्बला । याकारणें ॥ ९ ॥ येकांतीं मौन्य धरून बैसला । तेणें कोण शब्द जाला । सोहं ऐसा भासला । अंतर्यामीं ॥ १० ॥ धरितां सो सांडितां हं । अखंड चाले सोहं सोहं । याचा विचार पाहातं बहु । विस्तारला ॥ ११ ॥ देहधारक तितुका प्राणी । श्वेतजौद्विजादिक खाणी । स्वासोस्वास नस्तां प्राणी । कैसे जिती ॥ १२ ॥ ऐसी हे अजपा सकळासी । परंतु कळे जाणत्यासी । सहज सांडून सायासी । पडोंच नये ॥ १३ ॥ सहज देव असतचि असे । सायासें देव फुटे नासे । नासिवंत देवास विश्वासे । ऐसा कवणु ॥ १४ ॥ जगदांतराचें दर्शन । सहज घडे अखंड ध्यान । आत्मइछेनें जन । सकळ वर्तती ॥ १५ ॥ आत्मयाचें समाधान । घडे तैसेंचि आशन । सांडिलें फिटले समर्पण । तयासीच होये ॥ १६ ॥ अग्नपुरुष पोटीं वसती । तयास अवदानें सकळ देती । लोक आज्ञेमधें असती । आत्मयांचे ॥ १७ ॥ सहज देवजपध्यानें । सहज चालणें स्तुती स्तवनें । सहज घदे तें भगवान्नें । मान्य कीजे ॥ १८ ॥ सहज समजायाकारणें । नाना हटयोग करणें । परंतु येकायेकीं समजणें । घडत नाहीं ॥ १९ ॥ द्रव्य चुकतें दरिद्र येतें । तळीं लक्ष्मी वरी वर्ततें । प्राणी काये करील तें । ठाउकें नाहीं ॥ २० ॥ तळघरामधें उदंड द्रव्य । भिंतीमधें घातलें द्रव्य । स्तंभीं तुळवटीं द्रव्य । आपण मधें ॥ २१ ॥ लक्ष्मीमध्यें करंटा नांदे । त्याचें दरिद्र अधिक सांदे । नवल केलें परमानंदें । परमपुरुष ॥ २२ ॥ येक पाहाती येक खाती । ऐसी विवेकाची गती । प्रवृत्ति अथवा निवृत्ती । येणेंचि ज्ञायें ॥ २३ ॥ अंतरीं वसतां नारायेणें । लक्ष्मीस काये उणें । ज्याची लक्ष्मी तो आपणें । बळकट धरावा ॥ २४ ॥ इति श्रीदासभोधे गुरुशिष्यसंवादे अजपानिरूपणनाम समास पांचवा ॥ समास सहावा : देहात्मनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ आत्मा देहाअध्यें असतो । नाना सुखदुखें भोगितो । सेवटीं शरीर सांडून जातो । येकायेकीं ॥ १ ॥ शरीरीं शक्ति तारुण्यपणीं । नाना सुखें भोगी प्राणी । अशक्त होतां वृद्धपणीं । दुःखें भोगी ॥ २ ॥ मरावेना ऐसी आवडी । हातपाये खोडून प्राण सोडी । नाना दुःखें अवघडी । वृद्धपणीं ॥ ३ ॥ देहआत्मयांची संगती । कांहींयेक सुख भोगिती । चर्फडचर्फडून जाती । देहांतकाळीं ॥ ४ ॥ ऐसा आत्मा दुःखदायेक । येकांचे प्राण घेती येक । आणी सेवटीं निरार्थक । कांहींच नाहीं ॥ ५ ॥ ऐसा दों दिसांचा भ्रम । त्यास म्हणती परब्रह्म । नाना दुःखाचा संभ्रम । मानून घेतला ॥। ६ ॥ दुःखी होऊन चर्फडून गेले । तेथें कोण समाधान जालें । कांहींयेकसुख भोगिलें । तों सवेंचि दुःख ॥ ७ ॥ जन्म दारभ्य आठवावें । म्हणिजे अवघें पडेल ठावें । नाना दुःख मोजावें । काये म्हणोनी ॥ ८ ॥ ऐसी आत्मयाची संगती । नाना दुःखें प्राप्त होती । दैन्यवाणे होऊन जाती । प्राणीमात्र ॥ ९ ॥ कांहीं आनंद कांहीं खेद । जन्मवरी पडिला समंध । नाना प्रकरीं विरुद्ध । तडातोडी ॥ १० ॥ निद्राकाळीं ढेकुण पिसा । नाना प्रकारीं वळसा । नाना उपायें वळसा । त्यांस होये ॥ ११ ॥ भोजनकाळी माश्या येती । नाना पदार्थ उंदीर नेती । पुढें त्यांची हि फजिती । मार्जरें करिती ॥१२ ॥ वा चामवा गोंचिड । गांधेलें कानटें उदंड । येकास येक चर्फड । दोहिकडे ॥ १३ ॥ विंचु सर्प वाग रिसें । सुसरी लांडिगे माणसास माणसें । परस्परें सुखसंतोषें । येकहि नाहीं ॥ १४ ॥ चौर्यासि लक्ष उत्पत्ती । येकास येक भक्षिती । नाना पीडा दुःखणी किती । म्हणौन सांगावें ॥ १५ ॥ ऐसी अंतरात्म्याची करणी । नाना जीव दाटले धरणीं । परस्परें संव्हारणी । येकयेकांची ॥ १६ ॥ अखंड रडती । चर्फडिती । विवळविवळों प्राण देती । मूर्ख प्राणी त्यास म्हणती । परब्रह्म ॥ १७ ॥ परब्रह्म जाणार नाहीं । कोणास दुःख देणार नाहीं । स्तुती निंदा दोनी नाहीं । परब्रह्मीं ॥ १८ ॥ उदंड शिव्या दिधल्या । तितुक्या अंतरात्म्यास लागल्या । विचार पाहतां प्रत्यया आल्या । येथातथ्य ॥ १९ ॥ धगडीचा बटकीचा लवंडीचा । गधडीचा कुतरीचा वोंगळीचा । ऐसा हिशेब सिव्यांचा । किती म्हणोनि सांगावा ॥ २० ॥ इतुकें परब्रह्मीं लागेना । तेथें कल्पनाचि चालेना । तडातोडीचें ज्ञान मानेना । कोणीयेकासी ॥ २१ ॥ सृष्टीमधें सकळ जीव । सकळांस कैचें वैभव । याकारणें ठायाठाव । निर्मिला देवें ॥ २२ ॥ उदंड लोक बाजारीचे । जें जें आलें तें तें वेंचे । उत्तम तितुके भाग्याचें । लोक घेती ॥ २३ ॥ येणें न्यायें अन्न वसन । येणेंचि न्यायें देवतार्चन । येणेंचि न्यायें ब्रह्मज्ञान । प्राप्तव्यासारिखें ॥ २४ ॥ अवघेच लोक सुखी असती । संसार गोड करून नेती । माहाराजे वैभव भोगती । तें करंट्यास कैचें ॥ २५ ॥ परंतु अंतीं नाना दुःखें । तेथें होतें सगट सारिखें । पूर्वीं भोगिलीं नाना सुखें । अंतीं दुःख सोसवेना ॥ २६ ॥ कठिण दुःख सोसवेना । प्राण शरीर सोडिना । मृत्यदुःख सगट जना । कासाविस करी ॥ २७ ॥ नाना अवेवहीन जालें । तैसेंचि पाहिजे वर्तलें । प्राणीं अंतकाळीं गेलें । कासाविस हौनी ॥ २८ ॥ रूप लावण्य अवघें जातें । शरीरसामर्थ्य अवघें राहातें । कोणी नस्तां मरतें । आपदआपदों ॥ २९ ॥ अंतकाळ दैन्य दीन । सकळिकांस तत्समान । ऐसें चंचळ अवलक्षण । दुःखकारी ॥ ३० ॥ भोगून अभोक्ता म्हणती । हे तों अवघीच फजिती । लोक उगेच बोलती । पाहिल्याविण ॥ ३१ ॥ अंतकाळ आहे कठिण । शेरीर सोडिना प्राण । बराड्यासारिखें लक्षण । अंतकाळीं ॥ ३२ ॥ इति श्रीदासभोधे गुरुशिष्यसंवादे देहात्मनिरूपणनाम समास सहावा ॥ समास सातवा : जगजीवननिरूपण ॥ श्रीराम ॥ मुळीं उदक निवळ असतें । नाना वल्लिमधें जातें । संगदोषें तैसें होतें । आंब्ल तिक्षण कडवट ॥ १ ॥ आत्मा आत्मपणें असतो । देहसंगें विकारतो । साभिमानें भरीं भरतो । भलतिकडे ॥ २ ॥ बरी संगती सांपडली । जैसी उंसास गोडी आली । विषवल्ली फांपावली । घातकी प्राणी ॥ ३ ॥ अठराभार वनस्पती । गुण सांगावे ते किती । नाना देहाचे संगती । आत्मयास होये ॥ ४ ॥ त्यामधें कोणी भले । ते संतसंगें निघाले । देहाभिमान सांडून गेले । विवेकबळें ॥ ५ ॥ उदकाचा नाशचि होतो । आत्मा विवेकें निघतो । ऐसा आहे प्रत्यय तो । विवेकें पाहा ॥ ६ ॥ ज्यास स्वहितचि करणें । त्यास किती म्हणौन सांगणें । हें ज्याचें त्यानें समजणें । सकळ कांहीं ॥ ७ ॥ आपला आपण करी कुडावा । तो आपला मित्र जाणावा । आपला नाश करी तो समजावा । वैरी ऐसा ॥ ८ ॥ आपले।म् आपण अन्हित करावें । त्यास आडवें कोणें निघावें । येकांती जाऊन जीवें । मारी आपणासी ॥ ९ ॥ जो आपला आपण घातकी । तो आत्महत्यारा पातकी । याकारणें विवेकी । धन्य साधु ॥ १० ॥ पुण्य्वंतां सत्संगती । पापिष्टां असत्संगती । गति आणि अवगती । संगतीयोगें ॥ ११ ॥ उत्तम संगती धरावी । आपली आपण चिंता करावी । अंतरी बरी विवरावी । बुद्धि जाणत्याची ॥ १२ ॥ इहलोक आणि परलोक । जाणता तो सुखदायेक । नेणत्याकरितां अविवेक । प्राप्त होतो ॥ १३ ॥ जाणता देवाचा अंश । नेणता म्हणिजे तो राक्षस । यामधें जें विशेष । तें जाणोन घ्यावें ॥ १४ ॥ जाणतां तो सकळां मान्य । नेणता होतो अमान्य । जेणेंकरितां होईजे धन्य । तेंचि घ्यावें ॥ १५ ॥ साक्षपी शाहाण्याची संगती । तेणें साक्षपी शाहाणे होती । आळसी मूर्खाची संगती । आळसी मूर्ख ॥ १६ ॥ उत्तम संगतीचें फळ सुख । अद्धम संगतीचें फळ दुःख । आनंद सांडुनियां शोक । कैसा घावा ॥ १७ ॥ ऐसें हें प्रगट दिसे । जनामधें उदंड भासे । प्राणीमात्र वर्ततसे । उभयेयोगें ॥ १८ ॥ येका योगें सकळ योग । येका योगें सकळ वियोग । विवेकयोगें सकळ प्रयोग । करीत जवे ॥ १९ ॥ अवचितें सांकडींत पडिलें । तरी तेथून पाहिजे निघालें । निघोन जातां जालें । परम समाधान ॥ २० ॥ नाना दुर्जनांचा संग । क्षणक्षणा मनभंग । याकारणें कांहीं रंग । राखोन जावें ॥ २१ ॥ शाहाणा येत्‌न त्याच्या गुणें । पाहों जातां काये उणें । सुख संतोष भोगणें । नाना श्लाघ्यता ॥ २२ ॥ अतां लोकीं ऐसें आहे । सृष्टीमधें वर्तताहे । जो कोणी समजोन पाहे । त्यास घडे ॥ २३ ॥ बहुरत्न वसुंधरा । जाणजाणों विचार करा । समजल्यां प्रत्ययो अंतरा- । माजीं येतो ॥ २४ ॥ दुर्बळ अणि संपन्न । वेडें आणि वित्पन्न । हें अखंड दंडायमान । असतचि असे ॥ २५ ॥ येक भाग्यपुरुष मोडती । येक नवे भाग्यवंत होती । तैसीच विद्या वित्पती । होत जाते ॥ २६ ॥ येक भरे येक रितें । रितें मागुतें भरतें । भरतेंहि रितें होतें । काळांतरीं ॥ २७ ॥ ऐसी हे सृष्टीची चाली । संपत्ति दुपारची साउली । वयेसा तरी निघोन गेली । हळुहळु ॥ २८ ॥ बाळ तारुण्य आपुलें । वृधाप्य प्रचितीस आलें । ऐसें जाणोन सार्थक केलें । पाहिजे कोणियेकें ॥ २९ ॥ देह जैसें केलें तैसें होतें । येत्‌न केल्यां कार्ये साधतें । तरी मग कष्टावें तें । काय निमित्य ॥ ३० ॥ इति श्रीदासभोधे गुरुशिष्यसंवादे जगजीवननिरूपणनाम समास सातवा ॥ समास आठवा : तत्त्वनिरसन ॥ श्रीराम ॥ नाभीपासून उन्मेषवृत्ती । तेचि परा जाणिजे श्रोतीं । ध्वनिरूप पश्यंती । हृदईं वसे ॥ १ ॥ कंठापासून नाद जाला । मध्यमा वाचा बोलिजे त्याला । उच्चर होतां अक्षराला । वैखरी बोलिजे ॥ २ ॥ नाभिस्थानीं परा वाचा । तोचि ठाव अंतःकर्णाचा । अंतःकर्णपंचकाचा । निवाडा ऐसा ॥ ३ ॥ निर्विकल्प जें स्फुरण । उगेंच असतां आठवण । तें जाणावें अंतःकर्ण । जाणतीकळा ॥ ४ ॥ अंतःकर्ण आठवलें । पुढें होये नव्हेसें गमलें । करूं न करू ऐसें वाटलें । तेंचि मन ॥ ५ ॥ संकल्प विकल्प तेंचि मन । जेणें करितां अनुमान । पुढें निश्चयो तो जाण । रूप बुद्धीचें ॥ ६ ॥ करीनचि अथवा न करी । ऐसा निश्चयोचि करी । तेचि बुद्धि हे अंतरीं । विवेकें जाणावी ॥ ७ ॥ जे वस्तुचा निश्चये केला । पुढें तेचि चिंतूं लागला । तें चित्त बोलिल्या बोला । येथार्थ मानावें ॥ ८ ॥ पुढें कार्याचा अभिमान धरणें । हें कार्ये तों अगत्य करणें । ऐस्या कार्यास प्रवर्तणें । तोचि अहंकारु ॥ ९ ॥ ऐसें अंतःकर्णपंचक । पंच वृत्ती मिळोन येक । कार्येभागें प्रकारपंचक । वेगळाले ॥ १० ॥ जैक्षे पांचहि प्राण । कार्येभागें वेगळाले जाण । नाहीं तरी वायोचें लक्षण । येकचि असे ॥ ११ ॥ सर्वांगीं व्यान नाभी समान । कंठी उदान गुदीं अपान । मुखीं नासिकीं प्राण । नेमस्त जाणावा ॥ १२ ॥ बोलिलें हें प्राणपंचक । आतां ज्ञानैंद्रियेंपंचक । श्रोत्र त्वचा चक्षु जिव्हा नासिक । ऐसीं हें ज्ञानेंद्रियें ॥ १३ ॥ वाचा पाणी पाद शिस्न गुद । हे कर्मैंद्रियें प्रसिद्ध । शब्द स्परुष रूप रस गंध । ऐसें हें विषयपंचक ॥ १४ ॥ अंतःकर्ण प्राणपंचक । ज्ञानेंद्रियें कर्मेंद्रिये पंचक । पांचवें विषयपंचक । ऐसीं हे पांच पंचकें ॥ १५ ॥ ऐसें हे पंचविस गुण । मिळोन सूक्ष्म देह जाण । याच कर्दम बोलिला श्रवण । केलें पाहिजे ॥ १६ ॥ अंतःकर्ण व्यान श्रवण वाचा । शब्द विषये आकाशाचा । पुढें विस्तार वायोचा । बोलिला असे ॥ १७ ॥ मन समान त्वचा पाणी । स्पर्श रूप हा पवनीं । ऐसे हे अडाखे साधुनी । कोठा करावा ॥ १८ ॥ बुद्धि उदान नयेन चरण । रूपविषयाचें दर्शन । संकेतें बोलिलें मन । घालून पाहिजे ॥ १९ ॥ चित्त अपान जिव्हा शिस्न । रसविषये आप जाण । पुढें ऐका सावधान । पृथ्वीचें रूप ॥ २० ॥ अहंकार प्राण घ्राण । गुद गंधविषये जाण । ऐसे केलें निरूपण । शास्त्रमतें ॥ २१ ॥ ऐसा हा सूक्ष्म देहे । पाहातां होईजे निसंदेहे । येथें मन घालून पाहे । त्यासीच हें उमजे ॥ २२ ॥ ऐसें सूक्ष्म देहे बोलिलें । पुढें स्थूळ निरोपिलें । आकाश पंचगुणें वर्तलें । कैसें स्थुळीं ॥ २३ ॥ काम क्रोध शोक मोहो भये । हा पंचविध आकाशाचा अन्वये । पुढें पंचविध वायो । निरोपिला ॥ २४ ॥ चळण वळण प्रासारण । निरोध आणि आकोचन । हें पंचविध लक्षण । प्रभंजनाचें ॥ २५ ॥ क्षुधा त्रुषा आलस्य निद्रा मैथुन । हे तेजाचे पंचविध गुण । आतां पुढें आपलक्षण । निरोपिलें पाहिजे ॥ २६ ॥ शुक्लीत श्रोणीत लाळ मूत्र स्वेद । हा पंचविध आपाचा भेद । पुढें पृथ्वी विशद । केली पाहिजे ॥ २७ ॥ अस्ति मांष त्वचा नाडी रोम । हे पृथ्वीचे पंचविध धर्म । ऐसे स्थूळ देहाचें वर्म । बोलिलें असे ॥ २८ ॥ पृथ्वी आप तेज वायो आकाश । हे पांचाचे पंचविस । ऐसें मिळोन स्थूळ देहास । बोलिजेतें ॥ २९ ॥ तिसरा देह कारण अज्ञान । चौथा माहांकारण ज्ञान । हे च्यारी देह निर्शितां विज्ञान । परब्रह्म तें ॥ ३० ॥ विचारें चौदेहावेगळें केलें । मीपण तत्वासरिसें गेलें । अनन्य आत्मनिवेदन जालें । परब्रह्मीं ॥ ३१ ॥ विवेकें चुकला जन्म मृत्य । नरदेहीं साधिलें महत्कृत्य । भक्तियोगें कृत्यकृत्य । सार्थक जालें ॥ ३२ ॥ इति श्री पंचीकर्ण । केलेंचि करावें विवर्ण । लोहाचें जालें सुवर्ण । परिसाचेनयोगें ॥ ३३ ॥ हाहि दृष्टांत घडेना । परिसाचेन परीस करवेना । शरण जातां साधुजना । साधुच होइजे ॥ ३४ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवाअदे तत्वनिरूपणनाम समास आठवा ॥ समास नवना : तनुचतुष्टयनिरूपण ॥ श्रीराम ॥ स्थूळ सूक्ष्म कारण माहाकारण । ऐसे हे चत्वार देह जाण । जागृति स्वप्न सुषुप्ति पूर्ण । तुर्या जाणावी ॥ १ ॥ विश्व तैजस प्राज्ञ । प्रत्यगात्मा हे अभिमान । नेत्रस्थान कंठस्थान हृदयस्थान । मूर्धनी ते ॥ २ ॥ स्थूळभोग प्रविक्तभोग । आनंदभोग आनंदावभासभोग । ऐसे हे चत्वार भोग । चौंदेहाचे ॥ ३ ॥ अकार उकार मकार । अर्धमात्रा तो ईश्वर । ऐस्या मात्रा चत्वार । चौंदेहाच्या । । ४ ॥ तमोगुण रजोगुण । सत्वगुण शुद्धसत्वगुण । ऐसे हे चत्वार गुण । चौंदेहाचे ॥ ५ ॥ क्रियाशक्ति द्रव्याशक्ती । इछाशक्ति ज्ञानशक्ती । ऐशा चत्वार शक्ती । चौंदेहाच्या ॥ ६ ॥ ऐसीं हे बत्तिस तत्वें । दोहींचीं पन्नास तत्वें । अवघीं मिळोन ब्यासि तत्वें । अज्ञान आणी ज्ञान ॥ ७ ॥ ऐसीं हे तत्वें जाणावीं । जाणोन माइक वोळखावीं । आपण साक्षी निरसावीं । येणें रितीं ॥ ८ ॥ साक्षी म्हणिजे ज्ञान । ज्ञानें वोळखावें अज्ञान । ज्ञानाज्ञानाचें निर्शन । देहासरिसें ॥ ९ ॥ ब्रह्मांडीं देह कल्पिले । विराट हिरण्यगर्भ बोलिले । ते हे विवेकें निर्शले । आत्मज्ञानें ॥ १० ॥ आत्मानात्माविवेक करितां । सारासारविचार पाहतां । पंचभूतांची माइक वार्ता । प्रचित आली ॥ ११ ॥ अस्ति मांष त्वचा नाडी रोम । हे पांचहि पृथ्वीचे गुणधर्म । प्रत्यक्ष शरीरीं हें वर्म । शोधून पाहावें ॥ १२ ॥ शुक्लीत श्रोणीत लाळ मूत्र स्वेद । हे आपाचे पंचकभेद । तत्वें समजोन विशद । करून घावीं ॥ १३ ॥ क्षुधा त्रुषा आलस्य निद्रा मैथुन । हे पांचहि तेजाचे गुण । या तत्वांचें निरूपण । केलेंचि करावें ॥ १४ ॥ चळण वळण प्रासारण । निरोध आणि आकोचन । हें पंचहि वायोचे गुण । श्रोतीं जाणावे ॥ १५ ॥ काम क्रोध शोक मोहो भये । हा आकाशाचा परिपाये । हें विवरल्याविण काये । समजों जाणें ॥ १६ ॥ असो ऐसें हें स्थूळ शरीर । पंचविस तत्वांचा विस्तार । आतां सूक्ष्मदेहाचा विचार । बोलिजेल ॥ १७ ॥ अंतःकर्ण मन बुद्धि चित्त अहंकार । आकाशपंचकाचा विचार । पुढें वायो निरोत्तर । होऊन ऐका ॥ १८ ॥ व्यान समान उदान । प्राण आणी अपान । ऐसे हे पांचहि गुण । वायोतत्वाचे ॥ १९ ॥ श्रोत्र त्वचा चक्षु जिव्हा घ्राण । हें पांचहि तेजाचे गुण । आतां आप सावधान । होऊन ऐका ॥ २० ॥ वाचा पाणी पाद शिस्न गुद । हे आपाचे गुण विशद । आतां पृथ्वी विशद । निरोपिली ॥ २१ ॥ शब्द स्पर्श रूप रस गंध । हे पृथ्वीचे गुण विशद । ऐसे हे पंचवीस तत्वभेद । सूक्ष्म देहाचे ॥ २२ ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवाअदे तनुचतुष्टयेनाम समास नववा ॥ समास दहावा : टोणपसिद्धलक्षण ॥ श्रीराम ॥ आवर्णोदकीं हटकेश्वर । त्यास घडे नमस्कार । महिमा अत्यंतचि थोर । तया पाताळलिंगाचा ॥ १ ॥ परंतु तेथें जाववेना । शरीरें दर्शन घडेना । विवेकें आणावें अनुमाना । तया ईश्वरासी ॥ २ ॥ सातां समुद्रांचे वेडे । उदंड भूमि पैलिकडे । सेवटीं तुटले कडे । भूमंडळाचे ॥ ३ ॥ सात समुद्र वोलांडावे । तेथें जाणें कैसें फावे । म्हणोन विवेकी असावे । साधुजन ॥ ४ ॥ जें आपणास नव्हे ठावें । तें जाणतयास पुसावें । मनोवेगें तनें फिरावें । हें तों घडेना ॥ ५ ॥ जें चर्मदृष्टीस नव्हे ठावें । तें ज्ञानदृष्टीनें पाहावें । ब्रह्मांड विवरोन राहावें । समाधानें ॥ ६ ॥ मध्यें आहे भूमीचें चडळ । म्हणौन आकाश आणि पाताळ । तें चडळ नस्तां अंतराळ । चहुंकडे ॥ ७ ॥ तयास परब्रह्म म्हणावें । जें उपाधीवेगळें स्वभावें । जेथें दृश्यमायेच्या नांवें । सुन्याकार ॥ ८ ॥ दृष्टीचें देखणें दृश्य । मनाचें देखणें भास । मनातीत निराभास । विवेकें जाणावें ॥ ९ ॥ दृश्य भास अवघा विघडे । विवेक तेथें पवाडे । भूमंडळीं ज्ञाते थोडे । सूक्ष्मदृष्टीचे ॥ १० ॥ वाच्यांश वाचेनें बोलावा । न बोलतां लक्ष्यांश जाणावा । निर्गुण अनुभवास आणावा । गुणाचेनयोगें ॥ ११ ॥ नाना गुणास आहे नाश । निर्गुण तें अविनाश । ढोबळ्याहून विशेष । सूक्ष्म देखणें ॥ १२ ॥ जें दृष्टीस न पडे ठावें । तें ऐकोन जाणावें । श्रवणमननें पडे ठावें । सकळ कांहीं ॥ १३ ॥ अष्टधेचे जिनस नाना । उदंड पाहातां कळेना । अवघें सगट पिटावेना । कोणियेकें ॥ १४ ॥ सगट सारिखी स्थिती जाली । तेथें परीक्षाच बुडाली । चविनटानें कालविलीं । नाना अन्नें ॥ १५ ॥ टोणपा नव्हे गुणग्राहिक । मुर्खास कळेना विवेक । विवेक आणि अविवेक । येकचि म्हणती ॥ १६ ॥ उंच नीच कळेना ज्याला । तेथें अभासचि बुडाला । नाना अभ्यासें प्राणियाला । सुटिका कैंची॥ १७ ॥ वेड लागोन जालें वोंगळ । त्यास सारिखेंच वाटे सकळ । तें जाणावें बाश्कळ । विवेकी नव्हेती ॥ १८ ॥ ज्यास अखंड होतो नाश । त्यासीच म्हणती अविनाश । बहुचकीच्या लोकांस । काये म्हणावें ॥ १९ ॥ ईश्वरें नाना भेद केले । भेदें सकळ सृष्टी चाले । आंधळे परीक्षवंत मिळाले । तेथें परीक्षा कैंची ॥ २० ॥ जेथें परीक्षेचा अभाव । तो टोणपा समुदाव । गुणचि नाहीं गौरव । येईल कैंचें ॥ २१ ॥ खरें खोटें येकचि जालें । विवेकानें काय केलें । असार सांडून सार घेतलें । साधुजनीं ॥ २२ ॥ उत्तम वस्तूचि परीक्षा । कैसी घडे नतद्रक्षा । दीक्षाहीनापासीं दीक्षा । येईल कैंची ॥ २३ ॥ आपलेन वोंगळपणें । दिशाकरून शौच्य नेणे । वेद शास्त्रें पुराणें । त्यास काये करिती ॥ २४ ॥ आधीं राखावा आचार । मग पाहावा विचार। आचारविचारें पैलपार । पाविजेतो ॥ २५॥ जे नेमकास न कळे । तें बश्कळास केवी कळे । डोळस ठकती आंधळे । कोण्या कामाचे ॥ २६ ॥ पापपुण्य स्वर्ग नर्क । अवघेंच मानिलें येक । विवेक आणी अविवेक । काये मानावें ॥ २७ ॥ अमृत विष येक म्हणती । परी विष घेतां प्राण जाती । कुकर्में होते फजिती । सत्कर्में कीर्ति वाढे ॥ २८ ॥ इहलोक आणि परलोक । जेथें नाहीं साकल्प विवेक । तेथें अवघेच निरार्थक । सकळ कांहीं ॥ २९ ॥ म्हणौन संतसंगेंचि जावें । सत्शास्त्रचि श्रवण करावें । उत्तम गुणास अभासावें । नाना प्रयेत्‌नें ॥ ३० ॥ इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे टोणपसिद्धलक्षणनाम समास दहावा ॥ ॥ दशक सतरावा समाप्त ॥ 1460 2767 2005-10-09T09:36:52Z 203.115.86.234 चांगदेवपासष्टी स्वस्ति श्री वटेशु । जो लपोनि जगदाभासु । दावी मग ग्रासु । प्रगटला करी ॥ १ ॥ प्रगटे तंव तंव न दिसे । लपे तंव तंव आभासे । प्रगट ना लपाला असे । न खोमता जो ॥ २ ॥ बहु जन्व जंव होये । तंव तंव कांहींच न होये । कांहीं नहोनि आहे । अवघाचि जो ॥ ३ ॥ सोनें सोनेपणा उणे । न येतांचि झालें लेणें । तेंवि न वेंचतां जग होणे । अंगें जया ॥ ४ ॥ कल्लोळकंचुक । न फेडितां उघडें उदक । ते न्वी जगेंसी सम्यक् । स्वरूप जो ॥ ५ ॥ परमाणूचिया मांदिया । पृथ्वीपणें न वचेचि वायां । तेंवी विश्वस्फूर्तिं इया । झांकवेना जो ॥ ६ ॥ कळांचेनि पांघुरणें । चंद्रमा हरपों नेणें । कां वन्ही दीपपणें । आन नोहे ॥७ ॥ म्हणोनि अविद्यानिमित्तें । दृश्य द्रष्टत्व वर्ते । तें मी नेणें आइते । ऐसेंचि असे ॥ ८ ॥ जेंवी नाममात्र लुगडें । येर्हवीं सुतचि तें उघडें । कां माती मृद्भांडें । जयापरी ॥ ९ ॥ तेंवी द्रष्टा दृश्य दशे । अतीत द्र्‌ई~ण्मात्र जें असे । तेंचि द्रष्टादृश्यमिसें । केवळ होय ॥ १० ॥ अलंकार येणें नामें । असिजे निखिल हेमें । नाना अवयवसंभ्रमें । अवयविया जेंवी ॥ ११ ॥ तेंवी शिवोनि पृथीवरी । भासती पदार्थांचिया परी । प्रकाशे ते एकसरी । संवित्ति हे ॥ १२ ॥ नाहीं तें चित्र दाविती । परि असे केवळ भिंती । प्रकाशे ते संवित्ति । जगदाकारें ॥ १३ ॥ बांधयाचिया मोडी । बांधा नहोनि गुळाचि गोडी । तयापरि जगपरवडी । संवित्ति जाण ॥ १४ ॥ घडियेचेंइ आकारें । प्रकाशिजे जेवीं अंबरें । तेंवी विश्वस्फुर्तिं स्फुरें । स्फुर्तिचि हे ॥ १५ ॥ न लिंपतां सुखदुःख । येणें आकारें क्षोभोनि नावेक । होय आपणिया सन्मुख । आपणचि जो ॥ १६ ॥ तया नांव दृश्याचें होणें । संवित्ति दृष्ट्टत्वा आणिजे जेणें । बिंबा बिंबत्व जालेपणें । प्रतिबिंबाचेनि ॥ १७ ॥ तेंवी आपणचि आपुला पिटीं । आपणया दृश्य दावित उठी । दृष्टादृश्यदर्शन त्रिपुटी । मांडें तें हे ॥ १८ ॥ सुताचिये गुंजे । आंतबाहेर नाहीं दुजें । तेवी तीनपणेविण जाणिजे । त्रिपुटि हें ॥ १९ ॥ न्य्सधें मुख जैसें देखिजतसें दर्पणमिसें । वायांचि देखणें ऐसें । गमों लागे ॥ २० ॥ तैसें न वचतां भेदा । संवित्ति गमे त्रिधा । हेचि जाणे प्रसिद्धा । उपपत्ति इया ॥ २१ ॥ दृश्याचा जो उभारा । तेंचि द्रष्ट्रत्व होये संसारा । या दोहींमाजिला अंतरा । दृष्टं पंगु होय ॥ २२ ॥ दृश्य जेधवां नाहीं । तेधवां दृष्ट घेऊनि असे काई ? । आणि दृश्येंविण कांहीं । दृष्ट्रत्व होणें । २३ ॥ म्हणोनि दृश्याचे जालेंपणें । दृष्टि द्रष्ट्रत्व होणें । पुढती तें गेलिया जाणें । तैसेचि दोन्ही ॥ २४ ॥ एवं एकचि झालीं ती होती । तिन्ही गेलिया एकचि व्यक्ति । तरी तिन्ही भ्रांति । एकपण साच ॥ २५ ॥ दर्पणाचिया आधि शेखीं । मुख असतचि असे मुखीं । माजीं दर्पण अवलोकीं । आन कांहीं होये ? ॥ २६ ॥ पुढें देखिजे तेणे बगे । देखतें ऐसें गमों लागे । परी दृष्टीतें वाउगें । झकवित असे ॥ २७ ॥ म्हणोनि दृश्याचिये वेळे । दृश्यद्रष्ट्टत्वावेगळें । वस्तुमात्र निहाळे । आपणापाशीं ॥ २८ ॥ वाद्यजातेविण ध्वनी । काष्ट्जातेविण वन्ही । तैसें विशेष ग्रासूनी । स्वयेंचि असे ॥ २९ ॥ जें म्हणतां नये कांहीं । जाणो नये कैसेही । असतचि असे पाही । असणें जया ॥ ३० ॥ आपुलिया बुबुळा । दृष्टि असोनि अखम डोळा । तैसा आत्मज्ञानीं दुबळा । ज्ञानरूप जो ॥ ३१ ॥ जें जाणणेंचि कीं ठाईं । नेणणें कीर नाहीं । परि जाणणें म्हणोनियांही । जाणणें कैंचें ॥ ३२ ॥ यालागीं मौनेंचि बोलिजे । कांहीं नहोनि सर्व होईजे । नव्हतां लाहिजे । कांहीच नाहीं ॥ ३३ ॥ नाना बोधाचिये सोयरिके । साचपण जेणें एके । नाना कल्लोळमाळिके । पाणि जेंवि ॥ ३४ ॥ जें देखिजतेविण । एकलें देखतेंपण । हें असो आपणीया आपण । आपणचि जें ॥ ३५ ॥ जें कोणाचे नव्हतेनि असणें । जें कोणाचे नव्हतां दिसणें । कोणाचें नव्हतां भोगणें । केवळ जो ॥ ३६ ॥ तया पुत्र तूं वटेश्वराचा । रवा जैसा कापुराचा । चांगया मज तुज आपणयाचा । बोल ऐके ॥ ३७ ॥ ज्ञानदेव म्हणे । तुज माझा बोल ऐकणें । ते तळहाता तळीं मिठी देणें । जयापरि । ३८ ॥ बोलेंचि बोल ऐकिजे । स्वादेंचि स्वाद चाखिजे । कां उजिवडे देखिजे । उजिडा जेंवि ॥ ३९ ॥ सोनिया वरकल सोनें जैसा । कां मुख मुखा हो आरिसा । मज तुज संवाद तैसा । चक्रपाणि ॥ ४० ॥ गोडिये परस्परें आवडी । घेतां काय न माये तोंडी । आम्हां परस्परें आवडी । तो पाडु असे ॥ ४१ ॥ सखया तुझेनि उद्देशें । भेटावया जीव उल्हासे । कीं सिद्धभेटी विसकुसे । ऐशिया बिहे ॥ ४२ ॥ भेवों पाहे तुझें दर्शन । तंव रूपा येनों पाहे मन । तेथें दर्शना होय अवजतन । ऐसें गमों लागे ॥ ४३ ॥ कांहीं करी बोले कल्पी । कां न करी न बोले न कल्पी । ये दोन्ही तुझ्या स्वरूपीं । न घेति उमसू ॥ ४४ ॥ चांगया ! टुझेनि नांवे । करणें न करणें न व्हावें । हें काय म्हणों परि न धरवे । मीपण हें ॥ ४५ ॥ लवण पाणियाचा थावो । माजि रिघोनि गेलें पाहो । तंव तेंचि नाहीं मा काय घेवो । माप जळा ॥ ४६ ॥ तैसें तुज आत्मयातें पाही । देखो गेलिया मीचि नाहीं । तेथें तून् कैचा काई । कल्पावया जोगा ॥ ४७ ॥ जो जागोनि नीद देखे । तो देखणेपणा जेंवि मुके । तेंवि तूंतें देखोनि मी थाके । कांहीं नहोनि ॥ ४८ ॥ अंधाराचे ठाईं । सूर्यप्रकाश तंव नाहीं । परी मी आहें हें कांहीं । नवचेचि जेंवि ॥ ४९ ॥ तेंवि तूंतें मी गिवसी । तेथें तूंपण मीपणेंसी । उखते पडे ग्रासीं । भेटीचि उरे ॥ ५० ॥ डोळ्याचे भूमिके । डोळा चित्र होय कौतुकें । आणि तेणेंचि तो देखे । न डंडळितां ॥ ५१ ॥ तैसी उपजतां गोष्टी । न फुटतां दृष्टि । मीतूंवीण भेटी । माझी तुझी ॥ ५२ ॥ आतां मी तूं या उपाधी । ग्रासूनि भेटी नुसधी । ते भोगिली अनुवादीं । घोळघोळू ॥ ५३ ॥ रूपतियाचेनि मिसें । रूचितें जेविजे जैसें । कां दर्पणव्याजें दिसे । देखतें जेंवि ॥ ५४ ॥ तैसी अप्रमेयें प्रमेयें भरलीं । मौनाचीं अक्षरें भली । रचोनि गोष्टी केली । मेळियेचि ॥ ५५ ॥ इयेचें करुनि व्याज । तूं आपणयातें बुझ । दीप दीपपणें पाहे निज । आपुलें जैसें ॥ ५६ ॥ तैसी केलिया गोठी । तया उघडिजे दृष्टी । आपणिया आपण भेटी । आपणामाजी ॥ ५७ ॥ जालिया प्रळयीं एकार्णव । अपार पाणियाची धांव । गिळी आपुला उगव । तैसें करी ॥ ५८ ॥ ज्ञानदेव म्हणे नामरूपें । विण तुझें साच आहे आपणपें । तें स्वानंदजीवनपे । सुखिया होई ॥ ५९ ॥ चांगया पुढत पुढती । घरा आलिया ज्ञानसंपत्ति । वेद्यवेदकत्वही अतीतीं । पदीं बैसें ॥ ६० ॥ चांगदेवा तुझेनि व्याजें । माउलिया श्रीनिवृत्तिराजे । स्वानुभव रसाळ खाजें । दिधलें लोभें ॥ ६१ ॥ एवं ज्ञानदेव चक्रपाणी ऐसे । दोन्ही डोळस आरिसे । परस्पर पाहतां कैसें । मुकले भेदा ॥ ६२ ॥ तियेपरि जो इया । दर्पण करील ओंविया । तो आत्माएवढिया । मिळेल सुखा ॥ ६३ ॥ नाहीं तेंचि काय नेणों असें । दिसें तेंचि कैसें नेणों दिसे । असें तेंचि नेणों आपैसे । तें कीं होइहे ॥ ६४ ॥ निदेपरौते निदैजणें । जागृति गिळोनि जागणें । केलें तैसें जुंफणें । ज्ञानदेवो म्हणे ॥ ६५ ॥ 1461 2769 2005-10-09T09:40:36Z 203.115.86.234 अमृतानुभव प्रकरण पहिले शिवशक्तिसमावेशन यदक्षरमनाख्येयमानंदमजमव्ययम् । श्रीमन्निवृत्तिनाथेति ख्यातं दैवतमाश्रये ॥ १ ॥ गुरुरित्याख्यया लोके साक्षाद्विद्याहि शांकरी । जयत्याज्ञानमस्तस्यै दयार्द्रायै निरंतरम् ॥ २ ॥ सार्द्धं केन च कस्यार्द्धं शिवयोः समरूपिणोः । ज्ञातुं न शक्यते लग्नमितिद्वैतच्छलान्मुहुः ॥ ३ ॥ अद्वैतमात्मनस्तत्त्वं दर्शयंतौ मिथस्तराम् । तौ वंदे जगतामाद्यौ तयोस्तत्त्वाभिपत्तये ॥ ४ ॥ मूलायाग्राय मध्याय मूलमध्याग्रमूर्तये । क्षिणाग्रमूलमध्याय नमः पूर्णाय शंभवे ॥ ५ ॥ ऐसी इयें निरुपाधिकें । जगाचीं जियें जनकें । तियें वंदिलीं मियां मूळिकें । देवोदेवी ॥ १-१ ॥ जो प्रियुचि प्राणेश्वरी । उलथे आवडीचे सरोभरीं । चारुस्थळीं येकाहारी । एकांगाची ॥ १-२ ॥ आवडीचेनि वेगें । येकयेकातें गिळिती अंगें । कीं द्वैताचेनि पांगें । उगळिते आहाती ॥ १-३ ॥ जे एकचि नव्हे एकसरें । दोघां दोनीपण नाहीं पुरें । काइ नेणों साकारें । स्वरूपें जियें ॥ १-४ ॥ कैसी स्वसुखाचि आळुकी । जे दोनीपण मिळोनि येकीं । नेदितीचि कवतिकीं । एकपण फुटों ॥ १-५ ॥ हा ठाववरी वोयोगभेडें । जें बाळ जगायेव्हढें । वियालीं परी न मोडे । दोघुलेपण ॥ १-६ ॥ आपुलिये आंगीं संसारा । देखिलिया चराचरा । परी नेदितीचि तिसरा । झोंक लागों ॥ १-७ ॥ जयां येक सत्तेचें बैसणें । दोघां येका प्रकाशाचें लेणें । जें अनादि येकपणें । नांदती दोघें ॥ १-८ ॥ भेदु लाजौनि आवडी । येकरसीं देत बुडी । जो भोगणया ठाव काढी । द्वैताचा जेथें ॥ १- ९ ॥ जेणें देवें संपूर्ण देवी । जियेविण कांहीं ना तो गोसावी । किंबहुना येकोपजीवी । येकयेकांची ॥ १-१० ॥ कैसा मेळु आला गोडिये । दोघें न माती जगीं इये । कीं परमाणुही माजीं उवायें । मांडलीं आहाती ॥ १-११ ॥ जिहीं येकयेकावीण । न कीजे तृणाचेंही निर्माण । जियें दोघें जिऊ प्राण । जियां दोघां ॥ १-१२ ॥ घरवातें मोटकीं दोघें । जैं गोसावी सेजे रिघे । तैं दंपत्यपणें जागे । स्वामिणी जे ॥ १-१३ ॥ जिया दोघांमाजीं येकादें । विपायें उमजलें होय निदे । तरी गरवात गिळूनि नुसुधें । कांहीं ना कीं ॥ १-१४ ॥ दोहों अंगाचिये आटणी । गिंवसीत आहाती येकपणीं । जाली भेदाचिया वाहाणी । आधाधीं जियें ॥ १-१५ ॥ विषो येकमेकांचीं जियें । जियें एकमेकांचीं विषइयें । जियें हीं दोघें सुखियें । जियें दोघें ॥ १-१६ ॥ स्त्रीपुरुष नामभेदें । शिवपण येकलें नांदे । जग सकळ आधाधें । पणें जिहीं ॥ १-१७ ॥ दो दांडीं एकि श्रुति । दोहों फुलीं एकी दृति । दोहों दिवीं दीप्ति । येकीचि जेवीं ॥ १-१८ ॥ दो ओठीं येकी गोठी । दो डोळां येकी दिठी । तेवीं दोघीं जिहीं सृष्टी । येकीच जेवीं ॥ १-१९ ॥ दाऊनि दोनीपण । येक रसाचें आरोगण । करीत आहे मेहूण । अनादि जे ॥ १-२० ॥ जे स्वामिचिया सत्ता । वीण असो नेणें पतिव्रता । जियेवीण सर्व कर्ता । कांहीं ना जो ॥ १-२१ ॥ जें कीं भाताराचें दिसणें । भातारुचि जियेचें ससणें । नेणिजती दोघेंजणें । निवडूं जिये ॥ १-२२ ॥ गोडी आणि गुळु । कापुरु आणि परिमळु । निवडूं जातां पांगुळु । निवाडु होये ॥ १-२३ ॥ समग्र दीप्ति घेतां । जेविं दीपुचि ये हातां । तेविं जियेचिया तत्त्वतां । शिवुचि लाभे ॥ १-२४ ॥ जैसी सूर्यीं मिरवे प्रभा । प्रभे सूर्यत्वचि गाभा । तैसी भेद गिळीत शोभा । येकचि जे ॥ १-२५ ॥ कां बिंब प्रतिबिंबा द्योतक । प्रतिबिंब बिंबा अनुमापक । तैसें द्वैतमिसें एक । बरवतसे ॥ १-२६ ॥ सर्व शून्याचा निष्कर्षु । जिया बाइला केला पुरुषु । जेणें दादुलेन सत्तविशेषु । शक्ति जाली ॥ १-२७ ॥ जिये प्राणेश्वरीवीण । शिवीहीं शिवपण । थारों न शके ते आपण । शिवें घडली ॥ १-२८ ॥ ऐश्वर्येंसी ईश्वरा । जियेचें आंग संसारा । आपण होऊन उभारा । आपणचि जे ॥ १-२९ ॥ पतीचेनि अरूपपणें । लाजोनि आंगाचें मिरवणें । केलें जगायेव्हढें लेणें । नामरूपाचें ॥ १-३० ॥ ऐक्याचाही दुष्काळा । बहुपणाचा सोहळा । जियें सदैवेचिया लिळा । दाखविला ॥ १-३१ ॥ आंगाचिया आटणिया । कांतु उवाया आणिला जिया । स्वसंकोचें प्रिया । रूढविली जेणें ॥ १-३२ ॥ जियेतें पाहावयाचिया लोभा । चढे दृष्ट्रत्वाचिया क्षोभा । जियेतें न देखतु उभा ॥ आंगचि सांडी ॥ १-३३ ॥ कांतेचिया भिडा । अवला होय जगायेव्हढा । आंगविला उघडा । जियेविण ॥ १-३४ ॥ जो हा ठावो मंदरूपें । उवायिलेपणेंचि हारपे । तो झाला जियेचेनि पडिपे । विश्वरूप ॥ १-३५ ॥ जिया चेवविला शिवु । वेद्याचे बोणें बहु । वाढि तेणेंसि जेऊं । धाला जो ॥ १-३६ ॥ निदैलेनि भातारें । जे विये चराचरें । जियेचा विसांवला नुरे । आंबुलेपणही ॥ १-३७ ॥ जंव कांतु लपो बैसे । तंव नेणिजे जिच्या दोषें । जियें दोघें आरिसे । जियां दोघां ॥ १-३८ ॥ जियेचेनि आंगलगें । आनंद आपणा आरोगूं लागे । सर्व भोक्तृत्वही नेघे । जियेविण कांहीं ॥ १-३९ ॥ जया प्रियाचें जें आंग । जो प्रियुचि जियेचें चांग । कालउनी दोन्ही भाग । जेवितें आहाति ॥ १-४० ॥ जैसि कां समिरेंसकट गति । कां सोनियासकट कांति । तैसे शिवेसिं शक्ति । अवघिचि जे ॥ १-४१ ॥ कां कस्तुरीसकट परिमळु । कां उष्मेसकट अनळु । तैसा शक्तींसिं केवळु । शिवुचि जो ॥ १-४२ ॥ राति आणि दिवो । पातलीं सूर्याचा ठावो । तैसीं आपुला साचि वावो । दोघेंही जियें ॥ १-४३ ॥ किंबहुना तियें । प्रणवाक्षरीं विरुढातियें । दशेचीही वैरियें । शिवुशक्ति ॥ १-४४ ॥ हें असो नामरूपाचा भेदसिरा । गिळित येकार्थाचा उजिरा । नमो त्या शिववोहरा । ज्ञानदेवु म्हणे ॥ १-४५ ॥ जया दोघांच्या आलिंगनीं । विरोनि गेली दोन्ही । आघवियाचि रजनी । दिठिचि जे ॥ १-४६ ॥ जयांच्या रूपनिर्धारीं । गेली परेसीं वैखरी । सिंधूसीं प्रळयनिरीं । गंगा जैशी ॥ १-४७ ॥ वायु चळबळेंशीं जिराला व्योमाचिये कुशीं । आटला प्रळयप्रकाशीं । सप्रभ भानु ॥ १-४८ ॥ तेवीं निहाळितां ययांते । गेले पाहणेंनसीं पाहतें । पुढती घरौतेंवरौतें । वंदिलीं तियें ॥ १-४९ ॥ जयांच्या वाहाणी । वेदकु वेद्याचें पाणी । न पिये पण सांडणी । आंगाचि करी ॥ १-५० ॥ तेथ मी नमस्करा । लागीं उरों दुसरा । तर्ही लिंगभेद पर्हा । जोडूं जावों ॥ १-५१ ॥ परि सोनेंनसिं दुजें । नव्हतु लेणें सोना भजे । हें नमन करणें माझें । तैसें आहे ॥ १-५२ ॥ सांगतां वाचेतें वाचा । ठाउ वाच्य वाचकाचा । पडतां काय भेदाचा । विटाळु होये ? ॥ १-५३ ॥ सिंधु आणि गंगेचि मिळणी । स्त्रीपुरुष नामाची मिरवणी । दिसतसे तरी काय पाणी । द्वैत होईल ? ॥ १-५४ ॥ पाहे पां भास्य भासकता । आपुला ठाईं दावितां । एकपण काय सविता । मोडितसे ? ॥ १-५५ ॥ चांदाचिया दोंदावरी । होत चांदणियाची विखुरी । काई उणें दीप्तीवरी । गिवसों पां दीपु ॥ १-५६ ॥ मोतियाची कीळ । होय मोतियावरी पांगुळ । आगळें निर्मळ । रूपा येकीं ? ॥ १-५७ ॥ मात्राचिया त्रिपुटिया । प्रणवु काइ केला चिरटिया ? । कीं 'णकार' तिरेघटिया । भेदवला काई ? ॥ १-५८ ॥ अहो ऐक्याचें मुद्दल न ढळे । आणि साजिरेपणाचा लाभु मिळे । तरि स्वतरंगाचीं मुकुळें । तुरंबु का पाणी ॥ १-५९ ॥ म्हणौनि भूतेशु अणि भवानी । वंदिली न करूनि सिनानि । मी रिघालों नमनीं । तें हें ऐसें ॥ १-६० ॥ दर्पणाचेनि त्यागें । प्रतिबिंब बिंबीं रिगे । कां बुडी दिजे तरंगें । वायूचा ठेला ॥ १-६१॥ नातरी नीदजातखेवों । पावे आपुला ठावो । तैशी बुद्धित्यागें देवीदेवो । वंदिली मिया ॥ १-६२ ॥ सांडूनि मीठपणाचा लोभु । मीठें सिंधुत्वाचा घेतला लाभु । तेविं अहं देऊनि शंभु । शांभवी झालों ॥ १-६३ ॥ शिवशक्तिसमावेशें । नमन केलें म्यां ऐसें । रंभागर्भ आकाशें । रिगाला जैसा । १-६४ ॥ ॥ इति श्रीसिद्धानुवादे श्रीमद्‌अमृतानुभवे शिवशक्तिसमावेशनं नाम प्रथम प्रकरणं संपूर्णम् ॥ प्रकरण दुसरें श्रीगुरुस्तवन आतां उपायवनवसंतु । जो आज्ञेचा आहेवतंतु । अमूर्तचि परि मूर्तु । कारुण्याचा ॥ २-१ ॥ अविद्येचे आडवे । भुंजीत जीवपणाचे भवे । तया चैतन्याचे धांवे । कारुण्यें जो कीं ॥ २-२ ॥ मोडोनि मायाकुंजरु । मुक्तमोतियाचा वोगरु । जेवविता सद्गुरु । निवृत्ति वंदूं ॥ २-३ ॥ जयाचेनि अपांगपातें । बंध मोक्षपणीं आते । भेटे जाणतया जाणतें । जयापाशीं ॥ २-४ ॥ कैवल्यकनकाचिया दाना । जो न कडसी थोर साना । द्रष्ट्याचिया दर्शना । पाढाऊ जो ॥ २-५ ॥ सामर्थ्याचेनि बिकें । जो शिवाचेंही गुरुत्व जिंके । आत्मा आत्मसुख देखे । आरिसा जिये ॥ २-६ ॥ बोधचंद्रचिया कळा । विखुरलिया येकवळा । कृपापुनीवलीळा । करी जयाची ॥ २-७ ॥ जो भेटलियाचि सवे । पुरति उपायांचे धांवे । प्रवृत्ति-गंगा स्थिरावे । सागरीं जिये ॥ २-८ ॥ जयाचेनि अनवसरें । दृष्टाले दृश्याचें मोहिरें । जो भेटतखेंव सरे । बहुरुपचि हें ॥ २-९ ॥ अविद्येचें काळवखें । कीं स्वबोध सुदिनें फांके । सीतलें प्रसादार्कें । जयाचेंनि ॥ २-१० ॥ जयाचेनि कृपासलिलें । जीउ हा ठाववरी पाखाळे । जें शिवपणहि वोंविळें । अंगी न लवी ॥ २-११ ॥ राखों जातां शिष्यातें । गुरुपणहि धाडिलें थितें । तर्ही गुरुगौरव जयातें । सांडीचिना ॥ २-१२ ॥ एकपण नव्हे सुसास । म्हणोन गुरु-शिष्यांचें करोनि मिस । पाहणेंचि आपली वास । पाहतसे ॥ २-१३ ॥ जयाचेनि कृपातुषारें । परतलें अविद्येचें मोहिरें । परिणमे अपारें । बोधामृतें ॥ २-१४ ॥ वेद्या देतां मिठी । वेदकुहि सुये पोटीं । तर्ही नव्हेचि उशिटी । दिठी जयाची ॥ २-१५ ॥ जयाचेनि सावायें । जीवु ब्रह्म उपर लाहे । ब्रह्म तृणातळीं जाये । उदासे जेणें ॥ २-१६ ॥ उअपस्तिवरि राबतिया । उपाय फळीं येती मोडोनियां । वरिवंडले जयाचिया । अनुज्ञा कां ॥ २-१७ ॥ जयाचा दिठिवावसंतु । जंव न रिघे निगमवनाआंतु । तंव आपुलिये फळीं हातु । न घेपतिही ॥ २-१८ ॥ पुढें दृष्टीचेनि आलगें । खोंचि कीं निवटी मागें । येव्हडिया जैता नेघे । आपणपें जो ॥ २-१९ ॥ लघुत्वाचेनि मुद्दलें । बैसला गुरुत्वाचे शेले । नासूनि नाथिलें । सदैव जो ॥ २-२० ॥ नाहीं जे जळीं बुडिले । तै घनवटें जेणें तरिजे । जेणें तरलियाहि नुरिजे । कवणिये ठाईं ॥ २-२१ ॥ आकाश हे सावेव । न बंधे आकाशाची हांव । ऐसें कोण्ही येक भरीव । आकाश जो ॥ २-२२ ॥ चंद्रादि सुसीतळें । घडलीं जयाचेनि मेळें । सूर्य जयाचेनि उजाळें । कडवसोनि ॥ २-२३ ॥ जीवपणाचेनि त्रासें । यावया आपुलिये दशे । शिवही मुहूर्त पुसे । जया जोशियातें ॥ २-२४ ॥ चांदिणें स्वप्रकाशाचें । लेइला द्वैतदुणीचें । तर्ही उघडेपण नवचे । चांदाचें जया ॥ २-२५ ॥ जो उघड किं न दिसे । प्रकाश कीं न प्रकाशे । असतेपणेंचि नसे । कव्हणीकडे ॥ २-२६ ॥ आतां जो तो इहीं शब्दीं । कें मेळऊं अनुमानाची मांदी । हा प्रमाणाहि वो नेदी । कोण्हाहि मा ॥ २-२७ ॥ जेथें शब्दाची लिही पुसे । तेणेंसिं चावळों बैसे । दुजयाचा रागीं रुसे । येकपणा जो ॥ २-२८ ॥ प्रमाणापरि सरे । तैं प्रमेयचि आविष्करे । नवल मेचुं ये धुरे । नाहींपणाची ॥ २-२९ ॥ कांहींबाहीं अळुमाळु । देखिजे येखादे वेळु । तरी देखे तेहि विटाळु । जया गांवीं ॥ २-३० ॥ तेथें नमनें का बोलें। केउतीं सुयें पाउलें । आंगीं लाउनि नाडिलें । नांवचि येणें ॥ २-३१ ॥ नव्हे आत्मया आत्मप्रवृत्ति । वाढवितां कें निवृत्ति ? । तरी या नामाचि वायबुंथी । सांडीचिना ॥ २-३२ ॥ निवर्त्य तंव नाहीं । मा निवर्तवी हा काई ? । तरि कैसा बैसे ठाईं । निवृत्ति-नामाच्या ? ॥ २-३३ ॥ सूर्यासि अंधकारु । कैं झाला होता गोचरु ? । तर्ही तमारि हा डगरु । आलाचि कीं ॥ २-३४ ॥ लटिकें येणें रूढे । जड येणें उजिवडे । न घडे तेंहि घडे । याचिया मावा ॥ २-३५ ॥ हां गा मायावशें दाविसी । तें मायिक म्हणोन वाळिसी । अमायिक तंव नव्हसी । कवणाहि विषो ॥ २-३६ ॥ शिवशिवा सद्गुरु । तुजला गूढा काय करूं ? । येकाहि निर्धारा धरूं । देतासि कां ? ॥ २-३७ ॥ नामें रूपें बहूवसें । उभारूनि पाडिलीं ओसें । सत्तेचेनि आवेशें । तोषलासि ना ? ॥ २-३८ ॥ जिउ घेतलिया उणे । चालों नेदिसी साजणें । भृत्यु उरे स्वामीपणें । तेंहि नव्हे ॥ २-३९ ॥ विशेषाचेनी नांवें । आत्मत्वही न साहावे । किंबहुना न व्हावें । कोण्हीच या ॥ २-४० ॥ राति नुरेचि सूर्या । नातरी लवण पाणिया । नुरेचि जेवी चेइलिया । नीद जैसी ॥ २-४१ ॥ कापुराचे थळीव । नुरेचि आगीची बरव । नुरेचि रूप नांव । तैसें यया ॥ २-४२ ॥ याच्या हातांपायां पडे । तरी वंद्यत्वें पुढें न मंडे । न पडेचि हा भिडे । भेदाचिये ॥ २-४३ ॥ आपणाप्रति रवी । उदो न करी जेवीं । हावंद्य नव्हें तेवीं । वंदनासी ॥ २-४४ ॥ कां समोरपण आपलें । न लाहिजे कांहीं केलें । तैसें वंद्यत्व घातलें । हारौनि येणें ॥ २-४५ ॥ आकाशाचाआरिसा । नुठे प्रतिबिंबाचा ठसा । हा वंद्य नव्हे तैसा । नमस्कारासी ॥ २-४६ ॥ परी नव्हे तरी नव्हो । हें वेखासें कां घेवो । परी वंदीतयाहि ठावो । उरों नेदी ॥ २-४७ ॥ आंगौनि येकुणा झोळु । फेडितांचि तो तरी बाहिरिळू । कडु फिटे आंतुलु । न फेडितांचि ॥ २-४८ ॥ नाना बिंबपणासरिसें । घेऊनि प्रतिबिंब नासे । नेलें वंद्यत्व येणें तैसें । वंदितेंनसीं ॥ २-४९ ॥ नाहीं रूपाचि जेथें सोये । तेथें दृष्टीचें कांहींचि नव्हे । आम्हां फळले हे पाये । ऐसिया दशा ॥ २-५० ॥ गुणा तेलाचिया सोयरिका । निर्वाहिली दीपकळिका । ते का होईल पुळिका । कापुराचिया ॥ २-५१ ॥ तया दोहों परस्परें । होय ना जंव मेळहैरें । तंव दोहीचेंही सरे । सरिसेंचि ॥ २-५२ ॥ तेविं देखेना कायी ययातें । तंव गेलें वंद्य वंदितें । चेइलिया कांतें । स्वप्नींचें जेवीं ॥ २-५३ ॥ किंबहुना इया भाखा । द्वैताचा जेथें उपखा । फेडोनियां स्वसखा । श्रीगुरु वंदिला ॥ २-५४ ॥ याच्या सख्याची नवाई । आंगीं एकपण रूप नाहीं । आणि गुरु-शिष्य दुबाळीही । पवाडु केला ॥ २-५५ ॥ कैसा आपणया आपण । दोंविण सोइरेपण । हा यहूनि विलक्षण । नाहींना नोहे ॥ २-५६ ॥ जग आघवें पोटीं माये । गगनायेव्हढे होऊनि ठाये । तेचि निशी साहे । नाहींपणाची ॥ २-५७ ॥ कां पूर्णते तरि आधारु । सिंधु जैसा दुर्भरु । तैसा विरुद्धेयां पाहुणेरु । याच्या घरीं ॥ २-५८ ॥ तेजा तमातें कांहीं । परस्परें निकें नाहीं । परि सूर्याच्या ठायीं । सूर्यचि असे ॥ २-५९ ॥ येक म्हणतां भेदें । तें कीं नानात्वें नांदे ? । विरुद्धें आपणया विरुद्धें । होती काइ ? ॥ २-६० ॥ म्हणौनि शिष्य आणि गुरुनाथु । या दोहों शब्दांचा अर्थु । श्रीगुरुचि परी होतु । दोहों ठायीं ॥ २-६१ ॥ कां सुवर्ण आणि लेणें । वसतें येकें सुवर्णें । वसतें चंद्र चांदणें । चंद्रींचि जेवीं ॥ २-६२ ॥ नाना कापुरु आणि परिमळु । कापुरचि केवळु । गोडी आणि गुळु । गुळुचि जेवीं ॥ २-६३ ॥ इतैसा गुरुशिष्यमिसें । हाचि येकु उल्हासे । जर्ही कांहीं दिसे । दोन्ही-पणें ॥ २-६४ ॥ आरिसा आणि मुखीं । मी दिसे हे उखी । आपुलिये ओळखी । जाणे मुख ॥ २-६५ ॥ पहापा निरंजनीं निदेला । तो हा निर्विवाद येकला । परि चेता चेवविता जाहला । दोन्ही तोचि ॥ २-६६ ॥ जे तोचि चेता तोचि चेववी । तेवीं हाचि बुझे हाचि बुझावी । गुरुशिष्यत्व नांदवी । ऐसेन हा ॥ २-६७ ॥ दर्पणेवीण डोळा । आपुले भेटीचा सोहळा । भोगितो तरि लीळा । सांगतों हें ॥ २-६८ ॥ एवं द्वैतासी उमसो । नेदि ऐक्यासी विसकुसों । सोईरिकीचा अतिसो । पोखितसे ॥ २-६९ ॥ निवृत्ति जया नांव । निवृत्ति जया बरव । जया निवृत्तीची राणीव । निवृत्तिचि ॥ २-७० ॥ वांचोनि प्रवृत्तिविरोधें । कां निवृत्तीचेंनि बोधें । आणिजे तैसा वादें । निवृत्ति नव्हे ॥ २-७१ ॥ आपणा देऊनि राती । दिवसा आणी उन्नति । प्रवृत्ति वारी निवृत्ति । नव्हे तैसा ॥ २-७२ ॥ वोपसरयाचें बळ । घेउनि मिरवे कीळ । तैसें रत्न नव्हे निखळ । चक्रवर्ती हा ॥ २-७३ ॥ गगनही सूनि पोटीं । जैं चंद्राची पघळे पुष्टी । तैं चांदिणें तेणेंसि उठी । आंग जयाचें ॥ २-७४ ॥ तैसें निवृत्तिपणासी कारण । हाचि आपणया आपण । घेयावया फुलचि झालें घ्राण । आपुली दृती ॥ २-७५ ॥ दिठी मुखाचिये बरवे । पाथीकडोनि जैं पावे । तैं आरिसे धांडोलावे । लागती काई ? ॥ २-७६ ॥ कीं राती हन गेलिया । दिवस हन पातलिया । काय सूर्यपण सूर्या । होआवें लागें ? ॥ २-७७ ॥ म्हणोनि बोध्य बोधोनि । घेपे प्रमाणें साधोनि । ऐसा नव्हे भरंवसेनि । गोसावी हा ॥ २-७८ ॥ ऐसें करणियावीण । स्वयंभचि जें निवृत्तिपण । तयाचे श्रीचरण । वंदिले ऐसे ॥ २-७९ ॥ आतां ज्ञानदेवो म्हणे । श्रीगुरु प्रणामें येणें । फेडिली वाचाऋणें । चौही वाचांचीं ॥ २-८० ॥ ॥ इति श्रीसिद्धानुवादे श्रीमद्‌अमृतानुभवे गुरुस्तवनम् नाम द्वितीय प्रकरणं संपूर्णम् ॥ प्रकरण तिसरें वाचाऋण परिहार ययांचेनि बोभाटे । आत्मयाची झोंप लोटे । पूर्ण तर्ही ऋण न फिटे । जें चेणोंचि नीद कीं ॥ ३-१ ॥ येर्हवीं परादिका चौघी । जीवमोक्षाच्या उपेगीं । अविद्येसवें आंगीं । वेंचती कीर ॥ ३-२ ॥ देहासवे हातपाये । जाती , मनासवें इंद्रियें । कां सूर्यासवें जाये । किरणजाळ ॥ ३-३ ॥ ना तरी निद्रेचिये अवधी । स्वप्नें मरती आधीं । तेवीं अविद्येचे संबंधी । आटती इया ॥ ३-४ ॥ मृतें लोहें होती । ते रसरूपें जिती । जळोनि इंधनें येती । वन्हीदशे ॥ ३-५ ॥ लवण अंगें विरे । परी स्वादें जळीं उरे । नीद मरोनि जागरें । जिइजे निदें ॥ ३-६ ॥ तेवीं अविद्येसवें । चौघीं वेंचती जीवें । तत्त्वज्ञानाचेनि नांवे । उठतीचि या ॥ ३-७ ॥ हा तत्त्वज्ञान दिवा । मरोनि इहीं लावावा । तरी हाही शिणलेवा । बोधरूपेंची ॥ ३-८ ॥ येऊनि स्वप्न मेळवी । गेलिया आपणपां दावी । दोन्ही दिठी नांदवी । नीद जैशी ॥ ३-९ ॥ जिती अविद्या ऐसी । अन्यथा बोधातें गिंवसी । तेचि यथा बोधेंसी । निमाली उठी ॥ ३-१० ॥ परि जीती ना मेली । अविद्या हे जाकळी । बन्धमोक्षीं घाली । बांधोनियां ॥ ३-११ ॥ मोक्षुचि बंधु होये । तरी मोक्ष शब्द कां साहे ? । अज्ञान घरी त्राये । वाउगीची ॥ ३-१२ ॥ बागुलाचेनि मरणें । तोषावें कीं बाळपणें । येरा तो नाहीं मा कोणें । मृत्यु मानावा ? ॥ ३-१३ ॥ घटाचें नाहींपण । फुटलियाची नागवण । मानीत असे ते जाण । म्हणो ये की ॥ ३-१४ ॥ म्हणोनि बंधुचि तंव वावो । मा मोक्षा कें प्रसवो ? । मरोनि केला ठावो । अविद्या तया ॥ ३-१५ ॥ आणि ज्ञान बंधु ऐसें । शिवसूत्राचेनि मिसें । म्हणितलें असे । सदाशिवें ॥ ३-१६ ॥ आणि वैकुंठींचेहि सुजाणें । ज्ञानपाशीं सत्त्वगुणें । बांधिजे हें बोलणें । बहू केलें ॥ ३-१७ ॥ परि शिवें कां श्रीवल्लभें । बोलिलें येणेंचि लोभें । मानु तेहि लाभे । न बोलतांही ॥ ३-१८ ॥ जें आत्मज्ञान निखळ । तेंहि घे ज्ञानाचें बळ । तैं सूर्य चिंती सबळ । तैसे नोव्हे ? ॥ ३-१९ ॥ ज्ञानें श्लाघ्यतु आले । तैं ज्ञानपण धाडिलें वांये । दीपवांचून दिवा न लाहे । तैं आंग भुललाचि कीं ॥ ३-२० ॥ आपणचि आपणापाशीं । नेणतां देशोदेशीं । आपणपें गिंवशी । हें कीरु होय ? ॥ ३-२१ ॥ परि बहुतां कां दिया । आपणपें आठवलिया । म्हणे मी यया । कैसा रिझों ? ॥ ३-२२ ॥ तैसा ज्ञानरूप आत्मा । द्नानेंचि आपली प्रमा । करितसे सोहं मा । ऐसा बंधु ॥ ३-२३ ॥ जें ज्ञान स्वयें बुडे । म्हणोनि भारी नावडे । ज्ञानें मोक्षु घडे । तें निमालेनि ॥ ३-२४ ॥ म्हणोनि परादिका वाचा । तो शृंगारु चौ अंगांचा । एवं अविद्या जीवाचा । जीवत्व त्यागी ॥ ३-२५ ॥ आंगाचेनि इंधनें उदासु । उठोनि ज्ञानाग्नि प्रवेशु । करी तेथें भस्मलेशु । बोधाचा उरे ॥ ३-२६ ॥ जळीं जळा वेगळु । कापूर न दिसे अवडळु । परि होऊनि परिमळु । उरे जेवीं ॥ ३-२७ ॥ अंगीं लाविलिया विभूती । तैं परमाणुही झडती । परि पांडुरत्वें कांती । राहे जैसी ॥ ३-२८ ॥ ना वोहळला आंगीं जैसे । पाणीपणें नसे । तर्हीं वोल्हासाचेनि मिसें । आथीच तें ॥ ३-२९ ॥ ना तरी माध्यान्हकाळीं । छाया न दिसे वेगळी । असे पायातळीं । रिगोनियां ॥ ३-३० ॥ तैसें ग्रासूनि दुसरें । स्वरूपीं स्वरूपाकारें । आपुलेपणें उरे । बोधु जो कां ॥ ३-३१ ॥ तें ऋणशेष वाचा इया । न फेडवेचि मरोनियां । तें पायां पडोनि मियां । सोडविलें ॥ ३-३२ ॥ म्हणोनि परा पश्यंती । मध्यमा हन भारती । या निस्तरलिया लागती । ज्ञानीं अज्ञानींचि ॥ ३-३३ ॥ ॥ इति श्रीसिद्धानुवादे श्रीमद्‌अमृतानुभवे वाचाऋणपरिहार नाम तृतीय प्रकरणं संपूर्णम् ॥ प्रकरण चवथें ज्ञानाज्ञानभेदकथन आतां अज्ञानाचेनि मारें । ज्ञान अभेदें वावरें । नीद साधोनि जागरें । नांदिजे जेवीं ॥ ४-१ ॥ कां दर्पणाचा निघाला । ऐक्यबोधु पहिला । मुख भोगी आपुला । आपणचि ॥ ४-२ ॥ ज्ञान जिया तिया परी । जगीं आत्मैक्य करी । तैं सुरिया खोचे सुरी । तैसें जालें ॥ ४-३ ॥ लावी आंत ठावूनि कोपट । तो साधी आपणया सकट । का बांधलया चोरट । मोटेमाजी ॥ ४-४ ॥ आगी पोतासाचेनि मिसें । आपणपें जाळिलें जैसें । ज्ञाना अज्ञाननाशें । तैसें जालें ॥ ४-५ ॥ अज्ञानाचा टेंका । नसतांही ज्ञानाधिका । फांके तंव उफखा । आपुला पडे ॥ ४-६ ॥ दशाही ते निमालिया । येणें जें उवाया । तें केवळ नाशावया । दीपाचे परी ॥ ४-७ ॥ उठणें कीं पडणें । कुचभाराचे कोण जाणे । फांकणें कीं सुकणें । जाउळाचें ॥ ४-८ ॥ तरंगाचें रूपा येणें । तयाचि नांव निमणें । कां विजूचें उदैजणें । तोचि अस्तु ॥ ४-९ ॥ तैसें पिऊनि अज्ञान । तंववरी वाढे ज्ञान । जंव आपुलें निधन । निःशेष साधे ॥ ४-१० ॥ जैसें कल्पांतीचें भरितें । स्थळाजळा दोहींतें । बुडविलिया आरौतें । राहोंचि नेणें ॥ ४-११ ॥ कीं विश्वाहि वेगळ । वाढे जैं सूर्यमंडळ । तैं तेज तम निखळ । तेंचि होय ॥ ४-१२ ॥ नाना नीद मारोनि । आपणपें हिरौनि । जागणें ठाके होवोनि । जागणेंचि ॥ ४-१३ ॥ तैसे अज्ञान आटोनियां । ज्ञान येतें उवाया । ज्ञानाज्ञान गिळूनियां । ज्ञानचि होय ॥ ४-१४ ॥ ते वेळीं पुनिवां भरे । ना अवसां सरे । ते चंद्रींचि उरे । सतरावी जैशी ॥ ४-१५ ॥ कां तेजांतरें नाटोपे । कोण्हे तमें न सिंपे । तें उपमेचें जाउपें । सूर्यचि होय ॥ ४-१६ ॥ म्हणोनि ज्ञानें उजळे । कां अज्ञानें रुळे । तैसें नव्हे निर्वाळें । ज्ञानमात्र जें ॥ ४-१७ ॥ परी ज्ञानमात्रें निखळें । तेंचि कीं तया कळें । काई देखिजे बुबुळें । बुबुळा जेवीं ? ॥ ४-१८ ॥ आकाश आपणया रिगे ? । कायी आगि आपणया लागे ? । आपला माथा वोळघें । आपण कोण्ही ? ॥ ४-१९ ॥ दिठि आपणया देखे ? । स्वादु आपणया चाखे ? । नादु आपलें आइकें ? । नादपण ॥ ४-२० ॥ सूर्य सूर्यासि विवळे ? । कां फळ आपणया फळे ? । परिमळु परिमळें । घेपतु असे ? ॥ ४-२१ ॥ तैसें आपणयां आपण । जाणतें नव्हे जाण । म्हणौनि ज्ञानपणेंवीण । ज्ञानमात्र जें ॥ ४-२२ ॥ आणि ज्ञान ऐसी सोये । ज्ञानपणेंचि जरी साहे । तरी अज्ञान हें नोहे ? । ज्ञानपणेंचि ॥ ४-२३ ॥ जैसें तेज जें आहे । तें अंधारें कीर नोहे । मा तेज जर्ही होये । तेजासी काईं ? ॥ ४-२४ ॥ तैसें असणें आणि नसणें । हें नाहीं जया होणें । आतां मिथ्या ऐसें येणें । बोलें गमे ॥ ४-२५ ॥ तरी कांहीं नाहीं सर्वथा । ऐसी जरी व्यवस्था । तरी नाहीं हे प्रथा । कवणासि पां ? ॥ ४-२६ ॥ शून्यसिद्धांतबोधु । कोणे सत्ता होये सिद्धु ? । नसता हा अपवादु । वस्तुसि जो ॥ ४-२७ ॥ माल्हवितां देवे । माल्हवितें जरी माल्हवे । तरी दीपु नाहीं हें फावे । कोणासि पां ॥ ४-२८ ॥ कीं निदेचेनि आलेंपणें । निदेलें तें जाय प्राणें । तरी नीद भली हें कोणें । जाणिजेल पां ? ॥ ४-२९ ॥ घटु घटपणें भासे । तद्भंगें भंगू आभासे । सर्वथा नाहीं तैं नसे । कोणें म्हणावें ? ॥ ४-३० ॥ म्हणोनि कांहीं नाहींपण । देखता नाहीं आपण । नोहूनि असवेंवीण । असणें जें ॥ ४-३१ ॥ परी आणिका कां आपणया । न पुरे विषो होआवया । म्हणोनि न असावया । कारण कीं ॥ ४-३२ ॥ जो निरंजनीं निदेला । तो आणिकीं नाहीं देखिला । आपुलाहि निमाला । आठउ तया ॥ ४-३३ । परी जिवें नाहीं नोहे । तैसें शुद्ध असणें आहे । हें बोलणें न साहे । असेनाहींचें ॥ ४-३४ ॥ दिठी आपणया मुरडे । तैं दिठीपणहि मोडे । परी नाहीं नोहे फुडे । तें जाणेचि ते ॥ ४-३५ ॥ कां काळा राहे काळवखा । तो आपणया ना आणिका । न चोजवे तर्ही आसिका । हा मी बाणे ॥ ४-३६ ॥ तैसे असणें कां नसणें । हें कांहींच मानुसवाणें । नसोनि असणें । ठाये ठावो ॥ ४-३७ ॥ निर्मळपणीं आपुळा । आकाशाचा संचु विराला । तो स्वयें असे पुढिला । कांहीं ना कीं ॥ ४-३८ ॥ कां आंगीं कीं निर्मळपणीं । हारपलिया पोखरणीं । हें आणिकावांचूनि पाणी । सगळेंचि आहे ॥ ४-३९ ॥ आपणा भागु तैसें । असणेंचि जें असे । आहे नाहीं ऐसें । सांडोनिया ॥ ४-४० ॥ निदेचें नाहींपण । निमालियाहि जागेंपण । असिजे कां नेण । कोणी न होऊनि जैसें ॥ ४-४१ ॥ कां भूमि कुंभ ठेविजे । तैं सकुंभता आपजे । तो नेलियां म्हणिजे । तेणेंवीण ॥ ४-४२ ॥ परी दोन्ही हे भाग । न शिवति भूमीचें आंग । ते वेळीं भूमि तैसें चांग । चोख जें असणें ॥ ४-४३ ॥ ॥ इति श्रीसिद्धानुवादे श्रीमद्‌अमृतानुभवे ज्ञानाज्ञानभेदकथनं नाम चतुर्थ प्रकरणं संपूर्णम् ॥ प्रकरण पांचवे सच्चिदानंदपदत्रयविवरण सत्ता प्रकाश सुख । या तिहीं तीं उणे लेख । जैसें विखपणेंचि विख । विखा नाहीं ॥ ५-१ ॥ कांति काठिण्य कनक । तिन्ही मिळोनि कनक एक । द्राव गोडी पीयुख । पीयुखचि जेवीं ॥ ५-२ ॥ उजाळ दृति मार्दव । या तिन्हीं तिहीं उणीव । हें देखिजे सावेव । कापुरीं एकीं ॥ ५-३ ॥ आंगें कीर उजाळ । कीं उजाळ तोचि मवाळ । कीं दोन्ही ना परिमळ । मात्र जें ॥ ५-४ ॥ ऐसें एके कापुरपणीं । तिन्ही इये तिन्ही उणी । इयापरी आटणी । सत्तादिकांची ॥ ५-५ ॥ येर्हवीं सच्चिदानंदभेदें । चालिलीं तिन्ही पदें । परि तिन्हीं उणीं आनंदें । केलीं येणें ॥ ५-६ ॥ सत्ताचि कीं सुख प्रकाशु । प्रकाशुचि सत्ता उल्हासु । हें न निवडे मिठांशु । अमृतीं जेवीं ॥ ५-७ ॥ शुक्लपक्षींच्या सोळा । दिवसा वाढती कळा । परि चंद्र मात्र सगळा । चंद्रीं जेवीं ॥ ५-८ ॥ थेंबीं पडतां उदक । थेंबीं धरूं ये लेख । परि पडिला ठायीं उदक । वांचूनि आहे ? ॥ ५-९ ॥ तैसें असताचिया व्यावृत्ती । सत् म्हणों आलें श्रुति । जडाचिया समाप्ती । चिद्रूप ऐसें ॥ ५-१० ॥ दुःखाचेनि सर्वनाशें । उरलें तें सुख ऐसें । निगदिलें निश्वासें । प्रभूचेनि ॥ ५-११ ॥ ऐसीं सदादि प्रतियोगियें । असदादि तिन्ही इयें । लोटितां जाली त्राये । सत्तादिकां ॥ ५-१२ ॥ एवं सच्चिदानंदु । आत्मा हा ऐसा शब्दु । अनन्यावृत्ति सिद्धु । वाचक नव्हे ॥ ५-१३ ॥ सूर्याचेनि प्रकशें । जें कांहीं जड आभासें । तेणें तो गिंवसें । सूर्यु कयी ? ॥ ५-१४ ॥ तेवीं जेणें तेजें । वाचेसि वाच्य सुजें । ते वाचा प्रकाशिजे । हें कें आहे ? ॥ ५-१५ ॥ विषो नाहीं कोण्हाहि । जया प्रमेयत्वचि नाहीं । तया स्वप्रकाशा काई । प्रमाण होय ॥ ५-१६ ॥ प्रमेयपरिच्छेदें । प्रमाणत्व नांदे । तें कायि स्वतःसिद्धें । वस्तूच्या ठायीं ? ॥ ५-१७ ॥ एवं वस्तूसि जाणों जातां । जाणणेंचि वस्तु तत्वता । मग जाणणें आणि जाणता । कैचें उरे ? ॥ १८ ॥ म्हणोनि सच्चित्सुख । हे बोल वस्तुवाचक । नव्हती हे शेष । विचाराचे ॥ ५-१९ ॥ ऐसेनि इयें प्रसिद्धे । चालिलीं सच्चिदानंद पदें । मग द्रष्ट्या स्वसंवादें । भेटती जेव्हां ॥ ५-२० ॥ ते वेळीं वरिसोनि मेघु । समुद्र होउनि वोघु । सरे दाऊनि मागु । राहे जैसा ॥ ५-२१ ॥ फळ विऊनि फुल सुके । फळनाशे रस पाके । तोहि रस उपखें । तृप्तिदानीं ॥ ५-२२ ॥ कां आहुति अग्नीआंतु । घालूनि वोसरे हातु । सुख चेवऊनि गीतु । उगा राहे ॥ ५-२३ ॥ नाना मुखा मुख दाऊनी । आरिसा जाय निगोनि । कां निदैलें चेववुनी । चेववितें जैसें ॥ ५-२४ ॥ तैसा सच्चिदानंदा चोखटा । दाऊनि द्रष्ट्या द्रष्टा । तिन्हीं पदें लागतीं वाटा । मौनाचिया ॥ ५-२५ ॥ जें जें बोलिजे तें तें नव्हे । होय तें तंव न बोलवे । साउलीवरी न मववे । मवितें जैसें ॥ ५-२६ ॥ मग आपलियाकडे । मावितया से पडे । तैं लाजहिला जो आखुडे । मविते जैसें ॥ ५-२७ ॥ जैसी सत्ताचि स्वभावें । असत्ता तंव नव्हे । मा सत्तात्व संभवे । सत्तेसि कायि ? ॥ ५-२८ ॥ आणि अचिदाचेनि नाशें । आलें जें चिन्मात्रदशे । आतां चिन्मात्रचि मा कैसें । चिन्मात्रीं इये ॥ ५-२९ ॥ नीद प्रबोधाच्या ठायीं । नसे तैसें जागणेंहि । तेवीं चिन्मात्रचि मा काई । चिन्मात्रीं ये ? ॥ ५-३० ॥ ऐसें यया सुखपणें । नाहीं दुःख कीर होणें । मा सुख हें गणणें । सुखासि काई ? ॥ ५-३१ ॥ म्हणोनि सदसदत्वें गेलें । चिदचिदत्वें मावळलें । सुखासुख जालें । कांहीं ना कीं ॥ ५-३२ ॥ आतां द्वंद्वाचें लवंचक । सांडूनि दुणीचे कंचुक । सुखमात्रचि एक । स्वयें आथी ॥ ५-३३ ॥ वरी एकपणें गणिजे । तें गणितेनसीं ये दुजें । म्हणोनि हें न गणिजे । ऐसें एक ॥ ५-३४ ॥ तैसें सुखा आतोनि निथणें । तें सुखीयें सुखी तेणें । हें सुखमात्रचि मा कोणें । अनुभवावें ? ॥ ५-३५ ॥ जैं प्रकृति डंकु अनुकरे । तैं प्रकृति डंकें अवतरे । मां डंकूचि तैं भरे । कोणकोणा ? ॥ ५-३६ ॥ तैसें आपुलेनि सुखपणें । नाहीं जया सुखावणें । आणि नाहीं हेंही जेणें । नेणिजे सुखें ॥ ५-३७ ॥ आरिसा न पाहतां मुख । स्वयें सन्मुख ना विन्मुख । तेवीं नसोनी सुखासुख । सुखचि जें ॥ ५-३८ ॥ सर्व सिद्धांताचिया उजरिया । सांडोनिया निदसुरिया । आपुलिया हात चोरिया । आपणचि जो ॥ ५-३९ ॥ न लवितां ऊंसु । तैं जैसेनि असे रसु । तेथिंचा मीठांशु । तोचि जाणे ॥ ५-४० ॥ कां न सज्जितां विणा । तो नादु जो अबोलपणा । तया तेणेंचि जाणा । होआवें लागे ॥ ५-४१ ॥ नाना पुष्पाचिया उदरा । न येतां पुष्पसारा । आपणचि भंवरा । होआवे पडे ॥ ५-४२ ॥ नाना न रांधितां रससोये । ते गोडी पां कैसी आहे । हें पाहणें तें नोहे । आणिकाजोगें ॥ ५-४३ ॥ तैसें सुखपणा येवो । लाजे आपुलें सुख पावों । तें आणिकां चाखों सुवों । येईल काईं ? ॥ ५-४४ ॥ दिहाचिया दुपारीं । चांदु जैसा अंबरीं । तें असणें चांदाचिवरी । जाणावें कीं ॥ ५-४५ ॥ रूप नाहीं तैं लावण्य । अंग नुठी तैं तारुण्य । क्रिया न फुटे तैं पुण्य । कैसें असे ॥ ५-४६ ॥ जैं मनाचा अंकूर नुपजे । तेथिलेनि मकरध्वजें । तोचि हन माजे । तरीचि घडे ॥ ५-४७ ॥ कां वाद्यविशेषाची सृष्टी । जैं जन्म नेघे दृष्टी । तैं नादु ऐशी गोष्टी । नादाचि जोगी ॥ ५-४८ ॥ नाना काष्ठाचिया विटाळा । वोसरलिया अनळा । लाग्णें तैं केवळा । अंगासीचि ॥ ५-४९ ॥ दर्पणाचेनि नियमें । वीणचि मुखप्रमे । आणिती तेचि वर्में । वर्मती येणें ॥ ५-५० ॥ न पेरितां पीक जोडे । तें मुडाचि आहे रोकडें । ऐसिया सोई उघडें । बोलणें हें ॥ ५-५१ ॥ एवं विशेष सामान्य । दोहीं नातळे चैतन्य । तें भोगिजे अनन्य । तेणेंसीं सदा ॥ ५-५२ ॥ आतां यावरी जे बोलणें । तें येणेंचि बोलें शहाणें । जें मौनाचेंही निपटणें । पिऊनि गेलें ॥ ५-५३ ॥ एवं प्रमाणें अप्रमाण- । पण केलें प्रमाण । दृष्टांतीं वाइली आण । दिसावयाची ॥ ५-५४ ॥ अंगाचिया अनुपपत्ति । आटलिया उपपत्ती । येथें उठली पांती । लक्षणाची ॥ ५-५५ ॥ उपाय मागील पाय । घेऊन झाले वाय । प्रतीति सांडिली सोय । प्रत्ययाची ॥ ५-५६ ॥ येथें निर्धारेंसी विचारु । निमोनि झाला साचारु । स्वामीच्या संकटी शूरु । सुभटू जैसा ॥ ५-५७ ॥ नाना नाशु साधूनि आपुला । बोधु बोधें लाजिला । नुसुधेपणें थोंटावला । अनुभउ जेथे ॥ ५-५८ ॥ भिंगाचिया चडळा । पदरांचा पुंज वेगळा । करितां जैसा निफाळा । आंगाचा होय ॥ ५-५९ ॥ कां गजबजला उबा । पांघुरणें केळीचा गाभा । सांडी तेव्हेळीं उभा । कैंचा कीजे ? ॥ ५-६० ॥ तैसें अनुभाव्य अनुभाविक । इहीं दोही अनुभूतिक । तें गेलिया कैचें एक । एकासिचि ॥ ५-६१॥ अनुभवो हा ठाववरी । आपुलीचि अवसरी । तेथें अक्षरांची हारी । वाईल काई ? ॥ ५-६२ ॥ कां परेसी पडे मिठी । तेथें नादासाळु नुठी । मा वावरिजैल ओंठीं । हें कें आहे ? ॥ ५-६३ ॥ चेइलियाही पाठीं । चेवणयाच्या गोठी । कां धाला बैसें पाठीं । रंधनाच्या ? ॥ ५-६४ ॥ उदैजलिया दिवसपती । तैं कीं दिवे सेजे येती । वांचुनि पिकला शेतीं । सुइजताती नांगर काई ? ॥ ५-६५ ॥ म्हणोनि बंधमोक्षाचें व्याज । नाहीं ; निमालें काज । आतां निरूपणाचें भोज । वोळगे जर्ही ॥ ५-६६ ॥ आणि पुढिला कां आपणापें । वस्तु विसराचेनि हातें हारपें । मग शब्देंचि घेपे । आठवूनियां ॥ ५-६७ ॥ येतुलियाहि परौतें । चांगावें नाहीं शब्दातें । जर्ही स्मारकपणें कीर्तीतें । मिरवी हा जगीं ॥ ५-६८ ॥ ॥ इति श्रीसिद्धानुवादे श्रीमद्‌अमृतानुभवे सच्चिदानंदपदत्रयविवरणं नाम पंचम प्रकरणं संपूर्णम् ॥ प्रकरण सहावें शब्दखंडण बाप उपेगी वस्तु शब्दु । स्मरणदानीं प्रसिद्धु । अमूर्ताचा विशदु । आरिसा नव्हे ? ॥ ६-१ ॥ पहातें आरिसा पाहे । तेथें कांहींचि नवल नव्हे । परि दर्पणें येणें होये । न पाहतें , पाहतें ॥ ६-२ ॥ वडिला अव्यक्ताचिया वंशा । उद्योत्कारु सूर्य जैसा । येणें येके गुणें आकाशा । अंबरत्व ॥ ६-३ ॥ आपण तंव खपुष्प । परि फळ ते जगद्रूप । शब्द मवीतैं उमप । कोण आहे ? ॥ ६-४ ॥ विधिनिषेधांचिया वाटा । दाविता हाचि दिवटा । बंधमोक्ष कळिकटा । शिष्टु हाचि ॥ ६-५ ॥ हा अविद्येचा आंगीं पडे । तैं नाथिलें ऐसें विरूढे । न लाहिजे तीन कवडे । साचा वस्तु ॥ ६-६ ॥ शुद्ध शिवाच्या शरीरीं । कुमारु हा जिउ भरी । जेवीं आंगें पंचाक्षरी । तेवींचि बोलु ॥ ६-७ ॥ जिउ देहें बांधला । तो बोलें एके सुटला । आत्मा बोलें भेटला । आपणयां ॥ ६-८ ॥ दिवसातें उगो गेला । तंव रात्रीचा द्रोहो आला । म्हणोनि सूर्यो या बोला । उपमा नव्हे ॥ ६-९ ॥ जे प्रवृत्ति आअणि निवृत्ति । विरुद्धा ह्या हातु धरिती । मग शब्देंचि चालती । एकलेनि ॥ ६-१० ॥ सहाय आत्मविद्येचें । करावया आपण वेंचे । गोमटे काय शब्दाचें । येकैक वानूं ॥ ६-११ ॥ किंबहुना शब्दु । स्मरणदानीं प्रसिद्धु । परी ययाही संबंधु । नाहीं येथें ॥ ६-१२ ॥ आत्मया बोलाचें । कांहींचि उपेगा न वचे । स्वसंवेद्या कोणाचें । ओझें आथी ? ॥ ६-१३ ॥ आठवे कां विसरे । विषो होऊनि अवतरे । तरी वस्तूसी वस्तु दुसरें । असेना कीं ॥ ६-१४ ॥ आपण आपणयातें । आठवी विसरे केउतें ? । काय जीभ जिभितें । चाखे न चाखे ? ॥ ६-१५ ॥ जागतेया नीद नाही । मा जागणें घडे काई ? । स्मरणास्मरण दोन्हीही । स्वरूपीं तैसीं ॥ ६-१६ ॥ सूर्यो रात्री पां नेणें । मा दिवो काय जाणें ? । तेवीं स्मरणास्मरणे वीण । आपण वस्तु ॥ ६-१७ ॥ एवं स्मरणास्मरण नाहीं । तरि स्मारकें काज काई ? । म्हणौनि इये ठाईं । बोलु न सरे ॥ ६-१८ ॥ आणिक येक शब्दें । काज कीर भलें साधे । परि धिंवसा न बंधे । विचारु येथें ॥ ६-१९ ॥ कां जे बोलें अविद्याअ नाशे । मग आत्मेनि आत्मा भासे । हें म्हणतखेवो पिसें । आलेंचि कीं ॥ ६-२० ॥ सूर्यो राति पां मारील । मा आपणया उदो करील । हे कुडे न सरती बोल । साचाच्या गांवीं ॥ ६-२१ ॥ चेईलें निदे रुसे । ऐसी कें नीद असे ? । कीं चेईलें चेवो बैसें । ऐसें चेणें आहे ? ॥ ६-२२ ॥ म्हणोनि नाशापुरती । अविद्या नाही निरुती । नाहीं आत्मा आत्मस्थिति । रिगे ऐसा ॥ ६-२३ ॥ अविद्या तंव स्वरूपें । वांझेचें कीर जाउपें । मा तर्काचें खुरपें । खांडे कोणा ? ॥ ६-२४ ॥ इंद्रधनुष्या सितें । कवण धनवईन लाविजेतें । तें दिसें तैसें होतें । साच जरी ? ॥ ६-२५ ॥ अगस्तीचिया कौतुका । पुरती जरी मृगतृष्णिका । तरी मार देतो तर्का । अविद्येसी ॥ ६-२६ ॥ साहे बोलाची बळघी । ऐसी अविद्या असे जगीं । तरी जाळुं ना कां आगी । गंधर्वनगरें ? ॥ ६-२७ ॥ नातरी दीपाचिये सोये । आंधारु कीर न साहे । तेथें कांहीं आहे । जावयाजोगें ? ॥ ६-२८ ॥ नातरी पाहावया दिवसु । वातीचा कीजे सोसु । तेव्हढाहि उद्वसु । उद्यमु पडे ॥ ६-२९ ॥ जेथें साउली न पडे । तेथें नाही जेणें पाडें । मा पडे तेथें तेव्हडे । नाहींच की ॥ ६-३० ॥ दिसतचि स्वप्न लटिकें । हें जागरीं होय ठाउकें । तेविं अविद्याकाळीं सतुकें । अविद्या नाहीं ॥ ६-३१ ॥ वोडंबरीचिया लेणिया । घरभरी आतुडलिया । नागवें नागविलिया । विशेषु काई ॥ ६-३२ ॥ मनोरथाचें परियळ । आरोगिजतु कां लक्ष वेळ । परि उपवासावेगळ । आनु आथी ? ॥ ६-३३ ॥ मृगजळ जेथ नुमंडे । तेथ असे पां कोरडें । माउमंडे तेथें जोडे । वोल्हांसु काई ? ॥ ६-३४ ॥ हें दिसे तैसें असे । तरी चित्रीचेनि पाउसें । वोल्हावतु कां मानुसें । आगरा तळीं ॥ ६-३५ ॥ कालवूनि आंधारें । लिहों येती अक्षरें । तरी मसीचिया बोरबारें । कां सिणावें ? ॥ ६-३६ ॥ आकाश काय निळें । न देखतु हे डोळे ? । तेवीं अविद्येचि टवाळें । जाणोनि घेईं ॥ ६-३७ ॥ अविद्या येणें नांवें । मी विद्यमानचि नव्हे । हे अविद्याची स्वभावें । सांगतसे ॥ ६-३८ ॥ आणि इये अनिर्वाच्यपण । तें दुजेंही देवांगण । आपुल्या अभावीं आपण । साधीतसे ॥ ६-३९ ॥ का हीच जरी आहे । तरी निर्द्धारु कां न साहे ? । वरी घटाभावें भोये । अंकित दिसे ? ॥ ६-४० ॥ अविद्या नाशी आत्मा । ऐसी नव्हे प्रमा । सुर्या आंगीं तमा । जयापरी ॥ ६-४१ ॥ हे अविद्या तरी मायावी । परि मायावीपणचि लपवी । साचा आली अभावी । आपुला हे ॥ ६-४२ ॥ बहुतापरी ऐसी । अविद्या नाहीं आपैसीं । आतां बोलू हातवसी । कवणापरी ॥ ६-४३ ॥ साउलियेतें साबळें । हालयां भोय आदळे । कीं हालेनि अंतराळें । थोंटावे हातु ॥ ६-४४ ॥ कां मृगजळाचा पानीं । गगनाचा अलिंगनीं । नातरी चुंबनीं । प्रतिबिंबाचा ॥ ६-४५ ॥ उठावला वोथरे तवंका । तो सुनाथ पडे असिका । अविद्या नाशीं तर्का । तैसें होय ॥ ६-४६ ॥ ऐसी अविद्या नासावी । वाहेल जो जीवीं । तेणें साली काढावी । आकाशाची ॥ ६-४७ ॥ तेणें शेळीगळां दुहावीं । गुडघां वास पाहावी । वाळवोनि काचरी करावी । सांजवेळेची ॥ ६-४८ ॥ जांभई वांटूनि रसु । तेणें काढावा बहुवसू । कालवूनि आळसू । मोदळा पाजावा । ६-४९ ॥ तो पाटा पाणी परतु । पडली साउली उलथु । वारयाचे तांथु । वळु सुखें ॥ ६-५० ॥ तो बागुलातें मारू । प्रतिबिंब खोळे भरू । तळहातींचे विंचरू । केंस सुखें ॥ ६-५१ ॥ घटाचें नाहींपण फोडू । गगनाची फुलें तोडू । सशाचें मोडू । शिंग सुखें ॥ ६-५२ ॥ तो कापुराची मसी करू । रत्नदीपीं काजळ धरू । वांजेचें लेंकरूं । [अरणु सुखें ॥ ६-५३ ॥ तो अंवसेनेचि सुधाकरें । पोसू पाताळीची चकोरें । मृगजळींचीं जळचरें । गाळूं सुखें ॥ ६-५४ ॥ अहो हें किती बोलावें । अविद्या रचिली अभावें । आतां काई नाशावें । शब्दें येणें ॥ ६-५५ ॥ नाहीं तयाचे नाशें । शब्द न ये प्रमाणदशे । अंधारीं अंधारा जैसें । नव्हे रूप ॥ ६-५६ ॥ अविद्येची नाहीं जाती । तेथें नाहीं म्हणतया युक्ती । जेवी दुपारीं कां वाती । आंगणींचिया ॥ ६-५७ ॥ न पेरितां शेती । जे कीं सवगणिया जाती । तयां लाजेपरौति । जोडी आहे ? ॥ ६-५८ ॥ खवणियाच्या आंगा । जेणें केला वळघा । तो न करितांचि उगा । घरीं होता ॥ ६-५९ ॥ पाणियावरी वरखु । होता कें असे विशेखु । अविद्यानाशी उन्मेखु । फांकावा तैसा ॥ ६-६० ॥ माप मापपणें श्लाघे । जंव आकाश मवूं न रिघे । तम पाहतां वाउगें । दीपाचें जन्म ॥ ६-६१ ॥ गगनाची रससोये । जीभ जैं आरोगु जाये । मग रसना हें होये । आडनांव कीं ॥ ६-६२ ॥ नव्हतेनि वल्लभे । अहेवपण कां शोभे । खातां केळीचे गाभे । न खातां गेले ॥ ६-६३ ॥ स्थूळ सूक्ष्म कवण येकु । पदार्थ न प्रकाशी अर्कु । परि रात्रीविषयीं अप्रयोजकु । जालाचि कीं ॥ ६-६४ ॥ दिठी पाहतां काय न फावे । परि निदेतें तंव न देखवे । चेता ते न संभवे । म्हणोनियां ॥ ६-६५ ॥ चकोराचिया उद्यमा । लटिकेपणाची सीमा । जरि दिहाचि चंद्रमा । गिंवसूं बैसे ॥ ६-६६ ॥ नुसुधियेचि साचा । मुका होय वाचरुकाचा । अंतराळीं पायांचा । पेंधा होय ॥ ६-६७ ॥ तैसीं अविद्येसन्मुखें । सिद्धचि प्रतिषेधकें । उठलींच निरर्थकें । जल्पें होतीं ॥ ६-६८ ॥ अंवसे आला सुधाकरु । न करीच काय अंधकारु ? । अविद्यानाशीं विचारु । तैसा होय ॥ ६-६९ ॥ नाना न निफजतेनि अन्नें । जेवणें तेंचि लंघनें । निमालेनि नयनें । पाहणाचि अंधु ॥ ६-७० ॥ कैसीही वस्तु नसे । जैं शब्दाचा अर्थ हों बैसे । तैं निरर्थकपणें नासे । शब्दहि थिता ॥ ६-७१ ॥ आतां अविद्याचि नाहीं । हें कीर म्हणो काई । परी ते नाशितां कांहीं । नुरेची शब्दाचें ॥ ६-७२ ॥ यालागिं अविद्येचिया मोहरां । उठलियाहि विचारा । आंगाचाची संसारा । होऊनि ठेला ॥ ६-७३ ॥ म्हणोनि अविद्येचेनि मरणें । प्रमाणा येईल बोलणें । हें अविद्याचि नाहींपणें । नेदी घडों ॥ ६-७४ ॥ आणि आत्मा हन आत्मया । दाऊनी बोलु महिमेया । येईल हें साविया । विरुद्धचि ॥ ६-७५ ॥ आपणया आपणपेंसी । लागलें लग्न कवणे देशीं । कीं सूर्य अंग ग्रासी । ऐसें ग्रहण आहे ? ॥ ६-७६ ॥ गगन आपणया निघे ? । सिंधु आपणा रिघे ? । तळहात काय वळघे । आपणयां ? ॥ ६-७७ ॥ सूर्य सूर्यासि विवळे ? । फळ आपणया फळें ? । परिमळु परिमळें । घेपता ये ? ॥ ६-७८ ॥ चराचरा पाणी पाजणी । करूं येईल येके क्षणीं । परि पाणियासि पाणि । पाजवे कायी ? ॥ ६-७९ ॥ साठीं तिशा दिवसां । माजीं एखादा ऐसा । जे सूर्यासीच सूर्य जैसा । डोळा दावी ॥ ६-८० ॥ कृतांत जरी कोपेल । तरी त्रैलोक्य हें जाळील । वांचूनि आगी लावील । आगीसि काई ? ॥ ६-८१ ॥ आपणपें आपणया । दर्पणेवीण धात्रेया । समोर होआवया । ठाकी आहे ? ॥ ६-८२ ॥ दिठी दिठीतें रिघों पाहे ? । रुचि रुचीतें चाखों सुये ? । कीं चेतया चेतऊं ये ? । हें नाहींच कीं ॥ ६-८३ ॥ चंदन चंदना लावी ? । रंगु रंगपणा रावी । मोतींपण मोतीं लेववी । ऐसें कैंचें ? ॥ ६-८४ ॥ सोनेंपण सोनें कसी । दीपपण दीप प्रकाशी । रसपणा बुडी ते रसीं । तें कें जोडे ? ॥ ६-८५ ॥ आपुलिये मुकुटीं समर्था । चंद्र बैसविला सर्वथा । परि चंद्र चंद्राचिये माथा । वाऊं ये काई ? ॥ ६-८६ ॥ तैसा आत्मराजु तंव । ज्ञानमात्रचि भरींव । आतां ज्ञानें ज्ञानासि खेंव । कैसें दीजे ? ॥ ६-८७ ॥ आपुलेनि जाणपणें । आपणयातें जाणों नेणे । डोळ्या आपुलें पाहाणें । दुवाड जैसें ॥ ६-८८ ॥ आरसा आपुलिये । आंगीं आपण पाहे । तरी जाणणें जाणों लाहे । आपणयातें ॥ ६-८९ ॥ दिगंतापैलीकडेचें । धांवोनि सुरिया खोंचे । मा तियेका तियेचें । आंग फुटे ? ॥ ६-९० ॥ रसवृत्तीसी उगाणें । घेऊनि जिव्हाग्र शाहाणें । परि कायी कीजे नेणे । आपणापें चाखों ॥ ६-९१ ॥ तरि जिव्हे काई आपलें । चाखणें हन ठेलें ? । तैसे नव्हे संचलें । तेंचि तेकीं ॥ ६-९२ ॥ तैसा आत्मा सच्चिदानंदु । आपणया आपण सिद्धु । आतां काय दे शब्दु । तयाचें तया ॥ ६-९३ ॥ कोणाही प्रमाणाचेनि हातें । वस्तु घे ना नेघे आपणयातें । जो स्वयेंचि आइतें । घेणें ना न घेणें ॥ ६-९४ ॥ म्हणोनि आत्मा आत्मलाभें । नांदऊनि शब्द शोभे । येईल ऐसा न लभे । उमसुं घेवों ॥ ६-९५ ॥ एवं माध्यान्हींची दिवी । तम धाडी ना दिवो दावी । तैसी उपभयतां पदवी । शब्दा जाली ॥ ६-९६ ॥ आतां अविद्या नाहींपणें । नाहीं तयेतें नासणें । आत्मा सिद्धुचि मा कोणें । काय साधावें ? ॥ ६-९७ ॥ ऐसा उभय पक्षीं । बोला न लाहोनि नखी । हारपला प्रळयोदकीं । वोघु जैसा ॥ ६-९८ ॥ आतां बोला भागु कांहीं । असणें जयाच्या ठाईं । अर्थता तरि नाहीं । निपटुनियां ॥ ६-९९ ॥ बागुल आला म्हणितें । बोलणें जैसें रितें । कां आकाश वोळंबतें । तळहातीं ॥ ६-१०० ॥ तैसीं निरर्थकें जल्पें । होउनियां सपडपें । शोभती जैसें लेपे । रंगावरी ॥ ६-१०१ ॥ एवं शब्दैकजीवनें । बापुडीं ज्ञानें अज्ञानें । साचपणें वनें । चित्रींचीं जैसीं ॥ ६-१०२ ॥ या शब्दाचा निमाला । महाप्रळयो हो सरला । अभ्रासवें गेला । दुर्दिनु जैसा ॥ ६-१०३ ॥ ॥ इति श्रीसिद्धानुवादे श्रीमद्‌अमृतानुभवे शब्दखंडनं नाम षष्ठम प्रकरणं संपूर्णम् ॥ प्रकरण सातवें अज्ञानखंडण येर्हवीं तरी अज्ञाना । जैं ज्ञानाची नसे क्षोभणा । तैं तरि काना । खालींच दडे ॥ ७-१ ॥ अंडसोनि अंधारीं । खद्योत दीप्ति शिरी । तैसें लटिकेंवरी । अनादि होय ॥ ७-२ ॥ जैसी स्वप्ना स्वप्नीं महिमा । तमीं मानु असे तमा । तेवीं अज्ञाना गरिमा । अज्ञानींचि ॥ ७-३ ॥ कोल्हेरीचे वारु । न येती धारकीं धरूं । नये लेणा श्रृंगारूं । वोडंबरीचा ॥ ७-४ ॥ हें जाणणेयाच्या घरीं । खोंचिलेंहि आन न करी । काई चांदिणां उठे लहरी । मृगजळाची ? ॥ ७-५ ॥ आणि ज्ञान हें जें म्हणिजे । तें अज्ञानचि पां दुजें । येक लपऊनि दाविजे । येक नव्हे ? ॥ ७-६ ॥ असो आतां या प्रस्तावो । आधीं अज्ञानाचा धांडोळा घेवों । मग तयाच्या साचीं लाहो । ज्ञानचि लटिकें ॥ ७-७ ॥ या अज्ञान ज्ञानातें । आंगींचि आहे जितें । तरी जेथें असे तयातें । नेण कां न करी ? ॥ ७-८ ॥ अज्ञान जेथ असावें । तेणें सर्वनेण होआवें । ऐसी जाती स्वभावें । अज्ञानाची ॥ ७-९ ॥ तरी शास्त्रमत ऐसें । जे आत्माचि अज्ञान असे । तेणेचि तो गिंवसे । आश्रो जरी ॥ ७-१० ॥ तरी निठितां दुजें । जैं अज्ञान आहे बिजें । तैं तेचि आथी हे बुझे । कोण येथें ? ॥ ७-११ ॥ अज्ञान तंव आपणयातें । जडपणें नेणे निरुतें । आणि प्रमाण प्रमाणातें । होत आहे ? ॥ ७-१२ ॥ या लागिं जरी अज्ञान । करील आपुलें ज्ञान । हें म्हणत खेंवो घेववी मौन । विरोधुचि ॥ ७-१३ ॥ आणि जाणति वस्तु येक । ते येणें अज्ञानें कीजे मूर्ख । तैं अज्ञान हे लेख । कवण धरी ? ॥ ७-१४ ॥ अहो आपणयाहि पुरता । नेणु न करवे जाणता । तयातें अज्ञान म्हणतां । लाजिजे कीं ? ॥ ७-१५ ॥ आभाळें भानु ग्रासे । तैं आभाळ कोणें प्रकाशे ? । सुषुप्ती सुषुप्तया रुसे । तैं तेचि कोणा ? ॥ ७-१६ ॥ तैसें अज्ञान असे जेथें । तेंचि जरी अज्ञान आतें । तरी अज्ञान अज्ञानातें । नेणतां गेलें ॥ ७-१७ ॥ ना तरी अज्ञान येक घडे । हें जयास्तव निवडे । तें अज्ञान नव्हे फुडे । कोणे काळीं ॥ ७-१८ ॥ पडळही आथी डोळा । आणि डोळा नव्हे आंधळा । तरी आथी या पोकळा । बोलिया कीं ॥ ७-१९ ॥ इंधनाच्या आंगीं । खवळलेन आगी । तें न जळे तैं वाउगी । शक्तिचि ते ॥ ७-२० ॥ आंधारु कोंडुनि घरीं । घरा पडसायी न करी । तैं आंधार इहीं अक्षरीं । न म्हणावा कीं ? ॥ ७-२१ ॥ वो जावों नेदी जागणें । तये निदेतें नीद कोण म्हणे । दिवसा नाणी उणें । तैं रात्रिचि कैंची ॥ ७-२२ ॥ तैसें आत्मा अज्ञान असकें । असतां तो न मुके । तैं अज्ञान शब्दा लटिलें । आलेंच कीं ॥ ७-२३ ॥ येर्हवी तरी आत्मया । माजीं अज्ञान असावया । कारण म्हणतां न्यावा । चुकी येईल कीं ॥ ७-२४ ॥ अज्ञान तममेळणी । आत्मा प्रकाशाची खाणी । आतां दोहीं मिळणी । येकी कैसी ? ॥ ७-२५ ॥ स्वप्न आणि जागरु । आठउ आणि विसरु । इयें युग्में येका हारु । चालती जरी ॥ ७-२६ ॥ शीता तापा एकवट । वाहे वस्तीची वाट । कां तमें बांधिजे मोट । सूर्यरश्मींची ॥ ७-२७ ॥ नाना राती आणि दिवो । येती येके ठाईं राहों । तैं आत्मा जिवें जिवो । अज्ञानाचेनि ॥ ७-२८ ॥ हें असो मृत्यु आणि जिणें । इयें शोभती जरी मेहुणे । तरी आत्मेनि असणें । अज्ञानेंसि ॥ ७-२९ ॥ अहो आत्मेन जे बाधे । तेंचि आत्मेनसि नांदे ? । ऐसीं काईसीं विरुद्धें । बोलणीं इयें ॥ ७-३० ॥ अहो अंधारपणाची पैज । सांडूनी अंधार तेज । जाला तैं सहज । सूर्यचि निभ्रांत । ७-३१ ॥ दुलांकूडपण सांडलें । आणि आगीपण मांडिलें । तैं तेंचि आगी जालें । इंधन कीं ॥ ७-३२ ॥ का गंगा पावत खेंवो । आनपणाचा ठावो । सांडी तैं गंगा हो । लाहे पाणी ॥ ७-३३ ॥ तैसें अज्ञान हें अज्ञान नोहे । तरी आत्मा असकें असों लाहे । येर्हवीं अज्ञान होये । लागलाचि ॥ ७-३४ ॥ आत्मेनसी विरोधी । म्हणोनि नुरेचि इये संबंधीं । वेगळी तरी सिद्धि । जायेचिना ॥ ७-३५ ॥ लवणाची मासोळी । जरी जाली निवाळी । तरी जळीं ना जळावेगळी । न जिये जेवीं ॥ ७-३६ ॥ जें अज्ञान येथें नसे । तरीच आत्मा असे । म्हणोनि बोलणीं वाइसें । नायकावीं कीं ॥ ७-३७ ॥ दोरीं सर्पाभास होये । तो तेणें दोरें बांधों ये ? । ना दवडणें न साहे । जयापरी ॥ ७-३८ ॥ नाना पुनिवेचे आंधारें । दिहा भेणें रात्रीं महुरें । कीं येतांचि सुधाकरें । गिळिजे जेवीं ॥ ७-३९ ॥ तियापरी उभयतां । अज्ञान शब्द गेला वृथा । हा तर्कावांचूनि हाता । स्वरूपें नये ॥ ७-४० ॥ तरी अज्ञान स्वरूपें कैसें । काय कार्यानुमेय असे । कीं प्रत्यक्षचि दिसे । धांडोळूं आतां ॥ ७-४१ ॥ अहो प्रत्यक्षादि प्रमाणीं । कीजे जयाची घेणी । ते अज्ञानाची करणी । अज्ञान नव्हे ॥ ७-४२ ॥ जैसी अंकुरेंसी सरळ । वेली दिसे वेल्हाळ । तें बीज नव्हे केवळ । बीजकार्य होय ॥ ७-४३ ॥ कां शुभाशुभ रूपें । स्वप्नदृष्टी आरोपें । तें नीद नव्हे जाउपें । निदेचें कीं ॥ ७-४४ ॥ नाना चांदु एक असे । तो व्योमीं दुजा दिसे । तें तिमिरकार्य जैसें । तिमिर नव्हे ॥ ७-४५ ॥ तैसें प्रमाता प्रमेय । प्रमाण जें त्रय । तें अज्ञानाचें कार्य । अज्ञान नव्हे ॥ ७-४६ ॥ म्हणोनि प्रत्यक्षादिकीं । अज्ञान कार्यविशेखीं । नेघे तें असेये विखीं । आनु नाहीं ॥ ७-४७ ॥ अज्ञान कार्यपणें । घेइजे तें अज्ञान म्हणे । तरी घेतांहि करणें । तयाचेंची ॥ ७-४८ ॥ स्वप्नीं दिसे तें स्वप्न । मा देखता काय आन । तैसें कार्यचि अज्ञान । केवळ जरी ॥ ७-४९ ॥ तरी चाखिला गुळ गुळें । माखिलें काजळ काजळें । कां घेपे देपे शुळें । हालया सुळु ॥ ७-५० ॥ तैसें कारण अभिन्नपणें । कार्यही अज्ञान होणें । तें अज्ञानचि मा काय कोणें । घेपे देपे ॥ ७-५१ ॥ आतां घेतें घेइजेतें ऐसा । विचारु नये मानसा । तरी प्रमाण जाला मासा । मृगजळींचा ना ? ॥ ७-५२ ॥ तंव प्रमाणाचिया मापा । न संपडेचि जे बापा । तया आणि खपुष्पा । विशेषु काई ? ॥ ७-५३ ॥ मा हे प्रमाणचि नुरवी । आतां आथी हें कोण प्रस्तावी । येणें बोलें ही जाणावी । अज्ञानउखी ॥ ७-५४ ॥ एवं प्रत्यक्ष अनुमान । प्रमाणां भाजन । नहोनि जालें अज्ञान । अप्रमाण ॥ ७-५५ ॥ ना स्वकार्यातें विये । जें कारणपणा नये । मी अज्ञान ऐसें बिहे । मानूं साचें ॥ ७-५६ ॥ आत्मया स्वप्न दाऊं । न शके कीर बहू । परि ठायें ठाउ । निदेजउं नेणें ॥ ७-५७ ॥ हें असो जिये वेळे । आत्मपणेंचि निखळें । आत्मा अज्ञानमेळें । असे तेणें ॥ ७-५८ ॥ जैसें न करितां मंथन । काष्ठीं अवस्थान । जैसें कां हुताशन । सामर्थ्यांचें ॥ ७-५९ ॥ तैसें आत्मा ऐसें नांव । न साहे आत्मयाची बरव । तैं कांहीं अज्ञान हांव । बांधतें कां ? ॥ ७-६० ॥ काइ दीप जैं न लाविजे । तैंचि काजळी फेडिजे । कां नुगवत्या वाळिजे । रुखाची छाया ॥ ६१ ॥ नाना नुठितां देहदशा । कालऊनि लाविजे चिकसा । न घडितां आरिसा । उटिजे काई ॥ ६२ ॥ कां वोहाच्या दुधीं । सायचि असावी आधीं । मग ते फेडूं इये बुद्धी । पवाडु कीजे ॥ ७-६३ ॥ तैसें आत्मयाच्या ठाई । जैं आत्मपणा ठवो नाहीं । तैं अज्ञान कांहीं । सारिखें कैसें ॥ ७-६४ ॥ म्हणोनि तेव्हांही अज्ञान नसे । हें जालेंचि आहे आपैसें । आतां रिकामेंचि काइसें । नाहीं म्हणो ॥ ७-६५ ॥ ऐसाहि आत्मा जेव्हां । जैं नातळे भावाभावा । अज्ञान असे तेव्हां । तरी तें ऐसें ॥ ७-६६ ॥ जैसें घटाचें नाहींपण । फुटोनि होय शतचूर्ण । कीं सर्वांपरी मरण । मालवलें कीं ॥ ७-६७ ॥ नाना निदे नीद आली । कीं मूर्छां मूर्छें गेली । कीं आंधारी पडली । अंधकूपीं ॥ ७-६८ ॥ काअभाव अवघडला । का केळीचा गाभा मोडला । चोखळा आसुडला । आकाशाचा ॥ ७-६९ ॥ कां निवटलिया सूदलें विख । मुकियाचें बांधलें मुख । नाना नुठितां लेख । पुसिलें जैसें ॥ ७-७० ॥ तैसें अज्ञान आपुली वेळ । भोगी हेचि टवाळ । आतां तरी केवळ । वस्तु होऊनि नसे ॥ ७-७१ ॥ देखा वांझ कैसी विये ? । विरूढती भाजली बियें ? । कीं सूर्य कोण्हा लाहे । अंधारातें ? ॥ ७-७२ ॥ तैसा चिन्मात्रे चोखडा । भलतैसा अज्ञानाचा झाडा । घेतला तरी पवाडा । येईल काई ? ॥ ७-७३ ॥ जे सायेचिये चाडे । डहुळिजे दुधाचें भांडें। ते दिसे कीं विघडे । तैसें हें पां ॥ ७-७४ ॥ नाना नीद धरावया हातीं । चेउनी उठिला झडती । ते लाभे कीं थिती । नासिली होय ॥ ७-७५ ॥ तेवीं पाहावया अज्ञान ऐसें । हें आंगीं पिसें काइसें । न पाहतां आपैसें । न पाहणेंचि कीं ॥ ७-७६ ॥ एवं कोण्हेही परी । अज्ञानभावाची उजरी । न पडेचि नगरीं । विचाराचिये ॥ ७-७७ ॥ अहो कोण्हेही वेळे । आत्मा अथवा वेगळें । विचाराचे डोळे । देखते का ? ॥ ७-७८ ॥ ना निर्धाराचें तोंड न माखे । प्रमाण स्वप्नींही नाइके । कीं निरुती हन मुके । अनसाईपणा ॥ ७-७९ ॥ इतुलियाही भागु । अज्ञानाचा तरी तो मागु । निगे ऐसा बागु । पडतां कां देवा ॥ ७-८० ॥ अंवसेचेनि चंद्रबिंबें । निर्वाळिलिये शोभे । कां मांडलें जैसे खांबे । शशविषाणाचे ॥ ७-८१॥ नाना गगनौलाचिया माळा । वांजेच्या जालया गळा । घापती तो सोहळा । पाविजत असे ॥ ७-८२ ॥ आणून कांसवीचें तुप । भरू आकाशाचें माप । तरी साचा येती संकल्प । ऐसे ऐसे ॥ ७-८३ ॥ आम्हीं येऊनि जाऊनि पुढती । अज्ञान आणावें निरुती । तें नाहीं तरी किती । वतवतूं पां ॥ ७-८४ ॥ म्हणोनि अज्ञान अक्षरें । नुमसूं आतां निदसुरें । परी आन येक स्फुरे । इयेविषयीं ॥ ७-८५ ॥ आपणया ना आणिकातें । देखोनि होय देखतें । वस्तु ऐसिया पुरतें । नव्हेचि आंगें ॥ ७-८६ ॥ तरी ते आपणयापुढें । दृश्य पघळे येव्हडें । आपण करी फुडें । द्रष्टेपणें ॥ ७-८७ ॥ जेथ आत्मत्वाचें सांकडे । तेथ उठे हें येव्हडें । उठिलें तरी रोकडें । देखतसों ॥ ७-८८ ॥ न दिसे जरी अज्ञान । तरी आहे हें नव्हे आन । यया दृश्यानुमान । प्रमाण जालें ॥ ७-८९ ॥ ना तरी चंद्रु येक असे । तो व्योमीं दुणावला दिसे । तरी डोळां तिमिर ऐसें । मानूं ये कीं ॥ ७-९० ॥ भूमीवेगळीं झाडें । पाणी घेती कवणीकडे । न दिसती आणि अपाडें । साजीं असती॥ ७-९१ ॥ तरी भरंवसेनि मुळें । पाणी घेती हें न टळें । तैसें अज्ञान कळें । दृष्यास्तव ॥ ७-९२ ॥ चेइलिया नीद जाये । निद्रिता तंव ठाउवी नोहे । परी स्वप्न दाऊनि आहे । म्हणों ये कीं ॥ ७-९३ ॥ म्हणोन वस्तुमात्रें चोखें । दृश्य जरी येव्हडें फांके । तेव्हां अज्ञान आथी सुखें । म्हणों ये कीं ॥ ७-९४ ॥ अगा ऐसिया ज्ञानातें । अज्ञान म्हणणें केउतें । काय दिवो करी तयातें । अंधारु म्हणिपे ? ॥ ७-९५ ॥ अगा चंद्रापासून उजळ । जेणें राविली वस्तु धवळ । तयातें काजळ । म्हणिजतसे ॥ ७-९६ ॥ आगीचें काज पाणी । निफजा जरी आणी । अज्ञान इया वहणी । मानूं तरी तें ॥ ७-९७ ॥ कळीं पूर्ण चंद्रमा । आणून मेळवी अमा । तरी ज्ञान हें अज्ञान नामा । पात्र होईजे ॥ ७-९८ ॥ वोरसोनि लोभें । विष कां अमृतें दुभे । ना दुभे तरी लाभे । विषचि म्हणणें ॥ ७-९९ ॥ तैसा जाणणेयाचा वेव्हारू । जेथें माखला समोरु । तेथें आणिजे पुरू । अज्ञानाचा ॥ ७-१०० ॥ तया नांव अज्ञान ऐसें । तरी ज्ञान होआवें तें कैसें ? । येर्हवीं कांहींचि असे । आत्मा काई ? ॥ ७-१०१ ॥ कांहींच जया न होणें । होय तें स्वतां नेणे । तरी शून्याचीं देवांगणें । प्रमाणासी ॥ ७-१०२ ॥ असे म्हणावयाजोगें । नाचरे कीर आंगें । परी नाहीं हें न लागे । जोडावेंचि ॥ ७-१०३ ॥ कोणाचे असणेंनवीण असे । कोणी न देखतांचि दिसे । हें आथी तरी काईसें । हरतलेपण ॥ ७-१०४ ॥ मिथ्यावादाची कुटी आली । ते निवांतचि साहिली । विशेषाही दिधली । पाठी जेणें ॥ ७-१०५ ॥ जो निमालीही नीद देखे । तो सर्वज्ञ येवढें काय चुके ? । परी दृश्याचिये न टेके । सोईं जो ॥ ७-१०६ ॥ वेद काय काय न बोले । परी नांवचि नाहीं घेतलें । ऐसें कांहीं जोडिलें । नाहीं जेणें ॥ ७-१०७ ॥ सूर्यो कोणा न पाहे ? । परि आत्मा दाविला आहे ? । गगनें व्यापिता ठाये । ऐसी वस्तु ॥ ७-१०८ ॥ देह हाडांची मोळी । मी म्हणोनि पोटाळी । तो अहंकारु गाळी । पदार्थु हा ॥ ७-१०९ ॥ बुद्धि बोद्ध्या सोके । ते येव्हडी वस्तु चुके । मना संकल्प निके । याहीहुनि ॥ ७-११० ॥ विषयाची बरडी । अखंड घासती तोंडीं । तियें इंद्रियें गोडी । न घेपती हे ॥ ७-१११ ॥ परी नाहींपणासगट । खाऊनि भरिलें पोट । ते कोणाही सगट । कां फावेल ? ॥ ७-११२ ॥ जो आपणासी नव्हे विखो । तो कोणा लाहे देखो । जे वाणी न सके चाखों । आपणापें ॥ ७-११३ ॥ हें असो नामें रूपें । पुढां सुनि अमूपें । जेथें आलीच वासिपे । अविद्या हे ॥ ७-११४॥ म्हणोनि आपलेंचि मुख । पाहावयाची भूक । न वाणे मा आणिक । कें रिघेल ? ॥ ७-११५ ॥ नाडिले जें वादीकोडें । आंतुचि बाहेर सवडे । तैसा निर्णो सुनाथा पडे । केला जेथें ॥ ७-११६ ॥ कां मस्तकान्त निर्धारिली । जो छाया उडों पाहे आपुली । तयाची फांवली । बुद्धि जैसी ॥ ७-११७ ॥ तैसें टणकोनि सर्वथा । हे ते ऐसी व्यवस्था । करी तो चुके हाता । वस्तूचा जिये ॥ ७-११८ ॥ आतां सांगिजे तें केउतें । शब्दाचा संसारा नाहीं जेथें । दर्शना बीजें तेथे । जाणीव आणी ? ॥ ७-११९ ॥ जयाचेनि बळें । अचक्षुपण आंधळें । फिटोनि वस्तु मिळे । देखणी दशा ॥ ७-१२० ॥ आपुलेंचि दृश्यपण । उमसो न लाहे आपण । द्रष्टत्वा कीर आण । पडली असतां ॥ ७-१२१ ॥ कोणा कोण भेटे ? । दिठी कैंची फुटे ? । ऐक्यासकट पोटें । आटोनि गेलीं ॥ ७-१२२ ॥ येव्हढेंही सांकडें । जेणें सारोनि येकीकडे । उघडिलीं कवाडें । प्रकाशाचीं ॥ ७-१२३ ॥ दृश्याचिया सृष्टी । दिठीवरी दिठी । उठलिया तळवटीं । चिन्मात्रची ॥ ७-१२४ ॥ दर्शनऋद्धि बहुवसा । चिच्छेषु मातला ऐसा । जे शिळा न पाहे आरिसा । वेद्यरत्नाचा ॥ ७-१२५ ॥ क्षणीं क्षणीं नीच नवी । दृश्याची चोख मदवी । दिठीकरवीं वेढवी । उदार जे ॥ ७-१२६ ॥ मागिलिये क्षणीचीं अंगें । पारुसी म्हणोनियां वेगें । सांडूनि दृष्टि रिगे । नवेया रूपा ॥ ७-१२७ ॥ तैसीच प्रतिक्षणीं । जाणिवेचीं लेणीं । लेऊनि आणी । जाणतेपण ॥ ७-१२८ ॥ तया परमात्मपदीचें शेष । ना काहीं तया सुसास । आणि होय येव्हडी कास । घातली जेणें ॥ ७-१२९ ॥ सर्वज्ञतेची परी । चिन्मात्राचे तोंडवरी । परी तें आन घरीं जाणिजेना ॥ ७-१३० ॥ एवं ज्ञानाज्ञान मिठी । तेंही फांकतसे दिठी । दृश्यपणें ये भेटी । आपणपयां ॥ ७-१३१ ॥ तें दृश्य मोटकें देखें । आपण स्वयें दृष्टत्वें तोखे । तेंचि दिठीचेनि मुखें । माजीं दाटे ॥ ७-१३२ ॥ तेव्हां घेणें देणें घटे । परी ऐक्याचें सूत न तुटे । जेवीं मुखीं मुख वाटे । दर्पणें केलें ७-१३३ ॥ अंगें अंगवरी पहुडे । चेइला वेगळा न पडे । तया वारुवाचेनि पाडें । घेणें देणें ॥ ७-१३४ ॥ पाणी कल्लोळाचेनि मिसें । आपणपें वेल्हावे जैसें । वस्तु वस्तुत्वें खेळों ये तैसें । सुखें लाहे ॥ ७-१३५ ॥ गुंफिवा ज्वाळांचिया माळा । लेइलियाही अनळा । भेदाचिया आहाळां । काय पडणें आहे ? ॥ ७-१३६ ॥ किं रश्मीचेनि परिवारें । वेढुनि घेतला थोरें । तरी सूर्यासि दुसरें । बोलों येईल ? ॥ ७-१३७ ॥ चांदणियाचा गिंवसु । चांदावरी पडिलिया बहुवसु । काय केवळपणीं त्रासु । देखिजेल ? ॥ ७-१३८ ॥ दळाचिया सहस्रवरी । फांको आपुलिया परी । परी नाहीं दुसरी । भास कमळीं ॥ ७-१३९ ॥ सहस्रवरी बाहिया । आहाती सहस्रर्जुना राया । तरी तो काय तिया । येकोत्तरावा ? ॥ ७-१४० ॥ सौकटाचिया वोजा । पसरो कां बहू पुंजा । परी ताथुवीं दुजा । भाव आहे ? ॥ ७-१४१ ॥ कोडीवरी शब्दांचा । मेळावा घरीं वाचेचा । मीनला तर्ही वाचा । मात्र कीं ते ॥ ७-१४२ ॥ तैसे दृश्याचे डाखळे । नाना दृष्टीचे उमाळे । उठती लेखावेगळे । द्रष्टत्वेंचि ॥ ७-१४३ ॥ गुळाचा बांधा । फुटलिया मोडीचा धांदा । जाला तरी नुसधा । गूळचि कीं तो ॥ ७-१४४ ॥ तैसें हें दृश्य देखो । कीं बहू होऊनि फांको । परी भेदाचा नव्हे विखो । तेचि म्हणोनि ॥ ७-१४५ ॥ तया आत्मयाच्या भाखा । न पडेचि दुसरी रेखा । जर्ही विश्वा अशेखा । भरला आहे ॥ ७-१४६ ॥ दुबंधा क्षिरोदकीं । बाणें परी अनेकीं । दिसती तरी तितुकीं । सुतें आथी ? ॥ ७-१४७ ॥ पातयाचि मिठी । नुकलितां दिठी । अवघियाची सृष्टी । पाविजे जरी ॥ ७-१४८ ॥ न फुटतां बीजकणिका । माजीं विस्तारे वटु असिका । तरी अद्वैतफांका । उपमा आथी ॥ ७-१४९ ॥ मग मातें म्यां न देखावें । ऐसेही भरे हावें । तरी आंगाचिये विसवे । सेजेवरी ॥ ७-१५० ॥ पातयाचि मिठी । पडलिया कीजे दिठी । आपुलेचि पोटीं । रिगोनि असणें ॥ ७-१५१ ॥ कां नुदेलिया सुधाकरु । आपणपें भरे सागरु । ना कूर्मी गिली विस्तारु । आपेंआप ॥ ७-१५२ ॥ अवसेचिये दिवसीं । सतराविये अंशीं । स्वयें जैसें शशी । रिगणें होय ॥ ७-१५३ ॥ तैसें दृश्य जिणतां द्रष्टे । पडले जैताचिये कुटे । तया नांव वावटे । आपणपयां ॥ ७-१५४ ॥ सहजें आघवेंचि आहे । तरी कोणा कोण पाहे ? । तें न देखणेंचि आहे । स्वरूप निद्रा ॥ ७-१५५ ॥ नाना न देखणें नको । म्हणे मीचि मातें देखो । तरी आपेंआप विखो । अपैसें असे ॥ ७-१५६ ॥ जें अनादिच दृश्यपणें । अनादिच देखणें । हें आतां कायी कोणें । रचूं जावें ? ॥ ७-१५७ ॥ अवकाशेशीं गगना । गतीसीं पवना । कीं दीप्तीसीं तपना । संबंधु कीजे ? ॥ ७-१५८ ॥ विश्वपणें उजिवडे । तरी विश्व देखे फुडें । ना तें नाहीं तेव्हढें । नाहींची देखे ॥ ७-१५९ ॥ विश्वाचें असे नाहीं । विपायें बुडालियाही । तर्ही दशा ऐसिही । देखतचि असे ॥ ७-१६० ॥ कापुराहि आथी चांदिणें । कीं तोचि न माखे तेणें । तैसें केवळ देखणें । ठायें ठावो ॥ ७-१६१ ॥ किंबहुना ऐसें । वस्तु भलतिये दशे । देखतचि असे । आपणपयातें ॥ ७-१६२ ॥ मनोरथांचीं देशांतरें । मनीं प्रकाशून नरें । मग तेथें आदरें । हिंडे जैसा ॥ ७-१६३ ॥ कां दाटला डोळा डोळ्यां । डोळा चितारा होऊनियां । स्फुरे चोख म्हणौनियां । विस्मो नाहीं ॥ ७-१६४ ॥ यालागीं एकें चिद्रूपें । देखिजे कां आरोपे । आपणयां आपणपें । काय काज ? ॥ ७-१६५ ॥ किळेचें पांघरुन । आपजवी रत्न कोण ? । कीं सोने ले सोनें पण । जोड जोडूं ? ॥ ७-१६६ ॥ चंदन सौरभ वेढी ? । कीं सुधा आपणया वाढी ? । कीं गूळ चाखे गोडी ? । ऐसें आथी हें ? ॥ ७-१६७ ॥ कीं उजाळाचे किळे । कापुरा पुटीं दिधलें ? । कीं ताऊन ऊन केलें । आगीतें काई ? ॥ ७-१६८ ॥ ना ना ते लता । आपुले वेली गुंडाळितां । घर करी न करितां । जयापरी ॥ ७-१६९ ॥ कां प्रभेचा उभला । दीपप्रकाश संचला । तैसा चैतन्यें गिंवसला । चिद्रूप स्फुरे ॥ ७-१७० ॥ ऐसें आपणया आपण । आपुलें निरीक्षण । करावें येणेंवीण । करितुचि असे ॥ ७-१७१ ॥ ऐसें हें देखणें न देखणें । हें आंधरें चांदिणें । मा चंद्रासि उणें । स्फुरतें का ? ॥ ७-१७२ ॥ म्हणोनि हें न व्हावे । ऐसेंही करूं पावे । तरी तैसाचि स्वभावें । आयिता असे ॥ ७-१७३ ॥ द्रष्टा दृश्य ऐसें । अळुमाळु दोनी दिसे । तेंही परस्परानुप्रवेशें । कांहीं ना कीं ॥ ७-१७४ ॥ तेथें दृश्य द्रष्टां भरे । । द्रष्टेपण दृश्यीं न सरे । मा दोन्ही न होनि उरे । दोहींचें साच ॥ ७-१७५ ॥ मग भलतेथ भलतेव्हां । माझारीले दृश्य-द्रष्टाभावा । आटणी करीत खेंवा । येती दोन्ही ॥ ७-१७६ ॥ कापुरीं अग्निप्रवेशु । कीं अग्नि घातला पोतासु । ऐसें नव्हे संसरिसु । वेंचु जाला ॥ ७-१७७ ॥ येका येकु वेंचला । शून्य बिंदु शून्यें पुसिला । द्रष्टा दृश्याचा निमाला । तैसें होय ॥ ७-१७८ ॥ किंबहुना आपुलिया । प्रतिबिंबा झोंबिनलिया । झोंबीसकट आटोनियां । जाईजे जेवीं ॥ ७-१७९ ॥ तैसें रुसता दृष्टी । द्रष्टा दृश्य भेटी । येती तेथें मिठी । दोहींची पडे ॥ ७-१८० ॥ सिंधु पूर्वापर । न मिळती तंवचि सागर । मग येकवट नीर । जैसें होय ॥ ७-१८१ ॥ बहुये हें त्रिपुटी । सहजें होतया राहटी । प्रतिक्षणीं काय ठी । करीतसे ? ॥ ७-१८२ ॥ दोनी विशेषें गिळी । ना निर्विशिष्टातें उगळी । उघडीझांपी येकेंच डोळीं । वस्तुचि हे ॥ ७-१८३ ॥ पातया पातें मिळे । कीं दृष्ट्ट्त्वें सैंघ पघळे । तिये उन्मळितां मावळे । नवलावो हा ॥ ७-१८४ ॥ द्रष्टा दृश्याचा ग्रासी । मध्यें लेखु विकासी । योगभूमिका ऐसी । अंगीं वाजे ॥ ७-१८५ ॥ उठिला तरंगु बैसे । पुढें आनुही नुमसे । ऐसा ठाईं जैसे । पाणी होय ॥ ७-१८६ ॥ कां नीद सरोनि गेली । जागृती नाहीं चेयिली । तेव्हां होय आपुली । जैसी स्थिति ॥ ७-१८७ ॥ नाना येका ठाऊनि उठी । अन्यत्र नव्हे पैठी । हे गमे तैशिया दृष्टी । दिठी सुतां ॥ ७-१८८ ॥ कां मावळो सरला दिवो । रात्रीचा न करी प्रसवो । तेणें गगनें हा भावो । वाखाणिला ॥ ७-१८९ ॥ घेतला स्वासु बुडाला । घापता नाहीं उठिला । तैसा दोहींसि सिवतला । नव्हे जो अर्थु ॥ ७-१९० ॥ कीं अवघांचि करणीं । विषयांची घेणी । करितांचि येके क्षणीं । जें कीं आहे ॥ ७-१९१ ॥ तयासारिखा ठावो । हा निकराचा आत्मभावो । येणें कां पाहों । न पाहों लाभे ? ॥ ७-१९२ ॥ कायी आपुलिये भूमिके । आरिसा आपुलें निकें । पाहों न पाहों शके । हें कें आहे ? ॥ ७-१९३ ॥ कां समोर पाठिमोरिया । मुखें होऊं ये आरिसिया । वांचूनि तयाप्रति तया । होआवें कां ? ॥ ७-१९४ ॥ सर्वांगें देखणा रवी । परी ऐसें घडे कवीं । जे उदोअस्तूंचीं चवी । स्वयें घेपे ? ॥ ७-१९५ ॥ कीं रसु आपणिया पिये ? । कीं तोंड लपऊनि ठाये ? । हें रसपणें नव्हे । तया जैसें ॥ ७-१९६ ॥ तैसें पाहणें न पाहणें । पाहणेंपणेंचि हा नेणे । आणि दोन्ही हें येणें । स्वयेंचि असिजे ॥ ७-१९७ ॥ जें पाहणेंचि म्हणौनियां । पाहणें नव्हे आपणयां । तैं न पाहणें आपसया । हाचि आहे ॥ ७-१९८ ॥ आणि न पाहणें मा कैसें । आपणपें पाहों बैसे ? । तरी पाहणें हें ऐसें । हाचि पुढती ॥ ७-१९९ ॥ हीं दोन्ही परस्परें । नांदती एका हारें । बांधोनि येरयेरें । नाहीं केलें ॥ ७-२०० ॥ पाहाणया पाहणें आहे । तरी न पाहणें हेंचि नोहे । म्हणौनि याची सोये । नेणती दोन्ही ॥ ७-२०१ ॥ एवं पाहणें न पाहणें । चोरूनियां असणें । ना पाहे तरी कोणें । काय पाहिलें ? ॥ ७-२०२ ॥ दिसत्यानें दृश्य भासे । म्हणावें ना देखिलें ऐसें । तरी दृश्यास्तव दिसे । ऐसें नाहीं ॥ ७-२०३ ॥ दृश्य कीर दृष्टीसी दिसे । परी साच कीं द्रष्टा असे । आतां नाहीं तें कैसें । देखिलें होये ? ॥ ७-२०४ ॥ मुख दिसो कां दर्पणीं । परी असणें कीं तये मुखपणीं । तरी जाली ते वायाणी । प्रतीति कीं ॥ ७-२०५ ॥ देखतांची आपणयातें । आलिये निदेचेनि हातें । तया स्वप्ना ऐसा येथें । निहाळितां ॥ २०६ ॥ निद्रिस्तु सुखासनीं । वाहिजे आनु वाहणीं । तो साच काय तेसणी । दशा पावे ? ॥ ७-२०७ ॥ कीं सिसेंवीण येक येकें । दाविलीं राज्य करिती रंकें । तैसींचि तियें सतुकें । आथी काई ? ॥ २०८ ॥ ते निद्रा जेव्हां नाहीं । तेव्हां जो जैसा जिये ठाई । तैसाची स्वप्नी कांहीं । न पविजेचि कीं ॥ ७-२०९ ॥ तान्हेलया मृगतृष्णा । न भेटलेया शिणु जेसणा । मा भेटलेया कोणा । काय भेटलें ॥ ७-२१० ॥ कीं साउलीचेनि व्याजें । मेळविलें जेणें दुजे । तयाचें करणें वांझें । जालें जैसें ॥ ७-२११ ॥ तैसें दृश्य करूनियां । द्रष्ट्यातें द्रष्ट्या । दाऊनि धाडिलें वाया । दाविलेपणही ॥ ७-२१२ ॥ जें दृश्य द्रष्टाचि आहे । मा दावणें कां साहे ? । न दाविजे तरी नोहे । तया तो काई ? ॥ ७-२१३ ॥ आरिसा पां न पाहे । तरी मुखचि वाया जाये ? । तेणेंवीण आहे । आपणपें कीं ॥ ७-२१४ ॥ तैसें आत्मयातें आत्मया । न दाविजे पैं माया । तरी आत्मा वावो कीं वायां । तेचि कीं ना ? ॥ ७-२१५ ॥ म्हणोनि आपणापें द्रष्टा । न करितां असें पैठां । आतां जालाचि दिठा । कां न करावा ॥ ७-२१६ ॥ नाना मागुतें दाविलें । तरी पुनरुक्त जालें । येणेंहि बोलें गेलें । दावणें वृथा ॥ ७-२१७ ॥ दोरासर्पाभासा । साचपणें दोरु कां जैसा । द्रष्टा दृश्या तैसा । द्रष्टा साचु ॥ ७-२१८ ॥ दर्पणें आणि मुखें । मुख दिसे हें न चुके । परी मुखीं मुख सतुकें । दर्पणीं नाहीं ॥ ७-२१९ ॥ तैसे द्रष्टा दृश्या दोहों । साच कीं देखता ठावो । म्हणौनि दृश्य तें वावो । देखिलें जर्ही ॥ ७-२२० ॥ वावो कीर होये । तर्ही दिसत तंव आहे । येणें बोलें होये । आथी ऐसें ॥ ७-२२१ ॥ तरी आन आनातें । देखोन होय देखतें । तरी मानूं येतें देखिलें ऐसें ॥ ७-२२२ ॥ येथें देखोनि कां न देखोनि । ऐक्य कां नाना होऊनि । परि हा येणेंवाचूनि । देखणें असे ? ॥ ७-२२३ ॥ आरिशानें हो कां दाविलें । तरी मुखचि मुखें देखिलें । तो न दावी तरी संचलें । मुखचि मुखीं ॥ ७-२२४ ॥ तैसें दाविलें नाहीं । तरी हाचि ययाचा ठाईं । ना दाविला तरीही । हाचि यया ॥ ७-२२५ ॥ जागृती दाविला । कां निदा हारविला । परी जैसा येकला । पुरुषपुरुषीं ॥ ७-२२६ ॥ कां रायातें तूं रावो । ऐसा दाविजे प्रत्ययो । तर्ही ठायें ठावो । राजाचि असे ॥ ७-२२७ ॥ ना तरी रायपण राया । नाणिजे कीं प्रत्यया । तर्ही कांहीं उणें तया । माजी असे ? ॥ ७-२२८ ॥ तैसें दावितां न दावितां । हा ययापरौता । चढे न तुटे आईता । असतचि असे ॥ ७-२२९ ॥ तरी कां निमित्य पिसें । हा यया दाऊं बैसें । देखतें नाहीं तैं आरिसे । देखावे कोणें ? ॥ ७-२३० ॥ दीपु दावी तयातें रची । कीं तेणेंची सिद्धि दीपाची । तैसी सत्ता निमित्ताची । येणें साच ॥ ७-२३१ ॥ वन्हीतें वन्हीशिखा । प्रकाशी कीर देखा । परी वन्ही न होनि लेखा । येईल काई ? ॥ ७-२३२ ॥ आणि निमित्त जें बोलावें । तें येणें दिसोनि दावावें । देखिलें तरी स्वभावें । दृश्यही हा ॥ ७-२३३ ॥ म्हणौनि स्वयंप्रकाशा यया । आपणापें देखावया । निमित्त हा वांचुनियां । नाहींच मा ॥ ७-२३४ ॥ भलतेन विन्यासें । दिसत तेणेंची दिसे । हा वांचून नसे । येथें कांहीं ॥ ७-२३५ ॥ लेणें आणि भांगारें । भांगारचि येक स्फुरे । कां जे येथें दुसरें । नाहींचि म्हणोनि ॥ ७-२३६ ॥ जळ तरंगीं दोहीं । जळावांचूनि नाहीं । म्हणौनि आन कांहीं । नाहीं ना नोहे ॥ ७-२३७ ॥ हो कां घ्राणानुमेयो । येवो कां हातीं घेवो । लाभो कां दिठी पाहों । भलतैसा ॥ ७-२३८ ॥ परी कापुराच्या ठाईं । कापुरावांचूनि नाहीं । तैशा रीती भलतयाही । हाचि यया ॥ ७-२३९ ॥ आतां दृश्यपणें दिसो । कीं द्रष्टा होऊनि असो । परी हां वांचूनि अतिसो । नाहीं येथें ॥ ७-२४० ॥ गंगा गंगापणें वाहो । कीं सिंधु होऊनि राहो । परी पाणीपणा नवलाहो । हें न देखो कीं ॥ ७-२४१ ॥ थिजावें कीं विघरावें । हें अप्रयोजक आघवें । घृतपण नव्हे । अनारिसें ॥ ७-२४२ ॥ ज्वाळा आणि वन्हि । न लेखिजती दोन्ही । वन्हिमात्र म्हणोनि । आन नव्हेचि कीं ॥ ७-२४३ ॥ तैसें द्रश्य कां द्रष्टा । या दोन्ही दशा वांझटा । पाहतां येकी काष्ठा । स्फूर्तिमात्र तो ॥ ७-२४४ ॥ इये स्फूर्तीकडुनी । नाहीं स्फुर्तिमात्रवांचुनि । तरी काय देखोनि । देखतु असे ? ॥ ७-२४५ ॥ पुढें फरकें ना दिसतें । ना मगें डोकावी देखतें । पाहतां येणें ययातें । स्फुरद्रुपेंचि ॥ ७-२४६ ॥ कल्लोळें जळीं घातलें । सोनेंनि सोनें पांघुरलें । दिठीचे पाय गुंतले । दिठीसीचि ॥ ७-२४७ ॥ श्रुतीसि मेळविली श्रुती । दृतीसि मेळविली दृती । कां जे तृप्तीसीचि तृप्ति । वेगारिली ॥ ७-२४८ ॥ गुळें गुळ परवडिला । मेरु सुवर्णें मढिला । कां ज्वाळा गुंडाळिला । अनळु जैसा ॥ ७-२४९ ॥ हें बहु काय बोलिजे । कीं नभ नभाचिया रिगे सेजे । मग कोणें निदिजे । मग जागे तें कोणें ॥ ७-२५० ॥ हा येणें पाहिला आइसा । कांहीं न पाहिला जैसा । आणि न पाहतांहि अपैसा । पाहणेंचि हा ॥ ७-२५१ ॥ येथें बोलणें न साहे । जाणणें न समाये । अनुभऊ न लाहे । अंग मिरौ ॥ ७-२५२ ॥ म्हणोन ययातें येणें । ये परीचें पाहणें । पाहतां कांहीं कोणे । पाहिलें नाहीं ॥ ७-२५३ ॥ किंबहुना ऐसें । आत्मेनि आत्मा प्रकाशे । न चेतुचि चेऊं बैसे । जयासि तो ॥ ७-२५४ ॥ स्वयें दर्शनाचिया सवा । अवघियाची जात फावां । परी निजात्मभावा । न मोडिताही ॥ ७-२५५ ॥ न पाहतां आरिसा असो पाहे । तरी तेंचि पाहणें होये । आणि पाहणेन तरी जाये । न पाहणें पाहणें ॥ ७-२५६ ॥ भलतैसा फांके । परी येकपणा न मुके । नाना संकोचे तरी असकें । हाचि आथी ॥ ७-२५७ ॥ सूर्याचिया हाता । अंधकारू नये सर्वथा । मा प्रकाशाची कथा । आईकता का ? ॥ ७-२५८ ॥ अंधारु कां उजिवडु । हा एकला येकवडु । जैसा कां मार्तंडु । भलतेथें ॥ ७-२५९ ॥ तैसा आवडतिये भूमिके । आरूढलियाही कौतुकें । परि ययातें हा न चुके । हाचि ऐसा ॥ ७-२६० ॥ सिंधूची सींव न मोडे । पाणीपणा सळु न पडे । जरी मोडूत गाडे । तरंगांचे ॥ ७-२६१ ॥ रश्मि सूर्यींच आथी । परी बिंबाबहेरी जाती । म्हणौनि बोधसंपत्ती । उपमा नोहे ॥ ७-२६२ ॥ आणि पळहेच दोडा । न पडतां तढा । जग तंव कापडा । न भरेचि कीं ॥ ७-२६३ ॥ सोनयाचा रवा । रवेपणाचा ठेवा । अवघेयाचि अवयवा । लेणें नोहे ॥ ७-२६४ ॥ न फेडितां आडवावो । दिगंतौनि दिगंता जावो । न ये मा पावों । उपमा काई ? ॥ ७-२६५ ॥ म्हणौनि इये आत्मलीळे । नाहीं आन कांटाळें । आतां ययाचिये तुळे । हाचि यया ॥ ७-२६६ ॥ स्वप्रकाशाचा घांसीं । जेवितां बहु वेगेंसी । वेंचेना परी कुसीं । वाखही न पडे ॥ ७-२६७ ॥ ऐसा निरुपमापरी । आपुलिये विलासवरी । आत्मा राणीव करी । आपुला ठाईं ॥ ७-२६८ ॥ तयातें म्हणिपें अज्ञान । तरी न्याया भरलें रान । आतां म्हणे तयाचें वचन । उपसावों आम्ही ॥ ७-२६९ ॥ प्रकाशितें अज्ञान । ऐसें म्हणणें हन । तरी निधि दावितें अंजन । न म्हणिजे काई ? ॥ ७-२७० ॥ सुवर्णगौर अंबिका । न म्हणिजे कय काळिका ? । तैसा आत्मप्रकाशका । अज्ञानवादु ॥ ७-२७१ ॥ येर्हवीं शिवोनि पृथ्वीवरि । तत्त्वांच्या वाणेपरी । जयाचा रश्मिकरीं । उजाळा येती ॥ ७-२७२ ॥ जेणें ज्ञान सज्ञान होये । दृङ्मात्र दृष्टीतें विये । प्रकाशाचा दिवो पाहे । प्रकाशासी ॥ ७-२७३ ॥ तें कोणें निकृष्टें । दाविलें अज्ञानाचेनि बोटें । ना तमें सूर्य मोटे । बांधतां निकें ॥ ७-२७४ ॥ `अ` पूर्वी ज्ञानाक्षरी । वसतां ज्ञानाची थोरी । शब्दार्थाची उजरी । अपूर्व नव्हे कीं ? ॥ ७-२७५ ॥ लाखेचे मांदुसे । आगीचें ठेवणें कायिसें ? । आंतु बाहेरी सरिसें । करून घाली ॥ ७-२७६ ॥ म्हणोनि जग ज्ञानें स्फितें । बोलतां अज्ञानवादातें । विखुरली होती आतें । वाचेचिये ॥ ७-२७७ ॥ आखरीं तंव गोवधु । पुधारां अनृतवादु । मा कैसा अज्ञानवादु । कीजे ज्ञानीं ? ॥ ७-२७८ ॥ आणि अज्ञान म्हणणें । स्फुरत्से अर्थपणें । आतां हेंचि ज्ञान कोणे । मानिजे ना ? ॥ ७-२७९ ॥ असो हें आत्मराजें । आपणापें जेणें तेजें । आपणचि देखिजे । बहुये परी ॥ ७-२८० ॥ निर्वचितां जें झावळे । तेंचि कीं लाहे डोळे ? । डोळ्यापुढें मिळे । तेंचि तया ॥ ७-२८१ ॥ ऐसें जगज्ञान जें आहे । तें अज्ञान म्हणें मी वियें । येणें अनुमानें हों पाहे । आथी ऐसें ॥ ७-२८२ ॥ तंव अज्ञान त्रिशुद्धि नाहीं । हें जगेंचि ठेविलें ठाई । जे धर्मधर्मित्वें कंहीं । ज्ञानाज्ञान असे ? ॥ ७-२८३ ॥ कां जळां मोतीं वियें ? । राखोंडिया दीपु जिये ? । तरी ज्ञानधर्मु होये । अज्ञानाचा ॥ ७-२८४ ॥ चंद्रमा निगती ज्वळा ? । आकाश आते शिळा ? । तरी अज्ञान उजळा । ज्ञानातें वमी ॥ ७-२८५ ॥ क्षीराब्धीं काळकूट । हे एकी परीचे विकट । परी काळकूटीं चोखट । सुधा कैंची ? ॥ ७-२८६ ॥ ना ज्ञानी अज्ञान जालें । तें होतांचि अज्ञान गेलें । पुढती ज्ञान येकलें । अज्ञान नाहीं ॥ ७-२८७ ॥ म्हणौनि सूर्य सूर्याचि येवढा । चंद्र चंद्राचि सांगडा । ना दिपाचिया पडिपाडा । ऐसा दीपु ॥ ७-२८८ ॥ प्रकाश तो प्रकाश कीं । यासि न वचे घेईं चुकी । म्हणौनि जग असकी । वस्तुप्रभा ॥ ७-२८९ ॥ विभाति यस्य भासा । सर्वमिदं हा ऐसा । श्रुति काय वायसा । ढेंकरू देती ॥ ७-२९० ॥ यालागीं वस्तुप्रभा । वस्तुचि पावे शोभा । जात असे लाभा । वस्तुचिया ॥ ७-२९१ ॥ वांचून वस्तु यया । आपणपें प्रकाशावया । अज्ञान हेतु वांया । अवघेंचि ॥ ७-२९२ ॥ म्हणोनि अज्ञान सद्भावो । कोण्हे परी न लाहों । अज्ञान कीर वावो । पाहों ठेलियाही ॥ ७-२९३ ॥ परी तमाचा विसुरा । न जोडेचि दिनकरा । रात्रीचिया घरा । गेलियाही ॥ ७-२९४ ॥ कां नीद खोळे भरिता । जागणें ही न ये हाता । येकलिया टळटळिता । ठाकिजे जेवीं ॥ ७-२९५ ॥ ॥ इति श्रीसिद्धानुवादे श्रीमद्‌अमृतानुभवे अज्ञानखंडन नाम सप्तम प्रकरणं संपूर्णम् ॥ प्रकरण आठवें ज्ञानखण्डन तैसें आमुचेनि नांवें । अज्ञानाचें ज्ञानही नव्हे । आम्हांलागीं गुरुदेवें । आम्हीच केलों ॥ ८-१ ॥ परी आम्हा आम्ही आहों । तें इअसें पाहो जावों । तंव काय कीजे ठावो । लजिजे ऐसा ॥ ८-२ ॥ हा ठावोवरी गुरुरायें । नांदविलों उवायें । जे आम्ही न समाये । आम्हांमाजीं ॥ ८-३ ॥ अहो आत्मेपणीं न संटो । स्वसंविति न घसवटो । आंगीं लागलिया न फुटों । कैवल्यही ॥ ८-४ ॥ आमुची करवे गोठी । ते जालीचि नाहीं वाक्सृष्टी । आमुतें देखे दिठी । ते दिठीचि नव्हे ॥ ८-५ ॥ आमुतें करूनि विखो । भोगूं शके पारखो । तैं आमुतें न देखों । आम्हीपण ॥ ८-६ ॥ प्रगटो लपो न लाहो । येथें नाहीं नवलावो । परी कैसेनिही विपावो । असणयाचा ॥ ८-७ ॥ किंबहुना श्रीनिवृत्तीं । ठेविलों असों जया स्थितीं । ते काय देऊं हाती । वाचेचिया ? ॥ ८-८ ॥ तेथ समोर होआवया । अज्ञानाचा पाडू कासया । केउते मेलिया माया । होऊं पाहिजे ॥ ८-९ ॥ अज्ञानचा प्रवर्तु । नाहीं जया गांवाआंतु । तेथें ज्ञानाची तरी मातु । कोण जाणे ? ॥ ८-१० ॥ राती म्हणोनि दिवे । पडती कीं लावावे । वांदुन सूर्यासवें । शिणणें होय ॥ ८-११ ॥ म्हणोन अज्ञान नाहीं । तेथेंचि गेलें ज्ञानही । आतां निमिषोन्मेषा दोहीं । ठेली वाट ॥ ८-१२ ॥ येर्हवीं तर्ही ज्ञान अज्ञानानें । दोहींचि अभिधानें । अर्थाचेनि आनानें । विप्लावलीं ॥ ८-१३ ॥ जैसीं दंपत्यें परस्परे । तोडोनि पालटिलीं शिरें । तेथें पालटु ना पण सरे । दोहींचें जिणें ॥ ८-१४ ॥ कां पाठी लाविला होये । तो दीपुचि वायां जाये । दिठी अंधरें पाहे । तैं तेचि वृथा ॥ ८-१५ ॥ तैसें निपटून जें नेणिजे । तें अज्ञान शब्दें बोलिजे । आतां सर्वही जेणें सुजे । तें अज्ञान कैसें ? ॥ ८-१६ ॥ ऐसें ज्ञान अज्ञानीं आलें । अज्ञान ज्ञानें गेलें । ये दोहीं वांझौलें । दोन्ही जाली ॥ ८-१७ ॥ आणि जाणे तोचि नेणें । नेणे तोचि जाणे । आतां कें असे जिणें । ज्ञानाज्ञाना ? ॥ ८-१८ ॥ एवं ज्ञानाज्ञानें दोन्ही । पोटीं सूनि अहनी । उदैला चिद्गगनीं चिदादित्यु हा ॥ ८-१९ ॥ ॥ इति श्रीसिद्धानुवादे श्रीमद्‌अमृतानुभवे ज्ञानखंडन नाम अष्टम प्रकरणं संपूर्णम् ॥ प्रकरण नववें जीवन्मुक्तदशाकथन आतां आमोद सुनास जालें । श्रुतीसि श्रवण रिघाले । आरिसे उठले । लोचनेसी ॥ ९-१ ॥ आपुलेनि समीरपणें । वेल्हावती विंजणें । कीं माथेचि चांफेपणें । बहकताती ॥ ९-२ ॥ जिव्हा लोधली रसें । कमळ सूर्यपणें विकाशे । चकोरचि जैसे । चंद्रमा झाले ॥ ९-३ ॥ फुलेंचि जालीं भ्रमर । तरुणीची झाली नर । जालें आपुलें शेजार । निद्राळुचि ॥ ९-४ ॥ दिठीवियाचा रवा । नागरु इया ठेवा । घडिला कां कोरिवां । परी जैसा ॥ ९-५ ॥ चूतांकूर झाले कोकिळ । आंगच झाले मलयानीळ । रस झाले सकळ । रसनावंत ॥ ९-६ ॥ तैसे भोग्य आणि भोक्ता । दिसे आणि देखता । हें सरलें अद्वैता । अफुटामाजीं ॥ ९-७ ॥ सेवंतेपणा बाहेरी । न निगताचि परी । पाती सहस्रवरी । उपलविजे ते ॥ ९-८ ॥ तैसें नव नवा अनुभवीं । वाजतां वाधावी । अक्रियेच्या गांवीं । नेणिजे तें ॥ ९-९ ॥ म्हणोनि विषयांचेनि नांवें । सूनि इंद्रियांचे थवे । सैंघ घेती धांवे । समोरही ॥ ९-१० ॥ परी आरिसा शिवे शिवे । तंव दिठीसी दिठी फावे । तैसे झाले धांवे । वृत्तीचे या ॥ ९-११ ॥ नाग मुदी कंकण । त्रिलिंगीं भेदली खूण । घेतां तरी सुवर्ण । घेईजे कीं ॥ ९-१२ ॥ वेंचूनि आणूं कल्लोळ । म्हणोन घापे करतळ । तेथें तरी निखळ । पाणीच फावे ॥ ९-१३ ॥ हातापाशीं स्पर्शु । डोळ्यापाशीं रूपसु । जिव्हेपाशीं मिठांशु । कोण्ही एकू ॥ ९-१४ ॥ तर्ही परिमळापरौतें । मिरवणें नाहीं कापुरातें । तेवीं बहुतांपरी स्फुरतें । तेंचि स्फुरे ॥ ९-१५ ॥ म्हणोनि शब्दादि पदार्थ । श्रोत्रादिकांचे हात । घ्यावया जेथ । उजू होती ॥ ९-१६ ॥ तेथे संबंधु होये न होये । तव इंद्रियांचें तें नोहे । मग असतेंचि आहे । संबंधु ना ॥ ९-१७ ॥ जिये पेरीं दिसती उशीं । तिये लाभती कीं रसीं । कांति जेवीं शशीं । पुनिवेचिया ॥ ९-१८ ॥ पडिलें चांदावरी चांदिणें । समुद्रीं झालें वरिषणें । विषयां करणें । भेटती तैशीं ॥ ९-१९ ॥ म्हणोन तोंडाआड पडे । तेंहि वाचा वावडे । परी समाधी न मोडे । मौनमुद्रेची ॥ ९-२० ॥ व्यापाराचे गाडे । मोडतांहि अपाडे । अक्रियेचें न मोडे । पाऊल केंही ॥ ९-२१ ॥ पसरूनि वृत्तीची वावे । दिठी रूपातें दे खेवें । परी साचाचेनि नांवे । कांहींचि न लभे ॥ ९-२२ ॥ तमातें घ्यावया । उचलूनी सहस्र बाहिया । शेवटीं रवी इया । हाचि जैसा ॥ ९-२३ ॥ स्वप्नींचिया विलासा । भेटईन या आशा । उठिला तंव जैसा । तोचि मा तो ॥ ९-२४ ॥ तैसा उदैलया निर्विषयें । ज्ञानी विषयी हों लाहे ? । तंव दोन्ही न होनी होये । काय नेणों ॥ ९-२५ ॥ चंद्र वेचूं गेला चांदिणें । तंव वेंचिलें काय कोणें । विऊनि वांझें स्मरणें । होतीं जैसी ॥ ९-२६ ॥ प्रत्याहारादि अंगीं । योगें आंग टेंकिलें योगीं । तो जाला इये मार्गी । दिहाचा चांदु ॥ ९-२७ ॥ येथ प्रवृत्ति बहुडे जिणें । अप्रवृत्तीसी वाधावणें । आतां प्रत्यङ्मुखपणें । प्रचारु दिसे ॥ ९-२८ ॥ द्वैतदशेचें आंगण । अद्वैत वोळगे आपण । भेद तंव तंव दुण । अभेदासी ॥ ९-२९ ॥ कैवल्याचा चढावा । करीत विषयसेवा । झाला भृत्य भज्य कालोवा । भक्तीच्या घरीं ॥ ९-३० ॥ घरामाजीं पायें । चालतां मार्गुही तोचि होये । ना बैसे तरी आहे । पावणेंचि ॥ ९-३१ ॥ तैसें भलतें करितां । येथें पाविजे कांहीं आतां । ऐसें नाहीं न करितां । ठाकिजेना ॥ ९-३२ ॥ आठवु आणि विसरु । तयातेंही घेऊं नेदी पसरु । दशेचा वेव्हारु । असाधारणु ॥ ९-३३ ॥ झाला स्वेच्छाचि विधि । स्वैर झाला समाधि । दशे ये मोक्षऋद्धि । बैसों घापे ॥ ९-३४ ॥ झाला देवोचि भक्तु । ठावोचि झाला पंथु । होऊनि ठेला एकांतु । विश्वचि हें ॥ ९-३५ ॥ भलतेउनि देवें । भलतेन भक्त होआवें । बैसला तेथें राणिवें । अकर्मु हा ॥ ९-३६ ॥ देवाचिया दाटणी । देऊळा झाली आटणी । देशकाळादि वाहाणीं । येईच ना ॥ ९-३७ ॥ देवीं देवोचि न माये / मा देवी कें अन्वयो आहे ? । येथ परिवारु बहूये । अघडता कीं ॥ ९-३८ ॥ ऐसियाहि स्वामीभृत्यसंबंधा । लागीं उठलीं श्रद्धा । तैं देवोचि नुसधा । कामविजे ॥ ९-३९ ॥ अवघिया उपचारा । जपध्यान निर्धारा । नाहीं आन संसारा । देवोवांचुनी ॥ ९-४० ॥ आतां देवातेंचि देवें । देववरी भजावें । अर्पणाचेनि नांवें । भलतिया ॥ ९-४१ ॥ पाहें पां आघवया । रुखा रुखचि यया । परी दुसरा नाहीं तया । विस्तार जेवीं ॥ ९-४२ ॥ देव देऊळ परिवारु । कीजे कोरुनि डोंगरु । तैसा भक्तीचा व्यवहारु । कां न व्हावा ? ॥ ९-४३ ॥ अओ मुगीं मुग जैसें । घेतां न घेतां नवल नसे । केलें देवपण तैसें । दोहीं परी ॥ ९-४४ ॥ अखतांचि देवता । अखतींचि असे न पूजितां । मा अखतीं काय आतां । पुजो जावी ॥ ९-४५ ॥ दीप्तीचीं लुगडीं । दीपकळिके तूं वेढी । हें न म्हणतां ते उघडी । ठाके काई ? ॥ ९-४६ ॥ कां चंद्रातें चंद्रिका । न म्हणिजे तूं लेकां । तर्ही तो असिका । तियाचि कीं ना ॥ ९-४७ ॥ आगीपण आगी । असतचि असे अंगीं । मा कासयालागीं । देणें न देणें ? ॥ ९-४८ ॥ म्हणोनि भजतां भजावें । मा न भजतां कय नव्हे ? । ऐसें नाहीं स्वभावें । श्रीशिवुचि असे ॥ ९-४९ ॥ अतां भक्ति अभक्ति । झालें ताट एके पातीं । कर्माकर्माचिया वाती । काल्हावूनियां ॥ ९-५० ॥ म्हणोनि उपनिषदें । दशे येति निंदे । निंदाचि विशदें । स्तोत्रें होती ॥ ९-५१ ॥ ना तरी निंदास्तुति । दोन्हीं मौनासाठीं जाती । मौनीं मौन आथी । न बोलतां बोली ॥ ९-५२ ॥ घालिता अव्हासव्हा पाय । शिवयात्राचि होतु जाय । शिवा गेलियाही नोहे । केंही जाणें ॥ ९-५३ ॥ चालणें आणि बैसक । दोन्ही मिळोनि एक । नोहे ऐसें कौतुक । इये ठायीं ॥ ९-५४ ॥ येर्हवीं आडोळलिया डोळा । शिवदर्शनाचा सोहळा । भोगिजे भलते वेळां । भलतेणें ॥ ९-५५ ॥ ना समोर दिसे शिवुही । परि देखिलें कांहीं नाहीं । देवभक्ता दोही । एकुचि पाडू ॥ ९-५६ ॥ आपणचि चेंडू सुटे । मग आपणया उपटे । तेणें उदळतां दाटे । आपणपांचि ॥ ९-५७ ॥ ऐसी जरी चेंडूफळी । देखिजे कां केव्हेळीं । तरी बोलिजे हे सरळी । प्रबुद्धाची ॥ ९-५८ ॥ कर्माचा हातु नलगे । ज्ञानाचेंही कांहीं न रिगे । ऐसीचि होतसे आंगें । उपास्ति हे ॥ ९-५९ ॥ निफजे ना निमे । आंगें आंग घुमे । सुखा सुख उपमे । देववेल यया ॥ ९-६० ॥ कोण्ही एक अकृत्रीम । भक्तीचें हें वर्म । योगज्ञानादिविश्राम । भूमिके हे ॥ ९-६१ ॥ आंगें कीर एक झालें । परी नामरूपाचे मासले । होते तेही आटले । हरिहर येथें ॥ ९-६२ ॥ अहो अर्धनारीनटेश्वरें । गिळित गिळित परस्परें । ग्रहण झालें एकसरें । सर्वग्रासें ॥ ९-६३ ॥ वाच्यजात खाऊनी । वाचकत्वहि पिऊनी । टाकली निदैजोनी । परा येथें ॥ ९-६४ ॥ शिवाशिवा ! समर्था स्वामी । येवढीये आनंदभूमि । घेपे दीजे एकें आम्हीं । ऐसें केलें ॥ ९-६५ ॥ चेतचि मा चेवविलें । निदैलेंचि मा निदविलें । आम्हीचि आम्हा आणिलें । नवल जी तुझें ॥ ९-६६ ॥ आम्ही निखळ मा तुझे । वरी लोभें म्हणसी माझें । हें पुनरुक्त साजे । तूंचि म्हणोनी ॥ ९-६७ ॥ कोणाचें कांहीं न घेसी । आपुलेंही तैसेंचि न देसी । कोण जाणे भोगिसी । गौरव कैसें ॥ ९-६८ ॥ गुरुत्वें जेवढा चांगु । तेवढाचि तारूनि लघु । गुरु लघु जाणे जो पांगु । तुझा करी ॥ ९-६९ ॥ शिष्यां देतां वाटे । अद्वैताचा समो फुटे । तरी काह्या होती भाटें । शास्त्रें तुझीं ॥ ९-७० ॥ किंबहुना ये दातारा । तूं याचा संसारा । वेंचोनि होसी सोयरा । तेणेंचि तोषें ॥ ९-७१ ॥ ॥ इति श्रीसिद्धानुवादे श्रीमद्‌अमृतानुभवे जीवन्मुक्तदशाकथनं नाम नवमं प्रकरणं संपूर्णम् ॥ प्रकरण दहावें ग्रंथपरिहार परी गा श्रीनिवृत्तिराया । हातातळीं सुखविलें तूं या । तरी निवांतचि मियां । भोगावें कीं तें ॥ १०-१ ॥ परी महेशें सूर्याहातीं । दिधली तेजाची सुती । तया भासा अंतर्वर्ती । जगचि केलें ॥ १०-२ ॥ चंद्रासि अमृत घातलें । तें तयाचि कायि येतुलें । कीइं सिंधु मेघा दिधले । मेघाचि भागु ॥ १०-३ ॥ दिवा जो उजेडु । तो घराचाची सुरवाडू । गगनीं आथी पवाडु । तो जगाचाची कीं ॥ १०-४ ॥ अगाधेंहि उचंबळती । ते चंद्रीचि ना शक्ती ? । वसंतु करी तैं होती । झाडांचें दानीं ॥ १०-५ ॥ म्हणोनि हें असंवर्य । दैविकीचें औदार्य । वांचोनि स्वातंतर्य । माझें नाहीं ॥ १०-६ ॥ आणि हा येवढा ऐसा । परिहारु देवू कायसा । प्रभुप्रभावविन्यासा । आड ठावूनी ॥ १०-७ ॥ आम्ही बोलिलों जें कांहीं । तें प्रगटची असे ठायीं । मा स्वयंप्रकाशा काई । प्रकाशावें बोलें ? ॥ १०-८ ॥ नाना विपायें आम्हीं हन । कीजे तें पां मौन । तरी काय जनीं जन । दिसते ना ? ॥ १०-९ ॥ जनातें जनीं देखतां । द्रष्टेंचि दृश्य तत्वतां । कोण्ही नहोनि आइता । सिद्धांत हा ॥ १०-१० ॥ ययापरौतें कांहीं । संविद्रहस्य नाहीं । आणि हें तया आधींही । असतचि असे ॥ १०-११ ॥ तर्ही ग्रंथप्रस्तावो । न घडे हें म्हणों पावो । तर्ही सिद्धानुवाद लाहों । आवडी करूं ॥ १०-१२ ॥ पढियंतें सदा तेंचि । परी भोगीं नवी नवी रुची । म्हणोनि हा उचितुचि । अनुवाद सिद्ध ॥ १०-१३ ॥ या कारणें मियां । गौप्य दाविलें बोलूनियां । ऐसें नाहीं आपसया । प्रकाशुचि ॥ १०-१४ ॥ आणि पूर्णअहंता वेठलों । सैंघ आम्हीच दाटलों । मा लोपलों ना प्रगटलों । कोणा होऊनी । १०-१५ ॥ आपणया आपणपें । निरूपण काय ओपे ? । मा उगेपणे हरपे । ऐसे आहे ? ॥ १०-१६ ॥ म्हणोनि माझी वैखरी । मौनाचेंहि मौन करी । हे पाणियावरी मकरी । रेखिली पां ॥ १०-१७ ॥ एवं दशोपनिषदें । पुढारी न ढळती पदें । देखोनि बुडी बोधें । येथेंचि दिधली ॥ १०-१८ ॥ ज्ञानदेवो म्हणे श्रीमंत । हें अनुभवामृत । सेंवोनि जीवन्मुक्त । हेंचि होतु ॥ १०-१९ ॥ मुक्ति कीर वेल्हाळ । अनुभवामृत निखळ । परी अमृताही उठी लाळ । अमृतें येणें ॥ १०-२० ॥ नित्य चांदु होये । परी पुनवे आनु आहे । हें कां मी म्हणों लाहें । सूर्यदृष्टी ? ॥ १०-२१ ॥ प्रिया सावायिली होये । तै अंगीचे अंगीं न समाये । येर्हवीं तेथेंचि आहे । तारुण्य कीं ॥ १०-२२ ॥ वसंताचा आला । फळीं फुलीं आपला । गगनाचिया डाळा । पेलती झाडें ॥ १०-२३ ॥ ययालागीं हें बोलणें । अनुभामृतपणें । स्वानुभूति परगुणें । वोगरिलें ॥ १०-२४ ॥ आणि मुक्त मुमुक्षु बद्ध । हें तंववरी योग्यता भेद । अनुभामृतस्वाद । विरुद्ध जंव ॥ १०-२५ ॥ गंगावगाहना आली । पाणीयें गंगा झालीं । कां तिमिरें भेटलीं । सूर्या जैशीं ॥ १०-२६ ॥ नाहीं परिसाची कसवटी । तंववरीच वानियाच्या गोठी । मग पंधरावयाच्या पटीं । बैसावें कीं ॥ १०-२७ ॥ तैसें जे या अखरा । भेटती गाभारां । ते वोघ जैसे सागरा । आंतु आले ॥ १०-२८ ॥ जैशा आकारादि अक्षरा । भेटती पन्नासही मात्रा । तैसें या चराचरा । दुसरें नाहीं ॥ १०-२९ ॥ तैसी तये ईश्वरीं । अंगुळी नव्हेचि दुसरी । किंबहुना सरोभरीं शिवेसीचि ॥ १०-३० ॥ म्हणोनि ज्ञानदेवो म्हणे । अनुभवामृतें येणें । सणु भोगिजे सणें विश्वाचेनि ॥ १०-३१ ॥ ॥ इति श्रीसिद्धानुवाद अनुभवामृते ग्रंथपरिहारकथनं नाम दशमं प्रकरणं संपूर्णम् ॥ 1462 2770 2005-10-09T09:42:21Z 203.115.86.234 ॥ ॐ श्री परमात्मने नमः ॥ ॥ अथ श्रीमद्भगवद्गीता ॥ । अथ एकादशोऽध्यायः - अध्याय अकरावा । । । विश्वरूपदर्शनयोगः । आतां यावरी एकादशीं । कथा आहे दोहीं रसीं । येथ पार्था विश्वरूपेंसीं । होईल भेटी ॥ १ ॥ जेथ शांताचिया घरा । अद्भुत आला आहे पाहुणेरा । आणि येरांही रसां पांतिकरां । जाहला मानु ॥ २ ॥ अहो वधुवरांचिये मिळणीं । जैशी वराडियां लुगडीं लेणीं । तैसे देशियेच्या सुखासनीं । मिरविले रस ॥ ३ ॥ परी शांताद्भुत बरवे । जे डोळियांच्या अंजुळीं घ्यावें । जैसे हरिहर प्रेमभावें । आले खेंवा ॥ ४ ॥ ना तरी अंवसेच्या दिवशीं । भेटलीं बिंबें दोनी जैशीं । तेवीं एकवळा रसीं । केला एथ ॥ ५ ॥ मीनले गंगेयमुनेचे ओघ । तैसें रसां जाहलें प्रयाग । म्हणौनि सुस्नात होत जग । आघवें एथ ॥ ६ ॥ माजीं गीता सरस्वती गुप्त । आणि दोनी रस ते ओघ मूर्त । यालागीं त्रिवेणी हे उचित । फावली बापा ॥ ७ ॥ एथ श्रवणाचेनि द्वारें । तीर्थीं रिघतां सोपारें । ज्ञानदेवो म्हणे दातारें । माझेनि केलें ॥ ८ ॥ तीरें संस्कृताचीं गहनें । तोडोनि मऱ्हाठियां शब्दसोपानें । रचिली धर्मनिधानें । श्रिइनिवृत्तिदेवें ॥ ९ ॥ म्हणौनि भलतेणें एथ सद्भावें नाहावें । प्रयागमाधव विश्वरूप पहावें । येतुलेनि संसारासि द्यावें । तिळोदक ॥ १० ॥ हें असो ऐसें सावयव । एथ सासिन्नले आथी रसभाव । तेथ श्रवणसुखाची राणीव । जोडली जगा ॥ ११ ॥ जेथ शांताद्भुत रोकडे । आणि येरां रसां पडप जोडे । हें अल्पचि परी उघडें । कैवल्य एथ ॥ १२ ॥ तो हा अकरावा अध्यायो । जो देवाचा आपणपें विसंवता ठावो । परी अर्जुन सदैवांचा रावो । जो एथही पातला ॥ १३ ॥ एथ अर्जुनचि काय म्हणों पातला । आजि आवडतयाही सुकाळु जाहला । जे गीतार्थु हा आला । मऱ्हाठिये ॥ १४ ॥ याचिलागीं माझें । विनविलें आइकिजे । तरी अवधान दीजे । सज्जनीं तुम्ही ॥ १५ ॥ तेवींचि तुम्हां संतांचिये सभे । ऐसी सलगी कीर करूं न लभे । परी मानावें जी तुम्ही लोभें । अपत्या मज ॥ १६ ॥ अहो पुंसा आपणचि पढविजे । मग पढे तरी माथा तुकिजे । कां करविलेनि चोजें न रिझे । बाळका माय ॥ १७ ॥ तेवीं मी जें जें बोलें । तें प्रभु तुमचेंचि शिकविलें । म्हणौनि अवधारिजो आपुलें । आपण देवा ॥ १८ ॥ हें सारस्वताचें गोड । तुम्हींचि लाविलें जी झाड । तरी आतां अवधानामृतें वाड । सिंपोनि कीजे ॥ १९ ॥ मग हें रसभाव फुलीं फुलेल । नानार्थ फळभारें फळा येईल । तुमचेनि धर्में होईल । सुरवाडु जगा ॥ २० ॥ या बोला संत रिझले । म्हणती तोषलों गा भलें केलें । आतां सांगैं जें बोलिलें । अर्जुनें तेथ ॥ २१ ॥ तंव निवृत्तिदास म्हणे । जी कृष्णार्जुनांचें बोलणें । मी प्राकृत काय सांगों जाणें । परी सांगवा तुम्ही ॥ २२ ॥ अहो रानींचिया पालेखाइरा । नेवाणें करविले लंकेश्वरा । एकला अर्जुन परी अक्षौहिणी अकरा । न जिणेचि काई ? ॥ २३ ॥ म्हणौनि समर्थ जें जें करी । तें न हो न ये चराचरीं । तुम्ही संत तयापरी । बोलवा मातें ॥ २४ ॥ आतां बोलिजतसें आइका । हा गीताभाव निका । जो वैकुंठनायका- । मुखौनि निघाला ॥ २५ ॥ बाप बाप ग्रंथ गीता । जो वेदीं प्रतिपाद्य देवता । तो श्रीकृष्ण वक्ता । जिये ग्रंथीं ॥ २६ ॥ तेथिंचे गौरव कैसें वानावें । जें श्रीशंभूचिये मती नागवे । तें आतां नमस्कारिजे जीवेंभावें । हेंचि भलें ॥ २७ ॥ मग आइका तो किरीटी । घालूनि विश्वरूपीं दिठी । पहिली कैसी गोठी । करिता जाहला ॥ २८ ॥ हें सर्वही सर्वेश्वरु । ऐसा प्रतीतिगत जो पतिकरु । तो बाहेरी होआवा गोचरु । लोचनांसी ॥ २९ ॥ हे जिवाआंतुली चाड । परी देवासि सांगतां सांकड । कां जें विश्वरूप गूढ । कैसेनि पुसावें ? ॥ ३० ॥ म्हणे मागां कवणीं कहीं । जें पढियंतेनें पुसिलें नाहीं । ते सहसा कैसें काई । सांगा म्हणों ? ॥ ३१ ॥ मी जरी सलगीचा चांगु । तरी काय आइसीहूनी अंतरंगु । परी तेही हा प्रसंगु । बिहाली पुसों ॥ ३२ ॥ माझी आवडे तैसी सेवा जाहली । तरी काय होईल गरुडाचिया येतुली ? । परी तोही हें बोली । करीचिना ॥ ३३ ॥ मी काय सनकादिकांहूनि जवळां । परी तयांही नागवेचि हा चाळा । मी आवडेन काय प्रेमळां । गोकुळींचिया ऐसा ? ॥ ३४ ॥ तयांतेंही लेकुरपणें झकविलें । एकाचे गर्भवासही साहिले । परी विश्वरूप हें राहविलें । न दावीच कवणा ॥ ३५ ॥ हा ठायवरी गुज । याचिये अंतरीचें हें निज । केवीं उराउरी मज । पुसों ये पां ? ॥ ३६ ॥ आणि न पुसेंचि जरी म्हणे । तरी विश्वरूप देखिलियाविणें । सुख नोहेचि परी जिणें । तेंही विपायें ॥ ३७ ॥ म्हणौनि आतां पुसों अळुमाळसें । मग करूं देवा आवडे तैसें । येणें प्रवर्तला साध्वसें । पार्थु बोलों ॥ ३८ ॥ परी तेंचि ऐसेनि भावें । जें एका दों उत्तरांसवें । दावी विश्वरूप आघवें । झाडा देउनी ॥ ३९ ॥ अहो वांसरूं देखिलियाचिसाठीं । धेनु खडबडोनि मोहें उठी । मग स्तनामुखाचिये भेटी । काय पान्हा धरे ? ॥ ४० ॥ पाहा पां तया पांडवाचेनि नांवें । जो कृष्ण रानींही प्रतिपाळूं धावे । तयांतें अर्जुनें जंव पुसावें । तंव साहील काई ? ॥ ४१ ॥ तो सहजेंचि स्नेहाचें अवतरण । आणि येरु स्नेहा घातलें आहे माजवण । ऐसिये मिळवणी वेगळेपण । उरे हेंचि बहु ॥ ४२ ॥ म्हणौनि अर्जुनाचिया बोलासरिसा । देव विश्वरूप होईल आपैसा । तोचि पहिला प्रसंगु ऐसा । ऐकिजे तरी ॥ ४३ ॥ अर्जुन उवाच । मदनुग्रहाय परमं गुह्यमध्यात्मसंज्ञितम् । यत्वयोक्तं वचस्तेन मोहोऽयं विगतो मम ॥ १॥ मग पार्थु देवातें म्हणे । जी तुम्ही मजकारणें । वाच्य केलें जें न बोलणें । कृपानिधे ॥ ४४ ॥ जैं महाभूतें ब्रह्मीं आटती । जीव महदादींचे ठाव फिटती । तैं जें देव होऊनि ठाकती । तें विसवणें शेषींचें ॥ ४५ ॥ होतें हृदयाचिये परिवरीं । रोंविलें कृपणाचिये परी । शब्दब्रह्मासही चोरी । जयाची केली ॥ ४६ ॥ तें तुम्हीं आजि आपुलें । मजपुढां हियें फोडिलें । जया अध्यात्मा वोवाळिलें । ऐश्वर्य हरें ॥ ४७ ॥ ते वस्तु मज स्वामी । एकिहेळां दिधली तुम्ही । हें बोलों तरी आम्ही । तुज पावोनि कैंचे ॥ ४८ ॥ परी साचचि महामोहाचिये पुरीं । बुडालेया देखोनि सीसवरी । तुवां आपणपें घालोनि श्रीहरी । मग काढिलें मातें ॥ ४९ ॥ एक तूंवांचूनि कांहीं । विश्वीं दुजियाची भाष नाहीं । कीं आमुचें कर्म पाहीं । जे आम्हीं आथी म्हणों ॥ ५० ॥ मी जगीं एक अर्जुनु । ऐसा देहीं वाहे अभिमानु । आणि कौरवांतें इयां स्वजनु । आपुलें म्हणें ॥ ५१ ॥ याहीवरी यांतें मी मारीन । म्हणें तेणें पापें कें रिगेन । ऐसें देखत होतों दुःस्वप्न । तों चेवविला प्रभु ॥ ५२ ॥ देवा गंधर्वनगरीची वस्ती । सोडूनि निघालों लक्ष्मीपती । होतों उदकाचिया आर्ती । रोहिणी पीत ॥ ५३ ॥ जी किरडूं तरी कापडाचें । परी लहरी येत होतिया साचें । ऐसें वायां मरतया जीवाचें । श्रेय तुवां घेतलें ॥ ५४ ॥ आपुलें प्रतिबिंब नेणता । सिंह कुहां घालील देखोनि आतां । ऐसा धरिजे तेवीं अनंता । राखिलें मातें ॥ ५५ ॥ एऱ्हवीं माझा तरी येतुलेवरी । एथ निश्चय होता अवधारीं । जें आतांचि सातांही सागरीं । एकत्र मिळिजे ॥ ५६ ॥ हें जगचि आघवें बुडावें । वरी आकाशहि तुटोनि पडावें । परी झुंजणें न घडावें । गोत्रजेशीं मज ॥ ५७ ॥ ऐसिया अहंकाराचिये वाढी । मियां आग्रहजळीं दिधली होती बुडी । चांगचि तूं जवळां एऱ्हवीं काढी । कवणु मातें ॥ ५८ ॥ नाथिलें आपण पां एक मानिलें । आणि नव्हतया नाम गोत्र ठेविलें । थोर पिसें होतें लागलें । परि राखिलें तुम्ही ॥ ५९ ॥ मागां जळत काढिलें जोहरीं । तैं तें देहासीच भय अवधारीं । आतां हे जोहरवाहर दुसरी । चैतन्यासकट ॥ ६० ॥ दुराग्रह हिरण्याक्षें । माझी बुद्धि वसुंधरा सूदली काखे । मग माहार्णव गवाक्षें । रिघोनि ठेला ॥ ६१ ॥ तेथ तुझेनि गोसावीपणें । एकवेळ बुद्धीचिया ठाया येणें । हें दुसरें वराह होणें । पडिलें तुज ॥ ६२ ॥ ऐसें अपार तुझें केलें । एकी वाचा काय मी बोलें । परी पांचही पालव मोकलिले । मजप्रती ॥ ६३ ॥ तें कांहीं न वचेचि वायां । भलें यश फावलें देवराया । जे साद्यंत माया । निरसिली माझी ॥ ६४ ॥ आजीं आनंदसरोवरींचीं कमळें । तैसे हे तुझे डोळे । आपुलिया प्रसादाचीं राउळें । जयालागीं करिती ॥ ६५ ॥ हां हो तयाही आणि मोहाची भेटी । हे कायसी पाबळी गोठी ? । केउती मृगजळाची वृष्टी । वडवानळेंसीं ? ॥ ६६ ॥ आणि मी तंव दातारा । ये कृपेचिये रिघोनि गाभारां । घेत आहें चारा । ब्रह्मरसाचा ॥ ६७ ॥ तेणें माझा जी मोह जाये । एथ विस्मो कांहीं आहे ? । तरी उद्धरलों कीं तुझे पाये । शिवतले आहाती ॥ ६८ ॥ भवाप्ययौ हि भूतानां श्रुतौ विस्तरशो मया । त्वत्तः कमलपत्राक्ष माहात्म्यमपि चाव्ययम् ॥ २॥ पैं कमलायतडोळसा । सूर्यकोटितेजसा । मियां तुजपासोनि महेशा । परिसिलें आजीं ॥ ६९ ॥ इयें भूतें जयापरी होती । अथवा लया हन जैसेनि जाती । ते मजपुढां प्रकृती । विवंचिली देवें ॥ ७० ॥ आणि प्रकृती कीर उगाणा दिधला । वरि पुरुषाचाही ठावो दाविला । जयाचा महिमा पांघरोनि जाहला । धडौता वेदु ॥ ७१ ॥ जी शब्दराशी वाढे जिये । कां धर्मा{ऐ}शिया रत्नांतें विये । ते एथिंचे प्रभेचे पाये । वोळगे म्हणौनि ॥ ७२ ॥ ऐसें अगाध माहात्म्य । जें सकळमार्गैकगम्य । जें स्वात्मानुभवरम्य । तें इयापरी दाविलें ॥ ७३ ॥ जैसा केरु फिटलिया आभाळीं । दिठी रिगे सूर्यमंडळीं । कां हातें सारूनि बाबुळीं । जळ देखिजे ॥ ७४ ॥ नातरी उकलतया सापाचे वेढे । जैसें चंदना खेंव देणें घडे । अथवा विवसी पळे मग चढे । निधान हातां ॥ ७५ ॥ तैसी प्रकृती हे आड होती । ते देवेंचि सारोनि परौती । मग परतत्त्व माझिये मती । शेजार केलें ॥ ७६ ॥ म्हणौनि इयेविषयींचा मज देवा । भरंवसा कीर जाहला जीवा । परी आणीक एक हेवा । उपनला असे ॥ ७७ ॥ तो भिडां जरी म्हणों राहों । तरी आना कवणा पुसों जावों । काय तुजवांचोनि ठावो । जाणत आहों आम्ही ? ॥ ७८ ॥ जळचरु जळाचा आभारु धरी । बाळक स्तनपानीं उपरोधु करी । तरी तया जिणया श्रीहरी । आन उपायो असे ? ॥ ७९ ॥ म्हणौनि भीड सांकडी न धरवे । जीवा आवडे तेंही तुजपुढां बोलावें । तंव राहें म्हणितलें देवें । चाड सांगैं ॥ ८० ॥ एवमेतद्यथाऽऽत्थ त्वमात्मानं परमेश्वर । द्रष्टुमिच्छामि ते रूपमैश्वरं पुरुषोत्तम ॥ ३॥ मग बोलिला तो किरीटी । म्हणे तुम्हीं केली जे गोठी । तिया प्रतीतीची दिठी । निवाली माझी ॥ ८१ ॥ आतां जयाचेनि संकल्पें । हे लोकपरंपरा होय हारपे । जया ठायातें आपणपें । मी ऐसें म्हणसी ॥ ८२ ॥ तें मुद्दल रूप तुझें । जेथूनि इयें द्विभुजें हन चतुर्भुजें । सुरकार्याचेनि व्याजें । घेवों घेवों येसी ॥ ८३ ॥ पैं जळशयनाचिया अवगणिया । कां मत्स्य कूर्म इया मिरवणिया । खेळु सरलिया तूं गुणिया । सांठविसी जेथ ॥ ८४ ॥ उपनिषदें जें गाती । योगिये हृदयीं रिगोनि पाहाती । जयातें सनकादिक आहाती । पोटाळुनियां ॥ ८५ ॥ ऐसें अगाध जें तुझें । विश्वरूप कानीं ऐकिजे । तें देखावया चित्त माझें । उतावीळ देवा ॥ ८६ ॥ देवें फेडूनियां सांकड । लोभें पुसिली जरी चाड । तरी हेंचि एकीं वाड । आर्तीं जी मज ॥ ८७ ॥ तुझें विश्वरूपपण आघवें । माझिये दिठीसि गोचर होआवें । ऐसी थोर आस जीवें । बांधोनि आहें ॥ ८८ ॥ मन्यसे यदि तच्छक्यं मया द्रष्टुमिति प्रभो । योगेश्वर ततो मे त्वं दर्शयाऽत्मानमव्ययम् ॥ ४॥ परी आणीक एक एथ शारङ्गी । तुज विश्वरूपातें देखावयालागीं । पैं योग्यता माझिया आंगीं । असे कीं नाहीं ॥ ८९ ॥ हें आपलें आपण मी नेणें । तें कां नेणसी जरी देव म्हणे । तरी सरोगु काय जाणे । निदान रोगाचें ? ॥ ९० ॥ आणि जी आर्तीचेनि पडिभरें । आर्तु आपुली ठाकी पैं विसरे । जैसा तान्हेला म्हणे न पुरे । समुद्र मज ॥ ९१ ॥ ऐशा सचाडपणाचिये भुली । न सांभाळवे समस्या आपुली । यालागीं योग्यता जेवीं माउली । बालकाची जाणे ॥ ९२ ॥ तयापरी श्रीजनार्दना । विचारिजो माझी संभावना । मग विश्वरूपदर्शना । उपक्रम कीजे ॥ ९३ ॥ तरी ऐसी ते कृपा करा । एऱ्हवीं नव्हे हें म्हणा अवधारा । वायां पंचमालापें बधिरा । सुख केउतें देणें ? ॥ ९४ ॥ एऱ्हवीं येकले बापियाचे तृषे । मेघ जगापुरतें काय न वर्षे ? । परी जहालीही वृष्टि उपखे । जऱ्ही खडकीं होय ॥ ९५ ॥ चकोरा चंद्रामृत फावलें । येरा आण वाहूनि काय वारिलें ? । परी डोळ्यांवीण पाहलें । वायां जाय ॥ ९६ ॥ म्हणौनि विश्वरूप तूं सहसा । दाविसी कीर हा भरवंसा । कां जे कडाडां आणि गहिंसा- । माजी नीत्य नवा तूं कीं ॥ ९७ ॥ तुझें औदार्य जाणों स्वतंत्र । देतां न म्हणसी पात्रापात्र । पैं कैवल्या ऐसें पवित्र । जें वैरियांही दिधलें ॥ ९८ ॥ मोक्षु दुराराध्यु कीर होय । परी तोही आराधी तुझे पाय । म्हणौनि धाडिसी तेथ जाय । पाइकु जैसा ॥ ९९ ॥ तुवां सनकादिकांचेनि मानें । सायुज्यीं सौरसु दिधला पूतने । जे विषाचेनि स्तनपानें । मारूं आली ॥ १०० ॥ हां गा राजसूय यागाचिया सभासदीं । देखतां त्रिभुवनाची मांदी । कैसा शतधा दुर्वाक्य शब्दीं । निस्तेजिलासी ॥ १०१ ॥ ऐशिया अपराधिया शिशुपाळा । आपणपें ठावो दिधला गोपाळा । आणि उत्तानचरणाचिया बाळा । काय ध्रुवपदीं चाड ? ॥ १०२ ॥ तो वना आला याचिलागीं । जे बैसावें पितयाचिया उत्संगीं । कीं तो चंद्रसूर्यादिकांपरिस जगीं । श्लाघ्यु केला ॥ १०३ ॥ ऐसा वनवासिया सकळां । देतां एकचि तूं धसाळा । पुत्रा आळवितां अजामिळा । आपणपें देसी ॥ १०४ ॥ जेणें उरीं हाणितलासि पांपरा । तयाचा चरणु वाहासी दातारा । अझुनी वैरियांचिया कलेवरा । विसंबसीना ॥ १०५ ॥ ऐसा अपकारियां तुझा उपकारु । तूं अपात्रींही परी उदारु । दान म्हणौनि दारवंठेकरु । जाहलासी बळीचा ॥ १०६ ॥ तूंतें आराधी ना आयकें । होती पुंसा बोलावित कौतुकें । तिये वैकुंठीं तुवां गणिके । सुरवाडु केला ॥ १०७ ॥ ऐसीं पाहूनि वायाणीं मिषें । आपणपें देवों लागसी वानिवसें । तो तूं कां अनारिसें । मजलागीं करिसी ॥ १०८ ॥ हां गा दुभतयाचेनि पवाडें । जे जगाचें फेडी सांकडें । तिये कामधेनूचे पाडे । काय भुकेले ठाती ? ॥ १०९ ॥ म्हणौनि मियां जें विनविलें कांहीं । तें देव न दाखविती हें कीर नाहीं । परी देखावयालागीं देईं । पात्रता मज ॥ ११० ॥ तुझें विश्वरूप आकळे । ऐसे जरी जाणसी माझे डोळे । तरी आर्तीचे डोहळे । पुरवीं देवा ॥ १११ ॥ ऐसी ठायेंठावो विनंती । जंव करूं सरला सुभद्रापती । तंव तया षड्गुणचक्रवर्ती । साहवेचिना ॥ ११२ ॥ तो कृपापीयूषसजळु । आणि येरु जवळां आला वर्षाकाळु । नाना कृष्ण कोकिळु । अर्जुन वसंतु ॥ ११३ ॥ नातरी चंद्रबिंब वाटोळें । देखोनि क्षीरसागर उचंबळे । तैसा दुणेंही वरी प्रेमबळें । उल्लसितु जाहला ॥ ११४ ॥ मग तिये प्रसन्नतेचेनि आटोपें । गाजोनि म्हणितलें सकृपें । पार्था देख देख अमुपें । स्वरूपें माझीं ॥ ११५ ॥ एक विश्वरूप देखावें । ऐसा मनोरथु केला पांडवें । कीं विश्वरूपमय आघवें । करूनि घातलें ॥ ११६ ॥ बाप उदार देवो अपरिमितु । याचक स्वेच्छा सदोदितु । असे सहस्रवरी देतु । सर्वस्व आपुलें ॥ ११७ ॥ अहो शेषाचेहि डोळे चोरिले । वेद जयालागीं झकविले । लक्ष्मीयेही राहविलें । जिव्हार जें ॥ ११८ ॥ तें आतां प्रकटुनी अनेकधा । करीत विश्वरूपदर्शनाचा धांदा । बाप भाग्या अगाधा । पार्थाचिया ॥ ११९ ॥ जो जागता स्वप्नावस्थे जाये । तो जेवीं स्वप्नींचें आघवें होये । तेवीं अनंत ब्रह्मकटाह आहे । आपणचि जाहला ॥ १२० ॥ ते सहसा मुद्रा सोडिली । आणि स्थूळदृष्टीची जवनिका फेडिली । किंबहुना उघडिली । योगऋद्धी ॥ १२१ ॥ परी हा हें देखेल कीं नाहीं । ऐसी सेचि न करी कांहीं । एकसरां म्हणतसे पाहीं । स्नेहातुर ॥ १२२ ॥ श्रीभगवानुवाच । पश्य मे पार्थ रूपाणि शतशोऽथ सहस्रशः । नानाविधानि दिव्यानि नानावर्णाकृतीनि च ॥ ५॥ अर्जुना तुवां एक दावा म्हणितलें । आणि तेंचि दावूं तरी काय दाविलें । आतां देखें आघवें भरिलें । माझ्याचि रूपीं ॥ १२३ ॥ एकें कृशें एकें स्थूळें । एकें ऱ्हस्वें एकें विशाळें । पृथुतरें सरळें । अप्रांतें एकें ॥ १२४ ॥ एकें अनावरें प्रांजळें । सव्यापारें एकें निश्चळें । उदासीनें स्नेहाळें । तीव्रें एकें ॥ १२५ ॥ एके घूर्णितें सावधें । असलगें एकें अगाधें । एकें उदारें अतिबद्धें । क्रुद्धें एकें ॥ १२६ ॥ एकें शांतें सन्मदें । स्तब्धें एकें सानंदें । गर्जितें निःशब्दें । सौम्यें एकें ॥ १२७ ॥ एकें साभिलाषें विरक्तें । उन्निद्रितें एकें निद्रितें । परितुष्टें एकें आर्तें । प्रसन्नें एकें ॥ १२८ ॥ एकें अशस्त्रें सशस्त्रें । एकें रौद्रें अतिमित्रें । भयानकें एकें पवित्रें । लयस्थें एकें ॥ १२९ ॥ एकें जनलीलाविलासें । एकें पालनशीलें लालसें । एकें संहारकें सावेशें । साक्षिभूतें एकें ॥ १३० ॥ एवं नानाविधें परी बहुवसें । आणि दिव्यतेजप्रकाशें । तेवींचि एक{ए}का ऐसें । वर्णेंही नव्हे ॥ १३१ ॥ एकें तातलें साडेपंधरें । तैसीं कपिलवर्णें अपारें । एकें सर्वांगीं जैसें सेंदुरें । डवरलें नभ ॥ १३२ ॥ एकें सावियाचि चुळुकीं । जैसें ब्रह्मकटाह खचिलें माणिकीं । एकें अरुणोदयासारिखीं । कुंकुमवर्णें ॥ १३३ ॥ एकें शुद्धस्फटिकसोज्वळें । एकें इंद्रनीळसुनीळें । एकें अंजनवर्णें सकाळें । रक्तवर्णें एकें ॥ १३४ ॥ एकें लसत्कांचनसम पिंवळीं । एकें नवजलदश्यामळीं । एकें चांपेगौरीं केवळीं । हरितें एकें ॥ १३५ ॥ एकें तप्तताम्रतांबडीं । एकें श्वेतचंद्र चोखडीं । ऐसीं नानावर्णें रूपडीं । देखें माझीं ॥ १३६ ॥ हे जैसे कां आनान वर्ण । तैसें आकृतींही अनारिसेपण । लाजा कंदर्प रिघाला शरण । तैसीं सुंदरें एकें ॥ १३७ ॥ एकें अतिलावण्यसाकारें । एकें स्निग्धवपु मनोहरें । शृंगारश्रियेचीं भांडारें । उघडिली जैसीं ॥ १३८ ॥ एकें पीनावयवमांसाळें । एकें शुष्कें अति विक्राळें । एकें दीर्घकंठें विताळें । विकटें एकें ॥ १३९ ॥ एवं नानाविधाकृती । इयां पाहतां पारु नाहीं सुभद्रापती । ययांच्या एकेकीं अंगप्रांतीं । देख पां जग ॥ १४० ॥ पश्यादित्यान्वसून्रुद्रान् अश्विनौ मरुतस्तथा । बहून्यदृष्टपूर्वाणि पश्याश्चर्याणि भारत ॥ ६॥ जेथ उन्मीलन होत आहे दिठी । तेथ पसरती आदित्यांचिया सृष्टी । पुढती निमीलनीं मिठीं । देत आहाती ॥ १४१ ॥ वदनींचिया वाफेसवें । होत ज्वाळामय आघवें । जेथ पावकादिक पावे । समूह वसूंचा ॥ १४२ ॥ आणि भ्रूलतांचे शेवट । कोपें मिळों पाहतीं एकवट । तेथ रुद्रगणांचे संघाट । अवतरत देखें ॥ १४३ ॥ पैं सौम्यतेचा बोलावा । मिती नेणिजे अश्विनौदेवां । श्रोत्रीं होती पांडवा । अनेक वायु ॥ १४४ ॥ यापरी एकेकाचिये लीळे । जन्मती सुरसिद्धांचीं कुळें । ऐसीं अपारें आणि विशाळें । रूपें इयें पाहीं ॥ १४५ ॥ जयांतें सांगावया वेद बोबडे । पहावया काळाचेंही आयुष्य थोकडें । धातयाही परी न सांपडे । ठाव जयांचा ॥ १४६ ॥ जयांतें देवत्रयी कधीं नायके । तियें इयें प्रत्यक्ष देख अनेकें । भोगीं आश्चर्याची कवतिकें । महासिद्धी ॥ १४७ ॥ इहैकस्थं जगत्कृत्स्नं पश्याद्य सचराचरम् । मम देहे गुडाकेश यच्चान्यद्दृष्टुमिच्छसि ॥ ७॥ इया मूर्तीचिया किरीटी । रोममूळीं देखें पां सृष्टी । सुरतरुतळवटीं । तृणांकुर जैसे ॥ १४८ ॥ चंडवाताचेनि प्रकाशें । उडत परमाणु दिसती जैसे । भ्रमत ब्रह्मकटाह तैसें । अवयवसंधीं ॥ १४९ ॥ एथ एकैकाचिया प्रदेशीं । विश्व देख विस्तारेंशी । आणि विश्वाही परौतें मानसीं । जरी देखावें वर्ते ॥ १५० ॥ तरी इयेही विषयींचें कांहीं । एथ सर्वथा सांकडें नाहीं । सुखें आवडे तें माझिया देहीं । देखसी तूं ॥ १५१ ॥ ऐसें विश्वमूर्ती तेणें । बोलिलें कारुण्यपूर्णें । तंव देखत आहे कीं नाहीं न म्हणे । निवांतुचि येरु ॥ १५२ ॥ एथ कां पां हा उगला ? । म्हणौनि श्रीकृष्णें जंव पाहिला । तंव आर्तीचें लेणें लेइला । तैसाचि आहे ॥ १५३ ॥ न तु मां शक्यसे द्रष्टुमनेनैव स्वचक्षुषा । दिव्यं ददामि ते चक्षुः पश्य मे योगमैश्वरम् ॥ ८॥ मग म्हणें उत्कंठे वोहट न पडे । अझुनी सुखाची सोय न सांपडे । परी दाविलें तें फुडें । नाकळेचि यया ॥ १५४ ॥ हे बोलोनि देवो हांसिले । हांसोनि देखणियातें म्हणितलें । आम्हीं विश्वरूप तरी दाविलें । परी न देखसीच तूं ॥ १५५ ॥ यया बोला येरें विचक्षणें । म्हणितलें हां जी कवणासी तें उणें ? । तुम्ही बकाकरवीं चांदिणें । चरऊं पहा मा ॥ १५६ ॥ हां हो उटोनियां आरिसा । आंधळिया दाऊं बैसा । बहिरियापुढें हृषीकेशा । गाणीव करा ॥ १५७ ॥ मकरंदकणाचा चारा । जाणतां घालूनि दर्दुरा । वायां धाडा शारङ्गधरा । कोपा कवणा ॥ १५८ ॥ जें अतींद्रिय म्हणौनि व्यवस्थिलें । केवळ ज्ञानदृष्टीचिया भागा फिटलें । तें तुम्हीं चर्मचक्षूंपुढें सूदलें । मी कैसेनि देखें ॥ १५९ ॥ परी हें तुमचें उणें न बोलावें । मीचि साहें तेंचि बरवें । एथ आथि म्हणितलें देवें । मानूं बापा ॥ १६० ॥ साच विश्वरूप जरी आम्ही दावावें । तरी आधीं देखावया सामर्थ्य कीं द्यावें । परी बोलत बोलत प्रेमभावें । धसाळ गेलों ॥ १६१ ॥ काय जाहलें न वाहतां भुई पेरिजे । तरी तो वेलु विलया जाइजे । तरी आतां माझें निजरूप देखिजे । तें दृष्टी देवों तुज ॥ १६२ ॥ मग तिया दृष्टी पांडवा । आमुचा ऐश्वर्ययोगु आघवा । देखोनियां अनुभवा । माजिवडा करीं ॥ १६३ ॥ ऐसें तेणें वेदांतवेद्यें । सकळ लोक आद्यें । बोलिलें आराध्यें । जगाचेनि ॥ १६४ ॥ संजय उवाच । एवमुक्त्वा ततो राजन् महायोगेश्वरो हरिः । दर्शयामास पार्थाय परमं रूपमैश्वरम् ॥ ९॥ पैं कौरवकुलचक्रवर्ती । मज हाचि विस्मयो पुढतपुढती । जे श्रियेहूनि त्रिजगतीं । सदैव असे कवणी ? ॥ १६५ ॥ ना तरी खुणेचें वानावयालागीं । श्रुतीवांचूनि दावा पां जगीं । ना सेवकपण तरी आंगीं । शेषाच्याचि आथी ॥ १६६ ॥ हां हो जयाचेनि सोसें । शिणत आठही पहार योगी जैसे । अनुसरलें गरुडा{ऐ}सें । कवण आहे ? ॥ १६७ ॥ परी तें आघवेंचि एकीकडे ठेलें । सापें कृष्णसुख एकंदरें जाहलें । जिये दिवूनि जन्मले । पांडव हे ॥ १६८ ॥ परी पांचांही आंतु अर्जुना । श्रीकृष्ण सावियाचि जाहला अधीना । कामुक कां जैसा अंगना । आपैता कीजे ॥ १६९ ॥ पढविलें पाखरूं ऐसें न बोले । यापरी क्रीडामृगही तैसा न चले । कैसें दैव एथें सुरवाडलें । तें जाणों न ये ॥ १७० ॥ आजि हें परब्रह्म सगळें । भोगावया सदैव याचेचि डोळे । कैसे वाचेनि हन लळे । पाळीत असे ॥ १७१ ॥ हा कोपे कीं निवांतु साहे । हा रुसे तरी बुझावीत जाये । नवल पिसें लागलें आहे । पार्थाचें देवा ॥ १७२ ॥ एऱ्हवीं विषय जिणोनि जन्मले । जे शुकादिक दादुले । ते विषयोचि वानितां जाहले । भाट ययाचें ॥ १७३ ॥ हा योगियांचें समाधिधन । कीं होऊनि ठेले पार्थाआधीन । यालागीं विस्मयो माझें मन । करीतसे राया ॥ १७४ ॥ तेवींचि संजय म्हणे कायसा । विस्मयो एथें कौरवेशा । श्रीकृष्णें स्वीकारिजे तया ऐसा । भाग्योदय होय ॥ १७५ ॥ म्हणौनि तो देवांचा रावो । म्हणे पार्थाते तुज दृष्टि देवों । जया विश्वरूपाचा ठावो । देखसी तूं ॥ १७६ ॥ ऐसी श्रीमुखौनि अक्षरें । निघती ना जंव एकसरें । तंव अविद्येचे आंधारें । जावोंचि लागे ॥ १७७ ॥ तीं अक्षरें नव्हती देखा । ब्रह्मसाम्राज्यदीपिका । अर्जुनालागीं चित्कळिका । उजळलिया श्रीकृष्णें ॥ १७८ ॥ मग दिव्यचक्षुप्रकाशु प्रगटला । तया ज्ञानदृष्टी फांटा फुटला । ययापरी दाविता जाहला । ऐश्वर्य आपुलें ॥ १७९ ॥ हे अवतार जे सकळ । ते जिये समुद्रींचे कां कल्लोळ । विश्व हें मृगजळ । जया रश्मीस्तव दिसे ॥ १८० ॥ जिये अनादिभूमिके निटे । चराचर हें चित्र उमटे । आपणपें श्रीवैकुंठें । दाविलें तया ॥ १८१ ॥ मागां बाळपणीं येणें श्रीपती । जैं एक वेळ खादली होती माती । तैं कोपोनियां हातीं । यशोदां धरिला ॥ १८२ ॥ मग भेणें भेणें जैसें । मुखीं झाडा द्यावयाचेनि मिसें । चवदाही भुवनें सावकाशें । दाविलीं तिये ॥ १८३ ॥ ना तरी मधुवनीं ध्रुवासि केलें । जैसें कपोल शंखें शिवतलें । आणि वेदांचियेही मतीं ठेलें । तें लागला बोलों ॥ १८४ ॥ तैसा अनुग्रहो पैं राया । श्रीहरी केला धनंजया । आतां कवणेकडेही माया । ऐसी भाष नेणेंचि तो ॥ १८५ ॥ एकसरें ऐश्वर्यतेजें पाहलें । तया चमत्काराचें एकार्णव जाहलें । चित्त समाजीं बुडोनि ठेलें । विस्मयाचिया ॥ १८६ ॥ जैसा आब्रह्म पूर्णोदकीं । पव्हे मार्कंडेय एकाकीं । तैसा विश्वरूप कौतुकीं । पार्थु लोळे ॥ १८७ ॥ म्हणे केवढें गगन एथ होतें । तें कवणें नेलें पां केउतें । तीं चराचर महाभूतें । काय जाहलीं ? ॥ १८८ ॥ दिशांचे ठावही हारपले । आधोर्ध्व काय नेणों जाहले । चेइलिया स्वप्न तैसे गेले । लोकाकार ॥ १८९ ॥ नाना सूर्यतेजप्रतापें । सचंद्र तारांगण जैसें लोपे । तैसीं गिळिलीं विश्वरूपें । प्रपंचरचना ॥ १९० ॥ तेव्हां मनासी मनपण न स्फुरे । बुद्धि आपणपें न सांवरें । इंद्रियांचे रश्मी माघारे । हृदयवरी भरले ॥ १९१ ॥ तेथ ताटस्थ्या ताटस्थ्य पडिलें । टकासी टक लागले । जैसें मोहनास्त्र घातलें । विचारजातां ॥ १९२ ॥ तैसा विस्मितु पाहे कोडें । तंव पुढां होतें चतुर्भुज रूपडें । तेंचि नानारूप चहूंकडे । मांडोनि ठेलें ॥ १९३ ॥ जैसें वर्षाकाळींचे मेघौडे । कां महाप्रळयींचें तेज वाढे । तैसें आपणावीण कवणीकडे । नेदीचि उरों ॥ १९४ ॥ प्रथम स्वरूपसमाधान । पावोनि ठेला अर्जुन । सवेचि उघडी लोचन । तंव विश्वरूप देखें ॥ १९५ ॥ इहींचि दोहीं डोळां । पाहावें विश्वरूपा सकळा । तो श्रीकृष्णें सोहळा । पुरविला ऐसा ॥ १९६ ॥ अनेकवक्त्रनयनमनेकाद्भुतदर्शनम् । अनेकदिव्याभरणं दिव्यानेकोद्यतायुधम् ॥ १०॥ मग तेथ सैंघ देखे वदनें । जैसी रमानायकाचीं राजभुवनें । नाना प्रगटलीं निधानें । लावण्यश्रियेचीं ॥ १९७ ॥ कीं आनंदाची वनें सासिन्नलीं । जैसी सौंदर्या राणीव जोडली । तैसीं मनोहरें देखिलीं । हरीचीं वक्त्रें ॥ १९८ ॥ तयांही माजीं एकैकें । सावियाचि भयानकें । काळरात्रीचीं कटकें । उठवलीं जैसीं ॥ १९९ ॥ कीं मृत्यूसीचि मुखें जाहलीं । हो कां जें भयाचीं दुर्गें पन्नासिलीं । कीं महाकुंडें उघडलीं । प्रळयानळाचीं ॥ २०० ॥ तैसीं अद्भुतें भयासुरें । तेथ वदनें देखिलीं वीरें । आणिकें असाधारणें साळंकारें । सौम्यें बहुतें ॥ २०१ ॥ पैं ज्ञानदृष्टीचेनि अवलोकें । परी वदनांचा शेवटु न टके । मग लोचन तें कवतिकें । लागला पाहों ॥ २०२ ॥ तंव नानावर्णें कमळवनें । विकासिलीं तैसे अर्जुनें । डोळे देखिले पालिंगनें । आदित्यांचीं ॥ २०३ ॥ तेथेंचि कृष्णमेघांचिया दाटी- । माजीं कल्पांत विजूंचिया स्फुटी । तैसिया वन्हि पिंगळा दिठी । भ्रूभंगातळीं ॥ २०४ ॥ हें एकैक आश्चर्य पाहतां । तिये एकेचि रूपीं पंडुसुता । दर्शनाची अनेकता । प्रतिफळली ॥ २०५ ॥ मग म्हणे चरण ते कवणेकडे । केउते मुकुट कें दोर्दंडें । ऐसी वाढविताहे कोडें । चाड देखावयाची ॥ २०६ ॥ तेथ भाग्यनिधि पार्था । कां विफलत्व होईल मनोरथा । काय पिनाकपाणीचिया भातां । वायकांडीं आहाती ? ॥ २०७ ॥ ना तरी चतुराननाचिये वाचे । काय आहाती लटिकिया अक्षरांचे साचे ? । म्हणौनि साद्यंतपण अपारांचे । देखिलें तेणें ॥ २०८ ॥ जयाची सोय वेदां नाकळे । तयाचे सकळावयव एकेचि वेळे । अर्जुनाचे दोन्ही डोळे । भोगिते जाहले ॥ २०९ ॥ चरणौनि मुकुटवरी । देखत विश्वरूपाची थोरी । जे नाना रत्न अळंकारीं । मिरवत असे ॥ २१० ॥ परब्रह्म आपुलेनि आंगें । ल्यावया आपणचि जाहला अनेगें । तियें लेणीं मी सांगें । काइसयासारिखीं ॥ २११ ॥ जिये प्रभेचिये झळाळा । उजाळु चंद्रादित्यमंडळा । जे महातेजाचा जिव्हाळा । जेणें विश्व प्रगटे ॥ २१२ ॥ तो दिव्यतेज शृंगारु । कोणाचिये मतीसी होय गोचरु । देव आपणपेंचि लेइले ऐसें वीरु । देखत असे ॥ २१३ ॥ मग तेथेंचि ज्ञानाचिया डोळां । पहात करपल्लवां जंव सरळा । तंव तोडित कल्पांतींचिया ज्वाळा । तैसीं शस्त्रें झळकत देखे ॥ २१४ ॥ आपण आंग आपण अलंकार । आपण हात आपण हतियार । आपण जीव आपण शरीर । देखें चराचर कोंदलें देवें ॥ २१५ ॥ जयाचिया किरणांचे निखरपणें । नक्षत्रांचे होत फुटाणे । तेजें खिरडला वन्हि म्हणे । समुद्रीं रिघों ॥ २१६ ॥ मग कालकूटकल्लोळीं कवळिलें । नाना महाविजूंचें दांग उमटलें । तैसे अपार कर देखिले । उदितायुधीं ॥ २१७ ॥ दिव्यमाल्याम्बरधरं दिव्यगन्धानुलेपनम् । सर्वाश्चर्यमयं देवमनन्तं विश्वतोमुखम् ॥ ११॥ कीं भेणें तेथूनि काढिली दिठी । मग कंठमुगुट पहातसे किरीटी । तंव सुरतरूची सृष्टी । जयांपासोनि कां जाहली ॥ २१८ ॥ जिये महासिद्धींचीं मूळपीठें । शिणली कमळा जेथ वावटे । तैसीं कुसुमें अति चोखटें । तुरंबिलीं देखिलीं ॥ २१९ ॥ मुगुटावरी स्तबक । ठायीं ठायीं पूजाबंध अनेक । कंठीं रुळताति अलौकिक । माळादंड ॥ २२० ॥ स्वर्गें सूर्यतेज वेढिलें । जैसें पंधरेनें मेरूतें मढिलें । तैसें नितंबावरी गाढिलें । पीतांबरु झळके ॥ २२१ ॥ श्रीमहादेवो कापुरें उटिला । कां कैलासु पारजें डवरिला । नाना क्षीरोदकें पांघरविला । क्षीरार्णवो जैसा ॥ २२२ ॥ जैसी चंद्रमयाची घडी उपलविली । मग गगनाकरवीं बुंथी घेवविली । तैसीं चंदनपिंजरी देखिली । सर्वांगीं तेणें ॥ २२३ ॥ जेणें स्वप्रकाशा कांतीं चढे । ब्रह्मानंदाचा निदाघु मोडे । जयाचेनि सौरभ्यें जीवित जोडे । वेदवतीये ॥ २२४ ॥ जयाचे निर्लेप अनुलेपु करी । जे अनंगुही सर्वांगीं धरी । तया सुगंधाची थोरी । कवण वानी ? ॥ २२५ ॥ ऐसी एकैक शृंगारशोभा । पाहतां अर्जुन जातसें क्षोभा । तेवींचि देवो बैसला कीं उभा । का शयालु हें नेणवें ॥ २२६ ॥ बाहेर दिठी उघडोनि पाहे । तंव आघवें मूर्तिमय देखत आहे । मग आतां न पाहें म्हणौनि उगा राहे । तरी आंतुही तैसेंचि ॥ २२७ ॥ अनावरें मुखें समोर देखे । तयाभेणें पाठीमोरा जंव ठाके । तंव तयाहीकडे श्रीमुखें । करचरण तैसेचि ॥ २२८ ॥ अहो पाहतां कीर प्रतिभासे । एथ नवलावो काय असे ? । परि न पाहतांही दिसे । चोज आइका ॥ २२९ ॥ कैसें अनुग्रहाचें करणें । पार्थाचें पाहणें आणि न पाहणें । तयाही सकट नारायणें । व्यापूनि घेतलें ॥ २३० ॥ म्हणौनि आश्चर्याच्या पुरीं एकीं । पडिला ठायेठाव थडीं ठाकी । तंव चमत्काराचिया आणिकीं । महार्णवीं पडे ॥ २३१ ॥ तैसा अर्जुनु असाधारणें । आपुलिया दर्शनाचेनि विंदाणें । कवळूनि घेतला तेणें । अनंतरूपें ॥ २३२ ॥ तो विश्वतोमुख स्वभावें । आणि तेचि दावावयालागीं पांडवें । प्रार्थिला आतां आघवें । होऊनि ठेला ॥ २३३ ॥ आणि दीपें कां सूर्यें प्रगटे । अथवा निमुटलिया देखावेंचि खुंटे । तैसी दिठी नव्हे जे वैकुंठें । दिधली आहे ॥ २३४ ॥ म्हणौनि किरीटीसि दोहीं परी । तें देखणें देखें अंधारी । हें संजयो हस्तिनापुरीं । सांगतसे राया ॥ २३५ ॥ म्हणे किंबहुना अवधारिलें । पार्थें विश्वरूप देखिलें । नाना आभरणीं भरलें । विश्वतोमुख ॥ २३६ ॥ दिवि सूर्य सहस्रस्य भवेद्युगपदुत्थिता । यदि भाः सदृशी सा स्याद्भासस्तस्य महात्मनः ॥ १२॥ तिये अंगप्रभेचा देवा । नवलावो काइसया ऐसा सांगावा । कल्पांतीं एकुचि मेळावा । द्वादशादित्यांचा होय ॥ २३७ ॥ तैसे ते दिव्यसूर्य सहस्रवरी । जरी उदयजती कां एकेचि अवसरीं । तऱ्ही तया तेजाची थोरी । उपमूं नये ॥ २३८ ॥ आघवयाचि विजूंचा मेळावा कीजे । आणि प्रळयाग्नीची सर्व सामग्री आणिजे । तेवींचि दशकुही मेळविजे । महातेजांचा ॥ २३९ ॥ तऱ्ही तिये अंगप्रभेचेनि पाडें । हें तेज कांहीं कांहीं होईल थोडें । आणि तया ऐसें कीर चोखडें । त्रिशुद्धी नोहे ॥ २४० ॥ ऐसें महात्म्य या श्रीहरीचें सहज । फांकतसे सर्वांगीचें तेज । तें मुनिकृपा जी मज । दृष्ट जाहलें ॥ २४१ ॥ तत्रैकस्थं जगत्कृत्स्नम् प्रविभक्तमनेकधा ॥ अपश्यद्देवदेवस्य शरीरे पांडवस्तदा ॥ १३॥ आणि तिये विश्वरूपीं एकीकडे । जग आघवें आपुलेनि पवाडें । जैसे महोदधीमाजीं बुडबुडे । सिनानें दिसती ॥ २४२ ॥ कां आकाशीं गंधर्वनगर । भूतळीं पिपीलिका बांधे घर । नाना मेरुवरी सपूर । परमाणु बैसले ॥ २४३ ॥ विश्व आघवेंचि तयापरी । तया देवचक्रवर्तीचिया शरीरीं । अर्जुन तिये अवसरीं । देखता जाहला ॥ २४४ ॥ ततः स विस्मयाविष्टो हृष्टरोमा धनंजयः । प्रणम्य शिरसा देवं कृताझ्जलिरभाषत ॥ १४॥ तेथ एक विश्व एक आपण । ऐसें अळुमाळ होतें जें दुजेपण । तेंही आटोनि गेलें अंतःकरण । विरालें सहसा ॥ २४५ ॥ आंतु आनंदा चेइरें जाहलें । बाहेरि गात्रांचें बळ हारपोनि गेलें । आपाद पां गुंतलें । पुलकांचलें ॥ २४६ ॥ वार्षिये प्रथमदशे । वोहळलया शैलांचें सर्वांग जैसें । विरूढे कोमलांकुरीं तैसे । रोमांच जाहले ॥ २४७ ॥ शिवतला चंद्रकरीं । सोमकांतु द्रावो धरी । तैसिया स्वेदकणिका शरीरीं । दाटलिया ॥ २४८ ॥ माजीं सापडलेनि अलिकुळें । जळावरी कमळकळिका जेवीं आंदोळे । तेवीं आंतुलिया सुखोर्मीचेनि बळें । बाहेरि कांपे ॥ २४९ ॥ कर्पूरकर्दळीचीं गर्भपुटें । उकलतां कापुराचेनि कोंदाटें । पुलिका गळती तेवीं थेंबुटें । नेत्रौनि पडती ॥ २५० ॥ उदयलेनि सुधाकरें । जैसा भरलाचि समुद्र भरे । तैसा वेळोवेळां उर्मिभरें । उचंबळत असे ॥ २५१ ॥ ऐसा सात्त्विकांही आठां भावां । परस्परें वर्ततसे हेवा । तेथ ब्रह्मानंदाची जीवा । राणीव फावली ॥ २५२ ॥ तैसाचि तया सुखानुभवापाठीं । केला द्वैताचा सांभाळु दिठी । मग उसासौनि किरीटी । वास पाहिली ॥ २५३ ॥ तेथ बैसला होता जिया सवा । तियाचिया कडे मस्तक खालविला देवा । जोडूनि करसंपुट बरवा । बोलतु असे ॥ २५४ ॥ अर्जुन उवाच । पश्यामि देवांस्तव देव देहे सर्वांस्तथा भूतविशेषसंघान् ॥ ब्रह्माणमीशं कमलासनस्थ मृषींश्चसर्वानुरगांश्च दिव्यान् ॥ १५॥ म्हणे जयजयाजी स्वामी । नवल कृपा केली तुम्हीं । जें हें विश्वरूप कीं आम्हीं । प्राकृत देखों ॥ २५५ ॥ परि साचचि भलें केलें गोसाविया । मज परितोषु जाहला साविया । जी देखलासि जो इया । सृष्टीसी तूं आश्रयो ॥ २५६ ॥ देवा मंदराचेनि अंगलगें । ठायीं ठायीं श्वापदांचीं दांगें । तैसीं इयें तुझ्या देहीं अनेगें । देखतसें भुवनें ॥ २५७ ॥ अहो आकाशचिये खोळे । दिसती ग्रहगणांचीं कुळें । कां महावृक्षीं अविसाळें । पक्षिजातीचीं ॥ २५८ ॥ तयापरी श्रीहरी । तुझिया विश्वात्मकीं इये शरीरीं । स्वर्गु देखतसें अवधारीं । सुरगणेंसीं ॥ २५९ ॥ प्रभु महाभूतांचें पंचक । येथ देखत आहे अनेक । आणि भूतग्राम एकेक । भूतसृष्टीचें ॥ २६० ॥ जी सत्यलोकु तुजमाजीं आहे । देखिला चतुराननु हा नोहे ? । आणि येरीकडे जंव पाहें । तंव कैलासुही दिसे ॥ २६१ ॥ श्रीमहादेव भवानियेशीं । तुझ्या दिसतसे एके अंशीं । आणि तूंतेंही गा हृषीकेशी । तुजमाजीं देखे ॥ २६२ ॥ पैं कश्यपादि ऋषिकुळें । इयें तुझिया स्वरूपीं सकळें । देखतसें पाताळें । पन्नगेंशीं ॥ २६३ ॥ किंबहुना त्रैलोक्यपती । तुझिया एकेकाचि अवयवाचिये भिंती । इयें चतुर्दशभुवनें चित्राकृती । अंकुरलीं जाणों ॥ २६४ ॥ आणि तेथिंचे जे जे लोक । ते चित्ररचना जी अनेक । ऐसें देखतसे अलोकिक । गांभीर्य तुझें ॥ २६५ ॥ अनेकबाहूदरवक्त्रनेत्रं पश्यामि त्वां सर्वतोऽनंतरूपम् । नान्तं न मध्यं न पुनस्तवादिं पश्यामि विश्वेश्वर विश्वरूपम् ॥ १६॥ त्या दिव्यचक्षूंचेनि पैसें । चहुंकडे जंव पाहात असें । तंव दोर्दंडीं कां जैसें । आकाश कोंभैलें ॥ २६६ ॥ तैसे एकचि निरंतर । देवा देखत असें तुझे कर । करीत आघवेचि व्यापार । एकेचि काळीं ॥ २६७ ॥ मग महाशून्याचेनि पैसारें । उघडलीं ब्रह्मकटाहाचीं भांडारें । तैसीं देखतसें अपारें । उदरें तुझीं ॥ २६८ ॥ जी सहस्रशीर्षयाचें देखिलें । कोडीवरी होताति एकीवेळें । कीं परब्रह्मचि वदनफळें । मोडोनि आलें ॥ २६९ ॥ तैसीं वक्त्रें जी जेउतीं तेउतीं । तुझीं देखितसे विश्वमूर्ती । आणि तयाचिपरी नेत्रपंक्ती । अनेका सैंघ ॥ २७० ॥ हें असो स्वर्ग पाताळ । कीं भूमी दिशा अंतराळ । हे विवक्षा ठेली सकळ । मूर्तिमय देखतसें ॥ २७१ ॥ हें तुजवीण एकादियाकडे । परमाणूहि एतुला कोडें । अवकाशु पाहतसें परि न सांपडे । ऐसें व्यापिलें तुवां ॥ २७२ ॥ इये नानापरी अपरिमितें । जेतुलीं साठविलीं होतीं महाभूतें । तेतुलाहि पवाडु तुवां अनंतें । कोंदला देखतसें ॥ २७३ ॥ ऐसा कवणें ठायाहूनि तूं आलासी । एथ बैसलासि कीं उभा आहासि । आणि कवणिये मायेचिये पोटीं होतासी । तुझें ठाण केवढें ॥ २७४ ॥ तुझें रूप वय कैसें । तुजपैलीकडे काय असे । तूं काइसयावरी आहासि ऐसें । पाहिलें मियां ॥ २७५ ॥ तंव देखिलें जी आघवेंचि । तरि आतां तुज ठावो तूंचि । तूं कवणाचा नव्हेसि ऐसाचि । अनादि आयता ॥ २७६ ॥ तूं उभा ना बैठा । दिघडु ना खुजटा । तुज तळीं वरी वैकुंठा । तूंचि आहासी ॥ २७७ ॥ तूं रूपें आपणयांचि ऐसा । देवा तुझी तूंचि वयसा । पाठीं पोट परेशा । तुझें तूं गा ॥ २७८ ॥ किंबहुना आतां । तुझें तूंचि आघवें अनंता । हें पुढत पुढती पाहतां । देखिलें मियां ॥ २७९ ॥ परि या तुझिया रूपाआंतु । जी उणीव एक असे देखतु । जे आदि मध्य अंतु । तिन्हीं नाहीं ॥ २८० ॥ एऱ्हवीं गिंवसिलें आघवां ठायीं । परि सोय न लाहेचि कहीं । म्हणौनि त्रिशुद्धी हे नाहीं । तिन्ही एथ ॥ २८१ ॥ एवं आदिमध्यांतरहिता । तूं विश्वेश्वरा अपरिमिता । देखिलासि जी तत्त्वतां । विश्वरूपा ॥ २८२ ॥ तुज महामूर्तीचिया आंगी । उमटलिया पृथक् मूर्ती अनेगी । लेइलासी वानेपरींची आंगीं । ऐसा आवडतु आहासी ॥ २८३ ॥ नाना पृथक् मूर्ती तिया द्रुमवल्ली । तुझिया स्वरूपमहाचळीं । दिव्यालंकार फुलीं फळीं । सासिन्नलिया ॥ २८४ ॥ हो कां जे महोदधीं तूं देवा । जाहलासि तरंगमूर्ती हेलावा । कीं तूं एक वृक्षु बरवा । मूर्तिफळीं फळलासी ॥ २८५ ॥ जी भूतीं भूतळ मांडिलें । जैसें नक्षत्रीं गगन गुढलें । तैसें मूर्तिमय भरलें । देखतसें तुझें रूप ॥ २८६ ॥ जी एकेकीच्या अंगप्रांतीं । होय जाय हें त्रिजगती । एवढियाही तुझ्या आंगीं मूर्ती । कीं रोमा जालिया ॥ २८७ ॥ ऐसा पवाडु मांडूनि विश्वाचा । तूं कवण पां एथ कोणाचा । हें पाहिलें तंव आमुचा । सारथी तोचि तूं ॥ २८८ ॥ तरी मज पाहतां मुकुंदा । तूं ऐसाचि व्यापकु सर्वदा । मग भक्तानुग्रहें तया मुग्धा । रूपातें धरिसी ॥ २८९ ॥ कैसें चहूं भुजांचें सांवळें । पाहतां वोल्हावती मन डोळे । खेंव देऊं जाइजे तरी आकळे । दोहींचि बाहीं ॥ २९० ॥ ऐसी मूर्ति कोडिसवाणी कृपा । करूनि होसी ना विश्वरूपा । कीं अमुचियाचि दिठी सलेपा । जें सामान्यत्वें देखिती ॥ २९१ ॥ तरी आतां दिठीचा विटाळु गेला । तुवां सहजें दिव्यचक्षू केला । म्हणौनि यथारूपें देखवला । महिमा तुझा ॥ २९२ ॥ परी मकरतुंडामागिलेकडे । तोचि होतासि तूं एवढें । रूप जाहलासि हें फुडें । वोळखिलें मियां ॥ २९३ ॥ किरीटिनं गदिनं चक्रिणं च तेजोराशिं सर्वतो दीप्तिमन्तम् । पश्यामि त्वां दुर्निरीक्ष्यं समन्ताद्दीप्तानलार्कद्युतिमप्रमेयम् ॥ १७॥ नोहे तोचि हा शिरीं ? । मुकुट लेइलासि श्रीहरी । परी आतांचें तेज आणि थोरी । नवल कीं बहु हें ॥ २९४ ॥ तेंचि हें वरिलियेचि हातीं । चक्र परिजितया आयती । सांवरितासि विश्वमूर्ती । ते न मोडे खूण ॥ २९५ ॥ येरीकडे तेचि हे नोहे गदा । आणि तळिलिया दोनी भुजा निरायुधा । वागोरे सांवरावया गोविंदा । संसरिलिया ॥ २९६ ॥ आणि तेणेंचि वेगें सहसा । माझिया मनोरथासरिसा । जाहलासि विश्वरूपा विश्वेशा । म्हणौनि जाणें ॥ २९७ ॥ परी कायसें बा हें चोज । विस्मयो करावयाहि पाडू नाहीं मज । चित्त होऊनि जातसें निर्बुज । आश्चर्यें येणें ॥ २९८ ॥ हें एथ आथि कां येथ नाहीं । ऐसें श्वसोंही नये कांहीं । नवल अंगप्रभेची नवाई । कैसी कोंदलीं सैंघ ॥ २९९ ॥ एथ अग्नीचीही दिठी करपत । सूर्य खद्योतु तैसा हारपत । ऐसें तीव्रपण अद्भुत । तेजाचें यया ॥ ३०० ॥ हो कां महातेजाचिया महार्णवीं । बुडोनि गेली सृष्टी आघवी । कीं युगांतविजूंच्या पालवीं । झांकलें गगन ॥ ३०१ ॥ नातरी संहारतेजाचिया ज्वाळा । तोडोनि माचू बांधला अंतराळां । आतां दिव्य ज्ञानाचिया डोळां । पाहवेना ॥ ३०२ ॥ उजाळु अधिकाधिक बहुवसु । धडाडीत आहे अतिदाहसु । पडत दिव्यचक्षुंसही त्रासु । न्याहाळितां ॥ ३०३ ॥ हो कां जे महाप्रळयींचा भडाडु । होता काळाग्निरुद्राचिया ठायीं गूढु । तो तृतीयनयनाचा मढू । फुटला जैसा ॥ ३०४ ॥ तैसें पसरलेनि प्रकाशें । सैंघ पांचवनिया ज्वाळांचे वळसे । पडतां ब्रह्मकटाह कोळिसे । होत आहाती ॥ ३०५ ॥ ऐसा अद्भुत तेजोराशी । जन्मा नवल म्यां देखिलासी । नाहीं व्याप्ती आणि कांतीसी । पारु जी तुझिये ॥ ३०६ ॥ त्वमक्षरं परमं वेदितव्यं त्वमस्य विश्वस्य परं निधानम् । त्वमव्ययः शाश्वतधर्मगोप्ता सनातनस्त्वं पुरुषो मतो मे ॥ १८॥ देवा तूं अक्षर । औटाविये मात्रेसि पर । श्रुती जयाचें घर । गिंवसीत आहाती ॥ ३०७ ॥ जें आकाराचें आयतन । जें विश्वनिक्षेपैकनिधान । तें अव्यय तूं गहन । अविनाश जी ॥ ३०८ ॥ तूं धर्माचा वोलावा । अनादिसिद्ध तूं नित्य नवा । जाणें मी सदतिसावा । पुरुष विशेष तूं ॥ ३०९ ॥ अनादिमध्यान्तमनन्तवीर्यं अनन्तबाहुं शशिसूर्यनेत्रम् । पश्यामि त्वां दीप्तहुताशवक्त्रं स्वतेजसा विश्वमिदं तपन्तम् ॥ १९॥ तूं आदिमध्यांतरहितु । स्वसामर्थ्यें तूं अनंतु । विश्वबाहु अपरिमितु । विश्वचरण तूं ॥ ३१० ॥ पैं चंद्र चंडांशु डोळां । दावितासि कोपप्रसाद लीळा । एकां रुससी तमाचिया डोळां । एकां पाळितोसि कृपादृष्टी ॥ ३११ ॥ जी एवंविधा तूंतें । मी देखतसें हें निरुतें । पेटलें प्रळयाग्नीचें उजितें । तैसें वक्त्र हें तुझें ॥ ३१२ ॥ वणिवेनि पेटले पर्वत । कवळूनि ज्वाळांचे उभड उठत । तैसी चाटीत दाढा दांत । जीभ लोळे ॥ ३१३ ॥ इये वदनींचिया उबा । आणि जी सर्वांगकांतीचिया प्रभा । विश्व तातलें अति क्षोभा । जात आहे ॥ ३१४ ॥ द्यावापृथिव्योरिदमन्तरं हि व्याप्तं त्वयैकेन दिशश्च सर्वाः । दृष्ट्वाऽद्भुतं रूपमुग्रं तवेदं लोकत्रयं प्रव्यथितं महात्मन् ॥ २०॥ कां जे द्यौर्लोक आणि पाताळ । पृथिवी आणि अंतराळ । अथवा दशदिशा समाकुळ । दिशाचक्र ॥ ३१५ ॥ हें आघवेंचि तुंवा एकें । भरलें देखत आहे कौतुकें । परि गगनाहीसकट भयानकें । आप्लविजे जेवीं ॥ ३१६ ॥ नातरी अद्भुतरसाचिया कल्लोळीं । जाहली चवदाही भुवनांसि कडियाळीं । तैसें आश्चर्यचि मग मी आकळीं । काय एक ? ॥ ३१७ ॥ नावरे व्याप्ती हे असाधारण । न साहवे रूपाचें उग्रपण । सुख दूरी गेलें परि प्राण । विपायें धरीजे ॥ ३१८ ॥ देवा ऐसें देखोनि तूंतें । नेणों कैसें आलें भयाचें भरितें । आतां दुःखकल्लोळीं झळंबतें । तिन्हीं भुवनें ॥ ३१९ ॥ एऱ्हवीं तुज महात्मयाचें देखणें । तरि भयदुःखासि कां मेळवणें ? । परि हें सुख नव्हेचि जेणें गुणें । तें जाणवत आहे मज ॥ ३२० ॥ जंव तुझें रूप नोहे दिठें । तंव जगासि संसारिक गोमटें । आतां देखिलासि तरी विषयविटें । उपनला त्रासु ॥ ३२१ ॥ तेवींचि तुज देखिलियासाठीं । काय सहसा तुज देवों येईल मिठी । आणि नेदीं तरी शोकसंकटीं । राहों केवीं ? ॥ ३२२ ॥ म्हणौनि मागां सरों तंव संसारु । आडवीत येतसे अनिवारु । आणि पुढां तूं तंव अनावरु । न येसि घेवों ॥ ३२३ ॥ ऐसा माझारलिया सांकडां । बापुड्या त्रैलोक्याचा होतसे हुरडा । हा ध्वनि जी फुडा । चोजवला मज ॥ ३२४ ॥ जैसा आरंबळला आगीं । तो समुद्रा ये निवावयालागीं । तंव कल्लोळपाणियाचिया तरंगीं । आगळा बिहे ॥ ३२५ ॥ तैसें या जगासि जाहलें । तूंतें देखोनि तळमळित ठेलें । यामाजीं पैल भले । ज्ञानशूरांचे मेळावे ॥ ३२६ ॥ अमी हि त्वां सुरसंघा विशन्ति केचिद्भीताः प्राञ्जलयो गृणन्ति । स्वस्तीत्युक्त्वा महर्षिसिद्धसङ्घाः स्तुवन्ति त्वां सुतिभिः पुष्कलाभिः ॥ २१॥ हे तुझेनि आंगिकें तेजें । जाळूनि सर्व कर्मांचीं बीजें । मिळत तुज आंतु सहजें । सद्भावेसीं ॥ ३२७ ॥ आणिक एक सावियाचि भयभीरु । सर्वस्वें धरूनि तुझी मोहरु । तुज प्रार्थिताति करु । जोडोनियां ॥ ३२८ ॥ देवा अविद्यार्णवीं पडिलों । जी विषयवागुरें आंतुडलों । स्वर्गसंसाराचिया सांकडलों । दोहीं भागीं ॥ ३२९ ॥ ऐसें आमुचें सोडवणें । तुजवांचोनि कीजेल कवणें ? । तुज शरण गा सर्वप्राणें । म्हणत देवा ॥ ३३० ॥ आणि महर्षी अथवा सिद्ध । कां विद्याधरसमूह विविध । हे बोलत तुज स्वस्तिवाद । करिती स्तवन ॥ ३३१ ॥ रुद्रादित्या वसवो ये च साध्या विश्वेऽश्विनौ मरुतश्चोश्मपाश्च । गन्धर्वयक्षासुरसिद्धसङ्घा वीक्षन्ते त्वां विस्मिताश्चैव सर्वे ॥ २२॥ हे रुद्रादित्यांचे मेळावे । वसु हन साध्य आघवे । अश्विनौ देव विश्वेदेव विभवें । वायुही हे जी ॥ ३३२ ॥ अवधारा पितर हन गंधर्व । पैल यक्षरक्षोगण सर्व । जी महेंद्रमुख्य देव । कां सिद्धादिक ॥ ३३३ ॥ हे आघवेचि आपुलालिया लोकीं । सोत्कंठित अवलोकीं । हे महामूर्ती दैविकी । पाहात आहाती ॥ ३३४ ॥ मग पाहात पाहात प्रतिक्षणीं । विस्मित होऊनि अंतःकरणीं । करित निजमुकटीं वोवाळणी । प्रभुजी तुज ॥ ३३५ ॥ ते जय जय घोष कलरवें । स्वर्ग गाजविताती आघवे । ठेवित ललाटावरी बरवे । करसंपुट ॥ ३३६ ॥ तिये विनयद्रुमाचिये आरवीं । सुरवाडली सात्त्विकांची माधवी । म्हणौनि करसंपुटपल्लवीं । तूं होतासि फळ ॥ ३३७ ॥ रूपं महत्ते बहुवक्त्रनेत्रं महाबाहो बहुबाहूरुपादम् । बहूदरं बहुदंष्ट्राकरालं दृष्ट्वा लोकाः प्रव्यथितास्तथाऽहम् ॥ २३॥ जी लोचनां भाग्य उदेलें । मना सुखाचें सुयाणें पाहलें । जे अगाध तुझें देखिलें । विश्वरूप इहीं ॥ ३३८ ॥ हें लोकत्रयव्यापक रूपडें । पाहतां देवांही वचक पडे । याचें सन्मुखपण जोडें । भलतयाकडुनी ॥ ३३९ ॥ ऐसें एकचि परी विचित्रें । आणि भयानकें वक्त्रें । बहुलोचन हे सशस्त्रें । अनंतभुजा ॥ ३४० ॥ अनंत चारु बाहु चरण । बहूदर आणि नानावर्ण । कैसें प्रतिवदनीं मातलेपण । आवेशाचें ॥ ३४१ ॥ हो कां महाकल्पाचिया अंतीं । तवकलेनि यमें जेउततेउतीं । प्रळयाग्नीचीं उजितीं । आंबुखिलीं जैसीं ॥ ३४२ ॥ नातरी संहारत्रिपुरारीचीं यंत्रें । कीं प्रळयभैरवाचीं क्षेत्रें । नाना युगांतशक्तीचीं पात्रें । भूतखिचा वोढविलीं ॥ ३४३ ॥ तैसीं जियेतियेकडे । तुझीं वक्त्रें जीं प्रचंडें । न समाती दरीमाजीं सिंव्हाडे । तैसे दशन दिसती रागीट ॥ ३४४ ॥ जैसें काळरात्रीचेनि अंधारें । उल्हासत निघतीं संहारखेंचरें । तैसिया वदनीं प्रळयरुधिरें । काटलिया दाढा ॥ ३४५ ॥ हें असो काळें अवंतिलें रण । कां सर्व संहारें मातलें मरण । तैसें अतिभिंगुळवाणेंपण । वदनीं तुझिये ॥ ३४६ ॥ हे बापुडी लोकसृष्टी । मोटकीये विपाइली दिठी । आणि दुःखकालिंदीचिया तटीं । झाड होऊनि ठेली ॥ ३४७ ॥ तुज महामृत्यूचिया सागरीं । आतां हे त्रैलोक्य जीविताची तरी । शोकदुर्वातलहरी । आंदोळत असे ॥ ३४८ ॥ एथ कोपोनि जरी वैकुंठें । ऐसें हन म्हणिपैल अवचटें । जें तुज लोकांचें काई वाटे ? । तूं ध्यानसुख हें भोगीं ॥ ३४९ ॥ तरी जी लोकांचें कीर साधारण । वायां आड सूतसे वोडण । केवीं सहसा म्हणे प्राण । माझेचि कांपती ॥ ३५० ॥ ज्या मज संहाररुद्र वासिपे । ज्या मजभेणें मृत्यु लपे । तो मी एथें अहाळबाहळीं कांपें । ऐसें तुवां केलें ॥ ३५१ ॥ परि नवल बापा हे महामारी । इया नाम विश्वरूप जरी । हे भ्यासुरपणें हारी । भयासि आणी ॥ ३५२ ॥ नभःस्पृशं दीप्तमनेकवर्णं व्यात्ताननं दीप्तविशालनेत्रम् । दृष्ट्वा हि त्वां प्रव्यथितान्तरात्मा धृतिं न विन्दामि शमं च विष्णो ॥ २४॥ ठेलीं महाकाळेंसि हटेंतटें । तैसी किती{ए}कें मुखें रागिटें । इहीं वाढोनियां धाकुटें । आकाश केलें ॥ ३५३ ॥ गगनाचेंनि वाडपणें नाकळे । त्रिभुवनींचियाही वारिया न वेंटाळे । ययाचेनि वाफा आगी जळे । कैसें धडाडीत असे ॥ ३५४ ॥ तेवींचि एकसारिखें एक नोहे । एथ वर्णावर्णाचा भेदु आहे । हो कां जें प्रळयीं सावावो लाहे । वन्ह्ं ययाचा ॥ ३५५ ॥ जयाचिये आंगींची दीप्ती येवढी । जे त्रैलोक्य कीजे राखोंडी । कीं तयाही तोंडें आणि तोंडीं । दांत दाढा ॥ ३५६ ॥ कैसा वारया धनुर्वात चढला । समुद्र कीं महापुरीं पडिला । विषाग्नि मारा प्रवर्तला । वडवानळासी ॥ ३५७ ॥ हळाहळ आगी पियालें । नवल मरण मारा प्रवर्तलें । तैसें संहारतेजा या जाहलें । वदन देखा ॥ ३५८ ॥ परी कोणें मानें विशाळ । जैसें तुटलिया अंतराळ । आकाशासि कव्हळ । पडोनि ठेलें ॥ ३५९ ॥ नातरी काखे सूनि वसुंधरी । जैं हिरण्याक्षु रिगाला विवरीं । तैं उघडले हाटकेश्वरीं । जेवीं पाताळकुहर ॥ ३६० ॥ तैसा वक्त्रांचा विकाशु । माजीं जिव्हांचा आगळाचि आवेशु । विश्व न पुरे म्हणौनि घांसु । न भरीचि कोंडें ॥ ३६१ ॥ आणि पाताळव्याळांचिया फूत्कारीं । गरळज्वाळा लागती अंबरीं । तैसी पसरलिये वदनदरी- । माजीं हे जिव्हा ॥ ३६२ ॥ काढूनि प्रळयविजूंचीं जुंबाडें । जैसें पन्नासिलें गगनाचे हुडे । तैसे आवाळुवांवरी आंकडे । धगधगीत दाढांचे ॥ ३६३ ॥ आणि ललाटपटाचिये खोळे । कैसें भयातें भेडविताती डोळे । हो कां जे महामृत्यूचे उमाळे । कडवसां राहिले ॥ ३६४ ॥ ऐसें वाऊनि भयाचें भोज । एथ काय निपजवूं पाहातोसि काज । तें नेणों परी मज । मरणभय आलें ॥ ३६५ ॥ देवा विश्वरूप पहावयाचे डोहळे । केले तिये पावलों प्रतिफळें । बापा देखिलासि आतां डोळे । निवावे तैसे निवाले ॥ ३६६ ॥ अहो देहो पार्थिव कीर जाये । ययाची काकुळती कवणा आहे । परि आतां चैतन्य माझें विपायें । वांचे कीं न वांचे ॥ ३६७ ॥ एऱ्हवीं भयास्तव आंग कांपे । नावेक आगळें तरी मन तापे । अथवा बुद्धिही वासिपे । अभिमानु विसरिजे ॥ ३६८ ॥ परी येतुलियाही वेगळा । जो केवळ आनंदैककळा । तया अंतरात्मयाही निश्चळा । शियारी आली ॥ ३६९ ॥ बाप साक्षात्काराचा वेधु । कैसा देशधडी केला बोधु । हा गुरुशिष्यसंबंधु । विपायें नांदे ॥ ३७० ॥ देवा तुझ्या ये दर्शनीं । जें वैकल्य उपजलें आहे अंतःकरणीं । तें सावरावयालागीं गंवसणी । धैर्याची करितसें ॥ ३७१ ॥ तंव माझेनि नामें धैर्य हारपलें । कीं तयाहीवरी विश्वरूपदर्शन जाहलें । हें असो परि मज भलें आतुडविलें । उपदेशा इया ॥ ३७२ ॥ जीव विसंवावयाचिया चाडा । सैंघ धांवाधांवी करितसे बापुडा । परि सोयही कवणेंकडां । न लभे एथ ॥ ३७३ ॥ ऐसें विश्वरूपाचिया महामारी । जीवित्व गेलें आहें चराचरीं । जी न बोलें तरि काय करीं । कैसेनि राहें ? ॥ ३७४ ॥ दंष्ट्राकरालानि च ते मुखानि दृष्ट्वैव कालानलसन्निभानि । दिशो न जाने न लभे च शर्म प्रसीद देवेश जगन्निवास ॥ २५॥ पैं अखंड डोळ्यांपुढें । फुटलें जैसें महाभयाचें भांडें । तैशीं तुझीं मुखें वितंडें । पसरलीं देखें ॥ ३७५ ॥ असो दांत दाढांची दाटी । न झांकवे मा दों दों वोठीं । सैंघ प्रळयशस्त्रांचिया दाट कांटी । लागलिया जैशा ॥ ३७६ ॥ जैसें तक्षका विष भरलें । हो कां जे काळरात्रीं भूत संचरलें । कीं आग्नेयास्त्र परजिलें । वज्राग्नि जैसें ॥ ३७७ ॥ तैशीं तुझीं वक्त्रें प्रचंडें । वरि आवेश हा बाहेरी वोसंडे । आले मरणरसाचे लोंढे । आम्हांवरी ॥ ३७८ ॥ संहारसमयींचा चंडानिळु । आणि महाकल्पांत प्रळयानळु । या दोहीं जैं होय मेळु । तैं काय एक न जळे ? ॥ ३७९ ॥ तैसीं संहारकें तुझीं मुखें । देखोनि धीरु कां आम्हां पारुखे ? । आतां भुललों मी दिशा न देखें । आपणपें नेणें ॥ ३८० ॥ मोटकें विश्वरूप डोळां देखिलें । आणि सुखाचें अवर्षण पडिलें । आतां जापाणीं जापाणीं आपुलें । अस्ताव्यस्त हें ॥ ३८१ ॥ ऐसें करिसी म्हणौनि जरी जाणें । तरी हे गोष्टी सांगावीं कां मी म्हणें । आतां एक वेळ वांचवी जी प्राणें । या स्वरूपप्रळयापासोनि ॥ ३८२ ॥ जरी तूं गोसावी आमुचा अनंता । तरी सुईं वोडण माझिया जीविता । सांटवीं पसारा हा मागुता । महामारीचा ॥ ३८३ ॥ आइकें सकळ देवांचिया परदेवते । तुवां चैतन्यें गा विश्व वसतें । तें विसरलासी हें उपरतें । संहारूं आदरिलें ॥ ३८४ ॥ म्हणौनि वेगीं प्रसन्न होईं देवराया । संहरीं संहरीं आपुली माया । काढीं मातें महाभया- । पासोनियां ॥ ३८५ ॥ हा ठायवरी पुढतपुढतीं । तूंतें म्हणिजे बहुवा काकुळती । ऐसा मी विश्वमूर्ती । भेडका जाहलों ॥ ३८६ ॥ जैं अमरावतीये आला धाडा । तैं म्यां एकलेनि केला उवेडा । जो मी काळाचियाही तोंडा । वासिपु न धरीं ॥ ३८७ ॥ परी तया आंतुल नव्हे हें देवा । एथ मृत्यूसही करूनि चढावा । तुवां आमुचाचि घोटू भरावा । या सकळ विश्वेंसीं ॥ ३८८ ॥ कैसा नव्हता प्रळयाचा वेळु । गोखा तूंचि मिनलासि काळु । बापुडा हा त्रिभुवनगोळु । अल्पायु जाहला ॥ ३८९ ॥ अहा भाग्या विपरीता । विघ्न उठिलें शांत करितां । कटाकटा विश्व गेलें आतां । तूं लागलासि ग्रासूं ॥ ३९० ॥ हें नव्हे मा रोकडें । सैंघ पसरूनियां तोंडें । कवळितासि चहूंकडे । सैन्यें इयें ॥ ३९१ ॥ अमी च त्वां धृतराष्ट्रस्य पुत्राः सर्वे सहैवावनिपालसङ्घैः । भीष्मो द्रोणः सूतपुत्रस्तथाऽसौ सहास्मदीयैरपि योधमुख्यैः ॥ २६॥ नोहेति ? हे कौरवकुळींचे वीर । आंधळिया धृतराष्ट्राचे कुमर । हे गेले गेले सहपरिवार । तुझिया वदनीं ॥ ३९२ ॥ आणि जे जे यांचेनि सावायें । आले देशोदेशींचे राये । तयांचें सांगावया जावों न लाहे । ऐसें सरकटित आहासी ॥ ३९३ ॥ मदमुखाचिया संघटा । घेत आहासि घटघटां । आरणीं हन थाटा । देतासि मिठी ॥ ३९४ ॥ जंत्रावरिचील मार । पदातींचे मोगर । मुखाआंत भार । हारपताति मा ॥ ३९५ ॥ कृतांताचिया जावळी । जें एकचि विश्वातें गिळी । तियें कोटीवरी सगळीं । गिळितासि शस्त्रें ॥ ३९६ ॥ चतुरंगा परिवारा । संजोडियां रहंवरां । दांत न लाविसी मा परमेश्वरा । कसा तुष्टलासि बरवा ॥ ३९७ ॥ हां गा भीष्मा{ऐ}सा कवणु । सत्यशौर्यनिपुणु । तोही आणि ब्राह्मण द्रोणु । ग्रासिलासि कटकटा ॥ ३९८ ॥ अहा सहस्रकराचा कुमरु । एथ गेला गेला कर्णवीरु । आणि आमुचिया आघवयांचा केरु । फेडिला देखें ॥ ३९९ ॥ कटकटा धातया । कैसें जाहलें अनुग्रहा यया । मियां प्रार्थूनि जगा बापुडिया । आणिलें मरण ॥ ४०० ॥ मागां थोडिया बहुवा उपपत्ती । येणें सांगितलिया विभूती । तैसा नसेचि मा पुढती । बैसलों पुसों ॥ ४०१ ॥ म्हणौनि भोग्य तें त्रिशुद्धी न चुके । आणि बुद्धिही होणारासारिखी ठाके । माझ्या कपाळीं पिटावें लोकें । तें लोटेल कांह्यां ॥ ४०२ ॥ पूर्वीं अमृतही हातां आलें । परी देव नसतीचि उगले । मग काळकूट उठविलें । शेवटीं जैसें ॥ ४०३ ॥ परी तें एकबगीं थोडें । केलिया प्रतिकारामाजिवडें । आणि तिये अवसरीचें तें सांकडें । निस्तरविलें शंभू ॥ ४०४ ॥ आतां हा जळतां वारा कें वेंटाळे ? । कोणा हे विषा भरलें गगन गिळे ? । महाकाळेंसि कें खेळें ? । आंगवत असे ॥ ४०५ ॥ ऐसा अर्जुन दुःखें शिणतु । शोचित असे जिवाआंतु । परी न देखें तो प्रस्तुतु । अभिप्राय देवाचा ॥ ४०६ ॥ जे मी मारिता हे कौरव मरते । ऐसेनि वेंटाळिला होता मोहें बहुतें । तो फेडावयालागीं अनंतें । हें दाखविलें निज ॥ ४०७ ॥ अरे कोण्ही कोणातें न मारी । एथ मीचि हो सर्व संहारीं । हें विश्वरूपव्याजें हरी । प्रकटित असे ॥ ४०८ ॥ परी वायांचि व्याकुलता । ते न चोजवेचि पंडुसुता । मग अहा कंपु नव्हता । वाढवित असे ॥ ४०९ ॥ वक्त्राणि ते त्वरमाणा विशन्ति दंष्ट्राकरालानि भयानकानि । केचिद्विलग्ना दशनान्तरेषु संदृश्यन्ते चूर्णितैरुत्तमाङ्गैः ॥ २७॥ तेथ म्हणे पाहा हो एके वेळे । सासिकवचेंसि दोन्ही दळें । वदनीं गेलीं आभाळें । गगनीं कां जैसीं ॥ ४१० ॥ कां महाकल्पाचिया शेवटीं । जैं कृतांतु कोपला होय सृष्टी । तैं एकविसांही स्वर्गां मिठी । पाताळासकट दे ॥ ४११ ॥ नातरी उदासीनें दैवें । संचकाचीं वैभवें । जेथींचीं तेथ स्वभावें । विलया जाती ॥ ४१२ ॥ तैसीं सासिन्नलीं सैन्यें एकवटें । इये मुखीं जाहलीं प्रविष्टें । परी एकही तोंडौनि न सुटे । कैसें कर्म देखा ॥ ४१३ ॥ अशोकाचे अंगवसे । चघळिले कऱ्हेनि जैसे । लोक वक्त्रामाजीं तैसे । वायां गेले ॥ ४१४ ॥ परि सिसाळें मुकुटेंसीं । पडिली दाढांचे सांडसीं । पीठ होत कैसीं । दिसत आहाती ॥ ४१५ ॥ तियें रत्नें दांतांचिये सवडीं । कूट लागलें जिभेच्या बुडीं । कांहीं कांहीं आगरडीं । द्रंष्ट्रांचीं माखलीं ॥ ४१६ ॥ हो कां जे विश्वरूपें काळें । ग्रासिलीं लोकांचीं शरीरें बळें । परि जीवित्व देहींचीं सिसाळें । अवश्य कीं राखिलीं ॥ ४१७ ॥ तैसीं शरीरामाजीं चोखडीं । इयें उत्तमांगें होतीं फुडीं । म्हणौनि महाकाळाचियाही तोंडीं । परि उरलीं शेखीं ॥ ४१८ ॥ मग म्हणे हें काई । जन्मलयां आन मोहरचि नाहीं । जग आपैसेंचि वदनडोहीं । संचारताहे ॥ ४१९ ॥ यया आपेंआप आघविया सृष्टी । लागलिया आहाति वदनाच्या वाटीं । आणि हा जेथिंचिया तेथ मिठी । देतसे उगला ॥ ४२० ॥ ब्रह्मादिक समस्त । उंचा मुखामाजीं धांवत । येर सामान्य हे भरत । ऐलीच वदनीं ॥ ४२१ ॥ आणीकही भूतजात । तें उपजलेचि ठायीं ग्रासित । परि याचिया मुखा निभ्रांत । न सुटेचि कांहीं ॥ ४२२ ॥ यथा नदीनाम् बहवोऽम्बुवेगाः समुद्रमेवाभिमुखा द्रवन्ति । तथा तवामी नरलोकवीरा विशन्ति वक्त्राण्यभिविज्वलन्ति ॥ २८॥ जैसे महानदीचे वोघ । वहिले ठाकिती समुद्राचें आंग । तैसें आघवाचिकडूनि जग । प्रवेशत मुखीं ॥ ४२३ ॥ आयुष्यपंथें प्राणिगणी । करोनि अहोरात्रांची मोवणी । वेगें वक्त्रामिळणीं । साधिजत आहाती ॥ ४२४ ॥ यथा प्रदीप्तं ज्वलनं पतङ्गा विशन्ति नाशाय समृद्धवेगाः । तथैव नाशाय विशन्ति लोका स्तवापि वक्त्राणि समृद्धवेगाः ॥ २९॥ जळतया गिरीच्या गवखा- । माजीं घापती पतंगाचिया झाका । तैसे समग्र लोक देखा । इये वदनीं पडती ॥ ४२५ ॥ परि जेतुलें येथ प्रवेशलें । तें तातलिया लोहें पाणीचि पां गिळिलें । वहवटींहि पुसिलें । नामरूप तयांचें ॥ ४२६ ॥ लेलिह्यसे ग्रसमानः समन्ताल्लोकान्समग्रान्वदनैर्ज्वद्भिः । तेजोभिरापूर्य जगत्समग्रं भासस्तवोग्राः प्रतपन्ति विष्णो ॥ ३०॥ आणि येतुलाही आरोगण । करितां भुके नाहीं उणेपण । कैसें दीपन असाधारण । उदयलें यया ॥ ४२७ ॥ जैसा रोगिया ज्वराहूनि उठिला । का भणगा दुकाळु पाहला । तैसा जिभांचा लळलळाटु देखिला । आवाळुवें चाटितां ॥ ४२८ ॥ तैसें आहाराचे नांवें कांहीं । तोंडापासूनि उरलेंचि नाहीं । कैसी समसमीत नवाई । भुकेलेपणाची ॥ ४२९ ॥ काय सागराचा घोंटु भरावा ? । कीं पर्वताचा घांसु करावा ? । ब्रह्मकटाहो घालावा । आघवाचि दाढे ॥ ४३० ॥ दिशा सगळियाचि गिळाविया । चांदिणिया चाटूनि घ्याविया । ऐसें वर्तत आहे साविया । लोलुप्य बा तुझें ॥ ४३१ ॥ जैसा भोगीं कामु वाढे । कां इंधनें आगीसि हाकाक चढे । तैसी खातखातांचि तोंडें । खाखांतें ठेलीं ॥ ४३२ ॥ कैसें एकचि केवढें पसरलें । त्रिभुवन जिव्हाग्रीं आहे टेकलें । जैसें कां कवीठ घातलें । वडवानळीं ॥ ४३३ ॥ ऐसीं अपार वदनें । आतां येतुलीं कैंचीं त्रिभुवनें । कां आहारु न मिळतां येणें मानें । वाढविलीं सैंघ ॥ ४३४ ॥ अगा हा लोकु बापुडा । जाहला वदनज्वाळां वरपडा । जैसी वणवेयाचिया वेढां । सांपडती मृगें ॥ ४३५ ॥ आतां तैसें यां विश्वा जाहालें । देव नव्हे हें कर्म आलें । कां जग चळचळां पांगिलें । काळजाळें ॥ ४३६ ॥ आतां इये अंगप्रभेचिये वागुरे । कोणीकडूनि निगिजैल चराचरें । हीं वक्त्रें नोहेती जोहारें । वोडवलीं जगा ॥ ४३७ ॥ आगी आपुलेनि दाहकपणें । कैसेनि पोळिजे तें नेणे । परी जया लागे तया प्राणें । सुटिकाची नाहीं ॥ ४३८ ॥ नातरी माझेनि तिखटपणें । कैसें निवटे हें शस्त्र कायि जाणें । कां आपुलियां मारा नेणें । विष जैसें ॥ ४३९ ॥ तैसी तुज कांहीं । आपुलिया उग्रपणाची सेचि नाहीं । परी ऐलीकडिले मुखीं खाई । हो सरली जगाची ॥ ४४० ॥ अगा आत्मा तूं एकु । सकळ विश्वव्यापकु । तरी कां आम्हां अंतकु । तैसा वोडवलासी ? ॥ ४४१ ॥ तरी मियां सांडिली जीवित्वाची चाड । आणि तुवांही न धरावी भीड । मनीं आहे तें उघड । बोल पां सुखें ॥ ४४२ ॥ किती वाढविसी या उग्ररूपा । आंगींचें भगवंतपण आठवीं बापा । नाहीं तरी कृपा । मजपुरती पाही ॥ ४४३ ॥ आख्याहि मे को भवानुग्ररूपो नमोऽस्तु ते देववर प्रसीद । विज्ञातुमिच्छामिभवन्तमाद्यं न हि प्रजानामि तव प्रवृत्तिम् ॥ ३१॥ तरी एक वेळ वेदवेद्या । जी त्रिभुवनैक आद्या । विनवणी विश्ववंद्या । आइकें माझी ॥ ४४४ ॥ ऐसें बोलोनि वीरें । चरण नमस्कारिलें शिरें । मग म्हणें तरी सर्वेश्वरें । अवधारिजो ॥ ४४५ ॥ मियां होआवया समाधान । जी पुसिलें विश्वरूपध्यान । आणि एकेंचि काळें त्रिभुवन । गिळितुचि उठिलासी ॥ ४४६ ॥ तरी तूं कोण कां येतुलीं । इयें भ्यासुरें मुखें कां मेळविलीं । आघवियाचि करीं परिजिलीं । शस्त्रें कांह्या ॥ ४४७ ॥ जी जंव तंव रागीटपणें । वाढोनि गगना आणितोसि उणें । कां डोळे करूनि भिंगुळवाणे । भेडसावीत आहासी ॥ ४४८ ॥ एथ कृतांतेंसि देवा । कासया किजतसे हेवा । हा आपुला तुवां सांगावा । अभिप्राय मज ॥ ४४९ ॥ या बोला म्हणे अनंतु । मी कोण हें आहासी पुसतु । आणि कायिसयालागीं असे वाढतु । उग्रतेसी ॥ ४५० ॥ श्रीभगवानुवाच । कालोऽस्मि लोकक्षयकृत्प्रवृद्धो लोकान् समाहर्तुमिह प्रवृत्तः ॥ ऋतेऽपि त्वां न भविष्यन्ति सर्वे येऽवस्थिताः प्रत्यनीकेषु योधाः ॥ ३२॥ तरी मी काळु गा हें फुडें । लोक संहारावयालागीं वाढें । सैंघ पसरिलीं आहातीं तोंडें । आतां ग्रासीन हें आघवें ॥ ४५१ ॥ एथ अर्जुन म्हणे कटकटा । उबगिलों मागिल्या संकटा । म्हणौनि आळविला तंव वोखटा । उवाइला हा ॥ ४५२ ॥ तेवींचि कठिण बोलें आसतुटी । अर्जुन होईल हिंपुटी । म्हणौनि सवेंचि म्हणे किरीटी । परि आन एक असे ॥ ४५३ ॥ तरी आतांचिये संहारवाहरे । तुम्हीं पांडव असा बाहिरे । तेथ जातजातां धनुर्धरें । सांवरिले प्राण ॥ ४५४ ॥ होता मरणमहामारीं गेला । तो मागुता सावधु जाहला । मग लागला बोला । चित्त देऊं ॥ ४५५ ॥ ऐसें म्हणिजत आहे देवें । अर्जुना तुम्ही माझें हें जाणावें । येर जाण मी आघवें । सरलों ग्रासूं ॥ ४५६ ॥ वज्रानळीं प्रचंडीं । जैसी घापे लोणियाची उंडी । तैसें जग हें माझिया तोंडीं । तुवां देखिलें जें ॥ ४५७ ॥ तरी तयामाझारीं कांहीं । भरंवसेनि उणें नाहीं । इये वायांचि सैन्यें पाहीं । बरवतें आहाती ॥ ४५८ ॥ ऐसा चतुरंगाचिया संपदा । करित महाकाळेंसीं स्पर्धा । वांटिवेचिया मदा । वघळले जे ॥ ४५९ ॥ हे जे मिळोनियां मेळे । कुंथती वीरवृत्तीचेनि बळें । यमावरी गजदळें । वाखाणिजताती ॥ ४६० ॥ म्हणती सृष्टीवरी सृष्टी करूं । आण वाहूनि मृत्यूतें मारूं । आणि जगाचा भरूं । घोंटु यया ॥ ४६१ ॥ पृथ्वी सगळीचि गिळूं । आकाश वरिच्यावरी जाळूं । कां बाणवरी खिळूं । वारयातें ॥ ४६२ ॥ बोल हतियेराहूनि तिखट । दिसती अग्निपरिस दासट । मारकपणें काळकूट । महुर म्हणत ॥ ४६३ ॥ तरी हे गंधर्वनगरींचे उमाळे । जाण पोकळीचे पेंडवळें । अगा चित्रीव फळें । वीर हे देखें ॥ ४६४ ॥ हां गा मृगजळाचा पूर आला । दळ नव्हे कापडाचा साप केला । इया शृंगारूनियां खाला । मांडिलिया पैं ॥ ४६५ ॥ तस्मात्त्वमुत्तिष्ठ यशो लभस्व जित्वा शत्रून्भुंक्ष्व राज्यं समृद्धम् । मयैवैते निहताः पूर्वमेव निमित्तमात्रं भव सव्यसाचिन् ॥ ३३॥ येर चेष्टवितें जें बळ । तें मागांचि मियां ग्रासिलें सकळ । आतां कोल्हारिचे वेताळ । तैसे निर्जीव हे आहाती ॥ ४६६ ॥ हालविती दोरी तुटली । तरी तियें खांबावरील बाहुलीं । भलतेणें लोटिलीं । उलथोनि पडती ॥ ४६७ ॥ तैसा सैन्याचा यया बगा । मोडतां वेळू न लगेल पैं गा । म्हणौनि उठीं उठीं वेगां । शाहाणा होईं ॥ ४६८ ॥ तुवां गोग्रहणाचेनि अवसरें । घातलें मोहनास्त्र एकसरें । मग विराटाचेनि महाभेडें उत्तरें । आसडूनि नागाविलें ॥ ४६९ ॥ आतां हें त्याहूनि निपटारें जहालें । निवटीं आयितें रण पडिलें । घेईं यश रिपु जिंतिले । एकलेनि अर्जुनें ॥ ४७० ॥ आणि कोरडें यशचि नोहे । समग्र राज्यही आलें आहे । तूं निमित्तमात्रचि होयें । सव्यसाची ॥ ४७१ ॥ द्रोणं च भीष्मं च जयद्रथं च कर्णां तथान्यानपि योधवीरान् । मया हतांस्त्वं जहि मा व्यथिष्ठा युध्यस्व जेतासि रणे सपत्‌नान् ॥ ३४॥ द्रोणाचा पाडु न करीं । भीष्माचें भय न धरीं । कैसेनि कर्णावरी । परजूं हें न म्हण ॥ ४७२ ॥ कोण उपायो जयद्रथा कीजे । हें न चिंतूं चित्त तुझें । आणिकही आथि जे जे । नावाणिगे वीर ॥ ४७३ ॥ तेही एक एक आघवें । चित्रींचे सिंहाडे मानावे । जैसे वोलेनि हातें घ्यावें । पुसोनियां ॥ ४७४ ॥ यावरी पांडवा । काइसा युद्धाचा मेळावा ? । हा आभासु गा आघवा । येर ग्रासिलें मियां ॥ ४७५ ॥ जेव्हां तुवां देखिले । हे माझिया वदनीं पडिले । तेव्हांचि यांचें आयुष्य सरलें । आतां रितीं सोपें ॥ ४७६ ॥ म्हणौनि वहिला उठीं । मियां मारिले तूं निवटीं । न रिगे शोकसंकटीं । नाथिलिया ॥ ४७७ ॥ आपणचि आडखिळा कीजे । तो कौतुकें जैसा विंधोनि पाडिजे । तैसें देखें गा तुझें । निमित्त आहे ॥ ४७८ ॥ बापा विरुद्ध जें जाहलें । तें उपजतांचि वाघें नेलें । आतां राज्येंशीं संचलें । यश तूं भोगीं ॥ ४७९ ॥ सावियाचि उतत होते दायाद । आणि बळिये जगीं दुर्मद । ते वधिले विशद । सायासु न लागतां ॥ ४८० ॥ ऐसिया इया गोष्टी । विश्वाच्या वाक्पटीं । लिहूनि घाली किरीटी । जगामाजीं ॥ ४८१ ॥ संजय उवाच । एतच्छ्रुत्वा वचनं केशवस्य कृताञ्जलिर्वेपमानः किरीटी ॥ नमस्कृत्वा भूय एवाह कृष्णं सगद्गदं भीतभीतः प्रणम्य ॥ ३५॥ ऐसी आघवीचि हे कथा । तया अपूर्ण मनोरथा । संजयो सांगे कुरुनाथा । ज्ञानदेवो म्हणे ॥ ४८२ ॥ मग सत्यलोकौनि गंगाजळ । सुटलिया वाजत खळाळ । तैशी वाचा विशाळ । बोलतां तया ॥ ४८३ ॥ नातरी महामेघांचे उमाळे । घडघडीत एके वेळे । कां घुमघुमिला मंदराचळें । क्षीराब्धी जैसा ॥ ४८४ ॥ तैसें गंभीरें महानादें । हें वाक्य विश्वकंदें । बोलिलें अगाधें । अनंतरूपें ॥ ४८५ ॥ तें अर्जुनें मोटकें ऐकिलें । आणि सुख कीं भय दुणावलें । हें नेणों परि कांपिन्नलें । सर्वांग तयाचें ॥ ४८६ ॥ सखोलपणें वळली मोट । आणि तैसेचि जोडले करसंपुट । वेळोवेळां ललाट । चरणीं ठेवी ॥ ४८७ ॥ तेवींचि कांहीं बोलों जाये । तंव गळा बुजालाचि ठाये । हें सुख कीं भय होये । हें विचारा तुम्हीं ॥ ४८८ ॥ परि तेव्हां देवाचेनि बोलें । अर्जुना हें ऐसें जाहलें । मियां पदांवरूनि देखिलें । श्लोकींचिया ॥ ४८९ ॥ मग तैसाचि भेणभेण । पुढती जोहारूनि चरण । मग म्हणे जी आपण । ऐसें बोलिलेती ॥ ४९० ॥ अर्जुन उवाच । स्थाने हृषीकेश तव प्रकीर्त्या जगत्प्रहृष्यत्यनुरज्यते च ॥ रक्षांसि भीतानि दिशो द्रवन्ति सर्वे नमस्यन्ति च सिद्धसंघाः ॥ ३६॥ ना तरी अर्जुना मी काळु । आणि ग्रासिजे तो माझा खेळु । हा बोलु तुझा कीर अढळु । मानूं आम्ही ॥ ४९१ ॥ परि तुवां जी काळें । आजि स्थितीचिये वेळे । ग्रासिजे हें न मिळे । विचारासी ॥ ४९२ ॥ कैसेनि आंगींचें तारुण्य काढावें ? । कैचें नव्हे तें वार्धक्य आणावें ? । म्हणौनि करूं म्हणसी तें नव्हे । बहुतकरुनी ॥ ४९३ ॥ हां जी चौपाहारी न भरतां । कोणेही वेळे श्रीअनंता । काय माध्यान्हीं सविता । मावळतु आहे ? ॥ ४९४ ॥ पैं तुज अखंडिता काळा । तिन्ही आहाती जी वेळा । त्या तिन्ही परी सबळा । आपुलालिया समयीं ॥ ४९५ ॥ जे वेळीं हों लागे उत्पत्ती । ते वेळीं स्थिति प्रळयो हारपती । आणि स्थितिकाळीं न मिरविती । उत्पत्ति प्रळयो ॥ ४९६ ॥ पाठीं प्रळयाचिये वेळे । उत्पत्ति स्थिति मावळे । हें कायसेनही न ढळे । अनादि ऐसें ॥ ४९७ ॥ म्हणौनि आजि तंव भरें भोगें । स्थिति वर्तिजत आहे जगें । एथ ग्रसिसी तूं हें न लगे । माझ्या जीवीं ॥ ४९८ ॥ तंव संकेतें देव बोले । अगा या दोन्ही सैन्यांसीचि मरण पुरलें । तें प्रत्यक्षचि तुज दाविलें । येर यथाकाळें जाण ॥ ४९९ ॥ हा संकेतु जंव अनंता । वेळु लागला बोलतां । तंव अर्जुनें लोकु मागुता । देखिला यथास्थिति ॥ ५०० ॥ मग म्हणतसे देवा । तूं सूत्रीं विश्वलाघवा । जग आला मा आघवा । पूर्वस्थिति पुढती ॥ ५०१ ॥ परी पडिलिया दुःखसागरीं । तूं काढिसी कां जयापरी । ते कीर्ति तुझी श्रीहरी । आठवित असे ॥ ५०२ ॥ कीर्ति आठवितां वेळोवेळां । भोगितसें महासुखाचा सोहळा । तेथ हर्षामृतकल्लोळा । वरी लोळत आहें ॥ ५०३ ॥ देवा जियालेपणें जग । धरी तुझ्या ठायीं अनुराग । आणि दुष्टां तयां भंग । अधिकाधिक ॥ ५०४ ॥ पैं त्रिभुवनींचिया राक्षसां । महाभय तूं हृषीकेशा । म्हणौनि पळताती दाही दिशां । पैलीकडे ॥ ५०५ ॥ येथ सुर नर सिद्ध किन्नर । किंबहुना चराचर । ते तुज देखोनि हर्षनिर्भर । नमस्कारित असती ॥ ५०६ ॥ कस्माच्च ते न नमेरन्महात्मन् गरीयसे ब्रह्मणोऽप्यादिकर्त्रे । अनन्त देवेश जगन्निवास त्वमक्षरं सदसत्तत्परं यत् ॥ ३७॥ एथ गा कवणा कारणा । राक्षस हे नारायणा । न लगतीचि चरणा । पळते जाहले ॥ ५०७ ॥ आणि हें काय तूंतें पुसावें । येतुलें आम्हांसिही जाणवे । तरी सूर्योदयीं राहावें । कैसेनि तमें ? ॥ ५०८ ॥ जी तूं प्रकाशाचा आगरु । आणि जाहला आम्हासि गोचरू । म्हणौनिया निशाचरां केरु । फिटला सहजें ॥ ५०९ ॥ हें येतुले दिवस आम्हां । कांहीं नेणवेचि श्रीरामा । आतां देखतसों महिमा । गंभीर तुझा ॥ ५१० ॥ जेथूनि नाना सृष्टींचिया वोळी । पसरती भूतग्रामाचिया वेली । तया महद्ब्रह्मातें व्याली । दैविकी इच्छा ॥ ५११ ॥ देवो निःसीम तत्त्व सदोदितु । देवो निःसीम गुण अनंतु । देवो निःसीम साम्य सततु । नरेंद्र देवांचा ॥ ५१२ ॥ जी तूं त्रिजगतिये वोलावा । अक्षर तूं सदाशिवा । तूंचि सदसत् देवा । तयाही अतीत तें तूं ॥ ५१३ ॥ त्वमादिदेवः पुरुषः पुराणस्त्वमस्य विश्वस्य परं निधानम् । वेत्तासि वेद्यं च परं च धाम त्वया ततं विश्वमनन्तरूप ॥ ३८॥ तूं प्रकृतिपुरुषांचिया आदी । जी महत्तत्वां तूंचि अवधी । स्वयें तूं अनादि । पुरातनु ॥ ५१४ ॥ तूं सकळ विश्वजीवन । जीवांसि तूंचि निधान । भूतभविष्याचें ज्ञान । तुझ्याचि हातीं ॥ ५१५ ॥ जी श्रुतीचियां लोचनां । स्वरूपसुख तूंचि अभिन्ना । त्रिभुवनाचिया आयतना । आयतन तूं ॥ ५१६ ॥ म्हणौनि जी परम । तूंतें म्हणिजे महाधाम । कल्पांतीं महद्ब्रह्म । तुजमाजीं रिगे ॥ ५१७ ॥ किंबहुना तुवां देवें । विश्व विस्तारिलें आहे आघवें । तरि अनंतरूपा वानावें । कवणें तूंतें ॥ ५१८ ॥ वायुर्यमोग्निर्वरुणः शशाङ्कः प्रजापतिस्त्वं प्रपितामहश्च । नमो नमस्तेऽस्तुसहस्रकृत्वः पुनश्च भूयोऽपि नमो नमस्ते ॥ ३९॥ नमः पुरस्तादथ पृष्ठतस्ते नमोऽस्तु ते सर्वत एव सर्व । अनन्तवीर्यामितविक्रमस्त्वं सर्वं समाप्नोषि ततोऽसि सर्वः ॥ ४०॥ जी काय एक तूं नव्हसी । कवणे ठायीं नससी । हें असो जैसा आहासी । तैसिया नमो ॥ ५१९ ॥ वायु तूं अनंता । यम तूं नियमिता । प्राणिगणीं वसता । अग्नि तो तूं ॥ ५२० ॥ वरुण तूं सोम । स्रष्टा तूं ब्रह्म । पितामहाचाही परम । आदि जनक तूं ॥ ५२१ ॥ आणिकही जें जें कांहीं । रूप आथि अथवा नाहीं । तया नमो तुज तैसयाही । जगन्नाथा ॥ ५२२ ॥ ऐसें सानुरागें चित्तें । नमन केलें पंडुसुतें । मग पुढती म्हणे नमस्ते । नमस्ते प्रभो ॥ ५२३ ॥ पाठीं तिये साद्यंते । न्याहाळी श्रीमूर्तीतें । आणि पुढती म्हणे नमस्ते । नमस्ते प्रभो ॥ ५२४ ॥ पाहतां पाहतां प्रांतें । समाधान पावे चित्तें । आणि पुढती म्हणे नमस्ते । नमस्ते प्रभो ॥ ५२५ ॥ इये चराचरीं जीं भूतें । सर्वत्र देखे तयांतें । आणि पुढती म्हणे नमस्ते । नमस्ते प्रभो ॥ ५२६ ॥ ऐसीं रूपें तियें अद्भुतें । आश्चर्यें स्फुरती अनंतें । तंव तंव नमस्ते । नमस्तेचि म्हणे ॥ ५२७ ॥ आणिक स्तुतिही नाठवे । आणि निवांतुही न बैसवे । नेणें कैसा प्रेमभावें । गाजोंचि लागे ॥ ५२८ ॥ किंबहुना इयापरी । नमन केलें सहस्रवरी । कीं पुढती म्हणे श्रीहरी । तुज सन्मुखा नमो ॥ ५२९ ॥ देवासि पाठी पोट आथि कीं नाहीं । येणें उपयोगु आम्हां काई । तरि तुज पाठिमोरेयाही । नमो स्वामी ॥ ५३० ॥ उभा माझिये पाठीसीं । म्हणौनि पाठीमोरें म्हणावें तुम्हांसी । सन्मुख विन्मुख जगेंसीं । न घडें तुज ॥ ५३१ ॥ आतां वेगळालिया अवयवां । नेणें रूप करूं देवा । म्हणौनि नमो तुज सर्वा । सर्वात्मका ॥ ५३२ ॥ जी अनंतबळसंभ्रमा । तुज नमो अमित विक्रमा । सकळकाळीं समा । सर्वरूपा ॥ ५३३ ॥ आघविया आकाशीं जैसें । अवकाशचि होऊनि आकाश असे । तूं सर्वपणें तैसें । पातलासि सर्व ॥ ५३४ ॥ किंबहुना केवळ । सर्व हें तूंचि निखिळ । परी क्षीरार्णवीं कल्लोळ । पयाचे जैसे ॥ ५३५ ॥ म्हणौनिया देवा । तूं वेगळा नव्हसी सर्वां । हें आलें मज सद्भावा । आतां तूंचि सर्व ॥ ५३६ ॥ सखेति मत्वा प्रसभं यदुक्तं हे कृष्ण हे यादव हे सखेति । अजानता महिमानं तवेदं मया प्रमादात्प्रणयेन वापि ॥ ४१॥ परि ऐसिया तूतें स्वामी । कहींच नेणों जी आम्ही । म्हणौनि सोयरे संबंधधर्मीं । राहाटलों तुजसीं ॥ ५३७ ॥ अहा थोर वाउर जाहलें । अमृतें संमार्जन म्यां केलें । वारिकें घेऊनि दिधलें । कामधेनूतें ॥ ५३८ ॥ परिसाचा खडवाचि जोडला । कीं फोडोनि आम्ही गाडोरा घातला । कल्पतरू तोडोनि केला । कूंप शेता ॥ ५३९ ॥ चिंतामणीची खाणी लागली । तेणें करें वोढाळें वोल्हांडिली । तैसी तुझी जवळिक धाडिली । सांगातीपणें ॥ ५४० ॥ हें आजिचेंचि पाहें पां रोकडें । कवण झुंज हें केवढें । एथ परब्रह्म तूं उघडें । सारथी केलासी ॥ ५४१ ॥ यया कौरवांचिया घरा । शिष्टाई धाडिलासि दातारा । ऐसा वणिजेसाठीं जागेश्वरा । विकलासि आम्हीं ॥ ५४२ ॥ तूं योगियांचें समाधिसुख । कैसा जाणेचिना मी मूर्ख । उपरोधु जी सन्मुख । तुजसीं करूं ॥ ५४३ ॥ यच्चावहासार्थमसत्कृतोऽसि विहारशय्यासनभोजनेषु । एकोऽथवाप्यच्युत तत्समक्षं तत्क्षामये त्वामहमप्रमेयम् ॥ ४२॥ तूं या विश्वाची अनादि आदी । बैससी जिये सभासदीं । तेथें सोयरीकीचिया संबंधीं । रळीं बोलों ॥ ५४४ ॥ विपायें राउळा येवों । तरि तुझेनि अंगें मानु पावों । न मानिसी तरी जावों । रुसोनि सलगी ॥ ५४५ ॥ पायां लागोनि बुझावणी । तुझ्या ठायीं शारङ्गपाणी । पाहिजे ऐशी करणी । बहु केली आम्हीं ॥ ५४६ ॥ सजणपणाचिया वाटा । तुजपुढें बैसें उफराटा । हा पाडु काय वैकुंठा ? । परि चुकलों आम्हीं ॥ ५४७ ॥ देवेंसि कोलकाठी धरूं । आखाडा झोंबीलोंबी करूं । सारी खेळतां आविष्करूं । निकरेंही भांडों ॥ ५४८ ॥ चांग तें उराउरीं मागों । देवासि कीं बुद्धि सांगों । तेवींचि म्हणों काय लागों । तुझें आम्ही ॥ ५४९ ॥ ऐसा अपराधु हा आहे । जो त्रिभुवनीं न समाये । जी नेणतांचि कीं पाये । शिवतिले तुझे ॥ ५५० ॥ देवो बोनयाच्या अवसरीं । लोभें कीर आठवण करी । परी माझा निसुग गर्व अवधारीं । जे फुगूनचि बैसें ॥ ५५१ ॥ देवाचिया भोगायतनीं । खेळतां आशंकेना मनीं । जी रिगोनियां शयनीं । सरिसा पहुडें ॥ ५५२ ॥ 'कृष्ण म्हणौनि हाकारिजे । यादवपणें तूंतें लेखिजे । आपली आण घालिजे । जातां तुज ॥ ५५३ ॥ मज एकासनीं बैसणें । कां तुझा बोलु न मानणें । हें वोतटीचेनि दाटपणें । बहुत घडलें ॥ ५५४ ॥ म्हणौनि काय काय आतां । निवेदिजेल अनंता । मी राशि आहें समस्तां । अपराधांचि ॥ ५५५ ॥ यालागीं पुढां अथवा पाठीं । जियें राहटलों बहुवें वोखटीं । तियें मायेचिया परी पोटीं । सामावीं प्रभो ॥ ५५६ ॥ जी कोण्ही एके वेळे । सरिता घेऊन येती खडुळें । तियें सामाविजेति सिंधुजळें । आन उपायो नाहीं ॥ ५५७ ॥ तैसी प्रीती कां प्रमादें । देवेंसीं मज विरुद्धें । बोलविलीं तियें मुकुंदें । उपसाहावीं जी ॥ ५५८ ॥ आणि देवाचेनि क्षमत्वें क्षमा । आधारु जाली आहे या भूतग्रामा । म्हणौनि जी पुरुषोत्तमा । विनवूं तें थोडें ॥ ५५९ ॥ तरी आतां अप्रमेया । मज शरणागता आपुलिया । क्षमा कीजो जी यया । अपराधांसि ॥ ५६० ॥ पितासि लोकस्य चराचरस्य त्वमस्य पूज्यश्च गुरुर्गरीयान् । न त्वत्समोऽस्त्यभ्यधिकः कुतोऽन्यो लोकत्रयेऽप्यप्रतिमप्रभावः ॥ ४३॥ जी जाणितलें मियां साचें । महिमान आतां देवाचें । जे देवो होय चराचराचें । जन्मस्थान ॥ ५६१ ॥ हरिहरादि समस्तां । देवा तूं परम देवता । वेदांतेंही पढविता । आदिगुरु तूं ॥ ५६२ ॥ गंभीर तूं श्रीरामा । नाना भूतैकसमा । सकळगुणीं अप्रतिमा । अद्वितीया ॥ ५६३ ॥ तुजसी नाहीं सरिसें । हें प्रतिपादनचि कायसें ? । तुवां जालेनि आकाशें । सामाविलें जग ॥ ५६४ ॥ तया तुझेनि पाडें दुजें । ऐसें बोलतांचि लाजिजे । तेथ अधिकाची कीजे । गोठी केवीं ॥ ५६५ ॥ म्हणौनि त्रिभुवनीं तूं एकु । तुजसरिखा ना अधिकु । तुझा महिमा अलौकिकु । नेणिजे वानूं ॥ ५६६ ॥ तस्मात् प्रणम्य प्रणिधाय कायं प्रसादये त्वामहमीशमीड्यम् । पितेव पुत्रस्य सखेव सख्युः प्रियः प्रियायाऱसि देव सोढुम् ॥ ४४॥ ऐसें अर्जुनें म्हणितलें । मग पुढती दंडवत घातलें । तेथें सात्त्विकाचें आलें । भरतें तया ॥ ५६७ ॥ मग म्हणतसे प्रसीद प्रसीद । वाचा होतसे सद्गद । काढी जी अपराध- । समुद्रौनि मातें ॥ ५६८ ॥ तुज विश्वसुहृदातें कहीं । सोयरेपणें न मनूंचि पाहीं । तुज विईश्वेश्वराचिया ठायीं । ऐश्वर्य केलें ॥ ५६९ ॥ तूं वर्णनीय परी लोभें । मातें वर्णिसी पां सभे । तरि मियां वल्गिजे क्षोभें । अधिकाधिक ॥ ५७० ॥ आतां ऐसिया अपराधां । मर्यादा नाहीं मुकुंदा । म्हणौनि रक्ष रक्ष प्रमादा । पासोनियां ॥ ५७१ ॥ जी हेंचि विनवावयालागीं । कैंची योग्यता माझिया आंगीं । परी अपत्य जैसें सलगी । बापेंसीं बोले ॥ ५७२ ॥ पुत्राचे अपराध । जरी जाहले अगाध । तरी पिता साहे निर्द्वंद्व । तैसें साहिजो जी ॥ ५७३ ॥ सख्याचें उद्धत । सखा साहे निवांत । तैसें तुवां समस्त । साहिजो जी ॥ ५७४ ॥ प्रियाचिया ठायीं सन्मान । प्रिय न पाहें सर्वथा जाण । तेवीं उच्छिष्ट काढिलें आपण । ते क्षमा कीजो जी ॥ ५७५ ॥ नातरी प्राणाचें सोयरें भेटे । मग जीवें भूतलीं जियें संकटें । तियें निवेदितां न वाटे । संकोचु कांहीं ॥ ५७६ ॥ कां उखितें आंगें जीवें । आपणपें दिधलें जिया मनोभावें । तिया कांतु मिनलिया न राहवें । हृदय जेवीं ॥ ५७७ ॥ तयापरी जी मियां । हें विनविलें तुमतें गोसाविया । आणि कांहीं एक म्हणावया । कारण असे ॥ ५७८ ॥ अदृष्टपूर्वं हृषितोऽस्मि दृष्ट्वा भयेन च प्रव्यथितं मनो मे । तदेव मे दर्शय देव रूपं प्रसीद देवेश जगन्निवास ॥ ४५॥ तरी देवेंसीं सलगी केली । जे विश्वरूपाची आळी घेतली । ते मायबापें पुरविली । स्नेहाळाचेनि ॥ ५७९ ॥ सुरतरूंची झाडें । आंगणीं लावावीं कोडें । देयावें कामधेनुचें पाडें । खेळावया ॥ ५८० ॥ मियां नक्षत्रीं डाव पाडावा । चंद्र चेंडुवालागीं आणावा । हा छंदु सिद्धी नेला आघवा । माउलिये तुवां ॥ ५८१ ॥ जिया अमृतलेशालागीं सायास । तयाचा पाऊस केला चारी मास । पृथ्वी वाहून चासेचास । चिंतामणी पेरिले ॥ ५८२ ॥ ऐसा कृतकृत्य केला स्वामी । बहुवे लळा पाळिला तुम्हीं । दाविलें जें हरब्रह्मीं । नायकिजे कानीं ॥ ५८३ ॥ मा देखावयाची केउती गोठी । जयाची उपनिषदां नाहीं भेटी । ते जिव्हारींची गांठी । मजलागीं सोडिली ॥ ५८४ ॥ जी कल्पादीलागोनि । आजिची घडी धरुनी । माझीं जेतुलीं हौनी । गेलीं जन्में ॥ ५८५ ॥ तयां आघवियांचि आंतु । घरडोळी घेऊनि असें पाहतु । परि ही देखिली ऐकिली मातु । आतुडेचिना ॥ ५८६ ॥ बुद्धीचें जाणणें । कहीं न वचेचि याचेनि आंगणें । हे सादही अंतःकरणें । करवेचिना ॥ ५८७ ॥ तेथा डोळ्यां देखी होआवी । ही गोठीचि कायसया करावी । किंबहुना पूर्वीं । दृष्ट ना श्रुत ॥ ५८८ ॥ तें हें विश्वरूप आपुलें । तुम्हीं मज डोळां दाविलें । तरी माझें मन झालें । हृष्ट देवा ॥ ५८९ ॥ परि आतां ऐसी चाड जीवीं । जे तुजसीं गोठी करावी । जवळीक हे भोगावी । आलिंगावासी ॥ ५९० ॥ ते याचि रूपीं करूं म्हणिजे । तरि कोणे एके मुखेंसी चावळिजे । आणि कवणा खेंव देईजे । तुज लेख नाहीं ॥ ५९१ ॥ म्हणौनि वारियासवें धावणें । न ठके गगना खेंव देणें । जळकेली खेळणें । समुद्रीं केउतें ? ॥ ५९२ ॥ यालागीं जी देवा । एथिंचें भय उपजतसे जीवा । म्हणौनि येतुला लळा पाळावा । जे पुरे हें आतां ॥ ५९३ ॥ पैं चराचर विनोदें पाहिजे । मग तेणें सुखें घरीं राहिजे । तैसें चतुर्भुज रूप तुझें । तो विसांवा आम्हां ॥ ५९४ ॥ आम्हीं योगजात अभ्यासावें । तेणें याचि अनुभवा यावें । शास्त्रांतें आलोडावें । परि सिद्धांतु तो हाचि ॥ ५९५ ॥ आम्हीं यजनें किजती सकळें । परि तियें फळावीं येणेंचि फळें । तीर्थें होतु सकळें । याचिलागीं ॥ ५९६ ॥ आणीकही कांहीं जें जें । दान पुण्य आम्हीं कीजे । तया फळीं फळ तुझें । चतुर्भुज रूप ॥ ५९७ ॥ ऐसी तेथिंची जीवा आवडी । म्हणौनि तेंचि देखावया लवडसवडी । वर्तत असे ते सांकडी । फेडीजे वेगीं ॥ ५९८ ॥ अगा जीवींचें जाणतेया । सकळ विश्ववसवितेया । प्रसन्न होईं पूजितया । देवांचिया देवा ॥ ५९९ ॥ किरीटिनं गदिनं चक्रहस्तमिच्छामि त्वां द्रष्टुमहं तथैव । तेनैव रूपेण चतुर्भुजेन सहस्रबाहो भव विश्वमूर्ते ॥ ४६॥ कैसें नीलोत्पलातें रांवित । आकाशाही रंगु लावित । तेजाची वोज दावित । इंद्रनीळा ॥ ६०० ॥ जैसा परिमळ जाहला मरगजा । कां आनंदासि निघालिया भुजा । ज्याचे जानुवरी मकरध्वजा । जोडली बरव ॥ ६०१ ॥ मस्तकीं मुकुटातें ठेविलें । कीं मुकुटा मुकुट मस्तक झालें । शृंगारा लेणें लाधलें । आंगाचेनि जया ॥ ६०२ ॥ इंद्रधनुष्याचिये आडणी । माजीं मेघ गगनरंगणीं । तैसें आवरिलें शारङ्गपाणी । वैजयंतिया ॥ ६०३ ॥ आतां कवणी ते उदार गदा । असुरां देत कैवल्य पदा । कैसें चक्र हन गोविंदा । सौम्यतेजें मिरवे ॥ ६०४ ॥ किंबहुना स्वामी । तें देखावया उत्कंठित पां मी । म्हणौनि आतां तुम्हीं । तैसया होआवें ॥ ६०५ ॥ हे विश्वरूपाचे सोहळे । भोगूनि निवाले जी डोळे । आतां होताति आंधले । कृष्णमूर्तीलागीं ॥ ६०६ ॥ तें साकार कृष्णरूपडें । वांचूनि पाहों नावडे । तें न देखतां थोडें । मानिताती हे ॥ ६०७ ॥ आम्हां भोगमोक्षाचिया ठायीं । श्रीमूर्तीवांचूनि नाहीं । म्हणौनि तैसाचि साकारु होईं । हें सांवरीं आतां ॥ ६०८ ॥ श्रीभगवानुवाच । मया प्रसन्नेन तवार्जुनेदं रूपं परं दर्शितमात्मयोगात् । तेजोमयं विश्वमनन्तमाद्यं यन्मे त्वदन्येन न दृष्टपूर्वम् ॥ ४७॥ या अर्जुनाचिया बोला । विश्वरूपा विस्मयो जाहला । म्हणे ऐसा नाहीं देखिला । धसाळ कोणी ॥ ६०९ ॥ कोण हे वस्तु पावला आहासी । तया लाभाचा तोषु न घेसी । मा भेणें काय नेणों बोलसी । हेकाडु ऐसा ॥ ६१० ॥ आम्हीं सावियाचि जैं प्रसन्न होणें । तैं आंगचिवरी म्हणें देणें । वांचोनि जीव असे वेंचणें । कवणासि गा ॥ ६११ ॥ तें हें तुझिये चाडे । आजि जिवाचेंचि दळवाडें । कामऊनियां येवढें । रचिलें ध्यान ॥ ६१२ ॥ ऐसी काय नेणों तुझिये आवडी । जाहली प्रसन्नता आमुची वेडी । म्हणौनि गौप्याचीही गुढी । उभविली जगीं ॥ ६१३ ॥ तें हें अपारां अपार । स्वरूप माझें परात्पर । एथूनि ते अवतार । कृष्णादिक ॥ ६१४ ॥ हें ज्ञानतेजाचें निखिळ । विश्वात्मक केवळ । अनंत हे अढळ । आद्य सकळां ॥ ६१५ ॥ हें तुजवांचोनि अर्जुना । पूर्वीं श्रुत दृष्ट नाहीं आना । जे जोगें नव्हे साधना । म्हणौनियां ॥ ६१६ ॥ न वेदयज्ञाध्ययनैर्न दानैर्न च क्रियाभिर्न तपोभिरुग्रैः । एवं रूपः शक्य अहं नृलोके द्रष्टुं त्वदन्येन कुरुप्रवीर ॥ ४८॥ याची सोय पातले । आणि वेदीं मौनचि घेतलें । याज्ञिकी माघौते आले । स्वर्गौनियां ॥ ६१७ ॥ साधकीं देखिला आयासु । म्हणौनि वाळिला योगाभ्यासु । आणि अध्ययनें सौरसु । नाहीं एथ ॥ ६१८ ॥ सीगेचीं सत्कर्मे । धाविन्नलीं संभ्रमें । तिहीं बहुतेकीं श्रमें । सत्यलोकु ठाकिला ॥ ६१९ ॥ तपीं ऐश्वर्य देखिलें । आणि उग्रपण उभयांचि सांडिलें । एक तपसाधन जें ठेलें । अपारांतरें ॥ ६२० ॥ तें हें तुवां अनायासें । विश्वरूप देखिलें जैसें । इये मनुष्यलोकीं तैसें । न फवेचि कवणा ॥ ६२१ ॥ आजि ध्यानसंपत्तीलागीं । तूंचि एकु आथिला जगीं । हें परम भाग्य आंगीं । विरंचीही नाहीं ॥ ६२२ ॥ मा ते व्यथा मा च विमूढभावो दृष्ट्वा रूपं घोरमीदृङ्ममेदम् । व्यपेतभीः प्रीतमनाः पुनस्त्वं तदेव मे रूपमिदं प्रपश्य ॥ ४९॥ म्हणौनि विश्वरूपलाभें श्लाघ । एथिचें भय नेघ नेघ । हें वांचूनि अन्य चांग । न मनीं कांहीं ॥ ६२३ ॥ हां गा समुद्र अमृताचा भरला । आणि अवसांत वरपडा जाहला । मग कोणीही आथि वोसंडिला । बुडिजैल म्हणौनि ? ॥ ६२४ ॥ नातरी सोनयाचा डोंगरु । येसणा न चले हा थोरु । ऐसें म्हणौनि अव्हेरु । करणें घडे ? ॥ ६२५ ॥ दैवें चिंतामणी लेईजे । कीं हें ओझें म्हणौनि सांडिजे ? । कामधेनु दवडिजे । न पोसवे म्हणौनि ? ॥ ६२६ ॥ चंद्रमा आलिया घरा । म्हणिजे निगे करितोसि उबारा । पडिसायि पाडितोसि दिनकरा । परता सर ॥ ६२७ ॥ तैसें ऐश्वर्य हें महातेज । आजि हातां आलें आहे सहज । कीं एथ तुज गजबज । होआवी कां ? ॥ ६२८ ॥ परि नेणसीच गांवढिया । काय कोपों आतां धनंजया । आंग सांडोनि छाया । आलिंगितोसि मा ? ॥ ६२९ ॥ हें नव्हे जो मी साचें । एथ मन करूनियां काचें । प्रेम धरिसी अवगणियेचें । चतुर्भुज जें ॥ ६३० ॥ तरि अझुनिवरी पार्था । सांडीं सांडीं हे व्यवस्था । इयेविषयीं आस्था । करिसी झणें ॥ ६३१ ॥ हें रूप जरी घोर । विकृति आणि थोर । तरी कृतनिश्चयाचें घर । हेंचि करीं ॥ ६३२ ॥ कृपण चित्तवृत्ति जैसी । रोंवोनि घालीं ठेवयापासीं । मग नुसधेनि देहेंसीं । आपण असे ॥ ६३३ ॥ कां अजातपक्षिया जवळा । जीव बैसवूनि अविसाळां । पक्षिणी अंतराळा- । माजीं जाय ॥ ६३४ ॥ नाना गाय चरे डोंगरीं । परि चित्त बांधिलें वत्सें घरीं । प्रेम एथिंचें करीं । स्थानपती ॥ ६३५ ॥ येरें वरिचिलेनि चित्तें । बाह्य सख्य सुखापुरतें । भोगिजो कां श्रीमूर्तींतें । चतुर्भुज ॥ ६३६ ॥ परि पुढतपुढती पांडवा । हा एक बोलु न विसरावा । जे इये रूपींहूनि सद्भावा । नेदावें निघों ॥ ६३७ ॥ हें कहीं नव्हतेंचि देखिलें । म्हणौनि भय जें तुज उपजलें । तें सांडीं एथ संचलें । असों दे प्रेम ॥ ६३८ ॥ आतां करूं तुजयासारखें । ऐसें म्हणितलें विश्वतोमुखें । तरि मागील रूप सुखें । न्याहाळीं पां तूं ॥ ६३९ ॥ संजय उवाच । इत्यर्जुनं वासुदेवस्तथोक्त्वा स्वकं रूपं दर्शयामास भूयः ॥ आश्वासयामास च भीतमेनं भूत्वा पुनः सौम्यवपुर्महात्मा ॥ ५०॥ ऐसें वाक्य बोलतखेंवो । मागुता मनुष्य जाहला देवो । हें ना परि नवलावो । आवडीचा तिये ॥ ६४० ॥ श्रीकृष्णचि कैवल्य उघडें । वरि सर्वस्व विश्वरूपायेवढें । हातीं दिधलें कीं नावडे । अर्जुनासि ॥ ६४१ ॥ वस्तु घेऊनि वाळिजे । जैसें रत्नासि दूषण ठेविजे । नातरी कन्या पाहूनियां म्हणिजे । मना न ये हे ॥ ६४२ ॥ तया विश्वरूपायेवढी दशा । करितां प्रीतीचा वाढू कैसा । सेल दीधलीसे उपदेशा । किरीटीसिं देवें ॥ ६४३ ॥ मोडोनि भांगाराचा रवा । लेणें घडिलें आपलिया सवा । मग नावडे जरी जीवा । तरी आटिजे पुढती ॥ ६४४ ॥ तैसें शिष्याचिये प्रीती जाहलें । कृष्णत्व होतें तें विश्वरूप केलें । तें मना नयेचि मग आणिलें । कृष्णपण मागुतें ॥ ६४५ ॥ हा ठाववरी शिष्याची निकसी । सहातें गुरु आहाती कवणे देशीं ? । परि नेणिजे आवडी कैशी । संजयो म्हणे ॥ ६४६ ॥ मग विश्वरूप व्यापुनि भोंवतें । जें दिव्य तेज प्रगटलें होतें । तेंचि सामावलें मागुतें । कृष्णरूपीं तये ॥ ६४७ ॥ जैसें त्वंपद हें आघवें । तत्पदीं सामावे । अथवा द्रुमाकारु सांठवे । बीजकणिके जेवीं ॥ ६४८ ॥ नातरी स्वप्नसंभ्रमु जैसा । गिळी चेइली जीवदशा । श्रीकृष्णें योगु हा तैसा । संहारिला तो ॥ ६४९ ॥ जैसी प्रभा हारपली बिंबीं । कीं जळदसंपत्ती नभीं । नाना भरतें सिंधुगर्भीं । रिगालें राया ॥ ६५० ॥ हो कां जे कृष्णाकृतीचिये मोडी । होती विश्वरूपपटाची घडी । ते अर्जुनाचिये आवडी । उकलूनि दाविली ॥ ६५१ ॥ तंव परिमाणा रंगु । तेणें देखिलें साविया चांगु । तेथ ग्राहकीये नव्हेचि लागु । म्हणौनि घडी केली पुढती ॥ ६५२ ॥ तैसें वाढीचेनि बहुवसपणें । रूपें विश्व जिंतिलें जेणें । तें सौम्य कोडिसवाणें । साकार जाहलें ॥ ६५३ ॥ किंबहुना अनंतें । धरिलें धाकुटपण मागुतें । परि आश्वासिलें पार्थातें । बिहालियासी ॥ ६५४ ॥ जो स्वप्नीं स्वर्गा गेला । तो अवसांत जैसा चेइला । तैसा विस्मयो जाहला । किरीटीसी ॥ ६५५ ॥ नातरी गुरुकृपेसवें । वोसरलेया प्रपंचज्ञान आघवें । स्फुरे तत्त्व तेवीं पांडवें । श्रीमूर्ति देखिली ॥ ६५६ ॥ तया पांडवा ऐसें चित्तीं । आड विश्वरूपाची जवनिका होती । ते फिटोनि गेली परौती । हें भलें जाहलें ॥ ६५७ ॥ काय काळातें जिणोनि आला । कीं महावातु मागां सांडिला । आपुलिया बाही उतरला । सातही सिंधु ॥ ६५८ ॥ ऐसा संतोष बहु चित्तें । घेइजत असे पंडुसुतें । विश्वरूपापाठीं कृष्णातें । देखोनियां ॥ ६५९ ॥ मग सूर्याचिया अस्तमानीं । मागुती तारा उगवती गगनीं । तैसी देखों लागला अवनीं । लोकांसहित ॥ ६६० ॥ पाहे तंव तेंचि कुरुक्षेत्र । तैसेंचि देखे दोहीं भागीं गोत्र । वीर वर्षताती शस्त्रास्त्र । संघाटवरी ॥ ६६१ ॥ तया बाणांचिया मांडवाआंतु । तैसाचि रथु देखे निवांतु । धुरे बैसला लक्ष्मीकांतु । आपण तळीं ॥ ६६२ ॥ अर्जुन उवाच । दृष्ट्वेदं मानुषं रूपं तव सौम्यं जनार्दन । इदानीमस्मि संवृत्तः सचेताः प्रकृउतिं गतः ॥ ५१॥ एवं मागील जैसें तैसें । तेणें देखिलें वीरविलासें । मग म्हणे जियालों ऐसें । जाहलें आतां ॥ ६६३ ॥ बुद्धीतें सांडोनि ज्ञान । भेणें वळघलें रान । अहंकारेंसी मन । देशोधडी जाहलें ॥ ६६४ ॥ इंद्रियें प्रवृत्ती भुललीं । वाचा प्राणा चुकली । ऐसें आपांपरी होती जाली । शरीरग्रामीं ॥ ६६५ ॥ तियें आघवींचि मागुतीं । जिवंत भेटलीं प्रकृती । आतां जिताणें श्रीमूर्ती । जाहलें मियां ॥ ६६६ ॥ ऐसें सुख जीवीं घेतलें । मग श्रीकृष्णातें म्हणितलें । मियां तुमचें रूप देखिलें । मानुष हें ॥ ६६७ ॥ हें रूप दाखवणें देवराया । कीं मज अपत्या चुकलिया । बुझावोनि तुवां माया । स्तनपान दिधलें ॥ ६६८ ॥ जी विश्वरूपाचिया सागरीं । होतों तरंग मवित वांवेवरी । तो इये निजमूर्तीच्या तीरीं । निगालों आतां ॥ ६६९ ॥ आइकें द्वारकापुरसुहाडा । मज सुकतिया जी झाडा । हे भेटी नव्हे बहुडा । मेघाचा केला ॥ ६७० ॥ जी सावियाची तृषा फुटला । तया मज अमृतसिंधु हा भेटला । आतां जिणयाचा जाहला । भरंवसा मज ॥ ६७१ ॥ माझिया हृदयरंगणीं । होताहे हरिखलतांची लावणी । सुखेंसीं बुझावणी । जाहली मज ॥ ६७२ ॥ श्रीभगवानुवाच । सुदुदर्शमिदं रूपं दृष्टवानसि यन्मम । देवा अप्यस्य रूपस्य नित्यं दर्शकाङ्क्षिणः ॥ ५२॥ यया पार्थाचिया बोलासवें । हें काय म्हणितलें देवें । तुवां प्रेम ठेवूनि यावें । विश्वरूपीं कीं ॥ ६७३ ॥ मग इये श्रीमूर्ती । भेटावें सडिया आयती । ते शिकवण सुभद्रापती । विसरलासि मा ॥ ६७४ ॥ अगा आंधळिया अर्जुना । हाता आलिया मेरूही होय साना । ऐसा आथी मना । चुकीचा भावो ॥ ६७५ ॥ तरी विश्वात्मक रूपडें । जें दाविलें आम्ही तुजपुढें । तें शंभूही परि न जोडे । तपें करितां ॥ ६७६ ॥ आणि अष्टांगादिसंकटीं । योगी शिणताति किरीटी । परि अवसरु नाहीं भेटी । जयाचिये ॥ ६७७ ॥ तें विश्वरूप एकादे वेळ । कैसेनि देखों अळुमाळ । ऐसें स्मरतां काळ । जातसे देवां ॥ ६७८ ॥ आशेचिये अंजुळी । ठेऊनि हृदयाचिया निडळीं । चातक निराळीं । लागले जैसे ॥ ६७९ ॥ तैसे उत्कंठा निर्भर । होऊनियां सुरवर । घोकीत आठही पाहार । भेटी जयाची ॥ ६८० ॥ परि विश्वरूपासारिखें । स्वप्नींही कोण्ही न देखे । तें प्रत्यक्ष तुवां सुखें । देखिलें हें ॥ ६८१ ॥ नाहं वेदैर्न तपसा न दानेन न चेज्यया । शक्यं एवंविधो द्रष्टुं दृष्टवानसि मां यथा ॥ ५३॥ पैं उपायांसि वाटा । न वाहती एथ सुभटा । साहीसहित वोहटा । वाहिला वेदीं ॥ ६८२ ॥ मज विश्वरूपाचिया मोहरा । चालावया धनुर्धरा । तपांचियाही संभारा । नव्हेचि लागु ॥ ६८३ ॥ आणि दानादि कीर कानडें । मी यज्ञींही तैसा न सांपडें । जैसेनि कां सुरवाडें । देखिला तुवां ॥ ६८४ ॥ तैसा मी एकीचि परि । आंतुडें गा अवधारीं । जरी भक्ति येऊनि वरी । चित्तातें गा ॥ ६८५ ॥ भक्त्या त्वनन्यया शक्य अहमेवंविधोऽर्जुन । ज्ञातुं द्रष्टुं च तत्त्वेन प्रवेष्टुं च परंतप ॥ ५४॥ परि तेचि भक्ति ऐसी । पर्जन्याची सुटिका जैसी । धरावांचूनि अनारिसी । गतीचि नेणें ॥ ६८६ ॥ कां सकळ जळसंपत्ती । घेऊनि समुद्रातें गिंवसिती । गंगा जैसी अनन्यगती । मिळालीचि मिळे ॥ ६८७ ॥ तैसें सर्वभावसंभारें । न धरत प्रेम एकसरें । मजमाजीं संचरे । मीचि होऊनि ॥ ६८८ ॥ आणि तेवींचि मी ऐसा । थडिये माझारीं सरिसा । क्षीराब्धि कां जैसा । क्षीराचाचि ॥ ६८९ ॥ तैसें मजलागुनि मुंगीवरी । किंबहुना चराचरीं । भजनासि कां दुसरी । परीचि नाहीं ॥ ६९० ॥ तयाचि क्षणासवें । एवंविध मी जाणवें । जाणितला तरी स्वभावें । दृष्टही होय ॥ ६९१ ॥ मग इंधनीं अग्नि उद्दीपें । आणि इंधन हें भाष हारपे । तें अग्निचि होऊनि आरोपें । मूर्त जेवीं ॥ ६९२ ॥ कां उदय न कीजे तेजाकारें । तंव गगनचि होऊनि असे आंधारें । मग उदईलिया एकसरें । प्रकाशु होय ॥ ६९३ ॥ तैसें माझिये साक्षात्कारीं । सरे अहंकाराची वारी । अहंकारलोपीं अवधारीं । द्वैत जाय ॥ ६९४ ॥ मग मी तो हें आघवें । एक मीचि आथी स्वभावें । किंबहुना सामावे । समरसें तो ॥ ६९५ ॥ मत्कर्मकृन्मत्परमो मद्भक्तः संगवर्जितः ॥ निर्वैरः सर्वभूतेषु यः स मामेति पाण्डव ॥ ५५॥ ॐ इति श्रीमद्भग्वद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे विश्वरूपदर्शनयोगोनाम एकादशोऽध्यायः ॥ ११ ॥ जो मजचि एकालागीं । कर्में वाहातसे आंगीं । जया मीवांचोनि जगीं । गोमटें नाहीं ॥ ६९६ ॥ दृष्टादृष्ट सकळ । जयाचें मीचि केवळ । जेणें जिणयाचें फळ । मजचि नाम ठेविलें ॥ ६९७ ॥ मग भूतें हे भाष विसरला । जे दिठी मीचि आहें सूदला । म्हणौनि निर्वैर जाहला । सर्वत्र भजे ॥ ६९८ ॥ ऐसा जो भक्तु होये । तयाचें त्रिधातुक हें जैं जाये । तैं मीचि हौनि ठायें । पांडवा गा ॥ ६९९ ॥ ऐसें जगदुदरदोंदिलें । तेणें करुणारसरसाळें । संजयो म्हणे बोलिलें । श्रीकृष्णदेवें ॥ ७०० ॥ ययावरी तो पंडुकुमरु । जाहला आनंदसंपदा थोरु । आणि कृष्णचरणचतुरु । एक तो जगीं ॥ ७०१ ॥ तेणें देवाचिया दोनही मूर्ती । निकिया न्याहाळिलिया चित्तीं । तंव विश्वरूपाहूनि कृष्णाकृतीं । देखिला लाभु ॥ ७०२ ॥ परि तयाचिये जाणिवे । मानु न कीजेचि देवें । जें व्यापकाहूनि नव्हे । एकदेशी ॥ ७०३ ॥ हेंचि समर्थावयालागीं । एक दोन चांगी । उपपत्ती शारङ्गी । दाविता जाहला ॥ ७०४ ॥ तिया ऐकोनि सुभद्राकांतु । चित्तीं आहे म्हणतु । तरि होय बरवें दोन्हीं आंतु । तें पुढती पुसों ॥ ७०५ ॥ ऐसा आलोचु करूनि जीवीं । आतां पुसती वोज बरवी । आदरील ते परिसावी । पुढें कथा ॥ ७०६ ॥ प्रांजळ ओंवीप्रबंधें । गोष्टी सांगिजेल विनोदें । तें परिसा आनंदें । ज्ञानदेवो म्हणे ॥ ७०७ ॥ भरोनि सद्भावाची अंजुळी । मियां वोंवियाफुलें मोकळीं । अर्पिलीं अंघ्रियुगुलीं । विश्वरूपाच्या ॥ ७०८ ॥ इति श्रीज्ञानदेवविरचितायां भावार्थदीपिकायां एकादशोऽध्यायः ॥ 1463 3449 2006-06-08T13:39:56Z 66.191.177.169 ॥ ॐ श्री परमात्मने नमः ॥ ॥ अथ श्रीमद्भगवद्गीता ॥ । अथ द्वादशोऽध्यायः - अध्याय बारावा । । । भक्तियोगः । जय जय वो शुद्धे । उदारे प्रसिद्धे । अनवरत आनंदे । वर्षतिये ॥ १ ॥ विषयव्याळें मिठी । दिधलिया नुठी ताठी । ते तुझिये गुरुकृपादृष्टी । निर्विष होय ॥ २ ॥ तरी कवणातें तापु पोळी । कैसेनि वो शोकु जाळी । जरी प्रसादरसकल्लोळीं । पुरें येसि तूं ॥ ३ ॥ योगसुखाचे सोहळे । सेवकां तुझेनि स्नेहाळे । सोऽहंसिद्धीचे लळे । पाळिसी तूं ॥ ४ ॥ आधारशक्तीचिया अंकीं । वाढविसी कौतुकीं । हृदयाकाशपल्लकीं । परीये देसी निजे ॥ ५ ॥ प्रत्यक्ज्योतीची वोवाळणी । करिसी मनपवनाचीं खेळणीं । आत्मसुखाची बाळलेणीं । लेवविसी ॥ ६ ॥ सतरावियेचें स्तन्य देसी । अनुहताचा हल्लरू गासी । समाधिबोधें निजविसी । बुझाऊनि ॥ ७ ॥ म्हणौनि साधकां तूं माउली । पिके सारस्वत तुझिया पाउलीं । या कारणें मी साउली । न संडीं तुझी ॥ ८ ॥ अहो सद्गुरुचिये कृपादृष्टी । तुझें कारुण्य जयातें अधिष्ठी । तो सकलविद्यांचिये सृष्टीं । धात्रा होय ॥ ९ ॥ म्हणौनि अंबे श्रीमंते । निजजनकल्पलते । आज्ञापीं मातें । ग्रंथनिरूपणीं ॥ १० ॥ नवरसीं भरवीं सागरु । करवीं उचित रत्‌नांचे आगरु । भावार्थाचे गिरिवरु । निफजवीं माये ॥ ११ ॥ साहित्यसोनियाचिया खाणी । उघडवीं देशियेचिया क्षोणीं । विवेकवल्लीची लावणी । हों देई सैंघ ॥ १२ ॥ संवादफळनिधानें । प्रमेयाचीं उद्यानें । लावीं म्हणे गहनें । निरंतर ॥ १३ ॥ पाखांडाचे दरकुटे । मोडीं वाग्वाद अव्हांटे । कुतर्कांचीं दुष्टें । सावजें फेडीं ॥ १४ ॥ श्रीकृष्णगुणीं मातें । सर्वत्र करीं वो सरतें । राणिवे बैसवी श्रोते । श्रवणाचिये ॥ १५ ॥ ये मराठीयेचिया नगरीं । ब्रह्मविद्येचा सुकाळु करी । घेणें देणें सुखचिवरी । हो देई या जगा ॥ १६ ॥ तूं आपुलेनि स्नेहपल्लवें । मातें पांघुरविशील सदैवें । तरी आतांचि हें आघवें । निर्मीन माये ॥ १७ ॥ इये विनवणीयेसाठीं । अवलोकिलें गुरु कृपादृष्टी । म्हणे गीतार्थेंसी उठी । न बोलें बहु ॥ १८ ॥ तेथ जी जी महाप्रसादु । म्हणौनि साविया जाहला आनन्दु । आतां निरोपीन प्रबंधु । अवधान दीजे ॥ १९ ॥ अर्जुन उवाच । एवं सतत युक्ता ये भक्तास्त्वां पर्युपासते । ये चाप्यक्षरमव्यक्तं तेषां के योगवित्तमाः ॥ १॥ तरी सकलवीराधिराजु । जो सोमवंशीं विजयध्वजु । तो बोलता जाहला आत्मजु । पंडुनृपाचा ॥ २० ॥ कृष्णातें म्हणे अवधारिलें । आपण विश्वरूप मज दाविलें । तें नवल म्हणौनि बिहालें । चित्त माझें ॥ २१ ॥ आणि इये कृष्णमूर्तीची सवे । यालागीं सोय धरिली जीवें । तंव नको म्हणोनि देवें । वारिलें मातें ॥ २२ ॥ तरी व्यक्त आणि अव्यक्त । हें तूंचि एक निभ्रांत । भक्ती पाविजे व्यक्त । अव्यक्त योगें ॥ २३ ॥ या दोनी जी वाटा । तूंतें पावावया वैकुंठा । व्यक्ताव्यक्त दारवंठां । रिगिजे येथ ॥ २४ ॥ पैं जे वानी श्यातुका । तेचि वेगळिये वाला येका । म्हणौनि एकदेशिया व्यापका । सरिसा पाडू ॥ २५ ॥ अमृताचिया सागरीं । जे लाभे सामर्थ्याची थोरी । तेचि दे अमृतलहरी । चुळीं घेतलेया ॥ २६ ॥ हे कीर माझ्या चित्तीं । प्रतीति आथि जी निरुती । परि पुसणें योगपती । तें याचिलागीं ॥ २७ ॥ जें देवा तुम्हीं नावेक । अंगिकारिलें व्यापक । तें साच कीं कवतिक । हें जाणावया ॥ २८ ॥ तरी तुजलागीं कर्म । तूंचि जयांचें परम । भक्तीसी मनोधर्म । विकोनि घातला ॥ २९ ॥ इत्यादि सर्वीं परीं । जे भक्त तूंतें श्रीहरी । बांधोनियां जिव्हारीं । उपासिती ॥ ३० ॥ आणि जें प्रणवापैलीकडे । वैखरीयेसी जें कानडें । कायिसयाहि सांगडें । नव्हेचि जें वस्तु ॥ ३१ ॥ तें अक्शर जी अव्यक्त । निर्देश देशरहित । सोऽहंभावें उपासित । ज्ञानिये जे ॥ ३२ ॥ तयां आणि जी भक्तां । येरयेरांमाजी अनंता । कवणें योगु तत्त्वतां । जाणितला सांगा ॥ ३३ ॥ इया किरीटीचिया बोला । तो जगद्बंधु संतोषला । म्हणे हो प्रश्नु भला । जाणसी करूं ॥ ३४ ॥ श्री भगवानुवाच । मय्यावेश्य मनो ये मां नित्ययुक्ता उपासते । श्रद्धया परयोपेतास्ते मे युक्ततमा मताः ॥ २॥ तरी अस्तुगिरीचियां उपकंठीं । रिगालिया रविबिंबापाठीं । रश्मी जैसे किरीटी । संचरती ॥ ३५ ॥ कां वर्षाकाळीं सरिता । जैसी चढों लागें पांडुसुता । तैसी नीच नवी भजतां । श्रद्धा दिसे ॥ ३६ ॥ परी ठाकिलियाहि सागरु । जैसा मागीलही यावा अनिवारु । तिये गंगेचिये ऐसा पडिभरु । प्रेमभावा ॥ ३७ ॥ तैसें सर्वेंद्रियांसहित । मजमाजीं सूनि चित्त । जे रात्रिदिवस न म्हणत । उपासिती ॥ ३८ ॥ इयापरी जे भक्त । आपणपें मज देत । तेचि मी योगयुक्त । परम मानीं ॥ ३९ ॥ ये त्वक्षर्मनिर्देश्यमव्यक्तं पर्युपासते । सर्वत्रगमचिन्त्यं च कूटस्थमचलं ध्रुवं ॥ ३॥ आणि येर तेही पांडवा । जे आरूढोनि सोऽहंभावा । झोंबती निरवयवा । अक्षरासी ॥ ४० ॥ मनाची नखी न लगे । जेथ बुद्धीची दृष्टी न रिगे । ते इंद्रियां कीर जोगें । कायि होईल ? ॥ ४१ ॥ परी ध्यानाही कुवाडें । म्हणौनि एके ठायीं न संपडे । व्यक्तीसि माजिवडें । कवणेही नोहे ॥ ४२ ॥ जया सर्वत्र सर्वपणें । सर्वांही काळीं असणें । जें पावूनि चिंतवणें । हिंपुटी जाहलें ॥ ४३ ॥ जें होय ना नोहे । जें नाहीं ना आहे । ऐसें म्हणौनि उपाये । उपजतीचि ना ॥ ४४ ॥ जें चळे ना ढळे । सरे ना मैळे । तें आपुलेनीचि बळें । आंगविलें जिहीं ॥ ४५ ॥ सन्नियम्येन्द्रियग्रामं सर्वत्र समबुद्धयः । ते प्राप्नुवन्ति मामेव सर्वभूतहिते रताः ॥ ४॥ पैं वैराग्यमहापावकें । जाळूनि विषयांचीं कटकें । अधपलीं तवकें । इंद्रियें धरिलीं ॥ ४६ ॥ मग संयमाची धाटी । सूनि मुरडिलीं उफराटीं । इंद्रियें कोंडिलीं कपाटीं । हृदयाचिया ॥ ४७ ॥ अपानींचिया कवाडा । लावोनि आसनमुद्रा सुहाडा । मूळबंधाचा हुडा । पन्नासिला ॥ ४८ ॥ आशेचे लाग तोडिले । अधैर्याचे कडे झाडिले । निद्रेचें शोधिलें । काळवखें ॥ ४९ ॥ वज्राग्नीचिया ज्वाळीं । करूनि सप्तधातूंची होळी । व्याधींच्या सिसाळीं । पूजिलीं यंत्रें ॥ ५० ॥ मग कुंडलिनियेचा टेंभा । आधारीं केला उभा । तया चोजवलें प्रभा । निमथावरी ॥ ५१ ॥ नवद्वारांचिया चौचकीं । बाणूनि संयतीची आडवंकी । उघडिली खिडकी । ककारांतींची ॥ ५२ ॥ प्राणशक्तिचामुंडे । प्रहारूनि संकल्पमेंढे । मनोमहिषाचेनि मुंडें । दिधलीं बळी ॥ ५३ ॥ चंद्रसूर्यां बुझावणी । करूनि अनुहताची सुडावणी । सतरावियेचें पाणी । जिंतिलें वेगीं ॥ ५४ ॥ मग मध्यमा मध्य विवरें । तेणें कोरिवें दादरें । ठाकिलें चवरें । ब्रह्मरंध्र ॥ ५५ ॥ वरी मकारांत सोपान । ते सांडोनिया गहन । काखे सूनियां गगन । भरले ब्रह्मीं ॥ ५६ ॥ ऐसे जे समबुद्धी । गिळावया सोऽहंसिद्धी । आंगविताती निरवधी । योगदुर्गें ॥ ५७ ॥ आपुलिया साटोवाटी । शून्य घेती उठाउठीं । तेही मातेंचि किरीटी । पावती गा ॥ ५८ ॥ वांचूनि योगचेनि बळें । अधिक कांहीं मिळे । ऐसें नाहीं आगळें । कष्टचि तया ॥ ५९ ॥ क्लेशोऽधिकतरस्तेषामव्यक्तासक्तचेतसाम् । अव्यक्ता हि गतिर्दुःखं देहवद्भिरवाप्यते ॥ ५॥ जिहीं सकळ भूतांचिया हितीं । निरालंबीं अव्यक्तीं । पसरलिया आसक्ती । भक्तीवीण ॥ ६० ॥ तयां महेन्द्रादि पदें । करिताति वाटवधें । आणि ऋद्धिसिद्धींचीं द्वंद्वें । पाडोनि ठाती ॥ ६१ ॥ कामक्रोधांचे विलग । उठावती अनेग । आणि शून्येंसीं आंग । झुंजवावें कीं ॥ ६२ ॥ ताहानें ताहानचि पियावी । भुकेलिया भूकचि खावी । अहोरात्र वावीं । मवावा वारा ॥ ६३ ॥ उनी दिहाचें पहुडणें । निरोधाचें वेल्हावणें । झाडासि साजणें । चाळावें गा ॥ ६४ ॥ शीत वेढावें । उष्ण पांघुरावें । वृष्टीचिया असावें । घरांआंतु ॥ ६५ ॥ किंबहुना पांडवा । हा अग्निप्रवेशु नीच नवा । भातारेंवीण करावा । तो हा योगु ॥ ६६ ॥ एथ स्वामीचें काज । ना वापिकें व्याज । परी मरणेंसीं झुंज । नीच नवें ॥ ६७ ॥ ऐसें मृत्यूहूनि तीख । कां घोंटे कढत विख । डोंगर गिळितां मुख । न फाटे काई ? ॥ ६८ ॥ म्हणौनि योगाचियां वाटा । जे निगाले गा सुभटा । तयां दुःखाचाचि शेलवांटा । भागा आला ॥ ६९ ॥ पाहें पां लोहाचे चणे । जैं बोचरिया पडती खाणें । तैं पोट भरणें कीं प्राणें । शुद्धी म्हणों ॥ ७० ॥ म्हणौनि समुद्र बाहीं । तरणे आथि केंही । कां गगनामाजीं पाईं । खोलिजतु असें ? ॥ ७१ ॥ वळघलिया रणाची थाटी । आंगीं न लागतां कांठी । सूर्याची पाउटी । कां होय गा ॥ ७२ ॥ यालागीं पांगुळा हेवा । नव्हे वायूसि पांडवा । तेवीं देहवंता जीवां । अव्यक्तीं गति ॥ ७३ ॥ ऐसाही जरी धिंवसा । बांधोनियां आकाशा । झोंबती तरी क्लेशा । पात्र होती ॥ ७४ ॥ म्हणौनि येर ते पार्था । नेणतीचि हे व्यथा । जे कां भक्तिपंथा । वोटंगले ॥ ७५ ॥ ये तु सर्वाणि कर्माणि मयि संन्यस्य मत्पराः । अनन्येनैव योगेन मां ध्यायन्त उपासते ॥ ६॥ कर्मेंद्रियें सुखें । करिती कर्में अशेखें । जियें कां वर्णविशेखें । भागा आलीं ॥ ७६ ॥ विधीतें पाळित । निषेधातें गाळित । मज देऊनि जाळित । कर्मफळें ॥ ७७ ॥ ययापरी पाहीं । अर्जुना माझें ठाईं । संन्यासूनि नाहीं । करिती कर्में ॥ ७८ ॥ आणीकही जे जे सर्व । कायिक वाचिक मानसिक भाव । तयां मीवांचूनि धांव । आनौती नाहीं ॥ ७९ ॥ ऐसे जे मत्पर । उपासिती निरंतर । ध्यानमिषें घर । माझें झालें ॥ ८० ॥ जयांचिये आवडी । केली मजशीं कुळवाडी । भोग मोक्ष बापुडीं । त्यजिलीं कुळें ॥ ८१ ॥ ऐसे अनन्ययोगें । विकले जीवें मनें आंगें । तयांचे कायि एक सांगें । जें सर्व मी करीं ॥ ८२ ॥ तेषामहं समुद्धर्ता मृत्युसंसारसागरात् । भवामि न चिरात्पार्थ मय्यावेशितचेतसाम् ॥ ७॥ किंबहुना धनुर्धरा । जो मातेचिया ये उदरा । तो मातेचा सोयरा । केतुला पां ॥ ८३ ॥ तेवीं मी तयां । जैसे असती तैसियां । कळिकाळ नोकोनियां । घेतला पट्टा ॥ ८४ ॥ एऱ्हवीं तरी माझियां भक्तां । आणि संसाराची चिंता । काय समर्थाची कांता । कोरान्न मागे ॥ ८५ ॥ तैसे ते माझें । कलत्र हें जाणिजे । कायिसेनिही न लजें । तयांचेनि मी ॥ ८६ ॥ जन्ममृत्यूचिया लाटीं । झळंबती इया सृष्टी । तें देखोनियां पोटीं । ऐसें जाहलें ॥ ८७ ॥ भवसिंधूचेनि माजें । कवणासि धाकु नुपजे । तेथ जरी कीं माझे । बिहिती हन ॥ ८८ ॥ म्हणौनि गा पांडवा । मूर्तीचा मेळावा । करूनि त्यांचिया गांवा । धांवतु आलों ॥ ८९ ॥ नामाचिया सहस्रवरी । नावा इया अवधारीं । सजूनियां संसारीं । तारू जाहलों ॥ ९० ॥ सडे जे देखिले । ते ध्यानकासे लाविले । परीग्रहीं घातले । तरियावरी ॥ ९१ ॥ प्रेमाची पेटी । बांधली एकाचिया पोटीं । मग आणिले तटीं । सायुज्याचिया ॥ ९२ ॥ परी भक्तांचेनि नांवें । चतुष्पदादि आघवे । वैकुंठींचिये राणिवे । योग्य केले ॥ ९३ ॥ म्हणौनि गा भक्तां । नाहीं एकही चिंता । तयांतें समुद्धर्ता । आथि मी सदा ॥ ९४ ॥ आणि जेव्हांचि कां भक्तीं । दीधली आपुली चित्तवृत्ती । तेव्हांचि मज सूति । त्यांचिये नाटीं ॥ ९५ ॥ याकारणें गा भक्तराया । हा मंत्र तुवां धनंजया । शिकिजे जे यया । मार्गा भजिजे ॥ ९६ ॥ मय्येव मन आधत्स्व मयि बुद्धिं निवेशय । निवसिष्यसि मय्येव अत उर्ध्वं न संशयः ॥ ८॥ अगा मानस हें एक । माझ्या स्वरूपीं वृत्तिक । करूनि घालीं निष्टंक । बुद्धि निश्चयेंसीं ॥ ९७ ॥ इयें दोनीं सरिसीं । मजमाजीं प्रेमेसीं । रिगालीं तरी पावसी । मातें तूं गा ॥ ९८ ॥ जे मन बुद्धि इहीं । घर केलें माझ्यां ठायीं । तरी सांगें मग काइ । मी तू ऐसें उरे ? ॥ ९९ ॥ म्हणौनि दीप पालवे । सवेंचि तेज मालवे । कां रविबिंबासवें । प्रकाशु जाय ॥ १०० ॥ उचललेया प्राणासरिसीं । इंद्रियेंही निगती जैसीं । तैसा मनोबुद्धिपाशीं । अहंकारु ये ॥ १०१ ॥ म्हणौनि माझिया स्वरूपीं । मनबुद्धि इयें निक्षेपीं । येतुलेनि सर्वव्यापी । मीचि होसी ॥ १०२ ॥ यया बोला कांहीं । अनारिसें नाहीं । आपली आण पाहीं । वाहतु असें गा ॥ १०३ ॥ अथ चित्तं समाधातुं न शक्नोषि मयि स्थिरम् । अभ्यासयोगेन ततो मामिच्छाप्तुं धनन्जय ॥ ९॥ अथवा हें चित्त । मनबुद्धिसहित । माझ्यां हातीं अचुंबित । न शकसी देवों ॥ १०४ ॥ तरी गा ऐसें करीं । यया आठां पाहारांमाझारीं । मोटकें निमिषभरी । देतु जाय ॥ १०५ ॥ मग जें जें कां निमिख । देखेल माझें सुख । तेतुलें अरोचक । विषयीं घेईल ॥ १०६ ॥ जैसा शरत्कालु रिगे । आणि सरिता वोहटूं लागे । तैसें चित्त काढेल वेगें । प्रपंचौनि ॥ १०७ ॥ मग पुनवेहूनि जैसें । शशिबिंब दिसेंदिसें । हारपत अंवसे । नाहींचि होय ॥ १०८ ॥ तैसें भोगाआंतूनि निगतां । चित्त मजमाजीं रिगतां । हळूहळू पंडुसुता । मीचि होईल ॥ १०९ ॥ अगा अभ्यासयोगु म्हणिजे । तो हा एकु जाणिजे । येणें कांहीं न निपजे । ऐसें नाहीं ॥ ११० ॥ पैं अभ्यासाचेनि बळें । एकां गति अंतराळे । व्याघ्र सर्प प्रांजळे । केले एकीं ॥ १११ ॥ विष कीं आहारीं पडे । समुद्रीं पायवाट जोडे । एकीं वाग्ब्रह्म थोकडें । अभ्यासें केलें ॥ ११२ ॥ म्हणौनि अभ्यासासी कांहीं । सर्वथा दुष्कर नाहीं । यालागी माझ्या ठायीं । अभ्यासें मीळ ॥ ११३ ॥ अभ्यासेऽप्यसमर्थोऽसि मत्कर्मपरमो भव । मदर्थमपि कर्माणि कुर्वन् सिद्धिमवाप्स्यसि ॥ १०॥ कां अभ्यासाही लागीं । कसु नाहीं तुझिया अंगीं । तरी आहासी जया भागीं । तैसाचि आस ॥ ११४ ॥ इंद्रियें न कोंडीं । भोगातें न तोडीं । अभिमानु न संडीं । स्वजातीचा ॥ ११५ ॥ कुळधर्मु चाळीं । विधिनिषेध पाळीं । मग सुखें तुज सरळी । दिधली आहे ॥ ११६ ॥ परी मनें वाचा देहें । जैसा जो व्यापारु होये । तो मी करीतु आहें । ऐसें न म्हणें ॥ ११७ ॥ करणें कां न करणें । हें आघवें तोचि जाणे । विश्व चळतसे जेणें । परमात्मेनि ॥ ११८ ॥ उणयापुरेयाचें कांहीं । उरों नेदी आपुलिया ठायीं । स्वजाती करूनि घेईं । जीवित्व हें ॥ ११९ ॥ माळियें जेउतें नेलें । तेउतें निवांतचि गेलें । तया पाणिया ऐसें केलें । होआवें गा ॥ १२० ॥ म्हणौनि प्रवृत्ति आणि निवृत्ती । इयें वोझीं नेघे मती । अखंड चित्तवृत्ती । माझ्या ठायीं ॥ १२१ ॥ एऱ्हवीं तरी सुभटा । उजू कां अव्हाटां । रथु काई खटपटा । करितु असे ? ॥ १२२ ॥ आणि जें जें कर्म निपजे । तें थोडें बहु न म्हणिजे । निवांतचि अर्पिजे । माझ्यां ठायीं ॥ १२३ ॥ ऐसिया मद्भावना । तनुत्यागीं अर्जुना । तूं सायुज्य सदना । माझिया येसी ॥ १२४ ॥ अथैतदप्यशक्तोऽसि कर्तुं मद्योगमाश्रितः । सर्वकर्मफलत्यागं ततः कुरु यतात्मवान् ॥ ११॥ ना तरी हेंही तूज । नेदवे कर्म मज । तरी तूं गा बुझ । पंडुकुमरा ॥ १२५ ॥ बुद्धीचिये पाठीं पोटीं । कर्माआदि कां शेवटीं । मातें बांधणें किरीटी । दुवाड जरी ॥ १२६ ॥ तरी हेंही असो । सांडीं माझा अतिसो । परि संयतिसीं वसो । बुद्धि तुझी ॥ १२७ ॥ आणि जेणें जेणें वेळें । घडती कर्में सकळें । तयांचीं तियें फळें । त्यजितु जाय ॥ १२८ ॥ वृक्ष कां वेली । लोटती फळें आलीं । तैसीं सांडीं निपजलीं । कर्में सिद्धें ॥ १२९ ॥ परि मातें मनीं धरावें । कां मजौद्देशें करावें । हें कांहीं नको आघवें । जाऊं दे शून्यीं ॥ १३० ॥ खडकीं जैसें वर्षलें । कां आगीमाजीं पेरिलें । कर्म मानी देखिलें । स्वप्न जैसें ॥ १३१ ॥ अगा आत्मजेच्या विषीं । जीवु जैसा निरभिलाषी । तैसा कर्मीं अशेषीं । निष्कामु होईं ॥ १३२ ॥ वन्हीची ज्वाळा जैसी । वायां जाय आकाशीं । क्रिया जिरों दे तैसी । शून्यामाजी ॥ १३३ ॥ अर्जुना हा फलत्यागु । आवडे कीर असलगु । परी योगामाजीं योगु । धुरेचा हा ॥ १३४ ॥ येणें फलत्यागें सांडे । तें तें कर्म न विरूढे । एकचि वेळे वेळुझाडें । वांझें जैसीं ॥ १३५ ॥ तैसें येणेंचि शरीरें । शरीरा येणें सरे । किंबहुना येरझारे । चिरा पडे ॥ १३६ ॥ पैं अभ्यासाचिया पाउटीं । ठाकिजे ज्ञान किरीटी । ज्ञानें येइजे भेटी । ध्यानाचिये ॥ १३७ ॥ मग ध्यानासि खेंव । देती आघवेचि भाव । तेव्हां कर्मजात सर्व । दूरी ठाके ॥ १३८ ॥ कर्म जेथ दुरावे । तेथ फलत्यागु संभवे । त्यागास्तव आंगवे । शांति सगळी ॥ १३९ ॥ म्हणौनि यावया शांति । हाचि अनुक्रमु सुभद्रापती । म्हणौनि अभ्यासुचि प्रस्तुतीं । करणें एथ ॥ १४० ॥ श्रेयो हि ज्ञानमभ्यासाज्ञानाद् ध्यानं विशिष्यते । ध्यानात् कर्मफलत्यागस्त्यागाच्छान्तिनिरन्तरम् ॥ १२॥ अभ्यासाहूनि गहन । पार्था मग ज्ञान । ज्ञानापासोनि ध्यान । विशेषिजे ॥ १४१ ॥ मग कर्मफलत्यागु । तो ध्यानापासोनि चांगु । त्यागाहूनि भोगु । शांतिसुखाचा ॥ १४२ ॥ ऐसिया या वाटा । इहींचि पेणा सुभटा । शांतीचा माजिवटा । ठाकिला जेणें ॥ १४३ ॥ अद्वेष्टा सर्वभूतानां मैत्रः करुण एव च । निर्ममो निरहङ्कारः समदुःखसुखः क्षमी ॥ १३॥ जो सर्व भूतांच्या ठायीं । द्वेषांतें नेणेंचि कहीं । आपपरु नाहीं । चैतन्या जैसा ॥ १४४ ॥ उत्तमातें धरिजे । अधमातें अव्हेरिजे । हें काहींचि नेणिजे । वसुधा जेवीं ॥ १४५ ॥ कां रायाचें देह चाळूं । रंकातें परौतें गाळूं । हें न म्ह्णेचि कृपाळू । प्राणु पैं गा ॥ १४६ ॥ गाईची तृषा हरूं । कां व्याघ्रा विष होऊनि मारूं । ऐसें नेणेंचि गा करूं । तोय जैसें ॥ १४७ ॥ तैसी आघवियांचि भूतमात्रीं । एकपणें जया मैत्री । कृपेशीं धात्री । आपणचि जो ॥ १४८ ॥ आणि मी हे भाष नेणें । माझें काहींचि न म्हणे । सुख दुःख जाणणें । नाहीं जया ॥ १४९ ॥ तेवींचि क्षमेलागीं । पृथ्वीसि पवाडु आंगीं । संतोषा उत्संगीं । दिधलें घर ॥ १५० ॥ सन्तुष्टः सततं योगी यतात्मा दृढनिश्चयः । मय्यर्पितमनोबुद्धिर्यो मद्भक्तः स मे प्रियः ॥ १४॥ वार्षियेवीण सागरू । जैसा जळें नित्य निर्भरु । तैसा निरुपचारु । संतोषी जो ॥ १५१ ॥ वाहूनि आपुली आण । धरी जो अंतःकरण । निश्चया साचपण । जयाचेनि ॥ १५२ ॥ जीवु परमात्मा दोन्ही । बैसऊनि ऐक्यासनीं । जयाचिया हृदयभुवनीं । विराजती ॥ १५३ ॥ ऐसा योगसमृद्धि । होऊनि जो निरवधि । अर्पी मनोबुद्धी । माझ्या ठायीं ॥ १५४ ॥ आंतु बाहेरि योगु । निर्वाळलेयाहि चांगु । तरी माझा अनुरागु । सप्रेम जया ॥ १५५ ॥ अर्जुना गा तो भक्तु । तोचि योगी तोचि मुक्तु । तो वल्लभा मी कांतु । ऐसा पढिये ॥ १५६ ॥ हें ना तो आवडे । मज जीवाचेनि पाडें । हेंही एथ थोकडें । रूप करणें ॥ १५७ ॥ तरी पढियंतयाची काहाणी । हे भुलीची भारणी । इयें तंव न बोलणीं । परी बोलवी श्रद्धा ॥ १५८ ॥ म्हणौनि गा आम्हां । वेगां आली उपमा । एऱ्हवीं काय प्रेमा । अनुवादु असे ? ॥ १५९ ॥ आतां असो हें किरीटी । पैं प्रियाचिया गोष्टी । दुणा थांव उठी । आवडी गा ॥ १६० ॥ तयाही वरी विपायें । प्रेमळु संवादिया होये । तिये गोडीसी आहे । कांटाळें मग ? ॥ १६१ ॥ म्हणौनि गा पंडुसुता । तूंचि प्रियु आणि तूंचि श्रोता । वरी प्रियाची वार्ता । प्रसंगें आली ॥ १६२ ॥ तरी आतां बोलों । भलें या सुखा मीनलों । ऐसें म्हणतखेंवीं डोलों । लागला देवो ॥ १६३ ॥ मग म्हणे जाण । तया भक्तांचे लक्षण । जया मी अंतःकरण । बैसों घालीं ॥ १६४ ॥ यस्मान्नोद्विजते लोको लोकान्नोद्विजते च यः । हर्षामर्षभयोद्वेगैर्मुक्तो यः स च मे प्रियः ॥ १५॥ तरी सिंधूचेनि माजें । जळचरां भय नुपजे । आणि जळचरीं नुबगिजे । समुद्रु जैसा ॥ १६५ ॥ तेवीं उन्मत्तें जगें । जयासि खंती न लगे । आणि जयाचेनि आंगें । न शिणे लोकु ॥ १६६ ॥ किंबहुना पांडवा । शरीर जैसें अवयवां । तैसा नुबगे जीवां । जीवपणें जो ॥ १६७ ॥ जगचि देह जाहलें । म्हणौनि प्रियाप्रिय गेलें । हर्षामर्ष ठेले । दुजेनविण ॥ १६८ ॥ ऐसा द्वंद्वनिर्मुक्तु । भयोद्वेगरहितु । याहीवरी भक्तु । माझ्यां ठायीं ॥ १६९ ॥ तरी तयाचा गा मज मोहो । काय सांगों तो पढियावो । हें असे जीवें जीवो । माझेनि तो ॥ १७० ॥ जो निजानंदें धाला । परिणामु आयुष्या आला । पूर्णते जाहला । वल्लभु जो ॥ १७१ ॥ अनपेक्षः शुचिर्दक्ष उदासीनो गतव्यथः । सर्वारंभपरित्यागी यो मद्भक्तः स मे प्रियः ॥ १६॥ जयाचिया ठायीं पांडवा । अपेक्षे नाहीं रिगावा । सुखासि चढावा । जयाचें असणें ॥ १७२ ॥ मोक्ष देऊनि उदार । काशी होय कीर । परी वेचावें लागें शरीर । तिये गांवीं ॥ १७३ ॥ हिमवंतु दोष खाये । परी जीविताची हानि होये । तैसें शुचित्व नोहे । सज्जनाचें ॥ १७४ ॥ शुचित्वें शुचि गांग होये । आणि पापतापही जाये । परी तेथें आहे । बुडणें एक ॥ १७५ ॥ खोलिये पारु नेणिजे । तरी भक्तीं न बुडिजे । रोकडाचि लाहिजे । न मरतां मोक्षु ॥ १७६ ॥ संताचेनि अंगलगें । पापातें जिणणें गंगे । तेणें संतसंगें । शुचित्व कैसें ॥ १७७ ॥ म्हणौनि असो जो ऐसा । शुचित्वें तीर्थां कुवासा । जेणें उल्लंघविलें दिशा । मनोमळ ॥ १७८ ॥ आंतु बाहेरी चोखाळु । सूर्य जैसा निर्मळु । आणि तत्त्वार्थींचा पायाळु । देखणा जो ॥ १७९ ॥ व्यापक आणि उदास । जैसें कां आकाश । तैसें जयाचें मानस । सर्वत्र गा ॥ १८० ॥ संसारव्यथे फिटला । जो नैराश्यें विनटला । व्याधाहातोनि सुटला । विहंगु जैसा ॥ १८१ ॥ तैसा सतत जो सुखें । कोणीही टवंच न देखे । नेणिजे गतायुषें । लज्जा जेवीं ॥ १८२ ॥ आणि कर्मारंभालागीं । जया अहंकृती नाही आंगीं । जैसें निरिंधन आगी । विझोनि जाय ॥ १८३ ॥ तैसा उपशमुचि भागा । जयासि आला पैं गा । जो मोक्षाचिया आंगा । लिहिला असे ॥ १८४ ॥ अर्जुना हा ठावोवरी । जो सोऽहंभावो सरोभरीं । द्वैताच्या पैलतीरीं । निगों सरला ॥ १८५ ॥ कीं भक्तिसुखालागीं । आपणपेंचि दोही भागीं । वांटूनियां आंगीं । सेवकै बाणी ॥ १८६ ॥ येरा नाम मी ठेवी । मग भजती वोज बरवी । न भजतया दावी । योगिया जो ॥ १८७ ॥ तयाचे आम्हां व्यसन । आमुचें तो निजध्यान । किंबहुना समाधान । तो मिळे तैं ॥ १८८ ॥ तयालागीं मज रूपा येणें । तयाचेनि मज येथें असणें । तया लोण कीजे जीवें प्राणें । ऐसा पढिये ॥ १८९ ॥ यो न हृष्यति न द्वेष्टि न शोचति न काङ्क्षति । शुभाशुभपरित्यागी भक्तिमान्यः स मे प्रियः ॥ १७॥ जो आत्मलाभासारिखें । गोमटें कांहींचि न देखे । म्हणौनि भोगविशेखें । हरिखेजेना ॥ १९० ॥ आपणचि विश्व जाहला । तरी भेदभावो सहजचि गेला । म्हणौनि द्वेषु ठेला । जया पुरुषा ॥ १९१ ॥ पैं आपुलें जें साचें । तें कल्पांतींहीं न वचे । हें जाणोनि गताचें । न शोची जो ॥ १९२ ॥ आणि जयापरौतें कांहीं नाहीं । तें आपणपेंचि आपुल्या ठायीं । जाहला यालागीं जो कांहीं । आकांक्षी ना ॥ १९३ ॥ वोखटें कां गोमटें । हें काहींचि तया नुमटे । रात्रिदिवस न घटे । सूर्यासि जेवीं ॥ १९४ ॥ ऐसा बोधुचि केवळु । जो होवोनि असे निखळु । त्याहीवरी भजनशीळु । माझ्या ठायीं ॥ १९५ ॥ तरी तया ऐसें दुसरें । आम्हां पढियंतें सोयरें । नाहीं गा साचोकारें । तुझी आण ॥ १९६ ॥ समः शत्रौ च मित्रे च तथामानापमानयोः । शीतोष्णसुखदुःखेषु समः सङ्गविवर्जितः ॥ १८॥ पार्था जयाचिया ठायीं । वैषम्याची वार्ता नाहीं । रिपुमित्रां दोहीं । सरिसा पाडु ॥ १९७ ॥ कां घरींचियां उजियेडु करावा । पारखियां आंधारु पाडावा । हें नेणेचि गा पांडवा । दीपु जैसा ॥ १९८ ॥ जो खांडावया घावो घाली । कां लावणी जयानें केली । दोघां एकचि साउली । वृक्षु दे जैसा ॥ १९९ ॥ नातरी इक्षुदंडु । पाळितया गोडु । गाळितया कडु । नोहेंचि जेवीं ॥ २०० ॥ अरिमित्रीं तैसा । अर्जुना जया भावो ऐसा । मानापमानीं सरिसा । होतु जाये ॥ २०१ ॥ तिहीं ऋतूं समान । जैसें कां गगन । तैसा एकचि मान । शीतोष्णीं जया ॥ २०२ ॥ दक्षिण उत्तर मारुता । मेरु जैसा पंडुसुता । तैसा सुखदुःखप्राप्तां । मध्यस्थु जो ॥ २०३ ॥ माधुर्यें चंद्रिका । सरिसी राया रंका । तैसा जो सकळिकां । भूतां समु ॥ २०४ ॥ आघवियां जगा एक । सेव्य जैसें उदक । तैसें जयातें तिन्ही लोक । आकांक्षिती ॥ २०५ ॥ जो सबाह्यसंग । सांडोनिया लाग । एकाकीं असे आंग । आंगीं सूनी ॥ २०६ ॥ तुल्यनिन्दास्तुतिर्मौनी सन्तुष्टो येन केनचित् । अनिकेतः स्थिरमतिर्भक्तिमान्मे प्रियो नरः ॥ १९॥ जो निंदेतें नेघे । स्तुति न श्लाघे । आकाशा न लगे । लेपु जैसा ॥ २०७ ॥ तैसें निंदे आणि स्तुति । मानु करूनि एके पांती । विचरे प्राणवृत्ती । जनीं वनीं ॥ २०८ ॥ साच लटिकें दोन्ही । बोलोनि न बोले जाहला मौनी । जो भोगितां उन्मनी । आरायेना ॥ २०९ ॥ जो यथालाभें न तोखे । अलाभें न पारुखे । पाउसेवीण न सुके । समुद्रु जैसा ॥ २१० ॥ आणि वायूसि एके ठायीं । बिढार जैसें नाहीं । तैसा न धरीच कहीं । आश्रयो जो ॥ २११ ॥ आघवाची आकाशस्थिति । जेवीं वायूसि नित्य वसती । तेवीं जगचि विश्रांती- । स्थान जया ॥ २१२ ॥ हें विश्वचि माझें घर । ऐसी मती जयाची स्थिर । किंबहुना चराचर । आपण जाहला ॥ २१३ ॥ मग याहीवरी पार्था । माझ्या भजनीं आस्था । तरी तयातें मी माथां । मुकुट करीं ॥ २१४ ॥ उत्तमासि मस्तक । खालविजे हें काय कौतुक । परी मानु करिती तिन्ही लोक । पायवणियां ॥ २१५ ॥ तरी श्रद्धावस्तूसी आदरु । करितां जाणिजे प्रकारु । जरी होय श्रीगुरु । सदाशिवु ॥ २१६ ॥ परी हे असो आतां । महेशातें वानितां । आत्मस्तुति होतां । संचारु असे ॥ २१७ ॥ ययालागीं हें नोहे । म्हणितलें रमानाहें । अर्जुना मी वाहें । शिरीं तयातें ॥ २१८ ॥ जे पुरुषार्थसिद्धि चौथी । घेऊनि आपुलिया हातीं । रिगाला भक्तिपंथीं । जगा देतु ॥ २१९ ॥ कैवल्याचा अधिकारी । मोक्षाची सोडी बांधी करी । कीं जळाचिये परी । तळवटु घे ॥ २२० ॥ म्हणौनि गा नमस्कारूं । तयातें आम्ही माथां मुगुट करूं । तयाची टांच धरूं । हृदयीं आम्हीं ॥ २२१ ॥ तयाचिया गुणांचीं लेणीं । लेववूं अपुलिये वाणी । तयाची कीर्ति श्रवणीं । आम्हीं लेवूं ॥ २२२ ॥ तो पहावा हे डोहळे । म्हणौनि अचक्षूसी मज डोळे । हातींचेनि लीलाकमळें । पुजूं तयातें ॥ २२३ ॥ दोंवरी दोनी । भुजा आलों घेउनि । आलिंगावयालागुनी । तयाचें आंग ॥ २२४ ॥ तया संगाचेनि सुरवाडें । मज विदेहा देह धरणें घडे । किंबहुना आवडे । निरुपमु ॥ २२५ ॥ तेणेंसीं आम्हां मैत्र । एथ कायसें विचित्र ? । परी तयाचें चरित्र । ऐकती जे ॥ २२६ ॥ तेही प्राणापरौते । आवडती हें निरुतें । जे भक्तचरित्रातें । प्रशंसिती ॥ २२७ ॥ जो हा अर्जुना साद्यंत । सांगितला प्रस्तुत । भक्तियोगु समस्त- । योगरूप ॥ २२८ ॥ तया मी प्रीति करी । कां मनीं शिरसा धरीं । येवढी थोरी । जया स्थितीये ॥ २२९ ॥ ये तु धर्म्यामृतमिदं यथोक्तं पर्युपासते । श्रद्दधाना मत्परमा भक्तास्तेऽतीव प्रियाः ॥ २०॥ इति श्रीमद्भग्वद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे भक्तियोगोनाम द्वादशोऽध्यायः ॥ १२ ॥ ते हे गोष्टी रम्य । अमृतधारा धर्म्य । करिती प्रतीतिगम्य । आइकोनि जे ॥ २३० ॥ तेसीचि श्रद्धेचेनि आदरें । जयांचे ठायीं विस्तरे । जीवीं जयां थारे । जे अनुष्ठिती ॥२३१ ॥ परी निरूपली जैसी । तैसीच स्थिति मानसीं । मग सुक्षेत्रीं जैसी । पेरणी केली ॥ २३२ ॥ परी मातें परम करूनि । इयें अर्थीं प्रेम धरूनि । हेंचि सर्वस्व मानूनि । घेती जे पैं ॥ २३३ ॥ पार्था गा जगीं । तेचि भक्त तेचि योगी । उत्कंठा तयांलागीं । अखंड मज ॥ २३४ ॥ तें तीर्थ तें क्षेत्र । जगीं तेंचि पवित्र । भक्ति कथेसि मैत्र । जयां पुरुषां ॥ २३५ ॥ आम्हीं तयांचें करूं ध्यान । ते आमुचें देवतार्चन । ते वांचूनि आन । गोमटें नाहीं ॥ २३६ ॥ तयांचें आम्हां व्यसन । ते आमुचें निधिनिधान । किंबहुना समाधान । ते मिळती तैं ॥ २३७ ॥ पैं प्रेमळाची वार्ता । जे अनुवादती पंडुसुता । ते मानूं परमदेवता । आपुली आम्ही ॥ २३८ ॥ ऐसे निजजनानंदें । तेणें जगदादिकंदें । बोलिलें मुकुंदें । संजयो म्हणे ॥ २३९ ॥ राया जो निर्मळु । निष्कलंक लोककृपाळु । शरणागतां प्रतिपाळु । शरण्यु जो ॥ २४० ॥ पैं सुरसहायशीळु । लोकलालनलीळु । प्रणतप्रतिपाळु । हा खेळु जयाचा ॥ २४१ ॥ जो धर्मकीर्तिधवलु । आगाध दातृत्वें सरळु । अतुळबळें प्रबळु । बळिबंधनु ॥ २४२ ॥ जो भक्तजनवत्सळु । प्रेमळजन प्रांजळु । सत्यसेतु सकळु । कलानिधी ॥ २४३ ॥ तो श्रीकृष्ण वैकुंठींचा । चक्रवर्ती निजांचा । सांगे येरु दैवाचा । आइकतु असे ॥ २४४ ॥ आतां ययावरी । निरूपिती परी । संजयो म्हणे अवधारीं । धृतराष्ट्रातें ॥ २४५ ॥ तेचि रसाळ कथा । मऱ्हाठिया प्रतिपथा । आणिजेल आतां । आवधारिजो ॥ २४६ ॥ ज्ञानदेव म्हणे तुम्ही । संत वोळगावेति आम्ही । हें पढविलों जी स्वामी । निवृत्तिदेवीं ॥ २४७ ॥ इति श्रीज्ञानदेवविरचितायां भावार्थदीपिकायां द्वादशोऽध्यायः ॥ 1464 2772 2005-10-09T09:47:26Z 203.115.86.234 ॥ ॐ श्री परमात्मने नमः ॥ ॥ अथ श्रीमद्भगवद्गीता ॥ । अथ त्रयोदशोऽध्यायः - अध्याय तेरावा । । । क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोगः । आत्मरूप गणेशु केलिया स्मरण । सकळ विद्यांचें अधिकरण । तेचि वंदूं श्रीचरण । श्रीगुरूंचे ॥ १ ॥ जयांचेनि आठवें । शब्दसृष्टि आंगवे । सारस्वत आघवें । जिव्हेसि ये ॥ २ ॥ वक्तृत्वा गोडपणें । अमृतातें पारुखें म्हणे । रस होती वोळंगणें । अक्शरांसी ॥ ३ ॥ भावाचें अवतरण । अवतरविती खूण । हाता चढे संपूर्ण । तत्त्वभेद ॥ ४ ॥ श्रीगुरूंचे पाय । जैं हृदय गिंवसूनि ठाय । तैं येवढें भाग्य होय । उन्मेखासी ॥ ५ ॥ ते नमस्कारूनि आतां । जो पितामहाचा पिता । लक्ष्मीयेचा भर्ता । ऐसें म्हणे ॥ ६ ॥ श्रीभगवानुवाच । इदं शरीरं कौन्तेय क्षेत्रमित्यभिधीयते । एतद्यो वेत्ति तं प्राहुः क्षेत्रज्ञ इति तद्विदः ॥ १॥ तरी पार्था परिसिजे । देह हें क्षेत्र म्हणिजे । जो हें जाणे तो बोलिजे । क्षेत्रज्ञु एथें ॥ ७ ॥ क्षेत्रज्ञं चापि मां विद्धि सर्वक्षेत्रेषु भारत । क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोर्ज्ञानं यत्तज्ञानं मतं मम ॥ २॥ तरि क्षेत्रज्ञु जो एथें । तो मीचि जाण निरुतें । जो सर्व क्षेत्रांतें । संगोपोनि असे ॥ ८ ॥ क्षेत्र आणि क्षेत्रज्ञातें । जाणणें जें निरुतें । ज्ञान ऐसें तयातें । मानूं आम्ही ॥ ९ ॥ तत् क्षेत्रं यच्च यादृक्च यद्विकारि यतश्च यत् । स च यो यत्प्रभावश्च तत् समासेन मे श्रुणु ॥ ३॥ तरि क्षेत्रज्ञु जो एथें । तो मीचि जाण निरुतें । जो सर्व क्षेत्रांतें । संगोपोनि असे ॥ ८ ॥ क्षेत्र आणि क्षेत्रज्ञातें । जाणणें जें निरुतें । ज्ञान ऐसें तयातें । मानूं आम्ही ॥ ९ ॥ ऋषिभिर्बहुधा गीतं छन्दोभिर्विविधैः पृथक् । ब्रह्मसूत्रपदैश्चैव हेतुमद्भिर्विनिश्चितैः ॥ ४॥ एक म्हणती हें स्थळ । जीवाचेंचि समूळ । मग प्राण हें कूळ । तयाचें एथ ॥ २७ ॥ जे प्राणाचे घरीं । अंगें राबती भाऊ चारी । आणि मना ऐसा आवरी । कुळवाडीकरु ॥ २८ ॥ तयातें इंद्रियबैलांची पेटी । न म्हणे अंवसीं पाहाटीं । विषयक्षेत्रीं आटी । काढी भली ॥ २९ ॥ मग विधीची वाफ चुकवी । आणि अन्यायाचें बीज वाफवी । कुकर्माचा करवी । राबु जरी ॥ ३० ॥ तरी तयाचिसारिखें । असंभड पाप पिके । मग जन्मकोटी दुःखें । भोगी जीवु ॥ ३१ ॥ नातरी विधीचिये वाफे । सत्क्रिया बीज आरोपे । तरी जन्मशताचीं मापें । सुखचि मवीजे ॥ ३२ ॥ तंव आणिक म्हणती हें नव्हे । हें जिवाचेंचि न म्हणावें । आमुतें पुसा आघवें । क्शेत्राचें या ॥ ३३ ॥ अहो जीवु एथ उखिता । वस्तीकरु वाटे जातां । आणि प्राणु हा बलौता । म्हणौनि जागे ॥ ३४ ॥ अनादि जे प्रकृती । सांख्य जियेतें गाती । क्षेत्र हे वृत्ती । तियेची जाणा ॥ ३५ ॥ आणि इयेतेंचि आघवा । आथी घरमेळावा । म्हणौनि ते वाहिवा । घरीं वाहे ॥ ३६ ॥ वाह्याचिये रहाटी । जे कां मुद्दल तिघे इये सृष्टीं । ते इयेच्याचि पोटीं । जहाले गुण ॥ ३७ ॥ रजोगुण पेरी । तेतुलें सत्त्व सोंकरी । मग एकलें तम करी । संवगणी ॥ ३८ ॥ रचूनि महत्तत्त्वाचें खळें । मळी एके काळुगेनि पोळें । तेथ अव्यक्ताची मिळे । सांज भली ॥ ३९ ॥ तंव एकीं मतिवंतीं । या बोलाचिया खंतीं । म्हणितलें या ज्ञप्ती । अर्वाचीना ॥ ४० ॥ हां हो परतत्त्वाआंतु । कें प्रकृतीची मातु । हा क्षेत्र वृत्तांतु । उगेंचि आइका ॥ ४१ ॥ शून्यसेजेशालिये । सुलीनतेचिये तुळिये । निद्रा केली होती बळियें । संकल्पें येणें ॥ ४२ ॥ तो अवसांत चेइला । उद्यमीं सदैव भला । म्हणौनि ठेवा जोडला । इच्छावशें ॥ ४३ ॥ निरालंबींची वाडी । होती त्रिभुवनायेवढी । हे तयाचिये जोडी । रूपा आली ॥ ४४ ॥ मग महाभूतांचें एकवाट । सैरा वेंटाळूनि भाट । भूतग्रामांचे आघाट । चिरिले चारी ॥ ४५ ॥ यावरी आदी । पांचभूतिकांची मांदी । बांधली प्रभेदीं । पंचभूतिकीं ॥ ४६ ॥ कर्माकर्माचे गुंडे । बांध घातले दोहींकडे । नपुंसकें बरडें । रानें केलीं ॥ ४७ ॥ तेथ येरझारेलागीं । जन्ममृत्यूची सुरंगी । सुहाविली निलागी । संकल्पें येणें ॥ ४८ ॥ मग अहंकारासि एकलाधी । करूनि जीवितावधी । वहाविलें बुद्धि । चराचर ॥ ४९ ॥ यापरी निराळीं । वाढे संकल्पाची डाहाळी । म्हणौनि तो मुळीं । प्रपंचा यया ॥ ५० ॥ यापरी मत्तमुगुतकीं । तेथ पडिघायिलें आणिकीं । म्हणती हां हो विवेकीं । कैसें तुम्ही ॥ ५१ ॥ परतत्त्वाचिया गांवीं । संकल्पसेज देखावी । तरी कां पां न मनावी । प्रकृति तयाची ? ॥ ५२ ॥ परि असो हें नव्हे । तुम्ही या न लगावें । आतांचि हें आघवें । सांगिजैल ॥ ५३ ॥ तरी आकाशीं कवणें । केलीं मेघाचीं भरणें । अंतरिक्ष तारांगणें । धरी कवण ? ॥ ५४ ॥ गगनाचा तडावा । कोणें वेढिला केधवां । पवनु हिंडतु असावा । हें कवणाचें मत ? ॥ ५५ ॥ रोमां कवण पेरी । सिंधू कवण भरी । पर्जन्याचिया करी । धारा कवण ? ॥ ५६ ॥ तैसें क्षेत्र हें स्वभावें । हे वृत्ती कवणाची नव्हे । हें वाहे तया फावे । येरां तुटे ॥ ५७ ॥ तंव आणिकें एकें । क्षोभें म्हणितलें निकें । तरी भोगिजे एकें । काळें केवीं हें ? ॥ ५८ ॥ तरी ययाचा मारु । देखताति अनिवारु । परी स्वमतीं भरु । अभिमानियां ॥ ५९ ॥ हें जाणों मृत्यु रागिटा । सिंहाडयाचा दरकुटा । परी काय वांजटा । पूरिजत असे ? ॥ ६० ॥ महाकल्पापरौतीं । कव घालूनि अवचितीं । सत्यलोकभद्रजाती । आंगीं वाजे ॥ ६१ ॥ लोकपाळ नित्य नवे । दिग्गजांचे मेळावे । स्वर्गींचिये आडवे । रिगोनि मोडी ॥ ६२ ॥ येर ययाचेनि अंगवातें । जन्ममृत्यूचिये गर्तें । निर्जिवें होऊनि भ्रमतें । जीवमृगें ॥ ६३ ॥ न्याहाळीं पां केव्हडा । पसरलासे चवडा । जो करूनियां माजिवडा । आकारगजु ॥ ६४ ॥ म्हणौनि काळाची सत्ता । हाचि बोलु निरुता । ऐसे वाद पंडुसुता । क्षेत्रालागीं ॥ ६५ ॥ हे बहु उखिविखी । ऋषीं केली नैमिषीं । पुराणें इयेविषीं । मतपत्रिका ॥ ६६ ॥ अनुष्टुभादि छंदें । प्रबंधीं जें विविधें । ते पत्रावलंबन मदें । करिती अझुनी ॥ ६७ ॥ वेदींचें बृहत्सामसूत्र । जें देखणेपणें पवित्र । परी तयाही हें क्षेत्र । नेणवेचि ॥ ६८ ॥ आणीक आणीकींही बहुतीं । महाकवीं हेतुमंतीं । ययालागीं मती । वेंचिलिया ॥ ६९ ॥ परी ऐसें हें एवढें । कीं अमुकेयाचेंचि फुडें । हें कोणाही वरपडें । होयचिना ॥ ७० ॥ आतां यावरी जैसें । क्षेत्र हें असे । तुज सांगों तैसें । साद्यंतु गा ॥ ७१ ॥ महाभूतान्यहंकारो बुद्धिरव्यक्तमेव च । इन्द्रियाणि दशैकं च पञ्च चेन्द्रियगोचराः ॥ ५॥ इच्छा द्वेषः सुखं दुःखं संघातश्चेतना धृतिः । एतत्क्षेत्रं समासेन सविकारमुदाहृतम् ॥ ६॥ तरि महाभूतपंचकु । आणि अहंकारु एकु । बुद्धि अव्यक्त दशकु । इंद्रियांचा ॥ ७२ ॥ मन आणीकही एकु । विषयांचा दशकु । सुख दुःख द्वेषु । संघात इच्छा ॥ ७३ ॥ आणि चेतना धृती । एवं क्षेत्रव्यक्ती । सांगितली तुजप्रती । आघवीची ॥ ७४ ॥ आतां महाभूतें कवणें । कवण विषयो कैसीं करणे । हें वेगळालेपणें । एकैक सांगों ॥ ७५ ॥ तरी पृथ्वी आप तेज । वायु व्योम इयें तुज । सांगितलीं बुझ । महाभूतें पांचें ॥ ७६ ॥ आणि जागतिये दशे । स्वप्न लपालें असे । नातरी अंवसे । चंद्र गूढु ॥ ७७ ॥ नाना अप्रौढबाळकीं । तारुण्य राहे थोकीं । कां न फुलतां कळिकीं । आमोदु जैसा ॥ ७८ ॥ किंबहुना काष्ठीं । वन्हि जेवीं किरीटी । तेवीं प्रकृतिचिया पोटीं । गोप्यु जो असे ॥ ७९ ॥ जैसा ज्वरु धातुगतु । अपथ्याचें मिष पहातु । मग जालिया आंतु । बाहेरी व्यापी ॥ ८० ॥ तैसी पांचांही गांठीं पडे । जैं देहाकारु उघडे । तैं नाचवी चहूंकडे । तो अहंकारु गा ॥ ८१ ॥ नवल अहंकाराची गोठी । विशेषें न लगे अज्ञानापाठीं । सज्ञानाचे झोंबे कंठीं । नाना संकटीं नाचवी ॥ ८२ ॥ आतां बुद्धि जे म्हणिजे । ते ऐशियां चिन्हीं जाणिजे । बोलिलें यदुराजें । तें आइकें सांगों ॥ ८३ ॥ तरी कंदर्पाचेनि बळें । इंद्रियवृत्तीचेनि मेळें । विभांडूनि येती पाळे । विषयांचे ॥ ८४ ॥ तो सुखदुःखांचा नागोवा । जेथ उगाणों लागे जीवा । तेथ दोहींसी बरवा । पाडु जे धरी ॥ ८५ ॥ हें सुख हें दुःख । हें पुण्य हें दोष । कां हें मैळ हें चोख । ऐसें जे निवडी ॥ ८६ ॥ जिथे अधमोत्तम सुझे । जिये सानें थोर बुझे । जिया दिठी पारखिजे । विषो जीवें ॥ ८७ ॥ जे तेजतत्त्वांची आदी । जे सत्त्वगुणाची वृद्धी । जे आत्मया जीवाची संधी । वसवीत असे जे ॥ ८८ ॥ अर्जुना ते गा जाण । बुद्धि तूं संपूर्ण । आतां आइकें वोळखण । अव्यक्ताची ॥ ८९ ॥ पैं सांख्यांचिया सिद्धांतीं । प्रकृती जे महामती । तेचि एथें प्रस्तुतीं । अव्यक्त गा ॥ ९० ॥ आणि सांख्ययोगमतें । प्रकृती परिसविली तूंतें । ऐसी दोहीं परीं जेथें । विवंचिली ॥ ९१ ॥ तेथ दुजी जे जीवदशा । तिये नांव वीरेशा । येथ अव्यक्त ऐसा । पर्यावो हा ॥ ९२ ॥ तऱ्ही पाहालया रजनी । तारा लोपती गगनीं । कां हारपें अस्तमानीं । भूतक्रिया ॥ ९३ ॥ नातरी देहो गेलिया पाठीं । देहादिक किरीटी । उपाधि लपे पोटीं । कृतकर्माच्या ॥ ९४ ॥ कां बीजमुद्रेआंतु । थोके तरु समस्तु । कां वस्त्रपणे तंतु- । दशे राहे ॥ ९५ ॥ तैसे सांडोनियां स्थूळधर्म । महाभूतें भूतग्राम । लया जाती सूक्ष्म । होऊनि जेथे ॥ ९६ ॥ अर्जुना तया नांवें । अव्यक्त हें जाणावें । आतां आइकें आघवें । इंद्रियभेद ॥ ९७ ॥ तरी श्रवण नयन । त्वचा घ्राण रसन । इयें जाणें ज्ञान- । करणें पांचें ॥ ९८ ॥ इये तत्त्वमेळापंकीं । सुखदुःखांची उखिविखी । बुद्धि करिते मुखीं । पांचें इहीं ॥ ९९ ॥ मग वाचा आणि कर । चरण आणि अधोद्वार । पायु हे प्रकार । पांच आणिक ॥ १०० ॥ कर्मेंद्रियें म्हणिपती । तीं इयें जाणिजती । आइकें कैवल्यपती । सांगतसे ॥ १०१ ॥ पैं प्राणाची अंतौरी । क्रियाशक्ति जे शरीरीं । तियेचि रिगिनिगी द्वारीं । पांचे इहीं ॥ १०२ ॥ एवं दाहाही करणें । सांगितलीं देवो म्हणे । परिस आतां फुडेपणें । मन तें ऐसें ॥ १०३ ॥ जें इंद्रियां आणि बुद्धि । माझारिलिये संधीं । रजोगुणाच्या खांदीं । तरळत असे ॥ १०४ ॥ नीळिमा अंबरीं । कां मृगतृष्णालहरी । तैसें वायांचि फरारी । वावो जाहलें ॥ १०५ ॥ आणि शुक्रशोणिताचा सांधा । मिळतां पांचांचा बांधा । वायुतत्त्व दशधा । एकचि जाहलें ॥ १०६ ॥ मग तिहीं दाहे भागीं । देहधर्माच्या खैवंगीं । अधिष्ठिलें आंगीं । आपुलाल्या ॥ १०७ ॥ तेथ चांचल्य निखळ । एकलें ठेलें निढाळ । म्हणौनि रजाचें बळ । धरिलें तेणें ॥ १०८ ॥ तें बुद्धीसि बाहेरी । अहंकाराच्या उरावरी । ऐसां ठायीं माझारीं । बळियावलें ॥ १०९ ॥ वायां मन हें नांव । एऱ्हवीं कल्पनाचि सावेव । जयाचेनि संगें जीव- । दशा वस्तु ॥ ११० ॥ जें प्रवृत्तीसि मूळ । कामा जयाचे बळ । जें अखंड सूये छळ । अहंकारासी ॥ १११ ॥ जें इच्छेतें वाढवी । आशेतें चढवी । जें पाठी पुरवी । भयासि गा ॥ ११२ ॥ द्वैत जेथें उठी । अविद्या जेणें लाठी । जें इंद्रियांतें लोटी । विषयांमजी ॥ ११३ ॥ संकल्पें सृष्टी घडी । सवेंचि विकल्पूनि मोडी । मनोरथांच्या उतरंडी । उतरी रची ॥ ११४ ॥ जें भुलीचें कुहर । वायुतत्त्वाचें अंतर । बुद्धीचें द्वार । झाकविलें जेणें ॥ ११५ ॥ तें गा किरीटी मन । या बोला नाहीं आन । आतां विषयाभिधान । भेदू आइकें ॥ ११६ ॥ तरी स्पर्शु आणि शब्दु । रूप रसु गंधु । हा विषयो पंचविधु । ज्ञानेंद्रियांचा ॥ ११७ ॥ इहीं पांचैं द्वारीं । ज्ञानासि धांव बाहेरी । जैसा कां हिरवे चारीं । भांबावे पशु ॥ ११८ ॥ मग स्वर वर्ण विसर्गु । अथवा स्वीकार त्यागु । संक्रमण उत्सर्गु । विण्मूत्राचा ॥ ११९ ॥ हे कर्मेंद्रियांचे पांच । विषय गा साच । जे बांधोनियां माच । क्रिया धांवे ॥ १२० ॥ ऐसे हे दाही । विषय गा इये देहीं । आतां इच्छा तेही । सांगिजैल ॥ १२१ ॥ तरि भूतलें आठवे । कां बोलें कान झांकवे । ऐसियावरि चेतवे । जे गा वृत्ती ॥ १२२ ॥ इंद्रियाविषयांचिये भेटी- । सरसीच जे गा उठी । कामाची बाहुटी । धरूनियां ॥ १२३ ॥ जियेचेनि उठिलेपणें । मना सैंघ धावणें । न रिगावें तेथ करणें । तोंडें सुती ॥ १२४ ॥ जिये वृत्तीचिया आवडी । बुद्धी होय वेडी । विषयां जिया गोडी । ते गा इच्छा ॥ १२५ ॥ आणी इच्छिलिया सांगडें । इंद्रियां आमिष न जोडे । तेथ जोडे ऐसा जो डावो पडे । तोचि द्वेषु ॥ १२६ ॥ आतां यावरी सुख । तें एवंविध देख । जेणें एकेंचि अशेख । विसरे जीवु ॥ १२७ ॥ मना वाचे काये । जें आपुली आण वाये । देहस्मृतीची त्राये । मोडित जें ये ॥ १२८ ॥ जयाचेनि जालेपणें । पांगुळा होईजे प्राणें । सात्त्विकासी दुणें । वरीही लाभु ॥ १२९ ॥ कां आघवियाचि इंद्रियवृत्ती । हृदयाचिया एकांतीं । थापटूनि सुषुप्ती । आणी जें गा ॥ १३० ॥ किंबहुना सोये । जीव आत्मयाची लाहे । तेथ जें होये । तया नाम सुख ॥ १३१ ॥ आणि ऐसी हे अवस्था । न जोडतां पार्था । जें जीजे तेंचि सर्वथा । दुःख जाणे ॥ १३२ ॥ तें मनोरथसंगें नव्हे । एऱ्हवीं सिद्धी गेलेंचि आहे । हे दोनीचि उपाये । सुखदुःखासी ॥ १३३ ॥ आतां असंगा साक्षिभूता । देहीं चैतन्याची जे सत्ता । तिये नाम पंडुसुता । चेतना येथें ॥ १३४ ॥ जे नखौनि केशवरी । उभी जागे शरीरीं । जे तिहीं अवस्थांतरी । पालटेना ॥ १३५ ॥ मनबुद्ध्यादि आघवीं । जियेचेनि टवटवीं । प्रकृतिवनमाधवीं । सदांचि जे ॥ १३६ ॥ जडाजडीं अंशीं । राहाटे जे सरिसी । ते चेतना गा तुजसी । लटिकें नाहीं ॥ १३७ ॥ पैं रावो परिवारु नेणे । आज्ञाचि परचक्र जिणे । कां चंद्राचेनि पूर्णपणें । सिंधू भरती ॥ १३८ ॥ नाना भ्रामकाचें सन्निधान । लोहो करी सचेतन । कां सूर्यसंगु जन । चेष्टवी गा ॥ १३९ ॥ अगा मुख मेळेंविइण । पिलियाचें पोषण । करी निरीक्षण । कूर्मी जेवीं ॥ १४० ॥ पार्था तियापरी । आत्मसंगती इये शरीरीं । सजीवत्वाचा करी । उपेगु जडा ॥ ४१ ॥ मग तियेतें चेतना । म्हणिपे पैं अर्जुना । आतां धृतिविवंचना । भेदु आइक ॥ १४२ ॥ तरी भूतां परस्परें । उघड जाति स्वभाववैरें । नव्हे पृथ्वीतें नीरें । न नाशिजे ? ॥ १४३ ॥ नीरातें आटी तेज । तेजा वायूसि झुंज । आणि गगन तंव सहज । वायू भक्षी ॥ १४४ ॥ तेवींचि कोणेही वेळे । आपण कायिसयाही न मिळे । आंतु रिगोनि वेगळें । आकाश हें ॥ १४५ ॥ ऐसीं पांचही भूतें । न साहती एकमेकांतें । कीं तियेंही ऐक्यातें । देहासी येती ॥ १४६ ॥ द्वंद्वाची उखिविखी । सोडूनि वसती एकीं । एकेकातें पोखी । निजगुणें गा ॥ १४७ ॥ ऐसें न मिळे तयां साजणें । चळे धैर्यें जेणें । तयां नांव म्हणें । धृती मी गा ॥ १४८ ॥ आणि जीवेंसी पांडवा । या छत्तिसांचा मेळावा । तो हा एथ जाणावा । संघातु पैं गा ॥ १४९ ॥ एवं छत्तीसही भेद । सांगितले तुज विशद । यया येतुलियातें प्रसिद्ध । क्षेत्र म्हणिजे ॥ १५० ॥ रथांगांचा मेळावा । जेवीं रथु म्हणिजे पांडवा । कां अधोर्ध्व अवेवां । नांव देहो ॥ १५१ ॥ करीतुरंगसमाजें । सेना नाम निफजे । कां वाक्यें म्हणिपती पुंजे । अक्षरांचे ॥ १५२ ॥ कां जळधरांचा मेळा । वाच्य होय आभाळा । नाना लोकां सकळां । नाम जग ॥ १५३ ॥ कां स्नेहसूत्रवन्ही । मेळु एकिचि स्थानीं । धरिजे तो जनीं । दीपु होय ॥ १५४ ॥ तैसीं छत्तीसही इयें तत्त्वें । मिळती जेणें एकत्वें । तेणें समूह परत्वें । क्षेत्र म्हणिपे ॥ १५५ ॥ आणि वाहतेनि भौतिकें । पाप पुण्य येथें पिके । म्हणौनि आम्ही कौतुकें । क्षेत्र म्हणों ॥ १५६ ॥ आणि एकाचेनि मतें । देह म्हणती ययातें । परी असो हें अनंतें । नामें यया ॥ १५७ ॥ पैं परतत्त्वाआरौतें । स्थावराआंतौतें । जें कांहीं होतें जातें । क्षेत्रचि हें ॥ १५८ ॥ परि सुर नर उरगीं । घडत आहे योनिविभागीं । तें गुणकर्मसंगीं । पडिलें सातें ॥ १५९ ॥ हेचि गुणविवंचना । पुढां म्हणिपैल अर्जुना । प्रस्तुत आतां तुज ज्ञाना । रूप दावूं ॥ १६० ॥ क्षेत्र तंव सविस्तर । सांगितलें सविकार । म्हणौनि आतां उदार । ज्ञान आइकें ॥ १६१ ॥ जया ज्ञानालागीं । गगन गिळिताती योगी । स्वर्गाची आडवंगी । उमरडोनि ॥ १६२ ॥ न करिती सिद्धीची चाड । न धरिती ऋद्धीची भीड । योगा{ऐ}सें दुवाड । हेळसिती ॥ १६३ ॥ तपोदुर्गें वोलांडित । क्रतुकोटि वोवांडित । उलथूनि सांडित । कर्मवल्ली ॥ १६४ ॥ नाना भजनमार्गी । धांवत उघडिया आंगीं । एक रिगताति सुरंगीं । सुषुम्नेचिये ॥ १६५ ॥ ऐसी जिये ज्ञानीं । मुनीश्वरांची उतान्ही । वेदतरूच्या पानोवानीं । हिंडताती ॥ १६६ ॥ देईल गुरुसेवा । इया बुद्धि पांडवा । जन्मशतांचा सांडोवा । टाकित जे ॥ १६७ ॥ जया ज्ञानाची रिगवणी । अविद्ये उणें आणी । जीवा आत्मया बुझावणी । मांडूनि दे ॥ १६८ ॥ जें इंद्रियांचीं द्वारें आडी । प्रवृत्तीचे पाय मोडी । जें दैन्यचि फेडी । मानसाचें ॥ १६९ ॥ द्वैताचा दुकाळु पाहे । साम्याचें सुयाणें होये । जया ज्ञानाची सोये । ऐसें करी ॥ १७० ॥ मदाचा ठावोचि पुसी । जें महामोहातें ग्रासी । नेदी आपपरु ऐसी । भाष उरों ॥ १७१ ॥ जें संसारातें उन्मूळी । संकल्पपंकु पाखाळी । अनावरातें वेंटाळी । ज्ञेयातें जें ॥ १७२ ॥ जयाचेनि जालेपणें । पांगुळा होईजे प्राणें । जयाचेनि विंदाणें । जग हें चेष्टें ॥ १७३ ॥ जयाचेनि उजाळें । उघडती बुद्धीचे डोळे । जीवु दोंदावरी लोळे । आनंदाचिया ॥ १७४ ॥ ऐसें जें ज्ञान । पवित्रैकनिधान । जेथ विटाळलें मन । चोख कीजे ॥ १७५ ॥ आत्मया जीवबुद्धी । जे लागली होती क्षयव्याधी । ते जयाचिये सन्निधी । निरुजा कीजे ॥ १७६ ॥ तें अनिरूप्य कीं निरूपिजे । ऐकतां बुद्धी आणिजे । वांचूनि डोळां देखिजे । ऐसें नाहीं ॥ १७७ ॥ मग तेचि इये शरीरीं । जैं आपुला प्रभावो करी । तैं इंद्रियांचिया व्यापारीं । डोळांहि दिसे ॥ १७८ ॥ पैं वसंताचें रिगवणें । झाडांचेनि साजेपणें । जाणिजे तेवीं करणें । सांगती ज्ञान ॥ १७९ ॥ अगा वृक्षासि पाताळीं । जळ सांपडे मुळीं । तें शाखांचिये बाहाळीं । बाहेर दिसे ॥ १८० ॥ कां भूमीचें मार्दव । सांगे कोंभाची लवलव । नाना आचारगौरव । सुकुलीनाचें ॥ १८१ ॥ अथवा संभ्रमाचिया आयती । स्नेहो जैसा ये व्यक्तिइ । कां दर्शनाचिये प्रशस्तीं । पुण्यपुरुष ॥ १८२ ॥ नातरी केळीं कापूर जाहला । जेवीं परिमळें जाणों आला । कां भिंगारीं दीपु ठेविला । बाहेरी फांके ॥ १८३ ॥ तैसें हृदयींचेनि ज्ञानें । जियें देहीं उमटती चिन्हें । तियें सांगों आतां अवधानें । चागें आइक ॥ १८४ ॥ अमानित्वमदम्भित्वमहिंसा क्षान्तिरार्जवम् । आचार्योपासनं शौचं स्थैर्यमात्मविनिग्रहः ॥ ७॥ तरी कवणेही विषयींचें । साम्य होणें न रुचे । संभावितपणाचें । वोझे जया ॥ १८५ ॥ आथिलेचि गुण वानितां । मान्यपणें मानितां । योग्यतेचें येतां । रूप आंगा ॥ १८६ ॥ तैं गजबजों लागे कैसा । व्याधें रुंधला मृगु जैसा । कां बाहीं तरतां वळसा । दाटला जेवीं ॥ १८७ ॥ पार्था तेणें पाडें । सन्मानें जो सांकडे । गरिमेतें आंगाकडे । येवोंचि नेदी ॥ १८८ ॥ पूज्यता डोळां न देखावी । स्वकीर्ती कानीं नायकावी । हा अमुका ऐसी नोहावी । सेचि लोकां ॥ १८९ ॥ तेथ सत्काराची कें गोठी । कें आदरा देईल भेटी । मरणेंसीं साटी । नमस्कारितां ॥ १९० ॥ वाचस्पतीचेनि पाडें । सर्वज्ञता तरी जोडे । परी वेडिवेमाजीं दडे । महमेभेणें ॥ १९१ ॥ चातुर्य लपवी । महत्त्व हारवी । पिसेपण मिरवी । आवडोनि ॥ १९२ ॥ लौकिकाचा उद्वेगु । शास्त्रांवरी उबगु । उगेपणीं चांगु । आथी भरु ॥ १९३ ॥ जगें अवज्ञाचि करावी । संबंधीं सोयचि न धरावी । ऐसी ऐसी जीवीं । चाड बहु ॥ १९४ ॥ तळौटेपण बाणे । आंगीं हिणावो खेवणें । तें तेंचि करणें । बहुतकरुनी ॥ १९५ ॥ हा जीतु ना नोहे । लोक कल्पी येणें भावें । तैसें जिणें होआवें । ऐसी आशा ॥ १९६ ॥ पै चालतु कां नोहे । कीं वारेनि जातु आहे । जना ऐसा भ्रमु जाये । तैसें होईजे ॥ १९७ ॥ माझें असतेपण लोपो । नामरूप हारपो । मज झणें वासिपो । भूतजात ॥ १९८ ॥ ऐसीं जयाचीं नवसियें । जो नित्य एकांता जातु जाये । नामेंचि जो जिये । विजनाचेनि ॥ १९९ ॥ वायू आणि तया पडे । गगनेंसीं बोलों आवडे । जीवें प्राणें झाडें । पढियंतीं जया ॥ २०० ॥ किंबहुना ऐसीं । चिन्हें जया देखसी । जाण तया ज्ञानेंसीं । शेज जाहली ॥ २०१ ॥ पैं अमानित्व पुरुषीं । तें जाणावें इहीं मिषीं । आतां अदंभाचिया वोळखीसी । सौरसु देवों ॥ २०२ ॥ तरी अदंभित्व ऐसें । लोभियाचें मन जैसें । जीवु जावो परी नुमसे । ठेविला ठावो ॥ २०३ ॥ तयापरी किरीटी । पडिलाही प्राणसंकटीं । तरी सुकृत न प्रकटी । आंगें बोलें ॥ २०४ ॥ खडाणें आला पान्हा । पळवी जेवीं अर्जुना । कां लपवी पण्यांगना । वडिलपण ॥ २०५ ॥ आढ्यु आतुडे आडवीं । मग आढ्यता जेवीं हारवी । नातरी कुळवधू लपवी । अवेवांतें ॥ २०६ ॥ नाना कृषीवळु आपुलें । पांघुरवी पेरिलें । तैसें झांकी निपजलें । दानपुण्य ॥ २०७ ॥ वरिवरी देहो न पूजी । लोकांतें न रंजी । स्वधर्मु वाग्ध्वजीं । बांधों नेणे ॥ २०८ ॥ परोपकारु न बोले । न मिरवी अभ्यासिलें । न शके विकूं जोडलें । स्फीतीसाठीं ॥ २०९ ॥ शरीर भोगाकडे । पाहतां कृपणु आवडे । एऱ्हवीं धर्मविषयीं थोडें । बहु न म्हणे ॥ २१० ॥ घरीं दिसे सांकड । देहींची आयती रोड । परी दानीं जया होड । सुरतरूसीं ॥ २११ ॥ किंबहुना स्वधर्मीं थोरु । अवसरीं उदारु । आत्मचर्चे चतुरु । एऱ्हवी वेडा ॥ २१२ ॥ केळीचें दळवाडें । हळू पोकळ आवडे । परी फळोनियां गाढें । रसाळ जैसें ॥ २१३ ॥ कां मेघांचें आंग झील । दिसे वारेनि जैसें जाईल । परी वर्षती नवल । घनवट तें ॥ २१४ ॥ तैसा जो पूर्णपणीं । पाहतां धाती आयणी । एऱ्हवीं तरी वाणी । तोचि ठावो ॥ २१५ ॥ हें असो या चिन्हांचा । नटनाचु ठायीं जयाच्या । जाण ज्ञान तयाच्या । हातां चढें ॥ २१६ ॥ पैं गा अदंभपण । म्हणितलें तें हें जाण । आतां आईक खूण । अहिंसेची ॥ २१७ ॥ तरी अहिंसा बहुतीं परीं । बोलिली असे अवधारीं । आपुलालिया मतांतरीं । निरूपिली ॥ २१८ ॥ परी ते ऐसी देखा । जैशा खांडूनियां शाखा । मग तयाचिया बुडुखा । कूंप कीजे ॥ २१९ ॥ कां बाहु तोडोनि पचविजे । मग भूकेची पीडा राखिजे । नाना देऊळ मोडोनि कीजे । पौळी देवा ॥ २२० ॥ तैसी हिंसाचि करूनि अहिंसा । निफजविजे हा ऐसा । पैं पूर्वमीमांसा । निर्णो केला ॥ २२१ ॥ जे अवृष्टीचेनि उपद्रवें । गादलें विश्व आघवें । म्हणौनि पर्जन्येष्टी करावे । नाना याग ॥ २२२ ॥ तंव तिये इष्टीचिया बुडीं । पशुहिंसा रोकडी । मग अहिंसेची थडी । कैंची दिसे ? ॥ २२३ ॥ पेरिजे नुसधी हिंसा । तेथ उगवैल काय अहिंसा ? । परी नवल बापा धिंवसा । या याज्ञिकांचा ॥ २२४ ॥ आणि आयुर्वेदु आघवा । तो याच मोहोरा पांडवा । जे जीवाकारणें करावा । जीवघातु ॥ २२५ ॥ नाना रोगें आहाळलीं । लोळतीं भूतें देखिलीं । ते हिंसा निवारावया केली । चिकित्सा कां ॥ २२६ ॥ तंव ते चिकित्से पहिलें । एकाचे कंद खणविले । एका उपडविलें । समूळीं सपत्रीं ॥ २२७ ॥ एकें आड मोडविली । अजंगमाची खाल काढविली । एकें गर्भिणी उकडविली । पुटामाजीं ॥ २२८ ॥ अजातशत्रु तरुवरां । सर्वांगीं देवविल्या शिरा । ऐसे जीव घेऊनि धनुर्धरा । कोरडे केले ॥ २२९ ॥ आणि जंगमाही हात । लाऊनि काढिलें पित्त । मग राखिले शिणत । आणिक जीव ॥ २३० ॥ अहो वसतीं धवळारें । मोडूनि केलीं देव्हारें । नागवूनि वेव्हारें । गवांदी घातली ॥ २३१ ॥ मस्तक पांघुरविलें । तंव तळवटीं उघडें पडलें । घर मोडोनि केले । मांडव पुढें ॥ २३२ ॥ नाना पांघुरणें । जाळूनि जैसें तापणें । जालें आंगधुणें । कुंजराचें ॥ २३३ ॥ नातरी बैल विकूनि गोठा । पुंसा लावोनि बांधिजे गांठा । इया करणी कीं चेष्टा ? । काइ हसों ॥ २३४ ॥ एकीं धर्माचिया वाहणी । गाळूं आदरिलें पाणी । तंव गाळितया आहाळणीं । जीव मेले ॥ २३५॥ एक न पचवितीचि कण । इये हिंसेचे भेण । तेथ कदर्थले प्राण । तेचि हिंसा ॥ २३६ ॥ एवं हिंसाचि अहिंसा । कर्मकांडीं हा ऐसा । सिद्धांतु सुमनसा । वोळखें तूं ॥ २३७ ॥ पहिलें अहिंसेचें नांव । आम्हीं केलें जंव । तंव स्फूर्ति बांधली हांव । इये मती ॥ २३८ ॥ तरि कैसेनि इयेतें गाळावें । म्हणौनि पडिलें बोलावें । तेवींचि तुवांही जाणावें । ऐसा भावो ॥ २३९ ॥ बहुतकरूनि किरीटी । हाचि विषो इये गोठी । एऱ्हवी कां आडवाटीं । धाविजैल गा ? ॥ २४० ॥ आणि स्वमताचिया निर्धारा- । लागोनियां धनुर्धरा । प्राप्तां मतांतरां । निर्वेचु कीजे ॥ २४१ ॥ ऐसी हे अवधारीं । निरूपिती परी । आतां ययावरी । मुख्य जें गा ॥ २४२ ॥ तें स्वमत बोलिजैल । अहिंसे रूप किजैल । जेणें उठलिया आंतुल । ज्ञान दिसे ॥ २४३ ॥ परिइ तें अधिष्ठिलेनि आंगें । जाणिजे आचरतेनि बगें । जैसी कसवटी सांगे । वानियातें ॥ २४४ ॥ तैसें ज्ञानामनाचिये भेटी । सरिसेंचि अहिंसेचें बिंब उठी । तेंचि ऐसें किरीटी । परिस आतां ॥ २४४ ॥ तरी तरंगु नोलांडितु । लहरी पायें न फोडितु । सांचलु न मोडितु । पाणियाचा ॥ २४६ ॥ वेगें आणि लेसा । दिठी घालूनि आंविसा । जळीं बकु जैसा । पाउल सुये ॥ २४७ ॥ कां कमळावरी भ्रमर । पाय ठेविती हळुवार । कुचुंबैल केसर । इया शंका ॥ २४८ ॥ तैसे परमाणु पां गुंतले । जाणूनि जीव सानुले । कारुण्यामाजीं पाउलें । लपवूनि चाले ॥ २४९ ॥ ते वाट कृपेची करितु । ते दिशाचि स्नेह भरितु । जीवातळीं आंथरितु । आपुला जीवु ॥ २५० ॥ ऐसिया जतना । चालणें जया अर्जुना । हें अनिर्वाच्य परिमाणा । पुरिजेना ॥ २५१ ॥ पैं मोहाचेनि सांगडें । लासी पिलीं धरी तोंडें । तेथ दांतांचे आगरडे । लागती जैसे ॥ २५२ ॥ कां स्नेहाळु माये । तान्हयाची वास पाहे । तिये दिठी आहे । हळुवार जें ॥ २५३ ॥ नाना कमळदळें । डोलविजती ढाळें । तो जेणें पाडें बुबुळें । वारा घेपे ॥ २५४ ॥ तैसेनि मार्दवें पाय । भूमीवरी न्यसीतु जाय । लागती तेथ होय । जीवां सुख ॥ २५५ ॥ ऐसिया लघिमा चालतां । कृमि कीटक पंडुसुता । देखे तरी माघौता । हळूचि निघे ॥ २५६ ॥ म्हणे पावो धडफडील । तरी स्वामीची निद्रा मोडैल । रचलेपणा पडैल । झोती हन ॥ २५७ ॥ इया काकुळती । वाहणी घे माघौती । कोणेही व्यक्ती । न वचे वरी ॥ २५८ ॥ जीवाचेनि नांवें । तृणातेंही नोलांडवे । मग न लेखितां जावें । हे कें गोठी ?॥ २५९ ॥ मुंगिये मेरु नोलांडवे । मशका सिंधु न तरवे । तैसा भेटलियां न करवे । अतिक्रमु ॥ २६० ॥ ऐसी जयाची चाली । कृपाफळी फळा आली । देखसी जियाली । दया वाचे ॥ २६१ ॥ स्वयें श्वसणेंचि सुकुमार । मुख मोहाचें माहेर । माधुर्या जाहले अंकुर । दशन तैसे ॥ २६२ ॥ पुढां स्नेह पाझरे । माघां चालती अक्षरें । शब्द पाठीं अवतरे । कृपा आधीं ॥ २६३ ॥ तंव बोलणेंचि नाहीं । बोलों म्हणे जरी कांहीं । तरी बोल कोणाही । खुपेल कां ॥ २६४ ॥ बोलतां अधिकुही निघे । तरी कोण्हाही वर्मीं न लगे । आणि कोण्हासि न रिघे । शंका मनीं ॥ २६५ ॥ मांडिली गोठी हन मोडैल । वासिपैल कोणी उडैल । आइकोनिचि वोवांडिल । कोण्ही जरी ॥ २६६ ॥ तरी दुवाळी कोणा नोहावी । भुंवई कवणाची नुचलावी । ऐसा भावो जीवीं । म्हणौनि उगा ॥ २६७ ॥ मग प्रार्थिला विपायें । जरी लोभें बोलों जाये । तरी परिसतया होये । मायबापु ॥ २६८ ॥ कां नादब्रह्मचि मुसे आलें । कीं गंगापय असललें । पतिव्रते आलें । वार्धक्य जैसे ॥ २६९ ॥ तैसें साच आणि मवाळ । मितले आणि रसाळ । शब्द जैसे कल्लोळ । अमृताचे ॥ २७० ॥ विरोधुवादुबळु । प्राणितापढाळु । उपहासु छळु । वर्मस्पर्शु ॥ २७१ ॥ आटु वेगु विंदाणु । आशा शंका प्रतारणु । हे संन्यासिले अवगुणु । जया वाचा ॥ २७२ ॥ आणि तयाचि परी किरीटी । थाउ जयाचिये दिठी । सांडिलिया भ्रुकुटी । मोकळिया ॥ २७३ ॥ कां जे भूतीं वस्तु आहे । तियें रुपों शके विपायें । म्हणौनि वासु न पाहे । बहुतकरूनी ॥ २७४ ॥ ऐसाही कोणे एके वेळे । भीतरले कृपेचेनि बळें । उघडोनियां डोळे । दृष्टी घाली ॥ २७५ ॥ तरी चंद्रबिंबौनि धारा । निघतां नव्हती गोचरा । परि एकसरें चकोरां । निघती दोंदें ॥ २७६ ॥ तैसें प्राणियांसि होये । जरी तो कहींवासु पाहे । तया अवलोकनाची सोये । कूर्मींही नेणे ॥ २७७ ॥ किंबहुना ऐसी । दिठी जयाची भूतांसी । करही देखसी । तैसेचि ते ॥ २७८ ॥ तरी होऊनियां कृतार्थ । राहिले सिद्धांचे मनोरथ । तैसे जयाचे हात । निर्व्यापार ॥ २७९ ॥ अक्षमें आणि संन्यासिलें । कीं निरिंधन आणि विझालें । मुकेनि घेतलें । मौन जैसें ॥ २८० ॥ तयापरी कांहीं । जयां करां करणें नाहीं । जे अकर्तयाच्या ठायीं । बैसों येती ॥ २८१ ॥ आसुडैल वारा । नख लागेल अंबरा । इया बुद्धी करां । चळों नेदी ॥ २८२ ॥ तेथ आंगावरिलीं उडवावीं । कां डोळां रिगतें झाडावीं । पशुपक्ष्यां दावावीं । त्रासमुद्रा ॥ २८३ ॥ इया केउतिया गोठी । नावडे दंडु काठी । मग शस्त्राचें किरीटी । बोलणें कें ? ॥ २८४ ॥ लीलाकमळें खेळणें । कांपुष्पमाळा झेलणें । न करी म्हणे गोफणें । ऐसें होईल ॥ २८५ ॥ हालवतील रोमावळी । यालागीं आंग न कुरवाळी । नखांची गुंडाळी । बोटांवरी ॥ २८६ ॥ तंव करणेयाचाचि अभावो । परी ऐसाही पडे प्रस्तावो । तरी हातां हाचि सरावो । जे जोडिजती ॥ २८७ ॥ कां नाभिकारा उचलिजे । हातु पडिलियां देइजे । नातरी आर्तातें स्पर्शिजे । अळुमाळु ॥ २८८ ॥ हेंही उपरोधें करणें । तरी आर्तभय हरणें । नेणती चंद्रकिरणें । जिव्हाळा तो ॥ २८९ ॥ पावोनि तो स्पर्शु । मलयानिळु खरपुसु । तेणें मानें पशु । कुरवाळणें ॥ २९० ॥ जे सदा रिते मोकळे । जैशी चंदनांगें निसळें । न फळतांही निर्फळें । होतीचिना ॥ २९१ ॥ आतां असो हें वाग्जाळ । जाणें तें करतळ । सज्जनांचे शीळ । स्वभाव जैसे ॥ २९२ ॥ आतां मन तयाचें । सांगों म्हणों जरी साचें । तरी सांगितले कोणाचे । विलास हे ? ॥ २९३ ॥ काइ शाखा नव्हे तरु ? । जळेंवीण असे सागरु ? । तेज आणि तेजाकारु । आन काई ? ॥ २९४ ॥ अवयव आणि शरीर । हे वेगळाले कीर ? । कीं रसु आणि नीर । सिनानीं आथी ? ॥ २९५ ॥ म्हणौनि हे जे सर्व । सांगितले बाह्य भाव । ते मनचि गा सावयव । ऐसें जाणें ॥ २९६ ॥ जें बीज भुईं खोंविलें । तेंचि वरी रुख जाहलें । तैसें इंद्रियाद्वारीं फांकलें । अंतरचि कीं ॥ २९७ ॥ पैं मानसींचि जरी । अहिंसेची अवसरी । तरी कैंची बाहेरी । वोसंडेल ? ॥ २९८ ॥ आवडे ते वृत्ती किरीटी । आधीं मनौनीचि उठी । मग ते वाचे दिठी । करांसि ये ॥ २९९ ॥ वांचूनि मनींचि नाहीं । तें वाचेसि उमटेल काई ? । बींवीण भुईं । अंकुर असे ? ॥ ३०० ॥ म्हणौनि मनपण जैं मोडे । तैं इंद्रिय आधींचि उबडें । सूत्रधारेंवीण साइखडें । वावो जैसें ॥ ३०१ ॥ उगमींचि वाळूनि जाये । तें वोघीं कैचें वाहे । जीवु गेलिया आहे । चेष्टा देहीं ? ॥ ३०२ ॥ तैसें मन हें पांडवा । मूळ या इंद्रियभावा । हेंचि राहटे आघवां । द्वारीं इहीं ॥ ३०३ ॥ परी जिये वेळीं जैसें । जें होऊनि आंतु असे । बाहेरी ये तैसें । व्यापाररूपें ॥ ३०४ ॥ यालागी साचोकारें । मनीं अहिंसा थांवे थोरें । पिकली द्रुती आदरें । बोभात निघे ॥ ३०५ ॥ म्हणौनि इंद्रियें तेचि संपदा । वेचितां हीं उदावादा । अहिंसेचा धंदा । करितें आहाती ॥ ३०६ ॥ समुद्रीं दाटे भरितें । तैं समुद्रचि भरी तरियांते । तैसें स्वसंपत्ती चित्तें । इंद्रियां केलें ॥ ३०७ ॥ हें बहु असो पंडितु । धरुनि बाळकाचा हातु । वोळी लिही व्यक्तु । आपणचि ॥ ३०८ ॥ तैसें दयाळुत्व आपुलें । मनें हातापायां आणिलें । मग तेथ उपजविलें । अहिंसेतें ॥ ३०९ ॥ याकारणें किरीटी । इंद्रियांचिया गोठी । मनाचिये राहाटी । रूप केलें ॥ ३१० ॥ ऐसा मनें देहें वाचा । सर्व संन्यासु दंडाचा । जाहला ठायीं जयाचा । देखशील ॥ ३११ ॥ तो जाण वेल्हाळ । ज्ञानाचें वेळाउळ । हें असो निखळ । ज्ञानचि तो ॥ ३१२ ॥ जे अहिंसा कानें ऐकिजे । ग्रंथाधारें निरूपिजे । ते पाहावी हें उपजे । तैं तोचि पाहावा ॥ ३१३ ॥ ऐसें म्हणितलें देवें । तें बोलें एकें सांगावें । परी फांकला हें उपसाहावें । तुम्हीं मज ॥ ३१४ ॥ म्हणाल हिरवें चारीं गुरूं । विसरे मागील मोहर धरूं । कां वारेलगें पांखिरूं । गगनीं भरे ॥ ३१५ ॥ तैसिया प्रेमाचिया स्फूर्ती । फावलिया रसवृत्तीं । वाहविला मती । आकळेना ॥ ३१६ ॥ तरि तैसें नोहे अवधारा । कारण असें विस्तारा । एऱ्हवीं पद तरी अक्षरां । तिहींचेंचि ॥ ३१७ ॥ अहिंसा म्हणतां थोडी । परिइ ते तैंचि होय उघडी । जैं लोटिजती कोडी । मतांचिया ॥ ३१८ ॥ एऱ्हवीं प्राप्तें मतांतरें । थातंबूनि आंगभरें । बोलिजैल ते न सरे । तुम्हांपाशीं ॥ ३१९ ॥ रत्नपारखियांच्या गांवीं । जाईल गंडकी तरी सोडावी । काश्मीरीं न करावी । मिडगण जेवीं ॥ ३२० ॥ काइसा वासु कापुरा । मंद जेथ अवधारा । पिठाचा विकरा । तिये सातें ? ॥ ३२१ ॥ म्हणौनि इये सभे । बोलकेपणाचेनि क्षोभें । लाग सरुउं न लभे । बोला प्रभु ॥ ३२२ ॥ सामान्या आणि विशेषा । सकळै कीजेल देखा । तरी कानाचेया मुखा- । कडे न्याल ना तुम्ही ॥ ३२३ ॥ शंकेचेनि गदळें । जैं शुद्ध प्रमेय मैळे । तैं मागुतिया पाउलीं पळे । अवधान येतें ॥ ३२४ ॥ कां करूनि बाबुळियेची बुंथी । जळें जियें ठाती । तयांची वास पाहाती । हंसु काई ? ॥ ३२५ ॥ कां अभ्रापैलीकडे । जैं येत चांदिणें कोडें । तैं चकोरें चांचुवडें । उचलितीना ॥ ३२६ ॥ तैसें तुम्ही वास न पाहाल । ग्रंथु नेघा वरी कोपाल । जरी निर्विवाद नव्हैल । निरूपण ॥ ३२७ ॥ न बुझावितां मतें । न फिटे आक्षेपाचें लागतें । तें व्याख्यान जी तुमतें । जोडूनि नेदी ॥ ३२८ ॥ आणि माझें तंव आघवें । ग्रथन येणेचि भावें । जे तुम्हीं संतीं होआवें । सन्मुख सदां ॥ ३२९ ॥ एऱ्हवीं तरी साचोकारें । तुम्ही गीतार्थाचे सोइरे । जाणोनि गीता एकसरें । धरिली मियां ॥ ३३० ॥ जें आपुलें सर्वस्व द्याल । मग इयेतें सोडवूनि न्याल । म्हणौनि ग्रंथु नव्हे वोल । साचचि हे ॥ ३३१ ॥ कां सर्स्वाचा लोभु धरा । वोलीचा अव्हेरु करा । तरी गीते मज अवधारा । एकचि गती ॥ ३३२ ॥ किंबहुना मज । तुमचिया कृपा काज । तियेलागीं व्याज । ग्रंथाचें केलें ॥ ३३३ ॥ तरिइ तुम्हां रसिकांजोगें । व्याख्यान शोधावें लागे । म्हणौनि जी मतांगें । बोलों गेलों ॥ ३३४ ॥ तंव कथेसि पसरु जाहला । श्लोकार्थु दूरी गेला । कीजो क्षमा यया बोला । अपत्या मज ॥ ३३५ ॥ आणि घांसाआंतिल हरळु । फेडितां लागे वेळु । ते दूषण नव्हें खडळु । सांडावा कीं ॥ ३३६ ॥ कां संवचोरा चुकवितां । दिवस लागलिया माता । कोपावें कीं जीविता । जिताणें कीजे ? ॥ ३३७ ॥ परी यावरील हें नव्हे । तुम्हीं उपसाहिलें तेंचि बरवें । आतां अवधारिजो देवें । बोलिलें ऐसें ॥ ३३८ ॥ म्हणे उन्मेखसुलोचना । सावध होईं अर्जुना । करूं तुज ज्ञाना । वोळखी आतां ॥ ३३९ ॥ तरी ज्ञान गा तें एथें । वोळख तूं निरुतें । आक्रोशेंवीण जेथें । क्षमा असे ॥ ३४० ॥ अगाध सरोवरीं । कमळिणी जियापरी । कां सदैवाचिया घरीं । संपत्ति जैसी ॥ ३४१ ॥ पार्था तेणें पाडें । क्षमा जयातें वाढे । तेही लक्षे तें फुडें । लक्षण सांगों ॥ ३४२ ॥ तरी पढियंते लेणें । आंगीं भावें जेणें । धरिजे तेवीं साहणें । सर्वचि जया ॥ ३४३ ॥ त्रिविध मुख्य आघवे । उपद्रवांचे मेळावे । वरी पडिलिया नव्हे । वांकुडा जो ॥ ३४४ ॥ अपेक्षित पावे । तें जेणें तोषें मानवें । अनपेक्षिताही करवे । तोचि मानु ॥ ३४५ ॥ जो मानापमानातें साहे । सुखदुःख जेथ सामाये । निंदास्तुती नोहे । दुखंडु जो ॥ ३४६ ॥ उन्हाळेनि जो न तपे । हिमवंती न कांपे । कयसेनिही न वासिपे । पातलेया ॥ ३४७ ॥ स्वशिखरांचा भारु । नेणें जैसा मेरु । कीं धरा यज्ञसूकरु । वोझें न म्हणे ॥ ३४८ ॥ नाना चराचरीं भूतीं । दाटणी नव्हे क्षिती । तैसा नाना द्वंद्वीं प्राप्तीं । घामेजेना ॥ ३४९ ॥ घेऊनी जळाचे लोट । आलिया नदीनदांचे संघाट । करी वाड पोट । समुद्र जेवीं ॥ ३५० ॥ तैसें जयाचिया ठायीं । न साहणें काहींचि नाहीं । आणि साहतु असे ऐसेंही । स्मरण नुरे ॥ ३५१ ॥ आंगा जें पातलें । तें करूनि घाली आपुलें । येथ साहतेनि नवलें । घेपिजेना ॥ ३५२ ॥ हे अनाक्रोश क्शमा । जयापाशीं प्रियोत्तमा । जाण तेणें महिमा । ज्ञानासि गा ॥ ३५३ ॥ तो पुरुषु पांडवा । ज्ञानाचा वोलावा । आतां परिस आर्जवा । रूप करूं ॥ ३५४ ॥ तरी आर्जव तें ऐसें । प्राणाचें सौजन्य जैसें । आवडे तयाही दोषें । एकचि गा ॥ ३५५ ॥ कां तोंड पाहूनि प्रकाशु । न करी जेवीं चंडांशु । जगा एकचि अवकाशु । आकाश जैसें ॥ ३५६ ॥ तैसें जयाचें मन । माणुसाप्रति आन आन । नव्हे आणि वर्तन । ऐसें पैं तें ॥ ३५७ ॥ जे जगेंचि सनोळख । जगेंसीं जुनाट सोयरिक । आपपर हें भाख । जाणणें नाहीं ॥ ३५८ ॥ भलतेणेंसीं मेळु । पाणिया ऐसा ढाळु । कवणेविखीं आडळु । नेघे चित्त ॥ ३५९ ॥ वारियाची धांव । तैसे सरळ भाव । शंका आणि हांव । नाहीं जया ॥ ३६० ॥ मायेपुढें बाळका । रिगतां न पडे शंका । तैसें मन देतां लोकां । नालोची जो ॥ ३६१ ॥ फांकलिया इंदीवरा । परिवारु नाहीं धनुर्धरा । तैसा कोनकोंपरा । नेणेचि जो ॥ ३६२ ॥ चोखाळपण रत्नाचें । रत्नावरी किरणाचें । तैसें पुढां मन जयाचें । करणें पाठीं ॥ ३६३ ॥ आलोचूं जो नेणे । अनुभवचि जोगावणें । धरी मोकळी अंतःकरणें । नव्हेचि जया ॥ ३६४ ॥ दिठी नोहे मिणधी । बोलणें नाहीं संदिग्धी । कवणेंसीं हीनबुद्धी । राहाटीजे ना ॥ ३६५ ॥ दाही इंद्रियें प्रांजळें । निष्प्रपंचें निर्मळें । पांचही पालव मोकळे । आठही पाहर ॥ ३६६ ॥ अमृताची धार । तैसें उजूं अंतर । किंबहुना जो माहेर । या चिन्हांचें ॥ ३६७ ॥ तो पुरुष सुभटा । आर्जवाचा आंगवटा । जाण तेथेंचि घरटा । ज्ञानें केला ॥ ३६८ ॥ आतां ययावरी । गुरुभक्तीची परी । सांगों गा अवधारीं । चतुरनाथा ॥ ३६९ ॥ आघवियाचि दैवां । जन्मभूमि हे सेवा । जे ब्रह्म करी जीवा । शोच्यातेंहि ॥ ३७० ॥ हें आचार्योपास्ती । प्रकटिजैल तुजप्रती । बैसों दे एकपांती । अवधानाची ॥ ३७१ ॥ तरी सकळ जळसमृद्धी । घेऊनि गंगा निघाली उदधी । कीं श्रुति हे महापदीं । पैठी जाहाली ॥ ३७२ ॥ नाना वेंटाळूनि जीवितें । गुणागुण उखितें । प्राणनाथा उचितें । दिधलें प्रिया ॥ ३७३ ॥ तैसें सबाह्य आपुलें । जेणें गुरुकुळीं वोपिलें । आपणपें केलें । भक्तीचें घर ॥ ३७४ ॥ गुरुगृह जये देशीं । तो देशुचि वसे मानसीं । विरहिणी कां जैसी । वल्लभातें ॥ ३७५ ॥ तियेकडोनि येतसे वारा । देखोनि धांवे सामोरा । आड पडे म्हणे घरा । बीजें कीजो ॥ ३७६ ॥ साचा प्रेमाचिया भुली । तया दिशेसीचि आवडे बोली । जीवु थानपती करूनि घाली । गुरुगृहीं जो ॥ ३७७ ॥ परी गुरुआज्ञा धरिलें । देह गांवीं असे एकलें । वांसरुवा लाविलें । दावें जैसें ॥ ३७८ ॥ म्हणे कैं हें बिरडें फिटेल । कैं तो स्वामी भेटेल । युगाहूनि वडील । निमिष मानी ॥ ३७९ ॥ ऐसेया गुरुग्रामींचें आलें । कां स्वयें गुरूंनींचि धाडिलें । तरी गतायुष्या जोडलें । आयुष्य जैसें ॥ ३८० ॥ कां सुकतया अंकुरा- । वरी पडलिया पीयूषधारा । नाना अल्पोदकींचा सागरा । आला मासा ॥ ३८१ ॥ नातरी रंकें निधान देखिलें । कां आंधळिया डोळे उघडले । भणंगाचिया आंगा आलें । इंद्रपद ॥ ३८२ ॥ तैसें गुरुकुळाचेनि नांवें । महासुखें अति थोरावे । जें कोडेंही पोटाळवें । आकाश कां ॥ ३८३ ॥ पैं गुरुकुळीं ऐसी । आवडी जया देखसी । जाण ज्ञान तयापासीं । पाइकी करी ॥ ३८४ ॥ आणि अभ्यंतरीलियेकडे । प्रेमाचेनि पवाडे । श्रीगुरूंचें रूपडें । उपासी ध्यानीं ॥ ३८५ ॥ हृदयशुद्धीचिया आवारीं । आराध्यु तो निश्चल ध्रुव करी । मग सर्व भावेंसी परिवारीं । आपण होय ॥ ३८६ ॥ कां चैतन्यांचिये पोवळी- । माजीं आनंदाचिया राउळीं । श्रिइगुरुलिंगा ढाळी । ध्यानामृत ॥ ३८७ ॥ उदयिजतां बोधार्का । बुद्धीची डाळ सात्त्विका । भरोनियां त्र्यंबका । लाखोली वाहे ॥ ३८८ ॥ काळशुद्धी त्रिकाळीं । जीवदशा धूप जाळीं। न्यानदीपें वोंवाळी । निरंतर ॥ ३८९ ॥ सामरस्याची रससोय । अखंड अर्पितु जाय । आपण भराडा होय । गुरु तो लिंग ॥ ३९० ॥ नातरी जीवाचिये सेजे । गुरु कांतु करूनि भुंजे । ऐसीं प्रेमाचेनि भोजें । बुद्धी वाहे ॥ ३९१ ॥ कोणे{ए}के अवसरीं । अनुरागु भरे अंतरीं । कीं तया नाम करी । क्षीराब्धी ॥ ३९२ ॥ तेथ ध्येयध्यान बहु सुख । तेंचि शेषतुका निर्दोख । वरी जलशयन देख । भावी गुरु ॥ ३९३ ॥ मग वोळगती पाय । ते लक्ष्मी आपण होय । गरुड होऊनि उभा राहे । आपणचि ॥ ३९४ ॥ नाभीं आपणचि जन्मे । ऐसें गुरुमूर्तिप्रेमें । अनुभवी मनोधर्में । ध्यानसुख ॥ ३९५ ॥ एकाधिये वेळें । गुरु माय करी भावबळें । मग स्तन्यसुखें लोळे । अंकावरी ॥ ३९६ ॥ नातरी गा किरीटी । चैतन्यतरुतळवटीं । गुरु धेनु आपण पाठीं । वत्स होय ॥ ३९७ ॥ गुरुकृपास्नेहसलिलीं । आपण होय मासोळी । कोणे एके वेळीं । हेंचि भावीं ॥ ३९८ ॥ गुरुकृपामृताचे वडप । आपण सेवावृत्तीचें होय रोप । ऐसेसे संकल्प । विये मन ॥ ३९९ ॥ चक्षुपक्षेवीण । पिलूं होय आपण । कैसें पैं अपारपण । आवडीचें ॥ ४०० ॥ गुरूतें पक्षिणी करी । चारा घे चांचूवरी । गुरु तारू धरी । आपण कांस ॥ ४०१ ॥ ऐसें प्रेमाचेनि थावें । ध्यानचि ध्यानातें प्रसवे । पूर्णसिंधु हेलावे । फुटती जैसे ॥ ४०२ ॥ किंबहुना यापरी । श्रीगुरुमूर्ती अंतरीं । भोगी आतां अवधारीं । बाह्यसेवा ॥ ४०३ ॥ तरी जिवीं ऐसे आवांके । म्हणे दास्य करीन निकें । जैसें गुरु कौतुकें । माग म्हणती ॥ ४०४ ॥ तैसिया साचा उपास्ती । गोसावी प्रसन्न होती । तेथ मी विनंती । ऐसी करीन ॥ ४०५ ॥ म्हणेन तुमचा देवा । परिवारु जो आघवा । तेतुलें रूपें होआवा । मीचि एकु ॥ ४०६ ॥ आणि उपकरतीं आपुलीं । उपकरणें आथि जेतुलीं । माझीं रूपें तेतुलीं । होआवीं स्वामी ॥ ४०७ ॥ ऐसा मागेन वरु । तेथ हो म्हणती श्रीगुरु । मग तो परिवारु । मीचि होईन ॥ ४०८ ॥ उपकरणजात सकळिक । तें मीचि होईन एकैक । तेव्हां उपास्तीचें कवतिक । देखिजैल ॥ ४०९ ॥ गुरु बहुतांची माये । परी एकलौती होऊनि ठाये । तैसें करूनि आण वायें । कृपे तिये ॥ ४१० ॥ तया अनुरागा वेधु लावीं । एकपत्नीव्रत घेववीं । क्षेत्रसंन्यासु करवीं । लोभाकरवीं ॥ ४११ ॥ चतुर्दिक्षु वारा । न लाहे निघों बाहिरा । तैसा गुरुकृपें पांजिरा । मीचि होईन ॥ ४१२ ॥ आपुलिया गुणांचीं लेणीं । करीन गुरुसेवे स्वामिणी । हें असो होईन गंवसणी । मीचि भक्तीसी ॥ ४१३ ॥ गुरुस्नेहाचिये वृष्टी । मी पृथ्वी होईन तळवटीं । ऐसिया मनोरथांचिया सृष्टी । अनंता रची ॥ ४१४ ॥ म्हणे श्रीगुरूंचें भुवन । आपण मी होईन । आणि दास होऊनि करीन । दास्य तेथिंचें ॥ ४१५ ॥ निर्गमागमीं दातारें । जे वोलांडिजती उंबरे । ते मी होईन आणि द्वारें । द्वारपाळु ॥ ४१६ ॥ पाउवा मी होईन । तियां मीचि लेववीन । छत्र मी आणि करीन । बारीपण ॥ ४१७ ॥ मी तळ उपरु जाणविता । चंवरु धरु हातु देता । स्वामीपुढें खोलता । होईन मी ॥ ४१८ ॥ मीचि होईन सागळा । करूं सुईन गुरुळां । सांडिती तो नेपाळा । पडिघा मीचि ॥ ४१९ ॥ हडप मी वोळगेन । मीचि उगाळु घेईन । उळिग मी करीन । आंघोळीचें ॥ ४२० ॥ होईन गुरूंचें आसन । अलंकार परिधान । चंदनादि होईन । उपचार ते ॥ ४२१ ॥ मीचि होईन सुआरु । वोगरीन उपहारु । आपणपें श्रीगुरु । वोंवाळीन ॥ ४२२ ॥ जे वेळीं देवो आरोगिती । तेव्हां पांतीकरु मीचि पांतीं । मीचि होईन पुढती । देईन विडा ॥ ४२३ ॥ ताट मी काढीन । सेज मी झाडीन । चरणसंवाहन । मीचि करीन ॥ ४२४ ॥ सिंहासन होईन आपण । वरी श्रीगुरु करिती आरोहण । होईन पुरेपण । वोळगेचें ॥ ४२५ ॥ श्रीगुरूंचें मन । जया देईल अवधान । तें मी पुढां होईन । चमत्कारु ॥ ४२६ ॥ तया श्रवणाचे आंगणीं । होईन शब्दांचिया आक्षौहिणी । स्पर्श होईन घसणी । आंगाचिया ॥ ४२७ ॥ श्रीगुरूंचे डोळे । अवलोकनें स्नेहाळें । पाहाती तियें सकळें । होईन रूपें ॥ ४२८ ॥ तिये रसने जो जो रुचेल । तो तो रसु म्यां होईजैल । गंधरूपें कीजेल । घ्राणसेवा ॥ ४२९ ॥ एवं बाह्यमनोगत । श्रीगुरुसेवा समस्त । वेंटाळीन वस्तुजात । होऊनियां ॥ ४३० ॥ जंव देह हें असेल । तंव वोळगी ऐसी कीजेल । मग देहांतीं नवल । बुद्धि आहे ॥ ४३१ ॥ इये शरीरींची माती । मेळवीन तिये क्षिती । जेथ श्रीचरण उभे ठाती । श्रीगुरूंचे ॥ ४३२ ॥ माझा स्वामी कवतिकें । स्पर्शीजति जियें उदकें । तेथ लया नेईन निकें । आपीं आप ॥ ४३३ ॥ श्रीगुरु वोंवाळिजती । कां भुवनीं जे उजळिजती । तयां दीपांचिया दीप्तीं । ठेवीन तेज ॥ ४३४ ॥ चवरी हन विंजणा । तेथ लयो करीन प्राणा । मग आंगाचा वोळंगणा । होईन मी ॥ ४३५ ॥ जिये जिये अवकाशीं । श्रीगुरु असती परिवारेंसीं । आकाश लया आकाशीं । नेईन तिये ॥ ४३६ ॥ परी जीतु मेला न संडीं । निमेषु लोकां न धाडीं । ऐसेनि गणावया कोडी । कल्पांचिया ॥ ४३७ ॥ येतुलेंवरी धिंवसा । जयाचिया मानसा । आणि करूनियांहि तैसा । अपारु जो ॥ ४३८ ॥ रात्र दिवस नेणे । थोडें बहु न म्हणें । म्हणियाचेनि दाटपणें । साजा होय ॥ ४३९ ॥ तो व्यापारु येणें नांवें । गगनाहूनि थोरावे । एकला करी आघवें । एकेचि काळीं ॥ ४४० ॥ हृदयवृत्ती पुढां । आंगचि घे दवडा । काज करी होडा । मानसेंशीं ॥ ४४१ ॥ एकादियां वेळा । श्रीगुरुचिया खेळा । लोण करी सकळा । जीविताचें ॥ ४४२ ॥ जो गुरुदास्यें कृशु । जो गुरुप्रेमें सपोषु । गुरुआज्ञे निवासु । आपणचि जो ॥ ४४३ ॥ जो गुरु कुळें सुकुलीनु । जो गुरुबंधुसौजन्यें सुजनु । जो गुरुसेवाव्यसनें सव्यसनु । निरंतर ॥ ४४४ ॥ गुरुसंप्रदायधर्म । तेचि जयाचे वर्णाश्रम । गुरुपरिचर्या नित्यकर्म । जयाचें गा ॥ ४४५ ॥ गुरु क्षेत्र गुरु देवता । गुरु माय गुरु पिता । जो गुरुसेवेपरौता । मार्ग नेणें ॥ ४४६ ॥ श्रीगुरूचे द्वार । तें जयाचें सर्वस्व सार । गुरुसेवकां सहोदर । प्रेमें भजे ॥ ४४७ ॥ जयाचें वक्त्र । वाहे गुरुनामाचे मंत्र । गुरुवाक्यावांचूनि शास्त्र । हातीं न शिवे ॥ ४४८ ॥ शिवतलें गुरुचरणीं । भलतैसें हो पाणी । तया सकळ तीर्थें आणी । त्रैलोक्यींचीं ॥ ४४९ ॥ श्रीगुरूचें उशिटें । लाहे जैं अवचटें । तैं तेणें लाभें विटे । समाधीसी ॥ ४५० ॥ कैवल्यसुखासाठीं । परमाणु घे किरीटी । उधळती पायांपाठीं । चालतां जे ॥ ४५१ ॥ हें असो सांगावें किती । नाहीं पारु गुरुभक्ती । परी गा उत्क्रांतमती । कारण हें ॥ ४५२ ॥ जया इये भक्तीची चाड । जया इये विषयींचें कोड । जो हे सेवेवांचून गोड । न मनी कांहीं ॥ ४५३ ॥ तो तत्त्वज्ञाचा ठावो । ज्ञाना तेणेंचि आवो । हें असो तो देवो । ज्ञान भक्तु ॥ ४५४ ॥ हें जाण पां साचोकारें । तेथ ज्ञान उघडेनि द्वारें । नांदत असे जगा पुरे । इया रीती ॥ ४५५ ॥ जिये गुरुसेवेविखीं । माझा जीव अभिलाखी । म्हणौनि सोयचुकी । बोली केली ॥ ४५६ ॥ एऱ्हवीं असतां हातीं खुळा । भजनावधानीं आंधळा । परिचर्येलागीं पांगुळा- । पासूनि मंदु ॥ ४५७ ॥ गुरुवर्णनीं मुका । आळशी पोशिजे फुका । परी मनीं आथि निका । सानुरागु ॥ ४५८ ॥ तेणेंचि पैं कारणें । हें स्थूळ पोसणें । पडलें मज म्हणे । ज्ञानदेवो ॥ ४५९ ॥ परि तो बोलु उपसाहावा । आणि वोळगे अवसरु देयावा । आतां म्हणेन जी बरवा । ग्रंथार्थुचि ॥ ४६० ॥ परिसा परिसा श्रीकृष्णु । जो भूतभारसहिष्णु । तो बोलतसे विष्णु । पार्थु ऐके ॥ ४६१ ॥ म्हणे शुचित्व गा ऐसें । जयापाशीं दिसे । आंग मन जैसें । कापुराचें ॥ ४६२ ॥ कां रत्नाचें दळवाडें । तैसें सबाह्य चोखडें । आंत बाहेरि एकें पाडें । सूर्यु जैसा ॥ ४६३ ॥ बाहेरीं कर्में क्षाळला । भितरीं ज्ञानें उजळला । इहीं दोहीं परीं आला । पाखाळा एका ॥ ४६४ ॥ मृत्तिका आणि जळें । बाह्य येणें मेळें । निर्मळु होय बोलें । वेदाचेनी ॥ ४६५ ॥ भलतेथ बुद्धीबळी । रजआरिसा उजळी । सौंदणी फेडी थिगळी । वस्त्रांचिया ॥ ४६६ ॥ किंबहुना इयापरी । बाह्य चोख अवधारीं । आणि ज्ञानदीपु अंतरीं । म्हणौनि शुद्ध ॥ ४६७ ॥ एऱ्हवीं तरी पंडुसुता । आंत शुद्ध नसतां । बाहेरि कर्म तो तत्त्वतां । विटंबु गा ॥ ४६८ ॥ मृत जैसा शृंगारिला । गाढव तीर्थीं न्हाणिला । कडुदुधिया माखिला । गुळें जैसा ॥ ४६९ ॥ वोस गृहीं तोरण बांधिलें । कां उपवासी अन्नें लिंपिलें । कुंकुमसेंदुर केलें । कांतहीनेनें ॥ ४७० ॥ कळस ढिमाचे पोकळ । जळो वरील तें झळाळ । काय करूं चित्रींव फळ । आंतु शेण ॥ ४७१ ॥ तैसें कर्मवरिचिलेंकडां । न सरे थोर मोलें कुडा । नव्हे मदिरेचा घडा । पवित्र गंगे ॥ ४७२ ॥ म्हणौनि अंतरीं ज्ञान व्हावें । मग बाह्य लाभेल स्वभावें । वरी ज्ञान कर्में संभवे । ऐसें कें जोडे ? ॥ ४७३ ॥ यालागी बाह्य विभागु । कर्में धुतला चांगु । आणि ज्ञानें फिटला वंगु । अंतरींचा ॥ ४७४ ॥ तेथ अंतर बाह्य गेले । निर्मळत्व एक जाहलें । किंबहुना उरलें । शुचित्वचि ॥ ४७५ ॥ म्हणौनि सद्भाव जीवगत । बाहेरी दिसती फांकत । जे स्फटिकगृहींचे डोलत । दीप जैसे ॥ ४७६ ॥ विकल्प जेणें उपजे । नाथिली विकृति निपजे । अप्रवृत्तीचीं बीजें । अंकुर घेती ॥ ४७७ ॥ तें आइके देखे अथवा भेटे । परी मनीं कांहींचि नुमटे । मेघरंगें न कांटे । व्योम जैसें ॥ ४७८ ॥ एऱ्हवीं इंद्रियांचेनि मेळें । विषयांवरी तरी लोळे । परी विकाराचेनि विटाळें । लिंपिजेना ॥ ४७९ ॥ भेटलिया वाटेवरी । चोखी आणि माहारी । तेथ नातळें तियापरी । राहाटों जाणें ॥ ४८० ॥ कां पतिपुत्रांतें आलिंगी । एकचि ते तरुणांगी । तेथ पुत्रभावाच्या आंगीं । न रिगे कामु ॥ ४८१ ॥ तैसें हृदय चोख । संकल्पविकल्पीं सनोळख । कृत्याकृत्य विशेख । फुडें जाणें ॥ ४८२ ॥ पाणियें हिरा न भिजे । आधणीं हरळु न शिजे । तैसी विकल्पजातें न लिंपिजे । मनोवृत्ती ॥ ४८३ ॥ तया नांव शुचिपण । पार्था गा संपूर्ण । हें देखसी तेथ जाण । ज्ञान असे ॥ ४८४ ॥ आणि स्थिरता साचें । घर रिगाली जयाचें । तो पुरुष ज्ञानाचें । आयुष्य गा ॥ ४८५ ॥ देह तरी वरिचिलीकडे । आपुलिया परी हिंडे । परी बैसका न मोडे । मानसींची ॥ ४८६ ॥ वत्सावरूनि धेनूचें । स्नेह राना न वचे । नव्हती भोग सतियेचे । प्रेमभोग ॥ ४८७ ॥ कां लोभिया दूर जाये । परी जीव ठेविलाचि ठाये । तैसा देहो चाळितां नव्हे । चळु चित्ता ॥ ४८८ ॥ जातया अभ्रासवें । जैसें आकाश न धांवे । भ्रमणचक्रीं न भंवे । ध्रुव जैसा ॥ ४८९ ॥ पांथिकाचिया येरझारा । सवें पंथु न वचे धनुर्धरा । कां नाहीं जेवीं तरुवरा । येणें जाणें ॥ ४९० ॥ तैसा चळणवळणात्मकीं । असोनि ये पांचभौतिकीं । भूतोर्मी एकी । चळिजेना ॥ ४९१ ॥ वाहुटळीचेनि बळें । पृथ्वी जैसी न ढळे । तैसा उपद्रव उमाळें । न लोटे जो ॥ ४९२ ॥ दैन्यदुःखीं न तपे । भवशोकीं न कंपे । देहमृत्यु न वासिपे । पातलेनी ॥ ४९३ ॥ आर्ति आशा पडिभरें । वय व्याधी गजरें । उजू असतां पाठिमोरें । नव्हे चित्त ॥ ४९४ ॥ निंदा निस्तेज दंडी । कामलोभा वरपडी । परी रोमा नव्हे वांकुडी । मानसाची ॥ ४९५ ॥ आकाश हें वोसरो । पृथ्वी वरि विरो । परि नेणे मोहरों । चित्तवृत्ती ॥ ४९६ ॥ हाती हाला फुलीं । पासवणा जेवीं न घाली । तैसा न लोटे दुर्वाक्यशेलीं । शेलिला सांता ॥ ४९७ ॥ क्षीरार्णवाचिया कल्लोळीं । कंपु नाहीं मंदराचळीं । कां आकाश न जळे जाळीं । वणवियाच्या ॥ ४९८ ॥ तैशा आल्या गेल्या ऊर्मी । नव्हे गजबज मनोधर्मीं । किंबहुना धैर्य क्षमी । कल्पांतींही ॥ ४९९ ॥ परी स्थैर्य ऐसी भाष । बोलिजे जे सविशेष । ते हे दशा गा देख । देखणया ॥ ५०० ॥ हें स्थैर्य निधडें । जेथ आंगें जीवें जोडे । तें ज्ञानाचें उघडें । निधान साचें ॥ ५०१ ॥ आणि इसाळु जैसा घरा । कां दंदिया हतियेरा । न विसंबे भांडारा । बद्धकु जैसा ॥ ५०२ ॥ कां एकलौतिया बाळका- । वरि पडौनि ठाके अंबिका । मधुविषीं मधुमक्षिका । लोभिणी जैसी ॥ ५०३ ॥ अर्जुना जो यापरी । अंतःकरण जतन करी । नेदी उभें ठाकों द्वारीं । इंद्रियांच्या ॥ ५०४ ॥ म्हणे काम बागुल ऐकेल । हे आशा सियारी देखैल । तरि जीवा टेंकैल । म्हणौनि बिहे ॥ ५०५ ॥ बाहेरी धीट जैसी । दाटुगा पति कळासी । करी टेहणी तैसी । प्रवृत्तीसीं ॥ ५०६ ॥ सचेतनीं वाणेपणें । देहासकट आटणें । संयमावरीं करणें । बुझूनि घाली ॥ ५०७ ॥ मनाच्या महाद्वारीं । प्रत्याहाराचिया ठाणांतरीं । जो यम दम शरीरीं । जागवी उभे ॥ ५०८ ॥ आधारीं नाभीं कंठीं । बंधत्रयाचीं घरटीं । चंद्रसूर्य संपुटीं । सुये चित्त ॥ ५०९ ॥ समाधीचे शेजेपासीं । बांधोनि घाली ध्यानासी । चित्त चैतन्य समरसीं । आंतु रते ॥ ५१० ॥ अगा अंतःकरणनिग्रहो जो । तो हा हें जाणिजो । हा आथी तेथ विजयो । ज्ञानाचा पैं ॥ ५११ ॥ जयाची आज्ञा आपण । शिरीं वाहे अंतःकरण । मनुष्याकारें जाण । ज्ञानचि तो ॥ ५१२ ॥ इंद्रियार्थेषु वैराग्यमनहंकार एव च । जन्ममृत्युजराव्याधिदुःखदोषानुदर्शनम् ॥ ८॥ आणि विषयांविखीं । वैराग्याची निकी । पुरवणी मानसीं कीं । जिती आथी ॥ ५१३ ॥ वमिलेया अन्ना । लाळ न घोंटी जेवीं रसना । कांआंग न सूये आलिंगना । प्रेताचिया ॥ ५१४ ॥ विष खाणें नागवे । जळत घरीं न रिगवे । व्याघ्रविवरां न वचवे । वस्ती जेवीं ॥ ५१५ ॥ धडाडीत लोहरसीं । उडी न घालवे जैसी । न करवे उशी । अजगराची ॥ ५१६ ॥ अर्जुना तेणें पाडें । जयासी विषयवार्ता नावडे । नेदी इंद्रियांचेनि तोंडें । कांहींच जावों ॥ ५१७ ॥ जयाचे मनीं आलस्य । देही अतिकार्श्य । शमदमीं सौरस्य । जयासि गा ॥ ५१८ ॥ तपोव्रतांचा मेळावा । जयाच्या ठायीं पांडवा । युगांत जया गांवा- । आंतु येतां ॥ ५१९ ॥ बहु योगाभ्यासीं हांव । विजनाकडे धांव । न साहे जो नांव । संघाताचें ॥ ५२० ॥ नाराचांचीं आंथुरणें । पूयपंकीं लोळणें । तैसें लेखी भोगणें । ऐहिकींचें ॥ ५२१ ॥ आणि स्वर्गातें मानसें । ऐकोनि मानी ऐसें । कुहिलें पिशित जैसें । श्वानाचें कां ॥ ५२२ ॥ तें हें विषयवैराग्य । जें आत्मलाभाचें सभाग्य । येणें ब्रह्मानंदा योग्य । जीव होती ॥ ५२३ ॥ ऐसा उभयभोगीं त्रासु । देखसी जेथ बहुवसु । तेथ जाण रहिवासु । ज्ञानाचा तूं ॥ ५२४ ॥ आणि सचाडाचिये परी । इष्टापूर्तें करी । परी केलेंपण शरीरीं । वसों नेदी ॥ ५२५ ॥ वर्णाश्रमपोषकें । कर्में नित्यनैमित्तिकें । तयामाजीं कांहीं न ठके । आचरतां ॥ ५२६ ॥ परि हें मियां केलें । कीं हें माझेनि सिद्धी गेलें । ऐसें नाहीं ठेविलें । वासनेमाजीं ॥ ५२७ ॥ जैसें अवचितपणें । वायूसि सर्वत्र विचरणें । कां निरभिमान उदैजणें । सूर्याचें जैसें ॥ ५२८ ॥ कां श्रुति स्वभावता बोले । गंगा काजेंविण चाले । तैसें अवष्टंभहीन भलें । वर्तणें जयाचें ॥ ५२९ ॥ ऋतुकाळीं तरी फळती । परी फळलों हें नेणती । तयां वृक्षांचिये ऐसी वृत्ती । कर्मीं सदा ॥ ५३० ॥ एवं मनीं कर्मीं बोलीं । जेथ अहंकारा उखी जाहली । एकावळीची काढिली । दोरी जैसी ॥ ५३१ ॥ संबंधेंवीण जैसीं । अभ्रें असती आकाशीं । देहीं कर्में तैसीं । जयासि गा ॥ ५३२ ॥ मद्यपाआंगींचें वस्त्र । लेपाहातींचें शस्त्र । बैलावरी शास्त्र । बांधलें आहे ॥ ५३३ ॥ तया पाडें देहीं । जया मी आहे हे सेचि नाहीं । निरहंकारता पाहीं । तया नांव ॥ ५३४ ॥ हें संपूर्ण जेथें दिसे । तेथेंचि ज्ञान असे । इयेविषीं अनारिसें । बोलों नये ॥ ५३५ ॥ आणि जन्ममृत्युजरादुःखें । व्याधिवार्धक्यकलुषें । तियें आंगा न येतां देखे । दुरूनि जो ॥ ५३६ ॥ साधकु विवसिया । कां उपसर्गु योगिया । पावे उणेयापुरेया । वोथंबा जेवीं ॥ ५३७ ॥ वैर जन्मांतरींचें । सर्पा मनौनि न वचे । तेवीं अतीता जन्माचें । उणें जो वाहे ॥ ५३८ ॥ डोळां हरळ न विरे । घाईं कोत न जिरे । तैसें काळींचें न विसरे । जन्मदुःख ॥ ५३९ ॥ म्हणे पूयगर्ते रिगाला । अहा मूत्ररंध्रें निघाला । कटा रे मियां चाटिला । कुचस्वेदु ॥ ५४० ॥ ऐस{ऐ}सिया परी । जन्माचा कांटाळा धरी । म्हणे आतां तें मी न करीं । जेणें ऐसें होय ॥ ५४१ ॥ हारी उमचावया । जुंवारी जैसा ये डाया । कीं वैरा बापाचेया । पुत्र जचे ॥ ५४२ ॥ मारिलियाचेनि रागें । पाठीचा जेवीं सूड मागें । तेणें आक्षेपें लागे । जन्मापाठीं ॥ ५४३ ॥ परी जन्मती ते लाज । न सांडी जयाचें निज । संभाविता निस्तेज । न जिरे जेवीं ॥ ५४४ ॥ आणि मृत्यु पुढां आहे । तोचि कल्पांतीं कां पाहे । परी आजीचि होये । सावधु जो ॥ ५४५ ॥ माजीं अथांव म्हणता । थडियेचि पंडुसुता । पोहणारा आइता । कासे जेवीं ॥ ५४६ ॥ कां न पवतां रणाचा ठावो । सांभाळिजे जैसा आवो । वोडण सुइजे घावो । न लागतांचि ॥ ५४७ ॥ पाहेचा पेणा वाटवधा । तंव आजीचि होईजे सावधा । जीवु न वचतां औषधा । धांविजे जेवीं ॥ ५४८ ॥ येऱ्हवीं ऐसें घडे । जो जळतां घरीं सांपडे । तो मग न पवाडे । कुहा खणों ॥ ५४९ ॥ चोंढिये पाथरु गेला । तैसेनि जो बुडाला । तो बोंबेहिसकट निमाला । कोण सांगे ॥ ५५० ॥ म्हणौनि समर्थेंसीं वैर । जया पडिलें हाडखाइर । तो जैसा आठही पाहर । परजून असे ॥ ५५१ ॥ नातरी केळवली नोवरी । का संन्यासी जियापरी । तैसा न मरतां जो करी । मृत्युसूचना ॥ ५५२ ॥ पैं गा जो ययापरी । जन्मेंचि जन्म निवारी । मरणें मृत्यु मारी । आपण उरे ॥ ५५३ ॥ तया घरीं ज्ञानाचें । सांकडें नाहीं साचें । जया जन्ममृत्युचें । निमालें शल्य ॥ ५५४ ॥ आणि तयाचिपरी जरा । न टेंकतां शरीरा । तारुण्याचिया भरा- । माजीं देखे ॥ ५५५ ॥ म्हणे आजिच्या अवसरीं । पुष्टि जे शरीरीं । ते पाहे होईल काचरी । वाळली जैसी ॥ ५५६ ॥ निदैव्याचे व्यवसाय । तैसे ठाकती हातपाय । अमंत्र्या राजाची परी आहे । बळा यया ॥ ५५७ ॥ फुलांचिया भोगा- । लागीं प्रेम टांगा । तें करेयाचा गुडघा । तैसें होईल ॥ ५५८ ॥ वोढाळाच्या खुरीं । आखरुआतें बुरी । ते दशा माझ्या शिरीं । पावेल गा ॥ ५५९ ॥ पद्मदळेंसी इसाळे । भांडताति हे डोळे । ते होती पडवळें । पिकलीं जैसीं ॥ ५६० ॥ भंवईचीं पडळें । वोमथती सिनसाळे । उरु कुहिजैल जळें । आंसुवाचेनि ॥ ५६१ ॥ जैसें बाभुळीचें खोड । गिरबडूनि जाती सरड । तैसें पिचडीं तोंड । सरकटिजैल ॥ ५६२ ॥ रांधवणी चुलीपुढें । पऱ्हे उन्मादती खातवडे । तैसींचि यें नाकाडें । बिडबिडती ॥ ५६३ ॥ तांबुलें वोंठ राऊं । हांसतां दांत दाऊं । सनागर मिरऊं । बोल जेणें ॥ ५६४ ॥ तयाचि पाहे या तोंडा । येईल जळंबटाचा लोंढा । इया उमळती दाढा । दातांसहित ॥ ५६५ ॥ कुळवाडी रिणें दाटली । कां वांकडिया ढोरें बैसलीं । तैसी नुठी कांहीं केली । जीभचि हे ॥ ५६६ ॥ कुसळें कोरडीं । वारेनि जाती बरडीं । तैसा आपदा तोंडीं । दाढियेसी ॥ ५६७ ॥ आषाढींचेनि जळें । जैसीं झिरपती शैलाचीं मौळें । तैसें खांडीहूनि लाळे । पडती पूर ॥ ५६८ ॥ वाचेसि अपवाडु । कानीं अनुघडु । पिंड गरुवा माकडु । होईल हा ॥ ५६९ ॥ तृणाचें बुझवणें । आंदोळे वारेनगुणें । तैसें येईल कांपणें । सर्वांगासी ॥ ५७० ॥ पायां पडती वेंगडी । हात वळती मुरकुंडी । बरवपणा बागडी । नाचविजैल ॥ ५७१ ॥ मळमूत्रद्वारें । होऊनि ठाती खोंकरें । नवसियें होती इतरें । माझियां निधनीं ॥ ५७२ ॥ देखोनि थुंकील जगु । मरणाचा पडैल पांगु । सोइरियां उबगु । येईल माझा ॥ ५७३ ॥ स्त्रियां म्हणती विवसी । बाळें जाती मूर्छी । किंबहुना चिळसी । पात्र होईन ॥ ५७४ ॥ उभळीचा उजगरा । सेजारियां साइलिया घरा । शिणवील म्हणती म्हातारा । बहुतांतें हा ॥ ५७५ ॥ ऐसी वार्धक्याची सूचणी । आपणिया तरुणपणीं । देखे मग मनीं । विटे जो गा ॥ ५७६ ॥ म्हणे पाहे हें येईल । आणि आतांचें भोगितां जाईल । मग काय उरेल । हितालागीं ? ॥ ५७७ ॥ म्हणौनि नाइकणें पावे । तंव आईकोनि घाली आघवें । पंगु न होता जावें । तेथ जाय ॥ ५७८ ॥ दृष्टी जंव आहे । तंव पाहावें तेतुलें पाहे । मूकत्वा आधीं वाचा वाहे । सुभाषितें ॥ ५७९ ॥ हात होती खुळे । हें पुढील मोटकें कळे । आणि करूनि घाली सकळें । दानादिकें ॥ ५८० ॥ ऐसी दशा येईल पुढें । तैं मन होईल वेडें । तंव चिंतूनि ठेवी चोखडें । आत्मज्ञान ॥ ५८१ ॥ जैं चोर पाहे झोंबती । तंव आजीचि रुसिजे संपत्ती । का झांकाझांकी वाती । न वचतां कीजे ॥ ५८२ ॥ तैसें वार्धक्य यावें । मग जें वायां जावें । तें आतांचि आघवें । सवतें करीं ॥ ५८३ ॥ आतां मोडूनि ठेलीं दुर्गें । कां वळित धरिलें खगें । तेथ उपेक्षूनि जो निघे । तो नागवला कीं ? ॥ ५८४ ॥ तैसें वृद्धाप्य होये । आलेपण तें वायां जाये । जे तो शतवृद्ध आहे । नेणों कैंचा ॥ ५८५ ॥ झाडिलींचि कोळें झाडी । तया न फळे जेवीं बोंडीं । जाहला अग्नि तरी राखोंडी । जाळील काई ? ॥ ५८६ ॥ म्हणौनि वार्धक्याचेनि आठवें । वार्धक्या जो नागवे । तयाच्या ठायीं जाणावें । ज्ञान आहे ॥ ५८७ ॥ तैसेंचि नाना रोग । पडिघाती ना जंव पुढां आंग । तंव आरोग्याचे उपेग । करूनि घाली ॥ ५८८ ॥ सापाच्या तोंडी । पडली जे उंडी । ते लाऊनि सांडी । प्रबुद्धु जैसा ॥ ५८९ ॥ तैसा वियोगें जेणें दुःखे । विपत्ति शोक पोखे । तें स्नेह सांडूनि सुखें । उदासु होय ॥ ५९० ॥ आणि जेणें जेणें कडे । दोष सूतील तोंडें । तयां कर्मरंध्री गुंडे । नियमाचे दाटी ॥ ५९१ ॥ ऐस{ऐ}सिया आइती । जयाची परी असती । तोचि ज्ञानसंपत्ती- । गोसावी गा ॥ ५९२ ॥ आतां आणीकही एक । लक्षण अलौकिक । सांगेन आइक । धनंजया ॥ ५९३ ॥ असक्तिरनभिष्वंगः पुत्रदारगृहादिषु । नित्यं च समचित्तत्वमिष्टानिष्टोपपत्तिषु ॥ ९॥ तरि जो या देहावरी । उदासु ऐसिया परी । उखिता जैसा बिढारीं । बैसला आहे ॥ ५९४ ॥ कां झाडाची साउली । वाटे जातां मीनली । घरावरी तेतुली । आस्था नाहीं ॥ ५९५ ॥ साउली सरिसीच असे । परी असे हें नेणिजे जैसें । स्त्रियेचें तैसें । लोलुप्य नाहीं ॥ ५९६ ॥ आणि प्रजा जे जाली । तियें वस्ती कीर आलीं । कां गोरुवें बैसलीं । रुखातळीं ॥ ५९७ ॥ जो संपत्तीमाजी असतां । ऐसा गमे पंडुसुता । जैसा कां वाटे जातां । साक्षी ठेविला ॥ ५९८ ॥ किंबहुना पुंसा । पांजरियामाजीं जैसा । वेदाज्ञेसी तैसा । बिहूनि असे ॥ ५९९ ॥ एऱ्हवीं दारागृहपुत्रीं । नाहीं जया मैत्री । तो जाण पां धात्री । ज्ञानासि गा ॥ ६०० ॥ महासिंधू जैसे । ग्रीष्मवर्षीं सरिसे । इष्टानिष्ट तैसें । जयाच्या ठायीं ॥ ६०१ ॥ कां तिन्ही काळ होतां । त्रिधा नव्हे सविता । तैसा सुखदुःखीं चित्ता । भेदु नाहीं ॥ ६०२ ॥ जेथ नभाचेनि पाडें । समत्वा उणें न पडे । तेथ ज्ञान रोकडें । वोळख तूं ॥ ६०३ ॥ मयि चानन्ययोगेन भक्तिरव्यभिचारिणी । विविक्तदेशसेवित्वमरतिर्जनसंसदि ॥ १०॥ आणि मीवांचूनि कांहीं । आणिक गोमटें नाहीं । ऐसा निश्चयोचि तिहीं । जयाचा केला ॥ ६०४ ॥ शरीर वाचा मानस । पियालीं कृतनिश्चयाचा कोश । एक मीवांचूनि वास । न पाहती आन ॥ ६०५ ॥ किंबहुना निकट निज । जयाचें जाहलें मज । तेणें आपणयां आम्हां सेज । एकी केली ॥ ६०६ ॥ रिगतां वल्लभापुढें । नाहीं आंगीं जीवीं सांकडें । तिये कांतेचेनि पाडें । एकसरला जो ॥ ६०७ ॥ मिळोनि मिळतचि असे । समुद्रीं गंगाजळ जैसें । मी होऊनि मज तैसें । सर्वस्वें भजती ॥ ६०८ ॥ सूर्याच्या होण्यां होईजे । कां सूर्यासवेंचि जाइजे । हें विकलेपण साजे । प्रभेसि जेवीं ॥ ६०९ ॥ पैं पाणियाचिये भूमिके । पाणी तळपे कौतुकें । ते लहरी म्हणती लौकिकें । एऱ्हवीं तें पाणी ॥ ६१० ॥ जो अनन्यु यापरी । मी जाहलाहि मातें वरी । तोचि तो मूर्तधारी । ज्ञान पैं गा ॥ ६११ ॥ आणि तीर्थें धौतें तटें । तपोवनें चोखटें । आवडती कपाटें । वसवूं जया ॥ ६१२ ॥ शैलकक्षांचीं कुहरें । जळाशय परिसरें । अधिष्ठी जो आदरें । नगरा न ये ॥ ६१३ ॥ बहु एकांतावरी प्रीति । जया जनपदाची खंती । जाण मनुष्याकारें मूर्ती । ज्ञानाची तो ॥ ६१४ ॥ आणिकहि पुढती । चिन्हें गा सुमती । ज्ञानाचिये निरुती- । लागीं सांगों ॥ ६१५ ॥ अध्यात्मज्ञाननित्यत्वं तत्त्वज्ञानार्थदर्शनम् । एतद्ज्ञानमिति प्रोक्तमज्ञानं यदतोन्यथा ॥ ११॥ तरी परमात्मा ऐसें । जें एक वस्तु असे । तें जया दिसें । ज्ञानास्तव ॥ ६१६ ॥ तें एकवांचूनि आनें । जियें भवस्वर्गादि ज्ञानें । तें अज्ञान ऐसा मनें । निश्चयो केला ॥ ६१७ ॥ स्वर्गा जाणें हें सांडी । भवविषयीं कान झाडी । दे अध्यात्मज्ञानीं बुडी । सद्भावाची ॥ ६१८ ॥ भंगलिये वाटे । शोधूनिया अव्हांटे । निघिजे जेवीं नीटें । राजपंथें ॥ ६१९ ॥ तैसें ज्ञानजातां करी । आघवेंचि एकीकडे सारी । मग मन बुद्धि मोहरी । अध्यात्मज्ञानीं ॥ ६२० ॥ म्हणे एक हेंचि आथी । येर जाणणें ते भ्रांती । ऐसी निकुरेंसी मती । मेरु होय ॥ ६२१ ॥ एवं निश्चयो जयाचा । द्वारीं आध्यात्मज्ञानाचा । ध्रुव देवो गगनींचा । तैसा राहिला ॥ ६२२ ॥ तयाच्या ठायीं ज्ञान । या बोला नाहीं आन । जे ज्ञानीं बैसलें मन । तेव्हांचि तें तो मी ॥ ६२३ ॥ तरी बैसलेपणें जें होये । बैसतांचि बोलें न होये । तरी ज्ञाना तया आहे । सरिसा पाडु ॥ ६२४ ॥ आणि तत्त्वज्ञान निर्मळ । फळे जें एक फळ । तें ज्ञेयही वरी सरळ । दिठी जया ॥ ६२५ ॥ एऱ्हवीं बोधा आलेनि ज्ञानें । जरी ज्ञेय न दिसेचि मनें । तरी ज्ञानलाभुही न मने । जाहला सांता ॥ ६२६ ॥ आंधळेनि हातीं दिवा । घेऊनि काय करावा ? । तैसा ज्ञाननिश्चयो आघवा । वायांचि जाय ॥ ६२७ ॥ जरि ज्ञानाचेनि प्रकाशें । परतत्त्वीं दिठी न पैसे । ते स्फूर्तीचि असे । अंध होऊनी ॥ ६२८ ॥ म्हणौनि ज्ञान जेतुलें दावीं । तेतुली वस्तुचि आघवी । तें देखे ऐशी व्हावी । बुद्धि चोख ॥ ६२९ ॥ यालागीं ज्ञानें निर्दोखें । दाविलें ज्ञेय देखे । तैसेनि उन्मेखें । आथिला जो ॥ ६३० ॥ जेवढी ज्ञानाची वृद्धी । तेवढीच जयाची बुद्धी । तो ज्ञान हे शब्दीं । करणें न लगे ॥ ६३१ ॥ पैं ज्ञानाचिये प्रभेसवें । जयाची मती ज्ञेयीं पावे । तो हातधरणिया शिवे । परतत्त्वातें ॥ ६३२ ॥ तोचि ज्ञान हें बोलतां । विस्मो कवण पंडुसुता ? । काय सवितयातें सविता । म्हणावें असें ? ॥ ६३३ ॥ तंव श्रोतें म्हणती असो । न सांगें तयाचा अतिसो । ग्रंथोक्ती तेथ आडसो । घालितोसी कां ? ॥ ६३४ ॥ तुझा हाचि आम्हां थोरु । वक्तृत्वाचा पाहुणेरु । जे ज्ञानविषो फारु । निरोपिला ॥ ६३५ ॥ रसु होआवा अतिमात्रु । हा घेतासि कविमंत्रु । तरी अवंतूनि शत्रु । करितोसि कां गा ? ॥ ६३६ ॥ ठायीं बैसतिये वेळे । जे रससोय घेऊनि पळे । तियेचा येरु वोडव मिळे । कोणा अर्था ? ॥ ६३७ ॥ आघवाचि विषयीं भादी । परी सांजवणीं टेंकों नेदी । ते खुरतोडी नुसधी । पोषी कवण ? ॥ ६३८ ॥ तैसी ज्ञानीं मती न फांके । येर जल्पती नेणों केतुकें । परि तें असो निकें । केलें तुवां ॥ ६३९ ॥ जया ज्ञानलेशोद्देशें । कीजती योगादि सायासें । तें धणीचें आथी तुझिया ऐसें । निरूपण ॥ ६४० ॥ अमृताची सातवांकुडी । लागो कां अनुघडी । सुखाच्या दिवसकोडी । गणिजतु कां ॥ ६४१ ॥ पूर्णचंद्रेंसीं राती । युग एक असोनि पहाती । तरी काय पाहात आहाती । चकोर ते ? ॥ ६४२ ॥ तैसें ज्ञानाचें बोलणें । आणि येणें रसाळपणें । आतां पुरे कोण म्हणे ? । आकर्णितां ॥ ६४३ ॥ आणि सभाग्यु पाहुणा ये । सुभगाचि वाढती होये । तैं सरों नेणें रससोये । ऐसें आथी ॥ ६४४ ॥ तैसा जाहला प्रसंगु । जे ज्ञानीं आम्हांसि लागु । आणि तुजही अनुरागु । आथि तेथ ॥ ६४५ ॥ म्हणौनि यया वाखाणा- । पासीं से आली चौगुणा । ना म्हणों नयेसि देखणा ? । होसी ज्ञानी ॥ ६४६ ॥ तरी आतां ययावरी । प्रज्ञेच्या माजघरीं । पदें साच करीं । निरूपणीं ॥ ६४७ ॥ या संतवाक्यासरिसें । म्हणितलें निवृत्तिदासें । माझेंही जी ऐसें । मनोगत ॥ ६४८ ॥ यावरी आतां तुम्हीं । आज्ञापिला स्वामी । तरी वायां वागू मी । वाढों नेदी ॥ ६४९ ॥ एवं इयें अवधारा । ज्ञानलक्षणें अठरा । श्रीकृष्णें धनुर्धरा । निरूपिली ॥ ६५० ॥ मग म्हणें या नांवें । ज्ञान एथ जाणावें । हे स्वमत आणि आघवें । ज्ञानियेही म्हणती ॥ ६५१ ॥ करतळावरी वाटोळा । डोलतु देखिजे आंवळा । तैसें ज्ञान आम्हीं डोळां । दाविलें तुज ॥ ६५२ ॥ आतां धनंजया महामती । अज्ञान ऐसी वदंती । तेंही सांगों व्यक्ती । लक्षणेंसीं ॥ ६५३ ॥ एऱ्हवीं ज्ञान फुडें जालिया । अज्ञान जाणवे धनंजया । जें ज्ञान नव्हे तें अपैसया । अज्ञानचि ॥ ६५४ ॥ पाहें पां दिवसु आघवा सरे । मग रात्रीची वारी उरे । वांचूनि कांहीं तिसरें । नाहीं जेवीं ॥ ६५५ ॥ तैसें ज्ञान जेथ नाहीं । तेंचि अज्ञान पाहीं । तरी सांगों कांहीं कांहीं । चिन्हें तियें ॥ ६५६ ॥ तरी संभावने जिये । जो मानाची वाट पाहे । सत्कारें होये । तोषु जया ॥ ६५७ ॥ गर्वें पर्वताचीं शिखरें । तैसा महत्त्वावरूनि नुतरे । तयाचिया ठायीं पुरे । अज्ञान आहे ॥ ६५८ ॥ आणि स्वधर्माची मांगळी । बांधे वाचेच्या पिंपळीं । उभिला जैसा देउळीं । जाणोनि कुंचा ॥ ६५९ ॥ घाली विद्येचा पसारा । सूये सुकृताचा डांगोरा । करी तेतुलें मोहरा । स्फीतीचिया ॥ ६६० ॥ आंग वरिवरी चर्ची । जनातें अभ्यर्चितां वंची । तो जाण पां अज्ञानाची । खाणी एथ ॥ ६६१ ॥ आणि वन्ही वनीं विचरे । तेथ जळती जैसीं जंगमें स्थावरें । तैसें जयाचेनि आचारें । जगा दुःख ॥ ६६२ ॥ कौतुकें जें जें जल्पे । तें साबळाहूनि तीख रुपे । विषाहूनि संकल्पें । मारकु जो ॥ ६६३ ॥ तयातें बहु अज्ञान । तोचि अज्ञानाचें निधान । हिंसेसि आयतन । जयाचें जिणें ॥ ६६४ ॥ आणि फुंकें भाता फुगे । रेचिलिया सवेंचि उफगे । तैसा संयोगवियोगें । चढे वोहटे ॥ ६६५ ॥ पडली वारयाचिया वळसा । धुळी चढे आकाशा । हरिखा वळघे तैसा । स्तुतीवेळे ॥ ६६६ ॥ निंदा मोटकी आइके । आणि कपाळ धरूनि ठाके । थेंबें विरे वारोनि शोखे । चिखलु जैसा ॥ ६६७ ॥ तैसा मानापमानीं होये । जो कोण्हीचि उर्मी न साहे । तयाच्या ठायीं आहे । अज्ञान पुरें ॥ ६६८ ॥ आणि जयाचिया मनीं गांठी । वरिवरी मोकळी वाचा दिठी । आंगें मिळे जीवें पाठीं । भलतया दे ॥ ६६९ ॥ व्याधाचे चारा घालणें । तैसें प्रांजळ जोगावणें । चांगाचीं अंतःकरणें । विरु करी ॥ ६७० ॥ गार शेवाळें गुंडाळली । कां निंबोळी जैसी पिकली । तैसी जयाची भली । बाह्य क्रिया ॥ ६७१ ॥ अज्ञान तयाचिया ठायीं । ठेविलें असे पाहीं । याबोला आन नाहीं । सत्य मानीं ॥ ६७२ ॥ आणि गुरुकुळीं लाजे । जो गुरुभक्ती उभजे । विद्या घेऊनि माजे । गुरूसींचि जो ॥ ६७३ ॥ तयाचें नाम घेणें । तें वाचे शूद्रान्न होणें । परी घडलें लक्षणें । बोलतां इयें ॥ ६७४ ॥ आता गुरुभक्तांचें नांव घेवों । तेणें वाचेसि प्रायश्चित देवों । गुरुसेवका नांव पावों । सूर्यु जैसा ॥ ६७५ ॥ येतुलेनि पांगु पापाचा । निस्तरेल हे वाचा । जो गुरुतल्पगाचा । नामीं आला ॥ ६७६ ॥ हा ठायवरी । तया नामाचें भय हरी । मग म्हणे अवधारीं । आणिकें चिन्हें ॥ ६७७ ॥ तरि आंगें कर्में ढिला । जो मनें विकल्पें भरला । अडवींचा अवगळला । कुहा जैसा ॥ ६७८ ॥ तया तोंडीं कांटिवडे । आंतु नुसधीं हाडें । अशुचि तेणें पाडें । सबाह्य जो ॥ ६७९ ॥ जैसें पोटालागीं सुणें । उघडें झांकलें न म्हणे । तैसें आपलें परावें नेणे । द्रव्यालागीं ॥ ६८० ॥ इया ग्रामसिंहाचिया ठायीं । जैसा मिळणी ठावो अठावो नाहीं । तैसा स्त्रीविषयीं कांहीं । विचारीना ॥ ६८१ ॥ कर्माचा वेळु चुके । कां नित्य नैमित्तिक ठाके । तें जया न दुखे । जीवामाजीं ॥ ६८२ ॥ पापी जो निसुगु । पुण्याविषयीं अतिनिलागु । जयाचिया मनीं वेगु । विकल्पाचा ॥ ६८३ ॥ तो जाण निखिळा । अज्ञानाचा पुतळा । जो बांधोनि असे डोळां । वित्ताशेतें ॥ ६८४ ॥ आणि स्वार्थें अळुमाळें । जो धैर्यापासोनि चळे । जैसें तृणबीज ढळे । मुंगियेचेनी ॥ ६८५ ॥ पावो सूदलिया सवें । जैसें थिल्लर कालवे । तैसा भयाचेनि नांवें । गजबजे जो ॥ ६८६ ॥ मनोरथांचिया धारसा । वाहणें जयाचिया मानसा । पूरीं पडिला जैसा । दुधिया पाहीं ॥ ६८७ ॥ वायूचेनि सावायें । धू दिगंतरा जाये । दुःखवार्ता होये । तसें जया ॥ ६८८ ॥ वाउधणाचिया परी । जो आश्रो कहींचि न धरी । क्षेत्रीं तीर्थीं पुरीं । थारों नेणे ॥ ६८९ ॥ कां मातलिया सरडा । पुढती बुडुख पुढती शेंडा । हिंडणवारा कोरडा । तैसा जया ॥ ६९० ॥ जैसा रोविल्याविणें । रांजणु थारों नेणे । तैसा पडे तैं राहणें । एऱ्हवीं हिंडे ॥ ६९१ ॥ तयाच्या ठायीं उदंड । अज्ञान असे वितंड । जो चांचल्यें भावंड । मर्कटाचें ॥ ६९२ ॥ आणि पैं गा धनुर्धरा । जयाचिया अंतरा । नाहीं वोढावारा । संयमाचा ॥ ६९३ ॥ लेंडिये आला लोंढा । न मनी वाळुवेचा वरवंडा । तैसा निषेधाचिया तोंडा । बिहेना जो ॥ ६९४ ॥ व्रतातें आड मोडी । स्वधर्मु पायें वोलांडी । नियमाची आस तोडी । जयाची क्रिया ॥ ६९५ ॥ नाहीं पापाचा कंटाळा । नेणें पुण्याचा जिव्हाळा । लाजेचा पेंडवळा । खाणोनि घाली ॥ ६९६ ॥ कुळेंसीं जो पाठमोरा । वेदाज्ञेसीं दुऱ्हा । कृत्याकृत्यव्यापारा । निवाडु नेणे ॥ ६९७ ॥ वसू जैसा मोकाटु । वारा जैसा अफाटु । फुटला जैसा पाटु । निर्जनीं ॥ ६९८ ॥ आंधळें हातिरूं मातलें । कां डोंगरीं जैसें पेटलें । तैसें विषयीं सुटलें । चित्त जयाचें ॥ ६९९ ॥ पैं उबधडां काय न पडे । मोकाटु कोणां नातुडे । ग्रामद्वारींचे आडें । नोलांडी कोण ॥ ७०० ॥ जैसें सत्रीं अन्न जालें । कीं सामान्या बीक आलें । वाणसियेचें उभलें । कोण न रिगे ? ॥ ७०१ ॥ तैसें जयाचें अंतःकरण । तयाच्या ठायीं संपूर्ण । अज्ञानाची जाण । ऋद्धि आहे ॥ ७०२ ॥ आणि विषयांची गोडी । जो जीतु मेला न संडी । स्वर्गींही खावया जोडी । येथूनिची ॥ ७०३ ॥ जो अखंड भोगा जचे । जया व्यसन काम्यक्रियेचें । मुख देखोनि विरक्ताचें । सचैल करी ॥ ७०४ ॥ विषो शिणोनि जाये । परि न शिणे सावधु नोहे । कुहीला हातीं खाये । कोढी जैसा ॥ ७०५ ॥ खरी टेंकों नेदी उडे । लातौनि फोडी नाकाडें । तऱ्ही जेवीं न काढे । माघौता खरु ॥ ७०६ ॥ तैसा जो विषयांलागीं । उडी घाली जळतिये आगीं । व्यसनाची आंगीं । लेणीं मिरवी ॥ ७०७ ॥ फुटोनि पडे तंव । मृग वाढवी हांव । परी न म्हणे ते माव । रोहिणीची ॥ ७०८ ॥ तैसा जन्मोनि मृत्यूवरी । विषयीं त्रासितां बहुतीं परीं । तऱ्ही त्रासु नेघे धरी । अधिक प्रेम ॥ ७०९ ॥ पहिलिये बाळदशे । आई बा हेंचि पिसें । तें सरे मग स्त्रीमांसें । भुलोनि ठाके ॥ ७१० ॥ मग स्त्री भोगितां थावों । वृद्धाप्य लागे येवों । तेव्हां तोचि प्रेमभावो । बाळकांसि आणी ॥ ७११ ॥ आंधळें व्यालें जैसें । तैसा बाळें परिवसे । परि जीवें मरे तों न त्रासे । विषयांसि जो ॥ ७१२ ॥ जाण तयाच्या ठायीं । अज्ञानासि पारु नाहीं । आतां आणीक कांहीं । चिन्हें सांगों ॥ ७१३ ॥ तरि देह हाचि आत्मा । ऐसेया जो मनोधर्मा । वळघोनियां कर्मा । आरंभु करी ॥ ७१४ ॥ आणि उणें कां पुरें । जें जें कांहीं आचरे । तयाचेनि आविष्करें । कुंथों लागे ॥ ७१५ ॥ डोईये ठेविलेनि भोजें । देवलविसें जेवीं फुंजे । तैसा विद्यावयसा माजे । उताणा चाले ॥ ७१६ ॥ म्हणे मीचि एकु आथी । माझ्यांचि घरीं संपत्ती । माझी आचरती रीती । कोणा आहे ॥ ७१७ ॥ नाहीं माझेनि पाडें वाडु । मी सर्वज्ञ एकचि रूढु । ऐसा गर्वतुष्टीगंडु । घेऊनि ठाके ॥ ७१८ ॥ व्याधि लागलिया माणुसा । नयेचि भोग दाऊं जैसा । निकें न साहे जो तैसा । पुढिलांचें ॥ ७१९ ॥ पैं गुण तेतुला खाय । स्नेह कीं जाळितु जाय । जेथ ठेविजे तेथ होय । मसी{ऐ}सें ॥ ७२० ॥ जीवनें शिंपिला तिडपिडी । विजिला प्राण सांडीं । लागला तरी काडी । उरों नेदी ॥ ७२१ ॥ आळुमाळ प्रकाशु करी । तेतुलेनीच उबारा धरी । तैसिया दीपाचि परी । सुविद्यु जो ॥ ७२२ ॥ औषधाचेनि नांवें अमृतें । जैसा नवज्वरु आंबुथे । कां विषचि होऊनि परतें । सर्पा दूध ॥ ७२३ ॥ तैसा सद्गुणीं मत्सरु । व्युत्पत्ती अहंकारु । तपोज्ञानें अपारु । ताठा चढे ॥ ७२४ ॥ अंत्यु राणिवे बैसविला । आरें धारणु गिळिला । तैसा गर्वें फुगला । देखसी जो ॥ ७२५ ॥ जो लाटणें ऐसा न लवे । पाथरु तेवीं न द्रवे । गुणियासि नागवे । फोडसें जैसें ॥ ७२६ ॥ किंबहुना तयापाशी । अज्ञान आहे वाढीसीं । हें निकरें गा तुजसीं । बोलत असों ॥ ७२७ ॥ आणीकही धनंजया । जो गृहदेह सामग्रिया । न देखे कालचेया । जन्मातें गा ॥ ७२८ ॥ कृतघ्ना उपकारु केला । कां चोरा व्यवहारु दिधला । निसुगु स्तविला । विसरे जैसा ॥ ७२९ ॥ वोढाळितां लाविलें । तें तैसेंच कान पूंस वोलें । कीं पुढती वोढाळुं आलें । सुणें जैसें ॥ ७३० ॥ बेडूक सापाचिया तोंडीं । जातसे सबुडबुडीं । तो मक्षिकांचिया कोडीं । स्मरेना कांहीं ? ॥ ७३१ ॥ तैसीं नवही द्वारें स्रवती । आंगीं देहाची लुती जिती । जेणें जाली तें चित्तीं । सलेना जया ॥ ७३२ ॥ मातेच्या उदरकुहरीं । पचूनि विष्ठेच्या दाथरीं । जठरीं नवमासवरी । उकडला जो ॥ ७३३ ॥ तें गर्भींची जे व्यथा । कां जें जालें उपजतां । तें कांहींचि सर्वथा । नाठवी जो ॥ ७३४ ॥ मलमूत्रपंकीं । जे लोळतें बाळ अंकीं । तें देखोनि जो न थुंकीं । त्रासु नेघे ॥ ७३५ ॥ कालचि ना जन्म गेलें । पाहेचि पुढती आलें । ऐसें हें कांहीं वाटलें । नाहीं जया ॥ ७३६ ॥ आणि पैं तयाची परी । जीविताची फरारी । देखोनि जो न करी । मृत्युचिंता ॥ ७३७ ॥ जिणेयाचेनि विश्वासें । मृत्यु एक एथ असे । हें जयाचेनि मानसें । मानिजेना ॥ ७३८ ॥ अल्पोदकींचा मासा । हें नाटे ऐसिया आशा । न वचेचि कां जैसा । अगाध डोहां ॥ ७३९ ॥ कां गोरीचिया भुली । मृग व्याधा दृष्टी न घाली । गळु न पाहतां गिळिली । उंडी मीनें ॥ ७४० ॥ दीपाचिया झगमगा । जाळील हें पतंगा । नेणवेचि पैं गा । जयापरी ॥ ७४१ ॥ गव्हारु निद्रासुखें । घर जळत असे तें न देखे । नेणतां जेंवी विखें । रांधिलें अन्न ॥ ७४२ ॥ तैसा जीविताचेनि मिषें । हा मृत्युचि आला असे । हें नेणेचि राजसें । सुखें जो गा ॥ ७४३ ॥ शरीरींचीं वाढी । अहोरात्रांची जोडी । विषयसुखप्रौढी । साचचि मानी ॥ ७४४ ॥ परी बापुडा ऐसें नेणे । जें वेश्येचें सर्वस्व देणें । तेंचि तें नागवणें । रूप एथ ॥ ७४५ ॥ संवचोराचें साजणें । तेंचि तें प्राण घेणें । लेपा स्नपन करणें । तोचि नाशु ॥ ७४६ ॥ पांडुरोगें आंग सुटलें । तें तयाचि नांवे खुंटलें । तैसें नेणें भुललें । आहारनिद्रा ॥ ७४७ ॥ सन्मुख शूला । धांवतया पायें चपळा । प्रतिपदीं ये जवळा । मृत्यु जेवीं ॥ ७४८ ॥ तेवीं देहा जंव जंव वाढु । जंव जंव दिवसांचा पवाडु । जंव जंव सुरवाडु । भोगांचा या ॥ ७४९ ॥ तंव तंव अधिकाधिकें । मरण आयुष्यातें जिंके । मीठ जेवीं उदकें । घांसिजत असे ॥ ७५० ॥ तैसें जीवित्व जाये । तयास्तव काळु पाहे । हें हातोहातींचें नव्हे । ठाउकें जया ॥ ७५१ ॥ किंबहुना पांडवा । हा आंगींचा मृत्यु नीच नवा । न देखे जो मावा। विषयांचिया ॥ ७५२ ॥ तो अज्ञानदेशींचा रावो । या बोला महाबाहो। न पडे गा ठावो । आणिकांचा ॥ ७५३ ॥ पैं जीविताचेनि तोखें । जैसा कां मृत्यु न देखे । तैसाचि तारुण्ये पोखें । जरा न गणी ॥ ७५४ ॥ कडाडीं लोटला गाडा । कां शिखरौनि सुटला धोंडा । तैसा न देखे जो पुढां । वार्धक्य आहे ॥ ७५५ ॥ कां आडवोहळा पाणी आलें । कां जैसे म्हैसयाचें झुंज मातलें । तैसें तारुण्याचे चढलें । भुररें जया ॥ ७५६ ॥ पुष्टि लागे विघरों । कांति पाहे निसरों । मस्तक आदरीं शिरों- । भागीं कंप ॥ ७५७ ॥ दाढी साउळ धरी । मान हालौनि वारी । तरी जो करी । मायेचा पैसु ॥ ७५८ ॥ पुढील उरीं आदळे । तंव न देखे जेवीं आंधळें । कां डोळ्यावरलें निगळे । आळशी तोषें ॥ ७५९ ॥ तैसें तारुण्य आजिचें । भोगितां वृद्धाप्य पाहेचें । न देखे तोचि साचें । अज्ञानु गा ॥ ७६० ॥ देखे अक्षमें कुब्जें । कीं विटावूं लागे फुंजें । परी न म्हणे पाहे माझें । ऐसेंचि भवे ॥ ७६१ ॥ आणि आंगीं वृद्धाप्यतेची । संज्ञा ये मरणाची । परी जया तारुण्याची । भुली न फिटे ॥ ७६२ ॥ तो अज्ञानाचें घर । हें साचचि घे उत्तर । तेवींचि परियेसीं थोर । चिन्हें आणिक ॥ ७६३ ॥ तरि वाघाचिये अडवे । एक वेळ आला चरोनि दैवें । तेणें विश्वासें पुढती धांवे । वसू जैसा ॥ ७६४ ॥ कां सर्पघराआंतु । अवचटें ठेवा आणिला स्वस्थु । येतुलियासाठीं निश्चितु । नास्तिकु होय ॥ ७६५ ॥ तैसेनि अवचटें हें । एकदोनी वेळां लाहे । एथ रोग एक आहे । हें मानीना जो ॥ ७६६ ॥ वैरिया नीद आली । आतां द्वंद्वें माझीं सरलीं । हें मानी तो सपिली । मुकला जेवीं ॥ ७६७ ॥ तैसी आहारनिद्रेची उजरी । रोग निवांतु जोंवरी । तंव जो न करी । व्याधी चिंता ॥ ७६८ ॥ आणि स्त्रीपुत्रादिमेळें । संपत्ति जंव जंव फळे । तेणें रजें डोळे । जाती जयाचे ॥ ७६९ ॥ सवेंचि वियोगु पडैल । विळौनी विपत्ति येईल । हें दुःख पुढील । देखेना जो ॥ ७७० ॥ तो अज्ञान गा पांडवा । आणि तोही तोचि जाणावा । जो इंद्रियें अव्हासवा । चारी एथ ॥ ७७१ ॥ वयसेचेनि उवायें । संपत्तीचेनि सावायें । सेव्यासेव्य जाये । सरकटितु ॥ ७७२ ॥ न करावें तें करी । असंभाव्य मनीं धरी । चिंतू नये तें विचारी । जयाची मती ॥ ७७३ ॥ रिघे जेथ न रिघावें । मागे जें न घ्यावें । स्पर्शे जेथ न लागावें । आंग मन ॥ ७७४ ॥ न जावें तेथ जाये । न पाहावें तें जो पाहे । न खावें तें खाये । तेवींचि तोषे ॥ ७७५ ॥ न धरावा तो संगु । न लागावें तेथ लागु । नाचरावा तो मार्गु । आचरे जो ॥ ७७६ ॥ नायकावें तें आइके । न बोलावें तें बके । परी दोष होतील हें न देखे । प्रवर्ततां ॥ ७७७ ॥ आंगा मनासि रुचावें । येतुलेनि कृत्याकृत्य नाठवें । जो करणेयाचेनि नांवें । भलतेंचि करी ॥ ७७८ ॥ परि पाप मज होईल । कां नरकयातना येईल । हें कांहींचि पुढील । देखेना जो ॥ ७७९ ॥ तयाचेनि आंगलगें । अज्ञान जगीं दाटुगें । जें सज्ञानाही संगें । झोंबों सके ॥ ७८० ॥ परी असो हें आइक । अज्ञान चिन्हें आणिक । जेणें तुज सम्यक् । जाणवे तें ॥ ७८१ ॥ तरी जयाची प्रीति पुरी । गुंतली देखसी घरीं । नवगंधकेसरीं । भ्रमरी जैशी ॥ ७८२ ॥ साकरेचिया राशी । बैसली नुठे माशी । तैसेनि स्त्रीचित्त आवेशीं । जयाचें मन ॥ ७८३ ॥ ठेला बेडूक कुंडीं । मशक गुंतला शेंबुडीं । जैसा ढोरु सबुडबुडीं । रुतला पंकीं ॥ ७८४ ॥ तैसें घरींहूनि निघणें । नाहीं जीवें मनें प्राणें । जया साप होऊनि असणें । भाटीं तियें ॥ ७८५ ॥ प्रियोत्तमाचिया कंठीं । प्रमदा घे आटी । तैशी जीवेंसी कोंपटी । धरूनि ठाके ॥ ७८६ ॥ मधुरसोद्देशें । मधुकर जचे जैसें । गृहसंगोपन तैसें । करी जो गा ॥ ७८७ ॥ म्हातारपणीं जालें । मा आणिक एक विपाईलें । तयाचें कां जेतुलें । मातापितरां ॥ ७८८ ॥ तेतुलेनि पाडें पार्था । घरीं जया प्रेम आस्था । आणि स्त्रीवांचूनि सर्वथा । जाणेना जो ॥ ७८९ ॥ तैसा स्त्रीदेहीं जो जीवें । पडोनिया सर्वभावें । कोण मी काय करावें । कांहीं नेणे ॥ ७९० ॥ महापुरुषाचें चित्त । जालिया वस्तुगत । ठाके व्यवहारजात । जयापरी ॥ ७९१ ॥ हानि लाज न देखे । परापवादु नाइके । जयाचीं इंद्रियें एकमुखें । स्त्रिया केलीं ॥ ७९२ ॥ चित्त आराधी स्त्रीयेचें । आणि तियेचेनि छंदें नाचे । माकड गारुडियाचें । जैसें होय ॥ ७९३ ॥ आपणपेंही शिणवी । इष्टमित्र दुखवी । मग कवडाचि वाढवी । लोभी जैसा ॥ ७९४ ॥ तैसा दानपुण्यें खांची । गोत्रकुटुंबा वंची । परी गारी भरी स्त्रियेची । उणी हों नेदी ॥ ७९५ ॥ पूजिती दैवतें जोगावी । गुरूतें बोलें झकवी । मायबापां दावी । निदारपण ॥ ७९६ ॥ स्त्रियेच्या तरी विखीं । भोगुसंपत्ती अनेकीं । आणी वस्तु निकी । जे जे देखे ॥ ७९७ ॥ प्रेमाथिलेनि भक्तें । जैसेनि भजिजे कुळदैवतें । तैसा एकाग्रचित्तें । स्त्री जो उपासी ॥ ७९८ ॥ साच आणि चोख । तें स्त्रियेसीचि अशेख । येरांविषयीं जोगावणूक । तेही नाहीं ॥ ७९९ ॥ इयेतें हन कोणी देखैल । इयेसी वेखासें जाईल । तरी युगचि बुडैल । ऐसें जया ॥ ८०० ॥ नायट्यांभेण । न मोडिजे नागांची आण । तैसी पाळी उणखुण । स्त्रीयेची जो ॥ ८०१ ॥ किंबहुना धनंजया । स्त्रीचि सर्वस्व जया । आणि तियेचिया जालिया- । लागीं प्रेम ॥ ८०२ ॥ आणिकही जें समस्त । तियेचें संपत्तिजात । तें जीवाहूनि आप्त । मानी जो कां ॥ ८०३ ॥ तो अज्ञानासी मूळ । अज्ञाना त्याचेनि बळ । हें असो केवळ । तेंचि रूप ॥ ८०४ ॥ आणि मातलिया सागरीं । मोकललिया तरी । लाटांच्या येरझारीं । आंदोळे जेवीं ॥ ८०५ ॥ तेवीं प्रिय वस्तु पावे । आणि सुखें जो उंचावे । तैसाचि अप्रियासवें । तळवटु घे ॥ ८०६ ॥ ऐसेनि जयाचे चित्तीं । वैषम्यसाम्याची वोखती । वाहे तो महामती । अज्ञान गा ॥ ८०७ ॥ आणि माझ्या ठायीं भक्ती । फळालागीं जया आर्ती । धनोद्देशें विरक्ती । नटणें जेवीं ॥ ८०८ ॥ नातरी कांताच्या मानसी । रिगोनि स्वैरिणी जैसी । राहाटे जारेंसीं । जावयालागीं ॥ ८०९ ॥ तैसा मातें किरीटी । भजती गा पाउटी । करूनि जो दिठी । विषो सूये ॥ ८१० ॥ आणि भजिन्नलियासवें । तो विषो जरी न पावे । तरी सांडी म्हणे आघवें । टवाळ हें ॥ ८११ ॥ कुणबट कुळवाडी । तैसा आन आन देव मांडी । आदिलाची परवडी । करी तया ॥ ८१२ ॥ तया गुरुमार्गा टेंकें । जयाचा सुगरवा देखे । तरी तयाचा मंत्र शिके । येरु नेघे ॥ ८१३ ॥ प्राणिजातेंसीं निष्ठुरु । स्थावरीं बहु भरु । तेवींचि नाहीं एकसरु । निर्वाहो जया ॥ ८१४ ॥ माझी मूर्ति निफजवी । ते घराचे कोनीं बैसवी । आपण देवो देवी । यात्रे जाय ॥ ८१५ ॥ नित्य आराधन माझें । काजीं कुळदैवता भजे । पर्वविशेषें कीजे । पूजा आना ॥ ८१६ ॥ माझें अधिष्ठान घरीं । आणि वोवसे आनाचे करी । पितृकार्यावसरीं । पितरांचा होय ॥ ८१७ ॥ एकादशीच्या दिवशीं । जेतुला पाडु आम्हांसी । तेतुलाचि नागांसी । पंचमीच्या दिवशीं ॥ ८१८ ॥ चौथ मोटकी पाहे । आणि गणेशाचाचि होये । चावदसी म्हणे माये । तुझाचि वो दुर्गे ॥ ८१९ ॥ नित्य नैमित्तिकें कर्में सांडी । मग बैसे नवचंडी । आदित्यवारीं वाढी । बहिरवां पात्रीं ॥ ८२० ॥ पाठीं सोमवार पावे । आणि बेलेंसी लिंगा धांवे । ऐसा एकलाचि आघवे । जोगावी जो ॥ ८२१ ॥ ऐसा अखंड भजन करी । उगा नोहे क्षणभरी । अवघेन गांवद्वारीं । अहेव जैसी ॥ ८२२ ॥ ऐसेनि जो भक्तु । देखसी सैरा धांवतु । जाण अज्ञानाचा मूर्तु । अवतार तो ॥ ८२३ ॥ आणि एकांतें चोखटें । तपोवनें तीर्थे तटें । देखोनि जो गा विटे । तोहि तोचि ॥ ८२४ ॥ जया जनपदीं सुख । गजबजेचें कवतिक । वानूं आवडे लौकिक । तोहि तोची ॥ ८२५ ॥ आणि आत्मा गोचरु होये । ऐसी जे विद्या आहे । ते आइकोनि डौर वाहे । विद्वांसु जो ॥ ८२६ ॥ उपनिषदांकडे न वचे । योगशास्त्र न रुचे । अध्यात्मज्ञानीं जयाचें । मनचि नाहीं ॥ ८२७ ॥ आत्मचर्चा एकी आथी । ऐसिये बुद्धीची भिंती । पाडूनि जयाची मती । वोढाळ जाहली ॥ ८२८ ॥ कर्मकांड तरी जाणे । मुखोद्गत पुराणें । ज्योतिषीं तो म्हणे । तैसेंचि होय ॥ ८२९ ॥ शिल्पीं अति निपुण । सूपकर्मींही प्रवीण । विधि आथर्वण । हातीं आथी ॥ ८३० ॥ कोकीं नाहीं ठेलें । भारत करी म्हणितलें । आगम आफाविले । मूर्त होतीं ॥ ८३१ ॥ नीतिजात सुझे । वैद्यकही बुझे । काव्यनाटकीं दुजें । चतुर नाहीं ॥ ८३२ ॥ स्मृतींची चर्चा । दंशु जाणे गारुडियाचा । निघंटु प्रज्ञेचा । पाइकी करी ॥ ८३३ ॥ पैं व्याकरणीं चोखडा । तर्कीं अतिगाढा । परी एक आत्मज्ञानीं फुडा । जात्यंधु जो ॥ ८३४ ॥ तें एकवांचूनि आघवां शास्त्रीं । सिद्धांत निर्माणधात्री । परी जळों तें मूळनक्षत्रीं । न पाहें गा ॥ ८३५ ॥ मोराआंगीं अशेषें । पिसें असतीं डोळसें । परी एकली दृष्टि नसे । तैसें तें गा ॥ ८३६ ॥ जरी परमाणू{ए}वढें । संजीवनीमूळ जोडे । तरी बहु काय गाडे । भरणें येरें ? ॥ ८३७ ॥ आयुष्येंवीण लक्षणें । सिसेंवीण अळंकरणें । वोहरेंवीण वाधावणें । तो विटंबु गा ॥ ८३८ ॥ तैसें शास्त्रजात जाण । आघवेंचि अप्रमाण । अध्यात्मज्ञानेंविण । एकलेनी ॥ ८३९ ॥ यालागीं अर्जुना पाहीं । अध्यात्मज्ञानाच्या ठायीं । जया नित्यबोधु नाहीं । शास्त्रमूढा ॥ ८४० ॥ तया शरीर जें जालें । तें अज्ञानाचें बीं विरुढलें । तयाचें व्युत्पन्नत्व गेलें । अज्ञानवेलीं ॥ ८४१ ॥ तो जें जें बोले । तें अज्ञानचि फुललें । तयाचें पुण्य जें फळलें । तें अज्ञान गा ॥ ८४२ ॥ आणि अध्यात्मज्ञान कांहीं । जेणें मानिलेंचि नाहीं । तो ज्ञानार्थु न देखे काई । हें बोलावें असें ? ॥ ८४३ ॥ ऐलीचि थडी न पवतां । पळे जो माघौता । तया पैलद्वीपींची वार्ता । काय होय ? ॥ ८४४ ॥ कां दारवंठाचि जयाचें । शीर रोंविलें खांचे । तो केवीं परिवरींचें । ठेविलें देखे ? ॥ ८४५ ॥ तेवीं अध्यात्मज्ञानीं जया । अनोळख धनंजया । तया ज्ञानार्थु देखावया । विषो काई ? ॥ ८४६ ॥ म्हणौनि आतां विशेषें । तो ज्ञानाचें तत्त्व न देखे । हें सांगावें आंखेंलेखें । न लगे तुज ॥ ८४७ ॥ जेव्हां सगर्भे वाढिलें । तेव्हांचि पोटींचें धालें । तैसें मागिलें पदें बोलिलें । तेंचि होय ॥ ८४८ ॥ वांचूनियां वेगळें । रूप करणें हें न मिळे । जेवीं अवंतिलें आंधळें । तें दुजेनसीं ये ॥ ८४९ ॥ एवं इये उपरतीं । अज्ञानचिन्हें मागुतीं । अमानित्वादि प्रभृती । वाखाणिलीं ॥ ८५० ॥ जे ज्ञानपदें अठरा । केलियां येरी मोहरां । अज्ञान या आकारा । सहजें येती ॥ ८५१ ॥ मागां श्लोकाचेनि अर्धार्धें । ऐसें सांगितलें श्रीमुकुंदें । ना उफराटीं इयें ज्ञानपदें । तेंचि अज्ञान ॥ ८५२ ॥ म्हणौनि इया वाहणीं । केली म्यां उपलवणी । वांचूनि दुधा मेळऊनि पाणी । फार कीजे ? ॥ ८५३ ॥ तैसें जी न बडबडीं । पदाची कोर न सांडी । परी मूळध्वनींचिये वाढी । निमित्त जाहलों ॥ ८५४ ॥ तंव श्रोते म्हणती राहें । कें परिहारा ठावो आहे ? । बिहिसी कां वायें । कविपोषका ? ॥ ८५५ ॥ तूतें श्रीमुरारी । म्हणितलें आम्ही प्रकट करीं । जें अभिप्राय गव्हरीं । झांकिले आम्हीं ॥ ८५६ ॥ तें देवाचें मनोगत । दावित आहासी तूं मूर्त । हेंही म्हणतां चित्त । दाटैल तुझें ॥ ८५७ ॥ म्हणौनि असो हें न बोलों । परि साविया गा तोषलों । जे ज्ञानतरिये मेळविलों । श्रवण सुखाचिये ॥ ८५८ ॥ आतां इयावरी । जे तो श्रीहरी । बोलिला तें करीं । कथन वेगां ॥ ८५९ ॥ इया संतवाक्यासरिसें । म्हणितलें निवृत्तिदासें । जी अवधारा तरी ऐसें । बोलिलें देवें ॥ ८६० ॥ म्हणती तुवां पांडवा । हा चिन्हसमुच्चयो आघवा । आयकिला तो जाणावा । अज्ञानभागु ॥ ८६१ ॥ इया अज्ञानविभागा । पाठी देऊनि पैं गा । ज्ञानविखीं चांगा । दृढा होईजे ॥ ८६२ ॥ मग निर्वाळिलेनि ज्ञानें । ज्ञेय भेटेल मनें । तें जाणावया अर्जुनें । आस केली ॥ ८६३ ॥ तंव सर्वज्ञांचा रावो । म्हणे जाणौनि तयाचा भावो । परिसें ज्ञेयाचा अभिप्रावो । सांगों आतां ॥ ८६४ ॥ ज्ञेयं यत्तत्प्रवक्ष्यामि यज्ञात्वा~मृतमश्नुते ॥ अनादिमत्परं ब्रह्म न सत्तन्नासदुच्यते ॥ १२॥ तरि ज्ञेय ऐसें म्हणणें । वस्तूतें येणेंचि कारणें । जें ज्ञानेंवांचूनि कवणें । उपायें नये ॥ ८६५ ॥ आणि जाणितलेयावरौतें । कांहींच करणें नाहीं जेथें । जाणणेंचि तन्मयातें । आणी जयाचें ॥ ८६६ ॥ जें जाणितलेयासाठीं । संसार काढूनियां कांठीं । जिरोनि जाइजे पोटीं । नित्यानंदाच्या ॥ ८६७ ॥ तें ज्ञेय गा ऐसें । आदि जया नसे । परब्रह्म आपैसें । नाम जया ॥ ८६८ ॥ जें नाहीं म्हणों जाइजे । तंव विश्वाकारें देखिजे । आणि विश्वचि ऐसें म्हणिजे । तरि हे माया ॥ ८६९ ॥ रूप वर्ण व्यक्ती । नाहीं दृश्य दृष्टा स्थिती । तरी कोणें कैसें आथी । म्हणावें पां ॥ ८७० ॥ आणि साचचि जरी नाहीं । तरी महदादि कोणें ठाईं । स्फुरत कैचें काई । तेणेंवीण असे ? ॥ ८७१ ॥ म्हणौनि आथी नाथी हे बोली । जें देखोनि मुकी जाहली । विचारेंसीं मोडली । वाट जेथें ॥ ८७२ ॥ जैसी भांडघटशरावीं । तदाकारें असे पृथ्वी । तैसें सर्व होऊनियां सर्वीं । असे जे वस्तु ॥ ८७३ ॥ सर्वतः पाणिपादं तत्सर्वतो~क्षिशिरोमुखम् । सर्वतः श्रुतिमल्लोके सर्वमावृत्य तिष्ठति ॥ १३॥ आघवांचि देशीं काळीं । नव्हतां देशकाळांवेगळी । जे क्रिया स्थूळास्थूळीं । तेचि हात जयाचे ॥ ८७४ ॥ तयातें याकारणें । विश्वबाहू ऐसें म्हणणें । जें सर्वचि सर्वपणें । सर्वदा करी ॥ ८७५ ॥ आणि समस्तांही ठाया । एके काळीं धनंजया । आलें असे म्हणौनि जया । विश्वांघ्रीनाम ॥ ८७६ ॥ पैं सवितया आंग डोळे । नाहींत वेगळे वेगळे । तैसें सर्वद्रष्टे सकळें । स्वरूपें जें ॥ ८७७ ॥ म्हणौनि विश्वतश्चक्षु । हा अचक्षूच्या ठायीं पक्षु । बोलावया दक्षु । जाहला वेदु ॥ ८७८ ॥ जें सर्वांचे शिरावरी । नित्य नांदे सर्वांपरी । ऐसिये स्थितीवरी । विश्वमूर्धा म्हणिपे ॥ ८७९ ॥ पैं गा मूर्ति तेंचि मुख । हुताशना जैसें देख । तैसें सर्वपणें अशेख । भोक्ते जे ॥ ८८० ॥ यालागीं तया पार्था । विश्वतोमुख हे व्यवस्था । आली वाक्पथा । श्रुतीचिया ॥ ८८१ ॥ आणि वस्तुमात्रीं गगन । जैसें असे संलग्न । तैसें शब्दजातीं कान । सर्वत्र जया ॥ ८८२ ॥ म्हणौनि आम्हीं तयातें । म्हणों सर्वत्र आइकतें । एवं जें सर्वांतें । आवरूनि असे ॥ ८८३ ॥ एऱ्हवीं तरी महामती । विश्वतश्चक्षु इया श्रुती । तयाचिया व्याप्ती । रूप केलें ॥ ८८४ ॥ वांचूनि हस्त नेत्र पाये । हें भाष तेथ कें आहे ? । सर्व शून्याचा न साहे । निष्कर्षु जें ॥ ८८५ ॥ पैं कल्लोळातें कल्लोळें । ग्रसिजत असे ऐसें कळे । परी ग्रसितें ग्रासावेगळें । असे काई ? ॥ ८८६ ॥ तैसें साचचि जें एक । तेथ कें व्याप्यव्यापक ? । परी बोलावया नावेक । करावें लागे ॥ ८८७ ॥ पैं शून्य जैं दावावें जाहलें । तैं बिंदुलें एक पाहिजे केलें । तैसें अद्वैत सांगावें बोलें । तैं द्वैत कीजे ॥ ८८८ ॥ एऱ्हवीं तरी पार्था । गुरुशिष्यसत्पथा । आडळु पडे सर्वथा । बोल खुंटे ॥ ८८९ ॥ म्हणौनि गा श्रुती । द्वैतभावें अद्वैतीं । निरूपणाची वाहती । वाट केली ॥ ८९० ॥ तेंचि आतां अवधारीं । इये नेत्रगोचरें आकारीं । तें ज्ञेय जयापरी । व्यापक असे ॥ ८९१ ॥ सर्वेन्द्रियगुणाभासं सर्वेन्द्रियविवर्जितम् । असक्तं सर्वभृच्चैव निर्गुणं गुणभोक्तृ च ॥ १४॥ तरी तें गा किरीटी ऐसें । अवकाशीं आकाश जैसें । पटीं पटु होऊनि असे । तंतु जेवीं ॥ ८९२ ॥ उदक होऊनि उदकीं । रसु जैसा अवलोकीं । दीपपणें दीपकीं । तेज जैसें ॥ ८९३ ॥ कर्पूरत्वें कापुरीं । सौरभ्य असे जयापरी । शरीर होऊनि शरीरीं । कर्म जेवीं ॥ ८९४ ॥ किंबहुना पांडवा । सोनेंचि सोनयाचा रवा । तैसें जें या सर्वां । सर्वांगीं असे ॥ ८९५ ॥ परी रवेपणामाजिवडे । तंव रवा ऐसें आवडे । वांचूनि सोनें सांगडें । सोनया जेवीं ॥ ८९६ ॥ पैं गा वोघुचि वांकुडा । परि पाणी उजू सुहाडा । वन्हि आला लोखंडा । लोह नव्हे कीं ॥ ८९७ ॥ घटाकारें वेंटाळें । तेथ नभ गमे वाटोळें । मठीं तरी चौफळें । आये दिसे ॥ ८९८ ॥ तरि ते अवकाश जैसें । नोहिजतीचि कां आकाशें । जें विकार होऊनि तैसें । विकारी नोहे ॥ ८९९ ॥ मन मुख्य इंद्रियां । सत्त्वादि गुणां ययां- । सारिखें ऐसें धनंजया । आवडे कीर ॥ ९०० ॥ पैं गुळाची गोडी । नोहे बांधया सांगडी । तैसीं गुण इंद्रियें फुडीं । नाहीं तेथ ॥ ९०१ ॥ अगा क्षीराचिये दशे । घृत क्षीराकारें असे । परी क्षीरचि नोहे जैसें । कपिध्वजा ॥ ९०२ ॥ तैसें जें इये विकारीं । विकार नोहे अवधारीं । पैं आकारा नाम भोंवरी । येर सोने तें सोनें ॥ ९०३ ॥ इया उघड मऱ्हाटिया । तें वेगळेपण धनंजया । जाण गुण इंद्रियां- । पासोनियां ॥ ९०४ ॥ नामरूपसंबंधु । जातिक्रियाभेदु । हा आकारासीच प्रवादु । वस्तूसि नाहीं ॥ ९०५ ॥ तें गुण नव्हे कहीं । गुणा तया संबंधु नाहीं । परी तयाच्याचि ठायीं । आभासती ॥ ९०६ ॥ येतुलेयासाठीं । संभ्रांताच्या पोटीं । ऐसें जाय किरीटी । जे हेंचि धरी ॥ ९०७ ॥ तरी तें गा धरणें ऐसें । अभ्रातें जेवीं आकाशें । कां प्रतिवदन जैसें । आरसेनी ॥ ९०८ ॥ नातरी सूर्य प्रतिमंडल । जैसेनि धरी सलिल । कां रश्मिकरीं मृगजळ । धरिजे जेवीं ॥ ९०९ ॥ तैसें गा संबंधेंवीण । यया सर्वांतें धरी निर्गुण । परी तें वायां जाण । मिथ्यादृष्टी ॥ ९१० ॥ आणि यापरी निर्गुणें । गुणातें भोगणें । रंका राज्य करणें । स्वप्नीं जैसें ॥ ९११ ॥ म्हणौनि गुणाचा संगु । अथवा गुणभोगु । हा निर्गुणीं लागु । बोलों नये ॥ ९१२ ॥ बहिरन्तश्च भूतानामचरं चरमेव च । सूक्षमत्वात्तदविज्ञेयं दूरस्थं चान्तिके च तत् ॥ १५॥ जें चराचर भूतां- । माजीं असे पंडुसुता । नाना वन्हीं उष्णता । अभेदें जैसी ॥ ९१३ ॥ तैसेनि अविनाशभावें । जें सूक्ष्मदशे आघवें । व्यापूनि असे तें जाणावें । ज्ञेय एथ ॥ ९१४ ॥ जें एक आंतुबाहेरी । जें एक जवळ दुरी । जें एकवांचूनि परी । दुजीं नाहीं ॥ ९१५ ॥ क्षीरसागरींची गोडी । माजीं बहु थडिये थोडी । हें नाहीं तया परवडी । पूर्ण जें गा ॥ ९१६ ॥ स्वेदजादिप्रभृती । वेगळाल्यां भूतीं । जयाचिये अनुस्यूतीं । खोमणें नाहीं ॥ ९१७ ॥ पैं श्रोते मुखटिळका । घटसहस्रा अनेकां- । माजीं बिंबोनि चंद्रिका । न भेदे जेवीं ॥ ९१८ ॥ नाना लवणकणाचिये राशी । क्षारता एकचि जैसी । कां कोडी एकीं ऊसीं । एकचि गोडी ॥ ९१९ ॥ अविभक्तं च भूतेषु विभक्तमिव च स्थितं । भूतभर्तृ च तज्ञेयं ग्रसिष्णु प्रभविष्णु च ॥ १६॥ तैसें अनेकीं भूतजातीं । जें आहे एकी व्याप्ती । विश्वकार्या सुमती । कारण जें गा ॥ ९२० ॥ म्हणौनि हा भूताकारु । जेथोनि तेंचि तया आधारु । कल्लोळा सागरु । जियापरी ॥ ९२१ ॥ बाल्यादि तिन्हीं वयसीं । काया एकचि जैसी । तैसें आदिस्थितिग्रासीं । अखंड जें ॥ ९२२ ॥ सायंप्रातर्मध्यान । होतां जातां दिनमान । जैसें कां गगन । पालटेना ॥ ९२३ ॥ अगा सृष्टिवेळे प्रियोत्तमा । जया नांव म्हणती ब्रह्मा । व्याप्ति जें विष्णुनामा । पात्र जाहलें ॥ ९२४ ॥ मग आकारु हा हारपे । तेव्हां रुद्र जें म्हणिपे । तेंही गुणत्रय जेव्हां लोपे । तैं जें शून्य ॥ ९२५ ॥ नभाचें शून्यत्व गिळून । गुणत्रयातें नुरऊन । तें शून्य तें महाशून्य । श्रुतिवचनसंमत ॥ ९२६ ॥ ज्योतिषामपि तज्ज्योतिस्तमसः परमुच्यते । ज्ञानं ज्ञेयं ज्ञानगम्यं हृदि सर्वस्य विस्ठितम् ॥ १७॥ जें अग्नीचें दीपन । जें चंद्राचें जीवन । सूर्याचे नयन । देखती जेणें ॥ ९२७ ॥ जयाचेनि उजियेडें । तारांगण उभडें । महातेज सुरवाडें । राहाटे जेणें ॥ ९२८ ॥ जें आदीची आदी । जें वृद्धीची वृद्धी । बुद्धीची जे बुद्धी । जीवाचा जीवु ॥ ९२९ ॥ जें मनाचें मन । जें नेत्राचे नयन । कानाचे कान । वाचेची वाचा ॥ ९३० ॥ जें प्राणाचा प्राण । जें गतीचे चरण । क्रियेचें कर्तेपण । जयाचेनि ॥ ९३१ ॥ आकारु जेणें आकारे । विस्तारु जेणें विस्तारे । संहारु जेणें संहारे । पंडुकुमरा ॥ ९३२ ॥ जें मेदिनीची मेदिनी । जें पाणी पिऊनि असे पाणी । तेजा दिवेलावणी । जेणें तेजें ॥ ९३३ ॥ जें वायूचा श्वासोश्वासु । जें गगनाचा अवकाशु । हें असो आघवाची आभासु । आभासे जेणें ॥ ९३४ ॥ किंबहुना पांडवा । जें आघवेंचि असे आघवा । जेथ नाहीं रिगावा । द्वैतभावासी ॥ ९३५ ॥ जें देखिलियाचिसवें । दृश्य द्रष्टा हें आघवें । एकवाट कालवे । सामरस्यें ॥ ९३६ ॥ मग तेंचि होय ज्ञान । ज्ञाता ज्ञेय हन । ज्ञानें गमिजे स्थान । तेंहि तेंची ॥ ९३७ ॥ जैसें सरलियां लेख । आंख होती एक । तैसें साध्यसाधनादिक । ऐक्यासि ये ॥ ९३८ ॥ अर्जुना जिये ठायीं । न सरे द्वैताची वही । हें असो जें हृदयीं । सर्वांच्या असे ॥ ९३९ ॥ इति क्षेत्रं तथा ज्ञानं ज्ञेयं चोक्तं समासतः । मद्भक्त एतद्विज्ञाय मद्भावायोपपद्यते ॥ १८॥ एवं तुजपुढां । आदीं क्षेत्र सुहाडा । दाविलें फाडोवाडां । विवंचुनी ॥ ९४० ॥ तैसेंचि क्षेत्रापाठीं । जैसेनि देखसी दिठी । तें ज्ञानही किरीटी । सांगितलें ॥ ९४१ ॥ अज्ञानाही कौतुकें । रूप केलें निकें । जंव आयणी तुझी टेंके । पुरे म्हणे ॥ ९४२ ॥ आणि आतां हें रोकडें । उपपत्तीचेनि पवाडें । निरूपिलें उघडें । ज्ञेय पैं गा ॥ ९४३ ॥ हे आघवीच विवंचना । बुद्धी भरोनि अर्जुना । मत्सिद्धिभावना । माझिया येती ॥ ९४४ ॥ देहादि परिग्रहीं । संन्यासु करूनियां जिहीं । जीवु माझ्या ठाईं । वृत्तिकु केला ॥ ९४५ ॥ ते मातें किरीटी । हेंचि जाणौनियां शेवटीं । आपणपयां साटोवाटीं । मीचि होती ॥ ९४६ ॥ मीचि होती परी । हे मुख्य गा अवधारीं । सोहोपी सर्वांपरी । रचिलीं आम्हीं ॥ ९४७ ॥ कडां पायरी कीजे । निराळीं माचु बांधिजे । अथावीं सुइजे । तरी जैसी ॥ ९४८ ॥ एऱ्हवीं अवघेंचि आत्मा । हें सांगों जरी वीरोत्तमा । परी तुझिया मनोधर्मा । मिळेल ना ॥ ९४९ ॥ म्हणौनि एकचि संचलें । चतुर्धा आम्हीं केलें । जें अदळपण देखिलें । तुझिये प्रज्ञे ॥ ९५० ॥ पैं बाळ जैं जेवविजे । तैं घांसु विसा ठायीं कीजे । तैसें एकचि हेंचतुर्व्याजें । कथिलें आम्हीं ॥ ९५१ ॥ एक क्षेत्र एक ज्ञान । एक ज्ञेय एक अज्ञान । हे भाग केले अवधान । जाणौनि तुझें ॥ ९५२ ॥ आणि ऐसेनही पार्था । जरी हा अभिप्रावो तुज हाता । नये तरी हे व्यवस्था । एक वेळ सांगों ॥ ९५३ ॥ आतां चौठायीं न करूं । एकही म्हणौनि न सरूं । आत्मानात्मया धरूं । सरिसा पाडु ॥ ९५४ ॥ परि तुवां येतुलें करावें । मागों तें आम्हां देआवें । जे कानचि नांव ठेवावें । आपण पैं गा ॥ ९५५ ॥ या श्रीकृष्णाचिया बोला । पार्थु रोमांचितु जाहला । तेथ देवो म्हणती भला । उचंबळेना ॥ ९५६ ॥ ऐसेनि तो येतां वेगु । धरूनि म्हणे श्रीरंगु । प्रकृतिपुरुषविभागु । परिसें सांगों ॥ ९५७ ॥ प्रकृतिं पुरुषं चैव विद्ध्यनादी उभावपि । विकारांश्च गुणांश्चैव विद्धि प्रकृतिसंभवान् ॥ १९॥ जया मार्गातें जगीं । सांख्य म्हणती योगी । जयाचिये भाटिवेलागीं । मी कपिल जाहलों ॥ ९५८ ॥ तो आइक निर्दोखु । प्रकृतिपुरुषविवेकु । म्हणे आदिपुरुखु । अर्जुनातें ॥ ९५९ ॥ तरी पुरुष अनादि आथी । आणि तैंचि लागोनि प्रकृति । संसरिसी दिवोराती । दोनी जैसी ॥ ९६० ॥ कां रूप नोहे वायां । परी रूपा लागली छाया । निकणु वाढे धनंजया । कणेंसीं कोंडा ॥ ९६१ ॥ तैसीं जाण जवटें । दोन्हीं इयें एकवटे । प्रकृतिपुरुष प्रगटें । अनादिसिद्धें ॥ ९६२ ॥ पैं क्षेत्र येणें नांवें । जें सांगितलें आघवें । तेंचि एथ जाणावें । प्रकृति हे गा ॥ ९६३ ॥ आणि क्षेत्रज्ञ ऐसें । जयातें म्हणितलें असे । तो पुरुष हें अनारिसे । न बोलों घेईं ॥ ९६४ ॥ इयें आनानें नांवें । परी निरूप्य आन नोहे । हें लक्षण न चुकावें । पुढतपुढती ॥ ९६५ ॥ तरी केवळ जे सत्ता । तो पुरुष गा पंडुसुता । प्रकृतीतें समस्तां । क्रिया नाम ॥ ९६६ ॥ बुद्धि इंद्रियें अंतःकरण । इत्यादि विकारभरण । आणि ते तिन्ही गुण । सत्त्वादिक ॥ ९६७ ॥ हा आघवाचि मेळावा । प्रकृती जाहला जाणावा । हेचि हेतु संभवा । कर्माचिया ॥ ९६८ ॥ कार्यकारणकर्तृत्वे हेतुः प्रकृतिरुच्यते । पुरुषः सुखदुःखानां भोक्तृत्वे हेतुरुच्यते ॥ २०॥ तेथ इच्छा आणि बुद्धि । घडवी अहंकारेंसीं आधीं । मग तिया लाविती वेधीं । कारणाच्या ॥ ९६९ ॥ तेंचि कारण ठाकावया । जें सूत्र धरणें उपाया । तया नांव धनंजया । कार्य पैं गा ॥ ९७० ॥ आणि इच्छा मदाच्या थावीं । लागली मनातें उठवी । तें इंद्रियें राहाटवी । हें कर्तृत्व पैं गा ॥ ९७१ ॥ म्हणौनि तीन्ही या जाणा । कार्यकर्तृत्वकारणा । प्रकृति मूळ हे राणा । सिद्धांचा म्हणे ॥ ९७२ ॥ एवं तिहींचेनि समवायें । प्रकृति कर्मरूप होये । परी जया गुणा वाढे त्राये । त्याचि सारिखी ॥ ९७३ ॥ जें सत्त्वगुणें अधिष्ठिजे । तें सत्कर्म म्हणिजे । रजोगुणें निफजे । मध्यम तें ॥ ९७४ ॥ जें कां केवळ तमें । होती जियें कर्में । निषिद्धें अधमें । जाण तियें ॥ ९७५ ॥ ऐसेनि संतासंतें । कर्में प्रकृतीस्तव होतें । तयापासोनि निर्वाळतें । सुखदुःख गा ॥ ९७६ ॥ असंतीं दुःख उपजे । सत्कर्मीं सुख निफजे । तया दोहींचा बोलिजे । भोगु पुरुषा ॥ ९७७ ॥ सुखदुःखें जंववरी । निफजती साचोकारीं । तंव प्रकृति उद्यमु करी । पुरुषु भोगी ॥ ९७८ ॥ प्रकृतिपुरुषांची कुळवाडी । सांगतां असंगडी । जे आंबुली जोडी । आंबुला खाय ॥ ९७९ ॥ आंबुला आंबुलिये । संगती ना सोये । कीं आंबुली जग विये । चोज ऐका ॥ ९८० ॥ पुरुषः प्रकृतिस्थो हि भुंक्ते प्रकृतिजान्गुणान् । कारणं गुण संगोऽस्य सदसद्योनिजन्मसु ॥ २१॥ जे अनंगु तो पेंधा । निकवडा नुसधा । जीर्णु अतिवृद्धा- । पासोनि वृद्धु ॥ ९८१ ॥ तया आडनांव पुरुषु । एऱ्हवीं स्त्री ना नपुंसकु । किंबहुना एकु । निश्चयो नाहीं ॥ ९८२ ॥ तो अचक्षु अश्रवणु । अहस्तु अचरणु । रूप ना वर्णु । नाम आथी ॥ ९८३ ॥ अर्जुना कांहींचि जेथ नाहीं । तो प्रकृतीचा भर्ता पाहीं । कीं भोगणें ऐसयाही । सुखदुःखांचें ॥ ९८४ ॥ तो तरी अकर्ता । उदासु अभोक्ता । परी इया पतिव्रता । भोगविजे ॥ ९८५ ॥ जियेतें अळुमाळु । रूपागुणाचा चाळढाळु । ते भलतैसाही खेळु । लेखा आणी ॥ ९८६ ॥ मा इये प्रकृती तंव । गुणमयी हेंचि नांव । किंबहुना सावेव । गुण तेचि हे ॥ ९८७ ॥ हे प्रतिक्षणीं नीत्य नवी । रूपा गुणाचीच आघवी । जडातेंही माजवी । इयेचा माजु ॥ ९८८ ॥ नामें इयें प्रसिद्धें । स्नेहो इया स्निग्धें । इंद्रियें प्रबुद्धें । इयेचेनि ॥ ९८९ ॥ कायि मन हें नपुंसक । कीं ते भोगवी तिन्ही लोक । ऐसें ऐसें अलौकिक । करणें इयेचें ॥ ९९० ॥ हे भ्रमाचे महाद्वीप । व्याप्तीचें रूप । विकार उमप । इया केले ॥ ९९१ ॥ हे कामाची मांडवी । हे मोहवनींची माधवी । इये प्रसिद्धचि दैवी । माया हे नाम ॥ ९९२ ॥ हे वाङ्मयाची वाढी । हे साकारपणाची जोडी । प्रपंचाची धाडी । अभंग हे ॥ ९९३ ॥ कळा एथुनि जालिया । विद्या इयेच्या केलिया । इच्छा ज्ञान क्रिया । वियाली हे ॥ ९९४ ॥ हे नादाची टांकसाळ । हे चमत्काराचें वेळाउळ । किंबहुना सकळ । खेळु इयेचा ॥ ९९५ ॥ जे उत्पत्ति प्रलयो होत । ते इयेचे सायंप्रात । हें असो अद्भुत । मोहन हे ॥ ९९६ ॥ हे अद्वयाचें दुसरें । हे निःसंगाचें सोयरे । निराळेंसि घरें । नांदत असे ॥ ९९७ ॥ इयेतें येतुलावरी । सौभाग्यव्याप्तीची थोरी । म्हणौनि तया आवरी । अनावरातें ॥ ९९८ ॥ तयाच्या तंव ठायीं । निपटूनि कांहींचि नाहीं । कीं तया आघवेहीं । आपणचि होय ॥ ९९९ ॥ तया स्वयंभाची संभूती । तया अमूर्ताची मूर्ती । आपण होय स्थिती । ठावो तया ॥ १००० ॥ तया अनार्ताची आर्ती । तया पूर्णाची तृप्ती । तया अकुळाची जाती- । गोत होय ॥ १००१ ॥ तया अचर्चाचें चिन्ह । तया अपाराचें मान । तया अमनस्काचें मन । बुद्धीही होय ॥ १००२ ॥ तया निराकाराचा आकारु । तया निर्व्यापाराचा व्यापारु । निरहंकाराचा अहंकारु । होऊनि ठाके ॥ १००३ ॥ तया अनामाचें नाम । तया अजाचें जन्म । आपण होय कर्म- । क्रिया तया ॥ १००४ ॥ तया निर्गुणाचे गुण । तया अचरणाचे चरण । तया अश्रवणाचे श्रवण । अचक्षूचे चक्षु ॥ १००५ ॥ तया भावातीताचे भाव । तया निरवयवाचे अवयव । किंबहुना होय सर्व । पुरुषाचें हे ॥ १००६ ॥ ऐसेनि इया प्रकृती । आपुलिया सर्व व्याप्ती । तया अविकारातें विकृती- । माजीं कीजे ॥ १००७ ॥ तेथ पुरुषत्व जें असे । तें ये इये प्रकृतिदशे । चंद्रमा अंवसे । पडिला जैसा ॥ १००८ ॥ विदळ बहु चोखा । मीनलिया वाला एका । कसु होय पांचका । जयापरी ॥ १००९ ॥ कां साधूतें गोंधळी । संचारोनि सुये मैळी । नाना सुदिनाचा आभाळीं । दुर्दिनु कीजे ॥ १०१० ॥ जेवीं पय पशूच्या पोटीं । कां वन्हि जैसा काष्ठीं । गुंडूनि घेतला पटीं । रत्नदीपु ॥ १०११ ॥ राजा पराधीनु जाहला । कां सिंहु रोगें रुंधला । तैसा पुरुष प्रकृती आला । स्वतेजा मुके ॥ १०१२ ॥ जागता नरु सहसा । निद्रा पाडूनि जैसा । स्वप्नींचिया सोसा । वश्यु कीजे ॥ १०१३ ॥ तैसें प्रकृति जालेपणें । पुरुषा गुण भोगणें । उदास अंतुरीगुणें । आतुडे जेवीं ॥ १०१४ ॥ तैसें अजा नित्या होये । आंगीं जन्ममृत्यूचे घाये । वाजती जैं लाहे । गुणसंगातें ॥ १०१५ ॥ परि तें ऐसें पंडुसुता । तातलें लोह पिटितां । जेवीं वन्हीसीचि घाता । बोलती तया ॥ १०१६ ॥ कां आंदोळलिया उदक । प्रतिभा होय अनेक । तें नानात्व म्हणती लोक । चंद्रीं जेवीं ॥ १०१७ ॥ दर्पणाचिया जवळिका । दुजेपण जैसें ये मुखा । कां कुंकुमें स्फटिका । लोहितत्व ये ॥ १०१८ ॥ तैसा गुणसंगमें । अजन्मा हा जन्मे । पावतु ऐसा गमे । एऱ्हवीं नाहीं ॥ १०१९ ॥ अधमोत्तमा योनी । यासि ऐसिया मानी । जैसा संन्यासी होय स्वप्नीं । अंत्यजादि जाती ॥ १०२० ॥ म्हणौनि केवळा पुरुषा । नाहीं होणें भोगणें देखा । येथ गुणसंगुचि अशेखा- । लागीं मूळ ॥ १०२१ ॥ उपद्रष्टाऽनुमन्ता च भर्ता भोक्ता महेश्वरः । परमात्मेति चाप्युक्तो देहेऽस्मिन् पुरुषः परः ॥ २२॥ हा प्रकृतिमाजीं उभा । परी जुई जैसा वोथंबा । इया प्रकृति पृथ्वी नभा । तेतुला पाडु ॥ १०२२ ॥ प्रकृतिसरितेच्या तटीं । मेरु होय हा किरीटी । माजीं बिंबे परी लोटीं । लोटों नेणे ॥ १०२३ ॥ प्रकृति होय जाये । हा तो असतुचि आहे । म्हणौनि आब्रह्माचें होये । शासन हा ॥ १०२४ ॥ प्रकृति येणें जिये । याचिया सत्ता जग विये । इयालागीं इये । वरयेतु हा ॥ १०२५ ॥ अनंतें काळें किरीटी । जिया मिळती इया सृष्टी । तिया रिगती ययाच्या पोटीं । कल्पांतसमयीं ॥ १०२६ ॥ हा महद्ब्रह्मगोसावी । ब्रह्मगोळ लाघवी । अपारपणें मवी । प्रपंचातें ॥ १०२७ ॥ पैं या देहामाझारीं । परमात्मा ऐसी जे परी । बोलिजे तें अवधारीं । ययातेंचि ॥ १०२८ ॥ अगा प्रकृतिपरौता । एकु आथी पंडुसुता । ऐसा प्रवादु तो तत्त्वता । पुरुषु हा पैं ॥ १०२९ ॥ य एवं वेत्ति पुरुषं प्रकृतिं च गुणैः सह । सर्वथा वर्तमानोऽपि न स भूयोऽभिजायते ॥ २३॥ जो निखळपणें येणें । पुरुषा यया जाणे । आणि गुणांचें करणें । प्रकृतीचें तें ॥ १०३० ॥ हें रूप हे छाया । पैल जळ हे माया । ऐसा निवाडु धनंजया । जेवीं कीजे ॥ १०३१ ॥ तेणें पाडें अर्जुना । प्रकृतिपुरुषविवंचना । जयाचिया मना । गोचर जाहली ॥ १०३२ ॥ तो शरीराचेनि मेळें । करूं कां कर्में सकळें । परी आकाश धुई न मैळे । तैसा असे ॥ १०३३ ॥ आथिलेनि देहें । जो न घेपे देहमोहें । देह गेलिया नोहे । पुनरपि तो ॥ १०३४ ॥ ऐसा तया एकु । प्रकृतिपुरुषविवेकु । उपकारु अलौकिकु । करी पैं गा ॥ १०३५ ॥ परी हाचि अंतरीं । विवेक भानूचिया परी । उदैजे तें अवधारीं । उपाय बहुत ॥ १०३६ ॥ ध्यानेनात्मनि पश्यन्ति केचिदात्मानमात्मना । अन्ये सांख्येन योगेन कर्मयोगेन चापरे ॥ २४॥ कोणी एकु सुभटा । विचाराचा आगिटां । आत्मानात्मकिटा । पुटें देउनी ॥ १०३७ ॥ छत्तीसही वानी भेद । तोडोनियां निर्विवाद । निवडिती शुद्ध । आपणपें ॥ १०३८ ॥ तया आपणपयाच्या पोटीं । आत्मध्यानाचिया दिठी । देखती गा किरीटी । आपणपेंचि ॥ १०३९ ॥ आणिक पैं दैवबगें । चित्त देती सांख्ययोगें । एक ते अंगलगें । कर्माचेनी ॥ १०४० ॥ अन्ये त्वेवमजानन्तः श्रुत्वाऽन्येभ्य उपासते । तेऽपि चातितरंत्येव मृत्युं श्रुतिपरायणः ॥ २५॥ येणें येणें प्रकारें । निस्तरती साचोकारें । हें भवा भेउरें । आघवेंचि ॥ १०४१ ॥ परी ते करिती ऐसें । अभिमानु दवडूनि देशें । एकाचिया विश्वासें । टेंकती बोला ॥ १०४२ ॥ जे हिताहित देखती । हानि कणवा घेपती । पुसोनि शिणु हरिती । देती सुख ॥ १०४३ ॥ तयांचेनि मुखें जें निघे । तेतुलें आदरें चांगें । ऐकोनियां आंगें । मनें होती ॥ १०४४ ॥ तया ऐकणेयाचि नांवें । ठेविती गा आघवें । तया अक्षरांसीं जीवें । लोण करिती ॥ १०४५ ॥ तेही अंतीं कपिध्वजा । इया मरणार्णवसमाजा- । पासूनि निघती वोजा । गोमटिया ॥ १०४६ ॥ ऐसेसे हे उपाये । बहुवस एथें पाहें । जाणावया होये । एकी वस्तु ॥ १०४७ ॥ आतां पुरे हे बहुत । पैं सर्वार्थाचें मथित । सिद्धांतनवनीत । देऊं तुज ॥ १०४८ ॥ येतुलेनि पंडुसुता । अनुभव लाहाणा आयिता । येर तंव तुज होतां । सायास नाहीं ॥ १०४९ ॥ म्हणौनि ते बुद्धि रचूं । मतवाद हे खांचूं । सोलीव निर्वचूं । फलितार्थुची ॥ १०५० ॥ यावत्संजायते किंचित्सत्त्वं स्थावरजंगमम् । क्षेत्रक्षेत्रज्ञसंयोगात्तद्विद्धि भरतर्षभ ॥ २६॥ तरी क्षेत्रज्ञ येणें बोलें । तुज आपणपें जें दाविलें । आणि क्षेत्रही सांगितलें । आघवें जें ॥ १०५१ ॥ तया येरयेरांच्या मेळीं । होईजे भूतीं सकळीं । अनिलसंगें सलिलीं । कल्लोळ जैसे ॥ १०५२ ॥ कां तेजा आणि उखरा । भेटी जालिया वीरा । मृगजळाचिया पूरा । रूप होय ॥ १०५३ ॥ नाना धाराधरधारीं । झळंबलिया वसुंधरी । उठिजे जेवीं अंकुरीं । नानाविधीं ॥ १०५४ ॥ तैसें चराचर आघवें । जें कांहीं जीवु नावें । तें तों उभययोगें संभवे । ऐसें जाण ॥ १०५५ ॥ इयालागीं अर्जुना । क्षेत्रज्ञा प्रधाना- । पासूनि न होती भिन्ना । भूतव्यक्ती ॥ १०५६ ॥ समं सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन्तं परमेश्वरम् । विनश्यत्स्वविनश्यन्तं यः पश्यति स पश्यति ॥ २७॥ पैं पटत्व तंतु नव्हे । तरी तंतूसीचि तें आहे । ऐसां खोलीं डोळां पाहें । ऐक्य हें गा ॥ १०५७ ॥ भूतें आघवींचि होती । एकाचीं एक आहाती । परी तूं प्रतीती । यांची घे पां ॥ १०५८ ॥ यांचीं नामेंही आनानें । अनारिसीं वर्तनें । वेषही सिनाने । आघवेयांचे ॥ १०५९ ॥ ऐसें देखोनि किरीटी । भेद सूसी हन पोटीं । तरी जन्माचिया कोटी । न लाहसी निघों ॥ १०६० ॥ पैं नानाप्रयोजनशीळें । दीर्घें वक्रें वर्तुळें । होती एकाचींच फळें । तुंबिणीयेचीं ॥ १०६१ ॥ होतु कां उजू वांकुडें । परी बोरीचे हें न मोडे । तैसी भूतें अवघडें । परी वस्तु उजू ॥ १०६२ ॥ अंगारकणीं बहुवसीं । उष्णता समान जैशी । तैसा नाना जीवराशीं । परेशु असे ॥ १०६३ ॥ गगनभरी धारा । परी पाणी एकचि वीरा । तैसा या भूताकारा । सर्वांगीं तो ॥ १०६४ ॥ हें भूतग्राम विषम । परी वस्तू ते एथ सम । घटमठीं व्योम । जिंयापरी ॥ १०६५ ॥ हा नाशतां भूताभासु । एथ आत्मा तो अविनाशु । जैसा केयूरादिकीं कसु । सुवर्णाचा ॥ १०६६ ॥ एवं जीवधर्महीनु । जो जीवेंसीं अभिन्नु । देख तो सुनयनु । ज्ञानियांमाजीं ॥ १०६७ ॥ ज्ञानाचा डोळा डोळसां- । माजीं डोळसु तो वीरेशा । हे स्तुति नोहे बहुवसा । भाग्याचा तो ॥ १०६८ ॥ समं पश्यन्हि सर्वत्र समवस्थितमीश्वरम् । न हिनस्त्यात्मनात्मानं ततो याति परां गतिम् ॥ २८॥ जे गुणेंद्रिय धोकोटी । देह धातूंची त्रिकुटी । पांचमेळावा वोखटी । दारुण हे ॥ १०६९ ॥ हें उघड पांचवेउली । पंचधां आगी लागली । जीवपंचानना सांपडली । हरिणकुटी हे ॥ १०७० ॥ ऐसा असोनि इये शरीरीं । कोण नित्यबुद्धीची सुरी । अनित्यभावाच्या उदरीं । दाटीचिना ॥ १०७१ ॥ परी इये देहीं असतां । जो नयेचि आपणया घाता । आणि शेखीं पंडुसुता । तेथेंचि मिळे ॥ १०७२ ॥ जेथ योगज्ञानाचिया प्रौढी । वोलांडूनियां जन्मकोडी । न निगों इया भाषा बुडी । देती योगी ॥ १०७३ ॥ जें आकाराचें पैल तीर । जें नादाची पैल मेर । तुर्येचें माजघर । परब्रह्म जें ॥ १०७४ ॥ मोक्षासकट गती । जेथें येती विश्रांती । गंगादि आपांपती । सरिता जेवीं ॥ १०७५ ॥ तें सुख येणेंचि देहें । पाय पाखाळणिया लाहे । जो भूतवैषम्यें नोहे । विषमबुद्धी ॥ १०७६ ॥ दीपांचिया कोडी जैसें । एकचि तेज सरिसें । तैसा जो असतुचि असे । सर्वत्र ईशु ॥ १०७७ ॥ ऐसेनि समत्वें पंडुसुता । जिये जो देखत साता । तो मरण आणि जीविता । नागवे फुडा ॥ १०७८ ॥ म्हणौनि तो दैवागळा । वानीत असों वेळोवेळां । जे साम्यसेजे डोळां । लागला तया ॥ १०७९ ॥ प्रकृत्यैव च कर्माणि क्रियमाणानि सर्वशः । यः पश्यति तथाऽऽत्मानंअकर्तारं स पश्यति ॥ २९॥ आणि मनोबुद्धिप्रमुखें । कर्मेंद्रियें अशेखें । करी प्रकृतीचि हें देखे । साच जो गा ॥ १०८० ॥ घरींचीं राहटती घरीं । घर कांहीं न करी । अभ्र धांवे अंबरीं । अंबर तें उगें ॥ १०८१ ॥ तैसी प्रकृति आत्मप्रभा । खेळे गुणीं विविधारंभा । येथ आत्मा तो वोथंबा । नेणे कोण ॥ १०८२ ॥ ऐसेनि येणें निवाडें । जयाच्या जीवीं उजिवडें । अकर्तयातें फुडें । देखिलें तेणें ॥ १०८३ ॥ यदा भूतपृथग्भावमेकस्थमनुपश्यति । तत एव च विस्तारं ब्रह्म संपद्यते तदा ॥ ३०॥ एऱ्हवीं तैंचि अर्जुना । होईजे ब्रह्मसंपन्ना । जैं या भूताकृती भिन्ना । दिसती एकी ॥ १०८४ ॥ लहरी जैसिया जळीं । परमाणुकणिका स्थळीं । रश्मीकरमंडळीं । सूर्याच्या जेवीं ? ॥ १०८५ ॥ नातरी देहीं अवेव । मनीं आघवेचि भाव । विस्फुलिंग सावेव । वन्हीं एकीं ॥ १०८६ ॥ तैसे भूताकार एकाचे । हें दिठी रिगे जैं साचें । तैंचि ब्रह्मसंपत्तीचें । तारूं लागे ॥ १०८७ ॥ मग जया तयाकडे । ब्रह्मेचि दिठी उघडे । किंबहुना जोडे । अपार सुख ॥ १०८८ ॥ येतुलेनि तुज पार्था । प्रकृतिपुरुषव्यवस्था । ठायें ठावो प्रतीतिपथा- । माजीं जाहली ? ॥ १०८९ ॥ अमृत जैसें ये चुळा । कां निधान देखिजे डोळां । तेतुला जिव्हाळा । मानावा हा ॥ १०९० ॥ जी जाहलिये प्रतीती । घर बांधणें जें चित्तीं । तें आतां ना सुभद्रापती । इयावरी ॥ १०९१ ॥ तरी एक दोन्ही ते बोल । बोलिजती सखोल । देईं मनातें वोल । मग ते घेईं ॥ १०९२ ॥ ऐसें देवें म्हणितलें । मग बोलों आदरिलें । तेथें अवधानाचेचि केलें । सर्वांग येरें ॥ १०९३ ॥ अनादित्वान्निर्गुणत्वात् परमात्मायमव्ययः । शरीरस्थोऽपि कौन्तेय न करोति न लिप्यते ॥ ३१॥ तरी परमात्मा म्हणिपे । तो ऐसा जाण स्वरूपें । जळीं जळें न लिंपे । सूर्यु जैसा ॥ १०९४ ॥ कां जे जळा आदीं पाठीं । तो असतुचि असे किरीटी । माजीं बिंबे तें दृष्टी । आणिकांचिये ॥ १०९५ ॥ तैसा आत्मा देहीं । आथि म्हणिपे हें कांहीं । साचें तरी नाहीं । तो जेथिंचा तेथें ॥ १०९६ ॥ आरिसां मुख जैसें । बिंबलिया नाम असे । देहीं वसणें तैसें । आत्मतत्त्वा ॥ १०९७ ॥ तया देहा म्हणती भेटी । हे सपायी निर्जीव गोठी । वारिया वाळुवे गांठी । केंही आहे ? ॥ १०९८ ॥ आगी आणि कापुसा । दोरा सुवावा कैसा । केउता सांदा आकाशा । पाषाणेंसी ? ॥ १०९९ ॥ एक निघे पूर्वेकडे । एक तें पश्चिमेकडे । तिये भेटीचेनि पाडें । संबंधु हा ॥ ११०० ॥ उजियेडा आणि अंधारेया । जो पाडु मृता उभेयां । तोचि गा आत्मया । देहा जाण ॥ ११०१ ॥ रात्री आणि दिवसा । कनका आणि कापुसा । अपाडु कां जैसा । तैसाचि यासी ॥ ११०२ ॥ देह तंव पांचांचें जालें । हें कर्माचें गुणीं गुंथले । भंवतसे चाकीं सूदलें । जन्ममृत्यूच्या ॥ ११०३ ॥ हें काळानळाच्या तोंडीं । घातली लोणियाची उंडी । माशी पांखु पाखडी । तंव हें सरे ॥ ११०४ ॥ हें विपायें आगींत पडे । तरी भस्म होऊनि उडे । जाहलें श्वाना वरपडें । तरी ते विष्ठा ॥ ११०५ ॥ या चुके दोहीं काजा । तरी होय कृमींचा पुंजा । हा परिणामु कपिध्वजा । कश्मलु गा ॥ ११०६ ॥ या देहाची हे दशा । आणि आत्मा तो एथ ऐसा । पैं नित्य सिद्ध आपैसा । अनादिपणें ॥ ११०७ ॥ सकळु ना निष्कळु । अक्रियु ना क्रियाशीळु । कृश ना स्थुळु । निर्गुणपणें ॥ ११०८ ॥ आभासु ना निराभासु । प्रकाशु ना अप्रकाशु । अल्प ना बहुवसु । अरूपपणें ॥ ११०९ ॥ रिता ना भरितु । रहितु ना सहितु । मूर्तु ना अमूर्तु । शून्यपणें ॥ १११० ॥ आनंदु ना निरानंदु । एक ना विविधु । मुक्त ना बद्धु । आत्मपणें ॥ ११११ ॥ येतुला ना तेतुला । आइता ना रचिला । बोलता ना उगला । अलक्शपणें ॥ १११२ ॥ सृष्टीच्या होणा न रचे । सर्वसंहारें न वेंचे । आथी नाथी या दोहींचें । पंचत्व तो ॥ १११३ ॥ मवे ना चर्चे । वाढे ना खांचे । विटे ना वेंचे । अव्ययपणें ॥ १११४ ॥ एवं रूप पैं आत्मा । देहीं जें म्हणती प्रियोत्तमा । तें मठाकारें व्योमा । नाम जैसें ॥ १११५ ॥ तैसें तयाचिये अनुस्यूती । होती जाती देहाकृती । तो घे ना सांडी सुमती । जैसा तैसा ॥ १११६ ॥ अहोरात्रें जैशी । येती जाती आकाशीं । आत्मसत्तें तैसीं । देहें जाण ॥ १११७ ॥ म्हणौनि इयें शरीरीं । कांहीं करवीं ना करी । आयताही व्यापारीं । सज्ज न होय ॥ १११८ ॥ यालागीं स्वरूपें । उणा पुरा न घेपे । हें असो तो न लिंपे । देहीं देहा ॥ १११९ ॥ यथा सर्वगतं सौक्ष्म्यादाकाशं नोपलिप्यते । सर्वत्रावस्थितो देहे तथाऽऽत्मा नोपलिप्यते ॥ ३२॥ अगा आकाश कें नाहीं ? । हें न रिघेचि कवणे ठायीं ? । परी कायिसेनि कहीं । गादिजेना ॥ ११२० ॥ तैसा सर्वत्र सर्व देहीं । आत्मा असतुचि असे पाहीं । संगदोषें एकेंही । लिप्त नोहे ॥ ११२१ ॥ पुढतपुढती एथें । हेंचि लक्षण निरुतें । जे जाणावें क्षेत्रज्ञातें । क्षेत्रविहीना ॥ ११२२ ॥ संसर्गें चेष्टिजे लोहें । परी लोह भ्रामकु नोहे । क्षेत्रक्षेत्रज्ञां आहे । तेतुला पाडु ॥ ११२३ ॥ दीपकाची अर्ची । राहाटी वाहे घरींची । परी वेगळीक कोडीची । दीपा आणि घरा ॥ ११२४ ॥ पैं काष्ठाच्या पोटीं । वन्हि असे किरीटी । परी काष्ठ नोहे या दृष्टी । पाहिजे हा ॥ ११२५ ॥ अपाडु नभा आभाळा । रवि आणि मृगजळा । तैसाचि हाही डोळां । देखसी जरी ॥ ११२६ ॥ यथा प्रकाशयत्येकः कृत्स्नं लोकमिमं रविः । क्षेत्रं क्षेत्री तथा कृत्स्‌नं प्रकाशयति भारत ॥ ३३॥ हें आघवेंचि असो एकु । गगनौनि जैसा अर्कु । प्रगटवी लोकु । नांवें नांवें ॥ ११२७ ॥ एथ क्षेत्रज्ञु तो ऐसा । प्रकाशकु क्षेत्राभासा । यावरुतें हें न पुसा । शंका नेघा ॥ ११२८ ॥ क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोरेवमन्तरं ज्ञानचक्षुषा । भूतप्रकृतिमोक्षं च विदुर्यान्ति ते परम् ॥ ३४॥ ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोगोनाम त्रयोदशोऽध्यायः ॥ १३ ॥ शब्दतत्त्वसारज्ञा । पैं देखणें तेचि प्रज्ञा । जे क्षेत्रा क्षेत्रज्ञा । अपाडु देखे ॥ ११२९ ॥ इया दोहींचें अंतर । देखावया चतुर । ज्ञानियांचे द्वार । आराधिती ॥ ११३० ॥ याचिलागीं सुमती । जोडिती शांतिसंपत्ती । शास्त्रांचीं दुभतीं । पोसिती घरीं ॥ ११३१ ॥ योगाचिया आकाशा । वळघिजे येवढाचि धिंवसा । याचियाचि आशा । पुरुषासि गा ॥ ११३२ ॥ शरीरादि समस्त । मानिताति तृणवत । जीवें संतांचे होत । वाहणधरु ॥ ११३३ ॥ ऐसैसियापरी । ज्ञानाचिया भरोवरी । करूनियां अंतरीं । निरुतें होती ॥ ११३४ ॥ मग क्षेत्रक्षेत्रज्ञांचें । जें अंतर देखती साचें । ज्ञानें उन्मेख तयांचें । वोवाळूं आम्ही ॥ ११३५ ॥ आणि महाभूतादिकीं । प्रभेदलीं अनेकीं । पसरलीसे लटिकी । प्रकृति जे हे ॥ ११३६ ॥ जे शुकनळिकान्यायें । न लगती लागली आहे । हें जैसें तैसें होये । ठाउवें जयां ॥ ११३७ ॥ जैसी माळा ते माळा । ऐसीचि देखिजे डोळां । सर्पबुद्धि टवाळा । उखी हौनी ॥ ११३८ ॥ कां शुक्ति ते शुक्ती । हे साच होय प्रतीती । रुपेयाची भ्रांती । जाऊनियां ॥ ११३९ ॥ तैसी वेगळी वेगळेपणें । प्रकृति जे अंतःकरणें । देखती ते मी म्हणें । ब्रह्म होती ॥ ११४० ॥ जें आकाशाहूनि वाड । जें अव्यक्ताची पैल कड । जें भेटलिया अपाडा पाड । पडों नेदी ॥ ११४१ ॥ आकारु जेथ सरे । जीवत्व जेथ विरे । द्वैत जेथ नुरे । अद्वय जें ॥ ११४२ ॥ तें परम तत्त्व पार्था । होती ते सर्वथा । जे आत्मानात्मव्यवस्था- । राजहंसु ॥ ११४३ ॥ ऐसा हा जी आघवा । श्रीकृष्णें तया पांडवा । उगाणा दिधला जीवा । जीवाचिया ॥ ११४४ ॥ येर कलशींचें येरीं । रिचविजे जयापरी । आपणपें तया श्रीहरी । दिधलें तैसें ॥ ११४५ ॥ आणि कोणा देता कोण । तो नर तैसा नारायण । वरी अर्जुनातें श्रीकृष्ण । हा मी म्हणे ॥ ११४६ ॥ परी असो तें नाथिलें । न पुसतां कां मी बोलें । किंबहुना दिधलें । सर्वस्व देवें ॥ ११४७ ॥ कीं तो पार्थु जी मनीं । अझुनी तृप्ती न मनी । अधिकाधिक उतान्ही । वाढवीतु असे ॥ ११४८ ॥ स्नेहाचिया भरोवरी । आंबुथिला दीपु घे थोरी । चाड अर्जुना अंतरीं । परिसतां तैसी ॥ ११४९ ॥ तेथ सुगरिणी आणि उदारे । रसज्ञ आणि जेवणारे । मिळती मग अवतरे । हातु जैसा ॥ ११५० ॥ तैसें जी होतसे देवा । तया अवधानाचिया लवलवा । पाहतां व्याख्यान चढलें थांवा । चौगुणें वरी ॥ ११५१ ॥ सुवायें मेघु सांवरे । जैसा चंद्रें सिंधु भरे । तैसा मातुला रसु आदरें । श्रोतयांचेनि ॥ ११५२ ॥ आतां आनंदमय आघवें । विश्व कीजेल देवें । तें रायें परिसावें । संजयो म्हणे ॥ ११५३ ॥ एवं जे महाभारतीं । श्रीव्यासें आप्रांतमती । भीष्मपर्वसंगतीं । म्हणितली कथा ॥ ११५४ ॥ तो कृष्णार्जुनसंवादु । नागरीं बोलीं विशदु । सांगोनि दाऊं प्रबंधु । वोवियेचा ॥ ११५५ ॥ नुसधीचि शांतिकथा । आणिजेल कीर वाक्पथा । जे शृंगाराच्या माथां । पाय ठेवी ॥ ११५६ ॥ दाऊं वेल्हाळे देशी नवी । जे साहित्यातें वोजावी । अमृतातें चुकी ठेवी । गोडिसेंपणें ॥ ११५७ ॥ बोल वोल्हावतेनि गुणें । चंद्रासि घे उमाणे । रसरंगीं भुलवणें । नादु लोपी ॥ ११५८ ॥ खेचरांचियाही मना । आणीन सात्त्विकाचा पान्हा । श्रवणासवें सुमना । समाधि जोडे ॥ ११५९ ॥ तैसा वाग्विलास विस्तारू । गीतार्थेंसी विश्व भरूं । आनंदाचें आवारूं । मांडूं जगा ॥ ११६० ॥ फिटो विवेकाची वाणी । हो कानामनाची जिणी । देखो आवडे तो खाणी । ब्रह्मविद्येची ॥ ११६१ ॥ दिसो परतत्त्व डोळां । पाहो सुखाचा सोहळा । रिघो महाबोध सुकाळा- । माजीं विश्व ॥ ११६२ ॥ हें निफजेल आतां आघवें । ऐसें बोलिजेल बरवें । जें अधिष्ठिला असें परमदेवें । श्रीनिवृत्तीं मी ॥ ११६३ ॥ म्हणौनि अक्षरीं सुभेदीं । उपमा श्लोक कोंदाकोंदी । झाडा देईन प्रतिपदीं । ग्रंथार्थासी ॥ ११६४ ॥ हा ठावोवरी मातें । पुरतया सारस्वतें । केलें असे श्रीमंतें । श्रीगुरुरायें ॥ ११६५ ॥ तेणें जी कृपासावायें । मी बोलें तेतुलें सामाये । आणि तुमचिये सभे लाहें । गीता म्हणों ॥ ११६६ ॥ वरी तुम्हा संतांचे पाये । आजि मी लाधलों आहें । म्हणौनि जी नोहे । अटकु काहीं ॥ ११६७ ॥ प्रभु काश्मिरीं मुकें । नुपजे हें काय कौतुकें । नाहीं उणीं सामुद्रिकें । लक्ष्मीयेसी ॥ ११६८ ॥ तैसी तुम्हां संतांपासीं । अज्ञानाची गोठी कायसी । यालागीं नवरसीं । वरुषेन मी ॥ ११६९ ॥ किंबहुना आतां देवा । अवसरु मज देयावा । ज्ञानदेव म्हणे बरवा । सांगेन ग्रंथु ॥ ११७० ॥ इति श्रीज्ञानदेवविरचितायां भावार्थदीपिकायां त्रयोदशोऽध्यायः ॥ 1465 2773 2005-10-09T09:49:54Z 203.115.86.234 ॥ ॐ श्री परमात्मने नमः ॥ ॥ अथ श्रीमद्भगवद्गीता ॥ । अथ चतुर्दशोऽध्यायः - अध्याय चौदावा । । । गुणत्रयविभागयोगः । जय जय आचार्या । समस्तसुरवर्या । प्रज्ञाप्रभातसूर्या । सुखोदया ॥ १ ॥ जय जय सर्व विसांवया । सोहंभावसुहावया । नाना लोक हेलावया । समुद्रा तूं ॥ २ ॥ आइकें गा आर्तबंधू । निरंतरकारुण्यसिंधू । विशदविद्यावधू- । वल्लभा जी ॥ ३ ॥ तू जयांप्रति लपसी । तया विश्व हें दाविसी । प्रकट तैं करिसी । आघवेंचि तूं ॥ ४ ॥ कीं पुढिलाची दृष्टि चोरिजे । हा दृष्टिबंधु निफजे । परी नवल लाघव तुझें । जें आपणपें चोरें ॥ ५ ॥ जी तूंचि तूं सर्वां यया । मा कोणा बोधु कोणा माया । ऐसिया आपेंआप लाघविया । नमो तुज ॥ ६ ॥ जाणों जगीं आप वोलें । तें तुझिया बोला सुरस जालें । तुझेनि क्षमत्व आलें । पृथ्वियेसी ॥ ७ ॥ रविचंद्रादि शुक्ती । उदो करिती त्रिजगतीं । तें तुझिया दीप्ती । तेज तेजां ॥ ८ ॥ चळवळिजे अनिळें । तें दैविकेनि जी निजबळें । नभ तुजमाजीं खेळे । लपीथपी ॥ ९ ॥ किंबहुना माया असोस । ज्ञान जी तुझेनि डोळस । असो वानणें सायास । श्रुतीसि हे ॥ १० ॥ वेद वानूनि तंवचि चांग । जंव न दिसे तुझें आंग । मग आम्हां तया मूग । एके पांती ॥ ११ ॥ जी एकार्णवाचे ठाईं । पाहतां थेंबाचा पाडु नाहीं । मा महानदी काई । जाणिजती ॥ १२ ॥ कां उअदयलिया भास्वतु । चंद्र जैसा खद्योतु । आम्हां श्रुति तुज आंतु । तो पाडु असे ॥ १३ ॥ आणि दुजया थांवो मोडे । जेथ परेशीं वैखरी बुडे । तो तूं मा कोणें तोंडें । वानावासी ॥ १४ ॥ यालागीं आतां । स्तुति सांडूनि निवांता । चरणीं ठेविजे माथा । हेंचि भलें ॥ १५ ॥ तरी तू जैसा आहासि तैसिया । नमो जी श्रीगुरुराया । मज ग्रंथोद्यमु फळावया । वेव्हारा होईं ॥ १६ ॥ आतां कृपाभांडवल सोडीं । भरीं मति माझी पोतडी । करीं ज्ञानपद्य जोडी । थोरा मातें ॥ १७ ॥ मग मी संसरेन तेणें । करीन संतांसी कर्णभूषणें । लेववीन सुलक्षणें । विवेकाचीं ॥ १८ ॥ जी गीतार्थनिधान । काढू माझें मन । सुयीं स्नेहांजन । आपलें तूं ॥ १९ ॥ हे वाक्सृष्टि एके वेळे । देखतु माझे बुद्धीचे डोळे । तैसा उदैजो जो निर्मळें । कारुण्यबिंबें ॥ २० ॥ माझी प्रज्ञावेली वेल्हाळ । काव्यें होय सफळ । तो वसंतु होय स्नेहाळ- । शिरोमणी ॥ २१ ॥ प्रमेय महापूरें । हे मतिगंगा ये थोरें । तैसा वरिष उदारें । दिठीवेनी ॥ २२ ॥ अगा विश्वैकधामा । तुझा प्रसाद चंद्रमा । करूं मज पूर्णिमा । स्फूर्तीची जी ॥ २३ ॥ जी अवलोकिलिया मातें । उन्मेषसागरीं भरितें । वोसंडेल स्फूर्तीतें । रसवृत्तीचें ॥ २४ ॥ तंव संतोषोनि श्रीगुरुराजें । म्हणितलें विनतिव्याजें । मांडिलें देखोनि दुजें । स्तवनमिषें ॥ २५ ॥ हें असो आतां वांजटा । तो ज्ञानार्थ करूनि गोमटा । ग्रंथु दावीं उत्कंठा । भंगो नेदीं ॥ २६ ॥ हो कां जी स्वामी । हेंचि पाहत होतों मी । जे श्रीमुखें म्हणा तुम्ही । ग्रंथु सांग ॥ २७ ॥ सहजें दुर्वेचा डिरु । आंगेंचि तंव अमरु । वरी आला पूरु । पीयूषाचा ॥ २८ ॥ तरी आतां येणें प्रसादें । विन्यासें विदग्धें । मूळशास्त्रपदें । वाखाणीन ॥ २९ ॥ परी जीवा आंतुलीकडे । जैसी संदेहाची डोणी बुडे । ना श्रवणीं तरी चाडे । वाढी दिसे ॥ ३० ॥ तैसी बोली साचारी । अवतरो माझी माधुरी । माले मागूनि घरीं । गुरुकृपेच्या ॥ ३१ ॥ तरी मागां त्रयोदशीं । अध्यायीं गोठी ऐसी । श्रीकृष्ण अर्जुनेंसी । चावळले ॥ ३२ ॥ जे क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोगें । होईजे येणें जगें । आत्मा गुणसंगें । संसारिया ॥ ३३ ॥ आणि हाचि प्रकृतिगतु । सुखदुःख भोगीं हेतु । अथवा गुणातीतु । केवळु हा ॥ ३४ ॥ तरी कैसा पां असंगा संगु । कोण तो क्षेत्रक्षेत्रज्ञायोगु । सुखदुःखादि भोगु । केवीं तया ? ॥ ३५ ॥ गुण ते कैसे किती । बांधती कवणे रीती । नातरी गुणातीतीं । चिन्हें काई ? ॥ ३६ ॥ एवं इया आघवेया । अर्था रूप करावया । विषो एथ चौदाविया । अध्यायासी ॥ ३७ ॥ तरी तो आतां ऐसा । प्रस्तुत परियेसा । अभिप्रायो विश्वेशा । वैकुंठाचा ॥ ३८ ॥ तो म्हणे गा अर्जुना । अवधानाची सर्व सेना । मेळऊनि इया ज्ञाना । झोंबावें हो \! ॥ ३९ ॥ आम्हीं मागां तुज बहुतीं । दाविलें हें उपपत्ती । तरी आझुनी प्रतीती- । कुशीं न निघे ॥ ४० ॥ श्रीभगवानुवाच । परं भूयः प्रवक्ष्यामि ज्ञानानां ज्ञानमुत्तमम् । यद्ज्ञात्वा मुनयः सर्वे परां सिद्धिमितो गताः ॥ १॥ म्हणौनि गा पुढती । सांगिजैल तुजप्रती । पर म्हण म्हणौनि श्रुतीं । डाहारिलें जें ॥ ४१ ॥ एऱ्हवीं ज्ञान हें आपुलें । परी पर ऐसेनि जालें । जे आवडोनि घेतलें । भवस्वर्गादिक ॥ ४२ ॥ अगा याचि कारणें । हें उत्तम सर्वांपरी मी म्हणें । जे वन्हि हें तृणें । येरें ज्ञानें ॥ ४३ ॥ जियें भवस्वर्गातें जाणती । यागचि चांग म्हणती । पारखी फुडी आथी । भेदीं जया ॥ ४४ ॥ तियें आघवींचि ज्ञानें । केलीं येणें स्वप्नें । जैशा वातोर्मी गगनें । गिळिजती अंतीं ॥ ४५ ॥ कां उदितें रश्मिराजें । लोपिलीं चंद्रादि तेजें । नाना प्रळयांबुमाजें । नदी नद ॥ ४६ ॥ तैसें येणें पाहलेया । ज्ञानजात जाय लया । म्हणौनियां धनंजया । उत्तम हें ॥ ४७ ॥ अनादि जे मुक्तता । आपुली असे पंडुसुता । तो मोक्षु हातां येता । होय जेणें ॥ ४८ ॥ जयाचिया प्रतीती । विचारवीरीं समस्तीं । नेदिजेचि संसृती । माथां उधऊं ॥ ४९ ॥ मनें मन घालूनि मागें । विश्रांति जालिया आंगें । ते देहीं देहाजोगे । होतीचि ना ॥ ५० ॥ मग तें देहाचें बेळें । वोलांडूनि एकेचि वेळे । संवतुकी कांटाळें । माझें जालें ॥ ५१ ॥ इदं ज्ञानमुपाश्रित्य मम साधर्म्यमागताः । सर्गेऽपि नोपजायन्ते प्रलये न व्यथन्ति च ॥ २॥ जे माझिया नित्यता । तेणें नित्य ते पंडुसुता । परिपूर्ण पूर्णता । माझियाची ॥ ५२ ॥ मी जैसा अनंतानंदु । जैसाचि सत्यसिंधु । तैसेचि ते भेदु । उरेचि ना ॥ ५३ ॥ जें मी जेवढें जैसें । तेंचि ते जाले तैसें । घटभंगीं घटाकाशें । आकाश जेवीं ॥ ५४ ॥ नातरीं दीपमूळकीं । दीपशिखा अनेकीं । मीनलिया अवलोकीं । होय जैसें ॥ ५५ ॥ अर्जुना तयापरी । सरली द्वैताची वारी । नांदे नामार्थ एकाहारीं । मीतूंविण ॥ ५६ ॥ येणेंचि पैं कारणें । जैं पहिलें सृष्टीचें जुंपणें । तेंही तया होणें । पडेचिना ॥ ५७ ॥ सृष्टीचिये सर्वादी । जयां देहाची नाहीं बांधी । ते कैचें प्रळयावधी । निमतील पां ? ॥ ५८ ॥ म्हणौनि जन्मक्षयां- । अतीत ते धनंजया । मी जालें ज्ञाना इया । अनुसरोनी ॥ ५९ ॥ ऐसी ज्ञानाची वाढी । वानिली देवें आवडी । तेवींचि पार्थाही गोडी । लावावया ॥ ६० ॥ तंव तया जालें आन । सर्वांगीं निघाले कान । सणई अवधान । आतला पां ॥ ६१ ॥ आतां देवाचिया ऐसें । जाकळीजत असे वोरसें । जें निरूपण आकाशें । वेंटाळेना ॥ ६२ ॥ मग म्हणे गा प्रज्ञाकांता । उजवली आजि वक्तृत्वता । जे बोलायेवढा श्रोता । जोडलासी ॥ ६३ ॥ तरि एकु मी अनेकीं । गोंविजे देहपाशकीं । त्रिगुणीं लुब्धकीं । कवणेपरी ॥ ६४ ॥ कैसा क्षेत्रयोगें । वियें इयें जगें । तें परिस सांगें । कवणेपरी ॥ ६५ ॥ पैं क्षेत्र येणें व्याजें । यालागीं हें बोलिजे । जे मत्संगबीजें । भूतीं पिके ॥ ६६ ॥ मम योनिर्महद्ब्रह्म तस्मिन्गर्भं दधामहम्यम् । संभवः सर्वभूतानां ततो भवति भारत ॥ ३॥ एऱ्हवीं तरी महद्ब्रह्म । यालागीं हें ऐसें नाम । जे महदादिविश्राम । शालिका हें ॥ ६७ ॥ विकारां बहुवस थोरी । अर्जुना हेंचि करी । म्हणौनि अवधारीं । महद्ब्रह्म ॥ ६८ ॥ अव्यक्तवादमतीं । अव्यक्त ऐसी वदंती । सांख्याचिया प्रतीती । प्रकृति हेचि ॥ ६९ ॥ वेदांतीं इयेतें माया । ऐसें म्हणिजे प्राज्ञराया । असो किती बोलों वायां । अज्ञान हें ॥७० ॥ आपला आपणपेयां । विसरु जो धनंजया । तेंचि रूप यया । अज्ञानासी ॥ ७१ ॥ आणिकही एक असे । जें विचारावेळे न दिसे । वातीं पाहतां जैसें । अंधारें कां ॥ ७२ ॥ हालविलिया जाय । निश्चळीं तरी होय । दुधीं जैसी साय । दुधाची ते ॥ ७३ ॥ पैं जागरु ना स्वप्न । ना स्वरूप अवस्थान । ते सुषुप्ति कां घन । जैसी होय ॥ ७४ ॥ कां न वियतां वायूतें । वांझें आकाश रितें । तया ऐसें निरुतें । अज्ञान गा ॥ ७५ ॥ पैल खांबु कां पुरुखु । ऐसा निश्चयो नाहीं एकु । परी काय नेणों आलोकु । दिसत असे ॥ ७६ ॥ तेवीं वस्तु जैसी असे । तैसी कीर न दिसे । परी कांहीं अनारिसें । देखिजेना ॥ ७७ ॥ ना राती ना तेज । ते संधि जेवीं सांज । तेवीं विरुद्ध ना निज । ज्ञान आथी ॥ ७८ ॥ ऐसी कोण्ही एकी दिशा । तिये वादु अज्ञान ऐसा । तया गुंडलिया प्रकाशा । क्षेत्रज्ञु नाम ॥ ७९ ॥ अज्ञान थोरिये आणिजे । आपणपें तरी नेणिजे । तें रूप जाणिजे । क्षेत्रज्ञाचें ॥ ८० ॥ हाचि उभय योगु । बुझें बापा चांगु । सत्तेचा नैसर्गु । स्वभावो हा ॥ ८१ ॥ .आतां अज्ञानासारिखें । वस्तु आपणपांचि देखे । परी रूपें अनेकें । नेणों कोणें ॥ ८२ ॥ जैसा रंकु भ्रमला । म्हणे जा रे मी रावो आला । कां मूर्च्छितु गेला । स्वर्गलोकां ॥ ८३ ॥ तेवीं लचकलिया दिठी । मग देखणें जें जें उठी । तया नाम सृष्टी । मीचि वियें पैं गा ॥ ८४ ॥ जैसें कां स्वप्नमोहा । तो एकाकी देखे बहुवा । तोचि पाडु आत्मया । स्मरणेंवीण असे ॥ ८५ ॥ हेंचि आनीभ्रांती । प्रमेय उपलवूं पुढती । परी तूं प्रतीती । याचि घे पां ॥ ८६ ॥ तरी माझी हे गृहिणी । अनादि तरुणी । अनिर्वाच्यगुणी । अविद्या हे ॥ ८७ ॥ इये नाहीं हेंचि रूप । ठाणें हें अति उमप । हें निद्रितां समीप । चेतां दुरी ॥ ८८ ॥ पैं माझेनिचि आंगें । पहुढल्या हे जागे । आणि सत्तासंभोगें । गुर्विणी होय ॥ ८९ ॥ महद्ब्रह्मौदरीं । प्रकृतीं आठै विकारीं । गर्भाची करी । पेलोवेली ॥ ९० ॥ उभयसंगु पहिलें । बुद्धितत्त्वें प्रसवलें । बुद्धितत्त्व भारैलें । होय मन ॥ ९१ ॥ तरुणी ममता मनाची । ते अहंकार तत्त्व रची । तेणें महाभूतांची । अभिव्यक्ति होय ॥ ९२ ॥ आणि विषयेंद्रियां गौसी । स्वभावें तंव भूतांसी । म्हणौनि येती सरिसीं । तियेंही रूपा ॥ ९३ ॥ जालेनि विकारक्षोभें । पाठीं त्रिगुणाचें उभें । तेव्हां ये वासनागर्भें । ठायेंठावों ॥ ९४ ॥ रुखाचा आवांका । जैसी बीजकणिका । जीवीं बांधें उदका । भेटतखेंवो ॥ ९५ ॥ तैसी माझेनि संगें । अविद्या नाना जगें । आर घेवों लागे । आणियाची ॥ ९६ ॥ मग गर्भगोळा तया । कैसें रूप तैं ये आया । तें परियेसें राया । सुजनांचिया ॥ ९७ ॥ पैं मणिज स्वेदज । उद्भिज जारज । उमटती सहज । अवयव हें ॥ ९८ ॥ व्योमवायुवशें । वाढलेनि गर्भरसें । मणिजु उससे । अवयव तो ॥ ९९ ॥ पोटीं सूनि तमरजें । आगळिकां तोय तेजें । उठितां निफजे । स्वेदजु गा ॥ १०० ॥ आपपृथ्वी उत्कटें । आणि तमोमात्रें निकृष्टें । स्थावरु उमटे । उद्भिजु हा ॥ १०१ ॥ पांचां पांचही विरजीं । होती मनबुद्ध्यादि साजीं । हीं हेतु जारजीं । ऐसें जाण ॥ १०२ ॥ ऐसे चारी हे सरळ । करचरणतळ । महाप्रकृति स्थूळ । तेंचि शिर ॥ १०३ ॥ प्रवृत्ति पेललें पोट । निवृत्ति ते पाठी नीट । सुर योनी आंगें आठ । ऊर्ध्वाचीं ॥ १०४ ॥ कंठु उल्हासता स्वर्गु । मृत्युलोकु मध्यभागु । अधोदेशु चांगु । नितंबु तो ॥ १०५ ॥ ऐसें लेकरूं एक । प्रसवली हें देख । जयाचें तिन्ही लोक । बाळसें गा ॥ १०६ ॥ चौर्यांयशीं लक्ष योनी । तियें कांडां पेरां सांदणी । वाढे प्रतिदिनीं । बाळक हें ॥ १०७ ॥ नाना देह अवयवीं । नामाचीं लेणीं लेववी । मोहस्तन्यें वाढवी । नित्य नवें ॥ १०८ ॥ सृष्टी वेगवेगळीया । तिया करांघ्रीं आंगोळियां । भिन्नाभिमान सूदलिया । मुदिया तेथें ॥ १०९ ॥ हें एकलौतें चराचर । अविचारित सुंदर । प्रसवोनि थोर । थोरावली ॥ ११० ॥ पै ब्रह्मा प्रातःकाळु । विष्णु तो माध्यान्ह वेळु । सदाशिव सायंकाळु । बाळा यया ॥ १११ ॥ महाप्रळयसेजे । खिळोनि निवांत निजे । विषमज्ञानें उमजें । कल्पोदयीं ॥ ११२ ॥ अर्जुना इयापरी । मिथ्यादृष्टीच्या घरीं । युगानुवृत्तीचीं करी । चोज पाउलें ॥ ११३ ॥ संकल्पु जयाचा इष्टु । अहंकारु तो विनटु । ऐसिया होय शेवटु । ज्ञानें यया ॥ ११४ ॥ आतां असो हे बहु बोली । ऐसें विश्व माया व्याली । तेथ साह्य जाली । माझी सत्ता ॥ ११५ ॥ सर्वयोनिषु कौन्तेय मूर्तयः संभवन्ति याः । तासां ब्रह्म महद्योनिरहं बीजप्रदः पिता ॥ ४॥ याकारणें मी पिता । महद्ब्रह्म हे माता । अपत्य पंडुसुता । जगडंबरु ॥ ११६ ॥ आतां शरीरें बहुतें । देखोनि न भेदें हो चित्तें । जे मनबुद्ध्यादि भूतें । एकेंचि येथें ॥ ११७ ॥ हां गा एकाचि देहीं । काय अनारिसें अवयव नाहीं ? । तेवीं विचित्र विश्व पाहीं । एकचि हें ॥ ११८ ॥ पैं उंचा नीचा डाहाळिया । विषमा वेगळालिया । येकाचि जेवीं जालिया । बीजाचिया ॥ ११९ ॥ आणि संबंधु तोही ऐसा । मृत्तिके घटु लेंकु जैसा । कां पटत्व कापुसा । नातू होय ॥ १२० ॥ नाना कल्लोळपरंपरा । संतती जैसी सागरा । आम्हां आणि चराचरा । संबंधु तैसा ॥ १२१ ॥ म्हणौनि वन्हि आणि ज्वाळ । दोन्ही वन्हीचि केवळ । तेवीं मी गा सकळ । संबंधु वावो ॥ १२२ ॥ जालेनि जगें मी झांकें । तरी जगत्वें कोण फांके ? । किळेवरी माणिकें । लोपिजे काई ? ॥ १२३ ॥ अळंकारातें आलें । तरी सोनेपण काइ गेलें ? । कीं कमळ फांकलें । कमळत्वा मुके ? ॥ १२४ ॥ सांग पां धनंजया । अवयवीं अवयविया । आच्छादिजे कीं तया । तेंचि रूप ? ॥ १२५ ॥ कीं विरूढलिया जोंधळा । कणिसाचा निर्वाळा । वेंचला कीं आगळा । दिसतसे ॥ १२६ ॥ म्हणौनि जग परौतें । सारूनि पाहिजे मातें । तैसा नोव्हें उखितें । आघवें मीचि ॥ १२७ ॥ हा तूं साचोकारा । निश्चयाचा खरा । गांठीं बांध वीरा । जीवाचिये ॥ १२८ ॥ आतां मियां मज दाविला । शरीरीं वेगळाला । गुणीं मीचि बांधला । ऐसा आवडें ॥ १२९ ॥ जैसें स्वप्नीं आपण । उठूनियां आत्ममरण । भोगिजे गा जाण । कपिध्वजा ॥ १३० ॥ कां कवळातें डोळे । प्रकाशूनि पिवळें । देखती तेंही कळे । तयांसीचि ॥ १३१ ॥ नाना सूर्यप्रकाशें । प्रकटी तैं अभ्र भासे । तो लोपला हेंही दिसे । सूर्येंचि कीं ॥ १३२ ॥ पैं आपणपेनि जालिया । छाया गा आपुलिया । बिहोनि बिहालिया । आन आहे ? ॥ १३३ ॥ तैसीं इयें नाना देहें । दाऊनि मी नाना होयें । तेथ ऐसा जो बंधु आहे । तेंही देखें ॥ १३४ ॥ बंधु कां न बंधिजे । हें जाणणें मज माझें । नेणणेनि उपजे । आपलेनि ॥ १३५ ॥ तरी कोणें गुणें कैसा । मजचि मी बंधु ऐसा । आवडे तें परियेसा । अर्जुनदेवा ॥ १३६ ॥ गुण ते किती किंधर्म । कायि ययां रूपनाम । कें जालें हें वर्म । अवधारीं पां ॥ १३७ ॥ सत्त्वं रजस्तम इति गुणाः प्रकृतिसंभवाः । निबध्नन्ति महाबाहो देहे देहिनमव्ययम् ॥ ५॥ तरी सत्त्वरजतम । तिघांसि हें नाम । आणि प्रकृति जन्म- । भूमिका ययां ॥ १३८ ॥ येथ सत्त्व तें उत्तम । रज तें मध्यम । तिहींमाजीं तम । सावियाधारें ॥ १३९ ॥ हें एकेचि वृत्तीच्या ठायीं । त्रिगुणत्व आवडे पाहीं । वयसात्रय देहीं । येकीं जेवीं ॥ १४० ॥ कां मीनलेनि कीडें । जंव जंव तूक वाढे । तंव तंव सोनें हीन पडे । पांचिका कसीं ॥ १४१ ॥ पैं सावधपण जैसें । वाहविलें आळसें । सुषुप्ति बैसे । घणावोनि ॥ १४२ ॥ तैसी अज्ञानांगीकारें । निगाली वृत्ति विखुरे । ते सत्त्वरजद्वारें । तमही होय ॥ १४३ ॥ अर्जुना गा जाण । ययां नाम गुण । आतां दाखऊं खूण । बांधिती ते ॥ १४४ ॥ तरी क्षेत्रज्ञदशे । आत्मा मोटका पैसे । हें देह मी ऐसें । मुहूर्त करी ॥ १४५ ॥ आजन्ममरणांतीं । देहधर्मीं समस्तीं । ममत्वाची सूती । घे ना जंव ॥ १४६ ॥ जैसी मीनाच्या तोंडीं । पडेना जंव उंडी । तंव गळ आसुडी । जळपारधी ॥ १४७ ॥ तत्र सत्त्वं निर्मलत्वात् प्रकाशकमनामयम् । सुखसंगेन बध्नाति ज्ञानसंगेन चानघ ॥ ६॥ तेवीं सत्त्वें लुब्धकें । सुखज्ञानाचीं पाशकें । वोढिजती मग खुडके । मृगु जैसा ॥ १४८ ॥ मग ज्ञानें चडफडी । जाणिवेचे खुरखोडी । स्वयं सुख हें धाडी । हातींचें गा ॥ १४९ ॥ तेव्हां विद्यामानें तोखे । लाभमात्रें हरिखे । मी संतुष्ट हेंही देखे । श्लाघों लागे ॥ १५० ॥ म्हणे भाग्य ना माझें ? । आजि सुखियें नाहीं दुजें । विकाराष्टकें फुंजे । सात्त्विकाचेनि ॥ १५१ ॥ आणि येणेंही न सरे । लांकण लागे दुसरें । जें विद्वत्तेचें भरे । भूत आंगीं ॥ १५२ ॥ आपणचि ज्ञानस्वरूप आहे । तें गेलें हें दुःख न वाहे । कीं विषयज्ञानें होये । गगनायेवढा ॥ १५३ ॥ रावो जैसा स्वप्नीं । रंकपणें रिघे धानीं । तो दों दाणां मानी । इंद्रु ना मी ॥ १५४ ॥ तैसें गा देहातीता । जालेया देहवंता । हों लागे पंडुसुता । बाह्यज्ञानें ॥ १५५ ॥ प्रवृत्तिशास्त्र बुझे । यज्ञविद्या उमजे । किंबहुना सुझे । स्वर्गवरी ॥ १५६ ॥ आणि म्हणे आजि आन । मीवांचूनि नाहीं सज्ञान । चातुर्यचंद्रा गगन । चित्त माझें ॥ १५७ ॥ ऐसें सत्त्व सुखज्ञानीं । जीवासि लावूनि कानी । बैलाची करी वानी । पांगुळाचिया ॥ १५८ ॥ आतां हाचि शरीरीं । रजें जियापरी । बांधिजे तें अवधारीं । सांगिजैल ॥ १५९ ॥ रजो रागात्मकं विद्धि तृष्णासंगसमुद्भवम् । तन्निबध्नाति कौन्तेय कर्मसंगेन देहिनम् ॥ ७॥ हें रज याचि कारणें । जीवातें रंजऊं जाणे । हें अभिलाखाचें तरुणें । सदाचि गा ॥ १६० ॥ हें जीवीं मोटकें रिगे । आणि कामाच्या मदीं लागे । मग वारया वळघे । तृष्णेचिया ॥ १६१ ॥ घृतें आंबुखूनि आगियाळें । वज्राग्नीचें सादुकलें । आतां बहु थेंकुलें । आहे तेथ ? ॥ १६२ ॥ तैसी खवळें चाड । होय दुःखासकट गोड । इंद्रश्रीहि सांकड । गमों लागे ॥ १६३ ॥ तैसी तृष्णा वाढिनलिया । मेरुही हाता आलिया । तऱ्ही म्हणे एखादिया । दारुणा वळघो ॥ १६४ ॥ जीविताचि कुरोंडी । वोवाळूं लागे कवडी । मानी तृणाचिये जोडी । कृतकृत्यता ॥ १६५ ॥ आजि असतें वेंचिजेल । परी पाहे काय कीजेल । ऐसा पांगीं वडील । व्यवसाय मांडी ॥ १६६ ॥ म्हणे स्वर्गा हन जावें । तरी काय तेथें खावें । इयालागीं धांवें । याग करूं ॥ १६७ ॥ व्रतापाठीं व्रतें । आचरें इष्टापूर्तें । काम्यावांचूनि हातें । शिवणें नाहीं ॥ १६८ ॥ पैं ग्रीष्मांतींचा वारा । विसांवो नेणें वीरा । तैसा न म्हणे व्यापारा । रात्रदिवस ॥ १६९ ॥ काय चंचळु मासा ? । कामिनीकटाक्षु जैसा । लवलाहो तैसा । विजूही नाहीं ॥ १७० ॥ तेतुलेनि गा वेगें । स्वर्गसंसारपांगें । आगीमाजीं रिगे । क्रियांचिये ॥ १७१ ॥ ऐसा देहीं देहावेगळा । ले तृष्णेचिया सांखळा । खटाटोपु वाहे गळां । व्यापाराचा ॥ १७२ ॥ हें रजोगुणाचें दारुण । देहीं देहियासी बंधन । परिस आतां विंदाण । तमाचें तें ॥ १७३ ॥ तमस्त्वज्ञानजं विद्धि मोहनं सर्वदेहिनाम् । प्रमादालस्यनिद्राभिस्तन्निबध्नाति भारत ॥ ८॥ व्यवहाराचेहि डोळे । मंद जेणें पडळें । मोहरात्रीचें काळें । मेहुडें जें ॥ १७४ ॥ अज्ञानाचें जियालें । जया एका लागलें । जेणें विश्व भुललें । नाचत असे ॥ १७५ ॥ अविवेकमहामंत्र । जें मौढ्यमद्याचें पात्र । हें असो मोहनास्त्र । जीवांसि जें ॥ १७६ ॥ पार्था तें गा तम । रचूनि ऐसें वर्म । चौखुरी देहात्म- । मानियातें ॥ १७७ ॥ हें एकचि कीर शरीरीं । माजों लागे चराचरीं । आणि तेथ दुसरी । गोठी नाहीं ॥ १७८ ॥ सर्वेंद्रिया जाड्य । मनामाजीं मौढ्य । माल्हाती जे दाढ्‌र्य । आलस्याचेंं ॥ १७९ ॥ आंगें आंग मोडामोडी । कार्यजाती अनावडी । नुसती परवडी । जांभयांची ॥ १८० ॥ उघडियाची दिठी । देखणें नाहीं किरीटी । नाळवितांचि उठी । वो म्हणौनि ॥ १८१ ॥ पडलिये धोंडी । नेणे कानी मुरडी । तयाचि परी मुरकुंडी । उकलूं नेणें ॥ १८२ ॥ पृथ्वी पाताळीं जांवो । कां आकाशही वरी येवो । परी उठणें हा भावो । उपजों नेणें ॥ १८३ ॥ उचितानुचित आघवें । झांसुरता नाठवे जीवें । जेथींचा तेथ लोळावें । ऐसी मेधा ॥ १८४ ॥ उभऊनि करतळें । पडिघाये कपोळें । पायाचें शिरियाळें । मांडूं लागे ॥ १८५ ॥ आणि निद्रेविषयीं चांगु । जीवीं आथि लागु । झोंपीं जातां स्वर्गु । वावो म्हणे ॥ १८६ ॥ ब्रह्मायु होईजे । मा निजलेयाचि असिजे । हें वांचूनि दुजें । व्यसन नाहीं ॥ १८७ ॥ कां वाटें जातां वोघें । कल्हातांही डोळा लागे । अमृतही परी नेघे । जरी नीद आली ॥ १८८ ॥ तेवींचि आक्रोशबळें । व्यापारे कोणे एके वेळे । निगालें तरी आंधळें । रोषें जैसें ॥ १८९ ॥ केधवां कैसे राहाटावें । कोणेसीं काय बोलावें । हें ठाकतें कीं नागवें । हेंही नेणें ॥ १९० ॥ वणवा मियां आघवा । पांखें पुसोनि घेयावा । पतंगु पां हांवा । घाली जेवीं ॥ १९१ ॥ तैसा वळघे साहसा । अकरणींच धिंवसा । किंबहुना ऐसा । प्रमादु रुचे ॥ १९२ ॥ एवं निद्रालस्यप्रमादीं । तम इया त्रिबंधीं । बांधे निरुपाधी । चोखटातें ॥ १९३ ॥ जैसा वन्ही काष्ठीं भरे । तैं दिसे काष्ठाकारें । व्योम घटें आवरे । तें घटाकाश ॥ १९४ ॥ नाना सरोवर भरलें । तैं चंद्रत्व तेथें बिंबलें । तैसें गुणाभासीं बांधलें । आत्मत्व गमे ॥ १९५ ॥ सत्त्वं सुखे संजयति रजः कर्मणि भारत । ज्ञानमावृत्य तु तमः प्रमादे संजयत्युत ॥ ९॥ रजस्तमश्चाभिभूय सत्त्वं भवति भारत । रजः सत्त्वं तमश्चैव तमः सत्त्वं रजस्तथा ॥ १०॥ पैं हरूनि कफवात । जैं देही आटोपे पित्त । तैं करी संतप्त । देह जेवीं ॥ १९६ ॥ कां वरिष आतप जैसें । जिणौनि शीतचि दिसे । तेव्हां होय हिंव ऐसें । आकाश हें ॥ १९७ ॥ नाना स्वप्न जागृती । लोपूनि ये सुषुप्ती । तैं क्षणु एक चित्तवृत्ती । तेचि होय ॥ १९८ ॥ तैसीं रजतमें हारवी । जैं सत्त्व माजु मिरवी । तैं जीवाकरवीं म्हणवी । सुखिया ना मी ? ॥ १९९ ॥ तैसेंचि सत्त्व रज । लोपूनि तमाचें भोज । वळघें तैं सहज । प्रमादीं होय ॥ २०० ॥ तयाचि गा परिपाठीं । सत्त्व तमातें पोटीं । घालूनि जेव्हां उठी । रजोगुण ॥ २०१ ॥ तेव्हां कर्मावांचूनि कांहीं । आन गोमटें नाहीं । ऐसें मानी देहीं । देहराजु ॥ २०२ ॥ त्रिगुण वृद्धि निरूपण । तीं श्लोकीं सांगितलें जाण । आतां सत्त्वादि वृद्धिलक्षण । सादर परियेसीं ॥ २०३ ॥ सर्वद्वारेषु देहेऽस्मिन् प्रकाश उपजायते । ज्ञानं यदा तदा विद्याद्विवृद्धं सत्त्वमित्युत ॥ ११॥ लोभः प्रवृत्तिरारम्भः कर्मणामशमः स्पृहा । रजस्येतानि जायन्ते विवृद्धे भरतर्षभ ॥ १२॥ अप्रकाशोऽप्रवृत्तिश्च प्रमादो मोह एव च । तमस्येतानि जायन्ते विवृद्धे कुरुनन्दन ॥ १३॥ यदा सत्त्वे प्रवृद्धे तु प्रलयं याति देहभृत् । तदोत्तमविदां लोकानमलान् प्रतिपद्यते ॥ १४॥ रजसि प्रलयं गत्वा कर्मसंगिषु जायते । तथा प्रलीनस्तमसि मूढयोनिषु जायते ॥ १५॥ पैं रजतमविजयें । सत्त्व गा देहीं इयें । वाढतां चिन्हें तियें । ऐसीं होती ॥ २०४ ॥ जे प्रज्ञा आंतुलीकडे । न समाती बाहेरी वोसंडें । वसंतीं पद्मखंडें । दृती जैसी ॥ २०५ ॥ सर्वेंद्रियांच्या आंगणीं । विवेक करी राबणी । साचचि करचरणीं । होती डोळे ॥ २०६ ॥ राजहंसापुढें । चांचूचें आगरडें । तोडी जेवीं झगडे । क्षीरनीराचे ॥ २०७ ॥ तेवीं दोषादोषविवेकीं । इंद्रियेंचि होती पारखीं । नियमु बा रे पायिकी । वोळगे तैं ॥ २०८ ॥ नाइकणें तें कानचि वाळी । न पहाणें तें दिठीचि गाळी । अवाच्य तें टाळी । जीभचि गा ॥ २०९ ॥ वाती पुढां जैसें । पळों लागे काळवसें । निषिद्ध इंद्रियां तैसें । समोर नोहे ॥ २१० ॥ धाराधरकाळें । महानदी उचंबळे । तैसी बुद्धि पघळे । शास्त्रजातीं ॥ २११ ॥ अगा पुनवेच्या दिवशीं । चंद्रप्रभा धांवें आकाशीं । ज्ञानीं वृत्ति तैसी । फांके सैंघ ॥ २१२ ॥ वासना एकवटे । प्रवृत्ति वोहटे । मानस विटे । विषयांवरी ॥ २१३ ॥ एवं सत्त्व वाढे । तैं हें चिन्ह फुडें । आणि निधनही घडे । तेव्हांचि जरी ॥ २१४ ॥ कां पाहालेनि सुयाणें । जालया परगुणें । पडियंतें पाहुणें । स्वर्गौनियां ॥ २१५ ॥ तरी जैसीचि घरींची संपत्ती । आणि तैसीचि औदार्यधैर्यवृत्ती । मा परत्रा आणि कीर्ती । कां नोहावें ? ॥ २१६ ॥ मग गोमटेया तया । जावळी असे धनंजया । तेवीं सत्त्वीं जाणे देहा । कें आथि गा ? ॥ २१७ ॥ जे स्वगुणीं उद्भट । घेऊनि सत्त्व चोखट । निगे सांडूनि कोपट । भोगक्षम हें ॥ २१८ ॥ अवचटें ऐसा जो जाये । तो सत्त्वाचाचि नवा होये । किंबहुना जन्म लाहे । ज्ञानियांमाजीं ॥ २१९ ॥ सांग पां धनुर्धरा । रावो रायपणें डोंगरा । गेलिया अपुरा । होय काई ? ॥ २२० ॥ नातरी येथिंचा दिवा । नेलिया सेजिया गांवा । तो तेथें तरी पांडवा । दीपचि कीं ॥ २२१ ॥ तैसी ते सत्त्वशुद्धी । आगळी ज्ञानेंसी वृद्धी । तरंगावों लागें बुद्धी । विवेकावरी ॥ २२२ ॥ पैं महदादि परिपाठीं । विचारूनि शेवटीं । विचारासकट पोटीं । जिरोनि जाय ॥ २२३ ॥ छत्तिसां सदतिसावें । चोविसां पंचविसावें । तिन्ही नुरोनि स्वभावें । चतुर्थ जें ॥ २२४ ॥ ऐसें सर्व जें सर्वोत्तम । जालें असे जया सुगम । तयासवें निरुपम । लाहे देह ॥ २२५ ॥ इयाचि परी देख । तमसत्त्व अधोमुख । बैसोनि जैं आगळीक । धरी रज ॥ २२६ ॥ आपलिया कार्याचा । धुमाड गांवीं देहाचा । माजवी तैं चिन्हांचा । उदयो ऐसा ॥ २२७ ॥ पांजरली वाहुटळी । करी वेगळ वेंटाळी । तैसी विषयीं सरळी । इंद्रियां होय ॥ २२८ ॥ परदारादि पडे । परी विरुद्ध ऐसें नावडे । मग शेळियेचेनि तोंडें । सैंघ चारी ॥ २२९ ॥ हा ठायवरी लोभु । करी स्वैरत्वाचा राबु । वेंटाळितां अलाभु । तें तें उरे ॥ २३० ॥ आणि आड पडलिया । उद्यमजाती भलतिया । प्रवृत्ती धनंजया । हातु न काढी ॥ २३१ ॥ तेवींचि एखादा प्रासादु । कां करावा अश्वमेधु । ऐसा अचाट छंदु । घेऊनि उठी ॥ २३२ ॥ नगरेंचि रचावीं । जळाशयें निर्मावीं । महावनें लावावीं । नानाविधें ॥ २३३ ॥ ऐसैसां अफाटीं कर्मीं । समारंभु उपक्रमीं । आणि दृष्टादृष्ट कामीं । पुरे न म्हणे ॥ २३४ ॥ सागरुही सांडीं पडे । आगी न लाहे तीन कवडे । ऐसें अभिलषीं जोडे । दुर्भरत्व ॥ २३५ ॥ स्पृहा मना पुढां पुढां । आशेचा घे दवडा । विश्व घापे चाडा । पायांतळीं ॥ २३६ ॥ इत्यादि वाढतां रजीं । इयें चिन्हें होतीं साजीं । आणि ऐशा समाजीं । वेंचे जरी देह ॥ २३७ ॥ तरी आघवाचि इहीं । परिवारला आनी देहीं । रिगे परी योनिही । मानुषीचि ॥ २३८ ॥ सुरवाडेंसिं भिकारी । वसो पां राजमंदिरीं । तरी काय अवधारीं । रावो होईल ? ॥ २३९ ॥ बैल तेथें करबाडें । हें न चुके गा फुडें । नेईजो कां वऱ्हाडें । समर्थाचेनी ॥ २४० ॥ म्हणौनि व्यापारा हातीं । उसंतु दिहा ना राती । तैसयाचिये पांती । जुंपिजे तो ॥ २४१ ॥ कर्मजडाच्या ठायीं । किंबहुना होय देहीं । जो रजोवृत्तीच्या डोहीं । बुडोनि निमे ॥ २४२ ॥ मग तैसाचि पुढती । रजसत्त्ववृत्ती । गिळूनि ये उन्नती । तमोगुण ॥ २४३ ॥ तैंचि जियें लिंगें । देहींचीं सबाह्य सांगें । तियें परिस चांगें । श्रोत्रबळें ॥ २४४ ॥ तरी होय ऐसें मन । जैसें रविचंद्रहीन । रात्रींचें कां गगन । अंवसेचिये ॥ २४५ ॥ तैसें अंतर असोस । होय स्फूर्तिहीन उद्वस । विचाराची भाष । हारपे तैं ॥ २४६ ॥ बुद्धि मेचवेना धोंडीं । हा ठायवरी मवाळें सांडी । आठवो देशधडी । जाला दिसे ॥ २४७ ॥ अविवेकाचेनि माजें । सबाह्य शरीर गाजे । एकलेनि घेपे दीजे । मौढ्य तेथ ॥ २४८ ॥ आचारभंगाचीं हाडें । रुपतीं इंद्रियांपुढें । मरे जरी तेणेंकडे । क्रिया जाय ॥ २४९ ॥ पैं आणिकही एक दिसे । जे दुष्कृतीं चित्त उल्हासे । आंधारी देखणें जैसें । डुडुळाचें ॥ २५० ॥ तैसें निषिद्धाचेनि नांवें । भलतेंही भरे हावे । तियेविषयीं धांवे । घेती करणें ॥ २५१ ॥ मदिरा न घेतां डुले । सन्निपातेंवीण बरळे । निष्प्रेमेंचि भुले । पिसें जैसें ॥ २५२ ॥ चित्त तरी गेलें आहे । परी उन्मनी ते नोहे । ऐसें माल्हातिजे मोहें । माजिरेनि ॥ २५३ ॥ किंबहुना ऐसैसीं । इयें चिन्हें तम पोषीं । जैं वाढे आयितीसी । आपुलिया ॥ २५४ ॥ आणि हेंचि होय प्रसंगें । मरणाचें जरी पडे खागें । तरी तेतुलेनि निगे । तमेंसीं तो ॥ २५५ ॥ राई राईपण बीजीं । सांठवूनियां अंग त्यजी । मग विरूढे तैं दुजी । गोठी आहे ? ॥ २५६ ॥ पैं होऊनि दीपकलिका । येरु आगी विझो कां । कां जेथ लागे तेथ असका । तोचि आहे ॥ २५७ ॥ म्हणौनि तमाचिये लोथें । बांधोनियां संकल्पातें । देह जाय तैं मागौतें । तमाचेचि होय ॥ २५८ ॥ आतां काय येणें बहुवे । जो तमोवृद्धि मृत्यु लाहे । तो पशु कां पक्षी होये । झाड कां कृमी ॥ २५९ ॥ कर्मणः सुकृतस्याहुः सात्त्विकं निर्मलं फलम् । रजसस्तु फलं दुःखमज्ञानं तमसः फलम् ॥ १६॥ येणेंचि पैं कारणें । जें निपजे सत्त्वगुणें । तें सुकृत ऐसें म्हणे । श्रौत समो ॥ २६० ॥ म्हणौनि तया निर्मळा । सुखज्ञानी सरळा । अपूर्व ये फळा । सात्त्विक तें ॥ २६१ ॥ मग राजसा जिया क्रिया । तया इंद्रावणी फळलिया । जें सुखें चितारूनियां । फळती दुःखें ॥ २६२ ॥ कां निंबोळियेचें पिक । वरि गोड आंत विख । तैसें तें राजस देख । क्रियाफळ ॥ २६३ ॥ तामस कर्म जितुकें । अज्ञानफळेंचि पिके । विषांकुर विखें । जियापरी ॥ २६४ ॥ सत्त्वात्संजायते ज्ञानं रजसो लोभ एव च । प्रमादमोहौ तमसो भवतोऽज्ञानमेव च ॥ १७॥ म्हणौनि बा रे अर्जुना । येथ सत्त्वचि हेतु ज्ञाना । जैसा कां दिनमाना । सूर्य हा पैं ॥ २६५ ॥ आणि तैसेंचि हें जाण । लोभासि रज कारण । आपुलें विस्मरण । अद्वैता जेवीं ॥ २६६ ॥ मोह अज्ञान प्रमादा । ययां मैळेया दोषवृंदा । पुढती पुढती प्रबुद्धा । तमचि मूळ ॥ २६७ ॥ ऐसें विचाराच्या डोळां । तिन्ही गुण हे वेगळवेगळां । दाविले जैसा आंवळा । तळहातींचा ॥ २६८ ॥ तंव रजतमें दोन्हीं । देखिलीं प्रौढ पतनीं । सत्त्वावांचूनि नाणीं । ज्ञानाकडे ॥ २६९ ॥ म्हणौनि सात्त्विक वृत्ती । एक जाले गा जन्मव्रती । सर्वत्यागें चतुर्थी । भक्ति जैसी ॥ २७० ॥ ऊर्ध्व गच्छन्ति सत्त्वस्था मध्ये तिष्ठन्ति राजसाः । जघन्यगुणवृत्तिस्था अधो गच्छन्ति तामसाः ॥ १८॥ तैसें सत्त्वाचेनि नटनाचें । असणें जाणें जयांचें । ते तनुत्यागीं स्वर्गींचे । राय होती ॥ २७१ ॥ इयाचि परी रजें । जिहीं कां जीजे मरिजे । तिहीं मनुष्य होईजे । मृत्युलोकीं ॥ २७२ ॥ तेथ सुखदुःखाचें खिचटें । जेविजें एकेचि ताटें । जेथ इये मरणवाटे । पडिलें नुठी ॥ २७३ ॥ आणि तयाचि स्थिति तमीं । जे वाढोनि निमती भोगक्षमीं । ते घेती नरकभूमी । मूळपत्र ॥ २७४ ॥ एवं वस्तूचिया सत्ता । त्रिगुणासी पंडुसुता । दाविली सकारणता । आघवीचि ॥ २७५ ॥ पैं वस्तु वस्तुत्वें असिकें । तें आपणपें गुणासारिखें । देखोनि कार्यविशेखें । अनुकरे गा ॥ २७६ ॥ जैसें कां स्वप्नींचेनि राजें । जैं परचक्र देखिजे । तैं हारी जैत होईजे । आपणपांचि ॥ २७७ ॥ तैसे मध्योर्ध्व अध । हे जे गुणवृत्तिभेद । ते दृष्टीवांचूनि शुद्ध । वस्तुचि असे ॥ २७८ ॥ नान्यं गुणेभ्यः कर्तारं यदा द्रष्टाऽनुपश्यति । गुणेभ्यश्च परं वेत्ति मद्भावं सोऽधिगच्छति ॥ १९॥ परी हे वाहणी असो । तरी तुज आन न दिसो । परिसें तें सांगतसों । मागील गोठी ॥ २७९ ॥ तरी ऐसें जाणिजे । सामर्थ्यें तिन्ही सहजें । होती देहव्याजें । गुणचि हे ॥ २८० ॥ इंधनाचेनि आकारें । अग्नि जैसा अवतरे । कां आंगवे तरुवरें । भूमिरसु ॥ २८१ ॥ नाना दहिंयाचेनि मिसें । परिणमे दूधचि जैसें । कां मूर्त होय ऊंसें । गोडी जेवीं ॥ २८२ ॥ तैसें हे स्वांतःकरण । देहचि होती त्रिगुण । म्हणौनि बंधासि कारण । घडे कीर ॥ २८३ ॥ परी चोज हें धनुर्धरा । जे एवढा हा गुंफिरा । मोक्षाचा संसारा । उणा नोहे ॥ २८४ ॥ त्रिगुण आपुलालेनि धर्में । देहींचे माघुत साउमें । चाळितांही न खोमें । गुणातीतता ॥ २८५ ॥ ऐसी मुक्ति असे सहज । ते आतां परिसऊं तुज । जे तूं ज्ञानांबुज- । द्विरेफु कीं ॥ २८६ ॥ आणि गुणीं गुणाजोगें । चैतन्य नोहे मागें । बोलिलों तें खागें । तेवींचि हें ॥ २८७ ॥ तरी पार्था जैं ऐसें । बोधलेनि जीवें दिसे । स्वप्न कां जैसें । चेइलेनी ॥ २८८ ॥ नातरी आपण जळीं । बिंबलों तीरोनी न्याहळी । चळण होतां कल्लोळीं । अनेकधा ॥ २८९ ॥ कां नटलेनि लाघवें । नटु जैसा न झकवे । तैसें गुणजात देखावें । न होनियां ॥ २९० ॥ पैं ऋतुत्रय आकाशें । धरूनियांही जैसें । नेदिजेचि येवों वोसें । वेगळेपणा ॥ २९१ ॥ तैसें गुणीं गुणापरौतें । जें आपणपें असे आयितें । तिये अहं बैसे अहंतें । मूळकेचिये ॥ २९२ ॥ तैं तेथूनि मग पाहतां । म्हणे साक्षी मी अकर्ता । हे गुणचि क्रियाजातां । नियोजित ॥ २९३ ॥ सत्त्वरजतमांचा । भेदीं पसरु कर्माचा । होत असे तो गुणांचा । विकारु हा ॥ २९४ ॥ ययामाजीं मी ऐसा । वनीं कां वसंतु जैसा । वनलक्ष्मीविलासा । हेतुभूत ॥ २९५ ॥ कां तारांगणीं लोपावें । सूर्यकांतीं उद्दीपावें । कमळीं विकासावें । जावें तमें ॥ २९६ ॥ ये कोणाचीं काजें कहीं । सवितिया जैसी नाहीं । तैसा अकर्ता मी देहीं । सत्तारूप ॥ २९७ ॥ मी दाऊनि गुण देखे । गुणता हे मियां पोखे । ययाचेनि निःशेखें । उरे तें मी ॥ २९८ ॥ ऐसेनि विवेकें जया । उदो होय धनंजया । ये गुणातीतत्व तया । अर्थपंथें ॥ २९९ ॥ गुणानेतानतीत्य त्रीन्देही देहसमुद्भवान् । जन्ममृत्युजरादुःखैर्विमुक्तोऽमृतमश्नुते ॥ २०॥ आतां निर्गुण असे आणिक । तें तो जाणें अचुक । जे ज्ञानें केलें टीक । तयाचिवरी ॥ ३०० ॥ किंबहुना पंडुसुता । ऐसी तो माझी सत्ता । पावे जैसी सरिता । सिंधुत्व गा ॥ ३०१ ॥ नळिकेवरूनि उठिला । जैसा शुक शाखे बैसला । तैसा मूळ अहंतें वेढिला । तो मी म्हणौनि ॥ ३०२ ॥ अगा अज्ञानाचिया निदा । जो घोरत होता बदबदा । तो स्वस्वरूपीं प्रबुद्धा । चेइला कीं ॥ ३०३ ॥ पैं बुद्धिभेदाचा आरिसा । तया हातोनि पडिला वीरेशा । म्हणौनि प्रतिमुखाभासा । मुकला तो ॥ ३०४ ॥ देहाभिमानाचा वारा । आतां वाजो ठेला वीरा । तैं ऐक्य वीचिसागरां । जीवेशां हें ॥ ३०५ ॥ म्हणौनि मद्भावेंसी । प्राप्ति पाविजे तेणेंसरिसी । वर्षांतीं आकाशीं । घनजात जेवीं ॥ ३०६ ॥ तेवीं मी होऊनि निरुता । मग देहींचि ये असतां । नागवे देहसंभूतां । गुणांसि तो ॥ ३०७ ॥ जैसा भिंगाचेनि घरें । दीपप्रकाशु नावरे । कां न विझेचि सागरें । वडवानळु ॥ ३०८ ॥ तैसा आला गेला गुणांचा । बोधु न मैळे तयाचा । तो देहीं जैसा व्योमींचा । चंद्र जळीं ॥ ३०९ ॥ तिन्ही गुण आपुलालिये प्रौढी । देहीं नाचविती बागडीं । तो पाहोंही न धाडी । अहंतेतें ॥ ३१० ॥ हा ठायवरी । नेहटोनि ठेला अंतरीं । आतां काय वर्ते शरीरीं । हेंहीं नेणे ॥ ३११ ॥ सांडुनि आंगींची खोळी । सर्प रिगालिया पाताळीं । ते त्वचा कोण सांभाळी । तैसें जालें ॥ ३१२ ॥ कां सौरभ्य जीर्णु जैसा । आमोदु मिळोनि जाय आकाशा । माघारा कमळकोशा । नयेचि तो ॥ ३१३ ॥ पैं स्वरूपसमरसें । ऐक्य गा जालें तैसें । तेथ किं धर्म हें कैसें । नेणें देह ॥ ३१४ ॥ म्हणौनि जन्मजरामरण । इत्यादि जे साही गुण । ते देहींचि ठेले कारण । नाहीं तया ॥ ३१५ ॥ घटाचिया खापरिया । घटभंगीं फेडिलिया । महदाकाश अपैसया । जालेंचि असे ॥ ३१६ ॥ तैसी देहबुद्धी जाये । जैं आपणपां आठौ होय । तैं आन कांहीं आहे । तेंवांचुनी ? ॥ ३१७ ॥ येणें थोर बोधलेपणें । तयासि गा देहीं असणें । म्हणूनि तो मी म्हणें । गुणातीत ॥ ३१८ ॥ यया देवाचिया बोला । पार्थु अति सुखावला । मेघें संबोखिला । मोरु जैसा ॥ ३१९ ॥ अर्जुन उवाच । कैर्लिंगैस्त्रीन्गुणात्नेतानतीतो भवति प्रभो । किमाचारः कथंचैतांस्त्रीन्गुणानतिवर्तते ॥ २१॥ तेणें तोषें वीर पुसे । जी कोण्ही चिन्हीं तो दिसे । जयामाजीं वसे । ऐसा बोधु ॥ ३२० ॥ तो निर्गुण काय आचरे । कैसेनि गुण निस्तरे । हें सांगिजो माहेरें । कृपेचेनि ॥ ३२१ ॥ यया अर्जुनाचिया प्रश्ना । तो षड्गुणांचा राणा । परिहारु आकर्णा । बोलतु असे ॥ ३२२ ॥ म्हणे पार्था तुझी नवाई । हें येतुलेंचि पुससी काई । तें नामचि तया पाहीं । सत्य लटिकें ॥ ३२३ ॥ गुणातीत जया नांवें । तो गुणाधीन तरी नव्हे । ना होय तरी नांगवे । गुणां यया ॥ ३२४ ॥ परी अधीन कां नांगवें । हेंचि कैसेनि जाणावें । गुणांचिये रवरवे- । माजीं असतां ॥ ३२५ ॥ हा संदेह जरी वाहसी । तरी सुखें पुसों लाहसी । परिस आतां तयासी । रूप करूं ॥ ३२६ ॥ श्रीभगवानुवाच । प्रकाशं च प्रवृत्तिं च मोहमेव च पाण्डव । न द्वेष्टि संप्रवृत्तानि न निवृत्तानि कांक्षति ॥ २२॥ तरी रजाचेनि माजें । देहीं कर्माचें आणोजें । प्रवृत्ति जैं घेईजे । वेंटाळुनि ॥ ३२७ ॥ तैं मीचि कां कर्मठ । ऐसा न ये श्रीमाठ । दरिद्रलिये बुद्धी वीट । तोही नाहीं ॥ ३२८ ॥ अथवा सत्त्वेंचि अधिकें । जैं सर्वेंद्रियीं ज्ञान फांके । तैं सुविद्यता तोखें । उभजेही ना ॥ ३२९ ॥ कां वाढिन्नलेनि तमें । न गिळिजेचि मोहभ्रमें । तैं अज्ञानत्वें न श्रमे । घेणेंही नाहीं ॥ ३३० ॥ पैं मोहाच्या अवसरीं । ज्ञानाची चाड न धरी । ज्ञानें कर्में नादरी । होतां न दुःखी ॥ ३३१ ॥ सायंप्रतर्मध्यान्हा । या तिन्ही काळांची गणना । नाहीं जेवीं तपना । तैसा असे ॥ ३३२ ॥ तया वेगळाचि काय प्रकाशें । ज्ञानित्व यावें असें । कायि जळार्णव पाउसें । साजा होय ? ॥ ३३३ ॥ ना प्रवर्तलेनि कर्में । कर्मठत्व तयां कां गमे । सांगें हिमवंतु हिमें । कांपे कायी ? ॥ ३३४ ॥ नातरी मोह आलिया । काई पां ज्ञाना मुकिजैल तया । हो मा आगीतें उन्हाळेया । जाळवत असे ? ॥ ३३५ ॥ उदासीनवदासीनो गुणैर्यो न विचाल्यते । गुणा वर्तन्त इत्येव यो~वतिष्ठति नेङ्गते ॥ २३॥ तैसे गुणागुणकार्य हें । आघवेंचि आपण आहे । म्हणौनि एकेका नोहे । तडातोडी ॥ ३३६ ॥ येवढे गा प्रतीती । तो देहा आलासे वस्ती । वाटे जातां गुंती- । माजीं जैसा ॥ ३३७ ॥ तो जिणता ना हरवी । तैसा गुण नव्हे ना करवी । जैसी कां श्रोणवी । संग्रामींची ॥ ३३८ ॥ कां शरीरा{आं}तील प्राणु । घरीं आतिथ्याचा ब्राह्मणु । नाना चोहटांचा स्थाणु । उदासु जैसा ॥ ३३९ ॥ आणि गुणाचा यावाजावा । ढळे चळे ना पांडवा । मृगजळाचा हेलावा । मेरु जैसा ॥ ३४० ॥ हें बहुत कायि बोलिजे । व्योम वारेनि न वचिजे । कां सूर्य ना गिळिजे । अंधकारें ? ॥ ३४१ ॥ स्वप्न कां गा जियापरी । जगतयातें न सिंतरी । गुणीं तैसा अवधारीं । न बंधिजे तो ॥ ३४२ ॥ गुणांसि कीर नातुडे । परी दुरूनि जैं पाहे कोडें । तैं गुणदोष सायिखडें । सभ्यु जैसा ॥ ३४३ ॥ सत्कर्में सात्त्विकीं । रज तें रजोविषयकीं । तम मोहादिकीं । वर्तत असे ॥ ३४४ ॥ परिस तयाचिया गा सत्ता । होती गुणक्रिया समस्ता । हें फुडें जाणे सविता । लौकिका जेवीं ॥ ३४५ ॥ समुद्रचि भरती । सोमकांतचि द्रवती । कुमुदें विकासती । चंद्रु तो उगा ॥ ३४६ ॥ कां वाराचि वाजे विझे । गगनें निश्चळ असिजे । तैसा गुणाचिये गजबजे । डोलेना जो ॥ ३४७ ॥ अर्जुना येणें लक्षणें । तो गुणातीतु जाणणें । परिस आतां आचरणें । तयाचीं जीं ॥ ३४८ ॥ समदुःखसुखः स्वस्थः समलोष्टाश्मकाञ्चनः । तुल्यप्रियाप्रियोधीरस्तुल्यनिन्दात्मसंस्तुतिः ॥ २४॥ तरी वस्त्रासि पाठीं पोटीं । नाहीं सुतावांचूनि किरीटी । ऐसें सुये दिठी । चराचर मद्रूपें ॥ ३४९ ॥ म्हणौनि सुखदुःखासरिसें । कांटाळें आचरे ऐसें । रिपुभक्तां जैसें । हरीचें देणें ॥ ३५० ॥ एऱ्हवीं तरी सहजें । सुखदुःख तैंचि सेविजे । देहजळीं होईजे । मासोळी जैं ॥ ३५१ ॥ आतां तें तंव तेणें सांडिलें । आहे स्वस्वरूपेंसीचि मांडिलें । सस्यांतीं निवडिलें । बीज जैसें ॥ ३५२ ॥ कां वोघ सांडूनि गांग । रिघोनि समुद्राचें आंग । निस्तरली लगबग । खळाळाची ॥ ३५३ ॥ तेवीं आपणपांचि जया । वस्ती जाली गा धनंजया । तया देहीं अपैसया । सुख तैसें दुःख ॥ ३५४ ॥ रात्रि तैसें पाहलें । हें धारणा जेवीं एक जालें । आत्माराम देहीं आतलें । द्वंद्व तैसें ॥ ३५५ ॥ पैं निद्रिताचेनि आंगेंशीं । सापु तैशी उर्वशी । तेवीं स्वरूपस्था सरिशीं । देहीं द्वंद्वें ॥ ३५६ ॥ म्हणौनि तयाच्या ठायीं । शेणा सोनया विशेष नाहीं । रत्‌ना गुंडेया कांहीं । नेणिजे भेदु ॥ ३५७ ॥ घरा येवों पां स्वर्ग । कां वरिपडो वाघ । परी आत्मबुद्धीसि भंग । कदा नव्हे ॥ ३५८ ॥ निवटलें न उपवडे । जळीनलें न विरूढे । साम्यबुद्धी न मोडे । तयापरी ॥ ३५९ ॥ हा ब्रह्मा ऐसेनि स्तविजो । कां नीच म्हणौनि निंदिजो । परी नेणें जळों विझों । राखोंडी जैसी ॥ ३६० ॥ तैसी निंदा आणि स्तुती । नये कोण्हेचि व्यक्ती । नाहीं अंधारें कां वाती । सूर्या घरीं ॥ ३६१ ॥ मानापमानयोस्तुल्यस्तुल्यो मित्रारिपक्षयोः । सर्वारम्भपरित्यागी गुणातीतः स उच्यते ॥ २५॥ ईश्वर म्हणौनि पूजिला । कां चोरु म्हणौनि गांजिला । वृषगजीं वेढिला । केला रावो ॥ ३६२ ॥ कां सुहृद पासीं आले । अथवा वैरी वरपडे जाले । परी नेणें राती पाहालें । तेज जेवीं ॥ ३६३ ॥ साहीं ऋतु येतां आकाशें । लिंपिजेचि ना जैसें । तेवीं वैशम्य मानसें । जाणिजेना ॥ ३६४ ॥ आणीकही एकु पाहीं । आचारु तयाच्या ठायीं । तरी व्यापारासि नाहीं । जालें दिसे ॥ ३६५ ॥ सर्वांरंभा उटकलें । प्रवृत्तीचें तेथ मावळले । जळती गा कर्मफळें । ते तो आगी ॥ ३६६ ॥ दृष्टादृष्टाचेनि नांवें । भावोचि जीवीं नुगवें । सेवी जें कां स्वभावें । पैठें होये ॥ ३६७ ॥ सुखे ना शिणे । पाषाणु कां जेणें मानें । तैसी सांडीमांडी मनें । वर्जिली असे ॥ ३६८ ॥ आतां किती हा विस्तारु । जाणें ऐसा आचारु । जयातें तोचि साचारु । गुणातीतु ॥ ३६९ ॥ गुणांतें अतिक्रमणें । घडे उपायें जेणें । तो आतां आईक म्हणे । श्रीकृष्णनाथु ॥ ३७० ॥ मां च योऽव्यभिचारेण भक्तियोगेन सेवते । स गुणान्समतीत्यैतान् ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥ २६॥ तरी व्यभिचाररहित चित्तें । भक्तियोगें मातें । सेवी तो गुणातें । जाकळूं शके ॥ ३७१ ॥ तरी कोण मी कैसी भक्ती । अव्यभिचारा काय व्यक्ती । हे आघवीचि निरुती । होआवी लागे ॥ ३७२ ॥ तरी पार्था परियेसा । मी तंव येथ ऐसा । रत्‌नीं किळावो जैसा । रत्‌नचि कीं तो ॥ ३७३ ॥ कां द्रवपणचि नीर । अवकाशचि अंबर । गोडी तेचि साखर । आन नाहीं ॥ ३७४ ॥ वन्हि तेचि ज्वाळ । दळाचि नांव कमळ । रूख तेंचि डाळ- । फळादिक ॥ ३७५ ॥ अगा हिम जें आकर्षलें । तेंचि हिमवंत जेवीं जालें । नाना दूध मुरालें । तेंचि दहीं ॥ ३७६ ॥ तैसें विश्व येणें नांवें । हें मीचि पैं आघवें । घेईं चंद्रबिंब सोलावें । न लगे जेवीं ॥ ३७७ ॥ घृताचें थिजलेंपण । न मोडितां घृतचि जाण । कां नाटितां कांकण । सोनेंचि तें ॥ ३७८ ॥ न उकलितां पटु । तंतुचि असे स्पष्टु । न विरवितां घटु । मृत्तिका जेवीं ॥ ३७९ ॥ म्हणौनि विश्वपण जावें । मग तैं मातें घेयावें । तैसा नव्हे आघवें । सकटचि मी ॥ ३८० ॥ ऐसेनि मातें जाणिजे । ते अव्यभिचारी भक्ति म्हणिजे । येथ भेदु कांहीं देखिजे । तरी व्यभिचारु तो ॥ ३८१ ॥ याकारणें भेदातें । सांडूनि अभेदें चित्तें । आपण सकट मातें । जाणावें गा ॥ ३८२ ॥ पार्था सोनयाची टिका । सोनयासी लागली देखा । तैसें आपणपें आणिका । मानावें ना ॥ ३८३ ॥ तेजाचा तेजौनि निघाला । परी तेजींचि असे लागला । तया रश्मी ऐसा भला । बोधु होआवा ॥ ३८४ ॥ पैं परमाणु भूतळीं । हिमकणु हिमाचळीं । मजमाजीं न्याहाळीं । अहं तैसें ॥ ३८५ ॥ हो कां तरंगु लहानु । परी सिंधूसी नाहीं भिन्नु । तैसा ईश्वरीं मी आनु । नोहेचि गा ॥ ३८६ ॥ ऐसेनि बा समरसें । दृष्टि जे उल्हासे । ते भक्ति पैं ऐसे । आम्ही म्हणों ॥ ३८७ ॥ आणि ज्ञानाचें चांगावें । इयेचि दृष्टि नांवें । योगाचेंही आघवें । सर्वस्व हें ॥ ३८८ ॥ सिंधू आणि जळधरा- । माजीं लागली अखंड धारा । तैसी वृत्ति वीरा । प्रवर्ते ते ॥ ३८९ ॥ कां कुहेसीं आकाशा । तोंडीं सांदा नाहीं तैसा । तो परमपुरुषीं तैसा । एकवटे गा ॥ ३९० ॥ प्रतिबिंबौनि बिंबवरी । प्रभेची जैसी उजरी । ते सोऽहंवृत्ती अवधारीं । तैसी होय ॥ ३९१ ॥ ऐसेनि मग परस्परें । ते सोऽहंवृत्ति जैं अवतरे । तैं तियेहि सकट सरे । अपैसया ॥ ३९२ ॥ जैसा सैंधवाचा रवा । सिंधूमाजीं पांडवा । विरालेया विरवावा । हेंही ठाके ॥ ३९३ ॥ नातरी जाळूनि तृण । वन्हिही विझे आपण । तैसें भेदु नाशूनि जाण । ज्ञानही नुरे ॥ ३९४ ॥ माझें पैलपण जाये । भक्त हें ऐलपण ठाये । अनादि ऐक्य जें आहे । तेंचि निवडे ॥ ३९५ ॥ आतां गुणातें तो किरीटी । जिणे या नव्हती गोष्टी । जे एकपणाही मिठी । पडों सरली ॥ ३९६ ॥ किंबहुना ऐसी दशा । तें ब्रह्मत्व गा सुदंशा । हें तो पावें जो ऐसा । मातें भजे ॥ ३९७ ॥ पुढतीं इहीं लिंगीं । भक्तु जो माझा जगीं । हे ब्रह्मता तयालागीं । पतिव्रता ॥ ३९८ ॥ जैसें गंगेचेनि वोघें । डळमळित जळ जें निघे । सिंधुपद तयाजोगें । आन नाहीं ॥ ३९९ ॥ तैसा ज्ञानाचिया दिठी । जो मातें सेवी किरीटी । तो होय ब्रह्मतेच्या मुकुटीं । चूडारत्‌न ॥ ४०० ॥ यया ब्रह्मत्वासीचि पार्था । सायुज्य ऐसी व्यवस्था । याचि नांवें चौथा । पुरुषार्थ गा ॥ ४०१ ॥ परी माझें आराधन । ब्रह्मत्वीं होय सोपान । एथ मी हन साधन । गमेन हो ॥ ४०२ ॥ तरी झणीं ऐसें । तुझ्या चित्तीं पैसें । पैं ब्रह्म आन नसे । मीवांचूनि ॥ ४०३ ॥ ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाहममृतस्याव्ययस्य च । शाश्वतस्य च धर्मस्य सुखस्यैकान्तिकस्य च ॥ २७॥ ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे गुणत्रयविभागयोगोनाम चतुर्दशोऽध्यायः ॥ १४ ॥ अगा ब्रह्म या नांवा । अभिप्रायो मी पांडवा । मीचि बोलिजे आघवा । शब्दीं इहीं ॥ ४०४ ॥ पैं मंडळ आणि चंद्रमा । दोन्ही नव्हती सुवर्मा । तैसा मज आणि ब्रह्मा । भेदु नाहीं ॥ ४०५ ॥ अगा नित्य जें निष्कंप । अनावृत धर्मरूप । सुख जें उमप । अद्वितीय ॥ ४०६ ॥ विवेकु आपलें काम । सारूनि ठाकी जें धाम । निष्कर्षाचें निःसीम । किंबहुना मी ॥ ४०७ ॥ ऐसेसें हो अवधारा । तो अनन्याचा सोयरा । सांगतसे वीरा । पार्थासी ॥ ४०८ ॥ येथ धृतराष्ट्र म्हणे । संजया हें तूतें कोणें । पुसलेनिविण वायाणें । कां बोलसी ? ॥ ४०९ ॥ माझी अवसरी ते फेडी । विजयाची सांगें गुढी । येरु जीवीं म्हणे सांडीं । गोठी यिया ॥ ४१० ॥ संजयो विस्मयो मानसीं । आहा करूनि रसरसी । म्हणे कैसें पां देवेंसी । द्वंद्व यया ? ॥ ४११ ॥ तरी तो कृपाळु तुष्टो । यया विवेकु हा घोंटो । मोहाचा फिटो । महारोगु ॥ ४१२ ॥ संजयो ऐसें चिंतितां । संवादु तो सांभाळितां । हरिखाचा येतु चित्ता । महापूरु ॥ ४१३ ॥ म्हणौनि आतां येणें । उत्साहाचेनि अवतरणें । श्रीकृष्णाचें बोलणें । सांगिजैल ॥ ४१४ ॥ तया अक्षराआंतील भावो । पाववीन मी तुमचा ठावो । आइका म्हणे ज्ञानदेवो । निवृत्तीचा ॥ ४१५ ॥ इति श्रीज्ञानदेवविरचितायां भावार्थदीपिकायां गुणत्रयविभागयोगोनाम चतुर्दशोऽध्यायः ॥ 1466 2774 2005-10-09T09:51:33Z 203.115.86.234 ॥ ॐ श्री परमात्मने नमः ॥ ॥ अथ श्रीमद्भगवद्गीता ॥ । अथ पञ्चदशोऽध्यायः - अध्याय पंधरावा । । । पुरुषोत्तमयोगः । आतां हृदय हें आपुलें । चौफाळुनियां भलें । वरी बैसऊं पाउलें । श्रीगुरूंचीं ॥ १ ॥ ऐक्यभावाची अंजुळी । सर्वेंद्रिय कुड्मुळी । भरूनियां पुष्पांजुळी । अर्घ्यु देवों ॥ २ ॥ अनन्योदकें धुवट । वासना जे तन्निष्ठ । ते लागलेसे अबोट । चंदनाचें ॥ ३ ॥ प्रेमाचेनि भांगारें । निर्वाळूनि नूपरें । लेवऊं सुकुमारें । पदें तियें ॥ ४ ॥ घणावली आवडी । अव्यभिचारें चोखडी । तिये घालूं जोडी । आंगोळिया ॥ ५ ॥ आनंदामोदबहळ । सात्त्विकाचें मुकुळ । तें उमललें अष्टदळ । ठेऊं वरी ॥ ६ ॥ तेथे अहं हा धूप जाळूं । नाहं तेजें वोवाळूं । सामरस्यें पोटाळूं । निरंतर ॥ ७ ॥ माझी तनु आणि प्राण । इया दोनी पाउवा लेऊं श्रीगुरुचरण । करूं भोगमोक्ष निंबलोण । पायां तयां ॥ ८ ॥ इया श्रीगुरुचरणसेवा । हों पात्र तया दैवा । जे सकळार्थमेळावा । पाटु बांधे ॥ ९ ॥ ब्रह्मींचें विसवणेंवरी । उन्मेख लाहे उजरी । जें वाचेतें इयें करी । सुधासिंधु ॥ १० ॥ पूर्णचंद्राचिया कोडी । वक्तृत्वा घापें कुरोंडी । तैसी आणी गोडी । अक्षरांतें ॥ ११ ॥ सूर्यें अधिष्ठिली प्राची । जगा राणीव दे प्रकाशाची । तैशी वाचा श्रोतयां ज्ञानाची । दिवाळी करी ॥ १२ ॥ नादब्रह्म खुजें । कैवल्यही तैसें न सजे । ऐसा बोलु देखिजे । जेणें दैवें ॥ १३ ॥ श्रवणसुखाच्या मांडवीं । विश्व भोगी माधवीं । तैसी सासिन्नली बरवी । वाचावल्ली ॥ १४ ॥ ठावो न पवता जयाचा । मनेंसी मुरडली वाचा । तो देवो होय शब्दाचा । चमत्कारु ॥ १५ ॥ जें ज्ञानासि न चोजवे । ध्यानासिही जें नागवे । तें अगोचर फावे । गोठीमाजीं ॥ १६ ॥ येवढें एक सौभग । वळघे वाचेचें आंग । श्रीगुरुपादपद्मपराग । लाहे जैं कां ॥ १७ ॥ तरी बहु बोलूं काई । आजि तें आनीं ठाईं । मातेंवाचूनि नाहीं । ज्ञानदेवो म्हणे ॥ १८ ॥ जे तान्हेनि मियां अपत्यें । आणि माझे गुरु एकलौतें । म्हणौनि कृपेंसि एकहातें । जालें तिये ॥ १९ ॥ पाहा पां भरोवरी आघवी । मेघ चातकांसी रिचवी । मजलागीं गोसावी । तैसें केलें ॥ २० ॥ म्हणौनि रिकामें तोंड । करूं गेलें बडबड । कीं गीता ऐसें गोड । आतुडलें ॥ २१ ॥ होय अदृष्ट आपैतें । तैं वाळूचि रत्‌नें परते । उजू आयुष्य तैं मारितें । लोभु करी ॥ २२ ॥ आधणीं घातलिया हरळ । होती अमृताचे तांदुळ । जरी भुकेची राखे वेळ । श्रीजगन्नाथु ॥ २३ ॥ तयापरी श्रीगुरु । करिती जैं अंगीकारु । तैं होऊनि ठाके संसारु । मोक्षमय आघवा ॥ २४ ॥ पाहा पां श्रीनारायणें । तया पांडवांचें उणें । कीजेचि ना पुराणें । विश्ववंद्यें ? ॥ २५ ॥ तैसें श्रीनिवृत्तिराजें । अज्ञानपण हें माझें । आणिलें वोजें । ज्ञानाचिया ॥ २६ ॥ परी हें असो आतां । प्रेम रुळतसे बोलतां । कें गुरुगौरव वर्णितां । उन्मेष असे ? ॥ २७ ॥ आतां तेणेंचि पसायें । तुम्हां संताचे मी पायें । वोळगेन अभिप्रायें । गीतेचेनि ॥ २८ ॥ तरी तोचि प्रस्तुतीं । चौदाविया अध्यायाच्या अंतीं । निर्णयो कैवल्यपती । ऐसा केला ॥ २९ ॥ जें ज्ञान जयाच्या हातीं । तोचि समर्थु मुक्ति । जैसा शतमख संपत्ती । स्वर्गींचिये ॥ ३० ॥ कां शत एक जन्मां । जो जन्मोनि ब्रह्मकर्मा । करी तोचि ब्रह्मा । आनु नोहे ॥ ३१ ॥ नाना सूर्याचा प्रकाशु । लाहे जेवीं डोळसु । तेवीं ज्ञानेंचि सौरसु । मोक्षाचा तो ॥ ३२ ॥ तरी तया ज्ञानालागीं । कवणा पां योग्यता आंगीं । हें पाहतां जगीं । देखिला एकु ॥ ३३ ॥ जें पाताळींचेंही निधान । दावील कीर अंजन । परी होआवे लोचन । पायाळाचे ॥ ३४ ॥ तैसें मोक्ष देईल ज्ञान । येथें कीर नाहीं आन । परी तेंचि थारे ऐसें मन । शुद्ध होआवें ॥ ३५ ॥ तरी विरक्तीवांचूनि कहीं । ज्ञानासि तगणेंचि नाहीं । हें विचारूनि ठाईं । ठेविलें देवें ॥ ३६ ॥ आतां विरक्तीची कवण परी । जे येऊनि मनातें वरी । हेंही सर्वज्ञें श्रीहरी । देखिलें असे ॥ ३७ ॥ जे विषें रांधिली रससोये । जैं जेवणारा ठाउवी होये । तैं तो ताटचि सांडूनि जाये । जयापरी ॥ ३८ ॥ तैसी संसारा या समस्ता । जाणिजे जैं अनित्यता । तैं वैराग्य दवडितां । पाठी लागे ॥ ३९ ॥ आतां अनित्यत्व या कैसें । तेंचि वृक्षाकारमिषें । सांगिजत असे विश्वेशें । पंचदशीं ॥ ४० ॥ उपडिलें कवतिकें । झाड येरिमोहरा ठाके । तें वेगें जैसें सुके । तैसें हें नोहे ॥ ४१ ॥ यातें एकेपरी । रूपकाचिया कुसरी । सारीतसे वारी । संसाराची ॥ ४२ ॥ करूनि संसार वावो । स्वरूपीं अहंते ठावो । होआवया अध्यावो । पंधरावा हा ॥ ४३ ॥ आतां हेंचि आघवें । ग्रंथगर्भींचें चांगावें । उपलविजेल जीवें । आकर्णिजे ॥ ४४ ॥ तरी महानंद समुद्र । झॊ पूर्ण पूर्णीमा चंद्र । तो द्वारकेचा नरेंद्र । ऐसें म्हणे ॥ ४५ ॥ अगा पैं पंडुकुमरा । येतां स्वरूपाचिया घरा । करीतसे आडवारा । विश्वाभासु जो ॥ ४६ ॥ तो हा जगडंबरु । नोहे येथ संसारु । हा जाणिजे महातरु । थांवला असे ॥ ४७ ॥ परी येरां रुखांसारिखा । हा तळीं मूळें वरी शाखा । तैसा नोहे म्हणौनि लेखा । नयेचि कवणा ॥ ४८ ॥ आगी कां कुऱ्हाडी । होय रिगावा जरी बुडीं । तरी हो कां भलतेवढी । वरिचील वाढी ॥ ४९ ॥ जे तुटलिया मूळापाशीं । उलंडेल कां शाखांशीं । परी तैशी गोठी कायशी । हा सोपा नव्हे ॥ ५० ॥ अर्जुना हें कवतिक । सांगतां असे अलौकिक । जे वाढी अधोमुख । रुखा यया ॥ ५१ ॥ जैसा भानू उंची नेणों कें । रश्मिजाळ तळीं फांके । संसार हें कावरुखें । झाड तैसें ॥ ५२ ॥ आणि आथी नाथी तितुकें । रुंधलें असे येणेंचि एकें । कल्पांतींचेनि उदकें । व्योम जैसें ॥ ५३ ॥ कां रवीच्या अस्तमानीं । आंधारेनि कोंदे रजनी । तैसा हाचि गगनीं । मांडला असे ॥ ५४ ॥ यया फळ ना चुंबितां । फूल ना तुरंबितां । जें कांहीं पंडुसुता । तें रुखुचि हा ॥ ५५ ॥ हा ऊर्ध्वमूळ आहे । परी उन्मूळिला नोहे । येणेंचि हा होये । शाड्वळु गा ॥ ५६ ॥ आणि ऊर्ध्वमूळ ऐसें । निगदिलें कीर असे । परी अधींही असोसें । मूळें यया ॥ ५७ ॥ प्रबळला चौमेरी । पिंपळा कां वडाचिया परी । जे पारंबियांमाझारीं । डहाळिया असती ॥ ५८ ॥ तेवींचि गा धनंजया । संसारतरु यया । अधींचि आथी खांदिया । हेंही नाहीं ॥ ५९ ॥ तरी ऊर्ध्वाहीकडे । शाखांचे मांदोडे । दिसताति अपाडें । सासिन्नलें ॥ ६० ॥ जालें गगनचि पां वेलिये । कां वारा मांडला रुखाचेनि आयें । नाना अवस्थात्रयें । उदयला असे ॥ ६१ ॥ ऐसा हा एकु । विश्वाकार विटंकु । उदयला जाण रुखु । ऊर्ध्वमूळु ॥ ६२ ॥ आतां ऊर्ध्व या कवण । येथें मूळ तें किं लक्षण । कां अधोमुखपण । शाखा कैसिया ॥ ६३ ॥ अथवा द्रुमा यया । अधीं जिया मूळिया । तिया कोण कैसिया । ऊर्ध्व शाखा ॥ ६४ ॥ आणि अश्वत्थु हा ऐसी । प्रसिद्धी कायसी । आत्मविदविलासीं । निर्णयो केला ॥ ६५ ॥ हें आघवेंचि बरवें । तुझिये प्रतीतीसि फावे । तैसेनि सांगों सोलिंवें । विन्यासें गा ॥ ६६ ॥ परी ऐकें गा सुभगा । हा प्रसंगु असे तुजचि जोगा । कानचि करीं हो सर्वांगा । हियें आथिलिया ॥ ६७ ॥ ऐसें प्रेमरसें सुरफुरें । बोलिलें जंव यादववीरें । तंव अवधान अर्जुनाकारें । मूर्त जालें ॥ ६८ ॥ देव निरूपिती तें थेंकुलें । येवढें श्रोतेपण फांकलें । जैसे आकाशा खेंव पसरिलें । दाही दिशीं ॥ ६९ ॥ श्रीकृष्णोक्तिसागरा । हा अगस्तीचि दुसरा । म्हनौनि घोंटु भरों पाहे एकसरा । अवघेयाचा ॥ ७० ॥ ऐसी सोय सांडूनि खवळिली । आवडी अर्जुनीं देवें देखिली । तेथ जालेनि सुखें केली । कुरवंडी तया ॥ ७१ ॥ श्रीभगवानुवाच । ऊर्ध्वमूलमधःशाखमश्वत्थं प्राहुरव्ययम् । छन्दांसि यस्य पर्णानि यस्तं वेद स वेदवित् ॥ १॥ मग म्हणे धनंजया । तें ऊर्ध्व गा तरू यया । येणें रुखेंचि कां जया । ऊर्ध्वता गमे ॥ ७२ ॥ एऱ्हवीं मध्योर्ध्व अध । हे नाहीं जेथ भेद । अद्वयासीं एकवद । जया ठायीं ॥ ७३ ॥ जो नाइकिजतां नादु । जो असौरभ्य मकरंदु । जो आंगाथिला आनंदु । सुरतेविण ॥ ७४ ॥ जया जें आऱ्हां परौतें । जया जें पुढें मागौतें । दिसतेविण दिसतें । अदृश्य जें ॥ ७५ ॥ उपाधीचा दुसरा । घालितां वोपसरा । नामरूपाचा संसारा । होय जयातें ॥ ७६ ॥ ज्ञातृज्ञेयाविहीन । नुसधेंचि जें ज्ञान । सुखा भरलें गगन । गाळींव जें ॥ ७७ ॥ जें कार्य ना कारण । जया दुजें ना एकपण । आपणयां जें जाण । आपणचि ॥ ७८ ॥ ऐसें वस्तु जें साचें । तें ऊर्ध्व गा यया तरूचें । तेथ आर घेणें मूळाचें । तें ऐसें असे ॥ ७९ ॥ तरी माया ऐसी ख्याती । नसतीच यया आथी । कां वांझेची संतती । वानणें जैशी ॥ ८० ॥ तैशी सत् ना असत् होये । जे विचाराचें नाम न साहे । ऐसेया परीची आहे । अनादि म्हणती ॥ ८१ ॥ जे नानातत्त्वांंची मांदुस । जे जगदभ्राचें आकाश । जे आकारजाताचें दुस । घडी केलें ॥ ८२ ॥ जे भवद्रुमबीजिका । जे प्रपंचचित्र भूमिका । विपरीत ज्ञानदीपिका । सांचली जे ॥ ८३ ॥ ते माया वस्तूच्या ठायीं । असे जैसेनि नाहीं । मग वस्तुप्रभाचि पाही । प्रगट होये ॥ ८४ ॥ जेव्हां आपणया आली निद । करी आपणपें जेवीं मुग्ध । कां काजळी आणी मंद । प्रभा दीपीं ॥ ८५ ॥ स्वप्नीं प्रियापुढें तरुणांगी । निदेली चेववूनि वेगीं । आलिंगिलेनिवीण आलिंगी । सकामु करी ॥ ८६ ॥ तैसी स्वरूपीं जाली माया । आणी स्वरूप नेणे धनंजया । तेंचि रुखा यया । मूळ पहिलें ॥ ८७ ॥ वस्तूसी आपुला जो अबोधु । तो ऊर्ध्वीं आठुळैजे कंदु । वेदांतीं हाचि प्रसिद्धु । बीजभावो ॥ ८८ ॥ घन अज्ञान सुषुप्ती । तो बीजांकुरभावो म्हणती । येर स्वप्न हन जागृती । हा फळभावो तियेचा ॥ ८९ ॥ ऐसी यया वेदांतीं । निरूपणभाषाप्रतीती । परी तें असो प्रस्तुतीं । अज्ञान मूळ ॥ ९० ॥ तें ऊर्ध्व आत्मा निर्मळें । अधोर्ध्व सूचिती मूळें । बळिया बांधोनि आळें । मायायोगाचें ॥ ९१ ॥ मग आधिलीं सदेहांतरें । उठती जियें अपारें । ते चौपासि घेऊनि आगारें । खोलावती ॥ ९२ ॥ ऐसें भवद्रुमाचें मूळ । हें ऊर्ध्वीं करी बळ । मग आणियांचें बेंचळ । अधीं दावी ॥ ९३ ॥ तेथ् चिद्वृत्ति पहिलें । महत्तत्त्व उमललें । तें पान वाल्हेंदुल्हें । एक निघे ॥ ९४ ॥ मग सत्त्वरजतमात्मकु । त्रिविध अहंकारु जो एकु । तो तिवणा अधोमुखु । डिरु फुटे ॥ ९५ ॥ तो बुद्धीची घेऊनि आगारी । भेदाची वृद्धि करी । तेथे मनाचे डाळ धरी । साजेपणें ॥ ९६ ॥ ऐसा मूळाचिया गाढिका । विकल्परस कोंवळिका । चित्तचतुष्टय डाहाळिका । कोंभैजे तो ॥ ९७ ॥ मग आकाश वायु द्योतक । आप पृथ्वी हें पांच फोंक । महाभूतांचें सरोख । सरळे होती ॥ ९८ ॥ तैसीं श्रोत्रादि तन्मात्रें । तियें अंगवसां गर्भपत्रें । लुळलुळितें विचित्रें । उमळती गा ॥ ९९ ॥ तेथ शब्दांकुर वरिपडी । श्रोत्रा वाढी देव्हडी । होता करित कांडीं । आकांक्षेचीं ॥ १०० ॥ अंगत्वचेचे वेलपल्लव । स्पर्शांकुरीं घेती धांव । तेथ बांबळ पडे अभिनव । विकारांचें ॥ १०१ ॥ पाठीं रूपपत्र पालोवेलीं । चक्षु लांब तें कांडें घाली । ते वेळीं व्यामोहता भली । पाहाळीं जाय ॥ १०२ ॥ आणि रसाचें आंगवसें । वाढतां वेगें बहुवसें । जिव्हे आर्तीची असोसें । निघती बेंचें ॥ १०३ ॥ तैसेंचि कोंभैलेनि गंधें । घ्राणाची डिरी थांबुं बांधे । तेथ तळु घे स्वानंदें । प्रलोभाचा ॥ १०४ ॥ एवं महदहंबुद्धि । मनें महाभूतसमृद्धी । इया संसाराचिया अवधी । सासनिजे ॥ १०५ ॥ किंबहुना इहीं आठें । आंगीं हा अधिक फांटे । परी शिंपीचियेवढें उमटे । रुपें जेवीं ॥ १०६ ॥ कां समुद्राचेनि पैसारें । वरी तरंगता आसारे । तैसें ब्रह्मचि होय वृक्षाकारें । अज्ञानमूळ ॥ १०७ ॥ आतां याचा हाचि विस्तारु । हाचि यया पैसारु । जैसा आपणपें स्वप्नीं परिवारु । येकाकिया ॥ १०८ ॥ परी तें असो हें ऐसें । कावरें झाड उससे । यया महदादि आरवसें । अधोशाखा ॥ १०९ ॥ आणि अश्वत्थु ऐसें ययातें । म्हणती जे जाणते । तेंही परिस हो येथें । सांगिजैल ॥ ११० ॥ तरी श्वः म्हणिजे उखा । तोंवरी एकसारिखा । नाहीं निर्वाहो यया रुखा । प्रपंचरूपा ॥ १११ ॥ जैसा न लोटतां क्षणु । मेघु होय नानावर्णु । कां विजु नसे संपूर्णु । निमेषभरी ॥ ११२ ॥ ना कांपतया पद्मदळा । वरीलिया बैसका नाहीं जळा । कां चित्त जैसें व्याकुळा । माणुसाचें ॥ ११३ ॥ तैसीचि ययाची स्थिती । नासत जाय क्षणक्षणाप्रती । म्हणौनि ययातें म्हणती । अश्वत्थु हा ॥ ११४ ॥ आणि अश्वत्थु येणें नांवें । पिंपळु म्हणती स्वभावें । परी तो अभिप्राय नव्हे । श्रीहरीचा ॥ ११५ ॥ एऱ्हवीं पिंपळु म्हणतां विखीं । मियां गति देखिली असे निकी । परी तें असो काय लौकिकीं । हेतु काज ॥ ११६ ॥ म्हणौनि हा प्रस्तुतु । अलौकिकु परियेसा ग्रंथु । तरी क्षणिकत्वेंचि अश्वत्थु । बोलिजे हा ॥ ११७ ॥ आणीकुही येकु थोरु । यया अव्ययत्वाचा डगरु । आथी परी तो भीतरु । ऐसा आहे ॥ ११८ ॥ जैसा मेघांचेनि तोंडें । सिंधु एके आंगें काढे । आणि नदी येरीकडे । भरितीच असती ॥ ११९ ॥ तेथ वोहटे ना चढे । ऐसा परिपूर्णुचि आवडे । परी ते फुली जंव नुघडे । मेघानदींची ॥ १२० ॥ ऐसें या रुखाचें होणें जाणें । न तर्के होतेनि वहिलेपणें । म्हणौनि ययातें लोकु म्हणे । अव्ययु हा ॥ १२१ ॥ एऱ्हवीं दानशीळु पुरुषु । वेंचकपणेंचि संचकु । तैसा व्ययेंचि हा रुखु । अव्ययो गमे ॥ १२२ ॥ जातां वेगें बहुवसें । न वचे कां भूमीं रुतलें असे । रथाचें चक्र दिसे। जियापरी ॥ १२३ ॥ तैसें काळातिक्रमें जे वाळे । ते भूतशाखा जेथ गळे। तेथ कोडीवरी उमाळे । उठती आणिक ॥ १२४ ॥ परी येकी केधवां गेली। शाखाकोडी केधवां जाली । हें नेणवे जेवीं उमललीं । आषाढाभ्रें ॥ १२५ ॥ महाकल्पाच्या शेवटीं । उदेलिया उमळती सृष्टी । तैसेंचि आणिखीचें दांग उठी । सासिन्नलें ॥ १२६ ॥ संहारवातें प्रचंडें । पडती प्रळयांतींचीं सालडें । तंव कल्पादीचीं जुंबाडें । पाल्हेजती ॥ १२७ ॥ रिगे मन्वंतर मनूपुढें । वंशावरी वंशांचे मांडे । जैसी इक्षुवृद्धी कांडेंनकांडें । जिंके जेवीं ॥ १२८ ॥ कलियुगांतीं कोरडीं । चहुं युगांची सालें सांडी । तंव कृतयुगाची पेली देव्हडी । पडे पुढती ॥ १२९ ॥ वर्ततें वर्ष जाये । तें पुढिला मुळहारी होये । जैसा दिवसु जात कीं येत आहे । हें चोजवेना ॥ १३० ॥ जैशा वारियाच्या झुळकां । सांदा ठाउवा नव्हे देखा । तैसिया उठती पडती शाखा । नेणों किती ॥ १३१ ॥ एकी देहाची डिरी तुटे । तंव देहांकुरीं बहुवी फुटे । ऐसेनि भवतरु हा वाटे । अव्ययो ऐसा ॥ १३२ ॥ जैसें वाहतें पाणी जाय वेगें । तैसेंचि आणिक मिळे मागें । येथ असंतचि असिजे जगें । मानिजे संत ॥ १३३ ॥ कां लागोनि डोळां उघडे । तंव कोडीवरी घडे मोडे । नेणतया तरंगु आवडे । नित्यु ऐसा ॥ १३४ ॥ वायसा एकें बुबुळें दोहींकडे । डोळा चाळीतां अपाडें । दोन्ही आथी ऐसा पडे । भ्रमु जेवीं जगा ॥ १३५ ॥ पैं भिंगोरी निधिये पडली । ते गमे भूमीसी जैसी जडली । ऐसा वेगातिशयो भुली । हेतु होय ॥ १३६ ॥ हें बहु असो झडती । आंधारें भोवंडितां कोलती । ते दिसे जैसी आयती । चक्राकार ॥ १३७ ॥ हा संसारवृक्षु तैसा । मोडतु मांडतु सहसा । न देखोनि लोकु पिसा । अव्ययो मानी ॥ १३८ ॥ परि ययाचा वेगु देखे । जो हा क्षणिक ऐसा वोळखे । जाणे कोडिवेळां निमिखें । होत जात ॥ १३९ ॥ नाहीं अज्ञानावांचूनि मूळ । ययाचें असिलेंपण टवाळ । ऐसें झाड सिनसाळ । देखिलें जेणें ॥ १४० ॥ तयातें गा पंडुसुता । मी सर्वज्ञुही म्हणें जाणता । पैं वाग्ब्रह्म सिद्धांता । वंद्यु तोची ॥ १४१ ॥ योगजाताचें जोडलें । तया एकासीचि उपेगा गेलें । किंबहुना जियालें । ज्ञानही त्याचेनी ॥ १४२ ॥ हें असो बहु बोलणें । वानिजैल तो कवणें । जो भवरुखु जाणें । उखि ऐसा ॥ १४३ ॥ अधश्चोर्ध्वं प्रसृतास्तस्य शाखा गुणप्रवृद्धा विषयप्रवालाः । अधश्च मूलान्यनुसंततानि कर्मानुबन्धीनि मनुष्यलोके ॥ २॥ मग ययाचि प्रपंचरूपा । अधोशाखिया पादपा । डाहाळिया जाती उमपा । ऊर्ध्वाही उजू ॥ १४४ ॥ आणि अधीं फांकली डाळें । तिये होती मूळें । तयाही तळीं पघळे । वेल पालवु ॥ १४५ ॥ ऐसें जें आम्हीं । म्हणितलें उपक्रमीं । तेंही परिसें सुगमीं । बोलीं सांगों ॥ १४६ ॥ तरी बद्धमूळ अज्ञानें । महदादिकीं सासिनें । वेदांचीं थोरवनें । घेऊनियां ॥ १४७ ॥ परी आधीं तंव स्वेदज । जारज उद्भिज अंडज । हे बुडौनि महाभुज । उठती चारी ॥ १४८ ॥ यया एकैकाचेनि आंगवटें । चौर्यांशीं लक्षधा फुटे । ते वेळीं जीवशाखीं फांटे । सैंधचि होती ॥ १४९ ॥ प्रसवती शाखा सरळिया । नानासृष्टि डाहाळिया । आड फुटती माळिया । जातिचिया ॥ १५० ॥ स्त्री पुरुष नपुंसकें । हे व्यक्तिभेदांचे टके । आंदोळती आंगिकें । विकारभारें ॥ १५१ ॥ जैसा वर्षाकाळु गगनीं । पाल्हेजे नवघनीं । तैसें आकारजात अज्ञानीं । वेलीं जाय ॥ १५२ ॥ मग शाखांचेनि आंगभारें । लवोनि गुंफिती परस्परें । गुणक्षोभाचे वारे । उदयजती ॥ १५३ ॥ तेथ तेणें अचाटें । गुणांचेनि झडझडाटें । तिहीं ठायीं हा फांटे । ऊर्ध्वमूळ ॥ १५४ ॥ ऐसा रजाचिया झुळुका । झडाडितां आगळिका । मनुष्यजाती शाखा । थोरावती ॥ १५५ ॥ तिया ऊर्ध्वीं ना अधीं । माझारींचि कोंदाकोंदी । आड फुटती खांदी । चतुर्वर्णांच्या ॥ १५६ ॥ तेथ विधिनिषेध सपल्लव । वेदवाक्यांचें अभिनव । पालव डोलती बरव । नीच नवे ॥ १५७ ॥ अर्थु कामु पसरे । अग्रवनें घेती थारे । तेथ क्षणिकें पदांतरें । इहभोगाचीं ॥ १५८ ॥ तेथ प्रवृत्तीचेनि वृद्धिलोभें । खांकरेजती शुभाशुभें । नानाकर्मांचे खांबे । नेणों किती ॥ १५९ ॥ तेवींचि भोगक्षीणें मागिलें । पडती देहांतींचीं बुडसळें । तंव पुढां वाढी पेले । नवेया देहांची ॥ १६० ॥ आणि शब्दादिक सुहावे । सहज रंगें हवावे । विषयपल्लव नवे । नीत्य होती ॥ १६१ ॥ ऐसे रजोवातें प्रचंडें । मनुष्यशाखांचे मांदोडे । वाढती तो एथ रुढे । मनुष्यलोकु ॥ १६२ ॥ तैसाचि तो रजाचा वारा । नावेक धरी वोसरा । मग वाजों लागे घोरा । तमाचा तो ॥ १६३ ॥ तेधवां याचिया मनुष्यशाखा । नीच वासना अधीं देखा । पल्हेजती डाहाळिका । कुकर्माचिया ॥ १६४ ॥ अप्रवृत्तींचे खणुवाळे । कोंभ निघती सरळे । घेत पान पालव डाळे । प्रमादाचीं ॥ १६५ ॥ बोलती निषेधनियमें । जिया ऋचा यजुःसामें । तो पाला तया घुमें । टकेयावरी ॥ १६६ ॥ प्रतिपादिती अभिचार । आगम जे परमार । तिहीं पानीं घेती प्रसर । वासना वेली ॥ १६७ ॥ तंव तंव होतीं थोराडें । अकर्मांचीं तळबुडें । आणि जन्मशाखा पुढें पुढें । घेती धांव ॥ १६८ ॥ तेथ चांडाळादि निकृष्टा । दोषजातीचा थोर फांटा । जाळ पडे कर्मभ्रष्टां । भुलोनियां ॥ १६९ ॥ पशु पक्षी सूकर । व्याघ्र वृश्चिक विखार । हे आडशाखा प्रकार । पैसु घेती ॥ १७० ॥ परी ऐशा शाखा पांडवा । सर्वांगींहि नित्य नवा । निरयभोग यावा । फळाचा तो ॥ १७१ ॥ आणि हिंसाविषयपुढारी । कुकर्मसंगें धुर धुरी । जन्मवरी आगारी । वाढतीचि असे ॥ १७२ ॥ ऐसे होती तरु तृण । लोह लोष्ट पाषाण । इया खांदिया तेवीं जाण । फळेंही हेंची ॥ १७३ ॥ अर्जुना गा अवधारीं । मनुष्यालागोनि इया परी । वृद्धि स्थावरांतवरी । अधोशाखांची ॥ १७४ ॥ म्हणौनि जीं मनुष्यडाळें । तियें जाणावीं अधींचि मूळें । जे एथूनि हा पघळे । संसारतरु ॥ १७५ ॥ एऱ्हवीं ऊर्ध्वींचें पार्था । मुद्दल मूळ पाहतां । अधींचिया मध्यस्था । शाखा इया ॥ १७६ ॥ परी तामसी सात्त्विकी । सुकृतदुष्कृतात्मकी । विरुढती या शाखीं । अधोर्ध्वींचिया ॥ १७७ ॥ आणि वेदत्रयाचिया पाना । नये अन्यत्र लागों अर्जुना । जे मनुष्यावांचूनि विधाना । विषय नाहीं ॥ १७८ ॥ म्हणौनि तनु मानुषा । इया ऊर्ध्वमूळौनि जरी शाखा । तरी कर्मवृद्धीसि देखा । इयेंचि मूळें ॥ १७९ ॥ आणि आनीं तरी झाडीं । शाखा वाढतां मुळें गाढीं । मूळ गाढें तंव वाढी । पैस आथी ॥ १८० ॥ तैसेंचि इया शरीरा । कर्म तंव देहा संसारा । आणि देह तंव व्यापारा । ना म्हणोंचि नये ॥ १८१ ॥ म्हणौनि देहें मानुषें । इयें मुळें होती न चुके । ऐसें जगज्जनकें । बोलिलें तेणें ॥ १८२ ॥ मग तमाचें तें दारुण । स्थिरावलेया वाउधाण । सत्त्वाची सुटे सत्राण । वाहुटळी ॥ १८३ ॥ तैं याचि मनुष्याकारा । मुळीं सुवासना निघती आरा । घेऊनि फुटती कोंबारा । सुकृतांकुरीं ॥ १८४ ॥ उकलतेनि उन्मेखें । प्रज्ञाकुशलतेंची तिखें । डिरिया निघती निमिखें । बाबळैजुनी ॥ १८५ ॥ मतीचे सोट वांवे । घालिती स्फूर्तींचेनि थांवें । बुद्धि प्रकाश घे धांवे । विवेकावरी ॥ १८६ ॥ तेथ मेधारसें सगर्भ । अस्थापत्रीं सबोंब । सरळ निघती कोंभ । सद्वृत्तीचे ॥ १८७ ॥ सदाचाराचिया सहसा । टका उठती बहुवसा । घुमघुमिति घोषा । वेदपद्याच्या ॥ १८८ ॥ शिष्टागमविधानें । विविधयागवितानें । इये पानावरी पानें । पालेजती ॥१८९ ॥ ऐशा यमदमीं घोंसाळिया । उठती तपाचिया डाहाळिया । देती वैराग्यशाखा कोंवळिया । वेल्हाळपणें ॥ १९० ॥ विशिष्टां व्रतांचे फोक । धीराच्या अणगटी तिख । जन्मवेगें ऊर्ध्वमुख । उंचावती ॥ १९१ ॥ माजीं वेदांचा पाला दाट । तो करी सुविद्येचा झडझडाट । जंव वाजे अचाट । सत्त्वानिळु तो ॥ १९२ ॥ तेथ धर्मडाळ बाहाळी । दिसती जन्मशाखा सरळी । तिया आड फुटती फळीं । स्वर्गादिकीं ॥ १९३ ॥ पुढां उपरति रागें लोहिवी । धर्ममोक्षाची शाखा पालवी । पाल्हाजत नित्य नवी । वाढतीचि असे ॥ १९४ ॥ पैं रविचंद्रादि ग्रहवर । पितृ ऋषी विद्याधर । हे आडशाखा प्रकार । पैसु घेती ॥ १९५ ॥ याहीपासून उंचवडें । गुढले फळाचेनि बुडें । इंद्रादिक ते मांदोडे । थोर शाखांचे ॥ १९६ ॥ मग तयांही उपरी डाहाळिया । तपोज्ञानीं उंचावलिया । मरीचि कश्यपादि इया । उपरी शाखा ॥ १९७ ॥ एवं माळोवाळी उत्तरोत्तरु । ऊर्ध्वशाखांचा पैसारु । बुडीं साना अग्रीं थोरु । फळाढ्यपणें ॥ १९८ ॥ वरी उपरिशाखाही पाठीं । येती फळभार जे किरीटी । ते ब्रह्मेशांत अणगटीं । कोंभ निघती ॥ १९९ ॥ फळाचेनि वोझेपणें । ऊर्ध्वीं वोवांडें दुणें । जंव माघौतें बैसणें । मूळींचि होय ॥ २०० ॥ प्राकृताही तरी रुखा । जें फळें दाटलीं होय शाखा । ते वोवांडली देखा । बुडासि ये ॥ २०१ ॥ तैसें जेथूनि हा आघवा । संसारतरूचा उठावा । तियें मूळीं टेंकती पांडवा । वाढतेनि ज्ञानें ॥ २०२ ॥ म्हणौनि ब्रह्मेशानापरौतें । वाढणें नाहीं जीवातें । तेथूनि मग वरौतें । ब्रह्मचि कीं ॥ २०३ ॥ परी हें असो ऐसें । ब्रह्मादिक ते आंगवसें । ऊर्ध्वमुळासरिसें । न तुकती गा ॥ २०४ ॥ आणीकही शाखा उपरता । जिया सनकादिक नामें विख्याता । तिया फळीं मूळीं नाडळता । भरलिया ब्रह्मीं ॥ २०५ ॥ ऐसी मनुष्यापासूनि जाणावी । ऊर्ध्वीं ब्रह्मादिशेष पालवी । शाखांची वाढी बरवी । उंचावे पैं ॥ २०६ ॥ पार्था ऊर्ध्वींचिया ब्रह्मादि । मनुष्यत्वचि होय आदि । म्हणौनि इयें अधीं । म्हणितलीं मूळें ॥ २०७ ॥ एवं तुज अलौकिकु । हा अधोर्ध्वशाखु । सांगितला भवरुखु । ऊर्ध्वमूळु ॥ २०८ ॥ आणि अधींचीं हीं मूळें । उपपत्ती परिसविली सविवळें । आतां परिस उन्मूळें । कैसेनि हा ॥ २०९ ॥ न रूपमस्येह तथोपलभ्यते नान्तो न चादिर्न च संप्रतिष्ठा । अश्वत्थमेनं सुविरूढमूल मसङ्गशस्त्रेण दृढेन छित्त्वा ॥ ३॥ परी तुझ्या हन पोटीं । ऐसें गमेल किरीटी । जे एवढें झाड उत्पाटी । ऐसें कायि असे ? ॥ २१० ॥ कें ब्रह्मयाच्या शेवटवरी । ऊर्ध्व शाखांची थोरी । आणि मूळ तंव निराकारीं । ऊर्ध्वीं असे ॥ २११ ॥ हा स्थावराही तळीं । फांकत असे अधींच्या डाळीं । माजीं धांवतसे दुजा मूळीं । मनुष्यरूपीं ॥ २१२ ॥ ऐसा गाढा आणि अफाटु । आतां कोण करी यया शेवटु । तरी झणीं हा हळुवटु । धरिसी भावो ॥ २१३ ॥ परी हा उन्मूळावया दोषें । येथ सायासचि कायिसे । काय बाळा बागुल देशें । दवडावा आहे ? ॥ २१४ ॥ गंधर्वदुर्ग कायी पाडावे । काय शशविषाण मोडावें । होआवें मग तोडावें । खपुष्प कीं ? ॥ २१५ ॥ तैसा संसारु हा वीरा । रुख नाहीं साचोकारा । मा उन्मूळणीं दरारा । कायिसा तरी ? ॥ २१६ ॥ आम्हीं सांगितली जे परी । मूळडाळांची उजरी । ते वांझेचीं घरभरी । लेकुरें जैशीं ॥ २१७ ॥ कय कीजती चेइलेपणीं । स्वप्नींचीं तिये बोलणीं । तैशी जाण ते काहाणी । दुगळींचि ते ॥ २१८ ॥ वांचूनि आम्हीं निरूपिलें जैसें । ययाचे अचळ मूळ असे तैसें । आणि तैसाचि जरी हा असे । साचोकारा ॥ २१९ ॥ तरी कोणाचेनि संतानें । निपजती तया उन्मूळणें । काय फुंकिलिया गगनें । जाइजेल गा ॥ २२० ॥ म्हणौनि पैं धनंजया । आम्हीं वानिलें रूप तें माया । कासवीचेनि तुपें राया । वोगरिलें जैसें ॥ २२१ ॥ मृगजळाचीं गा तळीं । तिये दिठी दुरूनि न्याहाळीं । वांचूनि तेणें पाणियें साळी केळी । लाविसी काई ? ॥ २२२ ॥ मूळ अज्ञानचि तंव लटिकें । मा तयाचें कार्य हें केतुकें । म्हणौनि संसाररुख सतुकें । वावोचि गा ॥ २२३ ॥ आणि अंतु यया नाहीं । ऐसें बोलिजे जें कांहीं । तेंही साचचि पाहीं । येकें परी ॥ २२४ ॥ तरी प्रबोधु जंव नोहे । तंव निद्रे काय अंतु आहे ? । कीं रात्री न सरे तंव न पाहे । तया आरौतें ? ॥ २२५ ॥ तैसा जंव पार्था । विवेकु नुधवी माथा । तंव अंतु नाहीं अश्वत्था । भवरूपा या ॥ २२६ ॥ वाजतें वारें निवांत । जंव न राहे जेथिंचें तेथ । तंव तरंगतां अनंत । म्हणावीचि कीं ॥ २२७ ॥ म्हणौनि सूर्यु जैं हारपे । तैं मृगजळाभासु लोपे । कां प्रभा जाय दीपें । मालवलेनि ॥ २२८ ॥ तैसें मूळ अविद्या खाये । तें ज्ञान जैं उभें होये । तैंचि यया अंतु आहे । एऱ्हवीं नाहीं ॥ २२९ ॥ तेवींचि हा अनादी । ऐसी ही आथी शाब्दी । तो आळु नोहे अनुरोधी । बोलातें या ॥ २३० ॥ जें संसारवृक्षाच्या ठायीं । साचोकार तंव नाहीं । मा नाहीं तया आदि काई । कोण होईल ? ॥ २३१ ॥ जो साच जेथूनि उपजे । तयातें आदि हें साजे । आतां नाहींचि तो म्हणिजे । कोठूनियां ? ॥ २३२ ॥ म्हणौनि जन्मे ना आहे । ऐसिया सांगों कवण माये । यालागीं नाहींपणेंचि होये । अनादि हा ॥ २३३ ॥ वांझेचिया लेंका । कैंची जन्मपत्रिका । नभीं निळी भूमिका । कें कल्पूं पां ॥ २३४ ॥ व्योमकुसुमांचा पांडवा । कवणें देंठु तोडावा । म्हणौनि नाहीं ऐसिया भवा । आदि कैंची ? ॥ २३५ ॥ जैसें घटाचें नाहींपण । असतचि असे केलेनिवीण । तैसा समूळ वृक्षु जाण । अनादि हा ॥ २३६ ॥ अर्जुना ऐसेनि पाहीं । आद्यंतु ययासि नाहीं । माजीं स्थिती आभासे कांहीं । परी टवाळ ते ॥ २३७ ॥ ब्रह्मगिरीहूनि न निगे । आणि समुद्रींही कीर न रिगे । माजीं दिसे वाउगें । मृगांबु जैसें ॥ २३८ ॥ तेसा आद्यंती कीर नाहीं । आणि साचही नोहे कहीं । परी लटिकेपणाची नवाई । पडिभासे गा ॥ २३९ ॥ नाना रंगीं गजबजे । जैसें इंद्रधनुष्य देखिजे । तैसा नेणतया आपजे । आहे ऐसा ॥ २४० ॥ ऐसेनि स्थितीचिये वेळे । भुलवी अज्ञानाचे डोळे । लाघवी हरी मेखळे । लोकु जैसा ॥ २४१ ॥ आणि नसतीचि श्यामिका । व्योमीं दिसे तैसी दिसो कां । तरी दिसणेंही क्षणा एका । होय जाय ॥ २४२ ॥ स्वप्नींही मानिलें लटिकें । तरी निर्वाहो कां एकसारिखें । तेवीं आभासु हा क्षणिकें । रिताचि गा ॥ २४३ ॥ देखतां आहे आवडें । घेऊं जाइजे तरी नातुडे । जैसा टिकु कीजे माकडें । जळामाजीं ॥ २४४ ॥ तरंगभंगु सांडीं पडे । विजूही न पुरे होडे । आभासासि तेणें पाडें । होणें जाणें गा ॥ २४५ ॥ जैसा ग्रीष्मशेषींचा वारा । नेणिजे समोर कीं पाठीमोरा । तैसी स्थिती नाहीं तरुवरा । भवरूपा यया ॥ २४६ ॥ एवं आदि ना अंतु स्थिती । ना रूप ययासि आथी । आतां कायसी कुंथाकुंथी । उन्मूळणी गा ॥ २४७ ॥ आपुलिया अज्ञानासाठीं । नव्हता थांवला किरीटी । तरी आतां आत्माज्ञानाच्या लोटीं । खांडेनि गा ॥ २४८ ॥ वांचूणि ज्ञानेवीण ऐकें । उपाय करिसी जितुके । तिहीं गुंफसि अधिकें । रुखीं इये ॥ २४९ ॥ मग किती खांदोखांदीं । यया हिंडावें ऊर्ध्वीं अधीं । म्हणौनि मूळचि अज्ञान छेदीं । सम्यक् ज्ञानें ॥ २५० ॥ एऱ्हवीं दोरीचिया उरगा । डांगा मेळवितां पैं गा । तो शिणुचि वाउगा । केला होय ॥ २५१ ॥ तरावया मृगजळाची गंगा । डोणीलागीं धांवतां दांगा- । माजीं वोहळें बुडिजे पैं गा । साच जेवीं ॥ २५२ ॥ तेवीं नाथिलिया संसारा । उपाईं जाचतया वीरा । आपणपें लोपे वारा । विकोपीं जाय ॥ २५३ ॥ म्हणौनि स्वप्नींचिया घाया । ओखद चेवोचि धनंजया । तेवीं अज्ञानमूळा यया । ज्ञानचि खड्ग ॥ २५४ ॥ परी तेचि लीला परजवे । तैसें वैराग्याचें नवें । अभंगबळ होआवें । बुद्धीसी गा ॥ २५५ ॥ उठलेनि वैराग्यें जेणें । हा त्रिवर्गु ऐसा सांडणें । जैसें वमुनियां सुणें । आतांचि गेलें ॥ २५६ ॥ हा ठायवरी पांडवा । पदार्थजातीं आघवा । विटवी तो होआवा । वैराग्य लाठु ॥ २५७ ॥ मग देहाहंतेचें दळें । सांडूनि एकेचि वेळे । प्रत्यक्बुद्धी करतळें । हातवसावें ॥ २५८ ॥ निसळें विवेकसाहणें । जें ब्रह्माहमस्मिबोधें सणाणें । मग पुरतेनि बोधें उटणें । एकलेचि ॥ २५९ ॥ परी निश्चयाचें मुष्टिबळ । पाहावें एकदोनी वेळ । मग तुळावें अति चोखाळ । मननवरी ॥ २६० ॥ पाठीं हतियेरां आपणयां । निदिध्यासें एक जालिया । पुढें दुजें नुरेल घाया- । पुरतें गा ॥ २६१ ॥ तें आत्मज्ञानाचें खांडें । अद्वैतप्रभेचेनि वाडें । नेदील उरों कवणेकडे । भववृक्षासी ॥ २६२ ॥ शरदागमींचा वारा । जैसा केरु फेडी अंबरा । का उदयला रवी आंधारा । घोंटु भरी ॥ २६३ ॥ नाना उपवढ होतां खेंवो । नुरे स्वप्नसंभ्रमाचा ठावो । स्वप्नप्रतीतिधारेचा वाहो । करील तैसें ॥ २६४ ॥ तेव्हां ऊर्ध्वींचें मूळ । कां अधींचें हन शाखाजाळ । तें कांहींचि न दिसे मृगजळ । चादिणां जेवीं ॥ २६५ ॥ ऐसेनि गा वीरनाथा । आत्मज्ञानाचिया खड्गलता । छेदुनिया भवाश्वत्था । ऊर्ध्वमूळातें ॥ २६६ ॥ ततः पदं तत्परिमार्गितव्यं यस्मिन् गता न निवर्तन्ति भूयः । तमेव चाद्यं पुरुषं प्रपद्ये यतः प्रवृत्तिः प्रसृता पुराणी ॥ ४॥ मग इदंतेसि वाळलें । जें मीपणेंवीण डाहारलें । तें रूप पाहिजे आपलें । आपणचि ॥ २६७ ॥ परी दर्पणाचेनि आधारें । एकचि करून दुसरें । मुख पाहाती गव्हारें । तैसें नको हो ॥ २६८ ॥ हें पाहाणें ऐसें असे वीरा । जैसा न बोडलिया विहिरा । मग आपलिया उगमीं झरा । भरोनि ठाके ॥ २६९ ॥ नातरी आटलिया अंभ । निजबिंबीं प्रतिबिंब । निहटे कां नभीं नभ । घटाभावीं ॥ २७० ॥ नाना इंधनांशु सरलेया । वन्हि परते जेवीं आपणपयां । तैसें आपेंआप धनंजया । न्याहाळणें जें गा ॥ २७१ ॥ जिव्हे आपली चवी चाखणें । चक्षू निज बुबुळ देखणें । आहे तया ऐसें निरीक्षणें । आपुलें पैं ॥ २७२ ॥ कां प्रभेसि प्रभा मिळे । गगन गगनावरी लोळे । नाना पाणी भरलें खोळे । पाणियाचिये ॥ २७३ ॥ आपणचि आपणयातें । पाहिजे जें अद्वैतें । तें ऐसें होय निरुतें । बोलिजतु असे ॥ २७४ ॥ जें पाहिजतेनवीण पाहिजे । कांहीं नेणणाचि जाणिजे । आद्यपुरुष कां म्हणिजे । जया ठायातें ॥ २७५ ॥ तेथही उपाधीचा वोथंबा । घेऊनि श्रुति उभविती जिभा । मग नामरूपाचा वडंबा । करिती वायां ॥ २७६ ॥ पैं भवस्वर्गा उबगले । मुमुक्षु योगज्ञाना वळघले । पुढती न यों इया निगाले । पैजा जेथ ॥ २७७ ॥ संसाराचिया पायां पुढां । पळती वीतराग होडा । ओलांडोनि ब्रह्मपदाचा कर्मकडा । घालिती मागां ॥ २७८ ॥ अहंतादिभावां आपुलियां । झाडा देऊनि आघवेया । पत्र घेती ज्ञानिये जया । मूळघरासी ॥ २७९ ॥ पैं जेथुनी हे एवढी । विश्वपरंपरेची वेलांडी । वाढती आशा जैशी कोरडी । निदैवाची ॥ २८० ॥ जिये कां वस्तूचें नेणणें । आणिलें थोर जगा जाणणें । नाहीं तें नांदविलें जेणें । मी तूं जगीं ॥ २८१ ॥ पार्था तें वस्तु पहिलें । आपणपें आपुलें । पाहिजे जैसें हिंवलें । हिंव हिंवें ॥ २८२ ॥ आणीकही एक तया । वोळखण असे धनंजया । तरी जया कां भेटलिया । येणेंचि नाहीं ॥ २८३ ॥ परी तया भेटती ऐसें । जे ज्ञानें सर्वत्र सरिसे । महाप्रळयांबूचे जैसें । भरलेपण ॥ २८४ ॥ निर्मानमोहा जितसङ्गदोषा अध्यात्मनित्या विनिवृत्तकामाः । द्वन्द्वैर्विमुक्ताः सुखदुःखसंज्ञैर्गच्छन्त्यमूढाः पदमव्ययं तत् ॥ ५॥ जया पुरुषांचें कां मन । सांडोनि गेलें मोह मान । वर्षांतीं जैसें घन । आकाशातें ॥ २८५ ॥ निकवड्या निष्ठुरा । उबगिजे जेवीं सोयरा । तैसें नागवती विकारां । वेटाळूं जे ॥ २८६ ॥ फळली केळी उन्मूळे । तैसी आत्मलाभें प्रबळे । तयाची क्रिया ढाळेंढाळें । गळती आहे ॥ २८७ ॥ आगी लगलिया रुखीं । देखोनि सैरा पळती पक्षी । तैसें सांडिलें अशेखीं । विकल्पीं जे ॥ २८८ ॥ आइकें सकळ दोषतृणीं । अंकुरिजती जिये मेदिनी । तिये भेदबुद्धीची काहाणी । नाहीं जयातें ॥ २८९ ॥ सूर्योदयासरिसी । रात्री पळोनि जाय अपैसी । गेली देहाहंता तैसी । अविद्येसवें ॥ २९० ॥ पैं आयुष्यहीना जीवातें । शरीर सांडी जेवीं अवचितें । तेवीं निदसुरें द्वैतें । सांडिले जे ॥ २९१ ॥ लोहाचें साम्कडें परिसा । न जोडे अंधारु रवि जैसा । द्वैतबुद्धीचा तैसा । सदा दुकाळ जया ॥ २९२ ॥ अगा सुखदुःखाकारें । द्वंद्वें देहीं जियें गोचरें । तियें जयां कां समोरें । होतीचिना ॥ २९३ ॥ स्वप्नींचें राज्य कां मरण । नोहे हर्षशोकांसि कारण । उपवढलिया जाण । जियापरी ॥ २९४ ॥ तैसेम् सुखदुःखरूपीं । द्वंद्वीं जे पुण्यपापीं । न घेपिजती सर्पीं । गरुड जैसें ॥ २९५ ॥ आणि अनात्मवर्गनीर । सांडूनि आत्मरसाचें क्षीर । चरताति जे सविचार । राजहंसु ॥ २९६ ॥ जैसा वर्षोनि भूतळीं । आपला रसु अंशुमाळी । मागौता आणी रश्मिजाळीं । बिंबासीचि ॥ २९७ ॥ तैसें आत्मभ्रांतीसाठीं । वस्तु विखुरली बारावाटीं । ते एकवटिती ज्ञानदृष्टी । अखंड जे ॥ २९८ ॥ किंबहुना आत्मयाचा । निर्धारीं विवेकु जयांचा । बुडाला वोघु गंगेचा । सिंधूमाजीं जैसा ॥ २९९ ॥ पैं आघवेंचि आपुलेंपणें । नुरेचि जया अभिलाषणें । जैसें येथूनि पऱ्हां जाणें । आकाशा नाहीं ॥ ३०० ॥ जैसा अग्नीचा डोंगरु । नेघे कोणी बीज अंकुरु । तैसा मनीं जयां विकारु । उदैजेना ॥ ३०१ ॥ जैसा काढिलिया मंदराचळु । राहे क्षीराब्धि निश्चळु । तैसा नुठी जयां सळु । कामोर्मीचा ॥ ३०२ ॥ चंद्रमा कळीं धाला । न दिसे कोणें आंगी वोसावला । तेवीं अपेक्षेचा अवखळा । न पडे जयां ॥ ३०३ ॥ हें किती बोलूं असांगडें । जेवीं परमाणु नुरे वायूपुढें । तैसें विषयांचें नावडे । नांवचि जयां ॥ ३०४ ॥ एवं जे जे कोणी ऐसे । केले ज्ञानाग्नि हुताशें । ते तेथ मिळती जैसें । हेमीं हेम ॥ ३०५ ॥ तेथ म्हणिजे कवणें ठाईं । ऐसेंही पुससी कांहीं । तरी तें पद गा नाहीं । वेंचु जया ॥ ३०६ ॥ दृश्यपणें देखिजे । कां ज्ञेयत्वें जाणिजे । अमुकें ऐसें म्हणिजे । तें जें नव्हे ॥ ३०७ ॥ न तद्भासयते सूर्यो न शशाङ्को न पवकः । यद्गत्वा न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम ॥ ६॥ पैं दीपाचिया बंबाळीं । कां चंद्र हन जें उजळी । हें काय बोलों अंशुमाळी । प्रकाशी जें ॥ ३०८ ॥ तें आघवेंचि दिसणें । जयाचें कां न देखणें । विश्व भासतसे जेणें । लपालेनी ॥ ३०९ ॥ जैसें शिंपीपण हारपे । तंव तंव खरें होय रुपें । कां दोरी लोपतां सापें । फार होइजे ॥ ३१० ॥ तैसीं चंद्रसूर्यादि थोरें । इयें तेजें जियें फारें । तियें जयाचेनि आधारें । प्रकाशती ॥ ३११ ॥ ते वस्तु कीं तेजोराशी । सर्वभूतात्मक सरिसी । चंद्रसूर्याच्या मानसीं । प्रकाशे जे ॥ ३१२ ॥ म्हणौनि चंद्रसूर्य कडवसां । पडती वस्तूच्या प्रकाशा । यालागीं तेज जें तेजसा । तें वस्तूचें आंग ॥ ३१३ ॥ आणि जयाच्या प्रकाशीं । जग हारपे चंद्रार्केंसीं । सचंद्र नक्षत्रें जैसीं । दिनोदयीं ॥ ३१४ ॥ नातरी प्रबोधलिये वेळे । ते स्वप्नींची डिंडीमा मावळे । कां नुरेचि सांजवेळे । मृगतृष्णिका ॥ ३१५ ॥ तैसा जिये वस्तूच्या ठायीं । कोण्हीच कां आभासु नाहीं । तें माझें निजधाम पाहीं । पाटाचें गा ॥ ३१६ ॥ पुढती जे तेथ गेले । ते न घेती माघौतीं पाउलें । महोदधीं कां मिनले । स्रोत जैसे ॥ ३१७ ॥ कां लवणाची कुंजरी । सूदलिया लवणसागरीं । होयचि ना माघारी । परती जैसी ॥ ३१८ ॥ नाना गेलिया अंतराळा । न येतीचि वन्हिज्वाळा । नाहीं तप्तलोहौनि जळा । निघणें जेवीं ॥ ३१९ ॥ तेवीं मजसीं एकवट । जे जाले ज्ञानें चोखट । तयां पुनरावृत्तीची वाट । मोडली गा ॥ ३२० ॥ तेथ प्रज्ञापृथ्वीचा रावो । पार्थु म्हणे जी जी पसावो । परी विनंती एकी देवो । चित्त देतु ॥ ३२१ ॥ तरी देवेंसि स्वयें एक होती । मग माघौते जे न येती । ते देवेंसि भिन्न आथी । कीं अभिन्न जी ॥ ३२२ ॥ जरी भिन्नचि अनादिसिद्ध । तरी न येती हें असंबद्ध । जे फुलां गेलें षट्पद । ते फुलेंचि होती पां ॥ ३२३ ॥ पैं लक्ष्याहूनि अनारिसे । बाण लक्ष्यीं शिवोनि जैसें । मागुते पडती तैसे । येतीचि ते ॥ ३२४ ॥ नातरी तूंचि ते स्वभावें । तरी कोणें कोणासि मिळावें । आपणयासी आपण रुपावें । शस्त्रें केवीं ? ॥ ३२५ ॥ म्हणौनि तुजसी अभिन्नां जीवां । तुझा संयोगवियोगु देवा । नये बोलों अवयवां । शरीरेंसीं ॥ ३२६ ॥ आणि जे सदां वेगळें तुजसीं । तयां मिळणीं नाहीं कोणे दिवशीं । मा येती न येती हे कायसी । वायबुद्धि ? ॥ ३२७ ॥ तरी कोण गा ते तूंतें । पावोनि न येती माघौते । हें विश्वतोमुखा मातें । बुझावीं जी ॥ ३२८ ॥ इये आक्षेपीं अर्जुनाच्या । तो शिरोमणि सर्वज्ञांचा । तोषला बोध शिष्याचा । देखोनियां ॥ ३२९ ॥ मग म्हणे गा महामती । मातें पावोनि न येती पुढती । ते भिन्नाभिन्न रिती । आहाती दोनी ॥ ३३० ॥ जैं विवेकें खोलें पाहिजे । तरी मी तेचि ते सहजें । ना आहाचवाहाच तरी दुजे । ऐसेही गमती ॥ ३३१ ॥ जैसे पाणियावरी वेगळ । तळपतां दिसती कल्लोळ । एऱ्हवीं तरी निखिळ । पाणीचि तें ॥ ३३२ ॥ कां सुवर्णाहुनि आनें । लेणीं गमती भिन्नें । मग पाहिजे तंव सोनें । आघवेंचि तें ॥ ३३३ ॥ तैसें ज्ञानाचिये दिठी । मजसीं अभिन्नचि ते किरीटी । येर भिन्नपण तें उठी । अज्ञानास्तव ॥ ३३४ ॥ आणि साचोकारेनि वस्तुविचारें । कैचें मज एकासि दुसरें । भिन्नाभिन्नव्यवहारें । उमसिजेल ॥ ३३५ ॥ आघवेंचि आकाश सूनि पोटीं । बिंबचि जैं आते खोटी । तैं प्रतिबिंब कें उठी । कें रश्मि शिरे ? ॥ ३३६ ॥ कां कल्पांतींचिया पाणिया । काय वोत भरिती धनंजया ? । म्हणौनि कैंचें अंश अविक्रिया । एका मज ॥ ३३७ ॥ परी ओघाचेनि मेळें । पाणी उजू परी वांकुडें जालें । रवी दुजेपण आलें । तोयबगें ॥ ३३८ ॥ .व्योम चौफळें कीं वाटोळें । हें ऐसें कायिसयाही मिळे । परी घटमठीं वेंटाळें । तैसेंही आथी ॥ ३३९ ॥ हां गा निद्रेचेनि आधारें । काय एकलेनि जग न भरे ? । स्वप्नींचेनि जैं अवतरे । रायपणें ॥ ३४० ॥ कां मिनलेनि किडाळें । वानिभेदासि ये सोळें । तैसा स्वमाये वेंटाळें । शुद्ध जैं मी ॥ ३४१ ॥ तैं अज्ञान एक रूढे । तेणें कोऽहंविकल्पाचें मांडे । मग विवरूनि कीजे फुडें । देहो मी ऐसें ॥ ३४२ ॥ ममैवांशो जीवलोके जीवभूतः सनातनः । मनःषष्ठानीन्द्रियाणि प्रकृतिस्थानि कर्षति ॥ ७॥ ऐसें शरीराचि येवढें । जै आत्मज्ञान वेगळें पडे । तैं माझा अंशु आवडे । थोडेपणें ॥ ३४३ ॥ समुद्र कां वायुवशें । तरंगाकार उल्लसें । तो समुद्रांशु ऐसा दिसे । सानिवा जेवीं ॥ ३४४ ॥ तेवीं जडातें जीवविता । देहाहंता उपजविता । मी जीव गमें पंडुसुता । जीवलोकीं ॥ ३४५ ॥ पैं जीवाचिया बोधा । गोचरु जो हा धांदा । तो जीवलोकशब्दा । अभिप्रावो ॥ ३४६ ॥ अगा उपजणें निमणें । हें साचचि जे कां मानणें । तो जीवलोकु मी म्हणे । संसारु हन ॥ ३४७ ॥ एवंविध जीवलोकीं । तूं मातें ऐसा अवलोकीं । जैसा चंद्रु कां उदकीं । उदकातीत ॥ ३४८ ॥ पैं काश्मीराचा रवा । कुंकुमावरी पांडवा । आणिका गमे लोहिवा । तो तरी नव्हे ॥ ३४९ ॥ तैसें अनादिपण न मोडे । माझें अक्रियत्व न खंडे । परी कर्ता भोक्ता ऐसें आवडे । ते जाण गा भ्रांती ॥ ३५० ॥ किंबहुना आत्मा चोखटु । होऊनि प्रकृतीसी एकवटु । बांधे प्रकृतिधर्माचा पाटु । आपणपयां ॥ ३५१ ॥ पैं मनादि साही इंद्रियें । श्रोत्रादि प्रकृतिकार्यें । तियें माझीं म्हणौनि होये । व्यापारारूढ ॥ ३५२ ॥ जैसें स्वप्नीं परिव्राजें । आपणपयां आपण कुटुंब होईजे । मग तयाचेनि धांविजे । मोहें सैरा ॥ ३५३ ॥ तैसा आपलिया विस्मृती । आत्मा आपणचि प्रकृती- । सारिखा गमोनि पुढती । तियेसीचि भजे ॥ ३५४ ॥ मनाच्या रथीं वळघे । श्रवणाचिया द्वारें निघे । मग शब्दाचिया रिघे । रानामाजीं ॥ ३५५ ॥ तोचि प्रकृतीचा वागोरा । त्वचेचिया मोहरा । आणि स्पर्शाचिया घोरा । वना जाय ॥ ३५६ ॥ कोणे एके अवसरीं । रिघोनि नेत्राच्या द्वारीं । मग रूपाच्या डोंगरीं । सैरा हिंडे ॥ ३५७ ॥ कां रसनेचिया वाटा । निघोनि गा सुभटा । रसाचा दरकुटा । भरोंचि लागे ॥ ३५८ ॥ नातरी येणेंचि घ्राणें । जैं देहांशु करी निघणें । मग गंधाची दारुणें । आडवें लंघी ॥ ३५९ ॥ ऐसेनि देहेंद्रियनायकें । धरूनि मन जवळिकें । भोगिजती शब्दादिकें । विषयभरणें ॥ ३६० ॥ शरीरं यदवाप्नोति यच्चाप्युत्क्रामतीश्वरः । गृहीत्वैतानि संयाति वायुर्गन्धानिवाशयात् ॥ ८॥ परी कर्ता भोक्ता ऐसें । हें जीवाचे तैंचि दिसे । जैं शरीरीं कां पैसे । एकाधिये ॥ ३६१ ॥ जैसा आथिला आणि विलासिया । तैंचि वोळखों ये धनंजया । जैं राजसेव्या ठाया । वस्तीसि ये ॥ ३६२ ॥ तैसा अहंकर्तृत्वाचा वाढु । कां विषयेंद्रियांचा धुमाडु । हा जाणिजे तैं निवाडु । जैं देह पाविजे ॥ ३६३ ॥ अथवा शरीरातें सांडी । तऱ्ही इंद्रियांची तांडी । हे आपणयांसवें काढी । घेऊनि जाय ॥ ३६४ ॥ जैसा अपमानिला अतिथी । ने सुकृताची संपत्ति । कां साइखडेयाची गती । सूत्रतंतू ॥ ३६५ ॥ नाना मावळतेनि तपनें । नेइजेती लोकांचीं दर्शनें । हें असो द्रुती पवनें । नेईजे जैसी ॥ ३६६ ॥ तेवीं मनःषष्ठां ययां । इंद्रियांतें धनंजया । देहराजु ने देहा- । पासूनि गेला ॥ ३६७ ॥ श्रोत्रं चक्षुः स्पर्शनं च रसनं घ्राणमेव च । अधिष्ठाय मनश्चायं विषयानुपसेवते ॥ ९॥ मग येथ अथवा स्वर्गीं । जेथ जें देह आपंगी । तेथ तैसेंचि पुढती पांगी । मनादिक ॥ ३६८ ॥ जैसा मालवलिया दिवा । प्रभेसी जाय पांडवा । मग उजळिजे तेथ तेधवां । तैसाचि फांके ॥ ३६९ ॥ तरी ऐसैसिया राहाटी । अविवेकियांचे दिठी । येतुलें हें किरीटी । गमेचि गा ॥ ३७० ॥ जे आत्मा देहासि आला । आणि विषयो येणेंचि भोगिला । अथवा देहोनि गेला । हें साचचि मानिती ॥ ३७१ ॥ एऱ्हवीं येणें आणि जाणें । कां करणें हा भोगणें । हें प्रकृतीचें तेणें । मानियेलें ॥ ३७२ ॥ उत्क्रामन्तं स्थितं वापि भुञ्जानं वा गुणान्वितं । विमूढा नानुपश्यन्ति पश्यन्ति ज्ञानचक्षुषः ॥ १०॥ यतन्तो योगिनश्चैनं पश्यन्त्यात्मन्यवस्थितं । यतन्तोऽप्यकृतात्मानो नैनं पश्यन्त्यचेतसः ॥ ११॥ परी देहाचे मोटकें उभें । आणि चेतना तेथ उपलभे । तिये चळवळेचेनि लोभें । आला म्हणती ॥ ३७३ ॥ तैसेंचि तयां संगती । इंद्रियें आपुलाल्या अर्थीं वर्तती । तया नांव सुभद्रापती । भोगणें जया ॥ ३७४ ॥ पाठीं भोगक्षीण आपैसे । देह गेलिया ते न दिसे । तेथें गेला गेला ऐसें । बोभाती गा ॥ ३७५ ॥ पैं रुखु डोलतु देखावा । तरी वारा वाजतु मानावा । रुखु नसे तेथें पांडवा । नाहीं तो गा ? ॥ ३७६ ॥ कां आरिसा समोर ठेविजे । आणि आपणपें तेथ देखिजे । तरी तेधवांचि जालें मानिजे । काय आधीं नाहीं ? ॥ ३७७ ॥ कां परता केलिया आरिसा । लोपु जाला तया आभासा । तरी आपणपें नाहीं ऐसा । निश्चयो करावा ? ॥ ३७८ ॥ शब्द तरी आकाशाचा । परी कपाळीं पिटे मेघाचा । कां चंद्रीं वेगु अभ्राचा । अरोपिजे ॥ ३७९ ॥ तैसें होइजे जाइजे देहें । तें आत्मसत्ते अविक्रिये । निष्टंकिती गा मोहें । आंधळे ते ॥ ३८० ॥ येथ आत्मा आत्मयाच्या ठायीं । देखिजे देहींचा धर्मु देहीं । ऐसें देखणें तें पाहीं । आन आहाती ॥ ३८१ ॥ ज्ञानें कां जयाचे डोळे । देखोनि न राहती देहींचे खोळे । सूर्यरश्मी आणियाळे । ग्रीष्मीं जैसें ॥ ३८२ ॥ तैसे विवेकाचेनि पैसें । जयांची स्फूर्ती स्वरूपीं बैसे । ते ज्ञानिये देखती ऐसें । आत्मयातें ॥ ३८३ ॥ जैसें तारांगणीं भरलें । गगन समुद्रीं बिंबलें । परी तें तुटोनि नाहीं पडिलें । ऐसें निवडे ॥ ३८४ ॥ गगन गगनींचि आहे । हें आभासे तें वाये । तैसा आत्मा देखती देहें । गंवसिलाही ॥ ३८५ ॥ खळाळाच्या लगबगीं । फेडूनि खळाळाच्या भागीं । देखिजे चंद्रिका कां उगी । चंद्रीं जेवीं ॥ ३८६ ॥ कां नाडरचि भरे शोषें । सूर्यु तो जैसा तैसाचि असे । देह होतां जातां तैसें । देखती मातें ॥ ३८७ ॥ घटु मठु घडले । तेचि पाठीं मोडले । परी आकाश तें संचलें । असतचि असे ॥ ३८८ ॥ तैसें अखंडे आत्मसत्ते । अज्ञानदृष्टि कल्पितें । हें देहचि होतें जातें । जाणती फुडें ॥ ३८९ ॥ चैतन्य चढे ना वोहटे । चेष्टवी ना चेष्टे । ऐसें आत्मज्ञानें चोखटें । जाणती ते ॥ ३९० ॥ आणि ज्ञानही आपैतें होईल । प्रज्ञा परमाणुही उगाणा घेईल । सकळ शास्त्रांचें येईल । सर्वस्व हातां ॥ ३९१ ॥ परी ते व्युत्पत्ति ऐसी । जरी विरक्ति न रिगे मानसीं । तरी सर्वात्मका मजसीं । नव्हेचि भेटी ॥ ३९२ ॥ पैं तोंड भरो कां विचारा । आणि अंतःकरणीं विषयांसि थारा । तरी नातुडें धनुर्धरा । त्रिशुद्धी मी ॥ ३९३ ॥ हां गा वोसणतयाच्या ग्रंथीं । काई तुटती संसारगुंती ? । कीं परिवसिलिया पोथी । वाचिली होय ? ॥ ३९४ ॥ नाना बांधोनियां डोळे । घ्राणीं लाविजती मुक्ताफळें । तरी तयांचें काय कळे । मोल मान ? ॥ ३९५ ॥ तैसा चित्तीं अहंते ठावो । आणि जिभे सकळशास्त्रांचा सरावो । ऐसेनि कोडी एक जन्म जावो । परी न पविजे मातें ॥ ३९६ ॥ जो एक मी कां समस्तीं । व्यापकु असें भूतजातीं । ऐक तिये व्याप्ती । रूप करूं ॥ ३९७ ॥ यदादित्यगतं तेजो जगद्भासयतेऽखिलम् । यच्चन्द्रमसि यच्चाग्नौ तत्तेजो विद्धि मामकम् ॥ १२॥ तरी सूर्यासकट आघवी । हे विश्वरचना जे दावी । ते दीप्ति माझी जाणावी । आद्यंतीं आहे ॥ ३९८ ॥ जल शोषूनि गेलिया सविता । ओलांश पुरवीतसे जे माघौता । ते चंद्रीं पंडुसुता । ज्यो{त्}स्ना माझी ॥ ३९९ ॥ आणि दहन-पाचनसिद्धी । करीतसे जें निरवधी । ते हुताशीं तेजोवृद्धी । माझीचि गा ॥ ४०० ॥ गामाविश्य च भूतानि धारयाम्यहमोजसा । पुष्णामि चौषधीः सर्वाः सोमो भूत्वा रसात्मकः ॥ १३॥ मी रिगालों असें भूतळीं । म्हणौनि समुद्र महाजळीं । हे पांसूचि ढेंपुळी । विरेचिना ॥ ४०१ ॥ आणी भूतेंही चराचरें । हे धरितसे जियें अपारें । तियें मीचि धरी धरे । रिगोनियां ॥ ४०२ ॥ गगनीं मी पंडुसुता । चंद्राचेनि मिसें अमृता । भरला जालों चालता । सरोवरु ॥ ४०३ ॥ तेथूनि फांकती रश्मिकर । ते पाट पेलूनि अपार । सर्वौषधींचे आगर । भरित असें मी ॥ ४०४ ॥ ऐसेनि सस्यादिकां सकळां । करी धान्यजाती सुकाळा । दें अन्नद्वारां जिव्हाळा । भूतजातां ॥ ४०५ ॥ आणि निपजविलें अन्न । तरी तैसें कैचें दीपन । जेणें जिरूनि समाधान । भोगिती जीव ॥ ४०६ ॥ अहं वैश्वानरो भूत्वा प्राणिनां देहमाश्रितः । प्राणापानसमायुक्तः पचाम्यन्नं चतुर्विधम् ॥ १४॥ म्हणौनि प्राणिजातांच्या घटीं । करूनि कंदावरी आगिठी । दीप्ति जठरींही किरीटी । मीचि जालों ॥ ४०७ ॥ प्राणापानाच्या जोडभातीं । फुंकफुंकोनियां अहोराती । आटीतसें नेणों किती । उदरामाजीं ॥ ४०८ ॥ शुष्कें अथवा स्निग्धें । सुपक्वें कां विदग्धें । परी मीचि गा चतुर्विधें । अन्नें पचीं ॥ ४०९ ॥ एवं मीचि आघवें जन । जना निरवितें मीचि जीवन । जीवनीं मुख्य साधन । वन्हिही मीचि ॥ ४१० ॥ आतां ऐसियाहीवरी काई । सांगों व्याप्तीची नवाई । येथ दुजें नाहींचि घेईं । सर्वत्र मी गा ॥ ४११ ॥ तरी कैसेनि पां वेखें । सदा सुखियें एकें । एकें तियें बहुदुःखें । क्रांत भूतें ॥ ४१२ ॥ जैसी सगळिये पाटणीं । एकेंचि दीपें दिवेलावणी । जालिया कां न देखणी । उरलीं एकें ॥ ४१३ ॥ ऐसी हन उखिविखी । करित आहासि मानसीं कीं । तरी परिस तेही निकी । शंका फेडुं ॥ ४१४ ॥ पैं आघवा मीचि असें । येथ नाहीं कीर अनारिसें । परी प्राणियांचिया उल्लासें । बुद्धि ऐसा ॥ ४१५ ॥ जैसें एकचि आकाशध्वनी । वाद्यविशेषीं आनानीं । वाजावें पडे भिन्नीं । नादांतरीं ॥ ४१६ ॥ कां लोकचेष्टीं वेगळालां । जो हा एकचि भानु उदैला । तो आनानी परी गेला । उपयोगासी ॥ ४१७ ॥ नाना बीजधर्मानुरूप । झाडीं उपजविलें आप । तैसें परिणमलें स्वरूप । माझें जीवां ॥ ४१८ ॥ अगा नेणा आणि चतुरा । पुढां निळयांचा दुसरा । नेणा सर्पत्वें जाला येरा । सुखालागीं ॥ ४१९ ॥ हें असो स्वातीचें उदक । शुक्तीं मोतीं व्याळीं विख । तैसा सज्ञानांसी मी सुख । दुःख तों अज्ञानांसी ॥ ४२० ॥ सर्वस्य चाहं हृदि संनिविष्टो मत्तः स्मृतिर्ज्ञानमपोहनं च । वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्यो वेदान्तकृद्वेदविदेवचाहम् ॥ १५॥ एऱ्हवीं सर्वांच्या हृदयदेशीं । मी अमुका आहें ऐसी । जे बुद्धि स्फुरे अहर्निशीं । ते वस्तु गा मी ॥ ४२१ ॥ परी संतासवें वसतां । योगज्ञानीं पैसतां । गुरुचरण उपासितां । वैराग्येंसीं ॥ ४२२ ॥ येणेंचि सत्कर्में । अशेषही अज्ञान विरमे । जयांचें अहं विश्रामे । आत्मरूपीं ॥ ४२३ ॥ ते आपेआप देखोनि देखीं । मियां आत्मेनि सदा सुखी । येथें मीवांचून अवलोकीं । आन हेतु असे ? ॥ ४२४ ॥ अगा सूर्योदयो जालिया । सूर्यें सूर्यचि पहावा धनंजया । तेवीं मातें मियां जाणावया । मीचि हेतु ॥ ४२५ ॥ ना शरीरपरातें सेवितां । संसारगौरवचि ऐकतां । देहीं जयांची अहंता । बुडोनि ठेली ॥ ४२६ ॥ ते स्वर्गसंसारालागीं । धांवतां कर्ममार्गीं । दुःखाच्या सेलभागीं । विभागी होती ॥ ४२७ ॥ परी हेंही होणें अर्जुना । मजचिस्तव तया अज्ञाना । जैसा जागताचि हेतु स्वप्ना । निद्रेतें होय ॥ ४२८ ॥ पैं अभ्रें दिवसु हरपला । तोहि दिवसेंचि जाणों आला । तेवीं मी नेणोनि विषयो देखिला । मजचिस्तव भूतीं ॥ ४२९ ॥ एवं निद्रा कां जागणिया । प्रबोधुचि हेतु धनंजया । तेवीं ज्ञाना अज्ञाना जीवां यां । मीचि मूळ ॥ ४३० ॥ जैसें सर्पत्वा कां दोरा । दोरुचि मूळ धनुर्धरा । तैसा ज्ञाना अज्ञानाचिया संसारा । मियांचि सिद्धु ॥ ४३१ ॥ म्हणौनि जैसा असें तैसया । मातें नेणोनि धनंजया । वेदु जाणों गेला तंव तया । जालिया शाखा ॥ ४३२ ॥ तरी तिहीं शाखाभेदीं । मीचि जाणिजे त्रिशुद्धी । जैसा पूर्वापरा नदी । समुद्रचि ठी ॥ ४३३ ॥ आणि महासिद्धांतापासीं । श्रुति हारपतीं शब्देंसीं । जैसिया सगंधा आकाशीं । वातलहरी ॥ ४३४ ॥ तैसें समस्तही श्रुतिजात । ठाके लाजिले ऐसें निवांत । तें मीचि करीं यथावत । प्रकटोनियां ॥ ४३५ ॥ पाठीं श्रुतिसकट अशेष । जग हारपे जेथ निःशेष । तें निजज्ञानही चोख । जाणता मीचि ॥ ४३६ ॥ जैसें निदेलिया जागिजे । तेव्हां स्वप्नींचे कीर नाहीं दुजें । परी एकत्वही देखों पाविजे । आपलेंचि ॥ ४३७ ॥ तैसें आपलें अद्वयपण । मी जाणतसें दुजेनवीण । तयाही बोधाकारण । जाणता मीचि ॥ ४३८ ॥ मग आगी लागलिया कापुरा । ना काजळी ना वैश्वानरा । उरणें नाहीं वीरा । जयापरी ॥ ४३९ ॥ तेवीं समूळ अविद्या खाये । तें ज्ञानही जैं बुडोनि जाये । तऱ्ही नाहीं कीर नोहे । आणि न साहे असणेंही ॥ ४४० ॥ पैं विश्व घेऊनि गेला मागेंसीं । तया चोरातें कवण कें गिंवसी ? । जे कोणी एकी दशा ऐसी । शुद्ध ते मी ॥ ४४१ ॥ ऐसी जडाजडव्याप्ती । रूप करितां कैवल्यपती । ठी केली निरुपहितीं । आपुल्या रूपीं ॥ ४४२ ॥ तो आघवाचि बोधु सहसा । अर्जुनीं उमटला कैसा । व्योमींचा चंद्रोदयो जैसा । क्षीरार्णवीं ॥ ४४३ ॥ कां प्रतिभिंती चोखटे । समोरील चित्र उमटे । तैसा अर्जुनें आणि वैकुंठें । नांदतसे बोधु ॥ ४४४ ॥ तरी बाप वस्तुस्वभावो । फावे तंव तंव गोडिये थांवो । म्हणौनि अनुभवियांचा रावो । अर्जुन म्हणे ॥ ४४५ ॥ जी व्यापकपण बोलतां । निरुपाधिक जें आतां । स्वरूप प्रसंगता । बोलिले देवो ॥ ४४६ ॥ ते एक वेळ अव्यंगवाणें । कीजो कां मजकारणें । तेथ द्वारकेचा नाथु म्हणे । भलें केलें ॥ ४४७ ॥ पैं अर्जुना आम्हांहि वाडेंकोडें । अखंडा बोलों आवडे । परी काय कीजे न जोडे । पुसतें ऐसें ॥ ४४८ ॥ आजि मनोरथांसि फळ । जोडलासि तूं केवळ । जे तोंड भरूनि निखळ । आलासि पुसों ॥ ४४९ ॥ जें अद्वैताहीवरी भोगिजे । तें अनुभवींच तूं विरजे । पुसोनि मज माझें । देतासि सुख ॥ ४५० ॥ जैसा आरिसा आलिया जवळां । दिसे आपणपें आपला डोळा । तैसा संवादिया तूं निर्मळा । शिरोमणी ॥ ४५१ ॥ तुवां नेणोनि पुसावें । मग आम्ही परिसऊं बैसावें । तो गा हा पाडु नव्हे । सोयरेया ॥ ४५२ ॥ ऐसें म्हणौनि आलिंगिलें । कृपादृष्टी अवलोकिलें । मग देवो काय बोलिले । अर्जुनेंसीं ॥ ४५३ ॥ पैं दोहीं वोठीं एक बोलणें । दोहीं चरणीं एक चालणें । तैसें पुसणें सांगणें । तुझें माझें ॥ ४५४ ॥ एवं आम्ही तुम्ही येथें । देखावें एका अर्थातें । सांगतें पुसतें येथें । दोन्ही एक ॥ ४५५ ॥ ऐसा बोलत देवो भुलला मोहें । अर्जुनातें आलिंगूनि ठाये । मग बिहाला म्हणे नोहें । आवडी हे ॥ ४५६ ॥ जाले इक्षुरसाचें ढाळ । तरी लवण देणें किडाळ । जे संवादसुखाचें रसाळ । नासेल थितें ॥ ४५७ ॥ आधींच आम्हां यया कांहीं । नरनारायणासी भिन्न नाहीं । परी आतां जिरो माझ्या ठाईं । वेगु हा माझा ॥ ४५८ ॥ इया बुद्धी सहसा । श्रीकृष्ण म्हणे वीरेशा । पैं गा तो तुवां कैसा । प्रश्नु केला ? ॥ ४५९ ॥ जो अर्जुन श्रीकृष्णीं विरत होता । तो परतोनि मागुता । प्रश्नावळीची कथा । ऐकों आला ॥ ४६० ॥ तेथ सद्गदें बोलें । अर्जुनें जी जी म्हणितलें । निरुपाधिक आपुलें । रूप सांगा ॥ ४६१ ॥ यया बोला तो शारङ्गी । तेंचि सांगावयालागीं । उपाधी दोहीं भागीं । निरूपीत असे ॥ ४६२ ॥ पुसिलिया निरुपहित । उपाधि कां सांगे येथ । हें कोण्हाही प्रस्तुत । गमे जरी ॥ ४६३ ॥ तरी ताकाचें अंश फेडणें । याचि नांव लोणी काढणें । चोखाचिये शुद्धी तोडणें । कीडचि जेवीं ॥ ४६४ ॥ बाबुळीचि सारावी हातें । परी पाणी तंव असे आइतें । अभ्रचि जावें गगन तें । सिद्धचि कीं ॥ ४६५ ॥ वरील कोंडियाचा गुंडाळा । झाडूनि केलिया वेगळा । कणु घेतां विरंगोळा । असे काई ? ॥ ४६६ ॥ तैसा उपाधि उपहितां । शेवटु जेथ विचारितां । तें कोणातेंही न पुसतां । निरुपाधिक ॥ ४६७ ॥ जैसें न सांगणेंवरी । बाळा पतीसी रूप करी । बोल निमालेपणें विवरी । अचर्चातें ॥ ४६८ ॥ पैं सांगणेया जोगें नव्हे । तेथींचें सांगणें ऐसें आहे । म्हणौनि उपाधि लक्ष्मीनाहे । बोलिजे आदीं ॥ ४६९ ॥ पाडिव्याची चंद्ररेखा । निरुती दावावया शाखा । दाविजे तेवीं औपाधिका । बोली इया ॥ ४७० ॥ द्वाविमौ पुरुषौ लोके क्षरश्चाक्षर एव च । क्षरः सर्वाणि भूतानि कूटस्थोऽक्षर उच्यते ॥ १६॥ मग तो म्हणे गा सव्यसाची । पैं इये संसारपाटणींची । वस्ती साविया टांची । दुपुरुषीं ॥ ४७१ ॥ जैसी आघवांचि गगनीं । नांदत दिवोरात्री दोन्ही । तैसे संसार राजधानीं । दोन्हीचि हे ॥ ४७२ ॥ आणिकही तिजा पुरुष आहे । परी तो या दोहींचें नांव न साहे । जो उदेला गांवेंसीं खाये । दोहींतें ययां ॥ ४७३ ॥ परी ते तंव गोठी असो । आधीं दोन्हींची हे परियेसों । जें संसारग्रामा वसों । आले असती ॥ ४७४ ॥ एक आंधळा वेडा पंगु । येर सर्वांगें पुरता चांगु । परी ग्रामगुणें संगु । घडला दोघां ॥ ४७५ ॥ तया एका नाम क्षरु । येरातें म्हणती अक्षरु । इहीं दोहींचि परी संसारु । कोंदला असे ॥ ४७६ ॥ आतां क्षरु तो कवणु । अक्षरु तो किं लक्षणु । हा अभिप्रायो संपूर्णु । विवंचूं गा ॥ ४७७ ॥ तरी महदहंकारा- । लागुनियां धनुर्धरा । तृणांतींचा पांगोरा- । वरी पैं गा ॥ ४७८ ॥ जें कांहीं सानें थोर । चालतें अथवा स्थिर । किंबहुना गोचर । मनबुद्धींसि जें ॥ ४७९ ॥ जेतुलें पांचभौतिक घडतें । जें नामरूपा सांपडतें । गुणत्रयाच्या पडतें । कामठां जें ॥ ४८० ॥ भूताकृतीचें नाणें । घडत भांगारें जेणें । काळासि जूं खेळणें । जिहीं कवडां ॥ ४८१ ॥ जाणणेंचि विपरीतें । जें जें कांहीं जाणिजेतें । जें प्रतिक्षणीं निमतें । होऊनियां ॥ ४८२ ॥ अगा काढूनि भ्रांतीचे दांग । उभवी सृष्टीचें आंग । हें असो बहु जग । जया नाम ॥ ४८३ ॥ पैं अष्टधा भिन्न ऐसें । जें दाविलें प्रकृतिमिसें । जें क्षेत्रद्वारां छत्तिसें । भागी केलें ॥ ४८४ ॥ हें मागील सांगों किती । अगा आतांचि जें प्रस्तुतीं । वृक्षाकार रूपाकृती । निरूपिलें ॥ ४८५ ॥ तें आघवेंचि साकारें । कल्पुनी आपणपयां पुरे । जालें असें तदनुसारें । चैतन्यचि ॥ ४८६ ॥ जैसा कुहां आपणचि बिंबें । सिंह प्रतिबिंब पाहतां क्षोभे । मग क्षोभला समारंभें । घाली तेथ ॥ ४८७ ॥ कां सलिलीं असतचि असे । व्योमावरी व्योम बिंबे जैसें । अद्वैत होऊनि तैसें । द्वैत घेपे ॥ ४८८ ॥ अर्जुना गा यापरी । साकार कल्पूनि पुरीं । आत्मा विस्मृतीचि करी । निद्रा तेथ ॥ ४८९ ॥ पैं स्वप्नीं सेजार देखिजे । मग पहुडणें जैसें तेथ कीजे । तैसें पुरीं शयन देखिजे । आत्मयासी ॥ ४९० ॥ पाठीं तिये निद्रेचेनि भरें । मी सुखी दुःखी म्हणत घोरें । अहंममतेचेनि थोरें । वोसणायें सादें ॥ ४९१ ॥ हा जनकु हे माता । हा मी गौर हीन पुरता । पुत्र वित्त कांता । माझें हें ना ॥ ४९२ ॥ ऐसिया वेंघोनि स्वप्ना । धांवत भवस्वर्गाचिया राना । तया चैतन्या नाम अर्जुना । क्षर पुरुषु गा ॥ ४९३ ॥ आतां ऐक क्षेत्रज्ञु येणें । नामें जयातें बोलणें । जग जीवु कां म्हणे । जिये दशेतें ॥ ४९४ ॥ जो आपुलेनि विसरें । सर्व भूतत्वें अनुकरें । तो आत्मा बोलिजे क्षरें । पुरुष नामें ॥ ४९५ ॥ जे तो वस्तुस्थिती पुरता । म्हणौनि आली पुरुषता । वरी देहपुरीं निदैजतां । पुरुषनामें ॥ ४९६ ॥ आणि क्षरपणाचा नाथिला । आळु यया ऐसेनि आला । जे उपाधींचि आतला । म्हणौनियां ॥ ४९७ ॥ जैसी खळाळीचिया उदका- । सरसीं आंदोळे चंद्रिका । तैसा विकारां औपाधिका । ऐसाचि गमे ॥ ४९८ ॥ कां खळाळु मोटका शोषे । आणि चंद्रिका तैं सरिसींच भ्रंशे । तैसा उपाधिनाशीं न दिसे । उपाधिकु ॥ ४९९ ॥ ऐसें उपाधीचेनि पाडें । क्षणिकत्व यातें जोडे । तेणें खोंकरपणें घडे । क्षर हें नाम ॥ ५०० ॥ एवं जीवचैतन्य आघवें । हें क्षर पुरुष जाणावें । आतां रूप करूं बरवें । अक्षरासी ॥ ५०१ ॥ तरी अक्षरु जो दुसरा । पुरुष पैं धनुर्धरा । तो मध्यस्थु गा गिरिवरां । मेरु जैसा ॥ ५०२ ॥ जे तो पृथ्वी पाताळ स्वर्गीं । इहीं न भेदे तिहीं भागीं । तैसा दोहीं ज्ञानाज्ञानांगीं । पडेना जो ॥ ५०३ ॥ ना यथार्थज्ञानें एक होणें । ना अन्यथात्वें दुजें घेणें । ऐसें निखिळ जें नेणणें । तेंचि तें रूप ॥ ५०४ ॥ पांसुता निःशेष जाये । ना घटभांडादि होये । तया मृत्पिंडा ऐसें आहे । मध्यस्थ जें ॥ ५०५ ॥ पैं आटोनि गेलिया सागरु । मग तरंगु ना नीरु । तया ऐशी अनाकारु । जे दशा गा ॥ ५०६ ॥ पार्था जागणें तरी बुडे । परी स्वप्नाचें कांहीं न मांडे । तैसिये निद्रे सांगडें । न्याहाळणें जें ॥ ५०७ ॥ विश्व आघवेंचि मावळे । आणि आत्मबोधु तरी नुजळे । तिये अज्ञानदशे केवळे । अक्षरु नाम ॥ ५०८ ॥ सर्वां कळीं सांडिलें जैसें । चंद्रपण उरे अंवसे। रूप जाणावें तैसें । अक्षराचें ॥ ५०९ ॥ पैं सर्वोपाधिविनाशें। हे जीवदशा जेथ पैसे । फळपाकांत जैसें । झाड बीजीं ॥ ५१० ॥ तैसें उपाधी उपहित । थोकोनि ठाके जेथ । तयातें अव्यक्त । बोलती गा ॥ ५११ ॥ घन अज्ञान सुषुप्ती । तो बीजभावो म्हणती । येर स्वप्न हन जागृती । फळभावो तयाचा ॥ ५१२ ॥ जयासी कां बीजभावो । वेदांतीं केला ऐसा आवो । तो तया पुरुषा ठावो । अक्षराचा ॥ ५१३ ॥ जेथूनि अन्यथाज्ञान । फांकोनि जागृति स्वप्न । नानाबुद्धीचें रान । रिगालें असे ॥ ५१४ ॥ जीवत्व जेथुनी किरीटी । विश्व उठतचि उठी । ते उभय भेदांची मिठी । अक्षरु पुरुषु ॥ ५१५ ॥ येरु क्षर पुरुषु कां जनीं । जिहीं खेळे जागृतीं स्वप्नीं । तिया अवस्था जो दोन्ही । वियाला गा ॥ ५१६ ॥ पैं अज्ञानघनसुषुप्ती । ऐसैसी जे कां ख्याती । या उणी एकी प्राप्ती । ब्रह्माची जे ॥ ५१७ ॥ साचचि पुढती वीरा । जरी न येतां स्वप्न जागरा । तरी ब्रह्मभावो साचोकारा । म्हणों येता ॥ ५१८ ॥ परी प्रकृतिपुरुषें दोनी । अभ्रें जालीं जियें गगनीं । क्षेत्रक्षेत्रज्ञु स्वप्नीं । देखिला जियें ॥ ५१९ ॥ हें असो अधोशाखा । या संसाररूपा रुखा । मूळ तें रूप पुरुषा । अक्षराचें ॥ ५२० ॥ हा पुरुषु कां म्हणिजे । जे पूर्णपणेंचि निजें । पैं मायापुरीं पहुडिजे । तेणेंही बोलें ॥ ५२१ ॥ आणि विकारांची जे वारी । ते विपरीत ज्ञानाची परी । नेणिजे जिये माझारीं । ते सुषुप्ती गा हा ॥ ५२२ ॥ म्हणौनि यया आपैसें । क्षरणें या नसे । आणिकेंही हा न नाशे । ज्ञानाउणें ॥ ५२३ ॥ यालागीं हा अक्षरु । ऐसा वेदांतीं डगरु । केला देशी थोरु । सिद्धांताच्या ॥ ५२४ ॥ ऐसें जीवकार्य कारण । जया मायासंगुचि लक्षण । अक्षर पुरुषु जाण । चैतन्य तें ॥ ५२५ ॥ उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः परमात्मेत्युदाहृतः ॥ यो लोकत्रयमाविश्य बिभर्त्यव्यय ईश्वरः ॥ १७॥ आतां अन्यथाज्ञानीं । या दोनी अवस्था जया जनीं । तया हरपती घनीं । अज्ञानतत्त्वीं ॥ ५२६ ॥ तें अज्ञान ज्ञानीं बुडालिया । ज्ञानें कीर्तिमुखत्व केलिया । जैसा वन्हि काष्ठ जाळूनियां । स्वयें जळे ॥ ५२७ ॥ तैसें अज्ञान ज्ञानें नेलें । आपण वस्तु देऊनि गेलें । ऐसें जाणणेंनिवीण उरलें । जाणतें जें ॥ ५२८ ॥ तें तो गा उत्तम पुरुषु । जो तृतीय कां निष्कर्षु । दोहींहून आणिकु । मागिला जो ॥ ५२९ ॥ सुषुप्तीं आणि स्वप्ना- । पासूनि बहुवें अर्जुना । जागणें जैसें आना । बोधाचेंचि ॥ ५३० ॥ कां रश्मी हन मृगजळा- । पासूनि अर्कमंडळा । अफाटु तेवीं वेगळा । उत्तमु गा ॥ ५३१ ॥ हें ना काष्ठींचा काष्ठाहुनी । अनारिसा जैसा वन्ही । तैसा क्षराक्षरापासुनी । आनचि तो ॥ ५३२ ॥ पैं ग्रासूनि आपली मर्यादा । एक करीत नदीनदां । उठी कल्पांतीं उदावादा । एकार्णवाचा ॥ ५३३ ॥ तैसें स्वप्न ना सुषुप्ती । ना जागराची गोठी आथी । जैसी गिळिली दिवोराती । प्रळयतेजें ॥ ५३४ ॥ मग एकपण ना दुजें । असें नाहीं हें नेणिजे । अनुभव निर्बुजे । बुडाला जेथें ॥ ५३५ ॥ ऐसें आथि जें कांहीं । तें तो उत्तम पुरुषु पाहीं । जें परमात्मा इहीं । बोलिजे नामीं ॥ ५३६ ॥ तेंही एथ न मिसळतां । बोलणें जीवत्वें पंडुसुता । जैसी बुडणेयाची वार्ता । थडियेचा कीजे ॥ ५३७ ॥ तैसें विवेकाचिये कांठीं । उभें ठाकलिया किरीटी । परावराचिया गोठी । करणें वेदां ॥ ५३८ ॥ म्हणौनि पुरुषु क्षराक्षरु । दोन्ही देखोनि अवरु । यातें म्हणती परु । आत्मरूप ॥ ५३९ ॥ अर्जुना ऐसिया परी । परमात्मा शब्दवरी । सूचिजे गा अवधारीं । पुरुषोत्तमु ॥ ५४० ॥ एऱ्हवीं न बोलणेंचि बोलणें । जेथिंचें सर्व नेणिवा जाणणें । कांहींच न होनि होणें । जे वस्तु गा ॥ ५४१ ॥ सोऽहं तेंही अस्तवलें । जेथ सांगतेंचि सांगणें जालें । द्रष्टत्वेंसी गेलें । दृश्य जेथ ॥ ५४२ ॥ आतां बिंबा आणि प्रतिबिंबा- । माजीं कैंची हें म्हणों नये प्रभा ? । जऱ्ही कैसेनि हे लाभा । जायेचि ना ॥ ५४३ ॥ कां घ्राणा फुला दोहीं । द्रुती असे जे माझारिलां ठायीं । ते न दिसे तरी नाहीं । ऐसें बोलों नये ॥ ५४४ ॥ तैसें द्रष्टा दृश्य हें जाये । मग कोण म्हणे काय आहे । हेंचि अनुभवें तेंचि पाहें । रूप तया ॥ ५४५ ॥ जो प्रकाश्येंवीण प्रकाशु । ईशितव्येंवीण ईशु । आपणेंनीचि अवकाशु । वसवीत असे जो ॥ ५४६ ॥ जो नादें ऐकिजता नादु । स्वादें चाखिजता स्वादु । जो भोगिजतसे आनंदु । आनंदेंचि ॥ ५४७ ॥ जो पूर्णतेचा परिणामु । पुरुषु गा पुरुषोत्तमु । विश्रांतीचाही विश्रामु । विराला जेथें ॥ ५४८ ॥ सुखासि सुख जोडिलें । जें तेज तेजासि सांपडलें । शून्यही बुडालें । महाशून्यीं जिये ॥ ५४९ ॥ जो विकासाहीवरी उरता । ग्रासातेंही ग्रासूनि पुरता । जो बहुतें पाडें बहुतां- । पासूनि बहु ॥ ५५० ॥ पैं नेणतयाप्रती । रुपेपणाची प्रतीती । रुपें न होनि शुक्ती । दावी जेवीं ॥ ५५१ ॥ कां नाना अलंकारदशे । सोनें न लपत लपालें असे । विश्व न होनियां तैसें । विश्व जो धरी ॥ ५५२ ॥ हें असो जलतरंगा । नाहीं सिनानेपण जेवीं गा । तेवीं दिसता प्रकाशु जगा । आपणचि जो ॥ ५५३ ॥ आपुलिया संकोचविकाशा । आपणचि रूप वीरेशा । हा जळीं चंद्र हन जैसा । समग्र गा ॥ ५५४ ॥ तैसा विश्वपणें कांहीं होये । विश्वलोपीं कहीं न जाये । जैसा रात्रीं दिवसें नोहे । द्विधा रवि ॥ ५५५ ॥ तैसा कांहींचि कोणीकडे । कायिसेनिहि वेंचीं न पडे । जयाचें सांगडें । जयासीचि ॥ ५५६ ॥ यस्मात्क्षरमतीतोऽहमक्षरादपि चोत्तमः । अतोऽस्मि लोके वेदे च प्रथितः पुरुषोत्तमः ॥ १८॥ जो आपणपेंचि आपणया । प्रकाशीतसे धनंजया । काय बहु बोलों जया । नाहीं दुजें ॥ ५५७ ॥ तो गा मी निरुपाधिकु । क्षराक्षरोत्तमु एकु । म्हणौनि म्हणे वेद लोकु । पुरुषोत्तमु ॥ ५५८ ॥ यो मामेवमसंमूढो जानाति पुरुषोत्तमम् । स सर्वविद्भजति मां सर्वभावेन भारत ॥ १९॥ परी हें असो ऐसिया । मज पुरुषोत्तमातें धनंजया । जाणे जो पाहलेया । ज्ञानमित्रें ॥ ५५९ ॥ चेइलिया आपुलें ज्ञान । जैसें नाहींचि होय स्वप्न । तैसें स्फुरतें त्रिभुवन । वावों जालें ॥ ५६० ॥ कां हातीं घेतलिया माळा । फिटे सर्पाभासाचा कांटाळा । तैसा माझेनि बोधें टवाळा । नागवे तो ॥ ५६१ ॥ लेणें सोनेंचि जो जाणें । तो लेणेंपण तें वावो म्हणे । तेवीं मी जाणोनि जेणें । वाळिला भेदु ॥ ५६२ ॥ मग म्हणे सर्वत्र सच्चिदानंदु । मीचि एकु स्वतःसिद्धु । जो आपणेनसीं भेदु । नेणोनियां जाणे ॥ ५६३ ॥ तेणेंचि सर्व जाणितलें । हेंही म्हणणें थेंकुलें । जे तया सर्व उरलें । द्वैत नाहीं ॥ ५६४ ॥ म्हणौनि माझिया भजना । उचितु तोचि अर्जुना । गगन जैसें आलिंगना । गगनाचिया ॥ ५६५ ॥ क्षीरसागरा परगुणें । कीजे क्षीरसागरचिपणें । अमृतचि होऊनि मिळणें । अमृतीं जेवीं ॥ ५६६ ॥ साडेपंधरा मिसळावें । तैं साडेपंधरेंचि होआवें । तेवीं मी जालिया संभवे । भक्ति माझी ॥ ५६७ ॥ हां गा सिंधूसि आनी होती । तरी गंगा कैसेनि मिळती ? । म्हणौनि मी न होतां भक्ती । अन्वयो आहे ? ॥ ५६८ ॥ ऐसियालागीं सर्व प्रकारीं । जैसा कल्लोळु अनन्यु सागरीं । तैसा मातें अवधारीं । भजिन्नला जो ॥ ५६९ ॥ सूर्या आणि प्रभे । एकवंकी जेणें लोभें । तो पाडु मानूं लाभे । भजना तया ॥ ५७० ॥ इति गुह्यतमं शास्त्रमिदमुक्तं मयाऽनघ ॥ एतद्बुद्ध्वा बुद्धिमान्स्यात् कृतकृत्यश्च भारत ॥ २०॥ ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे पुरुषोत्तम योगोनाम पंचदशोऽध्यायः ॥ १५ ॥ एवं कथिलयादारभ्य । हें जें सर्व शास्त्रैकलभ्य । उपनिषदां सौरभ्य । कमळदळां जेवीं ॥ ५७१ ॥ हें शब्दब्रह्माचें मथितें । श्रीव्यासप्रज्ञेचेंनि हातें । मथुनि काढिलें आयितें । सार आम्हीं ॥ ५७२ ॥ जे ज्ञानामृताची जाह्नवी । जे आनंदचंद्रींची सतरावी । विचारक्षीरार्णवींची नवी । लक्ष्मी जे हे ॥ ५७३ ॥ म्हणौनि आपुलेनि पदें वर्णें । अर्थाचेनि जीवेंप्राणें । मीवांचोनि हों नेणें । आन कांहीं ॥ ५७४ ॥ क्षराक्षरत्वें समोर जालें । तयांचें पुरुषत्व वाळिलें । मग सर्वस्व मज दिधलें । पुरुषोत्तमीं ॥ ५७५ ॥ म्हणौनि जगीं गीता । मियां आत्मेनि पतिव्रता । जे हे प्रस्तुत तुवां आतां । आकर्णिली ॥ ५७६ ॥ साचचि बोलाचें नव्हे हें शास्त्र । पैं संसारु जिणतें हें शस्त्र । आत्मा अवतरविते मंत्र । अक्षरें इयें ॥ ५७७ ॥ परी तुजपुढां सांगितलें । तें अर्जुना ऐसें जालें । जें गौप्यधन काढिलें । माझें आजि ॥ ५७८ ॥ मज चैतन्यशंभूचा माथां । जो निक्षेपु होता पार्था । तया गौतमु जालासि आस्था- । निधी तूं गा ॥ ५७९ ॥ चोखटिवा आपुलिया । पुढिला उगाणा घेयावया । तया दर्पणाचीचि परी धनंजया । केली आम्हां ॥ ५८० ॥ कां भरलें चंद्रतारांगणीं । नभ सिंधू आपणयामाजीं आणी । तैसा गीतेसीं मी अंतःकरणीं । सूदला तुवां ॥ ५८१ ॥ जे त्रिविधमळिकटा । तूं सांडिलासि सुभटा । म्हणौनि गीतेसीं मज वसौटा । जालासि गा ॥ ५८२ ॥ परी हें बोलों काय गीता । जे हे माझी उन्मेषलता । जाणे तो समस्ता । मोहा मुके ॥ ५८३ ॥ सेविली अमृतसरिता । रोगु दवडूनि पंडुसुता । अमरपण उचितां । देऊनि घाली ॥ ५८४ ॥ तैसी गीता हे जाणितलिया । काय विस्मयो मोह जावया । परी आत्मज्ञानें आपणापयां । मिळिजे येथ ॥ ५८५ ॥ जया आत्मज्ञानाच्या ठायीं । कर्म आपुलेया जीविता पाहीं । होऊनियां उतराई । लया जाय ॥ ५८६ ॥ हरपलें दाऊनि जैसा । मागु सरे वीरविलासा । ज्ञानचि कळस वळघे तैसा । कर्मप्रासादाचा ॥ ५८७ ॥ म्हणौनि ज्ञानिया पुरुषा । कृत्य करूं सरलें देखा । ऐसा अनाथांचा सखा । बोलिला तो ॥ ५८८ ॥ तें श्रीकृष्णवचनामृत । पार्थीं भरोनि असे वोसंडत । मग व्यासकृपा प्राप्त । संजयासी ॥ ५८९ ॥ तो धृतराष्ट्र राया । सूतसे पान करावया । म्हणौनि जीवितांतु तया । नोहेचि भारी ॥ ५९० ॥ एऱ्हवीं गीताश्रवण अवसरीं । आवडों लागतां अनधिकारी । परि सेखीं तेचि उजरी । पातला भली ॥ ५९१ ॥ जेव्हां द्राक्षीं दूध घातलें । तेव्हां वायां गेलें गमलें । परी फळपाकीं दुणावलें । देखिजे जेवीं ॥ ५९२ ॥ तैसी श्रीहरीवक्त्रींचीं अक्षरें । संजयें सांगितलीं आदरें । तिहीं अंधु तोही अवसरें । सुखिया जाला ॥ ५९३ ॥ तेंचि मऱ्हाटेनि विन्यासें । मियां उन्मेषें ठसेंठोंबसें । जी जाणें नेणें तैसें । निरोपिलें ॥ ५९४ ॥ सेवंतीये अरिसि कांहीं । आंग पाहतां विशेषु नाहीं । परी सौरभ्य नेलें तिहीं । भ्रमरीं जाणिजे ॥ ५९५ ॥ तैसें घडतें प्रमेय घेइजे । उणें तें मज देइजे । जें नेणणें हेंचि सहजें । रूप कीं बाळा ॥ ५९६ ॥ तरी नेणतें जऱ्ही होये । तऱ्ही देखोनि बाप कीं माये । हर्ष केंहि न समाये । चोज करिती ॥ ५९७ ॥ तैसें संत माहेर माझें । तुम्ही मिनलिया मी लाडैजें । तेंचि ग्रंथाचेनि व्याजें । जाणिजो जी ॥ ५९८ ॥ आतां विश्वात्मकु हा माझा । स्वामी श्रीनिवृत्तिराजा । तो अवधारू वा{क्} पूजा । ज्ञानदेवो म्हणे ॥ ५९९ ॥ इति श्रीज्ञानदेवविरचितायां भावार्थदीपिकायां पंचदशोऽध्यायः ॥ 1467 2775 2005-10-09T09:52:56Z 203.115.86.234 ॥ ॐ श्री परमात्मने नमः ॥ ॥ अथ श्रीमद्भगवद्गीता ॥ । अथ षोडशोशोऽध्यायः - अध्याय सोळावा । । । दैवासुरसंपत्तिविभागयोगः । मावळवीत विश्वाभासु । नवल उदयला चंडांशु । अद्वयाब्जिनीविकाशु । वंदूं आतां ॥ १ ॥ जो अविद्याराती रुसोनियां । गिळी ज्ञानाज्ञानचांदणिया । जो सुदिनु करी ज्ञानियां । स्वबोधाचा ॥ २ ॥ जेणें विवळतिये सवळे । लाहोनि आत्मज्ञानाचे डोळे । सांडिती देहाहंतेचीं अविसाळें । जीवपक्षी ॥ ३ ॥ लिंगदेहकमळाचा । पोटीं वेंचु तया चिद्भ्रमराचा । बंदिमोक्षु जयाचा । उदैला होय ॥ ४ ॥ शब्दाचिया आसकडीं । भेद नदीच्या दोहीं थडीं । आरडाते विरहवेडीं । बुद्धिबोधु ॥ ५ ॥ तया चक्रवाकांचें मिथुन । सामरस्याचें समाधान । भोगवी जो चिद्गगन । भुवनदिवा ॥ ६ ॥ जेणें पाहालिये पाहांटे । भेदाची चोरवेळ फिटे । रिघती आत्मानुभववाटे । पांथिक योगी ॥ ७ ॥ जयाचेनि विवेककिरणसंगें । उन्मेखसूर्यकांतु फुणगे । दीपले जाळिती दांगें । संसाराचीं ॥ ८ ॥ जयाचा रश्मिपुंजु निबरु । होता स्वरूप उखरीं स्थिरु । ये महासिद्धीचा पूरु । मृगजळ तें ॥ ९ ॥ जो प्रत्यग्बोधाचिया माथया । सोऽहंतेचा मध्यान्हीं आलिया । लपे आत्मभ्रांतिछाया । आपणपां तळीं ॥ १० ॥ ते वेळीं विश्वस्वप्नासहितें । कोण अन्यथामती निद्रेतें । सांभाळी नुरेचि जेथें । मायाराती ॥ ११ ॥ म्हणौनि अद्वयबोधपाटणीं । तेथ महानंदाची दाटणी । मग सुखानुभूतीचीं घेणीं देणीं । मंदावो लागती ॥ १२ ॥ किंबहुना ऐसैसें । मुक्तकैवल्य सुदिवसें । सदा लाहिजे कां प्रकाशें । जयाचेनि ॥ १३ ॥ जो निजधामव्योमींचा रावो । उदैलाचि उदैजतखेंवो । फेडी पूर्वादि दिशांसि ठावो । उदोअस्तूचा ॥ १४ ॥ न दिसणें दिसणेंनसीं मावळवी । दोहीं झांकिलें ते सैंघ पालवी । काय बहु बोलों ते आघवी । उखाचि आनी ॥ १५ ॥ तो अहोरात्रांचा पैलकडु । कोणें देखावा ज्ञानमार्तंडु । जो प्रकाश्येंवीण सुरवाडु । प्रकाशाचा ॥ १६ ॥ तया चित्सूर्या श्रीनिवृत्ती । आतां नमों म्हणों पुढतपुढती । जे बाधका येइजतसे स्तुती । बोलाचिया ॥ १७ ॥ देवाचें महिमान पाहोनियां । स्तुति तरी येइजे चांगावया । जरी स्तव्यबुद्धीसीं लया । जाईजे कां ॥ १८ ॥ जो सर्वनेणिवां जाणिजे । मौनाचिया मिठीया वानिजे । कांहींच न होनि आणिजे । आपणपयां जो ॥ १९ ॥ तया तुझिया उद्देशासाठीं । पश्यंती मध्यमा पोटीं । सूनि परेसींही पाठीं । वैखरी विरे ॥ २० ॥ तया तूतें मी सेवकपणें । लेववीं बोलकेया स्तोत्राचें लेणें । हें उपसाहावेंही म्हणतां उणें । अद्वयानंदा ॥ २१ ॥ परी रंकें अमृताचा सागरु । देखिलिया पडे उचिताचा विसरु । मग करूं धांवे पाहुणेरु । शाकांचा तया ॥ २२ ॥ तेथ शाकुही कीर बहुत म्हणावा । तयाचा हर्षवेगुचि तो घ्यावा । उजळोनि दिव्यतेजा हातिवा । ते भक्तीचि पाहावी ॥ २३ ॥ बाळा उचित जाणणें होये । तरी बाळपणचि कें आहे ? । परी साचचि येरी माये । म्हणौनि तोषे ॥ २४ ॥ हां गा गांवरसें भरलें । पाणी पाठीं पाय देत आलें । तें गंगा काय म्हणितलें । परतें सर ? ॥ २५ ॥ जी भृगूचा कैसा अपकारु । कीं तो मानूनि प्रियोपचारु । तोषेचिना शारङ्गधरु । गुरुत्वासीं ? ॥ २६ ॥ कीं आंधारें खतेलें अंबर । झालेया दिवसनाथासमोर । तेणें तयातें पऱ्हा सर । म्हणितलें काई ? ॥ २७ ॥ तेवीं भेदबुद्धीचिये तुळे । घालूनि सूर्यश्लेषाचें कांटाळे । तुकिलासि तें येकी वेळे । उपसाहिजो जी ॥ २८ ॥ जिहीं ध्यानाचा डोळां पाहिलासी । वेदादि वाचां वानिलासी । जें उपसाहिलें तयासी । तें आम्हांही करीं ॥ २९ ॥ परी मी आजि तुझ्या गुणीं । लांचावलों अपराधु न गणीं । भलतें करीं परी अर्धधणीं । नुठी कदा ॥ ३० ॥ मियां गीता येणें नांवें । तुझें पसायामृत सुहावें । वानूं लाधलों तें दुणेन थावें । दैवलों दैवें ॥ ३१ ॥ माझिया सत्यवादाचें तप । वाचा केलें बहुत कल्प । तया फळाचें हें महाद्वीप । पातली प्रभु ॥ ३२ ॥ पुण्यें पोशिलीं असाधरणें । तियें तुझें गुण वानणें । देऊनि मज उत्तीर्णें । जालीं आजी ॥ ३३ ॥ जी जीवित्वाच्या आडवीं । आतुडलों होतों मरणगांवीं । ते अवदसाची आघवी । फेडिली आजी ॥ ३४ ॥ जे गीता येणें नांवें नावाणिगी । जे अविद्या जिणोनि दाटुगी । ते कीर्ती तुझी आम्हांजोगी । वानावया जाली ॥ ३५ ॥ पैं निर्धना घरीं वानिवसें । महालक्ष्मी येऊनि बैसे । तयातें निर्धन ऐसें । म्हणों ये काई ? ॥ ३६ ॥ कां अंधकाराचिया ठाया । दैवें सुर्यु आलिया । तो अंधारुचि जगा यया । प्रकाशु नोहे ? ॥ ३७ ॥ जया देवाची पाहतां थोरी । विश्व परमाणुही दशा न धरी । तो भावाचिये सरोभरी । नव्हेचि काई ? ॥ ३८ ॥ तैसा मी गीता वाखाणी । हे खपुष्पाची तुरंबणी । परी समर्थें तुवां शिरयाणी । फेडिली ते ॥ ३९ ॥ म्हणौनि तुझेनि प्रसादें । मी गीतापद्यें अगाधें । निरूपीन जी विशदें । ज्ञानदेवो म्हणे ॥ ४० ॥ तरी अध्यायीं पंधरावा । श्रीकृष्णें तया पांडवा । शास्त्रसिद्धांतु आघवा । उगाणिला ॥ ४१ ॥ जे वृक्षरूपक परीभाषा । केलें उपाधि रूप अशेषा । सद्वैद्यें जैसें दोषा । अंगलीना ॥ ४२ ॥ आणि कूटस्थु जो अक्षरु । दाविला पुरुषप्रकारु । तेणें उपहिताही आकारु । चैतन्या केला ॥ ४३ ॥ पाठीं उत्तम पुरुष । शब्दाचें करूनि मिष । दाविलें चोख । आत्मतत्त्व ॥ ४४ ॥ आत्मविषयीं आंतुवट । साधन जें आंगदट । ज्ञान हेंही स्पष्ट । चावळला ॥ ४५ ॥ म्हणौनि इये अध्यायीं । निरूप्य नुरेचि कांहीं । आतां गुरुशिष्यां दोहीं । स्नेहो लाहणा ॥ ४६ ॥ एवं इयेविषयीं कीर । जाणते बुझावले अपार । परी मुमुक्षु इतर । साकांक्ष जाले ॥ ४७ ॥ त्या मज पुरुषोत्तमा । ज्ञानें भेटे जो सुवर्मा । तो सर्वज्ञु तोचि सीमा । भक्तीचीही ॥ ४८ ॥ ऐसें हें त्रैलोक्यनायकें । बोलिलें अध्यायांत श्लोकें । तेथें ज्ञानचि बहुतेकें । वानिलें तोषें ॥ ४९ ॥ भरूनि प्रपंचाचा घोंटु । कीजे देखतांचि देखतया द्रष्टु । आनंदसाम्राज्यीं पाटु । बांधिजे जीवा ॥ ५० ॥ येवढेया लाठेपणाचा उपावो । आनु नाहींचि म्हणे देवो । हा सम्यक्‌ज्ञानाचा रावो । उपायांमाजीं ॥ ५१ ॥ ऐसे आत्मजिज्ञासु जे होते । तिहीं तोषलेनि चित्तें । आदरें तया ज्ञानातें । वोंवाळिलें जीवें ॥ ५२ ॥ आतां आवडी जेथ पडे । तयाचि अवसरीं पुढें पुढें । रिगों लागें हें घडे । प्रेम ऐसें ॥ ५३ ॥ म्हणौनि जिज्ञासूंच्या पैकीं । ज्ञानी प्रतीती होय ना जंव निकी । तंव योग क्षेमु ज्ञानविखीं । स्फुरेलचि कीं ॥ ५४ ॥ म्हणौनि तेंचि सम्यक् ज्ञान । कैसेनि होय स्वाधीन । जालिया वृद्धियत्‌न । घडेल केवीं ॥ ५५ ॥ कां उपजोंचि जें न लाहे । जें उपजलेंही अव्हांटा सूये । तें ज्ञानीं विरुद्ध काय आहे । हें जाणावें कीं ॥ ५६ ॥ मग जाणतयां जें विरू । तयाचीं वाट वाहती करूं । ज्ञाना हित तेंचि विचारूं । सर्वभावें ॥ ५७ ॥ ऐसा ज्ञानजिज्ञासु तुम्हीं समस्तीं । भावो जो धरिला असे चित्तीं । तो पुरवावया लक्ष्मीपती । बोलिजेल ॥ ५८ ॥ ज्ञानासि सुजन्म जोडे । आपली विश्रांतिही वरी वाढे । ते संपत्तीचे पवाडे । सांगिजेल दैवी ॥ ५९ ॥ आणि ज्ञानाचेनि कामाकारें । जे रागद्वेषांसि दे थारे । तिये आसुरियेहि घोरे । करील रूप ॥ ६० ॥ सहज इष्टानिष्टकरणी । दोघीचि इया कवतुकिणी । हे नवमाध्यायीं उभारणी । केली होती ॥ ६१ ॥ तेथ साउमा घेयावया उवावो । तंव वोडवला आन प्रस्तावो । तरी तयां प्रसंगें आतां देवो । निरूपीत असे ॥ ६२ ॥ तया निरूपणाचेनि नांवें । अध्याय पद सोळावें । लावणी पाहतां जाणावें । मागिलावरी ॥ ६३ ॥ परी हें असो आतां प्रस्तुतीं । ज्ञानाच्या हिताहितीं । समर्था संपत्ती । इयाचि दोन्ही ॥ ६४ ॥ जे मुमुक्षुमार्गींची बोळावी । जे मोहरात्रीची धर्मदिवी । ते आधीं तंव दैवी । संपत्ती ऐका ॥ ६५ ॥ जेथ एक एकातें पोखी । ऐसे बहुत पदार्थ येकीं । संपादिजती ते लोकीं । संपत्ति म्हणिजे ॥ ६६ ॥ ते दैवी सुखसंभवी । तेथ दैवगुणें येकोपजीवीं । जाली म्हणौनि दैवी । संपत्ति हे ॥ ६७ ॥ श्री भगवानुवाच । अभयं सत्त्वसंशुद्धिर्ज्ञानयोगव्यवस्थितः । दानं दमश्च यज्ञश्च स्वाध्यायस्तप आर्जवं ॥ १॥ आतां तयाचि दैवगुणां- । माजीं धुरेचा बैसणा । बैसे तया आकर्णा । अभय ऐसें ॥ ६८ ॥ तरी न घालूनि महापुरीं । न घेपे बुडणयाची शियारी । कां रोगु न गणिजे घरीं । पथ्याचिया ॥ ६९ ॥ तैसा कर्माकर्माचिया मोहरा । उठूं नेदूनि अहंकारा । संसाराचा दरारा । सांडणें येणें ॥ ७० ॥ अथवा ऐक्यभावाचेनि पैसें । दुजे मानूनि आत्मा ऐसें । भयवार्ता देशें । दवडणें जें ॥ ७१ ॥ पाणी बुड{ऊं} ये मिठातें । तंव मीठचि पाणी आतें । तेवीं आपण जालेनि अद्वैतें । नाशे भय ॥ ७२ ॥ अगा अभय येणें नांवें । बोलिजे तें हें जाणावें । सम्यक्‌ज्ञानाचें आघवें । धांवणें हें ॥ ७३ ॥ आतां सत्त्वशुद्धी जे म्हणिजे । ते ऐशा चिन्हीं जाणिजे । तरी जळे ना विझे । राखोंडी जैसी ॥ ७४ ॥ कां पाडिवा वाढी न मगे । अंवसे तुटी सांडूनि मागे । माजीं अतिसूक्ष्म अंगें । चंद्रु जैसा राहे ॥ ७५ ॥ नातरी वार्षिया नाहीं मांडिली । ग्रीष्में नाहीं सांडिली । माजीं निजरूपें निवडली । गंगा जैसी ॥ ७६ ॥ तैसी संकल्पविकल्पाची वोढी । सांडूनि रजतमाची कावडी । भोगितां निजधर्माची आवडी । बुद्धि उरे ॥ ७७ ॥ इंद्रियवर्गीं दाखविलिया । विरुद्धा अथवा भलीया । विस्मयो कांहीं केलिया । नुठी चित्तीं ॥ ७८ ॥ गांवा गेलिया वल्लभु । पतिव्रतेचा विरहक्षोभु । भलतेसणी हानिलाभु । न मनीं जेवीं ॥ ७९ ॥ तेवीं सत्स्वरूप रुचलेपणें । बुद्धी जें ऐसें अनन्य होणें । ते सत्त्वशुद्धी म्हणे । केशिहंता ॥ ८० ॥ आतां आत्मलाभाविखीं । ज्ञानयोगामाजीं एकीं । जे आपुलिया ठाकी । हांवें भरे ॥ ८१ ॥ तेथ सगळिये चित्तवृत्ती । त्यागु करणें या रीती । निष्कामें पूर्णाहुती । हुताशीं जैसी ॥ ८२ ॥ कां सुकुळीनें आपुली । आत्मजा सत्कुळींचि दिधली । हें असो लक्ष्मी स्थिरावली । मुकुंदीं जैसी ॥ ८३ ॥ तैसे निर्विकल्पपणें । जें योगज्ञानींच या वृत्तिक होणें । तो तिजा गुण म्हणे । श्रीकृष्णनाथु ॥ ८४ ॥ आतां देहवाचाचित्तें । यथासंपन्नें वित्तें । वैरी जालियाही आर्तातें । न वंचणे जें कां ॥ ८५ ॥ पत्र पुष्प छाया । फळें मूळ धनंजया । वाटेचा न चुके आलिया । वृक्षु जैसा ॥ ८६ ॥ तैसें मनौनि धनधान्यवरी । विद्यमानें आल्या अवसरीं । श्रांताचिये मनोहारीं । उपयोगा जाणें ॥ ८७ ॥ तयां नांव जाण दान । जें मोक्षनिधानाचें अंजन । हें असो आइक चिन्ह । दमाचें तें ॥ ८८ ॥ तरी विषयेंद्रियां मिळणी । करूनि घापे वितुटणी । जैसें तोडिजे खड्गपाणी । पारकेया ॥ ८९ ॥ तैसा विषयजातांचा वारा । वाजों नेदिजे इंद्रियद्वारां । इये बांधोनि प्रत्याहारा । हातीं वोपी ॥ ९० ॥ आंतुला चित्ताचें अंगवरीं । प्रवृत्ति पळे पर बाहेरी । आगी सुयिजे दाहींहि द्वारीं । वैराग्याची ॥ ९१ ॥ श्वासोश्वासाहुनी बहुवसें । व्रतें आचरे खरपुसें । वोसंतिता रात्रिदिवसें । नाराणुक जया ॥ ९२ ॥ पैं दमु ऐसा म्हणिपे । तो हा जाण स्वरूपें । यागार्थुही संक्षेपें । सांगों ऐक ॥ ९३ ॥ तरी ब्राह्मण करूनि धुरे । स्त्रियादिक पैल मेरे । माझारीं अधिकारें । आपुलालेनि ॥ ९४ ॥ जया जे सर्वोत्तम । भजनीय देवताधर्म । ते तेणें यथागम । विधी यजिजे ॥ ९५ ॥ जैसा द्विज षट्कर्में करी । शूद्र तयातें नमस्कारी । कीं दोहींसही सरोभरी । निपजे यागु ॥ ९६ ॥ तैसें अधिकारपर्यालोचें । हें यज्ञ करणें सर्वांचें । परी विषय विष फळाशेचें । न घापे माजीं ॥ ९७ ॥ आणि मी कर्ता ऐसा भावो । नेदिजे देहाचेनि द्वारें जावों । ना वेदाज्ञेसि तरी ठावो । होइजे स्वयें ॥ ९८ ॥ अर्जुना एवं यज्ञु । सर्वत्र जाण साज्ञु । कैवल्यमार्गींचा अभिज्ञु । सांगाती हा ॥ ९९ ॥ आतां चेंडुवें भूमी हाणिजे । नव्हे तो हाता आणिजे । कीं शेतीं बीं विखुरिजे । परी पिकीं लक्ष ॥ १०० ॥ नातरी ठेविलें देखावया । आदर कीजे दिविया । कां शाखा फळें यावया । सिंपिजे मूळ ॥ १०१ ॥ हें बहु असो आरिसा । आपणपें देखावया जैसा । पुढतपुढती बहुवसा । उटिजे प्रीती ॥ १०२ ॥ तैसा वेदप्रतिपाद्यु जो ईश्वरु । तो होआवयालागीं गोचरु । श्रुतीचा निरंतरु । अभ्यासु करणें ॥ १०३ ॥ तेंचि द्विजांसीच ब्रह्मसूत्र । येरा स्तोत्र कां नाममंत्र । आवर्तवणें पवित्र । पावावया तत्त्व ॥ १०४ ॥ पार्था गा स्वाध्यावो । बोलिजे तो हा म्हणे देवो । आतां तप शब्दाभिप्रावो । आईक सांगों ॥ १०५ ॥ तरी दानें सर्वस्व देणें । वेंचणें तें व्यर्थ करणें । जैसे फळोनि स्वयें सुकणें । इंद्रावणी जेवीं ॥ १०६ ॥ नाना धूपाचा अग्निप्रवेशु । कनकीं तुकाचा नाशु । पितृपक्षु पोषिता ऱ्हासु । चंद्राचा जैसा ॥ १०७ ॥ तैसा स्वरूपाचिया प्रसरा -। लागीं प्राणेंद्रियशरीरां । आटणी करणें जें वीरा । तेंचि तप ॥ १०८ ॥ अथवा अनारिसें । तपाचें रूप जरी असे । तरी जाण जेवीं दुधीं हंसें । सूदली चांचू ॥ १०९ ॥ तैसें देहजीवाचिये मिळणीं । जो उदयजत सूये पाणी । तो विवेक अंतःकरणीं । जागवीजे ॥ ११० ॥ पाहतां आत्मयाकडे । बुद्धीचा पैसु सांकडें । सनिद्र स्वप्न बुडे । जागणीं जैसें ॥ १११ ॥ तैसा आत्मपर्यालोचु । प्रवर्ते जो साचु । तपाचा हा निर्वेचु । धनुर्धरा ॥ ११२ ॥ आतां बाळाच्या हितीं स्तन्य । जैसें नानाभूतीं चैतन्य । तैसें प्राणिमात्रीं सौजन्य । आर्जव तें ॥ ११३ ॥ अहिंसा सत्यमक्रोध्स्त्यागः शान्तिरपैशुनम् । दया भूतेष्वलोलुप्त्वं मार्दवं ह्रीरचापलम् ॥ २॥ आणि जगाचिया सुखोद्देशें । शरीरवाचामानसें । राहाटणें तें अहिंसे । रूप जाण ॥ ११४ ॥ आतां तीख होऊनि मवाळ । जैसें जातीचें मुकुळ । कां तेज परी शीतळ । शशांकाचें ॥ ११५ ॥ शके दावितांचि रोग फेडूं । आणि जिभे तरी नव्हे कडु । ते वोखदु नाहीं मा घडू । उपमा कैंची ॥ ११६ ॥ तरी मऊपणें बुबुळे । झगडतांही परी नाडळे । एऱ्हवीं फोडी कोंराळें । पाणी जैसें ॥ ११७ ॥ तैसें तोडावया संदेह । तीख जैसें कां लोह । श्राव्यत्वें तरी माधुर्य । पायीं घालीं ॥ ११८ ॥ ऐकों ठातां कौतुकें । कानातें निघती मुखें । जें साचारिवेचेनि बिकें । ब्रह्मही भेदी ॥ ११९ ॥ किंबहुना प्रियपणे । कोणातेंही झक{ऊं} नेणे । यथार्थ तरी खुपणें । नाहीं कवणा ॥ १२० ॥ एऱ्हवीं गोरी कीर काना गोड । परी साचाचा पाखाळीं कीड । आगीचें करणें उघड । परी जळों तें साच ॥ १२१ ॥ कानीं लागतां महूर । अर्थें विभांडी जिव्हार । तें वाचा नव्हे सुंदर । लांवचि पां ॥ १२२ ॥ परी अहितीं कोपोनि सोप । लालनीं मऊ जैसें पुष्प । तिये मातेचें स्वरूप । जैसें कां होय ॥ १२३ ॥ तैसें श्रवणसुख चतुर । परीणमोनि साचार । बोलणें जें अविकार । तें सत्य येथें ॥ १२४ ॥ आतां घालितांही पाणी । पाषाणीं न निघे आणी । कां मथिलिया लोणी । कांजी नेदी ॥ १२५ ॥ त्वचा पायें शिरीं । हालेयाही फडे न करी । वसंतींही अंबरीं । न होती फुलें ॥ १२६ ॥ नाना रंभेचेनिही रूपें । शुकीं नुठिजेचि कंदर्पें । कां भस्मीं वन्हि न उद्दीपे । घृतेंही जेवीं ॥ १२७ ॥ तेवींचि कुमारु क्रोधें भरे । तैसिया मंत्राचीं बीजाक्षरें । तियें निमित्तेंही अपारें । मीनलिया ॥ १२८ ॥ परी धातयाही पायां पडतां । नुठी गतायु पंडुसुता । तैसी नुपजे उपजवितां । क्रोधोर्मी गा ॥ १२९ ॥ अक्रोधत्व ऐसें । नांव तें ये दशे । जाण ऐसें श्रीनिवासें । म्हणितलें तया ॥ १३० ॥ आतां मृत्तिकात्यागें घटु । तंतुत्यागें पटु । त्यजिजे जेवीं वटु । बीजत्यागें ॥ १३१ ॥ कां त्यजुनि भिंतिमात्र । त्यजिजे आघवेंचि चित्र । कां निद्रात्यागें विचित्र । स्वप्नजाळ ॥ १३२ ॥ नाना जळत्यागें तरंग । वर्षात्यागें मेघ । त्यजिजती जैसे भोग । धनत्यागें ॥ १३३ ॥ तेवीं बुद्धिमंतीं देहीं । अहंता सांडूनि पाहीं । सांडिजे अशेषही । संसारजात ॥ १३४ ॥ तया नांव त्यागु । म्हणे तो यज्ञांगु । हे मानूनि सुभगु । पार्थु पुसे ॥ १३५ ॥ आतां शांतीचें लिंग । तें व्यक्त मज सांग । देवो म्हणती चांग । अवधान देईं ॥ १३६ ॥ तरी गिळोनि ज्ञेयातें । ज्ञाता ज्ञानही माघौतें । हारपें निरुतें । ते शांति पैं गा ॥ १३७ ॥ जैसा प्रळयांबूचा उभडु । बुडवूनि विश्वाचा पवाडु । होय आपणपें निबिडु । आपणचि ॥ १३८ ॥ मग उगम ओघ सिंधु । हा नुरेचि व्यवहारभेदु । परी जलैक्याचा बोधु । तोही कवणा ? ॥ १३९ ॥ तैसी ज्ञेया देतां मिठी । ज्ञातृत्वही पडे पोटीं । मग उरे तेंचि किरीटी । शांतीचें रूप ॥ १४० ॥ आतां कदर्थवीत व्याधी । बळीकरणाचिया आधीं । आपपरु न शोधी । सद्वैद्यु जैसा ॥ १४१ ॥ का चिखलीं रुतली गाये । धडभाकड न पाहे । जो तियेचिया ग्लानी होये । कालाभुला ॥ १४२ ॥ नाना बुडतयातें सकरुणु । न पुसे अंत्यजु कां ब्राह्मणु । काढूनि राखे प्राणु । हेंचि जाणे ॥ १४३ ॥ कीं माय वनीं पापियें । उघडी केली विपायें । ते नेसविल्यावीण न पाहे । शिष्टु जैसा ॥ १४४ ॥ तैसे अज्ञानप्रमादादिकीं । कां प्राक्तनहीन सदोखीं । निंदत्वाच्या सर्वविखीं । खिळिले जे ॥ १४५ ॥ तयां आंगीक आपुलें । देऊनियां भलें । विसरविजती सलें । सलतीं तियें ॥ १४६ ॥ अगा पुढिलाचा दोखु । करूनि आपुलिये दिठी चोखु । मग घापे अवलोकु । तयावरी ॥ १४७ ॥ जैसा पुजूनि देवो पाहिजे । पेरूनि शेता जाइजे । तोषौनि प्रसादु घेइजे । अतिथीचा ॥ १४८ ॥ तैसें आपुलेनि गुणें । पुढिलाचें उणें । फेडुनियां पाहणें । तयाकडे ॥ १४९ ॥ वांचूनि न विंधिजें वर्मीं । नातुडविजे अकर्मीं । न बोलविजे नामीं । सदोषीं तिहीं ॥ १५० ॥ वरी कोणे एकें उपायें । पडिलें तें उभें होये । तेंच कीजे परी घाये । नेदावे वर्मीं ॥ १५१ ॥ पैं उत्तमाचियासाठीं । नीच मानिजे किरीटी । हें वांचोनि दिठी । दोषु न घेपे ॥ १५२ ॥ अगा अपैशून्याचें लक्षण । अर्जुना हें फुडें जाण । मोक्षमार्गींचें सुखासन । मुख्य हें गा ॥ १५३ ॥ आतां दया ते ऐसी । पूर्णचंद्रिका जैसी । निववितां न कडसी । सानें थोर ॥ १५४ ॥ तैसें दुःखिताचें शिणणें । हिरतां सकणवपणें । उत्तमाधम नेणें । विवंचूं गा ॥ १५५ ॥ पैं जगीं जीवनासारिखें । वस्तु अंगवरी उपखें । परी जातें जीवित राखे । तृणाचेंहि ॥ १५६ ॥ तैसें पुढिलाचेनि तापें । कळवळलिये कृपें । सर्वस्वेंसीं दिधलेंहि आपणपें । थोडेंचि गमे ॥ १५७ ॥ निम्न भरलियाविणें । पाणी ढळोंचि नेणे । तेवीं श्रांता तोषौनि जाणें । सामोरें पां ॥ १५८ ॥ पैं पायीं कांटा नेहटे । तंव व्यथा जीवीं उमटे । तैसा पोळे संकटें । पुढिलांचेनि ॥ १५९ ॥ कां पावो शीतळता लाहे । कीं ते डोळ्याचिलागीं होये । तैसा परसुखें जाये । सुखावतु ॥ १६० ॥ किंबहुना तृषितालागीं । पाणी आरायिलें असे जगीं । तैसें दुःखितांचे सेलभागीं । जिणें जयाचें ॥ १६१ ॥ तो पुरुषु वीरराया । मूर्तिमंत जाण दया । मी उदयजतांचि तया । ऋणिया लाभें ॥ १६२ ॥ आतां सूर्यासि जीवें । अनुसरलिया राजीवें । परी तें तो न शिवे । सौरभ्य जैसें ॥ १६३ ॥ कां वसंताचिया वाहाणीं । आलिया वनश्रीच्या अक्षौहिणी । ते न करीतुचि घेणी । निगाला तो ॥ १६४ ॥ हें असो महासिद्धीसी । लक्ष्मीही आलिया पाशीं । परी महाविष्णु जैसी । न गणीच ते ॥ १६५ ॥ तैसे ऐहिकींचे कां स्वर्गींचे । भोग पाईक जालिया इच्छेचे । परी भोगावे हें न रुचे । मनामाजीं ॥ १६६ ॥ बहुवें काय कौतुकीं । जीव नोहे विषयाभिलाखी । अलोलुप्‌त्वदशा ठाउकी । जाण ते हे ॥ १६७ ॥ आतां माशियां जैसें मोहळ । जळचरां जेवीं जळ । कां पक्षियां अंतराळ । मोकळें हें ॥ १६८ ॥ नातरी बाळकोद्देशें । मातेचें स्नेह जैसें । कां वसंतीच्या स्पर्शें । मऊ मलयानिळु ॥ १६९ ॥ डोळ्यां प्रियाची भेटी । कां पिलियां कूर्मीची दिठी । तैसीं भूतमात्रीं राहटी । मवाळ ते ॥ १७० ॥ स्पर्शें अतिमृदु । मुखीं घेतां सुस्वादु । घ्राणासि सुगंधु । उजाळु आंगें ॥ १७१ ॥ तो आवडे तेवढा घेतां । विरुद्ध जरी न होतां । तरी उपमे येता । कापूर कीं ॥ १७२ ॥ परी महाभूतें पोटीं वाहे । तेवींचि परमाणूमाजीं सामाये । या विश्वानुसार होये । गगन जैसें ॥ १७३ ॥ काय सांगों ऐसें जिणें । जें जगाचेनि जीवें प्राणें । तया नांव म्हणें । मार्दव मी ॥ १७४ ॥ आतां पराजयें राजा । जैसा कदर्थिजे लाजा । कां मानिया निस्तेजा । निकृष्टास्तव ॥ १७५ ॥ नाना चांडाळ मंदिराशीं । अवचटें आलिया संन्याशी । मग लाज होय जैसी । उत्तमा तया ॥ १७६ ॥ क्षत्रिया रणीं पळोनि जाणें । तें कोण साहे लाजिरवाणें । कां वैधव्यें पाचारणें । महासतियेतें ॥ १७७ ॥ रूपसा उदयलें कुष्ट । संभावितां कुटीचें बोट । तया लाजा प्राणसंकट । होय जैसें ॥ १७८ ॥ तैसें औटहातपणें । जें शव होऊनि जिणें । उपजों उपजों मरणें । नावानावा ॥ १७९ ॥ तियें गर्भमेदमुसें । रक्तमूत्ररसें । वोंतीव होऊनि असे । तें लाजिरवाणें ॥ १८० ॥ हें बहु असो देहपणें । नामरूपासि येणें । नाहीं गा लाजिरवाणें । तयाहूनी ॥ १८१ ॥ ऐसैसिया अवकळा । घेपे शरीराचा कंटाळा । ते लाज पैं निर्मळा । निसुगा गोड ॥ १८२ ॥ आतां सूत्रतंतु तुटलिया । चेष्टाचि ठाके सायखडिया । तैसें प्राणजयें कर्मेंद्रियां । खुंटे गती ॥ १८३ ॥ कीं मावळलिया दिनकरु । सरे किरणांचा प्रसरु । तैसा मनोजयें प्रकारु । ज्ञानेंद्रियांचा ॥ १८४ ॥ एवं मनपवननियमें । होती दाही इंद्रियें अक्षमें । तें अचापल्य वर्में । येणें होय ॥ १८५ ॥ तेजः क्षमा धृतिः शौचमद्रोहो नातिमानिता । भवन्ति संपदं दैवीमभिजातस्य भारत ॥ ३॥ आतां ईश्वरप्राप्तीलागीं । प्रवर्ततां ज्ञानमार्गीं । धिंवसेयाचि आंगी । उणीव नोहे ॥ १८६ ॥ वोखटें मरणा{ऐ}सें । तेंही आलें अग्निप्रवेशें । परी प्राणेश्वरोद्देशें । न गणीचि सती ॥ १८७ ॥ तैसें आत्मनाथाचिया आधी । लाऊनि विषयविषाची बाधी । धांवों आवडे पाणधी । शून्याचिये ॥ १८८ ॥ न ठाके निषेधु आड । न पडे विधीची भीड । नुपजेचि जीवीं कोड । महासिद्धीचें ॥ १८९ ॥ ऐसें ईश्वराकडे निज । धांवे आपसया सहज । तया नांव तेज । आध्यात्मिक तें ॥ १९० ॥ आतां सर्वही साहातिया गरिमा । गर्वा न ये तेचि क्षमा । जैसें देह वाहोनि रोमा । वाहणें नेणें ॥ १९१ ॥ आणि मातलिया इंद्रियांचे वेग । कां प्राचीनें खवळले रोग । अथवा योगवियोग । प्रियाप्रियांचे ॥ १९२ ॥ यया आघवियांचाचि थोरु । एके वेळे आलिया पूरु । तरी अगस्त्य कां होऊनि धीरु । उभा ठाके ॥ १९३ ॥ आकाशीं धूमाची रेखा । उठिली बहुवा आगळिका । ते गिळी येकी झुळुका । वारा जेवीं ॥ १९४ ॥ तैसें अधिभूताधिदैवां । अध्यात्मादि उपद्रवां । पातलेयां पांडवा । गिळुनि घाली ॥ १९५ ॥ ऐसें चित्तक्षोभाच्या अवसरीं । उचलूनि धैर्या जें चांगावें करी । धृति म्हणिपे अवधारीं । तियेतें गा ॥ १९६ ॥ आतां निर्वाळूनि कनकें । भरिला गांगें पीयूखें । तया कलशाचियासारिखें । शौच असें ॥ १९७ ॥ जे आंगीं निष्काम आचारु । जीवीं विवेकु साचारु । तो सबाह्य घडला आकारु । शुचित्वाचाचि ॥ १९८ ॥ कां फेडित पाप ताप । पोखीत तीरींचे पादप । समुद्रा जाय आप । गंगेचें जैसें ॥ १९९ ॥ कां जगाचें आंध्य फेडितु । श्रियेचीं राउळें उघडितु । निघे जैसा भास्वतु । प्रदक्षिणे ॥ २०० ॥ तैसीं बांधिलीं सोडिता । बुडालीं काढिता । सांकडी फेडिता । आर्तांचिया ॥ २०१ ॥ किंबहुना दिवसराती । पुढिलांचें सुख उन्नति । आणित आणित स्वार्थीं । प्रवेशिजे ॥ २०२ ॥ वांचूनि आपुलिया काजालागीं । प्राणिजाताच्या अहितभागीं । संकल्पाचीही आडवंगी । न करणें जें ॥ २०३ ॥ पैं अद्रोहत्व ऐशिया गोष्टी । ऐकसी जिया किरीटी । तें सांगितलें हें दिठी । पाहों ये तैसें ॥ २०४ ॥ आणि गंगा शंभूचा माथां । पावोनि संकोचे जेवीं पार्था । तेवीं मान्यपणें सर्वथा । लाजणें जें ॥ २०५ ॥ तें हें पुढत पुढती । अमानित्व जाण सुमती । मागां सांगितलेंसे किती । तेंचि तें बोलों ॥ २०६ ॥ एवं इहीं सव्विसें । ब्रह्मसंपदा हे वसत असे । मोक्षचक्रवर्तीचें जैसें । अग्रहार होय ॥ २०७ ॥ नाना हे संपत्ति दैवी । या गुणतीर्थांची नीच नवी । निर्विण्णसगरांची दैवी । गंगाचि आली ॥ २०८ ॥ कीं गणकुसुमांची माळा । हे घेऊनि मुक्तिबाळा । वैराग्यनिरपेक्षाचा गळा । गिंवसीत असे ॥ २०९ ॥ कीं सव्विसें गुणज्योती । इहीं उजळूनि आरती । गीता आत्मया निजपती । नीरांजना आली ॥ २१० ॥ उगळितें निर्मळें । गुण इयेंचि मुक्ताफळें । दैवी शुक्तिकळें । गीतार्णवींची ॥ २११ ॥ काय बहु वानूं ऐसी । अभिव्यक्ती ये अपैसी । केलें दैवी गुणराशी । संपत्तिरूप ॥ २१२ ॥ आतां दुःखाची आंतुवट वेली । दोषकाट्यांची जरी भरली । तरी निजाभिधानी घाली । आसुरी ते ॥ २१३ ॥ पैं त्याज्य त्यजावयालागीं । जाणावी जरी अनुपयोगी । तरी ऐका ते चांगी । श्रोत्रशक्ती ॥ २१४ ॥ तरी नरकव्यथा थोरी । आणावया दोषींघोरीं । मेळु केला ते आसुरी । संपत्ति हे ॥ २१५ ॥ नाना विषवर्गु एकवटु । तया नांव जैसा बासटु । आसुरी संपत्ती हा खोटु । दोषांचा तैसा ॥ २१६ ॥ दम्भो दर्पोऽभिमानश्च क्रोधः पारुष्यमेव च । अज्ञानं चाभिजातस्य पार्थ संपदमासुरीम् ॥ ४॥ तरी तयाचि असुरां । दोषांमाजीं जया वीरा । वाडपणाचा डांगोरा । तो दंभु ऐसा ॥ २१७ ॥ जैसी आपुली जननी । नग्न दाविलिया जनीं । ते तीर्थचि परी पतनीं । कारण होय ॥ २१८ ॥ कां विद्या गुरूपदिष्टा । बोभाइलिया चोहटां । तरी इष्टदा परी अनिष्टा । हेतु होती ॥ २१९ ॥ पैं आंगें बुडतां महापूरीं । जे वेगें काढी पैलतीरीं । ते नांवचि बांधिलिया शिरीं । बुडवी जैसी ॥ २२० ॥ कारण जें जीविता । तें वानिलें जरी सेवितां । तरी अन्नचि पंडुसुता । होय विष ॥ २२१ ॥ तैसा दृष्टादृष्टाचा सखा । धर्मु जाला तो फोकारिजे देखा । तरी तारिता तोचि दोखा- । लागीं होय ॥ २२२ ॥ म्हणौनि वाचेचा चौबारा । घातलिया धर्माचा पसारा । धर्मुचि तो अधर्मु होय वीरा । तो दंभु जाणे ॥ २२३ ॥ आतां मूर्खाचिये जिभे । अक्षरांचा आंबुखा सुभे । आणि तो ब्रह्मसभे । न रिझे जैसा ॥ २२४ ॥ कां मादुरी लोकांचा घोडा । गजपतिही मानी थोडा । कां कांटियेवरिल्या सरडा । स्वर्गुही नीच ॥ २२५ ॥ तृणाचेनि इंधनें । आगी धांवे गगनें । थिल्लरबळें मीनें । न गणिजे सिंधु ॥ २२६ ॥ तैसा माजे स्त्रिया धनें । विद्या स्तुती बहुतें मानें । एके दिवसींचेनि परान्नें । अल्पकु जैसा ॥ २२७ ॥ अभ्रच्छायेचिया जोडी । निदैवु घर मोडी । मृगांबु देखोनि फोडी । पणियाडें मूर्ख ॥ २२८ ॥ किंबहुना ऐसैसें । उतणें जें संपत्तिमिसें । तो दर्पु गा अनारिसें । न बोलें घेईं ॥ २२९ ॥ आणि जगा वेदीं विश्वासु । आणि विश्वासीं पूज्य ईशु । जगीं एक तेजसु । सूर्युचि हा ॥ २३० ॥ जगस्पृहे आस्पद । एक सार्वभौमपद । न मरणें निर्विवाद । जगा पढियें ॥ २३१ ॥ म्हणौनि जग उत्साहें । यातें वानूं जाये । कीं तें आइकोनि मत्सरु वाहे । फुगों लागे ॥ २३२ ॥ म्हणे ईश्वरातें खायें । तया वेदा विष सूयें । गौरवामाजीं त्राये । भंगीत असे ॥ २३३ ॥ पतंगा नावडे ज्योती । खद्योता भानूची खंती । टिटिभेनें आपांपती । वैरी केला ॥ २३४ ॥ तैसा अभिमानाचेनि मोहें । ईश्वराचेंही नाम न साहे । बापातें म्हणे मज हे । सवती जाली ॥ २३५ ॥ ऐसा मान्यतेचा पुष्टगंडु । तो अभिमानी परमलंडु । रौरवाचा रूढु । मार्गुचि पै ॥ २३६ ॥ आणि पुढिलांचें सुख । देखणियाचें होय मिख । चढे क्रोधाग्नीचें विख । मनोवृत्ती ॥ २३७ ॥ शीतळाचिये भेटी । तातला तेलीं आगी उठी । चंद्रु देखोनि जळे पोटीं । कोल्हा जैसा ॥ २३८ ॥ विश्वाचें आयुष्य जेणें उजळे । तो सूर्यु उदैला देखोनि सवळे । पापिया फुटती डोळे । डुडुळाचे ॥ २३९ ॥ जगाची सुखपहांट । चोरां मरणाहूनि निकृष्ट । दुधाचें काळकूट । होय व्याळीं ॥ २४० ॥ अगाधें समुद्रजळें । प्राशितां अधिक जळे । वडवाग्नी न मिळे । शांति कहीं ॥ २४१ ॥ तैसा विद्याविनोदविभवें । देखे पुढिलांचीं दैवें । तंव तंव रोषु दुणावे । क्रोधु तो जाण ॥ २४२ ॥ आणि मन सर्पाची कुटी । डोळे नाराचांची सुटी । बोलणें ते वृष्टी । इंगळांची ॥ २४३ ॥ येर जें क्रियाजात । तें तिखयाचें कर्वत । ऐसें सबाह्य खसासित । जयाचें गा ॥ २४४ ॥ तो मनुष्यांत अधमु जाण । पारुष्याचें अवतरण । आतां आइक खूण । अज्ञानाची ॥ २४५ ॥ तरी शीतोष्णस्पर्शा । निवाडु नेणें पाषाणु जैसा । कां रात्री आणि दिवसा । जात्यंधु तो ॥ २४६ ॥ आगी उठिला आरोगणें । जैसा खाद्याखाद्य न म्हणे । कां परिसा पाडु नेणें । सोनया लोहा ॥ २४७ ॥ नातरी नानारसीं । रिघोनि दर्वी जैसी । परी रसस्वादासी । चाखों नेणें ॥ २४८ ॥ कां वारा जैसा पारखी । नव्हेचि गा मार्गामार्गविखीं । तैसे कृत्याकृत्यविवेकीं । अंधपण जें ॥ २४९ ॥ हें चोख हें मैळ । ऐसें नेणोनियां बाळ । देखे तें केवळ । मुखींचि घाली ॥ २५० ॥ तैसें पापपुण्याचें खिचटें । करोनि खातां बुद्धिचेष्टे । कडु मधुर न वाटे । ऐसी जे दशा ॥ २५१ ॥ तिये नाम अज्ञान । या बोला नाहीं आन । एवं साही दोषांचें चिन्ह । सांगितलें ॥ २५२ ॥ इहींच साही दोषांगीं । हे आसुरी संपत्ति दाटुगी । जैसें थोर विषय सुभगे अंगीं । अंग सानें ॥ २५३ ॥ कां तिघा वन्हींच्या पांती । पाहतां थोडे ठाय गमती । परी विश्वही प्राणाहुती । करूं न पुरे ॥ २५४ ॥ धातयाही गेलिया शरण । त्रिदोषीं न चुके मरण । तया तिहींची दुणी जाण । साही दोष हे ॥ २५५ ॥ इहीं साही दोषीं संपूर्णीं । जाली इयेचि उभारणी । म्हणौनि आसुरी उणी । संपदा नव्हे ॥ २५६ ॥ परी क्रूरग्रहांची जैसी । मांदी मिळे एकेचि राशी । कां येती निंदकापासीं । अशेष पापें ॥ २५७ ॥ मरणाराचें आंग । पडिघाती अवघेचि रोग । कां कुमुहूर्तीं दुर्योग । एकवटती ॥ २५८ ॥ विश्वासला आतुडवीजे चोरा । शिणला सुइजे महापुरा । तैसें दोषीं इहीं नरा । अनिष्ट कीजे ॥ २५९ ॥ कां आयुष्य जातिये वेळे । शेळिये सातवेउळी मिळे । तैसे साही दोष सगळे । जोडती तया ॥ २६० ॥ मोक्षमार्गाकडे । जैं यांचा आंबुखा पडे । तैं न निघे म्हणौनि बुडे । संसारीं तो ॥ २६१ ॥ अधमां योनींच्या पाउटीं । उतरत जो किरीटी । स्थावरांही तळवटीं । बैसणें घे ॥ २६२ ॥ हें असो तयाच्या ठायीं । मिळोनि साही दोषीं इहीं । आसुरी संपत्ति पाहीं । वाढविजे ॥ २६३ ॥ ऐसिया या दोनी । संपदा प्रसिद्धा जनीं । सांगितलिया चिन्हीं । वेगळाल्या ॥ २६४ ॥ दैवी संपद्विमोक्षाय निबन्धायासुरी मता । मा शुचः संपदं दैवीमभिजातोऽसि पाण्डव ॥ ५॥ इया दोन्हींमाजीं पहिली । दैवी जे म्हणितली । ते मोक्षसूर्यें पाहली । उखाचि जाण ॥ २६५ ॥ येरी जे दुसरी । संपत्ति कां आसुरी । ते मोहलोहाची खरी । सांखळी जीवां ॥ २६६ ॥ परी हें आइकोनि झणें । भय घेसी हो मनें । काय रात्रीचा दिनें । धाकु धरिजे ॥ २६७ ॥ हे आसुरी संपत्ति तया । बंधालागीं धनंजया । जो साही दोषां ययां । आश्रयो होय ॥ २६८ ॥ तूं तंव पांडवा । सांगितलेया दैवा । गुणनिधी बरवा । जन्मलासी ॥ २६९ ॥ म्हणौनि पार्था तूं या । दैवी संपत्ती स्वामिया । होऊनि यावें उवाया । कैवल्याचिया ॥ २७० ॥ द्वौ भूतसर्गौ लोकेऽस्मिन् दैव आसुर एव च । दैवो विस्तरशः प्रोक्त आसुरं पार्थ मे श्रुणु ॥ ६॥ आणि दैवां आसुरां । संपत्तिवंतां नरां । अनादिसिद्ध उजगरा । राहाटीचा आहे ॥ २७१ ॥ जैसें रात्रीच्या अवसरीं । व्यापारिजे निशाचरीं । दिवसा सुव्यवहारीं । मनुष्यादिकीं ॥ २७२ ॥ तैसिया आपुलालिया राहाटीं । वर्तती दोन्ही सृष्टी । दैवी आणि किरीटी । आसुरी येथ ॥ २७३ ॥ तेवींचि विस्तारूनि दैवी । ज्ञानकथनादि प्रस्तावीं । मागील ग्रंथीं बरवी । सांगितली ॥ २७४ ॥ आतां आसुरी जे सृष्टी । तेथिंची उपलऊं गोठी । अवधानाची दिठी । दे पां निकी ॥ २७५ ॥ तरी वाद्येंवीण नादु । नेदी कवणाही सादु । कां अपुष्पीं मकरंदु । न लभे जैसा ॥ २७६ ॥ तैसी प्रकृति हे आसुर । एकली नोहे गोचर । जंव एकाधें शरीर । माल्हातीना ॥ २७७ ॥ मग आविष्कारला लांकुडें । पावकु जैसा जोडे । तैसी प्राणिदेहीं सांपडे । आटोपली हे ॥ २७८ ॥ ते वेळीं जे वाढी ऊंसा । तेचि आंतुला रसा । देहाकारु होय तैसा । प्राणियांचा ॥ २७९ ॥ आतां तयाचि प्राणियां । रूप करूं धनंजया । घडले जे आसुरीया । दोषवृंदीं ॥ २८० ॥ प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च जना न विदुरासुराः । न शौचं नापि चाचारो न सत्यं तेषु विद्यते ॥ ७॥ तरी पुण्यालागीं प्रवृत्ती । कां पापाविषयीं निवृत्ती । या जाणणेयाची राती । तयांचें मन ॥ २८१ ॥ निगणेया आणि प्रवेशा । चित्त नेदीतु आवेशा । कोशकिटु जैसा । जाचिन्नला पैं ॥ २८२ ॥ कां दिधलें मागुती येईल । कीं न ये हें पुढील । न पाहातां दे भांडवल । मूर्ख चोरां ॥ २८३ ॥ तैसिया प्रवृत्ति निवृत्ति दोनी । नेणिजती आसुरीं जनीं । आणि शौच ते स्वप्नीं । देखती ना ते ॥ २८४ ॥ काळिमा सांडील कोळसा । वरी चोखी होईल वायसा । राक्षसही मांसा । विटों शके ॥ २८५ ॥ परी आसुरां प्राणियां । शौच नाहीं धनंजया । पवित्रत्व जेवीं भांडिया । मद्याचिया ॥ २८६ ॥ वाढविती विधीची आस । कां पाहाती वडिलांची वास । आचाराची भाष । नेणतीचि ते ॥ २८७ ॥ जैसें चरणें शेळियेचें । कां धावणें वारियाचें । जाळणें आगीचें । भलतेउतें ॥ २८८ ॥ तैसें पुढां सूनि स्वैर । आचरती ते गा आसुर । सत्येंसि कीर वैर । सदाचि तयां ॥ २८९ ॥ जरी नांगिया आपुलिया । विंचू करी गुदगुलिया । तरी साचा बोली बोलिया । बोलती ते ॥ २९० ॥ आपानाचेनि तोंडें । जरी सुगंधा येणें घडे । तरी सत्य तयां जोडे । आसुरांतें ॥ २९१ ॥ ऐसें ते न करितां कांहीं । आंगेंचि वोखटे पाहीं । आतां बोलती ते नवाई । सांगिजैल ॥ २९२ ॥ एऱ्हवीं करेयाच्या ठायीं चांग । तें तयासि कैचें नीट आंग । तैसा आसुरांचा प्रसंग । प्रसंगें परीस ॥ २९३ ॥ उधवणीचें जेवीं तोंड । उभळी धुंवाचे उभड । हें जाणिजे तेवीं उघड । सांगों ते बोल ॥ २९४ ॥ असत्यमप्रतिष्ठं ते जगदाहुरनीश्वरम् । अपरस्परसंभूतं किमन्यत् कामहैतुकम् ॥ ८॥ तरी विश्व हा अनादि ठावो । येथ नियंता ईश्वररावो । चावडिये न्यावो अन्यावो । निवडी वेदु ॥ २९५ ॥ वेदीं अन्यायीं पडे । तो निरयभोगें दंडे । सन्यायी तो सुरवाडें । स्वर्गीं जिये ॥ २९६ ॥ ऐसी हे विश्वव्यवस्था । अनादि जे पार्था । इयेतें म्हणती ते वृथा । अवघेंचि हें ॥ २९७ ॥ यज्ञमूढ ठकिले यागीं । देवपिसें प्रतिमालिंगीं । नागविले भगवे योगी । समाधिभ्रमें ॥ २९८ ॥ येथ आपुलेनि बळें । भोगिजे जें जें वेंटाळें । हें वांचोनि वेगळें । पुण्य आहे ? ॥ २९९ ॥ ना अशक्तपणें आंगिकें । वेगळवेंटाळीं न टकें । ऐसा गादिजेवीण विषयसुखें । तेंचि पाप ॥ ३०० ॥ प्राण घेपती संपन्नांचे । ते पाप जरी साचें । तरी सर्वस्व हाता ये तयांचें । हें पुण्यफळ कीं ? ॥ ३०१ ॥ बळी अबळातें खाय । हेंचि बाधित जरी होय । तरी मासयां कां न होय । निसंतान ? ॥ ३०२ ॥ आणि कुळें शोधूनि दोन्ही । कुमारेंचि शुभलग्नीं । मेळवीजती प्रजासाधनीं । हेतु जरी ॥ ३०३ ॥ तरी पशुपक्षादि जाती । जया मिती नाहीं संतती । तयां कोणें प्रतिपत्तीं । विवाह केले ? ॥ ३०४ ॥ चोरियेचें धन आलें । तरी तें कोणासि विष जालें ? । वालभें परद्वार केलें । कोढी कोणी होय ? ॥ ३०५ ॥ म्हणौनि देवो गोसांवी । तो धर्माधर्मु भोगवी । आणि परत्राच्या गांवीं । करी तो भोगी ॥ ३०६ ॥ परी परत्र ना देवो । न दिसे म्हणौनि तें वावो । आणि कर्ता निमे मा ठावो । भोग्यासि कवणु ? ॥ ३०७ ॥ येथ उर्वशिया इंद्र सुखी । जैसा कां स्वर्गलोकीं । तैसाचि कृमिही नरकीं । लोळतु श्लाघे ॥ ३०८ ॥ म्हणौनि नरक स्वर्गु । नव्हे पापपुण्यभागु । जे दोहीं ठायीं सुखभोगु । कामाचाचि तो ॥ ३०९ ॥ याकारणें कामें । स्त्रीपुरुषयुग्में । मिळती तेथ जन्मे । आघवें जग ॥ ३१० ॥ आणि जें जें अभिलाषें । स्वार्थालागीं हें पोषे । पाठीं परस्परद्वेषें । कामचि नाशी ॥ ३११ ॥ एवं कामावांचूनि कांहीं । जगा मूळचि आन नाहीं । ऐसें बोलती पाहीं । आसुर गा ते ॥ ३१२ ॥ आतां असो हें किडाळ । बोली न करूं पघळ । सांगतांचि सफोल । होतसे वाचा ॥ ३१३ ॥ एतां दृष्टिमवष्टभ्य नष्टात्मानोऽल्पबुद्धयः । प्रभवन्त्युग्रकर्माणः क्षयाय जगतोऽहिताः ॥ ९॥ आणि ईश्वराचिया खंती । नुसधियाचि करिती चांथी । हेंही नाहीं चित्तीं । निश्चयो एकु ॥ ३१४ ॥ किंबहुना उघड । आंगी लाऊनियां पाखांड । नास्तिकपणाचें हाड । रोंविलें जीवीं ॥ ३१५ ॥ ते वेळीं स्वर्गालागीं आदरु । कां नरकाचा अडदरु । या वासनांचा अंकुरु । जळोनि गेला ॥ ३१६ ॥ मग केवळ ये देहखोडां । अमेध्योदकाचा बुडबुडा । विषयपंकीं सुहाडा । बुडाले गा ॥ ३१७ ॥ जैं आटावें होती जळचर । तैं डोहीं मिळतीं ढीवर । कां पडावें होय शरीर । तैं रोगा उदयो ॥ ३१८ ॥ उदैजणें केतूचें जैसें । विश्वा अनिष्टोद्देशें । जन्मती ते तैसे । लोकां आटूं ॥ ३१९ ॥ विरूढलिया अशुभ । फुटती तैं ते कोंभ । पापाचे कीर्तिस्तंभ । चालते ते ॥ ३२० ॥ आणि मागांपुढां जाळणें । वांचूनि आगी कांहीं नेणें । तैसें विरुद्धचि एक करणें । भलतेयां ॥ ३२१ ॥ परी तेंचि गा करणें । आदरिती संभ्रमें जेणें । तो आइक पार्था म्हणे । श्रीनिवासु ॥ ३२२ ॥ काममाश्रित्य दुष्पूरं दम्भमानमदान्विताः । मोहाद् गृहीत्वाऽसद्ग्रहान्प्रवर्तन्तेऽशुचिव्रताः ॥ १०॥ तरी जाळ पाणियें न भरे । आगी इंधन न पुरे । तयां दुर्भरांचिये धुरे । भुकाळु जो ॥ ३२३ ॥ तया कामाचा वोलावा । जीवीं धरुनिया पांडवा । दंभमानाचा मेळावा । मेळविती ॥ ३२४ ॥ मातलिया कुंजरा । आगळी जाली मदिरा । तैसा मदाचा ताठा तंव जरा । चढतां आंगीं ॥ ३२५ ॥ आणि आग्रहा तोचि ठावो । वरी मौढ्या{ऐ}सा सावावो । मग काय वानूं निर्वाहो । निश्चयाचा ॥ ३२६ ॥ जिहीं परोपतापु घडे । परावा जीवु रगडे । तिहीं कर्मीं होऊनि गाढे । जन्मवृत्ती ॥ ३२७ ॥ मग आपुलें केलें फोकारिती । आणि जगातें धिक्कारिती । दाहीं दिशीं पसरिती । स्पृहाजाळ ॥ ३२८ ॥ ऐसेनि गा आटोपें । थोरियें आणती पापें । धर्मधेनु खुरपें । सुटलें जैसें ॥ ३२९ ॥ चिन्तामपरिमेयां च प्रलयान्तामुपाश्रिताः । कामोपभोगपरमा एतावदिति निश्चिताः ॥ ११॥ याचि एका आयती । तयाचिया कर्मप्रवृत्ती । आणि जिणियाही परौती । वाहती चिंता ॥ ३३० ॥ पाताळाहूनि निम्न । जियेचिये उंचीये सानें गगन । जें पाहातां त्रिभुवन । अणुही नोहे ॥ ३३१ ॥ ते योगपटाची मवणी । जीवीं अनियम चिंतवणी । जे सांडूं नेणें मरणीं । वल्लभा जैसी ॥ ३३२ ॥ तैसी चिंता अपार । वाढविती निरंतर । जीवीं सूनि असार । विषयादिक ॥ ३३३ ॥ स्त्रिया गाइलें आइकावें । स्त्रीरूप डोळां देखावें । सर्वेंद्रियें आलिंगावें । स्त्रियेतेंचि ॥ ३३४ ॥ कुरवंडी कीजे अमृतें । ऐसें सुख स्त्रियेपरौतें । नाहींचि म्हणौनि चित्तें । निश्चयो केला ॥ ३३५ ॥ मग तयाचि स्त्रीभोगा- । लागीं पाताळ स्वर्गा । धांवती दिग्विभागा । परौतेही ॥ ३३६ ॥ आशापाशशतैर्बद्धाः कामक्रोधपरायाणाः । ईहन्ते कामभोगार्थमन्यायेनार्थसञ्चयान् ॥ १२॥ आमिषकवळु थोरी आशा । न विचारितां गिळी मासा । तैसें कीजे विषयाशा । तयांसि गा ॥ ३३७ ॥ वांछित तंव न पवती । मग कोरडियेचि आशेची संतती । वाढऊं वाढऊं होती । कोशकिडे ॥ ३३८ ॥ आणि पसरिला अभिलाषु । अपूर्णु होय तोचि द्वेषु । एवं कामक्रोधांहूनि अधिकु । पुरुषार्थु नाहीं ॥ ३३९ ॥ दिहा खोलणें रात्रीं जागोवा । ठाणांतरीयां जैसा पांडवा । अहोरात्रींही विसांवा । भेटेचिना ॥ ३४० ॥ तैसें उंचौनि लोटिलें कामें । नेहटती क्रोधाचिये ढेमे । तरी रागद्वेष प्रेमें । न माती केंही ॥ ३४१ ॥ तेवींचि जीवींचिया हांवा । विषयवासनांचा मेळावा । केला तरी भोगावा । अर्थें कीं ना ? ॥ ३४२ ॥ म्हणौनि भोगावयाजोगा । पुरता अर्थु पैं गा । आणावया जगा । झोंबती सैरा ॥ ३४३ ॥ एकातें साधूनि मारिती । एकाचि सर्वस्वें हरिती । एकालागीं उभारिती । अपाययंत्रें ॥ ३४४ ॥ पाशिकें पोतीं वागुरा । सुणीं ससाणें चिकाटी खोंचारा । घेऊनि निघती डोंगरा । पारधी जैसें ॥ ३४५ ॥ ते पोसावया पोट । मारूनि प्राणियांचे संघाट । आणिती ऐसें निकृष्ट । तेंही करिती ॥ ३४६ ॥ परप्राणघातें । मेळविती वित्तें । मिळाल्या चित्तें । तोषणें कैसें ॥ ३४७ ॥ इदमद्य मया लब्धमिमं प्राप्स्ये मनोरथम् । इदमस्तीदमपि मे भविष्यति पुनर्धनम् ॥ १३॥ म्हणे आजि मियां । संपत्ति बहुतेकांचिया । आपुल्या हातीं केलिया । धन्यु ना मी ? ॥ ३४८ ॥ ऐसा श्लाघों जंव जाये । तंव मन आणीकही वाहे । सवेंचि म्हणे पाहे । आणिकांचेंही आणूं ॥ ३४९ ॥ हें जेतुलें असे जोडिलें । तयाचेनि भांडवलें । लाभा घेईन उरलें । चराचर हें ॥ ३५० ॥ ऐसेनि धना विश्वाचिया । मीचि होईन स्वामिया । मग दिठी पडे तया । उरों नेदी ॥ ३५१ ॥ असौ मया हतः शत्रुऱनिष्ये चापरानपि । ईश्वरोऽहमहं भोगी सिद्धोऽहं बलवान् सुखी ॥ १४॥ हे मारिले वैरी थोडे । आणीकही साधीन गाढे । मग नांदेन पवाडें । येकलाचि मी ॥ ३५२ ॥ मग माझी होतील कामारीं । तियेंवांचूनि येरें मारीं । किंबहुना चराचरीं । ईश्वरु तो मी ॥ ३५३ ॥ मी भोगभूमीचा रावो । आजि सर्वसुखासी ठावो । म्हणौनि इंद्रुही वावो । मातें पाहुनि ॥ ३५४ ॥ मी मनें वाचा देहें । करीं ते कैसें नोहे । कें मजवांचूनि आहे । आज्ञासिद्ध आन ? ॥ ३५५ ॥ तंवचि बळिया काळु । जंव न दिसें मी अतुर्बळु । सुखाचा कीर निखिळु । रासिवा मीचि ॥ ३५६ ॥ आढ्योऽभिजनवानस्मि कोऽन्योऽस्ति सदृशो मया । यक्ष्ये दास्यामि मोदिष्य इत्यज्ञानविमोहिताः ॥ १५॥ कुबेरु आथिला होये । परी तो नेणें माझी सोये । संपत्ती मजसम नव्हे । श्रीनाथाही ॥ ३५७ ॥ माझिया कुळाचा उजाळू । कां जातिगोतांचा मेळू । पाहतां ब्रह्माही हळू । उणाचि दिसे ॥ ३५८ ॥ म्हणौनि मिरविती नांवें । वायां ईश्वरादि आघवे । नाहीं मजसीं सरी पावे । ऐसें कोण्ही ॥ ३५९ ॥ आतां लोपला अभिचारु । तया करीन मी जीर्णोद्धारु । प्रतिष्ठीन परमारु । यागवरी ॥ ३६० ॥ मातें गाती वानिती । नटनाचें रिझविती । तयां देईन मागती । ते ते वस्तु ॥ ३६१ ॥ माजिरा अन्नपानीं । प्रमदांच्या आलिंगनीं । मी होईन त्रिभुवनीं । आनंदाकारु ॥ ३६२ ॥ काय बहु सांगों ऐसें । ते आसुरीप्रकृती पिसें । तुरंबिती असोसें । गगनौळें तियें ॥ ३६३ ॥ अनेकचित्तविभ्रान्ता मोहजालसमावृताः । प्रसक्ताः कामभोगेषु पतन्ति नरकेऽशुचौ ॥ १६॥ ज्वराचेनि आटोपें । रोगी भलतैसें जल्पे । चावळती संकल्पें । जाण ते तैसें ॥ ३६४ ॥ अज्ञान आतुले धुळी । म्हणौनि आशा वाहटुळी । भोवंडीजती अंतराळीं । मनोरथांच्या ॥ ३६५ ॥ अनियम आषाढ मेघ । कां समुद्रोर्मी अभंग । तैसे कामिती अनेग । अखंड काम ॥ ३६६ ॥ मग पैं कामनाचि तया । जीवीं जाल्या वेलरिया । वोरपिली कांटिया । कमळें जैसीं ॥ ३६७ ॥ कां पाषाणाचिया माथां । हांडी फुटली पार्था । जीवीं तैसें सर्वथा । कुटके जाले ॥ ३६८ ॥ तेव्हां चढतिये रजनी । तमाची होय पुरवणी । तैसा मोहो अंतःकरणीं । वाढोंचि लागे ॥ ३६९ ॥ आणि वाढे जंव जंव मोहो । तंव तंव विषयीं रोहो । विषय तेथ ठावो । पातकासी ॥ ३७० ॥ पापें आपलेनि थांवें । जंव करिती मेळावे । तंव जितांचि आघवे । येती नरकां ॥ ३७१ ॥ म्हणौनि गा सुमती । जे कुमनोरथां पाळिती । ते आसुर येती वस्ती । तया ठाया ॥ ३७२ ॥ जेथ असिपत्रतरुवर । खदिरांगाराचे डोंगर । तातला तेलीं सागर । उतताती ॥ ३७३ ॥ जेथ यातनांची श्रेणी । हे नित्य नवी यमजाचणी । पडती तिये दारुणीं । नरकलोकीं ॥ ३७४ ॥ ऐसे नरकाचिये शेले । भागीं जे जे जन्मले । तेही देखों भुलले । यजिती यागीं ॥ ३७५ ॥ एऱ्हवीं यागादिक क्रिया । आहाण तेचि धनंजया । परी विफळती आचरोनियां । नाटकी जैसी ॥ ३७६ ॥ वल्लभाचिया उजरिया । आपणयाप्रति कुस्त्रिया । जोडोनि तोषिती जैसियां । अहेवपणें ॥ ३७७ ॥ आत्मसंभाविताः स्तब्धा धनमानमदान्विताः । यजन्ते नामयज्ञैस्ते दम्भेनाविधिपूर्वकम् ॥ १७॥ तैसें आपणयां आपण । मानितां महंतपण । फुगती असाधारण । गर्वें तेणें ॥ ३७८ ॥ मग लवों नेणती कैसे । आटिवा लोहाचे खांब जैसे । कां उधवले आकाशें । शिळाराशी ॥ ३७९ ॥ तैसें आपुलिये बरवे । आपणचि रिझतां जीवें । तृणाहीहूनि आघवें । मानिती नीच ॥ ३८० ॥ वरी धनाचिया मदिरा । माजूनि धनुर्धरा । कृत्याकृत्यविचारा । सवतें केलें ॥ ३८१ ॥ जया आंगीं आयती ऐसी । तेथ यज्ञाची गोठी कायसी । तरी काय काय पिसीं । न करिती गा ? ॥ ३८२ ॥ म्हणौनि कोणे एके वेळे । मौढ्यमद्याचेनि बळें । यागाचींही टवाळें । आदरिती ॥ ३८३ ॥ ना कुंड मंडप वेदी । ना उचित साधनसमृद्धी । आणि तयांसी तंव विधी । द्वंद्वचि सदा ॥ ३८४ ॥ देवां ब्राह्मणांचेनि नांवें । आडवारेनहि नोहावें । ऐसें आथी तेथ यावें । लागे कवणा ? ॥ ३८५ ॥ पैं वासरुवाचा भोकसा । गाईपुढें ठेवूनि जैसा । उगाणा घेती क्षीररसा । बुद्धिवंत ॥ ३८६ ॥ तैसें यागाचेनि नांवें । जग वाऊनि हांवें । नागविती आघवें । अहेरावारी ॥ ३८७ ॥ ऐशा कांहीं आपुलिया । होमिती जे उजरिया । तेणें कामिती प्राणिया । सर्वनाशु ॥ ३८८ ॥ अहङ्कारं बलं दर्पं कामं क्रोधम् च संश्रिताः । मामात्मपरदेहेषु प्रद्विषन्तोऽभ्यसूयकाः ॥ १८॥ मग पुढां भेरी निशाण । लाउनी ते दीक्षितपण । जगीं फोकारिती आण । वावो वावो ॥ ३८९ ॥ तेव्हां महत्त्वें तेणें अधमा । गर्वा चढे महिमा । जैसे लेवे दिधले तमा । काजळाचे ॥ ३९० ॥ तैसें मौढ्य घणावे । औद्धत्य उंचावे । अहंकारु दुणावे । अविवेकुही ॥ ३९१ ॥ मग दुजयाची भाष । नुरवावया निःशेष । बळीयेपणा अधिक । होय बळ ॥ ३९२ ॥ ऐसा अहंकार बळा । जालिया एकवळा । दर्पसागरु मर्यादवेळा । सांडूनि उते ॥ ३९३ ॥ मग वोसंडिलेनि दर्पें । कामाही पित्त कुरुपे । तया धगीं सैंघ पळिपे । क्रोधाग्नि तो ॥ ३९४ ॥ तेथ उन्हाळा आगी खरमरा । तेलातुपाचिया कोठारा । लागला आणि वारा । सुटला जैसा ॥ ३९५ ॥ तैसा अहंकारु बळा आला । दर्पु कामक्रोधीं गूढला । या दोहींचा मेळु जाला । जयांच्या ठायीं ॥ ३९६ ॥ ते आपुलिया सवेशा । मग कोणी कोणी हिंसा । या प्राणियांते वीरेशा । न साधती गा ? ॥ ३९७ ॥ पहिलें तंव धनुर्धरा । आपुलिया मांसरुधिरा । वेंचु करिती अभिचारा- । लागोनियां ॥ ३९८ ॥ तेथ जाळिती जियें देहें । यामाजीं जो मी आहें । तया आत्मया मज घाये । वाजती ते ॥ ३९९ ॥ आणि अभिचारकीं तिहीं । उपद्रविजे जेतुलें कांहीं । तेथ चैतन्य मी पाहीं । सीणु पावे ॥ ४०० ॥ आणि अभिचारावेगळें । विपायें जे अवगळें । तया टाकिती इटाळें । पैशून्याचीं ॥ ४०१ ॥ सती आणि सत्पुरुख । दानशीळ याज्ञिक । तपस्वी अलौकिक । संन्यासी जे ॥ ४०२ ॥ कां भक्त हन महात्मे । इयें माझीं निजाचीं धामें । निर्वाळलीं होमधर्में । श्रौतादिकीं ॥ ४०३ ॥ तयां द्वेषाचेनि काळकूटें । बासटोनि तिखटें । कुबोलांचीं सदटें । सूति कांडें ॥ ४०४ ॥ तानहं द्विषतः क्रूरान् संसारेषु नराधमान् । क्षिपाम्यजस्रमशुभानासुरीष्वेव योनिषु ॥ १९॥ ऐसे आघवाचि परी । प्रवर्तले माझ्या वैरी । तयां पापियां जें मी करीं । तें आइक पां ॥ ४०५ ॥ तरी मनुष्यदेहाचा तागा । घेऊनि रुसती जे जगा । ते पदवी हिरोनि पैं गा । ऐसे ठेवीं ॥ ४०६ ॥ जे क्लेशगांवींचा उकरडा । भवपुरींचा पानवडा । ते तमोयोनि तयां मूढां । वृत्तीचि दें ॥ ४०७ ॥ मग आहाराचेनि नांवें । तृणही जेथ नुगवे । ते व्याघ्र वृश्चिक आडवे । तैसिये करीं ॥ ४०८ ॥ तेथ क्षुधादुःखें बहुतें । तोडूनि खाती आपणयातें । मरमरों मागुतें । होतचि असती ॥ ४०९ ॥ कां आपुला गरळजाळीं । जळिती आंगाची पेंदळी । ते सर्पचि करीं बिळीं । निरुंधला ॥ ४१० ॥ परी घेतला श्वासु घापे । येतुलेनही मापें । विसांवा तयां नाटोपे । दुर्जनांसी ॥ ४११ ॥ ऐसेनि कल्पांचिया कोडी । गणितांही संख्या थोडी । तेतुला वेळु न काढी । क्लेशौनि तयां ॥ ४१२ ॥ तरी तयांसी जेथ जाणें । तेथिंचें हें पहिलें पेणें । तें पावोनि येरें दारुणें । न होती दुःखें ॥ ४१३ ॥ आसुरीं योनिमापन्ना मूढा जन्मनि जन्मनि । मामप्राप्यैव कौन्तेय ततो यान्त्यधमां गतिम् ॥ २०॥ हा ठायवरी । संपत्ति ते आसुरी । अधोगती अवधारीं । जोडिली तिहीं ॥ ४१४ ॥ पाठीं व्याघ्रादि तामसा । योनी तो अळुमाळु ऐसा । देहाधाराचा उसासा । आथी जोही ॥ ४१५ ॥ तोही मी वोल्हावा हिरें । मग तमचि होती एकसरें । जेथे गेलें आंधारें । काळवंडैजे ॥ ४१६ ॥ जयांची पापा चिळसी । नरक घेती विवसी । शीण जाय मूर्च्छी । सिणें जेणें ॥ ४१७ ॥ मळु जेणें मैळे । तापु जेणें पोळे । जयाचेनि नांवें सळे । महाभय ॥ ४१८ ॥ पापा जयाचा कंटाळा । उपजे अमंगळ अमंगळा । विटाळुही विटाळा । बिहे जया ॥ ४१९ ॥ ऐसें विश्वाचेया वोखटेया । अधम जे धनंजया । तें ते होती भोगूनियां । तामसा योनी ॥ ४२० ॥ अहा सांगतां वाचा रडे । आठवितां मन खिरडे । कटारे मूर्खीं केवढे । जोडिले निरय ॥ ४२१ ॥ कायिसया ते आसुर । संपत्ति पोषिती वाउर । जिया दिधलें घोर । पतन ऐसें ॥ ४२२ ॥ म्हणौनि तुवां धनुर्धरा । नोहावें गा तिया मोहरा । जेउता वासु आसुरा । संपत्तिवंता ॥ ४२३ ॥ आणि दंभादि दोष साही । हे संपूर्ण जयांच्या ठायीं । ते त्यजावे हें काई । म्हणों कीर ? ॥ ४२४ ॥ त्रिविधं नरकस्येदं द्वारं नाशनमात्मनः । कामः क्रोधस्तथा लोभस्तस्मादेतत् त्रयं त्यजेत् ॥ २१॥ परी काम क्रोध लोभ । या तिहींचेंही थोंब । थांवे तेथें अशुभ । पिकलें जाण ॥ ४२५ ॥ सर्व दुःखां आपुलिया । दर्शना धनंजया । पाढाऊ हे भलतया । दिधलें आहाती ॥ ४२६ ॥ कां पापियां नरकभोगीं । सुवावयालागीं जगीं । पातकांची दाटुगी । सभाचि हे ॥ ४२७ ॥ ते रौरव गा तंवचिवरी । आइकिजती पटांतरीं । जंव हे तिन्ही अंतरीं । उठती ना ॥ ४२८ ॥ अपाय तिहीं आसलग । यातना इहीं सवंग । हाणी हाणी नोहे हे तिघ । हेचि हाणी ॥ ४२९ ॥ काय बहु बोलों सुभटा । सांगितलिया निकृष्टा । नरकाचा दारवंटा । त्रिशंकु हा ॥ ४३० ॥ या कामक्रोधलोभां- । माजीं जीवें जो होय उभा । तो निरयपुरीची सभा । सन्मानु पावे ॥ ४३१ ॥ म्हणौनि पुढत पुढतीं किरीटी । हे कामादि दोष त्रिपुटी । त्यजावींचि गा वोखटी । आघवा विषयीं ॥ ४३२ ॥ एतैर्विमुक्तः कौन्तेय तमोद्वारैस्त्रिभिर्नरः । आचरत्यात्मनः श्रेयस्ततो याति परां गतिम् २२॥ धर्मादिकां चौंही आंतु । पुरुषार्थाची तैंचि मातु । करावी जैं संघातु । सांडील हा ॥ ४३३ ॥ हे तिन्ही जीवीं जंव जागती । तंववरी निकियाची प्राप्ती । हे माझे कान नाइकती । देवोही म्हणे ॥ ४३४ ॥ जया आपणपें पढिये । आत्मनाशा जो बिहे । तेणें न धरावी हे सोये । सावधु होईजे ॥ ४३५ ॥ पोटीं बांधोनि पाषाण । समुद्रीं बाहीं आंगवण । कां जियावया जेवण । काळकूटाचें ॥ ४३६ ॥ इहीं कामक्रोधलोभेंसी । कार्यसिद्धि जाण तैसी । म्हणौनि ठावोचि पुसीं । ययांचा गा ॥ ४३७ ॥ जैं कहीं अवचटें । हे तिकडी सांखळ तुटे । तैं सुखें आपुलिये वाटे । चालों लाभे ॥ ४३८ ॥ त्रिदोषीं सांडिलें शरीर । त्रिकुटीं फिटलिया नगर । त्रिदाह निमालिया अंतर । जैसें होय ॥ ४३९ ॥ तैसा कामादिकीं तिघीं । सांडिला सुख पावोनि जगीं । संगु लाहे मोक्षमार्गीं । सज्जनांचा ॥ ४४० ॥ मग सत्संगें प्रबळें । सच्छास्त्राचेनि बळें । जन्ममृत्यूचीं निमाळें । निस्तरें रानें ॥ ४४१ ॥ ते वेळीं आत्मानंदें आघवें । जें सदा वसतें बरवें । तें तैसेंचि पाटण पावे । गुरुकृपेचें ॥ ४४२ ॥ तेथ प्रियाची परमसीमा । तो भेटे माउली आत्मा । तयें खेवीं आटे डिंडिमा । सांसारिक हे ॥ ४४३ ॥ ऐसा जो कामक्रोधलोभां । झाडी करूनि ठाके उभा । तो येवढिया लाभा । गोसावी होय ॥ ४४४ ॥ यः शास्त्रविधिमुत्सृज्य वर्तते कामकारत । न स सिद्धिमवाप्नोति न सुखं न परां गतिम् ॥ २३॥ ना हें नावडोनि कांहीं । कामादिकांच्याचि ठायीं । दाटिली जेणें डोई । आत्मचोरें ॥ ४४५ ॥ जो जगीं समान सकृपु । हिताहित दाविता दीपु । तो अमान्यु केला बापु । वेदु जेणें ॥ ४४६ ॥ न धरीचि विधीची भीड । न करीचि आपली चाड । वाढवीत गेला कोड । इंद्रियांचें ॥ ४४७ ॥ कामक्रोधलोभांची कास । न सोडीच पाळिली भाष । स्वैराचाराचें असोस । वळघला रान ॥ ४४८ ॥ तो सुटकेचिया वाहिणीं । मग पिवों न लाहे पाणी । स्वप्नींही ते कहाणी । दूरीचि तया ॥ ४४९ ॥ आणि परत्र तंव जाये । हें कीर तया आहे । परी ऐहिकही न लाहे । भोग भोगूं ॥ ४५० ॥ तरी माशालागीं भुलला । ब्राह्मण पाणबुडां रिघाला । कीं तेथही पावला । नास्तिकवादु ॥ ४५१ ॥ तैसें विषयांचेनि कोडें । जेणें परत्रा केलें उबडें । तंव तोचि आणिकीकडे । मरणें नेला ॥ ४५२ ॥ एवं परत्र ना स्वर्गु । ना ऐहिकही विषयभोगु । तेथ केउता प्रसंगु । मोक्षाचा तो ? ॥ ४५३ ॥ म्हणौनि कामाचेनि बळें । जो विषय सेवूं पाहे सळें । तया विषयो ना स्वर्गु मिळे । ना उद्धरे तो ॥ ४५४ ॥ तस्माच्छास्त्रं प्रमाणं ते कार्याकार्यव्यवस्थितौ । ज्ञात्वा शास्त्रविधानोक्तं कर्म कर्तुमिहाऱसि ॥ २४॥ ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे दैवासुरसंपद्विभागयोगोनाम षोडशोऽध्यायः ॥ १६ ॥ याकारणें पैं बापा । जया आथी आपुली कृपा । तेणें वेदांचिया निरोपा । आन न कीजे ॥ ४५५ ॥ पतीचिया मता । अनुसरोनि पतिव्रता । अनायासें आत्महिता । भेटेचि ते ॥ ४५६ ॥ नातरी श्रीगुरुवचना । दिठी देतु जतना । शिष्य आत्मभुवना- । माजीं पैसे ॥ ४५७ ॥ हें असो आपुला ठेवा । हाता आथी जरी यावा । तरी आदरें जेवीं दिवा । पुढां कीजे ॥ ४५८ ॥ तैसा अशेषांही पुरुषार्था । जो गोसावी हो म्हणे पार्था । तेणें श्रुतिस्मृति माथां । बैसणें घापे ॥ ४५९ ॥ शास्त्र म्हणेल जें सांडावें । तें राज्यही तृण मानावें । जें घेववी तें न म्हणावें । विषही विरु ॥ ४६० ॥ ऐसिया वेदैकनिष्ठा । जालिया जरी सुभटा । तरी कें आहे अनिष्टा । भेटणें गा ? ॥ ४६१ ॥ पैं अहितापासूनि काढिती । हित देऊनि वाढविती । नाहीं गा श्रुतिपरौती । माउली जगा ॥ ४६२ ॥ म्हणौनि ब्रह्मेंशीं मेळवी । तंव हे कोणें न सांडावी । अगा तुवांही ऐसीचि भजावी । विशेषेंसीं ॥ ४६३ ॥ जे आजि अर्जुना तूं येथें । करावया सत्य शास्त्रें सार्थें । जन्मलासि बळार्थें । धर्माचेनि ॥ ४६४ ॥ आणि धर्मानुज हें ऐसें । बोधेंचि आलें अपैसें । म्हणौनि आनारिसें । करूं नये ॥ ४६५ ॥ कार्याकार्यविवेकीं । शास्त्रेंचि करावीं पारखीं । अकृत्य तें कुडें लोकीं । वाळावें गा ॥ ४६६ ॥ मग कृत्यपणें खरें निगे । तें तुवां आपुलेनि आंगें । आचरोनि आदरें चांगें । सारावें गा ॥ ४६७ ॥ जे विश्वप्रामाण्याची मुदी । आजि तुझ्या हातीं असें सुबुद्धी । लोकसंग्रहासि त्रिशुद्धी । योग्यु होसी ॥ ४६८ ॥ एवं आसुरवर्गु आघवा । सांगोनि तेथिंचा निगावा । तोहि देवें पांडवा । निरूपिला ॥ ४६९ ॥ इयावरी तो पंडूचा । कुमरु सद्भावो जीवींचा । पुसेल तो चैतन्याचा । कानीं ऐका ॥ ४७० ॥ संजयें व्यासाचिया निरोपा । तो वेळु फेडिला तया नृपा । तैसा मीहि निवृत्तिकृपा । सांगेन तुम्हां ॥ ४७१ ॥ तुम्ही संत माझिया कडा । दिठीचा कराल बहुडा । तरी तुम्हां माने येवढा । होईन मी ॥ ४७२ ॥ म्हणौनि निज अवधान । मज वोळगे पसायदान । दीजो जी सनाथु होईन । ज्ञानदेवो म्हणे ॥ ४७३ ॥ इति श्रीज्ञानदेवविरचितायां भावार्थदीपिकायां षोडशोऽध्यायः ॥ 1468 2777 2005-10-09T09:55:49Z 203.115.86.234 ॥ ॐ श्री परमात्मने नमः ॥ ॥ अथ श्रीमद्भगवद्गीता ॥ । अथ सप्तदशोऽध्यायः - अध्याय सतरावा । । । श्रद्धात्रयविभागयोगः । विश्वविकासित मुद्रा । जया सोडी तुझी योगमुद्रा । तया नमोजी गणेंद्रा । श्रीगुरुराया ॥ १ ॥ त्रिगुणत्रिपुरीं वेढिला । जीवत्वदुर्गीं आडिला । तो आत्मशंभूनें सोडविला । तुझिया स्मृती ॥ २ ॥ म्हणौनि शिवेंसीं कांटाळा । गुरुत्वें तूंचि आगळा । तऱ्ही हळु मायाजळा- । माजीं तारूनि ॥ ३ ॥ जे तुझ्याविखीं मूढ । तयांलागीं तूं वक्रतुंड । ज्ञानियांसी तरी अखंड । उजूचि आहासी ॥ ४ ॥ दैविकी दिठी पाहतां सानी । तऱ्ही मीलनोन्मीलनीं । उत्पत्ति प्रळयो दोन्ही । लीलाचि करिसी ॥ ५ ॥ प्रवृत्तिकर्णाच्या चाळीं । उठली मदगंधानिळीं । पूजीजसी नीलोत्पलीं । जीवभृंगांच्या ॥ ६ ॥ पाठीं निवृत्तिकर्णताळें । आहाळली ते पूजा विधुळे । तेव्हां मिरविसी मोकळें । आंगाचें लेणें ॥ ७ ॥ वामांगीचा लास्यविलासु । जो हा जगद्रूप आभासु । तो तांडवमिसें कळासु । दाविसी तूं ॥ ८ ॥ हें असो विस्मो दातारा । तूं होसी जयाचा सोयरा । सोइरिकेचिया व्यवहारा । मुकेचि तो ॥ ९ ॥ फेडितां बंधनाचा ठावो । तूं जगद्बंधु ऐसा भावो । धरूं वोळगे उवावो । तुझाचि आंगीं ॥ १० ॥ तंव दुजयाचेनि नांवें तया । देहही नुरेचि पैं देवराया । जेणें तूं आपणपयां । केलासि दुजा ॥ ११ ॥ तूंतें करूनि पुढें । जे उपायें घेती दवडे । तयां ठासी बहुवें पाडें । मागांचि तूं ॥ १२ ॥ जो ध्यानें सूये मानसीं । तयालागीं नाहीं तूं त्याचे देशीं । ध्यानही विसरे तेणेंसीं । वालभ तुज ॥ १३ ॥ तूतें सिद्धचि जो नेणे । तो नांदे सर्वज्ञपणें । वेदांही येवढें बोलणें । नेघसी कानीं ॥ १४ ॥ मौन गा तुझें राशिनांव । आतां स्तोत्रीं कें बांधों हाव । दिसती तेतुली माव । भजों काई ॥ १५ ॥ दैविकें सेवकु हों पाहों । तरी भेदितां द्रोहोचि लाहों । म्हणौनि आतां कांहीं नोहों । तुजलागीं जी ॥ १६ ॥ जैं सर्वथा सर्वही नोहिजे । तैं अद्वया तूतें लाहिजे । हें जाणें मी वर्म तुझें । आराध्य लिंगा ॥ १७ ॥ तरी नुरोनि वेगळेंपण । रसीं भजिन्नलें लवण । तैसें नमन माझें जाण । बहु काय बोलों ॥ १८ ॥ आतां रिता कुंभ समुद्रीं रिगे । तो उचंबळत भरोनि निगे । कां दशीं दीपसंगें । दीपुचि होय ॥ १९ ॥ तैसा तुझिया प्रणितीं । मी पूर्णु जाहलों श्रीनिवृत्ती । आतां आणीन व्यक्तीं । गीतार्थु तो ॥ २० ॥ तरी षोडशाध्यायशेखीं । तिये समाप्तीच्या श्लोकीं । जो ऐसा निर्णयो निष्टंकीं । ठेविला देवें ॥ २१ ॥ जे कृत्याकृत्यव्यवस्था । अनुष्ठावया पार्था । शास्त्रचि एक सर्वथा । प्रमाण तुज ॥ २२ ॥ तेथ अर्जुन मानसें । म्हणे हें ऐसें कैसें । जे शास्त्रेंवीण नसे । सुटिका कर्मा ॥ २३ ॥ तरी तक्षकाची फडे । ठाकोनि कैं तो मणि काढे । कैं नाकींचा केशु जोडे । सिंहाचिये ? ॥ २४ ॥ मग तेणें तो वोंविजे । तरीच लेणें पाविजे । एऱ्हवीं काय असिजे । रिक्तकंठीं ? ॥ २५ ॥ तैसी शास्त्रांची मोकळी । यां कैं कोण पां वेंटाळी । एकवाक्यतेच्या फळीं । पैसिजे कैं ? ॥ २६ ॥ जालयाही एकवाक्यता । कां लाभें वेळु अनुष्ठितां । कैंचा पैसारु जीविता । येतुलालिया ॥ २७ ॥ आणि शास्त्रें अर्थें देशें काळें । या चहूंही जें एकफळे । तो उपावो कें मिळे । आघवयांसी ? ॥ २८ ॥ म्हणौनि शास्त्राचें घडतें । नोहें प्रकारें बहुतें । तरी मुर्खा मुमुक्षां येथें । काय गति पां ? ॥ २९ ॥ हा पुसावया अभिप्रावो । जो अर्जुन करी प्रस्तावो । तो सतराविया ठावो । अध्याया येथ ॥ ३० ॥ तरी सर्वविषयीं वितृष्णु । जो सकळकळीं प्रवीणु । कृष्णाही नवल कृष्णु । अर्जुनत्वें जो ॥ ३१ ॥ शौर्या जोडला आधारु । जो सोमवंशाचा शृंगारु । सुखादि उपकारु । जयाची लीला ॥ ३२ ॥ जो प्रज्ञेचा प्रियोत्तमु । ब्रह्मविद्येचा विश्रामु । सहचरु मनोधर्मु । देवाचा जो ॥ ३३ ॥ अर्जुन उवाच । ये शास्त्रविधिमुत्सृज्य यजन्ते श्रद्धयान्विताः । तेषां निष्ठा तु का कृष्ण सत्त्वमाहो रजस्तमः ॥ १॥ तो अर्जुन म्हणे गा तमालश्यामा । इंद्रियां फांवलिया ब्रह्मा । तुझां बोलु आम्हा । साकांक्षु पैं जी ॥ ३४ ॥ जें शास्त्रेंवांचूनि आणिकें । प्राणिया स्वमोक्षु न देखे । ऐसें कां कैंपखें । बोलिलासी ॥ ३५ ॥ तरी न मिळेचि तो देशु । नव्हेचि काळा अवकाशु । जो करवी शास्त्राभ्यासु । तोही दुरी ॥ ३६ ॥ आणि अभ्यासीं विरजिया । होती जिया सामुग्रिया । त्याही नाहीं आपैतिया । तिये वेळीं ॥ ३७ ॥ उजू नोहेचि प्राचीन । नेदीचि प्रज्ञा संवाहन । ऐसें ठेलें आपादन । शास्त्राचें जया ॥ ३८ ॥ किंबहुना शास्त्रविखीं । एकही न लाहातीचि नखी । म्हणौनि उखिविखी । सांडिली जिहीं ॥ ३९ ॥ परी निर्धारूनि शास्त्रें । अर्थानुष्ठानें पवित्रें । नांदताति परत्रें । साचारें जे ॥ ४० ॥ तयां{ऐ}सें आम्हीं होआवें । ऐसी चाड बांधोनि जीवें । घेती तयांचें मागावे । आचरावया ॥ ४१ ॥ धड्याचिया आखरां । तळीं बाळ लिहे दातारा । कां पुढांसूनि पडिकरा । अक्षमु चाले ॥ ४२ ॥ तैसें सर्वशास्त्रनिपुण । तयाचें जें आचरण । तेंचि करिती प्रमाण । आपलिये श्रद्धे ॥ ४३ ॥ मग शिवादिकें पूजनें । भूम्यादिकें महादानें । आग्निहोत्रादि यजनें । करिती जे श्रद्धा ॥ ४४ ॥ तयां सत्त्वरजतमां-/ । माजीं कोण पुरुषोत्तमा । गति होय ते आम्हां । सांगिजो जी ॥ ४५ ॥ तंव वैकुंठपीठींचें लिंग । जो निगमपद्माचा पराग । जिये जयाचेनि हें जग । अंगच्छाया ॥ ४६ ॥ काळ सावियाचि वाढु । लोकोत्तर प्रौढु । आद्वितीय गूढु । आनंदघनु ॥ ४७ ॥ इयें श्लाघिजती जेणें बिकें । तें जयाचें आंगीं असिकें । तो श्रीकृष्ण स्वमुखें । बोलत असे ॥ ४८ ॥ श्री भगवानुवाच । त्रिविध भवति श्रद्धा देहिनां सा स्वभावजा । सात्त्विकी राजसी चैव तामसी चेति तां शृणु ॥ २॥ म्हणे पार्था तुझा अतिसो । हेंही आम्ही जाणतसों । जे शास्त्राभ्यासाचा आडसो । मानितोसि कीं ॥ ४९ ॥ नुसधियाची श्रद्धा । झोंबों पाहसी परमपदा । तरी तैसें हें प्रबुद्धा । सोहोपें नोहे ॥ ५० ॥ श्रद्धा म्हणितलियासाठीं । पातेजों नये किरीटी । काय द्विजु अंत्यजघृष्टीं । अंत्यजु नोहे ? ॥ ५१ ॥ गंगोदक जरी जालें । तरी मद्यभांडां आलें । तें घेऊं नये कांहीं केलें । विचारीं पां ॥ ५२ ॥ चंदनु होय शीतळु । परी अग्नीसी पावे मेळु । तैं हातीं धरितां जाळूं । न शके काई ? ॥ ५३ ॥ कां किडाचिये आटतिये पुटीं । पडिलें सोळें किरीटी । घेतलें चोखासाठीं । नागवीना ? ॥ ५४ ॥ तैसें श्रद्धेचें दळवाडें । अंगें कीर चोखडें । परी प्राणियांच्या पडे । विभागीं जैं ॥ ५५ ॥ ते प्राणिये तंव स्वभावें । आनादिमायाप्रभावें । त्रिगुणाचेचि आघवे । वळिले आहाती ॥ ५६ ॥ तेथही दोन गुण खांचती । मग एक धरी उन्नती । तैं तैसियाचि होती वृत्ती । जीवांचिया ॥ ५७ ॥ वृत्ती{ऐ}सें मन धरिती । मना{ऐ}सी क्रिया करिती । केलिया ऐसी वरीती । मरोनि देहें ॥ ५८ ॥ बीज मोडे झाड होये । झाड मोडे बीजीं सामाये । ऐसेनि कल्पकोडी जाये । परी जाति न नशे ॥ ५९ ॥ तियापरीं यियें अपारें । होत जात जन्मांतरें । परी त्रिगुणत्व न व्यभिचरें । प्राणियांचें ॥ ६० ॥ म्हणूनि प्राणियांच्या पैकीं । पडिली श्रद्धा अवलोकीं । ते होय गुणासारिखी । तिहीं ययां ॥ ६१ ॥ विपायें वाढे सत्त्व शुद्ध । तेव्हां ज्ञानासी करी साद । परी एका दोघे वोखद । येर आहाती ॥ ६२ ॥ सत्त्वाचेनि आंगलगें । ते श्रद्धा मोक्षफळा रिगे । तंव रज तम उगे । कां पां राहाती ? ॥ ६३ ॥ मोडोनि सत्त्वाची त्राये । रजोगुण आकाशें जाये । तेव्हां तेचि श्रद्धा होये । कर्मकेरसुणी ॥ ६४ ॥ मग तमाची उठी आगी । तेव्हां तेचि श्रद्धा भंगी । हों लागे भोगालागीं । भलतेया ॥ ६५ ॥ सत्त्वानुरूपा सर्वस्य श्रद्धा भवति भारत । श्रद्धामयोऽयं पुरुषो यो यछ्रद्धः स एव सः ॥ ३॥ एवं सत्त्वरजतमा-/ । वेगळी श्रद्धा सुवर्मा । नाहीं गा जीवग्रामा-/ । माजीं यया ॥ ६६ ॥ म्हणौनि श्रद्धा स्वाभाविक । असे पैं त्रिगुणात्मक । रजतमसात्त्विक । भेदीं इहीं ॥ ६७ ॥ जैसें जीवनचि उदक । परी विषीं होय मारक । कां मिरयामाजीं तीख । उंसीं गोड ॥ ६८ ॥ तैसा बहुवसें तमें । जो सदाचि होय निमे । तेथ श्रद्धा परीणमे । तेंचि होऊनि ॥ ६९ ॥ मग काजळा आणि मसी । न दिसे विवंचना जैसी । तेवीं श्रद्धा तामसी । सिनी नाहीं ॥ ७० ॥ तैसीच राजसीं जीवीं । रजोमय जाणावी । सात्त्विकीं आघवीं । सत्त्वाचीच ॥ ७१ ॥ ऐसेनि हा सकळु । जगडंबरु निखिळु । श्रद्धेचाचि केवळु । वोतला असे ॥ ७२ ॥ परी गुणत्रयवशें । त्रिविधपणाचें लासें । श्रद्धे जें उठिलें असे । तें वोळख तूं ॥ ७३ ॥ तरी जाणिजे झाड फुलें । कां मानस जाणिजे बोलें । भोगें जाणिजे केलें । पूर्वजन्मींचें ॥ ७४ ॥ तैसीं जिहीं चिन्हीं । श्रद्धेचीं रूपें तीन्हीं । देखिजती ते वानी । अवधारीं पां ॥ ७५ ॥ यजन्ते सात्त्विका देवान् यक्षरक्षांसि राजसाः । प्रेतान् भूतगणांश्चान्ये यजन्ते तामसा जनाः ॥ ४॥ तरी सात्त्विक श्रद्धा । जयांचा होय बांधा । तयां बहुतकरूनि मेधा । स्वर्गीं आथी ॥ ७६ ॥ ते विद्याजात पढती । यज्ञक्रिये निवडती । किंबहुना पडती । देवलोकीं ॥ ७७ ॥ आणि श्रद्धा राजसा । घडले जे वीरेशा । ते भजती राक्षसां । खेचरां हन ॥ ७८ ॥ श्रद्धां जे कां तामसी । ते मी सांगेन तुजपाशीं । जे कां केवळ पापराशी । आतिकर्कशी निर्दयत्वें ॥ ७९ ॥ जीववधें साधूनि बळी । भूतप्रेतकुळें मैळीं । स्मशानीं संध्याकाळीं । पूजिती जे ॥ ८० ॥ ते तमोगुणाचें सार । काढूनि निर्मिले नर । जाण तामसियेचें घर । श्रद्धेचें तें ॥ ८१ ॥ ऐसी इहीं तिहीं लिंगीं । त्रिविध श्रद्धा जगीं । पैं हें ययालागीं । सांगतु असें ॥ ८२ ॥ जे हे सात्त्विक श्रद्धा । जतन करावी प्रबुद्धा । येरी दोनी विरुद्धा । सांडाविया ॥ ८३ ॥ हे सात्त्विकमति जया । निर्वाहती होय धनंजया । बागुल नोहे तया । कैवल्य तें ॥ ८४ ॥ तो न पढो कां ब्रह्मसूत्र । नालोढो सर्व शास्त्र । सिद्धांत न होत स्वतंत्र । तयाच्या हातीं ॥ ८५ ॥ परी श्रुतिस्मृतींचे अर्थ । जे आपण होऊनि मूर्त । अनुष्ठानें जगा देत । वडील जे हे ॥ ८६ ॥ तयांचीं आचरती पाउलें । पाऊनि सात्त्विकी श्रद्धा चाले । तो तेंचि फळ ठेविलें । ऐसें लाहे ॥ ८७ ॥ पैं एक दीपु लावी सायासें । आणिक तेथें लाऊं बैसें । तरी तो काय प्रकाशें । वंचिजे गा ? ॥ ८८ ॥ कां येकें मोल अपार । वेंचोनि केलें धवळार । तो सुरवाडु वस्तीकर । न भोगी काई ? ॥ ८९ ॥ हें असो जो तळें करी । तें तयाचीच तृषा हरी । कीं सुआरासीचि अन्न घरीं । येरां नोहे ? ॥ ९० ॥ बहुत काय बोलों पैं गा । येका गौतमासीचि गंगा । येरां समस्तां काय जगां । वोहोळ जाली ? ॥ ९१ ॥ म्हणौनि आपुलियापरी । शास्त्र अनुष्ठीती कुसरी । जाणे तयांते श्रद्धाळु जो वरी । तो मूर्खुही तरे ॥ ९२ ॥ अशास्त्रविहितं घोरं तप्यन्ते ये तपो जनाः । दंभाहङ्कारसंयुक्ताः कामरागबलान्विताः ॥ ५॥ ना शास्त्राचेनि कीर नांवें । खाकरोंही नेणती जीवें । परी शास्त्रज्ञांही शिवें । टेंकों नेदिती ॥ ९३ ॥ वडिलांचिया क्रिया । देखोनि वाती वांकुलिया । पंडितां डाकुलिया । वाजविती ॥ ९४ ॥ आपलेनीचि आटोपें । धनित्वाचेनि दर्पें । साचचि पाखंडाचीं तपें । आदरिती ॥ ९५ ॥ आपुलिया पुढिलांचिया । आंगीं घालूनि कातिया । रक्तमांसा प्रणीतया । भर भरु ॥ ९६ ॥ रिचविती जळतकुंडीं । लाविती चेड्याच्या तोंडीं । नवसियां देती उंडी । बाळकांची ॥ ९७ ॥ आग्रहाचिया उजरिया । क्षुद्र देवतां वरीया । अन्नत्यागें सातरीया । ठाकती एक ॥ ९८ ॥ अगा आत्मपरपीडा । बीज तमक्षेत्रीं सुहाडा । पेरिती मग पुढां । तेंचि पिके ॥ ९९ ॥ बाहु नाहीं आपुलिया । आणि नावेतेंही धनंजया । न धरी होय तया । समुद्रीं जैसें ॥ १०० ॥ कां वैद्यातें करी सळा । रसु सांडी पाय खोळां । तो रोगिया जेवीं जिव्हाळा । सवता होय ॥ १०१ ॥ नाना पडिकराचेनि सळें । काढी आपुलेचि डोळे । तें वानवसां आंधळें । जैसें ठाके ॥ १०२ ॥ तैसें तयां आसुरां होये । निंदूनि शास्त्रांची सोये । सैंघ धांवताती मोहें । आडवीं जे कां ॥ १०३ ॥ कामु करवी तें करिती । क्रोधु मारवी ते मारिती । किंबहुना मातें पुरिती । दुःखाचा गुंडां ॥ १०४ ॥ कर्षयन्तः शरीरस्थं भूतग्राममचेतसः । मां चैवान्तः शरीरस्थं तान् विद्ध्यासुरनिश्चयान् ॥ ६॥ आपुलां परावां देहीं । दुःख देती जें जें कांहीं । मज आत्मया तेतुलाही । होय शीणु ॥ १०५ ॥ पैं वाचेचेनिही पालवें । पापियां तयां नातळावें । परी पडिलें सांगावें । त्यजावया ॥ १०६ ॥ प्रेत बाहिरें घालिजे । कां अंत्यजु संभाषणीं त्यजिजे । हें असो हातें क्षाळिजे । कश्मलातें ? ॥ १०७ ॥ तेथ शुद्धीचिया आशा । तो लेपु न मनवे जैसा । तयांतें सांडावया तैसा । अनुवादु हा ॥ १०८ ॥ परी अर्जुना तूं तयांतें । देखसी तैं स्मर हो मातें । जे आन प्रायश्चित्त येथें । मानेल ना ॥ १०९ ॥ म्हणौनि जे श्रद्धा सात्त्विकी । पुढती तेचि पैं येकी । जतन करावी निकी । सर्वांपरी ॥ ११० ॥ तरी धरावा तैसा संगु । जेणें पोखे सात्त्विक लागु । सत्त्ववृद्धीचा भागु । आहारु घेपें ॥ १११ ॥ एऱ्हवीं तरी पाहीं । स्वभाववृद्धीच्या ठाईं । आहारावांचूनि नाहीं । बळी हेतु ॥ ११२ ॥ प्रत्यक्ष पाहें पां वीरा । जो सावध घे मदिरा । तो होऊनि ठाके माजिरा । तियेचि क्षणीं ॥ ११३ ॥ कां जो साविया अन्नरसु सेवी । तो व्यापिजे वातश्लेष्मस्वभावीं । काय ज्वरु जालिया निववी । पयादिक ? ॥ ११४ ॥ नातरी अमृत जयापरी । घेतलिया मरण वारी । कां आपुलिया{ऐ}सें करी । जैसें विष ॥ ११५ ॥ तेवीं जैसा घेपे आहारु । धातु तैसाचि होय आकारु । आणि धातु ऐसा अंतरु । भावो पोखे ॥ ११६ ॥ जैसें भांडियाचेनि तापें । आंतुलें उदकही तापे । तैसी धातुवशें आटोपे । चित्तवृत्ती ॥ ११७ ॥ म्हणौनि सात्त्विकु रसु सेविजे । तैं सत्त्वाची वाढी पाविजे । राजसा तामसा होईजे । येरी रसीं ॥ ११८ ॥ तरी सात्त्विक कोण आहारु । राजसा तामसा कायी आकारु । हें सांगों करीं आदरु । आकर्णनीं ॥ ११९ ॥ आहारस्त्वपि सर्वस्य त्रिविधो भवति प्रियः । यज्ञस्तपस्तथा दानं तेषां भेदमिम शृणु ॥ ७॥ आणि एकसरें आहारा । कैसेनि तिनी मोहरा । जालिया तेही वीरा । रोकडें दाऊं ॥ १२० ॥ तरी जेवणाराचिया रुची । निष्पत्ति कीं बोनियांची । आणि जेवितां तंव गुणांची । दासी येथ ॥ १२१ ॥ जे जीव कर्ता भोक्ता । तो गुणास्तव स्वभावता । पावोनियां त्रिविधता । चेष्टे त्रिधा ॥ १२२ ॥ म्हणौनि त्रिविधु आहारु । यज्ञुही त्रिप्रकारु । तप दान हन व्यापारु । त्रिविधचि ते ॥ १२३ ॥ पैं आहार लक्षण पहिले? । सांगों जें म्हणितलें । तें आईक गा भलें । रूप करूं ॥ १२४ ॥ आयुः सत्त्वबलारोग्यसुखप्रीतिवर्धनाः । रस्याः स्निग्धाः स्थिरा हृद्या आहाराः सात्त्विकप्रियाः ॥ ८॥ तरी सत्त्वगुणाकडे । जें दैवें भोक्ता पडे । तैं मधुरीं रसीं वाढे । मेचु तया ॥ १२५ ॥ आंगेंचि द्रव्यें सुरसें । जे आंगेंचि पदार्थ गोडसे । आंगेंचि स्नेहें बहुवसें । सुपक्वें जियें ॥ १२६ ॥ आकारें नव्हती डगळें । स्पर्शें अति मवाळें । जिभेलागीं स्नेहाळें । स्वादें जियें ॥ १२७ ॥ रसें गाढीं वरी ढिलीं । द्रवभावीं आथिलीं । ठायें ठावो सांडिलीं । अग्नितापें ॥ १२८ ॥ आंगें सानें परीणामें थोरु । जैसें गुरुमुखींचें अक्षरु । तैशी अल्पीं जिहीं अपारु । तृप्ति राहे ॥ १२९ ॥ आणि मुखीं जैसीं गोडें । तैसीचिहि ते आंतुलेकडे । तिये अन्नीं प्रीति वाढे । सात्त्विकांसी ॥ १३० ॥ एवं गुणलक्षण । सात्त्विक भोज्य जाण । आयुष्याचें त्राण । नीच नवें हें ॥ १३१ ॥ येणें सात्त्विक रसें । जंव देहीं मेहो वरीषे । तंव आयुष्यनदी उससे । दिहाचि दिहा ॥ १३२ ॥ सत्त्वाचिये कीर पाळती । कारण हाचि सुमती । दिवसाचिये उन्नती । भानु जैसा ॥ १३३ ॥ आणि शरीरा हन मानसा । बळाचा पैं कुवासा । हा आहारु तरी दशा । कैंची रोगां ॥ १३४ ॥ हा सात्त्विकु होय भोग्यु । तैं भोगावया आरोग्यु । शरीरासी भाग्यु । उदयलें जाणो ॥ १३५ ॥ आणि सुखाचें घेणें देणें । निकें उवाया ये येणें । हें असो वाढे साजणें । आनंदेंसीं ॥ १३६ ॥ ऐसा सात्त्विकु आहारु । परीणमला थोरु । करी हा उपकारु । सबाह्यासी ॥ १३७ ॥ आतां राजसासि प्रीती । जिहीं रसीं आथी । करूं तयाही व्यक्ती । प्रसंगें गा ॥ १३८ ॥ कट्वम्ललवणात्युष्णतीक्ष्णरूक्षविदाहिनः । आहारा राजसस्येष्टा दुःखशोकामयप्रदाः ॥ ९॥ तरी मारें उणें काळकुट । तेणें मानें जें कडुवट । कां चुनियाहूनि दासट । आम्ल हन ॥ १३९ ॥ कणिकीतें जैसें पाणी । तैसेंचि मीठ बांधया आणी । तेतुलीच मेळवणी । रसांतरांची ॥ १४० ॥ ऐसें खारट अपाडें । राजसा तया आवडे । ऊन्हाचेनि मिषें तोंडें । आगीचि गिळी ॥ १४१ ॥ वाफेचिया सिगे । वातीही लाविल्या लागे । तैसें उन्ह मागे । राजसु तो ॥ ११४२ ॥ वावदळ पाडूनि ठाये । साबळु डाहारला आहे । तैसें तीख तो खाये । जें घायेविण रुपे ॥ १४३ ॥ आणि राखेहूनि कोरडें । आंत बाहेरी येके पाडें । तो जिव्हादंशु आवडे । बहु तया ॥ १४४ ॥ परस्परें दांतां । आदळु होय खातां । तो गा तोंडीं घेतां । तोषों लागे ॥ १४५ ॥ आधींच द्रव्यें चुरमुरीं । वरी परवडिजती मोहरी । जियें घेतां होती धुवारी । नाकेंतोंडें ॥ १४६ ॥ हें असो उगें आगीतें । म्हणे तैसें राइतें । पढियें प्राणापरौतें । राजसासि गा ॥ १४७ ॥ ऐसा न पुरोनि तोंडा । जिभा केला वेडा । अन्नमिषें अग्नि भडभडां । पोटीं भरी ॥ १४८ ॥ तैसाचि लवंगा सुंठे । मग भुईं गा सेजे खाटे । पाणियाचें न सुटे । तोंडोनि पात्र ॥ १४९ ॥ ते आहार नव्हती घेतले । व्याधिव्याळ जे सुतले । ते चेववावया घातलें । माजवण पोटीं ॥ १५० ॥ तैसें एकमेकां सळें । रोग उठती एके वेळे । ऐसा राजसु आहारु फळे । केवळ दुःखें ॥ १५१ ॥ एवं राजसा आहारा । रूप केलें धनुर्धरा । परीणामाचाहि विसुरा । सांगितला ॥ १५२ ॥ आतां तया तामसा । आवडे आहारु जैसा । तेंही सांगों चिळसा । झणें तुम्ही ॥ १५३ ॥ तरी कुहिलें उष्टें खातां । न मनिजे तेणें अनहिता । जैसें कां उपहिता । म्हैसी खाय ॥ १५४ ॥ यातयामं गतरसं पूति पर्युषितं च यत् । उच्छिष्टमपि चामेध्यम् भोजनं तामसप्रियम् ॥ १०॥ निपजलें अन्न तैसें । दुपाहरीं कां येरें दिवसें । अतिकरें तैं तामसें । घेईजे तें ॥ १५५ ॥ नातरी अर्ध उकडिलें । कां निपट करपोनि गेलें । तैसेंही खाय चुकलें । रसा जें येवों ॥ १५६ ॥ जया कां आथि पूर्ण निष्पत्ती । जेथ रसु धरी व्यक्ती । तें अन्न ऐसी प्रतीती । तामसा नाहीं ॥ १५७ ॥ ऐसेनि कहीं विपायें । सदन्ना वरपडा होये । तरी घाणी सुटे तंव राहे । व्याघ्रु जैसा ॥ १५८ ॥ कां बहुवें दिवशीं वोलांडिलें । स्वादपणें सांडिलें । शुष्क अथवा सडलें । गाभिणेंही हो ॥ १५९ ॥ तेंही बाळाचे हातवरी । चिवडिलें जैसी राडी करी । का सवें बैसोनि नारी । गोतांबील करी ॥ १६० ॥ ऐसेनि कश्मळें जैं खाय । तैं तया सुखभोजन ऐसें होय । परी येणेंही न धाय । पापिया तो ॥ १६१ ॥ मग चमत्कारु देखा । निषेधाचा आंबुखा । जया का सदोखा । कुद्रव्यासी ॥ १६२ ॥ तया अपेयांच्या पानीं । अखाद्यांच्या भोजनीं । वाढविजे उतान्ही । तामसें तेणें ॥ १६३ ॥ एवं तामस जेवणारा । ऐसैसी मेचु हे वीरा । तयाचें फल दुसरां । क्षणीं नाहीं ॥ १६४ ॥ जे जेव्हांचि हें अपवित्र । शिवे तयाचें वक्त्र । तेव्हांचि पापा पात्र । जाला तो कीं ॥ १६५ ॥ यावरतें जें जेवीं । ते जेविती वोज न म्हणावी । पोटभरती जाणावी । यातना ते ॥ १६६ ॥ शिरच्छेदें काय होये । का आगीं रिघतां कैसें आहे । हें जाणावें काई पाहें । परी साहातुचि असे ॥ १६७ ॥ म्हणौनि तामसा अन्ना । परीणामु गा सिनाना । न सांगोंचि गा अर्जुना । देवो म्हणे ॥ १६८ ॥ आतां ययावरी । आहाराचिया परी । यज्ञुही अवधारीं । त्रिधा असे ॥ १६९ ॥ परी तिहींमाजीं प्रथम । सात्त्विक यज्ञाचें वर्म । आईक पां सुमहिम -। शिरोमणी ॥ १७० ॥ अफलाकांक्षिभिर्यज्ञो विधिदृष्टो य इज्यते ॥ यष्टव्यमेवेति मनः समाधाय स सात्त्विकः ॥ ११॥ तरी एकु प्रियोत्तमु-/ । वांचोनि वाढों नेदी कामु । जैसा का मनोधर्मु । पतिव्रतेचा ॥ १७१ ॥ नाना सिंधूतें ठाकोनि गंगा । पुढारां न करीचि रिगा । का आत्मा देखोनि उगा । वेदु ठेला ॥ १७२ ॥ तैसें जे आपुल्या स्वहितीं । वेंचूनियां चित्तवृत्ती । नुरवितीचि अहंकृती । फळालागीं ॥ १७३ ॥ पातलेया झाडाचें मूळ । मागुतें सरों नेणेंचि जळ । जिरालें गां केवळ । तयाच्याचि आंगीं ॥ १७४ ॥ तैसें मनें देहीं । यजननिश्चयाच्या ठायीं । हारपोनि जें कांहीं । वांछितीना ॥ १७५ ॥ तिहीं फळवांच्छात्यागीं । स्वधर्मावांचूनि विरागीं । कीजे तो यज्ञु सर्वांगीं । अळंकृतु ॥ १७६ ॥ परी आरिसा आपणपें । डोळां जैसें घेपें । कां तळहातींचें दीपें । रत्न पाहिजे ॥ १७७ ॥ नाना उदितें दिवाकरें । गमावा मार्गु दिठी भरे । तैसा वेदु निर्धारें । देखोनियां ॥ १७८ ॥ तियें कुंडें मंडप वेदी । आणीकही संभारसमृद्धी । ते मेळवणी जैसी विधी । आपणपां केली ॥ १७९ ॥ सकळावयव उचितें । लेणीं पातलीं जैसीं आंगातें । तैसे पदार्थ जेथिंचे तेथें । विनियोगुनी ॥ १८० ॥ काय वानूं बहुतीं बोलीं । जैसी सर्वाभरणीं भरली । ते यज्ञविद्याचि रूपा आली । यजनमिषें ॥ १८१ ॥ तैसा सांगोपांगु । निफजे जो यागु । नुठऊनियां लागु । महत्त्वाचा ॥ १८२ ॥ प्रतिपाळु तरी पाटाचा । झाडीं कीजे तुळसीचा । परी फळा फुला छायेचा । आश्रयो नाहीं ॥ १८३ ॥ किंबहुना फळाशेवीण । ऐसेया निगुती निर्माण । होय तो यागु जाण । सात्त्विकु गा ॥ १८४ ॥ अभिसन्धाय तु फलं दंभार्थमपि चैव यत् । इज्यते भरतश्रेष्ठ तं यज्ञं विद्धि राजसम् ॥ १२॥ आतां यज्ञु कीर वीरेशा । करी पैं याचि{ऐ}सा । परी श्राद्धालागीं जैसा । अवंतिला रावो ॥ १८५ ॥ जरी राजा घरासि ये । तरी बहुत उपेगा जाये । आणि कीर्तीही होये । श्राद्ध न ठके ॥ १८६ ॥ तैसा धरूनि आवांका । म्हणे स्वर्गु जोडेल असिका । दीक्षितु होईन मान्यु लोकां । घडेल यागु ॥ १८७ ॥ ऐसी केवळ फळालागीं । महत्त्व फोकारावया जगीं । पार्था निष्पत्ति जे यागीं । राजस पैं ते ॥ १८८ ॥ विधिहीनमसृष्टान्नं मन्त्रहीनमदक्षिणम् । श्रद्दाविरहितं यज्ञं तामसं परिचक्षते ॥ १३॥ आणि पशुपक्षिविवाहीं । जोशी कामापरौता नाहीं । तैसा तामसा यज्ञा पाहीं । आग्रहोचि मूळ ॥ १८९ ॥ वारया वाट न वाहे । कीं मरण मुहूर्त पाहे । निषिद्धांसीं बिहे । आगी जरी ॥ १९० ॥ तरी तामसाचिया आचारा । विधीचा आथी वोढावारा । म्हणूनि तो धनुर्धरा । उत्सृंखळु ॥ १९१ ॥ नाहीं विधीची तेथ चाड । नये मंत्रादिक तयाकड । अन्नजातां न सुये तोंड । मासिये जेवीं ॥ १९२ ॥ वैराचा बोधु ब्राह्मणा । तेथ कें रिगेल दक्षिणा । अग्नि जाला वाउधाणा । वरपडा जैसा ॥ १९३ ॥ तैसें वायांचि सर्वस्व वेंचे । मुख न देखती श्रद्धेचें । नागविलें निपुत्रिकाचें । जैसें घर ॥ १९४ ॥ ऐसा जो यज्ञाभासु । तया नाम यागु तामसु । आइकें म्हणे निवासु । श्रियेचा तो ॥ १९५ ॥ आता गंगेचें एक पाणी । परी नेलें आनानीं वाहणीं । एक मळीं एक आणी । शुद्धत्व जैसें ॥ १९६ ॥ तैसें तिहीं गुणीं तप । येथ जाहलें आहे त्रिरूप । तें एक केलें दे पाप । उद्धरी एक ॥ १९७ ॥ तरी तेंचि तिहीं भेदीं । कैसेनि पां म्हणौनि सुबुद्धी । जाणों पाहासी तरी आधीं । तपचि जाण ॥ १९८ ॥ येथ तप म्हणजे काई । तें स्वरूप दाऊं पाहीं । मग भेदिलें गुणीं तिहीं । तें पाठीं बोलों ॥ १९९ ॥ तरी तप जें कां सम्यक् । तेंही त्रिविध आइक । शारीर मानसिक । शाब्द गा ॥ २०० ॥ आतां गा तिहीं माझारीं । शारीर तंव अवधारीं । तरी शंभु कां श्रीहरी । पढियंता होय ॥ २०१ ॥ देवद्विजगुरुप्राज्ञपूजनं शौचमार्जवम् ॥ ब्रह्मचर्यमहिंसा च शारीरं तप उच्यते ॥ १४॥ तया प्रिया देवतालया । यात्रादिकें करावया । आठही पाहार जैसें पायां । उळिग घापे ॥ २०२ ॥ देवांगणमिरवणियां । अंगोपचार पुरवणियां । करावया म्हणियां । शोभती हात ॥ २०३ ॥ लिंग कां प्रतिमा दिठी । देखतखेंवों अंगेष्टी । लोटिजे कां काठी । पडली जैसी ॥ २०४ ॥ आणि विधिविनयादिकीं । गुणीं वडील जे लोकीं । तया ब्राह्मणाची निकी । पाइकी कीजे ॥ २०५ ॥ अथवा प्रवासें कां पीडा । का शिणले जे सांकडां । ते जीव सुरवाडा । आणिजती ॥ २०६ ॥ सकल तीर्थांचिये धुरे । जियें कां मातापितरें । तयां सेवेसी कीर शरीरें । लोण कीजे ॥ २०७ ॥ आणि संसारा{ऐ}सा दारुणु । जो भेटलाचि हरी शीणु । तो ज्ञानदानीं सकरुणु । भजिजे गुरु ॥ २०८ ॥ आणि स्वधर्माचा आगिठां । देह जाड्याचिया किटा । आवृत्तिपुटीं सुभटा । झाडी कीजे ॥ २०९ ॥ वस्तु भूतमात्रीं नमिजे । परोपकारीं भजिजे । स्त्रीविषयीं नियमिजे । नांवें नांवें ॥ २१० ॥ जन्मतेनि प्रसंगे । स्त्रीदेह शिवणें आंगें । तेथूनि जन्म आघवें । सोंवळें कीजे ॥ २११ ॥ भुतमात्राचेनि नांवें । तृणही नासुडावें । किंबहुना सांडावे । छेद भेद ॥ २१२ ॥ ऐसैसी जैं शरीरीं । रहाटीची पडे उजरी । तैं शारीर तप घुमरी । आलें जाण ॥ २१३ ॥ पार्था समस्तही हें करणें । देहाचेनि प्रधानपणें । म्हणौनि ययातें मी म्हणें । शारीर तप ॥ २१४ ॥ एवं शारीर जें तप । तयाचें दाविलें रूप । आतां आइक निष्पाप । वाङ्मय तें ॥ २१५ ॥ अनुद्वेगकरं वाक्यं सत्यं प्रियहितं च यत् । स्वाध्यायाभ्यसनं चैव वाङ्मयं तप उच्यते ॥ १५॥ तरी लोहाचें आंग तुक । न तोडितांचि कनक । केलें जैसें देख । परीसें तेणें ॥ २१६ ॥ तैसें न दुखवितां सेजे । जावळिया सुख निपजे । ऐसें साधुत्व कां देखिजे । बोलणां जिये ॥ २१७ ॥ पाणी मुदल झाडा जाये । तृण ते प्रसंगेंचि जियें । तैसें एका बोलिलें होये । सर्वांहि हित ॥ २१८ ॥ जोडे अमृताची सुरसरी । तैं प्राणांतें अमर करी । स्नानें पाप ताप वारी । गोडीही दे ॥ २१९ ॥ तैसा अविवेकुही फिटे । आपुलें अनादित्व भेटे । आइकतां रुचि न विटे । पीयुषीं जैसी ॥ २२० ॥ जरी कोणी करी पुसणें । तरी होआवें ऐसें बोलणें । नातरी अवर्तणें । निगमु का नाम ॥ २२१ ॥ ऋग्वेदादि तिन्ही । प्रतिष्ठीजती वाग्भुवनीं । केली जैसी वदनीं । ब्रह्मशाळा ॥ २२२ ॥ नातरी एकाधें नांव । तेंचि शैव का वैष्णव । वाचे वसे तें वाग्भव । तप जाणावें ॥ २२३ ॥ आतां तप जें मानसिक । तेंही सांगों आइक । म्हणे लोकनाथनायक । नायकु तो ॥ २२४ ॥ मनः प्रसादः सौम्यत्वं मौनमात्मविनिग्रहः । भावसंशुद्धिरित्येतत्तपो मानसमुच्यते ॥ १६॥ तरी सरोवर तरंगीं । सांडिलें आकाश मेघीं । का चंदनाचें उरगीं । उद्यान जैसें ॥ २२५ ॥ नाना कळावैषम्यें चंद्रु । कां सांडिला आधीं नरेंद्रु । नातरी क्षीरसमुद्रु । मंदराचळें ॥ २२६ ॥ तैसीं नाना विकल्पजाळें । सांडुनि गेलिया सकळें । मन राहे का केवळें । स्वरूपें जें ॥ २२७ ॥ तपनेंवीण प्रकाशु । जाड्येंवीण रसीं रसु । पोकळीवीण अवकाशु । होय जैसा ॥ २२८ ॥ तैसी आपली सोय देखे । आणि आपलिया स्वभावा मुके । हिंवली जैसी आंगिकें । हिवों नेदी निजांग ॥ २२९ ॥ तैसें न चलतें कळंकेंवीण । शशिबिंब जैसें परीपूर्ण । तैसें चोखी शृंगारपण । मनाचें जें ॥ २३० ॥ बुजाली वैराग्याची वोरप । जिराली मनाची धांप कांप । तेथ केवळ जाली वाफ । निजबोधाची ॥ २३१ ॥ म्हणौनि विचारावया शास्त्र । राहाटवावें जें वक्त्र । तें वाचेचेंही सूत्र । हातीं न धरी ॥ २३२ ॥ तें स्वलाभ लाभलेपणें । मन मनपणाही धरूं नेणें । शिवतलें जैसें लवणें । आपुलें निज ॥ २३३ ॥ तेथ कें उठिती ते भाव । जिहीं इंद्रियमार्गीं धांव । घेऊनि ठाकावे गांव । विषयांचे ते ॥ २३४ ॥ म्हणौनि तिये मानसीं । भावशुद्धिचि असे अपैसी । रोमशुचि जैसी । तळहातासी ॥ २३५ ॥ काय बहु बोलों अर्जुना । जैं हे दशा ये मना । तैं मनोतपाभिधाना । पात्र होय ती ॥ २३६ ॥ परी ते असो हें जाण । मानस तपाचें लक्षण । देवो म्हणे संपूर्ण । सांगितलें ॥ २३७ ॥ एवं देहवाचाचित्तें । जें पातलें त्रिविधत्वातें । तें सामान्य तप तूतें । परीसविलें गा ॥ २३८ ॥ आतां गुणत्रयसंगें । हेंचि विशेषीं त्रिविधीं रिगे । तेंही आइक चांगें । प्रज्ञाबळें ॥ २३९ ॥ श्रद्धया परया तप्तं तपस्तत्त्रिविधं नरैः । अफलाकाङ्क्षिभिर्युक्तैः सात्त्विकं परिचक्षते ॥ १७॥ तरी हेंचि तप त्रिविधा । जें दाविलें तुज प्रबुद्धा । तेंचि करीं पूर्णश्रद्धा । सांडूनि फळ ॥ २४० ॥ जैं पुरतिया सत्त्वशुद्धी । आचरिजे आस्तिक्यबुद्धी । तैं तयातेंचि गा प्रबुद्धी । सात्त्विक म्हणिपे ॥ २४१ ॥ सत्कारमानपूजार्थं तपो दंभेन चैव यत् । क्रियते तदिह प्रोक्तं राजसं चलमध्रुवं ॥ १८॥ नातरी तपस्थापनेलागीं । दुजेपण मांडूनि जगीं । महत्त्वाच्या शृंगीं । बैसावया ॥ २४२ ॥ त्रिभुवनींचिया सन्माना । न वचावें ठाया आना । धुरेचिया आसना । भोजनालागीं ॥ २४३ ॥ विश्वाचिया स्तोत्रा । आपण होआवया पात्रा । विश्वें आपलिया यात्रा । कराविया यावें ॥ २४४ ॥ लोकांचिया विविधा पूजा । आश्रयो न धरावया दुजा । भोग भोगावे वोजा । महत्त्वाचिया ॥ २४५ ॥ अंग बोल माखूनि तपें । विकावया आपणपें । अंगहीन पडपे । जियापरी ॥ २४६ ॥ हें असो धनमानीं आस । वाढौनी तप कीजे सायास । तैं तेंचि तप राजस । बोलिजे गा ॥ २४७ ॥ परी पहुरणी जें दुहिलें । तैं तें गुरूं न दुभेचि व्यालें । का उभें शेत चारिलें । पिकावया नुरे ॥ २४८ ॥ तैसें फोकारितां तप । कीजे जें साक्षेप । तें फळीं तंव सोप । निःशेष जाय ॥ २४९ ॥ ऐसें निर्फळ देखोनि करितां । माझारीं सांडी पंडुसुता । म्हणौनि नाहीं स्थिरता । तपा तया ॥ २५० ॥ एऱ्हवीं तरी आकाश मांडी । जो गर्जोनि ब्रह्मांड फोडी । तो अवकाळु मेघु काय घडी । राहात आहे ? ॥ २५१ ॥ तैसें राजस तप जें होये । तें फळीं कीर वांझ जाये । परी आचरणींही नोहे । निर्वाहतें गा ॥ २५२ ॥ आतां तेंचि तप पुढती । तामसाचिये रीती । पैं परत्रा आणि कीर्ती । मुकोनि कीजे ॥ २५३ ॥ मूढग्राहेणात्मनो यत्पीडया क्रियते तपः । परस्योत्सादनार्थं वा तत्तामसमुदाहृतम् ॥ १९॥ केवळ मूर्खपणाचा वारा । जीवीं घेऊनि धनुर्धरा । नाम ठेविजे शरीरा । वैरियाचें ॥ २५४ ॥ पंचाग्नीची दडगी । खोलवीजती शरीरालागीं । का इंधन कीजे हें आगी । आंतु लावी ॥ २५५ ॥ माथां जाळिजती गुगुळु । पाठीं घालिजती गळु । आंग जाळिती इंगळु । जळतभीतां ॥ २५६ ॥ दवडोनि श्वासोच्छ्वास । कीजती वायांचि उपवास । कां घेपती धूमाचें घांस । अधोमुखें ॥ २५७ ॥ हिमोदकें आकंठें । खडकें सेविजती तटें । जितया मांसाचे चिमुटे । तोडिती जेथ ॥ २५८ ॥ ऐसी नानापरी हे काया । घाय सूतां पैं धनंजया । तप कीजे नाशावया । पुढिलातें ॥ २५९ ॥ आंगभारें सुटला धोंडा । आपण फुटोनि होय खंडखंडा । कां आड जालियातें रगडा । करी जैसा ॥ २६० ॥ तेवीं आपलिया आटणिया । सुखें असतया प्राणिया । जिणावया शिराणिया । कीजती गा ॥ २६१ ॥ किंबहुना हे वोखटी । घेऊनि क्लेशाची हातवटी । तप निफजे तें किरीटी । तामस होय ॥ २६२ ॥ एवं सत्त्वादिकांच्या आंगीं । पाडिलें तप तिहीं भागीं । जालें तेंही तुज चांगी । दाविलें व्यक्ती ॥ २६३ ॥ आतां बोलतां प्रसंगा । आलें म्हणौनि पैं गा । करूं रूप दानलिंगा । त्रिविधा तया ॥ २६४ ॥ येथ गुणाचेनि बोलें । दानही त्रिविध असे जालें । तेंचि आइक पहिलें । सात्त्विक ऐसें ॥ २६५ ॥ दातव्यमिति यद्दानं दीयतेऽनुपकारिणे ॥ देशे काले च पात्रे च तद्दानं सात्त्विकं स्मृतम् ॥ २०॥ तरी स्वधर्मा आंतौतें । जें जें मिळे आपणयातें । तें तें दीजे बहुतें । सन्मानयोगें ॥ २६६ ॥ जालया सुबीजप्रसंगु । पडे क्षेत्रवाफेचा पांगु । तैसाचि दानाचा हा लागु । देखतसें ॥ २६७ ॥ अनर्घ्य रत्न हातां चढे । तैं भांगाराची वोढी पडे । दोनी जालीं तरी न जोडे । लेतें आंग ॥ २६८ ॥ परी सण सुहृद संपत्ती । हे तिन्ही येकीं मिळती । जे भाग्य धरी उन्नती । आपुल्याविषयीं ॥ २६९ ॥ तैसें निफजावया दान । जैं सत्त्वासि ये संवाहन । तैं देश काळ भाजन । द्रव्यही मिळे ॥ २७० ॥ तरी आधीं तंव प्रयत्नेंसीं । होआवें कुरुक्षेत्र का काशी । नातरी तुके जो इहींसीं । तो देशुही हो ॥ २७१ ॥ तेथ रविचंद्रराहुमेळु । होतां पाहे पुण्यकाळु । का तयासारिखा निर्मळु । आनुही जाला ॥ २७२ ॥ तैशा काळीं तिये देशीं । होआवी पात्र संपत्ती ऐसी । मूर्ति आहे धरिली जैसी । शुचित्वेंचि कां ॥ २७३ ॥ आचाराचें मूळपीळ । वेदांची उतारपेठ । तैसें द्विजरत्न चोखट । पावोनियां ॥ २७४ ॥ मग तयाच्या ठाईं वित्ता । निवर्तवावी स्वसत्ता । परी प्रियापुढें कांता । रिगे जैसी ॥ २७५ ॥ का जयाचें ठेविलें तया । देऊनि होईजे उतराइया । नाना हडपें विडा राया । दिधला जैसा ॥ २७६ ॥ तैसेनि निष्कामें जीवें । भूम्यादिक अर्पावें । किंबहुना हांवे । नेदावें उठों ॥ २७७ ॥ आणि दान जया द्यावें । तयातें ऐसेया पाहावें । जया घेतलें नुमचवे । कायसेंनही ॥ २७८ ॥ साद घातलिया आकाशा । नेदी प्रतिशब्दु जैसा । का पाहिला आरसा । येरीकडे ॥ २७९ ॥ नातरी उदकाचिये भूमिके । आफळिलेनि कंदुकें । उधळौनि कवतिकें । न येईजे हाता ॥ २८० ॥ नाना वसो घातला चारू । माथां तुरंबिला बुरू । न करी प्रत्युपकारू । जियापरी ॥ २८१ ॥ तैसें दिधलें दातयाचें । जो कोणेही आंगें नुमचे । अर्पिलया साम्य तयाचें । कीजे पैं गा ॥ २८२ ॥ ऐसिया जें सामग्रिया । दान निफजे वीरराया । तें सात्त्विक दानवर्या । सर्वांही जाण ॥ २८३ ॥ आणि तोचि देशु काळु । घडे तैसाचि पात्रमेळु । दानभागुही निर्मळु । न्यायगतु ॥ २८४ ॥ यत्तु प्रत्युपकारार्थं फलमुद्दिश्य वा पुनः । दीयते च परिक्लिष्टं तद्दानं राजसं स्मृतम् ॥ २१॥ परी मनीं धरूनि दुभतें । चारिजे जेवीं गाईतें । का पेंव करूनि आइतें । पेरूं जाइजे ॥ २८५ ॥ नाना दिठी घालुनि आहेरा । अवंतुं जाइजे सोयिरा । का वाण धाडिजे घरा । वोवसीयाचे ॥ २८६ ॥ पैं कळांतर गांठीं बांधिजे । मग पुढिलांचें काज कीजे । पूजा घेऊनि रसु दीजे । पीडितांसी ॥ २८७ ॥ तैसें जया जें दान देणें । तो तेणेंचि गा जीवनें । पुढती भुंजावा भावें येणें । दीजे जें का ॥ २८८ ॥ अथवा कोणी वाटे जातां । घेतलें उमचों न शकता । मिळे जैं पंडुसुता । द्विजोत्तमु ॥ २८९ ॥ तरी कवड्या एकासाठीं । अशेषां गोत्रांचींच किरीटी । सर्व प्रायश्चित्तें सुयें मुठीं । तयाचिये ॥ २९० ॥ तेवींचि पारलौकिकें । फळें वांछिजती अनेकें । आणि दीजे तरी भुके । येकाही नोहे ॥ २९१ ॥ तेंही ब्राह्मणु नेवो सरे । कीं हाणिचेनि शिणें झांसुरें । सर्वस्व जैसें चोरें । नागऊनि नेलें ॥ २९२ ॥ बहु काय सांगों सुमती । जें दीजे या मनोवृत्ती । तें दान गा त्रिजगतीं । राजस पैं ॥ २९३ ॥ अदेशकाले यद्दनमपात्रेभ्यश्च दीयते । असत्कृतमवज्ञातं तत्तामसमुदाहृतम् ॥ २२॥ मग म्लेंच्छांचे वसौटें । दांगाणे हन कैकटे । का शिबिरें चोहटे । नगरींचे ते ॥ २९४ ॥ तेही ठाईं मिळणी । समयो सांजवेळु कां रजनी । तेव्हां उदार होणें धनीं । चोरियेच्या ॥ २९५ ॥ पात्रें भाट नागारी । सामान्य स्त्रिया का जुवारी । जिये मूर्तिमंते भुररीं । भुले तया ॥ २९६ ॥ रूपानृत्याची पुरवणी । ते पुढां डोळेभारणी । गीत भाटीव तो श्रवणीं । कर्णजपु ॥ २९७ ॥ तयाहीवरी अळुमाळु । जैं घे फुलागंधाचा गुगुळु । तंव भ्रमाचा तो वेताळु । अवतरे तैसा ॥ २९८ ॥ तेथ विभांडूनियां जग । आणिले पदार्थ अनेग । तेणें घालूं लागे मातंग । गवादी जैसी ॥ २९९ ॥ एवं ऐसेनि जें देणें । तें तामस दान मी म्हणें । आणि घडे दैवगुणें । आणिकही ऐक ॥ ३०० ॥ विपायें घुणाक्षर पडे । टाळिये काउळा सांपडे । तैसे तामसां पर्व जोडे । पुण्यदेशीं ॥ ३०१ ॥ तेथ देखोनि तो आथिला । योग्यु मागोंही आला । तोही दर्पा चढला । भांबावें जरी ॥ ३०२ ॥ तरी श्रद्धा न धरी जिवीं । तया माथाही न खालवी । स्वयें न करी ना करवी । अर्घ्यादिक ॥ ३०३ ॥ आलिया न घली बैसों । तेथ गंधाक्षतांचा काय अतिसो । हा अप्रसंगु कीर असो । तामसीं नरीं ॥ ३०४ ॥ पैं बोळविजे रिणाइतु । तैसा झकवी तयाचा हातु । तूं करणें याचा बहुतु । प्रयोगु तेथ ॥ ३०५ ॥ आणि जया जें दे किरीटी । तयातें उमाणी तयासाठीं । मग कुबोलें कां लोटी । अवज्ञेच्या ॥ ३०६ ॥ हें बहु असो यापरी । मोल वेंचणें जें अवधारीं । तया नांव चराचरीं । तामस दान ॥ ३०७ ॥ ऐशीं आपुलाला चिन्हीं । अळंकृतें तिन्हीं । दानें दाविलीं अभिधानीं । रजतमाचिया ॥ ३०८ ॥ तेथ मी जाणत असें । विपायें तूं गा ऐसें । कल्पिसील मानसें । विचक्षणा ॥ ३०९ ॥ जें भवबंधमोचक । येकलें कर्म सात्त्विक । तरी कां वेखासी सदोख । येर बोलावीं ? ॥ ३१० ॥ परी नोसंतितां विवसी । भेटी नाहीं निधीसी । का धूं न साहतां जैसी । वाती न लगे ॥ ३११ ॥ तैसें शुद्धसत्त्वाआड । आहे रजतमाचें कवाड । तें भेदणे यातें कीड । म्हणावें कां ? ॥ ३१२ ॥ आम्ही श्रद्धादि दानांत । जें समस्तही क्रियाजात । सांगितलें कां व्याप्त । तिहीं गुणीं ॥ ३१३ ॥ तेथ भरंवसेनि तिन्ही । न सांगोंचि ऐसें मानीं । परी सत्त्व दावावया दोन्ही । बोलिलों येरें ॥ ३१४ ॥ जें दोहींमाजीं तिजें असे । तें दोन्ही सांडितांचि दिसे । अहोरात्रत्यागें जैसें । संध्यारूप ॥ ३१५ ॥ तैसें रजतमविनाशें । तिजें जें उत्तम दिसे । तें सत्त्व हें आपैसें । फावासि ये ॥ ३१६ ॥ एवं दाखवावया सत्त्व तुज । निरूपिलें तम रज । तें सांडूनि सत्त्वें काज । साधीं आपुलें ॥ ३१७ ॥ सत्त्वेंचि येणें चोखाळें । करीं यज्ञादिकें सकळें । पावसी तैं करतळें । आपुलें निज ॥ ३१८ ॥ सूर्यें दाविलें सांतें । काय एक न दिसे तेथें । तेवीं सत्त्वें केलें फळातें । काय नेदी ? ॥ ३१९ ॥ हे कीर आवडतांविखीं । शक्ति सत्त्वीं आथी निकी । परी मोक्षेंसी एकीं । मिसळणें जें ॥ ३२० ॥ तें एक आनचि आहे । तयाचा सावावो जैं लाहे । तैं मोक्षाचाही होये । गांवीं सरतें ॥ ३२१ ॥ पैं भांगार जऱ्हीं पंधरें । तऱ्ही राजावळींचीं अक्षरें । लाहें तैंचि सरे । जियापरी ॥ ३२२ ॥ स्वच्छें शीतळें सुगंधें । जळें होती सुखप्रदें । परी पवित्रत्व संबंधें । तीर्थाचेनि ॥ ३२३ ॥ नयी हो कां भलतैसी थोरी । परी गंगा जैं अंगीकारी । तैंचि तिये सागरीं । प्रवेशु गा ॥ ३२४ ॥ तैसें सात्त्विका कर्मां किरीटी । येतां मोक्षाचिये भेटी । न पडे आडकाठी । तें वेगळें आहे ॥ ३२५ ॥ हा बोलु आइकतखेवीं । अर्जुना आधि न माये जीवीं । म्हणे देवें कृपा करावी । सांगावें तें ॥ ३२६ ॥ तेथ कृपाळुचक्रवर्ती । म्हणे आईक तयाची व्यक्ती । जेणें सात्त्विक तें मुक्ती- । रत्न देखे ॥ ३२७ ॥ ॐतत्सदिति निर्देशो ब्रह्मणस्त्रिविधः स्मृतः । ब्राह्मणास्तेन वेदाश्च यज्ञाश्च विहिताः पुरा ॥ २३॥ तरी अनादि परब्रह्म । जें जगदादि विश्रामधाम । तयाचें एक नाम । त्रिधा पैं असे ॥ ३२८ ॥ तें कीर अनाम अजाती । परी अविद्यावर्गाचिये राती-/ । माजी वोळखावया श्रुती । खूण केली ॥ ३२९ ॥ उपजलिया बाळकासी । नांव नाहीं तयापासीं । ठेविलेनि नांवेंसी । ओ देत उठी ॥ ३३० ॥ कष्टले संसारशीणें । जे देवों येती गाऱ्हाणें । तयां ओ दे नांवें जेणें । तो संकेतु हा ॥ ३३१ ॥ ब्रह्माचा अबोला फिटावा । अद्वैततत्त्वें तो भेटावा । ऐसा मंत्रु देखिला कणवा । वेदें बापें ॥ ३३२ ॥ मग दाविलेनि जेणें एकें । ब्रह्म आळविलें कवतिकें । मागां असत ठाके । पुढां उभें ॥ ३३३ ॥ परी निगमाचळशिखरीं । उपनिषदार्थनगरीं । आहाति जे ब्रह्माच्या येकाहारीं । तयांसीच कळे ॥ ३३४ ॥ हेंही असो प्रजापती । शक्ति जे सृष्टि करिती । ते जया एका आवृत्ती । नामाचिये ॥ ३३५ ॥ पैं सृष्टीचिया उपक्रमा-/ पूर्वीं गा वीरोत्तमा । वेडा ऐसा ब्रह्मा । एकला होता ॥ ३३६ ॥ मज ईश्वरातें नोळखे । ना सृष्टिही करूं न शके । तो थोरु केला एकें । नामें जेणें ॥ ३३७ ॥ जयाचा अर्थु जीवीं ध्यातां । जें वर्णत्रयचि जपतां । विश्वसृजनयोग्यता । आली तया ॥ ३३८ ॥ तेधवां रचिलें ब्रह्मजन । तयां वेद दिधलें शासन । यज्ञा ऐसें वर्तन । जीविकें केलें ॥ ३३९ ॥ पाठीं नेणों किती येर । स्रजिले लोक अपार । जाले ब्रह्मदत्त अग्रहार । तिन्हीं भुवनें ॥ ३४० ॥ ऐसें नाममंत्रें जेणें । धातया अढंच करणें । तयाचें स्वरूप आइक म्हणे । श्रीकांतु तो ॥ ३४१ ॥ तरी सर्व मंत्रांचा राजा । तो प्रणवो आदिवर्णु बुझा । आणि तत्कारु जो दुजा । तिजा सत्कारु ॥ ३४२ ॥ एवं ॐतत्सदाकारु । ब्रह्मनाम हें त्रिप्रकारु । हें फूल तुरंबी सुंदरु । उपनिषदाचें ॥ ३४३ ॥ येणेंसीं गा होऊनि एक । जैं कर्म चाले सात्त्विक । तैं कैवल्यातें पाइक । घरींचें करी ॥ ३४४ ॥ परी कापुराचें थळींव । आणून देईल दैव । लेवों जाणणेंचि आडव । तेथ असे बापा ॥ ३४५ ॥ तैसें आदरिजेल सत्कर्म । उच्चरिजेल ब्रह्मनाम । परी नेणिजेल जरी वर्म । विनियोगाचें ॥ ३४६ ॥ तरी महंताचिया कोडी । घरा आलियाही वोढी । मानूं नेणतां परवडी । मुद्दल तुटे ॥ ३४७ ॥ कां ल्यावया चोखट । टीक भांगार एकवट । घालूनि बांधिली मोट । गळा जेवीं ॥ ३४८ ॥ तैसें तोंडीं ब्रह्मनाम । हातीं तें सात्त्विक कर्म । विनियोगेंवीण काम । विफळ होय ॥ ३४९ ॥ अगा अन्न आणि भूक । पासीं असे परी देख । जेऊं नेणतां बालक । लंघनचि कीं ॥ ३५० ॥ का स्नेहसूत्र वैश्वानरा । जालियाही संसारा । हातवटी नेणतां वीरा । प्रकाशु नोहे ॥ ३५१ ॥ तैसे वेळे कृत्य पावे । तेथिंचा मंत्रुही आठवे । परी व्यर्थ तें आघवें । विनियोगेंवीण ॥ ३५२ ॥ म्हणौनि वर्णत्रयात्मक । जे हें परब्रह्मनाम एक । विनियोगु तूं आइक । आतां याचा ॥ ३५३ ॥ तस्मादोमित्युदाहृत्य यज्ञदानतपः क्रियाः । प्रवर्तन्ते विधानोक्ताः सततं ब्रह्मवादिनाम् ॥ २४॥ तरी या नामींचीं अक्षरें तिन्हीं । कर्मा आदिमध्यनिदानीं । प्रयोजावीं पैं स्थानीं । इहीं तिन्हीं ॥ ३५४ ॥ हेंचि एकी हातवटी । घेउनि हन किरीटी । आले ब्रह्मविद भेटी । ब्रह्माचिये ॥ ३५५ ॥ ब्रह्मेंसीं होआवया एकी । ते न वंचती यज्ञादिकीं । जे चावळलें वोळखीं । शास्त्रांचिया ॥ ३५६ ॥ तो आदि तंव ओंकारु । ध्यानें करिती गोचरु । पाठीं आणिती उच्चारु । वाचेही तो ॥ ३५७ ॥ तेणें ध्यानें प्रकटें । प्रणवोच्चारें स्पष्टें । लागती मग वाटे । क्रियांचिये ॥ ३५८ ॥ आंधारीं अभंगु दिवा । आडवीं समर्थु बोळावा । तैसा प्रणवो जाणावा । कर्मारंभीं ॥ ३५९ ॥ उचितदेवोद्देशे । द्रव्यें धर्म्यें आणि बहुवसें । द्विजद्वारां हन हुताशें । यजिती पैं ते ॥ ३६० ॥ आहवनीयादि वन्ही । निक्षेपरूपीं हवनीं । यजिती पैं विधानीं । फुडे हौनी ॥ ३६१ ॥ किंबहुना नाना याग । निष्पत्तीचे घेउनि अंग । करिती नावडतेया त्याग । उपाधीचा ॥ ३६२ ॥ कां न्यायें जोडला पवित्रीं । भूम्यादिकीं स्वतंत्रीं । देशकाळशुद्ध पात्रीं । देती दानें ॥ ३६३ ॥ अथवा एकांतरां कृच्छ्रीं । चांद्रायणें मासोपवासीं । शोषोनि गा धातुराशी । करिती तपें ॥ ३६४ ॥ एवं यज्ञदानतपें । जियें गाजती बंधरूपें । तिहींच होय सोपें । मोक्षाचें तयां ॥ ३६५ ॥ स्थळीं नावा जिया दाटिजे । जळीं तियांचि जेवीं तरीजे । तेवीं बंधकीं कर्मीं सुटिजे । नामें येणें ॥ ३६६ ॥ परी हें असो ऐसिया । या यज्ञदानादि क्रिया । ओंकारें सावायिलिया । प्रवर्तती ॥ ३६७ ॥ तिया मोटकिया जेथ फळीं । रिगों पाहाती निहाळीं । प्रयोजिती तिये काळीं । तच्छब्दु तो ॥ ३६८ ॥ तदित्यनभिसन्धाय फलं यज्ञतपः क्रियाः । दानक्रियाश्च विविधाः क्रियन्ते मोक्षकाङ्क्षिभिः ॥ २५॥ जें सर्वांही जगापरौतें । जें एक सर्वही देखतें । तें तच्छब्दें बोलिजे तें । पैल वस्तु ॥ ३६९ ॥ तें सर्वादिकत्वें चित्तीं । तद्रूप ध्यावूनियां सुमती । उच्चारेंही व्यक्ती । आणिती पुढती ॥ ३७० ॥ म्हणती तद्रूपा ब्रह्मा तया । फळेंसीं क्रिया इयां । तेंचि होतु आम्हां भोगावया । कांहींचि नुरो ॥ ३७१ ॥ ऐसेनि तदात्मकें ब्रह्में । तेथ उगाणूनि कर्में । आंग झाडिती न ममें । येणें बोलें ॥ ३७२ ॥ आतां ओंकारें आदरिलें । तत्कारें समर्पिलें । इया रिती जया आलें । ब्रह्मत्व कर्मा ॥ ३७३ ॥ तें कर्म कीर ब्रह्माकारें । जालें तेणेंही न सरे । जे करी तेणेंसी दुसरें । आहे म्हणौनि ॥ ३७४ ॥ मीठ आंगें जळीं विरे । परी क्षारता वेगळी उरे । तैसें कर्म ब्रह्माकारें । गमे तें द्वैत ॥ ३७५ ॥ आणि दुजे जंव जंव घडे । तंव तंव संसारभय जोडे । हें देवो आपुलेनि तोंडें । बोलती वेद ॥ ३७६ ॥ म्हणौनि परत्वें ब्रह्म असे । तें आत्मत्वें परीयवसे । सच्छब्द या रिणादोषें । ठेविला देवें ॥ ३७७ ॥ तरी ओंकार तत्कारीं । कर्म केलें जें ब्रह्मशरीरीं । जें प्रशस्तादि बोलवरी । वाखाणिलें ॥ ३७८ ॥ प्रशस्तकर्मीं तिये । सच्छब्दा विनियोगु आहे । तोचि आइका होये । तैसा सांगों ॥ ३७९ ॥ सद्भावे साधुभावे च सदित्येतत्प्रयुज्यते । प्रशस्ते कर्मणि तथा सच्छब्दः पार्थ युज्यते ॥ २६॥ तरी सच्छब्दें येणें । आटूनि असताचें नाणें । दाविजे अव्यंगवाणें । सत्तेचें रूप ॥ ३८० ॥ जें सत् तेंचि काळें देशें । होऊं नेणेचि अनारिसे । आपणपां आपण असे । अखंडित ॥ ३८१ ॥ हें दिसतें जेतुलें आहे । तें असतपणें जें नोहे । देखतां रूपीं सोये । लाभे जयाची ॥ ३८२ ॥ तेणेंसीं प्रशस्त तें कर्म । जें जालें सर्वात्मक ब्रह्म । देखिजे करूनि सम । ऐक्यबोधें ॥ ३८३ ॥ तरी ओंकार तत्कारें । जें कर्म दाविलें ब्रह्माकारें । तें गिळूनि होईजे एकसरें । सन्मात्रचि ॥ ३८४ ॥ ऐसा हा अंतरंगु । सच्छब्दाचा विनियोगु । जाणा म्हणे श्रीरंगु । मी ना म्हणें हो ॥ ३८५ ॥ ना मीचि जरी हो म्हणें । तरी श्रीरंगीं दुजें हेंचि उणें । म्हणौनि हें बोलणें । देवाचेंचि ॥ ३८६ ॥ आतां आणिकीही परी । सच्छब्दु हा अवधारीं । सात्त्विक कर्मा करी । उपकारु जो ॥ ३८७ ॥ तरी सत्कर्में चांगें । चालिलीं अधिकारबगें । परी एकाधें कां आंगें । हिणावती जैं ॥ ३८८ ॥ तैं उणें एकें अवयवें । शरीर ठाके आघवें । कां अंगहीन भांडावें । रथाची गती ॥ ३८९ ॥ तैसें एकेंचि गुणेंवीण । सतचि परी असतपण । कर्म धरी गा जाण । जिये वेळे ॥ ३९० ॥ तेव्हां ओंकार तत्कारीं । सावायिला हा चांगी परी । सच्छब्दु कर्मा करी । जीर्णोद्धारु ॥ ३९१ ॥ तें असतपण फेडी । आणी सद्भावाचिये रूढी । निजसत्त्वाचिये प्रौढी । सच्छब्दु हा ॥ ३९२ ॥ दिव्यौषध जैसें रोगिया । कां सावावो ये भंगलिया । सच्छब्दु कर्मा व्यंगलिया । तैसा जाण ॥ ३९३ ॥ अथवा कांहीं प्रमादें । कर्म आपुलिये मर्यादे । चुकोनि पडे निषिद्धे । वाटे हन ॥ ३९४ ॥ चालतयाही मार्गु सांडे । पारखियाचि अखरें पडे । राहाटीमाजीं न घडे । काइ काइ ? ॥ ३९५ ॥ म्हणौनि तैसी कर्मा । राभस्यें सांडे सीमा । असाधुत्वाचिया दुर्नामा । येवों पाहे जें ॥ ३९६ ॥ तेथ गा हा सच्छब्दु । येरां दोहींपरीस प्रबुद्धु । प्रयोजिला करी साधु । कर्मातें यया ॥ ३९७ ॥ लोहा परीसाची घृष्टी । वोहळा गंगेची भेटी । कां मृता जैसी वृष्टी । पीयूषाची ॥ ३९८ ॥ पैं असाधुकर्मा तैसा । सच्छब्दुप्रयोगु वीरेशा । हें असो गौरवुचि ऐसा । नामाचा यया ॥ ३९९ ॥ घेऊनि येथिंचें वर्म । जैं विचारिसी हें नाम । तैं केवळ हेंचि ब्रह्म । जाणसी तूं ॥ ४०० ॥ पाहें पां ॐतत्सत् ऐसें । हें बोलणें तेथ नेतसे । जेथूनि कां हें प्रकाशे । दृश्यजात ॥ ४०१ ॥ तें तंव निर्विशिष्ट । परब्रह्म चोखट । तयाचें हें आंतुवट । व्यंजक नाम ॥ ४०२ ॥ परी आश्रयो आकाशा । आकाशचि का जैसा । या नामानामी आश्रयो तैसा । अभेदु असे ॥ ४०३ ॥ उदयिला आकाशीं । रवीचि रवीतें प्रकाशी । हे नामव्यक्ती तैसी । ब्रह्मचि करी ॥ ४०४ ॥ म्हणौनि त्र्यक्षर हें नाम । नव्हे जाण केवळ ब्रह्म । ययालागीं कर्म । जें जें कीजे ॥ ४०५ ॥ यज्ञे तपसि दाने च स्थितिः सदिति चोच्यते । कर्म चैव तदर्थीयं सदित्येवाभिधीयते ॥ २७॥ तें याग अथवा दानें । तपादिकेंही गहनें । तियें निफजतु कां न्यूनें । होऊनि ठातु ॥ ४०६ ॥ परी परीसाचा वरकली । नाहीं चोखाकिडाची बोली । तैसी ब्रह्मीं अर्पितां केलीं । ब्रह्मचि होती ॥ ४०७ ॥ उणिया पुरियाची परी । नुरेचि तेथ अवधारीं । निवडूं न येती सागरीं । जैसिया नदी ॥ ४०८ ॥ एवं पार्था तुजप्रती । ब्रह्मनामाची हे शक्ती । सांगितली उपपत्ती । डोळसा गा ॥ ४०९ ॥ आणि येकेकाही अक्षरा । वेगळवेगळा वीरा । विनियोगु नागरा । बोलिलों रीती ॥ ४१० ॥ एवं ऐसें सुमहिम । म्हणौनि हें ब्रह्मनाम । आतां जाणितलें कीं सुवर्म । राया तुवां ? ॥ ४११ ॥ तरी येथूनि याचि श्रद्धा । उपलविली हो सर्वदा । जयाचें जालें बंधा । उरों नेदी ॥ ४१२ ॥ जिये कर्मीं हा प्रयोगु । अनुष्ठिजे सद्विनियोगु । तेथ अनुष्ठिला सांगु । वेदुचि तो ॥ ४१३ ॥ अश्रद्धया हुतं दत्तं तपस्तप्तं कृतं च यत् । असदित्युच्यते पार्थ न च तत्प्रेत्य नो इह ॥ २८॥ ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे श्रद्धात्रयविभागयोगो नाम सप्तदशोऽध्यायः ॥ १७ ॥ ना सांडूनि हे सोये । मोडूनि श्रद्धेची बाहे । दुराग्रहाची त्राये । वाढऊनियां ॥ ४१४ ॥ मग अश्वमेध कोडी कीजे । रत्नें भरोनि पृथ्वी दीजे । एकांगुष्ठींही तपिजे । तपसाहस्रीं ॥ ४१५ ॥ जळाशयाचेनि नांवें । समुद्रही कीजती नवे । परी किंबहुना आघवें । वृथाचि तें ॥ ४१६ ॥ खडकावरी वर्षले । जैसें भस्मीं हवन केलें । कां खेंव दिधलें । साउलिये ॥ ४१७ ॥ नातरी जैसें चडकणा । गगना हाणितलें अर्जुना । तैसा समारंभु सुना । गेलाचि तो ॥ ४१८ ॥ घाणां गाळिले गुंडे । तेथ तेल ना पेंडी जोडे । तैसें दरिद्र तेवढें । ठेलेंचि आंगीं ॥ ४१९ ॥ गांठीं बांधली खापरी । येथ अथवा पैलतीरीं । न सरोनि जैसी मारी । उपवासीं गा ॥ ४२० ॥ तैसें कर्मजातें तेणें । नाहीं ऐहिकीचें भोगणें । तेथ परत्र तें कवणें । अपेक्षावें ॥ ४२१ ॥ म्हणौनि ब्रह्मनामश्रद्धा । सांडूनि कीजे जो धांदा । हें असो सिणु नुसधा । दृष्टादृष्टीं तो ॥ ४२२ ॥ ऐसें कलुषकरिकेसरी । त्रितापतिमिरतमारी । श्रीवर वीर नरहरी । बोलिलें तेणें ॥ ४२३ ॥ तेथ निजानंदा बहुवसा-/। माजीं अर्जुन तो सहसा । हरपला चंद्रु जैसा । चांदिणेनि ॥ ४२४ ॥ अहो संग्रामु हा वाणिया । मापें नाराचांचिया आणिया । सूनि माप घे मवणिया । जीवितेंसी ॥ ४२५ ॥ ऐसिया समयीं कर्कशें । भोगीजत स्वानंदराज्य कैसें । आजि भाग्योदयो हा नसे । आनी ठाईं ॥ ४२६ ॥ संजयो म्हणे कौरवराया । गुणा रिझों ये रिपूचिया । आणि गुरुही हा आमुचिया । सुखाचा येथ ॥ ४२७ ॥ हा न पुसता हे गोठी । तरी देवो कां सोडिते गांठी । तरी कैसेंनि आम्हां भेटी । परमार्थेंसीं ॥ ४२८ ॥ होतों अज्ञानाच्या आंधारां । वोसंतीत जन्मवाहरा । तों आत्मप्रकाशमंदिरा-/। आंतु आणिलें ॥ ४२९ ॥ एवढा आम्हां तुम्हां थोरु । केला येणें उपकारु । म्हणौनि हा व्याससहोदरु । गुरुत्वें होय ॥ ४३० ॥ तेवींचि संजयो म्हणे चित्तीं । हा अतिशयो या नृपती । खुपेल म्हणौनि किती । बोलत असों ॥ ४३१ ॥ ऐसी हे बोली सांडिली । मग येरीचि गोठी आदरिली । जे पार्थें कां पुसिली । श्रीकृष्णातें ॥ ४३२ ॥ याचें जैसें कां करणें । तैसें मीही करीन बोलणें । ऐकिजो ज्ञानदेवो म्हणे । निवृत्तीचा ॥ ४३३ ॥ इति श्रीज्ञानदेवविरचितायां भावार्थदीपिकायां सप्तदशोऽध्यायः ॥ 1469 3394 2006-04-09T05:50:23Z 59.182.111.237 revert deleted text ॥ ॐ श्री परमात्मने नमः ॥ ॥ अथ श्रीमद्भगवद्गीता ॥ । अश्टादशोऽध्यायः - अध्याय अठरावा । । । मोक्षसंज्ञासयोगः । जयजय देव निर्मळ । निजजनाखिलमंगळ । जन्मजराजलदजाळ । प्रभंजन ॥ १ ॥ जयजय देव प्रबळ । विदळितामंगळकुळ । निगमागमद्रुमफळ । फलप्रद ॥ २ ॥ जयजय देव सकल । विगतविषयवत्सल । कलितकाळकौतूहल । कलातीत ॥ ३ ॥ जयजय देव निश्चळ । चलितचित्तपानतुंदिल । जगदुन्मीलनाविरल । केलिप्रिय ॥ ४ ॥ जयजय देव निष्कळ । स्फुरदमंदानंदबहळ । नित्यनिरस्ताखिलमळ । मूळभूत ॥ ५ ॥ जयजय देव स्वप्रभ । जगदंबुदगर्भनभ । भुवनोद्भवारंभस्तंभ । भवध्वंस ॥ ६ ॥ जयजय देव विशुद्ध । विदुदयोद्यानद्विरद । शमदम\-मदनमदभेद । दयार्णव ॥ ७ ॥ जयजय देवैकरूप । अतिकृतकंदर्पसर्पदर्प । भक्तभावभुवनदीप । तापापह ॥ ८ ॥ जयजय देव अद्वितीय । परीणतोपरमैकप्रिय । निजजनजित भजनीय । मायागम्य ॥ ९ ॥ जयजय देव श्रीगुरो । अकल्पनाख्यकल्पतरो । स्वसंविद्रुमबीजप्ररो । हणावनी ॥ १० ॥ हे काय एकैक ऐसैसें । नानापरीभाषावशें । स्तोत्र करूं तुजोद्देशें । निर्विशेषा ॥ ११ ॥ जिहींं विशेषणीं विशेषिजे । तें दृश्य नव्हे रूप तुझें । हें जाणें मी म्हणौनि लाजें । वानणा इहीं ॥ १२ ॥ परी मर्यादेचा सागरु । हा तंवचि तया डगरु । जंव न देखे सुधाकरु । उदया आला ॥ १३ ॥ सोमकांतु निजनिर्झरींं । चंद्रा अर्घ्यादिक न करी । तें तोचि अवधारीं । करवी कीं जी ॥ १४ ॥ नेणों कैसी वसंतसंगें । अवचितिया वृक्षाचीं अंगें । फुटती तैं हे तयांहि जोगें । धरणें नोहे ? ॥ १५ ॥ पद्मिनी रविकिरण । लाहे मग लाजें कवण ? । कां जळें शिवतलें लवण । आंग भुले ॥ १६ ॥ तैसा तूतें जेथ मी स्मरें । तेथ मीपण मी विसरें । मग जाकळिला ढेंकरें । तृप्तु जैसा ॥ १७ ॥ मज तुवां जी केलें तैसें । माझें मीपण दवडूनि देशें । स्तुतिमिषेंच पां पिसें । बांधलें वाचे ॥ १८ ॥ ना येऱ्हवींं तरी आठवीं । राहोनि स्तुति जैं करावी । तैं गुणागुणिया धरावी । सरोभरी कींंं ॥ १९ ॥ तरी तूं जी एकरसाचें लिंग । केवीं करूं गुणागुणीं विभाग । मोतीं फोडोनि सांधितां चांग । कीं तैसेंचि भलें ॥ २० ॥ आणि बाप तूं माय । इहीं बोलीं ना स्तुति होय । डिंभोपाधिक आहे । विटाळु तेथें ॥ २१ ॥ जी जालेनि पाइकें आलें । तें गोसावीपण केवीं बोलें ? । ऐसें उपाधी उशिटलें । काय वर्णूं ॥ २२ ॥ जरी आत्मा तूं एकसरा । हेंही म्हणतां दातारा । तरी आंतुल तूं बाहेरा । घापतासी ॥ २३ ॥ म्हणौनि सत्यचि तुजलागींं । स्तुति न देखों जी जगीं । मौनावांचूनि लेणें आंगीं । सुसीना मा ॥ २४ ॥ स्तुति कांहीं न बोलणें । पूजा कांहींं न करणें । सन्निधी कांहींंं न होणें । तुझ्या ठायीं॥ २५ ॥ तरी जिंतलें जैसें भुली । पिसें आलापु घाली । तैसें वानूं तें माऊली । उपसाहावें तुवां ॥ २६ ॥ आतां गीतार्थाची मुक्तमुदी । लावीं माझिये वाग्वृद्धी । जे माने हे सभासदीं । सज्जनांच्या ॥ २७ ॥ तेथ म्हणितलें श्रीनिवृत्ती । नको हें पुढतपुढती । परीसीं लोहा घृष्टी किती । वेळवेळां कीजे गा । ॥ २८ ॥ तंव विनवी ज्ञानदेवो । म्हणे हो कां जी पसावो । तरी अवधान देतु देवो । ग्रंथा आतां ॥ २९ ॥ जी गीतारत्नप्रासादाचा । कळसु अर्थचिंतामणीचा । सर्व गीतादर्शनाचा । पाढाऊं जो ॥ ३० ॥ लोकीं तरी आथी ऐसें । जे दुरूनि कळसु दिसे । आणी भेटीचि हातवसे । देवतेची तिये ॥ ३१ ॥ तैसेंचि एथही आहे । जे एकेचि येणें अध्यायें । आघवाचि दृष्ट होये । गीतागमु हा ॥ ३२ ॥ मी कळसु याचि कारणें । अठरावा अध्यायो म्हणें । उवाइला बादरायणें । गीताप्रासादा ॥ ३३ ॥ नोहे कळसापरतें कांहीं । प्रासादीं काम नाहीं । तें सांगतसे गीता ही । संपलेपणें ॥ ३४ ॥ व्यासु सहजें सूत्री बळी । तेणें निगमरत्नाचळीं । उपनिषदार्थाची माळी\- । माजीं खांडिली ॥ ३५ ॥ तेथ त्रिवर्गाचा अणुआरु । आडऊ निघाला जो अपारु । तो महाभारतप्राकारु । भोंवता केला ॥ ३६ ॥ माजीं आत्मज्ञानाचें एकवट । दळवाडें झाडूनि चोखट । घडिलें पार्थवैकुंठ\- । संवाद कुसरी ॥ ३७ ॥ निवृत्तिसूत्र सोडवणिया । सर्व शास्त्रार्थ पुरवणिया । आवो साधिला मांडणिया । मोक्षरेखेचा ॥ ३८ ॥ ऐसेनि करितां उभारा । पंधरा अध्यायांत पंधरा । भूमि निर्वाळलिया पुरा । प्रासादु जाहला ॥ ३९ ॥ उपरी सोळावा अध्यायो । तो ग्रीवघंटेचा आवो । सप्तदशु तोचि ठावो । पडघाणिये ॥ ४० ॥ तयाहीवरी अष्टादशु । तो अपैसा मांडला कळसु । उपरि गीतादिकीं व्यासु । ध्वजें लागला ॥ ४१ ॥ म्हणौनि मागील जे अध्याये । ते चढते भूमीचे आये । तयांचें पुरें दाविताहे । आपुल्या आंगीं ॥ ४२ ॥ जालया कामा नाहीं चोरी । ते कळसें होय उजरी । तेवींं अष्टादशु विवरी । साद्यंत गीता ॥ ४३ ॥ ऐसा व्यासें विंदाणियें । गीताप्रासादु सोडवणिये । आणूनि राखिले प्राणिये । नानापरी ॥ ४४ ॥ एक प्रदक्षिणा जपाचिया । बाहेरोनि करिती यया । एक ते श्रवणमिषें छाया । सेविती ययाची ॥ ४५ ॥ एक ते अवधानाचा पुरा । विडापाऊड भीतरां । घेऊनि रिघती गाभारां । अर्थज्ञानाच्या ॥ ४६ ॥ ते निजबोधें उराउरी । भेटती आत्मया श्रीहरी । परी मोक्षप्रासादीं सरी । सर्वांही आथी ॥ ४७ ॥ समर्थाचिये पंक्तिभोजनें । तळिल्या वरील्या एकचि पक्वान्नें । तेवीं श्रवणें अर्थें पठणें । मोक्षुचि लाभे ॥ ४८ ॥ ऐसा गीता वैष्णवप्रासादु । अठरावा अध्याय कळसु विशदु । म्यां म्हणितला हा भेदु । जाणोनियां ॥ ४९ ॥ आतां सप्तदशापाठीं । अध्याय कैसेनि उठी । तो संबंधु सांगो दिठी । दिसे तैसा ॥ ५० ॥ का गंगायमुना उदक । वोघबगें वेगळिक । दावी होऊनि एक । पाणीपणें ॥ ५१ ॥ न मोडितां दोन्ही आकार । घडिलें एक शरीर । हें अर्धनारी नटेश्वर\- । रूपीं दिसें ॥ ५२ ॥ नाना वाढिली दिवसें । कळा बिंबीं पैसे । परी सिनानें लेवे जैसें । चंद्रीं नाहीं ॥ ५३ ॥ तैसींं सिनानीं चारीं पदें । श्लोक तो श्लोकावच्छेदें । अध्यावो अध्यायभेदें । गमे कीर ॥ ५४ ॥ परी प्रमेयाची उजरी । आनान रूप न धरी । नाना रत्नमणीं दोरी । एकचि जैसी ॥ ५५ ॥ मोतियें मिळोनि बहुवें । एकावळीचा पाडु आहे । परी शोभे रूप होये । एकचि तेथ ॥ ५६ ॥ फुलांफुलसरां लेख चढे । द्रुतीं दुजी अंगुळी न पडे । श्लोक अध्याय तेणें पाडें । जाणावे हे ॥ ५७ ॥ सात शतें श्लोक । अध्यायां अठरांचे लेख । परी देवो बोलिले एक । जें दुजें नाहीं ॥ ५८ ॥ आणि म्यांही न सांडूनि ते सोये । ग्रंथ व्यक्ति केली आहे । प्रस्तुत तेणें निर्वाहे । निरूपण आइका ॥ ५९ ॥ तरी सतरावा अध्यावो । पावतां पुरता ठावो । जें संपतां श्लोकीं देवो । बोलिले ऐसें ॥ ६० ॥ अर्जुना ब्रह्मनामाच्याविखीं। बुद्धि सांडूनि आस्तिकीं । कर्मे कीजती तितुकींंंं । असंतें होतीं ॥ ६१ ॥ हा ऐकोनि देवाचा बोलु । अर्जुना आला डोलु । म्हणे कर्मनिष्ठां मळु । ठेविला देखों ॥ ६२ ॥ तो अज्ञानांधु तंव बापुडा । ईश्वरुचि न देखे एवढा । तेथ नामचि एक पुढां । कां सुझे तया ॥ ६३ ॥ आणि रजतमें दोन्हीं । गेलियावीण श्रद्धा सानी । ते कां लागे अभिधानीं । ब्रह्माचिये ? । ॥ ६४ ॥ मग कोता खेंव देणें । वार्तेवरील धावणें । सांडी पडे खेळणें । नागिणीचें तें ॥ ६५ ॥ तैसीं कर्में दुवाडें । तयां जन्मांतराची कडे । दुर्मेळावे येवढे । कर्मामाजीं ॥ ६६ ॥ ना विपायें हें उजू होये । तरी ज्ञानाची योग्यता लाहे । येऱ्हवीं येणेंचि जाये । निरयालया ॥ ६७ ॥ कर्मीं हा ठायवरी । आहाती बहुवा अवसरी । आतां कर्मठां कैं वारी । मोक्षाची हे ॥ ६८ ॥ तरी फिटो कर्माचा पांगु । कीजो अवघाचि त्यागु । आदरिजो अव्यंगु । संन्यासु हा ॥ ६९ ॥ कर्मबाधेची कहीं । जेथ भयाची गोठी नाहीं । तें आत्मज्ञान जिहीं । स्वाधीन होय ॥ ७० ॥ ज्ञानाचें आवाहनमंत्र । जें ज्ञान पिकतें सुक्षेत्र । ज्ञान आकर्षितें सूत्र । तंतु जे का ॥ ७१ ॥ ते दोनी संन्यास त्याग । अनुष्ठूनि सुटे जग । तरी हेंचि आतां चांग । व्यक्त पुसों ॥ ७२ ॥ ऐसें म्हणौनि पार्थें । त्यागसंन्यासव्यवस्थे । रूप होआवया जेथें । प्रश्नु केला ॥ ७३ ॥ तेथ प्रत्युत्तरें बोली । श्रीकृष्णें जे चावळिली । तया व्यक्ति जाली । अष्टादशा ॥ ७४ ॥ एवं जन्यजनकभावें । अध्यावो अध्यायातें प्रसवे । आतां ऐका बरवें । पुसिलें जें ॥ ७५ ॥ तरी पंडुकुमरें तेणें । देवाचें सरतें बोलणें । जाणोनि अंतःकरणें । काणी घेतली ॥ ७६ ॥ येऱ्हवीं तत्वविषयीं भला । तो निश्चितु असे कीर जाहला । परी देवो राहे उगला । तें साहावेना ॥ ७७ ॥ वत्स धालयाही वरी । धेनू न वचावी दुरी । अनन्य प्रीतीची परी । ऐसी आहे ॥ ७८ ॥ तेणें काजेवीणही बोलावें । तें देखीलें तरी पाहावें । भोगितां चाड दुणावे । पढियंतयाठायीं ॥ ७९ ॥ ऐसी प्रेमाची हे जाती । आणि पार्थ तंव तेचि मूर्ती । म्हणौनि करूं लाहे खंती । उगेपणाची ॥ ८० ॥ आणि संवादाचेनि मिषें । जे अव्यवहारी वस्तु असे । ते भोगिजे कीं जैसें । आरिसां रूप ॥ ८१ ॥ मग संवादु तोही पारुखे । तरी भोगितां भोगणें थोके । हें कां साहवेल सुखें । लांचावलेया ? ॥ ८२ ॥ यालागीं त्याग संन्यास । पुसावयाचें घेऊनि मिस । मग उपलविलें दुस । गीतेंचें तें ॥ ८३ ॥ अठरावा अध्यावो नोहे । हे एकाध्यायी गीताचि आहे । जैं वांसरुचि गाय दुहे । तैं वेळु कायसा ॥ ८४ ॥ तैसी संपतां अवसरीं । गीता आदरविली माघारीं । स्वामी भृत्याचा न करी । संवादु काई ? ॥ ८५ ॥ परी हें असो ऐसें । अर्जुनें पुसिजत असे । म्हणे विनंती विश्वेशें । अवधारिजो ॥ ८६ ॥ अर्जुन उवाच । संन्यासस्य महाबाहो तत्त्वमिच्छामि वेदितुम् । त्यागस्य च हृषीकेश पृथक्केशिनिषूदन ॥ १॥ हां जी संन्यासु आणि त्यागु । इयां दोहीं एक अर्थीं लागु । जैसा सांघातु आणि संघु । संघातेंचि बोलिजे ॥ ८७ ॥ तैसेंचि त्यागें आणि संन्यासें । त्यागुचि बोलिजतु असे । आमचेनि तंव मानसें । जाणिजे हेंचि ॥ ८८ ॥ ना कांहीं आथी अर्थभेदु । तो देवो करोतु विशदु । तेथ म्हणती श्रीमुकुंदु । भिन्नचि पैं ॥ ८९ ॥ तरी अर्जुना तुझ्या मनीं । त्याग संन्यास दोनी । एकार्थ गमलें हें मानीं । मीही साच ॥ ९० ॥ इहीं दोहीं कीर शब्दीं । त्यागुचि बोलिजे त्रिशुद्धी । परी कारण एथ भेदीं । येतुलेंचि ॥ ९१ ॥ जें निपटूनि कर्म सांडिजे । तें सांडणें संन्यासु म्हणिजे । आणि फलमात्र का त्यजिजे । तो त्यागु गा ॥ ९२ ॥ तरी कोणा कर्माचें फळ । सांडिजे कोण कर्म केवळ । हेंही सांगों विवळ । चित्त दे पां ॥ ९३ ॥ तरी आपैसीं दांगें डोंगर । झाडें डाळती अपार । तैसें लांबे राजागर । नुठिती ते ॥ ९४ ॥ न पेरितां सैंघ तृणें । उठती तैसें साळीचें होणें । नाहीं गा राबाउणें । जियापरी ॥ ९५ ॥ कां अंग जाहलें सहजें । परी लेणें उद्यमें कीजे । नदी आपैसी आपादिजे । विहिरी जेवीं ॥ ९६ ॥ तैसें नित्य नैमित्तिक । कर्म होय स्वाभाविक । परी न कामितां कामिक । न निफजे जें ॥ ९७ ॥ श्रीभगवानुवाच । काम्यानां कर्मणां न्यासं संन्यासं कवयो विदुः । सर्वकर्मफलत्यागं प्राहुस्त्यागं विचक्षणाः ॥ २॥ कां कामनेचेनि दळवाडें । जें उभारावया घडे । अश्वमेधादिक फुडे । याग जेथ ॥ ९८ ॥ वापी कूप आराम । अग्रहारें हन महाग्राम । आणीकही नाना संभ्रम । व्रतांचे ते ॥ ९९ ॥ ऐसें इष्टापूर्त सकळ । जया कामना एक मूळ । जें केलें भोगवी फळ । बांधोनियां ॥ १०० ॥ देहाचिया गांवा अलिया । जन्ममृत्यूचिया सोहळिया । ना म्हणों नये धनंजया । जियापरी ॥ १०१ ॥ का ललाटींचें लिहिलें । न मोडे गा कांहीं केलें । काळेगोरेपण धुतलें । फिटों नेणे ॥ १०२ ॥ केलें काम्य कर्म तैसें । फळ भोगावया धरणें बैसे । न फेडितां ऋण जैसें । वोसंडीना ॥ १०३ ॥ कां कामनाही न करितां । अवसांत घडे पंडुसुता । तरी वायकांडें न झुंजतां । लागे जैसें ॥ १०४ ॥ गूळ नेणतां तोंडीं । घातला देचि गोडी । आगी मानूनि राखोंडी । चेपिला पोळी ॥ १०५ ॥ काम्यकर्मी हें एक । सामर्थ्य आथी स्वाभाविक । म्हणौनि नको कौतुक । मुमुक्षु एथ ॥ १०६ ॥ किंबहुना पार्था ऐसें । जें काम्य कर्म गा असे । तें त्यजिजे विष जैसें । वोकूनियां ॥ १०७ ॥ मग तया त्यागातें जगीं । संन्यासु ऐसया भंगीं । बोलिजे अंतरंगीं । सर्वद्रष्टा ॥ १०८ ॥ हें काम्य कर्म सांडणें । तें कामनेतेंचि उपडणें । द्रव्यत्यागें दवडणें । भय जैसें ॥ १०९ ॥ आणि सोमसूर्यग्रहणें । येऊनि करविती पार्वणें । का मातापितरमरणें । अंकित जे दिवस ॥ ११० ॥ अथवा अतिथी हन पावे । हें ऐसैसें पडे जैं करावें । तैं तें कर्म जाणावें । नौमित्तिक गा ॥ १११ ॥ वार्षिया क्षोमे गगन । वसंतें दुणावे वन । देहा श्रृंगारी यौवन\- । दशा जैसी ॥ ११२ ॥ का सोमकांतु सोमें पघळें । सूर्यें फांकती कमळें । एथ असे तेंचि पाल्हाळे । आन नये ॥ ११३ ॥ तैसें नित्य जें का कर्म । तेंचि निमित्ताचे लाहे नियम । एथ उंचावे तेणें नाम । नैमित्तिक होय ॥ ११४ ॥ आणि सायंप्रातर्मध्यान्हीं । जें कां करणीय प्रतिदिनीं । परी दृष्टि जैसी लोचनीं । अधिक नोहे ॥ ११५ ॥ कां नापादितां गती । चरणीं जैसी आथी । नातरी ते दीप्ती । दीपबिंबीं ॥ ११६ ॥ वासु नेदितां जैसे । चंदनीं सौरभ्य असे । अधिकाराचे तैसें । रूपचि जें ॥ ११७ ॥ नित्य कर्म ऐसें जनीं । पार्था बोलिजे तें मानीं । एवं नित्य नैमित्तिक दोन्हीं । दाविलीं तुज ॥ ११८ ॥ हेंचि नित्य नैमित्तिक । अनुष्ठेय आवश्यक । म्हणौनि म्हणोंं पाहती एक । वांझ ययातें ॥ ११९ ॥ परी भोजनीं जैसें होये । तृप्ति लाहे भूक जाये । तैसे नित्यनैमित्तिकीं आहे । सर्वांगीं फळ ॥ १२० ॥ कीड आगिठां पडे । तरी मळु तुटे वानी चढे । यया कर्मा तया सांगडें । फळ जाणावें ॥ १२१ ॥ जे प्रत्यवाय तंव गळे । स्वाधिकार बहुवें उजळे । तेथ हातोफळिया मिळे । सद्गतीसी ॥ १२२ ॥ येवढेवरी ढिसाळ । नित्यनैमित्तिकीं आहे फळ । परी तें त्यजिजे मूळ । नक्षत्रीं जैसें ॥ १२३ ॥ लता पिके आघवी । तंव च्यूत बांधे पालवीं । मग हात न लावित माधवीं । सोडूनि घाली ॥ १२४ ॥ तैसी नोलांडितां कर्मरेखा । चित्त दीजे नित्यनैमित्तिका । पाठीं फळा कीजे अशेखा । वांताचे वानी ॥ १२५ ॥ यया कर्म फळत्यागातें । त्यागु म्हणती पैं जाणते । एवं त्याग संन्यास तूतें । परीसविले ॥ १२६ ॥ हा संन्यासु जैं संभवे । तैं काम्य बाधूं न पावे । निषिद्ध तंव स्वभावें । निषेधें गेलें ॥ १२७ ॥ आणि नित्यादिक जें असे । तें येणें फलत्यागें नसे । शिर लोटलिया जैसें । येर आंग ॥ १२८ ॥ मग सस्य फळपाकांत । तैसें निमालिया कर्मजात । आत्मज्ञान गिंवसीत । अपैसें ये ॥ १२९ ॥ ऐसिया निगुती दोनी । त्याग संन्यास अनुष्ठानीं । पडले गा आत्मज्ञानीं । बांधती पाटु ॥ १३० ॥ नातरी हे निगुती चुके । मग त्यागु कीजे हाततुकें । तैं कांहीं न त्यजे अधिकें । गोंवींचि पडे ॥ १३१ ॥ जें औषध व्याधी अनोळख । तें घेतलिया परतें विख । कां अन्न न मानितां भूक । मारी ना काय ? ॥ १३२ ॥ म्हणौनि त्याज्य जें नोहे । तेथ त्यागातें न सुवावें । त्याज्यालागीं नोहावें । लोभापर ॥ १३३ ॥ चुकलिया त्यागाचें वेझें । केला सर्वत्यागुही होय वोझें । न देखती सर्वत्र दुजें । वीतराग ते ॥ १३४ ॥ त्याज्यं दोषवदित्येके कर्म प्राहुर्मनीषिणः । यज्ञदानतपःकर्म न त्याज्यमिति चापरे ॥ ३॥ एकां फळाभिलाष न ठके । ते कर्मांते म्हणती बंधकें । जैसें आपण नग्न भांडकें । जगातें म्हणे ॥ १३५ ॥ कां जिव्हालंपट रोगिया । अन्नें दूषी धनंजया । आंगा न रुसे कोढिया । मासियां कोपे ॥ १३६ ॥ तैसे फळकाम दुर्बळ । म्हणती कर्मचि किडाळ । मग निर्णयो देती केवळ । त्यजावें ऐसा ॥ १३७ ॥ एक म्हणती यागादिक । करावेंचि आवश्यक । जे यावांचूनि शोधक । आन नसे ॥ १३८ ॥ मनशुद्धीच्या मार्गीं । जैं विजयी व्हावें वेगीं । तैं कर्म सबळालागीं । आळसु न कीजे ॥ १३९ ॥ भांगार आथी शोधावें । तरी आगी जेवी नुबगावें । कां दर्पणालागीं सांचावें । अधिक रज ॥ १४० ॥ नाना वस्त्रें चोख होआवीं । ऐसें आथी जरी जीवीं । तरी संवदणी न मनावी । मलिन जैसी ॥ १४१ ॥ तैसीं कर्में क्लेशकारें । म्हणौनि न न्यावीं अव्हेरें । कां अन्नलाभें अरुवारें । रांधितिये उणें ॥ १४२ ॥ इहीं इहीं गा शब्दीं । एक कर्मीं बांधिती बुद्धी । ऐसा त्यागु विसंवादीं । पडोनि ठेला ॥ १४३ ॥ तरी विसंवादु तो फिटे । त्यागाचा निश्चयो भेटे । तैसें बोलों गोमटें । अवधान देईं ॥ १४४ ॥ निश्चयं शृणु मे तत्र त्यागे भरतसत्तम । त्यागो हि पुरुषव्याघ्र त्रिविधः सम्प्रकीर्तितः ॥ ४॥ तरी त्यागु एथें पांडवा । त्रिविधु पैं जाणावा । तया त्रिविधाही बरवा । विभाग करूं ॥ १४५ ॥ त्यागाचे तीन्ही प्रकार । कीजती जरी गोचर । तरी तूं इत्यर्थाचें सार । इतुलें जाण ॥ १४६ ॥ मज सर्वज्ञाचिये बुद्धी । जें अलोट माने त्रिशुद्धी । निश्चयतत्व तें आधीं । अवधारीं पां ॥ १४७ ॥ तरी आपुलिये सोडवणें । जो मुमुक्षु जागों म्हणे । तया सर्वस्वें करणें । हेंचि एक ॥ १४८ ॥ यज्ञदानतपःकर्म न त्याज्यं कार्यमेव तत् । यज्ञो दानं तपश्चैव पावनानि मनीषिणाम् ॥ ५॥ जियें यज्ञदानतपादिकें । इयें कर्में आवश्यकें । तियें न सांडावीं पांथिकें । पाउलें जैसीं ॥ १४९ ॥ हारपलें न देखिजे । तंव तयाचा मागु न सांडिजे । कां तृप्त न होतां न लोटिजे । भाणें जेवीं ॥ १५० ॥ नाव थडी न पवतां । न खांडिजे केळी न फळतां । कां ठेविलें न दिसतां । दीपु जैसा ॥ १५१ ॥ तैसी आत्मज्ञानविखीं । जंव निश्चिती नाहीं निकी । तंव नोहावें यागादिकीं । उदासीन ॥ १५२ ॥ तरी स्वाधिकारानुरुपें । तियें यज्ञदानें तपें । अनुष्ठावींचि साक्षेपें । अधिकेंवर ॥ १५३ ॥ जें चालणें वेगावत जाये । तो वेगु बैसावयाचि होये । तैसा कर्मातिशयो आहे । नैष्कर्म्यालागीं ॥ १५४ ॥ अधिकें जंव जंव औषधी । सेवनेची मांडी बांधी । तंव तंव मुकिजे व्याधी । तयाचिये ॥ १५५ ॥ तैसीं कर्में हातोपातीं । जैं कीजती यथानिगुती । तैं रजतमें झडती । झाडा देऊनी ॥ १५६ ॥ कां पाठोवाटीं पुटें । भांगारा खारु देणें घटे । तैं कीड झडकरी तुटे । निर्व्याजु होय ॥ १५७ ॥ तैसें निष्ठा केलें कर्म । तें झाडी करूनि रजतम । सत्वशुद्धीचें धाम । डोळां दावी ॥ १५८ ॥ म्हणौनियां धनंजया । सत्वशुद्धी गिंवसितया । तीर्थांचिया सावाया । आलीं कर्में ॥ १५९ ॥ तीर्थें बाह्यमळु क्षाळे । कर्में अभ्यंतर उजळे । एवं तीर्थें जाण निर्मळें । सत्कर्मे.चि ॥ १६० ॥ तृषार्ता मरुदेशीं । झळे अमृतें वोळलीं जैसींं । कीं अंधालागीं डोळ्यांसी । सूर्यु आला ॥ १६१ ॥ बुडतया नदीच धाविन्नली । पडतया पृथ्वीच कळवळिली । निमतया मृत्यूनें दिधली । आयुष्यवृद्धी ॥ १६२ ॥ तैसें कर्में कर्मबद्धता । मुमुक्षु सोडविले पंडुसुता । जैसा रसरीति मरतां । राखिला विषें ॥ १६३ ॥ तैसीं एके हातवटिया । कर्में कीजती धनंजया । बंधकेंचि सोडवावया । मुख्यें होती ॥ १६४ ॥ आतां तेचि हातवटी । तुज सांगों गोमटी । जया कर्मातें किरीटी । कर्मचि रुसे ॥ १६५ ॥ एतान्यपि तु कर्माणि सण्‌गं त्यक्त्वा फलानि च । कर्तव्यानीति मे पार्थ निश्चितं मतमुत्तमम् ॥ ६॥ तरी महायागप्रमुखें । कर्मे निफजतांही अचुकें । कर्तेपणाचें न ठाके । फुंजणें आंगीं ॥ १६६ ॥ जो मोलें तीर्था जाये । तया मी यात्रा करितु आहे । ऐसिये श्लाघ्यतेचा नोहे । तोषु जेवीं ॥ १६७ ॥ कां मुद्रा समर्थाचिया । जो एकवटु झोंबे राया । तो मी जिणता ऐसिया । न येचि गर्वा ॥ १६८ ॥ जो कासें लागोनि तरे । तया पोहती ऊर्मी नुरे । पुरोहितु नाविष्करे । दातेपणें ॥ १६९ ॥ तैसें कर्तृत्व अहंकारें । नेघोनि यथा अवसरें । कृत्यजातांचें मोहरें । सारीजती ॥ १७० ॥ केल्या कर्मा पांडवा । जो आथी फळाचा यावा । तया मोहरा हों नेदावा । मनोरथु ॥ १७१ ॥ आधींचि फळीं आस तुटिया । कर्मे आरंभावीं धनंजया । परावें बाळ धाया । पाहिजे जैसें ॥ १७२ ॥ पिंपरुवांचिया आशा । न शिंपिजे पिंपळु जैसा । तैसिया फळनिराशा । कीजती कर्में ॥ १७३ ॥ सांडूनि दुधाची टकळी । गोंवारी गांवधेनु वेंटाळी । किंबहुना कर्मफळीं । तैसें कीजे ॥ १७४ ॥ ऐसी हे हातवटी । घेऊनि जे क्रिया उठी । आपणा आपुलिया गांठी । लाहेची तो ॥ १७५ ॥ म्हणौनि फळीं लागु । सांडोनि देहसंगु । कर्में करावीं हा चांगु । निरोपु माझा ॥ १७६ ॥ जो जीवबंधीं शिणला । सुटके जाचे आपला । तेणें पुढतपुढतीं या बोला । आन न कीजे ॥ १७७ ॥ नियतस्य तु संन्यासः कर्मणो नोपपद्यते । मोहात्तस्य परित्यागस्तामसः परिकीर्तितः ॥ ७॥ नातरी आंधाराचेनि रोखें । जैसीं डोळां रोंविजती नखें । तैसा कर्मद्वेषें अशेखें । कर्मेंचि सांडी ॥ १७८ ॥ तयाचें जें कर्म सांडणें । तें तामस पैं मी म्हणें । शिसाराचे रागें लोटणें । शिरचि जैसें ॥ १७९ ॥ हां गा मार्गु दुवाडु होये । तरी निस्तरितील पाये । कीं तेचि खांडणें आहे । मार्गापराधें ॥ १८० ॥ भुकेलियापुढें अन्न । हो कां भलतैसें उन्ह । तरी बुद्धी न घेतां लंघन । भाणें पापरां हल्या ॥ १८१ ॥ तैसा कर्माचा बाधु कर्में । निस्तरीजे करितेनि वर्में । हे तामसु नेणें भ्रमें । माजविला ॥ १८२ ॥ कीं स्वभावें आलें विभागा । तें कर्मचि वोसंडी पैं गा । तरी झणें आतळा त्यागा । तामसा तया ॥ १८३ ॥ दुःखमित्येव यत्कर्म कायक्लेशभयात्त्यजेत् । स कृत्वा राजसं त्यागं नैव त्यागफलं लभेत् ॥ ८॥ अथवा स्वाधिकारु बुझे । आपले विहितही सुजे । परी करितया उमजे । निबरपणा ॥ १८४ ॥ जे कर्माची ऐलीकड । नावेक दिसे दुवाड । जे वाहतिये वेळे जड । शिदोरी जैसी ॥ १८५ ॥ जैसा निंब जिभे कडवटु । हिरडा पहिलें तुरटु । तैसा कर्मा ऐल शेवटु । खणुवाळा होय ॥ १८६ ॥ कां धेनु दुवाड शिंग । शेवंतीये अडव आंग । भोजनसुख महाग । पाकु करितां ॥ १८७ ॥ तैसें पुढतपुढती कर्म । आरंभींच अति विषम । म्हणौनि तो तें श्रम । करितां मानी ॥ १८८ ॥ येऱ्हवीं विहितत्वें मांडी । परी घालितां असुरवाडीं । तेथ पोळला ऐसा सांडी । आदरिलेंही ॥ १८९ ॥ म्हणे वस्तु देहासारिखी । आली बहुतीं भाग्यविशेखीं । मा जाचूं कां कर्मादिकीं । पापिया जैसा ? ॥ १९० ॥ केलें कर्मीं जे द्यावें । तें झणें मज होआवें । आजि भोगूं ना कां बरवे । हातींचे भोग ? ॥ १९१ ॥ ऐसा शरीराचिया क्लेशा । भेणें कर्में वीरेशा । सांडी तो परीयेसा । राजसु त्यागु ॥ १९२ ॥ येऱ्हवीं तेथही कर्म सांडे । परी तया त्यागफळ न जोडे । जैसें उतलें आगीं पडे । तें नलगेचि होमा ॥ १९३ ॥ कां बुडोनि प्राण गेले । ते अर्धोदकीं निमाले । हें म्हणों नये जाहलें । दुर्मरणचि ॥ १९४ ॥ तैसें देहाचेनि लोभें । जेणें कर्मा पाणी सुभे । तेणें साच न लभे । त्यागाचें फळ ॥ १९५ ॥ किंबहुना आपुलें । जैं ज्ञान होय उदया आलें । तैं नक्षत्रातें पाहलें । गिळी जैसें ॥ १९६ ॥ तैशा सकारण क्रिया । हारपती धनंजया । तो कर्मत्यागु ये जया । मोक्षफळासी ॥ १९७ ॥ तें मोक्षफळ अज्ञाना । त्यागिया नाहीं अर्जुना । म्हणौनि तो त्यागु न माना । राजसु जो ॥ १९८ ॥ तरी कोणे पां एथ त्यागें । तें मोक्षफळ घर रिघे । हेंही आइक प्रसंगे । बोलिजेल ॥ १९९ ॥ कार्यमित्येव यत्कर्म नियतं क्रियतेऽर्जुन । सण्‌गं त्यक्त्वा फलं चैव स त्यागः सात्त्विको मतः ॥ ९॥ तरी स्वाधिकाराचेनि नांवें । जें वांटिया आलें स्वभावें । तें आचरे विधिगौरवें । शृंगारोनि ॥ २०० ॥ परी हें मी करितु असें । ऐसा आठवु त्यजी मानसें । तैसेचि पाणी दे आशे । फळाचिये ॥ २०१ ॥ पैं अवज्ञा आणि कामना । मातेच्या ठायीं अर्जुना । केलिया दोनी पतना । कारण होती ॥ २०२ ॥ तरी दोनीं यें त्यजावीं । मग माताची ते भजावी । वांचूनि मुखालागीं वाळावी । गायचि सगळी ? ॥ २०३ ॥ आवडतियेही फळीं । असारें साली आंठोळीं । त्यासाठीं अवगळी । फळातें कोण्ही ? ॥ २०४ ॥ तैसा कर्तृत्वाचा मदु । आणि कर्मफळाचा आस्वादु । या दोहींचें नांव बंधु । कर्माचा कीं ॥ २०५ ॥ तरी या दोहींच्या विखीं । जैसा बापु नातळे लेंकीं । तैसा हों न शके दुःखी । विहिता क्रिया ॥ २०६ ॥ हा तो त्याग तरुवरु । जो गा मोक्षफळें ये थोरु । सात्विक ऐसा डगरु । यासींच जगीं ॥ २०७ ॥ आतां जाळूनि बीज जैसें । झाडा कीजे निर्वंशें । फळ त्यागूनि कर्म तैसें । त्यजिलें जेणें ॥ २०८ ॥ लोह लागतखेंवो परीसीं । धातूची गंधिकाळिमा जैसी । जाती रजतमें तैसीं । तुटलीं दोन्ही ॥ २०९ ॥ मग सत्वें चोखाळें । उघडती आत्मबोधाचे डोळे । तेथ मृगांबु सांजवेळे । होय जैसें ॥ २१० ॥ तैसा बुद्ध्यादिकांपुढां । असतु विश्वाभासु हा येवढा । तो न देखे कवणीकडां । आकाश जैसें ॥ २११ ॥ न द्वेष्ट्यकुशलं कर्म कुशले नानुषज्जते । त्यागी सत्त्वसमाविष्टो मेधावी छिन्नसंशयः ॥ १०॥ म्हणौनि प्राचिनाचेनि बळें । अलंकृतें कुशलाकुशलें । तियें व्योमाआंगीं आभाळें । जिरालीं जैसीं ॥ २१२ ॥ तैसीं तयाचिये दिठी । कर्में चोखाळलीं किरीटी । म्हणौनि सुखदुःखीं उठी । पडेना तो ॥ २१३ ॥ तेणें शुभकर्म जाणावें । मग तें हर्षें करावें । कां अशुभालागीं होआवें । द्वेषिया ना ॥ २१४ ॥ तरी इयाविषयींचा कांहीं । तया एकुही संदेहो नाहीं । जैसा स्वप्नाच्या ठायीं । जागिन्नलिया ॥ २१५ ॥ म्हणौनि कर्म आणि कर्ता । या द्वैतभावाची वार्ता । नेणें तो पंडुसुता । सात्विक त्यागु ॥ २१६ ॥ ऐसेनि कर्में पार्था । त्यजिलीं त्यजिती सर्वथा । अधिकें बांधिती अन्यथा । सांडिलीं तरी ॥ २१७ ॥ न हि देहभृता शक्यं त्यक्तुं कर्माण्यशेषतः । यस्तु कर्मफलत्यागी स त्यागीत्यभिधीयते ॥ ११॥ आणि हां गा सव्यसाची । मूर्ति लाहोनि देहाची । खंती करिती कर्माची । ते गांवढे गा ॥ २१८ ॥ मृत्तिकेचा वीटु । घेऊनि काय करील घटु ? । केउता ताथु पटु । सांडील तो ? ॥ २१९ ॥ तेवींचि वन्हित्व आंगीं । आणि उबे उबगणें आगी । कीं तो दीपु प्रभेलागीं । द्वेषु करील काई ? ॥ २२० ॥ हिंगु त्रासिला घाणी । तरी कैचें सुगंधत्व आणी ? । द्रवपण सांडूनि पाणी । कें राहे तें ? ॥ २२१ ॥ तैसा शरीराचेनि आभासें । नांदतु जंव असे । तंव कर्मत्यागाचें पिसें । काइसें तरी ? ॥ २२२ ॥ आपण लाविजे टिळा । म्हणौनि पुसों ये वेळोवेळा । मा घाली फेडी निडळा । कां करूं ये गा ? ॥ २२३ ॥ तैसें विहित स्वयें आदरिलें । म्हणौनि त्यजूं ये त्यजिलें । परी कर्मचि देह आतलें । तें कां सांडील गा ? ॥ २२४ ॥ जें श्वासोच्छ्वासवरी । होत निजेलियाहीवरी । कांहीं न करणेंयाचि परी । होती जयाची ॥ २२५ ॥ या शरीराचेनि मिसकें । कर्मची लागलें असिकें । जितां मेलया न ठाके । इया रीती ॥ २२६ ॥ यया कर्मातें सांडिती परी । एकीचि ते अवधारीं । जे करितां न जाइजे हारीं । फळशेचिये ॥ २२७ ॥ कर्मफळ ईश्वरीं अर्पे । तत्प्रसादें बोधु उद्दीपें । तेथ रज्जुज्ञानें लोपे । व्याळशंका ॥ २२८ ॥ तेणें आत्मबोधें तैसें । अविद्येसीं कर्म नाशे । पार्था त्यजिजे जैं ऐसें । तैं त्यजिलें होय ॥ २२९ ॥ म्हणौनि इयापरी जगीं । कर्में करितां मानूं त्यागी । येर मुर्छने नांव रोगी । विसांवा जैसा ॥ २३० ॥ तैसा कर्मीं शिणे एकीं । तो विसांवो पाहे आणिकीं । दांडेयाचे घाय बुकी । धाडणें जैसें ॥ २३१ ॥ परी हें असो पुढती । तोचि त्यागी त्रिजगतीं । जेणें फळत्यागें निष्कृती । नेलें कर्म ॥ २३२ ॥ अनिष्टमिष्टं मिश्रं च त्रिविधं कर्मणः फलम् । भवत्यत्यागिनां प्रेत्य न तु संन्यासिनां क्वचित् ॥ १२॥ येऱ्हवीं तरी धनंजया । त्रिविधा कर्मफळा गा यया । समर्थ ते कीं भोगावया । जे न सांडितीचि आशा ॥ २३३ ॥ आपणचि विऊनि दुहिता । कीं न मम म्हणे पिता । तो सुटे कीं प्रतिग्रहीता । जांवई शिरके ॥ २३४ ॥ विषाचे आगरही वाहती । तें विकितां सुखें लाभे जिती । येर निमालें जे घेती । वेंचोनि मोलें ॥ २३५ ॥ तैसें कर्ता कर्म करू । अकर्ता फळाशा न धरू । एथ न शके आवरूं । दोहींतें कर्म ॥ २३६ ॥ वाटे पिकलिया रुखाचें । फळ अपेक्षी तयाचें । तेवीं साधारण कर्माचें । फळ घे तया ॥ २३७ ॥ परी करूनि फळ नेघे । तो जगाच्या कामीं न रिघे । जे त्रिविध जग अवघें । कर्मफळ हें ॥ २३८ ॥ देव मनुष्य स्थावर । यया नांव जगडंबर । आणि हे तंव तिन्ही प्रकार । कर्मफळांचे ॥ २३९ ॥ तेंचि एक गा अनिष्ट । एक तें केवळ इष्ट । आणि एक इष्टानिष्ट । त्रिविध ऐसें ॥ २४० ॥ परी विषयमंतीं बुद्धी । आंगीं सूनि अविधी । प्रवर्तती जे निषिद्धीं । कुव्यापारीं ॥ २४१ ॥ तेथ कृमि कीट लोष्ट । हे देह लाहती निकृष्ट । तया नाम तें अनिष्ट । कर्मफळ ॥ २४२ ॥ कां स्वधर्मा मानु देतां । स्वाधिकारु पुढां सूतां । सुकृत कीजे पुसतां । आम्नायातें ॥ २४३ ॥ तैं इंद्रादिक देवांचीं । देहें लाहिजती सव्यसाची । तया कर्मफळा इष्टाची । प्रसिद्धि गा ॥ २४४ ॥ आणि गोड आंबट मिळे । तेथ रसांतर फरसाळें । उठी दोंही वेगळें । दोहीं जिणतें ॥ २४५ ॥ रेचकुचि योगवशें । होय स्तंभावयादोषें । तेवीं सत्यासत्य समरसें । सत्यासत्यचि जिणिजे ॥ २४६ ॥ म्हणौनि समभागें शुभाशुभें । मिळोनि अनुष्ठानाचें उभें । तेणें मनुष्यत्व लाभे । तें मिश्र फळ ॥ २४७ ॥ ऐसें त्रिविध यया भागीं । कर्मफळ मांडलेसें जगीं । हें न सांडी तयां भोगीं । जें सूदले आशा ॥ २४८ ॥ जेथें जिव्हेचा हातु फांटे । तंव जेवितां वाटे गोमटें । मग परीणामीं शेवटें । अवश्य मरण ॥ २४९ ॥ संवचोरमैत्री चांग । जंव न पविजे तें दांग । सामान्या भली आंग । न शिवे तंव ॥ २५० ॥ तैसीं कर्में करितां शरीरीं । लाहती महत्त्वाची फरारी । पाठीं निधनीं एकसरी । पावती फळें ॥ २५१ ॥ तैसा समर्थु आणि ऋणिया । मागों आला बाइणिया । न लोटे तैसा प्राणिया । पडे तो भोगु ॥ २५२ ॥ मग कणिसौनि कणु झडे । तो विरूढला कणिसा चढे । पुढती भूमी पडे । पुढती उठी ॥ २५३ ॥ तैसें भोगीं जें फळ होय । तें फळांतरें वीत जाय । चालतां पावो पाय । जिणिजे जैसा ॥ २५४ ॥ उताराचिये सांगडी । ठाके ते ऐलीच थडी । तेवीं न मुकीजती वोढी । भोग्याचिये ॥ २५५ ॥ पैं साध्यसाधनप्रकारें । फळभोगु तो पसरे । एवं गोंविले संसारें । अत्यागी ते ॥ २५६ ॥ येऱ्हवीं जाईचियां फुलां फांकणें । त्याचि नाम जैसें सुकणें । तैसें कर्ममिषें न करणें । केलें जिहीं ॥ २५७ ॥ बीजचि वरोसि वेंचे । तेथ वाढती कुळवाडी खांचे । तेवीं फळत्यागें कर्माचें । सारिलें काम ॥ २५८ ॥ ते सत्वशुद्धि साहाकारें । गुरुकृपामृततुषारें । सासिन्नलेनि बोधें वोसरे । द्वैतदैन्य ॥ २५९ ॥ तेव्हां जगदाभासमिषें । स्फुरे तें त्रिविध फळ नाशे । एथ भोक्ता भोग्य आपैसें । निमालें हें ॥ २६० ॥ घडे ज्ञानप्रधानु हा ऐसा । संन्यासु जयां वीरेशा । तेचि फलभोग सोसा । मुकले गा ॥ २६१ ॥ आणि येणें कीर संन्यासें । जैं आत्मरूपीं दिठी पैसे । तैं कर्म एक ऐसें । देखणें आहे ? ॥ २६२ ॥ पडोनि गेलिया भिंती । चित्रांची केवळ होय माती । कां पाहालेया राती । आंधारें उरे ? ॥ २६३ ॥ जैं रूपचि नाहीं उभें । तैं साउली काह्याची शोभे ? । दर्पणेवीण बिंबें । वदन कें पां ? ॥ २६४ ॥ फिटलिया निद्रेचा ठावो । कैचा स्वप्नासि प्रस्तावो ? । मग साच का वावो । कोण म्हणे ? ॥ २६५ ॥ तैसें गा संन्यासें येणें । मूळ अविद्येसीचि नाहीं जिणें । मा तियेचें कार्य कोणें । घेपे दीजे ? ॥ २६६ ॥ म्हणौनि संन्यासी ये पाहीं । कर्माची गोठी कीजेल खई । परी अविद्या आपुलाम् देहीं । आहे जै कां ॥ २६७ ॥ जैं कर्तेपणाचेनि थांवें । आत्मा शुभाशुभीं धांवें । दृष्टि भेदाचिये राणिवे । रचलीसे जैं ॥ २६८ ॥ तैं तरी गा सुवर्मा । बिजावळी आत्मया कर्मा । अपाडें जैसी पश्चिमा । पूर्वेसि कां ॥ २६९ ॥ नातरी आकाशा का आभाळा । सूर्या आणि मृगजळा । बिजावळी भूतळा । वायूसि जैसी ॥ २७० ॥ पांघरौनि नईचें उदक । असे नईचिमाजीं खडक । परी जाणिजे का वेगळिक । कोडीची ते ॥ २७१ ॥ हो कां उदकाजवळी । परी सिनानीचि ते बाबुळी । काय संगास्तव काजळी । दीपु म्हणों ये ? ॥ २७२ ॥ जरी चंद्रीं जाला कलंकु । तरी चंद्रेसीं नव्हे एकु । आहे दृष्टी डोळ्यां विवेकु । अपाडु जेतुला ॥ २७३ ॥ नाना वाटा वाटे जातया । वोघा वोघीं वाहातया । आरसा आरसां पाहातया । अपाडु जेतुला ॥ २७४ ॥ पार्था गा तेतुलेनि मानें । आत्मेंनिसीं कर्म सिनें । परी घेवविजे अज्ञानें । तें कीर ऐसें ॥ २७५ ॥ विकाशें रवीतें उपजवी । द्रुती अलीकरवी भोगवी । ते सरोवरीं कां बरवी । अब्जिनी जैसी ॥ २७६ ॥ पुढतपुढती आत्मक्रिया । अन्यकारणकाचि तैशिया । करूं पांचांही तयां । कारणां रूप ॥ २७७ ॥ पञ्चैतानि महाबाहो कारणानि निबोध मे । साण्‌ख्ये कृतान्ते प्रोक्तानि सिद्धये सर्वकर्मणाम् ॥ १३॥ आणि पांचही कारणें तियें । तूंही जाणसील विपायें । जें शास्त्रें उभऊनी बाहे । बोलती तयांते ॥ २७८ ॥ वेदरायाचिया राजधानीं । सांख्यवेदांताच्या भुवनीं । निरूपणाच्या निशाणध्वनीं । गर्जती जियें ॥ २७९ ॥ जें सर्वकर्मसिद्धीलागीं । इयेंचि मुद्दलें हो जगीं । तेथ न सुवावा अभंगीं । आत्मराजु ॥ २८० ॥ ह्या बोलाचि डांगुरटी । तियें प्रसिद्धीचि आली किरीटी । म्हणौनि तुझ्या हन कर्णपुटीं । वसों हें काज ॥ २८१ ॥ आणि मुखांतरीं आइकिजे । तैसें कायसें हें ओझें । मी चिद्रत्न तुझें । असतां हातीं ॥ २८२ ॥ दर्पणु पुढां मांडलेया । कां लोकांचियां डोळयां । मानु द्यावा पहावया । आपुलें निकें ॥ २८३ ॥ भक्त जैसेनि जेथ पाहे । तेथ तें तेंचि होत जाये । तो मी तुझें जाहालों आहें । खेळणें आजी ॥ २८४ ॥ ऐसें हें प्रीतीचेनि वेगें । देवो बोलतां से नेघे । तंव आनंदामाजीं आंगें । विरतसे येरु ॥ २८५ ॥ चांदिणियाचा पडिभरु । होतां सोमकांताचा डोंगरु । विघरोनि सरोवरु । हों पाहे जैसा ॥ २८६ ॥ तैसें सुख आणि अनुभूती । या भावांची मोडूनि भिंती । आतलें अर्जुनाकृति । सुखचि जेथ ॥ २८७ ॥ तेथ समर्थु म्हणौनि देवा । अवकाशु जाहला आठवा । मग बुडतयाचा धांवा । जीवें केला ॥ २८८ ॥ अर्जुना येसणें धेंडें । प्रज्ञा पसरेंसीं बुडे । आलें भरतें एवढें । तें काढूनि पुढती ॥ २८९ ॥ देवो म्हणे हां गा पार्था । तूं आपणपें देख सर्वथा । तंव श्वासूनि येरें माथा । तुकियेला ॥ २९० ॥ म्हणे जाणसी दातारा । मी तुजशीं व्यक्तिशेजारा । उबगला आजी एकाहारा । येवों पाहें ॥ २९१ ॥ तयाही हा ऐसा । लोभें देतसां जरी लालसा । तरी कां जी घालीतसां । आड आड जीवा ? ॥ २९२ ॥ तेथ श्रीकृष्ण म्हणती निकें । अद्यापि नाहीं मा ठाऊकें । वेडया चंद्रा आणि चंद्रिके । न मिळणें आहे ?॥ २९३ ॥ आणि हाही बोलोनि भावो । तुज दाऊं आम्ही भिवों । जे रुसतां बांधे थांवो । तें प्रेम गा हें ॥ २९४ ॥ एथ एकमेकांचिये खुणें । विसंवादु तंवचि जिणें । म्हणौनि असो हें बोलणें । इयेविषयींचें ॥ २९५ ॥ मग कैशी कैशी ते आतां । बोलत होतों पंडुसुता । सर्व कर्मा भिन्नता । आत्मेनिसीं ॥ २९६ ॥ तंव अर्जुन म्हणे देवें । माझिये मनींचेंचि स्वभावें । प्रस्ताविलें बरवें । प्रमेय तें जी ॥ २९७ ॥ जें सकळ कर्माचें बीज । कारणपंचक तुज । सांगेन ऐसी पैज । घेतली कां ॥ २९८ ॥ आणि आत्मया एथ कांहीं । सर्वथा लागु नाहीं । हें पुढारलासि ते देईं । लाहाणें माझें ॥ २९९ ॥ यया बोला विश्वेशें । म्हणितलें तोषें बहुवसे । इयेविषयीं धरणें बैसे। ऐसें कें जोडे ? ॥ ३०० ॥ तरी अर्जुना निरूपिजेल । तें कीर भाषेआंतुल । परी मेचु ये होईजेल । ऋणिया तुज ॥ ३०१ ॥ तंव अर्जुन म्हणे देवो । काई विसरले मागील भावो ? । इये गोंठीस कीं राखत आहों । मीतूंपण जी ? ॥ ३०२ ॥ एथ श्रीकृष्ण म्हणती हो कां । आतां अवधानाचा पसरु निका । करूनियां आइका । पुढारलों तें ॥ ३०३ ॥ तरी सत्यचि गा धनुर्धरा । सर्वकर्मांचा उभारा । होतसे बहिरबाहिरा । करणीं पांचें ॥ ३०४ ॥ आणि पांच कारण दळवाडें । जिहीं कर्माकारु मांडे । ते हेतुस्तव घडे । पांच आथी ॥ ३०५ ॥ येर आत्मतत्त्व उदासीन । तें ना हेतु ना उपादान । ना ते अंगें करी संवाहन । कर्मसिद्धीचें ॥ ३०६ ॥ तेथ शुभाशुभीं अंशीं । निफजती कर्में ऐसीं । राती दिवो आकाशीं । जियापरी ॥ ३०७ ॥ तोय तेज धूमु । ययां वायूसीं संगमु । जालिया होय अभ्रागमु । व्योम तें नेणें ॥ ३०८ ॥ नाना काष्ठीं नाव मिळे । ते नावाडेनि चळे । चालविजे अनिळें । उदक तें साक्षी ॥ ३०९ ॥ कां कवणे एकें पिंडे । वेंचितां अवतरे भांडें । मग भवंडीजे दंडें । भ्रमे चक्र ॥ ३१० ॥ आणि कर्तृत्व कुलालाचें । तेथ काय तें पृथ्वीयेचें । आधारावांचूनि वेंचे । विचारीं पां । ॥ ३११ ॥ हेंहि असो लोकांचिया । राहाटी होतां आघविया । कोण काम सवितया । आंगा आलें ? ॥ ३१२ ॥ तैसें पांचहेतुमिळणीं । पांचेंचि इहीं कारणीं । कीजे कर्मलतांची लावणी । आत्मा सिना ॥ ३१३ ॥ आतां तेंचि वेगळालीं । पांचही विवंचूं गा भलीं । तुकोनि घेतलीं । मोतियें जैसीं ॥ ३१४ ॥ अधिष्ठानं तथा कर्ता करणं च पृथग्विधम् । विविधाश्च पृथक्चेष्टा दैवं चैवात्र पञ्चमम् ॥ १४॥ तैसीं यथा लक्षणें । आइकें कर्म\-कारणें । तरी देह हें मी म्हणें । पहिलें एथ ॥ ३१५ ॥ ययातें अधिष्ठान ऐसें । म्हणिजे तें याचि उद्देशें । जे स्वभोग्येंसीं वसे । भोक्ता येथ ॥ ३१६ ॥ इंद्रियांच्या दाहें हातीं । जाचोनियां दिवोराती । सुखदुःखें प्रकृती । जोडीजती जियें ॥ ३१७ ॥ तियें भोगावया पुरुखा । आन ठावोचि नाहीं देखा । म्हणौनि अधिष्ठानभाखा । बोलिजे देह ॥ ३१८ ॥ हें चोविसांही तत्वांचें । कुटुंबघर वस्तीचें । तुटे बंधमोक्षाचें । गुंथाडे एथ ॥ ३१९ ॥ किंबहुना अवस्थात्रया । हें अधिष्ठान धनंजया । म्हणौनि देहा यया । हेंचि नाम ॥ ३२० ॥ आणि कर्ता हें दुजें । कर्माचें कारण जाणिजे । प्रतिबिंब म्हणिजे । चैतन्याचें जें ॥ ३२१ ॥ आकाशचि वर्षे नीर । तें तळवटीं बांधे नाडर । मग बिंबोनि तदाकार । होय जेवीं ॥ ३२२ ॥ कां निद्राभरें बहुवें । राया आपणपें ठाउवें नव्हे । मग स्वप्नींचिये सामावे । रंकपणीं ॥ ३२३ ॥ तैसें आपुलेनि विसरें । चैतन्यचि देहाकारें । आभासोनि आविष्करें । देहपणें जें ॥ ३२४ ॥ जया विसराच्या देशीं । प्रसिद्धि गा जीवु ऐसी । जेणें भाष केली देहेंसी । आघवाविषयीं ॥ ३२५ ॥ प्रकृति करी कर्में । तीं म्यां केलीं म्हणे भ्रमें । येथ कर्ता येणें नामें । बोलिजे जीवु ॥ ३२६ ॥ मग पातेयांच्या केशीं । एकीच उठी दिठी जैसी । मोकळी चवरी ऐसी । चिरीव गमे ॥ ३२७ ॥ कां घराआंतुल एकु । दीपाचा तो अवलोकु । गवाक्षभेदें अनेकु । आवडे जेवीं ॥ ३२८ ॥ कां एकुचि पुरुषु जैसा । अनुसरत नवां रसां । नवविधु ऐसा । आवडों लागे ॥ ३२९ ॥ तेवीं बुद्धीचें एक जाणणें । श्रोत्रादिभेदें येणें । बाहेरी इंद्रियपणें । फांके जें कां ॥ ३३० ॥ तें पृथग्विध करण । कर्माचें इया कारण । तिसरें गा जाण । नृपनंदना ॥ ३३१ ॥ आणि पूर्वपश्चिमवाहणीं । निघालिया वोघाचिया मिळणी । होय नदी नद पाणी । एकचि जेवीं ॥ ३३२ ॥ तैसी क्रियाशक्ति पवनीं । असे जे अनपायिनी । ते पडिली नानास्थानीं । नाना होय ॥ ३३३ ॥ जैं वाचे करी येणें । तैं तेंचि होय बोलणें । हाता आली तरी घेणें । देणें होय ॥ ३३४ ॥ अगा चरणाच्या ठायीं । तरी गति तेचि पाहीं । अधोद्वारीं दोहीं । क्षरणें तेचि ॥ ३३५ ॥ कंदौनि हृदयवरी । प्रणवाची उजरी । करितां तेचि शरीरीं । प्राणु म्हणिजे ॥ ३३६ ॥ मग उर्ध्वींचिया रिगानिगा । पुढती तेचि शक्ति पैं गा । उदानु ऐसिया लिंगा । पात्र जाहली ॥ ३३७ ॥ अधोरंध्राचेनि वाहें । अपानु हें नाम लाहे । व्यापकपणें होये । व्यानु तेचि ॥ ३३८ ॥ आरोगिलेनि रसें । शरीर भरी सरिसें । आणि न सांडितां असे । सर्वसंधीं ॥ ३३९ ॥ ऐसिया इया राहटीं । मग तेचि क्रिया पाठीं । समान ऐसी किरीटी । बोलिजे गा ॥ ३४० ॥ आणि जांभई शिंक ढेंकर । ऐसैसा होतसे व्यापार । नाग कूर्म कृकर । इत्यादि होय ॥ ३४१ ॥ एवं वायूची हे चेष्टा । एकीचि परी सुभटा । वर्तनास्तव पालटा । येतसे जे ॥ ३४२ ॥ तें भेदली वृत्तिपंथें । वायुशक्ति गा एथें । कर्मकारण चौथें । ऐसें जाण ॥ ३४३ ॥ आणि ऋतु बरवा शारदु । शारदीं पुढती चांदु । चंद्री जैसा संबंधु । पूर्णिमेचा ॥ ३४४ ॥ कां वसंतीं बरवा आरामु । आरामींही प्रियसंगमु । संगमीं आगमु । उपचारांचा ॥ ३४५ ॥ नाना कमळीं पांडवा । विकासु जैसा बरवा । विकासींही यावा । परागाचा ॥ ३४६ ॥ वाचे बरवें कवित्व । कवित्वीं बरवें रसिकत्व । रसिकत्वीं परतत्व । स्पर्शु जैसा ॥ ३४७ ॥ तैसी सर्ववृत्तिवैभवीं । बुद्धिचि एकली बरवी । बुद्धिही बरव नवी । इंद्रियप्रौढी ॥ ३४८ ॥ इंद्रियप्रौढीमंडळा । शृंगारु एकुचि निर्मळा । जैं अधिष्ठात्रियां कां मेळा । देवतांचा जो ॥ ३४९ ॥ म्हणौनि चक्षुरादिकीं दाहें । इंद्रियां पाठीं स्वानुग्रहें । सूर्यादिकां कां आहे । सुरांचें वृंद ॥ ३५० ॥ तें देववृंद बरवें । कर्मकारण पांचवें । अर्जुना एथ जाणावें । देवो म्हणे ॥ ३५१ ॥ एवं माने तुझिये आयणी । तैसी कर्मजातांची हे खाणी । पंचविध आकर्णीं । निरूपिली ॥ ३५२ ॥ आतां हेचि खाणी वाढे । मग कर्माची सृष्टि घडे । जिहीं ते हेतुही उघडे । दाऊं पांचै ॥ ३५३ ॥ शरीरवाण्‌मनोभिर्यत्कर्म प्रारभते नरः । न्याय्यं वा विपरीतं वा पञ्चैते तस्य हेतवः ॥ १५॥ तरी अवसांत आली माधवी । ते हेतु होय नवपल्लवीं । पल्लव पुष्पपुंज दावी । पुष्प फळातें ॥ ३५४ ॥ कां वार्षिये आणिजे मेघु । मेघें वृष्टिप्रसंगु । वृष्टीस्तव भोगु । सस्यसुखाचा ॥ ३५५ ॥ नातरी प्राची अरुणातें विये । अरुणें सूर्योदयो होये । सूर्यें सगळा पाहे । दिवो जैसा ॥ ३५६ ॥ तैसें मन हेतु पांडवा । होय कर्मसंकल्पभावा । तो संकल्पु लावी दिवा । वाचेचा गा ॥ ३५७ ॥ मग वाचेचा तो दिवटा । दावी कृत्यजातांचिया वाटा । तेव्हां कर्ता रिगे कामठां । कर्तृत्वाच्या ॥ ३५८ ॥ तेथ शरीरादिक दळवाडें । शरीरादिकां हेतुचि घडे । लोहकाम लोखंडें । निर्वाळिजे जैसें ॥ ३५९ ॥ कां तांथुवाचा ताणा । तांथु घालितां वैरणा । तो तंतुचि विचक्षणा । होय पटु ॥ ३६० ॥ तैसें मनवाचादेहाचें । कर्म मनादि हेतुचि रचे । रत्नीं घडे रत्नाचें । दळवाडें जेवीं ॥ ३६१ ॥ एथ शरीरादिकें कारणें । तेंचि हेतु केवीं हें कोणें । अपेक्षिजे तरी तेणें । अवधारिजो ॥ ३६२ ॥ आइका सूर्याचिया प्रकाशा । हेतु कारण सूर्युचि जैसा । कां ऊंसाचें कांडें ऊंसा । वाढी हेतु ॥ ३६३ ॥ नाना वाग्देवता वानावी । तैं वाचाचि लागे कामवावी । कां वेदां वेदेंचि बोलावी । प्रतिष्ठा जेवीं ॥ ३६४ ॥ तैसें कर्मा शरीरादिकें । कारण हें कीर ठाउकें । परी हेंचि हेतु न चुके । हेंही एथ ॥ ३६५ ॥ आणि देहादिकीं कारणीं । देहादि हेतु मिळणीं । होय जया उभारणी । कर्मजातां ॥ ३६६ ॥ तें शास्त्रार्थेंं मानिलेया । मार्गा अनुसरे धनंजया । तरी न्याय तो न्याया । हेतु होय ॥ ३६७ ॥ जैसा पर्जन्योदकाचा लोटु । विपायें धरी साळीचा पाटु । तो जिरे परी अचाटु । उपयोगु आथी ॥ ३६८ ॥ कां रोषें निघालें अवचटें । पडिलें द्वारकेचिया वाटे । तें शिणे परी सुनाटें । न वचिती पदें ॥ ३६९ ॥ तैसें हेतुकारण मेळें । उठी कर्म जें आंधळें । तें शास्त्राचें लाहे डोळे । तैं न्याय म्हणिपे ॥ ३७० ॥ ना दूध वाढिता ठावो पावे । तंव उतोनि जाय स्वभावें । तोही वेंचु परी नव्हे । वेंचिलें तें ॥ ३७१ ॥ तैसें शास्त्रसाह्येंवीण । केलें नोहे जरी अकारण । तरी लागो कां नागवण । दानलेखीं ॥ ३७२ ॥ अगा बावन्ना वर्णांपरता । कोण मंत्रु आहे पंडुसुता । कां बावन्नही नुच्चारितां । जीवु आथी ? ॥ ३७३ ॥ परी मंत्राची कडसणी । जंव नेणिजे कोदंडपाणी । तंव उच्चारफळ वाणी । न पवे जेवीं ॥ ३७४ ॥ तेवीं कारणहेतुयोगें । जें बिसाट कर्म निगे । तें शास्त्राचिये न लगे । कांसे जंव ॥ ३७५ ॥ कर्म होतचि असे तेव्हांही । परी तें होणें नव्हे पाहीं । तो अन्यायो गा अन्यायीं । हेतु होय ॥ ३७६ ॥ तत्रैवं सति कर्तारमात्मानं केवलं तु यः । पश्यत्यकृतबुद्धित्वान्न स पश्यति दुर्मतिः ॥ १६॥ एवं पंचकारणा कर्मा । पांचही हेतु हे सुमहिमा । आतां एथें पाहें पां आत्मा । सांपडला असे ? ॥ ३७७ ॥ भानु न होनि रूपें जैसीं । चक्षुरूपातें प्रकाशी । आत्मा न होनि कर्में तैसीं । प्रकटित असे गा ॥ ३७८ ॥ पैं प्रतिबिंब आरिसा । दोन्ही न होनि वीरेशा । दोहींतें प्रकाशी जैसा । न्याहाळिता तो ॥ ३७९ ॥ कां अहोरात्र सविता । न होनि करी पंडुसुता । तैसा आत्मा कर्मकर्ता । न होनि दावी ॥ ३८० ॥ परी देहाहंमान भुली । जयाची बुद्धि देहींचि आतली । तया आत्मविषयीं जाली । मध्यरात्री गा ॥ ३८१ ॥ जेणें चैतन्या ईश्वरा ब्रह्मा । देहचि केलें परमसीमा । तया आत्मा कर्ता हे प्रमा । अलोट उपजे ॥ ३८२ ॥ आत्माचि कर्मकर्ता । हाही निश्चयो नाहीं तत्वतां । देहोचि मी कर्मकर्ता । मानितो साचे ॥ ३८३ ॥ जे आत्मा मी कर्मातीतु । सर्वकर्मसाक्षिभूतु । हे आपुली कहीं मातु । नायकेचि कानीं ॥ ३८४ ॥ म्हणौनि उमपा आत्मयातें । देहचिवरी मविजे एथें । विचित्र काई रात्रि दिवसातें । डुडुळ न करी ? ॥ ३८५ ॥ पैं जेणें आकाशींचा कहीं । सत्य सूर्यु देखिला नाहीं । तो थिल्लरींचें बिंब काई । मानू न लाहे ? ॥ ३८६ ॥ थिल्लराचेनि जालेपणें । सूर्यासि आणी होणें । त्याच्या नाशीं नाशणें । कंपें कंपू ॥ ३८७ ॥ आणि निद्रिस्ता चेवो नये । तंव स्वप्न साच हों लाहे । रज्जु नेणतां सापा बिहे । विस्मो कवण ? ॥ ३८८ ॥ जंव कवळ आथि डोळां । तंव चंद्रु देखावा कींं पिंवळा । काय मृगींहीं मृगजळा । भाळावें नाहीं ? ॥ ३८९ ॥ तैसा शास्त्रगुरूचेनि नांवे । जो वाराही टेंकों नेदी सिवें । केवळ मौढ्याचेनिचि जीवें । जियाला जो ॥ ३९० ॥ तेणें देहात्मदृष्टीमुळें । आत्मया घापे देहाचें जाळें । जैसा अभ्राचा वेगु कोल्हें । चंद्रीं मानीं ॥ ३९१ ॥ मग तया मानणयासाठीं । देहबंदीशाळे किरीटी । कर्माच्या वज्रगांठी । कळासे तो ॥ ३९२ ॥ पाहे पां बद्ध भावना दृढा । नळियेवरी तो बापुडा । काय मोकळेयाही पायाचा चवडा । न ठकेचि पुंसा । ॥ ३९३ ॥ म्हणौनि निर्मळा आत्मस्वरूपीं । तो प्रकृतीचें केलें आरोपी । तो कल्पकोडीच्या मापीं । मवीचि कर्में ॥ ३९४ ॥ आता कर्मामाजीं असे । परी तयातें कर्म न स्पर्शे । वडवानळातें जैसें । समुद्रोदक ॥ ३९५ ॥ तैसेंनि वेगळेपणें । जयाचें कर्मीं असणें । तो कीर वोळखावा कवणें । तरी सांगो ॥ ३९६ ॥ जे मुक्तातें निर्धारितां । लाभे आपलीच मुक्तता । जैसी दीपें दिसें पाहतां । आपली वस्तु ॥ ३९७ ॥ नातरी दर्पणु जंव उटिजे । तंव आपणपयां आपण भेटिजे । कां तोय पावतां तोय होईजे । लवणें जेंवीं ॥ ३९८ ॥ हें असो परतोनि मागुतें । प्रतिबिंब पाहे बिंबातें । तंव पाहणें जाउनी आयितें । बिंबचि होय ॥ ३९९ ॥ तैसें हारपलें आपणपें पावे । तैं संतांतें पाहतां गिंवसावें । म्हणौनि वानावे ऐकावे । तेचि सदा ॥ ४०० ॥ परी कर्मीं असोनि कर्में । जो नावरे समेंविषमें । चर्मचक्षूंचेनि चामें । दृष्टि जैसी ॥ ४०१ ॥ तैसा सोडवला जो आहे । तयाचें रूप आतां पाहें । उपपत्तीची बाहे । उभऊनि सांगों ॥ ४०२ ॥ यस्य नाहंकृतो भावो बुद्धिर्यस्य न लिप्यते । हत्वाऽपि स इमा.ण्ल्लोकान्न हन्ति न निबध्यते ॥ १७॥ तरी अविद्येचिया निदा । विश्वस्वप्नाचा हा धांदा । भोगीत होता प्रबुद्धा । अनादि जो ॥ ४०३ ॥ तो महावाक्याचेनि नांवें । गुरुकृपेचेनि थांवें । माथां हातु ठेविला नव्हे । थापटिला जैसा ॥ ४०४ ॥ तैसा विश्वस्वप्नेंसीं माया । नीद सांडूनि धनंजया । सहसा चेइला अद्वया\- । नंदपणें जो ॥ ४०५ ॥ तेव्हां मृगजळाचे पूर । दिसते एक निरंतर । हारपती कां चंद्रकर । फांकतां जैसे ॥ ४०६ ॥ कां बाळत्व निघोनि जाय । तैं बागुला नाहीं त्राय । पैं जळालिया इंधन न होय । इंधन जेवीं ॥ ४०७ ॥ नाना चेवो आलिया पाठीं । तैं स्वप्न न दिसे दिठी । तैसी अहं ममता किरीटी । नुरेचि तया ॥ ४०८ ॥ मग सूर्यु आंधारालागीं । रिघो कां भलते सुरंगीं । परी तो तयाच्या भागीं । नाहींचि जैसा ॥ ४०९ ॥ तैसा आत्मत्वें वेष्टिला होये । तो जया जया दृश्यातें पाहें । तें दृष्य द्रष्टेपणेंसीं होत जाये । तयाचेंचि रूप ॥ ४१० ॥ जैसा वन्हि जया लागे । तें वन्हिचि जालिया आंगें । दाह्यदाहकविभागें । सांडिजे तें ॥ ४११ ॥ तैसा कर्माकारा दुजेया । तो कर्तेपणाचा आत्मया । आळु आला तो गेलिया । कांहीं बाहीं जें उरे ॥ ४१२ ॥ तिये आत्मस्थितीचा जो रावो । मग तो देहीं इये जाणेल ठावो ? । काय प्रलयांबूचा उन्नाहो । वोघु मानी ? ॥ ४१३ ॥ तैसी ते पूर्ण अहंता । काई देहपणें पंडुसुता । आवरे काई सविता । बिंबें धरिला ? ॥ ४१४ ॥ पैं मथूनि लोणी घेपे । तें मागुती ताकीं घापे । तरी तें अलिप्तपणें सिंपे । तेणेंसी काई ? ॥ ४१५ ॥ नाना काष्ठौनि वीरेशा । वेगळा केलिया हुताशा । राहे काष्ठाचिया मांदुसा । कोंडलेपणें ? ॥ ४१६ ॥ कां रात्रीचिया उदराआंतु । निघाला जो हा भास्वतु । तो रात्री ऐसी मातु । ऐके कायी ? ॥ ४१७ ॥ तैसें वेद्य वेदकपणेंसी । पडिलें कां जयाचे ग्रासीं । तया देह मी ऐसी । अहंता कैंची ? ॥ ४१८ ॥ आणि आकाशें जेथें जेथुनी । जाइजे तेथ असे भरोनी । म्हणौनि ठेलें कोंदोनी । आपेंआप ॥ ४१९ ॥ तैसें जें तेणें करावें । तो तेंचि आहे स्वभावें । मा कोणें कर्मीं वेष्टावें । कर्तेपणें ? ॥ ४२० ॥ नुरेचि गगनावीण ठावो । नोहेचि समुद्रा प्रवाहो । नुठीचि ध्रुवा जावों । तैसें जाहालें ॥ ४२१ ॥ ऐसेनि अहंकृतिभावो । जयाचा बोधीं जाहला वावो । तऱ्ही देहा जंव निर्वाहो । तंव आथी कर्में ॥ ४२२ ॥ वारा जरी वाजोनि वोसरे । तरी तो डोल रुखीं उरे । कां सेंदें द्रुति राहे कापुरें । वेंचलेनी ॥ ४२३ ॥ कां सरलेया गीताचा समारंभु । न वचे राहवलेपणाचा क्षोभु । भूमी लोळोनि गेलिया अंबु । वोल थारे ॥ ४२४ ॥ अगा मावळलेनि अर्कें । संध्येचिये भूमिके । ज्योतिदीप्ति कौतुकें । दिसे जैसी ॥ ४२५ ॥ पैं लक्ष भेदिलियाहीवरी । बाण धांवेचि तंववरी । जंव भरली आथी उरी । बळाची ते ॥ ४२६ ॥ नाना चक्रीं भांडें जालें । तें कुलालें परतें नेलें । परी भ्रमेंचि तें मागिले । भोवंडिलेपणें ॥ ४२७ ॥ तैसा देहाभिमानु गेलिया । देह जेणें स्वभावें धनंजया । जालें तें अपैसया । चेष्टवीच तें ॥ ४२८ ॥ संकल्पेंवीण स्वप्न । न लावितां दांगीचें बन । न रचितां गंधर्वभुवन । उठी जैसें ॥ ४२९ ॥ आत्मयाचेनि उद्यमेंवीण । तैसें देहादिपंचकारण । होय आपणयां आपण । क्रियाजात ॥ ४३० ॥ पैं प्राचीनसंस्कारवशें । पांचही कारणें सहेतुकें । कामवीजती गा अनेकें । कर्माकारें ॥ ४३१ ॥ तया कर्मामाजीं मग । संहरो आघवें जग । अथवा नवें चांग । अनुकरो ॥ ४३२ ॥ परी कुमुद कैसेनि सुके । कैसें तें कमळ फांके । हीं दोन्ही रवी न देखे । जयापरी ॥ ४३३ ॥ कां वीजु वर्षोनि आभाळ । ठिकरिया आतो भूतळ । अथवा करूं शाड्वळ । प्रसन्नावृष्टी ॥ ४३४ ॥ तरी तया दोहींतें जैसें । नेणिजेचि कां आकाशें । तैसा देहींच जो असे । विदेहदृष्टी ॥ ४३५ ॥ तो देहादिकीं चेष्टीं । घडतां मोडतां हे सृष्टी । न देखे स्वप्न दृष्टी । चेइला जैसा ॥ ४३६ ॥ येऱ्हवीं चामाचे डोळेवरी । जे देखती देहचिवरी । ते कीर तो व्यापारी । ऐसेंचि मानिती ॥ ४३७ ॥ कां तृणाचा बाहुला । जो आगरामेरें ठेविला । तो साचचि राखता कोल्हा । मानिजे ना ? ॥ ४३८ ॥ पिसेंं नेसलें कां नागवें । हें लोकीं येऊनि जाणावें । ठाणोरियांचें मवावें । आणिकीं घाय ॥ ४३९ ॥ कां महासतीचे भोग । देखे कीर सकळ जग । परी ते आगी ना आंग । ना लोकु देखे ॥ ४४० ॥ तैसा स्वस्वरूपें उठिला । जो दृश्येंसी द्रष्टा आटला । तो नेणें काय राहटला । इंद्रियग्रामु ॥ ४४१ ॥ अगा थोरीं कल्लोळीं कल्लोळ साने । लोपतां तिरींचेनि जनें । एकीं एक गिळिलें हें मनें । मानिजे जऱ्ही ॥ ४४२ ॥ तऱ्ही उदकाप्रति पाहीं । कोण ग्रसितसे काई । तैसें पूर्णा दुजें नाहीं । जें तो मारी ॥ ४४३ ॥ सुवर्णाचिया चंडिका । सुवर्णशूळेंचि देखा । सुवर्णाचिया महिखा । नाशु केला ॥ ४४४ ॥ तो देवलवसिया कडा । व्यवहारु गमला फुडा । वांचूनि शूळ महिष चामुंडा । सुवर्णचि तें ॥ ४४५ ॥ पैं चित्रींचें जळ हुतांशु । तो दृष्टीचाचि आभासु । पटीं आगी वोलांशु । दोन्ही नाहीं ॥ ४४६ ॥ मुक्ताचें देह तैसें । हालत संस्कारवशें । तें देखोनि लोक पिसे । कर्ता म्हणती ॥ ४४७ ॥ आणि तयां करणेया आंतु । घडो तिहीं लोकां घातु । परी तेणें केला हे मातु । बोलों नये ॥ ४४८ ॥ अगा अंधारुचि देखावा तेजें । मग तो फेडी हें बोलिजे । तैसें ज्ञानिया नाहीं दुजें । जें तो मारी । ॥ ४४९ ॥ म्हणौनि तयाचि बुद्धी । नेणे पापपुण्याची गंधी । गंगा मीनलिया नदी । विटाळु जैसा ॥ ४५० ॥ आगीसी आगी झगटलिया । काय पोळे धनंजया । कीं शस्त्र रुपे आपणया । आपणचि ॥ ४५१ ॥ तैसें आपणपयापरतें । जो नेणें क्रियाजातातें । तेथ काय लिंपवी बुद्धीतें । तयाचिये ॥ ४५२ ॥ म्हणौनि कार्य कर्ता क्रिया । हें स्वरूपचि जाहलें जया । नाहीं शरीरादिकीं तया । कर्मी बंधु ॥ ४५३ ॥ जे कर्ता जीव विंदाणीं । काढूनि पांचही खाणी । घडित आहे करणीं । आउतीं दाहें ॥ ४५४ ॥ तेथ न्यावो आणि अन्यावो । हा द्विविधु साधूनि आवो । उभविता न लवी खेंवो । कर्मभुवनें ॥ ४५५ ॥ या थोराडा कीर कामा । विरजा नोहे आत्मा । परी म्हणसी हन उपक्रमा । हातु लावी ॥ ४५६ ॥ तो साक्षी चिद्रूपु । कर्मप्रवृत्तीचा संकल्पु । उठी तो कां निरोपु । आपणचि दे ? ॥ ४५७ ॥ तरी कर्मप्रवृत्तीहीलागीं । तया आयासु नाहीं आंगीं । जे प्रवृत्तीचेही उळिगीं । लोकुचि आथी ॥ ४५८ ॥ म्हणौनि आत्मयाचें केवळ । जो रूपचि जाहला निखिळ । तया नाहीं बंदिशाळ । कर्माचि हे ॥ ४५९ ॥ परी अज्ञानाच्या पटीं । अन्यथा ज्ञानाचें चित्र उठी । तेथ चितारणी हे त्रिपुटी । प्रसिद्ध जे कां ॥ ४६० ॥ ज्ञानं ज्ञेयं परिज्ञाता त्रिविधा कर्मचोदना । करणं कर्म कर्तेति त्रिविधः कर्मसंग्रहः ॥ १८॥ जें ज्ञान ज्ञाता ज्ञेय । हें जगाचें बीज त्रय । ते कर्माची निःसंदेह । प्रवृत्ति जाण ॥ ४६१ ॥ आतां ययाचि गा त्रया । व्यक्ति वेगळालिया । आइकें धनंजया । करूं रूप ॥ ४६२ ॥ तरी जीवसूर्यबिंबाचे । रश्मी श्रोत्रादिकें पांचें । धांवोनि विषयपद्माचे । फोडिती मढ ॥ ४६३ ॥ कीं जीवनृपाचे वारु उपलाणें । घेऊनि इंद्रियांचीं केकाणें । विषयदेशींचें नागवणें । आणीत जे ॥ ४६४ ॥ हें असो इहीं इंद्रियीं राहाटे । जें सुखदुःखेंसीं जीवा भेटे । तें सुषुप्तिकालीं वोहटे । जेथ ज्ञान ॥ ४६५ ॥ तया जीवा नांव ज्ञाता । आणि जें हें सांगितलें आतां । तेंचि एथ पंडुसुता । ज्ञान जाण ॥ ४६६ ॥ जें अविद्येचिये पोटीं । उपजतखेंवो किरीटी । आपणयातें वांटी । तिहीं ठायीं ॥ ४६७ ॥ आपुलिये धांवे पुढां । घालूनि ज्ञेयाचा गुंडा । उभारी मागिलीकडां । ज्ञातृत्वातें ॥ ४६८ ॥ मग ज्ञातया ज्ञेया दोघां । तो नांदणुकेचा बगा । माजीं जालेनि पैं गा । वाहे जेणें ॥ ४६९ ॥ ठाकूनि ज्ञेयाची शिंव । पुरे जयाची धांव । सकळ पदार्थां नांव । सूतसे जें ॥ ४७० ॥ तें गा सामान्य ज्ञान । या बोअला नाहीं आन । ज्ञेयाचेंही चिन्ह । आइक आतां ॥ ४७१ ॥ तरी शब्दु स्पर्शु । रूप गंध रसु । हा पंचविध आभासु । ज्ञेयाचा तो ॥ ४७२ ॥ जैसें एकेचि चूतफळें । इंद्रियां वेगवेगळे । रसें वर्णें परीमळें । भेटिजे स्पर्शें ॥ ४७३ ॥ तैसें ज्ञेय तरी एकसरें । परी ज्ञान इंद्रियद्वारें । घे म्हणौनि प्रकारें । पांचें जालें ॥ ४७४ ॥ आणि समुद्रीं वोघाचें जाणें । सरे लाणीपासीं धावणें । कां फळीं सरे वाढणें । सस्याचें जेवीं ॥ ४७५ ॥ तैसें इंद्रियांच्या वाहवटीं । धांवतया ज्ञाना जेथ ठी । होय तें गा किरीटी । विषय ज्ञेय ॥ ४७६ ॥ एवं ज्ञातया ज्ञाना ज्ञेया । तिहीं रूप केलें धनंजया । हे त्रिविध सर्व क्रिया\- । प्रवृत्ति जाण ॥ ४७७ ॥ जे शब्दादि विषय । हें पंचविध जें ज्ञेय । तेंचि प्रिय कां अप्रिय । एकेपरीचें ॥ ४७८ ॥ ज्ञान मोटकें ज्ञातया । दावी ना जंव धनंजया । तंव स्वीकारा कीं त्यजावया । प्रवर्तेचि तो ॥ ४७९ ॥ परी मीनातें देखोनि बकु । जैसा निधानातें रंकु । कां स्त्री देखोनि कामुकु । प्रवृत्ति धरी ॥ ४८० ॥ जैसें खालारां धांवे पाणी । भ्रमर पुष्पाचिये घाणीं । नाना सुटला सांजवणीं । वत्सुचि पां ॥ ४८१ ॥ अगा स्वर्गींची उर्वशी । ऐकोनि जेंवी माणुसीं । वराता लावीजती आकाशीं । यागांचिया ॥ ४८२ ॥ पैं पारिवा जैसा किरीटी । चढला नभाचिये पोटीं । पारवी देखोनि लोटी । आंगचि सगळें ॥ ४८३ ॥ हें ना घनगर्जनासरिसा । मयूर वोवांडे आकाशा । ज्ञाता ज्ञेय देखोनि तैसा । धांवचि घे ॥ ४८४ ॥ म्हणौनि ज्ञान ज्ञेय ज्ञाता । हे त्रिविध गा पंडुसुता । होयचि कर्मा समस्तां । प्रवृत्ति येथ ॥ ४८५ ॥ परी तेंचि ज्ञेय विपायें । जरी ज्ञातयातें प्रिय होये । तरी भोगावया न साहे । क्षणही विलंबु ॥ ४८६ ॥ नातरी अवचटें । तेंचि विरुद्ध होऊनि भेटे । तरी युगांत वाटे । सांडावया ॥ ४८७ ॥ व्याळा कां हारा । वरपडा जालेया नरा । हरिखु आणि दरारा । सरिसाचि उठी ॥ ४८८ ॥ तैसें ज्ञेय प्रियाप्रियें । देखिलेनि ज्ञातया होये । मग त्याग स्वीकारीं वाहे । व्यापारातें ॥ ४८९ ॥ तेथ रागी प्रतिमल्लाचा । गोसांवी सर्वदळाचा । रथु सांडूनि पायांचा । होय जैसा ॥ ४९० ॥ तैसें ज्ञातेपणें जें असे । तें ये कर्ता ऐसिये दशे । जेवितें बैसलें जैसें । रंधन करूं ॥ ४९१ ॥ कां भंवरेंचि केला मळा । वरकलुचि जाला अंकसाळा । नाना देवो रिगाला देऊळा\- । चिया कामा ॥ ४९२ ॥ तैसा ज्ञेयाचिया हांवा । ज्ञाता इंद्रियांचा मेळावा । राहाटवी तेथ पांडवा । कर्ता होय ॥ ४९३ ॥ आणि आपण हौनी कर्ता । ज्ञाना आणी करणता । तेथें ज्ञेयचि स्वभावतां । कार्य होय ॥ ४९४ ॥ ऐसा ज्ञानाचिये निजगति । पालटु पडे गा सुमति । डोळ्याची शोभा रातीं । पालटे जैसी ॥ ४९५ ॥ कां अदृष्ट जालिया उदासु । पालटे श्रीमंताचा विलासु । पुनिवेपाठीं शीतांशु । पालटे जैसा ॥ ४९६ ॥ तैसा चाळितां करणें । ज्ञाता वेष्टिजे कर्तेपणें । तेथींचीं तियें लक्षणें । ऐक आतां ॥ ४९७ ॥ तरी बुद्धि आणि मन । चित्त अहंकार हन । हें चतुर्विध चिन्ह । अंतःकरणाचें ॥ ४९८ ॥ बाह्य त्वचा श्रवण । चक्षु रसना घ्राण । हें पंचविध जाण । इंद्रियें गा ॥ ४९९ ॥ तेथ आंतुले तंव करणें । कर्ता कर्तव्या घे उमाणें । मग तैं जरी जाणें । सुखा येतें ॥ ५०० ॥ तरी बाहेरीलें तियेंही । चक्षुरादिकें दाहाही । उठौनि लवलाहीं । व्यापारा सूये ॥ ५०१ ॥ मग तो इंद्रियकदंंबु । करविजे तंव राबु । जंव कर्तव्याचा लाभु । हातासि ये ॥ ५०२ ॥ ना तें कर्तव्य जरी दुःखें । फळेल ऐसें देखे । तो लावी त्यागमुखें । तियें दाहाही ॥ ५०३ ॥ मग फिटे दुःखाचा ठावो । तंव राहाटवी रात्रिदिवो । विकणवातें कां रावो । जयापरी ॥ ५०४ ॥ तैसेनि त्याग स्वीकारीं । वाहातां इंद्रियांची धुरी । ज्ञातयातें अवधारीं । कर्ता म्हणिपे ॥ ५०५ ॥ आणि कर्तयाच्या सर्व कर्मीं । आउतांचिया परी क्षमी । म्हणौनि इंद्रियांतें आम्ही । करणें म्हणों ॥ ५०६ ॥ आणि हेचि करणेंवरी । कर्ता क्रिया ज्या उभारी । तिया व्यापे तें अवधारीं । कर्म एथ ॥ ५०७ ॥ सोनाराचिया बुद्धि लेणें । व्यापे चंद्रकरीं चांदणें । कां व्यापे वेल्हाळपणें । वेली जैसी ॥ ५०८ ॥ नाना प्रभा व्यापे प्रकाशु । गोडिया इक्षुरसु । हें असो अवकाशु । आकाशीं जैसा ॥ ५०९ ॥ तैसें कर्तयाचिया क्रिया । व्यापलें जें धनंजया । तें कर्म गा बोलावया । आन नाहीं ॥ ५१० ॥ एवं कर्म कर्ता करण । या तिहींचेंही लक्षण । सांगितलें तुज विचक्षण\- । शिरोमणी ॥ ५११ ॥ एथ ज्ञाता ज्ञान ज्ञेय । हें कर्माचें प्रवृत्तित्रय । तैसेंचि कर्ता करण कार्य । हा कर्मसंचयो ॥ ५१२ ॥ वन्हीं ठेविला असे धूमु । आथी बीजीं जेवीं द्रुमु । कां मनीं जोडे कामु । सदा जैसा ॥ ५१३ ॥ तैसा कर्ता क्रिया करणीं । कर्माचें आहे जिंतवणीं । सोनें जैसें खाणी । सुवर्णाचिये ॥ ५१४ ॥ म्हणौनि हें कार्य मी कर्ता । ऐसें आथि जेथ पंडुसुता । तेथ आत्मा दूरी समस्ता । क्रियांपासीं ॥ ५१५ ॥ यालागीं पुढतपुढती । आत्मा वेगळाचि सुमती । आतां असो हे किती । जाणतासि तूं ॥ ५१६ ॥ ज्ञानं कर्म च कर्ताच त्रिधैव गुणभेदतः । प्रोच्यते गुणसण्‌ख्याने यथावच्छृणु तान्यपि ॥ १९॥ परी सांगितलें जें ज्ञान । कर्म कर्ता हन । ते तिन्ही तिहीं ठायीं भिन्न । गुणीं आहाती ॥ ५१७ ॥ म्हणौनि ज्ञाना कर्मा कर्तया । पातेजों नये धनंजया । जे दोनी बांधती सोडावया । एकचि प्रौढ ॥ ५१८ ॥ तें सात्विक ठाऊवें होये । तो गुणभेदु सांगों पाहे । जो सांख्यशास्त्रीं आहे । उवाइला ॥ ५१९ ॥ जें विचारक्षीरसमुद्र । स्वबोधकुमुदिनीचंद्र । ज्ञानडोळसां नरेंद्र । शास्त्रांचा जें ॥ ५२० ॥ कीं प्रकृतिपुरुष दोनी । मिसळलीं दिवोरजनीं । तियें निवडितां त्रिभुवनीं । मार्तंडु जें ॥ ५२१ ॥ जेथ अपारा मोहराशी । तत्वाच्या मापीं चोविसीं । उगाणा घेऊनि परेशीं । सुरवाडिजे ॥ ५२२ ॥ अर्जुना तें सांख्यशास्त्र । पढे जयाचें स्तोत्र । तें गुणभेदचरित्र । ऐसें आहे ॥ ५२३ ॥ जे आपुलेनि आंगिकें । त्रिविधपणाचेनि अंकें । दृश्यजात तितुकें । अंकित केलें ॥ ५२४ ॥ एवं सत्वरजतमा । तिहींची एवढी असे महिमा । जें त्रैविध्य आदी ब्रह्मा । अंतीं कृमी ॥ ५२५ ॥ परी विश्वींची आघवी मांदी । जेणें भेदलेनि गुणभेदीं । पडिली तें तंव आदी । ज्ञान सांगो ॥ ५२६ ॥ जे दिठी जरी चोख कीजे । तरी भलतेंही चोख सुजे । तैसें ज्ञानें शुद्धें लाहिजे । सर्वही शुद्ध ॥ ५२७ ॥ म्हणौनि तें सात्विक ज्ञान । आतां सांगों दे अवधान । कैवल्यगुणनिधान । श्रीकृष्ण म्हणे ॥ ५२८ ॥ सर्वभूतेषु येनैकं भावमव्ययमीक्षते । अविभक्तं विभक्तेषु तज्ञानं विद्धि सात्त्विकम् ॥ २०॥ तरी अर्जुना गा तें फुडें । सात्विक ज्ञान चोखडें । जयाच्या उदयीं ज्ञेय बुडे । ज्ञातेनिसीं ॥ ५२९ ॥ जैसा सूर्य न देखे अंधारें । सरिता नेणिजती सागरें । कां कवळिलिया न धरे । आत्मछाया ॥ ५३० ॥ तयापरी जया ज्ञाना । शिवादि तृणावसाना । इया भूतव्यक्ति भिन्ना । नाडळती ॥ ५३१ ॥ जैसें हातें चित्र पाहातां । होय पाणियें मीठ धुतां । कां चेवोनि स्वप्ना येतां । जैसें होय ॥ ५३२ ॥ तैसें ज्ञानें जेणें । करितां ज्ञातव्यातें पाहाणें । जाणता ना जाणणें । जाणावें उरे ॥ ५३३ ॥ पैं सोनें आटूनि लेणीं । न काढिती आपुलिया आयणी । कां तरंग न घेपती पाणी । गाळूनि जैसें ॥ ५३४ ॥ तैसी जया ज्ञानाचिया हाता । न लगेचि दृश्यपथा । तें ज्ञान जाण सर्वथा । सात्विक गा ॥ ५३५ ॥ आरिसा पाहों जातां कोडें । जैसें पाहातेंचि कां रिगे पुढें । तैसें ज्ञेय लोटोनि पडे । ज्ञाताचि जें ॥ ५३६ ॥ पुढती तेंचि सात्विक ज्ञान । जें मोक्षलक्ष्मीचें भुवन । हें असो ऐक चिन्ह । राजसाचें ॥ ५३७ ॥ पृथक्त्वेन तु यज्ञानं नानाभावान्पृथग्विधान् । वेत्ति सर्वेषु भूतेषु तज्ञानं विद्धि राजसम् ॥ २१॥ तरी पार्था परीयेस । तें ज्ञान गा राजस । जें भेदाची कांस । धरूनि चाले ॥ ५३८ ॥ विचित्रता भूतांचिया । आपण आंतोनि ठिकरिया । बहु चकै ज्ञातया । आणिली जेणें ॥ ५३९ ॥ जैसें साचा रूपाआड । घालूनि विसराचें कवाड । मग स्वप्नाचें काबाड । ओपी निद्रा ॥ ५४० ॥ तैसें स्वज्ञानाचिये पौळी । बाहेरि मिथ्या महीं खळीं । तिहीं अवस्थांचिया वह्याळी । दावी जें जीवा ॥ ५४१ ॥ अलंकारपणें झांकलें । बाळा सोनें कां वायां गेलें । तैसें नामीं रूपीं दुरावलें । अद्वैत जया ॥ ५४२ ॥ अवतरली गाडग्यां घडां । पृथ्वी अनोळख जाली मूढां । वन्हि जाला कानडा । दीपत्वासाठीं ॥ ५४३ ॥ कां वस्त्रपणाचेनि आरोपें । मूर्खाप्रति तंतु हारपे । नाना मुग्धा पटु लोपे । दाऊनि चित्र ॥ ५४४ ॥ तैशी जया ज्ञाना । जाणोनि भूतव्यक्ती भिन्ना । ऐक्यबोधाची भावना । निमोनि गेली ॥ ५४५ ॥ मग इंधनीं भेदला अनळु । फुलांवरी परीमळु । कां जळभेदें शकलु । चंद्रु जैसा ॥ ५४६ ॥ तैसें पदार्थभेद बहुवस । जाणोनि लहानथोर वेष । आंतलें तें राजस । ज्ञान येथ ॥ ५४७ ॥ आतां तामसाचेंही लिंग । सांगेन तें वोळख चांग । डावलावया मातंग\- । सदन जैसें ॥ ५४८ ॥ यत्तु कृत्स्नवदेकस्मिन्कार्ये सक्तमहैतुकम् । अतत्त्वार्थवदल्पं च तत्तामसमुदाहृतम् ॥ २२॥ तरी किरीटी जें ज्ञान । हिंडे विधीचेनि वस्त्रेंहीन । श्रुति पाठमोरी नग्न । म्हणौनि तया ॥ ५४९ ॥ येरींही शास्त्र बटिकरीं । जें निंदेचे विटाळवरी । बोळविलेंसे डोंगरीं । म्लेंच्छधर्माच्या ॥ ५५० ॥ जें गा ज्ञान ऐसें । गुणग्रहें तामसें । घेतलें भवें पिसें । होऊनियां ॥ ५५१ ॥ जें सोयरिकें बाधु नेणें । पदार्थीं निषेधु न म्हणे । निरोविलें जैसें सुणें । शून्यग्रामीं ॥ ५५२ ॥ तया तोंडीं जें नाडळे । कां खातां जेणें पोळे । तेंचि येक वाळे । येर घेणेचि ॥ ५५३ ॥ पैं सोनें चोरितां उंदिरु । न म्हणे थरुविथरु । नेणे मांसखाइरु । काळें गोरें ॥ ५५४ ॥ नाना वनामाजीं बोहरी । कडसणी जेवीं न करी । कां जीत मेलें न विचारी । बैसतां माशी ॥ ५५५ ॥ अगा वांता कां वाढिलेया । साजुक कां सडलिया । विवेकु कावळिया । नाहीं जैसा ॥ ५५६ ॥ तैसें निषिद्ध सांडूनि द्यावें । कां विहित आदरें घ्यावें । हें विषयांचेनि नांवें । नेणेंचि जें ॥ ५५७ ॥ जेतुलें आड पडे दिठी । तेतुलें घेचि विषयासाठीं । मग तें स्त्री\-द्रव्य वाटी । शिश्नोदरां ॥ ५५८ ॥ तीर्थातीर्थ हे भाख । उदकीं नाहीं सनोळख । तृषा वोळे तेंचि सुख । वांचूनियां ॥ ५५९ ॥ तयाचिपरी खाद्याखाद्य । न म्हणे निंद्यानिंद्य । तोंडा आवडे तें मेध्य । ऐसाचि बोधु ॥ ५६० ॥ आणि स्त्रीजात तितुकें । त्वचेंद्रियेंचि वोळखे । तियेविषयीं सोयरिकें । एकचि बोधु ॥ ५६१ ॥ पैं स्वार्थीं जें उपकरे । तयाचि नाम सोयिरें । देहसंबंधु न सरे । जिये ज्ञानीं ॥ ५६२ ॥ मृत्यूचें आघवेंचि अन्न । आघवेंचि आगी इंधन । तैसें जगचि आपलें धन । तामसज्ञाना ॥ ५६३ ॥ ऐसेनि विश्व सकळ । जेणें विषयोचि मानिलें केवळ । तया एक जाण फळ । देहभरण ॥ ५६४ ॥ आकाशपतिता नीरा । जैसा सिंधुचि येक थारा । तैसें कृत्यजात उदरा\- । लागिंचि बुझे ॥ ५६५ ॥ वांचूनि स्वर्गु नरकु आथी । तया हेतु प्रवृत्ति निवृत्ती । इये आघवियेचि राती । जाणिवेची जें ॥ ५६६ ॥ जें देहखंडा नाम आत्मा । ईश्वर पाषाणप्रतिमा । ययापरौती प्रमा । ढळों नेणें ॥ ५६७ ॥ म्हणे पडिलेनि शरीरें । केलेनिसीं आत्मा सरे । मा भोगावया उरे । कोण वेषें । ॥ ५६८ ॥ ना ईश्वरु पाहातां आहे । तो भोगवी हें जरी होये । तरी देवचि खाये । विकूनियां ॥ ५६९ ॥ गांवींचें देवळेश्वर । नियामकचि होती साचार । तरी देशींचे डोंगर । उगे कां असती ? ॥ ५७० ॥ ऐसा विपायें देवो मानिजे । तरी पाषाणमात्रचि जाणिजे । आणि आत्मा तंव म्हणिजे । देहातेंचि ॥ ५७१ ॥ येरें पापपुण्यादिकें । तें आघवेंचि करोनि लटिकें । हित मानी अग्निमुखे । चरणें जें कां ॥ ५७२ ॥ जें चामाचे डोळे दाविती । जें इंद्रियें गोडी लाविती । तेंचि साच हे प्रतीती । फुडी जया ॥ ५७३ ॥ किंबहुना ऐसी प्रथा । वाढती देखसी पार्था । धूमाची वेली वृथा । आकाशीं जैसी ॥ ५७४ ॥ कोरडा ना वोला । उपेगा आथी गेला । तो वाढोनि मोडला । भेंडु जैसा ॥ ५७५ ॥ नाना उंसांचीं कणसें । कां नपुंसकें माणुसें । वन लागलें जैसें । साबरीचें ॥ ५७६ ॥ नातरी बाळकाचें मन । कां चोराघरींचें धन । अथवा गळास्तन । शेळियेचे ॥ ५७७ ॥ तैसें जें वायाणें । वोसाळ दिसे जाणणें । तयातें मी म्हणें । तामस ज्ञान ॥ ५७८ ॥ तेंही ज्ञान इया भाषा । बोलिजे तो भावो ऐसा । जात्यंधाचा कां जैसा । डोळा वाडु ॥ ५७९ ॥ कां बधिराचे नीट कान । अपेया नाम पान । तैसें आडनांव ज्ञान । तामसा तया ॥ ५८० ॥ हें असो किती बोलावें । तरी ऐसें जें देखावें । तें ज्ञान नोहे जाणावें । डोळस तम ॥ ५८१ ॥ एवं तिहीं गुणीं । भेदलें यथालक्षणीं । ज्ञान श्रोतेशिरोमणी । दाविलें तुज ॥ ५८२ ॥ आतां याचि त्रिप्रकारा । ज्ञानाचेनि धनुर्धरा । प्रकाशें होती गोचरा । कर्तयांच्या क्रिया ॥ ५८३ ॥ म्हणौनि कर्म पैं गा । अनुसरे तिहीं भागां । मोहरे जालिया वोघा । तोय जैसे ॥ ५८४ ॥ तेंचि ज्ञानत्रयवशें । त्रिविध कर्म जें असे । तेथ सात्विक तंव ऐसें । परीसे आधीं ॥ ५८५ ॥ नियतं सण्‌गरहितमरागद्वेषतः कृतम् । अफलप्रेप्सुना कर्म यत्तत्सात्त्विकमुच्यते ॥ २३॥ तरी स्वाधिकाराचेनि मार्गेंं । आलें जें मानिलें आंगें । पतिव्रतेचेनि परीष्वंगें । प्रियातें जैसें ॥ ५८६ ॥ सांवळ्या आंगा चंदन । प्रमदालोचनीं अंजन । तैसें अधिकारासी मंडण । नित्यपणें जें ॥ ५८७ ॥ तें नित्य कर्म भलें । होय नैमित्तिकीं सावाइलें । सोनयासि जोडलें । सौरभ्य जैसें ॥ ५८८ ॥ आणि आंगा जीवाची संपत्ती । वेंचूनि बाळाची करी पाळती । परी जीवें उबगणें हें स्थिती । न पाहे माय ॥ ५८९ ॥ तैसें सर्वस्वें कर्म अनुष्ठी । परी फळ न सूये दिठी । उखिती क्रिया पैठी । ब्रह्मींचि करी ॥ ५९० ॥ आणि प्रिय आलिया स्वभावें । शंबळ उरे वेंचे ठाउवें । नव्हे तैसें सत्प्रसंगें करावें । पारुषे जरी ॥ ५९१ ॥ तरी अकरणाचेनि खेदें । द्वेषातें जीवीं न बांधे । जालियाचेनि आनंदें । फुंजों नेणें ॥ ५९२ ॥ ऐस{ऐ}सिया हातवटिया । कर्म निफजे जें धनंजया । जाण सात्विक हें तया । गुणनाम गा ॥ ५९३ ॥ ययावरी राजसाचें । लक्षण सांगिजेल साचें । न करीं अवधानाचें । वाणेंपण ॥ ५९४ ॥ यत्तु कामेप्सुना कर्म साहंकारेण वा पुनः । क्रियते बहुलायासं तद्राजसमुदाहृतम् ॥ २४॥ तरी घरीं मातापितरां । धड बोली नाहीं संसारा । येर विश्व भरी आदरा । मूर्खु जैसा ॥ ५९५ ॥ का तुळशीचिया झाडा । दुरूनि न घापें सिंतोडा । द्राक्षीचिया तरी बुडा । दूधचि लाविजे ॥ ५९६ ॥ तैसी नित्यनैमित्तिकें । कर्में जियें आवश्यकें । तयांचेविषयीं न शके । बैसला उठूं ॥ ५९७ ॥ येरां काम्याचेनि तरी नांवें । देह सर्वस्व आघवें । वेचितांही न मनवे । बहु ऐसें ॥ ५९८ ॥ अगा देवढी वाढी लाहिजे । तेथ मोल देतां न धाइजे । पेरितां पुरें न म्हणिजे । बीज जेवीं ॥ ५९९ ॥ कां परीसु आलिया हातीं । लोहालागीं सर्वसंपत्ती । वेचितां ये उन्नती । साधकु जैसा ॥ ६०० ॥ तैसीं फळें देखोनि पुढें । काम्यकर्में दुवाडें । करी परी तें थोकडें । केलेंही मानी ॥ ६०१ ॥ तेणें फळकामुकें । यथाविधी नेटकें । काम्य कीजे तितुकें । क्रियाजात ॥ ६०२ ॥ आणि तयाही केलियाचें । तोंडीं लावी दौंडीचें । कर्मी या नांवपाटाचें । वाणें सारी ॥ ६०३ ॥ तैसा भरे कर्माहंकारु । मग पिता अथवा गुरु । ते न मनी काळज्वरु । औषध जैसें ॥ ६०४ ॥ तैसेनि साहंकारें । फळाभिलाषियें नरें । कीजे गा आदरें । जें जें कांहीं ॥ ६०५ ॥ परी तेंही करणें बहुवसा । वळघोनि करी सायासा । जीवनोपावो कां जैसा । कोल्हाटियांचा ॥ ६०६ ॥ एका कणालागीं.ण् उंदिरु । आसका उपसे डोंगरु । कां शेवाळोद्देशें दर्दुरु । समुद्रु डहुळी ॥ ६०७ ॥ पैं भिकेपरतें न लाहे । तऱ्ही गारुडी सापु वाहे । काय कीजे शीणुचि होये । गोडु येकां ॥ ६०८ ॥ हे असो परमाणूचेनि लाभें । पाताळ लंघिती वोळंबे । तैसें स्वर्गसुखलोभें । विचंबणें जें ॥ ६०९ ॥ तें काम्य कर्म सक्लेश । जाणावें येथ राजस । आतां चिन्ह परिस । तामसाचें ॥ ६१० ॥ अनुबन्धं क्षयं हिंसामनपेक्ष्य च पौरुषम् । मोहादारभ्यते कर्म यत्तत्तामसमुच्यते ॥ २५॥ तरी तें गा तामस कर्म । जें निंदेचें काळें धाम । निषेधाचें जन्म । सांच जेणें ॥ ६११ ॥ जें निपजविल्यापाठींं । कांहींच न दिसे दिठी । रेघ काढलिया पोटीं । तोयाचे जेवीं ॥ ६१२ ॥ कां कांजी घुसळलिया । कां राखोंडी फुंकलिया । कांहीं न दिसे गाळिलिया । वाळुघाणा ॥ ६१३ ॥ नाना उपणिलिया भूंस । कां विंधिलिया आकाश । नाना मांडिलिया पाश । वारयासी ॥ ६१४ ॥ हें आवघेंचि जैसें । वांझें होऊनि नासे । जें केलिया पाठीं तैसें । वायांचि जाय ॥ ६१५ ॥ येऱ्हवीं नरदेहाही येवढें । धन आटणीये पडे । जें कर्म निफजवितां मोडे । जगाचें सुख ॥ ६१६ ॥ जैसा कमळवनीं फांसु । काढिलिया कांटसु । आपण झिजे नाशु । कमळां करी ॥ ६१७ ॥ कां आपण आंगें जळे । आणि नागवी जगाचे डोळे । पतंगु जैसा सळें । दीपाचेनि ॥ ६१८ ॥ तैसें सर्वस्व वायां जावो । वरी देहाही होय घावो । परी पुढिलां अपावो । निफजविजे जेणें ॥ ६१९ ॥ माशी आपणयातें गिळवी । परी पुढीला वांती शिणवी । तें कश्मळ आठवी । आचरण जें ॥ ६२० ॥ तेंही करावयो दोषें । मज सामर्थ्य असे कीं नसे । हेंहीं पुढील तैसें । न पाहतां करी ॥ ६२१ ॥ केवढा माझा उपावो । करितां कोण प्रस्तावो । केलियाही आवो । काय येथ ॥ ६२२ ॥ इये जाणिवेची सोये । अविवेकाचेनि पायें । पुसोनियां होये । साटोप कर्मीं ॥ ६२३ ॥ आपला वसौटा जाळुनी । बिसाटे जैसा वन्ही । कां स्वमर्यादा गिळोनि । सिंधु उठी ॥ ६२४ ॥ मग नेणें बहु थोडें । न पाहे मागें पुढें । मार्गामार्ग येकवढें । करीत चाले ॥ ६२५ ॥ तैसें कृत्याकृत्य सरकटित । आपपर नुरवित । कर्म होय तें निश्चित । तामस जाण ॥ ६२६ ॥ ऐसी गुणत्रयभिन्ना । कर्माची गा अर्जुना । हे केली विवंचना । उपपत्तींसीं ॥ ६२७ ॥ आतां ययाचि कर्मा भजतां । कर्माभिमानिया कर्ता । तो जीवुही त्रिविधता । पातला असे ॥ ६२८ ॥ चतुराश्रमवशें । एकु पुरुषु चतुर्धा दिसे । कर्तया त्रैविध्य तैसें । कर्मभेदें ॥ ६२९ ॥ तरी तयां तिहीं आंतु । सात्विक तंव प्रस्तुतु । सांगेन दत्तचित्तु । आकर्णीं तूं ॥ ६३० ॥ मुक्तसण्‌गोऽनहंवादी धृत्युत्साहसमन्वितः । सिद्ध्यसिद्ध्योर्निर्विकारः कर्ता सात्त्विक उच्यते ॥ २६॥ तरी फळोद्देशें सांडिलिया । वाढती जेवीं सरळिया । शाखा कां चंदनाचिया । बावन्नया ॥ ६३१ ॥ कां न फळतांही सार्थका । जैसिया नागलतिका । तैसिया करी नित्यादिकां । क्रिया जो कां ॥ ६३२ ॥ परी फळशून्यता । नाहीं तया विफळता । पैं फळासीचि पंडुसुता । फळें कायिसी । ॥ ६३३ ॥ आणि आदरें करी बहुवसें । परी कर्ता मी हें नुमसे । वर्षाकाळींचें जैसें । मेघवृंद ॥ ६३४ ॥ तेवींचि परमात्मलिंगा । समर्पावयाजोगा । कर्मकलापु पैं गा । निपजावया ॥ ६३५ ॥ तया काळातें नुलंघणें । देशशुद्धिही साधणें । कां शास्त्रांच्या वातीं पाहणें । क्रियानिर्णयो ॥ ६३६ ॥ वृत्ति करणें येकवळा । चित्त जावों न देणें फळा । नियमांचिया सांखळा । वाहणें सदा ॥ ६३७ ॥ हा निरोधु साहावयालागीं । धैर्याचिया चांगचांगीं । चिंतवणी जिती आंगीं । वाहे जो कां ॥ ६३८ ॥ आणि आत्मयाचिये आवडी । कर्में करितां वरपडीं । देहसुखाचिये परवडीं । येवों न लाहे ॥ ६३९ ॥ आळसा निद्रा दुऱ्हावे । क्षुधा न बाणवे । सुरवाडु न पावे । आंगाचा ठावो ॥ ६४० ॥ तंव अधिकाधिक । उत्साहो धरी आगळीक । सोनें जैसें पुटीं तुक । तुटलिया कसीं ॥ ६४१ ॥ जरी आवडी आथी साच । तरी जीवितही सलंच । आगीं घालितां रोमांच । देखिजती सतिये । ॥ ६४२ ॥ मा आत्मया येवढीया प्रिया । वालभेला जो धनंजया । देहही सिदतां तया । काय खेदु होईल ? ॥ ६४३ ॥ म्हणौनि विषयसुरवाडु तुटे । जंव जंव देहबुद्धि आटे । तंव तंव आनंदु दुणवटे । कर्मीं जया ॥ ६४४ ॥ ऐसेनि जो कर्म करी । आणि कोणे एके अवसरीं । तें ठाके ऐसी परी । वाहे जरी ॥ ६४५ ॥ तरी कडाडीं लोटला गाडा । तो आपणपें न मनी अवघडा । तैसा ठाकलेनिही थोडा । नोहे जो कां ॥ ६४६ ॥ नातरी आदरिलें । अव्यंग सिद्धी गेलें । तरी तेंही जिंतिलें । मिरवूं नेणें ॥ ६४७ ॥ इया खुणा कर्म करितां । देखिजे जो पंडुसुता । तयातें म्हणिपे तत्त्वतां । सात्विकु कर्ता ॥ ६४८ ॥ आतां राजसा कर्तेया । वोळखणें हें धनंजया । जे अभिलाषा जगाचिया । वसौटा तो ॥ ६४९ ॥ रागी कर्मफलप्रेप्सुर्लुब्धो हिंसात्मकोऽशुचिः । हर्षशोकान्वितः कर्ता राजसः परिकीर्तितः ॥ २७॥ जैसा गावींचिया कश्मळा । उकरडा होय येकवळा । कां स्मशानीं अमंगळा । आघवयांची ॥ ६५० ॥ तया परी जो अशेषा । विश्वाचिया अभिलाषा । पायपाखाळणिया दोषां । घरटा जाला ॥ ६५१ ॥ म्हणौनि फळाचा लागु । देखे जिये असलगु । तिये कर्मीं चांगु । रोहो मांडी ॥ ६५२ ॥ आणि आपण जालिये जोडी । उपखों नेदी कवडी । क्षणक्षणा कुरोंडी । जीवाची करी ॥ ६५३ ॥ कृपणु चित्तीं ठेवा आपुला । तैसा दक्षु पराविया माला । बकु जैसा खुतला । मासेयासी ॥ ६५४ ॥ आणि गोंवी गेलिया जवळी । झगटलिया अंग फाळी । फळें तरी आंतु पोळी । बोरांटी जैसी ॥ ६५५ ॥ तैसें मनें वाचा कायें । भलतया दुःख देतु जाये । स्वार्थु साधितां न पाहे । पराचें हित ॥ ६५६ ॥ तेवींचि आंगें कर्मीं । आचरणें नोहे क्षमी । न निघे मनोधर्मीं । अरोचकु ॥ ६५७ ॥ कनकाचिया फळा । आंतु माज बाहेरी मौळा । तैसा सबाह्य दुबळा । शुचित्वें जो ॥ ६५८ ॥ आणि कर्मजात केलिया । फळ लाहे जरी धनंजया । तरी हरिखें जगा यया । वांकुलिया वाये ॥ ६५९ ॥ अथवा जें आदरिलें । हीनफळ होय केलें । तरीं शोकें तेणें जिंतिलें । धिक्कारों लागे ॥ ६६० ॥ कर्मीं राहाटी ऐसी । जयातें होती देखसी । तोचि जाण त्रिशुद्धीसी । राजस कर्ता ॥ ६६१ ॥ आतां यया पाठीं येरु । जो कुकर्माचा आगरु । तोही करूं गोचरु । तामस कर्ता ॥ ६६२ ॥ अयुक्तः प्राकृतः स्तब्धः शठो नैष्कृतिकोऽलसः । विषादी दीर्घसूत्री च कर्ता तामस उच्यते ॥ २८॥ तरी मियां लागलिया कैसें । पुढील जळत असे । हें नेणिजे हुताशें । जियापरी ॥ ६६३ ॥ पैं शस्त्रें मियां तिखटें । नेणिजे कैसेनि निवटे । कां नेणिजे काळकूटें । आपुलें केलें ॥ ६६४ ॥ तैसा पुढीलया आपुलया । घातु करीत धनंजया । आदरी वोखटिया । क्रिया जो कां ॥ ६६५ ॥ तिया करितांही वेळीं । काय जालें हें न सांभाळी । चळला वायु वाहटुळी । चेष्टे तैसा ॥ ६६६ ॥ पैं करणिया आणि जया । मेळु नाहीं धनंजया । तो पाहुनी पिसेया । कैंचीं त्राय ? ॥ ६६७ ॥ आणि इंद्रियांचें वोगरिलें । चरोनि राखे जो जियालें । बैलातळीं लागलें । गोचिड जैसें ॥ ६६८ ॥ हांसया रुदना वेळु । नेणतां आदरी बाळु । राहाटे उच्छृंखळु । तयापरी ॥ ६६९ ॥ जो प्रकृती आंतलेपणें । कृत्याकृत्यस्वादु नेणे । फुगे केरें धालेपणें । उकरडा जैसा ॥ ६७० ॥ म्हणौनि मान्याचेनि नांवें । ईश्वराही परी न खालवे । स्तब्धपणें न मनवे । डोंगरासी ॥ ६७१ ॥ आणि मन जयाचें विषकल्लोळीं । राहाटी फुडी चोरिली । दिठी कीर ते वोली । पण्यांगनेची ॥ ६७२ ॥ किंबहुना कपटाचें । देहचि वळिलें तयाचें । तें जिणें कीं जुंवाराचें । टिटेघर ॥ ६७३ ॥ नोहे तयाचा प्रादुर्भावो । तो साभिलाष भिल्लांचा गांवो । म्हणौनि नये येवों जावों । तया वाटा ॥ ६७४ ॥ आणि आणिकांचें निकें केलें । विरु होय जया आलें । जैसें अपेय पया मिनलें । लवण करी ॥ ६७५ ॥ कां हींव ऐसा पदार्थु । घातलिया आगीआंतु । तेचि क्षणीं धडाडितु । अग्नि होय ॥ ६७६ ॥ नाना सुद्रव्यें गोमटीं । जालिया शरीरीं पैठीं । होऊनि ठाती किरीटी । मळुचि जेवीं ॥ ६७७ ॥ तैसें पुढिलाचें बरवें । जयाच्या भीतरीं पावे । आणि विरुद्धचि आघवें । होऊनि निगे ॥ ६७८ ॥ जो गुण घे दे दोख । अमृताचें करी विख । दूध पाजलिया देख । व्याळु जैसा ॥ ६७९ ॥ आणि ऐहिकीं जियावें । जेणें परत्रा साच यावें । तें उचित कृत्य पावे । अवसरीं जिये ॥ ६८० ॥ तेव्हां जया आपैसी । निद्रा ये ठेविली ऐसी । दुर्व्यवहारीं जैसी । विटाळें लोटे ॥ ६८१ ॥ पैं द्राक्षरसा आम्ररसा । वेळे तोंड सडे वायसा । कां डोळे फुटती दिवसा । डुडुळाचे ॥ ६८२ ॥ तैसा कल्याणकाळु पाहे । तैं तयातें आळसु खाये । ना प्रमादीं तरी होये । तो म्हणे तैसें ॥ ६८३ ॥ जेवींचि सागराच्या पोटीं । जळे अखंड आगिठी । तैसा विषादु वाहे गांठीं । जिवाचिये जो ॥ ६८४ ॥ लेंडोराआगीं धूमावधि । कां अपाना आंगीं दुर्गंधि । तैसा जो जीवितावधि । विषादें केला ॥ ६८५ ॥ आणि कल्पांताचिया पारा । वेगळेंही जो वीरा । सूत्र धरी व्यापारा । साभिलाषा ॥ ६८६ ॥ अगा जगाही परौती । शुचा वाहे पैं चित्तीं । करितां विषीं हातीं । तृणही न लगे ॥ ६८७ ॥ ऐसा जो लोकाआंतु । पापपुंजु मूर्तु । देखसी तो अव्याहतु । तामसु कर्ता ॥ ६८८ ॥ एवं कर्म कर्ता ज्ञान । या तिहींचें त्रिधा चिन्ह । दाविलें तुज सुजन । चक्रवर्ती ॥ ६८९ ॥ बुद्धेर्भेदं धृतेश्चैव गुणतस्त्रिविधं शृणु । प्रोच्यमानमशेषेण पृथक्त्वेन धनञ्जय ॥ २९॥ आतां अविद्येचिया गांवीं । मोहाची वेढूनि मदवी । संदेहाचीं आघवीं । लेऊनि लेणीं ॥ ६९० ॥ आत्मनिश्चयाची बरव । जया आरिसां पाहे सावयव । तिये बुद्धीचीही धांव । त्रिधा असे ॥ ६९१ ॥ अगा सत्वादि गुणीं इहीं । कायी एक तिहीं ठायीं । न कीजेचि येथ पाहीं । जगामाजीं ॥ ६९२ ॥ आगी न वसतां पोटीं । कवण काष्ठ असे सृष्टीं । तैसें तें कैंचें दृश्यकोटीं । त्रिविध जें नोहे ॥ ६९३ ॥ म्हणौनि तिहीं गुणीं । बुद्धी केली त्रिगुणी । धृतीसिही वांटणी । तैसीचि असे ॥ ६९४ ॥ तेंचि येक वेगळालें । यथा चिन्हीं अळंकारलें । सांगिजैल उपाइलें । भेदलेपणें ॥ ६९५ ॥ परी बुद्धि धृति इयां । दोहीं भागामाजीं धनंंजया । आधीं रूप बुद्धीचिया । भेदासि करूं ॥ ६९६ ॥ तरी उत्तमा मध्यमा निकृष्टा । संसारासि गा सुभटा । प्राणियां येतिया वाटा । तिनी आथी ॥ ६९७ ॥ जे अकरणीय काम्य निषिद्ध । ते हे मार्ग तिन्ही प्रसिद्ध । संसारभयें सबाध । जीवां ययां ॥ ६९८ ॥ प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च कार्याकार्ये भयाभये । बन्धं मोक्षं च या वेत्ति बुद्धिः सा पार्थ सात्त्विकी ॥ ३०॥ म्हणौनि अधिकारें मानिलें । जें विधीचेनि वोघें आलें । तें एकचि येथ भलें । नित्य कर्म ॥ ६९९ ॥ तेंचि आत्मप्राप्ति फळ । दिठी सूनि केवळ । कीजे जैसें कां जळ । सेविजे ताहनें ॥ ७०० ॥ येतुलेनि तें कर्म । सांडी जन्मभय विषम । करूनि दे उगम । मोक्षसिद्धि ॥ ७०१ ॥ ऐसें करी तो भला । संसारभयें सांडिला । करणीयत्वें आला । मुमुक्षुभागा ॥ ७०२ ॥ तेथ जे बुद्धि ऐसा । बळिया बांधे भरंवसा । मोक्षु ठेविला ऐसा । जोडेल येथ ॥ ७०३ ॥ म्हणौनि निवृत्तीची मांडिली । सूनि प्रवृत्तितळीं । इये कर्मीं बुडकुळी । द्यावीं कीं ना ? ॥ ७०४ ॥ तृषार्ता उदकें जिणें । कां पुरीं पडलिया पोहणें । अंधकूपीं गति किरणें । सूर्याचेनि ॥ ७०५ ॥ नाना पथ्येंसीं औषध लाहे । तरी रोगें दाटलाही जिये । का मीना जिव्हाळा होये । जळाचा जरी ॥ ७०६ ॥ तरी तयाच्या जीविता । नाहीं जेवीं अन्यथा । तैसें कर्मीं इये वर्ततां । जोडेचि मोक्षु ॥ ७०७ ॥ हें करणीयाचिया कडे । जें ज्ञान आथी चोखडें । आणि अकरणीय हें फुडें । ऐसें जाण ॥ ७०८ ॥ जीं तिथें काम्यादिकें । संसारभयदायकें । अकृत्यपणाचें आंबुखें । पडिलें जयां ॥ ७०९ ॥ तिये कर्मीं अकार्यीं । जन्ममरणसमयीं । प्रवृत्ति पळवी पायीं । मागिलींचि ॥ ७१० ॥ पैं आगीमाजीं न रिघवे । अथावीं न घालवे । धगधगीत नागवे । शूळ जेवीं ॥ ७११ ॥ कां काळियानाग धुंधुवातु । देखोनि न घालवे हातु । न वचवे खोपेआंतु । वाघाचिये ॥ ७१२ ॥ तैसें कर्म अकरणीय । देखोनि महाभय । उपजे निःसंदेह । बुद्धी जिये ॥ ७१३ ॥ वाढिलें रांधूनि विखें । तेथें जाणिजे मृत्यु न चुके । तेवीं निषेधीं कां देखे । बंधातें जे ॥ ७१४ ॥ मग बंधभयभरितीं । तियें निषिद्धीं प्राप्ती । विनियोगु जाणे निवृत्ती । कर्माचिये ॥ ७१५ ॥ ऐसेनि कार्याकार्यविवेकी । जे प्रवृत्ति निवृत्ति मापकी । खरा कुडा पारखी । जियापरी ॥ ७१६ ॥ तैसी कृत्याकृत्यशुद्धी । बुझे जे निरवधी । सात्विक म्हणिपे बुद्धी । तेचि तूं जाण ॥ ७१७ ॥ यया धर्ममधर्मं च कार्यं चाकार्यमेव च । अयथावत्प्रजानाति बुद्धिः सा पार्थ राजसी ॥ ३१॥ आणि बकाच्या गांवीं । घेपे क्षीरनीर सकलवी । कां अहोरात्रींची गोंवी । आंधळें नेणे ॥ ७१८ ॥ जया फुलाचा मकरंदु फावे । तो काष्ठें कोरूं धांवे । परी भ्रमरपणा नव्हे । अव्हांटा जेवीं ॥ ७१९ ॥ तैसीं इयें कार्याकार्यें । धर्माधर्मरूपें जियें । तियें न चोजवितां जाये । जाणती जे कां ॥ ७२० ॥ अगा डोळांवीण मोतियें । घेतां पाडु मिळे विपायें । न मिळणें तें आहे । ठेविलें तेथें ॥ ७२१ ॥ तैसें अकरणीय अवचटें । नोडवे तरीच लोटे । येऱ्हवीं जाणें एकवटें । दोन्ही जे कां ॥ ७२२ ॥ ते गा बुद्धि चोखविषीं । जाण येथ राजसी । अक्षत टाकिली जैसी । मांदियेवरी ॥ ७२३ ॥ अधर्मं धर्ममिति या मन्यते तमसावृता । सर्वार्थान्विपरीतांश्च बुद्धिः सा पार्थ तामसी ॥ ३२॥ आणि राजा जिया वाटा जाये । ते चोरांसि आडव होये । कां राक्षसां दिवो पाहे । राती होऊनि ॥ ७२४ ॥ नाना निधानचि निदैवा । होये कोळसयाचा उडवा । पैं असतें आपणपें जीवा । नाहीं जालें ॥ ७२५ ॥ तैसें धर्मजात तितुकें । जिये बुद्धीसी पातकें । साच तें लटिकें । ऐसेंचि बुझे ॥ ७२६ ॥ ते आघवेचि अर्थ । करूनि घाली अनर्थ । गुण ते ते व्यवस्थित । दोषचि मानी ॥ ७२७ ॥ किंबहुना श्रुतिजातें । अधिष्ठूनि केलें सरतें । तेतुलेंही उपरतें । जाणे जे बुद्धी ॥ ७२८ ॥ ते कोणातेंही न पुसतां । तामसी जाणावी पंडुसुता । रात्री काय धर्मार्था । साच करावी । ॥ ७२९ ॥ एवं बुद्धीचे भेद । तिन्ही तुज विशद । सांगितले स्वबोध\- । कुमुदचंद्रा ॥ ७३० ॥ आतां ययाचि बुद्धिवृत्ती । निष्टंकिला कर्मजातीं । खांदु मांडिजे धृती । त्रिविधा तया ॥ ७३१ ॥ तिये धृतीचेही विभाग । तिन्ही यथालिंग । सांगिजती चांग । अवधान देईं ॥ ७३२ ॥ धृत्या यया धारयते मनःप्राणेन्द्रियक्रियाः । योगेनाव्यभिचारिण्या धृतिः सा पार्थ सात्त्विकी ॥ ३३॥ तरी उदेलिया दिनकरु । चोरीसिं थोके अंधारु । कां राजाज्ञा अव्यवहारु । कुंठवी जेवीं ॥ ७३३ ॥ नाना पवनाचा साटु । वाजीनलिया नीटु । आंगेंसीं बोभाटु । सांडिती मेघ ॥ ७३४ ॥ कां अगस्तीचेनि दर्शनें । सिंधु घेऊनि ठाती मौनें । चंद्रोदयीं कमळवनें । मिठी देती ॥ ७३५ ॥ हें असो पावो उचलिला । मदमुख न ठेविती खालां । गर्जोनि पुढां जाला । सिंहु जरी ॥ ७३६ ॥ तैसा जो धीरु । उठलिया अंतरु । मनादिकें व्यापारु । सांडिती उभीं ॥ ७३७ ॥ इंद्रियां विषयांचिया गांठी । अपैसया सुटती किरीटी । मन मायेच्या पोटीं । रिगती दाही ॥ ७३८ ॥ अधोर्ध्व गूढें काढी । प्राण नवांची पेंडी । बांधोनि घाली उडी । मध्यमेमाजीं ॥ ७३९ ॥ संकल्पविकल्पांचें लुगडे । सांडूनि मन उघडें । बुद्धि मागिलेकडे । उगीचि बैसे ॥ ७४० ॥ ऐसी धैर्यराजें जेणें । मन प्राण करणें । स्वचेष्टांचीं संभाषणें । सांडविजती ॥ ७४१ ॥ मग आघवींचि सडीं । ध्यानाच्या आंतुल्या मढीं । कोंडिजती निरवडी । योगाचिये ॥ ७४२ ॥ परी परमात्मया चक्रवर्ती । उगाणिती जंव हातीं । तंव लांचु न घेतां धृती । धरिजती जिया ॥ ७४३ ॥ ते गा धृती येथें । सात्विक हें निरुतें । आईक अर्जुनातें । श्रीकांतु म्हणे ॥ ७४४ ॥ यया तु धर्मकामार्थान्धृत्या धारयतेऽर्जुन । प्रसण्‌गेन फलाकाण्‌क्षी धृतिः सा पार्थ राजसी ॥ ३४॥ आणि होऊनियां शरीरी । स्वर्गसंसाराच्या दोहीं घरीं । नांदे जो पोटभरी । त्रिवर्गोपायें ॥ ७४५ ॥ तो मनोरथांच्या सागरीं । धर्मार्थकामांच्या तारुवावरी । जेणें धैर्यबळें करी । क्रिया\-वणिज ॥ ७४६ ॥ जें कर्म भांडवला सूये । तयाची चौगुणी येती पाहे । येवढें सायास साहे । जया धृती ॥ ७४७ ॥ ते गा धृती राजस । पार्था येथ परीयेस । आतां आइक तामस । तिसरी जे कां ॥ ७४८ ॥ यया स्वप्नं भयं शोकं विषादं मदमेव च । न विमुञ्चति दुर्मेधा धृतिः सा पार्थ तामसी ॥ ३५॥ तरी सर्वाधमें गुणें । जयाचें कां रूपा येणें । कोळसा काळेपणें । घडला जैसा ॥ ७४९ ॥ अहो प्राकृत आणि हीनु । तयाही कीं गुणत्वाचा मानु । तरी न म्हणिजे पुण्यजनु । राक्षसु काई ?॥ ७५० ॥ पैं ग्रहांमाजीं इंगळु । तयातें म्हणिजे मंगळु । तैसा तमीं धसाळु । गुणशब्दु हा ॥ ७५१ ॥ जे सर्वदोषांचा वसौटा । तमचि कामऊनि सुभटा । उभारिला आंगवठा । जया नराचा ॥ ७५२ ॥ तो आळसु सूनि असे कांखे । म्हणौनि निद्रे कहीं न मुके । पापें पोषितां दुःखें । न सांडिजे जेवीं ॥ ७५३ ॥ आणि देहधनाचिया आवडी । सदा भय तयातें न सांडी । विसंबूं न सके धोंडीं । काठिण्य जैसें ॥ ७५४ ॥ आणि पदार्थजातीं स्नेहो । बांधे म्हणौनि तो शोकें ठावो । केला न शके पाप जावों । कृतघ्नौनि जैसें ॥ ७५५ ॥ आणि असंतोष जीवेंसीं । धरूनि ठेला अहर्निशीं । म्हणौनि मैत्री तेणेंसीं । विषादें केली ॥ ७५६ ॥ लसणातें न सांडी गंधी । कां अपथ्यशीळातें व्याधी । तैसी केली मरणावधी । विषादें तया ॥ ७५७ ॥ आणि वयसा वित्तकामु । ययांचा वाढवी संभ्रमु । म्हणौनि मदें आश्रमु । तोचि केला ॥ ७५८ ॥ आगीतें न सांडी तापु । सळातें जातीचा सापु । कां जगाचा वैरी वासिपु । अखंडु जैसा ॥ ७५९ ॥ नातरी शरीरातें काळु । न विसंबे कवणे वेळु । तैसा आथी अढळु । तामसीं मदु ॥ ७६० ॥ एवं पांचही हे निद्रादिक । तामसाच्या ठाईं दोख । जिया धृती देख । धरिलें आहाती ॥ ७६१ ॥ तिये गा धृती नांवें । तामसी येथ हें जाणावें । म्हणितलें तेणें देवें । जगाचेनी ॥ ७६२ ॥ एवं त्रिविध जे बुद्धि । कीजे कर्मनिश्चयो आधि । तो धृती या सिद्धि । नेइजो येथ ॥ ७६३ ॥ सूर्यें मार्गु गोचरु होये । आणि तो चालती कीर पाये । परी चालणें तें आहे । धैर्यें जेवीं ॥ ७६४ ॥ तैसी बुद्धि कर्मातें दावी । ते करणसामग्री निफजवी । परी निफजावया होआवी । धीरता जे ॥ ७६५ ॥ ते हे गा तुजप्रती । सांगीतली त्रिविध धृती । यया कर्मत्रया निष्पत्ती । जालिया मग ॥ ७६६ ॥ येथ फळ जें एक निफजे । सुख जयातें म्हणिजे । तेंही त्रिविध जाणिजे । कर्मवशें ॥ ७६७ ॥ तरी फळरूप तें सुख । त्रिगुणीं भेदलें देख । विवंचूं आतां चोख । चोखीं बोलीं ॥ ७६८ ॥ परी चोखी ते कैसी सांगे । पैं घेवों जातां बोलबगें । कानींचियेही लागे । हातींचा मळु ॥ ७६९ ॥ म्हणौनि जयाचेनि अव्हेरें । अवधानही होय बाहिरें । तेणें आइक हो आंतरें । जीवाचेनि जीवें ॥ ७७० ॥ ऐसें म्हणौनि देवो । त्रिविधा सुखाचा प्रस्तावो । मांडला तो निर्वाहो । निरूपित असें ॥ ७७१ ॥ सुखं त्विदानीं त्रिविधं शृणु मे भरतर्षभ । अभ्यासाद्रमते यत्र दुःखान्तं च निगच्छति ॥ ३६॥ म्हणे सुखत्रयसंज्ञा । सांगों म्हणौनि प्रतिज्ञा । बोलिलों तें प्राज्ञा । ऐक आतां ॥ ७७२ ॥ तरी सुख तें गा किरीटी । दाविजेल तुज दिठी । जें आत्मयाचिये भेटी । जीवासि होय ॥ ७७३ ॥ परी मात्रेचेनि मापें । दिव्यौषध जैसें घेपें । कां कथिलाचें कीजे रुपें । रसभावनीं ॥ ७७४ ॥ नाना लवणाचें जळु । होआवया दोनि चार वेळु । देऊनि सांडिजती ढाळु । तोयाचें जेवीं ॥ ७७५ ॥ तेवीं जालेनि सुखलेशें । जीवु भाविलिया अभ्यासें । जीवपणाचें नासे । दुःख जेथें ॥ ७७६ ॥ तें येथ आत्मसुख । जालें असे त्रिगुणात्मक । तेंही सांगों एकैक । रूप आतां ॥ ७७७ ॥ यत्तदग्रे विषमिव परिणामेऽमृतोपमम् । तत्सुखं सात्त्विकं प्रोक्तमात्मबुद्धिप्रसादजम् ॥ ३७॥ आतां चंदनाचें बूड । सर्पी जैसें दुवाड । कां निधानाचें तोंड । विवसिया जेवीं ॥ ७७८ ॥ अगा स्वर्गींचें गोमटें । आडव यागसंकटें । कां बाळपण दासटें । त्रासकाळें ॥ ७७९ ॥ हें असो दीपाचिये सिद्धी । अवघड धू आधीं । नातरी तो औषधीं । जिभेचा ठावो ॥ ७८० ॥ तयापरी पांडवा । जया सुखाचा रिगावा । विषम तेथ मेळावा । यमदमांचा ॥ ७८१ ॥ देत सर्वस्नेहा मिठी । आगीं ऐसें वैराग्य उठी । स्वर्ग संसारा कांटी । काढितचि ॥ ७८२ ॥ विवेकश्रवणें खरपुसें । जेथ व्रताचरणें कर्कशें । करितां जाती भोकसे । बुद्ध्यादिकांचे ॥ ७८३ ॥ सुषुम्नेचेनि तोंडें । गिळिजे प्राणापानाचे लोंढे । बोहणियेसीचि येवढें । भारी जेथ ॥ ७८४ ॥ जें सारसांही विघडतां । होय वोहाहूनि वस्त काढितां । ना भणंगु दवडितां । भाणयावरुनी ॥ ७८५ ॥ पैं मायेपुढौनि बाळक । काळें नेतां एकुलतें एक । होय कां उदक । तुटतां मीना ॥ ७८६ ॥ तैसें विषयांचें घर । इंद्रियां सांडितां थोर । युगांतु होय तें वीर । विराग साहाती ॥ ७८७ ॥ ऐसा जया सुखाचा आरंभु । दावी काठिण्याचा क्षोभु । मग क्षीराब्धी लाभु । अमृताचा जैसा ॥ ७८८ ॥ पहिलया वैराग्यगरळा । धैर्यशंभु वोडवी गळा । तरी ज्ञानामृतें सोहळा । पाहे जेथें ॥ ७८९ ॥ पैं कोलिताही कोपे ऐसें । द्राक्षांचें हिरवेपण असे । तें परीपाकीं कां जैसें । माधुर्य आते ॥ ७९० ॥ तें वैराग्यादिक तैसें । पिकलिया आत्मप्रकाशें । मग वैराग्येंसींही नाशे । अविद्याजात ॥ ७९१ ॥ तेव्हां सागरीं गंगा जैसी । आत्मीं मीनल्या बुद्धि तैसी । अद्वयानंदाची आपैसी । खाणी उघडे ॥ ७९२ ॥ ऐसें स्वानुभवविश्रामें । वैराग्यमूळ जें परिणमे । तें सात्विक येणें नामें । बोलिजे सुख ॥ ७९३ ॥ विषयेन्द्रियसंयोगाद्यत्तदग्रेऽमृतोपमम् । परिणामे विषमिव तत्सुखं राजसं स्मृतम् ॥ ३८॥ आणि विषयेंद्रियां । मेळु होतां धनंजया । जें सुख जाय थडिया । सांडूनि दोन्ही ॥ ७९४ ॥ अधिकारिया रिगतां गांवो । होय जैसा उत्साहो । कां रिणावरी विवाहो । विस्तारिला ॥ ७९५ ॥ नाना रोगिया जिभेपासीं । केळें गोड साखरेसीं । कां बचनागाची जैसी । मधुरता पहिली ॥ ७९६ ॥ पहिलें संवचोराचें मैत्र । हाटभेटीचें कलत्र । कां लाघवियाचे विचित्र । विनोद ते ॥ ७९७ ॥ तैसें विषयेंद्रियदोखीं । जें सुख जीवातें पोखी । मग उपडिला खडकीं । हंसु जैसा ॥ ७९८ ॥ तैसी जोडी आघवी आटे । जीविताचा ठाय फिटे । सुकृताचियाही सुटे । धनाची गांठी ॥ ७९९ ॥ आणिक भोगिलें जें कांहीं । तें स्वप्न तैसें होय नाहीं । मग हानीच्याचि घाईं । लोळावें उरे ॥ ८०० ॥ ऐसें आपत्ती जें सुख । ऐहिकीं परिणमे देख । परत्रीं कीर विख । होऊनि परते ॥ ८०१ ॥ जे इंद्रियजाता लळा । दिधलिया धर्माचा मळा । जाळूनि भोगिजे सोहळा । विषयांचा जेथ ॥ ८०२ ॥ तेथ पातकें बांधिती थावो । तियें नरकीं देती ठावो । जेणें सुखें हा अपावो । परत्रीं ऐसा ॥ ८०३ ॥ पैं नामें विष महुरें । परी मारूनि अंतीं खरें । तैसें आदि जें गोडिरें । अंतीं कडू ॥ ८०४ ॥ पार्था तें सुख साचें । वळिलें आहे रजाचें । म्हणौनि न शिवें तयाचें । आंग कहीं ॥ ८०५ ॥ यदग्रे चानुबन्धे च सुखं मोहनमात्मनः । निद्रालस्यप्रमादोत्थं तत्तामसमुदाहृतम् ॥ ३९॥ आणि अपेयाचेनि पानें । अखाद्याचेनि भोजनें । स्वैरस्त्रीसंनिधानें । होय जें सुख ॥ ८०६ ॥ का पुढिलांचेनि मारें । नातरी परस्वापहारें । जें सुख अवतरे । भाटाच्या बोलीं ॥ ८०७ ॥ जें आलस्यावरी पोखिजे । निद्रेमाजीं जें देखिजे । जयाच्या आद्यंतीं भुलिजे । आपुली वाट ॥ ८०८ ॥ तें गा सुख पार्था । तामस जाण सर्वथा । हें बहु न सांगोंचि जें कथा । असंभाव्य हे ॥ ८०९ ॥ ऐसें कर्मभेदें मुदलें । फळसुखही त्रिधा जालें । तें हें यथागमें केलें । गोचर तुज ॥ ८१० ॥ ते कर्ता कर्म कर्मफळ । ये त्रिपुटी येकी केवळ । वांचूनि कांहींचि नसे स्थूल । सूक्ष्मीं इये ॥ ८११ ॥ आणि हे तंव त्रिपुटी । तिहीं गुणीं इहीं किरीटी । गुंफिली असे पटीं । तांतुवीं जैसी ॥ ८१२ ॥ न तदस्ति पृथिव्यां वा दिवि देवेषु वा पुनः । सत्त्वं प्रकृतिजैर्मुक्तं यदेभिः स्यात्त्रिभिर्गुणैः ॥ ४०॥ म्हणौनि प्रकृतीच्या आवलोकीं । न बंधिजे इहीं सत्वादिकीं । तैसी स्वर्गीं ना मृत्युलोकीं । आथी वस्तु ॥ ८१३ ॥ कैंचा लोंवेवीण कांबळा । मातियेवीण मोदळा । का जळेंवीण कल्लोळा । होणें आहे ? ॥ ८१४ ॥ तैसें न होनि गुणाचें । सृष्टीची रचना रचे । ऐसें नाहींचि गा साचें । प्राणिजात ॥ ८१५ ॥ यालागीं हें सकळ । तिहीं गुणांचेंचि केवळ । घडलें आहे निखिळ । ऐसें जाण ॥ ८१६ ॥ गुणीं देवां त्रयी लाविली । गुणीं लोकीं त्रिपुटी पाडिली । चतुर्वर्णा घातली । सिनानीं उळिगें ॥ ८१७ ॥ ब्राह्मणक्षत्रियविशां शूद्राणां च परन्तप । कर्माणि प्रविभक्तानि स्वभावप्रभवैर्गुणैः ॥ ४१॥ तेचि चारी वर्ण । पुससी जरी कोण कोण । तरी जयां मुख्य ब्राह्मण । धुरेचे कां ॥ ८१८ ॥ येर क्षत्रिय वैश्य दोन्ही । तेही ब्राह्मणाच्याचि मानिजे मानी । जे ते वैदिकविधानीं । योग्य म्हणौनि ॥ ८१९ ॥ चौथा शूद्रु जो धनंजया । वेदीं लागु नाहीं तया । तऱ्हीं वृत्ति वर्णत्रया । आधीन तयाची ॥ ८२० ॥ तिये वृत्तिचिया जवळिका । वर्णा ब्राह्मणादिकां । शूद्रही कीं देखा । चौथा जाला ॥ ८२१ ॥ जैसा फुलाचेनि सांगातें । तांतुं तुरंबिजे श्रीमंतें । तैसें द्विजसंगें शूद्रातें । स्वीकारी श्रुती ॥ ८२२ ॥ ऐसैसी गा पार्था । हे चतुर्वर्णव्यवस्था । करूं आतां कर्मपथा । यांचिया रूपा ॥ ८२३ ॥ जिहीं गुणीं ते वर्ण चारी । जन्ममृत्यूंचिये कातरी । चुकोनियां ईश्वरीं । पैठे होती ॥ ८२४ ॥ जिये आत्मप्रकृतीचे इहीं । गुणीं सत्त्वादिकीं तिहीं । कर्में चौघां चहूं ठाईं । वांटिलीं वर्णा ॥ ८२५ ॥ जैसें बापें जोडिलें लेंका । वांटिलें सूर्यें मार्ग पांथिका । नाना व्यापार सेवकां । स्वामी जैसें ॥ ८२६ ॥ तैसी प्रकृतीच्या गुणीं । जया कर्माची वेल्हावणी । केली आहे वर्णीं । चहूं इहीं ॥ ८२७ ॥ तेथ सत्त्वें आपल्या आंगीं । समीन\-निमीन भागीं । दोघे केले नियोगी । ब्राह्मण क्षत्रिय ॥ ८२८ ॥ आणि रज परी सात्त्विक । तेथ ठेविलें वैश्य लोक । रजचि तमभेसक । तेथ शूद्र ते गा ॥ ८२९ ॥ ऐसा येकाचि प्राणिवृंदा । भेदु चतुर्वर्णधा । गुणींचि प्रबुद्धा । केला जाण ॥ ८३० ॥ मग आपुलें ठेविलें जैसें । आइतेंचि दीपें दिसे । गुणभिन्न कर्म तैसें । शास्त्र दावी ॥ ८३१ ॥ तेंचि आतां कोण कोण । वर्णविहिताचें लक्षण । हें सांगों ऐक श्रवण\- । सौभाग्यनिधी ॥ ८३२ ॥ शमो दमस्तपः शौचं क्षान्तिरार्जवमेव च । ज्ञानं विज्ञानमास्तिक्यं ब्रह्मकर्म स्वभावजम् ॥ ४२॥ तरी सर्वेंद्रियांचिया वृत्ती । घेऊनि आपुल्या हातीं । बुद्धि आत्मया मिळे येकांतीं । प्रिया जैसी ॥ ८३३ ॥ ऐसा बुद्धीचा उपरमु । तया नाम म्हणिपे शमु । तो गुण गा उपक्रमु । जया कर्माचा ॥ ८३४ ॥ आणि बाह्येंद्रियांचें धेंडें । पिटूनि विधीचेनि दंडें । नेदिजे अधर्माकडे । कहींचि जावों ॥ ८३५ ॥ तो पैं गा शमा विरजा । दमु गुण जेथ दुजा । आणि स्वधर्माचिया वोजा । जिणें जें कां ॥ ८३६ ॥ सटवीचिये रातीं । न विसंबिजे जेवीं वाती । तैसा ईश्वरनिर्णयो चित्तीं । वाहणें सदा ॥ ८३७ ॥ तया नाम तप । ते तिजया गुणाचें रूप । आणि शौचही निष्पाप । द्विविध जेथ ॥ ८३८ ॥ मन भावशुद्धी भरलें । आंग क्रिया अळंकारिलें । ऐसें सबाह्य जियालें । साजिरें जें कां ॥ ८३९ ॥ तया नाम शौच पार्था । तो कर्मीं गुण जये चौथा । आणि पृथ्वीचिया परी सर्वथा । सर्व जें साहाणें ॥ ८४० ॥ ते गा क्षमा पांडवा । गुण जेथ पांचवा । स्वरांमाजीं सुहावा । पंचमु जैसा ॥ ८४१ ॥ आणि वांकडेनी वोघेंसीं । गंगा वाहे उजूचि जैसी । कां पुटीं वळला ऊसीं । गोडी जैसी ॥ ८४२ ॥ तैसा विषमांही जीवां- । लागीं उजुकारु बरवा । तें आर्जव गा साहावा । जेथींचा गुण ॥ ८४३ ॥ आणि पाणियें प्रयत्नें माळी । अखंड जचे झाडामुळीं । परी तें आघवेंचि फळीं । जाणे जेवीं ॥ ८४४ ॥ तैसें शास्त्राचारें तेणें । ईश्वरुचि येकु पावणें । हें फुडें जें कां जाणणें । तें येथ ज्ञान ॥ ८४५ ॥ तें गा कर्मीं जिये । सातवा गुण होये । आणि विज्ञान हें पाहें । एवंरूप ॥ ८४६ ॥ तरी सत्वशुद्धीचिये वेळे । शास्त्रें कां ध्यानबळें । ईश्वरतत्त्वींचि मिळे । निष्टंकबुद्धी ॥ ८४७ ॥ हें विज्ञान बरवें । गुणरत्न जेथ आठवें । आणि आस्तिक्य जाणावें । नववा गुण ॥ ८४८ ॥ पैं राजमुद्रा आथिलिया । प्रजा भजे भलतया । तेवीं शास्त्रें स्वीकारिलिया । मार्गमात्रातें ॥ ८४९ ॥ आदरें जें कां मानणें । तें आस्तिक्य मी म्हणें । तो नववा गुण जेणें । कर्म तें साच ॥ ८५० ॥ एवं नवही शमादिक । गुण जेथ निर्दोख । तें कर्म जाण स्वाभाविक । ब्राह्मणाचें ॥ ८५१ ॥ तो नवगुणरत्नाकरु । यया नवरत्नांचा हारु । न फेडीत ले दिनकरु । प्रकाशु जैसा ॥ ८५२ ॥ नाना चांपा चांपौळी पूजिला । चंद्रु चंद्रिका धवळला । कां चंदनु निजें चर्चिला । सौरभ्यें जेवीं ॥ ८५३ ॥ तेवीं नवगुणटिकलग । लेणें ब्राह्मणाचें अव्यंग । कहींचि न संडी आंग । ब्राह्मणाचें ॥ ८५४ ॥ आतां उचित जें क्षत्रिया । तेंहीं कर्म धनंजया । सांगों ऐक प्रज्ञेचिया । भरोवरी ॥ ८५५ ॥ शौर्यं तेजो धृतिर्दाक्ष्यं युद्धे चाप्यपलायनम् । दानमीश्वरभावश्च क्षात्रं कर्म स्वभावजम् ॥ ४३॥ तरी भानु हा तेजें । नापेक्षी जेवीं विरजे । कां सिंहें न पाहिजे । जावळिया ॥ ८५६ ॥ ऐसा स्वयंभ जो जीवें लाठु । सावायेंवीण उद्भटु । ते शौर्य गा जेथ श्रेष्ठु । पहिला गुण ॥ ८५७ ॥ आणि सूर्याचेनि प्रतापें । कोडिही नक्षत्र हारपे । ना तो तरी न लोपे । सचंद्रीं तिहीं ॥ ८५८ ॥ तैसेनि आपुले प्रौढीगुणें । जगा या विस्मयो देणें । आपण तरी न क्षोभणें । कायसेनही ॥ ८५९ ॥ तें प्रागल्भ्यरूप तेजा । जिये कर्मीं गुण दुजा । आणि धीरु तो तिजा । जेथींचा गुण ॥ ८६० ॥ वरिपडलिया आकाश । बुद्धीचे डोळे मानस । झांकी ना ते परीयेस । धैर्य जेथें ॥ ८६१ ॥ आणि पाणी हो कां भलतेतुकें । परी तें जिणौनि पद्म फांके । कां आकाश उंचिया जिंके । आवडे तयातें ॥ ८६२ ॥ तेवीं विविध अवस्था । पातलिया जिणौनि पार्था । प्रज्ञाफळ तया अर्था । वेझ देणें जें ॥ ८६३ ॥ तें दक्षत्व गा चोख । जेथ चौथा गुण देख । आणि झुंज अलौकिक । तो पांचवा गुण ॥ ८६४ ॥ आदित्याचीं झाडें । सदा सन्मुख सूर्याकडे । तेवीं समोर शत्रूपुढें । होणें जें कां ॥ ८६५ ॥ माहेवणी प्रयत्नेंसी । चुकविजे सेजे जैसी । रिपू पाठी नेदिजे तैसी । समरांगणीं ॥ ८६६ ॥ हा क्षत्रियाचेया आचारीं । पांचवा गुणेंद्रु अवधारीं । चहूं पुरुषार्थां शिरीं । भक्ति जैसी ॥ ८६७ ॥ आणि जालेनि फुलें फळें । शाखिया जैसीं मोकळे । कां उदार परीमळें । पद्माकरु ॥ ८६८ ॥ नाना आवडीचेनि मापें । चांदिणें भलतेणें घेपे । पुढिलांचेनि संकल्पें । तैसें जें देणें ॥ ८६९ ॥ तें उमप गा दान । जेथ सहावें गुणरत्न । आणि आज्ञे एकायतन । होणें जें कां ॥ ८७० ॥ पोषूनि अवयव आपुले । करविजतीं मानविले । तेवीं पालणें लोभविलें । जग जें भोगणें ॥ ८७१ ॥ तया नाम ईश्वरभावो । जो सर्वसामर्थ्याचा ठावो । तो गुणांमाजीं रावो । सातवा जेथ ॥ ८७२ ॥ ऐसें जें शौर्यादिकीं । इहीं सात गुणविशेखीं । अळंकृत सप्तऋखीं । आकाश जैसें ॥ ८७३ ॥ तैसें सप्तगुणीं विचित्र । कर्म जें जगीं पवित्र । तें सहज जाण क्षात्र । क्षत्रियाचें ॥ ८७४ ॥ नाना क्षत्रिय नव्हे नरु । तो सत्त्वसोनयाचा मेरु । म्हणौनि गुणस्वर्गां आधारु । सातां इयां ॥ ८७५ ॥ नातरी सप्तगुणार्णवीं । परीवारली बरवी । हे क्रिया नव्हे पृथ्वी । भोगीतसे तो ॥ ८७६ ॥ कां गुणांचे सातांही ओघीं । हे क्रिया ते गंगा जगीं । तया महोदधीचिया आंगीं । विलसे जैसी ॥ ८७७ ॥ परी हें बहु असो देख । शौर्यादि गुणात्मक । कर्म गा नैसर्गिक । क्षात्रजातीसी ॥ ८७८ ॥ आतां वैश्याचिये जाती । उचित जे महामती । ते ऐकें गा निरुती । क्रिया सांगों ॥ ८७९ ॥ कृषिगौरक्ष्यवाणिज्यं वैश्यकर्म स्वभावजम् । परिचर्यात्मकं कर्म शूद्रस्यापि स्वभावजम् ॥ ४४॥ तरी भूमि बीज नांगरु । यया भांडवलाचा आधारु । घेऊनि लाभु अपारु । मेळवणें जें ॥ ८८० ॥ किंबहुना कृषी जिणें । गोधनें राखोनि वर्तणें । कां समर्घीची विकणें । महर्घीवस्तु ॥ ८८१ ॥ येतुलाचि पांडवा । वैश्यातें कर्माचा मेळावा । हा वैश्यजातीस्वभावा । आंतुला जाण ॥ ८८२ ॥ आणि वैश्य क्षत्रिय ब्राह्मण । हे द्विजन्में तिन्ही वर्ण । ययांचें जें शुश्रूषण । तें शूद्रकर्म ॥ ८८३ ॥ पैं द्विजसेवेपरौतें । धांवणें नाहीं शूद्रातें । एवं चतुर्वर्णोचितें । दाविलीं कर्में ॥ ८८४ ॥ स्वे स्वे कर्मण्यभिरतः संसिद्धिं लभते नरः । स्वकर्मनिरतः सिद्धिं यथा विन्दति तच्छृणु ॥ ४५॥ आतां इयेचि विचक्षणा । वेगळालिया वर्णा । उचित जैसें करणां । शब्दादिक ॥ ८८५ ॥ नातरी जळदच्युता । पाणिया उचित सरिता । सरितेसी पंडुसुता । सिंधु उचितु ॥ ८८६ ॥ तैसें वर्णाश्रमवशें । जें करणीय आलें असे । गोरेया आंगा जैसें । गोरेपण ॥ ८८७ ॥ तया स्वभावविहिता कर्मा । शास्त्राचेनि मुखें वीरोत्तमा । प्रवर्तावयालागीं प्रमा । अढळ कीजे ॥ ८८८ ॥ पैं आपुलेंचि रत्न थितें । घेपे पारखियाचेनि हातें । तैसें स्वकर्म आपैतें । शास्त्रें करावीं ॥ ८८९ ॥ जैसी दिठी असे आपुलिया ठायीं । परी दीपेंवीण भोग नाहीं । मार्गु न लाहतां काई । पाय असतां होय ? ॥ ८९० ॥ म्हणौनि ज्ञातिवशें साचारु । सहज असे जो अधिकारु । तो आपुलिया शास्त्रें गोचरु । आपण कीजे ॥ ८९१ ॥ मग घरींचाचि ठेवा । जेवीं डोळ्यां दावी दिवा । तरी घेतां काय पांडवा । आडळु असे ? ॥ ८९२ ॥ तैसें स्वभावें भागा आलें । वरी शास्त्रें खरें केलें । तें विहित जो आपुलें । आचरे गा ॥ ८९३ ॥ परी आळसु सांडुनी । फळकाम दवडुनी । आंगें जीवें मांडुनी । तेथेंचि भरु ॥ ८९४ ॥ वोघीं पडिलें पाणी । नेणें आनानी वाहणी । तैसा जाय आचरणीं । व्यवस्थौनी ॥ ८९५ ॥ अर्जुना जो यापरी । तें विहित कर्म स्वयें करी । तो मोक्षाच्या ऐलद्वारीं । पैठा होय ॥ ८९६ ॥ जे अकरणा आणि निषिद्धा । न वचेचि कांहीं संबंधा । म्हणौनि भवा विरुद्धा । मुकला तो ॥ ८९७ ॥ आणि काम्यकर्मांकडे । न परतेचि जेथ कोडें । तेथ चंदनाचेही खोडे । न लेचि तो ॥ ८९८ ॥ येर नित्य कर्म तंव । फळत्यागें वेंचिलें सर्व । म्हणौनि मोक्षाची शींव । ठाकूं लाहे ॥ ८९९ ॥ ऐसेनि शुभाशुभीं संसारीं । सांडिला तो अवधारीं । वौराग्यमोक्षद्वारीं । उभा ठाके ॥ ९०० ॥ जें सकळ भाग्याची सीमा । मोक्षलाभाची जें प्रमा । नाना कर्ममार्गश्रमा । शेवटु जेथ ॥ ९०१ ॥ मोक्षफळें दिधली वोल । जें सुकृततरूचें फूल । तयें वैराग्यीं ठेवी पाऊल । भंवरु जैसा ॥ ९०२ ॥ पाहीं आत्मज्ञानसुदिनाचा । वाधावा सांगतया अरुणाचा । उदयो त्या वैराग्याचा । ठावो पावे ॥ ९०३ ॥ किंबहुना आत्मज्ञान । जेणें हाता ये निधान । तें वैराग्य दिव्यांजन । जीवें ले तो ॥ ९०४ ॥ ऐसी मोक्षाची योग्यता । सिद्धी जाय तया पंडुसुता । अनुसरोनि विहिता । कर्मा यया ॥ ९०५ ॥ हें विहित कर्म पांडवा । आपुला अनन्य वोलावा । आणि हेचि परम सेवा । मज सर्वात्मकाची ॥ ९०६ ॥ पैं आघवाचि भोगेंसीं । पतिव्रता क्रीडे प्रियेंसीं । कीं तयाचीं नामें जैसीं । तपें तियां केलीं ॥ ९०७ ॥ कां बाळका एकी माये । वांचोनि जिणें काय आहे । म्हणौनि सेविजे कीं तो होये । पाटाचा धर्मु ॥ ९०८ ॥ नाना पाणी म्हणौनि मासा । गंगा न सांडितां जैसा । सर्व तीर्थ सहवासा । वरपडा जाला ॥ ९०९ ॥ तैसें आपुलिया विहिता । उपावो असे न विसंबितां । ऐसा कीजे कीं जगन्नाथा । आभारु पडे ॥ ९१० ॥ अगा जया जें विहित । तें ईश्वराचें मनोगत । म्हणौनि केलिया निभ्रांत । सांपडेचि तो ॥ ९११ ॥ पैं जीवाचे कसीं उतरली । ते दासी कीं गोसावीण जाली । सिसे वेंचि तया मविली । वही जेवीं ॥ ९१२ ॥ तैसें स्वामीचिया मनोभावा । न चुकिजे हेचि परमसेवा । येर तें गा पांडवा । वाणिज्य करणें ॥ ९१३ ॥ यतः प्रवृत्तिर्भूतानां येन सर्वमिदं ततम् । स्वकर्मणा तमभ्यर्च्य सिद्धिं विन्दति मानवः ॥ ४६॥ म्हणौनि विहित क्रिया केली । नव्हे तयाची खूण पाळिली । जयापसूनि कां आलीं । आकारा भूतें ॥ ९१४ ॥ जो अविद्येचिया चिंधिया । गुंडूनि जीव बाहुलिया । खेळवीतसे तिगुणिया । अहंकाररज्जू ॥ ९१५ ॥ जेणें जग हें समस्त । आंत बाहेरी पूर्ण भरित । जालें आहे दीपजात । तेजें जैसें ॥ ९१६ ॥ तया सर्वात्मका ईश्वरा । स्वकर्मकुसुमांची वीरा । पूजा केली होय अपारा । तोषालागीं ॥ ९१७ ॥ म्हणौनि तिये पूजे । रिझलेनि आत्मराजें । वैराग्यसिद्धि देईजे । पसाय तया ॥ ९१८ ॥ जिये वैराग्यदशें । ईश्वराचेनि वेधवशें । हें सर्वही नावडे जैसें । वांत होय ॥ ९१९ ॥ प्राणनाथाचिया आधी । विरहिणीतें जिणेंही बाधी । तैसें सुखजात त्रिशुद्धी । दुःखचि लागे ॥ ९२० ॥ सम्यक्‌ज्ञान नुदैजतां । वेधेंचि तन्मयता । उपजे ऐसी योग्यता । बोधाची लाहे ॥ ९२१ ॥ म्हणौनि मोक्षलाभालागीं । जो व्रतें वाहातसें आंगीं । तेणें स्वधर्मु आस्था चांगी । अनुष्ठावा ॥ ९२२ ॥ श्रेयान्स्वधर्मो विगुणः परधर्मात्स्वनुष्ठितात् । स्वभावनियतं कर्म कुर्वन्नाप्नोति किल्बिषम् ॥ ४७॥ अगा आपुला हा स्वधर्मु । आचरणीं जरी विषमु । तरी पाहावा तो परिणामु । फळेल जेणें ॥ ९२३ ॥ जैं सुखालागीं आपणपयां । निंबचि आथी धनंजया । तैं कडुवटपणा तयाचिया । उबगिजेना ॥ ९२४ ॥ फळणया ऐलीकडे । केळीतें पाहातां आस मोडे । ऐसी त्यजिली तरी जोडे । तैसें कें गोमटें ॥ ९२५ ॥ तेवीं स्वधर्मु सांकडु । देखोनि केला जरी कडु । तरी मोक्षसुरवाडु । अंतरला कीं ॥ ९२६ ॥ आणि आपुली माये । कुब्ज जरी आहे । तरी जीये तें नोहे । स्नेह कुऱ्हें कीं ॥ ९२७ ॥ येरी जिया पराविया । रंभेहुनि बरविया । तिया काय कराविया । बाळकें तेणें ? ॥ ९२८ ॥ अगा पाणियाहूनि बहुवें । तुपीं गुण कीर आहे । परी मीना काय होये । असणें तेथ ॥ ९२९ ॥ पैं आघविया जगा जें विख । तें विख किडियाचें पीयूख । आणि जगा गूळ तें देख । मरण तया ॥ ९३० ॥ म्हणौनि जे विहित जया जेणें । फिटे संसाराचें धरणें । क्रिया कठोर तऱ्ही तेणें । तेचि करावी ॥ ९३१ ॥ येरा पराचारा बरविया । ऐसें होईल टेंकलया । पायांचें चालणें डोइया । केलें जैसें ॥ ९३२ ॥ यालागीं कर्म आपुले । जें जातिस्वभावें असे आलें । तें करी तेणें जिंतिलें । कर्मबंधातें ॥ ९३३ ॥ आणि स्वधर्मुचि पाळावा । परधर्मु तो गाळावा । हा नेमुही पांडवा । न कीजेचि पै गा ? ॥ ९३४ ॥ तरी आत्मा दृष्ट नोहे । तंव कर्म करणें कां ठाये ? । आणि करणें तेथ आहे । आयासु आधीं ॥ ९३५ ॥ सहजं कर्म कौन्तेय सदोषमपि न त्यजेत् । सर्वारम्भा हि दोषेण धूमेनाग्निरिवावृताः ॥ ४८॥ म्हणौनि भलतिये कर्मीं । आयासु जऱ्ही उपक्रमीं । तरी काय स्वधर्मीं । दोषु । सांगें ? ॥ ९३६ ॥ आगा उजू वाटा चालावें । तऱ्ही पायचि शिणवावे । ना आडरानें धांवावें । तऱ्ही तेंचि ॥ ९३७ ॥ पैं शिळा कां सिदोरिया । दाटणें एक धनंजया । परी जें वाहतां विसांवया । मिळिजे तें घेपे ॥ ९३८ ॥ येऱ्हवीं कणा आणि भूसा । कांडितांही सोसु सरिसा । जेंचि रंधन श्वान मांसा । तेंचि हवी ॥ ९३९ ॥ दधी जळाचिया घुसळणा । व्यापार सारिखेचि विचक्षणा । वाळुवे तिळा घाणा । गाळणें एक ॥ ९४० ॥ पैं नित्य होम देयावया । कां सैरा आगी सुवावया । फुंकितां धू धनंजया । साहणें तेंचि ॥ ९४१ ॥ परी धर्मपत्नी धांगडी । पोसितां जरी एकी वोढी । तरी कां अपरवडी । आणावी आंगा ? ॥ ९४२ ॥ हां गा पाठीं लागला घाई । मरण न चुकेचि पाहीं । तरी समोरला काई । आगळें न कीजे ? ॥ ९४३ ॥ कुलस्त्री दांड्याचे घाये । परघर रिगालीहि जरी साहे । तरी स्वपतीतें वायें । सांडिलें कीं । ॥ ९४४ ॥ तैसें आवडतेंही करणें । न निपजे शिणल्याविणें । तरी विहित बा रे कोणें । बोलें भारी ? ॥ ९४५ ॥ वरी थोडेंचि अमृत घेतां । सर्वस्व वेंचो कां पंडुसुता । जेणें जोडे जीविता । अक्षयत्व ॥ ९४६ ॥ येर काह्यां मोलें वेंचूनि । विष पियावे घेऊनि । आत्महत्येसि निमोनि । जाइजे जेणें ॥ ९४७ ॥ तैसें जाचूनियां इंद्रियें । वेंचूनि आयुष्याचेनि दिये । सांचलें पापीं आन आहे । दुःखावाचूनि ? ॥ ९४८ ॥ म्हणौनि करावा स्वधर्मु । जो करितां हिरोनि घे श्रमु । उचित देईल परमु । पुरुषार्थराजु ॥ ९४९ ॥ याकारणें किरीटी । स्वधर्माचिये राहाटी । न विसंबिजे संकटीं । सिद्धमंत्र जैसा ॥ ९५० ॥ कां नाव जैसी उदधीं । महारोगी दिव्यौषधी । न विसंबिजे तया बुद्धी । स्वकर्म येथ ॥ ९५१ ॥ मग ययाचि गा कपिध्वजा । स्वकर्माचिया महापूजा । तोषला ईशु तमरजा । झाडा करुनी ॥ ९५२ ॥ शुद्धसत्त्वाचिया वाटा । आणी आपुली उत्कंठा । भवस्वर्ग काळकूटा । ऐसें दावी ॥ ९५३ ॥ जियें वैराग्य येणें बोलें । मागां संसिद्धी रूप केलें । किंबहुना तें आपुलें । मेळवी खागें ॥ ९५४ ॥ मग जिंतिलिया हे भोये । पुरुष सर्वत्र जैसा होये । कां जालाही जें लाहे । तें आतां सांगों ॥ ९५५ ॥ असक्तबुद्धिः सर्वत्र जितात्मा विगतस्पृहः । नैष्कर्म्यसिद्धिं परमां संन्यासेनाधिगच्छति ॥ ४९॥ तरी देहादिक हें संसारें । सर्वही मांडलेंसे जें गुंफिरें । तेथ नातुडे तो वागुरें । वारा जैसा ॥ ९५६ ॥ पैं परिपाकाचिये वेळे । फळ देठें ना देठु फळें । न धरे तैसें स्नेह खुळें । सर्वत्र होय ॥ ९५७ ॥ पुत्र वित्त कलत्र । हे जालियाही स्वतंत्र । माझें न म्हणे पात्र । विषाचें जैसें ॥ ९५८ ॥ हें असो विषयजाती । बुद्धि पोळली ऐसी माघौती । पाउलें घेऊनि एकांतीं । हृदयाच्या रिगे ॥ ९५९ ॥ ऐसया अंतःकरण । बाह्य येतां तयाची आण । न मोडी समर्था भेण । दासी जैसी ॥ ९६० ॥ तैसें ऐक्याचिये मुठी । माजिवडें चित्त किरीटी । करूनि वेधी नेहटीं । आत्मयाच्या ॥ ९६१ ॥ तेव्हां दृष्टादृष्ट स्पृहे । निमणें जालेंचि आहे । आगीं दडपलिया धुयें । राहिजे जैसें ॥ ९६२ ॥ म्हणौनि नियमिलिया मानसीं । स्पृहा नासौनि जाय आपैसीं । किंबहुना तो ऐसी । भूमिका पावे ॥ ९६३ ॥ पैं अन्यथा बोधु आघवा । मावळोनि तया पांडवा । बोधमात्रींचि जीवा । ठावो होय ॥ ९६४ ॥ धरवणी वेंचें सरे । तैसें भोगें प्राचीन पुरे । नवें तंव नुपकरे । कांहीचि करूं ॥ ९६५ ॥ ऐसीं कर्में साम्यदशा । होय तेथ वीरेशा । मग श्रीगुरु आपैसा । भेटेचि गा ॥ ९६६ ॥ रात्रीची चौपाहरी । वेंचलिया अवधारीं । डोळ्यां तमारी । मिळे जैसा ॥ ९६७ ॥ का येऊनि फळाचा घडु । पारुषवी केळीची वाढु । श्रीगुरु भेटोनि करी पाडु । बुभुत्सु तैसा ॥ ९६८ ॥ मग आलिंगिला पूर्णिमा । जैसा उणीव सांडी चंद्रमा । तैसें होय वीरोत्तमा । गुरुकृपा तया ॥ ९६९ ॥ तेव्हां अबोधुमात्र असे । तो तंव तया कृपा नासे । तेथ निशीसवें जैसें । आंधारें जाय ॥ ९७० ॥ तैसी अबोधाचिये कुशी । कर्म कर्ता कार्य ऐशी । त्रिपुटी असे ते जैसी । गाभिणी मारिली ॥ ९७१ ॥ तैसेंचि अबोधनाशासवें । नाशे क्रियाजात आघवें । ऐसा समूळ संभवे । संन्यासु हा ॥ ९७२ ॥ येणें मुळाज्ञानसंन्यासें । दृश्याचा जेथ ठावो पुसे । तेथ बुझावें तें आपैसें । तोचि आहे ॥ ९७३ ॥ चेइलियावरी पाहीं । स्वप्नींचिया तिये डोहीं । आपणयातें काई । काढूं जाइजे ? ॥ ९७४ ॥ तैं मी नेणें आतां जाणेन । हें सरलें तया दुःस्वप्न । जाला ज्ञातृज्ञेयाविहीन । चिदाकाश ॥ ९७५ ॥ मुखाभासेंसी आरिसा । परौता नेलिया वीरेशा । पाहातेपणेंवीण जैसा । पाहाता ठाके ॥ ९७६ ॥ तैसें नेणणें जें गेलें । तेणें जाणणेंही नेलें । मग निष्क्रिय उरलें । चिन्मात्रचि ॥ ९७७ ॥ तेथ स्वभावें धनंजया । नाहीं कोणीचि क्रिया । म्हणौनि प्रवादु तया । नैष्कर्म्यु ऐसा ॥ ९७८ ॥ तें आपुलें आपणपें । असे तेंचि होऊनि हारपे । तरंगु कां वायुलोपें । समुद्रु जैसा ॥ ९७९ ॥ तैसें न होणें निफजे । ते नैष्कर्म्यसिद्धि जाणिजे । सर्वसिद्धींत सहजें । परम हेचि ॥ ९८० ॥ देउळाचिया कामा कळसु । उपरम गंगेसी सिंधु प्रवेशु । कां सुवर्णशुद्धी कसु । सोळावा जैसा ॥ ९८१ ॥ तैसें आपुलें नेणणें । फेडिजे का जाणणें । तेंहि गिळूनि असणें । ऐसी जे दशा ॥ ९८२ ॥ तियेपरतें कांहीं । निपजणें आन नाहीं । म्हणौनि म्हणिपे पाहीं । परमसिद्धि ते ॥ ९८३ ॥ सिद्धिं प्राप्तो यथा ब्रह्म तथाप्नोति निबोध मे । समासेनैव कौन्तेय निष्ठा ज्ञानस्य या परा ॥ ५०॥ परी हेचि आत्मसिद्धि । जो कोणी भाग्यनिधि । श्रीगुरुकृपालब्धि\- । काळीं पावे ॥ ९८४ ॥ उदयतांचि दिनकरु । प्रकाशुचि आते आंधारु । कां दीपसंगें कापुरु । दीपुचि होय ॥ ९८५ ॥ तया लवणाची कणिका । मिळतखेंवो उदका । उदकचि होऊनि देखा । ठाके जेवीं ॥ ९८६ ॥ कां निद्रितु चेवविलिया । स्वप्नेंसि नीद वायां । जाऊनि आपणपयां । मिळे जैसा ॥ ९८७ ॥ तैसें जया कोण्हासि दैवें । गुरुवाक्यश्रवणाचि सवें । द्वैत गिळोनि विसंवे । आपणया वृत्ती ॥ ९८८ ॥ तयासी मग कर्म करणें । हें बोलिजैलचि कवणें । आकाशा येणें जाणें । आहे काई ? । ॥ ९८९ ॥ म्हणौनि तयासि कांहीं । त्रिशुद्धि करणें नाहीं । परी ऐसें जरी हें कांहीं । नव्हे जया ॥ ९९० ॥ कानावचनाचिये भेटी- । सरिसाचि पैं किरीटी । वस्तु होऊनि उठी । कवणि एकु जो ॥ ९९१ ॥ येऱ्हवीं स्वकर्माचेनि वन्ही । काम्यनिषिद्धाचिया इंधनीं । रजतमें कीर दोन्ही । जाळिलीं आधीं ॥ ९९२ ॥ पुत्र वित्त परलोकु । यया तिहींचा अभिलाखु । घरीं होय पाइकु । हेंही जालें ॥ ९९३ ॥ इंद्रियें सैरा पदार्थीं । रिगतां विटाळलीं होतीं । तिये प्रत्याहार तीर्थीं । न्हाणिलीं कीर ॥ ९९४ ॥ आणि स्वधर्माचें फळ । ईश्वरीं अर्पूनि सकळ । घेऊनि केलें अढळ । वैराग्यपद ॥ ९९५ ॥ ऐसी आत्मसाक्षात्कारीं । लाभे ज्ञानाची उजरी । ते सामुग्री कीर पुरी । मेळविली ॥ ९९६ ॥ आणि तेचि समयीं । सद्गुरु भेटले पाहीं । तेवींचि तिहीं कांहीं । वंचिजेना ॥ ९९७ ॥ परी वोखद घेतखेंवो । काय लाभे आपला ठावो ? । कां उदयजतांचि दिवो । मध्यान्ह होय ? ॥ ९९८ ॥ सुक्षेत्रीं आणि वोलटें । बीजही पेरिलें गोमटें । तरी आलोट फळ भेटे । परी वेळे कीं गा ॥ ९९९ ॥ जोडला मार्गु प्रांजळु । मिनला सुसंगाचाही मेळु । तरी पाविजे वांचूनि वेळु । लागेचि कीं ॥ १००० ॥ तैसा वैराग्यलाभु जाला । वरी सद्गुरुही भेटला । जीवीं अंकुरु फुटला । विवेकाचा ॥ १००१ ॥ तेणें ब्रह्म एक आथी । येर आघवीचि भ्रांती । हेही कीर प्रतीती । गाढ केली ॥ १००२ ॥ परी तेंचि जें परब्रह्म । सर्वात्मक सर्वोत्तम । मोक्षाचेंही काम । सरे जेथ ॥ १००३ ॥ यया तिन्ही अवस्था पोटीं । जिरवी जें गा किरीटी । तया ज्ञानासिही मिठी । दे जे वस्तु ॥ १००४ ॥ ऐक्याचें एकपण सरे । जेथ आनंदकणुही विरे । कांहींचि नुरोनि उरे । जें कांहीं गा ॥ १००५ ॥ तियें ब्रह्मीं ऐक्यपणें । ब्रह्मचि होऊनि असणें । तें क्रमेंचि करूनि तेणें । पाविजे पैं ॥ १००६ ॥ भुकेलियापासीं । वोगरिलें षड्रसीं । तो तृप्ति प्रतिग्रासीं । लाहे जेवीं ॥ १००७ ॥ तैसा वैराग्याचा वोलावा । विवेकाचा तो दिवा । आंबुथितां आत्मठेवा । काढीचि तो ॥ १००८ ॥ तरी भोगिजे आत्मऋद्धी । येवढी योग्यतेची सिद्धी । जयाच्या आंगीं निरवधी । लेणें जाली ॥ १००९ ॥ तो जेणें क्रमें ब्रह्म । होणें करी गा सुगम । तया क्रमाचें आतां वर्म । आईक सांगों ॥ १०१० ॥ बुद्ध्या विशुद्धया युक्तो धृत्यात्मानं नियम्य च । शब्दादीन्विषयांस्त्यक्त्वा रागद्वेषौ व्युदस्य च ॥ ५१॥ तरी गुरु दाविलिया वाटा । येऊन विवेकतीर्थतटा । धुऊनियां मळकटा । बुद्धीचा तेणें ॥ १०११ ॥ मग राहूनें उगळिली । प्रभा चंद्रें आलिंगिली । तैसी शुद्धत्वें जडली । आपणयां बुद्धि ॥ १०१२ ॥ सांडूनि कुळें दोन्ही । प्रियासी अनुसरे कामिनी । द्वंद्वत्यागें स्वचिंतनीं । पडली तैसी ॥ १०१३ ॥ आणि ज्ञान ऐसें जिव्हार । नेवों नेवों निरंतर । इंद्रियीं केले थोर । शब्दादिक जे ॥ १०१४ ॥ ते रश्मिजाळ काढलेया । मृगजळ जाय लया । तैसें वृत्तिरोधें तयां । पांचांही केलें ॥ १०१५ ॥ नेणतां अधमाचिया अन्ना । खादलिया कीजे वमना । तैसीं वोकविली सवासना । इंद्रियें विषयीं ॥ १०१६ ॥ मग प्रत्यगावृत्ती चोखटें । लाविलीं गंगेचेनि तटें । ऐसीं प्रायश्चित्तें धुवटें । केलीं येणें ॥ १०१७ ॥ पाठीं सात्विकें धीरें तेणें । शोधारलीं तियें करणें । मग मनेंसीं योगधारणें । मेळविलीं ॥ १०१८ ॥ तेवींचि प्राचीनें इष्टानिष्टें । भोगेंसीं येउनी भेटे । तेथ देखिलियाही वोखटें । द्वेषु न करी ॥ १०१९ ॥ ना गोमटेंचि विपायें । तें आणूनि पुढां सूये । तयालागीं न होये । साभिलाषु ॥ १०२० ॥ यापरी इष्टानिष्टींंं । रागद्वेष किरीटी । त्यजूनि गिरिकपाटीं । निकुंजीं वसे ॥ १०२१ ॥ विविक्तसेवी लघ्वाशी यतवाक्कायमानसः । ध्यानयोगपरो नित्यं वैराग्यं समुपाश्रितः ॥ ५२॥ गजबजा सांडिलिया । वसवी वनस्थळिया । अंगाचियाचि मांदिया । एकलेया ॥ १०२२ ॥ शमदमादिकीं खेळे । न बोलणेंचि चावळे । गुरुवाक्याचेनि मेळें । नेणे वेळु ॥ १०२३ ॥ आणि आंगा बळ यावें । नातरी क्षुधा जावें । कां जिभीचे पुरवावे । मनोरथ ॥ १०२४ ॥ भोजन करितांविखीं । ययां तिहींतें न लेखी । आहारीं मिती संतोषीं । माप न सूये ॥ १०२५ ॥ अशनाचेनि पावकें । हारपतां प्राणु पोखे । इतुकियाचि भागु मोटकें । अशन करी ॥ १०२६ ॥ आणि परपुरुषें कामिली । कुळवधू आंग न घाली । निद्रालस्या न मोकली । आसन तैसें ॥ १०२७ ॥ दंडवताचेनि प्रसंगें । भुयीं हन अंग लागे । वांचूनि येर नेघे । राभस्य तेथ ॥ १०२८ ॥ देहनिर्वाहापुरतें । राहाटवी हातांपायांतें । किंबहुना आपैतें । सबाह्य केलें ॥ १०२९ ॥ आणि मनाचा उंबरा । वृत्तीसी देखों नेदी वीरा । तेथ कें वाग्व्यापारा । अवकाशु असे ? ॥ १०३० ॥ ऐसेनि देह वाचा मानस । हें जिणौनि बाह्यप्रदेश । आकळिलें आकाश । ध्यानाचें तेणें ॥ १०३१ ॥ गुरुवाक्यें उठविला । बोधीं निश्चयो आपुला । न्याहाळीं हातीं घेतला । आरिसा जैसा ॥ १०३२ ॥ पैं ध्याता आपणचि परी । ध्यानरूप वृत्तिमाझारीं । ध्येयत्वें घे हे अवधारीं । ध्यानरूढी गा ॥ १०३३ ॥ तेथ ध्येय ध्यान ध्याता । ययां तिहीं एकरूपता । होय तंव पंडुसुता । कीजे तें गा ॥ १०३४ ॥ म्हणौनि तो मुमुक्षु । आत्मज्ञानीं जाला दक्षु । परी पुढां सूनि पक्षु । योगाभ्यासाचा ॥ १०३५ ॥ अपानरंध्रद्वया । माझारीं धनंजया । पार्ष्णीं पिडूनियां । कांवरुमूळ ॥ १०३६ ॥ आकुंचूनि अध । देऊनि तिन्ही बंध । करूनि एकवद । वायुभेदी ॥ १०३७ ॥ कुंडलिनी जागवूनि । मध्यमा विकाशूनि । आधारादि भेदूनि । आज्ञावरी ॥ १०३८ ॥ सहस्त्रदळाचा मेघु । पीयुषें वर्षोनि चांगु । तो मूळवरी वोघु । आणूनियां ॥ १०३९ ॥ नाचतया पुण्यगिरी । चिद्भैरवाच्या खापरीं । मनपवनाची खीच पुरी । वाढूनियां ॥ १०४० ॥ जालिया योगाचा गाढा । मेळावा सूनि हा पुढां । ध्यान मागिलीकडां । स्वयंभ केलें ॥ १०४१ ॥ आणि ध्यान योग दोन्ही । इयें आत्मतत्वज्ञानीं । पैठा होआवया निर्विघ्नीं । आधींचि तेणें ॥ १०४२ ॥ वीतरागतेसारिखा । जोडूनि ठेविला सखा । तो आघवियाचि भूमिका- । सवें चाले ॥ १०४३ ॥ पहावें दिसे तंववरी । दिठीतें न संडी दीप जरी । तरी कें आहे अवसरी । देखावया ॥ १०४४ ॥ तैसें मोक्षीं प्रवर्तलया । वृत्ती ब्रह्मीं जाय लया । तंव वैराग्य आथी तया । भंगु कैचा । ॥ १०४५ ॥ म्हणौनि सवैराग्यु । ज्ञानाभ्यासु तो सभाग्यु । करूनि जाला योग्यु । आत्मलाभा ॥ १०४६ ॥ ऐसी वैराग्याची आंगीं । बाणूनियां वज्रांगीं । राजयोगतुरंगीं । आरूढला ॥ १०४७ ॥ वरी आड पडिलें दिठी । सानें थोर निवटी । तें बळीं विवेकमुष्टीं । ध्यानाचें खांडें ॥ १०४८ ॥ ऐसेनि संसाररणाआंतु । आंधारीं सूर्य तैसा असे जातु । मोक्षविजयश्रीये वरैतु । होआवयालागीं ॥ १०४९ ॥ अहंकारं बलं दर्पं कामं क्रोधं परिग्रहम् । विमुच्य निर्ममः शान्तो ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥ ५३॥ तेथ आडवावया आले । दोषवैरी जे धोपटिले । तयांमाजीं पहिलें । देहाहंकारु ॥ १०५० ॥ जो न मोकली मारुनी । जीवों नेदी उपजवोनि । विचंबवी खोडां घालुनी । हाडांचिया ॥ १०५१ ॥ तयाचा देहदुर्ग हा थारा । मोडूनि घेतला तो वीरा । आणि बळ हा दुसरा । मारिला वैरी ॥ १०५२ ॥ जो विषयाचेनि नांवें । चौगुणेंही वरी थांवे । जेणें मृतावस्था धांवे । सर्वत्र जगा ॥ १०५३ ॥ तो विषय विषाचा अथावो । आघविया दोषांचा रावो । परी ध्यानखड्गाचा घावो । साहेल कैंचा ? ॥ १०५४ ॥ आणि प्रिय विषयप्राप्ती । करी जया सुखाची व्यक्ती । तेचि घालूनि बुंथी । आंगीं जो वाजे ॥ १०५५ ॥ जो सन्मार्गा भुलवी । मग अधर्माच्या आडवीं । सूनि वाघां सांपडवी । नरकादिकां ॥ १०५६ ॥ तो विश्वासें मारितां रिपु । निवटूनि घातला दर्पु । आणि जयाचा अहा कंपु । तापसांसी ॥ १०५७ ॥ क्रोधा ऐसा महादोखु । जयाचा देखा परिपाकु । भरिजे तंव अधिकु । रिता होय जो ॥ १०५८ ॥ तो कामु कोणेच ठायीं । नसे ऐसें केलें पाहीं । कीं तेंचि क्रोधाही । सहजें आलें ॥ १०५९ ॥ मुळाचें तोडणें जैसें । होय कां शाखोद्देशें । कामु नाशलेनि नाशे । तैसा क्रोधु ॥ १०६० ॥ म्हणौनि काम वैरी । जाला जेथ ठाणोरी । तेथ सरली वारी । क्रोधाचीही ॥ १०६१ ॥ आणि समर्थु आपुला खोडा । शिसें वाहवी जैसा होडा । तैसा भुंजौनि जो गाढा । परीग्रहो ॥ १०६२ ॥ जो माथांचि पालाणवी । अंगा अवगुण घालवी । जीवें दांडी घेववी । ममत्वाची ॥ १०६३ ॥ शिष्यशास्त्रादिविलासें । मठादिमुद्रेचेनि मिसें । घातले आहाती फांसे । निःसंगा जेणें ॥ १०६४ ॥ घरीं कुटुंबपणें सरे । तरी वनीं वन्य होऊनि अवतरे । नागवीयाही शरीरें । लागला आहे ॥ १०६५ ॥ ऐसा दुर्जयो जो परीग्रहो । तयाचा फेडूनि ठावो । भवविजयाचा उत्साहो । भोगीतसे जो ॥ १०६६ ॥ तेथ अमानित्वादि आघवे । ज्ञानगुणाचे जे मेळावे । ते कैवल्यदेशींचे आघवे । रावो जैसे आले ॥ १०६७ ॥ तेव्हां सम्यक्‌ज्ञानाचिया । राणिवा उगाणूनि तया । परिवारु होऊनियां । राहत आंगें ॥ १०६८ ॥ प्रवृत्तीचिये राजबिदीं । अवस्थाभेदप्रमदीं । कीजत आहे प्रतिपदीं । सुखाचें लोण ॥ १०६९ ॥ पुढां बोधाचिये कांबीवरी । विवेकु दृश्याची मांदी सारी । योगभूमिका आरती करी । येती जैसिया ॥ १०७० ॥ तेथ ऋद्धिसिद्धींचीं अनेगें । वृंदें मिळती प्रसंगें । तिये पुष्पवर्षीं आंगें । नाहातसे तो ॥ १०७१ ॥ ऐसेनि ब्रह्मैक्यासारिखें । स्वराज्य येतां जवळिकें । झळंबित आहे हरिखें । तिन्ही लोक ॥ १०७२ ॥ तेव्हां वैरियां कां मैत्रियां । तयासि माझें म्हणावया । समानता धनंजया । उरेचिही ना ॥ १०७३ ॥ हें ना भलतेणें व्याजें । तो जयातें म्हणे माझें । तें नोडवेचि कां दुजें । अद्वितीय जाला ॥ १०७४ ॥ पैं आपुलिया एकी सत्ता । सर्वही कवळूनिया पंडुसुता । कहीं न लगती ममता । धाडिली तेणें ॥ १०७५ ॥ ऐसा जिंतिलिया रिपुवर्गु । अपमानिलिया हें जगु । अपैसा योगतुरंगु । स्थिर जाला ॥ १०७६ ॥ वैराग्याचें गाढलें । अंगी त्राण होतें भलें । तेंही नावेक ढिलें । तेव्हां करी ॥ १०७७ ॥ आणि निवटी ध्यानाचें खांडें । तें दुजें नाहींचि पुढें । म्हणौनि हातु आसुडें । वृत्तीचाही ॥ १०७८ ॥ जैसें रसौषध खरें । आपुलें काज करोनि पुरें । आपणही नुरे । तैसें होतसे ॥ १०७९ ॥ देखोनि ठाकिता ठावो । धांवता थिरावे पावो । तैसा ब्रह्मसामीप्यें थावो । अभ्यासु सांडी ॥ १०८० ॥ घडतां महोदधीसी । गंगा वेगु सांडी जैसी । कां कामिनी कांतापासीं । स्थिर होय ॥ १०८१ ॥ नाना फळतिये वेळे । केळीची वाढी मांटुळे । कां गांवापुढें वळे । मार्गु जैसा ॥ १०८२ ॥ तैसा आत्मसाक्षात्कारु । होईल देखोनि गोचरु । ऐसा साधनहतियेरु । हळुचि ठेवी ॥ १०८३ ॥ म्हणौनि ब्रह्मेंसी तया । ऐक्याचा समो धनंजया । होतसे तैं उपाया । वोहटु पडे ॥ १०८४ ॥ मग वैराग्याची गोंधळुक । जे ज्ञानाभ्यासाचें वार्धक्य । योगफळाचाही परिपाक । दशा जे कां ॥ १०८५ ॥ ते शांति पैं गा सुभगा । संपूर्ण ये तयाचिया आंगा । तैं ब्रह्म होआवया जोगा । होय तो पुरुषु ॥ १०८६ ॥ पुनवेहुनी चतुर्दशी । जेतुलें उणेपण शशी । कां सोळे पाऊनि जैसी । पंधरावी वानी ॥ १०८७ ॥ सागरींही पाणी वेगें । संचरे तें रूप गंगे । येर निश्चळ जें उगें । तें समुद्रु जैसा ॥ १०८८ ॥ ब्रह्मा आणि ब्रह्महोतिये । योग्यते तैसा पाडु आहे । तेंचि शांतीचेनि लवलाहें । होय तो गा ॥ १०८९ ॥ पैं तेंचि होणेंनवीण । प्रतीती आलें जें ब्रह्मपण । ते ब्रह्म होती जाण । योग्यता येथ ॥ १०९० ॥ ब्रह्मभूतः प्रसन्नात्मा न शोचति न काण्‌क्षति । समः सर्वेषु भूतेषु मद्भक्तिं लभते पराम् ॥ ५४॥ ते ब्रह्मभावयोग्यता । पुरुषु तो मग पंडुसुता । आत्मबोधप्रसन्नता\- । पदीं बैसे ॥ १०९१ ॥ जेणें निपजे रससोय । तो तापुही जैं जाय । तैं ते कां होय । प्रसन्न जैसी ॥ १०९२ ॥ नाना भरतिया लगबगा । शरत्काळीं सांडिजे गंगा । कां गीत रहातां उपांगा । वोहटु पडे ॥ १०९३ ॥ तैसा आत्मबोधीं उद्यमु । करितां होय जो श्रमु । तोही जेथें समु । होऊनि जाय ॥ १०९४ ॥ आत्मबोधप्रशस्ती । हे तिये दशेची ख्याती । ते भोगितसे महामती । योग्यु तो गा ॥ १०९५ ॥ तेव्हां आत्मत्वें शोचावें । कांहीं पावावया कामावें । हें सरलें समभावें । भरितें तया ॥ १०९६ ॥ उदया येतां गभस्ती । नाना नक्षत्रव्यक्ती । हारवीजती दीप्ती । आंगिका जेवीं ॥ १०९७ ॥ तेवीं उठतिया आत्मप्रथा । हे भूतभेदव्यवस्था । मोडीत मोडीत पार्था । वास पाहे तो ॥ १०९८ ॥ पाटियेवरील अक्षरें । जैसीं पुसतां येती करें । तैसीं हारपती भेदांतरें । तयाचिये दृष्टी ॥ १०९९ ॥ तैसेनि अन्यथा ज्ञानें । जियें घेपती जागरस्वप्नें । तियें दोन्ही केलीं लीनें । अव्यक्तामाजीं ॥ ११०० ॥ मग तेंही अव्यक्त । बोध वाढतां झिजत । पुरलां बोधीं समस्त । बुडोनि जाय ॥ ११०१ ॥ जैसी भोजनाच्या व्यापारीं । क्षुधा जिरत जाय अवधारीं । मग तृप्तीच्या अवसरीं । नाहींच होय ॥ ११०२ ॥ नाना चालीचिया वाढी । वाट होत जाय थोडी । मग पातला ठायीं बुडी । देऊनि निमे ॥ ११०३ ॥ कां जागृति जंव जंव उद्दीपे । तंव तंव निद्रा हारपे । मग जागीनलिया स्वरूपें । नाहींच होय ॥ ११०४ ॥ हें ना आपुलें पूर्णत्व भेटें । जेथ चंद्रासीं वाढी खुंटे । तेथ शुक्लपक्षु आटे । निःशेषु जैसा ॥ ११०५ ॥ तैसा बोध्यजात गिळितु । बोधु बोधें ये मज आंतु । मिसळला तेथ साद्यंतु । अबोधु गेला ॥ ११०६ ॥ तेव्हां कल्पांताचिये वेळे । नदी सिंधूचें पेंडवळें । मोडूनि भरलें जळें । आब्रह्म जैसें ॥ ११०७ ॥ नाना गेलिया घट मठ । आकाश ठाके एकवट । कां जळोनि काष्ठें काष्ठ । वन्हीचि होय ॥ ११०८ ॥ नातरी लेणियांचे ठसे । आटोनि गेलिया मुसे । नामरूप भेदें जैसें । सांडिजे सोनें ॥ ११०९ ॥ हेंही असो चेइलया । तें स्वप्न नाहीं जालया । मग आपणचि आपणयां । उरिजे जैसें ॥ १११० ॥ तैसी मी एकवांचूनि कांहीं । तया तयाहीसकट नाहीं । हे चौथी भक्ति पाहीं । माझी तो लाहे ॥ ११११ ॥ येर आर्तु जिज्ञासु अर्थार्थी । हे भजती जिये पंथीं । ते तिन्ही पावोनी चौथी । म्हणिपत आहे ॥ १११२ ॥ येऱ्हवीं तिजी ना चौथी । हे पहिली ना सरती । पैं माझिये सहजस्थिती । भक्ति नाम ॥ १११३ ॥ जें नेणणें माझें प्रकाशूनि । अन्यथात्वें मातें दाऊनि । सर्वही सर्वीं भजौनि । बुझावीतसे जे ॥ १११४ ॥ जो जेथ जैसें पाहों बैसे । तया तेथ तैसेंचि असे । हें उजियेडें कां दिसे । अखंडें जेणें ॥ १११५ ॥ स्वप्नाचें दिसणें न दिसणें । जैसें आपलेनि असलेपणें । विश्वाचें आहे नाहीं जेणें । प्रकाशें तैसें ॥ १११६ ॥ ऐसा हा सहज माझा । प्रकाशु जो कपिध्वजा । तो भक्ति या वोजा । बोलिजे गा ॥ १११७ ॥ म्हणौनि आर्ताच्या ठायीं । हे आर्ति होऊनि पाहीं । अपेक्षणीय जें कांहीं । तें मीचि केला ॥ १११८ ॥ जिज्ञासुपुढां वीरेशा । हेचि होऊनि जिज्ञासा । मी कां जिज्ञास्यु ऐसा । दाखविला ॥ १११९ ॥ हेंचि होऊनि अर्थना । मीचि माझ्या अर्थीं अर्जुना । करूनि अर्थाभिधाना । आणी मातें ॥ ११२० ॥ एवं घेऊनि अज्ञानातें । माझी भक्ति जे हे वर्ते । ते दावी मज द्रष्टयातें । दृश्य करूनि ॥ ११२१ ॥ येथें मुखचि दिसे मुखें । या बोला कांहीं न चुके । तरी दुजेपण हें लटिकें । आरिसा करी ॥ ११२२ ॥ दिठी चंद्रचि घे साचें । परी येतुलें हें तिमिराचें । जे एकचि असे तयाचे । दोनी दावी ॥ ११२३ ॥ तैसा सर्वत्र मीचि मियां । घेपतसें भक्ति इया । परी दृश्यत्व हें वायां । अज्ञानवशें ॥ ११२४ ॥ तें अज्ञान आतां फिटलें । माझें दृष्टृत्व मज भेटलें । निजबिंबीं एकवटलें । प्रतिबिंब जैसें ॥ ११२५ ॥ पैं जेव्हांही असे किडाळ । तेव्हांही सोनेंचि अढळ । परी तें कीड गेलिया केवळ । उरे जैसें ॥ ११२६ ॥ हां गा पूर्णिमे आधीं कायी । चंद्रु सावयवु नाहीं ? । परी तिये दिवशीं भेटे पाहीं । पूर्णता तया ॥ ११२७ ॥ तैसा मीचि ज्ञानद्वारें । दिसें परी हस्तांतरें । मग दृष्टृत्व तें सरे । मियांचि मी लाभें ॥ ११२८ ॥ म्हणौनि दृश्यपथा- । अतीतु माझा पार्था । भक्तियोगु चवथा । म्हणितला गा ॥ ११२९ ॥ भक्त्या मामभिजानाति यावान्यश्चास्मि तत्त्वतः । ततो मां तत्त्वतो ज्ञात्वा विशते तदनन्तरम् ॥ ५५॥ या ज्ञान भक्ति सहज । भक्तु एकवटला मज । मीचि केवळ हें तुज । श्रुतही आहे ॥ ११३० ॥ जे उभऊनियां भुजा । ज्ञानिया आत्मा माझा । हे बोलिलों कपिध्वजा । सप्तमाध्यायीं ॥ ११३१ ॥ ते कल्पादीं भक्ति मियां । श्रीभागवतमिषें ब्रह्मया । उत्तम म्हणौनि धनंजया । उपदेशिली ॥ ११३२ ॥ ज्ञानी इयेतें स्वसंवित्ती । शैव म्हणती शक्ती । आम्ही परम भक्ती । आपुली म्हणो ॥ ११३३ ॥ हे मज मिळतिये वेळे । तया क्रमयोगियां फळे । मग समस्तही निखिळें । मियांचि भरे ॥ ११३४ ॥ तेथ वैराग्य विवेकेंसी । आटे बंध मोक्षेंसीं । वृत्ती तिये आवृत्तीसीं । बुडोनि जाय ॥ ११३५ ॥ घेऊनि ऐलपणातें । परत्व हारपें जेथें । गिळूनि चाऱ्ही भूतें । आकाश जैसें ॥ ११३६ ॥ तया परी थडथाद । साध्यसाधनातीत शुद्ध । तें मी होऊनि एकवद । भोगितो मातें ॥ ११३७ ॥ घडोनि सिंधूचिया आंगा । सिंधूवरी तळपे गंगा । तैसा पाडु तया भोगा । अवधारी जो ॥ ११३८ ॥ कां आरिसयासि आरिसा । उटूनि दाविलिया जैसा । देखणा अतिशयो तैसा । भोगणा तिये ॥ ११३९ ॥ हे असो दर्पणु नेलिया । तो मुख बोधुही गेलिया । देखलेंपण एकलेया । आस्वादिजे जेवीं ॥ ११४० ॥ चेइलिया स्वप्न नाशे । आपलें ऐक्यचि दिसे । ते दुजेनवीण जैसें । भोगिजे का ॥ ११४१ ॥ तोचि जालिया भोगु तयाचा । न घडे हा भावो जयांचा । तिहीं बोलें केवीं बोलाचा । उच्चारु कीजे ॥ ११४२ ॥ तयांच्या नेणों गांवीं । रवी प्रकाशी हन दिवी । कीं व्योमालागीं मांडवी । उभिली तिहीं ॥ ११४३ ॥ हां गा राजन्यत्व नव्हतां आंगीं । रावो रायपण काय भोगी ? । कां आंधारु हन आलिंगी । दिनकरातें ? ॥ ११४४ ॥ आणि आकाश जें नव्हे । तया आकाश काय जाणवे ? । रत्नाच्या रूपीं मिरवे । गुंजांचें लेणें ? ॥ ११४५ ॥ म्हणौनि मी होणें नाहीं । तया मीचि आहें केहीं । मग भजेल हें कायी । बोलों कीर ॥ ११४६ ॥ यालागीं तो क्रमयोगी । मी जालाचि मातें भोगी । तारुण्य कां तरुणांगीं । जियापरी ॥ ११४७ ॥ तरंग सर्वांगीं तोय चुंबी । प्रभा सर्वत्र विलसे बिंबीं । नाना अवकाश नभीं । लुंठतु जैसा ॥ ११४८ ॥ तैसा रूप होऊनि माझें । मातें क्रियावीण तो भजे । अलंकारु का सहजें । सोनयातें जेवीं ॥ ११४९ ॥ का चंदनाची द्रुती जैसी । चंदनीं भजे अपैसी । का अकृत्रिम शशीं । चंद्रिका ते ॥ ११५० ॥ तैसी क्रिया कीर न साहे । तऱ्ही अद्वैतीं भक्ति आहे । हें अनुभवाचिजोगें नव्हे । बोला{ऐ}सें ॥ ११५१ ॥ तेव्हां पूर्वसंस्कार छंदें । जें कांहीं तो अनुवादे । तेणें आळविलेनि वो दें । बोलतां मीचि ॥ ११५२ ॥ बोलतया बोलताचि भेटे । तेथें बोलिलें हें न घटे । तें मौन तंव गोमटें । स्तवन माझें ॥ ११५३ ॥ म्हणौनि तया बोलतां । बोली बोलतां मी भेटतां । मौन होय तेणें तत्वतां । स्तवितो मातें ॥ ११५४ ॥ तैसेंचि बुद्धी का दिठी । जें तो देखों जाय किरीटी । तें देखणें दृश्य लोटी । देखतेंचि दावी ॥ ११५५ ॥ आरिसया आधीं जैसें । देखतेंचि मुख दिसेअ । तयाचें देखणें तैसें । मेळवी द्रष्टें ॥ ११५६ ॥ दृश्य जाउनियां द्रष्टें । द्रष्टयासीचि जैं भेटे । तैं एकलेपणें न घटे । द्रष्टेपणही ॥ ११५७ ॥ तेथ स्वप्नींचिया प्रिया । चेवोनि झोंबो गेलिया । ठायिजे दोन्ही न होनियां । आपणचि जैसें ॥ ११५८ ॥ का दोहीं काष्ठाचिये घृष्टी\- । माजीं वन्हि एक उठी । तो दोन्ही हे भाष आटी । आपणचि होय ॥ ११५९ ॥ नाना प्रतिबिंब हातीं । घेऊं गेलिया गभस्ती । बिंबताही असती । जाय जैसी ॥ ११६० ॥ तैसा मी होऊनि देखतें । तो घेऊं जाय दृश्यातें । तेथ दृश्य ने थितें । द्रष्टृत्वेंसीं ॥ ११६१ ॥ रवि आंधारु प्रकाशिता । नुरेचि जेवीं प्रकाश्यता । तेंवीं दृश्यीं नाही द्रष्टृता । मी जालिया ॥ ११६२ ॥ मग देखिजे ना न देखिजे । ऐसी जे दशा निपजे । ते तें दर्शन माझें । साचोकारें ॥ ११६३ ॥ तें भलतयाही किरीटी । पदार्थाचिया भेटी । द्रष्टृदृश्यातीता दृष्टी । भोगितो सदा ॥ ११६४ ॥ आणि आकाश हें आकाशें । दाटलें न ढळें जैसें । मियां आत्मेन आपणपें तैसें । जालें तया ॥ ११६५ ॥ कल्पांतीं उदक उदकें । रुंधिलिया वाहों ठाके । तैसा आत्मेनि मियां येकें । कोंदला तो ॥ ११६६ ॥ पावो आपणपयां वोळघे ? । केवीं वन्हि आपणपयां लागे ? । आपणपां पाणी रिघे । स्नाना कैसें ? ॥ ११६७ ॥ म्हणौनि सर्व मी जालेपणें । ठेलें तया येणें जाणें । तेंचि गा यात्रा करणें । अद्वया मज ॥ ११६८ ॥ पैं जळावरील तरंगु । जरी धाविन्नला सवेगु । तरी नाहीं भूमिभागु । क्रमिला तेणें ॥ ११६९ ॥ जें सांडावें कां मांडावें । जें चालणें जेणें चालावें । तें तोयचि एक आघवें । म्हणौनियां ॥ ११७० ॥ गेलियाही भलतेउता । उदकपणेंं पंडुसुता । तरंगाची एकात्मता । न मोडेचि जेवीं ॥ ११७१ ॥ तैसा मीपणें हा लोटला । तो आघवेंयाचि मजआंतु आला । या यात्रा होय भला । कापडी माझा ॥ ११७२ ॥ आणि शरीर स्वभाववशें । कांहीं येक करूं जरी बैसे । तरी मीचि तो तेणें मिषें । भेटे तया ॥ ११७३ ॥ तेथ कर्म आणि कर्ता । हें जाऊनि पंडुसुता । मियां आत्मेनि मज पाहतां । मीचि होय ॥ ११७४ ॥ पैं दर्पणातेंं दर्पणें । पाहिलिया होय न पाहणें । सोनें झांकिलिया सुवर्णें । ना झांकें जेवीं ॥ ११७५ ॥ दीपातें दीपें प्रकाशिजे । तें न प्रकाशणेंचि निपजे । तैसें कर्म मियां कीजे । तें करणें कैंचें ? ॥ ११७६ ॥ कर्मही करितचि आहे । जैं करावें हें भाष जाये । तैं न करणेंचि होये । तयाचें केलें ॥ ११७७ ॥ क्रियाजात मी जालेपणें । घडे कांहींचि न करणें । तयाचि नांव पूजणें । खुणेचें माझें ॥ ११७८ ॥ म्हणौनि करीतयाही वोजा । तें न करणें हेंचि कपिध्वजा । निफजे तिया महापूजा । पूजी तो मातें ॥ ११७९ ॥ एवं तो बोले तें स्तवन । तो देखे तें दर्शन । अद्वया मज गमन । तो चाले तेंचि ॥ ११८० ॥ तो करी तेतुली पूजा । तो कल्पी तो जपु माझा । तो असे तेचि कपिध्वजा । समाधी माझी ॥ ११८१ ॥ जैसें कनकेंसी कांकणें । असिजे अनन्यपणें । तो भक्तियोगें येणें । मजसीं तैसा ॥ ११८२ ॥ उदकीं कल्लोळु । कापुरीं परीमळु । रत्नीं उजाळु । अनन्यु जैसा ॥ ११८३ ॥ किंबहुना तंतूंसीं पटु । कां मृत्तिकेसीं घटु । तैसा तो एकवटु । मजसीं माझा ॥ ११८४ ॥ इया अनन्यसिद्धा भक्ती । या आघवाचि दृश्यजातीं । मज आपणपेंया सुमती । द्रष्टयातें जाण ॥ ११८५ ॥ तिन्ही अवस्थांचेनि द्वारें । उपाध्युपहिताकारें । भावाभावरूप स्फुरे । दृश्य जें हें ॥ ११८६ ॥ तें हें आघवेंचि मी द्रष्टा । ऐसिया बोधाचा माजिवटा । अनुभवाचा सुभटा । धेंडा तो नाचे ॥ ११८७ ॥ रज्जु जालिया गोचरु । आभासतां तो व्याळाकारु । रज्जुचि ऐसा निर्धारु । होय जेवीं ॥ ११८८ ॥ भांगारापरतें कांहीं । लेणें गुंजहीभरी नाहीं । हें आटुनियां ठायीं । कीजे जैसे ॥ ११८९ ॥ उदका येकापरतें । तरंग नाहींचि हें निरुतें । जाणोनि तया आकारातें । न घेपे जेवीं ॥ ११९० ॥ नातरी स्वप्नविकारां समस्तां । चेऊनियां उमाणें घेतां । तो आपणयापरौता । न दिसे जैसा ॥ ११९१ ॥ तैसें जें कांहीं आथी नाथी । येणें होय ज्ञेयस्फुर्ती । तें ज्ञाताचि मी हें प्रतीती । होऊनि भोगी ॥ ११९२ ॥ जाणे अजु मी अजरु । अक्षयो मी अक्षरु । अपूर्वु मी अपारु । आनंदु मी ॥ ११९३ ॥ अचळु मी अच्युतु । अनंतु मी अद्वैतु । आद्यु मी अव्यक्तु । व्यक्तुही मी ॥ ११९४ ॥ ईश्य मी ईश्वरु । अनादि मी अमरु । अभय मी आधारु । आधेय मी ॥ ११९५ ॥ स्वामी मी सदोदितु । सहजु मी सततु । सर्व मी सर्वगतु । सर्वातीतु मी ॥ ११९६ ॥ नवा मी पुराणु । शून्यु मी संपूर्णु । स्थुलु मी अणु । जें कांहीं तें मी ॥ ११९७ ॥ अक्रियु मी येकु । असंगु मी अशोकु । व्यापु मी व्यापकु । पुरुषोत्तमु मी ॥ ११९८ ॥ अशब्दु मी अश्रोत्रु । अरूपु मी अगोत्रु । समु मी स्वतंत्रु । ब्रह्म मी परु ॥ ११९९ ॥ ऐसें आत्मत्वें मज एकातें । इया अद्वयभक्ती जाणोनि निरुतें । आणि याही बोधा जाणतें । तेंही मीचि जाणें ॥ १२०० ॥ पैं चेइलेयानंतरें । आपुलें एकपण उरे । तेंही तोंवरी स्फुरे । तयाशींचि जैसें ॥ १२०१ ॥ कां प्रकाशतां अर्कु । तोचि होय प्रकाशकु । तयाही अभेदा द्योतकु । तोचि जैसा ॥ १२०२ ॥ तैसा वेद्यांच्या विलयीं । केवळ वीदकु उरे पाहीं । तेणें जाणवें तया तेंही । हेंही जो जाणे ॥ १२०३ ॥ तया अद्वयपणा आपुलिया । जाणती ज्ञप्ती जे धनंजया । ते ईश्वरचि मी हे तया । बोधासि ये ॥ १२०४ ॥ मग द्वैताद्वैतातीत । मीचि आत्मा एकु निभ्रांत । हें जाणोनि जाणणें जेथ । अनुभवीं रिघे ॥ १२०५ ॥ तेथ चेइलियां येकपण । दिसे जे आपुलया आपण । तेंही जातां नेणों कोण । होईजे जेवीं ॥ १२०६ ॥ कां डोळां देखतिये क्षणीं । सुवर्णपण सुवर्णीं । नाटितां होय आटणी । अळंकाराचीही ॥ १२०७ ॥ नाना लवण तोय होये । मग क्षारता तोयत्वें राहे । तेही जिरतां जेवीं जाये । जालेपण तें ॥ १२०८ ॥ तैसा मी तो हें जें असे । तें स्वानंदानुभवसमरसें । कालवूनिया प्रवेशे । मजचिमाजीं ॥ १२०९ ॥ आणि तो हे भाष जेथ जाये । तेथे मी हें कोण्हासी आहे । ऐसा मी ना तो तिये सामाये । माझ्याचि रूपीं ॥ १२१० ॥ जेव्हां कापुर जळों सरे । तयाचि नाम अग्नि पुरी । मग उभयतातीत उरे । आकाश जेवीं ॥ १२११ ॥ का धाडलिया एका एकु । वाढे तो शून्य विशेखु । तैसा आहे नाहींचा शेखु । मीचि मग आथी ॥ १२१२ ॥ तेथ ब्रह्मा आत्मा ईशु । यया बोला मोडे सौरसु । न बोलणें याही पैसु । नाहीं तेथ ॥ १२१३ ॥ न बोलणेंही न बोलोनी । तें बोलिजे तोंड भरुनी । जाणिव नेणिव नेणोनी । जाणिजे तें ॥ १२१४ ॥ तेथ बुझिजे बोधु बोधें । आनंंदु घेपे आनंदें । सुखावरी नुसधें । सुखचि भोगिजे ॥ १२१५ ॥ तेथ लाभु जोडला लाभा । प्रभा आलिंगिली प्रभा । विस्मयो बुडाला उभा । विस्मयामाजीं ॥ १२१६ ॥ शमु तेथ सामावला । विश्रामु विश्रांति आला । अनुभवु वेडावला । अनुभूतिपणें ॥ १२१७ ॥ किंबहुना ऐसें निखळ । मीपण जोडे तया फळ । सेवूनि वेली वेल्हाळ । क्रमयोगाची ते ॥ १२१८ ॥ पैं क्रमयोगिया किरीटी । चक्रवर्तीच्या मुकुटीं । मी चिद्रत्न तें साटोवाटीं । होय तो माझा ॥ १२१९ ॥ कीं क्रमयोगप्रासादाचा । कळसु जो हा मोक्षाचा । तयावरील अवकाशाचा । उवावो जाला तो ॥ १२२० ॥ नाना संसार आडवीं । क्रमयोग वाट बरवी । जोडिली ते मदैक्यगांवीं । पैठी जालीसे ॥ १२२१ ॥ हें असो क्रमयोगबोधें । तेणें भक्तिचिद्गांगें । मी स्वानंदोदधी वेगें । ठाकिला कीं गा ॥ १२२२ ॥ हा ठायवरी सुवर्मा । क्रमयोगीं आहे महिमा । म्हणौनि वेळोवेळां तुम्हां । सांगतों आम्ही ॥ १२२३ ॥ पैं देशें काळें पदार्थें । साधूनि घेइजे मातें । तैसा नव्हे मी आयतें । सर्वांचें सर्वही ॥ १२२४ ॥ म्हणौनि माझ्या ठायीं । जाचावें न लगे कांहीं । मी लाभें इयें उपायीं । साचचि गा ॥ १२२५ ॥ एक शिष्य एक गुरु । हा रूढला साच व्यवहारु । तो मत्प्राप्तिप्रकारु । जाणावया ॥ १२२६ ॥ अगा वसुधेच्या पोटीं । निधान सिद्ध किरीटी । वन्हि सिद्ध काष्ठीं । वोहां दूध ॥ १२२७ ॥ परी लाभे तें असतें । तया कीजे उपायातें । येर सिद्धचि तैसा तेथें । उपायीं मी ॥ १२२८ ॥ हा फळहीवरी उपावो । कां पां प्रस्तावीतसे देवो । हे पुसतां परी अभिप्रावो । येथिंचा ऐसा ॥ १२२९ ॥ जे गीतार्थाचें चांगावें । मोक्षोपायपर आघवें । आन शास्त्रोपाय कीं नव्हे । प्रमाणसिद्ध ॥ १२३० ॥ वारा आभाळचि फेडी । वांचूनि सूर्यातें न घडी । कां हातु बाबुळी धाडी । तोय न करी ॥ १२३१ ॥ तैसा आत्मदर्शनीं आडळु । असे अविद्येचा जो मळु । तो शास्त्र नाशी येरु निर्मळु । मी प्रकाशें स्वयें ॥ १२३२ ॥ म्हणौनि आघवींचि शास्त्रें । अविद्याविनाशाचीं पात्रें । वांचोनि न होतीं स्वतंत्रें । आत्मबोधीं ॥ १२३३ ॥ तया अध्यात्मशास्त्रांसीं । जैं साचपणाची ये पुसी । तैं येइजे जया ठायासी । ते हे गीता ॥ १२३४ ॥ भानुभूषिता प्राचिया । सतेजा दिशा आघविया । तैसी शास्त्रेश्वरा गीता या । सनाथें शास्त्रें ॥ १२३५ ॥ हें असो येणें शास्त्रेश्वरें । मागां उपाय बहुवे विस्तारें । सांगितला जैसा करें । घेवों ये आत्मा ॥ १२३६ ॥ परी प्रथमश्रवणासवें । अर्जुना विपायें हें फावे । हा भावो सकणवे । धरूनि श्रीहरी ॥ १२३७ ॥ तेंचि प्रमेय एक वेळ । शिष्यीं होआवया अढळ । सांगतसे मुकुल । मुद्रा आतां ॥ १२३८ ॥ आणि प्रसंगें गीता । ठावोही हा संपता । म्हणौनि दावी आद्यंता । एकार्थत्व ॥ १२३९ ॥ जे ग्रंथाच्या मध्यभागीं । नाना अधिकारप्रसंगीं । निरूपण अनेगीं । सिद्धांतीं केलें ॥ १२४० ॥ तरी तेतुलेही सिद्धांत । इयें शास्त्रीं प्रस्तुत । हे पूर्वापर नेणत । कोण्ही जैं मानी ॥ १२४१ ॥ तैं महासिद्धांताचा आवांका । सिद्धांतकक्षा अनेका । भिडऊनि आरंभु देखा । संपवीतु असे ॥ १२४२ ॥ एथ अविद्यानाशु हें स्थळ । तेणें मोक्षोपादान फळ । या दोहीं केवळ । साधन ज्ञान ॥ १२४३ ॥ हें इतुलेंचि नानापरी । निरूपिलें ग्रंथविस्तारीं । तें आतां दोहीं अक्षरीं । अनुवादावें ॥ १२४४ ॥ म्हणौनि उपेयही हातीं । जालया उपायस्थिती । देव प्रवर्तले तें पुढती । येणेंचि भावें ॥ १२४५ ॥ सर्वकर्माण्यपि सदा कुर्वाणो मद्व्यपाश्रयः । मत्प्रसादादवाप्नोति शाश्वतं पदमव्ययम् ॥ ५६॥ मग म्हणे गा सुभटा । तो क्रमयोगिया निष्ठा । मी हौनी होय पैठा । माझ्या रूपीं ॥ १२४६ ॥ स्वकर्माच्या चोखौळीं । मज पूजा करूनि भलीं । तेणें प्रसादें आकळी । ज्ञाननिष्ठेतें ॥ १२४७ ॥ ते ज्ञाननिष्ठा जेथ हातवसे । तेथ भक्ति माझी उल्लासे । तिया भजन समरसें । सुखिया होय ॥ १२४८ ॥ आणि विश्वप्रकाशितया । आत्मया मज आपुलिया । अनुसरे जो करूनियां । सर्वत्रता हे ॥ १२४९ ॥ सांडूनि आपुला आडळ । लवण आश्रयी जळ । कां हिंडोनि राहे निश्चळ । वायु व्योमीं ॥ १२५० ॥ तैसा बुद्धी वाचा कायें । जो मातें आश्रऊनि ठाये । तो निषिद्धेंही विपायें । कर्में करूं ॥ १२५१ ॥ परी गंगेच्या संबंधीं । बिदी आणि महानदी । येक तेवीं माझ्या बोधीं । शुभाशुभांसी ॥ १२५२ ॥ कां बावनें आणि धुरें । हा निवाडु तंवचि सरे । जंव न घेपती वैश्वानरें । कवळूनि दोन्ही ॥ १२५३ ॥ ना पांचिकें आणि सोळें । हें सोनया तंवचि आलें । जंव परिसु आंगमेळें । एकवटीना ॥ १२५४ ॥ तैसें शुभाशुभ ऐसें । हें तंवचिवरी आभासे । जंव येकु न प्रकाशे । सर्वत्र मी ॥ १२५५ ॥ अगा रात्री आणि दिवो । हा तंवचि द्वैतभावो । जंव न रिगिजे गांवो । गभस्तीचा ॥ १२५६ ॥ म्हणौनि माझिया भेटी । तयाचीं सर्व कर्में किरीटी । जाऊनि बैसे तो पाटीं । सायुज्याच्या ॥ १२५७ ॥ देशें काळें स्वभावें । वेंचु जया न संभवे । तें पद माझें पावे । अविनाश तो ॥ १२५८ ॥ किंबहुना पंडुसुता । मज आत्मयाची प्रसन्नता । लाहे तेणें न पविजतां । लाभु कवणु असे ॥ १२५९ ॥ चेतसा सर्वकर्माणि मयि संन्यस्य मत्परः । बुद्धियोगमुपाश्रित्य मच्चित्तः सततं भव ॥ ५७॥ याकारणें गा तुवां इया । सर्व कर्मा आपुलिया । माझ्या स्वरूपीं धनंजया । संन्यासु कीजे ॥ १२६० ॥ परी तोचि संन्यासु वीरा । करणीयेचा झणें करा । आत्मविवेकीं धरा । चित्तवृत्ति हे ॥ १२६१ ॥ मग तेणें विवेकबळें । आपणपें कर्मावेगळें । माझ्या स्वरूपीं निर्मळें । देखिजेल ॥ १२६२ ॥ आणि कर्माचि जन्मभोये । प्रकृति जे का आहे । ते आपणयाहूनि बहुवे । देखसी दूरी ॥ १२६३ ॥ तेथ प्रकृति आपणयां । वेगळी नुरे धनंजया । रूपेंवीण का छाया । जियापरी ॥ १२६४ ॥ ऐसेनि प्रकृतिनाशु । जालया कर्मसंन्यासु । निफजेल अनायासु । सकारणु ॥ १२६५ ॥ मग कर्मजात गेलया । मी आत्मा उरें आपणपयां । तेथ बुद्धि घापे करूनियां । पतिव्रता ॥ १२६६ ॥ बुद्धि अनन्य येणें योगें । मजमाजीं जैं रिगे । तैं चित्त चैत्यत्यागें । मातेंचि भजे ॥ १२६७ ॥ ऐसें चैत्यजातें सांडिलें । चित्त माझ्या ठायीं जडलें । ठाके तैसें वहिलें । सर्वदा करी ॥ १२६८ ॥ मच्चित्तः सर्वदुर्गाणि मत्प्रसादात्तरिष्यसि । अथ चेत्त्वमहंकारान्न श्रोष्यसि विनण्‌क्ष्यसि ॥ ५८॥ मग अभिन्ना इया सेवा । चित्त मियांचि भरेल जेधवां । माझा प्रसादु जाण तेधवां । संपूर्ण जाहला ॥ १२६९ ॥ तेथ सकळ दुःखधामें । भुंजीजती जियें मृत्युजन्में । तियें दुर्गमेंचि सुगमें । होती तुज ॥ १२७० ॥ सूर्याचेनि सावायें । डोळा सावाइला होये । तैं अंधाराचा आहे । पाडु तया ? ॥ १२७१ ॥ तैसा माझेनि प्रसादें । जीवकणु जयाचा उपमर्दे । तो संसराचेनी बाधे । बागुलें केवीं ? ॥ १२७२ ॥ म्हणौनि धनंजया । तूं संसारदुर्गती यया । तरसील माझिया । प्रसादास्तव ॥ १२७३ ॥ अथवा हन अहंभावें । माझें बोलणें हें आघवें । कानामनाचिये शिंवे । नेदिसी टेंकों ॥ १२७४ ॥ तरी नित्य मुक्त अव्ययो । तूं आहासि तें होऊनि वावो । देहसंबंधाचा घावो । वाजेल आंगीं ॥ १२७५ ॥ जया देहसंबंधा आंतु । प्रतिपदीं आत्मघातु । भुंजतां उसंतु । कहींचि नाहीं ॥ १२७६ ॥ येवढेनि दारुणें । निमणेनवीण निमणें । पडेल जरी बोलणें । नेघसी माझें ॥ १२७७ ॥ यदहंकारमाश्रित्य न योत्स्य इति मन्यसे । मिथ्यैष व्यवसायस्ते प्रकृतिस्त्वां नियोक्ष्यति ॥ ५९॥ पथ्यद्वेषिया पोषी ज्वरु । कां दीपद्वेषिया अंधकारु । विवेकद्वेषें अहंकारु । पोषूनि तैसा ॥ १२७८ ॥ स्वदेहा नाम अर्जुनु । परदेहा नाम स्वजनु । संग्रामा नाम मलिनु । पापाचारु ॥ १२७९ ॥ इया मती आपुलिया । तिघां तीन नामें ययां । ठेऊनियां धनंजया । न झुंजें ऐसा ॥ १२८० ॥ जीवामाजीं निष्टंकु । करिसी जो आत्यंतिकु । तो वायां धाडील नैसर्गिकु । स्वभावोचि तुझा ॥ १२८१ ॥ आणि मी अर्जुन हे आत्मिक । ययां वधु करणें हें पातक । हे मायावांचूनि तात्त्विक । कांहीं आहे ? ॥ १२८२ ॥ आधीं जुंझार तुवां होआवें । मग झुंजावया शस्त्र घेयावें । कां न जुंझावया करावें । देवांगण ॥ १२८३ ॥ म्हणौनि न झुंजणें । म्हणसी तें वायाणें । ना मानूं लोकपणें । लोकदृष्टीही ॥ १२८४ ॥ तऱ्ही न झुंजें ऐसें । निष्टंकीसी जें मानसें । तें प्रकृति अनारिसें । करवीलचि ॥ १२८५ ॥ स्वभावजेन कौन्तेय निबद्धः स्वेन कर्मणा । कर्तुं नेच्छसि यन्मोहात्करिष्यस्यवशोपि तत् ॥ ६०॥ पैं पूर्वे वाहतां पाणी । पव्हिजे पश्चिमेचे वाहणीं । तरी आग्रहोचि उरे तें आणी । आपुलिया लेखा ॥ १२८६ ॥ कां साळीचा कणु म्हणे । मी नुगवें साळीपणें । तरी आहे आन करणें । स्वभावासी ? ॥ १२८७ ॥ तैसा क्षात्रंस्कारसिद्धा । प्रकृती घडिलासी प्रबुद्धा । आता नुठी म्हणसी हा धांदा । परी उठवीजसीचि तूं ॥ १२८८ ॥ पैं शौर्य तेज दक्षता । एवमादिक पंडुसुता । गुण दिधले जन्मतां । प्रकृती तुज ॥ १२८९ ॥ तरी तयाचिया समवाया\- । अनुरूप धनंजया । न करितां उगलियां । नयेल असों ॥ १२९० ॥ म्हणौनियां तिहीं गुणीं । बांधिलासि तूं कोदंडपाणी । त्रिशुद्धी निघसी वाहणीं । क्षात्राचिया ॥ १२९१ ॥ ना हें आपुलें जन्ममूळ । न विचारीतचि केवळ । न झुंजें ऐसें अढळ । व्रत जरी घेसी ॥ १२९२ ॥ तरी बांधोनि हात पाये । जो रथीं घातला होये । तो न चाले तरी जाये । दिगंता जेवीं ॥ १२९३ ॥ तैसा तूं आपुलियाकडुनी । मीं कांहींच न करीं म्हणौनि । ठासी परी भरंवसेनि । तूंचि करिसी ॥ १२९४ ॥ उत्तरु वैराटींचा राजा । पळतां तूं कां निघालासी झुंजा ? । हा क्षात्रस्वभावो तुझा । झुंजवील तुज ॥ १२९५ ॥ महावीर अकरा अक्षौहिणी । तुवां येकें नागविले रणांगणीं । तो स्वभावो कोदंडपाणी । झुंजवील तूंतें ॥ १२९६ ॥ हां गा रोगु कायी रोगिया । आवडे दरिद्र दरिद्रिया ? । परी भोगविजे बळिया । अदृष्टें जेणें ॥ १२९७ ॥ तें अदृष्ट अनारिसें । न करील ईश्वरवशें । तो ईश्वरुही असे । हृदयीं तुझ्या ॥ १२९८ ॥ ईश्वरः सर्वभूतानां हृद्देशेऽर्जुन तिष्ठति । भ्रामयन्सर्वभूतानि यन्त्रारूढानि मायया ॥ ६१॥ सर्व भूतांच्या अंतरीं । हृदय महाअंबरीं । चिद्वृत्तीच्या सहस्त्रकरीं । उदयला असे जो ॥ १२९९ ॥ अवस्थात्रय तिन्हीं लोक । प्रकाशूनि अशेख । अन्यथादृष्टि पांथिक । चेवविले ॥ १३०० ॥ वेद्योदकाच्या सरोवरीं । फांकतां विषयकल्हारीं । इंद्रियषट्पदा चारी । जीवभ्रमरातें ॥ १३०१ ॥ असो रूपक हें तो ईश्वरु । सकल भूतांचा अहंकारु । पांघरोनि निरंतरु । उल्हासत असे ॥ १३०२ ॥ स्वमायेचें आडवस्त्र । लावूनि एकला खेळवी सूत्र । बाहेरी नटी छायाचित्र । चौर्याशीं लक्ष ॥ १३०३ ॥ तया ब्रह्मादिकीटांता । अशेषांही भूतजातां । देहाकार योग्यता । पाहोनि दावी ॥ १३०४ ॥ तेथ जें देह जयापुढें । अनुरूपपणें मांडे । तें भूत तया आरूढे । हें मी म्हणौनि ॥ १३०५ ॥ सूत सूतें गुंतलें । तृण तृणचि बांधलें । कां आत्मबिंबा घेतलें । बाळकें जळीं ॥ १३०६ ॥ तयापरी देहाकारें । आपणपेंचि दुसरें । देखोनि जीव आविष्करें । आत्मबुद्धि ॥ १३०७ ॥ ऐसेनि शरीराकारीं । यंत्रीं भूतें अवधारीं । वाहूनि हालवी दोरी । प्राचीनाची ॥ १३०८ ॥ तेथ जया जें कर्मसूत्र । मांडूनि ठेविलें स्वतंत्र । तें तिये गती पात्र । होंचि लागे ॥ १३०९ ॥ किंबहुना धनुर्धरा । भूतांतें स्वर्गसंसारा । \-माजीं भोवंडी तृणें वारा । आकाशीं जैसा ॥ १३१० ॥ भ्रामकाचेनि संगें । जैसें लोहो वेढा रिगे । तैसीं ईश्वरसत्तायोगें । चेष्टती भूतें ॥ १३११ ॥ जैसे चेष्टा आपुलिया । समुद्रादिक धनंजया । चेष्टती चंद्राचिया । सन्निधी येकीं ॥ १३१२ ॥ तया सिंधू भरितें दाटें । सोमकांता पाझरु फुटे । कुमुदांचकोरांचा फिटे । संकोचु तो ॥ १३१३ ॥ तैसीं बीजप्रकृतिवशें । अनेकें भूतें येकें ईशें । चेष्टवीजती तो असे । तुझ्या हृदयीं ॥ १३१४ ॥ अर्जुनपण न घेतां । मी ऐसें जें पंडुसुता । उठतसे तें तत्वता । तयाचें रूप ॥ १३१५ ॥ यालागीं तो प्रकृतीतें । प्रवर्तवील हें निरुतें । आणि तें झुंजवील तूंतें । न झुंजशी जऱ्ही ॥ १३१६ ॥ म्हणौनि ईश्वर गोसावी । तेणें प्रकृती हे नेमावी । तिया सुखें राबवावीं । इंद्रियें आपुलीं ॥ १३१७ ॥ तूं करणें न करणें दोन्हीं । लाऊनि प्रकृतीच्या मानीं । प्रकृतीही कां अधीनी । हृदयस्था जया ॥ १३१८ ॥ तमेव शरणं गच्छ सर्वभावेन भारत । तत्प्रसादात्परां शान्तिं स्थानं प्राप्स्यसि शाश्वतम् ॥ ६२॥ तया अहं वाचा चित्त आंग । देऊनिया शरण रिग । महोदधी कां गांग । रिगालें जैसें ॥ १३१९ ॥ मग तयाचेनि प्रसादें । सर्वोपशांतिप्रमदे । कांतु होऊनिया स्वानंदें । स्वरूपींचि रमसी ॥ १३२० ॥ संभूति जेणें संभवे । विश्रांति जेथें विसंवे । अनुभूतिही अनुभवे । अनुभवा जया ॥ १३२१ ॥ तिये निजात्मपदींचा रावो । होऊनि ठाकसी अव्यवो । म्हणे लक्ष्मीनाहो । पार्था तूं गा ॥ १३२२ ॥ इति ते ज्ञानमाख्यातं गुह्याद्गुह्यतरं मया । विमृश्यैतदशेषेण यथेच्छसि तथा कुरु ॥ ६३॥ हें गीता नाम विख्यात । सर्ववाङ्गमयाचें मथित । आत्मा जेणें हस्तगत । रत्न होय ॥ १३२३ ॥ ज्ञान ऐसिया रूढी । वेदांतीं जयाची प्रौढी । वानितां कीर्ति चोखडी । पातली जगीं ॥ १३२४ ॥ बुद्ध्यादिकें डोळसें । हें जयाचें कां कडवसें । मी सर्वद्रष्टाही दिसें । पाहला जया ॥ १३२५ ॥ तें हें गा आत्मज्ञान । मज गोप्याचेंही गुप्त धन । परी तूं म्हणौनि आन । केवीं करूं ? ॥ १३२६ ॥ याकारणें गा पांडवा । आम्हीं आपुला हा गुह्य ठेवा । तुज दिधला कणवा । जाकळिलेपणें ॥ १३२७ ॥ जैसी भुलली वोरसें । माय बोले बाळा दोषें । प्रीति ही परी तैसें । न करूंचि हो ॥ १३२८ ॥ येथ आकाश आणि गाळिजे । अमृताही साली फेडिजे । कां दिव्याकरवीं करविजे । दिव्य जैसे ॥ १३२९ ॥ जयाचेनि अंगप्रकाशें । पाताळींचा परमाणु दिसे । तया सूर्याहि का जैसे । अंजन सूदलें ॥ १३३० ॥ तैसें सर्वज्ञेंही मियां । सर्वही निर्धारूनियां । निकें होय तें धनंजया । सांगितलें तुज ॥ १३३१ ॥ आतां तूं ययावरी । निकें हें निर्धारीं । निर्धारूनि करीं । आवडे तैसें ॥ १३३२ ॥ यया देवाचिया बोला । अर्जुनु उगाचि ठेला । तेथ देवो म्हणती भला । अवंचकु होसी ॥ १३३३ ॥ वाढतयापुढें भुकेला । उपरोधें म्हणे मी धाला । तैं तोचि पीडे आपुला । आणि दोषुही तया ॥ १३३४ ॥ तैसा सर्वज्ञु श्रीगुरु । भेटलिया आत्मनिर्धारु । न पुसिजे जैं आभारु । धरूनियां ॥ १३३५ ॥ तैं आपणपेंचि वंचे । आणि पापही वंचनाचें । आपणयाचि साचें । चुकविलें तेणें ॥ १३३६ ॥ पैं उगेपणा तुझिया । हा अभिप्रावो कीं धनंजया । जें एकवेळ आवांकुनियां । सांगावें ज्ञान ॥ १३३७ ॥ तेथ पार्थु म्हणे दातारा । भलें जाणसी माझिया अंतरा । हें म्हणों तरी दुसरा । जाणता असे काई ? ॥ १३३८ ॥ येर ज्ञेय हें जी आघवें । तूं ज्ञाता एकचि स्वभावें । मा सूर्यु म्हणौनि वानावें । सूर्यातें काई ? ॥ १३३९ ॥ या बोला श्रीकृष्णें । म्हणितलें काय येणें । हेंचि थोडें गा वानणें । जें बुझतासि तूं ॥ १३४० ॥ सर्वगुह्यतमं भूयः शृणु मे परमं वचः । इष्टोऽसि मे दृढमिति ततो वक्ष्यामि ते हितम् ॥ ६४॥ तरी अवधान पघळ । करूनियाम् आणिक येक वेळ । वाक्य माझें निर्मळ । अवधारीं पां ॥ १३४१ ॥ हें वाच्य म्हणौनि बोलिजे । कां श्राव्य मग आयिकिजे । तैसें नव्हें परी तुझें । भाग्य बरवें ॥ १३४२ ॥ कूर्मीचिया पिलियां । दिठी पान्हा ये धनंजया । कां आकाश वाहे बापिया । घरींचें पाणी ॥ १३४३ ॥ जो व्यवहारु जेथ न घडे । तयाचें फळचि तेथ जोडे । काय दैवें न सांपडे । सानुकूळें ? ॥ १३४४ ॥ येऱ्हवीं द्वैताची वारी । सारूनि ऐक्याच्या परीवरीं । भोगिजे तें अवधारीं । रहस्य हें ॥ १३४५ ॥ आणि निरुपचारा प्रेमा । विषय होय जें प्रियोत्तमा । तें दुजें नव्हे कीं आत्मा । ऐसेंचि जाणावें ॥ १३४६ ॥ आरिसाचिया देखिलया । गोमटें कीजे धनंजया । तें तया नोहे आपणयां । लागीं जैसें ॥ १३४७ ॥ तैसें पार्था तुझेनि मिषें । मी बोलें आपणयाचि उद्देशें । माझ्या तुझ्या ठाईं असे । मीतूंपण गा ॥ १३४८ ॥ म्हणौनि जिव्हारींचें गुज । सांगतसे जीवासी तुज । हें अनन्यगतीचें मज । आथी व्यसन ॥ १३४९ ॥ पैम् जळा आपणपें देतां । लवण भुललें पंडुसुता । कीं आघवें तयाचें होतां । न लजेचि तें ॥ १३५० ॥ तैसा तूं माझ्या ठाईं । राखों नेणसीचि कांहीं । तरी आतां तुज काई । गोप्य मी करूं ? ॥ १३५१ ॥ म्हणौनि आघवींचि गूढें । जें पाऊनि अति उघडें । तें गोप्य माझें चोखडें । वाक्य आइक ॥ १३५२ ॥ मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्कुरु । मामेवैष्यसि सत्यं ते प्रतिजाने प्रियोऽसि मे ॥ ६५॥ तरी बाह्य आणि अंतरा । आपुलिया सर्व व्यापारा । मज व्यापकातें वीरा । विषयो करीं ॥ १३५३ ॥ आघवा आंगीं जैसा । वायु मिळोनि आहे आकाशा । तूं सर्व कर्मीं तैसा । मजसींचि आस ॥ १३५४ ॥ किंबहुना आपुलें मन । करीं माझें एकायतन । माझेनि श्रवणें कान । भरूनि घालीं ॥ १३५५ ॥ आत्मज्ञानें चोखडीं । संत जे माझीं रूपडीं । तेथ दृष्टि पडो आवडी । कामिनी जैसी ॥ १३५६ ॥ मीं सर्व वस्तीचें वसौटें । माझीं नामें जियें चोखटें । तियें जियावया वाटे । वाचेचिये लावीं ॥ १३५७ ॥ हातांचें करणें । कां पायांचें चालणें । तें होय मजकारणें । तैसें करीं ॥ १३५८ ॥ आपुला अथवा परावा । ठायीं उपकरसी पांडवा । तेणें यज्ञें होईं बरवा । याज्ञिकु माझा ॥ १३५९ ॥ हें एकैक शिकऊं काई । पैं सेवकें आपुल्या ठाईं । उरूनि येर सर्वही । मी सेव्यचि करीं ॥ १३६० ॥ तेथ जाऊनिया भूतद्वेषु । सर्वत्र नमवैन मीचि एकु । ऐसेनि आश्रयो आत्यंतिकु । लाहसी तूं माझा ॥ १३६१ ॥ मग भरलेया जगाआंतु । जाऊनि तिजयाची मातु । होऊनि ठायील एकांतु । आम्हां तुम्हां ॥ १३६२ ॥ तेव्हां भलतिये आवस्थे । मी तूतें तूं मातें । भोगिसी ऐसें आइतें । वाढेल सुख ॥ १३६३ ॥ आणि तिजें आडळ करितें । निमालें अर्जुना जेथें । तें मीचि म्हणौनि तूं मातें । पावसी शेखीं ॥ १३६४ ॥ जैसी जळींची प्रतिभा । जळनाशीं बिंबा । येतां गाभागोभा । कांहीं आहे ? ॥ १३६५ ॥ पैं पवनु अंबरा । कां कल्लोळु सागरा । मिळतां आडवारा । कोणाचा गा ? ॥ १३६६ ॥ म्हणौनि तूं आणि आम्हीं । हें दिसताहे देहधर्मीं । मग ययाच्या विरामीं । मीचि होसी ॥ १३६७ ॥ यया बोलामाझारीं । होय नव्हे झणें करीं । येथ आन आथी तरी । तुझीचि आण ॥ १३६८ ॥ पैं तुझी आण वाहणें । हें आत्मलिंगातें शिवणें । प्रीतीची जाति लाजणें । आठवों नेदी ॥ १३६९ ॥ येऱ्हवीं वेद्यु निष्प्रपंचु । जेणें विश्वाभासु हा साचु । आज्ञेचा नटनाचु । काळातें जिणें ॥ १३७० ॥ तो देवो मी सत्यसंकल्पु । आणि जगाच्या हितीं बापु । मा आणेचा आक्षेपु । कां करावा ? ॥ १३७१ ॥ परी अर्जुना तुझेनि वेधें । मियां देवपणाचीं बिरुदें । सांडिलीं गा मी हे आधें । सगळेनि तुवां ॥ १३७२ ॥ पैं काजा आपुलिया । रावो आपुली आपणया । आण वाहे धनंजया । तैसें हें कीं ॥ १३७३ ॥ तेथ अर्जुनु म्हणे देवें । अचाट हें न बोलावें । जे आमचें काज नांवें । तुझेनि एके ॥ १३७४ ॥ यावरी सांगों बैससी । कां सांगतां भाषही देसी । या तुझिया विनोदासी । पारु आहे जी ? ॥ १३७५ ॥ कमळवना विकाशु । करी रवीचा एक अंशु । तेथ आघवाचि प्रकाशु । नित्य दे तो ॥ १३७६ ॥ पृथ्वी निवऊनि सागर । भरीजती येवढें थोर । वर्षे तेथ मिषांतर । चातकु कीं ॥ १३७७ ॥ म्हणौनि औदार्या तुझेया । मज निमित्त ना म्हणावया । प्राप्ति असे दानीराया । कृपानिधी ॥ १३७८ ॥ तंव देवो म्हणती राहें । या बोलाचा प्रस्तावो नोहे । पैं मातें पावसी उपायें । साचचि येणें ॥ १३७९ ॥ सैंधव सिंधू पडलिया । जो क्षणु धनंजया । तेणें विरेचि कीं उरावया । कारण कायी ? ॥ १३८० ॥ तैसें सर्वत्र मातें भजतां । सर्व मी होतां अहंता । निःशेष जाऊनि तत्वता । मीचि होसी ॥ १३८१ ॥ एवं माझिये प्राप्तीवरी । कर्मालागोनि अवधारीं । दाविली तुज उजरी । उपायांची ॥ १३८२ ॥ जे आधीं तंव पंडुसुता । सर्व कर्में मज अर्पितां । सर्वत्र प्रसन्नता । लाहिजे माझी ॥ १३८३ ॥ पाठीं माझ्या इये प्रसादीं । माझें ज्ञान जाय सिद्धी । तेणें मिसळिजे त्रिशुद्धी । स्वरूपीं माझ्या ॥ १३८४ ॥ मग पार्था तिये ठायीं । साध्य साधन होय नाहीं । किंबहुना तुज कांहीं । उरेचि ना ॥ १३८५ ॥ तरी सर्व कर्में आपलीं । तुवां सर्वदा मज अर्पिलीं । तेणें प्रसन्नता लाधली । आजि हे माझी ॥ १३८६ ॥ म्हणौनि येणें प्रसादबळें । नव्हे झुंजाचेनि आडळें । न ठाकेचि येकवेळे । भाळलों तुज ॥ १३८७ ॥ जेणें सप्रपंच अज्ञान जाये । एकु मी गोचरु होये । तें उपपत्तीचेनि उपायें । गीतारूप हें ॥ १३८८ ॥ मियां ज्ञान तुज आपुलें । नानापरी उपदेशिलें । येणें अज्ञानजात सांडी वियालें । धर्माधर्म जें ॥ १३८९ ॥ सर्वधर्मान्परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज । अहं त्वां सर्वपापेभ्यो मोक्ष्ययिष्यामि मा शुचः ॥ ६६॥ आशा जैसी दुःखातें । व्यालीं निंदा दुरितें । हे असो जैसें दैन्यातें । दुर्भगत्व ॥ १३९० ॥ तैसें स्वर्गनरकसूचक । अज्ञान व्यालें धर्मादिक । तें सांडूनि घालीं अशेख । ज्ञानें येणें ॥ १३९१ ॥ हातीं घेऊन तो दोरु । सांडिजे जैसा सर्पाकारु । कां निद्रात्यागें घराचारु । स्वप्नींचा जैसा ॥ १३९२ ॥ नाना सांडिलेनि कवळें । चंद्रींचें धुये पिंवळें । व्याधित्यागें कडुवाळें\- । पण मुखाचें ॥ १३९३ ॥ अगा दिवसा पाठीं देउनी । मृगजळ घापे त्यजुनी । कां काष्ठत्यागें वन्ही । त्यजिजे जैसा ॥ १३९४ ॥ तैसें धर्माधर्माचें टवाळ । दावी अज्ञान जें कां मूळ । तें त्यजूनि त्यजीं सकळ । धर्मजात ॥ १३९५ ॥ मग अज्ञान निमालिया । मीचि येकु असे अपैसया । सनिद्र स्वप्न गेलया । आपणपें जैसें ॥ १३९६ ॥ तैसा मी एकवांचूनि कांहीं । मग भिन्नाभिन्न आन नाहीं । सोऽहंबोधें तयाच्या ठायीं । अनन्यु होय ॥ १३९७ ॥ पैंं आपुलेनि भेदेंविण । माझें जाणिजे जें एकपण । तयाचि नांव शरण । मज यीणें गा ॥ १३९८ ॥ जैसें घटाचेनि नाशें । गगनीं गगन प्रवेशे । मज शरण येणें तैसें । ऐक्य करी ॥ १३९९ ॥ सुवर्णमणि सोनया । ये कल्लोळु जैसा पाणिया । तैसा मज धनंजया । शरण ये तूं ॥ १४०० ॥ वांचूनि सागराच्या पोटीं । वडवानळु शरण आला किरीटी । जाळूनि ठाके तया गोठी । वाळूनि दे पां ॥ १४०१ ॥ मजही शरण रिघिजे । आणि जीवत्वेंचि असिजे । धिग् बोली यिया न लजे । प्रज्ञा केवीं ॥ १४०२ ॥ अगा प्राकृताही राया । आंगीं पडे जें धनंजया । तें दासिरूंहि कीं तया । समान होय ॥ १४०३ ॥ मा मी विश्वेश्वरु भेटे । आणि जीवग्रंथी न सुटे । हे बोल नको वोखटें । कानीं लाऊं ॥ १४०४ ॥ म्हणौनि मी होऊनि मातें । सेवणें आहे आयितें । तें करीं हातां येतें । ज्ञानें येणें ॥ १४०५ ॥ मग ताकौनियां काढिलें । लोणी मागौतें ताकीं घातलें । परी न घेपेचि कांहींं केलें । तेणें जेवीं ॥ १४०६ ॥ तैसें अद्वयत्वें मज । शरण रिघालिया तुज । धर्माधर्म हे सहज । लागतील ना ॥ १४०७ ॥ लोह उभें खाय माती । तें परीसाचिये संगतीं । सोनें जालया पुढती । न शिविजे मळें ॥ १४०८ ॥ हें असो काष्ठापासोनि । मथूनि घेतलिया वन्ही । मग काष्ठेंही कोंडोनी । न ठके जैसा ॥ १४०९ ॥ अर्जुना काय दिनकरु । देखत आहे अंधारु । कीं प्रबोधीं होय गोचरु । स्वप्नभ्रमु । ॥ १४१० ॥ तैसें मजसी येकवटलेया । मी सर्वरूप वांचूनियां । आन कांहीं उरावया । कारण असे ? ॥ १४११ ॥ म्हणौनि तयाचें कांहीं । चिंतीं न आपुल्या ठायीं । तुझें पापपुण्य पाहीं । मीचि होईन ॥ १४१२ ॥ तेथ सर्वबंधलक्षणें । पापें उरावें दुजेपणें । तें माझ्या बोधीं वायाणें । होऊनि जाईल ॥ १४१३ ॥ जळीं पडिलिया लवणा । सर्वही जळ होईल विचक्षणा । तुज मी अनन्यशरणा । होईन तैसा ॥ १४१४ ॥ येतुलेनि आपैसया । सुटलाचि आहसी धनंजया । घेईं मज प्रकाशोनियां । सोडवीन तूंतें ॥ १४१५ ॥ याकारणें पुढती । हे आधी न वाहे चित्तीं । मज एकासि ये सुमती । जाणोनि शरण ॥ १४१६ ॥ ऐसें सर्वरूपरूपसें । सर्वदृष्टिडोळसें । सर्वदेशनिवासें । बोलिलें श्रीकृष्णें ॥ १४१७ ॥ मग सांवळा सकंकणु । बाहु पसरोनि दक्षिणु । आलिंगिला स्वशरणु । भक्तराजु तो ॥ १४१८ ॥ न पवतां जयातें । काखे सूनि बुद्धीतें । बोंलणें मागौतें । वोसरलें ॥ १४१९ ॥ ऐसें जें कांहीं येक । बोला बुद्धीसिही अटक । तें द्यावया मिष । खेवाचें केलें ॥ १४२० ॥ हृदया हृदय येक जाले । ये हृदयींचें ते हृदयीं घातलें । द्वैत न मोडितां केलें । आपणा{ऐ}सें अर्जुना ॥ १४२१ ॥ दीपें दीप लाविला । तैसा परीष्वंगु तो जाला । द्वैत न मोडितां केला । आपणपें पार्थुं ॥ १४२२ ॥ तेव्हां सुखाचा मग तया । पूरु आला जो धनंजया । तेथ वाडु तऱ्हीं बुडोनियां ॥ ठेला देवो ॥ १४२३॥ सिंधु सिंधूतें पावों जाये । तें पावणें ठाके दुणा होये । वरी रिगे पुरवणिये । आकाशही ॥ १४२४ ॥ तैसें तयां दोघांचें मिळणें । दोघां नावरे जाणावें कवणें । किंबहुना श्रीनारायणें । विश्व कोंदलें ॥ १४२५ ॥ एवं वेदाचें मूळसूत्र । सर्वाधिकारैकपवित्र । श्रीकृष्णें गीताशास्त्र । प्रकट केलें ॥ १४२६ ॥ येथ गीता मूळ वेदां । ऐसें केवीं पां आलें बोधा । हें म्हणाल तरी प्रसिद्धा । उपपत्ति सांगों ॥ १४२७ ॥ तरी जयाच्या निःश्वासीं । जन्म झाले वेदराशी । तो सत्यप्रतिज्ञ पैजेसीं । बोलला स्वमुखें ॥ १४२८ ॥ म्हणौनि वेदां मूळभूत । गीता म्हणों हें होय उचित । आणिकही येकी येथ । उपपत्ति असे ॥ १४२९ ॥ जें न नशतु स्वरूपें । जयाचा विस्तारु जेथ लपे । तें तयांचें म्हणिपे । बीज जगीं ॥ १४३० ॥ तरी कांडत्रयात्मकु । शब्दराशी अशेखु । गीतेमाजीं असे रुखु । बीजीं जैसा ॥ १४३१ ॥ म्हणौनि वेदांचें बीज । श्रीगीता होय हें मज । गमे आणि सहज । दिसतही आहे ॥ १४३२ ॥ जे वेदांचे तिन्ही भाग । गीते उमटले असती चांग । भूषणरत्नीं सर्वांग । शोभलें जैसें ॥ १४३३ ॥ तियेचि कर्मादिकें तिन्ही । कांडें कोणकोणे स्थानीं । गीते आहाति तें नयनीं । दाखऊं आईक ॥ १४३४ ॥ तरी पहिला जो अध्यावो । तो शास्त्रप्रवृत्तिप्रस्तावो । द्वितीयीं साङ्ख्यसद्भावो । प्रकाशिला ॥ १४३५ ॥ मोक्षदानीं स्वतंत्र । ज्ञानप्रधान हें शास्त्र । येतुलालें दुजीं सूत्र । उभारिलें ॥ १४३६ ॥ मग अज्ञानें बांधलेयां । मोक्षपदीं बैसावया । साधनारंभु तो तृतीया\- । ध्यायीं बोलिला ॥ १४३७ ॥ जे देहाभिमान बंधें । सांडूनि काम्यनिषिद्धें । विहित परी अप्रमादें । अनुष्ठावें ॥ १४३८ ॥ ऐसेनि सद्भावें कर्म करावें । हा तिजा अध्यावो जो देवें । निर्णय केला तें जाणावें । कर्मकांड येथ ॥ १४३९ ॥ आणि तेंचि नित्यादिक । अज्ञानाचें आवश्यक । आचरतां मोंचक । केवीं होय पां ॥ १४४० ॥ ऐसी अपेक्षा जालिया । बद्ध मुमुक्षुते आलिया । देवें ब्रह्मार्पणत्वें क्रिया । सांगितली ॥ १४४१ ॥ जे देहवाचामानसें । विहित निपजे जें जैसें । तें एक ईश्वरोद्देशें । कीजे म्हणितलें ॥ १४४२ ॥ हेंचि ईश्वरीं कर्मयोगें । भजनकथनाचें खागें । आदरिलें शेषभागें । चतुर्थाचेनी ॥ १४४३ ॥ तें विश्वरूप अकरावा । अध्यावो संपे जंव आघवा । तंव कर्में ईशु भजावा । हें जें बोलिलें ॥ १४४४ ॥ तें अष्टाध्यायीं उघड । जाण येथें देवताकांड । शास्त्र सांगतसे आड । मोडूनि बोलें ॥ १४४५ ॥ आणि तेणेंचि ईशप्रसादें । श्रीगुरुसंप्रदायलब्धें । साच ज्ञान उद्बोधे । कोंवळें जें ॥ १४४६ ॥ तें अद्वेष्टादिप्रभृतिकीं । अथवा अमानित्वादिकीं । वाढविजे म्हणौनि लेखी । बारावा गणूं ॥ १४४७ ॥ तो बारावा अध्याय आदी । आणि पंधरावा अवधी । ज्ञानफळपाकसिद्धी । निरूपणासीं ॥ १४४८ ॥ म्हणौनि चहूंही इहीं । ऊर्ध्वमूळांतीं अध्यायीं । ज्ञानकांड ये ठायीं । निरूपिजे ॥ १४४९ ॥ एवं कांडत्रयनिरूपणी । श्रुतीचि हे कोडिसवाणी । गीतापद्यरत्नांचीं लेणीं । लेयिली आहे ॥ १४५० ॥ हें असो कांडत्रयात्मक । श्रुति मोक्षरूप फळ येक । बोभावे जें आवश्यक । ठाकावें म्हणौनि ॥ १४५१ ॥ तयाचेनि साधन ज्ञानेंसीं । वैर करी जो प्रतिदिवशीं । तो अज्ञानवर्ग षोडशीं । प्रतिपादिजे ॥ १४५२ ॥ तोचि शास्त्राचा बोळावा । घेवोनि वैरी जिणावा । हा निरोपु तो सतरावा । अध्याय येथ ॥ १४५३ ॥ ऐसा प्रथमालागोनि । सतरावा लाणी करूनी । आत्मनिश्वास विवरूनी । दाविला देवें ॥ १४५४ ॥ तया अर्थजातां अशेषां । केला तात्पर्याचा आवांका । तो हा अठरावा देखा । कलशाध्यायो ॥ १४५५ ॥ एवं सकळसंख्यासिद्धु । श्रीभागवद्गीता प्रबंधु । हा औदार्यें आगळा वेदु । मूर्तु जाण ॥ १४५६ ॥ वेदु संपन्नु होय ठाईं । परी कृपणु ऐसा आनु नाहीं । जे कानीं लागला तिहीं । वर्णांच्याचि ॥ १४५७ ॥ येरां भवव्याथा ठेलियां । स्त्रीशूद्रादिकां प्राणियां । अनवसरू मांडूनियां । राहिला आहे ॥ १४५८ ॥ तरी मज पाहतां तें मागील उणें । फेडावया गीतापणें । वेदु वेठला भलतेणें । सेव्य होआवया ॥ १४५९ ॥ ना हे अर्थु रिगोनि मनीं । श्रवणें लागोनि कानीं । जपमिषें वदनीं । वसोनियां ॥ १४६० ॥ ये गीतेचा पाठु जो जाणे । तयाचेनि सांगातीपणें । गीता लिहोनि वाहाणें । पुस्तकमिषें ॥ १४६१ ॥ ऐसैसा मिसकटां । संसाराचा चोहटा । गवादी घालीत चोखटा । मोक्षसुखाची ॥ १४६२ ॥ परी आकाशीं वसावया । पृथ्वीवरी बैसावया । रविदीप्ति राहाटावया । आवारु नभ ॥ १४६३ ॥ तेवीं उत्तम अधम ऐसें । सेवितां कवणातेंही न पुसे । कैवल्यदानें सरिसें । निववीत जगा ॥ १४६४ ॥ यालागीं मागिली कुटी । भ्याला वेदु गीतेच्या पोटीं । रिगाला आतां गोमटी । कीर्ति पातला ॥ १४६५ ॥ म्हणौनि वेदाची सुसेव्यता । ते हे मूर्त जाण श्रीगीता । श्रीकृष्णें पंडुसुता । उपदेशिली ॥ १४६६ ॥ परी वत्साचेनि वोरसें । दुभतें होय घरोद्देशें । जालें पांडवाचेनि मिषें । जगदुद्धरण ॥ १४६७ ॥ चातकाचियें कणवें । मेघु पाणियेसिं धांवे । तेथ चराचर आघवें । निवालें जेवीं ॥ १४६८ ॥ कां अनन्यगतिकमळा\- । लागीं सूर्य ये वेळोवेळां । कीं सुखिया होईजे डोळां । त्रिभुवनींचा ॥ १४६९ ॥ तैसें अर्जुनाचेनि व्याजें । गीता प्रकाशूनि श्रीराजें । संसारायेवढें थोर ओझें । फेडिलें जगाचें ॥ १४७० ॥ सर्वशास्त्ररत्नदीप्ती । उजळिता हा त्रिजगतीं । सूर्यु नव्हें लक्ष्मीपती । वक्त्राकाशींचा ॥ १४७१ ॥ बाप कुळ तें पवित्र । जेथिंचा पार्थु या ज्ञाना पात्र । जेणें गीता केलें शास्त्र । आवारु जगा ॥ १४७२ ॥ हें असो मग तेणें । सद्गुरु श्रीकृष्णें । पार्थाचें मिसळणें । आणिलें द्वैता ॥ १४७३ ॥ पाठीं म्हणतसे पांडवा । शास्त्र हें मानलें कीं जीवा । तेथ येरु म्हणे देवा । आपुलिया कृपा ॥ १४७४ ॥ तरी निधान जोडावया । भाग्य घडे गा धनंजया । परी जोडिलें भोगावया । विपायें होय ॥ १४७५ ॥ पैं क्षीरसागरायेवढें । अविरजी दुधाचें भांडें । सुरां असुरां केवढें । मथितां जालें ॥ १४७६ ॥ तें सायासही फळा आलें । जें अमृतही डोळां देखिलें । परी वरिचिली चुकलें । जतनेतें ॥ १४७७ ॥ तेथ अमरत्वा वोगरिलें । तें मरणाचिलागीं जालें । भोगों नेणतां जोडलें । ऐसें आहे ॥ १४७८ ॥ नहुषु स्वर्गाधिपति जाहला । परी राहाटीं भांबावला । तो भुजंगत्व पावला । नेणसी कायी ? ॥ १४७९ ॥ म्हणौनि बहुत पुण्य तुवां । केलें तेणें धनंजया । आजि शास्त्रराजा इया । जालासि विषयो ॥ १४८० ॥ तरी ययाचि शास्त्राचेनि । संप्रदायें पांघुरौनि । शास्त्रार्थ हा निकेनि । अनुष्ठीं हो ॥ १४८१ ॥ येऱ्हवीं अमृतमंथना\- । सारिखें होईल अर्जुना । जरी रिघसी अनुष्ठाना । संप्रदायेंवीण ॥ १४८२ ॥ गाय धड जोडे गोमटी । ते तैंचि पिवों ये किरीटी । जैं जाणिजे हातवटी । सांजवणीची ॥ १४८३ ॥ तैसा श्रीगुरु प्रसन्न होये । शिष्य विद्याही कीर लाहे । परी ते फळे संप्रदायें । उपासिलिया ॥ १४८४ ॥ म्हणौनि शास्त्रीं जो इये । उचितु संप्रदायो आहे । तो ऐक आतां बहुवें । आदरेंसीं ॥ १४८५ ॥ इदं ते नातपस्काय नाभक्ताय कदाचन । न चाशुश्रूषवे वाच्यं न च मां योऽभ्यसूयति ॥ ६७॥ तरी तुवां हें जें पार्था । गीताशास्त्र लाधलें आस्था । तें तपोहीना सर्वथा । सांगावें ना हो ॥ १४८६ ॥ अथवा तापसुही जाला । परी गुरूभक्तीं जो ढिला । तो वेदीं अंत्यजु वाळिळा । तैसा वाळीं ॥ १४८७ ॥ नातरी पुरोडाशु जैसा । न घापे वृद्ध तरी वायसा । गीता नेदी तैसी तापसा । गुरुभक्तिहीना ॥ १४८८ ॥ कां तपही जोडे देहीं । भजे गुरुदेवांच्या ठायीं । परी आकर्णनीं नाहीं । चाड जरी ॥ १४८९ ॥ तरी मागील दोन्हीं आंगीं । उत्तम होय कीर जगीं । परी या श्रवणालागीं । योग्यु नोहे ॥ १४९० ॥ मुक्ताफळ भलतैसें । हो परी मुख नसे । तंव गुण प्रवेशे । तेथ कायी ? ॥ १४९१ ॥ सागरु गंभीरु होये । हें कोण ना म्हणत आहे । परी वृष्टि वायां जाये । जाली तेथ ॥ १४९२ ॥ धालिया दिव्यान्न सुवावें । मग जें वायां धाडावें । तें आर्तीं कां न करावें । उदारपण ॥ १४९३ ॥ म्हणौनि योग्य भलतैसें । होतु परी चाड नसे । तरी झणें वानिवसें । देसी हें तयां ॥ १४९४ ॥ रूपाचा सुजाणु डोळा । वोढवूं ये कायि परिमळा ? । जेथ जें माने ते फळा । तेथचि ते गा ॥ १४९५ ॥ म्हणौनि तपी भक्ति । पाहावे ते सुभद्रापती । परी शास्त्रश्रवणीं अनासक्ती । वाळावेचि ते ॥ १४९६ ॥ नातरी तपभक्ति । होऊनि श्रवणीं आर्ति । आथी ऐसीही आयती । देखसी जरी ॥ १४९७ ॥ तरी गीताशास्त्रनिर्मिता । जो मी सकळलोकशास्ता । तया मातें सामान्यता । बोलेल जो ॥ १४९८ ॥ माझ्या सज्जनेंसिं मातें । पैशुन्याचेनि हातें । येक आहाती तयांतें । योग्य न म्हण ॥ १४९९ ॥ तयांची येर आघवी । सामग्री ऐसी जाणावी । दीपेंवीण ठाणदिवी । रात्रीची जैसी ॥ १५०० ॥ अंग गोरें आणि तरुणें । वरी लेईलें आहे लेणें । परी येकलेनि प्राणें । सांडिलें जेवीं ॥ १५०१ ॥ सोनयाचें सुंदर । निर्वाळिलें होय घर । परी सर्पांगना द्वार । रुंधलें आहे ॥ १५०२ ॥ निपजे दिव्यान्न चोखट । परी माजीं काळकूट । असो मैत्री कपट\- । गर्भिणी जैसी ॥ १५०३ ॥ तैसी तपभक्तिमेधा । तयाची जाण प्रबुद्धा । जो माझयांची कां निंदा । माझीचि करी ॥ १५०४ ॥ याकारणें धनंजया । तो भक्तु मेधावीं तपिया । तरी नको बापा इया । शास्त्रा आतळों देवों ॥ १५०५ ॥ काय बहु बोलों निंदका । योग्य स्रष्टयाहीसारिखा । गीता हे कवतिका\- । लागींही नेदीं ॥ १५०६ ॥ म्हणौनि तपाचा धनुर्धरा । तळीं दाटोनि गाडोरा । वरी गुरुभक्तीचा पुरा । प्रासादु जो जाला ॥ १५०७ ॥ आणि श्रवणेच्छेचा पुढां । दारवंटा सदा उघडा । वरी कलशु चोखडा । अनिंदारत्नांचा ॥ १५०८ ॥ य इदं परमं गुह्यं मद्भक्तेष्वभिधास्यति । भक्तिं मयि परां कृत्वा मामेवैष्यत्यसंशयः ॥ ६८॥ ऐशा भक्तालयीं चोखटीं । गीतारत्नेश्वरु हा प्रतिष्ठीं । मग माझिया संवसाटी । तुकसी जगीं ॥ १५०९ ॥ कां जे एकाक्षरपणेंसीं । त्रिमात्रकेचिये कुशीं । प्रणवु होतां गर्भवासीं । सांकडला ॥ १५१० ॥ तो गीतेचिया बाहाळींं । वेदबीज गेलें पाहाळी.ण् । कीं गायत्री फुलींफळीं । श्लोकांच्या आली ॥ १५११ ॥ ते हे मंत्ररहय गीता । मेळवी जो माझिया भक्ता । अनन्यजीवना माता । बाळका जैसी ॥ १५१२ ॥ तैसी भक्तां गीतेसीं । भेटी करी जो आदरेंसीं । तो देहापाठीं मजसीं । येकचि होय ॥ १५१३ ॥ न च तस्मान्मनुष्येषु कश्चिन्मे प्रियकृत्तमः । भविता न च मे तस्मादन्यः प्रियतरो भुवि ॥ ६९॥ आणि देहाचेंही लेणें । लेऊनि वेगळेपणें । असे तंव जीवेंप्राणें । तोचि पढिये ॥ १५१४ ॥ ज्ञानियां कर्मठां तापसां । यया खुणेचिया माणुसां\- । माजीं तो येकु गा जैसा । पढिये मज ॥ १५१५ ॥ तैसा भूतळीं आघवा । आन न देखे पांडवा । जो गीता सांगें मेळावा । भक्तजनांचा ॥ १५१६ ॥ मज ईश्वराचेनि लोभें । हे गीता पढतां अक्षोभें । जो मंडन होय सभे । संतांचिये ॥ १५१७ ॥ नेत्रपल्लवीं रोमांचितु । मंदानिळें कांपवितु । आमोदजळें वोलवितु । फुलांचे डोळें ॥ १५१८ ॥ कोकिळा कलरवाचेनि मिषें । सद्गद बोलवीत जैसें । वसंत का प्रवेशे । मद्भक्त आरामीं ॥ १५१९ ॥ कां जन्माचें फळ चकोरां । होत जैं चंद्र ये अंबरा । नाना नवघन मयूरां । वो देत पावे ॥ १५२० ॥ तैसा सज्जनांच्या मेळापीं । गीतापद्यरत्नीं उमपीं । वर्षे जो माझ्या रूपीं । हेतु ठेऊनि ॥ १५२१ ॥ मग तयाचेनि पाडें । पढियंतें मज फुडें । नाहींचि गा मागेंपुढें । न्याहाळितां ॥ १५२२ ॥ अर्जुना हा ठायवरी । मी तयातें सूयें जिव्हारीं । जो गीतार्थाचें करी । परगुणें संतां ॥ १५२३ ॥ अध्येष्यते च य इमं धर्म्यं संवादमावयोः । ज्ञानयज्ञेन तेनाहमिष्टः स्यामिति मे मतिः ॥ ७०॥ पैं माझिया तुझिया मिळणीं । वाढिनली जे हे कहाणी । मोक्षधर्म का जिणीं । आलासे जेथें ॥ १५२४ ॥ तो हा सकळार्थप्रबोधु । आम्हां दोघांचा संवादु । न करितां पदभेदु । पाठेंचि जो पढे ॥ १५२५ ॥ तेणें ज्ञानानळीं प्रदीप्तीं । मूळ अविद्येचिया आहुती । तोषविला होय सुमती । परमात्मा मी ॥ १५२६ ॥ घेऊनि गीतार्थ उगाणा । ज्ञानिये जें विचक्षणा । ठाकती तें गाणावाणा । गीतेचा तो लाहे ॥ १५२७ ॥ गीता पाठकासि असे । फळ अर्थज्ञाचि सरिसें । गीता माउलियेसि नसे । जाणें तान्हें ॥ १५२८ ॥ श्रद्धावाननसूयश्च शृणुयादपि यो नरः । सोऽपि मुक्तः शुभा.ण्ल्लोकान्प्राप्नुयात्पुण्यकर्मणाम् ॥ ७१॥ आणि सर्वमार्गीं निंदा । सांडूनि आस्था पैं शुद्धा । गीताश्रवणीं श्रद्धा । उभारी जो ॥ १५२९ ॥ तयाच्या श्रवणपुटीं । गीतेचीं अक्षरें जंव पैठीं । होतीना तंव उठाउठीं । पळेचि पाप ॥ १५३० ॥ अटवियेमाजीं जैसा । वन्हि रिघतां सहसा । लंघिती का दिशा । वनौकें तियें ॥ १५३१ ॥ कां उदयाचळकुळीं । झळकतां अंशुमाळी । तिमिरें अंतराळीं । हारपती ॥ १५३२ ॥ तैसा कानाच्या महाद्वारीं । गीता गजर जेथ करी । तेथ सृष्टीचिये आदिवरी । जायचि पाप ॥ १५३३ ॥ ऐसी जन्मवेली धुवट । होय पुण्यरूप चोखट । याहीवरी अचाट । लाहे फळ ॥ १५३४ ॥ जें इये गीतेचीं अक्षरें । जेतुलीं कां कर्णद्वारें । रिघती तेतुले होती पुरे । अश्वमेध कीं ॥ १५३५ ॥ म्हणौनि श्रवणें पापें जाती । आणि धर्म धरी उन्नती । तेणें स्वर्गराज संपत्ती । लाहेचि शेखीं ॥ १५३६ ॥ तो पैं मज यावयालागीं । पहिलें पेणें करी स्वर्गीं । मग आवडे तंव भोगी । पाठीं मजचि मिळे ॥ १५३७ ॥ ऐसी गीता धनंजया । ऐकतया आणि पढतया । फळे महानंदें मियां । बहु काय बोलों ॥ १५३८ ॥ याकारणें हें असो । परी जयालागीं शास्त्रातिसो । केला तें तंव तुज पुसों । काज तुझें ॥ १५३९ ॥ कच्चिदेतच्छ्रुतं पार्थ त्वयैकाग्रेण चेतसा । कच्चिदज्ञानसम्मोहः प्रनष्टस्ते धनञ्जय ॥ ७२॥ तरी सांग पां पांडवा । हा शास्त्रसिद्धांतु आघवा । तुज एकचित्तें फावा । गेला आहे ? ॥ १५४० ॥ आम्हीं जैसें जया रीतीं । उगाणिलें कानांच्या हातीं । येरीं तैसेंचि तुझ्या चित्तीं । पेठें केलें कीं ? ॥ १५४१ ॥ अथवा माझारीं । गेलें सांडीविखुरी । किंवा उपेक्षेवरी । वाळूनि सांडिलें । ॥ १५४२ ॥ जैसें आम्हीं सांगितलें । तैसेंचि हृदयीं फावलें । तरी सांग पां वहिलें । पुसेन तें मी ॥ १५४३ ॥ तरी स्वाज्ञानजनितें । मागिलें मोहें तूतें । भुलविलें तो येथें । असे कीं नाहीं ? ॥ १५४४ ॥ हें बहु पुसों काई । सांगें तूं आपल्या ठायीं । कर्माकर्म कांहीं । देखतासी ? ॥ १५४५ ॥ पार्थु स्वानंदैकरसें । विरेल ऐसा भेददशे । आणिला येणें मिषें । प्रश्नाचेनि ॥ १५४६ ॥ पूर्णब्रह्म जाला पार्थु । तरी पुढील साधावया कार्यार्थु । मर्यादा श्रीकृष्णनाथु । उल्लंघों नेदी ॥ १५४७ ॥ येऱ्हवीं आपुलें करणें । सर्वज्ञ काय तो नेणें ? । परी केलें पुसणें । याचि लागीं ॥ १५४८ ॥ एवं करोनियां प्रश्न । नसतेंचि अर्जुनपण । आणूनियां जालें पूर्णपण । तें बोलवी स्वयें ॥ १५४९ ॥ मग क्षीराब्धीतें सांडितु । गगनीं पुंजु मंडितु । निवडे जैसा न निवडितु । पूर्णचंद्रु ॥ १५५० ॥ तैसा ब्रह्म मी हें विसरे । तेथ जगचि ब्रह्मत्वें भरे । हेंही सांडी तरी विरे । ब्रह्मपणही ॥ १५५१ ॥ ऐसा मोडतु मांडतु ब्रह्में । तो दुःखें देहाचिये सीमे । मी अर्जुन येणें नामें । उभा ठेला ॥ १५५२ ॥ मग कांपतां करतळीं । दडपूनि रोमावळी । पुलिका स्वेदजळीं । जिरऊनियां ॥ १५५३ ॥ प्राणक्षोभें डोलतया । आंगा आंगचि टेंकया । सूनि स्तंभु चाळया । भुलौनियां ॥ १५५४ ॥ नेत्रयुगुळाचेनि वोतें । आनंदामृताचें भरितें । वोसंडत तें मागुतें । काढूनियां ॥ १५५५ ॥ विविधा औत्सुक्यांची दाटी । चीप दाटत होती कंठीं । ते करूनियां पैठी । हृदयामाजीं ॥ १५५६ ॥ वाचेचें वितुळणें । सांवरूनि प्राणें । अक्रमाचें श्वसणें । ठेऊनि ठायीं ॥ १५५७ ॥ अर्जुन उवाच । नष्टो मोहः स्मृतिर्लब्धा त्वत्प्रसादान्मयाच्युत । स्थितोऽस्मि गतसन्देहः करिष्ये वचनं तव ॥ ७३॥ मग अर्जुन म्हणे काय देवो । पुसताति आवडे मोहो । तरी तो सकुटुंब गेला जी ठावो । घेऊनि आपला ॥ १५५८ ॥ पासीं येऊनि दिनकरें । डोळ्यातें अंधारें । पुसिजे हें कायि सरे । कोणे गांवीं ? ॥ १५५९ ॥ तैसा तूं श्रीकृष्णराया । आमुचिया डोळयां । गोचर हेंचि कायिसया । न पुरे तंव ॥ १५६० ॥ वरी लोभें मायेपासूनी । तें सांगसी तोंड भरूनी । जें कायिसेनिही करूनी । जाणूं नये ॥ १५६१ ॥ आतां मोह असे कीं नाहीं । हें ऐसें जी पुससी काई । कृतकृत्य जाहलों पाहीं । तुझेपणें ॥ १५६२ ॥ गुंतलों होतों अर्जुनगुणें । तो मुक्त जालों तुझेपणें । आतां पुसणें सांगणें । दोन्ही नाहीं ॥ १५६३ ॥ मी तुझेनि प्रसादें । लाधलेनि आत्मबोधें । मोहाचे तया कांदे । नेदीच उरों ॥ १५६४ ॥ आतां करणें कां न करणें । हें जेणें उठी दुजेपणें । तें तूं वांचूनि नेणें । सर्वत्र गा ॥ १५६५ ॥ ये विषयीं माझ्या ठायीं । संदेहाचे नुरेचि कांहीं । त्रिशुद्धि कर्म जेथ नाहीं । तें मी जालों ॥ १५६६ ॥ तुझेनि मज मी पावोनी । कर्तव्य गेलें निपटूनी । परी आज्ञा तुझी वांचोनि । आन नाहीं प्रभो ॥ १५६७ ॥ कां जें दृश्य दृश्यातें नाशी । जें दुजें द्वैतातें ग्रासी । जें एक परी सर्वदेशीं । वसवी सदा ॥ १५६८ ॥ जयाचेनि संबंधें बंधु फिटे । जयाचिया आशा आस तुटे । जें भेटलया सर्व भेटे । आपणपांचि ॥ १५६९ ॥ तें तूं गुरुलिंग जी माझें । जें येकलेपणींचें विरजें । जयालागीं वोलांडिजे । अद्वैतबोधु ॥ १५७० ॥ आपणचि होऊनि ब्रह्म । सारिजे कृत्याकृत्यांचें काम । मग कीजे का निःसीम । सेवा जयाची ॥ १५७१ ॥ गंगा सिंधू सेवूं गेली । पावतांचि समुद्र जाली । तेवीं भक्तां सेल दिधली । निजपदाची ॥ १५७२ ॥ तो तूं माझा जी निरुपचारु । श्रीकृष्णा सेव्य सद्गुरु । मा ब्रह्मतेचा उपकारु । हाचि मानीं ॥ १५७३ ॥ जें मज तुम्हां आड । होतें भेदाचें कवाड । तें फेडोनि केलें गोड । सेवासुख ॥ १५७४ ॥ तरी आतां तुझी आज्ञा । सकळ देवाधिदेवराज्ञा । करीन देईं अनुज्ञा । भलतियेविषयीं ॥ १५७५ ॥ यया अर्जुनाचिया बोला । देवो नाचे सुखें भुलला । म्हणे विश्वफळा जाला । फळ हा मज ॥ १५७६ ॥ उणेनि उमचला सुधाकरु । देखुनी आपला कुमरु । मर्यादा क्षीरसागरु । विसरेचिना ? ॥ १५७७ ॥ ऐसे संवादाचिया बहुलां । लग्न दोघांचियां आंतुला । लागलें देखोनि जाला । निर्भरु संजयो ॥ १५७८ ॥ तेणें म्हणतसे संजयो । बाप कृपानिधी रावो । तो आपुला मनोभावो । अर्जुनेंसी केला ॥ १५७९ ॥ तेणें उचंबळलेपणें । संजय धृतराष्ट्रातें म्हणे । जी कैसे बादरायणें । रक्षिलों दोघे ? ॥ १५८० ॥ आजि तुमतें अवधारा । नाहीं चर्मचक्षूही संसारा । कीं ज्ञानदृष्टिव्यवहारा आणिलेती ॥ १५८१ ॥ आणि रथींचिये राहाटी । घेई जो घोडेयासाठीं । तया आम्हां या गोष्टी । गोचरा होती ॥ १५८२ ॥ वरी जुंझाचें निर्वाण । मांडलें असे दारुण । दोहीं हारीं आपण । हारपिजे जैसें ॥ १५८३ ॥ येवढा जिये सांकडां । कैसा अनुग्रहो पैं गाढा । जे ब्रह्मानंदु उघडा । भोगवीतसे ॥ १५८४ ॥ ऐसें संजय बोलिला । परी न द्रवे येरु उगला । चंद्रकिरणीं शिवतला । पाषाणु जैसा ॥ १५८५ ॥ हे देखोनि तयाची दशा । मग करीचिना सरिसा । परी सुखें जाला पिसा । बोलतसे ॥ १५८६ ॥ भुलविला हर्षवेगें । म्हणौनि धृतराष्ट्रा सांगे । येऱ्हवीं नव्हे तयाजोगें । हें कीर जाणें ॥ १५८७ ॥ सञ्जय उवाच । इत्यहं वासुदेवस्य पार्थस्य च महात्मनः । संवादमिममश्रौषमद्भुतं रोमहर्षणम् ॥ ७४॥ मग म्हणे पैं कुरुराजा । ऐसा बंधुपुत्र तो तुझा । बोलिला तें अधोक्षजा । गोड जालें ॥ १५८८ ॥ अगा पूर्वापर सागर । ययां नामसीचि सिनार । येर आघवें तें नीर । एक जैसें ॥ १५८९ ॥ तैसा श्रीकृष्ण पार्थ ऐसें । हें आंगाचिपासीं दिसे । मग संवादीं जी नसे । कांहींचि भेदु ॥ १५९० ॥ पैं दर्पणाहूनि चोखें । दोन्ही होती सन्मुखें । तेथ येरी येर देखे । आपणपें जैसें ॥ १५९१ ॥ तैसा देवेसीं पंडुसुतु । आपणपें देवीं देखतु । पांडवेंसीं देखे अनंतु । आपणपें पार्थीं ॥ १५९२ ॥ देव देवो भक्तालागीं । जिये विवरूनि देखे आंगीं । येरु तियेचेही भागीं । दोन्ही देखे ॥ १५९३ ॥ आणिक कांहींच नाहीं । म्हणौनि करिती काई । दोघे येकपणें पाहीं । नांदताती ॥ १५९४ ॥ आतां भेदु जरी मोडे । तरी प्रश्नोत्तर कां घडे ? । ना भेदुचि तरी जोडे । संवादसुख कां ? ॥ १५९५ ॥ ऐसें बोलतां दुजेपणें । संवादीं द्वैत गिळणें । तें ऐकिलें बोलणें । दोघांचें मियां ॥ १५९६ ॥ उटूनि दोन्ही आरिसे । वोडविलीया सरिसे । कोण कोणा पाहातसे । कल्पावें पां ? ॥ १५९७ ॥ कां दीपासन्मुखु । ठेविलया दीपकु । कोण कोणा अर्थिकु । कोण जाणें ॥ १५९८ ॥ नाना अर्कापुढें अर्कु । उदयलिया आणिकु । कोण म्हणे प्रकाशकु । प्रकाश्य कवण ? ॥ १५९९ ॥ हें निर्धारूं जातां फुडें । निर्धारासि ठक पडे । ते दोघे जाले एवढे । संवादें सरिसे ॥ १६०० ॥ जी मिळतां दोन्ही उदकें । माजी लवण वारूं ठाके । कीं तयासींही निमिखें । तेंचि होय ॥ १६०१ ॥ तैसे श्रीकृष्ण अर्जुन दोन्ही । संवादले तें मनीं । धरितां मजही वानी । तेंचि होतसे ॥ १६०२ ॥ ऐसें म्हणे ना मोटकें । तंव हिरोनि सात्विकें । आठव नेला नेणों कें । संजयपणाचा ॥ १६०३ ॥ रोमांच जंव फरके । तंव तंव आंग सुरके । स्तंभ स्वेदांतें जिंके । एकला कंपु ॥ १६०४ ॥ अद्वयानंदस्पर्शें । दिठी रसमय जाली असे । ते अश्रु नव्हती जैसें । द्रवत्वचि ॥ १६०५ ॥ नेणों काय न माय पोटीं । नेणों काय गुंफे कंठीं । वागर्था पडत मिठी । उससांचिया ॥ १६०६ ॥ किंबहुना सात्विकां आठां । चाचरु मांडतां उमेठा । संजयो जालासे चोहटां । संवादसुखाचा ॥ १६०७ ॥ तया सुखाची ऐसी जाती । जे आपणचि धरी शांती । मग पुढती देहस्मृती । लाधली तेणें ॥ १६०८ ॥ व्यासप्रसादाच्छ्रुतवानेतद्गुह्यमहं परम् । योगं योगेश्वरात्कृष्णात्साक्षात्कथयतः स्वयम् ॥ ७५॥ तेव्हां बैसतेनि आनंदें । म्हणे जी जें उपनिषदें । नेणती तें व्यासप्रसादें । ऐकिलें मियां ॥ १६०९ ॥ ऐकतांचि ते गोठी । ब्रह्मत्वाची पडिली मिठी । मीतूंपणेंसीं दृष्टी । विरोनि गेली ॥ १६१० ॥ हे आघवेचि का योग । जया ठाया येती मार्ग । तयाचें वाक्य सवंग । केलें मज व्यासें ॥ १६११ ॥ अहो अर्जुनाचेनि मिषें । आपणपेंचि दुजें ऐसें । नटोनि आपणया उद्देशें । बोलिलें जें देव ॥ १६१२ ॥ तेथ कीं माझें श्रोत्र । पाटाचें जालें जी पात्र । काय वानूं स्वतंत्र । सामर्थ्य श्रीगुरुचें ॥ १६१३ ॥ राजन्संस्मृत्य संस्मृत्य संवादमिममद्भुतम् । केशवार्जुनयोः पुण्यं हृष्यामि च मुहुर्मुहुः ॥ ७६॥ राया हें बोलतां विस्मित होये । तेणेंचि मोडावला ठाये । रत्नीं कीं रत्नकिळा ये । झांकोळित जैसी ॥ १६१४ ॥ हिमवंतींचीं सरोवरें । चंद्रोदयीं होती काश्मीरें । मग सूर्यागमीं माघारें । द्रवत्व ये ॥ १६१५ ॥ तैसा शरीराचिया स्मृती । तो संवादु संजय चित्तीं । धरी आणि पुढती । तेंचि होय ॥ १६१६ ॥ तच्च संस्मृत्य संस्मृत्य रूपमत्यद्भुतं हरेः । विस्मयो मे महान् राजन्हृष्यामि च पुनः पुनः ॥ ७७॥ मग उठोनि म्हणे नृपा । श्रीहरीचिया विश्वरूपा । देखिलया उगा कां पां । असों लाहसी ? ॥ १६१७ ॥ न देखणेनि जें दिसे । नाहींपणेंचि जें असे । विसरें आठवे तें कैसें । चुकऊं आतां । ॥ १६१८ ॥ देखोनि चमत्कारु । कीजे तो नाहीं पैसारु । मजहीसकट महापूरु । नेत आहे ॥ १६१९ ॥ ऐसा श्रीकृष्णार्जुन- । संवाद संगमीं स्नान । करूनि देतसे तिळदान । अहंतेचें ॥ १६२० ॥ तेथ असंवरें आनंदें । अलौकिकही कांहीं स्फुंदे । श्रीकृष्ण म्हणे सद्गदें । वेळोवेळां ॥ १६२१ ॥ या अवस्थांची कांहीं । कौरवांतें परी नाहीं । म्हणौनि रायें तें कांहीं । कल्पावें जंव ॥ १६२२ ॥ तंव जाला सुखलाभु । आपणया करूनि स्वयंभु । बुझाविला अवष्टंभु । संजयें तेणें ॥ १६२३ ॥ तेथ कोणी येकी अवसरी । होआवी ते करूनि दुरी । रावो म्हणे संजया परी । कैसी तुझी गा ? ॥ १६२४ ॥ तेणें तूंतें येथें व्यासें । बैसविलें कासया उद्देशें । अप्रसंगामाजीं ऐसें । बोलसी काई ? ॥ १६२५ ॥ रानींचें राउळा नेलिया । दाही दिशा मानी सुनिया । कां रात्री होय पाहलया । निशाचरां ॥ १६२६ ॥ जो जेथिंचें गौरव नेणें । तयासि तें भिंगुळवाणें । म्हणौनि अप्रसंगु तेणें । म्हणावा कीं तो ॥ १६२७ ॥ मग म्हणे सांगें प्रस्तुत । उदयलेंसे जें उत्कळित । तें कोणासि बा रे जैत । देईल शेखीं ? ॥ १६२८ ॥ येऱ्हवीं विशेषें बहुतेक । आमुचें ऐसें मानसिक । जे दुर्योधनाचे अधिक । प्रताप सदा ॥ १६२९ ॥ आणि येरांचेनि पाडें । दळही याचें देव्हडें । म्हणौनि जैत फुडें । आणील ना तें ? ॥ १६३० ॥ आम्हां तंव गमे ऐसें । मा तुझें ज्योतिष कैसें । तें नेणों संजया असे । तैसें सांग पां ॥ १६३१ ॥ यत्र योगेश्वरः कृष्णो यत्र पार्थो धनुर्धरः । तत्र श्रीर्विजयो भूतिर्ध्रुवा नीतिर्मतिर्मम ॥ ७८॥ ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे मोक्षसंन्यासयोगो नाम अष्टादशोऽध्यायः ॥ १८ ॥ यया बोला संजयो म्हणे । जी येरयेरांचें मी नेणें । परी आयुष्य तेथें जिणें । हें फुडें कीं गा ॥ १६३२ ॥ चंद्रु तेथें चंद्रिका । शंभु तेथें अंबिका । संत तेथें विवेका । असणें कीं जी ॥ १६३३ ॥ रावो तेथें कटक । सौजन्य तेथें सोयरीक । वन्हि तेथें दाहक । सामर्थ्य कीं ॥ १६३४ ॥ दया तेथें धर्मु । धर्मु तेथें सुखागमु । सुखीं पुरुषोत्तमु । असे जैसा ॥ १६३५ ॥ वसंत तेथें वनें । वन तेथें सुमनें । सुमनीं पालिंगनें । सारंगांचीं ॥ १६३६ ॥ गुरु तेथ ज्ञान । ज्ञानीं आत्मदर्शन । दर्शनीं समाधान । आथी जैसें ॥ १६३७ ॥ भाग्य तेथ विलासु । सुख तेथ उल्लासु । हें असो तेथ प्रकाशु । सूर्य जेथें ॥ १६३८ ॥ तैसे सकल पुरुषार्थ । जेणें स्वामी कां सनाथ । तो श्रीकृष्ण रावो जेथ । तेथ लक्ष्मी ॥ १६३९ ॥ आणि आपुलेनि कांतेंसीं । ते जगदंबा जयापासीं । अणिमादिकीं काय दासी । नव्हती तयातें ? ॥ १६४० ॥ कृष्ण विजयस्वरूप निजांगें । तो राहिला असे जेणें भागें । तैं जयो लागवेगें । तेथेंचि आहे ॥ १६४१ ॥ विजयो नामें अर्जुन विख्यातु । विजयस्वरूप श्रीकृष्णनाथु । श्रियेसीं विजय निश्चितु । तेथेंचि असे ॥ १६४२ ॥ तयाचिये देशींच्या झाडीं । कल्पतरूतें होडी । न जिणावें कां येवढीं । मायबापें असतां ? ॥ १६४३ ॥ ते पाषाणही आघवें । चिंतारत्‌नें कां नोहावे ? । तिये भूमिके कां न यावें । सुवर्णत्व ? ॥ १६४४ ॥ तयाचिया गांवींचिया । नदी अमृतें वाहाविया । नवल कायि राया । विचारीं पां ॥ १६४५ ॥ तयाचे बिसाट शब्द । सुखें म्हणों येती वेद । सदेह सच्चिदानंद । कां न व्हावे ते ? ॥ १६४६ ॥ पैं स्वर्गापवर्ग दोन्ही । इयें पदें जया अधीनीं । तो श्रीकृष्ण बाप जननी । कमळा जया ॥ १६४७ ॥ म्हणौनि जिया बाहीं उभा । तो लक्ष्मीयेचा वल्लभा । तेथें सर्वसिद्धी स्वयंभा । येर मी नेणें ॥ १६४८ ॥ आणि समुद्राचा मेघु । उपयोगें तयाहूनि चांगु । तैसा पार्थीं आजि लागु । आहे तये ॥ १६४९ ॥ कनकत्वदीक्षागुरू । लोहा परिसु होय कीरू । परी जगा पोसिता व्यवहारु । तेंचि जाणें ॥ १६५० ॥ येथ गुरुत्वा येतसे उणें । ऐसें झणें कोण्ही म्हणे । वन्हि प्रकाश दीपपणें । प्रकाशी आपुला ॥ १६५१ ॥ तैसा देवाचिया शक्ती । पार्थु देवासीचि बहुती । परी माने इये स्तुती । गौरव असे ॥ १६५२ ॥ आणि पुत्रें मी सर्व गुणीं । जिणावा हे बापा शिराणी । तरी ते शारङ्गपाणी । फळा आली ॥ १६५३ ॥ किंबहुना ऐसा नृपा । पार्थु जालासे कृष्णकृपा । तो जयाकडे साक्षेपा । रीति आहे ॥ १६५४ ॥ तोचि गा विजयासि ठावो । येथ तुज कोण संदेहो ? । तेथ न ये तरी वावो । विजयोचि होय ॥ १६५५ ॥ म्हणौनि जेथ श्री तेथें श्रीमंतु । जेथ तो पंडूचा सुतु । तेथ विजय समस्तु । अभ्युदयो तेथ ॥ १६५६ ॥ जरी व्यासाचेनि साचें । धिरे मन तुमचें । तरी या बोलाचें । ध्रुवचि माना ॥ १६५७ ॥ जेथ तो श्रीवल्लभु । जेथ भक्तकदंबु । तेथ सुख आणि लाभु । मंगळाचा ॥ १६५८ ॥ या बोला आन होये । तरी व्यासाचा अंकु न वाहे । ऐसें गाजोनि बाहें । उभिली तेणें ॥ १६५९ ॥ एवं भारताचा आवांका । आणूनि श्लोका येका । संजयें कुरुनायका । दिधला हातीं ॥ १६६० ॥ जैसा नेणों केवढा वन्ही । परी गुणाग्रीं ठेऊनी । आणिजे सूर्याची हानी । निस्तरावया ॥ १६६१ ॥ तैसें शब्दब्रह्म अनंत । जालें सवालक्ष भारत । भारताचें शतें सात । सर्वस्व गीता ॥ १६६२ ॥ तयांही सातां शतांचा । इत्यर्थु हा श्लोक शेषींचा । व्यासशिष्य संजयाचा । पूर्णोद्गारु जो ॥ १६६३ ॥ येणें येकेंचि श्लोकें । राहे तेणें असकें । अविद्याजाताचें निकें । जिंतलें होय ॥ १६६४ ॥ ऐसें श्लोक शतें सात । गीतेचीं पदें आंगें वाहत । पदें म्हणों कीं परमामृत । गीताकाशींचें ॥ १६६५ ॥ कीं आत्मराजाचिये सभे । गीते वोडवले हे खांबे । मज श्लोक प्रतिभे । ऐसे येत ॥ १६६६ ॥ कीं गीता हे सप्तशती । मंत्रप्रतिपाद्य भगवती । मोहमहिषा मुक्ति । आनंदली असे ॥ १६६७ ॥ म्हणौनि मनें कायें वाचा । जो सेवकु होईल इयेचा । तो स्वानंदासाम्राज्याचा । चक्रवर्ती करी ॥ १६६८ ॥ कीं अविद्यातिमिररोंखें । श्लोक सूर्यातें पैजा जिंकें । ऐसे प्रकाशिले गीतामिषें । रायें श्रीकृष्णें ॥ १६६९ ॥ कीं श्लोकाक्षरद्राक्षलता । मांडव जाली आहे गीता । संसारपथश्रांता । विसंवावया ॥ १६७० ॥ कीं सभाग्यसंतीं भ्रमरीं । केले ते श्लोककल्हारीं । श्रीकृष्णाख्यसरोवरीं । सासिन्नली हे ॥ १६७१ ॥ कीं श्लोक नव्हती आन । गमे गीतेचें महिमान । वाखाणिते बंदीजन । उदंड जैसे ॥ १६७२ ॥ कीं श्लोकांचिया आवारा । सात शतें करूनि सुंदरा । सर्वागम गीतापुरा । वसों आले ॥ १६७३ ॥ कीं निजकांता आत्मया । आवडी गीता मिळावया । श्लोक नव्हती बाह्या । पसरु का जो ॥ १६७४ ॥ कीं गीताकमळींचे भृंग । कीं हे गीतासागरतरंग । कीं हरीचे हे तुरंग । गीतारथींचे ॥ १६७५ ॥ कीं श्लोक सर्वतीर्थ संघातु । आला श्रीगीतेगंगे आंतु । जे अर्जुन नर सिंहस्थु । जाला म्हणौनि ॥ १६७६ ॥ कीं नोहे हे श्लोकश्रेणी । अचिंत्यचित्तचिंतामणी । कीं निर्विकल्पां लावणी । कल्पतरूंची ॥ १६७७ ॥ ऐसिया शतें सात श्लोकां । परी आगळा येकयेका । आतां कोण वेगळिका । वानावां पां । ॥ १६७८ ॥ तान्ही आणि पारठी । इया कामधेनूतें दिठी । सूनि जैसिया गोठी । कीजती ना ॥ १६७९ ॥ दीपा आगिलु मागिलु । सूर्यु धाकुटा वडीलु । अमृतसिंधु खोलु । उथळु कायसा । ॥ १६८० ॥ तैसे पहिले सरते । श्लोक न म्हणावे गीते । जुनीं नवीं पारिजातें । आहाती काई ? ॥ १६८१ ॥ आणि श्लोका पाडु नाहीं । हें कीर समर्थु काई । येथ वाच्य वाचकही । भागु न धरी ॥ १६८२ ॥ जे इये शास्त्रीं येकु । श्रीकृष्णचि वाच्य वाचकु । हें प्रसिद्ध जाणे लोकु । भलताही ॥ १६८३ ॥ येथें अर्थें तेंचि पाठें । जोडे येवढेनि धटें । वाच्यवाचक येकवटें । साधितें शास्त्र ॥ १६८४ ॥ म्हणौनि मज कांहीं । समर्थनीं आतां विषय नाहीं । गीता जाणा हे वाङ्ग्मयी । श्रीमूर्ति प्रभूचि ॥ १६८५ ॥ शास्त्र वाच्यें अर्थें फळे । मग आपण मावळे । तैसें नव्हें हें सगळें । परब्रह्मचि ॥ १६८६ ॥ कैसा विश्वाचिया कृपा । करूनि महानंद सोपा । अर्जुनव्याजें रूपा । आणिला देवें ॥ १६८७ ॥ चकोराचेनि निमित्तें । तिन्ही भुवनें संतप्तें । निवविलीं कळांवतें । चंद्रें जेवीं ॥ १६८८ ॥ कां गौतमाचेनि मिषें । कळिकाळज्वरीतोद्देशें । पाणिढाळु गिरीशें । गंगेंचा केला ॥ १६८९ ॥ तैसें गीतेचें हें दुभतें । वत्स करूनि पार्थातें । दुभिन्नली जगापुरतें । श्रीकृष्ण गाय ॥ १६९० ॥ येथे जीवें जरी नाहाल । तरी हेंचि कीर होआल । नातरी पाठमिषें तिंबाल । जीभचि जरी ॥ १६९१ ॥ तरी लोह एकें अंशें । झगटलिया परीसें । येरीकडे अपैसें । सुवर्ण होय ॥ १६९२ ॥ तैसी पाठाची ते वाटी । श्लोकपाद लावा ना जंव वोठीं । तंव ब्रह्मतेची पुष्टी । येईल आंगा ॥ १६९३ ॥ ना येणेसीं मुख वांकडें । करूनि ठाकाल कानवडें । तरी कानींही घेतां पडे । तेचि लेख ॥ १६९४ ॥ जे हे श्रवणें पाठें अर्थें । गीता नेदी मोक्षाआरौतें । जैसा समर्थु दाता कोण्हातें । नास्ति न म्हणे ॥ १६९५ ॥ म्हणौनि जाणतया सवा । गीताचि येकी सेवा । काय कराल आघवां । शास्त्रीं येरीं ॥ १६९६ ॥ आणि कृष्णार्जुनीं मोकळी । गोठी चावळिली जे निराळी । ते श्रीव्यासें केली करतळीं । घेवों ये ऐसी ॥ १६९७ ॥ बाळकातें वोरसें । माय जैं जेवऊं बैसे । तैं तया ठाकती तैसे । घांस करी ॥ १६९८ ॥ कां अफाटा समीरणा । आपैतेंपण शाहाणा । केलें जैसें विंजणा । निर्मूनियां ॥ १६९९ ॥ तैसें शब्दें जें न लभे । तें घडूनिया अनुष्टुभें । स्त्रीशूद्रादि प्रतिभे । सामाविलें ॥ १७०० ॥ स्वातीचेनि पाणियें । न होती जरी मोतियें । तरी अंगीं सुंदरांचिये । कां शोभिती तियें ? ॥ १७०१ ॥ नादु वाद्या न येतां । तरी कां गोचरु होता । फुलें न होतां घेपता । आमोदु केवीं ? ॥ १७०२ ॥ गोडीं न होती पक्वान्नें । तरी कां फावती रसनें ? । दर्पणावीण नयनें । नयनु कां दिसे ? ॥ १७०३ ॥ द्रष्टा श्रीगुरुमूर्ती । न रिगता दृश्यपंथीं । तरी कां ह्या उपास्ती । आकळता तो ? ॥ १७०४ ॥ तैसें वस्तु जें असंख्यात । तया संख्या शतें सात । न होती तरी कोणा येथ । फावों शकतें ? ॥ १७०५ ॥ मेघ सिंधूचें पाणी वाहे । तरी जग तयातेंचि पाहे । कां जे उमप ते नोहें । ठाकतें कोण्हा ॥ १७०६ ॥ आणि वाचा जें न पवे । तें हे श्लोक न होते बरवे । तरी कानें मुखें फावे । ऐसें कां होतें ? ॥ १७०७ ॥ म्हणौनि श्रीव्यासाचा हा थोरु । विश्वा जाला उपकारु । जे श्रीकृष्ण उक्ती आकारु । ग्रंथाचा केला ॥ १७०८ ॥ आणि तोचि हा मी आतां । श्रीव्यासाचीं पदें पाहतां पाहतां । आणिला श्रवणपथा । मऱ्हाठिया ॥ १७०९ ॥ व्यासादिकांचे उन्मेख । राहाटती जेथ साशंक । तेथ मीही रंक येक । चावळी करीं ॥ १७१० ॥ परी गीता ईश्वरु भोळा । ले व्यासोक्तिकुसुममाळा । तरी माझिया दुर्वादळा । ना न म्हणे कीं ॥ १७११ ॥ आणि क्षीरसिंधूचिया तटा । पाणिया येती गजघटा । तेथ काय मुरकुटा । वारिजत असे ? ॥ १७१२ ॥ पांख फुटे पांखिरूं । नुडे तरी नभींच स्थिरू । गगन आक्रमी सत्वरू । तो गरुडही तेथ ॥ १७१३ ॥ राजहंसाचें चालणें । भूतळीं जालिया शाहाणें । आणिकें काय कोणें । चालावेचिना ? ॥ १७१४ ॥ जी आपुलेनि अवकाशें । अगाध जळ घेपे कलशें । चुळीं चूळपण ऐसें । भरूनि न निघे ? ॥ १७१५ ॥ दिवटीच्या आंगीं थोरी । तरी ते बहु तेज धरी । वाती आपुलिया परी । आणीच कीं ना ? ॥ १७१६ ॥ जी समुद्राचेनि पैसें । समुद्रीं आकाश आभासे । थिल्लरीं थिल्लरा{ऐ}सें । बिंबेचि पैं ॥ १७१७ ॥ तेवीं व्यासादिक महामती । वावरों येती इये ग्रंथीं । मा आम्ही ठाकों हे युक्ति । न मिळे कीर ? ॥ १७१८ ॥ जिये सागरीं जळचरें । संचरती मंदराकारें । तेथ देखोनि शफरें येरें । पोहों न लाहती ? ॥ १७१९ ॥ अरुण आंगाजवळिके । म्हणौनि सूर्यातें देखें । मा भूतळींची न देखे । मुंगी काई ? ॥ १७२० ॥ यालागीं आम्हां प्राकृतां । देशिकारें बंधें गीता । म्हणणें हें अनुचिता । कारण नोहे ॥ १७२१ ॥ आणि बापु पुढां जाये । ते घेत पाउलाची सोये । बाळ ये तरी न लाहे । पावों कायी ? ॥ १७२२ ॥ तैसा व्यासाचा मागोवा घेतु । भाष्यकारातें वाट पुसतु । अयोग्यही मी न पवतु । कें जाईन ? ॥ १७२३ ॥ आणि पृथ्वी जयाचिया क्षमा । नुबगे स्थावर जंगमा । जयाचेनि अमृतें चंद्रमा । निववी जग ॥ १७२४ ॥ जयाचें आंगिक असिकें । तेज लाहोनि अर्कें । आंधाराचें सावाइकें । लोटिजत आहे ॥ १७२५ ॥ समुद्रा जयाचें तोय । तोया जयाचें माधुर्य । माधुर्या सौंदर्य । जयाचेनि ॥ १७२६ ॥ पवना जयाचें बळ । आकाश जेणें पघळ । ज्ञान जेणें उज्वळ । चक्रवर्ती ॥ १७२७ ॥ वेद जेणें सुभाष । सुख जेणें सोल्लास । हें असो रूपस । विश्व जेणें ॥ १७२८ ॥ तो सर्वोपकारी समर्थु । सद्गुरु श्रीनिवृत्तिनाथु । राहाटत असे मजही आंतु । रिघोनियां ॥ १७२९ ॥ आतां आयती गीता जगीं । मी सांगें मऱ्हाठिया भंगीं । येथ कें विस्मयालागीं । ठावो आहे ॥ १७३० ॥ श्रीगुरुचेनि नांवें माती । डोंगरीं जयापासीं होती । तेणें कोळियें त्रिजगतीं । येकवद केली ॥ १७३१ ॥ चंदनें वेधलीं झाडें । जालीं चंदनाचेनि पाडें । वसिष्ठें मांनिली कीं भांडे । भानूसीं शाटी ॥ १७३२ ॥ मा मी तव चित्ताथिला । आणि श्रीगुरु ऐसा दादुला । जो दिठीवेनि आपुला । बैसवी पदीं ॥ १७३३ ॥ आधींचि देखणी दिठी । वरी सूर्य पुरवी पाठी । तैं न दिसे ऐसी गोठी । केंही आहे ? ॥ १७३४ ॥ म्हणौनि माझें नित्य नवे । श्वासोश्वासही प्रबंध होआवे । श्रीगुरुकृपा काय नोहे । ज्ञानदेवो म्हणे ॥ १७३५ ॥ याकारणें मियां । श्रीगीतार्थु मऱ्हाठिया । केला लोकां यया । दिठीचा विषो ॥ १७३६ ॥ परी मऱ्हाठे बोलरंगें । कवळितां पैं गीतांगें । तैं गातयाचेनि पांगें । येकाढतां नोहे ॥ १७३७ ॥ म्हणौनि गीता गावों म्हणे । तें गाणिवें होती लेणें । ना मोकळे तरी उणें । गीताही आणित ॥ १७३८ ॥ सुंदर आंगीं लेणें न सूये । तैं तो मोकळा शृंगारु होये । ना लेइलें तरी आहे । तैसें कें उचित ? ॥ १७३९ ॥ कां मोतियांची जैसी जाती । सोनयाही मान देती । नातरी मानविती । अंगेंचि सडीं ॥ १७४० ॥ नाना गुंफिलीं कां मोकळीं । उणीं न होती परीमळीं । वसंतागमींचीं वाटोळीं । मोगरीं जैसीं ॥ १७४१ ॥ तैसा गाणिवेतें मिरवी । गीतेवीणही रंगु दावीं । तो लाभाचा प्रबंधु ओंवी । केला मियां ॥ १७४२ ॥ तेणें आबालसुबोधें । ओवीयेचेनि प्रबंधें । ब्रह्मरससुस्वादें । अक्षरें गुंथिलीं ॥ १७४३ ॥ आतां चंदनाच्या तरुवरीं । परीमळालागीं फुलवरीं । पारुखणें जियापरी । लागेना कीं ॥ १७४४ ॥ तैसा प्रबंधु हा श्रवणीं । लागतखेंवो समाधि आणी । ऐकिलियाही वाखाणी । काय व्यसन न लवी ? ॥ १७४५ ॥ पाठ करितां व्याजें । पांडित्यें येती वेषजे । तैं अमृतातें नेणिजे । फावलिया ॥ १७४६ ॥ तैसेंनि आइतेपणें । कवित्व जालें हें उपेणें । मनन निदिध्यास श्रवणें । जिंतिलें आतां ॥ १७४७ ॥ हे स्वानंदभोगाची सेल । भलतयसीचि देईल । सर्वेंद्रियां पोषवील । श्रवणाकरवीं ॥ १७४८ ॥ चंद्रातें आंगवणें । भोगूनि चकोर शाहाणे । परी फावे जैसें चांदिणें । भलतयाही ॥ १७४९ ॥ तैसें अध्यात्मशास्त्रीं यिये । अंतरंगचि अधिकारिये । परी लोकु वाक्चातुर्यें । होईल सुखिया ॥ १७५० ॥ ऐसें श्रीनिवृत्तिनाथाचें । गौरव आहे जी साचें । ग्रंथु नोहे हें कृपेचें । वैभव तिये ॥ १७५१ ॥ क्षीरसिंधु परिसरीं । शक्तीच्या कर्णकुहरीं । नेणों कैं श्रीत्रिपुरारीं । सांगितलें जें ॥ १७५२ ॥ तें क्षीरकल्लोळाआंतु । मकरोदरीं गुप्तु । होता तयाचा हातु । पैठें जालें ॥ १७५३ ॥ तो मत्स्येंद्र सप्तशृंगीं । भग्नावयवा चौरंगी । भेटला कीं तो सर्वांगीं । संपूर्ण जाला ॥ १७५४ ॥ मग समाधि अव्युत्थया । भोगावी वासना यया । ते मुद्रा श्रीगोरक्षराया । दिधली मीनीं ॥ १७५५ ॥ तेणें योगाब्जिनीसरोवरु । विषयविध्वंसैकवीरु । तिये पदीं कां सर्वेश्वरु । अभिषेकिला ॥ १७५६ ॥ मग तिहीं तें शांभव । अद्वयानंदवैभव । संपादिलें सप्रभव । श्रीगहिनीनाथा ॥ १७५७ ॥ तेणें कळिकळितु भूतां । आला देखोनि निरुता । ते आज्ञा श्रीनिवृत्तिनाथा । दिधली ऐसी ॥ १७५८ ॥ ना आदिगुरु शंकरा\- । लागोनि शिष्यपरंपरा । बोधाचा हा संसरा । जाला जो आमुतें ॥ १७५९ ॥ तो हा तूं घेऊनि आघवा । कळीं गिळितयां जीवां । सर्व प्रकारीं धांवा । करीं पां वेगीं ॥ १७६० ॥ आधींच तंव तो कृपाळु । वरी गुरुआज्ञेचा बोलू । जाला जैसा वर्षाकाळू । खवळणें मेघां ॥ १७६१ ॥ मग आर्ताचेनि वोरसें । गीतार्थग्रंथनमिसें । वर्षला शांतरसें । तो हा ग्रंथु ॥ १७६२ ॥ तेथ पुढां मी बापिया । मांडला आर्ती आपुलिया । कीं यासाठीं येवढिया । आणिलों यशा ॥ १७६३ ॥ एवं गुरुक्रमें लाधलें । समाधिधन जें आपुलें । तें ग्रंथें बोधौनि दिधलें । गोसावी मज ॥ १७६४ ॥ वांचूनि पढे ना वाची । ना सेवाही जाणें स्वामीची । ऐशिया मज ग्रंथाची । योग्यता कें असे ? ॥ १७६५ ॥ परी साचचि गुरुनाथें । निमित्त करूनि मातें । प्रबंधव्याजें जगातें । रक्षिलें जाणा ॥ १७६६ ॥ तऱ्ही पुरोहितगुणें । मी बोलिलों पुरें उणें । तें तुम्हीं माउलीपणें । उपसाहिजो जी ॥ १७६७ ॥ शब्द कैसा घडिजे । प्रमेयीं कैसें पां चढिजें । अळंकारु म्हणिजे । काय तें नेणें ॥ १७६८ ॥ सायिखडेयाचें बाहुलें । चालवित्या सूत्राचेनि चाले । तैसा मातें दावीत बोले । स्वामी तो माझा ॥ १७६९ ॥ यालागीं मी गुणदोष\- । विषीं क्षमाविना विशेष । जे मी संजात ग्रंथलों देख । आचार्यें कीं ॥ १७७० ॥ आणि तुम्हां संतांचिये सभे । जें उणीवेंसी ठाके उभें । तें पूर्ण नोहे तरी तैं लोभें । तुम्हांसीचि कोपें ॥ १७७१ ॥ सिवतलियाही परीसें । लोहत्वाचिये अवदसे । न मुकिजे आयसें । तैं कवणा बोलु । ॥ १७७२ ॥ वोहळें हेंचि करावें । जे गंगेचें आंग ठाकावें । मगही गंगा जरी नोहावें । तैं तो काय करी ? ॥ १७७३ ॥ म्हणौनि भाग्ययोगें बहुवें । तुम्हां संतांचें मी पाये । पातलों आतां कें लाहे । उणें जगीं । ॥ १७७४ ॥ अहो जी माझेनि स्वामी । मज संत जोडुनि तुम्हीं । दिधलेति तेणें सर्वकामीं । परीपूर्ण जालों ॥ १७७५ ॥ पाहा पां मातें तुम्हां सांगडें । माहेर तेणें सुरवाडें । ग्रंथाचें आळियाडें । सिद्धी गेलें ॥ १७७६ ॥ जी कनकाचें निखळ । वोतूं येईल भूमंडळ । चिंतारत्‌नीं कुळाचळ । निर्मूं येती ॥ १७७७ ॥ सातांही हो सागरांतें । सोपें भरितां अमृतें । दुवाड नोहे तारांतें । चंद्र करितां ॥ १७७८ ॥ कल्पतरूचे आराम । लावितां नाहीं विषम । परी गीतार्थाचें वर्म । निवडूं न ये ॥ १७७९ ॥ तो मी येकु सर्व मुका । बोलोनि मऱ्हाठिया भाखा । करी डोळेवरी लोकां । घेवों ये ऐसें जें ॥ १७८० ॥ हा ग्रंथसागरु येव्हढा । उतरोनि पैलीकडा । कीर्तिविजयाचा धेंडा । नाचे जो कां ॥ १७८१ ॥ गीतार्थाचा आवारु । कलशेंसीं महामेरु । रचूनि माजीं श्रीगुरु\- । लिंग जें पूजीं ॥ १७८२ ॥ गीता निष्कपट माय । चुकोनि तान्हें हिंडे जें वाय । तें मायपूता भेटी होय । हा धर्म तुमचा ॥ १७८३ ॥ तुम्हां सज्जनांचें केलें । आकळुनी जी मी बोलें । ज्ञानदेव म्हणे थेंकुलें । तैसें नोहें ॥ १७८४ ॥ काय बहु बोलों सकळां । मेळविलों जन्मफळा । ग्रंथसिद्धीचा सोहळा । दाविला जो हा ॥ १७८५ ॥ मियां जैसजैसिया आशा । केला तुमचा भरंवसा । ते पुरवूनि जी बहुवसा । आणिलों सुखा ॥ १७८६ ॥ मजलागीं ग्रंथाची स्वामी । दुजीं सृष्टी जे हे केली तुम्ही । तें पाहोनि हांसों आम्हीं । विश्वामित्रातेंही ॥ १७८७ ॥ जे असोनि त्रिशंकुदोषें । धातयाही आणावें वोसें । तें नासतें कीजे कीं ऐसें । निर्मावें नाहीं ॥ १७८८ ॥ शंभू उपमन्युचेनि मोहें । क्षीरसागरूही केला आहे । येथ तोही उपमे सरी नोहे । जे विषगर्भ कीं ॥ १७८९ ॥ अंधकारु निशाचरां । गिळितां सूर्यें चराचरां । धांवा केला तरी खरा । ताउनी कीं तो ॥ १७९० ॥ तातलियाही जगाकारणें । चंद्रें वेंचिलें चांदणें । तया सदोषा केवीं म्हणे । सारिखें हें ॥ १७९१ ॥ म्हणौनि तुम्हीं मज संतीं । ग्रंथरूप जो हा त्रिजगतीं । उपयोग केला तो पुढती । निरुपम जी ॥ १७९२ ॥ किंबहुना तुमचें केलें । धर्मकीर्तन हें सिद्धी नेलें । येथ माझें जी उरलें । पाईकपण ॥ १७९३ ॥ आतां विश्वात्मकें देवें । येणें वाग्यज्ञें तोषावें । तोषोनि मज द्यावें । पसायदान हें ॥ १७९४ ॥ जे खळांची व्यंकटी सांडो । तयां सत्कर्मीं रती वाढो । भूतां परस्परें पडो । मैत्र जीवाचें ॥ १७९५ ॥ दुरिताचें तिमिर जावो । विश्व स्वधर्मसूर्यें पाहो । जो जें वांछील तो तें लाहो । प्राणिजात ॥ १७९६ ॥ वर्षत सकळमंगळीं । ईश्वरनिष्ठांची मांदियाळी । अनवरत भूमंडळीं । भेटतु भूतां ॥ १७९७ ॥ चलां कल्पतरूंचे अरव । चेतना चिंतामणीचें गांव । बोलते जे अर्णव । पीयूषाचे ॥ १७९८ ॥ चंद्रमे जे अलांछन । मार्तंड जे तापहीन । ते सर्वांही सदा सज्जन । सोयरे होतु ॥ १७९९ ॥ किंबहुना सर्वसुखीं । पूर्ण होऊनि तिहीं लोकीं । भजिजो आदिपुरुखीं । अखंडित ॥ १८०० ॥ आणि ग्रंथोपजीविये । विशेषीं लोकींयें । दृष्टादृष्ट विजयें । होआवें जी ॥ १८०१ ॥ तेथ म्हणे श्रीविश्वेशरावो । हा होईल दानपसावो । येणें वरें ज्ञानदेवो । सुखिया झाला ॥ १८०२ ॥ ऐसें युगीं परी कळीं । आणि महाराष्ट्रमंडळीं । श्रीगोदावरीच्या कूलीं । दक्षिणलिंगीं ॥ १८०३ ॥ त्रिभुवनैकपवित्र । अनादि पंचक्रोश क्षेत्र । जेथ जगाचें जीवनसूत्र । श्रीमहालया असे ॥ १८०४ ॥ तेथ यदुवंशविलासु । जो सकळकळानिवासु । न्यायातें पोषी क्षितीशु । श्रीरामचंद्रु ॥ १८०५ ॥ तेथ महेशान्वयसंभूतें । श्रीनिवृत्तिनाथसुतें । केलें ज्ञानदेवें गीते । देशीकार लेणें ॥ १८०६ ॥ एवं भारताच्या गांवीं । भीष्मनाम प्रसिद्ध पर्वीं । श्रीकृष्णार्जुनीं बरवी । गोठी जे केली ॥ १८०७ ॥ जें उपनिषदांचें सार । सर्व शास्त्रांचें माहेर । परमहंसीं सरोवर । सेविजे जें ॥ १८०८ ॥ तियें गीतेचा कलशु । संपूर्ण हा अष्टादशु । म्हणे निवृत्तिदासु । ज्ञानदेवो ॥ १८०९ ॥ पुढती पुढती पुढती । इया ग्रंथपुण्यसंपत्ती । सर्वसुखीं सर्वभूतीं । संपूर्ण होईजे ॥ १८१० ॥ शके बाराशतें बारोत्तरें । तैं टीका केली ज्ञानेश्वरें । सच्चिदानंदबाबा आदरें । लेखकु जाहला ॥ १८११ ॥ इति श्री ज्ञानदेवविरचितायां भावार्थदीपिकायां अष्टादशोध्यायः ॥ श्रीशके पंधराशें साहोत्तरीं । तारणनामसंवत्सरीं । एकाजनार्दनें अत्यादरीं । गीता\-ज्ञानेश्वरी प्रतिशुद्ध केली ॥ १ ॥ ग्रंथ पूर्वींच अतिशुद्ध । परी पाठांतरीं शुद्ध अबद्ध । तो शोधूनियां एवंविध । प्रतिशुद्ध सिद्धज्ञानेश्वरी ॥ २ ॥ नमो ज्ञानेश्वरा निष्कलंका । जयाची गीतेची वाचितां टीका । ज्ञान होय लोकां । अतिभाविकां ग्रंथार्थियां ॥ ३ ॥ बहुकाळपर्वणी गोमटी । भाद्रपदमास कपिलाषष्ठी । प्रतिष्ठानीं गोदातटीं । लेखनकामाठी संपूर्ण जाली ॥ ४ ॥ ज्ञानेश्वरीपाठीं । जो ओंवी करील मऱ्हाटी । तेणें अमृताचे ताटीं । जाण नरोटी ठेविली ॥ ५ ॥ ॥ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ॥ ॥ शुभं भवतु ॥ ॥ श्री परमात्मने नमः ॥ ॥ तत्सत् ब्रह्मार्पणमस्तु ॥ 1470 2970 2005-12-04T01:17:56Z Zigger 20 Blanked hidden link-spam by 81.177.9.27. 1471 sysop 2896 2005-12-02T02:33:17Z MediaWiki default Enable e-mail from other users 1472 sysop 2786 2005-11-09T22:51:00Z MediaWiki default Display pages with prefix: 1473 sysop 2788 2005-11-09T22:51:01Z MediaWiki default Category 1474 sysop 2790 2005-11-09T22:51:01Z MediaWiki default Clear the cache of this page? $1 1475 sysop 2791 2005-11-09T22:51:01Z MediaWiki default OK 1476 sysop 2795 2005-11-09T22:51:01Z MediaWiki default No preference 1477 sysop 2796 2005-11-09T22:51:01Z MediaWiki default Date and time 1478 sysop 2798 2005-11-09T22:51:01Z MediaWiki default → 1479 sysop 2799 2005-11-09T22:51:01Z MediaWiki default download 1480 sysop 2801 2005-11-09T22:51:02Z MediaWiki default RGB 1481 sysop 2803 2005-11-09T22:51:02Z MediaWiki default Ignore any warnings 1482 sysop 2804 2005-11-09T22:51:02Z MediaWiki default Importing $1 1483 sysop 2805 2005-11-09T22:51:02Z MediaWiki default No import file was uploaded. 1484 sysop 2806 2005-11-09T22:51:02Z MediaWiki default Upload of import file failed; perhaps the file is bigger than the allowed upload size. 1485 sysop 2807 2005-11-09T22:51:02Z MediaWiki default Jump to: 1486 sysop 2808 2005-11-09T22:51:02Z MediaWiki default navigation 1487 sysop 2809 2005-11-09T22:51:02Z MediaWiki default search 1488 sysop 2811 2005-11-09T22:51:02Z MediaWiki default MIME search 1489 sysop 3150 2006-01-01T13:46:08Z MediaWiki default MIME type: 1490 sysop 2813 2005-11-09T22:51:02Z MediaWiki default Articles with the most categories 1491 sysop 2814 2005-11-09T22:51:02Z MediaWiki default Most linked to images 1492 sysop 2815 2005-11-09T22:51:02Z MediaWiki default Most linked to categories 1493 sysop 2816 2005-11-09T22:51:02Z MediaWiki default Articles with the most revisions 1494 sysop 3564 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default $1 {{PLURAL:$1|category|categories}} 1495 sysop 2818 2005-11-09T22:51:03Z MediaWiki default {{int:newarticletext}} 1496 sysop 2821 2005-11-09T22:51:03Z MediaWiki default {{int:noarticletext}} 1497 sysop 3572 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default $1 {{PLURAL:$1|revision|revisions}} 1498 sysop 2829 2005-11-09T22:51:03Z MediaWiki default Redirecting to [[$1]]... 1499 sysop 2830 2005-11-09T22:51:03Z MediaWiki default Redirect page 1500 sysop 3330 2006-02-26T01:57:41Z MediaWiki default <strong>Sorry! We could not process your edit due to a loss of session data. Please try again. If it still doesn't work, try logging out and logging back in.</strong> 1501 sysop 2841 2005-11-09T22:51:03Z MediaWiki default Enable "jump to" accessibility links 1502 sysop 3152 2006-01-01T13:46:09Z MediaWiki default User ID: 1503 sysop 2848 2005-11-09T22:51:04Z MediaWiki default Unwatched pages 1504 sysop 3153 2006-01-01T13:46:10Z MediaWiki default Username: 1505 sysop 2852 2005-11-09T22:51:04Z MediaWiki default Maximum number of $1 topics reached 1506 sysop 2853 2005-11-09T22:51:04Z MediaWiki default No topics defined 1507 sysop 2854 2005-11-09T22:51:04Z MediaWiki default You have no topics defined which can be rated. Go to [[Special:Validate]], and have an administrator run the "Manage" function to add at least one topic and point range. 1508 sysop 2855 2005-11-09T22:51:04Z MediaWiki default Wanted categories 1509 sysop 3647 2006-07-01T19:00:26Z MediaWiki default $1×$2 1510 edit=sysop:move=sysop 3105 2005-12-26T04:56:59Z Hégésippe Cormier 22 blanked: spam 1511 edit=sysop:move=sysop 3028 2005-12-15T20:47:44Z Hégésippe Cormier 22 blanked: spam 1512 edit=sysop:move=sysop 3099 2005-12-23T14:59:52Z Hégésippe Cormier 22 blanked: spam 1513 edit=sysop:move=sysop 3029 2005-12-15T20:47:52Z Hégésippe Cormier 22 blanked: spam 1514 sysop 2867 2005-11-29T21:21:25Z MediaWiki default Invalid raw signature; check HTML tags. 1515 sysop 2870 2005-11-29T21:21:26Z MediaWiki default $1 sec ($2) 1516 sysop 2871 2005-11-29T21:21:26Z MediaWiki default f/$1 1517 sysop 2872 2005-11-29T21:21:26Z MediaWiki default $1 mm 1518 sysop 2875 2005-11-29T21:21:27Z MediaWiki default Hide extended details 1519 sysop 2876 2005-11-29T21:21:27Z MediaWiki default Show extended details 1520 sysop 2877 2005-11-29T21:21:27Z MediaWiki default EXIF metadata fields listed in this message will be included on image page display when the metadata table is collapsed. Others will be hidden by default. * make * model * datetimeoriginal * exposuretime * fnumber * focallength 1521 sysop 2878 2005-11-29T21:21:27Z MediaWiki default This file contains additional information, probably added from the digital camera or scanner used to create or digitize it. If the file has been modified from its original state, some details may not fully reflect the modified image. 1522 sysop 2880 2005-11-29T21:21:27Z MediaWiki default Privacy policy 1523 sysop 2881 2005-11-29T21:21:27Z MediaWiki default Project:Privacy_policy 1524 edit=sysop:move=sysop 3100 2005-12-23T14:59:57Z Hégésippe Cormier 22 blanked: spam 1525 sysop 3520 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default Already have an account? $1. 1526 sysop 2910 2005-12-02T02:33:18Z MediaWiki default Log in 1527 sysop 2918 2005-12-02T02:33:19Z MediaWiki default Don't have a login? $1. 1528 sysop 2919 2005-12-02T02:33:19Z MediaWiki default Create an account 1529 sysop 2924 2005-12-02T02:33:20Z MediaWiki default {{int:loginend}} 1530 sysop 2942 2005-12-02T02:33:21Z MediaWiki default Password entered was blank. Please try again. 1531 sysop 2949 2005-12-02T04:07:41Z MediaWiki default <!-- Text here will be shown below edit and upload forms. --> 1534 3233 2006-01-16T10:13:05Z 203.212.210.232 Updated the TH problem 301 माझें ह्मणतां याला कां रे नाहीं लाज । कन्या पुत्र भाज धन वित्त ॥1॥ कोणी सोडवी ना काळाचे हातींचें । एकाविणें साचें नारायणा ॥2॥ तुका ह्मणे किती सांगावें चांडाळा । नेणे जीवकळा कोण्या जीतो ॥3॥ 302 आंधऑयासि जन अवघे चि आंधळे । आपणासि डोळे दृष्टी नाहीं ॥1॥ रोग्या विषतुल्य लागे हें मिष्टान्न । तोंडासि कारण चवी नाहीं ॥2॥ तुका ह्मणे शुद्ध नाहीं जो आपण । तया त्रिभुवन अवघें खोटें ॥3॥ 303 छळी विष्णुदासा कोणी । त्याची अमंगळ वाणी ॥1॥ येऊं न द्यावा समोर । अभागी तो दुराचार ॥ध्रु.॥ नावडे हरिकथा। त्याची व्यभिचारीण माता ॥2॥ तुका ह्मणे याति । भ्रष्ट तयाचि ते मति ॥3॥ 304 बोलविसी तैसें आणीं अनुभवा । नाहीं तरी देवा विटंबना ॥1॥ मिठेंविण काय करावें मिष्टान्न । शव जीवेंविण शृंगारिले ॥ध्रु.॥ संपादणीविण विटंबिले सोंग । गुणेंविण चांग रूप हीन ॥2॥ कन्यापुत्रेंविण मंगळदायकें । वेचिलें हें फिके द्रव्य तरी ॥3॥ तुका ह्मणे तैसी होते मज परी । न देखे अंतरीं प्रेमभाव ॥4॥ 305 अंगीं ज्वर तया नावडे साकर । जन तो इतर गोडी जाणे ॥1॥ एकाचिये तोंडीं पडिली ते माती । अवघे ते खाती पोटभरी ॥ध्रु.॥ चारितां बळें येत असे दांतीं । मागोनियां घेती भाग्यवंत ॥2॥ तुका ह्मणे नसे संचित हें बरें । तयासि दुसरें काय करी ॥3॥ 306 धिग जीणें तो बाइऩले आधीन । परलोक मान नाही दोन्ही ॥1॥ धिग जीणें ज्याचें लोभावरी मन । अतीतपूजन घडे चि ना ॥ध्रु.॥ धिग जीणें आळस निद्रा जया फार । अमित आहार अघोरिया ॥2॥ धिग जीणें नाहीं विवेक वैराग्य । झुरे मानालागीं साधुपणा ॥3॥ तुका ह्मणे धिग ऐसे जाले लोक । निंदक वादक नरका जाती ॥4॥ 307 अरे हें देह व्यर्थ जावें । ऐसें जरी तुज व्हावें । द्यूतकर्म मनोभावें । सारीपाट खेळावा ॥1॥ मग कैचें हरिचें नाम । निजेलिया जागा राम । जन्मोजन्मींचा अधम । दुःख थोर साधिलें ॥ध्रु.॥ विषयसुखाचा लंपट । दासीगमनीं अतिधीट । तया तेचि वाट । अधोगती जावया ॥2॥ अणीक एक कोड । नरका जावयाची चाड। तरी संतनिंदा गोड । करीं कवतुकें सदा ॥3॥ तुका ह्मणे ऐसें । मना लावी राम पिसें । नाहीं तरी आलिया सायासें । फुकट जासी ठकोनी ॥4॥ 308 अवघें ब्रह्मरूप रिता नाहीं ठाव । प्रतिमा तो देव कैसा नव्हे ॥1॥ नाहीं भाव तया सांगावें तें किती । आपुल्याला मतीं पाषांडिया ॥ध्रु.॥ जया भावें संत बोलिले वचन । नाहीं अनुमोदन शािब्दकांसि ॥2॥ तुका ह्मणे संतीं भाव केला बळी । न कळतां खळीं दूषिला देव ॥3॥ 309 एक तटस्थ मानसीं । एक सहज चि आळसी ॥1॥ दोन्ही दिसती सारिखीं । वर्म जाणे तो पारखी ॥ध्रु.॥ एक ध्यानीं करिती जप । एक बैसुनि घेती झोप ॥2॥ एकां सर्वस्वाचा त्याग। एकां पोटासाठीं जोग ॥3॥ एकां भिH पोटासाठीं । एकां देवासवें गांठी ॥4॥ वर्म पोटीं एका । फळें दोन ह्मणे तुका ॥5॥ 310 काय कळे बाळा । बाप सदैव दुबळा ॥1॥ आहे नाहीं हें न कळे । हातीं काय कोण्या वेळे ॥ध्रु.॥ देखिलें तें दृष्टी । मागे घालूनियां मिठी ॥2॥ तुका ह्मणे भावें । माझ्या मज समजावें ॥3॥ 311 भजन घाली भोगावरी । अकर्तव्य मनीं धरी ॥1॥ धिग त्याचें साधुपण । विटाळूनी वर्ते मन ॥ध्रु.॥ नाहीं वैराग्याचा लेश । अर्थचाड जावें आस ॥2॥ हें ना तें सें जालें । तुका ह्मणे वांयां गेलें ॥3॥ 312 एकादशीस अन्न पान । जे नर करिती भोजन । श्वानविष्ठे समान । अधम जन तो एक ॥1॥ ऐका व्रताचें महिमान। नेमें आचरती जन । गाती ऐकतीं हरिकीर्तन । ते समान विष्णूशीं ॥ध्रु.॥ अशुद्ध विटाळसीचें खळ । विडा भिक्षतां तांबूल । सांपडे सबळ । काळाहातीं न सुटे ॥2॥ सेज बाज विलास भोग । करी कामिनीशीं संग । तया जोडे क्षयरोग । जन्मव्याधी बिळवंत ॥3॥ आपण न वजे हरिकीर्तना । अणिकां वारी जातां कोणा । त्याच्या पापें जाणा । ठेंगणा महा मेरु ॥4॥ तया दंडी यमदूत । जाले तयाचे अंकित । तुका ह्मणे व्रत । एकादशी चुकलीया ॥5॥ 313 करवितां व्रत अधॉ पुण्य लाभे । मोडवितां दोघे नरका जाती ॥1॥ शुद्धबुिद्ध होय दोघां एक मान । चोरासवें कोण जिवें राखे ॥ध्रु.॥ आपुलें देऊनी आपुला चि घात । न करावा थीत जाणोनियां ॥2॥ देऊनियां वेच धाडी वाराणसी । नेदावें चोरासि चंद्रबळ ॥3॥ तुका ह्मणे तप तीर्थ व्रत याग । भिH हे मारग मोडूं नये ॥4॥ 314 इनामाची भरली पेठ । वाहाती दाट मारग ॥1॥ अवघेची येती वाण । अवघे शकुन लाभाचे ॥ध्रु.॥ अडचणी त्या केल्या दुरी । देण्या उरी घेण्याच्या ॥2॥ तुका ह्मणे जोडी जाली । ते आपुली आपणा ॥3॥ 315 वेदाचें गव्हर न कळे पाठकां । अधिकार लोकां नाहीं येरां ॥1॥ विठोबाचें नाम सुलभ सोपारें । तारी एक सरे भवसिंधु ॥ध्रु.॥ जाणत्या असाध्य मंत्र तंत्र काळ । येर तो सकळ मूढ लोक ॥2॥ तुका ह्मणे विधि निषेध लोपला । उच्छेद या जाला मारगाचा ॥3॥ 316 विधीनें सेवन । विषयत्यागातें समान ॥1॥ मुख्य धर्म देव चित्तीं । आदि अवसान अंतीं ॥ध्रु.॥ बहु अतिशय खोटा । तर्कें होती बहु वाटा ॥2॥ तुका ह्मणे भावें । कृपा करीजेते देवें ॥3॥ 317 येथीचिया अळंकारें । काय खरें पूजन ॥1॥ वैकुंठींच्या लावूं वाटा ।सर्व साटा ते ठायीं ॥ध्रु.॥ येथीचिया नाशवंतें । काय रितें चाळवूं ॥2॥ तुका ह्मणे वैष्णव जेन । माझे गण समुदाय ॥3॥ 318 उजळावया आलों वाटा । खरा खोटा निवाड ॥1॥ बोलविले बोल बोलें । धनीविठ्ठला सन्निध ॥ध्रु.॥ तरी मनीं नाहीं शंका । बळें एका स्वामीच्या ॥2॥ तुका ह्मणे नये आह्मां । पुढें कामा गबाळ ॥3॥ 319 बोलावें तें धर्मा मिळे । बरे डोळे उघडूनि ॥1॥ काशासाठीं खावें शेण । जेणें जन थुंकी तें ॥ध्रु.॥ दुजें ऐसें काय बळी । जें या जाळी अग्नीसि ॥2॥ तुका ह्मणे शूर रणीं । गांढें मनीं बुरबुरी ॥3॥ 320 बरा कुणबी केलों । नाहीं तरि दंभेंचि असतों मेलों ॥1॥ भलें केलें देवराया । नाचे तुका लागे पायां ॥ध्रु.॥ विद्या असती कांहीं । तरी पडतों अपायीं ॥2॥ सेवा चुकतों संताची । नागवण हे फुकाची ॥3॥ गर्व होता ताठा । जातों यमपंथें वाटा ॥4॥ तुका ह्मणे थोरपणें । नरक होती अभिमानें ॥5॥ 321 दाता नारायण । स्वयें भोगिता आपण ॥1॥ आतां काय उरलें वाचे । पुढें शब्द बोलायाचे ॥ध्रु.॥ देखती जे डोळे । रूप आपुलें तें खेळे ॥2॥ तुका ह्मणे नाद । जाला अवघा गोविंद ॥3॥ 322 कृपा करुनी देवा । मज साच तें दाखवा ॥1॥ तुह्मी दयावंत कैसे । कीतिऩ जगामाजी वसे ॥ध्रु.॥ पाहोनियां डोळां । हातीं ओढवाल काळा ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । माझा करावा कुठावा ॥3॥ 323 ठायींची ओळखी । येइल टाकुं टाका सुखीं ॥1॥ तुमचा जाइऩल इऩमान । माझे कपाळीं पतन ॥ध्रु.॥ ठेविला तो ठेवा। अभिळाषें बुडवावा ॥2॥ मनीं न विचारा । तुका ह्मणे हे दातारा ॥3॥ 324 तुझें वर्म ठावें । माझ्या पाडियेलें भावें ॥1॥ रूप कासवाचे परी । धरुनि राहेन अंतरीं ॥ध्रु.॥ नेदी होऊं तुटी । मेळवीन दृष्टादृष्टी ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । चिंतन ते तुझी सेवा ॥3॥ 325 गहूं एकजाती । परी त्या पाधाणी नासिती ॥1॥ वर्म जाणावें तें सार । कोठें काय थोडें फार ॥ध्रु.॥ कमाइऩच्या सारें । जाति दाविती प्रकार ॥2॥ तुका ह्मणे मोल । गुणा मिथ्या फिके बोल ॥3॥ 326 पुण्यवंत व्हावें । घेतां सज्जनांची नांवें ॥1॥ नेघे माझे वाचे तुटी । महा लाभ फुकासाठी ॥ध्रु.॥ विश्रांतीचा ठाव । पायीं संतांचिया भाव ॥2॥ तुका ह्मणे जपें । संतांचिया जाती पापें ॥3॥ 327 देव होइऩजेत देवाचे संगती । पतन पंगती जगाचिया ॥1॥ दोहींकडे दोन्ही वाहातील वाटा । करितील सांटा आपुलाला ॥ध्रु.॥ दाखविले परी नाहीं वजिऩजेतां । आला तो तो चित्ता भाग भरा ॥2॥ तुका ह्मणे अंगीं आवडीचें बळ । उपदेश मूळबीजमात्र ॥3॥ 328 शोधिसील मूळें । त्याचें करीसी वाटोळें ॥1॥ ऐसे संतांचे बोभाट । तुझे बहु जाले तट ॥ध्रु.॥ लौकिका बाहेरी । घाली रोंखीं जया धरी ॥2॥ तुका ह्मणे गुण । तुझा लागलिया शून्य ॥3॥ 329 वैद वाचविती जीवा । तरी कोण ध्यातें देवा ॥1॥ काय जाणों कैसी परी । प्रारब्ध तें ठेवी उरी ॥ध्रु.॥ नवसें कन्यापुत्र होती । तरि कां करणें लागे पती ॥2॥ जाणे हा विचार । स्वामी तुकयाचा दातार ॥3॥ 330 मारगीं बहुत । या चि गेले साधुसंत ॥1॥ नका जाऊ आडराणें । ऐसीं गर्जती पुराणें ॥ध्रु.॥ चोखािळल्या वाटा । न लगे पुसाव्या धोपटा ॥2॥ झळकती पताका । गरुड टके ह्मणे तुका ॥3॥ 331 कातिऩकीचा सोहळा । चला जाऊं पाहूं डोळां । आले वैकुंठ जवळां । सन्निध पंढरीये ॥1॥ पीक पिकलें घुमरी । प्रेम न समाये अंबरीं । अवघी मातली पंढरी । घरोघरीं सुकाळ ॥ध्रु.॥ चालती िस्थर िस्थर । गरुड टकयांचे भार । गर्जती गंभीर । टाळ श्रुति मृदंग ॥2॥ मिळालिया भद्रजाती । कैशा आनंदें डुलती । शूर उठावती । एका एक आगळे ॥3॥ नामामृत कल्लोळ । वृंदें कोंदलीं सकळ । आले वैष्णवदळ । किळकाळ कांपती ॥4॥ आस करिती ब्रह्मादिक । देखुनि वाळवंटीचें सुख । धन्य धन्य मृत्युलोक। ह्मणती भाग्याचे कैसे ॥5॥ मरण मुिH वाराणसी । पितृॠण गया नासी । उधार नाहीं पंढरीसि । पायापाशीं विठोबाच्या ॥6॥ तुका ह्मणे आतां । काय करणें आह्मां चिंता । सकळ सिद्धींचा दाता । तो सर्वथा नुपेक्षी ॥7॥ 332 जया दोषां परीहार । नाहीं नाहीं धुंडितां शास्त्र । ते हरती अपार । पंढरपुर देखिलिया ॥1॥ धन्य धन्य भीमातीर । चंद्रभागा सरोवर । पद्मातीर्थी विठ्ठल वीर । क्रीडास्थळ वेणुनादीं ॥ध्रु.॥ सकळतीर्थांचें माहेर । भूवैकुंठ निविऩकार । होतो नामाचा गजर । असुरकाळ कांपती ॥2॥ नाहीं उपमा द्यावया । सम तुल्य आणिका ठाया । धन्य भाग्य जयां । जे पंढरपूर देखती ॥3॥ उपजोनि संसारीं। एक वेळ पाहें पा पंढरी । महा दोषां कैची उरी। देवभH देखिलिया ॥4॥ ऐसी विष्णूची नगरी । चतुर्भुज नर नारी। सुदर्शन घरटी करी । रीग न पुरे किळकाळा ॥5॥ तें सुख वर्णावया गति। एवढी कैची मज मति । जे पंढरपुरा जाती । ते पावती वैकुंठ ॥6॥ तुका ह्मणे या शब्दाचा । जया विश्वास नाहीं साचा । अधम जन्मांतरिचा। तया पंढरी नावडे ॥7॥ 333 एक नेणतां नाडली । एकां जाणिवेची भुली ॥1॥ बोलों नेणें मुकें । वेडें वाचाळ काय निकें ॥ध्रु.॥ दोहीं सवा नाड। विहीर एकीकडे आड ॥2॥ तुका ह्मणे कर्म । तुझें कळों नेदी वर्म ॥3॥ 334 ह्मणवितों दास । मज एवढी च आस ॥1॥ परी ते अंगीं नाहीं वर्म । करीं आपुला तूं धर्म ॥ध्रु.॥ बडबडितों तोंडें । रितें भावेंविण धेंडें ॥2॥ तुका ह्मणे बरा । दावूं जाणतों पसारा ॥3॥ 335 पूजा समाधानें । अतिशयें वाढे सीण ॥1॥ हें तों जाणां तुह्मी संत । आहे बोलिली ते नीत ॥ध्रु.॥ पाहिजे तें केलें । सहज प्रसंगीं घडलें ॥2॥ तुका ह्मणे माथा । पायीं ठेवीं तुह्मां संतां ॥3॥ 336 स्वप्नऴिचया गोष्टी । मज धरिलें होतें वेठी । जालिया सेवटीं । जालें लटिकें सकळ ॥1॥ वायां भाकिली करुणा । मूळ पावावया सिणा । राव रंक राणा । कैंचे स्थानावरि आहे ॥ध्रु.॥ सोसिलें तें अंगें । खरें होतें नव्हतां जागें । अनुभव ही सांगे । दुःखें डोळे उघडीले ॥2॥ तुका ह्मणे संतीं । सावचित केलें अंतीं । नाहीं तरि होती । टाळी बैसोनि राहिली ॥3॥ 337 आसुरी स्वभाव निदऩय अंतर । मानसीं निष्ठ‍ अतिवादी ॥1॥ याति कुळ येथें असे अप्रमाण । गुणाचें कारण असे अंगीं ॥ध्रु.॥ काळकुट पितळ सोनें शुद्ध रंग । अंगाचेंच अंग साक्ष देतें ॥2॥ तुका ह्मणे बरी जातीसवें भेटी । नवनीत पोटीं सांटविलें ॥3॥ 338 बाळपणीं हरि । खेळे मथुरेमाझारी । पायीं घागरिया सरी । कडदोरा वांकी । मुख पाहे माता । सुख न माये चित्ता । धन्य मानव संचिता । वोडवलें आजि ॥1॥ बाळ चांगलें वो । बाळ चांगलें वो । ह्मणतां चांगलें । वेळ लागे तया बोलें । जीवापरीस तें वाल्हें । मज आवडतें ॥ध्रु.॥ मिळोनियां याती । येती नारी कुमारी बहुती । नाही आठव त्या चित्तीं । देहभाव कांहीं । विसरल्या घरें । तान्हीं पारठीं लेकुरें । धाक सांडोनियां येरें । तान भूक नाहीं ॥2॥ एकी असतील घरीं । चित्त तयापासीं परी । वेगीं करोनि वोसरी । तेथें जाऊं पाहे । लाज सांडियेली वोज । नाहीं फजितीचें काज । सुख सांडोनियां सेज । तेथें धाव घाली ॥3॥ वेधियेल्या बाळा । नर नारी या सकळा । बाळा खेळवी अबला । त्याही विसरल्या । कुमर कुमारी । नाभाव हा शरीरीं । दृष्टी न फिरे माघारी । तया देखतां हे ॥4॥ वैरभाव नाहीं । आप पर कोणीं कांहीं । शोक मोह दुःख ठायीं । तया निरसलीं । तुका ह्मणे सुखी । केलीं आपणासारिखीं। स्वामी माझा कवतुकें । बाळवेषें खेळे ॥5॥ 339 अशोकाच्या वनीं सीता शोक करी । कां हों अंतरले रघुनाथ दुरी । येउनि गुंफेमाजी दुष्टें केली चोरी । कांहो मज आणिले अवघड लंकापुरी ॥1॥ सांगा वो त्रीजटे सखिये ऐसी मात। देइऩल कां नेदी भेटी रघुनाथ । मन उताविळ जाला दुरी पंथ। राहों न सके प्राण माझा कुडी आंत ॥ध्रु.॥ काय दुष्ट आचरण होतें म्यां केलें । तीर्थ व्रत होतें कवणाचें भंगीलें । गाइऩवत्सा पत्नीपुरुषा विघडिलें । न कळे वो संचित चरण अंतरले ॥2॥ नाडियेलें आशा मृगकांतिसोने । धाडिलें रघुनाथा पाठिलागे तेणें । उलंघिली आYाा माव काय मी जाणें । देखुनी सूनाट घेउनि आलें सुनें ॥3॥ नाहीं मूळ मारग लाग अणीक सोये । एकाविण नामें रघुनाथाच्या माये । उपटी पिक्षया एक देउनि पाये । उदकवेढएामध्यें तेथें चाले काये ॥4॥ जनकाची नंदिनी दुःखें ग्लानी थोरी । चुकली कुरंगिणी मेळा तैशा परी । संमोखी त्रीजटा िस्थर िस्थर वो करी । घेइल तुकयास्वामी राम लंकापुरी ॥5॥ 340 वीट नेघे ऐसें रांधा । जेणें बाधा उपजे ना ॥1॥ तरी च तें गोड राहे । निरें पाहे स्वयंभ ॥ध्रु.॥ आणिकां गुणां पोटीं वाव। दावी भाव आपुला ॥2॥ तुका ह्मणे शुद्ध जाती । ते मागुती परतेना ॥3॥ 341 नव्हतों सावचित । तेणें अंतरलें हित ॥1॥ पडिला नामाचा विसर । वाढविला संवसार ॥ध्रु.॥ लटिक्याचे पुरीं वाहोनियां गेलों दुरी ॥2॥ तुका ह्मणे नाव । आह्मां सांपडला भाव ॥3॥ 342 अन्नाच्या परिमळें जरि जाय भूक । तरि कां हे पाक घरोघरीं ॥1॥ आपुलालें तुह्मी करा रे स्वहित । वाचे स्मरा नित्य राम राम ॥ध्रु.॥ देखोनि जीवन जरि जाय तान । तरि कां सांटवण घरोघरीं ॥2॥ देखोनियां छाया सुख न पवीजे । जंव न बैसीजे तया तळीं ॥3 ॥ हित तरी होय गातां अइऩकतां । जरि राहे चित्ता दृढ भाव ॥4॥ तुका ह्मणे होसी भावें चि तूं मुH । काय करिसी युH जाणिवेची॥5॥ 343 काय उणें आह्मां विठोबाचे पाइप । नाहीं ऐसें काइऩ येथें एक ॥1॥ ते हें भोंवतालें ठायीं वांटूं मन । बराडी करून दारोदारीं ॥ध्रु.॥ कोण बळी माझ्या विठोबा वेगळा । आणीक आगळा दुजा सांगा ॥2॥ तुका ह्मणे मोक्ष विठोबाचे गावीं । फुकाचीं लुटावीं भांडारें तीं ॥3॥ 344 सेवितों रस तो वांटितों आणिकां । घ्या रे होऊं नका राणभरी ॥1॥ विटेवरी ज्याचीं पाउलें समान । तो चि एक दानशूर दाता ॥ध्रु.॥ मनाचे संकल्प पाववील सिद्धी । जरी राहे बुद्धी याचे पायीं ॥2॥ तुका ह्मणे मज धाडिलें निरोपा । मारग हा सोपा सुखरूप ॥3॥ 345 ऐसे ऐसियानें भेटती ते साधु । ज्याच्या दरशनें तुटे भवबंदु । जे कां सिच्चदानंदीं नित्यानंदु । जे कां मोक्षसिद्धी तीर्थ वंदूं रे ॥1॥ भाव सर्वकारण मूळ वंदु । सदा समबुिद्ध नािस्त भेदु। भूतकृपा मोडीं द्वेषकंदु । शत्रु मित्र पुत्र सम करीं बंधु रे ॥ध्रु.॥ मन बुिद्ध काया वाचा शुद्ध करीं । रूप सर्वत्र देखोनि नमस्कारीं । लघुत्व सर्वभावें अंगीकारीं । सांडीमांडी मीतूंपण ऐसी थोरी रे ॥2॥ अर्थकामचाड नाहीं चिंता । मानामान मोह माया मिथ्या । वर्ते समाधानीं जाणोनि नेणता । साधु भेट देती तया अवचिता रे ॥3॥ मनीं दृढ धरीं विश्वास । नाहीं सांडीमांडीचा सायास । साधुदर्शन नित्यकाळ त्यास । तुका ह्मणे जो विटला जाणीवेस रे ॥4॥ 346 भवसागर तरतां । कां रे करीतसां चिंता । पैल उभा दाता । कटीं कर ठेवुनियां ॥1॥ त्याचे पायीं घाला मिठी । मोल नेघे जगजेठी । भावा एका साठीं । खांदां वाहे आपुल्या ॥ध्रु.॥ सुखें करावा संसार । परि न संडावे दोन्ही वार । दया क्षमा घर । चोजवीत येतील ॥2॥ भुिHमुHीची चिंता । नाहीं दैन्य दरिद्रता। तुका ह्मणे दाता । पांडुरंग वोळगिल्या ॥3॥ 347 जें का रंजलें गांजलें । त्यासि ह्मणे जो आपुलें ॥1॥ तो चि साधु ओळखावा । देव तेथें चि जाणावा ॥ध्रु.॥ मृदु सबाहए नवनीत । तैसें सज्जनाचें चित्त ॥2॥ ज्यासि आपंगिता नाहीं । त्यासि घरी जो हृदयीं ॥3॥ दया करणें जें पुत्रासी । ते चि दासा आणि दासी ॥4॥ तुका ह्मणे सांगूं किती । तो चि भगवंताची मूर्ती ॥5॥ 348 याजसाठीं भिH । जगीं रूढवावया ख्याति ॥1॥ नाहीं तरी कोठें दुजें । आहे बोलाया सहजें ॥ध्रु.॥ गौरव यासाटीं । स्वामिसेवेची कसोटी ॥2॥ तुका ह्मणे अळंकारा । देवभH लोकीं खरा ॥3॥ 349 अमंगळ वाणी । नये ऐकों ते कानीं ॥1॥ जो हे दूषी हरिची कथा । त्यासि क्षयरोगव्यथा ॥ध्रु.॥ याति वर्ण श्रेष्ठ । परि तो चांडाळ पापिष्ठ ॥2॥ तुका ह्मणे पाप । माय नावडे ज्या बाप ॥3॥ 350 कैसा सिंदळीचा । नव्हे ऐसी ज्याची वाचा ॥1॥ वाचे नुच्चारी गोविंदा । सदा करी परनिंदा ॥ध्रु.॥ कैसा निरयगांवा । जाऊं न पवे विसावा ॥2॥ तुका म्हणे दंड । कैसा न पवे तो लंड ॥3॥ 351 आचरणा ठाव ।नाहीं अंगीं स्वता भाव ॥1॥ करवी आणिकांचे घात । खोडी काढूनि पंडित ॥ध्रु.॥ श्वानाचियापरी मिष्टान्नासि विटाळ करी ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसा । सटवे चि ना पांचा दिसां ॥3॥ 352 गर्भाचें धारण । तिनें वागविला सिण ॥1॥ व्याली कु†हाडीचा दांडा । वर न घली च तोंडा ॥ध्रु.॥ उपजला काळ । कुळा लाविला विटाळ ॥2॥ तुका ह्मणे जाय । नरका अभHाची माय॥3॥ 353 पतनासि जे नेती । तिचा खोटा स्नेह प्रीती ॥1॥ विधीपुरतें कारण । बहु वारावें वचन ॥ध्रु.॥ सर्वस्वासि नाडी । ऐसी लाघवाची बेडी ॥2॥ तुका ह्मणे दुरी । राखतां हे तों ची बरी ॥3॥ 354 देव आड जाला । तो भोगिता मी उगला । अवघा निवारला । शीण शुभाअशुभाचा ॥1॥ जीवशिवाचें भातुकें । केलें क्रीडाया कौतुकें । कैचीं येथें लोकें । हा आभास अनित्य ॥ध्रु.॥ विष्णुमय खरें जग । येथें लागतसे लाग । वांटिले विभाग । वर्णधर्म हा खेळ तयाचा ॥2॥ अवघी एकाची च वीण । तेथें कैचें भिन्नाभिन्न । वेदपुरुष नारायण । तेणें केला निवाडा ॥3॥ प्रसादाचा रस । तुका लाधला सौरस । पायापाशीं वास । निकट नव्हे निराळा ॥4॥ मंबाजी गोसावी यांनीं स्वामीस पीडा केली - अभंग ॥5॥ 355 न सोडीं न सोडीं न सोडीं । विठोबा चरण न सोडीं ॥1॥ भलतें जड पडो भारी । जीवावरी आगोज ॥ध्रु.॥ शतखंड देह शस्त्रधारी । करितां परी न भीयें ॥2॥ तुका ह्मणे केली आधीं । दृढ बुद्धी सावध ॥3॥ 356 बरवें बरवें केलें विठोबा बरवें । पाहोनि आंत क्षमा अंगी कांटीवरी मारविलें ॥1॥ शिव्या गाळी नीत नाहीं । बहु फार विटंबिलें ॥2॥ तुका ह्मणे क्रोधा हातीं । सोडवूनि घेतलें रे ॥3॥ 357 पावलों पावलों । देवा पावलों रे ॥1॥ बरवें संचित होतें तैसें जालें रें । आतां काय बोलों रे ॥2॥ सोज्ज्वळ कंटकवाटा भावें करूं गेलों रे । तुका ह्मणे करूनि वेगळा केलों रे ॥3॥ 358 कां होती कां होती । देवा एवढी फजीती ॥1॥ मुळीं वर्म नसतों चुकलों । तो मी ऐसें चित्तीं ॥ध्रु.॥ होणार होऊनि गेलें। मिथ्या आतां खंती रे ॥2॥ तुका ह्मणे पुरे आतां । दुर्जनाची संगती रे ॥3॥ 359 सोडवा सोडवा । सोडवा हो अनंता ॥1॥ तुजविण ऐसा । कोण दुजा प्राणदाता ॥ध्रु.॥ कोणा लाज नेणां ऐसें । आणिकां शरण आह्मी जातां ॥2॥ तुका ह्मणे सखया । माझ्या रखुमाइऩच्या कांता ॥3॥ ॥5॥ 360 पुत्राची वार्ता । शुभ ऐके जेवीं माता ॥1॥ तैसें राहो माझें मन । गातां ऐकतां हरिगुण ॥ध्रु.॥ नादें लुब्ध जाला मृग । देह विसरला अंग ॥2॥ तुका ह्मणे पाहे । कासवीचें पिलें माये ॥3॥ 361 ध्यानी योगीराज बैसले कपाटीं । लागे पाठोवाटीं तयांचिया ॥1॥ तान भुक त्यांचें राखे शीत उष्ण । जाले उदासीन देहभाव ॥ध्रु.॥ कोण सखें तयां आणीक सोयरें । असे त्यां दुसरें हरीविण ॥2॥ कोण सुख त्यांच्या जीवासि आनंद । नाहीं राज्यमद घडी तयां ॥3॥ तुका ह्मणे विष अमृता समान । कृपा नारायण करितां होय ॥4॥ 362 न व्हावें तें जालें देखियेले पाय । आतां फिरूं काय मागें देवा ॥1॥ बहु दिस होतों करीत हे आस । तें आलें सायासें फळ आजि ॥ध्रु.॥ कोठवरि जिणें संसाराच्या आशा । उगवो हा फांसा येथूनियां ॥2॥ बुडालीं तयांचा मूळ ना मारग । लागे तो लाग सांडूनियां ॥3॥ पुढें उलंघितां दुःखाचे डोंगर । नाहीं अंतपार गर्भवासा ॥4॥ तुका ह्मणे कास धरीन पीतांबरीं । तूं भवसागरीं तारूं देवा ॥5॥ 363 वैकुंठा जावया तपाचे सायास । करणें जीवा नास न लगे कांहीं ॥1॥ तया पुंडलिकें केला उपकार । फेडावया भार पृथीवीचा ॥2॥ तुका ह्मणे सोपी केली पायवाट । पंढरी वैकुंठ भूमीवरी ॥3॥ 364 शोकें शोक वाढे । हिमतीचे धीर गाढे ॥1॥ येथें केले नव्हे काइऩ ॥ लंडीपण खोटें भाइऩ ॥ध्रु.॥ करिती होया होय । परी नव्हे कोणी साहए ॥2॥ तुका ह्मणे घडी । साधिलिया एक थोडी ॥3॥ 365 ह्मणउनी खेळ मांडियेला ऐसा । नाहीं कोणी दिशा वर्जीयेली ॥1॥ माझिया गोतें हें वसलें सकळ । न देखिजे मूळ विटाळाचें ॥ध्रु.॥ करूनि ओळखी दिली एकसरें । न देखों दुसरें विषमासी ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं काळापाशीं गोवा । िस्थति मति देवा वांचूनियां ॥3॥ 366 वैष्णव तो जया । अवघी देवावरी माया ॥1॥ नाहीं आणीक प्रमाण । तन धन तृण जन ॥ध्रु.॥ पडतां जड भारी । नेमा न टळे निर्धारीं ॥2॥ तुका ह्मणे याती । हो का तयाची भलती ॥3॥ 367 करोत तपादि साधनें । कोणी साधो गोरांजनें ॥1॥ आह्मी न वजों तया वाटा । नाचूं पंढरीचोहटां ॥ध्रु.॥ पावोत आत्मिस्थति । कोणी ह्मणोत उत्तम मुिH ॥2॥ तुका ह्मणे छंद । आह्मां हरिच्या दासां निंद्य ॥3॥ ॥ स्वामीस सद्गुरूची कृपा जाली - अभंग 4 ॥ 368 सद्ग‍ुरायें कृपा मज केली । परी नाहीं घडली सेवा कांहीं ॥1॥ सांपडविलें वाटे जातां गंगास्नाना । मस्तकीं तो जाणा ठेविला कर ॥ध्रु.॥ भोजना मागती तूप पावशेर । पडिला विसर स्वप्नामाजी ॥2॥ कांहीं कळहे उपजला अंतराय । ह्मणोनियां काय त्वरा जाली ॥3॥ राघवचैतन्य कैशवचैतन्य । सांगितली खुण मािळकेची ॥4॥ बाबाजी आपलें सांगितलें नाम । मंत्र दिला राम कृष्ण हरि ॥5॥ माघाशुद्ध दशमी पाहुनि गुरुवार । केला अंगीकार तुका ह्मणे ॥6॥ 369 माझिये मनींचा जाणोनियां भाव । तो करी उपाव गुरुराजा ॥1॥ आवडीचा मंत्र सांगितला सोपा । जेणें गुंपा कांहीं कोठें ॥ध्रु.॥ जाती पुढें एक उतरले पार । हा भवसागर साधुसंत ॥2॥ जाणत्या नेणत्या ज्या जैसी आवडी । उतार सांगडी तापे पेटीं ॥3॥ तुका ह्मणे मज दावियेला तारू । कृपेचा सागरु पांडुरंग ॥4॥ 370 घालुनियां भार राहिलों नििश्चतीं । निरविलें संतीं विठोबासि ॥1॥ लावूनियां हातें कुरवािळला माथा । सांगितलें चिंता न करावी ॥ध्रु.॥ कटीं कर सम चरण साजिरे । राहिला भीवरें तीरीं उभा ॥2॥ खुंटले सायास अणिकि या जीवा । धरिले केशवा पाय तुझे ॥3॥ तुज वाटे आतां तें करीं अनंता । तुका ह्मणे संता लाज माझी ॥4॥ 371 माझिये मनींचा जाणा हा निर्धार । जिवासि उदार जालों आतां ॥1॥ तुजविण दुजें न धरीं आणिका । भय लज्जा शंका टाकियेली ॥ध्रु.॥ ठायींचा संबंध तुज मज होता । विशेष अनंता केला संतीं ॥2॥ जीवभाव तुझ्या ठेवियेला पायीं । हें चि आतां नाही लाज तुह्मां ॥3॥ तुका ह्मणे संतीं घातला हावाला । न सोडीं विठ्ठला पाय आतां ॥4॥ ॥4॥ 372 देव सखा जरी । जग अवघें कृपा करी ॥1॥ ऐसा असोनि अनुभव । कासाविस होती जीव ॥ध्रु.॥ देवाची जतन। तया बाधूं न शके अग्न ॥2॥ तुका ह्मणे हरी । प्र†हादासि यत्न करी ॥3॥ 373 भले भणवितां संतांचे सेवक । आइत्याची भीक सुखरूप ॥1॥ ठसावितां बहु लागती सायास । चुकल्या घडे नास अल्प वर्म ॥ध्रु.॥ पाकसिद्धी लागे संचित आइतें । घडतां सोइऩ तें तेव्हां गोड ॥2॥ तुका ह्मणे बरे सांगतां चि गोष्टी । रणभूमि दृष्टी न पडे तों ॥3॥ 374 संतसमागम एखादिया परी । राहावें त्याचे द्वारीं श्वानयाती ॥1॥ तेथें रामनाम होइऩल श्रवण । घडेल भोजन उिच्छष्टाचें ॥ध्रु.॥ कामारी बटीक सेवेचे सेवक । दीनपण रंक तेथें भलें ॥2॥ तुका ह्मणे सर्व सुख त्या संगती । घडेल पंगती संतांचिया ॥3॥ 375 एकली राणागोविंदा सवें । गेलें ठावें तें जालें ॥1॥ मज न ह्मणा न ह्मणा शिंदळी । नाहीं विषम जवळीं आतळलें ॥ध्रु.॥ नव्हती देखिली म्यां वाट । ह्मणोनि हा धीट संग केला ॥2॥ भेणें मिठी दिधली गळां । सेजे जवळ दडालें ॥3॥ सलगी धरी पयोधर। साहाती करमुर सवें ॥4॥ आहेव मी गर्भीणपणें । हें सांगणें कां लागे ॥5॥ तुका ह्मणे सेवटा नेलें । संपादिलें उभयतां ॥6॥ 376 होतें बहुत हें दिवस मानसीं । आजि नवस हे फळले नवसीं । व्हावी भेटी ते जाली गोविंदासीं । आतां सेवा करीन निश्चयेसीं वो ॥1॥ िस्थर िस्थर मज चि साहे करा । बहु कष्ट सोसिल्या येरझारा । येथें आड मज न साहावे वारा । देऊनि कपाट आलें तें दुसरें वारा वो ॥ध्रु.॥ मूळ सत्ता हे सायासाची जोडी । नेदी वेगळें होऊं एकी घडी । नाहीं लौकिक स्मरला आवडी । आता येणें काळें या वो लोभें वेडी वो ॥2॥ उदयीं उदय साधिला अवकाश । नििंश्चतीनें नििंश्चती सावकाश । धरिये गोडी बहुत आला रस । तुका ह्मणे हा मागुता न ये दिवस वो ॥3॥ 377 स्वयें सुखाचे जाले अनुभव । एक एकीपाशीं सांगतील भाव । अवघ्यां अवघा हा कैसा नवलाव । सर्वसाक्ष तेथें चि त्याचा जीव वो ॥1॥ आपआपणाशीं करिती नवल । परि वादावाद न संडिती बोल । एका मेघःशामें जलधर वोल । रसीं उताविळ हृदय सखोल वो ॥ध्रु.॥ एक विषय तो सकळांचा हरि । त्याच्या आवडीनें आवडी इतरीं । अंध बहिर हे प्रेत लोकां चारी । त्यांची कीतिऩ गाइली पुराणांतरी वो ॥2॥ स्तुति पराविया मुखें रुचिकर । प्रीतिपात्राच्या गौरवीं आदर । परस्परें हे सादरा सादर । योग सज्जनाच्या सुखा नाहीं पार वो ॥3॥ भिHवल्लभ न तुटे चराचरीं । आप्त अनाप्त हे ऐशी ठेवी उरी । दुरी जवळी संचिता ऐसें धरी । रंगा रंगा ऐसें होणें लागे हरि वो ॥4॥ तुका लाधला हें उिच्छष्ट भोजन । आला बाहेरी प्रेमें वोसंडून । पडिलें कानीं त्या जीवाचें जतन । धरियेले एकाभावें हृदयीं चरण वो ॥5॥ 378 आजि का वो तूं दिससी दुिश्चती । ह्मणी एका मन लगे तुझ्या चित्तीं । दिलें ठेवूं तें विसरसी हातीं । नेणों काय बैसला हरि चित्तीं वो ॥1॥ सर सर परती जालीस आतां भांड । कैसें दाखविसी जगासी या तोंड । व्याली माय ते लाजविली रांड । नाहीं थार दो ठायीं जाला खंड वो ॥धृ ॥ होतें तैसें तें उमटलें वरी । बाह्य संपादणी अंतरींची चोरी । नाहीं मर्यादा निःसंग बावरी । मन हें गोविंदीं देह काम करी वो ॥2॥ नाहीं करीत उत्तर कोणासवें । पराधीन भोजन दिलें खावें । नाहीं अचळ सावरावा ठावे । देखों उदासीन तुज देहभावें वो ॥3॥ कोठें नेणों हा फावला एकांत । सदा किलकिल भोंवतीं बहुत । दोघे एकवाटा बोलावया मात । नाहीं लाज धरिली दिला हात वो ॥4॥ करी कवतुक खेळ खेळे कान्हा । दावी लाघव भांडवी सासासुना । परा भिH हे शुद्ध तुह्मी जाणा । तुका ह्मणें ऐसें कळों यावें जना वो ॥5॥ 379 भरिला उलंडूनि रिता करी घट । मीस पाणियाचें गोविंदाची चट । चाले झडझडां उसंतूनि वाट । पाहे पाळतूनि उभा तो चि नीट वो ॥1॥ चाळा लावियेले गोप गोपीनाथें । जाणे आवडीचें रूप जेथें तेथें । दावी बहुतांच्या बहुवेषपंथें । गुणातीतें खेळ मांडियेला येथें वो ॥ध्रु.॥ मनीं आवडे तें करावें उत्तर । कांहीं निमित्ताचा पाहोनि आधार । उगा राहे कां मारिसी कंकर । मात वाढविसी उत्तरा उत्तर वो ॥2॥ धरिली खोडी दे टाकोनियां मागें । न ये विनोद हा कामा मशीं संगें । मिठी घालीन या जीवाचिया त्यागें । नाहीं ठाउकी पडिलीं तुझीं सोंगें रें ॥3॥ सुख अंतरींचें बाहए ठसठसी । ह्मणे विनोद हा काय सोंग यासी । तुज मज काय सोयरीक ऐसी । नंदानंदन या थोरपणें जासी रे ॥4॥ करी कारण तें कळों नेदी कोणा । सुख अंतरींचे बाहए रंग जाना । मन मिनलें रे तुका ह्मणे मना । भोग अंतरींचा पावे नारायणा वो ॥5॥ 380 आजि नवल मी आलें येणे राणें । भेटी अवचिती नंदाचिया कान्हें । गोवी सांगती वो सकळ ही जन । होतें संचित आणियेलें तेणें वो ॥1॥ गेलें होउनि न चले आतां कांहीं । साद घालितां जवळी दुजें नाहीं । अंगीं जडला मग उरलें तें काइऩ । आतां राखतां गुमान भलें बाइऩ वो ॥ध्रु.॥ बहुत कामें मज नाहीं आराणूक। एक सारितां तों पुढें उभें एक । आजि मी टाकोनि आलें सकिळक। तंव रचिलें आणिक कवतुक वो ॥2॥ चिंता करितां हरिली नारायणें। अंगसंगें मिनतां दोघेजणें । सुखें निर्भर जालियें त्याच्या गुणें । तुका ह्मणे खुंटलें येणें जाणें वो ॥3॥ 381 मैं भुली घरजानी बाट । गोरस बेचन आयें हाट ॥1॥ कान्हा रे मनमोहन लाल । सब ही बिसरूं देखें गोपाल ॥ध्रु.॥ काहां पग डारूं देख आनेरा । देखें तों सब वोहिन घेरा ॥2॥ हुं तों थकित भैर तुका । भागा रे सब मनका धोका ॥3॥ 382 हरिबिन रहियां न जाये जिहिरा । कबकी थाडी देखें राहा ॥1॥ क्या मेरे लाल कवन चुकी भइऩ । क्या मोहिपासिती बेर लगाइऩ ॥ध्रु.॥ कोइऩ सखी हरी जावे बुलावन । बार हि डारूं उसपर तन ॥2॥ तुका प्रभु कब देखें पाऊं । पासीं आऊं फेर न जाऊं ॥3॥ 383 भलो नंदाजीको डिकरो । लाज राखीलीन हमारो ॥1॥ आगळ आवो देवजी कान्हा । मैं घरछोडी आहे ह्मांना ॥ध्रु.॥ उन्हसुं कळना वेतो भला । खसम अहंकार दादुला ॥2॥ तुका प्रभु परवली हरी ।छपी आहे हुं जगाथी न्यारी ॥3॥ 384 नका कांहीं उपचार माझ्या शरीरा । करूं न साहती बहु होतो उबारा । मनोजन्य व्यथा वेध जाला अंतरा । लवकरी आणा नंदाचिया कुमरा ॥1॥ सखिया वेशिया तुह्मी प्राणवल्लभा । निवेदिला भाव आर्तभूत या लोभा । उमटली अंगीं वो सांवळी प्रभा । साच हे अवस्था कळे मज माझ्या क्षोभा ॥ध्रु.॥ नये कळों नेदावी हे दुजियासि मात । घडावा तयासि उत्कंठा एकांत । एकाएकीं साक्षी येथें आपुलें चित्त । कोण्या काळें होइल नेणों भाग्य उदित वो ॥2॥ स्वाद सीण देहभान निद्रा खंडन । पाहिले तटस्थ उन्मिळत लोचन । अवघें वोसाऊन उरले ते चरण । तुका ह्मणे दर्शनापें आलें जीवन ॥3॥ 385 पडिली भुली धांवतें सैराट । छंद गोविंदाचा चोजवितें वाट । मागें सांडोनि सकळ बोभाट । वंदीं पदांबुजें ठेवुनि ललाट वो ॥1॥ कोणी सांगा या गोविंदाची शुद्धी । होतें वहिलें लपाला आतां खांदीं । कोठें आड आली हे देहबुद्धी । धांवा आळवीं करुणा कृपानिधी वो ॥ध्रु.॥ मागें बहुतांचा अंतरला संग । मुळें जयाचिया तेणें केला त्याग । पहिलें पाहातां तें हरपलें अंग । खुंटली वाट नाहींसें जालें जग वो ॥2॥ शोकें वियोग घडला सकळांचा । गेल्या शरण हा अन्याय आमुचा । केला उच्चार रे घडल्या दोषांचा। जाला प्रगट स्वामी तुकयाचा वो ॥3॥ 386 काय उणें कां करिशील चोरी । किती सांगों तुज नाइकसी हरी । परपरता तूं पळोनि जासी दुरी । अनावर या लौकिका बाहेरी वो ॥1॥ माया करुणा हे करिते बहुत । किती सोसूं या जनांचे आघात । न पुरे अवसरु हें चि नित्यानित्य । तूं चि सोडवीं करूनि िस्थर चित्त ॥ध्रु.॥ बहुत कामें मी गुंतलियें घरीं । जासी डोळा तूं चुकावूनि हरी । करितां लाग न येसी च पळभरी । नाहीं सायासाची उरों दिली उरी वो ॥2॥ तुज ह्मणीयें मी न संगें अनंता । नको जाऊं या डोिळयां परता । न लगे जोडी हे तुजविण आतां । तुकयास्वामी कान्होबा गुणभरिता वो ॥3॥ 387 घाली कवाड टळली वाड राती । कामें व्यापिलीं कां पडिली दुिश्चत्ती । कोणे लागला गे सदैवेचे हातीं । आजि शून्य शेजे नाहीं दिसे पती वो ॥1॥ बोले दूतिकेशीं राधा हें वचन । मशीं लाघव दाखवी नारायण । ह्मणे कोमळ परी बहु गे निर्गुण । याशीं न बोलें कळला मज पूर्ण वो ॥ध्रु.॥ धाडिलें गरुडा आणिलें हनुमंता। तैं पाचारिलें होउनि ये वो सीता । लाजिनली रूप न ये पालटितां । जाला भीमकी आपण राम सीता वो ॥2॥ सत्यभामा दान करी नारदासी । तैं कळला वो मज हृषीकेशी । तुळे घालितां न ये कनक वो रासी । सम तुके एक पान तुळसी वो ॥3॥ मज भुली पडली कैशापरी । आह्मां भोगूनि ह्मणे मी ब्रह्मचारी । दिली वाट यमुने मायें खरी । तुह्मां आह्मां न कळे अद्यापवरी वो ॥4॥ जाणे जीवींचें सकळ नारायण । असे व्यापूनि तो न दिसे लपून । राधा संबोखिली प्रीती आलिंगून । तुका ह्मणे येथें भाव चि कारण वो ॥5॥ 388 मिळोनि गौळणी देती यशोदे गा†हाणीं । दहिं दुध तुप लोणीं शिंकां नुरे कांहीं । मेळवुनी पोरें तेथें रिघे एकसरें । वेगीं आणोनी सामोरें तेथें लोणी खाय ॥1॥ हरि सोंकला वो हरि सोंकला वो । सोंकला तो वारीं तुज लाज नाहीं तरी । आम्हां सांपडतां उरी तुज मज नाहीं ॥ध्रु.॥ तुज वाटतसे कोड यासि लागतसे गोड । काय हासतेसी वेड तुज लागलें वो । आह्मी जाऊं तुजवरी पोरें चाळविल्या पोरी । काय सांगों भांडखोरी लाज वाटे आह्मां ॥2॥ मुख मिळण वदन उभा हाडतिये घोणे । तंव दसवंती ह्मणे आणा शीक लावूं । थोर आणिला कांटाळा घरीं दारीं लोकपाळां। डेरा रिघोनी गुसळा तेथें लोणी खाय ॥3॥ मिळोनि सकळा दावें लावूनियां गळां । कैशा बांधिती उखळा येथें राहे उगा । बरा सांपडलासी हरी आजिच्यानें करिसिल चोरी । डोळे घालुनियां येरी येरीकडे हांसे ॥4॥ फांकल्या सकळा उपडूनियां उखळा । मोडी वृक्ष विमळार्जुन दोन्ही । उठिला गजर दसवंती नव्हे धीर । धांवे तुकयाचा दातार आळंगिला वेगीं ॥5॥ 389 गोरस घेउनी सातें निघाल्या गौळणी । तंव ती कृष्णाची करणी काय करी तेथें । जाला पानसरा मिठी घातली पदरा । आधीं दान माझें सारा मग चाला पंथें ॥1॥ सर जाऊं दे परता । मुळीं भेटलासी आतां । नाट लागलें संचिता । खेपा खुंटलिया ॥ध्रु.॥ आसुडी पदरा धरी आणीक दुसरा । येरी झोंबतील करा काय वेडा होसी । आलों गेलों बहु वेळां नेणों गोरा कीं सांवळा । सर परता गोवळा काय बोलतोसी ॥2॥ आह्मी येथें अधिकारी मागें केली तुह्मी चोरी । आतां कळलियावरी मागें केलें त्याचें । बोलिल्या हांसुनी आह्मी सासुरवासिनी । कां रे झोंबसी दुरूनी करी मात कांहीं ॥3॥ वांयां परनारी कैशा धरिसी पदरीं । तयां कळलिया उरी तुज मज नाहीं । जडला जिव्हारीं फांकों नेदी तया नारी । जेथें वर्म तें धरी जाऊं पाहे तियेचें ॥4॥ तया हाती सांपडल्या हाटीं पाटीं चुकाविल्या। कृष्णमिळणीं मिळाल्या त्याही न फिरती । तुका ह्मणे खंती वांयां न धरावी चित्तीं । होतें तुमच्या संचितीं वोडवलें आजि ॥5॥ 390 हरी तुझी कांति रे सांवळी । मी रे गोरी चांपेकळी । तुझ्या दर्शनें होइऩन काळी । मग हें वाळी जन मज ॥1॥ उगला राहें न करीं चाळा । तुज किती सांगों रे गोवळा । तुझा खडबड कांबळा। अरे नंदबाळा आलगटा ॥ध्रु.॥ तुझिये अंगीं घुरट घाणी। बहु खासी दुध तुप लोणी । घरिचें बाहेरिल आणोनी । मी रे चांदणी सकुमार ॥2॥ मज ते हांसतील जन । धिःकारिती मज देखोन । अंगीं तुझें देखोनि लक्षण । मग विटंबणा होइल रे ॥3॥ तुज लाज भय शंका नाहीं । मज तंव सज्जन पिशुन व्याही । आणीक मात बोलूं काहीं । मसी भीड नाहीं तुज माझी ॥4॥ वचन मोडी नेदी हात । कळलें न साहे ची मात । तुकयास्वामी गोपीनाथ । जीवन्मुH करूनि भोगी ॥5॥ 391 सात पांच गौळणी आलिया मिळोनी यशोदे गा†हाणें देती कैसें । काय व्यालीस पोर चोरटें सिरजोर जनावेगळें ची कैसें। दहिं दुध लोणी शिंकां नुरे चि कांहीं कवाड जैशाचें तैसें । चाळवूनि नाशिली कन्याकुमरें आमुच्या सुनांसि लाविलें पिसें गे बाइये ॥1॥ आझुनि तरी यासि सांगें बरव्या परी नाहीं तरी नाहीं उरी जीवेसाटी । मिळोनि सकळै जणी करूं वाखा सखीं तुज मज होइऩल तुटी गे बाइये ॥ध्रु.॥ नेणे आपपर लौकिक वेव्हार भलते ठायीं भलतें करी । पाळतुनि घरीं आह्मी नसतां तेथें आपण संचार करी। सोगया चुंबन देतो आलिंगन लोळे मेजाबाजावरी । शिंकीं कडा फोडी गोरसाचे डेरे धरितां न सांपडे करीं गे बाइये ॥2॥ आतां याची चाड नाहीं आह्मां भीड सांपतां कोड पुरवूं मनिचें । सोसिलें बहु दिस नव्हता केला निस ह्मणुनि एकुलतें तुमचें । चरण खांबीं जीवें बांधैन सरिसा जवें न चले कांहीं याचें । अर्थ प्राण देतां न सोडी सर्वथा भलतें हो या जिवाचें गे बाइये ॥3॥ घेउनी जननी हातीं चक्रपाणी देतिसे गौळणी वेळोवेळां । निष्ठ‍ वाद झणीं बोलाल सकळा क्षोभ जाइल माझ्या बाळा । जेथें लागे हात वाढतें नवनीत अमृताच्या कल्लोळा । देखोनि तुकयास्वामी देश देहभाव विसरल्या सकळा गे बाइये ॥4॥ 392 विरहतापें काुंफ्दे छंद करिते जाती । हा गे तो गे सावधान सवें चि दुिश्चती । न सांभाळुनि अंग लोटी पाहे भोंवतीं । वेगळी च पडों पाहे कुळाहुनिया ती ॥1॥ खुंटलीसी जाली येथें अवघियांची गती । आपुलीं परावीं कोण नेणें भोंवती । त्यांचीं नांवें बोभे अहो अहो श्रीपती । नवलाव हा येरां वाटोनियां हांसती ॥ध्रु.॥ बाहेरी च धांवे रानां न धरी च घर । न कळे बंधना जाला तेणें संचार । विसरूनि गेली सासुरें की माहेर । एका अवलोकी एका पडिला विसर ॥2॥ तुका ह्मणे तुह्मी अवघ्या राहा निश्चळा । न ये आतां येऊं येथें सर्वथा बळा । त्याचा त्याच्या मुखें अवघाची निर्वाळा । बहुतां मतें येथें तर्कवाद निराळा ॥3॥ 393 ये रे कृष्णा खुणाविती खेळों भातुकें । मिळालिया बाळा एके ठायीं कवतुकें । कळों नेदी माया त्याचें त्यास ठाउकें । खेळतोंसें दावी लक्षलक्षापें मुकें ॥1॥ अखंडित चटे त्यांनीं लावियेला कान्हा । आवडे तया त्या वाहाती संकल्प मना । काया वाचा मनें रूपीं गुंतल्या वासना । एकांताचें सुख जाती घेवोनियां राणा ॥ध्रु.॥ अवघियांचा जाणें जाला मेळासा हरी । मिळोनियां जावें तेथें तया भीतरी । कळों नेदी घरिच्या करी गोवूनी चोरी । हातोहातीं नेती परपरत्या दुरी ॥2॥ आनंदें निर्भर आपणाशीं आपण । क्रीडतील बाळा त्यजिलें पारिखें जन । एकाएकीं तेथें नाहीं दुसरें भिन्न । तुका ह्मणे एका नारायणा वांचून ॥3॥ 394 खेळतां मुरारी जाय सरोवरा तिरीं । तंव नग्न चि या नारी तेथें देखियेल्या । मांडिले विंदान ख्याल सुखाचें संधान । अंग लपवूनी मान पिलंगत चाले ॥1॥ ख्याल मांडिला रे ख्याल मांडिला रे । पायां पडतां रे न सोडी नेदी साउलां रे ॥ध्रु.॥ साडएा साउलीं पातळें गोंडे कसणिया चोऑया । बुंथी घेउनी सकळा कळंबावरी पळे। खांदी धरूनियां करीं दृष्टी घालोनि सामोरी । बैसे पाला वोढी वरी खदखदां हांसे ॥2॥ आनंदें कल्लोळ बाळा खेळती सकळ देती उलटिया चपळ । एकी एकीहूनि ह्मैस वेल सुर काडी । एकी उगविती कोडीं । नाना परीच्या निकडी खेळ मांडियेला ॥3॥ एकी आलिया बाहेरी पाहे लुगडें तंव नारी । ह्मणे नाहीं नेलें चोरी काय जाणों केव्हां। केला सकळी हाकारा तंव आलिया बाहेरा । आतां ह्मणतील घरां जावें कैशा परी ॥4॥ तंव हांसे वनमाळी वरी पाहोनी सकळी । लाजे रिघालिया जळीं मागें पुढें हात । लाज राखावी गोपाळा आह्मांजणींची सकळां । काय मागसी ये वेळा देऊं गुळवाटी ॥5॥ जोडोनियां कर या गे सकळी समोर । वांयां न बोलावें फार बडबड कांहीं । भातुकें भूषण नाहीं चाड नेघें धन । करा एक चित्त मन या गे मजपाशीं ॥6॥ एक एकीकडे पाहे लाज सांडूनियां राहे। ह्मणे चला आतां सये जाऊं तयापाशीं । जोडोनियां हात कैशा राहिल्या निवांत । तुका ह्मणे केली मात लाज राखिली तयांची ॥7॥ 395 धरिला पालव न सोडी माझा येणें । कांहीं करितां या नंदाचिया कान्हें । एकली न येतें मी ऐसें काय जाणें । कोठें भरलें अवघड या राणें रे ॥1॥ सोडी पालव जाऊ दे मज हरी । वेळ लागला रे कोपतील घरीं । सासू दारुण सासरा आहे भारी । तुज मज सांगतां नाहीं उरी रे ॥ध्रु.॥ सखिया वेशिया होतिया । तुज फावलें रे फांकतां तयांसी । होतें अंतर तर सांपडतें कैसी । एकाएकीं अंगीं जडलासी रे ॥2॥ कैसी भागली हे करितां उत्तर । शिH मावळल्या आसुडितां कर । स्वामी तुकयाचा भोगिया चतुर। भोग भोगी त्यांचा राखे लोकाचार वो ॥3॥ 396 गाइऩ गोपाळ यमुनेचे तटीं । येती पाणिया मिळोनि जगजेटी । चेंडू चौगुणा खेळती वाळवंटीं । चला चला ह्मणती पाहूं दृष्टी वो ॥1॥ ऐशा गोपिका त्या कामातुरा नारी । चित्त विव्हळ देखावया हरी । मिस पाणियाचें करितील घरीं । बारा सोळा मिळोनि परस्परीं वो ॥ध्रु.॥ चिरें चोिळया त्या धुतां विसरती । ऊर्ध्व लक्ष लागलें कृष्णमूर्ती । कोणा नाठवे कोण कुळ याती । जालीं ताटस्त सकळ नेत्रपातीं वो ॥2॥ दंतधावनाचा मुखामाजी हात । वाद्यें वाजती नाइके जनमात । करी श्रवण कृष्णवेणुगीत । स्वामी तुकयाचा पुरवील मनोरथ वो ॥3॥ 397 कोठें मी तुझा धरूं गेलें संग । लावियेलें जग माझ्या पाठीं ॥1॥ सर सर रे परता अवगुणाच्या गोवळा । नको लावूं चाळा खोटा येथें ॥ध्रु.॥ रूपाच्या लावण्यें नेली चित्तवृत्ती । न देखें भोंवतीं मी ते माझी ॥2॥ तुकयाचा स्वामी माझे जीवीं च बैसला। बोलीं च अबोला करूनियां ॥3॥ 398 गोड लागे परी सांगतां चि न ये । बैसे मिठी सये आवडीची ॥1॥ वेधलें वो येणें श्रीरंगरंगें । मीमाजी अंगें हारपलीं ॥ध्रु.॥ परते चि ना दृष्टी बैसली ते ठायीं । विसावोनि पायीं ठेलें मन ॥2॥ तुकयाच्या स्वामीसवें जाली भेटी । तेव्हां जाली तुटी मागिल्यांची ॥3॥ 399 पाहावया माजी नभा । दिसे शोभा चांगली ॥1॥ बैसला तो माझे मनीं । नका कोणी लाजवूं ॥ध्रु.॥ जीवा आवडे जीवाहूनि । नव्हे क्षण वेगळा ॥2॥ जालें विश्वंभरा ऐसी । तुकया दासी स्वामीची ॥3॥ 400 कोणी एकी भुलली नारी । विकितां गोरस ह्मणे घ्या हरी ॥1॥ देखिला डोळां बैसला मनीं । तो वदनीं उच्चारी ॥ध्रु.॥ आपुलियाचा विसर भोळा । गोविंद कळा कौतुकें ॥2॥ तुका ह्मणे हांसे जन । नाहीं कान ते ठायीं ॥3॥ 401 करूनी आइत सत्यभामा मंदिरीं रे । वाट पाहे टळोनि गेली रात्री रे । न ये चि देव येतील कामलहरी रे । पडिली दुिश्चती तंव तो कवाड टिमकारी रे ॥1॥ सर गा परता कळला तुझा भाव रे । कार्या पुरतें हें दाविसी लाघव रे । बोलतोसी तें अवघी तुझी माव रे । जाणोनि आलासी उजडता समयो रे ॥ध्रु.॥ मी च वेडी तुजला बोल नाहीं रे । दानावेळे विटंबणा जाली काय रे । मागुती रुद्रासि भेटी दिली तइप रे । विश्वास तो तुझ्या बोला आझुनि तरी रे ॥2॥ भ्रम होता तो अवघा कळों आला रे । मानवत होतें मी भला भला रे । नष्टा क्रिया नाहीं मां तुझ्या बोला रे । तुकयाबंधु स्वामी कानडएा कौसाल्या रे ॥3॥ 402 तंव तो हरि ह्मणे वो निजांगने वो । लाइ नीच कां देसील डोहणे वो । मजपें दुजें आलें तें देव जाणे वो । शब्द काय हे बोलसी ते उणे वो ॥1॥ पाहा मनीं विचारुनी आधि वो । सांडूनि देइप भ्रांति करीं िस्थर बुिद्ध वो । तंट केलें हें माझें तुझें उपाधीं वो । उघडी डोळे आझुनि तरी धरीं शुिद्ध वो ॥ध्रु.॥ कोठें तरी दुनियांत वर्तलें वो । िस्त्रयांनीं भ्रतारा दानां दिलें वो । कैसा भला मी नव्हे तें सोसिलें वो । रुसतेसी तूं उफराटें नवल जालें वो ॥2॥ काय सांग म्यां दैन्य केली कैसी वो । तुझ्या गर्वें आणविलें हनुमंतासि वो । कष्टी केलें मज गरुडा भीमकीसि वो । तुकयाबंधु ह्मणे खरें खोटें नव्हे यासि वो ॥3॥ 403 तंव ते ह्मणे ऐका हृषीकेशी वो । नवाजिलें तुह्मी ह्मणां आपणांसि वो । तरी कां वंचनुक सुमनासि वो । नट नाटए बरें संपादूं जाणतोसि वो ॥1॥ सर हो परता परता हो आतां हरी । ह्मणे सत्राजिताची कुमरी । जाणतें मी या शब्दाच्या कुसरी । ऐसें च करून ठकविलें आजिवरी ॥ध्रु.॥ भावें गेलें ह्मुण न व्हावा वियोग। मनिचे आर्त जन्मांतरीं व्हावा संग । तों तों केलें हें पाठमोरें जग । ऐसें काय जाणें हे तुझे रंग ॥2॥ काय करूं या नागविलें कामें । लागलें तयास्तव इतुकें सोसावें । नाहीं तरी कां नव्हती ठावीं वर्में। परद्वारीं ऐसा हाकलिती प्रसिद्ध नांवें ॥3॥ काय किती सांगावे तुझे गुण । न फुटे वाणी निष्ठ‍ ऐसा निर्गुण । आप पर न ह्मणसी माय बहीण । सासूसुनास लावुनि पाहासी भांडण ॥4॥ इतुकियावरी ह्मणे वैकुंठिंचा राणा । होऊन गेलें तें नये आणूं मना । आतां न करीं तैसें करी क्रिया आणा । भHवत्सल ह्मणे तुकयाबंधु कान्हा ॥5॥ 404 कान्हो एकली रे एकली रे । तुजसवें चुकलें रे । भय वाटे वनीं मज अबळा धाकली रे ॥1॥ निघतां घरीं आइऩ बा वारी। तुजसवें कां आलियें हरी ॥ध्रु.॥ लोक वाटा सांगती खोटा । परी मी चटा लागलियें ॥2॥ पिकल्या बोरी जालें सामोरी । काय जाणें कोठें राहिला हरी ॥3॥ आड खुंट जालिया जाळी । काय जाणों कान्हें मांडिली रळी ॥4॥ तुका ह्मणे जाऊं आलिया वाटा । पाहों हरी पायीं न मोडे कांटा ॥5॥ 405 क्याला मज आयो वारितेसी घरा । खेळतों सोकरा नंदाचा मी ॥1॥ बहु दिसीं जाली यासीं मज भेटी । आतां वाटे तुटी न परावी ॥ध्रु.॥ कोवळें बोलतो मना आवरतें । डोिळयाचें पातें ढापवेना ॥2॥ आजि सकळांसी आलें चोलुनियां । कां गो पाठी वांयां पुलविली ॥3॥ तुमचें तें काय खोळंबलें काज । बल्या कां गो मज कोंडा घरीं ॥4॥ तुकयाचा धनी गोकुळनायक । सरा कांहीं एक बोलतों मी ॥5॥ 406 आता न यें मागें । मी आलें याच्या रागें । काय माझें जगें । कोपोनियां करावें ॥1॥ कां गो कलित्यां कोल्हाल । तुह्मी भलत्या च सकल । वेचाल ते बोल । झुटे होती बोलिले ॥ध्रु.॥ याचे भेटी माझें मन । स्वरुपीं ठाकले लोचन । वेगळें तें क्षण आतां होऊं नावरे ॥2॥ काज काम नको जालें । बीजें नावरे बोलिलें । याचिया भेदिलें। कामबाणीं अंतर ॥3॥ या वेगळें होणें । आतां जळो तैसें जिणें । घेतलें तें मनें । आतां मागें न फिरे ॥4॥ आतां मोटी वार। माझी नका धरूं चार । तुकयाचा दातार । शेजे तो मी सुतलों ॥5॥ 407 हरिरता चपळा नारी । लागवरी न रिघती ॥1॥ अवघ्या अंगें सवाौत्तम । भोगी काम भोगता ॥ध्रु.॥ वाचा वाच्यत्वासि न ये । कोठें काय करावें ॥2॥ तुका ह्मणे देवा ऐशा । देवपिशा उदारा ॥3॥ 408 गौळणी आल्या वाज । ह्मणती या गे राखों आज । सांपडवुनी माजघरांत धरुनी कोंडूं । उघडें कवाड उभ्या काळोशाचे आड । साता पांचा एक भीड मौनेंची ठेल्या ॥1॥ नित्य सोंकवला नेदी । सांगों चित्त बोला । आतां सांपडतां याला कोण सोडी जीवें ॥ध्रु.॥ जाणोनियां हरी त्याच घरा आला चोरी । गडियां ठेवुनी बाहेरी पूर्वद्वारें शिरे । त्यांच्या भयाभीत चाले पिलंगत भोंवतालें । पाहे तंव देखियेलें नवनीत पुढें ॥2॥ उतरोनि सिंकें । पाहे चाखोनियां निकें। गोड तें चि एका एकें । हातीं लांबवितो । जाणे राखती तयांसि । तेथें अधिक चि नासी । माग लावी हात पुसी । चोरी जाणावया ॥3॥ जाणोनियां नारी । मूळ वर्मद्वार धरी । माजे कोंडूनी भीतरी । घरांत धरीयेला । कां रे नागविसी । माझे मुळीं लागलासी । आणवीन तुजपासीं । मागें खादलें तें ॥4॥ दोही संदी बाहे । धरूनि नेती माते पाहे । काय नासी केली आहे । घरामाजी येणें । तुका ह्मणे मुख । त्याचें वाढों नेदी दुःख । दसवंती कवतुक। करुनी रंजविल्या ॥3॥ 409 आलियें धांवति धांवति भेट होइल ह्मुण । तंव ते टळली वेळ वो माझा उरला सीण ॥1॥ आतां काय करूं सांग वो मज भेटेल कैसा । हरिलागीं प्राण फुटे वो थोरी लागली आशा ॥ध्रु.॥ लाविला उशीर बहुतीं बहु ओढिती ओढा । सांभािळतां सांग असांग दुःख पावल्यें पीडा ॥2॥ जळो आतां संसारु वो कइप शेवट पुरे । तुकयाच्या स्वामी गोपाळालागीं जीव झुरे ॥3॥ 410 आणीक काय थोडीं । परि तें फार खोटीं कुडीं ॥1॥ सदा मोकळीं च गुरें । होती फजीत तीं पोरें ॥ध्रु.॥ सदा घालिता हुंबरी। एक एकांचे न करी ॥2॥ तुका ह्मणे घरीं माय वेळोवेळां मारी ॥3॥ 411 बहुतांचे संगती । बहु पावलों फजिती ॥1॥ बरें केलें नंदबाळें । मागिलांचें तोंड काळें ॥ध्रु.॥ माझा करितील तंटा । लपती आलिया बोभाटा ॥2॥ तुका ह्मणी काइऩ । किती ह्मणों बाप आइऩ ॥3॥ 412 गाइऩन ते लीळा चरित्र पवाडे । राखिले संवगडे सहित गाइऩ ॥1॥ चोरिलें नवनीत बांधविला गळा । जे तुह्मीं गोपाळा छंद केले ॥ध्रु.॥ मोहिल्या गोपिका पांवयाच्या छंदें । केली ते गोविंदें क्रीडा गाऊं ॥2॥ मायबापा लाड दाखविलें कौतुक । तें या आणूं सुख अंतरासी ॥3॥ निदाऩिळले दुष्ट भHां प्रतिपाळी । ऐसा ह्मणों बळी आमुचा स्वामी ॥4॥ तुका ह्मणे सरसी असों येणें वोघें । लागोनि संबंधें सर्वकाळ ॥5॥ डांका - अभंग 8 413 चौक भरियेला आसनीं पाचारिली कुळस्वामिनी । वैकुंठवासिनि ये धांवोनी झडकरी ॥1॥ रंगा येइप वो विठाइऩ सांविळये डोळसे । तुझें श्रीमुख साजिरें तें मी केधवां देखेन ॥ध्रु.॥ रजतमधुपारती। पंचप्राणांची आरती । अवघी सारोनी आइती । ये धांवती झडकरी ॥2॥ मन मारोनियां मेंढा । आशा मनसा तृष्णा सुटी । भिHभाव नैवेद्य ताटीं । भरोनि केला हाकारा ॥3॥ डांका अनुहात गजरे । येउनि अंगासी संचरे । आपुला घेउनी पुरस्कार । आरोग्य करीं तुकयासी ॥4॥ 414 साच माझा देव्हारा । भाक ठेवा भाव खरा । त्रिगुणाचा फुलवरा । आणा विनति सांगतों ॥1॥ माझें दैवत हें रंगीं । नाचे वैष्णवांच्या संगीं । भरलें मग अंगीं । निवाड करी दोहींचा ॥ध्रु.॥ तुझें आहे तुजपासीं । परि तूं जागा चुकलासी । चिवडुनियां नासी। तुझ्या घरिच्यांनीं केली ॥2॥ आतां न पडे ठावें । वांचूनियां माझ्या देवें । अंधकार व्हावें । नासु ठाव शोधावा ॥3॥ आंधऑयासी डोळे। देते पांगुळासी पाय । वांजा पुत्र फळे । नवस पुरविते विठाइऩ ॥4॥ उगविलीं कोडीं । मागें कितेकांचीं बापुडीं । तुका ह्मणे घडी। न लगे नवस द्या आधीं ॥5॥ 415 विनति घातली अवधारीं । मज देइप वो अभय करीं । पीडिलों खेचरीं । आणीक वारी नांवांची ॥1॥ रंगा येइप वो एकला रंग वोडवला । हरिनाम उठिला गजर केला हाकारा ॥ध्रु.॥ देवांचे दैवते । तुज नमिलें आदिनाथे । ये वो कृपावंते । भोगा माझ्या धांवति ॥2॥ न लवीं आतां वेळ । आइत सारिली सकळ । तुका ह्मणे कुळ । आमुचिये दैवते ॥3॥ 416 माझा देव्हारा साचा । नाहीं आणीक कोणाचा । त्रिभुवनीं याचा । ठसा न लगे पुसावें ॥1॥ या रे लोटांगणीं । कांहीं करा विनवणी। करील झाडणी । भूत काढी संसार ॥ध्रु.॥ पडिले विषयांचे गोंधळीं । ते त्रिगुण आकळी । हरिनाम आरोळी । कानीं पडतां ते उठी ॥2॥ घेतला अहंकार । काम क्रोध या मत्सरें । पळती प्रेमभरें। अवघे ठाव सांडुनी ॥3॥ घेतलासे पुरा । माया ममता आसरा । अवघ्या एक सरा । पळती रंग देखोनी ॥4॥ तुका ह्मणे द्यावा भाव । फिटेल मनिचा संदेह । आणीक न लगे ठाव । कांहीं कोठें हिंडावें ॥5॥ 417 पुढें येते देवी । तिची जती चालों द्यावी । मागील झाडावी । झाडा मान आसडी ॥1॥ एकवीरा आली अंगा । आतां निवारील रोगा । माझ्या भHापाशीं सांगा । पूजा भावें करावी ॥ध्रु.॥ मेंढा मारावा लोवाळ । पूजा पावली सकळ । तुह्मीं केलें बळ । मग मी ठायीं न पडें ॥2॥ तुका ह्मणें मुळीं । लागली ते आली कुळीं । वंदुनी सकळीं । जीवें भावों ओवाळा ॥3॥ 418 अवघ्या जेष्ठादेवी कोण पूजनाचा ठाव । धरितां चि भाव कोठें नाहींसें जालें ॥1॥ दिसे सारिखें सारिखें । परि तें कारणीं पारिखें । तळीं गेलें देखें । वरी टोले न साहाती ॥ध्रु.॥ पट एका शिरीं । यथाविधीनें त्या येरी । बसकोऑया घागरी डेरे रांझण गाडगीं ॥2॥ तुका ह्मणे माना । येथें कोणीं रुसावें ना । आपुलाल्या स्थानां । जेथें त्या चि शोभल्या ॥3॥ 419 खेचर खडतर । काळ कांपती असुर । नांदे भीमातीर। पंढरपुर पाटणीं ॥1॥ आतां करी कां रे हाकारा । सहस्र नामें एकसरा । दवडिते खेचरा । अंगसंगें धरूनी ॥ध्रु.॥ सीते जाली झडपणी । राहाणे वासुगीच्या बनीं । पावली जननी । झोंटि मोकिळया केशी ॥2॥ लाविलें कावरें । प्रल्हादा ह्मैसासुरें । आली येकसरें । दांत खात रंगासी ॥3॥ वसुदेवाचीं बाळें । सात खादलीं ज्या काळें। आली भोगवेळे । तया कारणें तेथें ॥4॥ पांडवें बापुडीं । वाज केलीं फिरती वेडीं । धांवोनियां काढी । अंगसंगें त्राहाविलीं ॥5॥ नामाचें चिंतन । तेथें धांवते आपण । न विचारितां हीण । भाव देखे जयाचा ॥6॥ कुळीची कुळदेवता । तुका ह्मणे आह्मां माता । काय भय भूतां । काळ यमदूताचें ॥7॥ 420 देवी देव जाला भोग सरला यावरी । सांगाया दुसरी ऐसी नाहीं उरली ॥1॥ हरिनाम देवनाम तुह्मी गाऊनियां जागा । पेंठवणी मागा नका ठेवूं लिगाड ॥ध्रु.॥ शेवटीं सुताळी बरवी वाजवावी डांक । ताळा घाली एक सरलियाचे शेवटीं ॥2॥ गुंडाळा देव्हारा मान देती मानकरी । तुका ह्मणे बरीं आजि कोडीं उगविलीं ॥3॥ ॥8॥ 421 जाली झडपणी खडतर देवता । संचरली आतां निघों नये ॥1॥ मज उपचार झणी उपचार झणी आतां करा । न साहे दुसरा भार कांहीं ॥ध्रु.॥ नेऊनियां घाला चंद्रभागे तिरीं । जीवा नाहीं उरी कांहीं आतां ॥2॥ तुका ह्मणे कळों आलें वर्तमान । माझें तों वचन आच्छादलें ॥3॥ 422 अंगीं देवी खेळे । कां रे तुह्मासी न कळे । कोणाचे हे चाळे सुख दुःख न मनितां ॥1॥ मीं तों आतां येथें नाहीं । ओळखी वचनाच्या ठायीं । पालटाचा घेइप । भाव खरें लोपे ना ॥ध्रु.॥ आपुलाले तुह्मी पुसा । सोवा एव्याच सरिसा । थिरावल्या कैसा काय जाणों विचार ॥2॥ तुका ह्मणे लाभकाळ । तेथें नसावें शीतळ । मग तैशी वेळ । कोठें जाते सांपडों ॥3॥ 423 पांगुळ जालों देवा नाहीं हात ना पाय । बैसलों जयावरी सैराट तें जाय । खेटितां कुंप कांटी । खुंट दरडी न पाहे। आधार नाहीं मज कोणी । बाप ना माये ॥1॥ दाते हो दान करा। जातें पंढरपुरा । न्या मज तेथवरी । अखमाचा सोयरा ॥ध्रु.॥ हिंडतां गव्हानें गा । शिणलों दारोदारीं । न मिळे चि दाता कोणी जन्मदुःखातें वारी । कीतिऩ हे संतां मुखीं । तो चि दाखवा हरी । पांगळां पाय देतो । नांदे पंढरपुरीं ॥2॥ या पोटाकारणें गा । जालों पांगीला जना । न सरे चि बापमाय भीक नाहीं खंडणा । पुढारा ह्मणती एक । तया नाहीं करुणा । श्वान हें लागे पाठीं । आशा बहु दारुणा ॥3॥ काय मी चुकलों गा मागें नेणवे कांहीं । न कळे चि पाप पुण्य । तेथें आठव नाहीं मी माजी भुललों गा । दीप पतंगासोयी । द्या मज जीवदान । संत महानुभाव कांहीं ॥4॥ दुरोनि आलों मी गा । दुःख जालें दारुण । यावया येथवरी होतें हें चि कारण । दुर्लभ भेटी तुह्मां । पायीं जालें दरुषन । विनवितो तुका संतां । दोन्ही कर जोडून ॥5॥ 424 देश वेष नव्हे माझा । सहज फिरत आलों । करूं सत्ता कवणावरी कोठें िस्थर राहिलों । पाय डोळे ह्मणतां माझे । तींहीं कैसा मोकलिलों । परदेशीं नाहीं कोणी । अंध पांगुळ जालों ॥1॥ आतां माझी करीं चिंता । दान देइप भगवंता । पाठीं पोटीं नाहीं कोणी । निरवीं सज्जन संता ॥ध्रु.॥ चालतां वाट पुढें । भय वाटतें चित्तीं । बहुत जन गेलीं नाहीं आलीं मागुतीं । न देखें काय जालें। कान तरी ऐकती । बैसलों संधिभागीं । तुज धरूनि चित्तीं ॥2॥ भाकितों करुणा गा । जैसा सांडिला ठाव । न भरें पोट कधीं नाहीं निश्चळ पाव । हिंडतां भागलों गा । लक्ष चौ†याशी गांव । धरूनि राहिलों गा । हा चि वसता ठाव ॥3॥ भरवसा काय आतां । कोण आणि अवचिता । तैसी च जाली कीतिऩ । तया मज बहुतां । ह्मणउनि मारीं हाका । सोयी पावें पुण्यवंता । लागली भूक थोरी । तूं चि कृपाळू दाता ॥4॥ संचित सांडवलें । कांहीं होतें जवळीं । वित्त गोत पुत माया । तुटली हे लागावळी । निष्काम जालों देवा। होतें माझे कपाळीं । तुका ह्मणे तूं चि आतां । माझा सर्वस्वें बळी ॥5॥ 425 देखत होतों आधीं मागें पुढें सकळ । मग हे दृष्टी गेली वरी आले पडळ । तिमिर कोंदलेंसें वाढे वाढतां प्रबळ । भीत मी जालों देवा । काय ज्याल्याचें फळ ॥1॥ आतां मज दृष्टी देइप । पांडुरंगा मायबापा । शरण आलों आतां । निवारूनियां पापा । अंजन लेववुनी। करीं मारग सोपा । जाइऩन सिद्धपंथें । अवघ्या चुकती खेपा ॥ध्रु.॥ होतसे खेद चित्ता । कांहीं नाठवे विचार । जात होतों जना मागें तोही सांडिला आधार । हा ना तोसा ठाव जाला। अवघा पडिला अंधार । फिरलीं माझीं मज । कोणी न देती आधार ॥2॥ जोंवरि चळण गा । तोंवरि ह्मणती माझा । मानिती लहान थोर देहसुखाच्या काजा । इंिद्रयें मावळलीं । आला बागुल आजा। कैसा विपरीत जाला। तो चि देह नव्हे दुजा ॥3॥ गुंतलों या संसारें। कैसा झालोंसें अंध। मी माझें वाढवुनी मायातृष्णेचा बाध। स्वहित न दिसे चि । केला आपुला वध । लागले काळ पाठीं । सवें काम हे क्रोध ॥4॥ लागती चालतां गा । गुणदोषाच्या ठेंसा । सांडिली वाट मग जालों निराळा कैसा । पाहातों वास तुझी । थोरी करूनी आशा । तुका ह्मणे वैद्यराजा। पंढरीच्या निवासा ॥5॥ 426 सहज मी आंधळा गा निजनिराकार पंथें । वृित्त हे निवृित्त जाली जन न दिसे तेथें । मी माजी हारपलें ठायीं जेथींचा तेथें। अदृश्य तें चि जालें कांहीं दृश्य जें होतें ॥1॥ सुखी मी निजलों गा शून्य सारूनि तेथें । त्रिकूटशिखरीं गा दान मिळे आइतें ॥ध्रु.॥ टाकिली पात्र झोळी धर्मअधर्म आशा । कोल्हाळ चुकविला त्रिगुणाचा वोळसा । न मागें मी भीक आतां हा चि जाला भरवसा। वोळली सत्रावी गा तिणें पुरविली इच्छा ॥2॥ ऊर्ध्वमुखें आळविला सोहं शब्दाचा नाद । अरूप जागविला दाता घेऊनि छंद । घेऊनि आला दान निजतkव निजबोध । स्वरूपीं मेळविलें नांव ठेविला भेद ॥3॥ शब्द हा बहुसार उपकाराची राशी । ह्मणोनि चालविला मागें येतील त्यांसीं । मागोनि आली वाट सिद्धओळीचि तैसी । तरले तरले गा आणीक ही विश्वासी ॥4॥ वर्म तें एक आहे दृढ धरावा भाव । जाणिवनागवण नेदी लागो ठाव । ह्मणोनि संग टाकी सेवीं अद्वैत भाव । तुका ह्मणे हा चि संतीं मागें केला उपाव ॥5॥ 427 आंधऑयापांगऑयांचा एक विठोबा दाता । प्रसवला विश्व तो चि सर्व होय जाणता । घडी मोडी हेळामात्रें पापपुण्यसंचिता। भवदुःख कोण वारी तुजवांचुनि चिंता ॥1॥ धर्म गा जागो तुझा तूं चि कृपाळू राजा । जाणसी जीवींचें गा न सांगतां सहजा ॥ध्रु.॥ घातली लोळणी गा पुंडलीकें वाळवंटीं । पंढरी पुण्य ठाव नीरे भीवरे तटीं । न देखे दुसरें गा । जाली अदृश्यदृष्टी । वोळला प्रेमदाता केली अमृतवृष्टी ॥2॥ आणीक उपमन्यु एक बाळ धाकुटें। न देखे न चलवे जना चालते वाटे । घातली लोळणी गा हरिनाम बोभाटे । पावला त्याकारणें धांव घातली नेटें ॥3॥ बैसोनि खोळी शुक राहे गर्भ आंधळा । शीणला येरझारी दुःख आठवी वेळा । मागील सोसिलें तें ना भीं ह्मणे गोपाळा । पावला त्याकारणें । लाज राखिली कळा ॥4॥ न देखे जो या जना तया दावी आपणा । वेगळा सुखदुःखा मोहो सांडवी धना । आपपर तें ही नाहीं बंधुवर्ग सज्जना। तुकया ते चि परी जाली पावें नारायणा ॥5॥ 428 भगवंता तुजकारणें मेलों जीता चि कैसी । निष्काम बुद्धी ठेली चळण नाहीं तयासी । न चलती हात पाय दृिष्ट फिरली कैसी। जाणतां न देखों गा क्षर आणि अक्षरासी ॥1॥ विठोबा दान दे गा तुझ्या सारिखें नामा । कीतिऩ हे वाखाणिली थोर वाढली सीमा ॥ध्रु.॥ भुिH मुिH तूं चि एक होसि सिद्धीचा दाता । ह्मणोनि सांडवली शोक भय लज्जा चिंता । सर्वस्वें त्याग केला धांव घातली आतां। कृपादान देइप देवा येउनि सामोरा आतां ॥2॥ संसारसागरू गा भवदुःखाचें मूळ । जनवाद अंथरुण माजी केले इंगळ । इंिद्रयें वज्रघातें तपे उष्ण वरी जाळ । सोसिलें काय करूं दुर्भर हे चांडाळ ॥3॥ तिहीं लोकीं तुझें नाम वृक्ष पल्लव शाखा । वेंघलों वरि खोडा भाव धरूनि टेंका । जाणवी नरनारी जागो धरम लोकां । पावती पुण्यवंत सोइऩ आमुचिये हाका ॥4॥ नाठवे आपपर आतां काय बा करूं । सारिखा सोइसवा हारपला विचारू । घातला योगक्षेम तुज आपुला भारू । तुकया शरणागता देइप अभयकरू ॥5॥ वासुदेव - अभंग 6 429 मनु राजा एक देहपुरी । असे नांदतु त्यासि दोघी नारी। पुत्र पौत्र संपन्न भारी । तेणें कृपा केली आह्मांवरी गा ॥1॥ ह्मणउनि आलों या देशा । होतों नाहीं तरी भुललों दिशा । दाता तो मज भेटला इच्छा । येउनि मारग दाविला सरिसा गा॥ध्रु.॥ सवें घेउनि चौघेजण । आला कुमर सुलक्षण । कडे चुकवुनि कांटवण। ऐका आणिली तीं कोण कोण गा ॥2॥ पुढें भHीनें धरिलें हातीं। मागें Yाान वैराग्य धर्म येती । िस्थर केलीं जीं आचपळें होतीं । सिद्ध आणुनि लाविलीं पंथीं गा ॥3॥ केले उपकार सांगों काय । बाप न करी ऐसी माय । धर्में त्याच्या देखियेले पाय । दिलें अखय भय वारुनि दान गा ॥4॥ होतों पीडत हिंडतां गांव । पोट भरेना राहावया ठाव । तो येणें अवघा संदेह । ह्मणे फेडियेला तुकयाचा बंधव गा ॥5॥ 430 गातों वासुदेव मीं ऐका । चित्त ठेवुनि ठायीं भावें एका। डोळे झाकुनि रात्र करूं नका । काळ करीत बैसला लेखा गा ॥1॥ राम राम स्मरा आधीं । लाहो करा गांठ घाला मूळबंदीं । सांडावा उगिया उपाधी । लक्ष लावुनि राहा गोविंदीं गा ॥ध्रु.॥ ऐसा अल्प मानवी देह । शत गणिलें अर्ध रात्र खाय । पुढें बालत्व पीडा रोग क्षय । काय भजनासि उरलें तें पाहें गा ॥2॥ क्षणभंगुर नाहीं भरवसा। व्हा रे सावध सोडा माया आशा । न चळे बळ पडेल मग फासा । पुढें हुशार थोर आहे वोळसा गा ॥3॥ कांहीं थोडें बहुत लागपाठ । करा भिH भाव धरा बळकट । तन मन ध्यान लावुनियां नीट । जर असेल करणें गोड शेवट गा ॥4॥ विनवितों सकळां जनां । कर जोडुनि थोरां लाहनां । दान इतुलें द्या मज दीना । ह्मणे तुकयाबंधु राम ह्मणा गा ॥5॥ 431 गेले टळले पाहार तीन । काय निदसुरा अझून । जागे होउनि करा कांहीं दान । नका ऐकोनि झाकों लोचन गा ॥1॥ हरी राम कृष्ण वासुदेवा । जाणवितसें जना । चिपऑया टाळ हातीं मुखीं घोष । नारायणा गा ॥ध्रु.॥ जें टाकेल कोणा कांहीं । फळ पुष्प अथवा तोय । द्या परी मीस घेऊं नका भाइऩ । पुढें विन्मुख होतां बरें नाहीं गा ॥2॥ देवाकारणें भाव तस्मात । द्यावें न लगे फारसें वित्त। जालें एक चित्त तरी बहुत । तेवढएासाठीं नका करूं वाताहात गा ॥3॥ आलों येथवरी बहु सायासें । करितां दान हें चि मागावयास। नका भार घेऊं करूं निरास । धर्म सारफळ संसारास गा ॥4॥ आतां मागुता येइऩल फेरा । हें तों घडे या नगरा । ह्मणे तुकयाबंधु धरा । ओळखी नाहीं तरी जाल अघोरा गा ॥5॥ 432 राम राम दोनी अक्षरें । सुलभ आणि सोपारें । जागा मागिले पाहारें । सेवटिचें गोड तें चि खरें गा ॥1॥ राम कृष्ण वासुदेवा । जाणवी जनासि । वाजवी चिपिळया । टाळ घाग†याघोषें गा ॥ध्रु.॥ गाय वासुदेव वासुदेवा । भिन्न नाहीं आणिका नांवा । दान जाणोनियां करीं आवा । न ठेवीं उरीं कांहीं ठेवा गा ॥2॥ एक वेळा जाणविती । धरूनियां राहा चित्तीं । नेघें भार सांडीं कामा हातीं। नीज घेउनि फिरती गा ॥3॥ सुपात्रीं सर्व भाव । मी तों सर्व वासुदेव । जाणती कृपाळु संत महानुभाव । जया भिन्न भेद नाहीं ठाव गा ॥4॥ शूर दान जीवें उदार । नाहीं वासुदेवी विसर । कीतिऩ वाढे चराचर । तुका ह्मणे तया नमस्कार गा ॥5॥ 433 बोल बोले अबोलणे । जागें बाहेर आंत निजेलें । कैसें घरांत घरकुल केलें । नेणों आंधार ना उजेडलें गा ॥1॥ वासुदेव करितों फेरा । वाडियांत बाहेर दारा । कोणी कांहीं तरी दान करा । जाब नेदा तरी जातों सामोरा गा ॥ध्रु.॥ हातीं टाळ दिंडी मुखीं गाणें। गजर होतो बहु मोटएानें । नाहीं निवडिलीं थोरलाहानें । नका निजों भिकेच्या भेणें गा ॥2॥ मी वासुदेव तत्वता । कळों येइऩल विचारितां। आहे ठाउका सभाग्या संतां । नाहीं दुजा आणीक मागता गा ॥3॥ काय जागाचि निजलासी । सुनें जागोन दारापासीं तुझ्या हितापाठीं करी व्यास व्यासी । भेटी न घेसी वासुदेवासी गा ॥4॥ ऐसें जागविलें अवघें जन । होतें संचित तींहीं केलें दान । तुका ह्मणे दुबळीं कोणकोण । गेलीं वासुदेवा विसरून गा ॥5॥ 434 रामकृष्ण गीती गात । टाळ चिपळएा वाजवीत । छंदें आपुलिया नाचत । नीज घेऊनि फिरत गा ॥1॥ जनीं वनीं हा अवघा देव । वासनेचा हा पुसावा ठाव । मग वोळगती वासुदेव । ऐसा मनीं वसूं द्यावा भाव गा ॥ध्रु.॥ निज दासाची थोर आवडी । वासुदेवासि लागली गोडी । मुखीं नाम उच्चारी घडोघडीं । ऐसी करा हे वासुदेवजोडी गा ॥2॥ अवघा सारूनि सेवट जाला । प्रयत्न न चले कांहीं केला । जागा होइप सांडुनि झोपेला । दान देइप वासुदेवालागा ॥3॥ तुका ह्मणे रे धन्य त्याचें जिणें । जींहीं घातलें वासुदेवा दान। त्याला न लगे येणें जाणें । जालें वासुदेवीं राहणे गा ॥4॥ ।6॥ गांवगुंड - अभंग 1 435 आह्मी जालों गांवगुंड । अवघ्या पुंड भूतांसी ॥1॥ दुसरें तें खेळों आलें । एका बोले तो मियां ॥ध्रु.॥ अवघियांचा येऊं लाग । नेदूं अंग शिवाया ॥2॥ तुका ह्मणे खुंटूं नाद । जिंतूं वाद सर्तीनें ॥3॥ ॥1॥ जोगी - अभंग 1 436 जग जोगी जग जोगी । जागजागे बोलती ॥1॥ जागता जगदेव । राखा कांहीं भाव ॥ध्रु.॥ अवघा क्षेत्रपाळ । पूजा सकळ ॥2॥ पूजापात्र कांहीं । फल पुष्प तोय ॥3॥ बहुतां दिसां फेरा । आला या नगरा ॥4॥ नका घेऊं भार । धर्म तो चि सार ॥5॥ तुका मागे दान । द्या जी अनन्य ॥6॥ ॥1॥ सरवदा - अभंग 1 437 एका गा ए भाइऩ । सरवदा सांगतो काइऩ । येथें नाडेल माइऩ । दोघां पुत्रांची । ते करिती तिची विटंबना । अवघ्या प्रसिद्ध जना । एक न मारितां शाहाणा । तो जाणा सुख न पवे ॥1॥ आणीक ऐका गा ए । सरवदा सांगतो काय । खरें चि बोले तो जाय। नरकामध्यें अधोगती । हें चौघांच्या मुखें । मना आणावें सुखें। अवघीं चुकती दुःखें । खोटें बोला नरनारी ॥ध्रु.॥ आणीक नाडेल एक जाण । सरवदा बोलतो वचन । जागें माझें ह्मणोन । पडिलें खान तया घरीं । ह्मणोन न ह्मणा माझें कांहीं । निजीं निजा सुखें ठायीं । यत्न होइऩल तइप । चोराठायीं विश्वास ॥2॥ आणीक एकी परी । सरवदा सांगतो थोरी । दुःख पावेल नारी । पतिव्रता यामधीं । पांचांनीं दिधली हातीं । ह्मणोनि न मनावी नििश्चती । परपुरुषीं होय रती । सुखगती ते पावे ॥3॥ एकी परी । सरवदा सांगतो तें करीं । दान देतां जो न वारी । नव्हे भला भला तो तुका ह्मणे आइऩ । येथें नांव काइऩ । सांगसी तें ठायीं । मरो रांडेचें ॥4॥ ॥1॥ मुंढा - अभंग 3 438 संबाल यारा उपर तलें दोन्हो मारकी चोट । नजर करे सो ही राखे पश्वा जावे लुट ॥1॥ प्यार खुदाइऩ रे बाबा जिकिर खुदाइऩ ॥ध्रु.॥ उडे कुदे ढुंग नचावे आगल भुलन प्यार । लडबड खडबड कांहेकां खचलावत भार ॥2॥ कहे तुका चलो एका हम जिन्होंके सात । मिलावे तो उसे देना तो ही चढावे हात ॥3॥ 439 सब संबाल भ्याने लौंढे खडा केऊं गुंग । मदिरथी मता हुवा भुलि पाडी भंग ॥1॥ आपसकुं संबाल आपसकुं संबाल । मुंढे खुब राख ताल । मुथिवोहि बोला नहीं तो करूँगा हाल ॥ध्रु.॥ आवलका तो पीछें नहीं मुदल बिसर जाय । फिरते नहीं लाज रंडी गधे गोते खाय ॥2॥ जिन्हो खातिर इतना होता सो नहीं तुझे बेफाम । उचा जोरो लिया तुंबा तुंबा बुरा काम ॥3॥ निकल जावे चिकल जोरो मुंढे दिलदारी । जबानीकी छोड दे बात फिर एक तारी ॥4॥ कहे तुका फिसल रुका मेरेको दान देख । पकड धका गांडगुडघी मार चलाऊं आलेख ॥5॥ 440 आवल नाम आल्ला बडा लेते भुल न जाये । इलाम त्याकालजमुपरताहाी तुंब बजाये ॥1॥ आल्ला एक तुं नबी एक तुं ॥ध्रु.॥ काटतें सिर पावों हात नहीं जीव उराये । आगले देखे पिछले बुझे । आपें हजुर आयें ॥2॥ सब सबरी नचाव म्याने । खडा आपनी सात । हात पावों रखते जबाब । नहीं आगली बात ॥3॥ सुनो भाइऩ बजार नहीं । सब हि निरचे लाव । नन्हा बडा नहीं कोये एक ठोर मिलाव ॥4॥ एक तार नहीं प्यार । जीवतनकी आस । कहे तुका सो हि मुंढा । राखलिये पायेनपास ॥5॥ ॥3॥ डोइऩ फोडा - अभंग 1 441 तम भज्याय ते बुरा जिकीर ते करे । सीर काटे ऊर कुटे ताहां सब डरे ॥1॥ ताहां एक तु ही ताहां एक तु ही । ताहां एक तु ही रे बाबा हमें तुह्में नहीं ॥ध्रु.॥ दिदार देखो भुले नहीं किशे पछाने कोये । सचा नहीं पकडुं सके झुटा झुटे रोये ॥2॥ किसे कहे मेरा किन्हे सात लिया भास । नहीं मेलो मिले जीवना झुटा किया नास ॥3॥ सुनो भाइऩ कैसा तो ही । होय तैसा होय । बाट खाना आल्ला कहना एकबारां तो ही ॥4॥ भला लिया भेक मुंढे । आपना नफा देख । कहे तुका सो ही संका । हाक आल्ला एक ॥5॥ ॥1॥ मलंग - अभंग 1 442 नजर करे सो ही जिंके बाबा दुरथी तमासा देख । लकडी फांसा लेकर बैठा आगले ठकण भेख ॥1॥ काहे भुला एक देखत आंखो मार तडांगो बाजार ॥ध्रु.॥ दमरी चमरी जो नर भुला। सोत आघो हि लत खाये ॥2॥ नहि बुलावत किसे बाबा आप हि मत जाये । कहे तुका उस असाके संग फिरफिर गोदे खाये ॥3॥ ॥1॥ दरवेस -अभंग 1 443 अल्ला करे सो होय बाबा करतारका सिरताज । गाउ बछरे तिस चलावे यारी बाघो न सात ॥1॥ ख्याल मेरा साहेबका। बाबा हुवा करतार । व्हांटें आघे चढे पीठ । आपे हुवा असुवार ॥2॥ जिकिर करो अल्लाकी बाबा सबल्यां अंदर भेस । कहे तुका जो नर बुझे सो हि भया दरवेस ॥3॥ ॥1॥ वैद्यगोळी - अभंग 1 444 अल्ला देवे अल्ला दिलावे अल्ला दारु अल्ला खलावे। अल्ला बगर नही कोये अल्ला करे सो हि होये ॥1॥ मदऩ होये वो खडा फीर नामदऩकुं नहीं धीर । आपने दिलकुं करना खुसी तीन दामकी क्या खुमासी ॥ध्रु.॥ सब रसोंका किया मार । भजनगोली एक हि सार । इमान तो सब ही सखा । थोडी तो भी लेकर ज्या ॥2॥ जिन्हो पास नीत सोये । वो हि बसकर तिरोवे । सांतो पांचो मार चलावे । उतार सो पीछे खावे ॥3॥ सब ज्वानी निकल जावे। पीछे गधडा मटी खावे । गांवढाळ सो क्या लेवे । हगवनि भरी नहि धोवे ॥4॥ मेरी दारु जिन्हें खाया । दिदार दरगां सो हि पाया । तल्हे मुंढी घाल जावे । बिगारी सोवे क्या लेवे ॥5॥ बजारका बुझे भाव। वो हि पुसता आवे ठाव । फुकट बाटु कहे तुका । लेवे सोहि लें हिसखा ॥6॥ ॥1॥ गोंधळ - अभंग 3 445 राजस सुंदर बाळा । पाहों आलिया सकळा वो । बिबीं बिंबोनि ठेली माझी परब्रह्म वेल्हाळा वो । कोटि रविशशि माझी। परब्रह्म वेल्हाळा वो ॥1॥ राजस विठाबाइऩ । माझें ध्यान तुझे पायीं वो । त्यजुनियां चौघींसी । लावी आपुलिये सोइऩ वो ॥ध्रु.॥ सकुमार साजिरी । कैसीं पाउलें गोजिरीं वो । कंठीं तुळसीमाळा उभी भीवरेच्या तिरीं वो । दंत हिरया ज्योति । शंखचक्र मिरवे करीं वो ॥2॥ निर्गुण निराकार । वेदां न कळे चि आकार वो । शेषादिक श्रमले श्रुती न कळे तुझा पार वो । उभारोनि बाहे । भHां देत अभयकर वो ॥3॥ येउनि पंढरपुरा । अवतरली सारंगधरा वो । देखोनि भिH भाव वोरसली अमृतधारा वो । देउनि प्रेमपान्हा । तुकया स्वामीनें किंकरा वो ॥4॥ 446 सुदिन सुवेळ । तुझा गोंधळ वो । पंच प्राण दिवटे । दोनी नेत्रांचे हिलाल वो ॥1॥ पंढरपुरनिवासे । तुझे रंगी नाचत असें वो । नवस पुरवीं माझा । मनिंची जाणोनियां इच्छा वो ॥ध्रु.॥ मांडिला देव्हारा । तुझा त्रिभुवनामाझारी वो । चौक साधियेला । नाभिकळस ठेविला वरी वो ॥2॥ बैसली देवता । पुढें वैष्णवाचें गाणें वो । उद्गारे गर्जती । कंठीं तुळसीचीं दर्शनें वो ॥3॥ स्वानंदाचे ताटीं । धूप दीप पंचारती वो । ओवािळली माता । विठाबाइऩ पंचभूतीं वो ॥4॥ तुझें तुज पावलें । माझा नवस पुरवीं आतां वो । तुका ह्मणे राखें । आपुलिया शरणागता वो ॥5॥ 447 सुंदर मुख साजिरें । कुंडलें मनोहर गोमटीं वो । नागर नाग खोपा । केशर कस्तुरी मळवटीं वो । विशाळ व्यंकट नेत्र । वैजयंती तळपे कंठीं वो । कास पीतांबराची । चंदन सुगंध साजे उटी वो ॥1॥ अतिबरवंटा बाळा । आली सुलक्षणीं गोंधळा वो । राजस तेजोराशी। मिरवी शिरोमणी वेल्हाळा वो । कोटि रविशशिप्रभा लोपल्या सकळा वो । न कळे ब्रह्मादिकां । अनुपम्य इची लीळा वो ॥ध्रु.॥ सावळी सकुमार । गोरी भुजा शोभती चारी वो । सखोल वक्षस्थळ । सुढाळ पदक झळके वरी वो । कटीं क्षुद्र घंटिका । शब्द करिताती माधुरी वो । गर्जत चरणीं वाकी । अभिनव संगीत नृत्य करी वो ॥2॥ अष्टांगें मंडित काय । वर्णावी रूपठेवणी वो । शोधिव सुंदर रसाची ओतिली। सुगंध लावण्यखाणी वो । सर्वकळासंपन्न । मंजुळ बोले हास्यवदनीं वो । बहु रूपें नटली । आदिशिH नारायणी वो ॥3॥ घटस्थापना केली । पंढरपुरमहानगरीं वो । अस्मानी मंडप दिला । तिन्ही ताळांवरी वो । आरंभिला गोंधळ इनें । चंद्रभागेतिरीं वो । आली भिHकाजा। कृष्णाबाइऩ योगेश्वरी वो ॥4॥ तेहतिस कोटि देव । चौंडा अष्ट कोटि भैरव वो । आरत्या कुरवंडएा । करिती पुष्पांचा वरुषाव वो । नारद तुंबर गायन । ब्रह्मानंद करिती गंधर्व वो। वंदी चरणरज तेथें । तुकयाचा बंधव वो ॥5॥ 448 शंख करिशी ज्याच्या नांवें । त्याचें तुज नाहीं ठावें । ऐक सांगतों एका भावें । सांपडे घरीं तें जीवउनि खावें । रे विठ्ठल ॥1॥ टिळे माळा करंडी सोंग । धरुनि चाळविलें जग । पसरी हात नाहीं त्याग । दावी दगड पुजी भग । रे विठ्ठल ॥2॥ राख लावुनि अंग मळी । वाये ठोके मी एक बळी । वासने हातीं बांधवी नळी। त्यासि येउनि गिळी । रे विठ्ठल ॥3॥ कोण तें राहडीचें सुख । वरते पाय हारतें मुख । करवी पीडा भोगवी दुःख । पडे नरकीं परी न पळे चि मूर्ख । रे विठ्ठल ॥4॥ सिकला फाक मारी हाका । रांडा पोरें मेळवी लोकां । विटंबी शरीर मागे रुका । केलें तें गेलें अवघें चि फुका । रे विठ्ठल ॥5॥ कळावें जनां मी एक बळी । उभा राहोनि मांडी फळी । फोडोनि गुडघे कोंपर चोळी । आपला घात करोनि आपण चि तळमळे । रे विठ्ठल ॥6॥ फुकट खेळें ठकलीं वांयां । धरुनि सोंग बोडक्या डोया । शिवों नये ती अंतरीं माया । संपादणीविण विटंबिली काया । रे विठ्ठल ॥7॥ धुळी माती कांहीं खेळों च नका। जवादी चंदन घ्यावा बुका । आपणा परिमळ आणिकां लोकां । मोलाची महिमा फजिती फुका । रे विठ्ठल ॥8॥ बहुत दुःखी जालियां खेळें । अंगीं बुिद्ध नाहींत बळें । पाठीवरी तोबा तोंड काळें । रसना द्रवे उपस्थाच्या मुळें । रे विठ्ठल ॥9॥ काय सांगतो तें ऐका तुका। मोडा खेळ कांहीं अवगों च नका । चला जेवूं आधीं पोटीं लागल्या भुका । धाल्यावरी बरा टाकमटिका। रे विठ्ठल ॥10॥ 449 ऐक बाइऩ तुज वो कांहीं सांगतें शकुन । निजलिया भुर होसी जागें ह्मणउन ॥1॥ मान्य माझें केलें सांगतें एका बोलें । न येतां हे भलें कळों कोणा लोकांसि ॥ध्रु.॥ सांगतें गुण जीवीची खुण ऐक माझी मात । बैस एका भावें माझे हातीं दे वो हात ॥2॥ बरवा घरचार तुज सांपडला ठाव । फळ नाहीं पोटीं येथें दिसे खोटा भाव ॥3॥ आहे तुझे हातीं एका नवसाचें फळ । भावा करीं साहए चहूं अठरांच्या बळें ॥4॥ करीं लागपाठ चित्त वित्त नको पाहों । अखइऩ तो चुडा तुज भोगइऩल ना हो ॥5॥ कुळींची हे मुळी तुझे लागलीसे देवी । पडिला विसर नेदी फळ नाहीं ठावी ॥6॥ तुका ह्मणे नांद सुखें धरीं आठवण । माझ्या येती कोणी त्यांचा राख बरा मान ॥7॥ कावडे - अभंग 5 450 आहा रे भाइऩ । प्रथम नमूं तो विनायक । ठेवुनि गुरुचरणीं मस्तक । वदेल प्रसादिक वाणी । हरिहरांचे पवाडे ॥1॥ माझी ऐसी ब्रीदावळी । दासें दासत्वें आगळी । पान्हेरीनें मार्ग मळी। जीवन घ्या रे कापडि हो ॥2॥ जें या सीतळाहुनि सीतळ। पातळाहुनि जें पातळ । प्रेमामृत रसाळ । तें हें सेवा अहो भाग्याचे ॥3॥ जिंकाल तरी जिंका रे अभिमान । दवडाल तरी दवडा लज्जा आणि मान । धराल ते धरा शंभूचे चरण । दावाल पण ऐसा दावा तो ॥4॥ काळा घेऊं नेदीं वाव । आला तो राखें घावडाव । शुद्ध सत्वीं राखोनि भाव । ह्मणा महादेव हरिहर वाणी गजाॉ द्या ॥5॥ पराविया नारी माउली समान । परधनीं बाटों नेदीं मन । जीवित्व तें तृणासमान । स्वामिकाजीं जाण शूर ह्मणों तया ॥6॥ शिH वेचाविया परउपकारा । खोटें खोटएाचा पसारा । सत्य तें भवनदीचा तारा । आळस तो न करा येथे अहो सांगतों ॥7॥ व्रत करा एकादशी सोमवार । कथा पूजन हरिजागर । पुण्य तें असे गातां नाचतां बहु फार । पुन्हा बोलिला संसार नाहीं नाहीं सत्यत्वें ॥8॥ संग संतांचा करितां बरवा । उत्तमोत्तम कीर्तीचा ठेवा । पंथ तो सुपंथें चालावा । उगवा वासना लिगाड ॥9॥ तुका चालवितो कावडी । प्रवृित्त निवृित्त चोखडी । पुढती पुढती अधिक गोडी । भरुनि कळस भजन आवडी केशवदास नटतसे ॥10॥ 451 आहा आहा रे भाइऩ । हें अन्नदानाचें सत्र । पव्हे घातली सर्वत्र । पंथीं अवघे पंथ मात्र । इच्छाभोजनाचें आर्त पुरवावया ॥1॥ यावें तेणें घ्यावें । न सरेसें केलें सदाशिवें । पात्र शुद्ध पाहिजे बरवें । मंगळभावें सकळ हरि ह्मणा रे ॥2॥ नव्हे हें कांहीं मोकळें। साक्षी चौघांचिया वेगळें । नेदी नाचों मताचिया बळें । अणु अणोरणीया आगळें । महदि महदा सािक्षत्वें हरि ह्मणा रे ॥3॥ हे हरि नामाची आंबिली । जगा पोटभरी केली । विश्रांति कल्पतरूची साउली । सकळां वर्णां सेवितां भली । ह्मणा हर हर महादेव ॥4॥ तुका हरिदास तराळ । अवघे हाकारी सकळ । या रे वंदूं शिखरातळ । चैत्रमास पर्वकाळ महादेवदर्शनें ॥5॥ 452 आहा रे भाइऩ । नमो उदासीन जाले देहभावा । आळविती देवा तया नमो ॥1॥ नमो तीर्थपंथें चालती तयांसी । येती त्यांसी बोळविती त्यां नमो ॥2॥ नमो तयां संतवचनीं विश्वास । नमो भावें दास्य गुरुचें त्यां ॥3॥ नमो तया मातापित्यांचें पाळण । नमो त्या वचन सत्य वदे ॥4॥ नमो तया जाणे आणिकाचें सुखदुःख । राखे तान भुक तया नमो ॥5॥ परोपकारी नमो पुण्यवंता । नमो त्या दमित्या इंिद्रयांसि ॥6॥ तुका ह्मणे नमो हरिचिया दासा । तेथें सर्व इच्छा पुरलीसे ॥7॥ 453 आहा रे भाइऩ । तयावरी माझी ब्रीदावळी । भ्रष्ट ये कळी क्रियाहीन ॥1॥ थुंका थुंका रे त्याच्या तोंडावरी । वाणिली ते थोरी दवडा वांयां बाहेरी ॥ध्रु.॥ बाइलेचा दास पित्रांस उदास । भीक भिका†यास नये दारा ॥2॥ विद्याबळें वाद सांगोनियां छळी । आणिकांसि फळी मांडोनियां ॥3॥ गांविंचिया देवा नाहीं दंडवत । ब्राह्मण अतीत घडे चि ना ॥4॥ सदा सर्वकाळ करितो चि निंदा । स्वप्नीं ही गोविंदा आठवीना ॥5॥ खासेमध्यें धन पोटासि बंधन । नेणें ऐसा दानधर्म कांहीं ॥6॥ तुका ह्मणे नटे दावुनियां सोंग । लवों नेदी अंग भिHभावें ॥7॥ 454 आहा रे भाइऩ । गंगा नव्हे जळ । वृक्ष नव्हे वड पिंपळ। तुळसी रुद्राक्ष नव्हे माळ । श्रेष्ठ तनु देवाचिया ॥1॥ समुद्र नदी नव्हे पैं गा । पाषाण ह्मणों नये लिंगा । संत नव्हती जगा। मानसा त्या सारिखे ॥2॥ काठी ह्मणों नये वेतु । अन्न ह्मणों नये सांतु । राम राम हे मातु । नये ह्मणों शब्द हे ॥3॥ चंद्र सूर्य नव्हती तारांगणें । मेरु तो नव्हे पर्वता समान । शेष वासुकी नव्हे सर्प जाण । विखाराच्या सारिखे ॥4॥ गरुड नव्हे पाखरूं । ढोर नव्हे नंदिकेश्वरू । झाड नव्हे कल्पतरू । कामधेनु गाय न ह्मणावी ॥5॥ कूर्म नव्हे कासव । डुकर नव्हे वराह । ब्रह्मा नव्हे जीव । स्त्री नव्हे लIमी ॥6॥ गवाक्ष नव्हे हाड । पाटाव नव्हे कापड । परीस नव्हे दगड । सगुण ते इऩश्वरीचे ॥7॥ सोनें नव्हे धातु । मीठ नव्हे रेतु । नाहीं नाहीं चर्मांतु । कृष्णजिन व्याघ्रांबर ॥8॥ मुHाफळें नव्हेति गारा । खडएाऐसा नव्हे हिरा । जीव नव्हे सोइरा । बोळवीजे स्वइच्छेनें ॥9॥ गांव नव्हे द्वारावती । रणसोड नव्हे मूतिऩ । तीर्थ नव्हे गोमती । मोक्ष घडे दर्शनें ॥10॥ कृष्ण नव्हे भोगी । शंकर नव्हे जोगी । तुका पांडुरंगीं । हा प्रसाद लाधला ॥11॥ ॥5॥ सौ†या - अभंग 11 455 वेसन गेलें निष्काम जालें नर नव्हे नारी । आपल्या तुटी पारख्या भेटी सौरियांचे फेरी ॥1॥ त्याचा वेध लागला छंद हरि गोविंद वेळोवेळां । आपुलेमागें हासत रागें सावलें घालिती गळां ॥ध्रु.॥ जन वेषा भीतें तोंडा आमुच्या भांडपणा । कर कटीं भीमा तटीं पंढरीचा राणा ॥2॥ वेगऑया याति पडिलों खंतीं अवघ्या एका भावें। टाकियेली चाड देहभाव जीवें शिवें ॥3॥ सकळांमधीं आगळी बुिद्ध तिची करूं सेवा । वाय तुंबामूढासवें भHी नाचों भावा ॥4॥ ह्मणे तुका टाक रुका नाचों निर्लज्जा । बहु जालें सुख काम चुकलों या काजा ॥5॥ 456 आणिकां उपदेशूं नेणें नाचों आपण । मुंढा वांयां मारगेली वांयां हांसे जन ॥1॥ तैसा नव्हे चाळा आवरीं मन डोळा। पुढिलांच्या कळा कवतुक जाणोनी ॥ध्रु.॥ बाहिरल्या वेषें आंत जसें तसें । झाकलें तों बरें पोट भरे तेणें मिसें ॥2॥ तुका ह्मणे केला तरी करीं शुद्ध भाव । नाहीं तरी जासी वांयां हा ना तोसा ठाव ॥3॥ 457 टाक रुका चाल रांडे कां गे केली गोवी । पुसोनियां आलें ठाव ह्मणोनि देतें सिवी ॥1॥ आतां येणें छंदें नाचों विनोदें। नाहीं या गोविंदें माझें मजसी केलें ॥ध्रु.॥ कोरडे ते बोल कांगे वेचितेसी वांयां । वर्ते करूनि दावीं तुझ्या मुळऴिचया ठाया ॥2॥ याजसाठीं म्या डौर धरियेला हातीं । तुका ह्मणे तुह्मा गांठी सोडायाची खंती ॥3॥ 458 मोकळी गुंते रिती कुंथे नाहीं भार दावें । धेडवाडा बैसली खोडा घेतली आपुल्या भावें ॥1॥ ऐका बाइऩ लाज नाहीं आणिकां त्या गरतीची । समाधानीं उंच स्थानीं जाणे सेवा पतीची ॥ध्रु.॥ न बोलतां करी चिंता न मारिता पळे । दादला सेज नावडे निजे जगझोडीचे चाळे ॥2॥ देखत आंध बहिर कानीं बोल बोलतां मुकें । तुका ह्मणे पतन सोयरीं ऐसीं जालीं एकें ॥3॥ 459 सातें चला काजळ घाला तेल फणी करा । दिवाणदारीं बैसले पारीं नाचों फेर धरा ॥1॥ या साहेबाचें जालें देणें वेळोवेळां न लगे येणें । आतां हाटीं काशासाठीं हिंडों पाटी दुकानें ॥ध्रु.॥ अवघ्या जणी मुंढा धणी नाचों एकें घाइप । सरसावलें सुख कैसा चाळा एके ठायीं ॥2॥ तुका ह्मणे वोळगों एका तोड चिंता माया। देऊं उद्गार आतां जाऊं मुळीचिया ठाया ॥3॥ 460 सौरी सुर जालें दुर डौर घेतला हातीं । माया मोह सांडवलें तीही लोकीं जालें सरती ॥1॥ चाल विठाबाइऩ अवघी पांज देइप । न धरीं गुज कांहीं वाळवंटीं सांपडतां ॥ध्रु.॥ हिंडोनि चौ†यांशी घरें आलें तुझ्या दारा । एक्या रुक्यासाठीं आंचवलें संसारा ॥2॥ लाज मेली शंका गेली नाचों महाद्वारीं । भ्रांति सावलें फिटोनि गेलें आतां कैची उरी ॥3॥ जालें भांडी जगा सांडी नाहीं भीड चाड । घालीन चरणीं मिठी पुरविन जीविंचें तें कोड ॥4॥ तुका ह्मणे रुका करी संसारतुटी । आतां तुह्मां आह्मां कैसी जाली जीवे साटीं ॥5॥ 461 सम सपाट वेसनकाट निःसंग जालें सौरी । कुडपीयेला देश आतां येऊं नेदीं दुसरी ॥1॥ गाऊं रघुरामा हें चि उरलें आह्मां। नाहीं जीवतमा वित्तगोतासहीत ॥ध्रु.॥ ठाव जाला रिता झाकुनि काय आतां । कोणासवें लाज कोण दुजा पाहता ॥2॥ सौरीयांचा संग आह्मां दुरावलें जग । भिन्न जालें सुख भाव पालटला रंग ॥3॥ लाज भय झणी नाहीं तजियेलीं दोन्ही । फिराविला वेष नव्हों कोणाचीं च कोणी ॥4॥ तुका ह्मणे हा आह्मां वेष दिला जेणें। जनाप्रचित सवें असों एकपणें ॥5॥ 462 नव्हे नरनारी संवसारीं अंतरलों निर्लज्ज निष्काम जना वेगळे चि ठेलों ॥1॥ चाल रघुरामा न आपुल्या गांवा । तुजविण आह्मां कोण सोयरा सांगाती ॥ध्रु.॥ जनवाद लोकनिंद्य पिशुनाचे चेरे। साहूं तुजसाठीं अंतरलीं सहोदरें ॥2॥ बहुता पाठीं निरोप हाटीं पाठविला तुज । तुका ह्मणे आतां सांडुनि लौकिक लाज ॥3॥ 463 नीट पाट करूनि थाट । दावीतसे तोरा । आपणाकडे पाहो कोणी । निघाली बाजारा ॥1॥ ते सौरी नव्हे निकी । भHीविण फिकी ॥ध्रु.॥ चांग भांग करूनि सोंग । दावी माळा मुदी । रुक्याची आस धरूनि । हालवी ती फुदी ॥2॥ थोरे घरीं करी फेरी । तेथें नाचे बरी । जेथें निघे रुका । तेथें हालवी टिरी ॥3॥ आंत मांग बाहेर चांग । सौरी ती नव्हे तेग । तुका दास नटतसे । न करी त्याचा संग ॥4॥ 464 चाल माझ्या राघो । डोंगरीं दिवा लागो ॥ध्रु.॥ घर केलें दार केलें । घरीं नाहीं वरो । सेजारणी पापिणीचीं पांच पोरें मरो ॥1॥ घरीं पांच पोरें । तीं मजहुनि आहेत थोरें । पांचांच्या बळें । खादलीं बावन केळें ॥2॥ घर केलें दार केलें । दुकान केला मोटा। पाटाची राणी धांगडधिंगा तिचा मोटा ॥3॥ दुकान केला मोटा । तर पदरीं रुका खोटा । हिजडा ह्मणसी जोगी । तर सोळा सहस्र भोगी । तुका ह्मणे वेगीं । तर हरि ह्मणा जगीं ॥4॥ 465 जन्मा आलिया गेलिया परी । भिH नाहीं केली । माझें माझें ह्मणोनियां । गुंतगुंतों मेलीं ॥1॥ येथें कांहीं नाहीं । लव गुरूच्या पायीं । चाल रांडें टाकी रुका । नकों करूं बोल । गुरुविण मार्ग नाहीं । करिसी तें फोल ॥2॥ खाउनी जेउनि लेउनि नेसुनि । ह्मणती आह्मी ब†या । साधु संत घरा आल्या । होती पाठमो†या ॥3॥ वाचोनि पढोनि जाले शाहणे । ह्मणती आह्मी संत । परनारी देखोनि त्यांचें । चंचळ जालें चित्त ॥4॥ टिळा टोपी घालुनि माळा। ह्मणती आह्मी साधु । दयाधर्म चित्तीं नाहीं । ते जाणावे भोंदु ॥5॥ कलियुगीं घरोघरीं । संत जाले फार । वीतिभरी पोटासाठीं । हिंडती दारोदार ॥6॥ संत ह्मणती केली निंदा । निंदा नव्हे भाइऩ । तुका असे अनन्यें भावें शरण संतां पायीं ॥7॥ ॥11॥ वाघा - अभंग 1 466 अनंत जुगाचा देव्हारा । निजबोधांचा घुमारा । अवचिता भरला वारा । या मल्लारी देवाचा ॥1॥ शुद्धसkवाचा कवडा मोठा। बोधबिरडें बांधला गांठा । गळां वैराग्याचा पट्टा । वाटा दावूं या भHीच्या ॥2॥ हृदय कोटंबा सांगातें । घोळ वाजवूं अनुहातें। Yाानभांडाराचें पोतें । रितें नव्हे कल्पांतीं ॥3॥ लक्ष चौ†यांशी घरें चारी । या जन्माची केली वारी । प्रसन्न जाला देव मल्लारी । सोहंभावीं राहिलों ॥4॥ या देवाचें भरतां वारें । अंगीं प्रेमाचें फेंपरें। गुरुगुरु करी वेडे चारें । पाहा तुकें भुंकविलें ॥5॥ ॥1॥ लिळत - अभंग 11 467 आजी दिवस जाला । धन्य सोनियाचा भला ॥1॥ जालें संताचे पंगती । बरवें भोजन निगुती ॥ध्रु.॥ रामकृष्णनामें । बरवीं मोहियेलीं प्रेमें ॥2॥ तुका ह्मणे आला । चवी रसाळ हा काला ॥3॥ 468 तुह्मी तरी सांगा कांहीं । आह्मांविशीं रखुमाबाइऩ ॥1॥ कांहीं उरलें तें ठायीं । वेगीं पाठवुनी देइप ॥ध्रु.॥ टोकत बैसलों देखा। इच्छीतसें ग्रासा एका ॥2॥ प्रेम देउनि बहुडा जाला । तुका ह्मणे विठ्ठल बोला ॥3॥ 469 वाट पाहें बाहे निडळीं ठेवुनियां हात । पंढरीचे वाटे दृिष्ट लागलें चित्त ॥1॥ कइप येतां देखें माझा मायबाप । घटिका बोटें दिवस लेखीं धरूनियां माप ॥ध्रु.॥ डावा डोळा लवे उजवी स्फुरते बाहे । मन उताविळ भाव सांडुनियां देहे ॥2॥ सुखसेजे गोडचित्तीं न लगे आणीक । नाठवे घर दार तान पळाली भूक ॥3॥ तुका ह्मणे धन्य दिवस ऐसा तो कोण । पंढरीचे वाटे येतां मूळ देखेन ॥4॥ 470 तुझें दास्य करूं आणिका मागों खावया । धिग् जालें जिणें माझें पंढरीराया ॥1॥ काय गा विठोबा तुज ह्मणावें । थोराच्या दैवें गोड शुभअशुभ ॥ध्रु.॥ संसाराचा धाक निरंतर आह्मांसी। मरण भलें परि काय अवकळा तैसी ॥2॥ तुझे शरणागत शरण जाऊं आणिकांसी । तुका ह्मणे कवणा लाज हें कां नेणसी ॥3॥ 471 पुरविली आळी । जे जे केली ते ते काळीं ॥1॥ माय तरी ऐसी सांगा । कृपाळुवा पांडुरंगा ॥ध्रु.॥ घेतलें नुतरी उचलोनि कडियेवरी ॥2॥ तुका ह्मणे घांस । मुखीं घाली ब्रह्मरस ॥3॥ 472 कथेची सामुग्री । देह अवसानावरी ॥1॥ नको जाऊं देऊं भंगा । गात्रें माझीं पांडुरंगा ॥ध्रु.॥ आयुष्य करीं उणें । परी मज आवडो कीर्तन ॥2॥ तुका ह्मणे हाणी । या वेगळी मना नाणीं ॥3॥ 473 गिळत जाली काया । हें चि लिळत पंढरिराया ॥1॥ आलें अवसानापासीं । रूप राहिलें मानसीं ॥ध्रु.॥ वाइला कळस । तेथें िस्थरावला रस ॥2॥ तुका ह्मणे गोड जालें । नारायणीं पोट धालें ॥3॥ 474 रत्नजडित सिंहासन । वरी बैसले आपण ॥1॥ कुंचे ढळती दोहीं बाहीं । जवळी रखुमाइऩ राही ॥ध्रु.॥ नाना उपचारीं । सििद्ध वोळगती कामारी ॥2॥ हातीं घेऊनि पादुका । उभा बंदिजन तुका ॥3॥ 475 हिरा शोभला कोंदणीं । जडित माणिकांची खाणी ॥1॥ तैसा दिसे नारायण । मुख सुखाचे मंडण ॥ध्रु.॥ कोटि चंद्रलीळा । पूणिऩमेच्या पूर्णकळा ॥2॥ तुका ह्मणे दृिष्ट धाये । परतोनि माघारी ते न ये ॥3॥ 476 पतित पतित । परी मी त्रिवाचा पतित ॥1॥ परी तूं आपुलिया सत्ता । मज करावें सरता ॥ध्रु.॥ नाहीं चित्तशुिद्ध । िस्थर पायांपाशीं बुिद्ध ॥2॥ अपराधाचा केलों । तुका ह्मणे किती बोलों ॥3॥ 477 उभारिला हात । जगीं जाणविली मात ॥1॥ देव बैसले सिंहासनीं । आल्या याचका होय धनी ॥ध्रु.॥ एकाच्या कैवाडें । उगवे बहुतांचें कोडें ॥2॥ दोहीं ठायीं तुका । नाहीं पडों देत चुका ॥3॥ ॥11॥ आशीर्वाद - अभंग 5 478 जीवेंसाटीं यत्नभाव । त्याची नाव बळकट ॥1॥ पैल तीरा जातां कांहीं । संदेह नाहीं भवनदी ॥ध्रु.॥ विश्वासाची धन्य जाती। तेथें वस्ती देवाची ॥2॥ तुका ह्मणे भोिळयांचा । देव साचा अंकित ॥3॥ 479 आशीर्वाद तया जाती । आवडी चित्तीं देवाची ॥1॥ कल्याण ती असो क्षेम । वाढे प्रेम आगळें ॥ध्रु.॥ भिHभाग्यगांठी धन। त्या नमन जीवासी ॥2॥ तुका ह्मणे हरिचे दास । तेथें आस सकळ ॥3॥ 480 तया साटीं वेचूं वाणी । अइकों कानीं वारता ॥1॥ क्षेम माझे हरिजन । समाधान पुसतां त्यां ॥ध्रु.॥ परत्रींचे जे सांगाती। त्यांची याती न विचारीं ॥2॥ तुका ह्मणे धैर्यवंतें । निर्मळचित्तें सरवीं तीं ॥3॥ 481 अभय उत्तर संतीं केलें दान । जालें समाधान चित्त तेणें ॥1॥ आतां प्रेमरसें न घडे खंडण । द्यावें कृपादान नारायणा ॥ध्रु.॥ आलें जें उचित देहविभागासी । तेणें पायांपासीं उभी असों ॥2॥ तुका ह्मणे करी पूजन वैखरी । बोबडा उत्तरीं गातों गीत ॥3॥ 482 असो मंत्रहीन क्रिया । नका चर्या विचारूं ॥1॥ सेवेमधीं जमा धरा । कृपा करा शेवटीं ॥ध्रु.॥ विचारूनि ठाया ठाव। येथें भाव राहिला ॥2॥ आतां तुकयापाशीं हेवा । नाहीं देवा तांतडी ॥3॥ ॥5॥ 483 ऐकें वचन कमळापती । मज रंकाची विनंती ॥1॥ कर जोडितों कथाकाळीं । आपण असावें जवळी ॥ध्रु.॥ घेइप ऐसी भाक। मागेन जरि कांहीं आणिक ॥2॥ तुकयाबंधु ह्मणे देवा । शब्द इतुका राखावा ॥3॥ 484 आली लिळताची वेळ । असा सावध सकळ ॥1॥ लाहो करा वेगीं स्मरा । टाळी वाउनि विश्वंभरा ॥ध्रु.॥ जालिया अवसान । न संपडती चरण ॥2॥ तुकयाबंधु ह्मणे थोडें । अवधि उरली आहे पुढें ॥3॥ 485 नेणें गाऊं कांहीं धड बोलतां वचन । कायावाचामनेंसहित आलों शरण ॥1॥ करीं अंगीकार नको मोकलूं हरी । पतितपावन िब्रदें करावीं खरीं ॥ध्रु.॥ नेणें भिHभाव तुझा ह्मणवितों दास । जरि देसी अंतर तरि लज्जा कोणास ॥2॥ ह्मणे तुकयाबंधु तुझे धरियेले पाये । आतां कोण दुजा ऐसा आह्मांसी आहे ॥3॥ 486 तूं च मायबाप बंधु सखा आमचा । वित्त गोत जीवलग जीवाचा ॥1॥ आणीक प्रमाण नाहीं दुसरें आतां । योगक्षेमभार तुझे घातला माथां ॥ध्रु.॥ तूं च क्रियाकर्म धर्म देव तूं कुळ । तूं च तप तीर्थ व्रत गुरु सकळ ॥2॥ ह्मणे तुकयाबंधु करिता कार्यता देवा । तूं च भाव भिH पूजा पुनस्कार आघवा ॥3॥ 487 करुनि उचित । प्रेम घालीं हृदयांत ॥1॥ आलों दान मागायास । थोरी करूनियां आस ॥ध्रु.॥ चिंतन समयीं । सेवा आपुली च देइप ॥2॥ तुकयाबंधु ह्मणे भावा । मज निरवावें देवा ॥3॥ 488 गाऊं वाऊं टाळी रंगीं नाचों उदास । सांडोनि भय लज्जा शंका आस निरास ॥1॥ बिळयाचा बळी तो कैवारी आमुचा। भुिHमुिHदाता सकळां ही सिद्धींचा ॥ध्रु.॥ मारूं शब्दशस्त्रबाण निःशंक अनिवार । कंटकाचा चुर शिर फोडूं काळाचें ॥2॥ ह्मणे तुकयाबंधु नाहीं जीवाची चाड । आपुलिया तेथें काय आणिकांची भीड ॥3॥ 489 सांडूनि वैकुंठ । उभा विटेवरी नीट ॥1॥ आला आला रे जगजेठी । भHा पुंडलिकाचे भेटी ॥ध्रु.॥ पैल चंद्रभागे तिरीं । कट धरूनियां करीं ॥2॥ तुकयाबंधु ह्मणे अंबर । गजर होतो जयजयकार ॥3॥ 490 कृपाळु भHांचा । ऐसा पति गोपिकांचा ॥1॥ उभा न पाचारितां दारीं । न संगतां काम करी ॥ध्रु.॥ भाव देखोनि निर्मळ। रजां वोडवी कपाळ ॥2॥ तुकयाबंधु ह्मणे न भजा । कां रे ऐसा भोळा राजा ॥3॥ 491 केला अंगीकार पंढरीच्या देवें । आतां काय करिती काळ मशक मानवें ॥1॥ घातलीं बाहेर तीं भय होतें ज्यानें । बैसला आपण तेथें घालुनियां ठाणें ॥ध्रु.॥ लागों नेदी वारा दुजियाचा अंगासी । हा पुरता निर्धार कळों आला आह्मांसी ॥2॥ ह्मणे तुकयाबंधु न लगे करावी चिंता । कोणेविशीं आतां बैसलों हस्तीवरी माथां ॥3॥ 492 अगोचरी बोलिलों आYोविण आगळें । परी तें आतां न संडावें राउळें ॥1॥ जाइऩल रोकडा बोल न पुसती आह्मां । तुझा तुझें ह्मणविलें पाहा पुरुषोत्तमा ॥ध्रु.॥ न व्हावा न वजावा न कळतां अन्याय । न धरावें तें मनीं भलता करा उपाय ॥2॥ ह्मणे तुकयाबंधु हीन मी ह्मणोनि लाजसी । वारा लागों पाहातोहे उंच्या झाडासी ॥3॥ 493 जाली पाकसििद्ध वाट पाहे रखुमाइऩ । उदक तापलें डेरां चीकसा मदुऩिन अइऩ ॥1॥ उठा पांडुरंगा उशीर जाला भोजनीं। उभ्या आंचवणा गोपी कळस घेउनी ॥ध्रु.॥ अवघ्या सावचित्त सेवेलागीं सकळा । उद्धव अक्रूर आले पाचारूं मुळा ॥2॥ सावरिली सेज सुमनयाति सुगंधा । रत्नदीप ताटीं वाळा विडिया विनोदा ॥3॥ तुका विनंती करी पाहे पंढरीराणा । असा सावचित्त सांगे सकळा जना ॥4॥ 494 उठा सकळ जन उठिले नारायण । आनंदले मुनिजन तिन्ही लोक ॥1॥ करा जयजयकार वाद्यांचा गजर । मृदंग विणे अपार टाळ घोळ ॥ध्रु.॥ जोडोनि दोन्ही कर मुख पाहा सादर । पायावरी शिर ठेवूनियां ॥2॥ तुका ह्मणे काय पढियंतें तें मागा । आपुलालें सांगा सुख दुःखें ॥3॥ 495 करूनी विनवणी पायीं ठेवीं माथा । परिसावी विनवणी माझी पंढरीनाथा ॥1॥ अखंडित असावेंसें वाटतें पायीं । साहोनि संकोच ठाव थोडासा देइप ॥ध्रु.॥ असो नमो भाव आलों तुझिया ठाया। पाहें कृपादृष्टी मज पंढरीराया ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मीं तुझीं वेडीं वांकडीं । नामें भवपाश हातें आपुल्या तोडीं ॥3॥ 496 घडिया घालुनि तळीं चालती वनमाळी । उमटती कोमळीं कुंकुमाचीं ॥1॥ वंदा चरणरज अवघे सकळ जन । तारियेले पाषाण उदकीं जेणें ॥ध्रु.॥ पैस धरुनी चला ठाकत ठायीं ठायीं । मौन्य धरुनी कांहीं नो बोलावें ॥2॥ तुका अवसरु जाणवितो पुढें। उघडलीं महाल मंदिरें कवाडें ॥3॥ 497 भीतरी गेले हरी राहा क्षणभरी । होइऩल फळ धीर करावा ॥1॥ न करीं त्वरा ऐकें मात । क्षण एक निवांत बैसावें ॥ध्रु.॥ करूनी मदऩन सारिलें पाणी । न्हाले देव अंग पुसी भवानी ॥2॥ नेसला सोनसळा विनवी रखुमाइऩ । वाढिलें आतां ठायीं चलावें जी ॥3॥ करुनियां भोजन घेतलें आंचवण । आनंदें नारायण पहुडले ॥4॥ तुका मात जाणवी आतां । सकळां बहुतां होती ची ॥5॥ 498 द्या जी आह्मां कांहीं सांगा जी रखुमाइऩ । शेष उरलें ठायीं सनकादिकांचें ॥1॥ टोकत बाहेरी बैसलों आशा । पुराया ग्रासा एकमेकां ॥ध्रु.॥ येथवरी आलों तुझिया नांवें । आस करुनी आह्मी दातारा ॥2॥ प्रेम देउनियां बहुडा आतां दिला । तुका ह्मणे आतां विठ्ठल बोला ॥3॥ 499 बहुडविलें जन मन जालें निश्चळ । चुकवूनी कोल्हाळ आला तुका ॥1॥ पयपकीं निद्रा करावें शयन । रखुमाइऩ आपण समवेत ॥ध्रु.॥ घेउनियां आलों हातीं टाळ वीणा । सेवेसि चरणा स्वामीचिया ॥2॥ तुका ह्मणे आतां परिसावीं सादरें । बोबडीं उत्तरें पांडुरंगा ॥3॥ 500 नाच गाणें माझा जवळील ठाव । निरोपीन भाव होइऩल तो ॥1॥ तुह्मां निद्रा मज आYाा ते स्वभावें । उतरूनि जीवें जाइऩन लोण ॥ध्रु.॥ एकाएकीं बहु करीन सुस्वरें । मधुर उत्तरें आवडीनें ॥2॥ तुका ह्मणे तूं जगदानी उदार । फेडशील भार एका वेळा ॥3॥ 501 सिणलेती सेवकां देउनि इच्छादान । केला अभिमान अंगीकारा ॥1॥ अहो दीनानाथा आनंदमूर्ती । तुह्मांसि शोभती ब्रीदें ऐसीं ॥ध्रु.॥ बहुतांनीं विनविलें बहुतां प्रकारीं । सकळां ठायीं हरी पुरलेती ॥2॥ तुका ह्मणे अगा कुटुंबवत्सळा । कोण तुझी लीळा जाणे ऐसी ॥3॥ 502 उठा भागलेती उजगरा । जाला स्वामी निद्रा करा ॥1॥ वाट पाहाते रुिक्मणी । उभी मंचक संवारुणी ॥ध्रु.॥ केली करा क्षमा। बडबड पुरुषोत्तमा ॥2॥ लागतो चरणा । तुकयाबंधु नारायणा ॥3॥ 503 पावला प्रसाद आतां विटोनि जावें । आपला तो श्रम कळों येतसे जीवें ॥1॥ आतां स्वामी सुखें निद्रा करा गोपाळा । पुरले मनोरथ जातों आपुलिया स्थळा ॥ध्रु.॥ तुह्मांसि जागवूं आह्मी आपुलिया चाडा । शुभाशुभ कर्में दोष वाराया पीडा ॥2॥ तुका ह्मणे दिलें उिच्छष्टाचें भोजन । आह्मां आपुलिया नाहीं निवडिलें भिन्न ॥3॥ 504 शब्दांचीं रत्नें करूनी अळंकार । तेणें विश्वंभर पूजियेला ॥1॥ भावाचे उपचार करूनि भोजन । तेणें नारायण जेवविला ॥ध्रु.॥ संसारा हातीं दिलें आंचवण । मुखशुद्धी मन समपिऩलें ॥2॥ रंगलीं इंिद्रयें सुरंग तांबूल । माथां तुळसीदळ समपिऩलें ॥3॥ एकभावदीप करूनि निरांजन । देऊनि आसन देहाचें या ॥4॥ न बोलोनि तुका करी चरणसेवा । निजविलें देवा माजघरीं ॥5॥ 505 उठोनियां तुका गेला निजस्थळा । उरले राउळा माजी देव ॥1॥ निउल जालें सेवका स्वामींचें । आYो करुनी चित्त समाधान ॥ध्रु.॥ पहुडलिया हरी अनंतशैनावरी । तेथें नाहीं उरी कांहीं काम ॥2॥ अवघी बाहेर घालूनि गेला तुका । सांगितलें लोकां निजले देव ॥3॥ दसरा - अभंग 1 506 पवित्र सुदिन उत्तम दिवस दसरा । सांपडला तो साधा आजि मुहूर्त बरा । गर्जा जेजेकार हरि हृदयीं धरा । आळस नका करूं लाहानां सांगतों थोरां ॥1॥ या हो या हो बाइयानो निघाले हरी। सिलंगणा वेगीं घेउनि आरत्या करीं । ओवाळूं श्रीमुख वंदूं पाउलें शिरीं । आह्मां दैव आलें येथें घरिच्या घरीं ॥ध्रु.॥ अक्षय मुहूर्त औठामध्यें साधे तें । मग येरी गर्जे जैसें तैसें होत जातें । ह्मणोनि मागें पुढें कोणी न पाहावें येथें । सांडा परतें काम जाऊं हरी सांगातें ॥2॥ बहुतां बहुतां रीतीं चित्तीं धरा हें मनीं । नका गै करूं आइकाल ज्या कानीं । मग हें सुख कधीं न देखाल स्वप्नीं । उरेल हायहाय मागें होइऩल काहाणी ॥3॥ ऐसियास वंचती त्यांच्या अभाग्या पार । नाहीं नाहीं नाहीं सत्य जाणा निर्धार । मग हे वेळ घटिका न ये अजरामर। कळलें असों द्या मग पडतील विचार ॥4॥ जयासाटीं ब्रह्मादिक जालेति पिसे । उिच्छष्टा कारणें देव जळीं जाले मासे । अद्धापगीं विश्वमाता लक्षुमी वसे । तो हा तुकयाबंधु ह्मणे आलें अनायासें ॥5॥ 507 ओवाळूं आरती पंढरीराया । सर्वभावें शरण आलों तुझिया पायां ॥1॥ सर्व व्यापून कैसें रूप आकळ । तो हा गौऑया घरीं जाला कृष्ण बाळ ॥ध्रु.॥ स्वरूप गुणातीत जाला अवतारधारी। तो हा पांडुरंग उभा विटेवरी ॥2॥ भHीचिया काजा कैसा रूपासि आला । िब्रदाचा तोडर चरणीं मिरविला ॥3॥ आरतें आरती ओवािळली । वाखाणितां कीिर्त्त वाचा परतली ॥4॥ भावभिHबळें होसी कृपाळु देवा । तुका ह्मणे पांडुरंगा तुझ्या न कळती मावा ॥5॥ 508 करूनि आरती । आतां ओवाळूं श्रीपती ॥1॥ आजि पुरले नवस । धन्य जाला हा दिवस ॥ध्रु.॥ पाहा वो सकळा । पुण्यवंता तुह्मी बाळा ॥2॥ तुका वाहे टाळी । होता सन्निध जवळी ॥3॥ 509 द्याल माळ जरी पडेन मी पायां । दंडवत वांयां कोण वेची ॥1॥ आलें तें हिशोबें अवघिया प्रमाण । द्यावें तरी दान मान होतो ॥ध्रु.॥ मोकिळया मनें घ्याल जरी सेवा । प्रसाद पाठवा लवकरी ॥2॥ तुका ह्मणे तुह्मी जालिया कृपण । नामाची जतन मग कैची ॥3॥ 510 तुह्मीं जावें निजमंदिरा । आह्मी जातों आपुल्या घरा ॥1॥ विठोबा लोभ असों देइप । आह्मी असों तुमचें पाइप ॥ध्रु.॥ चित्त करी सेवा । आह्मी जातों आपुल्या गावां ॥2॥ तुका ह्मणे दिशा भुलों। फिरोन पायापाशीं आलों ॥3॥ 511 पाहें प्रसादाची वाट । द्यावें धोवोनियां ताट ॥1॥ शेष घेउनि जाइऩन । तुमचें जालिया भोजन ॥ध्रु.॥ जालों एकसवा । तुह्मां आडुनियां देवा ॥2॥ तुका ह्मणे चित्त । करूनि राहिलों नििंश्चत॥3॥ 512 केली कटकट गाऊं नाचों नेणतां । लाज नाहीं भय आह्मां पोटाची चिंता ॥1॥ बैसा सिणलेती पाय रगडूं दातारा । जाणवूं द्या वारा उब जाली शरीरा ॥ध्रु.॥ उशिरा उशीर किती काय ह्मणावा । जननिये बाळका कोप कांहीं न धरावा ॥2॥ तुझिये संगतीं येऊं करूं कोल्हाळ । तुका ह्मणे बाळें अवघीं मिळोन गोपाळ ॥3॥ 513 कळस वाहियेला शिरीं । सहस्रनामें पूजा करीं ॥1॥ पीक पिकलें पिकलें । घन दाटोनियां आलें ॥ध्रु.॥ शेवटीचें दान । भागा आला नारायण ॥2॥ तुका ह्मणे पोट । भरलें वारले बोभाट ॥3॥ 514 आरुष शब्द बोलों मनीं न धरावें कांहीं । लडिवाळ बाळकें तूं चि आमुचि आइऩ ॥1॥ देइप गे विठाबाइऩ प्रेमभातुकें । अवघियां कवतुकें लहानां थोरां सकळां ॥ध्रु.॥ असो नसो भाव आलों तुझिया ठाया । पाहे कृपादृष्टी आतां पंढरीराया ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मी तुझीं वेडीं वांकुडीं । नामें भवपाश आतां आपुलिया तोडीं ॥3॥ 515 आडकलें देवद्वार । व्यर्थ काय करकर ॥1॥ आतां चला जाऊं घरा । नका करूं उजगरा ॥ध्रु.॥ देवा लागलीसे निज । येथें उभ्या काय काज ॥2॥ राग येतो देवा । तुका ह्मणे नेघे सेवा ॥3॥ 516 कृष्ण माझी माता कृष्ण माझा पिता । बहिणी बंधु चुलता कृष्ण माझा ॥1॥ कृष्ण माझा गुरू कृष्ण माझें तारूं । उतरी पैल पारू भवनदीची ॥ध्रु.॥ कृष्ण माझें मन कृष्ण माझें जन । सोइरा सज्जन कृष्ण माझा ॥2॥ तुका ह्मणे माझा श्रीकृष्ण विसावा। वाटे न करावा परता जीवा ॥3॥ 517 कृपा करावी भगवंतें । ऐसा शिष्य द्यावा मातें ॥1॥ माझें व्रत जो चालवी । त्यासि द्यावें त्वां पालवी ॥ध्रु.॥ व्हावा ब्रह्मYाानी गुंडा । तिहीं लोकीं ज्याचा झेंडा ॥2॥ तुका तुका हाका मारी । माझ्या विठोबाच्या द्वारीं ॥3॥ 518 जातो वाराणसी । निरवी गाइऩ घोडे ह्मैसी ॥1॥ गेलों येतों नाहीं ऐसा । सत्य मानावा भरवसा ॥ध्रु.॥ नका काढूं माझीं पेवें। तुह्मीं वरळा भूस खावें ॥2॥ भिकारियाचे पाठीं । तुह्मी घेउनि लागा काठी ॥3॥ सांगा जेवाया ब्राह्मण । तरी कापा माझी मान ॥4॥ वोकलिया वोका । म्यां खचिऩला नाहीं रुका ॥5॥ तुह्मीं खावें ताकपाणी । जतन करा तूपलोणी ॥6॥ नाहीं माझें मनीं । पोरें रांडा नागवणी ॥7॥ तुका ह्मणे नीट । होतें तैसें बोले स्पष्ट ॥8॥ 519 कास घालोनी बळकट । झालों किळकाळासी नीट । केली पायवाट । भवसिंधूवरूनि ॥1॥ या रे या रे लाहान थोर । याति भलते नारीनर । करावा विचार । न लगे चिंता कोणासी ॥ध्रु.॥ कामी गुंतले रिकामे । जपी तपी येथें जमे । लाविले दमामे। मुH आणि मुमुक्षा ॥2॥ एकंदर शिका । पाठविला इहलोका । आलों ह्मणे तुका । मी नामाचा धारक ॥3॥ 520 आह्मी वैकुंठवासी । आलों या चि कारणासी । बोलिले जे ॠषी । साच भावें वर्ताव्या ॥1॥ झाडूं संतांचे मारग । आडरानें भरलें जग । उिच्छष्टाचा भाग । शेष उरलें तें सेवूं ॥ध्रु.॥ अथॉ लोपलीं पुराणें । नाश केला शब्दYाानें । विषयलोभी मन । साधनें बुडविलीं ॥2॥ पिटूं भHीचा डांगोरा । किळकाळासी दरारा । तुका ह्मणे करा। जेजेकार आनंदें ॥3॥ 521 बिळयाचे अंकित । आह्मी जालों बिळवंत ॥1॥ लाता हाणोनि संसारा । केला षडूमाअचा मारा ॥ध्रु.॥ जन धन तन । केलें तृणाही समान ॥2॥ तुका ह्मणे आतां । आह्मी मुHीचिया माथां ॥3॥ 522 मृत्युलोकीं आह्मां आवडती परी । नाहीं एका हरिनामें विण ॥1॥ विटलें हें चित्त प्रपंचापासूनि । वमन हें मनीं बैसलेंसे ॥ध्रु.॥ सोनें रूपें आह्मां मृित्तके समान । माणिकें पाषाण खडे तैसे ॥2॥ तुका ह्मणे तैशा दिसतील नारी । रिसाचियापरी आह्मांपुढें ॥3॥ 523 िस्त्रयांचा तो संग नको नारायणा । काष्ठा या पाषाणामृित्तकेच्या ॥1॥ नाठवे हा देव न घडे भजन । लांचावलें मन आवरे ना ॥ध्रु.॥ दृिष्टमुखें मरण इंिद्रयाच्या द्वारें । लावण्य तें खरें दुःखमूळ ॥2॥ तुका ह्मणे जरी अिग्न जाला साधु । परी पावे बाधूं संघट्टणें ॥3॥ 524 पराविया नारी रखुमाइऩसमान । हें गेलें नेमून ठायींचें चि ॥1॥ जाइप वो तूं माते न करीं सायास । आह्मी विष्णुदास नव्हों तैसे ॥ध्रु.॥ न साहावें मज तुझें हें पतन । नको हें वचन दुष्ट वदों ॥2॥ तुका ह्मणे तुज पाहिजे भ्रतार । तरी काय नर थोडे जाले ॥3॥ 525 भिHप्रतिपाळे दीन वो वत्सळे । विठ्ठले कृपाळे होसी माये ॥1॥ पडिला विसर माझा काय गुणें । कपाळ हें उणें काय करूं ॥2॥ तुका ह्मणे माझें जाळूनि संचित । करीं वो उचित भेट देइप ॥3॥ 526 तुजविण मज कोण वो सोयरें । आणीक दुसरें पांडुरंगे ॥1॥ लागलीसे आस पाहा तुझें वास । रात्री वो दिवस लेखीं बोटीं ॥2॥ काम गोड मज न लगे हा धंदा । तुका ह्मणे सदा हें चि ध्यान ॥3॥ 527 पढियंतें आह्मी तुजपाशीं मागावें । जीवींचें सांगावें हितगुज ॥1॥ पाळसील लळे दीन वो वत्सले । विठ्ठले कृपाळे जननिये ॥ध्रु.॥ जीव भाव तुझ्या ठेवियेला पायीं । तूं चि सर्वा ठायीं एक आह्मां ॥2॥ दुजियाचा संग लागों नेदीं वारा । नाहीं जात घरा आणिकांच्या ॥3॥ सर्वसत्ता एकी आहे तुजपाशीं । ठावें आहे देसी मागेन तें ॥4॥ ह्मणउनि पुढें मांडियेली आळी । थिंकोनियां चोळी डोळे तुका ॥5॥ 528 कोण पर्वकाळ पहासील तीथ । होतें माझें चित्त कासावीस ॥1॥ पाठवीं भातुकें प्रेरीं झडकरी । नको राखों उरी पांडुरंगा ॥ध्रु.॥ न धरावा कोप मजवरी कांहीं । अवगुणी अन्यायी ह्मणोनियां ॥2॥ काय रडवीसी नेणतियां पोरां । जाणतियां थोरां याचिपरी ॥3॥ काय उभी कर ठेवुनियां कटीं । बुझावीं धाकुटीं लडिवाळें ॥4॥ तुका ह्मणे आतां पदरासी पिळा । घालीन निराळा नव्हे मग ॥5॥ 529 कां हो देवा कांहीं न बोला चि गोष्टी । कां मज हिंपुटी करीतसा ॥1॥ कंठीं प्राण पाहें वचनाची आस । तों दिसे उदास धरिलें ऐसें ॥ध्रु.॥ येणें काळें बुंथी घेतलीसे खोल । कां नये विटाळ होऊं माझा ॥2॥ लाज वाटे मज ह्मणवितां देवाचा । न पुससी फुकाचा तुका ह्मणे ॥3॥ 530 उचित तें काय जाणावें दुर्बळें । थोरिवेचें काळें तोंड देवा ॥1॥ देतों हाका कोणी नाइकती द्वारीं । ओस कोणी घरीं नाहींऐसें ॥ध्रु.॥ आलिया अतीता शब्द समाधान । करितां वचन कायवेंचे॥2॥ तुका ह्मणे तुह्मां साजे हें श्रीहरी । आह्मी निलाजिरीं नाहीं ऐसीं ॥3॥ 531 आह्मी मागों ऐसें नाहीं तुजपाशीं । जरीं तूं भीतोसि पांडुरंगा ॥1॥ पाहें विचारूनि आहे तुज ठावें । आह्मी धालों नावें तुझ्या एका ॥ध्रु.॥ ॠिद्धसििद्ध तुझें मुख्य भांडवल । हें तों आह्मां फोल भHीपुढें ॥2॥ तुका ह्मणे जाऊं वैकुंठा चालत । बैसोनि नििंश्चत सुख भोगू ॥3॥ 532 न लगे हें मज तुझें ब्रह्मYाान । गोजिरें सगुण रूप पुरे ॥1॥ लागला उशीर पतितपावना । विसरोनि वचना गेलासि या ॥ध्रु.॥ जाळोनि संसार बैसलों अंगणीं । तुझे नाहीं मनीं मानसीं तें ॥2॥ तुका ह्मणे नको रागेजों विठ्ठला । उठीं देइप मला भेटी आतां ॥3॥ 533 कमोदिनी काय जाणे तो परिमळ । भ्रमर सकळ भोगीतसे ॥1॥ तैसें तुज ठावें नाहीं तुझें नाम । आह्मी च तें प्रेमसुख जाणों ॥ध्रु.॥ माते तृण बाळा दुधाची ते गोडी । ज्याची नये जोडी त्यासी कामा ॥2॥ तुका ह्मणे मुHाफळ शिंपीपोटीं । नाहीं त्याची भेटी भोग तिये ॥3॥ 534 काय सांगों तुझ्या चरणांच्या सुखा । अनुभव ठाउका नाहीं तुज ॥1॥ बोलतां हें कैसें वाटे खरेपण । अमृताचे गुण अमृतासी ॥ध्रु.॥ आह्मी एकएका ग्वाही मायपुतें । जाणों तें निरुतें सुख दोघें ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मां मोक्षाचा कांटाळा । कां तुह्मी गोपाळा नेणां ऐसें ॥3॥ 535 देखोनियां तुझ्या रूपाचा आकार । उभा कटीं कर ठेवूनियां ॥1॥ तेणें माझ्या चित्ता होतें समाधान । वाटतें चरण न सोडावे ॥ध्रु.॥ मुखें गातों गीत वाजवितों टाळी । नाचतों राउळीं प्रेमसुखें ॥2॥ तुका ह्मणे मज तुझ्या नामापुढें । तुश हें बापुडें सकळी काळ ॥3॥ 536 आतां येणेंविण नाहीं आह्मां चाड । कोण बडबड करी वांयां ॥1॥ सुख तें चि दुःख पुण्यपाप खरें । हें तों आह्मां बरें कळों आलें ॥ध्रु.॥ तुका ह्मणे वाचा वाइऩली अनंता । बोलायाचें आतां काम नाहीं ॥3॥ 537 बोलों अबोलणें मरोनियां जिणें । असोनि नसणें जनि आह्मां ॥1॥ भोगीं त्याग जाला संगीं च असंग । तोडियेले लाग माग दोन्ही ॥2॥ तुका ह्मणे नव्हें दिसतों मी तैसा । पुसणें तें पुसा पांडुरंगा ॥3॥ 538 अधिकार तैसा दावियेले मार्ग । चालतां हें मग कळों येतें ॥1॥ जाळूं नये नाव पावलेनि पार । मागील आधार बहुतांचा ॥2॥ तुका ह्मणे रोग वैदाचे अंगीं । नाहीं करी जगीं उपकार ॥3॥ 539 संवसार तीहीं केला पाठमोरा । नाहीं द्रव्य दारा जया चित्तीं ॥1॥ शुभाशुभ नाहीं हर्षामर्ष अंगीं । जनादऩन जगीं होउनि ठेला ॥2॥ तुका ह्मणे देहें दिला एकसरें । जयासि दुसरें नाहीं मग ॥3॥ 540 देहबुिद्ध वसे लोभ जयां चित्तीं । आपुलें जाणती परावें जे ॥1॥ तयासि चालतां पाहिजे सिदोरी । दुःख पावे करी असत्य तो ॥2॥ तुका ह्मणे धर्म रक्षाया कारणें । छाया इच्छी उन्हें तापला तो ॥3॥ 541 काळें खादला हा अवघा आकार । उत्पित्तसंहारघडमोडी ॥1॥ वीज तो अंकुर आच्छादिला पोटीं । अनंता सेवटीं एकाचिया ॥2॥ तुका ह्मणे शब्दें व्यापिलें आकाश । गुढार हें तैसें कळों नये ॥3॥ 542 आणीक काळें न चले उपाय । धरावे या पाय विठोबाचे ॥1॥ अवघें चि पुण्य असे तया पोटीं । अवघिया तुटी होय पापा ॥ध्रु.॥ अवघें मोकळें अवघिया काळें । उद्धरती कुळें नरनारी ॥2॥ काळ वेळ नाहीं गर्भवासदुःखें । उच्चारितां मुखें नाम एक ॥3॥ तुका ह्मणे कांहीं न लगे सांडावें । सांगतसें भावें घेती तयां ॥4॥ 543 कां रे माझा तुज न ये कळवळा । असोनि जवळा हृदयस्था ॥1 ॥ अगा नारायणा निष्ठ‍ा निर्गुणा । केला शोक नेणां कंठस्फोट ॥ध्रु.॥ कां हें चित्त नाहीं पावलें विश्रांती । इंिद्रयांची गति कुंटे चि ना ॥2॥ तुका ह्मणे कां रे धरियेला कोप । पाप सरलें नेणों पांडुरंगा ॥3॥ 544 दीनानाथा तुझीं िब्रदें चराचर । घेसील कैवार शरणागता ॥1॥ पुराणीं जे तुझे गर्जती पवाडे । ते आह्मां रोकडे कळों आले ॥ध्रु.॥ आपुल्या दासांचें न साहासी उणें । उभा त्याकारणें राहिलासी ॥2॥ चक्र गदा हातीं आयुधें अपारें । न्यून तेथें पुरें करूं धावें ॥3॥ तुका ह्मणे तुज भHीचें कारण । करावया पूर्ण अवतार ॥4॥ 545 वणूप महिमा ऐसी नाहीं मज वाचा । न बोलवे साचा पार तुझा ॥1॥ ठायींची हे काया ठेविली चरणीं । आतां ओवाळुनि काय सांडूं ॥ध्रु.॥ नाहीं भाव ऐसा करूं तुझी सेवा । जीव वाहूं देवा तो ही तुझा ॥2॥ मज माझें कांहीं न दिसे पाहातां । जें तुज अनंता समर्पावें ॥3॥ तुका ह्मणे आतां नाहीं मज थार । तुझे उपकार फेडावया ॥4॥ 546 नाहीं सुख मज न लगे हा मान । न राहे हें जन काय करूं ॥1॥ देहउपचारें पोळतसे अंग । विषतुल्य चांग मिष्टान्न तें ॥ध्रु.॥ नाइकवे स्तुति वाणितां थोरीव । होतो माझा जीव कासावीस ॥2॥ तुज पावें ऐसी सांग कांहीं कळा । नको मृगजळा गोवूं मज ॥3॥ तुका ह्मणे आतां करीं माझें हित । काढावें जळत आगींतूनि ॥4॥ 547 न मिळो खावया न वाढो संतान । परि हा नारायण कृपा करो ॥1॥ ऐसी माझी वाचा मज उपदेशी । आणीक लोकांसी हें चि सांगे ॥ध्रु.॥ विटंबो शरीर होत कां विपित्त । परि राहो चित्तीं नारायण ॥2॥ तुका ह्मणे नासिवंत हें सकळ । आठवे गोपाळ तें चि हित ॥3॥ 548 पिंड पोसावे हें अधमाचें Yाान । विलास मिष्टान्न करूनियां ॥1॥ शरीर रक्षावें हा धर्म बोलती । काय असे हातीं तयाचिया ॥ध्रु.॥ क्षणभंगुर हें जाय न कळतां । ग्रास गिळी सत्ता नाहीं हातीं ॥2॥ कर्वतिलीं देहें कापियेलें मांस । गेले वनवासा शुकादिक ॥3॥ तुका ह्मणे राज्य करितां जनक । अग्नीमाजी एक पाय जळे ॥4॥ 549 जरी माझी कोणी कापितील मान । तरी नको आन वदों जिव्हे ॥1॥ सकळां इंिद्रयां हे माझी विनंती । नका होऊं परतीं पांडुरंगा ॥ध्रु.॥ आणिकांची मात नाइकावी कानीं । आणीक नयनीं न पाहावें ॥2॥ चित्ता तुवां पायीं रहावें अखंडित । होउनी नििश्चत एकविध ॥3॥ चला पाय हात हें चि काम करा । माझ्या नमस्कारा विठोबाच्या ॥4॥ तुका ह्मणे तुह्मां भय काय करी । आमुचा कैवारी नारायण ॥5॥ 550 करिसी तें देवा करीं माझें सुखें । परी मी त्यासी मुखें न ह्मणें संत ॥1॥ जया राज्य द्रव्य करणें उपार्जना । वश दंभमाना इच्छे जाले ॥ध्रु.॥ जगदेव परी निवडीन निराळे । Yाानाचे आंधळे भारवाही ॥2॥ तुका ह्मणे भय न धरीं मानसीं । ऐसियाचे विशीं करितां दंड ॥3॥ 551 ह्मणविती ऐसे आइकतों संत । न देखीजे होत डोळां कोणीं ॥1॥ ऐसियांचा कोण मानितें विश्वास । निवडे तो रस घाइपडाइप ॥ध्रु.॥ पर्जन्याचे काळीं वाहाळाचे नद । ओसरतां बुंद न थारे चि ॥2॥ हि†या ऐशा गारा दिसती दूरोन । तुका ह्मणे घन न भेटे तों ॥3॥ 552 अतिवाद लावी । एक बोट सोंग दावी ॥1॥ त्याचा बहुरूपी नट । नव्हे वैष्णव तो चाट ॥ध्रु.॥ प्रतिपादी वाळी । एक पुजी एका छळी ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं । भूतदया ज्याचे ठायीं ॥3॥ 553 पोटाचे ते नट पाहों नये छंद । विषयांचे भेद विषयरूप ॥1॥ अथाअ परमार्थ कैसा घडों सके । चित्त लोभी भीके सोंग वांयां ॥ध्रु.॥ देवाचीं चरित्रें दाखविती लीळा । लाघवाच्या कळा मोहावया ॥2॥ तुका ह्मणे चित्तीं राहे अभिळास । दोघां नरकवास सारिखा चि ॥3॥ 554 भुंकती तीं द्यावीं भुंकों । आपण त्यांचें नये शिकों ॥1॥ भाविकांनीं दुर्जनाचें । मानूं नये कांहीं साचें ॥ध्रु.॥ होइल तैसें बळ । फजीत करावे ते खळ ॥2॥ तुका ह्मणे त्यांचें । पाप नाहीं ताडणाचें ॥3॥ 555 जप करितां राग । आला जवळी तो मांग ॥1॥ नको भोंवतालें जगीं । पाहों जवळी राख अंगीं ॥ध्रु.॥ कुडएाची संगती। सदा भोजन पंगती ॥2॥ तुका ह्मणे ब्रह्म । साधी विरहित कर्म ॥3॥ 556 कांहीं च मी नव्हें कोणिये गांवींचा । एकट ठायींचा ठायीं एक ॥1॥ नाहीं जात कोठें येत फिरोनियां । अवघें चि वांयांविण बोलें ॥ध्रु.॥ नाहीं मज कोणी आपुलें दुसरें । कोणाचा मी खरें कांहीं नव्हे ॥2॥ नाहीं आह्मां ज्यावें मरावें लागत । आहों अखंडित जैसे तैसे ॥3॥ तुका ह्मणे नांवरूप नाहीं आह्मां । वेगळा हएा कर्मा अकर्मासी ॥4॥ लोहगावांस परचक्रवेढा पडला - अभंग 3 557 न देखवे डोळां ऐसा हा आकांत । परपीडे चित्त दुःखी होतें ॥1॥ काय तुह्मी येथें नसालसें जालें । आह्मीं न देखिलें पाहिजे हें ॥ध्रु.॥ परचक्र कोठें हरिदासांच्या वासें । न देखिजेत देशें राहातिया ॥2॥ तुका ह्मणे माझी लाजविली सेवा । हीनपणें देवा जिणें जालें ॥3॥ 558 काय म्यां मानावें हरिकथेचें फळ । तरिजे सकळ जनीं ऐसें ॥1॥ उच्छेद तो असे हा गे आरंभला । रोकडें विठ्ठला परचक्र ॥ध्रु.॥ पापाविण नाहीं पाप येत पुढें । साक्षसी रोकडें साक्ष आलें ॥2॥ तुका ह्मणे जेथें वसतील दास । तेथें तुझा वास कैसा आतां ॥3॥ 559 भीत नाहीं आतां आपुल्या मरणा । दुःखी होतां जना न देखवे ॥1॥ आमची तो जाती ऐसी परंपरा । कां तुह्मी दातारा नेणां ऐसें ॥ध्रु.॥ भजनीं विक्षेप तें चि पैं मरण । न वजावा क्षण एक वांयां ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं आघाताचा वारा । ते स्थळीं दातारा ठाव मागें ॥3॥ ॥3॥ 560 फिरंगी वाखर लोखंडाचे विळे । परि ते निराळे गुणमोल ॥1॥ पायरी प्रतिमा एक चि पाषाण । परि तें महिमान वेगळालें ॥2॥ तुका ह्मणे तैशा नव्हतील परी । संतजना सरी सारिखिया ॥3॥ 561 कोण जाणे कोणा घडे उपासना । कोण या वचनाप्रति पावे ॥1॥ आतां माझा श्रोता वHा तूं चि देवा । करावी ते सेवा तुझी च मां ॥ध्रु.॥ कुशळ चतुर येथें न सरते । करितील रिते तर्क मतें ॥2॥ तुका ह्मणे जालें पेणें एके घरीं । मज आणि हरी तुह्मां गांठी ॥3॥ 562 आमचा विनोद तें जगा मरण । करिती भावहीण देखोवेखीं ॥1॥ न कळे सतंत हिताचा विचार । तों हे दारोदार खाती फेरे ॥ध्रु.॥ वंदिलें वंदावें निंदिलें निंदावें । एक गेलें जावें त्याचि वाटा ॥2॥ तुका ह्मणे कोणी नाइके सांगतां । होती यमदूता वरपडे ॥3॥ 563 दीप घेउनियां धुंडिती अंधार । भेटे हा विचार अघटित ॥1॥ विष्णुदास आह्मी न भ्याें किळकाळा । भुलों मृगजळा न घडे तें ॥ध्रु.॥ उधिळतां माती रविकळा मळे । हें कैसें न कळे भाग्यहीना ॥2॥ तुका ह्मणे तृणें झांके हुताशन । हें तंव वचन वाउगें चि ॥3॥ 564 नटनाटएें अवघें संपादिलें सोंग । भेद दाऊं रंग न पालटे ॥1॥ मांडियेला खेळ कौतुक बहुरूप । आपुलें स्वरूप जाणतसों ॥ध्रु.॥ स्फटिकाची शिळा उपाधि न मिळे । भाव दावी पिवळे लाल संगे ॥2॥ तुका ह्मणे आम्ही या जनाविरहित । होऊनि नििंश्चत क्रीडा करूं ॥3॥ 565 तुजविण वाणीं आणिकांची थोरी । तरी माझी हरी जिव्हा झडो ॥1॥ तुजविण चित्ता आवडे आणीक । तरी हा मस्तक भंगो माझा ॥ध्रु.॥ नेत्रीं आणिकांसि पाहीन आवडी । जातु ते चि घडी चांडाळ हे ॥2॥ कथामृतपान न करिती श्रवण । काय प्रयोजन मग यांचें ॥3॥ तुका ह्मणे काय वांचून कारण । तुज एक क्षण विसंबतां ॥4॥ स्वामींचे स्त्रीनें स्वामींस कठिण उत्तरें केलीं - अभंग 7 566 मज चि भोंवता केला येणें जोग । काय याचा भोग अंतरला ॥1॥ चालोनियां घरा सर्व सुखें येती । माझी तों फजीती चुके चि ना ॥ध्रु.॥ कोणाची बाइऩल होऊनियां वोढूं । संवसारीं काढूं आपदा किती ॥2॥ काय तरी देऊं तोडितील पोरें । मरतीं तरी बरें होतें आतां ॥3॥ कांहीं नेदी वांचों धोवियेलें घर । सारवावया ढोर शेण नाहीं ॥4॥ तुका ह्मणे रांड न करितां विचार । वाहुनियां भार कुंथे माथां ॥5॥ 567 काय नेणों होता दावेदार मेला । वैर तो साधिला होउनि गोहो ॥1॥ किती सर्वकाळ सोसावें हें दुःख । किती लोकां मुख वासूं तरीं ॥ध्रु.॥ झवे आपुली आइऩ काय माझें केलें । धड या विठ्ठलें संसाराचें ॥2॥ तुका ह्मणे येती बाइऩले असडे । काुंफ्दोनियां रडे हांसे कांहीं ॥3॥ 568 गोणी आली घरा । दाणे खाऊं नेदी पोरा ॥1॥ भरी लोकांची पांटोरी । मेला चोरटा खाणोरी ॥ध्रु.॥ खवळली पिसी । हाता झोंबे जैसी लांसी ॥2॥ तुका ह्मणे खोटा । रांडे संचिताचा सांटा ॥3॥ 569 आतां पोरा काय खासी । गोहो जाला देवलसी ॥1॥ डोचकें तिंबी घातल्या माळा । उदमाचा सांडी चाळा ॥ध्रु.॥ आपल्या पोटा केली थार । आमचा नाहीं येसपार ॥2॥ हातीं टाळ तोंड वासी। गाय देउळीं । देवापासीं ॥3॥ आतां आह्मी करूं काय । न वसे घरीं राणा जाय ॥4॥ तुका ह्मणे आतां धीरी । आझुनि नाहीं जालें तरी ॥5॥ 570 बरें जालें गेलें । आजी अवघें मिळालें ॥1॥ आतां खाइऩन पोटभरी । ओल्या कोरडएा भाकरी ॥ध्रु.॥ किती तरी तोंड। याशीं वाजवूं मी रांड ॥2॥ तुका बाइले मानवला । चीथू करूनियां बोला ॥3॥ 571 न करवे धंदा । आइता तोंडीं पडे लोंदा ॥1॥ उठितें तें कुटितें टाळ । अवघा मांडिला कोल्हाळ ॥ध्रु.॥ जिवंत चि मेले। लाजा वाटुनियां प्याले ॥2॥ संसाराकडे । न पाहाती ओस पडे ॥3॥ तळमळती यांच्या रांडा । घालिती जीवा नांवें धोंडा ॥4॥ तुका ह्मणे बरें जालें । घे गे बाइले लीहिलें ॥5॥ 572 कोण घरा येतें आमुच्या काशाला । काय ज्याचा त्याला नाहीं धंदा ॥1॥ देवासाटीं जालें ब्रह्मांड सोइरें । कोमऑया उत्तरें काय वेचे ॥ध्रु.॥ मानें पाचारितां नव्हे आराणुक । ऐसे येती लोक प्रीतीसाटीं ॥2॥ तुका ह्मणे रांडे नावडे भूषण । कांतेलेंसें श्वान पाठीं लागे ॥3॥ ॥7॥ 573 भाव धरी तया तारील पाषाण । दुर्जना सज्जन काय करी ॥1॥ करितां नव्हे नीट श्वानाचें हें पुंस । खापरा परीस काय करी ॥ध्रु.॥ काय करिल तया साकरेचें आळें । बीज तैसीं फळें येती तया ॥2॥ तुका ह्मणे वज्र भंगे एक वेळ । कठीण हा खळ तयाहूनी ॥3॥ 574 इच्छावें तें जवळी आलें । काय बोलें कारण ॥1॥ नामरूपीं पडिली गांठी । अवघ्या गोष्टी सरल्या ॥ध्रु.॥ मुकियाचे परी जीवीं । साकर जेवों खादली ॥2॥ तुका ह्मणे काय बोलें । आतां भलें मौन्य ची ॥3॥ 575 साधनें तरी हीं च दोन्ही । जरी कोणी साधील ॥1॥ परद्रव्य परनारी । याचा धरीं विटाळ ॥ध्रु.॥ देवभाग्यें घरा येती । संपत्ती त्या सकळा ॥2॥ तुका ह्मणे तें शरीर । गृह भांडार देवाचें ॥3॥ 576 आह्मासाठीं अवतार । मत्स्यकूर्मादि सूकर ॥1॥ मोहें धांवे घाली पान्हा । नांव घेतां पंढरीराणा ॥ध्रु.॥ कोठें न दिसे पाहतां। उडी घाली अवचिता ॥2॥ सुख ठेवी आह्मासाठीं । दुःख आपणची घोंटी ॥3॥ आह्मां घाली पाठीकडे । पुढें किळकाळाशीं भिडे ॥4॥ तुका ह्मणे कृपानीधी । आह्मां उतरीं नांवेमधीं ॥5॥ 577 रवि रिश्मकळा । नये काढितां निराळा ॥1॥ तैसा आह्मां जाला भाव । अंगीं जडोनि ठेला देव ॥ध्रु.॥ गोडी साकरेपासुनी। कैसी निवडती दोन्ही ॥2॥ तुका ह्मणे नाद उठी । विरोनि जाय नभा पोटीं ॥3॥ 578 थोडें परी निरें । अविट तें घ्यावें खरें ॥1॥ घ्यावें जेणें नये तुटी । बीज वाढे बीजा पोटीं ॥ध्रु.॥ चित्त ठेवीं ग्वाही । आणिकांशीं चाड नाहीं ॥2॥ आपलें तें हित फार । तुका ह्मणे खरें सार ॥3॥ 579 अवघे देव साध । परी या अवगुणांचा बाध ॥1॥ ह्मणउनी नव्हे सरी । राहे एका एक दुरी ॥ध्रु.॥ ऊंस कांदा एक आळां । स्वाद गोडीचा निराळा ॥2॥ तुका ह्मणे नव्हे सरी । विष अमृताची परी ॥3॥ 580 शांतीपरतें नाहीं सुख । येर अवघें ची दुःख ॥1॥ ह्मणउनी शांति धरा । उतराल पैल तीरा ॥ध्रु.॥ खवळलिया कामक्रोधीं। अंगी भरती आधिव्याधी ॥2॥ ह्मणे त्रिविध ताप । जाती मग आपेंआप ॥3॥ 581 गोडीपणें जैसा गुळ । तैसा देव जाला सकळ ॥1॥ आतां भजों कवणे परी । देव सबाहए अंतरीं ॥ध्रु.॥ उदका वेगळा। नव्हे तरंग निराळा ॥2॥ हेम अळंकारा नामीं । तुका ह्मणे तैसे आह्मी ॥3॥ 582 परमेिष्ठपदा । तुच्छ करिती सर्वदा ॥1॥ हें चि ज्यांचें धन । सदा हरीचें स्मरण ॥ध्रु.॥ इंद्रपदादिक भोग । भोग नव्हे तो भवरोग ॥2॥ सार्वभौमराज्य । त्यांसि कांहीं नाहीं काज ॥3॥ पाताळींचें आधिपत्य । ते तों मानिती विपत्य ॥4॥ योगसििद्धसार। ज्यासि वाटे तें असार ॥5॥ मोक्षायेवढें सुख । सुख नव्हे चि तें दुःख ॥6॥ तुका ह्मणे हरीविण । त्यासि अवघा वाटे सिण ॥7॥ 583 मोहो†याच्या संगें । सुत नव्हे आगीजोगें ॥1॥ नाहीं तरी त्याचें भक्ष । काय सांगणें ते साक्ष ॥ध्रु.॥ स्वामीचिया अंगें । रूप नव्हे कोणाजोगें ॥2॥ तुका ह्मणे खोडी । देवमणी न देती दडी ॥3॥ 584 मजसवें नको चेष्टा । नव्हे साळी कांहीं कोष्टा ॥1॥ बैस सांडोनि दिमाख । जाय काळें करीं मुख ॥ध्रु.॥ येथें न सरे चार। हीण आणीक वेव्हार ॥2॥ तुका विष्णुदास । रस जाणतो नीरस ॥3॥ 585 भाव देवाचें उचित । भाव तोचि भगवंत ॥1॥ धन्यधन्य शुद्ध जाती । संदेह कैंचा तेथें चित्तीं ॥ध्रु.॥ बहुत बराडी । देवजवळी आवडी ॥2॥ तुका ह्मणे हें रोकडें । लाभ अधिकारी चोखडे ॥3॥ 586 गौरव गौरवापुरतें । फळ सत्याचे संकल्प ॥1॥ कठिण योगाहुनि क्षम । ओकलिया होतो श्रम ॥ध्रु.॥ पावलें मरे सिवेपाशीं। क्लेश उरत ते क्लेशीं ॥2॥ तुका ह्मणे बहु आणी । कठिण निघालिया रणीं ॥3॥ 587 न संडी अवगुण । वर्में मानीतसे सिण ॥1॥ भोग देतां करिती काइऩ । फुटतां यमदंडें डोइऩ ॥ध्रु.॥ पापपुण्यझाडा । देतां तेथें मोटी पीडा ॥2॥ तुका ह्मणे बोला । माझ्या सिणती विठ्ठला ॥3॥ 588 पावे ऐसा नाश । अवघियां दिला त्रास ॥1॥ अविटाचा केला संग । सर्व भोगी पांडुरंग ॥ध्रु.॥ आइता च पाक । संयोगाचा सकिळक ॥2॥ तुका ह्मणे धणी । सीमा राहिली होऊनी ॥3॥ 589 दुर्बळ हें अवघें जन । नारायणीं विमुख ॥1॥ झाडोनियां हात जाती । पात्र होतीं दंडासी ॥ध्रु.॥ सिदोरी तें पापपुण्य । सवेंसिण भिकेचा ॥2॥ तुका ह्मणे पडिला वाहो । कैसा पाहा हो लटिक्याचा ॥3॥ 590 वाजतील तुरें । येणें आनंदें गजरें ॥1॥ जिंकोनियां अहंकार । पावटणी केलें शिर ॥ध्रु.॥ काळा नाहीं वाव । परा श्रमा कोठें ठाव ॥2॥ तुका ह्मणे आतां । सोपें वैकुंठासी जातां ॥3॥ 591 झाड कल्पतरू । न करी याचकीं आव्हेरू ॥1॥ तुह्मी सवाअ सवाौत्तम । ऐसे विसरतां धर्म ॥ध्रु.॥ परिसा तुमचें देणें । तो त्या जागे अभिमानें ॥2॥ गा†हाण्यानें तुका । गर्जे मारुनियां हाका ॥3॥ 592 वसवावें घर । देवें बरें निरंतर ॥1॥ संग आसनीं शयनीं । घडे भोजनीं गमनीं ॥ध्रु.॥. संकल्प विकल्प । मावळोनि पुण्यपाप ॥2॥ तुका ह्मणे काळ । अवघा गोविंदें सुकाळ ॥3॥ 593 येथील हा ठसा । गेला पडोनियां ऐसा ॥1॥ घरीं देवाचे अबोला । त्याची ते चि सवे त्याला ॥ध्रु॥. नाहीं पाहावें लागत। एकाएकीं च ते रित ॥2॥ तुका ह्मणे जन । तयामध्यें येवढें भिन्न ॥3॥ 594. करितां देवार्चन । घरा आले संतजन ॥1॥ देव सारावे परते । संत पूजावे आरते ॥ध्रु.॥. शािळग्राम विष्णुमूर्ती । संत हो का भलते याती ॥2॥ तुका ह्मणे संधी । अधिक वैष्णवांची मांदी ॥3॥ 595. ज्याची खरी सेवा । त्याच्या भय काय जीवा ॥1॥ करितां स्वामीसवें वाद । अधिक अधिक आनंद ॥ध्रु.॥. असावा तो धर्म । मग साहों जातें वर्म ॥2॥ वदे वाग्देवी । तुका विठ्ठली गौरवी ॥3॥ 596. देवें जीव धाला । संसार तो कडू झाला ॥1॥ ते चि येतील ढेंकर । आनंदाचे हरिहर ॥ध्रु.॥. वेधी आणिकांस । ऐसा जया अंगीं कस ॥2॥ तुका ह्मणे भुक । येणें न लगे आणीक ॥3॥ 597. नाम साराचें ही सार । शरणागत यमकिंकर ॥1॥ उतमातम । वाचे बोला पुरुषोत्तम ॥ध्रु.॥. नाम जपतां चंद्रमौळी । नामें तरला वाल्हा कोळी ॥2॥ तुका म्हणे वणूप काय । तारक विठोबाचे पाय ॥3॥ 598. गातों भाव नाहीं अंगीं । भूषण करावया जगीं ॥1॥ परि तूं पतितपावन । करीं साच हें वचन ॥ध्रु.॥. मुखें ह्मणवितों दास । चित्तीं माया लोभ आस ॥5॥ तुका ह्मणे दावीं वेश । तैसा अंतरीं नाहीं लेश ॥3॥ 599. द्रव्य असतां धर्म न करी । नागविला राजद्वारीं ॥1॥ माय त्यासि व्याली जेव्हां । रांड सटवी नव्हती तेव्हां ॥ध्रु.॥. कथाकाळीं निद्रा लागे । कामीं श्वानापरी जागे ॥2॥ भोग िस्त्रयेसि देतां लाजे । वस्त्र दासीचें घेउनि निजे ॥3॥ तुका ह्मणे जाण । नर गाढवाहुनी हीन ॥4॥ 600. मुखें बोले ब्रह्मYाान । मनीं धनअभिमान ॥1॥ ऐशियाची करी सेवा । काय सुख होय जीवा ॥ध्रु.॥. पोटासाठीं संत । झाले कलींत बहुत ॥2॥ विरळा ऐसा कोणी । तुका त्यासि लोटांगणी ॥3॥ 1535 3272 2006-01-22T08:17:56Z Yatin 28 Corrected the TH problem 601 एक वेळ प्रायिश्चत्त । केलें चित्त मुंडण ॥1॥ अहंकारा नांवें दोष । त्याचें ओस पाडिले ॥ध्रु.॥ अनुतापें स्नानविधि । यYासििद्ध देहहोम ॥2॥ जीवशिवा होतां चुका । तेथें तुका विनटला ॥3॥ 602 त्रैलोक्य पािळतां उबगला नाहीं । आमचें त्या काइऩ असे ओझें ॥1॥ पाषाणाचे पोटीं बैसला ददुऩर । तया मुखीं चार कोण घाली ॥ध्रु.॥ पक्षी अजगर न करी संचित । तयासि अनंत प्रतिपाळी ॥2॥ तुका ह्मणे तया भार घातलिया । उपेक्षीना दयासिंधु माझा ॥3॥ 603 बोली मैंदाची बरवी असे । वाटे अंतरीं घालावे फांसे ॥1॥ कैसा वरिवरि दिसताहे चांग । नव्हे भाविक केवळ मांग ॥ध्रु.॥ टिळा टोपी माळा कंठीं । अंधारीं नेउनि चेंपी घांटी ॥2॥ तुका ह्मणे तो केवळ पुंड । त्याजवरी यमदंड ॥3॥ 604 दोष पळती कीर्तनें । तुझ्या नामें संकीर्तनें ॥1॥ हें कां करूं आदरिलें । खोटें वचन आपुलें ॥ध्रु.॥ तुह्मी पापा भीतां । आह्मां उपजावया चिंता ॥2॥ तुका ह्मणे सेवा । किळकाळा जिंकी देवा ॥3॥ 605 करा नारायणा । माझ्या दुःखाची खंडणा ॥1॥ वृित्त राखा पायांपाशीं । वस्ती धरूनि मानसीं ॥ध्रु.॥ पाळोनियां लळा । आतां पाववावें फळा ॥2॥ तुका ह्मणे दीनें । त्यांचा हरतिया सीण ॥3॥ 606 मी तों दीनाहूनि दीन । माझा तूज अभिमान ॥1॥ मी तों आलों शरणागत । माझें करावें स्वहित ॥ध्रु.॥ दिनानाथा कृपाळुवा। सांभाळावें आपुल्या नांवा ॥2॥ तुका ह्मणे आतां । भलें नव्हे मोकलितां ॥3॥ 607 सुख वाटे तुझे वणिऩतां पवाडे । प्रेम मिठी पडे वदनासी ॥1॥ व्याले दोन्ही पक्षी एका वृक्षावरी । आला दुराचारी पारधी तो ॥ध्रु.॥ वृक्षाचिया माथां सोडिला ससाना । धनुष्यासि बाणा लावियेलें ॥2॥ तये काळीं तुज पक्षी आठविती । धांवें गा श्रीपती मायबापा ॥3॥ उडोनियां जातां ससाना मारील । बैसतां विंधील पारधी तो ॥4॥ ऐकोनियां धांवा तया पिक्षयांचा । धरिला सर्पाचा वेश वेगीं ॥5॥ डंखोनि पारधी भुमीसि पाडिला । बाण तो लागला ससान्यासी ॥6॥ ऐसा तूं कृपाळु आपुलिया दासा । होसील कोंवसा संकटींचा ॥7॥ तुका ह्मणे तुझी कीतिऩ त्रिभुवना । वेदाचिये वाणी वर्णवेना ॥8॥ 608 नाही दुकळलों अन्ना । परि या मान जनादऩना ॥1॥ देव केला सकळसाक्षी । काळीं आणि शुद्धपक्षीं ॥ध्रु.॥ भोगी भोगविता। बाळासवें तो चि पिता ॥2॥ कर्म अकर्म जळालें । प्रौढें तुका तें उरले ॥3॥ नाटाचे अभंग समाप्त 63 609 प्रथम नमन तुज एकदंता । रंगीं रसाळ वोडवीं कथा। मति सौरस करीं प्रबळता । जेणें फिटे आतां अंधकार ॥1॥ तुझिये कृपेचें भरितें । आणीक काय राहिलें तेथें । मारग सिद्धाच्यानि पंथें। पावविसी तेथें तूं चि एक ॥ध्रु.॥ आरंभा आदि तुझें वंदन । सकळ करितां कारण । देव ॠषि मुनि आदिकरुन । ग्रंथ पुराण निर्माणी ॥2॥ काय वणूप तुझी गती । एवढी कैची मज मती । दिनानाथ तुज ह्मणती । करी । करीं सत्य वचन हें चि आपुलें ॥3॥ मज वाहावतां मायेच्या पुरीं । बुडतां डोहीं भवसागरीं । तुज वांचुनि कोण तारी । पाव झडकरी तुका ह्मणे ॥4॥ 610 प्रथमारंभीं लंबोदर । सकळ सिद्धींचा दातार । चतुर्भुज फरशधर । न कळे पार वणिऩतां ॥1॥ तो देव नटला गौरीबाळ । पायीं बांधोनि घाग†या घोळ । नारदतुंबरसहित मेळ । सुटला पळ विघ्नांसी ॥2॥ नटारंभी थाटियला रंग । भुजा नाचवी हालवी अंग। सेंदुरविलेपनें चांग । मुगुटीं नाग मिरविला ॥3॥ जया मानवतीदेव ॠषि मुनी । पाहातां न पुरें डोिळयां धनी । असुर जयाच्या चरणीं। आदीं अवसानीं तो चि एक ॥4॥ सकळां सिद्धींचा दातार । जयाच्या रूपा नाहीं पार । तुका ह्मणे आमुचा दातार । भवसागर तारील हा ॥5॥ 611 विठ्ठल आमचें जीवन । आगमनिगमाचें स्थान । विठ्ठल सिद्धीचें साधन । विठ्ठल ध्यानविसावा ॥1॥ विठ्ठल कुळींचें दैवत। विठ्ठल वित्त गोत । विठ्ठल पुण्य पुरुषार्थ । आवडे मात विठ्ठलाची ॥2॥ विठ्ठल विस्तारला जनीं । सप्त ही पाताळें भरूनी । विठ्ठल व्यापक त्रिभुवनीं । विठ्ठल मुनिमानसीं ॥3॥ विठ्ठल जीवाचा जिव्हाळा। विठ्ठल कृपेचा कोंवळा । विठ्ठल प्रेमाचा पुतळा। लावियेलें चाळा । विश्व विठ्ठलें ॥4॥ विठ्ठल बाप माय चुलता । विठ्ठल भगिनी आणि भ्राता । विठ्ठलेंविण चाड नाहीं गोता । तुका ह्मणे आतां नाहीं दुसरें ॥5॥ 612 बरवा झाला वेवसाव । पावलों चिंतिला चि ठाव । दृढ पायीं राहिला भाव । पावला जीव विश्रांती ॥1॥ बरवा फळला शकुन । अवघा निवारिला सिण । तुमचें जालिया दरुषण । जन्ममरण नाहीं आता ॥ध्रु.॥ बरवें जालें आलों या ठाया । होतें संचित ठायींच पाया । देहभाव पालटली काया । पडली छाया ब्रह्मींची ॥2॥ जोडिलें न सरे हें धन । अविनाश आनंदघन । अमूर्तमूतिऩ मधुसूदन। सम चरण देखियेले ॥3॥ जुनाट जुगादिचें नाणें । बहुता काळाचें ठेवणें । लोपलें होतें पारिखेपणें । ठावचळण चुकविला ॥4॥ आतां या जीवाचियासाठीं । न सुटे पडलिया मिठी। तुका ह्मणे सिणलों जगजेठी । न लगो दिठी दुस†याची ॥5॥ 613 मी तंव अनाथ अपराधी । कर्महीन मतिमंदबुद्धी । तुज म्यां आठविलें नाहीं कधीं । वाचे कृपानीधी मायबापा ॥1॥ नाहीं ऐकिलें गाइलें गीत । धरिली लाज सांडिलें हित । नावडे पुराण बैसले संत । केली बहुत परनिंदा ॥ध्रु.॥ केला करविला नाहीं उपकार। नाहीं दया आली पीडितां पर । करू नये तो केला व्यापार। वाहिला भार कुटुंबाचा ॥2॥ नाही केलें तीर्थाचें भ्रमण । पािळला पिंड करचरण । नाहीं संतसेवा घडलें दान । पूजावलोकन मुर्तीचें ॥3॥ असंगसंग घडले अन्याय । बहुत अधर्म उपाय । न कळे हित करावें तें काय । नये बोलूं आठवूं तें ॥4॥ आप आपण्या घातकर। शत्रु जालों मी दावेदार । तूं तंव कृपेचा सागर। उतरीं पार तुका ह्मणे ॥5॥ 614 आतां पावन सकळ सुखें । खादलें कदा तें नखें । अवघे सरलें पारिखें । सकळ देखें माहियरें ॥1॥ जवळी विठ्ठल रखुमाइऩ । बहिणी बंधु बाप आइऩ । सकळ गोताची च साइऩ । पारिखें काइप ऐसें नेणिजे ॥ध्रु.॥ जगदाकारीं जाली सत्ता । वारोनी गेली पराधीनता । अवघे आपुलें चि आतां । लाज आणि चिंता दु†हावली ॥2॥ वावरे इच्छा वसे घरीं । आपुले सत्तेचे माहेरीं । करवी तैसें आपण करी । भीड न घरी चुकल्याची ॥3॥ सोसिला होता सासुरवास। बहुतांचा बहुत दिवस । बहु कामें पुरविला सोस । आतां उदास आपुल्यातें ॥4॥ करिती कवतुक लाडें । मज बोलविती कोडें । मायबाप उत्तरें गोडें । बोेले बोबडें पुढें तुका ॥5॥ 615 सर्वसुखाचिया आशा जन्म गेला । क्षण मुHी यत्न नाहीं केला । हिंडतां दिशा सीण पावला । मायावेिष्टला जीव माझा ॥1॥ माझें स्वहित नेणती कोणी । कांहीं न करितां मजवांचुनी । स्वजन तंव सुखमांडणी । नेणती कोणी आदि अंत ॥ध्रु.॥ काय सांगों गर्भीची यातना । मज भोगितां नारायणा । मांस मळ मूत्र जाणा । तुज क्षणक्षणा ध्यात असें ॥2॥ मज चालतां प्रयाणकाळीं। असतां न दिसती जवळी । मृित्तके मृित्तका कवळी । एकले मेळीं संचिताचे ॥3॥ आतां मज ऐसें करीं गा देवा । कांहीं घडे तुझी चरणसेवा । तुका विनवीतसे केशवा । चालवीं दावा संसारें ॥4॥ 616 अगा ए सावऑया सगुणा । गुणनिधिनाम नारायणा । आमची परिसा विYाापना । सांभाळी दीना आपुलिया ॥1॥ बहु या उदराचे कष्ट । आह्मांसि केलें कर्मभ्रष्ट । तुमची चुकविली वाट । करीं वटवट या निमित्यें ॥ध्रु.॥ जालों पांगिला जनासी । संसाराची आंदणी दासी । न कळे कधीं सोडविसी । दृढपाशीं बहु बांधलों ॥2॥ येथें तों नये आठव कांहीं । विसावा तो क्षण एक नाहीं । पडिलों आणिके प्रवाहीं । हित तों कांहीं दिसे चि ना ॥3॥ जीवित्व वेचलों वियोगें । हिंडतां प्रवास वाउगें । कांहीं व्याधि पीडा रोगें । केलिया भोगें तडातोडी ॥4॥ माझा मीं च जालों शत्रु । कैचा पुत्र दारा कैचा मित्रु । कासया घातला पसरु । अहो जगद्ग‍ु तुका ह्मणे ॥5॥ 617 आतां मज धरवावी शुिद्ध । येथुनी परतवावी बुिद्ध । घ्यावें सोडवुनि कृपानिधि । सांपडलों संधीं काळचक्रीं ॥1॥ करिसील तरि नव्हे काइऩ । राइऩचा डोंगर पर्वत राइऩ । आपुले करुणेची खाइऩ। करीं वो आइऩ मजवरी ॥ध्रु.॥ मागील काळ अYाानपणें । सरला स्वभावें त्या गुणें । नेणे आयुष्य जालें उणें । पुढील पेणें अंतरलें ॥2॥ आतां मज वाटतसे भय । दिवसेंदिवस चालत जाय । येथें म्या येउनि केलें काय । नाहीं तुझे पाय आठविले ॥3॥ करूनि अपराध क्षमा । होतील केले पुरुषोत्तमा । आपुले नामीं घ्यावा प्रेमा। सोडवीं भ्रमापासुनिया ॥4॥ हृदय वसो तुमच्या गुणीं । ठाव हा पायांपें चरणीं । करूं हा रस सेवन वाणी । फिटे तों धणी तुका ह्मणे ॥5॥ 618 जेणें हा जीव दिला दान । तयाचें करीन चिंतन । जगजीवन नारायण । गाइऩन गुण तयाचे ॥1॥ जो या उभा भीवरेच्या तिरीं । कट धरूनियां करीं । पाउलें सम चि साजिरीं । अंतरीं धरोनि राहेन ॥ध्रु.॥ जो या असुरांचा काळ । भHजनप्रतिपाळ । खेळे हीं लाघवें सकळ । तयाच्या भाळ पायांवरी ॥2॥ जो या गोपाळांच्या मेळीं । खेळु खेळे वनमाळी । रसातळा नेला बळी । राहे पाताळीं स्वामी माझा ॥3॥ जो हा लावण्यपुतळा । जयाचे अंगीं सकळ कळा । जयाचे गळां वैजयंतीमाळा । तया वेळोवेळां दंडवत ॥4॥ जयाचे नाम पाप नासी । लIमी ऐसी जयाची दासी । जो हा तेजोपुंज्यरासी । सर्वभावें त्यासि तुका शरण ॥5॥ 619 काय मी उद्धार पावेन । काय कृपा करील नारायण । ऐसें तुह्मी सांगा संतजन । करा समाधान चित्त माझें ॥1॥ काय हें खंडइऩल कर्म । पारुषतील धर्माधर्म । कासयानें तें कळे वर्म । ह्मणउनी श्रम वाटतसे ॥ध्रु.॥ काय हो िस्थर राहेल बुद्धी । कांहीं अरिष्ट न येल मधीं । धरिली जाइऩल ते शुद्धी । शेवट कधीं तो मज न कळे ॥2॥ काय ऐसें पुण्य होइऩल गांठीं । घालीन पायीं देवाचे मिठी । मज तो कृवाळील जगजेठी । दाटइन कंठीं सद्गदित ॥3॥ काय हे निवतील डोळे । सुख तें देखोनी सोहळे । संचित कैसें तें न कळे । होतील डोहळे वासनेसी ॥4॥ ऐसी चिंता करीं सदा सर्वकाळ । रात्रिदिवस तळमळ । तुका ह्मणे नाहीं आपुलें बळ । जेणें फळ पावें निश्चयेंसी ॥5॥ 620 तूंचि अनाथाचा दाता । दुःख मोह नासावया चिंता । शरण आलों तुज आतां । तारीं कृपावंता मायबापा ॥1॥ संतसंगति देइप चरणसेवा । जेणें तुझा विसर न पडावा । हा च भाव माझिया जीवा । पुरवीं देवा मनोरथ ॥2॥ मज भाव प्रेम देइऩ कीर्ती । गुण नाम वर्णावया स्तुती । विघ्नां सोडवूनि हातीं । विनंती माझी परिसावी हे ॥3॥ आणीक कांहीं नाहीं मागणें । सुखसंपित्तराज्यचाड धन । सांकडें न पडे तुज जेणें । दुजें भHीविण मायबापा ॥4॥ जोडोनियां कर पायीं ठेवीं माथा । तुका विनवी पंढरिनाथा । रंगीं वोडवावी रंगकथा । पुरवीं व्यथा मायबापा ॥5॥ 621 सेंदरीं हें देवी दैवतें । कोण तीं पुजी भुतेंकेतें । आपुल्या पोटा जीं रडतें । मागती शितें अवदान ॥1॥ आपुले इच्छे आणिकां पीडी । काय तें देइऩल बराडी । कळों ही आली तयाची जोडी । अल्प रोकडी बुिद्ध अधरा ॥ध्रु.॥ दासीचा पाहुनरउखतें। धणी देइऩल आपुल्या हातें । करुणाभाषणउचितें । हें तों रितें सतंत शिHहीन ॥2॥ काय तें थिल्लरीचें पाणी । ओठ न भिजे फिटे धणी । सीण तरीं आदीं आवसानीं । क्षोभे पुरश्चरणीं दिलें फळ ॥3॥ विलेपनें बुजविती तोंड । भार खोल वाहाती उदंड । करविती आपणयां दंड। ऐसियास भांड ह्मणे देव तो ॥4॥ तैसा नव्हे नारायण । जगव्यापक जनादऩनष । तुका ह्मणे त्याचें करा चिंतन । वंदूं चरण येती सकळें ॥5॥ 622 विषयओढीं भुलले जीव । आतां यांची कोण करील कींव । नुपजे नारायणीं भाव । पावोनि ठाव नरदेह ॥1॥ कोण सुख धरोनि संसारीं । पडोनि काळाचे आहारीं । माप या लागलें शरीरीं । जालियावरी सळे ओढिती ॥ध्रु.॥ बापुडीं होतील सेवटीं । आयुष्यासवें जालिया तुटी । भोगिले मागें पुढे ही कोटी । होइऩल भेटी जन्मासी ॥2॥ जंतिली घाणां बांधोनि डोळे । मागें जोडी आर तेणेंही पोळे । चालिलों किती तें न कळे । दुःखें हारंबळे भूकतान ॥3॥ एवढें जयाचें निमित्त । प्रारब्ध क्रियमाण संचित । तें हें देह मानुनि अनित्य। न करिती नित्य नामस्मरण ॥4॥ तुका ह्मणे न वेंचतां मोल । तो हा यासि महाग विठ्ठल । वेंचितां फुकाचे चि बोल। केवढें खोल अभागिया ॥5॥ 623 आले हो संसारा तुह्मी एक करा । मुिHमारग हळू चि धरा । काळदंड कुंभयातना थोरा । कां रे अघोरा देखसी ना ॥1॥ नाहीं त्या यमासि करुणा । बाहेर काढितां कुडी प्राणा । ओढाळ सांपडे जैं धान्या । चोर यातना धरिजेतां ॥2॥ नाहीं दिलें पावइल कैसा । चालतां पंथ तेणें वळसा । नसेल ठाउकें ऐकतो कैसा । नेती बंद जैसा धरोनियां ॥3॥ क्षण एक नागीवा पायीं । न चलवे तया करितां कांहीं । वोढितां कांटवणा सोइप । अिग्नस्तंभीं बाही कवटाळविती ॥4॥ देखोनि अंगें कांपती । तये नदीमाजी चालविती। लागे ठाव न लगे बुडविती । वरि मारिती यमदंड ॥5॥ तानभूक न साहावे वेळ । तो राखिती कितीएक काळ । पिंड पाळूनि कैसा सीतळ । तो तप्तभूमीं ज्वाळ लोळविती ॥6॥ ह्मणउनी करा कांहीं सायास । व्हावेल तर व्हा रे उदास । करवेल तर करा नामघोष । सेवा भिHरस तुका ह्मणे ॥7॥ 624 न बोलसी तें ही कळलें देवा । लाजसी आपुलिया नांवा। तुज मी नाहीं घालीत गोवा । भीड केशवा कासयाची ॥1॥ उतरीं आपुला हा पार । मजशीं बोलोनि उत्तर । माझा तुज नव्हे अंगीकार । मग विचार करीन मी ॥2॥ दात्या आणि मागत्यासी । धर्मनीति तरी बोलिली ऐसी । यथानशिH टाकेल तैसी । बाधी दोघांसी विन्मुखता ॥3॥ ह्मणोनि करितों मी आस । तुझिया वचनाची वास । धीर हा करूनि सायास । न टळें नेमास आपुलिया ॥4॥ तुझें म्यां घेतल्या वांचून । न वजें एथूनि वचन । हा चि माझा नेम सत्य जाण । आहे नाहीं ह्मणे तुका ह्मणे ॥5॥ 625 आतां मी न पडें सायासीं । संसारदुःखाचिये पाशीं । शरण रिघेन संतांसी । ठाव पायांपाशीं मागेन त्यां ॥1॥ न कळे संचित होतें काय । कोण्या पुण्यें तुझे लाधती पाय । आतां मज न विसंबें माय । मोकलूनि धाय विनवीतसें ॥2॥ बहुत जाचलों संसारें । मोहमायाजाळाच्या विखारें । त्रिगुण येतील लहरें । तेणें दुःखें थोरें आक्रंदलों ॥3॥ आणीक दुःखें सांगों मी किती । सकळ संसारिस्थती । न साहे पाषाण फुटती । भय चित्तीं कांप भरलासे ॥4॥ आतां मज न साहवे सर्वथा । संसारगंधीची हे वार्ता । जालों वेडा असोनि जाणता । पावें अनंता तुका ह्मणे ॥5॥ 626 आतां तुज कळेल तें करीं । तारिसी तरि तारीं मारीं । जवळी अथवा दुरी धरीं । घाली संसारीं अथवा नको ॥1॥ शरण आलों नेणतपणें । भाव आणि भिH कांहीं च नेणें । मतिमंद सर्वYाानें । बहु रंक उणें रंकाहुनी ॥ध्रु.॥ मन िस्थर नाहीं माझिये हातीं। इंिद्रयें धांवतां नावरती । सकळ खुंटलिया युHी । शांति निवृित्त जवळी नाहीं ॥2॥ सकळ निवेदिला भाव । तुझिये पायीं ठेविला जीव । आतां करीं कळे तो उपाव । तूं चि सर्व ठाव माझा देवा ॥3॥ राहिलों धरूनि विश्वास । आधार नेटीं तुझी कास । आणीक नेणें मी सायास । तुका ह्मणे यास तुझें उचित ॥4॥ 627 देवा तूं कृपाकरुणासिंधु । होसी मायबाप आमचा बंधु। जीवनसििद्ध साधनसिंधु । तोडिसी भवबंधु काळपाश ॥1॥ शरणागता वज्रपंजर । अभयदाना तूं उदार । सकळां देवां तूं अगोचर । होसी अविकार अविनाश ॥ध्रु.॥ भागली स्तुति करितां फार । तेथें मी काय तें गव्हार । जाणावया तुझा हा विचार । नको अंतर देऊं आतां ॥2॥ नेणें भाव परि ह्मणवीं तुझा । नेणें भिH परि करितों पूजा । आपुल्या नामाचिया काजा । तुज केशीराजा लागे धांवणें ॥3॥ तुझिया बळें पंढरीनाथा । जालों निर्भर तुटली व्यथा । घातला भार तुझिया माथां। न भीं सर्वथा तुका ह्मणे ॥4॥ 628 कोण सुख धरोनि संसारीं । राहों सांग मज बा हरी । अवघ्या नाशिवंता परी । थिता दुरी अंतरसी ॥1॥ प्रथम केला गभाअ वास । काय ते सांगावे सायास । दुःख भोगिलें नव ही मास । आलों जन्मास येथवरी ॥2॥ बाळपण गेलें नेणतां । तारुण्यदशे विषयव्यथा। वृद्धपणीं प्रवर्तली चिंता । मरें मागुता जन्म धरीं ॥3॥ क्षण एक तो ही नाहीं विसावा । लक्ष चौ†याशीं घेतल्या धांवा । भोवंडिती पाठीं लागल्या हांवा । लागो आगी नांवा माझ्या मीपणा ॥4॥ आतां पुरे ऐसी भरोवरी । रंक होऊनि राहेन द्वारीं । तुझा दास मी दीन कामारी। तुका ह्मणे करीं कृपा आतां ॥5॥ 629 सुख या संतसमागमें । नित्य दुनावे तुझिया नामें । दहन होती सकळ कर्में । सर्वकाळ प्रेमें डुलतसों ॥1॥ ह्मणोनि नाहीं कांहीं चिंता । तूं चि आमुचा मातापिता । बहिणी बंधु आणि चुलता । आणिकां गोतां सर्वांठायीं ॥2॥ ऐसा हा कळला निर्धार। मा माझा तुज न पडे विसर । अससी देऊनियां धीर । बाहए अभ्यंतर मजजवळा ॥3॥ दुःख तें कैसें नये स्वप्नासी । भुिHमुिH जाल्या कामारी दासी । त्यांचें वर्म तूं आह्मांपाशीं । सुखें राहिलासी प्रेमाचिया ॥4॥ जेथें तुझ्या कीर्तनाचा घोष । जळती पापें पळती दोष । काय तें उणें आह्मां आनंदास । सेवूं ब्रह्मरस तुका ह्मणे ॥5॥ 630 देवा तूं आमचा कृपाळ । भिHप्रतिपाळ दीनवत्सळ । माय तूं माउली स्नेहाळ । भार सकळ चालविसी ॥1॥ तुज लागली सकळ चिंता । राखणें लागे वांकडें जातां । पुडती निरविसी संतां । नव्हे विसंबतां धीर तुज ॥2॥ आह्मां भय चिंता नाहीं धाक जन्म मरण कांहीं एक । जाला इहलोकीं परलोक । आलें सकळैकवैकुंठ ॥3॥ न कळे दिवस कीं राती । अखंड लागलीसे ज्योती । आनंदलहरीची गती । वणूऩ कीर्ती तया सुखा ॥4॥ तुझिया नामाचीं भूषणें । तों यें मज लेवविलीं लेणें । तुका ह्मणे तुझियान गुणें । काय तें उणें एक आह्मां ॥5॥ 631 न पवे सन्निध वाटते चिंता । वरि या बहुतांची सत्ता । नुगवे पडत जातो गुंता । कर्मा बिळवंता सांपडलों ॥1॥ बहु भार पडियेला शिरीं । मी हें माझें मजवरी । उघडएा नागविलों चोरीं । घरिच्याघरीं जाणजाणतां ॥ध्रु.॥ तुज मागणें इतुलें आतां । मज या निरवावें संतां । जाला कंठस्फोट आळवितां । उदास आतां न करावें ॥2॥ अति हा निकट समय । मग म्यां करावें तें काय । दिवस गेलिया टाकइऩल छाय । उरइऩल हाय रातिकाळीं ॥3॥ होइऩल संचिताची सत्ता। अंगा येइऩल पराधीनता । ठाव तो न दिसे लपतां। बहुत चिंता प्रवर्तली ॥4॥ ऐसी या संकटाची संधी । धांव घालावी कृपानिधी । तुका ह्मणे माझी बळबुद्धी । सकळ सिद्धी पाय तुझे ॥5॥ 632 आतां धर्माधमाअ कांहीं उचित । माझें विचारावें हित । तुज मी ठाउका पतित । शरणागत परि जालों ॥1॥ येथें राया रंका एकी सरी । नाहीं भिन्नाभिन्न तुमच्या घरीं । पावलों पाय भलत्या परी। मग बाहेरी न घालावें ॥ध्रु.॥ ऐसें हें चालत आलें मागें । नाहीं मी बोलत वाउगें । आपुलिया पडिल्या प्रसंगें । कीतिऩ हे जगे वाणिजेते ॥2॥ घालोनियां माथां बैसलों भार । सांडिला लौकिक वेव्हार । आधीं हे विचारिली थार । अविनाश पर पद ऐसें ॥3॥ येथें एक वर्म पाहिजे धीर । परि म्यां लेखिलें असार । देह हें नाशिवंत जाणार । धरिलें सार नाम तुझें ॥4॥ केली आराणुक सकळां हातीं। धरावें धरिलें तें चित्तीं । तुका ह्मणें सांगितलें संतीं। देइप अंतीं ठाव मज देवा ॥5॥ 633 बरवें झालें आलों जन्मासी । जोड जोडिली मनुष्य देहा ऐसी । महा लाभाची उत्तम रासी । जेणें सुखासी पात्र होइजे ॥1॥ दिलीं इंिद्रयें हात पाय कान । डोळे मुख बोलावया वचन । जेणें तूं जोडसी नारायण । नासे जीवपण भवरोग ॥ध्रु.॥ तिळेंतीळ पुण्य सांचा पडे । तरि हें बहुतां जन्मीं जोडे । नाम तुझें वाचेसी आतुडे । समागम घडे संतांचा ॥2॥ ऐसिये पावविलों ठायीं । आतां मी कांइऩ होऊं उतराइऩ। येवढा जीव ठेवीन पायीं । तूं माझे आइऩ पांडुरंगे ॥3॥ फेडियेला डोिळयांचा कवळ । धुतला गुणदोषांचा मळ । लावूनि स्तनीं केलों सीतळ । निजविलों बाळ निजस्थानीं ॥4॥ नाहीं या आनंदासी जोडा । सांगतां गोष्टी लागती गोडा । आला आकारा आमुच्या चाडा। तुका ह्मणे भिडा भHीचिया ॥5॥ 634 अल्प भाव अल्प मती । अल्प आयुष्य नाहीं हातीं । अपराधाची वोिळलों मूर्ती । अहो वेदमूर्ती परियेसा ॥1॥ किती दोषा देऊं परिहार । गुणदोषें मिळलें अंतर । आदि वर्तमान भविष्याकार। गेला अंतपार ऐसें नाहीं ॥ध्रु.॥ विविध कर्म चौ†याशी फेरा । त्रिविध भोग या शरीरा । कर्मकोठार पांजरा । जन्मजरामरणसांटवण ॥2॥ जीवा नाहीं कुडीचें लाहातें । यें भिन्न पंच भूतें । रचतें खचतें संचितें । असार रितें फलकट ॥3॥ पुत्र पत्नी सहोदर । मायबाप गोताचा पसर । मिळतां काष्ठें लोटतां पूर । आदळीं दूर होती खलाळीं ॥4॥ ह्मणोनि नासावें अYाान । इतुलें करीं कृपादान । कृपाळु तूं जनादऩन । धरूनि चरण तुका विनवी ॥5॥ 635 ऐसी हे गर्जवूं वैखरी । केशव मुकुंद मुरारी । राम कृष्ण नामें बरीं । हरी हरी दोष सकळ ॥1॥ जनादऩना जगजीवना। विराटस्वरूपा वामना । महदादि मधुसूदना । भवबंधना तोडितिया ॥ध्रु.॥ चक्रपाणी गदाधरा । असुरमदऩना वीर्यवीरा । सकळमुगुटमणि शूरा । अहो दातारा जगदानिया ॥2॥ मदनमूर्ती मनमोहना । गोपाळगोपिकारमणा । नटनाटएकौशल्य कान्हा । अहो संपन्ना सर्वगुणें ॥3॥ गुणवंता आणि निर्गुणा । सर्वसाक्षी आणि सर्वजाणा। करोनि अकर्ता आपणा । नेदी अभिमाना आतळों ॥4॥ कासयानें घडे याची सेवा । काय एक समर्पावें या देवा । वश्य तो नव्हे वांचुनि भावा । पाय जीवावेगळे न करी तुका ॥5॥ 636 होतों तें चिंतीत मानसीं । नवस फळले नवसीं । जोडिते नारायणा ऐसी । अविट ज्यासी नाश नाहीं ॥1॥ धरिले जीवीं न सोडीं पाय । आलें या जीवित्वाचें काय । कैं हे पाविजेती ठाय । लाविली सोय संचितानें ॥ध्रु.॥ मज तों पडियेली होती भुली। चित्ताची अपसव्य चाली । होती मृगजळें गोवी केली । दृिष्ट उघडली बरें जालें ॥2॥ आतां हा सििद्ध पावो भाव । मध्यें चांचल्यें न व्हावा जीव । ऐसी तुह्मां भाकीतसें कींव । कृपाळुवा जगदानिया ॥3॥ कळों येतें आपुले बुद्धी । ऐसें तों न घडतें कधीं। केवढे आघात ते मधीं । लज्जा रिद्धी उभी आड ठाके ॥4॥ कृपा या केली संतजनीं । माझी अळंकारिली वाणी । प्रीति हे लाविली कीर्तनीं । तुका चरणीं लोळतसे ॥5॥ 637 तुझिया पार नाहीं गुणां । माझी अल्प मति नारायणा। भवतारका जी सुजाणा । एक विYाापना पायांपाशीं ॥1॥ काय जाणावें म्यां दीनें । तुझिये भHीचीं लक्षणें । धड तें तोंड धोऊं नेणें । परि चिंतनें काळ सारीं ॥ध्रु.॥ न लवीं आणीक कांहीं पिसें। माझिया मना वांयां जाय ऐसें । चालवीं आपुल्या प्रकाशें । हातीं सरिसें धरोनियां ॥2॥ तुज समपिऩली काया । जीवें भावें पंढरीराया। सांभाळीं समविषम डाया । करीं छाया कृपेची ॥3॥ चतुर तरीं चतुरां रावो । जाणता तरीं जीवांचा जीव । न्यून तो कोण एक ठाव। आरुष भाव परि माझा ॥4॥ होतें तें माझें भांडवल । पायांपें निवेदिले बोल । आदरा ऐसें पाविजे मोल । तुका ह्मणे साच फोल तूं जाणसी ॥5॥ 638 कां हो माझा मानियेला भार । ऐसा दिसे फार । अनंत पावविलीं उद्धार । नव्हे चि थार मज शेवटीं ॥1॥ पाप बिळवंत गाढें । तुज ही राहों सकतें पुढें । मागील कांहीं राहिलें ओढें । नवल कोडें देखियेलें ॥2॥ काय मानिती संतजन । तुमचें हीनत्ववचन। कीं वृद्ध जाला नारायण । न चले पण आधील तो ॥3॥ आतां न करावी चोरी । बहुत न धरावें दुरी । पडदा काय घरच्याघरीं । धरिलें दुरी तेव्हां धरिलें ॥4॥ नको चाळवूं अनंता । कासया होतोसि नेणता । काय तूं नाहीं धरीत सत्ता । तुका ह्मणे आतां होइप प्रगट ॥5॥ 639 मज ते हांसतील संत । जींहीं देखिलेती मूतिऩमंत । ह्मणोनि उद्वेगलें चित्त । आहा च भH ऐसा दिसें ॥1॥ ध्यानीं म्या वर्णावेति कैसे । पुढें एकीं स्तुति केली असे । तेथूनि जीव निघत नसे । ऐसिये आश लागलोंसें ॥ध्रु.॥ कासया पाडिला जी धडा । उगा चि वेडा आणि वांकडा । आह्मां लेंकरांसि पीडा । एक मागें जोडा दुस†याचा ॥2॥ सांगा कोणाचा अन्याय । ऐसें मी धरीतसें पाय । तूं तंव सम चि सकळां माय । काय अन्याय एक माझा ॥3॥ नये हा जरी कारणा । तरी कां व्यालेति नारायणा । वचन द्यावें जी वचना । मज अYााना समजावीं ॥4॥ बहुत दिवस केला बोभाट । पाहातां श्रमलों ते वाट । तुका ह्मणे विस्तारलें ताट । काय वीट आला नेणों स्वामी ॥5॥ 640 बरें जालें आजिवरी । नाहीं पडिलों मृत्याचे आहारीं । वांचोन आलों एथवरी । उरलें तें हरी तुह्मां समर्पण ॥1॥ दिला या काळें अवकाश । नाहीं पावलें आयुष्य नाश । कार्या कारण उरलें शेष । गेलें तें भूस जावो परतें ॥ध्रु.॥ बुडणें खोटें पावतां थडी । स्वप्नीं जाली ओढाओढी । नासली जागृतीची घडी । साच जोडी शेवटीं गोड घास ॥2॥ तुह्मासि पावविली हाक । तेणें निरसला धाक । तुमचें भातें हें कवतुक । जे शरणागत लोक रक्षावे ॥3॥ रवीच्या नावें निशीचा नाश । उदय होतां चि प्रकाश । अतां कैचा आह्मां दोष । तूं जगदीश कैवारी ॥4॥ आतां जळो देह सुख दंभ मान । न करीं याचें साधन । तूं जगदादि नारायण । आलों शरण तुका ह्मणे ॥5॥ 641 आतां माझा नेणों परतों भाव । विसावोनि पायीं ठेविला जीव । सकळां लाभांचा हा ठाव । ऐसा वाव जाला चित्ताठायीं ॥1॥ भांडवल गांठी तरि विश्वास । जालों तों जालों निश्चय दास । न पाहें मागील ते वास । पुढती सोस सेवेचा ची ॥ध्रु.॥ आहे तें निवेदिलें सर्व । मी हें माझें मोडियला गर्व । अकाळीं काळ अवघें पर्व । जाला भरवसा कृपेलाभाचा ॥2॥ वेव्हारीं वेव्हारा अनंत । नाहीं यावांचुनी जाणत । तरी हें समाधान चित्त । लाभहानी नाहीं येत अंतरा ॥3॥ करूनि नातळों संसारा । अंग भिन्न राखिला पसारा । कळवळा तो जीवनीं खरा । बीजाचा थारा दुरी आघात ॥4॥ बहु मतापासूनि निराळा । होऊनि राहिलों सोंवळा । बैसल्या रूपाचा कळवळा । तुका ह्मणे डोळां लेइलों तें ॥5॥ 642 तुळसीमाळा घालुनी कंठीं । उभा विटेवरी जगजेठी । अवलोकोनि पुंडलीका दृष्टी । असे भीमातटीं पंढरीनाथ ॥1॥ भुिHमुिH जयाच्या कामारी । रििद्धसििद्ध वोळगती द्वारीं । सुदर्शन घरटी करी । काळ कांपे दुरी धाकें तया ॥2॥ जगज्जननी असे वाम भागीं । भीमकी शोभली अर्धांगीं । जैसी विद्युल्लता झमके मेघीं । दरुषणें भंगी महा दोष ॥3॥ सुखसागर परमानंदु । गोपीगोपाळां गोधनां छंदु । पिक्षश्वापदां जयाचा वेधु । वाहे गोविंदु पांवा छंदें ॥4॥ मुखमंडित चतुर्भुजा । मनमोहना गरुडध्वजा । तुका ह्मणे स्वामी माझा । पावे भिHकाजा लवलाहीं ॥5॥ 643 हातींचें न संडावें देवें । शरण आलों जीवें भावें । आपुलें ऐसें ह्मणावें । करितों जीवें निंबलोण ॥1॥ बैसतां संतांचे पंगती । कळों आलें कमळापती । आपुलीं कोणी च नव्हती । निश्चय चित्तीं दृढ जाला ॥ध्रु.॥ येती तुझिया भजना आड । दाविती प्रपंचाचें कोड । कनिष्ठीं रुचि ठेऊनि गोड । देखत नाड कळतसे ॥2॥ मरती मेलीं नेणों किती । तो चि लाभ तयाचे संगती । ह्मणोनि येतों काकुलती । धीर तो चित्तीं दृढ द्यावा ॥3॥ सुखें निंदोत हे जन । न करीं तयांशीं वचन । आदिपिता तूं नारायण । जोडी चरण तुमचे तें ॥4॥ आपलें आपण न करूं हित । करूं हें प्रमाण संचित । तरी मी नष्ट चि पतित । तुका ह्मणे मज संत हांसती ॥5॥ 644 बरवें जालें लागलों कारणीं । तुमचे राहिलों चरणीं । फेडीन संतसंगती धणी । गर्जइल गुणीं वैखरी ॥1॥ न वंचें शरीर सेवेसी । काया वाचा आणि मनेसीं । जालों संताची अंदणी दासी। केला याविशीं निर्धार ॥ध्रु.॥ जीवनीं राखिला जिव्हाळा । जालों मी मजसी निराळा । पंचभूतांचा पुतळा । सहज लीळा वर्ततसे ॥2॥ जयाचें जया होइऩल ठावें । लाहो या साधियेला भावें । ऐसें होतें राखियलें जीवें । येथूनि देवें भोवहुनी ॥3॥ आस निरसली ये खेपे। अवघे पंथ जाले सोपे । तुमचे दीनबंधु कृपें । दुसरें कांपे सत्ताधाकें ॥4॥ अंकिले पणें आनंदरूप । आतळों नये पुण्यपाप । सारूनि ठेविले संकल्प । तुका ह्मणे आपें आप एकाएकीं ॥5॥ 645 अवघ्या दशा येणें साधती । मुख्य उपासना सगुणभHी। प्रगटे हृदयींची मूर्ती । भावशुिद्ध जाणोनियां ॥1॥ बीज आणि फळ हरींचे नाम । सकळ पुण्य सकळ धर्म । सकळां कळांचें हे वर्म। निवारी श्रम सकळ ही ॥ध्रु.॥ जेथें कीर्तन हें नामघोष । करिती निर्लज्ज हरीचे दास । सकळ वोथंबले रस । तुटती पाश भवबंधाचे ॥2॥ येती अंगा वसती लक्षणें । अंतरीं देवें धरिलें ठाणें। आपण चि येती तयाचा गुण । जाणें येणें खुंटे वस्तीचें ॥3॥ न लगे सांडावा आश्रम । उपजले कुळींचे धर्म । आणीक न करावे श्रम । एक पुरे नाम विठोबाचें ॥4॥ वेदपुरुष नारायण । योगियांचें ब्रह्म शून्य । मुHा आत्मा परिपूर्ण । तुका ह्मणे सगुण भोऑया आह्मां ॥5॥ 646 श्रीअनंता मधुसूदना । पद्मनाभा नारायणा । जगव्यापका जनादऩना । आनंदघना अविनाशा ॥1॥ सकळदेवा आदिदेवा । कृपाळुवा जी केशवा । महा महानुभवा । सदाशिवा सहजरूपा ॥ध्रु.॥ चक्रधरा विश्वंभरा । गरुडध्वजा करुणाकरा । सहस्रपादा सहस्रकरा । क्षीरसागरा शेषशयना ॥2॥ कमलनयना कमलापती । कामिनीमोहना मदनमूर्ती । भवतारका धरित्या िक्षती । वामनमूर्ती त्रिविक्रमा ॥3॥ अगा ये सगुणा निर्गुणा । जगज्जनित्या जगज्जीवना। वसुदेवदेवकीनंदना । बाळरांगणा बाळकृष्णा ॥4॥ तुका आला लोटांगणी । मज ठाव द्यावा जी चरणीं । हे चि करीतसें विनवणी। भवबंधनीं सोडवावें ॥5॥ 647 आतां येणें बळें पंढरीनाथ । जवळी राहिला तिष्ठत । पाहातां न कळे जयाचा अंत । तो चि हृदयांत घालूं आतां ॥1॥ विसरोनि आपुला देहपणभाव । नामें चि भुलविला पंढरीराव । न विचारी याती कुळ नांव । लागावया पाव संतांचे ॥2॥ बरें वर्म आलें आमुचिया हातां । हिंडावें धुंडावें न लगतां । होय अविनाश सहाकारी दाता । चतुर्भुज संता परि धाकें ॥3॥ होय आवडी सानें थोर । रूप सुंदर मनोहर । भिHिप्रय लोभापर । करी आदर याचकपणें ॥4॥ तें वर्म आलें आमुच्या हाता । ह्मणोनि शरण निघालों संतां । तुका ह्मणे पंढरीनाथा । न सोडी आतां जीवें भावें ॥5॥ 648 माझा तंव खुंटला उपाव । जेणें तुझे आतुडती पाव । करूं भिH तरि नाहीं भाव । नाहीं हातीं जीव कवणेविशीं ॥1॥ धर्म करूं तरि नाहीं चित्त । दान देऊं तरि नाहीं वित्त । नेणें पुजों ब्राह्मण अतीत । नाहीं भूतदया पोटा हातीं ॥2॥ नेणें गुरुदास्य संतसेवन । जप तप अनुष्ठान । नव्हे वैराग्य वनसेवन । नव्हे दमन इंिद्रयांसी ॥3॥ तीर्थ करूं तरि मन नये सवें । व्रत करूं तरि विधि नेणें स्वभावें । देव जरि आहे ह्मणों मजसवें । तरि आपपरावें न वंचे ॥4॥ ह्मणोनि जालों शरणागत । तुझा दास मी अंकित । यास कांहीं न लगे संचित । जालों नििंश्चत तुका ह्मणे ॥5॥ 649 तरि म्यां आळवावे कोणा । कोण हे पुरवील वासना। तुजवांचूनि नारायणा । लावी स्तना कृपावंते ॥1॥ आपुला न विचारी सिण । न धरीं अंगसंगें भिन्न । अंगीकारिलें राखें दीन । देइप जीवदान आवडीचें ॥ध्रु.॥ माझिये मनासिहे आस । नित्य सेवावा ब्रह्मरस । अखंड चरणींचा वास । पुरवीं आस याचकाची ॥2॥ माझिया संचिताचा ठेवा । तेणें हे वाट दाविली देवा । एवढएा आदराचा हेवा । मागें सेवादान आवडीनें ॥3॥ आळवीन करुणावचनीं। आणीक गोड न लगे मनीं । निद्रा जागृती आणि स्वप्नीं । धरिलें ध्यानीं मनीं रूप ॥4॥ आतां भेट न भेटतां आहे । किंवा नाहीं ऐसें विचारूनि पाहें । लागला झरा अखंड आहे । तुका ह्मणे साहे केलें अंतरीं ॥5॥ 650 हें चि भवरोगाचें औषध । जन्म जरा तुटे व्याध । आणीक कांहीं नव्हे बाध । करील वध षड्वर्गा ॥1॥ सांवळें रूप ल्यावें डोळां । सा चौ अठरांचा गोळा । पदर लागों नेदी खळा । नाममंत्रमाळा विष्णुसहस्र ॥ध्रु.॥ भोजना न द्यावें अन्न । जेणें चुके अनुपान । तरीं च घेतल्याचा गुण । होइऩल जाण सत्य भाव ॥2॥ नये निघों आपुलिया घरा । बाहेर लागों नये वारा । बहु बोलणें तें सारा । संग दुसरा वर्जावा ॥3॥ पास तें एक द्यावें वरी । नवनीताची होइऩल परी । होइऩल गुसिळलें तें निवारी । सार भीतरी नाहीं तया ॥4॥ न्हायें अनुतापीं पांघरें दिशा । स्वेद निघों दे अवघी आशा । होसिल मागें होतासि तैसा । तुका ह्मणे दशा भोगीं वैराग्य ॥5॥ 651 मागुता हा चि जन्म पावसी । भोगिलें सुखदुःख जाणसी। हें तों न घडे रे सायासीं । कां रे अंध होसी जाणोनियां ॥1॥ लक्ष चौ†याशी न चुके फेरा । गर्भवासीं यातना थोरा । येउनि पडसी संदेहपुरा। वोळसा थोरा मायाजाळीं ॥2॥ पशु काय पापपुण्य जाणती । उत्तम मध्यम भोग भोगिती । कांहीं एक उपजतां मरती । बहिरीं अंध होती पांगुळ मुकीं ॥3॥ नरदेह निधान लागलें हातीं । उत्तम सार उत्तम गती । होइन देव चि ह्मणती ते होती । तरि कां चित्तीं न धरावें ॥4॥ क्षण एक मन िस्थर करूनी । साव होइप डोळे उघडोनी । पाहें वेद बोलिले पुराणीं । तुका विनवणी करीतसे ॥5॥ 652 दास्य करी दासांचें । उणें न साहे तयांचें । वाढिलें ठायींचें । भानें टाकोनियां धांवे ॥1॥ ऐसा कृपेचा सागर । विटे उभा कटीं कर । सर्वस्वें उदार । भHांलागीं प्रगटे ॥ध्रु.॥ हृदयीं श्रीवत्सलांछन । मिरवी भHांचें भूषण । नाहीं तयाचा सीण । सुख धरिलें लातेचें ॥2॥ सत्यभामा दान करी । उजुर नाहीं अंगीकारी । सेवकाच्या शिरीं । धरूनि चाले पादुका ॥3॥ राखे दारवंटा बळीचा। रथी जाला अर्जुनाचा । दास सेवकांचा । होय साचा अंकित ॥4॥ भिडा नो बोलवें पुंडलिकाशीं । उभा मर्यादा पाठीशीं । तुका ह्मणे ऐसी । कां रे न भजा माउली ॥5॥ 653 हरि तैसे हरीचे दास । नाहीं तयां भय मोह चिंता आस। होउनि राहाती उदास । बळकट कांस भHीची ॥1॥ धरूनि पाय तजिलें जन । न लगे मान मृित्तकाधन । कंठीं नाम अमृताचें पान। न लगे आन ऐसें जालें ॥ध्रु.॥ वाव तरी उदंड च पोटीं । धीर सिंधु ऐसे जगजेठी । कामक्रोधा न सुटे मिठी । वेठी तरी गि†हे राबवीती ॥2॥ बळें तरि नांगवती काळा । लीन तरि सकळांच्या तळा । उदार देहासी सकळा । जाणोनि कळा सर्व नेणते ॥3॥ संसार तो तयांचा दास । मोक्ष तें पाहातसे वास । रििद्धसििद्ध देशटा त्रास । न शिवति यास वैष्णवजन ॥4॥ जन्ममृत्युस्वप्नांसारिखें । आप त्यां न दिसे पारखें । तुका ह्मणे अखंडित सुखें । वाणी वदे मुखें प्रेमा अमृताची ॥5॥ 654 बहुत जाचलों संसारीं । वसें गभाअ मातेच्या उदरीं । लक्ष चौ†याशी योनिद्वारीं । जालों भिकारी याचक ॥1॥ जिणें पराधीन आणिकां हातीं । दृढ पाशीं बांधलों संचितीं । प्रारब्ध क्रियमाण सांगाती । भोवंडिती सत्ता आपुलिया ॥ध्रु.॥ न भरे पोट नाहीं विसांवा । नाहीं नेम एक ठाव गांवा । नाहीं सत्ता न फिरे ऐसी देवा । लाहे जीवा खापरीं तडफडी ॥2॥ काळ बहुत गेले ऐसिया रीती । आणीक पुढें नेणों किती । खंडणा नाहीं पुनरावृत्ती । मज कल्पांतीं तरी वेगळें ॥3॥ ऐसें दुःख कोण हरील माझें । कोणा भार घालूं आपुलें ओझें । भवसिंधुतारक नाम तुझें । धांवसि काजें आडलिया ॥4॥ आतां धांव घालीं नारायणा । मजकारणें रंका दीना । गुण न विचारीं अवगुणा । तुका करुणा भाकीतसे ॥5॥ 655 जंव हें सकळ सिद्ध आहे । हात चालावया पाये । तंव तूं आपुलें स्वहित पाहें । तीर्थयात्रे जायें चुकों नको ॥1॥ जंव काळ असे दुरी ठेला । तंव तूं हरिगुण गायें आइक वहिला । मनीं भाव धरूनि भला । न वंचें त्याला चुकों नको ॥2॥ जोडोनि धन न घलीं माती । ब्रह्मवृंदें पूजन इति । सत्य आचरण दया भूतीं । करीं सांगाती चुकों नको ॥3॥ दशा यौवन बाणली अंगीं । पांगिला नव्हें विषयसंगीं । काम क्रोध लोभ मोह त्यागीं । राहें संतसंगीं चुकों नको ॥5॥ मग तेथें न चले कांहीं । सत्ता संपदा राहेल ठायींच्या ठायीं। पुढें संचित जाइऩल ग्वाही । तुका ह्मणे ते ही यमआYाा ॥5॥ 656 ऐक पांडुरंगा एक मात । कांहीं बोलणें आहे एकांत । आह्मां जरी तारील संचित । तरी उचित काय तुझें ॥1॥ उसनें फेडितां धर्म तो कोण । काय तया मानवेल जन । काय गा मिरवूनि भूषण । वांयां थोरपण जनांमध्यें ॥ध्रु.॥ अन्न जरी न मिळे तयासी देणें । आगांतुक पात्र उचित दान । उपकार तरी धनमंत्रीपणें । जरी देणेंघेणें नाहीं आशा ॥2॥ शूर तों तयासी बोलिजे जाणा । पाठीशीं घालूनि राखे दीना । पार पुण्य नाहीं त्या भूषणा । ऐक नारायणा वचन हें ॥3॥ आतां पुढें बोलणें तें काइप । मज तारिसी तरी च सही । वचन आपुलें सिद्धी नेइप । तुका ह्मणे तइप मज कळसी ॥4॥ 657 चांगलें नाम गोमटें रूप । निवती डोळे हरती ताप । विठ्ठल विठ्ठल हा जप । प्रगट स्वल्प । अति सार ॥1॥ शस्त्र हे निर्वाणींचा बाण । निकट समय अवसान । कोठें योजेल दश दान। खंडी नारायण दुःख चिंतनें ॥ध्रु.॥ सकळ श्रेष्ठांचें मत । पावे सिद्धी पाववी अनंत । ह्मणोनि व्हावें शरणागत । आहे उचित एवढें चि ॥2॥ ह्मणोनि रुसलों संसारा । सर्प विखार हा पांढरा । तुजशीं अंतर रे दातारा । या चि दावेदारानिमित्त ॥3॥ येणें मज भोगविल्या खाणी। नसतां छंद लाविला मनीं । माजलों मी माझे भ्रमणीं । जाली बोडणी विटंबना ॥4॥ पावलों केलियाचा दंड । खाणी भोगिविल्या उदंड। आतां केला पाहिजे खंड । तुका दंडवत घाली देवा ॥5॥ 658 चांगला तरी पूर्णकाम । गोड तरी याचें चि नाम । दयाळ तरी अवघा धर्म । भला तरी दासा श्रम होऊं नेदी ॥1॥ उदार तरी लIमीयेसी । जुंझार तरी किळकाळासी । चतुर तरी गुणांची च रासी । जाणता तयासी तो एक ॥ध्रु.॥ जुनाट तरी बहु काळा । न कळे जयाची लीळा । नेणता गोवळीं गोवळा । लाघवी अवळाभुलवणा ॥2॥ गांढएा तरी भावाचा अंकित । बराडी तरी उिच्छष्टाची प्रीत । ओंगळ तरी कुब्जेशीं रत । भ्याड अनंत बहु पापा ॥3॥ खेळतो येणें चि खेळावा । नट तो येणें चि आवगावा। लपोनि जीवीं न कळे जीवा । धरितां देवा नातुडेसी ॥4॥ उंच तरी बहुत चि उंच । नीच तरी बहुत चि नीच । तुका ह्मणे बोलिलों साच। नाहीं अहाच पूजा केली ॥5॥ 659 काय आह्मी भिH करणें कैसी । काय एक वाहावें तुह्मांसी । अवघा भरोनि उरलासी । वाणीं खाणीं रसीं रूपगंधी ॥1॥ कसें करूं इंिद्रयां बंधन । पुण्यपापाचें खंडण । काय व्रत करूं आचरण । काय तुजविण उरलें तें ॥2॥ काय डोळे झांकुनियां पाहूं । मंत्रजप काय ध्याऊं । कवणें ठायीं धरूनि भाव । काय तें वाव तुजविण ॥3॥ काय हिंडों कवण दिशा । कवणे ठायीं पाय ठेवूं कैसा । काय तूं नव्हेसि न कळे तैसा । काय मी कैसा पाहों आतां ॥4॥ तुझिया नामाची सकळ । पूजा अर्चन मंत्र माळ । धूप दीप नैवेद्य फळ तांबूल । घेऊं पुष्पांजुळ तुका ह्मणे ॥5॥ 660 शरीर दुःखाचें कोठार । शरीर रोगाचें भांडार । शरीर दुगपधीची थार । नाहीं अपवित्र शरीरा ऐसें ॥1॥ शरीर उत्तम चांगलें। शरीर सुखाचें घोंसुलें । शरीरें साध्य होय केलें । शरीरें साधलें परब्रह्म ॥ध्रु.॥ शरीर विटाळाचें अळें । मायामोहपाशजाळें। पतन शरीराच्या मुळें । शरीर काळें व्यापिलें ॥2॥ शरीर सकळ हें शुद्ध । शरीर निधींचा ही निध । शरीरें तुटे भवबंध । वसे मध्यें भोगी देव शरीरा ॥3॥ शरीर अविद्येचा बांधा । शरीर अवगुणाचा रांधा । शरीरीं वसे बहुत बाधा । नाहीं गुण सुदा एक शरीरीं ॥4॥ शरीरा दुःख नेदावा भोग । न द्यावें सुख न करीं त्याग । नव्हे वोखटें ना चांग । तुका ह्मणे वेग करीं हरिभजनीं ॥5॥ 661 इतुलें करीं भलत्या परी । परद्रव्य परनारी । सांडुनि अभिलाष अंतरीं । वर्तें वेव्हारीं सुखरूप ॥1॥ न करीं दंभाचा सायास । शांती राहें बहुवस । जिव्हे सेवीं सुगंधरस । न करीं आळस रामनामीं ॥2॥ जनमित्र होइप सकळांचा । अशुभ न बोलावी वाचा । संग न धरावा दुर्जनाचा । करीं संतांचा सायास ॥3॥ करिसी देवाविण आस । अवघी होइऩल निरास । तृष्णा वाढविसी बहुवस । कधीं सुखास न पवसी ॥4॥ धरूनि विश्वास करीं धीर । करितां देव हा चि निर्धार । तयाचा वाहे योगक्षेमभार । नाहीं अंतर तुका ह्मणे ॥5॥ 662 संसारसिंधु हा दुस्तर । नुलंघवे उलंघितां पार । बहुत वाहाविलें दूर । न लगे चि तीर पैल थडी ॥1॥ किती जन्म जाला फेरा । गणित नाहीं जी दातारा । पडिलों आवताअ भोंवरा । बहुता थोरा वोळसिया ॥ध्रु.॥ वाढलों परी नेणती बुद्धी । नाहीं परतली धरिली शुद्धी । मग म्यां विचारावें कधीं । ऐसी संधी सांडुनिया ॥2॥ अनेक खाणीं आहार निद्रा । भयमैथुनाचा चि थारा । बाळत्व तारुण्य जरा । प्रधान पुरा भोग तेथें ॥3॥ ऐसीं उलंघूनि आलों स्थळें । बहु भोवंडिलों काळें । आतां हें उगवावें जाळें । उजेडा बळें दिवसाच्या ॥4॥ सांडीन या संसाराची वाट । बहु येणें भोगविले कष्ट । दावी सत्या ऐसें नष्ट । तुका ह्मणे भ्रष्ट जालों देवद्रोही ॥5॥ 663 विठ्ठल भीमातीरवासी । विठ्ठल पंढरीनिवासी । विठ्ठल पुंडलिकापासीं । कृपादानाविसीं उदार ॥1॥ विठ्ठल स्मरणा कोंवळा। विठ्ठल गौरवीं आगळा । आधार ब्रह्मांडा सकळा । विठ्ठल लीळाविग्रही ॥ध्रु.॥ उभा चि परी न मनी सीण । नाहीं उद्धरितां भिन्न । समर्थाचे घरीं एक अन्न । आर्तभूता क्षणोक्षणा सांभाळी ॥2॥ रुचीचे प्रकार। आणिताती आदरें । कोठें ही न पडे अंतर । थोरां थोर धाकुटएा धाकुटा ॥3॥ करितां बळ धरितां नये । झोंबतां डोळे मनें च होय। आपुल्या उद्देशाची सोय । जाणे हृदयनिवासी ॥4॥ पान्हा तरी आल्या अंतर तेथें । तों नाहीं भरिलें रितें । करितों सेवन आइतें । तुका ह्मणे चित्तें चित्त मेळवूनी ॥5॥ 664 ताप हें हरण श्रीमुख । हरी भवरोगा ऐसें दुःख । अवलोकितां उपजे सुख । उभें सन्मुख दृष्टीपुढें ॥1॥ न पुरे डोिळयांची धणी । सखोल कृपेची च खाणी । स्तवितां न पुरे वेदवाणी । तो हा समचरणी कृपानिधी ॥ध्रु.॥ रामकृष्णध्यान वामननारसिंहीं । उग्र आणि सौम्य कांहीं च नाहीं । सांपडे भरलीये वाही । भाव शुद्ध पाहीं याचें भातुकें ॥2॥ गुणगंभीर चतुर सुजाण। शूर धीर उदार नारायण। व्यापक तरी त्रिभुवन । मनमोहनलावण्य हें ॥3॥ ठाण हें साजिरें सुंदर । अविनाश अविकार । अनंत आणि अपार । तो हा कटीं कर धरिताहे ॥4॥ जयाची वाणी सुमनमाळा। परमामृतजिव्हाळा । अनंता अंगीं अनंत कळा । तुका जवळा चरण सेवे ॥5॥ कान्होबा0नाट अभंग 7 665 अगा ये वैकुंटनायका । अगा ये त्रैलोक्यतारका । अगा जनादऩना जगव्यापका । अगा पाळका भHांचिया ॥1॥ अगा ये वसुदेवदेवकीनंदना । अगा ये गोपिकारमणा । अगा बिळबंध वामना। अगा निधाना गुणनिधी ॥ध्रु.॥ अगा ये द्रौपदीबांधवा । अगा ये सखया पांडवा । अगा जीवाचिये जीवा । अगा माधवा मधुसूदना ॥2॥ अगा महेश्वरा महाराजा । अगा श्रीहरी गरुडध्वजा । अगा सुंदरा सहस्रभुजा । पार मी तुझा काय वणूप ॥3॥ अगा अंबॠषिपरंपरा। निलारंभ निविऩकारा । अगा गोवर्धन धरणीधरा । अगा माहेरा दीनाचिया ॥4॥ अगा धर्मराया धर्मशीळा । कृपासिंधु कृपाळा । अगा प्रेमाचिया कल्लोळा । सकळकळाप्रवीणा ॥5॥ अगा चतुरा सुजाणा । मधुरागिरा सुलक्षणा । अगा उदारा असुरमदऩना । राखें शरणा तुकयाबंधु ॥6॥ 666 उभा देखिला भीमातीरीं । कर मिरवले कटावरी । पाउलें तरी सम चि साजिरीं । नाम तरी अनंत अतिगोड ॥1॥ शंखचक्रांकित भूषणें । जडितमेखळा चिद्रत्नें । पितांबर उटी शोभे गोरेपणें । लोपलीं तेणें रवितेजें ॥2॥ श्रवणीं कुंडलें देती ढाळ । दशांगुळीं मुिद्रका माळ । दंतओळी हिरे झळाळ । मुख निर्मळ सुखरासी ॥3॥ कडीं कडदोरा वांकी वेळा । बाहीं बाहुवटे पदक गळां । मृगनाभी रेखिला टिळा । लवती डोळां विद्युल्लता ॥4॥ सुंदरपणाची साम्यता । काय वणूप ते पावे आतां । तुकयाबंधु ह्मणे रे अच्युता । धन्य ते मातापिता प्रसवली ॥5॥ 667 एक मागणें हृषीकेशी । चित्त द्यावें सांगतों वचनासी । मज अंतर तुझ्या चरणासी । न पडे ऐसी कृपा करीं ॥1॥ नको दुजी बुिद्ध आणीक । रििद्धसिद्धी परलोक । तूं स्वामी मी सेवक । खंडणा नको करूं ऐसी ॥ध्रु.॥ मना येइऩल तो जन्म देइप । भलते कुळीं भलते ठायीं । तें मी सांकडें घालीत नाहीं । हृदयींहुनीं तूं न वजें ॥2॥ इतुलें करीं भलत्या परी । भलत्या भावें तुझें द्वारीं । राहेन दास होऊनि कामारी । वदो वैखरी नित्य नाम ॥3॥ नको विचारूं दुसरें आतां । शरण आलों जी पंढरीनाथा । तुकयाबंधु ह्मणे रे अच्युता । आहेसि तूं दाता दानशूर ॥4॥ 668 कइप देखतां होइऩन डोळीं । सकळां भूतीं मूतिऩ सांवळी। जीवा नांव भूमंडळीं । जळीं स्थळीं काष्ठीं पाषाणीं ॥1॥ ऐसा कृपा करील नारायण । जीव जगाचा होइऩन । प्रेमसागरीं बुडइऩन । होइऩल स्नान अनुतापीं ॥ध्रु.॥ ऐसा कइप येइऩन दैवास । दृश्य नासोनि जाइऩल आस । सदा संतचरणीं देहाचा वास । सेवीन शेष धणीवरी ॥2॥ कइप नवसा येतील अंकुर । सुखा नाहींसा होइऩल पार । अमृत तें पृथ्वीजळ सागर । वाहाती पूर आनंदाचे ॥3॥ प्रसन्न दया क्षमा शांति । कइप नवविधा होइऩल भिH । भोगीन वैराग्यसंपित्त । मनोरथ कळती तइप पुरले ॥4॥ तुकयाबंधु ह्मणे सांग । नव्हे तुजविण निरसेना पांग । ह्मणोनि घातलें साष्टांग । पांडुरंगा वरी चरणा ॥5॥ 669 तूं बिळया शिरोमणी । आहेसि माजी ये त्रिभुवनीं । रिघालों पाठी तुझी ह्मणउनी । आतां करीन मी असेल तें ॥1॥ तूं देवा प्रतापदिनकर । सुरा असुरांचा सुर । महावीरां वीर धनुर्धर । मी तों पामर काय तेथें ॥ध्रु.॥ कृपासिंधु दीनवत्सल । फोडिली देवाची बंदशाळ । संहारूनि राक्षसदळ । शरणागत राजीं स्थापिला ॥2॥ उपकर्म करावा बहुत । तरी तूं जाणसी धर्मनीत । उचित काय तें अनुचित । राखें शरणागत आलों आतां ॥3॥ किती म्यां काय विनवावें । शरण आलों जीवें भावें । तुकयाबंधु ह्मणे करावें । क्षेम अवघें येणें काळें ॥4॥ 670 देवा मी चांडाळ चांडाळ । ह्मणतां लागताहे वेळ । नसे पाहातां भूमंडळ । ऐसा अमंगळ खळ दुसरा ॥1॥ जन्मा उपजलियापासुनी । असत्य कर्म तें अझुनी । सत्य आचरण नेणें स्वप्नीं । निखळ खाणी अवगुणांची ॥2॥ भिH दया अथवा कथा। कानीं न साहवे वार्ता । अखंड विषयांची वेथा । अधम पुरता अधमाहुनी ॥3॥ काम क्रोध दंभ अहंकार । गर्व ताठा मद मत्सर । यांचें तरी माहेरघर । परउपकार वैरी तैसा ॥4॥ निंदा द्वेष घात विश्वास । करितां नाहीं केला आळस । करूं नये ते केले संतउपहास । अभक्ष तें ही भिक्षलें ॥5॥ पािळलें नाहीं पितृवचन। सदा परद्वारीं परधनीं ध्यान । बोलों नये घडलें ऐसें अनोविन । दासीगमन आदिकरूनी ॥6॥ कायामनें वाचाइंिद्रयांशीं । सकळ पापांची च राशी । तुकयाबंधु ह्मणे ऐसियासी । आलों हृषीकेशी तुज शरण ॥7॥ 671 काय काय करितों या मना । परी नाइके नारायणा । करूं नये त्याची करी विवंचना । पतना नेऊं आदरिलें ॥1॥ भलतिये सवें धांवे सैराट । वाट आडवाट दरे दरकुट । न विचारी कुडें कांहीं कपट । घात बळकट मांडियेला ॥2॥ न पुरती भ्रमणा दाही दिशा । सप्त ही पाताळ आकाशा । घाली उडी बळें चि देखोनि फांसा । केलों या देशा पाहुणा ॥3॥ चेतवूनि इंिद्रयें सकळ। आशा तृष्णा कल्पना काम क्रोध काळ । दुराविली शुद्ध बुिद्ध केली राळ । ऐसें चांडाळ अनिवार हें ॥4॥ आतां काय ऐसें करावें यासी । बहु जाचिलों केलों कासाविसी । तुकयाबंधु ह्मणे हृषीकेशी । धांव मज ऐसी परी जाली ॥5॥ नाटाचे अभंग समाप्त 63 ------------------------ 672 काय खावें आतां कोणीकडे जावें । गांवांत राहावें कोण्या बळें ॥1॥ कोपला पाटील गांवचे हे लोक । आतां घाली भीक कोण मज ॥ध्रु.॥ आतां येणें चवी सांडिली ह्मणती । निवाडा करिती दिवाणांत ॥2॥ भल्या लोकीं यास सांगितली मात । केला माझा घात दुर्बळाचा ॥3॥ तुका ह्मणे याचा संग नव्हे भला । शोधीत विठ्ठला जाऊं आतां ॥4॥ 673 संत मागे पाणी नेदी एक चूळ । दासीस आंघोळ ठेवी पाणी ॥1॥ संतासी देखोनी होय पाठमोरा । दासीचिया पोरा चुंबन देतो ॥ध्रु.॥ संतासी देखोनि करितो ढवाऑया । भावें धुतो चोऑया दासीचिया ॥2॥ तुका ह्मणे त्याच्या तोंडावरी थुंका । जातो यमलोका भोगावया ॥3॥ 674 एक प्रेमगुज ऐकें जगजेठी । आठवली गोष्टी सांगतसें ॥1॥ एक मृग दोन्ही पाडसांसहित । आनंदें चरत होती वनी ॥ध्रु.॥ अवचिता तेथें पारधी पावला । घेऊनियां आला श्वानें दोन्ही ॥2॥ एकीकडे त्याणें चिरिल्या वाघुरा । ठेविलें श्वानपुत्रा एकीकडे ॥3॥ एकीकडे तेणें वोणवा लाविला । आपण राहिला एकीकडे ॥4॥ चहूंकडोनियां मृगें वेढियेलीं । स्मरों तें लागलीं नाम तुझें ॥5॥ रामा कृष्णा हरी गोविंदा केशवा । देवाचिया देवा पावें आतां ॥6॥ कोण रक्षी आतां ऐसिये संकटीं । बापा जगजेठी तुजविण ॥7॥ आइकोनि तुह्मी तयांचीं वचनें । कृपाअंतःकरणें कळविळलां ॥8॥ आYाा तये काळीं केली पर्जन्यासी । वेगीं पावकासी विझवावें ॥9॥ ससें एक तेथें उठवुनी पळविलें । तया पाठीं गेली श्वानें दोन्ही ॥10॥ मृगें चमकोनी सत्वर चाललीं । गोविंदें रिक्षलीं ह्मणोनियां ॥11॥ ऐसा तूं कृपाळु दयाळु आहेसी । आपुल्या भHांसी जीवलग ॥12॥ ऐसी तुझी कीर्ती जीवीं आवडती । रखुमाइऩच्या पती तुका ह्मणे ॥13॥ 675 आशाबद्ध वHा । धाक श्रोतयाच्या चित्ता ॥1॥ वांयां गेलें तें भजन । उभयतां लोभी मन ॥ध्रु.॥ बहिर्मुख एके ठायीं । तैसें जालें तया दोहीं ॥2॥ माप तैसी गोणी । तुका ह्मणे रितीं दोन्ही ॥3॥ 676 विठ्ठला रे तूं उदाराचा राव । विठ्ठला तूं जीव या जगाचा ॥1॥ विठ्ठला रे तूं उदाराची रासी । विठ्ठला तुजपाशीं सकळसिद्धी ॥ध्रु.॥ विठ्ठला रे तुझें नाम बहु गोड । विठ्ठला रे कोड पुरविसी ॥2॥ विठ्ठला रे तुझें श्रीमुख चांगलें । विठ्ठला लागलें ध्यान मनीं ॥3॥ विठ्ठला रे वाचे बोला बहुरस । विठ्ठला रे सास घेतला जीवें ॥4॥ विठ्ठला रे शोक करीतसे तुका । विठ्ठला तूं ये कां झडकरी ॥5॥ 677 बाहिर पडिलों आपुल्या कर्तव्यें । संसारासि जीवें वेटािळलों ॥1॥ एकामध्यें एक नाहीं मिळों येत । ताक नवनीत निवडीलें ॥ध्रु.॥ जालीं दोनी नामें एका चि मथनीं । दुसरिया गुणीं वेगळालीं ॥2॥ तुका ह्मणे दाखविल्या मुHाफळीं । शिंपले चि स्वस्थळीं खुंटलिया ॥3॥ 678 बरवा बरवा बरवा रे देवा तूं । जीवाहूनी आवडसी जीवा रे देवा तूं ॥1॥ पाहातां वदन संतुष्ट लोचन । जाले आइकतां गुण श्रवण रे देवा ॥ध्रु.॥ अष्टै अंगें तनु त्रिविध ताप गेला सीण । वणिऩतां लक्षण रे देवा ॥2॥ मन जालें उन्मन अनुपम ग्रहण । तुकयाबंधु ह्मणे महिमा नेणें रे ॥3॥ 679 सोलीव जें सुख अतिसुखाहुनि । उभें हें अंगणीं वैष्णवांच्या ॥1॥ वृंदावन सडे चौक रंग माळा । नाचे तो सोहोळा देखोनियां ॥ध्रु.॥ भूषणमंडित सदा सर्वकाळ । मुद्रा आणि माळ तुळसी कंठीं ॥2॥ नामओघ मुखीं अमृताचें सार । मस्तक पवित्र सहित रजें ॥3॥ तुका ह्मणे मोक्ष भHाचिया मना । नये हा वासना त्याची करी ॥4॥ 680 तीथॉ केलीं कोटीवरी । नाहीं देखिली पंढरी ॥1॥ जळो त्याचें ज्यालेंपण । न देखे चि समचरण ॥ध्रु.॥ योग याग अनंत केले । नाहीं समचरण देखिले ॥2॥ तुका ह्मणे विठ्ठलपायीं। अनंत तीथॉ घडिलीं पाहीं ॥3॥ 681 कोणतें कारण राहिलें यामुळें । जें म्यां तुज बळें कष्टवावें ॥1॥ नाहीं जात जीव नाहीं होत हानी । सहज तें मनीं आठवलें ॥ध्रु.॥ नाहीं कांहीं चिंता मरतों उपवासी । अथवा त्या ह्मैसी गाइऩ व्हाव्या ॥2॥ हें तों तुज कळों येतसे अंतरीं । लाखणीक वरी साच भाव ॥3॥ तुका ह्मणे देवा नासिवंतासाठीं । पायांसवें तुटी करिती तुझ्या ॥4॥ 682 रामा अयोध्येच्या राया । दिनानाथा रे सखया ॥1॥ पाप ताप विघ्न हरीं । दिनानाथा सुख करीं ॥ध्रु.॥ भिलटीचिया रे उिच्छष्टा । स्वीकारिसी रे तूं भ्रष्टा ॥2॥ मी तों सलगीचें मूल । तुका ह्मणे तू सखोल ॥3॥ 683 तुजवरी ज्याचें मन । दरुषण दे त्याचें ॥1॥ कैसा जाती शुद्ध भाव । हात पाव ना वृत्ती ॥ध्रु.॥ अवघियांचा करूनि मेळा । तुज डोळां रोखिलें ॥2॥ तुका ह्मणे तुज आड । लपोनि कोड दावीं देवा ॥3॥ 684 विश्वव्यापी माया । तिणें झाकुिळलें छाया ॥1॥ सत्य गेलें भोऑयावारी । अविद्येची चाली थोरी ॥ध्रु.॥ आपुलें चि मन । करवी आपणां बंधन ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । तुह्मी कोडीं हीं उगवा ॥3॥ 685 पोटीं जन्मती रोग । तरि कां ह्मणावे आप्तवर्ग ॥1॥ रानीं वसती औषधी । तरि कां ह्मणाव्या निपराधी ॥2॥ तैसें शरीराचें नातें । तुका ह्मणे सर्व आप्तें ॥3॥ 686 नव्हे शब्द एक देशी । सांडी गवशी कोणाला ॥1॥ जाली माझी वैखरी । विश्वंभरी व्यापक ॥ध्रु.॥ मोकलिलें जावें बाणें। भाता जेणे वाइलें ॥2॥ आतां येथें कैचा तुका । बोले सिका स्वामीचा ॥3॥ 687 गायनाचे रंगीं । शिH अद्भुत हे अंगीं ॥1॥ हें तों देणें तुमचें देवा । घ्यावी अखंडित सेवा ॥ध्रु.॥ अंगीं प्रेमाचें भरतें । नाहीं उतार चढतें ॥2॥ तुका ह्मणे वाणी । नाम अमृताची खाणी ॥3॥ 688 माप ह्मणे मी मवितें । भरी धणी ठेवी रितें ॥1॥ देवा अभिमान नको । माझेठायीं देऊं सकों ॥ध्रु.॥ देशी चाले सिका । रितें कोण लेखी रंका ॥2॥ हातीं सूत्रदोरी । तुका ह्मणे त्याची थोरी ॥3॥ 689 कोण सांगायास । गेलें होतें देशोदेश ॥1॥ नेलें वा†या हातीं माप । समर्थ तो माझा बाप ॥ध्रु.॥ कोणाची हे सत्ता। जाली वाचा वदविता ॥2॥ तुका ह्मणे या निश्चयें । माझें निरसलें भय ॥3॥ 690 सकिळकांच्या पायां माझी विनवणी । मस्तक चरणीं ठेवीतसें ॥1॥ अहो श्रोते वHे सकळ ही जन । बरें पारखुन बांधा गांठी ॥ध्रु.॥ फोडिलें भांडार धन्याचा हा माल । मी तंव हामाल भारवाही ॥2॥ तुका ह्मणे चाली जाली चहूं देशी । उतरला कसीं खरा माल ॥3॥ 691 कोण त्याचा पार पावला धुंडितां । पुढें विचारितां विश्वंभरा ॥1॥ अणुरेणु सूIमस्थूळा पार नाहीं । श्रुती नेती त्या ही खुंटलिया ॥ध्रु.॥ फळांत कीटक येवढें आकाश । ऐसीं तरुवरास अनेक किती ॥2॥ दाविलें अनंतें अर्जुनासि पोटीं । आणीक त्या सृिष्ट कृष्णलोक ॥3॥ तुका ह्मणे लागा संतांचिये कासे । ठाव घेतां कैसे वांचा जीवें ॥4॥ 692 जें जें कांही करितों देवा । तें तें सेवा समर्पें ॥1॥ भेद नाहीं सर्वात्मना । नारायणा तुज मज ॥ध्रु.॥ आह्मी दुजें नेणों कोणा। हें चि मना मन साक्ष ॥2॥ तुका ह्मणे जगन्नाथा । हें अन्यथा नव्हे कीं ॥3॥ 693 स्तुति करूं तरी नव्हे चि या वेदा । तेथें माझा धंदा कोणीकडे ॥1॥ परी हे वैखरी गोडावली सुखें । रसना रस मुखें इच्छीतसे ॥ध्रु.॥ रूप वर्णावया कोठें पुरे मती । रोमीं होती जाती ब्रह्मांडें हीं ॥2॥ तुका ह्मणे तूं ऐसा एक साचा । ऐसी तंव वाचा जाली नाहीं ॥3॥ 694 तुज वर्णी ऐसा तुज विण नाहीं । दुजा कोणी तीहीं त्रिभुवनीं ॥1॥ सहस्रमुखें शेष सिणला बापुडा । चिरलिया धडा जिव्हा त्याच्या ॥ध्रु.॥ अव्यHा अलक्षा अपारा अनंता । निर्गुणा सचिद नारायणा ॥2॥ रूप नाम घेसी आपुल्या स्वइच्छा । होसी भाव तैसा त्याकारणें ॥3॥ तुका ह्मणे जरी दाविसी आपणा । तरि च नारायणा कळों येसी ॥4॥ 695 पूर आला आनंदाचा । लाटा उसळती प्रेमाच्या ॥1॥ बांधूं विठ्ठलसांगडी । पोहुनि जाऊं पैल थडी । अवघे जन गडी । घाला उडी भाइऩ नो ॥ध्रु.॥ हें तों नाहीं सर्वकाळ । अमुप अमृतांचें जळ ॥2॥ तुका ह्मणे थोरा पुण्यें । ओघ आला पंथें येणें ॥3॥ 696 आणीक दुसरें मज नाहीं आतां । नेमिलें या चित्तापासुनियां ॥1॥ पांडुरंग मनीं पांडुरंग ध्यानीं । जाग्रतीं स्वप्नीं पांडुरंग ॥ध्रु.॥ पडिलें वळण इंिद्रयां सकळां । भाव तो निराळा नाहीं दुजा ॥2॥ तुका ह्मणे नेत्रीं केलें ओळखण । साजिरें तें ध्यान विटेवरी ॥3॥ 697 मी तों सर्वभावें अनधिकारी । होइल कैसी परी नेणों देवा ॥1॥ पुराणींचे अर्थ आणितां मनास । होय कासावीस जीव माझा ॥ध्रु.॥ इंिद्रयांचीं आह्मी पांगिलों अंकितें । त्यांचे रंगीं चित्त रंगलेंसे ॥2॥ एकाचें ही मज न घडे दमन । अवघीं नेमून कैसीं राखों ॥3॥ तुका ह्मणे मज तारीं पंढरीराया । नाहीं तरी वांयां गेलों दास ॥4॥ 698 लक्षूनियां योगी पाहाती आभास । तें दिसे आह्मांस दृष्टीपुढें ॥1॥ कर दोनी कटी राहिलासे उभा । सांवळी हे प्रभा अंगकांती ॥ध्रु.॥ व्यापूनि वेगळें राहिलेंसे दुरी । सकळां अंतरीं निविऩकार ॥2॥ रूप नाहीं रेखा नाम ही जयासी । आपुला मानसीं शिव ध्याय ॥3॥ अंत नाहीं पार वर्णा नाहीं थार । कुळ याति शिर हस्त पाद ॥4॥ अचेत चेतलें भHाचिया सुखें । आपुल्या कौतुकें तुका ह्मणे ॥5॥ 699 कैसें करूं ध्यान कैसा पाहों तुज । वर्म दावीं मज याचकासी ॥1॥ कैसी भिH करूं सांग तुझी सेवा । कोण्या भावें देवा आतुडसी ॥ध्रु.॥ कैसी कीर्ती वाणूं कैसा लक्षा आणूं । जाणूं हा कवण कैसा तुज ॥2॥ कैसा गाऊं गीतीं कैसा ध्याऊं चित्तीं । कैसी िस्थती मती दावीं मज ॥3॥ तुका ह्मणे जैसें दास केलें देवा। तैसें हें अनुभवा आणीं मज ॥4॥ 700 निगमाचें वन । नका शोधूं करूं सीण ॥1॥ या रे गौिळयांचे घरीं । बांधलें तें दावें वरी ॥ध्रु.॥ पीडलेती भ्रमें । वाट न कळतां वर्में ॥2॥ तुका ह्मणे भार । माथा टाका अहंकार ॥3॥ 701 मन वोळी मना । बुिद्ध बुद्धी क्षण क्षणां ॥1॥ मी च मज राखण जालों । ज्याणें तेथें चि धरिलों ॥ध्रु.॥ जें जें जेथें उठी। तें तें तया हातें कुंटी ॥2॥ भांजिली खांजनी । तुका साक्ष उरला दोन्ही ॥3॥ 702 ब्रह्म न लिंपे त्या मेळें । कर्माअकर्मा वेगळें ॥1॥ तो चि एक तया जाणे । पावे अनुभविलें खुणें ॥ध्रु.॥ शोच अशौचाचे संधी । तन आळा तना चि मधीं ॥2॥ पापपुण्यां नाहीं ठाव । तुका ह्मणे सहज भाव ॥3॥ 703 काय दरा करील वन । समाधान नाहीं जंव ॥1॥ तरी काय तेथें असती थोडीं । काय जोडी तयांसी ॥ध्रु.॥ रिगतां धांवा पेंवामध्यें । जोडे सििद्ध ते ठायीं ॥2॥ काय भस्म करील राख । अंतर पाख नाहीं तों ॥3॥ वर्णाआश्रमाचे धर्म । जाती श्रम जालिया ॥4॥ तुका ह्मणे सोंग पाश । निरसे आस तें हित ॥5॥ 704 तें हीं नव्हे जें करितां कांहीं । ध्यातां ध्यायीं तें ही नव्हे ॥1॥ तें ही नव्हे जें जाणवी जना । वाटे मना तें नव्हे ॥ध्रु.॥ त्रास मानिजे कांटाळा । अशुभ वाचाळा तें ही नव्हे ॥2॥ तें ही नव्हे जें भोंवतें भोंवे । नागवें धांवे तें ही नव्हे ॥3॥ तुका ह्मणे एक चि आहे । सहजिं पाहें सहज ॥4॥ 705 बोल बोलतां वाटे सोपें । करणी करितां टीर कांपे ॥1॥ नव्हे वैराग्य सोपारें । मज बोलतां न वटे खरें ॥ध्रु.॥ विष खावें ग्रासोग्रासीं । धन्य तो चि एक सोसी ॥2॥ तुका ह्मणे करूनि दावी । त्याचे पाय माझे जीवीं ॥3॥ 706 होइऩन भिकारी । पंढरीचा वारकरी ॥1॥ हा चि माझा नेम धर्म । अवघें विठोबाचें नाम ॥ध्रु.॥ हे चि माझी उपासना । लागन संतांच्या चरणा ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । करीन ते भोळी सेवा ॥3॥ 707 सांटविला हरी । जींहीं हृदयमंदिरीं ॥1॥ त्यांची सरली वेरझार । जाला सफळ व्यापार ॥ध्रु.॥ हरी आला हाता । मग कैंची भय चिंता । तुका ह्मणे हरी । कांहीं उरों नेदी उरी ॥3॥ 708 मोक्ष तुमचा देवा । तुह्मी दुर्लभ तो ठेवा ॥1॥ मज भHीची आवडी । नाहीं अंतरीं ते गोडी ॥ध्रु.॥ आपल्या प्रकारा । करा जतन दातारा ॥2॥ तुका ह्मणे भेटी । पुरे एक चि शेवटीं ॥3॥ 709 नामपाठ मुHाफळांच्या ओवणी । हें सुख सगुणीं अभिनव ॥1॥ तरी आह्मी जालों उदास निर्गुणा । भHांचिया मना मोक्ष नये ॥ध्रु.॥ द्यावें घ्यावें ऐसें येथें उरे भाव । काय ठाया ठाव पुसोनियां ॥2॥ तुका ह्मणे आतां अभयदान करा । ह्मणा विश्वंभरा दिलें ऐसें ॥3॥ 710 भवसिंधूचें काय कोडें । दावी वाट चाले पुढें ॥1॥ तारूं भला पांडुरंग । पाय भिजों नेदी अंग ॥ध्रु.॥ मागें उतरिलें बहुत । पैल तिरीं साधुसंत ॥2॥ तुका ह्मणे लाग वेगें । जाऊं तयाचिया मागें ॥3॥ 711 नाहीं साजत हो मोठा । मज अळंकार खोटा ॥1॥ असें तुमचा रजरेण । संतां पायींची वाहाण ॥ध्रु.॥ नाहीं स्वरूपीं ओळखी । भिHभाव करीं देखीं ॥2॥ नाहीं शून्याकारीं । क्षर ओळखी अक्षरीं ॥3॥ नाहीं विवेक या ठायीं । आत्मा अनात्मा काइऩ ॥4॥ कांहीं नव्हें तुका । पांयां पडने हें ऐका ॥5॥ 712 सत्य साच खरें । नाम विठोबाचें बरें ॥1॥ जेणें तुटती बंधनें । उभयलोकीं कीतिऩ जेणें ॥ध्रु.॥ भाव ज्याचे गांठी । त्यासी लाभ उठाउठी ॥2॥ तुका ह्मणे भोळा । जिंकुं जाणे किळकाळा ॥3॥ 713 सत्य तो आवडे । विकल्पानें भाव उडे ॥1॥ आह्मी तुमच्या कृपादानें । जाणों शुद्ध मंद सोनें ॥ध्रु.॥ आला भोग अंगा। न लवूं उसीर त्या त्यागा ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । अंजन ते तुझी सेवा ॥3॥ 714 करावें चिंतन । तें चि बरें न भेटून ॥1॥ बरवा अंगीं राहे भाव । तो गे तो चि जाणा देव ॥ध्रु.॥ दर्शणाची उरी । अवस्था चि अंग धरी ॥2॥ तुका ह्मणे मन । तेथें सकळ कारण ॥3॥ 715 जें जें जेथें पावे । तें तें समर्पावें सेवे ॥1॥ सहज पूजा या चि नांवें । गिळत अभिमानें व्हावें ॥ध्रु.॥ अवघें भोगितां गोसावी। आदीं आवसानीं जीवी ॥2॥ तुका ह्मणे सिण । न धरितां नव्हे भिन्न ॥3॥ 716 नसे तरी मनो नसो । परी वाचे तरी वसो ॥1॥ देह पडो या चिंतनें । विठ्ठलनामसंकीर्तनें ॥ध्रु.॥ दंभिस्थती भलत्या भावें । मज हरिजन ह्मणावें ॥2॥ तुका ह्मणे काळें तरी । मज सांभाळील हरी ॥3॥ 717 नये जरी कांहीं । तरी भलतें चि वाहीं ॥1॥ ह्मणविल्या ढास । कोण न धरी वेठीस ॥ध्रु.॥ समर्थाच्या नांवें । भलतैसें विकावें ॥2॥ तुका ह्मणे सत्ता । वरी असते बहुतां ॥3॥ 718 न संडवे अन्न । मज न सेववे वन ॥1॥ ह्मणउनी नारायणा । कींव भाकितों करुणा ॥ध्रु.॥ नाहीं अधिकार । कांहीं घोकाया अक्षर ॥2॥ तुका ह्मणे थोडें । आयुष्य अवघें चि कोडें ॥3॥ 719 एकांचीं उत्तरें । गोड अमृत मधुरें ॥1॥ ऐशा देवाच्या विभुती । भिन्न प्रारब्धाची गती ॥ध्रु.॥ एकांचीं वचनें । कडु अत्यंत तीक्षणें ॥2॥ प्रकाराचें तीन । तुका ह्मणे केलें जन ॥3॥ 720 वचनें ही नाड । न बोले तें मुकें खोड ॥1॥ दोहीं वेगळें तें हित । बोली अबोलणी नीत ॥ध्रु.॥ अंधार प्रकाशी । जाय दिवस पावे निशी ॥2॥ बीज पृथिवीच्या पोटीं । तुका ह्मणे दावी दृष्टी ॥3॥ 721 विचारा वांचून । न पवीजे समाधान ॥1॥ देह त्रिगुणांचा बांधा । माजी नाहीं गुण सुदा ॥ध्रु.॥ देवाचिये चाडे । देवा द्यावें जें जें घडे ॥2॥ तुका ह्मणे होतें । बहु गोमटें उचितें ॥3॥ 722 तुटे भवरोग । संचितक्रियमाणभोग ॥1॥ ऐसें विठोबाचें नाम । उच्चारितां खंडे जन्म ॥ध्रु.॥ वसों न सके पाप । पळे त्रिविध तो ताप ॥2॥ तुका ह्मणे माया । होय दासी लागे पायां ॥3॥ 723 मुसावलें अंग । रंगीं मेळविला रंग ॥1॥ एकीं एक दृढ जालें । मुळा आपुलिया आलें ॥ध्रु.॥ सागरीं थेंबुडा । पडिल्या निवडे कोण्या वाटा ॥2॥ तुका ह्मणे नवें । नव्हे जाणावें हें देवें ॥3॥ 724 अनुतापें दोष । जाय न लगतां निमिष ॥1॥ परि तो राहे विसावला । आदीं अवसानीं भला ॥ध्रु.॥ हें चि प्रायिश्चत । अनुतापीं न्हाय चित्त ॥2॥ तुका ह्मणे पापा । शिवों नये अनुतापा ॥3॥ 725 चहूं आश्रमांचे धर्म । न राखतां जोडे कर्म ॥1॥ तैसी नव्हे भोळी सेवा । एक भाव चि कारण देवा ॥ध्रु.॥ तपें इंिद्रयां आघात । क्षणें एका वाताहात ॥2॥ मंत्र चळे थोडा । तरि धड चि होय वेडा ॥3॥ व्रतें करितां सांग । तरी एक चुकतां भंग ॥4॥ धर्म सkव चि कारण । नाहीं तरी केला सिण ॥5॥ भूतदयेसि आघात । उंचनिच वाताहात ॥6॥ तुका ह्मणे दुजें । विधिनिषेधाचें ओझें ॥7॥ 726 सोडिला संसार । माया तयावरि फार ॥1॥ धांवत चाले मागें मागें । सुखदुःख साहे अंगे ॥ध्रु.॥ यानें घ्यावें नाम । तीसीकरणें त्याचें काम ॥2॥ तुका ह्मणे भोळी । विठ्ठलकृपेची कोंवळी ॥3॥ 727 बैसों खेळूं जेवूं । तेथें नाम तुझें गाऊं ॥1॥ रामकृष्णनाममाळा । घालूं ओवुनियां गळा ॥ध्रु.॥ विश्वास हा धरूं। नाम बळकट करूं ॥2॥ तुका ह्मणे आतां । आह्मां जीवन शरणागतां ॥3॥ 728 पाटीं पोटीं देव । कैचा हरिदासां भेव ॥1॥ करा आनंदें कीर्तन । नका आशंकितमन ॥ध्रु.॥ एथें कोठें काळ । करील देवापाशीं बळ ॥2॥ तुका ह्मणे धनी । सपुरता काय वाणी ॥3॥ 729 मनोमय पूजा । हे चि पढीयें केशीराजा ॥1॥ घेतो कल्पनेचा भोग । न मानेती बाहए रंग ॥ध्रु.॥ अंतरींचें जाणे । आदिवर्तमान खुणे ॥2॥ तुका ह्मणे कुडें । कोठें सरे त्याच्या पुढें ॥3॥ 730 जाणे भHीचा जिव्हाळा । तो चि देवीचा पुतळा ॥1॥ आणीक नये माझ्या मना । हो का पंडित शाहाणा ॥ध्रु.॥ नामरूपीं जडलें चित्त । त्याचा दास मी अंकित ॥2॥ तुका ह्मणे नवविध । भिH जाणे तो चि शुद्ध ॥3॥ 731 याजसाठीं वनांतरा । जातों सांडुनियां घरा ॥1॥ माझें दिठावेल प्रेम । बुिद्ध होइऩल निष्काम ॥ध्रु.॥ अद्वैताची वाणी । नाहीं ऐकत मी कानीं ॥2॥ तुका ह्मणे अहंब्रह्म । आड येऊं नेदीं भ्रम ॥3॥ 732 बुडतां आवरीं । मज भवाचे सागरीं ॥1॥ नको मानूं भार । पाहों दोषांचे डोंगर ॥ध्रु.॥ आहे तें सांभाळीं । तुझी कैसी ब्रीदावळी ॥2॥ तुका ह्मणे दोषी । मी तों पातकांची राशी ॥3॥ 733 अक्षइऩ तें झालें । आतां न मोडे रचिलें ॥1॥ पाया पडिला खोले ठायीं । तेथें पुढें चाली नाहीं ॥ध्रु.॥ होतें विखुरलें । ताळा जमे झडती आलें ॥2॥ तुका ह्मणे बोली । पुढें कुंटित चि जाली ॥3॥ 734 तुझे थोर थोर । भH करिती विचार ॥1॥ जपतपादि साधनें । मज चिंतवेना मनें ॥ध्रु.॥ करुणावचनें । म्यां भाकावीं तुह्मां दीनें ॥2॥ तुका ह्मणे घेइप । माझें थोडें फार ठायीं ॥3॥ 735 लावुनि काहाळा । सुखें करितों सोहोळा ॥1॥ सादवीत गेलों जना । भय नाहीं सत्य जाणां ॥ध्रु.॥ गात नाचत विनोदें । टाळघाग†यांच्या छंदें ॥2॥ तुका ह्मणे भेव । नाहीं पुढें येतो देव ॥3॥ 736 मुH कासया ह्मणावें । बंधन तें नाहीं ठावें ॥1॥ सुखें करितों कीर्तन । भय विसरलें मन ॥ध्रु.॥ देखिजेना नास । घालूं कोणावरी कास ॥2॥ तुका ह्मणे साहे । देव आहे तैसा आहे ॥3॥ 737 ओनाम्याच्या काळें । खडें मांडविलें बाळें ॥1॥ तें चि पुढें पुढें काइऩ । मग लागलिया सोइऩ ॥ध्रु.॥ रज्जु सर्प होता । तोंवरी चि न कळतां ॥2॥ तुका ह्मणे साचें । भय नाहीं बागुलाचें ॥3॥ 738 आतां पुढें धरीं । माझे आठव वैखरी ॥1॥ नको बडबडूं भांडे । कांहीं वाउगें तें रांडें ॥ध्रु.॥ विठ्ठल विठ्ठल । ऐसे सांडुनियां बोल ॥2॥ तुका ह्मणे आण । तुज स्वामीची हे जाण ॥3॥ 739 काय नव्हे करितां तुज । आतां राखें माझी लाज ॥1॥ मी तों अपराधाची राशी । शिखा अंगुष्ट तोंपाशीं ॥ध्रु.॥ त्राहें त्राहें त्राहें । मज कृपादृष्टी पाहें ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । सत्या घ्यावी आतां सेवा ॥3॥ 740 वंदीन मी भूतें । आतां अवघीं चि समस्तें ॥1॥ तुमची करीन भावना । पदोपदीं नारायणा ॥ध्रु.॥ गाळुनियां भेद । प्रमाण तो ऐसा वेद ॥2॥ तुका ह्मणे मग । नव्हे दुजयाचा संग ॥3॥ 741 पूजा पुज्यमान । कथे उभे हरिजन ॥1॥ ज्याची कीर्ती वाखाणिती । तेथें ओतली ते मुर्ती ॥ध्रु.॥ देहाचा विसर । केला आनंदें संचार ॥2॥ गेला अभिमान । लाज बोळविला मान ॥3॥ शोक मोह चिंता । याची नेणती ते वार्ता ॥4॥ तुका ह्मणे सखे । विठोबा च ते सारिखे ॥5॥ 742 भाव तैसें फळ । न चले देवापाशीं बळ ॥1॥ धांवे जातीपाशीं जाती । खुण येरयेरां चित्तीं ॥ध्रु.॥ हिरा हिरकणी । काढी आंतुनि आहिरणी ॥2॥ तुका ह्मणे केलें । मन शुद्ध हें चांगलें ॥3॥ 743 वरि बोला रस । कथी Yाान माजी फोस ॥1॥ ऐसे लटिके जे ठक । तयां येहे ना पर लोक ॥ध्रु.॥ परिस एक सांगे । अंगा धुळी हे न लगे ॥2॥ तुका ह्मणे हाडें । कुत†या लाविलें झगडें ॥3॥ 744 हे चि तुझी पूजा । आतां करीन केशीराजा ॥1॥ अवघीं तुझींच हें पदें । नमस्कारीन अभेदें ॥ध्रु.॥ न वजिऩतदिशा । जाय तेथें चि सरिसा ॥2॥ नव्हे एकदेशी । तुका ह्मणे गुणदोषीं ॥3॥ 745 आपलें तों कांहीं । येथें सांगिजेसें नाहीं ॥1॥ परि हे वाणी वायचळ । छंद करविते बरळ ॥ध्रु.॥ पंचभूतांचा हा मेळा । देह सत्यत्वें निराळा ॥2॥ तुका ह्मणे भुली । इच्या उफराटएा चाली ॥3॥ 746 विठ्ठल नावाडा फुकाचा । आळविल्या साटीं वाचा ॥1॥ कटीं कर जैसे तैसे । उभा राहिला न बैसे ॥ध्रु.॥ न पाहे सिदोरी । जाती कुळ न विचारी ॥2॥ तुका ह्मणे भेटी । हाका देतां उठाउठीं ॥3॥ 747 कृपावंत किती । दीनें बहु आवडती ॥1॥ त्यांचा भार वाहे माथां । करी योगक्षेमचिंता ॥ध्रु.॥ भुलें नेदी वाट । करीं धरूनि दावी नीट ॥2॥ तुका ह्मणे जीवें । अनुसरतां एका भावें ॥3॥ 748 नेणती वेद श्रुति कोणी । आह्मां भाविकां वांचुनी ॥1॥ रूप आवडे आह्मांशी । तैसी जोडी हृषीकेशी ॥ध्रु.॥ आह्मीं भावें बिळवंत। तुज घालूं हृदयांत ॥2॥ तुका ह्मणे तुज धाक । देतां पावसील हाक ॥3॥ 749 मन गुंतलें लुलयां । जाय धांवोनि त्या ठाया ॥1॥ मागें परती तो बळी । शूर एक भूमंडळीं ॥ध्रु.॥ येऊनियां घाली घाला । नेणों काय होइऩ तुला ॥2॥ तुका ह्मणें येणें । बहु नाडिले शाहाणे ॥3॥ 750 घेइप माझे वाचे । गोड नाम विठोबाचें ॥1॥ तुह्मी घ्या रे डोळे सुख । पाहा विठोबाचें मुख ॥ध्रु.॥ तुह्मी ऐका रे कान । माझ्या विठोबाचे गुण ॥2॥ मना तेथें धांव घेइप । राहें विठोबाचे पायीं ॥3॥ तुका ह्मणे जीवा । नको सोडूं या केशवा ॥4॥ 751 धणी न पुरे गुण गातां । रूप दृष्टी न्याहािळतां ॥1॥ बरवा बरवा पांडुरंग । कांति सांवळी सुरंग ॥ध्रु.॥ सर्वमंगळाचें सार। मुख सिद्धीचें भांडार ॥2॥ तुका ह्मणे सुखा । अंतपार नाहीं लेखा ॥3॥ 752 जरी मी नव्हतों पतित । तरि तूं पावन कैंचा येथ ॥1॥ ह्मणोनि माझें नाम आधीं । मग तूं पावन कृपानिधी ॥ध्रु.॥ लोहो महिमान परिसा । नाहीं तरीं दगड जैसा ॥2॥ तुका ह्मणे याचकभावें। कल्पतरु मान पावे ॥3॥ 753 एक भाव चित्तीं । तरीं न लगे कांहीं युHी ॥1॥ कळों आलें जीवें । मज माझियाचि भावें ॥ध्रु.॥ आठव चि पुरे । सुख अवघें मोहो रे ॥2॥ तुका ह्मणे मन । पूजा इच्छी नारायण ॥3॥ 754 मज संतांचा आधार । तूं एकलें निविऩकार ॥1॥ पाहा विचारूनि देवा । नको आह्मांसवें दावा ॥ध्रु.॥ तुज बोल न बोलवे। आह्मां भांडायाची सवे ॥2॥ तुका ह्मणे तरी । ऐक्यभाव उरे उरी ॥3॥ 755 तुज मागणें तें देवा । आह्मां तुझी चरणसेवा ॥1॥ आन नेघों देसी तरी । रििद्ध सििद्ध मुिH चारी ॥ध्रु.॥ संतसंगति सर्वकाळ । थोर प्रेमाचा सुकाळ ॥2॥ तुका ह्मणे नाम । तेणें पुरे माझें काम ॥3॥ 756 तुझा शरणागत । जन्मोजन्मींचा अंकित ॥1॥ आणीक नेणें कांहीं हेवा । तुजवांचूनि केशवा ॥ध्रु.॥ हें चि माझें गाणें । तुझें नामसंकीर्तन ॥2॥ तुझ्या नामाचीं भूषणें । तुका म्हणे ल्यालों लेणें ॥3॥ 757 उतरलों पार । सत्य झाला हा निर्धार ॥1॥ तुझें नाम धरिलें कंठीं । केली संसारासी तुटी ॥ध्रु.॥ आतां नव्हे बाधा । कोणेविशीं कांहीं कदा ॥2॥ तुका ह्मणे कांहीं । आतां उरलें ऐसें नाहीं ॥3॥ 758 क्रियामतिहीन । एक मी गा तुझें दीन ॥1॥ देवा करावा सांभाळ । वारीं माझी तळमळ ॥ध्रु.॥ नको माझे ठायीं । गुणदोष घालूं कांहीं ॥2॥ अपराधाच्या कोटी । तुका ह्मणे घालीं पोटीं ॥3॥ 759 नाहीं निर्मळ जीवन । काय करील साबण ॥1॥ तैसी चित्तशुिद्ध नाहीं । तेथें बोध करील काइऩ ॥ध्रु.॥ वृक्ष न धरी पुष्पफळ । काय करील वसंतकाळ ॥2॥ वांजे न होती लेकरें । काय करावें भ्रतारें ॥3॥ नपुंसका पुरुषासी । काय करील बाइल त्यासी ॥4॥ प्राण गेलिया शरीर । काय करील वेव्हार ॥5॥ तुका ह्मणे जीवनेंविण । पीक नव्हे नव्हे जाण ॥6॥ 760 नवां नवसांचीं । जालों तुह्मासी वाणीचीं ॥1॥ कोण तुझें नाम घेतें । देवा पिंडदान देतें ॥ध्रु.॥ कोण होतें मागें पुढें । दुजें बोलाया रोकडें ॥2॥ तुका ह्मणे पांडुरंगा । कोणा घेतासि वो संगा ॥3॥ 761 एका बीजा केला नास । मग भोगेल कणीस ॥1॥ कळे सकळां हा भाव । लाहानथोरांवरी जीव ॥ध्रु.॥ लाभ नाहीं फुकासाठीं । केल्यावीण जीवासाठीं ॥2॥ तुका ह्मणे रणीं । जीव देतां लाभ दुणी ॥3॥ 762 आयुष्य गेलें वांयांविण । थोर झाली नागवण ॥1॥ आतां धांवें धांवें तरी । काय पाहातोसि हरी ॥ध्रु.॥ माझे तुझे या चि गती । दिवस गेले तोंडीं माती ॥2॥ मन वाव घेऊं नेदी । बुडवूं पाहे भवनदी ॥3॥ पडिला विषयाचा घाला । तेणें नागविलें मला ॥4॥ शरण आलों आतां धांवें । तुका ह्मणे मज पावें ॥5॥ 763 सोसोनि विपत्ती । जोडी दिली तुझे हातीं ॥1॥ त्याचा हा चि उपकार । अंतीं आह्माशीं वेव्हार ॥ध्रु.॥ नामरूपा केला ठाव। तुज कोण ह्मणतें देव ॥2॥ तुका ह्मणे हरी । तुज ठाव दिला घरीं ॥3॥ 764 आपुलें मागतां । काय नाहीं आह्मां सत्ता ॥1॥ परि या लौकिकाकारणें । उरीं ठेविली बोलणें ॥ध्रु.॥ ये चि आतां घडी । करूं बैसों ते ची फडी ॥2॥ तुका ह्मणे करितों तुला । ठाव नाहींसें विठ्ठला ॥3॥ 765 असो आतां किती । तुज यावें काकुलती ॥1॥ माझें प्रारब्ध हें गाढें । तूं बापुडें तयापुढें ॥ध्रु.॥ सोडवीन आतां । ब्रीदें तुझीं पंढरीनाथा ॥2॥ तुका ह्मणे बळी । तो गांढएाचे कान पिळी ॥3॥ 766 काय नव्हे केलें । एका चिंतितां विठ्ठलें ॥1॥ सर्व- साधनांचें सार । भवसिंधु उतरी पार ॥ध्रु.॥ योगायागतपें । केलीं तयानें अमुपें ॥2॥ तुका म्हणे जपा । मंत्र तीं अक्षरी सोपा ॥3॥ 767 हो कां दुराचारी । वाचे नाम जो उच्चारी ॥1॥ त्याचा दास मी अंकित । कायावाचामनेंसहित ॥ध्रु.॥ नसो भाव चित्तीं । हरिचे गुण गातां गीतीं ॥2॥ करी अनाचार । वाचे हरिनामउच्चार ॥3॥ हो कां भलतें कुळ । शुचि अथवा चांडाळ ॥4॥ ह्मणवी हरिचा दास । तुका ह्मणे धन्य त्यास ॥5॥ 768 हाकेसरिसी उडी । घालूनियां स्तंभ फोडी ॥1॥ ऐसी कृपावंत कोण । माझे विठाइऩवांचून ॥ध्रु.॥ करितां आठव । धांवोनियां घाली कव ॥2॥ तुका ह्मणे गीती गातां । नामें द्यावी सायुज्यता ॥3॥ 769 लोह चुंबकाच्या बळें । उभें राहिलें निराळें ॥1॥ तैसा तूं चि आह्मांठायीं । खेळतोसी अंतर्बाहीं ॥ध्रु.॥ भक्ष अग्नीचा तो दोरा । त्यासि वांचवी मोहरा ॥2॥ तुका ह्मणे अधीलपणें । नेली लांकडें चंदनें ॥3॥ 770 डोइऩ वाढवूनि केश । भूतें आणिती अंगास ॥1॥ तरी ते नव्हति संतजन । तेथें नाहीं आत्मखुण ॥ध्रु.॥ मेळवूनि नरनारी। शकुन सांगती नानापरी ॥2॥ तुका ह्मणे मैंद । नाहीं त्यापासीं गोविंद ॥3॥ 771 गाढवाचे घोडे । आह्मी करूं दृष्टीपुढें ॥1॥ चघळी वाहाणा । माघारिया बांडा सुना ॥ध्रु.॥ सोंगसंपादनी । तरि करूं शुद्ध वाणी ॥2॥ तुका ह्मणे खळ । करूं समयीं निर्मळ ॥3॥ 772 बाइऩल मेली मुH जाली । देवें माया सोडविली ॥1॥ विठो तुझें माझें राज्य । नाहीं दुस†याचें काज ॥ध्रु.॥ पोर मेलें बरें जालें । देवें मायाविरहित केलें ॥2॥ माता मेली मज देखतां । तुका ह्मणे हरली चिंता ॥3॥ 773 योग तप या चि नांवें । गिळत व्हावें अभिमानें ॥1॥ करणें तें हें चि करा । सत्यें बरा व्यापार ॥ध्रु.॥ तरि खंडे येरझार। निघे भार देहाचा ॥2॥ तुका ह्मणे मानामान । हें बंधन नसावें ॥3॥ 774 करी संध्यास्नान । वारी खाउनियां अन्न ॥1॥ तया नाहीं लाभहानी । आदा वेंचाचिये मानीं ॥ध्रु.॥ मजुराचें धन । विळा दोर चि जतन ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं । अधीरासी देव कांहीं ॥3॥ 775 वाखर घेउनि आलें । त्यासी तरवारेणें हालें ॥1॥ नव्हे आपुलें उचित । करुनि टाकावें फजित ॥ध्रु.॥ अंगुिळया मोडी। त्यासी काय सिलें घोडीं ॥2॥ नपुंसकासाठीं । तुका ह्मणे न लगे जेठी ॥3॥ 776 वर्णाश्रम करिसी चोख । तरि तूं पावसी उत्तम लोक ॥1॥ तुजला तें नाहीं ठावें । जेणें अंगें चि ब्रह्म व्हावें ॥ध्रु.॥ जरि तूं जालासी पंडित । करिसी शब्दाचें पांडित्य ॥2॥ गासी तान मान बंध । हाव भाव गीत छंद ॥3॥ जाणसील तूं स्वतंत्र । आगमोH पूजायंत्र ॥4॥ साधनाच्या ओढी । डोिळयांच्या मोडामोडी ॥5॥ तुका ह्मणे देहीं । संत जाहाले विदेही ॥6॥ 777 प्रेमसूत्र दोरी । नेतो तिकडे जातों हरी ॥1॥ मनेंसहित वाचा काया । अवघें दिलें पंढरीराया ॥ध्रु.॥ सत्ता सकळ तया हातीं। माझी कींव काकुलती ॥2॥ तुका ह्मणे ठेवी तैसें । आह्मी राहों त्याचे इच्छे ॥3॥ 778 पाववील ठाया । पांडुरंग चिंतिलिया ॥1॥ त्यासी चिंतिलिया मनीं । चित्ता करी गंवसणी ॥ध्रु.॥ पावावया फळ । अंगीं असावें हें बळ ॥2॥ तुका ह्मणे तइप । सििद्ध वोळगती पायीं ॥3॥ 779 धन्य भावशीळ । ज्याचें हृदय निर्मळ ॥1॥ पूजी प्रतिमेचे देव । संत ह्मणती तेथें भाव ॥ध्रु.॥ विधिनिषेध नेणती । एक निष्ठा धरुनी चित्तीं ॥2॥ तुका ह्मणे तैसें देवा । होणें लागे त्यांच्या भावा ॥3॥ 780 आधीं च आळशी । वरी गुरूचा उपदेशी ॥1॥ मग त्या कैंची आडकाठी । विधिनिषेधाची भेटी ॥ध्रु.॥ नाचरवे धर्म । न करवे विधिकर्म ॥2॥ तुका ह्मणे ते गाढव । घेती मनासवें धांव ॥3॥ 781 नाचे टाळी पिटी । प्रेमें अंग धरणीं लोटी ॥1॥ माझे सखे ते सज्जन । भोळे भाविक हरिजन ॥ध्रु.॥ न धरिती लाज । नाहीं जनासवें काज ॥2॥ तुका ह्मणे दाटे । कंठ नेत्रीं जळ लोटे ॥3॥ 782 टिळा टोपी माळा देवाचें गवाळें । वागवी वोंगळ पोटासाटीं ॥1॥ तुळसी खोवी कानीं दर्भ खोवी शेंडी । लटिकी धरी बोंडी नासिकाची ॥ध्रु.॥ कीर्तनाचे वेळे रडे पडे लोळे । प्रेमेंविण डोळे गळताती ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसे मावेचे मइंद । त्यांपाशीं गोविंद नाहीं नाहीं ॥3॥ 783 धन्य देहूं गांव पुण्य भूमि ठाव । तेथें नांदे देव पांडुरंग ॥1॥ धन्य क्षेत्रवासी लोक दइवाचे । उच्चारिती वाचे नामघोष ॥ध्रु.॥ कर कटी उभा विश्वाचा जनिता । वामांगीं ते माता रखुमादेवी ॥2॥ गरुड पारीं उभा जोडुनियां कर । अश्वत्थ समोर उत्तरामुख ॥3॥ दिक्षणे शंकर लिंग हरेश्वर । शोभे गंगातीर इंद्रायणी ॥4॥ लIमीनारायण बल्लाळाचें वन । तेथें अधिष्ठान सिद्धेश्वर ॥5॥ विघ्नराज द्वारीं बहिरव बाहेरी । हनुमंत शेजारीं सहित दोघे ॥6॥ तेथें दास तुका करितो कीर्तन । हृदयीं चरण विठोबाचे ॥7॥ शाHावर - अभंग 13 784 टंवकारूनि दृष्टी लावुनियां रंग । दावी झगमग डोऑयांपुढें ॥1॥ ह्मणती शिष्यासी लागली समाधी । लटकी चि उपाधी झकविती ॥ध्रु.॥ दीपाचिया ज्योती कोंडियेलें तेज । उपदेश सांजरात्रीमाजी ॥2॥ रांगोिळया चौक शृंगारुनी वोजा । आवरण पूजा यंत्र करी ॥3॥ पडदा लावोनियां दीप चहूं कोनीं । बैसोनि आसनीं मुद्रा दावी ॥4॥ नैवेद्यासी ह्मणे करावें पक्वान्न । पात्रासी दिव्यान्न परवडी ॥5॥ जाला उपदेश कवळ घ्या रे मुखीं । आपोशन शेखीं बुडविलें ॥6॥ पाषांड करोनि मांडिली जीविका । बुडवी भाविकां लोकांप्रती ॥7॥ कायावाचामनें सोडवी संकल्प । गुरु गुरु जप प्रतिपादी ॥8॥ शुद्ध परमार्थ बुडविला तेणें । गुरुत्वभूषणें भोग भोगी ॥9॥ विधीचा ही लोप बुडविला वेद । शास्त्रांचा ही बोध हरविला ॥10॥ योगाची धारणा नाहीं प्राणायाम । सांडी यम नेम नित्यादिक ॥11॥ वैराग्याचा लोप हरिभजनीं विक्षेप । वाढविलें पाप मतिलंडें ॥12॥ तुका ह्मणे गेलें गुरुत्व गुखाडी । पूर्वजांसी धाडी नर्कवासा ॥13॥ 785 शाH गधडा जये देशीं । तेथें राशी पापाच्या ॥1॥ सुकृताचा उदो केला । गोंधळ घाला इंिद्रयें ॥ध्रु.॥ क्रोधरूपें वसे काम । तीचें नाम जपतसे ॥2॥ मद्यभक्षण मांगिण जाती । विटाळ चित्तीं सांटविला ॥3॥ स्तवुनियां पूजी रांड । न लजे भांड दाढीसी ॥4॥ तुका ह्मणे भगवती । नेइल अंतीं आपणापें ॥5॥ 786 राजा प्रजा द्वाड देश । शाH वास करिती तो ॥1॥ अधर्माचें उबड पीक । धर्म रंक त्या गांवीं ॥ध्रु.॥ न पिके भूमि कांपे भारें । मेघ वारें पीतील ॥2॥ तुका ह्मणे अवघीं दुःखें । येती सुखें वस्तीसी ॥3॥ 787 ऐसें कलियुगाच्या मुळें । जालें धर्माचें वाटोळें ॥1॥ सांडुनियां रामराम । ब्राह्मण ह्मणती दोमदोष ॥ध्रु.॥ शिवों नये तीं निळीं । वस्त्रें पांघरती काळीं ॥2॥ तुका ह्मणे वृित्त । सांडुनि गदा मागत जाती ॥3॥ 788 अवघ्या पापें घडला एक । उपासक शHीचा ॥1॥ त्याचा विटाळ नको अंगा । पांडुरंगा माझिया ॥ध्रु.॥ काम क्रोध मद्य अंगीं । रंगला रंगीं अवगुणी ॥2॥ करितां पाप न धरी शंका। ह्मणे तुका कोणी ही ॥3॥ 789 वारितां बळें धरितां हातीं । जुलुमें जाती नरकामधीं ॥1॥ रंडीदासाप्रति कांहीं । उपदेश तो ही चालेना ॥ध्रु.॥ जन्म केला वाताहात । थोर घात येठायीं ॥2॥ तुका ह्मणे पंढरीनाथा । तुझी कथा दूषीती ॥3॥ 790 शाHांची शूकरी माय । विष्ठा खाय बिदीची ॥1॥ तिची त्या पडली सवे । मागें धांवें ह्मणोनि ॥ध्रु.॥ शाHांची गाढवी माय । भुंकत जाय वेसदारा ॥2॥ तुका ह्मणे शिंदळीचे । बोलतां वाचे निंद्य ते ॥3॥ 791 हरिहर सांडूनि देव । धरिती भाव क्षुल्लकीं ॥1॥ ऐका त्यांची विटंबणा । देवपणा भHांची ॥ध्रु.॥ अंगीं कवडे घाली गळां । परडी कळाहीन हातीं ॥2॥ गळां गांठा हिंडें दारीं । मनुष्य परी कुतरीं तीं ॥3॥ माथां सेंदुर दांत खाती । जेंगट हातीं सटवीचें ॥4॥ पूजिती विकट दौंद । पशु सोंड गजाची ॥5॥ ऐशा छंदें चुकलीं वाटा । भाव खोटा भजन ॥6॥ तुका ह्मणे विष्णुशिवा । वांचुनि देवा भजती ती ॥7॥ 792 कांद्यासाठी जालें Yाान । तेणें जन नाडिलें ॥1॥ ऐकाकाम क्रोध बुचबुची । भुंके पुची व्यालीची ॥ध्रु.॥ पूजेलागीं द्रव्य मागे।काय सांगे शिष्यातें ॥2॥ तुका ह्मणे कैंचें ब्रह्म । अवघा भ्रम विषयांचा॥3॥ 793 सांडुनियां पंढरीराव । कवणातें ह्मणों देव ॥1॥ बहु लाज वाटे चित्ता । आणिकांतें देव ह्मणतां ॥ध्रु.॥ सांडुनियां हिरा । कोणें वेचाव्या त्या गारा ॥2॥ तुका ह्मणे हरिहर । ऐसी सांडुनियां धुर ॥3॥ 794 बहुतें गेलीं वांयां । न भजतां पंढरीराया ॥1॥ करिती कामिकांची सेवा । लागोन मागोन खात्या देवा ॥ध्रु.॥ अवघियांचा धनी । त्यासी गेलीं विसरोनि ॥2॥ तुका ह्मणे अंतीं । पडती यमाचिया हातीं ॥3॥ 795 असो आतां ऐसा धंदा । तुज गोविंदा आठवूं ॥1॥ रिक्षता तूं होसी जरी । तरि काय येरीं करावें ॥ध्रु.॥ काया वाचा मन पायीं । राहे ठायीं करूं तें ॥2॥ तुका ह्मणे गाइन गीतीं । रूप चित्तीं धरूनियां ॥3॥ 796 नाहीं आह्मी विष्णुदास । करीत आस कोणांची ॥1॥ कां हे नष्ट करिती निंदा । नेणों सदा आमुची ॥ध्रु.॥ असों भलते ठायीं मनें । समाधानें आपुलिया ॥2॥ तुका ह्मणे करूं देवा । तुझी सेवा धंदा तो ॥3॥ ॥13॥ 797 पाखांडएांनीं पाठी पुरविला दुमाला । तेथें मी विठ्ठला काय बोलों ॥1॥ कांद्याचा खाणार चोजवी कस्तुरी । आपुलें भिकारी अर्थ नेणे ॥ध्रु.॥ न कळे तें मज पुसती छळूनी । लागतां चरणीं न सोडिती ॥2॥ तुझ्या पांयांविण दुजें नेणें कांहीं । तूं चि सर्वांठायीं एक मज ॥3॥ तुका ह्मणे खीळ पडो त्यांच्या तोंडा । किती बोलों भांडां वादकांशीं ॥4॥ 798 कलियुगीं कवित्व करिती पाषांड । कुशळ हे भांड बहु जाले ॥1॥ द्रव्य दारा चित्तीं प्रजांची आवडी । मुखें बडबडी कोरडा चि ॥ध्रु.॥ डंव करी सोंग मानावया जग । मुखें बोले त्याग मनीं नाहीं ॥2॥ वेदाYो करोनि न करिती स्वहित । नव्हती अलिप्त देहाहुनी ॥3॥ तुका ह्मणे दंड साहील यमाचे । न करी जो वाचे बोले तैसें ॥4॥ 799 विषयाचें सुख एथें वाटे गोड । पुढें अवघड यमदंड ॥1॥ मारिती तोडिती झोडिती निष्ठ‍ । यमाचे किंकर बहुसाल ॥ध्रु.॥ असिपत्रीं तरुवरखैराचे विंगळ । निघतील ज्वाळ तेलपाकीं ॥2॥ तप्तभूमीवरि लोळविती पाहीं । अिग्नस्तंभ बाहीं कवळविती ॥3॥ ह्मणऊनि तुका येतो काकुलती । पुरे आतां योनी गर्भवास ॥4॥ 800 अल्प माझी मती । ह्मणोनि येतों काकुलती ॥1॥ आतां दाखवा दाखवा । मज पाउलें केशवा ॥ध्रु.॥ धीर माझ्या मना। नाहीं नाहीं नारायणा ॥2॥ तुका ह्मणे दया । मज करा अभागिया ॥3॥ 801 वाटुली पाहातां सिणले डोळुले । दाविसी पाउलें कइं वो डोळां ॥1॥ तूं माय माउली कृपेची साउली । विठ्ठले पाहिली वास तुझी ॥2॥ तुका ह्मणे माझ्या असांवल्या बाहएा । तुज क्षेम द्याया पांडुरंगा ॥3॥ 802 देह हा सादर पाहावा नििश्चत । सर्व सुख एथें नाम आहे ॥1॥ ब्रह्म जें देखणें द्वैत जेव्हां गेलें । शरीर तें जालें ब्रह्मरूप ॥ध्रु.॥ यजन याजन तप व्रतें करिती । विकल्पें नागवती शुद्ध पुण्या ॥2॥ तुका ह्मणे सर्व सुख एथें आहे । भ्रांति दूर पाहें टाकुनियां ॥3॥ ॥13॥ 803 तुझे वणूप गुण ऐसी नाहीं मती । राहिल्या त्या श्रुती मौन्यपणें ॥1॥ मौन्यपणें वाचा थोंटावल्या चारी । ऐसें तुझें हरी रूप आहे ॥ध्रु.॥ रूप तुझें ऐसें डोळां न देखवे । जेथें हें झकवे ब्रह्मादिक ॥2॥ ब्रह्मादिक देवा कर्माची कचाटी । ह्मणोनि आटाटी फार त्यांसी ॥3॥ तुका ह्मणे तुझें गुण नाम रूप । आहेसी अमुप वाणूं काइऩ ॥4॥ 804 मनवाचातीत तुझें हें स्वरूप । ह्मणोनियां माप भिH केलें ॥1॥ भHीचिया मापें मोजितों अनंता । इतरानें तत्वता न मोजवे ॥ध्रु.॥ योग याग तपें देहाचिया योगें । Yाानाचिया लागें न सांपडेसी ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मी भोऑया भावें सेवा । घ्यावी जी केशवा करितों ऐसी ॥3॥ 805 देवा ऐसा शिष्य देइऩ । ब्रह्मYाानी निपुण पाहीं ॥1॥ जो कां भावाचा आगळा । भिHप्रेमाचा पुतळा ॥ध्रु.॥ ऐशा युिH ज्याला बाणे । तेथें वैराग्याचें ठाणें ॥2॥ ऐसा जाला हो शरीरीं । तुका लिंबलोण करी ॥3॥ 806 जंव नाहीं देखिली पंढरी । तोंवरी वणिऩसी थोर वैकुंठींची ॥1॥ मोक्षसििद्ध तेथें हिंडे दारोदारीं । होऊनि कामारी दीनरूप ॥ध्रु.॥ वृंदावन सडे चौक रंग माळा । अभिन्नव सोहोळा घरोघरीं ॥2॥ नामघोष कथापुराणकीर्तनीं । ओविया कांडणीं पांडुरंग ॥3॥ सर्व सुख तेथें असे सर्वकाळ । ब्रह्म तें केवळ नांदतसे ॥4॥ तुका ह्मणे जें न साधे सायासें । तें हें प्रत्यक्ष दिसे विटेवरि ॥5॥ 807 दुःख वाटे ऐसी ऐकोनियें गोष्टी । जेणें घडे तुटी तुझ्या पायीं ॥1॥ येतो कळवळा देखोनियां घात । करितों फजित नाइकती ॥ध्रु.॥ काय करूं देवा ऐसी नाहीं शिH । दंडुनि पुढती वाटे लावूं ॥2॥ तुका ह्मणे मज दावूं नको ऐसे । दृष्टीपुढें पिसे पांडुरंगा ॥3॥ 808 शूकरासी विष्ठा माने सावकास । मिष्टान्नाची त्यास काय गोडी ॥1॥ तेवीं अभHांसी आवडे पाखांड । न लगे त्यां गोड परमार्थ ॥ध्रु.॥ श्वानासी भोजन दिलें पंचामृत । तरी त्याचें चित्त हाडावरि ॥2॥ तुका ह्मणे सर्पा पाजिलिया क्षीर । वमितां विखार विष जालें ॥3॥ 809 रासभ धुतला महा तीर्थांमाजी । नव्हे जैसा तेजी शामकर्ण ॥1॥ तेवीं खळा काय केला उपदेश । नव्हे चि मानस शुद्ध त्याचें ॥ध्रु.॥ सर्पासी पाजिलें शर्करापीयूष । अंतरींचें विष जाऊं नेणे ॥2॥ तुका ह्मणे श्वाना िक्षरीचें भोजन । सवें चि वमन जेवी तया ॥3॥ 810 जेवीं नवज्वरें तापलें शरीर । लागे तया क्षीर विषातुल्य ॥1॥ तेवीं परमार्थ जीहीं दुराविला । तयालागीं झाला सन्निपात ॥ध्रु.॥ कामिनी जयाच्या जाहाली नेत्रासी । देखी तो चंद्रासी पीतवर्ण ॥2॥ तुका ह्मणे मद्यपानाची आवडी । न रुचे त्या गोडी नवनीताची ॥3॥ 811 आतां असों मना अभHांची कथा । न होइप दुिश्चता हरिनामीं ॥1॥ नये त्याची कदा गोष्टी करूं मात । जिव्हे प्रायिश्चत्त त्याच्या नांवें ॥ध्रु.॥ प्रभातें न घ्यावें नांव माकडाचें । तैसें अभHाचें सर्वकाळ ॥2॥ तुका ह्मणे आतां आठवूं मंगळ । जेणें सर्व काळ सुखरूप ॥3॥ 812 नाम आठवितां सद्गदित कंठीं । प्रेम वाढे पोटीं ऐसें करीं ॥1॥ रोमांच जीवन आनंदाश्रु नेत्रीं । अष्टांग ही गात्रीं प्रेम तुझें ॥ध्रु.॥ सर्व ही शरीर वेचो या कीर्तनीं । गाऊं निशिदिनीं नाम तुझें ॥2॥ तुका ह्मणे दुजें न करीं कल्पांतीं । सर्वदा विश्रांति संतां पाइप ॥3॥ 813 जननी हे जाणे बाळकाचें वर्म । सुख दुःख धर्म जें जें कांहीं ॥1॥ अंधापुढें जेणें दिधला आधार । त्याचा हा विचार तो चि जाणे ॥ध्रु.॥ शरणागता जेणें घातलें पाठीशीं । तो जाणे तेविशीं राखों तया ॥2॥ कासे लागे तया न लगती सायास । पोहोणारा त्यास पार पावी ॥3॥ तुका ह्मणे जीव विठ्ठलाचे हातीं । दिला त्याची गति तो चि जाणे ॥4॥ 814 नका वांटूं मन विधिनिषेधांसी । स्मरावा मानसीं पांडुरंग ॥1॥ खादलिया अन्ना मासी बोलों नये । अवघें चि जाये एका घांसें ॥ध्रु.॥ जोडी होते परी ते बहु कठिण । करितां जतन सांभाळावें ॥2॥ तुका ह्मणें येथें न मना विषाद । निंबेंविण व्याध तुटों नये ॥3॥ 815 नको होऊं देऊं भावीं अभावना । या चि नांवें जाणा बहु दोष ॥1॥ मेघवृिष्ट येथें होते अनिवार । जिव्हाऑयां उखर लाभ नाड ॥ध्रु.॥ उत्तमा विभागें कनिष्ठाची इच्छा । कल्पतरु तैसा फळे त्यासी ॥2॥ तुका ह्मणे जिणें बहु थोडें आहे । आपुलिया पाहें पुढें बरें ॥3॥ 816 त्याग तंव मज न वजतां केला । कांहीं च विठ्ठला मनांतूनि ॥1॥ भागलिया आला उबग सहज । न धरितां काज जालें मनीं ॥ध्रु.॥ देह जड जालें ॠणाच्या आभारें । केलें संवसारें कासावीस ॥2॥ तुका ह्मणे गेला आळसकिळस । अकर्तव्य दोष निवारिले ॥3॥ 817 मढें झांकुनियां करिती पेरणी । कुणबियाचे वाणी लवलाहें ॥1॥ तयापरी करीं स्वहित आपुलें । जयासी फावलें नरदेह ॥ध्रु.॥ ओटीच्या परिस मुठीचें तें वाढे । यापरि कैवाडें स्वहिताचें ॥2॥ नाहीं काळसत्ता आपुलिये हातीं । जाणते हे गुंती उगविती ॥3॥ तुका ह्मणे पाहें आपुली सूचना । करितो शाहाणा मृत्युलोकीं ॥4॥ 818 राजा चाले तेथें वैभव सांगातें । हें काय लागतें सांगावें त्या ॥1॥ कोणी कोणा एथें न मनी जी फुका । कृपेविण एका देवाचिया ॥ध्रु.॥ शृंगारिलें नाहीं तगोंयेत वरि । उमटे लौकरि जैसे तैतें ॥2॥ तुका ह्मणे घरीं वसे नारायण । कृपेची ते खुण साम्या येते ॥3॥ 819 वत्स पळे धेनु धांवे पाठीलागीं । प्रीतीचा तो अंगीं आयुर्भाव ॥1॥ शिकविलें काय येइऩल कारणा । सूत्र ओढी मना आणिकांच्या ॥ध्रु.॥ सांडिलें तें नाहीं घेत मेळवितां । ह्मणऊनि लाता मागें सारी ॥2॥ तुका ह्मणे आग्रह करावा न लगे । सांगतसे अंगें अनुभव ॥3॥ 820 देवाच्या संबंधें विश्व चि सोयरें । सूत्र ओढे दोरें एका एक ॥1॥ आहाच हें नव्हे विटायासारिखें । जीव जीवनीं देखें सामावलें ॥ध्रु.॥ आणिकांचें सुख दुःख उमटे अंतरीं । एथील इतरीं तेणें न्यायें ॥2॥ तुका ह्मणे ठसावलें शुद्ध जाती । शोभा चि पुढती विशेषता ॥3॥ 821 अवघा वेंचलों इंिद्रयांचे ओढी । जालें तें तें घडी निरोपिलें ॥1॥ असावा जी ठावा सेवेसी विचार । आपुला म्यां भार उतरिला ॥ध्रु.॥ कायावाचामनें तो चि निजध्यास । एथें जालों ओस भिHभावें ॥2॥ तुका ह्मणे करूं येइऩल धावणें । तरि नारायणें सांभाळावें ॥3॥ 822 राहो आतां हें चि ध्यान । डोळा मन लंपटो ॥1॥ कोंडकोंडुनि धरीन जीवें । देहभावें ओंवाळीन ॥ध्रु.॥ होइऩल येणें कळसा आलें । िस्थरावलें अंतरीं ॥2॥ तुका ह्मणे गोजिरिया । विठोबा पायां पडों द्या ॥3॥ 823 आदि मध्य अंत दाखविला दीपें । हा तों आपणापें यत्न बरा ॥1॥ दाशkवें दाविलें धन्याचें भांडार । तोंतों नव्हे सार एथुनियां ॥ध्रु.॥ उपायानें सोस नासला सकळ । सत्ते सत्ताबळ अंगा आलें ॥2॥ तुका ह्मणे दृिष्ट सकळांचे शिरीं । वचन चि करी बैसोनियां ॥3॥ 824 सांटविले वाण । पैस घातला दुकान ॥1॥ जें ज्या पाहिजे जे काळीं । आहे सिद्ध चि जवळी ॥ध्रु.॥ निवडिलें साचें । उत्तममध्यमकनिष्ठाचें ॥2॥ तुका बैसला दुकानीं । दावी मोला ऐसी वाणी ॥3॥ 825 लागलिया मुख स्तनां । घाली पान्हा माउली ॥1॥ उभयतां आवडी लाडें । कोडें कोड पुरतसे ॥ध्रु.॥ मेळवितां अंगें अंग । प्रेमें रंग वाढतो ॥2॥ तुका ह्मणे जड भारी । अवघें शिरीं जननीचे ॥3॥ 826 अवगुण तों कोणीं नाहीं प्रतििष्ठले । मागें होत आले शिष्टाचार ॥1॥ दुर्बळाच्या नांवें पिटावा डांगोरा । हा तों नव्हे बरा सत्यवाद ॥ध्रु.॥ मद्य आणि मधु एकरासी नांवें । तरि कां तें खावें आधारें त्या ॥2॥ तुका ह्मणे माझा उिच्छष्ट प्रसाद । निवडी भेदाभेद वृिष्टन्यायें ॥3॥ 827 भूतीं भगवंत । हा तों जाणतों संकेत ॥1॥ भारी मोकलितों वाण । ज्याचा त्यासी कळे गुण ॥ध्रु.॥ करावा उपदेश। निवडोनि तरि दोष ॥2॥ तुका ह्मणे वाटे । चुकतां आडरानें कांटे ॥3॥ 828 आह्मां हें कवतुक जगा द्यावी नीत । करावे फजित चुकती ते ॥1॥ कासयाचा बाध एकाच्या निरोपें । काय व्हावें कोपें जगाचिया ॥ध्रु.॥ अविद्येचा येथें कोठें परिश्रम । रामकृष्णनाम ऐसे बाण ॥2॥ तुका ह्मणे येथें ख†याचा विकरा । न सरती येरा खोटएा परी ॥3॥ 829 दर्पणासी नखटें लाजे । शुद्ध खिजे देखोनि ॥1॥ ऐसें अवगुणांच्या बाधें । दिसे सुदें विपरीत ॥ध्रु.॥ अंधऑयास काय हिरा । गारां चि तो सारिखा ॥2॥ तुका ह्मणे भुंके सुनें । ठाया नेणे ठाव तो ॥3॥ 830 नावडे तरि कां येतील हे भांड । घेउनियां तोंड काळें येथें ॥1॥ नासोनियां जाय रस यासंगती । खळाचे पंगती नारायणा ॥ध्रु.॥ तोंडावाटा नर्क काढी अमंगळ । मिष्टान्ना विटाळ करी सुनें ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं संतांची मर्यादा । निंदे तो चि निंदा मायझवा ॥3॥ 831 लेकरा आइऩतें पित्याची जतन । दावी निजधन सर्व जोडी ॥1॥ त्यापरि आमचा जालासे सांभाळ । देखिला चि काळ नाहीं आड ॥ध्रु.॥ भुकेचे संनिध वसे स्तनपान । उपायाची भिन्न चिंता नाहीं ॥2॥ आळवूनि तुका उभा पैलथडी । घातली या उडी पांडुरंगें ॥3॥ 832 शुद्ध चर्या हें चि संताचें पूजन । लागत चि धन नाहीं वित्त ॥1॥ सगुणाचे सोइऩ सगुण विश्रांती । आपण चि येती चोजवीत ॥ध्रु.॥ कीर्तनीं चि वोळे कृपेचा वोरस । दुरीपणें वास संनिधता ॥2॥ तुका ह्मणे वर्म सांगतों सवंगें । मन लावा लागें स्वहिताच्या ॥3॥ 833 जीवींचें जाणावें या नांवें आवडी । हेंकड तें ओढी अमंगळ ॥1॥ चित्ताच्या संकोचें कांहीं च न घडे । अतिशयें वेडे चार तो चि ॥ध्रु.॥ काळाविण कांहीं नाहीं रुचों येत । करूनि संकेत ठेवियेला ॥2॥ तुका ह्मणे कळे वचनें चांचणी । काय बोलवूनि वेळोवेळां ॥3॥ 834 कामातुर चवी सांडी । बरळ तोंडीं बरळे ॥1॥ रंगलें तें अंगीं दावी । विष देववी आसडे ॥ध्रु.॥ धनसोसें लागे वेड । ते बडबड शमेना ॥2॥ तुका ह्मणे वेसनें दोन्ही । नर्कखाणी भोगावया ॥3॥ 835 कृष्णांजनें जाले सोज्वळ लोचन । तेणें दिले वान निवडुनी ॥1॥ निरोपाच्या मापें करीं लडबड । त्याचें त्यानें गोड नारायणें ॥ध्रु.॥ भाग्यवंतांघरीं करितां विश्वासें । कार्य त्यासरिसें होइऩजेतें ॥2॥ तुका ह्मणे पोट भरे बरे वोजा । निज ठाव निजा निजस्थानीं ॥3॥ 836 मैंद आला पंढरीस । हातीं घेउनि प्रेमपाश ॥1॥ पुढें नाडियलें जग । नेतो लागों नेदी माग ॥ध्रु.॥ उभारोनि बाहे । दृष्टादृष्टी वेधीताहे ॥2॥ वैकंठीहुनि पेणें । केलें पंढरीकारणें ॥3॥ पुंडलिकें यारा । देउनि आणिलें चोरा ॥4॥ तुका ह्मणे चला । तुह्मी आह्मी धरूं त्याला ॥5॥ 837 भांडवी माउली कवतुकें बाळा । आपणा सकळां सािक्षत्वेसीं ॥1॥ माझी माझी ह्मणे एकएकां मारी । हें तों नाहीं दुरी उभयतां ॥ध्रु.॥ तुझें थोडें भातें माझें बहु फार । छंद करकर वाद मिथ्या ॥2॥ तुका ह्मणे एके ठायीं आहे वर्म । हें चि होय श्रम निवारितें ॥3॥ 838 लटिकियाच्या आशा । होतों पडिलों वळसा । होउनियां दोषा । पात्र मिथ्या अभिमानें ॥1॥ बरवी उघडली दृष्टी । नाहीं तरी होतों कष्टी । आक्रंदते सृष्टी । मात्र या चेष्टांनीं ॥ध्रु.॥ मरणाची नाहीं शुद्धी । लोभीं प्रवर्तली बुद्धी । परती तों कधीं । घडे चि ना माघारीं ॥2॥ सांचूनि मरे धन । लावी पोरांसी भांडण । नाहीं नारायण । तुका ह्मणे स्मरीला ॥3॥ 839 जवळी मुखापाशीं । असतां नेघे अहनिऩशीं ॥1॥ भवनिदाऩळण नाम । विठ्ठल विठ्ठल नासी काम ॥ध्रु.॥ सुखाचें शेजार । करूं कां नावडें घर ॥2॥ तुका ह्मणे ठेवा । कां हा न करी चि बरवा ॥3॥ 840 बरवें देशाउर जालें । काय बोलें बोलावें ॥1॥ लाभें लाभ दुणावला । जीव धाला दरुषणें ॥ध्रु.॥ भाग्यें जाली संतभेटी। आवडी पोटीं होती ते ॥2॥ तुका ह्मणे श्रम केला । अवघा आला फळासी ॥3॥ 841 सांगतां हें नये सुख । कीर्ती मुख न पुरे ॥1॥ आवडीनें सेवन करू । जीवींचें धरूं जीवीं च ॥ध्रु.॥ उपमा या देतां लाभा । काशा शोभा सारिखी ॥2॥ तुका ह्मणे नुचलीं डोइऩ । ठेविली पायीं संतांचे ॥3॥ 842 आपुलाला लाहो करूं । केणें भरूं हा विठ्ठल ॥1॥ भाग्य पावलों या ठाया । आतां काया कुरवंडी ॥ध्रु.॥ पुढती कोठें घडे ऐसें । बहुतां दिसें फावलें ॥2॥ तुका ह्मणे जाली जोडी । चरण घडी न विसंभें ॥3॥ 843 उजळलें भाग्य आतां । अवघी चिंता वारली ॥1॥ संतदर्शनें हा लाभ । पद्मनाभ जोडला ॥ध्रु.॥ संपुष्ट हा हृदयपेटी । करूनि पोटीं सांटवूं ॥2॥ तुका ह्मणे होता ठेवा । तो या भावा सांपडला ॥3॥ 844 आह्मां आपुलें नावडे संचित । चरफडी चित्त कळवऑयानें ॥1॥ न कळतां जाला खोळंब मारगा । जगीं जालों जगा बहुरूपी ॥ध्रु.॥ कळों आलें बरें उघडले डोळे । कर्णधार मिळे तरि बरें ॥2॥ तुका ह्मणे व्हाल ऐकत करुणा । तरि नारायणा उडी घाला ॥3॥ 845 बरगासाटीं खादलें शेण । मिळतां अन्न न संडी ॥1॥ फजित तो केला आहे । ताडण साहे गौरव ॥ध्रु.॥ ओढाळाची ओंगळ ओढी । उगी खोडी नवजाय ॥2॥ तुका फजीत करी बुच्या। विसरे कुच्या खोडी तेणें ॥3॥ 846 धांव घालीं आइऩ । आतां पाहातेसी काइऩ ॥1॥ धीर नाहीं माझे पोटीं । जालें वियोगें हिंपुटीं ॥ध्रु.॥ करावें सीतळ । बहु जाली हळहळ ॥2॥ तुका ह्मणे डोइऩ । कधीं ठेवीन हे पायीं ॥3॥ 847 तुह्मां ठावा होता देवा । माझें अंतरींचा हेवा ॥1॥ होती काशानें सुटका । तरि हे वैकुंठनायका ॥ध्रु.॥ नसतें सांभािळलें। जरि तुह्मीं आश्वासिलें ॥2॥ तुका ह्मणे कृपाळुवा । बरवा केला सावाधावा ॥3॥ 848 देऊं ते उपमा । आवडीनें पुरुषोत्तमा ॥1॥ पाहातां काशा तूं सारिखा । तिंहीं लोकांच्या जनका ॥ध्रु.॥ आरुष हे वाणी। गोड वरूनि घेतां कानीं ॥2॥ आवडीनें खेळे । तुका पुरवावे सोहाळे ॥3॥ 849 दर्शनाची आस । आतां ना साहे उदास ॥1॥ जीव आला पायांपाशीं । येथें असें कलिवरेंसीं ॥ध्रु.॥ कांहीं च नाठवे । ठायीं बैसलें नुठवे ॥2॥ जीव असतां पाहीं । तुका ठकावला ठायीं ॥3॥ 850 भोगावरि आह्मीं घातला पाषाण । मरणा मरण आणियेलें ॥1॥ विश्व तूं व्यापक काय मी निराळा । काशासाठीं बळा येऊं आतां ॥ध्रु.॥ काय सारूनियां काढावें बाहेरी । आणूनि भीतरी काय ठेवूं ॥2॥ केला तरी उरे वाद चि कोरडा । बळें घ्यावी पीडा स्वपनींची ॥3॥ आवघे चि वाण आले तुह्मां घरा । मजुरी मजुरा रोज कीदव ॥4॥ तुका ह्मणे कांहीं नेणें लाभ हानी । असेल तो धनी राखो वाडा ॥5॥ 851 कां हो एथें काळ आला आह्मां आड । तुह्मांपाशीं नाड करावया ॥1॥ कां हो विचाराचें पडिलें सांकडें । काय ऐसें कोडें उपजलें ॥ध्रु.॥ कां हो उपजेना द्यावी ऐशी भेटी । काय द्वैत पोटीं धरिलें देवा ॥2॥ पाप फार किंवा जालासी दुर्बळ । मागिल तें बळ नाहीं आतां ॥3॥ काय जालें देणें निघालें दिवाळें । कीं बांधलासि बळें ॠणेंपायीं ॥4॥ तुका ह्मणे कां रे ऐसी केली गोवी । तुझी माझी ठेवी निवडुनियां ॥5॥ 852 काय देह घालूं करवती करमरी । टाकुं या भितरी अग्नीमाजी ॥1॥ काय सेवूं वन शीत उष्ण तान । साहों कीं मोहन धरुनी बैसों ॥ध्रु.॥ काय लावूं अंगीं भस्म उधळण । हिंडूं देश कोण खुंट चारी ॥2॥ काय तजूं अन्न करूनि उपास । काय करूं नास जीवित्वाचा ॥3॥ तुका ह्मणे काय करावा उपाव । ऐसा देइप भाव पांडुरंगा ॥4॥ 853 दंभें कीतिऩ पोट भरे मानी जन । स्वहित कारण नव्हे कांहीं ॥1॥ अंतरती तुझे पाय मज दुरी । धरितां हे थोरी जाणिवेची ॥ध्रु.॥ पिंडाच्या पाळणें धांवती विकार । मज दावेदार मजमाजी ॥2॥ कैसा करूं घात आपुला आपण । धरूनि गुमान लोकलाज ॥3॥ तुका ह्मणे मज दावी तो सोहोळा । देखें पाय डोळां तुझे देवा ॥4॥ 854 धिग जिणें त्याचा स्वामी हीन वर । मरण तें बर भलें मग ॥1॥ ऐका जी देवा ऐसी आहे नीत । काय तें उचित सांभाळावें ॥ध्रु.॥ देशोदेशीं धाक जयाच्या उत्तरें । तयाचें कुतरें परि भलें ॥2॥ तुका ह्मणे हें कां सुचलें उत्तर । जाणोनि अंतर ओळखावें ॥3॥ 855 आतां गाऊं तुज ओविया मंगळीं । करूं गदारोळी हरिकथा ॥1॥ होसि निवारिता आमुचें सकळ । भय तळमळ पापपुण्य ॥ध्रु.॥ भोगिले ते भोग लावूं तुझे अंगीं । अलिप्त या जगीं होउनि राहों ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मी लाडिकीं लेंकरें । न राहों अंतरे पायांविण ॥3॥ 856 सर्व सुखें आजी एथें चि वोळलीं । संतांचीं देखिलीं चरणांबुजें ॥1॥ सर्वकाळ होतों आठवीत मनीं । फिटली ते धणी येणें काळें ॥2॥ तुका ह्मणे वाचा राहिली कुंटित । पुढें जालें चित्त समाधान ॥3॥ 857 विठ्ठल सोयरा सज्जन सांगाती । विठ्ठल या चित्तीं बैसलासे ॥1॥ विठ्ठलें हें अंग व्यापिली ते काया । विठ्ठल हे छाया माझी मज ॥ध्रु.॥ बैसला विठ्ठल जिव्हेचिया माथां । न वदे अन्यथा आन दुजें ॥2॥ सकळां इंिद्रयां मन एक प्रधान । तें ही करी ध्यान विठोबाचें ॥3॥ तुका ह्मणे या विठ्ठलासी आतां । नये विसंबतां माझें मज ॥4॥ 858 होयें वारकरी । पांहे पांहे रे पंढरी ॥1॥ काय करावीं साधनें । फळ अवघें चि तेणें ॥ध्रु.॥ अभिमान नुरे । कोड अवघें चि पुरे ॥2॥ तुका ह्मणे डोळां । विठो बैसला सांवळा ॥3॥ 859 पंढरीसी जाय । तो विसरे बापमाय ॥1॥ अवघा होय पांडुरंग । राहे धरूनियां अंग ॥ध्रु.॥ न लगे धन मान । देहभावें उदासीन ॥2॥ तुका ह्मणे मळ । नासी तात्काळ तें स्थळ ॥3॥ 860 बळें बाहएात्कारें संपादिलें सोंग । नाहीं जाला त्याग अंतरींचा ॥1॥ ऐसें येतें नित्य माझ्या अनुभवा । मनासी हा ठावा समाचार ॥ध्रु.॥ जागृतीचा नाहीं अनुभव स्वप्नीं । जातों विसरुनि सकळ हें ॥2॥ प्रपंचाबाहेरि नाहीं आलें चित्त । केले करी नित्य वेवसाय ॥3॥ तुका ह्मणे मज भोरप्या चि परी । जालें सोंग वरी आंत तैसें ॥4॥ 861 ह्मणवितों दास ते नाहीं करणी । आंत वरी दोन्ही भिन्न भाव ॥1॥ गातों नाचतों तें दाखवितों जना । प्रेम नारायणा नाहीं अंगीं ॥ध्रु.॥ पाविजे तें वर्म न कळे चि कांहीं । बुडालों या डोहीं दंभाचिया ॥2॥ भांडवल काळें हातोहातीं नेलें । माप या लागलें आयुष्यासी ॥3॥ तुका ह्मणे वांयां गेलों ऐसा दिसें । होइऩल या हांसें लौकिकाचें ॥4॥ 862 न कळतां काय करावा उपाय । जेणें राहे भाव तुझ्या पायीं ॥1॥ येऊनियां वास करिसी हृदयीं । ऐसें घडे कइप कासयानें ॥ध्रु.॥ साच भावें तुझें चिंतन मानसीं । राहे हें करिसी कैं गा देवा ॥2॥ लटिकें हें माझें करूनियां दुरी । साच तूं अंतरीं येउनि राहें ॥3॥ तुका ह्मणे मज राखावें पतिता ।आपुलिया सत्ता पांडुरंगा ॥4॥ 863 चिंतिलें तें मनिंचें जाणें । पुरवी खुणे अंतरींचें ॥1॥ रात्री न कळे दिवस न कळे । अंगीं खेळे दैवत हें ॥ध्रु.॥ नवसियाचे नव रस । भोगी त्यास भिन्न नाहीं ॥2॥ तुका ह्मणे सम चि देणें । समचरण उभा असे ॥3॥ 864 उधाराचा संदेह नाहीं । याचा कांहीं सेवकां ॥1॥ पांडुरंग अभिमानी । जीवदानी कोंवसा ॥ध्रु.॥ बुडतां जळीं जळतां अंगीं । ते प्रसंगीं राखावें ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मांसाटीं । कृपा पोटीं वागवी ॥3॥ 865 काय विरिH कळे आह्मां । जाणों एका नामा विठोबाच्या ॥1॥ नाचों सुखें वैष्णवमेळीं । टाळघोळीं आनंदें ॥ध्रु.॥ शांति क्षमा दया मी काय जाणें । गोविंद कीर्तनेंवांचूनियां ॥2॥ कासया उदास असों देहावरी । अमृतसागरीं बुडोनियां ॥3॥ कासया एकांत सेवूं तया वना । आनंद तो जनामाजी असे ॥4॥ तुका ह्मणे आह्मां ऐसा भरवसा । विठ्ठल सरसा चालतसे ॥5॥ 866 जेथें वैष्णवांचा वास । धन्य भूमी पुण्य देश ॥1॥ दोष नाहीं ओखदासी । दूत सांगे यमापाशीं ॥ध्रु.॥ गरुडटकयांच्या भारें । भूमि गर्जे जेजेकारें ॥2॥ सहज तयां जनां छंद । वाचे गोविंद गोविंद ॥3॥ तुळसीवनें रंगमाळा । अवघा वैकुंठसोहळा ॥4॥ तुका ह्मणे भेणें । काळ नये तेणें राणें ॥5॥ 867 माझ्या विठोबाचा कैसा प्रेमभाव । आपण चि देव होय गुरू ॥1॥ पढियें देहभावें पुरवितो वासना । अतीं तें आपणापाशीं न्यावें ॥ध्रु.॥ मागें पुढें उभा राहे सांभाळीत । आलिया आघात निवारावे ॥2॥ योगक्षेम जाणे जडभारी । वाट दावी करीं धरूनियां ॥3॥ तुका ह्मणे नाहीं विश्वास ज्या मनीं । पाहावें पुराणीं विचारूनी ॥4॥ 868 सकळ धर्म मज विठोबाचें नाम । आणीक त्यां वर्म नेणें कांहीं ॥1॥ काय जाणों संतां निरविलें देवें । करिती या भावें कृपा मज ॥2॥ तुका ह्मणे माझा कोण अधिकार । तो मज विचार कळों यावा ॥3॥ 869 उदंड शाहाणे होत तर्कवंत । परि या नेणवे अंत विठोबाचा ॥1॥ उदंडा अक्षरां करोत भरोवरी । परि ते नेणवे थोरी विठोबाची ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं भोळेपणाविण । जाणीव ते सिण रितें माप ॥3॥ 870 आधारावांचुनी । काय सांगसी काहाणी ॥1॥ ठावा नाहीं पंढरीराव । तोंवरी अवघें चि वाव ॥ध्रु.॥ मानिताहे कोण । तुझें कोरडें ब्रह्मYाान ॥2॥ तुका ह्मणे ठेवा । जाणपण एक सवा ॥3॥ 871 अनाथांची तुह्मां दया । पंढरीराया येतसे ॥1॥ ऐसी ऐकोनियां कीतिऩ । बहु विश्रांति पावलों ॥ध्रु.॥ अनाथांच्या धांवा घरा । नामें करा कुडावा ॥2॥ तुका ह्मणे सवघड हित । ठेवूं चित्त पायांपें ॥3॥ 872 येथें नाहीं उरों आले अवतार । येर ते पामर जीव किती ॥1॥ विषयांचे झणी व्हाल लोलिंगत । चेवलिया अंत न लगे मज ॥ध्रु.॥ वाहोनियां भार कुंथसील ओंझे । नव्हे तें चि माझें थीता त्याग ॥2॥ तुका ह्मणे कैसी नाहीं त्याची लाज । संतीं केशीराज साधियेला ॥3॥ 873 हीं च त्यांचीं पंचभूतें । जीवन भातें प्रेमाचें ॥1॥ कळवळा धरिला संतीं । ते निगुती कैवाड ॥ध्रु.॥ हा च काळ वर्तमान । साधन ही संपत्ती ॥2॥ तुका ह्मणे दिवसरातीं । हें चि खाती अन्न ते ॥3॥ 874 दीप न देखे अंधारा । आतां हें चि करा जतन ॥1॥ नारायण नारायण । गांठी धन बळकट ॥ध्रु.॥ चिंतामणीपाशीं चिंता । तत्वता ही नयेल ॥2॥ तुका ह्मणे उभयलोकीं । हे चि निकी सामोग्री ॥3॥ 875 धन्य काळ संतभेटी । पायीं मिठी पडिली तो ॥1॥ संदेहाची सुटली गांठी । जालें पोटीं शीतळ ॥ध्रु.॥ भवनदीचा जाला तारा । या उत्तरा प्रसादें ॥2॥ तुका ह्मणे मंगळ आतां । कोण दाता याहूनि ॥3॥ 876 दिनरजनीं हा चि धंदा । गोविंदाचे पवाडे ॥1॥ संकिल्पला देह देवा । सकळ हेवा तये ठायीं ॥ध्रु.॥ नाहीं अवसान घडी । सकळ जोडी इंिद्रयां ॥2॥ कीतिऩ मुखें गर्जे तुका । करी लोकां सावध ॥3॥ 877 खरें नानवट निक्षेपीचें जुनें । काढिलें ठेवणें समर्थाचें ॥1॥ मजुराच्या हातें मापाचा उकल । मी तों येथें फोल सत्ता त्याची ॥ध्रु.॥ कुलाळाच्या हातें घटाच्या उत्पित्त । पाठवी त्या जाती पाकस्थळा ॥2॥ तुका ह्मणे जीवन तें नारायणीं । प्रभा जाते कीणाअ प्रकाशाची ॥3॥ 878 गंगेचिया अंताविण काय चाड । आपुलें तें कोड तृषेपाशीं ॥1॥ विठ्ठल हे मूतिऩ साजिरी सुंदर । घालीं निरंतर हृदयपुटीं ॥ध्रु.॥ कारण तें असे नवनीतापाशीं । गबाळ तें सोसी इतर कोण ॥2॥ बाळाचे सोइऩतें घांस घाली माता । आटाहास चिंता नाहीं तया ॥3॥ गाऊं नाचों करूं आनंदसोहळा । भाव चि आगळा नाहीं हातां ॥4॥ तुका ह्मणे अवघें जालें एकमय । परलोकींची काय चाड आतां ॥5॥ 879 स्त्रीपुत्रादिकीं राहिला आदर । विषयीं पडिभर अतिशय ॥1॥ आतां हाता धांवा नारायणा । मज हे वासना अनावर ॥ध्रु.॥ येउनियां आड ठाके लोकलाज । तें हें दिसे काज अंतरलें ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मां जेथें जेथें गोवा । तेथें तुह्मीं देवा सांभाळावें ॥3॥ 880 पडिलों भोवणीं । होतों बहु चिंतवणी ॥1॥ होतों चुकलों मारग । लाहो केला लाग वेगें ॥ध्रु.॥ इंिद्रयांचे संदी । होतों सांपडलों बंदीं ॥2॥ तुका ह्मणे बरें जालें । विठ्ठलसें वाचे आलें ॥3॥ 881 बरें जालें आलीं ज्याचीं त्याच्या घरा । चुकला पा†हेरा ओढाळांचा ॥1॥ बहु केलें दुखी त्यांचिया सांभाळें । आतां तोंड काळें तेणें लोभें ॥ध्रु.॥ त्यांचिया अन्यायें भोगा माझें अंग । सकळ ही लाग द्यावा लागे ॥2॥ नाहीं कोठें िस्थर राहों दिलें क्षण । आजिवरी सिण पावलों तो ॥3॥ वेगळाल्या खोडी केली तडातडी। सांगावया घडी नाहीं सुख ॥4॥ निरवूनि तुका चालिला गोवारें । देवापाशीं भार सांडवूनि ॥5॥ 882 न करावी आतां पोटासाटीं चिंता । आहे त्या संचिता माप लावूं ॥1॥ दृिष्ट ते घालावी परमार्थाठायीं । क्षुल्लका उपायीं सिण जाला ॥ध्रु.॥ येथें तंव नाहीं घेइजेसें सवें । कांहीं नये जीवें वेचों मिथ्या ॥2॥ खंडणें चि नव्हे उद्वेग वेरझारीं । बापुडे संसारीं सदा असों ॥3॥ शेवटा पाववी नावेचें बैसनें । भुजाबळें कोणें कष्टी व्हावें ॥4॥ तुका ह्मणे आतां सकळांचें सार । करावा व्यापार तरी ऐसा ॥5॥ 883 आमच्या हें आलें भागा । जीव्हार या जगाचें ॥1॥ धरूनियां ठेलों जीवें । बळकट भावें एकविध ॥ध्रु.॥ आणूनियां केला रूपा । उभा सोपा जवळी ॥2॥ तुका ह्मणे अंकित केला । खालीं आला वचनें ॥3॥ 884 खरें भांडवल सांपडलें गांठी । जेणें नये तुटी उदमासी ॥1॥ संवगाचें केणें सांपडलें घरीं । भरूनि वैखरी सांटविलें ॥ध्रु.॥ घेतां देतां लाभ होतसे सकळां । सदेवां दुर्बळा भाव तैसा ॥2॥ फडा आलिया तो न वजे निरासे । जरि कांहीं त्यास न कळतां ॥3॥ तुका ह्मणे आतां जालीसे नििंश्चती । आणीक तें चित्तीं न धरूं दुजें ॥4॥ 885 पदोपदीं दिलें अंग । जालें सांग कारण ॥1॥ रुधवूनि ठेलों ठाव । जगा वाव सकळ ॥ध्रु.॥ पुढती चाली मनालाहो । वाढे देहो संतोष ॥2॥ । तुका ह्मणे क्षरभागीं । जालों जगीं व्यापक ॥3॥ 886 निवडुनि दिलें नवनीत । संचित ते भोगीत ॥1॥ आतां पुढें भावसार । जीवना थार पाहावया ॥ध्रु.॥ पारखियाचे पडिलें हातीं । चांचपती आंधळीं ॥2॥ तुका ह्मणे सेवन घडे । त्यासी जोडे लाभ हा ॥3॥ 887 उचित न कळे इंिद्रयाचे ओढी । मुखें बडबडी शिकलें तें ॥1॥ आपण जाऊन न्यावीं नरकास । बळें बेताळीस कुळें जग ॥ध्रु.॥ अबोलणें बोले डोळे झांकुनियां । बडबडी वांयां दंभासाटीं ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मी तेथील पारखी । नाचे देखोवेखीं जाणों खरें ॥3॥ 888 एक मन तुझ्या अवघ्या भांडवला । वांटितां तें तुला येइऩ कैसें ॥1॥ ह्मणउनि दृढ धरीं पांडुरंग । देहा लावीं संग प्रारब्धाचा ॥ध्रु.॥ आणिका संकल्पा नको गोऊं मन । तरी च कारण साध्य होय ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसें जाणावें उचित । तरी सहज िस्थत येइऩल कळों ॥3॥ 889 गावे ह्मणउनि गीत । धरुनि राहे तैसें चित्त ॥1॥ हें चि थोर अवघड आहे । अन्न देखोनि भूक राहे ॥ध्रु.॥ ऐकावी ह्मूण कथा । राहे तैसें धरुनि चित्ता ॥2॥ तुका ह्मणे धणी । नव्हे जेविल्यावांचुनि ॥3॥ 890 कळल हे खुण । तरि दावी नारायण ॥1॥ सत्य संतांपाशीं राहे । येरां भय आड आहे ॥ध्रु.॥ अनुचिया ऐसें । असे भरलें प्रकाशें ॥2॥ इंिद्रयांचें धनी । ते हे जाती समजूनि ॥3॥ तर्क कुतर्क वाटा । नागवण घटापटा ॥4॥ तुका ह्मणे ल्यावें । डोळां अंजन बरवें ॥5॥ 891 जातो न येतिया वाटा । काय निरवितो करंटा ॥1॥ कैसा जालासे बेश्रम । लाज नाहीं न ह्मणे राम ॥ध्रु.॥ पाहे वैरियाकडे। डोळे वासुनियां रडे ॥2॥ बांधुनियां यमा हातीं । दिला नाहीं त्याची खंती ॥3॥ नाहीं यांपें काम । ऐसें जाणे तो अधम ॥4॥ अझुन तरि मुका । कां रे जालासि ह्मणे तुका ॥5॥ 892 वांटा घेइप लवकरि । मागें अंतरसी दुरी । केली भरोवरी। सार नेती आणीक ॥1॥ ऐसीं भांमावलीं किती । काय जाणों नेणों किती । समय नेणती । माथां भार वाहोनि ॥ध्रु.॥ नाहीं सारिलें तोंवरी । धांव घेइप वेग करीं । घेतलें पदरीं । फावलें तें आपुलें ॥2॥ फट लंडी ह्मणे तुका । एक न साहावे धका । तरि च या सुखा । मग कैसा पावसी ॥3॥ 893 चालावा पंथ तो पाविजे त्या ठाया । ऐकिल्या वांयां वारता त्या ॥1॥ ऐका जी वोजे पडतसें पायां । भावाचि तें जायावाट नव्हे ॥ध्रु.॥ व्याली कुमारीचा अनुभवें अनुभव । सांगतां तो भाव येत नाहीं ॥2॥ तुका ह्मणे येथें पाहिजे आरालें । बिंबीं निवळलें तरि भासे ॥3॥ 894 काय नाहीं लवत झाडें । विसरे वेडें देहभाव ॥1॥ जया न फळे उपदेश । धस ऐसा त्या नांवें ॥ध्रु.॥ काय नाहीं असत जड । दगड तो अबोलणा ॥2॥ तुका ह्मणे कुचर दाणा । तैसा ह्मणा डेंग हा ॥3॥ 895 देखीचा दिमाख शिकोनियां दावी । हि†या ऐसी केवीं गारगोटी ॥1॥ मर्यादा ते जाण अरे अभागिया । देवाच्या ऐसिया सकळ मूतिऩ ॥ध्रु.॥ काय पडिलेंसी लटिक्याचे भरी । वोंवाळुनि थोरी परती सांडीं ॥2॥ तुका ह्मणे पुढें दिसतसे घात । करितों फजित ह्मणउनी ॥3॥ 896 संसाराचा माथां भार । कांहीं पर न ठेवीं ॥1॥ भHीची ते जाती ऐसी । सर्वस्वासी मुकावें ॥ध्रु.॥ भिक्षाणी वेवसाव। काला करितो गाढव ॥2॥ करुनि वस्ती बाजारीं । ह्मणवी कासया निस्पृही ॥3॥ प्रसादा आडुनि कवी । केलें तुप पाणी तेवीं ॥4॥ तुका ह्मणे होंइऩ सुर । किंवा निसुर मजुर ॥5॥ 897 तेज्या इशारती । तटा फोक वरी घेती ॥1॥ काय सांगावें त्याहूनी । ऐका रे धरा मनीं ॥ध्रु.॥ नव्हे भांडखोर । ओढूनि धरूं पदर ॥2॥ तुका ह्मणे तोंड । काळें करा खालीं मुंड ॥3॥ 898 मागें संतीं होतें जें जें सांगितलें । तें येऊं लागलें अनुभवा ॥1॥ आचारभ्रष्ट होती लोक कळी । पुण्य क्षीण बळी जालें पाप ॥ध्रु.॥ वर्णधर्म कोण न धरी विटाळ । घालिती गोंधळ एके ठायीं ॥2॥ वेदाचे पाठक सेवितील मद्य । न देखती भेद विषयीं भांड ॥3॥ तुका ह्मणे किती करावे फजित । ते चि छंद नित्य बहु होती ॥4॥ 899 अक्षरांचा श्रम केला । फळा आला तेणें तो ॥1॥ अवघियाचा तळ धरी । जीवा उरी नुरउनी ॥ध्रु.॥ फळलें तें लवे भारें । पीक खरें आलें तइप ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । पुढें भाव सारावा ॥3॥ 900 उचित जाणावें मुख्य धर्म आधीं । चित्तशुद्ध बुद्धी ठायीं िस्थर ॥1॥ न घलावी धांव मनाचिये ओढी । वचन आवडी संताचिये ॥2॥ अंतरीं या राहे वचनाचा विश्वास । न उगे उपदेश तुका ह्मणे ॥3॥ 1536 3435 2006-05-14T19:10:20Z 66.191.177.169 901 जीवन हे मुH नर जाले पावन । तजा हो दुर्जनसंगति ही ॥1॥ बहुत अन्न विष मोहरीच्या मानें । अवघें चि तेणें विष होय ॥2॥ तुका ह्मणे जेणें आपलें स्वहित । तैसी करीं नीत विचारूनि ॥3॥ 902 द्रव्याचा तो आह्मी धरितों विटाळ । तया पाठी काळ लाग करी ॥1॥ करोनियां हें चि राहिलों जीवन । एक नारायण नाम ऐसें ॥2॥ तुका ह्मणे हें चि करुनि जतन । आलिया ही दान याचकासी ॥3॥ 903 द्रव्याचिया मागें किळकाळाचा लाग । ह्मणोनियां संग खोटा त्याचा ॥1॥ निरयाचें मूळ घालुनिया मागें । मांडिली प्रसंगें कथा पुढें ॥ध्रु.॥ आजिच्या प्रसंगें हा चि लाभ घ्यावा । पुढील भार देवावरी घाला ॥2॥ प्रालब्ध कांहीं न पालटे सोसें । तृष्णेचें हें पिसें वांयांविण ॥3॥ तुका ह्मणे घेइप राहे ऐसें धन । सादर श्रवण करोनियां ॥4॥ 904 रडे अळंकार दैन्याचिये कांती । उतमा विपित्तसंग घडे ॥1॥ एकाविण एक अशोभ दातारा । कृपेच्या सागरा पांडुरंगा ॥ध्रु.॥ रांधूं नेणे तया पुढील आइतें । केलें तें सोइतें वांयां जाय ॥2॥ तुका ह्मणे चिंतामणि शेळी गळा । पावे अवकळा ह्मणउनी ॥3॥ 905 दुःखाचे डोंगर लागती सोसावे । ऐसें तंव ठावें सकळांसीं ॥1॥ कांहीं न करिती विचार हिताचा । न करिती वाचा नामघोष ॥ध्रु.॥ भोग कळों येतो मागिल ते जन्म । उत्तम मध्यम कनिष्ठ ते ॥2॥ तुका ह्मणे येथें झांकितील डोळे । भोग देतेवेळे येइल कळों ॥3॥ 906 सदैव तुह्मां अवघें आहे । हातपाय चालाया ॥1॥ मुखीं वाणी कानीं कीतिऩ । डोळे मूर्ती देखाया ॥ध्रु.॥ अंध बहिर ठकलीं किती । मुकीं होती पांगुळें ॥2॥ घरास आगि लावुनि जागा। न पळे तो गा वांचे ना ॥3॥ तुका ह्मणे जागा हिता । कांहीं आतां आपुल्या ॥4॥ 907 ऐसे पुढती मिळतां आतां । नाहीं सत्ता स्वतंत्र ॥1॥ म्हणउनि फावलें तें घ्यावें । नाम गावें आवडी ॥ध्रु.॥ संचित प्रारब्ध गाढें । धांवे पुढें क्रियमाण ॥2॥ तुका ह्मणे घुबडा ऐसें । जन्म सरिसे शुकराचें ॥3॥ 908 सर्वविशीं माझा त्रासलासे जीव । आतां कोण भाव निवडे एक ॥1॥ संसाराची मज न साहे चि वार्ता । आणीक ह्मणतां माझें कोणी ॥ध्रु.॥ देहसुख कांहीं बोलिले उपचार । विष तें आदर बंद वाटे ॥2॥ उपाधि दाटणी प्रतिष्ठा गौरव । होय माझा जीव कासावीस ॥3॥ तुका ह्मणे कांहीं आणीक न साहे । आवडती पाय वैष्णवांचे ॥2॥ 909 आणीक कांहीं या उत्तराचें काज । नाहीं आतां मज बोलावया ॥1॥ भिन्न भेद हे भावनास्वभाव । नव्हे कांहीं देव एकविध ॥ध्रु.॥ गुण दोष कोणें निवडावे धर्म । कोण जाणे कर्म अकर्म तें ॥2॥ तरि च भलें आतां न करावा संग । दुःखाचा प्रसंग तोडावया ॥3॥ तुका ह्मणे गुण गाइप या देवाचे । घेइप माझे वाचे हे चि धणी ॥4॥ 910 आपुल्या विचार करीन जीवाशीं । काय या जनाशीं चाड मज ॥1॥ आपुलें स्वहित जाणती सकळ । निरोधितां बळें दुःख वाटे ॥ध्रु.॥ आइको नाइको कथा कोणी तरी । जाऊनियां घरीं निजो सुखें ॥2॥ माझी कोण वोज जाला हा शेवट । देखोनियां वाट आणिकां लावूं ॥3॥ तुका ह्मणे भाकुं आपुली करुणा । जयाची वासना तथा फळे ॥4॥ 911 धाइप अंतरिंच्या सुखें । काय बडबड वाचा मुखें ॥1॥ विधिनिषेध उर फोडी । जंव नाहीं अनुभवगोडी ॥ध्रु.॥ वाढे तळमळ उभयता । नाहीं देखिलें अनुभवितां ॥2॥ अपुल्या मतें पिसें । परि तें आहे जैसेंतैसें ॥3॥ साधनाची सििद्ध । मोन करा िस्थर बुिद्ध ॥4॥ तुका ह्मणे वादें । वांयां गेलीं ब्रह्मवृंदें ॥5॥ 912 कुशळ गुंतले निषेधा । वादी प्रवर्तले वादा ॥1॥ कैसी ठकलीं बापुडीं । दंभविषयांचे सांकडीं ॥ध्रु.॥ भुस उपणुनि केलें काय । हारपले दोन्ही ठाय ॥2॥ तुका ह्मणे लागे हातां । काय मथिलें घुसिळतां ॥3॥ 913 संतांचीं उिच्छष्टें बोलतों उत्तरें । काय म्यां गव्हारें जाणावें हें ॥1॥ विठ्ठलाचें नाम घेतां नये शुद्ध । तेथें मज बोध काय कळे ॥ध्रु.॥ करितों कवतुक बोबडा उत्तरीं । झणी मजवरि कोप धरा ॥2॥ काय माझी याति नेणां हा विचार । काय मी तें फार बोलों नेणें ॥3॥ तुका ह्मणे मज बोलवितो देव । अर्थ गुहए भाव तो चि जाणे ॥4॥ 914 चंदनाच्या वासें धरितील नाक । नावडे कनक न घडे हें ॥1॥ साकरेसी गोडी सारिखी सकळां । थोरां मोटएां बाळां धाकुटियां ॥2॥ तुका ह्मणे माझें चित्त शुद्ध होतें । तरि का निंदितें जन मज ॥3॥ 915 तुज ऐसा कोण उदाराची रासी । आपुलें चि देसी पद दासा ॥1॥ शुद्ध हीन कांहीं न पाहासी कुळ । करिसी निर्मळ वास देहीं ॥2॥ भावें हें कदान्न खासी त्याचे घरीं । अभHांची परी नावडेती ॥3॥ न वजासी जेथें दुरी दवडितां । न येसी जो चित्ता योगियांच्या ॥4॥ तुका ह्मणे ऐसीं ब्रीदें तुझीं खरीं । बोलतील चारी वेद मुखें ॥5॥ 916 तरि कां नेणते होते मागें ॠषी । तींहीं या जनासी दुराविलें ॥1॥ वोळगती जया अष्टमासििद्ध । ते या जनबुद्धी नातळती ॥2॥ कंदमूळें पाला धातूच्या पोषणा । खातील वास राणां तरी केला ॥3॥ लावुनियां नेत्र उगे चि बैसले । न बोलत ठेले मौन्यमुद्रे ॥4॥ तुका ह्मणे ऐसें करीं माझ्या चित्ता । दुरावीं अनंता जन दुरी ॥5॥ 917 कोणाच्या आधारें करूं मी विचार । कोण देइल धीर माझ्या जीवा ॥1॥ शास्त्रYा पंडित नव्हें मी वाचक । यातिशुद्ध एक ठाव नाहीं ॥2॥ कलियुगीं बहु कुशळ हे जन । छिळतील गुण तुझे गातां ॥3॥ मज हा संदेह झाला दोहीं सवा । भजन करूं देवा किंवा नको ॥4॥ तुका ह्मणे आतां दुरावितां जन । किंवा हें मरण भलें दोन्ही ॥5॥ 918 काय उणें जालें तुज समर्थासी । ऐसा मजपाशीं कोण दोष ॥1॥ जो तूं माझा न करिसी अंगीकार । सांगेन वेव्हार संतांमधीं ॥2॥ तुजविण रत आणिकांचे ठायीं । ऐसें कोण ग्वाही दावीं मज ॥3॥ तुका ह्मणे काय धरूनी गुमान । सांग उगवून पांडुरंगा ॥4॥ 919 काय करूं आन दैवतें । एका विण पंढरीनाथें ॥1॥ सरिता मिळाली सागरीं । आणिकां नांवां कैची उरी ॥ध्रु.॥ अनेक दीपीचा प्रकाश । सूर्य उगवतां नाश ॥2॥ तुका ह्मणे नेणें दुजें । एका विण पंढरीराजें ॥3॥ 920 काय करूं कर्माकर्म । बरें सांपडलें वर्म ॥1॥ होसी नामा च सारिका । समजाविली नाहीं लेखा ॥ध्रु.॥ नाहीं वेचावेच जाला । उरला आहेसी संचला ॥2॥ तुका ह्मणे माझें । काय होइऩल तुह्मां ओझें ॥3॥ 921 एकाएकीं हातोफळी । ठाया बळी पावले ते ॥1॥ आह्मी देवा शिHहीनें । भाकुं तेणें करुणा ॥ध्रु.॥ पावटणी केला काळ । जया बळ होतें तें ॥2॥ तुका ह्मणे वीर्यावीर । संतधीर समुद्र ॥3॥ 922 पुढिलाचें इच्छी फळ । नाहीं बळ तें अंगीं ॥1॥ संत गेले तया ठाया । देवराया पाववीं ॥ध्रु.॥ ज्येष्ठांचीं कां आह्मां जोडी। परवडी न लभों ॥2॥ तुका ह्मणे करीं कोड । पुरवीं लाड आमुचा ॥3॥ 923 कैवल्याच्या तुह्मां घरीं । रासी हरी उदंड ॥1॥ मजसाठीं कां जी वाणी । नव्हे धणी विभागा ॥ध्रु.॥ सर्वा गुणीं सपुरता । ऐसा पिता असोनी ॥2॥ तुका ह्मणे पांडुरंगा । जालों सांगा सन्मुख ॥3॥ 924 आपलाल्या तुह्मी रूपासी समजा । कासया वरजा आरसिया ॥1॥ हें तों नव्हे देहबुद्धीचें कारण । होइल नारायणें दान केलें ॥ध्रु.॥ बब्रूचिया बाणें वर्मासि स्पर्शावें । हें तों नाहीं ठावें मोकलित्या ॥2॥ तुका ह्मणे बहु मुखें या वचना । सत्याविण जाणा चाल नाहीं ॥3॥ 925 न मनावी चिंता तुह्मीं संतजनीं । हिरा स्पटिकमणी केंवि होय ॥1॥ पडिला प्रसंग स्तळा त्या सारिखा । देखिला पारिखा भाव कांहीं ॥ध्रु.॥ बहुतांसी भय एकाचिया दंडें । बहुत या तोंडें वचनासी ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं वैखरी बा सर । करायाचे चार वेडे वेडे ॥3॥ 926 यथाविधि पूजा करी । सामोग्री तोंवरि हे नाहीं ॥1॥ आतां माझा सर्व भार । तूं दातार चालविसी ॥ध्रु.॥ मंगळ तें तुह्मी जाणां । नारायणा काय तें ॥2॥ तुका ह्मणे समपिऩला । तुज विठ्ठला देहभाव ॥3॥ 927 भवसिंधूचें हें तारूं । मज विचारूं पाहातां ॥1॥ चित्तीं तुझे धरिन पाय । सुख काय तें तेथें ॥ध्रु.॥ माझ्या खुणा मनापाशीं। तें या रसीं बुडालें ॥2॥ तुका ह्मणे वर्म आलें । हातां भलें हें माझ्या ॥3॥ 928 पाहातां श्रीमुख सुखावलें सुख । डोिळयांची भूक न वजे माझी ॥1॥ जिव्हे गोडी तीन अक्षरांचा रस । अमृत जयास फिकें पुढें ॥ध्रु.॥ श्रवणीची वाट चोखाळली शुद्ध । गेले भेदाभेद वारोनियां ॥2॥ महामळें मन होतें जें गांदलें । शुद्ध चोखाळलें स्पटिक जैसें ॥3॥ तुका ह्मणे माझ्या जीवाचें जीवन । विठ्ठल निधान सांपडलें ॥4॥ 929 हा चि परमानंद आळंगीन बाहीं । क्षेम देतां ठायीं द्वैत तुटे ॥1॥ बोलायासि मात मन निवे हरषें चित्त । दुणी वाढे प्रीत प्रेमसुख ॥ध्रु.॥ जनांत भूषण वैकुंठीं सरता । फावलें स्वहिता सर्वभावें ॥2॥ तुटला वेव्हार माया लोकाचार । समूळ संसार पारुषला ॥3॥ तुका ह्मणे हा विठ्ठल चि व्हावा । आणिकी या जीवा चाड नाहीं ॥4॥ 930 आमुची कृपाळू तूं होसी माउली । विठ्ठले साउली शरणागता ॥1॥ प्रेमपान्हा स्तनीं सदा सर्वकाळ । दृिष्ट हे निर्मळ अमृताची ॥ध्रु.॥ भूक तान दुःख वाटों नेदीं सीण । अंतरींचा गुण जाणोनियां ॥2॥ आशा तृष्णा माया चिंता दवडीं दुरी । ठाव आह्मां करीं खेळावया ॥3॥ तुका ह्मणे लावीं संताचा सांगात । जेथें न पवे हात किळकाळाचा ॥4॥ 931 जेथें जावें तेथें कपाळ सरिसें । लाभ तो विशेषें संतसंगें ॥1॥ पूर्व पुण्यें जरि होतीं सानुकूळ । अंतरायमूळ नुपजे तेथें ॥ध्रु.॥ भाग्य तरी नव्हे धन पुत्र दारा । निकट वास बरा संतांपायीं ॥2॥ तुका ह्मणे हे चि करावी मिरासी । बळी संतांपाशीं द्यावा जीव ॥3॥ 932 आतां कांहीं सोस न करीं आणीक । धरीन तें एक हें चि दृढ ॥1॥ जेणें भवसिंधु उतरिजे पार । तुटे हा दुस्तर गर्भवास ॥ध्रु.॥ जोडीन ते आतां देवाचे चरण । अविनाश धन परमार्थ ॥2॥ तुका ह्मणे बरा जोडला हा देह । मनुष्यपणें इहलोका आलों ॥3॥ 933 जतन करीन जीवें । शुद्धभावें करूनी ॥1॥ विठ्ठल विठ्ठल हें धन । जीवन अंतकाळींचें ।ध्रु.॥ वदऩळ हें संचित सारूं । बरवा करूं उदिम हा ॥2॥ तुका ह्मणे हृदयपेटी । ये संपुटीं सांटवूं ॥3॥ 934 एवढा प्रभु भावें । तेणें संपुष्टी राहावें ॥1॥ होय भHीं केला तैसा । पुरवी धरावी ते इच्छा ॥ध्रु.॥ एवढा जगदानी। मागे तुळसीदळ पाणी ॥2॥ आला नांवा रूपा । तुका ह्मणे जाला सोपा ॥3॥ 935 भाग्यें ऐसी जाली जोडी । आतां घडी विसंभेना ॥1॥ विटेवरी समचरण । संतीं खुण सांगितली ॥ध्रु.॥ अवघें आतां काम सारूं । हा चि करूं कैवाड ॥2॥ तुका ह्मणे खंडूं खेपा । पुढें पापापुण्याच्या ॥3॥ 936 पतिव्रते जैसा भ्रतार प्रमाण । आह्मां नारायण तैशापरी ॥1॥ सर्वभावें लोभ्या आवडे हें धन । आह्मां नारायण तैशापरी ॥2॥ तुका ह्मणे एकविध जालें मन । विठ्ठला वांचून नेणे दुजें ॥3॥ 937 विठ्ठल गीतीं गावा विठ्ठल चित्तीं ध्यावा । विठ्ठल उभा पाहावा विटेवरी ॥1॥ अनाथाचा बंधु विठ्ठल कृपासिंधु । तोडी भवबंधु यमपाश ॥ध्रु.॥ तो चि शरणागतां हा विठ्ठल मुिHदाता । विठ्ठल या संतांसमागमें ॥2॥ विठ्ठल गुणनिधि विठ्ठल सर्व सििद्ध। लागली समाधि विठ्ठलनामें ॥3॥ विठ्ठलाचें नाम घेतां जालें सुख। गोडावलें मुख तुका ह्मणे ॥4॥ 938 विठो सांपडावया हातीं । ठावी जाली एक गती । न धरीं भय चित्तीं । बळ किती तयाचें ॥1॥ लागे आपण चि हातीं । किंव भाकावी काकुलती । करी मग चित्तीं । असेल तें तयाचें ॥ध्रु.॥ एकलिया भावबळें । कैं सांपडे तो काळें । वैष्णवांच्या मेळें। उभा ठाके हाकेसी ॥2॥ बांधा माझिया जीवासी । तुका ह्मणे प्रेमपाशीं । न सोडीं तयासी । सर्वस्वासी उदार ॥3॥ 939 वाट वैकुंठीं पाहाती । भH कैं पां येथें येती । तयां जन्ममरणखंती । नाहीं चित्तीं परलोक ॥1॥ धन्यधन्य हरिचे दास। तयां सुलभ गर्भवास । ब्रह्मादिक करिती आस । तीर्थावास भेटीची ॥ध्रु.॥ कथाश्रवण व्हावयास । यमधर्मा थोर आस । पाहे रात्रदिवस। वाट कर जोडोनियां ॥2॥ रििद्धसिद्धी न पाचारितां । त्या धुंडिती हरिभHां । मोक्ष सायोज्यता । वाट पाहे भHांची ॥3॥ असती जेथें उभे ठेले । सदा प्रेमसुखें धाले । आणीक ही उद्धरिले । महादोषी चांडाळ ॥4॥ सकळ करिती त्यांची आस । सर्वभावें ते उदास । धन्यभाग्य त्यांस । तुका ह्मणे दरुषणें ॥5॥ 940 सोनें दावी वरी तांबें तयापोटीं । खरियाचे साटीं विकुं पाहे ॥1॥ पारखी तो जाणे तयाचे जीवींचें । निवडी दोहींचें वेगळालें ॥ध्रु.॥ क्षीरा नीरा कैसें होय एकपण । स्वादीं तो चि भिन्न भिन्न काढी ॥2॥ तुका ह्मणे थीता नागवला चि खोटा । अपमान मोटा पावइऩल ॥3॥ 941 फोडुनि सांगडी बांधली माजासी । पैल थडी कैसी पावे सहजीं ॥1॥ आपला घात आपण चि करी । आणिकां सांगतां नाइके तरी ॥ध्रु.॥ भुकेभेणें विष देऊ पाहे आतां । आपल्या चि घाता करूं पाहे ॥2॥ तुका ह्मणे एक चालतील पुढें । तयांसी वांकडें जातां ठके ॥3॥ 942 उपकारासाटीं बोलों हे उपाय । येणेंविण काय आह्मां चाड ॥1॥ बुडतां हे जन न देखवे डोळां । येतो कळवळा ह्मणउनि ॥2॥ तुका ह्मणे माझे देखतिल डोळे । भोग देते वेळे येइऩल कळों ॥3॥ 943 आठवे देव तो करावा उपाव । येर तजीं वाव खटपटा ॥1॥ होइप बा जागा होइप वा जागा । वाउगा कां गा सिणसील ॥ध्रु.॥ जाणिवेच्या भारें भवाचिये डोहीं । बुडसी तों कांहीं निघेसि ना ॥2॥ तुका ह्मणे देवा पावसील भावें । जाणतां तें ठावें कांहीं नव्हे ॥3॥ 944 माझ्या मुखावाटा नयो हें वचन । व्हावें संतान द्रव्य कोणां ॥1॥ फुकाचा विभाग पतनदुःखासी । दोहींमुळें त्यासी तें चि साधे ॥ध्रु.॥ नाइकावी निंदा स्तुति माझ्या कानें । सादर या मनें होऊनियां ॥2॥ तुका ह्मणे देव असाध्य यामुळें । आशामोहजाळें गुंतलिया ॥3॥ 945 चित्त ग्वाही तेथें लौकिकाचें काइऩ । स्वहित तें ठायीं आपणापें ॥1॥ मनासी विचार तो चि साच भाव । व्यापक हा देव अंतर्बाहीं ॥ध्रु.॥ शुद्ध भावा न लगे सुचावा परिहार । उमटे साचार आणिके ठायीं ॥2॥ भोगित्यासी काज अंतरीचें गोड । बाहिरल्या चाड नाहीं रंगें ॥3॥ तुका ह्मणे भाव शुद्ध हें कारण । भाट नारायण होइऩल त्यांचा ॥4॥ 946 नव्हती माझे बोल । अवघें करितो विठ्ठल ॥1॥ कांहीं न धरावी खंती । हित होइल धरा चित्तीं ॥ध्रु.॥ खोटी ते अहंता । वाट टाकिली सांगतां ॥2॥ ज्याचें तो चि जाणें । मी मापाडें तुका ह्मणे ॥3॥ 947 वासनेच्या मुखीं अदळूनि भीतें । निर्वाहापुरतें कारण तें ॥1॥ या नांवें अंतरा आला नारायण । चित्तसमाधान खुण त्याची ॥ध्रु.॥ सर्वकाळ हा चि करणें विचार । विवेकीं सादर आत्मत्वाचे ॥2॥ तुका ह्मणे जों जों भजनासी वळे । अंग तों तों कळे सन्निधता ॥3॥ 948 चिंतनें अचिंत राहिलों निश्चळ । तें चि किती काळ वाढवावें ॥1॥ अबोल्याचा काळ आतां ऐशावरी । वचनाची उरी उरली नाहीं ॥ध्रु.॥ करूं आला तों तों केला लवलाहो । उरों च संदेहे दिला नाहीं ॥2॥ तुका ह्मणे मोह परते चि ना मागें । ह्मणउनि त्यागें त्याग जाला ॥3॥ 949 निर्गुणाचे घ्यावें गुणासी दर्शन । एकाएकीं भिन्न भेद घडे ॥1॥ तुह्मां आह्मां आतां न पडे यावरी । आहों तें चि बरी जेथें तेथें ॥ध्रु.॥ आपणापासुनी नसावें अंतर । वेचिलें उत्तर ह्मणउनि ॥2॥ तुका ह्मणे अंगा आली कठिन्यता । आमच्या अनंता तुह्मां ऐसी ॥3॥ 950 तुज च पासाव जालोंसों निर्माण । असावें तें भिन्न कासयानें ॥1॥ पाहावा जी ठायीं करूनि विचार । नुन्य कोठें फार असे चि ना ॥ध्रु.॥ ठेविलिये ठायीं आYोचें पाळण । करूनि जतन राहिलोंसें ॥2॥ तुका ह्मणें आतां बोलतसें स्पष्ट । जालों क्रियानष्ट तुह्माऐसा ॥3॥ 951 प्रीतिभंग माझा केला पांडुरंगा । भिHरस सांगा कां जी तुह्मीं ॥1॥ ह्मणऊनि कांहीं न ठेवीं चि उरी । आलों वर्मावरी एकाएकीं ॥ध्रु.॥ न देखों चि कांहीं परती माघारी । उरली ते उरी नाहीं मुळीं ॥2॥ तुका ह्मणे आला अंतरासी खंड । तरि माझें तोंड खविळलें ॥3॥ 952 लटिका ऐसा ह्मणतां देव । संदेहसा वाटतसे ॥1॥ ऐसें आलें अनुभवा । मज ही सेवा करिता ॥ध्रु.॥ शून्याकारी बहु मोळा । भेंडोळा हे पवाडे ॥2॥ तुका ह्मणे ताळी नाहीं । एके ठायीं चपळत्वें ॥3॥ 953 जैशासाठीं तैसें हावें । हें बरवें कळलेंसे ॥1॥ उदास तूं नारायणा । मी ही ह्मणा तुह्मी च ॥ध्रु.॥ ठका महाठक जोडा । जो धडफुडा लागासी ॥2॥ एकांगी च भांडे तुका । नाहीं धोका जीवित्वें ॥3॥ 954 बहुतां रीती काकुलती । आलों चित्तीं न धरा च ॥1॥ आतां काशासाटीं देवा । मिथ्या हेवा वाढवूं ॥ध्रु.॥ तुह्मां आह्मां जाली तुटी । आतां भेटी चिंतनें ॥2॥ तुका ह्मणे लाजिरवाणें । आधर जिणें इच्छेचें ॥3॥ 955 आश्चर्य तें एक जालें । मना आलें माझिया ॥1॥ मढएापाशीं करुणा केली । तैसी गेली वृथा हे ॥ध्रु.॥ न यावा तो कैसा राग । खोटें मग देखोनि ॥2॥ तुका ह्मणे कैंचा बोला । शोध विठ्ठला माझिया ॥3॥ 956 मागायाची नाहीं इच्छा । जो मी ऐसा संकोचों ॥1॥ लटिकियाची न करूं स्तुति । इच्छा चित्तीं धरूनि ॥ध्रु.॥ हिशोबें तें आलें घ्यावें । हें तों ठावें सकळांसी ॥2॥ तुका ह्मणे स्वामिसेवा । येथें देवा काशाची ॥3॥ 957 पाठवणें पडणें पायां । उद्धार वांयां काशाचा ॥1॥ घडलें तें भेटीसवें । दिसेल बरवें सकळां ॥ध्रु.॥ न घडतां दृष्टादृष्टी। काय गोष्टी कोरडएा ॥2॥ अबोल्यानें असे तुका । अंतर ऐका साक्षीतें ॥3॥ 958 अभयाचें स्थळ । तें हें एक अचळ ॥1॥ तरि धरिला विश्वास । ठेलों होउनियां दास ॥ध्रु.॥ पुरली आवडी । पायीं लागलीसे गोडी ॥2॥ तुका ह्मणे कंठीं नाम । अंगीं भरलें सप्रेम ॥3॥ 959 संदेह निरसे तरि रुचिकर । फिक्यासी आदर चवी नाहीं ॥1॥ आतां नको मज खोटएानें फटवूं । कोठें येऊं जाऊं वेळोवेळां ॥ध्रु.॥ गेला तरि काय जीवाचें सांकडें । वांचउनि पुढें काय काज ॥2॥ तुका ह्मणे कसीं निवडा जी बरें । केलीं तैसीं पोरें आळीपायीं ॥3॥ 960 वदे वाणी परि दुर्लभ अनुभव । चालीचा चि वाहो बहुतेक ॥1॥ आह्मी ऐसें कैसें राहावें निश्चळ । पाठिलाग काळ जिंतितसे ॥ध्रु.॥ वाढवितां पोट दंभाचे पसारे । येतील माघारे मुदला तोटे ॥2॥ तुका ह्मणे बरें जागवितां मना । तुमच्या नारायणा अभयें करें ॥3॥ 961 उगें चि हें मन राहातें निश्चळ । तरि कां तळमळ साट होती ॥1॥ काय तुमचीं नेणों कवतुक विंदानें । सवाौत्तमपणें खेळतसां ॥ध्रु.॥ नानाछंदें आह्मां नाचवावें जीवां । वाढवाव्या हांवा भलत्यापुढें ॥2॥ तुका ह्मणे तुह्मी आपुली प्रतिष्ठा । वाढवावया चेष्टा करीतसां ॥3॥ 962 आह्मी बळकट जालों फिराउनी । तुमच्या वचनीं तुह्मां गोऊं ॥1॥ जालें तेव्हां जालें मागील तें मागें । आतां वर्मलागें ठावीं जालीं ॥ध्रु.॥ तोडावया अवघ्या चेष्टांचा संबंध । शुद्धापाशीं शुद्ध बुद्ध व्हावें ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मां आत्मत्वाची सोय । आपण चि होय तैसा चि तूं ॥3॥ 963 तुह्मी साच नुपेक्षाल हा भरवसा । मज जाणतसां अधीरसें ॥1॥ कासया घातला लांबणी उद्धार । ठेवा करकर वारूनियां ॥ध्रु.॥ सुटों नये ऐसें कळले निरुतें । कां घ्यावें मागुतें आळवुनि ॥2॥ तुका ह्मणे तुह्मी सभाग्य जी देवा । माझा तुह्मां केवा काय आला ॥3॥ 964 तुह्मां होइऩल देवा पडिला विसर । आह्मीं तें उत्तर यत्न केलें ॥1॥ पतितपावन ब्रीदें मिरविसी । याचा काय देसी झाडा सांग ॥ध्रु.॥ आहाच मी नव्हें अर्थाचें भुकेलें । भलत्या एका बोलें वारेन त्या ॥2॥ तुका ह्मणे देह देइऩन सांडणें । सहित अभिमानें ओवाळूनि ॥3॥ 965 जडलों अंगाअंगीं । मग ठेवीं प्रसंगीं । कांहीं उरीजोगी। लोकीं आहे पुरती ॥1॥ ठेवीं निवारुनि आधीं । अवकाश तो चि बुद्धी । सांपडली संधी । मग बळ कोणासी ॥ध्रु.॥ गळा बांधेन पायीं । हालों नेदीं ठायिचा ठायीं । निवाड तो तइप । अवकळा केलिया ॥2॥ तुका ह्मणे ठावे । तुह्मी असा जी बरवे । बोभाटाची सवे । मुळींहुनी विठोबा ॥3॥ 966 आह्मी शिHहीनें । कैसें कराल तें नेणें । लिगाडाच्या गुणें । खोळंबला राहिलों ॥1॥ माझें मज देइप देवा । असे ठेविला तो ठेवा । नाहीं करीत हेवा । कांहीं अधीक आगळा ॥ध्रु.॥ नाहीं गळां पडलों झोंड । तुमचें तें चि माझें तोंड । चौघां चार खंड । लांबणी हे अनुचित ॥2॥ नाहीं येत बळा । आतां तुह्मासी द्मगोपाळा । तुका ह्मणे गळा । उगवा पायां लागतों ॥3॥ 967 काय कृपेविण घालावें सांकडें । नििंश्चती निवाडें कोण्या एका ॥1॥ आहों तैसीं पुढें असों दीनपणें । वेचूनि वचनें करुणेचीं ॥ध्रु.॥ धरूं भय आतां काय वाहों चिंता । काय करूं आतां आप्तपण ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मी भावहीन जीव । ह्मणउनी देव दुरे दुरी ॥3॥ 968 नाहीं उल्लंघिले कोणाचे वचन । मज कां नारायण दुरी जाला ॥1॥ अशंकितें मनें करीं आळवण । नाहीं समाधान नििंश्चतीचें ॥ध्रु.॥ दासांचा विसर हें तों अनुचित । असे सर्व नीत पायांपाशीं ॥2॥ तुका ह्मणे तुह्मां लाज येत नाहीं । आह्मां चिंताडोहीं बुडवितां ॥3॥ 969 जीव जायवरी सांडी करी माता । हे तों आश्चर्यता बाळकाची ॥1॥ दुर्बळ कीं नाहीं आइकत कानीं । काय नारायणीं न्यून जालें ॥ध्रु.॥ क्षणक्षणा माझा ने घावा सांभाळ । अभाग्याचा काळ ऐसा आला ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं वचनासी रुचि । फल कटवें चि तें तें होय ॥3॥ 970 ह्मणउनी दास नव्हे ऐसा जालों । अनुभवें बोलों स्वामीपुढें ॥1॥ कां नाहीं वचन प्रतिउत्तराचें । मी च माझ्या वेचें अट्टाहासें ॥ध्रु.॥ कासयाने गोडी उपजावा विश्वास । प्रीती कांहीं रस वाचुनियां ॥2॥ तुका ह्मणे अगा चतुरा शिरोमणी । विचारावें मनीं केशीराजा ॥3॥ 971 काय आतां आह्मीं पोट चि भरावें । जग चाळवावें भH ह्मुण ॥1॥ ऐसा तरि एक सांगा जी विचार । बहु होतों फार कासावीस ॥ध्रु.॥ काय कवित्वाची घालूनियां रूढी । करूं जोडाजोडी अक्षरांची ॥2॥ तुका ह्मणे काय गुंपोनि दुकाना । राहों नारायणा करुनी घात ॥3॥ 972 वर्म तरि आह्मां दावा । काय देवा जाणें मी ॥1॥ बहुतां रंगीं हीन जालों । तरि आलों शरण ॥ध्रु.॥ द्याल जरि तुह्मी धीर । होइऩल िस्थर मन ठायीं ॥2॥ तुका ह्मणे सत्ताबळें । लडिवाळें राखावीं ॥3॥ 973 सांगों काय नेणा देवा । बोलाची त्या आवडी ॥1॥ वांयां मज चुकुर करा । विश्वंभरा विनोदें ॥ध्रु.॥ आवडीच्या करा ऐसें। अंतर्वासें जाणतसां ॥2॥ तुका ह्मणे समाधानें । होइन मनें मोकळा ॥3॥ 974 निर्धाराचें अवघें गोड । वाटे कोड कौतुक ॥1॥ बैसलिया भाव पांयीं । बरा तइप नाचेन ॥ध्रु.॥ स्वामी कळे सावधान। तरि मन उल्हासे ॥2॥ तुका ह्मणे आश्वासावें । प्रेम द्यावें विठ्ठले ॥3॥ 975 जाली तडातोडी । अवघीं पडिलों उघडीं ॥1॥ नव्हों कोणांची च कांहीं । तुझे भरलिया वाहीं ॥ध्रु.॥ पारुशला संवसार। मोडली बैसण्याची थार ॥2॥ आतां ह्मणे तुका । देवा अंतरें राखों नका ॥3॥ 976 आधार तो व्हावा । ऐसी आस करीं देवा ॥1॥ तुह्मांपाशीं काय उणें । काय वेचे समाधानें ॥ध्रु.॥ सेवेच्या अभिळासें। मन बहु जालें पिसें ॥2॥ अरे भHापराधीना । तुका ह्मणे नारायणा ॥3॥ 977 तुमचा तुह्मीं केला गोवा । आतां चुकवितां देवा ॥1॥ कैसें सरे चाळवणें । केलें काशाला शाहाणें ॥ध्रु.॥ कासया रूपा । नांवा आलेति गा बापा ॥2॥ तुका ह्मणे आतां । न सरे हवाले घालितां ॥3॥ 978 माझी भHी भोळी । एकविध भावबळी ॥1॥ मी कां पडेन निराळा । ऐसा सांडूनि सोहळा ॥ध्रु.॥ आतां अनारिसा । येथं न व्हावें सहसा ॥2॥ तुका ह्मणे जोडुनि पाय । पुढें उगा उभा राहें ॥3॥ 979 आहे तरिं सत्ता । ऐशा करितों वारता ॥1॥ अंगसंगाचीं उत्तरें । सलगीसेवेनें लेंकरें ॥ध्रु.॥ तरी निकटवासें । असों अशंकेच्या नासें ॥2॥ तुका ह्मणे रुची । येथें भिन्नता कैची ॥3॥ 980 काळ सारावा चिंतनें । एकांतवासीं गंगास्नानें । देवाचें पूजन । प्रदक्षणा तुळसीच्या ॥1॥ युH आहार वेहार । नेम इंिद्रयांचा सार । नसावी वासर । निद्रा बहु भाषण ॥ध्रु.॥ परमार्थ महाधन । जोडी देवाचे चरण । व्हावया जतन । हे उपाय लाभाचे ॥2॥ देह समपिऩजे देवा । भार कांहीं च न घ्यावा । होइऩल आघवा। तुका ह्मणे आनंद ॥3॥ 981 मऊ मेनाहूनि आह्मी विष्णुदास । कठिण वज्रास भेदूं ऐसे ॥1॥ मेले जित असों निजोनियां जागे । जो जो जो जें मागे तें तें देऊं ॥ध्रु.॥ भले तरि देऊं गांडीची लंगोटी । नाठएाळा चि गांठीं देऊं माथां ॥2॥ मायबापाहूनि बहू मायावंत । करूं घातपात शत्रूहूनि ॥3॥ अमृत तें काय गोड आह्मांपुढें । विष तें बापुडें कडू किती ॥4॥ तुका ह्मणे आह्मी अवघे चि गोड । ज्याचें पुरे कोड त्याचेपरि ॥5॥ 982 गाढवाचें तानें । पालटलें क्षणक्षणें ॥1॥ तैसे अधमाचे गुण । एकविध नाहीं मन ॥ध्रु.॥ उपजतां बरें दिसे । रूप वाढतां तें नासे ॥2॥ तुका ह्मणे भुंकते वेळे । वेळ अवेळ न कळे ॥3॥ 983 विटाळ तो परद्रव्य परनारी । येथुनि जो दुरी तो सोंवळा ॥1॥ गद्यें पद्यें कांहीं न धरावी उपाधी । स्वाधीन चि बुिद्ध करुनी ठेवा ॥ध्रु.॥ विचाराचें कांहीं करावें स्वहित । पापपुण्यांचीत भांडवल ॥2॥ तुका ह्मणे न लगे जावें वनांतरा । विश्व विश्वंभरा सारिखें चि ॥3॥ 984 कल्पतरु रुया नव्हती बाभुळा । पुरविती फळा इिच्छतिया ॥1॥ उदंड त्या गाइऩ ह्मैसी आणि शेऑया । परि त्या निराऑया कामधेनु ॥2॥ तुका ह्मणे देव दाखवील दृष्टी । तया सवें भेटी थोर पुण्य ॥3॥ 985 जळो प्रेमा तैसा रंग । जाय भुलोनि पतंग ॥1॥ सासूसाटीं रडे सून । भाव अंतरींचा भिन्न ॥ध्रु.॥ मैंद मुखींचा कोंवळा। भाव अंतरीं निराळा ॥2॥ जैसी वृंदावनकांती । उत्तम धरूं ये हातीं ॥3॥ बक ध्यान धरी । सोंग करूनि मासे मारी ॥4॥ तुका ह्मणे सर्प डोले । तैसा कथेमाजी खुले ॥5॥ 986 वेशा नाहीं बोल अवगुण दूषीले । ऐशा बोला भले झणें क्षोभा ॥1॥ कोण नेणे अन्न जीवाचें जीवन । विषमेळवण विष होय ॥ध्रु.॥ सोनें शुद्ध नेणे कोण हा विचार । डांकें हीनवर केलें त्यासी ॥2॥ याती शुद्ध परि अधम लक्षण । वांयां गेलें तेणें सोंगें ही तें ॥3॥ तुका ह्मणे शूर तो चि पावे मान । आणीक मंडण भार वाही ॥4॥ 987 अणुरणीयां थोकडा । तुका आकाशाएवढा ॥1॥ गिळुनि सांडिलें किळवर । भव भ्रमाचा आकार ॥ध्रु.॥ सांडिली त्रिपुटी । दीप उजळला घटीं ॥2॥ तुका ह्मणे आतां । उरलों उपकारापुरता ॥3॥ 988 धन्य आजि दिन । जालें संताचें दर्शन ॥1॥ जाली पापातापा तुटी । दैन्य गेलें उठाउठीं ॥ध्रु.॥ जालें समाधान । पायीं विसांवले मन ॥2॥ तुका ह्मणे आले घरा । तो चि दिवाळीदसरा ॥3॥ 989 हें चि माझे धन । तुमचे वंदावे चरण ॥1॥ येणें भाग्यें असों जीत । एवढें समर्पूनी चित्त ॥ध्रु.॥ सांभािळलें देवा । मज अनाथा जी जीवा ॥2॥ जोडूनियां कर । तुका विनवितो किंकर ॥3॥ 990 फजितखोरा मना किती तुज सांगों । नको कोणा लागों मागें मागें ॥1॥ स्नेहवादें दुःख जडलेंसे अंगीं । निष्ठ‍ हें जगीं प्रेमसुख ॥ध्रु.॥ निंदास्तुती कोणी करो दयामया । न धरीं चाड या सुखदुःखें ॥2॥ योगिराज कां रे न राहाती बैसोनी । एकिये आसनीं या चि गुणें ॥3॥ तुका ह्मणे मना पाहें विचारून । होइप रे कठिण वज्राऐसें ॥4॥ 991 जळो माझी ऐसी बुद्धी । मज घाली तुजमधीं । आवडे हे विधि । निषेधीं चि चांगली ॥1॥ तूं स्वामी मी सेवक । उंच पद निंच एक । ऐसें करावें कौतुक । नको करूं खंडणा ॥ध्रु.॥ जळ न खाती जळा । वृक्ष आपुलिया फळा । भोHा निराळा । तेणें गोडी निवडिली ॥2॥ हिरा शोभला कोंदणें । अळंकारीं मिरवे सोनें । एक असतां तेणें । काय दुजें जाणावें ॥3॥ उष्णें छाये सुख वाटे। बाळें माते पान्हा फुटे । एका एक भेटे । कोण सुख ते काळीं ॥4॥ तुका ह्मणे हित । हें चि मानी माझें चित्त । नव्हे आतां मुH । ऐसा जाला भरवसा ॥5॥ 992 मनीं वसे त्याचें आवडे उत्तर । वाटे समाचार घ्यावा ऐसें ॥1॥ जातीचें तें झुरे येर येरासाटीं । वियोगें ही तुटी नेघे कधीं ॥ध्रु.॥ भेटीची अपेक्षा वरता आदर । पुसे नव्हे धीर मागुतालें ॥2॥ तुका ह्मणे माझ्या जीवाचें जीवन । सोइरे हरिजन प्राणसखे ॥3॥ 993 नव्हे आराणूक परि मनीं वाहे । होइऩल त्या साहे पांडुरंग ॥1॥ पंढरीसि जावें उदेग मानसीं । धरिल्या पावसी संदेह नाहीं ॥ध्रु.॥ नसो बळ देह असो पराधीन । परि हें चिंतन टाकों नको ॥2॥ तुका ह्मणे देह पडो या चिंतनें । पुढें लागे येणें याजसाटीं ॥3॥ 994 कोठें देवा आलें अंगा थोरपण । बरें होतें दीन होतों तरीं ॥1॥ साधन ते सेवा संतांची उत्तम । आवडीनें नाम गाइऩन तें ॥ध्रु.॥ न पुसतें कोणी कोठें ही असतां । समाधान चित्ताचिया सुखें ॥2॥ तुका ह्मणे जन अव्हेरितें मज । तरी केशीराज सांभािळता ॥3॥ 995 चतुर मी जालों आपुल्या भोंवता । भावेंविण रिता काुंफ्ज अंगीं ॥1॥ आतां पुढें वांयां जावें हें तें काइऩ । कामक्रोधें ठायीं वास केला ॥ध्रु.॥ गुणदोष आले जगाचे अंतरा । भूताच्या मत्सरावरी बुिद्ध ॥2॥ तुका हमणे करूं उपदेश लोकां । नाहीं जालों एका परता दोषा ॥3॥ 996 धन्य ते संसारीं । दयावंत जे अंतरीं ॥1॥ येथें उपकारासाठीं । आले घर ज्यां वैकुंठीं ॥ध्रु.॥ लटिकें वचन । नाहीं देहीं उदासीन ॥2॥ मधुरा वाणी ओटीं । तुका ह्मणे वाव पोटीं ॥3॥ 997 कुटल्याविण नव्हे मांडा । अळसें धोंडा पडतसे ॥1॥ राग नको धरूं मनीं । गांडमणी सांगतों ॥ध्रु.॥ तरटापुढें बरें नाचे। सुतकाचें मुसळ ॥2॥ तुका ह्मणे काठी सार । करी फार शाहाणें ॥3॥ 998 कळों येतें तरि कां नव्हे । पडती गोवें भ्रमाचे ॥1॥ जाणतां चि होतो घात । परिसा मत देवा हें ॥ध्रु.॥ आंविसासाटीं फासा मान । पाडी धनइच्छा ते ॥2॥ तुका ह्मणे होणार खोटें । कर्म मोटें बिळवंत ॥3॥ 999 मोकळें मन रसाळ वाणी । या चि गुणीं संपन्न ॥1॥ लIमी ते ऐशा नावें । भाग्यें ज्यावें तरि त्यांनीं ॥ध्रु.॥ नमन नम्रता अंगीं । नेघे रंगीं पालट ॥2॥ तुका ह्मणे त्याच्या नांवें । घेतां व्हावें संतोषी ॥3॥ 1000 शेवटची विनवणी । संतजनीं परिसावी ॥1॥ विसर तो न पडावा । माझा देवा तुह्मांसी ॥ध्रु.॥ पुढें फार बोलों काइऩ । अवघें पायीं विदित ॥2॥ तुका ह्मणे पडिलों पायां । करा छाया कृपेची ॥3॥ 1001 करितों कवित्व ह्मणाल हें कोणी । नव्हे माझी वाणी पदरींची ॥1॥ माझिये युHीचा नव्हे हा प्रकार । मज विश्वंभर बोलवितो ॥ध्रु.॥ काय मी पामर जाणे अर्थभेद । वदवी गोविंद तें चि वदें ॥2॥ निमित्त मापासी बैसविलों आहें । मी तों कांहीं नव्हे स्वामिसत्ता ॥3॥ तुका ह्मणे आहें पाइऩक चि खरा । वागवितों मुद्रा नामाची हे ॥4॥ 1002 आह्मीं गावें तुह्मीं कोणीं कांहीं न ह्मणावें । ऐसें तंव आह्मां सांगितलें नाहीं देवें ॥1॥ ह्मणा रामराम टाळी वाजवा हातें। नाचा डोला प्रेमें आपुलिया स्वहितें ॥ध्रु.॥ सहज घडे तया आळस करणें तें काइऩ । अग्नीचें भातुकें हात पािळतां कां पायीं ॥2॥ येथें नाहीं लाज भिHभाव लौकिक । हांसे तया घडे ब्रह्महत्यापातक ॥3॥ जया जैसा भाव निरोपण करावा । येथें नाहीं चाड ताळविताळ या देवा ॥4॥ सदैव ज्यां कथा काळ घडे श्रवण । तुका ह्मणे येर जन्मा आले पाषाण ॥5॥ 1003 देव घ्या कोणी देव घ्या कोणी । आइता आला घर पुसोनी ॥1॥ देव न लगे देव न लगे । सांटवणेचे रुधले जागे ॥ध्रु.॥ देव मंदला देव मंदला । भाव बुडाला काय करूं ॥2॥ देव घ्या फुका देव घ्या फुका । न लगे रुका मोल कांहीं ॥3॥ दुबळा तुका भावेंविणें । उधारा देव घेतला रुणें ॥4॥ 1004 विष्णुमय सर्व वैष्णवांसी ठावें । येरांनीं वाहावे भार माथां ॥1॥ साधनें संकटें सर्वांलागीं सीण । व्हावा लागे क्षीण अहंमान ॥ध्रु.॥ भाव हा कठीण वज्र हें भेदवे । परि न छेदवे मायाजाळ ॥2॥ तुका ह्मणे वर्म भजनें चि सांपडे । येरांसी तों पडे ओस दिशा ॥3॥ 1005 कीर्तनाची गोडी । देव निवडी आपण ॥1॥ कोणी व्हा रे अधिकारी । त्यासी हरि देइऩल ॥ध्रु.॥ वैराग्याचे बळें । साही खळ जिणावे ॥2॥ उरेल ना उरी । तुका करी बोभाट ॥3॥ 1006 कायावाचामन ठेविलें गाहाण । घेतलें तुझें रिण जोडीलागीं ॥1॥ अवघें आलें आंत पोटा पडिलें थीतें । सारूनि नििंश्चत जालों देवा ॥ध्रु.॥ द्यावयासी आतां नाहीं तोळा मासा । आधील मवेशा तुज ठावी ॥2॥ तुझ्या रिणें गेले बहुत बांधोन । जाले मजहून थोरथोर ॥3॥ तुका ह्मणे तुझे खतीं जें गुंतलें । करूनि आपुलें घेइप देवा ॥4॥ 1007 करिसी कीं न करिसी माझा अंगीकार । हा मज विचार पडिला देवा ॥1॥ देसी कीं न देसी पायांचें दर्शन । ह्मणऊनि मन िस्थर नाहीं ॥ध्रु.॥ बोलसी कीं न बोलसी मजसवें देवा । ह्मणोनियां जीवा भय वाटे ॥2॥ होइऩल कीं न होय तुज माझा आठव। पडिला संदेह हा चि मज ॥3॥ तुका ह्मणे मी कमाइऩचे हीण। ह्मणऊनि सीण करीं देवा ॥4॥ 1008 ऐसा माझा आहे भीडभार । नांवाचा मी फार वांयां गेलों ॥1॥ काय सेवा रुजु आहे सत्ताबळ । तें मज राउळ कृपा करी ॥ध्रु.॥ काय याती शुद्ध आहे कुळ कर्म । तेणें पडे वर्म तुझे ठायीं ॥2॥ कोण तपोनिध दानधर्मसीळ । अंगीं एक बळ आहे सत्ता ॥3॥ तुका ह्मणे वांयां जालों भूमी भार । होइऩल विचार काय नेणों ॥4॥ 1009 साच मज काय कळों नये देवा । काय तुझी सेवा काहे नव्हे ॥1॥ करावें तें बरें जेणें समाधान । सेवावें हें वन न बोलावें ॥ध्रु.॥ शुद्ध माझा भाव होइल तुझे पायीं । तरि च हें देइप निवडूनि ॥2॥ उचित अनुचित कळों आली गोष्टी । तुझे कृपादृष्टी पांडुरंगा ॥3॥ तुका ह्मणे मज पायांसवे चाड । सांगसी तें गोड आहे मज ॥4॥ 1010 नाहीं कंटाळलों परि वाटे भय । करावें तें काय न कळतां ॥1॥ जन वन आह्मां समान चि जालें । कामक्रोध गेले पावटणी ॥ध्रु.॥ षडऊर्मी शत्रु जिंतिले अनंता । नामाचिया सत्ताबळें तुझ्या ॥2॥ ह्मणऊनिं मुख्य धर्म आह्मां सेवकांचा ऐसा । स्वामी करी शिरसा पाळावें तें ॥3॥ ह्मणऊनिं तुका अवलोकुनी पाय । वचनाची पाहे वास एका ॥4॥ 1011 वांयांविण वाढविला हा लौकिक । आणिला लटिक वाद दोघां ॥1॥ नाहीं ऐसा जाला देव माझ्या मतें । भुकेलें जेवितें काय जाणे ॥ध्रु.॥ शब्दYाानें गौरविली हे वैखरी । साच तें अंतरीं बिंबे चि ना ॥2॥ जालों परदेशी गेले दोन्ही ठाय । संसार ना पाय तुझे देवा ॥3॥ तुका ह्मणे मागें कळों येतें ऐसें । न घेतों हें पिसें लावूनियां ॥4॥ 1012 न कळे तkवYाान मूढ माझी मती । परि ध्यातों चित्तीं चरणकमळ ॥1॥ आगमाचे भेद मी काय जाणें । काळ तो चिंतनें सारीतसें ॥ध्रु.॥ कांहीं नेणें परि ह्मणवितों दास । होइल त्याचा त्यास अभिमान ॥2॥ संसाराची सोय सांडिला मारग । दुराविलें जग एका घायें ॥3॥ मागिल्या लागाचें केलेंसे खंडण । एकाएकीं मन राखियेलें ॥4॥ तुका ह्मणे अगा रखुमादेवीवरा । भHकरुणाकरा सांभाळावें ॥5॥ 1013 इतुलें करीं देवा ऐकें हें वचन । समूळ अभिमान जाळीं माझा ॥1॥ इतुलें करीं देवा ऐकें हे गोष्टी । सर्व समदृष्टी तुज देखें ॥ध्रु.॥ इतुलें करीं देवा विनवितों तुज । संतांचे चरणरज वंदीं माथां ॥2॥ इतुलें करीं देवा ऐकें हे मात । हृदयीं पंढरीनाथ दिवसरात्रीं ॥3॥ भलतिया भावें तारीं पंढरीनाथा । तुका ह्मणे आतां शरण आलों ॥4॥ 1014 तुझा दास ऐसा ह्मणती लोकपाळ । ह्मणऊनि सांभाळ करीं माझा ॥1॥ अनाथाचा नाथ पतितपावन । हें आतां जतन करीं नाम ॥ध्रु.॥ माझें गुण दोष पाहातां न लगे अंत । ऐसें माझें चित्त मज ग्वाही ॥2॥ नेणें तुझी कैसी करावी हे सेवा । जाणसी तूं देवा अंतरींचें ॥3॥ तुका ह्मणे तूं या कृपेचा सिंधु । तोडीं भवबंधु माझा देवा ॥4॥ 1015 जाणावें ते काय नेणावें ते काय । ध्यावे तुझे पाय हें चि सार ॥1॥ करावें तें काय न करावें तें काय । ध्यावें तुझे पाय हें चि सार ॥ध्रु.॥ बोलावें तें काय न बोलावें तें काय । ध्यावे तुझे पाय हें चि सार ॥2॥ जावें तें कोठें न वजावे आतां । बरवें आठवितां नाम तुझें ॥3॥ तुका ह्मणे तूं करिसी तें सोपे । पुण्यें होती पापें आमुच्या मतें ॥4॥ 1016 नको ब्रह्मYाान आत्मिस्थतिभाव । मी भH तूं देव ऐसें करीं ॥1॥ दावीं रूप मज गोपिकारमणा । ठेवीन चरणांवरी माथा ॥ध्रु.॥ पाहोनि श्रीमुख देइन आलिंगन । जीवें निंबलोण उतरीन ॥2॥ पुसतां सांगेन हितगुज मात । बैसोनि एकांत सुखगोष्टी ॥3॥ तुका ह्मणे यासी न लावीं उशीर । माझें अभ्यंतर जाणोनियां ॥4॥ 1017 मागें शरणागत तारिले बहुत । ह्मणती दीनानाथ तुज देवा ॥1॥ पाहिले अपराध नाहीं याती कुळ । तारिला अजामेळ गणिका भिल्ली ॥ध्रु.॥ अढळपदीं बाळ बैसविला धुरु । क्षीराचा सागरु उपमन्ये ॥2॥ गजेंद्रपशु नाडियें जळचरें । भवसिंधुपार उतरिला ॥3॥ प्रल्हाद अग्नींत राखिला जळांत । विषाचें अमृत तुझ्या नामें ॥4॥ पांडवां संकट पडतां जडभारी । त्यांचा तू कैवारी नारायणा ॥5॥ तुका ह्मणे तूं या अनाथाचा नाथ । ऐकोनियां मात शरण आलों ॥6॥ 1018 तुझा शरणागत जालों मी अंकित । करीं माझें हित पांडुरंगा ॥1॥ पतितपावन तुझी ब्रीदावळी । ते आतां सांभाळीं मायबापा ॥ध्रु.॥ अनाथाचा नाथ बोलतील संत ऐकोनियां मात विश्वासलों ॥2॥ न करावी निरास न धरावें उदास । देइप याचकास कृपादान ॥3॥ तुका ह्मणे मी तों पातकांची रासी । देइप पायापासीं ठाव देवा ॥4॥ 1019 सर्वस्वाचा त्याग तो सदा सोंवळा । न लिंपे विटाळा अिग्न जैसा ॥1॥ सत्यवादी करी संसार सकळ । अलिप्त कमळ जळीं जैसें ॥ध्रु.॥ घडे ज्या उपकार भूतांची दया । आत्मिस्थति तया अंगीं वसे ॥2॥ नो बोले गुणदोष नाइके जो कानीं । वताौनि तो जनीं जनादऩन ॥3॥ तुका ह्मणे वर्म जाणितल्याविण । पावे करितां सीण सांडीमांडी ॥4॥ 1020 कुळधर्म Yाान कुळधर्म साधन । कुळधर्में निधान हातीं चढे ॥1॥ कुळधर्म भिH कुळधर्म गति । कुळधर्म विश्रांति पाववील ॥ध्रु.॥ कुळधर्म दया कुळधर्म उपकार । कुळधर्म सार साधनाचें ॥2॥ कुळधर्म महkव कुळधर्म मान । कुळधर्म पावन परलोकींचें ॥3॥ तुका ह्मणे कुळधर्म दावी देवीं देव । यथाविध भाव जरीं होय ॥4॥ 1021 पुण्य परउपकार पाप ते परपीडा । आणीक नाहीं जोडा दुजा यासी ॥1॥ सत्य तो चि धर्म असत्य तें कर्म । आणीक हे वर्म नाहीं दुजें ॥ध्रु.॥ गति ते चि मुखीं नामाचें स्मरण । अधोगति जाण विन्मुखते ॥2॥ संतांचा संग तो चि स्वर्गवास । नर्क तो उदास अनर्गळा ॥3॥ तुका ह्मणे उघडें आहे हित घात । जयाचें उचित करा तैसें ॥4॥ 1022 न वजे वांयां कांहीं ऐकतां हरिकथा । आपण करितां वांयां न वजे ॥1॥ न वजे वांयां कांहीं देवळासी जातां । देवासी पूजितां वांयां न वजे ॥ध्रु.॥ न वजे वांयां कांहीं केलिया तीर्थ । अथवा कां व्रत वांयां न वजे ॥2॥ न वजे वांयां जालें संतांचें दर्शन । शुद्ध आचरण वांयां न वजे ॥3॥ तुका ह्मणे भाव असतां नसतां । सायास करितां वांयां न वजे ॥4॥ 1023 चित्तीं धरीन मी पाउलें सकुमारें । सकळ बिढार संपत्तीचें ॥1॥ कंठीं धरिन मी नाम अमृताची वल्ली । होइऩल राहिली शीतळ तनु ॥ध्रु.॥ पाहेन श्रीमुख साजिरें सुंदर । सकळां अगर लावण्यांचें ॥2॥ करिन अंगसंग बाळकाचे परी । बैसेन तों वरी नुतरीं कडिये ॥3॥ तुका ह्मणे हा केला तैसा होय । धरिली मनें सोय विठोबाची ॥4॥ 1024 बाळ मातेपाशीं सांगे तानभूक । उपायाचें दुःख काय जाणे ॥1॥ तयापरी करीं पाळण हें माझें । घेउनियां ओझें सकळ भार ॥ध्रु.॥ कासया गुणदोष आणिसील मना । सर्व नारायणा अपराधी ॥2॥ सेवाहीन दीन पातकांची रासी । आतां विचारिसी काय ऐसें ॥3॥ जेणें काळें पायीं अनुसरलें चित्त । निर्धार हें हित जालें ऐसें ॥4॥ तुका ह्मणे तुह्मी तारिलें बहुतां । माझी कांहीं चिंता असों दे वो ॥5॥ 1025 जीवनावांचूनि तळमळी मासा । प्रकार हा तैसा होतो जीवा ॥1॥ न संपडे जालें भूमिगत धन । चरफडी मन तयापरी ॥ध्रु.॥ मातेचा वियोग जालियां हो बाळा । तो कळवळा जाणा देवा ॥2॥ सांगावे ते किती तुह्मांसी प्रकार । सकळांचें सार पाय दावीं ॥3॥ ये चि चिंते माझा करपला भीतर । कां नेणों विसर पडिला माझा ॥4॥ तुका ह्मणे तूं हें जाणसी सकळ । यावरि कृपाळ होइप देवा ॥5॥ 1026 शरण आलें त्यासी न दावीं हे पाठी । ऐका जगजेठी विYाापना ॥1॥ अळविती तयांसी उत्तर झडकरी । द्यावें परिसा हरी विYाापना ॥ध्रु.॥ गांजिलियाचें करावें धांवणें । विनंती नारायणें परिसावी हे ॥2॥ भागलियाचा होइप रे विसांवा । परिसावी केशवा विYाापना ॥3॥ अंकिताचा भार वागवावा माथां । परिसावी अनंता विYाापना ॥4॥ तुका ह्मणे आह्मां विसरावें ना देवा । परिसावी हे देवा विYाापना ॥5॥ 1027 कोण आह्मां पुसे सिणलें भागलें । तुजविण उगलें पांडुरंगा ॥1॥ कोणापाशीं आह्मीं सांगावें सुखदुःख । कोण तानभूक निवारील ॥ध्रु.॥ कोण या तापाचा करील परिहार । उतरील पार कोण दुजा ॥2॥ कोणापें इच्छेचें मागावें भातुकें । कोण कवतुकें बुझावील ॥3॥ कोणावरी आह्मीं करावी हे सत्ता । होइल साहाता कोण दुजा ॥4॥ तुका ह्मणे अगा स्वामी सर्व जाणां । दंडवत चरणां तुमच्या देवा ॥5॥ 1028 तेव्हां धालें पोट बैसलों पंगती । आतां आह्मां मुिHपांग काइऩ ॥1॥ धांवा केला आतां होइऩल धांवणे । तया कायी करणें लागे सध्या ॥ध्रु.॥ गायनाचा आतां कोठें उरला काळ। आनंदें सकळ भरी आलें ॥2॥ देवाच्या सख्यत्वें विषमासी ठाव । मध्यें कोठें वाव राहों सके ॥3॥ तेव्हां जाली अवघी बाधा वाताहात। प्रेम हृदयांत प्रवेशलें ॥4॥ तुका ह्मणे आह्मीं जिंतिलें भरवसा । देव कोठें दासा मोकलितो ॥5॥ 1029 तरि कां पवाडे गर्जती पुराणें । असता नारायण शिHहीन ॥1॥ कीर्तीविण नाहीं नामाचा डांगोरा । येर कां इतरां वाणीत ना ॥ध्रु.॥ तरि च ह्मणा तो आहे चिरंजीव । केलियाचा जीव सुखीं गुण ॥2॥ चांगलेपण हें निरुपायता अंगीं । बाणलें श्रीरंगा ह्मणऊनि ॥3॥ तरि च हा थोर सांगितलें करी । अभिमान हरीपाशीं नाहीं ॥4॥ तुका ह्मणे तरि करिती याची सेवा । देवापाशीं हेवा नाहीं कुडें ॥5॥ 1030 अविट हें क्षीर हरिकथा माउली । सेविती सेविली वैष्णवजनीं ॥1॥ अमृत राहिलें लाजोनि माघारें । येणें रसें थोरें ब्रह्मानंदे ॥ध्रु.॥ पतित पातकी पावनपंगती । चतुर्भुज होती देवाऐसे ॥2॥ सर्व सुखें तया मोहोरती ठाया । जेथें दाटणी या वैष्णवांची ॥3॥ निर्गुण हें सोंग धरिलें गुणवंत । धरूनियां प्रीत गाये नाचे ॥4॥ तुका ह्मणे केलीं साधनें गाळणी । सुलभ कीर्तनीं होऊनी ठेला ॥5॥ 1031 संसारसोहळे भोगितां सकळ । भHां त्याचें बळ विटोबाचें ॥1॥ भय चिंता धाक न मनिती मनीं । भHां चक्रपाणि सांभाळीत ॥ध्रु.॥ पापपुण्य त्यांचें धरूं न शके अंग । भHांसी श्रीरंग सर्वभावे ॥2॥ नव्हती ते मुH आवडे संसार । देव भHां भार सर्व वाहे ॥3॥ तुका ह्मणे देव भHां वेळाइऩत । भH ते नििंश्चत त्याचियानें ॥4॥ 1032 देवासी अवतार भHांसी संसार । दोहींचा विचार एकपणें ॥1॥ भHांसी सोहळे देवाचिया अंगें । देव त्यांच्या संगें सुख भोगी ॥ध्रु.॥ देवें भHां रूप दिलासे आकार । भHीं त्याचा पार वाखाणिला ॥2॥ एका अंगीं दोन्ही जालीं हीं निर्माण । देवभHपण स्वामिसेवा ॥3॥ तुका ह्मणे येथें नाहीं भिन्नभाव । भH तो चि देव देव भH ॥4॥ 1033 हुंबरती गाये तयांकडे कान । कैवल्यनिधान देउनि ठाके ॥1॥ गोपाळांची पूजा उिच्छष्ट कवळी । तेणें वनमाळी सुखावला ॥ध्रु.॥ चोरोनियां खाये दुध दहीं लोणी । भावें चक्रपाणि गोविला तो ॥2॥ निष्काम तो जाला कामासी लंपट । गोपिकांची वाट पाहात बैसे ॥3॥ जगदानी इच्छी तुळसीएकदळ । भावाचा सकळ विकिला तो ॥4॥ तुका ह्मणे हें चि चैतन्यें सावळें । व्यापुनि निराळें राहिलेंसे ॥5॥ 1034 समर्थासी नाहीं वर्णावर्णभेद । सामग्री ते सर्व सिद्ध घरीं ॥1॥ आदराचे ठायीं बहु च आदर । मागितलें फार तेथें वाढी ॥ध्रु.॥ न ह्मणे सोइरा सुहुदऩ आवश्यक । राजा आणि रंक सारिखा चि ॥3॥ भाव देखे तेथें करी लडबड । जडा राखे जड निराळें चि ॥3॥ कोणी न विसंभे याचकाचा ठाव । विनवुनी देव शंका फेडी ॥4॥ तुका ह्मणे पोट भरुनी उरवी । धालें ऐसें दावी अनुभवें ॥5॥ 1035 आले भरा केणें । येरझार चुके जेणें ॥1॥ उभें केलें विटेवरी । पेंठ इनाम पंढरी ॥ध्रु.॥ वाहाती मारग । अवघें मोहोरलें जग ॥2॥ तुका ह्मणे माप । खरें आणा माझे बाप ॥3॥ 1036 लIमीवल्लभा । दिनानाथा पद्मनाभा ॥1॥ सुख वसे तुझे पायीं । मज ठेवीं ते चि ठायीं ॥ध्रु.॥ माझी अल्प हे वासना। तूं तो उदाराचा राणा ॥2॥ तुका ह्मणे भोगें । पीडा केली धांव वेगें ॥3॥ 1037 करीं ऐसें जागें । वेळोवेळां पायां लागें ॥1॥ प्रेम झोंबो कंठीं । देह धरणिये लोटीं ॥ध्रु.॥ राहे लोकाचार पडे अवघा विसर ॥2॥ तुका ह्मणे ध्यावें । तुज विभीचारभावें ॥3॥ 1038 टाळ दिडी हातीं । वैकुंठींचे सांगाती ॥1॥ जाल तरी कोणा जा गा । करा सिदोरी ते वेगा ॥ध्रु.॥ जाती सादावीत । तेथें असों द्यावें चित्त ॥2॥ तुका ह्मणे बोल । जाती बोलत विठ्ठल ॥3॥ 1039 वांयां जातों देवा । नेणें भHी करूं सेवा ॥1॥ आतां जोडोनियां हात । उभा राहिलों निवांत ॥ध्रु.॥ करावें तें काय। न कळें अवलोकितों पाय ॥2॥ तुका ह्मणे दान । दिलें पदरीं घेइऩन ॥3॥ 1040 जीव खादला देवत । माझा येणें महाभूतें । झोंबलें निरुतें । कांहीं करितां न सुटे ॥1॥ आतां करूं काय । न चले करितां उपाय । तुह्मां आह्मां सय । विघडाविघड केली ॥ध्रु.॥ बोलतां दुिश्चती । मी वो पडियेलें भ्रांती । आठव हा चित्तीं । न ये ह्मणतां मी माझें ॥2॥ भलतें चि चावळे । जना अवघिया वेगळे । नाठवती बाळें । आपपर सारिखें ॥3॥ नका बोलों सये । मज वचन न साहे। बैसाल त्या राहें । उग्या वाचा खुंटोनी ॥4॥ तुह्मां आह्मां भेटी । नाहीं जाली जीवेंसाटीं । तुका ह्मणे दृष्टी । पाहा जवळी आहे तों ॥5॥ 1041 जींवीचा जिव्हाळा । पाहों आपुलिया डोळां ॥1॥ आह्मां विठ्ठल एक देव । येर अवघे चि वाव ॥ध्रु.॥ पुंडलिकाचे पाठीं। उभा हात ठेवुनि कटी ॥2॥ तुका ह्मणे चित्तीं । वाहूं रखुमाइऩचा पती ॥3॥ 1042 माझें आराधन । पंढरपुरींचें निधान ॥1॥ तया एकाविण दुजें । कांहीं नेणें पंढरीराजें ॥ध्रु.॥ दास विठ्ठलाचा । अंकित अंकिला ठायींचा ॥2॥ तुका ह्मणे आतां । नव्हे पालट सर्वथा ॥3॥ 1043 आतां आह्मां हें चि काम । न विसंभावें तुझें नाम । वाहुनियां टाळी । प्रेमसुखें नाचावें ॥1॥ अवघी जाली आराणूक । मागें पुढें सकिळक । त्रिपुटीचें दुःख । प्रारब्ध सारिलें ॥ध्रु.॥ गोदातटें निर्मळें । देव देवांचीं देवळें । संत महंत मेळें । दिवस जाय सुखाचा ॥2॥ तुका ह्मणे पंढरीनाथा । आणिक नाहीं मज चिंता । योगक्षेम माथां । भार तुझ्या घातला ॥3॥ 1044 चोरटें सुनें मारिलें टाळे । केंउं करी परि न संडी चाळे ॥1॥ ऐसें एक दुराचारी गा देवा । आपुलिया जीवा घात करी ॥ध्रु.॥ नाक गेलें तरि लाज ना विचार । हिंडे फजितखोर दारोदारीं ॥2॥ तुका ह्मणे कर्म बिळवंत गाढें । नेदी तया पुढेंमागें सरों ॥3॥ 1045 मुनि मुH जाले भेणें गर्भवासा । आह्मां विष्णुदासां सुलभ तो ॥1॥ अवघा चि संसार केला ब्रह्मरूप । विठ्ठलस्वरूप ह्मणोनियां ॥ध्रु.॥ पुराणीं उपदेश साधन उद्भट । आह्मां सोपी वाट वैकुंठींची ॥2॥ तुका ह्मणे जनां सकळांसहित । घेऊं अखंडित प्रेमसुख ॥2॥ 1046 न करावी स्तुति माझी संतजनीं । होइऩल या वचनीं अभिमान ॥1॥ भारें भवनदी नुतरवे पार । दुरावती दूर तुमचे पाय ॥2॥ तुका ह्मणे गर्व पुरवील पाठी । होइऩल माझ्या तुटी विठोबाची ॥3॥ 1047 तुमचिये दासींचा दास करूनि ठेवा । आशीर्वाद द्यावा हा चि मज ॥1॥ नवविधा काय बोलिली जे भHी । घ्यावी माझ्या हातीं संतजनीं ॥2॥ तुका ह्मणे तुमच्या पायांच्या आधारें। उत्तरेन खरें भवनदी ॥3॥ 1048 चोर टेंकाचे निघाले चोरी । आपलें तैसें पारखे घरीं ॥1॥ नाहीं नफा नागवे आपण । गमाविले कान हात पाय ॥ध्रु.॥ बुिद्धहीन नये कांहीं चि कारणा । तयासवें जाणा तें चि सुख ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं ठाउकें वर्म । तयासी कर्म वोडवलें ॥3॥ 1049 समर्थाचें बाळ कीविलवाणें दिसे । तरी कोणा हांसे जन देवा ॥1॥ अवगुणी जरी जालें तें वोंगळ । करावा सांभाळ लागे त्याचा ॥2॥ तुका ह्मणे तैसा मी एक पतित । परि मुद्रांकित जालों तुझा ॥3॥ 1050 गाढवाचे अंगीं चंदनाची उटी । राख तया तेणें केलीसे भेटी ॥1॥ सहज गुण जयाचे देहीं । पालट कांहीं नव्हे तया ॥ध्रु.॥ माकडाचे गळां मोलाचा मणि । घातला चावुनी टाकी थुंकोनि ॥2॥ तुका ह्मणे खळा नावडे हित । अविद्या वाढवी आपुलें मत ॥3॥ 1051 नेणे सुनें चोर पाहुणा मागता । देखून भलता भुंकतसे ॥1॥ शिकविलें कांहीं न चले तया । बोलियेले वांयां बोल जाती ॥ध्रु.॥ क्षीर ओकुनियां खाय अमंगळ । आपुली ते ढाळ जाऊं नेदी ॥2॥ वंदूं निंदूं काय दुराचार । खळाचा विचार तुका ह्मणे ॥3॥ 1052 जन मानविलें वरी बाहएात्कारीं । तैसा मी अंतरीं नाहीं जालों ॥1॥ ह्मणउनी पंढरीनाथा वाटतसे चिंता । प्रगट बोलतां लाज वाटे ॥ध्रु.॥ संतां ब्रह्मरूप जालें अवघें जन । ते माझे अवगुण न देखती ॥2॥ तुका ह्मणे मी तों आपणांसी ठावा । आहें बरा देवा जैसा तैसा ॥3॥ 1053 काम क्रोध माझे जीताती शरीरीं । कोवळें तें वरी बोलतसें ॥1॥ कैसा सरतां जालों तुझ्या पायीं । पांडुरंगा कांहीं न कळे हें ॥ध्रु.॥ पुराणींची ग्वाही वदतील संत । तैसें नाहीं चित्त शुद्ध जालें ॥2॥ तुका ह्मणे मज आणूनि अनुभवा । दाखवीं हें देवा साच खरें ॥3॥ 1054 स्तुति करीं जैसा नाहीं अधिकार । न कळे विचार योग्यतेचा ॥1॥ तुमचें मी दास संतांचें दुर्बळ । करूनि सांभाळ राखा पायीं ॥ध्रु.॥ रामकृष्णहरि मंत्र उच्चारणा । आवडी चरणां विठोबाच्या ॥2॥ तुका ह्मणे तुमचें सेवितों उिच्छष्ट । क्षमा करीं धीट होऊनियां ॥3॥ 1055 बहु दूरवरी । वेठी ओझें होतें शिरीं ॥1॥ आतां उतरला भार । तुह्मीं केला अंगीकार ॥ध्रु.॥ बहु काकुलती । आलों मागें किती ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । आजि सफळ जाली सेवा ॥3॥ पाइऩक - अभंग 11 1056 पाइऩकपणें जोतिला सिद्धांत । सुर धरी मात वचन चित्तीं ॥1॥ पाइकावांचून नव्हे कधीं सुख । प्रजांमध्यें दुःख न सरे पीडा ॥ध्रु.॥ तरि व्हावें पाइऩक जिवाचा उदार । सकळ त्यांचा भार स्वामी वाहे ॥2॥ पाइकीचें सुख जयां नाहीं ठावें । धिग त्यांनीं ज्यावें वांयांविण ॥3॥ तुका ह्मणे एका क्षणांचा करार । पाइऩक अपार सुख भोगी ॥4॥ 1057 पाइकीचें सुख पाइकासी ठावें । ह्मणोनियां जीवें केली साटीं ॥1॥ येतां गोऑया बाण साहिले भडमार । वर्षातां अपार वृिष्ट वरी ॥ध्रु.॥ स्वामीपुढें व्हावें पडतां भांडण । मग त्या मंडन शोभा दावी ॥2॥ पाइकांनीं सुख भोगिलें अपार । शुद्ध आणि धीर अंतर्बाहीं ॥3॥ तुका ह्मणे या सिद्धांताच्या खुणा । जाणे तो शाहाणा करी तो भोगी ॥4॥ 1058 पाइऩक जो जाणे पाइकींनीं भाव । लाग पगें ठाव चोरवाट ॥1॥ आपणां राखोनि ठकावें आणीक । घ्यावें सकळीक हरूनियां ॥ध्रु.॥ येऊं नेदी लाग लागों नेदी माग । पाइऩक त्या जग स्वामी मानी ॥2॥ ऐसें जन केलें पाइकें पाइऩक । जया कोणी भीक न घलिती ॥3॥ तुका ह्मणे ऐसे जयाचे पाइऩक । बिळया तो नाइक त्रैलोकींचा ॥4॥ 1059 पाइकांनीं पंथ चालविल्या वाटा । पारख्याचा सांटा मोडोनियां ॥1॥ पारखिये ठायीं घेउनियां खाणें । आपलें तें जन राखियेलें ॥ध्रु.॥ आधारेंविण जें बोलतां चावळे । आपलें तें कळे नव्हे ऐसें ॥2॥ सांडितां मारग मारिती पाइऩक । आणिकांसी शीक लागावया ॥3॥ तुका ह्मणे विश्वा घेऊनि विश्वास । पाइऩक तयास सुख देती ॥4॥ 1060 पाइऩक तो प्रजा राखोनियां कुळ । पारखिया मूळ छेदी दुष्टा ॥1॥ तो एक पाइऩक पाइकां नाइऩक । भाव सकळीक स्वामिकाजीं ॥ध्रु.॥ तृणवत तनु सोनें ज्या पाषाण । पाइका त्या भिन्न नाहीं स्वामी ॥2॥ विश्वासावांचूनि पाइकासी मोल । नाहीं मिथ्या बोल बोलिलिया ॥3॥ तुका ह्मणे नये स्वामी उणेपण । पाइका जतन करी त्यासी ॥4॥ 1061 धनी ज्या पाइका मानितो आपण । तया भितें जन सकळीक ॥1॥ जिवाचे उदार शोभती पाइऩक । मिरवती नाइऩक मुगुटमणि ॥ध्रु.॥ आपुलिया सत्ता स्वामीचें वैभव । भोगिती गौरव सकळ सुख ॥2॥ कमाइचीं हीणें पडिलीं उदंडें । नाहीं तयां खंड येती जाती ॥3॥ तुका ह्मणे तरि पाइकी च भली । थोडीबहुत केली स्वामिसेवा ॥4॥ 1062 पाइकपणें खरा मुशारा । पाइऩक तो खरा पाइकीनें ॥1॥ पाइऩक जाणें मारितें अंग । पाइकासी भंग नाहीं तया ॥ध्रु.॥ एके दोहीं घरीं घेतलें खाणें । पाइऩक तो पणें निवडला ॥2॥ करूनि कारण स्वामी यश द्यावें । पाइका त्या नांव खरेपण ॥3॥ तुका ह्मणे ठाव पाइकां निराळा । नाहीं स्वामी स्थळा गेल्याविण ॥4॥ 1063 उंच निंच कैसी पाइकाची वोळी । कोण गांढे बळी निवडिले ॥1॥ स्वामिकाजीं एक सर्वस्वें तत्पर । एक ते कुचर आशाबद्ध ॥ध्रु.॥ प्रसंगावांचूनि आणिती आयुर्भाव । पाइऩक तो नांव मिरवी वांयां ॥2॥ गणतीचे एक उंच निंच फार । तयांमध्यें शूर विरळा थोडे ॥3॥ तुका ह्मणे स्वामी जाणे त्यांचा मान । पाइऩक पाहोन मोल करी ॥4॥ 1064 एका च स्वामीचे पाइऩक सकळ । जैसें बळ तैसें मोल तया ॥1॥ स्वामिपदीं एकां ठाव उंच स्थळीं । एक तीं निराळीं जवळी दुरी ॥ध्रु.॥ हीन कमाइऩचा हीन आन ठाव । उंचा सर्व भाव उंच पद ॥2॥ पाइकपणें तो सर्वत्र सरता । चांग तरी परता गांढएा ठाव ॥3॥ तुका ह्मणे मरण आहे या सकळां । भेणें अवकळा अभयें मोल ॥4॥ 1065 प्रजी तो पाइऩक ओळीचा नाइऩक । पोटासाटीं एकें जैशीं तैशीं ॥1॥ आगळें पाऊल आणिकांसी तरी । पळती माघारीं तोडिजेती ॥ध्रु.॥ पाठीवरी घाय ह्मणती फटमर । धडा अंग शूर मान पावे ॥2॥ घेइऩल दरवडा देहा तो पाइऩक । मारी सकळीक सर्व हरी ॥3॥ तुका ह्मणे नव्हे बोलाचें कारण । कमाइऩचा पण सिद्धी पावे ॥4॥ 1066 जातीचा पाइऩक ओळखे पाइका । आदर तो एका त्याचे ठायीं ॥1॥ धरितील पोटासाटीं हतियेरें । कळती तीं खरें वेठीचींसीं ॥ध्रु.॥ जीताचें तें असे खरें घायडाय । पारखिया काय पाशीं लोपे ॥2॥ तुका ह्मणे नमूं देव ह्मुण जना । जालियांच्या खुणा जाणतसों ॥3॥ ॥11॥ 1067 बुद्धीचा पालट धरा रे कांहीं । मागुता नाहीं मनुष्यदेह ॥1॥ आपुल्या हिताचे नव्हती सायास । गृहदाराआसधनवित्त ॥ध्रु.॥ अवचितें निधान लागलें हें हातीं । भोगावी विपत्ती गर्भवास ॥2॥ यावें जावें पुढें ऐसें चि कारण । भोगावें पतन नरकवास ॥3॥ तुका ह्मणे धरीं आठव या देहीं । नाहींतरि कांहीं बरें नव्हे ॥4॥ 1068 आह्मीं पतितांनीं घालावें सांकडें । तुह्मां लागे कोडें उगवणें ॥1॥ आचरतां दोष न धरूं सांभाळ । निवाड उकल तुह्मां हातीं ॥ध्रु.॥ न घेतां कवडी करावा कुढावा । पाचारितां देवा नामासाठीं ॥2॥ दयासिंधु नाम पतितपावन । हें आह्मां वचन सांपडलें ॥3॥ तुका ह्मणे करूं अन्यायाच्या कोटी । कृपावंत पोटीं तूं चि देवा ॥4॥ 1069 जो भHांचा विसावा । उभा पाचारितो धांवा ॥1॥ हातीं प्रेमाचें भातुकें । मुखीं घाली कवतुकें । भवसिंधू सुखें । उतरी कासे लावूनि ॥ध्रु.॥ थोर भHांची आस । पाहे भोंवताली वास ॥2॥ तुका ह्मणे कृपादानी । फेडी आवडीची धणी ॥3॥ 1070 अखंड तुझी जया प्रीति । मज दे त्यांची संगति । मग मी कमळापति । तुज नानीं कांटाळा ॥1॥ पडोन राहेन ते ठायीं । उगा चि संतांचिये पायीं । न मगें न करीं कांहीं । तुझी आण विठोबा ॥ध्रु.॥ तुह्मी आह्मी पीडों ज्यानें । दोन्ही वारती एकानें । बैसलों धरणें । हाका देत दारेशीं ॥2॥ तुका ह्मणे या बोला । चित्त द्यावें बा विठ्ठला । न पाहिजे केला । अवघा माझा आव्हेर ॥3॥ 1071 पुनीत केलें विष्णुदासीं । संगें आपुलिया दोषी ॥1॥ कोण पाहे तयांकडे । वीर विठ्ठलाचे गाढे । अशुभ त्यांपुढें शुभ होउनियां ठाके ॥ध्रु.॥ प्रेमसुखाचिया रासी । पाप नाहीं ओखदासी ॥2॥ तुका ह्मणे त्यांनीं । केली वैकुंठ मेदिनी ॥3॥ 1072 जन देव तरी पायां चि पडावें । त्याचिया स्वभावें चाड नाहीं ॥1॥ अग्नीचें सौजन्य शीतनिवारण । पालवीं बांधोनि नेतां नये ॥2॥ तुका ह्मणे विंचु सर्प नारायण । वंदावे दुरोन शिवों नये ॥3॥ 1073 भH भागवत जीवन्मुH संत । महिमा अत्यद्भुत चराचरीं। ऐसिया अनंतामाजी तूं अनंत । लीलावेश होत जगत्राता ॥1॥ ब्रह्मानंद तुकें तुळे आला तुका । तो हा विश्वसंख्या क्रीडे जनीं ॥ध्रु.॥ शास्त्रा श्रेष्ठाचार अविरुद्ध क्रिया । तुझी भHराया देखियेली । देऊनि तिळाजुळी काम्य निषिद्धांसी । विधिविण योगेशी ब्रह्मार्पण ॥2॥ संत ग्रहमेळीं जगधंद्या गिळी । पैल उदयाचळीं भानु तुका । संत वृंदें तीर्थ गौतमी हरिकथा । तुकया नर सिंहस्ता भेटों आली ॥3॥ शांति पतिव्रते जाले परिनयन । काम संतर्पण निष्कामता। क्षमा क्षमापणें प्रसिद्ध प्रथा जगीं । तें तों तुझ्या अंगी मूतिऩमंत ॥4॥ दया दिनानाथा तुवा जीवविली । विश्वीं विस्तारली कीतिऩ तुझी । वेदवाक्यबाहु उभारिला ध्वज । पूजिले देव द्विज सर्वभूतें ॥5॥ अधर्म क्षयव्याधि धर्मांशीं स्पर्शला । तो त्वां उपचारिला अनन्यभिH। ब्रह्म ऐक्यभावें भिH विस्तारिली । वाक्यें सपळ केलीं वेदविहितें ॥6॥ देहबुिद्ध जात्या अभिमानें वंचलों । तो मी उपेिक्षलों न पाहिजे। न घडो याचे पायीं बुद्धीचा व्यभिचार । मागे रामेश्वर रामचंद्र ॥7॥ 1074 भूत भविष्य कळों यावें वर्तमान । हें तों भाग्यहीन त्यांची जोडी ॥1॥ आह्मीं विष्णुदासीं देव ध्यावा चित्तें । होणार तें होतें प्रारब्धें ॥ध्रु.॥ जगरूढीसाटीं घातलें दुकान । जातो नारायण अंतरोनि ॥2॥ तुका ह्मणे हा हो प्रपंच गाढा । थोरली ते पीडा रििद्धसिद्धी ॥3॥ ॥घोंगडएाचे अभंग-॥12॥ 1075 ठकिलें काळा मारिली दडी । दिली कुडी टाकोनियां ॥1॥ पांघुरलों बहु काळें । घोंगडें बळें सांडवलें ॥ध्रु.॥ नये ऐसा लाग वरी । परते दुरी लपालें ॥2 ॥ तुका ह्मणे आड सेवा । लाविला हेवा धांदली ॥3॥ 1076 घोंगडियांचा पालट केला । मुलांमुलां आपुल्यांत ॥1॥ कान्होबा तो मी च दिसें । लाविलें पिसें संवगडियां ॥ध्रु.॥ तो बोले मी उगाच बैसें । आनारिसें न दिसे ॥2॥ तुका ह्मणे दिलें सोंग । नेदी वेंग जाऊं देऊं ॥3॥ 1077 खेळों लागलों सुरकवडी । माझी घोंगडी हारपली ॥1॥ कान्होबाचे पडिलों गळां । घेइप गोपाळा देइप झाडा ॥ध्रु.॥ मी तों हागे उघडा जालों । अवघ्या आलों बाहेरी ॥2॥ तुका ह्मणे बुिद्ध काची । नाहीं ठायींची मजपाशीं ॥3॥ 1078 घोंगडियांची एकी राशी । त्याचपाशीं तें ही होतें ॥1॥ माझियाचा माग दावा । केला गोवा उगवों द्या ॥ध्रु.॥ व्हावें ऐसें निसंतान । घेइन आन तुजपाशीं ॥2॥ तुका ह्मणे लाहाण मोठा । सांड ताठा हा देवा ॥3॥ 1079 नाहीं तुझे उगा पडत गळां । पुढें गोपाळा जाऊं नको ॥1॥ चाहाड तुझे दाविन घरीं । बोलण्या उरी नाहीं ऐसी ॥ध्रु.॥ तुह्मां आह्मां पडदा होता । सरला आतां सरोबरी ॥2॥ तुका ह्मणे उरती गोठी । पडिली मिठी न सुटे ॥3॥ 1080 तुह्मां आह्मां उरी तोंवरी । जनाचारी ऐसें तैसी ॥1॥ माझें घोंगडें टाकुन देइप । एके ठायीं मग असों ॥ध्रु.॥ विरोधानें पडे तुटी । कपट पोटीं नसावें ॥2॥ तुका ह्मणे तूं जाणता हरी । मज वेव्हारीं बोलविसी ॥3॥ 1081 मुळींचा तुह्मां लागला चाळा । तो गोपाळा न संडा ॥1॥ घ्यावें त्याचें देणें चि नाहीं । ये चि वाहिं देखतसों ॥ध्रु.॥ माझी तरी घोंगडी मोठी । गांडीची लंगोटी सोडिस ना ॥2॥ तुका ह्मणे म्यां सांडिली आशा । हुंगिला फांसा येथुनियां ॥3॥ 1082 घोंगडियास घातली मिठी । न सोडी साटी केली जीवें ॥1॥ हा गे चोर धरा धांवा कोणी । घरांत राहाटे चहूं कोणी ॥ध्रु.॥ नोळखवे म्यां धरिला हातीं । देहएादिप माय लाविली वाती ॥2॥ न पावे धांवणें मारितो हाका । जनाचारीं तुका नागवला ॥3॥ 1083 आतां मी देवा पांघरों काइऩ । भिकेचें तें ही उरे चि ना ॥1॥ सदैव दुबळें नेणें चोर । देखोनि सुनाट फोडितो घर ॥ध्रु.॥ नाहीं मजपाशीं फुटकी फोडी । पांचांनीं घोंगडी दिली होती ॥2॥ तुका ह्मणे जना वेगळें जालें । एक चि नेलें एकल्याचें ॥3॥ 1084 मी माझें करित होतों जतन । भीतरिल्या चोरें घेतलें खानें ॥1॥ मज आल्याविण आधीं च होता । मज न कळतां मज माजी ॥ध्रु.॥ घोंगडें नेलें घोंगडें नेलें । उघडें केलें उघडें चि ॥2॥ तुका ह्मणे चोरटा चि जाला साव । सहज चि न्याय नाहीं तेथें ॥3॥ 1085 घोंगडें नेलें सांगों मी कोणा । दुबळें माझें नाणीत मना ॥1॥ पुढें तें मज न मिळे आतां । जवळी सत्ता दाम नाहीं ॥ध्रु.॥ सेटे महाजन ऐका कोणी । घोंगडियाची करा शोधणी ॥2॥ घोंगडियाचा करा बोभाट । तुका ह्मणे जंव भरला हाट ॥3॥ 1086 माझें घोंगडें पडिलें ठायीं । माग तया पायीं सांपडला ॥1॥ चोर तो भला चोर तो भला । पाठिसी घातला पुंडलिकें ॥ध्रु.॥ चोर कुठोरि एके चि ठायीं । वेगळें पाहावें नलगेच कांहीं ॥2॥ आणिकांचीं ही चोरलीं आधीं । माझें तयामधीं मेळविलें ॥3॥ आपल्या आपण शोधिलें तींहीं । करीन मी ही ते चि परी ॥4॥ तुका ह्मणे माझें हित चि जालें । फाटकें जाउन धडकें चि आलें ॥5॥ ॥12॥ 1087 सर्प भुलोन गुंतला नादा । गारुडियें फांदां घातलासे। हिंडवुनि पोट भरी दारोदारीं । कोंडुनि पेटारी असेरया ॥1॥ तैसी परी मज जाली पांडुरंगा । गुंतलों तो मी गा सोडीं आतां । माझें मज कांहीं न चलेसें जालें । कृपा तुज न करितां ॥ध्रु.॥ आविसें मिनु लावियला गळीं । भक्ष तो गिळी म्हणउनियां । काढूनि बाहेरी प्राण घेऊं पाहे । तेथे बापुमाये कवण रया ॥2॥ पक्षी पिलयां पातलें आशा । देखोनियां फांसा गुंते बळें । मरण नेणें माया धांवोनि वोसरे । जीवित्व ना जालीं बाळें ॥3॥ गोडपणें मासी गुंतली लिगाडीं । सांपडे फडफडी अधिकाअधिक । तुका म्हणे प्राण घेतला आशा । पंढरीनिवासा धाव घालीं ॥4॥ 1088 यातिहीन मज काय तो अभिमान । मानी तुज जन नारायणा ॥1॥ काय सुख मज तयाची हे खंती । आपुलाला घेती गुणभाव ॥ध्रु.॥ द्रव्यामुळें माथां वाहियेली चिंधी । होन जयामधीं होता गांठी ॥2॥ तुका ह्मणे जन वंदितो वेगळा । मजसी दुर्बळा काय चाड ॥3॥ 1089 शीतळ साउली आमुची माउली । विठाइऩ वोळली प्रेमपान्हा ॥1॥ जाऊनि वोसंगा वोरस । लागलें तें इच्छे पीइन वरी ॥ध्रु.॥ कृपा तनु माझा सांभाळी दुभूनि । अमृतजीवनी लोटलीसे ॥2॥ आनंदाचा ठाव नाहीं माझा चित्तीं । सागर तो किती उपमेसी ॥3॥ सैर जाये पडे तयेसी सांकडें । सांभाळीत पुढें मागें आस ॥4॥ तुका ह्मणे चिंता कैसी ते मी नेणें । लडिवाळ तान्हें विठाइऩचें ॥5॥ रामचरित्र - अभंग ॥14॥ 1090 रामा वनवास । तेणें वसे सर्व देश ॥1॥ केलें नामाचें जतन । समर्थ तो नव्हे भिन्न ॥ध्रु.॥ वनांतरीं रडे । ऐसे पुराणीं पवाडे ॥2॥ तुका ह्मणें ॠषिनेम । ऐसा कळोनि कां भ्रम ॥3॥ 1091 राम ह्मणे ग्रासोग्रासीं । तो चि जेविला उपवासी ॥1॥ धन्यधन्य तें शरीर । तीर्थांव्रतांचे माहेर ॥ध्रु.॥ राम ह्मणे करितां धंदा । सुखसमाधि त्या सदा ॥2॥ राम ह्मणे वाटे चाली । यYा पाउलापाउलीं ॥3॥ राम ह्मणें भोगीं त्यागीं । कर्म न लिंपे त्या अंगीं ॥4॥ ऐसा राम जपे नित्य । तुका ह्मणे जीवन्मुH ॥5॥ 1092 तारी ऐसे जड । उदकावरी जो दगड ॥1॥ तो हा न करी तें काइऩ । कां रे लीन नव्हां पायीं ॥ध्रु.॥ सीळा मनुष्य जाली। ज्याच्या चरणाचे चाली ॥2॥ वानरां हातीं लंका । घेवविली ह्मणे तुका ॥3॥ 1093 राम ह्मणतां राम चि होइजे । पदीं बैसोन पदवी घेइजे ॥1॥ ऐसें सुख वचनीं आहे । विश्वासें अनुभव पाहें ॥ध्रु.॥ रामरसाचिया चवी । आन रस रुचती केवीं ॥2॥ तुका ह्मणे चाखोनि सांगें । मज अनुभव आहे अंगें ॥3॥ 1094 रामराम उत्तम अक्षरें । कंठीं धरिलीं आपण शंकरें ॥1॥ कैसीं तारक उत्तम तिहीं लोकां । हळाहळ शीतळ केलें शिवा देखा ॥ध्रु.॥ हा चि मंत्र उपदेश भवानी । तिच्या चुकल्या गर्भादियोनि ॥2॥ जुन्हाट नागर नीच नवें । तुका ह्मणें म्यां धरिलें जीवें भावें ॥3॥ 1095 राम ह्मणतां तरे जाणता अणतां । हो का यातिभलता कुळहीन ॥1॥ राम ह्मणतां न लगे आणीक सायास । केले महा दोष तेही जळती ॥ध्रु.॥ राम ह्मणे तया जवळी नये भूत । कैचा यमदूत ह्मणतां राम ॥2॥ राम म्हणतां तरे भवसिंधुपार । चुके वेरझार म्हणतां राम ॥3॥ तुका ह्मणें हें सुखाचें हें साधन । सेवीं अमृतपान एका भावें ॥4॥ 1096 पैल आला राम रावणासी सांगती । काय निदसुरा निजलासी भूपति ॥1॥ अवघें लंकेमाजी जाले रामाचे दूत । व्यापिलें सर्वत्र बाहेरी भीतरी आंत ॥ध्रु.॥ अवघे अंगलग तुझे वधियेले वीर । होइऩ शरणागत किंवा युद्धासी सादर ॥2॥ तुका म्हणे ऐक्या भावें रामेसी भेटी । करूनि घेइऩ आतां संवंघेसी तुटी ॥3॥ 1097 समरंगणा आला । रामें रावण देखिला ॥1॥ कैसे भीडतील दोन्ही । नांव सारुनियां रणीं ॥ध्रु.॥ प्रेमसुखाचें संधान । बाणें निवारिती बाण ॥2॥ तुकयास्वामी रघुनाथ । वर्म जाणोनि केली मात ॥3॥ 1098 केला रावणाचा वध । अवघा तोडिला संबंध ॥1॥ लंकाराज्यें बिभीषणा । केली चिरकाळ स्थापना ॥ध्रु.॥ उदार्याची सीमा । काय वणूप रघुरामा ॥2॥ तुका ह्मणे माझा दाता । रामें सोडविली सीता ॥3॥ 1099 रामरूप केली । रामें कौसल्या माउली ॥1॥ राम राहिला मानसीं । ध्यानीं चिंतनीं जयासी । राम होय त्यासी । संदेह नाहीं हा भरवसा ॥ध्रु.॥ अयोध्येचे लोक । राम जाले सकळीक ॥2॥ स्मरतां जानकी । रामरूप जाले कपि ॥3॥ रावणेसी लंका। राम आपण जाला देखा ॥4॥ ऐसा नित्य राम ध्याय । तुका वंदी त्याचे पाय ॥5॥ 1100 आनंदले लोक नरनारी परिवार । शंखभेरीतुरें वाद्यांचे गजर ॥1॥ आनंद जाला अयोध्येसी आले रघुनाथ । अवघा जेजेकार आळंगिला भरत ॥ध्रु.॥ करिती अक्षवाणें ओंवािळती रघुवीरा । लIमीसहित लIमण दुसरा ॥2॥ जालें रामराज्य आनंदलीं सकळें । तुका ह्मणे गाइऩवत्सें नरनारीबाळें ॥3॥ 1101 जालें रामराज्य काय उणें आम्हांसी । धरणी धरी पीक गाइऩ वोळल्या ह्मैसी ॥1॥ राम वेळोवेळां आम्ही गाऊं ओविये। दिळतां कांडितां जेवितां गे बाइये ॥ध्रु.॥ स्वप्नीं ही दुःख कोणी न देखे डोळां । नामाच्या गजरें भय सुटलें काळा ॥2॥ तुका ह्मणे रामें सुख दिलें आपुलें । तयां गर्भवासीं येणें जाणें खुंटलें ॥3॥ 1102 अहल्या जेणें तारिली रामें । गणिका परलोका नेली नामें ॥1॥ रामहरे रघुराजहरे । रामहरे महाराजहरे ॥ध्रु.॥ कंठ शीतळ जपतां शूळपाणी । राम जपतां अविनाश भवाणी ॥2॥ तारकमंत्रश्रवण काशी । नाम जपतां वाल्मीक ॠषि ॥3॥ नाम जपें बीज मंत्र नळा । सिंधु तरती ज्याच्या प्रतापें शिळा ॥4॥ नामजप जीवन मुनिजना ॥ तुकयास्वामी रघुनंदना ॥5॥ 1103 मी तों अल्प मतिहीन । काय वणूप तुझे गुण । उदकीं तारिले पाषाण । हें महिमान नामाचें ॥1॥ नाम चांगलें चांगलें । माझे कंठीं राहो भलें । कपिकुळ उद्धरिलें । मुH केलें राक्षसां ॥ध्रु.॥ द्रोणागिरि कपिहातीं । आणविला सीतापती । थोर केली ख्याति । भरतभेटीसमयीं ॥2॥ शिळा होती मनुष्य जाली । थोर कीतिऩ वाखाणिली । लंका दहन केली । हनुमंते काशानें ॥3॥ राम जानकीजीवन । योगियांचे निजध्यान । राम राजीवलोचन । तुका चरण वंदितो ॥4॥ ॥14॥ श्लोकरूपी अभंग - ॥6॥ 1104 तुजवाचुनी मागणें काय कोणा । महीमंडळीं विश्वव्यापकजना । जीवभावना पुरवूं कोण जाणे । तुजवांचुनी होत कां रावराणे ॥1॥ नसे मोक्षदाता तिहींमाजि लोकां । भवतारकु तूजवांचुनि एका । मनीं मानसीं चिंतितां रूपनाम । पळे पाप ताप भयें नास काम ॥2॥ हरी नाम हें साच तुझें पुराणीं । हरीहातिचें काळगर्भादियोनी । करूं मुखवाणी कैसी देशघडी । तुजवांचुनि वाणितां व्यर्थ गोडी ॥3॥ भवभंजना व्यापक लोक तिन्ही । तुज वाणितां श्रमला शेषफणी । असो भावें जीव तुझ्या सर्व पायीं । दुजें मागणें आणीक व्यर्थ काइप ॥4॥ दिनानाथ हे साक्ष तूझी जनासी । दिनें तारिलीं पातकी थोर दोषी । तुका राहिला पायिं तो राख देव। असें मागतसे तुझी चरणसेवा ॥5॥ 1105 उभा भींवरेच्या तिरी राहिलाहे । असे सन्मुख दिक्षणे मूख वाहे । महापातकांसी पळ कांप थोर । कैसे गर्जती घोष हे नामवीर ॥1॥ गुणगंभीर हा धीर हास्यमुख । वदे वदनीं अमृत सर्वसुख । लागलें मुनिवरां गोड चित्तीं । देहभावना तुटलियासि खंती ॥2॥ ठसा घातला ये भूमिमाजी थोर । इच्छादाना हा द्यावयासी उदार । जया वोळगती सििद्ध सर्वठायीं । तुझें नाम हें चांगलें गे विठाइऩ ॥3॥ असे उघडा हा विटेवरि उभा । कटसूत्र हें धरुनि भिHलोभा । पुढें वाट दावी भवसागराची । विठो माउली हे सिद्धसाधकांची ॥4॥ करा वेगु हा धरा पंथ आधीं । जया पार नाहीं सुखा तें च साधीं । म्हणे तुका पंढरीस सर्व आलें । असे विश्व हें जीवनें त्याचि ज्यालें ॥5॥ 1106 धना गुंतलें चित्त माझें मुरारी । मन घेउनी हिंडवी दारोदारीं । मरे हिंडतां न पुरे यासि कांहीं । मही ठेंगणी परी तें तृप्त नाहीं ॥1॥ न दिसे शुद्ध पाहातां निजमती । पुढें पडिलों इंिद्रयां थोर घातीं । जिवा नास त्या संगती दंड बेडी । हरी शीघ्र या दुष्टसंगासि तोडीं ॥2॥ असीं आणिकें काय सांगों अनंता । मोहो पापिणी दुष्टमायाममता । क्रोध काम यातना थोर करी । तुजवांचुनी सोडवी कोण हरी ॥3॥ निज देखतां निज हे दूरि जाये । निद्रा आळस दंभ यी भीत आहे । तयां विस्त देहीं नको देउं देवा । तुजवांचुनी आणिक नािस्त हेवा ॥4॥ करीं घात पात शंका लाज थोरी । असे सत्य भाव बहू भिH दूरी । नको मोकलूं दीनबंधु अनाथा । तुका वीनवी ठेवुनी पायिं माथा ॥5॥ 1107 पैल सांवळें तेज पुंजाळ कैसें । सिरीं तुबिऩलीं साजिरीं मोरवीसें । हरे त्यासि रे देखतां ताप माया । भजा रे भजा यादव योगिराया ॥1॥ जया कामिनी लुब्धल्या सहस्रसोळा । सुकुमार या गोपिका दिव्य बाळा । शोभे मध्यभागीं कळा चंद्रकोटी । रुपा मीनली साजिरी माळकंठीं ॥2॥ असे यादवां श्रेष्ठ हा चक्रपाणी । जया वंदिती कोटि तेहतीस तीन्ही । महाकाळ हे कांपती दैत्य ज्यासी । पाहा सांवळें रूप हें पापनासी ॥3॥ कसीं पाउलें साजिरीं कुंकुमाचीं। कसी वीट हे लाधली दैवांची। जया चिंतितां अिग्न हा शांति नीवे। धरा मानसीं आपला देहभाव ॥4॥ मुनी देखतां मूख हें चित्त ध्याय। देह मांडला भाव हा बापमाय। तुक्या लागलें मानसीं देवपीसें । चित्त चोरटें सांवळें रूप कैसें ॥5॥ 1108 असे नांदतु हा हरी सर्वजीवीं । असे व्यापुनी अिग्न हा काष्ठ तेवीं । घटीं बिंबलें बिंब हें ठायिठायीं । तया संगती नासु हा त्यासि नाहीं ॥1॥ तन वाटितां क्षीर हें होत नाहीं । पशू भिक्षतां पालटे तें चि देहीं । तया वर्म तो जाणता एक आहे । असे व्यापक व्यापुनी अंतर्बाहे ॥2॥ फळ कदऩळीं सेवटीं येत आहे । असे शोधितां पोकळीमाजि काये । धीर नाहीं त्यें वाउगें धीग जालें । फळ पुष्पना यत्न व्यर्थ गेले ॥3॥ असे नाम हें दर्पणें सिद्ध केलें। असे बिंब तें या मळा आहे ठेलें । कैसें शुद्ध नाहीं दिसे माजिरूप। नका वाढवूं सीण हा पुण्यपाप ॥4॥ करा वर्म ठावें नका सोंग वांयां। तुका वीनवीतो पडों काय पायां । तुज पुत्र दारा धन वासना हे । मग ऊरलें शेवटीं काय पाहें ॥5॥ 1109 मना सांडिं हे वासना दुष्ट खोडी । मती मानसीं एक हे व्यर्थ गोडी । असे हीत माझें तुज कांहीं एक । धरीं विठ्ठलीं प्रेम हें पायिं सूख ॥1॥ ऐसा सर्वभावें तुज शरण आलों । देहदुःख हें भोगितां फार भ्यालों । भवतारितें दूसरें नाहिं कोणी । गुरु होत कां देव तेहतीस तीन्ही ॥2॥ जना वासना हे धना थोरि आहे । तुज लागली संगती ते चि सोये । करीं सर्व संगी परि त्यागु ठायीं । तुका विनवीतो मस्तक ठेवुनि पायीं ॥3॥ ॥6॥ 1110 सुटायाचा कांहीं पाहातों उपाय । तों हे देखें पाय गोवियेले ॥1॥ ऐसिया दुःखाचे सांपडलों संदी । हारपली बुिद्ध बळ माझें ॥ध्रु.॥ प्रारब्ध क्रियमाण संचिताचें । वोढत ठायींचे आलें साचें ॥2॥ विधिनिषेधाचे सांपडलों चपे । एकें एक लोपे निवडेना ॥3॥ सारावें तें वाढे त्याचिया चि अंगें । तृष्णेचिया संगें दुःखी जालों ॥4॥ तुका ह्मणे आतां करीं सोडवण । सर्वशिHहीन जालों देवा ॥5॥ 1111 भय वाटे पर । न सुटे हा संसार ॥1॥ ऐसा पडिलों कांचणी । करीं धांवा ह्मणउनी ॥ध्रु.॥ विचारितों कांहीं । तों हें मन हातीं नाहीं ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । येथें न पुरे रिघावा ॥3॥ 1112 येगा येगा पांडुरंगा । घेइऩ उचलुनि वोसंगा ॥1॥ ऐसी असोनियां वेसी । दिसतों मी परदेसी ॥ध्रु.॥ उगवूनि गोवा । सोडवूनि न्यावें देवा ॥2॥ तुज आड कांहीं । बळ करी ऐसें नाहीं ॥3॥ तुका ह्मणे हृषीकेशी । काय उशीर लाविसी ॥4॥ 1113 माझी विठ्ठल माउली । प्रेमें पान्हा पान्हायेली ॥1॥ कृवाळूनि लावी स्तनीं । न वजे दुरी जवळूनि ॥ध्रु.॥ केली पुरवी आळी । नव्हे निष्ठ‍ कोंवळी ॥2॥ तुका ह्मणे घांस । मुखीं घाली ब्रह्मरस ॥3॥ 1114 आह्मी उतराइऩ । भाव निरोपूनि पायीं ॥1॥ तुह्मी पुरवावी आळी । करावी ते लडिवाळीं ॥ध्रु.॥ आमचा हा नेम । तुह्मां उचित हा धर्म ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । जाणों सांगितली सेवा ॥3॥ 1115 केलें पाप जेणें दिलें आन्मोदन । दोघांसी पतन सारिके चि ॥1॥ विष नवनीता विष करी संगें । दुर्जनाच्या त्यागें सर्व हित ॥ध्रु.॥ देखिलें ओढाळ निघालिया सेता । टाळावें निमित्या थैक ह्मुण ॥2॥ तुका ह्मणे जोडे केल्याविण कर्म । देखतां तो श्रम न मानितां ॥3॥ 1116 विठ्ठल गीतीं विठ्ठल चित्तीं । विठ्ठल विश्रांति भोग जया ॥1॥ विठ्ठल आसनीं विठ्ठल शयनीं । विठ्ठल भोजनीं ग्रासोग्रासीं ॥ध्रु.॥ विठ्ठल जागृतिस्वप्नी सुषुिप्त । आन दुजें नेणती विठ्ठलेंविण ॥2॥ भूषण अळंकार सुखाचे प्रकार । विठ्ठल निर्धार जयां नरां ॥3॥ तुका ह्मणे ते ही विठ्ठल चि जाले । संकल्प मुराले दुजेपणें ॥4॥ 1117 दास जालों हरिदासांचा । बुिद्धकायामनेंवाचा ॥1॥ तेथें प्रेमाचा सुकाळ । टाळमृदंगकल्लोळ । नासे दुष्टबुिद्ध सकळ । समाधि हरिकीर्त्तनीं ॥ध्रु.॥ ऐकतां हरिकथा । भिH लागे त्या अभHां ॥2॥ देखोनि कीर्तनाचा रंग । कैसा उभा पांडुरंग ॥3॥ हें सुख ब्रह्मादिकां । ह्मणे नाहीं नाहीं तुका ॥4॥ 1118 गति अधोगति मनाची युिH । मन लावीं एकांतीं साधुसंगें ॥1॥ जतन करा जतन करा । धांवतें सैरा ओढाळ तें ॥ध्रु.॥ मान अपमान मनाचें लक्षण । लाविलिया ध्यान तें चि करी ॥2॥ तुका ह्मणे मन उतरी भवसिंधु । मन करी बंधु चौ†याशीचा ॥3॥ 1119 पंढरीस दुःख न मिळे ओखदा । प्रेमसुख सदा सर्वकाळ ॥1॥ पुंडलिकें हाट भरियेली पेंठ । अवघें वैकुंठ आणियेलें ॥ध्रु.॥ उदमासी तुटी नाहीं कोणा हानि । घेऊनियां धणी लाभ घेती ॥2॥ पुरलें देशासी भरलें सिगेसी । अवघी पंचक्रोशी दुमदुमीत ॥3॥ तुका ह्मणे संतां लागलीसे धणी । बैसले राहोनि पंढरीस ॥4॥ 1120 द्वारकेचें केणें आलें या चि ठाया । पुढें भHराया चोजवीत ॥1॥ गोविलें विसारें माप केलें खरें । न पाहे माघारें अद्यापवरी ॥ध्रु.॥ वैष्णव मापार नाहीं जाली सळे । पुढें ही न कळे पार त्याचा ॥2॥ लाभ जाला त्यांनीं धरिला तो विचार । आहिक्य परत्र सांटविलें ॥3॥ तुका ह्मणे मज मिळाली मजुरी । विश्वास या घरीं संतांचिया ॥4॥ 1121 सुरवर येती तीथॉ नित्यकाळ । पेंठ त्या निर्मळ चंद्रभागा ॥1॥ साक्षभूत नव्हे सांगितली मात । महिमा अत्यद्भुत वर्णवेना ॥ध्रु.॥ पंचक्रोशीमाजी रीग नाहीं दोषा । जळती आपैसा अघोर ते ॥2॥ निविऩषय नर चतुर्भुज नारी । अवघा घरोघरीं ब्रह्मानंदु ॥3॥ तुका ह्मणे ज्यापें नाहीं पुष्पलेश । जा रे पंढरीस घेइप कोटि ॥4॥ 1122 विचार नाहीं नर खर तो तैसा । वाहे Yाान पाठी भार लगड तैसा ॥1॥ वादावाद करणें त्यासी तों च वरी । गुखाडीची चाड सरे तों च बाहेरी ॥ध्रु.॥ सौभाग्यसंपन्न हो कां वृद्ध प्रतिष्ठ । चिकरूनि सांडी पायां लागली ते विष्ठ ॥2॥ नाहीं याति कुळ फांसे ओढी तयासी । तुका ह्मणे काय मुद्रासोंग जािळसी ॥3॥ 1123 देव होसी तरी आणिकांतें करिसी । संदेह येविशीं करणें न लगे ॥1॥ दुष्ट होसी तरी अणिकांतें करिसी । संदेह येविशीं करणें न लगे ॥2॥ तुका ह्मणे जें दर्पणीं बिंबलें । तें तया बाणलें निश्चयेसीं ॥3॥ 1124 कलिधर्म मागें सांगितले संतीं । आचार सांडिती द्विजलोक ॥1॥ ते चि कळों आतां येतसे प्रचिती । अधर्मा टेंकती धर्म नव्हे ॥ध्रु.॥ तप व्रत करितां लागती सायास । पािळतां पिंडास गोड वाटे ॥2॥ देव ह्मणऊनी न येती देऊळा । संसारा वेगळा तरी कां नव्हे ॥3॥ तुका ह्मणे मज धरितां गुमान । ऐसे कोणी जन नरका जाती ॥4॥ 1125 नमो विष्णुविश्वरूपा मायबापा । अपरा अमुपा पांडुरंगा ॥1॥ विनवितों रंक दास मी सेवक । वचन तें एक आइकावें ॥ध्रु.॥ तुझी स्तुति वेद करितां भागला । निवांत चि ठेला नेति नेति ॥2॥ ॠषि मुनि बहु सिद्ध कविजन । वणिऩतां ते गुण न सरती ॥3॥ तुका ह्मणे तेथें काय माझी वाणी । जे तुझी वाखाणी कीर्ती देवा ॥4॥ 1126 अंतरींचा भाव जाणोनियां गुज । तैसें केलें काज पांडुरंगा ॥1॥ घातलें वचन न पडे चि खालीं । तूं आह्मां माउली अनाथांची ॥ध्रु.॥ मज याचकाची पुरवावी आशा । पंढरीनिवासा मायबापा ॥2॥ नाशिली आशंका माझिया जीवाची । उरली भेदाची होती कांहीं ॥3॥ तुका ह्मणे आतां केलों मी निर्भर । गाइऩन अपार गुण तुझे ॥4॥ 1127 उदार कृपाळ अनाथांचा नाथ । ऐकसी मात शरणागतां ॥1॥ सर्व भार माथां चालविसी त्यांचा । अनुसरलीं वाचा काया मनें ॥ध्रु.॥ पाचारितां उभा राहासी जवळी । पाहिजे ते काळीं पुरवावें ॥2॥ चालतां ही पंथ सांभािळसी वाटे । वारिसील कांटे खडे हातें ॥3॥ तुका ह्मणे चिंता नाहीं तुझ्या दासां । तूं त्यांचा कोंवसा सर्वभावें ॥4॥ 1128 काय कीर्ती करूं लोक दंभ मान । दाखवीं चरण तुझे मज ॥1॥ मज आतां ऐसें नको करूं देवा । तुझा दास जावा वांयां विण ॥ध्रु.॥ होइल थोरपण जाणीवेचा भार । दुरावेन दूर तुझा पायीं ॥2॥ अंतरींचा भाव काय कळे लोकां । एक मानी एकां देखोवेखीं ॥3॥ तुका ह्मणे तुझे पाय आतुडती । ते मज विपित्त गोड देवा ॥4॥ 1129 मानावया जग व्हावी द्रव्यमाया । नाहीं ते माझिया जीवा चाड ॥1॥ तुझ्या पायांसाठीं केली आराणूक । आतां कांहीं एक नको दुजें ॥ध्रु.॥ करूनियां कृपा करीं अंगीकार । न लवीं उसीर आतां देवा ॥2॥ नव्हे साच कांहीं कळों आलें मना । ह्मणोनि वासना आवरिली ॥3॥ तुका ह्मणे आतां मनोरथ सिद्धी। माझे कृपानिधी पाववावे ॥4॥ 1130 आतां माझा सर्वभावें हा निर्धार । न करीं विचार आणिकांसी ॥1॥ सर्वभावें नाम गाइऩन आवडी । सर्व माझी जोडी पाय तुझे ॥ध्रु.॥ लोटांगण तुझ्या घालीन अंगणीं । पाहीन भरोनि डोळे मुख ॥2॥ निर्लज्ज होऊनि नाचेन रंगणीं । येऊं नेदी मनीं शंका कांहीं ॥3॥ अंकित अंकिला दास तुझा देवा । संकल्प हा जीवा तुका ह्मणे ॥4॥ 1131 जनीं जनादऩन ऐकतों हे मात । कैसा तो वृत्तांत न कळे आह्मां ॥1॥ जन्म जरा मरण कवण भोगी भोग । व्याधि नाना रोग सुखदुःखें ॥ध्रु.॥ पापपुण्यें शुद्धाशुद्ध आचरणें । हीं कोणांकारणें कवणें केलीं ॥2॥ आह्मां मरण नाश तूं तंव अविनाश । कैसा हा विश्वास साच मानूं ॥3॥ तुका ह्मणे तूं चि निवडीं हा गुढार । दाखवीं साचार तें चि मज ॥4॥ 1132 यथार्थ वाद सांडूनि उपचार । बोलती ते अघोर भोगितील ॥1॥ चोरा धरितां सांगे कुठो†याचें नांव । दोघांचे ही पाव हात जाती ॥2॥ तुका ह्मणे असे पुराणीं निवाड । माझी हे बडबड नव्हे कांहीं ॥3॥ 1133 धीर तो कारण साहे होतो नारायण । नेदी होऊं सीण वाहों चिंता दासांसी ॥1॥ सुखें करावें कीर्तन हषॉ गावे हरिचे गुण। वारी सुदर्शन आपण चि किळकाळ ॥ध्रु.॥ जीव वेची माता बाळा जडभारी होतां । तो तों नव्हे दाता प्राकृतां यां सारिखा ॥2॥ हें तों माझ्या अनुभवें अनुभवा आलें जीवें । तुका ह्मणे सत्य व्हावें आहाच नये कारणा ॥3॥ 1134 पुढें आतां कैंचा जन्म । ऐसा श्रम वारेसा ॥1॥ सर्वथाही फिरों नये । ऐसी सोय लागलिया ॥ध्रु.॥ पांडुरंगा ऐसी नाव । तारूं भाव असतां ॥2॥ तुका ह्मणे चुकती बापा । पुन्हा खेपा सकळा ॥3॥ 1135 दुद दहीं ताक पशूचें पाळण । त्यांमध्यें कारण घृतसार ॥1॥ हें चि वर्म आह्मां भाविकांचे हातीं । ह्मणऊनि चित्तीं धरिला राम ॥ध्रु.॥ लोहो कफ गारा अग्नीचिया काजें । ये†हवी तें ओझें कोण वाहे ॥2॥ तुका ह्मणे खोरीं पाहारा जतन । जोंवरि हें धन हातीं लागे ॥3॥ 1136 वीर विठ्ठलाचे गाढे । किळकाळ पायां पडे ॥1॥ करिती घोष जेजेकार । जळती दोषांचे डोंगर ॥ध्रु.॥ क्षमा दया शांति । बाण अभंग ते हातीं ॥2॥ तुका ह्मणें बळी । ते चि एक भूमंडळीं ॥3॥ 1137 ऐकें रे जना तुझ्या स्वहिताच्या खुणा । पंढरीचा राणा मनामाजी स्मरावा ॥1॥ मग कैचें रे बंधन वाचे गातां नारायण। भवसिंधु तो जाण ये चि तीरी सरेल ॥ध्रु.॥ दास्य करील किळकाळ बंद तुटेल मायाजाळ । होतील सकळ रििद्धसिद्धी ह्मणियारीं ॥2॥ सकळशास्त्रांचें सार हें वेदांचें गव्हर । पाहातां विचार हा चि करिती पुराणें ॥3॥ ब्राह्मण क्षेत्री वैश्य शूद्र चांडाळां आहे अधिकार । बाळें नारीनर आदि करोनि वेश्या ही ॥4॥ तुका ह्मणे अनुभवें आह्मीं पाडियलें ठावें । आणीक ही दैवें सुख घेती भाविकें ॥5॥ 1138 न करीं तळमळ राहें रे निश्चळ । आहे हा कृपाळ स्वामी माझा ॥1॥ अविनाश सुख देइऩल निर्वाणी । चुकतील खाणी चौ†याशीच्या ॥ध्रु.॥ आणिकिया जीवां होइऩल उद्धार । ते ही उपकार घडती कोटि ॥2॥ आहिक्य परत्रीं होसील सरता । उच्चारीं रे वाचा रामराम ॥3॥ तुका ह्मणे सांडीं संसाराचा छंद । मग परमानंद पावसील ॥4॥ 1139 कां रे दास होसी संसाराचा खर । दुःखाचे डोंगर भोगावया ॥1॥ मिष्टान्नाची गोडी जिव्हेच्या अगरीं । मसक भरल्यावरी स्वाद नेणे ॥ध्रु.॥ आणीक ही भोग आणिकां इंिद्रयांचे। नाहीं ऐसे साचे जवळी कांहीं ॥2॥ रूप दृिष्ट धाय पाहातां पाहातां। न घडे सर्वथा आणि तृष्णा ॥3॥ तुका ह्मणे कां रे नाशिवंतासाटीं। देवासवें तुटी करितोसी ॥4॥ 1140 बैसोनि निश्चळ करीं त्याचें ध्यान । देइऩल तो अन्नवस्त्रदाता ॥1॥ काय आह्मां करणें अधिक सांचुनी । देव जाला ॠणी पुरविता ॥ध्रु.॥ दयाळ मयाळ जाणे कळवळा । शरणागतां लळा राखों जाणे ॥2॥ न लगे मागणें सांगणें तयासी। जाणे इच्छा तैसी पुरवी त्याची ॥3॥ तुका ह्मणे लेइप अळंकार अंगीं । विठ्ठल हा जगीं तूं चि होसी ॥4॥ 1141 सोनियांचा कळस । माजी भरिला सुरारस ॥1॥ काय करावें प्रमाण । तुह्मी सांगा संतजन ॥ध्रु.॥ मृित्तकेचा घट । माजी अमृताचा सांट ॥2॥ तुका ह्मणे हित । तें मज सांगावें त्वरित ॥3॥ सेतावर - अभंग 3 1142 सेत करा रे फुकाचें । नाम विठोबारायाचें ॥1॥ नाहीं वेठी जेवा सारा । जाहाती नाहीं ह्मणियारा । सरिक नाहीं रे दुसरा । धनी सारा तुझा तूं ॥ध्रु.॥ जपतप नांगरणी । न लगे आटी दुनवणी ॥2॥ कर्म कुळवणी ॥ न लगे धर्मपाळी दोन्ही ॥3॥ Yाानपाभारी ती फणी । न लगे करावी पेरणी ॥4॥ बीज न लगे संचिताचें । पीक पिकलें ठायींचे ॥5॥ नाहीं यमाचें चोरटें । विठ्ठल पागो†याच्या नेटें ॥6॥ पीक न वजे हा भरवसा । करी उद्वेग तो पिसा ॥7॥ सराये सर्व काळ । वांयां न वजे घटिकापळ ॥8॥ प्रेम पिकलें अपार । नाहीं सांटवावया थार ॥9॥ ऐसीये जोडी जो चुकला । तुका ह्मणे धिग त्याला ॥10॥ 1143 वोनव्या सोंकरीं । सेत खादलें पांखरीं ॥1॥ तैसा खाऊं नको दगा । निदसुरा राहुनि जागा ॥ध्रु.॥ चोरासवें वाट ॥ चालोनि केलें तळपट ॥ 2॥ डोळे झांकुनि राती ॥ कूर्पी पडे दिवसा जोती ॥3॥ पोसी वांज गाय । तेथें कैची दुध साय ॥4॥ फुटकी सांगडी । तुका ह्मणे न पवे थडी ॥5॥ 1144 सेत आलें सुगी सांभाळावे चारी कोण । पिका आलें परी केलें पाहिजे जतन ॥1॥ सोंकरीं सोंकरीं विसावा तों वरा । नकोउभें आहे तों ॥ध्रु.॥ गोफणेसी गुंडा घालीं पागो†याच्या नेटें। पळती हाहाकारें अवघीं पांखरांची थाटें ॥2॥ पेटवूनि आगटी राहें जागा पालटूनि । पडिलिया मान बळ बुिद्ध व्हावीं दोनी ॥3॥ खळे दानें विश्व सुखी करीं होतां रासी । सारा सारूनियां ज्याचे भाग देइप त्यासी ॥4॥ तुका ह्मणे मग नाहीं आपुलें कारण । निज आलें हातां भूस सांडिलें निकण ॥5॥ ॥3॥ 1145 नका घालूं दुध जयामध्यें सार । ताकाचे उपकार तरी करा ॥1॥ नेदा तरी हें हो नका देऊं अन्न । फुकाचें जीवन तरी पाजा ॥2॥ तुका ह्मणे मज सगुणाची चाड । पुरवा कोणी कोड दुर्बळाचें ॥3॥ उतराधिपदें - 22 1146 क्या गाऊं कोइऩ सुननवाला । देखें तों सब जग ही भुला ॥1॥ खेलों आपणे राम इसातें । जैसी वैसी करहों मात ॥ध्रु.॥ काहांसे ल्यावों माधर वाणी । रीझे ऐसी लोक बिराणी ॥2॥ गिरिधर लाल तो भावहि भुका । राग कला नहिं जानत तुका ॥3॥ 1147 छोडे धन मंदिर बन बसाया । मांगत टूका घरघर खाया ॥1॥ तीनसों हम करवों सलाम । ज्या मुखें बैठा राजाराम ॥ध्रु.॥ तुलसीमाला बभूत च†हावे । हरजीके गुण निर्मल गावे ॥2॥ कहे तुका जो साइप हमारा । हिरनकश्यप उन्हें मारहि डारा ॥3॥ 1148 मंत्रयंत्र नहिं मानत साखी । प्रेमभाव नहिं अंतर राखी ॥1॥ राम कहे त्याके पगहूं लागूं । देखत कपट अमिमान दुर भागूं ॥ध्रु.॥ अधिक याती कुलहीन नहिं ज्यानु । ज्याणे नारायन सो प्राणी मानूं ॥2॥ कहे तुका जीव तन डारू वारी । राम उपासिंहु बलियारी ॥3॥ 1149 चुराचुराकर माखन खाया । गौळणीका नंद कुमर कन्हया ॥1॥ काहे बडाइऩ दिखावत मोहि । जाणत हुं प्रभुपणा तेरा खव हि ॥ध्रु.॥ और बात सुन उखळसुं गळा । बांधलिया आपना तूं गोपाळा ॥2॥ फेरत वनबन गाऊ धरावतें । कहे तुकयाबंधु लकरी लेले हात ॥3॥ 1150 हरिसुं मिल दे एक हि बेर । पाछे तूं फिर नावे घर ॥1॥ मात सुनो दुति आवे मनावन । जाया करति भर जोबन ॥ध्रु.॥ हरिसुख मोहि कहिया न जाये । तव तूं बुझे आगोपाये ॥2॥ देखहि भाव कछु पकरि हात । मिलाइ तुका प्रभुसात ॥3॥ 1151 क्या कहुं नहीं बुझत लोका । लिजावे जम मारत धका ॥1॥ क्या जीवनेकी पकडी आस । हातों लिया नहिं तेरा घांस ॥ध्रु.॥ किसे दिवाने कहता मेरा । कछु जावे तन तूं सब ल्या न्यारा ॥2॥ कहे तुका तूं भया दिवाना । आपना विचार कर ले जाना ॥3॥ 1152 कब मरूं पाऊं चरन तुम्हारे । ठाकुर मेरे जीवन प्यारे ॥1॥ जग रडे ज्याकुं सो मोहि मीठा । मीठा दर आनंदमाहि पैठा ॥ध्रु.॥ भला पाऊं जनम इऩhहे बेर । बस मायाके असंग फेर ॥2॥ कहे तुका धन मानहि दारा । वोहिलिये गुंडलीयें पसारा ॥3॥ 1153 दासों पाछें दौरे राम । सोवे खडा आपें मुकाम ॥1॥ प्रेमरसडी बांधी गळे । खैंच चले उधर ॥ध्रु.॥ आपणे जनसु भुल न देवे । कर हि धर आघें बाट बसावे ॥2॥ तुका प्रभु दीनदयाला। वारि रे तुज पर हुं गोपाला ॥3॥ 1154 ऐसा कर घर आवे राम । और धंदा सब छोर हि काम ॥ ध्रु॥ इतन गोते काहे खाता । जब तूं आपणा भूल न होता ॥1॥ अंतरजामी जानत साचा । मनका एक उपर बाचा ॥2॥ तुकाप्रभु देसबिदेस । भरिया खाली नहिं लेस ॥3॥ 1155 मेरे रामको नाम जो लेवे बारोंबार । त्याके पाऊं मेरे तनकी पैजार ॥ध्रु.॥ हांसत खेलत चालत बाट । खाणा खाते सोते खाट ॥1॥ जातनसुं मुजे कछु नहिं प्यार । असते की नही हेंदु धेड चंभार ॥2॥ ज्याका चित लगा मेरे रामको नाव । कहे तुका मेरा चित लगा त्याके पाव ॥3॥ 1156 आपे तरे त्याकी कोण बराइऩ । औरनकुं भलो नाम घराइऩ ॥ध्रु.॥ काहे भूमि इतना भार राखे । दुभत धेनु नहिं दुध चाखे ॥1॥ बरसतें मेघ फलतेंहें बिरखा । कोन काम अपनी उन्होति रखा ॥2॥ काहे चंदा सुरज खावे फेरा । खिन एक बैठन पावत घेरा ॥3॥ काहे परिस कंचन करे धातु । नहिं मोल तुटत पावत घातु ॥4॥ कहे तुका उपकार हि काज । सब कररहिया रघुराज ॥5॥ 1157 जग चले उस घाट कोन जाय । नहिं समजत फिरफिर गोदे खाय ॥ध्रु.॥ नहिं एकदो सकल संसार । जो बुझे सो आगला स्वार ॥1॥ उपर श्वार बैठे कृष्णांपीठ । नहिं बाचे कोइ जावे लूठ ॥2॥ देख हि डर फेर बैठा तुका । जोवत मारग राम हि एका ॥3॥ 1158 भले रे भाइऩ जिन्हें किया चीज । आछा नहिं मिलत बीज ॥ध्रु.॥ फीरतफीरत पाया सारा । मीटत लोले धन किनारा ॥1॥ तीरथ बरत फिर पाया जोग । नहिं तलमल तुटति भवरोग ॥2॥ कहे तुका मैं ताको दासा । नहिं सिरभार चलावे पासा ॥3॥ 1159 लाल कमलि वोढे पेनाये । मोसु हरिथें कैसें बनाये ॥ध्रु.॥ कहे सखि तुम्हें करति सोर । हिरदा हरिका कठिन कठोर ॥1॥ नहिं क्रिया सरम कछु लाज । और सुनाउं बहुत हे भाज ॥2॥ और नामरूप नहिं गोवलिया । तुकाप्रभु माखन खाया ॥3॥ 1160 राम कहो जीवना फल सो ही । हरिभजनसुं विलंब न पाइऩ ॥ध्रु.॥ कवनका मंदर कवनकी झोपरी । एकारामबिन सब हि फुकरी ॥1॥ कवनकी काया कवनकी माया । एकरामबिन सब हि जाया ॥2॥ कहे तुका सब हि चेलhहार । एकारामविन नहिं वासार ॥3॥ 1161 काहे भुला धनसंपत्तीघोर । रामराम सुन गाउ हो बाप रे ॥ध्रु.॥ राजे लोक सब कहे तूं आपना । जब काल नहीं पाया ठाना ॥1॥ माया मिथ्या मनका सब धंदा । तजो अभिमान भजो गोविंदा ॥2॥ राना रंग डोंगरकी राइऩ । कहे तुका करे इलाहि ॥3॥ 1162 काहे रोवे आगले मरना । गंव्हार तूं भुला आपना ॥ध्रु.॥ केते मालुम नहिं पडे । नन्हे बडे गये सो ॥1॥ बाप भाइऩ लेखा नहिं । पाछें तूं हि चलनार ॥2॥ काले बाल सिपत भये । खबर पकडो तुका कहे ॥3॥ 1163 क्या मेरे राम कवन सुख सारा । कहकर दे पुछूं दास तुह्मारा ॥ध्रु.॥ तनजोबनकी कोन बराइऩ । ब्याधपीडादि स काटहि खाइऩ ॥1॥ कीर्त बधाऊं तों नाम न मेरा । काहे झुटा पछतऊं घेरा ॥2॥ कहे तुका नहिं समज्यात मात । तुह्मारे शरन हे जोडहि हात ॥3॥ 1164 देखत आखों झुटा कोरा । तो काहे छोरा घरंबार ॥ध्रु.॥ मनसुं किया चाहिये पाख । उपर खाक पसारा ॥1॥ कामक्रोधसो संसार । वो सिरभार चलावे ॥2॥ कहे तुका वो संन्यास। छोडे आस तनकी हि ॥3॥ 1165 रामभजन सब सार मिठाइऩ । हरि संताप जनमदुख राइऩ ॥ध्रु.॥ दुधभात घृत सकरपारे । हरते भुक नहि अंततारे ॥1॥ खावते जुग सब चलिजावे । खटमिठा फिर पचतावे ॥2॥ कहे तुका रामरस जो पावे । बहुरि फेरा वो कबहु न खावे ॥3॥ 1166 बारंबार काहे मरत अभागी । बहुरि मरन संक्या तोरेभागी ॥ध्रु.॥ ये हि तन करते क्या ना होय । भजन भगति करे वैकुंठे जाय ॥1॥ रामनाम मोल नहिं वेचे कबरि । वो हि सब माया छुरावत झगरी ॥2॥ कहे तुका मनसुं मिल राखो । रामरस जिव्हा नित्य चाखो ॥3॥ 1167 हम दास तीन्हके सुनाहो लोकां । रावणमार विभीषण दिइऩ लंका ॥ध्रु.॥ गोबरधन नखपर गोकुल राखा । बर्सन लागा जब मेंहुं फत्तरका ॥1॥ वैकुंठनायक काल कौंसासुरका । दैत डुबाय सब मंगाय गोपिका ॥2॥ स्तंभ फोड पेट चिरीया कसेपका । प्रल्हाद के लियें कहे भाइऩ तुकयाका ॥3॥ ॥22॥ ॥ साख्या ॥ 30 ॥ 1168 तुका बस्तर बिचारा क्यों करे रे । अंतर भगवा न होय। भीतर मैला केंव मिटे रे । मरे उपर धोय ॥1॥ 1169 रामराम कहे रे मन । औरसुं नहिं काज । बहुत उतारे पार । आघे राख तुकाकी लाज ॥1॥ 1170 लोभीकें चित धन बैठे । कामीन चित्त काम । माताके चित पुत बैठें । तुकाके मन राम ॥1॥ 1171 तुका पंखिबहिरन मानुं । बोइऩ जनावर बाग । असंतनकुं संत न मानूं । जे वर्मकुं दाग ॥1॥ 1172 तुका राम बहुत मिठा रे । भर राखूं शरीर । तनकी करूं नावरि । उतारूं पैल तीर ॥1॥ 1173 संतन पन्हयां लें खडा । राहूं ठाकुरद्वार । चलत पाछेंहुं फिरों । रज उडत लेऊं सीर ॥1॥ 1174 तुकाप्रभु बडो न मनूं न मानूं बडो । जिसपास बहु दाम । बलिहारि उस मुखकी । जीसेती निकसे राम ॥1॥ 1175 राम कहे सो मुख भलारे । खाये खीर खांड । हरिबिन मुखमो धूल परी रे । क्या जनि उस रांड ॥1॥ 1176 राम कहे सो मुख भला रे । बिन रामसें बीख । आव न जानूं रमते बेरों । जब काल लगावे सीख ॥1॥ 1177 कहे तुका में सवदा बेचूं । लेवेके तन हार । मिठा साधुसंतजन रे । मुरुखके सिर मार ॥1॥ 1178 तुका दास तिनका रे । रामभजन निरास । क्या बिचारे पंडित करो रे । हात पसारे आस ॥1॥ 1179 तुका प्रीत रामसुं । तैसी मिठी राख । पतंग जाय दीप परे रे । करे तनकी खाक ॥1॥ 1180 कहे तुका जग भुला रे । कहएा न मानत कोय । हात परे जब कालके । मारत फोरत डोय ॥1॥ 1181 तुका सुरा नहि सबदका रे । जब कमाइ न होये । चोट साहे घनकि रे । हिरा नीबरे तोये ॥1॥ 1182 तुका सुरा बहुत कहावे । लडत विरला कोये । एक पावे उंच पदवी । एक खौंसां जोये ॥1॥ 1183 तुका मा†या पेटका । और न जाने कोये । जपता कछु रामनाम । हरिभगतनकी सोये ॥1॥ 1184 काफर सोही आपण बुझे । आला दुनियां भर । कहे तुका तुम्हें सुनो रे भाइऩ । हिरिदा जिन्होका कठोर ॥1॥ 1185 भीस्त न पावे मालथी । पढीया लोक रिझाये । निचा जथें कमतरिण । सो ही सो फल खाये ॥1॥ 1186 फल पाया तो खुस भया । किन्होसुं न करे बाद । बान न देखे मिरगा रे । चित्त मिलाया नाद ॥1॥ 1187 तुका दास रामका । मनमे एक हि भाव । तो न पालटू आव । ये हि तन जाव ॥1॥ 1188 तुका रामसुं चित बांध राखूं । तैसा आपनी हात । धेनु बछरा छोर जावे । प्रेम न छुटे सात ॥1॥ 1189 चितसुं चित जब मिले । तब तनु थंडा होये । तुका मिलनां जिन्होसुं । ऐसा विरला कोये ॥1॥ 1190 चित मिले तो सब मिले । नहिं तो फुकट संग । पानी पाथर येक ही ठोर । कोरनभिगे अंग ॥1॥ 1191 तुका संगत तीन्हसें कहिये । जिनथें सुख दुनाये । दुर्जन तेरा मू काला । थीतो प्रेम घटाये ॥1॥ 1192 तुका मिलना तो भला । मनसुं मन मिल जाय । उपर उपर माटि घसनी । उनकि कोन बराइऩ ॥1॥ 1193 तुका कुटुंब छोरे रे । लरके जोरों सिर गुंदाय । जबथे इच्छा नहिं मुइऩ । तब तूं किया काय ॥1॥ 1194 तुका इच्छा मीटइ तो । काहा करे चट खाक । मथीया गोला डारदिया तो । नहिं मिले फेरन ताक ॥1॥ 1195 ब्रीद मेरे साइंयाके । तुका चलावे पास । सुरा सो हि लरे हमसें । छोरे तनकी आस ॥1॥ 1196 कहे तुका भला भया । हुं हुवा संतनका दास । क्या जानूं केते मरता । जो न मिटती मनकी आस ॥1॥ 1197 तुका और मिठाइऩ क्या करूं रे । पाले विकारपिंड । राम कहावे सो भली रुखी । माखन खांडखीर ॥1॥ ॥30॥ 1198 ह्मणसी नाहीं रे संचित । न करीं न करीं ऐसी मात ॥1॥ लाहो घेइप हरिनामाचा । जन्म जाऊं नेदीं साचा ॥ध्रु.॥ गळां पडेल यमफांसी । मग कैंचा हरि ह्मणसी ॥2॥ पुरलासाटीं देहाडा। ऐसें न ह्मणें न ह्मणें मूढा ॥3॥ नरदेह दुबळा । ऐसें न ह्मणें रे चांडाळा ॥4॥ तुका ह्मणे सांगों किती । सेको तोंडीं पडेल माती ॥5॥ 1199 संतांचा महिमा तो बहु दुर्गम । शािब्दकांचे काम नाहीं येथें ॥1॥ बहु धड जरी जाली ह्मैस गाय । तरी होइऩल काय कामधेनु ॥2॥ तुका ह्मणे अंगें व्हावें तें आपण । तरी च महिमान येइऩल कळों ॥3॥ 1200 नाहीं संतपण मिळतें हें हाटीं । हिंडतां कपाटीं रानीं वनीं ॥1॥ नये मोल देतां धनाचिया राशी । नाहीं तें आकाशीं पाताळीं तें ॥1॥ तुका ह्मणे मिळे जिवाचिये साटीं । नाहीं तरी गोष्टी बोलों नये ॥3॥ 1537 3261 2006-01-22T07:34:57Z Yatin 28 Corrected the TH problem 1201 नामाची आवडी तो चि जाणा देव । न धरीं संदेह कांहीं मनीं ॥1॥ ऐसें मी हें नाहीं बोलत नेणतां । आनुनि संमता संतांचिया ॥ध्रु.॥ नाम ह्मणे तया आणीक साधन । ऐसें हें वचन बोलों नये ॥2॥ तुका ह्मणे सुख पावे या वचनीं । ज्याचीं शुद्ध दोन्ही मायबापें ॥3॥ 1202 सुखें होतो कोठें घेतली सुती । बांधविला गळा आपुले हातीं ॥1॥ काय करूं बहु गुंतलों आतां । नये सरतां मागें पुढें ॥ध्रु.॥ होतें गांठी तें सरलें येतां । आणीक माथां रीण जालें ॥2॥ सोंकरिलियाविण गमाविलें पिक । रांडापोरें भिके लावियेलीं ॥3॥ बहुतांचीं बहु घेतलीं घरें । न पडे पुरें कांहीं केल्या ॥4॥ तुका ह्मणे कांहीं न धरावी आस । जावें हें सर्वस्व टाकोनियां ॥5॥ 1203 न मनावें तैसें गुरूचें वचन । जेणें नारायण अंतरे तें। आड आला ह्मुन फोडियेला डोळा । बिळनें आंधळा शुक्र केला ॥1॥ करी देव तरी काय नव्हे एक । कां तुह्मी पृथक सिणा वांयां ॥ध्रु.॥ उलंघुनि भ्रताराची आYाा । अन्न ॠषिपत्न्या घेउनि गेल्या । अवघे चि त्यांचें देवें केलें काज । धर्म आणि लाज राखियेली ॥2॥ पितियासी पुत्रें केला वैराकार । प्रल्हादें असुर मारविला । बहुत विघ्नें केलीं तया आड । परि नाहीं कैवाड सांडियेला ॥3॥ गौळणी करिती देवाशीं व्यभिचार । सांडुनी आचार भ्रष्ट होती । तयां दिलें ते कोणासी नाहीं । अवघा अंतर्बाहीं तो चि जाला ॥4॥ देव जोडे ते करावे अधर्म । अंतरे तें कर्म नाचरावें । तुका ह्मणे हा जाणतो कळवळा । ह्मणोनि अजामेळा उद्धरिलें॥5॥ 1204 अरे गििळले हो संसारें । कांहीं तरि राखा खरें । दिला करुणाकरें । मनुष्यदेह सत्संग ॥1॥ येथें न घलीं न घलीं आड । संचितसा शब्द नाड । उठाउठीं गोड । बीजें बीज वाढवा ॥ध्रु.॥ केलें ते क्रियमाण । जालें तें संचित ह्मण । प्रारब्ध जाण । उरवरित उरले तें ॥2॥ चित्त खोटें चालीवरि । रोग भोगाचे अंतरीं। रसने अनावरी । तुका ह्मणे ढुंग वाहे ॥3॥ 1205 अग्न तापलिया काया चि होमे । तापत्रयें संतप्त होती । संचित क्रियमाण प्रारब्ध तेथें । न चुके संसारिस्थति । राहाटघटिका जैसी फिरतां चि राहिली । भरली जाती एके रितीं । साधीं हा प्रपंच पंचाय अग्न । तेणें पावसील निजशांती रे ॥1॥ नारायणनाम नारायणनाम । नित्य करीं काम जिव्हामुखें । जन्मजराव्याधि पापपुण्य तेथें । नासती सकळ ही दुःखें ॥ध्रु.॥ शीत उष्ण वन सेवितां कपाट । आसनसमाधी साधीं । तप तीर्थ दान व्रत आचरण। यYा नाना मन बुद्धी । भोगाभोग तेथें न चुकती प्रकार जन्मजरादुःखव्याधि। साहोनि काम क्रोध अहंकार । आश्रमीं अविनाश साधीं ॥2॥ घोकितां अक्षर अभिमानविधि । निषेध लागला पाठी । वाद करितां निंदा घडती दोष होय वज्रलेपो भविष्यति । दूषणाचें मूळ भूषण तुका ह्मणे । सांडीं मिथ्या खंती । रिघोनि संतां शरण सर्वभावें । राहें भलतिया िस्थती ॥3॥ 1206 नव्हे गुरुदास्य संसारियां । वैराग्य तरी भेणें कांपे विषयां । तैसें नाम पंढरीराया । जया सायास न लगती ॥1॥ ह्मणोनि गोड सर्वभावें । आंघोळी न लगे तोंड धुवावें । अर्थचाड जीवें । न लगे भ्यावें संसारा ॥ध्रु.॥ कर्मा तंव न पुरे संसारिक । धर्म तंव फळदायक । नाम विठ्ठलाचें एक । नाशी दुःख भवाचें ॥2॥ न लगे सांडणें मांडणें । आगमनिगमाचें देखणें । अवघें तुका ह्मणे। विठ्ठलनामें आटलें ॥3॥ 1207 नये इच्छूं सेवा स्वइच्छा जगाची । अवYाा देवाची घडे तेणें ॥1॥ देहाचा निग्रही त्याचें तो सांभाळी । मग नये किळ अंगावरी ॥ध्रु.॥ आपलिया इच्छा माता सेवा करी । न बाधी ते थोरी येणें क्षोभें ॥2॥ तुका ह्मणे सांडा देखीचे दिमाख । मोडसीचें दुःख गांड फाडी ॥3॥ 1208 सत्य सत्यें देतें फळ । नाहीं लागत चि बळ ॥1॥ ध्यावे देवाचे ते पाय । धीर सकळ उपाय ॥ध्रु.॥ करावी च चिंता। नाहीं लागती तत्वता ॥2॥ तुका ह्मणे भावें । शरण ह्मणवितां बरवें ॥3॥ 1209 साधक जाले कळी । गुरुगुडीची लांब नळी ॥1॥ पचीं पडे मद्यपान । भांगभुकाऩ हें साधन ॥ध्रु.॥ अभेदाचें पाठांतर । अति विषयीं पडिभर ॥2॥ चेल्यांचा सुकाळ । पिंड दंड भंगपाळ ॥3॥ सेवा मानधन । बरे इच्छेनें संपन्न ॥4॥ सोंगाच्या नरकाडी । तुका बोडोनियां सोडी ॥5॥ 1210 मज पाहातां हें लटिकें सकळ । कोठें मायाजाळ दावीं देवा ॥1॥ कोणाचा कोणासीं न धरे संबंध । आहे शुद्धबुद्ध ठायींचे ठायीं ॥ध्रु.॥ काढा काढा जी मोह बुंथा जाळ । नका लावूं बळें वेड आह्मां ॥2॥ जीव शिव कां ठेवियेलीं नांवें । सत्य तुह्मां ठावें असोनियां ॥3॥ सेवेच्या अभिळासें न धरा चि विचार । आह्मां दारोदार हिंडविलें ॥4॥ आहे तैसें आतां कळलियावरी । परतें सांडा दुरी दुजेपण ॥5॥ तुका ह्मणे काय छायेचा अभिलाष। हंस पावे नाश तारागणीं ॥6॥ 1211 पंचभूतांचा गोंधळ । केला एकेठायीं मेळ । लाविला सबळ । अहंकार त्यापाठीं ॥1॥ तेथें काय मी तें माझें । कोण वागवी हें ओझें । देहा केवीं रिझे । हें काळाचें भातुकें ॥ध्रु.॥ जीव न देखे मरण । धरी नवी सांडी जीर्ण । संचित प्रमाण । भोगा शुभा अशुभा ॥2॥ इच्छा वाढवी ते वेल । खुंटावा तो खरा बोल । तुका ह्मणे मोल । झाकलें तें पावेल ॥3॥ 1212 पुसावेंसें हें चि वाटे । जें जें भेटे तयासी ॥1॥ देव कृपा करील मज । काय लाज राखील ॥ध्रु.॥ अवघियांचा विसर जाला। हा राहिला उदेग ॥2॥ तुका ह्मणे चिंता वाटे । कोण भेटे सांगेसें॥3॥ 1213 जाळा तुह्मी माझें जाणतें मीपण । येणें माझा खुण मांडियेला ॥1॥ खादलें पचे तरि च तें हित । ओकलिया थीत पिंड पीडी ॥ध्रु.॥ तरि भलें भोगे जोडिलें तें धन । पडिलिया खानें जीवनासी ॥2॥ तुका ह्मणे मज तारीं गा विठ्ठला । नेणतां चि भला दास तुझा ॥3॥ 1214 याती मतिहीन रूपें लीन दीन । आणीक अवगुण जाणोनियां ॥1॥ केला त्या विठ्ठलें माझा अंगीकार । ऐसा हा विचार जाणोनियां ॥ध्रु.॥ जें कांहीं करितों तें माझे स्वहित । आली हे प्रचित कळों चित्ता ॥2॥ जालें सुख जीवा आनंद अपार । परमानंदें भार घेतला माझा ॥3॥ तुका ह्मणे यासी नांवाचा अभिमान। ह्मणोनि शरण तारी बळें ॥4॥ 1215 बहु उतावीळ भHीचिया काजा । होसी केशीराजा मायबापा ॥1॥ तुझ्या पायीं मज जालासे विश्वास । ह्मणोनियां आस मोकलिली ॥ध्रु.॥ ॠषि मुनि सिद्ध साधक अपार । कळला विचार त्यांसी तुझा ॥2॥ नाहीं नास तें सुख दिलें तयांस । जाले जे उदास सर्वभावें ॥3॥ तुका ह्मणे सुख न माये मानसीं । धरिले जीवेंसी पाय तुझे ॥4॥ 1216 माया मोहोजाळीं होतों सांपडलों । परि या विठ्ठला कृपा आली ॥1॥ काढूनि बाहेरि ठेविलों निराळा । कवतुक डोळां दाखविलें ॥ध्रु.॥ नाचे उडे माया करी कवतुक । नासिवंत सुखें साच केलीं ॥2॥ रडे काुंफ्दे दुःखें कुटितील माथा । एकासी रडतां तें ही मरे ॥3॥ तुका ह्मणे मज वाटतें नवल । मी माझे बोल ऐकोनियां ॥4॥ 1217 देहभाव आह्मी राहिलों ठेवूनि । निवांत चरणीं विठोबाच्या ॥1॥ आमुच्या हिताचा जाणोनि उपाव । तो चि पुढें देव करीतसे ॥ध्रु.॥ ह्मणउनी नाहीं सुख दुःख मनीं । ऐकिलिया कानीं वचनाचें ॥2॥ जालों मी निःसंग निवांत एकला । भार त्या विठ्ठला घालूनियां ॥3॥ तुका ह्मणे जालों जयाचे अंकित । तो चि माझें हित सर्व जाणे ॥4॥ 1218 आलें फळ तेव्हां राहिलें पिकोन । जरी तें जतन होय देंठीं ॥1॥ नामें चि सििद्ध नामें चि सििद्ध । व्यभिचारबुिद्ध न पवतां ॥ध्रु.॥ चालिला पंथ तो पावइऩल ठाया । जरि आड तया नये कांहीं ॥2॥ तुका ह्मणे मध्यें पडती आघात । तेणें होय घात हाणी लाभ ॥3॥ 1219 निरोधाचें मज न साहे वचन । बहु होतें मन कासावीस ॥1॥ ह्मणऊनि जीवा न साहे संगति । बैसतां एकांतीं गोड वाटे ॥ध्रु.॥ देहाची भावना वासनेचा संग । नावडे उबग आला यांचा ॥2॥ तुका ह्मणे देव अंतरे ज्यामुळें । आशामोहोजाळें दुःख वाढे ॥3॥ 1220 तुजशीं संबंध चि खोटा । परता परता रे थोंटा ॥1॥ देवा तुझें काय घ्यावें । आप आपणां ठकावें ॥ध्रु.॥ जेथें मुदल न ये हातां । व्याज मरावें लेखितां ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसा । त्रिभुवनीं तुझा ठसा ॥3॥ 1221 या चि हाका तुझे द्वारीं । सदा देखों रिणकरी ॥1॥ सदा करिसी खंड दंड । देवा बहु गा तूं लंड ॥ध्रु.॥ सुखें गोविसी भोजना । लपवूनियां आपणां ॥2॥ एकें एक बुझाविसी । तुका ह्मणे ठक होसी ॥3॥ 1222 आह्मी जाणों तुझा भाव । दृढ धरियेले पाव ॥1॥ फांकुं नेदूं चुकावितां । नेघों थोडें बहु देतां ॥ध्रु.॥ बहुता दिसाचें लिगाड । आलें होत होत जड ॥2॥ तुका ह्मणे आतां । नेघें सर्वस्व ही देतां ॥3॥ 1223 रिण वैर हत्या । हें तों न सुटे नेंदितां ॥1॥ हें कां नेणां पांडुरंगा । तुह्मी सांगतसां जगा ॥ध्रु.॥ माझा संबंध तो किती। चुकवा लोकाची फजिती ॥2॥ तुका ह्मणे या चि साठीं । मज न घेतां नये तुटी ॥3॥ 1224 नाहीं मागितला । तुह्मां मान म्यां विठ्ठला ॥1॥ जे हे करविली फजिती । माझी एवढी जना हातीं ॥ध्रु.॥ नाहीं केला पोट । पुढें घालूनि बोभाट ॥2॥ तुका ह्मणे धरूनि हात । नाहीं नेले दिवानांत ॥3॥ 1225 तूं पांढरा स्पटिक मणी । करिसी आणिकां त्याहुनि ॥1॥ ह्मणोनि तुझ्या दारा । न येत ठकती दातारा ॥ध्रु.॥ तुझी ठावी नांदनूक । अवघा बुडविला लोक ॥2॥ तुका ह्मणे ज्याचें घेसी । त्यास हें चि दाखविसी ॥3॥ 1226 बोलतों निकुरें । नव्हेत सलगीचीं उत्तरें ॥1॥ माझे संतापलें मन । परपीडा ऐकोन ॥ध्रु.॥ अंगावरि आलें । तोंवरि जाइऩल सोसिलें ॥2॥ तुज भHांची आण देवा । जरि तुका येथें ठेवा ॥3॥ 1227 बुद्धीचा जनिता लIमीचा पति । आठवितां चित्तीं काय नव्हे ॥1॥ आणिकां उपायां कोण वांटी मन । सुखाचें निधान पांडुरंग ॥ध्रु.॥ गीत गावों नाचों छंदें वावों टाळी । वैष्णवांचे मेळीं सुखरूप ॥2॥ अनंत ब्रह्मांडें एके रोमावळी । आह्मी केला भोळीं भावें उभा ॥3॥ लडिका हा केला संवसारसिंधु ॥ मोक्ष खरा बंधु नाहीं पुढें ॥4॥ तुका ह्मणे ज्याच्या नामाचे अंकित । राहिलों नििंश्चत त्याच्या बळें ॥5॥ 1228 न लगे मायेसी बाळें निरवावें । आपुल्या स्वभावें ओढे त्यासी ॥1॥ मज कां लागला करणें विचार । ज्याचा जार भार त्याचे मायां ॥ध्रु.॥ गोड धड त्यासी ठेवी न मगतां । समाधान खातां नेदी मना ॥2॥ खेळतां गुंतलें उमगूनी आणी । बैसोनियां स्तनीं लावी बळें ॥3॥ त्याच्या दुःखेंपणें आपण खापरीं । लाही तळीं वरी होय जैसी ॥4॥ तुका ह्मणे देह विसरे आपुला । आघात तो त्याला लागों नेदी ॥5॥ 1229 ब्राह्मण तो नव्हे ऐसी ज्यासी बुिद्ध । पाहा श्रुतीमधीं विचारूनि ॥1॥ जयासी नावडे हरिनामकीर्तन । आणीक नृत्य न वैष्णवांचें ॥ध्रु.॥ सत्य त्याचे वेळे घडला व्यभिचार । मातेसी वेव्हार अंत्यजाचा ॥2॥ तुका ह्मणे येथें मानी आनसारिखें । तात्काळ तो मुखें कुष्ट होय ॥3॥ 1230 ब्राह्मण तो याती अंतेज असतां । मानावा तत्वता निश्चयेसी ॥1॥ रामकृष्णें नाम उच्चारी सरळें । आठवी सांवळें रूप मनीं ॥ध्रु.॥ शांति क्षमा दया अलंकार अंगीं । अभंग प्रसंगीं धैर्यवंत ॥2॥ तुका ह्मणे गेल्या शडऊर्मी अंगें । सांडुनियां मग ब्रह्मं चि तो ॥3॥ 1231 एक करिती गुरु गुरु । भोंवता भारु शिष्यांचा ॥1॥ पुंस नाहीं पाय चारी । मनुष्य परी कुतरीं तीं ॥ध्रु.॥ परस्त्री मद्यपान। पेंडखान माजविलें ॥2॥ तुका ह्मणे निर्भर चित्तीं । अधोगती जावया ॥3॥ 1232 एका पुरुषा दोघी नारी । पाप वसे त्याचे घरीं ॥1॥ पाप न लगे धुंडावें । लागेल तेणें तेथें जावें ॥ध्रु.॥ कांहीं दुसरा विचार । न लगे करावा चि फार ॥2॥ असत्य जे वाणी । तेथें पापाची च खाणी ॥3॥ सत्य बोले मुखें । तेथें उचंबळती सुखें ॥4॥ तुका ह्मणे दोन्ही । जवळी च लाभहानी ॥5॥ 1233 जळातें संचित । ऐसी आहे धर्म नीत ॥1॥ माझ्या विठोबाचे पाय । वेळोवेळां मनीं ध्याय ॥ध्रु.॥ नेदी कर्म घडों । कोठें आडराणें पडों ॥2॥ तुका ह्मणे मळ । राहों नेदी ताप जाळ ॥3॥ 1234 संतापाशीं बहु असावें मर्यादा । फलकटाचा धंदा उर फोडी ॥1॥ वासर तो भुंके गाढवाचेपरी । उडे पाठीवरि दंड तेणें ॥ध्रु.॥ समय नेणें तें वेडें चाहाटळ । अवगुणाचा ओंगळ मान पावे ॥2॥ तुका ह्मणे काय वांयां चाळवणी । पिटपिटघाणी हागवणेची ॥3॥ 1235 घेसी तरी घेइप संताची भेटी । आणीक ते गोष्टी नको मना ॥1॥ सर्वभावें त्यांचें देव भांडवल । आणीक ते बोल न बोलती ॥ध्रु.॥ करिसील तो करीं संतांचा सांगत । आणीक ते मात नको मना ॥2॥ बैससी तरी बैस संतां च मधीं । आणीक ते बुिद्ध नको मना ॥3॥ जासी तरि जाइप संतांचिया गांवां । होइऩल विसावा तेथें मना ॥4॥ तुका ह्मणे संत सुखाचे सागर । मना निरंतर धणी घेइप ॥5॥ 1236 संतांचिये गांवीं प्रेमाचा सुकाळ । नाहीं तळमळ दुःखलेश ॥1॥ तेथें मी राहीन होऊनि याचक । घालितील भीक ते चि मज ॥ध्रु.॥ संतांचिये गांवीं वरो भांडवल । अवघा विठ्ठल धन वित्त ॥2॥ संतांचे भोजन अमृताचे पान । करिती कीर्तन सर्वकाळ ॥3॥ संतांचा उदीम उपदेशाची पेठ । प्रेमसुख साटीं घेती देती ॥4॥ तुका ह्मणे तेथें आणिक नाहीं परी । ह्मणोनि भिकारी जालों त्यांचा ॥5॥ 1237 संतांचें सुख जालें या देवा । ह्मणऊनि सेवा करी त्यांची ॥1॥ तेथें माझा काय कोण तो विचार । वर्णावया पार महिमा त्यांचा ॥ध्रु.॥ निर्गुण आकार जाला गुणवंत । घाली दंडवत पूजोनियां ॥2॥ तीथॉ त्यांची इच्छा करिती नित्यकाळ । व्हावया निर्मळ आपणांसी ॥3॥ अष्टमा सिद्धींचा कोण आला पाड । वागों नेदी आड कोणी तया ॥4॥ तुका ह्मणे ते बिळया शिरोमणी । राहिलों चरणीं निकटवासें ॥5॥ 1238 जो मानी तो देइऩल काइऩ । न मनी तो नेइऩल काइऩ ॥1॥ आह्मां विठ्ठल सर्वभूतीं । राहो चित्तीं भलतैसा ॥ध्रु.॥ आध्येन तें जना काइऩ । जल्पें वांयांविण ठायीं ॥2॥ वंदी निंदी तुज तो गा। तुका ह्मणे पांडुरंगा ॥3॥ 1239 भावबळें कैसा जालासी लाहान । मागें संतीं ध्यान वणिऩयेलें ॥1॥ तें मज उचित करूनियां देवा । दाखवीं केशवा मायबापा ॥ध्रु.॥ पाहोनियां डोळां बोलेन मी गोष्टी । आळंगुनि मिठी देइन पांयीं ॥2॥ चरणीं दृिष्ट उभा राहेन समोर । जोडोनियां कर पुढें दोन्ही ॥3॥ तुका ह्मणे उत्कंठित वासना । पुरवीं नारायणा आर्त माझें ॥4॥ 1240 कृपाळु ह्मणोनि बोलती पुराणें । निर्धार वचनें यांचीं मज ॥1॥ आणीक उपाय नेणें मी कांहीं । तुझें वर्म ठायीं पडे तैसें ॥ध्रु.॥ नये धड कांहीं बोलतां वचन । रिघालों शरण सर्वभावें ॥2॥ कृपा करिसी तरि थोडें तुज काम । माझा तरि श्रम बहु हरे ॥3॥ तुका ह्मणे मज दाखवीं श्रीमुख । हरेल या भूक डोिळयांची ॥4॥ 1241 सर्वभावें आलों तुज चि शरण । कायावाचामनेंसहित देवा ॥1॥ आणीक दुसरें नये माझ्या मना । राहिली वासना तुझ्या पायीं ॥ध्रु.॥ माझिये वारचें कांहीं जडभारी । तुजविण वारी कोण एक ॥3॥ तुझे आह्मी दास आमुचा तूं ॠणी । चालत दूरूनी आलें मागें ॥3॥ तुका ह्मणे आतां घेतलें धरणें । हिशोबाकारणें भेटी देइप ॥4॥ 1242. कइप मात माझे ऐकती कान । बोलतां वचन संतां मुखीं ॥1॥ केला पांडूरंगें तुझा अंगीकार । मग होइल धीर माझ्या जीवा ॥ध्रु.॥ ह्मणऊनि मुख अवलोकितों पाय । हे चि मज आहे थोरी आशा ॥2॥ माझिया मनाचा हा चि विश्वास । न करीं सायास साधनांचे ॥3॥ तुका ह्मणे मज होइऩल भरवसा । तरलों मी ऐसा साच भाव ॥4॥ 1243 दोन्ही हात ठेवुनि कटीं । उभा भीवरेच्या तटीं । कष्टलासी साटीं । भिHकाजें विठ्ठला ॥1॥ भागलासी मायबापा । बहु श्रम केल्या खेपा । आह्मालागीं सोपा । दैत्या काळ कृतांत ॥ध्रु.॥ होतासी क्षीरसागरीं । मही दाटली असुरीं । ह्मणोनियां घरीं। गौिळयांचे अवतार ॥2॥ केला पुंडलिकें गोवा । तुज पंढरीसि देवा। तुका ह्मणे भावा । साटीं हातीं सांपडसी ॥3॥ 1244 गोड जालें पोट धालें । अवचित वाचे आलें । ह्मणतां पाप गेलें । विठ्ठलसें वाचेसी ॥1॥ सत्य माना रे सकळ । उद्धरिला अजामेळ । पातकी चांडाळ । नामासाटीं आपुलिया ॥ध्रु.॥ चित्त पावलें आनंदा । सुखसमाधीतें सदा । ह्मणतां गोविंदा । वेळोवेळां वाचेसी ॥2॥ हें जाणती अनुभवी । जया चाड तो चोजवी । तुका ह्मणे दावी । रूप तें चि अरूपा ॥3॥ 1245 आंत हरि बाहेर हरि । हरिनें घरीं कोंडिलें ॥1॥ हरिनें कामा घातला चिरा । वित्तवरा मुकविलें ॥ध्रु.॥ हरिने जीवें केली साटी । पाडिली तुटी सकळांसी ॥2॥ तुका ह्मणे वेगळा नव्हे । हरि भोवे भोंवताला ॥3॥ 1246 हरिनें माझें हरिलें चित्त । भार वित्त विसरलें ॥1॥ आतां कैसी जाऊं घरा । नव्हे बरा लौकिक ॥ध्रु.॥ पारखियांसी सांगतां गोटी । घरची कुटी खातील ॥2॥ तुका ह्मणे निवांत राहीं। पाहिलें पाहीं धणीवरि ॥3॥ ॥ भुपाऑया ॥ अभंग ॥ 8 ॥ 1247 बोलोनि दाऊं कां तुह्मी नेणा जी देवा । ठेवाल तें ठेवा ठायीं तैसा राहेन ॥1॥ पांगुळलें मन कांहीं नाठवे उपाय । ह्मणऊनि पाय जीवीं धरूनि राहिलों ॥ध्रु.॥ त्यागें भोगें दुःख काय सांडावें मांडावें । ऐसी धरियेली जीवें माझ्या थोरी आशंका ॥2॥ तुका ह्मणे माते बाळा चुकलिया वनीं । न पवतां जननी दुःख पावे विठ्ठले ॥3॥ 1248 ऐसी वाट पाहे कांहीं निरोप कां मूळ । कंा हे कळवळ तुज उमटे चि ना ॥1॥ आवो पांडुरंगे पंढरीचे निवासे । लावूनियां आस चाळवूनी ठेविलें ॥ध्रु.॥ काय जन्मा येवूनियां केली म्यां जोडी। ऐसें घडीघडी चित्तां येतें आठवूं ॥2॥ तुका ह्मणे खरा न पवे चि विभाग । धिकारितें जग हें चि लाहों हिशोबें ॥3॥ 1249 कां गा किविलवाणा केलों दीनाचा दीन । काय तुझी हीन शिH जालीसी दिसे ॥1॥ लाज येते मना तुझा ह्मणवितां दास । गोडी नाहीं रस बोलिली यासारिखी ॥ध्रु.॥ लाजविलीं मागें संतांची हीं उत्तरें । कळों येतें खरें दुजें एकावरूनि ॥2॥ तुका ह्मणे माझी कोणें वदविली वाणी । प्रसादावांचूनि तुमचिया विठ्ठला ॥3॥ 1250 जळो माझें कर्म वायां केली कटकट । जालें तैसें तंट नाहीं आलें अनुभवा ॥1॥ आता पुढें धीर काय देऊं या मना। ऐसें नारायणा प्रेरिलें तें पाहिजे ॥ध्रु.॥ गुणवंत केलों दोष जाणायासाठीं। माझें माझें पोटीं बळकट दूषण ॥2॥ तुका ह्मणे अहो केशीराजा दयाळा । बरवा हा लळा पािळयेला शेवटीं ॥3॥ 1251 कामें नेलें चित्त नेदी अवलोकुं मुख । बहु वाटे दुःख फुटों पाहे हृदय ॥1॥ कां जी सासुरवासी मज केलें भगवंता । आपुलिया सत्ता स्वाधीनता ते नाहीं ॥ध्रु.॥ प्रभातेसि वाटे तुमच्या यावें दर्शना । येथें न चले चोरी उरली राहे वासना ॥2॥ येथें अवघे वांयां गेले दिसती सायास । तुका ह्मणे नास दिसे जाल्या वेचाचा ॥3॥ 1252 जळोत तीं येथें उपजविती अंतराय । सायासाची जोडी माझी तुमचे पाय ॥1॥ आतां मज साहे येथें करावें देवा । तुझी घेइप सेवा सकळ गोवा उगवूनि ॥ध्रु.॥ भोगें रोगा जोडोनियां दिलें आणीकां । अरुचि ते हो कां आतां सकळांपासूनि ॥2॥ तुका ह्मणे असो तुझें तुझे मस्तकीं । नाहीं ये लौकिकीं आतां मज वर्तनें ॥3॥ 1253 न संगतां तुह्मां कळों येतें अंतर । विश्वीं विश्वंभर परिहार चि न लगे ॥1॥ परि हे अनावर आवरितां आवडी । अवसान ते घडी पुरों देत नाहीं ॥ध्रु.॥ काय उणें मज येथें ठेविलिये ठायीं । पोटा आलों तइपपासूनिया समर्थ ॥2॥ तुका ह्मणे अवघी आवरिली वासना । आतां नारायणा दुसरियापासूनि ॥3॥ 1254 तुजसवें आह्मीं अनुसरलों अबळा । नको अंगीं कळा राहों हरी हीन देऊं ॥1॥ सासुरवासा भीतों जीव ओढे तुजपाशीं । आतां दोहऴिवशीं लज्जा राखें आमुची ॥ध्रु.॥ न कळतां संग जाला सहज खेळतां । प्रवर्तली चिंता मागिलांचियावरि ॥2॥ तुका ह्मणे असतां जैसें तैसें बरवें । वचन या भावें वेचुनियां विनटलों ।3॥ ॥8॥ 1255 रवि दीप हीरा दाविती देखणे । अदृश्य दर्षने संतांचे नी ॥1॥ त्यांचा महिमा काय वणूप मी पामर । न कळे तो साचार ब्रह्मादिकां ॥ध्रु.॥ तापली चंदन निववितो कुडी । त्रिगुण तो काढी संतसंग ॥2॥ मायबापें पिंड पाळीला माया । जन्ममरण जाया संतसंग ॥3॥ संतांचें वचन वारी जन्मदुःख । मिष्टान्न तें भूकनिवारण ॥4॥ तुका ह्मणे जवळी न पाचारितां जावें । संतचरणीं भावें रिघावया ॥5॥ 1256 हरि हरि तुह्मीं ह्मणा रे सकळ । तेणें मायाजाळ तुटइऩल ॥1॥ आणिका नका कांहीं गाबाळाचे भरी । पडों येथें थोरी नागवण ॥ध्रु.॥ भावें तुळसीदळ पाणी जोडा हात । ह्मणावा पतित वेळोवेळां ॥2॥ तुका ह्मणे ही तंव कृपेचा सागर । नामासाटीं पार पाववील ॥3॥ 1257 ऐसे कुळीं पुत्र होती । बुडविती पूर्वजा ॥1॥ चाहाडी चोरी भांडवला । वांटा आला भागासी ॥ध्रु.॥ त्याचियानें दुःखी मही । भार तेही न साहे ॥2॥ तुका ह्मणे ग्रामपशु । केला नाशु अयुषा ॥3॥ 1258 गांठोळीस धन भाकावी करुणा । दावूनि सज्जना कींव पीडी ॥1॥ नाठेळाची भिH कुचराचें बळ । कोरडें वोंगळ मार खाय ॥ध्रु.॥ सांडोव्यासी घाली देवाची करंडी । विल्हाळ त्या धोंडी पूजा दावी ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसे माकडाचे छंद । अवघे धंदधंद सिंदळीचे ॥3॥ 1259 कैसें असोनि ठाउकें नेणां । दुःख पावाल पुढिले पेणा ॥1॥ आतां जागें रे भाइऩ जागें रे । चोर निजल्या नाडूनि भागे रे ॥ध्रु.॥ आतां नका रे भाइऩ नका रे । आहे गांठीं तें लुटवूं लोकां रे ॥2॥ तुका ह्मणे एकांच्या घायें । कां रे जाणोनि न धरा भये ॥3॥ 1260 मुदल जतन जालें । मग लाभाचें काय आलें ॥1॥ घरीं देउनि अंतर गांठी । राख्या पारिख्यां न सुटे मिठी ॥ध्रु.॥ घाला पडे थोडें च वाटे । काम मैंदाचें च पेटे ॥2॥ तुका ह्मणे वरदळ खोटें । फांसे अंतरिंच्या कपटें ॥3॥ 1261 मज अंगाच्या अनुभवें । काइऩ वाइऩट बरें ठावें ॥1॥ जालों दोहींचा देखणा । नये मागें पुढें ही मना ॥ध्रु.॥ वोस वसती ठावी । परि हे चाली दुःख पावी ॥2॥ तुका ह्मणे घेऊं देवा । सवें करूनि बोळावा ॥3॥ 1262 पाववावें ठाया । ऐसें सवें बोलों तया ॥1॥ भावा ऐसी क्रिया राखे । खोटएा खोटेपणें वाखे ॥ध्रु.॥ न ठेवूं अंतर । कांहीं भेदाचा पदर ॥2॥ तुका ह्मणे जीवें भावें । सत्या मानविजे देवें ॥3॥ 1263 मोल देऊनियां सांटवावे दोष । नटाचे ते वेश पाहोनियां ॥1॥ हरिदासां मुखें हरिकथाकीर्तन । तेथें पुण्यें पुण्य विशेषता ॥ध्रु.॥ हरितील वस्त्रें गोपिकांच्या वेशें । पाप त्यासरिसें मात्रागमन ॥2॥ तुका ह्मणे पाहा ऐसें जालें जन । सेवाभिHहीन रसीं गोडी ॥3॥ 1264 बहुक्षीदक्षीण । आलों सोसुनियां वन ॥1॥ विठोबा विसांवया विसांवया । पडों देइप पायां ॥ध्रु.॥ बहुतां काकुलती । आलों सोसिली फजिती ॥2॥ केली तुजसाटीं । तुका ह्मणे येवढी आटी ॥3॥ 1265 कां गा धर्म केला । असोन सत्तेचा आपुला ॥1॥ उभाउभीं पाय जोडीं । आतां फांकों नेदीं घडी ॥ध्रु.॥ नको सोडूं ठाव । आतां घेऊं नेदीं वाव ॥2॥ तुका ह्मणे इच्छा । तैसा करीन सरिसा ॥3॥ 1266 तुमची तों भेटी नव्हे ऐसी जाली । कोरडी च बोली ब्रह्मYाान ॥1॥ आतां न बोलावें ऐसें वाटे देवा । संग न करावा कोणांसवें ॥ध्रु.॥ तुह्मां निमित्यासी सांपडले अंग । नेदावा हा संग विचारिलें ॥2॥ तुका ह्मणे माझी राहिली वासना । आवडी दर्शनाची च होती ॥3॥ 1267 आहे तें चि आह्मी मागों तुजपाशीं । नव्हों तुज ऐसीं क्रियानष्टें ॥1॥ न बोलावीं तों च वर्में बरें दिसे । प्रकट ते कैसे गुण करूं ॥ध्रु.॥ एका ऐसें एका द्यावयाचा मोळा । कां तुह्मां गोपाळा नाहीं ऐसा ॥2॥ तुका ह्मणे लोकां नाहीं कळों आलें । करावें आपुलें जतन तों ॥3॥ 1268 आह्मीं याची केली सांडी । कोठें तोंडीं लागावें ॥1॥ आहे तैसा असो आतां चिंतें चिंता वाढते ॥ध्रु.॥ बोलिल्याचा मानी सीण । भिन्न भिन्न राहावें ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मांपाशीं । धीराऐसी जतन ॥3॥ 1269 आह्मांपाशीं याचें बळ । कोण काळवरी तों ॥1॥ करूनि ठेलों जीवेंसाटीं । होय भेटी तोंवरि ॥ध्रु.॥ लागलों तों न फिरें पाठी । पडिल्या गांठी वांचूनि ॥2॥ तुका ह्मणे अवकाशें । तुमच्या ऐसें होवया ॥3॥ 1270 बोलिलें चि बोलें पडपडताळूनि । उपजत मनीं नाहीं शंका ॥1॥ बहुतांची माय बहुत कृपाळ । साहोनि कोल्हाळ बुझाविसी ॥ध्रु.॥ बहुतांच्या भावें वांटिसी भातुकें । बहु कवतुकें खेळविसी ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसें जाणतसों वर्म । करणें तो श्रम न वजे वांयां॥3॥ ॥12॥ 1271 कोठें भोग उरला आतां । आठवितां तुज मज ॥1॥ आड कांहीं नये दुजें । फळ बीजें आणिलें ॥ध्रु.॥ उद्वेग ते वांयांविण। कैंचा सीण चिंतनें ॥2॥ तुका ह्मणे गेला भ्रम । तुमच्या धर्में पायांच्या ॥3॥ 1272 संसार तो कोण देखे । आह्मां सखे हरिजन ॥1॥ काळ ब्रह्मानंदें सरे । आवडी उरे संचली ॥ध्रु.॥ स्वप्नीं ते ही नाहीं चिंता । रात्री जातां दिवस ॥2॥ तुका ह्मणे ब्रह्मरसें । होय सरिसें भोजन ॥3॥ 1273 पडियेलों वनीं थोर चिंतवनी । उसीर कां आझूनि लावियेला ॥1॥ येइप गा विठ्ठला येइप गा विठ्ठला । प्राण हा फुटला आळवितां ॥ध्रु.॥ काय तुज नाहीं लौकिकाची शंका । आपुल्या बाळका मोकलितां ॥2॥ तुका ह्मणे बहु खंती वाटे जीवा । धरियेलें देवा दुरी दिसे ॥3॥ 1274 आपुले गांवींचें न देखेसें जालें । परदेसी एकलें किती कंठूं ॥1॥ ह्मणऊनि पाहें मूळ येतां वाटे । जीवलग भेटे कोणी तरी ॥ध्रु.॥ पाहातां अवघ्या दिसतील दिशा । सकळ ही वोसा दृष्टीपुढें ॥2॥ तुका ह्मणे कोणी न संगे वारता । तुझी वाटे चिंता पांडुरंगा ॥3॥ 1275 जन तरी देखें गुंतलें प्रपंचें । स्मरण तें त्याचें त्यासी नाहीं ॥1॥ ह्मणऊनि मागें परतलें मन । घालणीचें रान देखोनियां ॥ध्रु.॥ इंिद्रयांचा गाजे गोंधळ ये ठायीं । फोडीतसे डोइऩ अहंकार ॥2॥ तुका ह्मणे देवा वासनेच्या आटें । केलीं तळपटें बहुतांचीं ॥3॥ 1276 धांवे त्यासी फावे । दुजे उगवूनि गोवे ॥1॥ घ्यावें भरूनियां घर । मग नाहीं येरझार ॥ध्रु.॥ धणी उभें केलें । पुंडलिकें या उगलें ॥2॥ तुका ह्मणे ठसा । गेला पडोनियां ऐसा ॥3॥ 1277 लाहानपण दे गा देवा । मुंगी साखरेचा रवा ॥1॥ ऐरावत रत्न थोर । तया अंकुशाचा मार ॥ध्रु.॥ ज्याचे अंगीं मोठेपण । तया यातना कठीण ॥2॥ तुका ह्मणे जाण । व्हावें लाहनाहुनि लाहन ॥3॥ 1278 निंचपण बरवें देवा । न चले कोणाचा ही दावा ॥1॥ महा पुरें झाडें जाती । तेथें लव्हाळे राहाती ॥ध्रु.॥ येतां सिंधूच्या लहरी । नम्र होतां जाती वरि ॥2॥ तुका ह्मणे कळ । पाय धरिल्या न चले बळ ॥3॥ 1279 उष्टएा पत्रावळी करूनियां गोळा । दाखविती कळा कवित्वाची ॥1॥ ऐसे जे पातकी ते नरकीं पचती । जोंवरी भ्रमती चंद्रसूर्य ॥2॥ तुका ह्मणे एक नारायण घ्याइप । वरकडा वाहीं शोक असे ॥3॥ 1280 आवडीच्या मतें करिती भजन । भोग नारायणें ह्मणती केला ॥1॥ अवघा देव ह्मणे वेगळें तें काय । अर्थासाठीं डोय फोडूं पाहे ॥ध्रु.॥ लाजे कमंडल धरितां भोपळा । आणीक थीगळा प्रावरणा ॥2॥ शाला गडवे धातुद्रव्यइच्छा चित्तीं । नैश्वर्य बोलती अवघें मुखें ॥3॥ तुका ह्मणें यांस देवा नाहीं भेटी । ऐसे कल्पकोटि जन्म घेतां ॥4॥ 1281 ह्मणतां हरिदास कां रे नाहीं लाज । दीनास महाराज ह्मणसी हीना ॥1॥ काय ऐसें पोट न भरे तें गेलें । हालविसी कुले सभेमाजी ॥2॥ तुका ह्मणे पोटें केली विटंबना । दीन जाला जना कींव भाकी ॥3॥ 1282 रििद्धसिद्धी दासी कामधेनु घरीं । परि नाहीं भाकरी भक्षावया ॥1॥ लोडें वालिस्तें पलंग सुपति । परि नाहीं लंगोटी नेसावया ॥ध्रु.॥ पुसाल तरि आह्मां वैकुंठींचा वास । परि नाहीं राहएास ठाव कोठें ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मी राजे त्रैलोक्याचे । परि नाहीं कोणाचें उणे पुरें ॥3॥ 1283 घरोघरीं अवघें जालें ब्रह्मYाान । परि मेळवण बहु माजी ॥1॥ निरें कोणापाशीं होय एक रज । तरि द्या रे मज दुर्बळासी ॥ध्रु.॥ आशा तृष्णा माया कालवूनि दोन्ही । दंभ तो दूरोनि दिसतसे ॥2॥ काम क्रोध लोभ सिणवी बहुत । मेळवूनि आंत काळकूट ॥3॥ तुका ह्मणे तेथें कांहीं हातां नये । आयुष्य मोलें जाये वांयांविण ॥4॥ 1284 अवघ्या भूतांचें केलें संतर्पण । अवघी च दान दिली भूमि ॥1॥ अवघा चि काळ दिनरात्रशुद्धी । साधियेली विधि पर्वकाळ ॥ध्रु.॥ अवघीं च तीथॉ व्रतें केले याग । अवघें चि सांग जालें कर्म ॥2॥ अवघें चि फळ आलें आह्मां हातां । अवघें चि अनंता समपिऩलें ॥3॥ तुका ह्मणे आतां बोलों अबोलणें । कायावाचामनें उरलों नाहीं ॥4॥ 1285 महुरा ऐसीं फळें नाहीं । आलीं कांहीं गळती ॥1॥ पक्वदशे येती थोडीं । नास आढी वेचे तो ॥ध्रु.॥ विरुळा पावे विरुळा पावे । अवघड गोवे सेवटाचे ॥2॥ उंच निंच परिवार देवी। धन्या ठावी चाकरी ॥3॥ झळके तेथें पावे आणी । ऐसे क्षणी बहु थोडे ॥4॥ पावेल तो पैल थडी । ह्मणों गडी आपुला ॥5॥ तुका ह्मणे उभा†यानें । कोण खरें मानितसे ॥6॥ 1286 अवघ्या उपचारा । एक मनें चि दातारा ॥1॥ घ्यावी घ्यावी हे चि सेवा । माझी दुर्बळाची देवा ॥ध्रु.॥ अवघियाचा ठाव। पायांवरि जीवभाव ॥2॥ चित्ताचें आसन । तुका करितो कीर्तन ॥3॥ 1287 आली सलगी पायांपाशीं । होइल तैसी करीन ॥1॥ आणीक आह्मीं कोठें जावें । येथें जीवें वेचलों ॥ध्रु.॥ अवघ्या निरोपणा भाव । हा चि ठाव उरलासे ॥2॥ तुका ह्मणे पाळीं लळे। कृपाळुवे विठ्ठले ॥3॥ 1288 देह आणि देहसंबंधें निंदावीं । इतरें वंदावीं श्वानशूकरें ॥1॥ येणें नांवें जाला मी माझ्याचा झाडा । मोहा नांवें खोडा गर्भवास ॥ध्रु.॥ गृह आणि वित्त स्वदेशा विटावें । इतरा भेटावें श्वापदझाडां ॥2॥ तुका ह्मणे मी हें माझें न यो वाचे । येणें नांवें साचे साधुजन ॥3॥ 1289 देवाचिये माथां घालुनियां भार । सांडीं किळवर ओंवाळूनि ॥1 ॥ नाथिला हा छंद अभिमान अंगीं । निमित्याचे वेगीं सारीं ओझें ॥ध्रु.॥ करुणावचनीं लाहो एकसरें । नेदावें दुसरें आड येऊं ॥2॥ तुका ह्मणे सांडीं लटिक्याचा संग । आनंद तो मग प्रगटेल ॥3॥ 1290 देह नव्हे मी हें सरे । उरला उरे विठ्ठल ॥1॥ ह्मणऊनि लाहो करा । काळ सारा चिंतनें ॥ध्रु.॥ पाळणाची नाहीं चिंता । ठाव रिता देवाचा ॥2॥ तुका ह्मणे जीवासाटीं । देव पोटीं पडेल ॥3॥ 1291 पृथक मी सांगों किती । धर्म नीती सकळां ॥1॥ अवघियांचा एक ठाव । शुद्ध भाव विठ्ठलीं ॥ध्रु.॥ क्षराअक्षराचा भाग । करा लाग पंढरीये ॥2॥ तुका ह्मणे आगमींचें । मथिलें साचें नवनीत ॥3॥ 1292 पुण्यविकरा तें मातेचें गमन । भाडी ऐसें धन विटाळ तो ॥1॥ आत्महत्यारा हा विषयांचा लोभी । ह्मणावें तें नाभी करवी दंड ॥ध्रु.॥ नागवला अल्प लोभाचिये साटीं । घेऊनि कांचवटि परिस दिला ॥2॥ तुका ह्मणे हात झाडिले परत्रीं । श्रम तो चि श्रोत्रीं वेठी केली ॥3॥ 1293 अंतरींचें ध्यान । मुख्य या नांवें पूजन ॥1॥ उपाधि तें अवघें पाप । गोड निरसतां संकल्प ॥ध्रु.॥ आYाा पाळावी हा धर्म । जाणते हो जाणा वर्म ॥2॥ तुका ह्मणे वृित्त । अविट हे सहज िस्थति ॥3॥ 1294 मूळ करणें संतां । नाहीं मिळत उचिता ॥1॥ घडे कासयानें सेवा । सांग ब्रह्मांडाच्या जीवा ॥ध्रु.॥ सागर सागरीं । सामावेसी कैंची थोरी ॥2॥ तुका ह्मणे भावें । शरण ह्मणवितां बरवें ॥3॥ 1295 बरवी नामावळी । तुझी महादोषां होळी ॥1॥ जालें आह्मांसी जीवन । धणीवरि हें सेवन ॥ध्रु.॥ सोपें आणि गोड । किती अमृता ही वाड ॥2॥ तुका ह्मणे अच्युता । आमचा कल्पतरु दाता ॥3॥ 1296 त्रुशाकाळें उदकें भेटी । पडे मिठी आवडीची ॥1॥ ऐसियाचा हो कां संग । जिवलग संतांचा ॥ध्रु.॥ मिष्टान्नाचा योग भुके । ह्मणतां चुके पुरेसें ॥2॥ तुका ह्मणे माते बाळा । कळवळा भेटीचा ॥3॥ 1297 कुचराचे श्रवण । गुणदोषांवरि मन ॥1॥ असोनियां नसे कथे । मूर्ख अभाग्य तें तेथें ॥ध्रु.॥ निरर्थक कारणीं । कान डोळे वेची वाणी ॥2॥ पापाचे सांगाती । तोंडीं ओढाळांचे माती ॥3॥ हिताचिया नांवें । वोस पडिले देहभावें ॥4॥ फजीत करूनि सांडीं । तुका करी बोडाबोडी ॥5॥ 1298 जग तरि आह्मां देव । परि हे निंदितों स्वभाव ॥1॥ येतो हिताचा कळवळा । पडती हातीं ह्मुन काळा ॥ध्रु.॥ नाहीं कोणी सखा । आह्मां निपराध पारिखा ॥2॥ उपक्रमें वदे । तुका वर्मासी तें भेदे ॥3॥ 1299 सोपें वर्म आह्मां सांगितलें संतीं । टाळ दिंडी हातीं घेउनि नाचा ॥1॥ समाधीचें सुख सांडा ओंवाळून । ऐसें हें कीर्तन ब्रह्मरस ॥ध्रु.॥ पुढती घडे चढतें सेवन आगळें । भिHभाग्यबळें निर्भरता ॥2॥ उपजों चि नये संदेह चित्तासी । मुिH चारी दासी हरिदासांच्या ॥3॥ तुका ह्मणे मन पावोनि विश्रांती । त्रिविध नासती ताप क्षणें ॥4॥ 1300 गंगा न देखे विटाळ । तें चि रांजणीं ही जळ ॥1॥ अल्पमहदा नव्हे सरी । विटाळ तो भेद धरी ॥ध्रु.॥ काय खंडिली भूमिका । वर्णा पायरिकां लोकां ॥2॥ तुका ह्मणे अगीविण । बीजें वेगळीं तों भिन्न ॥3॥ 1301 देवावरिल भार । काढूं नये कांहीं पर ॥1॥ तानभुके आठवण । घडे तें बरें चिंतन ॥ध्रु.॥ देखावी नििंश्चती । ते चि अंतर श्रीपती ॥2॥ वैभव सकळ । तुका मानितो विटाळ ॥3॥ 1302 थुंकोनियां मान । दंभ करितों कीर्तन ॥1॥ जालों उदासीन देहीं । एकाविण चाड नाहीं ॥ध्रु.॥ अर्थ अनर्थ सारिखा । करूनि ठेविला पारिखा ॥2॥ उपाधिवेगळा । तुका राहिला सोंवळा ॥3॥ 1303 काय हएाचें घ्यावें । नित्य नित्य कोणें गावें ॥1॥ केलें हरिकथेनें वाज । अंतरोनी जाते निज ॥ध्रु.॥ काम संसार । अंतरीं हे करकर ॥2॥ तुका ह्मणे हेंड । ऐसे मानिती ते लंड ॥3॥ 1304 वदे साक्षत्वेंसीं वाणी । नारायणीं मििश्रत ॥1॥ न लगे कांहीं चाचपावें । जातों भावें पेरीत ॥ध्रु.॥ भांडार त्या दातियाचें। मी कैचें ये ठायीं ॥2॥ सादावीत गेला तुका । येथें एकाएकीं तो ॥3॥ 1305 ऐसी जिव्हा निकी । विठ्ठल विठ्ठल कां न घोकी ॥1॥ जेणें पाविजे उद्धार । तेथें राखावें अंतर ॥ध्रु.॥ गुंपोनि चावटी । तेथें कोणा लाभें भेटी ॥2॥ तुका ह्मणे कळा । देवाविण अमंगळा ॥3॥ 1306 साजे अळंकार । तरि भोगितां भ्रतार ॥1॥ व्यभिचारा टाकमटिका । उपहास होती लोकां ॥ध्रु.॥ शूरत्वाची वाणी । रूप मिरवे मंडणीं ॥2॥ तुका ह्मणे जिणें । शर्त्तीविण लाजिरवाणें ॥3॥ 1307 मानामान किती । तुझ्या क्षुल्लका संपत्ती ॥1॥ जा रे चाळवीं बापुडीं । कोणी धरिती तीं गोडी ॥ध्रु.॥ रििद्धसिद्धी देसी। आह्मीं चुंभळें नव्हों तैसीं ॥2॥ तुका ह्मणे ठका । ऐसें नागविलें लोकां ॥3॥ 1308 पाहातोसी काय । आतां पुढें करीं पाय ॥1॥ वरि ठेवूं दे मस्तक । ठेलों जोडूनि हस्तक ॥ध्रु.॥ बरवें करीं सम । नको भंगों देऊं प्रेम ॥2॥ तुका ह्मणे चला । पुढती सामोरे विठ्ठला ॥3॥ 1309 भH ऐसे जाणा जे देहीं उदास । गेले आशापाश निवारूनि ॥1॥ विषय तो त्यांचा जाला नारायण । नावडे धन जन माता पिता ॥ध्रु.॥ निर्वाणीं गोविंद असे मागेंपुढें । कांहीं च सांकडें पडों नेदी ॥2॥ तुका ह्मणे सत्य कर्मा व्हावें साहे । घातलिया भये नकाऩ जाणें ॥3॥ 1310 तों च हीं क्षुल्लकें सखीं सहोदरें । नाहीं विश्वंभरें वोळखी तों ॥1॥ नारायण विश्वंभर विश्वपिता । प्रमाण तो होतां सकळ मिथ्या ॥ध्रु.॥ रवि नुगवे तों दीपिकाचें काज । प्रकाशें तें तेज सहज लोपे ॥2॥ तुका ह्मणे देहसंबंध संचितें । कारण निरुतें नारायणीं ॥3॥ 1311 यYा भूतांच्या पाळणा । भेद कारीये कारणा । पावावया उपासना । ब्रह्मस्थानीं प्रस्थान ॥1॥ एक परी पडिलें भागीं । फळ बीजाचिये अंगीं । धन्य तो चि जगीं । आदि अंत सांभाळी ॥ध्रु.॥ आवशक तो शेवट । मागें अवघी खटपट । चालों जाणे वाट । ऐसा विरळा एखादा ॥2॥ तुका होवोनि निराळा । क्षराअक्षरावेगळा । पाहे निगमकळा । बोले विठ्ठलप्रसादें ॥3॥ 1312 वेदपुरुष तरि नेती कां वचन । निवडूनि भिन्न दाखविलें ॥1॥ तुझीं वर्में तूं चि दावूनि अनंता । होतोसी नेणता कोण्या गुणें ॥ध्रु.॥ यYााचा भोHा तरि कां नव्हे सांग । उणें पडतां अंग क्षोभ घडे ॥2॥ वससी तूं या भूतांचे अंतरीं । तरि कां भेद हरी दावियेला ॥3॥ तपतिर्थाटणें तुझे मूतिऩदान । तरि कां अभिमान आड येतो ॥4॥ आतां क्षमा कीजे विनवितो तुका । देऊनियां हाका उभा द्वारीं ॥5॥ लोहागांवीं स्वामींच्या अंगावर ऊन पाणी घातलें - तो अभंग ॥1॥ 1313 जळे माझी काया लागला वोणवा । धांव रे केशवा मायबापा ॥1॥ पेटली सकळ कांति रोमावळी । नावरे हे होळी दहन जालें ॥ध्रु.॥ फुटोनियां दोन्ही भाग होऊं पाहे । पाहातोसी काय हृदय माझें ॥2॥ घेऊनि जीवन धांवें लवलाहीं । कवणाचें काहींहीं न चले येथें ॥3॥ तुका ह्मणे माझी तूं होसी जननी । आणीक निर्वाणीं कोण राखे ॥4॥ ॥1॥ 1314 अभH ब्राह्मण जळो त्याचें तोंड । काय त्यासी रांड प्रसवली ॥1॥ वैष्णव चांभार धन्य त्याची माता । शुद्ध उभयतां कुळ याती ॥ध्रु.॥ ऐसा हा निवाडा जालासे पुराणीं । नव्हे माझी वाणी पदरींची ॥2॥ तुका ह्मणे आगी लागो थोरपणा । दृिष्ट त्या दुर्जना न पडो माझी ॥3॥ नामदेव व पांडुरंग यांनी स्वप्नांत येऊन स्वामींस आYाा केली कीं कवित्व करणें - ते अभंग ॥2॥ 1315 नामदेवें केलें स्वप्नामाजी जागें । सवें पांडुरंगें येऊनियां ॥1॥ सांगितलें काम करावें कवित्व । वाउगें निमित्य बोलों नको ॥ध्रु.॥ माप टाकी सळ धरिली विठ्ठलें । थापटोनि केलें सावधान ॥2॥ प्रमाणाची संख्या सांगे शत कोटी । उरले शेवटीं लावी तुका ॥3॥ 1316 द्याल ठाव तरि राहेन संगती । संतांचे पंगती पायांपाशीं ॥1॥ आवडीचा ठाव आलोंसें टाकून । आतां उदासीन न धरावें ॥ध्रु.॥ सेवटील स्थळ निंच माझी वृित्त । आधारें विश्रांती पावइऩन ॥22॥ नामदेवापायीं तुक्या स्वप्नीं भेटी । प्रसाद हा पोटीं राहिलासे ॥3॥ ॥2॥ 1317 त्रिपुटीच्या योगें । कांहीं नव्हे कोणां जोगें । एक जातां लागें । एक पाठीं लागतें ॥1॥ मागें पुढें अवघा काळ । पळों नये न चले बळ । करितां कोल्हाळ । कृपे खांदां हरि वाहे ॥ध्रु.॥ पापपुण्यात्मयाच्या शHी । असती योजिल्या श्रीपती । यावें काकुलती। तेथें सत्तानायेका ॥2॥ तुका उभा पैल थडी । तरि हे प्रकाश निवडी । घातल्या सांगडी । तापे पेटीं हाकारी ॥3॥ 1318 देखण्याच्या तीन जाती । वेठी वार्ता अत्यंतीं ॥1॥ जैसा भाव तैसें फळ । स्वातीतोय एक जळ ॥ध्रु.॥ पाहे सांगे आणि जेवी । अंतर महदांतर तेवी ॥2॥ तुका ह्मणे हिरा । पारखियां मूढां गारा ॥3॥ 1319 अनुभवें अनुभव अवघा चि साधिला । तरि िस्थरावला मनु ठायीं ॥1॥ पिटूनियां मुसे आला अळंकार । दग्ध तें असार होऊनियां ॥ध्रु.॥ एक चि उरलें कायावाचामना । आनंद भुवनामाजी त्रयीं ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मी जिंकिला संसार । होऊनि किंकर विठोबाचे ॥3॥ 1320 ऐसिया संपत्ती आह्मां संवसारी । भोगाचिया परि काय सांगों ॥1॥ काम तो कामना भोगीतसे देवा । आिंळगणें हेवा चरण चुंबीं ॥ध्रु.॥ शांतीच्या संयोगें निरसला ताप । दुसरें तें पाप भेदबुिद्ध ॥2॥ तुका ह्मणे पाहें तिकडे सारिखें । आपुलें पारिखें निरसलें ॥3॥ 1321 राम राज्य राम प्रजा लोकपाळ । एक चि सकळ दुजें नाहीं ॥1॥ मंगळावांचूनि उमटेना वाणी । अखंड चि खाणी एकी रासी ॥ध्रु.॥ मोडलें हें स्वामी ठावाठाव सेवा । वाढवा तो हेवा कोणा अंगें ॥2॥ तुका ह्मणे अवघें दुमदुमिलें देवें । उरलें तें गावें हें चि आतां ॥3॥ 1322 निवडोनि वाण काढिले निराळे । प्रमाण डोहळे यावरि ते ॥1॥ जयाचा विभाग तयासी च फळे । देखणें निराळें कौतुकासी ॥ध्रु.॥ शूर तो ओळखे घायडायहात । येरां होइल मात सांगायासी ॥2॥ तुका ह्मणे माझी केळवते वाणी । केला निजस्थानीं जाणवसा ॥3॥ 1323 याजसाटीं केला होता आटाहास्ये । शेवटाचा दिस गोड व्हावा ॥1॥ आतां नििश्चतीनें पावलों विसांवा । खुंटलिया धांवा तृष्णेचिया ॥ध्रु.॥ कवतुक वाटे जालिया वेचाचें । नांव मंगळाचें तेणें गुणें ॥2॥ ह्मणे मुिH परिणिली नोवरी । आतां दिवस चारी खेळीमेळीं ॥3॥ 1324 भHीचिया पोटीं रत्नाचिया खाणी । बह्मींची ठेवणी सकळ वस्तु ॥1॥ माउलीचे मागें बाळकांची हरी । एका सूत्रें दोरी ओढतसे ॥ध्रु.॥ जेथील जें मागे तें रायासमोर । नाहींसें उत्तर येत नाहीं ॥2॥ सेवेचिये सत्ते धनी च सेवक । आपुलें तें एक न वंची कांहीं ॥3॥ आदिअंताठाव असे मध्यभाग । भोंवतें भासे मग उंचासनी ॥4॥ भावारूढ तुका जाला एकाएकीं । देव च लौकिकीं अवघा केला ॥5॥ 1325 सांगतां दुर्लभ Yाानाचिया गोष्टी । अनुभव तो पोटीं कैचा घडे ॥1॥ भजनाचे सोइऩ जगा परिहार । नेणत्यां सादर चित्त कथे ॥ध्रु.॥ नाइकवे कानीं साधन उपाय । ऐकतो गाय हरुषें गीत ॥2॥ नव्हे आराणूक जावयासी वना । वेध कामिमना हरिकथेचा ॥3॥ काळाच्या साधना कोणा अंगीं बळ । चिंतना मंगळ अष्टप्रहर ॥4॥ तुका ह्मणे आह्मी खेळों भातुकुलें । विभागासी मुलें भोळीं येथें ॥5॥ 1326 जाणपण बरें देवाचे शिरीं । आह्मी ऐसीं बरीं नेणतीं च ॥1॥ देखणियांपुढें रुचे कवतुक । उभयतां सुख वाढतसे ॥ध्रु.॥ आशंकेचा बाधा नाहीं लडिवाळां । चित्त वरि खेळा समबुिद्ध ॥2॥ तुका ह्मणे दिशा मोकऑया सकळा । अवकाशीं खेळा ठाव जाला ॥3॥ 1327 वचनांचे मांडे दावावे प्रकार । काय त्या साचार कौतुकाचे ॥1॥ जातां घरा मागें । उरों नेणें खंती । मिळाल्या बहुतीं फांकलिया ॥ध्रु.॥ उदयीं च अस्त उदयो संपादला । कल्पनेचा केला जागेपणें ॥2॥ जाणवूनि गेला हांडोरियां पोरां । सावध इतरां करुनी तुका ॥3॥ स्वामीस संतांनीं पुसलें कीं तुह्मांस वैराग्य कोण्या प्रकारें जालें तें सांगा - ते अभंग ॥ 3 ॥ 1328 याति शूद्र वैश केला वेवसाव । आदि तो हा देव कुळपूज्य ॥1॥ नये बोलों परि पािळलें वचन । केलियाचा प्रश्न तुह्मीं संतीं ॥ध्रु.॥ संवसारें जालों अतिदुःखें दुखी । मायबाप सेखीं कर्मलिया ॥2॥ दुष्काळें आटिलें द्रव्यें नेला मान । स्त्री एकी अन्न अन्न करितां मेली ॥3॥ लज्जा वाटे जीवा त्रासलों या दुःखें । वेवसाय देख तुटी येतां ॥4॥ देवाचें देऊळ होतें तें भंगलें । चित्तासी जें आलें करावेंसें ॥5॥ आरंभीं कीर्तन करीं एकादशी । नव्हतें अभ्यासीं चित्त आधीं ॥6॥ कांहीं पाठ केलीं संतांचीं उत्तरें। विश्वासें आदरें करोनियां ॥7॥ गाती पुढें त्यांचें धरावें धृपद । भावें चित्त शुद्ध करोनियां ॥8॥ संताचें सेविलें तीर्थ पायवणी । लाज नाहीं मनीं येऊं दिली ॥9॥ टाकला तो कांहीं केला उपकार । केलें हें शरीर कष्टवूनि ॥10॥ वचन मानिलें नाहीं सहुदाऩचें । समूळ प्रपंचें वीट आला ॥11॥ सत्यअसत्यासी मन केलें ग्वाही । मानियेलें नाहीं बहुमतां ॥12॥ मानियेला स्वप्नीं गुरूचा उपदेश । धरिला विश्वास दृढ नामीं ॥13॥ यावरि या जाली कवित्वाची स्फूतिऩ । पाय धरिले चित्तीं विठोबाचे ॥14॥ निषेधाचा कांहीं पडिला आघात । तेणें मध्यें चित्त दुखविलें ॥15॥ बुडविल्या वहएा बैसलों धरणें । केलें नारायणें समाधान ॥16॥ विस्तारीं सांगतां बहुत प्रकार । होइऩल उशीर आतां पुरे ॥17॥ आतां आहे तैसा दिसतो विचार । पुढील प्रकार देव जाणे ॥18॥ भHा नारायण नुपेक्षी सर्वथा । कृपावंत ऐसा कळों आलें ॥19॥ तुका ह्मणे माझें सर्व भांडवल । बोलविले पांडुरंगें ॥20॥ 1329 ऐका वचन हें संत । मी तों आगळा पतित । काय काजें प्रीत । करीतसां आदरें ॥1॥ माझें चित्त मज ग्वाही । सत्य तरलों मी नाहीं । एकांचिये वांहीं । एक देखीं मानिती ॥ध्रु.॥ बहु पीडिलों संसारें । मोडीं पुसें पिटीं ढोरें । न पडतां पुरें । या विचारें राहिलों ॥2॥ सहज सरलें होतें कांहीं । द्रव्य थोडें बहु तें ही । त्याग केला नाहीं । दिलें द्विजां याचकां ॥3॥ िप्रयापुत्रबंधु । यांचा तोडिला संबंधु । सहज जालों मंदु । भाग्यहीन करंटा ॥4॥ तोंड न दाखवे जना । शिरें सांदी भरें राणां । एकांत तो जाणां । तयासाटीं लागला ॥5॥ पोटें पिटिलों काहारें । दया नाहीं या विचारें । बोलावितां बरें । सहज ह्मणें यासाटीं ॥6॥ सहज वडिलां होती सेवा । ह्मणोनि पूजितों या देवा । तुका ह्मणे भावा । साटीं झणी घ्या कोणी ॥7॥ 1330 बरें जालें देवा निघालें दिवाळें । बरी या दुष्काळें पीडा केली ॥1॥ अनुतापें तुझें राहिलें चिंतन । जाला हा वमन संवसार ॥ध्रु.॥ बरें जालें जगीं पावलों अपमान । बरें गेलें धन ढोरें गुरें ॥3॥ बरें जालें नाहीं धरिली लोकलाज । बरा आलों तुज शरण देवा ॥4॥ बरें जालें तुझें केलें देवाइऩल । लेंकरें बाइऩल उपेिक्षलीं ॥5॥ तुका ह्मणे बरें व्रत एकादशी । केलें उपवासीं जागरण ॥6॥ ॥3॥ 1331. बोलावा विठ्ठल पाहावा विठ्ठल । करावा विठ्ठल जीवभाव ॥1॥ येणें सोसें मन जालें हांवभरी । परती माघारी घेत नाहीं ॥ध्रु.॥ बंधनापासूनि उकलली गांठी । देतां आली मिठी सावकाशें ॥2॥ तुका ह्मणे देह भारिला विठ्ठलें । कामक्रोधें केलें घर रितें ॥3॥ 1332 मीचि मज व्यालों । पोटा आपुलिया आलों ॥1॥ आतां पुरले नवस । निरसोनी गेली आस ॥ध्रु.॥ जालों बरा बळी। गेलों मरोनि तेकाळीं ॥2॥ दोहींकडे पाहे । तुका आहे तैसा आहे ॥3॥ 1333 जग अवघें देव । मुख्य उपदेशाची ठेव ॥1॥ आधीं आपणयां नासी । तरि उतरे ये कसीं ॥ध्रु.॥ ब्रह्मYाानाचें कोठार । तें हें निश्चयें उत्तर ॥2॥ तुका ह्मणे ते उन्मनी । नास कारया कारणीं ॥3॥ 1334 साधनांच्या कळा आकार आकृति । कारण नवनीतीं मथनाचें ॥1॥ पिक्षयासी नाहीं मारगीं आडताळा । अंतराक्षी फळासी चि पावे ॥ध्रु.॥ भHीची जोडी ते उखत्या चि साटीं । उणें पुरें तुटी तेथें नाहीं ॥2॥ तुका ह्मणे आलें सांचत सांचणी । आजि जाली क्षणी एकसरें ॥33॥ 1335 नाहीं येथें वाणी । सकळां वणाअ घ्यावी धणी ॥1॥ जालें दर्पणाचें अंग । ज्याचा त्यासी दावी रंग ॥ध्रु.॥ एका भावाचा एकांत । पीक पिकला अनंत ॥2॥ तुका खळे दाणीं । करी बैसोनी वांटणी ॥3॥ 1336 ठेविलें जतन । करूनियां निज धन ॥1॥ जयापासाव उत्पित्त । तें हें बीज धरिलें हातीं ॥ध्रु.॥ निवडिलें वरळा भूस । सार आइन जिनस ॥2॥ तुका ह्मणे नारायण । भाग संचिताचा गुण ॥3॥ 1337 भ्रमना पाउलें वेचिलीं तीं वाव । प्रवेशतां ठाव एक द्वार ॥1॥ सार तीं पाउलें विठोबाचीं जीवीं । कोणीं न विसंभावीं क्षणभरि ॥ध्रु.॥ सुलभ हें केलें सकळां जीवन । काुंफ्कावें चि कान न लगेसें ॥2॥ तुका ह्मणे येथें सकळ ही कोड । पुरे मूळ खोड विस्ताराचें ॥3॥ 1338 कांहीं जाणों नये पांडुरंगाविण । पाविजेल सीण संदेहानें ॥1॥ भलतिया नावें आळविला पिता । तरि तो जाणता कळवळा ॥ध्रु.॥ अळंकार जातो गौरवितां वाणी । सर्वगात्रा धणी हरिकथा ॥2॥ तुका ह्मणे उपज विल्हाळे आवडी । करावा तो घडी घडी लाहो ॥3॥ 1339 बीजापोटीं पाहे फळ । विध न करितां सकळ ॥1॥ तया मूर्ख ह्मणावें वेडें । कैसें तुटेल सांकडें ॥ध्रु.॥ दावितिया वाट। वेठी धरूं पाहे चाट ॥2॥ पुढिल्या उपाया । तुका ह्मणे राखे काया ॥3॥ 1340 मातेचीं जो थानें फाडी । तया जोडी कोण ते ॥1॥ वेदां निंदी तो चांडाळ । भ्रष्ट सुतकिया खळ ॥ध्रु.॥ अगी लावी घरा । मग वसती कोठें थारा ॥2॥ तुका ह्मणे वर्म । येरा नाचवितो भ्रम ॥3॥ 1341 वेश वंदाया पुरते । कोण ब्राह्मण निरुते ॥1॥ ऐसें सांगा मजपाशीं । संतां निरवितों येविशीं ॥ध्रु.॥ असा जी प्रवीण । ग्रंथीं कळे शुद्धहीण ॥2॥ तुका ह्मणे लोपें । सत्याचिया घडती पापें ॥3॥ 1342 ज्या ज्या आह्मांपाशीं होतील ज्या शिH । तेणें हा श्रीपती अळंकारूं ॥1॥ अवघा पायांपाशीं दिला जीवभाव । जन्ममरणाठाव पुसियेला ॥ध्रु.॥ ज्याचें देणें त्यासी घातला संकल्प। बंधनाचें पाप चुकविलें ॥2॥ तुका ह्मणे येथें उरला विठ्ठल । खाये बोले बोल गाये नाचे ॥3॥ 1343 आह्मी आळीकरें । प्रेमसुखाचीं लेंकुरें ॥1॥ पायीं गोविली वासना । तुश केलें ब्रह्मYााना ॥ध्रु.॥ येतां पाहें मुळा । वाट पंढरीच्या डोळां ॥2॥ तुका ह्मणे स्थळें । मग मी पाहेन सकळें ॥3॥ 1344 आइत्याची राशी । आली पाकसिद्धीपाशीं ॥1॥ आतां सांडोनि भोजन । भिके जावें वेडेपणें ॥ध्रु.॥ उसंतिली वाट । मागें परतावें फुकट ॥2॥ तुका ह्मणे वाणी । वेचों बैसोन ठाकणीं ॥3॥ 1345 धन्ये शुद्ध जाती । धरीं लौकरी परती ॥1॥ ऐकिलें तें चि कानीं । होय परिपाक मनीं ॥ध्रु.॥ कळवळा पोटीं । सावधान हितासाठीं ॥2॥ तुका ह्मणे भाव । त्याचा तो चि जाणां देव ॥3॥ 1346 जीवित्व तें किती । हें चि धरितां बरें चित्तीं ॥1॥ संत सुमनें उत्तरें । मृदु रसाळ मधुरें ॥ध्रु.॥ विसांवतां कानीं । परिपाक घडे मनीं ॥2॥ तुका ह्मणे जोडी । हाय जतन रोकडी ॥3॥ 1347 अभिमानाची स्वामिनी शांति । महkव घेती सकळ ॥1॥ कळोनि ही न कळे वर्म । तरि श्रम पावती ॥ध्रु.॥ सर्व सत्ता करितां धीर । वीर्यां वीर आगळा ॥2॥ तुका ह्मणे तिखट तिखें । मृदसखें आवडी ॥3॥ 1348 भोजन तें पाशांतीचें । निंचें उंचें उसाळी ॥1॥ जैशी कारंज्याची कळा । तो जिव्हाळा स्वहिता ॥ध्रु.॥ कल्पना ते देवाविण । न करी भिन्न इतरीं ॥2॥ तुका ह्मणे पावे भूती । ते नििंश्चती मापली ॥3॥ 1349 पोटापुरतें काम । परि अगत्य तो राम ॥1॥ कारण तें हें चि करीं । चित्तीं पांडुरंग धरीं ॥ध्रु.॥ प्रारब्धी हेवा । जोडी देवाची ते सेवा ॥2॥ तुका ह्मणे बळ । बुद्धी वेचूनि सकळ ॥3॥ 1350 बहुतां जन्मां अंतीं । जोडी लागली हे हातीं ॥1॥ मनुष्यदेहा ऐसा ठाव । धरीं पांडुरंगीं भाव ॥ध्रु.॥ बहु केला फेरा । येथें सांपडला थारा ॥2॥ तुका ह्मणे जाणे । ऐसे भले ते शाहाणे॥3॥ 1351 रूप नांवें माया बोलावया ठाव । भागा आले भाव तयावरि ॥1॥ सींव वाटे परी न खंडे पृथिवी । शाहाणे ते जीवीं समजती ॥ध्रु.॥ पोटा आलें तिच्या लोळे मांडएांवरि । पारखी न करी खंतीं चित्तीं ॥2॥ तुका ह्मणे भHीसाटीं हरिहर । अरूपीचें क्षरविभाग हें ॥3॥ 1352 लेकराची आळी न पुरवी कैसी । काय तयापाशीं उणें जालें ॥1॥ आह्मां लडिवाळां नाहीं तें प्रमाण । कांहीं ब्रह्मYाान आत्मिस्थति ॥ध्रु.॥ वचनाचा घेइऩन अनुभव पदरीं । जें हें जनाचारीं मिरवलें ॥2॥ तुका ह्मणे माझी भोिळवेची आटी । दावीन शेवटीं कौतुक हें ॥3॥ 1353 आर्तभूतांप्रति । उत्तम योजाव्या त्या शिH ॥1॥ फळ आणि समाधान । तेथें उत्तम कारण ॥ध्रु.॥ अल्पें तो संतोषी। स्थळीं सांपडे उदेसीं ॥2॥ सहज संगम । तुका ह्मणे तो उत्तम ॥3॥ 1354 मुळाचिया मुळें । दुःखें वाढती सकळे ॥1॥ ऐसा योगियांचा धर्म । नव्हे वाढवावा श्रम ॥ध्रु.॥ न कळे आवडी । कोण आहे कैसी घडी ॥2॥ तुका ह्मणे थीत । दुःख पाववावें चित्त ॥3॥ 1355 भाग्यवंतां हें चि काम । मापी नाम वैखरी ॥1॥ आनंदाची पुिष्ट अंगीं । श्रोते संगीं उद्धरती ॥ध्रु.॥ पिकविलें तया खाणें किती । पंगतीस सुकाळ ॥2॥ तुका करी प्रणिपात । दंडवत आचारियां ॥3॥ 1356 लटिकें तें रुचे । साच कोणां ही न पचे ॥1॥ ऐसा माजल्याचा गुण । भोगें कळों येइल सीण ॥ध्रु.॥ वाढवी ममता । नाहीं वरपडला तो दूतां ॥2॥ कांहीं न मनी माकड । तुका उपदेश हेकड ॥3॥ 1357 कौतुकाची सृष्टी । कौतुकें चि केलें कष्टी ॥1॥ मोडे तरी भलें खेळ । फांके फांकिल्या कोल्हाळ ॥ध्रु.॥ जाणणियासाटीं। भय सामावलें पोटीं ॥2॥ तुका ह्मणे चेता । होणें तें तूं च आइता ॥3॥ 1358 भोवंडींसरिसें । अवघें भोंवत चि दिसे ॥1॥ ठायीं राहिल्या निश्चळ । आहे अचळीं अचळ ॥ध्रु.॥ एक हाकेचा कपाटीं। तेथें आणीक नाद उठी ॥2॥ अभ्रें धांवे शशी । तुका असे ते तें दुसरें भासी ॥3॥ 1359 नव्हों आह्मी आजिकालीचीं । काचीं कुचीं चाळवणी ॥1॥ एके ठायीं मूळडाळ । ठावा सकळ आहेसी ॥ध्रु.॥ तुमचें आमचेंसें कांहीं । भिन्न नाहीं वांटलें ॥2॥ तुका ह्मणे जेथें असें । तेथें दिसें तुमचासा ॥3॥ 1360 योग्याची संपदा त्याग आणि शांति । उभयलोकीं कीतिऩ सोहळा मान ॥1॥ येरयेरांवरी जायांचें उसिणें । भाग्यस्थळीं देणें झाडावेसीं ॥ध्रु.॥ केलिया फावला ठायींचा तो लाहो । तृष्णेचा तो काहो काव्हवितो ॥2॥ तुका ह्मणे लाभ अकर्तव्या नांवें । शिवपद जीवें भोगिजेल ॥3॥ 1361 मरणा हातीं सुटली काया । विचारें या निश्चयें ॥1॥ नासोनियां गेली खंती । सहजिस्थति भोगाचे ॥ध्रु.॥ न देखें सें जालें श्रम । आलें वर्म हाता हें ॥2॥ तुका ह्मणे कैची कींव । कोठें जीव निराळा ॥3॥ 1362 नव्हे ब्रह्मचर्य बाइलेच्या त्यागें । वैराग्य वाउगें देशत्यागें ॥1॥ काम वाढे भय वासनेच्या द्वारें । सांडावें तें धीरें आचावाचे ॥ध्रु.॥ कांपवूनि टिरी शूरत्वाची मात । केलें वाताहात उचित काळें ॥2॥ तुका ह्मणे करी जिव्हेसी विटाळ । लटिक्याची मळ स्तुति होतां ॥3॥ 1363 नको सांडूं अन्न नको सेवूं वन । चिंतीं नारायण सर्व भोगीं ॥1॥ मातेचिये खांदीं बाळ नेणे सीण । भावना त्या भिन्न मुंडाविया ॥ध्रु.॥ नको गुंपों भोगीं नको पडों त्यागीं । लावुनि सरें अंगीं देवाचिया ॥2॥ तुका ह्मणे नको पुसों वेळोवेळां । उपदेश वेगळा उरला नाहीं ॥3॥ 1364 अवघी मिथ्या आटी । राम नाहीं तंव कंठीं ॥1॥ सावधान सावधान । उगवीं संकल्पीं हें मन ॥ध्रु.॥ सांडिलें तें मांडे। आघ्र उरल्या काळें दंडे ॥2॥ तुका ह्मणे आलें भागा । देउनि चिंतीं पांडुरंगा ॥3॥ 1365 न संगावें वर्म । जनीं असों द्यावा भ्रम ॥1॥ उगींच लागतील पाठीं । होतीं रितीं च हिंपुटीं ॥ध्रु.॥ सिकविल्या गोटी । शिकोनि धरितील पोटीं ॥2॥ तुका ह्मणे सीण । होइल अनुभवाविण ॥3॥ 1366 जातिविजातीची व्हावयासि भेटी । संकल्प तो पोटीं वाहों नये ॥1॥ होणार तें घडो होणाराच्या गुणें । होइल नारायणें निमिऩलें तें ॥ध्रु.॥ व्याघ्राचिये भुके वधावी ते गाय । याचें नांव काय पुण्य असे ॥2॥ तुका ह्मणे न करी विचार पुरता । गरज्याची माता पिता खर ॥3॥ 1367 शाहाणियां पुरे एक चि वचन । विशारती खुण ते चि त्यासी ॥1॥ उपदेश असे बहुतांकारणें । घेतला तो मनें पाहिजे हा ॥ध्रु.॥ फांसावेना तरिं दुःख घेतें वाव । मग होतो जीव कासावीस ॥2॥ तुका ह्मणे नको राग धरूं झोंडा । नुघडितां पीडा होइल डोळे ॥3॥ 1368 अभिन्नव सुख तरि या विचारें । विचारावें बरें संतजनीं ॥1॥ रूपाच्या आठवें दोन्ही ही आपण । वियोगें तो क्षीण होत नाहीं ॥ध्रु.॥ पूजा तरि चित्तें कल्पा तें ब्रह्मांड । आहाच तो खंड एकदेसी ॥2॥ तुका ह्मणे माझा अनुभव यापरि । डोइऩ पायांवरि ठेवीतसें ॥3॥ 1369 नटनाटए तुह्मी केलें याच साटीं । कवतुकें दृष्टी निववावी ॥1॥ नाहीं तरि काय कळलें चि आहे । वाघ आणि गाय लांकडाची ॥ध्रु.॥ अभेद चि असे मांडियेलें खेळा । केल्या दीपकळा बहुएकी ॥2॥ तुका ह्मणे रूप नाहीं दर्पणांत । संतोषाची मात दुसरें तें ॥3॥ 1370 रवीचा प्रकाश । तो चि निशी घडे नाश । जाल्या बहुवस । तरि त्या काय दीपिका ॥1॥ आतां हा चि वसो जीवीं । माझे अंतरी गोसावीं । होऊं येती ठावीं । काय वर्में याच्यानें ॥ध्रु.॥ सवें असतां धणी । आड येऊं न सके कोणी । न लगे विनवणी । पृथकाची करावी ॥2॥ जन्माचिया गति । येणें अवघ्या खुंटती । कारण ते प्रीति । तुका ह्मणे जवळी ॥3॥ 1371 ऐसे सांडुनियां घुरे । किविलवाणी दिसां कां रे । कामें उर भरे । हातीं नुरे मृित्तका ॥1॥ उदार हा जगदानी । पांडुरंग अभिमानी । तुळसीदळ पाणी । चिंतनाचा भुकेला ॥ध्रु.॥ न लगे पुसावी चाकरी । कोणी वकील ये घरीं । त्याचा तो चाकरी । पारपत्य सकळ ॥2॥ नाहीं आडकाटी । तुका ह्मणे जातां भेटी । न बोलतां मिठी । उगी च पायीं घालावी ॥3॥ 1372 उपकारी असे आरोणि उरला । आपुलें तयाला पर नाहीं ॥1॥ लाभावरि घ्यावें सांपडलें काम । आपला तो श्रम न विचारी ॥ध्रु.॥ जीवा ऐसें देखे आणिकां जीवांसी । निखळ चि रासि गुणांची च ॥2॥ तुका ह्मणे देव तयांचा पांगिला । न भंगे संचला धीर सदा ॥3॥ 1373 कोणा पुण्यें यांचा होइऩन सेवक । जींहीं द्वंदादिक दुराविलें ॥1॥ ऐसें वर्म मज दावीं नारायणा । अंतरीं च खुणा प्रकटोनि ॥ध्रु.॥ बहु अवघड असे संतभेटी । तरि जगजेठी करुणा केली ॥2॥ तुका ह्मणे मग नयें वृत्तीवरी । सुखाचे शेजारीं पहुडइऩन ॥3॥ 1374 क्षणक्षणां सांभािळतों । साक्षी होतों आपुला ॥1॥ न घडावी पायीं तुटी । मन मुठी घातलें ॥ध्रु.॥ विचारतों वचनां आधीं । धरूनि शुद्धी ठेविली ॥2॥ तुका ह्मणे मागें भ्यालों ॥ तरीं जालों जागृत ॥3॥ 1375 आणूनियां मना । आवघ्या धांडोिळल्या खुणा । देखिला तो राणा । पंढरपूरनिवासी ॥1॥ यासी अनुसरल्या काय । घडे ऐसें वांयां जाय । देखिले ते पाय । सम जीवीं राहाती ॥ध्रु.॥ तो देखावा हा विध । चिंतनें तें कार्य सिद्ध । आणिकां संबंध । नाहीं पर्वकाळासी ॥2॥ तुका ह्मणे खळ । हो क्षणें चि निर्मळ । जाऊनियां मळ । वाळवंटीं नाचती ॥3॥ 1376 धरितां ये पंढरीची वाट । नाहीं संकट मुHीचें ॥1॥ वंदूं येती देव पदें । त्या आनंदें उत्साहें ॥ध्रु.॥ नृत्यछंदें उडती रज । जे सहज चालतां ॥2॥ तुका ह्मणे गरुड टके । वैष्णव निके संभ्रम ॥3॥ 1377 नाम घेतां मन निवे । जिव्हे अमृत चि जरवे । होताती बरवे । ऐसे शकुन लाभाचे ॥1॥ मन रंगलें रंगलें । तुझ्या चरणीं िस्थरावलें । केलिया विठ्ठलें । ऐसी कृपा जाणावी ॥ध्रु.॥ जालें भोजनसें दिसे । चिरा पडोनि ठेला इच्छे । धालियाच्या ऐसें। अंगा येती उद्गार ॥2॥ सुख भेटों आलें सुखा । निध सांपडला मुखा । तुका ह्मणे लेखा । आतां नाहीं आनंदा ॥3॥ 1378 रुची रुची घेऊं गोडी । प्रेमसुखें जाली जोडी ॥1॥ काळ जाऊं नेदूं वांयां । चिंतितां विठोबाच्या पायां ॥ध्रु.॥ करूं भजन भोजन । धणी घेऊं नारायण ॥2॥ तुका ह्मणे जीव धाला । होय तुझ्यानें विठ्ठला ॥3॥ 1379 वेळोवेळां हें चि सांगें । दान मागें जगासि ॥1॥ विठ्ठल हे मंगळवाणी । घेऊं धणी पंगती ॥ध्रु.॥ वेचतसे पळें पळ । केलें बळ पाहिजे ॥2॥ तुका ह्मणे दुिश्चत नका । राहों फुका नाड हा ॥3॥ 1380 आणीक ऐसें कोठें सांगा । पांडुरंगा सारिखें ॥1॥ दैवत ये भूमंडळीं । उद्धार कळी पावितें ॥ध्रु.॥ कोठें कांहीं कोठें कांहीं । शोध ठायीं स्थळासी ॥2॥ आनेत्रींचें तीथाअ नासे । तीथाअ वसे वज्रलेप ॥3॥ पांडुरंगींचें पांडुरंगीं । पाप अंगीं राहेना ॥4॥ ऐसें हरें गिरिजेप्रति । गुहए िस्थती सांगितली ॥5॥ तुका ह्मणे तीर्थ क्षेत्र । सर्वत्र हें दैवत ॥6॥ 1381 पुराणींचा इतिहास । गोड रस सेविला ॥1॥ नव्हती हे आहाच बोल । मोकळें फोल कवित्व ॥ध्रु.॥ भावें घ्या रे भावें घ्या रे । येगदा जा रे पंढरिये ॥2॥ भाग्यें आलेति मनुष्यदेहा । तो हा पाहा विठ्ठल ॥3॥ पापपुण्या करील झाडा । जाइल पीडा जन्माची ॥4 ॥ घ्यावी हातीं टाळदिंडी । गावे तोंडीं गुणवाद ॥5॥ तुका ह्मणे घटापटा । न लगे वाटा शोधाव्या ॥6॥ 1382 कर्म धर्म नव्हती सांग । उण्या अंगें पतन ॥1॥ भलत्या काळें नामावळी । सुलभ भोळी भाविकां ॥ध्रु.॥ प्रायिश्चत्तें पडती पायां । गाती तयां वैष्णवां ॥2॥ तुका ह्मणे नुपजे दोष करा घोष आनंदे ॥3॥ 1383 पाहा रे हें दैवत कैसें । भिHपिसें भाविक ॥1॥ पाचारिल्या सरिसें पावे । ऐसें सेवे बराडी ॥ध्रु.॥ शुल्क काष्ठीं गुरुगुरी । लाज हरि न धरी ॥2॥ तुका ह्मणे अर्धनारी । ऐसीं धरी रूपडीं ॥3॥ 1384 बहुत सोसिले मागें न कळतां । पुढती काय आतां अंध व्हावें ॥1॥ एकाचिये अंगीं हें ठेवावें लावून । नये भिन्न भिन्ना चांचपडो ॥ध्रु.॥ कोण होइऩल तो ब्रह्मांडचाळक । आपणें चि हाके देइऩल हाके ॥2॥ तुका ह्मणे दिलीं चेतवूनि सुणीं । कौतुकावांचूनि नाहीं छळ ॥3॥ 1385 आश्चर्य या वाटे नसत्या छंदाचें । कैसें दिलें साचें करोनियां ॥1॥ दुजियासी तंव अकळ हा भाव । करावा तो जीव साक्ष येथें ॥ध्रु.॥ एकीं अनेकत्व अनेकीं एकत्व । प्रकृतिस्वभाव प्रमाणें चि ॥2॥ तुका ह्मणे करूं उगवूं जाणसी । कुशळ येविशीं तुह्मी देवा ॥3॥ 1386 अस्त नाहीं आतां एक चि मोहोरा । पासूनि अंधारा दुरि जालों ॥1॥ साक्षत्वें या जालों गुणाचा देखणा । करीं नारायणा तरी खरें ॥ध्रु.॥ आठवें विसरु पडियेला मागें । आलें तें चि भागें यत्न केलें ॥2॥ तुका ह्मणे माझा विनोद देवासी । आह्मी तुह्मां ऐसीं दोन्ही नव्हों ॥3॥ 1387 क्षर अक्षर हे तुमचे विभाग । कासयानें जग दुरी धरा ॥1॥ तैसे आह्मी नेणों पालटों च कांहीं । त्यागिल्याची नाहीं मागें चाड ॥ध्रु.॥ प्रतिपादिता तूं समविषमाचा । प्रसाद तो याचा पापपुण्य ॥2॥ तुका ह्मणे तुह्मां नाना अवगणीं । लागे संपादणी लटिक्याची ॥3॥ 1388 सर्वरसीं मीनलें चित्त । अखंडित आनंदु ॥1॥ गोत पति विश्वंभरीं । जाला हरि सोयरा ॥ध्रु.॥ वोळखी ते एका नांवें । इतरभावें खंडणा ॥2॥ तुका ह्मणे नांवें रूपें । दुसरीं पापें हारपलीं ॥3॥ 1389 मीं हें ऐसें काय जाती । अवघड किती पाहातां ॥1॥ नाहीं होत उल्लंघन । नसतां भिन्न दुसरें ॥ध्रु.॥ अंधारानें तेज नेलें। दृष्टीखालें अंतर ॥2॥ तुका ह्मणे सवें देव । घेतां ठाव दावील ॥3॥ 1390 कवेश्वरांचा तो आह्मांसी विटाळ । प्रसाद वोंगळ चिवडिती ॥1॥ दंभाचे आवडी बहिराट अंधळे । सेवटासि काळें होइल तोंड ॥ध्रु.॥ सोन्यासेजारी तों लाखेची जतन । सतंत ते गुण जैसेतैसे ॥2॥ सेव्य सेववता न पडतां ठावी । तुका ह्मणे गोवी पावती हीं ॥3॥ 1391 वाढलियां मान न मनावी नििश्चती । भूतांचिये प्रीती भूतपण ॥1॥ ह्मणऊनि मना लावावी कांचणी । इंिद्रयांचे झणी ओढी भरे ॥ध्रु.॥ एका एकपणें एकाचिये अंगीं । लागे रंग रंगीं मिळलिया ॥2॥ तुका ह्मणे देव निष्काम निराळा । जीवदशे चाळा चळणांचा ॥3॥ 1392 माया साक्षी आह्मी नेणों भीड भार । आप आणि पर नाहीं दोन्ही ॥1॥ सत्याचिये साटीं अवघा चि भरे । नावडे व्यापार तुटीचा तो ॥ध्रु.॥ पोंभािळता चरे अंतरींचें दुःख । लांसें फांसें मुख उघडावें ॥2॥ तुका ह्मणे नव्हे स्फीतीचा हा ठाव । निवाडएासी देव साक्षी केला ॥3॥ 1393 संतां आवडे तो काळाचा ही काळ । समर्थाचें बाळ जेवीं समर्थ ॥1॥ परिसतां तेथें नाहीं एकविणें । मोहें न पवे सीण ऐसें राखे ॥ध्रु.॥ केले अन्याय ते सांडवी उपचारें । न देखें दुसरें नासा मूळ ॥2॥ तुका ह्मणे मुख्य कल्पतरुछाया । काय नाहीं दया तये ठायीं ॥3॥ 1394 संतांच्या धीकारें अमंगळ जिणें । विश्वशत्रु तेणें सांडी परि ॥1॥ कुळ आणि रूप वांयां संवसार । गेला भरतार मोकलितां ॥ध्रु.॥ मूळ राखे तया फळा काय उणें । चतुर लक्षणें राखों जाणे ॥2॥ तुका ह्मणे सायास तो एके ठायीं । दीप हातीं तइऩ अवघें बरें ॥3॥ 1395 ओलें मूळ भेदी खडकाचें अंग । आभ्यासासी सांग कार्यसििद्ध ॥1॥ नव्हे ऐसें कांहीं नाहीं अवघड । नाहीं कइऩवाड तोंच वरि ॥ध्रु.॥ दोरें चिरा कापे पडिला कांचणी । अभ्यासें सेवनीं विष पडे ॥2॥ तुका ह्मणे कैंचा बैसण्यासी ठाव । जठरीं बाळा वाव एकाएकीं ॥3॥ 1396 अमर आहां अमर आहां । खरें कीं पाहा खोटें हें ॥1॥ न ह्मणां देह माझा ऐसा । मग भरवसा कळेल ॥ध्रु.॥ कैंचा धाक कैंचा धाक । सकिळक हें आपुलें ॥2॥ देव चि बरे देव चि बरे । तुका ह्मणे खरे तुह्मी ॥3॥ 1397 काम नाहीं काम नाहीं । जालों पाहीं रिकामा ॥1॥ फावल्या या करूं चेष्टा । निश्चळ दृष्टा बैसोनि ॥ध्रु.॥ नसत्या छंदें नसत्या छंदें । जग विनोदें वि†हडतसे ॥2॥ एकाएकीं एकाएकीं । तुका लोकीं निराळा ॥3॥ 1398 हातीं घेऊनियां काठी । तुका लागला किळवरा पाठी ॥1॥ नेऊनि निजविलें स्मशानीं । माणसें जाळी ते ठाकणीं ॥ध्रु.॥ काडिलें तें ओढें । मागील उपचाराचें पुढें ॥2॥ नाहीं वाटों आला भेव । सुख दुःख भोगिता देव ॥3॥ याजसाटीं हें निर्वाण । केलें कसियेलें मन ॥4॥ तुका ह्मणे अनुभव बरा । नाहीं तरी सास्त होय चोरा ॥5॥ 1399 कीर्तन चांग कीर्तन चांग । होय अंग हरिरूप ॥1॥ प्रेमाछंदें नाचे डोले । हारपला देहभाव ॥ध्रु.॥ एकदेशीं जीवकळा। हा सकळां सोयरा ॥2॥ तुका ह्मणे उरला देव । गेला भेव त्या काळें ॥3॥ 1400 न बोलेसी करा वाचा । उपाधीचा संबंध ॥1॥ एका तुमच्या नामाविण । अवघा सीण कळतसे ॥ध्रु.॥ संकल्पाचे ओढी मन । पापपुण्य सम चि ॥2॥ तुका ह्मणे नारायणीं । पावो वाणी विसांवा ॥3॥ 1401 प्रारब्धा हातीं जन । सुख सीण पावतसे ॥1॥ करितां घाइऩळाचा संग । अंगें अंग माखावें ॥ध्रु.॥ आविसा अंगें पीडा वसे । त्यागें असे बहु सुख ॥2॥ तुका ह्मणे जीव भ्याला । अवघ्या आला बाहेरी ॥3॥ 1402 आशा ते करविते बुद्धीचा लोप । संदेह तें पाप कैसें नव्हे ॥1॥ आपला आपण करावा विचार । प्रसन्न तें सार मन गोही ॥ध्रु.॥ नांवें रूपें अंगीं लाविला विटाळ । होतें त्या निर्मळ शुद्ध बुद्ध ॥2॥ अंधऑयानें नये देखण्याची चाली । चालों ऐसी बोली तुका बोले ॥3॥ 1403 जळो आतां नांव रूप । माझें पाप गांठींचें ॥1॥ संतांचिया चरणरजें । उतरूं ओझें मातीचें ॥ध्रु.॥ लटिकियाचा अभिमान । होता सीण पावित ॥2॥ तुका ह्मणे अरूपींचें । सुख साचें निनांवें ॥3॥ 1404 निंदा स्तुती करवी पोट । सोंग दाखवी बोभाट ॥1॥ जटा राख विटंबना । धीर नाहीं क्षमा मना ॥ध्रु.॥ शृंगारिलें मढें । जीवेंविण जैसें कुडें ॥2॥ तुका ह्मणे रागें । भलतें चावळे वाउगें ॥3॥ 1405 भिIयापत्र अवलंबणें । जळो जिणें लाजिरवाणें । ऐसियासी नारायणें । उपेक्षीजे सर्वथा ॥1॥ देवा पायीं नाहीं भाव। भिH वरी वरी वाव । समपिऩला जीव । नाहीं तो हा व्यभिचार ॥ध्रु.॥ जगा घालावें सांकडें । दीन होऊनि बापुडें । हें चि अभाग्य रोकडें । मूळ आणि विश्वास ॥2॥ काय न करी विश्वंभर । सत्य करितां निर्धार । तुका ह्मणे सार । दृढ पाय धरावे ॥3॥ 1406 भावबळें विष्णुदास । नाहीं नास पावत ॥1॥ योगभाग्यें घरा येती । सर्व शिH चालत ॥ध्रु.॥ पित्याचें जें काय धन । पुत्रा कोण वंचील ॥2॥ तुका ह्मणे कडे बैसों । तेणें असों निर्भर ॥3॥ 1407 कोरडएा गोठी चटक्या बोल । शिकल्या सांगे नाहीं ओल ॥1॥ कोण यांचें मना आणी । ऐकों कानीं नाइकोनि ॥ध्रु.॥ घरोघरीं सांगती Yाान । भूस सिणें कांडिती ॥2॥ तुका ह्मणे आपुल्या मति । काय रितीं पोकळें ॥3॥ 1408 नव्हतियाचा सोस होता । झडो आतां पदर ॥1॥ देखणें तें देखियेलें । आतां भलें सािक्षत्वें ॥ध्रु.॥ लाभें कळों आली हानि । राहों दोन्हीं निराळीं ॥2॥ तुका ह्मणे एकाएकीं । हा कां लोकीं पसारा ॥3॥ 1409 सोसें वाढे दोष । जाला न पालटे कस ॥1॥ ऐसें बरवें वचन । करितां तें नारायण ॥ध्रु.॥ असे प्रारब्ध नेमें । श्रमुचि उरे श्रम ॥2॥ सुख देते शांती । तुका ह्मणे धरितां चित्तीं ॥3॥ 1410 काय शरीरापें काम । कृपा साधावया प्रेम । उचिताचे धर्म । भागा आले ते करूं ॥1॥ देइऩन हाक नारायणा । तें तों नाकळे बंधना । पंढरीचा राणा । आइकोन धांवेल ॥ध्रु.॥ सातांपांचांचें गोठलें । प्रारब्धें आकारलें । आतां हें संचलें । असो भोगा सांभाळीं ॥2॥ फावली ते बरवी संधि । सावधान करूं बुद्धी । तुका ह्मणे मधीं । कोठें नेघें विसावा ॥3॥ 1411 न लगे देशकाळ । मंत्रविधानें सकळ । मनें चि निश्चळ । करूनि करुणा भाकावी ॥1॥ येतो बैसलिया ठाया । आसणें व्यापी देवराया । निर्मळ ते काया । अधिष्ठान तयाचें ॥ध्रु.॥ कल्पनेचा साक्षी । तरि आदरें चि लक्षी । आवडीनें भक्षी । कोरडें धान्य मटमटां ॥2॥ घेणें तरि भाव । लक्षी दासांचा उपाव। तुका ह्मणे जीव । जीवीं मेळविल अनंत ॥3॥ 1412 नाहीं आलें भिHसुख अनुभवा । तो मी Yाान देवा काय करूं ॥1॥ नसावें जी तुह्मी कांहीं नििंश्चतीनें । माझिया वचनें अभेदाच्या ॥ध्रु.॥ एकाएकीं मन नेदी समाधान । देखिल्या चरण वांचूनियां ॥2॥ तुका ह्मणे वाचा गुणीं लांचावली । न राह उगली मौन्य मज ॥3॥ 1413 मागतां विभाग । कोठें लपाल जी मग ॥1॥ संत साक्षी या वचना । त्यांसी ठाउकिया खुणा ॥ध्रु.॥ होइन धरणेकरी। मग मी रिघों नेदीं बाहेरी ॥2॥ तुका ह्मणे मी अक्षर । तुज देवपणाचा भार ॥3॥ 1414 मिटवण्याचे धनी । तुम्ही वेवसाय जनीं ॥1॥ कोण पडे ये लिगाडीं । केली तैसीं उगवा कोडीं ॥ध्रु.॥ केलें सांगितलें काम । दिले पाळूनियां धर्म ॥2॥ तुका ह्मणे आतां । असो तुमचें तुमचे माथां ॥3॥ 1415 समपिऩली वाणी । पांडुरंगीं घेते धणी ॥1॥ पूजा होते मुHाफळीं । रस ओविया मंगळीं ॥ध्रु.॥ धार अखंडित । ओघ चालियेला नित ॥2॥ पूर्णाहुति जीवें । तुका घेऊनि ठेला भावें ॥3॥ 1416 अवघा चि आकार ग्रासियेला काळें । एक चि निराळें हरिचें नाम ॥1॥ धरूनि राहिलों अविनाश कंठीं । जीवन हें पोटीं सांटविलें ॥ध्रु.॥ शरीरसंपित्त मृगजळभान । जाइऩल नासोन खरें नव्हे ॥2॥ तुका ह्मणे आतां उपाधीच्या नांवें । आणियेला देवें वीट मज ॥3॥ 1417 बोलणें चि नाहीं । आतां देवाविण कांहीं ॥1॥ एकसरें केला नेम । देवा दिले क्रोध काम ॥ध्रु.॥ पाहेन ते पाय । जोंवरि हे दृिष्ट धाय ॥2॥ तुका ह्मणे मनें । हे चि संकल्प वाहाणें ॥3॥ 1418 येथूनियां ठाव । अवघे लक्षायाचे भाव ॥1॥ उंची देवाचे चरण । तेथें जालें अधिष्ठान ॥ध्रु.॥ आघातावेगळा । असे ठाव हा निराळा ॥2॥ तुका ह्मणे स्थळ । धरूनि राहिलों अचळ ॥3॥ 1419 भरला दिसे हाट । अवघी वाढली खटपट । संचिताचे वाट । वाटाऊनि फांकती ॥1॥ भोगा ऐसे ठायाठाव । कर्मा त्रिविधाचे भाव । द्रष्टा येथें देव । विरहित संकल्पा ॥ध्रु.॥ दिला पाडूनियां धडा । पापपुण्यांचा निवाडा । आचरती गोडा । आचरणें आपुलाल्या ॥2॥ तुका ह्मणे पराधीनें । जालीं ओढलिया ॠणें । तुटती बंधनें । जरि देवा आळविते ॥3॥ 1420 आला भागासी तो करीं वेवसाव । परि राहो भाव तुझ्या पायीं ॥1॥ काय चाले तुह्मीं बांधलें दातारा । वाहिलिया भारा उसंतितों ॥ध्रु.॥ शरीर तें करी शरीराचे धर्म । नको देऊं वर्म चुकों मना ॥2॥ चळण फिरवी ठाव बहुवस । न घडो आळस चिंतनाचा ॥3॥ इंिद्रयें करोत आपुले व्यापार । आवडीसी थार देइप पायीं ॥4॥ तुका ह्मणे नको देऊं काळा हातीं । येतों काकुलती ह्मणऊनि ॥5॥ 1421 आह्मां अवघें भांडवल । येथें विठ्ठल एकला ॥1॥ कायावाचामनोभावें । येथें जीवें वेचलों ॥ध्रु.॥ परतें कांहीं नेणें दुजें। तkवबीजें पाउलें ॥2॥ तुका ह्मणे संतसंगें । येणें रंगें रंगलों ॥3॥ 1422 साहोनियां टोले उरवावें सार । मग अंगीकार ख†या मोलें ॥1॥ भोगाचे सांभाळीं द्यावें किळवर । संचित चि थार मोडूनियां ॥ध्रु.॥ महkवाचे ठायीं भोगावी अप्रतिष्ठा । विटवावें नष्टां पंचभूतां ॥2॥ तुका ह्मणे मग कैंचा संवसार । जयाचा आदर तें चि व्हावें ॥3॥ 1423 निर्वैर होणें साधनाचें मूळ । येर ते विल्हाळ सांडीमांडी ॥1॥ नाहीं चालों येती सोंगसंपादणी । निवडे अवसानीं शुद्धाशुद्ध ॥ध्रु.॥ त्यागा नांव तरी निविऩषयवासना । कारीयेकारणांपुरते विधि ॥2॥ तुका ह्मणे राहे चिंतनीं आवडी । येणें नांवें जोडी सत्यत्वेंशीं ॥3॥ 1424 पशु ऐसे होती Yाानी । चर्वणीं या विषयांचे ॥1॥ ठेवूनियां लोभीं लोभ । जाला क्षोभ आत्मत्वीं ॥ध्रु.॥ केला आणिकां वाढी पाक । खाणें ताक मूर्खासी ॥2॥ तुका ह्मणे मोठा घात । वाताहात हा देह ॥3॥ 1425 कां जी धरिलें नाम । तुह्मी असोनि निष्काम ॥1॥ कोणां सांगतसां Yाान । ठकाठकीचें लक्षण ॥ध्रु.॥ आवडीनें नाचें। आहे तरी पुढें साचें ॥2॥ तुका ह्मणे प्रेम । नाहीं भंगायाचें काम ॥3॥ 1426 खरें बोले तरी । फुकासाठीं जोडे हरी ॥1॥ ऐसे फुकाचे उपाय । सांडूनियां वांयां जाय ॥ध्रु.॥ परउपकार । एका वचनाचा फार ॥2॥ तुका ह्मणे मळ । मनें सांडितां शीतळ ॥3॥ 1427 दया क्षमा शांति । तेथें देवाची वसति ॥1॥ पावे धांवोनियां घरा । राहे धरोनियां थारा ॥ध्रु.॥ कीर्तनाचे वाटे । बराडिया ऐसा लोटे ॥2॥ तुका ह्मणे घडे । पूजा नामें देव जोडे ॥3॥ 1428 शिष्यांची जो नेघे सेवा । मानी देवासारिखें ॥1॥ त्याचा फळे उपदेश । आणिकां दोष उफराटे ॥ध्रु.॥ त्याचें खरें ब्रह्मYाान । उदासीन देहभावीं ॥2॥ तुका ह्मणे सत्य सांगें । योत रागें येती ते ॥3॥ 1429 माझी मेलीं बहुवरिं । तूं कां जैसा तैसा हरी ॥1॥ विठो कैसा वांचलासि । आतां सांग मजपाशीं ॥ध्रु.॥ तुज देखतां चि माझा । बाप मेला आजा पणजा ॥2॥ आह्मां लागलेंसे पाठी । बालत्व तारुण्यें काठीं ॥3॥ तुज फावलें तें मागें । कोणी नसतां वादिलागें ॥4॥ तुका ह्मणे तुझ्या अंगीं । मज देखिल लागलीं औघीं ॥5॥ 1430 आणीक कोणाचा न करीं मी संग । जेणें होय भंग माझ्या चित्ता ॥1॥ विठ्ठलावांचूनि आणीक जे वाणी । नाइकें मी कानीं आपुलिया ॥ध्रु.॥ समाधानासाटीं बोलावी हे मात । परि माझें चित्त नाहीं कोठें ॥2॥ जिवाहूनि मज ते चि आवडती । आवडे ज्या चित्तीं पांडुरंग ॥3॥ तुका ह्मणे माझें तो चि जाणे हित । आणिकांच्या चित्त नेदीं बोला ॥4॥ 1431 आशा हे समूळ खाणोनि काडावी । तेव्हां चि गोसावी व्हावें तेणें ॥1॥ नाहीं तरी सुखें असावें संसारीं । फजिती दुसरी करूं नये ॥ध्रु.॥ आशा मारूनिया जयवंत व्हावें । तेव्हां चि निघावें सर्वांतूनि ॥2॥ तुका ह्मणे जरीं योगाची तांतडी । आशेची बीबुडी करीं आधीं ॥3॥ 1432 निष्ठावंत भाव भHांचा स्वधर्म । निर्धार हें वर्म चुकों नये ॥1॥ निष्काम निश्चळ विठ्ठलीं विश्वास । पाहों नये वास आणिकांची ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसा कोणें उपेिक्षला । नाहीं ऐकिला ऐसा कोणीं ॥3॥ 1433 नामाचें चिंतन प्रगट पसारा । असाल तें करा जेथें तेथें ॥1॥ सोडवील माझा स्वामी निश्चयेसीं । प्रतिYाा हे दासीं केली आह्मीं ॥ध्रु.॥ गुण दोष नाहीं पाहात कीर्तनीं । प्रेमें चक्रपाणी वश्य होय ॥2॥ तुका ह्मणे कडु वाटतो प्रपंच । रोकडे रोमांच कंठ दाटे ॥3॥ 1434 नाम ह्मणतां मोक्ष नाहीं । ऐसा उपदेश करिती कांहीं । बधिर व्हावें त्याचे ठायीं । दुष्ट वचन वाक्य तें ॥1॥ जयाचे राहिलें मानसीं । तें चि पावले तयासी । चांचपडतां मेलीं पिसीं । भलतैसीं वाचाळें ॥ध्रु.॥ नवविधीचा निषेध । जेणें मुखें करिती वाद । जन्मा आले निंद्य । शूकरयाती संसारा ॥2॥ काय सांगों वेळोवेळां । आठव नाहीं चांडाळा । नामासाठीं बाळा । क्षीरसागरीं कोंडिलें ॥3॥ आपुलिया नामासाठीं । लागे शंखासुरापाठीं। फोडोनियां पोटीं । वेद चारी काढिले ॥4॥ जगीं प्रसिद्ध हे बोली। नामें गणिका तारिली । आणिकें ही उद्धरिलीं । पातकी महादोषी ॥5॥ जे हे पवाडे गर्जती । नाम प्रल्हादाचा चित्तीं । जळतां बुडतां घातीं । राखे हातीं विषाचे ॥6॥ काय सांगों ऐशीं किती । तुका ह्मणे नामख्याती । नरकाप्रती जाती । निषेधिती तीं एकें ॥7॥ 1435 किती या काळाचा सोसावा वळसा । लागला सरिसा पाठोवाठीं ॥1॥ लक्ष चौ†याशीची करा सोडवण । रिघा या शरण पांडुरंगा ॥ध्रु.॥ उपजल्या पिंडा मरण सांगातें । मरतें उपजतें सवें चि तें ॥2॥ तुका ह्मणे माळ गुंतली राहाटीं । गाडग्याची सुटी फुटलिया ॥3॥ 1436 गासी तरि एक विठ्ठल चि गाइप । नाहीं तरि ठायीं राहें उगा ॥1॥ अद्वैतीं तों नाहीं बोलाचें कारण । जाणीवेचा श्रम करिसी वांयां ॥2॥ तुका ह्मणे किती करावी फजिती । लाज नाहीं नीतिं निलाजिरा ॥3॥ 1437 जयाचिये वाचे नये हा विठ्ठल । त्याचे मज बोल नावडती ॥1॥ शत्रु तो म्यां केला न ह्मणें आपुला । जो विन्मुख विठ्ठला सर्वभावें ॥2॥ जयासी नावडे विठोबाचें नाम । तो जाणा अधम तुका ह्मणे ॥3॥ 1438 आह्मांसी तों नाहीं आणीक प्रमाण । नामासी कारण विठोबाच्या ॥1॥ घालूनियां कास करितो कैवाड । वागों नेदीं आड किळकाळासी ॥ध्रु.॥ अबद्ध वांकडें जैशातैशा परी । वाचे हरि हरि उच्चारावें ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मां सांपडलें निज । सकळां हें बीज पुराणांचें ॥3॥ 1439 जीव तो चि देव भोजन ते भिH । मरण तेचि मुिH पापांडएाची ॥1॥ पिंडाच्या पोषकी नागविलें जन । लटिकें पुराण केलें वेद ॥ध्रु.॥ मना आला तैसा करिती विचार । ह्मणती संसार नाहीं पुन्हा ॥2॥ तुका ह्मणे पाठीं उडती यमदंड । पापपुण्य लंड न विचारी ॥3॥ 1440 भHांचा महिमा भH चिं जाणती । दुर्लभ या गति आणिकांसी ॥1॥ जाणोनि नेणते जाले तेणें सुखें । नो बोलोनि मुखें बोलताती ॥ध्रु.॥ अभेदूनि भेद राखियेला अंगीं । वाढावया जगीं प्रेमसुख ॥2॥ टाळ घोष कथा प्रेमाचा सुकाळ । मूढ लोकपाळ तरावया ॥3॥ तुका ह्मणे हें तों आहे तयां ठावें । जिहीं एक्या भावें जाणीतलें ॥4॥ 1441 आशा तृष्णा माया अपमानाचें बीज । नासिलिया पूज्य होइऩजेतें ॥1॥ अधीरासी नाहीं चालों जातां मान । दुर्लभ दरुषण धीर त्याचें ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं आणिकांसी बोल । वांयां जाय मोल बुद्धीपाशीं ॥3॥ 1442 चिंतनें सरे तो धन्य काळ । सकळ मंगळ मंगळांचें ॥1॥ संसारसिंधु नाहीं हरिदासा । गर्भवास कैसा नेणती ते ॥ध्रु.॥ जनवन ऐसें कृपेच्या सागरें । दाटला आभारें पांडुरंग ॥2॥ तुका ह्मणे देवा भHांचे बंधन । दाखविलें भिन्न परी एक ॥3॥ 1443 मोक्षाचें आह्मांसी नाहीं अवघड । तो असे उघाड गांठोळीस ॥1॥ भHीचे सोहळे होतील जीवासी । नवल तेविशीं पुरवितां ॥ध्रु.॥ ज्याचें त्यासी देणें कोण तें उचित । मानूनियां हित घेतों सुख ॥2॥ तुका ह्मणे सुखें देइप संवसार । आवडीसी थार करीं माझे ॥3॥ ॥12॥ 1444 चिंतनासी न लगे वेळ । सर्व काळ करावें ॥1॥ सदा वाचे नारायण । तें वदन मंगळ ॥ध्रु.॥ पढिये सवाौत्तमा भाव । येथें वाव पसारा ॥2॥ ऐसें उपदेशी तुका । अवघ्या लोकां सकळां ॥3॥ 1445 अंतराय पडे गोविंदीं अंतर । जो जो घ्यावा भार तो चि बाधी ॥1॥ बैसलिये ठायीं आठवीन पाय । पाहीन तो ठाय तुझा देवा ॥ध्रु.॥ अखंड तें खंडे संकल्पीं विकल्प । मनोजन्य पाप रज्जुसर्प ॥2॥ तुका ह्मणे विश्वीं विश्वंभर वसे । राहों ऐसे दशे सुखरूप ॥3॥ 1446 एकाचिया घाटएा टोके । एक फिके उपचार ॥1॥ ऐसी सवे गोविळया । भाव तया पढियंता ॥ध्रु.॥ एकाचेथें उिच्छष्ट खाय । एका जाय ठकोणि ॥2॥ तुका ह्मणे सोपें । बहु रूपें अनंत ॥3॥ 1447 कोठें नाहीं अधिकार । गेले नर वांयां ते ॥1॥ ऐका हें सोपें वर्म । न लगे श्रम चिंतना ॥ध्रु.॥ मृत्याचिये अंगीं छाये । उपाये चि खुंटतां ॥2॥ तुका म्हणे अवघे जन । येथें मन असों द्या ॥3॥ 1448 ज्याणें ज्याणें जैसें ध्यावें । तैसें व्हावें कृपाळें ॥1॥ सगुणनिर्गुणांचा ठाव । विटे पाव धरियेले ॥ध्रु.॥ अवघें साकरेचें अंग । नये व्यंग निवडितां ॥2॥ तुका ह्मणे जें जें करी । तें तें हरी भोगिता ॥3॥ 1449 आचरती कर्में । तेथें काळें कर्मधर्में ॥1॥ खेळे गोविळयांसवें । करिती तें त्यांचें साहावें ॥ध्रु.॥ यYामुखें घांस । मंत्रपूजेसी उदास ॥2॥ तुका ह्मणे चोरी । योगियां ही सवें करी ॥3॥ 1450 नामाचे पवाडे बोलती पुराणें । होऊनि कीर्तन तो चि ठेला ॥1॥ आदिनाथा कंठीं आगळा हा मंत्र । आवडीचें स्तोत्र सदा घोकी ॥ध्रु.॥ आगळें हे सार उत्तमा उत्तम । ब्रह्मकर्मा नाम एक तुझें ॥2॥ तिहीं त्रिभुवनीं गमन नारदा । हातीं विणा सदा नाम मुखीं ॥3॥ परििक्षती मृत्यु सातां दिवसांचा । मुH जाला वाचा उच्चारितां ॥4॥ कोिळयाची कीतिऩ वाढली गहन । केलें रामायण रामा आधीं ॥5॥ सगुण निर्गुण तुज ह्मणे वेद । तुका ह्मणे भेद नाहीं नांवा ॥6॥ 1451 भूतदयापरत्वें जया तया परी । संत नमस्कारीं सर्वभावें ॥1॥ शिकल्या बोलाचा धरीसील ताठा । तरी जासी वाटा यमपंथें ॥ध्रु.॥ हिरा परिस मोहरा आणीक पाषाण । नव्हे परी जन संतां तैसी ॥2॥ सरितां वाहाळां गंगे सागरा समान । लेखी तयाहून अधम नाहीं ॥3॥ आणीक अमुप होती तारांगणें । रविशशिमानें लेखूं नये ॥4॥ तुका ह्मणे नाहीं नरमता अंगी । नव्हे तें फिरंगी कठिण लोह ॥5॥ 1452 आणीक कांहीं मज नावडे मात । एक पंढरिनाथ वांचुनिया ॥1॥ त्याची च कथा आवडे कीर्तन । तें मज श्रवणें गोड लागे ॥2॥ तुका ह्मणे संत ह्मणोत भलतें । विठ्ठलापरतें न मनी कांहीं ॥3॥ 1453 ठेवा जाणीव गुंडून । येथें भाव चि प्रमाण ॥1॥ एका अनुसरल्या काज । अवघें जाणें पंढरिराज ॥ध्रु.॥ तर्कवितकाऩसी वाव न लागे सायासीं ॥2॥ तुका ह्मणे भावेंविण । अवघा बोलती तो सीण ॥3॥ 1454 येथें दुसरी न सरे आटी । देवा भेटी जावया ॥1॥ तो चि ध्यावा एका चित्तें । करूनि रितें किळवर ॥ध्रु.॥ षडउर्मी हृदयांत । यांचा अंत पुरवूनि ॥2॥ तुका ह्मणे खुंटे आस । तेथें वास करी तो ॥3॥ 1455 मुH तो आशंका नाहीं जया अंगीं । बद्ध मोहोसंगीं लज्जा चिंता ॥1॥ सुख पावे शांती धरूनि एकांत । दुःखी तो लोकांत दंभ करी ॥2॥ तुका ह्मणे लागे थोडा च विचार । परी हे प्रकार नागविती ॥3॥ 1456 कानीं धरी बोल बहुतांचीं मतें । चाट त्यापरतें आणीक नाहीं ॥1॥ पावेल गौरव वोढाळाचे परी । दंड पाठीवरी यमदूतां ॥ध्रु.॥ शब्दYाानी एक आपुल्याला मतें । सांगती वेदांत भिन्नभावें ॥2॥ तुका ह्मणे एक भाव न धरिती । पडिली हे माती त्यांचे तोंडीं ॥3॥ 1457 देवा ऐकें हे विनंती । मज नको रे हे मुिH । तया इच्छा गति । हें चि सुख आगळें ॥1॥ या वैष्णवांचे घरीं । प्रेमसुख इच्छा करी । रििद्धसिद्धी द्वारीं । कर जोडूनि उभ्या ॥ध्रु.॥ नको वैकुंठींचा वास । असे तया सुखा नास । अद्भुत हा रस । कथाकाळीं नामाचा ॥2॥ तुझ्या नामाचा महिमा । तुज न कळे रे मेघशामा । तुका ह्मणे आह्मां । जन्म गोड यासाटीं ॥3॥ 1458 न पूजीं आणिकां देवां न करीं त्यांची सेवा । न मनीं या केशवाविण दुजें ॥1॥ काय उणें जालें मज तयापायीं । तें मी मागों काइऩ कवणासी ॥ध्रु.॥ आणिकाची कीर्ती नाइकें न बोलें । चाड या विठ्ठलेंविण नाहीं ॥2॥ न पाहें लोचनीं श्रीमुखावांचूनि । पंढरी सांडूनि न वजें कोठें ॥3॥ न करीं कांहीं आस मुHीचे सायास । न भें संसारास येतां जातां ॥4॥ तुका म्हणे कांहीं व्हावें ऐसें जीवा । नाहीं या केशवाविण दुजें ॥5॥ 1459 नव्हे खळवादी मता च पुरता । सत्याची हे सत्ता उपदेश ॥1॥ साक्षत्वेंसी मना आणावीं उत्तरें । परिपाकीं खरें खोटें कळे ॥ध्रु.॥ नव्हे एकदेशी शब्द हा उखता । ब्रह्मांडापुरता घेइऩल त्यासी ॥2॥ तुका विनवणी करी जाणतियां । बहुमतें वांयां श्रमों नये ॥3॥ 1460 या चि नांवें दोष । राहे अंतरीं कििल्मष ॥1॥ मना अंगीं पुण्य पाप । शुभ उत्तम संकल्प ॥ध्रु.॥ बिजाऐसीं फळें । उत्तम कां अमंगळें ॥2॥ तुका ह्मणे चित्त । शुद्ध करावें हे नित ॥3॥ 1461 कुशळ वHा नव्हे जाणीव श्रोता । राहे भाव चित्ता धरूनियां ॥1॥ धन्य तो जगीं धन्य तो जगीं । ब्रह्म तया अंगीं वसतसे ॥ध्रु.॥ न धोवी तोंड न करी अंघोळी । जपे सदाकाळीं रामराम ॥2॥ जप तप ध्यान नेणे याग युHी । कृपाळु जो भूतीं दयावंत ॥3॥ तुका ह्मणे होय जाणोनि नेणता । आवडे अनंता जीवाहूनि ॥4॥ 1462 काळाचिया सत्ता ते नाहीं घटिका । पंढरीनायका आठवितां ॥1॥ सदाकाळ गणना करी आयुष्याची । कथेचे वेळेची आYाा नाहीं ॥ध्रु.॥ याकारणें माझ्या विठोबाची कीतिऩ । आहे हे त्रिजगतीं थोर वाट ॥2॥ तुका ह्मणे जन्मा आलियाचें फळ । स्मरावा गोपाळ तें चि खरें ॥3॥ 1463 घरोघरीं बहु जाले कवि । नेणे प्रसादाची चवी ॥1॥ लंडा भूषणांची चाड । पुढें न विचारी नाड ॥ध्रु.॥ काढावें आइतें। तें चि जोडावें स्वहितें ॥2॥ तुका ह्मणे कळे । परि होताती अंधळे ॥3॥ 1464 नये पाहों मुख मात्रागमन्याचें । तैसें अभHाचें गुरुपुत्रा ॥1॥ ह्मणऊनि बरें धरितां एकांत । तेणें नव्हे घात भजनासी ॥ध्रु.॥ नये होऊं कदा निंदकाची भेटी । जया द्वैत पोटीं चांडाळाच्या ॥2॥ तुका ह्मणे नका बोलों त्यासी गोष्टी । जयाचिये दृष्टी पाप वाढे ॥3॥ 1465 कथा करोनिया द्रव्य घेती देती । तयां अधोगति नरकवास ॥1॥ रवरव कुंभपाक भोगिती यातना । नये नारायणा करुणा त्यांची ॥ध्रु.॥ असिखड्गधारा छेदिती सर्वांग । तप्तभूमी अंग लोळविती ॥2॥ तुका ह्मणे तया नरक न चुकती । सांपडले हातीं यमाचिया ॥3॥ 1466 नाइकावे कानीं तयाचे ते बोल । भHीविण फोल Yाान सांगे ॥1॥ वाखाणी अद्वैत भिHभावेंविण । दुःख पावे सीण श्रोता वHा ॥ध्रु.॥ अहं ब्रह्म ह्मणोनि पािळत पिंडा । नो बोलावें भांडा तया सवें ॥2॥ वेदबाहए लंड बोले जो पाषांड । त्याचें काळें तोंड संतांमध्ये ॥3॥ तुका ह्मणे खंडी देवभHपण । वरिष्ठ त्याहूनि श्वपच तो ॥4॥ 1467 वेदविहित तुह्मी आइका हो कर्में । बोलतों तीं वर्में संतांपुढे ॥1॥ चारी वर्ण जाले एकाचिये अंगीं । पापपुण्य भागीं विभागिलें ॥ध्रु.॥ प्रथम पाउलीं पावविला पंथ । आदि मध्य अंत भेद नाहीं ॥2॥ आंबे बोरी वड बाभुळा चंदन । गुणागुणें भिन्न अिग्न एक ॥3॥ तुका ह्मणे मन उन्मन जों होय । तोंवरि हे सोय विधि पाळीं ॥4॥ 1468 तीर्थांचे मूळ व्रतांचें फळ । ब्रह्म तें केवळ पंढरिये ॥1॥ तें आह्मीं देखिलें आपुल्या नयनीं । फिटलीं पारणीं डोिळयांचीं ॥ध्रु.॥ जीवांचें जीवन सुखाचें सेजार । उभें कटीं कर ठेवूनियां ॥2॥ जनाचा जनिता कृपेचा सागर । दीनां लोभापार दुष्टां काळ ॥3॥ सुरवरां चिंतनीं मुनिवरां ध्यानीं । आकार निर्गुणीं तें चि असे ॥4॥ तुका ह्मणे नाहीं श्रुती आतुडलें । आह्मां सांपडलें गीती गातां ॥5॥ 1469 माझे मनोरथ पावले सिद्धी । तइप पायीं बुिद्ध िस्थरावली ॥1॥ समाधान जीव राहिला निश्चळ । गेली हळहळ स्मरण हें ॥ध्रु.॥ त्रिविध तापाचें जालेंसे दहन । सुखावलें मन प्रेमसुखें ॥2॥ महालाभ वाचे वसे पांडुरंग । अंगोअंगीं संग अखंडित ॥3॥ जीवनाचा जाला ओलावा अंतरीं । विश्व विश्वंभरीं सामावलें ॥4॥ तुका ह्मणे माप भरी आलें सिगे । धारबोळ गंगे पूर वाहे ॥5॥ 1470 कृपेचें उत्तर देवाचा प्रसाद । आनंदीं आनंद वाढवावा ॥1॥ बहुतांच्या भाग्यें लागलें जाहाज । येथें आतां काज लवलाहें ॥ध्रु.॥ अलभ्य तें आलें दारावरी फुका । येथें आता चुका न पाहिजे ॥2॥ तुका ह्मणे जिव्हाश्रवणाच्या द्वारें । माप भरा वरें सिगेवरि ॥3॥ 1471 पापपुण्यसुखदुःखाचीं मंडळें । एक एकाबळें वाव घेती ॥1॥ कवतुक डोळां पाहिलें सकळ । नाचवितो काळ जीवांसी तो ॥ध्रु.॥ स्वर्गाचिया भोगें सरतां नरक । मागें पुढें एक एक दोन्ही ॥2॥ तुका ह्मणे भय उपजलें मना । घेइप नारायणा कडिये मज ॥3॥ 1472 वचना फिरती अधम जन । नारायण तो नव्हे ॥1॥ केला आतां अंगीकार । न मनी भार समर्थ ॥ध्रु.॥ संसाराचा नाहीं पांग । देव सांग सकळ ॥2॥ तुका ह्मणे कीर्त वाणूं । मध्यें नाणूं संकल्प ॥3॥ 1473 कथा करोनियां मोल ज्यापें घेती । ते ही दोघे जाती नरकामध्यें ॥1॥ ब्रह्म पूर्ण करा ब्रह्म पूर्ण करा । अखंड स्मरा रामराम ॥ध्रु.॥ मधुरवाणीच्या नका पडों भरी । जाल यमपुरी भोगावया ॥2॥ तुका ह्मणे करीं ब्रह्मांड ठेंगणें । हात पसरी जिणें धिग त्याचें ॥3॥ 1474 गोड नांवें क्षीर । परी साकरेचा धीर ॥1॥ तैसें जाणा ब्रह्मYाान । बापुडें तें भHीविण ॥ध्रु.॥ रुची नेदी अन्न । ज्यांत नसतां लवण ॥2॥ अंधऑयाचे श्रम । शिकविल्याचें चि नाम ॥3॥ तुका ह्मणे तारा । नाव तंबु†याच्या सारा ॥4॥ 1475 नम्र जाला भूतां । तेणें कोंडिलें अनंता ॥1॥ हें चि शूरत्वाचे अंग । हरी आणिला श्रीरंग ॥ध्रु.॥ अवघा जाला पण । लवण सकळां कारण ॥2॥ तुका ह्मणे पाणी । पाताळ तें परी खणी ॥3॥ 1476 आपुल्या महिमानें । धातु परिसें केलें सोनें ॥1॥ तैसें न मनीं माझे आतां । गुणदोष पंढरिनाथा ॥ध्रु.॥ गांवाखालील वाहाळ । गंगा न मनी अमंगळ ॥2॥ तुका ह्मणे माती । केली कस्तुरीनें सरती ॥3॥ 1477 आशाबद्ध वHा । भय श्रोतयाच्या चित्ता ॥1॥ गातो तें चि नाहीं ठावें । तोंड वासी कांहीं द्यावें ॥ध्रु.॥ जालें लोभाचें मांजर । भीक मागे दारोदार ॥2॥ तुका ह्मणे गोणी । माप आणि रितीं दोन्ही ॥3॥ 1478 तक्र शिष्या मान । दुग्धा ह्मणे नारायण ॥1॥ ऐशीं Yाानाचीं डोबडें । आशा विटंबिलीं मूढें ॥ध्रु.॥ उपदेश तो जगा । आपण सोंवळा इतका मांगा ॥2॥ रसनाशिश्नाचे अंकित । तुका ह्मणे वरदळ िस्पत ॥3॥ 1479 ब्रह्मचारी धर्म घोकावें अक्षर । आश्रमीं विचार षटकर्में ॥1॥ वानप्रस्थ तरी संयोगीं वियोग । संन्यास तो त्याग संकल्पाचा ॥ध्रु.॥ परमहंस तरी जाणे सहज वर्म । तेथें याती धर्म कुळ नाहीं ॥2॥ बोले वर्म जो चाले याविरहित । तो जाणा पतित श्रुति बोले ॥3॥ तुका ह्मणे कांहीं नाहीं नेमाविण । मोकळा तो सीण दुःख पावे ॥4॥ 1480 आह्मी क्षेत्रींचे संन्यासी । देहभरित हृषीकेशी । नाहीं केली ऐशी । आशाकामबोहरी ॥1॥ आलें अयाचित अंगा । सहज तें आह्मां भागा । दाता पांडुरंगा । ऐसा करितां नििंश्चती ॥ध्रु.॥ दंड धरिला दंडायमान । मुळीं मुंडिलें मुंडण । बंदी बंद कौपीन । बहिरवास औठडें ॥2॥ काळें साधियेला काळ । मन करूनि निश्चळ । लौकिकीं विटाळ । धरूनि असों ऐकांत ॥3॥ कार्यकारणाची चाली । वाचावाचत्वें नेमिली । एका नेमें चाली । स्वरूपीं च राहाणें ॥4॥ नव्हे वेषधारी । तुका आहाच वरवरी । आहे तैसीं बरीं। खंडें निवडितों वेदांची ॥5॥ 1481 निर्वाहापुरतें अन्न आच्छादन । आश्रमासी स्थान कोंपी गुहा ॥1॥ कोठें ही चित्तासी नसावें बंधन । हृदयीं नारायण सांटवावा ॥ध्रु.॥ नये बोलों फार बैसों जनामधीं । सावधान बुद्धी इंिद्रयें दमी ॥2॥ तुका ह्मणे घडी घडीनें साधावी । त्रिगुणांची गोवी उगवूनि ॥3॥ 1482 जैसीं तैसीं तरी । शरणागतें तुझीं हरी ॥1॥ आतां न पाहिजे केलें । ब्रीद लटिकें आपुलें ॥ध्रु.॥ शुद्ध नाहीं चित्त । परी ह्मणवितों भH ॥2॥ मज कोण पुसे रंका । नाम सांगे तुझें तुका ॥3॥ 1483 नाशवंत देह नासेल हा जाणा । कां रे उच्चाराना वाचे नाम ॥1॥ नामें चि तारिले कोटएान हे कोटी । नामें हे वैकुंठी बैसविले ॥ध्रु.॥ नामापरतें सार नाहीं त्रिभुवनीं । तें कां तुह्मी मनीं आठवाना ॥2॥ तुका ह्मणे नाम वेदांसी आगळें । तें दिलें गोपाळें फुकासाटीं ॥3॥ 1484 आळवितां बाळें । मातेतें सुख आगळें ॥1॥ द्यावें आवडी भातुकें । पाहे निवे कवतुकें ॥ध्रु.॥ लेववूनि अळंकार । दृष्टी करावी सादर ॥2॥ आपुलिये पदीं । बैसवूनि कोडें वंदी ॥3॥ नेदी लागों दिठी । उचलोनि लावी कंठीं ॥4॥ तुका ह्मणे लाभा । वारी घ्या वो पद्मनाभा ॥5॥ 1485 तप तीर्थ दान व्रत आचरण । गातां हरिगुण वारूं नये ॥1॥ कोटि कुळें त्याचीं वाटुली पाहाती । त्या तया घडती ब्रह्महत्या ॥ध्रु.॥ आपुलिया पापें न सुटे सायासें । कोणा काळें ऐसें निस्तरेल ॥2॥ व्हावें साहए तया न घलावें भय । फुकासाटीं पाहे लाभ घात ॥3॥ तुका ह्मणे हित माना या वचना ॥सुख दुःख जाणा साधे फुका ॥4॥ 1486 देवासाटीं जाणा तयासी च आटी । असेल ज्या गांठीं पुण्यराशी ॥1॥ निर्बळा पाठवी बळें वाराणसी । मेला आला त्यासी अर्ध पुण्य ॥ध्रु.॥ कथें निद्राभंग करावा भोजनीं । तया सुखा धणी पार नाहीं ॥2॥ यागीं रीण घ्यावें द्यावें सुख लाहीं । बुडतां चिंता नाहीं उभयतां ॥3॥ तुका ह्मणे वर्म जाणोनि करावें । एक न घलावें एकावरी ॥4॥ 1487 अग्नीमाजी पडे धातु । लीन होउनि राहे अतु । होय शुद्ध न पवे घातु । पटतंतुप्रमाण ॥1॥ बाहएरंगाचें कारण । मिथ्या अवघें चि भाषण । गर्व ताठा हें अYाान । मरण सवें वाहातसे ॥ध्रु.॥ पुरें मातलिया नदी । लव्हा नांदे जीवनसंधी । वृक्ष उन्मळोनि भेदी । परि तो कधीं भंगेना ॥2॥ हस्ती परदळ तें भंगी । तया पायीं न मरे मुंगी । कोण जाय संगी । पाणोवाणी तयेच्या ॥3॥ पिटितां घणें वरि सैरा । तया पोटीं राहे हिरा । तैशा काय तगती गारा । तया थोरा होऊनि ॥4॥ लीन दीन हें चि सार । भव उतरावया पार। बुडे माथां भार । तुका ह्मणें वाहोनि ॥5॥ 1488 आह्मी वीर जुंझार । करूं जमदाढे मार । तापटिले भार । मोड जाला दोषांचा ॥1॥ जाला हाहाकार । आले हांकीत जुंझार । शंखचक्रांचे शृंगार । कंठीं हार तुळसीचे ॥ध्रु.॥ रामनामांकित बाण । गोपी लाविला चंदन । झळकती निशाणें । गरुडटके पताका ॥2॥ तुका ह्मणे काळ । जालों जिंकोनि निश्चळ । पावला सकळ। भोग आह्मां आमचा ॥3॥ 1489 आशाबद्ध तो जगाचा दास । पूज्य तो उदास सर्वजना ॥1॥ आहे तें अधीन आपुले हातीं । आणिकां ठेविती काय बोल ॥ध्रु.॥ जाणतिया पाठीं लागला उपाध । नेणता तो सिद्ध भोजनासी ॥2॥ तुका ह्मणे भय बांधलें गांठीं । चोर लागे पाठी दुम तया ॥3॥ 1490 आणिकांसी तारी ऐसा नाहीं कोणी । धड तें नासोनि भलता टाकी ॥1॥ सोनें शुद्ध होतें अविट तें घरीं । नासिलें सोनारीं अळंकारीं ॥ध्रु.॥ ओल शुद्ध काळी काळें जिरें बीज । कैंचें लागे निज हाता तेथें ॥2॥ एक गहू करिती अनेक प्रकार । सांजा दिवसीं क्षीर घुगरिया ॥3॥ तुका ह्मणे विषा रुचि एका हातीं । पाधानी नासिती नवनीत ॥4॥ 1491 वाटे या जनाचें थोर बा आश्चर्य । न करिती विचार कां हिताचा ॥1॥ कोण दम ऐसा आहे यांचे पोटीं । येइऩल शेवटीं कोण कामा ॥ध्रु.॥ काय मानुनियां राहिले नििंश्चती । काय जाब देती यमदूतां ॥2॥ कां हीं विसरलीं मरण बापुडीं । काय यांसी गोडी लागलीसे ॥3॥ काय हातीं नाहीं करील तयासी ॥ काय जालें यांसी काय जाणों ॥4॥ कां हीं नाठविती देवकीनंदना । सुटाया बंधनापासूनियां ॥5॥ काय मोल यासी लागे धन वित्त । कां हें यांचें चित्त घेत नाहीं ॥6॥ तुका ह्मणे कां हीं भोगितील खाणी ॥ कां त्या चक्रपाणी विसरलीं ॥7॥ 1492 काय एकां जालें तें कां नाहीं ठावें । काय हें सांगावें काय ह्मुण ॥1॥ देखतील डोळां ऐकती कानीं । बोलिलें पुराणीं तें ही ठावें ॥ध्रु.॥ काय हें शरीर साच कीं जाणार । सकळ विचार जाणती हा ॥2॥ कां हें कळों नये आपुलें आपणा । बाळत्व तारुण्य वृद्धदशा ॥3॥ कां हें आवडलें िप्रयापुत्रधन । काय कामा कोण कोणा आलें ॥4॥ कां हें जन्म वांयां घातलें उत्तम । कां हे रामराम न ह्मणती ॥5॥ काय भुली यांसी पडली जाणतां । देखती मरतां आणिकांसी ॥6॥ काय करिती हे बांधलिया काळें । तुका ह्मणे बळें वज्रपाशीं ॥7॥ 1493 जुंझार ते एक विष्णुदास जगीं । पापपुण्य अंगीं नातळे त्यां ॥1॥ गोविंद आसनीं गोविंद शयनीं । गोविंद त्यां मनीं बैसलासे ॥ध्रु.॥ ऊर्ध पुंड भाळीं कंठीं शोभे माळी । कांपिजे किळकाळ तया भेणें ॥2॥ तुका ह्मणे शंखचक्रांचे शृंगार । नामामृतसार मुखामाजी ॥3॥ 1494 जेणें नाहीं केलें आपुलें स्वहित । पुढिलांचा घात इच्छीतसे ॥1॥ संचितासी जाय मिळोनियां खोडी । पतनाचे ओंडीवरी हांव ॥ध्रु.॥ बांधलें गांठी तें लागलें भोगावें । ऐसियासी देवें काय कीजे ॥2॥ तुका ह्मणे जया गांवां जाणे जया । पुसोनियां तया वाट चाले ॥3॥ 1495 मानी भHांचे उपकार । रुणीया ह्मणवी निरंतर । केला निर्गुणीं आकार । कीर्त मुखें वणिऩतां ॥1॥ ह्मणोनि जया जे वासना ॥ ते पुरवितो पंढरिराणा । जाला भHांचा आंदणा । ते उपकार फेडावया ॥ध्रु.॥ अंबॠषीकारणें । जन्म घेतले नारायणें । एवडें भHींचे लहणें । दास्य करी हा दासाचें ॥2॥ ह्मणियें करितां शंका न धरी । रक्षपाळ बिळच्या द्वारीं । भHीचा आभारी । रीग न पुरे जावया ॥3॥ अर्जुनाचे रथवारु । ते वागवी सर्वेश्वरु । एवडे भHीचे उपकारु । मागें मागें हिंडतसे ॥4॥ पुंडलिकाचे द्वारीं । सम पाउलीं विटेवरी । न वजे कट करीं । धरूनि तेथें राहिला ॥5॥ भावभHीचा अंकित । नाम साजे दिनानाथ । ह्मणोनि राहिला निवांत । तुका चरण धरोनि ॥6॥ 1496 सांगों जाणती शकुन । भूत भविष्य वर्तमान ॥1॥ त्यांचा आह्मांसी कंटाळा । पाहों नावडती डोळां ॥ध्रु.॥ रििद्धसिद्धींचे साधक । वाचासिद्ध होती एक ॥2॥ तुका ह्मणे जाती । पुण्यक्षयें अधोगती ॥3॥ 1497 ठाकलोंसें द्वारीं । उभें याचक भीकारी ॥1॥ मज भीक कांहीं देवा । प्रेमभातुकें पाठवा ॥ध्रु.॥ याचकाचा भार । नये घेऊं येरझार ॥2॥ तुका ह्मणे दान । सेवा घेतल्यावांचून ॥3॥ सदाशिवावर अभंग ॥ 2 ॥ 1498 काय धर्म नीत । तुह्मां शिकवावें हित ॥1॥ अवघें रचियेलें हेळा । लीळा ब्रह्मांड सकळा ॥ध्रु.॥ नाम महादेव । येथें निवडला भाव ॥2॥ तुका ह्मणे वेळे । माझें तुह्मां कां न कळे ॥3॥ 1499 भांडावें तें गोड । पुरे सकळ ही कोड ॥1॥ ऐसा घरींचा या मोळा । ठावा निकटां जवळां ॥ध्रु.॥ हाक देतां दारीं । येती जवळी सामोरीं ॥2॥ तुका ह्मणे शिवें । मागितलें हातीं द्यावें ॥3॥ ॥2॥ 1500 ऐसें कां जालें तें मज ही न कळे । कीर्तनाचे रळेपळे जगीं ॥1॥ कैसें तुह्मां देवा वाटतसे बरें । संतांचीं उत्तरें लाजविलीं ॥ध्रु.॥ भाविकां कंटक करिताती पीडा । हा तंव रोकडा अनुभव ॥2॥ तुका ह्मणे नाम निर्वाणीचा बाण । याचा अभिमान नाहीं तुह्मां ॥3॥ 1538 3291 2006-02-13T05:12:52Z 59.182.44.57 reverted to Yatin's version 1501 तुह्मी बैसलेती निर्गुणाचे खोळे । आह्मां कां हे डोळे कान दिले ॥1॥ नाइकवे तुझी अपकीिर्त्त देवा । अव्हेरली सेवा न देखवे ॥ध्रु.॥ आपुले पोटीं तों राखियेला वाव । आह्मांसी कां भाव अल्प दिला ॥2॥ तुका ह्मणे दुःखी असें हें कळों द्या । पुढिलिया धंद्या मन नेघे ॥3॥ 1502 सोंगें छंदें कांहीं । देव जोडे ऐसें नाहीं ॥1॥ सारा अवघें गाबाळ । डोऑया आडील पडळ ॥ध्रु.॥ शुद्ध भावाविण । जो जो केला तो तो सीण ॥2॥ तुका ह्मणे कळे । परि होताती अंधळे ॥3॥ 1503 अवघीं भूतें साम्या आलीं । देखिलीं म्यां कैं होतीं ॥1॥ विश्वास तो खरा मग । पांडुरंगकृपेचा ॥ध्रु.॥ माझी कोणी न धरो शंका ।हो कां लोकां निद्वपद्व ॥2॥ तुका ह्मणे जें जें भेटे । तें तें वाटे मी ऐसें ॥3॥ 1504 सत्यसंकल्पाचा दाता नारायण । सर्व करी पूर्ण मनोरथ ॥1॥ येथें अळंकार शोभती सकळ । भावबळें फळ इच्छेचेंतें ॥ध्रु.॥ अंतरींचें बीज जाणे कळवळा । व्यापक सकळां ब्रह्मांडाचा ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं चालत तांतडी । प्राप्तकाळघडी आल्याविण ॥3॥ 1505 काय वाणूं आतां न पुरे हे वाणी । मस्तक चरणीं ठेवीतसें ॥1॥ थोरींव सांडिली आपुली परिसें । नेणे सिवों कैसें लोखंडासी ॥ध्रु.॥ जगाच्या कल्याणा संतांच्या विभूति । देह कष्टविती उपकारें ॥2॥ भूतांची दया हे भांडवल संतां । आपुली ममता नाहीं देहीं ॥3॥ तुका ह्मणे सुख पराविया सुखें । अमृत हें मुखें जरवतसे ॥4॥ 1506 जन्मा आलों त्याचें । आजि फळ जालें साचें ॥1॥ तुह्मी सांभािळलों संतीं । भय निवारली खंती ॥ध्रु.॥ कृत्याकृत्य जालों । इच्छा केली ते पावलों ॥2॥ तुका ह्मणे काळ । आतां करूं न शके बळ ॥3॥ 1507 काय पुण्यराशी । गेल्या भेदूनि आकाशीं ॥1॥ तुह्मी जालेति कृपाळ । माझा केला जी सांभाळ ॥ध्रु.॥ काय वोळलें संचित । ऐसें नेणें अगणित ॥2॥ तुका ह्मणे नेणें । काय केलें नारायणें ॥3॥ 1508 असें येथींचिया दिनें । भाग्यहीन सकळां ॥1॥ भांडवल एवढें गांठी । नाम कंठीं धरियेलें ॥ध्रु.॥ आणिक तें दुजें कांहीं । मज नाहीं यावरी ॥2॥ तुका ह्मणे केली कोणें । एवढा नेणें लौकिक ॥3॥ 1509 गायें नाचें वायें टाळी । साधन कळी उत्तम हें ॥1॥ काय जाणों तरले किती । नाव ऐती या बैसा ॥ध्रु.॥ सायासाचें नाहीं काम । घेतां नाम विठोबाचें ॥2॥ तुका ह्मणे निर्वाणीचें । शस्त्र साचें हें एक ॥3॥ 1510 सर्वकाळ माझे चित्तीं । हे चि खंती राहिली ॥1॥ बैसलें तें रूप डोळां । वेळोवेळां आठवे ॥ध्रु.॥ वेव्हाराची सरली मात । अखंडित अनुसंधान ॥2॥ तुका ह्मणे वेध जाला । अंगा आला श्रीरंग ॥3॥ 1511 जैसें दावी तैसा राहे । तरि कां देव दुरी आहे ॥1॥ दुःख पावायाचें मूळ । रहनी ठाव नाहीं ताळ ॥ध्रु.॥ माळामुद्रांवरी। कैंचा सोंगें जोडे हरि ॥2॥ तुका ह्मणे देखें । ऐसे परीचीं बहुतेकें ॥3॥ 1512 अवघा तो शकुन । हृदयीं देवाचे चरण ॥1॥ येथें नसतां वियोग । लाभा उणें काय मग ॥ध्रु.॥ संग हरिच्या नामाचा। शुचिर्भूत सदा वाचा ॥2॥ तुका ह्मणे हरिच्या दासां । शुभकाळ अवघ्या दिशा ॥3॥ 1513 ब्रह्मरूपाचीं कर्में ब्रह्मरूप । विरहित संकल्प होती जाती ॥1॥ ठेविलिया दिसे रंगाऐसी शिळा । उपाधि निराळा स्फटिक मणि ॥ध्रु.॥ नानाभाषामतें आळविती बाळा । प्रबोध तो मूळा जननीठायीं ॥2॥ तुका ह्मणे माझें नमन जाणतियां । लागतसें पायां वेळोवेळां ॥3॥ 1514 नाहीं सुगंधाची लागती लावणी । लावावी ते मनीं शुद्ध होतां ॥1॥ वा†या हातीं माप चाले सज्जनाचें । कीतिऩ मुख त्याचें नारायण ॥ध्रु.॥ प्रभा आणि रवि काय असे आन । उदयीं तंव जन सकळ साक्षी ॥2॥ तुका ह्मणे बरा सत्याचा सायास । नवनीता नाश नाहीं पुन्हा ॥3॥ 1515 तीर्थाटणें एकें तपें हुंबरती । नाथिले धरिती अभिमान ॥1॥ तैसे विष्णुदास नव्हती साबडे । एकाचिया पडे पायां एक ॥ध्रु.॥ अक्षरें आणिती अंगासी जाणीव । इच्छा ते गौरव पूज्य व्हावें ॥2॥ तुका ह्मणे विधिनिषधाचे डोहीं । पडिले त्यां नाहीं देव कधीं ॥3॥ 1516 पटे ढाळूं आह्मी विष्णुदास जगीं । लागों नेदूं अंगीं पापपुण्य ॥1॥ निर्भर अंतरीं सदा सर्वकाळ । घेतला सकळ भार देवें ॥ध्रु.॥ बिळवंत जेणें रचिलें सकळ । आह्मां त्याचें बळ अंकितांसी ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मी देखत चि नाहीं । देवाविण कांहीं दुसरें तें ॥3॥ 1517 कथेचा उलंघ तो अधमां अधम । नावडे ज्या नाम ओळखा तो ॥1॥ कासया जीऊन जाला भूमी भार । अनउपकार माते कुंसी ॥ध्रु.॥ निद्रेचा आदर जागरणीं वीट । त्याचे पोटीं कीट कुपथ्याचें ॥2॥ तुका ह्मणे दोन्ही बुडविलीं कुळें । ज्याचें तोंड काळें कथेमाजी ॥3॥ 1518 सांडोनी दों अक्षरां । काय करूं हा पसारा । विधिनिषेधाचा भारा । तेणें दातारा नातुडेसी ॥1॥ ह्मणोनि बोबडा उत्तरीं । वाचें जपें निरंतरीं । नाम तुझें हरी । भवसागरीं तारूं तें ॥ध्रु.॥ सर्वमय ऐसें वेदांचें वचन । श्रुति गर्जती पुराणें । नाहीं आणीक ध्यान । रे साधन मज चाड ॥2॥ शेवटीं ब्रह्मार्पण । या चि मंत्राचें कारण । काना मात्र वांयांविण । तुका ह्मणे बिंदुलीं ॥3॥ 1519 हरिनामाचें करूनि तारूं । भवसिंधुपार उतरलों ॥1॥ फावलें फावलें आतां । पायीं संतां विनटलों ॥ध्रु.॥ हरिनामाचा शस्त्र घोडा । संसार गाढा छेदिला ॥2॥ हरिनामाचीं धनुष्यकांडें । विन्मुख तोंडें किळकाळ ॥3॥ येणें चि बळें सरते आह्मी । हरिचे नामें लोकीं तिहीं ॥4॥ तुका ह्मणे जालों साचे । श्रीविठ्ठलाचे डिंगर ॥5॥ 1520 नव्हें हें गुरुत्व मेघवृिष्ट वाणी । ऐकावी कानीं संतजनीं ॥1॥ आरुष हा शब्द देवाचा प्रसाद । करविला वाद तैसा केला ॥ध्रु.॥ देहपिंड दान दिला एकसरें । मुिळचें तें खरें टांकसाळ ॥2॥ तुका ह्मणे झरा लागला नवनीत । सेविलिया हित पोट धाय ॥3॥ 1521 घटीं अलिप्त असे रवि । अिग्न काष्ठामाजी जेवी । तैसा नारायण जीवीं । जीवसाक्षीवर्तनें ॥1॥ भोग ज्याचे तया अंगीं । भिन्न प्रारब्ध जगीं । विचित्र ये रंगीं । रंगें रंगला गोसावी ॥ध्रु.॥ देह संकल्पासारिखें । एक एकांसी पारिखें । सुख आणि दुःखें । अंगी कर्में त्रिविध ॥2॥ तुका ह्मणे कोडें । न कळे तयासी सांकडें । त्याचिया निवाडें । उगवे केलें विंदान ॥3॥ 1522 सद्गदित कंठ दाटो । येणें फुटो हृदय ॥1॥ चिंतनाचा एक लाहो । तुमच्या अहो विठ्ठला ॥ध्रु.॥ नेत्रीं जळ वाहो सदां । आनंदाचे रोमांच ॥2॥ तुका ह्मणे कृपादान । इच्छी मन हे जोडी ॥3॥ 1523 जेथें देखें तेथें उभा । अवघ्या गगनाचा गाभा ॥1॥ डोळां बैसलें बैसलें । ध्यान राहोनि संचलें ॥ध्रु.॥ सरसावलें मन । केले सोज्वळ लोचन ॥2॥ तुका ह्मणे सवें । आतां असिजेत देवें ॥3॥ 1524 तान्हे तान्ह प्याली । भूक भुकेने खादली ॥1॥ जेथें तें च नाहीं जालें । झाडा घेतला विठ्ठलें ॥ध्रु.॥ वास वासनेसी नाहीं । मन पांगुळलें पायीं ॥2॥ शेष उरला तुका । जीवा जीवीं जाला चुका ॥3॥ 1525 पाणिपात्र दिगांबरा । हस्त करा सारिखे ॥1॥ आवश्यक देव मनीं । चिंतनींच सादर ॥ध्रु.॥ भिक्षा कामधेनुऐशी । अवकाशीं शयन ॥2॥ पांघरोनि तुका दिशा ॥ केला वास अलक्षीं ॥3॥ 1526 विषयीं विसर पडिला निःशेष । अंगीं ब्रह्मरस ठसावला ॥1॥ माझी मज झाली अनावर वाचा । छंद या नामाचा घेतलासे ॥ध्रु.॥ लाभाचिया सोसें पुढें चाली मना । धनाचा कृपणा लोभ जैसा ॥2॥ तुका ह्मणे गंगासागरसंगमीं । अवघ्या जाल्या ऊमिऩ एकमय ॥3॥ 1527 कृष्णरामनाम मांडीं पां वोळी । तेणें होइल होळी पापा धुनी ॥1॥ ऐसा मना छंद लावीं रे अभ्यास । जया नाहीं नास ब्रह्मरसा ॥ध्रु.॥ जोडी तरी ऐसी करावी न सरे । पुढें आस नुरे मागुताली ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसें धरा कांहीं मनीं । यातायाती खाणीं चुकतील ॥3॥ 1528 परमार्थी तो न ह्मणावा आपुला । सलगी धाकुला हेळूं नये ॥1॥ थोडा चि स्फुलिंग बहुत दावाग्नी । वाढतां इंधनीं वाढविला ॥ध्रु.॥ पितियानें तैसा वंदावा कुमर । जयाचें अंतर देवें वसे ॥2॥ तुका ह्मणे शिरीं वाहावें खापर । माजी असे सार नवनीत ॥3॥ 1529 ज्याचा ऐसा अनुभव । विश्व देव सत्यत्वें ॥1॥ देव तया जवळी असे । पाप नासे दरुषणें ॥ध्रु.॥ कामक्रोधा नाहीं चाली । भूतीं जाली समता ॥2॥ तुका ह्मणे भेदाभेद । गेले वाद खंडोनि ॥3॥ 1530 सेवा ते आवडी उच्चारावें नाम । भेदाभेदकाम निवारूनि ॥1॥ न लगे हालावें चालावें बाहेरी । अवघें चि घरीं बैसलिया ॥ध्रु.॥ देवाचीं च नामें देवाचिये शिरीं । सर्व अळंकारीं समर्पावीं ॥2॥ तुका ह्मणे आहे भावें चि संतोषी । वसे नामापाशीं आपुलिया ॥3॥ 1531 Yाानियांचे घरीं चोजवितां देव । तेथें अहंभाव पाठी लागे ॥1॥ ह्मणोनियां ऐसे सांडिले उपाय । धरियेले पाय दृढ तुझे ॥ध्रु.॥ वेदपारायण पंडित वाचक । न मिळती एक एकांमधीं ॥2॥ पाहों गेलों भाव कैसी आत्मनिष्ठा । तेथें देखें चेष्टा विपरीत ॥3॥ आपुलिया नाहीं निवाले जे अंगें । योगी करती रागें गुरगुरु ॥4॥ तुका ह्मणे मज कोणांचा पांगिला । नको बा विठ्ठला करूं आतां ॥5॥ 1532 पंढरीची वाट पाहें निरंतर । निडळावरी कर ठेवूनियां ॥1॥ जातियां निरोप पाठवीं माहेरा । कां मज सासुरा सांडियेलें ॥ध्रु.॥ पैल कोण दिसे गरुडाचे वारिकें । विठ्ठलासारिकें चतुर्भुज ॥2॥ तुका ह्मणे धीर नाहीं माझ्या जीवा । भेटसी केधवां पांडुरंगा ॥3॥ 1533 ऐसी जोडी करा राम कंठीं धरा । जेणें चुके फेरा गर्भवास ॥1॥ नासिवंत आटी िप्रयापुत्रधन । बीज ज्याचा सीण तें चि फळ ॥ध्रु.॥ नाव धड करा सहजरा नामांची । जे भवसिंधूची थडी पावे ॥2॥ तुका ह्मणे काळा हाणा तोंडावरी । भाता भरा हरिरामबाणीं ॥3॥ 1534 पाहें मजकडे भरोनियां दृष्टी । बहुत हिंपुष्टी जालों माते ॥1॥ करावेंसे वाटे जीवा स्तनपान । नव्हे हें वचन श्रुंघारिक ॥ध्रु.॥ सत्यासाटीं माझी शब्दविवंचना । जोडिल्या वचनाचें तें नव्हे ॥2॥ तुका ह्मणे माझी कळवऑयाची कींव । भागलासे जीव कर्तव्यानें ॥3॥ 1535 तुज ह्मणतील कृपेचा सागर । तरि कां केला धीर पांडुरंगा ॥1॥ आझुनि कां नये तुज माझी दया । काय देवराया पाहातोसि ॥ध्रु.॥ आळवितों जैसें पाडस कुरंगिणी । पीडिलिया वनीं तानभूक ॥2॥ प्रेमरसपान्हा पाजीं माझे आइऩ । धांवें वो विठाइऩ वोरसोनि ॥3॥ तुका ह्मणे माझें कोण हरी दुःख । तुजविण एक पांडुरंगा ॥4॥ 1536 भिH तों कठिण शुळावरील पोळी । निवडे तो बळी विरळा शूर ॥1॥ जेथें पाहें तेथें देखीचा पर्वत । पायाविण भिंत तांतडीची ॥ध्रु.॥ कामावलें तरि पाका ओज घडे । रुचि आणि जोडे श्लाघ्यता हे ॥2॥ तुका ह्मणे मना पाहिजे अंकुश । नित्य नवा दिस जागृतीचा ॥3॥ 1537 पापी ह्मणों तरि आठवितों पाय । दोष बळी काय तयाहूनि ॥1॥ ऐशा विचाराचे घालूनि कोंडणी । काय चक्रपाणी निजलेती ॥ध्रु.॥ एकवेळ जेणें पुत्राच्या उद्देशें ॥ घेतल्याचें कैसें नेलें दुःख ॥2॥ तुका ह्मणे अहो वैकुंठनायका । चिंता कां सेवका तुमचिया ॥3॥ 1538 उगविल्या गुंती । ऐशा मागें नेणों किती ॥1॥ ख्यात केली अजामेळें । होतें निघालें दिवाळें ॥ध्रु.॥ मोकलिला प्रायिश्चतीं । कोणी न धरिती हातीं ॥2॥ तुका ह्मणे मुH वाट । वैकुंठीची घडघडाट ॥3॥ 1539 सरळीं हीं नामें उच्चारावीं सदा । हरि बा गोविंदा रामकृष्णा ॥1॥ पुण्य पर्वकाळ तीथॉ ही सकळ । कथा सिंधुजळ न्हाऊं येती ॥ध्रु.॥ अवघे चि लाभ बैसलिया घरा । येती भाव धरा एके ठायीं ॥2॥ सेऑया मेंढएा गाइऩ सेवा घेती ह्मैसी । कामधेनु तैसी नव्हे एक ॥3॥ तुका ह्मणे सुखें पाविजे अनंता । हें वर्म जाणतां सुलभ चि ॥4॥ 1540 पवित्र तो देह वाणी पुण्यवंत । जो वदे अच्युत सर्व काळ ॥1॥ तयाच्या चिंतनें तरतील दोषी । जळतील रासी पातकाच्या ॥ध्रु.॥ देव इच्छी रज चरणींची माती । धांवत चालती मागें मागें ॥2॥ काय त्यां उरलें वेगळें आणीक । वैकुंठनायक जयां कंठीं ॥3॥ तुका ह्मणे देवभHांचा संगम । तेथें ओघ नाम त्रिवेणीचा ॥4॥ 1541 पाप ताप दैन्य जाय उठाउठीं । जालिया भेटी हरिदासांची ॥1॥ ऐसें बळ नाहीं आणिकांचे अंगीं । तपें तिथॉ जगीं दानें व्रतें ॥ध्रु.॥ चरणींचे रज वंदी शूळपाणी । नाचती कीर्तनीं त्यांचे माथां ॥2॥ भव तरावया उत्तम हे नाव । भिजों नेंदी पाव हात कांहीं ॥3॥ तुका ह्मणे मन जालें समाधान । देखिले चरण वैष्णवांचे ॥4॥ 1542 येणें बोधें आह्मी असों सर्वकाळ । करूनि निर्मळ हरिकथा ॥1॥ आह्मी भूमीवरी एक दइवांचे । निधान हें वाचे सांपडलें ॥ध्रु.॥ तरतील कुळें दोन्ही उभयतां । गातां आइकतां सुखरूप ॥2॥ न चळे हा मंत्र न ह्मणों यातीकुळ । न लगे काळ वेळ विचारावी ॥3॥ तुका ह्मणे माझा विठ्ठल विसांवा । सांटवीन हांवा हृदयांत ॥4॥ 1543 बहुतां जन्मींचें संचित । सबळ होय जरि बहुत । तरि चि होय हरिभH । कृपावंत मानसीं ॥1॥ ह्मणवी ह्मणियारा तयांचा । दास आपुल्या दासांचा । अनुसरले वाचा । काया मनें विठ्ठलीं ॥ध्रु.॥ असे भूतदया मानसीं । अवघा देखे हृषीकेशी । जीवें न विसंबे तयासी । मागें मागें हिंडतसे ॥2॥ तुका ह्मणे निविऩकार । शरणागतां वज्रपंजर । जे जे अनुसरले नर । तयां जन्म चुकलें ॥3॥ 1544 तारूं लागलें बंदरीं । चंद्रभागेचिये तिरीं ॥1॥ लुटा लुटा संतजन । अमुप हें रासी धन ॥ध्रु.॥ जाला हरिनामाचा तारा। सीड लागलें फरारा ॥2॥ तुका जवळी हमाल । भार चालवी विठ्ठल ॥3॥ 1545 आळवीन स्वरें । कैशा मधुरा उत्तरें ॥1॥ यें वो यें वो पांडुरंगे । प्रेमपान्हा मज दें गे ॥ध्रु.॥ पसरूनि चोंची । वचन हें करुणेची ॥2॥ तुका ह्मणे बळी । आह्मी लडिवाळें आळीं ॥3॥ 1546 सकिळकांचें समाधान । नव्हे देखिल्यावांचून ॥1॥ रूप दाखवीं रे आतां । सहजरभुजांच्या मंडिता ॥ध्रु.॥ शंखचक्रपद्मगदा। गरुडासहित ये गोविंदा ॥2॥ तुका ह्मणे कान्हा । भूक लागली नयनां ॥3॥ 1547 पतितपावना । दिनानाथा नारायणा ॥1॥ तुझें रूप माझे मनीं । राहो नाम जपो वाणी ॥ध्रु.॥ ब्रह्मांडनायका । भHजनाच्या पाळका ॥2॥ जीवांचिया जीवा । तुका ह्मणे देवदेवा ॥3॥ 1548 करीं हें चि काम । मना जपें राम राम ॥1॥ लागो हा चि छंद । मना गोविंद गोविंद ॥2॥ तुका ह्मणे मना । मज भीक द्यावी दीना ॥3॥ 1549 आपुलिया लाजा । धांवे भHांचिया काजा ॥1॥ नाम धरिलें दिनानाथ । सत्य करावया व्रत ॥ध्रु.॥ आघात निवारी। छाया पीतांबरें करी ॥2॥ उभा कर कटीं । तुका ह्मणे याजसाटीं ॥3॥ 1550 साधावया भिHकाज । नाहीं लाज हा धरीत ॥1॥ ऐसियासी शरण जावें । शHी जीवें न वंची ॥ध्रु.॥ भीष्मपण केला खरा । धनुर्धरा रक्षीलें ॥2॥ तुका ह्मणे साक्ष हातीं । तो म्यां चित्तीं धरियेला ॥3॥ 1551 धेनु चरे वनांतरीं । चित्त बाळकापें घरीं ॥1॥ तैसें करीं वो माझे आइऩ । ठाव देऊनि राखें पायीं ॥ध्रु.॥ न काढितां तळमळी । जिवनाबाहेर मासोळी ॥2॥ तुका ह्मणे कुडी । जीवाप्राणांची आवडी ॥3॥ 1552 हरिजनाची कोणां न घडावी निंदा । साहात गोविंदा नाहीं त्याचें ॥1॥ रूपा येऊनियां धरी अवतार । भHां अभयंकर खळां कष्ट ॥ध्रु.॥ दुर्वास हा छळों आला आंबॠषी । सुदर्शन त्यासी जािळत फिरे ॥2॥ द्रौपदीच्या क्षोभें कौरवांची शांति । होऊनि श्रीपति साहे केलें ॥3॥ न साहे चि बब्रु पांडवां पारिखा । धुडाविला सखा बिळभद्र ॥4॥ तुका ह्मणे अंगीं राखिली दुगपधि । अश्वत्थामा वधी पांडवपुत्रां ॥5॥ 1553 ज्यासी आवडी हरिनामांची । तो चि एक बहु शुचि ॥1॥ जपतो हरिनामें बीज । तो चि वर्णांमाजी द्विज ॥2॥ तुका ह्मणे वर्णा धर्म । अवघें आहे सम ब्रह्म ॥3॥ 1554 विठ्ठल हा चित्तीं । गोड लागे गातां गीतीं ॥1॥ आह्मां विठ्ठल जीवन । टाळ चिपिळया धन ॥ध्रु.॥ विठ्ठल हे वाणी। अमृत हे संजिवनी ॥2॥ रंगला या रंगें । तुका विठ्ठल सर्वांगें ॥3॥ 1555 विठ्ठल विठ्ठल मंत्र सोपा । करी पापा निर्मूळ ॥1॥ भाग्यवंता छंद मनीं । कोडें कानीं ऐकती ॥ध्रु.॥ विठ्ठल हें दैवत भोळें। चाड काळें न धरावी ॥2॥ तुका ह्मणे भलते याती । विठ्ठल चित्तीं ते शुद्ध ॥3॥ 1556 ह्मणे विठ्ठल ब्रह्म नव्हे । त्याचे बोल नाइकावे ॥1॥ मग तो हो का कोणी एक । आदि करोनि ब्रह्मादिक ॥ध्रु.॥ नाहीं विठ्ठल जया ठावा । तो ही डोळां न पाहावा ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं। त्याची भीड मज कांहीं ॥3॥ 1557 एक पाहातसां एकांचीं दहनें । सावध त्या गुणें कां रे नव्हा ॥1॥ मारा हाक देवा भय अटाहासें । जंव काळाऐसें जालें नाहीं ॥ध्रु.॥ मरणांची तंव गांठोडी पदरीं । जिणें तो चि वरि माप भरी ॥2॥ तुका ह्मणे धींग वाहाती मारग । अंगा आलें मग हालों नेदी ॥3॥ 1558 संतांसी तों नाहीं सन्मानाची चाड । परि पडे द्वाड अव्हेरितो ॥1॥ ह्मणऊनि तया न वजावें ठाया । होतसे घात या दुर्बळाचा ॥ध्रु.॥ भावहीना आड येतसे आशंका । उचितासी चुका घालावया ॥2॥ तुका ह्मणे जया संकोच दर्शनें । तया ठाया जाणें अनुचित ॥3॥ 1559 संसारसंगें परमार्थ जोडे । ऐसें काय घडे जाणतेनो ॥1॥ हेंडग्याच्या आळां अवघीं चिपाडें । काय तेथें गोडें निवडावीं ॥ध्रु.॥ ढेकणाचे बाजे सुखाची कल्पना । मूर्खत्व वचना येऊं पाहे ॥2॥ तुका ह्मणे मद्य सांडवी लंगोटी । सांगितला सेटीं विचार त्या ॥3॥ 1560 जातीचें तें चढे प्रेम । पक्षी स्मरे राम राम ॥1॥ ते काय गुण लागती येरां । कागा पिंजरा शोभेना ॥ध्रु.॥ शिकविलें तें सुजात सोसी । मग तयासी मोल चढे ॥2॥ तुका ह्मणे वेषधारी ॥ हिजडएा नारी नव्हती ॥3॥ 1561 वसनें थिल्लरीं । बेडुक सागरा धिक्कारी ॥1॥ नाहीं देखिला ना ठावा । तोंड पिटी करी हांवा ॥ध्रु.॥ फुगातें काउळें । ह्मणे मी राजहंसा आगळें ॥2॥ गजाहूनि खर । ह्मणे चांगला मी फार ॥3॥ मुलाम्याचें नाणें । तुका ह्मणे नव्हे सोनें ॥4॥ 1562 मुH होता परी बळें जाला बद्ध । घेउनियां छंद माझें माझें ॥1॥ पाप पुण्य अंगीं घेतलें जडून । वर्म नेणे कोण करिता तो ॥2॥ तुका ह्मणे वांयां गेलें वांयां विण । जैसा मृगशीण मृगजळीं ॥3॥ 1563 पंढरीये माझें माहेर साजणी । ओविये कांडणीं गाऊं गीत ॥1॥ राही रखुमाइऩ सत्यभामा माता । पांडुरंग पिता माहियेर ॥ध्रु.॥ उद्धव अक्रूर व्यास आंबॠषि । भाइऩ नारदासी गौरवीन ॥2॥ गरुड बंधु लडिवाळ पुंडलीक । यांचें कवतुक वाटे मज ॥3॥ मज बहु गोत संत आणि महंत । नित्य आठवीत ओवियेसी ॥4॥ निवृित्त Yाानदेव सोपान चांगया । जिवलगा माझिया नामदेवा ॥5॥ नागोजन मित्रा नरहरि सोनारा । रोहिदास कबिरा सोइऩिरया ॥6॥ परसो भागवता सुरदास सांवता । गाइऩन नेणतां सकळांसी ॥7॥ चोखामेळा संत जिवाचे सोइरे । न पडे विसर यांचा घडी ॥8॥ जीवींच्या जीवना एका जनादऩना । पाटका कान्हया मिराबाइऩ ॥9॥ आणीक हे संत महानुभाव मुनि । सकळां चरणीं जीव माझा ॥10॥ आनंदें ओविया गाइऩन मी त्यांसी । जाती पंढरीसी वारकरी ॥11॥ तुका ह्मणे माझा बिळया बापमाय । हरुषें नांदों सये घराचारी ॥12॥ 1564 पोट लागलें पाठीशीं । हिंडवितें देशोदेशीं ॥1॥ पोटाभेणें जिकडे जावें । तिकडे पोट येतें सवें ॥ध्रु.॥ जप तप अनुष्ठान। पोटासाटीं जाले दीन ॥2॥ पोटें सांडियेली चवी । नीचापुढें तें नाचवी ॥3॥ पोट काशियानें भरे । तुका ह्मणे झुरझुरूं मरे ॥4॥ आरत्या ॥ 13 ॥ 1565 जगदेश जगदेश तुज ह्मणती । परि या जनामाजी असशील युिH । पुण्यपापविरहित सकळां अधिपति । दृष्टा परि नळणी अलिप्त गति ॥1॥ जय देव जय देव जय पंढरिनाथा । श्रीपंढरिनाथा । नुरे पाप विठ्ठल ह्मणतां सर्वथा ॥ध्रु.॥ आगम निगम तुज नेणती कोणी । परि तूं भाव भिH जवळी च दोन्ही । नेणतां विधियुH राते पूजेनी । न माये ब्रह्मांडीं संपुष्टशयनीं ॥2॥ असुरां काळ भासे विक्राळ पुढें । पसरी मुखएक चावितो धुडें । भHा शरणागता चाले तो पुढें । दावी वाट जाऊ नेदी वांकडें ॥3॥ एकाएकीं बहु विस्तरला सुखें । खेळे त्याची लीळा तो चि कवतुकें। तेथें नरनारी कवण बाळकें । काय पापपुण्य कवण सुखदुःखें ॥4॥ सकळा वर्मां तूं चि जाणशी एक । बद्ध मोक्ष प्राप्त आणि सुखदुःख। जाणों ह्मणतां तुज टकलीं बहुतेकें । तुका ह्मणे शरण आलों मज राखें ॥5॥ 1566 दैत्यभारें पीडिली पृथुवी बाळा । ह्मणोनि तूज येणें जालें गोपाळा । भिHप्रतिपाळक उत्सव सोहळा । मंगळें तुज गाती आबळ बाळा ॥1॥ जय देव जय देव जय गरुडध्वजा । श्रीगरुडध्वजा। आरती ओवाळूं तुज भHीकाजा ॥ध्रु.॥ गुण रूप नाम नाहीं जयासी। चिंतितां तैसा चि होसी तयांसी । मत्स्य कूर्म वराह नरसिंह जालासी। असुरां काळ मुणि ठाके ध्यानासी ॥2॥ सहजर रूपें नाम सांवळा ना गोरा । श्रुति नेती ह्मणती तुज विश्वंभरा। जीवनां जीवन तूं चि होसी दातारा । न कळे पार ब्रह्मादिकां सुरवरां ॥3॥ संतां महंतां घरीं ह्मणवी ह्मणियारा । शंखचक्रगदाआयुधांचा भारा । सुदर्शन घरटी फिरे अवश्वरा । सकुमार ना स्थूळ होसी गोजिरा ॥4॥ भावेंविण तुझें न घडे पूजन । सकळ ही गंगा जाल्या तुजपासून । उत्पित्त प्रळय तू चि करिसी पाळण । धरूनि राहिला तुका निश्चयीं चरण ॥5॥ 1567 काय तुझा महिमा वणूप मी किती । नामें मात्रे भवपाश तुटती । पाहातां पाउले हे विष्णुमूर्ती । कोटिकुळां सहित जे उद्धरती ॥1॥ जय देव जय देव जय पंढरिराया । श्रीपंढरिराया। करुनियां कुरवंडी । सांडीन काया ॥ध्रु.॥ मंगळआरतीचा थोर महिमा । आणीक द्यावया नाहीं उपमा । श्रीमुखासहित देखे जो कर्मा । पासुन सुटे जैसा रवि नासी तमा ॥2॥ धन्य व्रतकाळ हे एकादशी । जागरण उपवास घडे जयांसी । विष्णूचें पूजन एकाभावेंसी। नित्यमुH पूज्य तिहीं लोकांसी ॥3॥ न वजे वांयां काळ जे तुज ध्याती । असे तुझा वास तयांच्या चित्तीं । धालें सुखें सदा प्रेमें डुल्लती । तीथॉ मिळन वास तयांचा वाहाती ॥4॥ देव भH तूं चि जालासी दोन्ही । वाढावया सुख भिH हे जनीं । जड जीवां उद्धार होय लागोनि । शरण तुका वंदी पाउलें दोन्ही ॥5॥ 1568 कंसरायें गर्भ वधियेले सात । ह्मणोनि गोकुळासी आले अनंत । घ्यावया अवतार जालें हें चि निमित्य । असुर संहारूनि तारावे भH ॥1॥ जय देव जय देव जय विश्वरूपा । श्रीविश्वरूपा । ओवाळीन तुज देहदीपें बापा ॥ध्रु.॥ स्थूळरूप होऊनि धरितसे सानें । जैसा भाव तैसा तयांकारणें । दैत्यांसी भासला सिहीं गजान । काळासी महाकाळ यशोदेसी तान्हें ॥2॥ अनंत वर्णी कोणा न कळे चि पार । सगुण कीं निर्गुण हा ही निर्धार । पांगलीं साइऩ अठरा करितां वेव्हार । तो विळतसे गौिळयांचें खिल्लार ॥3॥ तेहतिस कोटि तिहीं देवांसी श्रेष्ठ । पाउलें पाताळीं नेणती स्वर्ग मुगुट । गििळलीं चौदा भूवनें तरि न भरे चि पोट । तो खाउन धाला गोपाळाचें उिच्छष्ट ॥4॥ महिमा वणूप तरि पांगलिया श्रुति । सिणला शेष चिरल्या जिव्हा करितां स्तुती । भावेंविण कांहीं न चले चि युिH । राखें शरण तुकयाबंधु करी विनंती ॥5॥ 1569 परमानंदा परमपुरुषोत्तमरामा । अच्युता अनंता हरि मेघश्यामा । अविनाशा अलक्षा परता परब्रह्मा । अकळकळा कमळापती न कळे महिमा ॥1॥ जय देव जय देव जया जी श्रीपती । मंगळशुभदायका करीन आरती ॥ध्रु.॥ गोविंदा गोपाळा गोकुळरक्षणा। गिरिधरकर भवसागरतारक दधिमथना । मधुसूदन मुनिजीवन धरणीश्रमहरणा । दीनवत्सळ सकळां मूळ जय जयनिधाना ॥2॥ विश्वंभरा सर्वेश्वर जगदाधारा । चक्रधर करुणाकर पावन गजेंद्रा । सुखसागर गुणआगर मुगुटमणी शूरा । कल्याणकैवल्यमूतिऩ मनोहरा ॥3॥ गरुडासना शेषशयना नरहरी । नारायणा ध्याना सुरहरवरगौरी। नंदा नंदनवंदन त्रिभुवनांभीतरी । अनंतनामीं ठसा अवतारांवरी ॥4॥ सगुणनिर्गुणसाक्ष श्रीमंत संतां । भगवाना भगवंता कालकृदांता। उत्पित्तपाळणपासुन संहारणसत्ता । शरण तुकयाबंधु तारीं रिति बहुतां ॥5॥ 1570 पंढरि पुण्यभूमी भीमा दिक्षणावाहिनी । तीर्थ हें चंद्रभागा महा पातकां धुनी । उतरलें वैकुंठमहासुख मेदिनी ॥1॥ जय देवा पांडुरंगा जय अनाथनाथा । आरती ओंवाळीन तुह्मां लIमीकांता ॥ध्रु.॥ नित्य नवा सोहळा हो महावाद्यां गजर । सन्मुख गरुड पारीं उभा जोडुनि कर । मंडितचतुर्भुजा कटीं मिरवती कर ॥2॥ हरिनाम कीर्तन हो आनंद महाद्वारीं । नाचती प्रेमसुखें नर तेथिंच्या नारी । जीवन्मुH लोक नित्य पाहाती हरी ॥3॥ आषाढी कातिऩकी हो गरुडटकयां भार । गर्जती नाम घोष महावैष्णववीर । पापासी रीग नाहीं असुर कांपती सुर ॥4॥ हें सुख पुंडलिकें कसें आणिलें बापें । निर्गुण साकारले आह्मांलागिं हें सोपें । ह्मणोनि चरण धरोनि तुका राहिला सुखें ॥5॥ 1571 अवतार गोकुळीं हो जन तारावयासी । लावण्यरूपडें हे तेजपुंजाळरासी । उगवतां कोटि बिंबें रवि लोपले शशी । उत्साव सुरवरां मही थोर मानसीं ॥1॥ जय देवा कृष्णनाथा जय रखुमाइऩकांता। आरती ओंवाळीन तुह्मां देवकीसुता । जय देवा कृष्णनाथा ॥ध्रु.॥ वसुदेवदेवकीची बंद फोडुनी शाळ । होउनि विश्वजनिता तया पोटिंचा बाळ । दैत्य हे त्रासियेले समूळ कंसासी काळ । राजया उग्रसेना केला मथुरापाळ ॥2॥ राखतां गोधनें हो इंद्र कोपला वरि । मेघ जो कडाडिला शिळा वर्षतां धारीं । राखिलें गोकुळ हें नखीं धरिला गिरी। निर्भय लोकपाळ अवतरले हरी ॥3॥ कौतुक पाहावया माव ब्रह्म्यानें केली । वत्सें चोरोनियां सत्यलोकासि नेलीं । गोपाळ गाइऩवत्सें दोहीं ठायीं राखीलीं । सुखाचा प्रेमसिंधु अनाथांची माउली ॥4॥ तारिलें भHजना दैत्य निदाऩळूनि । पांडवां साहकारी आडल्यां निर्वाणी । गुण मी काय वणूप मति केवढी वाणी । विनवितो दास तुका ठाव देइप चरणीं ॥5॥ 1572 सुंदर अंगकांती मुखें भाळ सुरेख । बाणली उटी अंगीं टिळा साजिरी रेख । मस्तकीं मुगुट कानीं कुंडलां तेज फांके। आरH दंत हिरे कैसे शोभले निके ॥1॥ जय देवा चुतर्भुजा जया लावण्यतेजा । आरती ओवाळीन भवतारिया हा वोजा । जय. ॥ध्रु.॥ उदार जुंझार हा जया वाणिती श्रुति । परतल्या नेति ह्मणती तयां न कळे गति । भाट हा चतुर्मुखें अनुवाद करिती । पांगलीं साही अठरा रूप न गति ॥2॥ ऐकोनि रूप ऐसें तुजलागीं धुंडिती। बोडके नग्न एक निराहार इऩित । साधनें योग नाना तपें दारुण किती। सांडिलें सुख दिली संसारा शांती ॥3॥ भरूनि माजी लोकां तिहीं नांदसि एक। कामिनी मनमोहना रूप नाम अनेक । नासति नाममात्रें भवपातकें शोक । पाउलें वंदिताती सिद्ध आणि साधक ॥4॥ उपमा द्यावयासी दुजें काय हें तुज । तkवासि तkवसार मूळ जालासी बीज । खेळसि बाळलीळा अवतार सहज । विनवितो दास तुका कर जोडोनि तुज ॥5॥ 1573 सकुमार मुखकमळ निजसारनिर्मळ । सावळी सुनीळ तनु भ्रमरांग कुरळ । झळकति दिव्य तेजें दंत माज पातळ । मिरवलिं मयोरपत्रें मुगुट कुंडलें माळ ॥1॥ जय देवा जगदीश्वरा । धन्य रखुमाइऩवरा । आरती करीन काया । ओंवािळन सुंदरा । जय. ॥ध्रु.॥ गोजिरें ठाणमाण भुजा मंडित चारी । शोभति शंखचक्रगदापद्म मोहरी । हृदयीं ब्रह्मपद बाणलें शृंगारीं । गर्जति चरणीं वांकी कंठ कोकिळास्वरीं ॥2॥ घवघवित उटी अंगीं बावन चंदनांची । लल्हाट कस्तुरिचा कास पितांबरीची । कटिसूत्र वरि साजिरें प्रभा वर मोतियांची। संगीत सकळ मुद्रा पाउलें कुंकुमाचीं ॥3॥ सौभाग्यसुख सागर गुणलावण्यखाणी । लाघवी दीनवत्सळ विश्व लाविलें ध्यानीं । आश्चर्य देव करिती ॠषि राहिले मुनि । धन्य ते प्रसवली ऐसिया नंदपत्नी ॥4॥ वणिऩतां ध्यान महिमा श्रुति राहिल्या नेति । रविकोटि चंद्र तारा प्रकाशा न तुळती । उदार सुर गंभीर पूर्ण आनंदमूतिऩ । तुकयाबंधु ह्मणे स्तवूं मी काय किती ॥5॥ 1574 महा जी महादेवा महाकाळमदऩना । मांडियेलें उग्रतप महादीप्त दारुणा । परिधान व्याघ्रांबर चिदाभस्मलेपना । स्मशान क्रीडास्थळ तुह्मा जी त्रिनयना ॥1॥ जय देवा हरेश्वरा जय पार्वतीवरा। आरती ओंवािळन कैवल्यदातारा । जय. ॥ध्रु.॥ रुद्र हें नाम तुह्मां उग्र संहारासी । शंकर शिव भोळा उदार सर्वस्वीं । उदक बेलपत्र टाळी वाहिल्या देसी । आपुलें पद दासां ठाव देइप कैलासीं ॥2॥ त्रैलोक्यव्यापका हो जन आणि विजन । विराटस्वरूप हें तुझें साजिरें ध्यान । करितो वेद स्तुती कीर्ती मुखें आपण । जाणतां नेणवे हो तुमचें महिमान ॥3॥ बोलतां नाम महिमा असे आश्चर्य जगीं । उपदेश केल्यानंतरें पापें पळती वेगीं । हरहर वाणी गर्जे प्रेम संचरे अंगीं । राहिलि दृष्टी चरणीं रंग मीनला रंगीं ॥4॥ पुजूनि लिंग उभा तुका जोडोनी हात। करिती विYाापना परिसावी हे मात । अखंड राहूं द्यावें माझें चरणीं चित्त । घातले साष्टांग मागे मस्तकीं हात ॥5॥ 1575 अवतारनामभेद गणा आदि अगाद । जयासि पार नाहीं पुढें खुंटला वाद । एक चि दंत शोभे मुख विक्राळ दोंद । ब्रह्मांडामाजि दावी अनंत हे छंद ॥1॥ जय जया गणपती ओंवािळत आरती । साजि†या सरळ भुजा फरशकमळ शोभती ॥ध्रु.॥ हे मही ठेंगणी हो तुज नृत्यनायका । भोंवरि फेर देतां असुर मदिले एकां । घातले तोडरीं हो भHजनपाळका । सहस्र नाम तुज भुिHमुिHदायका ॥2॥ सुंदर शोभला हो रूपें लोपलीं तेजें । उपमा काय देऊं असे आणिक दुजें । रविशशितारागणें जयामाजी सहजें । उदरी सामावलीं जया ब्रह्मांडबीजें ॥3॥ वणिऩता शेष लीळा तया भागलीं मुखें । पांगुळले वेद चारी कैसे राहिले सुखें । अवतार जन्मला हो लिंगनाभी या मुखें । अमूर्त मूतिऩमंत होय भHीच्या सुखें ॥4॥ विश्व हें रूप तुझें हस्त पाद मुखडें । ऐसा चि भाव देइप तया नाचतां पुढें । धूप दीप पंचारति ओंवािळन निवाडें । राखें या शरणागता तुका खेळतां लाडें ॥5॥ 1576 कनकाच्या परियेळीं उजळूनि आरती । रत्नदीपशोभा कैशा पाजळल्या ज्योती ॥1॥ ओंवाळूं गे माये सबाहए साजिरा । राहिरखुमाइऩसत्यभामेच्या वरा ।ध्रु.॥ मंडितचतुर्भुज दिव्य कानीं कुंडलें। श्रीमुखाची शोभा पाहातां तेज फांकलें ॥2॥ वैजयंती माळ गळां शोभे श्रीमंत । शंखचक्रगदापद्म आयुधें शोभत ॥3॥ सांवळा सकुमार जैसा कदऩळीगाभा । चरणीचीं नेपुरें वांकी गर्जती नभा ॥4॥ ओंवािळतां मन हें उभें ठाकलें ठायीं । समदृिष्ट समाधि तुकया लागली पायीं ॥5॥ 1577 भHीचिया पोटीं बोध कांकडा ज्योती । पंचप्राण जीवें भावें ओंवाळूं आरती ॥1॥ ओंवाळू आरती माझ्या पंढरीनाथा। दोन्ही कर जोडोनि चरणीं ठेवीन माथा ॥ध्रु.॥ काय महिमा वणूप आतां सांगणें तें किती । कोटि ब्रह्महत्या मुख पाहतां जाती ॥2॥ राही रखुमाइऩ दोही दों बाही । मयूर पिच्छचामरें ढािळति ठायीं ठायीं ॥3॥ तुका ह्मणे दीप घेऊनि उन्मनति शोभा । विटेवरी उभा दिसे लावण्यगाभा ॥4॥ ॥13॥ 1578 धन्य दिवस आजि दरुषण संतांचें । नांदे तया घरीं दैवत पंढरीचें ॥1॥ धन्य पुण्य रूप कैसा जालें संसार । देव आणि भH दुजा नाहीं विचार ॥ध्रु.॥ धन्य पूर्व पुण्य वोडवलें निरुतें । संतांचें दर्शन जालें भाग्यें बहुतें ॥2॥ तुका ह्मणे धन्य आह्मां जोडली जोडी । संतांचे चरण आतां जीवें न सोडीं ॥3॥ 1579 गाऊं वाणूं तुज विठो तुझा करूं अनुवाद । जिकडे पाहें तिकडे सर्वमय गोविंद ॥1॥ आनंद रे विठोबा जाला माझे मनीं। देखिले लोचनीं विटेसहित पाउले ॥ध्रु.॥ न करीं तपसाधनें रे मुHीचे सायास । हा चि जन्मोजन्मी गोड भHीचा रस ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मां प्रेमा उणें तें काइऩ । पंढरीचा राणा सांटविला हृदयीं ॥3॥ 1580 मागणें तें एक तुजप्रति आहे । देशी तरि पाहें पांडुरंगा ॥1॥ या संतांसी निरवीं हें मज देइप । आणिक दुजें काहीं न मगें तुज ॥2॥ तुका ह्मणे आतां उदार होइप । मज ठेवीं पायीं संतांचिया ॥3॥ स्वामींनीं काया ब्रह्म केली ते अभंग ॥ 24 ॥ 1581 शोधितां चि नये । ह्मणोनि वोळगतों पाये ॥1॥ आतां दिसों नये जना । ऐसें करा नारायणा ॥ध्रु.॥ परतोनि मन । गेलें ठायीं चि मुरोन ॥2॥ विसरला तुका । बोलों चालों जाला मुका ॥3॥ 1582 रज्जुसर्पाकार । भासयेलें जगडंबर ॥1॥ ह्मणोनि आठवती पाय । घेतों आलाय बलाय ॥ध्रु.॥ द्रुश द्रुमाकार लाणी। केलों सर्व सासी धणी ॥2॥ तुकीं तुकला तुका । विश्वीं भरोनि उरला लोकां ॥3॥ 1583 ह्मणवितों दास । परि मी असें उदास ॥1॥ हा चि निश्चय माझा । परि मी निश्चयाहुनि दुजा ॥ध्रु.॥ सरतें कर्तुत्व माझ्यानें । परि मी त्याही हून भिन्न ॥2॥ तुका तुकासी तुकला । तुका तुकाहुनि निराळा ॥1॥ 1584 घोंटवीन लाळ ब्रह्मYाान्या हातीं । मुHां आत्मिस्थती सांडवीन ॥1॥ ब्रह्मभूत होते काया च कीर्तनीं । भाग्य तरी ॠणी देवा ऐसा ॥ध्रु.॥ तीर्थ भ्रमकासी आणीन आळस । कडु स्वर्गवास करिन भोग ॥2॥ सांडवीन तपोनिधा अभिमान । यYा आणि दान लाजवीन ॥3॥ भिHभाग्यप्रेमा साधीन पुरुषार्थ । ब्रह्मींचा जो अर्थ निजठेवा ॥4॥ धन्य ह्मणवीन येहे लोकीं लोकां । भाग्य आह्मीं तुका देखियेला ॥5॥ 1585 संसाराचे अंगीं अवघीं च वेसनें । आह्मी या कीर्तनें शुद्ध जालों ॥1॥ आतां हें सोंवळें जालें त्रिभुवन । विषम धोऊन सांडियेलें ॥ध्रु.॥ ब्रह्मपुरीं वास करणें अखंड । न देखिजे तोंड विटाळाचें ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मां एकांताचा वास । ब्रह्मीं ब्रह्मरस सेवूं सदा ॥3॥ 1586 तुह्मी सनकादिक संत । ह्मणवितां कृपावंत ॥1॥ एवढा करा उपकार । देवा सांगा नमस्कार ॥ध्रु.॥ भाकूनि करुणा । विनवा वैकुंठींचा राणा ॥2॥ तुका ह्मणे मज आठवा । मुळ लवकरी पाठवा ॥3॥ 1587 आपुल्या माहेरा जाइऩन मी आतां । निरोप या संतां हातीं आला ॥1॥ सुख दुःख माझें ऐकिलें कानीं । कळवळा मनीं करुणेचा ॥ध्रु.॥ करुनी सिद्ध मूळ साउलें भातुकें । येती दिसें एकें न्यावयासी ॥2॥ त्या चि पंथें माझें लागलेंसे चित्त । वाट पाहें नित्य माहेराची ॥3॥ तुका ह्मणे आतां येतील न्यावया । अंगें आपुलिया मायबाप ॥4॥ 1588 चिन्हें उमटताती अंगीं । शकुना जोगीं उत्तम ॥1॥ आठवला बापमाय । येइल काय मूळ नेणों ॥ध्रु.॥ उत्कंठित जालें मन । ते चि खुण तेथींचि ॥2॥ तुका ह्मणे काम वारीं । आळस घरीं करमेना ॥3॥ 1589 आरोनियां पाहे वाट । कटकट सोसेना ॥1॥ आलियांस पुसें मात । तेथें चित्त लागलें ॥ध्रु.॥ दळीं कांडीं लोकांऐसें । परि मी नसें ते ठायीं ॥2॥ तुका ह्मणे येथें पिसें । तेथें तैसें असेल ॥3॥ 1590 येथीलिया अनुभवें । कळों जीवें हें येतसे ॥1॥ दोहीं ठायीं एक जीव । माझी कींव त्या अंगीं ॥ध्रु.॥ भूक भुके चि खाउनि धाय । नाहीं हाय अन्नाची ॥2॥ तुका ह्मणे सुख जालें । अंतर धालें त्यागुणें ॥3॥ 1591 पैल आले हरि । शंख चक्र शोभे करीं ॥1॥ गरुड येतो फडत्कारें । ना भी ना भी ह्मणे त्वरे ॥ध्रु.॥ मुगुटकुंडलांच्या दीिप्त । तेजें लोपला गभिस्त ॥2॥ मेघश्यामवर्ण हरि । मूतिऩ डोळस साजिरी ॥3॥ चुतर्भुज वैजयंती । गळां माळ हे रुळती ॥4॥ पीतांबर झळके कैसा । उजळल्या दाही दिशा ॥5॥ तुका जालासे संतुष्ट । घरा आलें वैकुंठपीठ ॥6॥ 1592 शंखचक्रगदापद्म । पैल आला पुरुषोत्तम ॥1॥ ना भी ना भी भHराया । वेगीं पावलों सखया ॥ध्रु.॥ दुरूनि येतां दिसे दृष्टी। धाकें दोष पळती सृष्टी ॥2॥ तुका देखोनि एकला । वैकुंठींहूनि हरि आला ॥3॥ 1593 पैल दिसतील भार । दिंडी पताका अपार ॥1॥ आला पंढरीचा राणा । दिसतील त्याच्या खुणा । सुख वाटे मना । डोळे बाहएा स्फुरती ॥ध्रु.॥ उठिले गजर नामाचे । दळभार वैष्णवांचे ॥2॥ तुका करी रिता ठाव । त्यांसी बैसावया वाव ॥3॥ 1594 चला जाऊं रे सामोरे । पुढें भेटों विठ्ठल धुरे ॥1॥ तुका आनंदला मनीं । कैसा जातो लोटांगणीं । फेडावया धणी । प्रेमसुखाची आजि ॥ध्रु.॥ पुढें आले कृपावंत । मायबाप साधुसंत ॥2॥ आळंगिला बाहीं । ठेविला विठोबाचे पायीं ॥3॥ 1595 पाहुणे घरासी । आजि आले हृषीकेशी ॥1॥ काय करूं उपचार । कोंप मोडकी जर्जर । कण्या दरदर । पाण्यामाजी रांधिल्या ॥ध्रु.॥ घरीं मोडकिया बाजा । वरि वाकळांच्या शेजा ॥2॥ मुखशुिद्ध तुळसी दळ । तुका ह्मणे मी दुर्बळ ॥3॥ 1596 संतीं केला अंगीकार । त्यासी अभिमान थोर ॥1॥ कांहीं ठेविलें चरणीं । घेतीं तें चि पुरवूनि । तुका पायवणी । घेऊनियां निराळा ॥ध्रु.॥ नसतां कांहीं संचित । भेटी जाली अवचित ॥2॥ देव मिळोनियां भH । तुका केलासे सनाथ ॥3॥ 1597 अवघियांच्या आलों मुळें । एका वेळे न्यावया ॥1॥ सिद्ध व्हावें सिद्ध व्हावें । आधीं ठावें करितों ॥ध्रु.॥ जोंवरि ते घटिका दुरी । आहे उरी तो काळ ॥2॥ मंगळाचे वेळे उभे । असों शोभे सावध ॥3॥ अवघियांचा योग घडे । तरी जोडे श्लाघ्यता ॥4॥ तुका ह्मणे पाहें वाट । बहु आट करूनि ॥5॥ 1598 सकळ ही माझी बोळवण करा । परतोनि घरा जावें तुह्मीं ॥1॥ कर्मधर्में तुह्मां असावें कल्याण । घ्या माझें वचन आशीर्वाद ॥ध्रु.॥ वाढवूनि दिलों एकाचिये हातीं । सकळ नििंश्चती जाली तेथें ॥2॥ आतां मज जाणें प्राणेश्वरासवें । माझिया भावें अनुसरलों ॥3॥ वाढवितां लोभ होइऩल उसीर । अवघींच िस्थर करा ठायीं ॥4॥ धर्म अर्थ काम जाला एके ठायीं । मेळविला जिंहीं हाता हात ॥5॥ तुका ह्मणे आतां जाली हे चि भेटी । उरल्या त्या गोष्टी बोलावया ॥6॥ 1599 बोलिलों तें आतां पाळावें वचन । ऐसें पुण्य कोण माझे गांठी ॥1॥ जातों आतां आYाा घेऊनियां स्वामी । काळक्षेप आह्मी करूं कोठें ॥ध्रु.॥ न घडे यावरि न धरवे धीर । पीडतां राष्टध देखोनि जग ॥2॥ तुका ह्मणे तुह्मी दिसे मोकलिलें । काय आतां आलें जीवित्वाचें ॥3॥ 1600 करावें तें काम । उगाच वाढवावा श्रम ॥1॥ अवघें एकमय । राज्य बोलों चालों नये ॥ध्रु.॥ दुजयाची सत्ता । न चलेसी जाली आतां ॥2॥ आतां नाहीं तुका । पुन्हा हारपला लोकां ॥3॥ 1601 आह्मी जातों तुह्मी कृपा असों द्यावी । सकळा सांगावी विनंती माझी ॥1॥ वाडवेळ जाला उभा पांडुरंग । वैकुंठा श्रीरंग बोलावितो ॥2॥ अंतकाळीं विठो आह्मांसी पावला । कुडीसहित जाला गुप्त तुका ॥3॥ 1602 तुका उतरला तुकीं । नवल जालें तिहीं लोकीं ॥1॥ नित्य करितों कीर्तन । हें चि माझें अनुष्ठान ॥ध्रु.॥ तुका बैसला विमानीं । संत पाहाती लोचनीं ॥2॥ देव भावाचा भुकेला । तुका वैकुंठासी नेला ॥3॥ 1603 न देखिजे ऐसें केलें । या विठ्ठलें दुःखासी ॥1॥ कृपेचिये सिंव्हासनीं । अधिष्ठानीं बैसविलें ॥ध्रु.॥ वाजता तो नलगे वारा क्षीरसागरा शयनीं ॥2॥ तुका ह्मणें अवघें ठायीं । मज पायीं राखिलें ॥3॥ 1604 वाराणसीपयपत असों सुखरूप । सांगावा निरोप संतांसी हा ॥1॥ येथूनियां आह्मां जाणें निजधामा । सवें असे आह्मां गरुड हा ॥2॥ कृपा असों द्यावी मज दीनावरी । जातोंसों माहेरी तुका ह्मणे ॥3॥ ॥24॥ शखे 1571 एकाहत्तरीं विरोधनामसंवत्सरीं फालगुनवद्य द्वितीया सोमवासरीं प्रथमप्रहरीं तुकोबा गुप्त जाले ॥1॥ 1605 जाती पंढरीस । ह्मणे जाइपन तयांस ॥1॥ तया आहे संवसार । ऐसें बोले तो माहार ॥ध्रु.॥ असो नसो भाव । जो हा देखे पंढरिराव ॥2॥ चंद्रभागे न्हाती । तुका ह्मणे भलते याती ॥3॥ 1606 धरियेलीं सोंगें । येणें अवघीं पांडुरंगें ॥1॥ तें हें ब्रह्म विटेवरी । उभें चंद्रभागे तिरीं ॥ध्रु.॥ अंतर व्यापी बाहे । धांडोिळतां कोठें नोहे ॥2॥ योगयागतपें । ज्याकारणें दानजपें ॥3॥ दिले नेदी जति । भोग सकळ ज्या होती ॥4॥ अवघी लीळा पाहे । तुका ह्मणे दासां साहे ॥5॥ 1607 ज्याचे गर्जतां पवाडे । किळकाळ पायां पडे ॥1॥ तो हा पंढरीचा राणा । पुसा सा चौं अठरा जणां ॥ध्रु.॥ चिंतितां जयासी । भुिHमुिH कामारी दासी ॥2॥ वैकुंठासी जावें । तुका ह्मणे ज्याच्या नांवें ॥3॥ 1608 ज्याचे गर्जतां पवाडे । श्रुतिशास्त्रां मौन्य पडे ॥1॥ तेथें माझी वाचा किती । पुरे करावया स्तुती ॥ध्रु.॥ सिणलें सहजर तोंडें । शेषाफणी ऐसें धेंडें ॥2॥ तुका ह्मणे मही । पत्र सिंधु न पुरे शाही ॥3॥ 1609 देव राखे तया मारील कोण । न मोडे कांटा हिंडतां वन ॥1॥ न जळे न बुडे नव्हे कांहीं । विष तें ही अमृत पाहीं ॥ध्रु.॥ न चुके वाट न पडे फंदीं । नव्हे कधीं कधीं यमबाधा ॥2॥ तुका ह्मणे नारायण । येता गोऑया वारी वाण ॥3॥ 1610 कोठे गुंतलासी द्वारकेच्या राया । वेळ कां सखया लावियेला ॥1॥ दिनानाथ ब्रीद सांभाळीं आपुले । नको पाहों केलें पापपुण्य ॥ध्रु.॥ पतितपावन ब्रीदें चराचर । पातकी अपार उद्धरिले ॥2॥ तुकयाबंधु ह्मणे द्रौपदीचा धांवा । केला तैसा मला पावें आतां ॥3॥ 1611 कोठें गुंतलासी कोणांच्या धांवया । आली देवराया निद्रा तुज ॥1॥ कोठें गुंतलासी भिHप्रेमसुखें । न सुटेती मुखें गोपिकांचीं ॥ध्रु.॥ काय पडिलें तुज कोणाचें संकट । दुरी पंथ वाट न चालवे ॥2॥ काय माझे तुज गुण दोष दिसती । ह्मणोनि श्रीपती कोपलासी ॥3॥ काय जालें सांग माझिया कपाळा । उरला जीव डोळां तुका ह्मणे ॥4॥ 1612 परस्त्रीतें ह्मणतां माता । चित्त लाजवितें चित्ता ॥1॥ काय बोलोनियां तोंडें । मनामाजी कानकोंडें ॥ध्रु.॥ धर्मधारिष्टगोष्टी सांगे । उष्टएा हाते नुडवी काग ॥2॥ जें जें कर्म वसे अंगीं । तें तें आठवे प्रसंगीं ॥3॥ बोले तैसा चाले । तुका ह्मणे तो अमोल ॥4॥ 1613 असत्य वचन होतां सर्व जोडी । जरी लग्नघडी परउपकार ॥1॥ जाइऩल पतना यासि संदेह नाहीं । साक्ष आहे कांहीं सांगतों ते ॥ध्रु.॥ वदविलें मुखें नारायणें धर्मा । अंगुष्ठ त्या कर्मासाटीं गेला ॥2॥ तुका ह्मणे आतां सांभळा रे पुढें । अंतरिंचे कुडें देइल दुःख ॥3॥ 1614 जळों त्याचें तोंड । ऐसी कां ते व्याली रांड ॥1॥ सदा भोवयासी गांठी । क्रोध धडधडीत पोटीं ॥ध्रु.॥ फोडिली गोंवरी। ऐसी दिसे तोंडावरी ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं । चित्ता समाधान कांहीं ॥3॥ 1615 तोंडें खाये फार । पादे बोचा करी मार ॥1॥ एक ऐसे ते शाहाणे । आपुले अधीन तें नेणें ॥ध्रु.॥ कुले घालूनि उघडे। रागें पाहे लोकांकडे ॥2॥ खेळे जुतकर्म । मग बोंबली जुलूम ॥3॥ निजतां आला मोहो । वीतां ह्मणे मेला गोहो ॥4॥ तुका ह्मणे त्यांनीं। मनुष्यपणा केली हानी ॥5॥ 1616 पतिव्रता नेणे आणिकांची स्तुती । सर्वभावें पति ध्यानीं मनीं ॥1॥ तैसें माझें मन एकविध जालें । नावडे विठ्ठलेंविण दुजें ॥ध्रु.॥ सूर्यविकासिनी नेघे चंद्रकळा । गाय ते कोकिळा वसंतेंसी ॥2॥ तुका ह्मणे बाळ मातेपुढें नाचे । बोल आणिकांचे नावडती ॥3॥ 1617 पंडित ह्मणतां थोर सुख । परि तो पाहातां अवघा मूर्ख ॥1॥ काय करावें घोकिलें । वेदपठण वांयां गेलें ॥ध्रु.॥ वेदीं सांगितलें तें न करी । सम ब्रह्म नेणे दुराचारी ॥2॥ तुका देखे जीवीं शिव । हा तेथींचा अनुभव ॥3॥ 1618 पंडित तो चि एक भला । नित्य भजे जो विठ्ठला ॥1॥ अवघें सम ब्रह्म पाहे । सर्वां भूतीं विठ्ठल आहे ॥ध्रु.॥ रिता नाहीं कोणी ठाव । सर्वां भूतीं वासुदेव ॥2॥ तुका ह्मणे तो चि दास। त्यां देखिल्या जाती दोष ॥3॥ 1619 ऐका पंडितजन । तुमचे वंदितों चरण ॥1॥ नका करूं नरस्तुति । माझी परिसा हे विनंती ॥ध्रु.॥ अन्न आच्छादन । हें तों प्रारब्धा अधीन ॥2॥ तुका ह्मणे वाणी । सुखें वेचा नारायणीं ॥3॥ 1620 विठ्ठल टाळ विठ्ठल दिंडी । विठ्ठल तोंडीं उच्चारा ॥1॥ विठ्ठल अवघ्या भांडवला । विठ्ठल बोला विठ्ठल ॥ध्रु.॥ विठ्ठल नाद विठ्ठल भेद । विठ्ठल छंद विठ्ठल ॥2॥ विठ्ठल सुखा विठ्ठल दुःखा। तुकया मुखा विठ्ठल ॥3॥ 1621 काय तुझें वेचे मज भेटी देतां । वचन बोलतां एक दोन ॥1॥ काय तुझें रूप घेतों मी चोरोनि । त्या भेणें लपोनि राहिलासी ॥ध्रु.॥ काय तुझें आह्मां करावें वैकुंठ । भेवों नको भेट आतां मज ॥2॥ तुका ह्मणे तुझी नलगे दसोडी । परि आहे आवडी दर्शनाची ॥3॥ 1622 संतनिंदा ज्याचे घरीं । नव्हे घर ते यमपुरी ॥1॥ त्याच्या पापा नाहीं जोडा । संगें जना होय पीडा ॥ध्रु.॥ संतनिंदा आवडे ज्यासी । तो जिता चि नर्कवासी ॥2॥ तुका ह्मणे तो नष्ट। जाणा गाढव तो स्पष्ट ॥3॥ 1623 आलें देवाचिया मना । तेथें कोणाचें चालेना ॥1॥ हरिश्चंद्र ताराराणी । वाहे डोंबा घरीं पाणी ॥ध्रु.॥ पांडवांचा साहाकारी। राज्यावरोनि केले दुरी ॥2॥ तुका ह्मणे उगेचि राहा । होइऩल तें सहज पाहा ॥3॥ 1624 निजल्यानें गातां उभा नारायण । बैसल्या कीर्तन करितां डोले ॥1॥ उभा राहोनियां मुखीं नाम वदे । नाचे नाना छंदें गोविंद हा ॥ध्रु.॥ मारगीं चालतां मुखीं नाम वाणी । उभा चक्रपाणी मागें पुढें ॥2॥ तुका ह्मणे यासी कीर्तनाची गोडी । प्रेमे घाली उडी नामासाटीं ॥3॥ 1625 काम क्रोध आह्मी वाहिले विठ्ठलीं । आवडी धरिली पायांसवें ॥1॥ आतां कोण पाहे मागें परतोनि । गेले हारपोनि देहभाव ॥ध्रु.॥ रििद्धसिद्धी सुखें हाणितल्या लाता । तेथें या प्राकृता कोण मानी ॥2॥ तुका ह्मणे आम्ही विठोबाचे दास । करूनि ठेलों ग्रास ब्रह्मांडाचा ॥3॥ 1626 उठाउठीं अभिमान । जाय ऐसें स्थळ कोण ॥1॥ तें या पंढरीस घडे । खळां पाझर रोकडे ॥ध्रु.॥ अश्रूचिया धारा । कोठें रोमांच शरीरा ॥2॥ तुका ह्मणे काला । कोठें अभेद देखिला ॥3॥ 1627 पंढरी पंढरी । ह्मणतां पापाची बोहोरी ॥1॥ धन्य धन्य जगीं ठाव । होतो नामाचा उत्साव ॥ध्रु.॥ रििद्धसिद्धी लोटांगणीं। प्रेमसुखाचिया खाणी ॥2॥ अधिक अक्षरानें एका । भूवैकुंठ ह्मणे तुका ॥3॥ 1628 भार घालीं देवा । न लगे देश डोइऩ घ्यावा ॥1॥ देह प्रारब्धा अधीन । सोसें अधिक वाढे सीण ॥ध्रु.॥ व्यवसाय निमित्त। फळ देतसे संचित ॥2॥ तुका ह्मणे फिरे । भोंवडीनें दम जिरे ॥3॥ 1629 भोग भोगावरी द्यावा । संचिताचा करुनी ठेवा ॥1॥ शांती धरणें जिवासाटीं । दशा उत्तम गोमटी ॥ध्रु.॥ देह लेखावें असार । सत्य परउपकार ॥2॥ तुका ह्मणे हे मिरासी । बुडी द्यावी ब्रह्मरसी ॥3॥ 1630 येथें बोलोनियां काय । व्हावा गुरू तरि जाय ॥1॥ मज न साहे वांकडें । ये विठ्ठलकथेपुढें ॥ध्रु.॥ ऐकोनि मरसी कथा। जंव आहेसि तुं जीता ॥2॥ हुरमतीची चाड । तेणें न करावी बडबड ॥3॥ पुसेल कोणी त्यास । जा रे करीं उपदेश ॥4॥ आह्मी विठ्ठलाचे वीर । फोडूं किळकाळाचें शीर ॥5॥ घेऊं पुढती जन्म । वाणूं कीर्त मुखें नाम ॥6॥ तुका ह्मणे मुHी । नाहीं आस चि ये चित्ती ॥7॥ 1631 आनुहातीं गुंतला नेणे बाहए रंग । वृित्त येतां मग बळ लागे ॥1॥ मदें माते तया नाहीं देहभाव । आपुले आवेव आवरितां ॥ध्रु.॥ आणिकांची वाणी वेद तेणें मुखें । उपचारदुःखें नाठवती ॥2॥ तें सुख बोलतां आश्चर्य या जना । विपरीत मना भासतसे ॥3॥ तुका ह्मणे बाहए रंग तो विठ्ठल । अंतर निवालें ब्रह्मरसें ॥4॥ 1632 ब्रह्मरसगोडी तयांसी फावली । वासना निमाली सकळ ज्यांची ॥1॥ नाहीं त्या विटाळ अखंड सोंवळीं । उपाधीवेगळीं जाणिवेच्या ॥ध्रु.॥ मन हें निश्चळ जालें एके ठायीं । तयां उणें काइऩ निजसुखा ॥2॥ तीं चि पुण्यवंतें परउपकारी । प्रबोधी त्या नारीनरलोकां ॥3॥ तुका ह्मणे त्यांचे पायीं पायपोस । होऊनियां वास करिन तेथें ॥ 4॥ 1633 जैसें तैसें राहे देवाचें हें देणें । यत्न करितां तेणें काय नव्हे ॥1॥ दासां कृपासिंधु नुपेक्षी सर्वथा । अंतरींची व्यथा कळे त्यासी ॥ध्रु.॥ मागों नेणे परी माय जाणे वर्म । बाळा नेदी श्रम पावों कांहीं ॥2॥ तुका ह्मणे मज अनुभव अंगें । वचन वाउगें मानेना हें ॥3॥ 1634 आह्मां हरिच्या दासां कांहीं । भय नाहीं त्रैलोकीं ॥1॥ देव उभा मागें-पुढें । उगवी कोडें संकट ॥ध्रु.॥ जैसा केला तैसा होय। धांवे सोय धरोनि ॥2॥ तुका ह्मणे असों सुखें । गाऊं मुखें विठोबा ॥3॥ 1635 परद्रव्यपरनारीचा अभिळास । तेथूनि हारास सर्वभाग्या ॥1॥ घटिका दिवस मास वरुषें लागेतीन । बांधलें पतन गांठोडीस ॥ध्रु.॥ पुढें घात त्याचा रोकडा शकुन । पुढें करी गुण निश्चयेंसी ॥2॥ तुका ह्मणे एकां तडतांथवड । काळ लागे नाड परी खरा ॥3॥ 1636 समर्थाचें केलें । कोणां जाइऩल मोडिलें ॥1॥ वांयां करावी ते उरे । खटपटें सोस पुरे ॥ध्रु.॥ ठेविला जो ठेवा । आपुलाला तैसा खावा ॥2॥ ज्याचें त्याचें हातीं । भुके तयाची फजिती ॥3॥ तुका ह्मणे कोटी । बाळे जाले शूळ पोटी ॥4॥ 1637 हे माझी मिराशी । ठाव तुझ्या पायांपाशीं ॥1॥ याचा धरीन अभिमान । करीन आपुलें जतन ॥ध्रु.॥ देऊनियां जीव। बळी साधिला हा ठाव ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । जुन्हाट हे माझी सेवा ॥3॥ 1638 नेणे गति काय कवण अधोगति । मानिली नििंश्चती तुझ्या पायीं ॥1॥ कर्म धर्म कोण नेणें हा उपाव । तुझ्या पायीं भाव ठेवियेला ॥ध्रु.॥ नेणें निरसं पाप पुण्य नेणें काय । ह्मणऊनि पाय धरिले तुझे ॥2॥ वेडा मी अविचार न कळे विचार । तुज माझा भार पांडुरंगा ॥3॥ तुका ह्मणे तुज करितां नव्हे काय । माझा तो उपाय कवण तेथें ॥4॥ 1639 तुझा ह्मणऊनि जालों उतराइऩ । त्याचें वर्म काइऩ तें मी नेणें ॥1॥ हातीं धरोनियां दावीं मज वाट । पुढें कोण नीट तें चि देवा ॥ध्रु.॥ देवभHपण करावें जतन । दोहीं पक्षीं जाण तूं चि बळी ॥2॥ अभिमानें तुज लागली हे लाज । शरणागतां काज करावया ॥3॥ तुका ह्मणे बहु नेणता मी फार । ह्मणऊनि विचार जाणविला ॥4॥ 1640 मारगीं चालतां पाउलापाउलीं । चिंतावी माउली पांडुरंग ॥1॥ सर्व सुख लागे घेउनिया पाठी । आवडींचा कंठीं रस ओती ॥ध्रु.॥ पीतांबरें छाया करी लोभापर । पाहे तें उत्तर आवडीचें ॥2॥ तुका ह्मणे हें चि करावें जीवन । वाचे नारायण तान भूक ॥3॥ 1641 जालों आतां दास । माझे तोडोनियां पाश ॥1॥ ठाव द्यावा पायांपाशीं । मी तो पातकांची राशी ॥ध्रु.॥ सकळ ही गोवा । माझा उगवूनि देवा ॥2॥ तुका ह्मणे भय । करा जवळी तें नये ॥3॥ 1642 अंतरींचें जाणां । तरि कां येऊं दिलें मना ॥1॥ तुमची करावी म्यां सेवा । आतां अव्हेरितां देवा ॥ध्रु.॥ नव्हती मोडामोडी । केली मागें ते चि घडी ॥2॥ तुका ह्मणे दिला वाव । पायीं लागों दिला भाव ॥3॥ 1643 पवित्र होइऩन चरित्रउच्चारें । रूपाच्या आधारें गोजिरिया ॥1॥ आपुरती बुिद्ध पुण्य नाहीं गांठी । पायीं घालीं मिठी पाहें डोळां ॥ध्रु.॥ गाइऩन ओविया शिष्टांच्या आधारें । सारीन विचारें आयुष्या या ॥2॥ तुका ह्मणे तुझें नाम नारायणा । ठेवीन मी मना आपुलिया ॥3॥ 1644 काय ऐसा जन्म जावा वांयांविण । कांहीं तरी ॠण असो माथां ॥1॥ कोणे तरी काळें होइऩल आठव । नाहीं जरी भाव भार खरा ॥ध्रु.॥ शता एकातरी जन्माच्या शेवटीं । कृपाळुवा पोटीं होइल दया ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं फांकों तरी देत । सर्वांचें उचित सांपडलें ॥3॥ 1645 नाहीं कोणी दिस जात वांयांविण । साध्य नाहीं सीण लटिका चि ॥1॥ एकाचिये माथां असावें निमित्त । नसो नाहीं हित कपाळीं तें ॥ध्रु.॥ कांहीं एक तरी बोलायाचा जागा । नेदिती वाउगा उभा ठाकों ॥2॥ तुका ह्मणे वर्में कळों येती कांहीं । ओळखी जे नाहीं होइऩल ते ॥3॥ 1646 काय करील तें नव्हे विश्वंभर । सेवका दारिद्र लाज नाहीं ॥1॥ मजपासूनि हें पडिलें अंतर । काय तो अव्हेर करूं जाणे ॥ध्रु.॥ नामाच्या चिंतनें नासी गर्भवास । नेदी करूं आस आणिकांची ॥2॥ तुका ह्मणे नेणों किती वांयां गेले । तयां उद्धरिलें पांडुरंगें ॥3॥ 1647 संध्या करितोसी केशवाच्या नांवें । आरंभीं तें ठावें नाहीं कैसें ॥1॥ किती या सांगावें करूनि फजित । खळ नेणे हित जवळीं तें ॥ध्रु.॥ माजल्या न कळे उचित तें काय । नेघावें तें खाय घ्यावें सांडी ॥2॥ तुका ह्मणे घेती भिंती सवें डोकें । वावसी तें एकें अंधारलीं ॥3॥ 1648 दुधाचे घागरी मद्याचा हा बुंद । पडिलिया शुद्ध नव्हे मग ॥1॥ तैसे खळां मुखें न करावें श्रवण । अहंकारें मन विटाळलें ॥ध्रु.॥ काय करावीं तें बत्तीस लक्षणें । नाक नाहीं तेणें वांयां गेलीं ॥2॥ तुका ह्मणे अन्न जिरों नेदी माशी । आपुलिया जैशी सवें श्वगॉ ॥3॥ 1649 सांगावें तें बरें असतें हें पोटीं । दुःख देते खोटी बुिद्ध मग ॥1॥ आपला आपण करावा वेव्हार । जिंकोनि अंतर मन ग्वाही ॥ध्रु.॥ नाहीं मागें येत बोलिलें वचन । पावावा तो सीण बरा मग ॥2॥ तुका ह्मणे बहु भ्यालों खटपटे । आतां देवा खोटे शब्द पुरे ॥3॥ वाराणसीस यात्रा चालली तेव्हां स्वामींनीं भागीरथीस पत्र धाडिलें - ते अभंग ॥ 4 ॥ 1650 परिसें वो माते माझी विनवणी । मस्तक चरणीं ठेवीतसें ॥1॥ भागीरथी महादोष निवारणी । सकळां स्वामिणी तीर्थांचिये ॥ध्रु.॥ जीतां भुिH मोक्ष मरणें तुझ्या तिरीं । अहिक्यपरत्री सुखरूप ॥2॥ तुका विष्णुदास संतांचें पोसनें । वागपुष्प तेणें पाठविलें ॥3॥ 1651 तुह्मी विश्वनाथ । दीनरंक मी अनाथ ॥1॥ कृपा कराल ते थोडी । पायां पडिलों बराडी ॥ध्रु.॥ काय उणें तुह्मांपाशीं। मी तों अल्पें चि संतोषी ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । कांहीं भातुकें पाठवा ॥3॥ 1652 पिंड पदावरी । दिला आपुलिये करीं ॥1॥ माझें जालें गयावर्जन । फिटलें पितरांचें ॠण ॥ध्रु.॥ केलें कर्मांतर । बोंब मारिली हरिहर ॥2॥ तुका ह्मणे माझें । भार उतरलें ओझें ॥3॥ ॥3॥ 1653 मथुरेच्या राया । माझें दंडवत पायां ॥1॥ तुमचे कृपेचें पोसनें । माझा समाचार घेणें ॥ध्रु.॥ नाम धरिलें कंठीं । असें आर्तभूत पोटीं ॥2॥ जीवींचें ते जाणा । तुका ह्मणे नारायणा ॥3॥ 1654 जाय तिकडे लागे पाठीं । नाहीं तुटी आठवाची ॥1॥ हरूनियां नेलें चित्त । माझें थीत भांडवल ॥ध्रु.॥ दावूनियां रूप डोळां। मन चाळा लावियेलें ॥2॥ आणीक तोंडा पडिली मिठी । कान गोठी नाइकती ॥3॥ बोलिल्याचा आठव न घडे । वाणी ओढे ते सोइऩ ॥4॥ तुका ह्मणे प्रेमधगी । भरली अंगीं अखंड ॥5॥ 1655 नको ऐसें जालें अन्न । भूक तान ते गेली ॥1॥ गोविंदाची आवडी जीवा । करीन सेवा धणीवरी ॥ध्रु.॥ राहिलें तें राहो काम । सकळ धर्म देहीचे ॥2॥ देह घरिला त्याचें फळ । आणीक काळ धन्य हा ॥3॥ जाऊं नेदीं करितां सोस । क्षेमा दोष करवीन ॥4॥ तुका ह्मणे या च पाठी । आता साटी जीवाची ॥5॥ 1656 वाट पाहें हरि कां नये आझूनि । निष्ठ‍ कां मनीं धरियेलें ॥1॥ काय करूं धीर होत नाहीं जीवा । काय आड ठेवा उभा ठेला ॥ध्रु.॥ नाहीं माझा धांवा पडियेला कानीं । कोठें चक्रपाणी गुंतलेती ॥2॥ नाही आलें कळों अंतरा अंतर । कृपावंत फार ऐकतो ॥3॥ बहुता दिसांचें राहिलें भातुकें । नाहीं कवतुकें कृवािळलें ॥4॥ तुका ह्मणे देइप एकवेळा भेटी । शीतळ हें पोटीं होइल मग ॥5॥ 1657 नाहीं दिलें कधीं कठिण उत्तर । तरी कां अंतर पडियेलें ॥1॥ ह्मणऊनि आतां वियोग न साहे । लांचावलें देहे संघष्टणें ॥ध्रु.॥ वेळोवेळां वाचे आठवितों नाम । अधिक चि प्रेम चढे घेतां ॥2॥ तुका ह्मणे पांडुरंगे जननिये । घेऊनि कडिये बुझाविलें ॥3॥ 1658 आतां न करीं सोस । सेवीन हा ब्रह्मरस ॥1॥ सुखें सेवीन अमृत । ब्रह्मपदींचें नििश्चत ॥ध्रु.॥ तुमचा निज ठेवा । आह्मी पाडियेला ठावा ॥2॥ तुका ह्मणे देवरांया । आतां लपालेती वांयां ॥3॥ 1659 जेथें जेथें जासी । तेथें मज चि तूं पासी ॥1॥ ऐसा पसरीन भाव । रिता नाहीं कोणी ठाव ॥ध्रु.॥ चित्त जडलें पायीं । पाळती हें ठायीं ठायीं ॥2॥ तुका ह्मणे पोटीं । देव घालुनि सांगें गोष्टी ॥3॥ 1660 सांपडला हातीं । तरी जाली हे नििंश्चती ॥1॥ नाहीं धांवा घेत मन । इंिद्रयांचें समाधान ॥ध्रु.॥ सांडियेला हेवा । अवघा संचिताचा ठेवा ॥2॥ तुका ह्मणे काम । निरसुनियां घेतों नाम ॥3॥ 1661 मुिHपांग नाहीं विष्णुचिया दासां । संसार तो कैसा न देखती ॥1॥ बैसला गोविंद जडोनियां चित्ती । आदि ते चि अंतीं अवसान ॥ध्रु.॥ भोग नारायणा देऊनि निराळीं । ओविया मंगळीं तो चि गाती ॥2॥ बळ बुिद्ध त्यांची उपकारासाटीं । अमृत तें पोटी सांटवलें ॥3॥ दयावेंत तरी देवा च सारिखीं । आपुलीं पारखीं नोळखती ॥4॥ तुका ह्मणे त्यांचा जीव तो चि देव । वैकुंठ तो ठाव वसती तो ॥5॥ 1662 सेवीन उिच्छष्ट लोळेन अंगणीं । वैष्णवां चरणीं होइन जोडा ॥1॥ ऐसें जन्म आतां मज देइप देवा । आवडी हे जीवा सर्व काळ ॥ध्रु.॥ त्यांचे चरणरज येती अंगावरी । वंदीत ते शिरीं जाइन मागें ॥2॥ तुका ह्मणे येथें राहिलासे भाव । सकळ ही वाव जाणोनियां ॥3॥ 1663 क्षेम देयाला हो । स्फुरताती दंड बाहो ॥1॥ आतां झडझडां चालें । देइप उचलूं पाउलें ॥ध्रु.॥ सांडीं हंसगती । बहु उत्कंठा हे चित्तीं ॥2॥ तुका ह्मणे आइऩ । श्रीरंगे विठाबाइऩ ॥3॥ 1664 जेणें वेळ लागे । ऐसें सांडीं पांडुरंगे ॥1॥ कंठ कंठा मिळों देइप । माझा वोरस तूं घेइप ॥ध्रु.॥ नको पीतांबर । सांवरूं हे अळंकार ॥2॥ टाकीं वो भातुकें । लौकिकाचें कवतुकें ॥3॥ हातां पायां नको । कांहीं वेगळालें राखों ॥4॥ तुका ह्मणे यावरी । मग सुखें अळंकारीं ॥5॥ 1665 कृपेचा ओलावा । दिसे वेगळा चि देवा ॥1॥ मी हें इच्छीतसें साचें । न लगे फुकटशाइऩ काचें ॥ध्रु.॥ जेणें जाय कळसा। पाया उत्तम तो तैसा ॥2॥ तुका ह्मणे घरीं । तुझ्या अवघिया परी ॥3॥ 1666 दावूनियां कोणां कांहीं । ते चि वाहीं चाळविलीं ॥1॥ तैसें नको करूं देवा । शुद्धभावा माझिया ॥ध्रु.॥ रििद्धसिद्धी ऐसे आड । येती नाड नागवूं ॥2॥ उदकाऐसे दावुनि ओढी । उर फोडी झळइऩ ॥3॥ दर्पणींचें दिलें धन । दिसे पण चरफडी ॥4॥ तुका ह्मणे पायांसाटीं । करीं आटी कळों द्या ॥5॥ 1667 काय माता विसरे बाळा । कळवळा प्रीतीचा ॥1॥ आवडीनें गळां मिठी । घाली उठी बैसवी ॥ध्रु.॥ लावूं धांवे मुख स्तना । नये मना निराळें ॥2॥ भावंडाचें भातें दावी । आपुलें लावी त्यास जी ॥3॥ माझें थोडें त्याचें फार । उत्तर हें वाढवी ॥4॥ तुका ह्मणे नारायणा । तुह्मी जाणां बुझावूं ॥5॥ 1668 तरीं आह्मी तुझी धरियेली कास । नाहीं कोणी दास वांयां गेला ॥1॥ आगा पंढरीच्या उभ्या विटेवरी । येइप लवकरी धांवें नेटे ॥ध्रु.॥ पालवितों तुज उभी करोनि बाहे । कृपावंता पाहे मजकडे ॥2॥ तुका ह्मणे तुज बहु कान डोळे । कां हे माझे वेळे ऐसी परी ॥3॥ 1669 करावा कांटाळा नव्हे हें उचित । आधीं च कां प्रीत लावियेली ॥1॥ जाणतसां तुह्मीं रूपाचें लाघव । आपुलें तें जीव घेतें ऐसा ॥ध्रु.॥ काय ह्मणऊनि आलेती आकारा । आह्मां उजगरा करावया ॥2॥ तुका ह्मणे भीड होती आजिवरी । आतां देवा उरी कोण ठेवी ॥3॥ 1670 धरूनि पालव असुडीन करें । मग काय बरें दिसे लोकीं ॥1॥ काय तें विचारा ठायींचें आपणां । जो हा नारायणा अवकाश ॥ध्रु.॥ अंतर पायांसी तो वरी या गोष्टी । पडिलिया मिठी हालों नेदीं ॥2॥ रुसलेती तरी होइऩल बुझावणी । तांतडी करूनि साधावें हें ॥3॥ सांपडलिया आधीं कारणासी ठाव । येथें करूं भाव दृढ आतां ॥4॥ तुका ह्मणे तुझे ठाउके बोभाट । मग खटपट चुकली ते ॥5॥ 1671 निष्ठ‍ा उत्तरीं न धरावा राग । आहे लागभाग ठायींचा चि ॥1॥ तूं माझा जनिता तूं माझा जनिता । रखुमाइऩच्या कांता पांडुरंगा ॥ध्रु.॥ मुळींच्या ठेवण्यां आहे अधिकार । दुरावोनि दूर गेलों होतों ॥2॥ पोटींच्या आठवा पडिला विसर । काहीं आला भार माथां तेणें ॥3॥ राखिला हा होता बहु चौघां चार । साक्षीने वेव्हार निवडिला ॥4॥ तुका ह्मणे कांहीं बोलणें न लगे । आतां पांडुरंगे तूं मी ऐसें ॥5॥ 1672 सांगतां गोष्टी लागती गोडा । हा तो रोकडा अनुभव ॥1॥ सुख जालें सुख जालें । नये बोले बोलतां ॥ध्रु.॥ अंतर तें नये दिसों । आतां सोस कासया ॥2॥ तुका ह्मणे जतन करूं । हें चि धरूं जीवेंसी ॥3॥ 1673 मजशीं पुरे न पडे वादें । सुख दोहींच्या संवादें ॥1॥ तूं चि आगळा काशानें । शिर काय पायांविणे ॥ध्रु.॥ वाहों तुझा भार । दुःख साहोनि अपार ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं भेद । देवा करूं नये वाद ॥3॥ 1674 तुज नाहीं शिH । काम घेसी आह्मां हातीं ॥1॥ ऐसें अनुभवें पाहीं । उरलें बोलिजेसें नाहीं ॥ध्रु.॥ लपोनियां आड । आह्मां तुझा कैवाड ॥2॥ तुका ह्मणे तुजसाठी । आह्मां संवसारें तुटी ॥3॥ 1675 तुझाठायीं ओस । दोन्ही पुण्य आणि दोष ॥1॥ झडलें उरलें किती । आह्मी धरियेलें चित्तीं ॥ध्रु.॥ कळलासी नष्टा। यातिक्रियाकर्मभ्रष्टा ॥2॥ तुका ह्मणे बोला । नाहीं ताळा गा विठ्ठला ॥3॥ 1676 भांडावें तों हित । ठायी पडा तें उचित ॥1॥ नये खंडों देऊं वाद । आह्मां भांडवलभेद ॥ध्रु.॥ शब्दासारसें भेटी । नये पडों देऊं तुटी ॥2॥ तुका ह्मणे आळस । तो चि कारणांचा नास ॥3॥ 1677 नव्हों गांढे आळसी । जो तूं आह्मांपुढें जासी ॥1॥ अरे दिलें आह्मां हातीं । वर्म वेवादाचें संतीं ॥ध्रु.॥ धरोनियां वाट। जालों शिरोमणि थोंट ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । वाद करीन खरी सेवा ॥3॥ 1678 तुझा विसर नको माझिया जीवा । क्षण एक केशवा मायबापा ॥1॥ जाओ राहो देह आतां ये चि घडी । कायसी आवडी याची मज ॥ध्रु.॥ कुश्चीळ इंिद्रयें आपुलिया गुणें । यांचिया पाळणें कोण हित ॥2॥ पुत्र पत्नी बंधु सोयरीं खाणोरीं । यांचा कोण धरी संग आतां ॥3॥ पिंड हा उसना आणिला पांचांचा । सेकीं लागे ज्याचा त्यासी देणें ॥4॥ तुका ह्मणे नाहीं आणिक सोइरें । तुजविण दुसरें पांडुरंगा ॥5॥ 1679 ऐसें सत्य माझें येइऩल अंतरा । तरि मज करा कृपा देवा ॥1॥ वचनांसारिखें तळमळी चित्त । बाहेरि तो आंत होइल भाव ॥ध्रु.॥ तरि मज ठाव द्यावा पायांपाशीं । सत्यत्वें जाणसी दास खरा ॥2॥ तुका ह्मणे सत्य निकट सेवकें । तरि च भातुकें प्रेम द्यावें ॥3॥ 1680 आदि वर्तमान जाणसी भविष्य । मागें पुढें नीस संचिताचा ॥1॥ आतां काय देऊं पायांपें परिहार । जाणां तो विचार करा देवा ॥ध्रु.॥ आपुलें तें येथें काय चाले केलें । जोडावे ते भले हात पुढें ॥2॥ तुका ह्मणे फिके बोल माझे वारा । कराल दातारा होइऩल तें ॥3॥ 1681 सुखें न मनी अवगुण । दुःख भोगी त्याचें कोण ॥1॥ हें कां ठायींचें न कळे । राती करा झांकुनि डोळे ॥ध्रु.॥ चालोनि आड वाटे । पायीं मोडविले कांटे ॥2॥ तुका ह्मणे कोणा। बोल ठेवितो शाहाणा ॥3॥ 1682 आह्मी न देखों अवगुणां । पापी पवित्र शाहाणा ॥1॥ अवघीं रूपें तुझीं देवा । वंदूं भावें करूं सेवा ॥ध्रु.॥ मज मुHी सवें चाड । नेणें पाषाण धातु वाड ॥2॥ तुका ह्मणे घोटीं। विष अमृत तुजसाटीं ॥3॥ 1683 मज नाहीं तुझ्या Yाानाची ते चाड । घेतां वाटे गोड नाम तुझें ॥1॥ नेणतें लेंकरूं आवडीचें तान्हें । बोलतों वचनें आवडीनें ॥ध्रु.॥ भHी नेणें कांहीं वैराग्य तें नाहीं । घातला विठाइऩ भार तुज ॥2॥ तुका ह्मणे नाचें निर्लज्ज होऊनि । नाहीं माझे मनीं दुजा भाव ॥3॥ 1684 काय माझी संत पाहाती जाणीव । सर्व माझा भावत्यांचे पायीं ॥1॥ कारण सरतें करा पांडुरंगीं । भूषणाची जगीं काय चाड ॥ध्रु.॥ बोबडा उत्तरीं ह्मणें हरिहरि । आणीक भीकारी नेणें दुजें॥2॥ तुका ह्मणे तुह्मी विठ्ठलाचे दास । करितों मी आस उिच्छष्टाची॥3॥ 1685 जीवाचें जीवन अमृताची तनु । ब्रह्मांड भूषणु नारायण ॥1॥ सुखाचा सांगात अंतकासी अंत । निजांचा निवांत नारायण ॥ध्रु.॥ गोडाचें ही गोड हर्षाचें ही कोड । प्रीतीचा ही लाड नारायण ॥2॥ भावाचा निज भाव नांवांचा हा नांव । अवघा पंढरिराव अवतरलासे ॥3॥ तुका ह्मणे जें हें साराचें हें सार । माझा अंगीकार तेणें केला ॥4॥ 1686 आतां मी सर्वथा नव्हें गा दुर्बळ । यातिहीनकुळ दैन्यवाणा ॥1॥ माय रखुमाइऩ पांडुरंग पिता । शुद्ध उभयतां पक्ष दोन्ही ॥ध्रु.॥ बापुडा मी नव्हें दुर्बळ ठेंगणा । पांगिला हा कोणा आणिकांसी ॥2॥ दृष्ट नव्हों आह्मी अभागी अनाथ । आमुचा समर्थ कैवारी हा ॥3॥ संवसार आह्मां सरला सकळ । लपोनियां काळ ठेला धाकें ॥4॥ तुका ह्मणे जालों निर्भर मानसीं । जोडलिया रासी सुखाचिया ॥5॥ 1687 केलें नाहीं मनीं तया घडे त्याग । उबगें उद्वेग नाहीं चित्तीं ॥1॥ देव चि हा जाणे अंतरींचा भाव । मिथ्या तो उपाव बाहए रंग ॥ध्रु.॥ त्यागिल्याचें ध्यान राहिलें अंतरीं । अवघी ते परी विटंबना ॥2॥ तुका ह्मणे आपआपण्यां विचारा । कोण हा दुसरा सांगे तुह्मां ॥3॥ 1688 हित व्हावें तरी दंभ दुरी ठेवा । चित्त शुद्ध सेवा देवाची हे ॥1॥ आवडी विठ्ठल गाइऩजे एकांतीं । अलभ्य ते येती लाभ घरा ॥ध्रु.॥ आणीकां अंतरीं निदावी वसति । करावी हे शांती वासनेची ॥2॥ तुका ह्मणे बाण हा चि निर्वाणींचा । वाउगी हे वाचा वेचूं नये ॥3॥ 1689 हो कां नर अथवा नारी । ज्यांचा आवडता हरि ॥1॥ ते मज विठोबासमान । नमूं आवडी ते जन ॥ध्रु.॥ ज्याचें अंतर निर्मळ । त्याचें सबाहए कोमळ ॥2॥ तुका ह्मणे भावें । जिव्हें प्रेम वोसंडावें ॥3॥ 1690 हरिची हरिकथा नावडे जया । अधम ह्मणतां तया वेळ लागे । मनुष्यदेहीं तया नाट लागलें । अघोर साधिलें कुंभपाक ॥1॥ कासया जन्मा आला तो पाषाण । जंत कां होऊन पडिला नाहीं। उपजे मरोनि वेळोवेळां भांड । परिलाज लंड न धरी कांहीं ॥ध्रु.॥ ऐसियाची माता कासया प्रसवली । वर नाहीं घातली मुखावरी। देवधर्मांविण तो हा चांडाळ नर । न साहे भूमि भार क्षणभरी ॥2॥ राम ह्मणतां तुझें काय वेचेल । कां हित आपुलें न विचारिसी । जन्मोजन्मींचा होइऩल नरकीं । तुका ह्मणे चुकी जरी यासी ॥3॥ 1691 उपेिक्षला येणें कोणी शरणागत । ऐसी नाहीं मात आइऩिकली ॥1॥ आतां काय ब्रीद सांडील आपुलें । ठायींचें धरिलें जाणोनियां ॥ध्रु.॥ माझ्या दोषासाटीं होइल पाठमोरा । ऐसा कोण पुरा भोग बळी ॥2॥ तुका ह्मणे रूप आमुच्या कैवारें । धरिलें गोजिरें चतुर्भुज ॥3॥ 1692 आवडीसारिखें संपादिलें सोंग । अनंत हें मग जालें नाम ॥1॥ कळे ऐशा वाटा रचिल्या सुलभा । दुर्गम या नभाचा ही साक्षी ॥ध्रु.॥ हातें जेवी एक मुखीं मागे घांस । माउली जयास तैसी बाळा ॥2॥ तुका ह्मणे माझें ध्यान विटेंवरी । तैसी च गोजिरी दिसे मूतिऩ ॥3॥ 1693 धन्य मी मानीन आपुलें संचित । राहिलीसे प्रीत तुझे नामीं ॥1॥ धन्य जालों आतां यासि संदेह नाहीं । न पडों या वाहीं काळा हातीं ॥ध्रु.॥ ब्रह्मरस करूं भोजन पंगती । संतांचे संगती सर्वकाळ ॥2॥ तुका ह्मणे पोट धालें चि न धाये । खादलें चि खायें आवडीनें ॥3॥ 1694 आवडी न पुरे सेवितां न सरे । पडियेली धुरेसवें गांठी ॥1॥ न पुरे हा जन्म हें सुख सांटितां । पुढती ही आतां हें चि मागों ॥ध्रु.॥ मारगाची चिंता पालखी बैसतां । नाहीं उसंतितां कोसपेणी ॥2॥ तुका ह्मणे माझी विठ्ठल माउली । जाणे ते लागली भूक तान ॥3॥ 1695 नाहीं त्रिभुवनीं सुख या समान । ह्मणऊनि मन िस्थरावलें ॥1॥ धरियेलीं जीवीं पाउलें कोमळीं । केली एकावळी नाममाळा ॥ध्रु.॥ शीतळ होऊनियां पावलों विश्रांती । न साहे पुढती घाली चित्ता ॥2॥ तुका ह्मणे जाले सकळ सोहळे । पुरविले डोहळे पांडुरंगें ॥3॥ 1696 मायबापापुढें लाटिकें लेंकरूं । तैसे बोल करूं कवतुकें ॥1॥ कृपावंता घालीं प्रेमपान्हारस । वोळली वोरसे पांडुरंग ॥ध्रु.॥ नाहीं धीर खुंटी जवळी हुंबरे । ठायीं च पाखर कविळते ॥2॥ तुका ह्मणे मज होऊं नेदी सीण । कळों नेदी भिन्न आहे ऐसें ॥3॥ 1697 आठवों नेंदी आवडी आणीक । भरूनियां लोक तिन्ही राहे ॥1॥ मन धांवे तेथें तिचें चि दुभतें । संपूर्ण आइतें सर्वकाळ ॥ध्रु.॥ न लगे वोळावीं इंिद्रयें धांवतां । ठाव नाहीं रिता उरों दिला ॥2॥ तुका ह्मणे समपाउलाचा खुंट । केला बळकट हालों नेदी ॥3॥ 1698 उत्तम घालावें आमुचिये मुखीं । निवारावें दुःखी होऊनि तें ॥1॥ न बैसे न वजे जवळूनि दुरी । मागें पुढें वारी घातपात ॥ध्रु.॥ नाहीं शंका असो भलतिये ठायीं । मावळलें पाहीं द्वैताद्वैत ॥2॥ तुका ह्मणे भार घेतला विठ्ठलें । अंतरीं भरलें बाहए रूप ॥3॥ 1699 आह्मां अळंकार मुद्रांचे शृंगार । तुळसीचे हार वाहों कंठीं ॥1॥ लाडिके डिंगर पंढरिरायाचे । निरंतर वाचे नामघोष ॥ध्रु.॥ आह्मां आणिकांची चाड चि नाहीं । सर्व सुखें पायीं विठोबाच्या ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मी नेघों या मुHी । एकविण चित्तीं दुजें नाहीं ॥3॥ 1700 चला पंढरीसी जाऊं । रखुमादेवीवरा पाहूं ॥1॥ डोळे निवतील कान । मना तेथें समाधान ॥ध्रु.॥ संतां महंतां होतील भेटी । आनंदें नाचों वाळवंटीं ॥2॥ तें तीर्थांचे माहेर । सर्वसुखाचें भांडार ॥3॥ जन्म नाहीं रे आणीक । तुका ह्मणे माझी भाक ॥4॥ 1701 पैल घरीं जाली चोरी । देहा करीं बोंब ॥1॥ हाबा हाबा करिसी काये । फिराऊनि नेटएां वायें ॥ध्रु.॥ सांडुनियां शुद्धी। निजलासी गेली बुद्धी ॥2॥ चोरीं तुझा काढला बुर । वेगळें भावा घातलें दूर ॥3॥ भलतियासी देसी वाव । लाहेसि तूं एवढा ठाव ॥4॥ तुका ह्मणे अझुनि तरी । उरलें तें जतन करीं ॥5॥ 1702 किती वेळा खादला दगा । अझून कां जागसी ना ॥1॥ लाज नाहीं हिंडतां गांवें । दुःख नवें नित्य नित्य ॥ध्रु.॥ सवें चोरा हातीं फांसे । देखतां कैसे न देखसी ॥2॥ तुका ह्मणे सांडिती वाट । तळपट करावया ॥3॥ 1703 मुदलामध्यें पडे तोटा । ऐसा खोटा उदीम ॥1॥ आणिकांची कां लाज नाहीं । आळसा जिहीं तजिलें ॥ध्रु.॥ एके सांते सरिखीं वित्तें । हानि हित वेगळालीं ॥2॥ तुका ह्मणे हित धरा । नव्हे पुरा गांवढाळ ॥3॥ 1704 निरोप सांगतां । न धरीं भय न करीं चिंता ॥1॥ असो ज्याचें त्याचे त्याचे माथां । आपण करावी ते कथा ॥ध्रु.॥ उतरावा भार । किंवा न व्हावें सादर ॥2॥ तुका ह्मणे धाक । तया इह ना परलोक ॥3॥ 1705 शूरत्वासी मोल । नये कामा फिके बोल ॥1॥ केला न संडी कैवाड । जीवेंसाटीं तों हे होड ॥ध्रु.॥ धीर तो कारण । साहए होतो नारायण ॥2॥ तुका ह्मणे हरि । दासां रिक्षतो निर्धारीं ॥3॥ 1706 हरिच्या दासां भये । ऐसें बोलों तें ही नये ॥1॥ राहोनियां आड । उभा देव पुरवी कोड ॥ध्रु.॥ हरिच्या दासां चिंता। अघटित हे वार्ता ॥2॥ खावे ल्यावें द्यावें । तुका ह्मणे पुरवावें ॥3॥ 1707 दासां सर्व काळ । तेथें सुखाचे कल्लोळ ॥1॥ जेथें वसती हरिदास । पुण्य पिके पापा नास ॥ध्रु.॥ फिरे सुदर्शन । घेऊनियां नारायण ॥2॥ तुका ह्मणे घरीं । होय ह्मणियारा कामारी ॥3॥ 1708 आमचा स्वदेश । भुवनत्रयामध्यें वास ॥1॥ मायबापाचीं लाडकीं । कळों आलें हें लौकिकीं ॥ध्रु.॥ नाहीं निपराद । कोणां आह्मांमध्यें भेद ॥2॥ तुका ह्मणे मान । अवघें आमचें हें धन ॥3॥ 1709 काय ढोरापुढें घालूनि मिष्टान्न । खरा विलेपन चंदनाचें ॥1॥ नको नको देवा खळाची संगति । रस ज्या पंगती नाहीं कथे ॥ध्रु.॥ काय सेज बाज माकडा विलास । अळंकारा नास करुनी टाकी ॥2॥ तुका ह्मणे काय पाजूनि नवनीत । सर्पा विष थीत अमृताचें ॥3॥ 1710 आनंदें एकांतीं प्रेमें वोसंडत । घेऊं अगणित प्रेमसुख ॥1॥ गोप्य धन वारा लागों यास । पाहों नेदूं वास दुर्जनासी ॥ध्रु.॥ झणी दृिष्ट लागे आवडीच्या रसा । सेवूं जिरे तैसा आपणासी ॥2॥ तुका ह्मणे हें बहु सकुमार । न साहावे भार वचनाचा ॥3॥ 1711 मोक्षपदें तुच्छ केलीं याकारणें । आह्मां जन्म घेणें युगायुगीं ॥1॥ विटे ऐसें सुख नव्हे भिHरस । पुडतीपुडती आस सेवावें हें ॥ध्रु.॥ देवा हातीं रूप धरविला आकार । नेदूं निराकार होऊं त्यासी ॥2॥ तुका ह्मणे चित्त निवांत राहिलें । ध्याइप तीं पाउलें विटेवरि ॥3॥ 1712 नको बोलों भांडा । खीळ घालुन बैस तोंडा ॥1॥ ऐक विठोबाचे गुण । करीं सादर श्रवण ॥ध्रु.॥ प्रेमसुखा आड । काय वाजातें चाभाड ॥2॥ तुका ह्मणे हिता । कां रे नागवसी थीता ॥3॥ 1713 अति जालें उत्तम वेश्येचें लावण्य । परि ते सवासीण न ह्मणावी ॥1॥ उचित अनुचित केले ठाया ठाव । गुणां मोल वाव थोरपण ॥ध्रु.॥ शूरत्वावांचूनि शूरांमाजी ठाव । नाहीं आयुर्भाव आणिलिया ॥2॥ तुका ह्मणे सोंग पोटाचे उपाय । कारण कमाइऩिवण नाहीं ॥3॥ 1714 शूरां साजती हतियारें । गांढएां हासतील पोरें ॥1॥ काय केली विटंबण । मोतीं नासिकावांचून ॥ध्रु.॥ पतिव्रते रूप साजे। सिंदळ काजळ लेतां लाजे ॥2॥ दासी पत्नी सुता । नव्हे सरी एक पिता ॥3॥ मान बुिद्धवंतां । थोर न मनिती पिता ॥4॥ तुका ह्मणे तरी । आंत शुद्ध दंडे वरी ॥5॥ 1715 काय केलें जळचरीं । ढीवर त्यांच्या घातावरी ॥1॥ हा तों ठायींचा विचार । आहे यातिवैराकार ॥ध्रु.॥ श्वापदातें वधी । निरपराधें पारधी ॥2॥ तुका ह्मणे खळ । संतां पीडिती चांडाळ ॥3॥ 1716 वाइटानें भलें । हीनें दाविलें चांगलें ॥1॥ एकाविण एका । कैचें मोल होतें फुका ॥ध्रु.॥ विषें दाविलें अमृत । कडू गोड घातें हित ॥2॥ कािळमेनें ज्योती । दिवस कळों आला राती ॥3॥ उंच निंच गारा । हिरा परिस मोहरा ॥4॥ तुका ह्मणे भले । ऐसे नष्टांनीं कळले ॥5॥ 1717 असो खळ ऐसे फार । आह्मां त्यांचे उपकार ॥1॥ करिती पातकांची धुनी । मोल न घेतां साबनीं ॥ध्रु.॥ फुकाचे मजुर। ओझें वागविती भार ॥2॥ पार उतरुन ह्मणे तुका । आह्मां आपण जाती नरका ॥3॥ 1718 संत पंढरीस जाती । निरोप धाडीं तया हातीं ॥1॥ माझा न पडावा विसर । तुका विनवितो किंकर ॥ध्रु.॥ केरसुणी महाद्वारीं । ते मी असें निरंतरीं ॥2॥ तुमचे पायीं पाइतन । मोचे माझे तन मन ॥3॥ तांबुलाची पिकधरणी । ते मी असें मुख पसरूनि ॥4॥ तुमची इष्टा पंढरीराया । ते सारसुबी माझी काया ॥5॥ लागती पादुका । ते मी तळील मृित्तका ॥6॥ तुका ह्मणे पंढरिनाथा। दुजें न धरावें सर्वथा ॥7॥ 1719 इच्छेचें पाहिलें । डोळीं अंतीं मोकलिलें ॥1॥ यांचा विश्वास तो काइऩ । ऐसें विचारूनि पाहीं ॥ध्रु.॥ सुगंध अभ्यंगें पािळतां । केश फिरले जाणतां ॥2॥ पिंड पािळतां ओसरे । अवघी घेऊनि मागें सरे ॥3॥ करितां उपचार । कोणां नाहीं उपकार ॥4॥ अल्प जीवन करीं । तुका ह्मणे साधीं हरी ॥5॥ 1720 यYानिमित्त तें शरिरासी बंधन । कां रे तृष्णा वांयांविण वाढविली ॥1॥ नव्हे ते भिH परलोकसाधन । विषयांनीं बंधन केलें तुज ॥ध्रु.॥ आशा धरूनि फळाची । तीथाअ व्रतीं मुिH कैंचि ॥2॥ तुका ह्मणे सिणसी वांया । शरण न वजतां पंढरिराया ॥3॥ 1721 संध्या कर्म ध्यान जप तप अनुष्ठान । अवघें घडे नाम उच्चारितां । न वेचे मोल कांहीं लागती न सायास । तरी कां आळस करिसी झणी ॥1॥ ऐसें हे सार कां नेघेसी फुकाचें । काय तुझें वेचे मोल तया ॥ध्रु.॥ पुत्रस्नेहें शोक करी अजामेळ । तंव तो कृपाळ जवळी उभा । अनाथांच्या नाथें घातला विमानीं । नेला उचलूनि परलोका ॥2॥ अंतकाळीं गणिका पिक्षयाच्या छंदें । राम राम उच्चारिलें । तंव त्या दिनानाथा कृपा आली । त्यानें तयेसी वैकुंठा नेलें ॥3॥ अवचिता नाम आलिया हे गती । चिंतितां चित्तीं जवळी असे । तुका ह्मणे भावें स्मरा राम राम । कोण जाणे तये दशे ॥4॥ 1722 दुष्टाचें चित्त न भिन्ने अंतरीं । जरी जन्मवरी उपदेशिला। पालथे घागरी घातलें जीवन । न धरी च जाण तें ही त्याला ॥1॥ जन्मा येउनि तेणें पतन चि साधिलें । तमोगुणें व्यापिलें जया नरा। जळो जळो हें त्याचें ज्यालेपण । कासया हे आलें संवसारा ॥ध्रु.॥ पाषाण जीवनीं असतां कल्पवरी । पाहातां अंतरीं कोरडा तो। कुचर मुग नये चि पाका । पाहातां सारिखा होता तैसा ॥2॥ तुका ह्मणे असे उपाय सकळां । न चले या खळा प्रेत्न कांहीं । ह्मणऊनि संग न करितां भला । धरितां अबोला सर्व हित ॥3॥ 1723 कासियानें पूजा करूं केशीराजा । हा चि संदेह माझा फेडीं आतां ॥1॥ उदकें न्हाणूं तरी स्वरूप तुझें । तेथें काय माझें वेचे देवा ॥ध्रु.॥ गंधाचा सुगंध पुष्पाचा परिमळ । तेथें मी दुर्बळ काय करूं ॥2॥ फळदाता तूंच तांबोल अक्षता । तरी काय आतां वाहों तुज ॥3॥ वाहूं दिक्षणा जरी धातु नारायण । ब्रह्म तें चि अन्न दुजें काइऩ ॥4॥ गातां तूं ओंकार टाळी नादेश्वर । नाचावया थार नाहीं कोठें ॥5॥ तुका ह्मणें मज अवघें तुझें नाम । धूप दीप रामकृष्णहरि ॥6॥ 1724 गातां आइकतां कांटाळा जो करी । वास त्या अघोरीं कुंभपाकीं ॥1॥ रागें यमधर्म जाचविती तया । तु दिलें कासया मुख कान ॥ध्रु.॥ विषयांच्या सुखें अखंड जगासी । न वजे एकादशी जागरणा ॥2॥ वेचूनियां द्रव्य सेवी मद्यपान । नाहीं दिलें अन्न अतीतासी ॥3॥ तीर्थाटण नाहीं केले उपकार । पािळलें शरीर पुष्ट लोभें ॥4॥ तुका ह्मणे मग केला साहे दंड । नाइकती लंड सांगितलें ॥5॥ 1725 तुझें ह्मणवितां काय नास जाला । ऐकें बा विठ्ठला कीर्ती तुझी ॥1॥ परी तुज नाहीं आमचे उपकार । नामरूपा थार केलियाचे ॥ध्रु.॥ समूळीं संसार केला देशधडी । सांडिली आवडी ममतेची ॥2॥ लोभ दंभ काम क्रोध अहंकार । यांसी नाहीं थार ऐसें केलें ॥3॥ मृित्तका पाषाण तैसें केलें धन । आपले ते कोण पर नेणों ॥4॥ तुका ह्मणे जालों देहासी उदार । आणीक विचार काय तेथें ॥5॥ 1726 जाऊनियां तीर्था काय तुवां केलें । चर्म प्रक्षािळलें वरीं वरीं ॥1॥ अंतरींचें शुद्ध कासयानें जालें । भूषण तों केलें आपणया ॥ध्रु.॥ इंद्रावण फळ घोिळलें साकरा । भीतरील थारा मोडे चि ना ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं शांति क्षमा दया । तोंवरी कासया काुंफ्दां तुह्मी ॥3॥ 1727 बैसोनि निवांत शुद्ध करीं चित्त । तया सुखा अंतपार नाहीं ॥1॥ येऊनि अंतरीं राहील गोपाळ । सायासाचें फळ बैसलिया ॥ध्रु.॥ राम कृष्ण हरि मुकुंद मुरारि । मंत्र हा उच्चारीं वेळोवेळां ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसें देइऩन मी दिव्य । जरी होइल भाव एकविध ॥3॥ 1728 धन्य पुंडलिका बहु बरें केलें । निधान आणिलें पंढरिये ॥1॥ न पवीजे केल्या तपांचिया रासी । तें जनलोकांसी दाखविलें ॥ध्रु.॥ सवाौत्तम तीर्थ क्षेत्र आणि देव । शास्त्रांनी हा भाव निवडिला ॥2॥ विष्णुपद गया रामधाम काशी । अवघीं पायांपाशीं विठोबाच्या ॥3॥ तुका ह्मणे मोक्ष देखिल्या कळस । तात्काळ या नास अहंकाराचा ॥4॥ 1729 धन्य ते पंढरी धन्य भीमातीर । आणियेलें सार पुंडलिकें ॥1॥ धन्य तो हि लोक अवघा दैवांचा । सुकाळ प्रेमाचा घरोघरीं ॥ध्रु.॥ धन्य ते ही भूमी धन्य तरुवर । धन्य ते सुरवर तीर्थरूप ॥2॥ धन्य त्या नरनारी मुखीं नाम ध्यान । आनंदें भवन गर्जतसे ॥3॥ धन्य पशु पक्षी कीटक पाषाण । अवघा नारायण अवतरला ॥4॥ तुका ह्मणे धन्य संसारातें आलीं । हरिरंगीं रंगलीं सर्वभावें ॥5॥ 1730 मायबाप करिती चिंता । पोर नाइके सांगतां ॥1॥ नको जाऊं देउळासी । नेतो बागुल लोकांसी ॥ध्रु.॥ कर्णद्वारें पुराणिक। भुलवी शब्दें लावी भीक ॥2॥ वैष्णवां संगती । हातीं पडलीं नेणों किती ॥3॥ आह्मां कैंचा मग । करिसी उघडियांचा संग ॥4॥ तुका ह्मणे जाणें नरका । त्यांचा उपदेश आइका ॥5॥ 1731 मन माझें चपळ न राहे निश्चळ । घडी एकी पळ िस्थर नाहीं ॥1॥ आतां तूं उदास नव्हें नारायणा । धांवें मज दीना गांजियेलें ॥ध्रु.॥ धांव घालीं पुढें इंिद्रयांचे ओढी । केलें तडातडी चित्त माझें ॥2॥ तुका ह्मणे माझा न चले सायास । राहिलों हे आस धरुनी तुझी ॥3॥ 1732 मागतियाचे दोनि च कर । अमित भांडार दातियाचें ॥1॥ काय करूं आतां कासयांत भरूं । हा मज विचारु पडियेला ॥ध्रु.॥ एकें सांटवणें प्रेमें वोसंडलीं । जिव्हा हे भागली करितां माप ॥2॥ तुका ह्मणे आतां आहे तेथें असो । अंखुनियां बैसों पायांपाशीं ॥3॥ 1733 जिचें पीडे बाळ । प्राण तयेचा विकळ ॥1॥ ऐसा मातेचा स्वभाव । सूत्र दोरी एक जीव ॥ध्रु.॥ सुखाची विश्रांती । उमटे मातेचिये चित्तीं ॥2॥ तुका ह्मणे संत । तुह्मी बहु कृपावंत ॥3॥ 1734 यावें माहेरास । हे च सर्वकाळ आस ॥1॥ घ्यावी उिच्छष्टाची धणी । तीर्थ इच्छी पायवणी ॥ध्रु.॥ भोग उभा आड । आहे तोंवरी च नाड ॥2॥ तुका ह्मणे देवें । माझें सिद्धी पाववावें ॥3॥ 1735 लेंकराचें हित । वाहे माउलीचें चित्त ॥1॥ ऐसी कळवऑयाची जाती । करी लाभेंविण प्रीती ॥ध्रु.॥ पोटीं भार वाहे। त्याचें सर्वस्व ही साहे ॥2॥ तुका ह्मणे माझें । तैसे तुह्मां संतां ओझें ॥3॥ 1736 आह्मां गांजी जन । तरि कां मेला नारायण ॥1॥ जालों पोरटीं निढळें । नाहीं ठाव बुड आळें ॥ध्रु.॥ आह्मीं जना भ्यावें। तरि कां न लाजिजे देवें ॥2॥ तुका ह्मणे देश । जाला देवाविण ओस ॥3॥ 1737 तुह्मी पाय संतीं । माझे ठेवियेले चित्तीं ॥1॥ आतां बाधूं न सके काळ । जालीं विषम शीतळ ॥ध्रु.॥ भय नाहीं मनीं । देव वसे घरीं रानीं ॥2॥ तुका ह्मणे भये । आतां स्वप्नीं ही नये ॥3॥ 1738 काळाचे ही काळ । आह्मी विठोबाचे लडिवाळ ॥1॥ करूं सत्ता सर्वां ठायी । वसों निकटवासें पायीं ॥ध्रु.॥ ऐसी कोणाची वैखरी । वदे आमुचे समोरी ॥2॥ तुका ह्मणे बाण । हातीं हरिनाम तीक्षण ॥3॥ 1739 जन्मा येऊन उदार जाला । उद्धार केला वंशाचा । मेळवूनि धन मेळवी माती । सदा विपत्ती भोगीतसे ॥1॥ नाम घेतां न मिळे अन्न । नव्हे कारण देखिलिया । धर्म करितां ऐके कानीं । बांधे निजोनि डोकियासी ॥ध्रु.॥ घरा व्याही पाहुणा आला । ह्मणे त्याला बरें नाहीं । तुमचे गावीं वैद्य आहे । बैसोनि काय प्रयोजन ॥2॥ उजवूं किती होतिल पोरें । मरतां बरें ह्मणे यांसी । ह्मणऊनि देवा नवस करी । दावी घरींहुनि बोनें ॥3॥ पर्वकाळीं भट घरासी आला । बोंब घाला ह्मणे पोरां । तुमचा उणा होइऩल वांटा । काळ पिठासी आला ॥4॥ दाढी करितां अडका गेला । घरांत आला बाइलेपें । ह्मणे आतां उगवीं मोडी । डोइऩ बोडीं आपुली ॥5॥ तीर्थ स्वप्नीं नेणें गंगा । पूजन लिंगा गांविंचिया । आडकुनि दार बैसे दारीं। आल्या घर ह्मणे ओस ॥6॥ तुका ह्मणे ऐसे आहेत गा हरी। या ही तारीं जीवांसी । माझ्या भय वाटे चित्तीं । नरका जाती ह्मणोनि ॥7॥ 1740 जाणे वर्तमान । परि तें न वारे त्याच्याने ॥1॥ तो ही कारणांचा दास । देव ह्मणवितां पावे नास ॥ध्रु.॥ वेची अनुष्ठान। सिद्धी कराया प्रसन्न ॥2॥ तुका ह्मणे त्याचें । मुदल गेलें हाटवेचें ॥3॥ 1741 घातला दुकान । पढीये तैसा आहे वान ॥1॥ आह्मी भांडारी देवाचे । द्यावें घ्यावें माप वाचे ॥ध्रु.॥ उगवूं जाणों मोडी । जाली नव्हे त्याची जोडी ॥2॥ तुका ह्मणे पुडी । मोल तैसी खरी कुडी ॥3॥ 1742 सादाविलें एका । सरें अवघियां लोकां ॥1॥ आतां आवडीचे हातीं । भेद नाहीं ये पंगती ॥ध्रु.॥ मोकळी च पोतीं । नाहीं पुसायाची गुंती ॥2॥ तुका ह्मणे बरा । आहे ढसाळ वेव्हारा ॥3॥ 1743 तडामोडी करा । परि उत्तम तें भरा ॥1॥ जेणें खंडे एके खेपे । जाय तेथें लाभें वोपे ॥ध्रु.॥ दाविल्या सारिखें । मागें नसावें पारिखें ॥2॥ मागें पुढें ॠण । तुका ह्मणे फिटे हीण ॥3॥ 1744 नसावें ओशाळ । मग मानिती सकळ ॥1॥ जाय तेथें पावे मान । चाले बोलिलें वचन ॥ध्रु.॥ राहों नेदी बाकी । दान ज्याचें त्यासी टाकी ॥2॥ होवा वाटे जना । तुका ह्मणे साटीं गुणां ॥3॥ अनघडसिद्धाच्या शब्देंकरून रामेश्वरभटाच्या शरीरीं दाह जाला तो ज्यानें शमला तो अभंग ॥ 1 ॥ 1745 चित्त शुद्ध तरी शत्रु मित्र होती । व्याघ्र हे न खाती सर्प तया ॥1॥ विष तें अमृत अघातें हित । अकर्तव्य नीत होय त्यासी ॥ध्रु.॥ दुःख तें देइऩल सर्व सुख फळ । होतील शीतळ अिग्नज्वाळा ॥2॥ आवडेल जीवां जीवाचे परी । सकळां अंतरीं एक भाव ॥3॥ तुका ह्मणे कृपा केली नारायणें । जाणियेते येणें अनुभवें ॥4॥ 1746 लाज वाटे मज मानिती हे लोक । हें तों नाहीं एक माझे अंगी ॥1॥ मजुनि झिजलों मापाचिया परी । जाळावी हे थोरी लाभाविण ॥ध्रु.॥ कोमळ कंटक तीक्षण अगरीं । पोचट ते वरी अंगकांति ॥2॥ चित्रींचे लेप शृंगारिलें निकें । जीवेंविण फिकें रूप त्याचें ॥3॥ तुका ह्मणे दिसें वांयां गेलों देवा । अनुभव ठावा नाहीं तेणें ॥4॥ 1747 बोलविसी माझें मुख । परी या जना वाटे दुःख ॥1॥ जया जयाची आवडी । तया लागीं तें चरफडी ॥ध्रु.॥ कठीण देतां काढा । जल्पे रोगी मेळवी दाढा ॥2॥ खाऊं नये तें चि मागे । निवारितां रडों लागे ॥3॥ वैद्या भीड काय । अतित्याइऩ जीवें जाय ॥4॥ नये भिडा सांगों आन । पथ्य औषधाकारण ॥5॥ धन माया पुत्र दारा । हे तों आवडी नरका थारा ॥6॥ तुका ह्मणे यांत । आवडे ते करा मात ॥7॥ 1748 पतिव्रते आनंद मनीं । सिंदळ खोंचे व्यभिचारवचनीं ॥1॥ जळो वर्म लागो आगी । शुद्धपण भलें जगीं ॥ध्रु.॥ सुख पुराणीं आचारशीळा । दुःख वाटे अनर्गळा ॥2॥ शूरा उल्हास अंगीं । गांढएा मरण ते प्रसंगीं ॥3॥ शुद्ध सोनें उजळे अगी । हीन काळें धांवे रंगीं ॥4॥ तुका ह्मणे तो चि हिरा । घनघायें निवडे पुरा ॥5॥ 1749 चालिती आड वाटा । आणिकां द्राविती जे नीटा ॥1॥ न मनीं तयांचे उपकार । नाहीं जोडा तो गंव्हार ॥ध्रु.॥ विष सेवूनि वारी मागें । प्राण जातां जेणें संगें ॥2॥ बुडतां हाक मारी । ठाव नाहीं आणिकां वारी ॥3॥ तुका ह्मणे न करीं हिंका । गुण घेऊन अवगुण टाका ॥4॥ 1750 कुळींचे दैवत ज्याचें पंढरीनाथ । होइऩन दासीसुत त्याचे घरीं ॥1॥ शुद्ध यातिकुळवर्णा चाड नाहीं । करीं भलते ठायीं दास तुझा ॥ध्रु.॥ पंढरीस कोणी जाती वारेकरी । होइऩन त्यांचे घरीं पशुयाति ॥2॥ विठ्ठलचिंतन दिवसरात्रीं ध्यान । होइऩन पायतन त्याचे पायीं ॥3॥ तुळसीवृंदावन जयाचे अंगणीं । होइन केरसुणी त्याचे घरीं ॥4॥ तुका ह्मणे हा चि भाव माझ्या चित्तीं । नाहीं आणिकां गती चाड मज ॥5॥ 1751 अवघिया चाडा कुंटित करूनि । लावीं आपुली च गोडी । आशा मनसा तृष्णा कल्पना । करूनियां देशधडी । मीतूंपणापासाव गुंतलों । मिथ्या संकल्प तो माझा तोडीं । तुझिये चरणीं माझे दोन्ही पक्ष । अवघी करुनि दाखवीं पिंडी रे रे ॥1॥ माझें साच काय केलें मृगजळ । वर्णा याती कुळ अभिमान । कुमारी भातुकें खेळती कवतुकें । काय त्यांचें साचपण ॥ध्रु.॥ वेगळाल्या भावें चित्ता तडातोडी । केलों देशधडी मायाजाळें । गोत वित्त माय बाप बहिणी सुत । बंधुवर्ग माझीं बाळें । एका एक न धरी संबंध पुरलिया । पातलिया जवळी काळें । जाणोनियां त्याग सर्वस्वें केला। सांभाळीं आपुलें जाळें ॥2॥ एकां जवळी धरी आणिकां अंतरीं । तीं काय सोयरीं नव्हतीं माझीं । एकांचे पाळण एकांसी भांडण । चाड कवणिये काजीं । अधिक असे उणें कवण कवण्या गुणें । हे माव न कळे चि तुझी । ह्मणोनि चिंतनीं राहिलों श्रीपती। तुका ह्मणे भाक माझी ॥3॥ 1752 आणिकां छळावया जालासी शाहाणा । स्वहिता घातले खानें । आडिके पैके करूनि सायास । कृपणें सांचलें धन। न जिरे क्षीर श्वानासी भिक्षतां । याती तयाचा गुण । तारुण्यदशे अधम मातला । दवडी हात पाय कान ॥1॥ काय जालें यांस वांयां कां ठकले । हातीं सांपडलें टाकीतसे । घेउनि स्फटिकमणी टाकी चिंतामणी । नागवले आपुले इच्छे ॥ध्रु.॥ सिद्धीं सेविलें सेविती अधम । पात्रासारिखे फळ । सिंपिला मोतीं जन्मलें स्वाती । वरुषलें सर्वत्र जळ । कापुस पट नये चि कारणा । तयास पातला काळ । तें चि भुजंगें धरिलें कंठीं । मा विष जालें त्याची गरळ ॥2॥ भक्षूनि मिष्टान्न घृतसाकर । सहित सोलुनि केळें । घालुनियां घसां अंगोिळया। हाते वांत करू बळें । कुंथावयाची आवडी बोंबा । उन्हवणी रडवी बाळें । तुका ह्मणे जे जैसें करिती । ते पवती तैसीं च फळें ॥3॥ 1753 चंदनाचे गांवीं सर्पांच्या वसति । भोगिते ते होती द्वीपांतरीं ॥1॥ एका ओझें एका लाभ घडे देवा । संचिताचा ठेवा वेगळाला ॥ध्रु.॥ क्षीराची वसति अशुद्ध सेवावें । जवळी तें जावें भोगें दुरी ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसी बुिद्ध ज्याची जड । त्याहुनि दगड बरे देवा ॥3॥ 1754 तुज दिलें आतां करीं यत्न याचा । जीवाभाव-वाचाकायामन ॥1॥ भागलों दातारा सीण जाला भारी । आतां मज तारीं शरणागता ॥ध्रु.॥ नेणतां सोसिली तयाची आटणी । नव्हतां ही कोणी कांहीं माझीं ॥2॥ वर्म नेणें दिशा हिंडती मोकट । इंिद्रयें सुनाट दाही दिशा ॥3॥ वेरझारीफेरा सिणलों सायासीं । आतां हृषीकेशी अंगिकारीं ॥4॥ तुका ह्मणे मन इंिद्रयांचे सोइऩ । धांवे यासी काइऩ करूं आतां ॥5॥ 1755 स्वयें पाक करी । संशय तो चि धरी । संदेहसागरीं। आणीक परी बुडती ॥1॥ जाणे विरळा एक । जालें तेथींचे हें सुख। देखिले बहुतेक । पुसतां वाट चुकले ॥ध्रु.॥ तो चि जाणे सोंवळें । शोधी विकल्पाचीं मुळें । नाचती पाल्हाळें । जे विटाळें कोंडिले ॥2॥ तो चि साधी संधी । सावध त्रिकाळ जो बुद्धी । संदेहाचा संधी। वेठी आणि करियेले ॥3॥ अखंड ते ध्यान । समबुिद्ध समाधान । सोंग वांयांविण । ते झांकून बैसती ॥4॥ करणें जयासाटीं । जो नातुडे कवणे आटी । तुका ह्मणे साटी । चित्तवित्तेंवांचूनि ॥5॥ 1756 माझिया संचिता । दृढ देखोनि बिळवंता । पळसी पंढरिनाथा । भेणे आतां तयाच्या ॥1॥ तरि मज कळलासी । नव्हतां भेटी जाणीवेसी । एक संपादिसी । मान करिसी लोकांत ॥ध्रु.॥ तरि हें प्रारब्ध जी गाढें । कांहीं न चले तयापुढें । काय तुज म्यां कोंडें । रें सांकडें घालावें ॥2॥ भोगधीपति क्रियमाण । तें तुज नांगवे अजून। तरि का वांयांविण । तुज म्यां सीण करावा ॥3॥ तुज नव्हतां माझें कांहीं । परि मी न संडीं भिHसोइऩ । हो कां भलत्या ठायीं । कुळीं जन्म भलतैसा ॥4॥ तूं भितोसि माझिया दोषा । कांहीं मागणें ते आशा । तुका ह्मणे ऐसा । कांहीं न धरीं संकोच ॥5॥ 1757 लोकमान देहसुख । संपित्तउपभोग अनेक । विटंबना दुःख । तुझिये भेटीवांचूनि ॥1॥ तरी मज ये भेट ये भेट । काय ठाकलासी नीट । थोर पुण्यें वीट । तुज दैवें चि लाधली ॥ध्रु.॥ काय ब्रह्मYाान करूं कोरडें । रितें मावेचें मापाडें । भेटीविण कुडें । तुझिये अवघें मज वाटे ॥2॥ आत्मिस्थतीचा विचार । काय करूं हा उद्धार। न देखतां धीर । चतुर्भुज मज नाहीं ।3॥ रिद्धीसिद्धी काय करूं । अथवा अगम्य विचारू । भेटीविण भारु । तुझिये वाटे मज यांचा ॥4॥ तुजवांचूनि कांहीं व्हावें । ऐसें नको माझिया जीवें। तुका ह्मणे द्यावें । दरुषण पायांचें ॥5॥ 1758 तुझा ह्मणवून तुज नेणें । ऐसें काय माझें जिणें॥1॥ तरि मज कवणाचा आधार । करोनियां राहों धीर ॥ध्रु.॥ काय शब्दीं चि ऐकिला । भेटी नव्हतां गा विठ्ठला ॥2॥ तुका ह्मणे आतां । अभय देइप पंढरिनाथा ॥3॥ 1759 उद्धवअक्रूरासी । आणीक व्यासआंबॠषी । रुक्मांगदाप्रल्हादासी । दाविलें तें दाखवीं ॥1॥ तरि मी पाहेन पाहेन। तुझे श्रीमुखचरण । उताविळ मन । तयाकारणें तेथें ॥ध्रु.॥ जनकश्रुतदेवा करीं । कैसा शोभलासी हरी । विदुराच्या घरीं । कण्या धरी कवतुकें ॥2॥ पांडवा अकांतीं । तेथें पावसी स्मरती । घातलें द्रौपदी । यागीं बिरडें चोळीचें ॥3॥ करी गोपीचें कवतुक । गाइऩगोपाळांसी सुख । दावीं तें चि मुख । दृष्टी माझ्या आपुलें ॥4॥ तरि तूं अनाथाचा दाता । मागतियां शरणागतां । तुका ह्मणें आतां। कोड पुरवीं हें माझें ॥5॥ 1760 मागता भिकारी जालों तुझे द्वारीं । देइप मज हरी कृपादान ॥1॥ प्रेम प्रीति नाम उचित करावें । भावें संचरावें हृदयामाजी ॥ध्रु.॥ सर्वभावें शरण आलों पांडुरंगा । कृपाळु तूं जगामाजी एक ॥2॥ तापत्रयें माझी तापविली काया । शीतळ व्हावया पाय तुझे ॥3॥ संबंधीं जनवाद पीडलों परोपरी । अंतरलों दुरी तुजसी तेणें ॥4॥ तुका ह्मणे आतां तुझा शरणागता । करावें सनाथ मायबापा ॥5॥ 1761 भाव नाहीं काय मुद्रा वाणी । बैसे बगळा निश्चळ ध्यानीं ॥1॥ न मनी नाम न मनी त्यासी । वाचाळ शब्द पिटी भासी ॥ध्रु.॥ नाहीं चाड देवाची कांहीं । छळणें टोंके तस्करघाइऩ ॥2॥ तुका ह्मणे त्याचा संग । नको शब्द स्पर्शअंग ॥3॥ 1762 दिनदिन शंका वाटे । आयुष्य नेणवतां गाढें ॥1॥ कैसीं भुललीं बापुडीं । दंबविषयांचे सांकडीं ॥ध्रु.॥ विसरला मरण। त्याची नाहीं आठवण ॥2॥ देखत देखत पाहीं । तुका ह्मणे आठव नाहीं ॥3॥ 1763 माझें मज आतां न देखें निरसतां । ह्मणऊन आधार केला । संसाराची आस सांडुनि लौकिक । जीव भाव तुज दिला । नव्हतीं माझीं कोणी मी कवणांचा । अर्थ मोहो सांडवला । तारीं मारीं करीं भलतें दातारा । होऊन तुझा आतां ठेलों रे ॥1॥ असो माझें कोडें तुज हे सांकडें । मी असेन निवाडें सुखरूप । बाळकासी चिंता काय पोटवेथा । जया शिरीं मायबाप ॥ध्रु.॥ पापपुण्यें श्रुति आटिल्या। शास्त्रांस न लगे चि ठाव । विधिनिषिधें गोविलीं पुराणें वेदांसी तो अहंभाव । ओंकाराचें मूळ व्यापिलें माया । तेथें न धरे च भाव । ह्मणऊन काबाड सांडिलें उपसतां । धरिलें तुझें चि नांव ॥2॥ तनमनइंिद्रयें ठेवूनि राहिलों । सर्व आशा तुझे पायीं । तप तीर्थ दान करवूं कवणा । हातीं अधीन तें मज काइऩ । आहिक्यें परत्रें चाड नाहीं सर्वथा । जन्म सदा मज देहीं । मायामोहपाश करीं विष तैसें । तुका ह्मणे माझ्याठायीं ॥3॥ 1764 तुझें नाम गोड नाम गोड । पुरे कोड सकळ ही ॥1॥ रसना येरां रसां विटे । घेतां घोट अधिक हें ॥ध्रु.॥ आणिकां रसें मरण गांठी । येणें तुटी संसारें ॥2॥ तुका ह्मणे आहार जाला। हा विठ्ठला आह्मांसी ॥3॥ 1765 धालों सुखें ढेकर देऊं । उमटे जेवूं तोंवरी ॥1॥ क्रीडा करूं निरांजनीं । न पुरे धणी हरिसवें ॥ध्रु.॥ अवघे खेळों अवघ्यामधीं । डाइप न पडों ऐसी बुिद्ध ॥2॥ तुका ह्मणे वांचवीत। आह्मां सत्ता समर्थ ॥3॥ 1766 एकल्या नव्हे खेळ चांग । धरिला संग ह्मणऊनि॥1॥ उमटे तेव्हां कळे नाद । भेदाभेद निवडेना ॥ध्रु.॥ दुसरा परी एक ऐसा । वजे रिसा निकुरें ही ॥2॥ तुका ह्मणे कळत्यां कळे । येर खेळे खेळ ह्मुण ॥3॥ 1767 बोलविले जेणें । तो चि याचें गुहए जाणे ॥1॥ मी तों काबाडाचा धनी । जेवूं मागावें थिंकोनि ॥ध्रु.॥ मजुराच्या हातें । माप जालें गेलें रितें ॥2॥ जाला पुरविता । पांडुरंग माझा पिता॥3॥ मायबापासवें । बाळें कौतुकें खेळावें ॥4॥ जैसा करिती धंदा । तैसा पडोनियां छंदा ॥5॥ त्याच्या साच गाइऩ ह्मैसी । येणें खेळावें मातीशीं ॥6॥ तुका ह्मणे बोल । माझा बोलतो विठ्ठल ॥7॥ 1768 कां हो तुह्मी माझी वदविली वाणी । नेदा हे निवडूनि पांडुरंगा ॥1॥ आणीक म्यां कोणां पुसावा विचार । मुळीं संवसार दुराविला ॥ध्रु.॥ स्वामिसेवा ह्मुण घेतली पदरीं । सांगितलें करीं कारण तें ॥2॥ तुका ह्मणें नाहीं शिकविलें जेणें । तो याच्या वचनें उगा राहे ॥3॥ 1769 सेवकासी आYाा स्वामीची प्रमाण । जोंवरी हा प्राण जाय त्याचा ॥1॥ आणिकांचा धाक न धरावा मनीं । निरोपावचनीं टळों नये ॥ध्रु.॥ समय सांभाळूनि आगळें उत्तर । द्यावें भेदी वज्र तपायरी ॥2॥ तुका ह्मणे तरी ह्मणवावें सेवक । खादलें तें हाक अन्न होय ॥3॥ 1770 नये पुसों आYाा केली एकसरें । आह्मांसी दुसरें आतां नाहीं ॥1॥ ज्याचें तो बिळवंत सर्व निवारिता । आह्मां काय चिंता करणें लागें ॥ध्रु.॥ बुद्धीचा जनिता विश्वाचा व्यापक । काय नाहीं एक अंगीं तया ॥2॥ तुका ह्मणे मज होइऩल वारिता । तरी काय सत्ता नाहीं हातीं ॥3॥ 1771 बिळवंत आह्मी समर्थाचे दास । घातली या कास किळकाळासी ॥1॥ तेथें मानसाचा कोण आला पाड । उलंघोनि जड गेलों आधीं ॥ध्रु.॥ संसाराचे बळी साधिलें निधान । मारिले दुर्जन षडवर्ग ॥2॥ तुका ह्मणे एक उरला धरिता ठाव । येर केले वाव तृणवत ॥3॥ 1772 एका गावें आह्मीं विठोबाचे नाम । आणिकांपें काम नाहीं आतां ॥1॥ मोडूनियां वाटा सूक्षम सगर । केला राज्यभार चाले ऐसा ॥ध्रु.॥ लावूनि मृदांग टाळश्रुतिघोष । सेवूं ब्रह्मरस आवडीनें ॥2॥ तुका ह्मणे महापातकी पतित । ऐसियांचे हित हेळामात्रें ॥3॥ 1773 वाचाचापल्ये बहु जालों कुशळ । नाहीं बीजमूळ हाता आलें ॥1॥ ह्मणोनि पंढरिराया दुखी होतें मन । अंतरींचे कोण जाणे माझें ॥ध्रु.॥ पूज्य जालों अंगा आला अभिमान । पुढील कारण खोळंबलें ॥2॥ तुका ह्मणे खूण न कळे चि निरुती। सांपडलों हातीं अहंकाराचे ॥3॥ 1774 आतां काढाकाढी करीं बा पंढरिराया । नाहीं तरी वांयां गेलों दास ॥1॥ जाणतां बैसलों दगडाचे नावे । तिचा धर्म घ्यावे प्राण हा चि ॥ध्रु.॥ मनाचा स्वभाव इंिद्रयांचे ओढी । पतनाचे जोडी वरी हांव ॥2॥ तुका ह्मणे जाली अंधऑयाची परी । आतां मज हरी वाट दावीं ॥3॥ 1775 सज्जन तो शब्द सत्य जो मानी । छळी दुर्जन आणिकांसी ॥1॥ एक गुण तो केला दोंठायीं । ज्याचा त्यास पाहीं जैसा तैसा ॥ध्रु.॥ भाविक शब्द बोले वाणीचा । लटिका वाचा वाचाळ तो ॥2॥ परउपकार घडे तो भला । नाठएाळ तया दया नाहीं ॥3॥ जाणीवंत तो पायरी जाणे । अधम तो नेणे खुंट जैसा॥4॥ हित तें अनहित केलें कैसें । तुका ह्मणे पिसें लागलें यास ॥5॥ 1776 तुझें नाम मुखीं न घेतां आवडी । जिव्हा ते चि घडी झडो माझी ॥1॥ हें मज देइप हें मज देइप । आणिक दुजें कांहीं न मगें तुज ॥ध्रु.॥ बहिर कान तुझी कीर्ती नाइकतां । पाय न देखतां जात डोळे ॥3॥ मना तुझें ध्यान नाहीं नित्य काळ । धिग तें चांडाळ जळो जळो ॥3॥ हातपाय तेणें पंथ न चलतां । जावे ते अनंता गळोनियां ॥4॥ तुजविण जिणें नाहीं मज चाड । तुका ह्मणे गोड नाम तुझें ॥5॥ 1777. ह्मणसी होऊनी नििंश्चता । हरूनियां अवघी चिंता । मग जाऊं एकांता भजन करूं । संसारसंभ्रमें आशा लागे पाठी । तेणें जीवा साटी होइऩल तुझ्या ॥1॥ सेकीं नाडसील नाडसील । विषयसंगें अवघा नाडसील । मागुता पडसील भवडोहीं ॥ध्रु.॥ शरीर सकळ मायेचा बांधा । यासी नाहीं कधीं अराणूक । करिती तडातोडी आंत बाहएात्कारीं । ऐसे जाती चारी दिवस वेगीं ॥2॥ मोलाची घडी जाते वांयांविण । न मिळे मोल धन देतां कोडी । जागा होइप करीं हिताचा उपाय । तुका ह्मणे हाय करिसी मग ॥3॥ 1778 कनवाळू कृपाळू भHांलागीं मोही । गजेंद्राचा धांवा तुवां केला विठाइऩ ॥1॥ पांडुरंगे ये वो पांडुरंगे । जीवाचे जिवलगे ये वो पांडुरंगे ॥ध्रु.॥ भHांच्या कैवारें कष्टलीस विठ्ठले । आंबॠषीकारणें जन्म दाहा घेतले ॥2॥ प्रल्हादाकारणें स्तंभीं अवतार केला । विदारूनि दैत्य प्रेमपान्हा पाजिला ॥3॥ उपमन्याकारणें कैसी धांवसी लवलाहीं । पाजी प्रेमपान्हा क्षीरसागराठायीं ॥4॥ कौरवीं पांचाळी सभेमाजी आणिली । वस्त्रहरणीं वस्त्रें कैसी जाली माउली ॥5॥ दुर्वास पातला धर्मा छळावया वनीं । धांवसी लवलाहीं शाखादेठ घेऊनि ॥6॥ कृपाळू माउली भुिHमुिHभांडार । करीं माझा अंगीकार तुका ह्मणे विठ्ठले ॥7॥ 1779 कवणा पाषाणासी धरूनि भाव । कवणावरी पाव ठेवूं आतां । ह्मणऊनि नििश्चत राहिलों मनीं । तूं चि सर्वां खाणी देखोनियां ॥1॥ कवणाचें कारण न लगे कांहीं । सर्वांठायीं तूं एक। कायावाचामन ठेविलें तुझ्या पायीं । आता उरलें काइऩ न दिसे देवा ॥ध्रु.॥ जळें जळ काय धोविलें एक । कवण तें पातक हरलें तेथें । पापपुण्य हे वासना सकळ । ते तुज समूळ समपिऩली ॥2॥ पितरस्वरूपी तूं चि जनादऩन। सव्य तें कवण अपसव्य । तुका ह्मणे जीत पिंड तुह्मां हातीं। देऊनि नििंश्चती मानियेली ॥3॥ 1780 सिणलों दातारा करितां वेरझारा । आतां सोडवीं संसारापासोनियां ॥1॥ न सुटे चि बाकी नव्हे झाडापाडा । घातलोंसें खोडा हाडांचिया ॥ध्रु.॥ मायबापें माझीं जीवाचीं सांगाती । तीं देतील हातीं काळाचिया ॥2॥ पडताळूनि सुरी बैसली सेजारीं । यमफासा करीं घेऊनिया ॥3॥ पाठी पोटीं एकें लागलीं सरसीं । नेती नरकापाशीं ओढूनियां ॥4॥ जन साहेभूत असे या सकळां । मी एक निराळा परदेशी ॥5॥ कोणा काकुलती नाहीं कोणे परी । तुजविण हरी कृपाळुवा ॥6॥ तुका ह्मणे मज तुझाची भरवसा । ह्मणऊनि आशा मोकलिली ॥7॥ 1781 देवाचा भH तो देवासी गोड । आणिकांसी चाड नाहीं त्याची । कवणाचा सोइरा नव्हे च सांगाती । अवघियां हातीं अंतरला ॥1॥ निष्काम वेडें ह्मणतील बापुडे । अवघियां सांकडें जाला कैसा । माझें ऐसें तया न ह्मणत कोणी । असे रानीं वनीं भलते ठायीं ॥ध्रु.॥ प्रातःस्नान करी विभूतिचर्चन । दखोनिया जन निंदा करी । कंठीं तुळसीमाळा बैसोनि निराळा । ह्मणती या चांडाळा काय जालें ॥2॥ गातां शंका नाहीं बैसे भलते ठायीं । शिव्या देती आइऩ बाप भाऊ । घरी बाइल ह्मणे कोठें व्याली रांड । बरें होतें शंड मरता तरी ॥3॥ जन्मोनि जाला अवघियां वेगळा । ह्मणोनि गोपाळा दुर्लभ तो । तुका ह्मणे जो संसारा रुसला । तेणें चि टाकिला सिद्धपंथ ॥4॥ 1782 कस्तुरी भिनली जये मृित्तके । तयेसी आणिके कैसी सरी ॥1॥ लोखंडाचे अंगीं लागला परिस । तया आणिकास कैसी सरी ॥2॥ तुका ह्मणे मी न वजें यातीवरी । पूज्यमान करीं वैष्णवांसी ॥ ।3॥ 1783 अनुहात ध्वनि वाहे सकळां पिंडीं । राम नाहीं तोंडीं कैसा तरे ॥1॥ सकळां जीवांमाजी देव आहे खरा । देखिल्या दुसरा विण न तरे ॥ध्रु.॥ Yाान सकळांमाजी आहे हें साच । भHीविण तें च ब्रह्म नव्हे ॥2॥ काय मुद्रा कळल्या कराव्या सांगतां । दीप न लगतां उन्मनीचा ॥3॥ तुका ह्मणे नका पिंडाचें पाळण । स्थापू नारायण आतुडेना ॥4॥ 1784 नेणें अर्थ कांहीं नव्हती माझे बोल । विनवितों कोपाल संत झणी ॥1॥ नव्हती माझे बोल बोले पांडुरंग । असे अंगसंगें व्यापूनिया ॥ध्रु.॥ मज मूढा शिH कैंचा हा विचार । निगमादिकां पार बोलावया ॥2॥ राम कृष्ण हरी मुकुंदा मुरारि । बोबडा उत्तरीं हें चि ध्यान ॥3॥ तुका ह्मणे गुरुकृपेचा आधार । पांडुरंगें भार घेतला माझा ॥4॥ 1785 देवासी लागे सकळांसी पोसावें । आह्मां न लगे खावें काय चिंता ॥1॥ देवा विचारावें लागे पापपुण्य । आह्मासी हे जन अवघें भलें ॥ध्रु.॥ देवासी उत्पित्त लागला संहार । आह्मां नाहीं फार थोडें काहीं ॥2॥ देवासी काम लागला धंदा । आह्मासी ते सदा रिकामीक ॥3॥ तुका ह्मणे आह्मी भले देवाहून । विचारितां गुण सर्वभावें ॥4॥ 1786 घेइऩन मी जन्म याजसाठीं देवा । तुझी चरणसेवा साधावया ॥1॥ हरिनामकीर्तन संतांचे पूजन । घालूं लोटांगण महाद्वारीं ॥ध्रु.॥ आनंदें निर्भर असों भलते ठायीं । सुखदुःख नाहीं चाड आह्मां ॥2॥ आणीक सायास न करीं न धरीं आस । होइऩन उदास सर्व भावें ॥3॥ मोक्ष आह्मां घरीं कामारी ते दासी । होय सांगों तैसी तुका ह्मणे ॥4॥ 1787 देवा तुज मज पण । पाहों आगळा तो कोण ॥1॥ तरी साच मी पतित । तूं च खोटा दिनानाथ । ग्वाही साधुसंत जन। करूनि अंगीं लावीन ॥ध्रु.॥ आह्मी धरिले भेदाभेद । तुज नव्हे त्याचा छेद ॥2॥ न चले तुझे कांहीं त्यास । आह्मी बळकाविले दोष ॥3॥ दिशा भरल्या माझ्या मनें । लपालासी त्याच्या भेणें ॥4॥ तुका ह्मणे चित्त । करी तुझी माझी नीत ॥5॥ 1788 लापनिकशब्दें नातुडे हा देव । मनिंचे गुहए भाव शुद्ध बोला ॥1॥ अंतरिंचा भेद जाणे परमानंद । जयासी संवाद करणें लागे ॥2॥ तुका ह्मणे जरी आपुलें स्वहित । तरी करीं चित्त शुद्धभावें ॥3॥ 1789 नव्हे ब्रह्मYाान बोलतां सिद्ध । जंव हा आत्मबोध नाहीं चित्तीं ॥1॥ काय करिसी वांयां लटिका चि पाल्हाळ । श्रम तो केवळ जाणिवेचा ॥ध्रु.॥ मी च देव ऐसें सांगसी या लोकां । विषयांच्या सुखा टोंकोनियां ॥2॥ अमृताची गोडी पुढिलां सांगसी। आपण उपवासी मरोनिया ॥3॥ तुका ह्मणे जरि राहील तळमळ । ब्रह्म तें केवळ सदोदित ॥4॥ 1790 गंगाजळा पाहीं पाठी पोट नाहीं । अवगुण तो कांहीं अमृतासी ॥1॥ रवि दीप कािळमा काय जाणे हिरा । आणिका तिमिरा नासे तेणे ॥ध्रु.॥ कर्पूरकांडणी काय कोंडा कणी । सिंधू मिळवणीं काय चाले ॥2॥ परिस चिंतामणि आणिकांचा गुणी । पालटे लागोनि नव्हे तैसा ॥3॥ तुका ह्मणे तैसे जाणा संतजन । सर्वत्र संपूर्ण गगन जैसें ॥4॥ 1791 परिस काय धातु । फेडितो निभ्रांतु लोहपांगु ॥1॥ काय तयाहूनि जालासी बापुडें । फेडितां सांकडें माझे एक ॥ध्रु.॥ कल्तपरु कोड पुरवितो रोकडा । चिंतामणि खडा चिंतिलें तें ॥2॥ चंदनांच्या वासें वसतां चंदन । होती काष्ठ आन वृक्षयाती ॥3॥ काय त्याचें उणें जालें त्यासी देतां । विचारीं अनंता तुका ह्मणे॥4॥ 1792 तोडुनि पुष्पवटिका फळवृक्षयाति । बाभळा राखती करूनि सार ॥1॥ कोण हित तेणें देखिलें आपुलें । आणीक पाहिलें सुख काइऩ ॥ध्रु.॥ धान्यें बीजें जेणें जािळलीं सकळें । पेरितो काळें जिरें बीज ॥2॥ मोडोनिया वाटा पुढिलांची सोय । आडरानें जाय घेउनि लोकां ॥3॥ विषाचें अमृत ठेवूनियां नाम । करितो अधम ब्रह्महत्या ॥4॥ तुका ह्मणे त्यास नाइके सांगतां । तया हाल करितां पाप नाहीं ॥5॥ 1793 संसाराच्या भेणें । पळों न लाहेसें केलें ॥1॥ जेथें तेथें आपण आहे । आह्मीं करावें तें काये ॥ध्रु.॥ एकांतींसी ठाव । तिहीं लोकीं नाहीं वाव ॥2॥ गांवा जातों ऐसें । न लगे ह्मणावें तें कैसें ॥3॥ स्वप्नाचे परी । जागा पाहे तंव घरीं ॥4॥ तुका ह्मणे काये । तुझे घेतले म्यां आहे ॥5॥ 1794 आण काय सादर । विशीं आह्मां कां निष्ठ‍ ॥1॥ केलें भH तैसें देइप । तुझें प्रेम माझ्याठायीं ॥ध्रु.॥ काय पंगतीस कोंडा । एकांतासी साकरमांडा ॥2॥ काय एकपण । पोतां घालूनि गांठी खूण ॥3॥ काय घ्यावें ऐसें । त्या आपण अनारिसें ॥4॥ तुका ह्मणे मधीं । आतां तोडूं भेद बुद्धी ॥5॥ 1795 चित्त तुझ्या पायीं । ठेवुनि जालों उतराइऩ ॥1॥ परि तूं खोटा केशीराजा । अंतपार न कळे तुझा ॥ध्रु.॥ आह्मी सर्वस्वें उदार । तुज देऊनियां धीर ॥2॥ इंिद्रयांची होळी । संवसार दिला बळी ॥3॥ न पडे विसर । तुझा आह्मां निरंतर ॥4॥ प्रेम एकासाटी। तुका ह्मणे न वेचे गांठी ॥5॥ 1796 आह्मी पतित ह्मणोनि तुज आलों शरण । करितों चिंतन दिवस रात्रीं । नाहीं तरी मज काय होती चाड । धरावया भीड तुज चित्तीं ॥1॥ आह्मां न तारावें तुह्मी काय करावें । सांगीजोजी भावें नारायणा ॥ध्रु.॥ अन्याय एकाचा अंगीकार करणें। तया हातीं देणें लाज ते चि । काय ते शूरत्व मिरवूनि बोलणें । जनामाजी दावणें बळरया ॥2॥ पोहएा अन्नछत्र घालूनियां घरीं । दंडितो बाहेरी आलियासी । नव्हे कीर्त कांहीं न माने लोकां । काय विटंबणा तैसी ॥3॥ प्रत्यक्षासी काय द्यावें हें प्रमाण । पाहातां दर्पण साक्ष काइऩ । तुका ह्मणे तरी आह्मां का न कळे । तरलों किंवा आह्मी नाहीं ॥4॥ 1797 काग बग रिठा मारिले बाळपणीं । अवघी दैत्यखाणी बुडविली ॥1॥ तो मज दावा तो मज दावा । नंदनंदन जीवा आवडे तो ॥ध्रु.॥ गोवर्धन गिरी उचलिला करीं । गोकुळ भीतरी राखियेलें ॥2॥ बघुनि भौमासुरा आणिल्या गोपांगना । राज्य उग्रसेना मथुरेचें ॥3॥ पांडव जोहरीं राखिले कुसरी । विवराभीतरीं चालविले॥4॥ तुका ह्मणे हा भHांचा कृपाळ । दुष्टजना काळ नारायण ॥5॥ 1798 तुजविण देवा । कोणा ह्मणे माझी जिव्हा ॥1॥ तरि हे हो कां शतखंड । पडो झडोनियां रांड ॥ध्रु.॥ कांहीं इच्छेसाटीं । करिल वळवळ करंटी ॥2॥ तुका ह्मणे कर । कटीं तयाचा विसर॥3॥ 1799 आह्मां सर्वभावें हें चि काम । न विसंभावें तुझें नाम॥1॥ न लगे करावी हे चिंता । तरणें करणें काय आतां॥ध्रु.॥ आसनीं भोजनीं शयनीं । दुजें नाहीं ध्यानीं मनीं ॥2॥ तुका ह्मणे कृपानिधी । माझी तोडिली उपाधी ॥3॥ 1800 नव्हें कांहीं कवणाचा । भाव जाणवला साचा ॥1॥ ह्मणोनि तुझ्या पायीं । जीव ठेविला निश्चयीं ॥ध्रु.॥ शरीर जायाचें कोंपट । याची काय खटपट ॥2॥ तुका ह्मणे वांयांविण । देवा कळों आला सीण ॥3॥ 1539 3263 2006-01-22T07:38:30Z Yatin 28 Corrected the TH problem 1801 रज्जु धरूनियां हातीं । भेडसाविलीं नेणतीं । कळों येतां चित्तीं । दोरी दोघां सारिखी ॥1॥ तुह्मांआह्मांमध्यें हरी । जाली होती तैसी परी । मृगजळाच्या पुरीं । ठाव पाहों तरावया ॥ध्रु.॥ सरी चिताक भोंवरी । अळंकाराचिया परी । नामें जालीं दुरी । एक सोनें आटितां ॥2॥ पिसांचीं पारवीं । करोनि बाजागिरी दावी । तुका ह्मणे तेवीं । मज नको चाळवूं ॥3॥ 1802 नेघें तुझें नाम । न करीं सांगितलें काम ॥1॥ वाढे वचनें वचन । दोष उच्चारितां गुण ॥ध्रु.॥ आतां तुझ्या घरा । कोण करी येरझारा ॥2 ॥ तुका ह्मणे ठायीं । मजपाशीं काय नाहीं ॥3॥ 1803 व्यवहार तो खोटा । आतां न वजों तुझ्या वाटा॥1॥ एका नामा नाहीं ताळ । केली सहजरांची माळ ॥ध्रु.॥ पाहों जातां घाइऩ। खेळसी लपंडाइऩ ॥2॥ तुका ह्मणे चार । बहु करितोसी फार॥3॥ 1804 लटिका चि केला । सोंग पसारा दाविला ॥1॥ अवघा बुडालासी ॠणें । बहुतांचे देणें घेणें ॥ध्रु.॥ लावियेलीं चाळा। बहू दावूनि पुतळा ॥2॥ तुका ह्मणे हात । आह्मी अवरिली मात ॥3॥ 1805 दाखवूनि आस । केला बहुतांचा नास ॥1॥ थोंटा झोडा शिरोमणी । भेटलासी नागवणी ॥ध्रु.॥ सुखाचें उत्तर । नाहीं मुदलासी थार ॥2॥ तुका ह्मणे काय । तुझे घ्यावें उरे हाय ॥3॥ 1806 लाज ना विचार । बाजारी तूं भांडखोर ॥1॥ ऐसें ज्याणें व्हावें । त्याची गांठी तुजसवें ॥ध्रु.॥ फेडिसी लंगोटी । घेसी सकळांसी तुटी ॥2॥ तुका ह्मणे चोरा । तुला आप ना दुसरा ॥3॥ 1807 ठाव नाहीं बुड । घरें वसविसी कुड ॥1॥ भलते ठायीं तुझा वास । सदा एरवी उदास ॥ध्रु.॥ जागा ना निजेला । धाला ना भुकेला ॥2॥ न पुसतां भलें । तुका ह्मणे बुझें बोलें ॥3॥ 1808 श्वाना दिली सवे । पायांभोंवतें तें भोंवे ॥1॥ तैसी जाली मज परी । वसे निकट सेजारीं ॥ध्रु.॥ जेवितां जवळी । येऊनियां पुंस घोळी ॥2॥ कोपेल तो घनी । तुका ह्मणे नेणें मनीं॥3॥ 1809 वटवट केली । न विचारितां मना आली ॥1॥ मज कराल तें क्षमा । कैसें नेणों पुरुषोत्तमा ॥ध्रु.॥ उचित न कळे । जिव्हा भलतें चि बरळे ॥2॥ तुका ह्मणे कांहीं । लौकिकाची चाड नाहीं ॥3॥ 1810 जीवें व्हावें साटी । पडे संवसारें तुटी ॥1॥ ऐशीं बोलिलों वचनें । सवें घेउनि नारायण ॥ध्रु.॥ नाहीं जन्मा आलों । करील ऐसें नेदीं बोलों ॥2॥ ठाव पुसी सेणें । तुका ह्मणे खुंटी येणें ॥3॥ 1811 आता पंढरीराया । माझ्या निरसावें भया ॥1॥ मनीं राहिली आशंका । स्वामिभयाची सेवका ॥ध्रु.॥ ठेवा माथां हात । कांहीं बोला अभयमात ॥2॥ तुका ह्मणे लाडें । खेळें ऐसें करा पुढें॥3॥ 1812 कवतुकवाणें । बोलों बोबडएा वचनें ॥1॥ हें तों नसावें अंतरीं । आह्मां धरायाचें दुरी ॥ध्रु.॥ स्तुति तैसी निंदा । माना सम चि गोविंदा ॥2॥ तुका ह्मणे बोलें । मज तुह्मी शिकविलें॥3॥ 1813 असो मागें जालें । पुडें गोड तें चांगलें ॥1॥ आतां माझे मनीं । कांहीं अपराध न मनीं ॥ध्रु.॥ नेदीं अवसान । करितां नामाचें चिंतन ॥2॥ तुका ह्मणे बोले । तुज आधीं च गोविलें॥3॥ 1814 मातेविण बाळा । आणिक न माने सोहळा ॥1॥ तैसें जालें माझ्या चित्ता । तुजविण पंढरिनाथा ॥ध्रु.॥ वाट पाहेमेघा बिंदु । नेघे चातक सरिता सिंधू ॥2॥ सारसांसी निशीं । ध्यानरवीच्या प्रकाशीं ॥3॥ जीवनाविण मत्स्य । जैसें धेनूलागीं वत्स ॥4॥ पतिव्रते जिणें । भ्रताराच्या वर्त्तमानें ॥5॥ कृपणाचें धन । लोभालागीं जैसें मन ॥6॥ तुका ह्मणे काय । तुजविण प्राण राहे॥7॥ 1815 तुजऐसा कोणी न देखें उदार । अभयदानशूर पांडुरंगा ॥1॥ शरण येती त्यांचे न विचारिसी दोष । न मागतां त्यांस अढळ देसी ॥ध्रु.॥ धांवसी आडणी ऐकोनियां धांवा । कइवारें देवा भHांचिया ॥2॥ दोष त्यांचे जाळी कल्पकोटिवरी । नामासाटीं हरि आपुलिया ॥3॥ तुका ह्मणे तुज वाणूं कैशा परी । एक मुख हरी आयुष्य थोडें ॥4॥ 1816 काय तुझे उपकार पांडुरंगा । सांगों मी या जगामाजी आतां ॥1॥ जतन हें माझें करूनि संचित । दिलें अवचित आणूनियां॥ध्रु.॥ घडल्या दोषांचें न घली च भरी । आली यास थोरी कृपा देवा ॥2॥ नव्हतें ठाउकें आइकिलें नाहीं । न मगतां पाहीं दान दिलें ॥3॥ तुका ह्मणे याच्या उपकारासाटीं । नाहीं माझें गाठीं कांहीं एंक ॥4॥ 1817 वाळूनियां जन सांडी मज दुरी । करिसील हरी ऐसें कधीं ॥1॥ आठवीन पाय धरूनि अनुताप । वाहे जळ झोंप नाहीं डोळां ॥ध्रु.॥ नावडती जीवा आणीक प्रकार । आवडी ते फार एकांताची ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसी धरितों वासना । होइप नारायणा साहए मज ॥3॥ 1818 सांगतों या मना तें माझें नाइके । घातावरी टेंके चांडाळ हें ॥1॥ ह्मणऊनि पाहे तरतें बुडतें । न ल्हाये पुरतें बळ करूं ॥ध्रु.॥ काय तें संचित न कळे पाहातां । मतिमंद चित्ता उपजतें॥2॥ तुका ह्मणे ऐसें बळ नाहीं अंगी । पाहोनियां वेगीं पार टाकीं ॥3॥ 1819 आतां नको चुकों आपुल्या उचिता । उदारा या कांता रखुमाइऩच्या ॥1॥ आचरावे दोष हें आह्मां विहित । तारावे पतित तुमचें तें ॥ध्रु.॥ आह्मी तों आपुलें केलेसें जतन । घडो तुह्मांकून घडेल ते ॥2॥ तुका ह्मणे विठो चतुराच्या राया । आहे ते कासया मोडों देसी ॥3॥ 1820 मुखें बोलावें तें जीविंचें जाणसी । विदित पायांपाशीं सर्व आहे ॥1॥ आतां हें चि भलें भाकावी करुणा । विनियोग तो जाणां तुह्मी त्याचा ॥ध्रु.॥ आपलें तों येथें केलें नव्हे कांहीं । साधनाचा वांहीं पडों नये ॥2॥ तुका ह्मणे देह दिला पिंडदान । वेळोवेळां कोण चिंता करी ॥3॥ 1821 कामातुरा भय लाज ना विचार । शरीर असार तृणतुल्य ॥1॥ नवल हे लीळा करात्याचें लाघव । प्रारब्धें भाव दाखविले ॥ध्रु.॥ लोभालोभ एका धनाचिये ठायीं । आणिकांची सोइऩ चाड नाहीं ॥2॥ तुका ह्मणे भूक न विचारी प्रकार । योजे तें चि सार यथाकाळें ॥3॥ 1822 बांधे सोडी हें तों धन्याचिये हातीं । हेंकडें गोविती आपणां बळें ॥1॥ भुललियासी नाहीं देहाचा आठव । धोत†यानें भाव पालटिला ॥ध्रु.॥ घरांत रिघावें दाराचिये सोइऩ । भिंतीसवें डोइऩ घेऊनि फोडी ॥2॥ तुका ह्मणे देवा गेलीं विसरोन । आतां वर्म कोण दावी यांसी ॥3॥ 1823 कवण जन्मता कवण जन्मविता । न कळे कृपावंता माव तुझी ॥1॥ कवण हा दाता कवण हा मागता । न कळे कृपावंता माव तुझी ॥ध्रु.॥ कवण भोगिता कवण भोगविता । न कळे कृपावंता माव तुझी ॥2॥ कवण ते रूप कवण अरूपता । न कळे कृपावंता माव तुझी ॥3॥ सर्वां ठायीं तूं चि सर्व ही जालासी। तुका ह्मणे यासी दुजें नव्हे ॥4॥ 1824 जेथें देखें तेथें तुझी च पाउलें । विश्व अवघें कोंदाटलें। रूप गुण नाम अवघा मेघश्याम । वेगळें तें काय उरलें । जातां लोटांगणीं अवघी च मेदिनी । सकळ देव पाट जालें । सदा पर्वकाळ सुदिन सुवेळ । चित्त प्रेमें असे धालें ॥1॥ अवघा आह्मां तूं च जालासी देवा । संसार हेवा कामधंदा । न लगे जाणें कोठें कांहीं च करणें । मुखीं नाम ध्यान सदा ॥ध्रु.॥ वाचा बोले ते तुझे चि गुणवाद। मंत्रजप कथा स्तुति । भोजन सारूं ठायीं फल तांबोल कांहीं । पूजा नैवेद्य तुज होती । चालतां प्रदक्षणा निद्रा लोटांगण । दंडवत तुजप्रति । देखोन दृष्टी परस्परें गोष्टी । अवघ्या तुझ्या मूतिऩ॥2॥ जाल्या तीर्थरूप वावी नदी कूप । अवघें गंगाजळ जालें। महाल मंदिरें माडएा तनघरें । झोपडएा अवघीं देव देवाइलें। ऐकें कानीं त्या हरिनामध्वनी । नाना शब्द होत जाले । तुका ह्मणे या विठोबाचे दास । सदा प्रेमसुखें धाले ॥3॥ 1825 जे दोष घडले न फिटे करितां कांहीं । सरते तुझ्या पायीं जाले तैसे ॥1॥ माझा कां हो करूं नये अंगीकार । जालेती निष्ठ‍ पांडुरंगा ॥ध्रु.॥ यातिहीन नये ऐकों ज्यां वेद । तयां दिलें पद वैकुंठींचें ॥2॥ तुका ह्मणे कां रे एकाचा आभार । घेसी माथां भार वाहोनियां ॥3॥ 1826 हरिकथेची आवडी देवा । करितो सेवा दासांची॥1॥ ह्मणोनि हिंडे मागें मागें । घरटी जागे घालितसे ॥ध्रु.॥ निर्लज्ज भोजें नाचत रंगीं । भरतें अंगीं प्रेमाचें ॥2॥ तुका ह्मणे विकलें देवें। आपण भावें संवसाटी ॥3॥ 1827 साधन संपित्त हें चि माझें धन । सकळ चरण विठोबाचे ॥1॥ शीतळ हा पंथ माहेराची वाट । जवळी च नीट सुखरूप ॥ध्रु.॥ वैष्णवांचा संग रामगाणें गाणें । मंडित भूषण अळंकार ॥2॥ भवनदी आड नव्हतीसी जाली । कोरडी च चाली जावें पायी ॥3॥ मायबाप दोघें पाहातील वाट । ठेवूनिया कटीं कर उभी ॥4॥ तुका ह्मणे केव्हां देखेन कळस । पळाली आळस निद्रा भूक ॥5॥ 1828 यथार्थवादें तुज न वर्णवे कदा । बोलतों ते निंदा करितों तुझी । वेदश्रुति तुज नेणती कोणी । चोवीस ठेंगणीं धांडोिळतां॥1॥ आतां मज क्षमा करावें देवा । सलगी ते केशवा बोलियेलों ॥ध्रु.॥ सगुण कीं साकार निर्गुण कीं निराकार । न कळे हा पार वेदां श्रुतीं । तो आह्मी भावें केलासी लहान । ठेवूनियां नांवें पाचारितों ॥2॥ सहजरमुखें शेष सीणला स्तवितां । पार न कळतां ब्रह्मा ठेला । तेथें माझी देहबुिद्ध तें काइऩ । थोर मी अन्यायी तुका ह्मणे ॥3॥ 1829 कृष्ण गातां गीतीं कृष्ण ध्यातां चित्तीं । ते ही कृष्ण होती कृष्णध्यानें ॥1॥ आसनीं शयनीं भोजनीं जेवितां । ह्मणारे भोगिता नारायण ॥ध्रु.॥ ओविये दळणीं गावा नारायण । कांडितां कांडण करितां काम ॥2॥ नर नारी याति हो कोणी भलतीं । भावें एका प्रीती नारायणा ॥3॥ तुका ह्मणे एका भावें भजा हरी । कांति ते दुसरी रूप एक ॥4॥ 1830 डोिळयां पाझर कंठ माझा दाटे । येऊं देइप भेटे पांडुरंगे ॥1॥ बहु दिस टाकिले निरास कां केलें । कोठें वो गुंतलें चित्त तुझें ॥ध्रु.॥ बहु धंदा तुज नाहीं वो आठव । राहिलासे जीव माझा कंठीं ॥2॥ पंढरीस जाती वारकरी संतां । निरोप बहुतां हातीं धाडीं ॥3॥ तुजविण कोण सांवा धांवा करी । ये वो झडकरी पांडुरंगे ॥4॥ काय तुझी वाट पाहों कोठवरी । कृपाळु कांपरी विसरलासी ॥5॥ एक वेळ माझा धरूनि आठव । तुका ह्मणे ये वो न्यावयासी ॥6॥ 1831 अधिक कोंडितां चरफडी । भलतीकडे घाली उडी॥1॥ काय करूं या मना आतां । का विसरातें पंढरिनाथा । करी संसाराची चिंता । वेळोवेळां मागुती ॥ध्रु.॥ भजन नावडे श्रवण । धांवे विषय अवलोकून ॥2॥ बहुत चंचळ चपळ । जातां येतां न लगे वेळ॥3॥ किती राखों दोनी काळ । निजलिया जागे वेळे ॥4॥ मज राखें आतां । तुका ह्मणे पंढरिनाथा ॥5॥ 1832 कंथा प्रावर्ण । नव्हे भिक्षेचें तें अन्न ॥1॥ करीं यापरी स्वहित । विचारूनि धर्म नीत ॥ध्रु.॥ देऊळ नव्हे घर । प्रपंच परउपकार ॥2॥ विधिसेवन काम । नव्हे शब्द रामराम ॥3॥ हत्या क्षत्रधर्म । नव्हे निष्काम तें कर्म ॥4॥ तुका ह्मणे संतीं । करूनि ठेविली आइती ॥5॥ 1833 पडोनियां राहीं । उगा च संतांचिये पायीं ॥1॥ न लगे पुसणें सांगावें । चित्त शुद्ध करीं भावें ॥ध्रु.॥ सहज ते िस्थति। उपदेश परयुिH ॥2॥ तुका ह्मणे भाव । जवळी धरूनि आणी देव॥3॥ 1834 देवाचे घरीं देवें केले चोरी । देवें देव नागवूनि केला भिकारी ॥1॥ धांवणियां धांवा धांवणियां धांवा । माग चि नाहीं जावें कवणिया गांवा ॥ध्रु.॥ सवें चि होता चोर घरिचिया घरीं । फावलियावरी केलें अवघें वाटोळें ॥2॥ तुका ह्मणे येथें कोणी च नाहीं । नागवलें कोण गेलें कोणाचें काइऩ ॥3॥ 1835 अवघे चि निजों नका अवघिये ठायीं । वेळ अवेळ तरी सांभाळावी कांहीं ॥1॥ जतन करा रे जतन करा । घालूं पाहे घरावरी घाला चोरटें ॥ध्रु.॥ सीतरिलीं फार खाती भोंवताले फेरे । गेलें नये हातां सेकीं तळमळ उरे ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मी करूं आपलें जतन । न लगे कांहीं कोणां द्यावें उघडा रे कान ॥3॥ 1836 काळोखी खाऊन कैवाड केला धीर । आपुलिया हितें जाले जनामध्यें शूर ॥1॥ कां रें तुह्मी नेणां कां रे तुह्मी नेणां। अल्पसुखासाटीं पडशी विपत्तीचे घाणां ॥ध्रु.॥ नाहीं ऐसी लाज काय तयांपें आगळें । काय नव्हे केलें आपुलिया बळें ॥2॥ तुका ह्मणे तरी सुख अवघें चि बरें । जतन करून हे आपुलालीं ढोरें॥3॥ 1837 जाय परतें काय आणिला कांटाळा । बोला एक वेळा ऐसें तरी ॥1॥ कां हो केलें तुह्मी निष्ठ‍ देवा । मानेना हे सेवा करितों ते ॥ध्रु.॥ भाग्यवंत त्यांसी सांगितल्या गोष्टी । तें नाहीं अदृष्टीं आमुचिया ॥2॥ तुका ह्मणे तुह्मापासूनि अंतर । न पडे नाहीं िस्थर बुिद्ध माझी ॥3॥ 1838 अनुभवें कळों येतें पांडुरंगा । रुसावें तें कां गा तुह्मांवरी ॥1॥ आवरितां चित्त नावरे दुर्जन । घात करी मन माझें मज ॥ध्रु.॥ अंतरीं संसार भिH बाहएात्कार । ह्मणोनि अंतर तुझ्या पायीं ॥2॥ तुका ह्मणे काय करूं नेणें वर्म । आलें तैसें कर्म सोसूं पुढें ॥3॥ 1839 तुजकरितां होतें आनाचें आन । तारिले पाषाण उदकीं देवा ॥1॥ कां नये कैवार करूं अंगीकार । माझा बहु भार चड जाला ॥ध्रु.॥ चुकलासी ह्मणों तरी जीवांचा ही जीव । रिता नाहीं ठाव उरों दिला ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसें काय सत्ताबळ । माझे परी कृपाळ आहां तुह्मी ॥3॥ 1840 फळ देंठींहून झडे । मग मागुतें न जोडे ॥1॥ ह्मणोनि तांतडी खोटी । कारण उचिताचे पोटीं ॥ध्रु.॥ पुढें चढे हात। त्याग मागिलां उचित ॥2॥ तुका ह्मणे रणीं । नये पाहों परतोनि ॥3॥ 1841 अगी देखोनियां सती । अंगीं रोमांच उठती ॥1॥ हा तो नव्हे उपदेश । सुख अंतरीं उल्हासे ॥ध्रु.॥ वित्तगोतांकडे । चित्त न घाली न रडे ॥2॥ आठवूनि एका । उडी घाली ह्मणे तुका ॥3॥ 1842 फळ पिके देंठीं । निमित्य वारियाची भेटी ॥1॥ हा तों अनुभव रोकडा । कळों येतो खरा कुडा ॥ध्रु.॥ तोडिलिया बळें। वांयां जाती काचीं फळें ॥2॥ तुका ह्मणे मन । तेथे आपुलें कारण ॥3॥ 1843 हालवूनि खुंट । आधीं करावा बळकट ॥1॥ मग तयाच्या आधारें । करणें अवघें चि बरें ॥ध्रु.॥ सुख दुःख साहे । हर्षामषाअ भंगा नये ॥2॥ तुका ह्मणे जीवें । आधीं मरोनि राहावें॥3॥ 1844 धांवे माते सोइऩ । बाळ न विचारितां कांहीं ॥1॥ मग त्याचें जाणें निकें । अंग वोडवी कौतुकें ॥ध्रु.॥ नेणे सर्प दोरी । अगी भलतें हातीं धरी ॥2॥ तीविन तें नेणें । आणीक कांहीं तुका ह्मणे ॥3॥ 1845 भोग द्यावे देवा । त्याग भोगीं च बरवा ॥1॥ आपण व्हावें एकीकडे । देव कळेवरी जोडे ॥ध्रु.॥ योजे यथाकाळें । उत्तम पाला कंदें मूळें ॥2॥ वंचक त्यासी दोष । तुका ह्मणे मिथ्या सोस॥3॥ 1846 पायांच्या प्रसादें । कांहीं बोलिलों विनोदें ॥1॥ मज क्षमा करणें संतीं । नव्हे अंगभूत युिH ॥ध्रु.॥ नव्हे हा उपदेश । तुमचें बडबडिलों शेष ॥2॥ तुमचे कृपेचें पोसणें । जन्मोजन्मीं तुका ह्मणे ॥3॥ 1847 जायांचें अंगुलें लेतां नाहीं मान । शोभा नेदी जन हांसविलें ॥1॥ गुसिळतां ताक कांडितां भूस । साध्य नाहीं क्लेश जाती वांयां ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं स्वता भांडवल । भिकेचें तें फोल बीज नव्हे ॥3॥ 1848 न बोलावें परी पडिला प्रसंग । हाकलितें जग तुझ्या नामें ॥1॥ लटिकें चि सोंग मांडिला पसारा । भिकारी तूं खरा कळों आलें ॥ध्रु.॥ निलाजिरीं आह्मी करोनियां धीर । राहिलों आधार धरूनियां ॥2॥ कैसा नेणों आतां करिसी शेवट । केली कटकट त्याची पुढें ॥3॥ तुका ह्मणे कांहीं न बोलसी देवा । उचित हे सेवा घेसी माझी ॥4॥ 1849 नाहीं जालें मोल कळे देतां काळीं । कोण पाहों बळी दोघांमध्यें ॥1॥ आह्मी तरी जालों जीवासी उदार । कैंचा हा धीर तुजपाशीं ॥ध्रु.॥ बहु चाळविलें मागें आजिवरी । आतां पुढें हरि जाऊं नेदीं ॥2॥ नव्हती जों भेटी नामाची ओळखी । ह्मणऊनि दुःखी बहु जालें ॥3॥ तुका ह्मणे कांहीं राहों नेदीं बाकी । एकवेळा चुकी जाली आतां ॥4॥ 1850 कैसा कृपाळु हें न कळसी देवा । न बोलसी सेवा घेसी माझी ॥1॥ काय ऐसें बळ आहे तुजपाशीं । पाहों हा रिघेसी कोणा आड ॥ध्रु.॥ पाडियेला ठायीं तुझा थारा मारा । अवघा दातारा लपसी तो ॥2॥ आतां तुह्मां आह्मां उरी तों चि बरें । काय हें उत्तरें वाढवूनि ॥3॥ तुका ह्मणे मज साहए झाले संत । ह्मणऊनि मात फावली हे ॥4॥ 1851 चुकलिया आह्मां करितसां दंड । हाकासी कां खंड पांडुरंगा ॥1॥ चाळविलीं एकें रििद्धसिद्धीवरी । तैसा मी भिकारी नव्हें देवा ॥ध्रु.॥ कां मी येथें गुंतों मांडूनि पसारा । मागुता दातारा दंभासाटीं ॥2॥ केलें म्यां जतन आपुलें वचन । ठायींचें धरून होतों पोटीं ॥3॥ तुका ह्मणे ताळा घातला आडाखीं । ठावें होतें सेकीं आडविसी ॥4॥ 1852 कृपावंता कोप न धरावा चित्तीं । छळूं वक्रोHी स्तुती करूं ॥1॥ आह्मी तुझा पार काय जाणों देवा । नेणों कैसी सेवा करावी ते ॥ध्रु.॥ अनंता अरूपा अलक्षा अच्युता । निर्गुणा सचिता सवाौत्तमा ॥2॥ चांगलीं हीं नामें घेतलीं ठेवून । जालासी लाहान भिHकाजा ॥3॥ तुका ह्मणे तुझ्या पायांवरी सदा । मस्तक गोविंदा असो माझा ॥4॥ 1853 आतां तुझा भाव कळों आला देवा । ठकूनियां सेवा घेसी माझी ॥1॥ टाकूनि सांकडें आपुलिये माथां । घातला या संतावरी भार ॥ध्रु.॥ स्तुती करवूनि पिटिला डांगोरा । तें कोण दातारा साच करी ॥2॥ जातीचें वाणी मी पोटींचे कुडें । नका मजपुढें ठकाठकी ॥3॥ तुका ह्मणे नाहीं आलें अनुभवा । आधीं च मी देवा कैसें नाचों ॥4॥ 1854 जन पूजी याचा मज कां आभार । हा तुह्मी विचार जाणां देवा ॥1॥ पत्र कोण मानी वंदितील सिक्का । गौरव सेवका त्या चि मुळें ॥ध्रु.॥ मी मीपणें होतों जनामधीं आधीं । कोणें दिलें कधीं काय तेव्हां ॥2॥ आतां तूं भोगिता सर्व नारायणा । नको आह्मां दीनां पीडा करूं ॥3॥ आपुलिया हातें देसील मुशारा । तुका ह्मणे खरा तो चि आह्मां ॥4॥ 1855 आमची कां नये तुह्मासी करुणा । किती नारायणा आळवावें ॥1॥ काय जाणां तुह्मी दुर्बळाचें जिणें । वैभवाच्या गुणें आपुलिया ॥ध्रु.॥ देती घेती करिती खटपटा आणिकें । निराळा कौतुकें पाहोनियां ॥2॥ दिवस बोटीीं आह्मीं धरियेलें माप । वाहातों संकल्प स्वहिताचा ॥3॥ तुका ह्मणे मग देसी कोण्या काळें । चुकुर दुर्बळें होतों आह्मी ॥4॥ 1856 तुह्मां आह्मां तुटी होइऩल यावरी । ऐसें मज हरी दिसतसे ॥1॥ वचनाचा कांहीं न देखों आधार । करावा हा धीर कोठवरी ॥ध्रु.॥ सारिलें संचित होतें गांठी कांहीं । पुढें ॠण तें ही नेदी कोणी ॥2॥ जावें चि न लगे कोणांचिया घरा । उडाला पातेरा तुझ्या संगें ॥3॥ तुका ह्मणे आह्मां हा चि लाभ जाला । मनुष्यधर्म गेला पांडुरंगा ॥4॥ 1857 देव मजुर देव मजुर । नाहीं उजुर सेवेपुढें ॥1॥ देव गांढएाळ देव गांढएाळ । देखोनियां बळ लपतसे ॥2॥ देव तर काइऩ देव तर काइऩ । तुका ह्मणे राइऩ तरी मोटी ॥3॥ 1858 देव दयाळ देव दयाळ । साहे कोल्हाळ बहुतांचा॥1॥ देव उदार देव उदार । थोडएासाटीं फार देऊं जाणे ॥2॥ देव चांगला देव चांगला । तुका लागला चरणीं ॥3॥ 1859 देव बासर देव बासर । असे निरंतर जेथें तेथें ॥1॥ देव खोळंबा देव खोळंबा । मज झळंबा म्हूण कोंडी ॥ध्रु.॥ देव लागट देव लागट । लाविलिया चट जीवीं जडे ॥2॥ देव बावळा देव बावळा । भावें जवळा लुडबुडी ॥3॥ देव न व्हावा देव न व्हावा। तुका ह्मणे गोवा करी कामीं ॥4॥ 1860 देव निढळ देव निढळ । मूळ नाहीं डाळ परदेशी॥1॥ देव अकुळी देव अकुळी । भलते ठायीं सोयरीक ॥2॥ देव लिगाडएा देव लिगाडएा । तुका ह्मणे भाडएा दंभें ठकी ॥3॥ 1861 देव बराडी देव बराडी । घाली देंठासाटीं उडी ॥1॥ देव भ्याड देव भ्याड । राखे बळीचें कवाड ॥ध्रु.॥ देव भाविक भाविक । होय दासाचें सेवक ॥2॥ देव होया देव होया । जैसा ह्मणे तैसा तया ॥3॥ देव लाहान लाहान । तुका ह्मणे अनुरेण॥4॥ 1862 देव भला देव भला । मिळोनि जाय जैसा त्याला॥1॥ देव उदार उदार । देतां नाहीं थोडें फार ॥ध्रु.॥ देव बळी देव बळी। जोडा नाहीं भूमंडळीं ॥2॥ देव व्हावा देव व्हावा । आवडे तो सर्वां जीवां ॥3॥ देव चांगला चांगला । तुका चरणीं लागला ॥4॥ 1863 देव पाहों देव पाहों । उंचे ठायीं उभे राहों ॥1॥ देव देखिला देखिला । तो नाहीं कोणां भ्याला ॥ध्रु.॥ देवा कांहीं मागों मागों । जीव भाव त्यासी सांगों ॥2॥ देव जाणे देव जाणे । पुरवी मनींचिये खुणे ॥3॥ देव कातर कातर । तुका ह्मणे अभ्यंतर ॥4॥ 1864 देव आमचा आमचा । जीव सकळ जीवांचा ॥1॥ देव आहे देव आहे । जवळीं आह्मां अंतरबाहे ॥ध्रु.॥ देव गोड देव गोड । पुरवी कोडाचें ही कोड ॥2॥ देव आह्मां राखे राखे । घाली किळकाळासी काखे ॥3॥ देव दयाळ देव दयाळ । करी तुक्याचा सांभाळ ॥4॥ 1865 जाऊं देवाचिया गांवां । देव देइऩल विसांवा ॥1॥ देवा सांगों सुखदुःख । देव निवारील भूक ॥ध्रु.॥ घालूं देवासी च भार। देव सुखाचा सागर ॥2॥ राहों जवळी देवापाशीं । आतां जडोनि पायांसी ॥3॥ तुका ह्मणे आह्मी बाळें । या देवाचीं लडिवाळें॥4॥ 1866 प्रेम तेथें वास करी । मुखीं उच्चारितां हरी ॥1॥ प्रेम यावें तया गांवा । चोजवीत या वैष्णवां ॥ध्रु.॥ प्रेमें पाठी लागे बळें। भH देखोनियां भोळे ॥2॥ प्रेम न वजे दवडितां । शिरे बळें जेथें कथा ॥3॥ तुका ह्मणे थोर आशा । प्रेमा घरीं विष्णुदासां॥4॥ 1867 संत मानितील मज । तेणें वाटतसे लाज ॥1॥ तुह्मी कृपा केली नाहीं । चित्त माझें मज ग्वाही ॥ध्रु.॥ गोविलों थोरिवां । दुःख वाटतसे जीवा ॥2॥ तुका ह्मणे माया । अवरा हे पंढरिराया ॥3॥ 1868 नाहीं तुह्मी केला । अंगीकार तो विठ्ठला ॥1॥ सोंगें न पवीजे थडी । माजी फुटकी सांगडी ॥ध्रु.॥ प्रेम नाही अंगीं । भले ह्मणविलें जगीं ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । मज वांयां कां चाळवा॥3॥ 1869 आतां चक्रधरा । झणी आह्मांस अव्हेरा ॥1॥ तुमचीं ह्मणविल्यावरी । जैसीं तैसीं तरी हरी ॥ध्रु.॥ काळ आह्मां खाय । तरी तुझें नांव जाय ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । आतां पण सिद्धी न्यावा ॥3॥ 1870 मज ऐसें कोण उद्धरिलें सांगा । ब्रीदें पांडुरंगा बोलतसां ॥1॥ हातींच्या कांकणां कायसा आरिसा । उरलों मी जैसा तैसा आहें ॥ध्रु.॥ धनमंत्री हरी रोग्याचिये वेथे । तें तों कांहीं येथें न देखिजे ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं अनुभव अंगें । वचन वाउगें कोण मानी ॥3॥ 1871 काय तें सामर्थ्य न चले या काळें । काय जालीं बळें शिHहीण ॥1॥ माझिया संचितें आणिलासी हरी । जालें तुजवरी वरिष्ठ तें ॥ध्रु.॥ काय गमाविली सुदर्शन गदा । नो बोला गोविंदा लाजतसां ॥2॥ तुका ह्मणे काय िब्रदाचें तें काम । सांडा परतें नाम दिनानाथ ॥3॥ 1872 बळ बुद्धी वेचुनियां शHी । उदक चालवावें युHी॥1॥ नाहीं चळण तया अंगीं । धांवें लवणामागें वेगीं॥ध्रु.॥ पाट मोट कळा । भरित पखाळा सागळा ॥2॥ बीज ज्यासी घ्यावें। तुका ह्मणे तैसें व्हावें ॥3॥ 1873 न ह्मणे साना थोर । दृष्ट पापी अथवा चोर ॥1॥ सकळा द्यावी एकी चवी । तान हरूनि निववी ॥ध्रु.॥ न ह्मणे दिवस राती । सर्व काल सर्वां भूतीं ॥2॥ तुका ह्मणे झारी । घेतां तांब्यानें खापरी ॥3॥ 1874 इच्छा चाड नाहीं । न धरी संकोच ही कांहीं ॥1॥ उदका नेलें तिकडे जावें । केलें तैसें सहज व्हावें ॥ध्रु.॥ मोहरी कांदा ऊंस । एक वाफा भिन्न रस ॥2॥ तुका ह्मणे सुख । पीडा इच्छा पावे दुःख ॥3॥ 1875 तरले ते मागें आपुलिया सत्ता । कमाइऩ अनंता करूनियां ॥1॥ उसनें फेडितां धर्म तेथें कोण । ते तुज अनन्ये तुह्मी त्यांसी ॥ध्रु.॥ मज ऐसा कोण सांगा वांयां गेला । तो तुह्मी तारिला पांडुरंगा ॥2॥ तुका ह्मणे नांवासारिखी करणी । न देखें हें मनीं समजावें ॥3॥ 1876 कवणांशीं भांडों कोण माझें साहे । कोण मज आहे तुजविण ॥1॥ धरिलें उदास दुरदुरांतरें । सांडी एकसरें केली माझी॥ध्रु.॥ आइकोन माझे नाइकसी बोल । देखोनियां खोळ बुंथी घेसी ॥2॥ तुका ह्मणे एके गांवींची वसती । ह्मणऊनि खंती वाटे देवा ॥3॥ 1877 आळवितां कंठ शोकला भीतर । आयुष्य वेचे धीर नाहीं मना ॥1॥ अझून कां नये हें तुझ्या अंतरा । दिनाच्या माहेरा पांडुरंगा ॥ध्रु.॥ धन दिसे डोळा दगडाचे परी । भोग ते शरीरीं विष जालें ॥2॥ चुकलों काय तें मज क्षमा करीं । आिंळगूनि हरी प्रेम द्यावें ॥3॥ अवस्था राहिली रूपाची अंतरीं । बाहेर भीतरी सर्व काळ ॥4॥ तुका ह्मणे माजे सकळ उपाय । पांडुरंगा पाय तुझे आतां ॥5॥ ॥ शिवाजी राजे यांनीं स्वामींस अबदागिरी, घोडा, कारकून असे न्यावयास पाठविले ते अभंग ॥ 14 ॥ 1878 दिवटएा छत्री घोडे । हें तों ब†यांत न पडे ॥1॥ आतां येथें पंढरिराया । मज गोविसी कासया ॥ध्रु.॥ मान दंभ चेष्टा। हे तों शूकराची विष्ठा ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । माझे सोडववणे धांवा ॥3॥ 1879 नावडे जें चित्ता । तें चि होसी पुरविता ॥1॥ कां रे पुरविली पाठी । माझी केली जीवेसाटीं ॥ध्रु.॥ न करावा संग । वाटे दुरावावें जग ॥2॥ सेवावा एकांत । वाटे न बोलावी मात ॥3॥ जन धन तन । वाटे लेखावें वमन ॥4॥ तुका ह्मणे सत्ता । हातीं तुझ्या पंढरिनाथा ॥5॥ 1880 जाणोनि अंतर । टािळसील करकर ॥1॥ तुज लागली हे खोडी । पांडुरंगा बहु कुडी ॥ध्रु.॥ उठविसी दारीं । धरणें एखादिया परी ॥2॥ तुका ह्मणे पाये । कैसे सोडीन ते पाहें ॥3॥ 1881 नाहीं विचारीत । मेघ हागनदारी सेत ॥1॥ नये पाहों त्याचा अंत । ठेवीं कारणापें चित्त ॥ध्रु.॥ वर्जीत गंगा । नाहीं उत्तम अधम जगा ॥2॥ तुका ह्मणे मळ । नाहीं अग्नीसी विटाळ॥3॥ 1882 काय दिला ठेवा । आह्मां विठ्ठल चि व्हावा ॥1॥ तुह्मी कळलेती उदार । साटीं परिसाची गार ॥ध्रु.॥ जीव दिला तरी। वचना माझ्या नये सरी ॥2॥ तुका ह्मणे धन । आह्मां गोमासासमान ॥3॥ 1883 पिकवावें धन । ज्याची आस करी जन ॥1॥ पुढें उरे खातां देतां । नव्हे खंडण मवितां ॥ध्रु.॥ खोलीं पडे ओली बीज। तरीं च हातीं लागे निज ॥2॥ तुका ह्मणे धनी । विठ्ठल अक्षरी हीं तिन्ही ॥3॥ 1884 मुंगी आणि राव । आह्मां सारखाची जीव ॥1॥ गेला मोह आणि आशा । किळकाळाचा हा फांसा ॥ध्रु.॥ सोनें आणि माती। आह्मां समान हें चित्तीं ॥2॥ तुका ह्मणे आलें । घरा वैकुंठ सगळें ॥3॥ 1885 तिहीं त्रिभुवनीं । आह्मी वैभवाचे धनी ॥1॥ हातां आले घाव डाव । आमचा मायबाप देव ॥ध्रु.॥ काय त्रिभुवनीं बळ। अंगीं आमुच्या सकळ ॥2॥ तुका ह्मणे सत्ता । अवघी आमुची च आतां ॥3॥ 1886 आह्मी तेणें सुखी । ह्मणा विठ्ठल विठ्ठल मुखीं ॥1॥ तुमचें येर वित्त धन । तें मज मृित्तकेसमान ॥ध्रु.॥ कंटीं मिरवा तुळसी । व्रत करा एकादशी ॥2॥ ह्मणवा हरिचे दास । तुका ह्मणे मज हे आस ॥3॥ ॥9॥ 1887 नाही काष्ठाचा गुमान । गोवी भ्रमरा सुमन ॥1॥ प्रेम प्रीतीचेे बांधलें । तें न सुटे कांहीं केलें ॥ध्रु.॥ पदरीं घालीं पिळा। बाप निर्बळ साटी बाळा ॥2॥ तुका ह्मणे भावें । भेणें देवा आकारावें ॥3॥ 1888 भावापुढें बळ । नाहीं कोणाचे सबळ ॥1॥ करी देवावरी सत्ता । कोण त्याहूनि परता ॥ध्रु.॥ बैसे तेथें येती । न पाचारितां सर्व शिH ॥2॥ तुका ह्मणे राहे । तयाकडे कोण पाहे॥3॥ 1889 भावाचिया बळें । आह्मी निर्भर दुर्बळें ॥1॥ नाहीं आणिकांची सत्ता । सदा समाधान चित्ता ॥ध्रु.॥ तकाऩ नाहीं ठाव । येथें रिघावया वाव ॥2॥ एकछत्रीं राज । तुक्या पांडुरंगीं काज॥3॥ 1890 सत्तावर्त्ते मन । पाळी विठ्ठलाची आन ॥1॥ आYाा वाहोनियां शिरीं । सांगितलें तें चि करीं ॥ध्रु.॥ सरलीसे धांव । न लगे वाढवावी हांव ॥2॥ आहे नाहीं त्याचें । तुका ह्मणे कळे साचें॥3॥ 1891 खावें ल्यावें द्यावें । जमाखर्च तुझ्या नांवें ॥1॥ आतां चुकली खटपट । झाडएा पाडएाचा बोभाट ॥ध्रु.॥ आहे नाहीं त्याचें । आह्मां काम सांगायाचें ॥2॥ तुका ह्मणे चिंता । भार वाहे तुझ्या माथां ॥3॥ 1892 आतां बरें जालें । माझे माथांचें निघालें ॥1॥ चुकली हे मरमर । भार माथांचे डोंगर ॥ध्रु.॥ नसतां कांहीं जोडी । करिती बहुतें तडातोडी ॥2॥ जाला झाडापाडा । तुका ह्मणे गेली पीडा ॥3॥ 1893 संचितें चि खावें । पुढें कोणाचें न घ्यावें ॥1॥ आतां पुरे हे चाकरी । राहों बैसोनियां घरीं ॥ध्रु.॥ नाहीं काम हातीं। आराणूक दिसराती ॥2॥ तुका ह्मणे सत्ता । पुरे पराधीन आतां ॥3॥ 1894 ज्याचे गांवीं केला वास । त्यासी नसावें उदास॥1॥ तरी च जोडिलें तें भोगे । कांहीं आघात न लगे ॥ध्रु.॥ वाढवावी थोरी। मुखें ह्मणे तुझे हरी ॥2॥ तुका ह्मणे हे गोमटी । दासा न घलावी तुटी ॥3॥ 1895 माझा तुह्मी देवा केला अंगीकार । हें मज साचार कैसें कळे ॥1॥ कां हो कांहीं माझ्या नये अनुभवा । विचारितां देवा आहें तैसा ॥ध्रु.॥ लौकिकाचा मज लाविसी आभार । शिरोरत्नभार दुःखाचा हा ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं पालट अंतरीं । तेथें दिसे हरी ठकाठकी ॥3॥ 1896 तोंडें बोलावें तें तरी वाटे खरें । जीव येरेयेरें वंचिजे ना ॥1॥ हें तुह्मां सांगणें काय उगवूनि । जावें समजोनि पांडुरंगा॥ध्रु.॥ जेवित्याची खूण वाढित्या अंतरीं । प्रीतीनें हे धरी चाली तेथें ॥2॥ तुका ह्मणे बहु परीचे आदर । अत्यंत वेव्हारसंपादणी ॥3॥ 1897 न पालटे एक । भोळा भH चि भाविक ॥1॥ येरां नास आहे पुढें । पुण्य सरतां उघडें ॥ध्रु.॥ नेणे गर्भवास । एक विष्णूचा चि दास ॥2॥ तुका ह्मणे खरें । नाम विठोबाचे बरें ॥3॥ ॥ स्वामींनीं पत्र पंढरीनाथास पंढरीस पाठविलें ते अभंग ॥ 66 ॥ संतांबरोबर पाठविल्या पत्राचे अभंग 36 1898 कोणा मुखें ऐसी ऐकेन मी मात । चाल तुज पंढरिनाथ बोलावितो ॥1॥ मग मी न धरीं आस मागील बोभाट । वेगीं धरिन वाट माहेराची ॥ध्रु.॥ निरांजिरें चित्त करितें तळमळ । केधवां देखती मूळ आलें डोळे ॥2॥ तुका ह्मणे कइप भाग्याची उजरी। होइऩल पंढरी देखावया ॥3॥ 1899 कां माझा विसर पडिला मायबाप । सांडियेली कृपा कोण्या गुणें ॥1॥ कैसा कंठूनियां राहों संवसार । काय एक धीर देऊं मना ॥ध्रु.॥ नाहीं निरोपाची पावली वारता । करावी ते चिंता ऐसी कांहीं ॥2॥ तुका ह्मणे एक वेचूनि वचन । नाहीं समाधान केलें माझें ॥3॥ 1900 कांहीं माझे कळों आले गुणदोष । ह्मणऊनि उदास धरिलें ऐसें ॥1॥ नाहीं तरी येथें न घडे अनुचित । नाहीं ऐसी रीत तया घरीं ॥ध्रु.॥ कळावें तें मना आपुलिया सवें । ठायींचे हें घ्यावें विचारूनि ॥2॥ मज अव्हेरिलें देवें । माझिया कर्तव्यें बुद्धीचिया॥3॥ 1901 नव्हे धीर कांहीं पाठवूं निरोप । आला तरीं कोप येऊ सुखें ॥1॥ कोपोनियां तरी देइऩल उत्तर । जैसें तैसें पर फिरावूनि ॥ध्रु.॥ नाहीं तया तरी काय एक पोर । मज तों माहेर आणीक नाहीं ॥2॥ तुका ह्मणे असे तयामध्यें हित । आपण निवांत असों नये ॥3॥ 1902 आतां पाहों पंथ माहेराची वाट । कामाचा बोभाट पडो सुखें ॥1॥ काय करूं आतां न गमेसें जालें । बहुत सोसिलें बहु दिस ॥ध्रु.॥ घर लागे पाठी चित्ता उभे वारे । आपुलें तें झुरे पाहावया ॥2॥ तुका ह्मणे जीव गेला तरी जाव । धरिला तो देव भाव सिद्धी ॥3॥ 1903 विनवीजे ऐसें भाग्य नाहीं देवा । पायांशीं केशवा सलगी केली ॥1॥ धीटपणें पत्र लिहिलें आवडी । पार नेणे थोडी मति माझी ॥ध्रु.॥ जेथें देवा तुझा न कळे चि पार । तेथें मी पामर काय वाणूं ॥2॥ जैसे तैसे माझे बोल अंगीकारीं । बोबडएा उत्तरीं गौरवितों ॥3॥ तुका ह्मणे विटेवरि जी पाउलें । तेथें म्यां ठेविलें मस्तक हें ॥4॥ 1904 देवांच्या ही देवा गोपिकांच्या पती । उदार हे ख्याती त्रिभुवनीं ॥1॥ पातकांच्या रासी नासितोसी नामें । जळतील कर्में महा दोष ॥ध्रु.॥ सर्व सुखें तुझ्या वोळगती पायीं । रििद्ध सििद्ध ठायीं मुिHचारी ॥2॥ इंद्रासी दुर्लभ पाविजे तें पद । गीत गातां छंद वातां टाळी ॥3॥ तुका ह्मणे जड जीव शिHहीन । त्यांचें तूं जीवन पांडुरंगा ॥4॥ 1905 काय जालें नेणों माझिया कपाळा । न देखीजे डोळां मूळ येतां ॥1॥ बहु दिस पाहें वचनासी वास । धरिलें उदास पांडुरंगा ॥ध्रु.॥ नाहीं निरोपाचें पावलें उत्तर । ऐसें तों निष्ठ‍ न पाहिजे ॥2॥ पडिला विसर किंवा कांहीं धंदा । त्याहूनि गोविंदा जरूरसा ॥3॥ तुका ह्मणे आलें वेचाचें सांकडें । देणें घेणें पुढें तो ही धाक ॥4॥ 1906 एवढा संकोच तरि कां व्यालासी । आह्मी कोणांपाशीं तोंड वासूं ॥1॥ कोण मज पुसे सिणलें भागलें । जरी मोकलिलें तुह्मीं देवा ॥ध्रु.॥ कवणाची वाट पाहों कोणीकडे । कोण मज ओढे जीवलग ॥2॥ कोण जाणे माझे जीवींचें सांकडें । उगवील कोडें संकटाचें॥3॥ तुका ह्मणे तुह्मी देखिली नििंश्चती । काय माझे चित्तीं पांडुरंगा ॥4॥ 1907 देइप डोळे भेटी न धरीं संकोच । न घलीं कांहीं वेच तुजवरी ॥1॥ तुज बुडवावें ऐसा कोण धर्म । अहनिऩशीं नाम घेतां थोडें ॥ध्रु.॥ फार थोडें काहीं करूनि पातळ । त्याजमध्यें काळ कडे लावूं ॥2॥ आहे माझी ते चि सारीन सिदोरी । भार तुजवरी नेदीं माझा ॥3॥ तुका ह्मणे आह्मां लेंकराची जाती । भेटावया खंती वाटतसे ॥4॥ 1908 सीण भाग हरे तेथींच्या निरोपें । देखिलिया रूप उरी नुरे ॥1॥ इंिद्रयांची धांव होइऩल कुंटित । पावेल हें चित्त समाधान॥ध्रु.॥ माहेर आहेसें लौकिकीं कळावें । निढळ बरवें शोभा नेदी ॥2॥ आस नाहीं परी उरी बरी वाटे । आपलें तें भेटे आपणासी ॥3॥ तुका ह्मणे माझी अविट आवडी । खंडण तांतडी होऊं नेदीं ॥4॥ 1909 धरितों वासना परी नये फळ । प्राप्तीचा तो काळ नाहीं आला ॥1॥ तळमळी चित्त घातलें खापरीं । फुटतसे परी लाहीचिया ॥ध्रु.॥ प्रकार ते कांहीं नावडती जीवा । नाहीं पुढें ठावा काळ हातीं ॥2॥ जातों तळा येतों मागुता लौकरी । वोळशाचे फेरी सांपडलों ॥3॥ तुका ह्मणे बहु करितों विचार । उतरें डोंगर एक चढें ॥4॥ 1910 कां माझे पंढरी न देखती डोळे । काय हें न कळे पाप यांचें ॥1॥ पाय पंथें कां हे न चलती वाट । कोण हें अदृष्ट कर्म बळी ॥ध्रु.॥ कां हें पायांवरी न पडे मस्तक । क्षेम कां हस्तक न पवती ॥2॥ कां या इंिद्रयांची न पुरे वासना । पवित्र होइऩना जिव्हा कीर्ती ॥3॥ तुका ह्मणे कइप जाऊनि मोटळें । पडेन हा लोळें महाद्वारीं ॥4॥ 1911 काय पोरें जालीं फार । किंवा न साहे करकर ॥1॥ ह्मणऊनि केली सांडी । घांस घेऊं न ल्हां तोंडीं ॥ध्रु.॥ करूं कलागती। तुज भांडणें भोंवतीं ॥2॥ तुका ह्मणे टांचें । घरीं जालेंसे वरोचें ॥3॥ 1912 कांहीं चिंतेविण । नाहीं उपजत सीण ॥1॥ तरी हा पडिला विसर । माझा तुह्मां जाला भार ॥ध्रु.॥ आली कांहीं तुटी । गेली सुटोनियां गांठी ॥2॥ तुका ह्मणे घरीं । बहु बैसले रिणकरी॥3॥ 1913 निरोपासी वेचे । काय बोलतां फुकाचें ॥1॥ परी हें नेघेवे चि यश । भेओं नको सुखी आस ॥ध्रु.॥ सुख समाधानें । कोण पाहे देणें घेणें ॥2॥ न लगे निरोपासी मोल । तुका ह्मणे वेचे बोल ॥3॥ 1914 जोडीच्या हव्यासें । लागे धनांचें चि पिसें ॥1॥ मग आणीक दुसरें । लोभ्या नावडती पोरें ॥ध्रु.॥ पाहे रुक्याकडे । मग अवघें ओस पडे ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । तुला बहुत चि हेवा ॥3॥ 1915 मविलें मविती । नेणों रासी पडिल्या किती ॥1॥ परि तूं धाला चि न धासी । आलें उभाउभीं घेसी ॥ध्रु.॥ अवघ्यां अवघा काळ । वाटा पाहाती सकळ ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं । अराणूक तुज कांहीं ॥3॥ 1916 न बैससी खालीं । सम उभा च पाउलीं ॥1॥ ऐसे जाले बहुत दिस । जालीं युगें अठ्ठाविस ॥ध्रु.॥ नाहीं भाग सीण । अराणूक एक क्षण ॥2॥ तुका ह्मणे किती । मापें केलीं देती घेती॥3॥ 1917 जोडी कोणांसाटीं । एवढी करितोसी आटी ॥1॥ जरी हें आह्मां नाहीं सुख । रडों पोरें पोटीं भूक ॥ध्रु.॥ करूनि जतन। कोणा देसील हें धन ॥2॥ आमचे तळमळे । तुझें होइऩल वाटोळें ॥3॥ घेसील हा श्राप । माझा होऊनियां बाप ॥4॥ तुका ह्मणे उरी । आतां न ठेवीं यावरी ॥5॥ 1918 करूनि चाहाडी । अवघी बुडवीन जोडी ॥1॥ जरि तूं होऊनि उदास । माझी बुडविसी आस ॥ध्रु.॥ येथें न करी काम। मुखें नेघें तुझें नाम ॥2॥ तुका ह्मणे कुळ । तुझें बुडवीन समूळ॥3॥ 1919 समर्थाचे पोटीं । आह्मी जन्मलों करंटीं ॥1॥ ऐसी जाली जगीं कीतिऩ । तुझ्या नामाची फजिती ॥ध्रु.॥ येथें नाहीं खाया। न ये कोणी मूळ न्याया ॥2॥ तुका ह्मणे जिणें । आतां खोटें जीवपणें ॥3॥ 1920 पुढें तरी चित्ता । काय येइऩल तें आतां ॥1॥ मज सांगोनिया धाडीं । वाट पाहातों वराडी ॥ध्रु.॥ कंठीं धरिला प्राण । पायांपाशीं आलें मन ॥2॥ तुका ह्मणे चिंता । बहु वाटतसे आतां॥3॥ 1921 कैंचा मज धीर । कोठें बुिद्ध माझी िस्थर ॥1॥ जें या मनासी आवरूं । आंत पोटीं वाव धरूं ॥ध्रु.॥ कैंची शुद्ध मति। भांडवल ऐसें हातीं ॥2॥ तुका ह्मणे कोण दशा आली सांगा ॥3॥ 1922 समर्पक वाणी । नाहीं ऐकिजेसी कानीं ॥1॥ आतां भावें करूनि साचा । पायां पडिलों विठोबाच्या ॥ध्रु.॥ न कळे उचित। करूं समाधान चित्त ॥2॥ तुका ह्मणे विनंती । विनविली धरा चित्तीं ॥3॥ 1923 येती वारकरी । वाट पाहातों तोंवरी ॥1॥ घालूनियां दंडवत । पुसेन निरोपाची मात ॥ध्रु.॥ पत्र हातीं दिलें । जया जेथें पाठविलें ॥2॥ तुका ह्मणे येती । जाइन सामोरा पुढती ॥3॥ 1924 रुळें महाद्वारीं । पायांखालील पायरी ॥1॥ तैसें माझें दंडवत । सांगा निरोप हा संत ॥ध्रु.॥ पडे दंडकाठी । देह भलतीसवा लोटी ॥2॥ तुका ह्मणे बाळ । लोळे न धरितां सांभाळ॥3॥ 1925 तुह्मी संतजनीं । माझी करावी विनवणी ॥1॥ काय तुक्याचा अन्याय । त्यासी अंतरले पाय ॥ध्रु.॥ भाका बहुतां रीती। माझी कीव काकुलती ॥2॥ न देखे पंढरी । तुका चरण विटेवरी॥3॥ 1926 होइल कृपादान । तरी मी येइऩन धांवोन ॥1॥ होती संतांचिया भेटी । आनंदें नाचों वाळवंटीं ॥ध्रु.॥ रिघेन मातेपुढें । स्तनपान करीन कोडें ॥2॥ तुका ह्मणे ताप । हरती देखोनियां बाप॥3॥ 1927 परिसोनि उत्तर । जाब देइऩजे सत्वर ॥1॥ जरी तूं होसी कृपावंत । तरि हा बोलावीं पतित ॥ध्रु.॥ नाणीं कांहीं मना । करूनि पापाचा उगाणा ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं । काय शिH तुझे पायीं ॥3॥ 1928 ऐकोनियां कीर्ती । ऐसी वाटती विश्रांती ॥1॥ माते सुख डोळां पडे । तेथें कोण लाभ जोडे ॥ध्रु.॥ बोलतां ये वाचे । वीट नये जिव्हा नाचे ॥2॥ तुका ह्मणे धांवे । वासना ते रस घ्यावे॥3॥ 1929 किती करूं शोक । पुढें वाढे दुःखें दुःख ॥1॥ आतां जाणसी तें करीं । माझें कोण मनीं धरी ॥ध्रु.॥ पुण्य होतें गांठी । तरि कां लागती हे आटी ॥2॥ तुका ह्मणे बळ । माझी राहिली तळमळ ॥3॥ 1930 करील आबाळी । माझ्या दांताची कसाळी ॥1॥ जासी एखादा मरोन । पाठी लागेल हें जन ॥ध्रु.॥ घरीं लागे कळहे। नाहीं जात तो शीतळ ॥2॥ तुका ह्मणे पोरवडे । मज येतील रोकडे ॥3॥ 1931 आतां आशीर्वाद । माझा असो सुखें नांद ॥1॥ ह्मणसी कोणा तरी काळें । आहेतसी माझीं बाळें ॥ध्रु.॥ दुरी दूरांतर। तरी घेसी समाचार ॥2॥ नेसी कधीं तरी । तुका ह्मणे लाज हरी ॥3॥ 1932 आतां हे सेवटीं । माझी आइकावी गोष्टी ॥1॥ आतां द्यावा वचनाचा । जाब कळे तैसा याचा ॥ध्रु.॥ आतां करकर। पुढें न करीं उत्तर ॥2॥ तुका ह्मणे ठसा । तुझा आहे राखें तैसा ॥3॥ 1933 बोलिलों ते आतां । कांहीं जाणतां नेणतां ॥1॥ क्षमा करावे अन्याय । पांडुरंगे माझे माय ॥ध्रु.॥ स्तुती निंदा केली। लागे पाहिजे साहिली ॥2॥ तुका ह्मणे लाड । दिला तैसें पुरवा कोड ॥3॥ ॥36॥ या पत्राच्या उत्तराच्या मार्गप्रतीक्षेचे अभंग 19 1934 माहेरिंचा काय येइऩल निरोप । ह्मणऊनि झोंप नाहीं डोळां ॥1॥ वाट पाहें आस धरूनियां जीवीं । निडळा हे ठेवीं वरी बाहे ॥ध्रु.॥ बोटवरी माप लेखितों दिवस । होतों कासावीस धीर नाहीं ॥2॥ काय नेणों संतां पडेल विसर । कीं नव्हे सादर मायबाप॥3॥ तुका ह्मणे तेथें होइऩल दाटणी । कोण माझें आणी मना तेथें ॥4॥ 1935 परि तो आहे कृपेचा सागर । तोंवरी अंतर पडों नेदी॥1॥ बहुकानदृष्टी आइके देखणा । पुरोनियां जना उरलासे॥ध्रु.॥ सांगितल्याविणें जाणे अंतरिंचें । पुरवावें ज्याचें तैसें कोड ॥2॥ बहुमुखें कीर्ती आइकिली कानीं । विश्वास ही मनीं आहे माझा ॥3॥ तुका ह्मणे नाहीं जात वांयांविण । पािळतो वचन बोलिलों तें ॥4॥ 1936 यावरि न कळे संचित आपुलें । कैसें वोडवलें होइल पुढें ॥1॥ करील विक्षेप धाडितां मुळासी । किंवा धाडा ऐसी तांतडी हे ॥ध्रु.॥ जोंवरी हे डोळां देखें वारकरी । तों हें भरोवरी करी चित्त ॥2॥ आस वाढविते बुद्धीचे तरंग । मनाचे ही वेग वावडती॥3॥ तुका ह्मणे तेव्हां होतील निश्चळ । इंिद्रयें सकळ निरोपानें ॥4॥ 1937 होइऩल निरोप घेतला यावरी । राउळाभीतरीं जाऊनियां॥1॥ करूनियां दधिमंगळभोजन । प्रयाण शकुनसुमुहूर्तें॥ध्रु.॥ होतील दाटले सद्गदित कंठीं । भरतें या पोटीं वियोगाचें ॥2॥ येरयेरां भेटी क्षेम आलिंगनें । केलीं समाधान होतीं संतीं ॥3॥ तुका ह्मणे चाली न साहे मनास । पाहाती कळस परपरतों ॥4॥ 1938 ऐसी ते सांडिली होइऩल पंढरी । येते वारकरी होत वाटे ॥1॥ देखिले सोहळे होती आठवत । चालती ते मात करूनियां ॥ध्रु.॥ केली आइकिली होइऩल जे कथा । राहिलें तें चित्ता होइल प्रेम ॥2॥ गरुडटके टाळ मृदांग पताका । सांगती ते एकां एक सुख ॥3॥ तुका ह्मणे आतां येती लवलाहीं । आलिंगूनि बाहीं देइन क्षेम ॥4॥ 1939 क्षेम मायबाप पुसेन हें आधीं । न घलीं हें मधीं सुख दुःख ॥1॥ न करीं तांतडी आपणांपासूनि । आइकेन कानीं सांगतीं तें ॥ध्रु.॥ अंतरींचें संत जाणतील गूज । निरोप तो मज सांगतील॥2॥ पायांवरी डोइऩ ठेवीन आदरें । प्रीतिपडिभरें आिंळगून ॥3॥ तुका ह्मणे काया करीन कुरवंडी । ओवाळून सांडीं त्यांवरून ॥4॥ 1940 होइल माझी संतीं भाकिली करुणा । जे त्या नारायणा मनीं बैसे ॥1॥ शृंगारूनि माझीं बोबडीं उत्तरें । होतील विस्तारें सांगितलीं ॥ध्रु.॥ क्षेम आहे ऐसें होइल सांगितलें । पाहिजे धाडिलें शीघ्र मूळ ॥2॥ अवस्था जे माझी ठावी आहे संतां । होइल कृपावंता निरोपिली ॥3॥ तुका ह्मणे सवें येइऩल मु†हाळी । किंवा कांहीं उरी राखतील ॥4॥ 1941 दोहींमध्यें एक घडेल विश्वासें । भातुकें सरिसें मूळ तरी ॥1॥ करिती निरास निःशेष न घडे । कांहीं तरी ओढे चित्त माये ॥ध्रु.॥ लौकिकाची तरी धरितील लाज । काय माझ्या काज आचरणें ॥2॥ अथवा कोणाचें घेणें लागे रीण । नाहीं तरी हीनकर्मी कांहीं ॥3॥ व्यालीचिये अंगीं असती वेधना । तुका ह्मणे मना मन साक्ष ॥4॥ 1942 बैसतां कोणापें नाहीं समाधान । विवरे हें मन ते चि सोइऩ ॥1॥ घडी घडी मज आठवे माहेर । न पडे विसर क्षणभरी॥ध्रु.॥ नो बोलावें ऐसा करितों विचार । प्रसंगीं तों फार आठवतें ॥2॥ इंिद्रयांसी वाहो पडिली ते चाली । होती विसांवली ये चि ठायीं॥3॥ एकसरें सोस माहेरासी जावें । तुका ह्मणे जीवें घेतलासे ॥4॥ 1943 नाहीं हानि परी न राहावे निसुर । न पडे विसर काय करूं ॥1॥ पुसाविसी वाटे मात कापडियां । पाठविती न्याया मूळ मज ॥ध्रु.॥ आणीक या मना नावडे सोहळा । करितें टकळा माहेरींचा ॥2॥ बहु कामें केलें बहु कासावीस । बहु जाले दिस भेटी नाहीं ॥3॥ तुका ह्मणे त्याचें न कळे अंतर । अवस्था तों फार होते मज ॥4॥ 1944 तोंवरी म्यां त्यास कैसें निषेधावें । जों नाहीं बरवें कळों आलें ॥1॥ कोणाचिया मुखें तट नाहीं मागें । वचन वाउगें बोलों नये ॥ध्रु.॥ दिसे हानि परी निरास न घडे । हे तंव रोकडे अनुभव॥2॥ आपुलिया भोगें होइऩल उशीर । तोंवरी कां धीर केला नाहीं ॥3॥ तुका ह्मणे गोड करील सेवट । पाहिली ते वाट ठायीं आहे ॥4॥ 1945 माहेरींचें आलें तें मज माहेर । सुखाचें उत्तर करिन त्यासी ॥1॥ पायांवरी माथा आिंळगीन बाहीं । घेइऩन लवलाहीं पायवणी ॥ध्रु.॥ सुख समाचार पुसेन सकळ । कैसा पर्वकाळ आहे त्यास ॥2॥ आपुले जीवींचें सुखदुःख भावें । सांगेन अघवें आहे तैसें ॥3॥ तुका ह्मणे वीट नेघें आवडीचा । बोलिली च वाचा बोलवीन ॥4॥ 1946 वियोग न घडे सन्निध वसलें । अखंड राहिलें होय चित्तीं ॥1॥ विसरु न पडे विकल्प न घडे । आलें तें आवडे तया पंथें ॥ध्रु.॥ कामाचा विसर नाठवे शरीर । रसना मधुर नेणे फिकें॥2॥ निरोपासी काज असो अनामिक । निवडितां एक नये मज ॥3॥ तुका ह्मणे हित चित्तें ओढियेलें । जेथें तें उगलें जावें येणें ॥4॥ 1947 आतां माझे सखे येती वारकरी । जीवा आस थोरी लागली ते ॥1॥ सांगतील माझ्या निरोपाची मात । सकळ वृत्तांत माहेरींचा ॥ध्रु.॥ काय लाभ जाला काय होतें केणें । काय काय कोणे सांटविलें ॥2॥ मागणें तें काय धाडिलें भातुकें । पुसेन तें सुखें आहेतसीं ॥3॥ तुका ह्मणे काय सांगती ते कानीं । ऐकोनियां मनीं धरुनि राहें ॥4॥ 1948 काय करावें म्यां केले ते विचार । घडेल साचार काय पाहों ॥1॥ काय मन नाहीं धरीत आवडी । प्रारब्धीं जोडी ते चि खरी ॥ध्रु.॥ काय म्यां तेथींचें रांधिलें चाखोनि । तें हें करीं मनीं विवंचना ॥2॥ आणीक ही त्यासी बहुत कारण । बहु असे जिणें ओढीचें ही ॥3॥ तुका ह्मणे आह्मां बोळविल्यावरी । परती माघारी केली नाहीं ॥4॥ 1949 आह्मां अराणूक संवसारा हातीं । पडिली नव्हती आजिवरी ॥1॥ पुत्रदाराधन होता मनी धंदा । गोवियेलों सदा होतों कामें ॥ध्रु.॥ वोडवलें ऐसें दिसतें कपाळ । राहिलें सकळ आवरोनि॥2॥ मागें पुढें कांहीं न दिसे पाहातां । तेथूनियां चिंता उपजली ॥3॥ तुका ह्मणे वाट पाह्याचें कारण । येथीचिया हिंणें जालें भाग्य ॥4॥ 1950 बहु दिस नाहीं माहेरिंची भेटी । जाली होती तुटी व्यवसायें ॥1॥ आपुल्याला होतों गुंतलों व्यासंगें । नाहीं त्या प्रसंगें आठवलें ॥ध्रु.॥ तुटातें तुटतें जडती जडलें । आहे तें आपुलें आपणापें ॥2॥ बहु निरोपाचें पावलें उत्तर । जवळी च पर एक तें ही ॥3॥ काय जाणों मोह होइऩल सांडिला । बहु दिस तुटला तुका ह्मणे ॥4॥ 1951 होतीं नेणों जालीं कठिणें कठीण । जवळी च मन मनें ग्वाही ॥1॥ आह्मी होतों सोइऩ सांडिला मारग । घडिलें तें मग तिकून ही ॥ध्रु.॥ नििंश्चतीनें होते पुढिलांची सांडी । न चाले ते कोंडी मायबापा ॥2॥ आह्मां नाहीं त्यांचा घडिला आठव । त्यांचा बहु जीव विखुरला ॥3॥ तुका ह्मणे जालें धर्माचें माहेर । पडिलें अंतर आह्मांकूनि ॥4॥ 1952 आतां करावा कां सोंस वांयांविण । लटिका चि सीण मनासी हा ॥1॥ असेल तें कळों येइऩल लौकरी । आतां वारकरी आल्यापाठी ॥ध्रु.॥ बहु विलंबाचें सन्निध पातलें । धीराचें राहिलें फळ पोटीं ॥2॥ चालिलें तें ठाव पावेल सेवटीं । पुरलिया तुटी पाउलांची ॥3॥ तुका ह्मणे आसे लागलासे जीव । ह्मणऊनि कींव भाकीतसें ॥4॥ ॥19॥ व संत परत आले त्यांची भेट झाली ते अभंग 11 1953 भागलेती देवा । माझा नमस्कार घ्यावा ॥1॥ तुह्मी क्षेम कीं सकळ । बाळ अवघे गोपाळ ॥ध्रु.॥ मारगीं चालतां । श्रमलेती येतां जातां ॥2॥ तुका ह्मणे कांहीं । कृपा आहे माझ्या ठायीं ॥3॥ 1954 घालूनियां ज्योती । वाट पाहें दिवसराती ॥1॥ बहु उताविळ मन । तुमचें व्हावें दरुषण ॥ध्रु.॥ आलों बोळवीत । तैसें या चि पंथें चित्त ॥2॥ तुका ह्मणे पेणी । येतां जातां दिवस गणीं॥3॥ 1955 आजि दिवस धन्य । तुमचें जालें दरुषण ॥1॥ सांगा माहेरींची मात । अवघा विस्तारीं वृत्तांत ॥ध्रु.॥ आइकतों मन। करूनि सादर श्रवण ॥2॥ तुका ह्मणे नाम । माझा सकळ संभ्रम ॥3॥ 1956 बोलिलीं तीं काय । माझा बाप आणि माय ॥1॥ ऐसें सांगा जी झडकरी । तुह्मी सखे वारकरी ॥ध्रु.॥ पत्राचें वचन । काय दिलें फिरावून ॥2॥ तुका ह्मणे कांहीं । मना आणिलें कीं नाहीं ॥3॥ 1957 काय पाठविलें । सांगा भातुकें विठ्ठलें ॥1॥ आसे लागलासे जीव । काय केली माझी कींव ॥ध्रु.॥ फेडिलें मुडतर । किंवा कांहीं जरजर ॥2॥ तुका ह्मणे सांगा । कैसें आर्त पांडुरंगा॥3॥ 1958 आजिचिया लाभें ब्रह्मांड ठेंगणें । सुखी जालें मन कल्पवेना ॥1॥ आर्तभूत माझा जीव जयांसाटीं । त्यांच्या जाल्या भेटी पायांसवें ॥ध्रु.॥ वाटुली पाहातां सिणले नयन । बहु होतें मन आर्तभूत ॥2॥ माझ्या निरोपाचें आणिलें उत्तर । होइल समाचार सांगती तो ॥3॥ तुका ह्मणे भेटी निवारला ताप । फळलें संकल्प संत आले ॥4॥ 1959 आजि बरवें जालें । माझें माहेर भेटलें ॥1॥ डोळां देखिले सज्जन । निवारला भाग सीण ॥ध्रु.॥ धन्य जालों आतां । क्षेम देऊनियां संतां ॥2॥ इच्छेचें पावलों । तुका ह्मणे धन्य जालों॥3॥ 1960 वोरसोनि येती । वत्सें धेनुवेच्या चित्तीं ॥1॥ माझा कराया सांभाळ । वोरसोनियां कृपाळ ॥ध्रु.॥ स्नेहें भूक तान । विसरती जाले सीण ॥2॥ तुका ह्मणे कौतुकें । दिलें प्रेमाचें भातुकें॥3॥ 1961 आलें तें आधीं खाइऩन भातुकें । मग कवतुकें गाइऩन ओव्या ॥1॥ सांगितला आधीं आइकों निरोप । होइल माझा बाप पुसें तों तें ॥2॥ तुका ह्मणे माझे सखे वारकरी । आले हे माहेरीहून आजि ॥3॥ 1962 आमुप जोडल्या सुखाचिया रासी । पार त्या भाग्यासी नाहीं आतां ॥1॥ काय सांगों सुख जालें आलिंगन । निवाली दर्शनें कांति माझी ॥2॥ तुका ह्मणे यांच्या उपकारासाटीं । नाहीं माझे गांठी कांहीं एक ॥3॥ 1963 पवित्र व्हावया घालीन लोळणी । ठेवीन चरणीं मस्तक हें ॥1॥ जोडोनि हस्तक करीन विनवणी । घेइन पायवणी धोवोनियां ॥2॥ तुका ह्मणे माझें भांडवल सुचें । संतां हें ठायींचें ठावें आहे ॥3॥ ॥11॥ पत्राचे अभंग समाप्त । 36 । 19 । 11 ॥ 66॥ 1964 मना एक करीं । ह्मणे जाइऩन पंढरी । उभा विटेवरी। तो पाहेन सांवळा ॥1॥ करीन सांगती तें काम । जरी जपसी हें नाम । नित्य वाचे राम । हरि कृष्ण गोविंदा ॥ध्रु.॥ लागें संतांचिया पायां । कथे उल्हास गावया । आलों मागावया । शरण देइप उचित॥2॥ नाचें रंगीं वाहें टाळी । होय सादर ते काळीं । तुका ह्मणे मळी । सांडूनियां अंतरी ॥3॥ 1965 न राहे क्षण एक वैकुंठीं । क्षीरसागरीं त्रिपुटी । जाय तेथें दाटी । वैष्णवांची धांवोनि ॥1॥ भाविक गे माये भोळें गुणाचें। आवडे तयाचें नाम घेतां तयासी ॥ध्रु.॥ जो नातुडे कवणिये परी । तपें दानें व्रतें थोरी । ह्मणतां वाचे हरि । राम कृष्ण गोविंदा ॥2॥ चौदा भुवनें जया पोटीं । तो राहे भHांचिये कंठीं । करूनियां साटी। चित्त प्रेम दोहींची ॥3॥ जया रूप ना आकार । धरी नाना अवतार । घेतलीं हजार । नांवें ठेवूनि आपणां ॥4॥ ऐसा भHांचा ॠणी । पाहातां आगमीं पुराणीं । नाहीं तुका ह्मणे ध्यानीं । तो कीर्तनीं नाचतसे ॥5॥ 1966 स्वल्प वाट चला जाऊं । वाचे गाऊं विठ्ठल ॥1॥ तुह्मी आह्मी खेळीमेळीं । गदा रोळी आनंदें ॥ध्रु.॥ ध्वजा कुंचे गरुडटके । शृंगार निके करोनि ॥2॥ तुका ह्मणे हें चि नीट । जवळी वाट वैकुंठा ॥3॥ 1967 आनंदाच्या कोटी । सांटवल्या आह्मां पोटीं ॥1॥ प्रेम चालिला प्रवाहो । नामओघ लवलाहो ॥ध्रु.॥ अखंड खंडेना जीवन । राम कृष्ण नारायण ॥2॥ थडी आहिक्य परत्र । तुका ह्मणे सम तीर ॥3॥ 1968 चाहाडाची माता । व्यभिचारीण तkवता ॥1॥ पाहे संतांचें उणें । छिद्र छळावया सुनें ॥ध्रु.॥ जेणों त्याच्या वाचें । कांहीं सोडिलें गाठीचें ॥2॥ तुका ह्मणे घात । व्हावा ऐसी जोडी मात ॥3॥ 1969 सापें ज्यासी खावें । तेणें प्राणासी मुकावें ॥1॥ काय लाधला दुर्जन । तोंडावरी थुंकी जन ॥ध्रु.॥ विंचु हाणें नांगी। अग्न लावी आणिकां अंगीं ॥2॥ तुका ह्मणे जाती । नरका पाउलीं चालती ॥3॥ ॥6॥ स्वामींनीं स्त्रीस उपदेश केला ते अभंग ॥ 11 ॥ 1970 पिकल्या सेताचा आह्मां देतो वांटा । चौधरी गोमटा पांडुरंग ॥1॥ सत्तर टके बाकी उरली मागे तो हा । मागें झडले दाहा आजिवरी ॥ध्रु.॥ हांडा भांडीं गुरें दाखवी ऐवज । माजघरीं बाजे बैसलासे ॥2॥ मज यासी भांडतां जाब नेदी बळें । ह्मणे एका वेळे घ्याल वांटा ॥3॥ तुका ह्मणे िस्त्रये काय वो करावें । नेदितां लपावें काय कोठें ॥4॥ 1971 करितां विचार अवघें एक राज्य । दुजा कोण मज पाठी घाली ॥1॥ कोण्या रीती जावें आह्मी वो पळोनि । मोकळ अंगणीं मागें पुढें ॥ध्रु.॥ काय तें गव्हाणें हिंडावीं वो किती । दूत ते लागती याच पाठी ॥2॥ कोठें याची करूं केलों कुळवाडी । आतां हा न सोडी जीवें आह्मां ॥3॥ होऊनि बेबाख येथें चि राहावें। देइऩल तें खावें तुका ह्मणे ॥4॥ 1972 नागवूनि एकें नागवीं च केली । फिरोनियां आलीं नाहीं येथें ॥1॥ भेणें सुती कोणी न घेती पालवीं । करूनियां गोवी निसंतान ॥ध्रु.॥ एकें तीं गोविलीं घेऊनि जमान । हांसतील जन लोक तयां ॥2॥ सरले तयांसी घाली वैकुंठीं । न सोडी हे साटी जीवें जाली ॥3॥ तुका ह्मणे जालों जाणोनि नेणती । सांपडलों हातीं याचे आह्मी ॥4॥ 1973 आतां तूं तयास होइऩ वो उदास । आरंभला नास माझ्या जीवा ॥1॥ जरूर हें जालें मज कां नावडे । उपास रोकडे येती आतां ॥ध्रु.॥ बरें म्या तुझिया जीवाचें तें काय । व्हावें हें तें पाहें विचारूनि ॥2॥ तुज मज तुटी नव्हे या विचारें । सहित लेकुरें राहों सुखें ॥3॥ तुका ह्मणे तरी तुझा माझा संग । घडेल वियोग कधीं नव्हे ॥4॥ 1974 काय करूं आतां माझिया संचिता । तेणें जीववित्ता साटी केली ॥1॥ न ह्मणावें कोणी माझें हें करणें । हुकुम तो येणें देवें केला ॥ध्रु.॥ करूनि मोकळा सोडिलों भिकारी । पुरविली तरी पाठी माझी ॥2॥ पाणिया भोंपळा जेवावया पानें । लाविलीं वो येणें देवें आह्मां ॥3॥ तुका ह्मणे यासी नाहीं वो करुणा । आहे नागवणा ठावा मज ॥4॥ 1975 नको धरूं आस व्हावें या बाळांस । निर्माण तें त्यांस त्यांचें आहे ॥1॥ आपुला तूं गळा घेइप उगवूनि । चुकवीं जाचणी गर्भवास ॥ध्रु.॥ अवेज देखोनि बांधितील गळा । ह्मणोनि निराळा पळतुसें ॥2॥ देखोनियां त्यांचा अवघड मार । कांपे थरथर जीव माझा ॥3॥ तुका ह्मणे जरी आहे माझी चाड । तरी करीं वाड चित्त आतां ॥4॥ 1976 भले लोक तुज बहु मानवती । वाढेल या कीतिऩ जगामाजी ॥1॥ ह्मणे मेलीं गुरें भांडीं नेलीं चोरें । नाहींत लेंकुरें जालीं मज ॥ध्रु.॥ आस निरसूनि कठिण हें मन । करीं वो समान वज्र तैसें ॥2॥ किंचित हें सुख टाकीं वो थुंकोनि । पावसील धनी परमानंद ॥3॥ तुका ह्मणे थोर चुकती सायास । भवबंद पाश तुटोनियां ॥4॥ 1977 ऐक हें सुख होइऩल दोघांसी । सोहळा हे ॠषि करिती देव ॥1॥ जडितविमानें बैसविती मानें । गंधर्वांचें गाणें नामघोष ॥ध्रु.॥ संत महंत सिद्ध येतील सामोरे । सर्वसुखा पुरे कोड तेथें ॥2॥ आलिंगूनि लोळों त्यांच्या पायांवरी । जाऊं तेथवरी मायबापें ॥3॥ तुका ह्मणे तया सुखा वणूप काय । जेव्हां बापमाय देखें डोळां ॥4॥ 1978 देव पाहावया करीं वो सायास । न धरीं हे आस नाशिवंत ॥1॥ दिन शुद्ध सोम सकाळीं पातला । द्वादशी घडला पर्वकाळ ॥ध्रु.॥ द्विजां पाचारूनि शुद्ध करीं मन । देइप वो हें दान यथाविध ॥2॥ नको चिंता करूं वस्त्रा या पोटाची । माउली आमुची पांडुरंग ॥3॥ तुका ह्मणे दुरी सांगतों पाल्हाळीं । परी तो जवळी आहे आह्मां ॥4॥ 1979 सुख हें नावडे आह्मां कोणा बळें । नेणसी अंधळें जालीशी तूं ॥1॥ भूक तान कैसी राहिली निश्चळ । खुंटलें चपळ मन ठायीं ॥ध्रु.॥ द्रव्य जीवाहूनि आवडे या जना । आह्मांसी पाषाणाहूनि हीन ॥2॥ सोइरे सज्जन जन आणि वन । अवघें समान काय गुणें ॥3॥ तुका ह्मणे आह्मां जवळी च आहे । सुख दुःख साहे पांडुरंग ॥4॥ 1980 गुरुकृपे मज बोलविलें देवें । होइऩल हें घ्यावें हित कांहीं ॥1॥ सत्य देवें माझा केला अंगीकार । आणीक विचार नाहीं आतां ॥ध्रु.॥ होइऩ बळकट घालूनियां कास । हा चि उपदेश तुज आतां ॥2॥ सडा संमार्जन तुळसीवृंदावन । अतीतपूजन ब्राह्मणाचें॥3॥ वैष्णवांची दासी होइप सर्वभावें । मुखीं नाम घ्यावें विठोबाचें ॥4॥ पूर्णबोध स्त्रीभ्रतारसंवाद । धन्य जिहीं वाद आइकिला॥5॥ तुका ह्मणे आहे पांडुरंगकथा । तरेल जो चित्ता धरील कोणी ॥6॥ ॥11॥ 1981 खडा रवाळी साकर । जाला नामाचा चि फेर । न दिसे अंतर । गोडी ठायीं निवडितां ॥1॥ तुह्मी आह्मी पांडुरंगा । भिन्न ऐसें काय सांगा । जाळविलें जगा । मी हें माझें यासाटीं॥ध्रु॥ पायीं हातीं नाकीं शिरीं । हेम राहे अळंकारीं । मुसे आल्यावरी। काय निवडे वेगळें ॥2॥ निजलिया लाभ हानी । तों च खरी ते स्वप्नीं । तुका ह्मणे दोन्ही । निवारलीं जागतां ॥3॥ 1982 आह्मी जाणों तुझा भाव । कैंचा भH कैंचा देव । बीजा नाहीं ठाव । कैंचें फळ शेवटीं ॥1॥ संपादिलें बहु रूप । कैंचें पुण्य कैंचें पाप । नव्हतों आह्मी आप । आपणासी देखिलें॥ध्रु.॥ एके ठायीं घरिच्याघरीं । न कळतां जाली चोरी । तेथें तें चि दुरी । जाणें येणें खुंटलें ॥2॥ तुका ह्मणे धरूनि हातीं । उर ठेविली मागुती । एकांतीं लोकांतीं । देवभिHसोहळा ॥3॥ 1983 कांहीं बोलिलों बोबडें । मायबापा तुह्मांपुढें । सलगी लाडें कोडें । मज क्षमा करावी ॥1॥ काय जाणावा महिमा । तुमचा म्यां पुरुषोत्तमा । आवडीनें सीमा । सांडविली मज हातीं ॥ध्रु.॥ घडे अवYाा सख्यत्वें । बाळें बापासी न भ्यावें । काय म्यां सांगावें । आहे ठावें तुह्मासी ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । प्रेम लोभ न संडावा । पािळला पाळावा । लळा पुढती आगळा ॥3॥ 1984 बहु भितों जाणपणा । आड न यो नारायणा । घेइन प्रेमपान्हा । भिHसुख निवाडें ॥1॥ यासी तुळे ऐसे कांहीं । दुजें त्रिभुवनीं नाहीं । काला भात दहीं । ब्रह्मादिकां दुर्लभ ॥ध्रु.॥ निमिशा अर्ध संतसंगति । वास वैकुंठीं कल्पांतीं । मोक्षपदें होती । ते विश्रांति बापुडी ॥2॥ तुका ह्मणे हें चि देइप । मीतूंपणा खंड नाहीं। बोलिलों त्या नाहीं । अभेदाची आवडी ॥3॥ ॥4॥ 1985 देवा आतां ऐसा करीं उपकार । देहेचा विसर पाडीं मज ॥1॥ तरीं च हा जीव सुख पावे माझा । बरें केशीराजा कळों आलें ॥ध्रु.॥ ठाव देइप चित्ता राख पायांपाशीं । सकळ वृत्तींसी अखंडित ॥2॥ असे भय आतां लाज काम क्रोध । तोडावा संबंध यांचा माझा ॥3॥ मागणें तें एक हें चि आहे आतां । नाम मुखीं संतसंग देइप ॥4॥ तुका ह्मणे नको वरपंग देवा । घेइप माझी सेवा भावशुद्ध ॥5॥ 1986 तुज न करितां काय नव्हे एक । हे तों सकिळक संतवाणी ॥1॥ घेइप माझा भार करीं कइवार । उतरीं हा पार भवसिंधु ॥ध्रु.॥ उचित अनुचित पापपुण्यकाला । हा तों नये मला निवडितां ॥2॥ कुंटित राहिली बोलतां बोलतां । पार न पवतां वाणी पुढें ॥3॥ पुसतां ही कोणां न कळे हें गुज । राखें आतां लाज पांडुरंगा ॥4॥ तुका ह्मणे बहु पाहिलें या जीवें । वर्म जालें जी ठावें नाम तुझें ॥5॥ 1987 मज त्याची भीड नुलंघवे देवा । जो ह्मणे केशवा दास तुझा ॥1॥ मज आवडती बहु तैसे जन । करिती कीर्तन कथा तुझी ॥ध्रु.॥ सांडूनियां लाज नाचेन त्यांपुढें । आइकती कोडें नाम तुझें ॥2॥ न लगे उपचार होइऩन भिकारी । वैष्णवांच्या घरीं उष्टावळी॥3॥ तुका ह्मणे जाणों उचित अनुचित । विचारूनि हित तें चि करूं ॥4॥ 1988 तुझे पाय माझे राहियेले चित्तीं । ते मज दाविती वर्म देवा ॥1॥ आह्मां अंधां तुझ्या पायांचा आधार । जाणसी विचार चाळवितां ॥ध्रु.॥ मन िस्थर ठेलें इंिद्रयें निश्चळ । हें तों माझें बळ नव्हे देवा ॥2॥ पापपुण्य भेद नासिलें तिमिर । त्रिगुण शरीर सांडियेलें ॥3॥ तुका ह्मणे तुझा प्रताप हा खरा । मी जाणें दातारा शरणागत ॥4॥ 1989 जेथें जातों तेथें तू माझा सांगाती । चालविसी हातीं धरूनियां ॥1॥ चालों वाटे आह्मी तुझा चि आधार । चालविसी भार सवें माझा ॥ध्रु.॥ बोलों जातां बरळ करिसी तें नीट । नेली लाज धीट केलों देवा ॥2॥ अवघें जन मज जाले लोकपाळ । सोइरे सकळ प्राणसखे ॥3॥ तुका ह्मणे आतां खेळतों कौतुकें । जालें तुझें सुख अंतर्बाहीं ॥4॥ 1990 जालें पीक आह्मां अवघा सुकाळ । घेऊं अवघा काळ प्रेमसुख ॥1॥ जाली अराणुक अवघियांपासून । अवघा गेला सीण भाग आतां ॥ध्रु.॥ अवघा जाला आह्मां एक पांडुरंग । आतां नाहीं जग माझें तुझें ॥2॥ अवघे चि आह्मी ल्यालों अळंकार । शोभलों हि फार अवघ्यांवरी ॥3॥ तुका ह्मणे आह्मी सदेवांचे दास। करणें न लगे आस आणिकांची ॥4॥ ॥6॥ 1991 साधनें आमुचीं आYोचीं धारकें । प्रमाण सेवकें स्वामिसत्ता ॥1॥ प्रकाशिलें जग आपुल्या प्रकाशें । रवि कर्मरसें अलिप्त त्या ॥ध्रु.॥ सांगणें तें तें नाहीं करणें आपण । मोलही वचन बाध जालें ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मां भांडवल हातीं । येरझारा खाती केवढियें ॥3॥ 1992 शुभ जाल्या दिशा अवघा चि काळ । अशुभ मंगळ मंगळाचें ॥1॥ हातींचिया दीपें दुराविली निशी । न देखिजे कैसी आहे ते ही ॥ध्रु.॥ सुख दुःखाहूनि नाहीं विपरीत । देतील आघात हितफळें ॥2॥ तुका ह्मणे आतां आह्मांसी हें भलें । अवघे चि जाले जीव जंत ॥3॥ 1993 पाप पुण्य दोन्ही वाहाती मारग । स्वर्गनर्कभोग यांचीं पेणीं ॥1॥ एका आड एक न लगे पुसावें । जेविल्या देखावें मागें भूक ॥ध्रु.॥ राहाटीं पडिलें भरोनियां रितीं । होतील मागुतीं येतीं जातीं ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मी खेळतियांमधीं । नाहीं केली बुद्धी िस्थर पाहों ॥3॥ ॥3॥ 1994 हित तें हें एक राम कंठीं राहे । नाठविती देहभाव देही ॥1॥ हा चि एक धर्म निज बीजवर्म । हें चि जाळी कर्में केलीं महा ॥ध्रु.॥ चित्त राहे पायीं रूप बैसे डोळां । जीवें कळवळा आवडीचा ॥2॥ अखंड न खंडे अभंग न भंगे । तुका ह्मणे गंगे मिळणी सिंधु ॥3॥ ॥1॥ 1995 माझिये जातीचें मज भेटो कोणी । आवडीची धणी फेडावया ॥1॥ आवडे ज्या हरि अंतरापासूनि । ऐसियाचे मनीं आर्त माझें ॥ध्रु.॥ तयालागीं जीव होतो कासावीस । पाहातील वास नयन हे ॥2॥ सुफळ हा जन्म होइऩल तेथून । देतां आलिंगन वैष्णवांसी ॥3॥ तुका ह्मणे तो चि सुदिन सोहळा । गाऊं या गोपाळा धणीवरि ॥4॥ 1996 आमुचें जीवन हें कथाअमृत । आणिक ही संतसमागम॥1॥ सारूं एके ठायीं भोजन परवडी । स्वादरसें गोडी पदोपदीं ॥ध्रु.॥ धालिया ढेंकर येती आनंदाचे । वोसंडलें वाचे प्रेमसुख ॥2॥ पिकलें स्वरूप आलिया घुमरि । रासी ते अंबरीं न समाये ॥3॥ मोजितां तयाचा अंत नाहीं पार । खुंटला व्यापार तुका ह्मणे ॥4॥ 1997 जोडिलें तें आतां न सरे सारितां । जीव बळी देतां हाता आलें ॥1॥ संचित सारूनि बांधिलें धरणें । तुंबिलें जीवन आक्षय हें ॥ध्रु.॥ शीत उष्ण तेथें सुखदुःख नाहीं । अंतर सबाही एक जालें ॥2॥ बीज तो अंकुर पत्र शाखा फळें । प्राप्तबीज मुळें अवघें नासे ॥3॥ तुका ह्मणे नामीं राहिलीसे गोडी । बीजाच्या परवडी होती जाती ॥4॥ 1998 भिHभाव आह्मी बांधिलासे गांठी । साधावितों हाटीं घ्या रे कोणी ॥1॥ सुखाचिया पेंठे घातला दुकान । मांडियेले वान रामनाम ॥ध्रु.॥ सुखाचें फुकाचें सकळांचें सार । तरावया पार भवसिंधु ॥2॥ मागें भाग्यवंत जाले थोर थोर । तिहीं केला फार हा चि सांटा ॥3॥ खोटें कुडें तेथें नाहीं घातपात । तुका ह्मणे चित्त शुद्ध करीं ॥4॥ 1999 प्रजन्यें पडावें आपुल्या स्वभावें । आपुलाल्या दैवें पिके भूमि ॥1॥ बीज तें चि फळ येइऩल शेवटीं । लाभहानितुटी ज्याची तया ॥ध्रु.॥ दीपाचिये अंगीं नाहीं दुजाभाव । धणी चोर साव सारिखे चि ॥2॥ काउळें ढोंपरा ककर तिित्तरा । राजहंसा चारा मुHाफळें ॥3॥ तुका ह्मणे येथें आवडी कारण । पिकला नारायण जयां तैसा ॥4॥ 2000 धीर तो कारण एकविधभाव । पतिव्रते नाहो सर्वभावें॥1॥ चातक हे जळ न पाहाती दृष्टी । वाट पाहे कंठीं प्राण मेघा ॥ध्रु.॥ सूर्यविकाशनी नेघे चंद्रामृत । वाट पाहे अस्तउदयाची॥2॥ धेनु येऊं नेदी जवळी आणिकां । आपुल्या बाळकाविण वत्सा ॥3॥ तुका ह्मणे नेम प्राणांसवेंसाटी । तरी च या गोष्टी विठोबाची ॥4॥ ॥6॥ 2001 रामें स्नानसंध्या केलें क्रियाकर्म । त्याचा भवश्रम निवारला ॥1॥ आणिकें दुरावलीं करितां खटपट । वाउगे बोभाट वर्माविण॥ध्रु.॥ रामनामीं जिंहीं धरिला विश्वास । तिंहीं भवपाश तोडियेले ॥2॥ तुका ह्मणे केलें किळकाळ ठेंगणें । नामसंकीर्तनें भाविकांनीं ॥3॥ 2002 वैष्णवांची कीर्ती गाइली पुराणीं । साही अठरांजणीं चहूं वेदीं ॥1॥ ऐसे कोणी दावा ग्रंथांचे वाचक । कर्मठ धामिऩक पुण्यशील ॥ध्रु.॥ आदिनाथ शंकर नारद मुनेश्वर । शुका ऐसा थोर आणिक नाहीं ॥2॥ तुका ह्मणे मुगुटमणी हे भिH । आणीक विश्रांति अरतिया ॥3॥ 2003 बोलिलों जैसें बोलविलें देवें । माझें तुम्हां ठावें जातिकुळ ॥1॥ करा क्षमा कांहीं नका धरूं कोप । संत मायबाप दीनावरि ॥ध्रु.॥ वाचेचा चाळक जाला दावी वर्म । उचित ते धर्म मजपुढें ॥2॥ तुका ह्मणे घडे अपराध नेणतां । द्यावा मज आतां ठाव पायीं ॥3॥ 2004 संतांचे घरींचा दास मी कामारी । दारीं परोपरीं लोळतसें ॥1॥ चरणींचे रज लागती अंगांस । तेण बेताळीस उद्धरती ॥ध्रु.॥ उिच्छष्ट हें जमा करुनि पत्रावळी । घालीन कवळी मुखामाजी ॥2॥ तुका ह्मणे मी आणीक विचार । नेणें हे चि सार मानीतसें ॥3॥ ॥4॥ 2005 एक शेरा अन्ना चाड । येर वाउगी बडबड ॥1॥ कां रे तृष्णा वाढविसी । बांधवूनि मोहपाशीं ॥ध्रु.॥ ओठ हात तुझा जागा। येर सिणसी वाउगा ॥2॥ तुका ह्मणे श्रम । एक विसरतां राम ॥3॥ 2006 आलें धरायच पेट । पुढें मागुतें न भेटे ॥1॥ होसी फजीती वरपडा । लक्ष चौ†यासीचे वेढां ॥ध्रु.॥ नाहीं कोणांचा सांगात । दुःख भोगितां आघात ॥2॥ एका पाउलाची वाट । कोणां सांगावा बोभाट ॥3॥ जुंतिजेसी घाणां । नाहीं मारित्या करुणा ॥4॥ तुका ह्मणे हित पाहें । जोंवरि हें हातीं आहे ॥5॥ 2007 लाभ जाला बहुतां दिसीं । लाहो करा पुढें नासी । मनुष्यदेहा ऐसी । उत्तमजोडी जोडिली ॥1॥ घेइप हरिनाम सादरें । भरा सुखाचीं भांडारें । जालिया व्यापारें । लाहो हेवा जोडीचा॥ध्रु.॥ घेउनि माप हातीं । काळ मोवी दिवस राती । चोर लाग घेती । पुढें तैसें पळावें ॥2॥ हित सावकासें । ह्मणे करीन तें पिसें । हातीं काय ऐसें । तुका ह्मणे नेणसी ॥3॥ ॥3॥ 2008 सुखाचें ओतलें । दिसे श्रीमुख चांगलें ॥1॥ मनेंधरिला अभिळास । मिठी घातली पायांस ॥ध्रु.॥ होतां दृष्टादृष्टी । तापगेला उठाउठी ॥2॥ तुका ह्मणे जाला । लाभें लाभ दुणावला ॥3॥ 2009 झरा लागला सुखाचा । ऐसा मापारी कइंचा ॥1॥ जो हें माप तोंडें धरी । सळे जाली ते आवरी ॥ध्रु.॥ जाले बहु काळ । कोणा नाहीं ऐसें बळ ॥2॥ तुका ह्मणे तळ । नाहीं पाहेसा सकळ ॥3॥ 2010 आह्मी बोलों तें तुज कळे । एक दोहीं ठायीं खेळे॥1॥ काय परिहाराचें काम । जाणें अंतरींचें राम ॥ध्रु.॥ कळोनियां काय चाड । माझी लोकांसी बडबड ॥2॥ कारण सवें एका । अवघें आहे ह्मणे तुका ॥3॥ 2011 उमटे तें ठायीं । तुझे निरोपावें पायीं ॥1॥ आह्मीं करावें चिंतन । तुझें नामसंकीर्तन ॥ध्रु.॥ भोजन भोजनाच्या काळीं। मागों करूनियां आळी ॥2॥ तुका ह्मणे माथां । भार तुझ्या पंढरिनाथा॥3॥ 2012 केला पण सांडी । ऐसियासी ह्मणती लंडी ॥1॥ आतां पाहा विचारून । समर्थासी बोले कोण ॥ध्रु.॥ आपला निवाड। आपणें चि करितां गोड ॥2॥ तुह्मीं आह्मीं देवा । बोलिला बोल सिद्धी न्यावा ॥3॥ आसे धुरे उणें । मागें सरे तुका ह्मणे॥4॥ 2013 न व्हावें तें जालें । तुह्मां आह्मांसी लागलें ॥1॥ आतां हालमाकलमें । भांडोनियां काढूं वर्में ॥ध्रु.॥ पाटोऑयासवेंसाटी। दिली रगटएाची गांठी ॥2॥ तुका ह्मणे हरी । आणूनियां करिन सरी ॥3॥ 2014 पतितमिरासी । ते म्यां धरिला जीवेंसी ॥1॥ आतां बिळया सांग कोण । ग्वाही तुझें माझें मन ॥ध्रु.॥ पावणांचा ठसा। दावीं मज तुझा कैसा ॥2॥ वाव तुका ह्मणे जालें । रोख पाहिजे दाविलें ॥3॥ 2015 करितां वेरझारा । उभा न राहासी वेव्हारा ॥1॥ हे तों झोंडाइऩचे चाळे । काय पोटीं तें न कळे ॥ध्रु.॥ आरगुणी मुग । बैसलासी जैसा बग ॥2॥ तुका ह्मणे किती । बुडविलीं आळवितीं॥3॥ 2016 नाहीं देणें घेणे । गोवी केली अभिमानें ॥1॥ आतां कां हो निवडूं नेदां । पांडुरंगा येवढा धंदा ॥ध्रु.॥ पांचांमधीं जावें । थोडएासाटीं फजित व्हावें ॥2॥ तुज ऐसी नाहीं । पांडुरंगा आह्मी कांहीं ॥3॥ टाकुं तो वेव्हार । तुज बहू करकर ॥4॥ तुका ह्मणे आतां । निवडूं संतां हें देखतां ॥5॥ ॥9॥ 2017 सिंचन करितां मूळ । वृक्ष वोल्हावे सकळ ॥1॥ नको पृथकाचे भरी । पडों एक मूळ धरीं ॥ध्रु.॥ पाणचो†याचें दार। वरिल दाटावें तें थोर ॥2॥ वस्व जाला राजा । मग आपुल्या त्या प्रजा ॥3॥ एक चिंतामणी । फिटे सर्व सुखधणी ॥4॥ तुका ह्मणे धांवा । आहे पंढरिये विसांवा ॥5॥ 2018 करूं याची कथा नामाचा गजर । आह्मां संवसार काय करी ॥1॥ ह्मणवूं हरिचे दास लेऊं तीं भूषणें । कांपे तयाभेणें किळकाळ ॥ध्रु.॥ आशा भय लाज आड नये चिंता । ऐसी तया सत्ता समर्थाची ॥2॥ तुका ह्मणे करूं ऐसियांचा संग । जेणें नव्हे भंग चिंतनाचा ॥3॥ ॥2॥ 2019 काय सर्प खातो अन्न । काय ध्यान बगाचें ॥1॥ अंतरींची बुिद्ध खोटी । भरलें पोटीं वाइऩट ॥ध्रु.॥ काय उंदीर नाहीं धांवीं । राख लावी गाढव ॥2॥ तुका ह्मणे सुसर जळीं । काउळीं कां न न्हाती ॥3॥ 2020 मदें मातलें नागवें नाचे । अनुचित वाचे बडबडी॥1॥ आतां शिकवावा कोणासी विचार । कर्म तें दुस्तर करवी धीट॥ध्रु.॥ आलें अंगासी तें बिळवंत गाढें । काय वेडएापुढें धर्मनीत ॥2॥ तुका ह्मणे कळों येइऩल तो भाव । अंगावरिल घाव उमटतां ॥3॥ ॥2॥ 2021 सोन्याचे पर्वत करवती पाषाण । अवघे रानोरान कल्पतरू ॥1॥ परि या दुर्लभ विठोबाचे पाय । तेथें हे उपाय न सरती ॥ध्रु.॥ अमृतें सागर भरवे ती गंगा । ह्मणवेल उगा राहें काळा ॥2॥ भूत भविष्य कळों येइऩल वर्तमान । करवती प्रसन्न रििद्धसिद्धी ॥3॥ स्थान मान कळों येती योगमुद्रा । नेववेल वारा ब्रह्मांडासी ॥4॥ तुका ह्मणे मोक्ष राहे आलीकडे । इतर बापुडें काय तेथें ॥5॥ ॥1॥ 2022 भाविकां हें वर्म सांपडलें निकें । सेविती कवतुकें धणीवरि ॥1॥ इिच्छतील तैसा नाचे त्यांचे छंदें । वंदिती तीं पदें सकुमारें ॥ध्रु.॥ विसरले मुHी भिHअभिळासें । ओढत सरिसें सुखा आलें ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं मागायाची आस । पांडुरंग त्यांस विसंबेना ॥3॥ 2023 भHां समागमें सर्वभावें हरि । सर्व काम करी न संगतां ॥1॥ सांटवला राहे हृदयसंपुष्टीं । बाहेर धाकुटी मूतिऩ उभा॥ध्रु.॥ मागण्याची वास पाहे मुखाकडे । चिंतिल्या रोकडे मनोरथ ॥2॥ तुका ह्मणे जीव भाव देवापायीं । ठेवूनि ते कांहीं न मगती ॥3॥ 2024 प्रेमअमृतें रसना ओलावली । मनाची राहिली वृित्त पायीं ॥1॥ सकळ ही तेथें वोळलीं मंगळें । वृिष्ट केली जळें आनंदाच्या ॥ध्रु.॥ सकळ इंिद्रयें जालीं ब्रह्मरूप । ओतलें स्वरूप माजी तया ॥2॥ तुका ह्मणे जेथें वसे भHराव । तेथें नांदे देव संदेह नाहीं ॥3॥ ॥3॥ 2025 कासया गुणदोष पाहों आणिकांचे । मज काय त्यांचें उणें असे ॥1॥ काय पापपुण्य पाहों आणिकांचें । मज काय त्यांचें उणें असें ॥ध्रु.॥ नष्टदुष्टपण कवणाचें वाणू । तयाहून आनु अधिक माझें ॥2॥ कुचर खोटा मज कोण असे आगळा । तो मी पाहों डोळां आपुलिये ॥3॥ तुका ह्मणे मी भांडवलें पुरता । तुजसी पंढरिनाथा लावियेलें ॥4॥ ॥1॥ 2026 काळ जविळ च उभा नेणां । घाली झांपडी खुंटी कानां ॥1॥ कैसा हुशार सावध राहीं । आपुला तूं अपुलेठायीं॥ध्रु.॥ काळ जविळच उभा पाहीं । नेदी कोणासि देऊं कांहीं ॥2॥ काळें पुरविली पाठी । वरुषें जालीं तरी साठी ॥3॥ काळ भोंवताला भोंवे। राम येऊं नेदी जिव्हे ॥4॥ तुका ह्मणे काळा । कर्म मिळतें तें जाळा ॥5॥ ॥1॥ 2027 दुष्ट भूषण सज्जनाचें । अलभ्यलाभ पुण्य त्याचें॥1॥ धन्य ऐसा परउपकारी । जाय नरका आणिकांवारि ॥ध्रु.॥ मळ खाये संवदणी । करी आणिकांची उजळणी ॥2॥ तुका ह्मणे त्याचा । प्रीती आदर करा साचा ॥3॥ 2028 साहोनियां टांकीघाये । पाषाण देव चि जाला पाहें॥1॥ तया रीती दृढ मन । करीं साधाया कारण ॥ध्रु.॥ बाण शस्त्र साहे गोळी । सुरां ठाव उंच स्थळीं ॥2॥ तुका ह्मणे सती । अग्न न देखे ज्या रीती ॥3॥ ॥2॥ 2029 तेणें वेशें माझीं चोरिलीं अंगें । मानावया जग आत्मैपणे। नाहीं चाड भीड संसाराचें कोड । उदासीन सर्व गुणें । भय मोह लज्जा निरसली शंका । अवघियां एक चि पणें । विठ्ठलाच्या पायीं बैसोनि राहिलीं । भागलीं नुटित तेणें ॥1॥ आतां त्यांसीं काय चाले माझें बळ । जालोंसें दुर्बळ सkवहीन । दग्ध पट दिसे संगति बरवंट । काय त्याचें कारण ॥ध्रु.॥ आळसें दृष्टी न पाहे आपुलें । एक चि देखिलें सर्वरूप । मानामान तेथें खुंटोनि राहिलें । पिसुन तो कोण बाप । ज्योति ना अंधार अवघा एकंकार। तेथें काय पुण्यपाप । विठ्ठलावांचुनि कांहीं च नावडे । वेगळाल्या भावें रूप ॥2॥ बळबडिवार लौकिक वेव्हार । गेली आशा तृष्णा माया । सुखदुःखाची वार्ता नाइके । अंतरलों दुरी तया । मीतूंपणनिःकाम होऊनि । राहिलों आपुलिया ठायां । तुजविण आतां मज नाहीं कोणी । तुका ह्मणे देवराया ॥3॥ ॥1॥ 2030 कथा पुराण ऐकतां । झोंप नाथिलि तkवता । खाटेवरि पडतां । व्यापी चिंता तळमळ ॥1॥ ऐसी गहन कर्मगति। काय तयासी रडती । जाले जाणते जो चित्तीं । कांहीं नेघे आपुला॥ध्रु.॥ उदक लावितां न धरे । चिंता करी केव्हां सरे । जाऊं नका धीरें । ह्मणे करितां ढवाऑया ॥2॥ जवळी गोंचिड क्षीरा । जैसी कमळणी ददुऩरा । तुका ह्मणे दुरा । देशत्यागें तयासी ॥3॥ 2031 संदेह बाधक आपआपणयांतें । रज्जुसर्पवत भासतसे। भेऊनियां काय देखिलें येणें । मारें घायेंविण लोळतसे ॥1॥ आपणें चि तारी आपण चि मारी । आपण उद्धरी आपणयां । शुकनिळकेन्यायें गुंतलासी काय । विचारूनि पाहें मोकिळया ॥ध्रु॥ पापपुण्य कैसे भांजिले अख । दशकाचा एक उरविला । जाणोनियां काय होतोसी नेणता । शून्या ठाव रिता नाहीं नाहीं ॥2॥ दुरा दृष्टी पाहें न्याहाळूनि । मृगजला पाणी न ह्मणें चाडा । धांवतां चि फुटे नव्हे समाधान । तुका ह्मणे जाण पावे पीडा ॥3॥ ॥2॥ 2032 कथे उभा अंग राखे जो कोणी । ऐसा कोण गणी तया पापा ॥1॥ येथें तो पातकी न येता च भला । रणीं कुचराला काय चाले ॥ध्रु.॥ कथे बैसोनी आणीक चर्चा । धिग त्याची वाचा कुंभपाक ॥2॥ तुका ह्मणे ऐलपैल ते थडीचे । बुडतील साच मध्यभागीं ॥3॥ 2033 नावडे ज्या कथा उठोनियां जाती । ते यमा फावती बरे वोजा ॥1॥ तो असे जवळी गोंचिडाच्या न्यायें । देशत्यागें ठायें तया दुरी ॥ध्रु.॥ नव्हे भला कोणी नावडे दुसरा । पाहुणा किंकरा यमा होय ॥2॥ तुका ह्मणे तया करावें तें काइऩ । पाषाण कां नाहीं जळामध्यें ॥3॥ 2034 जवळी नाहीं चित्त । काय मांडियेलें प्रेत ॥1॥ कैसा पाहे चिद्रद्रािष्ट । दीप स्नेहाच्या शेवटीं ॥ध्रु.॥ कांतेलेंसें श्वान । तैसें दिशा हिंडे मन ॥2॥ त्याचे कानीं हाणे । कोण बोंब तुका ह्मणे॥3॥ 2035 दुर्बळा वाणीच्या एक दोनि सििद्ध । सदैवा समाधि विश्वरूपीं ॥1॥ काय त्याचें वांयां गेलें तें एक । सदा प्रेमसुख सर्वकाळ ॥ध्रु.॥ तीर्थ देव दुरी तया भाग्यहीना । विश्व त्या सज्जना दुमदुमिलें ॥2॥ तुका ह्मणे एक वाहाती मोिळया । भाग्यें आगिळया घरा येती ॥3॥ ॥4॥ 2036 परिमळें काष्ठ ताजवां तुळविलें । आणीक नांवांचीं थोडीं । एक तें कातिवें उभविलीं ढवळारें एकाचिया कुड मेडी । एक दीनरूप आणिती मेिळया । एक ते बांधोनि माडी अवघियां बाजार एक चि जाला । मांविकलीं आपुल्या पाडीं ॥1॥ गुण तो सार रूपमध्यकार । अवगुण तो फार पीडीतसे ॥ध्रु.॥ एक गुणें आगळे असती । अमोल्य नांवांचे खडे । एक समर्थ दुर्बळा घरीं फार मोलाचे थोडे । एक झगमग करिती वाळवंटीं । कोणी न पाहाती तयांकडे सभाग्य संपन्न आपुलाले घरीं । मायेक दैन्य बापुडें ॥2॥ एक मानें रूपें सारिख्या असती । अनेकप्रकार याती। ज्याचिया संचितें जैसें आलें पुढें तयाची तैसी च गति । एक उंचपदीं बैसउनि सुखें । दास्य करवी एका हातीं तुका ह्मणे कां मानिती सुख । चुकलिया वांयां खंती ॥3॥ ॥1॥ 2037 नाहीं आह्मां शत्रु सासुरें पिसुन । दाटलें हें घन माहियेर ॥1॥ पाहें तेथें पांडुरंग रखुमाइऩ । सत्यभामा राही जननिया॥ध्रु.॥ लज्जा भय कांही आह्मां चिंता नाहीं । सर्वसुखें पायीं वोळगती ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मी सदैवाचीं बाळें । जालों लडिवाळें सकळांचीं ॥3॥ 2038 गभाअ असतां बाळा । कोण पाळी त्याचा लळा॥1॥ कैसा लाघवी सूत्रधारी । कृपाळुवा माझा हरी ॥ध्रु.॥ सर्प पिलीं वितां चि खाय । वांचलिया कोण माय ॥2॥ गगनीं लागला कोसरा । कोण पुरवी तेथें चारा ॥3॥ पोटीं पाषाणांचे जीव । कवण जीव त्याचा भाव ॥4॥ तुका ह्मणे निश्चळ राहें । होइऩल तें सहज पाहें ॥5॥ 2039 न ह्मणे कवणां सिद्ध साधक गंव्हार । अवघा विश्वंभर वांचूनियां ॥1॥ ऐसें माझे बुिद्ध काया वाचा मन । लावीं तुझें ध्यान पांडुरंगा ॥ध्रु.॥ गातां प्रेमगुण शंका माझ्या मनीं । नाचतां रंगणीं नाठवावी ॥2॥ देइप चरणसेवा भूतांचें भजन । वर्णा अभिमान सांडवूनि ॥3॥ आशापाश माझी तोडीं माया चिंता । तुजविण वेथा नको कांहीं ॥4॥ तुका ह्मणे सर्व भाव तुझे पायीं । राहे ऐसें देइप प्रेम देवा ॥5॥ 2040 अिग्नमाजी गेलें । अिग्न होऊन तें च ठेलें ॥1॥ काय उरलें तया पण । मागील तें नाम गुण ॥ध्रु.॥ लोह लागेपरिसा अंगीं । तो ही भूषण जाला जगीं ॥2॥ सरिता वोहळा ओघा। गंगे मिळोनि जाल्या गंगा ॥3॥ चंदनाच्या वासें । तरु चंदन जालेस्पर्शे॥4॥ तुका जडला संतां पायीं । दुजेपणा ठाव नाहीं॥5॥ ॥4॥ 2041 ऐशा भाग्यें जालों । तरी धन्य जन्मा आलों ॥1॥ रुळें तळीले पायरी । संत पाय देती वरी ॥ध्रु.॥ प्रेमामृतपान । होइऩल चरणरजें स्नान ॥2॥ तुका ह्मणे सुखें । तया हरतील दुःखें॥3॥ 2042 करितां या सुखा । अंतपार नाहीं लेखा ॥1॥ माथां पडती संतपाय । सुख कैवल्य तें काय ॥ध्रु.॥ ऐसा लाभ नाहीं । दुजा विचारितां कांहीं ॥2॥ तुका ह्मणे गोड । तेथें पुरे माझें कोड॥3॥ ॥2॥ 2043 वेद जया गाती । आह्मां तयाची संगति ॥1॥ नाम धरियेलें कंठीं । अवघा सांटविला पोटीं ॥ध्रु.॥ ॐकाराचें बीज । हातीं आमुचे तें निज ॥2॥ तुका ह्मणे बहु मोटें । अणुरणियां धाकुटें ॥3॥ 2044 तूं श्रीयेचा पति । माझी बहु हीन याती ॥1॥ दोघे असों एके ठायीं । माझा माथा तुझे पायीं ॥ध्रु.॥ माझ्या दीनपणां पार । नाहीं बहु तूं उदार ॥2॥ तुका ह्मणे पांडुरंगा । मी ओहोळ तूं गंगा ॥3॥ 2045 मी याचक तूं दाता । काय सत्य पाहों आतां ॥1॥ म्या तों पसरिला हात । करीं आपुलें उचित ॥ध्रु.॥ आह्मी घ्यावें नाम । तुह्मां समाधान काम ॥2॥ तुका ह्मणे देवराजा । वाद खंडीं तुझा माझा ॥3॥ 2046 तुझे पोटीं ठाव । व्हावा ऐसा माझा भाव ॥1॥ करीं वासनेसारिखें । प्राण फुटे येणें दुःखें ॥ध्रु.॥ अहंकार खोटे । वाटे श्वापदांची थाटे ॥2॥ तुका ह्मणे आइऩ । हातीं धरूनि संग देइऩ ॥3॥ 2047 दारीं परोवरी । कुडीं कवाडीं मी घरीं ॥1॥ तुमच्या लागलों पोषणा । अवघे ठायीं नारायणा ॥ध्रु.॥ नेदीं खाऊं जेवूं । हातींतोंडींचें ही घेऊं ॥2 ॥ तुका ह्मणे अंगीं । जडलों ठायींचा सलगी ॥3॥ 2048 मज कोणी कांहीं करी । उमटे तुमचे अंतरीं ॥1॥ व्याला वाडविलें ह्मुण । मज सुख तुज सीण ॥ध्रु.॥ माझें पोट धालें। तुझे अंगीं उमटलें ॥2॥ तुका ह्मणे खेळें । तेथें तुमचिया बळें ॥3॥ 2049 जोडोनियां कर । उभा राहिलों समोर ॥1॥ हें चि माझेंभांडवल।जाणे कारण विठ्ठल ॥ध्रु.॥ भाकितों करुणा । आतां नुपेक्षावें दीना ॥2॥ तुका ह्मणे डोइऩ । ठेवीं वेळोवेळां पायीं ॥3॥ 2050 आह्मी घ्यावें तुझें नाम । तुह्मी आह्मां द्यावें प्रेम॥1॥ ऐसें निवडिलें मुळीं । संतीं बैसोनि सकळीं ॥ध्रु.॥ माझी डोइऩ पायांवरी । तुह्मी न धरावी दुरी ॥2॥ तुका ह्मणे केला । खंड दोघांचा विठ्ठला ॥3॥ 2051 वारिलें लिगाड । बहुदिसांचें हें जाड ॥1॥ न बोलावें ऐसें केलें । काहीं वाउगें तितुलें ॥ध्रु.॥ जाला चौघांचार । गेला खंडोनि वेव्हार ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । करीन ते घ्यावी सेवा॥3॥ 2052 पायरवे अन्न । मग करी क्षीदक्षीण ॥1॥ ऐसे होती घातपात । लाभे विण संगें थीत ॥ध्रु.॥ जन्माची जोडी । वाताहात एके घडी ॥2॥ तुका ह्मणे शंका । हित आड या लौकिका ॥3॥ 2053 आह्मांवैष्णवांचा।नेमकायामनेंवाचा॥1॥ धीर धरूं जिवासाटीं । येऊं नेदूं लाभा तुटी ॥ध्रु.॥ उचित समय । लाजनिवारावें भय ॥2॥ तुका ह्मणे कळा । जाणों नेम नाहीं बाळा ॥3॥ 2054 उलंघिली लाज । तेणें साधियेलें काज ॥1॥ सुखें नाचे पैलतीरीं । गेलों भवाचे सागरीं ॥ध्रु.॥ नामाची सांगडी । सुखें बांधली आवडी ॥2॥ तुका ह्मणे लोकां । उरली वाचा मारीं हाका॥3॥ 2055 बैसलोंसे दारीं । धरणें कोंडोनि भिकारी ॥1॥ आतां कोठें हालों नेदीं । बरी सांपडली संदी ॥ध्रु.॥ किती वेरझारा । मागें घातलीया घरा ॥2॥ माझें मज नारायणा । देतां ां रे नये मना॥3॥ भांडावें तें किती । बहु सोसिली फजिती ॥4॥ तुका ह्मणे नाहीं । लाज तुझे अंगीं कांहीं ॥5॥ 2056 जालों द्वारपाळ । तुझें राखिलें सकळ ॥1॥ नाहीं लागों दिलें अंगा । आड ठाकलों मी जगा ॥ध्रु.॥ करूनियां नीती। दिल्याप्रमाणें चालती ॥2॥ हातीं दंड काठी । भा जिवाचिये साटीं॥3॥ बळ बुद्धी युHी । तुज दिल्या सर्व शHी ॥4॥ तुका ह्मणे खरा । आतां घेइऩन मुशारा ॥5॥ 2057 फळाची तों पोटीं । घडे वियोगें ही भेटी ॥1॥ करावें चिंतन । सार तें चि आठवण ॥ध्रु.॥ चित्त चित्ता ग्वाही । उपचारें चाड नाहीं ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । पावे ंतरींची सेवा॥3॥ ॥15॥ 2058 दुर्बळाचें कोण । ऐके घालूनियां मन । राहिलें कारण। तयावांचूनि काय तें ॥1॥ कळों आलें अनुभवें । पांडुरंगा माझ्या जीवें । न संगतां ठावें । पडे चर्या देखोनि ॥ध्रु.॥ काम क्रोध माझा देहीं । भेदाभेद ोले नाहीं । होतें तेथें कांहीं । तुज कृपा करितां॥2॥ हें तों नव्हे उचित । नुपेक्षावें शरणागत । तुका ह्मणे रीत । तुमची आह्मां न कळे ॥3॥ 2059 आह्मी भाव जाणों देवा । न कळती तुझिया मावा । गणिकेचा कुढावा । पतना न्यावा दशरथ ॥1॥ तरी म्यां काय गा करावें । कोण्या रीती तुज पावें । न संगतां ठावें । तुह्मांविण न पडे॥ध्रु.॥ दोनी फाकलिया वाटा । ाोवी केला घटापटा । नव्हे धीर फांटा । आड रानें भरती ॥2॥ तुका ह्मणे माझे डोळे । तुझे देखती हे चाळे । आतां येणें वेळे । चरण जीवें न सोडीं ॥3॥ 2060 वेरझारीं जाला सीण । बहु केलें क्षीदक्षीण । भांडणासी दिन । आजी येथें फावला ॥1॥ आतां काय भीड भार । धरूनियां लोकचार । बुडवूनि वेव्हार । सरोबरी करावी ॥ध्रु.॥ आलें बहुतांच्या मना । कां रे न ोसी ााहाणा । मुळींच्या वचना । आह्मी जागों आपुल्या ॥2॥ तुका ह्मणे चौघांमधीं । तुज नेलें होतें आधीं । आतां नामधीं । उरी कांहीं राहिली ॥3॥ ॥3॥ 2061 कल्पतरूखालीं । फळें येती मागीतलीं ॥1॥ तेथें बैसल्याचा भाव । विचारूनि बोलें ठाव ॥ध्रु.॥ द्यावें तें उत्तर । येतो प्रतित्याचा फेर ॥2॥ तुका ह्मणे मनीं । आपुल्या च लाभहानि॥3॥ 2062 रंगलें या रंगें पालट न घरी । खेवलें अंतरीं पालटेना॥1॥ सावळें निखळ कृष्णनाम ठसे । अंगसंगें कैसे शोभा देती ॥ध्रु.॥ पवित्र जालें तें न लिंपे विटाळा । नैदी बैसों मला आडवरी ॥2॥ तुका ह्मणे काळें काळें केलें तोंड । प्रकाश अभंड देखोनियां ॥3॥ 2063 जगा काळ खाय । आह्मी माथां दिले पाय ॥1॥ नाचों तेथें उभा राहे । जातां व्यंग करी साहे ॥ध्रु.॥ हरिच्या गुणें धाला । होता खात चि भुकेला ॥2॥ तुका ह्मणे हळु । जाला कढत शीतळु ॥3॥ ॥3॥ 2064 ब्रह्मरस घेइप काढा । जेणें पीडा वारेल ॥1॥ पथ्य नाम विठोबाचें । अणीक वाचे न सेवीं ॥ध्रु.॥ भवरोगाऐसें जाय । आणीक काय क्षुल्लकें ॥2॥ तुका ह्मणे नव्हे बाधा । अणीक कदा भूतांची ॥3॥ 2065 अंगें अनुभव जाला मज । संतरजचरणांचा ॥1॥ सुखी जालों या सेवनें । दुःख नेणें यावरी ॥ध्रु.॥ निर्माल्याचें तुळसीदळ । विष्णुजळ चरणींचें ॥2॥ तुका ह्मणे भावसार । करूनि फार मििश्रत ॥3॥ 2066 वैद्य एक पंढरिराव । अंतर्भाव तो जाणे ॥1॥ रोगाऐशा द्याव्या वल्ली । जाणे जाली बाधा ते ॥ध्रु.॥ नेदी रुका वेचों मोल । पोहे बोल प्रीतीचे ॥2॥ तुका ह्मणे दयावंता । सदा चिंता दीनांची ॥3॥ 2067 करितां कोणाचें ही काज । नाहीं लाज देवासी ॥1॥ बरे करावें हें काम । धरिलें नाम दीनबंधु ॥ध्रु.॥ करुनि अराणूक पाहे । भलत्या साहए व्हावया ॥2॥ बोले तैसी करणी करी । तुका ह्मणे एक हरि ॥3॥ ॥4॥ 2068 उभें चंद्रभागे तीरीं । कट धरोनियां करीं । पाउलें गोजिरीं । विटेवरी शोभलीं ॥1॥ त्याचा छंद माझ्या जीवा । काया वाचा मनें हेवा । संचिताचा ठेवा । जोडी हातीं लागली ॥ध्रु.॥ रूप डोिळयां आवडे । कीतिऩ श्रवणीं पवाडे । मस्तक नावडे । उठों पायांवरोनि ॥2॥ तुका ह्मणे नाम । ज्याचें नासी क्रोध काम । हरी भवश्रम । उच्चारितां वाचेसी ॥3॥ 2069 आह्मां हें चि भांडवल । ह्मणों विठ्ठल विठ्ठल ॥1॥ सुखें तरों भवनदी । संग वैष्णवांची मांदी ॥ध्रु.॥ बाखराचें वाण। सांडूं हें जेवूं जेवण ॥2॥ न लगे वारंवार । तुका ह्मणे वेरझार ॥3॥ 2070 आतां माझ्या भावा । अंतराय नको देवा ॥1॥ आलें भागा तें करितों । तुझें नाम उच्चारितों ॥ध्रु.॥ दृढ माझें मन। येथें राखावें बांधोन ॥2॥ तुका ह्मणे वाटे । नको फुटों देऊं फांटे॥3॥ ॥3॥ 2071 काय देवापाशीं उणें । हिंडे दारोदारीं सुनें ॥1॥ करी अक्षरांची आटी । एके कवडी च साटीं ॥ध्रु.॥ निंदी कोणां स्तवी । चिंतातुर सदा जीवीं ॥2॥ तुका ह्मणे भांड । जलो जळो त्याचें तोंड ॥3॥ 2072 मागणें तें मागों देवा । करूं भHी त्याची सेवा ॥1॥ काय उणे तयापाशीं । रििद्धसिद्धी ज्याच्या दासी ॥ध्रु.॥ कायावाचामन । करूं देवा हें अर्पण ॥2॥ तुका ह्मणे विश्वंभर । ज्याच्यानें हें चराचर ॥3॥ 2073 चित्तीं नाहीं आस । त्याचा पांडुरंग दास ॥1॥ असे भHांचिये घरीं । काम न संगतां करी ॥ध्रु.॥ अनाथाचा बंधु । असे अंगीं हा संबंधुं ॥2॥ तुका ह्मणे भावें । देवा सत्ता राबवावें ॥3॥ 2074 कर्कशसंगति । दुःख उदंड फजिती ॥1॥ नाहीं इह ना परलोक । मजुर दिसे जैसें रंक ॥ध्रु.॥ वचन सेंटावरी । त्याचें ठेवूनि धिक्कारी ॥2॥ तुका ह्मणे पायीं बेडी । पडिली कपाळीं कु†हाडी ॥3॥ ॥4॥ 2075 बीज पेरे सेतीं । मग गाडेवरी वाहाती ॥1॥ वांयां गेलें ऐसें दिसे । लाभ त्याचे अंगीं वसे ॥ध्रु.॥ पाल्याची जतन । तरि प्रांतीं येती कण ॥2॥ तुका ह्मणे आळा । उदक देतां लाभे फळा ॥3॥ 2076 जाणावें तें सार । नाहीं तरी दगा फार ॥1॥ डोळे झांकिलिया रवि । नाहीं ऐसा होय जेवीं ॥ध्रु.॥ बहुथोडएा आड । निवारितां लाभें जाड ॥2॥ तुका ह्मणे खरें । नेलें हातींचे अंधारें॥3॥ 2077 मुळीं नेणपण । जाला तरी अभिमान ॥1॥ वांयां जावें हें चि खरें । केलें तेणें चि प्रकारें ॥ध्रु.॥ अराणूक नाहीं कधीं। जाली तरि भेदबुिद्ध ॥2॥ अंतरली नाव । तुका ह्मणे नाहीं ठाव॥3॥ ॥3॥ 2078 संवसारसांते आले हो आइका । तुटीचें ते नका केणें भरूं ॥1॥ लाभाचा हा काळ अवघे विचारा । पारखी ते करा साहए येथें ॥ध्रु.॥ शृंगारिलें दिसे न कळें अंतर । गोविला पदर उगवेना ॥2॥ तुका ह्मणे खोटें गुंपतां विसारें । हातिंचिया खरें हातीं घ्यावें ॥3॥ 2079 सारावीं लिगाडें धरावा सुपंथ । जावें उसंतीत हळूहळू ॥1॥ पुढें जातियाचे उमटले माग । भांबावलें जग आडरानें ॥ध्रु.॥ वेचल्याचा पाहे वरावरि झाडा । बळाचा निधडा पुढिलिया ॥2॥ तुका ह्मणे जैसी दाखवावी वाणी । ते द्यावी भरोनी शेवट तों ॥3॥ 2080 बुिद्धमंद शिरीं । भार फजिती पदरीं ॥1॥ जाय तेथें अपमान । पावे हाणी थुंकी जन ॥ध्रु.॥ खरियाचा पाड । मागें लावावें लिगाड ॥2॥ तुका ह्मणे करी । वर्म नेणें भरोवरी ॥3॥ ॥3॥ 2081 पूर्वजांसी नकाऩ । जाणें तें आइका ॥1॥ निंदा करावी चाहाडी । मनीं धरूनि आवडी ॥ध्रु.॥ मात्रागमना ऐसी।जोडी पातकांची रासी ॥2॥ तुका ह्मणे वाट । कुंभपाकाची ते नीट॥ 2082 वेडीं तें वेडीं बहुत चि वेडीं । चाखतां गोडी चवी नेणे ॥ध्रु.॥ देहा लावी वात । पालव घाली जाली रात ॥1॥ कडिये मूल भोंवतें भोंये । मोकलुनि रडे धाये ॥2॥ लेंकरें वित्त पुसे जगा । माझा गोहो कोण तो सांगा ॥3॥ आपुली शुिद्ध जया नाहीं । आणिकांची ते जाणे काइऩ ॥4॥ तुका ह्मणे ऐसे जन । नकाऩ जातां राखे कोण ॥5॥ 2083 आवडीचें दान देतो नारायण । बाहे उभारोनि राहिलासे॥1॥ जें जयासी रुचे तें करी समोर । सर्वYा उदार मायबाप ॥ध्रु.॥ ठायीं पडिलिया तें चि लागे खावें । ठायींचे चि घ्यावें विचारूनि ॥2॥ बीज पेरूनियां तें चि घ्यावें फळ । डोरलीस केळ कैंचें लागे ॥3॥ तुका ह्मणे देवा कांहीं बोल नाहीं । तुझा तूं चि पाहीं शत्रु सखा ॥4॥ 2084 अडचणीचें दार । बाहेर माजी पैस फार ॥1॥ काय करावें तें मौन्य । दाही दिशा हिंडे मन ॥ध्रु.॥ बाहेर दावी वेश । माजी वासनेचे लेश ॥2॥ नाहीं इंिद्रयां दमन । काय मांडिला दुकान ॥3॥ सारविलें निकें । वरि माजी अवघें फिकें ॥4॥ तुका ह्मणे अंतीं । कांहीं न लगे चि हातीं ॥5॥ 2085 लय लक्षूनियां जालों ह्मणती देव । तो ही नव्हे भाव सत्य जाणा ॥1॥ जालों बहुश्रुत न लगे आतां कांहीं । नको राहूं ते ही नििश्चतीनें ॥ध्रु.॥ तपें दान काय मानिसी विश्वास । बीज फळ त्यास आहे पुढें ॥2॥ कर्म आचरण यातीचा स्वगुण । विशेष तो गुण काय तेथें ॥3॥ तुका ह्मणे जरी होइऩल निष्काम । तरि च होय राम देखे डोळां ॥4॥ ॥5॥ 2086 पुरली धांव कडिये घेइप । पुढें पायीं न चलवीं ॥1॥ कृपाळुवे पांडुरंगे । अंगसंगे जिवलगे ॥ध्रु.॥ अवघी निवारावी भूक। अवघ्या दुःख जन्माचें ॥2॥ तुका ह्मणे बोलवेना । लावीं स्तनां विश्वरें ॥3॥ 2087 जें जें मना वाटे गोड । तें तें कोड पुरविसी ॥1॥ आतां तूं चि बाहएात्कारीं । अवघ्यापरी जालासी ॥ध्रु.॥ नाहीं सायासाचें काम । घेतां नाम आवडी ॥2॥ तुका ह्मणे सर्वसांगे । पांडुरंगे दयाळे ॥3॥ 2088 जेथें माझी दृिष्ट जाय । तेथें पाय भावीन ॥1॥ असेन या समाधानें । पूजा मनें करीन ॥ध्रु.॥ अवघा च अवघे देसी। सुख घेवविसी संपन्न ॥2॥ तुका ह्मणे बंधन नाहीं । ऐसें कांहीं ते करूं ॥3॥ ॥3॥ 2089 नातुडे जो कवणे परी । उभा केला विटेवरी ॥1॥ भला भला पुंडलिका । मानलासी जनलोकां ॥ध्रु.॥ कोण्या काळें सुखा। ऐशा कोण पावता ॥2॥ अवघा आणिला परिवार । गोपी गोपाळांचा भार ॥3॥ तुका ह्मणे धन्य जालें । भूमी वैकुंठ आणिलें॥4॥ 2090 अवघे चुकविले सायास । तप रासी जीवा नास॥1॥ जीव देऊनियां बळी । अवघीं तारिलीं दुर्बळीं । केला भूमंडळीं । माजी थोर पवाडा ॥ध्रु.॥ कांहीं न मगे याची गती । लुटवितो जगा हातीं ॥2॥ तुका ह्मणे भHराजा । कोण वर्णी पार तुझा ॥3॥ 2091 प्रमाण हें त्याच्या बोला । देव भHांचा अंकिला॥1॥ न पुसतां जातां नये । खालीं बैसतां ही भिये ॥ध्रु.॥ अवघा त्याचा होत । जीव भावाही सहित ॥2॥ वदे उपचाराची वाणी । कांहीं माग ह्मणऊनि ॥3॥ उदासीनाच्या लागें । तुका ह्मणे धांवे मागें॥4॥ 2092 कांहीं न मागती देवा । त्यांची करूं धांवे सेवा ॥1॥ हळूहळू फेडी ॠण । होऊनियां रूपें दीन ॥ध्रु.॥ होऊं न सके वेगळा । क्षण एक त्यां निराळा ॥2॥ तुका ह्मणे भिHभाव । हा चि देवाचा ही देव ॥3॥ 2093 जाणे अंतरिंचा भाव । तो चि करितो उपाव ॥1॥ न लगें सांगावें मांगावें ॥ जीवें भावें अनुसरावें । अविनाश घ्यावें। फळ धीर धरोनि ॥ध्रु.॥ बाळा न मागतां भोजन । माता घाली पाचारून ॥2॥ तुका ह्मणे तरी । एकीं लंघियेले गिरी ॥3॥ 2094 आह्मी नाचों तेणें सुखें । वाऊं टाळी गातों मुखें॥1॥ देव कृपेचा कोंवळा । शरणागता पाळी लळा ॥ध्रु.॥ आह्मां जाला हा निर्धार । मागें तारिलें अपार ॥2॥ तुका ह्मणे संतीं । वर्म दिलें आह्मां हातीं ॥3॥ 2095 जालों निर्भर मानसीं । ह्मणऊनि कळलासी ॥1॥ तुझे ह्मणविती त्यांस । भय चिंता नाहीं आस ॥ध्रु.॥ चुकविसी पाश । गर्भवासयातना ॥2॥ तुझें जाणोनियां वर्म । कंठीं धरियेलें नाम ॥3॥ तुका ह्मणे तेणें सुखें । विसरलों जन्मदुःख ॥4॥ ॥7॥ 2096 नको दुष्टसंग । पडे भजनामधीं भंग ॥1॥ काय विचार देखिला । सांग माझा तो विठ्ठला ॥ध्रु.॥ तुज निषेधितां । मज न साहे सर्वथा ॥2॥ एका माझ्या जीवें । वाद करूं कोणासवें॥3॥ तुझे वणूप गुण । कीं हे राखों दुष्टजन ॥4॥ काय करूं एका। मुखें सांग ह्मणे तुका ॥5॥ 2097 विठ्ठल माझी माय । आह्मां सुखा उणें काय ॥1॥ घेतों अमृताची धनी । प्रेम वोसंडलें स्तनीं ॥ध्रु.॥ क्रीडों वैष्णवांच्या मेळीं । करूं आनंदाच्या जळीं ॥2॥ तुका ह्मणे कृपावंत । ठेवीं आह्मांपाशीं चित्त ॥3॥ 2098 भिHसुखें जे मातले । ते किळकाळा शूर जाले॥1॥ हातीं बाण हरिनामाचे । वीर गर्जती विठ्ठलाचे ॥ध्रु.॥ महां दोषां आला त्रास । जन्ममरणां केला नाश ॥2॥ सहस्रनामाची आरोळी। एक एकाहूनि बळी ॥3॥ नाहीं आणिकांचा गुमान । ज्याचें अंकित त्यावांचून ॥4॥ तुका ह्मणे त्यांच्या घरीं । मोक्षसिद्धी या कामारी॥5॥ ॥3॥ 2099 पंधरां दिवसां एक एकादशी । कां रे न करिसी व्रतसार ॥1॥ काय तुझा जीव जातो एका दिसें । फराळाच्या मिसें धणी घेसी ॥ध्रु.॥ स्वहित कारण मानवेल जन । हरिकथा पूजन वैष्णवांचें ॥2॥ थोडे तुज घरीं होती उजगरे । देउळासी कां रे मरसी जातां ॥3॥ तुका ह्मणे कां रे सकुमार जालासी । काय जाब देसी यमदूतां ॥4॥ 2100 कथा हें भूषण जनामध्यें सार । तरले अपार बहुत येणें ॥1॥ नीचिये कुळींचा उंचा वंद्य होय । हरीचे जो गाय गुणवाद ॥ध्रु.॥ देव त्याची माथां वंदी पायधुळी । दीप झाला कुळीं वंशाचिये ॥2॥ त्याची निंदा करी त्याची कुष्ठ वाणी । मुख संवदणी रजकाची ॥3॥ तुका ह्मणे नाहीं चोरीचा व्यापार । विठ्ठलाचें सार नाम ध्यावें ॥4॥ 1540 3264 2006-01-22T07:40:15Z Yatin 28 Corrected the TH problem 2101 टाळघोळ सुख नामाचा गजर । घोषें जेजेकार ब्रह्मानंदु॥1॥ गरुडटके दिंडी पताकांचे भार । आनंद अपार ब्रह्मादिकां॥ध्रु.॥ आनंदें वैष्णव जाती लोटांगणीं । एक एकाहुनि भद्रजाति ॥2॥ तेणें सुखें सुटे पाषाणां पाझर । नष्ट खळ नर शुद्ध होती ॥3॥ तुका ह्मणे सोपें वैकुंठवासी जातां । रामकृष्ण कथा हे ची वाट ॥4॥ ॥3॥ 2102 देखोवेखीं करिती गुरू । नाहीं ठाउका विचारु॥1॥ वर्म तें न पडे ठायीं । पांडुरंगाविण कांहीं ॥ध्रु.॥ शिकों कळा शिकों येती । प्रेम नाहीं कोणां हातीं ॥2॥ तुका ह्मणे सार । भिH नेणती गव्हार ॥3॥ 2103 भाग्यवंत ह्मणों तयां । शरण गेले पंढरिराया ॥1॥ तरले तरले हा भरवसा । नामधारकांचा ठसा ॥ध्रु.॥ भुिHमुHीचें तें स्थळ । भाविकनिर्मळ निर्मळ ॥2॥ गाइलें पुराणीं । तुका ह्मणे वेदवाणी ॥3॥ 2104 जैसें चित्त जयावरी । तैसें जवळी तें दुरी ॥1॥ न लगे द्यावा परिहार । या कोरडें उत्तर । असे अभ्यंतर । साक्षभूत जवळी ॥ध्रु.॥ अवघें जाणे सूत्रधारी । कोण नाचे कोणे परी ॥2॥ तुका ह्मणे बुिद्ध । ज्याची ते च तया सििद्ध ॥3॥ 2105 नाहीं पाइतन भूपतीशीं दावा । धिग त्या कर्तव्या आगी लागो ॥1॥ मुंगियांच्या मुखा गजाचा आहार । न साहावे भार जाय जीवें ॥2॥ तुका ह्मणे आधीं करावा विचार । शूरपणें तीर मोकलावा ॥3॥ 2106 तिन्ही लोक ॠणें बांधिले जयानें । सर्वसििद्ध केणें तये घरीं ॥1॥ पंढरीचोहोटां घातला दुकान । मांडियेले वान आवडीचे ॥ध्रु.॥ आषाढी कातिऩकी भरियेले हाट । इनाम हे पेंठ घेतां देतां ॥2॥ मुिH कोणी तेथें हातीं नेघे फुका । लुटितील सुखा प्रेमाचिया ॥3॥ तुका ह्मणे संतसज्जन भाग्याचें । अनंतां जन्मींचे सांटेकरी ॥4॥ 2107 दुःखाचिये साटीं तेथें मिळे सुख । अनाथाची भूक दैन्य जाय ॥1॥ उदाराचा राणा पंढरीस आहे । उभारोनि बाहे पालवितो ॥1॥ जाणतियाहूनि नेणत्याची गोडी । आिंळगी आवडी करूनियां ॥2॥ शीण घेऊनियां प्रेम देतो साटी । न विचारी तुटी लाभा कांहीं ॥3॥ तुका ह्मणे असों अनाथ दुबळीं । आह्मांसी तो पाळी पांडुरंग ॥4॥ 2108 आणिक मात माझ्या नावडे जीवासी । काय करूं यासी पांडुरंगा ॥1॥ मुखा तें चि गोड श्रवणां आवडी । चित्त माझें ओढी तुझे पायीं ॥ध्रु.॥ जये पदीं नाहीं विठ्ठलाचें नाम । मज होती श्रम आइकतां ॥2॥ आणिकाचें मज ह्मणवितां लाज । वाटे हें सहज न बोलावें ॥3॥ तुका ह्मणे मज तूं च आवडसी । सर्वभावेंविसीं पांडुरंगा ॥4॥ 2109 कळेल हें तैसें गाइऩन मी तुज । जनासवें काज काय माझें ॥1॥ करीन मी स्तुती आपुले आवडी । जैसी माझ्या गोडी वाटे जीवा ॥ध्रु.॥ होऊनी निर्भर नाचेन मी छंदें । आपुल्या आनंदें करूनियां ॥2॥ काय करूं कळा युHी या कुसरी । जाणिवेच्या परी सकिळका ॥3॥ तुका ह्मणे माझें जयासवें काज । भोळा तो सहज पांडुरंग ॥4॥ 2110 तयासी नेणतीं बहु आवडती । होय जयां चित्तीं एक भाव ॥1॥ उपमन्यु धुरु हें काय जाणती । प्रल्हादाच्या चित्तीं नारायण ॥ध्रु.॥ कोळें भिल्लें पशु श्वापदें अपारें । कृपेच्या सागरें तारियेलीं ॥2॥ काय तें गोपाळें चांगलीं शाहाणीं । तयां चक्रपाणी जेवी सवें ॥3॥ तुका ह्मणे भोळा भाविक हा देव । आह्मी त्याचे पाव धरूनी ठेलों ॥4॥ 2111 न लगे पाहावें अबद्ध वांकडें । उच्चारावें कोडें नाम तुझें ॥1॥ नाहीं वेळ नाहीं पंडितांचा धाक । होत कां वाचक वेदवHे ॥ध्रु.॥ पुराणीं ही कोठें न मिळे पाहातां । तैशीं या अनंता ठेवूं नामें ॥2॥ आपुलिया मना उपजे आनंद । तैसे करूं छंद कथेकाळीं ॥3॥ तुका ह्मणे आह्मी आनंदें चि धालों । आनंद चि ल्यालों अळंकार ॥4॥ 2112 दैन्य दुःख आह्मां न येती जवळी । दहन हे होळी होती दोष ॥1॥ सर्व सुखें येती मानें लोटांगणीं । कोण यांसी आणी दृष्टीपुढें ॥ध्रु.॥ आमुची आवडी संतसमागम । आणीक त्या नाम विठोबाचें ॥2॥ आमचें मागणें मागों त्याची सेवा । मोक्षाची निद।वा कोणा चाड ॥3॥ तुका ह्मणे पोटीं सांटविला देव । नुन्य तो भाव कोण आह्मां ॥4॥ 2113 काळतोंडा सुना । भलतें चोरुनि करी जना ॥1॥ धिग त्याचें साधुपण । विटाळुनि वर्ते मन ॥ध्रु.॥ मंत्र ऐसे घोकी । वश व्हावें जेणें लोकीं ॥2॥ तुका ह्मणे थीत । नागवला नव्हे हित॥3॥ 2114 विठ्ठल मुिHदाता । नव्हे मरो हें बोलता ॥1॥ मज न साहावें कानीं । विष उत्तर लागे मनीं ॥ध्रु.॥ हरीकथेतें धीकारी । शत्रु माझा तो वैरी ॥2॥ सुना काळतोंडा । जो या देवा ह्मणे धोंडा॥3॥ अहं ह्मणे ब्रह्म । नेणे भHीचें तें वर्म ॥4॥ तुका ह्मणे क्षण। नको तयाचें दर्षण ॥5॥ 2115 यमपुरी त्यांणीं वसविली जाणा । उच्छेद भजना विधी केला ॥1॥ अवघड कोणी न करी सांगतां । सुलभ बहुतां गोड वाटे ॥ध्रु.॥ काय ते नेणते होते मागें ॠषी । आधार लोकांसी ग्रंथ केले ॥2॥ द्रव्य दारा कोणें स्थापियेलें धन । पिंडाचें पाळण विषयभोग ॥3॥ तुका ह्मणे दोहीं ठायीं हा फजित । पावे यमदूतजना हातीं ॥4॥ 2116 न कळतां कोणीं मोडियेलें व्रत । तया प्रायिश्चत्त चाले कांहीं ॥1॥ जाणतियां वज्रलेप जाले थोर । तयांस अघोर कुंभपाक ॥ध्रु.॥ आतां जरी कोणी नाइके सांगतां । तया शिकवितां तें चि पाप ॥2॥ काय करूं मज देवें बोलविलें । माझें खोळंबिलें काय होतें ॥3॥ तुका ह्मणे जना पाहा विचारूनी । सुख वाटे मनीं तें चि करा ॥4॥ 2117 वाचे विठ्ठल नाहीं । तो चि प्रेतरूप पाहीं ॥1॥ धिग त्याचें ज्यालेपण । भार न साहे मेदिन ॥ध्रु.॥ न बैसे कीर्तनीं । गुण नाइके जो कानीं ॥2॥ जातां कांटाळे देउळा । तो चि सुना मुखकाळा ॥3॥ हरिभHीविण । त्याचें जळो शाहाणपण ॥4॥ तुका ह्मणे तेणें । वंशा आणियेलें उणें ॥5॥ 2118 तारिलीं बहुतें चुकवूनि घात । नाम हें अमृत स्वीकारितां॥1॥ नेणतां सायास शुद्ध आचरण । यातीकुळहीन नामासाटीं ॥ध्रु.॥ जन्म नांव धरी भHीच्या पाळणा । आकार कारणा या च साटीं ॥2॥ असुरीं दाटली पाप होतां फार । मग फेडी भार पृथिवीचा ॥3॥ तुका ह्मणे देव भHपण सार । कवतुक- वेव्हार तयासाटीं ॥4॥ 2119 याचिया आधारें राहिलों नििंश्चत । ठेवूनियां चित्त पायीं सुखें ॥1॥ माझें सुखदुःख जाणे हित फार । घातलासे भार पांडुरंगा ॥ध्रु.॥ कृपेचीं पोसणीं ठायींचीं अंखिलीं । ह्मणऊनि लागली यास चिंता ॥2॥ मन राखे हातीं घेऊनियां काठी । इंिद्रयें तापटीं फांकों नेदी ॥3॥ तुका ह्मणे यासी अवघड नाहीं । शरणागता कांहीं रक्षावया ॥4॥ 2120 उभाउभी फळ । अंगीं मंत्राचे या बळ ॥1॥ ह्मणा विठ्ठल विठ्ठल । गोड आणि स्वल्प बोल ॥ध्रु.॥ किळकाळाची बाधा । नव्हे उच्चारितां सदा ॥2॥ तुका ह्मणे रोग । वारे भवाऐसा भोग ॥3॥ 2121 जैसा अधिकार । तैसें बोलावें उत्तर ॥1॥ काय वाउगी घसघस । आह्मी विठोबाचे दास ॥ध्रु.॥ आह्मी जाणों एका देवा । जैसी तैसी करूं सेवा ॥2॥ तुका ह्मणे भावें । माझें पुढें पडेल ठावें ॥3॥ 2122 नव जातां घरा । आह्मी कोणाच्या दातारा ॥1॥ कां हे छळूं येती लोक । दाट बळें चि कंटक ॥ध्रु.॥ नाहीं आह्मी खात। कांहीं कोणाचें लागत ॥2॥ कळे तैसी सेवा । तुका ह्मणे करूं देवा ॥3॥ 2123 मोहरोनी चित्ता । आणूं हळूं चि वरि हिता ॥1॥ तों हे पडती आघात । खोडी काढिती पंडित ॥ध्रु.॥ संवसारा भेणें । कांहीं उसंती तों पेणें ॥2॥ एखादिया भावें । तुका ह्मणे जवळी यावें ॥3॥ 2124 काय जाणों वेद । आह्मी आगमाचे भेद ॥1॥ एक रूप तुझें मनीं । धरूनि राहिलों चिंतनी ॥ध्रु.॥ कोठें अधिकार । नाहीं रानट विचार ॥2॥ तुका ह्मणे दीना । नुपेक्षावें नारायणा॥3॥ 2125 धर्माचे पाळण । करणें पाषांड खंडण ॥1॥ हें चि आह्मां करणें काम । बीज वाढवावें नाम ॥ध्रु.॥ तीक्षण उत्तरें । हातीं घेउनि बाण फिरें ॥2॥ नाहीं भीड भार । तुका ह्मणे साना थोर॥3॥ 2126 निवडावें खडे । तरी दळण वोजें घडे ॥1॥ नाहीं तरि नासोनि जाय । कारण आळस उरे हाय ॥ध्रु.॥ निवडावें तन। सेतीं करावें राखण ॥2॥ तुका ह्मणे नीत । न विचारितां नव्हे हित॥3॥ 2127 दुर्जनाचा मान । सुखें करावा खंडण ॥1॥ लात हाणोनियां वारी । गुंड वाट शुद्ध करी ॥ध्रु.॥ बहुतां पीडी खळ । त्याचा धरावा विटाळ ॥2॥ तुका ह्मणे नखें । काढुनि टाकिजेती सुखें ॥3॥ 2128 नका धरूं कोणी । राग वचनाचा मनीं ॥1॥ येथें बहुतांचें हित । शुद्ध करोनि राखा चित्त ॥ध्रु.॥ नाहीं केली निंदा । आह्मीं दुसिलेंसे भेदा ॥2॥ तुका ह्मणे मज । येणें विण काय काज॥3॥ 2129 कांहीं जडभारी । पडतां ते अवश्वरी ॥1॥ तुज आठवावे पाय । आह्मीं मोकलूनि धाय ॥ध्रु.॥ तान पीडी भूक । शीत उष्ण वाटे दुःख ॥2॥ तुका ह्मणे लाड । तेथें पुरे माझें कोड॥3॥ 2130 होउनि कृपाळ । भार घेतला सकळ ॥1॥ तूं चि चालविसी माझें । भार सकळ ही ओझें ॥ध्रु.॥ देह तुझ्या पायीं । ठेवुनि झालों उतराइऩ ॥2॥ कायावाचामनें । तुका ह्मणे दुजें नेणें॥3॥ 2131 आतां होइप माझे बुद्धीचा जनिता । अवरावें चित्ता पांडुरंगा ॥1॥ येथूनियां कोठें न वजें बाहेरी । ऐसें मज धरीं सत्ताबळें ॥ध्रु.॥ अनावर गुण बहुतां जातींचे । न बोलावें वाचे ऐसें करीं ॥2॥ तुका ह्मणे हित कोणिये जातीचें । तुज ठावें साचें मायबापा ॥3॥ 2132 नित्य मनासी करितों विचार । तों हें अनावर विषयलोभी॥1॥ आतां मज राखें आपुलिया बळें । न देखें हे जाळें उगवतां ॥ध्रु.॥ सांपडलों गळीं नाहीं त्याची सत्ता । उगळी मागुता घेतला तो ॥2॥ तुका ह्मणे मी तों अYाान चि आहें । परि तुझी पाहें वास देवा ॥3॥ 2133 दुर्बळाचे हातीं सांपडलें धन । करितां जतन नये त्यासी ॥1॥ तैसी परी मज झाली नारायणा । योगक्षेम जाणां तुह्मी आतां ॥ध्रु.॥ खातां लेतां नये मिरवितां वरि । राजा दंड करी जनराग ॥2॥ तुका ह्मणे मग तळमळ उरे । देखिलें तें झुरे पाहावया ॥3॥ 2134 मागें जैसा होता माझे अंगीं भाव । तैसा एक ठाव नाहीं आतां ॥1॥ ऐसें गोही माझें मन मजपाशीं । तुटी मुदलेंसी दिसे पुढें ॥ध्रु.॥ पुढिलांचे मना आणि गुणदोष । पूज्य आपणांस करावया ॥2॥ तुका ह्मणे जाली कोंबडएाची परी । पुढें चि उकरी लाभ नेणें ॥3॥ 2135 किती तुजपाशीं देऊं परिहार । जाणसी अंतर पांडुरंगा॥1॥ आतां माझें हातीं देइप हित । करीं माझें चित्त समाधान॥ध्रु.॥ राग आला तरी कापूं नये मान । बाळा मायेविण कोण दुजें ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसा होइऩल लौकिक । मागे बाळ भीक समर्थाचें ॥3॥ 2136 लाज वाटे पुढें तोंड दाखवितां । परि जाऊं आतां कोणापाशी ॥1॥ चुकलिया काम मागतों मुशारा । लाज फजितखोरा नाहीं मज ॥ध्रु.॥ पाय सांडूनिया फिरतों बासर । स्वामिसेवे चोर होऊनियां ॥2॥ तुका ह्मणे मज पाहिजे दंडिलें । पुढें हे घडलें न पाहिजे ॥3॥ 2137 पुढिलिया सुखें निंब देतां भले । बहुत वारलें होय दुःख ॥1॥ हें तों वर्म असे माउलीचे हातीं । हाणी मारी प्रीती हितासाठीं ॥ध्रु.॥ खेळतां विसरे भूक तान घर । धरूनियां कर आणी बळें ॥2॥ तुका ह्मणे पाळी तोंडऴिचया घांसें । उदार सर्वस्वें सर्वकाळ ॥3॥ 2138 आतां गुण दोष काय विचारिसी । मी तों आहे रासी पातकांची ॥1॥ पतितपावनासवें समागम । अपुलाला धर्म चालवीजे॥ध्रु.॥ घनघायें भेटी लोखंडपरिसा । तरी अनारिसा न पालटे ॥2॥ तुका ह्मणे माती कोण पुसे फुका । कस्तुरीच्या तुका समागमें ॥3॥ 2139 कृपावंता दुजें नाहीं तुह्मां पोटीं । लाडें बोलें गोठी सुख मातें ॥1॥ घेउनि भातुकें लागसील पाठी । लाविसील ओंठीं ब्रह्मरस ॥ध्रु.॥ आपुलिये पांख घालिसी पाखर । उदार मजवर कृपाळू तूं ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मांकारणें गोविंदा । वागविसी गदा सुदर्शन ॥3॥ 2140 पािळलों पोसिलों जन्मजन्मांतरीं । वागविलों करीं धरोनियां ॥1॥ आतां काय माझा घडेल अव्हेर । मागें बहु दूर वागविलें ॥ध्रु.॥ नेदी वारा अंगीं लागों आघाताचा । घेतला ठायींचा भार माथां ॥2॥ तुका ह्मणे बोल करितों आवडी । अविट ते चि गोडी अंतरींची ॥3॥ 2141 पांडुरंगा कांहीं आइकावी मात । न करावें मुH आतां मज ॥1॥ जन्मांतरें मज तैसीं देइप देवा । जेणें चरणसेवा घडे तुझी ॥ध्रु.॥ वाखाणीन कीर्ती आपुलिया मुखें । नाचेन मी सुखें तुजपुढें ॥2॥ करूनि कामारी दास दीनाहुनी । आपुला अंगणीं ठाव मज ॥3॥ तुका ह्मणे आह्मी मृत्युलोकीं भले । तुझे चि अंखिले पांडुरंगा ॥4॥ 2142 माझे अंतरींचें तो चि जाणे एक । वैकुंठनायक पांडुरंग ॥1॥ जीव भाव त्याचे ठेवियेला पायीं । मज चिंता नाहीं कवणेविशीं ॥ध्रु.॥ सुखसमारंभें संतसमागमें । गाऊं वाचे नाम विठोबाचें ॥2॥ गातां पुण्य होय आइकतां लाभ । संसारबंद तुटतील ॥3॥ तुका ह्मणे जीव तयासी विकिला । आणीक विठ्ठलाविण नेणें ॥4॥ 2143 कथा दुःख हरी कथा मुH करी । कथा याची बरी विठोबाची ॥1॥ कथा पाप नासी उद्धरिले दोषी । समाधि कथेसी मूढजना ॥ध्रु.॥ कथा तप ध्यान कथा अनुष्ठान । अमृत हे पान हरिकथा ॥2॥ कथा मंत्रजप कथा हरी ताप । कथाकाळी कांप किळकाळासी ॥3॥ तुका ह्मणे कथा देवाचें ही ध्यान । समाधि लागोन उभा तेथें ॥4॥ ॥13॥ 2144 काय ऐसा सांगा । धर्म मज पांडुरंगा ॥1॥ तुझे पायीं पावें ऐसा । जेणें उगवे हा फांसा ॥ध्रु.॥ करीं कृपादान । तैसें बोलवीं वचन ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । माझें हृदय वसवा ॥3॥ 2145 भला ह्मणे जन । परि नाहीं समाधान ॥1॥ माझें तळमळी चित्त । अंतरलें दिसे हित ॥ध्रु.॥ कृपेचा आधार । नाहीं दंभ जाला भार ॥2॥ तुका ह्मणे कृपे । अंतराय कोण्या पापें ॥3॥ 2146 शिकविले बोल । बोलें तैसी नाहीं ओल ॥1॥ आतां देवा संदेह नाहीं । वांयां गेलों यासी कांहीं ॥ध्रु.॥ एकांताचा वास । नाहीं संकल्पाचा नास ॥2॥ बुिद्ध नाहीं िस्थर । तुका ह्मणे शब्दा धीर ॥3॥ 2147 उचिताचा दाता । कृपावंता तूं अनंता ॥1॥ कां रे न घालिसी धांव । तुझें उच्चारितां नांव ॥ध्रु.॥ काय बळयुिH । नाहीं तुझे अंगीं शिH ॥2॥ तुका ह्मणे तूं विश्वंभर । ओस माझें कां अंतर ॥3॥ 2148 वाहवितों पुरीं । आतां उचित तें करीं ॥1॥ माझी शिH नारायणा । कींव भाकावी करुणा ॥ध्रु.॥ आह्मां ओढी काळ। तुझें क्षीण झालें बळ ॥2॥ तुका ह्मणे गोडी । जीवा मातेचिया ओढी ॥3॥ 2149 आतां घेइप माझें । भार सकळ ही ओझें ॥1॥ काय करिसी होइऩ वाड । आलों पोटासीं दगड ॥ध्रु.॥ तूं चि डोळे वाती। होइऩ दीपक सांगातीं ॥2॥ तुका ह्मणे कांहीं । विचाराया चाड नाहीं॥3॥ 2150 असोत हे बोल । अवघें तूं चि भांडवल ॥1॥ माझा मायबाप देवा । सज्जन सोयरा केशवा ॥ध्रु.॥ गािळयेले भेद । सारियेले वादावाद ॥2॥ तुका ह्मणे मधीं । आतां न पडे उपाधि॥3॥ 2151 करीन कोल्हाळ । आतां हा चि सर्वकाळ ॥1॥ आतां ये वो माझे आइऩ । देइप भातुकें विठाइऩ ॥ध्रु.॥ उपायासी नाम। दिलें याचें पुढें क्षेम ॥2॥ बीज आणि फळ । हें चि तुका ह्मणे मूळ॥3॥ 2152 धनासीं च धन । करी आपण जतन ॥1॥ तुज आळवितां गोडी । पांडुरंगा खरी जोडी ॥ध्रु.॥ जेविल्याचें खरें । वरी उमटे ढेंकरें ॥2॥ तुका ह्मणे धाय । तेथें कोठें उरे हाय ॥3॥ 2153 अनुभवा आलें । माझें चित्तींचें क्षरलें ॥1॥ असे जवळी अंतर । फिरे आवडीच्या फेरें ॥ध्रु.॥ खादलें चि वाटे । खावें भेटलें चि भेटे ॥2॥ तुका ह्मणे उभें । आह्मी राखियेलें लोभें॥3॥ ॥10॥ 2154 पोटीं शूळ अंगीं उटी चंदनाची । आवडी सुखाची कोण तया ॥1॥ तैसें मज कां गा केलें पंढरिराया । लौकिक हा वांयां वाढविला ॥ध्रु.॥ ज्वरिलियापुढें वाढिलीं मिष्टान्नें । काय चवी तेणें घ्यावी त्याची ॥2॥ तुका ह्मणे मढें शृंगारिलें वरी । ते चि जाली परी मज देवा ॥3॥ 2155 बेगडाचा रंग राहे कोण काळ । अंगें हें पितळ न देखतां ॥1॥ माझें चित्त मज जवळीच गो ही । तुझी मज नाहीं भेटी ऐसें ॥ध्रु.॥ दासीसुतां नाहीं पितियाचा ठाव । अवघें चि वाव सोंग त्याचें ॥2॥ तुका ह्मणे माझी केली विटंबना । अनुभवें जना येइऩल कळों ॥3॥ 2156 मजपुढें नाहीं आणीक बोलता । ऐसें कांहीं चित्ता वाटतसें ॥1॥ याचा कांहीं तुह्मीं देखा परिहार । सर्वYा उदार पांडुरंगा ॥ध्रु.॥ काम क्रोध नाहीं सांडिलें आसन । राहिले वसोन देहामध्यें ॥2॥ तुका ह्मणे आतां जालों उतराइऩ । कळों यावें पायीं निरोपिलें ॥3॥ 2157 सावित्रीची विटंबण । रांडपण करीतसे ॥1॥ काय जाळावें तें नांव । अवघें वाव असे तें ॥ध्रु.॥ कुबिर नांव मोळी वाहे। कैसी पाहें फजिती ॥2॥ तुका ह्मणे ठुणगुण देखें । उगीं मूर्ख काुंफ्दतां ॥3॥ 2158 न गमेसी जाली दिवसरजनी । राहिलों लाजोनि नो बोलावें ॥1॥ रुचिविण काय शब्द वा†या माप । अनादरें कोप येत असे ॥ध्रु.॥ आपुलिया रडे आपुलें चि मन । दाटे समाधान पावतसें॥2॥ तुका ह्मणे तुह्मी असा जी जाणते । काय करूं रिते वादावाद ॥3॥ 2159 मेल्यावरि मोक्ष संसारसंबंधें । आरालिया बधे ठेवा आह्मां ॥1॥ वागवीत संदेह राहों कोठवरी । मग काय थोरी सेवकाची ॥ध्रु.॥ गाणें गीत आह्मां नाचणें आनंदें । प्रेम कोठें भेदें अंगा येतें ॥2॥ तुका ह्मणे किती सांगावे दृष्टांत । नसतां तूं अनंत सानकुळ ॥3॥ 2160 एकाएकीं आतां असावेंसें वाटे । तरि च हे खोटे चाळे केले ॥1॥ वाजवूनि तोंड घातलों बाहेरी । कुल्प करुनी दारीं माजी वसा ॥ध्रु.॥ उजेडाचा केला दाटोनि अंधार । सवें हुद्देदार चेष्टाविला ॥2॥ तुका ह्मणे भय होतें तों चि वरी । होती कांहीं उरी स्वामिसेवा ॥3॥ 2161 काय नव्हेसी तूं एक । देखों कासया पृथक ॥1॥ मुंग्या कैंचे मुंगळे । नटनाटए तुझे चाळे ॥ध्रु.॥ जाली तरी मर्यादा। किंवा त्रासावें गोविंदा ॥2॥ तुका ह्मणे साचा । कोठें जासी हृदयींचा॥3॥ 2162 कां जी वाढविलें । न लगतां हें उगलें ॥1॥ आतां मानितां कांटाळा । भोवतीं मिळालिया बाळा ॥ध्रु.॥ लावूनियां सवे। पळतां दिसाल बरवे ॥2॥ तुका ह्मणे बापा । येतां न कळा चि रूपा ॥3॥ ॥3॥ 2163 क्षुधेलिया अन्न । द्यावें पात्र न विचारून ॥1॥ धर्म आहे वर्मा अंगीं । कळलें पाहिजे प्रसंगीं ॥ध्रु.॥ द्रव्य आणि कन्या। येथें कुळ कर्म शोधण्या ॥2॥ तुका ह्मणे पुण्य गांठी । तरि च उचितासी भेटी ॥3॥ 2164 वेचावें तें जीवें । पूजा घडे ऐशा नावें ॥1॥ बिगारीची ते बिगारी । साक्षी अंतरींचा हरी ॥ध्रु.॥ फळ बीजाऐसें । कार्यकारणासरिसें ॥2॥ तुका ह्मणे मान । लवणासारिखें लवण॥3॥ 2165 मज नाहीं धीर । तुह्मी न करा अंगीकार ॥1॥ ऐसें पडिलें विषम । बळी देवाहूनि कर्म ॥ध्रु.॥ चालों नेणें वाट । केल्या न पवा बोभाट ॥2॥ वेचों नेणे जीवें । तुका उदास धरिला देवें॥3॥ 2166 तळमळी चित्त दर्शनाची आशा । बहु जगदीशा करुणा केली ॥1॥ वचनीं च संत पावले स्वरूप । माझें नेदी पाप योगा येऊं ॥ध्रु.॥ वेठीऐसा करीं भिHवेवसाव । न पवे चि जीव समाधान ॥2॥ तुका ह्मणे कइप देसील विसांवा । पांडुरंगे धांवा घेतें मन ॥3॥ ॥4॥ 2167 हागतां ही खोडी । चळण मोडवितें काडी ॥1॥ ऐसे अनावर गुण । आवरावे काय ह्मुण ॥ध्रु.॥ नाहीं जरी संग । तरी बडबडविती रंग ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । तुमची न घडे चि सेवा ॥3॥ ॥1॥ 2168 देह निरसे तरी । बोलावया नुरे उरी ॥1॥ येर वाचेचें वाग्जाळ । अळंकारापुरते बोल ॥ध्रु.॥ काचें तरी कढे । जाती ऐसें चित्त ओढे ॥2॥ विष्णुदास तुका । पूर्ण धनी जाणे चुका॥3॥ 2169 खोटएाचा विकरा । येथें नव्हे कांच हिरा ॥1॥ काय दावायाचें काम । उगा च वाढवावा श्रम ॥ध्रु.॥ परीक्षकाविण । मिरवों जाणों तें तें हीण ॥2॥ तुका पायां पडे । वाद पुरे हे झगडे॥3॥ ॥2॥ 2170 पंढरीस घडे अतित्यायें मृत्य । तो जाय पतित अधःपाता ॥1॥ दुराचारें मोक्ष सुखाचे वसति । भोळी बाळमूतिऩ पांडुरंग ॥ध्रु.॥ केला न सहावे तीर्थउपवास । कथेविण दोषसाधन तें ॥2॥ कालियापें भेद मानितां निवडे । श्रोत्रियांसी जोडे आंतेजेता॥3॥ माहेरीं सलज्ज ते जाणा सिंदळी । कािळमा काजळी पावविते ॥4॥ तुका ह्मणे तेथें विश्वास जतन । पुरे भीमास्नान सम पाय ॥5॥ ॥1॥ 2171 चातुर्याच्या अनंतकळा । सत्या विरळा जाणत ॥1॥ हांसत्यासवें हांसे जन । रडतां भिन्न पालटे ॥ध्रु.॥ जळो ऐसे वांजट बोल । गुणां मोल भूस मिथ्या ॥2॥ तुका ह्मणे अंधऑयाऐसें । वोंगळ पिसें कौतुक ॥3॥ 2172 नयो वाचे अनुचित वाणी । नसो मनीं कुडी बुिद्ध॥1॥ ऐसें मागा अरे जना । नारायणा विनवूनि ॥ध्रु.॥ कामक्रोधां पडो चिरा । ऐसा बरा सायास ॥2॥ तुका ह्मणे नानाछंदें । या विनोदें न पडावें ॥3॥ 2173 माझिया देहाची मज नाहीं चाड । कोठें करूं कोड आणिकांचें ॥1॥ इिच्छतां ते मान मागा देवापासीं । आसा संचितासी गुंपले हो ॥ध्रु.॥ देह आह्मी केला भोगाचे सांभाळीं । राहिलों निराळीं मानामानां ॥2॥ तुका ह्मणे कोणें वेचावें वचन । नसतां तो सीण वाढवावा ॥3॥ 2174 धरितां इच्छा दुरी पळे । पाठी सोहळे उदासा ॥1॥ ह्मणऊनि असट मन । नका खुण सांगतों ॥ध्रु.॥ आविसापासी अवघें वर्म । सोस श्रम पाववी ॥2॥ तुका ह्मणे बीज न्यावें । तेथें यावें फळानें ॥3॥ ॥4॥ 2175 वेद शास्त्र नाहीं पुराण प्रमाण । तयाचें वदन नावलोका॥1॥ ताकिर्याचें अंग आपणा पारिखें । माजि†यासारिखें वाइऩचाळे ॥ध्रु.॥ माता निंदी तया कोण तो आधार । भंगलें खपर याचे नावें ॥2॥ तुका ह्मणे आडराणें ज्याची चाली । तयाची ते बोली मिठेंविण ॥3॥ 2176 कस्तुरीचें अंगीं मीनली मृित्तका । मग वेगळी कां येइऩल लेखूं ॥1॥ तयापरि भेद नाहीं देवभHीं । संदेहाच्या युिH सरों द्याव्या ॥ध्रु.॥ इंधनें ते आगी संयोगाच्या गुणें । सागरा दरुषणें वाहाळ तों चि ॥2॥ तुका ह्मणे माझें साक्षीचें वचन । येथें तों कारण शुद्ध भाव ॥3॥ 2177 भिH तें नमन वैराग्य तो त्याग । Yाान ब्रह्मीं भोग ब्रह्मतनु ॥1॥ देहाच्या निरसनें पाविजे या ठाया । माझी ऐसी काया जंव नव्हे ॥ध्रु.॥ उदक अिग्न धान्य जाल्या घडे पाक । एकाविण एक कामा नये ॥2॥ तुका ह्मणे मज केले ते चांचणी । बडबडीची वाणी अथवा सत्य ॥3॥ ॥3॥ 2178 श्रीसंतांचिया माथा चरणांवरी । साष्टांग हें करीं दंडवत ॥1॥ विश्रांती पावलों सांभाळउत्तरीं । वाढलें अंतरीं प्रेमसुखें॥ध्रु.॥ डौरली हे काया कृपेच्या वोरसें । नव्हे अनारिसें उद्धरलों ॥2॥ तुका ह्मणे मज न घडतां सेवा । पूर्वपुण्यठेवा वोडवला ॥3॥ 2179 नेणों काय नाड । आला उचित काळा आड ॥1॥ नाहीं जाली संतभेटी । येवढी हानी काय मोठी ॥ध्रु.॥ सहज पायांपासीं । जवळी पावलिया ऐसी ॥2॥ चुकी जाली आतां काय। तुका ह्मणे उरली हाय ॥3॥ 2180 आणीक कांहीं नेणें । असें पायांच्या चिंतनें ॥1॥ माझा न व्हावा विसर । नाहीं आणीक आधार ॥ध्रु.॥ भांडवल सेवा। हा चि ठेवियेला ठेवा ॥2॥ करीं मानभावा । तुका विनंती करी देवा ॥3॥ 2181 आरुश माझी वाणी बोबडीं उत्तरें । केली ते लेकुरें सलगी पायीं ॥1॥ करावें कवतुक संतीं मायबापीं । जीवन देउनि रोपीं विस्तारिजे ॥ध्रु.॥ आधारें वदली प्रसादाची वाणी । उिच्छष्टसेवणी तुमचिया ॥2॥ तुका ह्मणे हे चि करितों विनंती । मागोनि पुढती सेवादान ॥3॥ ॥4॥ 2182 पुरुषा हातीं कंकणचुडा । नवल दोडा वृित्त या ॥1॥ पाहा कैसी विटंबणा । नारायणा देखिली ॥ध्रु.॥ जळो ऐसी िब्रदावळी। भाटवोळीपणाची ॥2॥ तुका ह्मणे पाहों डोळां । अवकळा नये हे॥3॥ 2183 वितीयेवढेंसें पोट । केवढा बोभाट तयाचा ॥1॥ जळो याची विटंबना । भूक जना नाचवी ॥ध्रु.॥ अभिमान सिरीं भार । जाले खर तृष्णेचे ॥2॥ तुका ह्मणे नरका जावें । हा चि जीवें व्यापार ॥3॥ 2184 सेवटासी जरी आलें । तरी जालें आंधळें ॥1॥ स्वहिताचा लेश नाहीं । दगडा कांहीं अंतरीं ॥ध्रु.॥ काय परिसासवें भेटी । खापरखुंटी जालिया ॥2॥ तुका ह्मणे अधम जन । अवगुणें चि वाढवी ॥3॥ 2185 प्रायिश्चत्तें देतो तुका । जातो लोकां सकळां ॥1॥ धरितील ते तरती मनीं । जाती घाणी वांयां त्या ॥ध्रु.॥ निग्रहअनुग्रहाचे ठाय । देतो घाय पाहोनि ॥2॥ तुका जाला नरसिंहीं । भय नाहीं कृपेनें ॥3॥ ॥4॥ 2186 दुर्जनाचें अंग अवघें चि सरळ । नकाऩचा कोथळ सांटवण ॥1॥ खाय अमंगळ बोले अमंगळ । उठवी कपाळ संघष्टणें ॥ध्रु.॥ सर्पा मंत्र चाले धरावया हातीं । खळाची ते जाती निखळे चि ॥2॥ तुका ह्मणे कांहीं न साहे उपमा । आणीक अधमा वोखटएाची ॥3॥ 2187 ऐका जी संतजन । सादर मन करूनि ॥1॥ सकळांचें सार एक । कंटक ते तजावे ॥ध्रु.॥ विशेषता कांद्याहूनि । सेवित्या घाणी आगळी ॥2॥ तुका ह्मणे ज्याची जोडी । ते परवडी बैसीजे॥3॥ 2188 आYाा पाळुनियां असें एकसरें । तुमचीं उत्तरें संतांचीं हीं ॥1॥ भागवूनि देह ठेवियेला पायीं । चरणावरि डोइऩ येथुनें चि॥ध्रु.॥ येणें जाणें हें तों उपाधीचे मूळ । पूजा ते सकळ अकर्तव्य ॥2॥ तुका ह्मणे असें चरणींचा रज । पदीं च सहज जेथें तेथें ॥3॥ ॥3॥ 2189 न संडावा ठाव । ऐसा निश्चयाचा भाव ॥1॥ आतां पुरे पुन्हा यात्रा । हें चि सारूनि सर्वत्रा ॥ध्रु.॥ संनिध चि सेवा । असों करुनियां देवा ॥2॥ आYोच्या पाळणें । असें तुका संतां ह्मणे॥3॥ 2190 उपाधीजें बीज । जळोनि राहिलें सहज ॥1॥ आह्मां राहिली ते आतां । चाली देवाचिया सत्ता ॥ध्रु.॥ प्राधीन तें जिणें । केलें सत्ता नारायणें ॥2॥ तुका ह्मणे जाणें पाय । खुंटले आणीक उपाय ॥3॥ 2191 गोविंदावांचोनि वदे ज्याची वाणी । हगवण घाणी पिटपिट ते ॥1॥ मस्तक सांडूनि सिसफूल गुडघां । चार तो अवघा बावऑयाचा ॥ध्रु.॥ अंगभूत ह्मूण पूजितो वाहाणा । ह्मणतां शाहाणा येइल कैसा ॥2॥ तुका ह्मणे वेश्या सांगे सवासिणी । इतर पूजनीं भाव तैसा ॥3॥ 2192 कुत†याऐसें ज्याचें जिणें । संग कोणी न करीजे॥1॥ जाय तिकडे हाडहाडी । गो†हवाडी च सोइरीं ॥ध्रु.॥ अवगुणांचा त्याग नाहीं । खवळे पाहीं उपदेशें ॥2॥ तुका ह्मणे कैंची लवी । ठेंग्या केवीं अंकुर ॥3॥ 2193 सर्वथा ही खोटा संग । उपजे भंग मनासी ॥1॥ बहु रंगें भरलें जन । संपन्न चि अवगुणी ॥ध्रु.॥ सेविलिया निःकामबुद्धी। मदें शुद्धी सांडवी ॥2॥ त्रासोनियां बोले तुका । आतां लोकां दंडवत ॥3॥ ॥5॥ 2194 उपचारासी वांज जालों । नका बोलों यावरी ॥1॥ असेल तें असो तैसें । भेटीसरिसें नमन ॥ध्रु.॥ दुस†यामध्यें कोण मिळे । छंद चाळे बहु मतें ॥2॥ एकाएकीं आतां तुका । लौकिका या बाहेरी ॥3॥ 2195 मी तें मी तूं तें तूं । कुंकुड हें लाडसी ॥1॥ वचनासी पडो तुटी । पोटींचें पोटीं राखावें ॥ध्रु.॥ तेथील तेथें येथील येथें । वेगऑया कुंथे कोण भारें ॥2॥ याचें यास त्याचें त्यास । तुक्यानें कास घातली ॥3॥ ॥2॥ 2196 लाडाच्या उत्तरीं वाढविती कलहे । हा तो अमंगळ जातिगुण ॥1॥ तमाचे शरीरीं विटाळ चि वसे । विचाराचा नसे लेश तो ही ॥ध्रु.॥ कवतुकें घ्यावे लेंकराचे बोल । साहिलिया मोल ऐसें नाहीं ॥2॥ तुका ह्मणे काय उपदेश खळा । न्हाउनि काउळा खतें धुंडी ॥3॥ 2197 आतां मज देवा । इचे हातींचें सोडवा ॥1॥ पाठी लागलीसे लांसी । इच्छा जिते जैसी तैसी ॥ध्रु.॥ फेडा आतां पांग। अंगीं लपवुनी अंग ॥2॥ दुजें नेणें तुका । कांहीं तुह्मासी ठाउका॥3॥ 2198 बहु वाटे भये । माझे उडी घाला दये ॥1॥ फांसा गुंतलों लिगाडीं । न चले बळ चरफडी ॥ध्रु.॥ कुंटित चि युिH । माझ्या जाल्या सर्व शिH ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । काममोहें केला गोवा ॥3॥ ॥3॥ 2199 विष्ठा भक्षी तया अमृत पारिखें । वोंगळ चि सखें वोंगळाचें ॥1॥ नये पाहों कांहीं गो†हवाडीचा अंत । झणी ठाका संत दुर्जनापें ॥ध्रु.॥ भेंसळीच्या बीजा अमंगळ गुण । उपजवी सीण दरुषणें ॥2॥ तुका ह्मणे छी थूं जया घरीं धन । तेथें तें कारण कासयाचें ॥3॥ ॥1॥ 2200 चावळलें काय न करी बडबड । न ह्मणे फिकें गोड भुकेलें तें ॥1॥ उमजल्याविण न धरी सांभाळ । असो खळखळ जनाची हे ॥ध्रु.॥ गरज्या न कळे आपुलिया चाडा । करावी ते पीडा कोणा काइऩ ॥2॥ तुका ह्मणे भोग भोगितील भोगें । संचित तें जोगें आहे कोणा ॥3॥ 2201 आपुला तो देह आह्मां उपेक्षीत । कोठें जाऊं हित सांगों कोणा ॥1॥ कोण नाहीं दक्ष करितां संसार । आह्मीं हा विचार वमन केला ॥ध्रु.॥ नाहीं या धरीत जीवित्वाची चाड । कोठें करूं कोड आणिकांचें ॥2॥ तुका ह्मणे असों चिंतोनियां देवा । मी माझें हा हेवा सारूनियां ॥3॥ ॥2॥ 2202 चाकरीवांचून । खाणें अनुचित वेतन ॥1॥ धणी काढोनियां निजा । करील ये कामाची पूजा ॥ध्रु.॥ उचितावेगळें । अभिलाषें तोंड काळें ॥2॥ सांगे तरी तुका । पाहा लाज नाहीं लोकां ॥3॥ 2203 बरें सावधान । राहावें समय राखोन ॥1॥ नाहीं सारखिया वेळा । अवघ्या पावतां अवकळा ॥ध्रु.॥ लाभ अथवा हानी । थोडएामध्यें च भोवनी ॥2॥ तुका ह्मणे राखा । आपणा नाहीं तोंचि वाखा ॥3॥ ॥2॥ 2204 काय करूं जी दातारा । कांहीं न पुरे संसारा ॥1॥ जाली माकडाची परि । येतों तळा जातों वरी ॥ध्रु.॥ घालीं भलते ठायीं हात । होती शिव्या बैस लात ॥2॥ आदि अंतीं तुका । सांगे न कळे झाला चुका ॥3॥ 2205 धर्म तो न कळे । काय झांकितील डोळे ॥1॥ जीव भ्रमले या कामें । कैसीं कळों येती वर्में ॥ध्रु.॥ विषयांचा माज । कांहीं धरूं नेदी लाज ॥2॥ तुका ह्मणे लांसी । माया नाचविते कैसी ॥3॥ ॥2॥ 2206 दुर्जनाची जोडी । सज्जनाचे खेंटर तोडी ॥1॥ पाहे निमित्य तें उणें । धांवे छळावया सुनें ॥ध्रु.॥ न ह्मणे रामराम । मनें वाचे हें चि काम ॥2॥ तुका ह्मणे भागा । आली निंदा करी मागा॥3॥ 2207 शादीचें तें सोंग । संपादितां जरा वेंग ॥1॥ पाहा कैसी विटंबना । मूर्खा अभाग्याची जना ॥ध्रु.॥ दिसतें तें लोपी । झिंज्या बोडुनियां पापी ॥2॥ सिंदळी त्या सती । तुका ह्मणे थुंका घेती ॥3॥ ॥2॥ 2208 भHा ह्मणऊनि वंचावें जीवें । तेणें शेण खावें काशासाटीं ॥1॥ नासिले अडबंद कौपीन ते माळा । अडचण राउळामाजी केली ॥ध्रु.॥ अंगीकारिले सेवे अंतराय । तया जाला न्याय खापराचा ॥2॥ तुका ह्मणे कोठें तगों येती घाणीं । आहाच ही मनीं अधीरता ॥3॥ ॥1॥ 2209 गयाळाचें काम हिताचा आवारा । लाज फजितखोरा असत नाहीं ॥1॥ चित्ता न मिळे तें डोळां सलों येतें । असावें परतें जवळूनि ॥ध्रु.॥ न करावा संग न बोलावी मात । सावधान चित्त नाहीं त्यासी ॥2॥ तुका ह्मणे दुःख देतील माकडें । घालिती सांकडें उफराटें ॥3॥ 2210 बहु बरें एकाएकीं । संग चुकी करावा ॥1॥ ऐसें बरें जालें ठावें । अनुभवें आपुल्या ॥ध्रु.॥ सांगावें तें काम मना । सलगी जना नेदावी ॥2॥ तुका ह्मणे निघे अगी । दुजे संगीं आतळतां ॥3॥ ॥2॥ अलकापुरीं स्वामी कीर्तनास उभे राहिले तेव्हां कवित्वाचा निषेध करून लोक बोलिले कीं कवित्व बुडवणें तेव्हां कवित्व बुडवून पांच दिवस होते ॥ लोकांनीं फार पीडा केली कीं संसारही नाहीं व परमार्थही बुडविला आणीक कोणी असतें तें जीव देतें मग निद्रा केली ते अभंग ॥ 20 ॥ 2211 भूतबाधा आह्मां घरीं । हें तों आश्चर्य गा हरी ॥1॥ जाला भHीचा कळस । आले वस्तीस दोष ॥ध्रु.॥ जागरणाचें फळ । दिली जोडोनि तळमळ ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । आहाच कळों आली सेवा ॥3॥ 2212 नाहीं जों वेचलों जिवाचिया त्यागें । तोंवरी वाउगें काय बोलों ॥1॥ जाणिवलें आतां करीं ये उदेश । जोडी किंवा नाश तुमची जीवें ॥ध्रु.॥ ठायींचे चि आलें होतें ऐसें मना । जावें ऐसें वना दृढ जालें ॥2॥ तुका ह्मणे मग वेचीन उत्तरें । उद्धेसिलें खरें जाल्यावरी ॥3॥ 2213 करूं कवि काय आतां नाही लाज । मज भHराज हांसतील ॥1॥ आतां आला एका निवाडएाचा दिस । सत्याविण रस विरसला ॥ध्रु.॥ अनुभवाविण कोण करी पाप । रिते चि संकल्प लाजलावे ॥2॥ तुका ह्मणे आतां न धरवे धीर । नव्हे जीव िस्थर माझा मज ॥3॥ 2214 नाहीं आइकत तुह्मी माझे बोल । कासया हें फोल उपणूं भूस ॥1॥ येसी तें करीन बैसलिया ठाया । तूं चि बुझावया जवळी देवा ॥ध्रु.॥ करावे ते केले सकळ उपाय । आतां पाहों काय अझुनि वास ॥2॥ तुका ह्मणे आला आYोसी सेवट । होऊनियां नीट पायां पडों ॥3॥ 2215 नव्हे तुह्मां सरी । येवढें कारण मुरारी ॥1॥ मग जैसा तैसा काळ । दाट सारावा पातळ ॥ध्रु.॥ स्वामींचें तें सांडें । पुत्र होतां काळतोंडें ॥2॥ शब्दा नाहीं रुची । मग कोठें तुका वेची॥3॥ 2216 केल्यापुरती आळी । कांहीं होते टाळाटाळी ॥1॥ सत्यसंकल्पाचें फळ । होतां न दिसे चि बळ ॥ध्रु.॥ दळणांच्या ओव्या । रित्या खरें मापें घ्याव्या ॥2॥ जातीं उखळें चाटूं । तुका ह्मणे राज्य घाटूं ॥3॥ 2217 आतां नेम जाला । या च कळसीं विठ्ठला ॥1॥ हातीं न धरीं लेखणी । काय भुसकट ते वाणी ॥ध्रु.॥ जाणें तेणें काळ । उरला सारीन सकळ ॥2॥ तुका ह्मणे घाटी । चाटू कोरडा शेवटीं ॥3॥ 2218 पावावे संतोष । तुह्मीं यासाटीं सायास ॥1॥ करीं आवडी वचनें । पालटूनि क्षणक्षणें ॥ध्रु.॥ द्यावें अभयदान । भुमीन पाडावें वचन ॥2॥ तुका ह्मणे परस्परें । कांहीं वाढवीं उत्तरें ॥3॥ 2219 बोलतां वचन असा पाठमोरे । मज भाव बरे कळों आले ॥1॥ मागतिलें नये अरुचीनें हातां । नाहीं वरी सत्ता आदराची॥ध्रु.॥ समाधानासाटीं लाविलासे कान । चोरलें तें मन दिसतसां ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मां तुमचे चि फंद । वरदळ छंद कळों येती ॥3॥ 2220 काशासाटीं बैसों करूनियां हाट । वाउगा बोभाट डांगोरा हा ॥1॥ काय आलें एका जिवाच्या उद्धारें । पावशी उच्चारें काय हो तें ॥ध्रु.॥ नेदी पट परी अन्नें तों न मरी । आपुलिये थोरीसाटीं राजा ॥2॥ तुका ह्मणे आतां अव्हेरिलें तरी । मग कोण करी दुकान हा ॥3॥ 2221 माझा मज नाहीं । आला उबेग तो कांहीं ॥1॥ तुमच्या नामाची जतन । नव्हतां थोर वाटे सीण ॥ध्रु.॥ न पडावी निंदा । कानीं स्वामींची गोविंदा ॥2॥ तुका ह्मणे लाज । आह्मां स्वामीचें तें काज ॥3॥ 2222 कांहीं मागणें हें आह्मां अनुचित । वडिलांची रीत जाणतसों ॥1॥ देह तुच्छ जालें सकळ उपाधी । सेवेपाशीं बुिद्ध राहिलीसे ॥ध्रु.॥ शब्द तो उपाधि अचळ निश्चय । अनुभव हो काय नाहीं अंगीं ॥2॥ तुका ह्मणे देह फांकिला विभागीं । उपकार अंगीं उरविला ॥3॥ 2223 मागितल्यास कर पसरी । पळतां भरी वाखती ॥1॥ काय आह्मी नेणों वर्म । केला श्रम नेणतां ॥ध्रु.॥ बोलतां बरें येतां रागा । कठीण लागा मागेंमागें ॥2॥ तुका ह्मणे येथें बोली । असे चाली उफराटी ॥3॥ 2224 असो तुझें तुजपाशीं । आह्मां त्यासी काय चाड ॥1॥ निरोधें कां कोंडूं मन । समाधान असोनी ॥ध्रु.॥ करावा तो उरे आट । खटपट वाढतसे ॥2॥ तुका ह्मणे येउनि रागा । कां मी भागा मुकेन ॥3॥ 2225 आहे तें चि पुढें पाहों । बरे आहों येथें चि ॥1॥ काय वाढवूनि काम । उगा च श्रम तृष्णेचा ॥ध्रु.॥ िस्थरावतां ओघीं बरें । चाली पुरें पडेना ॥2॥ तुका ह्मणे विळतां मन । आह्मां क्षण न लगे ॥3॥ 2226 सांगा दास नव्हें तुमचा मी कैसा । ऐसें पंढरीशा विचारूनि ॥1॥ कोणासाटीं केली प्रपंचाची होळी । या पायां वेगळी मायबापा ॥ध्रु.॥ नसेल तो द्यावा सत्यत्वासी धीर । नये भाजूं हीर उफराटे ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मां आहिक्य परत्रीं । नाहीं कुळगोत्रीं दुजें कांहीं ॥3॥ 2227 अनन्यासी ठाव एक सर्वकाजें । एकाविण दुजें नेणे चित्त ॥1॥ न पुरतां आळी देशधडी व्हावें । हें काय बरवें दिसतसे॥ध्रु.॥ लेंकराचा भार माउलीचे शिरीं । निढळ तें दुरी धरिलिया ॥2॥ तुका ह्मणे किती घातली लांबणी । समर्थ होउनि केवढएासाटीं ॥3॥ 2228 स्तुती तरि करूं काय कोणापासीं । कीर्त तरि कैसी वाखाणावी ॥1॥ खोटएा तंव नाहीं अनुवादाचें काम । उरला भ्रम वरि बरा ॥ध्रु.॥ ह्मणवावें त्याची खुण नाहीं हातीं । अवकळा फजिती सावकाशें ॥2॥ तुका ह्मणे हेंगे तुमचें माझें तोंड । होऊनिया लंड आळवितों ॥3॥ 2229 कांहीं च न लगे आदि अवसान । बहुत कठीण दिसतसां ॥1॥ अवघ्याच माझ्या वेचविल्या शHी । न चलेसी युिH जाली पुढें ॥ध्रु.॥ बोलिलें वचन हारपलें नभीं । उतरलों तों उभीं आहों तैसीं ॥2॥ तुका ह्मणे कांहीं न करावेंसें जालें । थकित चि ठेलें वित्त उगें ॥3॥ 2230 रूपें गोविलें चित्त । पायीं राहिलें नििंश्चत ॥1॥ तुह्मीं देवा अवघे चि गोमटे । मुख देखतां दुःख न भेटे ॥ध्रु.॥ जाली इंिद्रयां विश्रांति । भ्रमतां पीडत ते होतीं ॥2॥ तुका ह्मणे भेटी । सुटली भवबंदाची गांठी ॥3॥ ॥20॥ स्वामींनीं तेरा दिवस निद्रा केली. मग भगवंतें येऊन समाधान केलें कीं, कवित्व कोरडें आहे तें काढणें उदकांतून 2231 थोर अन्याय केला तुझा अंत म्यां पाहिला । जनाचिया बोलासाटीं चित्त क्षोभविलें ॥1॥ भागविलासी केला सीण अधम मी यातिहीन । झांकूनि लोचन दिवस तेरा राहिलों ॥ध्रु.॥ अवघें घालूनियां कोडें तानभुकेचें सांकडें । योगक्षेम पुढें तुज करणें लागेल ॥2॥ उदकीं राखिले कागद चुकविला जनवाद । तुका ह्मणे ब्रीद साच केलें आपुलें ॥3॥ 2232 तूं कृपाळू माउली आह्मां दीनांची साउली । न संरित आली बाळवेशें जवळी ॥1॥ माझें केलें समाधान रूप गोजिरें सगुण । निवविलें मन आलिंगन देऊनी ॥ध्रु.॥ कृपा केली जना हातीं पायीं ठाव दिला संतीं । कळों नये चित्तीं दुःख कैसें आहे तें॥2॥ तुका ह्मणे मी अन्यायी क्षमा करीं वो माझे आइऩ । आतां पुढें काइऩ तुज घालूं सांकडें ॥3॥ 2233 कापो कोणी माझी मान सुखें पीडोत दुर्जन । तुज होय सीण तें मी न करीं सर्वथा ॥1॥ चुकी जाली एकवेळा मज पासूनि चांडाळा । उभें करोनियां जळा माजी वहएा राखिल्या॥ध्रु.॥ नाहीं केला हा विचार माझा कोण अधिकार । समर्थासी भार न कळे कैसा घालावा ॥2॥ गेलें होऊनियां मागें नये बोलों तें वाउगें । पुढिलिया प्रसंगें तुका ह्मणे जाणावें ॥3॥ 2234 काय जाणें मी पामर पांडुरंगा तुझा पार । धरिलिया धीर काय एक न करिसी ॥1॥ उताविळ जालों आधीं मतिमंद हीनबुिद्ध । परि तूं कृपानिधी नाहीं केला अव्हेर ॥ध्रु.॥ तूं देवांचा ही देव अवघ्या ब्रह्मांडाचा जीव । आह्मां दासां कींव कां भाकणें लागली ॥2॥ तुका ह्मणे विश्वंभरा मी तों पतित चि खरा । अन्याय दुसरा दारीं धरणें बैसलों ॥3॥ 2235 नव्हती आली सीसा सुरी अथवा घाय पाठीवरी । तो म्यां केला हरी एवढा तुह्मां आकांत ॥1॥ वांटिलासी दोहीं ठायीं मजपाशीं आणि डोहीं । लागों दिला नाहीं येथें तेथें आघात ॥ध्रु.॥ जीव घेती मायबापें थोडएा अन्याच्या कोपें । हें तों नव्हे सोपें साहों तों चि जाणीतलें ॥2॥ तुका ह्मणे कृपावंता तुज ऐसा नाहीं दाता। काय वाणूं आतां वाणी माझी कुंटली ॥3॥ वर्षाव केला 2236 तूं माउलीहून मयाळ चंद्राहूनि शीतळ । पाणियाहूनि पातळ कल्लोळ प्रेमाचा ॥1॥ देऊं काशाची उपमा दुजी तुज पुरुषोत्तमा । ओंवाळूनि नामा तुझ्या वरूनि टाकिलों ॥ध्रु.॥ तुवां केलें रे अमृता गोड त्या ही तूं परता । पांचां तkवांचा जनिता सकळ सत्तानायक ॥2॥ कांहीं न बोलोनि आतां उगा च चरणीं ठेवितों माथा । तुका ह्मणे पंढरिनाथा क्षमा करीं अपराध ॥3॥ 2237 मी अवगुणी अन्यायी किती ह्मणोन सांगों काइऩ । आतां मज पायीं ठाव देइप विठ्ठले ॥1॥ पुरे पुरे हा संसार कर्म बिळवंत दुस्तर । राहों नेदी िस्थर एके ठायीं निश्चळ ॥ध्रु.॥ अनेक बुिद्धचे तरंग क्षणक्षणां पालटती रंग । धरूं जातां संग तंव तो होतो बाधक ॥2॥ तुका ह्मणे आतां अवघी तोडीं माझी चिंता । येऊनि पंढरिनाथा वास करीं हृदयीं ॥3॥ ॥7॥ 2238 बरें आह्मां कळों आलें देवपण । आतां गुज कोण राखे तुझें ॥1॥ मारिलें कां मज सांग आजिवरी । आतां सरोबरी तुज मज ॥ध्रु.॥ जें आह्मी बोलों तें आहे तुझ्या अंगीं । देइऩन प्रसंगीं आजि शिव्या ॥2॥ निलाजिरा तुज नाहीं याति कुळ । चोरटा शिंदळ ठावा जना ॥3॥ खासी धोंडे माती जीव जंत झाडें । एकलें उघडें परदेसी ॥4॥ गाढव कुतरा ऐसा मज ठावा बइऩल तूं देवा भारवाही ॥5॥ लडिका तूं मागें बहुतांसी ठावा । आलें अनुभवा माझ्या तें ही ॥6॥ तुका ह्मणे मज खविळलें भांडा । आतां धीर तोंडा न धरवे ॥7॥ 2239 आह्मी भांडों तुजसवें । वर्मी धरूं जालें ठावें ॥1॥ होसी सरड बेडुक । बाग गांढएा ही पाइऩक ॥ध्रु.॥ बळ करी तया भ्यावें । पळों लागे तया घ्यावें ॥2॥ तुका ह्मणे दूर परता । नर नारी ना तूं भूता ॥3॥ 2240 काय साहतोसी फुका । माझा बुडविला रुका ॥1॥ रीण घराचें पांगिलें । तें न सुटे कांहीं केलें ॥ध्रु.॥ चौघांचिया मतें। आधीं खरें केलें होते ॥2॥ तुका ह्मणे यावरी । आतां भीड कोण धरी ॥3॥ 2241 प्रीतीचा कलहे पदरासी घाली पीळ । सरों नेदी बाळ मागें पुढें पित्यासी ॥1॥ काय लागे त्यासी बळ हेडावितां कोण काळ । गोवितें सबळ जाळीं स्नेहसूत्राचीं ॥ध्रु.॥ सलगी दिला लाड बोले तें तें वाटे गोड । करी बुझावोनि कोड हातीं देऊनि भातुकें॥2॥ तुका ह्मणे बोल कोणा हें कां नेणां नारायणा । सलगीच्या वचना कैचें उपजे विषम।3॥ ॥4॥ 2242 भार देखोनि वैष्णवांचे । दूत पळाले यमाचे ॥1॥ आले आले वैष्णववीर । काळ कांपती असुर ॥ध्रु.॥ गरुडटकयाच्या भारें । भूमी गर्जे जेजेकारें ॥ ।2॥ तुका ह्मणे काळ । पळे देखोनियां बळ ॥3॥ ॥1॥ 2243 रंगीं रंगें रे श्रीरंगे । काय भुललासी पतंगें ॥1॥ शरीर जायांचें ठेवणें । धरिसी अभिळास झणें ॥ध्रु.॥ नव्हे तुझा हा परिवार । द्रव्य दारा क्षणभंगुर ॥2॥ अंतकाळींचा सोइरा । तुका ह्मणे विठो धरा ॥3॥ ॥1॥ 2244 जन्मा येउनि काय केलें । तुवां मुदल गमाविलें॥1॥ कां रे न फिरसी माघारा । अझुनि तरी फजितखोरा ॥ध्रु.॥ केली गांठोळीची नासी । पुढें भीके चि मागसी ॥2॥ तुका ह्मणे ठाया । जाइप आपल्या आलिया ॥3॥ ॥1॥ 2245 पंढरीस जाते निरोप आइका । वैकुंठनायका क्षम सांगा ॥1॥ अनाथांचा नाथ हें तुझें वचन । धांवें नको दीन गांजों देऊं ॥ध्रु.॥ ग्रासिलें भुजंगें सर्पें महाकाळें । न दिसे हें जाळें उगवतां॥2॥ कामक्रोधसुनीं श्वापदीं बहुतीं । वेढलों आवताअ मायेचिये॥3॥ मृदजलनदी बुडविना तरी । आणूनियां वरी तळा नेते ॥4॥ तुका ह्मणे तुवां धरिलें उदास । तरि पाहों वास कवणाची॥5॥ 2246 कृपाळू सज्जन तुह्मी संतजन । हें चि कृपादान तुमचें मज ॥1॥ आठवण तुह्मी द्यावी पांडुरंगा । कींव माझी सांगा काकुलती ॥ध्रु.॥ अनाथ अपराधी पतिताआगळा । परि पायांवेगळा नका करूं ॥2॥ तुका ह्मणे तुह्मी निरविल्यावरि । मग मज हरि उपेक्षीना ॥3॥ 2247 संतांचिया पायीं माझा विश्वास । सर्वभावें दास जालों त्यांचा ॥1॥ ते चि माझें हित करिती सकळ । जेणें हा गोपाळ कृपा करी ॥ध्रु.॥ भागलिया मज वाहतील कडे । यांचियातें जोडे सर्व सुख ॥2॥ तुका ह्मणे शेष घेइऩन आवडी । वचन न मोडीं बोलिलों तें ॥3॥ ॥3॥ 2248 लाघवी सूत्रधारी दोरी नाचवी कुसरी । उपजवी पाळूनि संसारि नानापरिचीं लाघवें ॥1॥ पुरोनि पंढरिये उरलें भिHसुखें लांचावलें । उभें चि राहिलें कर कटीं न बैसे ॥ध्रु.॥ बहु काळें ना सावळें बहु कठिण ना कोंवळें । गुणत्रया वेगळें बहुबळें आथीलें ॥2॥ असोनि नसे सकळांमधीं मना अगोचर बुद्धी । स्वामी माझा कृपानिधि तुका ह्मणे विठ्ठल ॥3॥ 2249 कीर्तन ऐकावया भुलले श्रवण । श्रीमुख लोचन देखावया ॥1॥ उदित हें भाग्य होइऩल कोणे काळीं । चित्त तळमळी ह्मणऊनि ॥ध्रु.॥ उतावीळ बाहएा भेटिलागीं दंड । लोटांगणीं धड जावयासी ॥2॥ तुका ह्मणे माथा ठेवीन चरणीं । होतील पारणी इंिद्रयांची ॥3॥ 2250 नाम घेतां कंठ शीतळ शरीर । इंिद्रयां व्यापार नाठवती ॥1॥ गोड गोमटें हें अमृतासी वाड । केला कइवाड माझ्या चित्तें ॥ध्रु.॥ प्रेमरसें जाली पुष्ट अंगकांति । त्रिविध सांडिती ताप अंग ॥2॥ तुका ह्मणे तेथें विकाराची मात । बोलों नये हित सकळांचें ॥3॥ ॥3॥ 2251 स्वामिकाज गुरुभिH । पितृवचन सेवा पति ॥1॥ हे चि विष्णूची महापूजा । अनुभाव नाहीं दुजा ॥ध्रु.॥ सत्य बोले मुखें । दुखवे आणिकांच्या दुःखें ॥2॥ निश्चयाचें बळ । तुका ह्मणे तें च फळ ॥3॥ 2252 चित्त घेऊनियां तू काय देसी । ऐसें मजपासीं सांग आधीं ॥1॥ तरि च पंढरिराया करिन साटोवाटी । नेघें जया तुटी येइऩल तें ॥ध्रु.॥ रििद्धसििद्ध कांहीं दाविसी अभिळास । नाहीं मज आस मुHीची ही ॥2॥ तुका ह्मणे तुझें माझें घडे तर । भHीचा भाव रे देणें घेणें ॥3॥ 2253 तुझा संग पुरे संग पुरे । संगति पुरे विठोबा ॥1॥ आपल्या सारिखें करिसी दासां । भिकारिसा जग जाणे ॥ध्रु.॥ रूपा नाहीं ठाव नांवा । तैसें आमुचें करिसी देवा ॥2॥ तुका ह्मणे तोयें आपुलें भेंडोळें । करिसी वाटोळें माझें तैसें ॥3॥ 2254 आतां मज तारीं । वचन हें साच करीं ॥1॥ तुझें नाम दिनानाथ । िब्रदावळी जगविख्यात ॥ध्रु.॥ कोण लेखी माझ्या दोषा । तुझा त्रिभुवनीं ठसा ॥2॥ वांयां जातां मज । तुका ह्मणे तुह्मां लाज ॥3॥ 2255 विठ्ठल आमुचा निजांचा । सज्जन सोयरा जीवाचा॥1॥ मायबाप चुलता बंधु । अवघा तुजशीं संबंधु ॥ध्रु.॥ उभयकुळींसाक्ष। तूं चि माझा मातुळपक्ष ॥2॥ समपिऩली काया । तुका ह्मणे पंढरिराया॥3॥ 2256 वेदाचा तो अर्थ आह्मांसी च ठावा । येरांनी वाहावा भार माथां ॥1॥ खादल्याची गोडी देखिल्यासी नाहीं । भार धन वाही मजुरीचें ॥ध्रु.॥ उत्पित्तपाळणसंहाराचें निज । जेणें नेलें बीज त्याचे हातीं ॥2॥ तुका ह्मणे आलें आपण चि फळ । हातोहातीं मूळ सांपडलें ॥3॥ 2257 आमचा तूं ॠणी ठायींचा चि देवा । मागावया ठेवा आलों दारा ॥1॥ वर्म तुझें आह्मां सांपडलें हातीं । धरियेले चित्तीं दृढ पाय ॥ध्रु.॥ बैसलों धरणें कोंडोनियां द्वारीं । आंतूनि बाहेरी येओं नेदी ॥2॥ तुज मज सरी होइल या विचारें । जळो भांडखोरें निलाजिरीं ॥3॥ भांडवल माझें मिरविसी जनीं । सहजर वोवनी नाममाळा ॥4॥ तुका ह्मणे आह्मी केली जिवें साटी । तुह्मां आह्मां तुटी घालूं आतां ॥5॥ 2258 काय धोविलें बाहेरी मन मळलें अंतरीं । गादलें जन्मवरीं असत्यकाटें काटलें ॥1॥ सांडी व्यापार दंभाचा शुद्ध करीं रे मन वाचा । तुझिया चित्ताचा तूं च ग्वाही आपुला ॥ध्रु.॥ पापपुण्यविटाळ देहीं भरितां न विचारिसी कांहीं । काय चाचपसी मही जी अखंड सोंवळी ॥2॥ कामक्रोधा वेगळा ऐसा होइप कां सोंवळा । तुका ह्मणे कळा गुंडुन ठेवीं कुसरी ॥3॥ 2259 ऊंस वाढवितां वाढली गोडी । गुळ साकर हे त्याची परवडी ॥1॥ सत्यकर्में आचरें रे । बापा सत्यकर्में आचरें रे । सत्यकर्में आचरें होइऩल हित । वाढेल दुःख असत्याचें ॥ध्रु.॥ साकरेच्या आळां लाविला कांदा । स्थूळसानापरि वाढे दुगपधा ॥2॥ सत्य असत्य हें ऐसिया परी । तुका ह्मणे याचा विचार करीं ॥3॥ 2260 पाषाण देव पाषाण पायरी । पूजा एकावरी पाय ठेवी ॥1॥ सार तो भाव सार तो भाव । अनुभवीं देव ते चि जाले॥ध्रु.॥ उदका भिन्न पालट काइऩ । गंगा गोड येरां चवी काय नाहीं ॥2॥ तुका ह्मणे हें भाविकांचें वर्म । येरीं धर्माधर्म विचारावें॥3॥ ॥10॥ 2261 जन्मा येऊनि कां रे निदसुरा । जायें भेटी वरा रखुमाइऩच्या ॥1॥ पाप ताप दैन्य जाइऩल सकळ । पावसी अढळउत्तम तें ॥ध्रु.॥ संतमहंतसिद्धहरिदासदाटणी । फिटती पारणीं इंिद्रयांचीं॥2॥ तुका ह्मणे तेथें नामाचा गजर । फुकाची अपार लुटी घेइप ॥3॥ 2262 काय धोविलें कातडें । काळकुट भीतरि कुडें ॥1॥ उगा राहें लोकभांडा । चाळविल्या पोरें रांडा ॥ध्रु.॥ घेसी बुंथी पानवथां । उगा च हालविसी माथा ॥2॥ लावूनि बैसे टाळी । मन इंिद्रयें मोकळीं ॥3॥ हालवीत बैस माळा । विषयजप वेळोवेळां॥4॥ तुका ह्मणे हा व्यापार । नाम विठोबाचें सार ॥5॥ ॥2॥ 2263 येइप वो येइप वो येइप धांवोनियां । विलंब कां वायां लाविला कृपाळे ॥1॥ विठाबाइऩ विश्वंभरे भवच्छेदके । कोठें गुंतलीस अगे विश्वव्यापके ॥ध्रु.॥ न करीं न करीं न करीं आतां अळस अव्हेरु । व्हावया प्रकट कैंचें दूरि अंतरु ॥2॥ नेघें नेघें नेघें माझी वाचा विसांवा । तुका ह्मणे हांवा हांवा हांवा साधावा ॥3॥ 2264 हें चि याच्या ऐसें मागावें दान । वंदूनि चरण नारायणा ॥1॥ धीर उदारींव निर्मळ निर्मत्सर । येणें सर्वेश्वर ऐसें नांव ॥ध्रु.॥ हा चि होइऩजेल याचिया विभागें । अनुभववी अंगें अनुभववील ॥2॥ जोडे तयाचे कां न करावे सायास । जाला तरि अळस दीनपणे ॥3॥ पावल्यामागें कां न घलावी धांव । धरिल्या तरि हांव बळ येतें ॥4॥ तुका ह्मणे घालूं खंडीमध्ये टांक । देवाचें हें एक करुनी घेऊं ॥5॥ 2265 सत्ताबळें येतो मागतां विभाग । लावावया लाग निमित्य करूं ॥1॥ तुझीं ऐसीं मुखें करूं उच्चारण । बोलें नारायण सांपडवूं ॥ध्रु.॥ आसेविण नाहीं उपजत मोहो । तरि च हा गोहो न पडे फंदीं ॥2॥ तुका ह्मणे आतां व्हावें याजऐसें । सरिसें सरिसें समागमें ॥3॥ 2266 करितां होया व्हावें चित्त चि नाहीं । घटापटा कांहीं करूं नये ॥1॥ मग हालत चि नाहीं जवळून । करावा तो सीण सीणवितो ॥ध्रु.॥ साहत चि नाहीं कांहीं पांकुळलें । उगल्या उगलें ढळत आहे ॥2॥ तुका ह्मणे तरी बोलावें झांकून । येथें खुणे खूण पुरतें चि ॥3॥ 2267 संतसंगें याचा वास सर्वकाळ । संचला सकळ मूतिऩमंत ॥1॥ घालूनियां काळ अवघा बाहेरी । त्यासी च अंतरीं वास दिला ॥ध्रु.॥ आपुलेसें जिंहीं नाहीं उरों दिलें । चोजवितां भलें ऐसीं स्थळें ॥2॥ तुका ह्मणे नाही झांकत परिमळ । चंदनाचें स्थळ चंदन चि ॥3॥ 2268 पुष्ट कांति निवती डोळे । हे सोहळे श्रीरंगीं ॥1॥ अंतर्बाहीं विलेपन । हें भूषण मिरवूं ॥ध्रु.॥ इच्छेऐसी आवड पुरे । विश्वंभरे जवळी ॥2॥ तुका करी नारायण । या या सेवन नामाचें॥3॥ 2269 सुकाळ हा दिवसरजनी । नीत धणी नवी च ॥1॥ करुण सेवूं नानापरी । राहे उरी गोडीनें ॥ध्रु.॥ सरे ऐसा नाहीं झरा। पंHी करा समवेत ॥2॥ तुका ह्मणे बरवा पान्हा । कान्हाबाइऩ माउलीचा ॥3॥ 2270 पाहतां तव एकला दिसे । कैसा असे व्यापक ॥1॥ ज्याचे त्याचे मिळणीं मिळे । तरी खेळे बहुरूपी ॥ध्रु.॥ जाणिवेचें नेदी अंग । दिसों रंग निवडीना ॥2॥ तुका ह्मणे ये चि ठायीं । हें तों नाहीं सर्वत्र ॥3॥ ॥8॥ 2271 तुह्मांसाटीं आह्मां आपुला विसर । करितां अव्हेर कैसें दिसे ॥1॥ विचाराजी आतां ठायीचें हे देवा । आह्मां नये हेवा वाढवितां ॥ध्रु.॥ आलों टाकोनियां सुखाची वसती । पुढें माझ्या युिH खुंटलिया ॥2॥ तुका ह्मणे जाला सकळ वृत्तांत । केला प्रणिपात ह्मणऊनि ॥3॥ 2272 करावा उद्धार हें तुह्मां उचित । आह्मी केली नीत कळली ते ॥1॥ पाववील हाक धांवा ह्मणऊन । करावें जतन ज्याचें तेणें ॥ध्रु.॥ दुिश्चतासी बोल ठेवायासी ठाव । ऐसा आह्मी भाव जाणतसों ॥2॥ तुका ह्मणे माझें कायावाचामन । दुसरें तें ध्यान करित नाही ॥3॥ 2273 संताचे उपदेश आमुचे मस्तकीं । नाहीं मृतेलोकीं राहाणेसा ॥1॥ ह्मणऊनि बहु तळमळी चित्त । येइप वो धांवत पांडुरंगे ॥ध्रु.॥ उपजली चिंता लागला उसीर । होत नाहीं धीर निढळ वाटे ॥2॥ तुका ह्मणे पोटीं रिघालेंसे भय । करूं आतां काय ऐसें जालें ॥3॥ 2274 काळावरि घालूं तरि तो सरिसा । न पुरतां इच्छा दास कैसे ॥1॥ आतां नाहीं कांहीं उसिराचें काम । न खंडावें प्रेम नारायणा ॥ध्रु.॥ देणें लागे मग विलंब कां आड । गोड तरि गोड आदि अंत ॥2॥ तुका ह्मणे होइल दरुषणें नििंश्चती । गाइऩन तें गीतीं ध्यान मग ॥3॥ 2275 परउपकारें कायावाचामन । वेचे सुदर्शन रक्षी तया॥1॥ याजसाटीं असें योजिलें श्रीपति । संकल्पाचे हातीं सर्व जोडा॥ध्रु.॥ परपीडे ज्याची जिव्हा मुंडताळे । यमदूत डाळे करिती पूजा ॥2॥ तुका ह्मणे अंबॠषी दुयाौधना । काय झालें नेणां दुर्वासया ॥3॥ 2276 हागिल्याचे सिंके वोणवा चि राहे । अपशकुन पाहे वेडगळ ॥1॥ अत्यंत समय नेणतां अवकळा । येऊं नये बळा सिक धरा ॥ध्रु.॥ भोजनसमयीं ओकाचा आठव । ठकोनियां जीव कष्टी करी ॥2॥ तुका ह्मणे किती सांगों उगवून । अभाग्याचे गुण अनावर ॥3॥ 2277 नारे तरि काय नुजेडे कोंबडें । करूनियां वेडें आघ्रो दावी ॥1॥ आइत्याचें साहे फुकाचा विभाग । विक्षेपानें जग ची थू करी ॥ध्रु.॥ नेमून ठेविला करत्यानें काळ । नल्हायेसें बळ करूं पुढें॥2॥ तुका ह्मणे देव साहे जाल्यावरी । असांग चि करी सर्व संग ॥3॥ ॥7॥ 2278 तरी सदा निर्भर दास । चिंताआसविरहित ॥1॥ अवघा चि एकीं ठाव । सर्व भाव विठ्ठलीं ॥ध्रु.॥ निरविलें तेव्हां त्यास । जाला वास त्यामाजी ॥2॥ तुका ह्मणे रूप ध्यावें । नाहीं ठावे गुणदोष ॥3॥ 2279 वेडिया उपचार करितां सोहळे । काय सुख कळे तयासी तें । अंधापुढें दीप नाचती नाचणें । भिHभावेंविण भिH तैसी ॥1॥ तिमाणें राखण ठेवियेलें सेता । घालुनियां माथां चुना तया । खादलें ह्मणोनि सेवटीं बोबाली । ठायींची भुली कां नेणां रया ॥ध्रु.॥ मुकियापासाव सांगतां पुराण । रोगिया मिष्टान्न काइऩ होय । नपुंसका काय करील पिद्मणी । रुचिविण वाणी तैसे होय॥2॥ हात पाय नाहीं करिल तो काइऩ । वृक्षा फळ आहे अमोलिक। हातां नये तैसा वांयां च तळमळी । भावेंविण भोळीं ह्मणे तुका ॥3॥ 2280 मेघवृष्टीनें करावा उपदेश परि गुरुनें न करावा शिष्य। वांटा लाभे त्यास केल्या अर्धकर्माचा ॥1॥ द्रव्य वेचावें अन्नसत्रीं भूतीं द्यावें सर्वत्र । नेदावा हा पुत्र उत्तमयाती पोसना ॥ध्रु.॥ बीज न पेरावें खडकीं ओल नाहीं ज्याचे बुडखीं । थीतां ठके सेखीं पाठी लागे दिवाण ॥2॥ गुज बोलावें संतांशीं पत्नी राखावी जैसी दासी । लाड देतां तियेसी वांटा पावे कर्माचा ॥3॥ शुद्ध कसूनिपाहावें वरि रंगा न भुलावें । तुका ह्मणे घ्यावें जया नये तुटी तें ॥4॥ 2281 नावडावें जन नावडावा मान । करूनि प्रमाण तूं चि होइप ॥1॥ सोडुनि देहसंबंध वेसनें । ऐसी नारायणें कृपा कीजे॥ध्रु.॥ नावडावें रूप नावडावे रस । अवघी राहो आस पायांपाशीं ॥2॥ तुका ह्मणे आतां आपुलिया सत्ता । करूनि अनंता ठेवा ऐसें ॥3॥ 2282 उपाधिवेगळे तुह्मी निविऩकार । कांहीं च संसार तुह्मां नाहीं ॥1॥ ऐसें मज करूनि ठेवा नारायणा । समूळ वासना नुरवावी ॥ध्रु.॥ निसंग तुह्मांसी राहणें एकट । नाहीं कटकट साहों येक ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं मिळों येत शिळा । रंगासी सकळा स्पटिकाची ॥3॥ 2283 माहार माते चपणी भरे । न कळे खरें पुढील ॥1॥ वोंगळ अधमाचे गुण । जातां घडी न लगे चि ॥ध्रु.॥ श्वान झोळी स्वामिसत्ता । कोप येतां उतरे ॥2॥ तुका ह्मणे गुमान कां । सांगों लोकां अधमासी ॥3॥ 2284 डोऑयामध्यें जैसें कणु । अणु तें हि न समाये ॥1॥ तैसें शुद्ध करीं हित । नका चित्त बाटवूं ॥ध्रु.॥ आपल्याचा कळवळा। आणिका बाळावरि न ये ॥2॥ तुका ह्मणे बीज मुडा । जैशा चाडा पिकाच्या ॥3॥ 2285 मुखीं नाम हातीं मोक्ष । ऐसी साक्ष बहुतांसी ॥1॥ वैष्णवांचा माल खरा । तुरतुरा वस्तूसी ॥ध्रु.॥ भस्म दंड न लगे काठी । तीर्थां आटी भ्रमण ॥2॥ तुका ह्मणे आडकाठी । नाहीं भेटी देवाचे ॥3॥ 2286 आगी लागो तया सुखा । जेणें हरि नये मुखा ॥1॥ मज होत कां विपित्त । पांडुरंग राहो चित्तीं ॥ध्रु.॥ जळो तें समूळ। धन संपित्त उत्तम कुळ ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । जेणें घडे तुझी सेवा॥3॥ 2287 आतां न ह्मणे मी माझें । नेघें भार कांहीं ओझें ॥1॥ तूं चि तारिता मारिता । कळों आलासी निरुता ॥ध्रु.॥ अवघा तूं चि जनादऩन । संत बोलती वचन ॥2॥ तुका ह्मणे पांडुरंगा । तुझ्या रिगालों वोसंगा ॥3॥ 2288 समुद्रवळयांकित पृथ्वीचें दान । करितां समान न ये नामा ॥1॥ ह्मणऊनि कोणीं न करावा आळस । ह्मणा रात्रीदिवस रामराम ॥ध्रु.॥ सकळ ही शास्त्रें पठण करतां वेद । सरी नये गोविंदनाम एकें ॥2॥ सकळ ही तीथॉ प्रयाग काशी । करितां नामाशीं तुळेति ना ॥3॥ कर्वतीं कर्मरीं देहासी दंडण । करितां समान नये नामा ॥4॥ तुका ह्मणे ऐसा आहे श्रेष्ठाचार । नाम हें चि सार विठोबाचें ॥5॥ 2289 अवघ्या वाटा झाल्या क्षीण कळीं न घडे साधन । उचित विधि विधान न कळे न घडे सर्वथा ॥1॥ भिHपंथ बहु सोपा पुण्य नागवया पापा । येणें जाणें खेपा येणें चि एक खंडती॥ध्रु.॥ उभारोनि बाहे विठो पालवीत आहे । दासां मी चि साहे मुखें बोले आपुल्या ॥2॥ भाविक विश्वासी पार उतरिलें त्यांसी । तुका ह्मणे नासी कुतक्याऩचे कपाळीं ॥3॥ 2290 आह्मीं नामाचें धारक नेणों प्रकार आणीक । सर्व भावें एक विठ्ठल चि प्रमाण ॥1॥ न लगे जाणावें नेणावें गावें आनंदें नाचावें । प्रेमसुख घ्यावें वैष्णवांचे संगती ॥ध्रु.॥ भावबळें घालूं कास लज्जा चिंता दवडूं आस । पायीं निजध्यास ह्मणों दास विष्णूचे ॥2॥ भय नाहीं जन्म घेतां मोक्षपदा हाणों लाता । तुका ह्मणे सत्ता धरूं निकट सेवेची ॥3॥ 2291 आह्मी हरिचे सवंगडे जुने ठायींचे वेडे बागडे । हातीं धरुनी कडे पाठीसवें वागविलों ॥1॥ ह्मणोनि भिन्न भेद नाहीं देवा आह्मां एकदेहीं । नाहीं जालों कहीं एका एक वेगळे ॥ध्रु.॥ निद्रा करितां होतों पायीं सवें चि लंका घेतली तइप । वान्नरें गोवळ गाइऩ सवें चारित फिरतसों ॥2॥ आह्मां नामाचें चिंतन राम कृष्ण नारायण। तुका ह्मणे क्षण खातां जेवितां न विसंभों ॥3॥ 2292 मागें बहुतां जन्मीं हें चि करित आलों आह्मी । भवतापश्रमी दुःखें पीडिलीं निववूं त्यां ॥1॥ गजाॉ हरिचे पवाडे मिळों वैष्णव बागडे । पाझर रोकडे काढूं पाषाणामध्यें ॥ध्रु.॥ भाव शुद्ध नामावळी हषॉ नाचों पिटूं टाळी । घालूं पायां तळीं किळकाळ त्याबळें ॥2॥ कामक्रोध बंदखाणी तुका ह्मणे दिले दोन्ही । इंिद्रयांचे धणी आह्मी जालों गोसांवी ॥3॥ 2293 अमर तूं खरा । नव्हे कैसा मी दातारा ॥1॥ चाल जाऊं संतांपुढें । वाद सांगेन निवाडें ॥ध्रु.॥ तुज नांव जर नाहीं । तर माझें दाव काइऩ ॥2॥ तुज रूप नाहीं । तर माझें दाव काइऩ॥3॥ खळसी तूं लीळा । तेथें मी काय वेगळा ॥4॥ साच तूं लटिका । तैसा मी ही ह्मणे तुका ॥5॥ 2294 मंत्र चळ पिसें लागतें सत्वर । अबद्ध ते फार तरले नामें ॥1॥ आशोचे तो बाधी आणिकां अक्षरां । नाम निदसुरा घेतां तरे ॥ध्रु.॥ रागYाानघात चुकतां होय वेळ । नाम सर्वकाळ शुभदायक॥2॥ आणिकां भजना बोलिला निषेध । नाम तें अभेद सकळां मुखीं ॥3॥ तुका ह्मणे तपें घालिती घालणी । वेश्या उद्धरूनि नेली नामें ॥4॥ 2295 नव्हती ते संत करितां कवित्व । संताचे ते आप्त नव्हती संत ॥1॥ येथें नाहीं वेश सरतें आडनांवें । निवडे घावडाव व्हावा अंगीं ॥ध्रु.॥ नव्हती ते संत धरितां भोंपळा । करितां वाकळा प्रावरण ॥2॥ नव्हती ते संत करितां कीर्तन । सांगतां पुराणें नव्हती संत ॥3॥ नव्हती ते संत वेदाच्या पठणें । कर्म आचरणें नव्हती संत ॥4॥ नव्हती संत करितां तप तीर्थाटणें । सेविलिया वन नव्हती संत ॥5॥ नव्हती संत माळामुद्रांच्या भूषणें । भस्म उधळणें नव्हती संत ॥6॥ तुका ह्मणे नाहीं निरसला देहे । तों अवघे हे सांसारिक ॥7॥ 2296 हें चि दान देगा देवा । तुझा विसर न व्हावा ॥1॥ गुण गाइऩन आवडी । हे चि माझी सर्व जोडी ॥ध्रु.॥ न लगे मुिH आणि संपदा । संतसंग देइप सदा ॥2॥ तुका ह्मणे गर्भवासीं । सुखें घालावें आह्मासी ॥3॥ 2297 भाग्यवंता हे परवडी । करिती जोडी जन्माची ॥1॥ आपुलाल्या लाहो भावें । जें ज्या व्हावें तें आहे ॥ध्रु.॥ इच्छाभोजनाचा दाता । न लगे चिंता करावी ॥2॥ तुका ह्मणे आल्या था†या । वस्तु ब†या मोलाच्या ॥3॥ 2298 वंचुनियां पिंड । भाता दान करी लंड ॥1॥ जैसी याची चाली वरी । तैसा अंतरला दुरी ॥ध्रु.॥ मेला राखे दिस । ज्यालेपणें जालें वोस ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । लोभें न पुरे चि सेवा॥3॥ 2299 अधीरा माझ्या मना ऐक एकी मात । तूं कां रे दुिश्चत निरंतर ॥1॥ हे चि चिंता काय खावें ह्मणऊनि । भले तुजहूनि पिक्षराज ॥ध्रु.॥ पाहा ते चातक नेघे भूमिजळा । वरुषे उन्हाळा मेघ तया ॥2॥ सकळयातींमध्यें ठक हा सोनार । त्याघरीं व्यापार झारियाचा ॥3॥ तुका ह्मणे जळीं वनीं जीव एक । तयापाशीं लेख काय असे ॥4॥ 2300 कां रे नाठविसी कृपाळु देवासी । पोसितो जनासी एकला तो ॥1॥ बाळा दुधा कोण करितें उत्पत्ती । वाढवी श्रीपति सवें दोन्ही ॥ध्रु.॥ फुटती तरुवर उष्णकाळमासीं । जीवन तयांसी कोण घाली ॥2॥ तेणें तुझी काय नाहीं केली चिंता । राहे त्या अनंता आठवूनि ॥3॥ तुका ह्मणे ज्याचें नाम विश्वंभर । त्याचें निरंतर ध्यान करीं ॥4॥ 2301 उदारा कृपाळा पतितपावना । िब्रदें नारायणा साच तुझीं ॥1॥ वणिऩलासी जैसा जाणतां नेणतां । तैसा तूं अनंता साच होसी ॥ध्रु.॥ दैत्यां काळ भHां मेघश्याममूतिऩ । चतुर्भुज हातीं शंख चक्र ॥2॥ काम इच्छा तयां तैसा होसी राणीं । यशोदेच्या स्तनीं पान करी ॥3॥ होऊनि सकळ कांहींच न होसी । तुका ह्मणे यासी वेद ग्वाही ॥4॥ 2302 ऐका संतजन उत्तरें माझे बोबडे बोल । करीं लाड तुह्मांपुढें हो कोणी झणी कोपाल ॥1॥ उपाय साधन आइका कोण गति अवगति । दृढ बैसोनि सादर तुह्मी धरावें चित्तीं ॥ध्रु.॥ धर्म तयासी घडे रे ज्याचे स्वाधीन भाज । कर्म तयासी जोडे रे भीत नाहीं लाज ॥2॥ पुण्य तें जाणां रे भाइनो परउपकाराचें । परपीडा परनिंदा रे खरें पाप तयाचें ॥3॥ लाभ तयासी जाला रे मुखीं देव उच्चारी । प्रपंचापाठी गुंतला हाणी तयासी च थोरी ॥4॥ सुख तें जाणा रे भाइनो संतसमागम । दुःख तें जाणारे भाइनो शम तेथे विशम ॥5॥ साधन तयासी साधे रे ज्याची स्वाधीन बुिद्ध । पराधीनासी आहे घात रे थोर जाण संबंधी ॥6॥ मान पावे तो आगळा मुख्य इंिद्रयें राखे । अपमानी तो अधररसस्वाद चाखे॥6॥ जाणता तयासी बोलिजे जाणे समाधान । नेणता तयासी बोलिजे वाद करी भूषण ॥8॥ भला तो चि एक जाणा रे गयावर्जन करी । बुरा धन नष्ट मेळवी परद्वार जो करी ॥9॥ आचारी अन्न काढी रे गाइऩ अतितभाग । अनाचारी करी भोजन ग्वाही नसतां संग ॥10॥ स्वहित तेणें चि केलें रे भूतीं देखिला देव । अनहित तयाचें जालें रे आणी अहंभाव ॥11॥ धन्य जन्मा ते चि आले रे एक हरिचे दास । धिग ते विषयीं गुंतले केला आयुष्या नास ॥12॥ जोहोरि तो चि एक जाणा रे जाणे सिद्धलक्षणें । वेडसरु तो भुले रे वरदळभूषणें ॥13॥ बिळयाढा तो चि जाणा रे भिH दृढ शरीरीं। गांढएा तयासी बोलिजे एक भाव न धरी ॥14॥ खोल तो वचन गुरूचें जो गिळूनि बैसे । उथळ धीर नाहीं अंगीं रे ह्मणे होइऩल कैसें॥15॥ उदार तो जीवभाव रे ठेवी देवाचे पायीं । कृपण तयासी बोलिजे पडे उपाधिडाइप ॥16॥ चांगलेंपण तें चि रे ज्याचें अंतर शुद्ध । वोंगळ मिळन अंतरीं वाणी वाहे दुगपध ॥17॥ गोड तें चि एक आहे रे सार विठ्ठलनाम । कडु तो संसार रे लक्षचौ†याशी जन्म ॥18॥ तुका ह्मणे मना घरी रे संतसंगतिसोइऩ । न लगे कांहीं करावें राहें विठ्ठलपायीं ॥19॥ ॥ येकाखडी ॥ 1॥ 2303 करावा कैवाड । नाहीं तरी आला नाड ॥1॥ स्मरा पंढरीचा देव । मनीं धरोनिया भाव ॥ध्रु.॥ खचविलें काळें । उगवा लवलाहें जाळें ॥2॥ गजर नामाचा । करा लवलाहे वाचा ॥3॥ घरटी चक्रफेरा । जन्ममृत्याचा भोंवरा ॥4॥ नानाहव्यासांची जोडी। तृष्णा करी देशधडी ॥5॥ चरणीं ठेवा चित्त । ह्मणवा देवाचे अंकित ॥6॥ छंद नानापरी । कळा न पविजे हरी ॥7॥ जगाचा जनिता । भुिHमुHींचा ही दाता ॥8॥ झणी माझें माझें । भार वागविसी ओझें ॥9॥ यांची कां रे गेली बुिद्ध । नाहीं तरायाची शुिद्ध ॥10॥ टणक धाकुलीं । अवघीं सरती विठ्ठलीं ॥11॥ ठसा त्रिभुवनीं । उदार हा शिरोमणि ॥12॥ डगमगी तो वांयां जाय । धीर नाहीं गोता खाय ॥13॥ ढळों नये जरी । लाभ घरिचिया घरीं॥14॥ नाहीं ऐसें राहे । कांहीं नासिवंत देहे ॥15॥ तरणा भाग्यवंत । नटे हरिकीर्तनांत ॥16॥ थडी टाकी पैलतीर । बाहे ठोके होय वीर ॥17॥ दया तिचें नांव । अहंकार जाय जंव॥18॥ धनधान्य हेवा । नाडे कुटुंबाची सेवा ॥19॥ नाम गोविंदाचें । घ्या रे हें चि भाग्य साचें ॥20॥ परउपकारा । वेचा शिH निंदा वारा॥21॥ फळ भोग इच्छा । देव आहे जयां तैसा ॥22॥ बरवा ऐसा छंद । वाचे गोविंद गोविंद ॥23॥ भविष्याचे माथां । भजन न द्यावें सर्वथा ॥24॥ माग लागला न संडीं । अळसें माती घालीं तोंडीं ॥25॥ यश कीतिऩ मान । तरी जोडे नारायण ॥26॥ रवि लोपे तेजें । जरी हारपे हें दुजें ॥27॥ लकार लाविला । असतां नसतां चि उगला ॥28॥ वासने चि धाडी । बंद खोडएा नाडएा बेडी ॥29॥ सरतें न कळे । काय झांकियेले डोळे ॥30॥ खंती ते न धरा । होणें गाढव कुतरा ॥31॥ सायासाच्या जोडी । पिके काढियेल्या पेडी ॥32॥ हातीं हित आहे । परि न करिसी पाहें॥33॥ अळंकार लेणें । ल्या रे तुळसीमुद्राभूषणें ॥34॥ ख्याति केली विष्णुदासीं । तुका ह्मणे पाहा कैसी ॥35॥ 2304 देवें देऊळ सेविलें । उदक कोरडें चि ठेविलें ॥1॥ नव्हे मत गूढ उमानें कांहीं । तूं आपणआपणापें पाहीं ॥ध्रु.॥ पाठें पूर वोसंडला । सरिता सागर तुंबोनि ठेला ॥2॥ वांजेघरीं बाळ तान्हा । एक बाळी दों कानां ॥3॥ तुका ह्मणे पैस । अनुभविया ठावा गोडीरस ॥4॥ ॥ लोहागांवीं कीर्तनांत मेलें मूल जीत झालें ते समयीं स्वामींनीं अभंग केले ते ॥ 2305 अशक्य तों तुह्मां नाहीं नारायणा । निर्जीवा चेतना आणावया ॥1॥ मागें काय जाणों स्वामीचे पवाडे । आतां कां रोकडे दावूं नये ॥ध्रु.॥ थोर भाग्य आह्मी समर्थाचे कासे । ह्मणवितों दास काय थोडें ॥2॥ तुका ह्मणे माझे निववावे डोळे । दावूनि सोहळे सामर्थ्याचे ॥3॥ 2306 दाता तो एक जाणा । नारायणा स्मरवी ॥1॥ आणीक नासिवंतें काय । न सरे हाय ज्यांच्यानें ॥ध्रु.॥ यावें तयां काकुलती । जे दाविती सुपंथ ॥2॥ तुका ह्मणे उरी नुरे । त्याचे खरे उपकार ॥3॥ अलंकापुरीं ब्राह्मण धरणें बसून बेताळीस दिवस उपवासी होता त्यास द्दष्टांत कीं देहूस तुकोबापाशी जाणें. ब्राह्मण स्वामीपें आला त्याबद्दल अभंग ॥ 31 ॥ 2307 श्रीपंढरीशा पतितपावना । एक विYाापना पायांपाशीं॥1॥ अनाथां जीवांचा तूं काजकैवारी । ऐसी चराचरीं िब्रदावळी ॥ध्रु.॥ न संगतां कळे अंतरीचें गुज । आतां तुझी लाज तुज देवा ॥2॥ आिळकर ज्याचें करिसी समाधान । अभयाचें दान देऊनियां ॥3॥ तुका ह्मणे तूं चि खेळें दोहीं ठायीं । नसेल तो देइप धीर मना ॥4॥ 2308 अगा ये उदारा अगा विश्वंभरा । रखुमाइऩच्या वरा पांडुरंगा ॥1॥ अगा सवाौत्तमा अगा कृष्णा रामा । अगा मेघश्यामा विश्वजनित्या ॥ध्रु.॥ अगा कृपावंता जीवन तूं दाता । अगा सर्वसत्ता धरितया ॥2॥ अगा सर्वजाणा अगा नारायणा । करुणवचना चित्त द्यावें ॥3॥ तुका ह्मणे नाहीं अधिकार तैसी । सरती पायांपाशीं केली मागें ॥4॥ 2309 नव्हें दास खरा । परि जाला हा डांगोरा ॥1॥ यासी काय करूं आतां । तूं हें सकळ जाणता ॥ध्रु.॥ नाहीं पुण्यगाठीं । जे हें वेचूं कोणासाठीं ॥2॥ तुका ह्मणे कां उपाधी । वाढविली कृपानिधी ॥3॥ 2310 तुजविण सत्ता । नाहीं वाचा वदविता ॥1॥ ऐसे आह्मी जाणों दास । ह्मणोनि जालों उदास ॥ध्रु.॥ तुह्मी दिला धीर। तेणें मन झालें िस्थर ॥2॥ तुका ह्मणे आड । केलों मी हें तुझें कोड॥3॥ 2311 काय मी जाणता । तुह्मांहुनि अनंता ॥1॥ जो हा करूं अतिशय । कां तुह्मां दया नये ॥ध्रु.॥ काय तुज नाहीं कृपा । विश्वाचिया मायबापा ॥2॥ तुका ह्मणे वाणी । माझी वदे तुह्मांहुनि॥3॥ 2312 काय Yाानेश्वरीं उणें । तिंहीं पाठविलें धरणें ॥1॥ ऐकोनियां लिखित । ह्मुण जाणवली हे मात ॥ध्रु.॥ तरी जाणे धणी। वदे सेवकाची वाणी ॥2॥ तुका ह्मणे ठेवा । होतां सांभाळावें देवा ॥3॥ 2313 ठेवूनियां डोइऩ । पायीं जालों उतराइऩ ॥1॥ कारण तें तुह्मीं जाणां । मी तराळ नारायणा ॥ध्रु.॥ प्रसंगीं वचन । दिलें तें चि खावें अन्न ॥2॥ तुका ह्मणे भार । तुह्मी जाणां थोडा फार ॥3॥ उपदेश अभंग ॥ 11 ॥ 2314 नको कांहीं पडों ग्रंथाचे भरीं । शीघ व्रत करीं हें चि एक ॥1॥ देवाचिये चाडे आळवावें देवा । ओस देहभावा पाडोनियां॥ध्रु.॥ साधनें घालिती काळाचिये मुखी । गर्भवास सेकीं न चुकती ॥2॥ उधाराचा मोक्ष होय नव्हे ऐसा । पतनासी इच्छा आवश्यक ॥3॥ रोकडी पातली अंगसंगें जरा । आतां उजगरा कोठवरि ॥4॥ तुका ह्मणे घालीं नामासाठी उडी । पांडुरंग थडी पाववील ॥5॥ 2315 नाहीं देवापाशीं मोक्षाचे गांठोळें । आणूनि निराळें द्यावें हातीं ॥1॥ इंिद्रयांचा जय साधुनियां मन । निविऩषय कारण असे तेथें ॥ध्रु.॥ उपास पारणीं अक्षरांची आटी । सत्कर्मां शेवटीं असे फळ ॥2॥ आदरें संकल्प वारीं अतिशय । सहज तें काय दुःख जाण ॥3॥ स्वप्नींच्या घायें विळवसी वांयां । रडे रडतियासवें मिथ्या ॥4॥ तुका ह्मणे फळ आहे मूळापाशीं । शरण देवासीं जाय वेगीं ॥5॥ 2316 तजिलें भेटवी आणूनि वासना । दाविल्याचे जना काय काज ॥1॥ आळवावें देवा भाकूनि करुणा । आपुलिया मना साक्ष करीं ॥ध्रु.॥ नाहीं जावें यावें दुरूनि लागत । आहे साक्षभूत अंतरींचा ॥2॥ तुका ह्मणे हा आहे कृपासिंधु। तोडी भवबंधु तात्कािळक ॥3॥ 2317 गोविंद गोविंद । मना लागलिया छंद ॥1॥ मग गोविंद ते काया । भेद नाहीं देवा तया ॥ध्रु.॥ आनंदलें मन । प्रेमें पाझरती लोचन ॥2॥ तुका ह्मणे आळी । जेवी नुरे चि वेगळी॥3॥ 2318 ज्याचें जया ध्यान । तें चि होय त्याचें मन ॥1॥ ह्मणऊनि अवघें सारा । पांडुरंग दृढ धरा ॥ध्रु.॥ सम खूण ज्याचे पाय । उभा व्यापक विटे ठाय ॥2॥ तुका ह्मणे नभा । परता अनूचा ही गाभा ॥3॥ 2319 पाहुनियां ग्रंथ करावें कीर्तन । तेव्हां आलें जाण फळ त्याचें ॥1॥ नाहीं तरि वांयां केली तोंडपिटी । उरी ते शेवटी उरलीसे ॥ध्रु.॥ पढोनियां वेद हरिगुण गावे । ठावें तें जाणावें तेव्हां जालें ॥2॥ तप तिर्थाटण तेव्हां कार्यसििद्ध । िस्थर राहे बुिद्ध हरिच्या नामीं ॥3॥ यागयYाादिक काय दानधर्म । तरि फळ नाम कंठीं राहे ॥4॥ तुका ह्मणे नको काबाडाचे भरी । पडों सार धरीं हें चि एक ॥5॥ 2320 सुखें खावें अन्न । त्याचें करावें चिंतन ॥1॥ त्याचें दिलें त्यासी पावे । फळ आपणासी फावे ॥ध्रु.॥ आहे हा आधार। नाम त्याचें विश्वंभर ॥2॥ नाही रिता ठाव । तुका ह्मणे पसरीं भाव॥3॥ 2321 संकोचोनि काय जालासी लहान । घेइप अपोशण ब्रह्मांडाचें ॥1॥ करोनि पारणें आंचवें संसारा । उशीर उशिरा लावूं नको ॥ध्रु.॥ घरकुलानें होता पडिला अंधार । तेणें केलें फार कासावीस ॥2॥ झुगारूनि दुरी लपविलें काखे । तुका ह्मणे वाखे कौतुकाचे ॥3॥ 2322 माझ्या बापें मज दिधलें भातुकें । ह्मणोनि कवतुकें क्रीडा करीं ॥1॥ केली आळी पुढें बोलिलों वचन । उत्तम हें Yाान आलें त्याचें ॥ध्रु.॥ घेऊनि विभाग जावें लवलाहा । आलेति या ठाया आपुलिया ॥2॥ तुका Yाानदेवीं समुदाय । करावा मी पाय येइन वंदूं ॥3॥ 2323 Yाानियांचा गुरु राजा महाराव । ह्मणती Yाानदेव ऐसें तुह्मां ॥1॥ मज पामरा हें काय थोरपण । पायींची वाहाण पायीं बरी ॥ध्रु.॥ ब्रह्मादिक जेथें तुह्मां वोळगणे । इतर तुळणें काय पुरे॥2॥ तुका ह्मणे नेणे युHीची ते खोलीं । ह्मणोनि ठेविली पायीं डोइऩ ॥3॥ 2324 बोलिलीं लेकुरें । वेडीं वांकुडीं उत्तरें ॥1॥ करा क्षमा अपराध । महाराज तुह्मी सिद्ध ॥ध्रु.॥ नाहीं विचारिला । अधिकार म्यां आपुला ॥2॥ तुका ह्मणे Yाानेश्वरा । राखा पायांपें किंकरा ॥3॥ 2325 काय तुह्मी जाणां । करूं अव्हेर नारायणा ॥1॥ तरी या लटिक्याची गोही । निवडली दुसरे ठायीं ॥ध्रु.॥ कळों अंतरींचा गुण । नये फिटल्यावांचून ॥2॥ आणिलें अनुभवा । जनाच्या हें Yाानदेवा ॥3॥ आणीक कोणी मिती । त्यांच्या चिंतनें विश्रांति॥4॥ तुका ह्मणे बीज पोटीं । फळ तैसें चि सेवटीं ॥5॥ 2326 अविश्वासीयाचें शरीर सुतकी । विटाळ पातकी भेद वाही ॥1॥ काय त्याचे वेल जाइऩल मांडवा । होता तैसा ठेवा आला पुढें ॥ध्रु.॥ मातेचा संकल्प व्हावा राजबिंडा । कपाळीचें धोंडा उभा ठाके । तुका ह्मणे जैसा कुचराचा दाणा । परिपाकीं अन्ना न मिळे जैसा ॥3॥ 2327. तामसाचीं तपें पापाची सिदोरी । तमोगुणें भरी घातले ते ॥1॥ राज्यमदा आड सुखाची संपित्त । उलंघूनि जाती निरयगांवा॥ध्रु.॥ इंिद्रयें दमिलीं इच्छा जिती जीवीं । नागविती ठावीं नाहीं पुढें ॥2॥ तुका ह्मणे हरिभजनावांचून । करिती तो सीण पाहों नये ॥3॥ 2328 हरिकथेवांचून इिच्छती स्वहित । हरिजन चित्त न घला तेथें ॥1॥ जाइऩल भंगोन आपुला विश्वास । होइऩल या नास कारणांचा ॥ध्रु.॥ ज्याचिया बैसावे भोजनपंगती । त्याचिया संगती तैसे खावें ॥2॥ तुका ह्मणे काय जालेसि जाणते । देवा ही परते थोर तुह्मी ॥3॥ 2329 सेवकें करावें स्वामीचें वचन । त्यासी हुंतूंपण कामा नये ॥1॥ घेइऩल जीव कां सारील परतें । भंगलिया चित्तें सांदी जनां॥ध्रु.॥ खद्योतें दावावी रवी केवीं वाट । आपुलें चि नीट उसंतावें ॥2॥ तुका ह्मणे तो Yाानाचा सागर । परि नेंदी अगर भिजों भेदें ॥3॥ 2330 जयाचिये द्वारीं सोन्याचा पिंपळ । अंगीं ऐसें बळ रेडा बोले ॥1॥ करील तें काय नव्हे महाराज । परि पाहे बीज शुद्ध अंगीं ॥ध्रु.॥ जेणें हे घातली मुHीची गवांदी । मेळविली मांदी वैष्णवांची ॥2॥ तुका ह्मणे तेथें सुखा काय उणें । राहे समाधानें चित्ताचिया ॥3॥ 2331 बहुतां छंदाचें बहु वसे जन । नये वांटूं मन त्यांच्या संगें ॥1॥ करावा जतन आपुला विश्वास । अंगा आला रस आवडीचा ॥ध्रु.॥ सुखाची समाधी हरिकथा माउली । विश्रांति साउली सिणलियांची ॥2॥ तुका ह्मणे बुडे बांधोनि दगड । तेथें काय कोड धांवायाचें ॥3॥ 2332 हरिकथे नाहीं । विश्वास ज्याचे ठायीं ॥1॥ त्याची वाणी अमंगळ । कान उंदराचें बीळ ॥ध्रु.॥ सांडुनि हा रस । करिती आणीक सायास ॥2॥ तुका ह्मणे पिसीं । वांयां गेलीं किती ऐसीं॥3॥ 2333 प्रेम अमृताची धार । वाहे देवा ही समोर ॥1॥ उर्ध्ववाहिनी हरिकथा । मुगुटमणि सकळां तीर्थां ॥ध्रु.॥ शिवाचें जीवन। जाळी महादोष कीर्तन ॥2॥ तुका ह्मणे हरि । इची स्तुति वाणी थोरी ॥3॥ 2334 आतां माझ्या मना । इची घडो उपासना ॥1॥ ऐसें करींपांडुरंगा।प्रेमवोसंडेसेंअंगा ॥ध्रु.॥ सर्व काळ नये । वाचेविट आड भये ॥2॥ तुका वैष्णवांसंगती । हें चि भजन पंगती ॥3॥ 2335 उपास कराडी । तिहीं करावीं बापुडीं ॥1॥ आह्मी विठोबाचे दास । चिंता झुगारावी आस ॥ध्रु.॥ भHीच्या उत्कषॉ । नाहीं मुHीचें तें पिसें ॥2॥ तुका ह्मणे बळ । अंगीं आमुच्या सकळ ॥3॥ 2336 करविली तैसी केली कटकट । वांकडें कीं नीट देव जाणे ॥1॥ कोणाकारणें हें जालेंसे निर्माण । देवाचें कारण देव जाणे ॥2॥ तुका ह्मणे मी या अभिमाना वेगळा । घालुनि गोपाळा भार असें ॥3॥ 2337 तुह्मी येथें पाठविला धरणेकरी । त्याची जाली परी आइका ते ॥1॥ आतां काय पुढें वाढवुनि विस्तार । जाला समाचार आइका तो ॥ध्रु.॥ देवाचें उचित एकादश अभंग । महाफळ त्याग करूनि गेला ॥2॥ तुका ह्मणे सेवा समर्पूनि पायीं । जालों उतराइऩ ठावें असो ॥3॥ ॥31॥ 2338 मरण माझें मरोन गेलें । मज केलें अमर ॥1॥ ठाव पुसिलें बुड पुसिलें । वोस वोसलें देहभावा ॥ध्रु.॥ आला होता गेला पूर । धरिला धीर जीवनीं ॥2॥ तुका ह्मणे बुनादीचें । जालें साचें उजवणें ॥3॥ 2339 माझे लेखीं देव मेला । असो त्याला असेल ॥1॥ गोष्टी न करी नांव नेघें । गेलों दोघें खंडोनी ॥ध्रु.॥ स्तुतिसमवेत निंदा । केला धंदा उदंड ॥2॥ तुका ह्मणे निवांत ठेलों । वेचित आलों जीवित्व ॥3॥ 2340 लवविलें तया सवेें लवे जाती । अभिमाना हातीं सांपडेना ॥1॥ भोिळवेचें लेणें विष्णुदासां साजे । तेथें भाव दुजे हारपती ॥ध्रु.॥ अर्चन वंदन नवविधा भिH । दया क्षमा शांति ठायीं ॥2॥ तये गांवीं नाहीं दुःखाची वसती । अवघा चि भूतीं नारायण ॥3॥ अव घें चि जालें सोंवळें ब्रह्मांड । विटाळाचें तोंड न देखती ॥4॥ तुका ह्मणे गाजे वैकुंठीं सोहळा । याही भूमंडळामाजी कीतिऩ ॥5॥ 2341 पंढरीची वारी आहे माझे घरीं । आणीक न करीं तीर्थव्रत ॥1॥ व्रत एकादशी करीन उपवासी । गाइन अहनिऩशीं मुखीं नाम ॥2॥ नाम विठोबाचें घेइऩन मी वाचे । बीज कल्पांतींचें तुका ह्मणे ॥3॥ 2342 संपदा सोहळा नावडे मनाला । करी तें टकळा पंढरीचा ॥1॥ जावें पंढरिसी आवडी मनासी । कधीं एकादशी आषाढी हे ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसें आर्त ज्याचे मनीं । त्याची चक्रपाणी वाट पाहे ॥3॥ 2343 कथनी पठणी करूनि काय । वांचुनि रहणी वांयां जाय ॥1॥ मुखीं वाणी अमृतगोडी । मिथ्या भुकें चरफडी ॥ध्रु.॥ पिळणी पाक करितां दगडा । काय जडा होय तें ॥2॥ मधु मेळवूनि माशी । आणिका सांसी पारधिया ॥3॥ मेळऊनि धन मेळवी माती । लोभ्या हातीं तें चि मुखीं ॥4॥ आपलें केलें आपण खाय । तुका वंदी त्याचे पाय ॥5॥ 2344 उमटती वाणी । वाटे नामाचिया ध्वनी ॥1॥ बरें सेवन उपकारा । द्यावें द्यावें या उत्तरा ॥ध्रु.॥ सरळ आणि मृद । कथा पाहावी तें उर्ध ॥2॥ गात जात तुका । हा चि उपदेश आइका॥3॥ 2345 कथाकाळींची मर्यादा सांगतों ते भावें वंदा । प्रीतीने गोविंदा हें चि एक आवडे ॥1॥ टाळ वाद्या गीत नृत्य अंतःकरणें प्रेमभरित । वाणिता तो कीर्त तद्भावने लेखावा ॥ध्रु.॥ नये अळसें मोडूं अंग कथे कानवडें हुंग । हेळणेचा रंग दावी तो चांडाळ ॥2॥ तोंडी विडा माने ताठा थोरपणे धाली गेंठा । चित्त नेदी नामपाठा गोष्टी लावी तो चांडाळ ॥4॥ कथे इच्छी मान दावूनियां थोरपण रजा संकोच न लुगडी सांवरी तो चांडाळा ॥4॥ आपण बैसे बाजेवरी सामान हरिच्या दासां धरी । तरि तो सुळावरि वाहिजे निश्चयेसीं ॥5॥ येतां नकरी नमस्कार कर जोडोनियां नम्र । न म्हणवितां थोर आणिकां खेटी तो चांडाळ ॥6॥ तुका विनवी जना कथे नाणावें अवगुणा । करा नारायणा ॠणी समर्पक भावें ॥7॥ 2346 कथा देवाचें ध्यान । कथा साधना मंडण । कथे ऐसें पुण्य आणीक नाहीं सर्वथा ॥1॥ ऐसा साच खरा भाव । कथेमाजी उभा देव ॥ध्रु.॥ मंत्र स्वल्प जना उच्चारितां वाचे मना । म्हणतां नारायणा क्षणें जळती महा दोष ॥2॥ भावें करितां कीर्तन तरे तारी आणीक जन । भेटे नारायण संदेह नाहीं ह्मणे तुका ॥3॥ 2347 कथा त्रिवेणीसंगम देव भH आणि नाम । तेथींचें उत्तम चरणरज वंदितां ॥1॥ जळती दोषांचे डोंगर शुद्ध होती नारी नर । गाती ऐकती सादर जे पवित्र हरिकथा ॥ध्रु.॥ तीथॉ तया ठाया येती पुनीत व्हावया । पर्वकाळ पायां तळीं वसे वैष्णवां॥2॥ अनुपम्य हा महिमा नाहीं द्यावया उपमा । तुका ह्मणे ब्रह्मा नेणे वणूप या सुखा ॥3॥ 2348 सांडूनि कीर्तन न करीं आणीक काज । नाचेन निर्लज्ज तुझ्या रंगीं ॥1॥ आवडीचें आर्त पुरवीं पंढरिराया । शरण तुझ्या पायां या चि लागीं ॥ध्रु.॥ टाळी वाहूनियां विठ्ठल ह्मणेन । तेणें निवारीन भवश्रम ॥2॥ तुका ह्मणे देवा नुपेक्षावें आह्मां । न्यावें निजधामा आपुलिया ॥3॥ 2349 जळती कीर्तनें दोष पळतील विघ्नें ॥1॥ हें चि बिळवंत गाढें । आनंद करूं दिंडीपुढें ॥ध्रु.॥ किळ पापाची हे मूतिऩ। नामखड्ग घेऊं हातीं ॥2॥ तुका ह्मणे जाऊं । बळें दमामे ही लावूं ॥3॥ 2350 यम सांगे दूतां तुह्मां नाहीं तेथें सत्ता । जेथें होय कथा सदा घोष नामाचा ॥1॥ नका जाऊं तया गांवां नामधारकाच्या शिवां । सुदर्शन येवा घरटी फिरे भोंवती ॥ध्रु.॥ चक्र गदा घेउनी हरि उभा असे त्यांचे द्वारीं । लIमी कामारी रििद्धसिद्धीसहित ॥2॥ ते बिळयाशिरोमणी हरिभH ये मेदिनी । तुका ह्मणे कानीं यम सांगे दूतांचे ॥3॥ 2351 कान्हया रे जगजेठी । देइप भेटी एकवेळे ॥1॥ काय मोकलिलें वनीं । सावजांनीं वेढिलें ॥ध्रु.॥ येथवरी होता संग । अंगें अंग लपविलें ॥2॥ तुका ह्मणें पाहिलें मागें । एवढएा वेगें अंतरला ॥3॥ 2352 आपुल्या आह्मी पुसिलें नाही । तुज कांहीं कारणें॥1॥ मागें मागें धांवत आलों । कांहीं बोलों यासाटीं ॥ध्रु.॥ बहुत दिस होतें मनीं । घ्यावी धणी एकांतीं ॥2॥ तुका ह्मणे उभा राहें । कान्हो पाहें मजकडे ॥3॥ 2353 धन्य बा हएा ऐशा नारी । घरीं दारीं नांदती ॥1॥ चोरूनिया तुजपाशीं । येतां त्यांसी न कळतां ॥ध्रु.॥ दोन्हीं ठायीं समाधान । सम कठीण बहुतचि ॥2॥ तुका ह्मणे जीवासाठीं । दुर्लभ भेटी ते देवा ॥3॥ 2354 उदासीना पावल्या वेगीं । अंगा अंगीं जडलिया॥1॥ वेटािळला भोंवता हरी । मयोरफेरीं नाचती ॥ध्रु.॥ मना आले करिती चार । त्या फार हा एकला ॥2॥ तुका ह्मणे नारायणीं । निराजनी मीनलिया ॥3॥ 2355 विशमाची शंका वाटे । सारिखें भेटे तरी सुख ॥1॥ ह्मणऊनि चोरिलें जना । आल्या राणां एकांतीं ॥ध्रु.॥ दुजियासी कळों नये । जया सोय नाहीं हे ।2॥ तुका ह्मणे मोकळें मन । नारायण भोगासी ॥3॥ 2356 आलिंगन कंठाकंठीं । पडे मिठी सर्वांगें ॥1॥ न घडे मागें परतें मन । नारायण संभोगी ॥ध्रु.॥ वचनासी वचन मिळे। रिघती डोळे डोिळयांत ॥2॥ तुका ह्मणे अंतर्ध्यानीं । जीव जीवनीं विराल्या ॥3॥ 2357 कोणी सुना कोणी लेंकी । कोणी एकी सतंता ॥1॥ अवघियांची जगनिंद । जाली धिंद सारखी ॥ध्रु.॥ अवघ्या अवघ्या चोरा । विना वरा मायबापा ॥2॥ तुका ह्मणे करा सेवा । आलें जीवावर तरी ॥3॥ 2358 येथील जें एक घडी । तये जोडी पार नाहीं ॥1॥ ती त्यांचा सासुरवास । कैंचा रस हा तेथें ॥ध्रु.॥ अवघे दिवस गेले कामा । हीं जन्मा खंडण ॥2॥ तुका ह्मणे रतल्या जनीं । सोडा झणी कान्होबा ॥3॥ ॥8॥ 2359 चिंता नाहीं गांवीं विष्णुदासांचिये । घोष जयजयकार सदा ॥1॥ नारायण घरीं सांठविलें धन । अवघे चि वाण तया पोटीं ॥ध्रु.॥ सवंग सकळां पुरे धणीवरी । सेवावया नारी नर बाळा॥2॥ तुका ह्मणे येणें आनंदी आनंदु । गोविंदें गोविंदु पिकविला॥3॥ 2360 करिती तया वेवसाव आहे । येथें व्हा रे साहे एकां एक ॥1॥ गातां आइकतां समान चि घडे । लाभें लाभ जोडे विशेषता ॥ध्रु.॥ प्रेमाचें भरतें भातें घ्यावें अंगीं । नटे टाळी रंगीं शूरत्वेंसी ॥2॥ तुका ह्मणे बहुजन्मांचे खंडण । होइल हा सीण निवारोनि ॥3॥ ॥2॥ 2361 नाहीं घाटावें लागत । एका सितें कळें भात ॥1॥ क्षीर निवडितें पाणी । चोंची हंसाचिये आणी ॥ध्रु.॥ आंगडें फाडुनि घोंगडें करी । अवकळा तये परी ॥2॥ तुका ह्मणे कण । भुसीं निवडे कैंचा सीण ॥3॥ स्वामीचें अभंगींचें नांव काढून सालोमालो आपलें नांव घालीत त्यावर अभंग ॥ 8 ॥ 2362 सालोमालो हरिचे दास । ह्मणउन केला अवघा नास॥1॥ अवघें बचमंगळ केलें । ह्मणती एकांचें आपुले ॥ध्रु.॥ मोडूनि संतांचीं वचनें । करिती आपणां भूषणें ॥2॥ तुका ह्मणे कवी । जगामधीं रूढ दावी ॥3॥ 2363 जायाचे अळंकार । बुडवूनि होती चोर ॥1॥ त्यांसी ताडणाची पूजा । योग घडे ब†या वोजा ॥ध्रु.॥ अभिलाषाच्या सुखें। अंतीं होती काळीं मुखें ॥2॥ तुका ह्मणे चोरा । होय भूषण मातेरा ॥3॥ 2364 कालवूनि विष । केला अमृताचा नास ॥1॥ ऐशा अभाग्याच्या बुिद्ध । सत्य लोपी नाहीं शुिद्ध ॥ध्रु.॥ नाक कापुनि लावी सोनें । कोण अळंकार तेणें ॥2॥ तुका ह्मणे बावी । मोडूनि मदार बांधावी ॥3॥ 2365 कण भुसाच्या आधारें । परि तें निवडितां बरें ॥ काय घोंगालि पाधाणी । ताकामध्यें घाटी लोणी ॥ध्रु.॥ सुइणीपुढें चेंटा । काय लपविसी चाटा ॥2॥ तुका ह्मणे Yाान । दिमाकाची भनभन ॥3॥ 2366 विकल तेथें विका । माती नांव ठेवूनि बुका ॥1॥ हा तो निवाडएाचा ठाव । ख†या खोटएा निवडी भाव ॥ध्रु.॥ ग†हवारे हा विधि । पोट वाढविलें चिंधीं ॥2॥ लावूं जाणे विल्हे। तुका साच आणिक कल्हे ॥3॥ 2367 विषयीं अद्वये । त्यासी आह्मां सिवो नये ॥1॥ देव तेथुनि निराळा । असे निष्काम वेगळा ॥ध्रु.॥ वासनेची बुंथी । तेथें कैची ब्रह्मिस्थति ॥2॥ तुका ह्मणे असतां देहीं । तेथें नाही जेमेतीं ॥3॥ 2368 नमितों या देवा । माझी एके ठायीं सेवा ॥1॥ गुणअवगुण निवाडा । ह्मैस ह्मैस रेडा रेडा ॥ध्रु.॥ जनीं जनादऩन। साक्ष त्यासी लोटांगण ॥2॥ तुका ह्मणे खडे । निवडू दळणीं घडघडे ॥3॥ ॥8॥ 2369 जीव जीती जीवना संगें । मत्स्या मरण त्या वियोगें॥1॥ जया चित्तीं जैसा भाव । तयां जविळ तैसा देव ॥ध्रु.॥ सकळां पाडीये भानु । परि त्या कमळाचें जीवनु ॥2॥ तुका ह्मणे माता । वाहे तान्हे याची चिंता ॥3॥ 2370 मुंगीचिया घरा कोण जाय मूळ । देखोनियां गूळ धांव घाली ॥1॥ याचकाविण काय खोळंबला दाता । तोचि धांवे हिता आपुलिया ॥ध्रु.॥ उदक अन्न काये ह्मणे मज खा ये । भुकेला तो जाये चोजवीत ॥2॥ व्याधी पिडिला धांवे वैद्याचिया घरा । दुःखाच्या परिहारा आपुलिया ॥3॥ तुका ह्मणे जया आपुलें स्वहित। करणें तो चि प्रीत धरी कथे ॥4॥ 2371 जन्मांतरिंचा परिट न्हावी । जात ठेवी त्यानें तें॥1॥ वाखर जैसा चरचरी । तोंड करी संव दणी ॥ध्रु.॥ पूर्व जन्म शिखासूत्र । मळ मूत्र अंतरीं ॥2॥ तुका ह्मणे करिती निंदा । धुवटधंदा पुढिलांचा ॥3॥ 2372 नाम दुसी त्याचें नको दरषण । विष तें वचन वाटे मज ॥2॥ अमंगळ वाणी नाइकवे कानीं । निंदेची पोहोणी उठे तेथें॥ध्रु.॥ काय लभ्य त्याचिये वचनीं । कोणत्या पुराणीं दिली ग्वाही ॥2॥ काय आड लावूं त्याचिया तोंडासी । आतां या जिभेसी काय करूं ॥3॥ तुका ह्मणे संत न मनिती त्यांस । घेऊं पाहे ग्रास यमदूत ॥4॥ 2373 येऊनि नरदेहा झांकितील डोळे । बळें चि अंधळे होती लोक ॥1॥ उजडासरसी न चलती वाट । पुढील बोभाट जाणोनियां ॥ध्रु.॥ बहु फेरे आले सोसोनि वोळसा । पुढें नाहीं ऐसा लाभ मग ॥2॥ तुका ह्मणे जाऊं सादावीत वाट । भेटे तरी भेटो कोणी तरी ॥3॥ 2374 नव्हे जोखाइऩ जोखाइऩ । मायराणी मेसाबाइऩ ॥1॥ बिळया माझा पंढरिराव । जो या देवांचा ही देव ॥ध्रु.॥ रंडी चंडी शिH । मद्यमांस भिक्षती ॥2॥ बहिरव खंडेराव । रोटीसुटीसाटीं देव ॥3॥ गणोबा विक्राळ । लाडुमोदकांचा काळ ॥4॥ मुंज्या ह्मैसासुरें । हें तों कोण लेखी पोरें ॥5॥ वेताळें फेताळें । जळो त्यांचें तोंड काळें ॥6॥ तुका ह्मणे चित्तीं । धरा रखुमाइऩचा पती॥7॥ 2375 पडतां जड भारी । दासीं आठवावा हरी ॥1॥ मग तो होऊं नेदी सीण । आड घाली सुदर्शन ॥ध्रु.॥ नामाच्या चिंतनें । बारा वाटा पळती विघ्नें ॥2॥ तुका ह्मणे प्राण । करा देवासी अर्पण ॥3॥ 2376 मायें मोकलिलें कोठें जावें बळें । आपुलिया बळें न वंचे तें ॥1॥ रुसोनियां पळे सांडुनियां ताट । मागें पाहे वाट यावें ऐसीं ॥ध्रु.॥ भांडवल आह्मां आळी करावी हे । आपणें माये धांवसील ॥2॥ तुका ह्मणे आळी करुनियां निकी । देसील भातुकीं बुझाऊनि ॥3॥ 2377 नागर गोडें बाळरूप । तें स्वरूप काळीचें ॥1॥ गाइऩगोपाळांच्या संगें । आलें लागें पुंडलीका ॥ध्रु.॥ तें हें ध्यान दिगांबर । कटीं कर मिरवती ॥2॥ नेणपणे उगें चि उभें । भिHलोभें राहिलें ॥3॥ नेणे वरदळाचा मान । विटे चरण सम उभें ॥4॥ सहज कटावरी हात । दहींभात शिदोरी ॥5॥ मोहरी पांवा गांजिवा पाठीं । धरिली काठी ज्या काळें ॥6॥ रम्य स्थळ चंद्रभागा । पांडुरंगा क्रीडेसी ॥7॥ भीमा दक्षणमुख वाहे । दृष्टी पाहे समोर॥8॥ तारावेसे मूढ लोक । दिली भाक पुंडलिका ॥9॥ तुका ह्मणे वैकुंठवासी । भHांपासीं राहिला ॥10॥ 2378 विठ्ठलनामाचा नाहीं ज्या विश्वास । तो वसे उदास नरकामध्यें ॥1॥ तयासी बोलतां होइऩल विटाळ । नेव जाये तो जळस्नान करितां ॥ध्रु.॥ विठ्ठलनामाची नाहीं ज्या आवडी । त्याची काळ घडी लेखिताहे ॥2॥ तुका ह्मणे मज विठोबाची आण। जरी प्रतिवचन करिन त्यासी ॥3॥ 2379 तया घडले सकळ नेम । मुखीं विठोबाचें नाम॥1॥ कांहीं न लगे सिणावें । आणिक वेगळाल्या भावें । वाचे उच्चारावें। रामकृष्णगोविंदा ॥ध्रु.॥ फळ पावाल अवलिळा । भोग वैकुंठ सोहळा ॥2॥ तुका ह्मणे त्याच्या नांवें । तो चि होइजेल स्वभावें॥3॥ 2380 पुराणप्रसिद्ध सीमा । नामतारकमहिमा ॥1॥ मागें जाळी महा दोष । पुढें नाही गर्भवास ॥ध्रु.॥ जें निंदिलें शास्त्रें । वंद्य जालें नाममात्रें ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसा । त्रिभुवनीं नामठसा ॥3॥ 2381 नाम घेतां न लगे मोल । नाममंत्र नाहीं खोल ॥1॥ दों अक्षरांचें काम । उच्चारावें राम राम ॥ध्रु.॥ नाहीं वर्णाधमयाती। नामीं अवघीं चि सरतीं ॥2॥ तुका ह्मणे नाम । चैतन्य निजधाम॥3॥ 2382 नाम घेतां वांयां गेलां । ऐसा कोणें आइऩिकला ॥1॥ सांगा विनवितों तुह्मांसी । संत महंत सिद्ध ॠषी ॥ध्रु.॥ नामें तरला नाहीं कोण । ऐसा द्यावा निवडून ॥2॥ सलगीच्या उत्तरा । तुका ह्मणे क्षमा करा ॥3॥ 2383 फुकाचें तें लुटा सार । व्हा रे अमर सदैव ॥1॥ नाहीं गर्भवास पुढती । डोंगर जळती दोषांचे ॥ध्रु.॥ उदंड भावें उदंड घ्यावें । नाम गावें आवडी ॥2॥ तुका ह्मणे घरिच्या घरीं । देशा उरीं न सीणीजे ॥3॥ ॥15॥ 2384 प्रीति नाही राया वजिऩली ते कांता । परी तिची सत्ता जगावरी ॥1॥ तैसे दंभी जालों तरी तुझे भH । वास यमदूत न पाहाती ॥ध्रु.॥ राजयाचा पुत्र अपराधी देखा । तो काय आणिकां दंडवेल ॥2॥ बाहातरी खोडी परी देवमण कंठीं । तैसो जगजेठी ह्मणे तुका ॥3॥ 2385 करावा उद्धार किंवा घ्यावी हारी । एका बोला िस्थरी राहें देवा ॥1॥ निरसनें माझा होइऩल संदेह । अवघें चि आहे मूळ पायीं ॥ध्रु.॥ राहिलों चिकटूण कांहीं चि न कळे । कोणा नेणों काळे उदय भाग्य ॥2॥ तुका ह्मणे बहु उद्वेगला जीव । भाकीतसें कीव देवराया ॥3॥ ॥1॥ 2386 आलिया भोगासी असावें सादर । देवावरी भार घालूनियां ॥1॥ मग तो कृपासिंधु निवारी सांकडें । येर तें बापुडें काय रंके ॥ध्रु.॥ भयाचिये पोटीं दुःखाचिया रासी । शरण देवासी जातां भले ॥2॥ तुका ह्मणे नव्हे काय त्या करितां । चिंतावा तो आतां विश्वंभर ॥3॥ 2387 भोग तो न घडे संचितावांचूनि । करावें तें मनीं समाधान ॥1॥ ह्मणऊनी मनीं मानूं नये खेदु । ह्मणावा गोविंद वेळोवेळां ॥ध्रु.॥ आणिकां रुसावें न लगे बहुतां । आपुल्या संचितावांचूनियां ॥2॥ तुका ह्मणे भार घातलिया वरी । होइऩल कैवारी नारायण ॥3॥ 2388 निर्वैर व्हावें सर्वभूतांसवें । साधन बरवें हें चि एक॥1॥ तरी च अंगीकार करिल नारायण । बडबड तो सीण येणेंविण ॥ध्रु.॥ सोइरें पिशुन समान चि घटे । चित्त पर ओढे उपकारी ॥2॥ तुका ह्मणे चित्त जालिया निर्मळ । तरि च सकळ केलें होय ॥3॥ 2389 दिली चाले वाचा । क्षय मागिल्या तपाचा ॥1॥ रििद्ध सििद्ध येती घरा । त्याचा करिती पसारा ॥ध्रु.॥ मानदंभांसाटीं। पडे देवासवें तुटी ॥2॥ तुका ह्मणे मेवा । कैचा वेठीच्या नदवां॥3॥ 2390 तापल्यावांचून नव्हे अळंकार । पिटूनियां सार उरलें तें ॥1॥ मग कदाकाळीं नव्हे शुद्ध जाति । नासें शत्रु होती मित्र ते चि ॥ध्रु.॥ किळवर बरें भोगूं द्यावें भोगा । फांसिलें तें रोगा हातीं सुटे ॥2॥ तुका ह्मणे मन करावें पाठेळ । साहावे चि जाळ सिजेवरि ॥3॥ 2391 पाठेळ करितां न साहावे वारा । साहेलिया ढोरा गोणी चाले ॥1॥ आपणां आपण हे चि कसवटी । हर्षामर्ष पोटीं विरों द्यावें ॥ध्रु.॥ नवनीत तोंवरी कडकडी लोणी । निश्चळ होऊनी राहे मग ॥2॥ तुका ह्मणे जरी जग टाकी घाया । त्याच्या पडे पायां जन मग ॥3॥ 2392 काविळयासी नाहीं दया उपकार । कािळमा अंतर विटाळसें ॥1॥ तैसें कुधनाचें जिणें अमंगळ । घाणेरी वोंगळ वदे वाणी ॥ध्रु.॥ कडु भोंपऑयाचा उपचारें पाक । सेविल्या तिडीक कपाळासी ॥2॥ तुका ह्मणे विष सांडूं नेणे साप । आदरें तें पाप त्याचे ठायीं ॥3॥ 2393 लाभ खरा नये तुटी । नाहीं आडखळा भेटी ॥1॥ जाय अवघिया देशा । येथें संचलाची तैसा ॥ध्रु.॥ मग न लगे पारखी। अवघीं सकट सारखीं । तुका ह्मणे वोळे । रूपें भुलविले डोळे ॥3॥ 2394. नको आतां पुसों कांहीं । लवलाहीं उसंती ॥1॥ जाय वेगीं पंढरपुरा । तो सोयरा दीनांचा ॥ध्रु.॥ वचनाचा न करीं गोवा । रिघें देवासीं शरण ॥2॥ तुका ह्मणे कृपावंता । बहु चिंता दीनाची ॥3॥ 2395 बुिद्धहीनां जडजीवां । नको देवा उपेक्षूं ॥1॥ परिसावी हे विYाापना । आह्मां दीनां दासांची ॥ध्रु.॥ चिंतूनियां आले पाय । त्यांसी काय वंचन ॥2॥ तुका ह्मणे पुरुषोत्तमा । करीं क्षमा अपराध॥3॥ 2396 ह्मणऊनि काकुळती । येतों पुढतों पुढती । तुह्मां असे हातीं । कमळापती भांडार ॥1॥ फेडूं आलेती दरिद्र । तरी न लगे उशीर । पुरे अभयंकर । ठाया ठाव रंकाशी ॥ध्रु.॥ कोठें न घली धांव । याजसाठीं तजिली हांव । घेऊं नेदी वाव । मना केला विरोध ॥2॥ कारणांच्या गुणें । वेळ काळ तोही नेणें । तुमच्या कीर्तनें । तुका तुह्मां जागवी ॥3॥ 2397 बहु नांवें ठेविलीं स्तुतीचे आवडी । बहुत या गोडी आली रसा ॥1॥ बहु सोसें सेवन केलें बहुवस । बहु आला दिस गोमटएाचा ॥ध्रु.॥ बहुतां पुरला बहुतां उरला । बहुतांचा केला बहु नट ॥2॥ बहु तुका जाला निकट वृत्ती । बहु काकुलती येऊनियां॥3॥ 2398 येहलोकीं आह्मां वस्तीचें पेणें । उदासीन तेणें देहभावीं॥1॥ कार्यापुरतें कारण मारगीं । उलंघूनि वेगीं जावें स्थळा ॥ध्रु.॥ सोंगसंपादणी चालवितों वेव्हार । अत्यंतिक आदर नाहीं गोवा ॥2॥ तुका ह्मणे वेंच लाविला संचिता । होइल घेतां लोभ कोणां ॥3॥ 2399 रोजकीदव जमा धरुनी सकळ । खताविला काळ वरावरी ॥1॥ नाहीं होत झाडएापाडएाचें लिगाड । हुजराती ते गोड सेवा रूजू ॥ध्रु.॥ चोरासाटीं रदबदल आटा हाश । जळो जिणे दाश बहुताचें ॥2॥ सावधान तुका निर्भर मानसीं । सालझाडएापाशी गुंपों नेणे ॥3॥ 2400 त्रिविधकर्माचे वेगळाले भाव । निवडूनि ठाव दाखविला॥1॥ आलियाचा झाडा राहिल्याचा ठाव । सुख गौरव संतां अंगीं ॥ध्रु.॥ हिशेबें आलें तें सकळांसी प्रमाण । तेथें नाही आन चालों येत ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं पापपुण्य खतीं । झाडएाची हुजती हातां आली ॥3॥ 1541 3265 2006-01-22T07:42:53Z Yatin 28 Corrected the TH problem 2401 साकरेचें नाम घेतां कळे गोडी । तैसी आह्मां जोडी वैष्णवांची ॥1॥ मोक्ष गांठी असे ठेविला बांधोनी । सोस तो भजनीं आवडीचा ॥ध्रु.॥ भोजनाची चिंता माय वाहे बाळा । आह्मांसि तरी खेळावरि चित्त ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मी देहउपकारें । गाऊं निरंतर नाचों लागों ॥3॥ 2402 सुखें घेऊं जन्मांतरें । एक बरें इहलोकीं ॥1॥ पंढरीचे वारकरी । होतां थोरी जोडी हे॥ध्रु.॥ हरिदासांचा समागम। अंगीं प्रेम विसांवे ॥2॥ तुका ह्मणे हें चि मन । इच्छादान मागतसे ॥3॥ 2403 करूं जातां सन्निधान । क्षणि जन पालटे ॥1॥ आतां गोमटे ते पाय । तुझे माय विठ्ठले ॥ध्रु.॥ हें तों आलें अनुभवा । पाहावें जीवावरूनि ॥2॥ तुका ह्मणे केला त्याग । सर्वसंग ह्मणऊनि ॥3॥ 2404 क्षीर मागे तया रायतें वाढी । पाधानी गधडी ऐशा नांवें ॥1॥ समयो जाणां समयो जाणां । भलतें नाणां भलतेथें॥ध्रु.॥ अमंगळ वाणी वदवी मंगळी । अशुभ वोंगळी शोभन तें ॥2॥ तुका ह्मणे नेणें समयो ठाया ठाव । राहाडी ते वाव नरकाडी ॥3॥ 2405 विंचा पीडी नांगी । ज्याचा दोष त्याचे अंगीं ॥1॥ केला पाहिजे विचार । मन मित्र दावेदार ॥ध्रु.॥ मधुरा उत्तरीं । रांवा खेळे उरावरी ॥2॥ तुका ह्मणे रेडा । सुखें जाती ऐशा पीडा ॥3॥ 2406 तीथाअची अपेक्षा स्थळीं वाढे धर्म । जाणावें तें वर्म बहु पुण्य ॥1॥ बहु बरी ऐसी भाविकांची जोडी । काळ नाहीं घडी जात वांयां ॥ध्रु.॥ करूनी चिंतन करवावें आणिकां । तो या जाला लोकां नाव जगीं ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसे परउपकारी । त्यांच्या पायांवरी डोइऩ माझी ॥3॥ 2407 भयाची तों आह्मां चिंत्तीं । राहो खंती सकेना ॥1॥ समपिऩलों जीवें भावें । काशा भ्यावें कारणें ॥ध्रु.॥ करीन तें कवतुकें। अवघें निकें शोभेल ॥2॥ तुका ह्मणे माप भरूं । दिस सारूं कवतुकें ॥3॥ 2408 पाचारितां धावे । ऐसी ठायींची हे सवे ॥1॥ बोले करुणा वचनीं । करी कृपा लावी स्तनीं ॥ध्रु.॥ जाणे कळवळा । भावसिद्धींचा जिव्हाळा ॥2॥ तुका ह्मणे नाम । मागें मागें धांवे प्रेम॥3॥ 2409 कां जी माझे जीवीं । आळस ठेविला गोसावीं ॥1॥ येवढा घात आणीक काय । चिंतनासी अंतराय ॥ध्रु.॥ देहआत्म वंदी । केला घात कुबुद्धी ॥2॥ तुका ह्मणे मन । कळवळी वाटे सीण ॥3॥ 2410 दर्शनाचें आर्त जीवा । बहु देवा राहिलें ॥1॥ आतां जाणसी तें करीं । विश्वंभरीं काय उणें ॥ध्रु.॥ येथें जरी उरे चिंता । कोण दाता याहूनी ॥2॥ तुका ह्मणे जाणवलें । आह्मां भलें एवढेंच॥3॥ 2411 बैसों पाठमोरीं । मना वाटे तैसे करीं ॥1॥ परिं तूं जाणसीं आवडीं । बाळा बहुतांचीं परवडी ॥ध्रु.॥ आपुलाल्या इच्छा। मागों जया व्हावें जैशा ॥2॥ तुका ह्मणे आइऩ । नव्हसी उदास विठाइऩ ॥3॥ 2412 विश्वंभरा वोळे । बहुत हात कान डोळे ॥1॥ जेथें असे तेथें देखे । मागितलें तें आइके ॥ध्रु.॥ जें जें वाटे गोड । तैसें पुरवितो कोड ॥2॥ तुका ह्मणे भेटी । कांहीं पडों नेदी तुटी ॥3॥ 2413 दाटे कंठ लागे डोिळयां पाझर । गुणाची अपार वृिष्ट वरी ॥1॥ तेणें सुखें छंदें घेइऩन सोंहळा । होऊनि निराळा पापपुण्यां॥ध्रु.॥ तुझ्या मोहें पडो मागील विसर । आलापें सुस्वर करिन कंठ ॥2॥ तुका ह्मणे येथें पाहिजे सौरस । तुह्मांविण रस गोड नव्हे॥3॥ 2414 पसरूनि राहिलों बाहो । सोयी अहो तुमचिये ॥1॥ आतां यावें लागवेगें । पांडुरंगे धांवत ॥ध्रु.॥ बैसायाची इच्छा कडे। चाली खडे रुपताती ॥2॥ तुका ह्मणे कृपाळुवा । करीन सेवा लागली ॥3॥ 2415 आह्मी जालों एकविध । सुद्या सुदें असावें ॥1॥ यावरी तुमचा मोळा । तो गोपाळा अकळ ॥ध्रु.॥ घेतलें तें उसणें द्यावें । कांहीं भावें विशेषें ॥2॥ तुका ह्मणे क्रियानष्ट । तरी कष्ट घेतसां ॥3॥ 2416 आह्मी आर्तभूत जिवीं । तुह्मी गोसावी तों उदास॥1॥ वादावाद समर्थाशीं । काशानशीं करावा ॥ध्रु.॥ आह्मी मरों वेरझारीं। स्वामी घरीं बैसले ॥2॥ तुका ह्मणे करितां वाद । कांहीं भेद कळेना॥3॥ 2417 पुसावें तें ठाइऩ आपुल्या आपण । अहंकारा शून्य घालूनियां ॥1॥ येर वाग्जाळ मायेचा अहंकार । वचनाशीं थार अYाान तें ॥ध्रु.॥ फळ तें चि बीज बीज तें ची फळ । उपनांवें मूळ न पालटे ॥2॥ तुका ह्मणे अवघे गव्हांचे प्रकार । सोनें अलंकार मिथ्या नांव ॥3॥ 2418 माझी आतां सत्ता आहे । तुह्मां पायां हे वरती ॥1॥ एकाविण नेणें दुजा । पंढरिराजा सर्वांगें ॥ध्रु.॥ पुरवावी केली आळी । जे जे काळीं मागण तें ॥2॥ तुका ह्मणे सुटसी कैसा । धरूनि दिशा राहिलों ॥3॥ 2419 फावलें तुह्मां मागें । नवतों लागें पावलों ॥1॥ आलों आतां उभा राहें । जवळी पाहें सन्मुख ॥ध्रु.॥ घरीं होती गोवी जाली । कामें बोली न घडे चि ॥2॥ तुका ह्मणे धडफुडा । जालों झाडा देइप देवा ॥3॥ 2420 आतां नये बोलों अव्हेराची मात । बाळावरि चित्त असों द्यावें ॥1॥ तुज कां सांगणें लागे हा प्रकार । परि हें उत्तर आवडीचें ॥ध्रु.॥ न वंचीं वो कांहीं एकही प्रकार । आपणां अंतर नका मज ॥2॥ तुका ह्मणे मोहो राखावा सतंत । नये पाहों अंत पांडुरंगा ॥3॥ 2421 करूनि राहों जरी आत्मा चि प्रमाण । निश्चळ नव्हे मन काय करूं ॥1॥ जेवलिया विण काशाचे ढेंकर । शब्दाचे प्रकार शब्द चि ते ॥ध्रु.॥ पुरे पुरे आतां तुमचें ब्रह्मYाान । आह्मासी चरण न सोडणें ॥2॥ विरोधें विरोध वाढे पुढतोपुढती । वासनेचे हातीं गर्भवास ॥3॥ सांडीमांडीअंगीं वसे पुण्यपाप । बंधन संकल्प या चि नांवें ॥4॥ तुका ह्मणे नाहीं मुHता मोकळी । ऐसा कोण बळी निरसी देह ॥5॥ 2422 तुमचे स्तुतियोग्य कोटें माझी वाणी । मस्तक चरणीं ठेवीतसें ॥1॥ भिHभाग्य तरी नेदीं तुळसीदळ । जोडूनि अंजुळ उभा असें ॥ध्रु.॥ कैचें भाग्य ऐसें पाविजे संनिध । नेणें पाळूं विध करुणा भाकीं ॥2॥ संतांचे सेवटीं उिच्छष्टाची आस । करूनियां वास पाहातसें ॥3॥ करीं इच्छा मज ह्मणोत आपुलें । एखादिया बोलें निमित्याच्या ॥4॥ तुका ह्मणे शरण आलों हें साधन । करितों चिंतन रात्रदिवस ॥5॥ 2423 सर्वविशीं आह्मीं हे चि जोडी केली । स्वीमीची साधिली चरणसेवा ॥1॥ पाहिलें चि नाहीं मागें परतोनी । जिंकिला तो क्षणीं क्षण काळ ॥ध्रु.॥ नाहीं पडों दिला विचाराचा गोवा । नाहीं पाठी हेवा येऊं दिला ॥2॥ केला लाग वेगीं अवघी चि तांतडी । भावना ते कुडी दुराविली ॥3॥ कोठें मग ऐसें होतें सावकास । जळो तया आस वेव्हाराची ॥4॥ तुका ह्मणे लाभ घेतला पालवीं। आतां नाहीं गोवी कशाची ही ॥5॥ 2424 येणें मुखें तुझे वणाअ गुण नाम । तें चि मज प्रेम देइप देवा ॥1॥ डोळे भरूनियां पाहें तुझें मुख । तें चि मज सुख देइप देवा ॥ध्रु.॥ कान भरोनियां ऐकें तुझी कीर्ती । ते मज विश्रांती देइऩ देवा ॥2॥ वाहें रंगीं टाळी नाचेन उदास । हें देइप हातांस पायां बळ॥3॥ तुका ह्मणे माझा सकळ देहभाव । आणीक नको ठाव चिंतूं यासी ॥4॥ 2425 तूं माझा मायबाप सकळ वित्त गोत । तूं चि माझें हित करिता देवा ॥1॥ तूं चि माझा देव तूं चि माझा जीव । तूं चि माझा भाव पांडुरंगा ॥ध्रु.॥ तूं चि माझा आचार तूंचि माझा विचार। तूं चि सर्व भार चालविसी ॥2॥ सर्व भावें मज तूं होसी प्रमाण । ऐसी तुझी आण वाहातुसें ॥3॥ तुका ह्मणे तुज विकला जीवभाव। कळे तो उपाव करीं आतां ॥4॥ 2426 वारंवार तुज द्यावया आठव । ऐक तो भाव माझा कैसा॥1॥ गेले मग नये फिरोन दिवस । पुडिलांची आस गणित नाहीं ॥ध्रु.॥ गुणां अवगुणांचे पडती आघात । तेणें होय चित्त कासावीस ॥2॥ कांहीं एक तुझा न देखों आधार । ह्मणऊनी धीर नाहीं जीवा ॥3॥ तुका ह्मणे तूं ब्रह्मांडाचा जीव । तरी कां आह्मी कींव भाकीतसों ॥4॥ 2427 असोत हे तुझे प्रकार सकळ । काय खळखळ करावी हे ॥1॥ आमुचें स्वहित जाणतसों आह्मी । तुझें वर्म नामीं आहे तुझ्या ॥ध्रु.॥ विचारितां आयुष्य जातें वांयांविण । रोज जन्मा गोवण पडतसे ॥2॥ राहेन मी तुझे पाय आठवूनी । आणीक तें मनीं येऊं नेदीं ॥3॥ तुका ह्मणे येथें येसी अनायासें । थोर तुज पिसें कीर्तनाचें ॥4॥ 2428 विष्णुदासां भोग । जरी आह्मां पीडी रोग ॥1॥ तरि हें दिसे लाजिरवाणें । काय तुह्मांसी सांगणें ॥ध्रु.॥ आह्मां काळें खावें । बोलिलें तें वांयां जावें ॥2॥ तुका ह्मणे दास । आह्मी भोगूं गर्भवास ॥3॥ 2429 भावें गावें गीत । शुद्ध करूनियां चित्त ॥1॥ तुज व्हावा आहे देव । तरि हा सुलभ उपाव ॥ध्रु.॥ आणिकांचे कानीं । गुण दोष मना नाणीं ॥2॥ मस्तक ठेंगणा । करी संतांच्या चरणा॥3॥ वेचीं तें वचन । जेणें राहे समाधान ॥4॥ तुका ह्मणे फार । थोडा तरी पर उपकार ॥5॥ 2430 वचन तें नाहीं तोडीत शरीरा । भेदत अंतरा वज्रा- ऐसें ॥1॥ कांहीं न सहावें काशा करणें । संदेह निधान देह बळी॥ध्रु.॥ नाहीं शब्द मुखीं लागत तिखट । नाहीं जड होत पोट तेणें ॥2॥ तुका ह्मणे जरी गिळे अहंकार । तरी वसे घर नारायण॥3॥ 2431 नव्हो आतां जीवीं कपटवसती । मग काकुळती कोणा यावें ॥1॥ सत्याचिये मापें गांठीं नये नाड । आदि अंत गोड नारायण ॥ध्रु.॥ चोखटिया नाहीं विटाळाचा आघात । साच ते साचांत सांचा पडे ॥2॥ विचारिली वाट उसंत सीतळ । बुद्धीपुढें बळ तृणतुल्य ॥3॥ आहाराच्या घासें पचोनियां जिरे । वासना ही उरे उर्वरीत ॥4॥ तुका ह्मणे ताळा घालावा वचनीं । तूं माझी जननी पांडुरंगे ॥5॥ 2432 नव्हती हीं माझीं जायाचीं भूषणें । असे नारायणें उचित केलें ॥1॥ शब्दाच्या वोवोनी रत्नाचिया माळा । मुळींच जिव्हाळा झरवणी ॥ध्रु.॥ अर्थांतरीं असे अनुभवसेवन । परिपाकीं मन साक्ष येथें ॥2॥ तुका ह्मणे मज सरतें परतें । हें नाहीं अनंतें उरों दिलें ॥3॥ 2433 सहज लीळा मी साक्षी याचा । नये वंचूं वाचा ऐसें जालें ॥1॥ उपक्रमें वदे निशब्दाची वाणी । जे कोठें बंधनीं गुंपों नेणें ॥ध्रु.॥ तम नासी परि वेव्हारा वेगळा । रविप्रभाकळा वर्ते जन॥2॥ तुका ह्मणे येथें गेला अतिशय । आतां पुन्हा नये तोंड दावूं ॥3॥ 2434 बोलाल या आतां आपुल्यापुरतें । मज या अनंतें गोवियेलें ॥1॥ झाडिला न सोडी हातींचा पालव । वेधी वेधें जीव वेधियेला ॥ध्रु.॥ तुमचे ते शब्द कोरडिया गोष्टी । मज सवें मिठी अंगसंगें ॥2॥ तुका ह्मणे तुह्मां होइऩल हे परी । अनुभव वरी येइऩल मग ॥3॥ 2435 जैशा तुह्मी दुरी आहां । तैशा राहा अंतरें ॥1॥ नका येऊं देऊं आळ । अंगीं गोपाळ जडलासे ॥ध्रु.॥ अवघा हा चि राखा काळ । विक्राळ चि भोंवता ॥2॥ तुका ह्मणे मज ऐशा । होतां पिशा जगनिंद्य ॥3॥ 2436 सतीचें तें घेतां वाण । बहु कठीण परिणामीं ॥1॥ जिवासाटीं गौरव वाढे । आहाच जोडे तें नव्हे ॥ध्रु.॥ जरि होय उघडी दृिष्ट । तरि गोष्टी युद्धाच्या ॥2॥ तुका ह्मणे अंगा येतां । तरी सत्ता धैर्याची ॥3॥ 2437 आडवा तो उभा । असे दाटोनियां प्रभा ॥1॥ देव नाहीं एकविध । एक भाव असे शुद्ध ॥ध्रु.॥ भेदाभेद आटी । नाहीं फार कोठें तुटी ॥2॥ तुका ह्मणे गोवा । उगवा वेव्हाराचा हेवा॥3॥ 2438 एका बोटाची निशाणी । परीपाख नाहीं मनीं ॥1॥ तरिं तें संपादिलें सोंग । कारणावांचूनियां वेंग ॥ध्रु.॥ वैष्णवांचा धर्म। जग विष्णु नेणे वर्म ॥2॥ अतिशयें पाप । तुका सत्य करी माप ॥3॥ 2439 सत्यत्वेंशीं घेणें भHीचा अनुभव । स्वामीचा गौरव इच्छीतसें ॥1॥ मग तें अवीट न भंगे साचारें । पावलें विस्तारें फिरों नेणे ॥ध्रु.॥ वाणी वदे त्याचा कोणांसी विश्वास । अभयें करें दास सत्य तइप ॥2॥ तुका ह्मणे आधीं न करीं तांतडी । पायीं जाली जोडी तेणें शुद्ध ॥3॥ 2440 सर्वात्मकपण । माझें हिरोनि नेतो कोण ॥1॥ मनीं भHीची आवडी । हेवा व्हावी ऐशी जोडी ॥ध्रु.॥ घेइऩन जन्मांतरें। हें चि करावया खरें ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । ॠणी करूनि ठेवूं सेवा॥3॥ 2441 आणितां त्या गती । हंस काउळे न होती ॥1॥ सांडा सांडा रे मठारे । येथें गांठीसवें धुरें ॥ध्रु.॥ नाकेंविण मोती । उभ्या बाजारें फजिती ॥2॥ हुकुमदाज तुका । येथें कोणी काुंफ्दों नका ॥3॥ 2442 ढेंकणासी बाज गड । उतरचढ केवढी ॥1॥ होता तैसा कळों भाव । आला वाव अंतरींचा ॥ध्रु.॥ बोरामध्यें वसे अळी। अठोळीच भोंवती ॥2॥ पोटासाटीं वेंची चणे । राजा ह्मणे तोंडें मी ॥3॥ बेडकानें चिखल खावा । काय ठावा सागर ॥4॥ तुका ह्मणे ऐसें आहे । काय पाहे त्यांत तें ॥5॥ 2443 धांव धांव गरुडध्वजा । आह्मां अनाथांच्या काजा॥1॥ बहु जालों कासावीस । ह्मणोनि पाहें तुझी वास ॥ध्रु.॥ पाहें पाहें त्या मारगें । कोणी येतें माझ्या लागें ॥2॥ असोनियां ऐसा । तुज सारिखा कोंवसा ॥3॥ न लवावा उशीर । नेणों कां हा केला धीर॥4॥ तुका ह्मणे चाली । नको चालूं धांव घालीं ॥5॥ 2444 पांडुरंगे पांडुरंगे । माझे गंगे माउलिये ॥1॥ पान्हां घाली प्रेमधारा । पूर क्षीरा लोटों दे ॥ध्रु.॥ अंगें अंग मेळउनी । करीं धणी फेडाया ॥2॥ तुका ह्मणे घेइन उडएा । सांडिन कुडएा भावना॥3॥ 2445 गजइंद्र पशु आप्तें मोकलिला । तो तुज स्मरला पांडुरंगा ॥1॥ त्यासाठीं गरुड सांडुनि धांवसी । माया झळंबेसी दिनानाथा ॥ध्रु.॥ धेनु वत्सावरी झेंप घाली जैसी । तैसें गजेंद्रासी सोडविलें ॥2॥ तुका ह्मणे ब्रीद बांधलें यासाठीं । भHांसी संकटीं रक्षावया ॥3॥ 2446 चारी वेद जयासाटीं । त्याचें नाम धरा कंठीं ॥1॥ न करीं आणीक साधनें । कष्टसी कां वांयांविण ॥ध्रु.॥ अठरा पुराणांचे पोटीं । नामाविण नाहीं गोठी ॥2॥ गीता जेणें उपदेशिली। ते ही विटेवरी माउली ॥3॥ तुका ह्मणे सार धरीं । वाचे हरिनाम उच्चारीं ॥4॥ 2447 पाहातां ठायाठाव । जातो अंतरोनि देव ॥1॥ नये वाटों गुणदोषीं । मना जतन येविशीं ॥ध्रु.॥ त्रिविधदेह परिचारा । जनीं जनादऩन खरा ॥2॥ तुका ह्मणे धीरें- । विण कैसें होतें बरें॥3॥ 2448 नामसंकीर्तन साधन पैं सोपें । जळतील पापें जन्मांतरें॥1॥ न लगे सायास जावें वनांतरा । सुखें येतो घरा नारायण ॥ध्रु.॥ ठायींच बैसोनि करा एकचित्त । आवडी अनंत आळवावा ॥2॥ रामकृष्णहरिविठ्ठलकेशवा । मंत्र हा जपावा सर्वकाळ॥3॥ याहूनि आणीक नाहीं पैं साधन । वाहातसें आण विठोबाची ॥4॥ तुका ह्मणे सोपें आहे सर्वांहूनि । शाहाणा तो धणी घेतो येथें ॥5॥ 2449 भाविकांचें काज अंगें देव करी । काढी धर्माघरीं उिच्छष्ट तें ॥1॥ उिच्छष्ट तीं फळें खाय भिल्लटीचीं । आवडी तयांची मोठी देवा ॥ध्रु.॥ काय देवा घरीं न मिळेची अन्न । मागे भाजीपान द्रौपदीसी ॥2॥ अर्जुनाचीं घोडीं धुतलीं अनंतें । संकटें बहुतें निवारिलीं ॥3॥ तुका ह्मणे ऐसीं आवडती लडिवाळें । जाणीवेचें काळें तोंड देवा ॥4॥ 2450 सांवळें रूपडें चोरटें चित्ताचें । उभें पंढरीचे विटेवरी॥1॥ डोिळयांची धणी पाहातां न पुरे । तया लागीं झुरे मन माझें ॥ध्रु.॥ आन गोड कांहीं न लगे संसारीं । राहिले अंतरीं पाय तुझे॥2॥ प्राण रिघों पाहे कुडी हे सांडुनी । श्रीमुख नयनीं न देखतां ॥3॥ चित्त मोहियेलें नंदाच्या नंदनें । तुका ह्मणे येणें गरुडध्वजें ॥4॥ 2451 ऐका ऐका भाविकजन । कोण कोण व्हाल ते ॥1॥ ताकिकांर्चा टाका संग । पांडुरंग स्मरा हो ॥ध्रु.॥ नका शोधूं मतांतरें। नुमगे खरें बुडाल ॥2॥ कलिमध्यें दास तुका । जातो लोकां सांगत ॥3॥ 2452 आपुलिया आंगें तोडी मायाजाळ । ऐसें नाहीं बळ कोणापाशीं ॥1॥ रांडापोरें त्याग करी कुटुंबाचा । नावरे हे वाचा आणि मन ॥ध्रु.॥ हर्षामर्ष जों हे नाहीं जों जिराले । तोंवरि हे केले चार त्यांनीं ॥2॥ मुH जालों ऐसें बोलों जाये मुखें । तुका ह्मणे दुःखें बांधला तो ॥3॥ 2453 आलिया अतीता ह्मणतसां पुढारें । आपुलें रोकडें सkव जाय ॥1॥ काय त्याचा भार घेऊनि मस्तकीं । हीनकर्मी लोकीं ह्मणावया ॥ध्रु.॥ दारीं हाका कैसें करवतें भोजन । रुची तरि अन्न कैसें देतें ॥2॥ तुका ह्मणे ध्वज उभारिला कर । ते शिH उदार काय जाली ॥3॥ 2454 जेथें लIमीचा वास । गंगा आली पापा नास ॥1॥ तें म्यां हृदयीं धरिलें । तापें हरण पाउलें ॥ध्रु.॥ सेवा केली संतजनीं। सुखें राहिले लपोनि ॥2॥ तुका ह्मणे वांकी । भाट जाली तिहीं लोकीं ॥3॥ 2455 रूपीं जडले लोचन । पायीं िस्थरावलें मन ॥1॥ देहभाव हरपला । तुज पाहातां विठ्ठला ॥ध्रु.॥ कळों नये सुखदुःख। तान हरपली भूक ॥2॥ तुका ह्मणे नव्हे परती । तुझ्या दर्शनें मागुती ॥3॥ 2456 जाणतें लेकरूं । माता लागे दूर धरूं ॥1॥ तैसें न करीं कृपावंते । पांडुरंगे माझे माते ॥ध्रु.॥ नाहीं मुHाफळा । भेटी मागुती त्या जळा ॥2॥ तुका ह्मणे लोणी । ताक सांडी निवडूनि॥3॥ 2457 तुजविण कोणां । शरण जाऊं नारायणा ॥1॥ ऐसा न देखें मी कोणी । तुजा तिहीं त्रिभुवनीं ॥ध्रु.॥ पाहिलीं पुराणें । धांडोिळलीं दरुषणें ॥2॥ तुका ह्मणे ठायीं । जडून ठेलों तुझ्या पायीं ॥3॥ 2458 ऐसें भाग्य कइप लाहाता होइऩन । अवघें देखें जन ब्रह्मरूप ॥1॥ मग तया सुखा अंत नाहीं पार । आनंदें सागर हेलावती ॥ध्रु.॥ शांति क्षमा दया मूतिऩमंत अंगीं । परावृत्त संगीं कामादिकां ॥2॥ विवेकासहित वैराग्याचें बळ । धग्धगितोज्ज्वाळ अिग्न जैसा ॥3॥ भिH नवविधा भावशुद्ध बरी । अळंकारावरी मुगुटमणि ॥4॥ तुका ह्मणे माझी पुरवी वासना । कोण नारायणा तुजविण ॥5॥ 2459 कासया करावे तपाचे डोंगर । आणीक अपार दुःखरासी॥1॥ कासया फिरावे अनेक ते देश । दावितील आस पुढें लाभ ॥ध्रु.॥ कासया पुजावीं अनेक दैवतें । पोटभरे तेथें लाभ नाहीं ॥2॥ कासया करावे मुHीचे सायास । मिळे पंढरीस फुका साटीं ॥3॥ तुका ह्मणे करीं कीर्तन पसारा । लाभ येइऩल घरा पाहिजे तो ॥4॥ 2460 वैष्णवमुनिविप्रांचा सन्मान । करावा आपण घेऊं नये ॥1॥ प्रभु जाला तरी संसाराचा दास । विहित तयासी यांची सेवा ॥2॥ तुका ह्मणे हे आशीर्वादें बळी । जाइऩल तो छळी नरकायासीं ॥3॥ 2461 देव वसे चित्तीं । त्याची घडावी संगती ॥1॥ ऐसें आवडतें मना । देवा पुरवावी वासना ॥ध्रु.॥ हरिजनासी भेटी । नहो अंगसंगें तुटी ॥2॥ तुका ह्मणे जिणें । भलें संतसंघष्टणें ॥3॥ 2462 भाग सीण गेला । माझा सकळ विठ्ठला ॥1॥ तुझा ह्मणवितों दास । केली उिच्छष्टाची आस ॥ध्रु.॥ राहिली तळमळ । तइप पासोनी सकळ ॥2॥ तुका ह्मणे धालें । पोट ऐसें कळों आलें॥3॥ 2463 रायाचें सेवक । सेवटीचें पीडी रंक ॥1॥ हा तों हिणाव कवणा । कां हो नेणां नारायणा ॥ध्रु.॥ परिसेंसी भेटी । नव्हे लोहोपणा तुटी ॥2॥ तुझें नाम कंठीं । तुक्या काळासवें भेटी॥3॥ 2464 सुखरूप ऐसें कोण दुजें सांगा । माझ्या पांडुरंगा सारिकें तें ॥1॥ न लगे हिंडणें मुंडणें ते कांहीं । साधनाची नाहीं आटाआटी ॥ध्रु.॥ चंद्रभागे स्नान विध तो हरिकथा । समाधान चित्ता सर्वकाळ ॥2॥ तुका ह्मणे काला वैकुंठीं दुर्लभ । विशेष तो लाभ संतसंग ॥3॥ 2465 नसतां अधिकार उपदेशासी बळत्कार । तरि ते केले हो चार माकडा आणि गारूडी ॥1॥ धन धान्य राज्य बोल वृथा रंजवणें फोल । नाहीं तेथें ओल बीज वेची मूर्ख तो ॥ध्रु.॥ नये बांधों गांठी पदरा आण ऐसी तुटी । असोन कसोटी शिष्टाचारअनुभव॥2॥ उपदेसी तुका मेघ वृष्टीनें आइका । संकल्पासी धोका सहज तें उत्तम ॥3॥ 2466 घालुनियां मापीं । देवभH बैसले जपीं ॥1॥ तैसी होते सांडउलंडी । निजनिजांची मुडी ॥ध्रु.॥ अमुपीं उखतें । आपण वोस आपण यातें ॥2॥ देव आतां जाला । उगवे संकोच वहिला॥3॥ अखंड नेलें वेठी । भार सत्याविण गांठी ॥4॥ आडकिला झोंपा । रिता किळवरचा खोंपा ॥5॥ गोदातीरीं आड । करिते करविते द्वाड॥6॥ तुका ह्मणे बळें । उपदेशाचें तोंड काळें ॥7॥ 2467 उंबरांतील कीटका । हें चि ब्रह्मांड ऐसें लेखा ॥1॥ ऐसीं उंबरें किती झाडीं । ऐशीं झाडें किती नवखडीं ॥ध्रु.॥ हें चि ब्रह्मांड आह्मांसी । ऐसीं अगणित अंडें कैसीं ॥2॥ विराटाचे अंगी तैसे । मोजूं जातां अगणित केंश ॥3॥ ऐशा विराटाच्या कोटी । सांटवल्या ज्याच्या पोटीं ॥4॥ तो हा नंदाचा बाळमुकुंद । तान्हा ह्मणवी परमानंद ॥5॥ ऐशी अगम्य इऩश्वरी लीळा । ब्रह्मानंदीं गम्य तुक्याला ॥6॥ 2468 ब्रह्मYाान तरी एके दिवसीं कळे । तात्काळ हा गळे अभिमान ॥1॥ अभिमान लागे शुकाचिये पाठी । व्यासें उपराटी दृष्टी केली ॥ध्रु.॥ जनकभेटीसी पाठविला तेणें । अभिमान नाणें खोटें केलें ॥2॥ खोटें करूनियां लाविला अभ्यासीं । मेरुशिखरासी शुक गेला ॥3॥ जाऊनियां तेणें साधिली समाधी । तुका ह्मणे तधीं होतों आह्मी ॥4॥ 2469 सहज पावतां भगवंतीं परि हीं विकल्पें परतीं । फुकाची हे चित्तीं वाठवण कां न धरिती ॥1॥ हरि व्यापक सर्वगत हें तंव मुख्यत्वें वेदांत । चिंतनासी चित्त असों द्यावें सावध ॥ध्रु.॥ विरजाहोम या चि नांवें देह नव्हे मी जाणावें । मग कां जी यावें वरी लागे संकल्पा ॥2॥ कामक्रोधे देह मिळण स्वाहाकारीं कैंचें पुण्य । मंत्रीं पूजियेला यYा मनमुंडण नव्हे चि ॥3॥ अनन्यभHीचे उपाय ते या विठोबाचे पाय । ध्याइल तो काय जाणे चुकों मारग ॥4॥ आतां सांगे तुका एक तुह्मी चुकों नका । सांडीमांडी धोका शरण रिघतां गोमटें ॥5॥ 2470 आह्मीं जाणावें तें काइऩ तुझें वर्म कोणे ठायीं । अंतपार नाहीं ऐसें श्रुति बोलती ॥1॥ होइप मज तैसा मज तैसा साना सकुमार रुषीकेशा । पुरवीं माझी आशा भुजा चारी दाखवीं॥ध्रु.॥ खालता सप्त ही पाताळा वरता स्वर्गाहूनि ढिसाळा । तो मी मस्यक डोळां कैसा पाहों आपला ॥2॥ मज असे हा भरवसा पढीयें वोसी तयां तैसा । पंढरीनिवासा तुका ह्मणे गा विठोबा ॥3॥ 2471 वृक्ष वल्ली आह्मां सोयरीं वनचरें । पक्षी ही सुस्वरें आळविती ॥1॥ येणें सुखें रुचे एकांताचा वास । नाहीं गुण दोष अंगा येत ॥ध्रु.॥ आकाश मंडप पृथुवी आसन । रमे तेथें मन क्रीडा करी ॥2॥ कंथाकुमंडलु देहउपचारा । जाणवितो वारा अवश्वरु॥3॥ हरिकथा भोजन परवडी विस्तार । करोनि प्रकार सेवूं रुची ॥4॥ तुका ह्मणे होय मनासी संवाद । आपुला चि वाद आपणांसी ॥5॥ 2472 अनंत ब्रह्मांडें । एके रोमीं ऐसें धेंडें ॥1॥ तो या गौिळयांचे घरीं । उंबरा चढतां टेंका धरी ॥ध्रु.॥ मारी दैत्य गाडे । ज्यांचे पुराणीं पवाडे ॥2॥ तुका ह्मणे कळा । अंगीं जयाच्या सकळा ॥3॥ 2473 सावधान ऐसें काय तें विचारा । आले हो संसारा सकळ ही ॥1॥ अंतीं समयाचा करणें विचार । वेचती सादर घटिका पळें ॥ध्रु.॥ मंगळ हें नोहे कन्यापुत्रादिक । राहिला लौकिक अंतरपाट ॥2॥ तुका ह्मणे देव अंतरला दुरी । डोिळया अंधारी पडलीसे ॥3॥ 2474 लवण मेळवितां जळें । काय उरलें निराळें ॥1॥ तैसा समरस जालों । तुजमाजी हरपलों ॥ध्रु.॥ अिग्नकर्पुराच्या मेळीं । काय उरली काजळी ॥2॥ तुका ह्मणे होती । तुझी माझी एक ज्योती ॥3॥ 2475 सुख नाहीं कोठें आलिया संसारीं । वांया हांवभरी होऊं नका ॥1॥ दुःखबांदवडी आहे हा संसार । सुखाचा विचार नाहीं कोठें ॥ध्रु.॥ चवदा कल्पेंवरी आयुष्य जयाला । परी तो राहिला ताटीखालीं ॥2॥ तुका ह्मणे वेगीं जाय सुटोनियां । धरूनि हृदयामाजी हरि ॥3॥ 2476 तुज करितां होय ऐसें कांहीं नाहीं । डोंगराची राइऩ रंक राणा ॥1॥ अशुभाचें शुभ करितां तुज कांही । अवघड नाहीं पांडुरंगा ॥ध्रु.॥ सोळा सहजर नारी ब्रह्मचारी कैसा । निराहारी दुर्वासा नवल नव्हे ॥2॥ पंचभ्रतार द्रौपदी सती । करितां पितृशांती पुण्य धर्मा ॥3॥ दशरथा पातकें ब्रह्महत्ये ऐसीं । नवल त्याचे कुशीं जन्म तुझा ॥4॥ मुनेश्वरा नाहीं दोष अनुमात्र । भांडवितां सुत्र वध होती ॥5॥ तुका ह्मणे माझे दोष ते कायी । सरता तुझा पायीं जालों देवा ॥6॥ पाळणा 2477 जननिया बाळका रे घातलें पाळणा । पंचतkवीं जडियेल्या वारतिया चहूं कोणा । अखंड जडियेल्या तया ढाळ अंगणा । वैखरी धरूनि हातीं भाव दावी खेळणा ॥1॥ निजीं रे निजीं आतां । ह्मणोनि परिये दे माता । खेळतां कष्टलासी बाळा तूं रे नेणतां । निजीं रे निजीं आतां ॥ध्रु.॥ खेळतां बाहेरि रे मुला लोकांच्या सवें । बागुल काळतोंडा नाहीं नेतो तें ठावें । खेळतां दुिश्चत्ता रे देखोनि तें न्यावें । ह्मणोनि सांगें तुज शीघ्र वचन पाळावें॥2॥ संचित मागें तुज शुद्ध होतें सांगाती । तेणें तुज वांचविलें वेरझारिया हातीं । आणीक नेली मागें काय जाणों तीं किती । आलासि येथवरि थोरपुण्यें बहुतीं ॥3॥ खेळतां शुक देवा तो रे लागला पाठीं । लपाला वरुषें बारा तिये मातेचे पोटीं । रिघतां बाहेरि रे पळे घेऊनि कासोटी । ते चि परी जाली स्वामी भेणें रिघें कपाटीं ॥4॥ खेळतां चक्रवर्ती जनका लागला धाक । पडिला अग्नीमाजी पाव जळत एक। भरलासे कांप अंगीं सुख नाठवें दुःख। आप पर तें ही नाहीं देहभाव सकिळक ॥5॥ सिभ्रीया चक्रवर्ती कव पडिली अवचिती । धीट तो न भे तया मास कापिलें हातीं । टाकिलें तयावरी खुणें गोविला अंतीं । पावला मायबाप हिरोन घेतला हातीं ॥6॥ बांधलें अजामेळा वेश्यागणीका कैसी । मारिली हाक धाकें कळलें मायबापासी। घातली धांव नेटें वेगीं पावला त्यासी । हिरोनि नेलीं दोघें आपणयां तीं पासी ॥7॥ धरूनी आठवू रे बाळा राहें निश्चळ । खेळतां दुिश्चता रे नको जाऊं बरळ। टोंकताहे तुजलागीं दिवस लेखूनी काळ । मग नेदी आठवूं रे नेत्रीं घालीं पडळ ॥8॥ ऐसी तीं कृपावंतें बाळा मोहिलें चित्त । सुस्वरें कंठ गाय मधुर आणि संगीत । तेणें तें चि चित्त राहे होऊनियां निवांत । पावती तुका ह्मणे नाहीं विश्वास ते घात ॥9॥ ॥1॥ 2478 उभ्या बाजारांत कथा । हे तों नावडे पंढरिनाथा॥1॥ अवघें पोटासाटीं ढोंग । तेथें कैंचा पांडुरंग ॥ध्रु.॥ लावी अनुसंधान। कांहीं देइऩल ह्मणऊन ॥2॥ काय केलें रांडलेंका । तुला राजी नाहीं तुका ॥3॥ 2479 असोत लोकांचे बोल शिरावरी । माझी मज बरी विठाबाइऩ ॥1॥ आपंगिलें मज आहे ते कृपाळु । बहुत कनवाळु अंतरींची ॥ध्रु.॥ वेदशास्त्रें जिसी वणिऩती पुराणें । तिचें मी पोसणें लडिवाळ ॥2॥ जिचें नाम कामधेनु कल्पतरू । तिचें मी लेंकरूं तुका ह्मणे ॥3॥ 2480 वाराणसी गया पाहिली द्वारका । परी नये तुका पंढरीच्या ॥1॥ पंढरीसी नाहीं कोणा अभिमान । पायां पडे जन एकमेका ॥2॥ तुका ह्मणे जाय एकवेळ पंढरी । तयाचिये घरीं यम न ये ॥3॥ 2481 सांडुनियां सर्व लौकिकाची लाज । आळवा यदुराज भिHभावें ॥1॥ पाहूनियां झाडें वरबडूनि पाला । खाऊनि विठ्ठला आळवावें ॥ध्रु.॥ वेंचूनियां चिंध्या भरूनियां धागा । गुंडाळूनि ढुंगा आळवावें ॥2॥ तुका म्हणे ऐसें मांडिल्या निर्वाण । तया नारायण उपेक्षीना ॥3॥ 2482 दहएांचिया अंगीं निघे ताक लोणी । एका मोलें दोन्ही मागों नये ॥1॥ आकाशाचे पोटीं चंद्र तारांगणें । दोहींशी समान पाहों नये ॥ध्रु.॥ पृथ्वीचा पोटीं हिरा गारगोटी । दोहोंसी समसाटी करूं नये ॥2॥ तुका ह्मणे तैसे संत आणि जन । दोहींसी समान भजूं नये ॥3॥ 2483 तेरा दिवस जाले निश्चक्र करितां । न पवसी अनंता मायबापा ॥1॥ पाषाणांची खोळ घेउनि बैसलासी । काय हृषीकेशी जालें तुज ॥ध्रु.॥ तुजवरी आतां प्राण मी तजीन । हत्या मी घालीन पांडुरंगा ॥2॥ फार विठाबाइऩ धरिली तुझी आस । करीन जीवा नास पांडुरंगा ॥3॥ तुका ह्मणे आतां मांडिलें निर्वाण । प्राण हा सांडीन तुजवरी ॥4॥ 2484 लोक फार वाखा अमंगळ जाला । त्याचा त्याग केला पांडुरंगा ॥1॥ विषयां वंचलों मीपणा मुकलों । शरण तुज आलों पांडुरंगा ॥ध्रु.॥ घर दार अवघीं तजिलीं नारायणा । जीवींच्या जीवना पांडुरंगा ॥2॥ तुका ह्मणे पडिलों पुंडलिकापाशीं । धांव हृषीकेशी आिंळगीं मज ॥3॥ 2485 इंिद्रयांचीं दिनें । आह्मी केलों नारायणें ॥1॥ ह्मणऊनि ऐसें सोसीं । काय सांगों कोणांपाशी ॥ध्रु.॥ नाहीं अंगीं बळ । त्याग करींसा सकळ ॥2॥ तुका ह्मणे मोटें । प्रारब्ध होतें खोटें ॥3॥ 2486 हातीं धरूं जावें । तेणें परतें चि व्हावें ॥1॥ ऐसा कां हो आला वांटा । हीन भाग्याचा करंटा ॥ध्रु.॥ देव ना संसार । दोहीं ठायीं नाहीं थार ॥2॥ तुका ह्मणे पीक । भूमि न दे न मिळे भीक ॥3॥ 2487 मोलें घातलें रडाया । नाहीं असुं आणि माया ॥1॥ तैसा भिHवाद काय । रंगबेगडीचा न्याय ॥ध्रु.॥ वेठी धरिल्या दावी भाव । मागें पळायाचा पाव ॥2॥ काजव्याच्या ज्योती । तुका ह्मणे न लगे वाती ॥3॥ 2488 तरि च जन्मा यावें । दास विठ्ठलाचें व्हावें ॥1॥ नाहीं तरि काय थोडीं । श्वानशूकरें बापुडीं ॥ध्रु.॥ ज्याल्याचें तें फळ। अंगीं लागों नेदी मळ ॥2॥ तुका ह्मणे भले । ज्याच्या नावें मानवलें ॥3॥ ॥ लळतें 9 ॥ 2489 देव ते संत देव ते संत । निमित्य त्या प्रतिमा ॥1॥ मी तों सांगतसें भावें । असो ठावें सकळां ॥ध्रु.॥ निराकारी ओस दिशा । येथें इच्छा पुरतसे ॥2॥ तुका ह्मणे रोकडें केणें । सेवितां येणें पोट धाय ॥3॥ 2490 न कळे माव मुनि मागे एकी अंतुरी । साठी संवत्सरां जन्म तया उदरीं ॥1॥ कैसा आकळे गे माये चपळ वो । त्रिभुवनव्यापक सकळ वो ॥ध्रु.॥ हनुमंता भेटी गर्व हरिला दोहींचा । गरुडा विटंबना रूपा सत्यभामेच्या ॥2॥ द्रौपदीचा भेद पुरविला समयीं । ॠषि फळवनीं देंठीं लावितां ठायीं ॥3॥ अर्जुनाच्या रथीं कपि स्तंभीं ठेविला । दोहीं पैज तेथें गर्व हरी दादुला ॥4॥ भावभHी सkवगुण जाला दुर्जना । तुका ह्मणे सकळां छंदें खेळे आपण ॥5॥ 2491 उदारा कृपाळा अंगा देवांच्या देवा । तुजसवें पण आतां आमुचा दावा ॥1॥ कैसा जासी सांग आतां मजपासुनी । केलें वाताहात दिले संसारा पाणी ॥ध्रु.॥ अवघीं आवरूनि तुझे लाविलीं पाठीं । आतां त्या विसर सोहंकोहंच्या गोष्टी ॥2॥ तुका ह्मणे आतां चरणीं घातली मिठी । पडिली ते पडो तुह्मा आह्मांसी तुटी ॥3॥ 2492 जाली होती काया । बहु मळीन देवराया ॥1॥ तुमच्या उजळली नामें । चित्त प्रक्षािळलें प्रेमें ॥ध्रु.॥ अनुतापें झाला झाडा । प्रारब्धाचा केला तोडा ॥2॥ तुका ह्मणे देह पायीं । ठेवूनि झालों उतराइऩ ॥3॥ 2493 आजि आनंदु रे एकी परमानंदु रे । जया श्रुति नेति नेति ह्मणती गोविंदु रे ॥1॥ विठोबाचीं वेडीं आह्मां आनंदु सदा । गाऊं नाचों वाऊं टाळी रंजवूं गोविंदा ॥ध्रु.॥ सदा सन सांत आह्मां नित्य दिवाळी । आनंदें निर्भर आमचा कैवारी बळी ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं जन्ममरणांचा धाक । संत सनकादिक तें आमचें कवतुक॥3॥ 2494 प्राणियां एक बीजमंत्र उच्चारीं । प्रतिदिनीं रामकृष्ण ह्मण कां मुरारि ॥1॥ हें चि साधन रे तुज सर्व सिद्धींचे । नाम उच्चारीं पां गोपाळाचें वाचे ॥ध्रु.॥ उपास पारणें न लगे वनसेवन। न लगे धूम्रपान पंचाअग्नतापन ॥2॥ फुकाचें सुखाचें कांहीं न वेचें भांडार । कोटी यYाां परिस तुका ह्मणे हें सार ॥3॥ 2495 विठ्ठल कीर्तनाचे अंतीं । जय जय हरी जे ह्मणती॥1॥ तें चि सुकृताचें फळ । वाचा रामनामें निखळ ॥ध्रु.॥ बैसोनि हरिकथेसी । होय सावध चित्तासी ॥2॥ तुका ह्मणे त्याचा जन्म । सुफळ जाला भवक्रम ॥3॥ 2496 न चलवे पंथ वेच नसतां पालवीं । शरीर विटंबिलें वाटे भीक मागावी ॥1॥ न करीं रे तैसें आपआपणां । नित्य राम राम तुह्मी सकळ ह्मणा ॥ध्रु.॥ राम ह्मणवितां रांडा पोरें निरविशी । पडसी यमा हांतीं जाचविती चौ†याशी ॥2॥ मुखीं नाहीं राम तो ही आत्महत्यारा । तुका ह्मणे लाज नाहीं तया गंव्हारा ॥3॥ 2497 थडियेसी निघतां पाषाणांच्या सांगडी । बुडतां मध्यभागीं तेथें कोण घाली उडी ॥1॥ न करी रे तैसें आपआपणा । पतंग जाय वांयां जीवें ज्योती घालूनियां ॥ध्रु.॥ सावधपणें सोमवल वाटी भरोनियां प्याला । मरणा अंतीं वैद्य बोलावितो गहिला ॥2॥ तुकाह्मणे करीं ठायींचा चि विचार । जंवें नाहीं पातला यमाचा किंकर ॥3॥ ॥9॥ 2498 द्या जी माझा विचारोनियां विभाग । न खंडे हा लाग आहाचपणें ॥1॥ किती नेणों तुह्मां साहाते कटकट । आह्मी च वाइऩट निवडलों ते ॥ध्रु.॥ करवितां कल्हें जिवाचियेसाटीं । हे तुह्मां वोखटीं ढाळ देवा ॥2॥ तुका ह्मणे धीर कारण आपुला । तुह्मीं तों विठ्ठला मायातीत ॥3॥ 2499 आमुचे ठाउके तुह्मां गर्भवास । बिळवंत दोष केले भोग ॥1॥ काय हा सांगावा नसतां नवलावो । मैंदपणें भाव भुलवणेचा ॥ध्रु.॥ एका पळवूनि एका पाठी लावा । कवतुक देवा पाहावया ॥2॥ तुका ह्मणे ज्याणें असें चेतविलें । त्याच्यानें उगळें कैसें नव्हे ॥3॥ 2500 निदऩयासी तुह्मी करितां दंडण । तुमचें गा†हाणें कोठें द्यावें ॥1॥ भाकितों करुणा ऐकती कान ।उगलें चि मौन्य धरिलें ऐसें ॥ध्रु.॥ दीनपणें पाहें पाय भिडावोनि । मंजुळा वचनीं विनवीतसें॥2॥ तुका ह्मणे गांठी मनाची उकला । काय जी विठ्ठला पाहातसां ॥3॥ 2501 नसतों किविलवाणें । कांहीं तुमच्या कृपादानें ॥1॥ हे चि तयाची ओळखी । धालें टवटवित मुखीं ॥ध्रु.॥ वांयां जात नाहीं । वचन प्रीतीचें तें कांहीं ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । सत्य येतें अनुभवा ॥3॥ 2502 जालों तंव साचें । दास राहवणें काचें ॥1॥ हें कां मिळतें उचित । तुह्मी नेणा कृपावंत ॥ध्रु.॥ सिंहाचें ते पिलें । जाय घेऊनियां कोल्हें ॥2॥ तुका ह्मणे नास । आह्मां ह्मणविलियां दास॥3॥ 2503 देवाच्या उद्देशें जेथें जेथें भाव । तो तो वसे ठाव विश्वंभरें ॥1॥ लोभाचे संकल्प पळालियावरी । कैंची तेथें उरी पापपुण्या ॥ध्रु.॥ शुद्ध भHी मन जालिया निर्मळ । कुश्चळी विटाळ वज्रलेप ॥2॥ तुका ह्मणे ज्याचें तयासी च कळे । प्रांत येतो फळें कळों मग ॥3॥ 2504 कडसणी धरितां अडचणीचा ठाव । ह्मणऊनि जीव त्रासलासे ॥1॥ लौकिकाबाहेरि राहिलों निराळा । तुजविण वेगळा नाहीं तुजा ॥ध्रु.॥ संकोचानें नाहीं होत धणीवरी । उरवूनि उरी काय काज ॥2॥ तुका ह्मणे केलें इच्छे चि सारिखें । नाहींसें पारिखें येथें कोणी ॥3॥ 2505 हें चि जतन करा दान । धरुनी चरण राहिलों तो॥1॥ आणीक कांहीं न घलीं भार । बहुत फार सांकडें ॥ध्रु.॥ घ्यावी माझ्या हातें सेवा । हे चि देवा विनवणी ॥2॥ तुका तुमचा ह्मणवी दास । तेणें आस पुरवावी ॥3॥ 2506 आपल्या च स्काुंफ्दें । जेथें तेथें घेती छंदें ॥1॥ पडिला सत्याचा दुष्काळ । बहु फार जाली घोळ ॥ध्रु.॥ विश्वासाचे माठ । त्याचे कपाळीं तें नाट ॥2॥ तुका ह्मणे घाणा । मूढा तीथाअ प्रदिक्षणा ॥3॥ 2507 उद्वेगाची धांव बैसली आसनीं । पडिलें नारायणीं मोटळें हें ॥1॥ सकळ नििंश्चती जाली हा भरवसा । नाहीं गर्भवासा येणें ऐसा ॥ध्रु.॥ आपुलिया नांवें नाहीं आह्मां जिणें । अभिमान तेणें नेला देवें ॥2॥ तुका ह्मणे चेळें एकाचिया सत्ता । आपुलें मिरवितां पणें ऐसें ॥3॥ 2508 बहुतां पुरे ऐसा वाण । आलें धन घरासी ॥1॥ घ्या रे फुका मोलेंविण । नारायण न भुला ॥ध्रु.॥ ऐका निवळल्या मनें। बरवें कानें सादर ॥2॥ तुका ह्मणे करूनि अंतीं । नििंश्चती हे ठेवावी ॥3॥ 2509 माझी मज जाती आवरली देवा । नव्हतां या गोवा इंिद्रयांचा ॥1॥ कासया मी तुझा ह्मणवितों दास । असतों उदास सर्व भावें ॥ध्रु.॥ भयाचिया भेणें धरियेली कास । न पुरतां आस काय थोरी ॥2॥ तुका ह्मणे आपआपुलीं जतन । कैचें थोरपण मग तुह्मां ॥3॥ 2510 विनवितों तरी आणितोसि परी । याचकानें थोरी दातयाची ॥1॥ आमुचे ही कांहीं असों द्या प्रकार । एकल्यानें थोर कैचे तुह्मी ॥ध्रु.॥ नेघावी जी कांहीं बहु साल सेवा । गौरव तें देवा यत्न कीजे ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं आमुची मिरासी । असावेंसें ऐसीं दुर्बळें चि ॥3॥ 2511 एका ऐसें एक होतें कोणां काळें । समर्थाच्या बळें काय नव्हे ॥1॥ घालूनि बैसलों मिरासीस पाया । जिंकों देवराया संदेह नाहीं ॥ध्रु.॥ केला तो न संडीं आतां कइवाड । वारीन हे आड कामक्रोध ॥2॥ तुका ह्मणे जाळीं अळसाची धाडी । नव्हती आली जोडी कळों साच ॥3॥ 2512 जाले समाधान । तुमचे धरिले चरण ॥1॥ आतां उठावेंसें मना । येत नाहीं नारायणा ॥ध्रु.॥ सुरवाडिकपणें । येथें सांपडलें केणें ॥2॥ तुका ह्मणे भाग । गेला निवारला लाग ॥3॥ 2513 मुखाकडे वास । पाहें करूनियां आस ॥1॥ आतां होइऩल ते शिरीं । मनोगत आYाा धरीं ॥ध्रु.॥ तुह्मीं अंगीकार । केला पाहिजे हें सार ॥2॥ तुका ह्मणे दारीं । उभें याचक मीं हरी ॥3॥ 2514 नाहीं माथां भार । तुह्मी घेत हा विचार ॥1॥ जाणोनियां ऐसें केलें । दुरिल अंगेसी लाविलें ॥ध्रु.॥ आतां बोलावें आवडी । नाम घ्यावें घडी घडी ॥2॥ तुका ह्मणे दुरी । देवा खोटी ऐसी उरी ॥3॥ 2515 माझें जड भारी । आतां अवघें तुह्मांवरी ॥1॥ जालों अंकित अंकिला । तुमच्या मुकलों मागिला ॥ध्रु.॥ करितों जें काम। माझी सेवा तुझें नाम ॥2॥ तुका पायां लागे । कांहीं नेदी ना न मगे॥3॥ 2516 तुह्मी आह्मी भले आतां । जालों चिंता काशाची॥1॥ आपुलाले आलों स्थळीं । मौन कळी वाढेना ॥ध्रु.॥ सहज जें मनीं होतें । तें उचितें घडलें ॥2॥ तुका ह्मणे नसतें अंगा । येत संगा सारिखें ॥3॥ 2517 चित्ता ऐसी नको देऊं आठवण । जेणें देवाचे चरण अंतरे तें ॥1॥ आलिया वचनें रामनामध्वनि । ऐकावीं कानीं ऐसीं गोडें ॥ध्रु.॥ मत्सराचा ठाव शरीरीं नसावा । लाभेंविण जीवा दुःख देतो ॥2॥ तुका ह्मणे राहे अंतर शीतळ । शांतीचें तें बळ क्षमा अंगीं ॥3॥ 2518 कोण पुण्य कोणा गांठी । ज्यासी ऐसियांची भेटी॥1॥ जिहीं हरी धरिला मनीं । दिलें संवसारा पाणी ॥ध्रु.॥ कोण हा भाग्याचा । ऐसियांसी बोले वाचा ॥2॥ तुका ह्मणे त्यांचे भेटी। होय संसारासी तुटी ॥3॥ 2519 तरि च हा जीव संसारीं उदास । धरिला विश्वास तुह्मां सोइऩ ॥1॥ एके जातीविण नाहीं कळवळा । ओढली गोपाळा सूत्रदोरी ॥ध्रु.॥ फुटतसे प्राण क्षणांच्या विसरें । हें तों परस्परें सारिखें चि ॥2॥ तुका ह्मणे चित्तीं राखिला अनुभव । तेणें हा संदेह निवारला ॥3॥ 2520 किती विवंचना करीतसें जीवीं । मन धांवडवी दाही दिशा ॥1॥ कोणा एका भावें तुह्मी अंगीकार । करावा विचार या च साटीं ॥ध्रु.॥ इतर ते आतां लाभ तुच्छ जाले । अनुभवा आले गुणागुण ॥2॥ तुका ह्मणे लागो अखंड समाधि । जावें प्रेमबोधीं बुडोनियां ॥3॥ 2521 दिक चि या नाहीं संसारसंबंधा । तुटेना या बाधा भवरोगाची ॥1॥ तांतडींत करीं ह्मणऊनि तांतडी । साधिली ते घडी सोनियाची ॥ध्रु.॥ संकल्पाच्या बीजें इंिद्रयांची चाली । प्रारब्ध तें घाली गर्भवासीं ॥2॥ तुका ह्मणे बीजें जाळुनी सकळ । करावा गोपाळ आपुला तो ॥3॥ 2522 आतां होइन धरणेकरी । भीतरीच कोंडीन ॥1॥ नाही केली जीवेंसाटी । तों कां गोष्टी रुचे तें ॥ध्रु.॥ आधी निर्धार तो सार । मग भार सोसीन ॥2॥ तुका ह्मणे खाऊं जेवूं । नेदूं होऊं वेगळा ॥3॥ 2523 होइल तरि पुसापुसी । उत्तर त्यासी योजावें ॥1॥ तोंवरि मी पुढें कांहीं । आपुलें नाहीं घालीत ॥ध्रु.॥ जाणेनियां अंतर देव । जेव्हां भेव फेडील ॥2॥ तुका ह्मणे धरिला हातीं । करील खंतीवेगळें ॥3॥ 2524 हा तों नव्हे कांहीं निराशेचा ठाव । भलें पोटीं वाव राखिलिया ॥1॥ विश्वंभरें विश्व सामाविलें पोटी । तेथें चि सेवटीं आह्मी असों ॥ध्रु.॥ नेणतां चिंतन करितों अंतरीं । तेथें अभ्यंतरीं उमटेल ॥2॥ तुका ह्मणे माझा स्वामी अबोलणा । पुरवूं खुणे खुणा जाणतसों ॥3॥ 2525 निष्ठ‍ तो दिसे निराकारपणें । कोंवळा सगुणें प्रतिपाळी॥1॥ केला च करावा केला कइवाड । होइऩल तें गोड न परेते ॥ध्रु.॥ मथिलिया लागे नवनीत हातां । नासे वितिळतां आहाच तें ॥2॥ तुका ह्मणे आतां मनाशीं विचार । करावा तो सार एकचित्त ॥3॥ 2526 बहु देवा बरें जालें । नसतें गेलें सोंवळें ॥1॥ धोवटाशीं पडिली गांठी । जगजेठीप्रसादें ॥ध्रु.॥ गादल्याचा जाला जाडा । गेली पीडा विकल्प ॥2॥ तुका ह्मणे वरावरी । निर्मळ करी निर्मळा ॥3॥ 2527 स्वामित्वाचीं वर्में असोनि जवळी । वाहों जावें मोळी गुणांसवें ॥1॥ काबाडापासूनि सोडवा दातारा । कांहीं नका भारा पात्र करूं ॥ध्रु.॥ धनवंjयाचिये अंगीं सत्ताबळ । व्याधि तो सकळ तोडावया ॥2॥ तुका ह्मणे आलें मोडएासी कोंपट । सांडव्याची वाट विसरावी ॥3॥ 2528 ॠणाच्या परिहारा जालों वोळगणा । द्यावी नारायणा वासलाती ॥1॥ जालों उतराइऩ शरीरसंकल्पें । चुकों द्यावीं पापें सकळ ही ॥ध्रु.॥ आजिवरि होतों धरूनि जिवासी । व्याजें कासाविसी बहु केलें ॥2॥ तुका ह्मणे मना आणिला म्यां भाव । तुमचा तेथें ठाव आहे देवा ॥3॥ 2529 येणें पांगें पायांपाशीं । निश्चयेंसी राहेन ॥1॥ सांगितली करीन सेवा । सकळ देवा दास्यत्व ॥ध्रु.॥ बंधनाची तुटली बेडी । हे चि जोडी मग आह्मां ॥2॥ तुका ह्मणे नव्हें क्षण । पायांविण वेगळा ॥3॥ 2530 आपुल्या आपण उगवा लिगाड । काय माझें जड करुन घ्याल ॥1॥ उधारासी काय उधाराचें काम । वाढवूं चि श्रम नये देवा ॥ध्रु.॥ करा आतां मजसाटीं वाड पोट । ठाव नाहीं तंटे जालें लोकीं ॥2॥ तुका ह्मणे बाकी झडलियावरी । न पडें वेव्हारीं संचिताचे ॥3॥ 2531 सर्व संगीं विट आला । तूं एकला आवडसी ॥1॥ दिली आतां पायीं मिठी । जगजेठी न सोडीं ॥ध्रु.॥ बहु जालों क्षीदक्षीण । येणें सीण तो नासे ॥2॥ तुका ह्मणे गंगवास । बहु त्या आस स्थळाची ॥3॥ 2532 शीतळ तें शीतळाहुनी । पायवणी चरणींचें ॥1॥ सेवन हे शिरसा धरीं । अंतरीं हीं वरदळा ॥ध्रु.॥ अवघें चि नासी पाप । तीर्थ बाप माझ्याचें ॥2॥ बैसोनियां तुका तळीं । त्या कल्लोळीं डौरला ॥3॥ 2533 गोदे कांठीं होता आड । करूनि कोड कवतुकें॥1॥ देखण्यांनीं एक केलें । आइत्या नेलें जिवनापें ॥ध्रु.॥ राखोनियां ठाव । अल्प जीव लावूनि ॥2॥ तुका ह्मणे फिटे धनी । हे सज्जनीं विश्रांति ॥3॥ 2534 न पाहें माघारें आतां परतोनि । संसारापासूनि विटला जीव ॥1॥ सामोरें येऊनि कवळीं दातारा । काळाचा हाकारा न साहावे ॥ध्रु.॥ सावधान चित्त होइऩल आधारें । खेळतां ही बरें वाटइऩल ॥2॥ तुका ह्मणे कंठ दाटला या सोसें । न पवे कैसें जवळी हें ॥3॥ 2535 मथनीचें नवनीत । सर्व हितकारक ॥1॥ दंडवत दंडा परी । मागें उरी नुरावी ॥ध्रु.॥ वचनाचा तो पसरुं काइऩ । तांतडी डोइऩपाशींच ॥2॥ तुका ह्मणे जगजेठी । लावीं कंठीं उचलूनि ॥3॥ 2536 अवचिता चि हातीं ठेवा । दिला सेवा न करितां॥1॥ भाग्य फळलें जाली भेटी । नेघें तुटी यावरी ॥ध्रु.॥ दैन्य गेलें हरली चिंता । सदैव आतां यावरी ॥2॥ तुका ह्मणे वांटा जाला । बोलों बोली देवासीं ॥3॥ 2537 समर्थाची धरिली कास । आतां नाश काशाचा ॥1॥ धांव पावें करीन लाहो । तुमच्या आहो विठ्ठला ॥ध्रु.॥ न लगे मज पाहाणें दिशा । हाकेसरिसा ओढसी ॥2॥ तुका ह्मणे नव्हे धीर । तुह्मां िस्थर दयेनें ॥3॥ 2538 करूं तैसें पाठांतर । करुणाकर भाषण ॥1॥ जिहीं केला मूतिऩमंत । ऐसे संतप्रसाद ॥ध्रु.॥ सोज्ज्वळ केल्या वाटा । आइत्या नीटा मागीलां ॥2॥ तुका ह्मणे घेऊं धांवा । करूं हांवा ते जोडी ॥3॥ 2539 अचळ न चळे ऐसें जालें मन । धरूनि निज खुण राहिलोंसें ॥1॥ आवडी बैसली गुणांची अंतरीं । करूं धणीवरी सेवन तें ॥ध्रु.॥ एकविध भाव नव्हे अभावना । आणिकिया गुणां न मिळवे ॥2॥ तुका ह्मणे माझे पडिलें आहारीं । ध्यान विटेवरी ठाकले तें ॥3॥ 2540 काय तुझी थोरी वणूप मी पामर । होसी दयाकर कृपासिंधु ॥1॥ तुज ऐसी दया नाहीं आणिकासी । ऐसें हृषीकेशी नवल एक ॥ध्रु.॥ कुरुक्षेत्रभूमीवरी पक्षी व्याले । तृणामाजी केलें कोठें त्यांनीं ॥2॥ अकस्मात तेथें रणखांब रोविला । युद्धाचा नेमिला ठाव तेथें ॥3॥ कौरव पांडव दळभार दोन्ही । झुंजावया रणीं आले तेथें ॥4॥ तये काळीं तुज पक्षी आठविती । पाव बा श्रीपती ह्मणोनियां ॥5॥ हस्ती घोडे रथ येथें धांवतील । पाषाण होतील शतचूर्ण ॥6॥ ऐसिये आकांतीं वांचों कैसे परी । धांव बा श्रीहरी लवलाहें ॥7॥ टाकोनियां पिलीं कैसें जावें आतां । पावें जगन्नाथा लवलाहीं ॥8॥ आली तिये काळीं कृपा तुझ्या चित्ता । अनाथांच्या नाथा नारायणा ॥9॥ एका गजाचिया कंठीं घंटा होती। पाडिली अवचिती तयांवरी ॥10॥ अठरा दिवस तेथे द्वंदजुंज जालें । वारा ऊन लागलें नाहीं तयां ॥11॥ जुंज जाल्यावरी दाविलें अर्जुना । तुह्मीं नारायणा पिक्षयांसी ॥12॥ पाहें आपुलिया दासां म्यां रिक्षलें । रणीं वांचविलें कैशा परी ॥13॥ ऐसी तुज माया आपुल्या भHांची । माउली आमुची तुका ह्मणे ॥14॥ 2541 वैष्णवां संगती सुख वाटे जीवा । आणीक मी देवा कांहीं नेणें ॥1॥ गायें नाचें उडें आपुलिया छंदें । मनाच्या आनंदें आवडीनें ॥ध्रु.॥ लाज भय शंका दुराविला मान । न कळे साधन यापरतें ॥2॥ तुका ह्मणे आतां आपुल्या सायासें । आह्मां जगदेशें सांभाळावें ॥3॥ 2542 शरण शरण वाणी । शरण त्रिवाचा विनवणी ॥1॥ स्तुती न पुरे हे वाचा । सत्य दास मी दासांचा ॥ध्रु.॥ देह सांभाळून। पायांवरी लोटांगण ॥2॥ विनवी संता तुका दीन । नव्हे गोरवें उत्तीर्ण ॥3॥ 2543 लेंकरा लेववी माता अळंकार । नाहीं अंतपार आवडीसी॥1॥ कृपेचें पोसणें तुमचें मी दीन । आजि संतजन मायबाप ॥ध्रु.॥ आरुषा उत्तरीं संतोषे माउली । कवळूनि घाली हृदयात ॥2॥ पोटा आलें त्याचे नेणे गुणदोष । कल्याण चि असे असावें हें ॥3॥ मनाची ते चाली मोहाचिये सोइऩ । ओघें गंगा काइऩ परतों जाणे ॥4॥ तुका ह्मणे कोठें उदार मेघां शिH । माझी तृषा किती चातकाची ॥5॥ 2544 युिH तंव जाल्या कुंटित सकळा । उरली हे कळा जीवनाची ॥1॥ संतचरणीं भावें ठेविलें मस्तक । जोडोनि हस्तक राहिलोंसें ॥ध्रु.॥ जाणपणें नेणें कांहीं चि प्रकार । साक्षी तें अंतर अंतरासी ॥2॥ तुका ह्मणे तुह्मी केलें अभयदान । जेणें समाधान राहिलेंसे ॥3॥ 2545 हा गे आलों कोणी ह्मणे बुडतिया । तेणें किती तया बळ चढे ॥1॥ तुह्मी तंव भार घेतला सकळ । आश्वासिलों बाळ अभयकरें ॥ध्रु.॥ भुकेलियां आस दावितां निर्धार । किती होय धीर समाधान ॥2॥ तुका ह्मणे दिली चिंतामणीसाटीं । उचित कांचवटी दंडवत ॥3॥ 2546 कैसा तीं देखिला होसील गोपाळीं । पुण्यवंतीं डोळीं नारायणा ॥1॥ तेणें लोभें जीव जालासे बराडी । आह्मी ऐशी जोडी कइप लाभों ॥ध्रु.॥ असेल तें कैसें दर्शनाचें सुख । अनुभवें श्रीमुख अनुभवितां ॥2॥ तुका ह्मणे वाटे देसी आलिंगन । अवस्था ते क्षणाक्षणां होते ॥3॥ 2547 कासया या लोभें केलें आर्तभूत । सांगा माझें चित्त नारायणा ॥1॥ चातकाचे परी एक चि निर्धार । लक्षभेदीतीर फिरों नेणे ॥ध्रु.॥ सांवळें रूपडें चतुर्भुज मूतिऩ । कृष्णनाम चित्तीं संकल्प हा ॥2॥ तुका ह्मणे करीं आवडीसी ठाव । नको माझा भाव भंगों देऊं ॥3॥ 2548 काय माझा पण होइऩल लटिका । िब्रदावळी लोकां दाविली ते ॥1॥ खरी करूनियां देइप माझी आळी । येऊनि कृवाळी पांडुरंगे ॥ध्रु.॥ आणीक म्यां कोणा ह्मणवावें हातीं । नये काकुलती दुजियासी ॥2॥ तुका ह्मणे मज येथें चि ओळखी । होइऩन तो सुखी पायांनीं च ॥3॥ 2549 तुह्मां आह्मां जंव जालिया समान । तेथें कोणां कोण सनमानी ॥1॥ उरी तों राहिली गोमटें गौरव । ओढे माझा जीव पायांपाशीं ॥ध्रु.॥ नेणपणें आह्मी आळवूं वोरसें । बोलवितों रसें शब्दरत्नें ॥2॥ तुका ह्मणे लळे पाळीं वो विठ्ठले । कां हे उरविले भेदाभेद ॥3॥ 2550 नको माझे मानूं आहाच ते शब्द । कळवऑयाचा वाद करीतसें ॥1॥ कासयानें बळ करूं पायांपाशीं । भाकावी ते दासीं करुणा आह्मीं ॥ध्रु.॥ काय मज चाड असे या लौकिकें । परी असे निकें अनुभवाचें ॥2॥ लांचावल्यासाटीं वचनाची आळी । टकऑयानें घोळी जवळी मन ॥3॥ वाटतसे आस पुरविसी ऐसें । तरि अंगीं पिसें लावियेले ॥4॥ तुका ह्मणे माझी येथें चि आवडी। श्रीमुखाची जोडी इच्छीतसें ॥5॥ 2551 ह्मणऊनी लवलाहें । पाय आहें चिंतीत ॥1॥ पाठिलागा येतो काळ । तूं कृपाळू माउली ॥ध्रु.॥ बहु उसंतीत आलों । तया भ्यालों स्थळासी ॥2॥ तुका ह्मणे तूं जननी । ये निर्वाणीं विठ्ठलें॥3॥ 2552 जेणें वाढे अपकीतिऩ । सर्वाथाअ तें वर्जावें ॥1॥ सत्य रुचे भलेपण । वचन तें जगासी ॥ध्रु.॥ होइजेतें शूर त्यागें । वाउगें तें सारावें ॥2॥ तुका ह्मणे खोटें वर्म । निंद्यकर्म कािळमा ॥3॥ 2553 याची सवे लागली जीवा । गोडी हेवा संगाचा ॥1॥ परतें न सरवे दुरी । क्षण हरीपासूनि ॥ध्रु.॥ जालें तरी काय तंट । आतां चट न संटे ॥2॥ तुका ह्मणे चक्रचाळे । वेळ बळें लाविलें॥3॥ 2554 याचा तंव हा चि मोळा । देखिला डोळा उदंड॥1॥ नेदी मग फिरों मागें । अंगा अंगें संचरे ॥ध्रु.॥ कां गा याची नेणां खोडी । जीभा जोडी करितसां ॥2॥ पांघरे तें बहु काळें । घोंगडें ही ठायींचें ॥3॥ अंगीं वसे चि ना लाज । न ह्मणे भाज कोणाची॥4॥ सर्वसाक्षी अबोल्यानें । दुिश्चत कोणें नसावें ॥5॥ तुका ह्मणे धरिला हातीं । मग नििंश्चतीं हरीनें ॥6॥ 2555 प्रसिद्ध हा असे जगा । अवघ्या रंगारंगाचा ॥1॥ तरी वाटा न वजे कोणी । नारायणीं घरबुडी ॥ध्रु.॥ बहुतां ऐसें केलें मागें । लाग लागें लागेना ॥2॥ हो कां नर अथवा नारी । लाहान थोरीं आदर ॥3॥ जालें वेगळें लोकीं पुरे । मग नुरे समूळ ॥4॥ कळेना तो आहे कैसा । कोणी दिशा बहु थोडा ॥5॥ तुका ह्मणे दुस†या भावें । छायें नावें न देखवे ॥6॥ 2556 न संडावा आतां ऐसें वाटे ठाव । भयाशी उपाव रक्षणाचा ॥1॥ ह्मणऊनि मनें विळयेलें मन । कारियेकारण चाड नाहीं ॥ध्रु.॥ नाना वीचि उपाधि करूनियां मूळ । राखतां विटाळ तें चि व्हावें ॥2॥ तुका ह्मणे येथें न वेचे वचन । निजीं निजखूण सांपडली ॥3॥ 2557 सत्तेचें भोजन समयीं आतुडे । सेवन ही घडे रुचिनेसी॥1॥ वर्में श्रम नेला जालें एकमय । हृदयस्थीं सोय संग जाला ॥ध्रु.॥ कोथळीस जमा पडिलें संचित । मापल्याचा वित्त नेम जाला ॥2॥ तुका ह्मणे धणी ऐसा जालों आतां । करीन ते सत्ता माझी आहे ॥3॥ 2558 देइऩल तें उणें नाहीं । याचे कांहीं पदरीं ॥1॥ पाहिजे तें संचित आतां । येथें सत्ता करावया ॥ध्रु.॥ गुणां ऐसा भरणा भरी। जो जें चारी तें लाभे ॥2॥ तुका ह्मणे देवीं देव । फळे भव आपुला ॥3॥ 2559 तेव्हां होतों भोगाधीन । तुह्मां भिन्न पासूनि ॥1॥ आतां बोलों नये ऐसें । आनारिसें वेगळें ॥ध्रु.॥ सन्मुख जालों स्वामीकडे । भव औठडे निराळे ॥2॥ चिंतिलें तें चिंतामणी । फिटे धणी तों द्यावें ॥3॥ सहज िस्थत आहे अंगीं । प्रसंगीं ते वंचेना॥4॥ तुमची देवा धरिली कास । केला नास प्रपंचा ॥5॥ तुका ह्मणे जाणोनि वर्म । कर्माकर्में ठेविलीं ॥6॥ ॥5॥ 2560 केला कैवाड संतांच्या आधारें । अनुभवें खरें कळों आलें ॥1॥ काय जीवित्वाची धरुनियां आशा । व्हावें गर्भवासा पात्र भेणें ॥ध्रु.॥ अबाळीनें जावें निचिंतिया ठायां । रांडा रोटा वांयां करूं नये ॥2॥ तुका ह्मणे बळी देतां तें निधान । भिकेसाटीं कोण राज्य देतो ॥3॥ 2561 संगतीनें होतो पंगतीचा लाभ । अशोभीं अनुभव असिजेतें ॥1॥ जैसीं तैसीं असों पुढिलांचे सोइऩ । धरिती हातीं पायीं आचारिये ॥ध्रु.॥ उपकारी नाहीं देखत आपदा । पुढिलांची सदा दया चित्तीं ॥2॥ तुका ह्मणे तरीं सज्जनाची कीतिऩ । पुरवावी आतिऩ निर्बळांची ॥3॥ 2562 करितां विचार सांपडलें वर्म । समूळ निश्रम परिहाराचें॥1॥ मज घेऊनियां आपणांसी द्यावें । साटी जीवें जीवें नारायणा ॥ध्रु.॥ उरी नाहीं मग पडदा कां आला । स्वमुखें चि भला करितां वाद ॥2॥ तुका ह्मणे माझें खरें देणें घेणें । तुह्मी साक्षी जाणें अंतरींचें ॥3॥ 2563 कुळींची हे कुळदेवी । केली ठावी संतांनीं ॥1॥ बरवें जालें शरण गेलों । उगविलों संकटीं ॥ध्रु.॥ आणिला रूपा ही बळें । करूनि खळें हरिदासीं ॥2॥ तुका ह्मणे समागमें । नाचों प्रेमें लागलों ॥3॥ 2564 आतां देह अवसान । हें जतन तोंवरी ॥1॥ गाऊं नाचों गदारोळें । जिंकों बळें संसार ॥ध्रु.॥ या चि जीऊं अभिमानें। सेवाधनें बळकट ॥2॥ तुका ह्मणे न सरें मागें । होइऩन लागें आगळा ॥3॥ 2565 ज्याने आड यावें कांहीं । त्याचें नाहीं बळ आतां॥1॥ मन येथें साहए जालें । हरिच्या धालें गुणवादीं ॥ध्रु.॥ चुकुर तो गेला काळ । जालें बळ संगाचें ॥2॥ तुका ह्मणे धरूं सत्ता । होइऩल आतां करूं तें ॥3॥ 2566 देवासी तो पुरे एकभाव गांठी । तो चि त्याचे मिठी देइल पायीं ॥1॥ पाहोनि राहीन कवतुक निराळा । मी मज वेगळा होऊनियां ॥ध्रु.॥ कांहीं नेघें शिरीं निमिkयाचा भार । न लगे उत्तर वेचावें चि ॥2॥ तुका ह्मणे जीवें पडिलिया गांठी । मग नाहीं मिठी सुटों येत ॥3॥ 2567 लौकिकासाटीं या पसा†याचा गोवा । कांहीं नाहीं देवा लागों येत ॥1॥ ठेवावा माथा तो नुचलावा पायीं । ठांयींचिये ठांयीं हालों नये ॥ध्रु.॥ डव्हिळल्या मनें वितिळलें रूप । नांवऐसें पाप उपाधीचें ॥2॥ तुका ह्मणे देव प्रीतीनें कवळी । ठेवील जवळी उठवूनि ॥3॥ 2568 नाहीं होत भार घातल्या उदास । पुरवावी आस सकळ ही ॥1॥ ऐसा नाहीं मज एकाचा अनुभव । धरिला तो भाव उद्धरलें ॥ध्रु.॥ उतावीळ असे शरणागतकाजें । धांव केशीराजे आइकतां ॥2॥ तुका ह्मणे हित चिंतन भरवंसा । नेदी गर्भवासा येऊं देवा ॥3॥ 2569 उपजों मरों हे तों आमुची मिरासी । हें तूं निवारिसी तरी थोर ॥1॥ उभा राहीं करीं खरा खोटा वाद । आह्मी जालों निंद लंडीपणें ॥ध्रु.॥ उभयतां आहे करणें समान । तुह्मां ऐसा ह्मणें मी ही देवा ॥2॥ तुका ह्मणे हातीं सांपडलें वर्म । अवघाची भ्रम फेडिन आतां ॥3॥ 2570 मेलियांच्या रांडा इिच्छती लेकरूं । लाज नाहीं धरूं प्रीती कैशी ॥1॥ मागिलां पुढिलां एकी सरोबरी । काळाची पेटारी खांदा वाहे ॥ध्रु.॥ आन दिसे परी मरणें चि खरें । सांपळा उंदिरें सामाविलीं ॥2॥ तुका ह्मणे जाली मनाची परती । निवळली ज्योती दिसों आली ॥3॥ 2571 निष्ठ‍ मी जालों अतिवादागुणें । हें कां नारायणें नेणिजेल ॥1॥ सांडियेली तुह्मी गोत परिसोय । फोडविली डोय कर्मा हातीं ॥ध्रु.॥ सांपडूनि संदी केली जीवेंसाटीं । घ्यावयासि तुटी कारण हें ॥2॥ तुका ह्मणे तुज काय ह्मणों उणें । नाहीं अभिमानें चाड देवा ॥3॥ 2572 माझें माझ्या हाता आलें । आतां भलें सकळ ॥1॥ काशासाटीं विषम थारा । तो अंतरा विटाळ ॥ध्रु.॥ जालीं तया दुःखें तुटी । मागिल पोटीं नसावें ॥2॥ तुका ह्मणे शुद्धकुळ । तेथें मळ काशाचा ॥3॥ 2573 समर्थपणें हे करा संपादणी । नसतें चि मनीं धरिल्याची॥1॥ दुस†याचें येथें नाहीं चालों येत । तरि मी निवांत पाय पाहें ॥ध्रु.॥ खोटियाचें खरें खरियाचें खोटें । मानलें गोमटें तुह्मांसी तें ॥2॥ तुका ह्मणे तुह्मां सवें करितां वाद । होइऩजेतें निंद जनीं देवा ॥3॥ 2574 तुह्मां आह्मांसवें न पडावी गांठी । आलेति जगजेठी कळों आतां ॥1॥ किती ह्मणों आतां वाइटा वाइट । शिवों नये वीट आल्यावरी ॥ध्रु.॥ बोलिल्याची आतां हे चि परचित । भीड भार थीत बुडवील ॥2॥ तुका ह्मणे आली रोकडी प्रचिती । झांकणें तें किती कोठें देवा ॥3॥ 2575 सकळ सत्ताधारी । व्हावें ऐसें काय हरी ॥1॥ परि या कृपेच्या वोरसें । कुढावयाचें चि पिसें ॥ध्रु.॥ अंगें सवाौत्तम । अवघा चि पूर्णकाम ॥2॥ तुका ह्मणे दाता । तरि हा जीव दान देता॥3॥ 2576 कोणापाशीं द्यावें माप । आपीं आप राहिलें ॥1॥ कासयाची भरोवरी । काय दुरी जवळी ॥ध्रु.॥ एकें दाखविले दाहा। फांटा पाहा पुसून ॥2॥ तुका ह्मणे सरलें वोझें । आतां माझें सकळ॥3॥ 2577 नभोमय जालें जळ । एकीं सकळ हरपलें ॥1॥ आतां काय सारासारी । त्याच्या लहरी तयांत ॥ध्रु.॥ कैचा तेथ यावा सांडी । आप कोंडी आपण्यां ॥2॥ तुका ह्मणे कल्प जाला। अस्त गेला उदय ॥3॥ 2578 राजा करी तैसे दाम । ते ही चाम चालती ॥1॥ कारण ते सत्ता शिरीं । कोण करी अव्हेर ॥ध्रु.॥ वाइले तें सुनें खांदीं । चाले पदीं बैसविलें ॥2॥ तुका ह्मणे विश्वंभरें । करुणाकरें रिक्षलें ॥3॥ 2579 आह्मी देव तुह्मी देव । मध्यें भेव अधीक ॥1॥ कैवाडाच्या धांवा लागें । मागें मागें विठ्ठले ॥ध्रु.॥ भेडसाविलें हाके नादें । वोळखी भेदें मोडिली ॥2॥ तुका ह्मणे उभा राहे । मागें पाहे परतोनि ॥3॥ 2580 हीनसुरबुद्धीपासाीं । आकृतीसी भेद नाहीं ॥1॥ एक दांडी एक खांदी । पदीं पदीं भोगणें ॥ध्रु.॥ एकाऐसें एक नाहीं । भिन्न पाहीं प्रकृती ॥2॥ तुका ह्मणे भूमी खंडे । पीक दंडे जेथें तें॥3॥ 2581 काय बोलों सांगा । याउपरी पांडुरंगा ॥1॥ कांहीं आधारावांचून । पुढें न चले वचन ॥ध्रु.॥ वाढे ऐसा रस । कांहीं करावा सौरस ॥2॥ भिHभाग्यसीमा । द्यावा जोडोनियां प्रेमा॥3॥ कोरडएा उत्तरीं । नका गौरवूं वैखरी ॥4॥ करी विYाापना । तुका प्रसादाची दाना ॥5॥ 2582 आहाच तो मोड वाळलियामधीं । अधीराची बुिद्ध तेणें न्यायें ॥1॥ ह्मणऊनि संग न करीं दुसरें । चित्त मळीन द्वारें दोड पडे ॥ध्रु.॥ विषासाटीं सर्पां भयाभीत लोक । हें तों सकळीक जाणतसां ॥2॥ तुका ह्मणे काचें राहे कुळांकुड । अवगुण तो नाड ज्याचा तया ॥3॥ 2583 क्षणक्षणां जीवा वाटतसे खंती । आठवती चित्तीं पाय देवा ॥1॥ येइप वो येइप वो येइप लवलाहीं । आिंळगूनि बाहीं क्षेम देइप ॥ध्रु.॥ उताविळ मन पंथ अवलोकी । आठवा ते चुकी काय जाली ॥2॥ तुका ह्मणे माझ्या जीवींच्या जीवना । घाला नारायणा उडी वेगीं ॥3॥ 2584 आळी करावी ते कळतें बाळका । बुझवावें हें कां नेणां तुह्मी ॥1॥ निवाड तो तेथें असे पायांपाशीं । तुह्मांआह्मांविशीं एकेठायीं ॥ध्रु.॥ आणीक तों आह्मी न देखोंसें जालें । जाणावें शिणलें भागलेंसें ॥2॥ तुका ह्मणे तुह्मां लागतें सांगावें । अंतरींचें ठावें काय नाहीं ॥3॥ 2585 तांतडीनें आह्मां धीर चि न कळे । पाळावे हे लळे लवलाहीं ॥1॥ नका कांहीं पाहों सावकाशीं देवा । करा एक हेवा तुमचा माझा ॥ध्रु.॥ वोरसाचा हेवा सांभाळावी प्रीत । नाहीं राहों येत अंगीं सदा ॥2॥ तुका ह्मणे मज नका गोवूं खेळा । भोजनाची वेळा राखियेली ॥3॥ 2586 नाहीं लोपों येत गुण । वेधी आणीकें चंदन ॥1॥ न संगतां पडे ताळा । रूप दर्पणीं सकळां ॥ध्रु.॥ सारविलें वरी । आहाच तें क्षणभरी ॥2॥ तुका ह्मणे वोहळें । सागराच्या ऐसें व्हावें॥3॥ 2587 वचनें चि व्हावें आपण उदार । होइल विश्वंभर संपुष्ट चि ॥1॥ सत्यसंकल्पाचीं फळें बीजाऐसीं । शुद्ध नाहीं नासी पावों येत ॥ध्रु.॥ वंचिलिया काया येतसे उपेगा । शरीर हें नरकाचें चि आळें ॥2॥ तुका ह्मणे जीव जितां थारे लावा । पडिलिया गोवा देशधडी ॥3॥ 2588 उखतें आयुष्य जायांचें किळवर । अवघें वोडंबर विषयांचें ॥1॥ कोणासी हा लागे पुसणें विचार । मनें चि सादर करूं आतां ॥ध्रु.॥ उत्पित्त प्रळय पडिलें दळण । पाकाचें भोजन बीज वाढे ॥2॥ तुका ह्मणे जाऊं अभयाच्या ठायां । रिघों देवराया शरण वेगीं ॥3॥ 2589 बोलावे ह्मुण हे बोलतों उपाय । प्रवाहें हें जाय गंगाजळ ॥1॥ भाग्ययोगें कोणां घडेल सेवन । कैंचे येथें जन अधिकारी ॥ध्रु.॥ मुखीं देतां घांस पळवितीं तोंडें । अंगींचिया भांडे असुकानें ॥2॥ तुका ह्मणे पूजा करितों देवाची । आपुलिया रुची मनाचिये ॥3॥ 2590 लटिक्याचे वाणी चवी ना संवाद । नांहीं कोणां वाद रुचों येत ॥1॥ अन्याय तो त्याचा नव्हे वायचाळा । मायबापीं वेळा न साधिली ॥ध्रु.॥ अनावर अंगीं प्रबळ अवगुण । तांतडीनें मन लाहो साधी ॥2॥ तुका ह्मणे दोष आणि अवकळा । न पडतां ताळा घडे तसे ॥3॥ 2591 नये स्तवूं काचें होतें क्रियानष्ट । काुंफ्दाचे ते कष्ट भंगा मूळ ॥1॥ नाहीं परमार्थ साधत लौकिकें । धरुन होतों फिकें अंगा आलें ॥ध्रु.॥ पारखिया पुढें नये घालूं तोंड । तुटी लाभा खंड होतो माना ॥2॥ तुका ह्मणे तरी मिरवतें परवडी । कामावल्या गोडी अविनाश ॥3॥ 2592 कोण्या काळें येइऩल मना । नारायणा तुमचिया॥1॥ माझा करणें अंगीकार । सर्व भार फेडूनि ॥ध्रु.॥ लागली हे तळमळ चित्ता । तरी दुिश्चता संसारी ॥2॥ सुखाची च पाहें वास । मागें दोष सांभाळीं ॥3॥ इच्छा पूर्ण जाल्याविण । कैसा सीण वारेल ॥4॥ लाहो काया मनें वाचा । देवा साच्या भेटीचा ॥5॥ कांटाळा तो न धरावा । तुह्मी देवा दासांचा ॥6॥ तुका ह्मणे माझे वेळे । न कळे कां हें उफराटें ॥7॥ 2593 घ्यावी तरी घ्यावी उदंड चि सेवा । द्यावें तरी देवा उदंड चि ॥1॥ ऐसीं कैंचीं आह्मी पुरतीं भांडवलें । आल्या करीं बोलें समाधान ॥ध्रु.॥ व्हावें तरीं व्हावें बहुत चि दुरी । आलिया अंतरीं वसवावें ॥2॥ तुका ह्मणे तुझें सख्यत्व आपणीं । अससील ॠणी आवडीचा ॥3॥ 2594 काय करूं जीव होतो कासावीस । कोंडलिये दिस गमे चि ना ॥1॥ पडिलें हें दिसे ब्रह्मांड चि वोस । दाटोनि उच्छ्वास राहातसे ॥2॥ तुका ह्मणे आगा सर्वजाणतिया । विश्वंभरें काया निववावी ॥3॥ 2595 सुकलियां कोमां अत्यंत जळधर । तेणें च प्रकार न्याय असे ॥1॥ न चलें पाउलीं सांडीं गरुडासन । मनाचें हो मन त्वरेलागीं ॥2॥ तुका ह्मणे भूक न साहावे बाळा । जीवनांची कळा ओढलीसे ॥3॥ 2596 शृंगारिक माझीं नव्हती उत्तरें । आळवितों खरे अवस्थेच्या ॥1॥ न घलावा मधीं कामाचा विलंब । तुह्मी तों स्वयंभ करुणामूतिऩ ॥2॥ तुका ह्मणे केलें सन्मुख वदन । देखतां चरण पोटाळीन ॥3॥ 2597 तूं माझी माउली तूं माझी साउली । पाहातों वाटुली पांडुरंगे ॥1॥ तूं मज येकुला वडील धाकुला । तूं मज आपुला सोयरा जीव ॥2॥ तुका ह्मणे जीव तुजपाशीं असे । तुझियानें ओस सर्व दिशा ॥3॥ 2598 कराल तें करा । हातें आपुल्या दातारा ॥1॥ बिळयाचीं आह्मी बाळें । असों निर्भर या सळे ॥ध्रु.॥ आतां कोठें काळ । करील देवापाशीं बळ ॥2॥ तुका ह्मणे पंढरीराया । थापटितों ठोक बाहएा ॥3॥ 2599 डोळां भरिलें रूप । चित्ता पायांपें संकल्प ॥1॥ अवघी घातली वांटणी । प्रेम राहिलें कीर्तनी ॥ध्रु.॥ वाचा केली माप । रासीं हरिनाम अमुप ॥2॥ भरूनियां भाग । तुका बैसला पांडुरंग ॥3॥ 2600 आतां आहे नाहीं । न कळे आळी करा कांहीं ॥1॥ देसी पुरवुनी इच्छा । आतां पंढरीनिवासा ॥ध्रु.॥ नेणे भाग सीण । दुजें कोणी तुह्मांविण ॥2॥ आतां नव्हे दुरी । तुका पायीं मिठी मारी॥3॥ 2601 संकल्पासी अधिष्ठान । नारायण गोमटें ॥1॥ अवघियांचें पुरे कोड । फिडे जड देहत्व ॥ध्रु.॥ उभय लोकीं उत्तम कीतिऩ । देव चित्तीं राहिलिया ॥2॥ तुका ह्मणे जीव धाय । नये हाय जवळी ॥3॥ 2602 भाग्यवंता ऐशी जोडी । परवडी संतांची ॥1॥ धन घरीं पांडुरंग । अभंग जें सरेना ॥ध्रु.॥ जनाविरहित हा लाभ । टांचें नभ सांटवणें ॥2॥ तुका ह्मणे विष्णुदासां । नाहीं आशा दुसरी॥3॥ 2603 जरी आलें राज्य मोळविक्या हातां । तरी तो मागुता व्यवसायी ॥1॥ तृष्णेचीं मंजुरें नेणती विसांवा । वाढें हांव हांवां काम कामीं ॥ध्रु.॥ वैभवाचीं सुखें नातळतां अंगा । चिंता करी भोगा विघ्न जाळी ॥2॥ तुका ह्मणे वाहे मरणाचें भय । रक्षणउपाय करूनि असे ॥3॥ 2604 कोण होइऩल आतां संसारपांगिलें । आहे उगवलें सहजें चि ॥1॥ केला तो चालवीं आपुला प्रपंच । काय कोणां वेच आदा घे दे ॥ध्रु.॥ सहजें चि घडे आतां मोऑयाविण । येथें काय सीण आणि लाभ ॥2॥ तुका ह्मणे जालों सहज देखणा । ज्याच्या तेणें खुणा दाखविल्या ॥3॥ 2605 आह्मां शरणागतां । एवढी काय करणें चिंता ॥1॥ परि हे कौतुकाचे खेळ । अवघे पाहातों सकळ ॥ध्रु.॥ अभयदानवृंदें। आह्मां कैंचीं द्वंदें ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मी । हरिजन साधनाचे स्वामी॥3॥ 2606 देवाचिये चाडे प्रमाण उचित । नये वांटूं चित्त निषेधासीं ॥1॥ नये राहों उभें कसमळापाशीं । भुंकतील तैसीं सांडावीं तीं ॥2॥ तुका ह्मणे क्षमा सुखाची हे रासी । सांडूनि कां ऐसी दुःखी व्हावें ॥3॥ ॥1॥ 2607 खळा सदा क्षुद्रीं दृष्टी । करी कष्टी सज्जना ॥1॥ करितां आपुलाले परी । धणीवरी व्यापार ॥ध्रु.॥ दया संतां भांडवल। वेची बोल उपकार ॥2॥ तुका ह्मणे आपुलालें । उसंतिलें ज्यांणीं तें ॥3॥ 2608 जग ऐसें बहुनांवें । बहुनावें भावना ॥1॥ पाहों बोलों बहु नये । सत्य काय सांभाळा ॥ध्रु.॥ कारियासी जें कारण। तें जतन करावें ॥2॥ तुका ह्मणे संतजनीं । हें चि मनीं धरावें ॥3॥ 2609 निघालें तें अगीहूनि । आतां झणी आतळे ॥1॥ पळवा परपरतें दुरी । आतां हरी येथूनि ॥ध्रु.॥ धरिलें तैसें श्रुत करा हो । येथें आहो प्रपंचीं ॥2॥ अबोल्यानें ठेला तुका । भेउनि लोकां निराळा ॥3॥ 2610 आतां दुसरें नाहीं वनीं । निरांजनी पडिलों ॥1॥ तुमची च पाहें वास । अवघी आस निरसली ॥ध्रु.॥ मागिलांचा मोडला माग । घडला त्याग अरुची ॥2॥ तुका ह्मणे करुणाकरा । तूं सोयरा जीवींचा ॥3॥ 2611 धरूनियां सोइऩ परतलें मन । अनुलक्षीं चरण करूनियां॥1॥ येइप पांडुरंगे नेइप सांभाळूनि । करुणावचनीं आळवितों॥ध्रु.॥ बुिद्ध जाली साहए परि नाहीं बळ । अवलोकितों जळ वाहे नेत्रीं ॥2॥ न चलती पाय गिळत जाली काया । ह्मणऊनि दया येऊं द्यावी ॥3॥ दिशच्या करितों वारियासीं मात । जोडुनियां हात वास पाहें ॥4॥ तुका ह्मणे वेग करावा सत्वर । पावावया तीर भवनदीचें ॥5॥ 2612 कौलें भरियेली पेंठ । निग्रहाचे खोटे तंट ॥1॥ ऐसें माता जाणे वर्म । बाळ वाढवितां धर्म ॥ध्रु.॥ कामवितां लोहो कसे। तांतडीनें काम नासे ॥2॥ तुका ह्मणे खडे । देतां अक्षरें तें जोडे ॥3॥ 2613 चालिलें न वाटे । गाऊनियां जातां वाटे ॥1॥ बरवा वैष्णवांचा संग । येतो सामोरा श्रीरंग ॥ध्रु.॥ नाहीं भय आड । कांहीं विषमांचें जड ॥2॥ तुका ह्मणे भिH । सुखरूप आदीं अंतीं ॥3॥ 2614 करितां विचार तो हा दृढ संसार । ब्रह्मांदिकां पार नुलंघवे सामथ्यॉ ॥1॥ शरण शरण नारायणा मज अंगीकारीं दीना। आलें तें वचनांपासीं माझ्या सामर्थ्य ॥ध्रु.॥ पाठीवरी मोळी तो चि कळवा पायीं तळीं । सांपडला जाळीं मत्स्य जाला तो न्याय ॥2॥ आतां करीन तांतडी लाभाची ते याच जोडी । तुका ह्मणे ओढी पायां सोइऩ मनाची ॥3॥ 2615 बहुतां जातीचा केला अंगीकार । बहुत ही फार सवाौत्तमें ॥1॥ सरला चि नाहीं कोणांचिये वेचें । अक्षोभ ठायींचें ठायीं आहे ॥ध्रु.॥ लागत चि नाहीं घेतां अंतपार । वसवी अंतर अणुचें ही ॥2॥ तुका ह्मणे केला होय टाकीऐसा । पुरवावी इच्छा धरिली ते ॥3॥ 2616 पोट धालें आतां जीवनीं आवडी । पुरवावे परवडी बहुतांचे ॥1॥ काय आंचवणा तांतडीचें काम । मागील तीं श्रम न पवावीं ॥ध्रु.॥ वाढितिया पोटीं बहु असे वाव । सांभािळतां ठाव काय वांचे ॥2॥ दाविल्यावांचूनि नाहीं कळों येत । तेथें ही दुिश्चत एकपणें ॥3॥ नावेचा भार तो उदकाचे शिरीं । काय हळू भारी तये ठायीं ॥4॥ तुका ह्मणे गीतीं गाऊनि गोविंद । करूं ब्रह्मानंद एकसरें॥5॥ 2617 एका हातीं टाळ एका हातीं चिपिळया । घालिती हुंमरी एक वाताती टािळया ॥1॥ मातले वैष्णव नटती नाना छंदें। नाहीं चाड मोक्षपदें भजनीं आवडी ॥ध्रु.॥ हाका अरोिळया गीतवादें सुखसोहळे । जाय तें न कळे केव्हां रजनी दिवस ॥2॥ तीथाअ नाहीं चाड न लगे जावें वनांतरा । तुका ह्मणे हरिहरात्मक चि पृथुवी॥3॥ 2618 देव सखा आतां केलें नव्हे काइऩ । येणें सकळइऩ सोइरीं च ॥1॥ भाग्यवंत जालों गोतें सपुरतीं । आतां पुण्या नीती पार नाहीं ॥ध्रु.॥ पाहातां दिसती भरलिया दिशा । ठसावला ठसा लोकत्रयीं ॥2॥ अविनाश जोडी आह्मां भाग्यवंतां । जाली होती सत्ता संचिताची ॥3॥ पायांवरी डोइऩ ठेवाया अरोथा । जाली द्यावी सत्ता क्षेम ऐसी ॥4॥ तुका ह्मणे जीव पावला विसावा । ह्मणवितां देवा तुमचींसीं ॥5॥ 2619 कोण आतां किळकाळा । येऊं बळा देइऩल ॥1॥ सत्ता झाली त्रिभुवनीं । चक्रपाणी कोंवसा ॥ध्रु.॥ लडिवाळांचा भार वाहे । उभा आहे कुढावया ॥2॥ तुका ह्मणे घटिका दिस । निमिश ही न विसंभे ॥3॥ 2620 आह्मां आवडे नाम घेतां । तो ही पिता संतोषे ॥1॥ उभयतां एकचित्त । तरी प्रीत वाढली ॥ध्रु.॥ आह्मी शोभों निकटवासें। अनारिसें न दिसे ॥2॥ तुका ह्मणे पांडुरंगे । अवघीं अंगें निवालीं॥3॥ 2621 देह तंव असे भोगाचे अधीन । याचें सुख सीण क्षीणभंगर ॥1॥ अविनाश जोडी देवापायीं भाव । कल्याणाचा ठाव सकळही ॥ध्रु.॥ क्षणभंगुर हा तेथील पसारा । आलिया हाकारा अवघें राहे ॥2॥ तुका ह्मणे येथें सकळ विश्रांति । आठवावा चित्तीं नारायण ॥3॥ 2622 आतां आवश्यक करणें समाधान । पाहिलें निर्वाण न पाहिजे ॥1॥ केलें तरीं आतां शुशोभें करावें । दिसतें बरवें संतांमधीं ॥ध्रु.॥ नाहीं भHराजीं ठेविला उधार । नामाचा आकार त्यांचियानें ॥2॥ तुका ह्मणे माझ्या वडिलांचें ठेवणें । गोप्य नारायणें न करावें ॥3॥ 2623 काया वाचा मनें श्रीमुखाची वास । आणीक उदास विचारासी ॥1॥ काय आतां मोक्ष करावा जी देवा । तुमचिया गोवा दर्शनासी ॥ध्रु.॥ केलिया नेमासी उभें ठाडें व्हावें । नेमलें तें भावें पालटेना ॥12॥ तुका ह्मणे जों जों कराल उशीर । तों तों मज फार रडवील ॥3॥ 2624 पुढीलांचे सोयी माझ्या मना चाली । मताची आणिली नाहीं बुद्धी ॥1॥ केलासी तो उभा आजवरी संतीं । धरविलें हातीं कट देवा ॥ध्रु.॥ आहे तें ची मागों नाहीं खोटा चाळा । नये येऊं बळा लेंकराशीं ॥2॥ तुका ह्मणे माझा साक्षीचा वेव्हार । कृपण जी थोर परी तुह्मी ॥3॥ 2625 बहुत करूनि चाळवाचाळवी । किती तुह्मी गोवी करीतसां ॥1॥ लागटपणें मी आलों येथवरी । चाड ते दुसरी न धरूनि ॥ध्रु.॥ दुजियाचा तंव तुह्मांसी कांटाळा । राहासी निराळा एकाएकीं ॥2॥ तुका ह्मणे आतां यावरी गोविंदा । मजशीं विनोदा येऊं नये ॥3॥ 2626 तीर्थ जळ देखे पाषाण प्रतिमा । संत ते अधमा माणसाऐसे ॥1॥ वांजेच्या मैथुनापरी गेलें वांयां । बांडेल्याचें जायां जालें पीक ॥ध्रु.॥ अभाविक सदा सुतकी चांडाळ । सदा तळमळ चुके चि ना ॥2॥ तुका ह्मणे वरदळी ज्याची दृष्टी । देहबुिद्ध कष्टी सदा दुःखी ॥3॥ 2627 नव्हे मतोऑयाचा वाण । नीच नवा नारायण ॥1॥ सुख उपजे श्रवणें । खरें टांकसाळी नाणें ॥ध्रु.॥ लाभ हातोहातीं । अधिक पुढतोंपुढती ॥2॥ तुका ह्मणे नेणों किती । पुरोनि उरलें पुढती ॥3॥ 2628 घातला दुकान । देती आलियासी दान ॥1॥ संत उदार उदार । भरलें अनंत भांडार ॥ध्रु.॥ मागत्याची पुरे । धणी आणिकांसी उरे ॥2॥ तुका ह्मणे पोतें । देवें भरिलें नव्हे रितें ॥3॥ 2629 नरस्तुति आणि कथेचा विकरा । हें नको दातारा घडों देऊं ॥1॥ ऐसिये कृपेचि भाकितों करुणा । आहेसि तूं राणा उदाराचा ॥ध्रु.॥ पराविया नारी आणि परधना । नको देऊं मनावरी येऊं ॥2॥ भूतांचा मत्सर आणि संतनिंदा । हें नको गोविंदा घडों देऊं ॥3॥ देहअभिमान नको देऊं शरीरीं । चढों कांहीं परी एक देऊं ॥4॥ तुका ह्मणे तुझ्या पायांचा विसर । नको वारंवार पडों देऊं ॥5॥ 2630 लौकिकापुरती नव्हे माझी सेवा । अनन्य केशवा दास तुझा ॥1॥ ह्मणऊनि करीं पायांसवें आळी । आणीक वेगळी नेणें परी ॥ध्रु.॥ एकविध आह्मी स्वामिसेवेसाटीं । वरी तो चि पोटीं एकभाव ॥2॥ तुका ह्मणे करीं सांगितलें काम । तुह्मां धर्माधर्म ठावे देवा ॥3॥ 2631 ज्यांच्या संगें होतों पडिलों भोवनीं । ते केली धोवनी झाडूनियां ॥1॥ आतां एकाएकीं मनासीं विचार । करूं नाहीं भार दुजा याचा ॥ध्रु.॥ प्रसादसेवनें आली उष्टावळी । उचित ते काळीं अवचित ॥2॥ तुका ह्मणे वर्म सांपडलें हातीं । सांडिली ते खंती चिंता देवा ॥3॥ 2632 आवडीभोजन प्रकार परवडी । भिन्नाभिन्न गोडी एक रसा ॥1॥ भोगित्या पंगती लाधलों प्रसाद । तिंहीं नाहीं भेद राखियेला ॥ध्रु.॥ पाकसििद्ध स्वहस्तकें विनियोग। आवडीचे भाग सिद्ध केले ॥2॥ तुका ह्मणे आला उिच्छष्ट प्रसाद । तेणें हा आनंद माझ्या जीवा ॥3॥ 2633 समर्थाचा ठाव संचलाचि असे । दुर्बळाची आस पुढें करी ॥1॥ पावलें घेइऩन पदरीं हें दान । एकांतीं भोजन करूं दाऊं॥ध्रु.॥ न लगे पाहावी उचिताची वेळ । अयाचित काळ साधला तो ॥2॥ तुका ह्मणे पोट धालिया उपरी । गौरवा उत्तरीं पूजूं देवा ॥3॥ 2634 आपुल्यांचा करीन मोळा । माझ्या कुळाचारांचा॥1॥ अवघियांचे वंदिन पाय । ठायाठाय न देखें ॥ध्रु.॥ नेदीं तुटों समाधान । थांबों जन सकळ ॥2॥ तुका ह्मणे झाडा होय । तों हे सोय न संडीं ॥3॥ 2635 जन्ममरणांची विसरलों चिंता । तूं माझा अनंता मायबाप ॥1॥ होतील ते डोळां पाहेन प्रकार । भय आणि भार निरसलीं ॥ध्रु.॥ लिगाडाचें मूळ होतीं पंच भूतें । त्यांचें यां पुरतें विभागिलें ॥2॥ तुका ह्मणे जाला प्रपंच पारिखा । जिवासी तूं सखा पांडुरंगा ॥3॥ 2636 उदार तूं हरी ऐसी कीतिऩ चराचरीं । अनंत हे थोरी गर्जतील पवाडे ॥1॥ तुझे लागों पायीं माझा भाव पुसी जन्ममरणां ठाव। देवाचा तूं देव स्वामी सकळा ब्रह्मांडा ॥ध्रु.॥ मागणें तें तुज मागों जीवभाव तुज सांगों । लागों तरी लागों पायां तुमच्या दातारा ॥2॥ दिसों देसी कीविलवाणें तरी तुज चि हें उणें । तुका ह्मणे जिणें माझें तुज अधीन ॥3॥ 2637 पाहा किती आले शरण समान चि केले । नाहीं विचारिले गुण दोष कोणांचे ॥1॥ मज सेवटींसा द्यावा ठाव तयांचिये देवा । नाहीं करीत हेवा कांहीं थोरपणाचा ॥ध्रु.॥ नाहीं पाहिला आचार कुळगोत्रांचा विचार । फेडूं आला भार मग न ह्मणे दगड ॥2॥ तुका ह्मणे सर्वजाणा तुझ्या आल्यावरि मना । केला तो उगाणा घडल्या दोषांच्या ॥3॥ 2638 आतां चुकलें बंधन गेलें विसरोनि दान । आपुले ते वाण सावकाश विकावे ॥1॥ लाभ जोडला अनंत घरीं सांपडलें वित्त । हातोहातीं थीत उरों तळ नल्हाचि ॥ध्रु.॥ होतें गोविलें विसारें माप जालें एकसरें । होतें होरें वारें तों चि लाहो साधिला॥2॥ कराया जतन तुका ह्मणे निजधन । केला नारायण साहए नेदी विसंबों ॥3॥ 2639 तुझ्या रूपें माझी काया भरों द्यावी पंढरीराया । दर्पणींची छाया एका रूपें भिन्नत्व ॥1॥ सुख पडिलें साटवण सत्ता वेचे शनें शनें । अडचणीचे कोन चारी मार्ग उगवले ॥ध्रु.॥ वसो डोऑयांची बाहुली कवळे भिन्न छाया आली । कृष्णांजन चाली नव्हे प्रति माघारी ॥2॥ जीव ठसावला शिवें मना आलें तेथें जावें । फांटा पडिला नांवें तुका ह्मणे खंडलें ॥3॥ 2640 सोसें सोसें मारूं हाका । होइल चुका ह्मणऊनि॥1॥ मागें पुढें क्षणभरी । नव्हे दुरी अंतर ॥ध्रु.॥ नाम मुखीं बैसला चाळा। वेळोवेळां पडताळीं ॥2॥ तुका ह्मणे सुखी केलें । या विठ्ठलें बहुतांसी ॥3॥ 2641 धरूनियां चाली हांवा । येइन गांवां धांवत ॥1॥ पाठविसी मूळ तरी । लवकरी विठ्ठले ॥ध्रु.॥ नाचेन त्या प्रेमसुखें । कीर्ती मुखें गाइऩन ॥2॥ तुका ह्मणे संतमेळीं । पायधुळी वंदीन॥3॥ 2642 मायबापाचिये भेटी । अवघ्या तुटी संकोचा ॥1॥ भोगिलें तें आहे सुख । खातां मुख मोकळें ॥ध्रु.॥ उत्तम तें बाळासाटीं । लावी ओठीं माउली ॥2॥ तुका ह्मणे जाली धणी । आनंद मनीं न समाये ॥3॥ 2643 उदासीनाचा देह ब्रह्मरूप । नाहीं पुण्य पाप लागत त्या ॥1॥ अनुताप अंगीं अिग्नचिया ज्वाळा । नाहीं मृगजळा विझों येत ॥ध्रु.॥ दोष ऐशा नावें देहाचा आदर । विटलें अंतर अहंभावें॥2॥ तुका ह्मणे जाय नासोनियां खंती । तंव चि हे चित्तीं बद्धता ते ॥3॥ 2644 बंधनाचा तोडूं फांसा । देऊं आशा टाकोनि ॥1॥ नाहीं तें च घेतां शिरीं । होइल दुरी निजपंथ ॥ध्रु.॥ नाथिलें चि माझें तुझें । कोण वोझें वागवी ॥2॥ तुका ह्मणे अंतराय । देवीं काय जिणें तें ॥3॥ 2645 तें च किती वारंवार । बोलों फार बोलिलें ॥1॥ आतां माझें दंडवत । तुमच्या संत चरणांसी ॥ध्रु.॥ आवडी ते नीच नवी । जाली जीवीं वसती ॥2॥ तुका ह्मणे बरवें जालें । घरा आलें बंदरीचें ॥3॥ 2646 उपासा सेवटीं अन्नासवें भेटी । तैसी माझी मिठी पडो पायीं ॥1॥ पुरवीं वासना साच सर्वजाणा । आह्मां नारायणा अंकिताची ॥ध्रु.॥ बहुदिसां पुत्रामातेमध्यें भेटीं । तैसा दाटो पोटीं प्रीतिउभोड ॥2॥ तुका ह्मणे धन कृपणा सोयरें । यापरि दुसरें नहो आतां ॥3॥ 2647 रणीं निघतां शूर न पाहे माघारें । ऐशा मज धीरें राख आतां ॥1॥ संसारा हातीं अंतरलों दुरी । आतां कृपा करीं नारायणा ॥ध्रु.॥ वागवितों तुझिया नामाचें हत्यार । हा चि बडिवार मिरवितों ॥2॥ तुका ह्मणे मज फिरतां माघारें । तेथें उणें पुरें तुह्मी जाणां ॥3॥ 2648 सकळ पूजा स्तुति । करावी ते व्होवें याती ॥1॥ ह्मणऊनि वारा जन । संतपूजा नारायण ॥ध्रु.॥ सेवावें तें वरी । दावी उमटूनि ढेंकरीं ॥2॥ तुका ह्मणे सुरा । दुधा ह्मणतां केवीं बरा॥3॥ 2649 धीर नव्हे मनें । काय तयापाशीं उणें ॥1॥ भार घातलियावरी । दासां नुपेक्षील हरी ॥ध्रु.॥ याऐसी आटी । द्यावी द्रव्याचिये साटी ॥2॥ तुका ह्मणे पोटें । देवा बहु केलें खोटें ॥3॥ 2650 द्रव्याचिया कोटी । नये गांडीची लंगोटी ॥1॥ अंती बोळवणेसाटीं । पांडुरंग धरा कंठीं ॥ध्रु.॥ लोभाची लोभिकें । यांचें सन्निधान फिकें ॥2॥ तुका ह्मणे हितें । जग नव्हो पडो रितें॥3॥ 2651 कोणापाशीं आतां सांगों मी बोभाट । कधीं खटखट सरेल हे ॥1॥ कोणां आराणूक होइऩल कोणे काळीं । आपुलालीं जाळीं उगवूनि ॥ध्रु.॥ माझा येणें दुःखें फुटतसे प्राण । न कळतां जन सुखी असे ॥2॥ भोगा आधीं मनें मानिलासे त्रास । पाहें लपायास ठाव कोठें ॥3॥ तुका ह्मणे देतों देवाचें गा†हाणें । माझें रिण येणें सोसियेलें ॥4॥ 2652 राहिलों निराळा । पाहों कवतुक डोळां ॥1॥ करूं जगाचा विनोद । डोळां पाहोनियां छंद ॥ध्रु.॥ भुललिया संसारें । आलें डोऑयासी माजिरें ॥2॥ तुका ह्मणे माथा । कोणी नुचली सर्वथा ॥3॥ 2653 आह्मां एकविधा पुण्य सर्वकाळ । चरणसकळ स्वामीचे ते ॥1॥ चित्ताचे संकल्प राहिलें चळण । आYाा ते प्रमाण करुनी असों ॥ध्रु.॥ दुजियापासून परतलें मन । केलें द्यावें दान होइऩल तें॥2॥ तुका ह्मणे आतां पुरला नवस । एकाविण ओस सकळ ही॥3॥ 2654 राहाणें तें पायांपाशी । आणिकां रसीं विटोनि ॥1॥ ऐसा धीर देइप मना । नारायणा विनवितों ॥ध्रु.॥ अंतरीं तों तुझा वास । आणिकां नास कारण ॥2॥ तुका ह्मणे शेवटींचें । वाटे साचें राखावें ॥3॥ 2655 चंदन तो चंदनपणें । सहज गुणसंपन्न ॥1॥ वेधलिया धन्य जाती । भाग्यें होती सन्मुख ॥ध्रु.॥ परिसा अंगीं परिसपण । बाणोनि तें राहिलें ॥2॥ तुका ह्मणे कैंची खंती । सुजाती ते ठाकणी ॥3॥ 2656 लय लक्षी मन न राहे निश्चळ । मुख्य तेथें बळ आसनाचें ॥1॥ हें तों असाध्य जी सर्वत्र या जना । भलें नारायणां आळवितां ॥ध्रु.॥ कामनेचा त्याग वैराग्य या नांव । कुटुंब ते सर्वविषयजात ॥2॥ कर्म उसंतावें चालत पाउलीं । होय जों राहिली देहबुिद्ध ॥3॥ भिH तें नमावें जीवजंतुभूत । शांतवूनि ऊत कामक्रोध ॥4॥ तुका ह्मणे साध्य साधन अवघडें । देतां हें सांकडें देह बळी ॥5॥ 2657 ऐसें कां हो न करा कांहीं । पुढें नाहीं नास ज्या ॥1॥ विश्वंभरा शरणागत । भूतजात वंदूनि ॥ध्रु.॥ श्रुतीचें कां नेघा फळ। सारमूळ जाणोनि ॥2॥ तुका ह्मणे पुढें कांहीं । वाट नाहीं यावरी॥3॥ 2658 जाला प्रेतरूप शरीराचा भाव । लिक्षयेला ठाव श्मशानींचा ॥1॥ रडती रात्रदिवस कामक्रोधमाया । ह्मणती हायहाया यमधर्म ॥ध्रु.॥ वैराग्याच्या शेणी लागल्या शरीरा । Yाानािग्न भरभरां जीवित्वेसी ॥2॥ फिरविला घट फोडिला चरणीं । महावाक्य जनीं बोंब जाली ॥3॥ दिली तिळांजुळी कुळनामरूपांसी । शरीर ज्याचें त्यासी समपिऩलें ॥4॥ तुका ह्मणे रक्षा जाली आपींआप । उजळला दीप गुरुकृपा ॥5॥ 2659 आपुलें मरण पाहिलें म्यां डोळां । तो जाला सोहळा अनुपम्य ॥1॥ आनंदे दाटलीं तिन्ही त्रिभुवनें । सर्वात्मकपणें भोग जाला ॥ध्रु.॥ एकदेशीं होतों अहंकारें आथिला । त्याच्या त्यागें जाला सुकाळ हा ॥2॥ फिटलें सुतक जन्ममरणाचें । मी माझ्या संकोचें दुरी जालों ॥3॥ नारायणें दिला वस्तीस ठाव । ठेवूनियां भाव ठेलों पायीं ॥4॥ तुका ह्मणे दिलें उमटूनि जगीं । घेतलें तें अंगीं लावूनियां ॥5॥ 2660 बोळविला देह आपुलेनि हातें । हुताशिलीं भूतें ब्रह्माग्नीसीं ॥1॥ एकवेळे जालें सकळ कारण । आतां नारायण नारायण ॥ध्रु.॥ अमृतसंजीवनी निवविली खाइऩ । अंगें तये ठायीं हारपलीं ॥2॥ एकादशीविध जागरण उपवास । बारावा दिवस भोजनाचा ।3॥ अवघीं कर्में जालीं घटस्पोटापाशीं । संबंध एकेसी उरला नामीं ॥4॥ तुका ह्मणे आतां आनंदीं आनंदु । गोविंदीं गोविंदु विस्तारला ॥5॥ 2661 पिंडदान पिंडें ठेविलें करून । तिळीं तिळवण मूळत्रयीं॥1॥ सारिले संकल्प एका चि वचनें । ब्रह्मीं ब्रह्मार्पण सेवटींच्या ॥ध्रु.॥ सव्य अपसव्य बुडालें हें कर्म । एका एक वर्म एकोविष्णु ॥2॥ पित्यापुत्रत्वाचें जालें अवसान । जनीं जनादऩन अभेदेंसी ॥3॥ आहे तैसी पूजा पावली सकळ । सहज तो काळ साधियेला ॥4॥ तुका ह्मणे केला अवघियांचा उद्धार । आतां नमस्कार सेवटींचा ॥5॥ 2662 सरलें आतां नाहीं । न ह्मणे वेळकाळ कांहीं ॥1॥ विठ्ठल कृपाळु माउली । सदा प्रेमें पान्हायेली ॥ध्रु.॥ सीण न विचारी भाग । नव्हे निष्ठ‍ नाहीं राग ॥2॥ भेदाभेद नाहीं । तुका ह्मणे तिच्याठायीं ॥3॥ 2663 तुज पाहावें हे धरितों वासना । परि आचरणा नाहीं ठाव ॥1॥ करिसी कैवार आपुलिया सत्ता । तरि च देखता होइन पाय ॥ध्रु.॥ बाहिरल्या वेषें उत्तम दंडलें । भीतरी मुंडलें नाहीं तैसें॥2॥ तुका ह्मणे वांयां गेलों च मी आहे । जरि तुह्मी साहे न व्हा देवा ॥3॥ 2664 दुष्ट आचरण ग्वाही माझें मन । मज ठावे गुण दोष माझे ॥1॥ आतां तुह्मी सर्वजाण पांडुरंगा । पाहिजे प्रसंगाऐसें केलें॥ध्रु.॥ व्याहएाजांवायांचे पंगती दुर्बळ । वंचिजे तो काळ नव्हे कांहीं ॥2॥ तुका ह्मणे आतां जालों शरणागत । पुढिल उचित तुह्मां हातीं ॥3॥ 2665 आतां भय नाहीं ऐसें वाटे जीवा । घडलिया सेवा समर्थाची ॥1॥ आतां माझ्या मनें धरावा निर्धार । चिंतनीं अंतर न पडावें ॥ध्रु.॥ येथें नाहीं जाली कोणांची निरास । आल्या याचकास कृपेविशीं ॥2॥ तुका ह्मणे येथें नाहीं दुजी परी । राया रंका सरी देवा पायीं ॥3॥ 2666 वैष्णवें चोरटीं । आलीं घरासी करंटीं ॥1॥ आजि आपुलें जतन । करा भांडें पांघुरण ॥ध्रु.॥ ज्याचे घरीं खावें ।त्याचें सर्वस्वें ही न्यावें ॥2॥ तुका ह्मणे माग । नाहीं लागों देत लाग॥3॥ 2667 ऐकतों दाट । आले एकांचें बोभाट ॥1॥ नका विश्वासों यावरी । चोर देहाचे खाणोरी ॥ध्रु.॥ हे चि यांची जोडी। सदा बोडकीं उघडीं ॥2॥ तुका ह्मणे न्यावें । ज्याचे त्यासी नाहीं ठावें ॥3॥ 2668 आणिकांची सेवा करावी शरीरें । तीं येथें उत्तरे कोरडीं च ॥1॥ ऐसा पांडुरंग सुलभ सोपारा । नेघे येरझारा सेवकाच्या ॥ध्रु.॥ आणिकांचे भेटी आडकाठी पडे । येथें तें न घडे वचन ही ॥2॥ आणिकांचे देणें काळीं पोट भरे । येथील न सरे कल्पांतीं ही ॥3॥ आणिकें दंडिती चुकलिया सेवा । येथें सोस हेवा नाहीं दोन्ही ॥4॥ तुका ह्मणे करी आपण्यासारिखें । उद्धरी पारिखें उंच निंच ॥5॥ 2669 दुर्जनाची जाती । त्याचे तोंडीं पडे माती ॥1॥ त्याची बुिद्ध त्यासी नाडी । वाचे अनुचित बडबडी ॥ध्रु.॥ पाहें संतांकडे । दोषदृष्टी सांडी भडे ॥2॥ उंच निंच नाहीं । तुका ह्मणे खळा कांहीं ॥3॥ 2670 न करीं उदास । माझी पुरवावी आस ॥1॥ ऐका ऐका नारायणा । माझी परिसा विYाापना ॥ध्रु.॥ मायबाप बंधुजन। तूं चि सोयरा सज्जन ॥2॥ तुका ह्मणे तुजविरहित । माझें कोण करी हित ॥3॥ 2671 जीवन उपाय । वैदेवाणी तुझे पाय ॥1॥ ते मी नाठवीं घडिघडी । ह्मणोनियां चरफडीं ॥ध्रु.॥ तुटे भवरोग । जेथें सर्व सुखें भोग ॥2॥ तुका ह्मणे विटे । धरियेले जें गोमटें ॥3॥ 2672 ऐका हें वचन माझें संतजन । विनवितों जोडुन कर तुह्मां ॥1॥ तर्क करूनियां आपुल्या भावना । बोलतिया जना कोण वारी ॥ध्रु.॥ आमुच्या जीवींचा तो चि जाणे भावो । रकुमाइऩचा नाहो पांडुरंग ॥2॥ चित्त माझें त्याचे गुंतलेंसे पायीं । ह्मणऊनि कांहीं नावडे त्या ॥3॥ तुका ह्मणे मज न साहे मीनती । खेद होय चित्तीं भंग मना ॥4॥ 2673 ऐसा कोणी नाहीं हें जया नावडे । कन्या पुत्र घोडे दारा धन ॥1॥ निंब घेतें रोगी कवणिया सुखें । हरावया दुःखें व्याधि पीडा ॥ध्रु.॥ काय पळे सुखें चोरा लागे पाठी । न घलावी काठी आड तया ॥2॥ जयाचें कारण तो चि जाणे करूं । नये कोणां वारूं आणिकासी ॥3॥ तुका ह्मणे तरी सांपडे निधान । द्यावा ओंवाळून जीव बळी ॥4॥ 2674 काय मी अन्यायी तें घाला पालवीं । आणीक वाट दावीं चालावया ॥1॥ माग पाहोनियां जातों ते च सोयी । न वजावें कायी कोण सांगा ॥ध्रु.॥ धोपट मारग लागलासे गाढा । मज काय पीडा करा तुह्मी ॥2॥ वारितां ही भय कोण धरी धाक । परी तुह्मां एक सांगतों मी ॥3॥ तुका ह्मणे शूर दोहीं पक्षीं भला । मरतां मुH जाला मान पावे ॥4॥ 2675 नव्हती माझे बोल जाणां हा निर्धार । मी आहें मजूर विठोबाचा ॥1॥ निर्धारा वचन सोडविलें माझ्या । कृपाळुवें लज्जा राखियेली ॥ध्रु.॥ निर्भर मानसीं जालों आनंदाचा । गोडावली वाचा नामघोषें ॥2॥ आतां भय माझें नासलें संसारीं । जालोंसें यावरी गगनाचा ॥3॥ तुका ह्मणे हा तों संतांचा प्रसाद । लाधलों आनंद प्रेमसुख ॥4॥ 2676 जरा कर्णमूळीं सांगों आली गोष्टी । मृत्याचिये भेटी जवळी आली ॥1॥ आतां माझ्या मना होइप सावधान । वोंपुण्याची जाण कार्यसिद्धी ॥ध्रु.॥ शेवटील घडी बुडतां न लगे वेळ । साधावा तो काळ जवळी आला ॥2॥ तुका ह्मणे चिंतीं कुळींची देवता । वारावा भोंवता शब्द मिथ्या ॥3॥ 2677 मागील ते आटी येणें घडे सांग । सुतवेल अंग एका सूत्रें ॥1॥ पहिपाहुणेर ते सोहऑयापुरते । तेथुनि आरते उपचार ते॥ध्रु.॥ आवश्यक तेथें आगळा आदर । चाली थोडें फार संपादतें ॥2॥ तुका ह्मणे ॠण फिटे एके घडी । अलभ्य ते जोडी हातां आल्या ॥3॥ 2678 साधावा तो देव सर्वस्वाचेसाटीं । प्रारब्ध तुटी क्रियमाण॥1॥ मग कासयानें पुन्हा संवसार । बीजाचे अंकुर दग्ध होती ॥ध्रु.॥ जिणें दिल्हें त्यासी द्यावा पिंडदान । उत्तीर्ण चरण धरूनि व्हावें ॥2॥ तुका ह्मणे निज भोगइऩल निजता । नाहीं होइल सत्ता दुजियाची ॥3॥ 2679 जळों अगी पडो खान । नारायण भोHा ॥1॥ ऐसी ज्याची वदे वाणी । नारायणीं ते पावे ॥ध्रु.॥ भोजनकाळीं करितां धंदा । ह्मणा गोविंदा पावलें ॥2॥ तुका ह्मणे न लगे मोल। देवा बोल आवडती ॥3॥ 2680 संतांसी क्षोभवी कोण्या ही प्रकारें । त्याचें नव्हें बरें उभयलोकीं ॥1॥ देवाचा तो वैरी शत्रु दावेदार । पृथ्वी ही थार नेदी तया ॥ध्रु.॥ संतांपाशीं ज्याचा नुरे चि विश्वास । त्याचे जाले दोष बिळवंत ॥2॥ तुका ह्मणे क्षीर वासराच्या अंगें । किंवा धांवे लागें विषमें मारूं ॥3॥ 2681 उदकीं कालवी शेण मलमूत्र । तो होय पवित्र कासयानें ॥1॥ उद्धारासी ठाव नाहीं भाग्यहीना । विन्मुख चरणां संतांचिया ॥ध्रु.॥ दुखवी तो बुडे सांगडीचा तापा । अतित्याइऩ पापाची च मूतिऩ ॥2॥ तुका ह्मणे जेव्हां फिरतें कपाळ । तरी अमंगळ योग होतो ॥3॥ 2682 शोकवावा म्यां देहे । ऐसें नेणों पोटीं आहे ॥1॥ तरी च नेदा जी उत्तर । दुःखी राखिलें अंतर ॥ध्रु.॥ जावें वनांतरा। येणें उद्देशें दातारा ॥2॥ तुका ह्मणे गिरी । मज सेववावी दरी ॥3॥ 2683 येइल तुझ्या नामा । जाल ह्मणों पुरुषोत्तमा ॥1॥ धीर राहिलों धरूनि । त्रास उपजला मनीं ॥ध्रु.॥ जगा कथा नांव। निराशेनें नुपजे भाव ॥2॥ तुह्मी साक्षी कीं गा । तुका ह्मणे पांडुरंगा ॥3॥ 2684 नेणें जप तप अनुष्ठान याग । काळें तंव लाग घेतलासे ॥1॥ रिघालो या भेणें देवाचे पाठीसी । लागे त्याचें त्यासी सांभाळणें ॥ध्रु.॥ मापें माप सळे चालिली चढती । जाली मग राती काय चाले ॥2॥ तुका ह्मणे चोरा हातीं जे वांचलें । लाभावरी आलें वारिलेशु ॥3॥ 2685 कळों आलें ऐसें आतां । नाहीं सत्ता तुह्मांसी ॥1॥ तरी वीर्य नाहीं नामा । जातो प्रेमा खंडत ॥ध्रु. ॥ आड ऐसें येतें पाप। वाढे ताप आगळा ॥2॥ तुका ह्मणे गुण जाला । हा विठ्ठला हीनशिH ॥3॥ 2686 लागों दिलें अंगा । ऐसें कां गा सन्निध ॥1॥ कोण्या पापें उदो केला । तो देखिला प्रळय ॥ध्रु.॥ न देखवे पिडला सर्प। दया दर्प विषाचा ॥2॥ तुका ह्मणे भलें । मज तो न वजे साहिलें॥3॥ 2687 धांवा शीघ्रवत । किंवा घ्यावें दंडवत ॥1॥ तुमचा जातो बडिवार । आह्मीं होतों हीनवर ॥ध्रु.॥ न धरावा धीर । धांवा नका चालों िस्थर ॥2॥ तुका ह्मणे वाणी । माझी लाजली जी गुणीं ॥3॥ 2688 सेवकासी आYाा निरोपासी काम । स्वामीचे ते धर्म स्वामी जाणे ॥1॥ मनाचिये मुळीं रहावें बैसोन । आक्रशावे गुण पायांपाशीं ॥ध्रु.॥ भेटीचे तांतडी करीतसे लाहो । ओंवाळावा देहो ऐसें वाटे ॥4॥ तुका ह्मणे माझें करावें कारण । आपुलें जतन ब्रीद कशाला ॥3॥ 2689. उद्वेगासी बहु फाकती मारग । नव्हे ऐसें अंग माझें होतें ॥1॥ आतां कोण यासी करणें विचार । तो देखा साचार पांडुरंगा ॥ध्रु ॥ मज तो अत्यंत दर्शनाची आस । जाला तरि हो नाश जीवित्वाचा ॥2॥ तुका ह्मणे आहे वचनाची उरी । करितों तोंवरि विYाापना ॥3॥ 2690 दुःखाची संगति । तिच्याठायीं कोण प्रीति ॥1॥ अवघें असो हें निराळें । करूं सोइरें सावळें ॥ध्रु.॥ क्षणभंगुर ते ठाव। करूनि सांडावे चि वाव ॥2॥ तुका ह्मणे बरा । ठाव पावलों हा थारा ॥3॥ 2691 मेला तरी जावो सुखें नरकासी । कळंकी याविशीं शिवों नये ॥1॥ रजस्वला करी वेलासी आघात । अंतरें तों हित दुरी बरें ॥ध्रु.॥ उगी च कां आलीं नासवावीं फळें । विटाळ विटाळें कालवूनि ॥2॥ तुका ह्मणे लोणी घालोनि शेणांत । उपेगाची मात काय असे ॥3॥ 2692 वर्णावे ते किती । केले पवाडे श्रीपति ॥1॥ विश्वासिया घडे लाभ । देइल तरी पद्मनाभ ॥ध्रु.॥ भाव शुद्ध तरी । सांगितलें काम करी ॥2॥ तुका ह्मणे भोळा देव । परि हा नागवी संदेह ॥3॥ 2693 संचितावांचून । पंथ न चलवे कारण ॥1॥ कोरडी ते अवघी आटी । वांयां जाय लाळ घोंटीं ॥ध्रु.॥ धन वित्त जोडे । देव ऐसें तों न घडे ॥2॥ तुका ह्मणे आड । स्वहितासी बहु नाड ॥3॥ 2694 अतित्याइऩ बुडे गंगे । पाप लागे त्याचें त्या ॥1॥ हें तों आपुलिया गुणें । असे जेणें योजिलें ॥ध्रु.॥ अवचटें अिग्न जाळी । न सांभाळी दुःख पावे ॥2॥ जैसें तैंसें दावी आरसा । नकटएा कैसा पालटे ॥3॥ 2695 हेंद†याचें भरितां कान । हलवी मान भोंक रितें ॥1॥ नाहीं मी येथें सांगों स्पष्ट । भावें नष्ट घेत नाहीं ॥ध्रु.॥ अवगुणी वाटलें चित्त । तया हित आतळे ना ॥2॥ तुका ह्मणे फजितखोरा। ह्मणतां बरा उगा रहा ॥3॥ 2696 नाहीं सरो येत जोडिल्या वचनीं । कवित्वाची वाणी कुशळता ॥1॥ सत्याचा अनुभव वेधी सत्यपणें । अनुभवाच्या गुणें रुचों येतों ॥ध्रु.॥ काय आगीपाशीं शृंगारिलें चाले । पोटींचें उकले कसापाशीं ॥2॥ तुका ह्मणे येथे करावा उकल । लागे चि ना बोल वाढवूनि ॥3॥ 2697 लचाळाच्या कामा नाहीं ताळावाळा । न कळे ओंगळा उपदेश ॥1॥ वचनचर्येची न कळे चांचणी । ऐसी संघष्टनी अमंगळ ॥ध्रु.॥ समय न कळे वेडगळ बुिद्ध । विजाती ते शुिद्ध चांच चाट ॥2॥ तुका ह्मणे याचा धिक्कार चि बरा । बहुमति खराहूनि हीन ॥3॥ 2698 एक धरिला चित्तीं । आह्मीं रखुमाइऩचा पती ॥1॥ तेणें जालें अवघें काम । निवारला भवश्रम ॥ध्रु.॥ परद्रव्य परनारी । जालीं विषाचिये परी ॥2॥ तुका ह्मणे फार । नाहीं लागत वेव्हार ॥3॥ 2699 भेणें पळे डोळसा । न कळे मृत्यु तो सरिसा ॥1॥ कैसी जाली दिशाभुली । न वजातिये वाटे चाली ॥ध्रु.॥ संसाराची खंती । मावळल्या तरी शिH ॥2॥ तुका ह्मणे हीणा । बुिद्ध चुकली नारायणा ॥3॥ 2700 अभिमानाचें तोंड काळें । दावी बळें अंधार ॥1॥ लाभ न्यावा हातोहातीं । तोंडी माती पाडोनि ॥ध्रु.॥ लागलीसे पाठी लाज । जालें काज नासाया ॥2॥ तुका ह्मणे कुश्चळ मनीं । विटंबनीं पडिलीं तीं ॥3॥ 1542 3266 2006-01-22T07:45:49Z Yatin 28 Corrected the TH problem 2701 चोराचिया धुडका मनीं । वसे ध्यानीं लंछन ॥1॥ ऐशा आह्मीं करणें काय । वरसो न्यायें पर्जन्य ॥ध्रु.॥ ज्याच्या बैसे खतावरी । ते चुरचुरी दुखवूनि ॥2॥ तुका ह्मणे ज्याची खोडी । त्याची जोडी त्या पीडी ॥3॥ 2702 बुिद्धहीना उपदेश । तें तें विष अमृतीं ॥1॥ हुंगों नये गो†हवाडी । तेथें जोडी विटाळ ॥ध्रु.॥ अळसियाचे अंतर कुडें। जैसें मढें निष्काम ॥2॥ तुका ह्मणे ऐशा हाती । मज श्रीपती वांचवा ॥3॥ 2703 न करीं तुमची सेवा । बापुडें मी पण देवा । बोलिलों तो पाववा । पण सिद्धी सकळ ॥1॥ आणीक काय तुह्मां काम । आह्मां नेदा तरी प्रेम । कैसे धर्माधर्म । निश्चयेंसी रहाती ॥ध्रु.॥ आह्मीं वेचलों शरीरें । तुझी बीज पेरा खरें । संयोगाचें बरें । गोड होतें उभयतां ॥3॥ एका हातें टाळी । कोठें वाजते निराळी । जाला तरी बळी । स्वामीविण शोभेना ॥3॥ रूपा यावे जी अनंता । धरीन पुटाची त्या सत्ता । होइऩन सरता । संतांमाजी पोसणा ॥4॥ ठेविलें उधारा । वरी काय तो पातेरा । तुका ह्मणे बरा । रोकडा चि निवाड ॥5॥ 2704. भुके नाहीं अन्न । मेल्यावरी पिंडदान ॥1॥ हे तों चाळवाचाळवी । केलें आपण चि जेवी ॥ध्रु.॥ नैवेद्याचा आळ । वेच ठाकणीं सकळ ॥2॥ तुका ह्मणे जड । मज न राखावें दगड ॥3॥ 2705 सर्व भाग्यहीन । ऐसें सांभािळलों दीन ॥1॥ पायीं संतांचे मस्तक । असों जोडोनि हस्तक ॥ध्रु.॥ जाणें तरि सेवा । दीन दुर्बळ जी देवा ॥2॥ तुका ह्मणे जीव । समर्पून भाकीं कींव ॥3॥ 2706 भाग्याचा उदय । ते हे जोडी संतपाय ॥1॥ येथूनिया नुठो माथा । मरणांवाचूनि सर्वथा ॥ध्रु.॥ होइप बळकट । माझ्या मना तूं रे धीट ॥2॥ तुका ह्मणे लोटांगणीं । भिHभाग्यें जाली धणी ॥3॥ 2707 नाहीं तरी आतां कैचा अनुभव । जालासीं तूं देव घरघेणा ॥1॥ जेथें तेथें देखें लांचाचा पर्वत । घ्यावें तरि चित्त समाधान ॥ध्रु.॥ आधीं वरी हात या नांवें उदार । उसण्याचे उपकार फिटाफीट ॥2॥ तुका ह्मणे जैसी तैसी करूं सेवा । सामर्थ्य न देवा पायांपाशीं ॥3॥ 2708 आह्मी सर्वकाळ कैंचीं सावधानें । वेवसायें मन अभ्यासलें ॥1॥ तरी ह्मणा मोट ठेविली चरणीं । केलों गुणागुणीं कासावीस ॥ध्रु.॥ याचे कानसुळीं मारीतसे हाका । मज घाटूं नका मधीं आतां ॥2॥ तुका ह्मणे निद्रा जागृति सुषुिप्त । तुह्मी हो श्रीपती साक्षी येथें ॥3॥ 2709 नसता चि दाउनि भेव । केला जीव हिंपुटी ॥1॥ जालों तेव्हां कळलें जना । वाउगा हा आकांत ॥ध्रु.॥ गंवसिलों पुढें मागें लागलागे पावला ॥2॥ तुका ह्मणे केली आणि । सलगीच्यांनी सन्मुख ॥3॥ 2710 हें का आह्मां सेवादान । देखों सीण विषमाचा ॥1॥ सांभाळा जी ब्रीदावळी । तुह्मीं कां कळीसारिखे ॥ध्रु.॥ शरणागत वै†या हातीं । हे नििंश्चती देखिली ॥2॥ तुका ह्मणे इच्छीं भेटी । पाय पोटीं उफराटे ॥3॥ 2711 कां हो आलें नेणों भागा । पांडुरंगा माझिया ॥1॥ उफराटी तुह्मां चाली । क्रिया गेली सत्याची ॥ध्रु.॥ साक्षी हेंगे माझें मन । आर्त कोण होतें तें ॥2॥ तुका ह्मणे समर्थपणे । काय नेणें करीतसां ॥3॥ 2712 शकुनानें लाभ हानि । येथूनि च कळतसे ॥1॥ भयारूढ जालें मन । आतां कोण विश्वास ॥ध्रु.॥ प्रीत कळे आलिंगनीं। संपादनीं अत्यंत ॥2॥ तुका ह्मणे मोकलिलें । कळों आलें बरवें हें॥3॥ 2713 नव्हेव निग्रह देहासी दंडण । न वजे भूकतान सहावली ॥1॥ तरि नित्य नित्य करीं आळवण । माझा अभिमान असों द्यावा ॥ध्रु.॥ नाहीं विटािळलें कायावाचामन । संकल्पासी भिन्न असें चि या ॥2॥ तुका ह्मणे भवसागरीं उतार । कराया आधार इच्छीतसें ॥3॥ 2714 ऐकिली कीिर्त्त संतांच्या वदनीं । तरि हें ठाकोनि आलों स्थळ ॥1॥ मागिला पुढिला करावें सारिखें । पालटों पारिखें नये देवा ॥ध्रु.॥ आह्मासी विश्वास नामाचा आधार । तुटतां हे थार उरी नाहीं ॥2॥ तुका ह्मणे येथें नसावें चि दुजें । विनंती पंढरिराजें परिसावी हे ॥3॥ 2715 मोलाचें आयुष्य वेचतसे सेवे । नुगवतां गोवे खेद होतो ॥1॥ उगवूं आलेति तुह्मीं नारायणा । परिहार या सिणा निमिस्यांत ॥ध्रु.॥ लिगाडाचे मासी न्यायें जाली परी । उरली ते उरी नाहीं कांहीं ॥2॥ तुका ह्मणे लाहो साधीं वाचाबळें । ओढियेलों काळें धांव घाला ॥3॥ 2716 ह्मणऊनि जालों क्षेत्रींचे संन्यासी । चित्त आशापाशीं आवरूनि ॥1॥ कदापि ही नव्हे सीमा उल्लंघन । केलें विसर्जन आव्हानीं च ॥ध्रु.॥ पारिखा तो आतां जाला दुजा ठाव । दृढ केला भाव एकविध ॥2॥ तुका ह्मणे कार्यकारणाचा हेवा । नाहीं जीव देवा समपिऩला ॥3॥ 2717 विभ्रंशिली बुिद्ध देहांत जवळी । काळाची अकाळीं वायचाळा ॥1॥ पालटलें जैसें देंठ सोडी पान । पिकलें आपण तयापरी ॥ध्रु.॥ न मारितां हीन बुिद्ध दुःख पावी । माजल्याची गोवी तयापरी ॥2॥ तुका ह्मणे गळ लागलिया मत्स्या । तळमळेचा तैसा लवलाहो ॥3॥ 2718 न वजावा तो काळ वांयां । मुख्य दया हे देवा ॥1॥ ह्मणऊनि जैसें तैसें । रहणी असें पायांचे ॥ध्रु.॥ मोकळें हे मन कष्ट। करी नष्ट दुर्जन ॥2॥ तुका ह्मणे कांहीं नेणें । न वजें येणेंपरी वांयां ॥3॥ 2719 कल्पतरूअंगीं इिच्छलें तें फळ । अभागी दुर्बळ भावें सिद्धी ॥1॥ धन्य त्या जाती धन्य त्या जाती । नारायण चित्तीं सांठविला ॥ध्रु.॥ बीजाऐसा द्यावा उदकें अंकुर । गुणाचे प्रकार ज्याचे तया ॥2॥ तुका ह्मणे कळे पारखिया हिरा । ओझें पाठी खरा चंदनाचें ॥3॥ 2720 उकरडा आधीं अंगीं नरकाडी । जातीची ते जोडी ते चि चित्तीं ॥1॥ कासयानें देखे अंधळा माणिकें । चवीविण फिके वांयां जाय ॥ध्रु.॥ काय जाणे विष पालटों उपचारें । मुखासी अंतर तों चि बरें ॥2॥ तुका ह्मणे काय उपदेश वेडएा । संगें होतो रेडएासवें कष्ट ॥3॥ 2721 जया शिरीं कारभार । बुिद्ध सार तयाची ॥1॥ वर्ते तैसें वर्ते जन । बहुतां गुण एकाचा ॥ध्रु.॥ आपणीयां पाक करी । तो इतरीं सेविजे ॥2॥ तुका ह्मणे शूर राखे । गाढएा वाखेसांगातें॥3॥ 2722 एक एका साहए करूं । अवघें धरूं सुपंथ ॥1॥ कोण जाणे कैसी परी । पुढें उरी ठेवितां ॥ध्रु.॥ अवघे धन्य होऊं आता । स्मरवितां स्मरण ॥2॥ तुका ह्मणे अवघी जोडी । ते आवडा चरणांची ॥3॥ 2723 फळकट तो संसार । येथें सार भगवंत ॥1॥ ऐसें जागवितों मना । सरसें जनासहित ॥ध्रु.॥ अवघें निरसूनि काम । घ्यावें नाम विठोबाचें ॥2॥ तुका ह्मणे देवाविण । केला सीण तो मिथ्या ॥3॥ 2724 सुधारसें ओलावली । रसना धाली न धाय ॥1॥ कळों नये जाली धणी । नारायणीं पूर्णता ॥ध्रु.॥ आवडे तें तें च यासी । ब्रह्मरसीं निरसें ॥2॥ तुका ह्मणे बहुतां परी । करूनि करीं सेवन ॥3॥ 2725 असंतीं कांटाळा हा नव्हे मत्सर । ब्रह्म तें विकारविरहित॥1॥ तरि ह्मणा त्याग प्रतिपादलासे । अनादि हा असे वैराकार ॥ध्रु.॥ सिजलें हिरवें एका नांवें धान्य । सेवनापें भिन्न निवडे तें ॥2॥ तुका ह्मणे भूतीं साक्ष नारायण । अवगुणीं दंडण गुणीं पुजा ॥3॥ 2726 आपुलें आपण जाणावें स्वहित । जेणें राहे चित्त समाधान ॥1॥ बहुरंगें माया असे विखरली । कुंटित चि चाली होतां बरी ॥ध्रु.॥ पूजा ते अबोला चित्ताच्या प्रकारीं । भाव विश्वंभरीं समर्पावा ॥2॥ तुका ह्मणे गेला फिटोनियां भेव । मग होतो देव मनाचा चि ॥3॥ 2727 असोनि न कीजे अलिप्त अहंकारें । उगी च या भारें कुंथाकुंथी ॥1॥ धांवा सोडवणें वेगीं लवकरी । मी तों जालों हरी शिHहीन ॥ध्रु.॥ भ्रमल्यानें दिसें बांधल्याचेपरी । माझें मजवरी वाहोनियां ॥2॥ तुका ह्मणे धांव घेतलीसे सोइऩ । आतां पुढें येइप लवकरी ॥3॥ 2728 आपुल्याचा भोत चाटी । मारी करंटीं पारिख्या॥1॥ ऐसें जन भुललें देवा । मिथ्या हेवा वाढवी ॥ध्रु.॥ गळ गिळी आविसें मासा । प्राण आशा घेतला ॥2॥ तुका ह्मणे बोकडमोहो । धरी पहा हो खाटिक ॥3॥ 2729 विषय तो मरणसंगीं । नेणे सुटिका अभागी ॥1॥ शास्त्राचा केला लुंडा । तोंडीं पाडियेला धोंडा ॥ध्रु.॥ अगदीं मोक्ष नाहीं ठावा । काय सांगावें गाढवा ॥2॥ तुका ह्मणे ग्यानगड । सुखें देवा पावेना नाड ॥3॥ 2730 मी च विखळ मी च विखळ । येर सकळ बहु बरें॥1॥ पाहिजे हें क्षमा केलें । येणें बोलें विनवणी ॥ध्रु.॥ मी च माझें मी च माझें । जालें ओझें अन्याय ॥2॥ आधीं आंचवला आधीं आंचवला । तुका जाला निमनुष्य ॥3॥ 2731 येणें जाणें तरी । राहे देव कृपा करी ॥1॥ ऐसें तंव पुण्य नाहीं । पाहातां माझे गांठी कांहीं ॥ध्रु.॥ भय निवारिता कोण वेगळा अनंता ॥2॥ तुका ह्मणे वारे भोग । वारी तरी पांडुरंग ॥3॥ 2732 भल्याचें कारण सांगावें स्वहित । जैसी कळे नीत आपणासी ॥1॥ परी आह्मी असों एकाचिये हातीं । नाचवितो चित्तीं त्याचें तैसें ॥ध्रु.॥ वाट सांगे त्याच्या पुण्या नाहीं पार । होती उपकार अगणित ॥2॥ तुका ह्मणे तुह्मी बहु कृपावंत । आपुलें उचित केलें संतीं ॥3॥ 2733 लावूनियां पुष्टी पोरें । आणि करकर कथेमाजी ॥1॥ पडा पायां करा विनंती । दवडा हातीं धरोनियां ॥ध्रु.॥ कुर्वाळूनि बैसे मोहें । प्रेम कां हे नासीतसे ॥2॥ तुका ह्मणे वाटे चित्त । करा फजित ह्मणऊनि ॥3॥ 2734 पुण्य उभें राहो आतां । संताचें याकारणें ॥1॥ पंढरीचे लागा वाटे । सखा भेटे विठ्ठल ॥ध्रु.॥ संकल्प हे यावे फळा । कळवळा बहुतांचा ॥2॥ तुका ह्मणे होऊनि क्षमा । पुरुषोत्तमा अपराध ॥3॥ 2735 आइकिली मात । पुरविले मनोरथ ॥ ॥ प्रेम वाढविलें देवा । बरवी घेऊनियां सेवा ॥ध्रु.॥ केली विनवणी । तैसी पुरविली धणी ॥2॥ तुका ह्मणे काया । रसा कुरोंडी वरोनियां ॥3॥ 2736 संतांची स्तुति ते दर्शनाच्या योगें । पडिल्या प्रसंगें ऐसी कीजें ॥1॥ संकल्प ते सदा स्वामीचे चि चित्तीं । फाकों नये वृित्त अखंडित ॥ध्रु.॥ दास्यत्व तें असे एकविध नांवें । उरों नये जीवें भिन्नत्वासी ॥2॥ निज बीजा येथें तुका अधिकारी । पाहिजे तें पेरी तये वेळे ॥3॥ 2737 सेजेचा एकांत आगीपाशीं कळे । झांकिलिया डोळे अधःपात ॥1॥ राहो अथवा मग जळो अगीमधीं । निवाडु तो आधीं होऊनि गेला ॥ध्रु.॥ भेणें झडपणी नाहीं येथें दुजें । पादरधिटा ओझें हतियारें ॥2॥ तुका ह्मणे मज नाहीं जी भरवसा । तोवरि सहसा निवाडु तो ॥3॥ 2738 न सरे भांडार । भरलें वेचितां अपार ॥1॥ मवित्याचें पोट भरे । पुढिलासी पुढें उरे ॥ध्रु.॥ कारणापुरता लाहो आपुलाल्या हिता ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । पुढें केला चाले हेवा ॥3॥ 2739 तरी हांव केली अमुपा व्यापारें । व्हावें एकसरें धनवंत ॥1॥ जालों हरिदास शूरत्वाच्या नेमें । जालीं ठावीं वर्में पुढिलांची ॥ध्रु.॥ जनावेगळें हें असे अभिन्नव । बळी दिला जीव ह्मणऊनि ॥2॥ तुका ह्मणे तरी लागलों विल्हेसी । चालतिया दिसीं स्वामी ॠणी ॥3॥ 2740 कोण दुजें हरी सीण । शरण दीन आल्याचा ॥1॥ तुह्मांविण जगदीशा । उदार ठसा त्रिभुवनीं ॥ध्रु.॥ कोण ऐसें वारी पाप । हरी ताप जन्माचा ॥2॥ तुका ह्मणे धांव घाली । कोण चाली मनाचे ॥3॥ 2741 ग्रंथाचे अर्थ नेणती हे खळ । बहु अनर्गळ जाले विषयीं ॥1॥ नाहीं भेदू ह्मुण भलतें चि आचरे । मोकळा विचरे मनासवें ॥2॥ तुका ह्मणे विषा नांव तें अमृत । पापपुण्या भीत नाहीं नष्ट ॥3॥ 2742 कायावाचामनें जाला विष्णुदास । काम क्रोध त्यास बाधीतना ॥1॥ विश्वास तो करी स्वामीवरी सत्ता । सकळ भोगिता होय त्याचें ॥2॥ तुका ह्मणे चित्त करावें निर्मळ । येऊनि गोपाळ राहे तेथें ॥3॥ 2743 याती हीन मति हीन कर्म हीन माझें । सांडोनियां सर्व लज्जा शरण आलों तुज ॥1॥ येइप गा तूं मायबापा पंढरीच्या राया । तुजविण सीण जाला क्षीण जाली काया ॥ध्रु.॥ दिनानाथ दीनबंधू नाम तुज साजे । पतितपावन नाम ऐसी ब्रीदावळी गाजे॥2॥ विटेवरि वीट उभा कटावरी कर । तुका ह्मणे हें चि आह्मां ध्यान निरंतर ॥3॥ 2744 गंगा आली आम्हांवरि । संतपाउलें साजिरीं ॥1॥ तेथें करीन मी अंघोळी । उडे चरणरजधुळी । येती तीर्थावळी । पर्वकाळ सकळ ॥ध्रु.॥ पाप पळालें जळालें । भवदुःख दुरावलें॥2॥ तुका ह्मणे धन्य जालों । सप्तसागरांत न्हालों ॥3॥ 2745 पोटासाठीं खटपट करिसी अवघा वीळ । राम राम ह्मणतां तुझी बसली दांतखीळ ॥1॥ हरिचें नाम कदाकाळीं कां रे नये वाचे । ह्मणतां राम राम तुझ्या बाचें काय वेचें ॥ध्रु.॥ द्रव्याचिया आशा तुजला दाही दिशा न पुरती । कीर्तनासी जातां तुझी जड झाली माती ॥2॥ तुका ह्मणे ऐशा जीवा काय करूं आता । राम राम न ह्मणे त्याचा गाढव मातापिता ॥3॥ 2746 आह्मां सुकाळ सुखाचा । जवळी हाट पंढरीचा । सादाविती वाचा । रामनामें वैष्णव ॥1॥ घ्या रे आपुलाल्या परी । नका ठेवूं कांही उरी । ओसरतां भरी । तोंडवरी अंबर ॥ध्रु.॥ वाहे बंदर द्वारका । खेप आली पुंडलिका । उभे चि विकिलें एका । सनकादिकां सांपडलें ॥2॥ धन्य धन्य हे भूमंडळी । प्रगटली नामावळी । घेती जीं दुबळीं । तीं आगळीं सदैव ॥3॥ माप आपुलेनि हातें । कोणी नाहीं निवारितें । पैस करूनि चित्तें । घ्यावें हितें आपुलिया ॥4॥ नाहीं वाटितां सरलें । आहे तैसें चि भरलें । तुका ह्मणे गेलें । वांयांविण न घेतां ॥5॥ 2747 चुकलिया ताळा । वाती घालुनि बैसे डोळां ॥1॥ तैसें जागें करीं चित्ता । कांहीं आपुलिया हिता ॥ध्रु.॥ निक्षेपिलें धन। तेथें गुंतलेसे मन ॥2॥ नाशिवंतासाटीं । तुका ह्मणे करिसी आटी ॥3॥ 2748 करूनि जतन । कोणा कामा आलें धन ॥1 ॥ ऐसें जाणतां जाणतां । कां रे होतोसी नेणता ॥ध्रु.॥ िप्रया पुत्र बंधु । नाहीं तुज यांशीं संबंधु ॥2॥ तुका ह्मणे एका । हरीविण नाहीं सखा ॥3॥ 2749 आह्मीं देतों हाका । कां रे जालासी तूं मुका ॥1॥ न बोलसी नारायणा । कळलासी क्रियाहीना ॥ध्रु.॥ आधीं करूं चौघाचार। मग सांडूं भीडभार ॥2॥ तुका ह्मणे सेवटीं । तुह्मां आह्मां घालूं तुटी ॥3॥ 2750 नव्हे भिडा हें कारण । जाणे करूं ऐसे जन ॥1॥ जों जों धरावा लौकिक । रडवितोसी आणीक ॥ध्रु.॥ चाल जाऊं संतांपुढें । ते हें निवडिती रोकडें ॥2॥ तुका ह्मणे तूं निर्लज्ज । आह्मां रोकडी गरज ॥3॥ 2751 बहु होता भला । परि ये रांडेनें नासिला ॥1॥ बहु शिकला रंग चाळे । खरें खोटें इचे वेळे ॥ध्रु.॥ नव्हतें आळवितें कोणी । इनें केला जगॠणी ॥2॥ ज्याचे त्यासी नेदी देऊं । तुका ह्मणे धांवे खाऊं ॥3॥ 2752 काय करावें तें आतां । जालें नयेसें बोलतां ॥1॥ नाहीं दोघांचिये हातीं । गांठी घालावी एकांतीं ॥ध्रु.॥ होय आपुलें काज । तों हे भीड सांडूं लाज ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । आधीं निवडूं हा गोवा ॥3॥ 2753 केली सलगी तोंडपिटी । आह्मी लडिवाळें धाकुटीं॥1॥ न बोलावें तें चि आलें । देवा पाहिजे साहिलें ॥ध्रु.॥ अवघ्यांमध्यें एक वेडें । तें चि खेळविती कोडें ॥2॥ तुका ह्मणे मायबापा । मजवरि कोपों नका ॥3॥ 2754 शिकवूनि बोल । केलें कवतुक नवल ॥1॥ आपणियां रंजविलें । बापें माझिया विठ्ठलें ॥ध्रु.॥ हातीं प्रेमाचें भातुकें । आह्मां देऊनियां निकें ॥2॥ तुका करी टाहो । पाहे रखुमाइऩचा नाहो ॥3॥ 2755 तेथें सुखाची वसति । गाती वैष्णव नाचती । पताका झळकती । गर्जती हरिनामें ॥1॥ दोषा जाली घेघेमारी । पळती भरले दिशा चारी । न येती माघारीं । नाहीं उरी परताया ॥ध्रु.॥ विसरोनि देवपणा । उभा पंढरीचा राणा । विटोनि निर्गुणा । रूप धरिलें गोजिरें ॥2॥ पोट सेवितां न धाये । भूक भुकेली च राहे । तुका ह्मणे पाहे । कोण आस या मुHीची ॥3॥ 2756 शूद्रवंशी जन्मलों । ह्मणोनि दंभें मोकलिलों ॥1॥ अरे तूं चि माझा आतां । मायबाप पंढरीनाथा ॥ध्रु.॥ घोकाया अक्षर। मज नाहीं अधिकार ॥2॥ सर्वभावें दीन । तुका ह्मणे यातिहीन ॥3॥ 2757 वेडें वांकडें गाइऩन । परि मी तुझा चि ह्मणवीन॥1॥ मज तारीं दिनानाथा । ब्रीदें साच करीं आता ॥ध्रु.॥ केल्या अपराधांच्या राशीं । ह्मणऊनि आलों तुजपाशीं ॥2॥ तुका ह्मणे मज तारीं । सांडीं ब्रीद नाहींतरी ॥3॥ 2758 हरिभH माझे जिवलग सोइरे । हृदयीं पाउले धरिन त्यांचे ॥1॥ अंतकाळीं येती माझ्या सोडवणे । मस्तक बैसणें देइन त्यांसी ॥ध्रु.॥ आणिक सोइरे सज्जन वो कोणी । वैष्णवांवांचोनि नाहीं मज ॥2॥ देइन आिंळगण धरीन चरण । संवसारसीण नासे तेणें ॥3॥ कंठीं तुळशीमाळा नामाचे धारक । ते माझे तारक भवनदीचे ॥4॥ तयांचे चरणीं घालीन मी मिठी । चाड हे वैकुंठीं नाहीं मज ॥5॥ अळसें दंभें भावें हरिचें नाम गाती । ते माझे सांगाती परलोकींचे ॥6॥ कायावाचामनें देइन क्षेम त्यासी । चाड जीवित्वासी नाहीं मज ॥7॥ हरिचें नाम मज म्हणविती कोणी । तया सुखा धणी धणी वरी ॥8॥ तुका ह्मणे तया उपकारें बांधलों। ह्मणऊनि आलों शरण संतां ॥9॥ 2759 लटिका तो प्रपंच एक हरि साचा । हरिविण आहाच सर्व इंिद्रयें ॥1॥ लटिकें तें मौन्य भ्रमाचें स्वप्न । हरिविण ध्यान नश्वर आहे ॥ध्रु.॥ लटिकिया विपित्त हरिविण करिती । हरि नाहीं चित्तीं तो शव जाणा ॥2॥ तुका ह्मणे हरि हें धरिसी निर्धारीं । तरीं तूं झडकरी जासी वैकुंठा ॥3॥ 2760 सर्वस्वा मुकावें तेणें हरीसी जिंकावें । अर्थ प्राण जीवें देहत्याग ॥1॥ मोह ममता माया चाड नाहीं चिंता । विषयकंदुवेथा जाळूनियां ॥ध्रु.॥ लोकलज्जा दंभ आणि अहंकार । करूनि मत्सर देशधडी ॥2॥ शांति क्षमा दया सखिया विनउनी । मूळ चक्रपाणी धाडी त्यांसी ॥3॥ तुका ह्मणे याती अक्षरें अभिमान । सांडोनिया शरण रिघें संतां ॥4॥ 2761 एकांतांचे सुख देइप मज देवा । आघात या जीवा चुकवूनि ॥1॥ ध्यानीं रूप वाचे नाम निरंतर । आपुला विसर पडों नेदीं ॥ध्रु.॥ मायबाळा भेटी सुखाची आवडी । तैशी मज गोडी देइप देवा ॥2॥ कीर्ती ऐकोनियां जालों शरणांगत । दासाचें तूं हित करितोसी ॥3॥ तुका ह्मणे मी तों दीन पापराशी । घालावें पाठीशी मायबापा ॥4॥ 2762 लटिकें तें Yाान लटिकें ते ध्यान । जरि हरिकिर्तन िप्रय नाहीं ॥1॥ लटिकें चि दंभ घातला दुकान । चाळविलें जन पोटासाटीं ॥ध्रु.॥ लटिकें चि केलें वेदपारायण । जरि नाहीं स्काुंफ्दन प्रेम कथे ॥2॥ लटिकें तें तप लटिका तो जप । अळस निद्रा झोप कथाकाळीं ॥3॥ नाम नावडे तो करील बाहेरी । नाहीं त्याची खरी चित्तशुिद्ध ॥4॥ तुका ह्मणे ऐसीं गर्जती पुराणें । शिष्टांची वचनें मागिला ही ॥5॥ 2763 भूतीं भगवद्भाव । मात्रासहित जीव । अद्वैत ठाव । निरंजन एकला ॥1॥ ऐसीं गर्जती पुराणें । वेदवाणी सकळ जन । संत गर्जतील तेणें । अनुभवें निर्भर ॥ध्रु.॥ माझें तुझें हा विकार । निरसतां एकंकार । न लगे कांहीं फार । विचार चि करणें ॥2॥ तुका ह्मणे दुजें । हें तों नाहीं सहजें । संकल्पाच्या काजें । आपें आप वाढलें ॥3॥ 2764 नेणें काुंफ्कों कान । नाहीं एकांतींचें Yाान ॥1॥ तुह्मी आइका हो संत । माझा सादर वृत्तांत ॥ध्रु.॥ नाहीं देखिला तो डोळां। देव दाखवूं सकळां ॥2॥ चिंतनाच्या सुखें । तुका ह्मणे नेणें दुःखें ॥3॥ 2765 त्याग तरी ऐसा करा । अहंकारा दवडावें ॥1॥ मग जैसा तैसा राहें । काय पाहें उरलें तें ॥ध्रु.॥ अंतरींचें विषम गाढें । येऊं पुढें नेदावें ॥2॥ तुका ह्मणे शुद्ध मन । समाधान पाहिजे॥3॥ 2766 मातेचिये चित्तीं । अवघी बाळकाची व्यािप्त ॥1॥ देह विसरे आपुला । जवळीं घेतां सीण गेला ॥ध्रु.॥ दावी प्रेमभातें। आणि अंगावरि चढतें ॥2॥ तुका संतापुढें । पायीं झोंबे लाडें कोडें॥3॥ 2767 कोणा पुण्या फळ आलें । आजि देखिलीं पाउलें॥1॥ ऐसें नेणें नारायणा । संतीं सांभािळलें दीना ॥ध्रु.॥ कोण लाभकाळ। दीन आजि मंगळ ॥2॥ तुका ह्मणे जाला । लाभ सहज विठ्ठला॥3॥ 2768 मान इच्छी तो अपमान पावे । अमंगळ सवे अभाग्याची॥1॥ एकाचिये अंगीं दुजियाचा वास । आशा पुढें नाश सिद्ध करी ॥ध्रु.॥ आधीं फळासी कोठें पावों शके । वासनेची भिकेवरी चाली ॥2॥ तुका ह्मणे राजहंस ढोरा नांव । काय तया घ्यावें अळंकाराचें ॥3॥ 2769 संसारापासूनि कैसें सोडविशी । न कळे हृषीकेशी काय जाणें । करितां न सरे अधिक वाट पाहीं । तृष्णा देशधडी केलों। भिHभजनभाव यांसी नाहीं ठाव । चरणीं तुझ्या अंतरलों। मागें पुढें रीग न पुरे चि पाहातां । अवघा अवघीं वेिष्टलों ॥1॥ आतां माझी लाज राखें नारायणा । हीन हीन लीन याचकाची । करितां न कळे कांहीं असतील गुण दोष । करीं होळी संचिताची॥ध्रु.॥ इंिद्रयें द्वारें मन धांवे सैरें । नांगवे करितां चि कांहीं । हात पाय कान मुख लिंगस्थान । नेत्र घ्राणद्वारें पाहीं । जया जैसी सोय तया तैसें होय। क्षण एक िस्थर नाहीं । करिती ताडातोडी ऐसी यांची खोडी। न चले माझें यास कांहीं ॥2॥ शरीरसंबंधु पुत्र पत्नी बंधु। धन लोभ मायावंत । जन लोकपाळ मैत्र हे सकळ । सोइरीं सज्जनें बहुतें । नाना कर्म डाय करिती उपाय । बुडावया घातपातें । तुका ह्मणे हरी राखे भलत्या परी । आह्मी तुझीं शरणागतें ॥3॥ 2770 नाम घेतां उठाउठीं । होय संसारासी तुटी ॥1॥ ऐसा लाभ बांधा गांठी । विठ्ठलपायीं पडे मिठी ॥ध्रु.॥ नामापरतें साधन नाहीं । जें तूं करिशी आणिक कांहीं ॥2॥ हाकारोनि सांगे तुका । नाम घेतां राहों नका ॥3॥ 2771 प्राण समपिऩला आह्मी । आतां उशीर कां स्वामी॥1॥ माझें फेडावें उसणें । भार न मना या ॠणें ॥ध्रु.॥ जाला कंठस्फोट। जवळी पातलों निकट ॥2॥ तुका ह्मणे सेवा । कैसी बरी वाटे देवा॥3॥ 2772 येणें मागॉ आले । त्यांचें निसंतान केलें ॥1॥ ऐसी अवघड वाट । कोणा सांगावा बोभाट ॥ध्रु.॥ नागविल्या थाटी । उरों नेदी च लंगोटी ॥2॥ तुका ह्मणे चोर । तो हा उभा कटिकर ॥3॥ 2773 तोंवरि तोंवरि जंबुक करि गर्जना । जंव त्या पंचानना देखिलें नाहीं ॥1॥ तोंवरि तोवरिं सिंधु करि गर्जना । जंव त्या अगिस्तब्राह्मणा देखिलें नाहीं ॥ध्रु.॥ तोंवरि तोंवरि वैराग्याच्या गोष्टी। जंव सुंदर वनिता दृष्टी पडिली नाहीं ॥2॥ तोंवरि तोंवरि शूरत्वाच्या गोष्टी । जंव परमाइऩचा पुत्र दृष्टी देखिला नाहीं ॥3॥ तोंवरि तोंवरि माळामुद्रांचीं भूषणें । जंव तुक्याचें दर्शन जालें नाहीं॥4॥ 2774 तोंवरि तोंवरि शोभतील गारा । जंव नाहीं हिरा प्रकाशला ॥1॥ तोंवरि तोंवरि शोभतील दीपिका । नुगवता एका भास्करासी ॥2॥ तोंवरि तोंवरि सांगती संताचिया गोष्टी । जंव नाहीं भेटी तुक्यासवें ॥3॥ 2775 धरोनि दोन्ही रूपें पाळणें संहार । करी कोप रुद्र दयाळ विष्णु ॥1॥ जटाजूट एका मुगुट माथां शिरीं । कमळापति गौरीहर एक ॥ध्रु.॥ भस्मउद्धळण लIमीचा भोग । शंकर श्रीरंग उभयरूपीं ॥2॥ वैजयंती माळा वासुगीचा हार । लेणें अळंकार हरिहरा ॥3॥ कपाळ झोळी एका स्मशानींचा वास । एक जगन्निवास विश्वंभर ॥4॥ तुका ह्मणे मज उभयरूपीं एक । सारोनि संकल्प शरण आलों ॥5॥ 2776 उचिताचा भाग होतों राखोनियां । दिसती ते वांयां कष्ट गेले ॥1॥ वचनाची कांहीं राहे चि ना रुचि । खळाऐसें वाची कुची जालें ॥ध्रु.॥ विश्वासानें माझें बुडविलें घर । करविला धीर येथवरी ॥2॥ तुका ह्मणे शेकीं थार नाहीं बुड । कैसें तुह्मीं कोड पुरविलें ॥3॥ 2777 लांब लांब जटा काय वाढवूनि । पावडें घेऊनि क्रोधें चाले ॥1॥ खायाचा वोळसा शिव्या दे जनाला । ऐशा तापशाला बोध कैंचा ॥ध्रु.॥ सेवी भांग अफू तमाखू उदंड । परि तो अखंड भ्रांतीमाजी ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसा सर्वस्वें बुडाला । त्यासी अंतरला पांडुरंग ॥3॥ 2778 अवघीं च तीथॉ घडलीं एकवेळा । चंद्रभागा डोळां देखिलिया ॥1॥ अवघीं च पापें गेलीं दिगांतरीं । वैकुंठ पंढरी देखिलिया ॥ध्रु.॥ अवघिया संतां एकवेळा भेटी । पुंडलीक दृष्टी देखिलिया ॥2॥ तुका ह्मणे जन्मा आल्याचें सार्थक । विठ्ठल चि एक देखिलिया ॥3॥ 2779 सदा सर्वकाळ अंतरीं कुटिल । तेणें गळां माळ घालूं नये ॥1॥ ज्यासी नाहीं दया क्षमा शांति । तेणें अंगीं विभूती लावूं नये ॥ध्रु.॥ जयासी न कळे भHीचें महिमान । तेणें ब्रह्मYाान बोलों नये ॥2॥ ज्याचें मन नाहीं लागलें हातासी । तेणें प्रपंचासी टाकुं नये ॥3॥ तुका ह्मणे ज्यासी नाहीं हरिभिH । तेणें भगवें हातीं धरूं नये ॥4॥ 2780 आह्मी असों नििंश्चतीनें । एक्या गुणें तुमचिया॥1॥ दुराचारी तरले नामें । घेतां प्रेम ह्मणोनि ॥ध्रु.॥ नाहीं तुह्मां धांव घेता। कृपावंता आळस ॥2॥ तुका ह्मणे विसरूं कांहीं । तुज वो आइऩ विठ्ठले ॥3॥ 2781 अनुभवें वदे वाणी । अंतर ध्यानीं आपुलें ॥1॥ कैंची चिका दुधचवी । जरी दावी पांढरें ॥ध्रु.॥ जातीऐसा दावी रंग। बहु जग या नावें ॥2॥ तुका ह्मणे खद्योत ते । ढुंगाभोंवतें आपुलिया ॥3॥ 2782 परपीडक तो आह्मां दावेदार । विश्वीं विश्वंभर ह्मणऊनि॥1॥ दंडूं त्यागूं बळें नावलोकुं डोळा । राखूं तो चांडाळा ऐसा दुरि ॥ध्रु.॥ अनाचार कांहीं न साहे अवगुणें । बहु होय मन कासावीस ॥2॥ तुका ह्मणे माझी एकविध सेवा । विमुख ते देवा वाळी चित्तें ॥3॥ 2783 कांहीं न मागे कोणांसी । तो चि आवडे देवासी॥1॥ देव तयासी ह्मणावें । त्याचे चरणीं लीन व्हावें ॥ध्रु.॥ भूतदया ज्याचे मनीं । त्याचे घरीं चक्रपाणी ॥2॥ नाहीं नाहीं त्यासमान । तुका ह्मणे मी जमान ॥3॥ 2784 नाम उच्चारितां कंटीं । पुढें उभा जगजेठी ॥1॥ ऐसें धरोनियां ध्यान । मनें करावें चिंतन ॥ध्रु.॥ ब्रह्मादिकांच्या ध्याना नये । तो हा कीर्तनाचे सोये ॥2॥ तुका ह्मणे सार घ्यावें । मनें हरिरूप पाहावें ॥3॥ 2785 आडलिया जना होसी सहाकारी । अंधिळयाकरीं काठी तूं चि ॥1॥ आडिले गांजिले पीडिले संसारीं । त्यांचा तूं कैवारी नारायणा ॥ध्रु.॥ प्रल्हाद महासंकटीं रिक्षला । तुह्मी अपंगिला नानापरी ॥2॥ आपुलें चि अंग तुह्मी वोडविलें । त्याचें निवारलें महा दुःख ॥3॥ तुका ह्मणे तुझे कृपे पार नाहीं । माझे विठाबाइऩ जननीये ॥4॥ 2786 तपासी तें मन करूं पाहे घात । धरोनि सांगात इंिद्रयांचा ॥1॥ ह्मणोनि कीर्तन आवडलें मज । सांडोनियां लाज हें चि करी ॥ध्रु.॥ पाहातां आगमनिगमाचे ठाव । तेथें नाहीं भाव एकविध ॥2॥ तुका ह्मणे येथें नाहीं वो विकार । नाम एक सार विठोबाचें ॥3॥ 2787 गुरुशिष्यपण । हें तों अधमलक्षण ॥1॥ भूतीं नारायण खरा । आप तैसा चि दुसरा ॥ध्रु.॥ न कळतां दोरी साप। राहूं नेंदावा तो कांप ॥2॥ तुका ह्मणे गुणदोषी । ऐसें न पडावें सोसीं ॥3॥ 2788 अंगीकार ज्याचा केला नारायणें । निंद्य तें हि तेणें वंद्य केलें ॥1॥ अजामेळ भिल्ली तारीली कुंटणी । प्रत्यक्ष पुराणीं वंद्य केली ॥ध्रु.॥ ब्रह्महत्याराशी पातकें अपार । वाल्मीक किंकर वंद्य केला ॥2॥ तुका ह्मणे येथें भजन प्रमाण । काय थोरपण जाळावें तें ॥3॥ 2789 धनवंता घरीं । करी धन चि चाकरी ॥1॥ होय बैसल्या व्यापार । न लगे सांडावें चि घर ॥ध्रु.॥ रानीं वनीं दीपीं । असतीं तीं होतीं सोपीं ॥2॥ तुका ह्मणे मोल । देतां कांहीं नव्हे खोल ॥3॥ 2790 हा गे माझा अनुभव । भिHभाव भाग्याचा ॥1॥ केला ॠणी नारायण । नव्हे क्षण वेगळा ॥ध्रु.॥ घालोनियां भार माथा। अवघी चिंता वारली ॥2॥ तुका ह्मणे वचन साटीं । नाम कंठीं धरोनि ॥3॥ 2791 देव आहे सुकाळ देशीं । अभाग्यासी दुभिऩक्षा ॥1॥ नेणती हा करूं सांटा । भरले फांटा आडरानें ॥ध्रु.॥ वसवूनि असे घर । माग दूर घातला ॥2॥ तुका ह्मणे मन मुरे । मग जें उरे तें चि तूं ॥3॥ 2792 खुंटोनियां दोरी आपणियांपाशीं । वावडी आकाशीं मोकलिली ॥1॥ आपुलिया आहे मालासी जतन । गाहाणाचे ॠण बुडों नेणें ॥ध्रु.॥ बीज नेलें तेथें येइऩल अंकुर । जतन तें सार करा याची ॥2॥ तुका ह्मणे माझी नििंश्चतीची सेवा । वेगळें नाहीं देवा उरों दिलें ॥3॥ 2793 शाहाणपणें वेद मुका । गोपिका त्या ताकटी ॥1॥ कैसें येथें कैसें तेथें । शहाणे ते जाणती ॥ध्रु.॥ यYामुखें खोडी काढी । कोण गोडी बोरांची ॥2॥ तुका ह्मणे भावाविण । अवघा सीण केला होय ॥3॥ 2794 मजुराचें पोट भरे । दाता उरे संचला ॥1॥ या रे या रे हातोहातीं । काय माती सारावी ॥ध्रु.॥ रोजकीदव होतां झाडा । रोकडा चि पर्वत ॥2॥ तुका ह्मणे खोल पाया । वेचों काया क्लेशेसीं ॥3॥ 2795 स्मशानीं आह्मां न्याहालीचें सुख । या नांवें कौतुक तुमची कृपा ॥1॥ नाहीं तरीं वांयां अवघें निर्फळ । शब्द ते पोकळ बडबड ॥ध्रु.॥ झाडें झुडें जीव सोइरे पाषाण । होती तइप दान तुह्मीं केलें ॥2॥ तुका ह्मणे आतां पाहे अनुभव । घेऊनि हातीं जीव पांडुरंगा ॥3॥ 2796 आमची जोडी ते देवाचे चरण । करावें चिंतन विठोबाचें ॥1॥ लागेल तरीं कोणी घ्यावें धणीवरी । आमुपचि परी आवडीच्या ॥ध्रु.॥ उभारिला कर प्रसिद्ध या जग । करूं केला त्याग मागें पुढें ॥2॥ तुका ह्मणे होय दरिद्र वििच्छन्न । ऐसे देऊं दान एकवेळे ॥3॥ 2797 दधिमाझी लोणी जाणती सकळ । तें काढी निराळें जाणे मथन ॥1॥ अिग्न काष्ठामाजी ऐसें जाणे जन । मथिलियाविण कैसा जाळी ॥ध्रु.॥ तुका ह्मणे मुख मळीण दर्पणीं । उजिळल्यावांचूनि कैसें भासे ॥2॥ 2798 नको नको मना गुंतूं मायाजाळीं । काळ आला जवळी ग्रासावया ॥1॥ काळाची हे उडी पडेल बा जेव्हां । सोडविना तेव्हां मायबाप ॥ध्रु.॥ सोडवीना राजा देशींचा चौधरी । आणीक सोइरीं भलीं भलीं ॥2॥ तुका ह्मणे तुला सोडवीना कोणी । एका चक्रपाणी वांचूनियां ॥3॥ 2799 पुढें जेणें लाभ घडे । तें चि वेडे नाशिती ॥1॥ येवढी कोठें नागवण । अंधारुण विष घ्यावें ॥ध्रु.॥ होणारासी मिळे बुिद्ध । नेदी शुद्धी धरूं तें ॥2॥ तुका ह्मणे जना सोंग । दावी रंग आणीक ॥3॥ 2800 ऐका गा ए अवघे जन । शुद्ध मन तें हित ॥1॥ अवघा काळ नव्हे जरी । समयावरी जाणावें ॥ध्रु.॥ नाहीं कोणी सवें येता । संचिता या वेगळा ॥2॥ बरवा अवकाश आहे । करा साहे इंिद्रयें ॥3॥ कर्मभूमीऐसा ठाव । वेवसाव जाणावा ॥4॥ तुका ह्मणे उत्तम जोडी । जाती घडी नरदेह ॥5॥ 2801 संतसेवेसि अंग चोरी । दृष्टी न पडो तयावरी ॥1॥ ऐसियासी व्याली रांड । जळो जळो तिचें तोंड ॥ध्रु.॥ संतचरणीं ठेवितां भाव । आपेंआप भेटे देव ॥2॥ तुका ह्मणे संतसेवा । माझ्या पूर्वजांचा ठेवा ॥3॥ 2802 गेले पळाले दिवस रोज । काय ह्मणतोसि माझें माझें ॥1॥ सळे धरोनि बैसला काळ । फाकों नेदी घटिका पळ॥ध्रु.॥ कां रे अद्यापि न कळे । केश फिरले कान डोळे ॥2॥ हित कळोनि असतां हातीं । तोंडीं पाडोनि घेसी माती ॥3॥ तुज ठाउकें मी जाणार । पाया शोधोनि बांधिसी घर ॥4॥ तुका ह्मणे वेगें । पंढरिराया शरण रिघें ॥5॥ 2803 आतां माझ्या मायबापा । तूं या पापा प्रायिश्चत्त॥1॥ फजित हे केले खळ । तो विटाळ निवारीं ॥ध्रु.॥ प्रेम आतां पाजीं रस । करीं वास अंतरीं ॥2॥ तुका ह्मणे पांडुरंगा । जिवलगा माझिया ॥3॥ 2804 कां रे न पवसी धांवण्या । अंगराख्या नारायणा॥1॥ अंगीं असोनियां बळ । होसी खटएाळ नाठएाळ ॥ध्रु.॥ आह्मां नरकासी जातां । काय येइल तुझ्या हातां ॥2॥ तुका ह्मणे कान्हा। क्रियानष्टा नारायणा ॥3॥ 2805 माझे पाय तुझी डोइऩ । ऐसें करिं गा भाक देइप ॥1॥ पाहतां तंव उफराटें । घडे तइऩ भाग्य मोठें ॥ध्रु.॥ बहु साधन मोलाच। यासी जोडा दुजें कैचें ॥2॥ नका अनमानूं विठ्ठला । तुका ह्मणे धडा जाला ॥3॥ 2806 पवित्र तें अन्न । हरिचिंतनीं भोजन ॥1॥ येर वेठएा पोट भरी । चाम मसकाचे परी ॥ध्रु.॥ जेऊनि तो धाला । हरिचिंतनीं केला काला ॥2॥ तुका ह्मणे चवी आलें । जें कां मििश्रत विठ्ठलें॥3॥ 2807 चरणाचा महिमा । हा तो तुझ्या पुरुषोत्तमा ॥1॥ अंध पारखी माणिकें । बोलविशी स्पष्ट मुकें ॥ध्रु.॥ काय नाहीं सत्ता। हातीं तुझ्या पंढरीनाथा ॥2॥ तुका ह्मणे मूढा । मज चेष्टविलें जडा ॥3॥ 2808 बिळवंत कर्म । करी आपुला तो धर्म ॥1॥ पुढें घालुनियां सत्ता । न्यावें पतना पतिता ॥ध्रु.॥ आचरणें खोटीं । केलीं सलताती पोटीं ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । नाहीं भजन केली सेवा ॥3॥ 2809 कैं वाहावें जीवन । कैं पलंगीं शयन ॥1॥ जैसी जैसी वेळ पडे । तैसें तैसें होणें घडे ॥ध्रु.॥ कैं भौज्य नानापरी । कैं कोरडएा भाकरी ॥2॥ कैं बसावें वहनीं । कैं पायीं अन्हवाणी ॥3॥ कैं उत्तम प्रावणॉ । कैं वसनें तीं जीणॉ ॥4॥ कैं सकळ संपत्ती । कैं भोगणें विपत्ती ॥5॥ कैं सज्जनाशीं संग । कैं दुर्जनाशीं योग ॥6॥ तुका ह्मणे जाण । सुख दुःख तें समान ॥7॥ 2810 उंचनिंच नेणे कांहीं भगवंत । तिष्ठे भाव भH देखोनियां ॥1॥ दासीपुत्र कण्या विदुराच्या भक्षी । दैत्या घरीं रक्षी प्रल्हादासी ॥ध्रु.॥ चर्म रंगूं लागे रोहिदासा संगीं । कबिराचे मागीं विणी शेले ॥2॥ सजनकसाया विकुं लागे मास । मळा सांवत्यास खुरपूं लागे ॥3॥ नरहरिसोनारा घडों काुंफ्कुं लागे । चोख्यामेऑया संगें ढोरें ओढी ॥4॥ नामयाची जनी सवें वेची शेणी । धर्मा घरीं पाणी वाहे झाडी ॥5॥ नाम्यासवें जेवी नव्हे संकोचित । Yाानियाची भिंत अंगीं ओढी ॥6॥ अर्जुनाचीं घोडीं हाकी हा सारथी । भक्षी पोहे प्रीती सुदाम्याची ॥7॥ गौिळयांचे घरीं गाइऩ अंगें वळी । द्वारपाळ बळीद्वारीं जाला ॥8॥ यंकोबाचें ॠण फेडी हृषीकेशी । आंबॠषीचे सोशी गर्भवास ॥9॥ मिराबाइऩ साटीं घेतो विषप्याला । दामाजीचा जाला पाडेवार ॥10॥ घडी माती वाहे गो†या कुंभाराची। हुंडी महत्याची अंगें भरी ॥11॥ पुंडलिकासाटीं अझूनि तिष्ठत । तुका ह्मणे मात धन्य याची ॥12॥ 2811 भेटीलागीं जीवा लागलीसे आस । पाहे रात्रीं दिवस वाट तुझी ॥1॥ पूणिऩमेचा चंद्र चकोराचें जीवन । तैसें माझें मन वाट पाहे ॥ध्रु.॥ दिवाळीच्या मुळा लेंकी आसावली । पाहतसे वाटुली पंढरीची ॥2॥ भुकेलिया बाळ अति शोक करी । वाट पाहे परि माउलीची ॥3॥ तुका ह्मणे मज लागलीसे भूक । धांवूनि श्रीमुख दावीं देवा ॥4॥ 2812 आले संत पाय ठेविती मस्तकीं । येहीं उभयलोकीं सरता केलों ॥1॥ वंदीन पाउलें लोळेन चरणीं । आजि इच्छाधणी फिटइऩल ॥ध्रु.॥ अवघीं पूर्व पुण्यें जालीं सानुकूळ । अवघें चि मंगळ संतभेटी ॥2॥ तुका ह्मणे कृतकृत्य जालों देवा । नेणें परि सेवा डोळां देखें ॥3॥ 2813 करीं धंदा परि आवडती पाय । प्रीती सांगों काय नेणां देवा ॥1॥ रूप डोळां देखें सदा सर्वकाळ । संपादितों आळ प्रपंचाचा ॥ध्रु.॥ नेमून ठेविली कारया कारणीं । आमुचिये वाणी गुण वदे ॥2॥ मनासीं उत्कंठा दर्शनाचा हेवा । नाहीं लोभ जीवा धन धान्य ॥3॥ उसंतितों पंथ वेठीचिया परी । जीवनसूत्र दोरीपाशीं ओढ ॥4॥ तुका ह्मणे ऐसें करितों निर्वाण । जीव तुह्मां भिन्न नाहीं माझा ॥5॥ 2814 कां रे माझीं पोरें ह्मणसील ढोरें । मायबाप खरें काय एक ॥1॥ कां रे गेलें ह्मणोनि करिसी तळमळ । मिथ्याचि कोल्हाळ मेलियाचा ॥ध्रु.॥ कां रे माझें माझें ह्मणसील गोत । नो संडविती दूत यमा हातीं ॥2॥ कां रे मी बिळया ह्मणविसी ऐसा । सरणापाशीं कैसा उचलविसी ॥3॥ तुका ह्मणे न धरीं भरवसा कांहीं । वेगीं शरण जाइप पांडुरंगा ॥4 ॥ 2815 अगा करुणाकरा करितसें धांवा । या मज सोडवा लवकरि ॥1॥ ऐकोनियां माझीं करुणेचीं वचनें । व्हावें नारायणें उतावीळ ॥ध्रु.॥ मागें पुढें अवघा दिसे रिता ठाव । ठेवूनि पायीं भाव वाट पाहें ॥2॥ उशीर तो आतां न पाहिजे केला । अहो जी विठ्ठला मायबापा ॥3॥ उरलें तें एक हें चि मज आतां । अवघें विचारितां शून्य जालें ॥4॥ तुका ह्मणे आतां करीं कृपादान । पाउलें समान दावीं डोळां ॥5॥ 2816 न मनीं ते Yाानी न मनीं ते पंडित । ऐसे परीचे एकएका भावें ॥1॥ धातू पोसोनियां आणिकां उपदेश । अंतरीं तो लेश प्रेम नाहीं ॥ध्रु.॥ न मनीं ते योगी न मनीं ते हरिदास । दर्शनें बहुवस बहुतां परीचीं ॥2॥ तुका ह्मणे तयां नमन बाहएात्कारी । आवडती परी चित्तशुद्धीचे ॥3॥ 2817 कासिया पाषाण पूजिती पितळ । अष्ट धातु खळ भावें विण ॥1॥ भाव चि कारण भाव चि कारण । मोक्षाचें साधन बोलियेलें ॥ध्रु.॥ काय करिल जपमाळा कंठमाळा । करिशी वेळोवेळां विषयजप ॥2॥ काय करिशील पंडित हे वाणी । अक्षराभिमानी थोर होय ॥3॥ काय करिशील कुशल गायन । अंतरीं मळीण कुबुिद्ध ते ॥4॥ तुका ह्मणे भाव नाहीं करी सेवा । तेणें काय देवा योग्य होशी ॥5॥ 2818 अंतरींचें गोड । राहें आवडीचें कोड ॥1॥ संघष्टणें येती अंगा । गुणदोष मनभंगा ॥ध्रु.॥ उचिताच्या कळा । नाहीं कळती सकळा ॥2॥ तुका ह्मणे अभावना । भावीं मूळ तें पतना॥3॥ 2819 शिळा जया देव । तैसा फळे त्याचा भाव ॥1॥ होय जतन तें गोड । अंतरा येती नाड ॥ध्रु.॥ देव जोडे भावें । इच्छेचें तें प्रेम घ्यावें ॥2॥ तुका ह्मणे मोड दावी । तैशीं फळें आलीं व्हावीं ॥3॥ 2820 कासया जी ऐसा माझे माथां ठेवा । भार तुह्मी देवा संतजन ॥1॥ विचित्र विंदानी नानाकळा खेळ । नाचवी पुतळे नारायण ॥ध्रु.॥ काय वानरांची अंगींची ते शिH । उदका तरती वरी शिळा ॥2॥ तुका ह्मणे करी निमित्य चि आड । चेष्टवूनि जड दावी पुढें ॥3॥ 2821 पायां पडावें हें माझें भांडवल । सरती हे बोल कोठें पायीं ॥1॥ तरि हे सलगी कवतुक केलें । लडिवाळ धाकुलें असें बाळ ॥ध्रु.॥ काय उणें तुह्मां संताचिये घरीं । विदित या परी सकळ ही ॥2॥ तुका ह्मणे माझें उचित हे सेवा । नये करूं ठेवाठेवी कांहीं॥3॥ 2822 वदवावी वाणी माझी कृपावंता । वागपुष्प संतां समर्पीशी ॥1॥ सर्वसंकटाचा तुह्मां परिहार । घालावा म्यां भार पांडुरंगा ॥ध्रु.॥ एकसरें चिंता ठेवूनियां पायीं । जालों उतराइऩ होतों तेणें ॥2॥ तुका ह्मणे येथें जालें अवसान । काया वाचा मन वेचूनियां ॥3॥ 2823 नमावे पाय हें माझें उचित । आशीर्वादें हित तुमचिया॥1॥ कृपेचा वोरस न समाये पोटीं । ह्मणोनि उफराटीं वचनें हीं ॥ध्रु.॥ तुमची उष्टावळी हें माझें भोजन । झाडावें अंगण केरपुंजे ॥2॥ परि ऐसें पुण्य नाहीं माझें गांठीं । जेणें पडे मिठी पायांसवें ॥3॥ तुका ह्मणे राहे आठवण चित्तीं । ऐशी कृपा संतीं केली तुह्मीं ॥4॥ 1824 काय नाहीं माता गौरवीत बाळा । काय नाहीं लळा पाळीत ते ॥1॥ काय नाहीं त्याची करीत ते सेवा । काय नाहीं जीवा गोमटें तें ॥ध्रु.॥ अमंगळपणें कांटाळा न धरी । उचलोनि करीं कंठीं लावी ॥2॥ लेववी आपुले अंगें अळंकार । संतोषाये फार देखोनियां ॥3॥ तुका ह्मणे स्तुति योग्य नाहीं परी । तुह्मां लाज थोरी अंकिताची ॥4॥ 2825 माझिया मीपणावर पडों पाषाण । जळो हें भूषण नाम माझें । पापा नाहीं पार दुःखाचे डोंगर । जालों ये भूमीसी ओझें ॥1॥ काय विटंबना सांगों किती । पाषाण फुटती ऐसें दुःख । नर नारी सकळ उत्तम चांडाळ । न पाहाती माझें मुख ॥ध्रु.॥ काया वाचा मनें अघटित करणें चर्मचक्षु हात पाय । निंदा द्वेष घात विश्वासीं व्यभिचार । आणीक सांगों किती काय ॥2॥ लIमीमदें मातें घडले महा दोष । पत्नी दोनी भेदभेद । पितृवचन घडली अवYाा अविचार। कुटिल कचर वादी निंद्य ॥3॥ आणीक किती सांगों ते अवगुण । न वळे जिव्हा कांपे मन । भुतदया उपकार नाहीं शब्दा धीर । विषयीं लंपट हीन ॥4॥ संत महानुभाव ऐका हें उत्तरें। अवगुण अविचारें वृिद्ध पापा । तुका ह्मणे सरतें करा पांडुरंगीं । शरण आलों मायबापा ॥5॥ 2826 फिराविलीं दोनी । कन्या आणि चक्रपाणी ॥1॥ जाला आनंदें आनंद । अवतरले गोविंद ॥ध्रु.॥ तुटलीं बंधनें । वसुदेवदेवकीचीं दर्शनें ॥2॥ गोकुळासी आलें । ब्रह्म अव्यH चांगलें ॥3॥ नंद दसवंती । धन्य देखिले श्रीपती ॥4॥ निशीं जन्मकाळ । आले अष्टमी गोपाळ ॥5॥ आनंदली मही । भार गेला सकळ ही ॥6॥ तुका ह्मणे कंसा । आट भोविला वळसा ॥7॥ 2827 सोडियेल्या गांठी । दरुषणें कृष्णभेटी ॥1॥ करिती नारी अक्षवाणें । जीवभाव देती दानें ॥ध्रु.॥ उपजल्या काळें । रूपें मोहीलीं सकळें ॥2॥ तुका तेथें वारी ॥एकी आडोनि दुसरी ॥3॥ 2828 मुख डोळां पाहे । तैशी च ते उभी राहे ॥1॥ केल्याविण नव्हे हातीं । धरोनि आरती परती ॥ध्रु.॥ न धरिती मनीं। कांहीं संकोच दाटणी ॥2॥ तुका ह्मणें देवें । ओस केल्या देहभावें ॥3॥ 2829 गोकुळीच्या सुखा । अंतपार नाहीं लेखा ॥1॥ बाळकृष्ण नंदा घरीं । आनंदल्या नरनारी ॥ध्रु.॥ गुढिया तोरणें । करिती कथा गाती गाणें ॥2॥ तुका ह्मणे छंदें । येणें वेधिलीं गोविंदें ॥3॥ 2830 विटंबिलें भट । दिला पाठीवरी पाट ॥1॥ खोटें जाणोनि अंतर । न साहे चि विश्वंभर ॥ध्रु.॥ तें चि करी दान । जैसें आइके वचन ॥2॥ तुका ह्मणे देवें । पूतना शोषियेली जीवें॥3॥ ॥5॥ 2831 प्रेम देवाचें देणें । देहभाव जाय जेणें । न धरावी मनें। शुद्धी देशकाळाची ॥1॥ मुH लज्जाविरहित । भाग्यवंत हरिभH। जाले वोसंडत । नामकीतिऩपवाडे ॥ध्रु.॥ जोडी जाली अविनाश । जन्मोनि जाले हरिसे दास । त्यांस नव्हे गर्भवास । परब्रह्मीं सौरस ॥2॥ हे चि वाहाती संकल्प । पुण्यप्रसंगाचे जप । तुका ह्मणे पाप । गांवीं नाहीं हरिजना ॥3॥ 2832 तो चि लटिक्यामाजी भला । ह्मणे देव म्यां देखिला॥1॥ ऐशियाच्या उपदेशें । भवबंधन कैसें नासे । बुडवी आपणासरिसे । अभिमानें आणिकांस ॥ध्रु.॥ आणिक नाहीं जोडा । देव ह्मणवितां या मूढा ॥2॥ आणिकांचे न मनी साचें । तुका ह्मणे या श्रेष्ठांचें ॥3॥ 2833 होइऩल जाला अंगें देव जो आपण । तयासी हे जन अवघे देव ॥1॥ येरांनीं सांगावी रेमट काहाणी । चित्ता रंजवणी करावया ॥ध्रु.॥ धाला आणिकांची नेणे तान भूक । सुखें पाहें सुख आपुलिया ॥2॥ तुका ह्मणे येथें पाहिजे अनुभव । शब्दाचें गौरव कामा नये ॥3॥ 2834 कां न वजावें बैसोनि कथे । ऐसें ऐका हो श्रोते । पांडुरंग तेथें । उभा असे तिष्ठत ॥1॥ ह्मणऊनि करी धीर । लक्ष लावूनि सादर । भवसिंधुपार । असेल ज्या तरणें ॥ध्रु.॥ कथे कांहीं अणुमात्र। नो बोलावें हा वृत्तांत । देवभHां चित्त । समरसीं खंडणा ॥2॥ कां वैष्णवा पूजावें । ऐका घेइऩल जो भावें । चरणरजा शिवें । वोडविला मस्तक ॥3॥ ऐसें जाणा हे निभ्रांत । देव वैष्णवांचा अंकित । अलिप्त अतीत । परमित त्यासाठीं ॥4॥ घालोनि लोळणा। तुका आला लोटांगणीं । वंदी पायवणीं । संतचरणींचें माथां ॥5॥ 2835 अनुभवें आलें अंगा । तें या जगा देतसें ॥1॥ नव्हती हाततुके बोल । मूळ ओल अंतरिंची ॥ध्रु.॥ उतरूनि दिलें कशीं । शुद्धरसीं सरे तें ॥2॥ तुका ह्मणे दुसरें नाहीं । ऐसी ग्वाही गुजरली ॥3॥ 2836 साधकाची दशा उदास असावी । उपाधि नसावी अंतर्बाही ॥1॥ लोलुपता काय निद्रेतें जिणावें । भोजन करावें परमित ॥ध्रु.॥ एकांतीीं लोकांतीं िस्त्रयांशीं वचन । प्राण गेल्या जाण बोलों नये ॥2॥ संग सज्जनाचा उच्चार नामाचा । घोष कीर्तनाचा अहनिऩशीं ॥3॥ तुका ह्मणे ऐसा साधनीं जो राहे । तो चि Yाान लाहे गुरुकृपा ॥4॥ 2837 अंतरींची ज्योती प्रकाशली दीिप्त । मुळींची जे होती आच्छादिली ॥1॥ तेथींचा आनंद ब्रह्मांडीं न माये । उपमेशीं काये देऊं सुखा ॥ध्रु.॥ भावाचे मथिलें निर्गुण संचलें । तें हें उभें केलें विटेवरी ॥2॥ तुरा ह्मणे आह्मां ब्रह्मांड पंढरी । प्रेमाची जे थोरी सांठवण ॥3॥ 2838 कासया गा मज घातलें संसारीं । चित्त पायांवरी नाहीं तुझ्या ॥1॥ कासया गा मज घातलें या जन्मा । नाहीं तुझा प्रेमा नित्य नवा ॥ध्रु.॥ नामाविण माझी वाचा अमंगळ । ऐसा कां चांडाळ निमिऩयेलें ॥2॥ तुका ह्मणे माझी जळो जळो काया । विठ्ठला सखया वांचूनियां ॥3॥ 2839 प्रारब्धें चि जोडे धन । प्रारब्धें चि वाडे मान ॥1॥ सोस करिसी वांयां । भज मना पंढरीराया ॥ध्रु.॥ प्रारब्धें चि होय सुख। प्रारब्धें चि पावे दुःख ॥2॥ प्रारब्धें चि भरे पोट । तुका करीना बोभाट ॥3॥ 2840 हीन माझी याति । वरी स्तुती केली संतीं ॥1॥ अंगीं वसूं पाहे गर्व । माझें हरावया सर्व ॥ध्रु.॥ मी एक जाणता । ऐसें वाटतसे चित्ता ॥2॥ राख राख गेलों वांयां । तुका ह्मणे पंढरीराया ॥3॥ 2841 तपाचे सायास । न लगे घेणें वनवास ॥1॥ ऐसें कळलें आह्मां एक । जालों नामाचे धारक ॥ध्रु.॥ जाळीं महाकर्में । दावीं निजसुख धर्में ॥2॥ तुका ह्मणे येणें । किळकाळ तें ठेंगणें॥3॥ 2842 माता कापी गळा । तेथें कोण राखी बाळा ॥1॥ हें कां नेणां नारायणा । मज चाळवितां दिना ॥ध्रु.॥ नागवी धावणें । तेथें साहए व्हावें कोणें ॥2॥ राजा सर्व हरी । तेथें दुजा कोण वारी ॥3॥ तुझ्या केल्याविण । नव्हे िस्थर वश जन ॥4॥ तुका ह्मणे हरी। सूत्र तुह्मां हातीं दोरी॥5॥ 2843 गाऊं नेणें परी मी कांहीं गाइऩन । शरण जाइऩन पांडुरंगा ॥1॥ ब्रह्मांडनायक मी त्याचा अंकित । काय यमदूत करिती काळ ॥ध्रु.॥ वश्या ज्याच्या नामें तारिली गणिका । अजामेळासारिखा पापरासीं ॥2॥ चरणींच्या रजें अहिल्या तारिली। रूपवंत केली कुबजा क्षणें ॥3॥ पृथिवी तारिली पाताळासी जातां। तुका ह्मणे आतां आह्मी किती ॥4॥ 2844 गाजराची पुंगी । तैसे नवे जाले जोगी ॥1॥ काय करोनि पठन । केली अहंता जतन ॥ध्रु.॥ अल्प असे Yाान । अंगीं ताठा अभिमान ॥2॥ तुका ह्मणे लंड । त्याचें हाणोनि फोडा तोंड॥3॥ 2845 परद्रव्य परनारी । अभिळासूनि नाक धरी ॥1॥ जळो तयाचा आचार । व्यर्थ भार वाहे खर ॥ध्रु.॥ सोहोऑयाची िस्थती । क्रोधें विटाळला चित्तीं ॥2॥ तुका ह्मणे सोंग । दावी बाहेरील रंग ॥3॥ 2846 टिळा टोपी उंच दावी । जगीं मी एक गोसावी ॥1॥ अवघा वरपंग सारा । पोटीं विषयांचा थारा ॥ध्रु.॥ मुद्रा लावितां कोरोनि । मान व्हावयासी जनीं ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसे किती । नरका गेले पुढें जाती ॥3॥ 2847 ऐसे संत जाले कळीं । तोंडीं तमाखूची नळी ॥1॥ स्नानसंध्या बुडविली । पुढें भांग वोडवली ॥ध्रु.॥ भांगभुकाऩ हें साधन। पची पडे मद्यपान ॥2॥ तुका ह्मणे अवघें सोंग । तेथें कैचा पांडुरंग ॥3॥ 2848 जातीची शिंदळी । तिला कोण वंशावळी ॥1॥ आपघर ना बापघर । चित्तीं मनीं व्यभिचार ॥ध्रु.॥ सेजे असोनियां धणी । परद्वार मना आणी ॥2॥ तुका ह्मणे असील जाती । जातीसाठीं खाती माती ॥3॥ 2849 अंधऑयाची काठी । हिरोनियां कडा लोटी ॥1॥ हें कां देखण्या उचित । लाभ किंवा कांहीं हित ॥ध्रु.॥ साकर ह्मणोनि माती । चाळवूनि द्यावी हातीं ॥2॥ तुका ह्मणे वाटे । देवा पसरावे सराटे ॥3॥ 2850 प्रीतिचिया बोला नाहीं पेसपाड । भलतसें गोड करूनि घेइऩ ॥1॥ तैसें विठ्ठलराया तुज मज आहे । आवडीनें गायें नाम तुझें ॥ध्रु.॥ वेडे वांकडे बाळकाचे बोल । करिती नवल मायबाप ॥2॥ तुका ह्मणे तुज येवो माझी दया । जीवींच्या सखया जिवलगा ॥3॥ 2851 माझे मज कळों येती अवगुण । काय करूं मन अनावर ॥1॥ आतां आड उभा राहें नारायणा । दयासिंधुपणा साच करीं ॥ध्रु.॥ वाचा वदे परी करणें कठीण । इंिद्रयां अधीन जालों देवा ॥2॥ तुका ह्मणे तुझा जैसा तैसा दास । न धरीं उदास मायबापा ॥3॥ 2852 वर्णावी ते थोरी एका विठ्ठलाची । कीर्ती मानवाची सांगों नये ॥1॥ उदंड चि जाले जन्मोनियां मेले । होऊनियां गेले राव रंक ॥ध्रु.॥ त्यांचें नाम कोणी नेघे चराचरीं । साही वेद चारी वणिऩताती ॥2॥ अक्षय अढळ चळेना ढळेना । तया नारायणा ध्यात जावें ॥3॥ तुका ह्मणे तुझी विठ्ठल चित्तीं ध्यातां । जन्ममरण व्यथा दूर होती ॥4॥ 2853 नको देऊं देवा पोटीं हें संतान । मायाजाळें जाण नाठवसी ॥1॥ नको देऊं देवा द्रव्य आणि भाग्य । तो एक उद्वेग होय जीवा ॥2॥ तुका ह्मणे करीं फकिराचे परी । रात्रदिवस हरि येइल घरा ॥3॥ 2854 जोडोनियां धन उत्तम वेव्हारें । उदास विचारें वेच करी ॥1॥ उत्तम चि गती तो एक पावेल । उत्तम भोगील जीव खाणी ॥ध्रु.॥ परउपकारी नेणें परनिंदा । परिस्त्रया सदा बहिणी माया ॥2॥ भूतदया गाइऩपशूचें पालन । तान्हेल्या जीवन वनामाजी॥3॥ शांतिरूपें नव्हे कोणाचा वाइऩट । वाढवी महkव वडिलांचें ॥4॥ तुका ह्मणे हें चि आश्रमाचें फळ । परमपद बळ वैराग्याचें ॥5॥ 2855 हरि ह्मणतां गति पातकें नासती । किळकाळ कांपती हरि ह्मणतां ॥1॥ हरि ह्मणतां भुिH हरि ह्मणतां मुिH । चुके यातायाती हरि ह्मणतां ॥ध्रु.॥ तपें अनुष्ठानें न लगती साधनें । तुटती बंधनें हरि ह्मणतां ॥2॥ तुका ह्मणे भावें जपा हरिचें नाम । मग काळयम शरण तुह्मा ॥3॥ 2856 नये वांटूं मन । कांहीं न देखावें भिन्न ॥1॥ पाय विठोबाचे चित्तीं । असों द्यावे दिवसराती ॥ध्रु.॥ नये काकुळती । कोणा यावें हरिभिH ॥2॥ तुका ह्मणे साइऩ । करील कृपेची विठाइऩ॥3॥ 2857 सकळ देवांचें दैवत । उभें असे रंगा आंत ॥1॥ रंगा लुटा माझे बाप । शुद्ध भाव खरें माप ॥ध्रु.॥ रंग लुटिला बहुतीं । शुक नारदादि संतीं ॥2॥ तुका लुटितां हे रंग । साहए जाला पांडुरंग ॥3॥ 2858 उशीर कां केला । कृपाळुवा विठ्ठला ॥1॥ मज दिलें कोणा हातीं । काय मानिली नििंश्चती ॥ध्रु.॥ कोठवरी धरूं धीर । आतां मन करूं िस्थर ॥2॥ तुका ह्मणे जीव । ऐसी भाकितसे कींव ॥3॥ 2859 तुका वेडा अविचार । करी बडबड फार ॥1॥ नित्य वाचे हा चि छंद । राम कृष्ण हरि गोविंद ॥ध्रु.॥ धरी पांडुरंगीं भाव। आणीक नेणें दुजा देव ॥2॥ गुरुYाान सर्वा ठायीं । दुजें न विचारी कांहीं ॥3॥ बोल नाइऩके कोणाचे । कथे नागवा चि नाचे॥4॥ संगउपचारें कांटाळे । सुखें भलते ठायीं लोळे ॥5॥ कांहीं उपदेशिलें नेणे । वाचे विठ्ठल विठ्ठल ह्मणे ॥6॥ केला बहुतीं फजित । तरी हें चि करी नित्य ॥7॥ अहो पंडितजन । तुका टाकावा थुंकोन ॥8॥ 2860 आली सिंहस्थपर्वणी । न्हाव्या भटा जाली धणी॥1॥ अंतरीं पापाच्या कोडी । वरिवरि बोडी डोइऩ दाढी ॥ध्रु.॥ बोडिलें तें निघालें । काय पालटलें सांग वहिलें ॥2॥ पाप गेल्याची काय खुण । नाहीं पालटले अवगुण ॥3॥ भिHभावें विण । तुका ह्मणे अवघा सीण ॥4॥ 2861 तुज घालोनियां पूजितों संपुष्टीं । परि तुझ्या पोटीं चवदा भुवनें ॥1॥ तुज नाचऊनि दाखवूं कौतुका । परी रूपरेखा नाहीं तुज ॥ध्रु.॥ तुजलागीं आह्मी गात असों गीत । परी तूं अतीत शब्दाहूनि ॥2॥ तुजलागीं आह्मीं घातियेल्या माळा । परि तूं वेगळा कतृऩत्वासी ॥3॥ तुका ह्मणे आतां होऊनि परमित । माझें कांहीं हित विचारावें ॥4॥ 2862 पापाची मी राशी । सेवाचोर पायांपाशीं ॥1॥ करा दंड नारायणा । माझ्या मनाची खंडणा ॥ध्रु.॥ जना हातीं सेवा । घेतों लंडपणें देवा ॥2॥ तुझा ना संसार । तुका दोहींकडे चोर ॥3॥ 2863 दुडीवरी दुडी । चाले मोकळी गुजरी ॥1॥ ध्यान लागो ऐसें हरी । तुझे चरणीं तैशापरी ॥ध्रु.॥ आवंतण्याची आस । जैसी लागे दुर्बळासी ॥2॥ लोभ्या कळांतराची आस । बोटें मोजी दिवस मास ॥3॥ तुका ह्मणे पंढरीनाथा । मजला आणिक नको व्यथा ॥4॥ 2864 लागोनियां पायां विनवितों तुम्हाला । करें टाळी बोला मुखें नाम ॥1॥ विठ्ठल विठ्ठल म्हणा वेळोवेळां । हा सुखसोहळा स्वगाअ नाहीं ॥ध्रु.॥ कृष्ण विष्णु हरि गोविंद गोपाळ । मार्ग हा प्रांजळ वैकुंठीचा ॥2॥ सकळांसीं येथें आहे अधिकार । कलयुगीं उद्धार हरिनामें ॥3॥ तुका ह्मणे नामापाशीं चारी मुिH । ऐसें बहुग्रंथीं बोलियेलें ॥4॥ 2865 लटिकें हासें लटिकें रडें । लटिकें उडें लटिक्यापें॥1॥ लटिकें माझें लटिकें तुझें । लटिकें ओझें लटिक्याचें ॥ध्रु.॥ लटिकें गायें लटिकें ध्यायें । लटिकें जायें लटिक्यापें ॥3॥ लटिका भोगी लटिका त्यागी । लटिका जोगी जग माया ॥3॥ लटिका तुका लटिक्या भावें । लटिकें बोले लटिक्यासवें ॥4॥ 2866. जालों म्हणती त्याचें मज वाटे आश्चर्य । ऐका नव्हे धीर वचन माझें ॥1॥ शिजलिया अन्ना ग्वाही दांत हात । जिव्हेसी चाखत न कळे कैसें ॥ध्रु.॥ तापलिया तेली बावन चंदन । बुंद एक क्षण शीतळ करी ॥2॥ पारखी तो जाणे अंतरींचा भेद । मूढजना छंद लावण्यांचा ॥3॥ तुका ह्मणे कसीं निवडे आपण । शुद्ध मंद हीन जैसें तैसें ॥4॥ 2867 हे चि थोर भिH आवडती देवा । संकल्पावी माया संसाराची ॥1॥ ठेविलें अनंतें तैसें चि राह वें । चित्तीं असों द्यावें समाधान ॥ध्रु.॥ वाहिल्या उद्वेग दुःख चि केवळ । भोगणें तें फळ संचिताचें ॥2॥ तुका ह्मणे घालूं तयावरी भार । वाहूं हा संसार देवा पायीं ॥3॥ 2868 जन्मा येणें घडे पातकाचे मूळें । संचिताचें फळ आपुलिया ॥1॥ मग वांयांविण दुःख वाहों नये । रुसोनियां काय देवावरी ॥ध्रु.॥ ठाउका चि आहे संसार दुःखाचा । चित्तीं सीण याचा वाहों नये ॥2॥ तुका ह्मणे नाम त्याचें आठवावें । तेणें विसरावें जन्मदुःख ॥3॥ 2869 आतां माझे नका वाणूं गुण दोष । करितों उपदेश याचा कांहीं ॥1॥ मानदंभासाठीं छळीतसें कोणा । आण या चरणां विठोबाची ॥2॥ तुका ह्मणे हें तों ठावें पांडुरंगा । काय कळे जगा अंतरींचें ॥3॥ 2870 काय माझें नेती वाइऩट ह्मणोन । करूं समाधान कशासाटीं ॥1॥ काय मज लोक नेती परलोका । जातां कोणा एका निवारेल ॥ध्रु.॥ न ह्मणें कोणासी उत्तम वाइऩट । सुखें माझी कूट खावो मागें ॥2॥ सर्व माझा भार असे पांडुरंगा । काय माझें जगासवें काज ॥3॥ तुका ह्मणे माझें सर्व ही साधन । नामसंकीर्त्तन विठोबाचें ॥4॥ देवांनीं स्वामींस चिंचवडास नेलें होतें ते अभंग, आरत्या ॥ 13 ॥ 2871 वांजा गाइऩ दुभती । देवा ऐसी तुझी ख्याति ॥1॥ ऐसें मागत नाहीं तुज । चरण दाखवावे मज ॥ध्रु.॥ चातक पाखरूं। त्यासी वर्षे मेघधारु ॥ ॥ पक्षी राजहंस । अमोलिक मोतीं त्यास॥3॥ तुका ह्मणे देवा । कां गा खोचलासी जीवा ॥4॥ 2872. परतें मी आहें सहज चि दुरी । वेगळें भिकारी नामरूपा ॥1॥ न लगे रुसावें धरावा संकोच । सहज तें नीच आलें भागा ॥ध्रु.॥ पडिलिये ठायीं उिच्छष्ट सेवावें । आरते तें चि देवें केलें ऐसें ॥2॥ तुका ह्मणे तुह्मी आह्मां जी वेगळे । केलेती निराळे द्विज देवें ॥3॥ 2873 चिंतामणिदेवा गणपतीसी आणा । करवावें भोजना दुजे पात्रीं ॥1॥ देव ह्मणती तुक्या एवढी कैची थोरी । अभिमानाभीतरी नागवलों ॥ध्रु.॥ वाडवेळ जाला सिळें जालें अन्न । तटस्थ ब्राह्मण बैसलेती ॥2॥ तुका ह्मणे देवा तुमच्या सुकृतें । आणीन त्वरित मोरयासी ॥3॥ 2874 भोHा नारायण लक्षुमीचा पति । ह्मणोनि प्राणाहुती घेतलिया ॥1॥ भर्ता आणि भोHा कर्त्ता आणि करविता । आपण सहजता पूर्णकाम ॥ध्रु.॥ विश्वंभर कृपादृष्टी सांभाळीत । प्रार्थना करीत ब्राह्मणांची ॥2॥ कवळोकवळीं नाम घ्या गोविंदाचें । भोजन भHांचें तुका ह्मणे ॥3॥ 2875 माझा स्वामी तुझी वागवितो लात । तेथें मी पतित काय आलों ॥1॥ तीथॉ तुमच्या चरणीं जाहालीं निर्मळ । तेथें मी दुर्बळ काय वाणूं ॥2॥ तुका ह्मणे तुह्मी देवा द्विजवंद्य । मी तों काय निंद्य हीन याति ॥3॥ 2876 वंदिलें वंदावें जीवाचिये साटीं । किंवा बरी तुटी आरंभीं च ॥1॥ स्वहिताची चाड ते ऐका हे बोल । अवघें चि मोल धीरा अंगीं ॥ध्रु.॥ सिंपिलें तें रोंप वरीवरी बरें । वाळलिया वरी कोंभ नये ॥2॥ तुका ह्मणे टाकीघायें देवपण । फुटलिया जन कुला पुसी ॥3॥ 2877 आह्मां विष्णुदासां हें चि भांडवल । अवघा विठ्ठल धन वित्त ॥1॥ वाणी नाहीं घ्यावें आपुलिया हातें । करोनियां चित्तें समाधान ॥2॥ तुका ह्मणे द्रव्य मेळविलें मागें । हें तों कोणासंगें आलें नाहीं ॥3॥ 2878 सुखाचे व्यवहारीं सुखलाभ जाला । आनंदें कोंदला मागें पुढें ॥1॥ संगती पंगती देवासवें घडे । नित्यानित्य पडे तें चि सांचा ॥ध्रु.॥ समर्थचे घरीं सकळ संपदा । नाहीं तुटी कदा कासयाची॥2॥ तुका ह्मणे येथें लाभाचिया कोटी । बहु वाव पोटीं समर्थाचे ॥3॥ 2879 काय देवें खातां घेतलें हातींचें । आलें हें तयाचें थोर भय ॥1॥ ह्मणतां गजरें राम एकसरें । जळती पापें थोरें भयधाकें॥ध्रु.॥ काय खोळंबले हात पाय अंग । नाशिलें हें सांग रूप काय ॥2॥ कोण लोकीं सांगा घातला बाहेरी । ह्मणतां हरि हरि तुका ह्मणे॥3॥ 2880 उत्तम त्या याति । देवा शरण अनन्यगति ॥1॥ नाहीं दुजा ठाव । कांहीं उत्तम मध्यम भाव ॥ध्रु.॥ उमटती ठसे । ब्रह्मप्रािप्त अंगीं दिसे ॥2॥ भाविक विश्वासी।तुका ह्मणे नमन त्यांसी॥3॥ ॥10॥ 2881 ज्यासी नावडे एकादशी । तो जिता चि नरकवासी॥1॥ ज्यासी नावडे हें व्रत । त्यासी नरक तो ही भीत ॥ध्रु.॥ ज्यासी मान्य एकादशी । तो जिता चि मुHवासी ॥2॥ ज्यासी घडे एकादशी । जाणें लागे विष्णुपाशीं ॥3॥ तुका ह्मणे पुण्यराशी । तो चि करी एकादशी ॥4॥ 2882 मुंगी होउनि साकर खावी । निजवस्तूची भेटी घ्यावी॥1॥ वाळवंटी साकर पडे । गज येउनि काय रडे ॥ध्रु.॥ जाला हरिदास गोसांवी । अवघी मायिक क्रिया दावी ॥2॥ पाठ पाठांतरिक विद्या । जनरंजवणी संध्या ॥3॥ प्रेम नसतां अंगा आणी । दृढ भाव नाहीं मनीं ॥4॥ ब्रह्मYाान वाचे बोले । करणी पाहातां न निवती डोळे ॥5॥ मिथ्या भगल वाढविती । आपुली आपण पूजा घेती ॥6॥ तुका ह्मणे धाकुटें व्हावें । निजवस्तूसी मागुनि घ्यावें ॥7॥ 2883 भय हरिजनीं । कांहीं न धरावें मनीं ॥1॥ नारायण ऐसा सखा । काय जगाचा हा लेखा ॥ध्रु.॥ चित्त वित्त हेवा । समर्पून राहा देवा ॥2॥ तुका ह्मणे मन । असों द्यावें समाधान॥3॥ 2884 आयुष्य मोजावया बैसला मापारी । तूं कां रे वेव्हारी संसाराचा ॥1॥ नेइऩल ओढोनि ठाउकें नसतां । न राहे दुिश्चता हरिविण ॥ध्रु.॥ कठीण हें दुःख यम जाचतील । कोण सोडवील तया ठायीं ॥2॥ राहतील दुरी सज्जन सोयरीं । आठवीं श्रीहरी लवलाहीं ॥3॥ तुका ह्मणे किती करिसी लंडायी । होइऩल भंडाइऩ पुढें थोर ॥4॥ 2885 होऊं नको कांहीं या मना आधीन । नाइकें वचन याचें कांहीं ॥1॥ हटियाची गोष्टी मोडून टाकावी । सोइऩ ही धरावी विठोबाची ॥ध्रु.॥ आपुले आधीन करूनियां ठेवा । नाहीं तरि जीवा घातक हें ॥2॥ तुका ह्मणे जाले जे मना आधीन । तयांसी बंधन यम करी ॥3॥ 2886 नामाविण काय वाउगी चावट । वांयां वटवट हरीविण॥1॥ फुकट चि सांगे लोकाचिया गोष्टी । राम जगजेठी वाचे नये ॥ध्रु.॥ मेळवूनि चाट करी सुरापान । विषयांच्या गुणें माततसे ॥2॥ बैसोनि टवाळी करी दुजयाची । नाहीं गोविंदाची आठवण ॥3॥ बळें यम दांत खाय तयावरी । जंव भरे दोरी आयुष्याची ॥4॥ तुका ह्मणे तुला सोडवील कोण । नाहीं नारायण आठविला ॥5॥ 2887 संत गाती हरिकीर्त्तनीं । त्यांचें घेइन पायवणी ॥1॥ हें चि तप तीर्थ माझें । आणीक मी नेणें दुजें ॥ध्रु.॥ काया कुरवंडी करीन । संत महंत ओंवाळीन ॥2॥ संत महंत माझी पूजा । अनुभाव नाहीं दुजा ॥3॥ तुका ह्मणे नेणें कांहीं । अवघें आहे संतापायीं ॥4॥ 2888 जालें भांडवल । अवघा पिकला विठ्ठल ॥1॥ आतां वाणी काशासाटीं । धीर धरावा च पोटीं ॥ध्रु.॥ आपुल्या संकोचें । ह्मणऊनि तेथें टांचे ॥2॥ घेतों ख†या मापें । तुका देखोनियां सोपें ॥3॥ 2889 शुद्ध ऐसें ब्रह्मYाान । करा मन सादर ॥1॥ रवि रसां सकळां शोषी । गुणदोषीं न लिंपे ॥ध्रु.॥ कोणासवें नाहीं चोरी । सकळांवरी समत्व ॥2॥ सत्य तरी ऐसें आहे । तुका पाहे उपदेशीं॥3॥ 2890 अिग्न हा पाचारी कोणासी साक्षेपें । हिंवें तो चि तापे जाणोनियां ॥1॥ उदक ह्मणे काय या हो मज प्यावें । तृषित तो धांवे सेवावया ॥ध्रु.॥ काय वस्त्र ह्मणे यावो मज नेसा । आपुले स्वइच्छा जग वोढी ॥2॥ तुक्यास्वामी ह्मणे काय मज स्मरा । आपुल्या उद्धारा लागूनियां ॥3॥ 2891 भH देवाघरचा सुना । देव भHाचा पोसणा ॥1॥ येर येरां जडलें कैसें । जीवा अंगें जैसें तैसें ॥ध्रु.॥ देव भHाची कृपाळु माता । भH देवाचा जनिता ॥2॥ तुका ह्मणे अंगें । एक एकाचिया संगें ॥3॥ 2892 बरवयांबरवंट । विटे चरण सम नीट ॥1॥ ते म्या हृदयीं धरिले । तापशमन पाउलें ॥ध्रु.॥ सकळां तीर्थां अधिष्ठान । करी लक्षुमी संवाहन ॥2॥ तुका ह्मणे अंतीं । ठाव मागितला संतीं॥3॥ 2893 मासं चर्म हाडें । देवा अवघीं च गोडें ॥1॥ जे जे हरिरंगीं रंगले । कांहीं न वचे वांयां गेले ॥ध्रु.॥ वेद खाय शंखासुर। त्याचें वागवी कलिवर ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसा । बराडी हा भिHरसा॥3॥ 2894 कोणा चिंता आड । कोणा लोकलाज नाड ॥1॥ कैंचा राम अभागिया । करी कटकट वांयां ॥ध्रु.॥ स्मरणाचा राग । क्रोधें विटाळलें अंग ॥2॥ तुका ह्मणे जडा । काय चाले या दगडा॥3॥ 2895 आपुलिया काजा । आह्मीं सांडियेलें लाजा ॥1॥ तुह्मां असों जागवीत । आपुलें आपुले हित ॥ध्रु.॥ तुह्मी देहशून्य। आह्मां कळे पाप पुण्य ॥2॥ सांगायासी लोकां । उरउरीत उरला तुका ॥3॥ 2896 मायबापें केवळ काशी । तेणें न वजावें तीर्थासी॥1॥ पुंडलीकें काय केलें । परब्रह्म उभें ठेलें ॥ध्रु.॥ तैसा होइप सावधान। हृदयीं धरीं नारायण ॥2॥ तुका ह्मणे मायबापें । अवघीं देवाचीं स्वरूपें ॥3॥ 2897 सत्य आह्मां मनीं । नव्हों गाबाळाचे धनी ॥1॥ ऐसें जाणा रे सकळ । भरा शुद्ध टांका मळ ॥ध्रु.॥ देतों तीIण उत्तरें । पुढें व्हावयासी बरें ॥2॥ तुका ह्मणे बरें घडे । देशोदेशीं चाले कोडें॥3॥ 2898 शिकवूनि हित । सोयी लावावे हे नीत ॥1॥ त्याग करूं नये खरें । ऐसें विचारावें बरें ॥ध्रु.॥ तुमचिया तोंडें । धर्माधर्म चि खंडे ॥2॥ मजसाटीं देवा । कां हो लपविला हेवा ॥3॥ जाला सावधान । त्यासी घालावें भोजन ॥4॥ तुका ह्मणे पिता । वरी बाळाच्या तो हिता ॥5॥ 2899 सुख सुखा भेटे । मग तोडिल्या न तुटे ॥1॥ रविरिश्मकळा । नये घालितां पैं डोळां ॥ध्रु.॥ दुरि तें जवळी । स्नेहें आकाशा कवळी ॥2॥ तुका ह्मणे चित्त । माझें पायीं अखंडित॥3॥ 2900 तुह्मां न पडे वेच । माझा सरेल संकोच ॥1॥ फुकासाटीं जोडे यश । येथें कां करा आळस ॥ध्रु.॥ कृपेचें भुकेलें। होय जीवदान केलें ॥2॥ तुका ह्मणे शिकविलें । माझें ऐकावें विठ्ठलें॥3॥ 2901 लोक ह्मणती मज देव । हा तों अधर्म उपाव ॥1॥ आतां कळेल तें करीं । सीस तुझे हातीं सुरी ॥ध्रु.॥ अधिकार नाहीं। पूजा करिती तैसा कांहीं ॥2॥ मन जाणे पापा । तुका ह्मणे मायबापा॥3॥ 2902 एका ह्मणे भलें । आणिका सहज चि निंदिलें ॥1॥ कांहीं न करितां आयास । सहज घडले ते दोष ॥ध्रु.॥ बरें वाइटाचें। नाहीं मज कांहीं साचें ॥2॥ तुका ह्मणे वाणी । खंडोनि राहावें चिंतनीं॥3॥ 2903 आणिलें सेवटा । आतां कामा नये फांटा ॥1॥ मज आपुलेंसें ह्मणा । उपरि या नारायणा ॥ध्रु.॥ वेचियेली वाणी । युHी अवघी चरणीं ॥2॥ तुका धरी पाय । क्षमा करवूनि अन्याय॥3॥ 2904 न करा टांचणी । येथें कांहीं आडचणी ॥1॥ जिव्हा अमुप करी माप । विठ्ठल पिकला माझा बाप ॥2॥ तुका ह्मणे सर्वकाळ । अवघा गोविंद गोपाळ ॥3॥ 2905 तुझ्या नामाची आवडी । आह्मी विठो तुझीं वेडीं॥1॥ आतां न वजों अणिकां ठायां । गाऊं गीत लागों पायां ॥ध्रु.॥ काय वैकुंठ बापुडें । तुझ्या प्रेमासुखापुढें ॥2॥ संतसमागममेळे । प्रेमसुखाचा सुकाळ ॥3॥ तुका ह्मणे तुझ्या पायीं । जन्ममरणा ठाव नाहीं ॥4॥ 2906 साकरेच्या योगें वर्ख । राजा कागदातें देखे ॥1॥ तैसें आह्मां मानुसपण । रामनाम केण्यागुणें ॥ध्रु.॥ फिरंगीच्या योगें करी । राजा काष्ठ हातीं धरी ॥2॥ रत्नकनका योगें लाख । कंठीं धरिती श्रीमंत लोक ॥3॥ देवा देवपाट देव्हा†यावरी बैसे स्पष्ट॥4॥ ब्रह्मानंदयोगें तुका । पढीयंता सज्जन लोकां ॥5॥ 2907 धनवंतालागीं । सर्वमान्यता आहे जगीं ॥1॥ माता पिता बंधु जन । सर्व मानिती वचन ॥ध्रु.॥ जव मोठा चाले धंदा । तंव बहिण म्हणे दादा ॥2॥ सदा शृंगारभूषणें । कांता लवे बहुमानें॥3॥ तुका ह्मणे धन । भाग्य अशाश्वत जाण ॥4॥ 2908 न विचारितां ठायाठाव । काय भुंके तो गाढव ॥1॥ केला तैसा लाहे दंड । खळ अविचारी लंड ॥ध्रु.॥ करावें लाताळें। ऐसें नेणे कोण्या काळें ॥2॥ न कळे उचित । तुका ह्मणे नीत हित॥3॥ 2909 कंठ नामसिका । आतां किळकाळासी धका ॥1॥ रोखा माना कीं सिका माना । रोखा सिका तत्समाना ॥ध्रु.॥ रोखा न मना सिका न मना । जतन करा नाककाना ॥2॥ सिका न मनी रावण । त्याचें केलें निसंतान ॥3॥ सिका मानी हळाहळ । जालें सर्वांगीं शीतळ ॥4॥ तुका ह्मणे नाम सिका । पटीं बैसलों निजसुखा॥5॥ 2910 भूतीं देव ह्मणोनि भेटतों या जना । नाहीं हे भावना नरनारी ॥1॥ जाणे भाव पांडुरंग अंतरींचा । नलगे द्यावा साचा परिहार ॥ध्रु.॥ दयेसाटीं केला उपाधिपसारा । जड जीवा तारा नाव कथा ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं पडत उपवास । फिरतसे आस धरोनियां॥3॥ 2911 हारपल्याची नका चित्तीं । धरूं खंती वांयां च ॥1॥ पावलें तें ह्मणा देवा । सहज सेवा या नांवें ॥ध्रु.॥ होणार तें तें भोगें घडे । लाभ जोडे संकल्पें ॥2॥ तुका ह्मणे मोकळें मन । अवघें पुण्य या नांवें ॥3॥ 2912 नेसणें आलें होतें गऑया । लोक रऑया करिती॥1॥ आपणियां सावरिलें । जग भलें आपण ॥ध्रु.॥ संबंध तो तुटला येणें । जागेपणें चेष्टाचा ॥2॥ भलती सेवा होती अंगें । बारस वेगें पडिलें ॥3॥ सावरिलें नीट वोजा । दृिष्टलाजा पुढिलांच्या ॥4॥ बरे उघडिले डोळे । हळहळेपासूनि ॥5॥ तुका ह्मणे विटंबना । नारायणा चुकली ॥6॥ 2913 जिव्हा जाणे फिकें मधुर क्षार । येर मास पर हातास न कळे ॥1॥ देखावें नेत्रीं बोलावें मुखें । चित्ता सुखदुःखें कळों येती ॥ध्रु.॥ परिमळासी घ्राण ऐकती श्रवण । एकाचे कारण एका नव्हे ॥2॥ एकदेहीं भिन्न ठेवियेल्या कळा । नाचवी पुतळा सूत्रधारी॥3॥ तुका ह्मणे ऐशी जयाची सत्ता । कां तया अनंता विसरलेती ॥4॥ 2914 न लगे द्यावा जीव सहज चि जाणार । आहे तो विचार जाणा कांहीं ॥1॥ मरण जो मागे गाढवाचा बाळ । बोलिजे चांडाळ शुद्ध त्यासी ॥2॥ तुका ह्मणे कइप होइऩल स्वहित । निधान जो थीत टाकुं पाहे ॥3॥ 2915 मोल वेचूनियां धुंडिती सेवका । आह्मी तरी फुका मागों बळें ॥1॥ नसतां जवळी हित फार करूं । जीव भाव धरूं तुझ्या पायीं ॥ध्रु.॥ नेदूं भोग आह्मी आपुल्या शरीरा । तुह्मांसी दातारा व्हावें म्हूण ॥2॥ कीर्ती तुझी करूं आमुचे सायास । तूं का रे उदास पांडुरंगा ॥3॥ तुका ह्मणे तुज काय मागों आह्मी । फुकाचे कां ना भी ह्मणसी ना ॥4॥ 2916 काय लवण किळकेविण । एके क्षीण सागरा ॥1॥ मां हे येवढी अडचण । नारायणीं मजविण ॥ध्रु.॥ कुबेरा अटाहासे जोडी । काय कवडी कारणें ॥2॥ तुका ह्मणे काचमणि । कोण गणी भांडारी ॥3॥ 2917 तुज मज नाहीं भेद । केला सहज विनोद ॥1॥ तूं माझा आकार । मी तों तूं च निर्धार ॥ध्रु.॥ मी तुजमाजी देवा । घेसी माझ्या अंगें सेवा ॥2॥ मी तुजमाजी अचळ । मजमाजी तुझें बळ॥3॥ तूं बोलसी माझ्या मुखें । मी तों तुजमाजी सुखें ॥4॥ तुका ह्मणे देवा । विपरीत ठायीं नांवा ॥5॥ 2918 वैराग्याचें भाग्य । संतसंग हा चि लाग ॥1॥ संतकृपेचे हे दीप । करी साधका निष्पाप ॥ध्रु.॥ तो चि देवभH । भेदाभेद नाहीं ज्यांत ॥2॥ तुका प्रेमें नाचे गाये । गाणियांत विरोन जाये ॥3॥ 2919 जप तप ध्यान न लगे धारणा । विठ्ठलकीर्त्तनामाजी सर्व ॥1॥ राहें माझ्या मना दृढ या वचनीं । आणिक तें मनीं न धरावें ॥ध्रु.॥ कीर्तनसमाधि साधन ते मुद्रा । राहतील थारा धरोनियां॥2॥ तुका ह्मणे मुिH हरिदासांच्या घरीं । वोळगती चारी ॠिद्धसििद्ध ॥3॥ 2920 नाहीं तुज कांहीं मागत संपत्ती । आठवण चित्तीं असों द्यावी ॥1॥ सरलिया भोग येइऩन सेवटीं । पायापें या भेटी अनुसंधानें ॥ध्रु.॥ आतां मजसाटीं याल आकारास । रोकडी हे आस नाहीं देवा ॥2॥ तुका ह्मणे मुखीं असो तुझें नाम । देइऩल तो श्रम देवो काळ ॥3॥ 2921 हितावरी यावें । कोणी बोलिलों या भावें ॥1॥ नव्हे विनोदउत्तर । केले रंजवाया चार ॥ध्रु.॥ केली अटाअटी । अक्षरांची देवासाटीं ॥2॥ तुका ह्मणे खिजों । नका जागा येथें निजों ॥3॥ 2922 संचित प्रारब्ध क्रियमाण । अवघा जाला नारायण॥1॥ नाहीं आह्मांसी संबंधु । जरा मरण कांहीं बाधु ॥ध्रु.॥ द्वैताद्वैतभावें। अवघें व्यापियेलें देवें ॥2॥ तुका ह्मणे हरि । आह्मांमाजी क्रीडा करी ॥3॥ 2923 नेणे करूं सेवा । पांडुरंगा कृपाळुवा ॥1॥ धांवें बुडतों मी काढीं । सत्ता आपुलिया ओढीं ॥ध्रु.॥ क्रियाकर्महीन । जालों इंिद्रयां अधीन ॥2॥ तुका विनंती करी । वेळोवेळां पाय धरी॥3॥ 2924 जयापासोनि सकळ । महीमंडळ जालें ॥1॥ तो एक पंढरीचा राणा । नये श्रुती अनुमाना ॥ध्रु.॥ विवादती जयासाठीं। जगजेटी तो विठ्ठल ॥2॥ तुका ह्मणे तो आकळ । आहे सकळव्यापक॥3॥ 2925 नाहीं रूप नाहीं नांव । नाहीं ठाव धराया ॥1॥ जेथें जावें तेथें आहे । विठ्ठल मायबहीण ॥ध्रु.॥ नाहीं आकार विकार । चराचर भरलेंसे ॥2॥ नव्हे निर्गुण सगुण । जाणे कोण तयासी॥3॥ तुका ह्मणे भावाविण । त्याचें मन वोळेना ॥4॥ 2926 आहे सकळां वेगळा । खेळे कळा चोरोनि ॥1॥ खांबसुत्राचिये परी । देव दोरी हालवितो ॥ध्रु.॥ आपण राहोनि निराळा । कैसी कळा नाचवी ॥2॥ जेव्हां असुडितो दोरी । भूमीवरी पडे तेव्हां ॥3॥ तुका ह्मणे तो जाणावा । सखा करावा आपुला ॥4॥ 2927 आतां पुढें मना । चाली जाली नारायणा ॥1॥ येथें राहिलें राहिलें । कैसें गुंतोनि उगलें ॥ध्रु.॥ भोवतें भोंवनी । आलियांची जाली धणी ॥2॥ तुका ह्मणे रंग रंग । रंगलें पांडुरंगे ॥3॥ 2928 आळस पाडी विषयकामीं । शHी देइप तुझ्या नामीं॥1॥ हे चि विनवणी विनवणी । विनविली धरा मनीं ॥ध्रु.॥ आणिक वचना मुकी वाणी । तुमच्या गजाॉ द्यावी गुणीं ॥2॥ तुका ह्मणे पाय डोळां । पाहें एरवी अंधळा ॥3॥ 2929 कोण वेची वाणी । आतां क्षुल्लका कारणीं ॥1॥ आतां हें चि काम करूं । विठ्ठल हृदयांत धरूं ॥ध्रु.॥ नेंदाविया वृित्त। आतां उठों चि बहुती ॥2॥ उपदेश लोकां । करूनी वेडा होतो तुका ॥3॥ 2930 मागेन तें एक तुज । देइप विचारोनि मज ॥1॥ नको दुर्जनांचा संग । क्षणक्षणा चित्तभंग ॥ध्रु.॥ जन्म घेइऩन मी नाना । बहु सोसीन यातना ॥2॥ रंक होइऩन दीनांचा । घायें देहपात साचा॥3॥ तुका ह्मणे हें चि आतां । देइप देइप तूं सर्वथा ॥4॥ 2931 जाणसी उचित । पांडुरंगा धर्मनीत ॥1॥ तरि म्यां बोलावें तें काइऩ । सरे ऐसें तुझे पायीं ॥ध्रु.॥ पालटती क्षणें । संचितप्रारब्धक्रियमाण ॥2॥ तुका ह्मणे सत्ता । होसी सकळ करिता॥3॥ 2932 तुह्मी कांटाळलां तरी । आह्मां न सोडणें हरी ॥1॥ जावें कवणिया ठाया । सांगा विनवितों पायां ॥ध्रु.॥ केली जिवा साटी । आतां सुखें लागा पाठी ॥2॥ तुका ह्मणे ठाव । न सोडणें हा चि भाव ॥3॥ 2933 येउनि संसारीं । मी तों एक जाणें हरी ॥1॥ नेणें आणिक कांहीं धंदा । नित्य ध्यातसें गोविंदा ॥ध्रु.॥ कामक्रोधलोभस्वार्थ। अवघा माझा पंढरिनाथ ॥2॥ तुका ह्मणे एक । धणी विठ्ठल मी सेवक ॥3॥ 2934 सर्वपक्षीं हरि साहेसखा जाला । ओल्या अंगणीच्या कल्पलता त्याला ॥1॥ सहजचाली चालतां पायवाटे । चिंतामणींसमान होती गोटे ॥2॥ तुका तरी सहज बोले वाणी । त्याचे घरीं वेदांत वाहे पाणी ॥3॥ 2935 काय पुण्य ऐसें आहे मजपाशीं । तांतडी धांवसी पांडुरंगा ॥1॥ काय ऐसा भH वांयां गेलों थोर । तूं मज समोर होसी वेगा ॥ध्रु.॥ काय कष्ट माझे देखिली चाकरी । तो तूं झडकरी पाचारिशी ॥2॥ कोण मी नांवाचा थोर गेलों मोटा । अपराधी करंटा नारायणा ॥3॥ तुका ह्मणे नाहीं ठाउकें संचित । येणें जन्महित नाहीं केलें ॥4॥ 2936 आमुचिया भावें तुज देवपण । तें कां विसरोन राहिलासी ॥1॥ समर्थासी नाहीं उपकारस्मरण । दिल्या आठवण वांचोनियां ॥ध्रु.॥ चळण वळण सेवकाच्या बळें । निर्गुणाच्यामुळें सांभाळावें ॥2॥ तुका ह्मणे आतां आलों खंडावरी । प्रेम देउनि हरी बुझवावें ॥3॥ 2937 आह्मी मेलों तेव्हां देह दिला देवा । आतां करूं सेवा कोणाची ॥1॥ सूत्रधारी जैसा हालवितो कळा । तैसा तो पुतळा नाचे छंदें ॥ध्रु.॥ बोलतसें जैसें बोलवितो देव । मज हा संदेह कासयाचा ॥2॥ पाप पुण्य ज्याचें तो चि जाणें कांहीं । संबंध हा नाहीं आह्मांसवें ॥3॥ तुका ह्मणे तुह्मी आइका हो मात । आह्मी या अतीत देहाहूनी ॥4॥ 2938 लागों नेदीं बोल पायां तुझ्या हरी । जीव जावो परि न करीं आण ॥1॥ परनारी मज रखुमाइऩसमान । वमनाहूनि धन नीच मानीं ॥2॥ तुका ह्मणे याची लाज असे कोणा । सहाकारी दीना ज्याची तया ॥3॥ 2939 हे चि भेटी साच रूपाचा आठव । विसावला जीव आवडीपें ॥1॥ सुखाचें भातुकें करावें जतन । सेविल्या ताहान भूक जाय ॥ध्रु.॥ दुरील जवळी आपण चि होतें । कविळलें चित्तें जिवापासीं ॥2॥ तुका ह्मणे नाम घेतों वेळोवेळां । होतील सकळा शीतळा नाडी ॥3॥ 2940 आपुलिया बळें नाहीं मी बोलत । सखा भगवंत वाचा त्याची ॥1॥ साळुंकी मंजूळ बोलतसे वाणी । शिकविता धणी वेगळाची ॥ध्रु.॥ काय म्यां पामरें बोलावीं उत्तरें । परि त्या विश्वंभरें बोलविलें ॥2॥ तुका ह्मणे त्याची कोण जाणे कळा । चालवी पांगळा पायांविण ॥3॥ 2941 हित सांगे तेणें दिलें जीवदान । घातकी तो जाण मनामागें ॥1॥ बळें हे वारावे अधर्म करितां । अंधळें चालतां आडरानें ॥ध्रु.॥ द्रव्य देऊनियां धाडावें तीर्थासी । नेदावें चोरासी चंद्रबळ ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसें आहे हें पुराणीं । नाहीं माझी वाणी पदरींची ॥3॥ 2942 ऐसा घेइप कां रे संन्यास । करीं संकल्पाचा नास॥1॥ मग तूं राहें भलते ठायीं । जनीं वनीं खाटे भोइऩ ॥ध्रु.॥ तोडीं जाणिवेची कळा । होइप वृत्तीसी वेगळा ॥2॥ तुका ह्मणणे नभा । होइप आणुचा ही गाभा ॥3॥ 2943 सोळा सहस्र होऊं येतें । भरलें रितें आह्मापें ॥1॥ ऐसे तुह्मां ठायाठाव । देव ह्मुण संपादे ॥ध्रु.॥ कैची चिरामध्यें चिरे। मना बरें आलें तें ॥2॥ तुका ह्मणे पांडुरंगा । अंगलगा भिन्न करा॥3॥ 2944 इहलोकीं आह्मां भूषण अवकळा । भोपळा वाकळा आणि भिक्षा ॥1॥ निमोली संपदा भयविरहित । सर्वकाळ चित्त समाधान ॥ध्रु.॥ छिद्राचा आश्रम उंदीरकुळवाडी । धन नाम जोडी देवाचें तें ॥2॥ तुका ह्मणे एक सेवटीं राहाणें । वर्ततों या जना विरहित ॥3॥ 2945 आह्मी भाग्याचे भाग्याचे । आह्मां तांबे भोपऑयाचे॥1॥ लोकां घरीं गाइऩ ह्मैसी । आह्मां घरीं उंदीरघुसी ॥ध्रु.॥ लोकां घरीं हत्ती घोडे । आह्मां आधोडीचे जोडे ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मी सुडके। आह्मां देखोन काळ धाके ॥3॥ 2946 गाऊं नेणें कळा कुसरी । कान धरोनि ह्मणें हरी॥1॥ माझ्या बोबडिया बोला । चित्त द्यावें बा विठ्ठला ॥ध्रु.॥ मज हंसतील लोक । परि मी गाइऩन निःशंक ॥2॥ तुझे नामीं मी निर्लज्ज । काय जनासवें काज ॥3॥ तुका ह्मणे माझी विनंती । तुह्मी परिसा कमळापती ॥4॥ 2947 विष पोटीं सर्वा । जन भीतें तया दर्पा ॥1॥ पंच भूतें नाहीं भिन्न । गुण दुःख देती शीण ॥ध्रु.॥ चंदन िप्रय वासें । आवडे तें जातीऐसें ॥2॥ तुका ह्मणे दाणा । कुचर मिळों नये अन्ना॥3॥ 2948 देव अवघें प्रतिपादी । वंदी सकळां एक निंदी ॥1॥ तेथें अवघें गेलें वांयां । विष घास एके ठायां ॥ध्रु.॥ सर्वांग कुरवाळी । उपटी एकच रोमावळी ॥2॥ तुका ह्मणे चित्त । नाहीं जयाचें अंकित ॥3॥ 2949 मज माझा उपदेश । आणिकां नये याचा रीस ॥1॥ तुह्मी अवघे पांडुरंग । मी च दुष्ट सकळ चांग ॥ध्रु.॥ तुमचा मी शरणागत । कांहीं करा माझें हित ॥2॥ तुका पाय धरी । मी हें माझें दुर करीं ॥3॥ 2950 जाणे त्याचें वर्म नेणे त्याचें कर्म । केल्याविण धर्म नेणवती ॥2॥ मैथुनाचें सुख सांगितल्या शून्य । अनुभवाविण कळूं नये ॥2॥ तुका ह्मणे जळो शािब्दक हें Yाान । विठोबाची खूण विरळा जाणे ॥3॥ 2951 अभिमानी पांडुरंग । गोवा काशाचा हो मग ॥1॥ अनुसरा लवलाहीं । नका विचार करूं कांहीं ॥ध्रु.॥ कोठें राहतील पापें । जालिया हो अनुतापें ॥2॥ तुका ह्मणे ये चि घडी । उभ्या पाववील थडी ॥3॥ 2952 तुझें वर्म हातीं । दिलें सांगोनियां संतीं ॥1॥ मुखीं नाम धरीन कंठीं । अवघा सांटवीन पोटीं ॥ध्रु.॥ नवविधा वेढिन आधीं । सांपडलासी भावसंधी ॥2॥ तुका ह्मणे बिळये गाढे । किळकाळ पायां पडे ॥3॥ 2953 माझ्या मना लागो चाळा । पहावया विठ्ठला डोळां॥1॥ आणीक नाही चाड । न लगे संसार हा गोड ॥ध्रु.॥ तरि च फळ जन्मा आलों । सरता पांडुरंगीं जालों ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । देइप चरणांची सेवा ॥3॥ 2954 अवघें जेणें पाप नासे । तें हें असे पंढरीसी ॥1॥ गात जागा गात जागा । प्रेम मागा विठ्ठला ॥ध्रु.॥ अवघी सुखाची च राशी । पुंडलिकाशीं वोळली हे ॥2॥ तुका ह्मणे जवळी आलें। उभे ठालें समचरणीं ॥3॥ 2955 देह तुझ्या पायीं । ठेवूनि जालों उतराइऩ ॥1॥ आतां माझ्या जीवां । करणें तें करीं देवा ॥ध्रु.॥ बहु अपराधी । मतिमंद हीनबुिद्ध ॥2॥ तुका ह्मणे नेणें । भावभHीचीं लक्षणें ॥3॥ 2956 जन हें सुखाचें दिल्याघेतल्याचें । अंत हें काळींचें नाहीं कोणी ॥1॥ जाल्या हीन शिH नाकडोळे गळती । सांडोनि पळती रांडापोरें ॥ध्रु.॥ बाइल ह्मणे खर मरता तरी बरें । नासिलें हें घर थुंकोनियां ॥2॥ तुका ह्मणे माझीं नव्हतील कोणी । तुज चक्रपाणी वांचूनियां ॥3॥ 2957 जाणोनि नेणतें करीं माझें मन । तुझी प्रेमखूण देऊनियां ॥1॥ मग मी व्यवहारीं असेन वर्तत । जेवीं जळाआंत पद्मपत्र ॥ध्रु.॥ ऐकोनि नाइकें निंदास्तुति कानीं । जैसा कां उन्मनी योगिराज ॥2॥ देखोनि न देखें प्रपंच हा दृष्टी । स्वप्नऴिचया सृिष्ट चेविल्या जेवीं ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसें जालियावांचून । करणें तें तें सीण वाटतसे ॥4॥ 2958 विठ्ठला विठ्ठला । कंठ आळवितां फुटला ॥1॥ कइप कृपा करिसी नेणें । मज दीनाचें धांवणें ॥ध्रु.॥ जाल्या येरझारा । जन्मां बहुतांचा फेरा ॥2॥ तुका ह्मणे नष्टा । अबोलण्या तुझ्या चेष्टा ॥3॥ 2959 ज्यासी विषयाचें ध्यान । त्यासी कैंचा नारायण॥1॥ साधु कैंचा पापीयासी । काय चांडाळासी काशी ॥ध्रु.॥ काय पतितासी पिता । काय अधमासी गीता ॥2॥ तुका ह्मणे निरंजनी। शट कैंचा ब्रह्मYाानी ॥3॥ 2960 वरतें करोनियां तोंड । हाका मारितो प्रचंड ॥1॥ राग आळवितो नाना । गातो काय तें कळेना ॥ध्रु.॥ आशा धरोनि मनीं । कांहीं देइऩल ह्मणऊनि ॥2॥ पोटा एका साटीं । तुका ह्मणे जाले कष्टी ॥3॥ 2961 प्रपंच वोसरो । चित्त तुझे पायीं मुरो ॥1॥ ऐसें करिं गा पांडुरंगा । शुद्ध रंगवावें रंगा ॥ध्रु.॥ पुरे पुरे आतां । नको दुजियाची सत्ता ॥2॥ लटिकें तें फेडा । तुका ह्मणे जाय पीडा॥3॥ 2962 ऐका कलीचें हें फळ । पुढें होइल ब्रह्मगोळ ॥1॥ चारी वर्ण अठरा याती । भोजन करिती एके पंHी ॥ध्रु.॥ पूजितीअसुरा रांडा । मद्य प्राशितील पेंढा ॥2॥ वामकवळ मार्जन । जन जाइऩल अधोपतन ॥3॥ तुका हरिभिH करी । शिH पाणी वाहे घरीं॥4॥ 2963 गुरुमार्गामुळें भ्रष्ट सर्वकाळ । ह्मणती याती कुळ नाहीं ब्रह्मीं ॥1॥ पवित्राला ह्मणती नको हा कंटक । मानिती आित्मक अनामिका ॥ध्रु.॥ डोहोर होलार दासी बलुती बारा । उपदेशिती फारा रांडापोरा ॥2॥ कांहीं टाण्या टोण्या विप्र शिष्य होती । उघडी फजिती स्वधर्माची ॥3॥ नसता करुनी होम खाती एके ठायीं । ह्मणती पाप नाहीं मोक्ष येणें ॥4॥ इंिद्रयांचे पेठे भला कौल देती । मर्यादा जकाती माफ केली ॥5॥ नाहीं शास्त्राधार पात्रापात्र नेणे । उपदेशून घेणें द्रव्य कांहीं ॥6॥ तुका ह्मणे ऐसे गुरु शिष्य पूर्ण । विठोबाची आण नरका जाती ॥7॥ 2964 बोलाचे गौरव । नव्हे माझा हा अनुभव ॥1॥ माझी हरिकथा माउली । नव्हे आणिकांसी पांगिली ॥ध्रु.॥ व्याली वाढविलें। निजपदीं निजवलें ॥2॥ दाटली वो रसें । त्रिभुवन ब्रह्मरसें ॥3॥ विष्णु जोडी कर । माथां रज वंदी हर ॥4॥ तुका ह्मणे बळ । तोरडीं हा किळकाळ ॥5॥ 2965 सेवट तो भला । माझा बहु गोड जाला ॥1॥ आलों निजांच्या माहेरा । भेटों रखुमाइऩच्या वरा ॥ध्रु.॥ परिहार जाला । अवघ्या दुःखाचा मागिल्या ॥2॥ तुका ह्मणे वाणी । गेली आतां घेऊं धणी ॥3॥ 2966 तुझें नाम गाऊं आतां । तुझ्या रंगीं नाचों था था॥1॥ तुझ्या नामाचा विश्वास । आह्मां कैंचा गर्भवास ॥ध्रु.॥ तुझे नामीं विसर पडे । तरी कोटी हत्या घडे ॥2॥ नाम घ्या रे कोणी फुका। भावें सांगतसे तुका ॥3॥ 2967 बाइल तरी ऐसी व्हावी । नरकीं गोवी अनिवार॥1॥ घडों नेदी तीर्थयात्रा । केला कुतरा हातसोंका ॥ध्रु.॥ आपुली च करवी सेवा । पुजवी देवासारिखें ॥2॥ तुका ह्मणे गाढव पशु । केला नाशु आयुष्या ॥3॥ 2968 बाइले अधीन होय ज्याचें जिणें । तयाच्या अवलोकनें पडिजे द्वाड ॥1॥ कासया ते जंत जिताती संसारीं । माकडाच्या परी गारोडएांच्या ॥ध्रु.॥ वाइलेच्या मना येइऩल तें खरें । अभागी तें पुरें बाइलेचें ॥2॥ तुका ह्मणे मेंग्या गाढवाचें जिणें । कुत†याचें खाणें लगबगा ॥3॥ 2969 जगीं मान्य केलें हा तुझा देकार । कीं कांहीं विचार आहे पुढें ॥1॥ करितों कवित्व जोडितों अक्षरें । येणें काय पुरें जालें माझें ॥ध्रु.॥ तोंवरि हे माझी न सरे करकर । जो नव्हे विचार तुझ्या मुखें ॥2॥ तुका ह्मणे तुज पुंडलिकाची आण । जरी कांहीं वचन करिसी मज ॥3॥ 2970 कोंडिला गे माज । निरोधुनी द्वार । राखण तें बरें । येथें करा कारण ॥1॥ हा गे हा गे हरि । करितां सांपडला चोरी । घाला गांठी धरी । जीवें माय त्रासाया ॥ध्रु.॥ तें चि पुढें आड । तिचा लोभ तिला नाड । लावुनी चरफड । हात गोउनी पळावें॥2॥ संशयाचें बि†हडें । याचे निरसले भेटी । घेतली ते तुटी । आतां घेतां फावेल ॥3॥ तुका येतो काकुलती । वाउगिया सोड । यासी चि निवाड । आह्मी भार वाहिका ॥4॥ 2971 झड मारोनियां बैसलों पंगती । उठवितां फजिती दातयाची ॥1॥ काय तें उचित तुह्मां कां न कळे । कां हो झांका डोळे पांडुरंगा ॥ध्रु.॥ घेइऩन इच्छेचें मागोनि सकळ । नाहीं नव्हे काळ बोलायाचा ॥2॥ तुका ह्मणे जालों माना अधिकारी । नाहीं लोक परी लाज देवा ॥3॥ 2972 नाम न वदे ज्याची वाचा । तो लेंक दो बापांचा॥1॥ हे चि ओळख तयाची । खूण जाणा अभHाची ॥ध्रु.॥ ज्याची विठ्ठल नाहीं ठावा । त्याचा संग न करावा ॥2॥ नाम न म्हणे ज्याचें तोंड । तें चि चर्मकाचें कुंड ॥3॥ तुका ह्मणे त्याचे दिवशीं। रांड गेली महारापाशीं ॥4॥ 2973 पतित मी पापी शरण आलों तुज । राखें माझी लाज पांडुरंगा ॥1॥ तारियेले भH न कळे तुझा अंत । थोर मी पतित पांडुरंगा ॥ध्रु.॥ द्रौपदी बहिणी वैरीं गांजियेली । आपणाऐसी केली पांडुरंगा ॥2॥ प्रल्हादाकारणें स्तंभीं अवतार । माझा कां विसर पांडुरंगा ॥3॥ सुदामा ब्राह्मण दारिद्रें पीडिला । आपणाऐसा केला पांडुरंगा ॥4॥ तुका ह्मणे तुज शरण निजभावें । पाप निदाऩळावें पांडुरंगा ॥5॥ 2974 कस्तूरीचें रूप अति हीनवर । माजी असे सार मोल तया ॥1॥ आणीक ही तैसीं चंदनाचीं झाडें । परिमळें वाढे मोल तयां ॥ध्रु.॥ काय रूपें असे परीस चांगला । धातु केली मोला वाढ तेणें ॥2॥ फिरंगी आटितां नये बारा रुके । गुणें मोलें विकें सहस्रवरी ॥ ।3॥ तुका ह्मणे नाहीं जातीसवें काम । ज्याचे मुखीं नाम तो चि धन्य ॥4॥ 2975 नव्हें मी स्वतंत्र अंगाचा पाइऩक । जे हे सकिळक सत्ता वारूं ॥1॥ तुह्मां आळवावें पाउला पाउलीं । कृपेची साउली करीं मज ॥ध्रु.॥ शिHहीन तरी जालों शरणागत । आपुला वृत्तांत जाणोनियां ॥2॥ तुका ह्मणे भवाभेणें धरिलें पाय । आणीक उपाय नेणें कांहीं ॥3॥ 2976 पाहों ग्रंथ तरी आयुष्य नाहीं हातीं । नाहीं ऐशी मति अर्थ कळे ॥1॥ होइऩल तें हो या विठोबाच्या नांवें । आचरलें भावें जीवीं धरूं ॥ध्रु.॥ एखादा अंगासी येइऩल प्रकार । विचारितां फार युिH वाढे ॥2॥ तुका ह्मणे आळी करितां गोमटी । मायबापा पोटीं येते दया ॥3॥ 2977 पाहातां रूप डोळां भरें । अंतर नुरे वेगळें । इच्छावशें खेळ मांडी । अवघें सांडी बाहेरी ॥1॥ तो हा नंदानंदन बाइये । यासी काय परिचार वो ॥ध्रु.॥ दिसतो हा नव्हे तैसा । असे दिशाव्यापक । लाघव हा खोळेसाटीं । होतां भेटी परतेना ॥2॥ ह्मणोनि उभी ठालीये । परतलीये या वाटा । आड करोनियां तुका। जो या लोकां दाखवितो ॥3॥ 2978 दुःखें दुभागलें हृदयसंपुष्ट । गहिंवरें कंठ दाटताहे॥1॥ ऐसें काय केलें सुमित्रा सखया । दिलें टाकोनियां वनामाजी ॥ध्रु.॥ आक्रंदती बाळें करुणावचनीं । त्या शोकें मेदिनी फुटों पाहे ॥2॥ काय हे सामर्थ्य नव्हतें तुजपाशीं । संगें न्यावयासी अंगभूतां ॥3॥ तुज ठावें आह्मां कोणी नाहीं सखा । उभयलोकीं तुका तुजविण॥4॥ कान्हा ह्मणे तुझ्या वियोगें पोरटीं । जालों दे रे भेटी बंधुराया ॥5॥ 2979 सख्यत्वासी गेलों करीत सलगी । नेणें चि अभागी महिमा तुझा ॥1॥ पावलों आपुलें केलें लाहें रास । निद।वां परिस काय होय ॥ध्रु.॥ कष्टविलासी म्यां चांडाळें संसारीं । अद्यापिवरि तरि उपदेशीं ॥2॥ उचित अनुचित सांभािळलें नाहीं । कान्हा ह्मणे कांहीं बोलों आतां ॥3॥ 2980 असो आतां कांहीं करोनियां ग्लांती । कोणा काकुलती येइल येथें ॥1॥ करूं कांहीं दिस राहे तों सायास । झोंबों त्या लागास भावाचिये ॥ध्रु.॥ करितां रोदना बापुडें ह्मणती । परि नये अंतीं कामा कोणी ॥2॥ तुकयाबंधु ह्मणे पडिलिया वनीं । विचार तो मनीं बोलिला हे ॥3॥ 2981 चरफडें चरफड शोकें शोक होये । कार्यमूळ आहे धीरापाशीं ॥1॥ कल्पतसे मज ऐसें हें पाहातां । करावी ते चिंता मिथ्या खोटी ॥ध्रु.॥ न चुके होणार सांडिल्या शूरत्वा । फुकट चि सkवा होइल हानी ॥2॥ तुकयाबंधु ह्मणे दिल्या बंद मना । वांचूनि निधाना न पवीजे ॥3॥ 2982 न लगे चिंता आतां अन्मोन हाता । आलें मूळ भ्राता गेला त्याचें ॥1॥ घरभेद्या येथें आहे तें सुकानु । धरितों कवळून पाय दोन्ही ॥ध्रु.॥ त्याचें त्याचिया मुखें पडिलें ठावें । न लगे सारावें मागें पुढें ॥2॥ तुकयाबंधु ह्मणे करील भेटी भावा । सोडीन तेधवां या विठ्ठला ॥3॥ 2983 मूळस्थळ ज्याचें गोमतीचे तीरीं । तो हा सारी दोरी खेळवितो ॥1॥ ऐसें हे कळलें असावें सकळां । चोर त्या वेगळा नाहीं दुजा ॥ध्रु.॥ वैष्णव हे रे तयाचे पाळती । खूण हे निरुती सांगितली ॥2॥ तुकयाबंधु ह्मणे आलें अनुभवास । तेणें च आह्मांस नागविलें ॥3॥ 2984 बरा रे निर्गुणा नष्ट नारायणा । घरबुडवणा भेटलासी ॥1॥ एके घरीं कोणी कोणासी न धरी । ऐसी अपरांपरी केली आह्मां ॥2॥ कान्हा ह्मणे कां रे निःकाम देखिलें । ह्मणोनि मना आलें करितोसी ॥3॥ 2985 धिंदधिंद तुझ्या करीन धिंदडएा । ऐसें काय वेडएा जाणितलें ॥1॥ केली तरी बरें मज भेटी भावास । नाहीं तरि नास आरंभिला ॥ध्रु.॥ मरावें मारावें या आलें प्रसंगा । बरें पांडुरंगा कळलेंसावें ॥2॥ तुकयाबंधु ह्मणे तुझी माझी उरी । उडाली न धरीं भीड कांहीं ॥3॥ 2986 भुिH मुिH तुझें जळों ब्रह्मYाान । दे माझ्या आणोनी भावा वेगीं ॥1॥ रिद्धी सिद्धी मोक्ष ठेवीं गुंडाळून । दे माझ्या आणून भावा वेगीं ॥ध्रु.॥ नको आपुलिया नेऊं वैकुंठासी । दे माझ्या भावासी आणुन वेगीं ॥2॥ नको होऊं कांहीं होसील प्रसन्न। दे माझ्या आणून भावा वेगीं ॥3॥ तुकयाबंधु ह्मणे पाहा हो नाहींतरी । हत्या होइऩल शिरीं पांडुरंगा ॥4॥ 2987 मुख्य आहे आह्मां मातेचा पटंगा । तुज पांडुरंगा कोण लेखी ॥1॥ नको लावूं आह्मां सवें तूं तोंवरी । पाहा दूरवरी विचारूनी ॥ध्रु.॥ साहे संतजन केले महाराज । न घडे आतां तुज भेइऩन मी ॥2॥ तुकयाबंधु ह्मणे अहिक्यें ऐक्यता । वाढतें अनंता दुःखें दुःख ॥3॥ 2988 नये सोमसरी उपचाराची हरी । करकरेचें करीं काळें तोंड ॥1॥ मागतों इतुकें जोडुनियां कर । ठेउनियां शीर पायांवरी॥ध्रु.॥ तुह्मां आह्मां एके ठायीं सहवास । येथें द्वैत द्वेष काय बरा ॥2॥ तुकयाबंधु ह्मणे बहुतां बहुतां रीती । अनंता विनंती परिसावी हे॥3॥ 2989 लालुचाइऩसाटीं बळकाविसी भावा । परी मी जाण देवा जिरों नेदीं ॥1॥ असों द्या निश्चय हा मनीं मानसीं । घातली येविशीं दृढ कास ॥ध्रु.॥ मज आहे बळ आळीचें सबळ । फोडीन अंत्राळ हृदय तुझें ॥2॥ करुणारसें तुकयाबंधु ह्मणे भुलवीन । काढूनि घेइऩन निज वस्तु ॥3॥ 2990 तुझीं वर्में आह्मां ठावीं नारायणा । परी तूं शाहाणा होत नाहीं ॥1॥ मग कालाबुली हाका देते वेळे । होतोसि परी डोळे नुघडिसी ॥ध्रु.॥ जाणोनि अYाान करावें मोहरें । खोटी खोडी हे रे तुझी देवा ॥2॥ तुकयाबंधु ह्मणे कारण प्रचीति । पाहातों वेळ किती तेच गुण ॥3॥ 2991 अवघीं तुज बाळें सारिखीं नाहीं तें । नवल वाटतें पांडुरंगा ॥1॥ ह्मणतां लाज नाहीं सकळांची माउली । जवळी धरिलीं एकें दुरी ॥ध्रु.॥ एकां सुख द्यावें घेऊनि वोसंगा । एक दारीं गळा श्रमविती ॥2॥ एकां नवनीत पाजावें दाटून । एकें अन्न अन्नें करितील ॥3॥ एकें वाटतील न वजावीं दुरी । एकांचा मत्सर जवळी येतां ॥4॥ तुकयाबंधु ह्मणे नावडतीं त्यांस । कासया व्यालास नारायणा ॥5॥ 2992 निनांवा हें तुला । नांव साजे रे विठ्ठला । बरा शिरविला । फाटक्यामध्यें पाव ॥1॥ कांहीं तरी विचारिलें । पाप पुण्य ऐसें केलें । भुरळें घातलें । एकाएकीं भावासी ॥ध्रु.॥ मुद्राधारणें माळ माळा टिळे । बोल रसाळ कोंवळे । हातीं फांशाचे गुंडाळे । कोण चाळे गृहस्था हे ॥2 ॥ तुकयाबंधु ह्मणे मििस्कन । करितोसी देखोन । पाहा दुरिवरी वििच्छन्न । केला परी संसार ॥3॥ 2993 नाहीं घटिका ह्मणसी । लाग लागला तुजपाशीं । पडिला हृषीकेशी । जाब सकळ करणें ॥1॥ माझें नेलें पांघरुण । ठावें असोन दुर्बळ दीन । माणसांमधून । उठविलें खाणो†या ॥ध्रु.॥ आह्मीं हें जगऊनि होतों पाणी । संदीं देवदेव करूनि । जालासी कोठोनि । पैदा चोरा देहाच्या ॥2॥ तुकयाबंधु ह्मणे केलें। उघडें मजचि उमगिलें । ऐसें काय गेलें । होतें तुज न पुरतें॥3॥ 2994 कनवाळ कृपाळ । उदार दयाळ मायाळ । ह्मणवितोसी परि केवळ । गळेकाटू दिसतोसी ॥1॥ काय केलें होतें आह्मीं । सांग तुझें एकये जन्मीं । जालासी जो स्वामी । एवढी सत्ता करावया॥ध्रु.॥ भलेपणाचा पवाडा । बरा दाविला रोकडा । करूनि बंधु वेडा । जोडा माझा विखंडिला ॥2॥ तुकयाबंधु ह्मणे भला । कैसें ह्मणताती तुजला । जीव आमुचा नेला । अंत पाहिला कांहींतरी॥3॥ 2995 आतां कळों आले गुण । अवघे चि यावरोन । चोखट लक्षण । धरिलें हें घरघेणें ॥1॥ या नांवें कृपासिंधु । ह्मणवितोसी दीनबंधु । मज तरी मैंदु । दिसतोसी पाहातां ॥ध्रु.॥ अमळ दया नाहीं पोटीं । कठीण तैसाचि कपटी । अंधऑयाची काठी । माझी गुदरसी च ना ॥2॥ तुकयाबंधु ह्मणे पुरता । नाहीं ह्मुण बरें अनंता। एरवीं असतां । तुझा घोंट भरियेला ॥3॥ 2996 काय सांगों हृषीकेशा । आहे अनुताप आला ऐसा । गिळावासी निमिषा । निमिष लागों नेदावें ॥1॥ माझें बुडविलें घर। लेंकरें बाळें दारोदार । लाविलीं काहार । तारातीर करोनि ॥ध्रु.॥ जीव घ्यावा कीं द्यावा । तुझा आपुला केशवा । इतुकें उरलें आहे। भावाचिया निमित्यें ॥2॥ तुकयाबंधु ह्मणें जग । बरें वाइऩट ह्मणो मग । या कारणें परी लाग । न संडावा सर्वथा ॥3॥ 2997 मायबाप निमाल्यावरी । घातलें भावाचे आभारीं । तो ही परि हरी । तुज जाला असमाइऩ ॥1॥ हे कां भिHचे उपकार। नांदतें विध्वंसिलें घर । प्रसन्नता वेव्हार । सेवटीं हे जालासी ॥ध्रु.॥ एका जिवावरी । होतों दोनी कुटुंबारी । चाळवूं तो तरीं । तुज येतो निर्लज्जा ॥2॥ तुकयाबंधु ह्मणे भला । आणीक काय ह्मणावें तुला । वेडा त्यानें केला । तुजसवें संबंधु ॥3॥ 2998 पूवाअ पूर्वजांची गती । हे चि आइऩिकली होती । सेवे लावूनि श्रीपती । नििंश्चती केली तयांची ॥1॥ कां रे पाठी लागलासी। ऐसा सांग हृषीकेशी । अद्यापवरी न राहासी । अंत पाहासी किती ह्मुण ॥ध्रु.॥ जन्मजन्मांतरीं दावा । आह्मां आपणां केशवा । निमित्य चालवा । काइऩसयास्तव हें ॥2॥ तुकयाबंधु ह्मणे अदेखणा । किती होसी नारायणा । देखों सकवेना । खातयासी न खात्या ॥3॥ 2999 निसुर संसार करून । होतों पोट भरून । केली विवसी निर्माण । देवपण दाखविलें ॥1॥ ऐसा काढियेला निस । काय ह्मुण सहित वंश । आणिलें शेवटास । हाउस तरी न पुरे॥ध्रु.॥ उरलों पालव्या सेवटीं । तें ही न देखवे दृष्टी । दोघांमध्ये तुटी । रोकडीचि पाडीली ॥2॥ तुकयाबंधु ह्मणे गोड । बहु जालें अति वाड । ह्मणोनी कां बुड । मुऑयांसहित खावें ॥3॥ 3000 बरा जाणतोसी धर्मनीती । उचित अनुचित श्रीपती। करूं येते राती । ऐसी डोळे झांकूनि ॥1॥ आतां जाब काय कैसा। देसी तो दे जगदीशा । आणिला वोळसा । आपणां भोंवता ॥ध्रु.॥ सेवेचिया सुखास्तव । बळें धरिलें अYाानत्व । येइल परि हा भाव। ज्याचा त्यासी कारणा ॥2॥ तुकयाबंधु ह्मणे नाहीं । आतां आह्मां बोल कांहीं । जडोनियां पायीं । तुझे त्वां चि घेतलें ॥3॥ 1543 3267 2006-01-22T07:47:56Z Yatin 28 Corrected the TH problem 3001 कांहीं विपित्त अपत्यां । आतां अमुचिया होतां । काय होइऩल अनंता । पाहा बोलों कासया ॥1॥ बरें अनायासें जालें। सायासेंविण बोले चाले । काबाड चुकलें । केलें कष्टावेगळें ॥ध्रु.॥ बरा सांपडलासी वोजा । वर्मावरी केशीराजा । बोलायासी तुझा । उजुरचि नाहींसा ॥2॥ तुकयाबंधु ह्मणे दगा । बरा दिला होता बागा । झडकरी चलागा । चांग दैवें पावलों ॥3॥ 3002 देवा तुजपें माझ्या पूर्वजांचें ॠण । आहे तें कां नेदिसी अझून । अवगलासीं झोंडपणें । परी मी जाण जीवें जिरों नेदीं ॥1॥ कळों येइऩल रोकडें । उभा करिन संतांपुढें । तुझें काय एवढें । भय आपुलें मागतां ॥ध्रु.॥ आजिवरी होतों नेणता । तों तुज फावलें रे अनंता । कवडीचा तो आतां । पडों नेदीन फेर ॥2॥ ठेविला ये जीवनीं जीव । ह्मणे तुकयाचा बंधव । माझा गळा तुझा पाव । एके ठायीं बांधेन ॥3॥ 3003 मागें असताशी कळला । उमस घेऊं नसता दिला। तेणें चि काळें केला । असता अवघा निवाडा ॥1॥ इतका न लगता उशीर । न धरितों भीडभार । सिद्धासी वेव्हार । कासयासी लागला ॥ध्रु.॥ असोनियां माल खरा । किती केल्या येरझारा । धरणें ही दिवस तेरा । माझ्या भावें घेतलें ॥2॥ अझुन तरी इतक्यावरी । चुकवीं जनाचार हरी । तुकयाबंधु ह्मणे उरी । नाहीं तरी नुरे कांहीं ॥3॥ 3004 आतां न राहें क्षण एक । तुझा कळला रे लौकिक। नेदीं हालों एक । कांहीं केल्यावांचूनि ॥1॥ संबंध पडिला कोणाशीं। काय डोळे झांकितोसी । नेइऩन पांचांपाशीं । दे नाहींतरी वोढूनि॥ध्रु.॥ सुखें नेदीस जाणवलें । नास केल्याविण उगलें । तरि तें ही विचारिलें । आह्मी आहे तुज आधीं ॥2॥ असें च करूनि किती । नागविलीं नाहीं नीती । तुकयाबंधु ह्मणे अंतीं । न सोडिसी ते खोडी॥3॥ 3005 तुज ते सवे आहे ठावें । घ्यावें त्याचें बुडवावें । परि ते आह्मांसवें आतां न फावे कांहीं ॥1॥ नव्हों सोडायाचे धणी । कष्टें मेळविलें करोनि । पाहा विचारोनी । आढी धरोनि काम नाहीं॥ध्रु.॥ अवघे राहिले प्रकार । जालों जीवासी उदार । असा हा निर्धार । कळला असावा असेल ॥2॥ आतां निदसुर नसावें । गाठ पडली कुणब्यासवें । तुकयाबंधु ह्मणे राखावें । देवा महत्व आपुलें॥3॥ 3006 बहु बोलणें नये कामा । वाउगें तें पुरुषोत्तमा । एकाचि वचनें आह्मां । काय सांगणें तें सांग ॥1॥ देणें आहे कीं भांडाइऩ । करणें आहे सांग भाइऩ । आतां भीड कांहीं । कोणी न धरी सर्वथा ॥ध्रु.॥ मागें गेलें जें होउनी । असो तें धरित नाहीं मनीं । आतां पुढें येथूनि । कैसा काय विचार ॥2॥ सारखी नाहीं अवघी वेळ । हें तों कळतें सकळ । तुकयाबंधु ह्मणे खळखळ । करावी ते उरेल ॥3॥ 3007 आतां हें न सुटे न चुके । बोल कां दवडिसी फिके। जन लोक पारिखें । अवघें केलें म्यां यासाटीं ॥1॥ नये सरतां नव्हे भलें । तुझें लक्षण कळलें । बैसलासी काढिलें । देहाचें मुळीं दिवाळें ॥ध्रु.॥ दिसतोसी बरा बोल कोंवळे । गुण मैंदाचे चाळे । दिसताती ये वेळे । काय करूं विसंबोनि ॥2॥ तुकयाबंधु ह्मणे देखतां । अंध बहिर ऐकतां । कैसें व्हावें आतां । इतकियाउपरी॥3॥ 3008 तिहीं ताळीं हेचि हाक । ह्मणती पांढरा स्फटिक । अवघा बुडविला लौकिक । सुखें चि भीके लाविलीं ॥1॥ थोंटा नांव शिरोमणी । नाहीं जोडा त्रिभुवनीं । ह्मणोनि शाहाणे ते कोणी। तुझे दारीं बैसतिना ॥ध्रु.॥ निर्गुण निलाजिरा निनांवा । लंड झोंड कुडा देवा । नागवणा या नांवा । वांचूनि दुजा नाइकों ॥2॥ सर्वगुणें संपन्न । कळों आलासी संपूर्ण । तुकयाबंधु ह्मणे चरण । आतां जीवें न सोडीं ॥3॥ 3009 तो चि प्रसंग आला सहज । गुज धरितां नव्हे काज। न संडितां लाज । पुढें वोज न दिसे ॥1॥ तूं तर न होसी शाहाणा। नये सांगतों तें ही मना । आपण आपणा । आतां प्रयत्न देखावा ॥ध्रु.॥ न पुरवी पाहातां वाट । द्यावें प्रमाण चोखट । कास घालूनियां नीट । चौघाचार करावा ॥2॥ आतां श्रमाचें कारण । नव्हे व्हावें उदासीन । न पडे तयाविण । गांठी तुकयाबंधु ह्मणे॥3॥ 3010 हळूहळू जाड । होत चालिलें लिगाड । जाणवेल निवाड । न करिसी परी पुढें ॥1॥ मी तों सांगून उतराइऩ । जालों आतां तुज काइऩ । कळों येइऩल भाइऩ । तैसा करीं विचार ॥ध्रु.॥ मागें युगें अठ्ठाविस । जालीं दिवसाचा दिवस । मुदल व्याज कासावीस। होसी देवा ये कामें ॥2॥ तुकयाबंधु ह्मणे राखें । आतां टाकीं तुझीं तीं सुखें । जगजाहिर ठाउकें । जालें नाहीं खंडलेंसें ॥3॥ 3011 पत्र उचटिलें प्रेत्नें । ग्वाही कराया कारणें । नाहींतरी पुण्यें । तुझ्या काय उणें आह्मां ॥1॥ नांव तुझें चि करोनि । आहों सुखें पोट भरोनि । केली जाणवणी । ह्मणउनि नाहीं ह्मणसील॥ध्रु.॥ आतां इतकियाउपरी । दे नको भलतें करीं । ह्मणती ॠणकरी । आमुचा इतकें उदंड ॥2॥ तुकयाबंधु जागा । अळवावया पांडुरंगा। केला कांहीं मागायाची नव्हती गरज ॥3॥ 3012 माझ्या भावें केली जोडी । न सरेसी कल्पकोडी । आणियेलें धाडी । घालुनि अवघें वैकुंठ ॥1॥ आतां न लगे यावें जावें । कोठें कांहीं च करावें । जन्मोजन्मीं खावें । सुखें बैसोनसें जालें ॥ध्रु.॥ असंख्य संख्या नाहीं पार । आनंदें दाटलें अंबर । न माये अपार । त्रिभुवनीं सांटवितां ॥2॥ अवघें भरलें सदोदित । जाले सुखाचे पर्वत । तुकयाबंधु ह्मणे परमार्थ । धन अद्भुत सांपडलें ॥3॥ 3013 आतां चुकलें देशावर । करणें अकरणें सर्वत्र । घरासी आगर । आला सकळसिद्धींचा ॥1॥ जालों निधाइऩ निधानें। लागलें अनंतगुणरत्न । जन्माचें वििच्छन्न । दुःख जालें दारिद्र॥ध्रु.॥ तारूं सागरिंचें अवचितें । हेंदोवलें आलें येथें । ओढिलें संचितें । पूर्वदत्तें लाधलें ॥2॥ तुकयाबंधु ह्मणे सीमा । नाहीं आमुचिया दैवा। आतां पुरुषोत्तमा । ऐसा सवदागर सांपडला ॥3॥ 3014 सांपडलें जुनें । आमुच्या वडिलांचें ठेवणें । केली नारायणें । कृपा पुण्यें पूवाअचिया ॥1॥ सुखें आनंदरूप आतां । आह्मी आहों याकरितां । निवारली चिंता । देणें घेणें चुकलें ॥ध्रु.॥ जालें भांडवल घरिंचें । अमुप नाम विठ्ठलाचें । सुकृत भावाचें । हें तयानें दाविलें ॥2॥ तुकयाबंधु ह्मणे फिटला । पांग नाहीं बोलायाला। चाड दुसरी विठ्ठ्ला । वांचूनियां आणीक ॥3॥ ॥37॥ 3015 काम क्रोध अहंकार नको देहीं । आशा तृष्णा माया लज्जा चिंता कांहीं । वास पंढरीचा जन्म सदा देइप । आणीक दुजें मागणें तुज नाहीं ॥1॥ कृपा देइप दान हरि मज कृपा देइप दान । नासीं त्रिमिर दाखवीं चरण । आर्त पुरवावें भेटी देऊन । नको उपेक्षूं आलिया शरण ॥ध्रु.॥ नाम अखंड हृदयीं राहो वाणी । न पडो विसर क्षण ज्यागृतिं स्वप्नीं । संतसमागम ऐसा दे लावुनि । आणीक दुजें कांहीं नेणें तुजवांचूनि ॥2॥ पंथपुरिंचा रविसुत पुरे आतां । आड करावा भवसिंधु ऐसा नव्हता । नाहीं आडताळा त्रैलाक्यामाजी सरता । विनवी तुकयाबंधु चरणीं ठेवूनि माथा ॥3॥ 3016 तटाचे जातीला नाहीं भीड भार । लाता मारी थोर लाहान नेणे ॥1॥ परी तो त्या विशेष मानुष होऊन । करी खंड मान वडिलांचा ॥ध्रु.॥ बेरसा गाढव माया ना बहीण । भुंके चवीविण भलतें चि ॥2॥ तुकयाबंधु ह्मणे बोकड मातलें । न विचारी आपुले तोंडीं मुते ॥3॥ 3017 मायझवा खर गाढवाचें बीज । तें ऐसें सहज कळों येतें ॥1॥ आपमानिलें जेणें श्रेष्ठाचें वचन । ते चि त्याची खुण ओळखावी ॥ध्रु.॥ मद्यपीर पुरा अधम यातीचा । तया उपदेशाचा राग वांयां ॥2॥ तुकयाबंधु ह्मणे पिसाळलें सुनें । आप पर तेणें न विचारावें ॥3॥ 3018 मत्स्यकूर्मशेषा कोणाचा आधार । पृथिवीचा भार वाहावया ॥1॥ काय धाक आह्मां कासयाची चिंता । ऐसा तो असतां साहाकारी ॥ध्रु.॥ शंखचक्रगदा आयुधें अपार । वागवितो भार भHांसाटीं ॥2॥ पांडवां जोहरी राखिलें कुसरी । तो हा बंधुचा कैवारी तुकयाच्या ॥3॥ 3019 राम ह्मणतां कामक्रोधांचें दहन । होय अभिमान देशधडी ॥1॥ राम ह्मणतां कर्म तुटेल भवबंधन । नये श्रम सीण स्वप्नास ही ॥ध्रु.॥ राम ह्मणे जन्म नाहीं गर्भवास । नव्हे दारिद्रास पात्र कधीं ॥2॥ राम ह्मणतां यम शरणागत बापुडें । आढळ पद पुढें काय तेथें ॥3॥ राम ह्मणतां धर्म घडतील सकळ । त्रिमिर पडळ नासे हेळा ॥4॥ राम ह्मणतां ह्मणे तुकयाचा बंधु । तरिजेल भवसिंधु संदेह नाहीं ॥5॥ 3020 मरोनि जाइऩन गुणनामावरूनि । तुझ्या चक्रपाणी मायबापा ॥1॥ चुकविलीं दुःखें मायेचा वोळसा । तोडोनियां आशापाश तेणें ॥ध्रु.॥ केली काया तनु हिंवसी शीतळ । चिंतातळमळ नाहीं ऐसी ॥2॥ काळें तोंड काळ करूनि राहिलें । भूतमात्र जालें सज्जनसखें ॥3॥ तुकयाबंधु ह्मणें अवघ्या देशदिशा । मुH रे परेशा तुझ्या पुण्यें ॥4॥ 3021 आतां मागतों तें ऐक नारायणा । भावपूर्वक मनापासूनियां॥1॥ असों दे मोकळी जिव्हा जरि गाइल गुण । नाहीं तरी खिळुन टाकीं परती ॥ध्रु.॥ मातेचिया परी देखती परनारी। ठेवीं नेत्र तरी नाहीं तरि नको ॥2॥ तरी बरें कांटाळा करिती निंदास्तुतीचा । नाहीं तरि कानांचा ही देख प्रेत्न ॥3॥ सकळ इंिद्रयांचा निग्रह करूनि एक । राखवीं पृथक तोडोनि भ्रम ॥4॥ तुकयाबंधु ह्मणे ते चि वाट प्राणां । पडता नारायणा विसर तुझा॥5॥ 3022 नमस्कारी भूतें विसरोनि याती । तेणें आत्मिस्थती जाणीतली ॥1॥ परउपकारीं वेचियेल्या शHी । तेणें आत्मिस्थती जाणीतली ॥ध्रु.॥ द्वयें द्वैतभाव नाहीं जया चित्तीं । तेणें आत्मिस्थती जाणीतली ॥2॥ जयाचिये वाचे नये निंदास्तुती । तेणें आत्मिस्थती जाणीतली ॥3॥ उचित अनुचित जाणे धर्मनीती । दृढ भाव भिH मानव तो ॥4॥ तुकयाबंधु ह्मणे वरकड ते येर । संसाराचे खर भारवाही ॥5॥ 3023 चवदा भुवनें लोक तिन्हीं दाढे जो कवळी । संपुष्ट तो संबळीमध्यें देखा ॥1॥ उत्पित्तसंहारकरिता जो पाळण । तो नंदा नंदन ह्मणवीतसे ॥ध्रु.॥ असुर तोडरी दैत्यांचा काळ । जाला द्वारपाळ बळीचा तो ॥2॥ लक्षुमीचा स्वामी क्षीराच्या सागरा । उिच्छष्टकवळा पसरी मुख ॥3॥ तुकयाबंधु ह्मणे चतुरांचा रावो । भावें तो पाहा हो केला वेडा ॥4॥ 3024 कोण या पुरुषार्थाची गति । आणियेला हातोहातीं । जाहाज पृथ्वीपति । केली ख्याती अद्भुत ॥1॥ भला रे पुंडलिका भला। महिमा नव जाये वणिऩला । दगा देउनि अवघियांला । सांटविलें अविनाश ॥ध्रु.॥ केलें एके घरीं केणें । भरलीं सदोदित दुकानें । दुमदुमिलीं सुखानें । हे भाग्याची पंढरी ॥2॥ तुकयाबंधु ह्मणे किल्ल्या। संताचे हातीं दिल्या । आंगावेगळें आपुल्या । टाकुनि जाला मेहेमान ॥3॥ 3025 पाहा हो कलिचें महिमान । असत्यासी रिझलें जन। पापा देती अनुमोदन । करिती हेळण संतांचे ॥1॥ ऐसें अधर्माचें बळ । लोक झकविले सकळ । केलें धर्माचें निर्मूळ । प्रळयकाळ आरंभला ॥ध्रु.॥ थोर या युगाचें आश्चर्य । ब्रह्मकर्म उत्तम सार । सांडूनियां द्विजवर । दावलपीर स्मरताती ॥2॥ ऐसे यथार्थाचे अनर्थ । जाला बुडाला परमार्थ । नाहीं जाली ऐसी नीत । हा हा भूत पातलें ॥3॥ शांति क्षमा दया । भावभिH सित्क्रया । ठाव नाहीं सांगावया । सkवधैर्य भंगिलें ॥4॥ राहिले वर्णावर्णधर्म । अन्योन्य विचरती कर्म । ह्मणवितां रामराम । श्रम महा मानिती॥5॥ थेर भोरपाचे विशीं । धांवती भूतें आविसा तैसीं । कथा पुराण ह्मणतां सिसी । तिडीक उठी नक†याचे ॥6॥ विषयलोभासाटीं । सवाथॉसीं प्राण साटी । परमार्थी पीठ मुठी। मागतां उठती सुनींसीं॥7॥ धनाढए देखोनि अनामिक । तयातें मनिती आवश्यक । अपमानिले वेदपाठक । सािkवक शास्त्रYा संपन्न ॥8॥ पुत्र ते पितियापाशीं । सेवा घेती सेवका ऐसी । सुनांचिया दासी । सासा जाल्या आंदण्या॥9॥ खोटें जालें आली विंवसी । केली मर्यादा नाहींसी । भ्रतारें तीं भार्यासी । रंक तैसीं मानिती ॥10॥ नमस्कारावया हरिदासां । लाजती धरिती कांहीं गर्वसा । पोटासाटीं खौसा । वंदिती मलिंछाच्या॥11॥ बहुत पाप जालें उचंबळ । उत्तम न ह्मणती चांडाळ। अभक्ष भिक्षती विटाळ । कोणी न धरी कोणाचा ॥12॥ कैसें जालें नष्ट वर्तमान । एकादशीस खाती अन्न । विडे घेऊनि ब्राह्मण। अविंदवाणी वदताती ॥13॥ कामिनी विटंबिल्या कुळवंती। वदनें दासीचीं चुंबिती । सोवऑयाच्या स्फीती । जगीं मिरविती पवित्रता ॥14॥ मद्यपानाची सुराणी । नवनीता न पुसे कोणी । केळवती व्यभिचारिणी । दैन्यवाणी पतिव्रता ॥15॥ केवढी दोषाची सबळता। जाली पाहा हो भगवंता । पुण्य धुडावोनी संता । तीर्थां हरी आणिली ॥16॥ भेणें मंद जाल्या मेघवृिष्ट । आकांतली कांपे सृिष्ट । देव रिगाले कपाटीं । आटाआटी प्रवर्तली ॥17॥ अपीक धान्यें दिवसें दिवसें। गाइऩ ह्मैसी चेवल्या गोरसें । नगरें दिसती उध्वंसें । पिकलीं बहुवसें पाखांडें ॥18॥ होम हरपलीं हवनें । यYायाग अनुष्ठानें । जपतपादिसाधनें । आचरणें भ्रष्टलीं ॥19॥ अठरा यातींचे व्यापार। करिती तस्कराइऩ विप्र । सांडोनियां शुद्ध शुभ्र । वस्त्रें निळीं पांघरती ॥20॥ गीता लोपली गायत्री । भरले चमत्कार मंत्रीं । अश्वाचियापरी। कुमारी विकिती वेदवHे ॥21॥ वेदाध्ययनसंहितारुचि । भकाद्या करिती तयांची । आवडी पंडितांची। मुसाफावरी बैसली ॥22॥ मुख्य सवाौत्तम साधनें । तीं उच्छेदुनि केलीं दीनें । कुडीं कापटें महा मोहनें। मिरविताती दुर्जन ॥23॥ कळाकुशळता चतुराइऩ । तर्कवादी भेद निंदेठायीं । विधिनिषेधाचा वाही । एक ही ऐसीं नाडलीं ॥24॥ जे संन्यासी तापसी ब्रह्मचारी। होतां वैरागी दिगांबर निस्पृही वैराग्यकारी। कामक्रोधें व्यापिले भारी। इच्छाकरीं न सुटती ॥25॥ कैसें विनाशकाळाचें कौतुक । राजे जाले प्रजांचे अंतक । पिते पुत्र सहोदर। एकाएक शत्रुघातें वर्त्तती ॥26॥ केवढी ये रांडेची अंगवण । भ्रमविलें अवघें जन । याती अठरा चा†ही वर्ण । कदऩम करूनि विटाळले ॥27॥ पूवाअहोतें भविष्य केलें । संतीं ते यथार्थ जालें । ऐकत होतों ते देखिलें।प्रत्यक्ष लोचनीं ॥28॥ आतां असो हें आघवें । गति नव्हे कळीमध्येंवागवरावें । देवासी भाकोनि करुणावें । वेगें स्मरावें अंतरीं ॥29॥ अगा ये वैकुंठानायका । काय पाहातोसि या कौतुका । धांव कलीनें गांजिलें लोकां । देतो हाका सेवक तुकयाचा ॥30॥ 3026 केली हार्णाळां अंघोळी । येऊनि बैसलों राउळीं॥1॥ अजिचें जाले भोजन । राम कृष्ण नारायण ॥2॥ तुकयाबंधु ह्मणे नास । नाहीं कल्पांती जयास ॥3॥ ॥12॥ 3027 तुजलागीं माझा जीव जाला पिसा । अवलोकितों दिशा पांडुरंगा ॥1॥ सांडिला वेव्हार माया लोकाचार । छंद निरंतर हा चि मनीं ॥ध्रु.॥ आइकिलें कानीं तें रूप लोचन । देखावया सीण करिताति ॥2॥ प्राण हा विकळ होय कासावीस । जीवनाविण मत्स्य तयापरी ॥3॥ तुका ह्मणे आतां कोण तो उपाव । करूं तुझे पाव आतुडे तो ॥4॥ 3028 कोणे गांवीं आहे सांगा हा विठ्ठल । जरी ठावा असेल तुह्मां कोणा ॥1॥ लागतसें पायां येतों लोटांगणीं । मात तरी कोणी सांगा याची ॥ध्रु.॥ गुण रूप याचे वाणिती या संतां । मज क्षेम देतां सुख वाटे ॥2॥ सर्वस्वें हा जीव ठेवीन चरणीं । पांडुरंग कोणी दावी तया ॥3॥ तुका ह्मणे गाइऩवत्सा तडातोडी । तैसी जाते घडी एकी मज ॥4॥ 3029 एकाचिये सोइऩ कवित्वाचे बांधे । बांधिलिया साध्य काय तेथें ॥1॥ काय हातीं लागे भुसाचे कांडणीं । सत्यासी दाटणी करुनि काय ॥ध्रु.॥ कवित्वाचे रूढी पायां पाडी जग । सुखावोनि मग नरका जाय ॥2॥ तुका ह्मणे देव केल्याविण साहे । फजिती आहे लटिक्या अंगीं ॥3॥ 3030 भल्याचें दरुषण । तेथें शुभ चि वचन ॥1॥ बोलावी हे धर्मनीत । क्षोभें होत नाहीं हित ॥ध्रु.॥ मर्यादा ते बरी । वेळ जाणावी चतुरीं ॥2॥ तुका ह्मणे बहु । लागे ऐसें बरें मऊ ॥3॥ 3031 आवडीनें धरिलीं नांवें । िप्रयभावें चिंतन ॥1॥ वेडा जाला वेडा जाला । लांचावला भHीसी ॥ध्रु.॥ निचाडएा चाड धरी । तुळसी करीं दळ मागे ॥2॥ धरिला मग न करी बळ । तुका ह्मणे कळ पायीं ॥3॥ 3032 कंठीं राहो नाम । अंगीं भरोनियां प्रेम ॥1॥ ऐसें द्यावें कांहीं दान । आलों पतित शरण ॥ध्रु.॥ संतांचिये पायीं । वेळोवेळां ठेवीं डोइऩ ॥2॥ तुका ह्मणे तरें । भवसिंधु एका सरें॥3॥ 3033 विठ्ठल विठ्ठल येणें छंदें । ब्रह्मानंदें गर्जावें ॥1॥ वाये टाळ टाऑयाटाळी । होइल होळी विघ्नांची ॥ध्रु.॥ विठ्ठल आद्ये अवसानीं । विठ्ठल मनीं स्मरावा ॥2॥ तुका ह्मणे विठ्ठलवाणी। वदा कानीं आइऩका ॥3॥ 3034 पंढरीचे वारकरी । ते अधिकारी मोक्षाचे ॥1॥ पुंडलिका दिला वर । करुणाकरें विठ्ठलें ॥ध्रु.॥ मूढ पापी जैसे तैसे। उतरी कासे लावूनि ॥2॥ तुका ह्मणे खरें जालें । एका बोलें संतांच्या ॥3॥ 3035 अमृताचीं फळें अमृताची वेली । ते चि पुढें चाली बीजाची ही ॥1॥ ऐसियांचा संग देइप नारायणा । बोलावा वचना जयांचिया ॥ध्रु.॥ उत्तम सेवन सितळ कंठासी । पुष्टी कांती तैसी दिसे वरी ॥2॥ तुका ह्मणे तैसें होइजेत संगें । वास लागे अंगें चंदनाच्या ॥3॥ 3036 पंढरीसी जा रे आलेनो संसारा । दीनाचा सोयरा पांडुरंग ॥1॥ वाट पाहे उभा भेटीची आवडी । कृपाळूं तांतडी उतावीळ ॥ध्रु.॥ मागील परिहार पुढें नेहे सीण । जालिया दर्षणें एकवेळा ॥2॥ तुका ह्मणे नेदी आणिकांचे हातीं । बैसला तो चित्तीं निवडेना ॥3॥ 3037 न कळे तें कळों येइऩल उगलें । नामें या विठ्ठलें एकाचिया ॥1॥ न दिसे तें दिसों येइऩल उगलें । नामें या विठ्ठलें एकाचिया ॥ध्रु.॥ न बोलों तें बोलों येइऩल उगलें । नामें या विठ्ठलें एकाचिया ॥2॥ न भेटे तें भेटों येइऩल आपण । करितां चिंतन विठोबाचें ॥3॥ अलभ्य तो लाभ होइऩल अपार । नाम निरंतर ह्मणतां वाचे ॥4॥ तुका ह्मणे आसH जीव सर्वभावें । तरतील नांवें विठोबाच्या ॥5॥ 3038 बहुजन्में केला लाग । तो हा भाग लाधलों ॥1॥ जीव देइन हा बळी । करीन होळी संसारा ॥ध्रु.॥ गेलें मग नये हाता । पुढती चिंता वाटतसे ॥2॥ तुका ह्मणे तांतड करूं । पाय धरूं बळकट ॥3॥ 3039 भिHप्रेमसुख नेणवे आणिकां । पंडित वाचकां Yाानियांसी ॥1॥ आत्मनिष्ठ जरी जाले जीवन्मुH । तरी भिH सुख दुर्लभ त्यां ॥2॥ तुका ह्मणे कृपा करिल नारायण । तरि च हें वर्म पडे ठायीं ॥3॥ 3040 दुधाळ गाढवी जरी जाली पाहे । पावेल ते काय धेनुसरी ॥1॥ कागाचिया गळा पुष्पाचिया माळा । हंसाची तो कळा काय जाणे ॥ध्रु.॥ मर्कटें अंघोळी लावियेले टिळे । ब्राह्मणाचे लीळे वर्तूं नेणे ॥2॥ जरी तो ब्राह्मण जाला कर्मभ्रष्ट । तुका ह्मणे श्रेष्ठ तिहीं लोकीं ॥3॥ 3041 देव भHालागीं करूं नेदी संसार । अंगें वारावार करोनि ठेवी ॥1॥ भाग्य द्यावें तरी अंगीं भरे ताठा । ह्मणोनि करंटा करोनि ठेवी ॥ध्रु.॥ स्त्री द्यावी गुणवंती नसती गुंते आशा । यालागीं कर्कशा पाठी लावी ॥2॥ तुका ह्मणे मज प्रचित आली देखा । आणीक या लोकां काय सांगों ॥3॥ 3042 वाघें उपदेशिला कोल्हा । सुखें खाऊं द्यावें मला॥1॥ अंतीं मरसी तें न चुके । मज ही मारितोसी भुके ॥ध्रु.॥ येरू ह्मणे भला भला । निवाड तुझ्या तोंडें जाला ॥2॥ देह तंव जाणार । घडेल हा उपकार ॥3॥ येरू ह्मणे मनीं । ऐसें जावें समजोनि ॥4॥ गांठी पडली ठका ठका । त्याचा धर्म बोले तुका ॥5॥ 3043 जेथें आठवती स्वामीचे ते पाय । उत्तम ते ठाय रम्य स्थळ ॥1॥ रान अथवा घर एकांत लोकांत । समाधान चित्त तें ते घडी ॥ध्रु.॥ धन्य तो हा काळ सरे आनंदरूप । वाहातां संकल्प गोविंदाचे ॥2॥ तुका ह्मणे लाभकाळ ते चि जीणें । भाग्य नारायण उत्तम तें ॥3॥ 3044 तुज न भें मी किळकाळा । मज नामाचा जिव्हाळा॥1॥ माझा बिळया नेणसी कोण । संतां साहे नारायण ॥ध्रु.॥ शंख वधिला सागरीं । वेद घेउनि आला चारी ॥2॥ कूर्में दैत्य वधिला जेठी । हात पाय लपवी पोटीं ॥3॥ वाराहरूप धरिलें गाढें । धरा प्रतापें धरिली दाढे ॥4॥ हिरण्यकश्यप विदारिला । भH प्रल्हाद रिक्षला ॥5॥ वामन जाला दिनानाथ । बळी पाताळीं घातला दैत्य॥6॥ छेदुनियां सहस्र भुजा । कामधेनु आणिली वोजा ॥7॥ शिळा प्रतापें सागरीं तारी । स्थापी बिभीषण रावण मारी ॥8॥ मारोनियां कंसराव । पिता सोडविला वसुदेव ॥9॥ पांचाळीसी गांजितां वैरी । वस्त्रें आपण जाला हरी ॥10॥ गजेंद्र स्मरे राम राम। त्यासी पाववी वैकुंठधाम ॥11॥ तुका ह्मणे हरिरूप जाले । पुन्हा जन्मा नाहीं आले ॥12॥ 3045 सर्वा भूतीं द्यावें अन्न । द्रव्य पात्र विचारोन । उपतिष्ठे कारण । तेथें बीज पेरीजे ॥1॥ पुण्य करितां होय पाप । दुग्ध पाजोनि पोशिला साप । करोनि अघोर जप । दुःख विकत घेतलें ॥ध्रु.॥ भूमी पाहातां नाहीं वेगळी । माळ बरड एक काळी । उत्तम निराळी । मध्यम कनिष्ठ ॥2॥ ह्मणोनि विवेकें । कांहीं करणें निकें । तुका ह्मणे फिकें । रुची नेदी मिष्टान्न ॥3॥ 3046 देवावरी भार । वृित्त अयाचित सार ॥1॥ देह देवाचे सांभाळी । सार योजे यथाकाळीं ॥ध्रु.॥ विश्वासीं निर्धार । विस्तारील विश्वंभर ॥2॥ तुका ह्मणे व्हावें । बळ एक चि जाणावें ॥3॥ 3047 वर्त्ततां बासर । काय करावें शरीर ॥1॥ ठेवा नेमून नेमून । माझें तुमचे पायीं मन ॥ध्रु.॥ नेदाविया वृत्ती । कोठें फांकों चि श्रीपती ॥2॥ तुका ह्मणे भले । जन्मा येऊनियां जाले ॥3॥ 3048 केली प्रYाा मनाशीं । तइप मी दास सत्यत्वेशीं । नेइऩन पायांपाशीं । स्वामी मूळ पंढरिये ॥1॥ तोंवरी हें भरीं पोट । केला तो मिथ्या बोभाट । नाहीं सांपडली वाट । सइराट फिरतसें ॥ध्रु.॥ ज्यावें आदराचें जिणें । स्वामी कृपा करी तेणें । पािळल्या वचनें । सख्यत्वाचा अनुभव ॥2॥ घडे तैसें घडो आतां । मायबापाची सत्ता। तुका ह्मणे चिंता । काय पाहें मारगा ॥3॥ 3049 नेत्र झाकोनियां काय जपतोसी । जंव नाहीं मानसीं भावप्रेम ॥1॥ उघडा मंत्र जाणा राम कृष्ण ह्मणा । तुटती यातना गर्भवास ॥ध्रु.॥ मंत्र यंत्र कांहीं करिसी जडी बुटी । तेणें भूतसृष्टी पावशील ॥2॥ सार तुका जपे बीजमंत्र एक । भवसिंधुतारक रामकृष्ण ॥3॥ 3050 संत मारगीं चालती । त्यांची लागो मज माती ॥1॥ काय करावीं साधनें । काय नव्हे एक तेणें ॥ध्रु.॥ शेष घेइऩन उिच्छष्ट । धाय धणीवरी पोट ॥2॥ तुका ह्मणे संतां पायीं । जीव ठेविला निश्चयीं ॥3॥ 3051 जैसें तैसें बाळ मातेसी आवडे । बोलतां बोबडे शब्द गोड ॥1॥ आपुले आवडी लेववी खाववी । पाहोनियां जीवीं सुख वाटे ॥2॥ तुका ह्मणे काय देऊं परिहार । काय ते साचार जाणतसें ॥3॥ 3052 देवाचिया वस्त्रा स्वप्नीं ही नाठवी । िस्त्रयेसी पाठवी उंच साडी ॥1॥ गाइऩचें पाळण नये चि विचारा । अश्वासी खरारा करी अंगें ॥ध्रु.॥ लेकराची रास स्वयें धांवें क्षाळूं ॥ न ह्मणे प्रक्षाळूं द्विजपायां ॥2॥ तुका ह्मणे त्याच्या तोंडावरि थुंका । जातो यमलोका भोगावया ॥3॥ 3053 उरा लावी उर आळंगितां कांता । संतासी भेटतां अंग चोरी ॥1॥ अतीत देखोनि होय पाठमोरा । व्याहएासी सामोरा जाय वेगीं ॥ध्रु.॥ द्विजा नमस्कारा मनीं भाव कैचा । तुकाऩचे दासीचा लेंक होय ॥2॥ तुका ह्मणे तुह्मी क्रोधासी न यावें । स्वभावा करावें काय कोणीं ॥3॥ 3054 ब्रह्मYाान जरी कळें उठाउठी । तरि कां हिंपुटी वेदशास्त्रें ॥1॥ शास्त्रांचे भांडण जप तीर्थाटणें । उर्वीचें भ्रमण या च साटीं ॥ध्रु.॥ याचसाटीं जप याचसाटीं तप । व्यासें ही अमुप ग्रंथ केले ॥2॥ या च साटीं संतपाय हे सेवावे । तरि च तरावें तुका ह्मणे ॥3॥ 3055 गायत्री विकोन पोट जे जािळती । तया होय गति यमलोकीं ॥1॥ कन्येचा जे नर करिती विकरा । ते जाती अघोरा नरकपाता ॥ध्रु.॥ नाम गाऊनियां द्रव्य जे मागती । नेणों तयां गति कैसी होय ॥2॥ आमुचा सांगाती आहे तो श्रीहरि । न लगे दुराचारी तुका ह्मणे ॥3॥ 3056 साधूच्या दर्शना लाजसी गव्हारा । वेश्येचिया घरा पुष्पें नेसी ॥1॥ वेश्या दासी मुरळी जगाची वोंवळी । ते तुज सोंवळी वाटे कैशी ॥2॥ तुका ह्मणे आतां लाज धरीं बुच्या । टांचराच्या कुच्या मारा वेगीं ॥3॥ 3057 राउळासी जातां त्रास मानी मोठा । बैसतो चोहोटां आदरेशीं ॥1॥ न करी स्नान संध्या ह्मणे रामराम । गुरुगुडीचे प्रेम अहनिऩशी ॥ध्रु.॥ देवाब्राह्मणासी जाइऩना शरण । दासीचे चरण वंदी भावें ॥2॥ सुगंध चंदन सांडोनियां माशी । बसे दुगपधीशीं अतिआदरें॥3॥ तुका ह्मणे अरे ऐक भाग्यहीना । कां रे रामराणा विसरसी ॥4॥ 3058 दुर्बुिद्ध ते मना । कदा नुपजो नारायणा ॥1॥ आतां ऐसें करीं । तुझे पाय चित्तीं धरीं ॥ध्रु.॥ उपजला भाव । तुमचे कृपे सिद्धी जावो ॥2॥ तुका ह्मणे आतां । लाभ नाहीं या परता ॥3॥ 3059 तरुवर बीजा पोटीं । बीज तरुवरा सेवटीं ॥1॥ तैसें तुह्मां आह्मां जालें । एकीं एक सामावलें ॥ध्रु.॥ उदकावरील तरंग।तरंग उदकाचें अंग ॥2॥ तुका ह्मणे बिंबच्छाया । ठायीं पावली विलया॥3॥ 3060 साकरेच्या गोण्या बैलाचिये पाठी । तयासी सेवटीं करबाडें ॥1॥ मालाचे पैं पेटे वाहाताती उंटें । तयालागीं कांटे भक्षावया ॥ध्रु.॥ वाउगा हा धंदा आशा वाढविती । बांधोनियां देती यमा हातीं ॥2॥ ज्यासी असे लाभ तो चि जाणे गोडी । येर तीं बापुडीं सिणलीं वांयां ॥3॥ तुका ह्मणे शहाणा होइप रे गव्हारा । चो†यासीचा फेरा फिरों नको ॥4॥ 3061 चिरगुटें घालूनि वाढविलें पोट । ग†हवार बोभाट जनामध्यें ॥1॥ लटिके चि डोहळे दाखवी प्रकार । दुध स्तनीं पोर पोटीं नाहीं ॥2॥ तुका ह्मणे अंतीं वांज चि ते खरी । फजिती दुसरी जनामध्यें ॥3॥ 3062 माझी सर्व चिंता आहे विठोबासी । मी त्याच्या पायांसी न विसंभें ॥1॥ विसरतां रूप क्षण एक चित्तीं । जिवलग मूर्ती सांवळी ते ॥ध्रु.॥ विसरतां हरी क्षण एक घडी । अंतरली जोडी लक्षलाभ ॥2॥ तुका ह्मणे माझ्या विठोबाचे पाये । संजीवनी आहे हृदयामाजी ॥3॥ 3063 काय तीं करावीं मोलाचीं माकडें । नाचत ती पुढें संसाराच्या ॥1॥ झाडा देतेवेळे विचकिती दांत । घेती यमदूत दंडवरी ॥ध्रु.॥ हात दांत कान हलविती मान । दाखविती जन मानावया ॥2॥ तुका ह्मणे किती जालीं हीं फजित । मागें नाहीं नीत भारवाही ॥3॥ 3064 थोर ती गळाली पाहिजे अहंता । उपदेश घेतां सुख वाटे ॥1॥ व्यर्थ भराभर केलें पाठांतर । जोंवरी अंतर शुद्ध नाहीं ॥ध्रु.॥ घोडें काय थोडें वागवितें ओझें । भावेंविण तैसें पाठांतर ॥2॥ तुका ह्मणे धरा निष्ठावंत भाव । जरी पंढरीराव पाहिजे तो॥3॥ 3065 जाय जाय तूं पंढरी । होय होय वारकरी ॥1॥ सांडोनियां वाळवंट । काय इिच्छसी वैकुंठ ॥ध्रु.॥ खांद्या पताकांचे भार । तुळसीमाळा आणि अबीर ॥2॥ साधुसंतांच्या दाटणी । तुका जाय लोटांगणीं ॥3॥ 3066 जगीं ऐसा बाप व्हावा । ज्याचा वंश मुिHस जावा॥1॥ पोटा येतां हरलें पापा । Yाानदेवा मायबापा ॥ध्रु.॥ मुळीं बाप होता Yाानी । तरी आह्मी लागलों ध्यानीं ॥2॥ तुका ह्मणे मी पोटींचें बाळ । माझी पुरवा ब्रह्मींची आळ ॥3॥ 3067 संतांच्या हेळणे बाटलें जें तोंड । प्रत्यक्ष तें कुंड चर्मकाचें ॥1॥ भेसळीचें वीर्य ऐशा अनुभवें । आपुलें परावें नाहीं खळा ॥ध्रु.॥ संतांचा जो शोध करितो चांडाळ । धरावा विठाळ बहु त्याचा ॥2॥ तुका ह्मणे केली प्रYाा या च साटीं । कांहीं माझे पोटीं शंका नाहीं ॥3॥ 3068 बहु टाळाटाळी । होतां भोवताहे कळी ॥1॥ बरें नव्हेल सेवटीं । भय असों द्यावें पोटीं ॥ध्रु.॥ मुरगाळी कान । घुसमाडील सावधान ॥2॥ अबोलणा तुका । ऐसें कोणी लेखूं नका ॥3॥ 3069 जिव्हे जाला चळ । नेये अवसान ते पळ ॥1॥ हें चि वोसनावोनी उठी । देव सांटविला पोटीं ॥ध्रु.॥ नाहीं ओढा वारा। पडिला प्रसंग तो बरा ॥2॥ तुका ह्मणे जाली । मज हे अनावर बोली ॥3॥ 3070 गोहो यावा गांवा । ऐसे नवस करी आवा ॥1॥ कैचें पुण्य तया गांठी । व्रतें वेची लोभासाटीं ॥ध्रु.॥ वाढावें संतान। गृहीं व्हावें धनधान्य ॥2॥ मागे गारगोटी । परिसाचीये साटोवाटी ॥3॥ तुका ह्मणे मोल । देउन घेतला सोमवल ॥4॥ 3071 बाळपणें ऐसीं वरुषें गेलीं बारा । खेळतां या पोरा नानामतें ॥1॥ विटू दांडू चेंडू लगो†या वाघोडीं । चंपे पेंड खडी एकीबेकी ॥ध्रु.॥ हमामा हुंबरी पकव्याच्या बारे । खेळे जंगीभोंवरे चुंबाचुंबी ॥2॥ सेलडेरा आणि निसरभोंवडी । उचली बाले धोंडी अंगबळें ॥3॥ तुका ह्मणे ऐसें बाळपण गेलें । मग तारुण्य आलें गर्वमूळ ॥4॥ 3072 तारुण्याच्या मदें न मनी कोणासी । सदा मुसमुसी खूळ जैसा ॥1॥ अंठोनी वेंठोनीं बांधला मुंडासा । फिरतसे ह्मैसा जनामधीं ॥ध्रु.॥ हातीं दीडपान वरती च मान । नाहीं तो सन्मान भलियांसी ॥2॥ श्वानाचिया परी हिंडे दारोदारीं । पाहे परनारी पापदृष्टी ॥3॥ तुका ह्मणे ऐसा थोर हा गयाळी । करितां टवाळी जन्म गेला ॥4॥ 3073 ह्मातारपणीं थेटे पडसें खोकला । हात कपाळाला लावुनि बैसे ॥1॥ खोबरियाची वाटी जालें असे मुख । गळतसे नाक श्लेष्मपुरी ॥ध्रु.॥ बोलों जातां शब्द नये चि हा नीट । गडगडी कंठ कफ भारी ॥2॥ सेजारी ह्मणती मरेना कां मेला । आणिला कांटाळा येणें आह्मां ॥3॥ तुका ह्मणे आतां सांडुनी सर्वकाम । स्मरा राम राम क्षणक्षणा ॥4॥ 3074 जेथें कीर्तन करावें । तेथें अन्न न सेवावें ॥1॥ बुका लावूं नये भाळा । माळ घालूं नये गळां ॥ध्रु.॥ तटावृषभासी दाणा। तृण मागों नये जाणा ॥2॥ तुका ह्मणे द्रव्य घेती । देती ते ही नरका जाती ॥3॥ 3075 लंकेमाजी घरें किती तीं आइका । सांगतसें संख्या जैसीतैसी ॥1॥ पांच लक्ष घरें पाषाणांचीं जेथें । सात लक्ष तेथें विटेबंदी ॥ध्रु.॥ कोटि घरें जेथें कांशा आणि तांब्याचीं । शुद्ध कांचनाचीं सप्त कोटी ॥2॥ तुका ह्मणे ज्याची संपदा एवढी । सांगातें कवडी गेली नाहीं ॥3॥ 3076 व्यभिचारिणी गणिका कुंटणी । विश्वास चि मनीं राघोबाचा ॥1॥ ऐसी ही पापिणी वाइली विमानी । अचळ भुवनीं टेवियेली ॥ध्रु.॥ पतितपावन तिहीं लोकीं ठसा । कृपाळू कोंवसा अनाथांचा ॥2॥ तुका ह्मणे विठोबाची धरा सोय । आणिक उपाय नेणों किती ॥3॥ 3077 गजेंद्र तो हस्ती सहस्र वरुषें । जळामाजी नक्रें पीडिलासे ॥1॥ सुहुदव सांडिलें कोणी नाहीं साहे । अंतीं वाट पाहे विठो तुझी ॥ध्रु.॥ कृपेच्या सागरा माझ्या नारायणा । तया दोघांजणा तारियेलें ॥2॥ तुका ह्मणे नेले वाऊनि विमानी । मी ही आइऩकोनी विश्वासलों ॥3॥ 3078 ब्रह्मयाचे वेद शंखासुरें नेले । त्यासाटीं धरिलें मत्स्यरूप ॥1॥ तेणें आत्मा नव्हता नेला ब्रह्मांडासी । काय ब्रह्मयासी नव्हतें Yाान ॥ध्रु.॥ परि तेणें धावा केला आवडीनें । जाले नारायण कृपासिंधु ॥2॥ तुका ह्मणे विठोबा मी नामधारक । पोसनें सेवक भेटी देइप ॥3॥ 3079 देवीं आणि दैतीं सिंधू गुसिळला । भार पृथ्वीस जाला साहावेना ॥1॥ जालासी कासव धरिली पाठीवरी । चिंता तुज हरी सकळांची ॥ध्रु.॥ तये काळीं देव करिताती स्तुती । कृपाळु श्रीपती ह्मणोनियां ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसे उदंड पवाडे । ज्यासी सहस्र तोंडें सिणला तो ही ॥3॥ 3080 हिरण्याक्ष दैत्य मातला जे काळीं । वरदानें बळी शंकराच्या ॥1॥ इंद्रपदराज्य घेतलें हिरोनी । देवा चक्रपाणी ह्मणती धांव ॥ध्रु.॥ तइं पांडुरंगा शूकर जालेती । तया दैत्यपती मारविले॥2॥ तुका ह्मणे ज्यांचीं राज्यें त्यांसी दिलीं । ऐसी तूं माउली पांडुरंगा॥3॥ 3081 प्रल्हादाकारणें नरसिंहीं जालासी । त्याचिया बोलासी सत्य केलें ॥1॥ राम कृष्ण गोविंदा नारायणा हरि । गर्जे राजद्वारीं भHराज ॥ध्रु.॥ विठ्ठल माधव मुकुंद केशव । तेणें दैत्यराव दचकला ॥2॥ तुका ह्मणे तयां कारणें सगुण । भHांचें वचन सत्य केलें ॥3॥ 3082 नामाचें सामर्थ्य कां रे दवडीसी । कां रे विसरसी पवाडे हे ॥1॥ खणखणां हाणती खर्ग प्रल्हादासी । न रुपे आंगासी किंचित ही ॥ध्रु.॥ राम कृष्ण हरी ऐसी मारी हाक । तेणें पडे धाक बिळयासी ॥2॥ असों द्यावीं सामथ्यॉ ऐसिया कीर्तीचीं । आवडी तुक्याची भेटी देइप ॥3॥ 3083 वाटीभर विष दिलें प्रल्हादासी । निर्भय मानसीं तुझ्याबळें ॥1॥ भोHा नारायण केलें तें प्राशन । प्रतापें जीवन जालें तुझ्या ॥ध्रु.॥ नामाच्या चिंतनें विषाचें तें आप । जाहालें देखत नारायणा ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसे तुझे बडिवार । सिणला फणीवर वर्णवेना ॥3॥ 3084 अिग्नकुंडामध्यें घातला प्रल्हाद । तरी तो गोविंद विसरेना ॥1॥ पितियासी ह्मणे व्यापक श्रीहरि । नांदतो मुरारी सर्वां ठायीं ॥ध्रु.॥ अिग्नरूपें माझा सखा नारायण । प्रल्हाद गर्जून हाक मारी ॥2॥ तुका ह्मणे अिग्न जाहाला शीतळ । प्रताप सबळ विठो तुझा ॥3॥ 3085 कोपोनियां पिता बोले प्रल्हादासी । सांग हृषीकेशी कोठें आहे ॥1॥ येरू ह्मणे काष्ठीं पाषाणीं सकळीं । आहे वनमाळी जेथें तेथें ॥ध्रु.॥ खांबावरी लात मारिली दुर्जनें । खांबीं नारायण ह्मणतां चि ॥2॥ तुका ह्मणे कैसा खांब कडाडिला । ब्रह्मा दचकला सत्यलोकीं ॥3॥ 3086 डळमिळला मेरु आणि तो मांदार । पाताळीं फणिवर डोइऩ झाडी ॥1॥ लोपे तेजें सूर्य आणीक हा चंद्र । कांपतसे इंद्र थरथरां ॥ध्रु.॥ ऐसें रूप उग्र हरीनें धरिलें । दैत्या मारियेलें मांडीवरी॥2॥ तुका ह्मणे भHांकारणें श्रीहरि । बहु दुराचारी निदाऩिळले ॥3॥ 3087 बहुत कृपाळु दीनाचा दयाळु । जगीं भHवत्सळु नाम तुझें ॥1॥ मानियेला चित्तीं बळीचा उपकार । अझूनि त्याचें द्वार राखसील ॥ध्रु.॥ काय त्याच्या भेणें बैसलासी द्वारीं । नाहीं तुज हरि कृपा बहु ॥2॥ तुका ह्मणे भHजनाची ममता । तुह्मांसी अनंता अलोलिक ॥3॥ 3088 पांडुरंगा तुझे काय वाणूं गुण । पवाडे हे धन्य जगीं तुझे ॥1॥ दंडिलें दुर्वासा सुरा असुरानें । तो आला गा†हाणें सांगावया ॥ध्रु.॥ बिळचिये द्वारीं तुह्मी बैसलेती । दुर्वास विनंती करी भावें ॥2॥ तुका ह्मणे कृपासागरा श्रीहरी । तुझी भHावरी प्रेमच्छाया ॥3॥ 3089 दुर्वासया स्वामी गुंतलों भाकेसी । पुसा जा बळीसी निरोप द्यावा ॥1॥ त्याचे आYोविण आह्मां येतां नये । द्वारपाळ राहें होऊनियां ॥ध्रु.॥ पुसे दुर्वासया बळीसी जाऊनि । येरू ह्मणे झणी बोलों नका ॥2॥ तुका ह्मणे केला अन्यत्राचा त्याग । तेव्हां पांडुरंग सखा जाला ॥3॥ 3090 बळी ह्मणे आजि दुर्वासया स्वामी । मागों नका तुह्मी नारायणा ॥1॥ बहुतां प्रयासीं जोडला श्रीहरी । बैसविला द्वारीं राखावया ॥ध्रु.॥ परतला दुर्वास मग हो तेथूनि । चिंतातुर मनीं उद्वेगला ॥2॥ काय तूं एकाचा आहेसी अंकित । होइप कृपावंत तुका ह्मणे ॥3॥ 3091 त्रैलोकींचा नाथ सकळांचा आधार । बिळचें तुवां घर धरियेलें ॥1॥ आह्मां मोकलिलें कोणां निरविलें । कोणा हातीं दिले तिन्ही लोक ॥ध्रु.॥ अनाथांचा बंधु दासांचा कैवारी । िब्रदें तुझीं हरी जाती वांयां ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसें बोलिला दुर्वास । वाटला संतोष पांडुरंगा ॥3॥ 3092 बोलिलेती ते देवॠषी दुर्वासया । जाय पुसावया मागत्यानें ॥1॥ मागुता दुर्वास पुसे बिळराया । निरोप जावया देइप देवा ॥ध्रु.॥ बळी ह्मणे त्यासी जाय मी न ह्मणें । जाइऩल नारायण लागला ची ॥2॥ मजपाशीं राहें कोठें तरीं जाय । तुका ह्मणे पाय न सोडीं मी ॥3॥ 3093 दुर्वासें निरोप आणिला ये रिती । मग वाढलेती नारायणा ॥1॥ ठेविलें चरण बिळचिये द्वारीं । शीर अंगावरी लांबविलें ॥ध्रु.॥ पाडियेलें द्वार द्वारावतियेसी । वरि हृषीकेशी निघालेती ॥2॥ तेथूनियां नाम पडिलें द्वारका । वैकुंठनायका तुका ह्मणे ॥3॥ 3094 मुरुकुश दोन्ही मारिले आसुर । दुर्वास ॠषीश्वर सुखी केला ॥1॥ मारियेला मुरु ह्मणोनी मुरारी । नाम तुझें हरी पडियेलें ॥ध्रु.॥ पूवाअहुनी ऐसा भिHप्रतिपाळ । केला त्वां सांभाळ नारायणा ॥2॥ तुका ह्मणे ये चि वेळे काय जालें । कां सोंग धरिलें मोहनाचें ॥3॥ 3095 गुरुपादाग्रींचें जळ । त्यास मानी जो विटाळ ॥1॥ संतीं वािळला जो खळ । नरकीं पचे चिरकाळ ॥ध्रु.॥ गुरुतीथाअ अनमान । यथासांग मद्यपान ॥2॥ गुरुअंगुष्टा न चोखी । मुख घाली वेश्येमुखीं ॥3॥ तुका ह्मणे सांगों किती । मुखीं पडो त्याचे माती ॥4॥ 3096 वाढविलें कां गा । तुह्मी एवढें पांडुरंगा ॥1॥ काय होती मज चाड । एवढी करावया बडबड ॥ध्रु.॥ ब्रह्मसंतर्पण । लोकीं करावें कीर्तन ॥2॥ निमित्याचा धणी । तुका ह्मणे नेणे कोणी ॥3॥ 3097 साही शास्त्रां अतिदुरी तो परमात्मा श्रीहरि । तो दशरथाचे घरीं क्रीडतो राम ॥1॥ शिवाचें निजदेह वाल्मीकाचें निजगुहे । तो भिल्लटीचीं फळें खाय श्रीराम तो ॥ध्रु.॥ योगियांचे मनीं नातुडे चिंतनीं । वानरांचे कानीं गोष्टी सांगे ॥2॥ चरणीं शिळा उद्धरी नामें गणिका तारी । तो कोिळया घरीं पाहुणा राम॥3॥ क्षण एक सुरवरा नातुडे नमस्कारा । तो रिसा आणि वानरा क्षम दे राम ॥4॥ राम सांवळा सगुण राम योगियाचें ध्यान । राम राजीवलोचन तुका चरण वंदितो ॥5॥ 3098 विठ्ठल माझा जीव विठ्ठल माझा भाव । कुळधर्म देव विठ्ठल माझा ॥1॥ विठ्ठल माझा गुरु विठ्ठल माझा तारूं । उतरील पारु भवनदीचा ॥ध्रु.॥ विठ्ठल माझी माता विठ्ठल माझा पिता । विठ्ठल चुलता बहिणी बंधु ॥2॥ विठ्ठल हे जन विठ्ठल माझें मन। सोयरा सज्जन विठ्ठल माझा ॥3॥ तुका ह्मणे माझा विठ्ठल विसावा। नश्वरित गांवा जाइन त्याच्या ॥4॥ 3099 न मनावी चिंता । कांहीं माझेविशीं आतां ॥1॥ ज्याणें लौकिक हा केला । तो हें निवारिता भला ॥ध्रु.॥ माझे इच्छे काय । होणार ते एक ठाय ॥2॥ सुखा आणि दुःखा । ह्मणे वेगळा मी तुका ॥3॥ 3100 माझा पाहा अनुभव । केला देव आपुला ॥1॥ बोलविलें तें चि द्यावें । उत्तर व्हावें ते काळीं ॥ध्रु.॥ सोडिलिया जग निंद्य । मग गोविंद ह्मणियारा ॥2॥ तुका ह्मणे धीर केला । तेणें याला गोविलें ॥3॥ 3101 जिंकावा संसार । येणें नांवें तरी शूर ॥1॥ येरें काय तीं बापुडीं । कीर अहंकाराचीं घोडीं ॥ध्रु.॥ पण ऐशा नांवें । देवा धरिजेतो भावें ॥2॥ तुका ह्मणे ज्यावें । सत्य कीर्तीनें बरवें ॥3॥ 3102 सरे ऐसें ज्याचें दान । त्याचे कोण उपकार ॥1॥ नको वाढूं ऐसें काचें । दे वो साच विठ्ठला ॥ध्रु.॥ रडत मागें सांडी पोर । ते काय थोर माउली ॥2॥ तुका ह्मणे कीतिऩ वाढे । धर्म गाढे ते ऐसे ॥3॥ 3103 तुटे मायाजाळ विघडे भवसिंधू । जरि लागे छंदु हरिनामें ॥1॥ येर कर्म धर्म करितां ये कळी । माजी तरला बळी कोण सांगा ॥ध्रु.॥ न पढवे वेद नव्हे शास्त्रबोध । नामाचे प्रबंध पाठ करा ॥2॥ न साधवे योग न करवे वैराग्य । साधा भिHभाग्य संतसंगें ॥3॥ नव्हे अनुष्ठान न कळे ब्रह्मYाान । करावी सोपान कृष्णकथा ॥4॥ तुका ह्मणे वर्म दावियेलें संतीं । यापरती विश्रांति आणिक नाहीं ॥5॥ 3104 लोभावरी ठेवुनि हेत । करी असत्य न्याय नीत॥1॥ त्याच्या पूर्वजां पतन । नरकीं किडे होती जाण ॥ध्रु.॥ कोटिगोहत्यापातक। त्यासी घडेल निष्टंक ॥2॥ मासां श्रवे जे सुंदरा । पाजी विटाळ पितरां ॥3॥ तुका ह्मणे ऐसियासी । यम गांजील सायासी ॥4॥ 3105 देह जाइऩल जाइऩल । यासी काळ बा खाइऩल ॥1॥ कां रे नुमजसी दगडा । कैचे हत्ती घोडे वाडा ॥ध्रु.॥ लोडें बालिस्तें सुपती । जरा आलिया फजिती ॥2॥ शरीरसंबंधाचें नातें । भोरडएा बुडविती सेतातें ॥3॥ अझुनि तरी होइप जागा । तुका ह्मणे पुढें दगा॥4॥ 3106 मागें बहुतां जनां राखिलें आडणी । धांवसी निर्वाणी नाम घेतां ॥1॥ ऐसें ठावें जालें मज बरव्या परी । ह्मणऊनि करीं धांवा तुझा ॥ध्रु.॥ माझेविशीं तुज पडिला विसरु । आतां काय करूं पांडुरंगा ॥2॥ अझुनि कां नये तुह्मासी करुणा । दुरि नारायणा धरिलें मज ॥3॥ तुका ह्मणे जीव जाऊं पाहे माझा । आतां केशीराजा घालीं उडी ॥4॥ 3107 कळलें माझा तुज नव्हे रे आठव । काय काज जीव ठेवूं आतां ॥1॥ तूं काय करिसी माझिया संचिता । धिग हे अनंता जालें जिणें ॥ध्रु.॥ पतितपावन राहिलों या आशा । आइकोनि ठसा कीर्ती तुझी ॥2॥ आतां कोण करी माझा अंगीकार । कळलें निष्ठ‍ जालासी तूं ॥3॥ तुका ह्मणे माझी मांडिली निरास । करितों जीवा नास तुजसाटीं ॥4॥ 3108 तरि कां मागें वांयां कीर्ती वाढविली । जनांत आपुली िब्रदावळी ॥1॥ साच करितां आतां फिरसी माघारा । ठायींचें दातारा नेणवेचि ॥ध्रु.॥ संतांसी श्रीमुख कैसें दाखविसी । पुढें मात त्यांसी सांगइऩन ॥2॥ घेइऩन डांगोरा तुझिया नामाचा । नव्हे अनाथांचा नाथ ऐसा ॥3॥ तुका ह्मणे आधीं राहिलों मरोनि । तूं कां होसी धनी निमित्याचा ॥4॥ 3109 आह्मी तुझ्या दासीं । जरि जावें पतनासी ॥1॥ तरि हें दिसे विपरीत । कोठें बोलिली हे नीत ॥ध्रु.॥ तुझें नाम कंठीं । आह्मां संसार आटी ॥2॥ तुका ह्मणे काळ । करी आह्मांसी विटाळ॥3॥ 3110 लाजती पुराणें । वेदां येऊं पाहे उणें ॥1॥ आह्मी नामाचे धारक । किविलवाणीं दिसों रंक ॥ध्रु.॥ बोलिले ते संतीं । बोल वायांविण जाती ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । रोकडी हे मोडे सेवा॥3॥ 3111 आहारनिद्रे न लगे आदर । आपण सादर ते चि होय॥1॥ परमितेविण बोलणें ते वांयां । फार थोडें काया पिंड पीडी ॥ध्रु.॥ समाधान त्याचें तो चि एक जाणे । आपुलिये खुणे पावोनियां ॥2॥ तुका ह्मणे होय पीडा ते न करीं । मग राहें परी भलतिये ॥3॥ 3112 भूमि अवघी शुद्ध जाणा । अमंगळ हे वासना ॥1॥ तैसे वोसपले जीव । सांडी नसतां अंगीं घाव ॥ध्रु.॥ जीव अवघे देव । खोटा नागवी संदेह ॥2॥ तुका ह्मणे शुद्ध । मग तुटलिया भेद ॥3॥ 3113 सरतें माझें तुझें । तरि हें उतरतें ओझें ॥1॥ न लगे सांडावें मांडावें । आहे शुद्ध चि स्वभावें ॥ध्रु.॥ घातला तो आशा। मोहोजाळें गळां फासा ॥2॥ सुखदुःखाचा तो मान । नाहीं दुःखाचा तो शीण ॥3॥ करितां नारायण । एवढें वेचितां वचन ॥4॥ लाभ हानि हे समान । तैसा मान अपमान ॥5॥ तुका ह्मणे याचें । नांव सोंवळें साचें ॥6॥ 3114 तुज करितां होती ऐसे । मूढ चतुर पंडित पिसे॥1॥ परि वर्म नेणे तें कोणी । पीडाखाणी भोगितील ॥ध्रु.॥ उलंघितें पांगुळ गिरी । मुकें करी अनुवाद ॥2॥ पापी होय पुण्यवंत । न करी घात दुर्जन ॥3॥ अवघें हेळामात्रें हरि । मुH करी ब्रह्मांड॥4॥ तुका ह्मणे खेळे लीळा । पाहे वेगळा व्यापूनि ॥5॥ 3115 पिकवावें धन । ज्याची आस करी जन ॥1॥ पुरोनि उरे खातां देतां । नव्हे खंडन मवितां ॥ध्रु.॥ खोलीं पडे ओली बीज। तरीं च हाता लागे निज ॥2॥ तुका ह्मणे धणी । विठ्ठल अक्षरें या तिन्ही ॥3॥ 3116 करिसी लाघवें । तूं हें खेळसी आघवें ॥1॥ अहंकार आड । आह्मां जगासी हा नाड ॥ध्रु.॥ येथें भुतें यावें । दावूं लपों ही जाणावें ॥2॥ तुका ह्मणे हो श्रीपती । आतां चाळवाल किती॥3॥ 3117 घालिती पव्हया । वाटे अनाथाच्या दया ॥1॥ तैसें कां हें नये करूं । पांडुरंगा आह्मां तारूं ॥ध्रु.॥ रोगियासी काढा । देउनि वारितील पीडा ॥2॥ बुडत्यासाटीं उडी । घालितील कां हे जोडी ॥3॥ सारितील कांटे । पुढें मागिलांचे वाटे ॥4॥ तुका ह्मणे भार । घेती भागल्यांचा फार ॥5॥ 3118 नका दंतकथा येथें सांगों कोणी । कोरडे ते मानी बोल कोण ॥1॥ अनुभव येथें व्हावा शिष्टाचार । न चलती चार आह्मांपुढें ॥ध्रु.॥ निवडी वेगळें क्षीर आणि पाणी । राजहंस दोन्ही वेगळालीं ॥2॥ तुका ह्मणे येथें पाहिजे जातीचें । येरा गाबाळाचें काय काम॥3॥ 3119 न करि त्याचें गांढेपण । नारायण सिद्ध उभा ॥1॥ भवसिंधूचा थडवा केला । बोलाविला पाहिजे ॥ध्रु.॥ याचे सोइऩ पाउल वेचे । मग कैचे आडथळे ॥2॥ तुका ह्मणे खरें खोटें । न ह्मणे मोटें लहान ॥3॥ 3120 रिकामें तूं नको मना । राहों क्षणक्षणा ही ॥1॥ वेळोवेळां पारायण । नारायण हें करीं ॥ध्रु.॥ भ्रमणांच्या मोडीं वाटा। न भरें फाटा आडरानें ॥2॥ तुका ह्मणे माझ्या जीवें । हें चि घ्यावें धणीवरी ॥3॥ 3121 पंचभूतांचिये सांपडलों संदीं । घातलोंसे बंदीं अहंकारें॥1॥ आपल्या आपण बांधविला गळा । नेणें चि निराळा असतां हो ॥ध्रु.॥ कासया हा सत्य लेखिला संसार । कां हे केले चार माझें माझें ॥2॥ कां नाहीं शरण गेलों नारायणा । कां नाहीं वासना आवरिली ॥3॥ किंचित सुखाचा धरिला अभिळास । तेणें बहु नास केला पुढें ॥4॥ तुका ह्मणे आतां देह देऊं बळी । करुनि सांडूं होळी संचिताची ॥5॥ 3122 देव जाले अवघे जन । माझे गुण दोष हारपले ॥1॥ बरवें जालें बरवें जालें । चित्त धालें महालाभें ॥ध्रु.॥ दर्पणीचें दुसरें भासे । परि तें असे एक तें ॥2॥ तुका ह्मणे सिंधुभेटी । उदका तुटी वाहाळासी ॥3॥ 3123 बहुत प्रकार परि ते गव्हाचे । जिव्हा नाचे आवडी॥1॥ सरलें परि आवडी नवी । सिंधु दावी तरंग ॥ध्रु.॥ घेतलें घ्यावें वेळोवेळां । माय बाळा न विसंबे ॥2॥ तुका ह्मणे रस राहिला वचनीं । तो चि पडताळूनि सेवीतसें ॥3॥ 3124 आह्मां सोइरे हरिजन । जनीं भाग्य निकंचन ॥1॥ ज्याच्या धैर्या नाहीं भंग । भाव एकविध रंग ॥ध्रु.॥ भुके तान्हे चित्तीं। सदा देव आठविती ॥2॥ तुका ह्मणे धन । ज्याचें वित्त नारायण ॥3॥ 3125 ह्मणवितों दास न करितां सेवा । लंडपणें देवा पोट भरीं ॥1॥ खोटें कोठें सरे तुझे पायांपाशीं । अंतर जाणसी पांडुरंगा॥ध्रु.॥ आचरण खोटें आपणासी ठावें । लटिकें बोलावें दुसरें तें ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसा आहें अपराधी । असो कृपानिधी तुह्मां ठावा ॥3॥ 3126 जळालें तें बाहए सोंग । अंतर व्यंग पडिलिया॥1॥ कारण तें अंतरलें । वाइट भलें ह्मणवितां ॥ध्रु.॥ तांतडीनें नासी । तांतडीनें च संतोषी ॥2॥ तुका ह्मणे धीर । नाहीं बुिद्ध एक िस्थर॥3॥ 3127 चित्ताचें बांधलें जवळी तें वसे । प्रकाशीं प्रकाशे सर्वकाळ ॥1॥ अंतरीं वसावी उत्तम ते भेटी । होऊं कांहीं तुटी न सके चि ॥ध्रु.॥ ब्रह्मांड कवळे आठवणेसाटीं । धरावा तो पोटीं वाव बरा ॥2॥ तुका ह्मणे लाभ घरिचिया घरीं । प्रेमतंतु दोरी न सुटतां॥3॥ 3128 दुखवलें चित्त आजिच्या प्रसंगें । बहु पीडा जगें केली देवा ॥1॥ कधीं हा संबंध तोडिसी तें नेणें । आठवूनि मनें पाय असें ॥ध्रु.॥ आणिकांची येती अंतरा अंतरें । सुखदुःख बरेंवाइट तीं ॥2॥ तुका ह्मणे घडे एकांताचा वास । तरिच या नास संबंधाचा॥3॥ 3129 धनवंत एक बहिर अंधळे । शुभ्र कुष्ठ काळे भोग अंगीं ॥1॥ परारब्धगति न कळे विचित्र । आहे हातीं सूत्र विठोबाचे॥ध्रु.॥ आणीक रोगांचीं नांवें घेऊं किती । अखंड असती जडोनियां ॥2॥ तुका ह्मणे नष्ट संचिताचें दान । पावे खातां पण सुख नेदी ॥3॥ 3130 भेदाभेदताळा न घडे घालितां । आठवा रे आतां नारायण ॥1॥ येणें एक केलें अवघें होय सांग । अच्युताच्या योगें नामें छंदें ॥ध्रु.॥ भोंवरे खळाळ चोर वाटा घेती । पावल मारिती सिवेपाशीं ॥2॥ तुका ह्मणे येथें भावेंविण पार । न पविजे सार हें चि आहे ॥3॥ 3131 जे गाती अखंड विठ्ठलाचे गीत । त्यांचे पायीं चित्त ठेवीन मी ॥1॥ जयांसी आवडे विठ्ठलाचें नाम । ते माझे परम प्राणसखे ॥ध्रु.॥ जयांसी विठ्ठल आवडे लोचनीं । त्यांचें पायवणी स्वीकारीन ॥2॥ विठ्ठलासी जिहीं दिला सर्व भाव । त्यांच्या पायीं ठाव मागइऩन ॥3॥ तुका ह्मणे रज होइऩन चरणींचा । ह्मणविती त्यांचा हरिचे दास ॥4॥ 3132 काय तो विवाद असो भेदाभेद । साधा परमानंद एका भावें ॥1॥ निघोनि आयुष्य जातें हातोहात । विचारीं पां हित लवलाहीं ॥2॥ तुका ह्मणे भावभिH हे कारण । नागवी भूषण दंभ तो चि ॥3॥ 3133 देवकीनंदनें । केलें आपुल्या चिंतनें ॥1॥ मज आपुलिया ऐसें । मना लावूनियां पिसें ॥ध्रु.॥ गोवळे गोपाळां । केलें लावूनियां चाळा ॥2॥ तुका ह्मणे संग । केला दुरि नव्हे मग॥3॥ 3134 माझिया जीवासी हे चि पैं विश्रांति । तुझे पाय चित्तीं पांडुरंगा ॥1॥ भांडवल गांठी आलें सपुरतें । समाधान चित्तें मानियेलें ॥ध्रु.॥ उदंड उच्चारें घातला पसरु । रूपावरी भरु आवडीचा॥2॥ तुका ह्मणे मज भHीची आवडी । अभेदीं तांतडी नाहीं ह्मुण ॥3॥ 3135 एकविध आह्मी न धरूं पालट । न संडूं ते वाट सांपडली ॥1॥ ह्मणवूनि केला पाहिजे सांभाळ । माझें बुद्धीबळ पाय तुझे ॥ध्रु.॥ बहुत न कळे बोलतां प्रकार । अंतरा अंतर साक्ष असे ॥2॥ तुका ह्मणे आगा जीवांच्या जीवना । तूं चि नारायणा साक्षी माझा ॥3॥ 3136 राहो ये चि ठायीं । माझा भाव तुझे पायीं ॥1॥ करीन नामाचें चिंतन । जाऊं नेदीं कोठें मन ॥ध्रु.॥ देइऩन ये रसीं । आतां बुडी सर्वविशीं ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । साटी करोनियां जीवा॥3॥ 3137 तैसे नहों आह्मी विठ्ठलाचे दास । यावें आणिकांस काकुलती ॥1॥ स्वामिचिया सत्ता ठेंगणें सकळ । आला किळकाळ हाताखालीं ॥ध्रु.॥ अंकिताचा असे अभिमान देवा । समर्पूनि हेवा असों पायीं ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मां इच्छेचें खेळणें । कोड नारायणें पुरवावें ॥3॥ 3138 मोक्ष देवापाशीं नाहीं । लटिक्या घाइप विळवतें॥1॥ काय खरें न धरी शुद्धी । गेली बुद्धी भ्रमलें ॥ध्रु.॥ अहंकारास उरलें काइऩ । पांचांठायीं हें वांटे ॥2॥ तुका ह्मणे कुंथे भारें । लटिकें खरें मानुनियां ॥3॥ 3139 आपला तो एक देव करुनि घ्यावा । तेणेंविण जीवा सुख नव्हे ॥1॥ तें तीं माइकें दुःखाचीं जनितीं । नाहीं आदिअंतीं अवसान ॥ध्रु.॥ अविनाश करी आपुलिया ऐसें । लावीं मना पिसें गोविंदाच्या ॥2॥ तुका ह्मणे एका मरणें चि सरें । उत्तम चि उरे कीतिऩ मागें ॥3॥ 3140 आजिचें हें मज तुह्मीं कृपादान । दिलें संतजन मायबापीं ॥1॥ आलीं मुखावाटा अमृतवचनें । उत्तीर्ण तीं येणें नव्हे जन्में ॥2॥ तुका ह्मणे तुह्मीं उदार कृपाळ । शृंगारिलें बाळ कवतुकें ॥3॥ 3141 स्तुती अथवा निंदा करावी देवाची । अधम तो वेची व्यर्थ वाणी ॥1॥ आइकोनि होती बहिर हे बोल । वेचूनि ते मोल नरका जाती ॥ध्रु.॥ इह लोकीं थुंका उडे तोंडावरी । करणें अघोरी वास लागे ॥2॥ तुका ह्मणे माप वाचेऐसें निकें । भरलें नरकें निंदेसाटीं ॥3॥ 3142 लोह कफ गारा सिद्ध हे सामुग्री । अिग्न टणत्कारी दिसों येतो ॥1॥ सांगावें तें काइऩ सांगावें तें काइऩ । चित्ता होय ठायीं अनुभव तो ॥ध्रु.॥ अन्नें सांगों येतो तृप्तीचा अनुभव । करूनि उपाव घेऊं हेवा ॥2॥ तुका ह्मणे मिळे जीवनीं जीवन । तेथें कोणा कोण नांव ठेवी ॥3॥ 3143 बाळाचें जीवन । माता जाणें भूक तान ॥1॥ काय करूं विनवणी । असो मस्तक चरणीं ॥ध्रु.॥ ठेविलिये ठायीं । चित्त ठेवुनि असें पायीं ॥2॥ करितों हे सेवा । चिंतन सर्वां ठायीं देवा॥3॥ न्यून तें चि पुरें । घ्यावें करोनि दातारें ॥4॥ तुका ह्मणे बुिद्ध । अल्प असे अपराधी ॥5॥ 3144 जाणतों समये । परि मत कामा नये ॥1॥ तुह्मी सांगावें तें बरें । देवा सकळ विचारें ॥ध्रु.॥ फुकाचिये पुसी । चिंता नाहीं होते ऐसी ॥2॥ तुका ह्मणे आहे । धर पाय मज साहे ॥3॥ 3145 द्वारपाळ विनंती करी । उभे द्वारीं राउळा ॥1॥ आपुलिया शरणागता । वाहों चिंता नेदावी ॥ध्रु.॥ वचना या चित्त द्यावें । असो ठावें पायांसी ॥2॥ तुका ह्मणे कृपासिंधू । दीनबंधू केशवा ॥3॥ 3146 दोहीं बाहीं आह्मां वास । असों कास घालूनि ॥1॥ बोल बोलों उभयतां । स्वामीसत्ता सेवेची ॥ध्रु.॥ एकसरें आYाा केली । असों चाली ते नीती ॥2॥ तुका ह्मणे जोहारितों । आहें होतों ते ठायीं ॥3॥ 3147 ऐका जी देवा माझी विनवणी । मस्तक चरणीं ठेवीतसें ॥1॥ सन्निध पातलों सांडूनियां शंका । सन्मुख चि एकाएकीं पुढें ॥ध्रु.॥ जाणविलें कोठें पावे पायांपाशीं । केली या जिवासी साटी ह्मुण ॥2॥ तुका ह्मणे माझे हातीं द्या उद्धार । करीं करकर ह्मणवूनि ॥3॥ 3148 बैसलों तों कडियेवरी । नव्हें दुरी वेगळा ॥1॥ घडलें हें बहुवा दिसां । आतां इच्छा पुरवीन ॥ध्रु.॥ बहु होता जाला सीण । नाहीं क्षण विसांवा ॥2॥ दुःखी केलें मीतूंपणें । जवळी नेणें होतें तें ॥3॥ पाहात जे होतों वास । ते चि आस पुरविली॥4॥ तुका ह्मणे मायबापा । झणी कोपा विठ्ठला ॥5॥ 3149 तुझें नाम मुखीं तयासी विपित्त । आश्चर्य हें चित्तीं वाटतसे ॥1॥ काय जाणों काय होसील निजला । नेणों जी विठ्ठला मायबापा ॥ध्रु.॥ भवबंधनाचे तुटतील फांसे । तें कां येथें असे अव्हेरिलें ॥2॥ तुका ह्मणे माझें दचकलें मन । वाटे वांयांविण श्रम केला ॥3॥ 3150 सेवकें करावें सांगितलें काम । सिक्याचा तो धर्म स्वामी राखे ॥1॥ काय देवा नेणों आलें गांढेपण । तुह्मी शिHहीन जाले दिसां ॥ध्रु.॥ विष्णुदास आह्मी निर्भर ज्याबळें । तें दिसे या काळें अव्हेरिलें ॥2॥ तुका ह्मणे मूळ पाठवा लौकरी । किंवा करूं हरी काय सांगा ॥3॥ 3151 खेळतां न भ्यावें समर्थाच्या बाळें । तयाच्या सकळ सत्तेखालीं ॥1॥ तरी लेवविला शोभे अळंकार । नाहीं तरी भार मानाविण ॥ध्रु.॥ अवघी च दिशा असावी मोकळी । मायबाप बळी ह्मणऊनि ॥2॥ तुका ह्मणे माझें ऐसें आहे देवा । ह्मणऊनि सेवा समपिऩली ॥3॥ 3152 निरांजनीं एकटवाणें । संग नेणें दुसरा ॥1॥ पाहा चाळविलें कैसें । लावुनि पिसें गोवळें ॥ध्रु.॥ लपलें अंगें अंग । दिला संग होता तो ॥2॥ तुका ह्मणे नव्हतें ठावें । जालें भावें वाटोळें ॥3॥ 3153 नव्हती भेटी तों चि बरें । होतां चोरें नाडिलें ॥1॥ अवाघियांचा केला झाडा । रिता वाडा खोंकर ॥ध्रु.॥ चिंतनांचें मूळ चित्त । नेलें वित्त हरूनि ॥2॥ तुका ह्मणे मूळा आलें । होतें केलें तैसें चि ॥3॥ 3154 जये ठायीं आवडी ठेली । मज ते बोली न संडे॥1॥ पुरवावें जीवींचें कोड । भेटी गोड तुज मज ॥ध्रु.॥ आणिलें तें येथवरी । रूप दुरी न करावें ॥2॥ तुका ह्मणे नारायणा । सेवाहीना धिग वृित्त ॥3॥ 3155 सरलियाचा सोस मनीं । लाजोनियां राहिलों ॥1॥ आवडीनें बोलावितों । येथें तें तों लपावें ॥ध्रु.॥ माझें तें चि मज द्यावें । होतें भावें जोडिलें ॥2॥ तुका ह्मणे विश्वंभरा । आळीकरा बुझावा ॥3॥ 3156 नाचावेंसें वाटे मना । छंद गुणा अधीन ॥1॥ चेष्टविलीं माझीं गात्रें । सत्तासूत्रें हालती ॥ध्रु.॥ नामरूपें रंगा आलीं। ते चि चाली स्वभावें ॥2॥ तुका ह्मणे पांडुरंगे । अंग संगें कविळलें॥3॥ 3157 खेळतों ते खेळ पायांच्या प्रसादें । नव्हती हीं छंदें नासिवंतें ॥1॥ माझा मायबाप उभा विटेवरी । कवतुकें करी कृपादान॥ध्रु.॥ प्रसादाची वाणी वदें ती उत्तरें । नाहीं मतांतरें जोडियेलीं ॥2॥ तुका ह्मणे रस वाढितिया अंगें । छाया पांडुरंगें केली वरी ॥3॥ 3158 अखंड मुडतर । सासुरवास करकर ॥1॥ याची जाली बोळवण । आतां न देखों तो शीण ॥ध्रु.॥ बहुतांची दासी । तये घरीं सासुरवासी ॥2॥ तुका ह्मणे मुळें । खंड जाला एका वेळें॥3॥ 3159 अवघा भार वाटे देवा । संतसेवा न घडतां ॥1॥ कसोटी हे असे हातीं । सत्य भूतीं भगवंत ॥ध्रु.॥ चुकलोंसा दिसें पंथ । गेले संत तो ऐसा ॥2॥ तुका ह्मणे सोंग वांयां । कारण या अनुभवें ॥3॥ 3160 आतां तुह्मी कृपावंत । साधु संत जिवलग ॥1॥ गोमटें तें करा माझें । भार ओझें तुह्मांसी ॥ध्रु.॥ वंचिलें तें पायांपाशीं। नाहीं यासी वेगळें ॥2॥ तुका ह्मणे सोडिल्या गांठी । दिली मिठी पायांसी ॥3॥ 3161 सुख वाटे परी वर्म । धर्माधर्म न कळे ॥1॥ गायें नाचें एवढें जाणें । विठ्ठल ह्मणे निर्लज्ज ॥ध्रु.॥ अवघें माझें एवढें धन । साधन ही सकळ ॥2॥ तुका ह्मणे, पायां पडें । तुमच्या कोडें संतांच्या ॥3॥ 3162 धरिलीं जीं होतीं चित्तीं । डोळां तीं च दिसती ॥1॥ आलें आवडीस फळ । जालें कारण सकळ ॥ध्रु.॥ घेइऩन भातुकें । मागोनियां कवतुकें ॥2॥ तुका ह्मणे लाड । विठोबा पुरवील कोड॥3॥ 3163 बहुतां दिसांची आजि जाली भेटी । जाली होती तुटी काळगती ॥1॥ येथें सावकासें घेइऩन ते धणी । गेली अडचणी उगवोनि ॥ध्रु.॥ बहु दुःख दिलें होतें घरीं कामें । वाढला हा श्रमश्रमें होता ॥2॥ बहु दिस होता पाहिला मारग । क्लेशाचा त्या त्याग आजि जाला ॥3॥ बहु होती केली सोंगसंपादणी । लौकिकापासूनि निर्गमलें ॥4॥ तुका ह्मणे येथें जालें अवसान । परमानंदीं मन विसावलें ॥5॥ 3164 पुत्र जाला चोर । मायबापा हर्ष थोर ॥1॥ आतां काशासाटीं जोडी । हाट धाटे गुंडगे घडी ॥ध्रु.॥ ऐते अपाहार । आणूनियां भरी घर ॥2॥ मानिली नििंश्चती । नरका जावया उभयतीं॥3॥ झोडाझोडगीचे पोटीं । फळें बीजें तीं करंटीं ॥4॥ तुका ह्मणे बेटएा ॥ भांडवल न लगे खटएा ॥5॥ 3165 एवढी अपकीर्ती । ऐकोनियां फजीती ॥1॥ जरि दाविल वदन । थुंका थुंका तो देखोन ॥ध्रु.॥ कािळमेचें जिणें । जीऊनियां राहे सुनें ॥2॥ तुका ह्मणे गुण । दरुषणें अपशकुन॥3॥ 3166 पुंडलीक भHराज । तेणें साधियेलें काज । वैकुंठींचें निज । परब्रह्म आणिलें ॥1॥ पांडुरंग बाळमूतिऩ । गाइऩगोपाळां संगती । येऊनियां प्रीति । उभें सम चि राहिलें ॥ध्रु.॥ एका आगळें अक्षर । वैकुंठ चि दुसरें । ह्मणविती येरें । परि ती ऐसीं नव्हेती॥2॥ पाप पंचक्रोशीमधीं । येऊ न सकेचिना आधीं । कैंची तेथें विधि-। निषेधाची वसति ॥3॥ पुराणें वदती ऐसें । चतुर्भुज तीं मानसें । सुदर्शनावरी वसे । रीग न घडे कल्पांतीं ॥4॥ महाक्षेत्र हें पंढरी । अनुपम्य इयेची थोरी । धन्य धन्य वारकरी । तुका ह्मणे तेथींचे॥5॥ 3167 देह मृत्याचें भातुकें । कळों आलें कवतुकें ॥1॥ काय मानियेलें सार । हें चि वाटतें आश्चर्य ॥ध्रु.॥ नानाभोगांची संचितें । करूनि ठेविलें आइतें ॥2॥ तुका ह्मणे कोडीं । उगवून न सकती बापुडीं ॥3॥ 3168 त्यागें भोग माझ्या येतील अंतरा । मग मी दातारा काय करूं ॥1॥ आतां असो तुझे पायीं हें मोटळें । इंिद्रयें सकळें काया मन ॥ध्रु.॥ सांडीमांडी विधिनिषेधाचा ठाव । न कळतां भाव जाइल वांयां ॥2॥ तुका ह्मणे आतां नको उजगरा । लपवीं दातारा अंगीं मज ॥3॥ 3169 दावूनियां बंड । पुरे न करी तें भांड ॥1॥ जळो जळो तैसें जिणें । फटमरे लाजिरवाणें ॥ध्रु.॥ घेतलें तें सोंग । बरवें संपादावें सांग ॥2॥ तुका ह्मणे धीरें । देवें नुपेिक्षलें खरें ॥3॥ 3170 न पालटे जाती जीवाचिये साटीं । बाहे तें चि पोटीं दावी वरी ॥1॥ अंतरीं सबाहीं सारिखा चि रंग । वीट आणि भंग नाहीं रसा ॥ध्रु.॥ घणाचिया घायें पोटीं शिरे हिरा । सांडूं नेणे धीरा आपुलिया ॥2॥ तुका ह्मणे कढे करावी शीतळ । ऐसें जातिबळ चंदनाचें ॥3॥ 3171 दिली मान तरी नेघावी शत्रूची । शरण आलें त्यासी जतन जीवें ॥1॥ समर्थासी असे विचाराची आण । भलीं पापपुण्य विचारावें ॥ध्रु.॥ काकुळतीसाटीं सत्याचा विसर । पडिलें अंतर न पाहिजे ॥2॥ तुका ह्मणे यश कीतिऩ आणि मान । करितां जतन देव जोडे ॥3॥ 3172 विचारिलें आधीं आपुल्या मानसीं । वांचों येथें कैसीं कोण्या द्वारें ॥1॥ तंव जाला साहए हृदयनिवासी । बुिद्ध दिली ऐसी नास नाहीं ॥ध्रु.॥ उद्वेगाचे होतों पडिलों समुद्रीं । कोण रीती तरी पाविजेल ॥2॥ तुका ह्मणे दुःखें आला आयुर्भाव । जाला बहु जीव कासावीस ॥3॥ 3173 आपुलें वेचूनि खोडा घाली पाव । ऐसे जया भाव हीनबुिद्ध तो ॥1॥ विषयांच्या संगें आयुष्याचा नास । पडियेलें ओस स्वहितांचे ॥ध्रु.॥ भुलल्यांचें अंग आपण्या पारिखें । छंदा च सारिखें वर्ततसे ॥2॥ तुका ह्मणे दुःख उमटे परिणामीं । लंपटासी कामीं रतलिया ॥3॥ 3174 केलें शकुनें प्रयाण । आतां मागें फिरे कोण ॥1॥ होय तैसें होय आतां । देह बळी काय चिंता ॥ध्रु.॥ पडिलें पालवीं। त्याचा धाक वाहे जीवीं ॥2॥ तुका ह्मणे जीणें । देवा काय हीनपणें ॥3॥ 3175 आळणी ऐसें कळों आलें । त्यासी भलें मौन्य चि॥1॥ नये कांहीं वेचूं वाणी । वेडे घाणीसांगातें ॥ध्रु.॥ वेगळें तें देहभावा । भ्रम जीवा माजिरा ॥2॥ तुका ह्मणे कवतुक केलें । किंवा भलें दवडितां ॥3॥ 3176 चित्ताचा चाळक । त्याचें उभय सूत्र एक ॥1॥ नाचवितें नानाछंदें । सुखें आपुल्या विनोदें ॥ध्रु.॥ चंद्र कमळणी । नाहीं धाडीत सांगोनि ॥2॥ तुका ह्मणे उठी । लोह चुंबकाचे दृष्टी॥3॥ 3177 करितां तडातोडी । वत्सा माते सोइऩ ओढी ॥1॥ करित्याचा आग्रह उरे । एक एकासाटीं झुरे ॥ध्रु.॥ भुके इच्छी अन्न। तें ही त्यासाटीं निर्माण ॥2॥ तुका ह्मणे जाती । एक एकाचिये चित्तीं ॥3॥ 3178 निघालें दिवाळें । जालें देवाचें वाटोळें ॥1॥ आतां वेचूं नये वाणी । विचारावें मनिच्या मनीं ॥ध्रु.॥ गुंडािळलीं पोतीं । भीतरी लावियेली वाती ॥2॥ तुका ह्मणे करा । ऐसा राहे माजी घरा ॥3॥ 3179 तीर्थाचिये आस । पंथ तो निट देव । पाविजेतो ठाव अंतराय ॥1॥ ह्मणऊनि भलें निश्चळ चि स्थळीं । मनाचिये मुळीं बैसोनियां ॥ध्रु.॥ संकल्पारूढ तें प्रारब्धें चि जिणें । कार्य चि कारणें वाढतसे ॥2॥ तुका ह्मणे कामा नाहीं एक मुख । जिरवितां सुख होतें पोटीं ॥3॥ 3180 क्षणक्षणा हा चि करावा विचार । तरावया पार भवसिंधु ॥1॥ नाशिवंत देह जाणार सकळ । आयुष्य खातो काळ सावधान ॥ध्रु.॥ संतासमागमीं धरूनि आवडी । करावी तांतडी परमाथाअ ॥2॥ तुका ह्मणे येह लोकीच्या वेव्हारें । नये डोळे धुरें भरूनि राहों ॥3॥ 3181 कोणाशीं विचार करावा सेवटीं । एवढएा लाभें तुटी जाल्या तरे ॥1॥ सांभािळतो शूर आला घावडाव । पुढें दिला पाव न करी मागें ॥ध्रु.॥ घात तो या नांवें येथें अंतराय । अंतरल्या पाय गोविंदाचे ॥2॥ तुका ह्मणे गडसंदीचा हा ठाव । केला तो उपाव कार्या येतो ॥3॥ 3182 असा जी सोंवळें । आहां तैसे चि निराळे ॥1॥ आह्मीं नयों तुमच्या वाटा । काय लटिका चि ताठा ॥ध्रु.॥ चिंतन चि पुरे । काय सलगी सवें धुरे ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । नका नावडे ते सेवा ॥3॥ 3183 अहंकार तो नासा भेद । जगीं निंदे ओंवळा ॥1॥ नातळे तो धन्य यासी । जाला वंषीं दीपक ॥ध्रु.॥ करवितो आत्महत्या। नेदी सत्या आतळों ॥2॥ तुका ह्मणे गुरुगुरी । माथां थोरी धरोनि॥3॥ 3184 इिच्छलें ते शकुनवंती । होय देती तात्काळ ॥1॥ क्षीरा नीरा निवाड करी । वरावरी विठ्ठल ॥ध्रु.॥ भाग्याविण कैचें फळ ।अंतर मळमूत्राचें ॥2॥ तुका ह्मणे संचित कुडें । तें बापुडें करीतसे ॥3॥ 3185 काशासाठीं आह्मी जािळला संसार । न करा विचार ऐसा देवा ॥1॥ कैसें नेणों तुह्मां करवतें उदास । माझा प्रेमरस भंगावया ॥ध्रु.॥ समर्पूनि ठेलों देह हा सकळ । धरितां विटाळ न लजा माझा ॥2॥ तुका ह्मणे अवघी मोकलूनि आस । फिरतों उदास कोणासाटीं ॥3॥ 3186 नाहीं तुह्मां कांहीं लाविलें मागणें । कांटाऑयाच्या भेणें त्रासलेती ॥1॥ एखादिये परी टाळावीं करकर । हा नका विचार देखों कांहीं ॥ध्रु.॥ पायांच्या वियोगें प्राणासवें साटी । ने घवेसी तुटी जाली आतां ॥2॥ तुका ह्मणे तुह्मां मागेन तें आतां । हें चि कृपावंता चरणीं वास ॥3॥ 3187 जग अमंगळ । लागे देखतां विटाळ ॥1॥ धर्म भूतांची ते दया । सत्य कारण ऐसीया ॥ध्रु.॥ नव्हे माझें मत । साक्षी करूनि सांगें संत ॥2॥ तुका ह्मणे जीवें । दावी उमटूनि अनुभवें ॥3॥ 3188 दंड अन्यायाच्या माथां । देखोनि करावा सर्वथा॥1॥ नये उगे बहुतां घाटूं । सिसें सोनियांत आटूं ॥ध्रु.॥ पापुण्यासाठीं । नीत केली सत्ता खोटी ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । दोष कोणाचा तो दावा ॥3॥ 3189 आह्मी पापी तूं पावन । हें तों पूर्वापार जाण ॥1॥ नवें करूं नये जुनें । सांभाळावें ज्याचें तेणें ॥ध्रु.॥ राखावा तो ठाव। मिरासी करोनि उपाव ॥2॥ वादें मारी हाका । देवा आइकवी तुका ॥3॥ 3190 पाडावी ते बरी । गांठी धुरेसवें खरी ॥1॥ नये मरों लंडीपणें । काय बापुडें तें जिणें ॥ध्रु.॥ लुटावें भांडार । तरी जया नाहीं पार ॥2॥ तुका ह्मणे नांवें । कीर्ती आगळीनें ज्यावें ॥3॥ 3191 भजनें चि जालें । मग जीवाचें काय आलें ॥1॥ येऊं नेदावी पुढती । आड भयाची ते जाती ॥ध्रु.॥ करितां सरोबरी। कांहीं न ठेवावी उरी ॥2॥ तुका ह्मणे शूर । व्हावे धुरेसीं च धुरे॥3॥ 3192 जन्मांतरीं शुद्ध नाहीं आचरण । यालागीं चरण अंतरले ॥1॥ वोडवलें संचित येणें जन्में पाहतां । आतां पंढरिनाथा कृपा करीं ॥ध्रु.॥ पतितपावन िब्रद साच करीं देवा । यालागी कुढावा करीं माझा ॥2॥ अपराधी पातकी दृष्ट दुराचारी । अहाळलों भारी संवसारें ॥3॥ कामक्रोध आदि कल्पनेच्या त्रासें । तुज न पवें ऐसें जालें देवा ॥4॥ हा ना तोसा ठाव जाला पांडुरंगा । नये चि उपेगा काय करूं ॥5॥ आपुलिया नांवा धांवणिया धांवें । लवकरी यावें तुका ह्मणे ॥6॥ 3193 प्रेमभेटी आिंळगण । मग चरण वंदावे ॥1॥ ऐसामाझा भोळा बाप । हरी ताप कवळोनि ॥ध्रु.॥ न संगतां सीण भाग। पांडुरंग जाणतसे ॥2॥ तुका ह्मणे कृपावंतें । द्यावें, भातें न मागतां ॥3॥ 3194 वचनाचा अनुभव हातीं । बोलविती देव मज ॥1॥ परि हें न कळे अभाविकां । जडलोकां जिवांसी ॥ध्रु.॥ अश्रुत हे प्रसादिक । कृपा भीक स्वामीची ॥2॥ तुका ह्मणे वरावरी । जातों तरी सांगत ॥3॥ 3195 कां रे तुह्मीं ठेवा बहुतां निमित्तें । माझिया संचितें वोडवलें ॥1॥ भिHप्रेमगोडी बैसली जिव्हारीं । आनंद अंतरीं अंतरीं येणें झाला ॥ध्रु.॥ पुसिलें पडळ त्रिमिर विठ्ठलें । जग चि भरलें ब्रह्मानंदें ॥2॥ तुका ह्मणे केलों कामनेवेगळा । आवडी गोपाळावरी वसे ॥3॥ 3196 आसन शयन भोजन गोविंदें । भरलें आनंदें त्रिभुवन॥1॥ अवघियां केली काळें तडातोडी । अवश्वरु घडी पुरों नये ॥ध्रु.॥ वांटणी घातले शरीराचे भाग । दुजियाचा लाग खंडियेला॥2॥ आवडीच्या आलें आहारासी रूप । पृथक संकल्प मावळले ॥3॥ काम तरी क्रोध बुिद्ध मन नासे । भ्रमाचे वोळसे गििळले शांती ॥4॥ तुका ह्मणे मना श्रीरंगाचा रंग । बैसला अभंग एकविध ॥5॥ 3197 ज्वरल्यासी काढा औषध पाचन । मूढां नारायण स्मरवितो ॥1॥ भवव्याधि येणें तुटेल रोकडी । करूनियां झाडी निश्चयेसी ॥ध्रु.॥ आणिकां उपायां अनुपान कठिण । भाग्यें बरें सीण शीघ्रवत ॥2॥ तुका ह्मणे केला उघडा पसारा । भाग्य आलें घरा दारावरी ॥3॥ 3198 जपाचें निमित्त झोपेचा पसरु । देहाचा विसरू पाडूनियां॥1॥ ऐसीं तीं भजनें अमंगळवाणी । सोंगसंपादणी बहुरूप्याची ॥ध्रु.॥ सेवेविशीं केलें लोभाचिये आसे । तया कोठें असे उरला देव ॥2॥ तुका ह्मणे मानदंभ जया चित्तीं । तयाची फजीती करूं आह्मी ॥3॥ 3199 परद्रव्य परकांता । नातळे जयाचिया चित्ता । आणि कर्मी तो तत्वता । बांधला न वजाय ॥1॥ ऐसा अनुभव रोकडा । विश्वासीतो जीवा जोडा । एकांत त्या पुढां । अवघा करी उकल ॥ध्रु.॥ सकट आंबलें तें अन्न । शोधीं तें चि मद्यपान । विषमानें भिन्न । केलें शुद्धाशुद्ध ॥2॥ तुका ह्मणे नित । बरवें अनुभवें उचित । तरी काय हित । मोलें घ्यावें लागतें ॥3॥ 3200 भूक पोटापुरती । तृष्णा भरवी वाखती । करवी फजीती । हांवें भार वाढला ॥1॥ कुिळकेसी लांस फांस । डोइऩ दाढी बोडवी दोष । अविहितनाश । करवी वजन चुकतां ॥ध्रु.॥ विधिसेवनें विहितें । कार्यकारणापुरतें । न वाटे तो चित्तें । अधमांच्या तो त्यागी ॥2॥ आYाापालणें ते सेवा । भय धरोनियां जीवा । तुका ह्मणे ठेवा । ठेविला तो जतन ॥3॥ 3201 कळे न कळे त्या धर्म । ऐका सांगतों रे वर्म । माझ्या विठोबाचें नाम । अटाहासें उच्चारा ॥1॥ तो या दाखवील वाटा । तया पाहिजे त्या नीटा । कृपावंत मोटा । पाहिजे तो कळवळा ॥ध्रु.॥ पुसतां चुका होतो वाटा । सवें बोळावा गोमटा । मोडों नेदी कांटा । घेऊं सांटा चोरासी ॥2॥ तुका ह्मणे मोल । न लगें द्यावें वेचावे बोल । विठ्ठल विठ्ठल । ऐसा छंद मनासी ॥3॥ 3202 तरी कां वोळगणे । राजद्वारीं होती सुने ॥1॥ अंगीं दावुनि निष्कामता । पोकळ पोकळी ते वृथा ॥ध्रु.॥ कासया मोकळ। भोंवतें शिष्यांचे गाबाळ ॥2॥ तुका ह्मणे ढाळे । बाहेर गुदे तें निराळें॥3॥ 3203 हरिच्या दासां सोपें वर्म । सर्व धर्म पाउलें ॥1॥ कडिये देव बाहेर खांदी । वैष्णव मांदी क्रीडेसी ॥ध्रु.॥ सरती येणें आटाआटी । नाहीं तुटी लाभाची ॥2॥ तुका ह्मणे समाधान । सदा मन आमुचें ॥3॥ 3204 भूतांचिये नांदे जीवीं । गोसावी च सकळां ॥1॥ क्षणक्षणां जागा ठायीं । दृढ पायीं विश्वास ॥ध्रु.॥ दावूनियां सोंग दुजें । अंतर बीजें वसतसे ॥2॥ तुका ह्मणे जाणे धने । धरी तें वर्म चिंतन ॥3॥ 3205 संत आले घरा । तों मी अभागी दातारा ॥1॥ कासयानें पूजा करूं । चरण हृदयीं च धरूं ॥ध्रु.॥ काया कुरवंडी। करुन ओंवाळून सांडी ॥2॥ तुका ह्मणे भावें । हात जोडीं असो ठावें ॥3॥ 3206 भेद तुटलियावरी । आह्मी तुमचीं च हो हरी ॥1॥ आतां पाळावे पाळावे । आह्मां लडिवाळांचे लळे ॥ध्रु.॥ आणिकांची देवा । नाहीं जाणत चि सेवा ॥2॥ तुका ह्मणे हेवा । माझा हेत पायीं देवा ॥3॥ 3207 आमुची विश्रांति । तुमचे चरण कमळापती ॥1॥ पुढती पुढती नमन । घालूंनियां लोटांगण ॥ध्रु.॥ हें चि एक जाणें। काया वाचा आणि मनें ॥2॥ नीच जनालोकां । तिळले पायेरीस तुका ॥3॥ 3208 विनवितों सेवटीं । आहे तैसें माझे पोटीं ॥1॥ कंठीं राहावें राहावें । हें चि मागतसें भावें ॥ध्रु.॥ पुरली वासना । येणें होइऩल नारायणा ॥2॥ तुका ह्मणे जो देहाडा । तो चि वर्णीन पवाडा ॥3॥ 3209 आवडीची सलगी पूजा । विषम दुजा भाव तो ॥1॥ ऐसीं उफराटीं वर्में । कळों भ्रमें न येती ॥ध्रु.॥ न लगे समाधान मोल । रुचती बोल प्रीतीचे ॥2॥ तुका ह्मणे एका जीवें । सूत्र व्होवें गुंतलें ॥3॥ 3210 बाळ माते लाते वरी । मारी तेणें संतोषे ॥1॥ सुख वसे चित्ता अंगीं । तें हें रंगीं मिळालें ॥ध्रु.॥ भक्षी त्याचा जीवमाग। आले भाग तो बरा ॥2॥ तुका ह्मणे ॠणानुबंधें । सांगें सुदें सकळां॥3॥ 3211 शिजल्यावरी जाळ । वांयां जायाचें तें मूळ ॥1॥ ऐसा वारावा तो श्रम । अतिशयीं नाहीं काम ॥ध्रु.॥ सांभाळावें वर्म। उचिताच्या काळें धर्म ॥2॥ तुका ह्मणे कळे । ऐसें कारणाचे वेळे ॥3॥ 3212 उभा ऐल थडी । तेणें घालूं नये उडी ॥1॥ पुढें गेल्याचे उपाय । करावे ते केले काय ।ध्रु.॥ दिसतें आहारीं । नये जाऊं ऐशावरी ॥2॥ अळसाची धाडी ॥ तुका ह्मणे बहु नाडी॥3॥ 3213 शHी द्याव्या देवा । नाहीं पदार्थी सेवा ॥1॥ मुख्य आहे ऐसा धर्म । जाणते हो जाणा वर्म ॥ध्रु.॥ मना पोटीं देव । जाणे जैसा तैसा भाव ॥2॥ तुका ह्मणे सोसें । लागे लाविल्याचें पिसें ॥3॥ 3214 कार्य चि कारण । तृष्णा पावविते सीण ॥1॥ काय करुनि ऐसा संग । सोसें चि तूं पांडुरंग ॥ध्रु.॥ रूपीं नाहीं गोडी । हांवें हांवें ऊर फोडी ॥2॥ तुका ह्मणे पडे भारी । ऐशा वरदळाचे थोरी ॥3॥ 3215 संसाराच्या नांवें घालूनियां शून्य । वाढता हा पुण्य केला धर्म ॥1॥ हरिभजनें हें धविळलें जग । चुकविला लाग किळकाळाचा ॥ध्रु.॥ कोणां ही नलगे साधनांचा पांग । करणें केला त्याग देहबुद्धी ॥2॥ तुका ह्मणे सुख समाधि हरिकथा । नेणें भववेथा गाइऩल तो ॥3॥ 3216 विश्वासिया नाहीं लागत सायास । रंग अनायासें अंगा येतो ॥1॥ लेंकराच्या हातें घास मागे माता । वोरसोनि चित्ता सुख पावे ॥ध्रु.॥ गौरव त्या मानी आरुषा वचनीं । भूषण ते वाणी मिरवावी ॥2॥ तुका ह्मणे आहेस सकळ ही साक्षी । माझा कइप पक्षी पांडुरंग ॥3॥ 3217 वैभवाचे धणी सकळां शरणागत । सत्यभावें चित्त अपिऩलें तें ॥1॥ नेदी उरों देव आपणावेगळें । भावाचिया बळें ठायाठाव ॥ध्रु.॥ जाणोनि नेणोनि अंगा आली दशा । मग होय इच्छा आपणच ॥2॥ तुका ह्मणे बरें धाकटएाचें जिणें । माता स्तनपानें वाढवते ॥3॥ 3218 कइप ऐसी दशा येइल माझ्या आंगा । चित्त पांडुरंगा झुरतसे ॥1॥ नाठवुनि देह पायांचें चिंतन । अवसान तें क्षण नाहीं मधीं ॥ध्रु.॥ काय ऐसा पात्र होइऩन लाभासी । नेणों हृषीकेशी तुष्टइऩल ॥2॥ तुका ह्मणे धन्य मानीन संचित । घेइऩन तें नित्य प्रेमसुख ॥3॥ 3219 नाहीं वागवीत जाणिवेचें ओझें । स्वामिसेवेकाजे निर्धारु हा ॥1॥ आYाा ते प्रमाण हा मनीं निर्धार । येणें फिटे भार निश्चयेसी ॥ध्रु.॥ आळीकरें आह्मी एकविध चित्तें । तैसें होऊं येतें मायबापें ॥2॥ तुका ह्मणे माझी ये जातीची सेवा । घातलासे देवावरी भार ॥3॥ 3220 काय नाहीं माझे अंतरीं वसति । व्यापक हा भूतीं सकळां नांदे ॥1॥ चित्तासी प्रसाद होइऩल चळण । तें चि तें वळण मनासही ॥ध्रु.॥ सर्व शिH जीवीं राहिल्या कुंटित । नाहीं केलें होत आपुलें तें ॥2॥ तुका ह्मणे दोरी खांब सूjया हातीं । नाचवी नाचती जडें तैसीं ॥3॥ 3221 देवाचें निर्माल्य कोण शिवे हातीं । संकल्पासी होती विकल्प ते ॥1॥ वाहिलें देह हें देवा एकसरें । होइऩल तें बरें तेणें द्वारें ॥ध्रु.॥ होता भार त्याची निवारली खंती । येथें आतां रिती साटवण ॥2॥ तुका ह्मणे इच्छे पावविले कष्ट । ह्मणऊनि नष्ट दुरावली ॥3॥ 3222 देव तीर्थ येर दिसे जया ओस । तोचि तया दोष जाणतिया ॥1॥ तया बरें फावे देवा चुकवितां । संचिताची सत्ता अंतराय ॥ध्रु.॥ शुद्धाशुद्धठाव पापुण्यबीज । पाववील दुजे फळभोग ॥2॥ तुका ह्मणे विश्वंभराऐसें वर्म । चुकविल्या धर्म अवघे मिथ्या ॥3॥ 3223 काय करूं सांगतां ही न कळे वर्म । उपिस्थत भ्रम उपजवितो ॥1॥ मन आधीं ज्याचें आलें होइऩल हातां । तयावरी सत्ता केली चाले ॥ध्रु.॥ अभुकेचे अंगीं चवी ना सवाद । मिथ्या ऐसा वाद दुराग्रह ॥2॥ तुका ह्मणे आप राखावें आपणा । संकोचों चि कोणा नये आतां ॥3॥ 3224 अमृत अव्हेरें उचळलें जातां । विष आर्त्तभूतां आवश्यक ॥1॥ आदरासी मोल नये लावूं केजें । धीर शुद्धबीजें गोमटा तो ॥ध्रु.॥ ख†याचिये अंगीं आपणे चाली । लावणी लाविली काय लागे ॥2॥ तुका ह्मणे चाडे करा वेवसाव । आह्मांसी तो वाव धीर आहे ॥3॥ 3225 अनुभवाचे रस देऊं आर्त्तभूतां । सोडूं चोजवितां पुढें पोतीं ॥1॥ देवाचा प्रसाद रत्नाच्या ओवणी । शोभतील गुणीं आपुलिया ॥ध्रु.॥ आधीं भाव सार शुद्ध ते भूमिका । बीज आणि पिका चिंता नाहीं ॥2॥ तुका ह्मणे ज्याचें नाम गुणवंत । तें नाहीं लागत पसरावें ॥3॥ 3226 काय मज एवढा भार । हे वेव्हार चाळवाया ॥1॥ उकल तो जाणे धणी । मज भोजनीं कारण ॥ध्रु.॥ चिंता ज्याची तया शिरीं । लेंकरीं तें खेळावें ॥2॥ तुका ह्मणे सेवट झाल । देव या बोला भोगिता ॥3॥ 3227 न गमे न गमे न गमे हरिविण । न मगे न मगे न मगे मेळवा शाम कोणी गे ॥1॥ तळमळ करी तैसा जीव जळाविण मासा । दिसती दिशा ओसा वो ॥ध्रु.॥ नाठवे भूक तान विकळ जालें मन । घडी जाय प्रमाण जुगा एकी वो ॥2॥ जरी तुह्मी नोळखा सांगतें ऐका । तुकयाबंधूचा सखा जगजीवन ॥3॥ 3228 विठ्ठला रे तुझे वणिऩतां गुणवाद । विठ्ठला रे दग्ध जालीं पापें ॥1॥ विठ्ठला रे तुझें पाहातां श्रीमुख । विठ्ठला रे सुख जालें नयना ॥ध्रु.॥ विठ्ठला रे तुज देतां आलिंगन । विठ्ठला तनमन निवाल्या बाहएा ॥2॥ विठ्ठला रे तुझी ऐकतां कीिर्त्त । विठ्ठल हे विश्रांति पावले स्मरणें ॥3॥ विठ्ठला रे तुकयाबंधु ह्मणे देहभाव । विठ्ठला जीवीं पाव धरितां गेला ॥4॥ 3229 एकांतीं लोकांतीं करूं गदारोळ । लेश तो ही मळ नाहीं येथें ॥1॥ घ्यावें द्यावें आह्मीं आपुलिया सत्ता । न देखों पुसता दुजा कोणी ॥ध्रु.॥ भांडाराची किली माझे हातीं आहे । पाहिजे तो पाहें वान येथें ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मां विश्वासाच्या बळें। ठेविलें मोकळें देवें येथें ॥3॥ 3230 स्मरणाचे वेळे । व्हावें सावध न कळे ॥1॥ पडिलों विषयांचे ओढीं । कोणी न दिसेसें काढी ॥ध्रु.॥ भांडवल माझें । वेच जालें भूमी ओझें ॥2॥ तुका ह्मणे कळे । तूं चि धावें ऐसें वेळे॥3॥ 3231 पाहा हो देवा कैसे जन । भिन्न भिन्न संचितें ॥1॥ एक नाहीं एका ऐसें । दावी कैसे शुद्ध हीन ॥ध्रु.॥ पंचभूतें एकी रासी । सूत्रें कैसीं खेळवी ॥2॥ तुका ह्मणे जे जे जाती । तैसी िस्थति येतसे ॥3॥ 3232 कोणाचिया न पडों छंदा । गोविंदासी आळवूं ॥1॥ बहुतांचीं बहु मतें । अवघे रिते पोकळ ॥ध्रु.॥ घटापटा ढवळी मन। होय सीण न करूं तें ॥2॥ तुका ह्मणे पांडुरंग । भरूं भाग आला तो ॥3॥ 3233 एकवेळ करीं या दुःखावेगळें । दुरिताचें जाळें उगवूनि॥1॥ आठवीन पाय हा माझा नवस । रात्री ही दिवस पांडुरंगा ॥ध्रु.॥ बहु दूरवरी भोगविले भोग । आतां पांडुरंगा सोडवावें॥2॥ तुका ह्मणे काया करीन कुरवंडी । ओंवाळूनि सांडीं मस्तक हें ॥3॥ 3234 आणीक म्यां कोणा यावें काकुळती । कोण कामा येती अंतकाळीं ॥1॥ तूं वो माझी सखी होसी पांडुरंगे । लवकरी ये गे वाट पाहें ॥ध्रु.॥ काया वाचा मनें हें चि काम करीं । पाउलें गोजिरीं चिंतीतसें ॥2॥ तुका ह्मणे माझी पुरवीं हे आस । घालीं ब्रह्मरस भोजन हें ॥3॥ 3235 हें आह्मां सकळा । तुझ्या नामाचें चि बळ ॥1॥ करूं अमृताचें पान । दुजें नेणों कांहीं आन ॥ध्रु.॥ जयाचा जो भोग । सुख दुःख पीडी रोग ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । तुझे पायीं माझा हेवा॥3॥ 3236 आर्त माझ्या बहु पोटीं । व्हावीं भेटी पायांशी ॥1॥ यासी तुह्मी कृपावंता । माझी चिंता असों द्या ॥ ।ध्रु.॥ तळमळ करी चित्त । अखंडित वियोगें ॥2॥ तुका ह्मणे पंढरिनाथा । जाणें वेथा अंतरिंची ॥3॥ 3237 बहु जन्मांतरें फेरे । केले येरे सोडवीं ॥1॥ आळवितों करुणाकरे । विश्वंभरे दयाळे ॥ध्रु.॥ वाहवतों मायापुरीं । येथें करीं कुढावा ॥2॥ तुका ह्मणे दुजा कोण । ऐसा सीण निवारी ॥3॥ 3238 कराल तें काय नव्हे जी विठ्ठला । चित्त द्यावें बोला बोबडिया ॥1॥ सोडवूनि घ्यावें काळचक्रा हातीं । बहुत विपत्ती भोगविल्या ॥ध्रु.॥ ज्यालें जेऊं नेदी मारिलें चि मरो । प्रारब्धा उरो मागुतालीं ॥2॥ तुका ह्मणे दुजा खुंटला उपाय । म्हणऊनि पाय आठविले ॥3॥ 3239 डौरलों भिHसुखें । सेवूं अमृत हें मुखें ॥1॥ संतसंगें सारूं काळ । प्रेमसुखाचा कल्लोळ ॥ध्रु.॥ ब्रह्मादिकांसी सुराणी । तो हा आनंद मेदिनी ॥2॥ नाहीं वैकुंठींचा पांग । धांवे कथे पांडुरंग ॥3॥ मुH व्हावें काशासाठीं । कैची येणें रसें भेटी॥4॥ तुका ह्मणे गोड । हें चि पुरे माझें कोड ॥5॥ 3240 फोडिलें भांडार । माप घेऊनियां खरें ॥1॥ केली हरिनामाची वरो । मागितलें आतां सरो ॥ध्रु.॥ देशांत सुकाळ । जाला हारपला काळ ॥2॥ घ्यावें धणीवरी । तुका ह्मणे लाहान थोरीं ॥3॥ 3241 आनंदाचे डोहीं आनंदतरंग । आनंद चि अंग आनंदाचें॥1॥ काय सांगों जालें कांहऴिचयाबाही । पुढें चाली नाहीं आवडीनें ॥ध्रु.॥ गर्भाचे आवडी मातेचा डोहळा । तेथींचा जिव्हाळा तेथें बिंबे ॥2॥ तुका ह्मणे तैसा ओतलासे ठसा । अनुभव सरिसा मुखा आला ॥3॥ 3242 ह्मणऊनि धरिले पाय । अवो माय विठ्ठले ॥1॥ आपुलें चि करूनि घ्यावें । आश्वासावें आह्मास ॥ध्रु.॥ वाढली ते तळमळ चिंता । शम आतां करावी ॥2॥ तुका ह्मणे जीवीं वसे । मज नसे वेगळी ॥3॥ 3243 कल्याण या आशीर्वादें । जाती द्वंद्वें नासोनि ॥1॥ आश्वासिलें नारायणें । प्रेमदानें अंतरिंच्या ॥ध्रु.॥ गेली निवारोनि आतां । सकळ चिंता यावरि ॥2॥ तुका ह्मणे गातां गीत । आलें हित सामोरें ॥3॥ 3244 हरिनामवेली पावली विस्तार । फळीं पुष्पीं भार बोल्हावला ॥1॥ तेथें माझ्या मना होइप पिक्षराज । साधावया काज तृप्तीचें या ॥ध्रु. ॥ मुळऴिचया बीजें दाखविली गोडी । लवकर चि जोडी जालियाची ॥2॥ तुका ह्मणे क्षणक्षणां जातो काळ । गोडी ते रसाळ अंतरेल ॥3॥ 3245 बरवें ऐसें आलें मना । नारायणा या काळें ॥1॥ देव आह्मा प्राणसखा । जालें दुःखा खंडण ॥ध्रु. ॥ जन्मांतरिंच्या पुण्यरासी । होत्या त्यांसी फळ आलें ॥2॥ तुका ह्मणे निजठेवा । होइऩल हेवा लाधलों ॥3॥ 3246 जरि हे आड यती लाज । कैसें काज साधतें ॥1॥ कारण केलें उठाउठी । पायीं मिठी घातली ॥ध्रु.॥ समपिऩला जीव भाव । धरिला भाव अखंड ॥2॥ तुका ह्मणे आड कांहीं । काळ नाहीं घातला ॥3॥ 3247 पात्र शुद्ध चित्त गोही । न लगे कांहीं सांगणें ॥1॥ शूर तरी सत्य चि व्हावें । साटी जीवें करूनि ॥ध्रु.॥ अमुप च सुखमान । स्वामी जन मानावें ॥2॥ तुका ह्मणे जैसी वाणी । तैसे मनीं परिपाक ॥3॥ 3248 प्रगटलें Yाान । नारायण भूतीं तें ॥1॥ अनुभव च घेऊं व्हावा । विनंती देवा करूनियां ॥ध्रु.॥ देखोवेखीं वदे वाणी। पडिल्या कानीं प्रमाणें ॥2॥ तुका ह्मणे योगक्षेम । घडे तें वर्म साधावें ॥3॥ 3249 मुख्य आधीं विषयत्याग । विधिभाग पाळणें ॥1॥ मन पावे समाधान । हें चि दान देवाचें ॥ध्रु.॥ उदासीन वृित्त देहीं। चाड नाहीं पाळणें ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं भय । सम सोय विषमाची॥3॥ 3250 आतां हें चि सार हें चि सार । मूळबीज रे आइका॥1॥ आवडीनें आवडी उरे । जें ज्या झुरे तें त्यासी ॥ध्रु.॥ प्रेमाचिया सूत्रदोरी । नाहीं उरी उरवी ॥2॥ तुका ह्मणे चिंतन बरें । आहे खरें ख†यापें ॥3॥ 3251 केला तैसा अंगीकार । माझा भार चालवीं ॥1॥ होऊं अंतराय बुद्धी । कृपानिधी नेदावी ॥ध्रु.॥ आह्मी तरी जड जीव। कैंचा भाव पुरता ॥2॥ अनन्यभावें घ्यावी सेवा । आह्मां देवा घडेसी ॥3॥ तुह्मीं आह्मी शरणागतें । कृपावंतें रक्षीजे ॥4॥ तुका ह्मणे भाकुं कींव । असों जीव जड आह्मी ॥5॥ 3252 सोसें बहुगर्भवासीं । मेलों असों उपवासीं । नाहीं सखीं ऐसीं । तेथें कोणी भेटलीं ॥1॥ करीं करीं रे स्वहित । देह तंव हे अनित्य । नाहीं दिलें चित्त । सोडवूं मोहापासोनि ॥ध्रु.॥ पाळी तोंडऴिचया घांसें । तें चि होय अनारिसें । ज्या नव्हे ऐसें । खेदी परि सोडवीना ॥2॥ तुका ह्मणे धनमानें । माझ्या बाटलों मीपणें । नाहीं दिला जनें । देखों लाभें हा लाभ ॥3॥ 3253 इिच्छती तयांसी व्हावें जी अरूप । आह्मांसी स्वरूपिस्थती चाड ॥1॥ आतां नव्हे माझा भाव अनारिसा । पाउलांनी इच्छा गोवियेली ॥ध्रु.॥ लेंकरासी कोठें जाणत्याची परी। करूं येते दुरी धरावया ॥2॥ लागली न सुटे नामाची आवडी। माझी भावजोडी भंगूं नका ॥3॥ घेसील वेढे मुHीच्या अभिळासें। चाळवीं जा पिसे ब्रह्मYाानी ॥4॥ तुका ह्मणे माझा कोठें भिHरस। पाडावया ओस चाळविसी ॥5॥ 3254 आह्मां भाविकांची जाती । एकविध जी श्रीपती । अळंकारयुिH । सरों शके चि ना ॥1॥ जाणें माउली त्या खुणा। क्षोभ उपजों नेदी मना । शांतवूनि स्तना ॥लावीं अवो कृपाळे॥ध्रु.॥ तुज अवघे होऊं येते । मज वाटों नये चित्ते । उपासने परतें। नये कांहीं आवडों ॥2॥ करूं रूपाची कल्पना । मुखीं नाम उच्चारणा। तुका ह्मणे जना । जल स्थल देखतां ॥3॥ 3255 ज्यावें हीनपणें । कासयाच्या प्रयोजनें ॥1॥ प्रारब्धीं संसार । बरी हिमतीची थार ॥ध्रु.॥ होणार ते कांहीं । येथें अवकळा नाहीं ॥2॥ तुका ह्मणे देवें । कृपा केलिया बरवें ॥3॥ 3256 किती रांडवडे । घालूनि व्हाल रे बापुडे । संसाराचे भिडे । कासावीस जालेती ॥1॥ माझ्या स्वामी शरण रिघा । कृपाळुवा पांडुरंगा । ठेवी अंगसंगा । विश्वासियां जवळी ॥ध्रु.॥ कांहीं न मागतां भलें । होइऩल तें चि काम केलें । नसावें आथिलें। कांहीं एका संकल्पें ॥2॥ तुका ह्मणे भाव । पाववील ठायाठाव । एकविध जीव । ठेविलिया सेवेसी ॥3॥ 3257 बाप करी जोडी लेंकराचे ओढी । आपुली करवंडी वाळवूनी ॥1॥ एकाएकीं केलों मिरासीचा धनी । कडिये वागवूनी भार खांदीं ॥ध्रु.॥ लेवऊनी पाहे डोळा अळंकार । ठेवा दावी थोर करूनियां ॥2॥ तुका ह्मणे नेदी गांजूं आणिकांसी । उदार जीवासी आपुलिया ॥3॥ 3258 या रे हरिदासानो जिंकों किळकाळा । आमुचिया बळा पुढें किती बापुडें ॥1॥ रंग सुरंग घमंडी नाना छंदें । हास्यविनोदें मनाचिये आवडी ॥ध्रु.॥ येणें तेणें प्रकारें बहुतां सुख जोडे । पूजन तें घडे नारायणा अंतरीं ॥2॥ वांकडएा माना बोल बोलावे आर्ष । येइऩल तो त्यांस छंद पढीयें गोविंदा ॥3॥ आपुलालें आवडी एकापुढें एक नटा । नाहीं थोर मोठा लहान या प्रसंगीं ॥4॥ तुका ह्मणे येथें प्रेम भंगूं नये कोणीं । देव भH दोन्ही निवडितां पातक॥5॥ 3259 अवघा च अन्यायी । तेथें एकल्याचें काइऩ ॥1॥ आतां अवघें एकवेळें । जळोनि सरो तें निराळें ॥ध्रु.॥ काय माझें खरें । एवढें च राखों बरें ॥2॥ तुका ह्मणे आतां । परिहार न लगे चित्ता ॥3॥ 3260 काय वृंदावन मोहियेलें गुळें । काय जिरें काळें उपचारिलें ॥1॥ तैसी अधमाची जाती च अधम । उपदेश श्रम करावा तो ॥ध्रु.॥ न कळे विंचासी कुरवािळलें अंग । आपले ते रंग दावीतसे ॥2॥ तुका ह्मणे नये पाकासी दगड । शूकरासी गोड जैसी विष्ठा ॥3॥ 3261 स्तवूनियां नरा । केला आयुष्याचा मातेरा ॥1॥ नारायणचिया लोपें । घडलीं अवघीं चि पापें ॥ध्रु.॥ जीव ज्याचें दान। त्याचा खंडूनियां मान ॥2॥ तुका ह्मणे वाणी । आइके त्या दोष कानीं ॥3॥ 3262 संतां नाहीं मान । देव मानी मुसलमान ॥1॥ ऐसे पोटाचे मारिले । देवा आशा विटंबिले ॥ध्रु.॥ घाली लोटांगण । वंदी नीचाचे चरण ॥2॥ तुका ह्मणे धर्म । न कळे माजल्याचा भ्रम॥3॥ 3263 अवो कृपावंता । होइप बुद्धीचा ये दाता ॥1॥ जेणें पाविजे उद्धार । होय तुझे पायीं थार ॥ध्रु.॥ वदवीं हे वाचा । भाव पांडुरंगीं साचा ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । माझे अंतर वसवा ॥3॥ 3264 नाहीं म्या वंचिला मंत्र कोणापाशीं । राहिलों जीवासीं धरूनि तो ॥1॥ विटेवरी भाव ठेवियेलें मन । पाउलें समान चिंतीतसें ॥ध्रु.॥ पावविला पार धरिला विश्वास । घालूनियां कास बळकट ॥2॥ तुका ह्मणे मागें पावले उद्धार । तिहीं हा आधार ठेविलासे ॥3॥ 3265 चंचळीं चंचळ निश्चळीं निश्चळ । वाजवी खळाळ उदकासी ॥1॥ सोपें वर्म परि मन नाहीं हातीं । हा हा भूत चित्तीं भ्रम गाढा ॥ध्रु.॥ रविबिंब नाहीं तुटत उदका । छायेची ते नका सरी धरूं ॥2॥ तुका ह्मणे भय धरी रज्जूसाटीं । नाहीं साच पोटीं कळलें तों ॥3॥ 3266 आवडी येते कळों । गुणें चिन्हें उमटती ॥1॥ पोटीचें ओठीं उभें राहे । चित्त साहे मनासी ॥ध्रु.॥ डाहोळे याची भूक गर्भा । ताटीं प्रभा प्रतिबिंबे ॥2॥ तुका ह्मणे मानोन घ्यावें । वाटे खावें वाटतें ॥3॥ 3267. काय ऐसी वेळ । वोडवली अमंगळ ॥1॥ आजि दुखवलें मन । कथाकाळीं जाला सीण ॥ध्रु.॥ पापाचिया गुणें । त्यांचिया वेळे दर्षणें ॥2॥ तुका ह्मणे कानीं । घालूं आले दुष्टवाणी॥3॥ 3268 किती वेळां जन्मा यावें । नित्य व्हावें फजीत ॥1॥ ह्मणऊनि जीव भ्याला । शरण गेला विठोबासी ॥ध्रु.॥ प्रारब्ध पाठी गाढें । न सरें पुढें चालत ॥2॥ तुका ह्मणे रोकडीं हे । होती पाहें फजीती ॥3॥ 3269 होतों सांपडलों वेठी । जातां भेटी संसारा ॥1॥ तों या वाटे कृपा केली । भेटी जाली विठोबासी ॥ध्रु.॥ होता भार माथां माझे । बहु ओझें अमुप ॥2॥ तुका ह्मणे केली चिंता । कोण दाता भेटेल ॥3॥ 3270 भुंकुनियां सुनें लागे हस्तीपाठी । होऊनि हिंपुटी दुःख पावे ॥1॥ काय त्या मशकें तयाचें करावें । आपुल्या स्वभावें पीडतसे ॥ध्रु.॥ मातलें बोकड विटवी पंचानना । घेतलें मरणा धरणें तें ॥2॥ तुका ह्मणे संतां पीडितील खळ । घेती तोंड काळें करूनियां ॥3॥ 3271 जा रे तुह्मी पंढरपुरा । तो सोयरा दीनांचा ॥1॥ गुण दोष नाणी मना । करी आपणासारिखें ॥ध्रु.॥ उभारोनि उभा कर । भवपार उतराया ॥2॥ तुका ह्मणे तांतड मोठी । जाली भेटी उदंड॥3॥ 3272 गर्जत जावें नामावळी । प्रेमें टाळी वाहोनि ॥1॥ येणें सुखें पुढती धांवे । भेटी सवें गोपाळा ॥ध्रु.॥ लोटांगण घाला तळीं । वंदा धुळी संतांची ॥2॥ तुका ह्मणे विठ्ठल लाहो । ऐसा बाहो उभारा ॥3॥ 3273 अनुसरे तो अमर जाला । अंतरला संसारा ॥1॥ न देखती गर्भवास । कधीं दास विष्णूचे ॥ध्रु.॥ विसंभेना माता बाळा। तैसा लळा पाळावा ॥2॥ त्रिभुवनीं ज्याची सत्ता । तुक्या रिक्षता तो जाला ॥3॥ 3274 आतां केशीराजा हे चि विनवणी । मस्तक चरणीं ठेवीतसें ॥1॥ देह असो माझा भलतिये ठायीं । चित्त तुझ्या पायीं असों द्यावें ॥ध्रु.॥ काळाचें खंडण घडावें चिंतन । धनमानजनविन्मुख तो ॥2॥ कफवातपित्त देहअवसानीं । ठेवावीं वारूनि दुरितें हीं॥3॥ सावध तों माझीं इंिद्रयें सकळें । दिलीं एका वेळे हाक आधीं ॥4॥ तुका ह्मणे तूं या सकळांचा जनिता । येथें ऐकता सकळांसी ॥5॥ 3275 चित्त तें चिंतन कल्पनेची धांव । जे जे वाढे हांव इंिद्रयांची ॥1॥ हात पाव दिसे शरीर चालतां । नावें भेद सत्ता जीवाची ते ॥ध्रु.॥ रवीचिये अंगीं प्रकाशक कळा । वचनें निराळा भेद दिला ॥2॥ तुका ह्मणे माप वचनाच्या अंगीं । मौन्य काय रंगीं निवडावें ॥3॥ 3276 बोलोनियां काय दावूं । तुह्मी जीऊ जगाचे ॥1॥ हे चि आतां माझी सेवा । चिंतन देवा करितों ॥ध्रु.॥ विरHासी देह तुच्छ । नाहीं आस देहाची ॥2॥ तुका ह्मणे पायापाशीं । येइन ऐसी वासना ॥3॥ 3277 निजों नव्हें सकाळवेळीं । रातीकाळी चिंन चिंनी॥1॥ वोंगळानें घेतली पाठी । केली आटी जीवासी ॥ध्रु.॥ मेळऊनि सवें जन । चिंता नेणे देवळीं च ॥2॥ तुका ह्मणे आलों घरा । तोंडा घोरा बाइलेच्या ॥3॥ 3278 मायबाप सवें नये धनवित्त । करावें संचित भोगावें तें ॥1॥ ह्मणऊनि लाभ काय तो विचारीं । नको चालीवरी चित्त ठेवूं ॥ध्रु.॥ आयुष्य सेवटीं सांडूनि जाणार । नव्हे हें साचार शरीर हें ॥2॥ तुका ह्मणे काळें लावियेलें माप । जमे धरी पापपुण्याची ही ॥3॥ 3279 मोटळें हाटीं सोडिल्या गांठी । विक†या घातलें केण। ज्याचे भाग त्यासी देऊनि वारिलें । सारूनि लिगाड दान । खरें माप हातीं घेऊनि बैसलों । मानिती ते चौघे जन । खरें वित्त तेथें आले चोजवीत । गि†हाइक संतजन ॥1॥ झाडिला पालव केला हाट वेच । जाली सकाळीं च अराणूक । याल तरि तुह्मी करा लगबग । आमचे ते कोणी लोक ॥ध्रु.॥ एक ते उत्तम मध्यम कनिष्ठ । वित्ताचे प्रकार तीन । बहुतां जनाचे बहुत प्रकार । वेगळाले वाण । लाभ हाणि कोणा मुदल जालें । कोणासी पडिलें खाण । अर्धमर्ध कोणी गुंतोनि राहिले । थोडे तैसे बहु जन ॥2॥ एके सांते आले एक गांवीहून । येकामे चि नव्हे जाणें । येतां जातां रुजू नाहीं दिवाणा । काळतोंडीं एकें तेणें । लाग भाग एकी एकानीं गोविलें । मागील पुढिलां ॠणें । तुका ह्मणे आतां पाहूं नये वास। साधावें आपुलें पेणें ॥3॥ 3280 करा करा लागपाट । धरा पंढरीची वाट । जंव नाहीं चपेट । घात पडिला काळाचा ॥1॥ दुजा ऐसा नाहीं कोणी । जो या काढी भयांतूनि । करा ह्मणऊनि । हा विचार ठायींचा ॥ध्रु.॥ होती गात्रें बेंबळीं । दिवस अस्तमाना काळीं । हातपायटाळीं । जें मोकळी आहेती ॥2॥ कां रे घेतलासी सोसें । तुज वाटताहे कैसें। तुका ह्मणे ऐसें । पुढें कैं लाहासी ॥3॥ 3281 यत्न आतां तुह्मी करा । मज दातारा सत्तेनें ॥1॥ विश्वास तो पायांवरि । ठेवुनि हरी राहिलों ॥ध्रु.॥ जाणत चि दुजें नाहीं । आणीक कांहीं प्रकार ॥2॥ तुका ह्मणे शरण आलों । नेणें बोलों विनवितां ॥3॥ 3282 अनाथां जीवन । आह्मां तुमचे चरण । करूनि सांटवण। धरीयेले हृदयीं ॥1॥ पुष्ट जाली अंगकांति । आनंद न समाये चित्तीं । कवतुकें प्रीती । गाऊं नाचों उल्हासें ॥ध्रु.॥ करुणाउत्तरीं। करून आळवण हरी । जाऊं नेदूं दुरी । प्रेमप्रीतिपडिभरें ॥2॥ मोहो माते करी गोवा । ऐसें आहे जी केशवा । तुका ह्मणे सेवा । आणीक नाहीं जाणत ॥3॥ 3283 सुखाची वसति जाली माझे जीवीं । तुमच्या गोसावी कृपादानें ॥1॥ रूप वेळावेळां आठवीं अंतरीं । बैसोनि जिव्हारीं राहिलें तें ॥ध्रु.॥ विसांवलें मन विठ्ठलें प्रपंचा ॥ गोडावली वाचा येणें रसें ॥2॥ तुका ह्मणे कांहीं नाठवेसें केलें । दुसरें विठ्ठलें मज आतां ॥3॥ 3284 आह्मां कांहीं आह्मां कांहीं । आतां नाहीं या बोलें॥1॥ मोल सांगा मोल सांगा । घेणें तिंहीं गा पुसावें ॥ध्रु.॥ कैसें घडे कैसें घडे । बडबड तुज मज ॥2॥ मुदलें साटी मुदलें साटी । लाभ पोटीं त्या च मधीं ॥3॥ तुका ह्मणे साटवूं घरीं । आडल्या काळें पुसती तरी ॥4॥ 3285 घ्या रे भाइऩ प्या रे भाइऩ । कोणी कांहीं थोडें बहु॥1॥ ये च हाटीं ये च हाटीं । बांधा गाठी पारखून ॥ध्रु.॥ वेच आहे वेच आहे । सरलें पाहे मग खोटें ॥2॥ उघडें दुकान उघडें दुकान । रात्री जाली कोण सोडी मग ॥3॥ तुका ह्मणे अंतकाळीं । जाती टाळीं बैसोनि ॥4॥ 3286 मार्ग चुकले विदेशीं एकले । तयावरि जाले दिशाभुली॥1॥ हातीं धरूनियां पावविलें घरा । त्याच्या उपकारा काय द्यावें ॥2॥ तैसा मी कुडकुडा होतों केशीराजा । सेवा न घडे लाजा ह्मणऊनि ॥ध्रु.॥ सांडियेला गर्भ उबगोनि माउली । नाहीं सांभािळली भूमि शुद्ध ॥3॥ उष्ण तान भूक एवढिये अकांतीं । वोसंगा लाविती काय ह्मणिजे ॥4॥ खांद्यावरी शूळ मरणाचे वाटे। अन्याय हि मोटे साच केले ॥5॥ हातींचें हिरोनि घातला पाठीसी। तुका ह्मणे ऐसी परी जाली ॥6॥ 3287 जैसी तैसी तरि वाणी । मना आणी माउली ॥1॥ लेकरांच्या स्नेहें गोड । करी कोड त्या गुणें ॥ध्रु.॥ मागें पुढें रिघे पोटीं । साहे खेटी करीतें ॥2॥ तुका विनवी पांडुरंगा । ऐसें पैं गा आहे हें ॥3॥ 3288 गुणांचे आवडी वाचेचा पसरू । पडिला विसरु इतरांचा ॥1॥ आदिमध्यअंतीं नाहीं अवसान । जीवनीं जीवन मिळोनि गेलें ॥ध्रु.॥ रामकृष्णनाममाळा हे साजिरी । ओविली गोजिरी कंठाजोगी ॥2॥ तुका ह्मणे तनु जालीसे शीतळ । अवघी सकळ ब्रह्मानंदें ॥3॥ 3289 देवाची भांडारी । आदा विनियोग करी ॥1॥ आतां न माखे हातपाय । नेणों होतें ऐसें काय ॥ध्रु.॥ देवें नेली चिंता । जाला सकळ करिता ॥2॥ तुका ह्मणे धणी । त्यासी अवघी पुरवणी ॥3॥ 3290 पेणावलें ढोर मार खाय पाठी । बैसलें तें नुठी तेथूनियां ॥1॥ तैसी माझ्या मना परी जाली देवा । धावें अहंभावा सांडावलों ॥ध्रु.॥ कडां घालीं उडी मागिलांच्या भेणें । मरणामरण न कळे चि ॥2॥ तुका ह्मणे जालों त्यापरी दुःखित । असें बोलावीत पांडुरंगा ॥3॥ 3291 जालिया दर्शन करीन मी सेवा । आणीक ही देवा न लगे दुजें ॥1॥ प्रारब्धा अंगीं अन्न आच्छादन । िस्थर करोनि मन ठेवीं पायीं ॥ध्रु.॥ ये गा ये गा ये गा कृपाळुवा हरी । निववीं अभ्यंतरीं देउनि भेटी ॥2॥ आसावलें मन जीवनाचे ओढी । नामरूपें गोडी लावियेली ॥3॥ काय तुह्मांपाशीं नाहीं भांडवल । माझे मिथ्या बोल जाती ऐसे ॥4॥ काय लोखंडाचे पाहे गुण दोष । सिवोनि परिस सोनें करी ॥5॥ तुका ह्मणे माझें अवघें असों द्यावें। आपुलें करावें ब्रीद साच ॥6॥ 3292 येथें आड कांहीं न साहे आणीक । प्रमाण तें एक हें चि जालें ॥1॥ गाऊं नाचों टाळी गाऊं गाऊं गीत छंदें । डोलवूं विनोदें अंग तेणें ॥ध्रु.॥ मथुनियां सार काढिलें बाहेरी । उपाधि ते येरी निवडिली ॥2॥ तुका ह्मणे जगा लाविली शिराणी । सेवितां हे धणी होत नाहीं ॥3॥ 3293 शरणागत जालों । तेणें मीपणा मुकलों ॥1॥ आतां दिल्याची च वाट । पाहों नाहीं खटपट ॥ध्रु.॥ नलगे उचित । कांहीं पाहावें संचित ॥2॥ तुका ह्मणे सेवा । माने तैसी करूं देवा ॥3॥ 3294 वाचेचिया आळा कविळलें ब्रह्म । चुकविला श्रम पृथक तो ॥1॥ सुलभ जालें सुलभ जालें । जवळी आलें पंढरिये ॥ध्रु.॥ नामरूपाचें बांधलें मोटळें । एक एका वेळे सारियेलें ॥2॥ तुका ह्मणे वाटे चुकली वसती । उद्धार तो हातीं आणियेला ॥3॥ 3295 सवंग जालें सवंग जालें । घरा आलें बंदरींचे ॥1॥ आतां हेवा करावा सोस । भिHरस बहु गोड ॥ध्रु.॥ पाउल वेचे चिंता नाहीं । आड कांहीं मग नये ॥2॥ तुका ह्मणे संचिताचें । नेणें काचें राहों तें ॥3॥ 3296 तुह्मी संत मायबाप कृपावंत । काय मी पतित कीर्ती वाणूं ॥1॥ अवतार तुह्मां धराया कारणें । उद्धरावें जन जड जीव॥ध्रु.॥ वाढविलें सुख भिH भाव धर्म । कुळाचार नाम विठोबाचें ॥2॥ तुका ह्मणे गुण चंदनाचे अंगीं । तैसे तुह्मी जगीं संतजन ॥3॥ 3297 पाठी लागे तया दवडीं दुरी । घालीं या बाहेरी संवसारा ॥1॥ येउनि दडें तुमच्या पायीं । धांवें तइप छो ह्मणा ॥ध्रु.॥ पारखियाचा वास पडे । खटबड उठी तें ॥2॥ तुका ह्मणे लाविला धाक । नेदी ताक खाऊं कोणी ॥3॥ 3298 सांखिळलों प्रीती गळां । भुंके वेळा जाणोनियां॥1॥ तुमचें मी केशीराजा । सुनें या काजा पािळलों ॥ध्रु.॥ आलें गेलें कळे वाटा । कोण निटा वाकडिया ॥2॥ तुका ह्मणे आलें वारी । दुरितें दुरी नातळतां ॥3॥ 3299 सुनियांचा हा चि भाव । आपला ठाव राखावा ॥1॥ दुजियाचा येऊं वारा । नेदूं घरावरी देऊं ॥ध्रु.॥ केली याची फाडाफाडी। तडामोडी क्षेत्राची ॥2॥ पातेजत नाहीं लोकां । तुका देवावांचूनि॥3॥ 3300 सुनियांची आवडी देवा । घेत सेवा नाहीं कांहीं ॥1॥ सिकविलें जवळी बैसों । जेथें असों तेथें चि ॥ध्रु.॥ नेदी दुजें बोलों करूं । गुरुगुरु न साहे ॥2॥ तुका ह्मणे कृवािळतां । अंग सत्ता संगाची ॥3॥ 1544 3225 2006-01-15T08:17:06Z 203.115.84.97 Updated after correcting TH problem 3301 सिळें खातां आला वीट । सुनें धीट पावि धरी॥1॥ कान्होबा ते जाणे खूण । उन उन घास घाली ॥ध्रु.॥ आपुलिये ठायींचे घ्यावें । लाड भावें पाळावा ॥2॥ तुका ह्मणे मी जुनाट । मोहो आट परतला ॥3॥ 3302 लागलें भरतें । ब्रह्मानंदाचें वरतें ॥1॥ जाला हरिनामाचा तारा । सीड लागलें फरारा ॥ध्रु.॥ बैसोनि सकळ । बाळ चालिले गोपाळ ॥2॥ तुका ह्मणे वाट । बरवी सांपडली नीट ॥3॥ 3303 धनें वित्तें कुळें । अवघियानें ते आगळे ॥1॥ ज्याचे नारायण गांठीं । भरला हृदय संपुटीं ॥ध्रु.॥ अवघें चि गोड । त्याचें पुरलें सर्व कोड ॥2॥ तुका ह्मणे अस्त । उदय त्याच्या तेजा नास्त॥3॥ 3304 बोलावें तें आतां आह्मी अबोलणे । एका चि वचनें सकळांसी ॥1॥ मेघदृिष्ट कांहीं न विचारी ठाव । जैसा ज्याचा भाव त्यासी फळो ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं समाधानें चाड । आपणा ही नाड पुढिलांसीं ॥3॥ 3305 अधिकार तैसा करूं उपदेश । साहे ओझें त्यास तें चि द्यावें ॥1॥ मुंगीवर भार गजाचें पालाण । घालितां तें कोण कार्यसिद्धी ॥2॥ तुका ह्मणे फांसे वाघुरा कु†हाडी । प्रसंगी तों काढी पारधी तो ॥3॥ 3306 नव्हों वैद्य आह्मी अर्थाचे भुकेले । भलते द्यावे पाले भलत्यासी ॥1॥ कुपथ्य करूनि विटंबावे रोगी । का हे सलगी भीड त्याची ॥2॥ तुका ह्मणे लांसू फांसंू देऊं डाव । सुखाचा उपाव पुढें आहे ॥3॥ 3307 नव्हें परि ह्मणवीं दास । कांहीं निमित्तास मूळ केलें॥1॥ तुमचा तो धर्म कोण । हा आपण विचारा ॥धृ. ॥ नाहीं शुद्ध आचरण । परी चरण चिंतितों ॥2॥ तुका ह्मणे पांडुरंगा । ऐसें कां गा नेणां हें ॥3॥ 3308 मागें चिंता होती आस । केला नास या काळें ॥1॥ तुह्मी आह्मां उदासीन । भिन्नाभिन्न वारिलें ॥ध्रु.॥ मोहजाळें दुःख वाढे । ओढे ओढे त्यास तें ॥2॥ तुका ह्मणे कोण देवा । आतां हेवा वाढवी ॥3॥ 3309 आहो उभा विटेवरी । भरोवरी चुकविली ॥1॥ निवारलें जाणें येणें । कोणा कोणें रुसावे ॥ध्रु.॥ संकल्पासी वेचे बळ । भारे फळ निर्माण ॥2॥ तुका ह्मणे उभयतां । भेटी सत्ता लोभाची ॥3॥ 3310 असो खटपट । आतां वाउगे बोभाट ॥1॥ परिसा हे विनवणी । असो मस्तक चरणीं ॥ध्रु.॥ अपराध करा । क्षमा घडले दातारा ॥2॥ तुका ह्मणे वेथा । तुह्मा कळे पंढरिनाथा ॥3॥ 3311 वारकरी पायांपाशीं । आले त्यांसी विनविलें ॥1॥ काय काय तें आइका । विसरों नका रंकासी ॥ध्रु.॥ चिंतावोनि चिंता केली । हे राहिली अवस्था ॥2॥ तुका ह्मणे संसारा । रुसलों खरा यासाठीं ॥3॥ 3312 जीवींचें कां नेणां । परि हे आवडी नारायणा ॥1॥ वाढवावें हें उत्तर । कांहीं लाज करकर ॥ध्रु.॥ कोठें वांयां गेले । शब्द उत्तम चांगले ॥2॥ तुका ह्मणे बाळा । असतात िप्रय खेळा॥3॥ 3313 वोडविलें अंग । आतां करूनि घ्यावें सांग ॥1॥ काय पूजा ते मी नेणें । जाणावें जी सर्वजाणें ॥ध्रु.॥ पोटा आलें बाळ। त्याचें जाणावें सकळ ॥2॥ चुका ह्मणे हरी । वाहावें जी कडियेवरी॥3॥ 3314 सेवटींची हे विनंती । पाय चित्तीं रहावे ॥1॥ ऐसे करा कृपादान । तुह्मां मन सन्निध ॥ध्रु.॥ भाग्याविण कैंची भेटी । नव्हे तुटी चिंतनें ॥2॥ तुका ह्मणे कळसा आलें । हें विठ्ठलें परिसावें ॥3॥ 3315 करूंनियां शुद्ध मन । नारायण स्मरावा ॥1॥ तरीच हा तरिजे सिंधु । भवबंधू तोडोनिया ॥ध्रु.॥ तेथे सरे शुद्ध साचें । अंतरींचे बीज तें ॥2॥ तुका ह्मणे लवणकळी । पडतां जळीं तें होय ॥3॥ 3316 जिकडे पाहे तिकडे देव । ऐसा भाव दे कांहीं ॥1॥ काय केलों एकदेशी । गुणदोषीं संपन्न ॥ध्रु.॥ पडें तेथें तुझ्या पायां। करीं वायां न वजतें ॥2॥ तुका ह्मणे विषमें सारी । ठाणें धरी जीवासी ॥3॥ 3317 जिकडे जाय तिकडे सवें । आतां यावें यावरी ॥1॥ माझ्या अवघ्या भांडवला । तूं एकला जालासी ॥ध्रु.॥ आतां दुजें धरा झणी । पायांहूनि वेगळें ॥2॥ तुका ह्मणे आतां देवा । नका गोवा यावरी ॥3॥ 3318 स्मरतां कां घडे नास । विष्णुदास यावरी ॥1॥ ऐसी सीमा जाली जगीं । तरी मी वेगीं अनुसरलों ॥ध्रु.॥ धरिलें तें निवडे आतां । न घडे चित्तावेगळें ॥2॥ तुका ह्मणे नाश नाहीं । पुराणें ही गर्जती ॥3॥ 3319 आधी नाहीं कळों आला हा उपाय । नाहीं तरी काय चुकी होती ॥1॥ घालितो पायांसी मिठी एकसरें । नेदीं तो दुसरें आड येऊं ॥ध्रु.॥ कासया पडतों लटिक्याचे भरी । नव्हता का शिरीं भार घेतों ॥2॥ तुका ह्मणे कां हे घेतों गर्भवास । कां या होतों दास कुटुंबाचा ॥3॥ 3320 आतां बरें जालें । माझें मज कळो आलें ॥1॥ खोटा ऐसा संवसार । मज पायीं द्यावी थार ॥ध्रु.॥ उघडले डोळे । भोग देताकाळीं कळे ॥ तुका ह्मणे जीवा । होतां तडातोडी देवा ॥3॥ 3321 बोलिलों ते धर्म अनुभव अंगें । काय पांडुरंगें उणें केलें ॥1॥ सर्व सििद्ध पायीं वोळगती दासी । इच्छा नाहीं ऐसी व्हावें कांहीं ॥ध्रु.॥ संतसमागमें अळंकार वाणी । करूं हे पेरणी शुद्ध बीजा ॥2॥ तुका ह्मणे रामकृष्णनामें गोड । आवडीचें कोड माळ ओऊं ॥3॥ 3322 परिसाचे अंगें सोनें जाला विळा । वाकणें या कळा हीन नेव्हे ॥1॥ अंतरीं पालट घडला कारण । मग समाधान तें चि गोड ॥ध्रु.॥ पिकली सेंद पूर्वकर्मा नये । अव्हेरु तो काय घडे मग॥2॥ तुका ह्मणे आणा पंगती सुरण । पृथक ते गुण केले पाकें॥3॥ 3323 ज्याचे माथां जो जो भार । ते चि फार तयासी ॥1॥ मागें पुढें अवघें रितें । कळों येतें अनुभवें ॥ध्रु.॥ परिसा अंगीं अमुपसोनें । पोटीं हीन धातु चि ॥2॥ आपुला तो करि धर्म । जाणे वर्म तुका तें ॥3॥ 3324 पाहें तिकडे दिशा ओस । अवघी पास पायांपें ॥1॥ मन चि साच होइल कइप । प्रेम देइप भेटोनि ॥ध्रु.॥ सर्वापरि पांगुळ असें । न कळे कैंसे तें तुह्मा ॥2॥ तुका ह्मणे कृपावंता । तूं तों दाता दीनाचा ॥3॥ 3325 चालवणें काय । ऐसें अंगे माझे माय ॥1॥ धांव धांव लवलाहें । कंठीं प्राण वाट पाहे ॥ध्रु.॥ पसरूनि कर । तुज चालिलों समोर ॥2॥ देसील विसांवा । तुका ह्मणे ऐशा हांवा॥3॥ 3326 आवडीच्या ऐसें जालें । मुखा आलें हरिनाम ॥1॥ आतां घेऊं धणीवरि । मागें उरी नुरेतों ॥ध्रु.॥ सांटवण मनाऐसी । पुढें रासी अमुप ॥2॥ तुका ह्मणे कारण जालें । विठ्ठल तीं अक्षरीं॥3॥ 3327 त्यांचिया चरणां माझें दंडवत । ज्यांचें धनवित्त पांडुरंग ॥1॥ येथें माझा जीव पावला विसांवा । ह्मणऊनि हांवा भरलासें ॥ध्रु.॥ चरणींचें रज लावीन कपाळा । जीं पदें राउळा सोइऩ जाती ॥2॥ आणिक तीं भाग्यें येथें कुरवंडी । करूनियां सांडीं इंद्राऐसी ॥3॥ वैष्णवांचे घरीं देवाची वसति । विश्वास हा चित्तीं सत्यभावें ॥3॥ तुका ह्मणे सखे हरिचे ते दास । आतां पुढें आस नाहीं दुजें ॥5॥ 3328 उपजोनियां मरें । परि हें चि वाटे बरें ॥1॥ नाहीं आवडीसी पार । न ह्मणावें जालें फार ॥ध्रु.॥ अमृताची खाणी । उघडली नव्हे धणी ॥2॥ तुका ह्मणे पचे । विठ्ठल हें मुखा साचें॥3॥ 3329 सत्य तूं सत्य तूं सत्य तूं विठ्ठला । कां गा हा दाविला जगदाकार ॥1॥ सांभाळीं आपुली हाक देतो माया । आह्मांसी कां भयाभीत केलें ॥ध्रु.॥ रूप नाहीं त्यासी ठेवियेलें नाम। लटका चि श्रम वाढविला ॥2॥ तुका ह्मणे कां गा जालासी चतुर । होतासी निसुर निविऩकार ॥3॥ 3330 अमच्या कपाळें तुज ऐसी बुिद्ध । धरावी ते शुद्धी योगा नये ॥1॥ काय या राहिलें विनोदावांचून । आपुलिया भिन्न केलें आह्मां ॥ध्रु.॥ कोठें मूिर्त्तमंत दावीं पुण्यपाप । काशासी संकल्प वाहाविसी ॥2॥ तुका ह्मणे आतां आवरावा चेडा । लटिकी च पीडा पांडुरंगा ॥3॥ 3331 नो बोलावें ऐसें जनासी उत्तर । करितों विचार बहु वेळा ॥1॥ कोण पाप आड ठाकतें येऊन । पालटिति गुण अंतरींचा ॥ध्रु.॥ संसारा हातीं सोडवूनि गळा । हें कां अवकळा येती पुढें ॥2॥ तुका ह्मणे सेवे घडेल अंतराय । यास करूं काय पांडुरंगा ॥3॥ 3332 आतां हें उचित माझें जना हातीं । पाहिजे फजीती केली कांहीं ॥1॥ मग हे तुमचे न सोडीं चरण । त्रासोनियां मन येइल ठाया ॥ध्रु.॥ वाउगे वाणीचा न धरीं कांटाळा । ऐसी कां चांडाळा बुिद्ध मज ॥2॥ तुका ह्मणे जरि माथां बैसे घाव । तरि मग वाव नेघे पुढें ॥3॥ 3333 मायेवरी सत्ता आवडीची बाळा । संकोचोनि लळा प्रतिपाळी ॥1॥ अपराध माझे न मनावे मनीं । तुह्मी संतजनीं मायबापीं ॥ध्रु.॥ आरुष वचन लेंकुराची आळी । साहोनि कवळी मागुताली ॥2॥ तुका ह्मणे अंगीं काय नाहीं सत्ता । परि निष्ठ‍ता उपेजना ॥3॥ 3334 कैसा होतो कृपावंत । बहुसंत सांगती । पुसणें नाहीं यातीकुळ । लागों वेळ नेदावा ॥1॥ ऐसी काय जाणों किती । उतरती उतरले ॥ध्रु.॥ दावी वैकुंठींच्या वाटा । पाहातां मोठा संपन्न। अभिमान तो नाहीं अंगी । भHालागी न बैसे ॥2॥ तुका ह्मणे आळस निद्रा । नाहीं थारा त्या अंगीं । आलें द्यावें भलत्या काळें । विठ्ठल बळें आगळा ॥3॥ 3335 सदैव हे वारकरी । जे पंढरी देखती । पदोपदीं विठ्ठल वाचे । त्यांसी कैचा संसार ॥1॥ दोष पळाले दोष पळाले। पैल आले हरिदास ॥ध्रु.॥ प्रेमभातें भरलें अंगीं । निर्लज्ज रंगीं नाचती । गोपीचंदनाची उटी । तुळसी कंठीं मिरवती ॥2॥ तुका ह्मणे देव चित्तीं । मोक्ष हातीं रोकडा । दुर्बळा या शिHहीना । त्या ही जना पुरता ॥3॥ 3336 ऐसीं ठावीं वर्में । तरी सांडवलों भ्रमें ॥1॥ सुखें नाचतों कीर्तनीं । नाहीं आशंकित मनीं ॥ध्रु.॥ ऐसें आलें हाता । बळ तरी गेली चिंता ॥2॥ सुखे येथें जालें तरी । नाहीं आणिकांची उरी ॥3॥ ऐसें केलें देवें । पुढें कांहीं चि न व्हावें ॥4॥ तुका ह्मणे मन । आतां जालें समाधान ॥5॥ 3337 चित्तीं बैसलें चिंतन । नारायण नारायण ॥1॥ न लगे गोड कांहीं आतां । आणीक दुसरें सर्वथा ॥ध्रु.॥ हरपला द्वैतभाव । तेणें देह जाला वाव ॥2॥ तुकयाबंधु ह्मणे आम्ही । जालों निष्काम ये कामीं ॥3॥ 3338 व्यापिलें सर्वत्र । बाहेरी भीतरीं अंत ॥1॥ ऐसें गोविंदें गोविलें । बोलें न वजाये बोलिले ॥ध्रु.॥ संचिताची होळी । करूनि जीव घेतला बळी ॥2॥ तुकयाबंधु ह्मणे नाहीं । आतां संसारा उरी कांहीं ॥3॥ 3339 तुह्मांआह्मांसी दरुषण । जालें दुर्लभ भाषण ॥1॥ ह्मणऊनि करितों आतां । दंडवत घ्या समस्तां ॥ध्रु.॥ भविष्याचें माथां देह । कोण जाणें होइल काय ॥2॥ ह्मणे तुकयाचा बंधव । आमचा तो जाला भाव ॥3॥ 3340 अनंतजन्में जरी केल्या तपरासी । तरी हा न पवे ह्मणे देह ॥1॥ ऐसें जें निधान लागलेंसे हातीं । त्याची केली माती भाग्यहीना ॥ध्रु.॥ उत्तमाचें सार वेदाचें भांडार । ज्याच्यानें पवित्र तीथॉ होती ॥2॥ तुका ह्मणे तुकयाबंधु आणीक उपमा । नाहीं या तों जन्मा द्यावयासी ॥3॥ 3341 आह्मांपाशीं सरे एक शुद्ध भाव । चतुराइऩ जाणींव न लगे कळा ॥1॥ सर्वजाण माझा स्वामी पांडुरंग । तया अंगसंगें गोपाळासी ॥2॥ तुका ह्मणे कर्मधर्में नये हातां । तयावरि सत्ता भाविकांची ॥3॥ 3342 प्रीति करी सत्ता । बाळा भीती मातापिता ॥1॥ काय चाले त्याशीं बळ । आळी करितां कोल्हाळ ॥ध्रु.॥ पदरीं घाली मिठी । खेदी मागें पुढें लोटी ॥2॥ बोले मना आलें । तुका साहिला विठ्ठलें ॥3॥ 3343 आवडीचे भेटी निवे । चित्त पावे विश्रांती ॥1॥ बरवियाचा छंद मना । नारायणा अवीट ॥ध्रु.॥ तळणे कांहीं साम्या पुरे । हें तों नुरे ये रुचि ॥2॥ तुका ह्मणे बरवें जालें । फावलें हें कळे त्या ॥3॥ 3344 केलियाचें दान । करा आपुलें जतन ॥1॥ माझी बुिद्ध िस्थर देवा । नाहीं विषयांचा हेवा ॥ध्रु.॥ भावा अंतराय । येती अंतरती पाय ॥2॥ तुका ह्मणे जोडी । आदीं अंतीं राहो गोडी॥3॥ 3345 माझे हातीं आहे करावें चिंतन । तुम्ही कृपादान प्रेम द्यावें ॥1॥ मागति यां भांडवल आळवण । नामाची जतन दातियासी॥ध्रु.॥ बाळक धांवोनि आड निघे स्तनीं ॥ घालावा जननी कृपे पान्हां ॥2॥ तुका ह्मणे करीं कासवाचे परी । आहे सूत्रदोरी तुझे हातीं ॥3॥ 3346 वाट दावी त्याचें गेलें काय । नागवला जो वारितां जाय ॥1॥ ऐसीं मागें ठकलीं किती । सांगतां खाती विषगोळा॥ध्रु.॥ विचारोनि पाहे त्यास । न वजे जीवें नव्हे नास ॥2॥ तुका ह्मणे जो रुसला जीवा । तयासी केशवा काय चाले ॥3॥ 3347 अनुभवावांचून सोंग संपादणें । नव्हे हें करणें स्वहिताचें॥1॥ तैसा नको भुलों बाहिरल्या रंगें । हित तें चि वेगें करूनि घेइप ॥ध्रु.॥ बहुरूपी रूपें नटला नारायण । सोंग संपादून जैसा तैसा ॥2॥ पाषाणाचें नाव ठेविलें देव । आणिका तारी भाव परि तो तैसा ॥3॥ कनक झाड ह्म‍ वंदिलें माथां । परिं तें अर्था न मिळे माजी ॥4॥ तुका ह्मणे त्याचा भाव तारी त्यास । अहंभावीं नास तो चि पावे ॥5॥ 3348 मज नष्टा माया मोह नाहीं लोभ । अधिक हो क्षोभ आदराचा ॥1॥ धिग हें शरीर अनउपकार । न मनी आभार उपकाराचा ॥ध्रु.॥ मजहून नष्ट आहे ऐसा कोण । नावडे मिष्टान्न बहुमोल ॥2॥ न दिसती मज आपलेसे गुण । संचित तें कोण जाणे मागें ॥3॥ तुका ह्मणे देखोनियां काइऩ । पांडुरंगा पायीं राखियेलें ॥4॥ 3349 मतिविण काय वणूप तुझें ध्यान । जेथें पडिलें मौन्य वेदश्रुती ॥1॥ करूनि गोजिरा आपुलिये मती । धरियेलें चित्तीं चरणकमळ ॥ध्रु.॥ सुखाचें ओतिलें पाहों ते श्रीमुख । तेणें हरे भूक तान माझी ॥2॥ रसना गोडावली ओव्या गातां गीत । पावलेंसे चित्त समाधान ॥3॥ तुका ह्मणे माझी दृिष्ट चरणांवरी । पाउलें गोजिरीं कुंकुमाचीं ॥4॥ 3350 ओस जाल्या मज भिंगुळवाणें । जीवलग नेणें मज कोणी ॥1॥ भय वाटे देखें श्वापदांचे भार । नव्हे मज धीर पांडुरंगा॥ध्रु.॥ अंधकारापुढे न चलवे वाट । लागतील खुंटे कांटे अंगा ॥2॥ एकला निःसंग फांकती मारग । होतों नव्हे लाग चालावया ॥3॥ तुका ह्मणे वाट दावूनि सद्ग‍ु । राहि हा दुरू पांडुरंग ॥4॥ 3351 उदार कृपाळ सांगसी जना । तरी कां त्या रावणा मारियेलें । नित्य नित्य पूजा करी श्रीकमळीं । तेणें तुझें काय केलें॥1॥ काय बडिवार सांगसी वांयां । ठावा पंढरिराया आहेसि आह्मां । एकला चि जरी देऊं परिहार । आहे दुरिवरी सीमा ॥ध्रु.॥ कर्णाऐसा वीर उदार जुंझार । तो तुवां जर्जर केला वाणीं । पडिला भूमी परी नयेची करुणा । दांत पाडियेले दोन्ही ॥2॥ िश्रयाळ बापुडे साित्वकवाणी । खादलें कापूनि त्याचें पोर । ऐसा कठिण कोण होइऩल दुसरा । उखळीं कांडविलें शिर ॥3॥ सिभ्री चक्रवर्ती करितां यYायाग । त्याचें चिरिलें अंग ठायीं ठायीं । जाचऊनि प्राण घेतला मागें । पुढें न पाहतां कांहीं ॥4॥ बळीचा अन्याय सांग होता काय। बुडविला तो पाय देऊनि माथां । कोंडिलें दार हा काय कहार । सांगतोसी चित्त कथा ॥5॥ हरिश्चंद्राचें राज्य घेऊनियां सर्व। विकविला जीव डोंबाघरीं । पाडिला विघड नळा दमयंतीमधीं। ऐसी तुझी बुिद्ध हरि ॥6॥ आणिकही गुण सांगावे किती । केलिया विपित्त माउसीच्या । वधियेला मामा सखा पुरुषोत्तमा । ह्मणे बंधु तुकयाचा ॥7॥ 3352 जे केली आळी ते अवघी गेली वांयां । उरला पंढरिराया श्रम माझा ॥1॥ काय समाधान केलें कोण वेळे । कोणें माझे लळे पािळयेलें ॥ध्रु.॥ आभास ही नाहीं स्वप्नीं दुिश्चता । प्रत्यक्ष बोलतां कंइचा तो ॥2॥ आतां पुढें लाज वाटे पांडुरंगा । भH ऐसे जगामाजी जाले ॥3॥ तुका ह्मणे आतां नाहीं भरवसा । मोकलीसी ऐसा वाटतोसी ॥4॥ 3353 समश्रुिळत असतां वाचा । घोष न करिसी कां नामाचा ॥1॥ कां रे वैष्णव नव्हेसी । कवण्या दंभें नागवलासी॥ध्रु.॥ हरि हरि ह्मणतां लाजसी । गर्वें फुगोनि चालसी ॥2॥ तारुण्यें उताणा । पुंसेंविण बांडा सुना ॥3॥ जालेंसि महिमेचे वेडें । नाचों लाजसी दिंडीपुढें ॥4॥ अळंकारांच्यानि बळें । वंचलासी तुळसीमाळें॥5॥ कैसा सकुमार जालासी । ह्मणसी न टकें एकादशी॥6॥ स्नान न करिसी आंघोळी । विभुती न लाविसी कपाळीं ॥7॥ वरिवरि न्याहािळसी त्वचा । उपेग नाहीं मांसाचा॥8॥ पद्मनाभी विश्वनाथ । तुका अझून रडत ॥9॥ 3354 वाघाचा काळभूत दिसे वाघाऐसा । परी नाहीं दशा साच अंगीं ॥1॥ बाहेरील रंग निवडी कसोटी । संघष्टणें भेटी आपेआप ॥ध्रु.॥ सिकविलें तैसें नाचावें माकडें । न चले त्यापुढें युिH कांहीं ॥2॥ तुका ह्मणे करी लटिक्याचा सांटा । फजित तो खोटा शीघ्र होय ॥3॥ 3355 सिंदळीचे सोर चोराची दया । तो ही जाणा तया संवसर्गी ॥1॥ फुकासाटीं भोगे दुःखाचा वाटा । उभारोनी कांटा वाटेवरी ॥ध्रु.॥ सर्प पोसूनियां दुधाचा नास । केलें थीता विष अमृताचें ॥2॥ तुका ह्मणे यासी न करितां दंडण । पुढिल खंडण नव्हे दोषा ॥3॥ 3356 तेणें सुखें माझें निवालें अंग । विठ्ठल हें जग देखियेलें ॥1॥ कवतुकें करुणा भाकीतसें लाडें । आवडी बोबडें बोलोनियां ॥ध्रु.॥ मज नाहीं दशा अंतरीं दुःखाची । भावना भेदाची समूळ गेली ॥2॥ तुका ह्मणे सुख जालें माझ्या जीवा । रंगलें केशवा तुझ्या रंगे ॥3॥ 3357 विठ्ठल सोयरा सज्जन विसांवा । जाइन त्याच्या गांवा भेटावया ॥1॥ सीण भाग त्यासी सांगेन आपुला । तो माझा बापुला सर्व जाणे ॥ध्रु.॥ माय माउलिया बंधुवर्गा जना । भाकीन करुणा सकिळकांसी ॥2॥ संत महंत सिद्ध महानुभाव मुनि । जीवभाव जाऊनि सांगेन त्या ॥3॥ माझिये माहेरीं सुखा काय उणें। न लगे येणें जाणें तुका ह्मणे ॥4॥ 3358 ध्याइन तुझें रूप गाइन तुझें नाम । आणीक न करीं काम जिव्हामुखें ॥1॥ पाहिन तुझे पाय ठेविन तेथें डोय । पृथक तें काय न करीं मनीं ॥ध्रु.॥ तुझे चि गुणवाद आइकेन कानीं । आणिकांची वाणी पुरे आतां ॥2॥ करिन सेवा करीं चालेन मी पायीं । आणीक न वजें ठायीं तुजविण ॥3॥ तुका ह्मणे जीव ठेविला तुझ्या पायीं । आणीक तो काइऩ देऊं कोणा ॥4॥ 3359 देवाचें भजन कां रे न करीसी । अखंड हव्यासीं पीडतोसी ॥1॥ देवासी शरण कां रे न वजवे तैसा । बक मीना जैसा मनुष्यालागीं ॥ध्रु.॥ देवाचा विश्वास कां रे नाहीं तैसा । पुत्रस्नेहें जैसा गुंतलासी ॥2॥ कां रे नाहीं तैसी देवाची हे गोडी । नागवूनी सोडी पत्नी तैसी ॥3॥ कां रे नाहीं तैसे देवाचे उपकार । माया मिथ्या भार पितृपूजना ॥4॥ कां रे भय वाहासी लोकांचा धाक । विसरोनि एक नारायण ॥5॥ तुका ह्मणे कां रे घातलें वांयां। अवघें आयुष्य जाया भिHविण ॥6॥ 3360 माझें चित्त तुझे पायीं । राहें ऐसें करीं कांहीं । धरोनियां बाहीं । भव तारीं दातारा ॥1॥ चतुरा तूं शिरोमणि । गुणलावण्याची खाणी । मुगुट सकळां मणि । तूं चि धन्य विठोबा ॥ध्रु.॥ करीं त्रिमिराचा नाश । दीप होउनि प्रकाश । तोडीं आशापाश। करीं वास हृदयीं ॥2॥ पाहें गुंतलों नेणतां । तुज असो माझी चिंता। तुका ठेवी माथा । पायीं आतां राखावें ॥3॥ 3361 आमुचें उचित हे चि उपकार । आपला चि भार घालूं तुज ॥1॥ भूक लागलिया भोजनाची आळी । पांघुरणें काळीं शीताचिये ॥ध्रु.॥ जेणें काळें उठी मनाची आवडी । ते चि मागों घडी आवडे तें ॥2॥ दुःख येऊं नेदी आमचिया घरा । चक्र करी फेरा भोंवताला ॥3॥ तुका ह्मणे नाहीं मुHीसवें चाड । हें चि आह्मां गोड जन्म घेतां ॥4॥ 3362 मी दास तयाचा जया चाड नाहीं । सुख दुःख दोहऴिवरहित जो ॥1॥ राहिलासे उभा भीमरेच्या तीरीं । कट दोहीं करीं धरोनियां ॥ध्रु.॥ नवल काइऩ तरी पाचारितां पावे । न श्मरित धांवे भिHकाजें ॥2॥ सर्व भार माझा त्यासी आहें चिंता । तों चि माझा दाता स्वहिताचा ॥3॥ तुका ह्मणे त्यास गाइऩन मी गीतीं । आणीक तें चित्तीं न धरीं कांहीं ॥4॥ 3363 यासी कोणी ह्मणे निंदेचीं उत्तरें । नागवला खरें तो चि एक ॥1॥ आड वाटे जातां लावी नीट सोइऩ । धर्मनीत ते ही ऐसी आहे ॥ध्रु.॥ नाइकता सुखें करावें ताडण । पाप नाहीं पुण्य असे फार ॥2॥ जन्म व्याधि फार चुकतील दुःखें । खंडावा हा सुखें मान त्याचा ॥3॥ तुका ह्मणे निंब दिलियावांचून । अंतरींचा सीण कैसा जाय ॥4॥ 3364 निवडे जेवण सेवटींच्या घांसें । होय त्याच्या ऐसें सकळ ही ॥1॥ न पाहिजे जाला बुद्धीचा पालट । केली खटपट जाय वांयां ॥ध्रु.॥ संपादिलें होय धरिलें तें सोंग । विटंबणा वेंग पडियाली ॥2॥ तुका ह्मणे वर्म नेणतां जें रांधी । पाववी ते बुिद्ध अवकळा ॥3॥ 3365 न लगे मरावें । ऐसा ठाव दिला देवें ॥1॥ माझ्या उपकारासाटीं । वागविला ह्मुण कंठीं ॥ध्रु.॥ घरीं दिला ठाव । अवघा सकळ ही वाव ॥2॥ तुका ह्मणे एके ठायीं । कोठें माझें तुझें नाहीं ॥3॥ 3366. नाहीं लाग माग । न देखेंसें केलें जग ॥1॥ आतां बैसोनियां खावें । दिलें आइतें या देवें ॥ध्रु.॥ निवारिलें भय । नाहीं दुस†याची सोय ॥2॥ तुका ह्मणे कांहीं । बोलायाचें काम नाहीं॥3॥ 3367 दिली हाक मनें नव्हे ती जतन । वेंटािळल्या गुणें धांव घेती ॥1॥ काम क्रोध मद मत्सर अहंकार । निंदा द्वेष फार माया तृष्णा ॥ध्रु.॥ इंिद्रयांचे भार फिरतील चोर । खान घ्यावया घर फोडूं पाहे ॥2॥ माझा येथें कांहीं न चले पराक्रम । आहे त्याचें वर्म तुझे हातीं ॥3॥ तुका ह्मणे आतां करितों उपाय । जेणें तुझे पाय आतुडती ॥4॥ 3368 तुझा दास मज ह्मणती अंकित । अवघे सकिळक लहान थोर ॥1॥ हें चि आतां लागे करावें जतन । तुझें थोरपण तुज देवा ॥ध्रु.॥ होउनी निर्भर राहिलों नििंश्चतें । पावनपतित नाम तुझें ॥2॥ करितां तुज होय डोंगराची राइऩ । न लगतां कांहीं पात्या पातें ॥3॥ तुका ह्मणे तुज काय ते आशंका । तारितां मशका मज दीना ॥4॥ 3369 काय मागावें कवणासी । ज्यासी मागों तो मजपाशीं॥1॥ जरी मागों पद इंद्राचें । तरी शाश्वत नाहीं त्याचें॥ध्रु.॥ जरी मागों ध्रुवपद । तरी त्यासी येथील छंद ॥2॥ स्वर्गभोग मागों पूर्ण । पुण्य सरल्या मागुती येणें ॥3॥ आयुष्य मागों चिरंजीव । जीवा मरण नाहीं स्वभावें ॥4॥ तुका ह्मणे एक मागें । एकपणे नाहीं भंग ॥5॥ 3370 आह्मी ज्याचे दास । त्याचा पंढरिये वास ॥1॥ तो हा देवांचा ही देव । काय किळकाळाचा भेव ॥ध्रु.॥ वेद जया गाती। श्रुति ह्मणती नेति नेति ॥2॥ तुका ह्मणे निज । रूपडें हें तkवबीज ॥3॥ 3371 भHवत्सल दिनानाथ । तिहीं लोकीं ज्याची मात॥1॥ तो हा पुंडलिकासाठीं । आला उभा वाळवंटीं ॥ध्रु.॥ गर्भवास धरी। अंबॠषीचा कैवारी ॥2॥ सकळां देवां अधिष्ठान । एका मंत्रासी कारण ॥3॥ तुका ह्मणे ध्यानीं । ज्यासि ध्यातो शूळपाणी॥4॥ 3372 फटकाळ देव्हारा फटकाळ अंगारा । फटकाळ विचारा चालविलें ॥1॥ फटकाळ तो देव फटकाळ तो भH । करवितो घात आणिका जीवा ॥2॥ तुका ह्मणे अवघें फटकाळ हें जन । अनुभविये खूण जाणतील ॥3॥ 3373 लावुनियां गोठी । चुकवूं आदरिली दिठी । देउनियां मिठी । पळे महिमा थुलिया ॥1॥ पुढें तो चि करी आड । तिचा लोभ तिसी नाड । लावुनि चरफड । हात गोऊनि पळावें ॥ध्रु.॥ आधीं काकुलती । मोहो घालावा पुढती । तोंडीं पडे माती । फिरतां मागें कैचा तो ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । यासी रडवी याचा हेवा । भावें कां हे सेवा । सुखें तुह्मां नापिऩती ॥3॥ 3374 नेत्राची वासना । तुज पाहावें नारायणा ॥1॥ करीं याचें समाधान । काय पहातोसी अनुमान ॥ध्रु.॥ भेटावें पंढरिराया। हें चि इिच्छताती बाहएा ॥2॥ ह्मणतों जावें पंढरीसीं । हेंचि ध्यान चरणासी ॥3॥ चित्त ह्मणे पायीं तुझे राहीन निश्चयीं ॥4॥ ह्मणे बंधु तुकयाचा । देवा भाव पुरवीं साचा ॥5॥ 3375 मन उताविळ । जालें न राहे निश्चळ ॥1॥ दे रे भेटी पंढरिराया । उभारोनि चारी बाहएा ॥ध्रु.॥ सर्वांग तळमळी । हात पाय रोमावळी ॥2॥ तुकयाबंधु ह्मणे कान्हा । भूक लागली नयना॥3॥ 3376 ह्मणसी दावीन अवस्था । तैसें नको रे अनंता ॥1॥ होऊनियां सहाकार । रूप दाखवीं सुंदर ॥ध्रु.॥ मृगजळाचिया परी। तैसें न करावें हरी ॥2॥ तुकयाबंधु ह्मणे हरी । कामा नये बाहएात्कारी ॥3॥ 3377 आकारवंत मूतिऩ । जेव्हां देखेन मी दृष्टी ॥1॥ मग मी राहेन निवांत । ठेवूनियां तेथें चित्त ॥ध्रु.॥ श्रुति वाखाणिती । तैसा येसील प्रचिती ॥2॥ ह्मणे तुकयाचा सेवक । उभा देखेन सन्मुख ॥3॥ 3378 जेणें तुज जालें रूप आणि नांव । पतित हें दैव तुझें आह्मी ॥1॥ नाहीं तरी तुज कोण हें पुसतें । निराकारी तेथें एकाएकी ॥ध्रु.॥ अंधारे दीपा आणियेली शोभा । माणिकासी प्रभा कोंदणासी ॥2॥ धन्वंतरी रोगें आणिला उजेडा । सुखा काय चाडा जाणावें तें ॥3॥ अमृतासी मोल विषाचिया गुणें । पितळें तरी सोनें उंच निंच ॥4॥ तुका ह्मणे आह्मी असोनिया जना । तुज देव पणा आणियेलें ॥5॥ 3379 सुखवाटे ये चि ठायी । बहु पायीं संतांचें ॥1॥ ह्मणऊनि केला वास । नाहीं नास ते ठायीं ॥ध्रु.॥ न करवे हाली चाली । निवारिली चिंता हे ॥2॥ तुका ह्मणे निवे तनु । रजकणु लागती ॥3॥ 3380 देऊं कपाट । कीं कोण काळ राखों वाट ॥1॥ काय होइऩल तें शिरीं । आYाा धरोनियां करीं ॥ध्रु.॥ करूं कळे ऐसी मात। किंवा राखावा एकांत ॥2॥ तुका ह्मणे जागों । किंवा कोणा नेंदूं वागों ॥3॥ 3381 मायबापापुढें लेंकराची आळी । आणीक हे पाळी कोण लळे ॥1॥ सांभाळा जी माझीं विषमें अनंता । जवळी असतां अव्हेर कां ॥ध्रु.॥ आणिकांची चाले सत्ता आह्मांवरी । तुमची ते थोरी काय मग ॥2॥ तुका ह्मणे आलों दुरोनि जवळी । आतां टाळाटाळी करूं नये ॥3॥ 3382 माझ्या मुखें मज बोलवितो हरि । सकळां अंतरीं नारायण ॥1॥ न करावा द्वेष भूतांचा मत्सर । हा तंव विचार जाणों आह्मी ॥2॥ तुका ह्मणे दोष नाहीं या विचारें । हिताचीं उत्तरें शिकवितां ॥3॥ 3383 मांस खातां हाउस करी । जोडुनि वैरी ठेवियेला॥1॥ कोण त्याची करिल कींव । जीवें जीव नेणती ॥ध्रु.॥ पुढिलांसाटीं पाजवी सुरी । आपुली चोरी अंगुळी ॥2॥ तुका ह्मणे कुटिती हाडें। आपुल्या नाडें रडती ॥3॥ 3384 तुज जाणें तानें नाहीं पांडुरंगा । कां जी मज सांगा उपेिक्षलें ॥1॥ तुज ठावें होतें मी पातकी थोर । आधीं च कां थार दिधली पायीं ॥ध्रु.॥ अंक तो पडिला हरिचा मी दास । भेद पंगतीस करूं नये ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मी जिंतिलें तें खरें । आतां उणें पुरें तुह्मां अंगीं ॥3॥ 3385 आह्मां घरीं धन शब्दाचीं रत्नें । शब्दाचीं शस्त्रें यत्न करूं ॥1॥ शब्द चि आमुच्या जीवाचें जीवन । शब्दें वांटूं धन जनलोकां ॥2॥ तुका ह्मणे पाहा शब्द चि हा देव । शब्दें चि गौरव पूजा करूं ॥3॥ 3386 ब्रह्मYाान दारीं येतें काकुलती । अव्हेरिलें संतीं विष्णुदासीं॥1॥ रिघों पाहे माजी बळें त्याचें घर । दवडिती दूर ह्मणोनियां ॥2॥ । तुका ह्मणे येथें न चाले सायास । पडिले उदास त्याच्या गळां ॥3॥ 3387 कासया लागला यासी चौघाचार । मुळींचा वेव्हार निवडिला ॥1॥ ग्वाही बहुतांची घालूनियां वरि । महजर करीं आहे माझ्या ॥ध्रु.॥ तुह्मां वेगळा लागें आपल्या च ठायीं । होतें करुनि तें ही माझें माझें ॥2॥ भांडण सेवटीं जालें एकवट । आतां कटकट करूं नये ॥3॥ ठेविला ठेवा तो आला माझ्या हाता । आतां नाहीं सत्ता तुज देवा ॥4॥ तुका ह्मणे वांयांविण खटपटा । राहिलों मी वांटा घेऊनियां ॥5॥ 3388 देहबुिद्ध वसे जयाचियें अंगीं । पूज्यता त्या जगीं सुख मानी ॥1॥ थोर असे दगा जाला त्यासी हाटीं । सोडोनिया गांठी चोरीं नेली ॥ध्रु.॥ गांठीचें जाउनि नव्हे तो मोकळा । बांधिलासे गळा दंभलोभें ॥2॥ पुढिल्या उदिमा जालेंसे खंडण । दिसे नागवण पडे गांठी ॥3॥ तुका ह्मणे ऐसे बोलतील संत । जाणूनियां घात कोण करी ॥4॥ 3389 निंबाचिया झाडा साकरेचें आळें । आपलीं ती फळें न संडी च ॥1॥ तैसें अधमाचें अमंगळ चित्त । वमन तें हित करुनि सांडी ॥ध्रु.॥ परिसाचे अंगीं लाविलें खापर । पालट अंतर नेघे त्याचें ॥2॥ तुका ह्मणे वेळू चंदना संगतीं । काय ते नसती जविळकें ॥3॥ 3390 दुबळें सदैवा । ह्मणे नागवेल केव्हां ॥1॥ आपणासारिखें त्या पाहे । स्वभावासी करिल काये ॥ध्रु.॥ मूढ सभे आंत । इच्छी पंडिताचा घात ॥2॥ गांढें देखुनि शूरा । उगें करितें बुरबुरा ॥3॥ आणिकांचा हेवा । न करीं शरण जाइप देवा ॥4॥ तुका ह्मणे किती । करूं दुष्टाची फजिती ॥5॥ 3391 माझी आतां लोक सुखें निंदा करू । ह्मणती विचारू सांडियेला ॥1॥ कारण होय तो करावा विचार । काय भीड भार करूं देवा ॥2॥ तुका ह्मणे काय करूं लापनिक । जनाचार सुख नासिवंत ॥3॥ 3392 ढेंकणाचे संगें हिरा जो भंगला । कुसंगें नाडला तैसा साधु ॥1॥ ओढाळाच्या संगें साित्वक नासलीं । क्षण एक नाडलीं समागमें ॥ध्रु.॥ डांकाचे संगती सोनें हीन जालें । मोल तें तुटलें लक्ष कोडी ॥2॥ विषानें पक्वान्नें गोड कडू जालीं । कुसंगानें केली तैसी परी ॥3॥ भावें तुका ह्मणे सत्संग हा बरा । कुसंग हा फेरा चौ†याशीचा ॥4॥ 3393 भलते जन्मीं मज घालिसील तरी । न सोडीं मी हरी नाम तुझें ॥1॥ सुख दुःख तुज देइऩन भोगितां । मग मज चिंता कासयाची ॥ध्रु.॥ तुझा दास ह्मणवीन मी अंकिला । भोगितां विठ्ठला गर्भवास ॥2॥ कासया मी तुज भाकितों करुणा । तारीं नारायणा ह्मणवुनि ॥3॥ तुका ह्मणे तुज येऊं पाहे उणें । तारिसील तेणें आह्मां तया ॥4॥ 3394 गातों नाचतों आनंदें । टाळघागरिया छंदें ॥1॥ तुझी तुज पुढें देवा । नेणों भावे कैसी सेवा ॥ध्रु.॥ नेणों ताळ घात मात । भलते सवां पाय हात ॥2॥ लाज नाहीं शंका । प्रेम घाला ह्मणे तुका ॥3॥ 3395 रुसलों आह्मीं आपुलिया संवसारा । तेथें जनाचारा काय पाड ॥1॥ आह्मां इष्ट मित्र सज्जन सोयरे । नाहीं या दुसरें देवाविण ॥ध्रु.॥ दुराविले बंधु सखे सहोदर । आणीक विचार काय तेथें ॥2॥ उपाधिवचन नाइकती कान । त्रासलें हें मन बहु माझें॥3॥ तुका ह्मणे करा होइऩल ते दया । सुख दुःख वांयां न धरावें ॥4॥ 3396 सांडुनि सुखाचा वांटा । मुिH मागे तो करंटा ॥1॥ कां रे न घ्यावा जन्म । प्रेम लुटावें नाम ॥ध्रु.॥ येथें मिळतो दहीं भात । वैकुंठीं ते नाहीं मात ॥2॥ तुका ह्मणे आतां । मज न लगे सायुज्यता ॥3॥ 3397 पदोपदीं पायां पडणें । करुणा जाण भाकावी ॥1॥ ये गा ये गा विसांवया । करुणा दयासागरा ॥ध्रु.॥ जोडोनियां करकमळ । नेत्र जळ भरोनि ॥2॥ तुका उभें दारीं पात्र । पुरवीं आर्त विठोबा ॥3॥ 3398 आतां हें सेवटीं असों पायांवरी । वदती वैखरी वागपुष्प ॥1॥ नुपेक्षावें आह्मां दीना पांडुरंगा । कृपादानीं जगामाजी तुह्मीं ॥ध्रु.॥ वोळवुनी देह सांडियेली शुद्ध । सारियेला भेद जीव शिव ॥2॥ तुका ह्मणे मन तुमचे चरणीं । एवढी आयणी पुरवावी॥3॥ 3399 तरि च होय वेडी । नग्न होय धडफुडी ॥1॥ काय बोलाचें गौरव । आंत वरी दोन भाव ॥ध्रु.॥ मृगजळा न्याहािळतां। तान न वजाये सेवितां ॥2॥ न पाहे आणिकांची आस । शूर बोलिजे तयास ॥3॥ तुका ह्मणे हें लक्षण । संत अळंकार लेणें॥4॥ 3400 आग्रहा नांवें पाप । योगीं सारावे संकल्प ॥1॥ सहजा ऐसें भांडवल । असोनि कां सारा बोल ॥ध्रु.॥ तैं न भेटे तें काय । मना अंगींचे उपाय ॥2॥ तुका ह्मणे धरीं सोय । वासनेची फोडा डोय ॥3॥ 3401 न करीं पठन घोष अक्षरांचा । बीजमंत्र आमुचा पांडुरंग ॥1॥ सर्वकाळ नामचिंतन मानसीं । समाधान मनासी समाधि हे ॥ध्रु.॥ न करीं भ्रमण न रिघें कपाटीं । जाइऩन तेथें दाटी वैष्णवांची ॥2॥ अनु नेणें कांहीं न वजें तपासी । नाचें दिंडीपाशीं जागरणीं ॥3॥ उपवास व्रत न करीं पारणें । रामकृष्ण ह्मणें नारायण ॥4॥ आणिकांची सेवा स्तुती नेणें वाणूं । तुका ह्मणे आणु दुजें नाहीं ॥5॥ 3402 पुंडलिकाचे निकटसेवे । कैसा धांवे बराडी ॥1॥ आपुलें थोरपण । नारायण विसरला ॥ध्रु.॥ उभा कटीं ठेवुनि कर। न ह्मणे पर बैससें ॥2॥ तुका ह्मणे जगदीशा । करणें आशा भHांची ॥3॥ 3403 बाळ काय जाणे जीवनउपाय । मायबाप वाहे सर्व चिंता ॥2॥ आइतें भोजन खेळणें अंतरीं । अंकिताचे शिरीं भार नाहीं ॥ध्रु ॥ आपुलें शरीर रिक्षतां न कळें । सांभाळूनि लळे पाळी माय ॥2॥ तुका ह्मणे माझा विठ्ठल जनिता । जेथें आमची सत्ता तयावरी ॥3॥ 3405 काय करिती केलीं नित्य पापें । वसे नाम ज्यापें विठोबाचें ॥1॥ तृणीं हुताशन लागला ते रासी । जळतील तैसीं क्षणमात्रें ॥ध्रु.॥ विष्णुमूतिऩपाद पाहतां चरण । तेथें कर्म कोण राहूं शके ॥2॥ तुका ह्मणे नाम जाळी महादोष । जेथें होय घोष कीर्तनाचा ॥3॥ 3406 वेद नेलें शंखासुरें । केलें ब्रह्म्यानें गा†हाणें ॥1॥ धांव धांव झडकरी । ऐसें कृपाळुवा हरी ॥ध्रु.॥ गजेंद्र नाडियें गांजिला ॥ तेणें तुझा धांवा केला ॥ 2॥ तुका ह्मणे पद्मनाभा । जेथें पाहें तेथें उभा ॥3॥ 3407 माकडा दिसती कंवटी नारळा । भोHा निराळा वरील सारी ॥1॥ एका रस एका तोंडीं पडे माती । आपुलाले नेती विभाग ते ॥ध्रु.॥ सुनियांसी क्षीर वाढिल्या ओकवी । भोगित्यां पोसवी धणीवरी ॥2॥ तुका ह्मणे भार वागविती मूर्ख । नेतील तें सार परीक्षक ॥3॥ 3408 भेटीची आवडी उताविळ मन । लागलेंसे ध्यान जीवीं जीवा ॥1॥ आतां आवडीचा पुरवावा सोहळा । येऊनी गोपाळा क्षेम देइप ॥ध्रु.॥ नेत्र उन्मिळत राहिले ताटस्त । गंगा अश्रुपात वहावली ॥2॥ तुका ह्मणे तुह्मी करा साचपणा । मुळींच्या वचना आपुलिया ॥3॥ 3409 धवळलें जगदाकार । आंधार तो निरसला ॥1॥ लपों जातां नाहीं ठाव । प्रगट पा पसारा ॥ध्रु.॥ खरियाचा दिवस आला । वाढी बोला न पुरे ॥2॥ तुका ह्मणे जिवें साटीं ॥ पडिली मिठी धुरेसी ॥3॥ 3410 मातेची अवस्था काय जाणे बाळ । तिसी तों सकळ चिंता त्याची ॥1॥ ऐसें परस्परें आहे चि विचारा । भोपऑयाचा तारा दगडासी ॥ध्रु.॥ भुजंग पोटाळी चंदनाचें अंग । निवे परि संग नव्हे तैसा ॥2॥ तुका ह्मणे करा परिसाचे परी । मज ठेवा सरी लोखंडाचे ॥3॥ 3411 लावूनि कोलित । माझा करितील घात ॥1॥ ऐसे बहुतांचे संधी । सांपडला खोळेमधीं ॥ध्रु.॥ पाहातील उणें । तेथें देती अनुमोदनें ॥2॥ तुका ह्मणे रिघे । पुढें नाहीं जालें धींगे ॥3॥ 3412 ऐसी एकां अटी । रीतीं सिणती करंटीं ॥1॥ साच आपुल्या पुरतें । करून नेघेती कां हितें ॥ध्रु.॥ कां हीं वेचितील वाणी। निरर्थक चि कारणीं ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । कांहीं समर्पूनि सेवा ॥3॥ 3413 चालिले सोबती । काय मानिली नििश्चती ॥1॥ काय करिसी एकला । काळ सन्निध पातला ॥ध्रु.॥ कांहीं सावध तो बरवा । करीं आपुला काढावा ॥2॥ चालिले अगळे । हळू च कान केश डोळे ॥3॥ वोसरले दांत । दाढा गडबडल्या आंत ॥4॥ एकली तळमळ । जिव्हा भलते ठायीं लोळे ॥5॥ तुका ह्मणे यांणीं। तुझी मांडिली घालणी ॥6॥ 3414 नका मजपाशीं । वदो प्रपंचाचे विशीं ॥1॥ आतां नाइकावी कानीं । मज देवाविण वाणी ॥ध्रु.॥ येऊनियां रूपा । कोण पाहे पुण्यपापा ॥2॥ मागे आजिवरी । जालें माप नेलें चोरी॥3॥ सांडियेलीं पानें । पुढें पिका अवलोकन ॥4॥ पडों नेदी तुका । आड गुंपूं कांहीं चुका ॥5॥ 3415 जाले आतां सांटे । कासयाचे लहान मोटे ॥1॥ एक एका पडिलों हातीं । जाली तेव्हां चि नििंश्चती ॥ध्रु.॥ नाहीं फिरों येत मागें । जालें साक्षीचिया अंगें ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । आतां येथें कोठें हेवा ॥3॥ 3416 माझें मज द्यावें । नाहीं करवीत नवें ॥1॥ सहस्रनामाचें रूपडें । भH कैवारी चोखडें ॥ध्रु.॥ साक्षीविण बोलें । तरी मज पाहिजे दंडिलें ॥2॥ तुका ह्मणे माल । माझा खरा तो विठ्ठल ॥3॥ 3417 करूं स्तुती तरि ते निंदा । तुह्मी जाणां हे गोविंदा॥1॥ आह्मां लडिवाळांचे बोल । करा कवतुकें नवल ॥ध्रु.॥ बोबडएा उत्तरीं । तुह्मा रंजवितों हरी ॥2॥ मागतों भातुकें । तुका ह्मणे कवतुकें ॥3॥ 3418 नव्हतील जपें नव्हतील तपें । आह्मांसी हें सोपें गीतीं गातां ॥1॥ न करितां ध्यान न करितां धारणा । तो नाचे कीर्त्तनामाजी हरि ॥ध्रु.॥ जयासी नाहीं रूप आणि आकार । तो चि कटी कर उभा विटे ॥2॥ अनंत ब्रह्मांडें जयाचिया पोटीं । तो आह्मां संपुष्टीं भिHभावें ॥3॥ तुका ह्मणे वर्म जाणती लडिवाळें । जें होतीं निर्मळें अंतर्बाहीं ॥4॥ 3419 आह्मी जालों बिळवंत । होऊनियां शरणागत ॥1॥ केला घरांत रिघावा । ठायीं पडियेला ठेवा ॥ध्रु.॥ हातां चढलें धन। नेणं रचिलें कारण ॥2॥ तुका ह्मणे मिठी । पायीं देउनि केली सुटी ॥3॥ 3420 लागपाठ केला । आतां वांटा नित्य त्याला ॥1॥ करा जोडीचा हव्यास । आलें दुरील घरास ॥ध्रु.॥ फोडिलीं भांडारें। मोहोरलीं एकसरें ॥2॥ अवघियां पुरतें । तुका ह्मणे घ्यावें हातें॥3॥ 3421 एकीं असे हेवा । एक अनावड जीवां ॥1॥ देवें केल्या भिन्न जाती । उत्तम कनिष्ठ मध्यस्ती ॥ध्रु.॥ प्रीतिसाटीं भेद। कोणी पूज्य कोणी निंद्य ॥2॥ तुका ह्मणे कळा । त्याचा जाणे हा कळवळा ॥3॥ 3422 स्वामीचें हें देणें । येथें पावलों दर्षणें ॥1॥ करूं आवडीनें वाद । तुमच्या सुखाचा संवाद ॥ध्रु.॥ कळावया वर्म । हा तों पायांचा चि धर्म ॥2॥ तुका ह्मणे सिद्धी । हे चि पाववावी बुद्धी ॥3॥ 3423 रुसलों संसारा । आह्मी आणीक व्यापारा ॥1॥ ह्मणऊनि केली सांडी । देउनि पडिलों मुरकंडी ॥ध्रु.॥ परते चि ना मागें । मोहो निष्ठ‍ जालों अंगें ॥2॥ सांपडला देव । तुका ह्मणे गेला भेव ॥3॥ 3424 हें तों वाटलें आश्चर्य । तुह्मां न धरवे धीर ॥1॥ माझा फुटतसे प्राण । धांवा धांवा ह्मणऊन ॥ध्रु.॥ काय नेणों दिशा। जाल्या तुह्मांविण ओशा ॥2॥ तुका ह्मणे कां गा । नाइकिजे पांडुरंगा ॥3॥ 3425 धांवा केला धांवा । श्रम होऊं नेदी जीवा ॥1॥ वर्षे अमृताच्या धारा । घेइप वोसंगा लेंकरा ॥ध्रु.॥ उशीर तो आतां । न करावा हे चिंता ॥2॥ तुका ह्मणे त्वरें । वेग करीं विश्वंभरे ॥3॥ 3426 जोडिले अंजुळ । असें दानउताविळ ॥1॥ पाहा वाहा कृपादृष्टी । आणा अनुभवा गोष्टी ॥ध्रु.॥ तूं धनी मी सेवक । आइक्य तें एका एक ॥2॥ करितों विनंती । तुका सन्मुख पुढती॥3॥ 3427 काय तुज कैसें जाणवेल देवा । आणावें अनुभवा कैशा परी ॥1॥ सगुण निर्गुण थोर कीं लहान । न कळे अनुमान मज तुझा ॥ध्रु.॥ कोण तो निर्धार करूं हा विचार । भवसिंधु पार तरावया ॥2॥ तुका ह्मणे कैसे पाय आतुडती । न पडे श्रीपती वर्म ठावें ॥3॥ 3428 मी तव बैसलों धरुनियां ध्यास । न करीं उदास पांडुरंगा ॥1॥ नको आतां मज दवडूं श्रीहरी । मागाया भिकारी जालों दास ॥ध्रु.॥ भुकेलों कृपेच्या वचनाकारणें । आशा नारायणें पुरवावी ॥2॥ तुका ह्मणे येऊनियां देइप भेटी । कुरवाळुनी पोटीं धरीं मज ॥3॥ 3429 आतां तुझें नाम गात असें गीतीं । ह्मणोनी मानिती लोक मज ॥1॥ अन्नवस्त्रचिंता नाहीं या पोटाची । वारिली देहाची थोर पीडा ॥ध्रु.॥ सज्जन संबंधी तुटली उपाधी ।रोकडी या बंदीं सुटलोंसें ॥2॥ घ्यावा द्यावा कोणें करावा सायास । गेली आशापाश वारोनियां ॥3॥ तुका ह्मणे तुज कळेल तें आतां । करा जी अनंता मायबापा ॥4॥ 3430 कामक्रोध माझे लावियेले पाठीं । बहुत हिंपुटीं जालों देवा ॥1॥ आवरितां तुझे तुज नावरती । थोर वाटे चित्तीं आश्चर्य हें ॥ध्रु.॥ तुझिया विनोदें आह्मां प्राणसाटी । भयभीत पोटीं सदा दुःखी ॥2॥ तुका ह्मणे माझ्या कपाळाचा गुण । तुला हांसे कोण समर्थासी ॥3॥ 3431 सन्मुख चि तुह्मीं सांगावी जी सेवा । ऐसे माझे देवा मनोरथ ॥1॥ निघों आह्मी कांहीं चित्तवित्त घरें । आपुल्या उदारें जीवावरी ॥ध्रु.॥ बोल परस्परें वाढवावें सुख । पाहावें श्रीमुख डोळेभरी ॥2॥ तुका ह्मणे सत्य बोलतों वचन । करुनी चरण साक्ष तुझे ॥3॥ 3432 मज अनाथाकारणें । करीं येणें केशवा ॥1॥ जीव झुरे तुजसाटीं । वाट पोटीं पहातसें ॥ध्रु.॥ चित्त रंगलें चरणीं । तुजवांचूनि न राहे ॥2॥ तुका ह्मणे कृपावंत । माझी चिंता असावी॥3॥ 3433 कासया वांचूनि जालों भूमी भार । तुझ्या पायीं थार नाहीं तरी ॥1॥ जातां भलें काय डोिळयांचें काम । जंव पुरुषोत्तम न देखती ॥ध्रु.॥ काय मुख पेंव श्वापदाचें धांव । नित्य तुझें नांव नुच्चारितां ॥2॥ तुका ह्मणे आतां पांडुरंगाविण । न वांचतां क्षण जीव भला ॥3॥ 3434 नको मज ताठा नको अभिमान । तुजवांचूनि क्षीण होतो जीव ॥1॥ दुर्धर हे माया न होय सुटका । वैकुंठनायका सोडवीं मज ॥2॥ तुका ह्मणे तुझें जालिया दर्षण । मग निवारण होइल सर्व ॥3॥ 3435 चाल घरा उभा राहें नारायणा । ठेवूं दे चरणांवरि माथा ॥1॥ वेळोवेळां देइप क्षेमआलिंगन । वरी अवलोकन कृपादृष्टी॥ध्रु.॥ प्रक्षाळूं दे पाय बैसें माजघरीं । चित्त िस्थर करीं पांडुरंगा ॥2॥ आहे त्या संचितें करवीन भोजन । काय न जेवून करिसी आतां ॥3॥ करुणाकरें नाहीं कळों दिलें वर्म । दुरी होतां भ्रम कोण वारी ॥4॥ तुका ह्मणे आतां आवडीच्या सत्ता । बोलिलों अनंता करवीन तें ॥5॥ 3436 देवाची ते खूण आला ज्याच्या घरा । त्याच्या पडे चिरा मनुष्यपणा ॥1॥ देवाची ते खूण करावें वाटोंळें । आपणा वेगळें कोणी नाहीं ॥ध्रु.॥ देवाची ते खूण गुंतों नेदी आशा । ममतेच्या पाशा शिवों नेदी ॥2॥ देवाची ते खूण गुंतों नेदी वाचा। लागों असत्याचा मळ नेदी ॥3॥ देवाची ते खूण तोडी मायाजाळ। आणि हें सकळ जग हरी ॥4॥ पहा देवें तेंचि बळकाविलें स्थळ। तुक्यापें सकळ चिन्हें होतीं ॥5॥ 3437 अनंताचे मुखीं होसील गाइला । अमुप विठ्ठला दास तुह्मां ॥1॥ माझें कोठें आलें होइऩल विचारा । तरीं च अव्हेरा योग्य जालों ॥ध्रु.॥ सर्वकाळ तुह्मी असा जी संपन्न । चतुरा नारायण शिरोमणि ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसे कलियुगींचे जीव । तरी नये कीव बहुपापी ॥3॥ 3438 न करावी चिंता । भय धरावें सर्वथा ॥1॥ दासां साहे नारायण । होय रिक्षता आपण ॥ध्रु.॥ न लगे परिहार । कांहीं योजावें उत्तर ॥2॥ न धरावी शंका । नये बोलों ह्मणे तुका ॥3॥ 3439 भांडवल माझें लटिक्याचे गांठी । उदीम तो तुटी यावी हा चि ॥1॥ कैसी तुझी वाट पाहों कोणा तोंडें । भोंवतीं किं रे भांडे गर्भवास ॥ध्रु.॥ चहूं खाणीचिया रंगलोंसें संगें । सुष्ट दुष्ट अंगें धरूनियां ॥2॥ बहुतांचे बहु पालटलों सळे । बहु आला काळें रंग अंगा ॥3॥ उकलूनि नये दावितां अंतर । घडिचा पदर सारूनियां ॥4॥ तुका ह्मणे करीं गोंवळें यासाटीं । आपल्या पालटीं संगें देवा ॥5॥ 3440 संतसंगतीं न करावा वास । एखादे गुणदोष अंगा येती ॥1॥ मग तया दोषा नाहीं परिहार । होय अपहार सुकृताचा॥2॥ तुका ह्मणे नमस्कारावे दुरून । अंतरीं धरून राहें रूप ॥3॥ 3441 जें ज्याचें जेवण । तें चि याचकासी दान ॥1॥ आतां जाऊं चोजवीत । जेथें वसतील संत ॥ध्रु.॥ होतीं धालीं पोटें। मागें उरलीं उिच्छष्टें ॥2॥ तुका ह्मणे धांव । पुढें खुंटइऩल हांव ॥3॥ 3442 धरावा तो बरा । ठाव वसतीचा थारा ॥1॥ निजविल्या जागविती । निज पुरवूनि देती ॥ध्रु.॥ एक वेवसाव । त्यांचा संग त्यांचा जीव ॥2॥ हितें केलें हित । ग्वाही एक एकां चित्त ॥3॥ विषमाचें कांहीं । आड तया एक नाहीं ॥4॥ तुका ह्मणे बरीं । घरा येतील त्यापरी ॥5॥ 3443 धोंडएासवें आदिळतां फुटे डोकें । तों तों त्याच्या सुखें घामेजेना ॥1॥ इंगळासी सन्निधान अतित्याइऩ । क्षेम देतां काइऩ सुख वाटे ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मांसवें जो रुसला । तयाचा अबोला आकाशासीं ॥3॥ 3444 सरे आह्मांपाशीं एक शुद्धभाव । नाहीं तरी वाव उपचार ॥1॥ कोण मानी वरी रसाळ बोलणें । नाहीं जाली मनें ओळखी तों ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मां जाणीवेचें दुःख । न पाहों त्या मुख दुर्जनाचें ॥3॥ 3445 आतां तळमळ । केली पाहिजे सीतळ ॥1॥ करील तें पाहें देव । पायीं ठेवुनियां भाव ॥ध्रु.॥ तो चि अन्नदाता । नाहीं आणिकांची सत्ता ॥2॥ तुका ह्मणे दासा । नुपेक्षील हा भरवसा॥3॥ 3446 लांब धांवे पाय चोरी । भरोवरी जनाच्या ॥1॥ आतां कैसें होय याचें । सिजतां काचें राहिलें ॥ध्रु.॥ खाय ओकी वेळोवेळां । कैसी कळा राहेल ॥2॥ तुका ह्मणे भावहीण । त्याचा सीण पाचावा ॥3॥ 3447 माझ्या इंिद्रयांसीं लागलें भांडण । ह्मणतील कान रसना धाली ॥1॥ करिती तळमळ हस्त पाद भाळ । नेत्रांसी दुकाळ पडिला थोर ॥ध्रु.॥ गुण गाय मुख आइकती कान । आमचें कारण तैसें नव्हे ॥2॥ दरुषणें फिटे सकळांचा पांग । जेथें ज्याचा भाग घेइल तें ॥3॥ तुका ह्मणे ऐसें करीं नारायणा । माझी ही वासना ऐसी आहे ॥4॥ 3448 सिद्धीचा दास नव्हें श्रुतीचा अंकिला । होइऩन विठ्ठला सर्व तुझा ॥1॥ सर्वकाळ सुख आमच्या मानसीं । राहिलें जयासी नास नाहीं ॥ध्रु.॥ नेणें पुण्य पाप न पाहें लोचनीं । आणिका वांचूनि पांडुरंगा ॥2॥ न करीं आस मुHीचे सायास । भिHप्रेमरस सांडूनियां ॥3॥ गर्भवासीं धाक नाहीं येतां जातां । हृदयीं राहतां नाम तुझें ॥4॥ तुका ह्मणे जालों तुझा चि अंकिला । न भें मी विठ्ठला किळकाळासी ॥5॥ 3449 जन्मा येऊनि तया लाभ जाला । बिडवइऩ भेटला पांडुरंगा ॥1॥ संसारदुःखें नासिलीं तेणें । उत्तम हें केणें नामघोष॥ध्रु.॥ धन्य ते संत सिद्ध महानुभाव । पंढरीचा ठाव टाकियेला ॥2॥ प्रेमदाते ते च पतितपावन । धन्य दरुषण होय त्याला ॥3॥ पावटणिया पंथें जालिया सिद्धी । वोगळे समाधि सायुज्यता ॥4॥ प्रेम अराणूक नाहीं भय धाक । मज तेणें सुखें कांहीं चिंता ॥5॥ तें दुर्लभ संसारासी । जडजीवउद्धारलोकासी ॥6॥ तुका ह्मणे त्यासी । धन्य भाग्य दरूषणें ॥7॥ 3450 काय दिवस गेले अवघे चि व†हाडें । तें आलें सांकडें कथेमाजी ॥1॥ क्षण एके ठायीं मन िस्थर नाहीं । अराणूक कइं होइऩल पुढें ॥ध्रु.॥ कथेचे विरसें दोषा मूळ होय । तरण उपाय कैचा माती ॥2॥ काय तें सांचवुनि उरलें हें मागें । घटिका एक संगें काय गेलें ॥3॥ ते चि वाणी येथें करा उजळणी । काढावी मथूनि शब्दरत्नें॥4॥ तुका ह्मणे हें चि बोलावया चाड । उभयतां नाड हित असे ॥5॥ 3451 शुद्धाशुद्ध निवडे कैसें । चर्म मास भिन्न नाहीं ॥1॥ कांहीं अधिक नाहीं उणें । कवण्या गुणें देवासी ॥ध्रु.॥ उदक भिन्न असे काइऩ । वाहाळ बावी सरिता नइऩ ॥2॥ सूर्य तेजें निवडी काय। रश्मी रसा सकळा खाय ॥3॥ वर्णां भिन्न दुधा नाहीं । सकळा गाइप सारखें ॥4॥ करितां भिन्न नाहीं माती । मडक्या गति भिन्न नांवें॥5॥ वर्त्ते एकविध अिग्न । नाहीं मनीं शुद्धाशुद्ध ॥6॥ तुका ह्मणे पात्र चाड । किंवा विसें अमृत गोड ॥7॥ 3452 न धरी प्रतिष्ठा कोणाची यम । ह्मणतां कां रे राम लाजा झणी ॥1॥ सांपडे हातींचें सोडवील काळा । तो कां वेळोवेळां नये वाचे ॥ध्रु.॥ कोण लोक जो हा सुटला तो एक । गेले कुंभपाक रवरवांत ॥2॥ तुका ह्मणे हित तों ह्मणा विठ्ठल । न ह्मणे तो भोगील कळेल तें ॥3॥ 3453 ह्मणवितां हरी न ह्मणे तयाला । दरवडा पडिला देहामाजी ॥1॥ आयुष्यधन त्याचें नेले यमदूतीं । भुलविला नििंश्चतीं कामरंगें ॥ध्रु.॥ नावडे ती कथा देउळासी जातां । िप्रयधनसुता लक्ष तेथें ॥2॥ कोण नेतो तयां घटिका दिवसा एका । कां रे ह्मणे तुका नागवसी ॥3॥ 3454 कथे बैसोनि सादरें । सुखचर्चा परस्परें । नवल काय तो उद्धरे । आणीक तरे सुगंधें ॥1॥ पुण्य घेइप रे फुकाचें । पाप दुष्टवासनेचें । पेरिल्या बीजाचें । फळ घेइप शेवटीं ॥ध्रु.॥ कथा विरस पाडी आळसें । छळणा करूनि मोडी रस । बुडवी आपणासरिसें। विटाळसें नावेसी ॥2॥ सज्जन चंदनाचिये परी । दुर्जन देशत्यागें दुरी । राहो ह्मणे हरि । विनंती करी तुका हे ॥3॥ 3455 कळों आलें तुझें जिणें । देवा तूं माझें पोसनें ॥1॥ वाट पाहासी आठवाची । सत्ता सतंत कइपची ॥ध्रु.॥ बोलावितां यावें रूपा । सदा निर्गुणीं चि लपा ॥2॥ तुका ह्मणे तूं परदेशी । येथें आह्मां अंगेजिसी ॥3॥ 3456 आतां येथें लाजे नाहीं तुझें काम । जाय मज राम आठवूं दे ॥1॥ तुझे भिडे माझे बहु जाले घात । केलों या अंकित दुर्जनाचा ॥ध्रु.॥ माझें केलें मज पारिखें माहेर । नटोनी साचार चाळविलें ॥2॥ सुखासाटीं एक वाहियेलें खांदीं । तेणें बहु मांदी मेळविली ॥3॥ केला चौघाचार नेलों पांचांमधीं । नाहीं दिली शुद्धी धरूं आशा ॥4॥ तुका ह्मणे आतां घेइऩन कांटीवरी । धनी म्यां कैवारी केला देव ॥5॥ 3457 आजिवरि होतों तुझे सत्ते खालीं । तोंवरी तों केली विटंबणा ॥1॥ आतां तुज राहों नेदीं या देशांत । ऐसा म्यां समर्थ केला धणी ॥ध्रु.॥ सापें रिग केला कोठें बाळपणीं । होतीसी पापिणी काय जाणों ॥2॥ तुका ह्मणे म्यां हा बुडविला वेव्हार । तुझे चि ढोपर सोलावया ॥3॥ 3458 देवाच्या निरोपें पिटितों डांगोरा । लाजे नका थारा देऊं कोणी ॥1॥ मोडिलें या रांडे सुपंथ मारग । चालविलें जग यमपंथें ॥ध्रु.॥ परिचारीं केली आपुली च रूढी । पोटींची ते कुडी ठावी नाहीं ॥2॥ तुका ह्मणे आणा राउळा धरून । फजित करून सोडूं मग ॥3॥ 3459 कां रे तुह्मी निर्मळ हरिगुण गा ना । नाचत आनंदरूप वैकुंठासी जा ना ॥1॥ काय गणिकेच्या याती अधिकार मोटा । दोषी अजामेळ ऐसीं नेलीं वैकुंठा ॥ध्रु.॥ ऐसे नेणों मागें किती अनंत अपार । पंच महादोषी पातकां नाहीं पार ॥2॥ पुत्राचिया लोभें नष्ट म्हणे नारायण । कोण कर्तव्य तुका ह्मणे त्याचें पुण्य॥3॥ 3460 बैसोनियां खाऊं जोडी । ओढाओढी चुकवूनि ॥1॥ ऐसें केलें नारायणें । बरवें जिणें सुखाचें ॥ध्रु.॥ घरीच्या घरीं भांडवल । न लगे बोल वेचावे ॥2॥ तुका ह्मणे आटाआटी । चुकली दाटी सकळ ॥3॥ 3461 नाहीं भ्यालों तरी पावलों या ठाया । तुह्मां आळवाया जविळकें ॥1॥ सत्ताबळें आतां मागेन भोजन । केलें तें चिंतन आजिवरी ॥ध्रु.॥ नवनीतासाटीं खादला हा जीव । थोडएासाटीं कीव कोण करी ॥2॥ तुका ह्मणे ताक न लगे हें घाटे । पांडुरंगा खोटें चाळवण ॥3॥ 3462 सारीन तें आतां एकाचि भोजनें । वारीन मागणें वेळोवेळां ॥1॥ सेवटींच्या घासें गोड करीं माते । अगे कृपावंते पांडुरंगे ॥ध्रु.॥ वंचूं नये आतां कांहीं च प्रकार । धाकल्याचें थोर जाल्यावरी ॥2॥ तुका ह्मणे आतां बहु चाळवावें । कांहीं नेदीं ठावें उरों मागें ॥3॥ 3463 पोट धालें मग न लगे परती । जालिया नििंश्चती खेळ गोड ॥1॥ आपुलिया हातें देइऩ वो कवळ । विठ्ठल शीतळ जीवन वरी ॥ध्रु.॥ घराचा विसर होइऩल आनंद । नाचेन मी छंदें प्रेमाचिया ॥2॥ तुका ह्मणे तों च वरी करकर । मग हें उत्तर खंडइऩल ॥3॥ 3464 बोलविसी तरी । तुझ्या येइऩन उत्तरीं ॥1॥ कांहीं कोड कवतिकें । हातीं द्यावया भातुकें ॥ध्रु.॥ बोलविसी तैसें । करीन सेवन सरिसें ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । माझें चळण तुज सवा॥3॥ 3465 दिला जीवभाव । तेव्हां सांडिला म्यां ठाव ॥1॥ आतां वर्ते तुझी सत्ता । येथें सकळ अनंता ॥ध्रु.॥ माझीया मरणें । तुह्मी बैसविलें ठाणें ॥2॥ तुका ह्मणे काइप । मी हें माझें येथें नाहीं॥3॥ 3466 एकाचिये वेठी । सांपडलों फुकासाटीं ॥1॥ घेतों काम सत्ताबळें । माझें करूनि भेंडोळें ॥ध्रु.॥ धांवे मागें मागें । जाय तिकडे चि लागे ॥2॥ तुका ह्मणे नेलें । माझें सर्वस्वें विठ्ठलें ॥3॥ 3467 बराडियाची आवडी पुरे । जया झुरे साटीं तें ॥1॥ तैसें जालें माझ्या मना । नुठी चरणावरूनि ॥ध्रु.॥ मागलिया पेणें पावे । विसांवे तें ठाकणीं ॥2॥ तुका ह्मणे छाया भेटे । बरें वाटे तापे त्या ॥3॥ 3468 आतां द्यावें अभयदान । जीवन ये कृपेचें ॥1॥ उभारोनी बाहो देवा । हात ठेवा मस्तकीं ॥ध्रु.॥ नाभी नाभी या उत्तरें । करुणाकरें सांतवीजे ॥2॥ तुका ह्मणे केली आस । तो हा दिस फळाचा ॥3॥ 3469 बहुजन्में सोस केला । त्याचा जाला परिणाम ॥1॥ विठ्ठलसें नाम कंठीं । आवडी पोटीं संचितें ॥ध्रु.॥ येथुन तेथवरी आतां । न लगे चिंता करावी ॥2॥ तुका ह्मणे धालें मन । हें चि दान शकुनाचें ॥3॥ 3470 उसंतिल्या कर्मवाटा । बहु मोटा आघात ॥1॥ शीघ्र यावें शीघ्र यावें । हातीं न्यावें धरूनि ॥ध्रु.॥ भागलों या खटपटे । घटपटें करितां ॥2॥ तुका ह्मणे कृपावंता । माझी चिंता खंडावी॥3॥ 3471 तुह्मांसी हें अवघें ठावें । किती द्यावें स्मरण ॥1॥ कां बा तुह्मी ऐसें नेणें । निष्ठ‍पणें टािळत असां ॥ध्रु.॥ आळवितां मायबापा । नये कृपा अझूनि ॥2॥ तुका ह्मणे जगदीशा । काय असां निजेले ॥3॥ 3472 नेलें सळेंबळें । चित्तावित्ताचें गांठोळें ॥1॥ साहए जालीं घरिच्या घरीं । होतां ठायीं च कुठोरी ॥ध्रु.॥ मी पातलों या भावा । कपट तें नेणें देवा ॥2॥ तुका ह्मणे उघडें केलें । माझें माझ्या हातें नेलें ॥3॥ 3473 जाला हा डांगोरा । मुखीं लहानाचे थोरा ॥1॥ नागविलों जनाचारीं । कोणी बैसों नेदी दारी ॥ध्रु.॥ संचिताचा ठेवा। आतां आला तैसा घ्यावा ॥2॥ तुका ह्मणे देवें । ह्मणों केलें हें बरवें ॥3॥ 3474 किती चौघाचारें । येथें गोविलीं वेव्हारें ॥1॥ असे बांधविले गळे । होऊं न सकती निराळे ॥ध्रु.॥ आपलें आपण । केलें कां नाहीं जतन ॥2॥ तुका ह्मणे खंडदंडें । येरझारीं लपती लंडें ॥3॥ 3475 पांडुरंगा ऐसा सांडुनि वेव्हारा । आणिकांची करा आस वांयां ॥1॥ बहुतांसी दिला उद्धार उदारें । निवडीना खरें खोटें कांहीं ॥ध्रु.॥ याचिया अंकिता वैकुंठ बंदर । आणीक वेव्हार चालितना ॥2॥ तुका ह्मणे माझे हातींचें वजन । यासी बोल कोण ठेवूं सके ॥3॥ 3476 ठेवूनि इमान राहिलों चरणीं । ह्मणउनि धणी कृपा करी ॥1॥ आह्मांसी भांडार करणें जतन । आलें गेलें कोण उंच निंच ॥ध्रु.॥ करूनि सांभाळीं राहिला निराळा । एक एक वेळा आYाा केली ॥2॥ तुका ह्मणे योग्यायोग्य विनीत । देवा नाहीं चित्त येथें देणें ॥3॥ 3477 आतां नव्हे गोड कांहीं करितां संसार । आणीक संचार जाला माजी ॥1॥ ब्रह्मरसें गेलें भरूनियां अंग । आधील तो रंग पालटला ॥ध्रु.॥ रसनेचिये रुची कंठीं नारायण । बैसोनियां मन निवविलें ॥2॥ तुका ह्मणे आतां बैसलों ठाकणीं । इच्छेची ते धणी पुरइऩल ॥3॥ 3478 आतां काशासाटीं दुरी । अंतर उरी राखिली ॥1॥ करीं लवकरी मुळ । लहानें तीळ मुळीचिया ॥ध्रु.॥ दोहीं ठायीं उदेगवाणें । दरुषणें नििंश्चती ॥2॥ तुका ह्मणे वेग व्हावा । ऐसी जीवा उत्कंठा ॥3॥ 3479 पडिली हे रूढि जगा परिचार । चालविती वेव्हार सत्य ह्मूण ॥1॥ मरणाची कां रे नाहीं आठवण । संचिताचा धन लोभ हेवा ॥ध्रु.॥ देहाचें भय तें काळाचें भातुकें । ग्रासूनि तें एकें ठेविलेंसे ॥2॥ तुका ह्मणे कांहीं उघडा रे डोळे । जाणोनि अंधळे होऊं नका ॥3॥ 3480 जेथें पाहें तेथें कांडिती भूस । चिपाडें चोखूनि पाहाती रस ॥1॥ काय सांगों देवा भुलले जीव । बहु यांची येतसे कींव ॥ध्रु.॥ वेठीचें मोटळें लटिकें चि फुगे । पेणिया जाऊनि भिक्षा मागे ॥2॥ तुका ह्मणे कां उगे चि खोल । जवळी दाखवी आपणां बोल ॥3॥ 3481 जाणिवेच्या भारें चेंपला उर । सदा बुरबुर सरे चि ना ॥1॥ किती याचें ऐकों कानीं । मारिलें घाणीं नाळकरी ॥ध्रु.॥ मिठेंविण आळणी बोल । कोरडी फोल घसघस ॥2॥ तुका ह्मणे डेंगा न कळे हित । किती फजित करूं तरी ॥3॥ 3482 अनुतापयुH गेलिया अभिमान । विसरूं वचन मागिलांचा ॥1॥ त्याचे पाय माझे लागोत कपाळीं । भोग उष्टावळी धन्यकाळ ॥ध्रु.॥ षड उर्मी जिंहीं हाणितल्या लाता । शरण या संता आल्या वेगीं ॥2॥ तुका ह्मणे जाती वोळे लवकरी । ठायीं चि अंतरीं शुद्ध होती ॥3॥ 3483 खोल ओले पडे तें पीक उत्तम । उथळाचा श्रम वांयां जाय ॥1॥ लटिक्याचे आह्मी नव्हों सांटेकरी । थीतें घाली भरी पदरीचें ॥ध्रु.॥ कोणा इहलोकीं पाहिजे पसारा । दंभ पोट भरायाचे चाडे ॥2॥ तुका ह्मणे कसीं अगी जें उतरे । तें चि येथें सरे जातिशुद्ध ॥3॥ 3484 गोमटएा बीजाचीं फळें ही गोमटीं । बाहे तें चि पोटीं समतुक ॥1॥ जातीच्या संतोषें चित्तासी विश्रांति । परतोनि मागुती फिरों नेणें ॥ध्रु.॥ ख†याचे पारखीं येत नाहीं तोटा । निवडे तो खोटा ढाळें दुरी ॥2॥ तुका ह्मणे मज सत्याचि आवडी । करितां तांतडी येत नाहीं ॥3॥ 3485 मन जालें भाट । कीतिऩ मुखें घडघडाट । पडियेली वाट । ये चि चाली स्वभावें ॥1॥ बोलें देवाचे पवाडे । नित्य नवे चि रोकडे । ज्या परी आवडे । तैसा तैसा करूनि ॥ध्रु.॥ रोखीं रहावें समोर । पुढें मागें चाले भार । करावें उत्तर । सेवा रुजू करूनि॥2॥ पूर वर्षला देकारें । संतोषाच्या अभयें करें । अंगींच्या उत्तरें । तुकया स्वामी शृंगारी ॥3॥ 3486 दूरि तों चि होतों आपुले आशंके । नव्हतें ठाउकें मूळभेद ॥1॥ आतां जेथें तेथें येइन सांगातें । लपाया पुरतें उरों नेदीं ॥ध्रु.॥ मिथ्या मोहें मज लाविला उशीर । तरी हे अंतर जालें होतें ॥2॥ तुका ह्मणे कां रे दाखविसी भिन्न । लटिका चि सीण लपंडाइऩ ॥3 । 3487. कळों नये तों चि चुकावितां बरें । मग पाठमोरें काय काज ॥ 1॥ धरिलेती आतां द्या जी माझा डाव । सांपडतां भाव ऐसा आहे ॥ ध्रु.॥ होतासी अंतरें झाकिलिया डोळीं । तो मी हा न्याहाळीं धरुनी दृष्टी ॥ 2॥ तुका ह्मणे तुज रडीची च खोडी । अहाच बराडी तो मी नव्हे ।.3॥ 3488 करिसी लाघवें । तूं हें खेळसी आघवें ॥1॥ केला अहंकार आड । आह्मां जगासी हा नाड ॥ध्रु.॥ यथंभुतें यावें । दावूं लपों ही जाणावें ॥2॥ तुका ह्मणे हो श्रीपती । आतां चाळवाल किती ॥3॥ 3489 विश्वास तो देव । ह्मणुनि धरियेला भाव ॥1॥ माझी वदवितो वाणी । ज्याणें धरिली धरणी ॥ध्रु.॥ जोडिलीं अक्षरें । नव्हेती बुद्धीचीं उत्तरें ॥2॥ नाहीं केली आटी । कांहीं मानदंभासाटीं॥3॥ कोणी भाग्यवंत । तया कळेल उचित ॥4॥ तुका ह्मणे झरा । आहे मुळींचा चि खरा ॥5॥ 3490 सुराणीचीं जालों लाडिकीं एकलीं । वडील धाकुलीं आह्मी देवा ॥1॥ ह्मणऊनि कांहीं न घडे अव्हेर । गोमटें उत्तर भातुकें ही ॥ध्रु.॥ कांहीं एक नाहीं वंचिलें वेगळें । मुळऴिचया मुळें िस्थराविलें ॥2॥ लेवविलीं अंगीं आपुलीं भूषणें । अळंकार लेणें सकळ ही ॥3॥ सारितां न सरे आमुप भांडार । धना अंतपार नाहीं लेखा ॥4॥ तुका ह्मणे आह्मी आळवूं आवडी । ह्मणऊनी जोडी दाखविली ॥5॥ 3491 एका वेळे केलें रितें कलिवर । आंत दिली थार पांडुरंगा ॥1॥ पाळण पोषण लागलें ते सोइऩ । देहाचें तें काइऩ सर्वभावें ॥ध्रु.॥ माझिया मरणें जाली हे वसति । लागली ते ज्योती अविनाशा ॥2॥ जाला ऐसा एका घायें येथें नाहीं । तुका ह्मणे कांहीं बोलों नये ॥3॥ 3492 पावतों ताडन । तरी हें मोकलितों जन ॥1॥ मग मी आठवितों दुःखें । देवा सावकाश मुखें ॥ध्रु.॥ होती अप्रतिष्ठा । हो तों वरपडा कष्टा ॥2॥ तुका ह्मणे मान । होतां उत्तम खंडन ॥3॥ 3493 धरावें तों भय । अंतरोनि जाती पाय ॥1॥ जाल्या तुटी देवासवें । काय वांचोनि करावें ॥ध्रु.॥ कोणासी पारिखें । लेखूं आपणासारिखें ॥2॥ तुका ह्मणे असो । अथवा हें आतां नासो॥3॥ 3494 आह्मांसी सांगाती । होती अराले ते होती ॥1॥ येती आइकतां हाक । दोन मिळोन ह्मणती एक ॥ध्रु.॥ आणिकां उत्तरीं। नसे गोवी वैखरी ॥2॥ तुका ह्मणे बोल । खूण पहाती विठ्ठल॥3॥ 3495 आनंदाचा थारा । सुखें मोहरला झरा ॥1॥ ऐसी प्रभुची ज्या कळा । त्याच्या कोण पाहे बळा ॥ध्रु.॥ अंकिता ऐसया। होइल पावविलें ठाया ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसें । दिलें आभंड प्रकासे ॥3॥ 3496 काहे लकडा घांस कटावे । खोद हि जुमीन मठ बनावे ॥1॥ देवलवासी तरवरछाया । घरघर माइऩ खपरिबसमाया॥ध्रु.॥ कां छांडियें भार फेरे सीर भागें । मायाको दुःख मिटलिये अंगें॥2॥ कहे तुका तुम सुनो हो सिद्धा । रामबिना और झुटा कछु धंदा ॥3॥ 3497 आणीक पाखांडें असती उदंडें । तळमिळती पिंडें आपुलिया ॥1॥ त्याचिया बोलाचा नाहीं विश्वास । घातलीसे कास तुझ्या नामीं ॥ध्रु.॥ दृढ एक चित्तें जालों या जीवासी । लाज सर्वविशीं तुह्मांसी हे ॥2॥ पीडों नेदी पशु आपुले अंकित । आहे जें उचित तैसें करा ॥3॥ तुका ह्मणे किती भाकावी करुणा । कोप नारायणा येइल तुह्मां ॥4॥ 3498 व्हावया भिकारी हें आह्मां कारण । अंतरोनि जन जावें दुरी ॥1॥ संबंध तुटावा शब्दाचा ही स्पर्श । ह्मणऊनि आस मोकलिली ॥2॥ तुका ह्मणे दुःखें उबगला जीव । ह्मणऊनी कीव भाकीं देवा ॥3॥ 3499 कोरडिया ऐशा सारून गोष्टी । करा उठाउठीं हित आधीं ॥1॥ खोळंबला राहे आपुला मारग । पहावी ते मग तुटी कोठें ॥ध्रु.॥ लौकिकाचा आड येइऩल पसारा । मग येरझारा दुःख देती ॥2॥ तुका ह्मणे डांख लागे अळंकारें । मग नव्हे खरें पुटाविण ॥3॥ 3500 ऐसें ठावें नाहीं मूढा । सोस काकुलती पुढां ॥1॥ माझीं नका जाळूं भांडीं । पोटीं भय सोस तोंडीं ॥ध्रु.॥ पातलिया काळ । तेव्हां काय चाले बळ ॥2॥ संचित तें करी । नरका जाया मेल्यावरी ॥3॥ परउपकार । न घडावा हा विचार ॥4॥ तुका ह्मणे लांसी । आतां भेटों नये ऐसी ॥5॥ 3501 करूनी चिंतन खेळों भोवतालें । चित्त येथें आलें पायांपाशीं ॥1॥ येथें नाहीं खोटा चालत परिहार । जाणसी अंतर पांडुरंगा ॥ध्रु.॥ सुखदुःखें तुज देऊनी सकळ । नाहीं ऐसा काळ केला आह्मी ॥2॥ तुका ह्मणे जाला देहाचा विसर । नाहीं आतां पर आप दोन्ही ॥3॥ 3502 काळा च सारिखीं वाहाती क्षेत्रें । करितां दुसरें फळ नाहीं ॥1॥ ऐसें करत्यानें ठेविलें करून । भरिलें भरून माप नेमें॥ध्रु.॥ शीतउष्णकाळीं मेघ वरुषावे । वरुषतां वाव होय शीण॥2॥ तुका ह्मणे विष अमृताचे किडे । पालट न घडे जीणें तया ॥3॥ 3503 बोलणें तें आह्मी बोलों उपयोगीं । पडिलें प्रसंगी काळाऐसें ॥1॥ जयामध्यें देव आदि मध्यें अंतीं । खोल पाया भिंती न खचेसी ॥ध्रु.॥ करणें तें आह्मी करूं एका वेळे । पुढिलिया बळें वाढी खुंटे ॥2॥ तुका ह्मणे असों आYोचीं धारकें । ह्मणऊनि एकें घायें सारूं ॥3॥ 3504 तुझिया विनोदें आह्मांसी मरण । सोसियेला सीण बहु फेरे ॥1॥ आतां आपणें चि येसी तें करीन । नाम हें धरीन तुझें कंठीं ॥ध्रु.॥ वियोगें चि आलों उसंतीत वनें । संकल्प हे मनें वाहोनियां ॥2॥ तुका ह्मणे वर्म सांपडलें सोपें । गोवियेलों पापें पुण्यें होतों ॥3॥ 3505 पाठीलागा काळ येतसे या लागें । मी माझें वाउगें मेंढीऐसें ॥1॥ आतां अगी लागो ऐसिया वेव्हारा । तूं माझा सोइरा पांडुरंगा ॥ध्रु.॥ वागविला माथां नसतां चि भार । नव्हे तें साचार जाणील तों ॥2॥ तुका ह्मणे केलें जवळील दुरी । मृगजळ वरी आड आलें ॥3॥ 3506 आपुलिये टाकीं । करीन कांहीं तरी एकी ॥1॥ करीन पायांशीं वोळखी । करिसी तें करीं सुखीं ॥ध्रु.॥ कायाक्लेशगंगाजळ । समर्पीन तुळसीदळ ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । कर जोडीन ते सेवा ॥3॥ 3507 माझे तों स्वभाव मज अनावर । तुज ही देतां भार कांहीं नव्हे ॥1॥ ऐसें कळों आलें मज नारायणा । जागृती स्वपना ताळ नाहीं ॥ध्रु.॥ संपादितों तो अवघा बाहए रंग । तुझा नाहीं संग अभ्यंतरीं ॥2॥ तुका ह्मणे सत्या नाहीं पाठी पोट । असतें निघोंट एकी जाती ॥3॥ 3508 नव्हावा तो बरा मुळीं च संबंध । विश्वासिकां वध बोलिलासे ॥1॥ आतां माझें हित काय तें विचारा । सत्यत्वें दातारा पांडुरंगा ॥ध्रु ॥ नाहीं भाव परी ह्मणवितों दास । नका देऊं यास उणेंयेऊं ॥2॥ तुका ह्मणे कां हो उद्धरितां दीन । मानीतसां सीण मायबापा॥3॥ 3509 काय तुमचिया सेवे न वेचते गांठोळी । मोहें टाळाटाळी करीतसां ॥1॥ चतुराच्या राया आहो पांडुरंगा । ऐसें तरी सांगा निवडूनि ॥ध्रु.॥ कोण तुह्मां सुख असे या कौतुकें । भोगितां अनेकें दुःखें आह्मा ॥2॥ तुका ह्मणे काय जालासी निर्गुण । आह्मां येथें कोण सोडवील ॥3॥ 3510 निष्ठ‍ यासाटीं करितों भाषण । आहेसी तूं सर्वजाण दाता ॥1॥ ऐसें कोण दुःख आहे निवारिता । तो मी जाऊं आतां शरण त्यासी ॥ध्रु.॥ बैसलासी केणें करुनि एक घरीं । नाहीं येथें उरी दुस†याची ॥2॥ तुका ह्मणे आलें अवघें चि पायापें । आतां मायबापें नुपेक्षावें ॥3॥ 3511 पायांपासीं चित्त । तेणें भेटी अखंडित ॥1॥ असे खेळे भलते ठायीं । प्रेमसूत्रदोरी पायीं ॥ध्रु.॥ केलेंसे जतन । मुळीं काय तें वचन ॥2॥ तुका ह्मणे सर्वजाणा । ठायीं विचारावें मना॥3॥ 3512 तुझे मजपाशीं मन । माझी येथें भूक तान ॥1॥ जिव्हा रतें एके ठायीं । दुजें बोलायाचें काइऩ ॥ध्रु.॥ माझिया कवतुकें । उभा पहासी भातुकें ॥2॥ तुका ह्मणे साचें । तेथें मागील कइऩचें ॥3॥ 3513 तुह्मां आह्मां सरी । येथें कइऩच्या या परी ॥1॥ स्वामिसेवा अळंकार । नाहीं आवडिये थार ॥ध्रु.॥ खुंटलिया वाचा। मग हा आनंद कइचा ॥2॥ तुका ह्मणे कोडें । आह्मी नाचों तुज पुढें ॥3॥ 3514 कैचें भांडवल खरा हातीं भाव । कळवऑयानें माव दावीतसें ॥1॥ आतां माझा अंत नको सर्वजाणा । पाहों नारायणा निवडूनि ॥ध्रु.॥ संतांचें उिच्छष्ट मागिले पंगती । करावें संगती लागे ऐसें ॥2॥ तुका ह्मणे आलों दावूनि विश्वास । संचित तें नास पावे ऐसें ॥3॥ 3515 थोडे तुह्मी मागें होती उद्धरिले । मज ऐसे गेले वांयां जीव ॥1॥ आतां याचा काहीं न मनावा भार । कृपेचा सागर आहेसी तूं ॥ध्रु.॥ तुज आळवितां पापाची वसति । राहे अंगीं किती बळ त्याचें ॥2॥ तुका ह्मणे उदकीं तारिले दगड । तैसा मी ही जड एक देवा ॥3॥ 3516 आह्मी ह्मणों कोणी नाहीं तुज आड । दिसतोसी भ्याड पांडुरंगा ॥1॥ हागे माझ्या भोगें केलासी परता । विश्वंभरीं सत्ता नाहीं ऐसी ॥ध्रु.॥ आह्मी तुज असों देऊनि आधार । नाम वारंवार उच्चारितों ॥2॥ तुका ह्मणे मज धरियेलें बळें । पंचभूतीं खळें करूनियां ॥3॥ 3517 आहेतें सकळ प्रारब्धा हातीं । यावें काकुलती यासी आतां ॥1॥ ऐसा माझ्या मनें सांगितला भाव । तोंवरीच देव दुजा नाहीं ॥ध्रु.॥ अवघियांची जेव्हां सारावी करकर । भावबळें थार धरूं येसी ॥2॥ तुका ह्मणे तुज ठेवावें पुजून । आणीक ते गुण नाहीं येथें ॥3॥ 3518 सेवट तो होती तुझियानें गोड । ह्मणऊनि चाड धरीतसों ॥1॥ देऊं भोगाभोग कलिवरचा भार । साहों तुज थार त्याचमधीं ॥ध्रु.॥ तुझ्या बळें कांहीं खटपट काम । वाढवावा श्रम न लगे तो ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मी चेंपलों या भारें । तुमचें तें खरें देवपण ॥3॥ 3519 ऐसा चि तो गोवा । न पाहिजे केला देवा ॥1॥ बहु आली दुरिवरी । ओढत हे भरोवरी ॥ध्रु.॥ आह्मांसी न कळे । तुह्मी झाकुं नये डोळे ॥2॥ तुका ह्मणे संगें । असों एक एका अंगें॥3॥ 3520 मायलेंकरांत भिन्न । नाहीं उत्तराचा सीण ॥1॥ धाडीं धाडीं वो भातुकें । रंजविल्याचें कौतुकें ॥ध्रु.॥ करूनि नवल। याचें बोलिलों ते बोल ॥2॥ तुका ह्मणे माते । पांडुरंगे कृपावंते॥3॥ 3521 आवडी कां ठेवूं । बैसोनियां संगें जेवूं ॥1॥ मागें नको ठेवूं उरी । माझी आण तुजवरी ॥ध्रु.॥ देखिले प्रकार । त्याचे पाहेन साचार ॥2॥ तुका ह्मणे बाळीं । केली चाहाडी सकळीं॥3॥ 3522 नव्हेसी तूं लांसी । मायां आणिकां त्या ऐसी ॥1॥ जे हे वांयां जाती बोल । होती निर्फळ चि फोल ॥ध्रु.॥ नव्हेसी दुबळी । कांहीं नाहीं तें जवळी ॥2॥ तुका ह्मणे खोटी । कांहीं नव्हेसी करंटी ॥3॥ 3523 आह्मां बोल लावा । तुह्मां अनुचित हें देवा ॥1॥ ऐसें सांगा कां व्यालेती । काय नाहीं तुह्मां हातीं ॥ध्रु.॥ आतां धरा दुरी । वांयां दवडाया थोरी ॥2॥ तुका ह्मणे ठायीं । ऐसें विचारावें पायीं ॥3॥ 3524 मरोनियां गेली माया । मग तया कोण पुसे ॥1॥ पोरटियांची दाद कोणा । ऐसा जाना प्रवाहो ॥ध्रु.॥ निढळास निढळ जोडा । होय कोडा कवतुका ॥2॥ तुका ह्मणे देवाऐसी । आहों सरसीं आपण ॥3॥ 3525 संसाराची कोण गोडी । दिली जोडी करूनि ॥1॥ निष्ठ‍ तूं बहु देवा । पुरे हेवा न ह्मणवी ॥ध्रु.॥ पाहोनियां कर्म डोळां । निराळा तो वर्जीना ॥2॥ तुका ह्मणे तुज माझें । ह्मणतां ओझें फुकट ॥3॥ 3526 नव्हतें तें कळों आलें । तरी बोलें अबोला ॥1॥ तुज मज घातली तुटी । एके भेटीपासूनि ॥ध्रु.॥ आतां याची न धरीं चाड । कांहीं कोड कवतुकें ॥2॥ तुका ह्मणे यावें जावें । एका भावें खंडलें ॥3॥ 3527 आतां दोघांमध्ये काय । उरलें होय वाणीजेसें ॥1॥ निष्ठ‍ हें केलें मन । समाधान न करूनि ॥ध्रु.॥ झुरावें तें तेथींच्या परी । घरिच्याघरीं अवघिया ॥2॥ तुका ह्मणे देवपण । गुंडाळून असों दे ॥3॥ 3528 मागितल्यास आस करा । उरी धरा कांहींबाहीं ॥1॥ ह्मणऊनि सारिली आस । होती यास मूळ तें ॥ध्रु.॥ माझ्या मोहें तुज पान्हा । लोटे स्तना वोरस ॥2॥ तुका ह्मणे आळवणे । माझ्या देणें उत्तर ॥3॥ 3529 आतां बरें घरिच्याघरीं । आपली उरी आपणापें॥1॥ वाइटबरें न पडे दृष्टी । मग कष्टी होइजेना ॥ध्रु.॥ बोलों जातां वाढे बोल । वांयां फोल खटखट ॥2॥ काकुलती यावें देवा । तो तों सेवा इिच्छतो ॥3॥ हिशोबाचे खटखटे । चढे तुटे घडेना ॥4॥ तुका ह्मणे कळों आलें । दुसरें भलें तों नव्हे ॥5॥ 3530 आधीं सोज्वळ करावा मारग । चालतां तें मग गोवी नाहीं ॥1॥ ऐसा चालोनियां आला शिष्टाचार । गोवीचा वेव्हार पापपुण्य ॥ध्रु.॥ पळणें तों पळा सांडुनि कांबळें । उपाधीच्या मुळें लाग पावे ॥2॥ तुका ह्मणे येथें शूर तो निवडे । पडिले बापुडे कालचक्रीं ॥3॥ 3531 उद्धत त्या जाती । द्रवें रंगल्या उद्धती ॥1॥ ह्मणऊनि बहु फार । त्यांसी असावें अंतर ॥ध्रु.॥ कैंचें पाठी पोट । गोडविषासी सेवट ॥2॥ तुका ह्मणे सापा । न कळे कुरवािळलें बापा ॥3॥ 3532 आह्मां कथा आवश्यक । येर संपादूं लौकिक ॥1॥ जैसी तैसी माय बरी । मानिल्या त्या माना येरी ॥ध्रु.॥ व्यालीचा कळवळा । जीव बहुत कोंवळा ॥2॥ कवतुकें वावरें । तुका ह्मणे या आधारें ॥3॥ 3533 पािळतों वचन । परि बहु भीतें मन ॥1॥ करितें पायांशीं सलगी । नये बैसों अंगसंगीं ॥ध्रु.॥ जोडोनियां कर । उभें असावें समोर ॥2॥ तुका ह्मणे संत । तुह्मी मी बहु पतित ॥3॥ 3534 जैसा तैसा आतां । मज प्रमाण अनंता ॥1॥ पायां पडणें न संडीं । पोटीं तें च वर तोंडीं ॥ध्रु.॥ एका भावें चाड । आहे तैसें अंतीं गोड ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मां । टळणें चि नाहीं नेमा ॥3॥ 3535 चुकलों या ऐशा वर्मा । तरी कर्मा सांपडलों ॥1॥ पाठी लागे करी नास । गर्भवास भोगवी ॥ध्रु.॥ माझें तुझें भिन्नभावें। गळां दावें मोहाचें ॥2॥ तुका ह्मणे पाठेळ केलों । नसत्या भ्यालों छंदासी ॥3॥ 3536 देह प्रारब्धा शिरीं । असोन करी उद्वेग ॥1॥ धांव घालीं नारायणा । माझ्या मना जागवीं ॥ध्रु.॥ ऐसी चुकोनियां वर्में। पीडा भ्रमें पावलों ॥2॥ तुका ह्मणे कैंचा भोग । नव्हे रोग अंगींचा॥3॥ 3537 अनंताच्या ऐकों कीर्ती । ज्याच्या चित्तीं हरिनाम । उलंघूनि गेले सिंधु । हा भवबंधु तोडोनियां ॥1॥ आतां हळुहळु ते चि वाहीं । चालों कांही अधिकारें ॥ध्रु.॥ खुंटूनियां गेले नावा । नाहीं हेवा खोळंबला । न लगे मोल द्यावा रुका । भावें एका कारणें॥2॥ तुका ह्मणे पाहतों वाट । उभा नीट पाउलीं । भीमातिरीं थडवा केला । उठा चला लवलाहें ॥3॥ 3538 तरीं च म्यां देवा । साटी करूनियां जीवा ॥1॥ येथें बैसलों धरणें । दृढ कायावाचामनें ॥ध्रु.॥ आवरिल्या वृित्त । मन घेउनियां हातीं ॥2॥ तुका ह्मणे जरा । बाहेर येऊं नेदीं घरा ॥3॥ 3539 हें तों एक संतांठायीं । लाभ पायीं उत्तम ॥1॥ ह्मणवितां त्याचे दास । पुढें आस उरेना ॥ध्रु.॥ कृपादान केलें संतीं। कल्पांतीं ही सरेना ॥2॥ तुका ह्मणे संतसेवा । हा चि हेवा उत्तम॥3॥ 3540 नारायणा ऐसा । सेवूं नेणतील रसा ॥1॥ जेणें भवव्याध तुटे । दुःख मागुतें न भेटे ॥ध्रु.॥ न लगे कांहीं आटी । बाधा राहों न सके पोटीं ॥2॥ कैवल्य तें जोडे । पालट लवकरी घडे ॥3॥ जन्ममरणदुःख अटे । जाळें अवघेंचि तुटे ॥4॥ तुका ह्मणे जाला । याचा गुण बहुतांला ॥5॥ 3541 अनेक दोषांचे काट । जे जे गादले निघोंट । होती हरिनामें चोखट । क्षण एक न लगतां ॥1॥ तुह्मी हरि ह्मणा हरि ह्मणा । महादोषांचे छेदना ॥ध्रु.॥ अतिप्रीतीचा बांधला । नष्ट चांडाळीं रतला । क्षण न लगतां नेला । वैकुंठासी हरि ह्मणतां॥2॥ अमित्य दोषाचें मूळ । जालें वाल्मीकास सबळ । जाला हरिनामें निर्मळ । गंगाजळ पैं जैसा ॥3॥ हरि ह्मणतां तरले । महादोषी गणिके नेलें । कुंटणी भिली उद्धरिलें । वैकुंठासी हरि म्हणतां ॥4॥ हरिविण जन्म नको वांयां । जैसी दर्पणींची छाया । ह्मणोनि तुका लागे पायां । शरण तया हरीसी ॥5॥ 3542 भजन या नासिलें हेडि । दंभा लंडा आवडी ॥1॥ जेवीत ना आइता पाक । नासी ताक घुसळूनि ॥ध्रु.॥ एकाएकीं इच्छी पाठ । नेणे चाट कां जेवूं ॥2॥ तुका ह्मणे मुलाम्याचें । बंधन साचें सेवटीं ॥3॥ 3443 जैसा निर्मळ गंगाओघ । तैसा भाग वोगरीं ॥1॥ प्रेम वाढे ग्रासोग्रासीं । ब्रह्मरसीं भोजन ॥ध्रु.॥ तृप्तीवरि आवडी उरे। ऐसे बरे प्रकार ॥2॥ तुका ह्मणे पाख मन । नारायण तें भोगी॥3॥ 3444 सुख सुखा विरजण जालें । तें मथलें नवनीत ॥1॥ हाले डोले हरुषे काया । निवती बाहएा नयन ॥ध्रु.॥ प्रबल तो नारायण । गुणें गुण वाढला ॥2॥ तुका ह्मणे भरली सीग । वरी मग वोसंडे ॥3॥ 3545 कां रे न भजसी हरी । तुज कोण अंगीकारी ॥1॥ होइल यमपुरी । यमदंड यातना ॥ध्रु.॥ कोण जाली लगबग । काय करिसि तेथें मग ॥2॥ कां रे भरला ताठा । करिती वोज नेतां वाटा॥3॥ तोंडा पडिली खिळणी । जिव्हा पिटिती वोढूनि ॥4॥ कां रे पडिली जनलाज । कोण सोडवील तुज ॥5॥ लाज धरीं ह्मणे तुका । नको वांयां जाऊं फुका ॥6॥ 3546 क्षरला सागर गंगा ओघीं मिळे । आपण चि खेळे आपणाशीं ॥1 ॥ मधील ते वाव अवघी उपाधि । तुह्मां आह्मांमधीं ते चि परी ॥ध्रु.॥ घट मठ जाले आकाशाचे पोटीं । वचनें चि तुटी तेथें चि तें ॥2 ॥ तुका ह्मणे बीजें बीज दाखविलें । फल पुष्प आलें गेलें वांयां ॥3॥ 3547 एक आतां तुह्मी करा । मज दातारा सत्तेनें ॥1॥ विश्वास तो पायांवरी । ठेवुनि हरी राहिलों ॥ध्रु.॥ जाणत चि दुजें नाहीं । आणिक कांहीं प्रकार ॥2॥ तुका ह्मणे शरण आलों । काय बोलों विनवितों॥3॥ 3548 काय विनवावें कोणें तो निवाड । केलें माझ्या कोड वचनाचें ॥1॥ आहो कृपनिधी गुणांच्या निधाना । माझ्या अनुमाना नये चि हें ॥ध्रु.॥ बहुत करुणा केलेंसे भासेन । एक ही वचन नाहीं आलें ॥2॥ माझी कांहीं सेवा होइऩल पावली । नििंश्चती मानिली होती ऐसी ॥3॥ तुका ह्मणे माझी उरली ते आटी । अभय कर कटी न देखें चि ॥4॥ 3549 लाजोनियां काळें राहिलें लिखित । नेदितां ही चित्त समाधान ॥1॥ कैसें सुख वाटे वचनाचे तुटी । प्रीतिविण भेटी रुचि नेदी ॥ध्रु.॥ एकाचिये भेटी एकाचा कोंपर । मावेचा पदर कळों येतो ॥2॥ होत्या आपल्या त्या वेचूनियां शHी । पुढें जालों युिHकळाहीन ॥3॥ तुका ह्मणे तुह्मी समर्थ जी देवा । दुर्बळाची सेवा कोठें पावे ॥4॥ 3550 आशाबद्ध बहु असे निलाजिरें । होय ह्मणें धीरें फळ टोंकें ॥1॥ कारणापें चित्त न पाहें अपमान । चित्त समाधान लाभासाटीं ॥2॥ तुका ह्मणे हातें लोटिलें न कळे । झांकितसें डोळे पांडुरंगा ॥3॥ 3551 सांता पांचां तरीं वचनां सेवटीं । निरोप कां भेटी एक तरी ॥1॥ कां नेणें निष्ठ‍ केलें नारायणा । न देखें हें मना येतां कांहीं ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसा न देखें निवाड । कडू किंवा गोड फळ पोटीं ॥3॥ 3552 वांयां ऐसा जन्म गेला । हें विठ्ठला दुःख वाटे ॥1॥ नाहीं सरता जालों पायीं । तुह्मी जइप न पुसा ॥ध्रु.॥ कां मी जीतों संवसारीं । अद्यापवरी भूमिभार ॥2॥ तुका ह्मणे पंढरिनाथा । सबळ व्यथा भवरोग ॥3॥ 3553 कासया हो माझा राखिला लौकिक । निवाड कां एक केला नाहीं ॥1॥ मग तळमळ न करितें मन । जालें तें कारण कळों येतें ॥2॥ तुका ह्मणे केला पाहिजे निवाड । वइदासी भीड मरणें रोग्या ॥3॥ 3554 ऐसें कोण पाप बळी । जें जवळी येऊं नेदी ॥1॥ तुह्मां तंव होइल ठावें । नेदावें कां कळों हें ॥ध्रु.॥ कोण जाला अंतराय । कां ते पाय अंतरले ॥2॥ तुका ह्मणे निमित्याचा । आला सुच अनुभव ॥3॥ 3555 ब्रह्मYाानाची भरोवरी । पुढिला सांगे आपण न करी॥1॥ थू थू त्याच्या तोंडावरी । व्यर्थ सिणवी वैखरी ॥ध्रु.॥ कथा करी वरिवरी । प्रेम नसे चि अंतरीं ॥2॥ तुका ह्मणे कवित्व करी । मान वस्तु हे आदरी ॥3॥ 3556 कधीं कृपा करिसी नेणें । मज दीनाचें धांवणें ॥1॥ भेटी लागीं पंढरीनाथा । जीवीं लागली तळमळ व्यथा ॥ध्रु.॥ सिणलें माझें मन । वाट पाहतां लोचन ॥2॥ तुका ह्मणे लागली भूक । तुझें पहावया श्रीमुख ॥3॥ 3557 उच्चारूं यासाटीं । आह्मी नाम तुझें कंठीं ॥1॥ येसी धांवत धांवत । माउलिये कृपावंते ॥ध्रु.॥ पाय चित्तीं धरूं । क्रिडा भलते ठायीं करूं ॥2॥ तुका ह्मणे माझे गंगे । प्रेमभरित पांडुरंगे ॥3॥ 3558 दगडाच्या देवा बगाड नवस । बाइऩल कथेस जाऊं नेदी ॥1॥ वेची धनरासी बांधलें स्मशान । दारीं वृंदावन द्वाड मानी॥ध्रु.॥ चोरें नागविला न करी त्याची खंती । परी द्विजा हातीं नेदी रुका ॥2॥ करी पाहुणेर विव्हाया जावयासी । आल्या अतीतासी पाठमोरा ॥3॥ तुका ह्मणे जळो धिग त्याचें जिणें । भार वाही सीण वर्म नेणे ॥4॥ 3559 करूनि विनवणी । माथा ठेवितों चरणीं ॥1॥ होतें तें चि असों द्यावें । रूप सौम्य चि बरवें ॥ध्रु.॥ भया भेणें तुमचा ठाव । तुमच्या कोपें कोठें जावें ॥2॥ तुका पायां लागे । दान समुदाय मागे ॥3॥ 3560 प्रेम नये सांगतां बोलतां दावितां । अनुभव चित्ता चित्त जाणे ॥1॥ कासवीचें बाळ वाढे कृपादृष्टी । दुधा नाहीं भेटी अंगसंगें ॥ध्रु.॥ पोटामध्यें कोण सांगितलें सर्पां । उपजत लपा ह्मणऊनि ॥2॥ बोलों नेणें परी जाणे गोड क्षार । अंतरीं विचार त्यासी ठावा ॥3॥ तुका ह्मणे बरें विचारावें मनीं । आणिक भल्यांनी पुसों नये ॥4॥ 3561 आतां मी पतित ऐसा साच भावें । कळों अनुभवें आलें देवा ॥1॥ काय करावें तें रोकडें चि करीं । राहिली हे उरी नाहीं दोघां ॥ध्रु.॥ येर येरा समदृष्टी द्यावें या उत्तरा । यासी काय करा गोही आतां ॥2॥ तुका ह्मणे मेलों सांगतसांगतां । तें चि आलें आतां कळों तुह्मां ॥3॥ 3562 काय तुज मागें नाहीं जाणवलें । माझें नाहीं केलें हित कांहीं ॥1॥ डोळे झांकुनियां होसी अबोलणा । तेव्हां नारायणा आतां कैसा ॥ध्रु.॥ न कळे उचित न संगतां स्पष्ट । ऐसा क्रियानष्ट काय जाणे ॥2॥ तुका ह्मणे माझा घात तुह्मां ठावा । तरि कां आधीं देवा वारूं नये ॥3॥ 3563 नये ऐसें बोलों कठिण उत्तरें । सलगी लेंकुरें केली पुढें ॥1॥ अपराध कीजे घडला तो क्षमा । सिकवा उत्तमा आमुचिया॥ध्रु.॥ धरूं धावें आगी पोळलें तें नेणे । ओढिलिया होणें माते बाळा ॥2॥ तुका ह्मणे फार ज्याचा जार त्यासी । प्रवीण येविशीं असा तुह्मी ॥3॥ 3564 लडिवाळ ह्मणोनी निष्ठ‍ न बोला । परी सांभािळला लागे घात ॥1॥ बहु वागवीत आणिलें दुरूनि । दासांची पोसनी बहु आहे ॥ध्रु.॥ नाहीं लागों दिला आघाताचा वारा । निष्ठ‍ उत्तरा कोमेजतों ॥2॥ तुका ह्मणे तुह्मी कृपावंत हरि । शांतवा उत्तरीं अमृताच्या ॥3॥ 3565 आत्मिस्थति मज नको हा विचार । देइऩ निरंतर चरणसेवा ॥1॥ जन्मोजन्मीं तुझा दास पुरुषोत्तमा । हे चि गोडी माझ्या देइप जीवा ॥ध्रु.॥ काय सायुज्यता मुिH हे चि गोड । देव भH कोड तेथें नाहीं ॥2॥ काय तें निर्गुण पाहों कैशा परी । वणूप तुझी हरी कीर्ती कैसी ॥3॥ गोड चरणसेवा देवभHपण । मज देवा झणें दुराविसी ॥4॥ जाणिवेपासूनि सोडवीं माझ्या जीवा । देइऩ चरणसेवा निरंतर ॥5॥ तुका ह्मणे गोडा गोड न लगे प्रीतिकर । प्रीति ते ही सार सेवा हे रे ॥6॥ 3566 चालें दंडवत घालीं नारायणा । आपुल्या कल्याणा लागूनियां ॥1॥ बैसविला पदीं पुत्र राज्य करी । पिता वाहे शिरीं आYाा त्याची ॥2॥ तुका ह्मणे आहे ठायींचा चि मान । आतां अनुमान कायसा तो ॥3॥ 3567 समर्थाचें बाळ पांघरे वाकळ । हसती सकळ लोक कोणा ॥1॥ समर्थासी लाज आपुल्या नांवाची । शरण आल्याची लागे चिंता ॥2॥ जरी तुज कांहीं होइऩल उचित । तरी हा पतित तारीं तुका ॥3॥ 3668 न करीं रे मना कांहीं च कल्पना । चिंतीं या चरणां विठोबाच्या ॥1॥ येथें सुखाचिया रासी । पुढें ठाव नाहीं कल्पनेसी॥ध्रु.॥ सुखाचें ओतिलें साजिरें श्रीमुख । शोक मोह दुःख पाहाता नाहीं ॥2॥ तुका ह्मणे येथें होइऩल विसांवा । तुटतील हांवा पुढिलिया ॥3॥ 3569 काय करूं मज नागविलें आळसें । बहुत या सोसें पीडा केली ॥1॥ हिरोनियां नेला मुखींचा उच्चार । पडिलें अंतर जवळी च ॥ध्रु.॥ द्वैताचिया कैसा सांपडलों हातीं । बहुत करती ओढाओढी ॥2॥ तुका ह्मणे आतां आपुलिया सवें । न्यावें मज देवें सोडवूनि ॥3॥ 3570 नाहीं देवाचा विश्वास । करी संतांचा उपहास ॥1॥ । त्याचे तोंडी पडे माती । हीन शूकराची जाती ॥ध्रु.॥ घोकुनी अक्षर। वाद छळणा करीत फिरे ॥2॥ ह्मणे देवासी पाषाण । तुका ह्मणे भावहीन ॥3॥ 3571 हें चि सर्वसुख जपावा विठ्ठल । न दवडावा पळ क्षण वांयां ॥1॥ हें चि एक सर्वसाधनांचें मूळ । आतुडे गोपाळ येणें पंथें ॥ध्रु.॥ न लगती कांहीं तपांचिया रासी । करणें वाराणसी नाना तीथॉ ॥2॥ कल्पना हे तिळ देहीं अभिमान । नये नारायण जवळी त्यांच्या ॥3॥ तुका ह्मणे नामें देव नेदी भेटी । ह्मणे त्याचे होंटीं कुष्ट होय ॥4॥ 3572 माझे विषयीं तुज पडतां विसर । नको धरूं दूर पांडुरंगा ॥1॥ तुझा ह्मणवितों हे चि लाज तुला । आतां झणी मला विसरेसी ॥2॥ तुका ह्मणे तुझी माझी नाहीं उरी । आतां केली खरी देवराया ॥3॥ 3573 अभHाचे गांवीं साधु म्हणजे काय । व्याघ्रें वाडां गाय सांपडली ॥1॥ कसाबाचे आळी मांडिलें प्रमाण । बस्वणाची आण तया काइऩ ॥ध्रु.॥ केळी आणि बोरी वसती सेजारी । संवाद कोणे परी घडे येथें ॥2॥ तुका ह्मणे खीर केली का†हेऑयाची । शुद्ध गोडी कैची वसे तेथें ॥3॥ 3574 भागल्यांचा तूं विसांवा । करीं नांवा निंबलोण ॥1॥ परमानंदा पुरुषोत्तमा । हरीं या श्रमापासूनि ॥ध्रु.॥ अनाथांचा अंगीकार। करितां भार न मनिसी ॥2॥ तुका ह्मणे इच्छा पुरे । ऐसें धुरेगे विठ्ठल ॥3॥ 3575 घालूनियां कास । बळें आलों मागायास ॥1॥ प्रेमें देइप पाठवूनि । पांडुरंगा सेवाॠणी ॥ध्रु.॥ होइप रे शाहाणा । कळों नेदावें या जना ॥2॥ तुका ह्मणे पायीं । जडलों मग उरलें काइऩ॥3॥ 3576 भेटीलागीं पंढरिनाथा । जीवीं लागली तळमळ व्यथा॥1॥ कैं कृपा करिसी नेणें । मज दीनाचें धांवणें ॥ध्रु.॥ सीणलें माझें मन । वाट पाहातां लोचन ॥2॥ तुका ह्मणे भूक । तुझें पाहावया मुख ॥3॥ 3577 सांडियेली काया । वरी ओंवाळूनी पायां ॥1॥ शरण शरण नारायणा । मज अंगीकारा दीना ॥ध्रु.॥ आलों लोटांगणीं। रुळें तुमचे चरणीं ॥2॥ तुका ह्मणे कइप । डोइऩ ठेवीन हे पायीं॥3॥ 3578 तुझे दारींचा कुतरा । नको मोकलूं दातारा ॥1॥ धरणें घेतलें घरांत । नको धरून उठवूं हात ॥ध्रु.॥ घेतली मुरकुंडी। थोर जालों मी लंडी ॥2॥ तुका ह्मणे जगजीवना । िब्रदें पाहें नारायणा॥3॥ 3579 पडिलों बाहेरि आपल्या कर्तव्यें । संसाराचा जीवें वीट आला ॥1॥ एकामध्यें एक नाहीं मिळों येत । ताक नवनीत निडिळया ॥ध्रु.॥ दोनी जालीं नांवें एकाच्या मथनें । भुस सार गुणें वेगळालीं ॥2॥ तुका ह्मणे कोठें वसे मुHाफळ । सिंपल्याचें स्थळ खंडलिया ॥3॥ 3581 पाहातां हें बरवें जालें । कळों आलें यावरी ॥1॥ मागिलांचा जाला झाडा । त्या निवाडास्तव ॥ध्रु.॥ विसांवलें अंग दिसे । सरिसे अनुभव ॥2॥ तुका ह्मणे बरें जालें । देवें नेलें गवसूनि ॥3॥ 3581 चक्रफेरीं गळीं गळा । होता गोवियेला माळा ॥1॥ फुटोनियां गेला कुंभ । जालों निष्काम स्वयंभ ॥ध्रु.॥ धरित चि नाहीं थारा । वेठी भ्रमण खोंकरा ॥2॥ तुका ह्मणे कौतुक कोडें । आगी काय जाणे मढें ॥3॥ 3582 श्रमपरिहारा । मूळ हें जालें दातारा ॥1॥ देह निवेदूनि पायीं । जालों रिकामा उतराइऩ ॥ध्रु.॥ आपली ते सत्ता । येथें असों नेदीं आतां ॥2॥ राहिला निराळा । तुका कटकटे वेगळा॥3॥ 3583 पाठवाल तेथें गर्जेन पवाडे । कायाअ देहाकडे नावलोकीं॥1॥ ह्मणउनि मागें कंठींचा सौरस । पावतील नास विघ्नें पुढें ॥ध्रु.॥ कृपेच्या कटाक्षें निभें किळकाळा । येतां येत बळाशHीपुढें ॥2॥ तुका ह्मणे गुढी आणीन पायांपें । जगा होइल सोपें नाम तुझें ॥3॥ 3584 उपजल्या काळें शुभ कां शकुन । आतां आवरोन राहिलेती ॥1॥ नाहीं मागितली वचनाची जोडी । निष्काम कोरडी वरिवरि ॥ध्रु.॥ सत्याविण काय उगी च लांबणी । कारियाची वाणी येर भूस ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसी कोणा चाळवणी । न विचारा मनीं पांडुरंगा ॥3॥ 3585 नव्हें मी आहाच आशेचें बांधलें । जें हें टोंकविलें नारायणा ॥1॥ अंतर तों तुम्हां बरें कळों येतें । वेव्हार उचितें चाळवीजे ॥ध्रु.॥ मनें कल्पीलें आवरितां पाप । संकल्पीं विकल्प याचि नांवें ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मां न सोसे जळजळ । सिजल्यावरी जाळ कढ खोटा ॥3॥ 3586 ताकें कृपण तो जेवूं काय घाली । आहाच ते चालीवरुनि कळे ॥1॥ काय तुह्मां वेचे घातलें सांकडें । माहें आलें कोडें आजिवरि ॥ध्रु.॥ सेवेंविण आह्मी न लिंपों काया । जाला देवराया निर्धार हा ॥2॥ तुका ह्मणे तुझीं राखावया ब्रीदें । येणें अनुवादें कारियासी ॥3॥ 3587 वृत्तीवरि आह्मां येणें काशासाटीं । एवढी हे आटी सोसावया ॥1॥ जाणतसां परी नेणते जी देवा । भ्रम चि बरवा राखावा तो ॥ध्रु.॥ मोडूनि क्षरलों अभेदाची मूस । तुह्मां कां अळस वोडवला ॥2॥ तुका ह्मणे होइप लवकरि उदार । लांबणीचें फार काम नाहीं ॥3॥ 3588 सुलभ कीर्तनें दिलें ठसावूनि । करितां धरणी उरी कोण ॥1॥ आतां न टळावें केलिया नेमासी । उदाराचा होसी हीन काय ॥ध्रु.॥ एका नेमें कोठें दुसरा पालट । पादिर तो धीट ह्मणती त्यासी ॥2॥ तुका ह्मणे किती बोलसी उणें । एकाच वचनें खंड करीं ॥3॥ 3589 जेथें माझी दृिष्ट राहिली बैसोन । तेथें चि हें मन गुंडाळातें ॥1॥ टाळावी ते पीडा आपुल्यापासून । दिठावेलें अन्न ओकवितें ॥ध्रु.॥ तुम्हांसी कां कोडें कोणे ही विशीचें । नवलाव याचें वाटतसे ॥2॥ तुका ह्मणे वेगीं उभारा जी कर । कीर्त मुखें थोर गर्जइऩन ॥3॥ 3590 इच्छेपाशीं आलों फिरोनि मागुता । स्वामीसेवकता आवडीचे ॥1॥ द्यावें लवकरी मागितलें दान । मुळींचें जतन करूनि असें ॥ध्रु.॥ उपाय हे करीं एका चि वचना । दावूनियां खुणा ठाया येतों ॥2॥ तुका ह्मणे गांठी किती तुजपाशीं । जगाच्या तोडिसी चिंतनानें ॥3॥ 3591 कोठें आतां आह्मी वेचावी हे वाणी । कोण मना आणी जाणोनियां ॥1॥ न करावी सांडी आतां टाळाटाळी । देइन ये कळी होइल माजी ॥ध्रु.॥ घरोघरीं जाल्या Yाानाचिया गोष्टी । सत्यासवें गांठी न पडवी ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मां भाकितां करुणा। भलता चि शाहाणा शोध काढी ॥3॥ 3592 डगमगी मन निराशेच्या गुणें । हें तों नारायणें सांतवीजे ॥1॥ धीरें तूं गंभीर जीवनें जगाचें । जळो विभागाचें आत्रीतत्या ॥ध्रु.॥ भेइऩल जीव हें देखोनि कठिण । केला जातो सीण तो तो वांयां ॥2॥ तुका ह्मणे आवश्यक हें वचन । पाळावें चि वान समयो आहे ॥3॥ 3593 आह्मी पाहा कैसीं एकतkव जालों । राखणे लागलों वासनेसी ॥1॥ तुह्मांविण कांहीं नावडावें जीवा । केला तो चि देवा केला पण ॥ध्रु.॥ वर्म नेणों परि वृत्ती भंगों नेदुं । वंदिलें चि वंदूं आवडीनें ॥2॥ तुका ह्मणे कळे नामाचें जीवन । वारता ही भिन्न नेणों आतां ॥3॥ 3594 आपण तों असा । समर्थ जी हृषीकेशा ॥1॥ करा करा बुझावणी । काय विलंब वचनीं ॥ध्रु.॥ हेंगे ऐसें ह्मणा । उठूनि लागेन चरणा ॥2॥ घेऊनियां सुखें । नाचेल तुका कवतुकें ॥3॥ 3595 द्याल ऐसें दिसे । तुमचें साचपण इच्छे ॥1॥ ह्मणऊनि न भंगे निर्धार । केलें लोचनें सादर ॥ध्रु.॥ मुखाची च वास । पुरला पाहे अवकाश ॥2॥ तुका ह्मणे कळे । काय लाभ कोण वेळ ॥3॥ 3596 तुह्मी तों सदैव । आधरपणें माझी हांव ॥1॥ जळो आशेचें तें जिणें । टोंकतसावें दीनपणें ॥ध्रु.॥ येथूनि सोडवा । आतां अनुभवेंसी देवा ॥2॥ तुका ह्मणे जालें । एक मग हें निमालें॥3॥ 3597 कैसें भलें देवा अनुभवा कां नये । उसीर तो काय तुह्मांपाशीं ॥1॥ आहे तें मागों तों दिसातें जवळी । केल्यामध्यें किळ कोण साध्य ॥ध्रु.॥ नाहीं सांडीत मी सेवेची मर्यादा । लाविला तो धंदा नित्य करीं ॥2॥ तुका ह्मणे हात आवरिला गुंती । माझे तंव चित्तीं नाहीं दुजें ॥3॥ 3598 हुंदकी पिसवी हलवी दाढी । मणी वोढी निंदेचे॥1॥ त्याचें फळ पाकीं यमाचे दंड । घर केलें कुंड कुंभपाक ॥ध्रु.॥ क्रोध पोटीं मांग आणिला अंतरा । भुंकोनि कुतरा जप करी ॥2॥ तुका ह्मणे स्नान केलें मळमूत्रें । जेवविलीं पितरें अमंगळें ॥3॥ 3599 अंगा भरला ताठा । नये वळणी जैसा खुंटा ॥1॥ कैसें न कळे त्या डेंगा । हित आदळलें अंगा ॥ध्रु.॥ जीव जाते वेळे । भरे लकडा ताठी डोळे ॥2॥ मुसळाचें धनु । तुका ह्मणे नव्हे अनु ॥3॥ 3600 करूनि कडविड । जमा घडिली लगड ॥1॥ आतां होतें तें चि जालें । नाम ठायींचें चांगलें ॥ध्रु.॥ उतरलें डाइप । उत्तम ते सुलाख ताइऩ ॥2॥ हिंडवितां देश । तुका ह्मणे नाहीं नाश ॥3॥ 1545 3268 2006-01-22T07:51:52Z Yatin 28 Corrected the TH problem 3601 पढीयंतें मागा पांडुरंगापाशीं । मज दुर्बळासी काय पीडा ॥1॥ या चि साटीं दुराविला संवसार । वाढे हे अपार माया तृष्णा ॥ध्रु.॥ कांहीं करितां कोठें नव्हें समाधान । विचारितां पुण्य तें चि पाप ॥2॥ तुका ह्मणे आतां निश्चळ चि भलें । तुज आठविलें पांडुरंगा ॥3॥ 3602 नव्हे मी शाहाणा । तरी ह्मणा नारायणा ॥1॥ तुह्मां बोलवाया कांहीं । ये च भरलोंसे वाहीं ॥ध्रु.॥ आणावेति रूपा । कोपलेती तरी कोपा ॥2॥ कळोनि आवडी । तुका ह्मणे जाते घडी॥3॥ 3603 आह्मी भाविकें हे काय जाणों खोडी । आइकोनि प्रौढी विनविलें ॥1॥ नाहीं ऐसें येथें जालेती असतां । वाढविली चिंता अधिक सोसें ॥ध्रु.॥ न कळे चि आधीं करितां विचार । न धरितां धीर आहाचता ॥2॥ तुका ह्मणे आतां वचनें वचन । वाढले तिक्षीण बुिद्ध जाली ॥3॥ 3604 कोठें देवा बोलों । तुह्मां भीड घालूं गेलों ॥1॥ करावाया सkवहाणी । भांडवलाची टांचणी ॥ध्रु.॥ दुर्बळा मागतां । त्याच्या प्रवर्तला घाता ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं । मज कळलें ऐसें कांहीं ॥3॥ 3605 काय त्या दिवस उचिताचा आला । मागील जो केला श्रम होता ॥1॥ ठेवियेला पूर्ण करूनि संकेत । तयापाशीं चित्त लागलें से ॥ध्रु.॥ जाणसी गे माते लेंकराचें लाड । नये पडों आड निष्ठ‍ता ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मीं करावें वचन । तुह्मांसी जतन करणें तें ॥3॥ 3606 पडिला प्रसंग कां मी ऐसा नेणें । संकल्प ते मनें जिरवले ॥1॥ चेष्टाविलें तरी सांगावें कारणे । भHी ते उजेवन करावया ॥ध्रु.॥ लावूनियां दृिष्ट घेतली सामोरी । बैसलें जिव्हारीं डसोन तें ॥2॥ तुका ह्मणे जीवा लाविला तो चाळा । करावें गोपाळा शीघ्र दान ॥3॥ 3607 मागील विसर होइऩल सकळ । केली तळमळ दुःखाची ते ॥1॥ दोहींचें अहिक्य घालीं गडसंदीं । िस्थरावेल बुिद्ध पायांपाशीं॥ध्रु.॥ अहाच या केलों देहपरिचारें । तुमचें तें खरें वाटों नये ॥2॥ तुका ह्मणे व्हावें लवकरी उदार । मी आहें सादर प्रतिग्रहासी ॥3॥ 3608 वाढवावा पुढें आणीक प्रकार । एक चि तें फार रुचि नेदी ॥1॥ निंच नवें लेणें देह हा पवाडा । पालट रोकडा वरावरी ॥ध्रु.॥ दिसे शोभिवंत सेवेनें सेवक । स्वामीची ते लोकत्रयीं कीतिऩ ॥2॥ तुका ह्मणे आजी पाववा संतोष । करुनि कीतिऩघोष नाचइऩन ॥3॥ 3609 क्षोभ आणि कृपा मातेची समान । विभाग जतन करुनि ठेवी ॥1॥ क्षणभंगुर ते उपजली चिंता । खरी अखंडता आवडीची ॥ध्रु.॥ सिकवूं जाणे तें गोमाटियासाटीं । लोभें नाहीं तुटी निश्चयेंसी ॥2॥ अघवें चि मिथ्या समया आरतें । देता तो उचितें काळ जाणे ॥3॥ न करी वेव्हार नेदी गांजूं कोणा । भेडसावी तान्हें हाऊ आला ॥4॥ तुका ह्मणे करी जिवाची जतन। दचकूनि मन जवळी आणी ॥5॥ 3610 संसाराचें धांवे वेठी । आवडी पोटीं केवढी ॥1॥ हागों जातां दगड सांची । अंतरीं ही संकल्प ॥ध्रु.॥ लाज तेवढी नारायणीं। वांकडी वाणी पोरांपें ॥2॥ तुका ह्मणे बेशरमा । श्रमावरी पडिभरू॥3॥ 3611 मी त्यांसी अनन्य तीं कोणा असती । ऐसें तंव चित्तीं विचारावें ॥1॥ आहे तो विचार आपणयापाशीं । कळा बिंबाऐसी प्रतिबिंबीं ॥ध्रु.॥ शुभ शकून तो शुभ लाभें फळे । पुढील तें कळे अनुभवें ॥2॥ तुका ह्मणे माझा असेल आठव । तैसा माझा भाव तुझ्या पायीं ॥3॥ 3612 बहु कृपावंते माझीं मायबापें । मी माझ्या संकल्पें अंतरलों ॥1॥ संचितानें नाहीं चुकों दिली वाट । लाविलें अदट मजसवें ॥ध्रु.॥ आतां मी रुसतों न कळतां वर्म । परी ठावे धर्म सर्व देवा ॥2॥ तुका ह्मणे उभा राहिला न बैसे । आमची माय असे उद्वेग त्या ॥3॥ 3613 कैसीं दिसों बरीं । आम्ही आळवितां हरि ॥1॥ नाहीं सोंग अळंकार । दास जाला संवसार ॥ध्रु.॥ दुःख आह्मां नाहीं चिंता । हरिचे दास ह्मणवितां ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । ऐसीं जळो करितां सेवा ॥3॥ 3614 आतां सांडूं तरी हातीं ना पदरीं । सखीं सहोदरीं मोकिळलों ॥1॥ जनाचारामध्यें उडाला पातेरा । जालों निलाजिरा ह्मणऊनि ॥ध्रु.॥ कोणाचिया दारा जावेनासें जालें । म्यां च विटंबिलें आपणासी ॥2॥ कां न जाला माझे बुद्धीसी संचार । नाहीं कोठें थार ऐसें जालें ॥3॥ तुका ह्मणे तुज भH जाले फार । ह्मणोनियां थार नाहीं येथें ॥4॥ 3615 जेथें जातों तेथें पडतो मतोळा । न देखिजे डोळां लाभ कांहीं ॥1॥ कपाळीची रेखा असती उत्तम । तरि कां हा श्रम पावतों मी ॥ध्रु.॥ नव्हे चि तुह्मांस माझा अंगीकार । थीता संवसार अंतरला ॥2॥ भोग तंव जाला खरा भोगावया तो । भांडवल नेतो आयुष्य काळ ॥3॥ कोठें तुझी कीर्ती आइकिली देवा । मुकतों कां जीवा तुका ह्मणे ॥4॥ 3616 कां जी आह्मां होतें दोषाचें दर्शन । तुज समर्पून देहभाव ॥1॥ पांडुरंगा कृपाळुवा दयावंता । धरसील सत्ता सकळ ही ॥ध्रु.॥ कां जी आह्मांवरि आणिकांची सत्ता । तुह्मांसी असता जविळकें ॥2॥ तुका ह्मणे पायीं केलें निवेदन । उचित तें दान करीं सत्ता ॥3॥ 3617 निंदावें हें जग । ऐसा भागा आला भाग ॥1॥ होतें तैसें आलें फळ । गेलें निवडूनि सकळ ॥ध्रु.॥ दुस†याच्या मता । मिळेनासें जालें चित्ता ॥2॥ तुका जाला सांडा । विटंबिती पोरें रांडा ॥3॥ 3618 माझे माथां तुझा हात । तुझे पायीं माझें चित्त ॥1॥ ऐसी पडियेली गांठी । शरीरसंबंधाची मिठी ॥ध्रु.॥ येरयेरांपाशीं । सांपडोन गेलों ऐसीं ॥2॥ तुका ह्मणे सेवा । माझी कृपा तुझी देवा॥3॥ 3619 सत्य त्यागा चि समान । नलगे वेचावें वचन ॥1॥ नारायणा ऐसे दास । येरयेरांची च आस ॥ध्रु.॥ मळ नाहीं चित्ता । तेथें देवाची च सत्ता ॥2॥ तुका ह्मणे जाण । तें च भल्याचें वचन॥3॥ 3620 माझिये बुद्धीचा खुंटला उपाव । करिसील काय पाहेन तें ॥1॥ सूत्रधारी तूं हें सकळचािळता । कासया अनंता भार वाहों ॥ध्रु.॥ वाहिले संकल्प न पवती सिद्धी । येऊं देहबुद्धीवरि नयों ॥2॥ तुका ह्मणे दुःखी करिती तरंग । चिंतूं पांडुरंग आवरून॥3॥ 3621 देखिलें तें धरिन मनें । समाधानें राहेन ॥1॥ भाव माझी सांटवण । जगजीवन कळावया ॥ध्रु.॥ बोळवीन एकसरें । उत्तरें या करुणेच्या ॥2॥ तुका ह्मणे नयों रूपा । काय बापा करीसी॥3॥ 3622 वांयां जाय ऐसा । आतां उगवावा फांसा ॥1॥ माझें परिसावें गा†हाणें । सुखदुःखाचीं वचनें ॥ध्रु.॥ हा चि आह्मां ठाव। पायीं निरोपाया भाव ॥2॥ तुका ह्मणे जार । तुझा तुज देवा भार॥3॥ 3623 खादलें च खावें वाटे । भेटलें भेटे आवडी ॥1॥ वीट नाहीं पांडुरंगीं । वाढे अंगीं आर्त तें ॥ध्रु.॥ इंिद्रयांची हांव पुरे। परि हें उरे चिंतन ॥2॥ तुका ह्मणे पोट भरे । परि ते उरे भूक पुढें ॥3॥ 3624 सत्य आठवितां देव । जातो भेंव पळोनि ॥1॥ न लगे कांहीं करणे चिंता । धरी सत्ता सर्व तो ॥ध्रु.॥ ध्रु.॥ भावें भाव राहे पायीं । देव तैं संनिध ॥2॥ तुका ह्मणे कृष्णनामें । शीतळ प्रेम सर्वांसी ॥3॥ 3625 ब्रीद याचें जगदानी । तो चि मनीं स्मरावा ॥1॥ सम पाय कर कटी । उभा तटीं भींवरेच्या ॥ध्रु.॥ पाहिलिया वेध लावी । बैसे जीवीं जडोनि ॥2॥ तुका ह्मणे भिHकाजा । धांवें लाजा लवलाहें ॥3॥ 3626 माझिया मनाची बैसली आवडी । अवसान घडी एकी नेघे ॥1॥ पाय चित्तीं रूप डोळांच राहिलें । चिंतने गोविलें मुख सदा ॥ध्रु.॥ अवघियांचा जाला विसर हा मागें । वेध हा श्रीरंगें लावियेला ॥2॥ तुका ह्मणे कानीं आइकली मात । तो चि जाला घात जीवपणा ॥3॥ 3627 याची कोठें लागली चट । बहु तट जालेंसे ॥1॥ देवपिसीं देवपिसीं । मजऐसीं जग ह्मणे ॥ध्रु.॥ एकांताचें बाहेर आलें । लपविलें झांकेना ॥2॥ तुका ह्मणे याचे भेटी । जाली तुटी आपल्यांसी ॥3॥ 3628 दीन आणि दुर्बळांसी । सुखरासी हरिकथा ॥1॥ तारूं भवसागरींचें । उंचनीच अधिकार ॥ध्रु.॥ चरित्र तें उच्चारावें । केलें देवें गोकुळीं ॥2॥ तुका ह्मणे आवडी धरीं । कृपा करी ह्मणऊनी॥3॥ 3629 संतोषे माउली आरुषा वचनी । वोरसोनि स्तनीं लावी बाळा ॥1॥ तैसे परिमळाचें अवघें चि गोड । पुरवितो कोड पांडुरंग ॥ध्रु.॥ सेवा करी साहे निष्ठ‍ उत्तरें । त्याचें वाहे मनीं तेंच बरें ॥2॥ तुका ह्मणे इच्छावसे खेळ खेळें । चिंता ते सकळ कांहीं नेणें ॥3॥ 3630 विनवीजे ऐसें कांहीं । उरलें नाहीं यावरि ॥1॥ आतां असो पंढरीनाथा । पायीं माथा तुमचिये ॥ध्रु.॥ मागें सारियेली युHी । कांहीं होती जवळी ते ॥2॥ निराशेची न करी आस । तुका दास माघारी ॥3॥ 3631 आतां येथें जाली जीवासवेंसाटी । होतें तैसें पोटीं फळ आलें ॥1॥ आतां धरिले ते नो सोडीं चरण । सांपडलें धन निजठेवा ॥ध्रु.॥ आतां हा अळस असो परता दुरी । नेदावी तें उरी उरों कांहीं ॥2॥ आतां याचा मज न व्हावा विसर । भरोनि अंतर राहों रूप ॥3॥ आतां लोकलाज नयो येथें आड । बहु जालें गोड ब्रह्मरस ॥4॥ तुका ह्मणे आतां जन्म हा सफळ । अंतरीं गोपाळ िस्थरावला ॥5॥ 3632 अनंतां जीवांचीं तोडिलीं बंधनें । मज हि येणें काळें कृपा कीजे ॥1॥ अनंत पवाडे तुझे विश्वंभरा । भHकरुणाकरा नारायणा ॥ध्रु.॥ अंतरींचें कळों देइप गुहए गुज । अंतरीं तें बीज राखइऩन ॥2॥ समदृष्टी तुझे पाहेन पाउलें । धरीन संचले हृदयांत॥3॥ तेणें या चित्ताची राहेल तळमळ । होतील शीतळ सकळ गात्रें ॥4॥ तुका ह्मणे शांति करील प्रवेश । मग नव्हे नाश अखंड तो ॥5॥ 3633 पराधीन माझें करूनियां जीणें । सांडीं काय गुणें केली देवा ॥1॥ उदार हे कीतिऩ असे जगामाजी । कां तें ऐसें आजि पालटिलें ॥ध्रु.॥ आळवितों परी न पुरे चि रीग । उचित तो त्याग नाहीं तुह्मां ॥2॥ तुका ह्मणे कां बा मुळीं च व्यालासी । ऐसें कां नेणसी पांडुरंगा ॥3॥ 3634 नेणपणें नाहीं केला हा बोभाट । आतां आली वाट कळों खरी ॥1॥ आतां बहुं शीघ्र यावें लवकरी । वाट पाहें हरी भेटी देइप ॥ध्रु.॥ समर्थाच्या बाळा करुणेचें भाषण । तरी त्याची कोण नांदणूक ॥2॥ तुका ह्मणे बहु बोलिले बडिवार । पडिलें अंतर लौकिकीं तें ॥3॥ 3635 जें जें केलें तें तें साहे । कैसें पाहें भाविक ॥1॥ ओंवाळूनि माझी काया । सांडिली यावरूनि ॥ध्रु.॥ काय होय नव्हें करूं । नेणें धरूं सत्ता ते ॥2॥ तुका ह्मणे कटीं कर । उभें धीर धरूनि ॥3॥ 3636 नाहीं मज कृपा केली पांडुरंगें । संताचिया संगें पोट भरीं ॥1॥ चतुराचे सभे पंडित कुशळ । मी काय दुर्बळ विष्णुदास॥2॥ तुका ह्मणे नेणें करूं समाधान । धरिले चरण विठोबाचे ॥3॥ 3637 तुह्मी माझा देवा करिजे अंगीकार । हा नाहीं विचार मजपाशीं ॥1॥ आतां दोहीं पक्षीं लागलें लक्षणें । देवभHपण लाजविलें ॥ध्रु.॥ एकांतीं एकलें न राहे निश्चळ । न राहे च पळ मन ठायीं ॥2॥ पायीं महत्वाची पडिली शंकळा । बांधविला गळा स्नेहा हातीं ॥3॥ शरीर सोकलें देखिलिया सुखा । कदान्न हें मुखा मान्य नाहीं ॥4॥ तुका ह्मणे जाला अवगुणांचा थारा । वाढली हे निद्रा अळस बहु ॥5॥ 3638 बोलिलिया गुणीं नाहीं पाविजेत । देवा नाहीं होत हित तेथें ॥1॥ कवतुक तुझें नवल यावरि । घेसील तें शिरीं काय नव्हे ॥ध्रु.॥ नाहीं मिळों येत संचिताच्या मता । पुराणीं पाहतां अघटित ॥2॥ तुका ह्मणे पायीं निरोपिला भाव । न्याल तैसा जाव सिद्धी देवा ॥3॥ 3639 हा तों नव्हता दीन । टाळायाच्या ऐसा क्षण ॥1॥ कां जी नेणों राखा हात । कैसें देखावें रडत ॥ध्रु.॥ दावूनियां आस । दूर पळविता कास ॥2॥ तुका ह्मणे धांव । घेतां न पुरे चि हांव ॥3॥ 3640 आर्तभूतां द्यावें दान । खरें पुण्य त्या नांवें ॥1॥ होणार तें सुखें घडो । लाभ जोडो महाबुिद्ध ॥ध्रु.॥ सत्य संकल्प च साटीं । उजळा पोटीं रविबिंब ॥2॥ तुका ह्मणे मनीं वाव । शुद्ध भाव राखावा ॥3॥ 3641 कवतुकवाणी बोलतसें लाडें । आरुष वांकडें करुनि मुख ॥1॥ दुजेपणीं भाव नाहीं हे आशंका । जननीबाळकामध्यें भेद ॥ध्रु.॥ सलगी दुरूनि जवळी पाचारूं । धांवोनियां करूं अंगसंग॥2॥ धरूनि पालव मागतों भातुकें । आवडीचें निकें प्रेमसुख ॥3॥ तुका ह्मणे तुज आमची च गोडी । ऐसी हे आवडी कळों आली ॥4॥ 3642 ऐकें पांडुरंगा वचन माझें एक । जालों मी सेवक दास तुझा ॥1॥ कळे तैसा आतां करावा उद्धार । खुंटला विचार माझा पुढें ॥ध्रु.॥ दंभ मान माझा करूं पाहे घात । जालिया ही थीत कारणाचा ॥2॥ हीन बुिद्ध माझी अधम हे याती । अहंकार चित्तीं वसों पाहे ॥3॥ तुका ह्मणे मज विघडतां क्षण । न लगे जतन करीं देवा ॥4॥ 3643 जेणें माझें चित्त राहे तुझ्या पायीं । अखंड तें देइप प्रेमसुख ॥1॥ देहभाव राख दीन करूनियां । जनाचारी वायां जाय तैसा ॥ध्रु.॥ द्रव्य दारा नको मानाची आवडी । कवणेविशीं गोडी प्रपंचाची ॥2॥ तुझें नाम माझें धरूनियां चित्त । एकांत लोकांत सदा राहो ॥3॥ तुका ह्मणे तुझे जडोनियां पायीं । जालों उतराइऩ पांडुरंगा ॥4॥ 3644 काय सांगों या संतांचे उपकार । मज निरंतर जागविती॥1॥ काय द्यावें त्यांचें व्हावें उतराइऩ । ठेवितां हा पायीं जीव थोडा ॥ध्रु.॥ सहज बोलणें हितउपदेश । करूनि सायास शिकविती॥2॥ तुका ह्मणे वत्स धेनुवेचा चित्तीं । तैसे मज येती सांभाळीत ॥3॥ 3645 देव जाणता देव जाणता । आपली च सत्ता एकाएकीं॥1॥ देव चतुर देव चतुर । जाणोनि अंतर वर्ततसे॥2॥ देव निराळा देव निराळा । अलिप्त विटाळा तुका ह्मणे ॥3॥ 3646 आपण चाळक बुद्धीच्या संचारा । आह्मांसी वेव्हारा पात्र केलें ॥1॥ काय जालें तरी नेघा तुह्मीं भार । आणीक कोणां थोर ह्मणों सांगा ॥ध्रु.॥ पंच भूतें तंव कर्माच्या या मोटा । येथें खरा खोटा कोण भाव ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं बोलावया जागा । कां देवा वाउगा श्रम करूं ॥3॥ 3647 एका एक वर्में लावूनियां अंगीं । ठेवितों प्रसंगीं सांभाळीन ॥1॥ नेघावा जीं तुह्मी वाव बहु फार । धरूनि अंतर ठायाठाव ॥ध्रु.॥ वेव्हारें आलें तें समानें चि होतें । बळ नाहीं येथें चालों येत ॥2॥ तुका ह्मणे आतां निवाडा च साटीं । संवसारें तुटी करुनि ठेलों ॥3॥ 3648 आतां येथें खरें । नये फिरतां माघारें ॥1॥ होइल हो तैसी आबाळी । देहनिमित्य या बळी ॥ध्रु.॥ तुह्मांसवें गांठी । देवा जीवाचिये साटीं ॥2॥ तुका नव्हे लंड । करूं चौघांमध्यें खंड॥3॥ 3649 कां हो वाडवितां देवा । मज घरी समजावा । केवडा हो गोवा । फार केलें थोडएाचें ॥1॥ ठेविन पायांवरी डोइऩ । यासी तुमचें वेचे काइऩ । जालों उतराइऩ । जाणा एकएकांचे ॥ध्रु.॥ निवाड आपणियांपाशीं । असोन कां व्हावें अपेसी । होती गांठी तैसी । सोडूनियां ठेविली ॥2॥ तुका ह्मणे गोड । होतें जालिया निवाड । दर्शनें ही चाड । आवडी च वाढेल ॥3॥ 3650 नव्हों सभाधीट । समोर बोलाया नीट । एकलीं एकट । दुजें नाहीं देखिलें ॥1॥ आतां अवघें तुम्हीं जाणां । तुमचें माझें नारायणा । येइऩल करुणा । ते चि पहा तुह्मांसी ॥ध्रु.॥ ताळ नाहीं माझे बुद्धी । धरली न धरवे शुद्धी । आतां बळें कधीं । कोण्या जन्में निवाड ॥2॥ आतां शेवटीचें । उत्तर तें हें चि साचें । शरण आलें त्याचें । तुका ह्मणे सांभाळा ॥3॥ 3651 ऐसा तंव मोळा । तुमचा नसेल गोपाळा ॥1॥ मागत्याची टाळाटाळी । झिंज्या ओढोनि कपाळीं ॥ध्रु.॥ नसेल ना नवें । ऐसें धरियेलें देवें ॥2॥ तुका ह्मणे जाला । उशीर नाहीं तो विठ्ठला ॥3॥ 3652 माझ्या कपाळाच्या गुणें । किंवा सरलेंसे नेणें ॥1॥ नये वचन बाहेरी । उभें तिष्ठतसें दारीं ॥ध्रु.॥ काय सांगायास वेचे। रींद आरंभीं ठायींचे ॥2॥ तुका ह्मणे किती । भीड धरावी पुढती ॥3॥ 3653 कांहीं एक तरी असावा आधार । कासयानें धीर उपजावा ॥1॥ ह्मणविल्यासाटीं कैसें पडे रुजु । धणी नाहीं उजू सन्मुख तो ॥ध्रु.॥ वेचल्या दिसांचा कोणावरी लेखा । घालावा हा सुखासुखा आह्मीं ॥2॥ नाहीं मनोगत तोंवरि हे देवा । तुका ह्मणे सेवा नेघीजे तों ॥3॥ 3654 मनाचिये साक्षी जाली सांगों मात । सकळ वृत्तांत आपला तो ॥1॥ तुह्मां परामृश घेणें सत्ताबळें । धरितां निराळें कैसीं वांचों ॥ध्रु.॥ मी माझें सांडून यावया पसारा । आणीक दातारा काय काज ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मी तुजविण एका । निढळें लौकिका माजी असों ॥3॥ 3655 घालूनि लोळणी पडिलों अंगणीं । सिंचा सिंचवणी तीर्थ वरि ॥1॥ वोल्हावेल तनु होइऩल शीतळ । जाली हळहळ बहुतापें ॥ध्रु.॥ पावेन या ठाया कइप जालें होतें । आलों अवचितें उष्टएावरि ॥2॥ तुका ह्मणे कोणी जाणवा राउळी । येइल जवळी पांडुरंग ॥3॥ 3656 तरीं भलें वांयां गेलों । जन्मा आलों मागुता । ह्मणऊनि ठेलों दास । सावकास निर्भयें ॥1॥ उणें पुरें काय माझें। त्याचें ओझें तुह्मांसी ॥ध्रु.॥ सांभाळावें तें म्या काइऩ । अवो आइऩ विठ्ठले । मागें जया जाइऩ नें स्थळा । तुज गोपाळा विसरेंना ॥2॥ आपलें म्यां एकसरें । करुनि बरें घेतलें । तुका ह्मणे नारायणा । आतां जाणां आपुलें ॥3॥ 3657 उरलें तें भिHसुख । डोळां मुख पाहावें । अंतरींचें कां हों नेणां । नारायणा माझिये ॥1॥ पुरवां तैसी केली आळी । बळी जगदानियां ॥ध्रु.॥ हातीं घेउनि चोरां भातें । दावां रितें बाळका। साजतें हें थोरपण । नाहीं विण वत्सळा ॥2॥ शाहणें तरीं लाड दावी । बाळ जेवीं मातेसी । तुका ह्मणे पांडुरंगा । ऐसें पैं गा आहे हें ॥3॥ 3658 धरूनि हें आलों जीवीं । भेटी व्हावी विठोबासी॥1॥ संकल्प तो नाहीं दुजा । महाराजा विनवितों ॥ध्रु.॥ पायांवरि ठेविन भाळ । येणें सकळ पावलें ॥2॥ तुका ह्मणे डोळेभरी । पाहिन हरी श्रीमुख ॥3॥ 3659 तुह्मां उद्धरणें फार । मज दुसरी नाहीं थार ॥1॥ आतां जैसें तैसें सोसा । काय करणें हृषीकेशा ॥ध्रु.॥ बरें न दिसेल ओळी । एका अन्न एका गाळी ॥2॥ लावितो आभार । तुका विखरलेती फार ॥3॥ 3660 न कळे जी भHी काय करूं सेवा । संकोचोनि देवा राहिलोंसे ॥1॥ जोडोनियां कर राहिलों निवांत । पायांपाशीं चित्त ठेवूनियां ॥ध्रु.॥ दिशाभुली करीं स्थळीं प्रदक्षणा । भ्रमें नारायणा कष्टविलें ॥2॥ तुका ह्मणे जालों आYोचा पाळक । जीवनासी एक ठाव केला ॥3॥ 3661 एकविध वृित्त न राहे अंतरीं । स्मरणीं च हरी विस्मृति ॥1॥ कैसा हा नवलाव वाटतो अनुभवें । मज माझ्या जीवें सािक्षत्वेसी ॥ध्रु.॥ न राहे निश्चळ जागवितां मन । किती क्षीणेंक्षीणें सावरावें ॥2॥ तुका ह्मणे बहु केले वेवसाव । तेणें रंगें जीव रंगलासे ॥3॥ 3662 आतां सोडवणें न या नारायणा । तरि मी न वंचे जाणा काळा हातीं ॥1॥ ऐसें सांगोनिया जालों उतराइऩ । आणीक तें काइऩ माझे हातीं ॥ध्रु.॥ केलियाचें माप नये सेवटासी । करितील नासि अंतराय ॥2॥ तुका ह्मणे भय वाटतसे जीवा । धांवणिया धांवा लवकरी ॥3॥ 3663 सत्या माप वाढे । गबाळाची चाली खोडे ॥1॥ उतरे तें कळें कसी । विखरोणें सर्वदेशीं ॥ध्रु.॥ घरामध्ये राजा । नव्हे हो वा पाटपूजा ॥2॥ तुका ह्मणे साचें । रूप तें दर्पणाचें॥3॥ 3664 नाहीं खंड जाला । माझा तुमचा विठ्ठला ॥1॥ कैसें कैसें हो दुिश्चत । आहे चौघांपाशीं नीत ॥ध्रु.॥ मुळींचे लिहिलें । मज आतां सांपडलें ॥2॥ तुका ह्मणे मज । न लगे बोलणें सहज॥3॥ 3665 हेचि वादकाची कळा । नाहीं येऊं येत बळा ॥1॥ धीर करावा करावा । तरी तो आहे आह्मां देवा ॥ध्रु.॥ रिघावें पोटांत। पायां पडोन घ्यावा अंत ॥2॥ तुका ह्मणे वरि । गोडा आणावा उत्तरीं ॥3॥ 3666 एक परि बहिर बरें । परि तीं ढोरें ग्यानगडें ॥1॥ कपाळास लागली अगी । अभागी कां जीतसे ॥ध्रु.॥ एक परि बरें वेडें । ताकिऩक कुडें जळो तें ॥2॥ तुका ह्मणे खातडवासी । अमृतासी नोळखे ॥3॥ 3667 खेळों मनासवें जीवाच्या संवादें । कौतुक विनोदें निरांजनी ॥1॥ पचीं पडिलें तें रुचे वेळोवेळां । होतसे डोहळा आवडीस ॥ध्रु.॥ एकांताचें सुख जडलें जिव्हारीं । वीट परिचारीं बरा आला ॥2॥ जगाऐसी बुिद्ध नव्हे आतां कदा । लंपट गोविंदा जालों पायीं ॥3॥ आणीक ते चिंता न लगे करावी । नित्य नित्य नवी आवडी हे ॥4॥ तुका ह्मणे धडा राहिला पडोन । पांडुरंगीं मन विसांवलें ॥5॥ 3668 उचिताचा काळ । साधावया युिHबळ । आपलें सकळ । ते प्रसंगीं पाहिजे ॥1॥ नेम नाहीं लाभ हानि । अवचित घडती दोनी । विचारूनि मनीं । पाहिजे तें प्रयोजावें ॥ध्रु.॥ जाळ जाळा काळें । करपों नेदावें आगळें । जेवितां वेगळें । ज्याचें त्याचें तेथें तें शोभे ॥2॥ पाळी नांगर पाभारीं । तन निवडूनि सोंकरी । तुका ह्मणे धरी । सेज जमा सेवटीं ॥3॥ 3669 पडिलिया ताळा । मग अवघा चि निर्वाळा । तेथें कोणी बळा । नाहीं येत कोणासी ॥1॥ जोडिलें तें लागें हातीं । आपआपली नििंश्चती । हर्ष आणि खंती । तेथें दोनी नासलीं ॥ध्रु.॥ सहज सरलिया कारणें । मग एकला आपण । दिसे तरी भिन्न । वचनाचा प्रसंग ॥2॥ करूनि झाडा पाडा । तुका वेगळा लिगाडा। नििंश्चतीच्या गोडा । गोष्टी ह्मुण लागती ॥3॥ 3670 जीविता तो माझा पिता । उखता तो उखत्यांचा॥1॥ जनादऩनीं सरती कर्में । वाते भ्रमे अनेत्र । अपसव्य सव्यामधीं । ऐसी शुद्धी न धरितां ॥2॥ तुका ह्मणे खांद्या पानें । सिंचतां भिन्न कोरडी॥3॥ 3671 माउलीची चाली लेंकराचे ओढी । तयालागीं काढी प्राणें प्रीती ॥1॥ ऐसी बिळवंत आवडी जी देवा । संतमहानुभावा विनवितों ॥ध्रु.॥ मोहें मोहियेलें सर्वकाळ चित्त । विसरु तो घेत नाहीं क्षणें ॥2॥ तुका ह्मणे दिला प्रेमाचा वोरस । सांभािळलें दास आपुलें तें ॥3॥ 3672 केवढा तो अहंकार । माझा तुह्मां नव्हे दूर ॥1॥ आतां कोण पडे पायां । तुमच्या अहो पंढरिराया ॥ध्रु.॥ कां जी कृपेनें कृपण । वेचत असे ऐसें धन ॥2॥ तुका ह्मणे देवें । दुजियाचें पोतें न्यावें ॥3॥ 3673 अपराधी ह्मणोनि येतों काकुलती । नाहीं तरी होती काय चाड ॥1॥ येइल तारूं तरी तारा जी देवा । नाहीं तरी सेवा घ्या वो भार ॥ध्रु.॥ कासया मी आतां वंचूं हे शरीर । आहें बारगीर जाइप जनें ॥2॥ तुका ह्मणे मन करूनि मोकळें । आहें साळेंढाळें उदार मी ॥3॥ 3674 माझे तों फुकाचे कायेचे चि कष्ट । नव्हे क्रियानष्ट तुह्मांऐसा ॥1॥ कांहीं च न वंचीं आजिचा प्रसंगीं । सकळा ही अंगीं करीन पूजा ॥ध्रु.॥ द्यावें काहीं तुह्मीं हें तों नाहीं आस । असों या उदास देहभावें ॥2॥ तुका ह्मणे माझी मावळली खंती । समाधान चित्तीं सर्वकाळ ॥3॥ 3675 स्वामीचिया सत्ता । आधीं वर्म येतें हाता । पुढती विशेषता । लाभें लाभ आगळा ॥1॥ करीं कवतुकाचे बोल । परि जिव्हाऑयाची ओल । आवडे रसाळ । मायबापा लाडाचें ॥ध्रु.॥ मनें मेळविलें मना । नाहीं अभावी शाहणा । अंतरींच्या खुणा । वरि दिल्या उमटोनि ॥2॥ नाहीं पराश्रमें काळा । अवघ्या जागविल्या वेळा । देवासी निराळा । तुका क्षण न सोडी ॥3॥ 3676 एके ठायीं अन्नपाणी । ग्रासोग्रासीं चिंतनीं ॥1॥ वेळोवेळां जागवितों । दुजें येइल ह्मुण भीतों ॥ध्रु.॥ नाहीं हीं गुंतत उपचारीं । मानदंभाचे वेव्हारीं ॥2॥ तुका जालासे शाहाणा । आड लपे नारायणा ॥3॥ 3677 वैरागरापाशीं रत्नाचिया खाणी । हे चि घ्यावी धणी फावेल तों ॥1॥ येथें नाहीं तर्कवितकाऩची चाड । होतसे निवाड ख†या खोटएां ॥ध्रु.॥ उगा च सारावा वाढिला तो ठाव । वाढितिया भाव कळतसे ॥2॥ तुका ह्मणे टांचणीचें पाणी । येथें झरवणी जैशातैसें॥3॥ 3678 समर्थ या नांवें दिनांचा कृपाळ । हें तंव सकळ स्वामीअंगीं ॥1॥ मज काय लागे करणें विनवणी । विदित चरणीं सकळ आहे ॥ध्रु.॥ दयासिंधु तुह्मां भांडवल दया । सिंचावें आतां या कृपापीयूषें ॥2॥ तुका ह्मणे अवो पंढरिनिवासे । बहु जीव आसे लागलासे ॥3॥ 3679 लेखिलें कवित्व माझे सहज बोल । न लगे चि ओल जिव्हाऑयाची ॥1॥ नये चि उत्तर कांहीं परतोनि । जालों नारायणीं न सरतें ॥ध्रु.॥ लाजिरवाणी कां वदली हे वाचा । नव्हे च ठायींचा मननशीळ ॥2॥ तुका ह्मणे फळ नव्हे चि सायासा । पंढरीनिवासा काय जालें ॥3॥ 3680 येणें जाला तुमचे पोतडीचा झाडा । केलासी उघडा पांडुरंगा ॥1॥ भरूनियां घरीं राहिलों वाखती । आपुली नििंश्चती आपल्यापें ॥ध्रु.॥ आतां काय उरी उरली ते सांगा । आणिलेति जगाचिये साक्षी ॥2॥ तुका ह्मणे कोठें पाहोंजासी आतां । माझी जाली सत्ता तुह्मांवरि ॥3॥ 3681 तुमच्या पाळणा ओढतसे मन । गेलों विसरोन आपणासी ॥1॥ लागेल पालटें फेडावें उसणें । येणें चि प्रमाणें पांडुरंगा ॥ध्रु.॥ तुमचे आवडी संबंधाचा त्याग । घेतला ये लाग जगनिंदेचा ॥2॥ तुका ह्मणे जैसा माझा जीव ओढे । तैसें च तिकडे पाहिजेल ॥3॥ 3682 नाहीं मज कोणी उरला दुर्जन । मायबापाविण ब्रह्मांडांत॥1॥ कासया जी माझी करणें येविसीं । भयाची मानसीं चिंता संतीं ॥ध्रु.॥ विश्वंभराचिये लागलों सांभाळीं । सत्तेनें तो चाळी आपुलिये ॥2॥ तुका ह्मणे माझें पाळणपोषण । करितां आपण पांडुरंगा ॥3॥ 3683 मज कांहीं सीण न व्हावा यासाटीं । कृपा तुह्मां पोटीं उपजलीं ॥1॥ होतें तैसें केलें आपलें उचित । शिकविलें हित बहु बरें ॥ध्रु.॥ आह्मी न मनावी कोणाची आशंका । तुह्मां भय लोकां आहे मनीं ॥2॥ तुका ह्मणे आतां संचिताचा ठेवा । वोडवला घ्यावा जैसा तैसा ॥3॥ 3684 कोणाचें चिंतन करूं ऐशा काळें । पायांचिया बळें कंठीतसें ॥1॥ पाहातसें वाट येइप गा विठ्ठला । मज कां हा केला परदेश ॥ध्रु.॥ बहुतांचे सत्ते जालों कासावीस । जाय रात्री दिस वैरियांचा ॥2॥ तुका ह्मणे बैसें मनाचिये मुळीं । तरीं च ही जाळीं उगवतीं ॥3॥ 3685 कां जी तुह्मीं ऐसे नव्हा कृपावंत । निवे माझें चित्त ठायिंच्या ठायीं ॥1॥ कांही शम नये विषम अंतरा । शांतीचा तो बरा ऐसा योग ॥ध्रु.॥ दुःखी होतों पंचभूतांच्या विकारें । जडत्वें दातारें राखावीं तीं ॥2॥ तुका ह्मणे मोडा अहंकाराची मान । धरितों चरण ह्मणऊनि ॥3॥ 3686 मागत्याची कोठें घडते निरास । लेंकरा उदास नाहीं होतें ॥1॥ कासया मी होऊं उतावीळ जीवीं । जाणता गोसावी सर्व आहे ॥ध्रु.॥ जाला तरी वेळ कवतुकासाटीं । निदऩया तों पोटीं उपजेना ॥2॥ तुका ह्मणे त्यासी ठाउकें उचित । होइऩल संकेत नेमियेला ॥3॥ 3687 आरुषा वचनीं मातेची आवडी । ह्मणऊनि तांतडी घेती नाहीं ॥1॥ काय होइल माझें मांडिलें कवतुक । आदराची भूक रडारोवी ॥ध्रु.॥ लपोनियां करी चुकुर माऊली । नाहीं होती केली निष्ठासांडी ॥2॥ तुका ह्मणे करी पारखीं वचनें । भेवउनि तान्हें आळवावें ॥3॥ 3688 प्रीतीच्या भांडणा नाहीं शिरपाव । वचनाचे चि भाव निष्ट‍ता ॥1॥ जीणें तरी एका जीवें उभयता । पुत्राचिया पिता दुखवे दुःखें ॥ध्रु.॥ काय जाणे तुटों मायेचें लिगाड । विषम तें आड उरों नेणें ॥2॥ तुका ह्मणे मज करुणा उत्तरें । करितां विश्वंभरे पाविजैल ॥3॥ 3689 नको घालूं झांसां । मना उपाधिवोळसा ॥1॥ जे जे वाहावे संकल्प । पुण्य तरी ते चि पाप ॥ध्रु.॥ उपजतो भेव । होतो कासावीस जीव ॥2॥ तुका ह्मणे पाहों । होइल तें निवांत राहों॥3॥ 3690 बीजीं फळाचा भरवसा । जतन सिंचनासरिसा । चाविलिया आसा । काकुलती ते नाड ॥1॥ हा तों गडसंदीचा ठाव। पिके पिकविला भाव । संकोचोनि जीव । दशा केली जतन ॥ध्रु.॥ माती घाली धनावरी । रांडा रोटा वरीवरी । सुखाचे सेजारीं। दुःख भ्रमें भोगीतसे ॥2॥ तुका ह्मणे दिशाभुली । जाल्या उफराटी चाली । निवाडाची बोली । अनुभवें साक्षीसी ॥3॥ 3691 काय उरली ते करूं विनवणी । वेचलों वचनीं पांडुरंगा ॥1॥ अव्हेरलों आतां कैचें नामरूप । आदर निरोप तरि तो नाहीं ॥ध्रु.॥ माझा मायबाप ये गेलों सलगी । तों हें तुह्मां जगीं सोयइरिका ॥2॥ तुका ह्मणे आतां जोडोनियां हात । करी दंडवत ठायिंचाठायीं ॥3॥ 3692 आवडी धरूनि करूं गेलों लाड । भिHप्रेमकोड न पुरे चि ॥1॥ ह्मणऊनि जीव ठेला असावोनि । खेद होतो मनीं बहु साल ॥ध्रु.॥ वेठीऐसें वाटे निर्फळ कारण । शीतळ होऊन खोडावलों॥2॥ तुका ह्मणे सरतें नव्हें चि पायांपें । बळ केलें पापें नव्हें चि भेटी ॥3॥ 3693 प्रीतीचा तो कळवळा । जिव्हाळाचि वेगळा ॥1॥ बहु नेदी रडों माता । दुिश्चत होतां धीर नव्हे ॥ध्रु.॥ वरी वरी तोंडापुरतें । मोहोरी तें कळतसे ॥2॥ जाणोनियां नेणता तुका । नव्हे लोकांसारिखा ॥3॥ 3694 हा गे हा चि आतां लाहो । माझा अहो विठ्ठला॥1॥ दंडवत दंडवत । वेगळी मात न बोलें ॥ध्रु.॥ वेगळाल्या कोठें भागें। लाग लागें लावावा ॥2॥ तुका ह्मणे केल्या जमा । वृित्ततमा भाजूनि ॥3॥ 3695 तुह्मांसी न कळे सांगा काय एक । असया संकल्प वागवूं मी ॥1॥ आहे तेथें सत्ता ठेविलें स्थापूनि । प्रमाणें चि वाणी वदे आYाा ॥ध्रु.॥ कृपा जाली मग न लगे अंगसंग । निजध्यासें रंग चढता राहे ॥2॥ तुका ह्मणे मागें बोलिलों तें वाव । आतां हा चि भाव दृढ झाला ॥3॥ 3696 आवडी न पुरे मायबापापासीं । घडों का येविसीं सकइऩल ॥1॥ होइऩल नेमलें आपुलिया काळें । आलीयाचा बळें आघ्रो उरे ॥ध्रु.॥ जाणविलें तेथे थोडें एकवेळा । सकळ ही कळा सवाौत्तमीं ॥2॥ तुका ह्मणे निवेदिलें गुहए गुज । आतां तुझी तुज सकळ चिंता ॥3॥ 3697 वोखटा तरी मी विटलों देहासी । पुरे आतां जैसी जोडी पुन्हां ॥1॥ किती मरमर सोसावी पुढती । राहिलों संगती विठोबाचे ॥ध्रु.॥ आतां कोण याचा करील आदर । जावो किळवर विटंबोनि ॥2॥ तुका ह्मणे आतां सांडि तें चि सांडि । कोण फिरे लंडी यासी मागें ॥3॥ 3698 हें ही ऐसें तें ही ऐसें । उभय पिसें अविचार ॥1॥ अभिमानाचे ठेलाठेलीं । मधीं जाली हिंपुष्टी ॥ध्रु.॥ धीरा शांती ठाव नुरे । हा चि उरे आबाऑया ॥2॥ कौतुक हें पाहे तुका । कढतां लोकां अधनि ॥3॥ 3699 हित जाणे चित्त । कळों येतसे उचित ॥1॥ परिहार ते संपादनी । सत्य कारण कारणीं ॥ध्रु.॥ वरदळ तें नुतरे कसीं । आगीमध्यें तें रसीं ॥2॥ तुका ह्मणे करुनी खरें । ठेवितां तें पुढें बरें॥3॥ 3700 देवें दिला देह भजना गोमटा । तों या जाला भांटा बाधिकेच्या ॥1॥ ताठोनियां मान राहिली वरती । अहंकारा हातीं लवों नल्हे ॥ध्रु.॥ दास ह्मणावया न वळे रसना । सइरवचना बासे गळा ॥2॥ तुका ह्मणे कोठें ठेवावा विटाळ । स्नानें नीर्मळ व्हावयासी ॥3॥ 3701 काय करूं पोरा लागली चट । धरी वाट देउळाची॥1॥ सांगितलें नेघे कानीं । दुजें मनीं विठ्ठल ॥ध्रु.॥ काम घरीं न करी धंदा । येथें सदा दुिश्चत ॥2॥ आमचे कुळीं नव्हतें ऐसें । हें च पिसें निवडलें ॥3॥ लौकिकाची नाहीं लाज । माझें मज पारिखें ॥4॥ तुका ह्मणे नरका जाणें । त्या वचनें दुष्टांचीं ॥5॥ 3702 कारणापें असतां दृष्टी । शंका पोटीं उपजेना ॥1॥ शूर मिरवे रणांगणीं । मरणीं च संतोष ॥ध्रु.॥ पाहिजे तो कळवळा। मग बळा काय उणे ॥2॥ तुका ह्मणे उदारपणें । काय उणें मनाचें॥3॥ 3703 नव्हती हे उसणे बोल । आहाच फोल रंजवण॥1॥ अनुभव तो वरावरी । नाहीं दुरी वेगळा ॥ध्रु.॥ पाहिजे तें आलें रुची।काचाकुची काशाची ॥2॥ तुका ह्मणे लाजे आड । त्याची चाड कोणासी ॥3॥ 3704 जों जों घ्यावा सोस । माझे वारीं गर्भवास । लटिक्याचा दोष । अधिक जडे अंगेसीं ॥1॥ आतां आहे तैसें असो । अनुताप अंगीं वसो । येवढें चि नसो । माझें आणि परावें ॥ध्रु.॥ जागाजालेपणें। काय नासावें स्वप्न । शब्दाचिया शिणें । कष्ट मिथ्या मानावे ॥2॥ छाये माकड विटे । धांवे कुपीं काय भेटे । तुका ह्मणे फुटे । डोइऩ गुडघे कोंपर ॥3॥ 3705 गुणांचा चि सांटा । करूं न वजों आणिका वाटा॥1॥ करिती छंद नानापरी । भरोन सिणती आडभरी ॥ध्रु.॥ नेमली पंगती। आह्मां संतांची संगती ॥2॥ तुका ह्मणे लीळा । येर कवतुक पाहों डोळां ॥3॥ 3706 शिकल्या शब्दाचें उत्पादितों Yाान । दरपणींचें धन उपर वाया ॥1॥ अनुभउ कइं होइऩन भोगिता । सांकडें तें आतां हें चि आलें ॥ध्रु.॥ गायें नाचें करीं शरीराचे धर्म । बीजकळावर्म तुमचें दान ॥2॥ तुका ह्मणे केला उशीर न साहे । द्याल तरी आहे सर्व सिद्ध ॥3॥ 3707 सिकविला तैसा पढों जाणे पुसा । कैंची साच दशा तैसी अंगीं । स्वप्नींच्या सुखें नाहीं होत राजा । तैसा दिसे माझा अनुभव ॥1॥ कासया हा केला जिहुवे अळंकार । पायांसी अंतर दिसतसे ॥ध्रु.॥ दर्पणींचें धन हातीं ना पदरीं । डोळां दिसें परी सत्याचिये । आस केली तरी लाळ चि घोंटावी । ठकाठकी तेवीं दिसतसे ॥2॥ कवित्वें रसाळ वदविली वाणी । साक्ष ही पुराणीं घडे ऐसी । तुका ह्मणे गुरें राखोनि गोंवारी । माझीं ह्मणे परि लाभ नाहीं ॥3॥ 3708 अनुभव तो नाहीं अमुचिया दरषणें । अइकिलें कानें वदे वाणी । जेविल्याचा कैसा अनुभव अंतरीं । ह्मणतां मांडे पुरी काय होतें ॥1॥ नाहींनाहीं गेली तळमळ दातारा । कां जी हरिहरा चाळविलें ॥ध्रु.॥ पत्रीं कुशळता भेटी अनादर । काय तें उत्तर येइल मानूं । अंतरीं सबाहएीं कां नाहीं सारिखें । धरूनि पारिखें वर्त्ततसां॥2॥ आलों आलों ऐसी दाऊनियां आस । वाहों बुडतयास काय द्यावें । तुका ह्मणे अहो चतुरा शिरोमणि । किती माझी वाणी तुह्मी कोठें॥3॥ 3709 केलें तरी आता साच चि करावें । विचारिलें द्यावें कृपादान ॥1॥ संकल्पासी नाहीं बोलिला विकल्प । तुह्मां पुण्यपाप कळे देवा ॥ध्रु.॥ उदार शिH तंव तुमची भूमंडळीं । ऐसी िब्रदावळी गर्जतसे ॥2॥ तुका ह्मणे अहो रकुमादेवीवरा । उपरोध कां धरा माझा आतां ॥3॥ 3710 अहो पुरुषोत्तमा । तुह्मां काशाची उपमा ॥1॥ सतंत तो नाहीं बुद्धी । नाळवितां नाहीं शुिद्ध ॥ध्रु.॥ जागविलें तरी । तुह्मां वेिHयेणें हरी ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । तुम्हा नित्य दिस नवा॥3॥ 3711 मथनें भोगे सार । ताकें घडे उपकार ॥1॥ बरवी सायासाची जोडी । अनुभविया ठावी गोडी ॥ध्रु.॥ पाक आणि रुचि। जेथें तेथें ते कइंची ॥2॥ वाढितो पंगती । तुका आवडी संगती ॥3॥ 3712 चिंतनाची जोडी । हा चि लाभ घडोघडी ॥1॥ तुह्मी वसूनि अंतरीं । मज जागवा निर्धारीं ॥ध्रु.॥ जाय जेथें मन । आड घाला सुदर्शन ॥2॥ तुका ह्मणे भोजें । नाचें हो ऐसें न लजें ॥3॥ 3713 आवडीची न पुरे धणी । प्रीत मनीं बैसली ॥1॥ नित्य नवा कळवळा । मायबाळामध्यें तों ॥ध्रु.॥ सुख सुखा भेटों आलें । होय वाल्हें पोटींचे ॥2॥ तुका ह्मणे ब्रह्मानंदें । संतवृंदें चरणापें ॥3॥ 3714 जडलों तों आतां पायीं । होऊं काइऩ वेगळा ॥1॥ तुम्हीं संतीं कृपा केली । गंगे चाली ओघाची ॥ध्रु.॥ सांभािळलों मायबापा । केलों तापावेगळा ॥2॥ वोरसें या जीव धाला । तुका ठेला मौन्य चि ॥3॥ 3715 काळावरी सत्ता । ऐशा करितो वारता ॥1॥ तो मी हीणाहूनि सांडें । देवे दु†हें काळतोंडें ॥ध्रु.॥ मानूनी भर्वसा । होतों दासा मी ऐसा ॥2॥ तुका ह्मणे मान । गेलों वाढवूं थोरपण ॥3॥ 3716 समर्थाचे सेवे कोठें नाहीं घात । पाहों नये अंत पांडुरंगा ॥1॥ आहे तैसी नीत विचारावी बरी । येऊनी भीतरी वास करा ॥ध्रु.॥ निढळ राखिलें तरी भयाभीत । हर्षामर्ष चित्त पावतसे॥2॥ तुका ह्मणे तरी कळेल निवाड । दर्शनाची चाड शुभकीतिऩ ॥3॥ 3717 बहु धीर केला । जाण न होसी विठ्ठला ॥1॥ आतां धरीन पदरीं । करीन तुज मज सरी ॥ध्रु.॥ जालों जीवासी उदार । उभा राहिलों समोर ॥2॥ तुका विनवी संतां । ऐसें सांगा पंढरिनाथा॥3॥ 3718 नेदावी सलगी न करावा संग । करी चित्ता भंग वेळोवेळा ॥1॥ सर्प शांतिरूप न ह्मणावा भला । झोंबे खवळीला तात्काळ तो ॥2॥ तुका ह्मणे दुरी राखावा दुर्जन । करावें वचन न घडे तें ॥3॥ 3719 मज अभयदान देइऩ दातारा । कृपेच्या सागरा मायबापा॥1॥ देहभाव तुझ्या ठेवियेला पायीं । आणीक मी कांहीं दुजें नेणें ॥ध्रु.॥ सेवाभिHहीन नेणता पतित । आतां माझे हित तुझ्या पायीं ॥2॥ तुका ह्मणे माझें सर्व ही साधन । नाम संकीर्तन विठोबाचें ॥3॥ 3720 करावा वर्षाव । तृषाक्रांत जाला जीव ॥1॥ पाहें आकाशाची वास । जाणता तूं जगनिवास ॥ध्रु.॥ संयोगें विस्तार । वाढी लागे तो अंकूर ॥2॥ तुका ह्मणे फळें । चरणांबुजें तीं सकळें॥3॥ 3721 करीं ऐसी धांवाधांवी । चित्त लावीं चरणापें ॥1॥ मग तो माझा मायबाप । घेइल ताप हरूनी ॥ध्रु.॥ बहुतांच्या मतें गोवा । होऊं जीवा नेदावा ॥2॥ तुका ह्मणे करुणाबोलें । धीर विठ्ठलें निघेना ॥3॥ 3722 एकविध नारायण । तेथें विषमाचा सीण । पालटों चि भिन्न । नये अणुप्रमाण ॥1॥ अवघें सारावें गाबाळ । चुकवूनियां कोल्हाळ । आनंदाचें स्थळ । एकाएकीं एकांत ॥ध्रु.॥ कायावाचामन। स्वरूपीं च अनुसंधान । लक्ष भेदी बाण । येणे पाडें लवलाहो॥2॥ तुका ह्मणे आळस निद्रा । येथें देउनियां चिरा । देउनियां धीरा । मिठी जाणा जागृतीं ॥3॥ 3723 हारपोनि गेली निशी । निद्रा कैसी न देखों ॥1॥ नारायणीं वसलें घर । निरंतर आनंद ॥ध्रु.॥ अवघा रुधविला ठाव। नेला वाव मी माझें ॥2॥ तुका ह्मणे एके ठावीं । असूं नाहीं सीनाभिन्न ॥3॥ 3724 पाहा कैसेकैसे । देवें उद्धरिले आनयासें ॥1॥ ऐका नवल्याची ठेव । नेणतां भिHभाव ॥ध्रु.॥ कैलासासी नेला । भिल्ल पानेडी बैसला ॥2॥ पांखांच्या फडत्कारीं । उद्धरुनी नेली घारी ॥3॥ खेचरें पिंडी दिला पाव । त्या पूजनें धाये देव ॥4॥ तुका ह्मणे भोळा । स्वामी माझा हो कोंवळा ॥5॥ 3725 अनुभव ऐसा । मज लागला सरिसा ॥1॥ पाठी बैसली सेजारीं । नव्हे शांत कोणे परी ॥ध्रु.॥ कोठें न लगे जावें । कांहीं घालावया ठावें ॥2॥ तुका ह्मणे कोटि । दुःखाच्या च तये पोटीं ॥3॥ 3726 पाठीवरी भार । जातो वाहूनियां खर ॥1॥ संत नेतील त्या ठाया । माझी आधीन त्यां काया ॥ध्रु.॥ मोटचौफळ । अंतीं उिच्छष्टाचें बळ ॥2॥ न संडीं मारग । येथें न चोरूनि अंग॥3॥ आपुलिया सत्ता । चालविती नाहीं चिंता ॥4॥ कळविळला तुका । घराचार येथें नका ॥5॥ 3727 मागें पुढें जालों लाटा । अवघा मोटा सरळ ॥1॥ नाहीं कोठें रितें अंग । नित्य रंग नवा चि ॥ध्रु.॥ पोसिंद्याचे पडिलों हातीं । वोझें माती चुकली ॥2॥ जोगावलों पोटीं खर । पाठी भार वरि नाहीं ॥3॥ अवघिया मोकऑया दिशा । नाहीं वोळसा कामाचा॥4॥ संताचिये लोळें द्वारीं । पळती दुरी गोमाशा ॥5॥ कांहीं न साहेसा जाला । तुका नेला समर्थ ॥6॥ पातोगें महाद्वारीं। वरि झुली वाकळा ॥7॥ 3728 करणें न करणें वारलें जेथें । जातों तेणें पंथें संतसंगें॥1॥ संतीं हें पहिलें लाविलें निशाण । ते खुणा पाहोन गर्जें नाम ॥2॥ तुका ह्मणे तुह्मीं चला या चि वाटे । भरवशानें भेटे पांडुरंग ॥3॥ 3729 कइंचें कारण । तृष्णा वाढविते सीण ॥1॥ काय करूनि ऐसा संग । सोसें चि तूं पांडुरंग ॥ध्रु.॥ रूपीं नाहीं गोडी । हांवे हांवे उर फोडी ॥2॥ तुका न पडे भरी । ऐशा वरदळाचे थोरी॥3॥ 3730 धन्य तो ग्राम जेथें हरिदास । धन्य तो चि वास भाग्य तया ॥1॥ ब्रह्मYाान तेथें असे घरोघरीं । धन्य त्या नरनारी चतुर्भुज ॥ध्रु.॥ नाहीं पापा रिघ काळाचें जीवन । हरिनामकीर्त्तन घरोघरीं ॥2॥ तुका ह्मणे तिहीं तारिलें सकळां । आपल्या कोटिकुळासहित जीव ॥3॥ 3731 मारूं नये सर्प संतांचिये दृष्टी । होतील ते कष्टी व्यापकपणें ॥1॥ एक सूत्र जीवशिवीं आइक्यता । रोम उपडितां अंग कांपे ॥ध्रु.॥ नाहीं साहों येत दुखाची ते जाती । परपीडा भूतीं साम्य जालें ॥2॥ तुका ह्मणे दिला नीतीचा संकेत । पुजा नांवें चित्त सुखी तेणें ॥3॥ 3732 भय होतें आह्मीपणें । पाठी येणें घातलें ॥1॥ अवघा आपुला चि देश । काळा लेश उरे चि ना ॥ध्रु.॥ समर्थाचें नाम घेतां । मग चिंता काशाची ॥2॥ तुका ह्मणें नारायणें । जालें जिणें सुखाचें ॥3॥ 3733 विषम वाटे दुरवरी । चालूनि परती घरी । मागील ते उरी । नाहीं उरली भयाची ॥1॥ मुख्य न व्हावा तो नाड । सेवटाचे हातीं गोड । सरलिया चाड । मग कैचे उद्वेग ॥ध्रु.॥ होता पहिला अभ्यास । समयीं घालावया कास । तेव्हां लटिके दोष । योगें अनुतापाच्या ॥2॥ तुका ह्मणे आहे । बुद्धी केलियानें साहे । जवळी च पाहें । देव वाट स्मरणाची ॥3॥ 3734 आतां कोठें धांवे मन । तुझे चरण देखिलिया ॥1॥ भाग गेला सीण गेला । अवघा जाला आनंदु ॥ध्रु.॥ प्रेमरसें बैसली मिठी । आवडी लाठी मुखासी ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मां जोगें । विठ्ठल घोगें खरें माप ॥3॥ 3735 विश्वीं विश्वंभर । बोले वेदांतींचा सार ॥1॥ जगीं जगदीश । शास्त्रें वदती सावकास ॥ध्रु.॥ व्यापिलें हें नारायणें । ऐसीं गर्जती पुराणें ॥2॥ जनीं जनादऩन । संत बोलती वचनें ॥3॥ सूर्याचिया परी । तुका लोकीं क्रीडा करी ॥4॥ 3736 निरोधती परि न मोडे विकार । बहु हीं दुस्तर विषयद्वारें ॥1॥ राहातेति तुह्मी भरोनि अंतरीं । होतों तदाकारी निविऩषचि ॥ध्रु.॥ कृपेचिया साक्षी असती जवळी । वचनें मोकळीं सरत नाहीं ॥2॥ तुका ह्मणे ताळा मेळवणीपाशीं । विनंती पायापाशीं हे चि करीं ॥3॥ 3737 अद्वय चि द्वय जालें चि कारण । धरिलें नारायणें भिHसुख ॥1॥ अपरोक्ष आकार जाला चतुर्भुज । एकतkव बीज भिन्न नाहीं ॥ध्रु.॥ शून्य निरशुन्यी राहिलें निर्मळ । तें दिसे केवळ इटेवरी ॥2॥ सुखें घ्यावें नाम वदना ही चाड । सरिता वापी आड एक पाणी ॥3॥ तुका ह्मणे मी च आहें तेणें सुखें । भेद नाहीं मुखें नाम गातों ॥4॥ 3738 उदार चक्रवर्ती । वैकुंठीचा भूपति । पुंडलिकाचिया प्रीती । विटेवरी राहिला ॥1॥ सर्वसिद्धीचा दातार । सवें आणिला परिवार । भH अभयंकर । घ्याघ्या ऐसें ह्मणतसे ॥ध्रु.॥ जेणें हें विश्व निमिऩलें । महर्षीदेवा संस्थापिलें । एकवीस स्वर्गांतें धरिलें । सत्तामात्रें आपुलिया ॥2॥ तुका ह्मणे कृपावंत । इिच्छले पुरवी अर्थ। रििद्धसििद्धमुHी देतसे । शेखीं संग आपुला ॥3॥ 3739 सकलगुणें संपन्न । एक देवाचें लक्षण ॥1॥ वरकड कोठें कांहीं । एक आहे एक नाहीं ॥ध्रु.॥ षड्गुण ऐश्वर्य संपन्न । एक भगवंतीं जाण ॥2॥ तुका ह्मणे जेंजें बोला । तेंतें साजे या विठ्ठला ॥3॥ 3740 वैकुंठींचें सुख पंढरिये आलें । अवघें पुंडलिकें सांटविलें ॥1॥ घ्या रे घ्या रे माझे बाप । जिव्हा घेउनि खरें माप। करा एक खेप । मग करणें न लगे ॥ध्रु.॥ विषय गुंडोनी ठेवीं पसारा । मग धांव घ्या पंढरपुरा ॥2॥ जंव आहे आयुष्याचा लेश। तंव करीं पंढरीचा वास ॥3॥ अळस न करीं लाभाचा । तुका विनवी कुणबियाचा ॥4॥ 3741 देवाचें चरित्र नाठवे सर्वथा । विनोदार्थ कथा गोड वाटे ॥1॥ हातावरि हात हासोनि आफळी । वाजवितां टाळी लाज वाटे ॥2॥ तुका ह्मणे थुंका त्याच्या तोंडावरि । जातो यमपुरी भोगावया ॥3॥ 3742 अद्वैतीं तों माझें नाहीं समाधान । गोड हे चरण सेवा तुझी ॥1॥ करूनी उचित देइप हें चि दान । आवडे कीर्तन नाम तुझें॥ध्रु.॥ देवभHपण सुखाचा सोहळा । ठेवुनी निराळा दावी मज ॥2॥ तुका ह्मणे आहे तुझें हें सकळ । कोणी एके काळें देइप मज ॥3॥ 3743 हें चि माझें तप हें चि माझें दान । हें चि अनुष्ठान नाम तुझें ॥1॥ हें चि माझें तीर्थ हें चि माझें व्रत । सत्य हें सुकृत नाम तुझें ॥ध्रु.॥ हा चि माझा धर्म हें चि माझें कर्म । हा चि नित्यनेम नाम तुझें ॥2॥ हा चि माझा योग हा चि माझा यYा । हें चि जपध्यान नाम तुझें ॥3॥ हें चि माझें Yाान श्रवण मनन । हें चि निजध्यासन नाम तुझे ॥4॥ हा चि कुळाचार हा चि कुळधर्म । हा चि नित्यनेम नाम तुझें ॥5॥ हा माझा आचार हा माझा विचार । हा माझा निर्धार नाम तुझें ॥6॥ तुका ह्मणे दुजें सांगायासि नाहीं । नामेंविण कांहीं धनवित्त ॥7॥ 3744 कोण साक्षीविण । केलें उद्धारा भजन ॥1॥ ऐसें सांगा जी दातारा । माझी भिH परंपरा ॥ध्रु.॥ कोणें नाहीं केली आळी । ब्रह्मYाानाहुनि वेगळी ॥2॥ कोणाचें तों कोड । नाहीं पुरविला लाड ॥3॥ कोणाच्या उद्धारा । केला विलंब माघारा॥4॥ तुका ह्मणे भिन्न । कांहो बोले साक्षीविण ॥5॥ 3745 सुखरूप चाली । हळूहळू उसंतिली ॥1॥ बाळगोपाळाची वाट । सेवे सेवकता नीट ॥ध्रु.॥ जरी झाला श्रम । तरी पडों नये भ्रम ॥2॥ तुका ह्मणे दासां । देव सरिसासरिसा॥3॥ 3746 चुकली ते वाट । पुढें सांपडवी नीट ॥1॥ ह्मणउनी गर्भवास । नेणती ते हरिचे दास ॥ध्रु.॥ संचिताचा संग । काय जाणों पावें भंग ॥2॥ तुका ह्मणे दृष्टी उघडितों नव्हे कष्टी ॥3॥ 3747 कइं तो दिवस देखेन डोळां । कल्याण मंगळामंगळाचें॥1॥ आयुष्याच्या शेवटीं पायांसवे भेटी । किळवरें तुटी जाल्या त्वरे ॥ध्रु.॥ सरो हें संचित पदरींचा गोवा । उताविळें देवा मन जालें ॥2॥ पाउलापाउलीं करितां विचार । अनंतविकार चित्ता अंगीं ॥3॥ ह्मणउनि भयाभीत होतो जीव । भाकितसें कींव अटाहासें ॥4॥ तुका ह्मणे होइल आइकिलें कानीं । तरि चक्रपाणी धांव घाला ॥5॥ दुःखाच्या उत्तरीं आळविले पाय । पाहणें तों काय अजून अंत ॥6॥ 3748 कळों येतें वर्म । तरी न पवतों श्रम ॥1॥ तुह्मां शिरीं होता भार । आह्मां कैचा संचार ॥ध्रु.॥ होतें अभयदान । तरी िस्थर होतें मन ॥2॥ तुका ह्मणे पाहें । ऐसी वाट उभा आहे ॥3॥ 3749 वारंवार हा चि न पडावा विसर । वसावें अंतर तुमच्या गुणीं ॥1॥ इच्छेचा ये दाता तूं एक समर्था । अगा कृपावंता मायबापा ॥ध्रु.॥ लाभाचिये वोढी उताविळें मन । त्यापरि चिंतन चरणाचें ॥2॥ तुका ह्मणे जीवी जीवन ओलावा । पांडुरंगे दावा शीघ्र आतां ॥3॥ 3750 आइका माझीं कवतुकउत्तरें । देउनी सादरें चित्त देवा॥1॥ वोरसें आवडी आलों पायापासीं । होय तें मनेसीं सुख कीजे ॥ध्रु.॥ तुमचें न भंगे सवाौत्तमपण । करितां समाधान लेंकराचें॥2॥ तुका ह्मणे जरी बोलतों बोबडें । तरी वाडे कोडें कवतुक ॥3॥ 3751 जन्मा आलियाचा लाभ । पद्मनाभदरुषणें ॥1॥ पाठीलागा येतो काळ । तूं कृपाळु माउली ॥ध्रु.॥ कोण्या उपायें हें घडे । भव आंगडें सुटकेचें ॥2॥ बहु उसंतीत आलों । तया भ्यालों स्थळासी ॥3॥ तुका ह्मणे तूं जननी । ये निर्वाणी विठ्ठले ॥4॥ 3752 नाहीं गुणदोष लिंपों देत अंगीं । झाडितां प्रसंगीं वरावरी ॥1॥ निकटवासिया आळवितों धांवा । तेथूनियां देवा सोडवूनी ॥ध्रु.॥ उमटे अंतरीं तें करूं प्रगट । कळोनी बोभाट धांव घालीं ॥2॥ तुका ह्मणे तरि वांचलों या काळें । समर्थाचे बळें सुखी असों ॥3॥ 3753 आतां येणें पडिपाडें । रस सेवूं हा निवाडें । मुंगी नेली गोडें । ठेविलिये अडचणी ॥1॥ तैसें होय माझ्या जीवा । चरण न सोडीं केशवा । विषयबुिद्ध हेवा । वोस पडो सकळ ॥ध्रु.॥ भुकेलिया श्वाना । गांठ पडे सवें अन्ना । भुकों पाहे प्राणा । परि तोंडिंची न सोडी ॥2॥ काय जिंकियेलें मन । जीवित्व कामातुरा तृण । मागे विभिचारिण । भHी तुका ये जाती ॥3॥ 3754 न पवीजे तया ठाया । आलों कायाक्लेशेसीं ॥1॥ आतां माझें आणीं मना । नारायणा ओजेचें ॥ध्रु.॥ बहु रिणें पिडिलों फार । परिहार करावा ॥2॥ तुका ह्मणे निर्बळशिH । काकुलती म्हुण येतों ॥3॥ 3755 बहु फिरलों ठायाठाव । कोठें भाव पुरे चि ना ॥1॥ समाधान तों पावलों । उरलों बोलों यावरि ॥ध्रु.॥ घे गा देवा आशीर्वाद । आमुच्या नांद भाग्यानें ॥2॥ तुका ह्मणे जेवूं आधी । खवखव मधीं सारावी ॥3॥ 3756 कोण येथें रिता गेला । जो जो आला या ठाया॥1॥ तातडी ते काय आतां । ज्याची चिंता तयासी ॥ध्रु.॥ नांवासाटीं नेघें भार । न लगे फार वित्पित्त ॥2॥ तुका ह्मणे न लगे जावें । कोठें देवें सुचनें ॥3॥ 3757 इंिद्रयाचें पुरे कोड । तें चि गोड पुढती ही ॥1॥ जावें म्हणती पंढरपुरा । हा चि बरा संसार ॥ध्रु.॥ बैसलें तें मनामुळीं । सुख डोळीं देखिलें ॥2॥ तुका ह्मणे देती कान । वाणावाण निवडूनी ॥3॥ 3758 आतां देवा मोकिळलें । तुह्मी भलें दिसेना ॥1॥ आतां नाहीं जीवभाव । उरला ठाव वेगळा ॥ध्रु.॥ सांभाळुन घ्यावें देवा । आपणासवा यावरि ॥2॥ तुका ह्मणे नग्न भाज । तरि ते लाज स्वामीसी ॥3॥ 3759 आशाबद्ध आह्मी भाकितसों कींव । तत्पर हा जीव कार्यापाशीं ॥1॥ प्रतिउत्तराची पाहातसें वाट । करूनि बोभाट महाद्वारीं ॥ध्रु.॥ आपुल्या उचितें करूनियां ठेवीं । संबंध गोसावी तोडोनियां ॥2॥ तुका ह्मणे एक जालिया निवाड । कोण बडबड करी मग ॥3॥ 3760 खद्योतें फुलविलें रविपुढें ढुंग । साक्षी तंव जग उभयतां ॥1॥ आपल्या आपण नाहीं शोभों येत । चार करी स्फीत दाखवूनि ॥ध्रु.॥ खाणार ताकाचें आसातें माजीरें । आपणें चि अधीर कळों येतें ॥2॥ तुका ह्मणे जळो मैंदाची मवाळी । दावूनियां नळी कापी सुखें ॥3॥ 3761 नाहीं सरों येत कोरडएा उत्तरीं । जिव्हाऑयाची बरी ओल ठायीं ॥1॥ आपुलिया हिता मानिसी कारण । सत्या नारायण साहे असो ॥ध्रु.॥ निर्वाणीं निवाड होतो आगीमुखें । तप्त लोह सुखें धरितां हातीं ॥2॥ तुका ह्मणे नेम न टळतां बरें । ख†यासी चि खरें ऐसें नांव ॥3॥ 3762 आलों उल्लंघुनि दुःखाचे पर्वत । पायांपाशीं हित तुमच्या तरी ॥1॥ न देखेल लासा दुःखी होतें मन । कठिणें कठिण वाटतसे ॥ध्रु.॥ नव्हे सांडी परि वाटतें निरास । न ये माझा दिस संकल्पाचा ॥2॥ तुका ह्मणे तुह्मीं सदैव जी देवा । माझ्या हा चि जीवा एक ठाव ॥3॥ 3763 किती सोसिती करंटीं । नेणों संसाराची आटी । सर्वकाळ पोटीं । चिंतेची हळहळ ॥1॥ रिकामिया तोंडें राम । काय उच्चारितां श्रम । उफराटा भ्रम । गोवी विषय माजिरा ॥ध्रु.॥ कळतां न कळे । उघडे झाकियेले डोळे । भरलें त्याचे चाळे । अंगीं वारें मायेचें ॥2॥ तुका ह्मणे जन । ऐसें नांवबुिद्धहीन । बहुरंगें भिन्न । एकीं एक निमलें ॥3॥ 3764 मंगळाचा मंगळ सांटा । विट तोटा नेणे तें ॥1॥ हें भरा सातें आलें । भलें भलें ह्मणवावें ॥ध्रु.॥ जनीं जनादऩन वसे । येथें दिसे तें शुद्ध ॥2॥ तुका ह्मणे बहुतां मुखें । खरें सुखें ठेवावें॥3॥ 3765 नामाचा महिमा बोलिलों उत्कर्ष । अंगा कांहीं रस न ये चि तो ॥1॥ कैसें समाधान राहे पांडुरंगा । न लगे चि अंगा आणी कांहीं ॥ध्रु.॥ लाभाचिये अंगीं सोस कवतुकें । फिक्याचें तें फिकें वेवसाव ॥2॥ तुका ह्मणे करा आपुला महिमा । नका जाऊं धर्मावरि माझ्या ॥3॥ 3766 हें चि वारंवार । पडताळुनी उत्तर ॥1॥ करितों पायांसी विनंती । नुपेक्षावें कमळापती ॥ध्रु.॥ गंगोदकें गंगे । अर्घ्य द्यावें पांडुरंगे ॥2॥ जोडोनियां हात । करी तुका प्रणिपात ॥3॥ 3767 अवचित या तुमच्या पायां । देवराया पावलों ॥1॥ बरवें जालें देशाउर । आल्या दुर सारिखें ॥ध्रु.॥ राहोनियां जातों ठाया । आलियाची निशानी ॥2॥ तुका ह्मणे चरणसेवा । जोडी हेवा लाधली ॥3॥ 3768 आतां पाविजेल घरा । या दातारा संगती ॥1॥ पायावरि ठेवूं माथा । सर्वथा हा नुपेक्षी ॥ध्रु.॥ येथून तेथवरि आतां। नाहीं सत्ता आणिकांची ॥2॥ तुका ह्मणे चक्रपाणी । शिरोमणी बिळयांचा ॥3॥ 3769 बरवें माझ्या केलें मनें । पंथें येणें निघालें ॥1॥ अभयें च जावें ठाया । देवराया प्रतापें ॥ध्रु.॥ साधनाचा न लगे पांग । अवघें सांग कीर्तन ॥2॥ तुका ह्मणे सत्ता थोरी । कोण करी खोळंबा ॥3॥ 3770 मागें पुढें नाहीं । दुजें यावेगळें कांहीं ॥1॥ नाहीं उरलें आणीक । केला झाडा सकिळक ॥ध्रु.॥ विश्वासावांचून । नांवें दुजियाचे शून्य ॥2॥ देवाविण कांहीं । तुका ह्मणे उरी नाहीं॥3॥ 3771 वैराग्याचा अंगीं जालासे संचार । इच्छी वनांतर सेवावया ॥1॥ कां जी याचें करूं नये समाधान । वियोगानें मन सिणतसे ॥ध्रु.॥ नये चि यावया पंढरीचें मूळ । न देवे चि माळ कंठींची ही ॥2॥ तुका ह्मणे जालें अप्रीतीचें जिणें । लाजिर हें वाणें सेवा करी ॥3॥ 3772 आिळकरा कोठें साहातें कठिण । आपुला तें प्राण देऊं पाहे ॥1॥ सांभाळावें मायबापें कृपादृष्टी । पीडितां तो दृष्टी देखों नये ॥ध्रु.॥ अंतरलों मागें संवसारा हातीं । पायांपें सरतीं जालों नाहीं ॥2॥ तुका ह्मणे तुह्मी विचारा जी देवा । ठेवाल तें ठेवा कोणे परी ॥3॥ 3773 स्वप्नींचें हें धन हातीं ना पदरीं । प्रत्यक्ष कां हरि होऊं नये ॥1॥ आजुनि कां करा चाळवाचाळवी । सावकाशें द्यावी सत्य भेटी ॥ध्रु.॥ बोलोनियां फेडा जीवींची काजळी । पाहेन कोमळीं चरणांबुजें ॥2॥ तुका ह्मणे माझ्या जीवींचिया जीवा । सारूनियां ठेवा पडदा आतां ॥3॥ 3774 येतील अंतरा शिष्टाचे अनुभव । तळमळी जीव तया सुखा ॥1॥ आतां माझा जीव घेउनियां बळी । बैसवावें वोळी संतांचिये ॥ध्रु.॥ विस्तारिली वाचा फळेंविण वेल । कोरडे चि बोल फोस वांझे ॥2॥ तुका ह्मणे आलों निर्वाणा च वरी । राहों नेदीं उरी नारायणा ॥3॥ 3775 ह्मणउनि काय जीऊं भHपण । जायाचीं भूषणें अळंकार ॥1॥ आपुल्या कष्टाची करूनियां जोडी । मिरवीन उघडी इच्छावसें ॥ध्रु.॥ तुके तरि तुकीं ख†याचे उत्तम । मुलाम्याच्या भ्रम कोठवरि ॥2॥ तुका ह्मणे पुढें आणि मागें फांस । पावें ऐसा नास न करीं देवा ॥3॥ 3776 आपण चि व्हाल साहे । कसियाला हे धांवणी॥1॥ भाकिली ते उरली कींव । आहे जीव जीवपणें ॥ध्रु.॥ आहाच कैंचा बीजा मोड । प्रीति कोड वांचूनि ॥2॥ तुका ह्मणे दंडिन काया । याल तया धांवणिया ॥3॥ 3777 नििश्चतीनें होतों करुनियां सेवा । कां जी मन देवा उद्वेगिलें ॥1॥ अनंत उठती चित्ताचे तरंग । करावा हा त्याग वाटतसे ॥ध्रु.॥ कोण तुह्मांविण मनाचा चाळक । दुजें सांगा एक नारायणा ॥2॥ तुका ह्मणे माझा मांडिला विनोद । करऊं नेणें छंद कराल काइ ॥3॥ 3778 आश्वासावें दास । तरी घडे तो विश्वास ॥1॥ नाहीं चुकत चाकरी । पुट लाडे शोचे थोरी ॥ध्रु.॥ स्वामीच्या उत्तरें । सुख वाटे अभयें करें ॥2॥ न मगें परि भातें । तुका ह्मणे निढिळ रितें ॥3॥ 3779 जेणें होय हित । तें तूं जाणसी उचित ॥1॥ मज नको लावूं तैसें । वांयां जायें ऐसें पिसें ॥ध्रु.॥ धरितोसी सत्ता । होसी सकळ जाणता ॥2॥ चतुराच्या राया । अंगीकारावें तुकया॥3॥ 3780 राहे उभा वादावादीं । तरी फंदीं सांपडे ॥1॥ लव्हाऑयासी कोठें बळ । करिल जळ आपुलें ॥ध्रु.॥ कठिणासी बळजोडा । नम्र पीडा देखेना ॥2॥ तुका ह्मणे सर्वरसीं । मिळे त्यासी गोत तें ॥3॥ 3781 म्हणउनि जाली तुटी । नाहीं भेटी अहंकारें ॥1॥ दाखविलें देवें वर्म । अवघा भ्रम नासला ॥ध्रु.॥ हातें मुरगािळतां कान। नाहीं भिन्न वेदना ॥2॥ तुका ह्मणे एकांतसुखें । अवघें गोतें गुंतलें॥3॥ 3782 न पडो आतां हाडीं घाव । मध्यें कींव नासक ॥1॥ करविली आत्महत्या । जीवा कां द्वंदाचा ॥ध्रु.॥ आशापाशीं गुंतला गळा । तेणें कळाहीन जालों ॥2॥ तुका ह्मणे लावूं मुळी । जीवकुळी थोरेसी ॥3॥ 3783 सामावे कारण । नाहीं सोसत धरणें ॥1॥ लादी थींके लाजिरवाणी । हीनकमाइऩची घाणी ॥ध्रु.॥ पुष्प जवळी नाका। दुगपधीच्या नांवें थुंका ॥2॥ तुका ह्मणे किती । उपदेशहीन जाती॥3॥ 3784 असाल ते तुह्मी असा । आह्मी सहसा निवडों ना॥1॥ अनुसरलों एका चित्तें । हातोंहातें गींवसित ॥ध्रु.॥ गुणदोष काशासाटीं । तुमचे पोटीं वागवूं ॥2॥ तुका ह्मणे दुजें आतां । कोठें चित्ता आतळों ॥3॥ 3785 सोंवळा होऊं तों वोंवळें जडलें । सांडीमांडी बोलतोंडीं बीजीं ॥1॥ एकसरीं केलीं किळवरें साटी । आतां नका तुटी पायांसवें ॥ध्रु.॥ संकल्पीं विकल्प पापाचा सुकाळ । रज्जुसर्प मूळ मरणाचें ॥2॥ तुका ह्मणे हें तूं ब्रह्मांड चािळता । मी कां करूं चिंता पांडुरंगा ॥3॥ 3786 आहे तैसा आतां आहे ठायीं बरा । ठेविलों दातारा उचितें त्या ॥1॥ वचनाचा भार पडिलिया शिरीं । जालें मग भारी उतरेना ॥ध्रु.॥ अबोल्याची सवे लावुनियां मना । फाकों नेदीं गुणा ऐसें करूं ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मां गोंवऑयाचा संग । राखतें तें अंग जाणतसों ॥3॥ 3787 तूं माझा कोंवसा । परी न कळे या धसां ॥1॥ कूट खाती मागें पुढें । जाती नरयेगांवा पुढें ॥ध्रु.॥ माझी ह्मणती कवी। निषेधुनि पापी जीवीं ॥2॥ तुका ह्मणे पांडुरंगा । आतां कोण लेखी जगा ॥3॥ 3788 दर्पणासी बुजे । नखटें तोंड पळवी लाजे ॥1॥ गुण ज्याचे जो अंतरीं । तो चि त्यासी पीडा करी ॥ध्रु.॥ चोरा रुचे निशी। देखोनियां विटे शशी ॥2॥ तुका ह्मणे जन । देवा असे भाग्यहीन ॥3॥ 3789 ह्मणउनि शरण जावें । सर्वभावें देवासी ॥1॥ तो हा उतरील पार । भवदुस्तरनदीचा ॥ध्रु.॥ बहु आहे करुणावंत । अनंत हें नाम ज्या ॥2॥ तुका ह्मणे साक्षी आलें । तरी केलें प्रगट॥3॥ 3790 ऐसीं वर्में आह्मां असोनियां हातीं । कां होऊं नेणतीं दिशाभुली ॥1॥ पोटाळुनी पाय कवळीन उभा । कृपे पद्मनाभा हालों नेदीं ॥ध्रु.॥ आपुले इच्छेसी घालीन संपुष्टीं । श्रीमुख तें दृष्टी न्याहाळीन ॥2॥ तुका ह्मणे बहु सांडियेलीं मतें । आपुल्या पुरतें धरुनी ठेलों ॥3॥ 3791 रत्नाच्या वोवणी कांचे ऐशा घरी । आव्हेरुनी दुरी अधिकारें ॥1॥ जातिस्वभाव आला डोऑयां आड । तया घडे नाड न कळतां ॥ध्रु.॥ कामधेनु देखे जैशा गाइऩह्मैसी । आणिकांतें ऐसी करोनियां ॥2॥ तुका ह्मणे काय बोलोनियां फार । जयाचा वेव्हार तया साजे ॥3॥ 3792 तरी च हीं केलीं । दानें वाइऩट चांगलीं ॥1॥ येक येक शोभवावें । केलें कवतुक देवें ॥ध्रु.॥ काय त्याची सत्ता । सूत्र आणीक चािळता ॥2॥ तुका ह्मणे धुरें । डोळे भरिले परि खरें॥3॥ 3793 अंधळें तें सांगे सांगितल्या खुणा । अनुभव देखणा प्रगट त्या ॥1॥ नांदणुक सांगे वडिलाचें बळ । कैसा तो दुर्बळ सुख पावे ॥2॥ तुका ह्मणे नांदों आपल्या प्रतापें । तयासी लोकांपें स्तुती सांगों ॥3॥ 3794 करी आणिकांचा अपमान । खळ छळवादी ब्राह्मण। तया देतां दान । नरका जाती उभयतां ॥1॥ तैसें जालें दोघांजणां। मागतिया यजमाना । जािळयेलें वनां । आपणासहित कांचणी॥ध्रु.॥ घडितां दगडाची नाव । मोल क्लेश गेले वाव । तरता नाहीं ठाव। बुडवी तारूं तरतीया ॥2॥ चोरा दिधला सांटा । तेणें मारियेल्या वाटा । तुका ह्मणे ताठा । हें तंव दोघे नाडती ॥3॥ 3795 जळो ते जाणींव जळो ते शाहाणींव । राहो माझा भाव विठ्ठलपायीं ॥1॥ जळो तो आचार जळो तो विचार । राहो मन स्थीर विठ्ठलपायीं ॥ध्रु.॥ जळो हा लौकिक जळो दंभमान । लागो जीव ध्यान विठ्ठलाचें ॥2॥ जळो हें शरीर जळो हा संबंध । राहो परमानंद माझा कंठीं ॥3॥ तुका ह्मणे येथे अवघें चि होय । धरीं मना सोय विठोबाची ॥4॥ 3796 विश्वास धरूनि राहिलों निवांत । ठेवूनियां चित्त तुझे पायीं ॥1॥ तरावें बुडावें तुझिया वचनें । निर्धार हा मनें केला माझा॥ध्रु.॥ न कळे हें मज साच चाळविलें । देसी तें उगलें घेइन देवा ॥2॥ मागणें तें सरे ऐसें करीं देवा । नाहीं तरी सेवा सांगा पुढें॥3॥ करावें कांहीं कीं पाहावें उगलें । तुका ह्मणे बोलें पांडुरंगा॥4॥ 3797 देवाचिये पायीं देइप मना बुडी । नको धांवों वोढी इंिद्रयांचे ॥1॥ सर्व सुखें तेथें होती एकवेळे । न सरती काळें कल्पांतीं ही ॥ध्रु.॥ जाणें येणें खुंटे धांवे वेरजार । न लगे डोंगर उसंतावे ॥2॥ सांगन तें तुज इतुलें चि आतां । मानी धन कांता विषतुल्य ॥3॥ तुका ह्मणे तुझे होती उपकार । उतरों हा पार भवसिंधु ॥4॥ 3798 आह्मी विठ्ठलाचे दास जालों आतां । न चले हे सत्ता आणिकांची ॥1॥ नावरे तयासी ऐसें नाहीं दुजें । करितां पंढरिराजें काय नव्हे ॥ध्रु.॥ कोठें तुज ठाव घ्यावयासी धांवा । मना तूं विसावा घेइऩ आतां ॥2॥ इंिद्रयांची वोढी मोडिला व्यापार । ज्या अंगें संचार चाळी तुज ॥3॥ तुका ह्मणे आह्मी जिंकोनियां काळ । बैसलों निश्चळ होऊनियां ॥4॥ 3799 सांगतों तरि तुह्मी भजा रे विठ्ठला । नाहीं तरि गेला जन्म वांयां ॥1॥ करितां भरोवरी दुरावसी दुरी । भवाचिये पुरीं वाहावसी ॥2॥ कांहीं न लगे एक भाव चि कारण । तुका ह्मणे आण विठ्ठलाची ॥3॥ 3800 शब्दYाानी येऊं नेदीं दृष्टीपुढें । छळवादी कुडे अभH ते ॥1॥ जळो ते जाणींव जळो त्याचे दंभ । जळो त्याचें तोंड दुर्जनाचें ॥2॥ तुका ह्मणे येती दाटूनि छळाया । त्यांच्या बोडूं डोया न धरूं भीड ॥3॥ 3801 अन्यायासी राजा जरि न करितां दंड । बहुचक ते लंड पीडिती जना ॥1॥ ने करी निगा कुणबी न काढितां तण । कैंचे येती कण हातासी ते ॥2॥ तुका ह्मणे संतां करूं नये अनुचित। पाप नाहीं नीत विचारिता ॥3॥ 3802 भले लोक नाहीं सांडीत ओळखी । हे तों झाली देखी दुस†याची ॥1॥ असो आतां यासी काय चाले बळ । आपुलें कपाळ वोडवलें ॥ध्रु.॥ समर्थासी काय कोणें हें ह्मणावें । आपुलिया जावें भोगावरि ॥2॥ तुका ह्मणे तुह्मां बोल नाहीं देवा । नाहीं केली सेवा मनोभावें ॥3॥ 3803 मुकें होतां तुझ्या पदरीचें जातें । मूर्ख तें भोगितें मीमीपण ॥1॥ आपुलिये घरीं मैंद होऊनी बसे । कवण कवणासी बोलों नका ॥2॥ तुका ह्मणे तुह्मां सांगतों मी खुण । देवासी तें ध्यान लावुनि बसा ॥3॥ 3804 आषाढी निकट । आणी कातिऩकीचा हाट ॥1॥ पुरे दोन्ही च बाजार । न लगे आणीक व्यापार ॥ध्रु.॥ तें चि घ्यावें तें चि घ्यावें । कैवल्याच्या रासी भावें ॥2॥ कांहीं कोणा नेणे । विठो वांचूनि तुका ह्मणे ॥3॥ 3805 देऊनियां प्रेम मागितलें चित्त । जाली फिटाफिट तुह्मां आह्मां ॥1॥ काशानें उदार तुह्मांसी ह्मणावें । एक नेसी भावें एक देसी ॥ध्रु.॥ देऊनियां थोडें नेसील हें फार । कुंटिसी विचार अवघियांचा ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मां भांडवल चित्त । देउनी दुिश्चत पाडियेलें ॥3॥ 3806 तातडीची धांव अंगा आणि भाव । खोळंबा तो मग निश्चयाचा ॥1॥ ह्मणउनि बरी विचारावी चाली । उरीचि ते बोली कामा येते ॥ध्रु.॥ कोरडें वैराग्य माजिरा बडिवार । उतरे तो शूर अंगींचें तें ॥2॥ तुका ह्मणे बरी झ†याची ते चाली । सांचवण्या खोली कैसीयांची ॥3॥ 3807 मी तों बहु सुखी आनंदभरिता । आहें साधुसंतां मेळीं सदा ॥1॥ देवा कांहीं व्हावें ऐसें नाहीं माझ्या जीवा । आणीक केशवा तुजविण ॥ध्रु.॥ न लगे वैकुंठ मोक्ष सायुज्यता । सुख वाटे घेतां जन्म ऐसें ॥2॥ मृत्युलोकीं कोण धरिलें वासना । पावावया जनासवें दुःख ॥3॥ तुका ह्मणे तुझा दास ऐसें लोकां । कांहीं सकिळकां कळों यावें ॥4॥ 3808 घ्या रे लुटी प्रेम सुख । फेडा आजि धणी । चुकला तो मुकला । जाली वेरझार हाणी ॥1॥ घाला घातला वैकुंठीं । करूनियां जीवें साटी । पुरविली पाठी । वैष्णवीं काळाची ॥ध्रु.॥ अवघें आणिलें अंबर । विठोसहित तेथें धुर । भेदूनि जिव्हार । नामबाणीं धरियेला ॥2॥ संचित प्रारब्ध क्रियमाण । अवघीं जालीं गहन । केलीं पापपुण्यें । देशधडी बापुडीं ॥3॥ आनंदें गर्जती निर्भर । घोष करिती निरंतर । कांपती असुर । वीर कवणा नांगवती॥4॥ जें दुर्लभ ब्रह्मादिकां । आजि सांपडलें फुका । घ्या रे ह्मणे तुका । सावचित्त होउनी ॥5॥ 3809 तुझिया दासांचा हीन जालों दास । न धरीं उदास मायबापा ॥1॥ तुजविण प्राण कैसा राहों पाहे । वियोग न साहे क्षणभरि ॥ध्रु.॥ आणिक माझ्या जीवें मोकलिली आस । पाहे तुझी वास पांडुरंगा ॥2॥ सर्वभावें तुज आणिला उचित । राहिलों नििंश्चत तुझे पायीं ॥3॥ तुका ह्मणे तुज असो माझा भार । बोलतों मी फार काय जाणें ॥4॥ 3810 ते चि करीं मात । जेणें होइल तुझें हित ॥1॥ काय बडबड अमित । सुख जिव्हारीं सिणविसी ॥ध्रु.॥ जो मुळव्याधी पीडिला । त्यासी देखोन हांसे खरजुला ॥2॥ आराथकरी सोसी । त्यासि हांसे तो आळसी ॥3॥ क्षयरोगी ह्मणे परता । सर रोगिया तूं आतां ॥4॥ वडस दोहीं डोळां वाढले । आणिकां कानें कोंचें ह्मणे ॥5॥ तुका ह्मणे लागों पायां । शुद्ध करा आपणियां ॥6॥ 3811 कळों आला भाव माझा मज देवा । वांयांविण जीवा आठविलें ॥1॥ जोडूनि अक्षरें केलीं तोंडपिटी । न लगे सेवटीं हातीं कांहीं ॥2॥ तुका ह्मणे माझे गेले दोन्ही ठाय । सवसार ना पाय तुझे मज ॥3॥ 3812 आतां तरी मज सांगा साच भाव । काय म्यां करावें ऐसें देवा ॥1॥ चुकावया कर्म नव्हतें कारण । केला होय सीण अवघा चि ॥2॥ तुका ह्मणे नको पाहूं निरवाण । देइप कृपादान याचकासी ॥3॥ 3813 बोल नाहीं तुझ्या दातृत्वपणासी । आह्मी अविश्वासी सर्वभावें ॥1॥ दंभें करी भHी सोंग दावी जना । अंतरीं भावना वेगिळया ॥2॥ तुका ह्मणे देवा तूं काय करिसी । कर्मा दुस्तरासी आमुचिया ॥3॥ 3814 नामधारकासी नाहीं वर्णावर्ण । लोखंड प्रमाण नाना जात ॥1॥ शस्त्र अथवा गोळे भलता प्रकार । परिसीं संस्कार सकळ ही हेम ॥ध्रु.॥ प्रजन्य वर्षतां जीवना वाहावट । तें समसकट गंगे मिळे ॥2॥ सर्व तें हें जाय गंगा चि होऊन । तैसा वर्णावर्ण नाहीं नामीं ॥3॥ महांपुरीं जैसें जातसे उदक । मध्यें तें तारक नाव जैसी ॥4॥ तये नावेसंगें ब्राह्मण तरती । केवीं ते बुडती अनामिक॥5॥ नाना काष्ठजात पडतां हुताशनीं । ते जात होउनी एकरूप ॥6॥ तेथें निवडेना घुरे कीं चंदन । तैसा वर्णावर्ण नामीं नाहीं ॥7॥ पूर्वानुवोळख तें चि पैं मरण । जरि पावे जीवन नामामृत ॥8॥ नामामृतें जालें मुळीचें स्मरण । सहज साधन तुका ह्मणे ॥9॥ 3915 काय वांचोनियां जालों भूमिभार । तुझ्या पायीं थार नाहीं तरि ॥1॥ जातां भलें काय डोिळयांचें काम । जरि पुरुषोत्तम न देखती ॥ध्रु.॥ काय मुख बिळ श्वापदाचे धांव । नित्य तुझें नांव नुच्चारितां ॥2॥ तुका ह्मणे पैं या पांडुरंगाविण । न वचे चि क्षण जीव भला ॥3॥ 3816 सोइ†यासी करी पाहुणेर बरा । कांडितो ठोंबरा संता साटीं ॥1॥ गाइऩसी देखोनी बदबदा मारी । घोडएाची चाकरी गोड वाटे ॥ध्रु.॥ पान फुल नेतो वेश्येसी उदंड । ब्राह्मणासी खांड देऊं नेदी ॥2॥ पर्वकाळीं धर्म न करी नासरी । वेची राजद्वारीं उदंड चि॥3॥ कीर्त्तना जावया होतसे हींपुष्टी । खेळतो सोंकटीं रात्रंदिवस॥4॥ बाइलेच्या गोता आवडीनें पोसी । मातापितियासाी दवडितो ॥5॥ तुका ह्मणे त्याच्या थुंका तोंडावरी । जातो यमपुरी भोगावया ॥6॥ 3817 कां हो पांडुरंगा न करा धांवणें । तरि मज कोणें सोडवावें ॥1॥ तुझा ह्मणऊनि आणिकापें उभा । राहों हें तों शोभा नेदी आतां ॥ध्रु.॥ काळें पुरविली पाठी दुरवरी । पुढें पायां धीरी राहों नेदी ॥2॥ नको आणूं माझें संचित मनासी । पावन आहेसी पतितां तूं ॥3॥ तुका ह्मणे चाले आणिकांची सत्ता । तुज आळवितां नवल हें ॥4॥ 3818 कावऑयाच्या गळां मुHाफळमाळा । तरी काय त्याला भूषण शोभे ॥1॥ गजालागीं केला कस्तुरीचा लेप । तिचें तो स्वरूप काय जाणे ॥ध्रु.॥ बकापुढें सांगे भावार्थे वचन । वाउगा चि सीण होय त्यासी ॥2॥ तुका ह्मणे तैसे अभाविक जन । त्यांसी वांयां सीण करूं नये ॥3॥ 3819 आतां धरितों पदरीं । तुज मज करीन सरी ॥1॥ जालों जीवासी उदार । उभा ठाकलों समोर ॥2॥ तुका विनवीतसे संतां । ऐसें सांगा पंढरिनाथा ॥3॥ 3820 न कळसी Yााना न कळसी ध्याना । न कळेसी दर्शना धुंडािळतां ॥1॥ न कळेसी आगमा न कळेसी निगमा । न बोलवे सीमा वेदां पार ॥2॥ तुका ह्मणे तुझा नाहीं अंतपार । ह्मणोनि विचार पडिला मज ॥3॥ 3821 पायां लावुनियां दोरी । भृंग बांधिला लेंकुरीं ॥1॥ तैसा पावसी बंधन । मग सोडवील कोण ॥ध्रु.॥ गळां बांधोनियां दोरी । वांनर हिंडवी घरोघरीं ॥2॥ तुका ह्मणे पाहें । रीस धांपा देत आहे ॥3॥ 3822 मायबापें सांभािळती । लोभाकारणें पािळती ॥1॥ तैसा नव्हे देवराव । याचा कृपाळु स्वभाव ॥ध्रु.॥ मनासारिखें न होतां । बाळकासी मारी माता ॥2॥ तुका ह्मणे सांगूं किती । बाप लेंकासी मारिती ॥3॥ 3823 धन मेळवूनि कोटी । सवें नये रे लंगोटी ॥1॥ पानें खाशील उदंड । अंतीं जासी सुकल्या तोंडें ॥ध्रु.॥ पलंग न्याहाल्या सुपती । शेवटीं गोव†या सांगाती ॥2॥ तुका ह्मणे राम । एक विसरतां श्रम ॥3॥ 3824 विनवितों चतुरा तुज विश्वंभरा । परियेसी दातारा पांडुरंगा ॥1॥ तुझे दास ऐसें जगीं वाखाणिलें । आतां नव्हे भलें मोकलितां ॥ध्रु.॥ माझे गुणदोष कोण जाणे मात । पावनपतित नाम तुझें ॥2॥ लोभ मोह माया आह्मां बांधवितां । तरि हा अनंता बोल कोणा ॥3॥ तुका ह्मणे मी तों पतित चि खरा । परि आलों दातारा शरण तुज ॥4॥ 3825 त्राहे त्राहे सोडवीं अनंता । लागों दे ममता तुझे पायीं॥1॥ एक चि मागणें देइप तुझी गोडी । न लगे आवडी आणिकाची ॥ध्रु.॥ तुझें नाम गुण वर्णीन पवाडे । आवडीच्या कोडें नाचों रंगीं ॥2॥ बापा विठ्ठलराया हें चि देइप दान । जोडती चरण जेणें तुझे ॥3॥ आवडीसारखें मागितलें जरी । तुका ह्मणे करीं समाधान ॥4॥ 3826 सुगरणीबाइऩ थिता नास केला । गुळ तो घातला भाजीमध्यें ॥1॥ क्षीरीमध्यें हिंग दुधामध्यें बोळ । थितें चि वोंगळ कैसें केलें ॥ध्रु.॥ दळण दळोनी भरूं गेली पाळी । भरडोनि वोंगळी नास केला ॥2॥ कापुराचे सांते आणिला लसण । वागवितां सीण दुःख होय ॥3॥ रत्नाचा जोहारी रत्न चि पारखी । येर देखोदेखीं हातीं घेती ॥4॥ तुका ह्मणे जरी योग घडे निका । न घडतां थुंका तोंडावरी ॥5॥ 3827 बाप माझा दिनानाथ । वाट भHांची पाहात ॥1॥ कर ठेवुनियां करीं । उभा चंद्रभागे तिरीं ॥ध्रु.॥ गळां वैजयंतीमाळा। रूपें डोळस सांवळा ॥2॥ तुका ह्मणे भेटावया । सदा उभारिल्या बाहएा ॥3॥ 3828 माझें जीवन तुझे पाय । कृपाळुं तूं माझी माय ॥1॥ नेदीं दिसों किविलवाणें । पांडुरंगा तुझें तान्हें ॥ध्रु.॥ जन्ममरण तुजसाटीं । आणीक नेणें दुजी गोष्टी ॥2॥ तुका ह्मणे तुजविण । कोण हरिल माझा सीण ॥3॥ 3829 कां रे पुंडएा मातलासी । उभें केलें विठ्ठलासी ॥1॥ ऐसा कैसा रे तूं धीट । मागें भिरकाविली वीट ॥ध्रु.॥ युगें जालीं अठ्ठावीस । अजुनी न ह्मणसी बैस ॥2॥ भाव देखोनि निकट । देवें सोडिलें वैकुंठ ॥3॥ तुका ह्मणे पुंडलिका । तूं चि बिळया एक निका ॥4॥ 3830 तुज पाहातां समोरी । दृिष्ट न फिरे माघारी ॥1॥ माझें चित्त तुझ्या पायां । मिठी पडिली पंढरिराया ॥ध्रु.॥ नव्हे सारितां निराळें । लवण मेळवितां जळें ॥2॥ तुका ह्मणे बळी । जीव दिला पायांतळीं ॥3॥ 3831 उपदेश किती करावा खळासी । नावडे तयासी बरें कांहीं ॥1॥ शुद्ध कां वासना नव्हे चांडाळाची । होळी संचिताची केली तेणें ॥ध्रु.॥ नाहीं भाव मनीं नाइके वचन । आपला आपण उणें घेतों ॥2॥ तुका ह्मणे त्यासी काय व्याली रांड । करी बडबड रिती दिसे ॥3॥ 3832 समर्थासी लाज आपुल्या नामाची । शरण आल्याची लागे चिंता ॥1॥ न पाहे तयाचे गुण दोष अन्याय । सुख देउनि साहे दुःख त्याचें ॥ध्रु.॥ मान भलेपण नाहीं फुकासाटीं । जयावरि गांठी झीज साहे ॥2॥ तुका ह्मणे हें तूं सर्व जाणसी । मज अधिरासी धीर नाहीं ॥3॥ 3833 आनंदें कीर्तन कथा करीं घोष । आवडीचा रस प्रेमसुख ॥1॥ मज या आवडे वैष्णवांचा संग । तेथें नाहीं लाग किळकाळा ॥ध्रु.॥ स्वल्प मात्र वाचे बैसलासे निका । राम कृष्ण सखा नारायण ॥2॥ विचारितां मज दुजें वाटे लाज । उपदेशें काज आणीक नाहीं ॥3॥ तुका ह्मणे चित्त रंगलेंसे ठायीं । माझें तुझ्या पायीं पांडुरंगा ॥4॥ 3834 ब्रह्मYाान जेथें आहे घरोघरीं । सर्व निरंतरी चतुर्भुज॥1॥ पापा नाहीं रीग काळाचें खंडण । हरिनामकीर्तन परोपरी ॥2॥ तुका ह्मणे हा चि भाव माझ्या चित्तीं । नाहीं आणिकां गती चाड मज॥3॥ 3835 मज नाहीं कोठें उरला दुर्जन । मायबापाविण ब्रह्मांडीं हें ॥1॥ कासया जिकीर करणें येविसीं । भयाची मानसीं चिंता खंती ॥ध्रु.॥ विश्वंभराचिये लागलों सांभाळीं । संत नेती चाली आपुलिया ॥2॥ तुका ह्मणे माझें पाळणें पोषणें । करी नारायण सर्वस्वेंसी ॥3॥ 3836 नाहीं हित ठावें जननीजनका । दाविले लौकिकाचार तींहीं ॥1॥ अंधऑयाचे काठी अंधळें लागलें । घात एकवेळे मागेंपुढें ॥ध्रु.॥ न ठेवावी चाली करावा विचार । वरील आहार गळी लावी ॥2॥ तुका ह्मणे केला निवाडा रोकडा । राऊत हा घोडा हातोहातीं ॥3॥ 3837 आतां पहाशील काय माझा अंत । आलों शरणागत तुज देवा ॥1॥ करीं अंगीकार राखें पायांपाशीं । झणीं दिसों देसी कऴिवलवाणें ॥ध्रु.॥ नाहीं आइकिली मागें ऐसी मात । जे त्वां शरणागत उपेिक्षले ॥2॥ तुका ह्मणे आतां धरीं अभिमान । आहेसी तूं दानशूर दाता ॥3॥ 3838 होइऩल तो भोग भोगीन आपुला । न घलीं विठ्ठला भार तुज ॥1॥ तुह्मांपासाव हें इच्छीतसें दान । अंतरींचें ध्यान मुखीं नाम ॥ध्रु.॥ नये काकुलती गर्भवासांसाटीं । न धरीं हें पोटीं भय कांहीं ॥2॥ तुका ह्मणे मज उदंड एवढें । न वांचावें पुढें मायबापा॥3॥ 3839 काय तुझी ऐसी वेचते गांठोळी । मांहे टाळाटाळी करीतसां ॥1॥ चतुराच्या राया आहो पांडुरंगा । ऐसें तरि सांगा निवडूनि ॥ध्रु.॥ कोण तुह्मां सुख असे या कवतुकें । भोगितां अनेकें दुःखें आह्मी ॥2॥ तुका ह्मणे काय जालासी निर्गुण । आह्मां येथें कोण सोडवील ॥3॥ 3840 देवाची पूजा हे भूताचें पाळण । मत्सर तो सीण बहुतांचा ॥1॥ रुसावें फुगावें आपुलियावरि । उरला तो हरि सकळ ही ॥2॥ तुका ह्मणे संतपण यां चि नांवें । जरि होय जीव सकळांचा ॥3॥ 3841 नाहीं जप तप जीवाची आटणी । मनासी दाटणी नाहीं केली ॥1॥ निजलिया ठायीं पोकारिला धांवा । सांकडें तें देवा तुझें मज ॥ध्रु.॥ नाहीं आणूनियां समपिऩलें जळ । सेवा ते केवळ चिंतनाची ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मीं वेचिलीं उत्तरें । घेतलीं उदारें साच भावें ॥3॥ 3842 देह तंव आहे प्रारब्धा अधीन । याचा मी कां सीण वाहूं भार ॥1॥ सरो माझा काळ तुझिया चिंतनें । कायावाचामनें इच्छीतसें ॥ध्रु.॥ लाभ तो न दिसे याहूनि दुसरा । आणीक दातारा येणें जन्में ॥2॥ तुका ह्मणे आलों सोसीत संकटें । मी माझें वोखटें आहे देवा ॥3॥ 3843 सकळ तुझे पायीं मानिला विश्वास । न करीं उदास आतां मज ॥1॥ जीवीं गातां गोड आइकतां कानीं । पाहातां लोचनीं मूर्ती तुझी ॥ध्रु.॥ मन िस्थर माझें जालेंसे निश्चळ । वारिलीं सकळ आशापाश ॥2॥ जन्मजराव्याधि निवारिलें दुःख । वोसंडलें सुख प्रेम धरी ॥3॥ तुका ह्मणे मज जाला हा निर्धार । आतां वांयां फार काय बोलों ॥4॥ 3844 होऊं शब्दस्पर्श नये माझा तुह्मां । विप्रवृंदा तुह्मां ब्राह्मणांसी॥1॥ ह्मणोनियां तुह्मां करितों विनंती । द्यावें शेष हातीं उरलें तें ॥ध्रु.॥ वेदीं कर्म जैसें बोलिलें विहित । करावी ते नीत विचारूनि ॥2॥ तुमचा स्वधर्म माझा अधिकार । भोजन उत्तर तुका ह्मणे ॥3॥ 3845 बहुत असती मागें सुखी केलीं । अनाथा माउली जिवांची तूं ॥1॥ माझिया संकटा न धरीं अळस । लावुनियां कास पार पावीं ॥ध्रु.॥ कृपावंता करा ज्याचा अंगीकार । तया संवसार नाहीं पुन्हां ॥ ।2॥ विचारितां नाहीं दुजा बिळवंत । ऐसा सर्वगत व्यापी कोणी ॥3॥ ह्मणउनि दिला मुळीं जीवभाव । देह केला वाव समाधिस्थ ॥4॥ तुका ह्मणे नाहीं जाणत आणीक । तुजविण एक पांडुरंगा ॥5॥ 3846 वैभवाचे धनी सकळ शरणागत । सत्यभावें चित्त अपिऩलें तें ॥1॥ नेदी उरों देव आपणांवेगळें । भावाचिया बळें ठायाठाव ॥ध्रु.॥ जाणोनि नेणती अंगा आली दशा । मग होय इच्छा आपणे चि ॥2॥ तुका ह्मणे बरे धाकटएाचें जिणें । माता स्तनपानें वाढविते ॥3॥ 3847 आह्मां देणें धरा सांगतों तें कानीं । चिंता पाय मनीं विठोबाचे ॥1॥ तेणें माझें चित्त होय समाधान । विलास मिष्टान्न न लगे सोनें ॥ध्रु.॥ व्रत एकादशी दारीं वृंदावन । कंठीं ल्या रे लेणें तुळसीमाळा ॥2॥ तुका ह्मणे त्याचे घरींची उष्टावळी । मज ते दिवाळी दसरा सण ॥3॥ 3848 आतां मी अनन्य येथें अधिकारी । होइन कोणे परी नेणें देवा ॥1॥ पुराणींचा अर्थ ऐकतां मानस । होतो कासावीस जीव माझा ॥ध्रु.॥ इंिद्रयांचे आह्मी पांगिलों अंकित । त्यांच्यासंगें चित्त रंगलें तें ॥2॥ एकाचें ही जेथें न घडे दमन । अवघीं नेमून कैसीं राखों ॥3॥ तुका ह्मणे जरी मोकिळसी आतां । तरी मी अनंता वांयां गेलों ॥4॥ 3849 आवडी धरोनी आलेती आकारा । केला हा पसारा याजसाटीं ॥1॥ तें मी तुझें नाम गाइऩन आवडी । क्षण एक घडी विसंबेना ॥ध्रु.॥ वर्म धरावें हा मुख्यधर्मसार । अवघे प्रकार तयापासीं॥2॥ वेगऑया विचारें वेगळाले भाव । धरायासी ठाव बहु नाहीं ॥3॥ तुका ह्मणे घालूं इच्छेचिये पोटीं । कवळुनी धाकुटी मूर्ती जीवें ॥4॥ 3850 भागलों मी आतां आपुल्या स्वभावें । कृपा करोनि देवें आश्वासीजे ॥1॥ देउनि आलिंगन प्रीतीच्या पडिभरें । अंगें हीं दातारें निववावीं ॥ध्रु.॥ अमृताची दृष्टी घालूनियां वरी । शीतळ हा करीं जीव माझा ॥2॥ घेइप उचलूनि पुसें तानभूक । पुसीं माझें मुख पीतांबरें ॥3॥ बुझावोनि माझी धरीं हनुवंटी । ओवाळुनि दिठी करुनी सांडीं ॥4॥ तुका ह्मणे बापा आहो विश्वंभरा । आतां कृपा करा ऐसी कांहीं ॥5॥ 3851 न सरे लुटितां मागें बहुतां जनीं । जुनाट हे खाणी उघडिली ॥1॥ सिद्ध महामुनि साधक संपन्न । तिहीं हें जतन केलें होतें ॥ध्रु.॥ पायाळाच्या गुणें पडिलें ठाउकें । जगा पुंडलिकें दाखविलें ॥2॥ तुका ह्मणे येथें होतों मी दुबळें । आलें या कपाळें थोडें बहु ॥3॥ 3852 भगवें तरी श्वान सहज वेष त्याचा । तेथें अनुभवाचा काय पंथ ॥1॥ वाढवुनी चटा फिरे दाही दिशा । तरी जंबुवेषा सहज िस्थति ॥ध्रु.॥ कोरोनियां भूमी करिती मधीं वास । तरी उंदरास काय वाणी ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसें कासया करावें । देहासी दंडावें वाउगें चि ॥3॥ 3853 धन्य दिवस आजि डोिळयां लाधला । आनंद देखिला धणीवरी ॥1॥ धन्य जालें मुख निवाली रसना । नाम नारायणा घोंष करूं ॥ध्रु.॥ धन्य हें मस्तक सर्वांग शोभलें । संताचीं पाउलें लागताती ॥2॥ धन्य आजि पंथें चालती पाउलें । टािळया शोभले धन्य कर ॥3॥ धन्य तुका ह्मणे आह्मांसी फावलें । पावलों पाउलें विठोबाचीं ॥4॥ 3854 बरवी हे वेळ सांपडली संधि । साहए जाली बुिद्ध संचितासी ॥1॥ येणें पंथें माझीं चालिलीं पाउलें । दरुषण जालें संतां पायीं ॥ध्रु.॥ त्रासिलें दरिद्रें दोषा जाला खंड । त्या चि काळें पिंड पुनीत जाला ॥2॥ तुका ह्मणे जाला अवघा व्यापार । आली वेरझार फळासी हे ॥3॥ 3855 आपणा लागे काम वाण्याघरीं गुळ । त्याचे याति कुळ काय कीजे ॥1॥ उकरडएावरी वाढली तुळसी । टाकावी ते कैसी ठायागुणें ॥ध्रु.॥ गाइऩचा जो भक्ष अमंगळ खाय । तीचें दूध काय सेवूं नये ॥2॥ तुका ह्मणे काय सलपटासी काज । फणसांतील बीज काढुनि घ्यावें ॥3॥ 3856 जयासी नावडे वैष्णवांचा संग । जाणावा तो मांग जन्मांतरीं ॥1॥ अपवित्र वाचा जातीचा अधम । आचरण धर्म नाहीं जया ॥ध्रु.॥ मंजुळवदनीं बचनागाची कांडी । शेवटीं विघडी जीवप्राणा॥2॥ तुका ह्मणे ज्याचा पिता नाहीं शुद्ध । तयासी गोविंद अंतरला ॥3॥ 3857 वांझेनें दाविलें ग†हवार लक्षणें । चिरगुटें घालून वाथयाला ॥1॥ तेवीं शब्दYाानी करिती चावटी । Yाान पोटासाटीं विकूनियां ॥ध्रु.॥ बोलाचि च कढी बोलाचा चि भात । जेवुनियां तृप्त कोण जाला ॥2॥ कागदीं लिहितां नामाची साकर । चाटितां मधुर गोडी नेदी ॥3॥ तुका ह्मणे जळो जळो ते महंती । नाहीं लाज चित्तीं आठवण ॥4॥ 3858 तुझिया पाळणा ओढे माझें मन । गेलों विसरोन देहभाव ॥1॥ लागला पालट फेडणें उसणें । येणें चि प्रमाणें पांडुरंगा ॥2॥ तुका ह्मणे माझा जीव जैसा ओढे । तैसा चि तिकडे पाहिजेल ॥3॥ 3859 मी दास तयांचा जयां चाड नाहीं । सुखदुःख दोहीं विरहित ॥1॥ राहिलासे उभा भीवरेच्या तीरीं । कट दोहीं करीं धरोनियां ॥ध्रु.॥ नवल काय तरी पाचारितां पावे । न स्मरत धांवे भHकाजा ॥2॥ सर्व भार माझा त्यासी आहे चिंता । तो चि माझा दाता स्वहिताचा ॥3॥ तुका ह्मणे त्यासी गाइऩन मी गीतीं । आणीक तें चित्तीं न धरीं कांहीं ॥4॥ 3860 जुंझायाच्या गोष्टी ऐकतां चि सुख । करितां हें दुःख थोर आहे ॥1॥ तैसी हरिभिH सुळावरील पोळी । निवडे तो बळी विरळा शूर ॥ध्रु.॥ पिंड पोसिलियां विषयांचा पाइक । वैकुंठनायक कैंचा तेथें ॥2॥ तुका ह्मणे व्हावें देहासी उदार । रकुमादेवीवर जोडावया ॥3॥ 3861 पाषाण प्रतिमा सोन्याच्या पादुका । हें हो हातीं एका समर्थाचे ॥1॥ अनामिका हातीं समर्थाचा सिक्का । न मानितां लोकां येइल कळों ॥2॥ तुका ह्मणे येथें दुराग्रह खोटा । आपुल्या अदृष्टा शरण जावें ॥3॥ 3862 बहु या प्रपंचें भोगविल्या खाणी । टाकोनियां मनीं ठेविला सीण ॥1॥ आतां पायांपाशीं लपवावें देवा । नको पाहूं सेवा भHी माझी ॥ध्रु.॥ बहु भय वाटे एकाच्या बोभाटें । आली घायवटे फिरोनियां ॥2॥ तुका ह्मणे सिगे भरूं आलें माप । वियोग संताप जाला तुझा ॥3॥ 3863 धरूनियां मनीं बोलिलों संकल्प । होसी तरि बाप सिद्धी पाव ॥1॥ उत्कंठा हे आजी जाली माझे पोटीं । मोकिळली गोष्टी टाळाटाळ ॥ध्रु.॥ माझा मज असे ठाउका निर्धार । उपाधि उत्तर न साहे पैं ॥2॥ तुका ह्मणे जरि दिली आठवण । तरि अभिमान धरीं याचा ॥3॥ 3864 आजिवरी होतों संसाराचे हातीं । आतां ऐसें चित्तीं उपजलें ॥1॥ तुला शरणागत व्हावें नारायणा । अंगीकारा दिना आपुलिया ॥ध्रु.॥ विसरलों काम याजसाठीं धंदा । सकळ गोविंदा माझें तुझें ॥2॥ तुका ह्मणे विYाापना परिसावी । आवडी हे जीवीं जाली तैसी ॥3॥ 3865 धन्यधन्य ज्यास पंढरीसी वास । धन्य ते जन्मास प्राणी आले ॥1॥ बहु खाणीमध्यें होत कोणी एक । त्रिगुण कीटक पिक्षराज ॥ध्रु.॥ उत्तम चांडाळ नर नारी बाळ । अवघे चि सकळ चतुर्भुज ॥2॥ अवघा विठ्ठल तेथें दुजा नाहीं । भरला अंतर्बाहि सदोदीत ॥3॥ तुका ह्मणे येथें होउनी राहेन । सांडोवा पाषाण पंढरीचा ॥4॥ 3866 असंत लक्षण भूतांचा मत्सर । मनास निष्ठ‍ अतिवादी॥1॥ अंतरीचा रंग उमटे बाहेरी । वोळखियापरी आपेंआप॥ध्रु.॥ संत ते समय वोळखती वेळ । चतुष्ट निर्मळ चित्त सदा ॥2॥ तुका ह्मणे हित उचित अनुचित । मज लागे नित आचरावें ॥3॥ 3867 विठ्ठलावांचोनि ब्रह्म जें बोलती । वचन तें संतीं मानूं नये ॥1॥ विठ्ठलावांचूनि जेजे उपासना । अवघा चि जाणा संभ्रमु तो ॥ध्रु.॥ विठ्ठलावांचूनि सांगतील गोष्टी । वांयां ते हिंपुटी होत जाणा ॥2॥ विठ्ठलांवाचूनि जें कांहीं जाणती । तितुल्या वित्पित्त वाउगीया ॥3॥ तुका ह्मणे एक विठ्ठल चि खरा । येर तो पसारा वाउगा चि ॥4॥ 3868 सर्व काळ डोळां बैसो नारायण । नयो अभिमान आड मध्यें ॥1॥ धाड पडो तुझ्या थोरपणावरि । वाचे नरहरि उच्चारीना ॥ध्रु.॥ जळो अंतरींचें सर्व जाणपण । विवादवचन अहंतेचें ॥2॥ सकळां चरणीं गिळत माझा जीव । तुका ह्मणे भाव एकविध ॥3॥ 3869 मधुरा उत्तरासवें नाहीं चाड । अंतरंगीं वाड भाव असो ॥1॥ प्राणावेगळा न करी नारायण । मग नसो Yाान मूर्ख बरा॥ध्रु.॥ जननिंदा होय तो बरा विचार । थोरवीचा भार कामा नये॥2॥ तुका ह्मणे चित्तीं भाव निष्टावंत । दया क्षमा शांत सर्वां भूतीं ॥3॥ 3870 झाडा वरपोनि खाऊनियां पाला । आठवी विठ्ठला वेळोवेळां ॥1॥ वल्कलें नेसुनि ठुंगा गुंडाळुनी । सांडी देहभान जवळुनी ॥ध्रु.॥ लोकमान वमनासमान मानणें । एकांतीं राहणें विठोसाटीं ॥2॥ सहसा करूं नये प्रपंचीं सौजन्य । सेवावें अरण्य एकांतवास ॥3॥ ऐसा हा निर्धार करी जो मनाचा । तुका ह्मणे त्याचा पांग फिटे ॥4॥ 3871 भिHभावें करी बैसोनि नििश्चत । नको गोवूं चित्त प्रपंचासी ॥1॥ एका दृढ करीं पंढरीचा राव । मग तुज उपाव पुढिल सुचे ॥ध्रु.॥ नको करूं कांहीं देवतापूजन । जप तप ध्यान तें ही नको ॥2॥ मानिसील झणी आपलिक कांहीं । येरझार पाहीं न चुके कदा ॥3॥ ऐसे जन्म किती पावलासी देहीं । अझूनि का नाहीं कळली सोय ॥4॥ सोय घरीं आतां होय पां सावध । अनुभव आनंद आहे कैसा ॥5॥ सहज कैसें आहे तेथीचें तें गुज । अनुभवें निज पाहे तुकीं ॥6॥ तुका ह्मणे आतां होइऩ तूं सावध । तोडीं भवबंध एका जन्में ॥7॥ 3872 दोराच्या आधारें पर्वत चढला । पाउलासाटीं केला अपघात ॥1॥ अष्टोत्तरदशें व्याधि ज्य वैद्यें दवडुनी । तो वैद्य मारूनि उत्तीर्ण जाला ॥ध्रु.॥ नव मास माया वाइलें उदरीं । ते माता चौबारीं नग्न केली ॥2॥ गायत्रीचें क्षीर पिळुनी घेऊनी । उपवासी बांधोनी ताडन करी ॥3॥ तुका ह्मणे दासां निंदी त्याचें तोंड । पहातां नरककुंड पूर्वजांसी ॥4॥ 3873 न कळे ब्रह्मYाान आचार विचार । लटिका वेव्हार करीतसे ॥1॥ विश्वामित्री पोटीं तयाचा अवतार । नांव महाखर चांडाळाचें ॥ध्रु.॥ द्रव्यइच्छेसाटीं करीतसे कथा । काय त्या पापिष्ठा न मिळे खाया ॥2॥ पोट पोसावया तोंडें बडबडी । नाहीं धडफुडी एक गोष्टी ॥3॥ तुका ह्मणे तया काय व्याली रांड । येउनिया भंड जनामध्यें ॥4॥ 3874 नित्य उठोनियां खायाची चिंता । आपुल्या तूं हिता नाठवीसी ॥1॥ जननीचे पोटीं उपजलासी जेव्हां । चिंता तुझी तेव्हां केली तेणें ॥ध्रु.॥ चातकां लागूनि मेघ नित्य वर्षे । तो तुज उदास करील केवीं ॥2॥ पक्षी वनचरें आहेत भूमीवरि । तयांलागीं हरि उपेक्षीना ॥3॥ तुका ह्मणे भाव धरुन राहें चित्तीं । तरि तो श्रीपति उपेक्षीना ॥4॥ 3875 जेजे आळी केली तेते गेली वांयां । उरला पंढरिराया श्रम माझा ॥1॥ काय समाधान केलें कोण वेळे । कोणें माझे लळे पािळयेले ॥ध्रु.॥ अभ्यास तो नाहीं स्वप्नीं ही दुिश्चता । प्रत्यक्ष कैंचा चि तो ॥2॥ आतां पुढें लाज वाटे पांडुरंगा । भH ऐसें जगामाजी जालें ॥3॥ तुका ह्मणे आतां नाहीं भरवसा । मोकलिसी ऐसा वाटतोसी ॥4॥ 3876 पूवाअहूनि बहु भH सांभािळले । नाहीं अव्हेरिले दास कोणी ॥1॥ जेजे शरण आले तेते आपंगिले । पवाडे विठ्ठले ऐसे तुझे ॥ध्रु.॥ मिरवे चरणीं ऐसीये गोष्टीचें । भHसांभाळाचें ब्रीद ऐसें ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मांसाटी येणें रूपा । माझ्या मायबापा पांडुरंगा ॥3॥ 3877 ददुऩराचें पिलुं ह्मणे रामराम । नाहीं उदक उष्ण होऊं दिलें ॥1॥ कढेमाजी बाळ करी तळमळ । गोविंद गोपाळ पावें वेगीं ॥ध्रु.॥ आYाा तये काळीं केली पावकासी । झणी पिलीयासी तापवीसी ॥2॥ तुका ह्मणे तुझे ऐसे हे पवाडे । वणिऩतां निवाडे सुख वाटे ॥3॥ 3878 करुणा बहुत तुझिया अंतरा । मज विश्वंभरा कळों आलें ॥1॥ पक्षीयासी तुझें नाम जें ठेविलें । तयें उद्धरिलें गणिकेसी॥ध्रु.॥ कुंटिणी ते दोष बहु आचरली । नाम घेतां आली करुणा तुज ॥2॥ हृदय कोमळ तुझें नारायणा । ऐसें बहुता जनां तारियेलें ॥3॥ तुका ह्मणे सीमा नाहीं तुझे दये । कोमळ हृदय पांडुरंगा ॥4॥ 3879 आजामेळा अंत मरणासी आला । तोंवरि स्मरला नाहीं तुज ॥1॥ प्राण जातेवेळे ह्मणे नारायण । त्यासाटीं विमान पाठविलें ॥ध्रु.॥ बहुत कृपाळु होसी जगन्नाथा । त्रैलोक्यसमर्था सोइरिया ॥2॥ तुका ह्मणे भHकाज तूं कैवारी । तुज साही चारी वणिऩताती ॥3॥ 3880 धर्म रक्षावया अवतार घेशी । आपुल्या पािळसी भHजना ॥1॥ अंबॠषीसाटीं जन्म सोसियेलें । दुष्ट निदाऩिळले किती एक ॥ध्रु.॥ धन्य तुज कृपासिंधु ह्मणतील । आपुला तूं बोल साच करीं ॥2॥ तुका ह्मणे तुज वणिऩती पुराणें । होय नारायणें दयासिंधु ॥3॥ 3881 येउनी जाउनी पाहें तुजकडे । पडिल्या सांकडें नारायणा ॥1॥ आणीक कोणाचा मज नाहीं आधार । तुजवरि भार जीवें भावें ॥ध्रु.॥ निष्ठ‍ अथवा होइप तूं कृपाळ । तुज सर्वकाळ विसरेंना ॥2॥ आपुलें वचन राहावें सांभाळून । तुह्मां आह्मां जाण पडिपाडु ॥3॥ ज्याच्या वचनासी अंतर पडेल । बोल तो होइऩल तयाकडे ॥4॥ तुह्मां आह्मां तैसें नाहीं ह्मणे तुका । होशील तूं सखा जीवलगा ॥5॥ 3882 आइक नारायणा वचन माझें खरें । सांगतों निर्धारें तुजपासीं ॥1॥ नाहीं भाव मज पडिली लोककाज । राहिलेंसे काज तुझे पायीं ॥2॥ जरि तुज कांहीं करणें उचित । तारीं तूं पतित तुका ह्मणे ॥3॥ 3883 अनाथ परदेशी हीन दीन भोळें । उगलें चि लोळे तुझे रंगीं ॥1॥ आपुलें ह्मणावें मज नुपेक्षावें । प्रेमसुख द्यावें मायबापा ॥ध्रु.॥ कासवीचे परि दृष्टी पाहें मज । विYाानीं उमज दावुनियां ॥2॥ तुका ह्मणे तुझा जालों शरणागत । काया वाचा चित्त दुजें नाहीं ॥3॥ 3884 पावलों पंढरी वैकुंठभवन । धन्य आजि दिन सोनियाचा॥1॥ पावलों पंढरी आनंदगजरें । वाजतील तुरें शंख भेरी ॥ध्रु.॥ पावलों पंढरी क्षेमआलिंगनीं । संत या सज्जनीं निवविलें॥2॥ पावलों पंढरी पार नाहीं सुखा । भेटला हा सखा मायबाप ॥3॥ पावलों पंढरी येरझार खुंटली । माउली वोळली प्रेमपान्हा ॥4॥ पावलों पंढरी आपुलें माहेर । नाहीं संवसार तुका ह्मणे ॥5॥ 3885 अभयदान मज देइप गा उदारा । कृपेच्या सागरा पांडुरंगा ॥1॥ देहभाव तुझ्या ठेवियेला पायीं । आणीक मी कांही नेणें दुजें ॥ध्रु.॥ सेवा भिH भाव नेणें मी पतित । आतां माझें हित तुझ्या पायीं ॥2॥ अवघा निरोपिला तुज देहभाव । आतां मज पाव पांडुरंगा ॥3॥ तुका ह्मणे तुजें नाम दिनानाथ । तें मज उचित करीं आतां ॥4॥ 3886 लागो तुझी सोय ऐसे कोणी करी । माझे विठाबाइऩ जननिये ॥1॥ पतितपावन ह्मणविसी जरी । आवरण करीं तरी माझें ॥ध्रु.॥ नाहीं तरी ब्रीद टाकीं सोडूनियां । न धरिसी माया जरी माझी ॥2॥ बोलिला तो बोल करावा साचार । तरि लोक बरें ह्मणतील ॥3॥ करावा संसार लोक लाजे भेणें । वचनासी उणें येऊं नेदीं ॥4॥ तुह्मां आह्मां तैसें नाहीं ह्मणे तुका । होशील तूं सखा जीवलग ॥5॥ 3887 तू आह्मां सोयरा सज्जन सांगाति । तुजलागीं प्रीति चालो सदा ॥1॥ तूं माझा जिव्हाळा जीवाचा जिवलग । होसी अंतरंग अंतरींचा ॥ध्रु.॥ गण गोत मित्र तूं माझें जीवन । अनन्यशरण तुझ्या पांयीं ॥2॥ तुका ह्मणे सर्वगुणें तुझा दास । आवडे अभ्यास सदा तुझा ॥3॥ 3888 आवडेल तैसें तुज आळवीन । वाटे समाधान जीवा तैसें ॥1॥ नाहीं येथें कांहीं लौकिकाची चाड । तुजविण गोड देवराया ॥ध्रु.॥ पुरवीं मनोरथ अंतरींचें आर्त । धायेवरि गीत गाइप तुझे ॥2॥ तुका ह्मणे लेंकी आळवी माहेरा । गाऊं या संसारा तुज तैसें ॥3॥ 3889 माझें मुख नामीं रंगो सर्वकाळ । गोविंद गोपाळ राम कृष्ण ॥1॥ अबद्ध चांगलें गाऊं भलतैसें । कळलें हें जैसें मायबापा॥2॥ तुका ह्मणे मज न लगे वांकडें । मी तुझें बोबडें बाळ तान्हें ॥3॥ 3890 यालागीं आवडी ह्मणा राम कृष्ण । जोडा नारायण सर्वकाळ ॥1॥ सोपें हें साधन लाभ येतो घरा । वाचेसी उच्चारा राम हरि ॥ध्रु.॥ न लगती कष्ट न लगे सायास । करावा अभ्यास विठ्ठलाचा ॥2॥ न लगे तप तीर्थ करणें महादान । केल्या एक मन जोडे हरि ॥3॥ तुका ह्मणे कांहीं न वेचितां धन । जोडे नारायण नामासाटीं ॥4॥ 3891 झांकूनियां नेत्र काय जपतोसी । जंव नाहीं मानसीं प्रेमभाव ॥1॥ रामनाम ह्मणा उघड मंत्र जाणा । चुकती यातना गर्भवास ॥ध्रु.॥ मंत्र यंत्र संध्या करिसी जडीबुटी । तेणें भूतसृष्टी पावसील ॥2॥ तुका ह्मणे ऐक सुंदर मंत्र एक । भवसिंधुतारक रामनाम ॥3॥ 3892 पापिया चांडाळा हरिकथा नावडे । विषयालागीं आवडें गाणें त्याला ॥1॥ ब्राह्मणा दक्षणा देतां रडे रुका । विषयालागीं फुका लुटीतसे ॥ध्रु.॥ वीतभरि लंगोटी नेदी अतीताला । खीरम्या देतो शाला भोरप्यासी ॥2॥ तुका ह्मणे त्याच्या थुंका तोंडावरि । जातो यमपुरी भोगावया ॥3॥ 3893 क्षुधारथी अन्नें दुष्काळें पीडिलें । मिष्टान्न देखिलें तेणें जैसें ॥1॥ तैसें तुझे पायीं लांचावलें मन । झुरे माझा प्राण भेटावया ॥ध्रु.॥ मांजरें देखिला लोणियांचा गोळा । लावुनियां डोळा बैसलेंसे ॥2॥ तुका ह्मणे आतां झडी घालूं पाहें । पांडुरंगे माये तुझे पायीं ॥3॥ 3894 स्वामीसी संकट पडे जे गोष्टीचें । काय त्या प्रेमाचें सुख मज ॥1॥ दुःखवीना चित्त तुझें नारायणा । कांहीं च मागेना तुजपासीं ॥ध्रु.॥ रििद्ध सििद्ध मोक्ष संपित्त विलास । सोडियेली आस याची जीवें ॥2॥ तुका ह्मणे एके वेळे देइप भेटी । वोरसोनि पोटीं आलिंगावें ॥3॥ 3895 देव तिंहीं बळें धरिला सायासें । करूनियां नास उपाधीचा ॥1॥ पर्वपक्षी धातु धिःकारिलें जन । स्वयें जनादऩन ते चि जाले ॥2॥ तुका ह्मणे यासी न चले तांतडी । अनुभवें गोडी येइल कळों ॥3॥ 3896 भेटीवांचोनियां दुजें नाहीं चित्तीं । येणें काकुलती याजसाटीं ॥1॥ भेटोनियां बोलें आवडीचें गुज । आनंदाच्या भोजें जेवूं संगें ॥ध्रु.॥ मायलेकरासीं नाहीं दुजी परि । जेऊं बरोबरी बैसोनियां ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसें अंतरींचें आर्त । यावें जी त्वरित नारायणा ॥3॥ 3897 आविसाचे आसे गळ गिळी मासा । फुटोनियां घसा मरण पावे ॥1॥ मरणाचे वेळे करी तळमळ । आठवी कृपाळ तये वेळीं ॥2॥ अंतकाळीं ज्याच्या नाम आलें मुखा । तुका ह्मणे सुखा पार नाहीं ॥3॥ 3898 जायाचें शरीर जाइऩल क्षणांत । कां हा गोपिनाथ पावे चि ना ॥1॥ कृपेचे सागर तुह्मी संत सारे । निरोप हा फार सांगा देवा ॥ध्रु.॥ अनाथ अYाान कोणी नाहीं त्यासि । पायापें विठ्ठला ठेवीं मज ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसें करावें निर्वाण । मग तो रक्षण करिल माझें ॥3॥ 3899 त्रासला हा जीव संसारींच्या सुखा । तुजविण सखा नाहीं कोणी ॥1॥ ऐसें माझें मनीं वाटे नारायणा । घालावी चरणावरि मिठी ॥ध्रु.॥ कइं तें सुंदर देखोनि रूपडें । आवडीच्या कोडें आळंगीन ॥2॥ नाहीं पूर्व पुण्य मज पापरासी । ह्मणोनि पायांसी अंतरलों ॥3॥ अलभ्य लाभ कैंचा संचितावेगळा । विनवी गोपाळा दास तुका ॥4॥ 3900 मोलाचें आयुष्य वेचुनियां जाय । पूर्वपुण्यें होय लाभ याचा ॥1॥ अनंतजन्मींचे शेवट पाहतां । नर देह हातां आला तुझ्या ॥ध्रु.॥ कराल ते जोडी येइऩल कार्यासी । ध्यावें विठ्ठलासी सुखालागीं ॥2॥ सांचलिया धन होइऩल ठेवणें । तैसा नारायण जोडी करा ॥3॥ करा हरिभHी परलोकीं ये कामा । सोडवील यमापासोनियां ॥4॥ तुका ह्मणे करा आयुष्याचें मोल । नका वेचूं बोल नामेंविण ॥5॥ 1546 3269 2006-01-22T07:53:38Z Yatin 28 Corrected the TH problem 3901 काय सुख आहे वाउगें बोलतां । ध्यातां पंढरिनाथा कष्ट नाहीं ॥1॥ सर्वकाळ वाचे उच्चारितां हरि । तया सुखा सरि पाड नाहीं ॥ध्रु.॥ रामकृष्णरंगीं रसना रंगली । अमृताची उकळी नाम तुझें ॥2॥ तुका ह्मणे धन्य तयाचें वदन । जया नारायण ध्यानीं मनीं ॥3॥ 3902 कीर्त्तनाच्या सुखें सुखी होय देव । पंढरीचा राव संगीं आहे ॥1॥ भH जाय सदा हरि कीतिऩ गात । नित्यसेवें अनंत हिंडतसे ॥ध्रु.॥ त्रैलोक्य भ्रमण फिरत नारद । त्यासंगें गोविंद फिरतसे ॥2॥ नारद मंजुळ सुस्वरें गीत गाये । मागाअ चालताहे संगें हरि ॥3॥ तुका ह्मणे त्याला गोडी कीर्त्तनाची । नाहीं आणिकांची प्रीति ऐसी ॥4॥ 3903 बाळेंविण माय क्षणभरि न राहे । न देखतां होये कासाविस ॥1॥ आणिक उदंड बुझाविती जरी । छंद त्या अंतरीं माउलीचा ॥ध्रु.॥ नावडती तया बोल आणिकाचे । देखोनियां नाचे माय दृष्टी ॥2॥ तुका ह्मणे माझी विठ्ठल माउली । आणिकांचे बोलीं चाड नाहीं ॥3॥ 3904 हरिचिया भHा नाहीं भयचिंता । दुःखनिवारिता नारायण ॥1॥ न लगे वाहणें संसारउद्वेग । जडों नेदी पांग देवराया ॥ध्रु.॥ असों द्यावा धीर सदा समाधान । आहे नारायण जवळी च ॥2॥ तुका ह्मणे माझा सखा पांडुरंग । व्यापियेलें जग तेणें एकें ॥3॥ 3905 दसरा दिवाळी तो चि आह्मां सन । सखे संतजन भेटतील ॥1॥ आमुप जोडल्या सुखाचिया राशी । पार या भाग्यासी न दिसे आतां ॥ध्रु.॥ धन्य दिवस आजि जाला सोनियाचा । पिकली हे वाचा रामनामें ॥2॥ तुका ह्मणे काय होऊं उतराइऩ । जीव ठेऊं पांयीं संतांचिये ॥3॥ 3906 खिस्तीचा उदीम ब्राह्मण कलयुगीं । महारवाडीं मांगीं हिंडतसे ॥1॥ वेवसाव करितां पर्वत मांगासी । ते पैं विटाळासी न मनिती ॥ध्रु.॥ मांगिणीशीं नित्य करीतसे लेखा । तोंडावरि थुंका पडतसे ॥2॥ आशा माया रांडा नांव हें कागदीं । आठवीना कधीं नारायण ॥3॥ तुका ह्मणे देह जालें पराधीन । पांडुरंगाविण गति नाहीं ॥4॥ 3907 जगीं ब्रह्मक्रिया खिस्तीचा व्यापार । हिंडे घरोघर चांडाळाचे ॥1॥ आंतेजा खिचडी घेताती मागून । गािळप्रधानि मायबहिणी ॥ध्रु.॥ उत्तमकुळीं जन्म क्रिया अमंगळ । बुडविलें कुळ उभयतां ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसी कलयुगाची चाली । स्वाथॉ बुडविलीं आचरणें ॥3॥ 3908 हा चि माझा नेम धरिला हो धंदा । यावरि गोविंदा भेटी द्यावी ॥1॥ हा चि माझा ध्यास सदा सर्वकाळ । न्यावयासी मूळ येसी कधीं ॥ध्रु.॥ डोिळयांची भूक पहातां श्रीमुख । आलिंगणे सुख निवती भुजा ॥2॥ बहु चित्त ओढे तयाचिये सोइऩ । पुरला हाकांहीं नवस नेणें ॥3॥ बहुबहु काळ जालों कासावीस । वाहिले बहुवस कळेवर ॥4॥ तुका ह्मणे आतां पाडावें हें ओझें । पांडुरंगा माझें इयावरि ॥5॥ 3909 जेणें माझें हित होइल तो उपाव । करिसील भाव जाणोनियां ॥1॥ मज नाहीं सुख दुःख तया खंती । भावना हे चित्तीं नाना छंदें ॥ध्रु.॥ तोडीं हे संबंध तोडीं आशापाश । मज हो सायास न करितां ॥2॥ तुका ह्मणे मी तों राहिलों नििंश्चत । कवळोनि एकांतसुख तुझें ॥3॥ 3910 शिखा सूत्र तुझा गुंतला जमान । तंववरि तूं जाण श्रुतिदास ॥1॥ त्याची तुज कांहीं चुकतां चि नीत । होसील पतित नरकवासी ॥ध्रु.॥ बहु जालासी चतुर शाहणा । शुद्ध आचरणा चुकों नको ॥2॥ शिखा सूत्र याचा तोडीं तूं संबंध । मग तुज बाध नाहींनाहीं ॥3॥ तुका ह्मणे तरि वत्तूऩिन निराळा । उमटती कळा ब्रह्मींचिया ॥4॥ 3911 पतिव्रता ऐसी जगामध्यें मात । भोगी पांच सात अंधारीं ते ॥1॥ भ्रतारासी लेखी श्वानाचे समान । परपुरुषीं जाण संभ्रम तो ॥2॥ तुका ह्मणे तिच्या दोषा नाहीं पार । भोगील अघोर कुंभपाक ॥3॥ 3912 सिंदळीसी नाहीं पोराची पैं आस । सांटविल्याबीजास काय करी ॥1॥ अथवा सेतीं बीज पेरिलें भाजोन । सारा देइल कोण काका त्याचा ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं खायाची ते चाड । तरि कां लिगाड करुनी घेतोस ॥3॥ 3913 चाले हें शरीर कोणाचिये सत्ते । कोण बोलवितें हरीविण ॥1॥ देखवी दाखवी एक नारायण । तयाचें भजन चुकों नका ॥ध्रु.॥ मानसाची देव चालवी अहंता । मी चि एक कर्त्ता ह्मणों नये ॥2॥ वृक्षाचीं हीं पानें हाले त्याची सत्ता । राहिली अहंता मग कोठें ॥3॥ तुका ह्मणे विठो भरला सबाहीं । तया उणें कांहीं चराचरीं ॥4॥ 3914 मायारूपें ऐसें मोहिलेंसे जन । भोगिती पतन नामाकर्में॥1॥ काय याची प्रीती करितां आदर । दुरावितां दूर तें चि भलें ॥ध्रु.॥ नाना छंद अंगीं बैसती विकार । छिळयेले फार तपोनिधि ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसें सिकवितों तुज । आतां धरी लाज मना पुढें ॥3॥ 3915 जेजे कांहीं मज होइऩल वासना । तेते नारायणा व्हावें तुह्मीं ॥1॥ काय भाव एक निवडूं निराळा । जाणसी तूं कळा अंतरींची ॥ध्रु.॥ तुजविण मज कोण आहे सखा । जें सांगा आणिकां जीवभाव ॥2॥ अवघें पिशुन जालें असे जन । आपपर कोण नाठवे हें ॥3॥ तुका ह्मणे तूं चि जीवांचें जीवन । माझें समाधान तुझे हातीं ॥4॥ 3916 कैसी करूं आतां सांग तुझी सेवा । शब्दYाानें देवा नाश केला ॥1॥ आतां तुझें वर्म न कळे अनंता । तुज न संगतां बुडूं पाहें ॥ध्रु.॥ संध्या स्नान केली आचाराची नासी । काय तयापासीं ह्मणती एक ॥2॥ बुडविली भिH म्हणीते पाषाण । पिंडाचें पाळण स्थापुनियां ॥3॥ न करावी कथा ह्मणती एकादशी। भजनाची नासी मांडियेली ॥4॥ न जावें देउळा ह्मणती देवघरीं । बुडविलें या परी तुका ह्मणे ॥5॥ 3917 नमोनमो तुज माझें हें कारण । काय जालें उणें करितां स्नान ॥1॥ संतांचा मारग चालतों झाडूनि । हो का लाभ हानि कांहींतरि ॥ध्रु.॥ न करिसी तरि हेंचि कोडें मज । भिH गोड काज आणीक नाहीं ॥2॥ करीं सेवा कथा नाचेन रंगणीं । प्रेमसुखधणी पुरेल तों ॥3॥ महाद्वारीं सुख वैष्णवांचे मेळीं । वैकुंठ जवळी वसे तेथें ॥4॥ तुका ह्मणे नाहीं मुिHसवें चाड । हें चि जन्म गोड घेतां मज ॥5॥ 3918 होऊनि संन्यासी भगवीं लुगडीं । वासना न सोडी विषयांची ॥1॥ निंदिती कदान्न इिच्छती देवान्न । पाहाताती मान आदराचा ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसें दांभिक भजन । तया जनादऩन भेटे केवीं ॥3॥ 3919 लांबवूनि जटा नेसोनि कासोटा । अभिमान मोटा करिताती ॥1॥ सर्वांगा करिती विभूतिलेपन । पाहाती मिष्टान्न भक्षावया ॥2॥ तुका ह्मणे त्यांचा नव्हे हा स्वधर्म । न कळतां वर्म मिथ्यावाद ॥3॥ 3920 कान फाडूनियां मुद्रा तें घालिती । नाथ म्हणविती जगामाजी ॥1॥ घालोनियां फेरा मागती द्रव्यासी । परि शंकरासी नोळखती ॥2॥ पोट भरावया शिकती उपाय । तुका ह्मणे जाय नर्क लोका ॥3॥ 3921 कौडीकौडीसाटीं फोडिताती शिर । काढूनि रुधिर मलंग ते ॥1॥ पांघरती चर्म लोहाची सांकळी । मारिती आरोळी धैर्यबळें ॥2॥ तुका ह्मणे त्यांचा नव्हे चि स्वधर्म । न कळे चि वर्म गोविंदाचें ॥3॥ 3922 दाढी डोइऩ मुंडी मुंडुनियां सर्व । पांघुरति बरवें वस्त्र काळें ॥1॥ उफराटी काठी घेऊनियां हातीं । उपदेश देती सर्वत्रासी॥2॥ चाळवुनी रांडा देउनियां भेष । तुका ह्मणे त्यास यम दंडी ॥3॥ 3923 होउनी जंगम विभूती लाविती । शंख वाजविती घरोघरीं ॥1॥ शिवाचें निर्माल्य तीर्था न सेविती । घंटा वाजविती पोटासाठीं ॥2॥ तुका ह्मणे त्यासी नाहीं शिवभिH । व्यापार करिती संसाराचा ॥3॥ 3924 लावूनियां मुद्रा बांधोनियां कंठीं । हिंडे पोटासाटीं देशोदेशीं ॥1॥ नेसोनि कोपीन शुभ्रवर्ण जाण । पहाती पक्वान्न क्षेत्रींचें तें ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसे मावेचे मइंद । त्यापाशीं गोविंद नाहीं नाहीं ॥3॥ 3925 ऐसे नाना भेष घेऊनी हिंडती । पोटासाटीं घेती प्रतिग्रह ॥1॥ परमार्थासी कोण त्यजी संवसार । सांगापां साचार नांव त्याचें ॥2॥ जन्मतां संसार त्यजियेला शुकें । तोचि निष्कळंक तुका ह्मणे ॥3॥ 3926 िस्त्रया पुत्र कळत्र हें तंव मायावंत । शेवटींचा अंत नाहीं कोणी ॥1॥ यमाचिये हातीं बांधोनियां देती । भूषणें ही घेती काढूनियां ॥2॥ ऐसिया चोरांचा कैसा हा विश्वास । धरिली तुझी कास तुका ह्मणे ॥3॥ 3927 न लगती मज शब्दब्रह्मYाान । तुझिया दर्शनावांचूनियां॥1॥ ह्मणऊनि तुझें करितों चिंतन । नावडे वचन आणिकांचें ॥ध्रु.॥ काय ते महत्वी करावी मान्यता । तुज न देखतां पांडुरंगा ॥2॥ तुका ह्मणे तुज दिधल्यावांचूनि । न राहे त्याहूनि होइन वेडा ॥3॥ 3928 तुझा ह्मणोनियां दिसतों गा दीन । हा चि अभिमान सरे तुझा ॥1॥ अYाान बाळका कोपली जननी । तयासी निर्वाणीं कोण पावे ॥ध्रु.॥ तैसा विठो तुजविण परदेशी । नको या दुःखासीं गोऊं मज ॥2॥ तुका ह्मणे मज सर्व तुझी आशा । अगा जगदीशा पांडुरंगा ॥3॥ 3929 जन्म मृत्यू फार जाले माझ्या जीवा । ऐक माझा धांवा पांडुरंगा ॥1॥ सिणलों बहुत करितां येरझारा । रखुमाइऩच्या वरा पावें वेगीं ॥2॥ तुका ह्मणे तूं गा पतितपावन । घेइप माझा सीण जन्मांतर ॥3॥ 3930 आतां माझ्या दुःखा कोण हो सांगाती । रखुमाइऩचा पति पावे चि ना ॥1॥ कायविधा त्यानें घातलीसे रेखा । सुटका या दुःखा न होय चि ॥2॥ तुका ह्मणे माझी विसरूं नको चिंता । अगा पंढरिनाथा पाव वेगी ॥3॥ 3931 पंढरीसी जावें ऐसें माझें मनीं । विठाइऩ जननी भेटे केव्हां ॥1॥ न लगे त्याविण सुखाचा सोहळा । लागे मज ज्वाळा अिग्नचिया ॥2॥ तुका ह्मणे त्याचे पाहिलिया पाय । मग दुःख जाय सर्व माझें ॥3॥ 3932 तन मन धन दिलें पंढरिराया । आतां सांगावया उरलें नाहीं ॥1॥ अर्थचाड चिंता नाहीं मनीं आशा । तोडियेला फांसा उपाधीचा ॥2॥ तुका ह्मणे एक विठोबाचें नाम । आहे जवळी दाम नाहीं रुका ॥3॥ 3933 आलिया संसारा उठा वेग करा । शरण जा उदारा पांडुरंगा ॥1॥ देह हें देवाचें धन कुबेराचें । तेथें मनुष्याचें काय आहे ॥ध्रु.॥ देता देवविता नेता नेवविता । येथ याची सत्ता काय आहे ॥2॥ निमित्याचा धनी केला असे झणी । माझेंमाझें ह्मणोनि व्यर्थ गेला ॥3॥ तुका ह्मणे कां रे नाशवंतासाटीं । देवासवें आटी पाडितोसी ॥4॥ 3934 माय वनीं धाल्या धाये । गर्भ आंवतणें न पाहें॥1॥ तैसें पूजितां वैष्णव । सुखें संतोषतो देव ॥ध्रु.॥ पुत्राच्या विजयें । पिता सुखातें जाये ॥2॥ तुका ह्मणे अमृतसििद्ध । हरे क्षुधा आणि व्याधि ॥3॥ 3935 तुझें अंगभूत । आह्मी जाणतों समस्त ॥1॥ येरा वाटतसे जना । गुढारसें नारायणा ॥ध्रु.॥ ठावा थारा मारा । परचिया संव चोरा ॥2॥ तुका ह्मणे भेदा । करुनि करितों संवादा॥3॥ 3936 तुज दिला देह । आजूनि वागवितों भय ॥1॥ ऐसा विश्वासघातकी । घडली कळतां हे चुकी ॥ध्रु.॥ बोलतों जें तोंडें । नाहीं अनुभविलें लंडें ॥2॥ दंड लाहें केला । तुका ह्मणे जी विठ्ठला ॥3॥ 3937 माते लेकरांत भिन्न । नाहीं उत्तरांचा सीन ॥1॥ धाडींधाडीं वो भातुकें । रंजविल्याचें कौतुकें ॥ध्रु.॥ करुनि नवल । याचे बोलिलों ते बोल ॥2॥ तुका ह्मणे माते । पांडुरंगे कृपावंते॥3॥ 3938 जरि न भरे पोट । तरि सेवूं दरकूट ॥1॥ परि न घलूं तुज भार । हा चि आमुचा निर्धार ॥ध्रु.॥ तुझें नाम अमोलिक। नेणती हे ब्रह्मादिक ॥2॥ ऐसें नाम तुझें खरें । तुका ह्मणे भासे पुरें॥3॥ 3939 सर्वस्वाची साटी । तरि च देवासवें गांठी ॥1॥ नाहीं तरी जया तैसा । भोग भोगवील इच्छा ॥ध्रु.॥ द्यावें तें चिं घ्यावें । ह्मणउनि घ्यावें जीवें ॥2॥ तुका ह्मणे उरी । मागें उगवितां बरी ॥3॥ 3940 गाढव शृंगारिलें कोडें । कांहीं केल्या नव्हे घोडें॥1॥ त्याचें भुंकणें न राहे । स्वभावासी करील काये ॥ध्रु.॥ श्वान शिबिके बैसविलें । भुंकतां न राहे उगलें ॥2॥ तुका ह्मणे स्वभावकर्म । कांहीं केल्या न सुटे धर्म ॥3॥ 3941 सेंकीं हें ना तेंसें जालें । बोलणें तितुकें वांयां गेलें॥1॥ स्वयें आपण चि रिता । रडे पुढिलांच्या हिता ॥ध्रु.॥ सुखसागरीं नेघे वस्ती । अंगीं Yाानपणाची मस्ती ॥2॥ तुका ह्मणे गाढव लेखा । जेथें भेटेल तेथें ठोका ॥3॥ 3942 आवडे सकळां मिष्टान्न । रोग्या विषा त्यासमान॥1॥ दर्पण नावडे तया एका । ठाव नाहीं ज्याच्या नाका ॥2॥ तुका ह्मणे तैशा खळा । उपदेशाचा कांटाळा ॥3॥ 3943 अखंड संत निंदी । ऐसी दुर्जनाची बुिद्ध ॥1॥ काय ह्मणावें तयासी । तो केवळ पापरासि ॥ध्रु.॥ जो स्मरे रामराम । तयासी ह्मणावें रिकामें ॥2॥ जो तीर्थव्रत करी । तयासी ह्मणावें भिकारी ॥3॥ तुका ह्मणे विंच्वाची नांगी । तैसा दुर्जन सर्वांगीं॥4॥ 3944 या रे नाचों अवघेजण । भावें प्रेमें परिपूर्ण ॥1॥ गाऊं पंढरीचा राणा । क्षेम देऊनिं संतजना ॥ध्रु.॥ सुख साधु सुखासाटीं । नाम हरिनाम बोभाटीं ॥2॥ प्रेमासाटीं तो उदार । देतां नाहीं सानाथोर ॥3॥ पापें पळालीं बापुडीं । काळ झाला देशधडी॥4॥ तुका ह्मणे धन्य काळ । आजि प्रेमाचा सुकाळ ॥4॥ 3945 उपजलों मनीं । हे तों स्वामीची करणी ॥1॥ होइल प्रसादाचें दान । तरि हें कवुतक पाहेन ॥ध्रु.॥ येइल अभय जरि । तरि हे आYाा वंदिन शिरीं ॥2॥ भिHप्रयोजना । प्रयोजावें बंदिजना॥3॥ यश स्वामिचिये शिरीं । दास्य करावें किंकरीं ॥4॥ तुका ह्मणे आळीकरा । त्यासी योजावें उत्तरा ॥5॥ 3946 माझें मन पाहे कसून । परि चित्त न ढळे तुजपासून॥1॥ कापुनि देइन शिर । पाहा कृपण कीं उदार ॥ध्रु.॥ मजवरि घालीं घण । परि मी न सोडीं चरण ॥2॥ तुका ह्मणे अंतीं । तुजवांचूनि नाहीं गति ॥3॥ 3947 भूमीवरि कोण ऐसा । गांजूं शके हरिच्या दासा॥1॥ सुखें नाचा हो कीर्त्तनीं । जयजयकारें गर्जा वाणी ॥ध्रु.॥ काळा सुटे पळ । जाती दुरितें सकळ ॥2॥ तुका ह्मणे चित्तीं । सांगूं मानाची हे निति ॥3॥ 3948 जातीचा ब्राह्मण । न करितां संध्यास्नान ॥1॥ तो एक नांनवाचा ब्राह्मण । होय हीनाहूनि हीन ॥ध्रु.॥ सांडुनियां शािळग्राम । नित्य वेश्येचा समागम ॥2॥ नेघे संतांचें जो तीर्थ । अखंड वेश्येचा जो आर्थ ॥3॥ तुका ह्मणे ऐसे पापी । पाहूं नका पुनरपि ॥4॥ 3949 जालों जीवासी उदार । त्यासी काय भीडभार ॥1॥ करीन आडक्या घोंगडें । उभें बाजारीं उघडें ॥ध्रु.॥ जोंजों धरिली भीड । तोंतों बहु केली चीड ॥2॥ तुका ह्मणे मूळ । तुझें उच्चारीन कुळ ॥3॥ 3950 आह्मां हें चि काम । वाचे गाऊं तुझें नाम ॥1॥ आयुष्य मोलाची हे घडी । धरूं पायांची आवडी ॥ध्रु.॥ अमृताची खाणी । याचे ठायीं वेचूं वाणी ॥2॥ तुका ह्मणे पांडुरंगा । माझ्या जिवाच्या जिवलगा ॥3॥ 3951 मिळे हरिदासांची दाटी । रीग न होय शेवटी ॥1॥ तेथें म्या काय करावें । माझें कोणें आइकावें ॥ध्रु.॥ कैसें तुज लाजवावें । भH ह्मणोनियां भावें ॥2॥ नाचतां नये ताळीं । मज वाजवितां टाळी ॥3॥ अंतीं मांडिती भुषणें भूषणे । शरीर माझें दैन्य वाणें ॥4॥ तुका ह्मणे कमळापति । मज न द्यावें त्या हातीं॥5॥ 3952 जाणों नेणों काय । चित्तीं धरूं तुझे पाय ॥1॥ आतां हें चि वर्म । गाऊं धरूनियां प्रेम ॥ध्रु.॥ कासया सांडूं मांडूं। भाव हृदयीं च कोंडूं ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । जन्मोजन्मीं मागें सेवा॥3॥ 3953 जाळें घातलें सागरीं । बिंदु न राहे भीतरी ॥1॥ तैसें पापियाचें मन । तया नावडे कीर्त्तन ॥ध्रु.॥ गाढव गंगेसी न्हाणिलें। जाउनि उकरडएावरि लोळे ॥2॥ प्रीती पोसिलें काउळें । जाउनि विष्ठेवरी लोळे ॥3॥ तुका ह्मणे तैसी हरी । कीरव्या नावडे कस्तुरी॥4॥ 3954 तरलों ह्मणऊनि धरिला ताठा । त्यासी चळ जाला फांटा ॥1॥ वांयांविण तुटे दोड । मान सुख इच्छी मांड ॥ध्रु.॥ ग्वाहीविण मात । स्थापी आपुली स्वतंत्र ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसीं किती । नरका गेलीं अधोगती ॥3॥ 3955 कठिण नारळाचें अंग । बाहेरी भीतरी तें चांग ॥1॥ तैसा करी कां विचार । शुद्ध कारण अंतर ॥ध्रु.॥ वरि कांटे फणसफळा । माजि अंतरीं जिव्हाळा ॥2॥ ऊंस बाहेरी कठिण काळा । माजी रसाचा जिव्हाळा ॥3॥ मिठें रुचविलें अन्न । नये सतंत कारण ॥4॥ 3956 सकळतीर्थांहूनि । पंढरीनाथ मुगुटमणी ॥1॥ धन्यधन्य पंढरी । जे मोक्षाची अक्षय पुरी ॥ध्रु.॥ विश्रांतीचा ठाव । तो हा माझा पंढरीराव ॥2॥ तुका ह्मणे सांगतों स्पष्ट । दुजी पंढरी वैकुंठ॥3॥ 3957 भाते भरूनि हरिनामाचे । वीर गर्जती विठ्ठलाचे॥1॥ अनंतनामाची आरोळी । एक एकाहूनि बळी ॥ध्रु.॥ नाहीं आणिकांचा गुमान । ज्याचे अंकित त्यावांचून ॥2॥ रििद्ध सििद्ध ज्या कामारी। तुका ह्मणे ज्याचे घरीं ॥3॥ 3958 ज्याची जया आस । तयाजवळी त्या वास ॥1॥ येर जवळी तें दुरी । धेनु वत्स सांडी घरीं ॥ध्रु.॥ गोडी िप्रयापाशीं । सुख उपजे येरासी ॥2॥ तुका म्हणे बोल । घडे तयाठायीं मोल॥3॥ 3959 बाळ माते निष्ठ‍ होये । परि तें स्नेह करीत आहे॥1॥ तैसा तूं गा पुरुषोत्तमा । घडी न विसंबसी आह्मां ॥ध्रु.॥ नेणती भागली । कडे घेतां अंग घाली ॥2॥ भूक साहे ताहान । त्याचें राखे समाधान ॥3॥ त्याच्या दुःखें धाये । आपला जीव देऊं पाहे॥4॥ नांवें घाली उडी । तुका ह्मणे प्राण काढी ॥5॥ 3960 हें तों टाळाटाळीं । परि भोवताहे कळी ॥1॥ बरें नव्हेल शेवटीं । भय असों द्यावें पोटीं ॥ध्रु.॥ मुरगािळला कान । समांडिलें समाधान ॥2॥ धन्य ह्मणे आतां । येथें नुधवा माथां॥3॥ अबोलणा तुका । ऐसें कांहीं लेखूं नका ॥4॥ 3961 किती लाजिरवाणा । मरे उपजोनि शाहाणा ॥1॥ एका घाइप न करीं तुटी । न निघें दवासोइऩ भेटी ॥ध्रु.॥ सोसूनि आबाळी । घायाळ तें ढुंग चोळी ॥2॥ सावध करी तुका । म्हणे निजले हो आइका ॥3॥ 3962 कुरुवंडी करीन काया । वरोनि पायां गोजिरिया ॥1॥ बैसलें तें रूप डोळां । मन चाळा लागलें ॥ध्रु.॥ परतें न सरवे दुरि । आवडी पुरी बैसली ॥2॥ तुका ह्मणे विसावलों । येथें आलों धणीवरि ॥3॥ 3963 साधनाचे कष्ट मोटे । येथें वाटे थोर हें ॥1॥ मुखें गावें भावें गीत । सर्व हित बैसलिया ॥ध्रु.॥ दासा नव्हे कर्म दान। तन मन निश्चळ ॥2॥ तुका ह्मणे आत्मनिष्ट । भागे चेष्ट मनाची॥3॥ 3964 घेतां आणिकांचा जीव । तेव्हां कींव कराना ॥1॥ आपलें तें वरदळ नेदा । हें गोविंदा कृपणता ॥ध्रु.॥ सेवा तरी इच्छा सांग । चोरिलें अंग साहेना ॥2॥ तुका ह्मणे अरे धन्या । निसंतान्या विठोबा ॥3॥ 3965 आह्मां केलें गुणवंत । तें उचित राखावें ॥1॥ तुह्मांसी तों चाड नाहीं । आणिकां कांहीं सुखदुःखां ॥ध्रु.॥ दासांचें तें देखों नये । उणें काय होइल तें ॥2॥ तुका ह्मणे विश्वंभरा । दृिष्ट करा सामोरी ॥3॥ 3966 अगत्य ज्या नरका जाणें । कीर्तनीं तों वीट मानी॥1॥ नावडेसा जाला बाप । आलें पाप वस्तीसि ॥ध्रु.॥ नारायण नाहीं वाचे । ते यमाचे अंदण ॥2॥ तुका ह्मणे अभHासी । माता दासी जग झोडी ॥3॥ 3967 आह्मी हरिचे हरिचे । सुर किळकाळा यमाचे ॥1॥ नामघोष बाण साचे । भाले तुळसी मंजुरेचे ॥ध्रु.॥ आह्मी हरिचे हरिचे दास । कलिकाळावरि घालूं कास ॥2॥ आह्मी हरिचे हरिचे दूत । पुढें पळती यमदूत ॥3॥ तुका ह्मणे आह्मांवरी । सुदर्शन घरटी करी ॥4॥ 3968 देवाचिये पायीं वेचों सर्व शHी । होतील विपित्त ज्याज्या कांहीं ॥1॥ न घेइप माझी वाचा पुढें कांहीं वाव । आणि दुजे भाव बोलायाचे ॥ध्रु.॥ मनाचे वांटणी चित्ताचा विक्षेप । राहो हा अनुताप आहे तैसा ॥2॥ तुका ह्मणे घेइप विठ्ठलाचा छंद । आनंदाचा कंद विस्तारेल ॥3॥ 3969 पांडुरंगा आतां ऐका हे विनंती । बहु माझे चित्तीं भय वाटे ॥1॥ नाहीं आइकिलें संतांचिया मुखें । तें या मज लोकें भडसाविलें ॥ध्रु.॥ विष्णुदासां गति नाहीं तरावया । ह्मणती गेले वांयां कष्टत ही ॥2॥ धिक्कारिती मज करितां कीर्तन । काय सांगों शीण ते कािळचा ॥3॥ तुका ह्मणे मज वाटतें उदास । काय करूं यास पांडुरंगा ॥4॥ 3970 वेढा वेढा रे पंढरी । मोर्चे लावा भीमातिरीं ॥1॥ चलाचला संत जन । करा देवासी भांडण ॥ध्रु.॥ लुटालुटा पंढरपूर। धरा रखुमाइऩचा वर ॥2॥ तुका ह्मणे चला । घाव निशानी घातला॥3॥ 3971 पहा ते पांडव अखंड वनवासी । परि त्या देवासी आठविती ॥1॥ प्रल्हादासी पिता करितो जाचणी । परि तो स्मरे मनीं नारायण ॥ध्रु.॥ सुदामा ब्राह्मण दरिद्रें पीडिला । नाहीं विसरला पांडुरंग ॥2॥ तुका ह्मणे तुझा न पडावा विसर । दुःखाचे डोंगर जाले तरी ॥3॥ 3972 निजसेजेची अंतुरी । पादलिया कोण मारी ॥1॥ तैसा आह्मासी उबगतां । तुका विनवितो संतां ॥ध्रु.॥ मूल मांडीवरी हागलें । तें बा कोणे रें त्यागिलें ॥2॥ दासी कामासी चुकली । ते बा कोणें रें विकली ॥3॥ पांडुरंगाचा तुका पापी । संतसाहें काळासि दापी ॥4॥ 3973 श्वानाचियापरी लोळें तुझ्या दारीं । भुंकों हरिहरि नाम तुझें ॥1॥ भुंकीं उठीं बैसें न वजायें वेगळा । लुडबुडीं गोपाळा पायांपाशीं ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मां वर्म आहे ठावें । मागेन ते द्यावें प्रेमसुख ॥3॥ 3974 सोइरे धाइरे दिल्याघेतल्याचे । अंत हें काळीचें नाहीं कोणी ॥1॥ सख्या गोत्रबहिणी सुखाचे संगती । मोकलुनी देती अंतकाळीं ॥ध्रु.॥ आपुलें शरीर आपुल्यासी पारिखें । परावीं होतील नवल काइऩ ॥2॥ तुका ह्मणे आतां सोड यांची आस । धरीं रे या कास पांडुरंगा ॥3॥ 3975 जन्ममरणांची कायसी चिंता । तुझ्या शरणागतां पंढरीराया ॥1॥ वदनीं तुझें नाम अमृतसंजीवनी । असतां चक्रपाणी भय कवणा ॥ध्रु.॥ हृदयीं तुझें रूप बिंबलें साकार । तेथें कोण पार संसाराचा ॥2॥ तुका ह्मणे तुझ्या चरणांची पाखर । असतां किळकाळ पायां तळीं ॥3॥ 3976 क्षमाशस्त्र जया नराचिया हातीं । दुष्ट तयाप्रति काय करी ॥1॥ तृण नाहीं तेथें पडे दावािग्न । जाय तो विझोनि आपसया ॥2॥ तुका ह्मणे क्षमा सर्वांचें स्वहित । धरा अखंडित सुखरूप ॥3॥ 3977 याति गुणें रूप काय ते वानर । तयांच्या विचारें वर्ते राम ॥1॥ ब्रह्महत्यारासि पातकी अनेक । तो वंद्य वाल्मीक तिहीं लोकीं ॥2॥ तुका ह्मणे नव्हे चोरीचा व्यापार । ह्मणा रघुवीर वेळोवेळां ॥3॥ 3978 पानें जो खाइऩल बैसोनि कथेसी । घडेल तयासी गोहत्या ॥1॥ तमाखू ओढूनि काढला जो धूर । बुडेल तें घर तेणें पापें ॥ध्रु.॥ कीर्तनीं बडबड करील जो कोणी । बेडुक होउनी येइल जन्मा ॥2॥ जयाचिये मनीं कथेचा कंटाळा । होती त्या चांडाळा बहु जाच ॥3॥ जाच होती पाठी उडती यमदंड । त्याचें काळें तोंड तुका ह्मणे ॥4॥ 3979 कामांमध्यें काम । कांहीं ह्मणा रामराम । जाइल भवश्रम । सुख होइऩल दुःखाचें ॥1॥ कळों येइऩल अंतकाळीं । प्राणप्रयाणाचे वेळीं । राहाती निराळीं । रांडापोरें सकळ ॥ध्रु.॥ जीतां जीसी जैसा तैसा । पुढें आहे रे वोळसा । उगवुनि फांसा । काय करणें तें करीं ॥2॥ केलें होतें या चि जन्में । अवघें विठोबाच्या नामें । तुका ह्मणे कर्म । जाळोनियां तरसी ॥3॥ 3980 तुज मज ऐसी परी । जैसे तरंग सागरीं ॥1॥ दोहींमाजी एक जाणा । विठ्ठल पंढरीचा राणा ॥ध्रु.॥ देव भH ऐसी बोली । जंव भ्रांति नाहीं गेली ॥2॥ तंतु पट जेवीं एक । तैसा विश्वेंसीं व्यापक ॥3॥ 3981 कोठें गुंतलासी योगीयांचे ध्यानीं । आनंदकीर्तनीं पंढरीच्या ॥1॥ काय काज कोठें पडलीसे गुंती । कानीं न पडती बोल माझे ॥ध्रु.॥ काय शेषनशयनीं सुखनिद्रा आली । सोय कां सांडिली तुह्मी देवा ॥2॥ तुका ह्मणे कोठें गुंतलेती सांगा । किती पांडुरंगा वाट पाहूं ॥3॥ 3982 माउलीसी सांगे कोण । प्रेम वाढवी ताहानें ॥1॥ अंतरींचा कळवळा । करीतसे प्रतिपाळा ॥ध्रु.॥ मायबापाची उपमा। तुज देऊं मेघश्यामा ॥2॥ ते ही साजेना पाहातां । जीवलगा पंढरिनाथा ॥3॥ माय पाळी संसारीं । परलोक राहे दुरी ॥4॥ तैसा नव्हेसी अनंता । काळावरी तुझी सत्ता ॥5॥ तुका ह्मणे नारायणा। तुह्मां बहुत करुणा ॥6॥ 3983 कोड आवडीचें । पुरवीना बाळकाचें ॥1॥ तेव्हां कैसी ते माउली । जाणा काशासाटीं व्याली ॥ध्रु.॥ वत्साचिये आसे। धेनु धांवेना गोरसें ॥2॥ तुका ह्मणे धरि । बाळ टाकिलें वानरीं ॥3॥ 3984 भHांची सांकडीं स्वयें सोसी देव । त्यांपाशीं केशव सर्वकाळ ॥1॥ जये ठायीं कीर्तन वैष्णव करिती । तेथें हा श्रीपति उभा असे ॥2॥ तुका ह्मणे देव सर्वाठायीं जाला । भरुनी उरला पांडुरंग ॥3॥ 3985 तुझिया नामाचा विसर न पडावा । ध्यानीं तो राहावा पांडुरंग ॥1॥ सांगितला मंत्र श्रीरामनामाचा । सर्वकाळ वाचा हें चि बोले ॥ध्रु.॥ उफराटें नाम वाल्मीक बोलीला । तो ही वंद्य केला नारायणें ॥2॥ तुका ह्मणे मज तुझा चि भरवसा । धांवुनियां कैसा येसी देवा ॥3॥ 3986 अवघ्यां पातकांची मी एक रासी । अवघा तूं होसी सवाौत्तमु ॥1॥ जैसा तैसा लागे करणें अंगीकार । माझा सर्व भार चालविणें ॥ध्रु.॥ अवघें चि मज गििळयेलें काळें । अवघीं च बळें तुझे अंगीं ॥2॥ तुका ह्मणे आतां खुंटला उपाय । अवघे चि पाय तुझे मज ॥3॥ 3987 मूतिऩमंत देव नांदतो पंढरी । येर ते दिगांतरीं प्रतिमारूप॥1॥ जाउनियां वना करावें कीर्तन । मानुनी पाषाण विठ्ठलरूप ॥2॥ तुका मुख्य पाहिजे भाव । भावापासीं देव शीघ्र उभा ॥3॥ 3988 धरिल्या देहाचें सार्थक करीन । आनंदें भरीन तिन्ही लोक ॥1॥ लावीन निशान जावया वैकुंठा । माजवीन पेठा कीर्तनाच्या॥ध्रु.॥ नामाचिया नौका करीन सहस्रवरि । नावाडा श्रीहरि पांडुरंग ॥2॥ भाविक हो येथें धरा रे आवांका । ह्मणे दास तुका शुद्धयाति ॥3॥ 3989 अनुसरे त्यासी फिरों नेदी मागें । राहें समागमें अंगसंगें ॥1॥ अंगसंगें असे कर्मसाक्ष देव । जैसा ज्याचा भाव तैसा राहे ॥2॥ फळपाकीं देव देतील प्राणीयें । तुका ह्मणे नये सवें कांहीं ॥3॥ 3990 संसारीं असतां हरिनाम घेसी । तरीं च उद्धरसी पूर्वजेंसी ॥1॥ अवघीं च इंिद्रयें न येती कामा । जिव्हे रामनामा उच्चारीं वेगीं ॥ध्रु.॥ शरीरसंपित्त नव्हे रे आपुली । भ्रांतीची माउली अवघी व्यर्थ ॥2॥ तुका ह्मणे सार हरिनामउच्चार । ये†हवी येरझार हरीविण ॥3॥ 3991 सावळें सुंदर रूप मनोहर । राहो निरंतर हृदयीं माझे॥1॥ आणीक कांहीं इच्छा आह्मां नाहीं चाड । तुझें नाम गोड पांडुरंगे ॥ध्रु.॥ जन्मोजन्मीं ऐसें मागितलें तुज । आह्मांसी सहज द्यावें आतां ॥2॥ तुका ह्मणे तुज ऐसे दयाळ । धुंडितां सकळ नाहीं आह्मां ॥3॥ 3992 भHांहून देवा आवडे तें काइ । त्रिभुवनीं नाहीं आन दुजें ॥1॥ नावडे वैकुंठ क्षीराचा सागर । धरोनि अंतर राहे दासा॥ध्रु.॥ सर्वभावें त्याचें सर्वस्वें ही गोड । तुळसीदळ कोड करुनी घ्यावें॥2॥ सर्वस्वें त्याचा ह्मणवी विकला । चित्त द्यावें बोला सांगितल्या ॥3॥ तुका ह्मणे भिHसुखाचा बांधिला । आणीक विठ्ठला धर्म नाहीं॥4॥ 3993 राम कृष्ण गोविंद नारायण हरी । केशवा मुरारी पांडुरंगा ॥1॥ लIमीनिवासा पाहें दिनबंधु । तुझा लागो छंदु सदा मज ॥2॥ तुझे नामीं प्रेम देइऩ अखंडित । नेणें तप व्रत दान कांहीं॥3॥ तुका ह्मणे माझें हें चि गा मागणें । अखंड ही गाणें नाम तुझें ॥4॥ 3994 हरी तुझें नाम गाइऩन अखंड । याविण पाखंड नेणें कांहीं ॥1॥ अंतरीं विश्वास अखंड नामाचा । कायामनेंवाचा देइप हें चि ॥2॥ तुका ह्मणे आतां देइप संतसंग । तुझे नामीं रंग भरो मना॥3॥ 3995 गाबाळाचे ग्रंथीं कां रे पडां सदा । मिथ्या भेदवादा वागवितां ॥1॥ संसारगाबाळीं पडसी निखळ । जालासी तूं खळ तेणें मना ॥ध्रु.॥ साधनसंकटीं गुंतसी कासया । व्यर्थ गा अपायामाजी गुंती ॥2॥ निर्मळ फुकाचें नाम गोविंदाचें । अनंतजन्माचे फेडी मळ ॥3॥ तुका ह्मणे नको करूं कांहीं कष्ट । नाम वाचे स्पष्ट हरि बोलें ॥4॥ 3996 भाव धरिला चरणीं ह्मणवितों दास । अहिनिऩशीं ध्यास करीतसें ॥1॥ करीतसें ध्यास हृदयीं सकळ । भाव तो सबळ धरियेला ॥2॥ धरिले निश्चळ न सोडीं ते पाय । तुका ह्मणे सोय करीं माझी ॥3॥ 3997 तुझें नाम गाया न सोपें डवळा । गाऊं कळवळा प्रेमाचिया ॥1॥ येइल आवडी जैसी अंतरींची । तैसी मनाची कीर्ती गाऊं ॥2॥ माझें मुख नामीं रंगो सर्वकाळ । गोविंद गोपाळ राम कृष्ण ॥3॥ अबद्ध चांगलें गाऊं जैसें तैसें । बाहे बाळ जैसें मायबापा ॥4॥ तुका ह्मणे मज न लावीं वांकडें । मी तुझें बोबडें बाळ तान्हें ॥5॥ 3998 आतां तुज मज नाहीं दुजेपण । दाखवीं चरण पांडुरंगा ॥1॥ तुज रूप रेखा नाम गुण नाहीं । एक स्थान पाहीं गांव सिंव ॥ध्रु.॥ नावडे संगाति तुजा दुजयाची । आपुल्या भHांची प्रीति तुह्मां ॥2॥ परि आह्मांसाटीं होसील सगुण । स्तंभासी फोडून जयापरि ॥3॥ तुका ह्मणें तैसें तुज काय उणें । देइप दरुषण चरणांचें ॥4॥ 3999 करणें तें हें चि करा । नरका अघोरा कां जातां॥1॥ जयामध्यें नारायण । शुद्धपण तें एक ॥ध्रु.॥ शरणागतां देव राखे। येरां वाखे विघ्नाचे ॥2॥ तुका ह्मणे लीन व्हावें । कळे भावें वर्म हें ॥3॥ 4000 आणीक नका करूं चेष्टा । व्हाल कष्टा वरपडी॥1॥ सुखें करा हरिकथा । सर्वथा हे तारील ॥ध्रु.॥ अनाथाचा नाथ देव। अनुभव सत्य हा ॥2॥ तुका ह्मणे बहुतां रिती । धरा चित्तीं सकळ॥3॥ 4001 मुखें सांगे ब्रह्मYाान । जन लोकाची कापितो मान॥1॥ Yाान सांगतो जनासी । नाहीं अनुभव आपणासी ॥ध्रु.॥ कथा करितो देवाची । अंतरीं आशा बहु लोभाची ॥2॥ तुका ह्मणे तो चि वेडा। त्याचें हाणूनि थोबाड फोडा ॥3॥ 4002 कांहीं दुसरा विचार । न लगे करावा चि फार ॥1॥ सेटएा ना चौधरी । पांडेपण वाहे शिरीं ॥ध्रु.॥ पाप न लगे धुंडावें॥ पाहिजे तरि तेथें जावें ॥2॥ जकातीचा धंदा । तेथें पाप वसे सदा ॥3॥ गाइऩ ह्मसी हेड । तुप विकी महा द्वाड ॥4॥ तुका ह्मणे पाहीं । तेथें पुण्या रीघ नाहीं ॥5॥ 4003 तुझी माझी आहे जुनी सोयरीक । आधीं बंधु लेंक मग जाले ॥1॥ वांटेकरी ह्मणून पुसती आतां । परि आहे सत्ता करीन ते ॥ध्रु.॥ लेंकीचें लेंकरूं नातु जाल्यावरी । मंगळा ही दुरि अंतरलों ॥2॥ बाइलेचा भाऊ पिसुना सोयरा । ह्मणउनि करा विनोद हा ॥3॥ आकुळीं तों करूं नये तें चि केलें । न बोलावें भलें तों चि आतां ॥4॥ न ह्मणसी लेंकी माउसी बहिणी । आह्मां केलें धणी पापाचें त्या ॥5॥ बहु पांचांजणी केली विटंबना । नये दाऊं जना तोंड ऐसें ॥6॥ तुका ह्मणे आधीं मूळ तें चि धरूं । मागील तें करूं उरी आतां ॥7॥ 4004 मागें बहुत जाले खेळ । आतां बळ वोसरलें ॥1॥ हालों नये चालों आतां । घट रिता पोकळ ॥ध्रु.॥ भाजल्याची दिसे घडी । पट ओढी न साहे ॥2॥ तुका ह्मणे पाहतां घडी । जगा जोडी अंगारा ॥3॥ 4005 आळस आला अंगा । धांव घालीं पांडुरंगा ॥1॥ सोसूं शरीराचे भाव । पडती अवगुणाचे घाव ॥ध्रु.॥ करावीं व्यसनें। दुरी येउनि नारायणें ॥2॥ जवळील दुरी । जालों देवा धरीं करीं॥3॥ ह्मणउनि देवा । वेळोवेळां करीं धावा ॥4॥ तुका ह्मणे पांडुरंगा । दुरी धरूं नका अंगा ॥5॥ 4006 झंवविली महारें । त्याची व्याली असे पोरें ॥1॥ करी संताचा मत्सर । कोपें उभारोनि कर ॥ध्रु.॥ बीज तैसें फळ । वरी आलें अमंगळ ॥2॥ तुका ह्मणे ठावें । ऐसें जालें अनुभवें॥3॥ 4007 पापी तो नाठवी आपुल्या संचिता । ठेवी भगवंता वरी बोल ॥1॥ भेइऩना करितां पापाचे डोंगर । दुर्जन पामर दुराचारी॥ध्रु.॥ नाठवी तो खळ आपुली करणी । देवासी निंदोनि बोलतसे ॥2॥ तुका ह्मणे त्याच्या तोंडा लागो काटी । नाहीं जगजेठी जया चित्तीं ॥3॥ 4008 आधीं देह पाहता वाव । कैचा प्रारब्धासी ठाव॥1॥ कां रे रडतोसी माना । लागें विठ्ठलचरणा ॥ध्रु.॥ दुजेपण जालें वाव। त्रिभुवनासि नाहीं ठाव ॥2॥ तुका ह्मणे खरे पाहें । विठ्ठल पाहोनियां राहें ॥3॥ 4009 िस्त्रया धन बा हें खोटें । नागवले मोठे मोठे ॥1॥ ह्मणोनि सांडा दोनी । सुख पावाल निदानीं ॥ध्रु.॥ सर्वदुःखासी कारण । हीं च दोन्हीचीं प्रमाण ॥2॥ आशा सर्वस्वें सांडावी । तेणें निजपदवी पावावी ॥3॥ देह लोभें नाडला । घाला यमाचा पडला॥4॥ तुका ह्मणे निरापेक्षा । कांहीं न धरावी अपेक्षा ॥5॥ 4010 जेंजें होआवें संकल्पें । तें चि पुण्य होय पाप ॥1॥ कारण तें मनापासीं । मेळविल्या मिळे रसीं ॥ध्रु.॥ सांडी मांडी हाली चाली । राहे तरि भली बोली ॥2॥ तुका ह्मणे सार । नांव जीवनाचे सागर ॥3॥ 4011 ओले मातीचा भरवसा । कां रे धरिशी मानसा ॥1॥ डोळे चिरीव चांगले । वृद्धपणीं सरवया जाले ॥ध्रु.॥ नाक सरळ चांगलें । येउन हनवटी लागलें ॥2॥ तुका ह्मणे आलें नाहीं । तंव हरिला भज रे कांहीं ॥3॥ 4012 तुह्मां सांगतों कलयुगा फळ । पुढें होइल ब्रह्मगोळ॥1॥ आह्मां ह्मणतील कंटक । ऐसा पाडिती दंडक ॥ध्रु.॥ िस्त्रया पूजुनि सरे देती । भलते िस्त्रयेसि भलते जाती ॥2॥ श्रेष्ठ वर्ण वेदविद्वांस। अंगीकारी मद्यमांस ॥3॥ चारी वर्ण अठरा याती । कवळ करिती एक पंHी ॥4॥ ह्मणती अंबेचा क्रीडाकल्लोळ । शिवरूप प्राणी सकळ ॥5॥ ऐसें होइल शकुन देतों । अगोदर सांगुन जातों ॥6॥ तुका सद्गुरुदास्य करी । सििद्ध पाणी वाहे घरीं ॥7॥ 4013 त्या हरिदासांची भेटी घेतां । नकाऩ उभयतासी जातां॥1॥ माते परीस थोरी कथा । भाड घेतां न लाजे ॥ध्रु.॥ देतां घेतां नरकवासी । उभयतांसी रवरव ॥2॥ तुका ह्मणे नरकगांवा । जाती हांवा धरोनि ॥3॥ 4014 देव गावा ध्यावा ऐसें जालें । परदेशी नाहीं उगलें । वडील आणि धाकुलें । नाहीं ऐसें जालें दुसरें तें ॥1॥ नाहीं लागत मुळीहूनि । सुहृदजन आणि जननी । लागल्या लागें त्यागें सांडूनि। लोभीये मांडणी संयोगाची ॥ध्रु.॥ शिव बाटला जीवदशे । बहुत ओतत आलें ठसें । हीन जालें भूषणाचें इच्छे । निवडती कैसे गुणागुण ॥2॥ आतां हे हुतांश तों बरें । अवघे एक च मोहरें । पिटिलियाविण नव्हे खरें । निवडें बरें जातिशुद्ध ॥3॥ तुका उतावेळ याजसाटीं । आहे तें निवेदीन पोटीं । आवडी द्यावी जी येथें लाटी । तुझी जगजेठी कीर्ती वाखाणीन ॥4॥ 4015 भोगी जाला त्याग । गीती गातां पांडुरंग । इंिद्रयांचा लाग । आह्मांवरूनि चुकला ॥1॥ करुनि ठेविलों निश्चळ । भय नाहीं तळमळ । घेतला सकळ । अवघा भार विठ्ठलें ॥ध्रु.॥ तळीं पिक्षणीचे परी । नखें चोंची चारा धरी । आणुनियां घरीं । मुखीं घाली बाळका ॥2॥ तुका ह्मणे ये आवडी । आह्मीं पांयीं दिली बुडी । आहे तेथें जोडी । जन्मांतरींचें ठेवणें ॥3॥ 4016 कुंकवाची ठेवाठेवी । बोडकादेवी काशाला ॥1॥ दिवस गमा भरा पोट । कां गे नेटनेटावा ॥ध्रु.॥ दिमाख हा कोणां दावा । लटकी जीवा चरफड ॥2॥ तुका ह्मणे झोंडगीं हो । काुंफ्दा कां हो कोरडी ॥3॥ 4017 तुझें प्रेम माझ्या हृदयीं आवडी । चरण न सोडीं पांडुरंगा ॥1॥ कासया सिनासि थोरिवां कारणें । काय तुझें उणें होइल देवा ॥ध्रु.॥ चातकाची चिंता हरली जळधरें । काय त्याचें सरे थोरपण ॥2॥ चंद्र चकोरांचा पुरवी सोहळा । काय त्याची कळा न्यून होय ॥3॥ तुका ह्मणे मज अनाथा सांभाळीं । हृदयकमळीं िस्थर राहें ॥4॥ 4018 आम्ही आइते जेवणार । न लगे सोसावे डोंगर । सुखाचा वेव्हार । तेणें चि वाढलें ॥1॥ ठेवा जोडला मिरासी । ठाव जाला पायांपासी । नव्हे आणिकांसी । रीघ तेथें यावया ॥ध्रु.॥ बळी दिला जीवभाव । नेणें आणिकांचे नांव । धरिला एक भाव । तो विश्वास फळला ॥2॥ तुका ह्मणे जालों बळी । आह्मी निकट जवळी । बोलिलों तें पाळीं । वचन स्वामी आमचें ॥3॥ 4019 न लगावी दिठी । माझी तुझे मुखवटी ॥1॥ आधीं पाउलें पाउलें । ते मी पाहेन तें भलें ॥ध्रु.॥ देइऩन हे काया । वरि सांडणें सांडाया ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । बहु आवडसी जीवा ॥3॥ 4020 कोण आमचीं योगतपें । करूं बापें जाणावीं ॥1॥ गीत संतसंगें गाऊं । उभीं ठाऊं जागरणीं ॥ध्रु.॥ आमुचा तो नव्हे लाग । करूं त्याग जावया ॥2॥ तुका ह्मणे इंिद्रयांसी । ये चि रसीं रंगवूं ॥3॥ 4021 नाम तारक भवसिंधु । विठ्ठल तारक भवसिंधु ॥1॥ नामधारक तया अरि मित्रु । समता त्यागुनियां क्रोधु ॥ध्रु.॥ नामधारक तया । कदापि न घडे विषयाचा बाधु ॥2॥ ज्या नामें तरले शुकादिक । नारद संत मुनिजन साधु ॥3॥ जाणूनियां जे नसरें । ते नेणति जैसा गज अंधु ॥4॥ सहज तुकया । नाम चि जपतां स्वरुपीं वेधु ॥5॥ 4022 आह्मां वैष्णवांचा कुळधर्म कुळींचा । विश्वास नामाचा एका भावें ॥1॥ तरी च हरिचेदास ह्मणवितां श्लाघीजे । निर्वासना कीजे चित्त आधी ॥ध्रु.॥ गाऊं नाचूं प्रेमें आनंदें कीर्तनीं । भुिH मुिH दोन्ही न मगों तुज ॥2॥ तुका ह्मणे देवा ऐसी यांची सेवा। द्यावी जी केशवा जन्मोजन्मीं ॥3॥ 4023 पावलों हा देह कागतालिन्यायें । न घडे उपायें घडों आलें ॥1॥ आतां माझीं खंडीं देह देहांतरें । अभय दातारें देऊनियां॥ध्रु.॥ अंधऑयाचे पाठीं धनाची चरवी । अघटित तेंवि घडों आलें ॥2॥ तुका ह्मणे योग घडला बरवा । आतां कास देवा न सोडीं मी ॥3॥ 4024 कळे परि न सुटे गांठी । जालें पोटीं कुपथ्य ॥1॥ अहंकाराचें आंदणें जीव । राहे कींव केली ते ॥ध्रु.॥ हेंकडाची एकी च वोढी । ते ही खोडी सांगती ॥2॥ तुका ह्मणे सांगों किती । कांहीं चित्तीं न राहे ॥3॥ 4025 सांडावी हे भीड अधमाचे चाळे । मद्यपीर बरळे भलत्या छंदें ॥1॥ ऐसे तंव तुह्मी नाहीं जी दिसत । कां हें अनुचित वदलेत ॥ध्रु.॥ फांटा जाला त्यासी नाहीं वोढा वारा । वेरसा चि खरा हाटो गुण ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं ज्याच्या बापा ताळा । तो देखे विटाळा संतां अंगीं ॥3॥ 4026 आवडे हें रूप गोजिरें सगुण । पाहातां लोचन सुखावलें ॥1॥ आतां दृष्टीपुढें ऐसा चि तूं राहीं । जों मी तुज पाहें पांडुरंगा ॥ध्रु.॥ लाचावलें मन लागलीसे गोडी । तें जीवें न सोडीं ऐसें जालें ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मी केली जे लडिवाळी । पुरवावी आळी मायबापें ॥3॥ 4027 तिळ एक अर्ध राइऩ । सीतबुंद पावे काइऩ । तया सुखा नाहीं । अंतपार पाहतां ॥1॥ ह्मणउनी करा लाहो । नका मागें पुढें पाहों । अवघ्यामध्यें आहों । सावचित्त तों ॥ध्रु.॥ तीथॉ न येती तुळणी । आजिया सुखाची धणी । जे कासी गयेहुनी । जीं आगळीं असती ॥3॥ येथें धरी लाज । वर्ण अभिमान काज । नाडला सहज । तुका ह्मणे तो येथें ॥3॥ 4028. विठोबाचें नाम ज्याचे मुखीं नित्य । त्या देखिल्या पतित उद्धरिलि ॥1॥ विठ्ठलविठ्ठल भावें ह्मणे वाचे । तरी तो काळाचे दांत ठेंसी ॥ध्रु.॥ बहुत तारिले सांगों किती आतां । ऐसा कोणी दाता दुजा नाहीं ॥2॥ तुका ह्मणे म्यां ही ऐकोनियां कीर्ती । धरिला एकांतीं हृदयामाजी ॥3॥ 4029 भोळे भिHभाव धरिती मानसीं । त्यासी हृषीकेशी जवळी च ॥1॥ भाव नाहीं मनीं अभाविक सदा । त्याचिया मी खेदा काय सांगों ॥ध्रु.॥ गणिकेसारिकीं नामें उद्धरीलीं । सYाानें पडिलीं खटाटोपीं ॥2॥ तुका ह्मणे काय शुद्ध माझी जाति । थोर केली ख्याती हरिनामें ॥3॥ 4030 आड पडे काडी । तरि ते बहुत पाणी खोडी ॥1॥ दुर्जनाचे संगती । बहुतांचे घात होती ॥ध्रु.॥ एक पडे मासी । तरी ते बहु अन्न नासी ॥2॥ तुका ह्मणे रांड । ऐसी कां ते व्याली भांड॥3॥ 4031 पंढरीचें बा भूत मोटें । आल्या गेल्या झडपी वाटे॥1॥ तेथें जाऊं नका कोणी । गेले नाहीं आले परतोनि ॥2॥ तुका पंढरीसी गेला । पुन्हा जन्मा नाहीं आला ॥3॥ 4032 बरवे दुकानीं बैसावें । श्रवण मनन असावें ॥1॥ सारासाराचीं पोतीं । ग्राहिक पाहोनि करा रितीं ॥ध्रु.॥ उगे चि फुगों नका गाल । पूर्ण सांठवावा माल ॥2॥ सत्य तराजू पैं धरा । नका कुडत्रिम विकरा ॥3॥ तुका जाला वाणी । चुकवुनि चौ†यासीच्या खाणी ॥4॥ 4033 काय करूं आतां या मना । न संडी विषयांची वासना । प्राथिऩतां ही राहेना । आदरें पतना नेऊं पाहे ॥1॥ आतां धांवधावें गा श्रीहरी । गेलों वांयां नाहीं तरी । न दिसे कोणी आवरी। आणीक दुजा तयासी ॥ध्रु.॥ न राहे एके ठायीं एकी घडी। चित्त तडतडा तोडी । घालूं पाहे बा हे उडी या भवडोहीं ॥2॥ आशा तृष्णा कल्पना पापिणी । घात मांडला माझा यांणीं । तुका ह्मणे चक्रपाणी । काय अजोनि पाहातोसी॥3॥ 4034 पाषाण परिस भूमि जांबूनद । वंशाचा संबंध धातयाचा॥1॥ सोनियाची पुरी समुद्राचा वेढा । समुदाय गाढा राक्षसांचा ॥ध्रु.॥ ऐसी सहस्र त्या सुंदरा कामिनी । माजी मुखरणी मंदोदरी ॥2॥ पुत्रपौत्राचा लेखा कोण करी । मुख्य पुत्र हरी इंद्रा आणी ॥3॥ चौदा चौकडिया आयुष्यगणना । बंधुवर्ग जाणा कुंभकर्ण॥4॥ तुका ह्मणे ज्याचे देव बांदवडी । सांगातें कवडी गेली नाहीं ॥5॥ 4035 पापांचीं संचितें देहासी दंडण । तुज नारायणा बोल नाहीं ॥1॥ पेरी कडू जिरें मागे अमृतफळ । आकाऩ वृक्षफळें कैसीं येती ॥ध्रु.॥ सुख अथवा दुःख भोग हो देहेचा । नास हा Yाानाचा न करावा ॥2॥ तुका ह्मणे आतां देवा कां रुसावें । मनासी पुसावें काय केलें ॥3॥ 4036 लाभ पुढें करी । घात नारायण वारी ॥1॥ ऐसी भHाची माउली । करी कृपेची साउली ॥ध्रु.॥ माय बाळकासी । जीव भाव वेची तैसी ॥2॥ तुका ह्मणे नाड । नाहीं शरणागता आड ॥3॥ 4037 आपुलेंसें करुनी घ्यावें । आश्वासावें नाभींसें ॥1॥ ह्णउनि धरिले पाय । आवो माय विठ्ठले ॥ध्रु.॥ कळलासे सीन चिंता । शम आतां करावा ॥2॥ तुका ह्मणे जीवीं वसें । मज नसें वेगळे ॥3॥ 4038 तुजविणं कांहीं । िस्थर राहे ऐसें नाहीं ॥1॥ कळों आलें बहुता रीती । पांडुरंगा माझ्या चित्तीं ॥ध्रु.॥ मोकलिली आस। सर्वभावें जालों दास ॥2॥ तुका ह्मणे तूं चि खरा । येर वाउगा पसारा ॥3॥ 4039 खोंकरी आधन होय पाकसििद्ध । हें तों घडों कधीं शके चि ना ॥1॥ खापराचे अंगीं घासितां परिस । न पालटे कीस काढिलिया ॥2॥ पालथे घागरी रिचवितां जळ । तुका ह्मणे खळ तैसे कथे ॥3॥ 4040 नागलें देखोनि चांगलें बोले । आपुलें वेचूनि त्याजपुढें खुले ॥1॥ अधमाचे ओंगळ गुण । उचित नेणें तो धर्म कोण॥ध्रु.॥ आर्तभूता न घली पाण्याचा चुळ । न मागे त्यासी घाली साखर गुळ ॥2॥ एकासी आड पडोनि होंकरी । एकासी देखोनि लपवी भाकरी ॥3॥ एकासी धड न बोले वाचा । एकासी ह्मणे मी तुझे बांदीचा ॥4॥ तुका ह्मणे ते गाढवपशु । लाभेंविण केला आयुष्यनाशु॥5॥ 4041 पिंडपोशकाच्या जळो Yाानगोष्टी । झणी दृिष्टभेटी न हो त्याची ॥1॥ नाहीं संतचिन्ह उमटलें अंगीं । उपदेशालागीं पात्र जाला ॥ध्रु.॥ पोहों सिणलें नये कासे लावितो आणिका । ह्मणावें त्या मूर्खा काय आतां ॥2॥ सिणलें तें गेलें सिणलियापासीं । जाली त्या दोघांसी एक गति ॥3॥ तुका ह्मणे अहो देवा दिनानाथा। दरुषण आतां नको त्याचें ॥4॥ 4042 संतचिन्हें लेउनि अंगीं । भूषण मिरविती जगीं ॥1॥ पडिले दुःखाचे सागरीं । वहावले ते भवपुरीं ॥ध्रु.॥ कामक्रोधलोभ चित्तीं । वरिवरि दाविती विरHी ॥2॥ आशापाशीं बांधोनि चित्त । ह्मणती जालों आह्मी मुH ॥3॥ त्यांचे लागले संगती । जाली त्यांसी ते चि गति ॥4॥ तुका ह्मणे शब्दYाानें । जग नाडियेलें तेणें॥5॥ 4043 दोष करूनि आह्मी पतित सिद्ध जालों । पावन मागों आलों ब्रीद तुझें ॥1॥ आतां पतिता तारावें कीं ब्रीद हें सोडावें । यांत जें पुरवे तें चि सांगा ॥ध्रु.॥ उद्धार तुमच्यानें नव्हे हो श्रीहरि। सोडा झडकरी ब्रीद आतां ॥2॥ तें ब्रीद घेउनी हिंडों दारोदारीं । सांगूं तुझी कीर्ती रे पांडुरंगा ॥3॥ देवें हारविलें ब्रीद हें सोडिलें । पतितें जिंकिलें आह्मीं देवा ॥4॥ तुका ह्मणे आह्मीं उठलों दैन्यवरि। विचारा श्रीहरी तुह्मी आतां ॥5॥ 4044 राम कृष्ण ऐसीं उच्चारितां नामें । नाचेन मी प्रेमें संतांपुढें ॥1॥ काय घडेल तें घडो ये सेवटीं । लाभ हाणी तुटी देव जाणे ॥ध्रु.॥ चिंता मोह आशा ठेवुनि निराळीं । देइऩन हा बळी जीव पायीं ॥2॥ तुका ह्मणे कांहीं उरों नेदीं उरी । सांडीन हे थोरी ओवाळोनी ॥3॥ 4045 देव धरी नाना सोंगें । नाम श्रेष्ठ पांडुरंग ॥1॥ तो हा गविळयाचे घरीं । नाम सारितो मुरारि ॥ध्रु.॥ धन्य यशोदेचें प्रारब्ध । नाचे अंगणीं गोविंद ॥2॥ ऐशा भHांसाटीं देवें । नाना धरियेलीं नांवें ॥3॥ होय दासांचा जो दास । तुका ह्मणे विठ्ठलास॥4॥ 4046 आइत्या भाग्या धणी व्हावे । केनें घ्यावें न सरे तें॥1॥ केणें आहे पंढरपुरीं । उधाराचें लाभीक ॥ध्रु.॥ बाखराची करुनी रीती । भरा पोतीं लवलाहीं ॥2॥ तुका ह्मणे संतांपाडें । करूं पुढें वाखती ॥3॥ 4047 जन्मोजन्मीं दास । व्हावें हे चि माझी आस ॥1॥ पंढरीचा वारकरी । वारी चुकों नेदीं हरी ॥ध्रु.॥ संतसमागम । अंगीं थिरावलें प्रेम ॥2॥ स्नान चंद्रभागे । तुका ह्मणे हें चि मागें ॥3॥ 4048 कां गा कोणी न ह्मणे पंढरीची आइऩ । बोलावितें पाहीं चाल नेटें ॥1॥ तेव्हां माझ्या मना होइल समाधान । जाइल सर्व शीण जन्मांतरिंचा ॥2॥ तुका ह्मणे माझी होशील माउली । वोरसोनि घाली प्रेमपान्हा ॥3॥ 4049 वेद अनंत बोलिला । अर्थ इतका चि शोधिला॥1॥ विठोबासी शरण जावें । निजनिष्ट नाम गावें ॥ध्रु.॥ सकळशास्त्रांचा विचार । अंतीं इतका चि निर्धार ॥2॥ अठरापुराणीं सिद्धांत । तुका ह्मणे हा चि हेत ॥3॥ 4050 मायेचा मारिला अंगीं नाहीं घाव । दुःखें तरी लव धडधडी ॥1॥ न लभे हा काळ न सुटे हातींचा । न बोलवे वाचा खोडावली ॥ध्रु.॥ न पवे धांवणें न पवे चि लाग । न चलती माग धरावया ॥2॥ भेणें तरि अंगा लावियेल्या राखा । परी त्यासी वाखा करीतसे ॥3॥ तुका ह्मणे नेदी हाका मारूं देवा । लोकापाठी हेवा लागलासे ॥4॥ 4051 धिग तो दुर्जन नाहीं भूतदया । व्यर्थ तया माया प्रसवली ॥1॥ कठिण हृदय तया चांडाळाचें । नेणे पराचें दुःख कांहीं ॥ध्रु.॥ आपुला का प्राण तैसे सकळ लोक । न करी विवेक पशु जैसा ॥2॥ तुका ह्मणे सुखें कापीतसे गळे । आपुलिया वेळे रडतसे ॥3॥ 4052 गरुडावरि बैसोनि येतो जगजेठी । त्याचे चरणीं मिठी घालूं चला ॥1॥ सांवळें रूपडें देखिलें लोचनीं । शंख चक्र दोन्ही शोभताहे ॥ध्रु.॥ पीतांबर झळके हे चि त्याची खूण । वाकी रुणझुण करिताती ॥2॥ गरुडाचा चपेटा असे नेटें । कस्तुरीमळवट शोभताहे ॥3॥ पदक एकावळी शोभताहे कंठीं । तुका ह्मणे मिठी घालूं चला ॥4॥ 4053 नाहीं पाक होत उफराटे चाली । बोलिली ते केली व्हावी नीत ॥1॥ नाहीं मानूं येत वांजटाचे बोल । कोरडे च फोल चवी नाहीं ॥ध्रु.॥ तरुवरा आधीं कोठें आहे फळ । चावटा बरळ ह्मणा त्यासी ॥2॥ तुका ह्मणे किती ठकलीं बापुडीं । गव्हा आहे गोडी मांडे पु†या ॥3॥ 4054 जाली हरिकथा रंग वोरसला । उचितासी आला पांडुरंग ॥1॥ वांटितो हें प्रेम उचिताचा दाता । घेइप रे तूं आतां धणीवरि ॥ध्रु.॥ प्रेम देऊनियां अवघीं सुखीं केलीं । जें होतीं रंगलीं विटलीं तीं ॥2॥ तुकें हें दुर्बळ देखियलें संतीं । ह्मणउनि पुढती आणियेलें ॥3॥ 4055 संकिल्पला तुज सकळ ही भाव । कोण एक ठाव उरला तेथें ॥1॥ इंिद्रयव्यापार जेंजें कांहीं कर्म । करितों ते धर्म सकळ तुझे ॥ध्रु.॥ माझें हित फार लागला विचार । तुज सर्व भार चालवणें ॥2॥ जो कांहीं लौकिक करिसी तो तुझा । अपमान पूजा कांहींतरि ॥3॥ तुका ह्मणे मी तों राहिलों नििंश्चत । तुज कळे हित तैसें करीं ॥4॥ 4056 भय नाहीं भेव । अनुतापीं नव्हतां जीव ॥1॥ जेथें देवाची तळमळ । तेथें काशाचा विटाळ ॥ध्रु.॥ उच्चारितां दोष । नाहीं उरों देत लेश ॥2॥ तुका ह्मणे चित्त । होय आवडी मििश्रत॥3॥ 4057 ध्यानीं ध्यातां पंढरिराया । मनासहित पालटे काया॥1॥ तेथें बोला कैची उरी । माझें मीपण जाला हरि ॥ध्रु.॥ चित्तचैतन्यीं पडतां मिठी । दिसे हरिरूप अवघी सृिष्ट ॥2॥ तुका ह्मणे सांगों काय । एकाएकीं हरिवृित्तमय ॥3॥ 4058 कोणा ही केंडावें हा आह्मां अधर्म । जोजो पावे श्रम तोतो देव ॥1॥ ह्मणउनि चित्ता सिकविलें वोजें । आतां हें चि दुजें न बोलावें ॥ध्रु.॥ हालविलें जरि परउपकारें । जिव्हे पाप खरें उपाधीचें॥2॥ तुका ह्मणे जीव प्रारब्धा आधीन । कोण वाहे सीण करुणा शोभे ॥3॥ 4059 देव तिळीं आला । गोडगोड जीव धाला ॥1॥ साधला हा पर्वकाळ । गेला अंतरींचा मळ ॥ध्रु.॥ पापपुण्य गेलें । एका स्नानें चि खुंटलें ॥2॥ तुका ह्मणे वाणी । शुद्ध जनादऩनीं जनीं ॥3॥ 4060 काय उणें मज पांडुरंगा पायीं । रििद्धसििद्ध ठायीं वोळगती ॥1॥ कोण पाहे सुखा नासिवंताकडे । तृष्णेचें बापुडें नहों आह्मी ॥ध्रु.॥ स्वर्गसुखें आह्मीं केलीं पावटणी । पापपुण्यें दोन्ही उलंडिलीं ॥2॥ तुका ह्मणे घरीं आणिलें वैकुंठ । वसविली पेठ वैष्णवांची ॥3॥ 4061 माझें मागणें तें किती । दाता लIमीचा पति ॥1॥ तान्हेल्यानें पीतां पाणी । तेणें गंगा नव्हे उणी ॥ध्रु.॥ कल्पतरु जाला देता । तेथें पोटाचा मागता ॥2॥ तुका ह्मणे संतां ध्यातां । परब्रह्म आलें हाता ॥3॥ 4062 अर्भकाचे साटीं । पंतें हातीं धरिली पाटी ॥1॥ तैसे संत जगीं । क्रिया करुनी दाविती अंगीं ॥ध्रु.॥ बालकाचे चाली । माता जाणुनि पाउल घाली ॥2॥ तुका ह्मणे नाव । जनासाटीं उदकीं ठाव ॥3॥ 4063 जन्मोजन्मींची संगत । भेटी जाली अकस्मात ॥1॥ आतां सोडितां सुटेना । तंतु प्रीतीचा तुटेना ॥ध्रु.॥ माझें चित्त तुझ्या पायां । मिठी पडिली पंढरिराया ॥2॥ तुका ह्मणे अंतीं । तुझी माझी एक गति ॥3॥ 4064 सांग पांडुरंगा मज हा उपाव । जेणें तुझे पाव आतुडति ॥1॥ न कळे हा निर्धार ब्रह्मादिकां पार । कायसा विचार माझा तेथें ॥2॥ तुका ह्मणे आतां धरुनियां धीर । राहूं कोठवर मायबापा ॥3॥ 4065 काय फार जरी जालों मी शाहाणा । तरी नारायणा नातुडसी ॥1॥ काय जालें जरी मानी मज मन । परि नातुडति चरण तुझे देवा ॥ध्रु.॥ काय जालें जरी जालों उदासीन । परि वर्म भिन्न तुझें देवा ॥2॥ काय जालें जरी केले म्यां सायास । ह्मणवितों दास भH तुझा ॥3॥ तुका ह्मणे तुज दाविल्यावांचून । तुझें वर्म कोण जाणे देवा ॥4॥ 4066 जातां पंढरीच्या मागॉ । काय वणूप सुखा मग ॥1॥ घडे लाभ लक्षकोटि । परब्रह्मीं होइल भेटी ॥ध्रु.॥ नाम गर्जत येती संत । त्यांच्या दर्शनें होइऩजे मुH ॥2॥ जो अलIय ब्रह्मादिकां । आला संनिध ह्मणे तुका ॥3॥ 4067 सारासार विचार करा उठाउठी । नाम धरा कंठीं विठोबाचें ॥1॥ तयाच्या चिंतनें निरसलें संकट । तरलों दुर्घट भवसिंधु ॥ध्रु.॥ जन्मोनियां कुळीं वाचे स्मरे राम । धरी हा चि नेम अहिनिऩशीं ॥2॥ तुका ह्मणे कोटी कुळें तीं पुनीत । भावें गातां गीत विठोबाचे ॥3॥ 4068 मोल घेऊनियां कथा जरी करीं । तरी भंगो हरी देह माझा ॥1॥ माझी कथा करा ऐसें ह्मणें कोणा । तरी झडो जाणा जिव्हा माझी ॥ध्रु.॥ साहए तूं जालासी काय उणें तुपें । आणीक भूतांपें काय मागों ॥2॥ तुका ह्मणे सर्व सििद्ध तुझे पायीं । तूं माझा गोसावी पांडुरंगा ॥3॥ 4069 जरि हा हो कृपा करिल नारायण । तरी हें चि Yाान ब्रह्म होय ॥1॥ कोठोनियां कांहीं न लगे आणावें । न लगे कोठें जावें तरावया ॥ध्रु.॥ जरी देव कांहीं धरिल पैं चित्तीं । तरि हे चि होती दिव्य चक्षु ॥2॥ तुका ह्मणे देव दावील आपणा । तरि जीवपणा ठाव नाहीं ॥3॥ 4070 पांडुरंगा कृपाळुवा दयावंता । धरिसील सत्ता सकळ ही ॥1॥ कां जी आह्मांवरी आणिकांची सत्ता । तुह्मासी असतां जविळक ॥2॥ तुका ह्मणे पायीं केलें निवेदन । उचित हें दान करीं आतां ॥3॥ 4071 रात्री दिवस आह्मां युद्धाचा प्रसंग । अंतर्बाहए जग आणि मन ॥1॥ जीवा ही आगोज पडती आघात । येऊनियां नित्य नित्य करी ॥2॥ तुका ह्मणे तुझ्या नामाचिया बळें । अवघीयांचें काळें केलें तोंड ॥3॥ 4072 होइन खडे गोटे । चरणरज साने मोठे । पंढरीचे वाटे । संतचरणीं लागेन ॥1॥ आणीक काय दुजें । म्या मागणें तुजपासीं । अविट तें सुख । भय नास नाहीं ज्यासी ॥ध्रु.॥ होइन मोचे वाहणा । पायीं सकळां संतजनां । मांजर सुकर सुणा । जवळी शेष घ्यावया ॥2॥ सांडोवा पायरी । वाहळ बावी गंगातिरी । होइन तयावरी । संतसज्जन चालती ॥3॥ लागें संतां पांयीं । ऐसा ठेवीं भलता ठायीं । तुका ह्मणे देइप । धाक नाहीं जन्माचा ॥4॥ 4073 माझिया जीवाचा मज निरधार । न करीं उत्तर जनासवें ॥1॥ आपुलें कारण साधों जी विचार । करावा हा धीर धरूनियां ॥ध्रु.॥ काय कराविया आणिका या युिH । काय नव्हे भिH विठोबाची ॥2॥ एक पुढें गेले वाट दावूनियां । मारग तो वांयां कोण सांडी ॥3॥ तुका ह्मणे माझी विठोबासी चिंता । भेइऩना सर्वथा न घडे तें ॥4॥ 4074 कासया व्हावें जीतांचि मुH । सांडुनियां थीतें प्रेमसुख ॥1॥ वैष्णवांचा दास जाला नारायण । काय त्या मिळोन असे काम ॥ध्रु.॥ काय त्या गांठीचें पडलें सुटोन । उगला चि बैसोन धीरु धरीं ॥2॥ सुख आह्मांसाटीं केलें हें निर्माण । निद।व तो कोण हाणे लाता ॥3॥ तुका ह्मणे मज न लगे सायोज्यता । राहेन या संतां समागमें ॥4॥ 4075 आवडे पंढरी भीमा पांडुरंग । चंद्रभागा लिंग पांडुरंग॥1॥ कामधेनु कल्पतरु चिंतामणी । आवडीची धणी पुरवीती॥2॥ तुका ह्मणे जीवा थोर जालें सुख । नाठवे हे भूक तान कांहीं ॥3॥ 4076 लाडें भाकितों करुणा । तूं रे उदाराचा राणा ॥1॥ करिसी आमुचा सांभाळ । तूं रे माउली स्नेहाळ ॥ध्रु.॥ नाहीं चिंता रे आह्मांसी । तूं चि भार चालविसी ॥2॥ आह्मी जालों उदासीन । तूं चि करिसी जतन ॥3॥ आह्मां नाहीं जीवनास । तूं चि पुरविसी घास ॥4॥ तुका ह्मणे भलते सवें । जातां मागें मागें धांवे ॥5॥ 4077 आह्मां हें सकळ । तुझ्या पायांचें चि बळ ॥1॥ करूं अमृताचें पान । दुजें नेणों कांहीं आन ॥ध्रु.॥ जयाचा जो भोग। सुख दुःख पीडा रोग ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । तुझे पायीं माझा ठेवा ॥3॥ 4078 प्रपंच परमार्थ संपादोनि दोन्ही । एक ही निदानीं न घडे त्यासी ॥1॥ दोहीं पेंवावरी ठेवूं जातां हात । शेवटीं अपघात शरीराचा ॥2॥ तुका ह्मणे तया दोहींकडे धका । शेवटीं तो नरकामाजी पडे ॥3॥ 4079 संसारा आलिया एक सुख आहे । आठवावे पाय विठोबाचे ॥1॥ येणें होय सर्व संसार सुखाचा । न लगे दुःखाचा लेश कांहीं ॥ध्रु.॥ घेइऩल तयासी सोपें आहे सुख । बोलियेलें मुखें नारायण ॥2॥ सांगितली सोय करुणासागरें । तुह्मां कांहो बरें न वाटतें ॥3॥ तुका ह्मणे तेणें उपकार केला । भोऑया भाविकाला तरावया ॥4॥ 4080 आह्मां भय धाक कोणाचा रे पाहें । काळ मशक काय मानव हे ॥1॥ आह्मांसी ते काय चिंता या पोटाची । माउली आमुची पांडुरंग ॥ध्रु.॥ काय करावी हे कोणाची मान्यता । करितां अनंता कोण वारी ॥2॥ नाहीं शीण आह्मां जालें कवतुक । पुनीत हे लोक करावया ॥3॥ तुका ह्मणे खातों आनंदाचे लाडू । नका चरफडूं घ्या रे तुह्मी ॥4॥ 4081 तांबगी हें नाणें न चले ख†या मोलें । जरी हिंडविलें देशोदेशीं ॥1॥ करणीचें कांहीं न मने सज्जना । यावें लागे मना वृद्धांचिया ॥ध्रु.॥ हिरयासारिका दिसे शिरगोळा । पारखी ते डोळां न पाहाती ॥2॥ देऊनियां भिंग कामाविलें मोतीं । पारखिया हातीं घेतां नये ॥3॥ तुका ह्मणे काय नटोनियां व्यर्थ । आपुलें हें चित्त आपणा ग्वाही ॥4॥ 4082 चित्ता मिळे त्याचा संग रुचिकर । क्षोभवितां दूर तों चि भलें ॥1॥ ऐसी परंपरा आलीसे चालत । भलत्याची नीत त्यागावरी ॥ध्रु.॥ हो कां पिता पुत्र बंधु कोणी तेही । विजाति संग्रहीं धरूं नये ॥2॥ तुका ह्मणे सत्य पाळावें वचन । अन्यथा आपण करूं नये ॥3॥ 4083 आपुली कसोटी शुद्ध राखी कारण । आगीनें भूषण अधिक पुट ॥1॥ नाहीं कोणासवें बोलणें लागत । नििंश्चतीनें चित्तसमाधान ॥ध्रु.॥ लपविलें तें ही ढेंकरें उमटे । खोटियाचें खोटें उर फोडी ॥2॥ तुका ह्मणे निंदा स्तुति दोन्ही वाव । आपुलाला भाव फळा येतो ॥3॥ 4084 आणिकांच्या घातें मानितां संतोष । सुखदुःख दोष अंगीं लागे ॥1॥ ऐसें मनीं वाहूं नयेती संकल्प । करूं नये पाप भांडवल ॥ध्रु.॥ क्लेशाची चित्तीं राहाते कांचणी । अग्नींत टाकोनी ठाव जाळी ॥2॥ तुका ह्मणे येणें घडे पुण्यक्षय । होणार तें होय प्रारब्धें चि ॥3॥ 4085 अYाानाची भिH इिच्छती संपत्ती । तयाचिये मती बोध कैंचा ॥1॥ अYाानाची पूजा कामिक भावना । तयाचिया ध्याना देव कैंचा ॥ध्रु.॥ अYाानाचें कर्म फळीं ठेवी मन । निष्काम साधन तया कैंचें ॥2॥ अYाानाचें Yाान विषयावरी ध्यान । ब्रह्म सनातन तया कैंचें ॥3॥ तुका ह्मणे जळो ऐसियांचे तोंड । अYाानाचें बंड वाढविती ॥4॥ 4086 गुळें माखोनियां दगड ठेविला । वर दिसे भला लोकाचारी ॥1॥ अंतरीं विषयाचें लागलें पैं पिसें । बाहिरल्या वेषें भुलवी लोकां ॥ध्रु.॥ ऐसिया डांभिकां कैची हरिसेवा । नेणे चि सद्भावा कोणे काळीं ॥2॥ तुका ह्मणे येणें कैसा होय संत । विटाळलें चित्त कामक्रोधें ॥3॥ 4087 आयुष्य वेचूनि कुटुंब पोसिलें । काय हित केलें सांग बापा ॥1॥ फुकाचा चाकर जालासी काबाडी । नाहीं सुख घडी भोगावया ॥ध्रु.॥ दुर्लभ मनुष्यजन्म कष्टें पावलासी । दिला कुटुंबासी कामभोग ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसें आयुष्य नासिलें । पाप तें सांचिलें पतनासी ॥3॥ 4088 अनंत लक्षणें वाणितां अपार । संताचें तें घर सांपडेना ॥1॥ जये घरीं संत राहती आपण । तें तुह्मां ठिकाण आतुडेना ॥ध्रु.॥ ठिकाण धरूनी पाहवे ते संत । उगा च अकांत करूं नये ॥2॥ संत होऊनियां संतांसी पाहावें । तरि च तरावें तुका ह्मणे ॥3॥ 4089 संतांचा पढीयावो कैशापरि लाहो । नामाचा आठवो कैसा राहे ॥1॥ हे चि थोर चिंता लागली मनासी । निजतां निद्रेसी न लगे डोळा ॥ध्रु.॥ जेवितां जेवणीं न लगे गोड धड । वाटतें काबाड विषयसुख ॥2॥ ऐसिया संकटीं पाव कृपानिधी । लावीं संतपदीं प्रेमभावें ॥3॥ तुका ह्मणे आह्मीं नेणों कांहीं हित । तुजविण अनाथ पांडुरंगा ॥4॥ 4090 पंढरीचा वास धन्य ते चि प्राणी । अमृताची वाणी दिव्य देहो ॥1॥ मूढ मतिहीन दुष्ट अविचारी । ते होती पंढरी दयारूप ॥ध्रु.॥ शांति क्षमा अंगीं विरिH सकळ । नैराश्य निर्मळ नारी नर ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं वर्णा अभिमान । अवघे जीवनमुH लोक ॥3॥ 4091 देखीचें तें Yाान करावें तें काइऩ । अनुभव नाहीं आपणासी ॥1॥ इंिद्रयांचे गोडी ठकलीं बहुतें । सोडितां मागुतें आवरेना ॥ध्रु.॥ युHीचा आहार नीतीचा वेव्हार । वैराग्य तें सार तरावया ॥2॥ नाव रेवािळतां घाला घाली वारा । तैसा तो पसारा अहंतेचा ॥3॥ तुका ह्मणे बुिद्ध आपुले अधीन । करी नारायण आतुडे तों ॥4॥ 4092 नर नारी बाळें अवघा नारायण । ऐसें माझें मन करीं देवा ॥1॥ न यो काम क्रोध द्वेष निंदा द्वंद । अवघा गोविंद निःसंदेह ॥ध्रु.॥ असावें म्यां सदा विषयीं विरH । काया वाचा चित्त तुझे पायीं ॥2॥ करोनियां साहए पुरवीं मनोरथ । व्हावें कृपावंत तुका ह्मणे ॥3॥ 4093 आपुल्या पोटासाटीं । करी लोकांचिया गोष्टी ॥1॥ जेणें घातलें संसारीं । विसरला तो चि हरी ॥ध्रु.॥ पोटा घातलें अन्न । न ह्मणे पतितपावन ॥2॥ मी कोठील आणि कोण । हें न कळे ज्यालागून ॥3॥ तुका ह्मणे नरस्तुति । करितो भाट त्रिजगतीं॥4॥ 4094 स्वयें आपण चि रिता । रडे पुढिलांच्या हिता ॥1॥ सेकीं हें ना तेंसें जालें । बोलणें तितुकें वांयां गेलें ॥ध्रु.॥ सुखसागरीं नेघे वस्ती । अंगीं Yाानपणाची मस्ती ॥2॥ तुका ह्मणे गाढव लेखा। जेथें भेटेल तेथें ठोका ॥3॥ 4095 जगीं कीतिऩ व्हावी । ह्मणोनी जालासी गोसावी॥1॥ बहुत केलें पाठांतर । वर्म राहिलेंसे दूर ॥ध्रु.॥ चित्तीं नाहीं अनुताप। लटिकें भगवें स्वरूप ॥2॥ तुका ह्मणे सिंदळीच्या । व्यर्थ श्रमविली वाचा ॥3॥ 4096 प्राHनाच्या योगें आळशावरी गंगा । स्नान काय जगा करूं नये ॥1॥ उभी कामधेनु मागिलें अंगणीं । तिसी काय ब्राह्मणीं वंदूं नये ॥ध्रु.॥ कोढियाचे हातें परिसें होय सोनें । अपवित्र ह्मणोन घेऊं नये ॥2॥ यातिहीन जाला गांवींचा मोकासी । त्याच्या वचनासी मानूं नये ॥3॥ भावारूढ तुका मुद्रा विठोबाची । न मनी तयांचीं तोंडें काळीं ॥4॥ 4097 बोलिलों उत्कषॉ । प्रेमरस दाशत्वें ॥1॥ साच करिता नारायण । जया शरण गेलों तो ॥ध्रु.॥ समर्थ तो आहे ऐसा । धरिली इच्छा पुरवी ॥2॥ तुका ह्मणे लडिवाळाचें । द्यावें साचें करूनियां ॥3॥ 4098 विचा केला ठोबा । ह्मणोनि नांव तो विठोबा ॥1॥ कां रे नेणां त्याचें नांव । काय वेदासि नाहीं ठाव ॥ध्रु.॥ शेष स्तुती प्रवर्तला । जिव्हा चिरूनि पलंग जाला ॥2॥ तुका ह्मणे सत्ता । ज्याची काळाचिये माथा ॥3॥ 4099 भ्रतारअंगसंगें सुखाची वेवस्था । आधीं तों सांगतां नये कोणा ॥1॥ तथापि सांगणें कुमारिकेपाशीं । ते काय मानसीं सुख मानी ॥ध्रु.॥ तैसा आत्मबोध आधीं बोलों नये । बोलासी तो काय सांपडेल ॥2॥ तथापि सांगणें बहिर्मुखापाशीं । तो काय संतोषासी मूळ होय ॥3॥ तुका ह्मणे संत सुखाचे विभागी । ब्रह्मानंद जगीं साधुरूपें ॥4॥ 4100 कलयुगामाजी थोर जालें बंड । नष्ट लोक लंड जाले फार ॥1॥ न धरिती सोय न पुसती कोणा । येतें जैसें मना तैसें चाले ॥ध्रु.॥ सज्जनाचा वारा टेकों नेदी द्वारा । ऐसिया पामरा तारी कोण ॥2॥ विश्वास तयाचा बैसेना कोठें ही । स्तुति निंदा पाहीं जीवीं धरी ॥3॥ तुका ह्मणे कैसें केलें नारायणें । जाणावें हें कोणें तयाविण ॥4॥ 4101 आपुली बुटबुट घ्यावी । माझी परताप द्यावी ॥1॥ आपुला मंत्र नव्हे बरा । माझा बइऩल चुकला मोरा ॥2॥ तुका ह्मणे ऐशा नरा । परिस न झोंबे खापरा ॥3॥ 4102 भावभिHवादें करावें कीर्तन । आशाबधी मन करूं नये ॥1॥ अन्न पाणी धन द्रव्य नारायण । विठ्ठला वांचून बोलूं नये ॥ध्रु.॥ सप्रेम करावें देवाचें कीर्तन । भय द्या सोडून शरीराचें॥2॥ तरी मग जोडे विठ्ठलनिधान । केलिया कीर्तन सििद्ध पावे ॥3॥ देव जोडिलिया तया काय उणें । तुका ह्मणे मन धीट करा ॥4॥ 4103 चोरासी चांदणें वेश्येसी सेजार । परिसेंसी खापर काय होय ॥1॥ दुधाचे आधणीं वैरिले पाषाण । कदा काळीं जाण पाकनव्हे ॥2॥ तुका ह्मणे जरि पूर्वपुण्यें सििद्ध । तरि च राहे बुिद्ध संतसंगीं॥3॥ 4104 रोगिया मिष्टान्न मर्कटा चंदन । कागासी लेपन कर्पूराचें ॥1॥ निर्नासिका जैसा नावडे आरिसा । मूर्खालागीं तैसा शास्त्रबोध ॥ध्रु.॥ दास तुका ह्मणे विठ्ठलउदारें । अYाानअंधारें दूरी केलें ॥2॥ 4105 मथनासाटीं धर्माधर्म । त्याचें वर्म नवनीत ॥1॥ तें चि तें घाटूं नये । आलें जाय नासूनि ॥ध्रु.॥ सांभाळावें वरावर । वर्म दूर न वजावें ॥2॥ तुका ह्मणे घालें पोट । मग बोटचांचणी॥3॥ 4106 माझा घात पात अथवा हित फार । अवघा विचार तुझ्या हातीं ॥1॥ ठेवुनि जीव भाव तुझ्या ठायीं चित्त । राहिलों निवांत पांडुरंगा ॥ध्रु.॥ चित्ताचा चाळक बुद्धीचा जनिता । काय नाहीं सत्ता तुझे हातीं ॥2॥ तुका ह्मणे काय करिसी तें पाहीन । ठेविसी राहीन सुखें तेथें ॥3॥ 4107 संतपाउलें साजिरीं । गंगा आली आह्मांवरी ॥1॥ जेथें पडे रजधुळी । तेथें करावी अंघोळी ॥ध्रु.॥ स्वेतबंद वाराणसी। अवघीं तीथॉ तयापासीं ॥2॥ तुका ह्मणे धन्य जालों । संतसागरीं मिळालों ॥3॥ 4108 न घडे मायबापें बाळकाचा घात । आपणादेखत होऊं नेदी ॥1॥ कां मी मनीं चिंता वाहूं भय धाक । काय नव्हे एक करितां तुज ॥ध्रु.॥ वर्म जाणे त्याच्या हिताचे उपाय । तान भूक वाहे कडिये खांदीं ॥2॥ तुका ह्मणे तूं गा कृपावंत भारी । ऐसें मज हरी कळों आलें ॥3॥ 4109 करावें कीर्तन । मुखीं गावे हरिचे गुण ॥1॥ मग कांहीं नव्हे बाधा । काम दुर्जनाच्या क्रोधा ॥ध्रु.॥ शांतिखड्ग हातीं। काळासी ते नागविती ॥2॥ तुका ह्मणे दाता सखा । ऐसा अनंतासारिखा ॥3॥ 4110 तुझी कीर्ती सांगों तुजपुढें जरी । ब्रह्मांडीं ही हरी माइऩना ते ॥1॥ मेरूची लेखणी सागराची शाइऩ । कागद हा मही न पुरे चि ॥ध्रु.॥ अनंत अपार आपंगिले भH । माझें चि संचित ओडवेना ॥2॥ तुका ह्मणे तुह्मां बोल नाहीं देवा । पामरें म्यां सेवा केली नाहीं ॥3॥ 4111 काय साधनाच्या कोटी । केल्या आटी होती त्या॥1॥ देव कृपा करी जरी । होय उजरी स्वरूपीं ॥ध्रु.॥ केले होते चिंता श्रम । उपरम न होतां ॥2॥ तुका ह्मणे कळों आलें । सर्व जालें आपरूप ॥3॥ 4112 तुज काय करूं मज एक सार । अमृतसागर नाम तुझें ॥1॥ काय येणें उणें आह्मां तयापोटीं । गोवितां हे कंठीं कामधेनु ॥ध्रु.॥ नोळखे तानुलें माय ऐसी कोण । वोरसे देखून शोक त्याचा ॥2॥ जो नाहीं देखिला याचक नयनीं । तो पावे घेउनि लज्जा दान ॥3॥ नामासाटीं प्राण सांडियेला रणीं । शूर ते भांडणीं न फिरती ॥4॥ तुका ह्मणे आह्मी गातां गीतीं भला । भेटूनी विठ्ठला काय चाड ॥5॥ 4113 कृपेचे सागर हे साधुजन । तिंहीं कृपादान केलें मज॥1॥ बोबडे वाणीचा केला अंगीकार । तेणें माझा िस्थर केला जीव ॥ध्रु.॥ तेणें सुखें मन िस्थर जालें ठायीं । संतीं दिला पायीं ठाव मज ॥2॥ नाभी नाभी ऐसें बोलिलों वचन । तें माझें कल्याण सर्वस्व ही ॥3॥ तुका ह्मणे जालों आनंदनिर्भर । नाम निरंतर घोष करूं ॥4॥ 4114 भHीचें वर्म जयाचिये हातीं । तया घरी शांति दया ॥1॥ अष्टमासििद्ध वोळगती द्वारीं । न वजती दुरी दवडितां॥ध्रु.॥ तेथें दुष्ट गुण न मिळे निशेष । चैतन्याचा वास जयामाजी ॥2॥ संतुष्ट चित्त सदा सर्वकाळ । तुटली हळहळ त्रिगुणाची ॥3॥ तुका ह्मणे येथें काय तो संदेह । आमचें गौरव आह्मी करूं ॥4॥ 4115 साच हा विठ्ठल साच हें करणें । संत जें वचनें बोलियेले ॥1॥ साच तें स्वहित साच ते प्रचित । साच वेद नीत सांगतील ॥2॥ तुका ह्मणे घेती साच साच भावें । लटिकें वर्म ठावें नाहीं त्यांसी ॥3॥ 4116 संगें वाढे सीण न घडे भजन । त्रिविध हें जन बहु देवा ॥1॥ याचि दुःखें या जनाचा कांटाळा । दिसताती डोळां नानाछंद ॥ध्रु.॥ एकविध भाव राहावया ठाव । नेदी हा संदेह राहों चित्तीं ॥2॥ शब्दYाानी हित नेणती आपुलें । आणीक देखिलें नावडे त्या ॥3॥ तुका ह्मणे आतां एकलें चि भलें । बैसोनि उगलें राहावें तें ॥4॥ 4117 तुझें वर्म आह्मां कळों आलें सुखें । संतांचिया मुखें पांडुरंगा ॥1॥ अवघा चि नट वाउगा पसारा । चेइऩला तूं खरा तूं चि एक ॥ध्रु.॥ ह्मणउनि देहबुिद्ध नासिवंता । नातळे या चित्ता नेदावया ॥2॥ सोय हे लागली पुढिलांची वाट । पावले जे नीट तुजपाशीं ॥3॥ तुका ह्मणे नाहीं कोणासवें काज । बोलायाचें मज अंतरींचें ॥4॥ 4118 पुण्यपापा ठाव नाहीं सुखदुःखा । हानिलाभशंका नासलिया ॥1॥ जिंता मरण आलें आप पर गेलें । मूळ छेदियेलें संसाराचें ॥ध्रु.॥ अधिकार जाती वर्णधर्मयाती । ठाव नाहीं सत्यअसत्याशी ॥2॥ जन वन भिन्न आचेत चळण । नाहीं दुजेपण ठाव यासी ॥3॥ तुका ह्मणें देह वाइऩलें विठ्ठलीं । तेव्हां च घडली सर्व पूजा ॥4॥ 4119 संकोचतो जीव महkवाच्या भारें । दासत्व चि बरें बहु वाटे ॥1॥ कळावी जी माझी आवडी हे संतां । देणें तरि आतां हें चि द्यावें ॥ध्रु.॥ तुमचे चरण पावविलों सेवा । ह्मणउनि हेवा हा चि करीं ॥2॥ विनउनी तुका वंदितो चरण । लेखा रजरेण चरणींचें॥3॥ 4120 देव कैंचा तया दुरी । भाका बरी करुणा ॥1॥ आळवित्या न लगे धर । माय जाणे रे भातुकें ॥ध्रु.॥ नावे तरी ज्याचा भार । पैल पार जवळी त्या ॥2॥ आतां परदेशी तुका । जाला लोकांवेगळा ॥3॥ 4121 भिH ज्याची थोडी । पूर्ण विषयांची गोडी ॥1॥ तो नर चि नव्हे पाहीं । खर जाणावा तो देहीं ॥ध्रु.॥ भजन पूजन ही नेणे । काय स्वरूपासी जाणे ॥2॥ तुका ह्मणे त्याला । भोवंडून बाहेर घाला ॥3॥ 4122 समुद्र हा पिता बंधु हा चंद्रमा । भगिनी ते रमा शंखाची या ॥1॥ मेहुणा जयाचा द्वारकेचा हरि । शंख दारोदारीं भीक मागे ॥2॥ दुष्ट हें जाणावें आपुलें स्वहित । तुका ह्मणे मात ऐसी आहे ॥3॥ 4123 भवाचिया संगें बहु च नाडिले । किळकाळें पाडिले तोंडघसीं ॥1॥ तया भवसंगें गुंतलासी वांयां । धन पुत्र जाया भुलों नको ॥ध्रु.॥ जेजे घडी जाय तेते काळ खाय । प्राण्या तरणोपाय काय केला ॥2॥ तुका ह्मणे करीं सर्व ही तूं त्याग । अपाअ हें सर्वांग जगदीशीं ॥3॥ 4124 रुचे सकळा मिष्टान्न । रोग्या विखाच्या समान॥1॥ तरि कां तया एकासाटीं । काम अवघें करणें खोटीं ॥ध्रु.॥ दर्पण नावडे एका । ठाव नाहीं ज्याच्या नाका ॥2॥ तुका ह्मणे खळा । उपदेशाचा कांटाळा ॥3॥ 4125 जागा घरटी फिरे तस्कराची दिवसाराती । नीदसुरें नाडिलीं असो मागों किती ॥1॥ हाट करी सकळ जन । वस्तु करा रे जतन ॥ध्रु.॥ हुशार ठायीं । निजनिजेलिया पाहीं ॥2॥ सावचित्त असे खरा । लाभ घेउन जाये घरा ॥3॥ तराळ राळ बोंबें उतराइऩ। राखा आपुलिया भाइऩ ॥4॥ हरिच्या नामीं घालूं जागा । तुका ह्मणे हुशार गा ॥5॥ 4126 संतांनीं सरता केलों तैसेपरी । चंदनीं ते बोरी व्यापियेली॥1॥ गुण दोष याती न विचारितां कांहीं । ठाव दिला पायीं आपुलिया ॥2॥ तुका ह्मणे आलें समर्थाच्या मना । तरि होय राणा रंक त्याचा ॥3॥ 4127 चित्तीं तुझे पाय डोळां रूपाचें ध्यान । अखंड मुखीं नाम वर्णावे गुण ॥1॥ हें चि एक तुह्मां देवा मागणें दातारा । उचित तें करा माझा भाव जाणूनि ॥ध्रु.॥ खुंटली जाणींव माझें बोलणें आतां । करूं यावी तैसी करावी बाळकाची चिंता ॥2॥ तुका ह्मणे आतां नको देऊं अंतर । न कळे पुढें काय बोलों विचार॥3॥ 4128 संतांच्या पादुका घेइऩन मोचे खांदीं । हातीं टाळ दिंडी नाचेन पुढें ॥1॥ भजनविधी नेणें साधन उपाय । सकळ सििद्ध पाय हरिदासांचे ॥ध्रु.॥ ध्यानगति मति आसन समाधि । हरिनाम गोविंदीं प्रेमसुख ॥2॥ नेणता निर्लज्ज नेणें नादभेद । सुखें हा गोविंद गाऊं गीतीं ॥3॥ सर्व जोडी मज गोत आणि वित्त । तुका ह्मणे संतमहंतपाय ॥4॥ 4129 हरिजनीं प्राण विकली हे काया । अंकिला मी तया घरीं जालों ॥1॥ ह्मणियें सत्वर करीन सांगतां । घेइऩन मी देतां शेष त्यांचें ॥ध्रु.॥ आस करूनियां राहेन अंगणीं । उचिष्टाची धणी घ्यावयासी ॥2॥ चालतां ते मागाअ चरणीचे रज । उडती सहज घेइन आतां ॥3॥ दुरि त्यांपासूनि न वजें दवडितां । तुका ह्मणे लाता घेइन अंगीं ॥4॥ 4130 पुण्य फळलें बहुतां दिवसां । भाग्यउदयाचा ठसा । जाला सन्मुख तो कैसा । संतचरण पावलों ॥1॥ आजि फिटलें माझें कोडें । भवदुःखाचें सांकडें । कोंदाटलें पुढें । ब्रह्म सावळें॥ध्रु.॥ आलिंगणें संतांचिया । दिव्य जाली माझी काया । मस्तक पाया । वरी त्यांच्या ठेवितां ॥2॥ तुका ह्मणे धन्य झालों । सुखें संतांचिया धालों । लोटांगणीं आलों । पुढें भार देखोनी ॥3॥ 4131 ठाव देऊनिया राखें पायापासीं । मी तों आहें रासी पातकाची ॥1॥ पातकाची रासी ह्मणतां लागे वेळ । ऐके तो कृपाळ नारायण ॥ध्रु.॥ नारायणनामें अवघें सांग जालें । असंग चि केलें एकमय ॥2॥ एकमय जालें विठोबाच्या नामें । भेदाभेद कर्म आणिक कांहीं ॥3॥ तुका ह्मणे चित्तीं चिंतिलें जें होतें । तें होय आपैतें नामें याच्या ॥4॥ 4132 आतां आह्मां भय नाहीं बा कोणाचें । बळ विठोबाचें जालें असे ॥1॥ धीर दिला आह्मां येणें पांडुरंगें । न पांगों या पांगें संसाराच्या ॥2॥ तुका ह्मणे माझा कैवारी हा देव । नाहीं भय भेव त्याच्या संगें ॥3॥ 4133 भिH आह्मी केली सांडुनी उद्वेग । पावलों हें सांग सुख याचें ॥1॥ सुख आह्मां जालें धरितां यांचा संग । पळाले उद्वेग सांडूनिया ॥2॥ तुका ह्मणे सुख बहु जालें जिवा । घडली या सेवा विठोबाची ॥3॥ 4134 शास्त्रYा हो Yााते असती बहुत । परि नाहीं चित्त हाता आलें ॥1॥ क्षणा एका साटीं न धरवे धीर । तेणें हा रघुवीर अंतरतो ॥ध्रु.॥ तोळाभर सोनें रतिभार राइऩ । मेळविल्या पाहीं नास होतो ॥2॥ हरीचे अंकित असती विरळागत । तयांसी अच्युत कृपा करी ॥3॥ तुका ह्मणे काय धुडवण्या गोष्टी । जंव नाहीं गांठी चित्त आलें ॥4॥ 4135 इंिद्रयांसी नेम नाहीं । मुखीं राम ह्मणोनि काइऩ ॥1॥ जेविं मासीसंगें अन्न । सुख नेदी तें भोजन ॥ध्रु.॥ कीर्तन करावें । तैसें करूनी दावावें ॥2॥ हें तों अंगीं नाहीं चिन्हें । गाइलें वेश्येच्या ढव्यानें ॥3॥ तुका ह्मणे नका रागा । संत शिवूं नेदिती अंगा ॥4॥ 4136 न लगे देवा तुझें आह्मांसी वैकुंठ । सायुज्याचा पट न लगे मज ॥1॥ देइप तुझें नाम मज सर्वकाळीं । मागेन वनमाळीहें चि तुज ॥ध्रु.॥ नारद तुंबर उद्धव प्रल्हाद । बळी रुक्मांगद नाम ध्याती ॥2॥ सिद्ध मुनिगण गंधर्व किन्नर । करिताती गजर रामनामें॥3॥ तुका ह्मणे हरी देइप तुझें नाम । अखंडित प्रेम हें चि द्यावें ॥4॥ 4137 पावलों प्रसाद इच्छा केली तैसी । जालें या चित्तासी समाधान ॥1॥ मायबाप माझा उभा कृपादानी । विटे सम जोडूनि पादांबुजें ॥ध्रु.॥ सांभाळासी येऊं नेदी च उणीव । अधिकारगौरव राखे तैसें ॥2॥ तुका ह्मणे सर्व अंतर्बाहए आहे । जया तैसा राहे कवळूनी ॥3॥ 4238 होतें तैसें पायीं केलें निवेदन । अंतरलों दिन बहुत होतों ॥1॥ संबोखुनी केलें समाधान चित्त । वोगरुणि भात प्रेमरस॥ध्रु.॥ नामरत्नमणी करूनी भूषण । अळंकारमंडण माळा दिली ॥2॥ तुका ह्मणे सुखें जालों निरामय । नामीं नामसोय निमग्नता ॥3॥ 4139 िस्थरावली वृित्त पांगुळला प्राण । अंतरींची खुण पावूनियां ॥1॥ पुंजाळले नेत्र जाले अधाौन्मीिळत । कंठ सद्गदित रोमांच आले ॥ध्रु.॥ चित्त चाकाटलें स्वरूपा माझारी । न निघे बाहेरी सुखावलों ॥2॥ सुनीळ प्रकाश उदैजला दिन । अमृताचें पान जीवनकळा ॥3॥ शशिसूर्या जाली जीवें ओंवाळणी । आनंदा दाटली आनंदाची ॥4॥ तुका ह्मणे सुखें प्रेमासी डुलत । वीरालों नििंश्चत नििंश्चतीनें ॥5॥ 4140 बोध्यअवतार माझिया अदृष्टा । मौन्य मुखें निष्ठा धरियेली ॥1॥ लोकांचियेसाटीं शाम चतुर्भुज । संतांसवें गुज बोलतसां ॥ध्रु.॥ आलें कलियुग माझिया संचिता । डोळां हाकलितां न पडेसी ॥2॥ म्यां च तुझें काय केलें नारायणा । कां नये करुणा तुका ह्मणे ॥3॥ 4141 मुखीं विठ्ठलाचें नाम । मग कैचा भवभ्रम ॥1॥ चालतां बोलतां खातां । जेवितां निद्रा करितां ॥ध्रु.॥ सुखें असों संसारीं । मग जवळी च हरि ॥2॥ मुिHवरील भिH जाण । अखंड मुखीं नारायण ॥3॥ मग देवभH जाला । तुका तुकीं उतरला ॥4॥ 4142 प्रेम जडलें तुझे पायीं । आणीक न सुचे मजला कांहीं ॥1॥ रात्रीदिवस तुझें ध्यान । तें चि माझें अनुष्ठान ॥ध्रु.॥ नामापरतें नेणें दुजें । ऐसें कळलें मजला निज ॥2॥ तुका ह्मणे अंतकाळीं । आह्मां सोडवीं तात्काळीं ॥3॥ 4143 तुझे पाय माझी काशी । कोण जाय माझें काशी॥1॥ तुझें रूप तें चि ध्यान । तें चि माझें अनुष्ठान ॥ध्रु.॥ तुझे चरण ते चि गया । जालें गयावर्जन देहा ॥2॥ तुका ह्मणे सकळ तीथॉ । तुझें पायीं वसती येथें ॥3॥ 4144 क्षुधा तृषा कांहीं सर्वथा नावडे । पहावया धांवें कोल्हांटासी ॥1॥ कथेसी साक्षेपें पाचारिला जरी । ह्मणे माझ्या घरीं कोणी नाहीं ॥ध्रु.॥ बलत्कारीं जरी आणिला कथेसी । निद्रा घे लोडेंसी टेंकूनियां ॥2॥ तुका ह्मणे थुंका त्याच्या तोंडावरी । जातो यमपुरी भोगावया ॥3॥ 4145 श्रीराम सखा ऐसा धरीं भाव । मीपणाचा ठाव पुसीं मना ॥1॥ शरण निरंतर ह्मण तूं गोविंदा । वाचे लावीं धंदा नारायण ॥ध्रु.॥ यापरि सोपान नाहीं रे साधन । वाहातसें आण तुझी मना ॥2॥ नको कांहीं करूं अळस अंतरीं । जपें निरंतर रघुपती ॥3॥ तुका ह्मणे मोठा लाभ नरदेहीं । देहीं च विदेही होती नामें ॥4॥ 4146 सर्वापरी तुझे गुण गाऊं उत्तम । तुझेठायीं प्रेम राहो माझें ॥1॥ माउलीपरिस आहेसी उदार । तरि कां निष्ठ‍ मन केलें॥ध्रु.॥ गजेंद्राकारणें केलें त्वां धांवणें । तरि कां निर्वाण पाहातोसी॥2॥ प्रल्हादास कष्टीं रिक्षलें तों देवा । तरि कां केशवा सांडी केली ॥3॥ अन्यायी अजामेळ तो जाला पावन । ऐसें हें पुराण हाका मारी ॥4॥ तुका ह्मणे माझे थोर अपराध । नाम करी छेद क्षणमात्रें ॥5॥ 4147 आतां वांटों नेदीं आपुलें हें मन । न सोडीं चरण विठोबाचे ॥1॥ दुजियाचा संग लागों नेदीं वारा । आपुल्या शरीरावरूनियां ॥ध्रु.॥ यावें जावें आह्मीं देवा च सांगातें । मागूनी करीत हें चि आलों ॥2॥ काय वांयां गेलों तो करूं उद्वेग । उभा पांडुरंग मागें पुढें ॥3॥ तुका ह्मणे प्रेम मागतों आगळें । येथें भोगूं फळें वैकुंठींचीं ॥4॥ 4148 आतां आह्मां हें चि काम । वाचे स्मरूं रामराम ॥1॥ ऐसी मोलाची हे घडी । धरूं पायांची आवडी ॥ध्रु.॥ अमृताची खाणी । तये ठायीं वेचूं वाणी ॥2॥ तुका ह्मणे पांडुरंगा । माझ्या जीवींच्या जिवलगा ॥3॥ 4149 आतां जावें पंढरीसी । दंडवत विठोबासी ॥1॥ जेथें चंद्रभागातिरीं । आह्मी नाचों पंढरपुरीं ॥ध्रु.॥ जेथें संतांची दाटणी । त्याचें घेऊं पायवणी ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मी बळी । जीव दिधला पायां तळीं ॥3॥ 4150 आह्मी नरका जातां काय येइल तुझ्या हाता । ऐसा तूं अनंता विचारीं पां ॥1॥ तुज शरण आलियाचें काय हें चि फळ। विचारा दयाळ कृपानिधी ॥ध्रु.॥ तुझें पावनपण न चले आह्मांसीं । ऐसें हृषीकेशी कळों आलें ॥2॥ आह्मी दुःख पावों जन्ममरण वेथा । काय तुझ्या हाता येत असे ॥3॥ तुका ह्मणे तुह्मी खादली हो रडी । आह्मी धरली सेंडी नाम तुझें ॥4॥ 4151 पांडुरंगे पाहा खादलीसे रडी । परिणाम सेंडी धरिली आह्मी ॥1॥ आतां संतांनीं करावी पंचाइऩत । कोण हा फजितखोर येथें ॥ध्रु.॥ कोणाचा अन्याय येथें आहे स्वामी । गर्जतसों आह्मी पातकी ही ॥2॥ याचें पावनपण सोडवा चि तुह्मी । पतितपावन आह्मी आहों खरें ॥3॥ आह्मी तंव आहों अन्यायी सर्वथा । याची पावन कथा कैसी आहे ॥4॥ तुका ह्मणे आह्मी मेलों तरी जाणा । परि तुमच्या चरणा न सोडावें ॥5॥ 4152 घालूनियां मध्यावर्ती । दाटुनि उपदेश देती ॥1॥ ऐसे पोटभरे संत । तयां कैंचा भगवंत ॥ध्रु.॥ रांडापोरांतें गोविती । वर्षासन ते लाविती ॥2॥ जसे बोलती निरोपणीं । तैसी न करिती करणी ॥3॥ तुका ह्मणे तया । तमोगुणियाची क्रिया ॥4॥ 4153 वैभव राज्य संपत्ती टाकावी । उदरार्थ मागावी माधोकरी॥1॥ आपुलें तें आधीं करावें स्वहित । ऐसी आहे नीत स्वधर्माची ॥ध्रु.॥ वर्ण कुळ जाति याचा अभिमान । तजावा सन्मान लौकिकाचा ॥2॥ तुका ह्मणे राहे एकाकी निःशंक । देउनियां हाक कंठीं काळ ॥3॥ 4154 हातपाय मिळोनि मेळा । चला ह्मणती पाहों डोळां॥1॥ देखणी नव्हे देखती कैसे । सकळांचा देखणा डोळा चि असे ॥2॥ डोऑयाचा डोळा पाहों गेला । तुका ह्मणे तो पाहों ठेला ॥3॥ 4155 मुखें संति इंिद्रयें जती । आणिक नेणे भाव भHी॥1॥ देवा हे चि दोन्ही पदें । येर गाइलीं विनोदें ॥2॥ चित्ताचें आसन। तुका करितो कीर्त्तन ॥3॥ 4156 धांवोनियां आलों पहावया मुख । गेलें माझें दुःख जन्मांतरिंचें ॥1॥ ऐकिलें ही होतें तैसें चि पाहिलें । मन िस्थरावलें तुझ्या पायीं ॥2॥ तुका ह्मणे माझी इच्छा पूर्ण जाली । कांहीं न राहिली वासना हे ॥3॥ 4157 गावलोकिकाहीं लावियेलें पिसें । काय सांगों ऐसें तुजपासीं ॥1॥ तोंड काळें केलें फिरविलें मज । नाहीं धरिली लाज पांडुरंगा ॥ध्रु.॥ काय तुजपासीं सांगों हें गा†हाणें । मग काय जिणें तुझें माझें ॥2॥ कोणासाटीं आतां करावा संसार । केली वारावार आपणें चि ॥3॥ तुका ह्मणे आह्मी मोडिला घरचार । धरियेला धीर तुझ्या पायीं ॥4॥ 4158 जीवें जीव नेणे पापी सारिका चि । नळी दुजयाची कापूं बैसे ॥1॥ आत्मा नारायण सर्वां घटीं आहे । पशुमध्यें काय कळों नये ॥ध्रु.॥ देखत हा जीव हुंबरे वरडत । निष्ठ‍ाचे हात वाहाती कैसे ॥2॥ तुका ह्मणे तया चांडाळासी नर्क । भोगिती अनेक महादुःखें ॥3॥ 4159 मनीं भाव असे कांहीं । तेथें देव येती पाहीं ॥1॥ पाहा जनाइऩ सुंदरी । तेथें देव पाणी भरी ॥ध्रु.॥ शुद्ध पाहोनियां भाव । त्याचे हृदयीं वसे देव ॥2॥ तुका ह्मणे विठोबासी । ठाव देइप चरणापासीं ॥3॥ 4160 भागल्याचें तारूं शिणल्याची साउली । भुकेलिया घाली प्रेमपान्हा ॥1॥ ऐसी हे कृपाळू अनाथांची वेशी । सुखाची च राशी पांडुरंग ॥ध्रु.॥ सकळां सन्मुख कृपेचिया दृष्टी । पाहे बहु भेटी उतावीळां ॥2॥ तुका ह्मणे येथें आतां उरला कैंचा । अनंता जन्मींचा शीण भाग ॥3॥ 4161 काय न्यून आहे सांगा । पांडुरंगा तुह्मांपें ॥1॥ आमुची तों न पुरे इच्छा । पिता ऐसा मस्तकीं ॥ध्रु.॥ कैसी तुह्मां होय सांडी । करुणा तोंडीं उच्चारें ॥2॥ आश्चर्य चि करी तुका । हे नायका वैकुंठिंचिया ॥3॥ 4162 चित्त गुंतलें प्रपंचें । जालें वेडें ममतेचें ॥1॥ आतां सोडवीं पांडुरंगा । आलें निवारीं तें आंगा ॥ध्रु.॥ गुंतली चावटी । नामीं रूपीं जाली तुटी ॥2॥ तुका ह्मणे चाली । पुढें वाट खोळंबली॥3॥ 4163 किती एका दिसीं । बुिद्ध जाली होती ऐसी ॥1॥ कांहीं करावें स्वहित । तों हें न घडे उचित ॥ध्रु.॥ अवलंबुनी भीक। लाज सांडिली लौकिक ॥2॥ तुका ह्मणे दीन । जालों मनुष्यपणा हीन ॥3॥ 4164 आतां बरें जालें । सकाळीं च कळों आलें ॥1॥ मज न ठेवीं इहलोकीं । आलों तेव्हां जाली चुकी ॥ध्रु.॥ युगमहिमा ठावा । नव्हता ऐसा पुढें देवा ॥2॥ तुका ह्मणे ठेवीं । भोगासाटीं निरयगांवीं ॥3॥ 4165 परि आतां माझी परिसावी विनंती । रखुमाइऩच्या पती पांडुरंगा ॥1॥ चुकलिया बाळा न मारावें जीवें । हित तें करावें मायबापीं ॥2॥ तुका ह्मणे तुझा ह्मणताती मज । आतां आहे लाज हे चि तुह्मां ॥3॥ 4166 पापाचिया मुळें । जालें सत्याचें वाटोळें ॥1॥ दोष जाले बिळवंत । नाहीं ऐसी जाली नीत ॥ध्रु.॥ मेघ पडों भीती । पिकें सांडियेली िक्षती ॥2॥ तुका ह्मणे कांहीं । वेदा वीर्य शिH नाहीं॥3॥ 4167 ऐसा दुस्तर भवसागर । नेणों कैसा उतरूं पार ॥1॥ कामक्रोधादि सावजें थोर । दिसताती भयंकर ॥ध्रु.॥ मायाममतेचे भोवरे । घेती भयानक फेरे ॥2॥ वासनेच्या लहरा येती । उद्योगहेलकावे बसती ॥3॥ तरावया एक युिH असे । तुका नामनावेमधीं बैसे॥4॥ 4168 देव जडला जाइना अंगा । यासी काय करूं सांगा॥1॥ वरकड देव येती जाती । हा देव जन्माचा सांगाती ॥ध्रु.॥ अंगीं भरलें देवाचें वारें । देव जग चि दिसे सारें ॥2॥ भूत न बोले निरुतें। कांहीं केल्या न सुटे तें ॥3॥ जीव खादला दैवतें । माझा आणि पंचभूतें ॥4॥ तुका ह्मणे वाडें कोडें । उभें पुंडलिकापुढें॥5॥ 4169 हरिदासाचिये घरीं । मज उपजवा जन्मांतरीं ॥1॥ ह्मणसी कांहीं मागा । हें चि देगा पांडुरंगा ॥ध्रु.॥ संतां लोटांगणीं । जातां लाजों नको मनीं ॥2॥ तुका ह्मणे अंगीं । शHी देइप नाचें रंगीं ॥3॥ 4170 लटिक्याचें आंवतणें जेविलिया साच । काय त्या विश्वास तो चि खरा ॥1॥ कोल्हांटिणी लागे आकाशीं खेळत । ते काय पावत अमरपद ॥ध्रु.॥ जळमंडपयाचे घोडे राउत नाचती । ते काय तडवती युद्धालागीं ॥2॥ तुका ह्मणे तैसें मतवादीयांचें जिणें। दिसे लाजिरवाणें बोलतां चि ॥3॥ 4171 काय आह्मीं केलें ऐसें । नुद्धरीजेसें सांगावें ॥1॥ हरण कोल्हें वैकुंठवासी । कोण त्यासी अधिकार ॥ध्रु.॥ गजा नाडएा सरोवरीं । नाहीं हरी विचारिलें ॥2॥ तुका ह्मणे गणिका नष्ट। माझे कष्ट त्याहूनि ॥3॥ 4172 भाग्यासाटीं गुरु केला । नाहीं आह्मांसी फळला॥1॥ याचा मंत्र पडतां कानीं । आमच्या पेवांत गेलें पाणी ॥ध्रु.॥ गुरु केला घरवासी । आमच्या चुकल्या गाइऩम्हसी ॥2॥ स्वामी आपुली बुटबुट घ्यावी । आमुची प्रताप टाकुन द्यावी ॥3॥ तुका ह्मणे ऐसे नष्ट । त्यांसी दुणे होती कष्ट ॥4॥ 4173 गुणा आला इऩटेवरी । पीतांबरधारी सुंदर जो ॥1॥ डोळे कान त्याच्या ठायीं । मन पायीं राहो हें ॥ध्रु.॥ निवारोनी जाय माया । ऐसी छाया जयासी ॥2॥ तुका ह्मणे समध्यान । हे चरण सकुमार ॥3॥ 4174 रंगीं रंगें नारायण । उभा करितों कीर्त्तन ॥1॥ हातीं घेउनियां वीणा । कंठीं राहें नारायणा ॥ध्रु.॥ देखिलीसे मूर्ती । माझ्या हृदयाची विश्रांति ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । देइप कीर्त्तनाचा हेवा ॥3॥ 4175 तुझा भरवसा आम्हां । फार होता पुरुषोत्तमा ॥1॥ भवसागरसंकटीं । तारिशील जगजेठी ॥ध्रु.॥ नाम आदित्याचें झाड। त्याचा न पडे उजड ॥2॥ सिलंगणीचें सोनें । त्यासीं गाहाण ठेवी कोण ॥3॥ तुका ह्मणे देवा । िब्रद सोडूनियां ठेवा ॥4॥ 4176 जालों आतां दास । माझी पुरवीं हे आस ॥1॥ पंढरीचा वारकरी । वारी चुकों नेदीं हरी ॥ध्रु.॥ संतसमागम । अंगीं भरोनियां प्रेम ॥2॥ चंद्रभागे स्नान । तुका ह्मणे हें चि दान ॥3॥ 4177 यासाटीं करितों निष्ठ‍ भाषण । आहेसी तूं जाण सर्वदाता ॥1॥ ऐसें दुःख कोण आहे निवारिता । तें मी जाऊं आतां शरण त्यासी ॥ध्रु.॥ बैसलासे केणें करुनि एक घरीं । नाहीं येथें उरी दुस†याची ॥2॥ तुका ह्मणे आलें अवघें पायांपें । आतां मायबापें नुपेक्षावें ॥3॥ 4178 पोरा लागलीसे चट । धरी वाट देवळाची ॥1॥ सांगितलें नेघे कानीं । दुजें मनी विठ्ठल ॥ध्रु.॥ काम घरीं न करी धंदा । येथें सदा दुिश्चत्त ॥2॥ आमुचे कुळीं नव्हतें ऐसें । हें चि पिसें निवडलें ॥3॥ लौकिकाची नाहीं लाज । माझें मज पारिखें॥4॥ तुका ह्मणे नरका जाणें । त्या वचनें दुष्टाचीं ॥5॥ 4179 देवा बोलें आतां बोला । त्वां कां धरिला अबोला॥1॥ भेऊं नको देइप भेटी । तूं कां पडिलासी संकटीं ॥ध्रु.॥ तुझ्या जीवींचें मी जाणें । ह्मणसी मुHी आह्मां देणें ॥2॥ तुका ह्मणे न लगे कांहीं । चित्त राहो तुझे पायीं ॥3॥ 4180 यमधर्म आणिक ब्रह्मादिक देव । त्यांचा पूर्ण भाव तुझे पायीं ॥1॥ करिती स्मरण पार्वतीशंकर । तेथें मी किंकर कोणीकडे॥ध्रु.॥ सहजरमुखेंसी घोष फणिवराचा । मज किंकराचा पाड काय ॥2॥ चंद्र सूर्य आणि सर्व तारांगणें । करिती भ्रमण प्रदिक्षणा ॥3॥ तुका ह्मणे त्यांसी स्वरूप कळेना । तेथें मज दीना कोण पुसे ॥4॥ 4181 विठोबाचे पायीं जीव म्यां ठेविला । भिHभावें केला देव ॠणी ॥1॥ देव माझा ॠणी आहे सहाकारी । परसपरवारि भवभय ॥ध्रु.॥ भवभयडोहीं बुडों नेदी पाहीं । धरूनियां बाही तारी मज ॥2॥ तारियेले दास पडिल्या संकटीं । विष केलें पोटीं अमृतमय ॥3॥ अमृतातें सेवीतसे नामरसा । तोडियेला फांसा बंधनाचा ॥4॥ बंधनाचा फांसा आह्मीं कांहीं नेणों । पाय तुझे जाणों पद्मनाभा ॥5॥ पद्मनाभा नाभिकमळीं ब्रह्मादिक । त्रैलोक्यनायक ह्मणविसी ॥6॥ ह्मणविसी देवा दासाचा अंकित । मनाचा संकेत पाहोनियां ॥7॥ पाहोनियां दृढ निश्चय तयाचा । तो चि दास साचा जवळीक ॥8॥ जवळीक जाली ब्रह्मीं सुखावले । मार्ग दाखविले मूढा जना ॥9॥ मूढा जनामाजी दास तुझा मूढ । कास तुझी दृढ धरियेली ॥10॥ धरियेले तुझे पाय रे विठ्ठला । तुका सुखी जाला तुझ्या नामें ॥11॥ 4182 बहु क्लेशी जालों या हो नरदेहीं । कृपादृष्टी पाहीं पांडुरंगा ॥1॥ पांडुरंगा सर्वदेवांचिया देवा । घ्यावी माझी सेवा दिनानाथा ॥ध्रु.॥ दिनानाथ िब्रद त्रिभुवनीं तुझें । मायबापा ओझें उतरावें ॥2॥ उतरीं सत्वर पैलथडी नेइप । पूर्णसुख देइप पायांपाशीं॥3॥ पायांपाशीं मज ठेवीं निरंतर । आशा तुझी फार दिवस केली ॥4॥ केली आस तुझी वाट मी पाहातों । निशिदिनीं ध्यातों नाम तुझें॥5॥ नाम तुझें गोड स्वभHा आवडे । भHांलागीं कडे खांदा घेसी॥6॥ घेसी खांद्यावरी खेळविसी लोभें । पाउल शोभे विटेवरि ॥7॥ विटेवरि उभा देखिलासी डोळां । मनाचा सोहळा पुरविसी ॥8॥ पुरवीं सत्वर त्रैलोक्यस्वामिया । मिठी घाली पायां तुका भावें ॥9॥ 4183 एक वेळे तरी जाइऩन माहेरा । बहुजन्म फेरा जाल्यावरी॥1॥ चित्ता हे बैसली अविट आवडी । पालट ती घडी नेघे एकी ॥ध्रु.॥ करावें ते करी कारणशरीर । अंतरीं त्या धीर जीवनाचा ॥2॥ तुका ह्मणे तरि होइल विलंब । परि माझा लाभ खरा जाला ॥3॥ 4184 सांग त्वां कोणासी तारिलें । संतांवेगळें उद्धरिलें॥1॥ संत शब्द उपदेशी । मग तूं हो ह्मणशी ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं तुझा उपकार । करूं संतांचा उच्चार ॥3॥ 4185 उमा रमा एके सरी । वाराणसी ते पंढरी ॥1॥ दोघे सारिखे सारिखे । विश्वनाथ विठ्ठल सखे ॥ध्रु.॥ तेथें असे भागीरथी। येथें जाणा भीमरथी ॥2॥ वाराणशी त्रिशुलावरी । सुदर्शनावरि पंढरी ॥3॥ मनकणिऩका मनोहर । चंद्रभागा सरोवर ॥4॥ वाराणशी भैरवकाळ । पुंडलीक क्षेत्रपाळ ॥5॥ धुंडिराज दंडपाणी। उभा गरुड कर जोडुनी ॥6॥ गया ते चि गोपाळपुर । प्रयाग निरानरसिंपुर ॥7॥ तेथें असती गयावळ । येथें गाइऩ आणि गोपाळ॥8॥ शमीपत्रपिंड देती । येथें काला निजसुखप्रािप्त ॥9॥ संतसज्जनीं केला काला । तुका प्रसाद लाधला ॥10॥ 4186 फटएाचे बडबडे चवी ना संवाद । आपुला चि वाद आपणासी ॥1॥ कोणें या शब्दाचे मरावें घाणी । अंतरें शाहाणी राहिजे हो ॥ध्रु.॥ गाढवाचा भुंक आइकतां कानीं । काय कोडवाणी ऐसियेचें ॥2॥ तुका ह्मणे ज्यासी करावें वचन । त्याचे येती गुण अंगास ते ॥3॥ 4187 दिवसा व्यापारचावटी । रात्री कुटुंबचिंता मोटी ॥1॥ काय करूं या मनासी । नाठवे हृषीकेशी ॥ध्रु.॥ वेश्येपाशीं रात्रीं जागे । हरिकीर्त्तनीं निद्रा लागे ॥2॥ तुका ह्मणे काय जालासी । वृथा संसारा आलासी ॥3॥ 4188 अहो कृपावंता । हाइप बुद्धीचा ये दाता ॥1॥ जेणें पाविजे उद्धार । होय तुझे पायीं थार ॥ध्रु.॥ वदवी हे वाचा । भाव पांडुरंगीं साचा ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । माझें अंतर वसवा ॥3॥ 4189 निंदक तो परउपकारी । काय वणूप त्याची थोरी । जे रजकाहुनि भले परि । सर्व गुणें आगळा ॥1॥ नेघे मोल धुतो फुका। पाप वरच्यावरि देखा । करी साधका । शुद्ध सरते तिहीं लोकीं ॥ध्रु.॥ मुखसंवदणी सांगते । अवघें सांटविलें तेथें । जिव्हा साबण निरुतें । दोष काढी जन्माचे ॥2॥ तया ठाव यमपुरीं । वास करणें अघोरीं । त्यासी दंडण करी । तुका ह्मणे न्हाणी ते ॥3॥ 4190 प्रपंचाची पीडा सोसिती अघोरी । जया क्षणभरी नाम नये ॥1॥ नाम नाठविती आत्मया रामाचें । धिग जिणें त्याचें भवा मूळ ॥ध्रु.॥ मूळ ते पापाचें आचरण तयाचें । नाहीं राघवाचें स्मरण त्या ॥2॥ स्मरण भजन नावडे जयासी । आंदणीया दासी यमदूतां॥3॥ चिंतन रामाचें न करी तो दोषी । एकांत तयासीं बोलों नये ॥4॥ नये त्याचा संग धरूं ह्मणे तुका । धरितां पातका वांटेकरी ॥5॥ 4191 अथॉविण पाठांतर कासया करावें । व्यर्थ चि मरावें घोकूनियां ॥1॥ घोकूनियां काय वेगीं अर्थ पाहे । अर्थरूप राहे होऊनियां ॥2॥ तुका ह्मणे ज्याला अथाअ आहे भेटी । नाहीं तरी गोष्टी बोलों नका ॥3॥ 4192 बसतां चोरापाशीं तैसी होय बुिद्ध । देखतां चि चिंधी मन धांवे ॥1॥ व्यभिचा†यापासीं बैसतां क्षणभरी । देखतां चि नारी मन धांवे ॥ध्रु.॥ प्रपंचाचा छंद टाकूनियां गोवा । धरावें केशवा हृदयांत ॥2॥ सांडुनियां देइप संसाराची बेडी । कीर्तनाची गोडी धरावी गा ॥23॥ तुका ह्मणे तुला सांगतों मी एक । रुिक्मणीनायक मुखीं गावा ॥4॥ 4193 मस्तकीं सहावें ठांकियासी जाण । तेव्हां देवपण भोगावें गा ॥1॥ आपुलिये स्तुती निंदा अथवा मान । टाकावा थुंकोन पैलीकडे ॥ध्रु.॥ सद्ग‍ुसेवन तें चि अमृतपान । करुनी प्राशन बैसावें गा ॥2॥ आपुल्या मस्तकीं पडोत डोंगर । सुखाचें माहेर टाकुं नये ॥3॥ तुका ह्मणे आतां सांगूं तुला किती । जिण्याची फजीती करूं नये ॥4॥ 4194 स्वामिसेवा गोड । माते बाळकाचें कोड ॥1॥ जेंजें मागावें भातुकें । तेंतें पुरवी कौतुकें ॥ध्रु.॥ खेळविलें कोडें । हरुषें बोले कीं बोबडें ॥2॥ तुका ह्मणे लाड । तेथें पुरे माझें कोड ॥3॥ 4195 तुझें नाम पंढरिनाथा । भावेंविण नये हाता ॥1॥ दाहां नये विसां नये । पंनासां साटां नये ॥ध्रु.॥ शां नये सहस्रा नये। लक्षकोडीलागीं नये ॥2॥ तुका ह्मणे पंढरिनाथा । भावेंविण नये हाता ॥3॥ 4196 संतांपायीं विन्मुख जाला । तो जरि संगति मागों आला ॥1॥ तरि त्याहुनि दुरी जावें । सुखें एकांतीं बैसावें ॥ध्रु.॥ आत्मचर्चा नाहीं जेथें । अगी लावुनि द्यावी तेथें ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं । चित्ता समाधान कांहीं ॥3॥ 4197 हिरा ठेवितां काळें गाहाण । मोल न तुटे दुकाळीं जाण ॥1॥ तैसे संतजन पाहीं । विनटले श्रीहरिपायीं ॥2॥ तुका ह्मणे तैसे भH । तयांसी जन हें निंदित ॥3॥ 4198 परिसें गे सुनेबाइऩ । नको वेचूं दूध दहीं ॥1॥ आवा चालिली पंढरपुरा । वेसीपासुनि आली घरा ॥ध्रु.॥ ऐकें गोष्टी सादर बाळे । करीं जतन फुटकें पाळें ॥2॥ माझे हातींचा कलवडू । मजवाचुंनि नको फोडूं ॥3॥ वळवटिक्षरीचें लिंपन । नको फोडूं मजवांचून ॥4॥ उखळ मुसळ जातें । माझें मन गुंतलें तेथें ॥5॥ भिक्षुक आल्या घरा । सांग गेली पंढरपुरा ॥6॥ भक्षीं मपित आहारु । नको फारसी वरो सारूं ॥7॥ सून ह्मणे बहुत निकें । तुह्मी यात्रेसि जावें सुखें ॥8॥ सासूबाइऩ स्वहित जोडा । सर्व मागील आशा सोडा ॥9॥ सुनमुखीचें वचन कानीं । ऐकोनि सासू विवंची मनीं ॥10॥ सवतीचे चाळे खोटे । म्यां जावेंसें इला वाटे॥11॥ अतां कासया यात्रे जाऊं । काय जाउनि तेथें पाहूं॥12॥ मुलें लेंकरें घर दार । माझें येथें चि पंढरपूर ॥13॥ तुका ह्मणे ऐसें जन । गोवियेलें मायेंकरून ॥14॥ 4199 एक ते गाढव मनुष्याचे वेष । हालविती पुस पुढें दाढी ॥1॥ निंदा हें भोजन जेवण तयांसी । जोडी घरीं रासी पातकांच्या ॥2॥ तुका ह्मणे सुखें बैसोनियां खाती । कुंभपाकीं होती नर्कवासी ॥3॥ 4200 मागत्याची टाळाटाळी । झिंझ्या वोढूनि कपाळीं॥1॥ ऐसा तंव मोळा । तुमचा नसेल गोपाळा ॥ध्रु.॥ नसेल ना नवें । ऐसें धरियेलें देवें ॥2॥ तुका ह्मणे जाला । उशीर नाहीं तो विठ्ठला॥3॥ 1547 3270 2006-01-22T08:01:09Z Yatin 28 Corrected the TH problem 4201 संसार करिती मोठएा महत्वानें । दिसे लोका उणें न कळे त्या ॥1॥ पवित्रपण आपुलें घरच्यासी च दिसे । बाहेर उदास निंदिताती ॥ध्रु.॥ आपणा कळेना आपले अवगुण । पुढिलाचे दोषगुण वाखाणिती ॥2॥ विषयाचे ध्यासें जग बांधियेलें । ह्मणोनि लागले जन्ममृत्यु ॥3॥ तुका ह्मणे माझें संचित चि असें । देवाजीचें पिसे सहजगुण ॥4॥ 4202 गव्हाराचें Yाान अवघा रजोगुण । सुखवासी होऊन विषय भोगी ॥1॥ त्यासी Yाानउपदेश केला । संगेंविण त्याला राहावेना ॥2॥ तुका ह्मणे संग उत्तम असावा । याविण उपावा काय सांगों ॥3॥ 4203 भाग्यालागी लांचावले । देवधर्म ते राहिले ॥1॥ कथे जातां अळसे मन । प्रपंचाचें मोटें Yाान ॥ध्रु.॥ अखंडप्रीति जाया । नेणे भजनाच्या ठाया ॥2॥ कथाकीर्त्तन धनाचें । सर्वकाळ विषयीं नाचे ॥3॥ तुका ह्मणे पंढरिराया । ऐसे जन्मविले वांयां॥4॥ 4204 पतिव्रतेची कीर्ती वाखाणितां । सिंदळइऩच्या माथां तिडिक उठे ॥2॥ आमुचें तें आहे सहज बोलणें । नाहीं विचारून केलें कोणीं ॥ध्रु.॥ अंगें उणें त्याच्या बैसे टाळक्यांत । तेणें ठिणग्या बहुत गाळीतसे ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मी काय करणें त्यासी । ढका खवंदासी लागतसे ॥3॥ 4205 आहे ऐसा देव वदवावी वाणी । नाहीं ऐसा मनीं अनुभवावा ॥1॥ आवडी आवडी किळवराकिळवरी । वरिली अंतरी ताळी पडे ॥ध्रु.॥ अपूर्व दर्शन मातेपुत्रा भेटी । रडूं मागे तुटी हर्षयोगें ॥2॥ तुका ह्मणे एकें कळतें दुसरें । बरियानें बरें आहाचाचें आहाच ॥3॥ 4206 हे चि माझे चित्तीं । राहो भावप्रीति । विठ्ठल सुषुप्ती। जागृति स्वप्नासी ॥1॥ आणिक नाहीं तुज मागणें । राज्यचाड संपित्त धन । जिव्हे सुख तेणें । घेतां देहीं नाम तुझें॥ध्रु॥ तुझें रूप सर्वाठायीं । देखें ऐसें प्रेम देइप । न ठेवावा ठायीं । अनुभव चित्ताचा ॥2॥ जन्ममरणाचा बाध । समुळूनि तुटे कंद । लागो हा चि छंद। हरि गोविंद वाचेसी ॥3॥ काय पालटे दरुषणें । अवघें कोंदाटे चैतन्य । जीवशिवा खंडण । होय ते रे चिंतितां ॥4॥ तुका ह्मणे या चि भावें । आह्मीं धालों तुझ्या नामें । सुखें होत जन्म । भलते याती भलतैसीं ॥5॥ 4207 मौन कां धरिलें विश्वाच्या जीवना । उत्तर वचना देइप माझ्या ॥1॥ तूं माझें संचित तूं चि पूर्वपुण्य । तूं माझें प्राचीन पांडुरंगा ॥ध्रु.॥ तूं माझें सत्कर्म तूं माझा स्वधर्म । तूं चि नित्यनेम नारायणा ॥2॥ कृपावचनाची वाट पाहातसें । करुणा वोरसें बोल कांहीं ॥3॥ तुका ह्मणे प्रेमळाच्या िप्रयोत्तमा । बोल सवाौत्तमा मजसवें ॥4॥ 4208 काय करूं आतां धरुनियां भीड । निःशंक हें तोंड वाजविलें ॥1॥ नव्हे जगीं कोणी मुकियाचा जाण । सार्थक लाजोनी नव्हे हित ॥ध्रु.॥ आलें तें उत्तर बोलें स्वामीसवें । धीट नीट जीवें होऊनियां ॥2॥ तुका ह्मणे मना समर्थासीं गांठी । घालावी हे मांडी थापटूनि ॥3॥ 4209 माझिया तो जीवें घेतला हा सोस । पाहें तुझी वास भेटावया ॥1॥ मातेविण बाळ न मनी आणिका । सर्वकाळ धोका स्तनपाना ॥ध्रु.॥ वोसंगा निघाल्या वांचूनि न राहे । त्याचें आर्त माय पुरवीते ॥2॥ तुका ह्मणे माते भHां तूं कृपाळ । गििळयेले जाळ वनांतरीं ॥3॥ 4210 ते काय पवाडे नाहीं म्यां ऐकिले । गोपाळ रिक्षले वनांतरीं ॥1॥ मावेचा वोणवा होऊनि राक्षस । लागला वनास चहूंकडे ॥ध्रु.॥ गगनासी ज्वाळा लागती तुंबळ । गोधनें गोपाळ वेडावलीं ॥2॥ तुका ह्मणे तेथें पळावया वाट । नाहीं वा निपट ऐसें जालें ॥3॥ 4211 धडकला अिग्न आह्या येती वरी । गोपाळ श्रीहरी विनविती ॥1॥ अरे कृष्णा काय विचार करावा । आला रे वोणवा जळों आतां ॥ध्रु.॥ अरे कृष्णा तुझें नाम बिळवंत । होय कृपावंत राख आतां ॥2॥ तुका ह्मणे अरे कृष्णा नारायणा । गोपाळ करुणा भाकितिले ॥3॥ 4212 अरे कृष्णा आह्मी तुझे निज गडी । नवनीत आवडी देत होतों ॥1॥ अरे कृष्णा आतां राखेंराखें कैसें तरीं । संकटाभीतरीं पडियेलों ॥ध्रु.॥ वरुषला इंद्र जेव्हां शिळाधारीं । गोवर्धन गिरी उचलिला ॥2॥ तुका ह्मणे तुझे पवाडे गोपाळ । वणिऩती सकळ नारायणा ॥3॥ 4213 अरे कृष्णा तुवां काळया नाथिला । दाढे रगडिला रिठासुर ॥1॥ अरे कृष्णा तुवां पुतना शोषिली । दुर्बुिद्ध कळली अंतरींची ॥ध्रु.॥ गोपाळ करुणा ऐसी नानापरी । भाकिती श्रीहरी तुजपुढें ॥2॥ तुझें नाम कामधेनु करुणेची । तुका ह्मणे त्यांची आली कृपा ॥3॥ 4214 चहुंकडूनियां येती ते कलोळ । सभोंवते जाळ जविळ आले ॥1॥ सकुमार मूतिऩ श्रीकृष्ण धाकुटी । घोंगडी आणि काठी खांद्यावरि ॥ध्रु.॥ लहान लेंकरूं होत ते सगुण । विक्राळ वदन पसरिलें ॥2॥ चाभाड तें एक गगनीं लागलें । एक तें ठेविलें भूमीवरि ॥3॥ तये वेळे अवघे गोपाळ ही भ्याले । तुकें ही लपालें भेऊनियां ॥4॥ 4215 श्रीमुख वोणवा गिळीत चालिलें । भ्यासुर वासिलें वदनांबुज ॥1॥ विक्राळ त्या दाढा भ्यानें पाहावेना । धाउनी रसना ज्वाळ गिळी ॥ध्रु.॥ जिव्हा लांब धांवे गोळा करी ज्वाळ । मोटें मुखकमळ त्यांत घाली ॥ 2॥ तुका ह्मणे अवघा वोणवा गीिळला। आनंद जाहाला गोपाळांसी ॥3॥ 4216 गोपाळ प्रीतीनें कैसे विनविती । विक्राळ श्रीपती होऊं नको ॥1॥ नको रे बा कृष्णा धरूं ऐसें रूप । आह्मां चळकांप सुटलासे ॥ध्रु.॥ होइप बा धाकुटा शाम चतुर्भूज । बैसोनियां गुज सुखें बोलों ॥2॥ वोणव्याच्या रागें गििळशील आह्मां । तुका मेघशामा पायां लागे ॥3॥ 4217 सांडियेलें रूप विक्राळ भ्यासुर । झालें सकुमार कोडिसवाणें ॥1॥ शाम चतुर्भुज मुकुट कुंडलें । सुंदर दंडलें नव बाळ ॥ध्रु.॥ गोपाळ ह्मणती कैसें रे बा कृष्णा । रूप नारायणा धरियेलें ॥2॥ कैसा वाढलासी विक्राळ जालासी । गटगटा ज्वाळांसी गििळयेलें ॥3॥ तुका ह्मणे भावें पुसती गोपाळ । अनाथवत्सल ह्मणोनियां ॥4॥ 4218 बा रे कृष्णा तुझें मुख कीं कोमळ । कैसे येवढे ज्वाळ ग्रासियेले ॥1॥ बा रे कृष्णा तुझी जिव्हा कीं कोवळी । होइऩल पोिळली नारायणा ॥ध्रु.॥ बैसें कृष्णा तुझें पाहूं मुखकमळ । असेल पोळलें कोणे ठायीं ॥2॥ घोंगडिया घालीं घालूनियां तळीं। वरी वनमाळी बैसविती ॥3॥ तुका ह्मणे भावें आकिळला देव । कृपासिंधुराव त्रैलोक्याचा ॥4॥ 4219 एक ह्मणती मुख वासीं नारायणा । पाहों दे वदना डोळेभरि ॥1॥ वासुनियां मुख पहाती सकळ । अवघे गोपाळ व्योमाकार ॥ध्रु.॥ ह्मणती गोपाळ बेटे हो हा देव । स्वरूपाचा ठाव न कळे याच्या ॥2॥ तुका ह्मणे अवघे विठोबाभोंवते । मिळाले नेणते लहानथोर ॥3॥ 4220 एक ह्मणती कृष्णा वासिलें त्वां मुख । तेव्हां थोर धाक पडिला आह्मां ॥1॥ गिळों लागलासी अग्नीचे कल्लोळ । आह्मी चळचळां कांपतसों ॥ध्रु.॥ ज्वाळांबरोबरि गिळशील आह्मां। ऐसें मेघशामा भय वाटे ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसे भाग्याचे गोपाळ । फुटकें कपाळ आमुचें चि ॥3॥ 4221 गोपाळांचें कैसें केलें समाधान । देउनि आलिंगन निवविले ॥1॥ ज्वाळाबरोबरि तुह्मां कां ग्रासीन । अवतार घेणें तुह्मांसाटीं ॥ध्रु.॥ निर्गुण निर्भय मी सर्वांनिराळा । प्रकृतिवेगळा गुणातीत ॥2॥ चिन्मय चिद्रूप अवघें चिदाकार । तुका ह्मणे पार नेणे ब्रह्मा ॥3॥ 4222 ऐसा मी अपार पार नाहीं अंत । परि कृपावंत भाविकांचा ॥1॥ दुर्जनां चांडाळां करीं निदाऩळण । करीं संरक्षण अंकितांचें ॥ध्रु.॥ भH माझे सखे जिवलग सांगाती । सर्वांग त्यांप्रति वोडवीन ॥2॥ पीतांबरछाया करीन त्यांवरी । सदा त्यांचे घरीं दारी उभा ॥3॥ माझे भH मज सदा जे रातले । त्यांघरीं घेतलें धरणें म्यां ॥4॥ कोठें हें वचन ठेविलें ये वेळे । तुका ह्मणे डोळे झांकियेले ॥5॥ 4223 भ्रतारेंसी भार्या बोले गुज गोष्टी । मज ऐसी कष्टी नाहीं दुजी ॥1॥ अखंड तुमचें धंद्यावरी मन । माझें तों हेळण करिती सर्व ॥ध्रु.॥ जोडितसां तुह्मी खाती हेरेंचोरें । माझीं तंव पोरें हळहळीती ॥2॥ तुमची व्याली माझे डाइप हो पेटली । सदा दुष्ट बोली सोसवेना ॥3॥ दुष्टव्रुति नंदुली सदा द्वेष करी । नांदों मी संसारीं कोण्या सुखें ॥4॥ भावा दीर कांहीं धड हा न बोले । नांदों कोणां खालें कैसी आतां ॥5॥ माझ्या अंगसंगें तुह्मांसी विश्रांति । मग धडगति नाहीं तुमची ॥6॥ ठाकतें उमकतें जीव मुठी धरूनि। परि तुह्मी अजूनि न धरा लाज ॥7॥ वेगळे निघतां संसार करीन । नाहीं तरी प्राण देतें आतां ॥8॥ तुका ह्मणे जाला कामाचा अंकित। सांगे मनोगत तैसा वर्ते ॥9॥ 4224 कामाचा अंकित कांतेतें प्राथिऩत । तूं कां हो दुिश्चत्त निरंतर ॥1॥ माझीं मायबापें बंधु हो बहिण । तुज करी सीण त्यागीन मी ॥ध्रु.॥ त्यांचें जरि तोंड पाहेन मागुता । तरि मज हत्या घडो तुझी ॥2॥ सकाळ उठोन वेगळा निघेन । वाहातों तुझी आण निश्चयेंसी ॥3॥ वेगळें निघतां घडीन दोरे चुडा । तूं तंव माझा जोडा जन्माचा कीं ॥4॥ ताइऩत सांकळी गळांचि दुलडी । बाजुबंदजोडी हातसर ॥5॥ वेणीचे जे नग सर्व ही करीन । नको धरूं सीण मनीं कांहीं ॥6॥ नेसावया साडी सेलारी चुनडी । अंगींची कांचोळी जािळया फुलें ॥7॥ तुका ह्मणे केला रांडेनें गाढव । मनासवें धांव घेतलीसे ॥8॥ 4225 उजिळतां उजळे दीपकाची वाती । स्वयंभ ते ज्योति हि†या अंगीं ॥1॥ एकीं महाकष्टें मेळविलें धन । एकासी जतन दैवयोगें ॥ध्रु.॥ परिमळें केलें चंदनाचे चिन्ह । निवडी ते भिन्न गाढव तो ॥2॥ तुका ह्मणे जया अंगीं हरिठसा । तो तरे सहसा वंद्य होय ॥3॥ 4226 बारावषॉ बाळपण । तें ही वेचलें अYाानें ॥1॥ ऐसा जन्म गेला वांयां । न भजतां पंढरिराया ॥ध्रु.॥ बाकी उरलीं आठएाशीं। तीस वेचलीं कामासी ॥2॥ बाकी उरलीं आठावन्न । तीस वेचली ममतेनें ॥3॥ बाकी उरलीं आठावीस । देहगेह विसरलास ॥4॥ तुका ह्मणे ऐसा झाडा । संसार हा आहे थोडा ॥5॥ 4227 सोवळा तो जाला । अंगीकार देवें केला ॥1॥ येर करिती भोजन । पोट पोसाया दुर्जन ॥ध्रु.॥ चुकला हा भार । तयाची च येरझार ॥2॥ तुका ह्मणे दास । जाला तया नाहीं नास॥3॥ 4228 आजि शिवला मांग । माझें विटाळलें आंग ॥1॥ यासी घेऊं प्रायिश्चत्त । विठ्ठलविठ्ठल हृदयांत ॥ध्रु.॥ जाली क्रोधासी भेटी । तोंडावाटे नर्क लोटी ॥2॥ अनुतापीं न्हाऊं । तुका ह्मणे रवी पाहूं ॥3॥ 4229 ठाव तुह्मांपाशीं । जाला आतां हृषीकेशी ॥1॥ न लगे जागावें सतत । येथें स्वभावें हे नीत ॥ध्रु.॥ चोरटएासी थारा। येथें कैंचा जी दातारा ॥2॥ तुका ह्मणे मनें । आह्मां जालें समाधान॥3॥ 4230 पािळयेले लळे । माझे विठ्ठले कृपाळे ॥1॥ बहुजन्माचें पोषणें । सरतें पायांपाशीं तेणें ॥ध्रु.॥ सवे दिली लागों । भातें आवडीचें मागों ॥2॥ तुका ह्मणे भिन्न । नाहीं दिसों दिलें क्षण॥3॥ 4231 जो या गेला पंढरपुरा । आणीक यात्रा न मानी तो॥1॥ सुलभ माय पंढरिराणा । पुरवी खुणा अंतरींच्या ॥ध्रु.॥ जन्मांतरिंच्या पुण्यरासी । वारी त्यासी पंढरी ॥2॥ बाहेर येतां प्राण फुटे । रडें दाटे गहिवरें ॥3॥ दधिमंगळभोजन सारा । ह्मणती करा मुरडींव ॥4॥ मागुता हा पाहों ठाव । पंढरिराव दर्शनें ॥5॥ तुका ह्मणे भूवैकुंठ । वाळुवंट भींवरा ॥6॥ 4232 न मिळती एका एक । जये नगरीचे लोक ॥1॥ भलीं तेथें राहूं नये । क्षणें होइऩल न कळे काय ॥ध्रु.॥ न करितां अन्याय । बळें करी अपाय ॥2॥ नाहीं पुराणाची प्रीति । ठायींठायीं पंचाइती ॥3॥ भल्या बु†या मारी । होतां कोणी न निवारी ॥4॥ अविचा†या हातीं । देऊनि प्रजा नागविती ॥5॥ तुका ह्मणे दरी । सुखें सेवावी ते बरी ॥6॥ 4233 शिकवणें नाक झाडी । पुढील जोडी कळेना ॥1॥ निरयगांवीं भोग देता । तेथें सत्ता आणिकांची ॥ध्रु.॥ अवगुणांचा सांटा करी । ते चि धरी जीवासी ॥2॥ तुका ह्मणे जडबुिद्ध । कर्मशुद्धी सांडवीं ॥3॥ 4234 गोपीचंदन मुद्रा धरणें । आह्मां लेणें वैष्णवां ॥1॥ मिरवूं अळंकार लेणें । हीं भूषणें स्वामीचीं ॥ध्रु.॥ विकलों ते सेवाजीवें । एक्या भावें एकविध ॥2॥ तुका ह्मणे शूर जालों । बाहेर आलों संसारा ॥3॥ 4235 विषयांचे लोलिंगत । ते फजीत होतील ॥1॥ न सरे येथें यातिकुळ । शुद्ध मूळबीज व्हावें ॥ध्रु.॥ शिखासूत्र सोंग वरि । दुराचारी दंड पावे ॥2॥ तुका ह्मणे अभिमाना । नारायणा न सोसे॥3॥ 4236 वडिलें दिलें भूमिदान । तें जो मागे अभिळासून ॥1॥ अग्रपूजेचा अधिकारी । श्रेष्ठ दंड यमा घरीं ॥ध्रु.॥ उभयकुल समवेत । नकाअ प्रवेश अद्भुत ॥2॥ तप्तलोहें भेटी । तुका ह्मणे कल्पकोटी ॥3॥ 4237 लटिकी ग्वाही सभेआंत । देतां पतित आगळा॥1॥ कुंभपाकीं वस्ती करूं । होय धुरु कुळेसी ॥ध्रु.॥ रजस्वला रुधिर स्रवे । तें चि घ्यावें तृषेसी ॥2॥ तुका ह्मणे जन्मा आला । काळ जाला कुळासी ॥3॥ 4238 आचरे दोष न धरी धाक । परीपाक दुःखाचा ॥1॥ चांडाळ तो दुराचारी । अंगीकारी कोण त्या ॥ध्रु.॥ नव्हे संतान वोस घर । अंधकार कुळासी ॥2॥ तुका ह्मणे त्याचें दान । घेतां पतन दुःखासी ॥3॥ 4239 कीविलवाणा जाला आतां । दोष करितां न विचारी॥1॥ अभिळाषी नारी धन । झकवी जन लटिकें चि ॥ध्रु.॥ विश्वासिया करी घात । न धरी चित्ता कांटाळा ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं आला । वृथा गेला जन्मासी ॥3॥ 4240 घेऊं नये तैसें दान । ज्याचें धन अभिळाषी ॥1॥ तो ही येथें कामा नये । नकाऩ जाय ह्मणोनि ॥ध्रु.॥ विकी स्नानसंध्या जप । करी तप पुढिलांचें ॥2॥ तुका ह्मणे दांभिक तो । नकाऩ जातो स्वइच्छा ॥3॥ 4241 सदा नामघोष करूं हरिकथा । तेणें सदा चित्ता समाधान ॥1॥ सर्वसुख ल्यालों सर्व अलंकार । आनंदें निर्भर डुलतसों ॥ध्रु.॥ असों ऐसा कोठें आठव ही नाहीं । देहीं च विदेही भोगूं दशा ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मी जालों अिग्नरूप । लागों नेदूं पापपुण्य आतां ॥3॥ 4242 वरिवरि बोले युद्धाचिया गोष्टी । परसैन्या भेटी नाहीं जाली ॥1॥ पराव्याचे भार पाहुनियां दृष्टी । कांपतसे पोटीं थरथरां ॥ध्रु.॥ मनाचा उदार रायांचा जुंझार । फिरंगीचा मार मारीतसे॥2॥ धन्य त्याची माय धन्य त्याचा बाप । अंगीं अनुताप हरिनामें ॥3॥ तुका ह्मणे साधु बोले खर्गधार । खोचती अंतरें दुर्जनाचें ॥4॥ 4243 गंधर्वनगरीं क्षण एक राहावें । तें चि पैं करावें मुळक्षत्र ॥1॥ खपुष्पाची पूजा बांधोनि निर्गुणा । लIमीनारायणा तोषवावें ॥ध्रु.॥ वंध्यापुत्राचा लग्नाचा सोहळा । आपुलिया डोळां पाहों वेगीं ॥2॥ मृगजळा पोही घालुनि सYााना । तापलिया जना निववावें ॥3॥ तुका ह्मणे मिथ्या देहेंिद्रयकर्म । ब्रह्मार्पण ब्रह्म होय बापा ॥4॥ 4244 तुझा ह्मणविलों दास । केली उिच्छष्टासी आस॥1॥ मुखीं घालावा कवळ । जरी तूं होशील कृपाळ ॥2॥ सीण भाग माझा पुसें । तुका ह्मणे न करीं हांसें ॥3॥ 4245 काय मागें आह्मी गंुतलों काशानीं । पुढें वाहों मनीं धाक देवा ॥1॥ कीतिऩ चराचरीं आहे तैसी आहे । भेटोनियां काय घ्यावें आह्मां ॥ध्रु.॥ घेउनी धरणें बैसती उपवासी । हट आह्मांपासीं नाहीं तैसा ॥2॥ तातडी तयांनीं केली विटंबणा । आह्मां नारायणा काय उणें ॥3॥ नाहीं मुिHचाड वास वैकुंठींचा । जीव भाव आमुचा देऊं तुज ॥4॥ तुका ह्मणे काय मानेल तें आतां । तूं घेइप अनंता सर्व माझें ॥5॥ 4246 जालों बिळवंत । होऊनियां शरणागत ॥1॥ केला घरांत रिघावा । ठायीं पाडियेला ठेवा ॥ध्रु.॥ हाता चढे धन । ऐसें रचलें कारण ॥2॥ तुका ह्मणे मिठी । पायीं देउनि केली लुटी॥3॥ 4247 दासीचा जो संग करी । त्याचे पूर्वज नकाऩ द्वारीं॥1॥ ऐसे सांगों जातां जना । नये कोणाचिया मना ॥ध्रु.॥ बरें विचारूनी पाहें । तुज अंतीं कोण आहे ॥2॥ तुका ह्मणे रांडलेंका । अंतीं जासिल यमलोका ॥3॥ 4248 गुळ सांडुनि गोडी घ्यावी । मीठ सांडुनि चवि चाखावी ॥1॥ ऐसा प्रपंच सांडुनि घ्यावा । मग परमार्थ जोडावा॥ध्रु.॥ साकरेचा नव्हे ऊंस । आह्मां कैंचा गर्भवास ॥2॥ बीज भाजुनि केली लाही । जन्ममरण आह्मांसि नाहीं ॥3॥ आकारासी कैंचा ठाव । देह प्रत्यक्ष जाला वाव ॥4॥ तुका ह्मणे अवघें जग । सर्वां घटीं पांडुरंग ॥5॥ 4249 आमुचें दंडवत पायांवरि डोइऩ । व्हावें उतराइऩ ठेवूनियां॥1॥ कराल तें काय नव्हे जी विठ्ठला । चित्त द्यावें बोला बोबडिया ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मी लडिवाळें अनाथें । ह्मणोनि दिनानाथें सांभाळावें ॥3॥ 4250 भाग्यवंत आह्मी विष्णुदास जगीं । अभंग प्रसंगीं धैर्यवंत ॥1॥ नाही तें पुरवीत आणुनि जवळी । गाउनी माउली गीत सुखें ॥ध्रु.॥ प्रीति अंगीं असे सदा सर्वकाळ । वोळली सकळ सुखें ठायीं ॥2॥ आपुल्या स्वभावें जैसे जेथें असों । तैसे तेथें दिसों साजिरे चि ॥3॥ वासनेचा कंद उपडिलें मूळ । दुरितें सकळ निवारिलीं ॥4॥ तुका ह्मणे भHजनाची माउली । करील साउली विठ्ठल आह्मां ॥5॥ 4251 तीथॉ फळती काळें जन्में आगिळया । संतदृष्टी पाया हेळामात्रें ॥1॥ सुखाचे सुगम वैष्णवांचे पाय । अंतरींचा जाय महाभेव ॥ध्रु.॥ काळें हि न सरे तपें समाधान । कथे मूढजन समाधिस्थ ॥2॥ उपमा द्यावया सांगतां आणीक । नाहीं तिन्ही लोक धुंडािळतां ॥3॥ तुका ह्मणे मी राहिलों येणें सुखें । संतसंगें दुःखें नासावया ॥4॥ 4252 संतजना माझी यावया करुणा । ह्मणउनी दीन हीन जालों ॥1॥ नेणें योग युHी नाहीं Yाान मति । गातसें या गीती पांडुरंगा ॥ध्रु.॥ भाव भHी नेणें तप अनुष्ठान । करितों किर्त्तन विठ्ठलाचें ॥2॥ ब्रह्मYाान ध्यान न कळे धारणा । एका नारायणा वांचूनियां ॥3॥ तुका ह्मणे माझा विटोबासी भार । जाणे हा विचार तो चि माझा ॥4॥ 4253 ऐसें काय उणें जालें तुज देवा । भावेंविण सेवा घेसी माझी ॥1॥ काय मज द्यावा न लगे मुशारा । पहावें दातारा विचारूनि ॥ध्रु.॥ करितों पाखांडें जोडूनि अक्षरें । नव्हे Yाान खरें भिHरस ॥2॥ गुणवाद तुझे न बोलवे वाणी । आणिका छळणी वाद सांगें ॥3॥ तरी आतां मज राखें तुझे पायीं । देखसील कांहीं प्रेमरस ॥4॥ तुका ह्मणे तुज हांसतील लोक । निःकाम सेवक ह्मणोनियां ॥5॥ 4254 भोंदावया मीस घेऊनि संतांचें । करी कुटुंबाचें दास्य सदा ॥1॥ मनुष्याचे परी बोले रावा करी । रंजवी नरनारी जगामध्यें॥ध्रु.॥ तिमयाचा बैल करी सिकविलें । चित्रींचें बाहुलें गोष्टी सांगे ॥2॥ तुका ह्मणे देवा जळो हे महंती । लाज नाहीं चित्तीं निसुगातें ॥3॥ 4255 अंगीं घेऊनियां वारें दया देती । तया भHा हातीं चोट आहे ॥1॥ देव्हारा बैसोनि हालविती सुपें । ऐसीं पापी पापें लिंपताती ॥ध्रु.॥ एकीबेकीन्यायें होतसे प्रचित । तेणें लोक समस्त भुलताती ॥2॥ तयाचे स्वाधीन दैवतें असती । तरी कां मरती त्यांचीं पोरें ॥3॥ तुका ह्मणे पाणी अंगारा जयाचा । भH कान्होबाचा तो ही नव्हे ॥4॥ 4256 कोणा एकाचिया पोरें केली आळी । ठावी नाहीं पोळी मागें देखी ॥1॥ बुझाविलें हातीं देउनी खापर । छंद करकर वारियेली ॥ध्रु.॥ तैसें नको करूं मज कृपावंता । काय नाहीं सत्ता तुझे हातीं ॥2॥ तुका ह्मणे मायबापाचें उचित । करावें तें हित बाळकाचें ॥3॥ 4257 पंढरपुरींचें दैवत भजावें । काया वाचा जावें शरण त्या ॥1॥ मनीं ध्यान करी अहंता धरूनी । तया चक्रपाणी दूर ठेला ॥ध्रु.॥ मान अभिमान सांडुनियां द्यावे । अवघ्यां नीच व्हावें तरी प्राप्त ॥2॥ तुका ह्मणे हें चि कोणासी सांगावें । सादर होउनि भावें भजें देवा ॥3॥ 4258 अधमाचें चित्त अहंकारीं मन । उपदेश शीण तया केला ॥1॥ पापियाचें मन न करी आचार । विधवे शृंगार व्यर्थ केला ॥ध्रु.॥ अधमाचें चित्त दुिश्चत्त ऐकेना । वांयां सीण मना करूं काय ॥2॥ गर्धबासी दिली चंदनाची उटी । केशर लल्हाटीं शुकराच्या॥3॥ पतिवंचकेसी सांगतां उदंड । परि तें पाषांड तिचे मनीं ॥4॥ तुका ह्मणे तैसें अभावीं सांगतां । वाउगा चि चित्ता सीण होय ॥5॥ 4259 किती उपदेश करावा खळासी । नावडे तयासी बरें कांहीं ॥1॥ शुद्ध हे वासना नाहीं चांडाळाची । होळी आयुष्याची केली तेणें ॥ध्रु.॥ नाहीं शुद्ध भाव नायके वचन । आपण्या आपण नाडियेलें ॥2॥ तुका ह्मणे त्यासी काय व्याली रांड । करितो बडबड रात्रदिस ॥3॥ 4260 संत देखोनियां स्वयें दृष्टी टाळी । आदरें न्याहाळी परस्त्रीसी ॥1॥ वीट ये कर्णासी संतवाक्यामृता । स्त्रीशब्द ऐकतां निवे कर्ण ॥ध्रु.॥ कथेमाजी निज वाटे नित्यक्षणीं । िस्त्रयेचे कीर्त्तनीं प्रेमें जागे ॥2॥ तुका ह्मणे तुह्मी क्रोधासी न यावें । स्वभावा करावें काय कोणीं ॥3॥ 4261 मणि पडिला दाढेसी मकरतोंडीं । सुखें हस्तें चि काढवेल प्रौढीं ॥1॥ परि मूर्खाचें चित्त बोधवेना । दुधें कूर्मीच्या पाळवेल सेना ॥ध्रु.॥ सकळ पृथ्वी हिंडतां कदाचित । ससीसिंगाची प्राप्त होय तेथें ॥2॥ अतिप्रयत्नें गािळतां वाळुवेतें । दिव्य तेलाची प्राप्त होय तेथें ॥3॥ अतिक्रोधें खवळला फणी पाही । धरूं येतो मस्तकीं पुष्पप्रायी ॥4॥ पहा ब्रह्मानंदें चि एकीं हेळा । महापातकी तो तुका मुH केला ॥5॥ 4262 भोळे भाविक हे जुनाट चांगले । होय तैसें केलें भिHभावें ॥1॥ ह्मणउनि चिंता नाहीं आह्मां दासां । न भ्याें गर्भवासा जन्म घेतां ॥ध्रु.॥ आपुलिया इच्छा करूं गदारोळ । भोगूं सर्वकाळ सर्व सुखें ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मां देवाचा सांगात । नाहीं विसंबत येर येरां ॥3॥ 4263 आतां तरी माझी परिसा वीनवती । रखुमाइऩच्या पति पांडुरंगा ॥1॥ चुकलिया बाळा न मारावें जीवें । हित तें करावें मायबापीं ॥2॥ तुका ह्मणे तुझा ह्मणताती मज । आतां आहे लाज हे चि तुह्मां ॥3॥ 4264 नाही बळयोग अभ्यास कराया । न कळे ते क्रिया साधनाची ॥1॥ तुझिये भेटीचें प्रेम अंतरंगीं । नाहीं बळ अंगीं भजनाचें ॥ध्रु.॥ काय पांडुरंगा करूं बा विचार । झुरतें अंतर भेटावया ॥2॥ तुका ह्मणे सांगा वडिलपणें बुद्धी । तुजविण दयानिधी पुसों कोणां ॥3॥ 4265 जिहीं तुझी कास भावें धरियेली । त्यांची नाहीं केली सांड देवा ॥1॥ काय माझा भोग आहे तो न कळे । सुखें तुह्मी डोळे झांकियेले ॥ध्रु.॥ राव रंक तुज सारिके चि जन । नाहीं थोर लहान तुजपाशीं ॥2॥ तुका ह्मणे मागें आपंगिलें भHां । माझिया संचिता कृपा नये ॥3॥ 4266 पहावया तुझा जरि बोलें अंत । तरि माझे जात डोळे देवा ॥1॥ स्तंबीं तुज नाहीं घातलें प्रल्हादें । आपुल्या आनंदें अवतार ॥ध्रु.॥ भHाचिया काजा जालासी सगुण । तुज नाहीं गुण रूप नाम ॥2॥ ऐसा कोण देवा अधम यातीचा । निर्धार हा साचा नाहीं तुझा ॥3॥ तुका ह्मणे बोले कवतुकें गोष्टी । नेदीं येऊं पोटीं राग देवा ॥4॥ 4267 प्रगट व्हावें हे अYाानवासना । माझी नारायणा हीनबुिद्ध ॥1॥ खाणीवाणी होसी काष्टीं तूं पाषाणीं । जंतु जीवाजनीं प्रसिद्ध हा ॥ध्रु.॥ Yाानहीन तुज पाहें अल्पमति । लहान हा चित्तीं धरोनियां ॥2॥ परि तूं कृपाळ होसी देवराणा । िब्रदें तुझीं जना प्रसिद्ध हें ॥3॥ उतावीळ बहु भHांचिया काजा । होसी केशीराजा तुका ह्मणे ॥4॥ 4268 जरी तुझा मज नसता आधार । कैसा हा संसार दु†हावला ॥1॥ ऐसा बळी कोण होइल पुरता । जो हे वारी चिंता आशापाश ॥ध्रु.॥ मायामोहफांसा लोकलाजबेडी । तुजवीण तोडी कोण एक ॥2॥ हें तों मज कळों आलें अनुभवें । बरें माझ्या जीवें पांडुरंगा ॥3॥ तुका ह्मणे यास तूं चि माझा गोही । पुरी भाव नाहीं जना लोका ॥4॥ 4269 तुजविण चाड आणिकांची कांहीं । धरीन हें नाहीं तुज ठावें ॥1॥ तरणउपाय योगक्षेम माझा । ठेवियेला तुझ्या पायीं देवा ॥ध्रु.॥ कोण मज आळी काय हे तांतडी । सोनियाची घडी जाय दिस ॥2॥ तुझिया नामाचें ल्यालोंसें भूषण । कृपा संतजन करितील ॥3॥ तुका ह्मणे जाला आनंदाचा वास । हृदया या नास नव्हे कधीं ॥4॥ 4270 हें चि सुख पुढे मागतों आगळें । आनंदाचीं फळें सेवादान ॥1॥ जन्मजन्मांतरीं तुझा चि अंकिला । करूनि विठ्ठला दास ठेवीं ॥ध्रु.॥ दुजा भाव आड येऊं नेदीं चित्ता । करावा अनंता नास त्याचा ॥2॥ अभय देऊनि करावें सादर । क्षण तो विसर पडों नेदीं ॥3॥ तुका ह्मणे आह्मी जेजे इच्छा करूं । ते ते कल्पतरू पुरविसी ॥4॥ 4271 तुज केलिया नव्हे ऐसें काइऩ । डोंगराची राइऩ क्षणमात्रें॥1॥ मज या लोकांचा न साहे आघात । देखणें प्रचित जीव घेती ॥ध्रु.॥ सहज विनोदें बोलियेलों गोष्टी । अरंभी तों पोटीं न धरावी ॥2॥ दीनरूप मज करावें नेणता । याहुनी अनंता आहें तैसा ॥3॥ तुका ह्मणे जेणें मज तूं भोगसी । तें करीं जनासीं चाड नाहीं ॥4॥ 4272 ऐसा सर्व भाव तुज निरोपिला । तूं मज एकला सर्वभावें ॥1॥ अंतरींची कां हे नेणसील गोष्टी । परि सुखासाटीं बोलविसी ॥ध्रु.॥ सर्व माझा भार तुज चालवणें । तेथें म्यां बोलणें काय एक ॥2॥ स्वभावें स्वहित हिताचें कारण । कौतुक करून निवडिसी ॥3॥ तुका ह्मणे तूं हें जाणसी गा देवा । आमुच्या स्वभावा अंतरींच्या ॥4॥ 4273 लोखंडाचे न पाहे दोष । शिवोन परीस सोनें करी॥1॥ जैसी तैसी तरीं वाणी । मना आणी माउली ॥ध्रु.॥ लेकराचें स्नेहे गोड । करी कोड त्यागुणें ॥ ॥ मागें पुढें रिघे लोटी । साहे खेटी करी तें ॥3॥ तुका विनंती पांडुरंगा । ऐसें सांगा आहे हें ॥4॥ 4274. पर्वकाळीं धर्म न करी नासरी । खर्ची राजद्वारीं द्रव्यरासी ॥1॥ सोइ†याची करी पाहुणेर बरा । कांडवी ठोंबरा संतांलागीं ॥ध्रु.॥ बाइलेचीं सर्व आवडीनें पोसी । मातापितरांसी दवडोनी ॥2॥ श्राद्धीं कष्टी होय सांगतां ब्राह्मण । गोवार मागून सावडीतो ॥3॥ नेतो पानें फुलें वेश्येला उदंड । ब्राह्मणासी खांड नेदी एक ॥4॥ हातें मो†या शोधी कष्ट करी नाना । देवाच्या पूजना कांटाळतो ॥5॥ सारा वेळ धंदा करितां श्रमेना । साधूच्या दर्शना जातां कुंथे ॥6॥ हरिच्या कीर्तनीं गुंगायासि लागे । येरवीं तो जागे उगला चि ॥7॥ पुराणीं बैसतां नाहीं रिकामटी । खेळतो सोंगटी अहोरात्रीं ॥8॥ देवाच्या विभुती न पाहे सर्वथा । करी पानवथा नेत्रभिक्षा ॥9॥ गाइऩला देखोनी बदबदां मारी । घोडएाची चाकरी गोड लागे ॥10॥ ब्राह्मणाचें तीर्थ घेतां त्रास मोटा । प्रेमें घेतो घोंटा घटघटां ॥11॥ तुका ह्मणे ऐसे प्रपंचीं गुंतले । जन्मोनि मुकले विठोबासी ॥12॥ 4275 आह्मी रामाचे राऊत । वीर जुंझार बहुत ॥1॥ मनपवनतुरंग । हातीं नामाची फिरंग ॥ध्रु.॥ वारू चालवूं चहूंखुरीं । घाला घालूं यमपुरी ॥2॥ तुका ह्मणे पेणें । आह्मां वैकुंठासी जाणें॥3॥ 4276 पवित्र तें कुळ पावन तो देश । जेथें हरिचे दास घेती जन्म ॥1॥ कर्मधर्म त्याचे जाला नारायण । त्याचेनी पावन तिन्ही लोक ॥ध्रु.॥ वर्णअभिमानें कोण जाले पावन । ऐसें द्या सांगून मजपाशीं ॥3॥ अंत्यजादि योनि तरल्या हरिभजनें । तयाचीं पुराणें भाट जालीं ॥3॥ वैश्य तुळाधार गोरा तो कुंभार । धागा हा चांभार रोहिदास ॥4॥ कबीर मोमीन लतिब मुसलमान । शेणा न्हावी जाण विष्णुदास ॥5॥ काणोपात्र खोदु पिंजारी तो दादु । भजनीं अभेदू हरिचे पायीं ॥6॥ चोखामेळा बंका जातीचा माहार । त्यासी सर्वेश्वर ऐक्य करी ॥7॥ नामयाची जनी कोण तिचा भाव । जेवी पंढरीराव तियेसवें ॥8॥ मैराळा जनक कोण कुळ त्याचें । महिमान तयाचें काय सांगों ॥9॥ यातायातीधर्म नाहीं विष्णुदासा । निर्णय हा ऐसा वेदशास्त्रीं ॥10॥ तुका ह्मणे तुह्मी विचारावे ग्रंथ । तारिले पतित नेणों किती ॥11॥ 4277. नामासारिखी करणी । हे तों न दिसे त्रिभुवनीं ॥1॥ सिलंगणीचें सोनें । ठेवूं नये तें गाहाण ॥ध्रु.॥ आदित्याचीं झाडें । काय त्याचा उजड पडे ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । िब्रदें सोडोनियां ठेवा ॥3॥ 4278 येऊनि संसारा काय हित केलें । आयुष्य नासिलें शिश्नोदरा ॥1॥ विषय सेवितां कोण तृप्त जाला । इंधनीं निवाला अिग्न कोठें ॥ध्रु.॥ देखोनी मृगजळ भांबावलीं वेडीं । विचाराची थडी न टाकिती ॥2॥ ऐसियां जीवांसी सोय न लाविसी । निष्ठ‍ कां होसी कृपाळुवा ॥3॥ तुका ह्मणे देवा अगाध पैं थोरी । सर्वांचे अंतरीं पुरलासी ॥4॥ 4279 समर्थाचे सेवे बहु असे हित । विचार हृदयांत करुनी पाहें ॥1॥ वरकडोऐसा नव्हे हा समर्थ । क्षणें चि घडित सृष्टी नाशें ॥ध्रु.॥ ज्याची कृपा होतां आपणा ऐसें करी । उरों नेदी उरी दारिद्राची ॥2॥ ऐशालागीं मन वोळगे अहनिऩशीं । तेणें वंद्य होशी ब्रह्मांदिकां ॥3॥ तुका ह्मणे हें चि आहे पैं मुद्दल । सत्य माझा बोल हा चि माना ॥4॥ 4280 पिकलिये सेंदे कडुपण गेलें । तैसें आह्मां केलें पांडुरंगें ॥1॥ काम क्रोध लोभ निमाले ठायीं चि । सर्व आनंदाची सृिष्ट जाली ॥ध्रु.॥ आठव नाठव गेले भावाभाव । जाला स्वयमेव पांडुरंग ॥2॥ तुका ह्मणे भाग्य या नांवें ह्मणीजे । संसारीं जन्मीजे या चि लागीं ॥3॥ 4281 येऊनि नरदेहा विचारावें सार । धरावा पैं धीर भजनमागाअ ॥1॥ चंचळ चित्तासी ठेवूनियां ठायीं । संतांचिये पायीं लीन व्हावें ॥ध्रु.॥ भावाचा पैं हात धरावा निश्चयें । तेणें भवभय देशधडी ॥2॥ नामापरतें जगीं साधन सोपें नाहीं । आवडीनें गाइप सर्वकाळ ॥3॥ तुका ह्मणे धन्य वंश त्या नराचा । ऐसा निश्चयाचा मेरु जाला ॥4॥ 4282 षडधसीं रांधिलें खापरीं घातलें । चोहोटा ठेविलें मध्यरात्रीं ॥1॥ त्यासी सदाचारी लोक न शिवती । श्वानासी नििश्चती फावलें तें ॥ध्रु.॥ तैसें दुष्टकर्म जालें हरिभHा । त्यागिली ममता विषयासिH ॥2॥ इहपरलोक उभय विटाळ । मानिती केवळ हरिचे दास ॥3॥ तुका ह्मणे देवा आवडे हे सेवा । अनुदिनीं व्हावा पूर्ण हेतु ॥4॥ 4283 बीज भाजुनि केली लाही । आह्मां जन्ममरण नाहीं॥1॥ आकाराशी कैंचा ठाव । देहप्रत्यक्ष जाला देव ॥ध्रु.॥ साकरेचा नव्हे उस । आह्मां कैंचा गर्भवास ॥2॥ तुका ह्मणे औघा योग । सर्वां घटीं पांडुरंग ॥3॥ 4284 वैकुंठींचा देव आणिला भूतळा । धन्य तो आगळा पुंडलीक ॥1॥ धारिष्ट धैर्याचा वरिष्ठ भHांचा । पवित्र पुण्याचा एकनिष्ठ ॥ध्रु.॥ पितृसेवा पुण्यें लाधला निधान । ब्रह्म सनातन अंगसंगें ॥2॥ अंगसंगें रंगें क्रीडा करी जाणा । ज्या घरीं पाहुणा वैकुंठींचा ॥3॥ धन्य त्याची शिH भHीची हे ख्याति । तुका ह्मणे मुिH पायीं लोळे ॥4॥ 4285 मृगाचिये अंगीं कस्तुरीचा वास । असे ज्याचा त्यास नसे ठाव ॥1॥ भाग्यवंत घेती वेचूनियां मोलें । भारवाही मेले वाहतां ओझें ॥ध्रु.॥ चंद्रामृतें तृिप्तपारणें चकोरा । भ्रमरासी चारा सुगंधाचा ॥2॥ अधिकारी येथें घेती हातवटी । परीक्षावंता दृष्टी रत्न जैसें ॥3॥ तुका ह्मणे काय अंधिळया हातीं । दिले जैसें मोतीं वांयां जाय ॥4॥ 4286 आलिया संसारीं देखिली पंढरी । कीतिऩ महाद्वारीं वानूं तुझी ॥1॥ पताकांचे भार नामाचे गजर । देखिल्या संसार सफळ जाला ॥ध्रु.॥ साधुसंतांचिया धन्य जाल्या भेटी । सांपडली लुटी मोक्षाची हे ॥2॥ तुका ह्मणे आतां हें चि पैं मागणें । पुढती नाहीं येणें संसारासी ॥3॥ 4287 ऐसे कैसे जाले भोंदू । कर्म करोनि ह्मणति साधु॥1॥ अंगा लावूनियां राख । डोळे झांकुनी करिती पाप ॥ध्रु.॥ दावुनि वैराग्याची कळा । भोगी विषयाचा सोहळा ॥2॥ तुका ह्मणे सांगों किती । जळो तयांची संगती ॥3॥ 4288 कोणी निंदा कोणी वंदा । आह्मां स्वहिताचा धंदा॥1॥ काय तुह्मांसी गरज । आह्मी भजूं पंढरिराज ॥ध्रु.॥ तुह्मांसारिखें चालावें । तेव्हां स्वहिता मुकावें ॥2॥ तुका ह्मणे हो कां कांहीं । गळ दिला विठ्ठल पायीं ॥3॥ 4289 तुझे नामें दिनानाथा । आह्मी उघडा घातला माथा॥1॥ आतां न धरावें दुरी । बोल येइऩल ब्रीदावरी ॥ध्रु.॥ पतित होतों ऐसा ठावा । आधीं कां न विचारावा ॥2॥ तुका ह्मणे तुझे पायीं । आह्मी मिरास केली पाहीं ॥3॥ 4290 रH श्वेत कृष्ण पीत प्रभा भिन्न । चिन्मय अंजन सुदलें डोळां ॥1॥ तेणें अंजनगुणें दिव्यदृिष्ट जाली । कल्पना निवाली द्वैताद्वैत ॥ध्रु.॥ देशकालवस्तुभेद मावळला । आत्मा निर्वाळला विश्वाकार ॥2॥ न जाला प्रपंच आहे परब्रह्म । अहंसोहं ब्रह्म आकळलें ॥3॥ तkवमसि विद्या ब्रह्मानंद सांग । तें चि जाला अंगें तुका आतां ॥4॥ 4291 नीत सांडोनि अवनीत चाले । भंडउभंड भलतें चि बोले ॥1॥ त्यांत कोणाचें काय बा गेलें । ज्याचें तेणें अनहित केलें ॥ध्रु.॥ ज्यासि वंदावें त्यासी निंदी । मैत्री सांडोनि होतसे दंदी॥2॥ आन यातीचे संगती लागे । संतसज्जनामध्यें ना वागे॥3॥ केल्याविण पराक्रम सांगे । जेथें सांगे तेथें चि भीक मागे ॥4॥ करी आपुला चि संभ्रम । परि पुढें कठीण फार यम ॥5॥ तुका ह्मणे कांहीं नित्यनेम । चित्तीं न धरी तो अधम ॥6॥ 4292 मानूं कांहीं आह्मी आपुलिया स्वइच्छा । नाहीं तरि सरिसा रंकरावो ॥1॥ आपुल्या उदास आहों देहभावीं । मग लज्जाजीवीं चाड नाहीं ॥2॥ तुका ह्मणे खेळों आह्मी सहजलीळे । ह्मणोनी निराळे सुख दुःख ॥3॥ 4293 बोले तैसा चाले । त्याचीं वंदीन पाउलें ॥1॥ अंगें झाडीन अंगण । त्याचें दासत्व करीन ॥ध्रु.॥ त्याचा होइऩन किंकर। उभा ठाकेन जोडोनि कर ॥2॥ तुका ह्मणे देव । त्याचे चरणीं माझा भाव ॥3॥ 4294 पाण्या निघाली गुजरी । मन ठेविलें दो घागरीं । चाले मोकऑया पदरीं । परी लक्ष तेथें ॥1॥ वावडी उडाली अंबरीं। हातीं धरोनियां दोरी । दिसे दुरिच्या दुरी । परी लक्ष तेथें॥ध्रु.॥ चोर चोरी करी । ठेवी वनांतरीं । वर्ततसे चराचरीं । परी लक्ष तेथें ॥2॥ व्यभिचारिणी नारी । घराश्रम करी । परपुरुष जिव्हारीं । परी लक्ष तेथें ॥3॥ तुका ह्मणे असों भलतिये व्यापारीं। लक्ष सर्वेश्वरीं । चुकों नेदी ॥4॥ 4295 जनाचिया मना जावें कासियेसी । माझी वाराणसी पांडुरंग ॥1॥ तेथें भागीरथी येथें भीमरथी । अधिक ह्मणती चंद्रभागा॥ध्रु.॥ तेथें माधवराव येथें यादवराज । जाणोनियां भाव पुंडलिकाचा ॥2॥ विष्णुपद गया ते चि येथें आहे । प्रत्यक्ष हें पाहे विटेवरी ॥3॥ तुका ह्मणे हे चि प्रपंच उद्धरी । आतां पंढरपुरी घडो बापा ॥4॥ 4296 नको येऊं लाजे होय तूं परती । भजों दे श्रीपती सखा माझा ॥1॥ तुझे संगतीनें मोटा जाला घात । जालों मी अंकित दुर्जनाचा ॥2॥ तुका ह्मणे रांडे घेइन काठीवरी । धनी सहाकारी राम केला ॥3॥ 4297 भिHॠण घेतलें माझें । चरण गाहाण आहेत तुझे॥1॥ प्रेम व्याज देइप हरी । माझा हिशेब लवकरी करीं ॥ध्रु.॥ माझें मी न सोडीं धन । नित्य करितों कीर्त्तन ॥2॥ तुझें नाम आहे खत । सुखें करी पंचाइऩत ॥3॥ तुका ह्मणे गरुडध्वजा । यासी साक्ष श्रीगुरुराजा ॥4॥ 4298 फिरविलें देऊळ जगामाजी ख्याति । नामदेवा हातीं दुध प्याला ॥1॥ भरियेली हुंडी नरसी महत्याची । धनाजीजाटाचींसेतें पेरी ॥ध्रु.॥ मिराबाइऩसाटीं घेतों विष प्याला । दामाजीचा जाला पाढेवार ॥2॥ कबीराचे मागीं विणूं लागे सेले । उठविलें मूल कुंभाराचें ॥3॥ आतां तुह्मी दया करा पंढरिराया । तुका विनवी पायां नमीतसे ॥4॥ 4299 हे चि वेळ देवा नका मागें घेऊं । तुह्मांविण जाऊं शरण कोणा ॥1॥ नारायणा ये रे पाहें विचारून । तुजविण कोण आहे मज ॥ध्रु.॥ रात्रहि दिवस तुज आठवूनि आहें । पाहातोसी काये सkव माझें ॥2॥ तुका ह्मणे किती येऊं काकुलती । कांहीं माया चित्तीं येऊं द्यावी ॥3॥ 4300 इंद्रावणा केलें साकरेचें आळें । न सांडी वेगळें कडुपण ॥1॥ कावऑयाचें पिलूं कौतुकें पोशिलें । न राहे उगलें विष्ठेविण ॥ध्रु.॥ क्षेम देतां अंगा गांधेलाची पोळी । करवी नादाळी महाशब्द ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसे न होती ते भले । घालिती ते घाले साधुजना ॥3॥ 4301 मुसळाचें धनु नव्हे हो सर्वथा । पाषाण पििळतां रस कैंचा ॥1॥ वांझे बाळा जैसें दुध नाहीं स्तनीं । गारा त्या अधणीं न सिजती ॥ध्रु.॥ नवखंड पृथ्वी पिके मृगजळें । डोंगर भेटे बळें असमानासी ॥2॥ नैश्वर ब्रह्म तेव्हां होय ब्रह्म । तुका ह्मणे श्रम करुनी काय ॥3॥ 4302 धन्या आतां काय करूं । माझें तान्हुलें लेकरूं॥1॥ धन्या अवचित मरण आलें । मज कोणासी निरविलें ॥ध्रु.॥ माझें दारवंड नका पाडूं । त्याचे हात पाय तोडूं ॥2॥ एके हातीं धरली दाढी । घे कु†हाडी दुजे हातीं ॥3॥ येरी घाव घालूं पाहे । तंव तो उठोनि उभा राहे ॥4॥ तुका ह्मणे अवघीं चोरें । सेकी रामनाम सोइरें ॥5॥ 4303 निरंजनीं आह्मीं बांधियेलें घर । निराकारीं निरंतर राहिलों आह्मी ॥1॥ निराभासीं पूर्ण जालों समरस । खंड ऐक्यास पावलों आह्मी ॥2॥ तुका ह्मणे आतां नाहीं अहंकार । जालों तदाकार नित्य शुद्ध ॥3॥ 4304 पांडुरंगें सत्य केला अनुग्रह । निरसोनि संदेह बुिद्धभेद॥1॥ जीवशिवा सेज रचिली आनंदें । औठावे पदीं आरोहण॥2॥ निजीं निजरूपीं निजविला तुका । अनुहाते बाळका हलरु गाती ॥3॥ 4305 नाना मतांतरें शब्दाची वित्पित्त । पाठांतरें होती वाचाळ ते ॥1॥ माझ्या विठोबाचें वर्म आहे दुरी । कैंची तेथें उरी देहभावा ॥ध्रु.॥ यYा याग जप तप अनुष्ठान । राहे ध्येय ध्यान आलीकडे ॥2॥ तुका ह्मणे होय उपरति चित्ता । अंगीं सप्रेमता येणें लागें ॥3॥ 4306 नाहीं शब्दाधीन वर्म आहे दुरी । नव्हे तंत्रीं मंत्रीं अनुभव तो ॥1॥ हर्षामषॉ अंगीं आदळती लाटा । कामक्रोधें तटा सांडियेलें ॥ध्रु.॥ न सरे ते भिH विठोबाचे पायीं । उपरति नाहीं जेथें चित्ता ॥2॥ तुका ह्मणे सुख देहनिरसनें । चिंतनें चिंतन तद्रूपता ॥3॥ 4307 शोधूनि अन्वय वंश वंशावळी । परस्परा कुळीं उच्चारण ॥1॥ ह्मणविलें मागें पुढें चाले कैसें । केला सामरस्यें अभिषेक ॥ध्रु.॥ एकछत्र झळके उन्मनी निशाणी । अनुहाताच्या ध्वनी गगन गर्जे ॥2॥ तुकया स्वामी स्थापी निजपदीं दासा । करूनि उल्हासा सप्रेमता ॥3॥ 4308 प्रवृित्तनिवृत्तीचे आटूनियां भाग । उतरिलें चांग रसायण॥1॥ Yाानािग्नहुताशीं कडशिले वोजा । आत्मसििद्धकाजा लागूनियां ॥ध्रु.॥ ब्रह्मीं ब्रह्मरस शीघ्र जाला पाक । घेतला रुचक प्रतीतीमुखें ॥2॥ स्वानुभवें अंगीं जाला समरस । साधनी निजध्यास ग्रासोग्रासीं ॥3॥ अरोग्यता तुका पावला अष्टांगीं । मिरविला रंगीं निजात्मरंगें ॥4॥ 4309 काय बा करिशी सोवळें ओवळें । मन नाहीं निर्मळ वाउगें चि ॥1॥ काय बा करीसी पुस्तकांची मोट । घोकितां हृदयस्फोट हाता नये ॥ध्रु.॥ काय बा करीसी टाळ आणि मृदंग । जेथें पांडुरंग रंगला नाहीं ॥2॥ काय बा करीसी Yाानाचिया गोष्टी । करणी नाहीं पोटीं बोलण्याची ॥3॥ काय बा करीसी दंभलौकिकातें। हित नाहीं मातें तुका ह्मणे ॥4॥ 4310 स्वामी तूं ही कैसा न पडसी डोळां । सुंदर सांवळा घवघवीत ॥1॥ चतुर्भुज माळा रुळे एकावळी । कस्तुरी निडळीं रेखिलीसे ॥ध्रु.॥ शंख चक्रा गदा रुळे वैजयंती । कुंडलें तळपती श्रवणीं दोन्ही ॥2॥ तुका ह्मणे स्वामी आतां दावीं पाय । पांडुरंग माय कृपावंते ॥3॥ 4311 आणीक कोणापुढें वासूं मुख सांग । कीं माझें अंतरंग कोण जाणे ॥1॥ पाहें तुजकडे येऊनि जाऊनी । पांडुरंगा मनीं विचारावें ॥ध्रु.॥ भय चिंता अवघे उद्योग सांडिले । आठवुनी पाउलें असें तुझीं ॥2॥ नका विसरूं मज वैकुंठनायका । विनवितो तुका बंदीजन ॥3॥ 4312 सद्ग‍ूचे चरणीं ठेविला मस्तक । देउनियां हस्तक उठविलें ॥1॥ उठविलें मज देऊनियां प्रेम । भावाथॉ सप्रेमे नमस्कारीं॥2॥ नमस्कारीं त्याला सद्ग‍ुरायाला । तुका ह्मणे बोला नाम वाचें ॥3॥ 4313 सद्ग‍ूने मज आशीर्वाद दिला । हरुष भरला हृदयीं माझे ॥1॥ हृदयींचा भाव कळला गुरूसी । आनंदउल्हासीं बोले मज ॥2॥ बोले मज गुरू कृपा तो करूनि । तुका ह्मणे मनीं आनंदलों ॥3॥ 4314 आनंदाचा कंद गाइयेला गीतीं । पाहियेला चित्तीं देवराव ॥1॥ देवराव तो ही आहे निश्चयेसीं । अखंड नामासी बोलवितो ॥2॥ बोलवितो मज कृपा तो करूनि । तुका ह्मणे मनीं धरा भाव ॥3॥ 4315 सातादिवसांचा जरी जाला उपवासी । तरीं कीर्तनासी टाकुं नये ॥1॥ फुटो हा मस्तक तुटो हें शरीर । नामाचा गजर सोडूं नये ॥ध्रु.॥ शरीराचे होत दोनी ते ही भाग । परि कीर्त्तनाचा रंग सोडों नये ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसा नामीं ज्या निर्धार । तेथें निरंतर देव असे ॥3॥ 4316 चला आळंदीला जाऊं । Yाानदेवा डोळां पाहूं ॥1॥ होतिल संताचिया भेटी । सुखाचिया सांगों गोष्टी ॥ध्रु.॥ Yाानेश्वर Yाानेश्वर । मुखीं ह्मणतां चुकती फेर ॥2॥ तुह्मां जन्म नाहीं एक । तुका ह्मणे माझी भाक ॥3॥ 4317 चरणीं नमन सद्ग‍ूच्या पूर्ण । नित्य हरिगुण गाऊं सदा ॥1॥ गोवर्धन जेणें नखीं हो धरिला । काऑया नाथिला महाबळी ॥ध्रु.॥ ऐसे हरिगुण गातो वाचेवरि । पतितासी तारी जनादऩन ॥2॥ तुका ह्मणे हें चि सज्जना जीवन । वाचेसी स्मरण गोविंदाचें ॥3॥ 4318 सद्ग‍ूवांचूनि प्रेतरूप वाणी । बोलती पुराणीं व्यासॠषि॥1॥ ह्मणोनि तयाचें पाहूं नये तोंड । निगुरा अखंड सुतकाळा ॥ध्रु.॥ कोणे परी तया नव्हे चि सुटका । देह त्याचा लटिका जाणा तुह्मी ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसीं बोलती पुराणें । संतांचीं वचनें मागिलां हो ॥3॥ 4319 डिवेना डसेना बुझेना निर्मळ । परि अमंगळ स्वीकारीना॥1॥ परंतु गर्धब अपवित्र जाणा । पर्वकाळीं दाना देऊं नये ॥ध्रु.॥ डिवी लात्री बुजे बहु नेदी दुध । मुखीं नाहीं शुद्ध विष्ठा खाय ॥2॥ परंतु ते गाय पवित्र हो जाणा । पर्वकाळीं दाना देऊजेते॥3॥ ब्राह्मणें ब्राह्मणा सद्ग‍ू करावा । परि न करावा शूद्रादिक ॥4॥ तुका ह्मणे देवें सांगितली सोय । ह्मणोनि त्याचे पाय धरिले जीवें ॥5॥ 4320 संसारींचें ओझें वाहता वाहाविता । तुजविण अनंता नाहीं कोणी ॥1॥ गीतेमाजी शब्द दुंदुभीचा गाजे । योगक्षेमकाज करणें त्याचें ॥ध्रु.॥ चतुर्भुजा करीं वारू शृंगारावे । सारथ्य करावें अर्जुनाचें ॥2॥ श्वपच अंत्यज भिHस्नेहें जाला । अचळपदीं केला ध्रुव तुका ॥3॥ 4321 कवणदिस येइल कैसा । न कळे संपत्तीचा भरंवसा॥1॥ चौदा चौकडिया लंकापति । त्याची कोण जाली गती ॥ध्रु.॥ लंकेसारिखें भुवन । त्याचें त्यासी पारखें जाण ॥2॥ तेहतीस कोटि बांदवडी । राज्य जातां न लगे घडी ॥3॥ ऐसे अहंतेनें नाडिले । तुका ह्मणे वांयां गेले ॥4॥ 4322 लटिका प्रपंच वांजेची संतति । तत्वYाा हे भ्रांति बाधूं नेणे ॥1॥ सूर्यबिंबीं काय अंधार रिघेल । मृगजळें तिंबेल नभ काइऩ ॥ध्रु.॥ तैसा दृश्यभास नाडळे चि डोळा । प्रकाशसोहळा भोगीतसे ॥2॥ भोग भोग्य भोHा नाडळे चि कांहीं । चैतन्यविग्रहीं पूर्णकाम ॥3॥ तुका ब्रह्मानंदीं आहे तुकब्रह्म । प्रपंचाचें बंड न देखे डोळां ॥4॥ 4323 न ह्मणे वो आह्मी आपुलेनि चित्तीं । निःशेष अतिप्रीति विषयीं तो ॥1॥ खोटा तो विटाळ । ह्मणोनि गाबाळ सांडियेले॥ध्रु.॥ भांगतमाखूचा चित्ताचा आदर । कोरडें उत्तर चाटावें तें ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मी नव्हों फजितखोर । तुटीचा व्यापार करावया ॥3॥ 4324 अनाथाचा नाथ पतितपावन । दीनाचें रक्षण करीतसे॥1॥ ऐसें जाणोनियां नामीं विश्वासलों । भीमातिरा आलों धांवत चि ॥ध्रु.॥ स्नान हें करितां त्रिताप निवाले । महाद्वारा आलें मन माझें ॥2॥ तेथें अनुमात्र रीग नव्हे याचा । परतलों साचा तेथूनियां ॥3॥ पुंडलिकापाशीं येऊनि पुसिलें । चिन्मय दाटलें जनादऩन ॥4॥ तुका ह्मणे आतां दुजा देव नाहीं । बाप तरी आइऩ तो चि विठो ॥5॥ 4325 ढालतलवारे गुंतले हे कर । ह्मणे जुंझणार कैसा जुंझे ॥1॥ पेटी पडदळे सिले टोप ओझें । हें तों जालें दुजें मरणमूळ ॥ध्रु.॥ बैसविलें मला येणें अश्वावरी । धावूं पळूं तरी कैसा आतां ॥2॥ असोनि उपाय ह्मणे हे अपाय । ह्मणे हायहाय काय करूं ॥3॥ तुका ह्मणे हा तों स्वयें परब्रह्म । मूर्ख नेणे वर्म संतचरण ॥4॥ 4326 किडा अन्नाचें मानुस । त्याचा ह्मणविल्या दास॥1॥ तें ही त्यासी उपेक्षीना । बोल आपुला सांडीना ॥ध्रु.॥ तो तूं नराचा नरेंद्र । तुजपासूनि इंद्र चंद्र ॥2॥ तुका ह्मणे विश्वंभर । तुज वर्णी फणीवर ॥3॥ 4327 कोटिजन्म पुण्यसाधन साधिलें । तेणें हाता आलें हरिदास्य ॥1॥ रात्रीं दिवस ध्यान हरीचें भजन । कायावाचामन भगवंतीं ॥ध्रु.॥ ऐसिया प्रेमळा ह्मणताती वेडा । संसार रोकडा बुडविला ॥2॥ एकवीस कुळें जेणें उद्धरिलीं । हे तों न कळे खोली भाग्यमंदा ॥3॥ तुका ह्मणे त्याची पायधुळी मिळे । भवभय पळे वंदितां चि ॥4॥ 4328 उपजला प्राणी न राहे संसारीं । बैसला सेजारी काळ उसां ॥1॥ पाहा तो उंदीर घेउनि जाय बोका । तैसा काळ लोका नेत असे ॥ध्रु.॥ खाटिकाचे घरीं अजापुत्र पाहें । कसाबाची गाय वांचे कैसी ॥2॥ तुका ह्मणे कांहीं करा काढाकाढी । जाती ऐसी घडी पुन्हा नये ॥3॥ 4329 पंढरीस जाऊं ह्मणती । यम थोर चिंता करि ती ॥1॥ या रे नाचों ब्रह्मानंदें । विठ्ठलनामाचिया छंदें ॥ध्रु.॥ धरिली पंढरीची वाट । पापें रिगालीं कपाट ॥2॥ केलें भीमरेचें स्नान । यमपुरी पडिले खान ॥3॥ दुरोनि देखिली पंढरी । पापें गेलीं दुरच्यादुरी ॥4॥ दुरोनि देखिलें राउळ । हरुषें नाचती गोपाळ ॥5॥ तुका ह्मणे नाहीं जाणें । अखंड पंढरिराहणें ॥6॥ 4330 पय दधि घृत आणि नवनीत । तैसें दृश्यजात एकपणें ॥1॥ कनकाचे पाहीं अलंकार केले । कनकत्वा आले एकपणें ॥ध्रु.॥ मृित्तकेचे घट जाले नानापरी । मृित्तका अवधारीं एकपणें ॥2॥ तुका ह्मणे एक एक ते अनेक । अनेकत्वीं एक एकपणा ॥3॥ 4331 पंधरा दिवसांमाजी साक्षात्कार जाला । विठोबा भेटला निराकार ॥1॥ भांबगिरिपाठारीं विस्त जाण केली । वृित्त थिरावली परब्रह्मीं ॥ध्रु.॥ निर्वाण जाणोनि आसन घातलें । ध्यान आरंभिलें देवाजीचें ॥2॥ सर्प विंचू व्याघ्र आंगासी झोंबले । पीडूं जे लागले सकिळक ॥3॥ दीपकीं कर्पूर कैसा तो विराला । तैसा देह जाला तुका ह्मणे ॥4॥ 4332 अYाान हा देह स्वरूपीं मीनला । सर्व वोसावला देहपात ॥1॥ Yाानस्वरूपाची सांगड मिळाली । अंतरीं पाहिली Yाानज्योती ॥2॥ तुका ह्मणे चित्त स्वरूपीं राहिलें । देह विसावलें तुझ्या पायीं ॥3॥ 4333 दामाजीपंताची रसद गुदरली । लज्जा सांभािळली देवरायें ॥1॥ तयाचें चरित्र परिसा हो सादरें । करितों नमस्कार संतजना ॥ध्रु.॥ मंगळवेढा असे विस्त कुटुंबेंसी । व्यापारी सर्वांसी मान्य सदा ॥2॥ कर्म काय करी ठाणाचा हवाला । तों कांहीं पडला कठिण काळ ॥3॥ धान्याचीं भांडारें होतीं तीं फोडिलीं । पंढरी रिक्षली दुष्काळांत ॥4॥ दुबळें अनाथ तें हि वांचविलें । राष्टधांत ते जाली कीिर्त्त मोठी ॥5॥ मुजुम करीत होता कानडा ब्राह्मण । फिर्याद लिहून पाठविली ॥6॥ अविंदाचें राज्य बेदरीं असतां । कागद पाहतां तलब केली ॥7 ॥ दामाजीपंतासी धरोनि चालविलें । इकडे या विठ्ठलें माव केली ॥8॥ विकते धारणे सवाइऩचें मोल । धान्याचें सकळ द्रव्य केलें ॥9॥ दामाजीपंताच्या नांवें अर्जदास्त । लिहून खलेती मुद्रा केली ॥10॥ विठो पाडेवार भHां साहए जाला । वेदरासी गेला रायापासीं ॥11॥ जोहार मायबाप पुसती कोठील । तंव तो ह्मणे स्थळ मंगळवेढें ॥12॥ दामाजीपंतांनीं रसद पाठविली । खलेती ओतिली अर्जदास्त ॥13॥ देखोनियां राजा संतोष पावला । ह्मणे व्यर्थ त्याला तलब केली॥14॥ काय तुझें नांव पुसती यंत्रधारी । तो ह्मणे बेगारी विठा कां जी॥15॥ पावल्याचा जाब द्यावा मायबाप । करोनि घेतों माप ह्मणती ते॥16॥ पावल्याचा जाब दिधला लिहून । तसरीफ देऊन पाठविला ॥17॥ छत्री घोडा शिबिका आभरणांसहित । दिला सवें दूत पाठवूनि॥18॥ वाटे चुकामुक जाली याची त्यांची । ते आले तैसे चि मंगळवेढा॥19॥ दामाजीपंतासी बेदरासी नेलें । राजा ह्मणे जालें कवतुक ॥20॥ काल गेला विठा बेगारी देऊन । तसरीफ देऊन जाब दिला ॥21॥ काय तुमचें काज बोला जी सत्वर । बोलाजी निर्धार वचनाचा॥22॥ कैंचा विठा कोण पाठविला कधीं । काढोनियां आधीं जाब दिला॥23॥ पहातां चि जाब हृदय फुटलें । नयन निडारले राजा देखे ॥24॥ सावळें सकुमार रूप मनोहर । माथां तेणें भार वाहियेला ॥25॥ दामाजीपंतासी रायें सन्मानिलें । तो ह्मणे आपुलें कर्म नव्हे ॥26॥ आतां तुमची सेवा पुरे जी स्वामिया । शिणविलें सखया विठोबासी॥27॥ निरोप घेऊनि आला स्वस्थळासी । उदास सर्वासीं होता जाला ॥28॥ दामाजीपंतांनीं सेविली पंढरी । ऐसा त्याचा हरि निकटवृित्त ॥29॥ तुका ह्मणे विठो अनाथ कैवारी । नुपेक्षी हा हरि दासालागीं ॥30॥ 4334 पहिली माझी ओवी ओवीन जगत्र । गाइऩन पवित्र पांडुरंग ॥1॥ दुसरी माझी ओवी दुजें नाहीं कोठें । जनीं वनीं भेटे पांडुरंग ॥ध्रु.॥ तिसरी माझी ओवी तिळा नाहीं ठाव । अवघा चि देव जनीं वनीं ॥2॥ चवथी माझी ओवी वैरिलें दळण । गाइऩन निधान पांडुरंग ॥3॥ पांचवी माझी ओवी ते माझिया माहेरा । गाइऩन निरंतरा पांडुरंगा ॥4॥ साहावी माझी ओवी साहा ही आटले। गुरूमूर्त्त भेटले पांडुरंग ॥5॥ सातवी माझी ओवी आठवे वेळोवेळां। बैसलासे डोळां पांडुरंग ॥6॥ आठवी माझी ओवी आठावीस योग। उभा चंद्रभागे पांडुरंग ॥7॥ नववी माझी ओवी सरलें दळण। चुकलें मरण संसारीचें ॥8॥ दाहावी माझी ओवी दाहा अवतारा । न यावें संसारा तुका ह्मणे ॥9॥ 4335 धरोनियां फरश करी । भHजनाचीं विघ्नें वारी॥1॥ ऐसा गजानन महाराजा । त्याचें चरणीं हालो लागो माझा ॥ध्रु.॥ सेंदुर शमी बहुिप्रय ज्याला । तुरा दुर्वांचा शोभला ॥2॥ उंदिर असे जयाचें वहन । माथां जडितमुगुट पूर्ण ॥3॥ नागयYाोपवीत रुळे । शुभ्र वस्त्र शोभित साजिरें ॥4॥ भावमोदक हराभरी । तुका भावें हे पूजा करी ॥5॥ 4336 नाम आहे जयापाशीं । जेथें राहे तेथें चि काशी॥1॥ ऐसा नामाचा महिमा । जाणे वाल्मीक शंकर उमा ॥ध्रु.॥ नाम प्र†हादबाळ । जाणे पापी आजामेळ ॥2॥ नाम जाणे तो नारद । नामें ध्रुवा अक्षय पद ॥3॥ नाम गणिकेतें तारी । पशु गजेंद्र उद्धारी॥4॥ नाम जाणे हणुमंत । जाणताति महासंत ॥5॥ नाम जाणे शुकमूतिऩ । जाणे राजा परििक्षती ॥6॥ नाम जाणे तुका । नाहीं संसाराचा धोका ॥7॥ 4337 बहुतां जन्मां अंतीं जन्मलासी नरा । देव तूं सोइरा करीं आतां ॥1॥ करीं आतां बापा स्वहिताचा स्वार्थ । अनर्थाचा अर्थ सांडीं आतां ॥ध्रु.॥ सांडि आतां कुडी कल्पनेची वाट । मार्ग आहे नीट पंढरीचा ॥2॥ पंढरीस जावें सर्व सुख घ्यावें । रूप तें पाहावें विटेवरि ॥3॥ विटेवरि नीट आनंदाचा कंद । तुका नाचे छंद नामघोषें ॥4॥ 4338 किती सांगों तरि नाइकति बटकीचे । पुढें सिंदळीचे रडतील ॥1॥ नका नका करूं रांडेची संगती । नेवोनी अधोपाती घालिल यम ॥2॥ तुका ह्मणे जरी देवीं नाहीं चाड । हाणोनि थोबाड फोडिल यम ॥3॥ 4339 उधानु काटीवरि चोपडुची आस । नवरा राजस मिरवतसे ॥1॥ जिव्हाऑयाचा काठी उबाऑयाच्या मोटा । नवरा चोहटा मिरवतसे ॥ध्रु.॥ तुळसीची माळ नवरीचे कंठीं । नोवरा वैकुंठीं वाट पाहे ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसी नोव†याची कथा । परमार्थ वृथा बुडविला ॥3॥ 4340 न कळे महिमा वेद मोनावले । जेथें पांगुळले मनपवन ॥1॥ चंद्र सूर्य ज्याचें तेज वागविती । तेथें माझी मती कोणीकडे ॥ध्रु.॥ काय म्यां वाणावें तुझ्या थोरपणा । सहस्रवदना वर्णवेना ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मी बाळ तूं माउली । कृपेची साउली करीं देवा ॥3॥ 4341 संतचरणरज लागतां सहज । वासनेचें बीज जळोन जाय ॥1॥ मग रामनामीं उपजे आवडी । सुख घडोघडी वाढों लागे ॥ध्रु.॥ कंठीं प्रेम दाटे नयनीं नीर लोटे । हृदयीं प्रगटे रामरूप॥2॥ तुका ह्मणे साधन सुलभ गोमटें । परि उपतिष्ठे पूर्वपुण्यें ॥3॥ 4342 विधवेसि एक सुत । अहनिऩशीं तेथें चित्त ॥1॥ तैसा तूं मज एकला । नको मोकलूं विठ्ठला ॥ध्रु.॥ सुपुत्रालागीं बाप । अवघे तेथें चि संकल्प ॥2॥ तुका ह्मणे चित्तीं । पतिव्रते जैसा पति॥3॥ 4343 ह्मणे विठ्ठल पाषाण । त्याच्या तोंडावरि वाहाण॥1॥ नको नको दर्शन त्याचें । गलितकुष्ट भरो वाचे ॥ध्रु.॥ शािळग्रामासि ह्मणे धोंडा । कोड पडो त्याच्या तोंडा ॥2॥ भावी सद्ग‍ु मनुष्य । त्याचें खंडो का आयुष्य ॥3॥ हरिभHाच्या करी चेष्टा । त्याचे तोंडीं पडो विष्ठा ॥4॥ तुका ह्मणे किती ऐकों । कोठवरी मर्यादा राखों ॥5॥ 4344 स्वगाअचे अमर इिच्छताति देवा । मृत्युलोकीं व्हावा जन्म आह्मां ॥1॥ नारायणनामें होऊं जिवनमुH । किर्त्तनीं अनंत गाऊं गीती ॥ध्रु.॥ वैकुंठींचे जन सदा चिंतिताति । कइं येथें येती हरिचे दास ॥2॥ यमधर्म वाट पाहे निरंतर । जोडोनियां कर तिष्ठतसे ॥3॥ तुका ह्मणे पावावया पैल पार । नामंत्र सार भाविकासि॥4॥ 4345 व्यापक हा विश्वंभर । चराचर याचेनी ॥1॥ पंढरिराव विटेवरि । त्याचींच धरीं पाउलें ॥ध्रु.॥ अवघियांचा हा चि ठाव । देवोदेवीं सकळ ॥2॥ तुका ह्मणें न करीं सोस । भेदें दोष उफराटे॥3॥ 4346 पसरोनि मुखें । कैसे धालों बा हारीखें ॥1॥ ब्रह्मादिका दुर्लभ वांटा । आह्मां फावला राणटां ॥ध्रु.॥ गोड लागे काय तरि। कृपावंत जाला हरि ॥2॥ उडती थेंबुटें । अमृताहुनि गोमटें ॥3॥ गोडाहुनि गोड । जिव्हा नाचे वाटे कोड ॥4॥ खुणावुनि तुका । दावी वर्म बोलों नका ॥5॥ 4347 आमुचि मिरास पंढरी । आमुचें घर भीमातिरीं ॥1॥ पांडुरंग आमुचा पिता । रकुमाबाइऩ आमुचि माता ॥ध्रु.॥ भाव पुंडलीक मुनि । चंद्रभागा आमुची बहिणी ॥2॥ तुका जुन्हाट मिराशी । ठाव दिला पायांपाशीं ॥3॥ 4348 गंगा गेली सिंधुपाशीं । जरी तो ठाव नेदी तिशी॥1॥ तिणें जावें कवण्या ठाया । मज सांगा पंढरिराया ॥ध्रु.॥ जळ क्षोभलें जलचरां । माता बाळा नेदी थारा ॥2॥ तुका ह्मणे आलों शरण । देवा त्वां कां धरिलें मौन्य ॥3॥ 4349 बैसो आतां मनीं । आले तैसें चि वदनीं ॥1॥ मग अवघें चि गोड । पुरे सकळ हि कोड ॥ध्रु.॥ बाहेरील भाव । तैसा अंतरीं हि वाव ॥2॥ तुका ह्मणे मणि । शोभा दाखवी कोंदणीं॥3॥ 4350 वेठी ऐसा भाव । न करी अहाच उपाव ॥1॥ रूप डसवी न जिवा । अवघा ये च ठायीं हेवा ॥ध्रु.॥ कृपणाचेपरि । लेखा पळनिमिषेवरि ॥2॥ तुका ह्मणे आस । संनिध चि जगदीशा॥3॥ 4351 सर्वसुखा अधिकारी । मुखें उच्चारी हरिनाम ॥1॥ सर्वांगें तो सवाौत्तम । मुखीं नाम हरीचें ॥ध्रु.॥ ऐशी उभारिली बाहे। वेदीं पाहें पुराणीं ॥2॥ तुका ह्मणे येथें कांही । संदेह नाहीं भरवसा॥3॥ 4352 जो का निर्गुण निराकार । तेथें धरियेले अवतार॥1॥ निर्गुण होता तो सगुणासि आला । भिHसाटीं प्रगटला ॥ध्रु.॥ जो का त्रिभुवनचाळक । तो हा नंदाचा बाळक ॥2॥ सोडविलें वसुदेवदेवकीसि । अवतार धरिला तिचे कुशी ॥3॥ मारियेला कंसराणा । राज्यीं स्थापिलें उग्रसेना ॥4॥ तुका ह्मणे देवादिदेव । तो हा उभा पंढरिराव ॥5॥ 4353 जुनाट हें धन अंत नाहीं पार । खात आले फार सरलें नाहीं ॥1॥ नारद हा मुनि शुक सनकादिक । उरलें आमुप तुह्मां आह्मां ॥ध्रु.॥ येथूनियां धना खाती बहु जन । वाल गुंज उणें जालें नाहीं ॥2॥ तुका ह्मणे धना अंत नाहीं पार । कुंटित चार वाचा तेथें ॥3॥ 4354 कोडियाचें गोरेपण । तैसें अहंकारीYाान ॥1॥ त्यासि अंतरीं रिझे कोण । जवळी जातां चिळसवाण ॥ध्रु.॥ प्रेतदेह गौरविलें। तैसें विटंबवाणें जालें ॥2॥ तुका ह्मणे खाणें विष्ठा । तैशा देहबुिद्धचेष्टा॥3॥ 4355 पाया जाला नारू । तेथें बांधला कापूरु । तेथें बिबव्याचें काम । अधमासि तों अधम ॥1॥ रुसला गुलाम । धणी करीतो सलाम । तेथें चाकराचें काम । अधमासि तों अधम ॥ध्रु.॥ रुसली घरची दासी । धणी समजावी तियेसि । तेथें बटकीचें काम। अधमासि तों अधम ॥2॥ देव्हा†यावरि विंचू आला । देवपूजा नावडे त्याला । तेथें पैजारेचें काम । अधमासि तों अधम ॥3॥ तुका ह्मणे जाती । जातीसाटीं खाती माती ॥4॥ 4356 ब्राह्मणा न कळे आपुलें तें वर्म । गंवसे परब्रह्म नामें एका ॥1॥ लहानथोरासि करितों प्रार्थना । दृढ नारायणा मनीं धरा॥ध्रु.॥ सर्वांप्रति माझी हे चि असे विनंती । आठवा श्रीपती मनामाजी ॥2॥ केशव नारायण करितां आचमन । ते चि संध्या स्नान कर्म क्रिया ॥3॥ नामें करा नित्य भजन भोजन । ब्रह्मकर्म ध्यान याचे पायीं ॥4॥ तुका ह्मणे हें चि निर्वाणींचें शस्त्र । ह्मणोनि सर्वत्र स्मरा वेगीं ॥5॥ 4357 नरदेह वांयां जाय । सेवीं सद्ग‍ूचे पाय ॥1॥ सांडोनियां अहंभाव । धरीं भHी पूजीं देव ॥ध्रु.॥ थोराचिये वाटे। जातां भवशोक आटे ॥2॥ प्रल्हादातें तारी । तुका ह्मणे तो कंठीं धरीं ॥3॥ 4358 संचित तैशी बुिद्ध उपजे मनामधीं । सांगितलें सििद्ध नव जाय ॥1॥ ज्याचा जैसा ठेवा तो त्यापाशीं धांवे । न लगती करावे उपदेश ॥2॥ घेऊन उठती आपुलाले गुण । भविष्याप्रमाणें तुका ह्मणे ॥3॥ 4359 कुरंगीपाडस चुकलेसे वनीं । फुटे दुःखेंकरोनि हृदय त्याचें ॥1॥ तैसा परदेशी जालों तुजविण । नको हो निर्वाण पाहूं माझें ॥ध्रु.॥ अपराध्याच्या कोटि घालीं सर्व पोटीं । नको या शेवटीं उपेक्षूं गा ॥2॥ तुका ह्मणे असों द्यावी माझी चिंता । कृपाळु अनंता पांडुरंगा ॥3॥ 4360 धन्य जालों हो संसारीं । आह्मी देखिली पंढरी ॥1॥ चंद्रभागे करूं स्नान । पुंडलीकाचें दर्शन ॥ध्रु.॥ करूं क्षेत्रप्रदिक्षणा। भेटूं सत या सज्जनां ॥2॥ उभे राहूं गरुडपारीं । डोळेंभरुनी पाहों हरी ॥3॥ तुका ह्मणे वाळवंटीं । महालाभ फुकासाटीं ॥4॥ 4361 पंढरीचा वारकरी । खेपा वैकुंठबंदरीं ॥1॥ तया नाहीं आणखी पेणें । सदा वैकुंठीं राहाणें ॥ध्रु.॥ आला गेला केल्या यात्रा । उद्धरिलें कुळा सर्वत्रा ॥2॥ तुका ह्मणे नाहीं । यासि संदेह कल्पांतीं ही ॥3॥ 4362 सोडियेल्या गाइऩ नवलक्ष गोपाळीं । सवें वनमाळी चालियेला ॥1॥ सुदीन समय भाग्याचा उदय । चारावया गाइऩ वनामाजी ॥ध्रु.॥ गाइऩगोपाळांच्या संगें चाली हरि । क्रीडा नानापरि खेळताति ॥2 ॥ काठी कांबळीया मोहरीया पोंवा । सिदोरी गांजिवा खांद्यावरि ॥3॥ गोधनें संवगडे खेळे नानापरी । आले भीमातीरीं वेणुनादा ॥4॥ तेथें उभा ठेला गोपाळांसहित । सिदोरिया सोडीत बैसे तेथें ॥5॥ तुका ह्मणे ज्यांनीं आणिल्या भाकरी । नेऊनियां हरीपुढें देती ॥6॥ 4363 ज्यां जैसी आवडी त्यां तैसा विभाग । देत पांडुरंग तृिप्त जाली ॥1॥ मुखींचें उिच्छष्ट हिरोनियां खात । वििस्मत विधाता देखोनियां ॥ध्रु.॥ दिलें जें गोपाळां तें नाहीं कोणासि । वििस्मत मानसीं सुरवर ॥2॥ देव ॠषि मुनि सिद्ध हे चारण । शिव मरुद्गण चंद्र सूर्य ॥3॥ तुका ह्मणे आले सकळ हि सुरवर । आनंदें निर्भर पाहावया ॥4॥ 4364 आले सुरवर नानापक्षी जाले । सकळ अवतरले श्वापदवेषें ॥1॥ श्वानखररूपी होऊनियां आले । उिच्छष्ट कवळ वेचिताति ॥ध्रु.॥ होऊनियां दीन हात पसरिती । मागोनियां घेती उष्टावळी ॥2॥ अभिमान आड घालोनि बाहेरि । तयां ह्मणे घ्या रे धणी ॥3॥ तुका ह्मणे धणी लाधली अपार । तया सुखा पार काय सांगों ॥4॥ 4365 एकमेकीं घेती थडका । पाडी धडका देऊनि ॥1॥ एकमेका पाठीवरि । बैसोनि करिती ढवाळी ॥ध्रु.॥ हाता हात हाणे लाही । पळतां घाइऩ चुकविती ॥2॥ तुका ह्मणे लपणी चपणी । एका हाणी पाठीवरी ॥3॥ 4366 चला वळूं गाइऩ । दूर अंतरल्या भाइऩ ॥1॥ खेळ खेळतां जाला शीण । कोण करी वणवण ॥ध्रु.॥ गाइऩ हकारी कान्हया । ह्मणोनि लागती ते पायां ॥2॥ तुका ह्मणे द्यावें । नाम संकीर्तन बरवें ॥3॥ 4367 नाहीं संसाराची चाड । गाऊं हरिचें नाम गोड ॥1॥ हो का प्राणाचा ही घात । परि हा न सोडीं अनंत ॥ध्रु.॥ जन्मोजन्मीं हा चि धंदा । संतसंग राहो सदा ॥2॥ तुका ह्मणे भाव । तो हा जाणा पंढरिराव ॥3॥ 4368 हरीविण जिणें व्यर्थ चि संसारीं । प्रेत अळंकारीं मिरवत ॥1॥ देवाविण शब्द व्यर्थ चि कारण । भांड रंजवण सभेसि गा ॥ध्रु.॥ आचार करणें देवाविण जो गा । सर्पाचिया अंगा मृदुपण ॥2॥ तुका ह्मणे काय बहु बोलों फार । भHीविण नर अभाग्य कीं ॥3॥ 4369 जालासि पंडित पुराण सांगसी । परि तूं नेणसी मीं हें कोण ॥1॥ गाढवभरी पोथ्या उलथिशी पानें । परि गुरुगम्यखुणे नेणशी बापा ॥2॥ तुका कुणबियाचा नेणे शास्त्रमत । एक पंढरीनाथ विसंबेना ॥3॥ 4370 स्वप्नींच्या व्यवहारा काळांतर लेखा । जागृतीसि रुका गांठ नाहीं ॥1॥ तेवीं शब्दYाानें करिती चावटी । Yाान पोटासाटीं विकों नये ॥ध्रु.॥ बोलाची च कढी बोलाचा ची भात । जेवूनियां तृप्त कोण जाला ॥2॥ कागदीं लिहिली नांवाची साकर। चाटितां मधुर केवीं लागे ॥3॥ तुका ह्मणे जळो जळो त्याचें Yाान। यमपुरी कोण दंड साहे ॥4॥ 4371 भूत नावरे कोणासी । पुंडलीकें खििळलें त्यासी॥1॥ समचरण असे विटे । कटिकर उभें नीट ॥ध्रु.॥ वाळुवंटीं नाचती संत । प्रेमामृतें डुल्लत ॥2॥ तुका ह्मणे पुंडलीका । भिHबळें तूं चि निका ॥3॥ 4372 आपुले वरदळ नेदा । एवढी गोविंदा कृपणता ॥1॥ यावर बा तुमचा मोळा । हा गोपाळा कळेना ॥ध्रु.॥ सेवा तरी घेतां सांग । चोरिलें अंग सहावेना ॥2॥ तुका जरी क्रियानष्ट । तरी कां कष्ट घेतसां ॥3॥ 4373 भीमातिरींचा नाटक । यानें लावियेलें चेटक ॥1॥ मन बुिद्ध जाली ठक । नेणे संसाराची टुक ॥ध्रु.॥ कैशी प्रसंगीक वाणी । प्रत्यादर कडसणी ॥2॥ तुका ह्मणे मोठा ठक । जेथें तेथें उभा ठाके ॥3॥ 4374 कां रे दाटोन होतां वेडे । देव आहे तुह्मांपुढें ॥1॥ ज्यास पाठ नाहीं पोट । करी त्रैलोक्याचा घोंट ॥ध्रु.॥ तुमची तुह्मां नाहीं सोय । कोणाचें काय जाय ॥2॥ तुका गातो नामीं । तेथें नाहीं आह्मी तुह्मी ॥3॥ 4375 नव्हे हें कवित्व टांकसाळी नाणें । घेती भले जन भले लोक ॥1॥ लागलासे झरा पूर्ण नवनीतें । सेविलियां हित फार होय ॥2॥ तुका ह्मणे देवा केला बलात्कार । अंगा आलें फार महंतपण ॥3॥ 4376 सांवळें सुंदर पाहे दृिष्टभरि । ऐसें कांहीं करीं मन माझें ॥1॥ मना तुज ठाव दिला त्याचे पायीं । राहें विठाबाइऩसवें सदा ॥ध्रु.॥ मना नको धरूं आणिकांचा संग । नाहीं पांडुरंग जयां मनीं ॥2॥ वरपंग भाव नको ह्मणे तुका । करीं प्राणसखा नारायणा॥3॥ 4377 एकली वना चालली राना । चोरुनि जना घराचारी॥1॥ कोणी नाहीं संगीसवें । देहभावें उदास ॥ध्रु.॥ जाउनि पडे दुर्घटवनीं। श्वापदांनीं वेढिली ॥2॥ मार्ग न चले जातां पुढें । भय गाढें उदेलें॥3॥ मागील मागें अंतरलीं । पुढील चाली खोळंबा ॥4॥ तुका ह्मणे चित्तीं यासि । हृदयस्थासी आपुल्या ॥5॥ 4378 पडली घोर रजनी । संगी कोणी नसे चि ॥1॥ पहा हो कैसें चालविलें । पिसें गोवलें लावूनि ॥ध्रु.॥ कोठें लपविलें तें अंग । होता संग दिला तो ॥ ।2॥ मज कधीं नव्हतें ठावें । दोही भावें वाटोळें ॥3॥ तुका ह्मणे कैंची उरी । दोहीपरि नाडिलें ॥4॥ 4379 उदार कृपाळ पतितपावन । िब्रदें नारायणा जाती वांयां ॥1॥ वणिऩलासि श्रुति नेणे तुझा पार । राहे मौनाकार नेति ऐसें ॥ध्रु.॥ तेथें माझा धांवा पावे कोणीकडे । अदृष्ट हें पुढें वोडवलें ॥2॥ कोण ऐसा भH लाधला भाग्यासी । आठवण ऐसी द्यावी तुज ॥3॥ तुका ह्मणे नको पाहों माझा अंत । जाणोनि हे मात उडी घालीं ॥4॥ 4380 ज्याचें जैसें भावी मन । त्यासि देणें दरुषण ॥1॥ पुरवूं जाणे मनिंची खूण । समाधान करोनि ॥ध्रु.॥ आपणियातें प्रगट करी । छाया वरी कृपेची ॥2॥ तुका ह्मणे केले दान । मन उन्मन हरिनामीं ॥3॥ 4381 कां रे पुंडएा मातलासी । उभें केलें विठ्ठलासि ॥1॥ विस्त क्षीरसागरवासीं । आला उभा पंढरीसि ॥ध्रु.॥ भHी देखोनि निकट । देवें सोडिलें वैकुंठ ॥2॥ तुका ह्मणे बळी । तूं चि एक भूमंडळीं ॥3॥ 4382 शेवटींची विनंती । ऐका ऐका कमळापती ॥1॥ काया वाचा मन । चरणीं असे समर्पण ॥ध्रु.॥ जीवपरमात्मा ऐक्यासि। सदा वसो हृदयेंसीं ॥2॥ तुका ह्मणे देवा । कंठीं वसावें केशवा॥3॥ 4383 माझें परिसावें गा†हाणें । चित्त द्यावें नारायणें ॥1॥ माझे हृदयींचें वर्म । देवा जाणशी तूं कर्म ॥ध्रु.॥ सबाहएअंतरसाक्ष। ऐसा वेदीं केला पक्ष ॥2॥ तुका ह्मणे नेणां । काय सांगों नारायणा॥3॥ 4384 गुरुचिया मुखें होइल ब्रह्मYाान । न कळे प्रेमखुण विठोबाची ॥1॥ वेदातें विचारा पुराणातें पुसा । विठोबाचा कैसा प्रेमभाव ॥2॥ तुका ह्मणे सांडा जाणिवेचा शीण । विठोबाची खूण जाणती संत ॥3॥ 4385 देव आतां आह्मीं केला असे ॠणी । आणिका वांचूनि काय गुंता ॥1॥ एकाचें आर्जव करू एकनिष्ठ । आणिकांचा बोभाट कामा नये ॥ध्रु.॥ बहुतांचे आर्जव केलिया खटपट । नाहीं हा शेवट शुद्ध होत ॥2॥ पुरता विचार आणोनी मानसीं । अंतरलों सर्वासि पइप देखा ॥3॥ तुका ह्मणे देवा चरणीं असो भाव । तेणें माझा जीव संतोष हा ॥4॥ 4386 पापाची वासना नको दावूं डोळां । त्याहुनि अंधळा बराच मी ॥1॥ निंदेचें श्रवण नको माझे कानीं । बधिर करोनि ठेवीं देवा ॥ध्रु.॥ अपवित्र वाणी नको माझ्या मुखा । त्याजहुनि मुका बराच मी ॥2॥ नको मज कधीं परस्त्रीसंगति । जनांतुन माती उठतां भली ॥3॥ तुका ह्मणे मज अवघ्याचा कांटाळा । तूं एक गोपाळा आवडसी ॥4॥ 4387 कीर्त्तनाचा विकरा मातेचें गमन । भाड खाइऩ धन विटाळ तो ॥1॥ हरिभHाचि माता हे हरिगुणकीिर्त्त । इजवर पोट भरिती चांडाळ ते ॥ध्रु.॥ अंत्यज हा ऐसें कल्पांतीं करीना । भाड हे खाइऩना जननीची ॥2॥ तुका ह्मणे त्याचें दर्शन ही खोटें । पूर्वजांसि नेटें नरका धाडी ॥3॥ 4388 पंढरी पावन जालें माझें मन । आतां करूं ध्यान विठोबाचें ॥1॥ आतां ऐसें करूं नाम गाऊं गीतीं । सुखाचा सांगाती विठो करूं ॥ध्रु.॥ संग करूं त्याचा तो सखा आमचा । अनंतां जन्मांचा मायबाप ॥2॥ परतोनि सोइऩ धरीं कां रे मना । विठ्ठलचरणा घालीं मिठी ॥3॥ घातलीसे मिठी नाही भिHभाव । उदार पंढरिराव तुका ह्मणे ॥4॥ 4389 येइप गे विठ्ठले विश्वजीवनकले । सुंदर घननीळे पांडुरंगें ॥1॥ येइप गे विठ्ठले करुणाकल्लोळे । जीव कळवळे भेटावया ॥ध्रु.॥ न लगती गोड आणीक उत्तरें । तुझें प्रेम झुरे भेटावया ॥2॥ तुका ह्मणे धांव घालीं कृष्णाबाइऩ । क्षेम चाहूंबाही देइप मज ॥3॥ 4390 कटावरी कर कासया ठेविले । जननी विठ्ठले जीवलगे॥1॥ शंखचक्रगदाकमळमंडित । आयुधें मंडित कृष्णाबाइऩ॥ध्रु.॥ क्षण एक धीर होत नाहीं चित्ता । केव्हां पंढरिनाथा भेटशील ॥2॥ तुका ह्मणे हें चि करीं देइप । तइप च विश्रामा पावइऩन॥3॥ 4391 आतां मोकलावें नव्हे हें उचित । तरी कृपावंत ह्मणवावें ॥1॥ पूवाअ भH जाले सर्व आपंगिले । नाहीं उपेिक्षले तुह्मीं कोणी ॥ध्रु.॥ माझिया वेळेसि कां गा लपालासी । विश्व पोसितोसि लपोनियां ॥2॥ करावी ह्मणावी सर्वां भूतीं दया । तरी भेटावया येइऩन मी ॥3॥ तरी माझे हाती देइप मनबुिद्ध । जरि दयानिधि येशील तूं ॥4॥ तुका ह्मणे तूं चि अवघा सूत्रधारी । माझी सत्ता हरी काय आहे ॥5॥ 4392 माझें कोण आहे तुजविण देवा । मुकुंदा केशवा नारायणा ॥1॥ वाट पाहतसें कृपेच्या सागरा । गोपीमनोहरा पांडुरंगा॥ध्रु.॥ साच करीं हरी आपुली िब्रदावळी । कृपेनें सांभाळीं महाराजा ॥2॥ क्षमा करीं सर्व अपराध माझा । लडिवाळ मी तुझा पांडुरंगा ॥3॥ साहए होसी तरी जाती साही वैरी । मग सुखें अंतरीं ध्यान तुझें ॥4॥ कृपा करोनि देइप दया क्षमा शांती । तेणें तुझी भिH लाभइऩल ॥5॥ माझें हें सामर्थ्य नव्हे नारायणा । जरी कांहीं करुणा येइल तुज ॥6॥ तुका ह्मणे मज कैसें आपंगा जी । आपुलेंसें करा जी पांडुरंगा ॥7॥ 4393 अपराध जाले जरी असंख्यात । तरी कृपावंत नाम तुझें ॥1॥ तुझें लडिवाळ तुज कृपा यावी । म्यां वाट पाहावी कवणाची ॥ध्रु.॥ मायबाप माझा रुक्मादेवीवर । हा दृढ निर्धार अंतरींचा ॥2॥ तुका ह्मणे कोणे गोष्टीचें संकष्ट । न घालीं मज भेट नारायणा ॥3॥ 4394 आधीं कां मज लावियेली सवे । आतां न राहावे तुजविण ॥1॥ पहिलें चि तोंडक कां गा नाहीं केलें । आतां उपेिक्षलें न सोडीं मी ॥ध्रु.॥ कृपेच्या सागरा न पाहें निर्वाण । जालों तुजवीण कासावीस ॥2॥ तुका ह्मणे कोठें गुंतलेति हरी । येइप झडकरी पांडुरंगा ॥3॥ 4395 बा रे पांडुरंगा केव्हां येशी भेटी । जाहालों हिंपुटी तुजवीण ॥1॥ तुजवीण सखें न वटे मज कोणी । वाटतें चरणीं घालूं मिठीं ॥ध्रु.॥ ओवाळावी काया चरणांवरोनि । केव्हां चक्रपाणी भेटशील ॥2॥ तुका ह्मणे माझी पुरवीं आवडी । वेगीं घालीं उडी नारायणा ॥3॥ 4396 पंचािग्नसाधन करूं धूम्रपान । काय तीर्थाटण करूं सांग ॥1॥ सांग कोणे देशीं आहे तुझें गांव । घेऊनियां धांव येऊं तेथें ॥ध्रु.॥ सांग कांहीं वृत्त कोण करूं व्रत । जेणें कृपावंत होशील तूं ॥2॥ वाटतें सेवटीं जालासि निष्ठ‍ । न देसी उत्तर तुका ह्मणे ॥3॥ 4397 तुजवीण तीळभरी रिता ठाव । नाहीं ऐसें विश्व बोलतसे ॥1॥ बोलियेले योगी मुनी साधु संत । आहेसि या आंत सर्वांठायीं ॥ध्रु.॥ मी तया विश्वासें आलों शरणागत । पूवाअचें अपत्य आहें तुझें ॥2॥ अनंत ब्रह्मांडें भरोनि उरलासि । मजला जालासि कोठें नाहीं ॥3॥ अंतपार नाहीं माझिया रूपासि । काय सेवकासि भेट देऊं ॥4॥ ऐसें विचारिलें ह्मणोनि न येशी । सांग हृषीकेशी मायबापा ॥5॥ तुका ह्मणे काय करावा उपाय । जेणें तुझे पाय आतुडति ॥6॥ 4398 काम क्रोध आड पडले पर्वत । राहिला अनंत पलीकडे ॥1॥ नुलंघवे मज न सांपडे वाट । दुस्तर हा घाट वैरियांचा ॥ध्रु.॥ आतां कैंचा मज सखा नारायण । गेला अंतरोन पांडुरंगा ॥2॥ तुका ह्मणे व्यर्थ मोलाचें शरीर । गेलें हा विचार कळों आला ॥3॥ 4399 नव्हे निष्ठावंत तुज काय बोल । सेवेविण मोल मागतसें ॥ध्रु.॥ न घडे भजन शुद्ध भावनिष्ठा । आपुल्या अदृष्टावरी बोल ॥ध्रु.॥ पूवाअ जाले भH असंख्य विरH । काम क्रोध अहंते निदाऩिळलें ॥2॥ ऐसी अंगवण नाहीं मज देवा । करीतसें हेवा भेटावयाचा ॥3॥ कृपा करोनियां पुरवीं असोसी । आपुल्या िब्रदासी राखावया ॥4॥ तुका ह्मणे एक बाळक अYाातें । त्यासि हे पोसित मायबापें ॥5॥ नाटाचे 2 4400 अगा ये मधुसूदना माधवा । अगा ये कमळापती यादवा । अगा श्रीधरा केशवा । अगा बांधवा द्रौपदीच्या ॥1॥ अगा विश्वव्यापका जनादऩना । गोकुळवासी गोपिकारमणा । अगा गुणनिधि गुणनिधाना । अगा मदऩना कंसाचिया ॥ध्रु.॥ अगा सवाौत्तमा सर्वेश्वरा । गुणातीता विश्वंभरा । अगा निर्गुणा निराकारा । अगा आधारा दीनाचिया ॥2॥ अगा उपमन्यसहाकारा । अगा शयना फणिवरा । अगा काळकृतांत असुरा । अगा अपारा अलक्षा ॥3॥ अगा वैकुंठनिवासा । अगा अयोध्यापति राजहंसा । अगा ये पंढरिनिवासा। अगा सर्वेशा सहजरूपा ॥4॥ अगा परमात्मा परमपुरुषा। अगा अव्यया जगदीशा । अगा कृपाळुवा आपुल्या दासा । तोडीं भवपाशा तुका ह्मणे ॥5॥ 4401 कैसी करूं तुझी सेवा । ऐसें सांगावें जी देवा । कैसा आणूं अनुभवा । होशी ठावा कैशापरी ॥1॥ कर्मभ्रष्ट माझें मन । नेणें जप तप अनुष्ठान । नाहीं इंिद्रयांसि दमन । नव्हे मन एकविध॥ध्रु.॥ नेणे यातीचा आचार । नेणें भHीचा विचार । मज नाहीं संतांचा आधार । नाहीं िस्थर बुिद्ध माझी ॥2॥ न सुटे मायाजाळ । नाहीं वैराग्याचें बळ । न जिंकवती सबळ । काम क्रोध शरीरीं ॥3॥ आतां राख कैसें तरि । मज नुपेक्षावें हरी । तुझीं िब्रदें चराचरीं । तैसीं साच करीं तुका ह्मणे ॥4॥ 4402 भीमातीरवासी । तेथें निश्चयेंसी काशी ॥1॥ मुख्यमुHीचें माहेर । ऐसें जाणा पंढरपुर ॥ध्रु.॥ घडे भींवरेशीं स्नान । त्यासि पुन्हा नाहीं जन्म ॥2॥ भाव धरोनि नेटका । मोक्ष जवळी ह्मणे तुका ॥3॥ 4403 जाली गाढवी दुधाळ । महिमा गाइऩची पावेल ॥1॥ श्वान जालेंसे चांगलें । तरी कां सांगातें जेवील ॥ध्रु.॥ जाली सिंदळा चांगली । तरि कां पतिव्रता जाली ॥2॥ तुका ह्मणे ऐशा जाति । काय उंचपण पावती ॥3॥ 4404 काशीयात्रा पांच द्वारकेच्या तीन । पंढरीची जाण एक यात्रा ॥1॥ काशी देह विटंबणें द्वारकें जाळणें । पंढरीशी होणें ब्रह्मरूप ॥ध्रु.॥ अठरापगडयाती सकळ हि वैष्णव । दुजा नाहीं भाव पंढरीसि ॥2॥ तुका ह्मणे असो अथवा नसो भाव । दर्शनें पंढरिराव मोक्ष देतो ॥3॥ 4405 हें चि मागणें विठाबाइऩ । पायीं ठेवूनियां डोइऩ ॥1॥ शांति दया अंतःकरणीं । रंगो रामनामीं वाणी ॥ध्रु.॥ मूळ द्वंद्वाचें विघडो । निजानंदीं वृित्त जडो ॥2॥ तुका ह्मणे हरी । आतां आपुलेंसें करीं ॥3॥ 4406 करोनि स्नानविधि आणि देवधर्म । क्रिया नित्यनेम तुजसाटीं ॥1॥ तुजलागीं दानें तुजलागीं तीथॉ । सकळ ही व्रतें तुजलागीं ॥ध्रु.॥ सकळ चित्तवृित्त दिवस आणि राती । आवडशी प्रीती नारायणा ॥2॥ तुका ह्मणे याहो पवित्राच्या राया । प्राणविसावया पांडुरंगा ॥3॥ 4407 पहावा नयनीं विठ्ठल चि एक । कांहीं तरी सार्थक संसाराचें ॥1॥ कोठें पाहों तुज कां गा लपालासि । कांहीं बोल मशीं नारायणा ॥ध्रु.॥ वाटते उदास मज दाही दिशा । तुजविण हृषीकेशा वांचोनियां ॥2॥ नको ठेवूं मज आपणा वेगळें । बहुत कळवळें तुजलागीं ॥3॥ तुका ह्मणे भेटी देइप नारायणा । घडी कंठवेना तुजविण ॥4॥ 4408 पूवाअ बहुतांचे केले प्रतिपाळ । तें मज सकळ श्रुत आहे ॥1॥ अज अविनाश निर्गुण निरामय । विचारिलें काय त्यांचे वेळे ॥ध्रु.॥ तयांचियें वेळे होशी कृपावंत । माझा चि कां अंत पहातोसि ॥2॥ नारद प्र†हाद उपमन्य धुरू । त्यांचा अंगीकारु कैसा केला ॥3॥ अंबॠषीसाटीं गर्भवास जाले । कां गा मोकलिलें कृपासिंधु ॥4॥ धर्माचें उिच्छष्ट अर्जुनाचीं घोडीं । आणीक सांकडीं कितीएक ॥5॥ जालासि लुगडीं तया द्रौपदीचीं । न ये कां आमुची कृपा कांहीं ॥6॥ तुका ह्मणे कां गा जालासि कठीण । माझा भाग सीण कोण जाणे ॥7॥ 4409 कासयासि व्यर्थ घातलें संसारीं । होतें तैसें जरी तुझे चित्तीं ॥1॥ तुझिये भेटीची थोर असे आस । दिसोनी निरास आली मज ॥ध्रु.॥ आतां काय जिणें जालें निरर्थक । वैकुंठनायक भेटे चि ना ॥2॥ आडलासि काय कृपेच्या सागरा । रकुमादेवीवरा सोइरिया॥3॥ तुका ह्मणे देइप चरणाची सेवा । नुपेक्षीं केशवा मायबापा ॥4॥ 4410 पक्षीयाचे घरीं नाहीं सामुगरी । त्यांची चिंता करी नारायण ॥1॥ अजगर जनावर वारुळांत राहे । त्याजकडे पाहे पांडुरंग ॥ध्रु.॥ चातक हा पक्षी नेघे भूमिजळ । त्यासाटीं घननीळ नित्य वर्षे ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मी पिप्पलिकांची जात । पुरवीं मनोरथ पांडुरंगा ॥3॥ 4411 रामनाम हा चि मांडिला दुकान । आहे वानोवाण घ्यारे कोणी ॥1॥ नका कोणी करूं घेता रे आळस । वांटितों तुह्मांस फुकाचें हें ॥ध्रु.॥ संचितासारिखे पडे त्याच्या हाता । फारसें मागतां तरी न ये ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मीं सांठविलें सार । उरलिया थार विचारितां ॥3॥ 4412 बहुजन्मां शेवटीं स्वामी तुझी भेटी । बहु मोह पोटीं थोर जाला ॥1॥ बहु पुरें पाहिलीं बहु दिशा शोधिली । बहु चिंता वाहिली दुर्भराची ॥ध्रु.॥ बहु काळ गेले अनुचित केलें । बहु नाहीं गाइलें नाम तुझें ॥2॥ ऐसा मी अपराधी अगा कृपानिधि । बहु संतां संनिधि ठेवीं तुका ॥3॥ 4413 कोण उपाव करूं भेटावया । जाळावी हे काया ऐसें वाटे ॥1॥ सोडोनियां गांव जाऊं वनांतरा । रुकुमादेवीवरा पहावया॥ध्रु.॥ करूं उपवास शोधूं हें शरीर । न धरवे धीर नारायणा॥2॥ जाती आयुष्याचे दिवस हे चारी । मग केव्हां हरी भेटशील ॥3॥ तुका ह्मणे कांहीं सांगा विचारोनि । विठो तुझे मनीं असेल तें ॥4॥ 4414 माय बाप बंधु सोयरा सांगाती । तूं चि माझी प्रीति गण गोत ॥1॥ शरण आलीं त्यांचीं वारिलीं दुरितें । तारिले पतित असंख्यात ॥ध्रु.॥ इतर कोण जाणे पावलें विश्रांति । न येतां तुजप्रति शरणागत ॥2॥ तयामध्यें मज ठेवीं नारायणा । लक्षुमीरमणा सोइरिया ॥3॥ तुका ह्मणे देइप दर्शनाचा लाभ । जे पाय दुर्लभ ब्रह्मादिकां ॥4॥ 4415 पाप ताप माझे गुणदोष निवारीं । कृष्णा विष्णु हरी नारायणा ॥1॥ काम क्रोध वैरी घालोनि बाहेरी । तूं राहें अंतरीं पांडुरंगा ॥ध्रु.॥ करिशील तरी नव्हे कांइ एक । निमिऩलें jयैलोक्य हेळामात्रें ॥2॥ समर्थासि काय आह्मीं शिकवावें । तुका ह्मणे यावें पांडुरंगा ॥3॥ 4416 ये गा महाविष्णु अनंतभुजाच्या । आह्मां अनाथांच्या माहेरा ये ॥1॥ भेटावया तुज ओढे माझा जीव । एकवेळा पाय दावीं डोळां ॥ध्रु.॥ आणीक हे आर्त नाहीं नारायणा । ओढे हे वासना भेटावया ॥2॥ वाटे चित्तीं काय करावा विचार । चरण सुंदर पहावया ॥3॥ तुका ह्मणे माझे पुरवीं मनोरथ । येइऩ गा न संवरीत पांडुरंगा ॥4॥ 4417 काय पाहतोसि कृपेच्या सागरा । नराच्या नरेंद्रा पांडुरंगा ॥1॥ नामाचा प्रताप िब्रदाचा बडिवार । करावा साचार नारायणा ॥ध्रु.॥ कलीमाजी देव बौध्यरूप जाला । जगाचिया बोला लागूं नका ॥2॥ माय पुत्रा काय मारूं पाहे कळी । जगाची ढवाळी काय काज ॥3॥ तुका ह्मणे या हो कृपेच्या सागरा । रुकुमादेवीवरा मायबापा ॥4॥ 4418 रामनामाचे पवाडे । अखंड ज्याची वाचा पढे ॥1॥ धन्य तो एक संसारीं । रामनाम जो उच्चारी ॥ध्रु.॥ रामनाम गर्जे वाचा । काळ आYााधारक त्याचा ॥ 2 ॥ तुका ह्मणे रामनामीं । कृतकृत्य जालों आह्मीं ॥3॥ 4419 येइल घरा देव न धरीं संदेहा । फकिराचा यावा व्हावा जेव्हां ॥1॥ होइल फकीर योगी महानुभाव । घडीघडी देव सांभाळील ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसें बोलती बहुत । येणे गुणें संत जाले राम ॥3॥ 4420 भHीवीण जिणें जळो लाजिरवाणें । संसार भोगणें दुःखमूळ ॥1॥ वीसलक्ष योनि वृक्षामाजी घ्याव्या । जलचरीं भोगाव्या नवलक्ष ॥ध्रु.॥ अकरालक्ष योनि किडएांमाजी घ्याव्या । दशलक्ष भोगाव्या पIयांमध्ये ॥2॥ तीसलक्ष योनि पशूंचीये घरीं । मानवाभीतरीं चारलक्ष ॥3॥ एकएक योनि कोटिकोटि फेरा । मनुष्यदेहाचा वारा मग लागे ॥4॥ तुका ह्मणे तेव्हां नरदेह नरा । तयाचा मातेरा केला मूढें ॥5॥ 4421 तुजवांचून कोणा शरण । जाऊं आतां कर जोडून॥1॥ कोण करील माझें साहे । चित्तीं विचारूनि पाहें ॥ध्रु.॥ तूं तंव कृपेचा सागर । दीनबंधु जगदोद्धार ॥2॥ तुका ह्मणे निका । भवसिंधु तारक नौका ॥3॥ 4422 हातीं धरिलियाची लाज । देवा असोंदे गा तुज॥1॥ आहें अमंगळ दुर्बळ । होइप दीन तूं दयाळ ॥ध्रु.॥ बाळ सेंबडें मातेसि । काय नावडे तियेसि ॥2॥ तुका ह्मणे जाणें । करोनि देहाचें सांडणें ॥3॥ 4423 जळोजळो तें गुरुपण । जळोजळो तें चेलेपण ॥1॥ गुरु आला वेशीद्वारीं । शिष्य पळतों खिंडोरीं ॥ध्रु.॥ काशासाटीं जालें येणें । त्याचें आलें वर्षासन ॥2॥ तुका ह्मणे चेला । गुरू दोघे हि नरकाला ॥3॥ 4424 अगा पंढरीच्या राया । वेगीं येइप तूं सावया ॥1॥ दीनबंधु तुझें नाम । देइप आपुलें आह्मां प्रेम ॥ध्रु.॥ जीवनकळा तूं विश्वाची । तूं चि माउली अनाथाची ॥2॥ तुका ह्मणे पुंडलिका । ठेवीं मस्तकीं पादुका ॥3॥ 4425 विटेवरी समचरण । तो हा रुिक्मणीरमण ॥1॥ वेदशास्त्रा माहेर । केले दासा उपकार ॥ध्रु.॥ नामापाशीं चारी मुिH। पहा हृदयीं प्रतीति ॥2॥ तुका ह्मणे कळा । अंगीं जयाच्या सकळा ॥3॥ 4426 सकळ हे माया नागवे कवणा । भांबाविलें जना दाही दिशा ॥1॥ आशा तृष्णा दंभ लागलीं हीं पाठी । नेदी बैसों हाटीं मोह ठायीं ॥ध्रु.॥ काम क्रोध घरा लावितील आगी । निंदा हिंसा दोघी पळतां खाती ॥2॥ लाज पुढें उभी राहिली आडवी । ते करी गाढवी थोर घात ॥3॥ तुका ह्मणे चिंता घाली गर्भवासीं । ओढोनियां पाशीं चहूंकडे ॥4॥ 4427 सकळतीर्थाहुनि । पंढरी हें मुगुटमणि ॥1॥ काय सांगों तेथिल शोभा । रमावल्लभ जेथें उभा ॥ध्रु.॥ न लभे व्रततीर्थदानीं। तें या विठ्ठलदर्शनीं ॥2॥ साधु संत गाती नाम । सकळ भूतांचा विश्राम ॥3॥ तुका ह्मणे स्तुती । करूं काय सांगों किती ॥4॥ 4428 गव्हांच्या घुग†या । नाचण्यांच्या पु†या । ब†या त्या चि ब†या । पाधाणी त्या पाधाणी ॥1॥ काय थोरपण । वांयां जाळावा तो शीण । कारणापें भिन्न । निवडे तें निराळें ॥ध्रु.॥ रुचि वोजेपाशी । गरज ते जैशीतैशी । करूं नका नाशी । खावें खाणें जालें तें ॥2॥ तुका ह्मणे मोठा । काय करावा तो ताटा । नाहीं वीण निटा । पाविजेत मारग ॥3॥ 4429 आपुलिया ऐसें करी । संग धरी ज्याचा हो ॥1 ॥ ह्मणउनि परपरते । वरवरते पळतसें ॥ध्रु.॥ लोभिक तें लोभा लावी। बांधल्या गोवी वांचूनि ॥2॥ तुका ह्मणे नामगोठी । पुरे भेटी तुझी देवा ॥3॥ 4430 बरें जालीयाचे अवघें सांगाती । वाइटाचे अंतीं कोणी नाहीं ॥1॥ नोहे मातापिता नोहे कांतासुत । इतरांची मात काय सांगों ॥2॥ तुका ह्मणे जन दुतोंडी सावज । सांपडे सहज तिकडे धरी ॥3॥ 4431 मिथ्या आहे सर्व अवघें हें मायिक । न कळे विवेक मज कांहीं ॥1॥ सर्व बाजागिरी वाटती ही खरी । पहातां येथें उरी कांहीं नाहीं ॥ध्रु.॥ आतां मज दुःख वाटतें अंतरीं । उपाय झडकरी सांग कांहीं ॥2॥ पुढें कोण गति न कळे सर्वथा । तुझे पायीं माथा ठेवियेला ॥3॥ करणें तें करीं सुखें आतां हरी । तुज म्यां निर्धारीं धरियेलें ॥4॥ स्वहित तें काय न कळे सर्वथा । तारीं तूं अनंता तुका ह्मणे ॥5॥ 4432 अवघ्या कोल्हएांचें वर्म अंडीं । धरितां तोंडीं खीळ पडे ॥1॥ भुंकुं नका भुंकुं नका । आला तुका विष्णुदास ॥ध्रु.॥ कवणे ठायीं सादर व्हावें । नाहीं ठावें गाढवा ॥2॥ दुर्जनासि पंचानन । तुका रजरेणु संतांचा ॥3॥ 4433 तुझे ह्मणों आह्मां । मग उणें पुरुषोत्तमा ॥1॥ ऐसा धर्म काय । अमृतानें मृत्यु होय ॥ध्रु.॥ कल्पवृक्षा तळीं । गांठी बांधलिया झोळी ॥2॥ तुका ह्मणे परीस । सांपडल्या उपवास॥3॥ 4434 कोरडिया गोष्टी नावडती मना । नाहीं ब्रह्मYाानाविण चाड ॥1॥ दाखवीं आपुलें सगुण रूपडें । वंदीन मी कोडें पाय तुझे ॥ध्रु.॥ न लगे तो मोक्ष मज सायुज्यता । नावडे हे वार्ता शून्याकारी ॥2॥ तुका ह्मणे चाड धरीन श्रीमुखें । येशिल कवतुकें जवळीक ॥3॥ 4435 गणेश सारजा करिती गायना । आणि देवांगना रंभे ऐशा ॥1॥ तेथें आह्मीं मानवांहीं विनवावें तें काय । सुरवर पाय वंदिति जेथें ॥ध्रु.॥ ज्याच्या गायनासी तटस्थ शंकर । त्या हि परि पार न कळे तुझा ॥2॥ तुका ह्मणे आह्मी किंकर ते किती । इंद्राची हि मति नागविशी ॥3॥ 4436 डोिळयांचें दैव आजि उभें ठेलें । निधान देखिलें पंढरीये ॥1॥ काय ते वानावें वाचेचे पालवें । वेदा न बोलवे रूप ज्याचें ॥ध्रु.॥ आनंदाच्या रसें ओंतीव चांगलें । देखतां रंगलें चित्त माझें ॥2॥ तुका ह्मणे मी तों सगळाच विरालों । विठ्ठल चि जालों दर्शनानें ॥3॥ 4437 भोगियेल्या नारी । परि तो बाळब्रह्मचारी ॥1॥ ऐसी ज्याचें अंगीं कळा । पार न कळे वेदाला ॥ध्रु.॥ वळीवळी थोरथोर। मोडोनियां केले चूर ॥2॥ वांकडी कुबज्या । सरसी आणियेली वोजा ॥3॥ मल्ल रगडिला पायीं । गज झुगारिला बाहीं ॥4॥ जिवें मारियेला मामा । धांवें भHाचिया कामा ॥5॥ तुका ह्मणे पूर्ण । दावी भHीचीं विंदानें ॥6॥ 4338 वृद्धपणीं आली जरा । शरीर कांपे थरथरा ॥1॥ आयुष्य गेलें हें कळेना । स्मरा वेगीं पंढरिराणा ॥ध्रु.॥ दांत दाढा पडिल्या ओस । हनुवटि भेटे नाकास ॥2॥ हात पाय राहिलें कान। नेत्रा पाझर हाले मान ॥3॥ अंगकांति परतली । चिरगुटा ऐसी जाली ॥4॥ आड पडे जिव्हा लोटे । शब्द नये मुखा वाटे॥5॥ लांब लोंबताती अंड । भरभरा वाजे गांड ॥6॥ तुका ह्मणे आतां तरी । स्मरा वेगीं हरी हरी ॥7॥ 4439 वृद्धपणी न पुसे कोणी । विटंबणी देहाची ॥1॥ नव द्वारें जाली मोकळीक । गांड सरली वाजती ॥ध्रु.॥ दंत दाढा गळे थुंका । लागे नाका हनुवटी ॥2॥ शब्द नये मुखावाटा । करिती चेष्टा पोरें ती ॥3॥ तुका ह्मणे अजूनि तरी । स्मरें श्रीहरी सोडवील ॥4॥ 4440 अतित्याइऩ देतां जीव । नये कींव देवासि ॥1॥ थोडएासाटीं राग आला । जीव दिला गंगेंत ॥ध्रु.॥ त्यासि परलोकीं नाहीं मुिH । अधोगति चुकेना ॥2॥ तुका ह्मणे कृष्णराम । स्मरतां श्रम वारती ॥3॥ 4441 तुझें रूप पाहतां देवा । सुख जालें माझ्या जीवा॥1॥ हें तों वाचे बोलवेना । काय सांगों नारायणा ॥ध्रु.॥ जन्मोजन्मींचे सुकृत । तुझे पायीं रमे चित्त ॥2॥ जरी योगाचा अभ्यास । तेव्हां तुझा निजध्यास ॥3॥ तुका ह्मणे भH । गोड गाऊं हरिचें गीत॥4॥ 4442 तुजवीण मज कोण आहे देवा । मुकुंदा केशवा नारायणा ॥1॥ जोडोनियां कर कृपेच्या सागरा । गोपीमनोहरा पांडुरंगा ॥ध्रु.॥ साच करीं हरी आपुली िब्रदावळी । कृपेनें सांभाळीं मायबापा ॥2॥ साहए होसी जरी जाती सहा वैरी । मग ध्यान करीं आवडीनें ॥3॥ सर्व अपराध क्षमा करीं माझा । लडिवाळ तुझा पांडुरंगा ॥4॥ कृपा करोनियां द्यावी क्षमा शांति । तेणें तुझी भिH घडेल देवा ॥5॥ ऐंसें तों सामर्थ्य नाहीं नारायणा । जरी तुज करुणा येइल कांहीं ॥6॥ तुका ह्मणे आतां आपंगावें मज । राखें माझी लाज पांडुरंगा ॥7॥ 4443 नको विद्या वयसा आयुष्य फारसें । नाहीं मज पिसें मुHीचें ही ॥1॥ रामकृष्ण ह्मणतां जावो माझा प्राण । हें चि कृपादान मागतसें ॥ध्रु.॥ नको धन मान न वाढे संतान । मुखीं नारायण प्राण जावा ॥2॥ तुका ह्मणे दीन काकुलती येतों । तुज निरवितों पांडुरंगा ॥3॥ 4444 शिष्या सांगे उपदेश । गुरुपूजा हे विशेष ॥1॥ दावी आचार सोवळे । दंड कमंडलु माळे ॥ध्रु.॥ छाटी भगवी मानसीं ।व्यर्थ ह्मणवी संन्यासी ॥2॥ तुका ह्मणे लोभ । न सुटे नाहीं लाभ ॥3॥ 4445 जिकडे पाहें तिकडे उभा । अवघ्या गगनाचा गाभा॥ 1 ॥ डोळां बैसलें बैसलें । रूप राहोनि संचलें ॥ध्रु.॥ न वजिऩतां दाही दिशा । जिकडे पाहें तिकडे सरिसा ॥2॥ तुका ह्मणे समपदीं । उभा दिठीचिये आधीं ॥3॥ 4446 आपटा संवदड रानचारा । दस†याचा होय तुरा॥1॥ तैसा देवामुळें मान । नाहीं तरी पुसें कोण ॥ध्रु.॥ मृित्तकेची ते घागरी । पाण्यासाटीं बैसे शिरी ॥2॥ तुका ह्मणे माप जाण । दाण्यासवें घेणें देणें ॥3॥ 4447 काळ सार्थक केला त्यांणी । धरिला मनीं विठ्ठल॥1॥ नाम वाचे श्रवण कीिर्त्त । पाउलें चित्तीं समान ॥ध्रु.॥ कीर्त्तनाचा समारंभ । निदपभ सर्वदा ॥2॥ तुका ह्मणे स्वरूपसििद्ध । नित्य समाधि हरिनामीं ॥3॥ 4448 आह्मी जातों आपुल्या गांवा । आमुचा रामराम घ्यावा ॥1॥ तुमची आमची हे चि भेटी । येथुनियां जन्मतुटी॥ध्रु.॥ आतां असों द्यावी दया । तुमच्या लागतसें पायां ॥2॥ येतां निजधामीं कोणी । विठ्ठलविठ्ठल बोला वाणी ॥3॥ रामकृष्ण मुखीं बोला । तुका जातो वैकुंठाला ॥4॥ 4449 कामधेनूचें वासरूं । खाया न मिळे काय करूं ॥1॥ ऐसें आह्मां मांडियेलें । विठो त्वां कां सांडियेलें ॥ध्रु.॥ बैसोनि कल्पद्रुमातळीं । पोटासाटीं तळमळीं ॥2॥ तुका ह्मणे नारायणा । बरें लोकीं हें दीसेना ॥3॥ 4450 तुझें नाम माझे मुखी असो देवा । विनवितों राघवा दास तुझा ॥1॥ तुझ्या नामबळें तरले पतित । ह्मणोनि माझें चित्त तुझे पायीं ॥2॥ तुका ह्मणे तुझें नाम हें सादर । गातां निरंतर सुख वाटे ॥3॥ 4451 उभय भाग्यवंत तरी च समान । स्थळीं समाधान तरी च राहे ॥1॥ युHीचें गौरव नसतां जिव्हाळा । सांचवणी जळा परी नाश ॥ध्रु.॥ लोखंडा परीस Yाानिया तो शठ । नांवाचा पालट दगड खरा ॥2॥ तुका ह्मणे अवघे विनोदाचे ठाव । एकात्मक भाव नाहीं तेथें ॥3॥ 4452 दो दिवसांचा पाहुणा चालतो उताणा । कां रे नारायणा न भजसी ॥1॥ तूं अखंड दुिश्चत्ता तुज नेती अवचिता । मग पंढरीनाथा भजसी केव्हां ॥2॥ तुका ह्मणे ऐसे आहेत उदंड । तया केशव प्रचंड केवीं भेटे ॥3॥ 4453 तुझे पाय माझें भाळ । एकत्रता सर्वकाळ ॥1॥ हें चिं देइप विठाबाइऩ । पांडुरंगे माझे आइऩ ॥ध्रु.॥ नाहीं मोक्ष मुिH चाड । तुझी सेवा लागे गोड ॥2॥ सदा संग सज्जनांचा । नको वियोग पंढरीचा ॥3॥ नित्य चंद्रभागे स्नान । करीं क्षेत्रप्रदक्षण॥4॥ पुंडलीक पाहोन दृष्टी । हषॉ नाचों वाळवंटीं ॥5॥ तुका ह्मणे पांडुरंगा । तुझें स्वरूप चंद्रभागा ॥6॥ 4454 बाइऩल चालिली माहेरा । संगें दिधला ह्मातारा ॥1॥ सिधा सामग्री पोटाची । सवें स्वारी बइलाची ॥ध्रु.॥ जाता पाडिली ढोरानें । सिव्या देती अन्योविन्ये ॥2॥ न सावरी आपणातें । नग्न सावलें वरतें ॥3॥ फजित केलें जनलोकीं । मेला ह्मणे पडे नरकीं॥4॥ गोहाची हे गेली लाज । गांजितां कां तुह्मी मज ॥5॥ तुका ह्मणे जनीं । छी थू केली विटंबणी ॥6॥ 4455 तुळसीवृंदावनीं उपजला कांदा । नावडे गोविंदा कांहीं केल्या ॥1॥ तैसे वंशामध्यें जाले जे मानव । जाणावे दानव अभH ते ॥ध्रु.॥ केवडएामधील निगपध कणसें । तैशीं तीं माणसें भिHहीन ॥2॥ तुका ह्मणे जेवीं वंदनांतिल आळी । न चढे निढळीं देवाचिया ॥3॥ 4456 शिव शिH आणि सूर्य गणपति । एक चि ह्मणती विष्णूस ही ॥1॥ हिरा गार दोनी मानिती समान । राजस भजनें वांयां जाती ॥ध्रु.॥ अन्य देवतांसि देव ह्मणऊन । तामस जीवन तमोयोग्या ॥2॥ वांयां जायासाठीं केलासे हव्यास । अन्य देवतांस देवपण ॥3॥ आपुलिया मुखें सांगतसे धणी । नव्हे माझी वाणी पदरींची ॥4॥ धन्य ते वैष्णव भजती केशव । साित्वक हे जीव मोक्षा योग्य ॥5॥ तुका ह्मणे मोक्ष नाहीं कोणापासीं । एका गोविंदासी शरण व्हा रे ॥6॥ 4457 तुह्मी साधु संत कैवल्यसागर । मोक्षाचे आगर तुह्मां घरीं ॥1॥ तेथें मतिमंद काय बोलों वाणी । अमृताचे धणी पाणी कां घ्या ॥ध्रु.॥ कोटी भानु तेजीं खद्योत बापुडें । तैसा तुह्मांपुढें काय बोलों ॥2॥ तुह्मी अवघे चिंतामणि कल्पतरूचीं वनें । त्यापुढें धांवणें मषकांनीं ॥3॥ वाराणशीक्षेत्र गंगा वाहे कोड । का तेथें पाड कोकणाचे ॥4॥ पल्लवाचा वारा हिमकरीं काय । गगनावरी छाय कोण करी ॥5॥ समुद्राची तृषा हरी ऐसा कोण । जगाची जी तान्ह निववितो ॥6॥ मेरूचा पाठार अवघी ते िक्षति । मषकाचे हातीं मुिष्ट फावे ॥7॥ सिंहापुढें काय जंबूक आरोळी । मोतियांचे वोळी कांच काय ॥8॥ कापुरासि काय लावूनि उटावें । काय ओवाळावें दीपकासि ॥9॥ तैशी तुह्मी निरे Yाानाचे भरींव । तेथें म्यां बोलावें पाड काय ॥10॥ कृपानिधि तुह्मीं बोलविलें बोला । सुखें न्याय केला तुमचा मीं ॥11॥ अYाान मी वेडें ह्मणवितों बाळ । माझा प्रतिपाळ करणें तुह्मां ॥12॥ बोबडें बोलणें न धरावा कोप । क्षमा करा बाप कृपासिंधु ॥13॥ तुका ह्मणे तुह्मी संत बापमाय । भयें धरिले पाय कृपानिधि ॥14॥ 4458 देहीं असोनियां देव । वृथा फिरतो निद।व ॥1॥ देव आहे अंतर्यामीं । व्यर्थ हिंडे तीर्थग्रामीं ॥ध्रु.॥ नाभी मृगाचे कस्तुरी। व्यर्थ हिंडे वनांतरीं ॥2॥ साखरेचें मूळ ऊंस । तैसा देहीं देव दिसे॥3॥ दुधीं असतां नवनीत । नेणे तयाचें मथित ॥4॥ तुका सांगे मूढजना । देहीं देव कां पाहाना ॥5॥ 4459 जयजय ह्मणा राम । हातें टाळी वाचे नाम ॥1॥ आटाआटी नाहीं ज्यास । न वेचे मोल न पडे खांस ॥ध्रु.॥ आपण ह्मणे आणिकां हातीं । यYाादिकीं नये ते गति ॥2॥ आसन भोजन करितां काम । ध्यानसमाधि ह्मणतां राम ॥3॥ मंत्र जपा हा चि सार। वर्णा याती जयजयकार ॥4॥ ह्मणतां राम ह्मणे तुका । वेळोवेळां चुकों नका ॥5॥ 4460 शिकवणेसाटीं वाटते तळमळ । पुढें येइऩल काळा फोडों डोइऩ ॥1॥ तेव्हां त्यासि काय देशील उत्तर । मेळउनि अंतर ठेवितोसि ॥ध्रु.॥ येथींचिया सोंगें भोरपियाचे परि । होइऩल तें दुरि शृंगारिलें ॥2॥ तुका ह्मणे कां रे राखिलें खरकटें । रागेल्याचे तंट रागेलें का ॥3॥ 4461 होइप आतां माझ्या भोगाचा भोगिता । सकळ अनंता शुभाशुभ ॥1॥ आठवुनी पाय राहिलों हृदयीं । निवारली तइप सकळ चिंता ॥ध्रु.॥ अचळ न चळे देहाचें चळण । आहे हें वळण प्रारब्धें चि ॥2॥ तुका ह्मणे जालें एक चि वचन । केलिया कीर्त्तन आराणुक ॥3॥ 4462 लेखी दुखण्यासमान । वेचला नारायणीं क्षण । उद्यांचें आजि च मरण । आणोनि ह्मणे हरि भोHा ॥1॥ नाहीं कांहीं पडों येत तुटी । जाणें तो आहे सेवटीं । लाभ विचारोनि पोटीं। होइप सेवटीं जागृत ॥ध्रु.॥ आहे ते उरे कटा । लावुनि चळ आपुला फाटा । पुरे हें न पुरे सेवटा । तरण्या बळकटा सदा वास॥2॥ ह्मणोनि मोडावा कांटाळा । अविद्यात्मक कोंवळा । होतील प्रबळा । आशा तृष्णा माया ॥3॥ क्षण या देहाच्या अंतीं। जड होउनि राहेल माती । परदेश ते परवर होती । चिळसविती नाकडोळे ॥4॥ जंव या नाहीं पातल्या विपित्त । आयुष्य भविष्य आहे हातीं । लाभ विचारोनि गुंती । तुका ह्मणे अंतीं सर्व पिसुनें॥5॥ 4463 आसावलें मन जीवनाचें ओढी । नामरूपीं गोडी लावियेली ॥1॥ काय तुझे पायीं नाहीं भांडवल । माझे मिथ्या बोल जाती ऐसे ॥ध्रु.॥ काय लोखंडाचे पाहे गुणदोष । सिवोन परीस सोनें करी ॥2॥ तुका ह्मणे माझें अवघें असों द्यावें । आपुलें करावें ब्रीद साच ॥3॥ 4464 पंढरीची वारी जयांचिये घरीं । पायधुळी शिरीं वंदिन त्यांची ॥1॥ दासाचा मी दास पोसणा डोंगर । आतां बहु फार काय बोलों ॥ध्रु.॥ जातीचें मी हीन न कळे भजन । ह्मणोनि संतचरण इच्छीतसें ॥2॥ तुका ह्मणे मज ह्मणावें आपुलें । बहुता तारिलें संतजनीं ॥3॥ 4465 नाम पावन पावन । त्याहून पवित्र आहे कोण ॥1॥ शिव हालाहालें तापला । तो ही नामें शीतळ जाला ॥ध्रु.॥ शिवास नामाचा आधार । केला किळकाळ किंकर ॥2॥ मरण जालें काशीपुरी। तेथें नाम चि उद्धरी ॥3॥ तुका ह्मणे अवघीं चोरें। एक हरिनाम सोइरें ॥4॥ 4466 अल्प विद्या परि गर्वशिरोमणि । मजहुनि Yाानी कोणी आहे ॥1॥ अंगीं भरे ताठा कोणासी मानीना । साधूची हेळणा स्वयें करी ॥ध्रु.॥ सज्जनाच्या देहीं मानी जो विटाळ । त्रैलोकीं चांडाळ तो चि एक ॥2॥ संतांची जो निंदा करी मुखीं जप। खतेलें तें पाप वज्रलेप ॥3॥ तुका ह्मणे ऐसे मावेचे मइंद । त्यांपाशीं गोविंद नाहीं नाहीं ॥4॥ 4467 नाहीं संतांशीं शरण । काय वाचोनि पुराण ॥1॥ ह्मणे विठ्ठलाचा दास । देखोनी परनारीस हांसे ॥ध्रु.॥ करिती विठोबाची भिH । दयाधर्म नाहीं चित्तीं ॥2॥ तेथें नाहीं माझा देव। व्यर्थ श्रमवी हा जीव ॥3॥ अंगीं नाहीं क्षमा दया । ह्मणती भेट पंढरीराया ॥4॥ नाहीं धर्माची वासना । काय करोनि प्रदिक्षणा॥5॥ ऐसें नव्हे भिHवर्म । तेथें नाहीं माझा राम ॥6॥ नये कृपा कांहीं केल्या । नये घाम जीव गेल्या ॥7॥ जैसी खड्गाची धार । विठ्ठलचरणीं तुका शूर ॥8॥ 4468 नाहीं रिकामीक परी वाहे मनीं । तया चक्रपाणि साहए होय ॥1॥ उद्वेग जीवासि पंढरीचें ध्यान । तया नारायण साहए करी ॥ध्रु.॥ शरीरासि बळ नाहीं स्वता भाव । तया पंढरिराव साहए करी ॥2॥ असो नसो बळ राहे पराधीन । तरी अनुमान करूं नका ॥3॥ तुका ह्मणे येणें करोनि चिंतनीं । तया नारायण जवळीक ॥4॥ 4469 दारिद्रानें विप्र पीडिला अपार । तया पोटीं पोर एक असे ॥1॥ बाहेरी मिष्टान्न मिळे एके दिशीं । घेऊनी छंदासि त्या चि बैसे ॥ध्रु.॥ क्षुधाकाळीं रडे देखिलें तें मागे । कांहीं केल्या नेघे दुजें कांहीं ॥2॥ सहज कौतुकें बोले बापमाये । देवापाशीं आहे मागशी तें ॥3॥ तेव्हां तुजलागीं स्मरे नारायणा । जीवींच्या जीवना पांडुरंगा॥4॥ लागली हे क्षुधा जात असे प्राण । काय हें निर्वाण पाहातोसि ॥5॥ ब्रह्मांडनायक विश्वाचा पाळक । वरी तिन्ही लोक पोसितोसि ॥6॥ प्राण हा उत्कर्ष जाहला विव्हळ । तेव्हां तो कृपाळ धांव घाली ॥7॥ सांडूनि वैकुंठ धांव घाली तइप । आळंगिला बाहीं कृपावंतें ॥8॥ तुका ह्मणे दिला क्षीराचा सागर । राहे निरंतर तयापासीं ॥9॥ 4470 अनाथाचा सखा ऐकिला प्रताप । होसि कृपावंत मजवरि ॥1॥ माझिया गा चित्ता करिं शिकवण । जेणें तुझे चरण जोडतील ॥ध्रु.॥ जोडोनियां कर येतों काकुलती । रकुमाइऩच्या पति कृपावंता ॥2॥ हरुषें निर्भर करीं माझें मन । दाखवीं चरण पांडुरंगा॥3॥ तुझे भेटीविण जन्म गेलां वांयां । भजन कराया शिH नाहीं ॥4॥ न घडे तुझी सेवा न घडे पूजन । जन्मोनि निष्कारण जाऊं पाहे ॥5॥ तुका ह्मणे हरि करावें या काय । भजनासि साहए होइप बापा ॥6॥ 4471 हीनवर बीजवर दोघी त्या गडणी । अखंड कहाणी संसाराची ॥1॥ माझे पति बहु लहान चि आहे । खेळावया जाय पोरांसवें ॥ध्रु.॥ माझें दुःख जरी ऐकशील सइऩ । ह्मातारा तो बाइऩ खोकतसे ॥2॥ खेळे सांजवरी बाहेरी तो राहे । वाट मी पाहें सेजेवरी ॥3॥ पूर्व पुण्य माझें नाहीं वा नीट । बहु होती कष्ट सांगो कांही ॥4॥ जवळ मी जातें अंगा अंग लावूं । नेदी जवळ येऊं कांटाळतो ॥5॥ पूर्व सुकृताचा हा चि बाइऩ ठेवा । तुका ह्मणे देवा काय बोल ॥6॥ 4472 स्वामीच्या सामथ्यॉ । चाले बोलिला पुरुषार्थ ॥1॥ पाठी देवाचें हें बळ । मग लाभे हातीं काळ ॥ध्रु.॥ देव ज्यासी साहए । तेणें केलें सर्व होय ॥2॥ तुका ह्मणे स्वामीसत्ता । मग नाहीं भय चित्ता ॥3॥ 4473 नामांचा डांगोरा फिरवीं घरोघरीं । ह्मणा हरीहरी सर्वभावें ॥1॥ नामें हरती कर्में वैकुंठींची पै विस्त । संनिध श्रीपति सदोदित ॥ध्रु.॥ नामाचा महिमा बहुतां कळला । नामें उद्धरिला अजामेळ ॥2॥ गजेंद्राची िस्थति पुराणीं बोलती । नामें चि श्रीपति पावलासे ॥3॥ तुका ह्मणे घेतां मुिH आहे । नामें सर्व पाहें आकिळलें॥4॥ 4474 यमाचे हे पाश नाटोपती कोणातें । आह्मां दिनानाथें रिक्षयेलें ॥1॥ यम नेतां तुह्मां रक्षील हें कोण । तुह्मां धन्यधन्य कोण ह्मणती ॥ध्रु.॥ संतसज्जनमेळा पवित्र संतकीतिऩ । त्यांनीं उत्तम िस्थति सांगितली ॥2॥ तें चि धरोनि चित्तीं तुका हित करी। यमासि पांपरी हाणे आतां ॥3॥ 4475 देवासी पैं भांडों एकचित्त करूनि । आह्मांसि सज्जनीं सांगितलें ॥1॥ आह्मां काय आतां देवें आडो परी । भेटी नेदी तरी सुखें नेदो ॥ध्रु.॥ तो चि नांदो सदा हरि पैं वैकुंठीं । आह्मां देशवटी देवो सुखें ॥2॥ देवें अभिमान चित्तांत धरिला । तरी तो एकला राहो आतां ॥3॥ चित्तीं धरोनि नाम असों सुखें येथें । हषॉ गाऊं गीत गोविंदाचें ॥4॥ तुका ह्मणे सर्व देवाची नष्टाइऩ । आह्मी सुखें डुलतसों ॥5॥ 4476 भरणी आली मुH पेठा । करा लाटा व्यापार ॥1॥ उधार घ्या रे उधार घ्या रे । अवघे या रे जातीचे ॥ध्रु.॥ येथें पंिHभेद नाहीं । मोठें कांहीं लहान ॥2॥ तुका ह्मणे लाभ घ्यावा। मुद्दल भावा जतन ॥3॥ 4477 ग्रासोग्रासीं भाव । तरी देहिं च जेवी देव ॥1॥ धरीं स्मरण तें सार । नाहीं दुरी तें अंतर ॥ध्रु.॥ भोगितां तूं भावें । देव जेऊं बैसे सवें ॥2॥ तुज पावो देवा । भावें अंतरींची सेवा ॥3॥ गुंतला साधनीं । देव नाहीं त्रिभुवनीं ॥4॥ तुका ह्मणे हातीं । न धरितां गमाविती ॥5॥ 4478 कामिनीसी जैसा आवडे भ्रतार । इच्छीत चकोर चंद्र जैसा ॥1॥ तैसी हे आवडी विठ्ठलाचे पायीं । लागलिया नाहीं गर्भवास ॥ध्रु.॥ दुष्काळें पीडिल्या आवडे भोजन । आणिक जीवन तृषाक्रांता ॥2॥ कामातुर जैसा भय लज्जा सांडोनि । आवडे कामिनी सर्वभावें ॥3॥ तुका ह्मणे तैसी राहिली आवडी । पांडुरंग थडी पाववील ॥4॥ 4479 ॐ तत्सदिति सूत्राचें सार । कृपेचा सागर पांडुरंग॥1॥ हरिःॐ सहित उदत अनुदत । प्रचुरीश्वरासहित पांडुरंग ॥2॥ गोब्राह्मणहिता होऊनि निराळे । वेदाचें तें मूळ तुका ह्मणे ॥3॥ 4480 सांडियेला गर्भ उबगोनि माउली । नाहीं सांभािळली भूमि शुद्ध ॥1॥ उष्ण तान भूक एवढिये आकांतीं । ओसंगा लाविती काय ह्मुण ॥ध्रु.॥ खांद्यावरि शूळ मरणाचिये वाटे । अन्याय ही मोठे केले साच ॥2॥ हातींचा हिरोनि घातला पोटासी। तुका ह्मणे ऐसी परी जाली ॥3॥ ओंव्या प्रारंभ 231 अभंग 3 4481 पांडुरंगा करूं प्रथम नमन । दुसरें चरणा संतांचिया॥1॥ याच्या कृपादानें कथेचा विस्तार । बाबाजीसद्ग‍ुदास तुका ॥2॥ काय माझी वाणी मानेल संतांसी । रंजवूं चित्तासी आपुलिया ॥3॥ या मनासी लागो हरिनामाचा छंद । आवडी गोविंद गावयासी ॥4॥ सीण जाला मज संवसारसंभ्रमें । सीतळ या नामें जाली काया॥5॥ या सुखा उपमा नाहीं द्यावयासी । आलें आकारासी निविऩकार ॥6॥ नित्य धांवे तेथें नामाचा गजर । घोष जयजयकार आइकतां ॥7॥ तांतडी ते काय हरिगुण गाय । आणीक उपाय दुःखमूळ ॥8॥ मूळ नरकाचें राज्यमदेंमाते । अंतरे बहुत देव दुरी ॥9॥ दुरी अंतरला नामनिंदकासी । जैसें गोंचिडासी क्षीर राहे ॥10॥ हे वाट गोमटी वैकुंठासी जातां । रामकृष्णकथा दिंडी ध्वजा ॥11॥ जाणतयांनीं सांगितलें करा । अंतरासी वारा आडूनियां ॥12॥ यांसी आहे ठावें परि अंध होती । विषयाची खंती वाटे जना ॥13॥ नाहीं त्या सुटलीं द्रव्य लोभ माया । भस्म दंड छाया तरुवराची ॥14॥ चित्त ज्याचें पुत्रपत्नीबंधूवरी । सुटल हा परि कैसें जाणा ॥15॥ जाणत नेणत करा हरिकथा । तराल सर्वथा भाक माझी ॥16॥ माझी मज असे घडली प्रचित । नसेल पतित ऐसा कोणी ॥17॥ कोणीं तरी कांहीं केलें आचरण । मज या कीर्तनेंविण नाहीं ॥18॥ नाहीं भय भHा तराया पोटाचें । देवासी तयाचें करणें लागे ॥19॥ लागे पाठोवाटी पाहे पायांकडे । पीतांबर खडे वाट सांडी ॥20॥ डिंकोनियां कां रे राहिले हे लोक । हें चि कवतुक वाटे मज ॥21॥ जयानें तारिले पाषाण सागरीं । तो ध्या रे अंतरीं स्वामी माझा॥22॥ माझिया जीवाची केली सोडवण । ऐसा नारायण कृपाळु हा ॥23॥ हा चि माझा नेम हा चि माझा धर्म । नित्य वाचे नाम विठोबाचें ॥24॥ चेतवला अिग्न तापत्रयज्वाळ । तो करी शितळ रामनाम ॥25॥ मना धीर करीं दृढ चित्तां धरीं । तारील श्रीहरि मायबाप ॥26॥ बाप हा कृपाळु भHा भाविकांसी । घरीं होय दासी कामारी त्या ॥27॥ त्याचा भार माथां चालवी आपुला। जिहीं त्या दिधला सर्व भाव ॥28॥ भावेंविण त्याची प्रािप्त । पुराणें बोलती ऐसी मात ॥29॥ मात त्याची जया आवडे जीवासी। तया गर्भवासीं नाहीं येणें ॥30॥ यावें गर्भवासीं तरी च विष्णुदासीं। उद्धार लोकांसी पूज्य होती ॥31॥ होती आवडत जीवाचे ताइत। त्यां घडी अच्युत न विसंभे ॥32॥ भेदाभेद नाहीं चिंता दुःख कांहीं । वैकुंठ त्या ठायीं सदा वसे ॥33॥ वसे तेथें देव सदा सर्वकाळ । करिती निर्मळ नामघोष ॥34॥ संपदा तयांची न सरे कल्पांतीं । मेळविला भHी देवलाभ ॥35॥ लाभ तयां जाला संसारा येऊनी । भगवंत ॠणी भHी केला ॥36॥ लागलेंसे पिसें काय मूढजनां । काय नारायणा विसरलीं ॥37॥ विसरलीं तयां थोर जाली हाणी । पचविल्या खाणी चौ†यासी ॥38॥ शिकविलें तरी नाहीं कोणा लाज । लागलीसे भाज धन गोड ॥39॥ गोड एक आहे अविट गोविंद । आणीक तो छंद नासिवंत ॥40॥ तळमळ त्याची कांहीं तरी करा । कां रे निदसुरा बुडावया ॥41॥ या जनासी भय यमाचें नाहीं । सांडियेलीं तिहीं एकराज्यें ॥42॥ जेणें अिग्नमाजी घातलासे पाव । नेणता तो राव जनक होता॥43॥ तान भूक जिहीं साहिले आघात । तया पाय हात काय नाहीं॥44॥ नाहीं ऐसा तिहीं केला संवसार । दुःखाचे डोंगर तोडावया ॥45॥ याच जन्में घडे देवाचें भजन । आणीक हें Yाान नाहीं कोठें ॥46॥ कोठें पुढें नाहीं घ्यावया विसांवा । फिरोनि या गांवा आल्याविण॥47॥ विनवितां दिवस बहुत लागती । ह्मणउनि चित्तीं देव धरा ॥48॥ धरा पाय तुह्मी संतांचे जीवासी । वियोग तयांसी देवा नाहीं ॥49॥ नाहीं चाड देवा आणीक सुखाची । आवडी नामाची त्याच्या तया॥50॥ त्याची च उिच्छष्ट बोलतों उत्तरें । सांगितलें खरें व्यासादिकीं ॥51॥ व्यासें सांगितलें भिH हे विचार । भवसिंधु पार तरावया ॥52॥ तरावया जना केलें भागवत । गोवळ गोपी भH माता पिता ॥53॥ तारुनियां खरे नेली एक्यासरें । निमित्तें उत्तरें रुसिया ॥54॥ यासी वर्म ठावें भHां तरावया । जननी बाळ माया राख तान्हें ॥55॥ तान्हेलें भुकेलें ह्मणे वेळोवेळां । न मगतां लळा जाणोनियां ॥56॥ जाणोनियां वर्म देठ लावियेला । द्रौपदीच्या बोलासवें धांवे ॥57॥ धांवे सर्वता धेनु जैसी वत्सा । भHालागीं तैसा नारायण ॥58॥ नारायण व्होवा हांव ज्याच्या जीवा । धन्य त्याच्या दैवा पार नाहीं ॥59॥ पार नाहीं सुखा तें दिलें तयासी । अखंड वाचेसी रामनाम ॥60॥ रामनाम दोनी उत्तम अक्षरें । भवानीशंकरें उपदेशिलीं ॥61॥ उपदेश करी विश्वनाथ कानीं । वाराणसी प्राणी मध्यें मरे ॥62॥ मरणाचे अंतीं राम ह्मणे जरी । न लगे यमपुरी जावें तया ॥63॥ तयासी उत्तम ठाव वैकुंठीं । वसे नाम चित्तीं सर्वकाळ ॥64॥ सर्वकाळ वसे वैष्णवांच्या घरीं । नसे क्षणभरी थिर कोठें ॥65॥ कोठें नका पाहों करा हरिकथा । तेथें अवचिता सांपडेल ॥66॥ सांपडे हा देव भाविकांचे हातीं । शाहाणे मरती तरी नाहीं ॥67॥ नाहीं भलें भHी केलियावांचूनि। अहंता पापिणी नागवण ॥68॥ नागवलों ह्मणे देव मी आपणा । लाभ दिला जना ठकलों तो ॥69॥ तो चि देव येर नव्हे ऐसें कांहीं। जनादऩन ठायीं चहूं खाणी ॥70॥ खाणी भरूनियां राहिलासे आंत । बोलावया मात ठाव नाहीं ॥71॥ ठाव नाहीं रिता कोणी देवाविण । ऐसी ते सज्जन संतवाणी ॥72॥ वाणी बोलूनियां गेलीं एक पुढें । तयासी वांकुडें जातां ठक ॥73॥ ठका नाहीं अर्थ ठाउका वेदांचा । होऊनि भेदाचा दास ठेला ॥74॥ दास ठेला पोट अर्थ दंभासाटीं । ह्मणउनि तुटी देवासवें ॥75॥ सवें देव द्विजातीही दुराविला । आणिकांचा आला कोण पाड ॥76॥ पाड करूनियां नागविलीं फार । पंडित वेव्हार खळवादी ॥77॥ वादका निंदका देवाचें दरुशन । नव्हे जाला पूर्ण षडकमाअ ॥78॥ षडकमाअ हीन रामनाम कंठीं । तयासवें भेटी सवें देवा ॥79॥ देवासी आवड भाविक जो भोळा । शुद्ध त्या चांडाळा करुनि मानी ॥80॥ मानियेल्या नाहीं विश्वास या बोला । नाम घेतां मला युिH थोडी॥81॥ युH थोडी मज दुर्बळाची वाचा । प्रताप नामाचा बोलावया ॥82॥ बोलतां पांगल्या श्रुति नेति नेति । खुंटलिया युिH पुढें त्यांच्या॥83॥ पुढें पार त्याचा न कळे चि जातां । पाउलें देखतां ब्रह्मादिकां॥84॥ काय भHीपिसें लागलें देवासी । इच्छा ज्याची जैसी तैसा होय॥85॥ होय हा सगुण निर्गुण आवडी । भिHिप्रय गोडी फेडावया ॥86॥ या बापासी बाळ बोले लाडें कोडें । करुनि वांकुडें मुख तैसें॥87॥ तैसें याचकाचें समाधान दाता । होय हा राखता सkवकाळीं ॥88॥ सkवकाळीं कामा न येती आयुधें । बळ हा संबंध सैन्यलोक॥89॥ सैन्यलोक तया दाखवी प्रताप । लोटला हा कोप कोपावरी ॥90॥ कोपा मरण नाहीं शांत होय त्यासी । प्रमाण भल्यासी सkवगुणीं॥91॥ सkवरजतमा आपण नासती । करितां हे भिH विठोबाची ॥92॥ चित्त रंगलिया चैतन्य चि होय । तेथें उणें काय निजसुखा ॥93॥ सुखाचा सागरु आहे विटेवरी । कृपादान करी तो चि एक ॥94॥ एक चित्त धरूं विठोबाचे पायीं । तेथें उणें कांहीं एक आह्मां ॥95॥ आह्मांसी विश्वास याचिया नामाचा । ह्मणउनि वाचा घोष करूं॥96॥ करूं हरिकथा सुखाची समाधि । आणिकाची बुद्धी दुष्ट नास ॥97॥ नासे संवसार लोकमोहो माया । शरण जा रे तया विठोबासी॥98॥ सिकविलें मज मूढा संतजनीं । दृढ या वचनीं राहिलोंसे ॥99॥ राहिलोंसे दृढ विठोबाचे पायीं । तुका ह्मणे कांहीं न लगे आंता॥100॥ 4482 गाइऩन ओंविया पंढरिचा देव । आमुचा तो जीव पांडुरंग ॥1॥ रंगलें हें चित्त माझें तया पायीं । ह्मणउनि घेइप हा चि लाहो ॥2॥ लाहो करीन मी हा चि संवसारीं । राम कृष्ण हरि नारायण ॥3॥ नारायण नाम घालितां तुकासी । न येती या रासी तपतीथॉ ॥4॥ तीथॉ रज माथां वंदिती संतांचे । जे गाती हरिचे गुणवाद ॥5॥ गुणवाद ज्याचे गातां पूज्य जाले । बडिवार बोले कोण त्यांचा ॥6॥ त्याचा नाहीं पार कळला वेदांसी । आणीक ही ॠषि विचारितां ॥7॥ विचारितां तैसा होय त्यांच्या भावें । निजसुख ठावें नाहीं कोणा ॥8॥ कोणा कवतुक न कळे हे माव । निजलिया जिवें करी धंदा ॥9॥ करुनि कवतुक खेळे हा चि लीळा । व्यापूनि वेगळा पाहातुसे ॥10॥ सेवटीं आपण एकला चि खरा । सोंग हा पसारा नट केला ॥11॥ लावियेलें चाळा मीपणें हें जन । भोग- तया कोण भोगविशी ॥12॥ विषयीं गुंतलीं विसरलीं तुज । कन्या पुत्र भाज धनलोभा ॥13॥ लोभें गिळी फांसा आविसाच्या आशा। पडोनि मासा तळमळी ॥14॥ तळमळ याची तरी शम होइऩल । जरी हा विठ्ठल आठविती ॥15॥ आठव हा तरी संतांच्या सांगातें। किंवा हें संचित जन्मांतरें ॥16॥ जन्मांतरें तीन भोगितां कळती । केलें तें पावती करितां पुढें ॥17॥ पुढें जाणोनियां करावें संचित। पुजावे अतीत देव द्विज ॥18॥ जन्म तुटे ऐसें नव्हे तुह्मां जना । पुढिल्या पावना धर्म करा ॥19॥ करा जप तप अनुष्ठान याग । संतीं हा मारग स्थापियेला ॥20॥ लावियेलीं कर्में शुद्ध आचरणें । कोणा एका तेणें काळें पावे ॥21॥ पावला सत्वर निष्काम उदार। जिंकिली अपार वासना हे ॥22॥ वासनेचें मूळ छेदिल्या वांचून । तरलेंसें कोणी न ह्मणावें ॥23॥ न ह्मणावें जाला पंडित वाचक । करूं मंत्रघोष अक्षरांचा ॥24॥ चाळविलीं एकें ते चि आवडीनें । लोक दंभमानें देहसुखें ॥25॥ सुख तरी च घडे भजनाचें सार । वाचे निरंतर रामनाम ॥26॥ राम हा उच्चार तरी च बैसे वाचे । अनंता जन्माचें पुण्य होय ॥27॥ पुण्य ऐसें काय रामनामापुढें । काय ते बापुडे यागयYा ॥28॥ यागयYा तप संसार दायकें । न तुटती एके नामेंविण ॥29॥ नामेंविण भवसिंधु पावे पार । अइसा विचार नाहीं दुजा ॥30॥ जाणती हे भHराज महामुनि । नाम सुखधणी अमृताची ॥31॥ अमृताचें सार निजतkव बीज । गुहएाचें तें गुज रामनाम ॥32॥ नामें असंख्यात तारिले अपार । पुराणीं हें सार प्रसिद्ध हे ॥33॥ हें चि सुख आह्मी घेऊं सर्वकाळ । करूनि निर्मळ हरिकथा ॥34॥ कथाकाळीं लागे सकळा समाधि । तात्काळ हे बुिद्ध दुष्ट नासे ॥35॥ नासे लोभ मोहो आशा तृष्णा माया । गातां गुण तया विठोबाचे ॥36॥ विठोबाचे गुण मज आवडती । आणीक हे चित्तीं न लगे कांहीं ॥37॥ कांहीं कोणी नका सांगों हे उपाव। माझा मनीं भाव नाहीं दुजा ॥38॥ जाणोनियां आह्मी दिला जीवभाव। दृढ याचे पाये धरियेले ॥39॥ धरियेले आतां न सोडीं जीवेंसी । केला ये च विशीं निरधार ॥40॥ निरधार आतां राहिलों ये नेटीं। संवसारतुटी करूनियां ॥41॥ येणें अंगीकार केला पांडुरंगें । रंगविला रंगें आपुलिया ॥42॥ आपुली पाखर घालुनियां वरि । आह्मांसी तो करी यत्न देव ॥43॥ देव राखे तया आणिकांचें काय। करितां उपाय चाले तेथें ॥44॥ तेथें नाहीं रिघ किळकाळासी जातां । दास ह्मणवितां विठोबाचे ॥45॥ विठोबाचे आह्मी लाडिके डिंगर । कांपती असुर काळ धाकें ॥46॥ धाक तिहीं लोकीं जयाचा दरारा । स्मरण हें करा त्याचें तुह्मी ॥47॥ तुह्मी निदसुर नका राहूं कोणी । चुकावया खाणी गर्भवास ॥48॥ गर्भवासदुःख यमाचें दंडणें । थोर होय शीण येतां जातां ॥49॥ तान भूक पीडा जीतां ते आगात । मेल्या यमदूत जाच करिती ॥50॥ जाच करिती हे ह्मणसी कोणा आहे ठावें । नरकीं कौरवें बुडी दिली ॥51॥ बुडी दिली कुंभपाकीं दुयाौधनें । दाविना लाजेनें मुख धर्मा ॥52॥ धर्म हा कृपाळू आलासे जवळी । बैसला पाताळीं वरि नये ॥53॥ न ये वरि कांहीं करितां उपाव । भोगवितो देव त्याचे त्यासी ॥54॥ त्यांसी अभिमान गर्व या देहाचा । नुच्चारिती वाचा नारायण ॥55॥ नारायण विसरलीं संवसारीं । तया अघोरीं वास सत्य ॥56॥ सत्य मानूनियां संतांच्या वचना । जा रे नारायणा शरण तुह्मी ॥57॥ तुह्मी नका मानूं कोणी विसवास। पुत्र पत्नी आस धन वित्त॥58॥ धन वित्त लोभ माया मोहपाश । मांडियले फासे यमदूतीं ॥59॥ दूतीं याच्या मुखा केलेंसे कुडण । वाचे नारायण येऊं नेदी ॥60॥ नेदी शुद्धबुिद्ध आतळों चित्तासी । नाना कर्म त्यासी दुरावती॥61॥ दुराविलीं एकें जाणतीं च फार । निंदा अहंकार वादभेद ॥62॥ वाद भेद निंदा हे फंद काळाचें । गोवितील वाचे रिकामिकें ॥63॥ रिकामिक देवा होय नव्हे मना । चिंतेचिये घाणा जुंपिजेसी ॥64॥ सेवटीं हे गळा लावुनियां दोरी । सांभाळ ये करी वासनेचा ॥65॥ वासनेचा संग होय अंतकाळीं । तरी तपोबळी जन्म धरी ॥66॥ धरूनियां देव राहतील चित्तीं । आधींचिया गती आठवाया ॥67॥ आठवावा देव मरणाचे काळीं। ह्मणउनि बळी जीव दिले ॥68॥ दिले टाकूनियां भोग ॠषेश्वरीं । खाती वनांतरीं कंदमूळें ॥69॥ मुळें सुखाचिया देव अंतरला । अल्पासाटीं नेला अधोगती ॥70॥ गति हे उत्तम व्हावया उपाव । आहे धरा पाव विठोबाचे ॥71॥ विठोबाचे पायीं राहिलिया भावें । न लगे कोठें जावें वनांतरा॥72॥ तरती दुबळीं विठोबाच्या नांवें। संचित ज्या सवें नाहीं शुद्ध॥73॥ शुद्ध तरी याचे काय तें नवल। ह्मणतां विठ्ठल वेळोवेळां ॥74॥ वेळा कांहीं नाहीं कवणाचे हातीं । न कळे हे गति भविष्याची॥75॥ भविष्य न सुटे भोगिल्यावांचूनि । संचित जाणोनि शुद्ध करा ॥76॥ करावे सायास आपुल्या हिताचे । येथें आलियाचे मनुष्यपण ॥77॥ मनुष्यपण तरी साधी नारायण । नाहीं तरी हीन पशुहूनी ॥78॥ पशु पाप पुण्य काय ते जाणती । मनुष्या या गति ठाउकिया॥79॥ ठाउकें हें असे पाप पुण्य लोका । देखती ते एकां भोगितिया॥80॥ भोगतील एक दुःख संवसारीं । काय सांगों परी वेगळाल्या ॥81॥ ल्यावें खावें बरें असावें सदैव । हे चि करी हांव संवसारीं ॥82॥ संवसारें जन गििळले सकळ । भोगवितो फळ गर्भवासा ॥83॥ वासनेचें मूळ छेदिल्यावांचून । नव्हे या खंडण गर्भवासा ॥84॥ सायास केलियावांचुनि तें कांहीं । भोगावरी पाहीं घालूं नये ॥85॥ नये बळें धड घालूं कांटएावरि । जाये जीवें धरी सर्प हातीं ॥86॥ हातीं आहे हित करील तयासी । ह्मणउनि ॠषीं सांगितलें ॥87॥ सांगती या लोकां फजित करूनि ।आपण जे कोणी तरले ते॥88॥ तेणें वाळवंटीं उभारिले कर । कृपेचा सागर पांडुरंग ॥89॥ गंगाचरणीं करी पातकांची धुनी । पाउलें तीं मनीं चिंतिलिया ॥90॥ चिंतनें जयाच्या तारिले पाषाण । उद्धरी चरण लावूनियां ॥91॥ लावूनियां टाळी नलगे बैसावें । प्रेमसुख घ्यावें संतसंगें ॥92॥ संतसंगें कथा करावें कीर्तन । सुखाचें साधन रामराम ॥93॥ मग कोठें देव जाऊं न सके दुरी । बैसोनि भीतरी राहे कंठीं ॥94॥ राहे व्यापुनियां सकळ शरीर । आपुला विसर पडों नेदी ॥95॥ नेदी दुःख देखों आपुलिया दासा । वारी गर्भवासा यमदूता ॥96॥ तान भूक त्यासी वाहों नेदी चिंता । दुिंश्चत हे घेतां नाम होती ॥97॥ होती जीव त्यांचे सकळ ही जंत । परि ते अंकित संचिताचे ॥98॥ चेवले जे कोणी देहअभिमानें । त्यांसी नारायणें कृपा केली ॥99॥ कृपाळू हा देव अनाथा कोंवसा । आह्मी त्याच्या आशा लागलोंसों ॥100॥ लावियेले कासे येणें पांडुरंगें । तुका ह्मणे संगें संतांचिया ॥101॥ 4483 विचार करिती बैसोनि गौळणी । ज्या कृष्णकामिनी कामातुरा ॥1॥ एकांत एकल्या एका च सुखाच्या । आवडती त्यांच्या गोष्टी त्यांला ॥2॥ तर्कवितकिर्णी दुराविल्या दुरी । मौन त्या परिचारी आरंभिलें ॥3॥ कुशळा कवित्या कथित्या लोभिका । त्या ही येथें नका आह्मांपाशीं ॥4॥ बोलक्या वाचाळा कृष्णरता नाहीं । यां चोरोनि तींहीं खेट केली ॥5॥ भेऊनियां जना एकी सवा जाल्या । वाती विझविल्या दाटोबळें ॥6॥ कृष्णसुख नाहीं कळलें मानसीं । निंदिती त्या त्यासी कृष्णरता ॥7॥ तो नये जवळी देखोनि कोल्हाळ । ह्मणउनि समेळ मेळविला ॥8॥ अंतरीं कोमळा बाहेरी निर्मळा । तल्लीन त्या बाळा कृष्णध्यानीं ॥9॥ हरिरूपीं दृिष्ट कानीं त्या च गोष्टी । आळंगिती कंठीं एका एकी ॥10॥ न साहे वियोग करिती रोदना । भ्रमिष्ट भावना देहाचिया ॥11॥ विसरल्या मागें गृह सुत पती । अवस्था याचिती गोविंदाची ॥12॥ अवस्था लागोनि निवळ चि ठेल्या । एका एकी जाल्या कृष्णरूपा॥13॥ कृष्णा ह्मणोनियां देती आलिंगन । विरहताप तेणें निवारेना ॥14॥ ताप कोण वारी गोविंदावांचूनि । साच तो नयनीं न देखतां ॥15॥ न देखतां त्यांचा प्राण रिघों पाहे । आजि कामास ये उसिर केला ॥16॥ रित्या Yाानगोष्टी तयां नावडती । आिंळगण प्रीती कृष्णाचिया ॥17॥ मागें कांहीं आह्मी चुकलों त्याची सेवा । असेल या देवा राग आला ॥18॥ आठविती मागें पापपुण्यदोष । परिहार एकीस एक देती ॥19॥ अनुतापें जाल्या संतप्त त्या बाळा । टाकुनि विव्हळा धरणी अंग ॥20॥ जाणोनि चरित्र जवळी च होता । आली त्या अनंता कृपा मग ॥21॥ होउनी प्रगट दाखविलें रूप । तापत्रय ताप निवविले ॥22॥ निवालेया देखोनि कृष्णाचें श्रीमुख । शोक मोह दुःख दुरावला॥23॥ साच भाव त्यांचा आणुनियां मना । आळंगितो राणा वैकुंठींचा॥24॥ हरिअंगसंगें हरिरूप जाल्या । बोलों विसरल्या तया सुखा ॥25॥ व्यभिचारभावें भोगिलें अनंता । वताौनि असतां घराचारी ॥26॥ सकळा चोरोनि हरि जयां चित्तीं । धन्य त्या नांदती तयामध्यें॥27॥ उणें पुरें त्यांचें पडों नेंदी कांहीं । राखे सर्वां ठायीं देव तयां ॥28॥ न कळे लाघव ब्रह्मादिकां भाव । भिHभावें देव केला तैसा ॥29॥ तुका ह्मणे त्यांचा धन्य व्यभिचार । साधिलें अपार निजसुख ॥30॥ बाळक्रीडा प्रारंभ अभंग - 100 4484 देवा आदिदेवा जगत्रया जीवा । परियेसीं केशवा विनंती माझी ॥1॥ माझी वाणी तुझे वर्णी तुझे वर्णी गुण नाम । ऐसी देइप प्रेम कांहीं कळा ॥2॥ कळा तुजपाशीं आमचें जीवन । उचित करून देइप आह्मां ॥3॥ आह्मां शरणागतां तुझा चि आधार। तूं तंव सागर कृपासिंधु ॥4॥ सिंधु पायावाट होय तुझ्या नामें । जाळीं महाकर्में दुस्तरें तीं ॥5॥ तीं फळें उत्तमें तुझा निजध्यास । नाहीं गर्भवास सेविलिया ॥6॥ सेविंलिया राम कृष्ण नारायण । नाहीं त्या बंधन संसाराचें ॥7॥ संसार तें काय तृणवतमय । अिग्न त्यासी खाय क्षणमात्रें ॥8॥ क्षणमात्रें जाळी दोषांचिया रासी । निंद्य उत्तमासी वंद्य करी ॥9॥ करीं िब्रदें साच आपलीं आपण । पतितपावन दिनानाथ ॥10॥ नाथ अनाथाचा पति गोपिकांचा । पुरवी चित्तींचा मनोरथ ॥11॥ चित्तीं जें धरावें तुका ह्मणे दासीं । पुरविता होसी मनोरथ ॥12॥ 4485 मनोरथ जैसे गोकुळींच्या जना । पुरवावी वासना तयापरी ॥1॥ रिण फेडावया अवतार केला । अविनाश आला आकारासी ॥2॥ सीण जाला वसुदेवदेवकीस । वधी बाळें कंस दुराचारी ॥3॥ दुराचारियासी नाहीं भूतदया । आप पर तया पाप पुण्य ॥4॥ पुण्यकाळ त्याचा राहिलासे उभा । देवकीच्या गर्भा देव आले ॥5॥ गर्भासी तयांच्य आला नारायण । तुटलें बंधन आपेंआप॥6॥ आपेंआप बेडएा तुटल्या शंकळा । बंदाच्या आगळा किलिया कोंडे ॥7॥ कोंडमार केला होता बहु दिस । सोडवी निमिष्य नलगतां ॥8॥ न कळे तो त्यासी सांगितला भाव । आपणासी ठाव नंदाघरीं ॥9॥ नंदाघरीं जातां येतां वसुदेवा । नाहीं जाला गोवा सवें देव ॥10॥ सवें देव तया आड नये कांहीं । तुका ह्मणे नाहीं भय चिंता ॥11॥ 4486 चिंता ते पळाली गोकुळाबाहेरी । प्रवेश भीतरी केला देवें ॥1॥ देव आला घरा नंदाचिया गांवा । धन्य त्याच्या दैवा दैव आलें ॥2॥ आलें अविनाश धरूनि आकार । दैत्याचा संहार करावया ॥3॥ करावया भHजनाचें पालण । आले रामकृष्ण गोकुळासी ॥4॥ गोकुळीं आनंद प्रगटलें सुख । निर्भर हे लोक घरोघरीं ॥5॥ घरोघरीं जाला लIमीचा वास । दैन्यदािळद्रास त्रास आला ॥6॥ आला नारायण तयांच्या अंतरा । दया क्षमा नरा नारीलोकां ॥7॥ लोकां गोकुळींच्या जालें ब्रह्मYाान । केलियावांचून जपतपें ॥8॥ जपतपें काय करावीं साधनें । जंवें नारायणें कृपा केली ॥9॥ केलीं नारायणें आपुलीं अंकित । तो चि त्यांचें हित सर्व जाणे ॥10॥ सर्व जाणे एक विष्णु साच खरा । आणीक दुसरा नाहींनाहीं ॥11॥ नाहीं भHा दुजें तिहीं त्रिभुवनीं । एका चक्रपाणीवांचूनियां ॥12॥ याच्या सुखसंगें घेती गर्भवास । तुका ह्मणे आस त्यजूनियां ॥13॥ 4487 यांच्या पूर्वपुण्या कोण लेखा करी । जिंहीं तो मुरारी खेळविला ॥1॥ खेळविला जिंहीं अंतर्बाहएसुखें । मेळवूनि मुखें चुंबन दिलें ॥2॥ दिलें त्यांसी सुख अंतरीचें देवें । जिंहीं एका भावें जाणितला ॥3॥ जाणितला तिहीं कामातुर नारी । कृष्णभोगावरी चित्त ज्यांचें ॥4॥ ज्यांचें कृष्णीं तन मन जालें रत । गृह पति सुत विसरल्या ॥5॥ विष तयां जालें धन मान जन । वसविती वन एकांतीं त्या ॥6॥ एकांतीं त्या जाती हरीसी घेउनि । भोगइच्छाधणी फेडावया ॥7॥ वयाच्या संपन्ना तैसा त्यांकारणें । अंतरींचा देणें इच्छाभोग ॥8॥ भोग त्याग नाहीं दोन्ही जयापासीं । तुका ह्मणे जैसी स्पटिकशिळा ॥9॥ 4488 शिळा स्फटिकाची न पालटे भेदें । दाउनियां छंदे जैसी तैसी ॥1॥ जैसा केला तैसा होय क्षणक्षणा । फेडावी वासना भिHभावें ॥2॥ फेडावया आला अवघियांची धणी । गोपाळ गौळणी मायबापा ॥3॥ मायबापा सोडविलें बंदीहुनि । चाणूर मदुऩनी कंसादिक ॥4॥ दिक नाहीं देणें अरिमित्रा एक । पूतना कंटक मुH केली ॥5॥ मुH केला मामा कंस महादोषी । बाळहत्या रासी पातकांच्या ॥6॥ पाप कोठें राहे हरी आठवितां । भHी द्वेषें चिंता जैसा तैसा ॥7॥ साक्षी तयापाशीं पूर्वीलकर्माच्या। बांधला सेवेच्या रुणी देव ॥8॥ देव भोळा धांवे भHा पाठोवाठी। उच्चारितां कंठीं मागेंमागें ॥9॥ मानाचा कंटाळा तुका ह्मणे त्यासी। धांवे तो घरासी भाविकांच्या ॥10॥ 4489 चारी वेद ज्याची कीर्ती वाखाणिती । बांधवी तो हातीं गौळणीच्या ॥1॥ गौळणिया गळा बांधिती धारणीं । पायां चक्रपाणी लागे तया ॥2॥ तयाघरीं रिघे चोरावया लोणी । रितें पाळतूनि शिरे माजी ॥3॥ माजी शिरोनियां नवनीत खाये । कवाड तें आहे जैसें तैसें ॥4॥ जैसा तैसा आहे अंतर्बाहएात्कारीं । ह्मणउनि चोरी नसंपडे ॥5॥ नसंपडे तयां करितां खटपट । वाउगे बोभाट वर्माविण ॥6॥ वर्म जाणती त्या एकल्या एकटा । बैसतील वाटा निरोधूनि ॥7॥ निवांत राहिल्या निःसंग होऊनि । निश्चळ ज्या ध्यानीं कृष्णध्यान ॥8॥ न ये क्षणभरी योगियांचे ध्यानीं । धरिती गौळणी भाविका त्या ॥9॥ भाविका तयांसी येतो काकुलती। शाहाण्या मरती नसंपडे ॥10॥ नलगे वेचावी टोळी धनानांवें । तुका ह्मणें भावें चाड एका ॥11॥ 4490 चाड अनन्याची धरी नारायण । आपणासमान करी रंका ॥1॥ रंक होती राजे यमाचिये घरीं । आचरणें बरी नाहीं ह्मणवोनि ॥2॥ नसंपडे इंद्रचंद्रब्रह्मादिकां । अभिमानें एका तिळमात्रें॥3॥ तिळमात्र जरी होय अभिमान । मेरु तो समान भार देवा ॥4॥ भार पृथिवीचा वाहिला सकळ । जड होती खळ दुष्ट लोक ॥5॥ दुष्ट अभH जे निष्ठ‍ मानसीं । केली हे तयांसी यमपुरी ॥6॥ यमदूत त्यांसी करिती यातना । नाहीं नारायणा भजिजेलें ॥7॥ जे नाहीं भजले एका भावें हरी । तयां दंड करी यमधर्म ॥8॥ यमधर्म ह्मणे तयां दोषियांसी । कां रे केशवासी चुकलेती ॥9॥ चुकलेती कथा पुराणश्रवण । होते तुह्मां कान डोळे मुख ॥10॥ कान डोळे मुख संतांची संगति । न धरा च चित्तीं सांगितलें ॥11॥ सांगितलें संतीं तुह्मां उगवूनि । गर्भाद येऊनि यमदंड ॥12॥ दंडूं आह्मीं रागें ह्मणे यमधर्म । देवा होय श्रम दुर्जनाचा ॥13॥ दुर्जनाचा याणें करूनि संहार । पूर्णअवतार रामकृष्ण ॥14॥ रामकृष्णनामें रंगले जे नर । तुका ह्मणे घर वैकुंठी त्यां ॥15॥ 4491 वैकुंठीच्या लोकां दुर्लभ हरिजन । तया नारायण समागमें ॥1॥ समागम त्यांचा धरिला अनंतें । जिहीं चित्तवित्त समपिऩलें ॥2॥ समथॉ तीं गाती हरीचे पवाडे । येर ते बापुडे रावराणे॥3॥ रामकृष्णें केलें कौतुक गोकुळीं । गोपाळांचे मेळीं गाइऩ चारी ॥4॥ गाइऩ चारी मोहोरी पांवा वाहे पाठीं । धन्य जाळी काठी कांबळीचें ॥5॥ काय गौिळयांच्या होत्या पुण्यरासी । आणीक त्या ह्मैसी गाइऩ पशु ॥6॥ सुख तें अमुप लुटिलें सकळीं । गोपिका गोपाळीं धणीवरि ॥7॥ धणीवरि त्यांसी सांगितली मात । जयाचें जें आर्त तयापरी ॥8॥ परी याचि तुह्मी आइका नवळ । दुर्गम जो खोल साधनासि ॥9॥ शिक लावूनियां घालिती बाहेरी । पाहाती भीतरी सवें चि तो ॥10॥ तोंडाकडे त्यांच्या पाहे कवतुकें । शिव्या देतां सुखें हासतुसे ॥11॥ हांसतसे शिव्या देतां त्या गौळणी । मरतां जपध्यानीं न बोले तो ॥12॥ तो जेंजें करिल तें दिसे उत्तम । तुका ह्मणे वर्म दावी सोपें ॥13॥ 4492 दावी वर्म सोपें भाविकां गोपाळां । वाहे त्यांच्या गळां पाले माळा ॥1॥ मान देती आधीं मागतील डाव । देवा तें गौरव माने सुख ॥2॥ मानती ते मंत्र हमामा हुंबरी । सिंतोडिती वरि स्नान तेणें ॥3॥ वस्त्रें घोंगडिया घालुनियां तळीं । वरी वनमाळी बैसविती ॥4॥ तिंहीं लोकांसी जो दुर्लभ चिंतना । तो धांवे गोधना वळतियां ॥5॥ यांच्या वचनाचीं पुष्पें वाहे शिरीं । नैवेद्य त्यांकरीं कवळ मागे ॥6॥ त्यांचिये मुखींचें हिरोनियां घ्यावें। उिच्छष्ट तें खावें धणीवरी ॥7॥ वरी माथां गुंफे मोरपिसांवेटी । नाचे टाळी पिटी त्यांच्या छंदें ॥8॥ छंदें नाचतील जयासवें हरी । देहभाव वरी विसरलीं ॥9॥ विसरली वरी देहाची भावना । ते चि नारायणा सर्वपूजा ॥10॥ पूजा भाविकांची न कळतां घ्यावी । न मागतां दावी निज ठाव ॥11॥ ठाव पावावया हिंडे मागें मागें । तुका ह्मणे संगें भHांचिया ॥12॥ 4493 भHजनां दिलें निजसुख देवें । गोपिका त्या भावें आळंगिल्या ॥1॥ आळंगिल्या गोपी गुणवंता नारी । त्यांच्या जन्मांतरीं हरि ॠणी ॥2॥ रुसलिया त्यांचें करी समाधान । करविता आण क्रिया करी ॥3॥ क्रिया करी तुह्मां न वजे पासुनि । अवघियाजणी गोपिकांसी ॥4॥ गोपिकांसी ह्मणे वैकुंठींचा पति । तुह्मीं माझ्या चित्तीं सर्वभावें ॥5॥ भाव जैसा माझ्याठायीं तुह्मी धरा । तैसा चि मी खरा तुह्मांलागीं ॥6॥ तुह्मां कळों द्या हा माझा साच भाव । तुमचा चि जीव तुह्मां ग्वाही ॥7॥ ग्वाही तुह्मां आह्मां असे नारायण। आपली च आण वाहातसे ॥8॥ सत्य बोले देव भिHभाव जैसा। अनुभवें रसा आणूनियां ॥9॥ यांसी बुझावितो वेगळाल्या भावें । एकीचें हें ठावें नाहीं एकी ॥10॥ एकी क्रिया नाहीं आवघियांचा भाव । पृथक हा देव घेतो तैसें ॥11॥ तैसें कळों नेदी जो मी कोठें नाहीं । अवघियांचे ठायीं जैसा तैसा ॥12॥ जैसा मनोरथ जये चित्तीं काम । तैसा मेघशाम पुरवितो ॥13॥ पुरविले मनोरथ गोपिकांचे । आणीक लोकांचे गोकुळींच्या ॥14॥ गोकुळींच्या लोकां लावियेला छंद । बैसला गोविंद त्याचा चित्तीं ॥15॥ चित्तें ही चोरूनि घेतलीं सकळा । आवडी गोपाळांवरी तयां ॥16॥ आवडे तयांसी वैकुंठनायक । गेलीं सकिळक विसरोनि ॥17॥ निंदा स्तुती कोणी न करी कोणाची । नाहीं या देहाची शुिद्ध कोणा॥18॥ कोणासी नाठवे कन्या पुत्र माया । देव ह्मणुनि तया चुंबन देती ॥19॥ देती या टाकून भ्रतारांसी घरीं । लाज ते अंतरीं आथी च ना ॥20॥ नाहीं कोणा धाक कोणासी कोणाचा । तुका ह्मणे वाचा काया मनें ॥21॥ 4494 मनें हरिरूपीं गुंतल्या वासना । उदास या सुना गौिळयांच्या ॥1॥ यांच्या भ्रतारांचीं धरूनियां रूपें । त्यांच्या घरीं त्यांपें भोग करी ॥2॥ करी कवतुक त्याचे तयापरी । एकां दिसे हरि एकां लेंक ॥3॥ एक भाव नाहीं सकळांच्या चित्तीं । ह्मणऊनि प्रीति तैसें रूप ॥4॥ रूप याचें आहे अवघें चि एक । परि कवतुक दाखविलें ॥5॥ लेंकरूं न कळे स्थूल कीं लहान । खेळे नारायण कवतुकें ॥6॥ कवतुक केलें सोंग बहुरूप । तुका ह्मणे बाप जगाचा हा ॥7॥ 4495 जगाचा हा बाप दाखविलें माये । माती खातां जाये मारावया ॥1॥ मारावया तिणें उगारिली काठी । भुवनें त्या पोटीं चौदा देखे ॥2॥ देखे भयानक झांकियेले डोळे । मागुता तो खेळे तयेपुढे ॥3॥ पुढें रिघोनियां घाली गळां कव । कळों नेदी माव मायावंता ॥4॥ मायावंत विश्वरूप काय जाणे । माझें माझें ह्मणे बाळ देवा ॥5॥ बाळपणीं रीठा रगडिला दाढे । मारियेले गाढे कागबग ॥6॥ गळां बांधऊनि उखळासी दावें । उन्मळी त्या भावें विमळार्जुन ॥7॥ न कळे जुनाट जगाचा जीवन । घातलें मोहन गौिळयांसी ॥8॥ सिंकीं उतरूनि खाय नवनीत । न कळे बहुत होय तरी ॥9॥ तरीं दुधडेरे भरले रांजण । खाय ते भरून दावी दुणी ॥10॥ दुणी जालें त्याचा मानिती संतोष दुभत्याची आस धरूनियां ॥11॥ आशाबद्धा देव असोनि जवळी । नेणती ते काळीं स्वार्थामुळें ॥12॥ मुळें याच देव न कळे तयांसी । चित्त आशापाशीं गोवियेलें ॥13॥ लेंकरूं आमचें ह्मणे दसवंती । नंदाचिये चित्तीं तो चि भाव ॥14॥ भाव जाणावया चरित्र दाखवी। घुसिळतां रवी डेरियांत ॥15॥ डेरियांत लोणी खादलें रिघोनि । पाहे तों जननी हातीं लागे ॥16॥ हातीं धरूनियां काढिला बाहेरी। देखोनियां करी चोज त्यासी ॥17॥ सिकवी विचार नेणे त्याची गती । होता कोणे रीती डेरियांत ॥18॥ यांसी पुत्रलोभें न कळे हा भाव । कळों नेदी माव देव त्यांसी ॥19॥ त्यांसी मायामोहजाळ घाली फांस । देर आपणास कळों नेदी ॥20॥ नेदी राहों भाव लोभिकांचे चित्तीं । जाणतां चि होती अंधळीं तीं ॥21॥ अंधळीं तीं तुका ह्मणे संवसारीं । जिहीं नाहीं हरि ओळखिला ॥22॥ 4496 ओळखी तयांसी होय एका भावें । दुसरिया देवें न पविजे ॥1॥ न पविजे कदा उन्मत्त जालिया । डंबु तो चि वांयां नागवण ॥2॥ वनवास देवाकारणें एकांत । करावीं हीं व्रततपें याग॥3॥ व्रत याग यांसी फळलीं बहुतें । होतीं या संचितें गौिळयांची ॥4॥ यांसी देवें तारियेलें न कळतां । मागील अनंता ठावें होतें ॥5॥ होतें तें द्यावया आला नारायण । मायबापां रीण गौिळयांचें ॥6॥ गौिळयांचें सुख दुर्लभ आणिकां । नाहीं ब्रह्मादिकां तुका ह्मणे ॥7॥ 4497 नेणतियांसाटीं नेणता लाहान । थिंकोनि भोजन मागे माये ॥1॥ माया दोनी यास बाप नारायणा । सारखी भावना तयांवरी ॥2॥ तयांवरी त्याचा समचित्त भाव । देवकीवसुदेव नंद दोघे ॥3॥ घेउनियां एके ठायीं अवतार । एकीं केला थोर वाढवूनि॥4॥ उणा पुरा यासी नाहीं कोणी ठाव । सारिखा चि देव अवघियांसी॥5॥ यासी दोनी ठाव सारिखे अनंता । आधील मागुता वाढला तो ॥6॥ वाढला तो सेवाभिHचिया गुणें । उपचारमिष्टान्नें करूनियां ॥7॥ करोनियां सायास मेळविलें धन । तें ही कृष्णार्पण केलें तीहीं ॥8॥ कृष्णासी सकळ गाइऩ घोडे ह्मैसी । समपिऩल्या दासी जीवें भाव॥9॥ जीवें भावें त्याची करितील सेवा । न विसंबती नांवा क्षणभरी॥10॥ क्षणभरी होतां वेगळा तयांस । होती कासावीस प्राण त्यांचे ॥11॥ त्यांचे ध्यानीं मनीं सर्वभावें हरि । देह काम करी चित्त त्यापें ॥12॥ त्याचें चि चिंतन कृष्ण कोठें गेला । कृष्ण हा जेविला नाहीं कृष्ण॥13॥ कृष्ण आला घरा कृष्ण गेला दारा । कृष्ण हा सोयरा भेटों कृष्णा ॥14॥ कृष्ण गातां ओंव्या दळणीं कांडणीं । कृष्ण हा भोजनीं पाचारिती ॥15॥ कृष्ण तयां ध्यानीं आसनीं शयनीं । कृष्ण देखे स्वपनीं कृष्णरूप ॥16॥ कृष्ण त्यांस दिसे आभास दुिश्चतां । धन्य मातापिता तुका ह्मणे ॥17॥ 4498 कृष्ण हा परिचारी कृष्ण हा वेव्हारी । कृष्ण घ्या वो नारी आणिकी ह्मणे ॥1॥ ह्मणे कृष्णाविण कैसें तुह्मां गमे । विळ हा करमे वांयांविण ॥2॥ वांयांविण तुह्मीं पिटीत्या चाकटी । घ्या गे जगजेठी क्षणभरी ॥3॥ क्षणभरी याच्या सुखाचा सोहळा । पहा एकवेळा घेऊनियां ॥4॥ याचें सुख तुह्मां कळलियावरि । मग दारोदारीं न फिराल ॥5॥ लटिकें हें तुह्मां वाटेल खेळणें । एका कृष्णाविणें आवघें चि ॥6॥ अवघ्यांचा तुह्मीं टाकाल सांगात । घेऊनि अनंत जाल राना ॥7॥ नावडे तुह्मांस आणीक बोलिलें । मग हें लागलें हरिध्यान ॥8॥ न करा हा मग या जीवा वेगळा । टोंकवाल बाळा आणिका ही ॥9॥ आणिका ही तुह्मा येती काकुलती। जवळी इिच्छती क्षण बैसों ॥10॥ बैसों चला पाहों गोपाळाचें मुख। एकी एक सुख सांगतील ॥11॥ सांगे जंव ऐसी मात दसवंती । तंव धरिती चित्तीं बाळा ॥12॥ बाळा एकी घरा घेउनियां जाती । नाहीं त्या परती तुका ह्मणे ॥13॥ 4499 तुका ह्मणे पुन्हा न येती मागुत्या । कृष्णासीं खेळतां दिवस गमे ॥1॥ दिवस राती कांहीं नाठवे तयांसी । पाहातां मुखासी कृष्णाचिया ॥2॥ याच्या मुखें नये डोळयासी वीट । राहिले हे नीट ताटस्थ चि ॥3॥ ताटस्थ राहिलें सकळ शरीर । इंिद्रयें व्यापार विसरलीं ॥4॥ विसरल्या तान भुक घर दार । नाहीं हा विचार आहों कोठें ॥5॥ कोठें असों कोण जाला वेळ काळ । नाठवे सकळ विसरल्या ॥6॥ विसरल्या आह्मीं कोणीये जातीच्या। वर्णा ही चहूंच्या एक जाल्या ॥7॥ एक जाल्या तेव्हां कृष्णाचिया सुखें । निःशंकें भातुकें खेळतील ॥8॥ खेळता भातुकें कृष्णाच्या सहित । नाहीं आशंकित चित्त त्यांचें ॥9॥ चित्तीं तो गोविंद लटिकें दळण । करिती हें जन करी तैसें ॥10॥ जन करी तैसा खेळतील खेळ । अवघा गोपाळ करूनियां ॥11॥ करिती आपला आवघा गोविंद । जना साच फंद लटिका त्या ॥12॥ त्याणीं केला हरि सासुरें माहेर । बंधु हे कुमर दीर भावें ॥13॥ भावना राहिली एकाचिये ठायीं । तुका ह्मणे पायीं गोविंदाचे ॥14॥ 4500 गोविंद भ्रतार गोविंद मुळहारी । नामें भेद परि एक चि तो ॥1॥ एकाचीं च नामें ठेवियेलीं दोनी । किल्पतील मनीं यावें जावें ॥2॥ जावें यावें तिहीं घरऴिचया घरीं । तेथिची सिदोरी तेथें न्यावी ॥3॥ विचारितां दिसे येणें जाणें खोटें । दाविती गोमटें लोका ऐसें ॥4॥ लोक करूनियां साच वर्तताती । तैशा त्या खेळती लटिक्याची ॥5॥ लटिकीं करिती मंगळदायकें । लटिकीं च एकें एकां व्याही ॥6॥ व्याही भाइऩ हरि सोयरा जावायी । अवघियांच्या ठायीं केला एक ॥7॥ एकासि च पावे जें कांहीं करिती । उपचार संपित्त नाना भोग ॥8॥ भोग देती सर्व एका नारायणा । लटिक्या भावना व्याही भाइऩ ॥9॥ लटिका च त्यांणीं केला संवसार । जाणती साचार वेगळा त्या ॥10॥ त्यांणीं मृित्तकेचें करूनि अवघें । खेळतील दोघें पुरुषनारी ॥11॥ पुरुषनारी त्यांणीं ठेवियेलीं नावें । कवतुकभावें विचरती ॥12॥ विचरती जैसे साच भावें लोक । तैसें नाहीं सुख खेळतीया ॥13॥ यांणीं जाणितलें आपआपणया । लटिकें हें वांयां खेळतों तें ॥14॥ खेळतों ते आह्मीं नव्हों नारीनर । ह्मणोनि विकार नाहीं तयां ॥15॥ तया ठावें आहे आह्मी अवघीं एक । ह्मणोनि निःशंक खेळतील ॥16॥ तयां ठावें नाहीं हरिचिया गुणें । आह्मी कोणकोणें काय खेळों ॥17॥ काय खातों आह्मी कासया सांगातें । कैसें हें लागतें नेणों मुखी॥18॥ मुखीं चवी नाहीं वरी अंगीं लाज । वरणा याती काज न धरिती॥19॥ धरितील कांहीं संकोच त्या मना । हांसतां या जना नाइकती॥20॥ नाइकती बोल आणिकांचे कानीं । हरि चित्तीं मनीं बैसलासे ॥21॥ बैसलासे हरि जयांचिये चित्तीं । तयां नावडती मायबापें ॥22॥ मायबापें त्यांचीं नेती पाचारुनि । बळें परि मनीं हरि वसे ॥23॥ वसतील बाळा आपलाले घरीं । ध्यान त्या अंतरीं गोविंदाचें ॥24॥ गोविंदाचें ध्यान निजलिया जाग्या । आणीक वाउग्या न बोलती॥25॥ न बोलती निजलिया हरिविण । जागृति सपन एक जालें ॥26॥ एकविध सुख घेती नित्य बाळा । भ्रमर परिमळालागीं तैशा ॥27॥ तैसा त्यांचा भाव घेतला त्यांपरी । तुका ह्मणे हरि बाळलीला॥28॥ 4501 लीलाविग्रही तो लेववी खाववी । यशोदा बैसवी मांडीवरी ॥1॥ मांडीवरी भार पुष्पाचिये परी । बैसोनियां करी स्तनपान ॥2॥ नभाचा ही साक्षी पाताळापरता । कुर्वािळते माता हातें त्यासि ॥3॥ हातें कुर्वाळुनी मुखीं घाली घांस । पुरे ह्मणे तीस पोट धालें ॥4॥ पोट धालें मग देतसे ढेंकर । भHीचें तें फार तुळसीदळ ॥5॥ तुळसीदळ भावें सहित देवापाणी । फार त्याहुनि क्षीरसागरा ॥6॥ क्षीराचा कांटाळा असे एकवेळ । भHीचें तें जळ गोड देवा ॥7॥ देवा भH जिवाहुनि आवडती । सकळ हि प्रीति त्यांच्याठायीं ॥8॥ त्यांचा हा अंकित सर्व भावें हरि । तुका ह्मणे करी सर्व काज ॥9॥ 4502 जयेवेळीं चोरूनियां नेलीं वत्सें । तयालागीं तैसें होणें लागे ॥1॥ लागे दोहीं ठायी करावें पाळण । जगाचा जीवन मायबाप ॥2॥ माय जाल्यावरी अवघ्या वत्सांची । घरीं वत्सें जीचीं तैसा जाला ॥3॥ जाला तैसा जैसे घरिंचे गोपाळ । आणिक सकळ मोहरी पांवे ॥4॥ मोहरी पांवे सिंगें वाहिल्या काहाळा । देखिला सोहाळा ब्रह्मादिकीं ॥5॥ ब्रह्मांदिकां सुख स्वपनीं ही नाहीं । तैसें दोहीं ठायीं वोसंडलें ॥6॥ वोसंडल्या क्षीर अमुप त्या गायी । जैसी ज्याची आइऩ तैसा जाला ॥7॥ लाघव कळलें ब्रह्मयासी याचें । परब्रह्म साचें अवतरलें ॥8॥ तरले हे जन सकळ ही आतां । ऐसें तो विधाता बोलियेला ॥9॥ लागला हे स्तुती करूं अनंताची । चतुर्मुख वाची भHी स्तोत्रें ॥10॥ भिHकाजें देवें केला अवतार। पृथ्वीचा भार फेडावया ॥11॥ पृथिवी दाटीली होती या असुरीं । नासाहावे वरीभार तये ॥12॥ तया काकुलती आपल्या दासांची । तयालागीं वेची सर्वस्व ही ॥13॥ स्वहित दासांचें करावयालागीं । अव्यH हें जगीं व्यHी आलें ॥14॥ लेखा कोण करी यांचिया पुण्याचा । जयांसवें वाचा बोले हरी ॥15॥ हरी नाममात्रें पातकांच्या रासी । तो आला घरासि गौिळयांच्या ॥16॥ गौिळये अवघीं जालीं कृष्णमय । नामें लोकत्रय तरतील ॥17॥ तरतील नामें कृष्णाचिया दोषी । बहुत ज्यांपाशीं होइल पाप ॥18॥ पाप ऐसें नाहीं कृष्णनामें राहे । धन्य तो चि पाहे कृष्णमुख ॥19॥ मुख माझें काय जो मी वणूप पार । मग नमस्कार घाली ब्रह्मा ॥20॥ ब्रह्मा नमस्कार घाली गोधनासी । कळला तयासि हा चि देव ॥21॥ देव चि अवगा जालासे सकळ । गाइऩ हा गोपाळ वत्सें तेथें ॥22॥ तेथें पाहाणें जें आणीक दुसरें । मूर्ख त्या अंतरें दुजा नाहीं ॥23॥ दुजा भाव तुका ह्मणे जया चित्ती । रवरव भोगिती कुंभपाक ॥24॥ 4503 कुंभपाक लागे तयासि भोगणें । अवघा चि नेणे देव ऐसा ॥1॥ देव ऐसा ठावा नाहीं जया जना । तयासि यातना यमकरी ॥2॥ कळला हा देव तया साच खरा । गाइऩ वत्सें घरा धाडी ब्रह्मा ॥3॥ ब्रह्मादिकां ऐसा देव अगोचर । कैसा त्याचा पार जाणवेल ॥4॥ जाणवेल देव गौिळयांच्या भावें । तुका ह्मणे सेवे संचित हें ॥5॥ 4504 संचित उत्तम भूमि कसूनियां । जाऊं नेणे वांयां परि त्याचें ॥1॥ त्याचिया पिकासि आलिया घुमरी । आल्या गाइऩवरी आणिक गाइऩ ॥2॥ गाइऩ दवडुनि घालिती बाहेरी । तंव ह्मणे हरि बांधा त्या ही ॥3॥ त्याही तुह्मी बांधा तुमच्या सारिख्या । भोवंडा पारिख्या वाडएांतुनि ॥4॥ पारिख्या न येती कोणाचिया घरा । सूत्रधारी खरा नारायण ॥5॥ नारायण नांदे जयाचिये ठायीं । सहज तेथें नाहीं घालमेली ॥6॥ मेलीं हीं शाहाणीं करितां सायास । नाहीं सुखलेश तुका ह्मणे ॥7॥ 4505 तुका ह्मणे सुख घेतलें गोपाळीं । नाचती कांबळीं करुनि ध्वजा ॥1॥ करूनियां टिरी आपुल्या मांदळ । वाजविती टाळ दगडाचे ॥2॥ दगडाचे टाळ कोण त्यांचा नाद । गीत गातां छंद ताल नाहीं ॥3॥ नाही ताळ गातां नाचतां गोपाळां । घननीळ सावळा तयामध्यें ॥4॥ मधीं जयां हरि तें सुख आगळें । देहभाव काळें नाहीं तयां ॥5॥ तयांसि आळंगी आपुलिया करीं । जाती भूमीवरी लोटांगणीं ॥6॥ निजभाव देखे जयांचिये अंगीं । तुका ह्मणे संगीं क्रीडे तयां ॥7॥ 4506 तयांसवें करी काला दहींभात । सिदो†या अनंत मेळवुनी ॥1॥ मेळवुनी अवघियांचे एके ठायीं । मागें पुढें कांहीं उरों नेदी ॥2॥ नेदी चोरी करूं जाणे अंतरींचें । आपलें हीं साचें द्यावें तेथें ॥3॥ द्यावा दहींभात आपले प्रकार । तयांचा वेव्हार सांडवावा ॥4॥ वांटी सकळांसि हातें आपुलिया । जैसें मागे तया तैसें द्यावें ॥5॥ द्यावें सांभाळुनी सम तुकभावें । आपण हि खावें त्यांचें तुक ॥6॥ तुक सकळांचे गोविंदाचे हातीं । कोण कोणे गति भला बुरा ॥7॥ राखे त्यासि तैसें आपलाल्या भावें । विचारुनि द्यावें जैसें तैसें ॥8॥ तैसें सुख नाहीं वैकुंठींच्या लोकां । तें दिलें भाविकां गोपाळांसि ॥9॥ गोपाळांचे मुखीं देउनी कवळ । घांस माखे लाळ खाय त्यांची ॥10॥ त्यांचिये मुखींचे काढूनियां घांस। झोंबतां हातांस खाय बळें ॥11॥ बळें जयाचिया ठेंगणें सकळ । तयातें गोपाळ पाडितील ॥12॥ पाठी उचलूनि वाहातील खांदीं । नाचतील मांदीं मेळवुनी ॥13॥ मांदीं मेळवुनी धणी दिली आह्मां। तुका ह्मणे जमा केल्या गाइऩ ॥14॥ 4507 केला पुढें हरि अस्तमाना दिसा । मागें त्यासरिसे थाट चाले ॥1॥ थाट चाले गाइऩ गोपाळांची धूम । पुढें कृष्ण राम तयां सोयी ॥2॥ सोयी लागलिया तयांची अनंती । न बोलवितां येती मागें तया ॥3॥ तयांचिये चित्तीं बैसला अनंत । घेती नित्यनित्य तें चि सुख ॥4॥ सुख नाहीं कोणा हरिच्या वियोगें । तुका ह्मणे जुगें घडी जाय ॥5॥ 4508 जाय फाकोनियां निवडितां गाइऩ । आपलाल्या सोयी घराचिये ॥1॥ घराचिये सोयी अंतरला देव । गोपाळांचे जीव गोविंदापे॥2॥ गोविंदे वेधिलें तुका ह्मणे मन । वियोगें ही ध्यान संयोगाचें ॥3॥ 4509 संयोग सकळां असे सर्वकाळ । दुिश्चत्त गोपाळ आला दिसे ॥1॥ गोपाळ गुणाचा ह्मणे गुणमय । निंबलोण माये उतरिलें ॥2॥ उतरूनि हातें धरि हनूवठी । ओवाळूनि दिठी सांडियेली॥3॥ दिठी घाली माता विश्वाच्या जनका । भिHचिया सुखा गोडावला ॥4॥ लहान हा थोर जीवजंत भूतें । आपण दैवतें जाला देवी ॥5॥ देवी ह्मैसासुर मुंजिया खेचर । लहान हि थोर देव हरि ॥6॥ हरि तुका ह्मणे अवघा एकला । परि या धाकुला भHासाटीं ॥7॥ 4510 भHीसाटीं केली यशोदेसी आळी । थिंकोनिया चोळी डोळे देव ॥1॥ देव गिळुनियां धरिलें मोहन । माय ह्मणे कोण येथें दुजें ॥2॥ दुजें येथें कोणी नाहीं कृष्णाविण । निरुते जाणोन पुसे देवा ॥3॥ देवापाशीं पुसे देव काय जाला । हांसें आलें बोला याचें हरि ॥4॥ यांचे मी जवळी देव तो नेणती । लटिकें मानिती साच खरें ॥5॥ लटिकें तें साच साच तें लटिके । नेणती लोभिकें आशाबद्ध ॥6॥ सांग ह्मणे माय येरु वासी तोंड । तंव तें ब्रह्मांड देखे माजी ॥7॥ माजी जया चंद्र सूर्य तारांगणें । तो भHांकारणें बाळलीला ॥8॥ लीळा कोण जाणे याचें महिमान । जगाचें जीवन देवादिदेव ॥9॥ देवें कवतुक दाखविलें तयां । लागतील पायां मायबापें ॥10॥ मायबाप ह्मणे हा चि देव खरा । आणीक पसारा लटिका तो ॥11॥ तो हि त्यांचा देव दिला नारायणें । माझें हें करणें तो हि मी च ॥12॥ मीं च ह्मणउनि जें जें जेथें ध्याती । तेथें मी श्रीपति भोगिता तें ॥13॥ तें मज वेगळें मी तया निराळा । नाहीं या सकळा ब्रह्मांडांत ॥14॥ ततभावना तैसें भविष्य तयाचें । फळ देता साचें मी च एक ॥15॥ मी च एक खरा बोलें नारायण । दाविलें निर्वाण निजदासां ॥16॥ निजदासां खूण दाविली निरुती । तुका ह्मणे भूतीं नारायण ॥17॥ 4511 नारायण भूतीं न कळे जयांसि । होय गर्भवासीं येणें जाणें ॥1॥ येणें जाणें होय भूतांच्या मत्सरें । न कळतां खरें देव ऐसा ॥2॥ देव ऐसा जया कळला सकळ । गेली तळमळ द्वेषबुिद्ध॥3॥ बुद्धीचा पालट नव्हे कोणे काळीं । हरि जळीं स्थळीं तया चित्तीं ॥4॥ चित्त तें निर्मळ जैसें नवनीत । जाणिजे अनंत तयामाजी ॥5॥ तयामाजी हरि जाणिजे त्या भावें । आपलें परावें सारिखें चि ॥6॥ चिंतनें तयाच्या तरती आणीक । जो हें सकिळक देव देखे ॥7॥ देव देखे तो ही कसा देव नव्हे । उरला संदेहे काय त्यासि ॥8॥ काया वाचा मनें पूजावे वैष्णव । ह्मणउनि भाव धरूनियां ॥9॥ यांसि कवतुक दाखविलें रानीं । वोणवा गिळूनि गोपाळांसि ॥10॥ गोपाळांसि डोळे झांकविले हातें । धरिलें अनंतें विश्वरूप ॥11॥ पसरूनि मुख गििळयेलें ज्वाळ । पहाती गोपाळ बोटां सांदी ॥12॥ संधि सारूनियां पाहिलें अनंता । ह्मणती ते आतां कळलांसी ॥13॥ कळला हा तुझा देह नव्हे देवा । गििळला वोणवा आणीक तो ॥14॥ तो तयां कळला आरुषां गोपाळां । दुर्गम सकळां साधनांसि ॥15॥ सीण उरे तुका ह्मणे साधनाचा । भाविकांसि साचा भाव दावी ॥16॥ 4512 भाव दावी शुद्ध देखोनियां चित्त । आपल्या अंकित निजदासां ॥1॥ सांगे गोपाळांसि काय पुण्य होतें । वांचलों जळते आगी हातीं ॥2॥ आजि आह्मां येथें राखियेलें देवें । नाहीं तरी जीवें न वंचतों ॥3॥ न वंचत्या गाइऩ जळतों सकळें । पूर्वपुण्यबळें वांचविलें ॥4॥ पूर्वपुण्य होतें तुमचिये गांठी । बोले जगजेठी गोपाळांसि ॥5॥ गोपाळांसि ह्मणे वैकुंठनायक । भले तुह्मी एक पुण्यवंत ॥6॥ करी तुका ह्मणे करवी आपण । द्यावें थोरपण सेवकांसि ॥7॥ 4513 काय आह्मां चाळविसी वायांविण । ह्मणसी दुरून देखिलासि ॥1॥ लावूनियां डोळे नव्हतों दुिश्चत । तुज परचित्त माव होती ॥2॥ होती दृिष्ट आंत उघडी आमची । बाहेरी ते वांयां चि कुंची झाकुं ॥3॥ जालासि थोरला थोरल्या तोंडाचा । गििळयेला वाचा धूर आगी ॥4॥ आगी खातो ऐसा आमचा सांगाती । आनंदें नाचती भोंवताली ॥5॥ भोंवतीं आपणा मेळविलीं देवें । तुका ह्मणे ठावें नाहीं Yाान ॥6॥ 4514 नाहीं त्याची शंका वैकुंठनायका । नेणती ते एकाविण दुजा ॥1॥ जाणतियां सवें येऊं नेदी हरि । तर्कवादी दुरी दुराविले॥2॥ वादियासि भेद निंदा अहंकार । देऊनियां दूर दुराविले ॥3॥ दुरावले दूर आशाबद्ध देवा । करितां या सवा कुटुंबाची ॥4॥ चित्तीं द्रव्यदारा पुत्रादिसंपत्ती । समान ते होती पशु नर ॥5॥ नरक साधिले विसरोनि देवा । बुडाले ते भवा नदीमाजी ॥6॥ जीहीं हरिसंग केला संवसारीं । तुका ह्मणे खरी खेप त्यांची ॥7॥ 4515 खेळींमेळीं आले घरा गोपीनाथ । गोपाळांसहित मातेपाशीं ॥1॥ मातेपाशीं एक नवल सांगती । जाली तैसी ख्याती वोणव्याची ॥2॥ ओवािळलें तिनें करूनि आरती । पुसे दसवंती गोपाळांसि ॥3॥ पुसे पडताळुनी मागुती मागुती । गोपाळ सांगती कवतुक ॥4॥ कवतुका कानीं आइकतां त्यांचे । बोलतां ये वाचे वीट नये ॥5॥ नयन गुंतले श्रीमुख पाहतां । न साहे लवतां आड पातें ॥6॥ तेव्हां कवतुक कळों आलें कांहीं । हळुहळु दोहीं मायबापां ॥7॥ हळुहळु त्यांचें पुण्य जालें वाड । वारलें हें जाड तिमिराचें ॥8॥ तिमिर हें तेथें राहों शके कैसें । जालियां प्रकाशें गोविंदाच्या ॥9॥ दावी तुका ह्मणे देव ज्या आपणा । पालटे तें क्षणामाजी एका ॥10॥ 4516 काय आतां यासि ह्मणावें लेंकरूं । जगाचा हा गुरु मायबाप ॥1॥ माया याची यासि राहिली व्यापून । कळों नये क्षण एक होतां ॥2॥ क्षण एक होतां विसरलीं त्यासि । माझेंमाझें ऐसें करी बाळा ॥3॥ करी कवतुक कळों नेदी कोणा । योजूनि कारणा तें चि खेळे ॥4॥ तें सुख लुटिलें घरिचिया घरीं । तुका ह्मणे परी आपुलाल्या ॥5॥ 4517 आपुलाल्यापरी करितील सेवा । गीत गाती देवा खेळवूनि ॥1॥ खेळु मांडियेला यमुने पाबळीं । या रे चेंडुफळी खेळूं आतां ॥2॥ आणविल्या डांगा चवगुणां काठी । बैसोनिया वांटी गडिया गडी ॥3॥ गडी जंव पाहे आपणासमान । नाहीं नारायण ह्मणे दुजा ॥4॥ जाणोनि गोविंदें सकळांचा भाव । तयांसि उपाव तो चि सांगे ॥5॥ सांगे सकळांसि व्हा रे एकीकडे । चेंडू राखा गडे तुह्मी माझा ॥6॥ मज हा न लगे आणीक सांगाती । राखावी बहुतीं हाल माझी ॥7॥ माझे हाके हाक मेळवा सकळ । नव जा बरळ एकमेकां ॥8॥ एका समतुकें अवघेचि राहा । जाइऩल तो पाहा धरा चेंडू ॥9॥ चेंडू धरा ऐसें सांगतो सकळां । आपण निराळा एकला चि ॥10॥ चिंडुनियां चेंडू हाणे ऊर्ध्वमुखें । ठेलीं सकिळक पाहात चि ॥11॥ पाहात चि ठेलीं न चलतां कांहीं । येरू लवलाहीं ह्मणे धरा ॥12॥ धरावा तयानें त्याचें बळ ज्यासि। येरा आणिकांसि लाग नव्हे ॥13॥ नव्हे काम बळ बुिद्ध नाहीं त्याचें । न धरवे निंचें उंचाविण ॥14॥ विचारीं पडिले देखिले गोपाळ । या ह्मणे सकळ मजमागें ॥15॥ मार्ग देवाविण न दिसे आणिका । चतुर होत का बहुत जन ॥16॥ चतुर चिंतिती बहुत मारग । हरि जाय लाग पाहोनियां ॥17॥ या मागें जे गेले गोविंदा गोपाळ । ते नेले सीतळ पंथ ठायां ॥18॥ पंथ जे चुकले आपले मतीचे । तयांमागें त्यांचे ते चि हाल ॥19॥ हाल दोघां एक मोहरां मागिलां । चालतां चुकलां वाट पंथ ॥20॥ पंथ पुढिलांसी चालतां न कळे । मागिलांनीं डोळे उघडावे ॥21॥ वयाचा प्रबोध विचार ज्या नाहीं । समान तो देहीं बाळकांसी ॥22॥ सिकविलें हित नायिके जो कानीं । त्यामागें भल्यांनीं जाऊं नये ॥23॥ नये तें चि करी श्रेष्ठाचिया मना । मूर्ख एक जाणा तो चि खरा ॥24॥ रानभरी जाले न कळे मारग । मग तो श्रीरंग आठविला ॥25॥ लाज सांडूनियां मारितील हाका । कळलें नायका वैकुंठींच्या ॥26॥ चारी वेद ज्याची कीर्ती वाखाणीती । तया अति प्रीति गोपाळांची॥27॥ गोपाळांचा धांवा आइकिला कानीं । सोयी चक्रपाणि पालविलें॥28॥ साया धरूनियां आले हरिपासीं । लहान थोरांसी सांभािळलें ॥29॥ सांभािळलें तुका ह्मणे सकळ हि । सुखी जाले ते ही हरिमुखें॥30॥ 4518 मुखें सांगे त्यांसि पैल चेंडू पाहा । उदकांत डोहाचिये माथां ॥1॥ माथां कळंबाचे अवघडा ठायीं । दावियेला डोहीं जळामाजी ॥2॥ जळांत पाहातां हाडति या दृिष्ट । ह्मणे जगजेठी ऐसें नव्हे ॥3॥ नव्हे साच चेंडू छाया दिसे आंत । खरा तेथें चित्त लावा वरी ॥4॥ वरी देखियेला अवघ्यांनीं डोळां । ह्मणती गोपाळा आतां कैसें ॥5॥ कैसें करूनियां उतरावा खालीं । देखोनियां भ्यालीं अवघीं डोहो ॥6॥ डोहो बहु खोल काळया भीतरी । सरलीं माघारीं अवघीं जणें ॥7॥ जयाचें कारण तयासी च ठावें । पुसे त्याच्या भावें त्यास हरि ॥8॥ त्यासि नारायण ह्मणे राहा तळीं । चढे वनमाळी झाडावरी ॥9॥ वरि जातां वरि पाहाती गोपाळ । ह्मणति सकळ आह्मी नेणों ॥10॥ नेणों ह्मणती हें करितोसि काइऩ। आह्मां तुझी आइऩ देइल सिव्या ॥11॥ आपुलिया कानां देउनियां हात । सकळीं निमित्य टािळयेलें ॥12॥ निमित्याकारणें रचिलें कारण । गेला नारायण खांदीवरी ॥13॥ खांदीवरी पाव ठेवियेला देवें । पाडावा त्या भावें चेंडू तळीं ॥14॥ तळील नेणती तुका ह्मणे भाव । अंतरींचा देव जाणों नेदी ॥15॥ 4519 नेदी कळों केल्याविण तें कारण । दाखवी आणून अनुभवा ॥1॥ न पुरेसा हात घाली चेंडूकडे । ह्मणीतलें गडे सांभाळावें ॥2॥ सांभाळ करितां सकळां जिवांचा । गोपाळांसि वाचा ह्मणे बरें ॥3॥ बरें विचारुनी करावें कारण । ह्मणे नारायण ब†या बरें ॥4॥ बरें ह्मणउनि तयांकडे पाहे । सोडविला जाय चेंडू तळा ॥5॥ तयासवें उडी घातली अनंतें । गोपाळ रडते येती घरा ॥6॥ येतां त्यांचा लोकीं देखिला कोल्हाळ । सामोरीं सकळ आलीं पुढें ॥7॥ पुसतील मात आपआपल्यासि । हरिदुःखें त्यांसी न बोलवे ॥8॥ न बोलवे हरि बुडालासें मुखें । कुटितील दुःखें उर माथे ॥9॥ मायबापें तुका ह्मणे न देखती । ऐसें दुःख चित्तीं गोपाळांच्या ॥10॥ 4520 गोपाळां उभडु नावरे दुःखाचा । कुंटित हे वाचा जाली त्यांची ॥1॥ जालें काय ऐसें न कळे कोणासी । ह्मणती तुह्मांपासीं देव होता ॥2॥ देवासवें दुःख न पवते ऐसें । कांहीं अनारिसें दिसे आजी ॥3॥ आजि दिसे हरि फांकला यांपाशीं । ह्मणउनि ऐशी परि जाली ॥4॥ जाणविल्याविण कैसें कळे त्यांसि। शाहाणे तयांसि कळों आले ॥5॥ कळों आलें तीहीं काुंफ्द शांत केला । ठायींचा च त्यांला थोडा होता ॥6॥ होता तो विचार सांगितला जना । गोपाळ शाहाणा होता त्याणें ॥7॥ सांगे आतां हरि तुह्मां आह्मां नाहीं । बुडाला तो डोहीं यमुनेच्या ॥8॥ यासी अवकाश नव्हे चि पुसतां । जालिया अनंता कोण परि ॥9॥ परि त्या दुःखाची काय सांगों आतां । तुका ह्मणे माता लोकपाळ॥10॥ 4521 पाषाण फुटती तें दुःख देखोनि । करितां गौळणी शोक लोकां ॥1॥ काय ऐसें पाप होतें आह्मांपासीं । बोलती एकासी एक एका ॥2॥ एकांचिये डोळां असुं बाहएात्कारी । नाहीं तीं अंतरीं जळतील ॥3॥ जळतील एकें अंतर्बाहएात्कारें । टाकिलीं लेकुरें कडियेहूनि ॥4॥ निवांत चि एकें राहिलीं नििंश्चत । बाहेरी ना आंत जीव त्यांचे ॥5॥ त्यांचे जीव वरी आले त्या सकळां । एका त्या गोपाळांवांचूनियां ॥6॥ वांचणें तें आतां खोटें संवसारीं । नव्हे भेटी जरी हरिसवें ॥7॥ सवें घेऊनियां चालली गोपाळां । अवघीं च बाळा नर नारी ॥8॥ नर नारी नाहीं मनुष्याचें नावें । गोकुळ हें गांव सांडियेलें ॥9॥ सांडियेलीं अन्नें संपदा सकळ । चित्तीं तो गोपाळ धरुनि जाती ॥10॥ तिरीं माना घालूनियां उभ्या गाइऩ । तटस्थ या डोहीं यमुनेच्या ॥11॥ यमुनेच्या तिरीं झाडें वृक्ष वल्ली। दुःखें कोमाइलीं कृष्णाचिया ॥12॥ यांचें त्यांचें दुःख एक जालें तिरीं । मग शोक करी मायबाप ॥13॥ मायबाप तुका ह्मणे सहोदर । तोंवरी च तीर न पवतां ॥14॥ 4522 तीर देखोनियां यमुनेचें जळ । कांठीं च कोल्हाळ करिताती ॥1॥ कइवाड नव्हे घालावया उडी । आपणासि ओढी भय मागें ॥2॥ मागें सरे माय पाउला पाउलीं । आपल्या च घाली धाकें अंग ॥3॥ अंग राखोनियां माय खेद करी । अंतरीचें हरी जाणवलें ॥4॥ जाणवलें मग देवें दिली बुडी । तुका ह्मणे कुडी भावना हे ॥5॥ 4523 भावनेच्या मुळें अंतरला देव । शिरला संदेह भयें पोटीं ॥1॥ पोटीं होतें मागें जीव द्यावा ऐसें । बोलिल्या सरिसें न करवे ॥2॥ न करवे त्याग जीवाचा या नास । नारायण त्यास अंतरला ॥3॥ अंतरला बहु बोलतां वाउगें । अंतरींच्या त्यागेंविण गोष्टी ॥4॥ गोष्टी सकळांच्या आइकिल्या देवें । कोण कोण्याभावें रडती तीं ॥5॥ तीं गेलीं घरास आपल्या सकळ । गोधनें गोपाळ लोक माय ॥6॥ मायबापांची तों ऐसी जाली गति । तुका ह्मणे अंतीं कळों आलें ॥7॥ 4524 आला यांचा भाव देवाचिया मना । अंतरीं कारणांसाठीं होता ॥1॥ होता भाव त्यांचा पाहोनि निराळा । नव्हता पाताळा गेला आधीं ॥2॥ आधीं पाठीमोरीं जालीं तीं सकळें । मग या गोपाळें बुडी दिली ॥3॥ दिली हाक त्याणें जाऊनि पाताळा । जागविलें काळा भुजंगासि ॥4॥ भुजंग हा होता निजला मंदिरीं । निर्भर अंतरीं गर्वनिधि ॥5॥ गर्व हरावया आला नारायण । मिस या करून चेंडुवाचें ॥6॥ चेंडुवाचे मिसें काळया नाथावा । तुका ह्मणे देवा कारण हें ॥7॥ 4525 काळयाचे मागे चेंडु पत्नीपाशीं । तेजःपुंज राशी देखियेला ॥1॥ लावण्यपूतळा मुखप्रभाराशी । कोटि रवि शशी उगवले ॥2॥ उघवला खांब कदऩळीचा गाभा । ब्रीदें वांकी नभा देखे पायीं ॥3॥ पाहिला सकळ तिनें न्याहाळूनि । कोण या जननी विसंबली ॥4॥ विसरु हा तीस कैसा याचा जाला । जीवाहुनि वाल्हा दिसतसे ॥5॥ दिसतसे रूप गोजिरें लाहान । पाहातां लोचन सुखावले ॥6॥ पाहिलें पताौनि काळा दुष्टाकडे । मग ह्मणे कुडें जालें आतां ॥7॥ आतां हा उठोनि खाइऩल या बाळा । देइऩल वेल्हाळा माय जीव ॥8॥ जीव याचा कैसा वांचे ह्मणे नारी । मोहिली अंतरीं हरिरूपें ॥9॥ रूपे अनंताचीं अनंतप्रकार । न कळे साचार तुका ह्मणे ॥10॥ 4526 ह्मणे चेंडू कोणें आणिला या ठाया । आलों पुरवाया कोड त्याचें ॥1॥ त्याचें आइकोन निष्ठ‍ वचन । भयाभीत मन जालें तीचें ॥2॥ तिची चित्तवृत्ती होती देवावरी । आधीं ते माघारी फिरली वेगीं ॥3॥ वेगीं मन गेलें भ्रताराचे सोयी । विघ्न आलें कांहीं आह्मांवरीं ॥4॥ वरि उदकास अंत नाहीं पार । अक्षोभ सागर भरलासे ॥5॥ संचार करूनि कोण्या वाटे आला । ठायीं च देखिला अवचिता ॥6॥ अवचिता नेणों येथें उगवला । दिसे तो धाकुला बोल मोठे ॥7॥ मोठएानें बोलतो भय नाहीं मनीं । केला उठवूनी काळ जागा ॥8॥ जागविला काळसर्प तये वेळीं । उठिला कल्लोळीं विषाचिये ॥9॥ यमुनेच्या डोहावरी आला ऊत । काऑयाकृतांतधूदकारें ॥10॥ कारणें ज्या येथें आला नारायण । जालें दरुषण दोघांमधीं ॥11॥ दोघांमध्यें जाले बोल परस्परें । प्रसंग उत्तरें युद्धाचिया ॥12॥ चिंतावला चित्तीं तोंडे बोले काळ । करीन सकळ ग्रास तुझा ॥13॥ जाला सावकाश झेंप घाली वरी। तंव ह्मणे हरि मुिष्टघातें ॥14॥ तेणें काळें त्यासि दिसे काळ तैसा। हरावया जैसा जीव जाला ॥15॥ आठवले काळा हाकारिलें गोत । मिळालीं बहुतें नागकुळें ॥16॥ कल्हारीं संधानीं धरियेला हरि । अवघा विखारीं व्यापियेला ॥17॥ यांस तुका ह्मणे नाहीं भHीविण । गरुडाचें चिंतन केलें मनीं ॥18॥ 4527 निजदास उभा तात्काळ पायापें । स्वामी देखे सर्पें वेिष्टयेला ॥1॥ लहानथोरें होतीं मिळालीं अपारें । त्याच्या धुदकारें निवारिलीं ॥2॥ निघतां आपटी धरूनि धांवामधीं । एकाचें चि वधी माथें पायें ॥3॥ एकीं जीव दिले येतां च त्या धाकें । येतील तीं एकें काकूलती ॥4॥ यथेष्ट भिक्षलीं पोट धाये वरी । तंव ह्मणे हरि पुरे आतां ॥5॥ आतां करूं काम आलों जयासाटीं । हरी घाली मिठी काळयासि ॥6॥ यासि नाथूनियां नाकीं दिली दोरी । चेंडू भार शिरीं कमळांचा ॥7॥ चालविला वरी बैसे नारायण । गरुडा आळंगुन बहुडविलें ॥8॥ विसरु न पडे संवगडएा गाइऩ । यमुनेच्या डोहीं लक्ष त्यांचें ॥9॥ त्याच्या गोष्टी कांठीं बैसोनि सांगती । बुडाला दाविती येथें हरि ॥10॥ हरीचें चिंतन करितां आठव । तुका ह्मणे देव आला वरी ॥11॥ 4528 अवचित त्यांणीं देखिला भुजंग । पळतील मग हाउ आला ॥1॥ आला घेऊनियां यमुनेबाहेरी । पालवितो करीं गडियांसि॥2॥ गडियांसि ह्मणे वैकुंठनायक । या रे सकिळक मजपाशीं ॥3॥ मजपाशीं तुह्मां भय काय करी । जविळ या दुरी जाऊं नका ॥4॥ कानीं आइकिले गोविंदाचे बोल । ह्मणती नवल चला पाहों ॥5॥ पाहों आले हरीजवळ सकळ । गोविंदें गोपाळ आिंळगिले ॥6॥ आल्या गाइऩ वरी घालितील माना । वोरसलें स्तना क्षीर लोटें ॥7॥ लोटती सकळें एकावरी एक । होउनि पृथक कुर्वाळलीं ॥8॥ कुर्वाळलीं आनंदें घेती चारापाणी । तिहीं चक्रपाणी देखियेला ॥9॥ त्यां च पाशीं होता परि केली माव । न कळे संदेह पडलिया ॥10॥ याति वृक्ष वल्ली होत्या कोमेलिया । त्यांसि कृष्णें काया दिव्य दिली ॥11॥ दिलें गोविंदें त्या पदा नाहीं नाश। तुका ह्मणे आस निरसली ॥12॥ 4529 आस निरसली गोविंदाचे भेटी । संवसारा तुटी पुढिलिया ॥1॥ पुढें पाठविलें गोविंदें गोपाळां । देउनि चपळां हातीं गुढी ॥2॥ हाका आरोिळया देउनि नाचती । एक सादाविती हरि आले ॥3॥ आरंधीं पडिलीं होतीं तयां घरीं । संकीर्ण त्या नारी नरलोक ॥4॥ लोका भूक तान नाहीं निद्रा डोळा । रूप वेळोवेळां आठविती ॥5॥ आहाकटा मग करिती गेलिया । आधीं ठावा तयां नाहीं कोणा ॥6॥ आधीं चुकी मग घडे आठवण । तुका ह्मणे जन परिचयें ॥7॥ 4530 जननी हे ह्मणे आहा काय जालें । शरीर रिक्षलें काय काजें ॥1॥ काय काज आतां हरिविण जिणें । नित्य दुःख कोणें सोसावें हें ॥2॥ हें दुःख न सरे हरि न भेटे तों । त्यामागें चि जातों एका वेळे ॥3॥ एकवेळ जरी देखतें मी आतां । तरी जीवापरता न करितें ॥4॥ करितां हे मात हरीचें चिंतन । शुभ तो शकुन तुका ह्मणे ॥5॥ 4531 शुभ मात तिहीं आणिली गोपाळीं । चेंडू वनमाळी घेउनि आले ॥1॥ आली दारा देखे हरुषाची गुढी । सांगितली पुढी हरुषें मात ॥2॥ हरुषलीं माता केलें निंबलोण । गोपाळांवरून कुरवंडी ॥3॥ गोपाळां भोवतें मिळालें गोकुळ । अवघीं सकळ लहान थोरें ॥4॥ थोर सुख जालें ते काळीं आनंद । सांगती गोविंद वरि आला ॥5॥ आले वरि बैसोनियां नारायण । काळया नाथून वहन केलें ॥6॥ नगराबाहेरी निघाले आनंदें । लावूनियां वाद्यें नाना घोष ॥7॥ नारायणापुढें गोपाळ चालती । आनंदें नाचती गाती गीत ॥8॥ तंव तो देखिला वैकुंठींचा पती । लोटांगणीं जाती सकळ ही ॥9॥ सकळ ही एका भावें आलिंगिले । अवघियां जाले अवघे हरि ॥10॥ हरि आलिंगनें हरिरूप जालीं । आप विसरलीं आपणास ॥11॥ सकळांसी सुख एक दिलें देवें । मायबापां भावें लोकपाळां ॥12॥ मायबाप देवा नाहीं लोकपाळ । सारिखीं सकळ तुका ह्मणे ॥13॥ 4532 नेणें वर्ण धर्म जीं आलीं सामोरीं । अवघीं च हरी आिंळगिलीं ॥1॥ हरि लोकपाळ आले नगरांत । सकळांसहित मायबाप ॥2॥ पारणें तयांचें जालें एका वेळे । देखिलें सावळें परब्रह्म ॥3॥ ब्रह्मानंदें लोक सकळ नाचती । गुढिया उभविती घरोघरीं ॥4॥ घरोघरीं सुख आनंद सोहळा । सडे रंग माळा चौकदारीं ॥5॥ दारीं वृंदावनें तुळसीचीं वनें । रामकृष्णगाणें नारायण॥6॥ नारायण तिहीं पूजिला बहुतीं । नाना पुष्पयाती करूनियां ॥7॥ यांचें ॠण नाहीं फिटलें मागील । पुढें भांडवल जोडिती हीं ॥8॥ हीं नव्हतीं कधीं या देवा वेगळीं । केला वनमाळी सेवाॠणी ॥9॥ सेवाॠणें तुका ह्मणे रूपधारी । भHांचा कैवारी नारायणा ॥10॥ 4533 नारायण आले निजमंदिरासि । जाले या लोकांसि बहुडविते ॥1॥ बहुडविले बहु केलें समाधान । विसरु तो क्षण नका माझा ॥2॥ मात सांगितली सकळ वृत्तांत । केलें दंडवत सकळांनीं ॥3॥ सकळां भातुकें वांटिल्या साखरा । आपलाल्या घरा लोक गेले ॥4॥ लोक गेले कामा गाइऩपें गोपाळ । वारली सकळ लोभापाठी ॥5॥ लोभ दावुनियां आपला विसर । पाडितो कुमर धनआशा ॥6॥ आशेचे बांधले तुका ह्मणे जन । काय नारायण ऐसा जाणे ॥7॥ 4534 जाला कवतुक करितां रोकडें । आणीक ही पुढें नारायण ॥1॥ येउनियां पुढें धरिला मारग । हरावया भाग इंद्रापाशीं॥2॥ इंद्रा दहीं दुध तूप नेतां लोणी । घेतलें हिरोनि वाटे त्यांचें ॥3॥ हिरोनि घेतल्या कावडी सकळा । ह्मणती गोपाळा बरें नव्हे ॥4॥ नव्हे तें चि करी न भे किळकाळा । तुका ह्मणे लीळा खेळे देव ॥5॥ 4535 खेळ नव्हे बरा इंद्र कोपलिया । देव ह्मणे तयां भेऊं नका ॥1॥ नका धरू भय धाक कांहीं मनीं । बोले चक्रपाणि गौिळयांसि ॥2॥ गौिळयांसि धीर नाहीं या वचनें । आशंकितमनें वेडावलीं ॥3॥ वेडावलीं त्यांसि न कळतां भाव । देवआदिदेव नोळखतां ॥4॥ नोळखतां दुःखें वाहाती शरीरीं । तुका ह्मणे वरि भारवाही ॥5॥ 4536 भारवाही नोळखती या अनंता । जवळी असतां अंगसंगें ॥1॥ अंगसंगें तया न कळे हा देव । कळोनि संदेह मागुताला ॥2॥ मागुती पडती चिंतेचिये डोहीं । जयाची हे नाहीं बुिद्ध िस्थर ॥3॥ बुिद्ध िस्थर होउं नेदी नारायण । आशबद्ध जन लोभिकांची ॥4॥ लोभिकां न साहे देवाचें करणें । तुका ह्मणे तेणें दुःखी होती ॥5॥ 4537 दुःखी होती लोभें करावें तें काइऩ । उडतील गाइऩ म्हैसी आतां ॥1॥ आणीकही कांहीं होइऩल अरिष्ट । नायिके हा धीट सांगितलें ॥2॥ सांगों चला याच्या मायबापांपाशीं । निघाले घरासि देवा रागें ॥3॥ रागें काला देतां न घेती कवळ । टोकवी गोपाळ क्रोधियांसि ॥4॥ क्रोध देवावरि धरियेला राग । तुका ह्मणे भाग न लभती ॥5॥ 4538 भाग त्या सुखाचे वांकडएां बोबडएां । आपलिया गडएां भाविकांसि ॥1॥ भारवाही गेले टाकुनि कावडी । नवनीतगोडी भाविकांसि ॥2॥ काला करूनियां वांटिलां सकळां । आनंदें गोपाळांमाजी खेळे ॥3॥ खेळेंमेळें दहीं दुध तूप खाती । भय नाहीं चित्तीं कवणाचें ॥4॥ कवणाचें चाले तुका ह्मणे बळ । जयासी गोपाळ साहए जाला ॥5॥ 4539 जाणवलें इंद्रा चरित्र सकळ । वांकुल्या गोपाळ दाविताती ॥1॥ तातडिया मेघां आYाा करी राव । गोकुळींचा ठाव उरों नेदा ॥2॥ नेदाविया काइऩ म्हसी वांचों लोक । पुरा सकिळक सिळाधारीं ॥3॥ धाक नाहीं माझा गोविळयां पोरां । सकिळक मारा ह्मणे मेघां ॥4॥ ह्मणविती देव आपणां तोंवरी । जंव नाहीं वरी कोपलों मी ॥5॥ मीपणें हा देव न कळे चि त्यांसी । अभिमानें रासि गर्वाचिया ॥6॥ अभिमानरासि जयाचिये ठायीं । तुका ह्मणे तइप देव दुरी ॥7॥ 4540 देव त्यां फावला गोपाळां । नाहीं तेथें कळा अभिमान॥1॥ नाडलीं आपल्या आपण चि एकें । संदेहदायकें बहुफारें ॥2॥ फारें चाळविलीं नेदी कळों माव । देवाआदिदेव विश्वंभर ॥3॥ विश्वासावांचुनि कळों नये खरा । अभHां अधीरा जैसा तैसा ॥4॥ जैसा भाव तैसा जविळ त्या दुरि । तुका ह्मणे हरि देतो घेतो ॥5॥ 4541 तो या साच भावें न कळे चि इंद्रा । ह्मणउनि धारा घाली सिळा ॥1॥ घाली धारा मेघ कडाडिला माथा । वरि अवचिता देखियेला ॥2॥ देखती पाऊस वोळला गोपाळ । भ्याले हे सकळ विचारिती ॥3॥ विचार पडला विसरले खेळ । अन्याय गोपाळ ह्मणती केला ॥4॥ लागलेंसे गोड न कळे ते काळीं । भेणें वनमाळी आठविती ॥5॥ आतां कायकैसा करावा विचार । गोधनासि थार आपणिया ॥6॥ यांचिया विचारें होणार ते काइऩ । तुका ह्मणे ठायीं वेडावलीं ॥7॥ 4542 वेडावलीं काय करावें या काळीं । ह्मणे वनमाळी गोपाळांसि ॥1॥ शिरी धरूं गोवद्धऩन उचलूनि । ह्मणे तुह्मी कोणी भिऊं नका ॥2॥ नका सांडूं कोणी आपला आवांका । मारितां या हाका आरोिळया ॥3॥ अशंकित चित्तें न वटे त्यां खरें । धाकें च ते बरें ह्मणती चला ॥4॥ चित्ती धाक परि जवळी अनंत । तुका ह्मणे घात होऊं नेदी ॥5॥ 4543 नेदी दुःख देखों दासा नारायण । ठेवी निवारून आल्या आधीं ॥1॥ आधीं पुढें शुद्ध करावा मारग । दासांमागें मग सुखरूप ॥2॥ पर्वतासि हात लाविला अनंतें । तो जाय वरतें आपेंआप ॥3॥ आपल्याआपण उचलिला गिरी । गोपाळ हे करी निमित्यासि ॥4॥ निमित्य करूनि करावें कारण । करितां आपण कळों नेदी ॥5॥ दिनाचा कृपाळु पतितपावन । हें करी वचन सांच खरें ॥6॥ सांगणें न लगे सुखदुःख दासा । तुका ह्मणे ऐसा कृपावंत ॥7॥ 4544 कृपावंतें हाक दिली सकिळकां । माजिया रे नका राहों कोणी ॥1॥ निघाले या भेणे पाउसाच्या जन । देखे गोवद्धऩन उचलिला ॥2॥ लाविले गोपाळ फेरीं चहूंकडे । हांसे काुंफ्दे रडे कोणी धाकें ॥3॥ धाकें हीं सकळ निघालीं भीतरी । उचलिला गिरी तयाखालीं ॥4॥ तयाखालीं गाइऩ वत्सें आलीं लोक । पक्षी सकिळक जीवजाति ॥5॥ जिहीं ह्मणविलें हरीचे अंकित । जातीचे ते होत कोणी तरी ॥6॥ जाति कुळ नाहीं तयासि प्रमाण । अनन्या अनन्य तुका ह्मणे ॥7॥ 4545 त्यांसि राखे बळें आपुले जे दास । किळकाळासि वास पाहों नेदी ।1॥ पाउस न येतां केली यांची थार । लागला तुषार येऊं मग ॥2॥ येउनि दगड बैसतील गिरी । वरुषला धारीं शिळांचिये ॥3॥ शिळांचिये धारीं वरुषला आकांत । होता दिवस सात एक सरें ॥4॥ एक सरें गिरि धरिला गोपाळीं । होतों भाव बळी आह्मी ऐसे ॥5॥ ऐसें कळों आलें देवाचिया चित्ता । ह्मणे तुह्मीं आतां हात सोडा ॥6॥ हांसती गोपाळ करूनि नवल । आइकोनि बोल गोविंदाचे ॥7॥ दावितील डोया गुडघे कोपर । फुटले ते भार उचलितां ॥8॥ भार आह्मांवरि घालुनि निराळा । राहिलासी डोळा चुकवुनि ॥9॥ निमित्य अंगुळी लावियेली बरी । पाहों कैसा गिरी धरितोसि ॥10॥ सिणले हे होते ठायींच्या त्या भारें । लटिकें चि खरें मानुनियां ॥11॥ यांणीं अंत पाहों आदरिला याचा । तुका ह्मणे वाचा वाचाळ ते ॥12॥ 4546 वाचाळ लटिके अभH जे खळ । आपुलें तें बळ वाखाणीती ॥1॥ बळें हुंबरती सत्य त्यां न कळे । नुघडती डोळे अंधऑयांचे ॥2॥ आसुडिल्या माना हात पाय नेटें । तंव भार बोटें उचलिला ॥3॥ लटिका चि आह्मीं सीण केला देवा । कळों आलें तेव्हां सकळांसि ॥4॥ आलें कळों तुका ह्मणे अनुभवें । मग अहंभावें सांडवलीं ॥5॥ 4547 सांडवले सकळांचे अभिमान । आणिले शरण लोटांगणीं॥1॥ लोटांगणीं आले होऊनियां दीन । मग नारायण ह्मणे भलें ॥2॥ भला आजि तुह्मी केला साच पण । गिरि गोवर्धन उचलिला ॥3॥ लागती चरणा सकळ ते काळीं । आह्मांमध्यें बळी तूं चि एक ॥4॥ एका तुजविण न यों आह्मी कामा । कळों कृष्णा रामा आलें आजी ॥5॥ आजिवरि आह्मां होता अभिमान । नेणतां चरणमहिमा तुझा ॥6॥ तुझा पार आह्मी नेणों नारायणा । नखीं गोवद्धऩना राखियेलें ॥7॥ राखियेलें गोकुळ आह्मां सकळांसि । दगडाच्या राशी वरुषतां ॥8॥ वर्णावें तें काय तुझें महिमान । धरिती चरण सकिळक ॥9॥ सकळ ही तान विसरलीं भूक । सकळ ही सुख दिलें त्यांसि ॥10॥ त्यासि कळों आला वैकुंठनायका। तुका ह्मणे लोक निर्भर ते ॥11॥ 4548 लोकां कळों आला देव आह्मांमधीं । टाकिली उपाधि तिहीं शंका ॥1॥ शंका नाहीं थोरां लाहानां जीवांसि । कळला हा हृषीकेशी मग ॥2॥ मग मनीं जाले निर्भर सकळ । संगें लोकपाळ कृष्णाचिया ॥3॥ कृष्णाचिया ओंव्या गाणें गाती गीत । कृष्णमय चित्त जालें त्यांचें ॥4॥ त्यांसि ठावा नाहीं बाहेरिल भाव । अंतरीं च वाव सुख जालें ॥6॥ सुखें तया दीस न कळे हे राती । अखंड या ज्योती गोविंदाची ॥6॥ चिंतनें चि धालीं न लगे अन्नपाणी । तुका ह्मणे मनीं समाधान ॥7॥ 4549 समाधान त्यांचीं इंिद्रयें सकळ । जयां तो गोपाळ समागमें ॥1॥ गोविंदाचा जाला प्रकाश भीतरी । मग त्यां बाहेरी काय काज ॥2॥ काज काम त्यांचें सरले व्यापार । नाहीं आप पर माझें तुझें ॥3॥ माया सकळांची सकळां ही वरी । विषय तें हरि दिसों नेदी ॥4॥ दिसे तया आप परावें सारिखें । तुका ह्मणे सुखें कृष्णाचिया ॥5॥ 4550 कृष्णाचिया सुखें भुक नाहीं तान । सदा समाधान सकळांचें ॥1॥ कळलें चि ऩाहीं जाले किती दिस । बाहेरिल वास विसरलीं ॥2॥ विसरु कामाचा तुका ह्मणे जाला । उद्वेग राहिला जावें यावें ॥3॥ 4551 जावें बाहेरी हा नाठवे विचार । नाहीं समाचार ठावा कांहीं ॥1॥ कांहीं न कळे तें कळों आलें देवा । मांडिला रिघावा कवतुक ॥2॥ कवतुकासाठीं भH देहावरि । आणिताहे हरि बोलावया॥3॥ यासि नांव रूप नाहीं हा आकार । कळला साचार भHा मुखें ॥4॥ मुखें भHांचिया बोलतो आपण । अंगसंगें भिन्न नाहीं दोघां ॥5॥ दोघे वेगळाले लेखिल जो कोणी । तयाचा मेदिनी बहु भार ॥6॥ तयासी घडलीं सकळ ही पापें । भHांचिया कोपें निंदा द्वेषें ॥7॥ द्वेषियाचा संग न घडावा कोणा । विष जेंवी प्राणां नाश करी ॥8॥ करितां आइके निंदा या संतांची । तया होती ते चि अधःपात ॥9॥ पतन उद्धार संगाचा महिमा । त्यजावें अधमा संत सेवीं ॥10॥ संतसेवीं जोडे महालाभरासी । तुका ह्मणे यासि नाश नाहीं ॥11॥ 4552 नाहीं नाश हरि आठवितां मुखें । जोडतील सुखें सकळ ही ॥1॥ सकळी ही सुखें वोळलीं अंतरीं । मग त्याबाहेरी काय काज ॥2॥ येऊं विसरलीं बाहेरी गोपाळें । तल्लीन सकळें कृष्णसुखें ॥3॥ सुख तें योगियां नाहीं समाधीस । दिलें गाइऩ वत्स पशु जीवां ॥4॥ वारला पाऊस केव्हां नाहीं ठावा । तुका ह्मणे देवावांचूनियां ॥5॥ 4553 यांसि समाचार सांगतों सकळा । चलावें गोकुळा ह्मणे देव ॥1॥ देव राखे तया आडलिया काळें । देव सुखफळें देतो दासां ॥2॥ दासां दुःख देखों नेदी आपुलिया । निवारी आलिया न कळतां ॥3॥ नाहीं मेघ येतां जातां देखियेला । धारीं वरुषला शिळांचिये ॥4॥ एवढें भHांचें सांकडें अनंता । होय निवारिता तुका ह्मणे ॥5॥ 4554 काकुलती एकें पाहाती बाहेरी । तया ह्मणे हरि वोसरला ॥1॥ वोसरला मेघ आला होता काळ । बाहेरी सकळ आले लोक ॥2॥ कवतुक जालें ते काळीं आनंद । कळला गोविंद साच भावें ॥3॥ भावें तयापुढें नाचती सकळें । गातील मंगळें ओंव्या गीत ॥4॥ गीत गाती ओंव्या रामकृष्णावरी । गोपाळ मोहोरी वाती पांवे ॥5॥ वत्सें गाइऩ पशू नाचती आनंदें । वेधलिया छंदें गोविंदाच्या ॥6॥ चित्त वेधियेलें गोविंदें जयाचें । कोण तें दैवाचें तयाहुनि ॥7॥ तयाहुनि कोणी नाहीं भाग्यवंत । अखंड सांगात गोविंदाचा ॥8॥ गोविंदाचा संग तुका ह्मणे ध्यान । गोविंद ते जन गोकुळींचे ॥9॥ 4555 गोकुळींची गती कोण जाणे परि । पाहों आला वरी इंद्रराव ॥1॥ इंद्रापाशीं मेघ बोलती बडिवार । सकळ संहार करुनि आलों ॥2॥ आतां जीव नाहीं सांगाया ते रानीं । पुरिलें पाषाणीं शिळाधारीं ॥3॥ रिता कोठें नाहीं राहों दिला ठाव । जल्पती तो भाव न कळतां ॥4॥ न कळतां देव बळें हुंबरती । साच ते पावती अपमान ॥5॥ माव न कळतां केली तोंडपिटी । इंद्र आला दृष्टी पाहावया ॥6॥ पाहतां तें आहे जैसें होतें तैसें । नाचती विशेषें तुका ह्मणे ॥7॥ 4556 नाचतां देखिलीं गाइऩ वत्सें जन । वििस्मत होऊन इंद्र ठेला ॥1॥ लागला पाऊस शिळांचिये धारीं । वांचलीं हीं परी कैसीं येथें ॥2॥ येथें आहे नारायण संदेह नाहीं । विघ्न केलें ठायीं निविऩघ्न तें ॥3॥ विचारितां उचलिला गोवद्धऩन । अवतार पूर्ण कळों आला ॥4॥ आला गौिळयांच्या घरा नारायण । करितो स्तवन इंद्र त्यांचें ॥5॥ त्यांच्या पुण्या पार कोण करी लेखा । न कळे चतुर्मुखा ब्रह्मयासि ॥6॥ सीणतां जो ध्याना न ये एकवेळा । तो तया गोपाळां समागमें ॥7॥ समागमें गाइऩ वत्स पुण्यवंता । देह कुर्वािळतां अंगसंग ॥8॥ संग जाला मायबापां लोकपाळां । आिंळगिती गळा कंठाकंठ ॥9॥ करिते हे जाले स्तुती सकिळक । देव इंद्रादिक गोविंदाची ॥10॥ करितील वृष्टी पुष्पवरुषाव । देवआदिदेव पूजियेला॥11॥ पुष्पांजुळी मंत्र घोष जयजयकार । दुमदुमी अंबर नेणें नादें ॥12॥ नामाचे गजर गंधर्वांचीं गाणीं । आनंद भुवनीं न माये तो ॥13॥ तो सुखसोहळा अनुपम्य रासी । गोकुळीं देवासी दोहीं ठायीं ॥14॥ दोहीं ठायीं सुख दिलें नारायणें । गेला दरुषणें वैरभाव ॥15॥ भावना भेदाची जाय उठाउठी । तुका ह्मणे भेटी गोविंदाचे ॥16॥ 4557 गोविंदाचें नाम गोड घेतां वाचे । तेथें हे कइंचे वैरभाव ॥1॥ भावें नमस्कार घातले सकळीं । लोटांगणें तळीं महीवरि ॥2॥ वरि हातबाहे उभारिली देवें । कळलीया भावें सकळांच्या॥3॥ सकळ ही वरि बहुडविले स्थळा । चलावें गोपाळा ह्मणे घरा ॥4॥ राहिलीं हीं नाचों गोविंदाच्या बोलें । पडिलीया डोलें छंदें हो तीं ॥5॥ छंद तो नावरे आपणा आपला । आनंदाचा आला होता त्यांसि ॥6॥ त्यांच्या तुका ह्मणे आनंदें सकळ । ठेंगणें गोपाळ समागमें ॥7॥ 4558 समागमें असे हरि नेणतियां । नेदी जाऊं वांयां अंकितांसि ॥1॥ अंकितां सावध केलें नारायणें । गोपाळ गोधनें सकिळकां ॥2॥ सकळही जन आले गोकुळासि । आनंद मानसीं सकळांच्या ॥3॥ सकळांचा केला अंगीकार देवें । न कळतां भावें वांचवी त्यां ॥4॥ त्यां जाला निर्धार हरि आह्मांपासीं । निवांत मानसीं निर्भर तीं ॥5॥ निर्भर हे जन गोकुळींचे लोक । केले सकिळक नारायणें ॥6॥ नारायण भय येऊं नेदी गांवा । तुका ह्मणे नांवा अनुसरे त्या ॥7॥ 4559 ये दशे चरित्र केलें नारायणें । रांगतां गोधनें राखिताहे॥1॥ हें सोंग सारिलें या रूपें अनंतें । पुढें हि बहु तें करणें आहे ॥2॥ आहे तुका ह्मणे धर्म संस्थापणें । केला नारायणें अवतार॥3॥ 4560 अवतार केला संहारावे दुष्ट । करिती हे नष्ट परपीडा॥1॥ परपीडा करी दैत्य कंसराव । पुढें तो ही भाव आरंभिला ॥2॥ लाविलें लाघव पाहोनियां संधी । सकळांही वधी दुष्टजना ॥3॥ दुष्टजन परपीडक जे कोणी । ते या चक्रपाणी न साहति ॥4॥ न साहवे दुःख भHांचें या देवा । अवतार घ्यावा लागे रूप ॥5॥ रूप हें चांगलें रामकृष्ण नाम । हरे भवश्रम उच्चारितां ॥6॥ उच्चारितां नाम कंस वैरभावें । हरोनियां जीवें कृष्ण केला ॥7॥ कृष्णरूप त्यासि दिसे अवघें जन । पाहे तों आपण कृष्ण जाला ॥8॥ पाहिलें दर्पणीं आधील मुखासि । चतुर्भुज त्यासि तो चि जाला ॥9॥ जालीं कृष्णरूप कन्या पुत्र भाज । तुका ह्मणे राज्य सैन्य जन ॥10॥ 4561 सैन्य जन हांसे राया जालें काइऩ । वासपे तो ठायीं आपणासि ॥1॥ आपणा आपण जयास तीं तैसीं । वैरभाव ज्यांसि भिH नाहीं ॥2॥ नाहीं याचा त्याचा भाव एकविध । ह्मणउनि छंद वेगळाले ॥3॥ वेगळाल्या भावें ती तया हांसती । तयास दिसती अवघीं हरि ॥4॥ हरिला कंसाचा जीव भाव देवें । द्वेषाचिया भावें तुका ह्मणे ॥5॥ 4562 द्वेषाचिया ध्यानें हरिरूप जाले । भाव हारपले देहादिक॥1॥ देहादिक कर्में अभिमान वाढे । तया कंसा जोडे नारायण ॥2॥ नारायण जोडे एकविध भावें । तुका ह्मणे जीवें जाणें लागे ॥3॥ 4563 जीवभाव त्याचा गेला अभिमान । ह्मणऊनि जन हांसे कंसा ॥1॥ सावध करितां नये देहावरि । देखोनियां दुरि पळे जन ॥2॥ जन वन हरि जालासे आपण । मग हे लोचन झांकियेले॥3॥ झांकुनि लोचन मौन्यें चि राहिला । नाहीं आतां बोलायाचें काम ॥4॥ बोलायासि दुजें नाहीं हें उरलें । जन कृष्ण जाले स्वयें रूप ॥5॥ रूप पालटलें गुण नाम याति । तुका ह्मणे भूतीं देव जाला ॥6॥ 4564 जालों स्वयें कृष्ण आठव हा चित्तीं । भेद भयवृित्त उरली आहे ॥1॥ उरली आहे रूप नांव दिसे भिन्न । मी आणि हा कृष्ण आठवतो ॥2॥ तोंवरि हा देव नाहीं तयापासीं । आला दिसे त्यासि तो चि देव ॥3॥ देवरूप त्याची दिसे वरी काया । अंतरीं तो भयाभीत भेदें ॥4॥ भेदें तुका ह्मणे अंतरे गोविंद । साचें विण छंद वांयां जाय ॥5॥ 4565 वांयां तैसे बोल हरिशीं अंतर । केले होती चार भयभेदें ॥1॥ भेदभय गेलें नोळखे आपणा । भेटी नारायणा कंसा जाली ॥2॥ जाली भेटी कंसा हरिशीं निकट । सन्मुख चि नीट येरयेरां ॥3॥ येरयेरां भेटी युद्धाच्या प्रसंगीं । त्याचें शस्त्र अंगीं हाणितलें ॥4॥ त्याचें वर्म होतें ठावें या अनंता । तुका ह्मणे सत्तानायक हा ॥5॥ 4566 नारायणें कंस चाणूर मदिला । रार्ज्यीं बैसविला उग्रसेन ॥1॥ उग्रसेन स्थापियेला शरणागत । पुरविला अंत अभHाचा॥2॥ अवघें चि केलें कारण अनंतें । आपुलिया हातें सकळ ही ॥3॥ सकळ ही केलीं आपुलीं अंकित । राहे गोपीनाथ मथुरेसि ॥4॥ मथुरेसि आला वैकुंठनायक । जालें सकिळक एक राज्य ॥5॥ राज्य दिलें उग्रसेना शरणागता । सोडविलीं माता पिता दोन्हीं ॥6॥ सोडवणे धांवे भHाच्या कैवारें । तुका ह्मणे करें शस्त्र धरी ॥7॥ 4567 धरी दोही ठायीं सारखा चि भाव । देवकी वसुदेव नंद दोघे ॥1॥ दोन्ही एके ठायीं केल्या नारायणें । वाढविला तिणें आणि व्याली ॥2॥ व्याला वाढला हा आपल्या आपण । निमित्या कारणें मायबापा ॥3॥ माय हा जगाची बाप नारायणा । दुजा करी कोण यत्न यासि ॥4॥ कोण जाणे याचे अंतरींचा भाव । कळों नेदी माव तुका ह्मणे ॥5॥ 4568 दिनाचा कृपाळु दुष्टजना काळ । एकला सकळ व्यापक हा ॥1॥ हांसे बोले तैसा नव्हे हा अनंत । नये पराकृत ह्मणों यासि ॥2॥ यासि कळावया एक भिHभाव । दुजा नाहीं ठाव धांडोिळतां ॥3॥ धांडोिळतां श्रुति राहिल्या नििश्चत । तो करी संकेत गोपींसवें ॥4॥ गोपिकांची वाट पाहे द्रुमातळीं । मागुता न्याहाळी न देखतां ॥5॥ न देखतां त्यांसि उठे बैसे पाहे । वेडावला राहे वेळोवेळां ॥6॥ वेळोवेळां पंथ पाहे गोपिकांचा । तुका ह्मणे वाचा नातुडे तो ॥7॥ 4569 तो बोले कोमळ निष्ठ‍ साहोनि । कोपतां गौळणी हास्य करी ॥1॥ करावया दास्य भHांचें निर्लज्ज । कवतुकें रज माथां वंदी ॥2॥ दिलें उग्रसेना मथुरेचें राज्य । सांगितलें काज करी त्याचें ॥3॥ त्यासि होतां कांहीं अरिष्टनिर्माण । निवारी आपण शरणागता ॥4॥ शरणागतां राखे सर्व भावें हरि । अवतार धरी तयांसाटीं ॥5॥ तयांसाटीं वाहे सुदर्शन गदा । उभा आहे सदा सांभािळत ॥6॥ तळमळ नाहीं तुका ह्मणे चित्ता । भHांचा अनंता भार माथां ॥7॥ 4570 मारिले असुर दाटले मेदिनी । होते कोणाकोणी पीडित ते ॥1॥ ते हा नारायण पाठवी अघोरा । संतांच्या मत्सरा घातावरी ॥2॥ वरिले ते दूतीं यमाचिया दंडीं । नुच्चरितां तोंडीं नारायण ॥3॥ नारायण नाम नावडे जयासि । ते जाले मिरासी कुंभपाकीं ॥4॥ कुंभपाकीं सेल मान तो तयांचा । तुका ह्मणे वाचा संतनिंदा ॥5॥ 4571 वास नारायणें केला मथुरेसि । वधूनि दुष्टांसि तये ठायीं ॥1॥ ठायीं पितियाचे मानी उग्रसेना । प्रतिपाळ जनांसहित लोकां ॥2॥ लोकां दुःख नाहीं मागील आठव । देखियेला देव दृष्टी त्यांणीं ॥3॥ देखोनियां देवा विसरलीं कंसा । ठावा नाहीं ऐसा होता येथें ॥4॥ येथें दुजा कोणी नाहीं कृष्णाविणें । ऐसें वाटे मनें काया वाचा ॥5॥ काया वाचा मन कृष्णीं रत जालें । सकळां लागलें कृष्णध्यान ॥6॥ ध्यान गोविंदाचें लागलें या लोकां । निर्भर हे तुका ह्मणे चित्तीं ॥7॥ 4572 चिंतले पावलीं जयां कृष्णभेटी । एरवीं ते आटी वांयांविण ॥1॥ वासना धरिती कृष्णाविणें कांहीं । सीण केला तिहीं साधनांचा ॥2॥ चाळविले डंबें एक अहंकारें । भोग जन्मांतरें न चुकती ॥3॥ न चुकती भोग तपें दानें व्रतें । एका त्या अनंतेंवांचूनियां॥4॥ चुकवुनि जन्म देइऩल आपणा । भजा नारायणा तुका ह्मणे ॥5॥ 4573 भजल्या गोपिका सर्व भावें देवा । नाहीं चित्तीं हेवा दुजा कांहीं ॥1॥ दुजा छंदु नाहीं तयांचिये मनीं । जागृति सपनीं कृष्णध्यान ॥2॥ ध्यान ज्यां हरीचें हरीसि तयांचें । चित्त ग्वाही ज्यांचें तैशा भावें ॥3॥ भाग्यें पूर्वपुण्यें आठविती लोक । अवघे सकिळक मथुरेचे ॥4॥ मथुरेचे लोक सुखी केले जन । तेथें नारायण राज्य करी ॥5॥ राज्य करी गोपीयादवांसहित । कमिऩलें बहुतकाळ तेथें ॥6॥ तेथें दैत्यीं उपसर्ग केला लोकां । रचिली द्वारका तुका ह्मणे ॥7॥ 4574 रचियेला गांव सागराचे पोटीं । जडोनि गोमटीं नानारत्नें ॥1॥ रत्न खणोखणी सोनियाच्या भिंती । लागलिया ज्योति रविकळा ॥2॥ कळा सकळ ही गोविंदाचे हातीं । मंदिरें निगुतीं उभारिलीं ॥3॥ उभारिलीं दुगॉ दारवंठे फांजी । कोटी चर्या माजी शोभलिया ॥4॥ शोभलें उत्तम गांव सागरांत । सकळांसहित आले हरि ॥5॥ आला नारायण द्वारका नगरा । उदार या शूरा मुगुटमणि ॥6॥ निवडीना याति समान चि केलीं । टणक धाकुलीं नारायणें ॥7॥ नारायणें दिलीं अक्षइऩ मंदिरें । अभंग साचारें सकळांसि॥8॥ सकळ ही धर्मशीळ पुण्यवंत । पवित्र विरH नारीनर ॥9॥ रचिलें तें देवें न मोडे कवणा । बिळयांचा राणा नारायण ॥10॥ बळबुद्धीनें तीं देवा च सारिखीं । तुका ह्मणे मुखीं गाती ओंव्या ॥11॥ 4575 गाती ओंव्या कामें करितां सकळें । हालवितां बाळें देवावरि ॥1॥ ॠिद्धसिद्धी दासी दारीं ओळंगती । सकळ संपित्त सर्वां घरीं ॥2॥ घरीं बैसलिया जोडलें निधान । करिती कीर्त्तन नरनारी ॥3॥ नारीनर लोक धन्य त्यांची याति । जयांसि संगति गोविंदाची ॥4॥ गोविंदें गोविंद केले लोकपाळ । चिंतनें सकळ तुका ह्मणे ॥5॥ 4576 कांहीं चिंता कोणा नाहीं कोणेविशीं । करी द्वारकेसि राज्य देव ॥1॥ द्वारकेसि राज्य करी नारायण । दुष्ट संहारून धर्म पाळी ॥2॥ पाळी वेदआYाा ब्राह्मणांचा मान । अतीतपूजन वैष्णवांचें॥3॥ अतीत अलिप्त अवघियां वेगळा । नाहीं हा गोपाळा अभिमान ॥4॥ अभिमान नाहीं तुका ह्मणे त्यासि । नेदी आणिकांसि धरूं देव ॥5॥ 4577 धरियेलें रूप कृष्ण नाम बुंथी । परब्रह्म िक्षती उतरलें॥1॥ उत्तम हें नाम राम कृष्ण जगीं । तरावयालागीं भवनदी॥2॥ दिनानाथिब्रदें रुळती चरणी । वंदितील मुनि देव ॠषि ॥3॥ ॠषीं मुनीं भेटी दिली नारायणें । आणीक कारणें बहु केलीं ॥4॥ बहु कासावीस जाला भHांसाटीं । तुका ह्मणे आटी सोसियेली ॥5॥ 4578 सोसियेला आटी गर्भवास फेरे । आयुधांचे भारे वागवितां ॥1॥ वाहोनि सकळ आपुलिये माथां । भार दासां चिंता वाहों नेदी ॥2॥ नेदी काळाचिये हातीं सेवकांसि । तुका ह्मणे ऐसी िब्रदावळी॥3॥ 4579 िब्रदावळी ज्याचे रुळते चरणीं । पाउलें मेदिनी सुखावे त्या ॥1॥ सुखावे मेदिनी कृष्णाचिये चालीं । कुंकुमें शोभलीं होय रेखा ॥2॥ होउनि भ्रमर पाउलांचें सुख । घेती भH मुख लावूनियां ॥3॥ याचसाटीं धरियेला अवतार । सुख दिलें फार निजदासां ॥4॥ निज सुख तुका ह्मणे भHां ठावें । तींहीं च जाणावें भोगूं त्यासि ॥5॥ 4580 भोगिला गोपिकां यादवां सकळां । गौळणीगोपाळां गाइऩवत्सां ॥1॥ गाती धणीवरी केला अंगसंग । पाहिला श्रीरंग डोळेभरि ॥2॥ भिH नवविधा तयांसि घडली । अवघीं च केली कृष्णरूप ॥3॥ रूप दाखविलें होतां भिन्न भाव । भH आणि देव भिन्न नाहीं ॥4॥ नाहीं राहों दिलें जातां निजधामा । तुका ह्मणे आह्मांसहित गेला ॥5॥ 4581 गेला कोठें होता कोठुनियां आला । सहज व्यापला आहे नाहीं ॥1॥ आहे साच भावें सकळव्यापक । नाहीं अभाविक लोकां कोठें ॥2॥ कोठे नाहीं ऐसा नाहीं रिता ठाव । अनुभवी देव स्वयें जालें ॥3॥ जातों येतों आह्मी देवाचे सांगांतें । तुका ह्मणे गात देवनाम ॥4॥ 4582 मना वाटे तैसीं बोलिलों वचनें । केली धिटपणें सलगी देवा ॥1॥ वाणी नाहीं शुद्ध याति एक ठाव । भिH नेणें भाव नाहीं मनीं ॥2॥ नाहीं जालें Yाान पाहिलें अक्षर । मानी जैसें थोर थोरी नाहीं ॥3॥ नाहीं मनीं लाज धरिली आशंका । नाहीं भ्यालों लोकां चतुरांसि ॥4॥ चतुरांच्या राया मी तुझें अंकित । जालों शरणागत देवदेवा ॥5॥ देवा आतां करीं सरतीं हीं वचनें । तुझ्या कृपादानें बोलिलों तीं ॥6॥ तुझें देणें तुझ्या समर्पूनि पायीं । जालों उतरायी पांडुरंगा ॥7॥ रंकाहुनि रंक दास मी दासांचें । सामर्थ्य हें कैचें बोलावया ॥8॥ बोलावया पुरे वाचा माझी कायी। तुका ह्मणे पायीं ठाव द्यावा ॥9॥ 4583 चारी वेद ज्याची कीर्ती वाखाणिती । प्रत्यक्ष ये मूतिऩ विठोबाची ॥1॥ चहुंयुगांचें हें साधन साधिलें । अनुभवा आलें आपुलिया ॥2॥ एवढें करूनि आपण निराळा । प्रत्यक्ष डोळां दाखविलें ॥3॥ दावुनि सकळ प्रमाणाच्या युिH । जयजयकार करिती अवघे भH ॥4॥ भिH नवविधा पावली मुळची । जनादऩननामाची संख्या जाली ॥5॥ नवसें ओंव्या आदरें वाचितां । त्याच्या मनोरथा कार्यसििद्ध ॥6॥ सीमा न करवे आणीक ही सुखा। तुका ह्मणे देखा पांडुरंगा ॥7॥ 1548 3271 2006-01-22T08:08:01Z Yatin 28 Corrected the TH problem <pre> अ अइकाल परी ऐसें नव्हे बाइऩ 26 अखंड तुझी जया प्रीति 1070 अखंड मुडतर 3158 अखंड संत निंदी 3943 अगत्य ज्या नरका जाणें 3966 अगा ए सावऑया सगुणा 616 अगा करुणाकरा करितसें 2815 अगा पंढरीच्या राया 4424 अंगा भरला ताठा 3599 अगा ये उदारा अगा विश्वंभरा 2308 अगा ये मधुसूदना माधवा 4400 अगा ये वैकुंठनायका 665 अंगीकार ज्याचा केला नारायणें 2788 अंगीं घेऊनियां वारें 4255 अंगीं ज्वर तया नावडे साकर 305 अगी देखोनियां सती 1841 अंगीं देवी खेळे 422 अंगें अनुभव जाला मज 2065 अगोचरी बोलिलों आYोविण 492 अग्न तापली या काया चि होमे 1205 अिग्नकुंडामध्यें घातला प्रल्हाद 3084 अिग्नमाजी गेलें 2040 अिग्न हा पाचारी कोणासी 2890 अग्नीमाजी पडे धातु 1487 अचळ न चळे ऐसें जालें 2539 अझुनि कां थीर पोरा न ह्मणसी 140 अडचणीचें दार 2084 अणुरणीयां थोकडा 987 अंतरली कुटी मेटी 219 अंतराय पडे गोविंदीं अंतर 1445 अंतरींचा भाव जाणोनियां गुज 1126 अंतरींची घेतो गोडी 35 अंतरींची ज्योती प्रकाशली 2837 अंतरींचें गोड 2818 अंतरींचें जाणां 1642 अंतरींचें ध्यान 1293 अति जालें उत्तम वेश्येचें 1713 अतित्याइऩ देतां जीव 4440 अतित्याइऩ बुडे गंगे 2694 अतिवाद लावी 552 अतिवादी नव्हे शुद्ध या बीजाचा 118 अद्वय चि द्वय जालें चि कारण 3737 अद्वैतीं तों माझें नाहीं समाधान 3742 अधमाची यारी 276 अधमाचें चित्त अहंकारी मन 4258 अंधळें ते सांगे सांगितल्या 3793 अंधऑयाची काठी 2849 अधिक कोंडितां चरफडी 1831 अधिकाचा मज कांटाळा 214 अधिकार तैसा करूं उपदेश 3305 अधिकार तैसा दावियेले मार्ग 538 अधीरा माझ्या मना 2299 अनंतजन्में जरी केल्या तपराशी 3340 अनंत जुगाचा देव्हारा 466 अनंत ब्रह्मांडें उदरीं 172 अनंत ब्रह्मांडें एके रोमीं 2472 अनंत लक्षणें वाणितां अपार 4088 अनंताचे मुखीं होसील गाइला 3437 अनंताच्या ऐकों कीर्ती 3537 अनंतां जिवांचीं तोडिलीं बंधनें 3632 अनन्यासी ठाव एक सर्वकाजें 2227 अनाथ परदेशी हीन दीन 3883 अनाथाचा नाथ पतितपावन 4324 अनाथाचा सखा ऐकिला 4470 अनाथांची तुह्मां दया 871 अनाथां जीवन 3282 अनतापयुH गेलिया अभिमान 3482 अनुतापें दोष 724 अनुभव ऐसा 3725 अनुभव तो नाहीं अमुचिया 3708 अनुभवा आलें 2153 अनुभवाचे रस देऊं आर्त्तभूतां 3225 अनुभवावांचून सोंग संपादणें 3347 अनुभवें अनुभव अवघा चि 1319 अनुभवें आलें अंगा 2835 अनुभवें कळों येतें पांडुरंगा 1838 अनुभवें वदे वाणी 2781 अनुसरे तो अमर जाला 3273 अनुसरे त्यासी फिरों नेदी 3989 अनुहात ध्वनि वाहे 1783 अनेक दोषांचे काट 3541 अन्नाच्या परिमळें जरि जाय 342 अन्यायासी राजा जरि न करी 3801 अपराध जाले जरी असंख्यात 4393 अपराधी ह्मणोनि येतों 3673 अभH ब्राह्मण जळो त्याचें 1314 अभHाचे गांवीं साधु ह्मणजे 3573 अभय उत्तर संतीं केलें दान 481 अभयदान मज देइप गा उदारा 3885 अभयाचें स्थळ 958 अभिन्नव सुख तरि या 1368 अभिमानाची स्वामिनी शांति 1347 अभिमानाचें तोंड काळें 2700 अभिमानी पांडुरंग 2951 अमंगळ वाणी 349 अमच्या कपाळें तुज ऐसी बुिद्ध 3330 अमर आहां अमर आहां 1396 अमर तूं खरा 2293 अमृत अव्हेरें उचळलें जातां 3224 अमृताचीं फळें अमृताची 3035 अरे कृष्णा आह्मी तुझे निज 4212 अरे कृष्णा तुवां काळया नाथिला 4213 अरे गििळलें हो संसारें 1204 अरे हें देह व्यर्थ जावें 307 अर्थेविण पाठांतर कासया 4191 अर्भकाचे साटीं 4062 अल्प भाव अल्प मती 634 अल्प माझी मती 800 अल्प विद्या परी 4466 अल्ला करे सो होय बाबा 443 अल्ला देवे अल्ला दिलावे 444 अवगुण तों कोणीं नाहीं 826 अवगुणांचे हातीं 41 अवघा च अन्यायी 3259 अवघा चि आकार ग्रासियेला 1416 अवघा तो शकुन 1512 अवघा भार वाटे देवा 3159 अवघा वेंचलों इंिद्रयांचे ओढी 821 अवघिया चाडा कुंटित करूनि 1751 अवघियांच्या आलों मुळें 1597 अवघियां दिला गोर 226 अवघीं च तीर्थे घडलीं 2778 अवघीं तुज बाळें सारिखीं 2991 अवघीं भूतें साम्या आलीं 1503 अवघी मिथ्या आटी 1364 अवघीं मिळोनि कोल्हाळ केला 237 अवघें अवघीकडे 224 अवघे गोपाळ ह्मणती या रे 144 अवघें चि गोड जालें 231 अवघे चि निजों नका 1835 अवघे चुकविले सायास 2090 अवघें जेणें पाप नासे 2954 अवघे देव साध 579 अवघें ब्रह्मरूप रिता नाहीं ठाव 308 अवघ्या उपचारा 1286 अवघ्या कोऔह्यांचें वर्म अंडीं 4432 अवघ्या जेष्ठादेवी कोण 418 अवघ्या दशा येणें साधती 645 अवघ्या पातकांची मी एक रासी 3986 अवघ्या पापें घडला एक 788 अवघ्या भूतांचें केलें संतर्पण 1284 अवघ्या वाटा जाल्या क्षीण 2289 अवचित त्यांणीं देखिला 4528 अवचित या तुमच्या पायां 3767 अवचिता चि हातीं ठेवा 2536 अवतार केला संहारावे 4560 अवतार गोकुळीं हो जन 1571 अवतारनामभेद गणा 1575 अविट हें क्षीर हरिकथा माउली 1030 अविश्वासीयाचें शरीर सुतकी 2226 अवो कृपावंता 3263 अशक्य तों तुह्मां नाहीं नारायणा 2305 अशोकाच्या वनीं सीता शोक 339 असंत लक्षण भूतांचा मत्सर 3866 असंतीं कांटाळा हा नव्हे मत्सर 2725 असत्य वचन होतां सर्व 1613 असा जी सोंवळे 3182 असाल ते तुह्मी असा 3784 असे नांदतु हा हरी सर्वजीवीं 1108 असें येथींचिया दिनें 1508 असो आतां ऐसा धंदा 795 असो आतां कांहीं करोनियां 2980 असो आतां किती 765 असो खटपट 3110 असो खळ ऐसे फार 1717 असोत लोकांचे बोल 2479 असोत हे तुझे प्रकार 2427 असोत हे बोल 2150 असो तुझें तुजपाशीं 2224 असोनि न कीजे अलिप्त 2727 असो मंत्रहीन क्रिया 482 असो मागें जालें 1813 अस्त नाहीं आतां एक चि 1386 अहंकार तो नासा भेद 3183 अहल्या जेणें तारिली रामें 1102 अहो कृपावंता 4188 अहो पुरुषोत्तमा 3710 अक्षइऩ तें झालें 733 अक्षरांचा श्रम केला 899 अYाान हा देह स्वरूपीं 4332 अYाानाची भिH इिच्छती 4085 आ आइक नारायणा वचन माझें 3882 आइका माझीं कवतुकउत्तरें 3750 आइकिली मात 2735 आइत्याची राशी 1344 आइत्या भाग्या धणी व्हावें 4046 आकारवंत मूतिऩ 3377 आगी लागो तया सुखा 2286 आग्रहा नांवें पाप 3400 आचरणा ठाव 351 आचरती कर्में 1449 आचरे दोष न धरी धाक 4238 आजामेळा अंत मरणासी आला 3879 आजि आनंदु रे एकी परमानंदु 2493 आजि ओस अमरावती 210 आजि का वो तूं दिससी दुिश्चती 378 आजिचिया लाभें ब्रह्मांड ठेंगणें 1958 आजिचें हें मज तुह्मीं कृपादान 3140 आजी दिवस जाला 467 आजि दिवस धन्य 1955 आजि नवल मी आलें येणें राणें 380 आजि बरवें जालें 1959 आजिवरी तुह्मां आह्मां नेणपण 22 आजिवरी होतों तुझे सत्ते खालीं 3457 आजिवरी होतों संसाराचे हातीं 3864 आजि शिवला मांग 4228 आठवे देव तो करावा उपाव 943 आठवों नेंदी आवडी आणीक 1697 आडकलें देवद्वार 515 आड पडे काडी 4030 आडलिया जना होसी सहाकारी 2785 आडवा तो उभा 2437 आण काय सादर 1794 आणिकां उपदेशूं नेणें नाचों 456 आणिकांची सेवा करावी शरीरें 2668 आणिकांची स्तुति आह्मां 277 आणिकांच्या कापिती माना 256 आणिकांच्या घातें । ज्यांचीं 282 आणिकांच्या घातें मानितां 4084 आणिकां छळावया जालासी 1752 आणिकांसी तारी ऐसा नाहीं 1490 आणितां त्या गती 2441 आणिलें सेवटा 2903 आणीक ऐसें कोठें सांगा 1380 आणीक काय थोडीं 410 आणीक कांहीं नेणें 2180 आणीक कांहीं मज नावडे मात 1452 आणीक कांहीं या उत्तराचें काज 909 आणीक काळें न चले उपाय 542 आणीक कोणाचा न करीं मी 1430 आणीक कोणापुढें वासूं मुख 4311 आणीक दुसरें मज नाहीं आतां 696 आणीक नका करूं चेष्टा 4000 आणीक पाखांडें असती उदंडें 3497 आणिक मात माझ्या नावडे 2108 आणीक म्यां कोणा यावें 3234 आणूनियां मना 1375 आंत हरि बाहेर हरि 1245 आतां असों मना अभHांची 811 आतां आवश्यक करणें 2622 आतां आशीर्वाद 1931 आतां आहे नाहीं 2600 आतां आह्मां भय नाहीं 4132 आतां आह्मां हें चि काम न 1043 आतां आह्मां हें चि काम वाचे 4148 आतां उघडीं डोळे 111 आतां ऐसें करूं 167 आतां करावा कां सोस 1952 आतां कळों आले गुण 2995 आतां काढाकाढी करीं बा 1774 आतां काशासाटीं दुरी 3478 आतां कांहीं सोस न करीं 932 आतां केशीराजा हे चि 3274 आतां कोठें धांवे मन 3734 आतां गाऊं तुज ओविया 855 आतां गुण दोष काय विचारिसी 2138 आतां घेइप माझें 2149 आतां चक्रधरा 1869 आतां चुकलें देशावर 3013 आतां चुकलें बंधन गेलें 2638 आतां जावें पंढरीसी 4149 आतां तरी पुढें हा चि उपदेश 101 आतां तरी मज सांगा साच भाव 3812 आतां तरी माझी परिसा 4263 आतां तळमळ 3445 आतां तुज कळेल तें करीं 626 आतां तुज मज नाहीं 3998 आतां तुझा भाव कळों आला 1853 आतां तुझें नाम गात 3429 आतां तुह्मी कृपावंत 3160 आतां तूं तयास होइप वो 1973 आतां दुसरें नाहीं वनीं 2610 आतां देवा मोकिळलें 3758 आतां देह अवसान 2564 आतां दोघांमध्यें काय 3527 आतां द्यावें अभयदान 3468 आतां धरितों पदरीं 3819 आतां धर्माधमाअ कांहीं उचित 632 आतां न करीं सोस 1658 आतां नको चुकों आपुल्या 1819 आतां नये बोलों अव्हेराची 2420 आतां न यें मागें 406 आतां न राहे क्षण एक 3004 आतां नव्हे गोड कांहीं 3477 आतां न ह्मणे मी माझें 2287 आतां नेम जाला 2217 आतां पंढरीराया 1811 आतां पहाशील कायमाझाअंत 3837 आतां पाविजेल घरा 3768 आतां पावन सकळ सुखें 614 आतां पाहों पंथ माहेराची 1902 आतां पुढें धरीं 738 आतां पुढें मना 2927 आतां पोरा काय खासी 569 आतां बरें घरिच्याघरीं 3529 आतां बरें जालें। माझें मज 3320 आतां बरें जालें। माझे माथांचें 1892 आतां बरे जालें। सकाळीं च 4164 आतां भय नाहीं ऐसें वाटे 2665 आतां मज तारीं 2254 आतां मज देवा 2197 आतां मज धरवावी शुिद्ध 617 आतां मागतों तें ऐक 3021 आतां माझा नेणो परतों भाव 641 आतां माझा सर्वभावें हा निर्धार 1130 आतां माझे नका वाणूं गुण 2869 आतां माझे सखे येती वारकरी 1947 आतां माझ्या दुःखा कोण 3930 आतां माझ्या भावा 2070 आतां माझ्या मना 2334 आतां माझ्या मायबापा 2803 आतां मी अनन्य 3848 आतां मी देवा पांघरों काइऩ 1083 आतां मी न पडे सायासीं 625 आतां मी पतित ऐसा 3561 आतां मी सर्वथा नव्हें गा 1686 आतां मोकलावें 4391 आतां येणें पडिपाडें 3753 आतां येणें बळें पंढरीनाथ 647 आतां येणेंविण नाहीं आह्मां 536 आतां येथें खरें 3648 आतां येथें जाली जीवासवे 3631 आतां येथें लाजे नाहीं 3456 आतां वांटों नेदीं आपुलें 4147 आतां सांडूं तरी हातीं ना 3614 आतां सोडवणें न या 3662 आतां हें उचित माझें जना हातीं 3332 आतां हें चि जेऊं हें चि जेऊं 230 आतां हें चि सार 3250 आतां हें न सुटे न चुके 3007 आतां हें सेवटीं। असो 3398 आतां हे सेवटी। माझी 1932 आतां होइऩन धरणेकरी 2522 आतां होइऩ माझे बुद्धीचा 2131 आत्मिस्थती मज नकोहाविचार 3565 आदि मध्य अंत दाखविला दीपें 823 आदि वर्तमान जाणसी भविष्य 1680 आंधऑयापांगऑयांचा एक 427 आंधऑयासि जन अवघे चि 302 आधार तो व्हावा 976 आधारावांचुनी 870 आधिल्या भ्रतारें काम नव्हे पुरा 8 आधीं कां मज लावियेली 4394 आधीं च आळशी 780 आधीं देह पाहता वाव 4008 आधी नाहीं कळों आला हा 3319 आधीं सोज्वळ करावा मारग 3530 आनंदले लोक नरनारी परिवार 1100 आनंदाचा कंद गाइयेला गीतीं 4314 आनंदाचा थारा 3495 आनंदाचे डोहीं आनंदतरंग 3241 आनंदाच्या कोटी 1967 आनंदें एकांतीं प्रेमें वोसंडत 1710 आनंदें कीर्तन कथा करीं घोष 3833 आनुहातीं गुंतला नेणे बाह्य रंग 1631 आपटा संवदड रानचारा 4446 आपण चाळक बुद्धीच्या 3646 आपण चि व्हाल साहे 3776 आपण तों असा 3594 आपणा लागे काम वाण्याघरीं 3855 आपला तो एक देव 3139 आपलाल्या तुह्मी रूपासी समजा 924 आपलें तों कांहीं 745 आपल्या च स्काुंफ्दें 2506 आपुला तो देह आह्मां 2201 आपुलाला लाहो करूं 842 आपुलाल्या परी करितील 4517 आपुलिया आंगें तोडीमायाजाळ 2452 आपुलिया ऐसें करी 4429 आपुलिया काजा 2895 आपुल्या बळें नाहीं मी 2940 आपुलिया लाजा 1549 आपुलिया हिता जो असे जागता 34 आपुलिये टाकीं 3506 आपुली कसोटी शुद्ध राखी 4083 आपुली बुटबुट घ्यावी 4101 आपुलें आपण जाणावें 2726 आपुले गांवींचें न देखेसें जालें 1274 आपुलें मरण पाहिलें 2669 आपुलें मागतां 764 आपुले वरदळ नेदा 4372 आपुलें वेचूनि खोडा घाली 3173 आपुलेंसें करुनी घ्यावें 4037 आपुल्या आपण उगवा 2530 आपुल्या आह्मी पुसिलें 2352 आपुल्यांचा करीन मोळा 2634 आपुल्याचा भोत चाटी 2728 आपुल्या पोटासाटीं 4093 आपुल्या महिमानें 1476 आपुल्या माहेरा जाइऩन 1587 आपुल्या विचार करीन जीवाशीं 910 आपे तरे त्याकी कोण बराइऩ 1156 आमचा तूं ॠणी 2257 आमचा विनोद तें जगा मरण 562 आमचा स्वदेश 1708 आमची कां नये तुह्मांसी करुणा 1855 आमची जोडी ते देवाचे चरण 2796 आमचे गोसावी अयाचितवृत्ती 299 आमच्या हें आलें भागा 883 आमुचिया भावें तुज देवपण 2936 आमुची कृपाळू तूं होसी माऊली 930 आमुची मिरास पंढरी 4347 आमुची विश्रांति 3207 आमुचें उचित हे चि उपकार 3361 आमुचें जीवन हें कथाअमृत 1996 आमुचें ठाउके तुह्मां गर्भवास 2499 आमुचें दंडवत पायांवरि डोइऩ 4249 आमुप जोडल्या सुखाचिया 1962 आयुष्य गेलें वांयांविण 762 आयुष्य मोजावया बैसला 2884 आयुष्य वेचूनि कुटुंब पोसिलें 4087 आरुष माझी वाणी बोबडीं 2181 आरुष शब्द बोलों मनीं 514 आरुषा वचनीं मातेची आवडी 3687 आरोनियां पाहे वाट 1589 आर्तभूतां द्यावें दान 3640 आर्तभूतांप्रति 1353 आर्त माझ्या बहु पोटीं 3236 आला यांचा भाव देवाचिया 4524 आला भागासी तो करीं वेवसाव 1420 आलिंगन कंठाकंठीं 2356 आलिंगनें घडे 51 आलिया अतीता ह्मणतसां पुढारें 2453 आलिया भोगासी असावें सादर 2386 आलिया संसारा उठा वेग करा 3933 आलिया संसारीं देखिली पंढरी 4286 आलियें धांवति धांवति भेट 409 आली लिळताची वेळ 484 आली सलगी पायांपाशीं 1287 आली सिंहस्थ पर्वणी 2860 आलें तें आधीं खाइऩन भातुकें 1961 आलें देवाचिया मना 1623 आलें धरायच पेट 2006 आलें फळ तेव्हां राहलें पिकोन 1218 आलें भरा केणें 1035 आले संत पाय ठेविती मस्तकीं 2812 आले सुरवर नानापक्षी जाले 4364 आले हो संसारा तुह्मी एक करा 623 आलों उल्लंघुनि दुःखाचे पर्वत 3762 आवडी कां ठेवूं 3521 आवडीची न पुरे धणी 3713 आवडीची सलगी पूजा 3209 आवडीचें दान देतो नारायण 2083 आवडीचे भेटी निवे 3343 आवडीच्या ऐसें जालें 3326 आवडीच्या मतें करिती भजन 1280 आवडी धरूनि करूं गेलों 3692 आवडी धरोनी आलेती आकारा 3849 आवडी न पुरे मायबापापासीं 3696 आवडी न पुरे सेवितां न सरे 1694 आवडीनें धरिलीं नांवें 3031 आवडीभोजन प्रकार परवडी 2632 आवडी येते कळों 3266 आवडीसारिखें संपादिलें सोंग 1692 आवडे पंढरी भीमा पांडुरंग 4075 आवडेल तैसें तुज आळवीन 3888 आवडे सकळां मिष्टान्न 3942 आवडें हें रूप गोजिरें सगुण 4026 आवल नाम आल्ला बडा लेते 440 आविसाचे आसे 3897 आशा तृष्णा माया अपमानाचें 1441 आशा ते करविते बुद्धीचा लोप 1402 आशाबद्ध आह्मी भाकितसों 3759 आशाबद्ध जन 69 आशाबद्ध तो जगाचा दास 1489 आशाबद्ध बहु असें निलाजिरें 3550 आशाबद्ध वHा धाक 675 आशाबद्ध वHा भय 1477 आशा हे समूळ खाणोनी 1431 आशीर्वाद तया जाती 479 आश्चर्य तें एक जालें 955 आश्चर्य या वाटे नसत्या छंदाचे 1385 आश्वासावे दास 3778 आषाढी निकट 3804 आसन शयन भोजन गोविंदें 3196 आस निरसली गोविंदाचें 4529 आसावलें मन 4463 आसुरी स्वभाव निदऩय अंतर 337 आहाकटा त्याचे करिती पितर 75 आहाच तो मोड वाळलियामधीं 2582 आहांच वाहांच आंत वरी दोन्ही 27 आहारनिद्रे नलगे आदर 3111 आहा आहा रे भाइऩ 451 आहा रे भाइऩ। गंगा नव्हे जळ 454 आहा रे भाइऩ। तयावरी 453 आहा रे भाइऩ। नमो उदासीन 452 आहा रे भाइऩ। प्रथम नमूं 450 आहे ऐसा देव वदवावी वाणी 4205 आहे तरिं सत्ता 979 आहे तें चि आह्मी मागों 1267 आहे तें चि पुढें पाहों 2225 आहे तें सकळ कृष्णा चि अर्पण 54 आहेतें सकळ प्रारब्धा हातीं 3517 आहें तैसा आतां आहें ठायीं 3786 आहे सकळां वेगळा 2926 आहो उभा विटेवरी 3309 आह्मां अराणूक संवसारा हातीं 1949 आह्मां अवघें भांडवल 1421 आह्मां अळंकार मुद्रांचे 1699 आह्मां आपुलें नावडे संचित 844 आह्मां आवडे नाम घेतां 2620 आह्मां आह्मी आतां वडील 15 आह्मां एकविधा पुण्य 2653 आह्मां कथा आवश्यक 3532 आह्मां कांहीं आह्मां कांहीं 3284 आह्मां केलें गुणवंत 3965 आह्मां गांजी जन 1736 आह्मां घरीं एक गाय दुभता हे 156 आह्मां घरीं धन 3385 आह्मां देणें धरा सांगतोतेंकानीं 3847 आह्मां निकट वासें 146 आह्मांपाशीं याचें बळ 1269 आह्मांपाशीं सरे एक शुद्ध 3341 आह्मां बोल लावा 3523 आह्मां भय धाक कोणाचा 4080 आह्मां भाविकांची जाती 3254 आह्मां विष्णुदासांहेंचिभांडवल 2877 आह्मां वैष्णवांची कुळधर्म 4022 आह्मां वैष्णवांचा । नेम 2053 आह्मां शरणागतां 2605 आह्मां सर्वभावें हें चि काम 1799 आह्मासाठी अवतार 576 आह्मांसी तों नाहीं आणीक 1438 आम्हांसी सांगाती 3494 आह्मां सुकाळ सुखाचा 2746 आह्मां सोइऩरे हरिजन 3124 आह्मां हरिच्या दासां कांहीं 1634 आह्मां हें कवतुक जगा द्यावी 828 आह्मां हें चि काम 3950 आह्मां हें चि भांडवल 2069 आह्मां हें सकळ 4077 आह्मी असों नििंश्चतीनें 2780 आह्मी आइते जेवणार 4018 आह्मी आर्तभूत जिवीं 2416 आह्मी आळीकरें 1343 आह्मी उतराइऩ 1114 आह्मीं गावें तुह्मीं कोणीं कांहीं 1002 आह्मीं गोवळीं रानटें 225 आह्मीं घ्यावें तुझें नाम 2050 आह्मीं जाणावें तें काइऩ 2470 आह्मीं जाणों तुझा भाव। कैंचा 1982 आह्मीं जाणों तुझा भाव। दृढ 1222 आह्मीं जातों आपुल्या गांवा 4448 आह्मी जातो तुह्मी कृपा असो 1601 आह्मीं जालों एकविध 2415 आह्मी जालों गांवगुंड 435 आह्मीं जालों बिळवंत 3419 आह्मी ज्याचे दास 3370 आह्मी जरी आस 47 आह्मी तुझ्या दासीं 3109 आह्मीं तेणें सुखी 1886 आह्मी देतों हाका 2749 आह्मी देव तुह्मी देव 2579 आह्मी न देखों अवगुणां 1682 आह्मी नरका जातां 4150 आह्मीं नाचों तेणें सुखें 2094 आह्मीं नामाचे धारक 2290 आह्मी पतित ह्मणोनि तुज 1796 आह्मीं पतितांनीं घालावें सांकडें 1068 आह्मीं पापी तूं पावन 3189 आह्मी पाहा कैसीं एकतत्व 3593 आह्मी बळकट जालों फिराउनि 962 आह्मी बोलों तें तुज कळें 2010 आह्मी भाग्याचे भाग्याचे 2945 आह्मी भांडों तुजसवें 2239 आह्मी भाव जाणों देवा 2059 आह्मी भाविकें हे काय जाणों 3603 आह्मी मागों ऐसें नाहीं तुजपाशीं 531 आह्मी मेलों तेव्हां देह दिला 2937 आह्मी याची केली सांडी 1268 आह्मी रामाचे राऊत 4275 आह्मी विठ्ठलाचे दास जालों 3798 आह्मी वीर जुंझार 1488 आह्मी वैकुंठवासी 520 आह्मी शिHहीनें 966 आह्मी सदैव सुडके 60 आह्मी सर्वकाळ 2708 आह्मी हरिचे सवंगडे 2291 आह्मी हरिचे हरिचे 3967 आह्मी ह्मणों कोणी नाहीं तुज 3516 आह्मी क्षेत्रींचे संन्यासी 1480 आळणीं ऐसें कळों आलें 3175 आळवितां कंठ शोकला 1877 आळवितां बाळें 1484 आळवीन स्वरें 1545 आळस आला अंगा 4005 आळस पाडी विषयकामीं 2928 आिळकरा कोठें साहातें 3772 आळी करावी ते कळतें बाळका 2584 आYाा पाळूनियां असें एकसरें 2188 इ इच्छा चाड नाहीं 1874 इच्छावें तें जवळी आलें 574 इिच्छती तयांसी व्हावें जी 3253 इिच्छलें तें शकुनवंती 3184 इच्छेचें पाहिलें 1719 इच्छेपाशीं आलों 3590 इतुलें करीं देवा ऐकें हें वचन 1013 इतुलें करीं भलत्या परी 661 इंिद्रयांचीं दिनें 2485 इंद्रावणा केलें 4300 इंिद्रयाचें पुरे कोड 3757 इनामाची भरली पेठ 314 इंिद्रयांसी नेम नाहीं 4135 इहलोकीं आह्मां भूषण 2944 इहलोकींचा हा देहे 254 उ उकरडा आधीं अंगीं नरकाडी 2720 उखतें आयुष्य जायांचें किळवर 2588 उगविल्या गुंती 1538 उगें चि हें मन राहातें निश्चळ 961 उंच निंच नेणें कांही भगवंत 2810 उंच निंच कैसी पाइकाची 1063 उचित जाणावें मुख्य धर्म आधीं 900 उचित तें काय जाणावें दुर्बळें 530 उचित न कळे इंिद्रयाचे ओढी 887 उचिताचा काळ 3668 उचिताचा दाता 2147 उचिताचा भाग होतों राखोनियां 2776 उच्चारूं यासाटीं 3557 उजळलें भाग्य आतां 843 उजळावया आलों वाटा 318 उजिळतां उजळे दीपकाची वाती 4225 उठाउठीं अभिमान 1626 उठा भागलेती उजगरा 502 उठा सकळ जन उठिले नारायण 494 उठोनियां तुका गेला निजस्थळा 505 उतरलों पार 757 उत्तम घालावें आमुचिये मुखीं 1698 उत्तम त्या याती 2880 उदकीं कालवी शेण मलमूत्र 2681 उदंड शाहाणे होत तर्कवंत 869 उदार कृपाळ अनाथांचा नाथ 1127 उदार कृपाळ पतितपावन 4379 उदार कृपाळ सांगसी जना 3351 उदार चक्रवर्ती 3738 उदार तूं हरी ऐसी कीतिऩ 2636 उदारा कृपाळा अगा देवांच्या 2491 उदारा कृपाळु पतितपावना 2301 उदासीनाचा देह ब्रह्मरूप 2643 उदासीना पावल्या वेगीं 2354 उद्धत त्या जाती 3531 उद्धवअक्रूरासी 1759 उधाराचा संदेह नाहीं 864 उद्वेगाची धांव बैसली आसनीं 2507 उद्वेगसी बहु फाकती मारग 2689 उधानु काटीवरी चोपडुची आस 4339 उपकारासाटीं बोलों हे उपाय 942 उपकारी असे आरोणि उरला 1372 उपचारासी वांज जालो 2194 उपजला प्राणी न राहे संसारीं 4328 उपजलों मनीं 3945 उपजल्या काळें शुभ कां शकुन 3584 उपजोनियां पुढती येऊं 161 उपजोनियां मरे 3328 उपजों मरों हे तों आमुची 2569 उपदेश किती करावा खळासी 3831 उपदेश तो भलत्या हातीं 244 उपाधिवेगळे तुह्मी निविऩकार 2282 उपाधीचे बीज 2190 उपाधीच्या नांवें घेतला सिंतोडा 80 उपास कराडी 2335 उपासा सेवटीं अन्नासवें भेटी 2646 उपेिक्षला येणें कोणी शरणागत 1691 उंबरांतील कीटका 2467 उभय भाग्यवंत तरी च समान 4451 उभा उभी फळ 2120 उभा ऐलथडी 3212 उभा देखिला भीमातीरीं 666 उभा भींवरेच्या तिरीं राहिलाहे 1105 उभारिला हात 477 उभें चंद्रभागे तीरीं 2068 उभ्या बाजारांत कथा 2478 उमटती वाणी 2344 उमटे तें ठायीं 2011 उमा रमा एके सरी 4185 उरलें तें भिHसुख 3657 उरा लावी उर आळंगितां कांता 3053 उलंघिली लाज 2054 उशीर कां केला 2858 उष्टएा पत्रावळी करूनियां गोळा 1279 उसंतिल्या कर्मवाटा 3470 ऊ ऊंस वाढविता वाढली गोडी 2259 ॠ ॠण वैर हत्या ॠणाच्या परिहारा 2528 ए एक आतां तुह्मी करा 3547 एक एका साह्य करूं 2722 एक करिती गुरु गुरु 1231 एक तटस्थ मानसीं 309 एक ते गाढव मनुष्याचे वेष 4199 एक धरिला चित्तीं 2698 एक नेणतां नाडलीं 333 एकपरि बहिर बरें 3666 एक पाहातसां एकांचीं दहनें 1557 एक प्रेमगुज ऐकें जगजेठी 674 एक भाव चित्तीं 753 एक मन तुझ्या अवघ्या भांडवला 888 एक मागणें हृषीकेशी 667 एकमेकीं घेती थडका 4365 एकली राणागोविंदा सवें 375 एकली वना चालली राना 4377 एकल्या नव्हे खेळ चांग 1766 एकविध आह्मी न धरूं पालट 3135 एकविध नारायण 3722 एकविध वृित्त न राहे अंतरीं 3661 एकवेळ करीं या दुःखावेगळें 3233 एक वेळ प्रायिश्चत्त 2005 एक वेळे तरी जाइऩन माहेरा 4183 एक शेरा अन्ना चाड 2005 एक ह्मणती कृष्णा वासिलें 4220 एक ह्मणती मुख वासीं नारायणा 4219 एका ह्मणे भलें 2902 एका एक वर्मे लावूनियां अंगीं 3647 एकाएकीं आतां असावेंसें वाटे 2160 एकाएकीं हातोफळी 921 एका ऐसें एक होते कोणां 2511 एका गा ए भाइऩ 437 एका गावें आह्मीं विठोबाचें 1772 एका च स्वामीचे पाइऩक सकळ 1064 एकाचिया घाटएा टोके 1446 एकाचिये वेठी 3466 एकाचिये सोइऩ कवित्वाचे बांधे 3029 एकांचीं उत्तरें 719 एका जिवें आतां जिणें जालें दोहीं 17 एकांताचें सुख देइप मज देवा 2761 एकांतीं लोकांतीं करूं गदारोळ 3229 एकादशीव्रत सोमवार न करिती 72 एकादशीस अन्न पान 312 एका पुरुषा दोघी नारी 1232 एका बीजा केला नास 761 एका बोटाची निशाणी 2438 एका वेळें केलें रितें कलिवर 3491 एका हातीं टाळ एका हातीं 2617 एका ह्मणे भलें 2902 एकीं असे हेवा 3421 एकें घाइऩ खेळतां न पडसी डाइप 190 एके ठायीं अन्नपाणी 3676 एवढा प्रभु भावें तेणें संपुष्टीं 934 एवढा संकोच तरि कां व्यालासी 1906 एवढी अपकीर्ती 3165 ऐ ऐकतों दाट 2667 ऐक पांडुरंगा एक मात 656 ऐक बाइऩ तुज वो कांहीं सांगतें 449 ऐक हें सुख होइऩल दोघांसी 1977 ऐका ऐका भाविकजन 2451 ऐका कलीचें हें फळ 2962 ऐका गा ए अवघे जन 2800 ऐका जी देवा माझी विनवणी 3147 ऐका जी संतजन 2187 ऐका पंडितजन 1619 ऐका महिमा आवडीचीं 296 ऐका वचन हें संत 1319 ऐका संतजन उत्तरें माझे बोबडे 2672 ऐका हें वचन माझें संतजन 2302 ऐकिली कीिर्त्त 2714 ऐकिली मात 2735 ऐकें पांडुरंगा वचन माझें एक 3642 ऐकें रे जना तुझ्या स्वहिताच्या 1137 ऐकें वचन कमळापती 483 ऐकोनियां कीर्ती 1928 ऐशा भाग्यें जालों 2041 ऐसा कर घर आवे राम 1154 ऐसा कोणी नाहीं हें जया नावडे 2673 ऐसा घेइप कां रे संन्यास 2942 ऐसा चि तो गोवा 3519 ऐसा तंव मोळा 3651 ऐसा दुस्तर भवसागर 4167 ऐसा माझा आहे भीडमार 1008 ऐसा मी अपार पार नाहीं अंत 4222 ऐसा सर्व भाव तुज निरोपिला 4272 ऐसा हा लौकिक कदा राखवेना 259 ऐसिया संपत्ती आह्मां संवसारी 1320 ऐसी ऐकां अटी 3412 ऐसी जिव्हा निकी 1305 ऐसी जोडी करा राम कंठीं धरा 1533 ऐसीं ठावीं वर्मे 3336 ऐसी ते सांडिली होइऩल पंढरी 1938 ऐसी वर्में आह्मां असोनियां 3790 ऐसी वाट पाहे कांहीं 1248 ऐसी हे गर्जवूं वैखरी 635 ऐसेऐसियानें भेटती ते साधु 345 ऐसें कलियुगाच्या मुळें 987 ऐसें कां जालें तें मज ही न कळे 1500 ऐसें काय उणें जालें तुज देवा 4253 ऐसें कां हो न करा कांहीं 2657 ऐसे कुळीं पुत्र होती 1257 ऐसे कैसे जाले भोंदू 4287 ऐसें कोण पाप बळी 3554 ऐसें ठावें नाहीं मूढा 3500 ऐसे नाना भेष घेउनी हिंडती 3925 ऐसे पुढती मिळतां आतां 907 ऐसें भाग्य कइप लाहाता होइऩन 2458 ऐसे संत जाले कळीं 2847 ऐसें सत्य माझें येइऩल अंतरा 1679 ऐसे सांडुनियां घुरे 1371 ओ ॐ तत्सदिति सूत्राचें सार 4479 ओनाम्याच्या काळें 737 ओले मातीचा भरवसा 4011 ओलें मूळ भेदी खडकाचें अंग 1395 ओवाळूं आरती पंढरीराया 507 ओस जाल्या दिशा मज 3350 ओळखी तयांसी होय एका 4496 क कइप ऐसी दशा येइल माझ्या 3218 कइंचें कारण 3729 कइं तो दिवस देखेन डोळां 3747 कइप देखतां होइऩन डोळीं 668 कइप मात माझे ऐकती कान 1242 कटावरी कर कासया ठेविले 4390 कठिण नारळाचें अंग 3955 कंठीं कृष्णमणी 97 कंठीं धरिला कृष्णमणी 179 कंठीं नामसिका 2909 कंठीं राहो नाम 3032 कडसणी धरितां अडचणीचा 2504 कण भुसाच्या आधारें 2365 कंथा प्रावर्ण 1832 कथनी पठणी करूनि काय 2343 कथा करोनियां द्रव्य घेती देती 1465 कथा करोनियां मोल ज्यापें घेती 1473 कथाकाळींची मर्यादा सांगतों 2345 कथा त्रिवेणीसंगम देव भH 2347 कथा दुःख हरी कथा मुH करी 2143 कथा देवाचें ध्यान कथा साधना 2346 कथा पुराण ऐकतां 2030 कथा हें भूषण जनामध्यें सार 2100 कथे उभा अंग राखेल जो कोणी 2032 कथेचा उलंघ 1517 कथेची सामुग्री 472 कथे बैसोनि सादरें 3454 कधीं कृपा करिसी नेणें 3556 कनकाच्या परियेळीं उजळूनि 1576 कनवाळ कृपाळ। उदार दयाळ 2994 कनवाळू कृपाळू भHालागीं 1778 कन्या गो करी कथेचा विकरा 123 कन्या सासु†यासि जाये 266 कपट कांहीं एक 272 कब मरूं पाऊं चरन तुह्मारे 1152 कमोदिनी काय जाणे तो परिमळ 533 कर कटावरी तुळसीच्या माळा 5 करणें तें देवा 280 करणें ते हें चि करा 3999 करणें न करणें वारलें जेथें 3728 करवितां व्रत अर्धे पुण्य लाभे 312 करविली तैसी केली कटकट 2336 करा करा लागपाट 3280 करा नारायणा 605 कराल तें करा 2598 कराल तें काय नव्हे जी विठ्ठला 3238 करावा उद्धार किंवा घ्यावी हारी 2385 करावा उद्धार हें तुह्मां उचित 2272 करावा कांटाळा नव्हे हें उचित 1669 करावा कैवाड 2303 करावा वर्षाव 3720 करावी ते पूजा मनें चि उत्तम 71 करावें कीर्तन 4109 करावें गोमटें 265 करावें चिंतन 714 करावें तें काम 1600 करितां कोणाचें ही काज 2067 करितां तडातोडी 3177 करितां देवार्चन 594 करितां या सुखा 2042 करितां विचार अवघें एक राज्य 1971 करितां विचार तो हा दृढ संसार 2614 करितां विचार सांपडलें वर्म 2562 करितां वेरझारा 2015 करितां होया व्हावें चित्त 2266 करिती तया वेवसार आहे 2360 करितों कवित्व ह्मणाल हे कोणी 1001 करिसी कीं न करिसी माझा 1007 करिसी तें देवा करीं माझें सुखें 550 करिसी लाघवे 3488 करिसी लाघवें 3116 करी आणिकांचा अपमान 3794 करीं ऐसी धांवाधांवी 3721 करीं ऐसें जागें 1037 करीं धंदा परी आवडती पाय 2813 करीन कोल्हाळ 2151 करील आबाळी 1930 करी संध्या स्नान 774 करीं हें चि काम 1548 करुणा बहुत तुझिया अंतरा 3878 करूं कवि काय नाहीं आतां 2213 करूं जातां सन्निधान 2403 करूं तैसें पाठांतर 2538 करूनि आरती 508 करूनि उचित प्रेम 487 करूनि कडविड 3600 करूनि चाहाडी 1918 करूनि चिंतन 3501 करूनि जतन 2748 करूनि राहों जरी आत्मा चि 2421 करूनि विनवणी। माथा 3559 करुनियां शुद्ध मन 3315 करूनी आइत सत्यभामा मंदिरीं रे 401 करूनी विनवणी पायीं ठेवीं 495 करूं याची कथा नामाचा गजर 2018 करूं स्तुति तरि ते निंदा 3417 करोत तपादि साधनें 367 करोनि स्नानविधि आणिदेवधर्म 4406 कर्कशसंगति 2074 कर्म वर्म नव्हती सांग 1382 कलयुगामाजी थोर जालें बंड 4100 कलिधर्म मागें सांगितले संतीं 1124 कलियुगीं कवित्व करिती पाषांड 798 कल्पतरु रुया नव्हती बाभुळा 984 कल्पतरूअंगीं इिच्छलें तें फळ 2719 कल्पतरूखालीं 2061 कल्याण या आशीर्वादें 3243 कवण जन्मता कवण जन्मविता 1823 कवणदिस येइल कसा 4321 कवणा पाषाणासी धरूनि भाव 1779 कवणांशीं भांडों कोण माझें 1876 कवतुकवाणी बोलतसें लाडें 3641 कवतुकवाणें 1812 कवळाचिया सुखें 180 कवीश्वरांचा तो आह्मांसी विटाळ 1390 कंसरायें गर्भ वधियेले सात 1568 कस्तुरीचे अंगी भीनली मृित्तका 2176 कस्तुरी भिनली जये मृित्तके 1782 कस्तूरीचें रूप अति हीनवर 2974 कहे तुका जग भुला रे 1180 कहे तुका भला भया 1196 कहे तुका में सवदा बेचूं 1177 कळल हे खुण 890 कळलें माझा तुज नव्हे रे आठव 3107 कळस वाहियेला शिरीं 513 कळे न कळे त्या धर्म 3201 कळे परि न सुटे गांठी 4024 कळेल हें तैसें गाइऩन मी तुज 2109 कळों आला भाव माझा मज 3811 कळों आलें ऐसें आतां 2685 कळों आले तुझें जिणें 3455 कळों नये तों चि चुकावितां बरें 3487 कळों येतें तरि कां नव्हे 998 कळों येतें वर्म 3748 काकुलती एकें पाहाती बाहेरी 4554 काकुलती येतो हरी 235 काखे कडासन आड पडे 250 काग बग रिठा मारिले बाळपणीं 1797 कांगा किविलवाणा केलों दिनाचा 1249 कां गा कोणी न ह्मणे पंढरीची 4048 कांगा धर्म केला 1265 कां जी आह्मां होतें दोषाचें 3616 कां जी तुह्मी ऐसे नव्हा कृपावंत 3685 कां जी धरिलें नाम 1425 कां जी माझे जीवीं 2409 कां जी वाढविलें 2162 कांद्यासाटीं जालें Yाान 792 कानडीनें केला म†हाटा भ्रतार 87 कान फाडूनियां मुद्रा ते घालिती 3920 कां न वजावें बैसोनि कथे 2834 कानीं धरी बोल बहुतांचीं मतें 1456 कान्हया रे जगजेठी 2351 कान्हो एकली रे एकली रे 404 कान्होबा आतां तुह्मी आह्मी 181 कान्होबा तूं आलगट 197 कापो कोणी माझी मान सुखें 2233 काफर सोही आपण बुझे 1184 काम क्रोध अहंकार नको 3015 काम क्रोध आड पडले 4398 काम क्रोध आह्मी वाहिले विठ्ठलीं 1625 काम क्रोध माझे जीताती शरीरीं 1053 कामक्रोध माझे लावियेले 3430 काम घातला बांदोडी 285 कामधेनूचें वासरूं 4449 काम नाहीं काम नाहीं 1397 काम सारूनि सकळ 147 कामाचा अंकित कांतेतें 4224 कां माझा विसर पडिला 1899 कां माझे पंढरी न देखती डोळे 1910 कामातुर चवी सांडी 834 कामातुरा भय लाज ना विचार 1821 कामामध्यें काम 3979 कामिनीसी जैसा आवडे भ्रतार 4478 कामें नेले चित्त नेदी अवलोक 1251 कामें पीडिलों माया 188 काय आतां आह्मी पोट चि भरावें 971 काय आतां यासि ह्मणावें 4516 काय आह्मां चाळविसी 4513 काय आह्मीं केलें ऐसें 4171 काय आह्मीं भिH करणें कैसी 659 काय उणें आह्मां विठोबाचे पायीं 343 काय उणें कां करिशील चोरी 386 काय उणें जालें तुज समर्थासि 918 काय उणें मज पांडुरंगा पायीं 4060 काय उरली ते करूं विनवणी 3692 काय एकां जालें ते कां नाहीं 1492 काय ऐसा जन्म जावा वांयांविण 1644 काय ऐसा सांगा 2144 काय ऐसी वेळ 3267 काय करावें तें आतां 2752 काय करावें म्यां केले ते विचार 1948 काय करिती केलीं नित्य पापें 3405 काय करील तें नव्हे विश्वंभर 1646 काय करूं आतां धरुनियां भीड 4208 काय करूं आतां माझिया संचिता 1974 काय करूं आतां या मना 4033 काय करूं आन दैवतें 919 काय करूं कर्माकर्म 920 काय करूं जी दातारा 2204 काय करूं जीव होतो कासावीस 2594 काय करूं पोरा लागली चट 3701 काय करूं मज 3569 काय करूं सांगतां ही न कळे 3223 काय कळे बाळा 310 काय काय करितों या मना 671 काय काशी करिती गंगा 137 काय कीतिऩ करूं लोक दंभ 1128 काय कृपेविण घालावें सांकडें 967 काय केलें जळचरीं 1715 काय खावें आतां 672 काय जाणें मी पामर पांडुरंगा 2234 काय जाणों वेद 2124 काय जालें नेणों माझिया कपाळा 1905 काय ढोरापुढें घालूनि मिष्टान्न 1709 काय तीं करावीं मोलाची 3063 काय तुज कैसें जाणवेल देवा 3427 काय तुज मागें नाहीं जाणवलें 3562 काय तुझा महिमा वर्णूं 1567 काय तुझी ऐसी वेचते 3839 काय तुझी थोरी वर्णूं मी पामर 2540 काय तुझे उपकार पांडुरंगा 1816 काय तुझें वेचे मज भेटी देतां 1621 काय तुमचिया सेवे न वेचते 3509 काय तुह्मी जाणां 2325 काय तें सार्मथ्य न चले 1871 काय तो विवाद असो भेदाभेद 3132 काय त्या दिवस उचिताचा 3605 काय दरा करील वन 703 काय दिनकरा 104 काय दिला ठेवा 1882 काय दिवस गेले अवघे चि 3450 काय देवापाशीं उणें 2071 काय देवें खातां घेतलें 2879 काय देह घालूं करवती कर्मरी 852 काय धर्म नीत 1498 काय धोविलें कातडें 2262 काय धोविलें बाहेरी मन 2258 काय नव्हे करितां तुज 739 काय नव्हे केलें 766 काय नव्हेसी तूं एक 2161 काय नाहीं माझे अंतरीं 3220 काय नाहीं माता गौरवीत 2824 काय नाहीं लवत झाडें 894 काय नेणों होता दावेदार मेला 567 काय न्यून आहे सांगा 4161 काय पाठविलें 1957 काय पाहतोसी कृपेच्या सागरा 4417 काय पुण्य ऐसें आहे मजपाशीं 2935 काय पुण्यराशी 1507 काय पोरें जालीं फार 1911 काय फार जरी जालों मी 4065 काय बा करिशी सोंवळें 4309 काय बोलों सांगा 2581 काय मज एवढा भार 3226 काय मागावें कवणासी 3369 काय मागें आह्मी गुतलों 4245 काय माझा पण होइऩल लटिका 2548 काय माझी संत पाहाती जाणीव 1684 काय माजें नेती वाइऩट ह्मणोन 2870 काय माता विसरे बाळा 1667 काय मी अन्यायी तें घाला 2674 काय मी उद्धार पावेन 619 काय मी जाणता 2311 काय म्यां मानावें हरिकथेचें फळ 558 काय या संतांचे मानूं उपकार 178 काय लवण किळकेविण 2916 काय वांचोनियां जालों भूमिभार 3915 काय वाणूं आतां न पुरे हे वाणी 1505 काय विनवावें कोणें तो 3548 काय विरHी कळे आह्मां 865 काय वृंदावन मोहियेलें 3260 काय शरीरापें काम 1410 काय सर्प खातो अन्न 2019 काय सांगों या संतांचे 3644 काय सांगों तुझ्या चरणांच्या 534 काय सांगो हृषीकेशा 2996 काय साधनाच्या कोटी 4111 काय साहतोसी फुका 2240 काय सुख आहे वाउगें बोलतां 3901 काय ह्याचें घ्यावें 1303 काय Yाानेश्वरीं उणें 2312 काया वाचा मन ठेविलें 1006 कायावाचा मनें जाला विष्णुदास 2742 काया वाचा मनें श्रीमुखाची 2623 कारणापें असतां दृष्टी 3702 कां रे गमाविल्या गाइऩ 177 कां रे तुह्मी ठेवा बहुतां 3195 कां रे तुह्मी निर्मळ हरिगुण 3459 कां रे दाटोन होतां वेडे 4374 कां रे दास होसी संसाराचा खर 1139 कां रे न पवसी धांवण्या 2804 कां रे न भजसी हरी 3545 कां रे नाठविसी कृपाळु देवासी 2300 कां रे पुंडएा मातलासी 3829 कां रे पुंडएा...विस्त 4381 कां रे माझा तुज न ये कळवळा 543 कां रे माझी पोरें ह्मणसील ढोरें 2814 कातिऩकीचा सोहळा 331 कार्य चि कारण 3214 कालवूनि विष 2364 काल्याचिये आसे 208 काविळयासी नाहीं दया उपकार 2392 कावऑयाच्या गळां 3818 काशासाटीं आह्मी जाळीला 3185 काशासाठीं बैसों करूनियां हाट 2220 काशीयात्रा पांच द्वारकेच्या 4404 कास घालोनी बळकट 519 कासया करावे तपाचे डोंगर 2459 कासया गा मज घातलें संसारीं 2838 कासया गुणदोष पाहों 2025 कासया जी ऐसा माझे माथां 2820 कासया या लोभें केलें आर्तभूत 2547 कासया लागला यासी 3387 कासया वांचूनि जालों 3433 कासयासि व्यर्थ घातलें 4409 कासया व्हावें जीतांचि 4074 कासया हो माझा राखिला 3553 कासियानें पूजा करूं केशीराजा 1723 कासिया पाषाण पूजिती 2817 कांहीं एक तरी असावा आधार 3653 कांहीं च न लगे आदि अवसान 2229 कांहीं च मी नव्हे कोणीये 556 कांहीं चिंता कोणा नाहीं 4576 कांहीं चिंतेविण 1912 कांहीं जडभारी 2129 कांहीं जाणों नये पांडुंरंगाविण 1338 कांहीं दुसरा विचार 4002 कांहीं न मागती देवा 2092 कांहीं न मागे कोणांसी 2783 कांहीं नित्यनेमाविण 122 कांहीं बोलिलों बोबडें 1983 कांहीं मागणें हें आह्मां अनुचित 2222 कांहीं माझे कळों आले गुणदोष 1900 कांहीं विपित्त अपत्यां 3001 काहे भुला धनसंपत्तीघोर 1161 काहे रोवे आगले मरना 1162 काहे लकडा घांस कटावे 3496 कां हो आलें नेणों भागा 2711 कां हो एथें काळ आला आह्मां 851 कां होती कां होती 358 कां हो तुह्मी माझी वदविली 1768 कां हो देवा कांहीं न बोला 529 कां हो पांडुरंगा न करा धांवणें 3817 कां हो माझा मानियेला भार 638 कांहो वाढवितां देवा 3649 काळ जविळ च उभा नेणां 2026 काळतोंडा सुना 2113 काळयाचे मागें चेंडू 4525 काळ सारावा चिंतनें 980 काळ सार्थक केला त्यांणीं 4447 काळा च सारिखीं वाहाती 3502 काळाचिया सत्ता ते नाहीं 1462 काळाचे ही काळ 1738 काळावरि घालूं तरि तो सरिसा 2274 काळावरी सत्ता 3715 कािळया नाथूनी आला वरी 239 काळें खादला हा अवघा आकार 541 काळोखी खाऊन कैवाड केला 1836 किडा अन्नाचें मानुस 4326 किती उपदेश करावा खळासी 4259 किती एका दिसीं 4161 किती करूं शोक 1929 किती चौघाचारें 3474 किती तुजपाशीं देऊं परिहार 2135 किती या काळाचा सोसावा 1435 किती रांडवडे 3256 किती लाजिरवाणा 3961 किती विवंचना करीतसें जीवीं 2520 किती वेळां खादला दगा 1702 कितीवेळां जन्मा यावें 3268 किती सांगों तरि नाइकति 4338 किती सोसिती करंटीं 3763 कीर्तन ऐकावया भुलले श्रवण 2249 कीर्तन चांग कीर्तन चांग 1399 कीर्तनाची गोडी 1005 कीर्तनाचा विकरा मातेचें गमन 4387 कीर्तनाच्या सुखें सुखी होय देव 3902 कऴिवलवाणा जाला आतां 4239 कुंकवाची ठेवाठेवी 4016 कुचराचे श्रवण 1297 कुटल्याविण नव्हे मांडा 997 कुटुंबाचा केला त्याग 251 कुत†या ऐसें ज्याचें जिणें 2192 कुंभ अवघा एक आवा 287 कुंभपाक लागे तयासि भोगणें 4503 कुरंगीपाडस चुकलेंसे वनीं 4359 कुरुवंडी करीन काया 3962 कुशळ गुंतले निषेधा 912 कुशळ वHा नव्हे जाणीव श्रोता 1461 कुळधर्म Yाान कुळधर्म साधन 1020 कुळींची हे कुळदेवी 2563 कुळींचें दैवत ज्याचें पंढरीनाथ 1750 कृपा करावी भगवंतें 517 कृपा करुनी देवा 322 कृपावंत किती 747 कृपावंता कोप न धरावा चित्तीं 1852 कृपावंता दुजें नाहीं तुह्मां पोटीं 2139 कृपावंतें हाक दिली सकिळकां 4544 कृपाळू भHांचा 490 कृपाळू सज्जन 2246 कृपाळू ह्मणोनि बोलती पुराणें 1240 कृपेचा ओलावा 1665 कृपेचें उत्तर देवाचा प्रसाद 1470 कृपेचे सागर हे चि साधुजन 4113 कृष्ण गाता गीतीं कृष्ण ध्यातां 1829 कृष्ण गोकुळीं जन्मला 173 कृष्ण माझी माता कृष्ण माझा 516 कृष्णरामनाम मांडीं पां वोळी 1527 कृष्ण हा परिचारी कृष्ण हा 4498 कृष्णाचिया सुखें भुक नाहीं 4550 कृष्णांजनें जाले सोज्वळ लोचन 835 केला अंगीकार पंढरीच्या देवें 491 केला कैवाड संतांच्या आधारें 2560 केला तैसा अंगिकार 3251 केला पण सांडी 2012 केला पुढें हरी अस्तमाना दिसा 4507 केला मातीचा पशुपति 262 केला रावणाचा वध 1098 केलियाचें दान 3344 केली कटकट गाऊं नाचों नेणतां 512 केली प्रYाा मनाशीं 3048 केली सलगी तोंडपिटी 2753 केली सीताशुद्धी 284 केली हार्णाळां अंघोळी 3026 केलें तरी आतां साच चि करावें 3709 केलें नाहीं मनीं तया घडे त्याग 1687 केलें पाप जेणें दिलें आन्मोदन 1115 केलें शकुनें प्रयाण 3174 केल्यापुरती आळी 2216 केवढा तो अहंकार 3672 कैंचा मज धीर 1921 कैंचें भांडवल खरा 3514 कैवल्याच्या तुह्मां घरीं 923 कैं वाहावें जीवन 2809 कैसा कृपाळु हें न कळसी देवा 1850 कैसा तीं देखिला होसील 2546 कैसा सिंदळीचा 350 कैसा होतो कृपावंत 3334 कैसी करूं आतां सांग तुझी 3916 कैसी करूं तुझी सेवा 4401 कैंसीं दिसों बरीं 3613 कैसे असोनि ठाउकें नेणां 1259 कैसें करूं ध्यान कैसा पाहों तुज 699 कैसें भलें देवा अनुभवा का नये 3597 कोटिजन्म पुण्यसाधन साधिलें 4327 कोठें आतां आह्मी वेचावी हे 3591 कोठें गुंतलासी कोणांच्या धांवया 1611 कोठें गुंतलासी द्वारकेच्या राया 1610 कोठें गुंतलासी योगीचांचे ध्यानीं 3981 कोठें देवा आलें अंगा थोरपण 994 कोठें देवा बोलों 3604 कोठें नाहीं अधिकार 1447 कोठें भोग उरला आतां 1271 कोठें मी तुझा धरूं गेलें संग 397 कोड आवडीचें 3983 कोडियाचे गोरेपण 4354 कोंडिला गे माज 2970 कोडें रे कोडें ऐका हें कोडें 141 कोण आतां किळकाळा 2619 कोण आमचीं योगतपें 4020 कोण आह्मां पुसे सिणलें भागलें 1027 कोण उपाव करूं भेटावया 4413 कोण घरा येतें आमुच्या काशाला 572 कोण जाणे कोणा घडे उपासना 561 कोणतें कारण राहिले यामुळें 681 कोण त्याचा पार पावला धुंडितां 691 कोण दुजें हरी सीण 2740 कोण पर्वकाळ पहासील तीथ 528 कोण पुण्य कोणा गाठीं 2518 कोण या पुरुषार्थाची गती 3024 कोण येथें रिता गेला 3756 कोण वेची वाणी 2929 कोण सांगायास 689 कोण साक्षीविण 3744 कोण सुख धरोनि संसारीं 628 कोण होइऩल आतां संसारपांगिलें 2604 कोणा चिंता आड 2894 कोणाचिया न पडों छंदा 3232 कोणाचें चिंतन करूं ऐशा काळें 3684 कोणाच्या आधारें करूं मी विचार 917 कोणापाशीं आतां सांगों मी 2651 कोणापाशीं द्यावें माप 2576 कोणा पुण्य यांचा होइऩन सेवक 1373 कोणा पुण्या फळ 2767 कोणा मुखें ऐसी ऐकेन मी मात 1898 कोणाशीं विचार करावा सेवटीं 3181 कोणा ही केंडावें हा आह्मां 4058 कोणी एकाचिया 4256 कोणी एकी भुलली नारी 400 कोणी निंदा कोणी वंदा 4288 कोणी सुना कोणी लेंकी 2357 कोणे गांवीं आहे सांगा हा 3028 कोणें तुझा सांग केला अंगीकार 297 कोण्या काळें येइऩल मना 2592 कोपोनियां पिता बोले प्रल्हादासी 3085 कोरडिया ऐशा सारून गोष्टी 3499 कोरडिया गोष्टी नावडती मना 4434 कोरडएा गोठी चटक्या बोल 1407 कौडीकौडीसाटीं फोडिताति 3921 कौतुकाची सृष्टी 1357 कौलें भरियेली पेंठ 2612 क्या कहुं नहीं बुझत लोका 1151 क्या गाऊं कोइऩ सुननवाला 1146 क्या मेरे राम कवन सुख सारा 1163 क्याला मज आयो वारितेसी घरा 405 क्रियामतिहीन 758 ख खडा रवाळी साकर 1981 खद्योतें फुलविलें रविपुढें ढुंग 3760 खरें नानवट निक्षेपीचें जुनें 877 खरें बोले तरी 1426 खरें भांडवल सांपडलें गांठी 884 खळा सदा क्षुद्रीं दृष्टी 2607 खादलें च खावें वाटे 3623 खावें ल्यावें द्यावें 1891 खिस्तीचा उदीम ब्राह्मण 3906 खुंटोनियां दोरी आपणियांपाशीं 2792 खेचर खडतर 419 खेळतां न भ्यावें समर्थाच्या 3151 खेळतां मुरारी जाय सरोवरा तिरीं 394 खेळतों ते खेळ पायाच्या प्रसादें 3157 खेळ नव्हे बरा इंद्र कोपलिया 4535 खेळ मांडियेला वाळवंटीं घाइप 189 खेळीमेळीं आले घरा गोपीनाथ 4515 खेळों मनासवें जीवाच्या संवादें 3667 खेळों लागलों सुरकवडी 1077 खोंकरी आधन होय पाकसििद्ध 4039 खोटएाचा विकरा 2169 खोल ओले पडे तें पीक उत्तम 3483 ग गंगा आली आह्मांवरी 2744 गंगा गेली सिंधुपाशीं 4348 गंगाजळा पाहीं पाठी पोट नाहीं 1790 गंगा न देखे विटाळ 1300 गंगेचिया अंताविण काय चाड 878 गजइंद्र पशु आप्तें मोकलिला 2445 गजेंद्र तो हस्ती सहस्र वरुषें 3077 गडी गेले रडी 168 गणेश सारजा करिती गायना 4435 गति अधोगति मनाची युिH 1118 गंधर्व अिग्न सोम भोगिती 257 गंधर्वनगरीं क्षण एक राहावें 4243 गयाळाचें काम हिताचा आवारा 2209 गरुडाचें वारिकें कासे पीतांबर 6 गरुडावरि बैसोनि येतो जगजेठी 4052 गर्जत जावें नामावळी 3272 गर्भाचें धारण 352 गर्भी असतां बाळा 2038 गव्हांच्या घुग†या 4428 गव्हाराचें Yाान अवघा रजोगुण 4202 गहूं एकजातीं 325 गिळत जाली काया 473 गाइऩ गोपाळ यमुनेचे तटीं 396 गाइऩन ओंविया पंढरिचा देव 4482 गाइऩन ते लीळा चरित्र पवाडे 412 गाऊं नेणें परी 2843 गाऊं नेणें कळाकुसरी 2946 गाऊं वाऊं टाळी रंगीं नाचों 488 गाऊं वाणूं तुज विठो तुझा करूं 1579 गाजराची पुंगी 2844 गांठोळीस धन भाकावी करुणा 1258 गाढव शृंगारिलें कोडें 3940 गाढवाचें अंगीं चंदनाची उटी 1050 गाढवाचे घोडे 771 गाढवाचे तानें 982 गातां आइकतां कांटाळा जो 1724 गाती ओंव्या कामें करितां 4575 गातों नाचतों आनदें 3394 गातों भाव नाहीं अंगीं 598 गातों वासुदेव मी ऐका 430 गाबाळाचे ग्रंथीं कां रे पडां सदा 3995 गायत्री विकोन पोट जे जािळती 3055 गायनाचे रंगीं 687 गायें नाचें वायें टाळी 1509 गावलोकिकांहीं लावियेलें पिसें 4157 गावें ह्मणउनि गीत 889 गासी तरि एक विठ्ठल चि गाइप 1436 गुणा आला इऩटेवरी 4173 गुणांचा चि सांटा 3705 गुणांचे आवडी वाचेचा पसरु 3288 गुरुकृपे मज बोलविलें देवें 1980 गुरुचिया मुखें होइऩल ब्रह्मYाान 4384 गुरुपादाग्रींचें जळ 3095 गुरुमार्गामुळें भ्रष्ट सर्वकाळ 2963 गुरुशिष्यपण 2787 गुळ सांडुनि 4248 गुळें माखोनियां दगड ठेविला 4086 गेला कोठें होता कोठुनियां 4581 गेली वीरसरी 95 गेले टळले पाहार तीन 431 गेले पळाले दिवस रोज 2802 गोकुळींची गती कोण जाणे परि 4555 गोकुळींच्या सुखा 2829 गोड जालें पोट धालें 1244 गोड नांवें क्षीर 1474 गोड लागे परी सांगतां चि न ये 398 गोडीपणें जैसा गुळ 581 गोणी आली घरा 568 गोदे कांठीं होता आड 2533 गोपाळ प्रीतीनें कैसे विनविती 4216 गोपाळ ह्मणती कान्होबा या रे 209 गोपाळां उभडु नावरे दुःखाचा 4520 गोपाळांचें कैसें केलें समाधान 4221 गोपीचंदन मुद्रा धरणें 4234 गोमटएा बीजाचीं फळें ही गोमटीं 3484 गोरस घेउनी सातें निघाल्या 389 गोविंद गोविंद मना लागलिया 2317 गोविंद भ्रतार गोविंद मुळहारी 4500 गोविंदाचें नाम गोड घेतां वाचे 4557 गोविंदावांचोनि वदे ज्याची वाणी 2191 गोहो यावा गांवा 3070 गौरव गौरवापुरतें 586 गौळणी आल्या वाज 408 गौळणी बांधिती धारणासि गळा 221 गौळीयाची ताकपिरें 100 ग्रंथाचे अर्थ नेणती हे खळ 2741 ग्रासोग्रासीं भाव 4477 घ घटीं अलिप्त असे रवि 1521 घडिया घालुनि तळीं चालती 496 घरीं रांडा पोरें मरती उपवासी 126 घरोघरीं अवघें जालें ब्रह्मYाान 1283 घरोघरीं बहु जाले कवि 1463 घातला दुकान । देती 2628 घातला दुकान । पढीये 1741 घालिती पव्हया 3117 घाली कवाड टळली वाड राती 387 घालूनियां कास 3575 घालूनियां ज्योती 1954 घालूनियां भार राहिलों नििश्चतीं 370 घालूनियां मध्यावर्ती 4152 घालूनियां मापीं 2466 घालूनि लोळणी पडिलों अंगणीं 3655 घेइऩन मी जन्म याजसाटीं देवा 1786 घेइप माझे वाचे 750 घेऊं नये तैसें दान 4240 घेऊनियां चक्र गदा 115 घेतां आणिकांचा जीव 3964 घेती पाण्यासी हुंबरी 184 घेसी तरी घेइऩ संताची हे भेटी 1235 घोंगडियांचा पालट केला 1076 घोंगडियांची एकी राशी 1078 घोंगडियास घातली मिठी 1082 घोंगडें नेलें सांगों मी कोणा 1085 घोंटवीन लाळ ब्रह्मYाान्या हातीं 1584 घ्या रे भाइऩ प्या रे भाइऩ 3285 घ्या रे भोंकरें भाकरी 207 घ्या रे लुटी प्रेम सुख 3808 घ्यावी तरी घ्यावी उदंड 2593 च चक्रफेरीं गळीं गळा 3581 चंचळीं चंचळ निश्चळीं निश्चळ 3265 चतुर मी जालों आपुल्या भोंवता 995 चंदन तो चंदनपणें 2655 चंदनाचे गांवीं सर्पांच्या वसति 1753 चंदनाचे हात पाय ही चंदन 290 चंदनाच्या वासें धरितील नाक 914 चरणाचा महिमा 2807 चरणीं नमन सद्गुरूच्या पूर्ण 4317 चरफडें चरफड शोकें शोक होये 2981 चला आळंदीला जाऊं 4316 चला जाऊं रे सामोरे 1594 चला पंढरीसी जाऊं 1700 चला बाइऩ पांडुरंग पाहूं वाळवंटीं 211 चला वळूं गाइऩ दूर 4366 चला वळूं गाइऩ। बैसों 199 चवदा भुवनें जयाचिये पोटीं 261 चवदा भुवनें लोक तिन्हीं दाढे 3023 चहूं आश्रमांचे धर्म 725 चहूंकडूनियां येती ते कलोळ 4214 चाकरीवांचून 2202 चांगला तरी पूर्णकाम 658 चांगलें नाम गोमटें रूप 657 चाड अनन्याची धरी नारायण 4490 चातुर्याच्या अनंतकळा 2171 चारी वेद जयासाटीं 2446 चारी वेद ज्याची...प्रत्यक्ष 4583 चारी वेद ज्याची...बांधवी 4489 चाल केलासी मोकळा 134 चाल घरा उभा राहें नारायणा 3435 चाल माझ्या राघो 464 चालवणें काय 3325 चालावा पंथ तो पाविजे 893 चालिती आडवाटा 1749 चालिलें न वाटे 2613 चालिले सोबती 3413 चालें दंडवत घालीं नारायणा 3566 चाले हें शरीर कोणाचिये सत्ते 3913 चावळलें काय न करी बडबड 2200 चाहाडाची माता 1968 चिंतनाची जोडी 3712 चिंतनासी न लगे वेळ 1444 चिंतनें अचिंत राहिलों निश्चळ 948 चिंतनें सरे तो धन्य 1442 चिंतले पावली 4572 चितसुं चित जब मिले 1189 चित मिले तो सब मिले 1190 चिंता ते पळाली गोकुळाबाहेरी 4486 चिंता नाहीं गांवीं विष्णुदासांचिये 2359 चिंतामणिदेवा गणपतीसी आणा 2873 चिंतिलें तें मनिचें जाणे 863 चित्त गुंतलें प्रपंचें 4162 चित्त ग्वाही तेथें लौकिकाचें काइऩ 945 चित्त घेऊनियां तूं काय देसी 2252 चित्त तुझ्या पायीं 1795 चित्त तें चिंतन कल्पनेची धांव 3275 चित्त शुद्ध तरी शत्रु मित्र होती 1745 चित्त समाधानें 63 चित्ता ऐसी नको देऊं आठवण 2517 चित्ताचा चाळक 3176 चित्ताचें बांधलें जवळी तें वसे 3127 चित्ता मिळे त्याचा संग रुचिकर 4082 चित्तीं तुझे पाय डोळां रूपाचें 4127 चित्तीं धरीन मी पाऊलें सुकुमार 1023 चित्तीं नाहीं आस 2073 चित्तीं नाहीं तें जवळीं असोनि 136 चित्तीं बैसलें चिंतन 3337 चिन्हे उमटताती अंगीं 1588 चिरगुटे घालूनि वाढविलें पोट 3061 चुकलिया आह्मां करितसां दंड 1851 चुकलिया ताळा 2747 चुकली ते वाट 3746 चुकलों या ऐशा वर्मा 3535 चुंबळीचा करी चुंबळीशीं संग 246 चुराचुराकर माखन खाया 1149 चोर टेंकाचे निघाले चोरी 1048 चोरटें सुनें मारिलें टाळे 1044 चोराचिया धुडका मनी 2701 चोरासी चांदणें वेश्येसी सेजार 4103 चोरें चोरातें करावा उपदेश 120 चौक भरियेला आसनीं पाचारिली 413 छ छळी विष्णुदासा कोणी 303 छोडे धन मंदिर बन बसाया 1147 ज जग अमंगळ 3187 जग अवघें देव 1333 जग ऐसें बहुनांवें 2608 जग चले उस वाट कोन जाय 1157 जग जोगी जग जोगी 436 जग तरि आह्मां देव 1298 जगदेश जगदेश तुज ह्मणती 1565 जगा काळ खाय 2063 जगाचा हा बाप दाखविलें 4495 जगीं ऐसा बाप व्हावा 3066 जगीं कीतिऩ व्हावी 4095 जगीं ब्रह्मक्रिया खिस्तीचा व्यापार 3907 जगीं मान्य केलें हा तुझा देकार 2969 जडलों अंगाअंगीं 965 जडलों तों आतां पायीं 3714 जतन करीन जीवें 933 जन तरी देखें गुंतलें प्रपंचें 1275 जन देव तरी पायांचि पडावें 1072 जननिया बाळका रे घातलें 2477 जननी हे जाणे बाळकाचे वर्म 813 जननी हे म्हणे आहा काय जालें 4530 जन पूजी याचा मज कां आभार 1854 जन मानविलें वरी बाह्यात्कारीं 1052 जन विजन जालें आह्मां 49 जन हें सुखाचे दिल्याघेतल्याचें 2956 जनाचिया मना जावें कासियेसी 4295 जनीं जनादऩन ऐकतों हे मात 1131 जन्ममरणांची कायसी चिंता 3975 जन्ममरणांची विसरलों चिंता 2635 जन्म मृत्यु फार जाले माझ्या 3929 जन्मा आलिया गेलिया परी 465 जन्मा आलियाचा लाभ 3751 जन्मा आलों त्याचे 1506 जन्मांतरिंचा परिट न्हावी 2371 जन्मांतरीं शुद्ध नाहीं आचरण 3192 जन्मा येऊन उदार जाला 1739 जन्मा येऊन काय केलें 2244 जन्मा येऊनि कां रे निदसुरा 2261 जन्मा येऊनि तया लाभ जाला 3449 जन्मा येणें घडे पातकाचे मूळें 2868 जन्मोजन्मींची संगत 4063 जन्मोजन्मी दास 4047 जप करितां राग 555 जप तप ध्यान न लगे धारणा 2919 जपाचें निमित्त झोपेचा पसरु 3198 जयजय ह्मणा राम 4459 जयाचिये द्वारीं सोन्याचा पिंपळ 2330 जयाचिये वाचे नये हा विठ्ठल 1437 जया दोषां परीहार 332 जया नाहीं नेम एकादशीव्रत 59 जयापासोनि सकळ 2924 जया शिरीं कारभार 2721 जयासी नावडे वैष्णवांचा संग 3856 जये ठायीं आवडी ठेली 3154 जयेवेळीं चोरूनियां नेलीं वत्सें 4502 जरा कर्णमूळीं सांगों आली 2676 जरि न भरे पोट 3938 जरी आलें राज्य मोळविक्या 2603 जरी तुझा मज नसता आधार 4268 जरी माझी कोणी कापितील मान 549 जरी मी नव्हतों पतित 752 जरि हा हो कृपा करिल नारायण 4069 जरी हे आड येती लाज 3246 जंव नाहीं देखिली पंढरी 806 जंव हें सकळ सिद्ध आहे 655 जवळीं नाहीं चित्त 2034 जळती कीर्तनें 2349 जवळी मुखापाशी 839 जळातें संचित 1233 जळालें तें बाह्य सोंग 3126 जळे माझी काया लागला 1313 जळों अगी पडो खान 2679 जळो आतां नांव रूप 1403 जळो जळो ते गुरुपण 4423 जळोत तीं येथें उपजविती 1252 जळो ते जाणींव जळो ते 3795 जळो त्यांचें तोंड 1614 जळो प्रेमा तैसा रंग 985 जळो माझी ऐसी बुद्धी 991 जळो माझें कर्म वांयां केली 1250 जाऊं देवाचिया गांवां 1865 जाऊनियां तीर्था काय तुवां केलें 1726 जागा घरटी फिरे तस्कराची 4125 जाणतें लेंकरूं 2456 जाणतों समये 3144 जाणपण बरें देवाचे शिरीं 1326 जाणवलें इंद्रा चरित्र सकळ 4539 जाणसी उचित 2931 जाणावें तें काय नेणावें तें काय 1015 जाणावें तें सार 2076 जाणिवेच्या भारें चेंपला ऊर 3481 जाणे अंतरिंचा भाव 2093 जाणे त्याचें वर्म नेणे त्याचें कर्म 2950 जाणे भHीचा जिव्हाळा 730 जाणे वर्तमान 1740 जाणोनि अंतर 1880 जाणोनि नेणतें करीं माझें मन 2957 जाणों नेणों काय 3952 जातां पंढरीच्या मागें 4066 जातिविजातीची व्हावयासि भेटी 1366 जातीचा पाइऩक ओळखे पाइका 1066 जातीचा ब्राह्मण 3948 जातीची शिंदळी 2848 जातीचे तें चढे प्रेम 1560 जाती पंढरीस 1605 जातो न येतिया वाटा 891 जातो वाराणसी 518 जाय जाय तूं पंढरी 3065 जाय तिकडे लागे पाठीं 1654 जाय परतें काय आणिला 1837 जाय फाकोनियां निवडितां गाइऩ 4508 जायांचें अंगुलें लेतां नाहीं मान 1847 जायाचे अळंकार 2363 जायाचें शरीर जाइऩल क्षणांत 3898 जा रे तुह्मी पंढरपुरा 3271 जाला कवतुक करितां रोकडें 4534 जाला प्रेतरूप शरीराचा भाव 2658 जालासि पंडित पुराण सांगसी 4369 जाला हा डांगोरा 3473 जालिया दर्शन 3291 जाली गाढवी दुधाळ 4403 जाली झडपणी खडतर देंवता 421 जाली तडातोडी 975 जाली पाकसििद्ध वाट पाहे 493 जाली हरिकथा रंग वोरसला 4054 जाली होती काया 2492 जाले आतां सांटे 3415 जालें पीक आह्मांअवघासुकाळ 1990 जालें भांडवल 2888 जालें रामराज्य काय उणें 1101 जालें समाधान 2512 जालों आतां एके ठायीं 215 जालों आतां दास। माझी 4176 जालों आतां दास। माझे 1641 जालों जीवासी उदार 3949 जालों तंव साचें 2502 जालों द्वारपाळ 2056 जालों निर्भर मानसीं 2095 जालों बिळवंत 4246 जालों स्वयें कृष्ण आठव हा 4564 जालों ह्मणती त्याचें मज वाटे 2866 जावें बाहेरी हा नाठवे विचार 4551 जाळा तुह्मीं माझें जाणतें मीपण 1213 जाळें घातलें सागरीं 3953 जिकडे जाय तिकडे सवें 3317 जिकडे पाहें तिकडे उभा 4445 जिकडे पाहे तिकडे देव 3316 जिंकावा संसार 3101 जिचें पीडे बाळ 1733 जिव्हा जाणे फिकें मधुर कीं क्षार 2913 जिव्हे जाला चळ 3069 जिहीं तुझी कास 4265 जीव खादला देवत 1040 जीव जायवरी सांडी करी माता 969 जीव जीती जीवना संगें 2369 जीव तो चि देव भोजन ते 1439 जीवन उपाय 2671 जीवन हे मुH नर जाले पावन 901 जीवनावांचूनि तळमळी मासा 1025 जीवभाव त्याचा गेला अभिमान 4563 जीवशिवाच्या मांडूनि हाला 171 जीवाचें जीवन अमृताची तनु 1685 जीविता तो माझा पिता 3670 जीवित्व तें किती 1346 जीवींचा जिव्हाळा 1041 जीवींचें कां नेणां 3312 जीवींचें जाणावें या नांवें आवडी 833 जीवें जीव नेणे पापी सारिका 4158 जीवेंसाटीं यत्नभाव 478 जीवें व्हावें साटी 1810 जुंझायाच्या गोष्टी ऐकतां चि 3860 जुंझार ते एक विष्णुदास जगीं 1493 जुनाट हें धन अंत नाहीं पार 4353 जें का रंजलें गांजलें 347 जे केली आळी 3352 जे गाती अखंड विठ्ठलाचे गीत 3131 जेजे आळी केली 3875 जें जें कांहीं करितों देवा 692 जें जें कांहीं मज होइऩल वासना 3915 जें जें केलें तें तें साहे 3635 जें जें जेथें पावे 715 जें जें मना वाटे गोड 2087 जें जें होआवें संकल्पें 4010 जें ज्याचें जेवण 3441 जेणें घडे नारायणीं अंतराय 108 जेणें तुज जालें रूप आणि नांव 3378 जेणें नाहीं केलें आपुलें स्वहित 1494 जेणें माझें चित्त राहे तुझ्या पायीं 3643 जेणें माझें हित होइल तो उपाव 3909 जेणें मुखें स्तवी 275 जेणें वाढे अपकीतिऩ 2552 जेणें वेळ लागे 1664 जेणें हा जीव दिला दान 618 जेणें होय हित 3779 जेथें आठवती स्वामीचे ते पाय 3043 जेथे कीर्तन करावें 3074 जेथें जातों तेथें तूं माझा सांगाती 1989 जेथें जातों तेथें पडतो मतोळा 3615 जेथें जावें तेथें कपाळ सरिसें 931 जेथें जेथें जासी 1659 जेथें देखें तेथें उभा 1523 जेथें देखें तेथें तुझी च पाउलें 1824 जेथें पाहें तेथें कांडिती भूस 3480 जेथें माझी दृिष्ट जाय 2088 जेथें माझी दृिष्ट राहिली बैसोन 3589 जेथें लIमीचा वास 2454 जेथे वैष्णवांचा वास 866 जे दोष घडले न फिरे करितां 1825 जेवितां ही धरी 105 जेविले ते संत मागें उष्टावळी 39 जेवीं नवज्वरें तापलें शरीर 810 जैशा तुह्मी दुरी आहां 2435 जैशासाटीं तैसें हावें 953 जैसा अधिकार 2121 जैसा तैसा आतां 3534 जैसा निर्मळ गंगाओघ 3543 जैसी तैसी तरि वाणी 3287 जैसीं तैसीं तरी। शरणागतें 1482 जैसें चित्त जयावरी 2104 जैसें तैसें बाळ 3051 जैसें तैसें राहे देवाचें हें देणें 1633 जैसें दावी तैसा राहे 1511 जो का निर्गुण निराकार 4352 जों जों घ्यावा सोस 3704 जोडिले अंजुळ 3426 जोडिलें तें आतां न सरे सरितां 1997 जोडी कोणासाटीं 1917 जोडीच्या हव्यासें 1914 जोडोनियां कर 2049 जोडोनियां धन उत्तम वेव्हारें 2854 जो भHांचा विसावा 1069 जो मानी तो देइऩल काइऩ 1238 जो या गेला पंढरपुरा 4231 ज्याचा ऐसा अनुभव 1529 ज्याची खरी सेवा 595 ज्याची जया आस 3958 ज्याचे गर्जतां पवाडे। किळकाळ 1607 ज्याचें गर्जतां पवाडे। श्रुतिशास्त्रां 1608 ज्याचे गांवीं केला वास 1894 ज्याचे जया ध्यान 2318 ज्याचें जैसें भावी मन 4380 ज्याचे माथां जो जो भार 3323 ज्यांच्या संगें होतों पडिलों 2631 ज्यां जैसी आवडी त्यां तैसा 4363 ज्या ज्या आह्मांपाशीं होतील 1342 ज्यानें आड यावें कांहीं 2565 ज्याणें ज्याणें जैसें ध्यावें 1448 ज्यावें हीनपणें 3255 ज्यासी आवडी हरिनामांची 1553 ज्यासी नावडे एकादशी 2881 ज्यासी विषयाचें ध्यान 2959 ज्वरल्यासी काढा औषध पाचन 3197 झ झड मारूनियां बैसलों पंगती 2971 झरा लागला सुखाचा 2009 झंवविली महारें 4006 झांकूनियां नेत्र काय जपतोसी 3891 झाड कल्पतरू 591 झाडा वरपोनि खाऊनियां पाला 3870 झेला रे झेला वरचेवर झेला 139 ट टंवकारूनि दृिष्ट लावूनियां रंग 784 टाक रुका चाल रांडे कां 457 टाळ घोळ सुख नामाचा गजर 2101 टाळ दिंडी हातीं 1038 टिळा टोपी उंच दावी 2846 टिळा टोपी माळा देवाचें गवाळें 782 ठ ठकिलें काळा मारिली दडी 1075 ठाकलोंसें द्वारी 1497 ठायींची ओळखी 323 ठाव तुह्मांपाशीं 4229 ठाव देऊनियां राखें पायापासीं 4131 ठाव नाहीं बुड 1807 ठेवा जाणीव गुंडून 1453 ठेविलें जतन 1336 ठेवूनि इमान राहिलों चरणीं 3476 ठेवूनियां डोइऩ 2313 ड डगमगी मन निराशेच्या गुणें 3592 डळमिळला मेरू आणि तो 3086 डाइऩ घालूनियां पोरें 229 डिवेना डसेना बुझेना निर्मळ 4319 डोइऩ वाढवूनि केश 770 डोळां भरिलें रूप 2599 डोिळयाचें दैव आजि उभें ठेलें 4436 डोिळयां पाझर कंठ माझा दाटे 1830 डोऑएांमध्यें जैसें कणु 2284 डौरलों भिHसुखें 3239 ढ ढालतरवारे गुंतले हे कर 4325 ढेंकणाचे संगें हिरा जो भंगला 3392 ढेंकणासी बाज गड 2442 ढेंकरें जेवण दिसे साचे 70 त तक्र शिष्यामान 1478 तिजिलें भेटवी आणूनि वासना 2316 तटाचे जातीला नाहीं भीड भार 3016 तडामोडी करा 1743 तन मन धन दिलें पंढरिराया 3932 तप तीर्थ दान व्रत आचरण 1485 तपाचे सायास 2841 तपासी तें मन करूं पाहे घात 2786 तम भज्याय ते बुरा जिकीर ते 441 तया घडले सकळ नेम 2379 तयांसवें करी काला 4506 तया साटीं वेचूं वाणी 480 तयासी नेणतीं बहु आवडती 2110 तरले ते मागें आपुलिया सत्ता 1875 तरलों ह्मणुनि धरिला ताठा 3954 तरि कां नेणते होते मागें ॠषी 916 तरि कां पवाडे गर्जती पुराणें 1029 तरि च हा जीव संसारीं उदास 2519 तरि म्यां आळवावें कोणा 649 तरीं आह्मी तुझी धरियेली कास 1668 तरी कां मागें वांयां कीर्ती 3108 तरी कां वोळगणे 3202 तरी च जन्मा यावें 2488 तरीं च म्यां देवा 3538 तरी च हीं केलीं 3792 तरी च होय वेडी 3399 तरीं भले वांयां गेलों 3656 तरी सदा निर्भर दास 2278 तरी हांव केली अमुपा व्यापारें 2739 तरुवर बीजा पोटीं 3059 तंव ते ह्मणे ऐका हृषीकेशी वो 403 तंव तो हरि ह्मणेवो निजांगने वो 402 तळमळी चित्त दर्शनाची आशा 2166 ताकें कृपण तो जेवूं काय 3586 तातडीची धांव अंगा 3806 तांतडीनें आह्मां धीर 2585 तान्हे तान्ह प्याली 1524 तान्हेल्याची धणी 278 तापल्यांवाचून नव्हे अळंकार 2390 ताप हें हरण श्रीमुख 664 तांबगी हें नाणें न चले 4081 तामसांची तपें पापाची सिदोरी 2327 तारतिम वरी तोंडा च पुरतें 252 तारिलीं बहुतें चुकवूनि घात 2118 तारी ऐसे जड 1092 तारुण्याच्या मदें न मनी 3072 तारूं लागलें बंदरीं 1544 तिन्ही लोक ॠणें बांधिले 2106 तिथाअ धोंडा पाणी 114 तिहीं त्रिभुवनीं 1885 तिळ एक अर्ध राइऩ 4027 तीहीं ताळी हेचि हाक 3008 तीर देखोनियां यमुनेचें जळ 4522 तीर्थ जळ देखे पाषाण प्रतिमा 2626 तीर्थाचिये आस । पंथ तो निट 3179 तीर्थाचें मूळ व्रतांचें फळ 1468 तीर्थाटणें एकें तपें हुंबरती 1515 तीर्थीची अपेक्षा स्थळीं वाढे 2406 तीर्थें केलीं कोटीवरी 680 तीर्थें फळती काळें जन्में 4251 तीळ जािळले तांदुळ 90 तुका इच्छा मिटइ तो 1194 तुका उतरला तुकीं 1602 तुका और मिठाइऩ क्या करूं रे 1197 तुका कुटुंब छोरे रे 1193 तुका दास तिनका रे 1178 तुका दास रामका 1187 तुका पंखिबहिरन मानूं 1171 तुका प्रभु बडो न मनूं 1174 तुका प्रीत रामसुं 1179 तुका बस्तर बिचारा क्या करे रे 1168 तुका मा†या पेटका 1183 तुका मिलना तो भला 1192 तुका राम बहुत मिठा रे 1172 तुका रामसुं चित बांध राखूं 1188 तुका वेडा अविचार 2859 तुका संगत तिन्हसें कहिये 1191 तुका सुरा नहि सबदका रे 1181 तुका सुरा बहुत कहावे 1182 तुक ह्मणे पुन्हा न येती मागुत्या 4499 तुका ह्मणे सुख घेतलें गोपाळीं 4505 तुज ऐसा कोण उदाराची रासी 915 तुज ऐसा कोणी न देखें उदार 1815 तुज करितां होय ऐसें कांहीं 2476 तुज करितां होती ऐसे 3114 तुजकरितां होतें आनाचें आन 1839 तुज काय करूं मज एक सार 4112 तुज केलिया नव्हे ऐसें कांइऩ 4271 तुज घालोनियां पूजितों संपुष्टीं 2861 तुज च पासाव जालोंसों निर्माण 950 तुज जाणें तानें नाहीं पांडुरंगा 3384 तुज ते सवे आहे ठावें 3005 तुज दिला देह 3936 तुज दिलें आतां करीं यत्न 1754 तुज न करितां काय नव्हे एक 1986 तुज न भें मी किळकाळा 3044 तुज नाहीं शिH 1674 तुज पाहातां समोरी 3830 तुज पाहावें हे धरितों वासना 2667 तुज मज ऐसी परी 3980 तुज मज नाहीं भेद 2917 तुज मागणें तें देवा 755 तुजलागीं माझा जीव जाला 3027 तुजवरी ज्याचें मन 683 तुज वर्णी ऐसा तुज विण नाहीं 694 तुजवांचुनी मागणें काय कोणा 1104 तुजवांचून कोणा शरण 4421 तुजविण कांहीं 4038 तुजविण कोणा 2457 तुजविण चाड आणिकांची 4269 तुजविण देवा 1798 तुजविण मज कोण आहे 4442 तुजविण मज कोण वो सोयरें 526 तुजविण वाणीं आणिकांची थोरी 565 तुजविण सत्ता 2310 तुजवीण तीळभरी रिता ठाव 4397 तुजशीं संबंध चि खोटा 1220 तुजसवें आह्मीं अनुसरलों 1254 तुजसवें येतों हरी 232 तुज ह्मणतील कृपेचा सागर 1535 तुझा ठायीं ओस 1675 तुझा दास ऐसा ह्मणती 1014 तुझा दास मज ह्मणती अंकित 3368 तुझा भरवसा 4175 तुझा विसर नको माझिया जीवा 1678 तुझा शरणागत जन्मोजन्मींचा 756 तुझा शरणागत जालों 1018 तुझा संग पुरे संग पुरे 2253 तुझा ह्मणऊनि जालों उतराइऩ 1639 तुझा ह्मणविलों दास 4244 तुझा ह्मणवून तुज नेणें 1758 तुझा ह्मणोनियां दिसतों 3928 तुझिया दासांचा हीन जालों 3809 तुझिया नामाचा विसर 3985 तुझिया पार नाहीं गुणां 637 तुझिया पाळणा ओढे माझें मन 3858 तुझिया विनोदें आह्मासी मरण 3504 तुझिये संगति 187 तुझी कीर्ती सांगों तुजपुढें जरी 4110 तुझी माझी आहे जुनी सोयरीक 4003 तुझीं वर्मे आह्मां ठावीं नारायणां 2990 तुझें अंगभूत 3935 तुझे थोर थोर 734 तुझे दारींचा कुतरा 3578 तुझें दास्य करूं आणिका मागों 470 तुझे नाम गाऊं आता 2966 तुझें नाम गाया न सोपें डवळा 3997 तुझें नाम गोड नाम गोड 1764 तुझें नाम पंढरिनाथा 4195 तुझें नाम माझे मुखीं असो 4450 तुझें नाम मुखी तयासी विपित्त 3149 तुझें नाम मुखीं न घेतां आवडी 1776 तुझे नामें दिनानाथा 4289 तुझे पाय माझी काशी 4143 तुझे पाय माझें भाळ 4453 तुझे पाय माझे राहियेले चित्तीं 1988 तुझे पोटीं ठाव 2046 तुझें प्रेम माझ्या हृदयीं आवडी 4017 तुझे मजपाशीं मन 3512 तुझें रूप पाहतां देवा 4441 तुझे वर्णूं गुण ऐसी नाहीं मती 803 तुझें वर्म आह्मां कळों आलें 4117 तुझें वर्म ठावें 324 तुझें वर्म हातीं 2952 तुझें ह्मणवितां काय नास जाला 1725 तुझे ह्मणों आह्मां 4433 तुझ्या नामाची आवडी 2905 तुझ्या रूपें माझी काया भरों 2639 तुटे भवरोग 722 तुटे मायाजाळ विघडे भवसिंधू 3103 तुमचा तुह्मीं केला गोवा 977 तुमचिये दासींचा दास करूनि 1047 तुमची तों भेटी नव्हे ऐसी 1266 तुमचे स्तुतियोग्य कोठें माझी 2422 तुमच्या पाळणा ओढतसे मन 3681 तुशीं कोण घाली हुंबरी 153 तुह्मां आह्मां उरी तोंवरी 1080 तुह्मां आह्मां जंव जालिया 2549 तुह्मां आह्मां तुटी होइऩल यावरी 1856 तुह्मां आह्मां सरी 3513 तुह्मां आह्मांसवें न पडावी गांठी 2574 तुह्मांआह्मांसी दरुषण 3339 तुह्मां उद्धरणें फार 3659 तुह्मां ठावा होता देवा 847 तुह्मां न पडे वेच 2900 तुह्मां सांगतो कलयुगा फळ 4012 तुह्मांसाटीं आह्मां आपुला विसर 2271 तुह्मांसी न कळे सांगा काय 3695 तुह्मांसी हें अवघें ठावें 3471 तुह्मां होइऩल देवा पडिला विसर 964 तुह्मी आह्मी भले आतां 2516 तुह्मी कांटाळला तरी 2932 तुह्मी गोपी बाळा मज कैशा नेणा 176 तुह्मीं जावें निजमंदिरा 510 तुह्मी तरी सांगा कांहीं 468 तुह्मीं तों सदैव 3596 तुह्मी पाय संतीं 1737 तुह्मी बैसलेती निर्गुणाचे खोळे 1501 तुह्मी माझा देवा करिजे अंगीकार 3637 तुह्मी येथें पाठविला धरणेकरी 2337 तुह्मी विश्वनाथ 1651 तुह्मी संतजनीं 1925 तुह्मी संत मायबाप कृपावंत 3296 तुह्मी सनकादिक संत 1586 तुह्मी साच नुपेक्षाल हा भरवसा 963 तुह्मी साधु संत कैवल्यसागर 4457 तुळसीमाळा घालुनी कंठीं 642 तुळसीवृंदावनीं उपजला कांदा 4455 तू आह्मां सोयरा सज्जन 3887 तूं कृपाळू माउली 2232 तूं च मायबाप बंधु सखा 486 तूंचि अनाथाचा दाता 620 तूं पांढरा स्पटिक मणी 1225 तूं बिळया शिरोमणी 669 तूं माउलीहून मयाळ चंद्राहूनि 2236 तूं माझा कोंवसा 3787 तूं माझा मायबाप सकळ 2425 तूं माझी माउली तूं माझी 2597 तूं श्रीयेचा पती 2044 त्रुशाकाळें उदकें भेटी 1296 ते काय पवाडे नाहीं 4210 तें च किती वारंवार 2645 ते चि करीं मात 3810 तेज्या इशारती 897 तेणें वेशें माझीं चोरिलीं 2029 तेणें सुखें माझें निवालें 3356 तेथें सुखाची वसति 2755 ते माझे सोयरे सज्जन सांगाती 263 तेरा दिवस जाले निश्चक्र 2483 तेलनीशीं रुसला वेडा 56 तेव्हां धालें पोट बैसलों पंगती 1028 तेव्हा होतों भोगाधीन 2559 तें ही नव्हे जें करितां कांहीं 704 तैसें नव्हों आह्मी विठ्ठलाचे 3137 तों च हीं क्षुल्लकें सखीं 1310 तों चि प्रसंग आला सहज 3009 तो चि लटिक्यामाजी भला 2832 तोडुनि पुष्पवटिका 1792 तोंडें खाये फार 1615 तोंडे बोलावें तें तरी वाटे खरें 1896 तो बोले कोमळ निष्ठुर 4569 तो या साच भावें न कळे चि 4541 तोंवरी तोंवरी जंबुक करि 2773 तोंवरी तोंवरी शोभतील गारा 2774 तोंवरी म्यां त्यास कैसें 1944 त्याग तरी ऐसा करा 2765 त्याग तंव मज न वजतां केला 816 त्यागें भोग माझ्या येतील 3168 त्यांचिया चरणा माझें दंडवत 3327 त्याचें सुख नाहीं आलें अनुभवा 29 त्यांनीं धणीवरी संग केला 206 त्यांसि राखे बळें आपुले जे 4545 त्या हरिदासांची भेटी घेतां 4013 त्रासला हा जीव संसारींच्या 3899 त्राहे त्राहे त्राहे सोडवीं अनंता 3825 त्रिपुटीच्या योगें 1317 त्रिविधकर्माचे वेगळाले 2400 त्रैलोकींचा नाथ सकळांचा 3091 त्रैलोक्य पािळतां उबगला नाहीं 602 थ थडियेसी निघतां पाषाणांच्या 2497 थुंकोनियां मान 1302 थोडें आहे थोडें आहे 110 थोडे तुह्मी मागें होती उद्धरिले 3515 थोडें परी निरें 578 थोर अन्याय केला तुझा अंत 2231 थोर ती गळाली पाहिजे 3064 द दगडाच्या देवा बगाड नवस 3558 दंड अन्यायाच्या माथां 3188 दधिमाझी लोणी जाणती 2797 दंभें कीतिऩ पोट भरे मानी जन 853 दया तिचें नांव भूतांचें पाळण 264 दया क्षमा शांति 1427 ददऩुराचें पिलुं ह्मणे रामराम 3877 दर्पणासी नखटें लाजे 829 दर्पणासी बुजे 3788 दर्शनाची आस 849 दर्शनाचें आर्त जीवा 2410 दसरा दिवाळी तो चि आह्मां 3905 दह्यांचिया अंगीं निघे ताक 2482 दाखवूनि आस 1805 दाटे कंठ लागे डोिळयां पाझर 2413 दाढी डोइऩ मुंडी मुंडुनियां सर्व 3922 दाता तो एक जाणा 2306 दाता नारायण 321 दानें कांपे हात 84 दामाजीपंताची रसद गुदरली 4333 दारिद्रानें विप्र पीडिला अपार 4469 दारीं परोवरी 2047 दावी वर्म सोपें भाविकां 4492 दावूनियां कोणा कांहीं 1666 दावूनियां बंड 3169 दास जालों हरिदासांचा 1117 दासां सर्व काळ 1707 दासीचा जो संग करी 4247 दासों पाछें दौरे राम 1153 दास्य करी दासांचें 652 दिक चि या नाहीं संसारसंबंधा 2521 दिनदिन शंका वाटे 1762 दिनरजनीं हा चि धंदा 876 दिनाचा कृपाळु दुष्टजना काळ 4568 दिला जीवभाव 3465 दिली चाले वाचा 2389 दिली मान तरी नेघावी शत्रूची 3171 दिली हाक मनें नव्हे ती जतन 3367 दिवटएा छत्री घोडे 1878 दिवटएा वाद्यें लावुनि खाणें 269 दिवसा व्यापार चावटी 4187 दीन आणि दुर्बळांसी 3628 दीनानाथा तुझीं िब्रदें चराचर 544 दीप घेऊनियां धुंडिती अंधार 563 दीप न देखे अंधारा 874 दुखवलें चित्त आजिच्या प्रसंगें 3128 दुःख वाटे ऐसी ऐकोनियें गोष्टी 807 दुःखाचिये साटिं तेथें मिळे 2107 दुःखाची संगति 2690 दुःखाचे डोंगर लागती सोसावे 905 दुःखी होती लोभें करावें तें 4537 दुःखें दुभागलें हृदयसंपुष्ट 2978 दुजा ऐंसा कोण बळी आहे 13 दुजें खंडे तरी 45 दुडीवरी दुडी 2863 दुद दहीं ताक पशूंचें पाळण 1135 दुधाचे घागरी मद्याचा हा बुंद 1648 दुधाळ गाढवी जरी जाली 3040 दुबळें सदैवा 3390 दुर्जनाचा मान 2127 दुर्जनाची गंधी विष्ठेचिया परी 117 दुर्जनाची जाती 2669 दुर्जनाची जोडी 2206 दुर्जनाचें अंग अवघें चि 2186 दुर्जनासि करी साहे 66 दुर्बळ हें अवघें जन 589 दुर्बळाचें कोण 2058 दुर्बळाचे हातीं सांपडलें 2133 दुर्बळा वाणीच्या एक दोनि 2035 दुर्बुिद्ध ते मना 3058 दुर्वासया स्वामी गुंतलों 3089 दुर्वासें निरोप आणिला 3093 दुष्ट आचरण ग्वाही माझें 2664 दुष्ट भूषण सज्जनाचें 2027 दुष्टाचें चित्त न भिन्नें अंतरीं 1722 दूरि तों चि होतों आपुले 3486 देइप डोळे भेटी न धरीं संकोच 1907 देइऩल तें उणें नाहीं 2558 देऊं कपाट 3380 देऊं ते उपमा 848 देऊनियां प्रेम मागितलें चित्त 3805 देखण्याच्या तीन जाती 1318 देखत आखों झुटा कोरा 1164 देखत होतों आधीं मागें पुढें 425 देखिलासि माती खातां 222 देखिलें तें धरिन मनें 3621 देखीचा दिमाख शिकोनियां 895 देखीचें तें Yाान करावें तें 4091 देखोनि पुराणिकांची दाढी 116 देखोनियां तुझ्या रूपाचा आकार 535 देखोनि हखली अंड 77 देखोवेखीं करिती गुरू 2102 देती घेती परज गेली 129 देव अवघें प्रतिपादा 2948 देव आड जाला 354 देव आतां आह्मीं केला असे 4385 देव आमचा आमचा जीव 1864 देव आहे सुकाळ देशीं 2791 देवकीनंदनें 3133 देव कैंचा तया दुरी 4120 देव गावा घ्यावा ऐसें जालें 4014 देव घ्या कोणी देव घ्या 1003 देव जडला जाइना अंगा 4168 देव जाणता देव जाणता 3645 देव जाले अवघे जन 3122 देव तिहीं बळें धरिला सायासें 3895 देव तिळीं आला 4059 देव तीर्थ येर दिसे जया 3222 देव ते संत देव ते संत 2489 देव त्यां फावला भाविकां 4540 देव दयाळ देव दयाळ 1858 देर धरी नाना सोंगें 4045 देव निढळ देव निढळ 1860 देव पाहावया करीं वो सायास 1978 देव पाहों देव पाहों 1863 देव बराडी देव बराडी 1861 देव बासर देव बासर 1859 देव भHालागीं करूं नेदी 3041 देव भला देव भला 1862 देर मजुर देव मजुर 1857 देव राखे तया मारील कोण 1609 देव वसे चित्तीं 2461 देव सखा आतां केलें नव्हे 2618 देव सखा जरी 372 देव होइऩजेत देवाचे संगती 327 देव होसी तरी आणिकातें 1123 देवा आतां ऐसा करीं उपकार 1985 देवा आदिदेवा जगत्रयजीवा 4484 देवा ऐकें हे विनंती 1457 देवा ऐसा शिष्य देइऩ 805 देवाचा भH तो देवासी गोड 1781 देवाचिया वस्त्रा स्वप्नीं ही 3052 देवाचिये चाडे प्रमाण उचित 2606 देवाचिये पायीं देइप मना बुडी 3797 देवाचिये पायीं वेचों सर्व 3968 देवाचिये माथां घालूनियां भार 1289 देवाची ते खूण आला 3436 देवाची पूजा हें भूतांचें पाळण 3840 देवाची भांडारी 3289 देवाचे घरीं देवें केली चोरी 1834 देवाचें चरित्र नाठवे सर्वथा 3741 देवाचें निर्माल्य कोण शिवे 3221 देवाचें भजन कां रे न करीसी 3359 देवाचे ह्मणोनि देवीं अनादर 243 देवाच्या उद्देशें जेथें जेथें भाव 2503 देवाच्या निरोपें पिटितों डांगोरा 3458 देवाच्या प्रसादें करा रे भोजन 40 देवाच्या संबंधें विश्व चि सोयरें 820 देवांच्याही देवा गोपिकांच्या 1904 देवा तुजपें माझ्या पूर्वजांचें 3002 देवा तुज मज पण 1787 देवा तूं आमचा कृपाळ 630 देवा तूं कृपाकरुणासिंधु 627 देवा बोलें आतां बोला 4179 देवा मी चांडाळ चांडाळ 670 देवावरिल भार 1301 देवावरी भार 3046 देवासाटीं जाणा तयाची 1486 देवासी अवतार भHांसी 1032 देवासी तो पुरे एकभाव गांठी 2566 देवासी पैं भांडों एकचित्त 4475 देवासी लागे सकळांसी पोसावें 1785 देवीं आणि दैतीं सिंधु 3079 देवी देव जाला भोग सरला 420 देवें जीव धाला 596 देवें दिला देह भजना गोमटा 3700 देवें देऊळ सेविलें 2304 देश वेष नव्हे माझा 424 देह आणि देहसंबंधें निंदावीं 1288 देह जाइऩल जाइऩल 3105 देह तंव असे भोगाचे अधीन 2621 देह तंव आहे प्रारब्धा अधीन 3842 देह तुझ्या पायीं 2955 देह नव्हे मी हें सरे 1290 देह निरसे तरी 2168 देह प्रारब्धा शिरीं 3536 देहबुिद्ध वसे जयाजिये अंगीं 3388 देहबुिद्ध वसे लोभ जयां चित्तीं 540 देहभाव आह्मी राहिलों ठेवूनि 1217 देह मृत्याचें भातुकें 3167 देह हा सादर पाहावा नििश्चत 802 देहीं असोनियां देव 4458 दैत्यभारें पीडिली पृथुवी बाळा 1566 दैन्य दुःख आह्मां न येती 2112 दो दिवसांचा पाहुणा 4452 दोन्ही टिपरीं एक चि नाद 192 दोन्ही हात ठेवूनि कटी 1243 दोराच्या आधारें पर्वत चढला 3872 दोष करूनि आह्मी पतित सिद्ध 4043 दोष पळती कीर्तनें 604 दोहीं बाहीं आह्मां वास 3146 दोहींमध्यें एक घडेल विश्वासें 1941 द्या जी आह्मां कांहीं सांगा जी 498 द्या जी माझ्या विचारूनियां 2498 द्याल ऐसें दिसे 3595 द्याल ठाव तरि राहेन संगती 1316 द्याल माळ जरी पडेन मी पायां 509 द्रव्य असतां धर्म न करी 599 द्रव्याचा तो आह्मी धरितों 902 द्रव्याचिया कोटी 2650 द्रव्याचिया मागें किळकाळाचा 903 द्वारकेचें केणें आलें या 1120 द्वारपाळ विनंती करी 3145 द्वेषाचिया ध्यानें हरिरूप 4562 ध धडकला अिग्न आह्या 4211 धणी न पुरे गुण गातां 751 धन मेळवूनि कोटी 3823 धनवंत एक बहिर अंधळे 3129 धनवंता घरीं 2789 धनवंतालागीं 2907 धना गुंतलें चित्त माझें मुरारी 1106 धनासीं च धन 2152 धनी ज्या पाइका मानितो 1061 धनें वित्तें कुळें 3303 धन्य आजि दिन 988 धन्य काळ संतभेटी 875 धन्य जालों हो संसारीं 4360 धन्य तें गोधन कांबळी 220 धन्य ते पंढरी धन्य भीमातीर 1729 धन्य ते संसारीं 996 धन्य तो ग्राम जेथें हरिदास 3730 धन्य त्या गौळणी इंद्राच्या 175 धन्य दिवस आजि डोिळयां 3853 धन्य दिवस आजि दरुषणें 1578 धन्य देहूं गांव पुण्य भूमि ठाव 783 धन्यधन्य ज्यास पंढरीसी वास 3865 धन्य पुंडलिका बहु बरें केलें 1728 धन्य बा ह्या ऐशा नारी 2353 धन्य भावशीळ 779 धन्य मी मानीन आपुलें संचित 1693 धन्ये शुद्ध जाती 1345 धन्या आतां काय करूं 4302 धरावा तो बरा 3442 धरावें तों भय 3493 धरितां इच्छा दुरी पळे 2174 धरितां ये पंढरीची वाट 1376 धरितों वासना परीन ये फळ 1909 धरियेलीं सोंगें 1606 धरियेलें रूप कृष्णनाम बुंथी 4577 धरिला पालव न सोडी माझा 395 धरिलीं जीं होतीं चित्तीं 3162 धरिल्या देहाचें सार्थक करीन 3988 धरी दोही ठायीं सारखा चि 4567 धरूनि पालव असुडीन करें 1670 धरूनियां चाली हांवा 2641 धरूनियां मनीं बोलिलों संकल्प 3863 धरूनियां सोइऩ परतलें मन 2611 धरूनि हें आलों जीवीं 3658 धरोनि दोन्ही रूपें पाळणें 2775 धरोनियां फरश करी 4335 धर्म तो न कळे 2205 धर्म रक्षावया अवतार घेशी 3880 धर्म रक्षावया साठीं 260 धर्माची तूं मूर्ती 43 धर्माचें पाळण 2125 धवळलें जगदाकार 3409 धाइप अंतरिंच्या सुखें 911 धाकुटएाचे मुखीं घास घाली 242 धालें मग पोट 165 धालों सुखें ढेकर देऊं 1765 धांव कान्होबा गेल्या गाइऩ 241 धांव घालीं आइऩ 846 धांव धांव गरुजध्वजा 2443 धांवा केला धांवा 3425 धांवा शीघ्रवत 2687 धांवे त्यासी फावे 1276 धांवे माते सोइऩ 1844 धांवोनियां आलों पहावया मुख 4156 धिग जिणें त्याचा स्वामी हीन 854 धिग जिणें तो बाइऩले आधीन 306 धिग तो दुर्जन नाहीं भूतदया 4051 धिंद धिंद तुझ्या करीन 2985 धीर तो कारण एकविधभाव 2000 धीर तो कारण साहे होतो 1133 धीर नव्हे मनें 2649 धेनु चरे वनांतरीं 1551 धोंडएासवें आदिळतां फुटे 3443 ध्याइऩन तुझें रूप गाइऩन तुझें 3358 ध्यानीं ध्यातां पंढरिराया 4057 ध्यानी योगीराज बैसलें कपाटीं 361 न न करवे धंदा 571 न करा टांचणी 2904 न करावी आतां पोटासाटीं 882 न करावी चिंता 3438 न करावी स्तुती माझी संतजनीं 1046 न करि त्याचें गांढेपण 3119 न करीं उदास 2670 न करीं तळमळ राहें रे निश्चळ 1138 न करीं तुमची सेवा 2703 न करीं पठण घोष अक्षरांचा 3401 न करीं रे मना कांहीं च 3568 न करीं संग राहें रे निश्चळ 112 न कळतां काय करावा उपाय 862 न कळतां कोणी मोडियेले व्रत 2116 न कळसी Yााना न 3820 न कळे जी भHी काय करूं 3660 न कळे तkवYाान मूढ माझी 1012 न कळें तें कळों येइऩल उगलें 3037 न कळे ब्रह्मYाान आचार विचार 3873 न कळे महिमा वेद मोनावले 4340 न कळे माव मुनी मागे एकी 2490 नका कांहीं उपचार माझ्या 384 नका घालूं दुध जयामध्यें सार 1145 नका दंतकथा येथें सांगों कोणी 3118 नका धरूं कोणी 2128 नका मजपाशीं 3414 नका वांटूं मन विधिनिषेधांसी 814 नको आतां पुसों कांहीं 2394 नको आह्मांसवें गोपाळा 233 नको ऐसें जालें अन्न 1655 नको कांहीं पडों ग्रंथाचिये भरीं 2314 नको घालूं झांसां 3689 नको दुष्ट संग 2096 नको देऊं देवा पोटीं हें संतान 2853 नको धरूं आस व्हावें या 1975 नको नको मना गुंतूं 2798 नको बोलों भांडा 1712 नको ब्रह्मYाान आत्मिस्थति भाव 1016 नको मज ताठा नको अभिमान 3434 नको मझे मानूं आहाच ते शब्द 2550 नको येऊं लाजे होय तूं परती 4296 नको विद्या वयसा आयुष्य 4443 नको सांडूं अन्न नको सेवूं वन 1363 नको होऊं देऊं भावीं अभावना 815 न गमे न गमे न गमे हरिविण 3227 न गमेसी जाली दिवसरजनी 2158 न घडे मायबापें बाळकाचा घात 4108 न चलवे पंथ वेच नसतां 2496 नजर करे सो हि जिंके बाबा 442 नटनाटएें अवघें केलें संपादिलें 564 नटनाटए तुम्हीं केलें याच साठीं 1269 न देखवे डोळां ऐसा हा आकांत 550 न देखिजे ऐसें केलें 1603 न देखें न बोलें नाइकें आणीक 12 न देखोन कांहीं 249 न धरी प्रतिष्ठा कोणाची यम 3452 न पडो आतां हाडीं घाव 3782 न पवीजे तया ठाया 3754 न पवे सन्निध वाटते चिंता 631 न पालटे एक 1897 न पालटे जाती जिवाचिये 3170 न पाहे माघारें आतां परतोनि 2534 न पूजीं आणिकां देवा न करीं 1458 न बैससी खालीं 1916 न बोलतां तुह्मां कळों न ये गुज 31 न बोलसी तें ही कळलें देवा 624 न बोलावें परी पडिला प्रसंग 1848 न बोलेसी करा वाचा 1400 नभोमय जालें जळ 2577 न मनावी चिंता कांहीं 3099 न मनावी चिंता तुह्मीं संतजनीं 925 न मनावें तैसें गुरूचें वचन 1203 न मनीं ते Yाानी न मनीं ते 2816 नमस्कारी भूतें विसरोनि याती 3022 नमावे पाय हें माझें उचित 2823 नमितों या देवा 2368 न मिळती एका एक 4232 न मिळो खावया न वाढो 547 नमोनमो तुज माझें हें कारण 3917 नमो विष्णुविश्वरूपा मायबापा 1125 नम्र जाला भूतां 1475 नये इच्छूं सेवा स्वइच्छा जगाची 1207 नये ऐसें बोलों कठिण उत्तरें 3563 नये जरी कांहीं 717 नये जरी तुज मधुर उत्तर 32 न ये नेत्रां जळ 82 नये पाहों मुख मात्रागमन्याचें 1464 नये पुसों आYाा केली एकसरें 1770 नये वांटूं मन 2856 नये सोमसरी उपचाराची हरी 2988 नये स्तवूं काचें होतें क्रियानष्ट 2591 नयो वाचे अनुचित वाणी 2172 नरदेह वायां जाय 4357 नर नारी बाळें अवघा नारायण 4092 नरस्तुति आणि कथेचा विकरा 2629 न राहे रसना बोलतां आवडी 30 न राहे क्षण एक वैकुंठीं 1965 न लगती मज शब्दब्रह्मYाान 3927 न लगावी दिठी 4019 न लगे चंदना सांगावा परिमळ 289 न लगे चिंता आतां 2982 न लगे देवा तुझें आह्मांसी 4136 न लगे देशकाळ 1411 न लगे द्यावा जीव सहज चि 2914 न लगे पाहावे अबद्ध वांकडें 2111 न लगे मरावें 3365 न लगे मायेसी बाळें निरवावें 1228 न लगे हें मज तुझे ब्रह्मYाान 532 नव जातां घरा 2112 न वजावा तो काळ वांयां 2718 न वजे वांयां कांहीं ऐकतां 1022 नवां नवसांचीं 760 न विचारितां ठायाठाव 2908 नव्हतियाचा सोस होतां 1408 नव्हती आली सीसा सुरी अथवा 2235 नव्हती ते संत करितां कवित्व 2295 नव्हती भेटी तों चि बरें 3153 नव्हती माझे बोल। अवघें 946 नव्हती माझे बोल जाणां 2675 नव्हती हीं माझीं जायाचीं भूषणें 2432 नव्हती हे उसणे बोल 3703 नव्हतील जपें नव्हतील तपें 3418 नव्हतें तें कळों आलें 3526 नव्हतों सावचित 341 नव्हावा तो बरा मुळीं च संबंध 3508 न व्हावें तें जालें। तुह्मां 2013 न व्हावें तें जालें देखियेले पाय 362 नव्हे आराणूक परि मनीं वाहे 993 नव्हे आराणूक संवसारा हातीं 73 नव्हे कांहीं कवणाचा 1800 नव्हे खळवादी मता च पुरता 1459 नव्हे गुरुदास्य संसारियां 1206 नव्हे जाखाइऩ जोखाइऩ 2374 नव्हे तुह्मां सरी 2215 नव्हें दास खरा 2309 नव्हे धीर कांहीं पाठवूं निरोप 1901 नव्हे नरनारी संवसारीं अंतरलों 462 नव्हेव निग्रह देहासी दंडण 2713 नव्हे निष्ठावंत तुज काय बोल 4399 नव्हे परि ह्मणवीं दास 3307 नव्हे ब्रह्मचर्य बाइलेच्या त्यागें 1362 नव्हे ब्रह्मYाान बोलतां सिद्ध 1789 नव्हे भिडा हें कारण 2750 नव्हे मतोऑयाचा वाण 2627 नव्हे मी आहाच आशेचें बांधलें 3585 नव्हे मी शाहाणा 3602 नव्हे मी स्वतंत्र अंगाचा पाइऩक 2975 नव्हे शब्द एक देशी 686 नव्हेसी तूं लांसी 3522 नव्हें हें कवित्व टांकसाळी नाणें 4374 नव्हें हें गुरुत्व मेघवृिष्ट वाणी 1520 नव्हो आतां जीवीं कपटवसती 2431 नव्हों आह्मी आजिकालीचीं 1359 नव्हों गांढे आळसी 1677 नव्हों वैद्य आह्मी अर्थाचे भुकेले 3306 नव्हों सभाधीट 3650 न संगतां तुह्मां कळों येतें अंतर 1253 न संगावें वर्म 1365 न संडवे अन्न 718 न संडावा आतां ऐसें वाटे ठाव 2556 न संडावा ठाव 2189 न सडा अवगुण 587 नसतां अधिकार उपदेशासी 2465 नसता चि दाउनि भेव 2709 नसतों किविलवाणें 2501 न सरे भांडार 2738 न सरे लुटितां मागें बहुतां जनीं 3851 नसावें ओशाळ 1744 नसे तरी मनो नसो 716 न सोडीं न सोडीं न सोडीं 355 न ह्मणे कवणां सिद्ध साधक 2039 न ह्मणे वो आह्मी आपुलेनि 4323 न ह्मणे साना थोर 1873 नाइकावे कानीं तयाचे ते बोल 1466 नागर गोडें बाळरूप 2377 नागलें देखनि चांगलें बोले 4040 नागवूनि एकें नागवीं च केलीं 1972 नाच गाणें माझा जवळील ठाव 500 नाचतां देखिलीं गाइऩ वत्सें जन 4556 नाचावेंसें वाटे मना 3156 नाचे टाळी पिटी 781 नातुडे जो कवणेपरी 2089 नाना मतांतरें शब्दाची वित्पित्त 4305 नाम आठवितां सद्गदित कंठीं 812 नाम आहे जयापाशीं 4336 नाम उच्चारितां कंठीं 2784 नाम घेतां उठाउठीं 2770 नाम घेतां कंठ शीतळ शरीर 2250 नाम घेतां न लगे मोल 2381 नाम घेतां मन निवे 1377 नाम घेतां वांयां गेला 2382 नाम तारक भवसिंधु 4021 नाम दुसी त्याचें नको दरषण 2372 नामदेवें केले स्वप्नामाजी जागें 1315 नामधारकासी नाही वर्णावर्ण 3814 नाम न वदे ज्याची वाचा 2972 नामपाठ मुHाफळांच्या ओवणी 709 नाम पावन पावन 4465 नामसंकीर्तन साधन पैं सोपें 2448 नाम साराचें ही सार 597 नाम ह्मणतां मोक्ष नाहीं 1434 नामाचा डांगोरा फिरवीं घरोघरीं 4473 नामाचा महिमा बोलिलों 3765 नामाची आवडी तो चि जाणा 1201 नामाचें चिंतन प्रगट पसारा 1433 नामाचे पवाडे बोलती पुराणें 1450 नामाचें सार्मथ्य कां रे दवडिसी 3082 नामाविण काय वाउगी चावट 2886 नामासारिखी 4277 नारायण आले निजमंदिरासि 4533 नारायण भूतीं न कळे जयांसी 4511 नारायणे ऐसा 3540 नारायणें कंस चाणूर मदिला 4566 र्नारे तरि काय नुजेडे कोंबडें 2277 नावडावें जन नावडावा मान 2281 नावडे जें चित्ता 1879 नावडे ज्या कथा उठोनियां 2033 नावडे तरि कां येतील हे भांड 830 नाशवंत देह नासेल हा जाणा 1483 नाहीं आइकत तुह्मी माझे बोल 2214 नाहीं आलें भिHसुख अनुभवा 1412 नाहीं आह्मां शत्रु सासुरें 2037 नाहीं आह्मी विष्णुदास 796 नाहीं उल्लंघिले कोणाचें वचन 968 नाहीं कांटाळलों परि वाटे भय 1010 नाहीं काम माझें काज तुह्मांसवें 10 नाहीं काष्ठाचा गुमान 1887 नाहीं कोणी दिस जात 1645 नाहीं खंड जाला 3664 नाहीं गुणदोष लिंपों देत अंगीं 3752 नाहीं घटिका ह्मणसी 2993 नाहीं घाटावें लागत 2361 नाहीं जप तप जीवाची आटणी 3841 नाहीं जालें मोल कळे देतां 1849 नाहीं जों वेचलों जिवाचिया 2212 नाहीं तरी आतां कैचा अनुभव 2707 नाहीं तुंज कांहीं मागत संपत्ती 2920 नाहीं तुझे उगा पडत गळां 1079 नाहीं तुह्मां कांहीं लाविलें 3186 नाहीं तुह्मी केला 1868 नाहीं त्याची शंका वैकुंठनायका 4514 नाहीं त्रिभुवनीं सुख या समान 1695 नाहीं दिलें कधीं कठिण उत्तर 1657 नाहीं दुकळलों अन्ना 608 नाहीं देणें घेणें 2016 नाहीं देवाचा विश्वास 3570 नाहीं देवापाशीं मोक्षाचें गांठोळें 2315 नाहीं नाश हरि आठवितां मुखें 4552 नाहीं निर्मळ जीवन 759 नाहीं पाइतन भूपतीशीं दावा 2105 नाहीं पाक होत उफराटे चाली 4053 नाहीं बळ योग अभ्यास कराया 4264 नाहीं भ्यालों तरी पावलों या 3461 नाहीं मज कृपा केली पांडुरंगें 3636 नाहीं मज कोणी उरला दुर्जन 3682 नाहीं मागितला 1224 नाहीं माथां भार 2514 नाहीं म्यां वंचिला मंत्र 3264 नाहीं येथें वाणी 1335 नाहीं रिकामीक परी वाहे मनीं 4468 नाहीं रूप नाहीं नांव 2925 नाहीं लाग माग 3366 नाहीं लोपों येत गुण 2586 नाहीं वागवीत जाणिवेचें ओझें 3219 नाहीं विचारीत 1881 नाहीं शब्दाधीन वर्म आहे दुरी 4306 नाहीं संतपण मिळतें हें हाटीं 1200 नाहीं संतांशीं शरण 4467 नाहीं सरों येत कोरडएा उत्तरीं 3761 नाहीं सरों येत जोडिल्या वचनीं 2696 नाहीं संसाराची चाड 4367 नाहीं साजत हो मोठा 711 नाहीं सुख मज न लगे हा मान 546 नाहीं सुगंधाची लागती लावणी 1514 नाहीं हानि परी न राहावे निसुर 1943 नाहीं हित ठावें 3836 नाहीं होत भार घातल्या उदास 2568 निगमाचें वन 700 निघालें तें अगीहूनि 2609 निघालें दिवाळें 3178 निंचपण बरवें देवा 1278 निजदास उभा तात्काळ पायापें 4527 निजल्यानं गातां उभा नारायण 1624 निजसेजेची अंतुरी 3972 निजों नव्हे सकाळ वेळीं 3277 नित्य उठोनियां खायाची 3874 नित्य या मनासी करितों 2132 निंचपणं बरवें देवा 1278 निंदक तो परउपकारी 4189 निंदावें हें जग 3617 निंदा स्तुति करवी पोट 1404 निंदी कोणी मारी 48 निनांवा हें तुला 2992 निंबाचिया झाडा साकरेचें 3389 निरंजनीं आह्मीं बांधियेलें घर 4303 निरांजनीं एकटवाणें 3152 निरोधती परि न मोडे विकार 3726 निरोधाचें मज न साहे वचन 1219 निरोप सांगतां 1704 निरोपासी वेचे 1913 निर्गुणाचे घ्यावें गुणासी दर्शन 949 निदऩयासी तुह्मी करितां दंडण 2500 निर्धाराचें अवघें गोड 974 निर्वाहापुरतें अन्न आच्छादन 1481 निर्वैर व्हावें सर्वभूतांसवें 2388 निर्वैर होणें साधनाचें मूळ 1423 निवडावे खडे 2126 निवडुनि दिलें नवनीत 886 निवडे जेवण सेवटींच्या घांसें 3364 निवडोनि वाण काढिले निराळे 1322 नििश्चतीनें होतों करूनियां सेवा 3777 निष्ठावंत भाव भHाचा 1432 निष्ठुर तो दिसे निराकारपणें 2525 निष्ठुर मी जालों अतिवादागुणें 2571 निष्ठुर यासाटीं करतों भाषण 3510 निष्ठुरा उत्तरीं न धरावा राग 1671 निसुर संसार करून 2999 नीट पाट करूनि थाट 463 नीत सांडोनि अवनीत चाले 4291 नुगवे तें उगवून सांगितलें भाइऩ 142 नेघें तुझें नाम 1802 नेणतियांसाटीं नेणता लाहान 4497 नेणती तयांसि साच भाव 205 नेणती वेद श्रुति कोणी 748 नेणपणें नाहीं केला हा बोभाट 3634 नेणें अर्थ कांहीं नव्हती माझे 1784 नेणें करूं सेवा 2923 नेणें गति काय कवण 1638 नेणें गाऊं कांहीं धड बोलतां 485 नेणें गाणें कंठ नाहीं हा सुस्वर 78 नेणें जप तप अनुष्ठान याग 2684 नेणें काुंफ्कों कान 2764 नेणें वर्म धर्म जीं आलीं 4532 नेणें सुनें चोर पाहुणा मागता 1051 नेणों काय नाड 2179 नेणों वेळा काळ 200 नेत्र झांकोनियां काय जपतोसी 3049 नेत्राची वासना 3374 नेदावी सलगी न करावा संग 3718 नेदी कळों केल्याविण तें 4519 नेदी दुःख देखों दासा नारायण 4543 नेलें सळेंबळें 3472 नेसणें आलें होतें गऑया 2912 नो बोलावें ऐसें जनासी उत्तर 3331 प पंचभूतांचा गोंधळ 1211 पंचभूतांचिये सांपडलों संदीं 3121 पंचािग्नसाधन करूं 4396 पटे ढाळूं आह्मी विष्णुदास 1516 पडतां जड भारी 2375 पडली घोर रजनी 4378 पंडित तो चि एक भला 1618 पंडित वाचक जरी जाला पुरता 255 पंडित ह्मणतां थोर सुख 1617 पडियेलों वनीं थोर चिंतवनी 1273 पडिला प्रसंग कां मी ऐसा 3606 पडिलिया ताळा 3669 पडिली भुली धांवतें सैराट 385 पडिली हे रूढी जगा परिचार 3479 पडिलों बाहेरि आपल्या कर्तव्यें 3579 पडिलों भोवणीं 880 पडोनियां राही 1833 पंढरपुरीचें दैवत भजावें 4297 पंढरिय माझें माहेर साजणी 1563 पंढरीचा महिमा 113 पंढरीचा वारकरी 4361 पंढरीचा वास धन्य ते चि 4090 पंढरीची वाट पाहें निरंतर 1532 पंढरीची वारी आहे माझे 2341 पंढरीची वारी जयांचिये घरीं 4464 पंढरीचें बा भूत मोटें 4031 पंढरीचे वारकरी 3034 पंढरी चोहटा मांडियेला खेळ 195 पंढरी पंढरी ह्मणतां 1627 पंढरी पावन जालें माझें मन 4388 पंढरी पुण्यभूमी भीमा 1570 पंढरीस घडे अतित्यायें मृत्य 2170 पंढरीस जाऊं ह्मणती 4329 पंढरीस जाते निरोप आइका 2245 पंढरीस जा रे आलेनो संसारा 3036 पंढरीस दुःख न मिळे ओखदा 1119 पंढरीसी जाय 859 पंढरीसी जावें ऐसें माझे मनीं 3931 पढियंते आह्मा तुजपाशी मागावे 527 पढियंतें मागा पांडुरंगापाशीं 3601 पतनासि जे नेती 353 पतित पतित 476 पतितपावना 1547 पतितनिरासी 2014 पतित मी पापी शरण आलों 2973 पतिव्रता ऐसी जगामध्यें 3911 पतिव्रता नेणे आणिकांची स्तुती 1616 पतिव्रते आनंद मनीं 1748 पतिव्रतेची कीर्त्ती वाखाणितां 4204 पतिव्रते जैसा भ्रतार प्रमाण 936 पत्र उचटिलें प्रेत्नें 3011 पदोपदीं दिलें अंग 885 पदोंपदीं पायां पडणें 3397 पंधरा दिवसां एक एकादशी 2099 पंधरा दिवसांमाजी साक्षात्कार 4331 पय दध घृत आणि नवनीत 4330 परउपकारें कायावाचा मन 2275 परतें मी आहें सहज चि 2872 परद्रव्य परकांता 3199 परद्वव्य परनारी। अभिळासूनि 2845 परद्रव्य परनारीचा अभिळास 1635 परपीडक तो आह्मां 2782 परपुरुषाचें सुख भोगे तरी 25 परमानंदा परमपुरुषोत्तमरामा 1579 परमार्थी तो न ह्मणावा आपुला 1528 परमेिष्ठपदा 582 परस्त्रीतें ह्मणतां माता 1612 पराधीन माझें करूनियां 3633 पराविया नारी माउलीसमान 61 पराविया नारी रखुमाइऩसमान 524 परि तो आहे कृपेचा सागर 1935 परिमळ ह्मूण चोळूं नये फूल 64 परिमळें काष्ठ ताजवां तुळविलें 2036 परिस आतां माझी परिसावी 4165 परिस काय धातु 1791 परिसाचे अंगें सोनें जाला 3322 परिसें गे सुनेबाइऩ 4198 परिसें वो माते माझी विनवणी 1650 परिसोनि उत्तर 1927 पर्वकाळीं 4274 पवित्र तें अन्न 2806 पवित्र तें कुळ पावन तो देश 4276 पवित्र तो देह वाणी पुण्यवंत 1540 पवित्र व्हावया घालीन लोळणी 1963 पवित्र सुदिन उत्तम दिवस 506 पवित्र सोंवळीं 68 पवित्र होइऩन चरित्रउच्चारें 1643 पशु ऐसे होती Yाानी 1424 पसरूनि राहिलों बाहो 2414 पसरोनि मुखें 4346 पहा ते पांडव अखंड वनवासी 3971 पहावया तुझा जरि बोलें अंत 4266 पहावा नयनीं विठ्ठल चि 4407 पहिली माझी ओवी ओवीन 4334 पळाले ते भ्याड 164 पक्षीयाचे घरीं नाहीं सामुगरी 4410 पाइऩक जो जाणे पाइकींनी भाव 1058 पाइऩक तो प्रजा राखोनियां कुळ 1060 पाइकपणें खरा मुशारा 1062 पाइऩकपणें जोतिला सिद्धांत 1056 पाइकांनीं पंथ चालविल्या वाटा 1059 पाइकीचें सुख पाइकासी ठावे 1057 पाखांडएांनीं पाठी पुरविला 797 पांगुळ जालों देवा नाहीं हात 423 पाचारितां धांवे 2408 पाटीं पोटीं देव 728 पाठवणें पडणें पायां 957 पाठवाल तेथें गर्जेन पवाडे 3583 पाठीलागा काळ येतसे 3505 पाठी लागे तया दवडीं दुरी 3297 पाठीवरी भार 3726 पाठेळ करितां न साहावे वारा 2391 पाडावी ते बरी 3190 पांडुरंगा आतां ऐका हे विनंती 3969 पांडुरंगा ऐसा सांडुनि वेव्हारा 3475 पांडुरंगा करूं प्रथम नमना 4481 पांडुरंगा कांहीं आइकावी मात 2141 पांडुरंगा कृपाळुवा दयावंता 4070 पांडुरंगा तुझे काय वाणूं गुण 3088 पांडुरंगे पांडुरंगे 2444 पांडुरंगे पाहा खादलीसे रडी 4151 पांडुरंगें सत्य केला अनुग्रह 4304 पाणिपात्र दिगांबरा 1525 पाण्या निघाली गुजरी 4294 पात्र शुद्ध चित्त गोही 3247 पानें जो खाइऩल बैसोनि कथेसी 3978 पाप ताप दैन्य जाय उठाउठीं 1541 पाप ताप माझे गुणदोष 4415 पाप पुण्य दोन्ही वाहाती मारग 1993 पापपुण्य सुखदुःखाचीं मंडळें 1471 पापाचिया मुळें 4166 पापाची मी राशी 2862 पापाची वासना नको 4386 पापाचीं संचितें देहासी 4035 पापिया चांडाळा हरिकथा 3892 पापी तो नाठवी आपुल्या 4007 पापी ह्मणों तरी आठवितों पाय 1537 पायरवे अन्न 2052 पायांच्या प्रसादें 1846 पाया जाला नारू 4355 पायां पडावें हें माझें 2821 पायांपासीं चित्त 3511 पाया लावुनियां दोरी 3821 पावतों ताडन 3492 पावला प्रसाद आतां 503 पावलें पावलें तुझें आह्मां सर्व 37 पावलों पंढरीं वैकुंठभुवन 3884 पावलों पावलों 357 पावलों प्रसाद इच्छा केली 4137 पावलों हा देह कागतालिन्यायें 4023 पाववावें ठाया 1262 पाववील ठाया 778 पावावे संतोष 2218 पावे ऐसा नाश 588 पाषाण देव पाषाण पायरी 2260 पाषाण परिस भूमि जांबूनद 4034 पाषाण प्रतिमा सोन्याच्या 3861 पाषाण फुटती तें दुःख 4521 पाहतां तव एकला दिसे 2270 पाहा किती आले शरण 2637 पाहा कैसे कैसे 3724 पाहातां गोवळी 202 पाहातां ठायाठाव 2447 पाहातां रूप डोळां भरें 2977 पाहातां श्रीमुख सुखावलें सुख 928 पाहातां हें बरवें जालें 3580 पाहाती गौळणी 166 पाहातोसी काय 1308 पाहा रे तमासा तुमचा येथें 228 पाहा रे हें दैवत कैसें 1383 पाहावया माजी नभा 399 पाहा हो कलिचें महिमान 3025 पाहा हो देवा कैसे जन 3231 पाहुणे घरासी 1595 पाहुनियां ग्रंथ करावें 2319 पाहें तिकडे दिशा ओस 3324 पाहें प्रसादाची वाट 511 पाहें मजकडे भरोनियां दृष्टी 1534 पाहों ग्रंथ तरी आयुष्य नाहीं 2976 पािळतों वचन 3523 पािळयेले लळे 4230 पािळलीं पोसिलों 2140 पिकलिये सेंदे कडुपण 4280 पिकल्या सेताचा आह्मां देतो 1970 पिकवावें धन 3115 पिंडदान पिंडें ठेविलें करून 2661 पिंड पदावरी 1652 पिंडपोशकाच्या जळो 4041 पिंड पोसावे हे अधमाचें Yाान 548 पुंडलिक भHराय 3166 पुंडलिकांचे निकटसेवे 3402 पुढिलाचें इच्छी फळ 922 पुढिलांचे सोइऩ माझ्या मना 2624 पुढिलिया सुखें निंब देतां भले 2137 पुढें आतां कैंचा जन्म 1134 पुढें जेणें लाभ घडे 2799 पुढें तरी चित्ता 1920 पुढें येते देवी 417 पुण्य उभें राहो आतां 2734 पुण्य परउपकार पाप ते परपीडा 1021 पुण्यपापा ठाव नाहीं 4118 पुण्य फळलें बहुतां दिवसां 4130 पुण्यवंत व्हावें 326 पुण्यविकरा तें मातेचें गमन 1292 पुत्र जाला चोर 3164 पुत्राची वार्ता 360 पुनीत केलें विष्णुदासीं 1071 पुरली धांव कडिये घेंइऩ 2086 पुरविली आळी 471 पुराणप्रसिद्ध सीमा 2380 पुराणींचा इतिहास 1381 पुरुषा हातीं कंकणचुडा 2182 पुष्ट कांति निवती डोळे 2268 पुसावें ते ठाइप आपुल्या आपण 2417 पुसावेंसें हें चि वाटे 1212 पूजा पूज्यमान 741 पूजा समाधानें 335 पूजा एकासनीं आसनीं आसन 274 पूर आला आनंदाचा 695 पूर्वजांसी नकाऩ जाणें तें 2081 पूर्वी पूर्वजांची गती 2998 पूर्वी बहुतांचे केले प्रतिपाळ 4408 पूर्वीहूनि बहु भH सांभािळले 3876 पेणावलें ढोर मार खाय पाठी 3290 पैल आला राम रावणासी 1096 पैल आली आगी कान्हो काय रे 203 पैल आले हरी 1591 पैल घरीं जाली चोरी 1701 पैल दिसतील भार 1593 पैल सांवळें तेज पुंजाळ कैसें 1107 पोट धालें आतां जीव आवडी 2616 पोट धालें मग न लगे परती 3463 पोट लागलें पाठीशीं 1564 पोटाचे ते नट पाहों नये छंद 553 पोटापुरतें काम 1349 पोटासाटीं खटपट करिसी 2745 पोटीं जन्मती रोग 685 पोटीं शूळ अंगीं उटी चंदनाची 2154 पोरा लागलीसे चट 4178 पृथक मी सांगों किती 1291 प्रगटलें Yाान 3248 प्रगट व्हावें हे अYाानवासना 4267 प्रजन्यें पडावें आपुल्या स्वभावें 1999 प्रजी तो पाइऩक ओळीचा नाइऩक 1065 प्रथम नमन तुज एकदंता 609 प्रथमारंभीं लंबोदर 610 प्रपंच परमार्थ संपादोनी 4078 प्रपंच वोसरो 2961 प्रपंचाची पीडा सोसिती 4190 प्रमाण हें त्याच्या बोला 2091 प्रल्हादकारणें नरसिंहीं 3081 प्रवृित्तनिवृत्तीचे आटूनियां 4308 प्रसिद्ध हा असे जगा 2555 प्राHनाच्या योगें आळशावरी 4096 प्राण समपिऩला आह्मी 2771 प्राणियां एक बीजमंत्र 2494 प्रायिश्चत्तें देतो तुका 2185 प्रारब्ध क्रियमाण 294 प्रारब्धा हातीं जन 1401 प्रारब्धें चि जोडे धन 2839 प्रीति करी सत्ता 3342 प्रीति नाहीं राया वजिऩली 2384 प्रीतिभंग माझा केला पांडुरंगा 951 प्रीताचा कलहे पदरासी 2241 प्रीतीचा तो कळवळा 3693 प्रीतीचिया बोला नाहीं 2850 प्रीतीच्या भांडणा नाहीं 3688 प्रेम अमृताची धार 2333 प्रेम अमृतें रसना ओलावली 2024 प्रेम जडलें तुझें पायीं 4142 प्रेम तेथें वास करी 1866 प्रेम देवाचें देणें 2831 प्रेम नये सांगतां बोलतां 3560 प्रेमभेटी आिळंगण 3193 प्रेमसूत्र दोरी 777 फ फजितखोरा मना किती तुज 990 फटकाळ देव्हारा फटकाळ 3372 फटएाचे बडबडे चवी ना 4186 फल पाया तो खुस भया 1186 फळकट तो संसार 2723 फळ देठींहून झडे 1840 फळ पिके देंठीं 1842 फळाची तों पोटीं 2057 फावलें तुह्मां मागें 2419 फिरंगी वाखर लोखंडाचे विळे 560 फिरविलें देऊळ जगामाजी 4298 फिराविलीं दोनी 2826 फुकाचें ते लुटा सार 2383 फुगडी फू फुगडी घालितां 150 फुगडी फू सवती माझें तूं 151 फोडिलें भांडार 3240 फोडुनी सांगडी बांधली 941 ब बंधनाचा तोडूं फांसा 2644 बरगासाटीं खादलें शेण 845 बरवयांबरवंट 2892 बरवा झाला वेवसाव 612 बरवा बरवा बरवा रे देवा तूं 678 बरवी नामावळी 1295 बरवी हे वेळ सांपडली संधि 3854 बरवें ऐसें आलें मना 3242 बरवें जालें लागलों कारणीं 644 बरवें झालें आलों जन्मासी 633 बरवें दुकानीं बैसावें 4032 बरवें देशाउर जालें 840 बरवें बरवें केलें विठोबा बरवें 356 बरवें माझ्या केलें मनें 3769 बरा कुणबी केलों. 320 बरा जाणतोसी धर्मनीती 3000 बराडियाची आवडी पुरे 3467 बरा रे निर्गुणा नष्ट नारायणा 2984 बरें आह्मां कळों आलें देवपण 2238 बरें जालीयाचे अवघें सांगाती 4430 बरें जालें आजिवरी 640 बरें जालें आलीं ज्याची 881 बरें जालें गेलें 570 बरें जालें देवा निघालें दिवाळें 1330 बरें सावधान 2203 बसतां चोरापाशीं तैसी होय 4192 बहु उतावीळ भHीचिया काजा 1215 बहु काळीं बहु काळीं 182 बहु कृपावंतें माझीं मायबापें 3612 बहु क्लेशी जालों या हो 4182 बहु जन्मांतरें फेरे 3237 बहुजन्मां शेवटीं स्वामी तुझी 4412 बहुजन्में केला लाग 3038 बहुजन्में सोस केला 3469 बहु टाळाटाळी 3068 बहुडविले जन मन जालें निश्चळ 499 बहुत असती मागें सुखी केलीं 3845 बहुत करूनि चाळवाचाळवी 2625 बहुत कृपाळु दीनाचा दयाळु 3087 बहुत जाचलों संसारीं 654 बहुत प्रकार परि ते गव्हाचे 3123 बहुत सोसिले मागें न कळतां 1384 बहुतांचे संगती 411 बहुतांच्या आह्मी न मिळों 28 बहुतां छंदांचें बहु वसे जन 2331 बहुतां जन्मां अंतीं जन्मलासी 4337 बहुतां जन्मां अंतीं। जोडी 1350 बहुतां जन्मींचें संचित 1543 बहुतां जातीचा केला अंगीकार 2615 बहुतां दिसांची आजि जाली 3163 बहुतां पुरे ऐसा वाण 2508 बहुतां रीती काकुलती 954 बहुते गेलीं वायां 794 बहु दिस नाहीं माहेरिंची भेटी 1950 बहु दूरवरी 1055 बहु देवा बरें जालें 2526 बहु धीर केला 3717 बहु नांवें ठेविलीं स्तुतीचे 2397 बहु फिरलों ठायाठाव 3755 बहु बरा बहु बरा 183 बहु बरें एकाएकीं 2210 बहु बोलणें नये कामा 3006 बहु भितों जाणपणा 1984 बहु या प्रपंचें भोगविल्या खाणी 3862 बहु वाटे भये 2198 बहु होता भला 2751 बहुक्षीदक्षीण 1264 बळ बुद्धी वेंचुनियां शHी 1872 बिळयाचे अंकित 521 बिळवंत आह्मी समर्थाचे दास 1771 बिळवंत कर्म 2808 बळी ह्मणे आजि दुर्वासिया 3090 बळें डाइप न पडे हरी 170 बळें बाह्यात्कारें संपादिलें सोंग 860 बाइल तरी ऐसी व्हावी 2967 बाइल मेली मुH जाली 772 बाइले आधीन होय ज्याचें 2968 बाइऩल चालिली माहेरा 4454 बाइऩल सवासिण आइऩ 83 बांधे सोडी हें तों धन्याचिये 1822 बाप करी जोडी लेंकराचे ओढी 3257 बाप माझा दिनानाथ 3827 बारंबार काहे मरत अभागी 1166 बारावर्षे बाळपण 4226 बाराही सोळा गडियांचा मेळा 191 बा रे कृष्णा तुझें मुख कीं 4218 बा रे पांडुरंगा केव्हां येशी 4395 बाहिर पडिलों आपुल्या कर्तव्यें 677 बाळ काय जाणे जीवनउपाय 3403 बाळपणीं हरि 338 बाळपणें ऐसीं वरुषें गेलीं बारा 3071 बाळ बापा ह्मणे काका 135 बाळ माते निष्ठुर होये 3959 बाळ माते लाते वरी 3210 बाळ माते पाशीं 1024 बाळाचें जीवन 3143 बाळेंविण माय क्षणभरि न राहे 3903 बीज पेरे सेतीं 2075 बीज भाजुनि 4283 बीजापोटीं पाहे फळ 1339 बीजीं फळाचा भरवसा 3690 बुडतां आवरीं 732 बुिद्धमंद शिरीं 2080 बुिद्धहीना उपदेश 2702 बुिद्धहीनां जडजीवां 2395 बुद्धीचा जनिता लIमीचा पति 1227 बुद्धीचा पालट धरा रे कांहीं 1067 बेगडाचा रंग राहे कोण काळ 2155 बैसतां कोणापें नाहीं समाधान 1942 बैसलों तो कडियेवरी 3148 बैसलोंसे दारीं 2055 बैसवुनि फेरी 145 बैसो आतां मनीं 4349 बैसों खेळूं जेवूं 727 बैसोनि निवांत शुद्ध करीं चित्त 1727 बैसोनि निश्चळ करीं त्याचें 1140 बैसोनियां खाऊं जोडी 3460 बैसों पाठमोरी 2411 बोध्य अवतार माझिया 4140 बोलणें चि नाहीं 1417 बोलणें ते आह्मी बोलों उपयोगीं 3503 बोलतां वचन असा पाठमोरे 2219 बोलतों निकुरें 1226 बोल नाहीं तुझ्या दातृत्वपणासी 3813 बोल बोलतां वाटे सोपें 705 बोल बोले अबोलणे 433 बोलविलें जेणें 1767 बोलविसी तरी 3464 बोलविसी तैसें आणीं अनुभवां 304 बोलविसी माझें मुख 1747 बोलाचे गौरव 2964 बोलायाचा त्यासीं 89 बोलाल या आतां आपुल्यापुरतें 2434 बोलावा विठ्ठल पाहावा विठ्ठल 1331 बोलावें तें आतां आह्मी 3304 बोलावें ते धर्मा मिळे 319 बोलावें ह्मूण हे बोलतों उपाय 2589 बोलिलिया गुणीं नाहीं पाविजेत 3638 बोलिलीं तीं काय 1956 बोलिलीं लेंकुरें 2324 बोलिलें चि बोलें पडपडताळूनि 1270 बोलिलेती देवॠषी दुर्वासया 3092 बोलिलों उत्कर्षे 4097 बोलिलों जैसें बोलविलें देवें 2003 बोलिलों तें आतां कांहीं 1933 बोलिलों तें आतां पाळावें वचन 1599 बोलिलों तें कांहीं तुमचिया हिता 131 बोलिलों ते धर्म अनुभव अंगें 3321 बोली मैंदाची बरवी असे 603 बोले तैसा चाले 4293 बोलों अबोलणें मरोनियां जिणें 537 बोलोनि दाऊं कां तुह्मी नेणा 1247 बोलोनियां काय दावू 3276 बोळविला देह आपुलेनि हातें 2660 बोध्यअवतार माझिया 4140 ब्रह्मचारी धर्म घोकावें अक्षर 1479 ब्रह्म न लिंपे त्या मेळें 702 ब्रह्मनिष्ठ काडी 253 ब्रह्मयाचे वेद शंखासुरें नेले 3078 ब्रह्मरसगोडी तयांसी फावली 1632 ब्रह्मरस घेइप काढा 2064 ब्रह्मरूपाचीं कर्मे ब्रह्मरूप 1513 ब्रह्महत्या मारिल्या गाइऩ 270 ब्रह्मYाान जरी कळे उठाउठी 3054 ब्रह्मYाान जेथें आहे घरोघरीं 3834 ब्रह्मYाान तरी एके दिवसीं कळे 2468 ब्रह्मYाान दारीं येतें काकुलती 3386 ब्रह्मYाानाची भरोवरी 3555 ब्रह्मादिक जया लाभासि ठेंगणे 44 ब्रह्मादिकां न कळे खोळ 196 ब्राह्मण तो नव्हे ऐसी ज्याची 1229 ब्राह्मण तो याती अंत्यज असतां 1230 ब्राह्मणा न कळे आपुलें तें वर्म 4356 िब्रदावळी ज्याचे रुळते चरणीं 4579 ब्रीद याचें जगदानी 3625 ब्रीद मेरे साइंयाके 1195 भ भHॠणी देव बोलती पुराणें 92 भH ऐसे जाणा जे देहीं उदास 1309 भHजनां दिलें निजसुख देवें 4493 भH देवाघरचा सुना 2891 भH भागवत जीवन्मुH संत 1073 भHवत्सल दीनानाथ 3371 भHांचा महिमा भH चि 1440 भHांचीं सांकडीं स्वये सोसी 3984 भHाविण देवा 102 भHां समागमें सर्वभावें हरि 2023 भHांहूनि देवा आवडे तें काइऩ 3992 भHा ह्मणऊनि वंचावें जीवें 2208 भिH आह्मी केली सांडुनी 4133 भिHॠण घेतलें माझें 4297 भिH ज्याची थोडी पूर्ण 4221 भिH ज्याची थोडी 3039 भिH तें नमन वैराग्य तो 2177 भिH तों कठिण शुळावरील 1536 भिHप्रतिपाळे दीन वो वत्सळे 525 भिHप्रेमसुख नेणवे आणिकां 3039 भिHभाव आह्मी बांधिलासे 1998 भिHभावें करी बैसोनि नििश्चत 3871 भिHसुखें जे मातले 2098 भHीचिया पोटीं बोध कांकडा 1577 भHीचिया पोटीं रत्नाचिया 1324 भHीचें वर्म जयाचिये हातीं 4114 भHीवीण जिणें जळो 4420 भHीसाटीं केली यशोदेसी 4510 भगवंता तुजकारणें मेलों 428 भगवें तरी श्वान सहज 3852 भजन घाली भोगावरी 311 भजन या नासिलें हेडि 3542 भजनें चि जालें 3191 भजल्या गोपिका सर्व भावें 4573 भय नाहीं भेव 4056 भय वाटे पर 1111 भय हरिजनीं 2883 भय होतें आह्मीपणे 3732 भयाची तों आह्मां चित्तीं 2407 भरणी आली मुH पेठा 4476 भरला दिसे हाट 1419 भरिला उलंडूनि रिता करी घट 379 भलते जन्मीं मज 3393 भला ह्मणे जन 2145 भले भणवितां संतांचे सेवक 373 भले रे भाइऩ जिन्हें किया चीज 1158 भले लोक तुज बहु मानवती 1976 भले लोक नाहीं सांडीत 3802 भलो नंदाजीको डिकरो 383 भल्याचें कारण सांगावें 2732 भल्याचें दरुषण 3030 भवसागर तरतां 346 भवसिंधूचें काय कोडें 710 भवसिंधूचें हें तारूं 927 भवाचिया संगें बहू च नाडिले 4123 भाग त्या सुखाचे वांकडएां 4538 भागलेती देवा 1953 भागलों मी आतां आपुल्या 3850 भागल्यांचा तूं विसावा 3574 भागल्याचें तारूं शिणल्याची 4160 भाग सीण गेला 2462 भाग्यवंत आह्मी विष्णुदास 4250 भाग्यवंत ह्मणों तयां 2103 भाग्यवंता ऐशी जोडी 2602 भाग्यवंतां हें चि काम 1355 भाग्यवंता हे परवडी 2297 भाग्याचा उदय 2706 भाग्यालागीं लांचावले 4203 भाग्यासाटीं गुरु केला 4172 भाग्यें ऐसी जाली जोडी 935 भांडवल माझें लटिक्याचे गांठी 3439 भांडवी माऊली कवतुकें बाळा 837 भांडावें तें गोड 1499 भांडावें तों हित 1676 भाते मरूनि हरिनामाचे 3957 भार घालीं देवा 1628 भार देखोनि वैष्णवांचे 2242 भारवाही नोळखती या 4536 भाव तैसें फळ 742 भाव दावी शुद्ध देखोनियां 4512 भाव देवाचें उचित 585 भाव धरिला चरणीं ह्मणवितों 3996 भाव धरी तया तारील पाषाण 573 भाव नाहीं काय मुद्रा वाणी 1761 भावनेच्या मुळें अंतरला 4523 भावबळें कैसा जालासी लाहान 1239 भावबळें विष्णुदास 1406 भावभिHवादें करावें कीर्तन 4102 भावाचिया बळें 1889 भावापुढें बळ 1888 भाविकांचें काज अंगें देव करी 2449 भाविकां हें वर्म सांपडलें 2022 भावें गावें गीत 2429 भिऊं नका बोले झाकुनियां 204 भिIयापत्र अवलंबणें 1405 भीत नाहीं आतां आपुल्या 559 भीतरी गेले हरी राहा क्षणभरीत्र 497 भीमातिरींचा नाटक 4373 भीमातीरवासी 4402 भीमातीरीं एक वसलें नगर 194 भीस्त न पावे मालथी 1185 भुंकती तीं द्यावीं भुंकों 554 भुंकुनियां सुनें लागे 3270 भुके नाहीं अन्न 2704 भुिH मुिH तुझें जळों 2986 भूक पोटापुरती 3200 भूतदयापरत्वें जया तया परी 1451 भूत नावरे कोणासी 4371 भूतबाधा आह्मां घरीं 2211 भूत भविष्य कळों यावें 1074 भूतांचिये नांदे जीवीं 3204 भूतीं देव ह्मणोनि भेटतों 2910 भूतीं भगवंत 827 भूतां भगवद्भाव 2763 भूमि अवघी शुद्ध जाणा 3112 भूमीवरि कोण ऐसा 3947 भेटीची आवडी उताविळ मन 3408 भेटीलागीं जीवा लागलीसे 2811 भेटीलागीं पंढरिनाथा 3576 भेटीवांचोनियां दुजें नाहीं 3896 भेणें पळे डोळसा 2699 भेद तुटलियावरी 3206 भेदाभेदताळा न घडे 3130 भोHा नारायण लक्षुमीचा पति 2874 भोग तो न घडे संचितांवांचूनि 2387 भोग द्यावे देवा 1845 भोग भोगावरी द्यावा 1629 भोगावरी आह्मीं घातला पाषाण 850 भोगियेल्या नारी 4437 भोगिला गोपिकां यादवां 4580 भोगी जाला त्याग 4015 भोगें घडे त्याग 93 भोजन तें पाशांतीचें 1348 भोजनाच्या काळीं 198 भोंदावया मीस घेऊनि 4254 भोरप्यानें सोंग पालटिलें वरी 94 भोवंडींसरिसें 1358 भोळे भिH भाव धरिती 4029 भोळे भाविक हे जुनाट 4262 भ्यालीं जिवा चुकलीं देवा 238 भ्रतारअंगसंगें सुखाची 4099 भ्रतारेंसी मार्या बोले 4223 भ्रमना पाउलें वेचिलीं वाव 1337 म मऊ मेनाहूनि आह्मी विष्णुदास 981 मंगळाचा मंगळ सांटा 3764 मज अंगाच्या अनुभवें 1261 मज अनाथाकारणें 3432 मज अभयदान देइप दातारा 3719 मज ऐसें कोण उद्धरिलें सांगा 1870 मज कांहीं सीण न व्हावा 3683 मज कोणी कांहीं करी 2048 मज चि भोंवता केला येणें जोग 566 मज ते हांसतील संत 639 मज त्याची भीड नुल्लंघवे देवा 1987 मज दास करी त्यांचा 57 मज नष्टा माया मोह नाहीं लोभ 3348 मज नाहीं कोठें उरला दुर्जन 3835 मज नाहीं तुझ्या Yाानाची ते 1683 मज नाहीं धीर 2165 मज पाहातां हें लटिकें सकळ 1210 मजपुढें नाहीं आणीक बोलता 2156 मज माझा उपदेश 2949 मजशीं पुरें न पडे वादें 1673 मज संतांचा आधार 754 मजसवें आतां येऊं नका कोणी 19 मजसवें नको चेष्टा 584 मजुराचें पोट भरे 2794 मढें झांकूनियां करिती पेरणी 817 मणि पडिला दाढेसी मकरतोंडीं 4261 मतिविण काय वर्णूं तुझें ध्यान 3349 मंत्र चळ पिसें लागतें सत्वर 2294 मंत्रयंत्र नहि मानत साखी 1148 मत्स्यकूर्मशेषा कोणाचा आधार 3018 मथनासाटीं धर्माधर्म 4105 मथनीचें नवनीत 2535 मथनें भोगे सार 3711 मथुरेच्या राया 1653 मदें मातलें नागवें नाचे 2020 मधुरा उत्तरासवें नाहीं चाड 3869 मन उताविळ 3375 मन करा रे प्रसन्न 291 मन गुंतलें लुलयां 749 मन जालें भाट 3485 मन माझें चपळ न राहे निश्चल 1731 मनवाचातीत तुझें हें स्वरूप 804 मन वोळी मना 701 मना एक करीं 1964 मनाचिये साक्षी जाली सांगों 3654 मना वाटे तैसीं बोलिलों वचनें 4582 मना सांडिं हे वासना दुष्ट 1109 मनीं भाव असे कांहीं 4159 मनीं वसे त्याचें आवडे उत्तर 992 मनु राजा एक देहपुरी 429 मनें हरिरूपीं गुंतल्या वासना 4494 मनोमय पूजा 729 मनोरथ जैसे गोकुळींच्या जना 4485 मरण माझें मरोन गेलें 2338 मरणा हातीं सुटली काया 1361 मरणाही आधीं राहिलों मरोनी 24 मरोनि जाइऩन गुणनामावरूनि 3020 मरोनियां गेली माया 3524 मविले मविती 1915 मशीं पोरा घे रे बार 154 मस्तकीं सहावें ठांकियासी 4193 महा जी महादेवा महाकाळमदऩना 1574 महारासि सिवे 55 महुरा ऐसीं फळें नाहीं 1285 माउलीची चाली लेंकराचे 3671 माउलीसी सांगे कोण 3982 माकडा दिसती कंवटी नारळा 3407 माकडें मुठीं धरिले फुटाणे 132 माग विटूदांडू 201 मागणें तें एक तुजप्रति आहे 1580 मागणें तें मागों देवा 2072 मागता भिकारी जालों तुझे द्वारीं 1760 मागतां विभाग 1413 मागतियाचे दोनि च कर 1732 मागत्याची कोठें घडते निरास 3686 मागत्याची टाळाटाळी 4200 मागायाची नाहीं इच्छा 956 मागायास गेलों सिदोरी 234 मागितल्यास आस करा 3528 मागितल्यास कर पसरी 2223 मागील ते आटी येणें घडे 2677 मागील विसर होइऩल सकळ 3607 मागुता हा चि जन्म पावसी 651 मागें असताशी कळला 3003 मागें चिंता होती आस 3308 मागें जैसा होता माझे अंगीं 2134 मागेन तें एक तुज । देइऩ 2930 मागें नेणपणें घडलें तें क्षमा 281 मागें पुढें जालों लाटा 3727 मागें पुढे नाहीं 3770 मागें पुढे पाहें सांभाळूनि दोनी 227 मागें बहुत जाले खेळ 4004 मागें बहुतां जनां राखिले 3106 मागें बहुतां जन्मीं हें चि 2292 मागें शरणागत तारिले बहुत 1017 मागें संतीं होतें जें जें सांगितलें 898 माझा घात पात अथवा हित 4106 माझा तंव खुंटला उपाव 648 माझा तुह्मी देवा केला अंगीकार 1895 माझा देव्हारा साचा 416 माझा पाहा अनुभव 3100 माझा मज नाहीं 2221 माझा स्वामी तुझी वागवितो 2875 माझिया जीवाचा मज निरधार 4073 माझिया जीवासी हे चि पैं 3134 माझिया तो जीवें घेतला हा 4209 माझिया देहाची मज नाहीं चाड 2173 माझिया मनाची बैसली 3626 माझिया मीपणा। जाला 52 माझिया मीपणावर पडो 2825 माझिया संचिता 1756 माझिये जातीचें मज भेटो कोणी 1995 माझिये बुद्धीचा खुंटला उपाव 3620 माझिये मनींचा जाणा हा निर्धार 371 माझिये मनींचा जाणोनियां भाव 369 माझी आतां लोक सुखें निंदा 3391 माझी आतां सत्ता आहे 2418 माझी पाठ करा कवी 79 माझी भHी भोळी 978 माझी मज जाती आवरली देवा 2509 माझीं मेलीं बहुवरि 1429 माझी विठ्ठल माउली 1113 माझी सर्व चिंता आहे 3062 माझे अंतरींचें तो चि जाणे 2142 माझें आराधन 1042 माझें कोण आहे तुजविण देवा 4392 माझे गडी कोण कोण 212 माझें घोंगडें पडिलें ठायीं 1086 माझें चित्त तुझे पायीं 3360 माझें जड भारी 2515 माझें जीवन तुझे पाय 3828 माझे तों फुकाचे कायेचे चि 3674 माझे तों स्वभाव 3507 माझें परिसावें गा†हाणें 4383 माझे पाय तुझी डोइऩ 2805 माझें मज आतां न देखे 1763 माझे मज कळों येती अवगुण 2851 माझें मज द्यावें 3416 माझें मन पाहे कसून 3946 माझे मनोरथ पावले सिद्धी 1469 माझें मागणें 4061 माझें माझ्या हाता आलें 2572 माझें माथां तुझा हात 3618 माझें मुख नामीं रंगो सर्वकाळ 3889 माझे लेखीं देव मेला 2339 माझे विषयीं तुज पडतां विसर 3572 माझे हातीं आहे करावें 3345 माझें ह्मणतां याला कां रे नाहीं 301 माझ्या इंिद्रयासी लागलें भांडण 3447 माझ्या कपाळाच्या गुणें 3652 माझ्या बापें मज दिधलें भातुकें 2322 माझ्या भावें केलीं जोडी 3012 माझ्या मना लागो चाळा 2953 माझ्या मुखावाटा नयो हें वचन 944 माझ्या मुखें मज बोलवितो हरि 3382 माझ्या विठोबाचा कैसा प्रेमभाव 867 मांडवाच्या दारा 121 मांडे पु†या मुखें सांगों जाणें 288 माता कापी गळा 2842 मातेचिये चित्तीं 2766 मातेची अवस्था काय जाणे 3410 मातेचीं जो थानें फाडी 1340 माते लेकरांत भिन्न 3937 मातेविण बाळा 1814 मान अपमान गोवे 109 मान इच्छी तो अपमान पावे 2768 मानामान किती 1307 मानावया जग व्हावी द्रव्यमाया 1129 मानी भHांचे उपकार 1495 मानूं कांहीं आह्मी आपुलिया 4292 माप ह्मणे मी मवितें 688 मायझवा खर गाढवाचें बीज 3017 मायबाप करिती चिंता 1730 मायबाप जोहार 127 मायबाप निमाल्यावरी 2997 माय बाप बंधु सोयरा सांगाती 4414 मायबाप सवें न ये धनवित्त 3278 मायबापाचिये भेटी 2642 मायबापापुढें लाटिकें लेंकरूं 1696 मायबापपुढें लेंकराची आळी 3381 मायबापें केवळ काशी 2896 मायबापें जरी सर्पीण बोका 292 मायबापें सांभािळती 3822 मायलेकरांत भिन्न 3934 माय वनीं धाल्या धाये 3934 माया तेंचि ब्रह्म ब्रह्म तेंचि माया. 65 माया ब्रह्म ऐसें ह्मणती धर्मठक 98 माया मोहोजाळीं होतों सांपडलों 1216 मायारूपें ऐसें मोहिलेंसे जन 3914 माया साक्षी आह्मी नेणों भीड 1392 मायेचा मारिला अंगीं नाहीं 4050 मायें मोकलिलें कोठें जावें 2376 मायेवरी सत्ता आवडीची 3333 मारगीं चालतां पाउलापाउलीं 1640 मारगीं बहुत 330 मारिले असुर दाटले मेदिनी 4570 मारूं नये सकाऩ संताचिये दृष्टी 3731 मार्ग चुकले विदेशीं एकले 3286 मांस खातां हाउस करी 3383 मांस चर्म हाडें 2893 माहार माते चपणीं भरे 2283 माहेरिंचा काय येइऩल निरोप 1934 माहेरिंचे आलें तें मज माहेर 1945 मिटवण्याचे धनी 1414 मिथ्या आहे सर्व अवघें हें 4431 मिळे हरिदासांची दाटी 3951 मिळोनि गौळणी देती यशोदे 388 मी अवगुणी अन्यायी किती 2237 मी च विखळ मी च विखळ 2730 मीचि मज व्यालों 1332 मी तंव अनाथ अपराधी 613 मी तंव बैसलों धरूनियां 3428 मी तें मी तूं तें तूं 2195 मी तों अल्प मतिहीन 1103 मी तों दीनाहूनि दीन 606 मी तों बहु सुखी आनंदभरिता 3807 मी तों सर्वभावें 697 मी त्यांसी अनन्य तीं कोणा 3611 मी दास तयाचा 3362 मी दास तयांचा जयां 3859 मी माझें करित होतों जतन 1084 मी याचक तूं दाता 2045 मी हें ऐसें काय जाती 1389 मुकें होतां तुझ्या पदरीचें जातें 3803 मुH कासया ह्मणावें 736 मुH तो आशंका नाहीं जया 1455 मुH होता परी बळें जाला 1562 मुिHपांग नाहीं विष्णुचिया 1661 मुख डोळां पाहे 2828 मुखाकडे वास 2513 मुखीं नाम हातीं मोक्ष 2285 मुखीं विठ्ठलाचें नाम 4141 मुखें बोलावें तें जीविंचें जाणसी 1820 मुखें बोलें ब्रह्मYाान 607 मुखें संति इंिद्रयें जती 4155 मुखें सांगे त्यांसि पैल चेंडू 4518 मुखें सांगे ब्रह्मYाान 4001 मुख्य आधीं विषयत्याग 3249 मुख्य आहे आह्मां मातेचा 2987 मुंगी आणि राव 1884 मुंगीचिया घरा कोण जाय मूळ 2370 मुंगी होऊनि साकर खावी 2882 मुदल जतन जालें 1260 मुदलामध्यें पडे तोटा 1703 मुनि मुH जाले भेणें गर्भवासा 1045 मुरुकुश दोन्ही मारिले असूर 3094 मुसळाचें धनु नव्हे हो सर्वथा 4301 मुसावलें अंग 723 मुळाचिया मुळें 1354 मुळींचा तुह्मां लागला चाळा 1081 मुळीं नेणपण 2077 मूतिऩमंत देव नांदतो पंढरी 1294 मूळ करणें संतां 3987 मूळस्थळ ज्याचें गोमतीचे 2983 मृगजळ दिसे साचपणा ऐसें 99 मृगजळा काय करावा उतार 300 मृगाचिये अंगीं कस्तुरीचा वास 4285 मृत्युलोकीं आह्मां आवडती परी 522 मेघवृष्टीनें करावा उपदेश 2280 मेरे रामको नाम जो लेवे 1155 मेला तरी जावो सुखें नरकासी 2691 मेलियांच्या रांडा इिच्छती 2570 मेल्यावरि मोक्ष संसारसंबंध 2159 मेळउनि सकळ गोपाळ 174 मैत्र केले महा बळी 86 मैंद आला पंढरीस 836 मैं भुली घरजानी बाट 381 मोकळी गुंतें रिती कुंथे 458 मोकळें मन रसाळ वाणी 999 मोटळें हाटीं सोडिल्या गांठीं 3279 मोल घेऊनियां कथा जरी करीं 4068 मोल देऊनियां सांटवावे दोष 1263 मोल वेचूनियां धुंडिती सेवका 2915 मोलाचें आयुष्य वेचतसे सेवे 2715 मोलाचें आयुष्य वेचुनियां जाय 3900 मोलें घातलें रडाया 2487 मोहरोनि चित्ता 2123 मोह†याच्या संगें 583 मोक्ष तुमचा देवा 708 मोक्ष देवापाशीं नाहीं 3138 मोक्षपदें तुच्छ केलीं याकारणें 1711 मोक्षाचें आह्मांसी नाहीं अवघड 1443 मौन कां धरिलें विश्वाच्या 4207 म्हणउनि जालो तुटी 3781 य यत्न आतां तुह्मी करा 3281 यथार्थ वाद सांडूनि उपचार 1132 यथार्थवादें तुज न वर्णवे 1828 यथाविधी पूजा करी 926 यमधर्म आणिक ब्रह्मादिक 4180 यमुपरी त्यांणीं वसविली 2115 यम सांगे दूतां तुह्मां नाहीं 2350 यमाचे हे पाश नाटोपती 4474 यमुनेतटीं मांडिला खेळ 169 यमुनें पाबळीं 148 यYानिमित्त तें शरीरासी बंधन 1720 यYा भूतांच्या पाळणा 1311 याचा कोणी करी पक्ष 271 याचा तंव हा चि मोळा 2554 या चि नांवें दोष 1460 याचिया आधारें राहिलों 2119 याची कोठें लागली चट 3627 याची सवे लागली जीवा 2553 याचि हाका तुझे द्वारीं 1221 यांच्या पूर्वपुण्या कोण 4487 याजसाटीं केला होता 1323 याजसाठीं भिH 348 याजसाटीं वनांतरा 731 याति गुणें रूपें काय ते 3977 यातिहीन मज काय 1088 याती मतिहीन रूपें लीन दीन 1214 याती शूद्र वैश केला वेवसाव 1328 याती हीन मति हीन 2743 या रे करूं गाइऩ 216 या रे गडे हो धरूं घाइऩ 193 या रे नाचों अवघेजण 3944 या रे हरिदासानों जिंकों 3258 याल तर या रे लागें 162 यालागीं आवडी ह्मणा राम 3890 यावरी न कळे संचित आपलें 1936 यावें माहेरास 1734 यासाटीं करितों निष्ठुर भाषण 4177 यांसि समाचार सांगतों 4553 यासी कोणी ह्मणे निंदेची 3363 या हो या चला जाऊं सकळा 149 युHाहार न लगे आणिक साधनें 96 युिH तंव जाल्या 2544 येइप गे विठ्ठले 4389 येइऩल घरा देव 4419 येइऩल तुझ्या नामा 2683 येइऩल तें घेइऩन 218 येइप वो येइप वो येइप धांवोनियां 2263 येउनी जाउनी पाहें तुजकडे 3881 येऊं द्या जी कांहीं वेसकरास 128 येऊनि नरदेहा झाकितील 2373 येऊनि नरदेहा विचारावें 4281 येऊनि संसारा काय हित 4278 येऊनि संसारीं 2933 ये गा महाविष्णु अनंतभुजाच्या 4416 येगा येगा पांडुरंगा 1112 येणें जाणें तरी 2731 येणें जाला तुमचे पोतडीचा 3680 येणें पांगें पायांपाशीं 2529 येणें बोधें आह्मी असों 1542 येणें मार्गे आले 2772 येणें मुखें तुझे वर्णी गुण 2424 येतील अंतरा शिष्टाचे 3774 येती वारकरी 1923 येथीचिया अळंकारें 317 येथील जे एक घडी 2358 येथील हा ठसा 593 येथीलिया अनुभवें 1590 येथूनियां ठाव 1418 येथें आड कांहीं न साहे 3292 येथें दुसरी न सरे आटी 1454 येथें नाहीं उरों आले अवतार 872 येथें बोलिनियां काय 1630 ये दशे चरित्र केलें 4559 ये रे कृष्णा खुणाविती खेळों 393 येहेलोकीं आह्मां वस्तीचें 2398 योग तप या चि नांवें 773 योगाचें तें भाग्य क्षमा 81 योग्याची संपदा त्याग 1360 र रH श्वेत कृष्ण पीत प्रभा 4290 रंगलें या रंगें पालट न धरीं 2062 रंगीं रंगे नारायण 4174 रंगीं रंगें रे श्रीरंगे 2243 रचियेला गांव सागराचे पोटीं 4574 रज्जु धरूनियां हातीं 1801 रज्जुसर्पाकार 1582 रडे अळंकार देन्याचिये कांती 904 रडोनियां मान 273 रणीं निघतां शूर न पाहे 2647 रत्नजडित सिंहासन 474 रत्नाच्या वोवणी कांचे ऐशा 3791 रवि दीप हीरा दाविती देखणें 1255 रवि रिश्मकळा 577 रवीचा प्रकाश 1370 राउळासी जातां त्रास 3057 राजस सुकुमार मदनाचा पुतळा 4 राजस सुंदर बाळा 445 राजा करी तैसे 2578 राजा चाले तेथें वैभव सांगातें 818 राजा प्रजा द्वाड देश 786 रात्री दिवस आह्मां 4071 राम कहे सो मुख भलारे। खाये 1175 राम कहे सो मुख भला रे । 1176 राम कहो जीवना फल सो ही 1160 राम कृष्ण ऐसीं उच्चारितां 4044 राम कृष्ण गीती गात 434 राम कृष्ण गोविंद नारायण 3993 रामनाम हा चि मांडिला 4411 रामनामाचे पवाडे 4418 रामभजन सब सार मिठाइऩ 1165 राम राज्य राम प्रजा लोकपाळ 1321 रामराम उत्तम अक्षरें 1094 रामराम कहे रे मन 1169 राम राम दोनी अक्षरें 432 रामरूप केली 1099 राम ह्मणतां कामक्रोधांचें 3019 राम ह्मणतां तरे जाणतां 1095 राम ह्मणतां राम चि होइजे 1093 राम ह्मणे ग्रासोग्रासीं 1091 रामें स्नानसंध्या केलें क्रियाकर्म 2001 रामा अयोध्येच्या राया 682 रामा वनवास 1090 रायाचें सेवक 2463 रासभ धुतला महा तीर्थांमाजी 809 राहाणें तें पायांपाशीं 2654 राहिलों निराळा 2652 राहे उभा वादावादीं 3780 राहो आतां हें चि ध्यान 822 राहो ये चि ठायीं 3136 रिकामें तूं नको मना 3120 रििद्धसििद्ध दासी कामधेनु घरीं 1282 रिण वैर हत्या 1223 रुची रुची घेऊं गोडी 1378 रुचे सकळा मिष्टान्न 4124 रुसलों आह्मीं आपुलिया 3395 रुसलों संसारा 3423 रुळें महाद्वारीं 1924 रूप नांवें माया बोलावया 1351 रूपीं जडले लोचन 2455 रूपें गोविलें चित्त 2230 रोगिया मिष्टान्न 4104 रोजकीदव जमा धरूनी सकळ 2399 ल लंकेमाजी घरें किती तीं आइका 3075 लचाळाच्या कामा नाहीं 2697 लटकियाच्या आशा 838 लटिका ऐसा ह्मणतां देव 952 लटिका चि केला 1804 लटिका तो प्रपंच एक 2759 लटिका प्रपंच वांजेची 4322 लटिकी ग्वाही सभेआंत 4237 लटिकें तें रुचे 1356 लटिकें तें Yाान लटिकें तें 2762 लटिकें हासें लटिकें रडें 2865 लटिक्याचें आंवतणें 4170 लटिक्याचें वाणी चवी ना 2590 लडिवाळ ह्मणोनि निष्ठुर न 3564 लय लक्षी मन न राहे निश्चळ 2656 लय लक्षूनियां जालों ह्मणती 2085 लये लये लखोटा 152 लवण मेळवितां जळें 2474 लवविलें तया सवें लवे जाती 2340 लक्षूनियां योगी पाहाती 698 लIमीवल्लभा 1036 लागपाठ केला 3420 लागलिया मुख स्तनां 825 लागलें भरतें 3302 लागो तुझी सोय ऐसे 3886 लागों दिलें अंगा 2686 लागोनियां पायां विनवितों 2864 लागों नेदीं बोल पायां तुझ्या 2938 लाघवी सूत्रधारी दोरी नाचवी 2248 लाजती पुराणें 3110 लाज ना विचार 1806 लाज वाटे पुढें तोंड दाखवितां 2136 लाज वाटे मज मानिती हे 1746 लाजोनियां काळें राहिलें 3549 लाडाच्या उत्तरीं वाढविती 2196 लाडें भाकितों करुणा 4076 लापनिकशब्दें नातुडे हा देव 1788 लांब धांवे पाय चोरी 3446 लांब लांब जटा 2777 लांबवूनि जटा नेसोनि 3919 लाभ खरा नये तुटी 2393 लाभ जाला बहुतां दिसीं 2007 लाभ पुढें करी 4036 लाल कमलि वोढे पेनाये 1159 लालुचाइऩसाटीं बळकाविसी 2989 लावुनि काहाळा 735 लावुनियां गोठी 3373 लावूनि कोलित 3411 लावूनियां पुष्टी पोरें 2733 लांवूनियां मुद्रा 3924 लाहानपण दे गा देवा 1277 लीलाविग्रही तो लेववी 4501 लेकरा आइऩतें पित्याची जतन 831 लेकराची आळी न पुरवी 1352 लेंकराचें हित। वाहे माउलीचें 1735 लेंकरा लेववी माता अळंकार 2543 लेखिलें कवित्व माझे 3679 लेखी दुखण्यासमान 4462 लोक फार वाखा अमंगळ 2484 लोकमान देहसुख 1757 लोक ह्मणती मज देव 2901 लोकां कळों आला देव 4548 लोखंडाचे न पाहे दोष 4273 लोभावरी ठेवुनि हेत 3104 लोभीकें चित्त धन बैठे 1170 लोह कफ गारा सिद्ध हे 3142 लोह चुंबकाच्या बळें 769 लौकिकापुरती नव्हे माझी 2630 लौकिकासाटीं या पसा†याचा 2567 व वक्त्या आधीं मान 125 वचन तें नाहीं तोडीत शरीरा 2430 वचनाचा अनुभव हातीं 3194 वचनांचे मांडे दावावे प्रकार 1327 वचना फिरती अधम जन 1472 वचनें चि व्हावें आपण उदार 2587 वचनें ही नाड 720 वंचुनियां पिंड 2298 वटवट केली 1809 वडिलें दिलें भूमिदान 4236 वत्स पळे धेनु धांवे पाठीलागीं 819 वदवावी वाणी माझी कृपावंत 2822 वंदिलें वंदावें जीवाचिये साटीं 2876 वंदीन मी भूतें 740 वंदूं चरणरज सेवूं उष्टावळी 38 वदे वाणी परी दुर्लभ अनुभव 960 वदे साक्षत्वेंसी वाणी 1304 वरता वेंघोनि घातली उडी 236 वरतें करोनियां तोंड 2960 वरि बोला रस 743 वरिवरि बोले युद्धाचिया गोष्टी 4242 वर्णावी ते थोरी एकाविठ्ठलाची 2852 वर्णावे ते किती 2692 वर्णाश्रम करिसी चोख 776 वणूप महिमा ऐसी नाहीं मज 545 वर्त्तता बासर 3047 वर्म तरि आह्मां दावा 972 वसनें थिल्लरीं 1561 वसवावें घर 592 विळतें जें गाइऩ 85 वळी गाइऩ धांवे घरा 185 वाइटानें भलें 1716 वाखर घेउनि आलें 775 वाघाचा काळभूत दिसे 3354 वाघें उपदेशिला कोल्हा 3042 वाचाचापल्यें बहु जालों कुशळ 1773 वाचाळ लटिके अभH जे 4546 वाचेचिया आळा कविळलें 3294 वाचे विठ्ठल नाहीं 2117 वाजतील तुरें 590 वांजा गाइऩ दुभती 2871 वांझेनें दाविलें ग†हवार लक्षण 3857 वाट दावी त्याचें गेलें काय 3346 वाट पाहें बाहे निडळीं 469 वाट पाहें हरि कां नये आझूनि 1656 वाट वैकुंठीं पाहाती 929 वांटा घेइप लवकरि 892 वाटीभर विष दिलें प्रल्हादासी 3083 वाटुली पाहातां सिणले डोळुले 801 वाटे या जनाचें थोर बा आश्चर्य 1491 वाढलियां मान न मनावी 1391 वाढवावा पुढें आणिक प्रकार 3608 वाढविलें कां गा 3096 वांयां ऐसा जन्म गेला 3552 वांयां जातों देवा 1039 वांयां जाय ऐसा 3622 वांयां तैसे बोल हरिशीं अंतर 4565 वांयांविण वाढविला हा 1011 वारकरी पायांपाशीं 3311 वारंवार तुज द्यावया आठव 2426 वारंवार हा चि पडावा विसर 3749 वाराणसी गया पाहिली द्वारका 2480 वाराणसीपयपत असों सुखरूप 1604 वारितां बळें धरितां हातीं 789 वारिलें लिगाड 2051 वास नारायणें केला मथुरेसी 4571 वासनेच्या मुखीं अदळूनि भीतें 947 वाहावतों पुरीं 2148 वाळूनियां जन सांडी मज दुरी 1817 वाळो जन मज ह्मणोत शिंदळी 7 विकल तेथें विका 2366 विचा केला ठोबा 4098 विंचा पीडी नांगी 2405 विचार करिती बैसोनि गौळणी 4483 विचार नाहीं न नर खर तो तैसा 1122 विचारा वांचून 721 विचारिलें आधीं आपुल्या 3172 विटंबिलें भट 2830 विटाळ तो परद्रव्य परनारी 983 विटेवरी समचरण 4425 विठोबाचें नाम ज्याचे मुखीं 4028 विठोबाचे पायीं जीव म्यां 4181 विठो सांपडावया हातीं 938 विठ्ठल आमचें जीवन 611 विठ्ठल आमुचा निजांचा 2255 विठ्ठल कीर्तनाचे अंतीं 2495 विठ्ठल गीतीं गावा विठ्ठल चित्तीं 937 विठ्ठल गीतीं विठ्ठल चित्तीं 1116 विठ्ठल टाळ विठ्ठल दिंडी 1620 विठ्ठलनामाचा नाहीं ज्या 2378 विठ्ठल नावाडा फुकाचा 746 विठ्ठल भीमातीरवासी 663 विठ्ठल माझा जीव विठ्ठल 3098 विठ्ठल माझी माय 2097 विठ्ठल मुिHदाता 2114 विठ्ठल विठ्ठल मंत्र सोपा 1555 विठ्ठल विठ्ठल येणें छंदें 3033 विठ्ठल सोयरा सज्जन विसांवा 3357 विठ्ठल सोयरा सज्जन सांगाती 857 विठ्ठल हा चित्तीं 1554 विठ्ठला रे तुझे वणिऩतां गुणवाद 3228 विठ्ठला रे तूं उदाराचा राव 676 विठ्ठलावांचोनि ब्रह्म जे बोलती 3867 विठ्ठला विठ्ठला 2958 वितीयेवढेंसें पोट 2183 विधवेसी एक सुत 4342 विधीनें सेवन 316 विनति घातली अवधारीं 415 विनवितों चतुरा तुज विश्वंभरा 3824 विनवितों तरी आणितोसि परी 2510 विनवितों सेवटीं 3208 विनवीजे ऐसें कांहीं 3630 विनवीजे ऐसें भाग्य नाहीं देवा 1903 विभ्रंशिली बुिद्ध देहांत जवळी 2717 वियोग न घडे सन्निध वसलें 1946 विरहतापे काुंफ्दे छंद करिते जाती 392 विश्वंभरा वोळे 2412 विश्वव्यापी माया 684 विश्वाचा जनिता 103 विश्वास तो देव 3489 विश्वास धरूनि राहिलों निवांत 3796 विश्वासिया नाहीं लागत सायास 3216 विश्वीं विश्वंभर 3735 विष पोटीं सर्पा 2947 विषम वाटे दुरवरी 3733 विशमाची शंका वाटे 2355 विषयओढीं भुलले जीव 622 विषय तो मरणसंगीं 2729 विषयांचे लोलिंगत 4235 विषयाचें सुख एथें वाटे गोड 799 विषयी अद्वये 2367 विषयीं विसर पडिला निःशेष 1526 विष्ठा भक्षी तया अमृत पारिखें 2199 विष्णुदासां भोग 2428 विष्णुमय जग वैष्णवांचा धर्म 46 विष्णुमय सर्व वैष्णवांसी ठावें 1004 विसरलें कुळ आपुला आचार 11 वीट नेघे ऐसें रांधा 340 वीर विठ्ठलाचे गाढे 1136 वृित्त भूमि राज्य द्रव्य उपाजिऩती 67 वृत्तीवरि आह्मां येणें काशासाटीं 3587 वृद्धपणीं आली जरा 4338 वृद्धपणीं न पुसे कोणी 4439 वृक्ष वल्ली आह्मां सोयरीं 2471 वेंचावें तें जीवें 2164 वेठी ऐसा भाव 4350 वेडावलीं काय करावें या 4542 वेडिया उपचार करितां सोहळे 2279 वेडीं ते वेडीं बहुत चि वेडीं 2082 वेडें वांकडें गाइऩन 2757 वेढा वेढा रे पंढरी 3970 वेद अनंत बोलिला 4049 वेद जया गाती 2043 वेद नेले शंखासुरें 3406 वेदपुरुष तरि नेती कां वचन 1312 वेदविहित तुह्मी आइका हो कर्में 1467 वेदशास्त्र नाहीं पुराण प्रमाण 2175 वेदाचा तो अर्थ आह्मांसीच 2256 वेदाचें गव्हर न कळे पाठकां 315 वेरझारीं जाला सीण 2060 वेश वंदाया पुरते 1341 वेशा नाहीं बोल अवगुण 986 वेसन गेलें निष्काम जाले नर 455 वेळोवेळां हें चि सांगें 1379 वैकुंठा जावया 363 वैकुंठा देव आणिला भूतळा 4284 वैकुंठीचें सुख 3740 वैकुंठीच्या लोकां दुर्लभ 4491 वैद वाचविती जीवा 329 वैद्य एक पंढरिराव 2066 वैभव राज्य संपत्ती टाकावी 4153 वैभवाचे धनी 3217 वैभवाचे धनी सकळ 3846 वैरागरापाशीं रत्नाचिया खाणी 3677 वैराग्याचा अंगी जालासे संचार 3771 वैराग्याचें भाग्य 2918 वैष्णव तो जया 366 वैष्णवमुनिविप्रांचा सन्मान 2460 वैष्णवांची कीर्ती गाइऩली पुराणीं 2002 वैष्णवां संगती सुख वाटे जीवा 2541 वैष्णवें चोरटीं 2666 वोखटा तरी मी विटलों देहासी 3697 वोडविले अंग 3313 वोनव्या सोंकरीं 1143 वोरसोनि येती 1960 वोळलीचा दोहूं पान्हा 217 व्यभिचारिणी गणिका कुंटणी 3076 व्यवहार तो खोटा 1803 व्यापक हा विश्वंभर 4345 व्यापिलें सर्वत्र 3338 व्याल्याविण करी शोभनतांतडी 107 व्हावया भिकारी हें आह्मां 3498 श शकुनानें लाभ हानि 2712 शिH द्याव्या देवा 3213 शंख करिशी ज्याच्या नांवें 448 शंखचक्रगदापद्म 1592 शब्दYाानी येऊं नेदीं दृष्टीपुढें 3800 शब्दांचीं रत्नें करूनी अळंकार 504 शब्दा नाहीं धीर 119 शरण आलें त्यासी न दावीं 1026 शरण शरण जी हनुमंता 283 शरण शरण वाणी 2542 शरणागत जालों 3293 शरीर दुःखाचें कोठार 660 शाH गधडा जये देशीं 785 शाHांची शूकरी माय 790 शांतीपरतें नाहीं सुख 580 शादीचें तें सोंग 2207 शास्त्रYा हो Yााते असती बहुत 4134 शास्त्राचें जें सार वेदांची 295 शाहाणपणें वेद मुका 2793 शाहाणियां पुरे एक चि वचन 1367 शिकल्या बोलाचे सांगतील वाद 293 शिकल्या शब्दाचें उत्पादितों 3706 शिकवणें नाक झाडी 4233 शिकवणेसाटीं वाटते तळमळ 4460 शिकविलें तुह्मीं तें राहे तोंवरी 20 शिकविले बोल 2146 शिकवूनि बोल 2754 शिकवूनि हित 2898 शिंकें लावियेलें दुरी 163 शिखा सूत्र तुझा गुंतला जमान 3910 शिजल्यावरी जाळ 3211 शिंदळा साल्याचा नाहीं हा 138 शिव शिH आणि सूर्य 4456 शिष्याची जो नेघे सेवा 1428 शिष्या सांगे उपदेश 4444 शिळा जया देव 2819 शिळा स्फटिकाची न पालटे 4488 शीतळ तें शीतळाहुनी 2532 शीतळ साउली आमुची माउली 1089 शुकसनकादिकीं उभारिला बाहो 130 शुद्ध ऐसें ब्रह्मYाान 2889 शुद्ध चर्या हें चि संतांचें पूजन 832 शुद्ध दळणाचें सुख सांगों काइऩ 160 शुद्धबीजा पोटीं 62 शुद्धाशुद्ध निवडे कैसें 3451 शुद्धीचें सारोनि भरियेली पाळी 159 शुभ मात तिहीं आणिली 4531 शुभ जाल्या दिशा अवघा चि 1992 शूकरासी विष्ठा माने सावकास 808 शूद्रवंशीं जन्मलों 2756 शूरत्वासी मोल 1705 शूरां साजती हतियारें 1714 शृंगारिक माझीं नव्हती उत्तरें 2596 शेवटींची विनंती 4382 शेवटीची विनवणी 1000 शोकवावा म्यां देहे 2682 शोकें शोक वाढे 364 शोधितां चि नये 1581 शोधिसील मूळें 328 शोधूनि अन्वय वंश 4307 श्रम परिहारा 3582 श्रीअनंता मधुसूदना 646 श्रीपंढरीशा पतितपावना 2307 श्रीमुख वोणवा गिळीत 4215 श्रीराम सखा ऐसा धरीं 4145 श्रीसंतांचिया माथा चरणांवरी 2178 श्वान शीघ्रकोपी 76 श्वानाचियापरी लोळें 3973 श्वाना दिली सवे 1808 ष षडधसीं रांधिलें 4282 स सकलगुणें संपन्न 3739 संकल्पासी अधिष्ठान 2601 संकिल्पला तुज सकळ ही 4055 सकळ चिंतामणी शरीर 53 सकळतीर्थाहुनि। पंढरी हे 3956 सकळतीर्थांहुनी। पंढरीनाथ 4427 सकळ तुझे पायीं मानिला 3843 सकळ देवांचें दैवत 2857 सकळ धर्म मज विठोबाचें नाम 868 सकळ पूजा स्तुति 2648 सकळ सत्ताधारी 2575 सकळ ही माझी बोळवण करा 1598 सकळ हे माया नागवे कवणा 4426 सकिळकांचें समाधान 1546 सकिळकांच्या पायां माझी 690 सकुमार मुखकमळ 1573 संकोचतो जीव महत्वाच्या भारें 4119 संकोचोनि काय जालासी 2321 सख्यत्वासी गेलो करीत 2979 संगतीनें होतो पंगतीचा लाभ 2561 संगें वाढे सीण न घडे भजन 4116 संचित उत्तम भूमि कसूनियां 4504 संचित तैशी बुिद्ध उपजे 4358 संचित प्रारब्ध क्रियमाण 2922 संचितावांचून 2693 संचितें चि खावें 1893 सज्जन तो शब्द सत्य जो मानी 1775 संत आले घरा 3205 संत गाती हरिकीर्त्तनीं 2887 संतचरणरज लागतां सहज 4341 संतचिन्हें लेउनि अंगीं 4042 संतजना माझी यावया करुणा 4252 संत देखोनियां स्वयें दृष्टी टाळी 4260 संत न पन्हयां लें खडा 1173 संतनिंदा ज्याचे घरीं 1622 संत पंढरीस जाती 1718 संतपाउलें साजरीं 4107 संत मागे पाणी नेदी एक चूळ 673 संत मानितील मज 1867 संत मारगीं चालती 3050 संतसंगती न करावा वास 3440 संतसंगें याचा वास सर्वकाळ 2267 संतसमागम एखादिया परी 374 संतसेवेसि अंग चोरी 2801 संता आवडे तो काळाचा ही 1393 संताचा अतिक्रम 279 संतांचा पढीयावो कैशापरि 4089 संतांचा महिमा तो बहु दुर्गम 119 संतांचिया पायीं माझा विश्वास 2247 संतांचिये गांवीं प्रेमाचा सुकाळ 1236 संतांचीं उिच्छष्टें बोलतों उत्तरें 913 संतांची स्तुति ते दर्शनाच्या 2736 संताचे उपदेश आमुचे मस्तकीं 2273 संताचे गुण दोष आणितां 245 संतांचे घरींचा दास मी कामारी 2004 संतांचें सुख जालें या देवा 1237 संतांच्या धिकारें अमंगळ जिणें 1394 संतांच्या पादुका घेइऩन मोचे 4128 संतांच्या हेळणे बाटलें जें 3067 संतां नाहीं मान 3262 संतानीं सरता केलों तैसेपरी 4126 संतांपायीं विन्मुख जाला 4196 संतांपाशीं बहु असावे मर्यादा 1234 संतांसी तों नाहीं सन्मानाची 1558 संतांसी क्षोभवी कोण्या ही 2680 संतीं केला अंगीकार 1596 सतीचें तें घेतां वाण 2436 संतोषे माउली आरुषा वचनीं 3629 सत्ताबळें येतो मागतां विभाग 2265 सत्तावर्ते मन 1890 सत्तेचें भोजन समयीं आतुडे 2557 सत्य आठवितां देव 3624 सत्य आह्मां मनीं 2897 सत्य तूं सत्य तूं सत्य तूं 3329 सत्य तो आवडे 713 सत्य त्यागा चि समान 3619 सत्यत्वेशीं घेणें भHीचा 2439 सत्यसंकल्पाचा दाता नारायण 1504 सत्य सत्यें देतें फळ 1208 सत्य साच खरें 712 सत्या माप वाढे 3663 सदा तळमळ 58 सदा नामघोष करूं हरिकथा 4241 सदा माझे डोळे जडो तुझे मूर्ती 3 सदा सर्वकाळ अंतरीं कुटिल 2779 संदेह निरसे तरि रुचिकर 959 संदेह बाधक आपआपणयातें 2031 सदैव तुह्मां अवघें आहे 906 सदैव हे वारकरी 3335 सद्गदित कंठ दाटो 1522 सद्गुरुरायें कृपा मज केली 368 सद्गुरूचे चरणीं ठेविला 4312 सद्गुरूनें मज आशीर्वाद 4313 सद्गुरूवांचूनि प्रेतरूप वाणी 4318 संध्या करितोसी केशवाच्या 1647 संध्या कर्म ध्यान जपतप 1721 सन्मुख चि तुह्मीं सांगावी जी 3431 संपदा सोहळा नावडे मनाला 2342 सब संबाल भ्याने लौंढे खडा 439 संबाल यारा उपर तले दोन्हो 438 समचरण दृिष्ट विटेवरी साजिरी 1 समरंगणा आला 1097 समर्थपणें हे करा संपादणी 2573 समर्थ या नांवें दिनांचा कृपाळ 3678 समर्थाचा ठाव संचलाचि असे 2633 समर्थाची धरिली कास 2537 समर्थाचें केलें 1636 समर्थाचे पोटीं 1919 समर्थाचें बाळ कीविलवाणें 1049 समर्थाचे बाळ पांघरे वाकळ 3567 समर्थाचे सेवे कोठें नाहीं घात 3716 समर्थाचे सेवे बहु असे हित 4279 समर्थासी नाहीं वर्णावर्णभेद 1034 समर्थासी लाज आपुल्या 3832 समर्पक वाणी 1922 समपिऩली वाणी 1415 समश्रुिळत असतां वाचा 3353 सम सपाट वेसनकाट 461 समागमें असे हरी नेणतियां 4558 समाधान त्यांचीं इिद्रयें सकळ 4549 समुद्रवळयांकित पृथ्वीचें दान 2288 समुद्र हा पिता बंधु हा चंद्रमा 4122 संयोग सकळां असे सर्वकाळ 4509 सरतें माझें तुझें 3113 सरलियाचा सोस मनीं 3155 सरलें आतां नाहीं 2662 सरळीं हीं नामें उच्चारावीं सदा 1539 सरे आह्मांपाशीं एक शुद्धभाव 3444 सरे ऐसें ज्याचें दान 3102 सर्प भुलोन गुंतला नादा 1087 सर्प विंचू दिसे 248 सर्वकाळ डोळां बैसो नारायण 3868 सर्वकाळ माझे चित्तीं 1510 सर्वथा ही खोटा संग 2193 सर्वपक्षीं हरि साहेसखा जाला 2934 सर्व भाग्यहीन 2705 सर्वभावें आलों तुज चि शरण 1241 सर्वरसीं मीनलें चित्त 1388 सर्वविशीं आह्मीं हे चि जोडी 2423 सर्वविशीं माझा त्रासलासे जीव 908 सर्व संगीं विट आला 2531 सर्व सुख आह्मी भोगूं सर्व 16 सर्वसुखा अधिकारी 4351 सर्वसुखाचिया आशा जन्म 615 सर्वसुखें आजी एथें चि 856 सर्वस्वाचा त्याग तो सदा 1019 सर्वस्वाची साटी 3939 सर्वस्वा मुकावें तेणें हरीसी 2760 सर्वात्मकपण 2440 सर्वापरी तुझे गुण गाऊं उत्तम 4146 सर्वा भूतीं द्यावें अन्न 3045 सवंग जालें सवंग जालें 3295 संवसारतापें तापलों मी देवा 91 संवसार तीहीं केला पाठमोरा 539 संवसारसांतें आले हो आइका 2078 संसार करिती मोठएा महkवानें 4201 संसार तो कोण देखे 1272 संसारसंगें परमार्थ जोडे 1559 संसारसिंधु हा दुस्तर 662 संसारसोहळे भोगितां सकळ 1031 संसारा आलिया एक 4079 संसाराचा माथां भार 896 संसाराची कोण गोडी 3525 संसाराचे अंगीं अवघी च वेसनें 1585 संसाराचे धांवे वेठी 3610 संसाराच्या नांवें घालूनियां 3215 संसाराच्या भेणें 1793 संसारापासूनी कैसें सोडविशी 2769 संसारीं असतां हरिनाम घेसी 3990 संसारींचें ओझें वाहता 4320 सहज पावतां भगवंतीं परि हीं 2469 सहज मी आंधळा गा 426 सहज लीळा मी साक्षी याचा 2433 साकरेचें नाम घेतां कळे गोडी 2401 साकरेच्या गोण्या बैलाचिये 3060 साकरेच्या योगें वर्ख 2906 सांखिळलों प्रीती गळां 3298 सांगतां गोष्टी लागती गोडा 1672 सांगतां दुर्लभ Yाानाचिया गोष्टी 1325 सांगतां हें नये सुख 841 सांगतों तरि तुह्मी भजा 3799 सांगतों तें तुह्मीं अइकावें कानीं 21 सांगतों या मना तें माझें नाइके 1818 सांग त्वां कोणासी तारिलें 4184 सांग पांडुरंगा मज हा उपाव 4064 सांगा दास नव्हें तुमचा मी 2226 सांगावें तें बरें असतें 1649 सांगों काय नेणा देवा 973 सांगों जाणती शकुन 1496 साच मज काय कळों नये देवा 1009 साच माझा देव्हारा 414 साच हा विठ्ठल साच हें करणें 4115 साजे अळंकार 1306 सांटविला हरी 707 सांटविले वाण 824 सांडवले सकळांचे अभिमान 4547 सांडावी हे भीड अधमाचे चाळे 4025 सांडियेली काया 3577 सांडियेलें रूप विक्राळ भ्यासुर 4217 सांडुनियां पंढरीराव 793 सांडूनि वैकुंठ 489 सांडोनी दों अक्षरां 1518 सांडुनिया सर्व 2481 सांडुनिया सुखाचा वाटा 3396 सांडूनि कीर्तन 2348 सात पांच गौळणी आलिया 391 सातदिवसांचा जरी जाला 4315 सातां पांचां तरीं वचनां सेवटीं 3551 सातें चला काजळ घाला 459 सादाविलें एका 1742 साधक जाले कळी 1209 साधकाची दशा उदास 2836 साधन संपित्त हें चि माझें धन 1827 साधनाचे कष्ट मोटे 3963 साधनांच्या कळा आकार 1334 साधनें तरी हीं च दोन्ही 575 साधनें आमुचीं 1991 साधावया भिHकाज 1550 साधावा तो देव सर्वस्वाचे 2678 साधूच्या दर्शना लाजशी 3056 साधूनि बचनाग खाती तोळा 298 सांपडला संदीं 247 सांपडला हातीं 1660 सांपडलें जुनें 3014 सापें ज्यासी खावें 1969 सामावे कारण 3783 सारा माग विटूदांडू 201 सारावीं लिंगाडें धरावा सुपंथ 2079 सारासार विचार करा उठाउठी 4067 सारीन ते आतां एकाचि भोजनें 3462 सालोमालो हरिचे दास 2362 सावडीं कांडण ओवी नारायण 158 सावध जालों सावध जालों 33 सावधान ऐसें काय तें विचारा 2473 सांवळें रूपडें चोरटें चित्ताचें 2450 सांवळें सुंदर पाहें दृष्टीभरी 4376 सांवळें सुंदर रूप मनोहर 3991 सावित्रीची विटंबण 2157 सासुरियां वीट आला भरतारा 23 साही शास्त्रां अतिदुरी 3097 साहोनियां टाकीघाये 2028 साहोनियां टोले उरवावें सार 1422 साळंकृत कन्यादान 268 सिकविला तैसा पढों जाणे 3707 सिंचन करितां मूळ 2017 सिणलेती सेवकां देउनि 501 सिणलों दातारा करितां 1780 सिंदळीचे सोर चोराची दया 3355 सिंदळीसी नाहीं पोराची पैं 3912 सिद्ध करूनियां ठेविलें कांडण 157 सिद्धीचा दास नव्हे श्रुतीचा 3448 सिळें खातां आला वीट 3301 सीण भाग हरे तेथींच्या निरोपें 1908 सुकलियां कोमा अत्यंत 2595 सुकाळ हा दिवसरजनी 2269 सुख नाहीं कोठें आलिया 2475 सुख पाहतां जवापाडें 88 सुख या संतसमागें 629 सुखरूप ऐसें कोण दुजें सांगा 2464 सुखरूप चाली 3745 सुख वाटे तुझे वणिऩतां पवाडे 607 सुख वाटे परि वर्म 3161 सुखवाटे ये चि ठायीं 3379 सुख सुखा भेटे 2899 सुख सुखा विरजण जालें 3544 सुख हें नावडे आह्मां कोणा बळें 1979 सुखाची वसति जाली माझे 3283 सुखाचें ओतलें 2008 सुखाचे व्यवहारीं सुखलाभ 2878 सुखें खावें अन्न 2320 सुखें घेऊं जन्मांतरें 2402 सुखें न मनीं अवगुण 1681 सुखें वोळंब दावी गोहा 36 सुखें होतों कोठें घेतली सुती 1202 संगरणीबाइऩ थिता नास केला 3826 सुटायाच कांहीं पाहातों उपाय 1110 सुंदर अंगकांती मुखें भाळ 1572 सुंदर तें ध्यान उभें विटेवरी 2 सुंदर मुख साजिरें 447 सुदिन सुवेळ 446 सुधारसें ओलावली 2724 सुनियांचा हा चि भाव 3299 सुनियांची आवडी देवा 3300 सुरवर येती तीर्थे नित्यकाळ 1121 सुराणीचीं जालों लाडिकीं 3490 सुलभ कीर्तनें दिलें ठसावूनि 3588 सेकीं हें ना तेसें जालें 3941 सेजेचा एकांत अगीपाशीं कळें 2733 सेत आलें सुगी सांभाळावे 1144 सेत करा रे फुकाचें 1142 सेंदरीं हें देवी दैवतें 621 सेवकासी आYाा निरोपाची 1769 सेवकासी आYाा स्वामीची 2688 सेवकें करावें सांगितलें काम 3150 सेवकें करावें स्वामीचें वचन 2329 सेवट तो भला 2965 सेवट तो होती तुझियानें गोड 3518 सेवटासी जरी आलें 2184 सेवटींची हे विनंती 3314 सेवा तें आवडी उच्चारावें नाम 1530 सेवितों रस तो वांटितों आणिकां 344 सेवीन उिच्छष्ट लोळेन अंगणीं 1662 सैन्य जन हांसे राया जालें काइऩ 4561 सोइरे धाइरे दिल्याघेतल्याचे 3974 सोइ†यासी 3816 सोंगें छंदें कांहीं 1502 सोडवा सोडवा 359 सोडियेल्या गाइऩ नवलक्ष 4362 सोडियेल्या गांठीं 2827 सोडिला संसार 726 सोनियांचा कळस 1141 सोनियाचें ताट क्षीरीनें भरिलें 258 सोनें दावी वरी तांबें तयापोटीं 940 सोन्याचे पर्वत करवती पाषाण 2021 सोपें वर्म आह्मां सांगितलें संतीं 1299 सोलीव जें सुख अतिसुखाहुनि 679 सोंवळा तो जाला 4227 सोंवळा होऊं तों वोवळें जडलें 3785 सोसियेला आटी गर्भवास फेरे 4578 सोसें बहुगर्भवासीं 3252 सोसें वाढे दोष 1409 सोसें सोसें मारूं हाका 2640 सोसोनि विपत्ती 763 सोळा सहस्र होऊं येतें 2943 सौरी सुर जालें दुर डौल घेतला 460 स्तवूनियां नरा 3261 स्तुति करीं जैसा नाहीं अधिकार 1054 स्तुति करूं तरी नव्हे चि 693 स्तुती अथवा निंदा करावी 3141 स्तुती तरि करूं काय 2228 िस्त्रयांचा तो संग नको नारायणा 523 िस्त्रया धन बा हें खोटें 4009 िस्त्रया पुत्र कळत्र हें तंव 3926 स्त्रीपुत्रादिकीं राहिला आदर 879 िस्थरावली वृित्त पांगुळला प्राण 4139 स्मरणाचे वेळे 3230 स्मरतां कां घडे नास 3318 स्मशान ते भूमि प्रेतरूप जन 74 स्मशानीं आह्मां न्याहालीचें 2795 स्वप्नऴिचया गोष्टी 336 स्वप्नऴिचया गोष्टी मज धरिलें 336 स्वप्नींचें हें धन हातीं ना पदरीं 3773 स्वप्नींच्या व्यवहारा काळातर 4370 स्वयें आपण चि रिता 4094 स्वयें पाक करी 1755 स्वयें सुखाचे जाले अनुभव 377 स्वर्गीचे अमर इिच्छताति देवा 4344 स्वल्प वाट चला जाऊं 1966 स्वामिकाज गुरुभिH 2251 स्वामित्वाचीं वर्मे असोनि 2527 स्वामिसेवा गोड 4194 स्वामीचिया सत्ता 3675 स्वामीचें हें देणें 3422 स्वामीच्या सामथ्यौ 4472 स्वामी तू ही कैसा न पडसी 4310 स्वामीसी संकट पडे जे गोष्टीचें 3894 ह हनुमंत महाबळी 286 हम दास तीन्हके सुनाहो 1167 हमामा रे पोरा हमामा रे 155 हरिकथेची आवडी देवा 1826 हरिकथे नाहीं विश्वास 2332 हरिकथेवांचून इिच्छती 2328 हरि गोपाळांसवें सकळां 240 हरिचिया भHा नाहीं भयचिंता 3904 हरिची हरिकथा नावडे जया 1690 हरिच्या जागरणा 42 हरिच्या दासां भयें 1706 हरिच्या दासां सोपें वर्म 3203 हरिजनांची कोणां न घडावी 1552 हरिजनीं प्राण विकली हे काया 4129 हरि तुझी कांति रे सांवळी 390 हरि तूं निष्ठुर निर्गुण 133 हरि तैसे हरीचे दास 653 हरिदासाचिये घरीं 4169 हरिनामवेली पावली विस्तार 3244 हरिनामाचें करूनि तारूं 1519 हरिनें माझें हरिलें चित्त 1246 हरिबिन रहियां न जाये जिहिरा 382 हरिभH माझे जिवलग सोइरे 2758 हरिरता चपळा नारी 407 हरिसुं मिल दे एक हि बेर 1150 हरिहर सांडुनि देव 791 हरिहरां भेद 124 हरि हरि तुह्मीं ह्मणारे सकळ 1256 हरि ह्मणतां गति पातकें नासती 2855 हरि तुझें नाम गाइऩन अखंड 3994 हरीच्या जागरणा 42 हरीविण जिणें व्यर्थ चि संसारीं 4368 हळूहळू जाड 3010 हाकेसरिसी उडी 768 हागतां ही खोडी 2167 हागिल्याचे सिंके वोणवाचि राहे 2276 हा गे आलों कोणी ह्मणे 2545 हा गे माझा अनुभव 2790 हा गे माझे हातीं 223 हा गे हा चि आतां लाहो 3694 हाचि नेम आतां न फिरें माघारी 9 हा चि परमानंद आळंगीन बाहीं 929 हा चि माझा नेम धरिला हो 3908 हातपाय मिळोनि मेळा 4154 हातीं घेऊनियां काठी 1398 हातींचें न संडावें देवें 643 हातीं धरिलियाची लाज 4422 हातीं धरूं जावें 2486 हातीं होन दावी बेना 267 हा तों नव्हता दीन 3639 हा तों नव्हे कांहीं निराशेचा 2524 हारपल्याची नका चित्तीं 2911 हारपोनी गेली निशी 3723 हारस आनंदाचा 143 हालवूनि खुंट 1843 हासों रुसों आतां वाढवूं आवडी 18 हित जाणे चित्त 3699 हित तें हें एक राम कंठीं राहे 1994 हित व्हावें तरी दंभ दुरी ठेवा 1688 हित सांगे तेणें दिलें जीवदान 2941 हितावरी यावें 2921 हिरण्याक्ष दैत्य मातला जे 3080 हिरा ठेवितां ऐरणीं 50 हिरा ठेवितां काळें गाहाण 4197 हिरा शोभला कोंदणीं 475 हीं च त्यांचीं पंचभूतें 873 हीन माझी याति 2840 हीनवर बीजवर दोघी त्या 4471 हीनसुखबुद्धीपासाीं 2580 हुंदकी पिसवी हलवी दाढी 3598 हुंबरती गाये तयांकडे कान 1033 हें आह्मां सकळा 3235 हें कां आह्मां सेवादान 2710 हे चि अनुवाद सदा सर्वकाळ 213 हें चि जतन करा दान 2505 हे चि तुझी पूजा 744 हे चि थोर भिH आवडती 2867 हें चि दान देगा देवा 2296 हें चि भवरोगाचें औषध 650 हे चि भेटी साच रूपाचा 2939 हें चि मागणे विठाबाइऩ 4405 हें चि माझे चित्तीं 4206 हे चि माझें तप हें चि माझें 3743 हे चि माझें धन 989 हे चि याच्या ऐसें मागावें दान 2264 हेचि वादकाची कळा 3665 हे चि वारंवार 3766 हे चि वेळ देवा नका मागें 4299 हें चि सर्वसुख जपावा 3571 हें चि सुख पुढें मागतों 4270 हें तों एक संतांठायीं 3539 हे तों टाळाटाळी 3960 हें तों वाटलें आश्चर्य 3424 हेंद†याचें भरितां कान 2695 हे माझी मिराशी 1637 हें ही ऐसें तें ही ऐसें 3698 होइप आतां माझ्या भोगाचा 4461 होइन खडे गोटे 4072 होइल कृपादान 1926 होइल माझी संतीं भाकिली 1940 होइऩन भिकारी 706 होइऩल जाला अंगे देव जो 2833 होइऩल तरी पुसापुसी 2523 होइऩल तो भोग भोगीन आपुला 3838 होइऩल निरोप घेतला यावरी 1937 होउनि कृपाळ 2130 होउनि जंगम विभूती लाविती 3923 होऊं नको कांहीं या मना 2885 होऊं शब्दस्पर्श 3844 होऊनि संन्यासी भगवीं लुगडीं 3918 होकां दुराचारी 767 हो कां नर अथवा नारी 1689 हो का पुत्र पत्नी बंधु 106 होतीं नेणों जालीं कठिणें 1951 होतें तैसें पायीं केलें निवेदन 4238 होतें बहुत हें दिवस मानसीं 376 होतों तें चिंतीत मानसीं 636 होतों सांपडलों वेठी 3269 होयें वारकरी 858 ह्मणउनि काय जीऊं 3775 ह्मणउनि खेळ मांडियेला ऐसा 365 ह्मणउनि शरण जावें 3789 ह्मणउनि दास नव्हे ऐसा जालों 970 ह्मणऊनि काकुळती 2396 ह्मणऊनि जालों क्षेत्रींचे 2716 ह्मणऊनि धरिले पाय 3242 ह्मणऊनि लवलाहें 2551 ह्मणतां हरिदास कां रे नाहीं 1281 ह्मणती घालों धणीवरी 186 ह्मणवितां हरि न ह्मणे तयाला 3453 ह्मणविती ऐसे आइकतों संत 551 ह्मणवितों दास ते नाहीं करणी 861 ह्मणवितों दास न करितां सेवा 3125 ह्मणवितों दास। परि मी असें 1583 ह्मणवितों दास। मज 334 ह्मणसी दावीन अवस्था 3376 ह्मणसी नाहीं रे संचित 1198 ह्मणसी होऊनि नििंश्चता 1777 ह्मणे चेंडू कोणें आणिला 4526 ह्मणे विठ्ठल पाषाण 4343 ह्मणे विठ्ठल ब्रह्म नव्हे 1556 ह्मातारपणीं थेटे पडसें 3073 क्ष क्षणभरी आह्मीं सोसिलें वाइऩट 14 क्षणक्षणा जीवा वाटतसे खंती 2583 क्षणक्षणां सांभािळतों 1374 क्षणक्षणा हा चि करावा विचार 3180 क्षमाशास्त्र जया नराचिया 3976 क्षर अक्षर हे तुमचे विभाग 1387 क्षरला सागर गंगा ओघीं मिळे 3546 क्षीर मागे तया रायतें वाढी 2404 क्षुधा तृषा कांहीं सर्वथा नावडे 4144 क्षुधारथी अन्नें दुष्काळें पीडीलें 3893 क्षुधेलिया अन्न 2163 क्षेम देयाला हो 1663 क्षेम मायबाप पुसेन हें आधीं 1939 क्षोभ आणि कृपा मातेची 3609 Yा Yाानियांचा गुरू राजा महाराव 2323 Yाानियांचे घरीं चोजवितां 1531 </pre> 1551 3223 2006-01-13T08:30:06Z 203.115.85.10 added introduction ===Printing TIps:=== To print selected Abhangs, first select the text to print and then * select File - Print (or Ctrl + P) and choose "Selection". To print each "charan" on one line, follow these steps. # Click on "edit" link of the page. # Right click on Marathi text anywhere in the edit box and choose "select All". # Right click again on the highlighted text and choose "Copy". # Start word and paste it. # You can select 2 columns on the format toolbar (or Format menu columns option) to display the text in newspaper style columns. Note: Make sure that a unicode compatible font is installed. If the font is not installed, you can still copy paste the text on the webpage from IE. You however, can't copy paste the text from "Edit" text box. ===Search Tip:=== # If you are using firefox, select the word in the Gatha and right click. # Choose "Search web for...". # Firefox will open a new tab and display all the pages having the words you have selected. # Results will be from all over the net and not only from wikibooks. # If you want to restrict the search to wikibooks add the following criteria next to the search word site:http://mr.wikibooks.org # If you are searching for a word that you can't find anywhere, you will have to type it in unicode. Visit the site .. http://saraswaticlasses.com/sites/translate.html # Type <i> tuka mhaNe patitapaavan</i> and then click on Translate. The Unicode converted text can be copied and pasted into google search. It will search for the set of words "tuka mhaNe" and "patitapaavan" on the same line. If you search for <i> patitpaavan site:mr.wikibooks.org </i>then you are looking for the word anywhere in the Gatha (and other marathi wikibooks!). # Once google has searched the pages that mentions the word, click on "cache" link (and not the actual page link) to automatically highlight the word. # Google index only a few pages. <b>If you want better search results use www.msn.com </b>MSN has indexed <b>all pages.</b> All the tips mentioned above will work with msn site as well. [[प्रस्तावना]] 1555 edit=sysop:move=sysop 3121 2005-12-26T21:41:08Z Yann 23 rv spam 1557 edit=sysop:move=sysop 3057 2005-12-19T04:00:44Z 59.182.46.17 1565 sysop 3072 2005-12-22T07:28:21Z MediaWiki default No matching items in log. 1566 sysop 3075 2005-12-22T07:28:21Z MediaWiki default diff to penultimate revision 1567 sysop 3076 2005-12-22T07:28:21Z MediaWiki default This site has restricted the ability to create new pages. You can go back and edit an existing page, or [[Special:Userlogin|log in or create an account]]. 1568 sysop 3077 2005-12-22T07:28:21Z MediaWiki default Page creation limited 1569 sysop 3078 2005-12-22T07:28:21Z MediaWiki default (default) 1570 sysop 3079 2005-12-22T07:28:21Z MediaWiki default Block unregistered users 1571 sysop 3080 2005-12-22T07:28:21Z MediaWiki default Sysops only 1572 sysop 3586 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default You may view and change the protection level here for the page <strong>$1</strong>. 1573 sysop 3082 2005-12-22T07:28:21Z MediaWiki default Unlock move permissions 1574 sysop 3322 2006-02-26T01:57:41Z MediaWiki default Your account does not have permission to change page protection levels. Here are the current settings for the page <strong>$1</strong>: 1575 sysop 3094 2005-12-22T07:28:22Z MediaWiki default You have $1 ($2). 1576 edit=sysop:move=sysop 3120 2005-12-26T21:40:51Z Yann 23 rv spam 1578 3178 2006-01-02T05:02:05Z 69.242.58.156 minor correction मी तिला विचारलं, तिने लाजून होय म्हटलं सोनेरी गिरक्या घेत, मनात गाणं नाचत सुटलं! काय म्हणालात? यात काय विशेष घडलं? त्यालाच कळेल ज्याचं असं मन जडलं! तुमचं लग्न ठरवून झालं? कोवळेपण हरवून झालं? देणार काय? घेणार काय? हुंडा किती? बिंडा किती? काड्या किती? साड्या किती? याचा मान, त्याचं पान, सगळा मामला रोख होता, व्यवहार भलताच चोख होता! तुम्हाला हे सांगून कळणार कसं? असलं गाणं तुमच्या कडं वळणार कसं? पण ते जाऊ द्या, माझं गाणं गाऊ द्या! मी तिला विचारलं, तिनं लाजून होय म्हटलं सोनेरी गिरक्‍या घेत मनात गाणं नाचत सुटलं! [[मंगेश पाडगांवकर]] 1579 3288 2006-02-09T09:28:41Z 202.141.65.196 [[मी तिला विचारलं, तिने लाजून होय म्हटलं]] [[तरी सुद्धा]] [[भातुकलीच्या खेळामधली]] [[सलाम]] ===बाह्यदुवे=== [http://www.geetmanjusha.com/marathi//lyricswriter/40.html गीतमंजुषावर मंगेश पाडगांवकर] [[http://www.maayboli.com/hitguj/messages/34/307.html?1133139244 या]] दुव्यावरील मंगेश पाडगांवकरांचे साहित्य युनिकोडित करावे ही विनंती. 1580 3136 2005-12-29T07:07:25Z 202.141.64.253 तरी सुद्धा! समुहात बसूनही गाणी ऐकाविशी वाटली तर त्यात काय चूक आहे? शब्दांच नादरूप असं मिळून भोगणं ही प्रत्येकाची अटळ अशी भूक आहे तरीसुद्धा डेळे मिटून मनोमय तालावत नाचता आलं पाहिजे एकटं बसून एकट्याने प्रत्येक गाणं आपल्याच मनात वाचता आलं पाहिजे [[मंगेश पाडगांवकर]] 1581 3144 2005-12-31T13:17:52Z 202.141.65.160 भातुकलीच्या खेळामधलीं राजा आणिक राणी, अर्ध्यावरती डाव मोडला अधुरी एक कहाणी ॥ धृ. ॥ राजा वदला, "मला समजली शब्दावाचुन भाषा, माझा नशिबासवें बोलती तुझ्या हातच्या रेषा" कां राणीच्या डोळां तेव्हां दाटुनि आलें पाणी? ॥ १ ॥ राणी वदली बघत एकटक दूरदूरचा तारा "उद्यां पहाटे दुसर्‍या वाटा, दुज्या गांवचा वारा" पण राजाला उशिरां कळली गूढ अटळ ही वाणी ॥ २ ॥ तिला विचारी राजा, "कां हे जीव असे जोडावे? कां दैवानें फुलण्याआधीं फूल असें तोडावें?" या प्रश्णाला उत्तर नव्हतें, राणी केविलवाणी ॥ ३ ॥ कां राणीनें मिटले डोळे दूर दूर जातांना, कां राजाचा श्वास कोंडला गीत तिचें गातांना वार्‍यावरती विरून गेली एक उदास विराणी ॥ ४ ॥ ==श्रेयनामावली== गायक: अरुण दाते गीत: [[मंगेश पाडगांवकर]] संगीत: यशवंत देव 1582 3273 2006-01-27T08:49:32Z 202.141.65.26 सलाम सबको सलाम ज्याच्या हातात दंडा त्याला सलाम, लाथेच्या भयाने डावा हात गांडीवर ठेवून उजव्या हाताने सलाम, बघणाऱ्याला सलाम, न बघणऱ्याला सलाम, विकत घेणाऱ्याला सलाम, विकत घेण्याचा इषारा करणाऱ्या सलाम, सलाम, भाई, सबको सलाम. वटारलेल्या प्रत्येक डोळ्याला सलाम, शेंदूर थापलेल्या दगडाला सलाम, लाखो खर्चून बांधलेल्या देवळांना सलाम, देवळांतल्या देवांच्या धाकाला सलाम, देवांचे आणि धर्मांचे कंत्राट घेणाऱ्यांना सलाम, रिकाम्या हातातून उद कढणाऱ्या बडेबुवाला सलाम, शनीला सलाम, मंगळाला सलाम, भीतीच्या प्रत्येक ठेकेदाराला सलाम, आईवर आयुष्यभर गुरगुरणाऱ्या बापाला सलाम, बापावर गुरगुरणाऱ्या साहेबाला सलाम, सहेबाची टरकावणाऱ्या त्याच्या साहेबाला सलाम, सलाम, प्यारे भाईयों और भैंनो, सबको सलाम. ज्याच्या हातात वृत्तपत्र त्याला सलाम, भाषणांचे, सभांचे फोटोसकट रिपोर्ट छापतो त्याला सलाम, वृत्तपत्रांच्या मालकांना सलाम, त्यांची वेसणं धरणाऱ्या राज्यकर्त्यांना सलाम, ज्याच्या समोर माइक्रोफोन त्याला सलाम, त्यातून न थांबता बोलतो त्याला सलाम, लाखोंच्या गर्दीला सलाम, गर्दी झुलवणाऱ्या जदूगारांना सलाम, भाईयों और भैंनो सबको सलाम. नाक्यावरच्या दादाला सलाम, हातभट़्टीवाल्याला सलाम, स्मगलरला सलाम, मट्केवाल्याला सलाम, त्यांनी पेरलेल्या हफ्त्यांना सलाम, लोकशाहीलाबी सलाम, ठोकरशाही सलाम, सत्तेचा ट्रक चालविणाऱ्यांना सलाम, ट्रकखाली चिरडलेल्या गांडुळांना, कुत्र्यांना सलाम, ज्याच्या हातात चाकू त्याला सलाम, विमानातून बॉंब फेकणाऱ्यांना सलाम, शस्त्रास्त्रांच्या प्रचंड व्यापाऱ्यांना सलाम, काळाबाजारवाल्यांना सलाम, त्यांना फाशी देण्याची घोषणा करणाऱ्यांना सलाम गटारातल्या पाण्याने इंजेक्शने भरणाऱ्यांना सलाम, तिरडीचे समान विकणाऱ्यांना सलम, तिरडी उचलणाऱ्या खांद्यांना सलाम, मौत सस्ती करणाऱ्या सर्वांना सलाम, सलाम, प्यारे दोस्तों, सबको सलाम. बिळांना सलाम, बिळांतल्या उंदरांना सलाम, घरातल्या झुरळांना सलाम, खाटेतल्या ढेकणांना सलाम, गजकर्णी भिंतींना सलाम, पिचलेल्या बायकोला सलाम, दीड खोलीतल्या पोर्वड्याला सलाम, गाडीत चेंगरणाऱ्या गर्दीला सलाम, किडक्या धान्याला सलाम, भोके पडलेल्या पिवळ्या गन्जिफ्रोकला सलाम, धंद्याच्या मालकाला सलाम, युनियनच्या लिडरला सलाम, संपाला सलाम, उपासमारीला सलाम, सर्व रंगाच्या सर्व झेंड्यांना सलाम, चाळीचाळीतून तुंबलेल्या संडासातल्या लेंड्यांना सलाम, मानगूट पकडणाऱ्या प्रत्येक हाताला सलाम, सलम, भाईयों और भैनों, सबको सलम. या माझ्या परमपवित्र इत्यादी देशाला सलाम, या देशाच्या सुउदात्त सुमंगल सुपरंपरेला सलाम, सर्व बिलंदर घोषणांना सलाम, जातिभेदांच्या उकिरड्यांना सलाम, या उकिउरडयांतून सत्तेचे पीक काढणाऱ्यांना सलाम, उपनिषदे आणि वेदांना सलम, साखरकारखान्यांच्या दादांना सलाम, त्यांच्या शेकडो लॉऱ्यांना सलाम, निवडणुकींना सलाम, निवडणुकफंडाला सलाम, अदृश्य बुक्क्यांना सलम, मतांच्या आंधळ्या शिक्क्यांना सलम, ससा हाती असलेल्या पारध्यांना सलाम, त्यांच्या तैनातीतल्या गारद्यांना सलाम, दलितांवर अत्याचार करणाऱ्यांना सलाम, या बातम्या वाचणाऱ्या सर्व षंढांना सलाम, सलाम, भाईयों और भैनों, सबको सलम. सत्ता संपत्तीच्या भडव्यांचा देश म्हटले तर डोके फोडतील , हलकट लाचारांचा देश म्हटले तर रस्त्यावर झोडतील, खरीदले जाणाऱ्यांचा देश म्हटले तर वाटा रोखतील, देवाधर्माविषयी, नेत्यांविषयी वाईट बोललो तर नाक्यावर गाठून ठोकतील, शोषण करणाऱ्यांचा देश म्हटले तर नोकरीवरून काढतील: म्हणून आधी माझ्या नपुंसकत्वाला सलाम, आणि त्यानंतर अर्थातच या माझा परमपवित्र सुउदात्त सुमंगल देशाला सलाम, या महान देशाच्या महान परंपरेला सलाम. सलाम प्यारे भाईयों और भैनों, सबको सलाम, अनेक हात असते तर अनेक हातांनी केला असता सलाम, लेकिन माफ़ करना भाईयों, हात तर दोनच आणि त्यातला डावा लाथेच्या भयाने ठेवलेला गांडीवर म्हणून फक्त उजव्या हाताने सलाम, सलाम, सबको सलाम भाईयों और भैनों, सबको सलाम. [[मंगेश पाडगांवकर]] 1583 sysop 3148 2006-01-01T13:46:08Z MediaWiki default This shows only images uploaded by $1. 1584 sysop 3149 2006-01-01T13:46:08Z MediaWiki default inclusion 1585 3287 2006-02-09T09:27:02Z 202.141.65.196 [[गझलेची बाराखडी]] ===बाह्यदुवे=== [[http://www.geetmanjusha.com/marathi//lyricswriter/45.html गीतमंजुषावर सुरेश भट]] 1586 3275 2006-02-02T06:18:13Z 202.141.64.162 /* महत्वाचे- */ ===ओळख=== आता महाराष्ट्रात गझल हा काव्यप्रकार आपल्या अंगभूत शक्तीमुळे दिवसेंदिवस अधिकाधिक लोकप्रिय होऊ लागला आहे. आता नव्या दमाची तरूण पिढी गझलेकडे वळू लागली आहे. परंतु दुर्दैवाने गझलेची पुरेशी किंवा मुळीच माहिती नसल्यामुळे कोणतीही रचना अनेकदा "गझल" म्हणून सादर केली जाते. गझल हा एक प्रभावी काव्यप्रकार असल्यामुळे '''गझल लिहिणारा आधी उत्तम कवी असला पाहिजे, ही गझलेची पूर्वअट आहे.''' आणि त्याबरोबरच गझल लिहिणाऱ्याला आधी वृत्तात कोणतीही चूक न करता लिहिता आले पाहिजे. गझलेमध्ये शेवटपर्यंत एकच वृत्त वापरले पाहिजे, हे गझल लिहू इच्छिणाऱ्या कवीने लक्षात ठेवले पाहिजे. "गझला" हा शब्द स्त्रीलिंगी आहे. मूळ अरबी शब्द "गजल" आहे. तोही स्त्रीलिंगी शब्द आहे. हा शब्द जसाच्या तसा फारसीत आला आहे तोही स्त्रीलिंगी म्हणूनच. आणि मराठीत "गजल" ह्या शब्दाला "गझल" हे रूप मिळाले. गझलेचा एकूणच पिंड, तिचा नखरा व नजाकत पाहाता तिचे लिंगपरिवर्तन करणे योग्य नव्हे. '''एकाच वृत्तातील, एकच यमक (काफिया) व अन्त्ययमक (रदीफ) असलेल्या प्रत्येकी २-२ ओळींच्या किमान पाच किंवा त्याहून अधिक कवितांची बांधणी म्हणजे गझल.''' गझलेमधील ह्या प्रत्येक ओळींच्या कवितेला आपण "शेर" म्हणतो. गझलेमधील प्रत्येक शेर हा आपल्या जागी एक संपूर्ण अभिव्यक्ती असलेली स्वतंत्र आणि सार्वभौम कविताच असते. नेहमीची कविता सलग असते. तिची एक "थीम" असते आणि म्हणूनच ती उलगडत जाते. '''पण गझल उलगडत नसते'''. एकाच गझलेत विविध विषय हाताळले जाऊ शकतात. प्रत्येक शेराचा आशय स्वतंत्र असू शकतो किंवा एकच संवेदना, एकच भाव किंवा एकच मूड असलेले सर्व शेर असू शकतात. आता गझलेचा आकृतिबंध म्हणजे काय हे समजून घेऊ या. कारण हा आकृतिबंध समजल्याशिवाय गझल लिहिता येत नाही. ===गझलेचा आकृतिबंध=== संबंधित गझलेचे वृत्त (बहर), यमक (काफिया) आणि अन्त्ययमक (रदीफ) असल्यास अन्त्ययमक या घटकामुळे गझलेचा आकृतिबंध निश्चित होतो. या आकृतिबंधालाच "जमीन" असे म्हणतात.</br></br>'''ही न मंजूर वाटचाल मला'''</br>''''दे भविष्या तुझी मशाल मला'''</br>'''संत समजून काल मी गेलो'''</br>'''भेटला शेवटी दलाल मला'''</br>'''मी कधीचा उभाच फिर्यादी'''</br>'''वाकुल्या दाखवी निकाल मला'''</br></br> माझ्या या गझलेतील हे तीन शेर आपण वाचले. या तिन्ही शेरात (जातीच्या अंगाने आलेले) एकच वृत्त आहे.</br>'''राधिका, राधिका, यमाचा, गा'''</br>हेच वृत्त या गझलेत शेवटपर्यंत कायम राहते. या गझलेचा शेवटचा शेर असा आहे-</br></br>'''ये, लपेटून चांदणे घेऊ'''</br>'''तू कशाला दिलीस शाल मला?'''</br></br> वर निर्देशिलेले वृत्त "राधिका, राधिका, यमाचा, गा" या शेवटच्या शेरातही कायम आहे. गझलेच्या पहिल्याच शेरात तिचा आकृतिबंध- तिची जमीन 'जमीन' स्पष्ट होते. कारण पहिल्या शेरात गझलेचे वृत्त, यमक आणि अन्त्ययमक स्पष्ट होते. वर दिलेल्या उदाहरणात वृत्त (राधिका, राधिका, यमाचा, गा) स्पष्ट झाले आहे. आणि पहिल्या दोन ओळीत "वाटचाल" व "मशाल" ही दोन यमके आली आहेत. त्याचप्रमाणे दोन्ही ओळीत "वाटचाल" आणि "मशाल" या यमकानंतर "मला" हे अन्त्ययमक आले आहे. गझल शेवटपर्यंत एकाच वृत्तात चालत असली तरी तिच्या फक्त पहिल्या शेराच्या दोन्ही ओळीत यमक आणि अन्त्ययमक येते. नंतर येणाऱ्या प्रत्येक शेराच्या दुसऱ्या ओळीतच यमक आणि त्यानंतर अन्त्ययमक येते. गझलेतील अन्त्ययमक (रदीफ) गझल संपेपर्यंत बदलत नाही. काही गझलात अन्त्ययमक नसते. पण ज्या गझलेत अन्त्ययमक असते, त्या गझलेत ते अन्त्ययमक शेवटपर्यंत कायम राहते. एका शेरात एक अन्त्ययमक तर दुसऱ्या शेरात दुसरे अन्त्ययमक असा हास्यास्पद प्रकार गझल खपवून घेत नाही. त्याचप्रमाणे आपण हेही लक्षात घेतले पाहिजे की, गझलेत यमक उर्फ काफिया बदलत नाही, त्याचे शब्द बदलतात. यमकाच्या शब्दात असलेली "अलामत" उर्फ "स्वरचिन्ह" हेच त्या यमकाचे स्थायी गमक असते. या अलामतीवरच त्या यमकाचे जीवन अवलंबून असते. हे स्वरचिन्ह (अलामत) सांभाळून यमक कसे साधावयाचे, हे मी येथे नंतर यथास्थल स्पष्ट करीन. त्यापूर्वी "काफिया" आणि "रदीफ" या शब्दांचे अधिक स्पष्टीकरण करणे आवश्यक आहे. ===काफिया आणि रदीफ=== "काफिया" या अरबी शब्दाचा अर्थ आहे- मागेमागे चालणारा, पुन्हापुन्हा येणारा, पायाला पाय लावून चालणारा. मी वरील व्याख्येवरून "काफिया" अधिक स्पष्ट दाखविण्याचा प्रयत्न करतो.</br>'''चंद्र आता मावळाया लागला</br>प्राण माझाही ढळाया लागला</br>काय तो वेडा इथेही बोलला</br>हा शहाणाही चळाया लागला?</br>हाक दाराने मला जेव्हा दिली</br>उंबरा मागे वळाया लागला</br>''' नमुन्यादाखल दिलेल्या माझ्या एका गझलेतील ह्या तिन्ही शेरात "मावळाया, ढळाया, चळाया, वळाया" हे चार शब्द काफिया म्हणून आलेले आहेत. 'मावळाया' ह्या शब्दामागून 'ढळाया' हा शब्द येतो. 'ढळाया'ची पाठ धरून 'चळाया' येतो आणि 'चळाया' नंतर लगेच 'वळाया' हा शब्द त्याच्यामागे येतो. 'ढळाया' ह्या काफिया म्हणून येणाऱ्या शब्दाने 'मावळाया' ह्या काफिया म्हणून येणाऱ्या आधीच्या शब्दाचे अनुसरण केले आहे, तर नंतरच्या शेरात 'चळाया' ह्या काफिया म्हणून येणाऱ्या शब्दाने 'मावळाया' व 'ढळाया' ह्या शब्दांची पाठ सोडलेली नाही. आणि 'वळाया' हा काफियाचा शब्द "मावळाया, ढळाया, चळाया" ह्या आधीच्या (काफिया म्हणून आलेल्या) शब्दांशी नाते राखत आहे. "मावळाया" ह्या काफियाच्या शब्दाच्या मागेमागे, एकामागे एक, अशी एकमेकांचा पदर धरून ही इतर (काफियाच्या) शब्दांची माळ चालत आहे. काफिया हा शब्द पुल्लिंगी आहे. काफियांचे बहुवचन 'कवाफी' असे होते. आता आपण रदीफ म्हणजे काय ते पाहू या. "रदीफ" ह्या अरबी भाषेतील स्त्रीलिंगी शब्दाचे दोन अर्थ आहेत ते असे- # घोडा किंवा उंटावर बसलेल्या स्वारामागे बसलेली व्यक्ती किंवा # गझलेतील शेरात काफियाच्या (यमक) नंतर पुन्हापुन्हा येणारा शब्द किंवा शब्दगट. गझलेच्या संदर्भात सांगायचे झाले, तर तिच्या प्रत्येक शेराच्या बाबतीत हे दोन्ही अर्थ अगदी चपखलपणे लागू होतात. कारण आपण जर काफिया (यमक) म्हणून येणाऱ्या कोणत्याही शब्दाला वृत्ताच्या घोड्यावर किंवा उंटावर बसलेला स्वार मानले तर रदीफ (अन्त्ययमक) म्हणून येणारा शब्द किंवा शब्दगट त्या स्वाराच्या मागे हटकून स्वार होतो, उदाहरणार्थ -</br>'''कालची बातमी खरी नाही</br>हाय, स्वर्गात भाकरी नाही</br>मागता काय लेखणी माझी</br>ही कुणाचीच बासरी नाही</br>राहिले काय पूर्णिमेत अता?</br>चंद्र माझ्या उशीवरी नाही</br>''' वरील तीन शेरात काफिया (यमक) म्हणून आलेले "खरी, भाकरी, बासरी व उशीवरी" हे शब्द "राधिका, राधिका, यमाचा गा" ह्या वृत्ताच्या घोड्यावर किंवा उंटावर बसलेले स्वार आहेत. पण ह्या प्रत्येक स्वाराच्या मागे "रदीफ" म्हणून आलेला "नाही" हा शब्द हटकून बसतोच! इस्लामपूर्व काळापासून अरब जमात काव्यप्रेमी आहे. आणि ह्या जमातीच्या जीवनात घोडा आणि उंट ह्या दोन प्राण्यांचे अनन्यसाधारण महत्व आहे. अरबी भाषेनुसार "रदीफ" ह्या शब्दाचा अर्थ "घोड्यावर किंवा उंटावर बसलेल्या स्वाराच्या मागे बसलेली व्यक्ती" असा आहे. आणि म्हणूनच अरबांनी आपल्याला छंदशास्त्रातातही काफियानंतर हटकून व चिकटून मागोमाग येणाऱ्या शब्दाला किंवा शब्दगटाला "रदीफ" हेच नाव दिले. "रदीफ" या स्त्रीलिंगी अरबी शब्दाचे बहुवचन "रदाफी" असे आहे. ===स्वरचिन्ह उर्फ अलामत=== गझलेच्या पहिल्या शेरात तिचा आकृतिबंध स्पष्ट झाल्यानंतर, तिची "जमीन" निश्चित झाल्यावर मग यमक उर्फ काफिया आपल्या वैशिष्ट्यांसह शेवटपर्यंत तोच कायम राहतो. काफियाचे शब्द बदलतात. पण त्याच्या अंमलबजावणीचा कायदा गझलेच्या शेवटापर्यंत तोच कायम राहतो. उदाहरणार्थ- वाटचाल, मशाल, दलाल, निकाल, रुमाल, हालचाल वगैरे. मात्र गझलेतील अन्त्ययमक उर्फ रदीफ म्हणून असलेला शब्द किंवा शब्दगट शेवटपर्यंत बदलत नाही. वर नमुन्यादाखल दिलेल्या शेरात "मला" हे अन्त्ययमक उर्फ रदीफ आहे. हे अन्त्ययमक, ही रदीफ पहिल्या ओळीत येणार आणि नंतर येणाऱ्या प्रत्येक शेराच्या दुसऱ्या ओळीत यमकांनंतर म्हणजेच काफियानंतर हटकून येणार. उदाहरणार्थ - वाटचाल मला, मशाल मला, दलाल मला, आणि शाल मला वगैरे. ज्याप्रमाणे गझलेच्या पहिल्या शेरात (मतला) तिचा आकृतिबंध उर्फ "जमीन" वृत्त, यमक व अन्त्ययमकावरून ठरत असते, त्याचप्रमाणे ज्या जमिनीत अंगभूत असलेल्या यमकाचे उर्फ काफियाचे स्वरूप त्यातील स्वरचिन्हावरून ठरत असते. या स्वरचिन्हालाच "अलामत" म्हणतात. म्हणूनच ही "अलामत" समजून घेणे अत्यंत आवश्यक आहे. यमकाच्या उर्फ काफियाच्या शेवटच्या न बदलणाऱ्या एका अक्षराआधी किंवा एकाहून अधिक अक्षरांआधी येणाऱ्या एका विशिष्ट अक्षरात जो न बदलणारा स्वर असतो, त्यालाच स्वरचिन्ह किंवा "अलामत" समजावे. उदाहरणार्थ-</br>'''हा ठोकरून गेला, तो वापरून गेला</br>जो भेटला मला तो वांधा करून गेला</br>''' वरील शेरात "ठोकरून, वापरून, करून" अशी यमके उर्फ काफिये (कवाफी) आलेले आहेत. (एकाच ओळीत दोन यमके चालू शकतात.) जर आपण यमकांचे बारकाईने निरीक्षण केले, तर आपणास असे आढळून येईल की "ठोकरून, वापरून, करून" या तिन्ही यमकात "रून" ही शेवटची दोन अक्षरे बदलत नाहीत. मात्र त्यांच्याआधी येणाऱ्या- "ठोकरून" मधील "क" या अक्षरात 'वापरून' या यमकामधील "प" या अक्षरात आणि पुन्हा "करून" या यमकातील 'क' या अक्षरात - हटकून "अ" हा स्वर आलेला आहे. क्वचित 'अ' च्या जागी ऱ्हस्व 'इ' किंवा 'उ' हा स्वर वापरला जातो. परंतु तो अपवाद समजावा.</br>'''याच गझलेतील अजून एक शेर पहा.</br>आजन्म ही तुझी मी केल्यावरी प्रतीक्षा</br>माझाच भास माझ्या अंगावरून गेला</br>''' वरील शेरात यमक म्हणून "अंगावरून" हा शब्द आलेला आहे. या यमकात शेवटी "रून" ही दोन अक्षरे अटळपणे आलेली आहेत. परंतु त्याचवेळी "रून" या शेवटच्या दोन अक्षरांआधी असलेल्या 'व' या अक्षरांतील 'अ' हा स्वर सांभाळला गेला आहे. म्हणजे "रून" ही शेवटची दोन अक्षरे कायम आणि त्याआधी येणाऱ्या "व" या अक्षरात "अ" ही अलामत कायम. अलामतीची कल्पना देण्यासाठी मी याच गझलेतील अजून एक शेर येथे देतो-</br>'''कानात कोठडीच्या किंचाळला झरोका-</br>"बाहेर एक कैदी तारा धरून गेला!"''' जर आपण गझलेमधून कोणताही शेर बाहेर वेगळा काढून त्याचे चिंतन केले, तर मागचा पुढचा कोणताही संदर्भ किंवा संबंध नसूनही तो शेर म्हणजे एक संपूर्ण अभिव्यक्ती असलेली एक वेगळी कविताच असल्याचे आढळून येते. गझलेच्या फॉर्ममध्ये उलगडत जाणारी सलग कविता लिहिली जाऊ शकते, पण ती कविताच; गझल नव्हे! म्हणून गझलेचे खरे गमक हेच आहे की, प्रत्येक सुटा शेरसुद्धा स्वतंत्र कविताच असतो. नेहमीची कविता आणि गझल ह्यांत - # अनेक कवितांची एकाच फॉर्ममध्ये बांधणी आणि मांडणी आणि # प्रत्येक शेराचे स्वतःचे कविता म्हणून स्वतंत्र अस्तित्व, हे दोन महत्वाचे व मूलभूत फरक असतात. ===स्वरचिन्ह उर्फ अलामत-२=== गझल लिहिण्यासाठी फक्त शेवटपर्यंत एकाच वृत्तात लिहून भागत नाही, तर एकदा पहिल्या शेरात यमक आपल्या स्वरचिन्हासह प्रस्थापित झाले की, अलामतीसकट काफियाचे स्वरूप स्पष्ट झाले की, मग शेवटपर्यंत त्या अलामतीच्या कायद्यानुसारचे, ते स्वरचिन्ह सांभाळून नंतरचे यमकाचे शब्द योजावे लागतात. उदाहरणार्थ-</br>'''हरेक आवाज आज अर्ध्यात छाटलेला</br>हरेक माणूस आज आतून फाटलेला</br>अरे कुणी चोरला उद्याचा पहाटतारा</br>उजेड येई दिव्यादिव्यातून बाटलेला</br>''' माझ्या एका गझलेचे हे दोन शेर आहेत. पहिल्या शेरात "छाटलेला" आणि "फाटलेला" असे दोन यमकाचे शब्द आहेत. येथे जर काळजीपूर्वक विचार केला, तर आपणास असे आढळून येईल की, गझलेच्या पहिल्या शेरातच यमकाचे स्वरूप स्पष्ट झालेले आहे. ह्या यमकात शेवटची ती अक्षरे - "ट-ले-ला" ही अटळ आहेत, आणि त्याआधी येणाऱ्या "छा" आणि "फा" ह्या प्रत्येक अक्षरात "आ" ही अलामत आहे. ह्याच कायद्यानुसार ह्या गझलेत "काटलेला, दाटलेला, पहाटलेला, थाटलेला, वाटलेला, झपाटलेला" असे यमक म्हणून शब्द येतील. कारण 'ट-ले-ला' ह्या शेवटच्या तीन न बदलणाऱ्या अक्षरांआधी येणाऱ्या 'का, दा, हा, था, वा, पा' ह्या अक्षरांत न चुकता 'आ' ह्या स्वराची अलामत आलेली आहे. म्हणजे आधी 'आ' हा स्वर असलेले, 'आ' ही अलामत असलेले अक्षर आणि नंतर 'ट-ले-ला' ही शेवटची तीन न बदलणारी अक्षरे, असे हे यमक आहे. अलामत गझलेनुसार येणाऱ्या विविध यमकात आपली जागा बदलू शकते. उदाहरणार्थ-</br>'''मी असा त्या बासरीचा सूर होतो</br>नेहमी ओठांपुनी मी दूर होतो</br>मी न केली चौकशी साधी घनांची</br>ऐन वैशाखातला मी पूर होतो</br>''' ह्या गझलेत सूर, दूर, आणि पूर ह्या यमकात 'ऊ' ही अलामत आहे. शेवटचे अक्षर 'र' हे आहे. येथे यमकातील शेवटून दुसऱ्या अक्षरात अलामत आहे. ही अलामत सूर, दूर आणि पूर यमकातील 'सू, दू, आणि पू' ह्या शेवटून दुसऱ्या अक्षरातील 'ऊ' ह्या स्वरांची आहे. ह्याच गझलेतील अजून एक शेर पहा-</br>'''कोणत्या स्वप्नास आता दोष देऊ?</br>जीवनाला मीच नामंजूर होतो</br>''' ह्या शेरातील 'नामंजूर' ह्या यमकातील 'जू' ह्या अक्षरात सुरवातीचीच 'ऊ' ही अलामत आली आहे. मात्र 'र' ह्या शेवटच्या अक्षराच्या आधी येणाऱ्या अक्षरातच 'ऊ' ही अलामत आहे. मघाशी आपण पाहिले की, 'ट-ले-ला' ह्या तीन न बदलणाऱ्या (छाटलेला, फाटलेला) अक्षरांआधी येणाऱ्या शेवटून चौथ्या अक्षरात 'आ' ही अलामत होती. तर आता वरील शेरात 'ऊ' ही अलामत असून तिचे स्थान मात्र यमकाच्या शेवटून दुसऱ्या अक्षरात आहे. गझलेच्या पहिल्या शेरात 'जमीन' निश्चित होते. जमीन म्हणजे काय याचे स्पष्टीकरण आधी झालेले आहेच. परंतु ह्या जमिनीत असलेले यमक ऊर्फ काफिया कसा असावा, हे अलामतच ठरवते. आणि ह्या अलामतीच्या कायद्यानुसारच शेवटपर्यंत यमक ऊर्फ काफिया चालवायचा असतो. अलामत म्हणजे काय हे स्पष्ट होण्यासाठी आता मी शेवटचे उदाहरण देतो -</br>'''बेरका होता दिलासा मानभावी धीर होता</br>पाठ राखायास माझी लाघवी खंजीर होता</br>मी जरी हासून आता बोलतो आहे ऋतूंशी</br>ऐन तारुण्यात माझा चेहरा गंभीर होता</br>''' वरील शेरात 'धीर, खंजीर' आणि 'गंभीर' ह्या यमकातील 'धी, जी, आणि भी' ह्या अक्षरात 'ई' ह्या स्वराची अलामत आहे. शेवटचे 'र' हे अक्षर मात्र कायम! ===महत्वाचे-=== # गझल लिहिण्यासाठी निर्दोष वृत्तात लिहिता येणे आवश्यक आहे. शक्यतोवर गणवृत्तात लिहावे. अगदी आवश्यक असल्यासच मात्रावृत्तांचा (जातीचा) उपयोग करावा. # प्रत्येक शेर म्हणजे एक संपूर्ण कविताच असते. गझल उलगडत नसते. कोणताही शेर सुटा वाचला तरी तो संपूर्ण अभिव्यक्ती असलेली कविता वाटणे, हे गझलेचे गमक आहे. नुसत्या आकृतिबंधाने गझल ठरत नसते. # बदलत्या काळाच्या संदर्भानुसार गझलेमधील शेरांचे संदर्भ बदलू शकतात. पण गझल म्हणजे काय हे कवीच्या सोयीनुसार ठरत नसते- आणि ते समीक्षकांच्या सोयीनुसार नव्हेच नव्हे! # मराठी गझलेसाठी आवश्यक असलेली प्रतिमा, रूपके आणि संकेत महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक वातावरणात भरपूर आहेत. मराठी गझलेला मराठी मातीचाच सुगंध आला पाहिजे. # यमक, अन्त्ययमक आणि वृत्तांचे बंधन पाळूनसुद्धा शेर अगदी सहज व सोपा पण तितकाच गोटीबंद असावा. फालतू शब्दांना जागा नसावी. अनावश्यक शब्दांनी वृत्ताची मात्रापूर्ती करू नये. # शेर सहज कळावा आणि ऐकणाऱ्याच्या किंवा वाचणाऱ्याच्या थेट हृदयात शिरावा, अशी शब्दाची मांडणी असावी. जणू आपण बोलत आहोत, असा शेर असावा. सोपेपणा हे यशस्वी शेराचे रहस्य होय. # शेरातील दोन्ही ओळींचा परस्परांशी संबंध असलाच पाहिजे. शेर म्हणून परस्परांशी संबंध नसलेल्या दोन सुंदर ओळी एकत्र लिहिल्या म्हणजे शेर होत नाही. शेरात जे सांगायचे आहे, त्याची प्रस्तावना पहिल्या ओळीत असते, तर दुसरी ओळ म्हणजे पहिल्या ओळीतील प्रस्तावनेचा प्रभावी समारोप असतो. # गझलेमधील शेर विरोधाभासावरच (PARADOX) आधारित असतात, ही समजूत पार चुकीची आहे. स्थलाभावी नमुन्यादाखल माझा एकच शेर येथे उद्धृत करतो- </br>'''उरली विरंगुळ्याला ही सांजवेळ माझी'''</br>'''उरल्या तुझ्या जराश्या प्राणात हालचाली''' # शेर लिहितांना शेवटच्या शब्दातील शेवटचे अक्षर लघू असल्यास ते कधीही गुरू करू नये.शेराच्या ओळीतील शेवटी असलेले लघू अक्षर गुरू करण्याची एक अत्यंत वाईट सवय खोड मराठीतील बऱ्याच कवींना फार वर्षांपासून लागलेली आहे. उदाहरणार्थ- </br>'''ही वाट हुंदक्याची थकली अता रडून s s s'''</br> '''रहदारि गच्च आहे देवा तुझ्यापुढून s s s'''</br> एकवार 'रहदारि' मधील ऱ्हस्व "रि" समजून घेता येईल. पण ओळ संपतांना हा 'न s s s s s' कशासाठी? म्हणून निदान तरूण पिढीने तरी ही चूक करू नये. व्याकरणाची बाब बाजूला ठेवली तर शेवटच्या लघू अक्षराला ओढूनताणून गुरू केल्यावर ओळीतील प्रसाद व माधुर्य कमी होते, हाही मुद्दा लक्षात घ्यावा. # गझलेची भाषा तिच्या पिंडाला मानवणारी असावी. ज्याचा आपल्या मातृभाषेवर संपूर्ण ताबा आहे. त्याला कोणताही विषय किंवा कोणतीही भावना शिवीगाळ न करता तेवढ्याच प्रभावीपणे शेरातून व्यक्त करता येते. क्वचित प्रसंगी अगदी अपरिहार्य झाल्यास एखादा असा शब्द त्या शेराच्या अभिव्यक्तीत चपखलपणे बसत असल्यास उपयोगात आणायला हरकत नाही. पण तसा शब्द अपरिहार्य असावा. महाराष्ट्रातील तरुण पिढी ह्या माहितीचे सार्थक करील आणि महाराष्ट्रात यापुढे अधिकाधिक उत्कृष्ट व निर्दोष मराठी गझला लिहिल्या जातील, अशी मी आशा बाळगतो</br>'''जरी ह्या वर्तमानाला, कळेना आमुची भाषा'''</br>'''विजा घेऊन येणाऱ्या, पिढ्यांशी बोलतो आम्ही''' -[[सुरेश भट]] © श्रीमती पुष्पा सुरेश भट ===बाह्यदुवे=== [[http://www.manogat.com/node/2857 गझलेची बाराखडी मनोगतावर]] 1599 3216 2006-01-10T13:23:40Z Gangleri 27 from [[:en:template:wikivar]] <span dir="ltr" >[{{SERVER}}{{localurl:template:wikivar|action=purge}} purge] [[meta:template:wikivar|meta:]] [[commons:template:wikivar|commons:]] [[<!--- b: --->template:wikivar|b:]] [[n:template:wikivar|n:]] [[q:template:wikivar|q:]] [[s:template:wikivar|s:]] [[wikt:template:wikivar|wikt:]] [[w:template:wikivar|w:]]</span> {| border="1" cellpadding="0" cellspacing="0" align="center" width="80%" valign="top" height="38" !method a !method b !generates |- ! colspan="3" align="center" | common namespaces [-2 - 15] / used at all [[MediaWiki]] projects |- | align="center" | <nowiki>{{ns:-2}}</nowiki> | align="center" | <nowiki>{{ns:Media}}</nowiki> | align="center" | {{ns:-2}} |- | align="center" | <nowiki>{{ns:-1}}</nowiki> | align="center" | <nowiki>{{ns:Special}}</nowiki> | align="center" | {{ns:-1}} |- | align="center" | <nowiki>{{ns:1}}</nowiki> | align="center" | <nowiki>{{ns:Talk}}</nowiki> | align="center" | {{ns:1}} |- | align="center" | <nowiki>{{ns:2}}</nowiki> | align="center" | <nowiki>{{ns:User}}</nowiki> | align="center" | {{ns:2}} |- | align="center" | <nowiki>{{ns:3}}</nowiki> | align="center" | <nowiki>{{ns:User_talk}}</nowiki> | align="center" | {{ns:3}} |- | align="center" | <nowiki>{{ns:4}}</nowiki> | align="center" | <nowiki>{{ns:Project}}</nowiki> | align="center" | {{ns:4}} |- | align="center" | <nowiki>{{ns:5}}</nowiki> | align="center" | <nowiki>{{ns:Project_talk}}</nowiki> | align="center" | {{ns:5}} |- | align="center" | <nowiki>{{ns:6}}</nowiki> | align="center" | <nowiki>{{ns:Image}}</nowiki> | align="center" | {{ns:6}} |- | align="center" | <nowiki>{{ns:7}}</nowiki> | align="center" | <nowiki>{{ns:Image_talk}}</nowiki> | align="center" | {{ns:7}} |- | align="center" | <nowiki>{{ns:8}}</nowiki> | align="center" | <nowiki>{{ns:MediaWiki}}</nowiki> | align="center" | {{ns:8}} |- | align="center" | <nowiki>{{ns:9}}</nowiki> | align="center" | <nowiki>{{ns:MediaWiki_talk}}</nowiki> | align="center" | {{ns:9}} |- | align="center" | <nowiki>{{ns:10}}</nowiki> | align="center" | <nowiki>{{ns:Template}}</nowiki> | align="center" | {{ns:10}} |- | align="center" | <nowiki>{{ns:11}}</nowiki> | align="center" | <nowiki>{{ns:Template_talk}}</nowiki> | align="center" | {{ns:11}} |- | align="center" | <nowiki>{{ns:12}}</nowiki> | align="center" | <nowiki>{{ns:Help}}</nowiki> | align="center" | {{ns:12}} |- | align="center" | <nowiki>{{ns:13}}</nowiki> | align="center" | <nowiki>{{ns:Help_talk}}</nowiki> | align="center" | {{ns:13}} |- | align="center" | <nowiki>{{ns:14}}</nowiki> | align="center" | <nowiki>{{ns:Category}}</nowiki> | align="center" | {{ns:14}} |- | align="center" | <nowiki>{{ns:15}}</nowiki> | align="center" | <nowiki>{{ns:Category_talk}}</nowiki> | align="center" | {{ns:15}} |- ! colspan="3" align="center" | custom namespace |- | align="center" | <nowiki>{{ns:100}}</nowiki> || || align="center" | {{ns:100}} |- | align="center" | <nowiki>{{ns:101}}</nowiki> || || align="center" | {{ns:101}} |- | align="center" | <nowiki>{{ns:102}}</nowiki> || || align="center" | {{ns:102}} |- | align="center" | <nowiki>{{ns:103}}</nowiki> || || align="center" | {{ns:103}} |- | align="center" | <nowiki>{{ns:104}}</nowiki> || || align="center" | {{ns:104}} |- | align="center" | <nowiki>{{ns:105}}</nowiki> || || align="center" | {{ns:105}} |- | align="center" | <nowiki>{{ns:106}}</nowiki> || || align="center" | {{ns:106}} |- | align="center" | <nowiki>{{ns:107}}</nowiki> || || align="center" | {{ns:107}} |- | align="center" | <nowiki>{{ns:121}}</nowiki> || || align="center" | {{ns:121}} |- | align="center" | <nowiki>{{SITENAME}}</nowiki> || || align="center" | {{SITENAME}} |- | align="center" | <nowiki>{{SERVER}}</nowiki> || || align="center" | {{SERVER}} |} 1602 3222 2006-01-13T08:29:55Z 203.115.85.10 प्रस्तावना महाराष्टधातील भागवत धर्माच्या मंदिराचे कळस संतश्रेष्ठ, कविकुलगुरु तुकाराम महाराज यांच्या अभंगांनी भाविकांना व बुिद्धमंतांना, ग्रामीणांना आणि नागरांना, कवींना आणि समीक्षकांना, स्वदेशवासीयांना आणि परदेशस्थांना गेले साडेतीन शतके सारखाच वेध लावला आहे. िब्रटिशांनी 1818 साली पेशवाइऩ बुडविल्यानंतर थोडएाच दिवसांत महाराष्टधाच्या ग्रंथव्यवहारात मुद्रणयुग अवतीर्ण झाले. मुद्रणयुगाच्या प्राथमिक अवस्थेपासूनच तुकाराम महाराजांच्या अभंगांनी वर्चस्व प्रस्थापित केल्याचे दिसून येते. एकोणिसाव्या शतकाच्या उत्तरार्धाच्या आरंभापासून मुिद्रत झालेल्या तुकाराम-गाथ्यांचा परामर्श वि. ल. भावे, बाबाजी गणेश परांजपे, पु. मं. लाड यांनी घेतला आहे. अलीकडच्या काळात सदानंद मोरे यांनी "तुकाराम दर्शन' या ग्रंथामधून विस्तृतपणे या प्रयत्नांचा ऐतिहासिक आढावा घेऊन त्यांचे सांस्कृतिक महkव स्पष्ट केले आहे. सर्व प्रकाशित गाथ्यांचे परीक्षण केले असता असे लक्षात येते, की त्यांच्यापैकी एकही गाथा तुकाराम महाराजांच्या श्रीक्षेत्र देहूच्या परिसरात प्रचलित असलेल्या बोलीत रचलेल्या अभंगांच्या संहितेवर आधारित नाही. स्वतः महाराजांनी स्वहस्ते सर्व अभंग लिहून काढले असते आणि ते सर्व जतन करून ठेवण्यात आले असते, तर कोणतीच समस्या वा अडचण उभी राहिली नसती; परंतु त्यांच्या हातचे समजले जाणारे एकुलते एक हस्तलिखित देहू देवस्थानच्या संग्रहात आहे. इंद्रायणीच्या डोहातून तुकोबांच्या वह्या तरंगून सुरिक्षत, कोरडएा वर आल्यावर भाविकांनी प्रसाद म्हणून त्यांची पाने लुटून नेल्याचे तुकाराम-चरित्रकार महिपती सांगतात. कारण काहीही असो, महाराजांच्या हातची पूर्ण संहिता उपलब्ध नाही, हे खरे. महाराजांचे लेखक संताजी तेली जगनाडे व संताजींचे चिरंजीव बाळोजी यांनी लिहून ठेवलेले सुमारे दोन हजार अभंग हे पाठप्रामाण्याचा विचार करता महkवाचे ठरतात, यात काहीच शंका नाही. त्यांतील संताजीच्या हातचे तेराशे अभंग वि. ल. भावे यांनी प्रकाशित करून बरीच वर्षे झाली. बाळोजींचे हस्तलिखित अप्रकाशितच आहे. अर्थात संपूर्ण जगनाडे संहिता विचारात घेतली, तरीदेखील तिच्यात महाराजांच्या एकूण अभंगांपैकी निउम्यापेक्षाही अधिक अभंग दाखल नाहीत. सद्यःकालीन प्रचलित गाथ्यांपैकी बरेच गाथा पंढरपूर येथे सिद्ध झालेले असून, ते उत्तरकालीन आहेत. त्यामुळे त्यांचे प्रामाण्य शाबीत करू पाहणा†यांना दंतकथांचा व आख्यायिकांचा आधार घ्यावा लागतो. याविषयीचे सविस्तर विवेचन पु. मं. लाड व अ. का. िप्रयोळकर यांनी केलेले आहे. अशा परििस्थतीत देहू येथेच सिद्ध झालेली संहिता महkवाची ठरते, हे उघड आहे. ही संहिता संपूर्ण आणि प्राचीन असेल, तर दुधात साखर पडली, म्हणावी लागेल. देहू परिसरात सिद्ध झालेली एक संपूर्ण संहिता देहूचे संशोधक ह.भ.प. श्रीधरबुवा मोरे-देहूकर यांच्या संग्रही आहे. ही संहिता तिच्यापेक्षा प्राचीन संहितेची नक्कल असली, तरी एकोणिसाव्या शतकातील असल्याने, तिचे मूल्य तसे कमी वाटत असले, तरी देहू परंपरेतील संपूर्ण अशी एकमेव उपलब्ध हस्तलिखित प्रत असल्याने तिला अमूल्यच मानावे लागेल आणि तिच्यापेक्षा प्राचीन पाठ देणारी हस्तलिखित प्रत उपलब्ध होत नसल्याने, देहू प्रत म्हणून तीच छापली गेली पाहिजे, असा एक पर्याय होता. स्वतः तुकोबांनी स्वहस्ते लिहिलेले अभंग, तुकोबांच्या समकालीनाने किंवा लगतच्या उत्तरकालीनाने लिहिलेले अभंग साडेचार हजारांच्या आसपास मिळत नसल्याने आणि देहूप्रत पुढे येणे हे सांप्रदायिकांच्या व अभ्यासकांच्या दृष्टीने गरजेचे असल्याने, हाही पर्याय अजिबात टाकाऊ होता, असे नाही. दुसरे असे, की तुकोबांच्या पश्चात देहू देवस्थान संस्थानमध्ये तुकोबांचे सर्व अभंग समाविष्ट असलेली संहिता (अर्थात अनेक वह्यांमध्ये) उपलब्ध होती. त्यामुळे एका बाजूला आपण मृगजळाच्या पाठी लागलो आहोत, असे म्हणण्याचीही सोय नव्हती. महाराजांच्या वैकुंठगमनानंतर थोडएाच दिवसांनी तुकोबांचा वेध लागलेले कचेश्वर भट ब्रह्मे चाकणकर, अभंग लिहून घेऊन पाठ करावे व त्यांच्या आधारे कीर्तन करावे, या हेतूने तेव्हा खेड मुक्कामी असलेले तुकारामपुत्र नारायणबाबा यांना भेटले. काही अभंग लिहून द्या, अशी विनंती केली. त्यावर नारायणबाबांचे "अंबाजीचे घर। तेथे जावे। सर्वही संग्रह तुकोबाच्या वह्या। जावे लवलाह्या तुम्ही तेथे॥' असे सांगितले. त्यानुसार कचेश्वर देहूला गेले. अंबाजीला/ म्हणजे तुकोबांच्या नातवाला/ थोरल्या मुलाचे/ महादेवबाबांचे चिरंजीव आबाजीबाबा यांना भेटले व त्यांनी त्यांजकडून अभंग मिळवले. इंग्रजी राजवट िस्थर झाल्यावर येथील नवशििक्षत तरुण आपल्या धर्माचा व समाजरचनेचा पुनविऩचार करू लागले. यातूनच दादोबा पांडुरंग यांनी कधी पुढाकार घेऊन, तर कधी मागे राहून, परमहंस सभा, प्रार्थना समाज या चळवळी सुरू केल्या. या चळवळींचे तkवYाान सिद्ध करताना त्यांना तुकोबांच्या अभंगांचा उपयोग झाला. दरम्यान 1858 मध्ये मुंबइऩ विद्यापीठाची स्थापना झाली. तेव्हाचे डायरेक्टर ऑफ पिब्लक इन्स्टधक्शन सर अलेक्झांडर ग्रँट व गव्हर्नर सर बाटऩल फ्रिअर सुYा व उदारमतवादी होते. ग्रँट साहेबांनी तुकाराम महाराजांचे अभंग वाचले, तेव्हा ते चकितच झाले व ते त्यांची स्तुती करू लागले. महादेव गोविंद रानडे, रामकृष्ण गोपाळ भांडारकर, शंकर पांडुरंग पंडित ही मातब्बर मंडळी ग्रँटचे विद्यार्थी. तुकोबांचा महिमा त्यांनी आपल्या गुरूकडून ऐकलेला. शिवाय दादोबा आणि त्यांचे परमहंस सहकारी तेच सांगत होते. त्यामुळे या नवपदवीधरांमध्ये तुकारामविषयक आकर्षण निर्माण झाले व तुकोबा त्यांच्या प्रार्थना समाजाचे केंद्र बनले. दरम्यान प्रसिद्ध कायदेपंडित विश्वनाथ नारायण मंडलिक यांनी गणपत कृष्णाजींच्या छापखान्यातून गाथ्याची पूर्ण आवृत्ती पंढरपूर प्रतीवरून प्रसिद्ध केली. महाराष्टधाच्या सुशििक्षतांमधील वातावरण अशा प्रकारे तुकाराममय होत असताना इंदुप्रकाश प्रेसचे जनादऩन सखाराम गाडगीळ यांनी गाथा छापायचे ठरवले व मुंबइऩ सरकारकडे आश्रय मागितला. ग्रँट साहेबांच्या शिफारशीवरून सरकारने 24000 रुपये मान्य केले. संस्कृत, प्राकृत, ग्रीक, लॅटिनचे जाणकार शंकर पांडुरंग पंडित आणि विष्णु परशुराम पंडित यांच्याकडे संपादनाची जबाबदारी टाकण्यात आली. 1869 व 1873 मध्ये हा गाथा दोन भागांत प्रकाशित झाला. पंडितांनी संपादनासाठी देहू, तळेगाव, पंढरपूर व कडूस येथील प्रती वापरल्या. पैकी देहू हस्तलिखित त्यांना तुकाराम महाराजांच्या तत्कालीन वंशजांकडून प्राप्त झाले. हे हस्तलिखित वंशजांकडे परंपरेने आलेले असून, ते महाराजांचे ज्येष्ठ पुत्र महादेवबाबा यांच्या हातचे असल्याचे संपादकांना सांगण्यात आले. तळेगाव प्रत ही jयंबक कासार यांनी अठराव्या शतकाच्या अखेरीस केलेली देहू प्रतीची व्यविस्थत नक्कल होती. पंडितद्वयीने संपादनासाठी देहूहून नेलेले महादेवबाबांच्या हातचे हस्तलिखित देहूला परत आलेच नाही. त्यामुळे परंपरेवर विश्वास ठेवून सदर हस्तलिखित महादेवबाबांच्या हातचे मानायचे नाही, असे ठरवले, तरी हे हस्तलिखित प्राचीनतम व पारंपरिक, महाराजांच्या घरातलेच असल्याने त्याच्या विश्वसनीयतेसंबंधी शंकाच उरत नाही. प्रस्तुत गाथा प्रसिद्ध झाल्यानंतर वारक†यांना तो मान्य होणे साहजिकच होते. तत्कालीन प्रसिद्ध वारकरी कीर्तनकार ह.भ.प. भाऊसाहेब काटकर यांचे शिफारसपत्र गाथ्याला जोडले आहे. ते प्रातिनिधिक समजायला हरकत नाही. नंतर पंढरपूरमधील महंतमठपतीच आपापल्या पोथ्या घेऊन प्रकाशनाच्या व्यवहारात उतरल्यावर वारक†यांमध्ये प्रस्तुत गाथा काहीसा मागे पडणे स्वाभाविकच समजायला हवे. अर्थात प्रस्तुत इंदुप्रकाश किंवा पंडिती गाथा अंतिमतः देहू येथील हस्तलिखितावर आधारित असला, तरी तो देहू प्रतीची यथाशब्द छपाइऩ नाही. पंडित आधुनिक विद्येत पारंगत असल्याने त्यांनी देहूप्रत सरळ छापण्याऐवजी त्यांना उपलब्ध झालेल्या हस्तलिखित पोथ्यांवरून तुकाराम-गाथ्याची चिकित्सक किंवा पाठशुद्ध आवृत्ती सिद्ध करण्याचे ठरवले. उपलब्ध हस्तलिखितांमधील जे पाठ त्यांना शुद्ध वाटले, ते स्वीकारून त्यांनी त्यांचा समावेश मुख्य संहितेत केला. जे पाठ त्यांना कोणत्या ना कोणत्या कारणामुळे अस्वीकार्य वाटले, ते त्यांनी स्वीकृत पाठांवर आकडे टाकून तळटीपांमधील त्याच आकडएांपुढे पाठभेद म्हणून छापले. ते कोणत्या हस्तलिखितात आढळले, याचाही उल्लेख केला. तुकाराम-गाथ्याची संशोधित आवृत्ती म्हणून पंडिती प्रतीचे स्थान व मूल्य काय, हा वेगळा प्रश्न आहे. परंतु इतिहासाचार्य राजवाडएांसारख्या चिकित्सक शिरोमणीने त्याची मुH कंठाने प्रशंसा केली, तर त्यांचेच शिष्य म्हणविणा†या भाव्यांनी त्यावर टीकेची झोड उठवली. संशोधितचिकित्सक संहितेचे म्हणून एक महkव असते, हे निदान ज्यांना महाभारताच्या भांडारकर प्रतीची माहिती आहे, त्यांना सांगायला नको. पण प्रत्येक संहितेचे सुद्धा स्वतंत्र स्थान व महkव असते, हेही विसरता कामा नये. विशेषतः गाथ्याला आधारभूत ठरलेल्या देहू संहितेचे, ती देहूत सिद्ध झालेली, स्वतः तुकोबांच्या उच्चारशैलीशी प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्ष परिचित असलेल्यांनी सिद्ध केलेली व उपलब्ध संपूर्ण संहितांमधील सर्वांत प्राचीन असल्यामुळे तर अनेक अंगांनी वैशिष्टएपूर्ण ठरते. संपादक, प्रकाशक, मुद्रक यांनी त्यांना उपलब्ध झालेल्या हिस्तलिखितांपैकी देहू व तळेगावची हस्तलिखिते मूळ मालकांस परत न करता गहाळ केली, या त्यांच्या बेजबाबदारपणाबद्दल त्यांना बोल लावण्यात आता अर्थ नाही. "यद् गतं तद् गतं' एवढेच म्हणून त्याविषयी शोक करण्याने काही निष्पन्न होणार नसल्यामुळे तो मुद्दा सोडून देऊ. (पंढरपूर प्रत म्हणजे गणपत कृष्णाजीचा छापील गाथा. कडूस प्रतीचे मालक देहूकरांपेक्षा चतुर असल्याने त्यांनी संपादनाचे काम पूर्ण होण्यापूर्वीच आपले हस्तलिखित परत नेले.) उलट, शंकर पांडुरंग आणि विष्णु परशराम या पंडितांचे आभार यासाठी मानायला हवेत, की त्यांनी अस्वीकार्य वाटलेले देहूप्रतीतील पाठ तळटीपांत नोंदवले. कारण त्यामुळे या तळटीपांमधील संपादकांनी न स्वीकारलेल्या पाठांची त्यांची मुख्य संहितेतील मूळ ठिकाणी पुनःस्थापना करून देहू संहितेची पुनरऩचना करणे शक्य होते. तुकाराम महाराजांच्या वैकुंठगमनाच्या त्रिशतकोत्तर सुवर्णसोहळावर्षाचे निमित्त साधून देहू देवस्थान प्रकाशने करीत असलेला प्रस्तुत गाथा म्हणजे पंडितीप्रतीवरून सिद्ध करण्यात आलेली देहू संहितेची पुनरऩचना किंवा पुनःस्थापना होय. हा काहीसा उलटा प्रवास आहे. संशोधित प्रतीचे निस्संपादन करून मूळ प्रतीचे केलेले पुनःसंपादन आहे. पण ते आवश्यक होते व त्याला दुसरा पर्याय नव्हता, इलाजही नव्हता. अर्थात हे काही यांत्रिकपणे केलेले तांत्रिक काम नव्हे. तळेगाव, पंढरपूर व कडूस येथील संहिताही महkवाच्या आहेत. त्यांत निर्माण झालेले पाठभेद म्हणजे निव्वळ प्रमाद अशी आमची भूमिका नाही. देहू प्रतीतही हस्तदोष, नजरचुका यांमुळे घोटाळे होणे शक्य होते. तसेच, अन्य संहितांचे कर्तेही आपापल्या परीने जबाबदारीनेच काम करीत होते. तेव्हा ज्या ठिकाणी देहू प्रतीतील पाठ भाषिक, तािkवक, सामाजिक, ऐतिहासिक, इ. बाजूंनी विचार केला असता, निःसंशयपणे निरर्थक किंवा असंभाव्य वाटले, तेथे इतर प्रतींमधील पाठ आदरपूर्वक स्वीकारले आहेत. या प्रक्रियेत आमची निवड शंभर टक्के अचूक व आक्षेपातीत आहे, असा आमचा दावा नाही, ही प्रक्रिया कधीही न संपणारी आहे. प्रश्न केवळ पाठभेदांचाच नाही. कोणताही अभंगगाथा हे एक संकलन-संपादन असते. गाथा म्हणजे जाणीवपूर्वक ठरवून केलेली प्रकरणवार ग्रंथरचना नव्हे. प्रत्येक अभंग हा एक स्वतंत्र एकक (ळहMू) म्हणून वाचून, त्याचा अर्थनिर्णय करता येतो व बहुतेकांचा कल त्याकडेच असतो. पण हे काही एवढे सरळ-सोपे प्रकरण नाही. तुकोबांचे अभंग सहजस्फूर्त असत. पण ते एखाद्या विविक्षत प्रसंगाला अनुलक्षून एकापेक्षा अधिक अभंगही रचीत. अशा वेळी हे सर्व अभंग एकमेकांशी आंतरिकरीत्या संबद्ध असल्याने त्या सर्वांचा मिळून एक गट होइऩ. या गटातील अभंगांचा क्रम अथवा ओळही तितकीच महkवाची. अर्थनिर्णयाच्या दृष्टीने ही बाब फार महkवाची. महाराजांच्या अभंगांच्या देहू प्रतीच्या संपादकांना, ते देहूचेच असल्यामुळे कालदृष्टएा तुकोबांना अधिक जवळचे असल्याने तुकारामचरित्र चांगले अवगत होते. महाराजांनी कोणत्या प्रसंगी, किती अभंग, कोणत्या क्रमाने रचले, याचीही माहिती त्यांना बरीच होती. नसल्यास बुजुर्गांकडून मिळण्याचीही शक्यता होती. त्यांनी हे काम गंभीरपणे व कष्टपूर्वक केलेले दिसते. संहितेत अनेक ठिकाणी अभंगांचे गट आकडे टाकून नििश्चत केले आहेत. कितीतरी गटांना अनुरूप शीर्षके देण्यात आलेली आहेत. कालांतराने संहितीकरणाचे केंद्र देहूहून पंढरपूरला गेल्यावर ही जाणीवच लुप्तप्राय झाली व महाराज मंडळींनी मूळ ओळींत ढवळाढवळ करून कीर्तनाची सोय वगैरे आनुषंगिक बाबी पुढे ठेवून अभंगांची आपापल्या बुद्ध्यनुसार वर्गीकरणे केली. देहूप्रत ही या ढवळाढवळीपासून मुH असल्याने सर्वश्रेष्ठ प्रत आहे. पंडिती प्रतीत दुबार आलेले अभंग प्रस्तुत प्रतीत एकदाच घेण्यात आलेले आहेत. प्रचलित पंढरपूरकेंिद्रत प्रतींपेक्षा या प्रतीत जास्त अभंग आहेत. पंडितांनी घेतलेले काही अभंग वगळण्याची वेळ एकदाच आली. तिचा खुलासा करणे भाग आहे. "॥शिवाजी राजे यांचे स्वामीस अबदागिरी घोडा, कारकून असे न्यावयास पाठविले, ते अभंग॥' या मथऑयाखाली पंडिती प्रतीत 14 अभंग येतात. त्यांतील 9 अभंग पंढरपूर प्रतीत व वारक†यांमध्ये प्रचलित असलेल्या अन्य प्रतींत सापडतात. पंडिती प्रतीतील अतिरिH 5 अभंग प्रस्तुत गाथ्यात आम्ही वगळले आहेत. हे अभंग सरळ सरळ उत्तरकालीन प्रक्षेप आहेत. अशा प्रकारचे प्रक्षेप होण्याचे एक कारण म्हणजे मूळ वहीत कोरी राहिलेली पाने. उपर्युH पाच अभंगांतील (महाराष्टध शासनाची आवृत्ती, अभंग क्रमांक 1886-1890) तुकाराम महाराजांचे स्वतः विषयीचे उल्लेख त्यांच्या स्वरूपाशी व विचारांशी विसंगत आहेत. परंतु हा काही आमच्या व्यिHनिष्ठ धारणेचा भाग नव्हे. तुकाराम महाराज शिवरायांना समर्थ रामदासांकडे जायला सांगत असतील, तर त्याला आम्ही कोण हरकत घेणार? पण ऐतिहासिक वस्तुिस्थती अशी आहे, की इ. स. 1650 पयपत रामदासस्वामी कृष्णाकाठी नुकतेच येऊन, दाखल होऊन, कार्य करू लागले होते व त्यांची माहिती फारशी कोणाला असण्याची शक्यता नव्हती. त्यांना मानमान्यताही मिळाली नव्हती. उलट, तुकोबा प्रसिद्धीच्या आणि सन्मानाच्या शिखरावर होते. अशा परििस्थतीत ते स्वतःची अशी निंदा करीत शिवबांना विन्मुख पाठवतील, हे शक्य नाही. पण मुद्दा केवळ शक्यतेचाही नाही. ज्या कोणी रामदासभHाने हेतुतः किंवा सद्भावनेने (ुदद् षरMू{) हे अभंग रचले, तो इतिहासविषयक पूर्ण अडाणी असल्यामुळे त्याने या अभंगांमध्ये अष्टप्रधानांचा उल्लेख करताना प्रतिनिधी, राजाYाा अशा शिवोत्तर काळातील अधिका†यांचा उल्लेख केला आहे. इतकेच नव्हे, 1650 पयपत ज्याला शिवरायाचे नावही माहीत असणे सुतराम् शक्य नव्हते, तो भूषण कवी शिवदरबारात आणून बसवला आहे आणि सुमंत व डबीर ही एकाच पदाची दोन भाषांमधील दोन नावे असली; तरी ती दोन स्वतंत्र अधिका†यांची पदनामे मानली आहेत. त्यातही मौज अशी, की शिवराज्यभिषेकापयपत प्रचलित असलेल्या डबीर या फारशी भाषेतील शब्दाला सुमंत हा पर्याय राज्यव्यवहारकोशामुळे त्यानंतर प्रचलित झाला. रामदासभHांनी भूषण कवीप्रमाणे राज्यव्यहारकोशकर्ते रघुनाथपंत यांनाही 1650 पूर्वी पुणे परिसरात दाखल करण्याचा चमत्कार केला आहे. अर्थात या प्रसिद्ध रचना समर्थभHांच्या असल्या, तरी त्यांचा समावेश देहू वा तळेगाव प्रतीत करण्याचे काम मात्र त्यांचे नव्हे. त्याच्या निदान दोन शक्यता आहेत. 1) देहू प्रतीची नक्कल करणारे jयंबक कासार यांनी एखाद्या रामदासी बाडातून हे अभंग आपल्या (तळेगाव) प्रतीत समाविष्ट केले असतील. तेथून ते मूळ देहू प्रतीत नकलून घेण्यात आले असतील. देहू प्रतीत मुळाला सोडून वेगऑया पाठांचा समावेश (मूळ पाठ खोडून) झालेले दिसून येतात. हे उत्तरकालीन देहूकरांचे काम होय. 2) अशाच एखाद्या उत्तरकालीन देहूकराने उपर्युH रामदासी प्रक्षेप देहू प्रतीत सामावून घेतले असतील. तिथून ते jयंबक कासाराच्या वहीत नकलले गेले. मुळात रामदासी संप्रदायातच या अभंगांची निमिऩती कशी झाली, याचा उलगडा करणेही फारसे अवघड नाही. मल्हार रामराव चिटणीस हे शिवशाहीचे बखरकार अठराव्या-एकोणिसाव्या शतकाच्या संधिकाळात होऊन गेले. त्यांचा समर्थ संप्रदायाशी निकट संबंध होता. खुद्द सांप्रदायिक बखरकार हनुमंतस्वामी आणि चाफळ संस्थानाधिकारी रंगो लIमण मेढे व चिटणीस हे एकत्र लिखाण करीत. हनुमंतस्वामीच्या श्रीसमर्थांच्या बखरीची वाढीव दुसरी आवृत्ती स्वामींच्याच आYोवरून चिटणीस व मेढे यांनी तयारकेली. शासकीय प्रतीतील उपर्युH अभंग चिटणीसांच्या बखरीत शिवाजीत्तुकाराम भेटीचा प्रसंग सांगताना येतात, हे सांगितले, म्हणजे या प्रक्षेपांचा वेगळा उलगडा करायची गरज नाही. चिटणीस, हनुमंतस्वामी व कदाचित मेढे यांनी भेटीचे वर्णन करताना बहुधा हे अभंग रचले असावेत. अर्थात त्यात आपण काही गैर करत आहोत, असे त्यांना वाटायचे काही कारण नव्हते. त्यांनी केले, ते प्रामाणिकपणे व समर्थांचा महिमा वाढविण्यासाठी. ही घटना खरोखर घडली व तुकोबांनी शिवरायांना समर्थांकडे जायला सांगितले, ही त्यांची प्रामाणिक समजूत होती. तिच्या पोटी त्यांनी हे केले. तुकोबांनी शिवरायांना गद्यात उपदेश करण्याऐवजी अभंगांत करणे अधिक सयुिHक वाटल्याने त्यांची गद्याऐवजी पद्य अभंग करून ते मूळ अभंगांची ओळ विस्कळीत करून त्यांच्यांत मध्येच घुसडले. पण त्यामुळे वृत्तविसंगती निर्माण होते, ओघ बिघडतो, हे त्यांच्या लक्षात आले नाही. परंतु साता†याच्या दरबारात प्रचलित असलेली, पण शिवकाळात मुळातच नसलेली अधिकारपदे त्यांची अडाणीपणे अभंगांत आणली. अर्थात त्यांच्या अडाणी प्रामाणिकपणामुळेच प्रस्तुत प्रक्षेप ओळखणे शक्य झाले. असो. सदानंद मोरे दिलीप धोंडे 1603 3285 2006-02-06T18:46:53Z JPushkarH 32 पुरे झाले सुर्य चंद्र, पुरे झाल्या तारा, पुरे झाले नदीनाले, पुरे झाला वारा जाळासारखा नजरेमध्ये नजर बांधून पहा, सांग तिला तुझ्या मिठीत स्वर्ग आहे सारा शेवाळलेले शब्द अन यमक छंद करतील काय? डांबरी सडकेवरती श्रावण इंद्रधनू बांधील काय? उन्हाळ्यातल्या ढगासारखा हवेत बसशील फिरत, जास्तीत जास्त बारा महिने बाई बसेल झुरत नंतर तुला लगीनचिठ्ठी आल्याशिवाय राहील काय? शेवाळलेले शब्द अन यमक छंद करतील काय? म्हणून म्हणतो जागा हो जाण्यापुर्वी वेळ, प्रेम नाही अक्षरांच्या भातुकलीचा खेळ प्रेम म्हणजे वणवा होऊन जाळत जाणं, प्रेम म्हणजे जंगल होऊन जळत रहाणं प्रेम कर भिल्लासारखं बाणावरती खोचलेलं, मातीमध्ये उगवून सुध्दा आभाळात पोचलेलं शब्दांच्या या धुक्यामध्ये अडकू नकोस, बुरुजावरती झेंड्या सारखा फडकू नकोस उधळून दे तुफान सारं काळजामध्ये साचलेलं, प्रेम कर भिल्लासारखं बाणावरती खोचलेल -------------------------- चिंब चिंब भिजतो आहे भिजता भिजता मातीमध्ये पुन्हा एकदा रुजतो आहे हिरवे कोवळे कोंब माती माझ्या भोवती बांधते आहे सरते पाश विरते नाते.... पुन्हा एकदा सांधते आहे अहो माझे तारणहार जांभळे मेघ धुवांधार तेवढा पाऊस माघार घ्या आकाशातल्या प्रवासाला आता तरी आधार द्या आधार म्हणजे निराधार... - कुसुमाग्रज (काव्यसंग्रहः छंदोमयी) ----------- परमेश्वर नाही, घोकत मन मम बसले । मी एक रात्री, त्या नक्षत्रांना पुसले ॥ परी तुम्ही चिरंतन विश्वातील प्रवासी । का चरण केधवा तुम्हास त्याचे दिसले ॥ १ ॥ स्मित करून म्हणल्या मला चांदण्या काही । तो नित्य प्रवासी फिरत सदोदित राही ॥ उठतात तमावर त्याची पाऊलचिन्हे । त्यांनाच पुससी तू, आहे तो की नाही ॥ २ ॥ ----------- आवडतो मज अफ़ाट सागर, अथांग पाणी निळे निळ्या जांभळ्या जळात केशर सायंकाळी मिळे फेस फुलांचे सफेत शिंपित, वाटेवरती सडे हजार लाटा नाचत येती, गात किनाऱ्याकडे मऊ मऊ रेतीत रे कधी मी, खेळ खेळतो किती दंगल दर्यावार करणाऱ्या वाऱ्याच्या संगती संथ सावळी दिसती जेंव्हा क्षितिजावर गलबते देश दूरचे बघावयाला जावेसे वाटते क्षितिजावर मी कधी पाहतो, मावळणारा रवी नकळत माझे हात जुळोनी येती छातीवरी ----------- उठा उठा चिऊताई सारीकडे उजाडले डोळे तरी मिटलेले अजुनही... सोनेरी हे दूत आले घरट्याच्या दारापाशी डोळ्यावर झोप कशी अजूनही... लगबग पाखरे ही गात बघा गोड गाणे टिपतात बघा दाणे चोहिकडे... झोपलेल्या अशा तुम्ही आणायचे मग कोणी बाळासाठी चारापाणी चिमुकल्या... बाळाचे नी नाव घेता जागी झाली चिऊताई उडोनिया दूर जाई भुर्र भुर्र... ----------------------------- एकदा ऐकले काहींसें असें असीम अनंत विश्वाचे रण त्यात हा पृथ्वीचा इवला कण त्यांतला आशिया भारत त्यांत छोट्याशा शहरीं छोट्या घरांत घेऊन आडोसा कोणी 'मी' वसें क्षुद्रता अहो ही अफाट असें! भिंतीच्या त्रिकोनी जळ्मट जाळी बांधून राहती कीटक कोळी तैशीच सारी ही संसाररीती आणिक तरीही अहंता किती? परंतु वाटलें खरें का सारें? क्षुद्र या देहांत जाणीव आहे जिच्यात जगाची राणीव राहे! कांचेच्या गोलांत बारीक तात ओतीत रात्रीत प्रकाशधारा तशीच माझ्या या दिव्याची वात पाहते दूरच्या अपारतेंत! अथवा नुरलें वेगळेंपण अनंत काही जें त्याचाच कण! डोंगरदऱ्यांत वाऱ्याची गाणीं आकाशगंगेत ताऱ्यांचे पाणीं वसंतवैभव उदार वर्षा लतांचा फुलोरा केशरी उषा.... प्रेरणा यांतून सृष्टीत स्फुरे जीवन तेज जें अंतरी झरे त्यानेच माझिया करी हो दान गणावे कसे हें क्षुद्र वा सान? - कुसुमाग्रज ---------------------------- आला किनारा, आला किनारा.... निनादे नभी नाविकांनो इशारा... उद्दाम दर्यामधे वादळी, जहाजे शिडारून ही घातली... जुमानीत ना पामरांचा हकारा, आला किनारा .... प्रकाशे दिव्यांची पहा माळ ही, शलाका निळ्या लाल हिंदोळती, तमाला जणू अग्नीचा ये फुलोरा, आला किनारा.... जयांनी दले येथ हाकारली, क्षणासाठी या जीवने जाळली, सुखेनैव स्वीकारुनी शूलकारा, आला किनारा.... तयांच्या स्मृती गौरवे वंदुनी, उभे अंतीच्या संगरा राहुनी, किनाऱ्यास झेंडे जयाचे उभारा, आला किनारा.... - कुसुमाग्रज ता.क.- ही कविता देखिल माझ्याकडे लिखितस्वरुपात उपलब्ध नसल्याने एखाददुसरा शब्द चुकलेला असल्याची शक्यता आहे. ---------------------------------- विहरलो वाऱ्यापरी मी कधीचा, तरी मी मुळी अनिरुद्ध नाही । लाभला मज कुणाचा संग नाही, तरी मी मुळी निस्संग नाही ।। रचनेस माझ्या कोणताही बंध नाही, तरी तीही अनिर्बंध नाही । मी न गहिरे रंग भरले तरीही, चित्र माझे एकही बेरंग नाही ॥ -------------------- सहजमनोहर वल्कलमंडित- विलास नवतीच्या विभवाचा तपोवनाच्या धवल फुलावर-थेंब पडे हा विमल दंवाचा गंधवती धरतीची कन्या- वृक्षांनी धरली हृदयावर लालनपालन तिचे कराया- लवले पृथ्वीवरती अंबर! नयनभाव तिज दिला मृगांनी- दिली फुलांनी गंधित आशा मधुर अनघता दिली खगांनी- दिली झऱ्यांनी सलिल भाषा जलवलयांतचि तिची कंकणे- अधरांवर अरुणाची लाली रात्र गुंतली केशकलापी- रहावया ये वसंत गाली. प्रणयाकुल हृदयांतील अवघ्या- ही स्वप्नांची काय सांगता सहज भावमय नादरंगमय- पूर्णरुप ही पावे कविता पूर्णताच खुपली शृंगारा- आश्रय शोधी तो करुणाचा राजमंदिरी शेवट झाला - सृष्टींतील या रम्यपणाचा! ---------------------- नको गं ! नको गं ! आक्रंदे जमीन पायाशी लोळत विनवी नमून - धावसी मजेत वेगात वरून आणिक खाली मी चालले चुरून ! छातीत पाडसी कितीक खिंडारे कितीक ढाळसी वरून निखारे ! नको गं ! नको गं ! आक्रंदे जमीन जाळीत जाऊ तू बेहोश होऊन ढगात धूराचा फवारा सोडून गर्जत गाडी ती बोलली माजून - दुर्बळ ! अशीच खुशाल ओरड जगावे जगात कशाला भेकड ! पोलादी टाचा या छातीत रोवून अशीच चेंदत धावेन ! धावेन ! चला रे चक्रांनो, फिरत गरारा गर्जत पुकारा आपूला दरारा ! शिळ अन् कर्कश गर्वात फुंकून पोटात जळते इंधन घालून ! शिरली घाटात अफाट वेगात मैलांचे अंतर घोटात गिळीत ! उद्दाम गाडीचे ऐकून वचन क्रोधात इकडे थरारे जमीन "दुर्बळ भेकड ! " त्वेषाने पुकारी घुमले पहाड घुमल्या कपारी ! हवेत पेटला सूडाचा धुमारा कोसळे दरीत पुलाचा डोलारा ! उठला क्षणार्ध भयाण आक्रोश हादरे जंगल कापले आकाश उलटी पालटी होऊन गाडी ती हजार शकले पडली खालती ! - कुसुमाग्रज ( पुणे १९३८ ) 1604 sysop 3352 2006-03-28T06:16:39Z MediaWiki default Message name filter: 1605 sysop 3295 2006-02-26T01:57:40Z MediaWiki default Show only modified 1606 sysop 3490 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default '''Warning:''' You are not logged in. Your IP address will be recorded in this page's edit history. 1607 sysop 3299 2006-02-26T01:57:40Z MediaWiki default - 1608 sysop 3305 2006-02-26T01:57:40Z MediaWiki default You must confirm your e-mail address before editing pages. Please set and validate your e-mail address through your [[Special:Preferences|user preferences]]. 1609 sysop 3306 2006-02-26T01:57:40Z MediaWiki default E-mail confirmation required to edit 1610 sysop 3307 2006-02-26T01:57:40Z MediaWiki default Yes, delete the page 1611 sysop 3516 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default ---- '''Note:''' Exporting the full history of pages through this form has been disabled due to performance reasons. 1612 sysop 3311 2006-02-26T01:57:41Z MediaWiki default List redirects 1613 sysop 3312 2006-02-26T01:57:41Z MediaWiki default <strong>ERROR: The text you have submitted is $1 kilobytes long, which is longer than the maximum of $2 kilobytes. It cannot be saved.</strong> 1614 sysop 3315 2006-02-26T01:57:41Z MediaWiki default Cannot mark as patrolled 1615 sysop 3316 2006-02-26T01:57:41Z MediaWiki default You need to specify a revision to mark as patrolled. 1616 sysop 3318 2006-02-26T01:57:41Z MediaWiki default ,_ 1617 sysop 3323 2006-02-26T01:57:41Z MediaWiki default Limit to categories (separate with "|") 1618 sysop 3324 2006-02-26T01:57:41Z MediaWiki default Any 1619 sysop 3325 2006-02-26T01:57:41Z MediaWiki default Edit 1620 sysop 3326 2006-02-26T01:57:41Z MediaWiki default Move 1621 sysop 3329 2006-02-26T01:57:41Z MediaWiki default '''Note:''' This page has been locked so that only registered users can edit it. 1622 sysop 3332 2006-02-26T01:57:41Z MediaWiki default Live preview 1623 sysop 3334 2006-02-26T01:57:41Z MediaWiki default All revisions contained links to $1, blanking 1624 sysop 3335 2006-02-26T01:57:41Z MediaWiki default Reverting to last version not containing links to $1 1625 sysop 3336 2006-02-26T01:57:41Z MediaWiki default MediaWiki spam cleanup 1626 sysop 3339 2006-02-26T01:57:41Z MediaWiki default Error creating thumbnail: $1 1627 sysop 3340 2006-02-26T01:57:42Z MediaWiki default Use live preview (JavaScript) (Experimental) 1628 sysop 3343 2006-02-26T01:57:42Z MediaWiki default File uploads are disabled on this wiki. 1629 sysop 3344 2006-02-26T01:57:42Z MediaWiki default '''Warning:''' There is no skin "$1". Remember that custom .css and .js pages use a lowercase title, e.g. User:Foo/monobook.css as opposed to User:Foo/Monobook.css. 1630 sysop 3346 2006-02-26T01:57:42Z MediaWiki default You have new messages on $1 1631 sysop 3353 2006-03-28T06:16:40Z MediaWiki default Articles starting with ''$1'' 1632 sysop 3354 2006-03-28T06:16:40Z MediaWiki default Edit section: $1 1633 sysop 3356 2006-03-28T06:16:41Z MediaWiki default Hide results 1634 sysop 3359 2006-03-28T06:16:42Z MediaWiki default Please enter a comment below. 1635 sysop 3360 2006-03-28T06:16:42Z MediaWiki default '''Reminder:''' You have not provided an edit summary. If you click Save again, your edit will be saved without one. 1636 sysop 3362 2006-03-28T06:16:42Z MediaWiki default (comment removed) 1637 sysop 3363 2006-03-28T06:16:42Z MediaWiki default <div class="mw-warning plainlinks"> This page revision has been removed from the public archives. There may be details in the [{{fullurl:Special:Log/delete|page={{PAGENAMEE}}}} deletion log]. </div> 1638 sysop 3364 2006-03-28T06:16:42Z MediaWiki default <div class="mw-warning plainlinks"> This page revision has been removed from the public archives. As an administrator on this site you can view it; there may be details in the [{{fullurl:Special:Log/delete|page={{PAGENAMEE}}}} deletion log]. </div> 1639 sysop 3365 2006-03-28T06:16:42Z MediaWiki default (username removed) 1640 sysop 3366 2006-03-28T06:16:42Z MediaWiki default show/hide 1641 sysop 3367 2006-03-28T06:16:42Z MediaWiki default Hide edit comment 1642 sysop 3368 2006-03-28T06:16:42Z MediaWiki default Apply these restrictions to sysops as well as others 1643 sysop 3369 2006-03-28T06:16:42Z MediaWiki default Hide revision text 1644 sysop 3370 2006-03-28T06:16:43Z MediaWiki default Hide editor's username/IP 1645 sysop 3371 2006-03-28T06:16:43Z MediaWiki default Set revision restrictions: 1646 sysop 3372 2006-03-28T06:16:43Z MediaWiki default Log comment: 1647 sysop 3373 2006-03-28T06:16:43Z MediaWiki default changed revision visibility for [[$1]] 1648 sysop 3374 2006-03-28T06:16:43Z MediaWiki default Selected revision of [[:$1]]: 1649 sysop 3375 2006-03-28T06:16:43Z MediaWiki default Apply to selected revision 1650 sysop 3376 2006-03-28T06:16:43Z MediaWiki default Deleted revisions will still appear in the page history, but their text contents will be inaccessible to the public. Other admins on this wiki will still be able to access the hidden content and can undelete it again through this same interface, unless an additional restriction is placed by the site operators. 1651 sysop 3377 2006-03-28T06:16:43Z MediaWiki default Delete/undelete revisions 1652 sysop 3378 2006-03-28T06:16:43Z MediaWiki default Search for articles containing ''$1''. 1653 sysop 3379 2006-03-28T06:16:43Z MediaWiki default Search for articles named ''$1''. 1654 sysop 3382 2006-03-28T06:16:43Z MediaWiki default Mark edits I make as patrolled 1655 sysop 3383 2006-03-28T06:16:43Z MediaWiki default Prompt me when entering a blank edit summary 1656 sysop 3384 2006-03-28T06:16:43Z MediaWiki default Add pages I create to my watchlist 1657 sysop 3387 2006-03-28T06:16:43Z MediaWiki default sr 1658 sysop 3388 2006-03-28T06:16:43Z MediaWiki default sr-ec 1659 sysop 3389 2006-03-28T06:16:43Z MediaWiki default sr-el 1660 sysop 3390 2006-03-28T06:16:43Z MediaWiki default sr-jc 1661 sysop 3391 2006-03-28T06:16:43Z MediaWiki default sr-jl 1662 3398 2006-04-09T10:09:22Z 202.141.66.239 [[कोल्हटकरांचे लेख|लेख]] 1663 3400 2006-04-09T10:10:37Z 202.141.66.239 [[आमच्यातला राष्ट्रीय सद्गुणांचा अभाव]] 1664 3401 2006-04-09T10:12:13Z 202.141.66.239 श्रीपाद कृष्ण कोल्हटकरांच्या 'सध्यःस्थितिप्रेरित दोन नाटके' या टिकालेखातून घेतलेला हा उतारा. आशियातल्या इतर देशांप्रमाणे हिंदुस्थानात पूर्वीपासून राष्ट्रीय सद्गुणांचा अभाव असलेला आपणास दिसून येतो. सर्व हिंदुस्थानात एक चक्रवर्ती असून त्याच्या प्रजाजनांमध्ये बंधुत्वाचे नाते आहे. असा काल आपणास इतिहासात बहुदा कधीच आढळून येत नाही. अनेक लहान लहान राज्ये भिन्न भिन्न राज्यांच्या अमलाखाली नांदत असून परस्परांमध्ये वैरे चालत असलेलीच आपल्या दृष्टोत्पत्तीस येतात. त्या वैरांचे पर्यवसान अनेकदा एक राज्य दुसऱ्यात लुप्त होण्यात होई. ती वैरे कधी कधी इतक्या तीव्रतेस पोहोचत असत की, मुसलमानांसारख्या परक्या शत्रूची धाड आली असतानाही त्या वैराचा या नवीन उपस्थित झालेल्या संकटांमुळे लय होण्याच्या ऐवजी त्यांचा फायदा शत्रूस घ्यावयास सापडे. ज्याप्रमाणे राज्यातील प्रजाजनांचा परस्परांवरील विश्वास नष्ट झाल्यावर त्याच्या परचक्राकडून ग्रास होण्यास विलंब लागत नाही, त्याप्रमाणे राष्ट्रसमुहाच्या भिन्न भिन्न अवयवांत दुजाभाव असल्यास त्यास अंकित करणे परदेशीय शत्रूस सोपे जाते. बरे, राज्याची अंतःस्थिती समाधानकारक होती असे म्हणावे तर तसेही दिसत नाही. राजाने प्रजेवर हवा तसा जुलूम करावा, व प्रजेने त्यास विष्णूचा अवतार मानीत तो निमूटपणे सहन करावा, त्यास दुसऱ्या राजाने जिंकल्यास त्याच्याशीही तितक्याच राजनिष्ठेने वागावे यापेक्षा अधिक समाधानकारक राजकीय परिस्थिती फारशी आढळून येत नाही. एखादे वेळी अशा प्रजेने राजास पदभ्रष्ट केल्याचाही दाखला इतिहासांत सापडतो, नाही असे नाही. पण अशा एखाद दुसऱ्या अपवादाचा उपयोग मुख्य नियम दृढतर करण्याचे कामीच विशेष होतो. अशा स्थितीत प्रजेत करारीपणाचे प्रमाण कमी असल्यास आश्चर्य वाटावयास नको. या शोचनीय स्थितीचे समर्पक कारण अजून कोणी दिलेले पाहण्यात नाही. आम्हांस वाटते की, आपणाकडील राज्यांचा अल्पविस्तार व राष्ट्रीय सद्गुणांचा अभाव या दोहिंचे मूळ आपल्या एका संस्थेत आहे. ती संस्था सामायिक कुटुंब ही होय. समाजाच्या बाल्यावस्थेत सामायिक कुटुंबे हिंदुस्थानाप्रमाणे युरोपातही होती, यात बिलकुल शंका नाही. फरक इतकाच की, आमच्याकडे ही संस्था धर्मशात्रामुळे लवकरच कायमची होऊन बसली, व तिकडे तसा फारसा प्रकार झाला नाही. आमच्याकडे कुटुंबास मध्यबिंदू धरून राज्याचे वर्तुळ आखले गेले; व तिकडे राज्याच्या धोरणावर कुटुंबाची उभारणी झाली. पाश्चात्यांच्या दृष्टीने कुटुंब म्हणजे लहान राज्य, पौरस्त्यांच्या दृष्टीने राष्ट्र म्हणजे मोठे कुटुंब. हल्ली आपले वाढते दारिद्र्य व प्रवासाची साधने यामुळे सामायिक कुटुंबांची संस्था दिवसेंदिवस नष्ट होण्याच्या मार्गाला लागली आहे. तथापि, हल्लीही जी अवशिष्ट अवाढव्य सामायिक कुटुंबे तुरळक तुरळक आपल्या दृष्टीस पडतात, त्यावरून त्यांच्या पूर्वीच्य स्थितीचीही आपणास कल्पना करिता येते. अनेक कुटुंबांत चार-चार, पाच-पाच पिढ्यांचे नातलग व त्यांचे आश्रित मिळून ५०-५०, १००-१०० माणसे असल्यास नवल नाही. या लहानशा राज्याची व्यवस्था पाहता पाहता कर्त्या पुरुषास कुटुंबाच्या बाकायहेर चालले आहे, हे पाहण्यास सवड किंवा उत्साह न उरल्यास आश्चर्य वाटण्याचे कारण नाही. कुटुंबातल्या कुटुंबात स्वरक्षणाची सर्व साधने अनुकूल असल्याने कुटुंबबाह्य गोष्टीकडे लक्ष्य पुरविण्याची त्यास आवश्यकताही भासत नसे. पंचायतीसारख्या ग्रामसंस्था असल्यामुळे इतर ग्रामस्थ कुटुंबांशी त्यांचा अगदीच संबंध येत नसे, असे नाही. पण एवढे खरे की, गावापेक्षा स्वकुटुंबाशीच अधिक संबंध पडत असल्यामुळे, ग्रामस्थितीपेक्षा कुटुंबाच्या क्षेमाकडेच त्यांचे चित्त अगदी वेधले जाई. ही कुटुंबाच्या कर्त्याची गोष्ट झाली. इतर कुटुंबीय मनुष्यांचे केंद्र कर्ताच असल्यामुळे त्यांचा इतर ग्रामस्थांशी तात्पुरताच संबंध असे. कुटुंबाच्या कर्त्याच्या कुटुंबाखालोखाल गावाशी संबंध येई. पण ग्रामसंस्था म्हणजे लहान पण स्वतंत्र राज्यच असल्यामुळे अंपूर्ण राज्याच्या व्यवस्थेशी त्याचा संबंध फारच क्वचित येई. यामुळे तो तिजविषयी उदासीन असल्यास नवल नाही. या प्रकारामुळे भक्ती, दया, औदार्य इत्यादी अंध गुणांस आम्हामध्ये वाव मिळून करारीपणासारख्या डोळस गुणांची वाढ खुंटून गेली. पितृभक्त पुत्र, कर्तव्यनिष्ठ मातापिता, दिव्य पतिव्रता, एकनिष्ठ सेवक ही चोहोकडे दिसू लागली. पण कट्टा राष्ट्रभक्त मात्र फारच क्वचित दिसून येई. हळूहळू सामायिक कुटुंबाच्या कल्पनेसही व्यापून टाकून राष्ट्र म्हणजे एक अवाढव्य कुटुंब, राजा म्हणजे आपला मायबाप व आपण त्यांची लेकरे अशा कल्पना प्रचलित होऊन बसल्या. देशकार्यासाठी प्राण देण्याचा प्रसंग आला असता कुटुंबाचा मोह सुटेनासा झाला. कर्तव्याच्या प्राप्तींसाठी संकोच करण्याची ही जी प्रवृत्ती झाली, तिजमुळेच जातिभेदाचाही उदय किंवा उत्कर्ष झाला, असे म्हटल्यास फारशी चूक होणार. नाही हिंदूस्थानच्या काही भागांत तर जातीचे इतके वैपुल्य आहे की, जितकी कुटुंबे तितक्या जाती तिथे असाव्यात. अविभक्त कुटुंबपद्धतीमुळे जसा राष्ट्रीय गुणांचा ऱ्हास झाला, तसा जातीभेदामुळेही झाला. असो; मराठ्यांचा उदय झाला तेव्हा महाराष्ट्रात राष्ट्रीय गुणांचा उअदय व्हावयास सुरुवात झाली. परंतु शिवाजी महारजांचीही महात्वाकांक्षा गोब्राम्हणप्रतिपालनाचीच होती; व दिल्लीपतीचा एक मोठा अंकित होण्याच्या इच्छेपलिकडे तिची फारशी मजल गेली नव्हती, असेही कित्येक विद्वानांचे मत आहे. याच राष्ट्रीय गुणाभावामुळे व कुटुंबप्रवण दृष्टीमुळे ब्राम्हणांनी पुणे येथे निराळी गादी स्थापण्याचा, व नागपूर, बडोदे, इंदूर व ग्वाल्हेर येथील अधिपतींनी स्वतंत्र होण्याचा प्रयत्न केला. मधून मधून बाजी देश्पांडे, मालुसरे, खंडोबल्लळ चिटणीस वगैरे काही विलक्षण स्वर्थत्यागी पुरुषही डृग्गोचर होत. पण त्यांचा स्वार्थत्याग देशसेवेसाठी नसून स्वामीसेवेसाठीच बहुदा असे. हिंदू समाजास आरंभी जे राष्ट्र घातक वळण लगले होते, त्याचा नाश होऊन राष्ट्रानुकूल नवे वळण कायम होण्यापूर्वीच दुर्दैवाने मराठी राज्याचा अंत झाला. यानंतर हिंदूस्थानचा ज्या लोकांशी योग जुळून आला, ते सर्व जगात स्वातंत्र्य प्रिय म्हणून नावाजलेले होते. गुलामगिरीपासून जो पोचटपणा उत्पन्न होतो तो त्यांची अंगी नसून, उलट स्वातंत्र्याबरोबर वास्तव्य करणारा करारीपणा त्यांचे अंगी बाणला होता. हे लोक अन्यायाचे व जुलुमाचे पूर्ण द्वेष्टे होते; व त्यांच्या स्वातंत्र्य प्राप्तीस स्वराष्ट्र पुरेसे न वाटून तिने इतर देशांतही आपले ध्वज उभारिले होते. सुयंत्र राज्यव्यवस्था व लोकस्वातंत्र्य यांचे जितके योग्य मिश्रण शक्य असते, तितके यांच्या राज्यपद्धतीत असून त्या पद्धतीचे अनुकरण इतर राष्ट्रेही करू लागली होती. फ्रान्स व अमेरिका या देशांस प्रजासत्तक राज्ये स्थापण्याचे कामी हेच लोक पर्यायाने गुरू झाले होते; व ग्रीस, रोम इत्यादी एकदा अत्युच्च शिखरास पोहोचून नंतर अवनतीच्या डोहात बुडालेली राष्ट्रे पुढे पुन्हा डोकी वर काढू लागणार होती, तीही याच लोकांचा कित्ता डोळ्यासमोर ठेवून. या लोकांनी पुढे ऑस्ट्रेलिया, कानडा वगैरे देशांस आपण होऊन स्वराज्य अर्पण केले. या लोकांचे करारीपणाचे तेज या प्रकारएह असल्यामुळे यांना हिंदूस्थानसारख्या तेजोहीन देशावर सहज विजय मिळवता आला. आपल्या देशातील लोक इंग्रजांच्या मानाने अस्त्यनिष्ठ व बेकरारी आहेत, हे विधान वाचून पुष्कळांस राग येईल. अलीकडे, अनेक वक्यांचा व लेखकांचा आपल्या जुन्या ग्रंथातून आपल्या नीतिमत्तेबद्दलचे दाखले काढून, आपण हल्ली तितकेच नितीमान आहोत, असे अप्रत्यक्षतः सिद्ध करण्याचा प्रघात पडला आहे. परंतु हा प्रकार सर्वथा आत्मघातकीपणाचा आहे, असे आम्हास स्पष्ट म्हटले पाहिजे. आपले पूर्वज एकदा अत्यंत नीतिमान व सत्यनिष्ठ असल्याबद्दल भारतादी ग्रंथ साक्ष देत आहेत, व त्याबद्दल मतभेद होण्याचा मुळीच संभव नाही. यास मुख्य प्रमाण हेच की, आपला देश एकदा फार भरभराटीस आला होता. परंतु तीच नीतिमत्ता व सत्यनिष्ठा त्यांच्या सांप्रत वंशजात आहे असे म्हणणे, म्हणजे गेल्या हजार वर्षांच्या गुलामगिरीचा व दारिद्र्याचा आपणावर काही परिणाम झाला नाही असे म्हणण्यासारखेच आहे. लॉर्ड कर्झनसारख्याने सबंध देशास असत्यनिष्ठ म्हटल्यास आपणास त्वेष येणे हे ठीक आहे. परंतु आत्मनिरीक्षणप्रसंगी आपणास खरा प्रकार लपविता कामा नये. इंग्रज लोकांतील सत्यनिष्ठेस दिवसेदिवस ओहोटी लागत आहे, मोर्ले साहेबांसारख्या सत्यनिष्ठ म्हणून मिरवणाऱ्या मुत्सुद्याच्या लपंडावावरून उघड होत आहे. परंतु असे असतानाही त्यांचा हल्लीचा करारीपणा आपले अंगी येण्यास आपणास आणखी काही वर्षे घालविली पाहिजेत. ज्याप्रमाणे फ्रेंच लोकांची रंगेलपणाबद्दल. इटालियन लोकांची दीर्घद्वेशाबद्दल, त्याचप्रमाणे इंग्रजांची युरोपियन राष्ट्रात सरळपणाबद्दल प्रसिद्धी आहे. एक इंग्रज नोकर कोणत्याही युरोपियन नोकरापेक्षा अधिक सचोटीने व कसोशीने काम करतो, ही गोष्ट अर्थशास्त्रविषयक ग्रंथात नमूद केलेली तज्ज्ञांस विदित आहेच; 'खोटा' ही शिवी एका इंग्रजाने दुसऱ्यास दिली असता त्याबद्दल खून पडलेले आपण प्रत्यही वाचतो; इंग्लंडातील न्यायसभांत फार थोड्या साक्षीदारांच्या जबान्यांवर मोठमोठ्या खटल्यांचे निकाल झालेले आपल्या ऐकण्यात येतात. या गोष्टीवरून इंग्रजांची सत्यनिष्ठेबद्दलची प्रसिद्धी विनाकारण नसावी, असे अनुमान निघते. आता हे खरे की, मनुष्याने काढलेल्या चित्रांवर विश्वास ठेवताना सिंहास जसा विचारच करावा लागतो, त्याप्रमाणे इंग्रजी किंवा अमेरिकन पुस्तकांतील माहितीचा आपणास बेतानेच उपयोग केला पाहीजे. तथापि, त्यावरूनही इंग्रज लोक कोणत्या सद्गुणांबद्दल विषेश आदर बाळगतात, एवढे स्पष्ट दिसून येते. इंग्रजांनी हिंदुस्थान देश काबीज करताना वाटतील तसे व तितके अनचार व अत्याचार केले. ही गोष्ट अगदी खरी आहे. परंतु, कोणत्याही समाजातील नितीमत्तेची प्रत ठरविताना त्यातील मनुष्ये शत्रुंशी कसे वर्तन करतात, याचा विचार करता येत नाही. कारण वर दर्शविल्याप्रमाणे नीतीचा उगम व उपयोग समाजाच्या अंतर्व्यवस्थेपुरताच असतो. शत्रुशीही धर्माचरण करू पाहणाऱ्या अलौकिक पुरुषास आपण धर्मराजाच्या कोटीत गणू; परंतु तसे न करणाऱ्यास दोष लावता येणार नाही. हल्लीसुद्धा या देशात काही उन्मत्त इंग्रजांकडून जे अनीतीचे प्रकार होत आहेत, त्यावरून त्यांच्या जातभाईंची अटकळ बांधणे कधीही रास्त होणार नाही. कारण स्वदेशातील लोकमताच्या दबावामुळे जे लोक सद्गुणी असतात, तेच तो दाब उडाल्यावर स्वेच्छाचारी होणे अगदी स्वाभाविक आहे. ही गोष्ट इंग्रजांची झाली. आता आपल्या देशबंधूंकडे पाहा. अत्यंत कनिष्ठ प्रतीच्या मजुरापासून तो वरिष्ठ हिंदी अंमलदारापर्यंत आपण दृष्टी फेकली, तर मनास समाधान व अभिमान वाटण्यासारखी जाज्वल्य सत्यनिष्ठा आपणास किती ठिकाणी दिसेल बरे? आपण बाजरात भाजी विकत घ्यावयास गेलो, तर आपणास किती वेळ घासाघीस करावी लागते? स्टेशनवरील तिकिटे विकणारा अडाणी प्रवाशांपासून किती पैसे लिबाडीत असतो? व्यापाऱ्यांचे मुनीम नुकसानीचे सौदे मालकांच्या व फायद्याचे सौदे स्वतःच्या नावावर दाखवून किती पैसा गिळंकृत करीत असतात? गिऱ्हाईकाकडे माल विकावयास गेला असता तोलताना व त्याचा हिशेब करतना गिऱ्हाईक व मध्यस्थ किती गैरवाजवी नफा आपल्या घशात टाकीत असतात? कामावर मजूर ठेवून त्याजवर गेखरेख न ठेवली, तर किती नुकसान सोसावे लागते? न्यायदेवतेच्या मंदिरात किती पत्रकार, वकील व साक्षीदार न्यायाधिशाच्या डोळ्यांत धूळ फेकित असतात? त्याच क्षणी तेच न्यायाधीश लाच खाऊन न्यायाचा कसा राजरोस खून करीत असतात? आपणास कोणी लबाड म्हटले असता आपणापैकी अनेकांस लाज वाटण्याऐवजी धन्यता वाटते की नाही? अलीकडे शिक्षणाचा प्रसार झाल्यामुळे हे प्रकार काही कमी झाले असातील. परंतु इंग्रजांच्या खालावलेल्या सत्यनिष्ठेची बरोबरी आपल्या वाढणाऱ्या सत्यनिष्ठेस करावयास अजून काही वर्षे गेली पाहिजेत. हे एकंदर हिंदुस्थान वासियांबद्दल झाले. खुद्द मराठ्यांविषयी विचार केला, तर त्यांची कीर्ती हिंदुस्थानातील इतर भागांत त्याच्या शौर्याबद्द, क्रौर्याबद्द व धूर्ततेबद्दल असलेली दिसून येते; व ही किर्ती द्वेषमुलक, व अतएअव अस्थानी नसून वाजवी आहे, असेच आपणास प्रत्यक्ष अनुभवावरून म्हणावे लागते. ही स्थिती आपल्या देशात लोकमताच्या दबावाखाली असणऱ्या लोकांविषयी झाली. आपले लोक शिक्षणाच्या किंवा इतर निमित्ताने परदेशी गेले असता त्यांचे वर्तन कसे असते, हे पुष्कळांस ऐकून माहित असल्याने त्याही इथे वाच्यता करण्याचे कारण नाही. ज्याप्रमाणे हल्ली आपणावर इंग्रज राज्य करीत आहेत, त्याप्रमाणे आपण जर इंग्लंडमध्ये त्यांजवर राज्य करीत असतो तर त्यापैकी काही जण हल्ली इकडे जे निंद्य प्रकार करीत आहेत, त्यापेक्षाही अधिक करण्यास आपण चुकलो नसतो, याबद्दल आम्हांस संशय वाटत नाही. इंग्रज लोक आम्हांस आमच्या स्पष्ट भाषेबद्दल काही महिने स्थलांतर करावयास लावितात; तर आम्ही त्यांस त्याच गुन्ह्याबद्द मिर्च्यांच्या धुऱ्या किंवा राखेचे तोबरे देऊन हत्तीच्य पायाशी तुडविले असते. सभाबंदीचा कायदा, राजद्रोहाचे खटले वगैरे जे अनुचित प्रकार हल्ली राज्यकर्त्यांकडून घडत आहेत, ते त्यांच्या नैसर्गिक स्वातंत्र्यप्रियतेस न जुमानता आत्मरक्षणार्थ होत आहेत. पण यापलिकडीलही प्रकार आपणाकडून इंग्लंडात प्रत्यही झाले असते, असे विधान केल्यास चूक होणार नाही. वरील विधानावरून कोणास असे वाटेल की, आमचे धोरण आम्हामध्ये काहीच सद्गुण नाहीत असे म्हणण्याचे आहे. आम्हामध्ये सद्गुण आहेत, व ते विपुलही आहेत. ते इतके आहेत की, त्यांत आपणांस जगातील कोणत्याही राष्ट्राशी बरोबरी करता येईल. परंतु त्यांचा उपयोग आपली राजकीय स्थिती सुधारण्याकडे होण्यासारखा नाही. म्हणजे त्यांचे स्वरूप सार्वजनिक नसून खाजगी आहे. उदाहरणार्थ, आपणामध्ये काटकसर, साधेपणा, शुचिर्भूतपणाम वैवाहिक कर्तव्यनिष्ठा, धर्मश्रद्धा वगैरे काही अमोल सद्गुण आहेत. परंतु त्यांचा राजकीय स्थितीशी फारसा निकट संबंध नाही. विलायती कापड आपल्या साधेपणाच्या व काटकसरीच्या आड येते म्हणून, साखरेत हाडे व केशरात गाईचे रक्त असल्यामुळे आपला धर्म बाटतो म्हणून, काचेच्या चिमण्या वारंवार फुटून व घासलेट तेलाने घरास आगी लागून नुकसान होते म्हणून, त्या त्या वोलायती जिनसांवर बहिष्कार घालण्याचा आपला प्रयत्न फलद्रूप होईल, हे खरे आहे. पण येथे त्या सद्गुणांच्या सामर्थ्याची मर्यादा संपली. काडतुसात धर्मनिषिद्ध पदार्थ असतात या भ्रमावेर १८५७ सालचे बंडाची इमारत रचली होती. परंतु त्या भ्रमाचा भोपळा फुटताच पुनः चोहोस्वस्थताकडे झाली; व हल्ली देशाची इतकी निकृष्टावस्था झाली असताही संतुष्ट असलेल्या देशी पलटणी बिनचरबीची काडतुसे प्रसंग पडल्यास आपल्या अनाथ देशबांधवांवर सोडण्यास तयार होतील. पण यात नवल कसचे? एखाद्या वस्तूत जितका जोम तितकेच काम ती देणार! जास्त कोठून देणार? 1666 3438 2006-05-15T04:56:55Z Neeraj Pande 38 ''श्री ज्ञानेश्वर महाराज विरचित'' '''हरिपाठ''' -- १ -- देवाचिये द्वारी उभा क्षणभरी । तेणे मुक्ती चारी साधियेल्या ॥ १ ॥ हरि मुखे म्हणा हरि मुखे म्हणा । पुण्याची गणना कोण करी ॥ २ ॥ असोनि संसारी जिव्हे वेगु करी । वेदशास्त्र उभारी बाह्य सदा ॥ ३ ॥ ज्ञानदेव म्हणे व्यासाचिये खुणे । द्वारकेचा राणा पांडवा घरी ॥ ४ ॥ -- २ -- चहू वेदी जाण साही(षट्‍)शास्त्री कारण । अठराही पुराणे हरिसी गाती ॥ १ ॥ मंथुनी नवनीता तैसे घे अनंता । वाया व्यर्थ कथा सांडी मार्ग ॥ २ ॥ एक हरि आत्मा जीवशिवसमा । वाया तू दुर्गमा न घाली मन ॥ ३ ॥ ज्ञानदेवा पाठ हरि हा वैकुंठ । भरला घनदाट हरि दिसे ॥ ४ ॥ -- ३ -- त्रिगुण असार निर्गुण हे सार । सारासार विचार हरिपाठ ॥ १ ॥ सगुण निर्गुण गुणाचे अगुण । हरिविण मन व्यर्थ जाय ॥ २ ॥ अव्यक्‍त निराकार नाही ज्या आकार । जेथुनि चराचर हरिसी भजे ॥ ३ ॥ ज्ञानदेवा ध्यानी रामकृष्ण मनी । अनंत जन्मानी पुण्य होय ॥ ४ ॥ -- ४ -- भावेविण भक्‍ति भक्‍तिविण मुक्‍ति । बळेविण शक्‍ति बोलू नये ॥ १ ॥ कैसेनि दैवत प्रसन्न त्वरीत । उगा राहे निवांत शिणसी वाया ॥ २ ॥ सायासे करिसी प्रपंच दिननिशी । हरिसी न भजसी कोण्या गुणे ॥ ३ ॥ ज्ञानदेव म्हणे हरिजप करणे । तुटेल धरणे प्रपंचाचे ॥ ४ ॥ -- ५ -- योगयागविधी येणे नोहे सिद्धी । वायाची उपाधी दंभ धर्म ॥ १ ॥ भावेविण देव न कळे नि:संदेह । गुरुविण अनुभव कैसा कळे ॥ २ ॥ तपेविण दैवत दिधल्याविण प्राप्त । गुजेविण हित कोण सांगे ॥ ३ ॥ ज्ञानदेव सांगे दृष्टांताची मात । साधूचे संगती तरणोपाय ॥ ४ ॥ -- ६ -- साधुबोध झाला नुरोनिया ठेला । ठायीच मुराला अनुभवे ॥ १ ॥ कापुराची वाती उजळली ज्योति । ठायीच समाप्ती झाली जैसी ॥ २ ॥ मोक्षरेखे आला भाग्ये विनटला । साधूंचा अंकिला हरिभक्‍त ॥ ३ ॥ ज्ञानदेवा गोडी संगती सज्जनी । हरि दिसे जनी वनी आत्मतत्त्वी ॥ ४ ॥ -- ७ -- पर्वताप्रमाणे पातक करणे । वज्रलेप होणे अभक्‍तांसी ॥ १ ॥ नाही ज्यासी भक्‍ति ते पतित अभक्‍त । हरिसी न भजत दैवहत ॥ २ ॥ अनंत वाचाळ बरळती बरळ । त्या कैसा दयाळ पावेल हरि ॥ ३ ॥ ज्ञानदेवा प्रमाण आत्मा हा निधान । सर्वाघटी पुर्ण एक नांदे ॥ ४ ॥ -- ८ -- संतांचे संगती मनोमार्ग गती । आकळावा श्रीपती येणे पंथे ॥ १ ॥ रामकृष्ण वाचा भाव हा जीवाचा । आत्मा जो शिवाचा रामजप ॥ २ ॥ एकतत्त्व नाम साधिती साधन । द्वैताचे बंधन न बाधिजे ॥ ३ ॥ नामामृत गोडी वैष्णवा लाधली । योगिया साधली जीवनकळा ॥ ४ ॥ सत्वर उच्चार प्रल्हादी बिंबला । उद्धवा लाधला कृष्ण दाता ॥ ५ ॥ ज्ञानदेव म्हणे नाम हे सुलभ । सर्वत्र दुर्लभ विरळा जाणे ॥ ६ ॥ -- ९ -- विष्णुविण जप व्यर्थ त्याचे ज्ञान । रामकृष्णी मन नाही ज्याचे ॥ १ ॥ उपजोनि करंटा नेणे अद्वैत वाटा । रामकृष्णी पैठा कैसेनि होय ॥ २ ॥ द्वैताची झाडणी गुरुविण ज्ञान । तया कैसे कीर्तन घडे नामी ॥ ३ ॥ ज्ञानदेव म्हणे सगुण हे ध्यान । नामपाठे मौन प्रपंचाचे ॥ ४ ॥ -- १० -- त्रिवेणी संगमी नाना तीर्थे भ्रमी । चित्त नाही नामी तरी ते व्यर्थ ॥ १ ॥ नामासी विन्मुख तो नर पापीया । हरिविण धावया न पावे कोणी ॥ २ ॥ पुराणप्रसिद्ध बोलिले वाल्मिक । नामे तिन्ही लोक उद्धरती ॥ ३ ॥ ज्ञानदेव म्हणे नाम जपा हरिचे । परंपरा त्याचे कुळ शुद्ध ॥ ४ ॥ -- ११ -- हरिउच्चारणी अनंत पापराशी । जातील लयासी क्षणमात्रे ॥ १ ॥ तृण अग्निमेळे समरस झाले । तैसे नामे केले जपता हरि ॥ २ ॥ हरिउच्चारण मंत्र हा अगाध । पळे भूतबाधा भेणे याचे ॥ ३ ॥ ज्ञानदेव म्हणे हरि माझा समर्थ । न करवे अर्थ उपनिषदा ॥ ४ ॥ -- १२ -- तीर्थ व्रत नेम भावेविण सिद्धी । वायाची उपाधी करिसी जना ॥ १ ॥ भावबळे आकळे एरव्ही नाकळे । करतळी आवळे जैसा हरि ॥ २ ॥ पारियाचा रवा घेता भूमीवरी । यत्‍न परोपरी साधन तैसे ॥ ३ ॥ ज्ञानदेव म्हणे निवृत्ती निर्गुण । दिधले संपूर्ण माझे हाती ॥ ४ ॥ -- १३ -- समाधी हरिची समसुखेविण । न साधेल जाण द्वैतबुद्धी ॥ १ ॥ बुद्धीचे वैभव अन्य नाही दुजे । एका केशवराजे सकळ सिद्धी ॥ २ ॥ ऋद्धी सिद्धी निधी अवघीच उपाधी । जव त्या परमानंदी मन नाही ॥ ३ ॥ ज्ञानदेवी रम्य रमले समाधान । हरिचे चिंतन सर्वकाळ ॥ ४ ॥ -- १४ -- नित्य सत्यामित हरिपाठ ज्यासी । कळिकाळी त्यासी न पाहे दृष्टी ॥ १ ॥ रामकृष्ण उच्चार अनंतराशी तप । पापाचे कळप पळती पुढे ॥ २ ॥ हरि हरि हरि मंत्र हा शिवाचा । म्हणती जे वाचा तया मोक्ष ॥ ३ ॥ ज्ञानदेवा पाठ नारायण नाम । पाविजे उत्तम निजस्थान ॥ ४ ॥ -- १५ -- एक नाम हरि द्वैत नाम दुरी । अद्वैत कुसरी विरळा जाणे ॥ १ ॥ समबुद्धी घेता समान श्रीहरि । शमदमा वरी हरि झाला ॥ २ ॥ सर्वाघटी राम देहादेही एक । सूर्यप्रकाशक सहस्त्ररश्मी ॥ ३ ॥ ज्ञानदेवा चित्ती हरिपाठ नेमा । मागिलिया जन्मा मुक्‍त झालो ॥ ४ ॥ -- १६ -- हरिनाम जपे तो नर दुर्लभ । वाचेसी सुलभ रामकृष्ण ॥ १ ॥ रामकृष्ण नामी उन्मनी साधिली । तयासी लाधली सकळ सिद्धी ॥ २ ॥ सिद्धी बुद्धी धर्म हरिपाठी आले । प्रपंची निवाले साधुसंगे ॥ ३ ॥ ज्ञानदेवी नाम रामकृष्ण ठसा । येणे दशदिशा आत्माराम ॥ ४ ॥ -- १७ -- हरिपाठ कीर्ति मुखे जरी गाय । पवित्रचि होय देह त्याचा ॥ १ ॥ तपाचे सामर्थ्य तपिन्नला अमूप । चिरंजीव कल्प वैकुंठी नांदे ॥ २ ॥ मातृ पितृ भ्राता सगोत्र अपार । चतुर्भुज नर होऊनी ठेले ॥ ३ ॥ ज्ञानगूढ गम्य ज्ञानदेवा लाधले । निवृत्तीने दिधले माझे हाती ॥ ४ ॥ -- १८ -- हरिवंश पुराण हरिनाम संकीर्तन । हरिविण सौजन्य नेणे काही ॥ १ ॥ तया नरा लाधले वैकुंठ जोडले । सकळही घडले तीर्थाटन ॥ २ ॥ मनोमार्गे गेला तो तेथे मुकला । हरिपाठी स्थिरावला तोचि धन्य ॥ ३ ॥ ज्ञानदेवा गोडी हरिनामाची जोडी । रामकृष्णी आवडी सर्वकाळ ॥ ४ ॥ -- १९ -- नामसंकीर्तन वैष्णवांची जोडी । पापे अनंत कोटी गेली त्यांची ॥ १ ॥ अनंत जन्मांचे तप एक नाम । सर्व मार्ग सुगम हरिपाठ ॥ २ ॥ योग याग क्रिया धर्माधर्म माया । गेले ते विलया हरिपाठी ॥ ३ ॥ ज्ञानदेवी यज्ञ याग क्रिया धर्म । हरिविण नेम नाही दुजा ॥ ४ ॥ -- २० -- वेद शास्त्र पुराण श्रुतीचे वचन । एक नारायण सार जप ॥ १ ॥ जप तप कर्म हरिविण धर्म । वाउगाचि श्रम व्यर्थ जाय ॥ २ ॥ हरिपाठी गेले ते निवांतचि ठेले । भ्रमर गुंतले सुमन कळिके ॥ ३ ॥ ज्ञानदेवी मंत्र हरिनामाचे शस्त्र । यमे कुळगोत्र वर्जियेले ॥ ४ ॥ -- २१ -- काळ वेळ नाम उच्चारिता नाही । दोन्ही पक्ष पाही उद्धरती ॥ १ ॥ रामकृष्ण नाम सर्व दोषा हरण । जडजीवा तारण हरि एक ॥ २ ॥ नाम हरि सार जिव्हा या नामाची । उपमा त्या दैवाची कोण वानी ॥ ३ ॥ ज्ञानदेवा सांग झाला हरिपाठ । पुर्वजा वैकुंठ मार्ग सोपा ॥ ४ ॥ -- २२ -- नित्यनेमनामी ते प्राणी दुर्लभ । लक्ष्मीवल्लभ तया जवळी ॥ १ ॥ नारायण हरि नारायण हरि । भक्‍ति मुक्‍ति चारी घरी त्यांच्या ॥ २ ॥ हरिविण जन्म तो नर्कचि पै जाणा । यमाचा पाहुणा प्राणी होय ॥ ३ ॥ ज्ञानदेव पुसे निवृत्तीसी चाड । गगनाहूनि वाड नाम आहे ॥ ४ ॥ -- २३ -- सात पाच तीन दशकांचा मेळा । एकतत्त्वी कळा दावी हरि ॥ १ ॥ तैसे नव्हे नाम सर्व मार्गा वरिष्ठ । येथे काही कष्ट न लागती ॥ २ ॥ अजपा जपणे उलट प्राणाचा । तेथेही मनाचा निर्धारु असे ॥ ३ ॥ ज्ञानदेवा जिणे नामेविण व्यर्थ । रामकृष्णी पंथ क्रमीयेला ॥ ४ ॥ -- २४ -- जप तप कर्म क्रिया नेम धर्म । सर्वाघटी राम भाव शुद्ध ॥ १ ॥ न सोडी हा भावो टाकी रे संदेहो । रामकृष्णी टाहो नित्य फोडी ॥ २ ॥ जात वित्त गोत कुळ शीळ मात । भजे का त्वरित भावनायुक्‍त ॥ ३ ॥ ज्ञानदेवा ध्यानी रामकृष्ण मनी । वैकुंठ भुवनी घर केले ॥ ४ ॥ -- २५ -- जाणीव नेणीव भगवंती नाही । हरि उच्चारणी पाही मोक्ष सदा ॥ १ ॥ नारायण हरि उच्चार नामाचा । तेथे कळिकाळाचा रीघ नाही ॥ २ ॥ तेथील प्रमाण नेणवे वेदांसी । ते जीव जंतूसी केवि कळे ॥ ३ ॥ ज्ञानदेवा फळ नारायण पाठ । सर्वत्र वैकुंठ केले असे ॥ ४ ॥ -- २६ -- एक तत्त्व नाम दृढ धरी मना । हरिसी करुणा येईल तूझी ॥ १ ॥ ते नाम सोपे रे रामकृष्ण गोविंद । वाचेसी सद्‍गद्‍ जपे आधी ॥ २ ॥ नामापरते तत्त्व नाही रे अन्यथा । वाया आणिका पंथा जाशी झणी ॥ ३ ॥ ज्ञानदेवा मौन जपमाळ अंतरी । धरोनी श्रीहरि जपे सदा ॥ ४ ॥ -- २७ -- सर्व सुख गोडी सर्व शास्त्रे निवडी । रिकामा अर्धघडी राहू नको ॥ १ ॥ लटिका व्यवहार सर्व हा संसार । वाया येरझार हरिविण ॥ २ ॥ नाममंत्र जप कोटी जाईल पाप । रामकृष्णी संकल्प धरूनी राहे ॥ ३ ॥ निजवृत्ति काढी सर्व माया तोडी । इंद्रियांसवडी लपू नको ॥ ४ ॥ तीर्थ व्रती भाव धरी रे करुणा । शांति दया पाहुणा हरि करी ॥ ५ ॥ ज्ञानदेवा प्रमाण निवृत्तीदेवी ज्ञान । समाधि संजीवन हरिपाठ ॥ ६ ॥ श्री ज्ञानेश्वर महाराज 1667 3451 2006-06-11T12:03:28Z Shreehari 39 #[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : पहिला अध्याय (अर्जुनविषादयोग)]] #[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : दुसरा अध्याय (सांख्ययोग)]] #[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : तिसरा अध्याय (कर्मयोग)]] #[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : चौथा अध्याय (ज्ञानकर्मसंन्यासयोग)]] #[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : पाचवा अध्याय (कर्मसंन्यासयोग)]] #[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : सहावा अध्याय (आत्मसंयमयोग)]] #[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : सातवा अध्याय (ज्ञानविज्ञानयोग)]] #[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : आठवा अध्याय (अक्षरब्रह्मयोग)]] #[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : नववा अध्याय (राजविद्याराजगुह्ययोग)]] #[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : दहावा अध्याय (विभूतियोग)]] #[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : अकरावा अध्याय (विश्वरूपदर्शनयोग)]] #[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : बारावा अध्याय (भक्तियोग)]] #[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : तेरावा अध्याय (क्षेत्रक्षत्रज्ञविभागयोग)]] #[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : चौदावा अध्याय (गुणत्रयविभागयोग)]] #[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : पंधरावा अध्याय (पुरुषोत्तमयोग)]] #[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : सोळावा अध्याय (दैवासुरसंपद्विभागयोग)]] #[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : सतरावा अध्याय (श्रद्धात्रयविभागयोग)]] #[[श्रीमद्‌भगवद्‌गीता : अठरावा अध्याय (मोक्षसंन्यासयोग)]] 1668 3452 2006-06-11T12:51:24Z Shreehari 39 '''मूळ पहिल्या अध्यायाचा प्रारंभ''' अथ प्रथमोऽध्यायः '''अर्थ''' पहिला अध्याय सुरु होतो. '''मूळ श्लोक''' धृतराष्ट्र उवाच धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे समवेता युयुत्सवः । मामकाः पाण्डवाश्चैव किमकुर्वत सञ्जय ॥ १-१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''धृतराष्ट्र''' = धृतराष्ट्र, '''उवाच''' = म्हणाले, '''सञ्जय''' = हे संजया, '''धर्मक्षेत्रे''' = धर्मभूमी असणाऱ्या, '''कुरुक्षेत्रे''' = कुरुक्षेत्रावर, '''समवेताः''' = एकत्र जमलेल्या, '''युयुत्सवः''' = युद्धाची इच्छा करणाऱ्या, '''मामकाः''' = माझ्या मुलांनी, '''च''' = आणि, '''एव''' = तसेच, '''पाण्डवाः''' = पांडूच्या मुलांनी, '''किम्‌''' = काय, '''अकुर्वत''' = केले ॥ १-१ ॥ '''अर्थ''' धृतराष्ट्र म्हणाले, हे संजया, धर्मभूमी असलेल्या कुरुक्षेत्रात युद्धाच्या इच्छेने एकत्र जमलेल्या माझ्या आणि पांडूच्या मुलांनीही काय केले? ॥ १-१ ॥ '''मूळ श्लोक''' सञ्जय उवाच दृष्ट्वा तु पाण्डवानीकं व्यूढं दुर्योधनस्तदा । आचार्यमुपसङ्गम्य राजा वचनमब्रवीत्‌ ॥ १-२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सञ्जय''' = संजय, '''उवाच''' = म्हणाले, '''तदा''' = त्यावेळी, '''व्यूढम्‌''' = व्यूहरचनेने युक्त, '''पाण्डवानीकम्‌''' = पांडवांचे सैन्य, '''दृष्ट्वा''' = पाहून, '''तु''' = आणि, '''आचार्यम्‌''' = द्रोणाचार्यांच्या, '''उपसङ्गम्य''' = जवळ जाऊन, '''राजा''' = राजा, '''दुर्योधनः''' = दुर्योधन, '''वचनम्‌''' = असे वचन, '''अब्रवीत''' = बोलला ॥ १-२ ॥ '''अर्थ''' संजय म्हणाले, त्यावेळी व्यूहरचना केलेले पांडवांचे सैन्य पाहून राजा दुर्योधन द्रोणाचर्यांजवळ जाऊन असे म्हणाला ॥ १-२ ॥ '''मूळ श्लोक''' पश्यैतां पाण्डुपुत्राणामाचार्य महतीं चमूम्‌ । व्यूढां द्रुपदपुत्रेण तव शिष्येण धीमता ॥ १-३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''आचार्य''' = अहो आचार्य, '''तव''' = तुमच्या, '''धीमता''' = बुद्धिमान, '''शिष्येण''' = शिष्याने, '''द्रुपदपुत्रेण''' = द्रुपदपुत्र धष्टद्युम्नाने, '''व्युढाम्‌''' = व्युहरचना करून सिद्ध केलेली, '''एताम्‌''' = ही, '''पाण्डुपुत्राणाम्‌''' = पांडूच्या पुत्रांची, '''महतीम्‌''' = विशाल, '''चमूम्‌''' = सेना, '''पश्य''' = पाहा ॥ १-३ ॥ '''अर्थ''' अहो आचार्य, तुमच्या बुद्धिमान शिष्याने-द्रुपदपुत्र धृष्टद्युम्नाने-व्यूहरचना करून उभी केलेली ही पांडुपुत्रांची प्रचंड सेना पाहा. ॥ १-३ ॥ '''मूळ श्लोक''' अत्र शूरा महेष्वासा भीमार्जुनसमा युधि । युयुधानो विराटश्च द्रुपदश्च महारथः ॥ १-४ ॥ धृष्टकेतुश्‍चेकितानः काशिराजश्च वीर्यवान्‌ । पुरुजित्कुन्तिभोजश्च शैब्यश्च नरपुङ्गवः ॥ १-५ ॥ युधामन्युश्च विक्रान्त उत्तमौजाश्च वीर्यवान्‌ । सौभद्रो द्रौपदेयाश्च सर्व एव महारथाः ॥ १-६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अत्र''' = येथे, '''महेष्वासाः''' = मोठीमोठी धनुष्ये धारण केलेले, '''च''' = आणि, '''युधि''' = युद्धात, '''भीमार्जुनसमाः''' = भीम व अर्जुन याप्रमाणे असणारे, '''शूराः''' = शूर-वीर, '''युयुधानः''' = सात्यकी, '''च''' = आणि, '''विराटः''' = विराट, '''च''' = तसेच, '''महारथः''' = महारथी, '''द्रुपदः''' = द्रुपद, '''धृष्टकेतुः''' = धृष्टकेतू, '''चेकितानः''' = चेकितान, '''च''' = आणि, '''वीर्यवान्‌''' = बलवान, '''काशिराजः''' = काशिराज, '''पुरुजित्‌''' = पुरुजित, '''कुन्तिभोजः''' = कुन्तिभोज, '''च''' = आणि, '''नरपुङ्गवः''' = नरश्रेष्ठ, '''शैब्यः''' = शैब्य, '''च''' = आणि, '''विक्रान्तः''' = पराक्रमी, '''युधामन्युः''' = युधामन्यू, '''च''' = तसेच, '''वीर्यवान्‌''' = शक्तिमान, '''उत्तमौजाः''' = उत्तमौजा, '''सौभद्रः''' = सुभद्रेचा पुत्र, '''च''' = आणि, '''द्रौपदेयाः''' = द्रौपदीचे पाच पुत्र, '''सर्व एव''' = हे सर्वच, '''महारथाः''' = महारथी, '''(सन्ति)''' = आहेत ॥ १-४, १-५, १-६ ॥ '''अर्थ''' या सैन्यात मोठीमोठी धनुष्ये घेतलेले भीम, अर्जुन यांसारखे शूरवीर, सात्यकी, विराट, महारथी द्रुपद, धृष्टकेतू, चेकितान, बलवान काशिराज, पुरुजित, कुंतिभोज, नरश्रेष्ठ शैब्य, पराक्रमी युधामन्यू, शक्तिमान उत्तमौजा, सुभद्रापुत्र अभिमन्यू आणि द्रौपदीचे पाच पुत्र हे सर्वच महारथी आहेत. ॥ १-४, १-५, १-६ ॥ '''मूळ श्लोक''' अस्माकं तु विशिष्टा ये तान्निबोध द्विजोत्तम । नायका मम सैन्यस्य संज्ञार्थं तान्ब्रवीमि ते ॥ १-७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''द्विजोत्तम''' = हे ब्राह्मणश्रेष्ठ, '''अस्माकम्‌''' = आमच्या पक्षात, '''तु''' = सुद्धा, '''ये''' = जे, '''विशिष्टाः''' = महत्त्वाचे, '''(सन्ति)''' = आहेत, '''तान्‌''' = त्यांना, '''निबोध''' = आपण जाणून घ्या, '''मम''' = माझ्या, '''सैन्यस्य''' = सैन्याचे, '''नायकाः''' = जे सेनापती आहेत, '''तान्‌''' = ते, '''ते''' = तुमच्या, '''संज्ञार्थम्‌''' = माहितीसाठी, '''ब्रविमी''' = मी सांगतो ॥ १-७ ॥ '''अर्थ''' हे ब्राह्मणश्रेष्ठ, आपल्यातील जे महत्त्वाचे आहेत, ते जाणून घ्या. आपल्या माहितीसाठी आपल्या सैन्याचे जे जे सेनापती आहेत, ते मी आपल्याला सांगतो. ॥ १-७ ॥ '''मूळ श्लोक''' भवान्‌ भीष्मश्च कर्णश्च कृपश्च समितिञ्जयः । अश्वत्थामा विकर्णश्च सौमदत्तिस्तथैव च ॥ १-८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भवान्‌''' = तुम्ही द्रोणाचार्य, '''च''' = आणि, '''भीष्मः''' = भीष्म, '''च''' = तसेच, '''कर्णः''' = कर्ण, '''च''' = आणि, '''समितिञ्जयः''' = युद्धात विजयी होणारे, '''कृपः''' = कृपाचार्य, '''च''' = तसेच, '''अश्वत्थामा''' = अश्वत्थामा, '''च''' = तसेच, '''विकर्णः''' = विकर्ण, '''तथैव च''' = आणि त्याचप्रमाणे, '''सौमदत्तिः''' = सोमदत्ताचा पुत्र भूरिश्रवा ॥ १-८ ॥ '''अर्थ''' आपण-द्रोणाचार्य, पितामह भीष्म, कर्ण, युद्धात विजयी होणारे कृपाचार्य, अश्वत्थामा, विकर्ण तसेच सोमदत्ताचा मुलगा भूरिश्रवा. ॥ १-८ ॥ '''मूळ श्लोक''' अन्ये च बहवः शूरा मदर्थे त्यक्तजीविताः । नानाशस्त्रप्रहरणाः सर्वे युद्धविशारदाः ॥ १-९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अन्ये''' = इतर, '''च''' = सुद्धा, '''मदर्थे''' = माझ्यासाठी, '''त्यक्तजीविताः''' = जीवावर उदार झालेले, '''बहवः''' = पुष्कळ, '''शूराः''' = शूरवीर, '''(सन्ति)''' = आहेत, '''सर्वे''' = ते सर्व, '''नानाशस्त्रप्रहरणाः''' = निरनिराळ्या शस्त्रास्त्रांनी सुसज्ज, '''युद्धविशारदाः''' = युद्धात पारंगत, '''(सन्ति)''' = आहेत ॥ १-९ ॥ '''अर्थ''' इतरही माझ्यासाठी जीवावर उदार झालेले पुष्कळ शूरवीर आहेत. ते सर्वजण निरनिराळ्या शस्त्रास्त्रांनी सुसज्ज असून युद्धात पारंगत आहेत. ॥ १-९ ॥ '''मूळ श्लोक''' अपर्याप्तं तदस्माकं बलं भीष्माभिरक्षितम्‌ । पर्याप्तं त्विदमेतेषां बलं भीमाभिरक्षितम्‌ ॥ १-१० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भीष्माभिरक्षितम्‌''' = भीष्म-पितामहांकडून रक्षिले गेलेले, '''अस्माकम्‌''' = आमचे, '''तत्‌''' = ते, '''बलम्‌''' = सैन्य, '''अपर्याप्तम्‌''' = सर्व प्रकारांनी अजिंक्य आहे, '''तु''' = आणि, '''भीमाभिरक्षितम्‌''' = भीमाकडून रक्षिले गेलेले, '''एतेषाम्‌''' = या पांडवांचे, '''इदम्‌''' = हे, '''बलम्‌''' = सैन्य, '''पर्याप्तम्‌''' = जिंकण्यास सोपे आहे ॥ १-१० ॥ '''अर्थ''' भीष्मपितामहांनी रक्षण केलेले आपले ते सैन्य सर्व दृष्टींनी अजिंक्य आहे; तर भीमाने रक्षण केलेले यांचे हे सैन्य जिंकायला सोपे आहे. ॥ १-१० ॥ '''मूळ श्लोक''' अयनेषु च सर्वेषु यथाभागमवस्थिताः । भीष्ममेवाभिरक्षन्तु भवन्तः सर्व एव हि ॥ १-११ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''च''' = म्हणून, '''सर्वेषु''' = सर्व, '''अयनेषु''' = व्यूहद्वारात, '''यथाभागम्‌''' = आपापल्या जागेवर, '''अवस्थिताः''' = राहून, '''भवन्तः''' = आपण, '''सर्वे एव''' = सर्वांनीच, '''हि''' = निःसंदेहपणे, '''भीष्मम्‌ एव''' = भीष्म पितामहांचेच, '''अभिरक्षन्तु''' = सर्व बाजूंनी रक्षण करावे ॥ १-११ ॥ '''अर्थ''' म्हणून सर्व व्यूहांच्या प्रवेशद्वारात आपापल्या जागेवर राहून आपण सर्वांनीच निःसंदेह भीष्मपितामहांचेच सर्व बाजूंनी रक्षण करावे. ॥ १-११ ॥ '''मूळ श्लोक''' तस्य सञ्जनयन्‌ हर्षं कुरुवृद्धः पितामहः । सिंहनादं विनद्यौच्चै: शङ्खं दध्मौ प्रतापवान्‌ ॥ १-१२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तस्य''' = त्या(दुर्योधना)चा(च्या हृदयात), '''हर्षम्‌''' = आनंद, '''सञ्जनयन्‌''' = निर्माण करीत, '''कुरुवृद्धः''' = कौरवातील वृद्ध, '''प्रतापवान्‌''' = महापराक्रमी(अशा), '''पितामहः''' = पितामह भीष्मांनी, '''उच्चैः''' = मोठ्या सुरात, '''सिंहनादम्‌''' = सिंहाच्या आरोळीप्रमाणे, '''विनद्य''' = गर्जना करून, '''शङ्खम्‌''' = शंख, '''दध्मौ''' = वाजविला ॥ १-१२ ॥ '''अर्थ''' कौरवांतील वृद्ध, महापराक्रमी, पितामह भीष्मांनी त्या दुर्योधनाच्या अंतःकरणात आनंद निर्माण करीत मोठ्याने सिंहासारखी गर्जना करून शंख वाजविला. ॥ १-१२ ॥ '''मूळ श्लोक''' ततः शङ्खाश्च भेर्यश्च पणवानकगोमुखाः । सहसैवाभ्यहन्यन्त स शब्दस्तुमुलोऽभवत्‌ ॥ १-१३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''ततः''' = त्यानंतर, '''शङ्खाः''' = शंख, '''च''' = आणि, '''भेर्यः''' = नगारे, '''च''' = तसेच, '''पणवानकगोमुखाः''' = ढोल, मृदंग व शिंगे (इत्यादी रणवाद्ये), '''सहसा एव''' = एकदमच, '''अभ्यहन्यन्त''' = वाजू लागली, '''(तेषां)''' = (त्यांचा), '''सः''' = तो, '''शब्दः''' = आवाज, '''तुमुलः''' = फार भयंकर, '''अभवत्‌''' = झाला ॥ १-१३ ॥ '''अर्थ''' त्यानंतर शंख, नगारे, ढोल, मृदंग, शिंगे इत्यादी रणवाद्ये एकदम वाजू लागली. त्यांचा तो आवाज प्रचंड झाला. ॥ १-१३ ॥ '''मूळ श्लोक''' ततः श्वेतैर्हयैर्युक्ते महति स्यन्दने स्थितौ । माधवः पाण्डवाश्चैव दिव्यौ शङ्खौ प्रदध्मतुः ॥ १-१४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''ततः''' = त्यानंतर, '''श्वेतैः''' = पांढऱ्या, '''हयैः''' = घोड्यांनी, '''युक्ते''' = युक्त अशा, '''महति''' = उत्तम, '''स्यन्दने''' = रथात, '''स्थितौ''' = बसलेल्या, '''माधवः''' = श्रीकृष्ण महाराजांनी, '''च''' = आणि, '''पाण्डवः''' = पांडवाने (अर्थात पांडुपुत्र अर्जुनाने), '''एव''' = सुद्धा, '''दिव्यौ''' = अलौकिक, '''शङ्खौ''' = शंख, '''प्रदध्मतुः''' = वाजविले ॥ १-१४ ॥ '''अर्थ''' यानंतर पांढरे घोडे जोडलेल्या उत्तम रथात बसलेल्या श्रीकृष्णांनी आणि पांडवाने (अर्थात पांडुपुत्र अर्जुनाने) ही दिव्य शंख वाजविले. ॥ १-१४ ॥ '''मूळ श्लोक''' पाञ्चजन्यं हृषीकेशो देवदत्तं धनञ्जयः । पौण्ड्रं दध्मौ महाशङ्खं भीमकर्मा वृकोदरः ॥ १-१५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''हृषीकेशः''' = श्रीकृष्ण महाराजांनी, '''पाञ्चजन्यम्‌''' = पांचजन्य नावाचा, '''धनञ्जयः''' = अर्जुनाने, '''देवदत्तम्‌''' = देवदत्त नावाचा, '''(च)''' = आणि, '''भीमकर्मा''' = भयानक कर्मे करणाऱ्या, '''वृकोदरः''' = भीमसेनाने, '''पौण्ड्रम्‌''' = पौण्ड्र नावाचा, '''महाशङ्खम्‌''' = मोठा शंख, '''दध्मौ''' = वाजविला ॥ १-१५ ॥ '''अर्थ''' श्रीकृष्णांनी पांचजन्य नावाचा, अर्जुनाने देवदत्त नावाचा आणि भयानक कृत्ये करणाऱ्या भीमाने पौण्ड्र नावाचा मोठा शंख फुंकला. ॥ १-१५ ॥ '''मूळ श्लोक''' अनन्तविजयं राजा कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः । नकुलः सहदेवश्च सुघोषमणिपुष्पकौ ॥ १-१६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कुन्तीपुत्रः''' = कुन्तीपुत्र, '''राजा''' = राजा, '''युधिष्ठिरः''' = युधिष्ठिराने, '''अनन्तविजयम्‌''' = अनंतविजय नावाचा, '''(च)''' = आणि, '''नकुलः''' = नकुलाने, '''च''' = व, '''सहदेवः''' = सहदेवाने, '''सुघोष-मणिपुष्पकौ''' = सुघोष आणि मणिपुष्पक नावाचे शंङ्ख, '''(दध्मौ)''' = वाजविले ॥ १-१६ ॥ '''अर्थ''' कुंतीपुत्र राजा युधिष्ठिराने अनंतविजय नावाचा आणि नकुल व सहदेव यांनी सुघोष व मणिपुष्पक नावाचे शंख वाजविले. ॥ १-१६ ॥ '''मूळ श्लोक''' काश्यश्च परमेष्वासः शिखण्डी च महारथः । धृष्टद्युम्नो विराटश्च सात्यकिश्चापराजितः ॥ १-१७ ॥ द्रुपदो द्रौपदेयाश्च सर्वशः पृथिवीपते । सौभद्रश्च महाबाहुः शङ्खान्दध्मुः पृथक्पृथक्‌ ॥ १-१८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''परमेष्वासः''' = श्रेष्ठ धनुष्य धारण करणारा, '''काश्यः''' = काशिराज, '''च''' = आणि, '''महारथः''' = महारथी, '''शिखण्डी''' = शिखंडी, '''च''' = व, '''धृष्टद्युम्नः''' = धृष्टद्युम्न, '''च''' = तसेच, '''विराटः''' = राजा विराट, '''च''' = आणि, '''अपराजितः''' = अजिंक्य, '''सात्यकिः''' = सात्यकी, '''द्रुपदः''' = राजा द्रुपद, '''च''' = आणि, '''द्रौपदेयाः''' = द्रौपदीचे पाच पुत्र, '''च''' = तसेच, '''महाबाहुः''' = मोठ्या भुजा असणारा, '''सौभद्रः''' = सुभद्रापुत्र(अभिमन्यू), '''(एते, सर्वे)''' = या सर्वांनी, '''पृथिवीपते''' = हे राजन्‌, '''सर्वशः''' = सर्व बाजूंनी, '''पृथक्‌-पृथक्‌''' = वेगवेगळे, '''शङ्खान्‌''' = शंख, '''दध्मुः''' = वाजविले ॥ १-१७, १-१८ ॥ '''अर्थ''' श्रेष्ठ धनुष्य धारण करणारा काशिराज, महारथी शिखंडी, धृष्टद्युम्न, राजा विराट, अजिंक्य सात्यकी, राजा द्रुपद, द्रौपदीचे पाचही पुत्र, महाबाहू सुभद्रापुत्र अभिमन्यू, या सर्वांनी, हे राजा, सर्व बाजूंनी वेगवेगळे शंख वाजविले. ॥ १-१७, १-१८ ॥ '''मूळ श्लोक''' स घोषो धार्तराष्ट्राणां हृदयानि व्यदारयत्‌ । नभश्च पृथिवीं चैव तुमुलो व्यनुनादयन्‌ ॥ १-१९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(च)''' = आणि, '''नभः''' = आकाशाला, '''च''' = तसेच, '''पृथिवीं''' = पृथ्वीला, '''एव''' = सुद्धा, '''व्यनुनादयन्‌''' = दुमदुमून टाकीत, '''सः''' = त्या, '''तुमुलः''' = भयानक, '''घोषः''' = आवाजाने, '''धार्तराष्ट्राणाम्‌''' = धार्तराष्ट्रांची म्हणजे आपल्या पक्षातील लोकांची, '''हृदयानि''' = हृदये, '''व्यदारयत्‌''' = विदीर्ण करून टाकली ॥ १-१९ ॥ '''अर्थ''' आणि त्या भयानक आवाजाने आकाश व पृथ्वीला दुमदुमून टाकीत कौरवांची अर्थात आपल्या पक्षातील लोकांची छाती दडपून टाकली. ॥ १-१९ ॥ '''मूळ श्लोक''' अथ व्यवस्थितान्दृष्ट्वा धार्तराष्ट्रान्‌ कपिध्वजः । प्रवृत्ते शस्त्रसम्पाते धनुरुद्यम्य पाण्डवः ॥ १-२० ॥ हृषीकेशं तदा वाक्यमिदमाह महीपते । अर्जुन उवाच सेनयोरुभयोर्मध्ये रथं स्थापय मेऽच्युत ॥ १-२१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''महीपते''' = हे राजा, '''अथ''' = त्यानंतर, '''कपिध्वजः''' = ज्याच्या ध्वजावर हनुमान आहे (अशा), '''पाण्डवः''' = पांडवाने (अर्थात पांडुपुत्र अर्जुनाने), '''व्यवस्थितान्‌''' = मोर्चा बांधून उभ्या असलेल्या, '''धार्तराष्ट्रान्‌''' = धृतराष्ट्राशी संबंधित लोकांना, '''दृष्ट्वा''' = पाहून, '''तदा''' = तेव्हा, '''शस्त्रसम्पाते प्रवृत्ते''' = शस्त्र चालविण्याच्या तयारीचे वेळी, '''धनुः''' = धनुष्य, '''उद्यम्य''' = उचलून, '''हृषीकेशम्‌''' = हृषीकेश श्रीकृष्णांना उद्देशून, '''इदम्‌''' = हे, '''वाक्यम्‌''' = वाक्य, '''आह''' = उच्चारले, '''अर्जुन''' = अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''अच्युत''' = हे अच्युता, '''मे''' = माझा, '''रथम्‌''' = रथ, '''उभयोः''' = दोन्ही, '''सेनयोः''' = सैन्यांच्या, '''मध्ये''' = मध्यभागी, '''स्थापय''' = उभा करा ॥ १-२०, १-२१ ॥ '''अर्थ''' महाराज, त्यानंतर ध्वजावर हनुमान असणाऱ्या पांडवाने (अर्थात पांडुपुत्र अर्जुनाने) युद्धाच्या तयारीने उभ्या असलेल्या कौरवांना पाहून, शस्त्रांचा वर्षाव होण्याची वेळ आली तेव्हा धनुष्य उचलून, हृषीकेश श्रीकृष्णांना असे म्हटले, हे अच्युता, माझा रथ दोन्ही सैन्यांच्या मध्यभागी उभा करा. ॥ १-२०, १-२१ ॥ '''मूळ श्लोक''' यावदेतान्निरीक्षेऽहं योद्धुकामानवस्थितान्‌ । कैर्मया सह योद्धव्यमस्मिन्‌ रणसमुद्यमे ॥ १-२२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अस्मिन्‌''' = या, '''रणसमुद्यमे''' = युद्धाच्या उद्योगात, '''कैः सह''' = (ज्या) कोणाकोणाबरोबर, '''मया''' = मला, '''योद्धव्यम्‌''' = लढणे योग्य आहे, '''योद्धुकामान्‌''' = (त्या) युद्ध करण्याच्या इच्छेने, '''अवस्थितान्‌''' = रणांगणात सज्ज झालेल्या, '''एतान्‌''' = या (शत्रुपक्षातील योद्ध्यां) ना, '''यावत्‌ अहम्‌ निरीक्षे''' = (मी) जोपर्यंत नीट पाहून घेत आहे (तोपर्यंत रथ उभा करा.) ॥ १-२२ ॥ '''अर्थ''' मी रणभूमीवर युद्धाच्या इच्छेने सज्ज झालेल्या या शत्रुपक्षाकडील योद्ध्यांना जोवर नीट पाहून घेईन की, मला या युद्धाच्या उद्योगात कोणाकोणाशी लढणे योग्य आहे, तोवर रथ उभा करा. ॥ १-२२ ॥ '''मूळ श्लोक''' योत्स्यमानानवेक्षेऽहं य एतेऽत्र समागताः । धार्तराष्ट्रस्य दुर्बुद्धेर्युद्धे प्रियचिकीर्षवः ॥ १-२३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''दुर्बुद्धेः''' = दुष्टबुद्धी अशा, '''धार्तराष्ट्रस्य''' = दुर्योधनाचे, '''युद्धे''' = युद्धात, '''प्रियचिकीर्षवः''' = हित करू इच्छिणारे, '''ये''' = जे जे, '''एते''' = हे (राजेलोक), '''अत्र''' = या सैन्यात, '''समागताः''' = एकत्र आले आहेत (त्या), '''योत्स्यमानान्‌''' = युद्ध करणाऱ्या योद्ध्यांना, '''अहम्‌''' = मी, '''अवेक्षे''' = पाहीन ॥ १-२३ ॥ '''अर्थ''' दुष्टबुद्धी दुर्योधनाचे युद्धात हित करू इच्छिणारे जे जे हे राजे या सैन्यात आले आहेत, त्या योद्ध्यांना मी पाहातो. ॥ १-२३ ॥ '''मूळ श्लोक''' सञ्जय उवाच एवमुक्तो हृषीकेशो गुडाकेशेन भारत । सेनयोरुभयोर्मध्ये स्थापयित्वा रथोत्तमम्‌ ॥ १-२४ ॥ भीष्मद्रोणप्रमुखतः सर्वेषां च महीक्षिताम्‌ । उवाच पार्थ पश्यैतान्‌ समवेतान्‌ कुरुनिति ॥ १-२५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सञ्जय''' = संजय, '''उवाच''' = म्हणाले, '''भारत''' = हे धृतराष्ट्र, '''गुडाकेशेन''' = अर्जुनाने, '''एवम्‌''' = असे, '''उक्तः''' = म्हटले असता, '''हृषीकेशः''' = श्रीकृष्णांनी, '''उभयोः''' = दोन्ही, '''सेनयोः''' = सैन्यांच्या, '''मध्ये''' = मध्ये, '''भीष्मद्रोणप्रमुखतः''' = भीष्म व द्रोण यांच्या समोर, '''च''' = तसेच, '''सर्वेषाम्‌''' = सर्व, '''महीक्षिताम्‌''' = राजांच्या समोर, '''रथोत्तमम्‌''' = उत्तम रथ, '''स्थापयित्वा''' = उभा करून, '''इति''' = असे, '''उवाच''' = म्हटले, '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथपुत्र अर्जुना), '''समवेतान्‌''' = युद्धासाठी एकत्र जमलेल्या, '''एतान्‌''' = या, '''कुरून्‌''' = कौरवांना, '''पश्य''' = पाहा ॥ १-२४, १-२५ ॥ '''अर्थ''' संजय म्हणाले, धृतराष्ट्र महाराज, अर्जुनाने असे सांगितल्यावर श्रीकृष्णांनी दोन्ही सैन्यांच्या मध्यभागी भीष्म, द्रोणाचार्य व इतर सर्व राजांच्या समोर तो उत्तम रथ उभा करून म्हटले, हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), युद्धासाठी जमलेल्या या कौरवांना पाहा. ॥ १-२४, १-२५ ॥ '''मूळ श्लोक''' तत्रापश्यत्स्थितान्‌ पार्थः पितॄनथ पितामहान्‌ । आचार्यान्मातुलान्‌ भ्रातॄन्‌ पुत्रान्‌ पौत्रान्‌ सखींस्तथा ॥ १-२६ ॥ श्वशुरान्‌ सुहृदश्चैव सेनयोरुभयोरपि । '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अथ''' = त्यानंतर, '''पार्थः''' = पार्थाने (अर्थात पृथापुत्र अर्जुनाने), '''तत्र उभयोः अपि''' = त्या दोन्हीही, '''सेनयोः''' = सैन्यांमध्ये, '''स्थितान्‌''' = उभे असलेले, '''पितॄन्‌''' = काका, '''पितामहान्‌''' = आजे, पणजे, '''आचार्यान्‌''' = गुरू, '''मातुलान्‌''' = मामे, '''भ्रातॄन्‌''' = भाऊ, '''पुत्रान्‌''' = मुलगे, '''पौत्रान्‌''' = नातू, '''तथा''' = तसेच, '''सखीन्‌''' = मित्र, '''श्वशुरान्‌''' = सासरे, '''च''' = आणि, '''सुहृदः''' = सुहृद (यांना), '''एव''' = च, '''अपश्यत्‌''' = पाहिले ॥ १-२६, १-२७(पूर्वार्ध) ॥ '''अर्थ''' त्यानंतर पार्थाने (अर्थात पृथापुत्र अर्जुनाने) त्या दोन्ही सैन्यांमध्ये असलेल्या काका, आजे-पणजे, गुरू, मामा, भाऊ, मुलगे, नातू, मित्र, सासरे आणि हितचिंतक यांनाच पाहिले. ॥ १-२६, १-२७(पूर्वार्ध) ॥ '''मूळ श्लोक''' तान्‌ समीक्ष्य स कौन्तेयः सर्वान्‌ बन्धूनवस्थितान्‌ ॥ १-२७ ॥ कृपया परयाविष्टो विषीदन्निदमब्रवीत्‌ । '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अवस्थितान्‌''' = उपस्थित असलेल्या, '''तान्‌ सर्वान्‌ बन्धून्‌''' = त्या सर्व बंधूंना, '''समीक्ष्य''' = पाहून, '''परया''' = आत्यंतिक, '''कृपया''' = करुणेने, '''आविष्टः''' = परवश झालेला, '''सः''' = तो, '''कौन्तेयः''' = कुन्तीपुत्र अर्जुन, '''विषीदन्‌''' = शोक करीत, '''इदम्‌''' = हे(वचन), '''अब्रवीत्‌''' = बोलला ॥ १-२७(उत्तरार्ध), १-२८(पूर्वार्ध) ॥ '''अर्थ''' तेथे असलेल्या त्या सर्व बांधवांना पाहून अत्यंत करुणेने व्याप्त झालेला कुंतीपुत्र अर्जुन शोकाकुल होऊन असे म्हणाला ॥ १-२७(उत्तरार्ध), १-२८(पूर्वार्ध) ॥ '''मूळ श्लोक''' अर्जुन उवाच दृष्ट्वेमं स्वजनं कृष्ण युयुत्सुं समुपस्थितम्‌ ॥ १-२८ ॥ सीदन्ति मम गात्राणि मुखं च परिशुष्यति । वेपुथश्च शरीरे मे रोमहर्षश्च जायते ॥ १-२९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''कृष्ण''' = हे कृष्णा, '''युयुत्सुम्‌''' = युद्धाची इच्छा धरून, '''समुपस्थितम्‌''' = रणांगणावर उपस्थित असणाऱ्या, '''इमम्‌ स्वजनम्‌''' = या स्वजन समुदायाला, '''दृष्ट्वा''' = पाहिल्यावर, '''मम''' = माझे, '''गात्राणि''' = अवयव, '''सीदन्ति''' = गळून जात आहेत, '''च''' = आणि, '''मुखम्‌''' = तोंड, '''परिशुष्यति''' = कोरडे पडत आहे, '''च''' = तसेच, '''मे''' = माझ्या, '''शरीरे''' = शरीरांच्या ठिकाणी, '''वेपुथः''' = कंप, '''च''' = व, '''रोमहर्षः''' = रोमांच, '''जायते''' = निर्माण झाले आहेत ॥ १-२८(उत्तरार्ध), १-२९ ॥ '''अर्थ''' अर्जुन म्हणाला, हे कृष्णा, युद्धाच्या इच्छेने रणांगणावर उपस्थित असणाऱ्या या स्वजनांना पाहून माझे अवयव गळून जात आहेत; तोंडाला कोरड पडली आहे; शरीराला कंप सुटला आहे आणि अंगावर रोमांच उभे राहात आहेत. ॥ १-२८(उत्तरार्ध), १-२९ ॥ '''मूळ श्लोक''' गाण्डीवं स्रंसते हस्तात्त्वक्चैव परिदह्यते । न च शक्नोम्यवस्थातुं भ्रमवतीव च मे मनः ॥ १-३० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''हस्तात्‌''' = हातातून, '''गाण्डीवम्‌''' = गांडीव धनुष्य, '''स्रंसते''' = गळून पडत आहे, '''च''' = व, '''त्वक्‌''' = त्वचा, '''एव''' = सुद्धा, '''परिदह्यते''' = फार जळजळत आहे, '''च''' = तसेच, '''मे''' = माझे, '''मनः''' = मन, '''भ्रमति इव''' = भरकटल्यासारखे होत आहे, '''(अतः)''' = त्यामुळे मी, '''अवस्थातुम्‌''' = उभा राहाण्यास, '''च''' = सुद्धा, '''न शक्नोमि''' = समर्थ नाही ॥ १-३० ॥ '''अर्थ''' हातातून गांडीव धनुष्य गळून पडत आहे, अंगाचा दाह होत आहे. तसेच माझे मन भ्रमिष्टासारखे झाले आहे. त्यामुळे मी उभा देखील राहू शकत नाही. ॥ १-३० ॥ '''मूळ श्लोक''' निमित्तानि च पश्यामि विपरीतानि केशव । न च श्रेयोऽनुपश्यामि हत्वा स्वजनमाहवे ॥ १-३१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''केशव''' = हे केशवा, '''निमित्तानि''' = चिन्हे, '''च''' = सुद्धा, '''(अहम्‌)''' = मी, '''विपरीतानि''' = विपरीतच, '''पश्यामि''' = पाहात आहे, '''(च)''' = तसेच, '''आहवे''' = युद्धामध्ये, '''स्वजनम्‌''' = स्वजन-समुदायाला, '''हत्वा''' = ठार मारून, '''श्रेयः च''' = कल्याण सुद्धा (होईल असे), '''न अनुपश्यामि''' = मला दिसत नाही ॥ १-३१ ॥ '''अर्थ''' हे केशवा, मला विपरीत चिन्हे दिसत आहेत. युद्धात आप्तांना मारून कल्याण होईल, असे मला वाटत नाही. ॥ १-३१ ॥ '''मूळ श्लोक''' न काङ्क्षे विजयं कृष्ण न च राज्यं सुखानि च । किं नो राज्येन गोविन्द किं भोगैर्जीवितेन वा ॥ १-३२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कृष्ण''' = हे कृष्णा, '''विजयम्‌''' = विजयाची, '''न काङ्क्षे''' = मला इच्छा नाही, '''च''' = तसेच, '''न राज्यम्‌''' = राज्याची (इच्छा) नाही, '''च''' = आणि, '''सुखानि''' = सुखांचीही (इच्छा नाही), '''गोविन्द''' = हे गोविंदा, '''नः''' = आम्हाला, '''राज्येन''' = राज्याचे, '''किम्‌''' = काय प्रयोजन आहे, '''वा''' = अथवा, '''भोगैः''' = भोगांचा, '''(च)''' = आणि, '''जीवितेन''' = जगण्याचा, '''किम्‌''' = काय उपयोग आहे ॥ १-३२ ॥ '''अर्थ''' हे कृष्णा, मला तर विजयाची इच्छा नाही, राज्याची नाही की सुखांचीही नाही. हे गोविंदा, आम्हाला असे राज्य काय करायचे? अशा भोगांनी आणि जगण्याने तरी काय लाभ होणार आहे? ॥ १-३२ ॥ '''मूळ श्लोक''' येषामर्थे काङ्क्षितं नो राज्यं भोगाः सुखानि च । त इमेऽवस्थिता युद्धे प्राणांस्त्यक्त्वा धनानि च ॥ १-३३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''येषाम्‌''' = ज्यांच्या, '''अर्थे''' = साठी, '''नः''' = आम्हाला, '''राज्यम्‌''' = राज्य, '''भोगाः''' = भोग, '''च''' = आणि, '''सुखानि''' = सुखे (इत्यादी), '''काङ्क्षितम्‌''' = अभीष्ट आहेत, '''ते''' = ते, '''इमे''' = हे (सर्वजण), '''धनानि''' = धन, '''च''' = आणि, '''प्राणान्‌''' = प्राण (यांची आशा), '''त्यक्त्वा''' = सोडून, '''युद्धे''' = युद्धात, '''अवस्थिताः''' = उभे आहेत ॥ १-३३ ॥ '''अर्थ''' आम्हाला ज्यांच्यासाठी राज्य, भोग आणि सुखादी अपेक्षित आहेत, तेच हे सर्वजण संपत्तीची आणि जीविताची आशा सोडून युद्धात उभे ठाकले आहेत. ॥ १-३३ ॥ '''मूळ श्लोक''' आचार्याः पितरः पुत्रास्तथैव च पितामहाः । मातुलाः श्वशुराः पौत्राः श्यालाः सम्बन्धिनस्तथा ॥ १-३४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''आचार्याः''' = गुरुजन, '''पितरः''' = काका, '''पुत्राः''' = मुलगे, '''च''' = आणि, '''तथा एव''' = त्याचप्रमाणे, '''पितामहाः''' = आजे, '''मातुलाः''' = मामे, '''श्वशुराः''' = सासरे, '''पौत्राः''' = नातू, '''श्यालाः''' = मेहुणे, '''तथा''' = तसेच, '''सम्बन्धिनः''' = आप्त लोक, '''(सन्ति)''' = आहेत ॥ १-३४ ॥ '''अर्थ''' गुरुजन, काका, मुलगे, आजे, मामा, सासरे, नातू, मेहुणे, त्याचप्रमाणे इतर आप्त आहेत. ॥ १-३४ ॥ '''मूळ श्लोक''' एतान्न हन्तुमिच्छामि घ्नतोऽपि मधुसूदन । अपि त्रैलोक्यराज्यस्य हेतोः किं नु महीकृते ॥ १-३५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मधुसूदन''' = हे मधुसूदना, '''घ्नतः अपि''' = (मला) मारले तरी सुद्धा, '''(अथवा)''' = किंवा, '''त्रैलोक्यराज्यस्य''' = तीन लोकांच्या राज्याच्या, '''हेतोः''' = साठी, '''अपि''' = सुद्धा, '''एतान्‌''' = या सर्वांना, '''हन्तुम्‌''' = ठार मारण्याची, '''न इच्छामि''' = मला इच्छा नाही (मग), '''महीकृते''' = (या) पृथ्वीसाठी (तर), '''नु किम्‌''' = काय सांगावे ॥ १-३५ ॥ '''अर्थ''' हे मधुसूदना, हे मला मारण्यास तयार झाले तरी किंवा त्रैलोक्याच्या राज्यासाठीही मी या सर्वांना मारु शकत नाही. मग या पृथ्वीची काय कथा? ॥ १-३५ ॥ '''मूळ श्लोक''' निहत्य धार्तराष्ट्रान्नः का प्रीतिः स्याज्जनार्दन । पापमेवाश्रयेदस्मान्‌ हत्वैतानाततायिनः ॥ १-३६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''जनार्दन''' = हे जनार्दना, '''धार्तराष्ट्रान्‌''' = धृतराष्ट्राच्या मुलांना, '''निहत्य''' = मारून, '''नः''' = आम्हाला, '''का''' = कोणते, '''प्रीतिः''' = सुख, '''स्यात्‌''' = मिळणार, '''एतान्‌''' = या, '''आततायिनः''' = आततायींना, '''हत्वा''' = मारल्यावर, '''अस्मान्‌''' = आम्हाला, '''पापम्‌ एव''' = पापच, '''आश्रयेत्‌''' = लागेल ॥ १-३६ ॥ '''अर्थ''' हे जनार्दना, धृतराष्ट्राच्या मुलांना मारून आम्हाला कोणते सुख मिळणार? या आततायींना मारून आम्हाला पापच लागणार. ॥ १-३६ ॥ '''मूळ श्लोक''' तस्मान्नार्हा वयं हन्तुं धार्तराष्ट्रान्‌ स्वबान्धवान्‌ । स्वजनं हि कथं हत्वा सुखिनः स्याम माधव ॥ १-३७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तस्मात्‌''' = म्हणून, '''माधव''' = हे माधवा, '''स्वबान्धवान्‌''' = आपल्याच बांधवांना (म्हणजे), '''धार्तराष्ट्रान्‌''' = धृतराष्ट्राच्या मुलांना, '''हन्तुम्‌''' = मारण्यास, '''वयम्‌''' = आम्ही, '''न अर्हाः''' = योग्य नाही, '''हि''' = कारण, '''स्वजनम्‌''' = आपल्याच कुटुंबाला, '''हत्वा''' = मारून, '''कथम्‌''' = कसे (बरे), '''सुखिनः''' = आम्ही सुखी, '''स्याम''' = होऊ ॥ १-३७ ॥ '''अर्थ''' म्हणूनच हे माधवा, आपल्या बांधवांना, धृतराष्ट्रपुत्रांना, आम्ही मारणे योग्य नाही. कारण आपल्याच कुटुंबियांना मारून आम्ही कसे सुखी होणार? ॥ १-३७ ॥ '''मूळ श्लोक''' यद्यप्येते न पश्यन्ति लोभोपहतचेतसः । कुलक्षयकृतं दोषं मित्रद्रोहे च पातकम्‌ ॥ १-३८ ॥ कथं न ज्ञेयमस्माभिः पापादस्मान्निवर्तितुम्‌ । कुलक्षयकृतं दोषं प्रपश्यद्भिर्जनार्दन ॥ १-३९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यद्यपि''' = जरी, '''लोभोपहतचेतसः''' = लोभाने बुद्धिभ्रष्ट झालेले, '''एते''' = हे (लोक), '''कुलक्षयकृतम्‌''' = कुळाच्या नाशाने उत्पन्न झालेला, '''दोषम्‌''' = दोष, '''च''' = तसेच, '''मित्रद्रोहे''' = मित्राशी द्रोह करण्यातील, '''पातकम्‌''' = पाप, '''न पश्यन्ति''' = पाहात नाहीत, '''(तथापि)''' = तरी, '''जनार्दन''' = हे जनार्दना, '''कुलक्षयकृतम्‌''' = कुळाच्या नाशामुळे उत्पन्न होणाऱ्या, '''दोषम्‌''' = दोषाला, '''प्रपश्यद्भिः''' = जाणणाऱ्या, '''अस्माभिः''' = आम्ही, '''अस्मात्‌ पापात्‌''' = या पापापासून, '''निवर्तितुम्‌''' = परावृत्त होण्यासाठी, '''कथम्‌''' = का (बरे), '''न ज्ञेयम्‌''' = विचार करू नये ॥ १-३८, १-३९ ॥ '''अर्थ''' जरी लोभामुळे बुद्धी भ्रष्ट झालेल्या यांना कुळाचा नाश झाल्यामुळे उत्पन्न होणारा दोष आणि मित्राशी वैर करण्याचे पातक दिसत नसले तरी हे जनार्दना, कुळाच्या नाशाने उत्पन्न होणारा दोष स्पष्ट दिसत असतानाही आम्ही या पापापासून परावृत्त होण्याचा विचार का बरे करू नये? ॥ १-३८, १-३९ ॥ '''मूळ श्लोक''' कुलक्षये प्रणश्यन्ति कुलधर्माः सनातनाः । धर्मे नष्टे कुलं कृत्स्नमधर्मोऽभिभवत्युत ॥ १-४० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कुलक्षये''' = कुळाचा नाशामुळे, '''सनातनाः''' = सनातन (असे), '''कुलधर्माः''' = कुळधर्म, '''प्रणश्यन्ति''' = नष्ट होऊन जातात, '''धर्मे नष्टे''' = धर्माचा नाश झाल्यावर, '''कृत्स्नम्‌''' = संपूर्ण, '''कुलम्‌''' = कुळात, '''अधर्मः उत''' = पापसुद्धा, '''अभिभवति''' = मोठ्या प्रमाणात पसरते ॥ १-४० ॥ '''अर्थ''' कुळाचा नाश झाला असता परंपरागत कुळधर्म नाहीसे होतात. कुळधर्म नाहीसे झाले असता त्या कुळात मोठ्या प्रमाणात पाप फैलावते. ॥ १-४० ॥ '''मूळ श्लोक''' अधर्माभिभवात्कृष्ण प्रदुष्यन्ति कुलस्त्रियः । स्त्रीषु दुष्टासु वार्ष्णेय जायते वर्णसङ्करः ॥ १-४१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कृष्ण''' = हे कृष्णा, '''अधर्माभिभवात्‌''' = पाप अधिक वाढल्याने, '''कुलस्त्रियः''' = कुळातील स्त्रिया, '''प्रदुष्यन्ति''' = अतिशय दूषित होतात, '''च''' = (आणि), '''वार्ष्णेय''' = हे वार्ष्णेया, '''स्त्रीषु दुष्टासु''' = स्त्रिया दूषित झाल्या असताना, '''वर्णसङ्करः''' = वर्णसंकर, '''जायते''' = उत्पन्न होतो ॥ १-४१ ॥ '''अर्थ''' हे कृष्णा, पाप अधिक वाढल्याने कुळातील स्त्रिया अतिशय बिघडतात आणि हे वार्ष्णेया, स्त्रिया बिघडल्या असता वर्णसंकर उत्पन्न होतो. ॥ १-४१ ॥ '''मूळ श्लोक''' सङ्करो नरकायैव कुलघ्नानां कुलस्य च । पतन्ति पितरो ह्येषां लुप्तपिण्डोदकक्रियाः ॥ १-४२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कुलघ्नानाम्‌''' = कुळाचा नाश करणाऱ्यांना, '''च''' = आणि, '''कुलस्य''' = कुळाला, '''सङ्करः''' = संकर (हा), '''नरकाय एव''' = नरकालाच घेऊन जाण्यासाठी (असतो), '''लुप्तपिण्डोदकक्रियाः''' = पिंड व पाणी यांच्या क्रियांना म्हणजे श्राद्ध व तर्पण यांना मुकलेले (असे), '''एषाम्‌''' = यांचे, '''पितरः हि''' = पितरसुद्धा, '''पतन्ति''' = अधोगतीस प्राप्त होतात ॥ १-४२ ॥ '''अर्थ''' वर्णसंकर हा कुळाचा नाश करणाऱ्यांना आणि कुळाला नरकालाच नेतो. कारण श्राद्ध, जलतर्पण इत्यादींना मुकलेले यांचे पितर अधोगतीला जातात. ॥ १-४२ ॥ '''मूळ श्लोक''' दोषैरेतैः कुलघ्नानां वर्णसङ्करकारकैः । उत्साद्यन्ते जातिधर्माः कुलधर्माश्च शाश्वताः ॥ १-४३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''वर्णसङ्करकारकैः''' = वर्णसंकर करणाऱ्या, '''एतैः दोषैः''' = या दोषांमुळे, '''कुलघ्नानाम्‌''' = कुलघाती लोकांचे, '''शाश्वताः''' = सनातन (असे), '''कुलधर्माः''' = कुळधर्म, '''च''' = आणि, '''जातिधर्माः''' = जातिधर्म, '''उत्साद्यन्ते''' = नष्ट होऊन जातात ॥ १-४३ ॥ '''अर्थ''' या वर्णसंकर करणाऱ्या दोषांमुळे परंपरागत जातिधर्म व कुळधर्म उध्वस्त होतात. ॥ १-४३ ॥ '''मूळ श्लोक''' उत्सन्नकुलधर्माणां मनुष्याणां जनार्दन । नरकेऽनियतं वासो भवतीत्यनुशुश्रुम ॥ १-४४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''जनार्दन'''= हे जनार्दना, '''उत्सन्नकुलधर्माणाम्‌''' = ज्यांचा कुळधर्म नष्ट झाला आहे अशा, '''मनुष्याणाम्‌''' = मनुष्यांचा, '''नरके''' = नरकातील, '''वासः''' = निवास (हा), '''अनियतम्‌''' = अनिश्चित काळापर्यंत, '''भवति''' = होतो, '''इति''' = असे, '''अनुशुश्रुम''' = आम्ही ऎकत आलो आहोत ॥ १-४४ ॥ '''अर्थ''' हे जनार्दना, ज्यांचा कुळधर्म नाहीसा झाला आहे, अशा माणसांना अनिश्चित काळापर्यंत नरकात पडावे लागते, असे आम्ही ऎकत आलो आहोत. ॥ १-४४ ॥ '''मूळ श्लोक''' अहो बत महत्पापं कर्तुं व्यवसिता वयम्‌ । यद्राज्यसुखलोभेन हन्तुं स्वजनमुद्यताः ॥ १-४५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अहो''' = अरेरे, '''बत''' = किती वाईट, '''राज्यसुखलोभेन''' = राज्य व सुख यांच्या लोभाने, '''वयम्‌''' = आम्ही (बुद्धिमान असूनही), '''यत्‌''' = जे, '''स्वजनम्‌''' = स्वजनांना, '''हन्तुम्‌''' = मारण्यास, '''उद्यताः''' = तयार झालो आहोत, '''(तत्‌)''' = (ते म्हणजे), '''महत्‌''' = मोठे, '''पापम्‌''' = पाप, '''कर्तुम्‌''' = करण्यास, '''व्यवसिताः''' = आम्ही तयार झालो आहोत ॥ १-४५ ॥ '''अर्थ''' अरेरे! किती खेदाची गोष्ट आहे! आम्ही बुद्धिमान असूनही राज्य आणि सुख यांच्या लोभाने स्वजनांना ठार मारायला तयार झालो, हे केवढे मोठे पाप करायला उद्युक्त झालो बरे! ॥ १-४५ ॥ '''मूळ श्लोक''' यदि मामप्रतीकारमशस्त्रं शस्त्रपाणयः । धार्तराष्ट्रा रणे हन्युस्तन्मे क्षेमतरं भवेत्‌ ॥ १-४६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यदि''' = जरी, '''अशस्त्रम्‌''' = शस्त्ररहित, '''अप्रतिकारम्‌''' = प्रतिकार न करणाऱ्या (अशा), '''माम्‌''' = मला, '''शस्त्रपाणयः''' = हातात शस्त्र घेतलेले, '''धार्तराष्ट्राः''' = धृतराष्ट्राचे पुत्र, '''रणे''' = युद्धामध्ये, '''हन्युः''' = मारतील, '''(तथापि)''' = तरी, '''तत्‌''' = ते (मारणे), '''मे''' = माझ्यासाठी, '''क्षेमतरम्‌''' = अधिक कल्याणकारक, '''भवेत्‌''' = होईल ॥ १-४६ ॥ '''अर्थ''' जरी शस्त्ररहित व प्रतिकार न करणाऱ्या मला हातात शस्त्र घेतलेल्या धृतराष्ट्रपुत्रांनी रणात ठार मारले, तरी ते मला अधिक कल्याणकारक ठरेल. ॥ १-४६ ॥ '''मूळ श्लोक''' सञ्जय उवाच एवमुक्त्वार्जुनः सङ्ख्ये रथोपस्थ उपाविशत्‌ । विसृज्य सशरं चापं शोकसंविग्नमानसः ॥ १-४७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सञ्जय''' = संजय, '''उवाच''' = म्हणाले, '''सङ्ख्ये''' = रणांगणावर, '''शोकसंविग्नमानसः''' = शोकामुळे मन उद्विग्न झालेला, '''अर्जुनः''' = अर्जुन, '''एवम्‌''' = असे, '''उक्त्वा''' = बोलून, '''सशरम्‌''' = बाणासह, '''चापम्‌''' = धनुष्य, '''विसृज्य''' = टाकून, '''रथोपस्थे''' = रथाच्या मागील भागी, '''उपाविशत्‌''' = बसला ॥ १-४७ ॥ '''अर्थ''' संजय म्हणाले, रणांगणावर दुःखाने मन उद्विग्न झालेला अर्जुन एवढे बोलून बाणासह धनुष्य टाकून देऊन रथाच्या मागील भागात बसला. ॥ १-४७ ॥ '''मूळ पहिल्या अध्यायाची समाप्ती''' ॐ तत्सदिति श्रीमद्‌भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे अर्जुनविषादयोगो नाम प्रथमोऽध्यायः ॥ १ ॥ '''अर्थ''' ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील अर्जुनविषादयोग नावाचा हा पहिला अध्याय समाप्त झाला. ॥ १ ॥ 1669 3453 2006-06-11T13:20:05Z Shreehari 39 '''मूळ दुसऱ्या अध्यायाचा प्रारंभ''' अथ द्वितीयोऽध्यायः '''अर्थ''' दुसरा अध्याय सुरु होतो. '''मूळ श्लोक''' सञ्जय उवाच तं तथा कृपयाविष्टमश्रुपूर्णाकुलेक्षणम्‌ । विषीदन्तमिदं वाक्यमुवाच मधुसूदनः ॥ २-१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सञ्जय''' = संजय, '''उवाच''' = म्हणाले, '''तथा''' = तशाप्रकारे, '''कृपया''' = करुणेने, '''आविष्टम्‌''' = व्याप्त, '''अश्रुपूर्णाकुलेक्षणम्‌''' = ज्याचे डोळे अश्रूंनी युक्त व व्याकूळ झालेले आहेत, '''(च)''' = आणि, '''विषीदन्तम्‌''' = शोकयुक्त (अशा), '''तम्‌''' = त्या(अर्जुना)ला, '''मधुसूदनः''' = भगवान मधुसूदन, '''इदम्‌''' = हे, '''वाक्यम्‌''' = वचन, '''उवाच''' = म्हणाले ॥ २-१ ॥ '''अर्थ''' सजंय म्हणाले, अशा रीतीने करुणेने व्याप्त, ज्याचे डोळे आसवांनी भरलेले व व्याकूळ दिसत आहेत, अशा शोक करणाऱ्या अर्जुनाला भगवान मधुसूदन असे म्हणाले. ॥ २-१ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच कुतस्त्वा कश्मलमिदं विषमे समुपस्थितम्‌ । अनार्यजुष्टमस्वर्ग्यमकीर्तिकरमर्जुन ॥ २-२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = श्रीभगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''अर्जुन''' = हे अर्जुना, '''विषमे''' = अयोग्य वेळी, '''इदम्‌''' = हा, '''कश्मलम्‌''' = मोह, '''कुतः''' = कोणत्या कारणाने, '''त्वा समुपस्थितम्‌''' = तुला झाला, '''(यतः)''' = कारण, '''अनार्यजुष्टम्‌''' = हा श्रेष्ठ पुरुषांकडून आचरलेला नव्हे, '''अस्वर्ग्यम्‌''' = स्वर्ग प्राप्त करून देणारा नव्हे, '''(च)''' = आणि, '''अकीर्तिकरम्‌''' = कीर्ति देणारा पण नव्हे ॥ २-२ ॥ '''अर्थ''' श्रीभगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, हे अर्जुना, या भलत्याच वेळी हा मोह तुला कशामुळे उत्पन्न झाला? कारण हा थोरांनी न आचरलेला, स्वर्ग मिळवून न देणारा आणि कीर्तिकारकही नाही. ॥ २-२ ॥ '''मूळ श्लोक''' क्लैब्यं मा स्म गमः पार्थ नैतत्त्वय्युपपद्यते । क्षुद्रं हृदयदौर्बल्यं त्यक्त्वोत्तिष्ठ परन्तप ॥ २-३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(अतः)''' = म्हणून, '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथपुत्र अर्जुना), '''क्लैब्यं''' = नपुंसकपणा, '''मा स्म गमः''' = पत्करू नकोस, '''एतत्‌''' = हे, '''त्वयि''' = तुला, '''न उपपद्यते''' = योग्य नाही, '''परन्तप''' = हे परंतपा (अर्थात शत्रुतापना), '''क्षुद्रम्‌ हृदयदौर्बल्यम्‌''' = हृदयाचा तुच्छ दुर्बळपणा, '''त्यक्त्वा''' = सोडून देऊन, '''उत्तिष्ठ''' = युद्धाला उभा ठाक ॥ २-३ ॥ '''अर्थ''' म्हणून हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), षंढपणा पत्करू नकोस. हा तुला शोभत नाही. हे परंतपा, अंतःकरणाचा तुच्छ दुबळेपणा सोडून देऊन युद्धाला उभा राहा. ॥ २-३ ॥ '''मूळ श्लोक''' अर्जुन उवाच कथं भीष्ममहं सङ्ख्ये द्रोणं च मधुसूदन । इषुभिः प्रतियोत्स्यामि पूजार्हावरिसूदन ॥ २-४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''मधुसूदन''' = हे मधुसूदना, '''सङ्ख्ये''' = रणभूमीवर, '''भीष्मम्‌''' = भीष्म, '''च''' = व, '''द्रोणम्‌''' = द्रोण यांचेबरोबर, '''अहम्‌''' = मी, '''इषुभिः''' = बाणांनी, '''कथम्‌''' = कसा बरे, '''प्रतियोत्स्यामि''' = (त्यांच्या) विरुद्ध लढू, '''(यतः)''' = कारण, '''अरिसूदन''' = हे अरिसूदना, '''(तौ)''' = ते दोघेही, '''पूजार्हौ''' = पूजनीय (आहेत) ॥ २-४ ॥ '''अर्थ''' अर्जुन म्हणाला, हे मधुसूदना, युद्धात मी भीष्मपितामहांच्या आणि द्रोणाचार्यांच्या विरुद्ध बाणांनी कसा लढू? कारण हे अरिसूदना, ते दोघेही पूज्य आहेत. ॥ २-४ ॥ '''मूळ श्लोक''' गुरूनहत्वा हि महानुभावाञ्छ्रेयो भोक्तुं भैक्ष्यमपीह लोके । हत्वार्थकामांस्तु गुरूनिहैव भुञ्जीय भोगान्‌ रुधिरप्रदिग्धान्‌ ॥ २-५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''महानुभावान्‌''' = महानुभाव, '''गुरून्‌''' = गुरुजनांना, '''अहत्वा''' = न मारता, '''इह लोके''' = या जगात, '''भैक्ष्यम्‌''' = भिक्षेचे अन्न, '''अपि''' = सुद्धा, '''भोक्तुम्‌''' = खाणे (हे), '''श्रेयः''' = कल्याणकारक (आहे असे मला वाटते), '''हि''' = कारण, '''गुरून्‌''' = गुरुजनांना, '''हत्वा''' = मारून, '''(अपि)''' = सुद्धा, '''इह''' = या जगात, '''रुधिरप्रदिग्धान्‌''' = रक्ताने माखलेले, '''अर्थकामान्‌''' = अर्थ व कामरूप, '''भोगान्‌ एव''' = भोगच, '''तु''' = तर, '''भुञ्जीय''' = मी भोगेन ॥ २-५ ॥ '''अर्थ''' म्हणून या महानुभाव गुरुजनांना न मारता मी या जगात भिक्षा मागून खाणेही कल्याणकारक समजतो. कारण गुरुजनांना मारूनही या लोकात रक्ताने माखलेले अर्थ व कामरूप भोगच ना भोगावयाचे. ॥ २-५ ॥ '''मूळ श्लोक''' न चैतद्विद्मः कतरन्नो गरीयो यद्वा जयेम यदि वा नो जयेयुः । यानेव हत्वा न जिजीविषामस्तेऽवस्थिताः प्रमुखे धार्तराष्ट्राः ॥ २-६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''एतत्‌''' = हे, '''(च)''' = सुद्धा, '''न विद्मः''' = आम्हाला कळत नाही, '''यत्‌''' = की, '''कतरत्‌''' = (युद्ध करणे वा न करणे यातील) कोणते, '''नः''' = आम्हाला, '''गरीयः''' = श्रेष्ठ आहे, '''वा''' = तसेच, '''जयेम''' = आम्ही विजयी होऊ, '''यदि वा''' = अथवा, '''(ते)''' = ते, '''नः''' = आम्हाला, '''जयेयुः''' = जिंकतील, '''यान्‌''' = ज्यांना, '''हत्वा''' = मारून, '''न जिजीविषामः''' = आम्ही जगू इच्छित नाही, '''ते''' = ते(हे आत्मीय असणारे), '''धार्तराष्ट्राः''' = धृतराष्ट्राचे पुत्र, '''एव''' = च, '''प्रमुखे''' = आमच्या पुढे युद्धाला, '''अवस्थिताः''' = उभे आहेत ॥ २-६ ॥ '''अर्थ''' युद्ध करणे व न करणे या दोहोंपैकी आम्हाला काय श्रेष्ठ आहे, हे कळत नाही. किंवा आम्ही त्यांना जिंकू की ते आम्हाला जिंकतील, हेही आम्हाला माहीत नाही. आणि ज्यांना मारून आम्हाला जगण्याचीही इच्छा नाही, तेच आमचे बांधव-धृतराष्ट्रपुत्र- आमच्या विरुद्ध उभे आहेत. ॥ २-६ ॥ '''मूळ श्लोक''' कार्पण्यदोषोपहतस्वभावः पृच्छामि त्वां धर्मसंमूढचेताः । यच्छ्रेयः स्यान्निश्चितं ब्रूहि तन्मे शिष्यस्तेऽहं शाधि मां त्वां प्रपन्नम्‌ ॥ २-७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कार्पण्यदोषोपहतस्वभावः''' = कारुण्यरूपी कातरतेच्या दोषामुळे ज्याचा स्वभाव नाहीसा झाला आहे, '''(च)''' = आणि, '''धर्मसम्मूढचेताः''' = धर्माच्या बाबतीत ज्याचे चित्त मोहित झाले आहे असा मी, '''त्वाम्‌''' = तुम्हाला, '''पृच्छामि''' = विचारतो, '''यत्‌''' = जे(साधन), '''निश्चितम्‌''' = निश्चितपणाने, '''श्रेयः''' = कल्याणकारक, '''स्यात्‌''' = असेल, '''तत्‌''' = ते, '''मे''' = मला, '''ब्रूहि''' = (तुम्ही) सांगा, '''(यत्‌)''' = कारण, '''अहम्‌''' = मी, '''ते''' = तुमचा, '''शिष्यः''' = शिष्य (आहे), '''(अतः)''' = म्हणून, '''त्वाम्‌''' = तुम्हाला, '''प्रपन्नम्‌''' = शरण आलेल्या (अशा), '''माम्‌''' = मला, '''शाधि''' = उपदेश करा ॥ २-७ ॥ '''अर्थ''' करुणाव्याप्त दैन्यामुळे ज्याचा मूळ स्वभाव नाहीसा झाला आहे व धर्माधर्माचा निर्णय करण्याविषयी ज्याची बुद्धी असमर्थ आहे, असा मी तुम्हाला विचारीत आहे की, जे साधन खात्रीने कल्याणकारक आहे, ते मला सांगा. कारण मी तुमचा शिष्य आहे. म्हणून तुम्हाला शरण आलेल्या मला उपदेश करा. ॥ २-७ ॥ '''मूळ श्लोक''' न हि प्रपश्यामि ममापनुद्याद्यच्छोकमुच्छोषणमिन्द्रियाणाम्‌ । अवाप्य भूमावसपत्‍नमृद्धं राज्यं सुराणामपि चाधिपत्यम्‌ ॥ २-८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''हि''' = कारण, '''भूमौ''' = भूमंडळाचे, '''असपत्‍नम्‌''' = निष्कंटक, '''ऋद्धम्‌''' = धनधान्यसंपन्न, '''राज्यम्‌''' = राज्य, '''च''' = तसेच, '''सुराणाम्‌''' = देवांचे, '''आधिपत्यम्‌''' = स्वामित्व, '''अवाप्य''' = मिळून, '''अपि''' = सुद्धा, '''(यत्‌)''' = जो (उपाय), '''मम''' = माझ्या, '''इन्द्रियाणाम्‌''' = इंद्रियांना, '''उच्छोषणम्‌''' = सुकवून टाकणारा, '''शोकम्‌''' = शोक, '''अपनुद्यात्‌''' = दूर करू शकेल, '''(तत्‌)''' = असा उपाय, '''न प्रपश्यामि''' = मला दिसत नाही ॥ २-८ ॥ '''अर्थ''' कारण, पृथ्वीचे शत्रुरहित व धनधान्यसमृद्ध राज्य मिळाले किंवा देवांचे स्वामित्व जरी मिळाले, तरी माझ्या इंद्रियांना शोषून टाकणारा शोक जो दूर करू शकेल, असा उपाय मला दिसत नाही. ॥ २-८ ॥ '''मूळ श्लोक''' सञ्जय उवाच एवमुक्त्वा हृषीकेशं गुडाकेशः परन्तप । न योत्स्य इति गोविन्दमुक्त्वा तूष्णीं बभूव ह ॥ २-९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सञ्जय''' = संजय, '''उवाच''' = म्हणाले, '''परन्तप''' = हे परंतपा (अर्थात शत्रुतापना) राजा, '''गुडाकेशः''' = निद्रेला जिंकणाऱ्या अर्जुनाने, '''हृषीकेशम्‌''' = अंतर्यामी श्रीकृष्णांना, '''एवम्‌''' = असे, '''उक्त्वा''' = सांगून, '''न योत्स्ये''' = मी युद्ध करणार नाही, '''इति''' = असे, '''ह''' = स्पष्टपणे, '''गोविन्दम्‌''' = गोविंदाला, '''उक्त्वा''' = म्हणून (मग तो), '''तूष्णीम्‌''' = गप्प, '''बभूव''' = झाला ॥ २-९ ॥ '''अर्थ''' संजय म्हणाले, हे परंतपा (अर्थात शत्रुतापना) राजा, निद्रेवर ताबा असणाऱ्या अर्जुनाने अंतर्यामी श्रीकृष्णांना एवढे बोलून मी युद्ध करणार नाही, असे स्पष्टपणे सांगितले व तो गप्प झाला. ॥ २-९ ॥ '''मूळ श्लोक''' तमुवाच हृषीकेशः प्रहसन्निव भारत । सेनयोरुभयोर्मध्ये विषीदन्तमिदं वचः ॥ २-१० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भारत''' = हे भरतवंशी धृतराष्ट्रा, '''उभयोः''' = दोन्ही, '''सेनयोः''' = सैन्यांच्या, '''मध्ये''' = मध्ये, '''विषीदन्तम्‌''' = शोक करणाऱ्या, '''तम्‌''' = त्या (अर्जुनाला), '''हृषीकेशः''' = अंतर्यामी श्रीकृष्ण, '''प्रहसन्‌ इव''' = जणू स्मित करून, '''इदम्‌''' = हे, '''वचः''' = वचन, '''उवाच''' = म्हणाले ॥ २-१० ॥ '''अर्थ''' हे भरतवंशी धृतराष्ट्र महाराज, अंतर्यामी भगवान श्रीकृष्ण दोन्ही सैन्यांच्या मध्यभागी शोक करणाऱ्या त्या अर्जुनाला हसल्यासारखे करून असे म्हणाले ॥ २-१० ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच अशोच्यानन्वशोचस्त्वं प्रज्ञावादांश्च भाषसे । गतासूनगतासूंश्च नानुशोचन्ति पण्डिताः ॥ २-११ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''(अर्जुन)''' = हे अर्जुना, '''अशोच्यान्‌''' = शोक करण्यास योग्य नसणाऱ्या माणसांसाठी, '''त्वम्‌''' = तू, '''अन्वशोचः''' = शोक करीत आहेस, '''च''' = आणि, '''प्रज्ञावादान्‌''' = पंडितांच्याप्रमाणे वचने, '''भाषसे''' = बोलत आहेस, '''(परन्तु)''' = परंतु, '''गतासून्‌''' = ज्यांचे प्राण गेले आहेत त्यांच्यासाठी, '''च''' = आणि, '''अगतासून्‌''' = ज्यांचे प्राण गेलेले नाहीत त्यांच्यासाठी (सुद्धा), '''पण्डिताः''' = पंडित लोक, '''न अनुशोचन्ति''' = शोक करत नाहीत ॥ २-११ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, हे अर्जुना, तू ज्यांचा शोक करू नये, अशा माणसांसाठी शोक करतोस आणि विद्वानांसारखा युक्तिवाद करतोस. परंतु ज्यांचे प्राण गेले आहेत त्यांच्यासाठी, आणि ज्यांचे प्राण गेले नाहीत, त्यांच्यासाठीही विद्वान माणसे शोक करीत नाहीत. ॥ २-११ ॥ '''मूळ श्लोक''' न त्वेवाहं जातु नासं न त्वं नेमे जनाधिपाः । न चैव न भविष्यामः सर्वे वयमतः परम्‌ ॥ २-१२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''जातु''' = कोणत्याही काळी, '''अहम्‌''' = मी, '''न आसम्‌''' = नव्हतो, '''त्वम्‌''' = तू, '''न (आसीः)''' = नव्हतास, '''(अथवा)''' = अथवा, '''इमे''' = हे, '''जनाधिपाः''' = राजेलोक, '''न (आसन्‌)''' = नव्हते, '''(इति)''' = असे, '''तु''' = तर, '''न एव''' = मुळीच नाही, '''च''' = तसेच, '''अतः परम्‌''' = यापुढे, '''वयम्‌''' = आपण, '''सर्वे''' = सर्वजण, '''न भविष्यामः''' = असणार नाही, '''(एवम्‌) न एव''' = असेही नाही ॥ २-१२ ॥ '''अर्थ''' मी कोणत्याही काळी नव्हतो, तू नव्हतास किंवा हे राजेलोक नव्हते, असेही नाही. आणि यापुढे आम्ही सर्वजण असणार नाही, असेही नाही. ॥ २-१२ ॥ '''मूळ श्लोक''' देहिनोऽस्मिन्‌ यथा देहे कौमारं यौवनं जरा । तथा देहान्तरप्राप्तिर्धीरस्तत्र न मुह्यति ॥ २-१३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यथा''' = ज्याप्रमाणे, '''देहिनः''' = जीवात्म्याला, '''अस्मिन्‌ देहे''' = या देहात, '''कौमारम्‌''' = बालपण, '''यौवनम्‌''' = तारुण्य, '''(च)''' = आणि, '''जरा''' = वार्धक्य (येते), '''तथा''' = त्याप्रमाणे, '''देहान्तरप्राप्तिः''' = दुसरे शरीर मिळते, '''तत्र''' = त्या बाबतीत, '''धीरः''' = धीर माणूस, '''न मुह्यति''' = मोहित होत नाही ॥ २-१३ ॥ '''अर्थ''' ज्याप्रमाणे जीवात्म्याला या शरीरात बालपण, तारुण्य, आणि वार्धक्य येते, त्याचप्रमाणे दुसरे शरीर मिळते. याविषयी धीर पुरुषांना मोह उत्पन्न होत नाही. ॥ २-१३ ॥ '''मूळ श्लोक''' मात्रास्पर्शास्तु कौन्तेय शीतोष्णसुखदुःखदाः । आगमापायिनोऽनित्यास्तांस्तितिक्षस्व भारत ॥ २-१४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कौन्तेय''' = हे कुंतीपुत्रा, '''शीतोष्णसुखदुःखदाः''' = थंडी-उष्णता, व सुख-दुःख देणारे, '''मात्रास्पर्शाः''' = इंद्रिये आणि विषयांचे संयोग, '''तु''' = तर, '''आगमापायिनः''' = उत्पत्ति-विनाश-शील, '''(च)''' = आणि, '''अनित्याः''' = अनित्य (आहेत), '''(अतः)''' = म्हणून, '''भारत''' = हे भारता, '''तान्‌''' = त्यांना, '''तितिक्षस्व''' = तू सहन कर ॥ २-१४ ॥ '''अर्थ''' हे कुंतीपुत्रा, इंद्रियांचे विषयांशी संयोग हे थंडी-उष्णता आणि सुख-दुःख देणारे आहेत. ते उत्पन्न होतात व नाहीसे होतात, म्हणून अनित्य आहेत. तेव्हा हे भारता, ते तू सहन कर. ॥ २-१४ ॥ '''मूळ श्लोक''' यं हि न व्यथयन्त्येते पुरुषं पुरुषर्षभ । समदुःखसुखं धीरं सोऽमृतत्वाय कल्पते ॥ २-१५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''हि''' = कारण, '''पुरुषर्षभ''' = हे पुरुषश्रेष्ठा, '''समदुःखसुखम्‌''' = सुखदुःखाला समान मानणाऱ्या, '''यम्‌''' = ज्या, '''धीरम्‌''' = धीर, '''पुरुषम्‌''' = पुरुषाला, '''एते''' = हे (इंद्रियांचे विषयांशी संयोग), '''न व्यथयन्ति''' = व्याकुळ करीत नाहीत, '''सः''' = तो (पुरुष), '''अमृतत्वाय''' = मोक्षाला, '''कल्पते''' = योग्य ठरतो ॥ २-१५ ॥ '''अर्थ''' कारण हे श्रेष्ठ पुरुषा, सुख-दुःख समान मानणाऱ्या ज्या धीर पुरुषाला हे इंद्रियांचे विषयांशी संयोग व्याकुळ करीत नाहीत, तो मोक्षाला योग्य ठरतो. ॥ २-१५ ॥ '''मूळ श्लोक''' नासतो विद्यते भावो नाभावो विद्यते सतः । उभयोरपि दृष्टोऽन्तस्त्वनयोस्तत्त्वदर्शिभिः ॥ २-१६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''असतः''' = असत्‌ वस्तूला, '''भावः''' = अस्तित्व, '''न विद्यते''' = नसते, '''तु''' = आणि, '''सतः''' = सत्‌ वस्तूचा, '''अभावः''' = अभाव, '''न विद्यते''' = असत नाही, '''(एवम्‌)''' = अशाप्रकारे, '''अनायोः उभोयोः अपि''' = या दोहोंचेही, '''अन्तः''' = तत्त्व, '''तत्त्वदर्शिभिः''' = तत्त्वज्ञानी पुरुषांनी, '''दृष्टः''' = पाहिलेले आहे ॥ २-१६ ॥ '''अर्थ''' असत्‌ वस्तूला अस्तित्व नाही आणि सत्‌ वस्तूचा अभाव नसतो. अशा रीतीने या दोहोंचेही सत्य स्वरूप तत्त्वज्ञानी पुरुषांनी पाहिले आहे. ॥ २-१६ ॥ '''मूळ श्लोक''' अविनाशि तु तद्विद्धि येन सर्वमिदं ततम्‌ । विनाशमव्ययस्यास्य न कश्चित्कर्तुमर्हति ॥ २-१७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''येन''' = ज्याने, '''इदम्‌''' = हे, '''सर्वम्‌''' = संपूर्ण जगत (दृश्य वर्ग), '''ततम्‌''' = व्यापून टाकले आहे, '''तत्‌''' = ते, '''तु''' = तर, '''अविनाशि''' = अविनाशी, '''(अस्ति)''' = आहे, '''(इति)''' = असे, '''विद्धि''' = तू जाण, '''अस्य''' = या, '''अव्ययस्य''' = अविनाशीचा, '''विनाशम्‌''' = विनाश, '''कर्तुम्‌''' = करण्यास, '''कश्चित्‌''' = कोणीही, '''न अर्हति''' = समर्थ नाही ॥ २-१७ ॥ '''अर्थ''' ज्याने हे सर्व जग-दिसणाऱ्या सर्व वस्तू-व्यापल्या आहेत, त्याचा नाश नाही, हे तू लक्षात ठेव. त्या अविनाशीचा नाश कोणीही करू शकत नाही. ॥ २-१७ ॥ '''मूळ श्लोक''' अन्तवन्त इमे देहा नित्यस्योक्ताः शरीरिणः । अनाशिनोऽप्रमेयस्य तस्माद्युध्यस्य भारत ॥ २-१८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अस्य''' = या, '''अनाशिनः''' = नाशरहित, '''अप्रमेयस्य''' = अप्रमेय, '''नित्यस्य''' = नित्यस्वरूप (अशा), '''शरीरिणः''' = जीवात्म्यांचे, '''इमे''' = हे, '''देहाः''' = (सर्व) देह, '''अन्तवन्तः''' = नाशवंत आहेत, '''उक्ताः''' = (असे) म्हटले गेले आहे, '''तस्मात्‌''' = म्हणून, '''भारत''' = हे भरतवंशी अर्जुना, '''युध्यस्व''' = तू युद्ध कर ॥ २-१८ ॥ '''अर्थ''' या नाशरहित, मोजता न येणाऱ्या, नित्यस्वरूप जीवात्म्यांची ही शरीरे नाशिवंत आहेत, असे म्हटले गेले आहे. म्हणून हे भरतवंशी अर्जुना, तू युद्ध कर. ॥ २-१८ ॥ '''मूळ श्लोक''' य एनं वेत्ति हन्तारं यश्चैनं मन्यते हतम्‌ । उभौ तौ न विजानीतो नायं हन्ति न हन्यते ॥ २-१९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''एनम्‌''' = हा, '''(आत्मानम्‌)''' = आत्मा, '''हन्तारम्‌''' = मारणारा (आहे), '''(इति)''' = असे, '''यः''' = जो (कोणी), '''वेत्ति''' = समजतो, '''च''' = तसेच, '''एनम्‌''' = हा, '''हतम्‌''' = मेला (असे), '''यः''' = जो (कोणी), '''मन्यते''' = मानतो, '''तौ''' = ते, '''उभौ''' = दोघे, '''न विजानीतः''' = जाणत नाहीत, '''(यतः)''' = कारण, '''अयम्‌''' = हा (आत्मा) (वस्तुतः), '''न हन्ति''' = (कोणालाही) मारत नाही, '''च''' = तसेच, '''न हन्यते''' = मारलाही जात नाही ॥ २-१९ ॥ '''अर्थ''' जो या आत्म्याला मारणारा समजतो, तसेच जो हा (आत्मा) मेला असे मानतो, ते दोघेही अज्ञानी आहेत. कारण हा आत्मा वास्तविक पाहता कोणाला मारीत नाही आणि कोणाकडून मारलाही जात नाही. ॥ २-१९ ॥ '''मूळ श्लोक''' न जायते म्रियते वा कदाचिन्नायं भूत्वा भविता वा न भूयः । अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणो न हन्यते हन्यमाने शरीरे ॥ २-२० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अयम्‌''' = हा (आत्मा), '''कदाचित्‌''' = कोणत्याही काळी, '''न जायते''' = जन्मत नाही, '''वा''' = तसेच, '''न म्रियते''' = मरतही नाही, '''वा''' = तसेच (हा), '''भूत्वा''' = उत्पन्न होऊन, '''भूयः''' = पुन्हा, '''न भविता''' = उत्पन्न होणार नाही, '''(यतः)''' = कारण, '''अयम्‌''' = हा (आत्मा), '''अजः''' = अजन्मा, '''नित्यः''' = नित्य, '''शाश्वतः''' = सनातन, '''पुराणः''' = पुरातन (आहे), '''शरीरे''' = शरीर, '''हन्यमाने''' = मारले गेलेले असतानाही, '''(अयम्‌)''' = हा (आत्मा), '''न हन्यते''' = मारला जात नाही ॥ २-२० ॥ '''अर्थ''' हा आत्मा कधीही जन्मत नाही आणि मरतही नाही. तसेच हा एकदा उत्पन्न झाल्यावर पुन्हा उत्पन्न होणारा नाही; कारण हा जन्म नसलेला, नित्य, सनातन आणि प्राचीन आहे. शरीर मारले गेले तरी हा आत्मा मारला जात नाही. ॥ २-२० ॥ '''मूळ श्लोक''' वेदाविनाशिनं नित्यं य एनमजमव्ययम्‌ । कथं स पुरुषः पार्थ कं घातयति हन्ति कम्‌ ॥ २-२१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''एनम्‌''' = हा (आत्मा), '''अविनाशम्‌''' = नाशरहित, '''नित्यम्‌''' = नित्य, '''अजम्‌''' = अजन्मा, '''(च)''' = आणि, '''अव्ययम्‌''' = अव्यय (आहे असे), '''यः''' = जो कोणी, '''पुरुषः''' = पुरुष, '''वेद''' = जाणतो, '''सः''' = तो (पुरुष), '''कम्‌''' = कोणाला, '''कथम्‌''' = कसा बरे, '''घातयति''' = ठार करवील, '''(तथा)''' = तसेच, '''कम्‌''' = कोणाला, '''(कथम्‌)''' = कसा बरे, '''हन्ति''' = मारील ॥ २-२१ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), जो पुरुष हा आत्मा नाशरहित, नित्य, न जन्मणारा आणि न बदलणारा आहे, हे जाणतो, तो कोणाला कसा ठार करवील किंवा कोणाला कसा ठार करील? ॥ २-२१ ॥ '''मूळ श्लोक''' वासांसि जीर्णानि यथा विहाय नवानि गृह्णाति नरोऽपराणि । तथा शरीराणि विहाय जीर्णान्यन्यानि संयाति नवानि देही ॥ २-२२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यथा''' = ज्याप्रमाणे, '''नरः''' = माणूस, '''जीर्णानि''' = जुनी, '''वासांसि''' = वस्त्रे, '''विहाय''' = टाकून देऊन, '''अपराणि''' = दुसरी, '''नवानि''' = नवी (वस्त्रे), '''गृह्णाति''' = घेतो, '''तथा''' = त्याप्रमाणेच, '''देही''' = देहात निवास करणारा जीवात्मा, '''जीर्णानि''' = जुनी, '''शरीराणि''' = शरीरे, '''विहाय''' = टाकून देऊन, '''अन्यानि''' = दुसऱ्या, '''नवानि''' = नवीन शरीरात, '''संयाति''' = जातो ॥ २-२२ ॥ '''अर्थ''' ज्याप्रमाणे माणूस जुनी वस्त्रे टाकून देऊन नवी वस्त्रे घेतो, त्याचप्रमाणे जीवात्मा जुनी शरीरे टाकून दुसऱ्या नव्या शरीरात जातो. ॥ २-२२ ॥ '''मूळ श्लोक''' नैनं छिन्दन्ति शस्त्राणि नैनं दहति पावकः । न चैनं क्लेदयन्त्यापो न शोषयति मारुतः ॥ २-२३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''एनम्‌''' = या(आत्म्या)ला, '''शस्त्राणि''' = शस्त्रे, '''न छिन्दन्ति''' = कापू शकत नाहीत, '''एनम्‌''' = या(आत्म्या)ला, '''पावकः''' = अग्नी, '''न दहति''' = जाळू शकत नाही, '''एनम्‌''' = या(आत्म्या)ला, '''आपः''' = पाणी, '''न क्लेदयन्ति''' = भिजवू शकत नाही, '''च''' = तसेच, '''(एनम्‌)''' = या आत्म्याला, '''मारुतः''' = वारा, '''न शोषयति''' = वाळवू शकत नाही ॥ २-२३ ॥ '''अर्थ''' या आत्म्याला शस्त्रे कापू शकत नाहीत, विस्तव जाळू शकत नाही, पाणी भिजवू शकत नाही आणि वारा वाळवू शकत नाही. ॥ २-२३ ॥ '''मूळ श्लोक''' अच्छेद्योऽयमदाह्योऽयमक्लेद्योऽशोष्य एव च । नित्यः सर्वगतः स्थाणुरचलोऽयं सनातनः ॥ २-२४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(यतः)''' = कारण, '''अयम्‌''' = हा आत्मा, '''अच्छेद्यः''' = अच्छेद्य (आहे), '''अयम्‌''' = हा आत्मा, '''अदाह्यः''' = अदाह्य, '''अक्लेद्यः''' = अक्लेद्य, '''च''' = आणि, '''एव''' = निःसंदेहपणे, '''अशोष्यः''' = अशोष्य (आहे), '''अयम्‌''' = हा आत्मा, '''नित्यः''' = नित्य, '''सर्वगतः''' = सर्वव्यापी, '''अचलः''' = अचल, '''स्थाणुः''' = स्थिर राहाणारा, '''(च)''' = आणि, '''सनातनः''' = सनातन, '''(अस्ति)''' = आहे ॥ २-२४ ॥ '''अर्थ''' कारण हा आत्मा कापता न येणारा, जाळता न येणारा, भिजवता न येणारा आणि निःसंशय वाळवता न येणारा आहे. तसेच हा आत्मा नित्य, सर्वव्यापी, अचल, स्थिर राहाणारा आणि सनातन आहे. ॥ २-२४ ॥ '''मूळ श्लोक''' अव्यक्तोऽयमचिन्त्योऽयमविकार्योऽयमुच्यते । तस्मादेवं विदित्वैनं नानुशोचितुमर्हसि ॥ २-२५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अयम्‌''' = हा (आत्मा), '''अव्यक्तः''' = अव्यक्त (आहे), '''अयम्‌''' = हा (आत्मा), '''अचिन्त्यः''' = अचिंत्य (आहे), '''(च)''' = तसेच, '''अयम्‌''' = हा (आत्मा), '''अविकार्यः''' = विकाररहित (आहे असे), '''उच्यते''' = म्हटले जाते, '''तस्मात्‌''' = म्हणून, '''एनम्‌''' = या(आत्म्या)ला, '''एवम्‌''' = अशा वरील प्रकारे, '''विदित्वा''' = जाणून, '''अनुशोचितुम्‌''' = शोक करण्यास, '''न अर्हसि''' = तू योग्य नाहीस, म्हणजे तुला शोक करणे उचित नाही ॥ २-२५ ॥ '''अर्थ''' हा आत्मा अव्यक्त आहे, अचिंत्य आहे, आणि विकाररहित आहे, असे म्हटले जाते. म्हणून हे अर्जुना, हा आत्मा वर सांगितल्याप्रमाणे आहे, हे लक्षात घेऊन तू शोक करणे योग्य नाही. ॥ २-२५ ॥ '''मूळ श्लोक''' अथ चैनं नित्यजातं नित्यं वा मन्यसे मृतम्‌ । तथापि त्वं महाबाहो नैवं शोचितुमर्हसि ॥ २-२६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अथ''' = परंतु, '''च''' = जर, '''एनम्‌''' = हा (आत्मा), '''नित्यजातम्‌''' = नेहमी जन्माला येणारा, '''वा''' = तसेच, '''नित्यम्‌''' = सदा, '''मृतम्‌''' = मरणारा (आहे असे), '''त्वम्‌''' = तू, '''मन्यसे''' = मानत असशील, '''तथापि''' = तरीसुद्धा, '''महाबाहो''' = हे महाबाहो, '''एवम्‌''' = अशा प्रकारे, '''शोचितुम्‌''' = शोक करण्यास, '''न अर्हसि''' = तू योग्य नाहीस ॥ २-२६ ॥ '''अर्थ''' परंतु, जर तू आत्मा नेहमी जन्माला येणारा व नेहमी मरणारा आहे, असे मानत असशील, तरीसुद्धा हे महाबाहो, तू अशा रीतीने शोक करणे योग्य नाही. ॥ २-२६ ॥ '''मूळ श्लोक''' जातस्य हि ध्रुवो मृत्युर्ध्रुवं जन्म मृतस्य च । तस्मादपरिहार्येऽर्थे न त्वं शोचितुमर्हसि ॥ २-२७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''हि''' = कारण (वरीलप्रमाणे मानल्यास), '''जातस्य''' = जन्मास आलेल्याला, '''मृत्युः''' = मृत्यू, '''ध्रुवः''' = निश्चित (आहे), '''च''' = तसेच, '''मृतस्य''' = मेलेल्याला, '''जन्म''' = जन्म, '''ध्रुवम्‌''' = निश्चित आहे, '''तस्मात्‌''' = म्हणूनही, '''अपरिहार्ये''' = उपाय नसलेल्या, '''अर्थे''' = त्या गोष्टीच्या बाबतीत, '''त्वम्‌''' = तू, '''शोचितुम्‌''' = शोक करण्यास, '''न अर्हसि''' = योग्य नाहीस ॥ २-२७ ॥ '''अर्थ''' कारण असे मानल्यास त्यानुसार जन्मास आलेल्याला मृत्यू निश्चित आहे आणि मेलेल्याला जन्म निश्चित आहे. म्हणून या उपाय नसलेल्या गोष्टींविषयीही तू शोक करणे योग्य नाही. ॥ २-२७ ॥ '''मूळ श्लोक''' अव्यक्तादीनि भूतानि व्यक्तमध्यानि भारत । अव्यक्तनिधनान्येव तत्र का परिदेवना ॥ २-२८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भारत''' = हे भरतवंशी अर्जुना, '''भूतानि''' = सर्व प्राणी, '''अव्यक्तादीनि''' = जन्मापूर्वी अप्रकट (होते), '''(च)''' = आणि, '''अव्यक्तनिधनानि एव''' = मेल्यानंतरही अप्रकट होणारे (असतात), '''(केवलम्‌)''' = केवळ, '''व्यक्तमध्यानि''' = मध्ये प्रकट आहेत, '''(अथ)''' = मग, '''तत्र''' = अशा स्थितीत, '''का''' = काय, '''परिदेवना''' = शोक (करायचा आहे) ॥ २-२८ ॥ '''अर्थ''' हे अर्जुना, सर्व प्राणी जन्मापूर्वी अप्रकट असतात आणि मेल्यानंतरही अप्रकट होणार असतात. फक्त मध्ये प्रकट असतात. मग अशा स्थितीत शोक कसला करायचा. ॥ २-२८ ॥ '''मूळ श्लोक''' आश्चर्यवत्पश्यति कश्चिदेनमाश्चर्यवद्वदति तथैव चान्यः । आश्चर्यवच्चैनमन्यः शृणोति श्रुत्वाप्येनं वेद न चैव कश्चित्‌ ॥ २-२९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कश्चित्‌''' = कोणी विरळ महापुरुषच, '''एनम्‌''' = ह्या आत्म्याला, '''आश्चर्यवत्‌''' = आश्चर्याप्रमाणे, '''पश्यति''' = पाहातो, '''च''' = आणि, '''तथा एव''' = त्याचप्रमाणे, '''अन्यः''' = दुसरा एखादा महापुरुषच, '''आश्चर्यवत्‌''' = आश्चर्याप्रमाणे, '''(एनम्‌)''' = याचे, '''वदति''' = वर्णन करतो, '''च''' = तसेच, '''अन्यः''' = दुसरा कोणी अधिकारी पुरुषच, '''एनम्‌''' = याच्याविषयी, '''आश्चर्यवत्‌''' = आश्चर्याप्रमाणे, '''शृणोति''' = ऐकतो, '''च''' = आणि, '''कश्चित्‌''' = कोणी कोणी तर, '''श्रुत्वा''' = ऐकून, '''अपि''' = सुद्धा, '''एनम्‌''' = याला, '''न एव वेद''' = जाणतच नाही ॥ २-२९ ॥ '''अर्थ''' एखादा महापुरुषच या आत्म्याला आश्चर्याप्रमाणे पाहातो आणि तसाच दुसरा एखादा महापुरुष या तत्त्वाचे आश्चर्याप्रमाणे वर्णन करतो. तसेच आणखी एखादा अधिकारी पुरुषच याच्याविषयी आश्चर्याप्रमाणे ऐकतो आणि कोणी कोणी तर ऐकूनही याला जाणत नाहीत. ॥ २-२९ ॥ '''मूळ श्लोक''' देही नित्यमवध्योऽयं देहे सर्वस्य भारत । तस्मात्सर्वाणि भूतानि न त्वं शोचितुमर्हसि ॥ २-३० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भारत''' = हे भरतवंशी अर्जुना, '''सर्वस्य''' = सर्वांच्या, '''देहे''' = देहांमध्ये, '''अयम्‌''' = हा, '''देही''' = आत्मा, '''नित्यम्‌''' = नेहमीच, '''अवध्यः''' = अवध्य आहे, '''तस्मात्‌''' = म्हणून, '''सर्वाणि''' = सर्व, '''भूतानि''' = प्राण्यांच्यासाठी, '''त्वम्‌''' = तू, '''शोचितुम्‌''' = शोक करण्यास, '''न अर्हसि''' = योग्य नाहीस ॥ २-३० ॥ '''अर्थ''' हे अर्जुना, हा आत्मा सर्वांच्या शरीरात नेहमीच अवध्य असतो. म्हणून सर्व प्राण्यांच्या बाबतीत तू शोक करणे योग्य नाही. ॥ २-३० ॥ '''मूळ श्लोक''' स्वधर्ममपि चावेक्ष्य न विकम्पितुमर्हसि । धर्म्याद्धि युद्धाच्छ्रेयोऽन्यत्क्षत्रियस्य न विद्यते ॥ २-३१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''च''' = तसेच, '''स्वधर्मम्‌''' = स्वतःचा धर्म, '''अवेक्ष्य''' = लक्षात घेऊन, '''अपि''' = सुद्धा, '''विकम्पितुम्‌''' = भय बाळगण्यास, '''न अर्हसि''' = तू योग्य नाहीस, '''हि''' = कारण, '''क्षत्रियस्य''' = क्षत्रियाच्या बाबतीत, '''धर्म्यात्‌''' = धर्मयुक्त, '''युद्धात्‌''' = युद्धापेक्षा (वरचढ), '''अन्यत्‌''' = दुसरे कोणतेही, '''श्रेयः''' = कल्याणकारी कर्तव्य, '''न विद्यते''' = नसते ॥ २-३१ ॥ '''अर्थ''' तसेच स्वतःचा धर्म लक्षात घेऊनही तू भिता कामा नये. कारण क्षत्रियाला, धर्माला अनुसरून असलेल्या युद्धाहून दुसरे कोणतेही कल्याणकारक कर्तव्य नाही. ॥ २-३१ ॥ '''मूळ श्लोक''' यदृच्छया चोपपन्नं स्वर्गद्वारमपावृतम्‌ । सुखिनः क्षत्रियाः पार्थ लभन्ते युद्धमीदृशम्‌ ॥ २-३२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''यदृच्छया''' = आपोआप, '''उपपन्नम्‌''' = प्राप्त झालेले, '''च''' = आणि, '''अपावृतम्‌ स्वर्गद्वारम्‌''' = उघडलेले स्वर्गाचे द्वार असे, '''ईदृशम्‌''' = अशाप्रकारचे, '''युद्धम्‌''' = युद्ध, '''सुखिनः''' = भाग्यवान, '''क्षत्रियाः''' = क्षत्रिय लोकांनाच, '''लभन्ते''' = प्राप्त होते ॥ २-३२ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), आपोआप समोर आलेले, उघडलेले स्वर्गाचे द्वारच असे हे युद्ध भाग्यवान क्षत्रियांनाच लाभते. ॥ २-३२ ॥ '''मूळ श्लोक''' अथ चेत्त्वमिमं धर्म्यं सङ्ग्रामं न करिष्यसि । ततः स्वधर्मं कीर्तिं च हित्वा पापमवाप्स्यसि ॥ २-३३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अथ''' = परंतु, '''चेत्‌''' = जर, '''त्वम्‌''' = तू, '''इमम्‌''' = हे, '''धर्म्यम्‌''' = धर्मयुक्त, '''सङ्ग्रामम्‌''' = युद्ध, '''न करिष्यसि''' = न करशील, '''ततः''' = तर मग, '''स्वधर्मम्‌''' = स्वतःचा धर्म, '''च''' = आणि, '''कीर्तिम्‌''' = कीर्ती (यांना), '''हित्वा''' = गमावून, '''पापम्‌''' = पाप, '''अवाप्स्यसि''' = तू प्राप्त करून घेशील ॥ २-३३ ॥ '''अर्थ''' परंतु जर तू हे धर्मयुक्त युद्ध केले नाहीस तर स्वधर्म आणि कीर्ती गमावून पापाला जवळ करशील. ॥ २-३३ ॥ '''मूळ श्लोक''' अकीर्तिं चापि भूतानि कथयिष्यन्ति तेऽव्ययाम्‌ । सम्भावितस्य चाकीर्तिर्मरणादतिरिच्यते ॥ २-३४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''च''' = तसेच, '''भूतानि''' = सर्व लोक, '''अव्ययाम्‌''' = पुष्कळ काळ टिकणारी, '''ते''' = तुझी, '''अकीर्तिम्‌''' = अपकीर्ती, '''अपि''' = सुद्धा, '''कथयिष्यन्ति''' = सांगत सुटतील, '''च''' = आणि, '''सम्भावितस्य''' = माननीय पुरुषांसाठी, '''अकीर्तिः''' = अपकीर्ति (ही), '''मरणात्‌''' = मरणापेक्षा, '''अतिरिच्यते''' = अधिक दुःसह असते ॥ २-३४ ॥ '''अर्थ''' तसेच सर्व लोक तुझी चिरकाळ अपकीर्ति सांगत राहातील. आणि सन्माननीय पुरुषाला अपकीर्ती मरणाहून दुःसह वाटते. ॥ २-३४ ॥ '''मूळ श्लोक''' भयाद्रणादुपरतरं मंस्यन्ते त्वां महारथाः । येषां च त्वं बहुमतो भूत्वा यास्यसि लाघवम्‌ ॥ २-३५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''च''' = आणि, '''येषाम्‌''' = ज्यांच्या (दृष्टीने), '''त्वम्‌''' = तू (पूर्वी), '''बहुमतः''' = अतिशय माननीय, '''भूत्वा''' = होऊन, '''(इदानीम्‌)''' = आता, '''लाघवम्‌''' = क्षुद्रतेप्रत, '''यास्यसि''' = जाशील, '''(ते)''' = ते, '''महारथाः''' = महारथी लोक, '''त्वाम्‌''' = तू, '''भयात्‌''' = भीतीमुळे, '''रणात्‌''' = युद्धातून, '''उपरतम्‌''' = मागे फिरलास, '''(इति)''' = असे, '''मंस्यन्ते''' = मानतील ॥ २-३५ ॥ '''अर्थ''' शिवाय ज्यांच्या दृष्टीने तू आधी अतिशय आदरणीय होतास, त्यांच्या दृष्टीने आता तुच्छ ठरशील. ते महारथी लोक तू भिऊन युद्धातून काढता पाय घेतला, असे मानतील. ॥ २-३५ ॥ '''मूळ श्लोक''' अवाच्यवादांश्च बहून्वदिष्यन्ति तवाहिताः । निन्दन्तस्तव सामर्थ्यं ततो दुःखतरं नु किम्‌ ॥ २-३६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तव''' = तुझे, '''अहिताः''' = वैरी लोक, '''तव''' = तुझ्या, '''सामर्थ्यम्‌''' = सामर्थ्याची, '''निन्दन्तः''' = निंदा करीत, '''बहून्‌''' = पुष्कळ, '''अवाच्यवादान्‌''' = सांगण्यासारखी नसणारी वचने, '''च''' = सुद्धा, '''वदिष्यन्ति''' = बोलतील, '''ततः''' = त्यापेक्षा, '''दुःखतरम्‌''' = अधिक दुःखदायक, '''नु किम्‌''' = आणखी काय असेल (बरे) ॥ २-३६ ॥ '''अर्थ''' तुझे शत्रू तुझ्या सामर्थ्याची निंदा करीत तुला पुष्कळसे नको नको ते बोलतील. याहून अधिक दुःखदायक काय असणार आहे? ॥ २-३६ ॥ '''मूळ श्लोक''' हतो वा प्राप्स्यसि स्वर्गं जित्वा वा भोक्ष्यसे महीम्‌ । तस्मादुत्तिष्ठ कौन्तेय युद्धाय कृतनिश्चयः ॥ २-३७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''वा''' = अथवा, '''(त्वम्‌)''' = तू, '''हतः''' = (युद्धात) मारला जाऊन, '''स्वर्गम्‌''' = स्वर्ग, '''प्राप्स्यसि''' = प्राप्त करून घेशील, '''वा''' = अथवा, '''(युद्धे)''' = युद्धात, '''जित्वा''' = जिंकून, '''महीम्‌''' = पृथ्वीचे राज्य, '''भोक्ष्यसे''' = तू भोगशील, '''तस्मात्‌''' = म्हणून, '''कौन्तेय''' = हे कुंतीपुत्र अर्जुना, '''युद्धाय''' = युद्ध करण्याचा, '''कृतनिश्चयः''' = निश्चय करून, '''उत्तिष्ठ''' = उठून उभा राहा ॥ २-३७ ॥ '''अर्थ''' युद्धात तू मारला गेलास तर स्वर्गाला जाशील अथवा युद्धात जिंकलास तर पृथ्वीचे राज्य भोगशील. म्हणून हे कुंतीपुत्र अर्जुना, तू युद्धाचा निश्चय करून उभा राहा. ॥ २-३७ ॥ '''मूळ श्लोक''' सुखदुःखे समे कृत्वा लाभालाभौ जयाजयौ । ततो युद्धाय युज्यस्य नैवं पापमवाप्स्यसि ॥ २-३८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''जयाजयौ''' = जय व पराजय, '''लाभालाभौ''' = लाभ-हानि, '''(च)''' = आणि, '''सुखदुःखे''' = सुख व दुःख (यांना), '''समे''' = समान, '''कृत्वा''' = मानून, '''ततः''' = त्यानंतर, '''युद्धाय''' = युद्ध करण्यासाठी, '''युज्यस्व''' = तयार हो, '''एवम्‌''' = अशाप्रकारे (युद्ध केल्यामुळे), '''पापम्‌''' = पाप, '''न अवाप्स्यसि''' = तुला लागणार नाही ॥ २-३८ ॥ '''अर्थ''' जय-पराजय, फायदा-तोटा आणि सुख-दुःख समान मानून युद्धाला तयार हो. अशा रीतीने युद्ध केलेस तर तुला पाप लागणार नाही. ॥ २-३८ ॥ '''मूळ श्लोक''' एषा तेऽभिहिता साङ्ख्ये बुद्धिर्योगे त्विमां शृणु । बुद्ध्या युक्तो यया पार्थ कर्मबन्धं प्रहास्यसि ॥ २-३९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''एषा''' = ही, '''बुद्धिः''' = बुद्धी, '''(मया)''' = मी, '''ते''' = तुझ्यासाठी, '''साङ्ख्ये''' = ज्ञानयोगाच्या बाबतीत, '''अभिहिता''' = सांगितली, '''तु''' = आणि (आता), '''योगे''' = कर्मयोगाच्या बाबतीतील, '''इमाम्‌''' = ही (बुद्धी), '''शृणु''' = तु ऐक, '''यया''' = ज्या, '''बुद्ध्या''' = बुद्धीने, '''युक्तः''' = युक्त झालेला (असा तू), '''कर्मबन्धनम्‌''' = कर्मांच्या बंधनाला, '''प्रहास्यसि''' = चांगल्या प्रकारे टाकशील म्हणजे तू कर्मबंधनाला पूर्णपणे नष्ट करून टाकशील ॥ २-३९ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), हा विचार तुला ज्ञानयोगाच्या संदर्भात सांगितला. आणि आता कर्मयोगाविषयी ऐक, ज्या बुद्धीने युक्त झाला असता कर्माचे बंधन चांगल्या प्रकारे तोडून टाकशील. ॥ २-३९ ॥ '''मूळ श्लोक''' नेहाभिक्रमनाशोऽस्ति प्रत्यवायो न विद्यते । स्वल्पमप्यस्य धर्मस्य त्रायते महतो भयात्‌ ॥ २-४० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''इह''' = या कर्मयोगामध्ये, '''अभिक्रमनाशः''' = आरंभाचा म्हणजे बीजाचा नाश, '''न अस्ति''' = होत नाही, '''(च)''' = (तसेच), '''प्रत्यवायः''' = विपर्यस्त फलरूपी दोष (सुद्धा), '''न विद्यते''' = असत नाहीत, '''अस्य''' = या कर्मयोगरूपी, '''धर्मस्य''' = धर्माचे, '''स्वल्पम्‌''' = थोडे (साधन), '''अपि''' = सुद्धा, '''महतः''' = महान, '''भयात्‌''' = (जन्ममृत्युरूपी) भयापासून, '''त्रायते''' = रक्षण करते ॥ २-४० ॥ '''अर्थ''' या कर्मयोगात आरंभाचा अर्थात बीजाचा नाश नाही. आणि उलट फळरूपी दोषही नाही. इतकेच नव्हे तर, या कर्मयोगरूप धर्माचे थोडेसेही साधन जन्ममृत्युरूप मोठ्या भयापासून रक्षण करते. ॥ २-४० ॥ '''मूळ श्लोक''' व्यवसायात्मिका बुद्धिरेकेह कुरुनन्दन । बहुशाखा ह्यनन्ताश्च बुद्धयोऽव्यवसायिनाम्‌ ॥ २-४१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कुरुनन्दन''' = हे कुरुवंशी अर्जुना, '''इह''' = या कर्मयोगामध्ये, '''व्यवसायात्मिका''' = निश्चयात्मिका, '''बुद्धिः''' = बुद्धी, '''एका''' = एकच, '''(भवति)''' = आहे, '''(परन्तु)''' = परंतु, '''अव्यवसायिनाम्‌''' = अस्थिर विचार करणाऱ्या विवेकहीन सकाम मनुष्याच्या, '''बुद्धयः''' = बुद्धी, '''हि''' = निश्चितपणे, '''बहुशाखाः''' = पुष्कळ भेद असणाऱ्या, '''च''' = आणि, '''अनन्ताः''' = अनंत, '''(सन्ति)''' = असतात ॥ २-४१ ॥ '''अर्थ''' हे अर्जुना, या कर्मयोगात निश्चयात्मक बुद्धी एकच असते. परंतु अस्थिर विचार असणाऱ्या, अविचारी, कामनायुक्त माणसांच्या बुद्धी खात्रीने पुष्कळ फाटे फुटलेल्या व असंख्य असतात. ॥ २-४१ ॥ '''मूळ श्लोक''' यामिमां पुष्पितां वाचं प्रवदन्त्यविपश्चितः । वेदवादरताः पार्थ नान्यदस्तीति वादिनः ॥ २-४२ ॥ कामात्मानः स्वर्गपरा जन्मकर्मफलप्रदाम्‌ । क्रियाविशेषबहुलां भोगैश्वर्यगतिं प्रति ॥ २-४३ ॥ भोगैश्वर्यप्रसक्तानां तयापहृतचेतसाम्‌ । व्यवसायात्मिका बुद्धिः समाधौ न विधीयते ॥ २-४४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''कामात्मानः''' = जे भोगात तन्मय झालेले असतात, '''वेदवादरताः''' = कर्मफळाची प्रशंसा करणाऱ्या वेदवाक्यांमध्ये ज्यांची प्रीती आहे, '''स्वर्गपराः''' = ज्यांच्या बुद्धीला स्वर्गच परम प्राप्य वस्तू वाटते, '''(च)''' = आणि, '''(स्वर्गात्‌ अधिकम्‌)''' = स्वर्गापेक्षा अधिक, '''अन्यत्‌''' = दुसरी (कोणतीही वस्तूच), '''न अस्ति''' = नाही, '''इति''' = असे, '''वादिनः''' = जे म्हणतात, '''(ते)''' = ते, '''अविपश्चितः''' = अविवेकी लोक, '''इमाम्‌''' = अशाप्रकारची, '''याम्‌''' = जी, '''पुष्पिताम्‌''' = पुष्पित म्हणजे दिखाऊ शोभेने युक्त, '''वाचम्‌''' = वाणी, '''प्रवदन्ति''' = उच्चारतात, '''(यां वाचम्‌)''' = जी वाणी, '''जन्मकर्मफलप्रदाम्‌''' = जन्मरूपी कर्मफळ देणारी, '''भोगैश्वर्यगतिं प्रति''' = भोग व ऐश्वर्य यांच्या प्राप्तीसाठी, '''क्रियाविशेषबहुलाम्‌''' = पुष्कळशा क्रियांचे वर्णन करणारी आहे, '''तया''' = त्या वाणीमुळे, '''अपहृतचेतसाम्‌''' = ज्यांची मने हरण केली गेली आहेत, '''भोगैश्वर्यप्रसक्तानाम्‌''' = जे भोग आणि ऐश्वर्य यांच्यामध्ये अत्यंत आसक्त आहेत, '''(तेषां पुरुषाणाम्‌)''' = त्या पुरुषांची, '''समाधौ''' = परमात्म्याच्या ठिकाणी, '''व्यवसायात्मिका''' = निश्चयात्मिका, '''बुद्धिः''' = बुद्धी (ही), '''न विधीयते''' = स्थिर असत नाही ॥ २-४२, २-४३, २-४४ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), जे भोगात रमलेले असतात, कर्मफलाची स्तुती करणाऱ्या वेदवाक्यांची ज्यांना आवड आहे, ज्यांच्या मते स्वर्ग हीच श्रेष्ठ मिळवण्याजोगी वस्तू आहे, स्वर्गाहून श्रेष्ठ दुसरी कोणतीही गोष्ट नाही, असे जे सांगतात, ते अविवेकी लोक अशा प्रकारची जी पुष्पित म्हणजे दिखाऊ शोभायुक्त भाषा बोलतत असतात, त्यांची ही भाषा जन्मरूप कर्मफळ देणारी तसेच भोग व ऐश्वर्य मिळवण्यासाठी अनेक प्रकारच्या क्रियांचे वर्णन करणारी असते. या भाषेने ज्यांचे अंतःकरण आकृष्ट करून घेतले आहे, जे भोग व ऐश्वर्यात अत्यंत आसक्त आहेत, अशा पुरुषांची परमात्म्याविषयी निश्चयी बुद्धी असत नाही. ॥ २-४२, २-४३, २-४४ ॥ '''मूळ श्लोक''' त्रैगुण्यविषया वेदा निस्त्रैगुण्यो भवार्जुन । निर्द्वन्द्वो नित्यसत्त्वस्थो निर्योगक्षेम आत्मवान्‌ ॥ २-४५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = हे अर्जुना, '''वेदाः''' = वेद (हे वरीलप्रकाराने), '''त्रैगुण्यविषयाः''' = तीन गुणांचे कार्यरूप असे भोग व त्यांची साधने यांचे प्रतिपादन करणारे आहेत, '''(अतः)''' = म्हणून, '''निस्त्रैगुण्यः''' = ते भोग व त्यांची साधने यांमध्ये आसक्तिरहित, '''निर्द्वन्द्वः''' = हर्ष-शोक इत्यादी द्वंद्वांनी रहित, '''नित्यसत्त्वस्थः''' = नित्यवस्तू अशा परमात्म्याचे ठिकाणी स्थित, '''निर्योगक्षेमः''' = योग आणि क्षेम यांची इच्छा न करणारा, '''(च)''' = आणि, '''आत्मवान्‌''' = अंतःकरण ज्याचे स्वाधीन आहे असा, '''भव''' = तू हो ॥ २-४५ ॥ '''अर्थ''' हे अर्जुना, वेद वर सांगितल्याप्रमाणे तिन्ही गुणांची कार्ये असणारे भोग आणि त्यांची साधने सांगणारे आहेत. म्हणून तू ते भोग व त्यांच्या साधनांच्या बाबतीत आसक्ती बाळगू नकोस. तसेच सुख-दुःखादी द्वंद्वांनी रहित नित्यवस्तू असणाऱ्या परमात्म्यात स्थित, योगक्षेमाची इच्छा न बाळगणारा आणि अंतःकरणाला ताब्यात ठेवणारा हो. ॥ २-४५ ॥ '''मूळ श्लोक''' यावानर्थे उदपाने सर्वतः सम्प्लुतोदके । तावान्सर्वेषु वेदेषु ब्राह्मणस्य विजानतः ॥ २-४६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सर्वतः''' = सर्व बाजूंनी, '''सम्प्लुतोदके''' = परिपूर्ण असा जलाशय, '''(प्राप्ते सति)''' = प्राप्त झाला असताना, '''उदपाने''' = लहानशा जलाशयात (माणसाचे), '''यावान्‌''' = जितके, '''अर्थः''' = प्रयोजन, '''(अस्ति)''' = असते, '''विजानतः''' = ब्रह्माला तत्त्वतः जाणणाऱ्या, '''ब्राह्मणस्य''' = ब्रह्मज्ञान्याचे, '''सर्वेषु''' = समस्त, '''वेदेषु''' = वेदांमध्ये, '''तावान्‌''' = तितकेच, '''(अर्थः)''' = प्रयोजन, '''(अस्ति)''' = असते ॥ २-४६ ॥ '''अर्थ''' सर्व बाजूंनी भरलेला मोठा जलाशय मिळाल्यावर लहान जलाशयाची मनुष्याला जेवढी गरज असते, तेवढीच गरज चांगल्या प्रकारे ब्रह्म जाणणाऱ्या ब्रह्मज्ञान्याला वेदांची उरते. ॥ २-४६ ॥ '''मूळ श्लोक''' कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन । मा कर्मफलहेतुर्भूर्मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि ॥ २-४७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कर्मणि एव''' = कर्म करण्याविषयीच, '''ते''' = तुला, '''अधिकारः''' = अधिकार (आहे), '''फलेषु''' = (त्यांच्या) फळांवर, '''कदाचन''' = कधीही, '''मा''' = नाही (म्हणून), '''कर्मफलहेतुः''' = कर्मांच्या फळांचा हेतू, '''मा भूः''' = तू होऊ नकोस (तसेच), '''अकर्मणि''' = कर्म न करण्याबाबत, '''(ते)''' = तुझी, '''सङ्गः''' = आसक्ती, '''मा अस्तु''' = नको असू देऊस ॥ २-४७ ॥ '''अर्थ''' तुला कर्म करण्याचाच अधिकार आहे. त्यांच्या फळाविषयी कधीही नाही. म्हणून तू कर्मांच्या फळांची इच्छा करणारा होऊ नकोस. तसेच कर्म न करण्याचाही आग्रह धरू नकोस. ॥ २-४७ ॥ '''मूळ श्लोक''' योगस्थः कुरु कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा धनञ्जय । सिद्ध्यसिद्ध्योः समो भूत्वा समत्वं योग उच्यते ॥ २-४८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''धनञ्जय''' = हे धनंजय अर्जुना, '''सङ्गम्‌''' = आसक्ति, '''त्यक्त्वा''' = सोडून देऊन, '''(च)''' = तसेच, '''सिद्ध्यसिद्ध्योः''' = सिद्धी आणि असिद्धी यांचे बाबतीत, '''समः भूत्वा''' = समान बुद्धी बाळगून, '''योगस्थः''' = योगामध्ये स्थित होऊन, '''कर्माणि''' = कर्तव्य कर्मे, '''कुरु''' = तू कर, '''समत्वम्‌''' = समत्वालाच, '''योगः''' = योग (असे), '''उच्यते''' = म्हटले जाते ॥ २-४८ ॥ '''अर्थ''' हे धनंजय अर्जुना, तू आसक्ती सोडून तसेच सिद्धी आणि असिद्धी यामध्ये समान भाव ठेवून योगात स्थिर होऊन कर्तव्य कर्मे कर. समत्वालाच योग म्हटले जाते. ॥ २-४८ ॥ '''मूळ श्लोक''' दूरेण ह्यवरं कर्म बुद्धियोगाद्धनञ्जय । बुद्धौ शरणमन्विच्छ कृपणाः फलहेतवः ॥ २-४९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''बुद्धियोगात्‌''' = या समत्वरूपी बुद्धियोगापेक्षा, '''कर्म''' = सकाम कर्म (हे), '''दूरेण अवरम्‌''' = अत्यंत खालच्या श्रेणीचे (आहे), '''(अतः)''' = म्हणून, '''धनञ्जय''' = हे धनंजय अर्जुना, '''बुद्धौ''' = समत्वबुद्धीमध्येच, '''शरणम्‌''' = रक्षणाचा उपाय, '''अन्विच्छ''' = तू शोध (म्हणजे बुद्धीयोगाचा आश्रय घे), '''हि''' = कारण, '''फलहेतवः''' = फळाचा हेतू बनणारे लोक, '''कृपणाः''' = अत्यंत दीन, '''(सन्ति)''' = असतात ॥ २-४९ ॥ '''अर्थ''' या समत्वरूप बुद्धियोगापेक्षा सकाम कर्म अत्यंत तुच्छ आहे. म्हणून हे धनंजय अर्जुना, तू समबुद्धीतच रक्षणाचा उपाय शोध म्हणजे बुद्धियोगाचा आश्रय घे. कारण फळाची इच्छा बाळगणारे अत्यंत दीन असतात. ॥ २-४९ ॥ '''मूळ श्लोक''' बुद्धियुक्तो जहातीह उभे सुकृतदुष्कृते । तस्माद्योगाय युज्यस्व योगः कर्मसु कौशलम्‌ ॥ २-५० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''बुद्धियुक्तः''' = समबुद्धीने युक्त असा पुरुष, '''इह''' = याच लोकात, '''सुकृतदुष्कृते उभे''' = पुण्य आणि पाप या दोहोंचाही, '''जहाति''' = त्याग करतो म्हणजे त्यातून मुक्त होऊन जातो, '''तस्मात्‌''' = म्हणून, '''योगाय''' = समत्वरूप योगाला, '''युज्यस्व''' = तू लागून राहा, '''योगः''' = (हा) समत्वरूप योगच, '''कर्मसु''' = कर्मांतील, '''कौशलम्‌''' = कौशल्य आहे म्हणजे कर्मबंधनातून सुटण्याचा उपाय आहे ॥ २-५० ॥ '''अर्थ''' समबुद्धीचा पुरुष पुण्य व पाप या दोहोंचाही याच जगात त्याग करतो. अर्थात त्यापासून मुक्त असतो. म्हणून तू समत्वरूप योगाला चिकटून राहा. हा समत्वरूप योगच कर्मांतील कौशल्य आहे, म्हणजेच कर्मबंधनातून सुटण्याचा उपाय आहे. ॥ २-५० ॥ '''मूळ श्लोक''' कर्मजं बुद्धियुक्ता हि फलं त्यक्त्वा मनीषिणः । जन्मबन्धविनिर्मुक्ताः पदं गच्छन्त्यनामयम्‌ ॥ २-५१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''हि''' = कारण, '''बुद्धियुक्ताः''' = समबुद्धीने युक्त (असे), '''मनीषिणः''' = ज्ञानी लोक हे, '''कर्मजम्‌''' = कर्मापासून उत्पन्न होणाऱ्या, '''फलम्‌''' = फळाचा, '''त्यक्त्वा''' = त्याग करून, '''जन्मबन्धविनिर्मुक्ताः''' = जन्मरूपी बंधनातून मुक्त होऊन, '''अनायम्‌''' = निर्विकार (असे), '''पदम्‌''' = परमपद, '''गच्छन्ति''' = प्राप्त करून घेतात ॥ २-५१ ॥ '''अर्थ''' कारण समबुद्धीने युक्त असलेले ज्ञानी लोक कर्मापासून उत्पन्न होणाऱ्या फळाचा त्याग करून जन्मरूप बंधनापासून मुक्त होऊन निर्विकार परमपदाला प्राप्त होतात. ॥ २-५१ ॥ '''मूळ श्लोक''' यदा ते मोहकलिलं बुद्धिर्व्यतितरिष्यति । तदा गन्तासि निर्वेदं श्रोतव्यस्य श्रुतस्य च ॥ २-५२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यदा''' = जेव्हा, '''ते''' = तुझी, '''बुद्धिः''' = बुद्धी, '''मोहकलिलम्‌''' = मोहरूपी दलदल, '''व्यतितरिष्यति''' = चांगल्या प्रकारे पार करून जाईल, '''तदा''' = तेव्हा, '''श्रुतस्य''' = ऐकलेल्या, '''च''' = आणि, '''श्रोतव्यस्य''' = ऐकिवात येणाऱ्या (इह-पर लोकातील सर्व भोगांच्या बाबतीत), '''निर्वेदम्‌''' = वैराग्य, '''गन्तासि''' = तुला प्राप्त होईल ॥ २-५२ ॥ '''अर्थ''' जेव्हा तुझी बुद्धी मोहरूपी चिखलाला पूर्णपणे पार करून जाईल, तेव्हा तू ऐकलेल्या व ऐकण्यासारख्या इह-पर लोकातील सर्व भोगांपासून विरक्त होशील. ॥ २-५२ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रुतिविप्रतिपन्ना ते यदा स्थास्यति निश्चला । समाधावचला बुद्धिस्तदा योगमवाप्स्यसि ॥ २-५३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रुतिविप्रतिपन्ना''' = तऱ्हेतऱ्हेची वचने ऐकल्यामुळे विचलित झालेली, '''ते''' = तुझी, '''बुद्धिः''' = बुद्धी, '''यदा''' = जेव्हा, '''समाधौ''' = परमात्म्याच्या ठिकाणी, '''निश्चला''' = अचल, '''(च)''' = व, '''अचला''' = स्थिर, '''स्थास्यति''' = राहील, '''तदा''' = तेव्हा, '''योगम्‌ अवाप्स्यसि''' = योग तुला प्राप्त होईल म्हणजे परमात्म्याशी तुझा नित्य संयोग होईल ॥ २-५३ ॥ '''अर्थ''' तऱ्हेतऱ्हेची वचने ऐकून विचलित झालेली तुझी बुद्धी जेव्हा परमात्म्यात अचलपणे स्थिर राहील, तेव्हा तू योगाला प्राप्त होशील म्हणजेच तुझा परमात्म्याशी नित्यसंयोग होईल. ॥ २-५३ ॥ '''मूळ श्लोक''' अर्जुन उवाच स्थितप्रज्ञस्य का भाषा समाधिस्थस्य केशव । स्थितधीः किं प्रभाषेत किमासीत व्रजेत किम्‌ ॥ २-५४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''केशव''' = हे केशवा, '''समाधिस्थस्य स्थितप्रज्ञस्य''' = परमात्म्याला प्राप्त करून घेतलेल्या स्थिरबुद्धी अशा पुरुषाचे, '''भाषा''' = लक्षण, '''का''' = काय, '''स्थितधीः''' = तो स्थिरबुद्धी पुरुष, '''किम्‌''' = कसा, '''प्रभाषेत''' = बोलत असतो, '''किम्‌''' = कसा, '''आसीत''' = बसत असतो, '''(च)''' = आणि, '''किम्‌''' = कसा, '''व्रजेत''' = चालत असतो ॥ २-५४ ॥ '''अर्थ''' अर्जुने विचारले, हे केशवा, जो समाधीत परमात्म्याला प्राप्त झालेला आहे, अशा स्थिरबुद्धी पुरुषाचे लक्षण काय? तो स्थिरबुद्धी पुरुष कसा बोलतो, कसा बसतो, आणि कसा चालतो? ॥ २-५४ ॥ '''मूळ श्लोक श्रीभगवानुवाच प्रजहाति यदा कामान्सर्वान्पार्थ मनोगतान्‌ । आत्मन्येवात्मना तुष्टः स्थितप्रज्ञस्तदोच्यते ॥ २-५५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''यदा''' = जेव्हा, '''(अयं पुरुषः)''' = हा पुरुष, '''मनोगतान्‌''' = मनातील, '''सर्वान्‌''' = संपूर्ण, '''कामान्‌''' = कामनांचा, '''प्रजहाति''' = पूर्णपणे त्याग करतो, '''(च)''' = आणि, '''आत्मना''' = आत्म्याने, '''आत्मनि एव''' = आत्म्यामध्येच, '''तुष्टः''' = संतुष्ट होऊन राहातो, '''तदा''' = तेव्हा, '''स्थितप्रज्ञः''' = तो पुरुष स्थितप्रज्ञ '''उच्यते''' = म्हटला जातो ॥ २-५५ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), ज्यावेळी हा पुरुष मनातील सर्व कामना पूर्णपणे टाकतो आणि आत्म्यानेच आत्म्याच्या ठिकाणी संतुष्ट राहातो, त्यावेळी त्याला स्थितप्रज्ञ म्हटले जाते. ॥ २-५५ ॥ '''मूळ श्लोक''' दुःखेष्वनुद्विग्नमनाः सुखेषु विगतस्पृहः । वीतरागभयक्रोधः स्थितधीर्मुनिरुच्यते ॥ २-५६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''दुःखेषु''' = दुःखांची प्राप्ती झाली असताना, '''अनुद्विग्नमनाः''' = ज्याच्या मनात उद्वेग येत नाही, '''सुखेषु''' = सुखांच्या प्राप्तीच्या बाबतीत, '''विगतस्पृहः''' = जो सर्वथा निस्पृह आहे, '''(तथा)''' = तसेच, '''वीतरागभयक्रोधः''' = ज्याची आसक्ती, भय व क्रोध हे नष्ट होऊन गेले आहेत असा, '''मुनिः''' = मुनी, '''स्थितधीः''' = स्थिरबुद्धी, '''उच्यते''' = म्हटला जातो ॥ २-५६ ॥ '''अर्थ''' दुःखदायक प्रसंगी ज्याच्या मनाला खेद वाटत नाही, सुखांच्या प्राप्तीविषयी ज्याला मुळीच इच्छा नाही, तसेच ज्याचे प्रीती, भय व क्रोध नाहीसे झाले आहेत, असा मुनी स्थिरबुद्धी म्हटला जातो. ॥ २-५६ ॥ '''मूळ श्लोक''' यः सर्वत्रानभिस्नेहस्तत्तत्प्राप्य शुभाशुभाम्‌ । नाभिनन्दति न द्वेष्टि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ २-५७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यः''' = जो पुरुष, '''सर्वत्र''' = सर्वत्र, '''अनभिस्नेहः''' = स्नेहरहित असून, '''तत्‌ तत्‌''' = त्या त्या, '''शुभाशुभाम्‌''' = शुभ किंवा अशुभ वस्तू, '''प्राप्य''' = प्राप्त झाल्यावर, '''न अभिनन्दति''' = प्रसन्न होत नाही, '''(तथा)''' = तसेच, '''न द्वेष्टि''' = द्वेष करीत नाही, '''तस्य''' = त्याची, '''प्रज्ञा''' = बुद्धी, '''प्रतिष्ठिता''' = स्थिर आहे ॥ २-५७ ॥ '''अर्थ''' जो पुरुष सर्व बाबतीत स्नेहशून्य असून त्या त्या शुभ किंवा अशुभ गोष्टी घडल्या असता प्रसन्नही होत नाही किंवा त्यांचा द्वेषही करीत नाही, त्याची बुद्धी स्थिर असते. ॥ २-५७ ॥ '''मूळ श्लोक''' यदा संहरते चायं कूर्मोऽङ्गानीव सर्वशः । इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ २-५८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''च''' = आणि, '''कूर्मः''' = कासव, '''सर्वशः''' = सर्व बाजूंनी, '''अङ्गानि''' = (आपले) अवयव, '''इव''' = ज्याप्रमाणे (आत ओढून घेते, त्याप्रमाणे), '''यदा''' = जेव्हा, '''अयम्‌''' = हा पुरुष, '''इन्द्रियार्थेभ्यः''' = इंद्रियांच्या विषयांपासून, '''इन्द्रियाणि''' = (आपली) इंद्रिये, '''(सर्वशः)''' = सर्व प्रकाराने, '''संहरते''' = आवरून घेतो, '''(तदा)''' = तेव्हा, '''तस्य''' = त्याची, '''प्रज्ञा''' = बुद्धी, '''प्रतिष्ठिता''' = स्थिर आहे (असे समजावे) ॥ २-५८ ॥ '''अर्थ''' कासव सर्व बाजूंनी आपले अवयव जसे आत ओढून धरते, त्याचप्रमाणे जेव्हा हा पुरुष इंद्रियांच्या विषयांपासून इंद्रियांना सर्व प्रकारे आवरून घेतो, तेव्हा त्याची बुद्धी स्थिर झाली, असे समजावे. ॥ २-५८ ॥ '''मूळ श्लोक''' विषया विनिवर्तन्ते निराहारस्य देहिनः । रसवर्जं रसोऽप्यस्य परं दृष्ट्वा निवर्तते ॥ २-५९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''निराहारस्य''' = इंद्रियांच्या द्वारा विषयांचे ग्रहण न करणाऱ्या, '''देहिनः''' = पुरुषांच्या बाबतीत, '''विषयाः''' = (केवळ) विषयच, '''विनिवर्तन्ते''' = निवृत्त होतात, '''(किंतु)''' = परंतु, '''रसवर्जम्‌''' = विषयातील आसक्ती निवृत्त होत नाही, '''अस्य''' = या स्थितप्रज्ञ पुरुषाची तर, '''रसः अपि''' = आसक्तीसुद्धा, '''परम्‌''' = परमात्म्याचा, '''दृष्ट्वा''' = साक्षात्कार झाल्यामुळे, '''निवर्तते''' = संपूर्णपणे निवृत्त होऊन जाते ॥ २-५९ ॥ '''अर्थ''' इंद्रियांनी विषयांचे सेवन न करणाऱ्या पुरुषाचेही केवळ विषयच दूर होतात; परंतु त्यांच्याविषयीची आवड नाहीशी होत नाही. या स्थितप्रज्ञ पुरुषाची तर आसक्तीही परमात्म्याच्या साक्षात्काराने नाहीशी होते. ॥ २-५९ ॥ '''मूळ श्लोक''' यततो ह्यपि कौन्तेय पुरुषस्य विपश्चितः । इन्द्रियाणि प्रमाथीनि हरन्ति प्रसभं मनः ॥ २-६० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कौन्तेय''' = हे कुंतीपुत्र अर्जुना, '''हि''' = आसक्तीचा नाश न झाल्यामुळे, '''प्रमाथीनि''' = विक्षुब्ध करण्याचा स्वभाव असणारी, '''इन्द्रियाणि''' = इंद्रिये (ही), '''यततः''' = प्रयत्‍न करणाऱ्या, '''विपश्चितः''' = बुद्धिमान, '''पुरुषस्य''' = पुरुषाचे, '''मनः अपि''' = मनसुद्धा, '''प्रसभम्‌''' = जबरदस्तीने, '''हरन्ति''' = हरण करून घेतात ॥ २-६० ॥ '''अर्थ''' हे कुंतीपुत्र अर्जुना, आसक्ती नाहीशी न झाल्यामुळे ही क्षोभ उत्पन्न करणारी इंद्रिये प्रयत्‍न करीत असलेल्या बुद्धिमान पुरुषाच्या मनालाही जबरदस्तीने आपल्याकडे ओढून घेतात. ॥ २-६० ॥ '''मूळ श्लोक''' तानि सर्वाणि संयम्य युक्त आसीत मत्परः । वशे हि यस्येन्द्रियाणि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ २-६१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(अतः)''' = म्हणून, '''तानि सर्वाणि''' = ती सर्व इंद्रिये, '''संयम्य''' = वश करून घेऊन, '''(साधकः)''' = साधकाने, '''युक्तः''' = चित्त स्थिर करून, '''मत्परः''' = माझा आधार घेऊन, '''आसीत''' = ध्यानाला बसावे, '''हि''' = कारण, '''यस्य''' = ज्या पुरुषाची, '''इन्द्रियाणि''' = इंद्रिये (ही), '''वशे''' = त्याला वश असतात, '''तस्य''' = त्याची, '''प्रज्ञा''' = बुद्धी, '''प्रतिष्ठिता''' = स्थिर होऊन राहाते ॥ २-६१ ॥ '''अर्थ''' म्हणून साधकाने त्या सर्व इंद्रियांना ताब्यात ठेवून, चित्त स्थिर करून, मनाला माझाच आधार देऊन ध्यानास बसावे. कारण इंद्रिये ज्या पुरुषाच्या ताब्यात असतात, त्याची बुद्धी स्थिर होते. ॥ २-६१ ॥ '''मूळ श्लोक''' ध्यायतो विषयान्पुंसः सङ्गस्तेषूपजायते । सङ्गात्सञ्जायते कामः कामात्क्रोधोऽभिजायते ॥ २-६२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''विषयान्‌''' = विषयांचे, '''ध्यायतः''' = चिंतन करणाऱ्या, '''पुंसः''' = पुरुषाची, '''तेषु''' = त्या विषयांमध्ये, '''सङ्गः''' = आसक्ती, '''उपजायते''' = उत्पन्न होते, '''सङ्गात्‌''' = त्या आसक्तीमुळे, '''कामः''' = (त्या विषयांची) कामना, '''सञ्जायते''' = निर्माण होते, '''(च)''' = आणि, '''कामात्‌''' = कामनेमध्ये विघ्न आल्यामुळे, '''क्रोधः''' = क्रोध, '''अभिजायते''' = उत्पन्न होतो ॥ २-६२ ॥ '''अर्थ''' विषयांचे चिंतन करणाऱ्या पुरुषाची त्या विषयात आसक्ती उत्पन्न होते. आसक्तीमुळे त्या विषयांची कामना उत्पन्न होते. कामना पूर्ण झाल्या नाहीत की क्रोध म्हणजे राग येतो. ॥ २-६२ ॥ '''मूळ श्लोक''' क्रोधाद्भवति सम्मोहः सम्मोहात्स्मृतिविभ्रमः । स्मृतिभ्रंशाद्‌ बुद्धिनाशो बुद्धिनाशात्प्रणश्यति ॥ २-६३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''क्रोद्धात्‌''' = क्रोधामुळे, '''सम्मोहः''' = अत्यंत मूढभाव, '''भवति''' = उत्पन्न होतो, '''सम्मोहात्‌''' = मूढभावामुळे, '''स्मृतिविभ्रमः''' = स्मृतीमध्ये भ्रम होतो, '''स्मृतिभ्रंशात्‌''' = स्मृतीमध्ये भ्रम निर्माण झाल्यामुळे, '''बुद्धिनाशः''' = बुद्धीचा नाश म्हणजे ज्ञानशक्तीचा नाश होतो, '''(च)''' = आणि, '''बुद्धिनाशात्‌''' = बुद्धीचा नाश झाल्यामुळे, '''(सः पुरुषः)''' = तो पुरुष, '''प्रणश्यति''' = आपल्या स्थितीपासून च्युत होतो ॥ २-६३ ॥ '''अर्थ''' रागामुळे अत्यंत मूढता येते अर्थात अविचार उत्पन्न होतो. मूढतेमुळे स्मरणशक्ती भ्रष्ट होते. स्मरणशक्ती भ्रष्ट झाली की बुद्धीचा म्हणजे ज्ञानशक्तीचा नाश होतो. आणि बुद्धीचा नाश झाल्यामुळे माणसाचा अधःपात होतो. ॥ २-६३ ॥ '''मूळ श्लोक''' रागद्वेषवियुक्तैस्तु विषयानिन्द्रियैश्‍चरन्‌ । आत्मवश्यैर्विधेयात्मा प्रसादमधिगच्छति ॥ २-६४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''विधेयात्मा''' = ज्याने अंतःकरण आपल्या स्वाधीन करून घेतले आहे असा साधक, '''आत्मवश्यैः''' = स्वतःला वश असणाऱ्या, '''रागद्वेषवियुक्तैः''' = राग व द्वेष यांनी रहित असणाऱ्या अशा, '''इन्द्रियैः''' = इंद्रियांच्या द्वारा, '''विषयान्‌''' = विषयांमध्ये, '''चरन्‌''' = वावर करीत, '''प्रसादम्‌''' = अंतःकरणाची आध्यात्मिक प्रसन्नता, '''अधिगच्छति''' = प्राप्त करून घेतो ॥ २-६४ ॥ '''अर्थ''' परंतु अंतःकरण ताब्यात ठेवलेला साधक आपल्या ताब्यात ठेवलेल्या राग-द्वेष रहित इंद्रियांनी विषयांचा उपभोग घेत असूनही अंतःकरणाची प्रसन्नता प्राप्त करून घेतो. ॥ २-६४ ॥ '''मूळ श्लोक''' प्रसादे सर्वदुःखानां हानिरस्योपजायते । प्रसन्नचेतसो ह्याशु बुद्धिः पर्यवतिष्ठते ॥ २-६५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''प्रसादे''' = अंतःकरणातील प्रसन्नता आल्यावर, '''अस्य''' = याच्या, '''सर्वदुःखानाम्‌''' = संपूर्ण दुःखांचा, '''हानिः''' = अभाव, '''उपजायते''' = होऊन जातो, '''(च)''' = आणि, '''प्रसन्नचेतसः''' = प्रसन्नचित्त असणाऱ्या कर्मयोग्याची, '''बुद्धिः''' = बुद्धी, '''आशु हि''' = लौकरच (सर्व बाजूंनी निवृत्त होऊन एका परमात्म्यामध्येच), '''पर्यवतिष्ठते''' = उत्तम प्रकारे स्थिर होऊन जाते ॥ २-६५ ॥ '''अर्थ''' अंतःकरण प्रसन्न असल्यामुळे त्याची सर्व दुःखे नाहीशी होतात. आणि त्या चित्त प्रसन्न असलेल्या कर्मयोग्याची बुद्धी तत्काळ सर्व गोष्टींपासून निवृत्त होऊन एका परमात्म्यामध्येच उत्तम प्रकारे स्थिर होते. ॥ २-६५ ॥ '''मूळ श्लोक''' नास्ति बुद्धिर‍युक्तस्य न चायुक्तस्य भावना । न चाभावयतः शान्तिरशान्तस्य कुतः सुखम्‌ ॥ २-६६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अयुक्तस्य''' = ज्यांनी मन व इंद्रिये जिंकलेली नाहीत, अशा पुरुषांच्या ठिकाणी, '''बुद्धिः''' = निश्चयात्मिका बुद्धी, '''न अस्ति''' = असत नाही, '''च''' = आणि, '''अयुक्तस्य''' = अशा अयुक्त मनुष्याच्या अंतःकरणात, '''भावना''' = भावनासुद्धा, '''न''' = असत नाही, '''च''' = तसेच, '''अभावयतः''' = भावनाहीन मनुष्याला, '''शान्तिः न''' = शांती मिळत नाही, '''(च)''' = आणि, '''अशान्तस्य''' = शांतिरहित मनुष्याला, '''सुखम्‌''' = सुख, '''कुतः''' = कोठून, '''(भविष्यति)''' = प्राप्त होईल ॥ २-६६ ॥ '''अर्थ''' मन आणि इंद्रिये न जिंकणाऱ्या मनुष्याच्या ठिकाणी निश्चयात्मक बुद्धी नसते आणि अशा अयुक्त मनुष्याच्या अंतःकरणात आस्तिक भावही नसतो. तसेच भावशून्य माणसाला शांती मिळत नाही. मग शांती नसलेल्या माणसाला सुख कोठून मिळणार? ॥ २-६६ ॥ '''मूळ श्लोक''' इन्द्रियाणां हि चरतां यन्मनोऽनुविधीयते । तदस्य हरति प्रज्ञां वायुर्नावमिवाम्भसि ॥ २-६७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''हि''' = कारण, '''इव''' = ज्याप्रमाणे, '''अम्भसि''' = पाण्यात चालणाऱ्या, '''नावम्‌''' = नावेला, '''वायुः''' = वायू हा, '''हरति''' = हरण करून नेतो (त्याप्रमाणे), '''चरताम्‌''' = विषयांमध्ये वावरणाऱ्या, '''इंद्रियाणाम्‌''' = इंद्रियांपैकी, '''मनः''' = मन, '''यत्‌''' = ज्या (इंद्रियाच्या), '''अनु''' = बरोबर, '''विधीयते''' = राहते, '''तत्‌''' = ते (एकच इंद्रिय), '''अस्य''' = या (अयुक्त) पुरुषाच्या, '''प्रज्ञाम्‌''' = बुद्धीला, '''(हरति)''' = हरण करून घेते ॥ २-६७ ॥ '''अर्थ''' कारण ज्याप्रमाणे पाण्यात चालणाऱ्या नावेला वारा वाहून नेतो, त्याचप्रमाणे विषयात वावरणाऱ्या इंद्रियांपैकी मन ज्या इंद्रियाबरोबर राहते, ते एकच इंद्रिय या अयुक्त पुरुषाची बुद्धी हिरावून घेते ॥ २-६७ ॥ '''मूळ श्लोक''' तस्माद्यस्य महाबाहो निगृहीतानि सर्वशः । इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥ २-६८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तस्मात्‌''' = म्हणून, '''महाबाहो''' = हे महाबाहो, '''यस्य''' = ज्या पुरुषाची, '''इन्द्रियाणि''' = इंद्रिये, '''इन्द्रियार्थेभ्यः''' = इंद्रियांच्या विषयांपासून, '''सर्वशः''' = सर्वप्रकारांनी, '''निगृहीतानि''' = निगृहीत केलेली असतात, '''तस्य''' = त्या पुरुषाची, '''प्रज्ञा''' = बुद्धी, '''प्रतिष्ठिता''' = स्थिर असते ॥ २-६८ ॥ '''अर्थ''' म्हणून हे महाबाहो, ज्याची इंद्रिये इंद्रियांच्या विषयांपासून सर्व प्रकारे आवरून धरलेली असतात, त्याची बुद्धी स्थिर असते. ॥ २-६८ ॥ '''मूळ श्लोक''' या निशा सर्वभूतानां तस्यां जागर्ति संयमी । यस्यां जाग्रति भूतानि सा निशा पश्यतो मुनेः ॥ २-६९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सर्वभूतानाम्‌''' = संपूर्ण प्राण्यांच्या संदर्भात, '''या''' = जी, '''निशा''' = रात्रीप्रमाणे असते, '''तस्याम्‌''' = अशा त्या नित्य ज्ञानस्वरूप परमानंदांच्या प्राप्तीचे ठिकाणी, '''संयमी''' = स्थितप्रज्ञ योगी, '''जागर्ति''' = जागा असतो, '''(च)''' = (आणि), '''यस्याम्‌''' = ज्या नाशवंत सांसारिक सुखाच्या बाबतीत, '''भूतानि''' = सर्व प्राणी, '''जाग्रति''' = जागे असतात, '''सा''' = ती, '''पश्यतः''' = परमात्मतत्त्व जाणणाऱ्या, '''मुनेः''' = मुनीला, '''निशा''' = रात्रीप्रमाणे असते ॥ २-६९ ॥ '''अर्थ''' सर्व प्राण्यांच्या दृष्टीने जी रात्रीसारखी असते, अशा नित्य ज्ञानस्वरूप परमानंदाच्या प्राप्तीत स्थितप्रज्ञ योगी जागतो आणि ज्या नाशिवंत सांसारिक सुखाच्या प्राप्तीत सर्व प्राणी जागतात, ती परमात्मतत्त्व जाणणाऱ्या मुनीसाठी रात्रीसारखी असते. ॥ २-६९ ॥ '''मूळ श्लोक''' आपूर्यमाणमचलप्रतिष्ठं समुद्रमापः प्रविशन्ति यद्वत्‌ । तद्वत्कामा यं प्रविशन्ति सर्वे स शान्तिमाप्नोति न कामकामी ॥ २-७० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''आपूर्यमाणम्‌''' = सर्व बाजूंनी परिपूर्ण, '''अचलप्रतिष्ठम्‌''' = अचल प्रतिष्ठा असणाऱ्या अशा, '''समुद्रम्‌''' = समुद्रात, '''यद्वत्‌''' = ज्याप्रमाणे, '''आपः''' = नाना नद्यांचे पाणी, '''प्रविशन्ति''' = त्याला विचलित न करता सामावून जाते, '''तद्वत्‌''' = त्याप्रमाणे, '''सर्वे''' = सर्व, '''कामाः''' = भोग, '''यम्‌''' = ज्या स्थितप्रज्ञ पुरुषाच्या ठिकाणी, '''प्रविशन्ति''' = (कोणताही प्रकारचा विकार त्याच्या ठिकाणी उत्पन्न न करता) सामावून जातात, '''सः''' = तोच स्थितप्रज्ञ पुरुष, '''शान्तिम्‌''' = परम शांति, '''आप्नोति''' = प्राप्त करून घेतो (याउलट), '''न कामकामी''' = भोगांची इच्छा करणारा (शांति प्राप्त करून घेत) नाही ॥ २-७० ॥ '''अर्थ''' ज्याप्रमाणे निरनिराळ्या नद्यांचे पाणी, सर्व बाजूंनी भरलेल्या व स्थिर असलेल्या समुद्रात त्याला विचलित न करताही सामावून जाते, त्याचप्रमाणे सर्व भोग ज्या स्थितप्रज्ञ पुरुषामध्ये कोणत्याही प्रकारचा विकार उत्पन्न न करताच सामावून जातात, तोच पुरुष परम शांतीला प्राप्त होतो. भोगांची इच्छा करणारा नव्हे. ॥ २-७० ॥ '''मूळ श्लोक''' विहाय कामान्यः सर्वान्पुमांश्चरति निःस्पृहः । निर्ममो निरहङ्कारः स शान्तिमधिगच्छति ॥ २-७१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सर्वान्‌''' = संपूर्ण, '''कामान्‌''' = कामनांचा, '''विहाय''' = त्याग करून, '''यः''' = जो, '''पुमान्‌''' = पुरुष, '''निर्ममः''' = ममतारहित, '''निरहङ्कारः''' = अहंकाररहित, '''(च)''' = आणि, '''निःस्पृहः''' = स्पृहारहित होऊन, '''चरति''' = वावरत असतो, '''सः''' = तोच (पुरुष), '''शान्तिम्‌''' = शांतीप्रत, '''अधिगच्छति''' = प्राप्त होतो, म्हणजे शांती प्राप्त करून घेतो ॥ २-७१ ॥ '''अर्थ''' जो पुरुष सर्व कामनांचा त्याग करून, ममता, अहंकार आणि इच्छा टाकून राहात असतो, त्यालाच शांती मिळते. ॥ २-७१ ॥ '''मूळ श्लोक''' एषा ब्राह्मी स्थितिः पार्थ नैनां प्राप्य विमुह्यति । स्थित्वास्यामन्तकालेऽपि ब्रह्मनिर्वाणमृच्छति ॥ २-७२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''एषा ब्राह्मी स्थितिः''' = ब्रह्माला प्राप्त करून घेतलेल्या पुरुषाची ही स्थिती आहे, '''एनाम्‌''' = ही स्थिती, '''प्राप्य''' = प्राप्त झाल्यावर, '''(योगी)''' = योगी, '''(कदापि)''' = कधीही, '''न विमुह्यति''' = मोहित होत नाही, '''(च)''' = आणि, '''अन्तकाले अपि''' = अंतकाळी सुद्धा, '''अस्याम्‌ स्थित्वा''' = या ब्राह्मी स्थितीत स्थिर होऊन, '''(सः)''' = तो, '''ब्रह्मनिर्वाणम्‌''' = ब्रह्मानंदाप्रत, '''ऋच्छति''' = जातो (म्हणजे ब्रह्मानंद प्राप्त करून घेतो) ॥ २-७२ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), ब्रह्माला प्राप्त झालेल्या पुरुषाची ही स्थिती आहे. ही प्राप्त झाल्याने योगी कधीही मोहित होत नाही. आणि अंतकाळीही या ब्राह्मी स्थितीत स्थिर होऊन ब्रह्मानंद मिळवितो. ॥ २-७२ ॥ '''मूळ दुसऱ्या अध्याय समाप्ती''' ॐ तत्सदिति श्रीमद्‌भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे साङ्ख्ययोगो नाम द्वितीयोऽध्यायः ॥ २ ॥ '''अर्थ''' ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील सांख्ययोग नावाचा हा दुसरा अध्याय समाप्त झाला. ॥ २ ॥ 1670 3455 2006-06-12T14:03:34Z Shreehari 39 '''मूळ तिसऱ्या अध्यायाचा प्रारंभ''' अथ तृतीयोऽध्यायः '''अर्थ''' तिसरा अध्याय सुरु होतो. '''मूळ श्लोक''' अर्जुन उवाच ज्यायसी चेत्कर्मणस्ते मता बुद्धिर्जनार्दन । तत्किं कर्मणि घोरे मां नियोजयसि केशव ॥ ३-१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन'''= अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''जनार्दन''' = हे जनार्दन श्रीकृष्णा, '''चेत्‌''' = जर, '''कर्मणः''' = कर्माच्या अपेक्षेने, '''बुद्धिः''' = ज्ञान, '''ज्यायसी''' = श्रेष्ठ (आहे), '''ते मता''' = असे तुम्हाला मान्य असेल, '''तत्‌''' = तर मग, '''केशव''' = हे केशवा (श्रीकृष्णा), '''माम्‌''' = माझी, '''घोरे''' = भयंकर, '''कर्मणि''' = कर्म करण्यात, '''किम्‌''' = का बरे, '''नियोजयसि''' = तुम्ही योजना करीत आहात ॥ ३-१ ॥ '''अर्थ''' अर्जुन म्हणाला, हे जनार्दन श्रीकृष्णा, जर तुम्हाला कर्माहून ज्ञान श्रेष्ठ वाटते, तर मग हे केशवा (श्रीकृष्णा), मला भयंकर कर्म करण्यास का प्रवृत्त करीत आहात? ॥ ३-१ ॥ '''मूळ श्लोक''' व्यामिश्रेणेव वाक्येन बुद्धिं मोहयसीव मे । तदेकं वद निश्चित्य येन श्रेयोऽहमाप्नुयाम्‌ ॥ ३-२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''व्यामिश्रेण इव''' = जणू मिश्रित अशा, '''वाक्येन''' = वाक्यांनी, '''मे''' = माझ्या, '''बुद्धिम्‌''' = बुद्धीला, '''मोहयसि इव''' = तुम्ही जणू मोहित करीत आहात, '''(अतः)''' = म्हणून, '''येन''' = ज्यामुळे, '''अहम्‌''' = मी, '''श्रेयः''' = कल्याण, '''आप्नुयाम्‌''' = प्राप्त करून घेईन, '''तत्‌ एकम्‌''' = अशी ती एक गोष्ट, '''निश्चित्य''' = निश्चित करून, '''वद''' = सांगा ॥ ३-२ ॥ '''अर्थ''' तुम्ही मिश्रितशा भाषणाने माझ्या बुद्धीला जणू मोहित करीत आहात. म्हणून अशी एकच गोष्ट निश्चित करून मला सांगा की ज्यामुळे माझे कल्याण होईल. ॥ ३-२ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच लोकेऽस्मिन्द्विविधा निष्ठा पुरा प्रोक्ता मयानघ । ज्ञानयोगेन साङ्ख्यानां कर्मयोगेन योगिनाम्‌ ॥ ३-३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''अनघ''' = हे निष्पापा, '''अस्मिन्‌ लोके''' = या जगात, '''मया''' = मी, '''द्विविधा''' = दोन प्रकारची, '''निष्ठा''' = निष्ठा, '''पुरा''' = पूर्वी, '''प्रोक्ता''' = सांगितली आहे, '''साङ्ख्यानाम्‌''' = सांख्ययोग्यांची, '''(निष्ठा)''' = निष्ठा, '''ज्ञानयोगेन''' = ज्ञानयोगाद्वारे (होते), '''(च)''' = आणि, '''योगिनाम्‌''' = योग्यांची, '''(निष्ठा)''' = निष्ठा, '''कर्मयोगेन''' = कर्मयोगाद्वारे होते ॥ ३-३ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, हे निष्पापा, या जगात दोन प्रकारची निष्ठा माझ्याकडून पूर्वी सांगितली गेली आहे. त्यातील सांख्ययोग्यांची निष्ठा ज्ञानयोगाने आणि योग्यांची निष्ठा कर्मयोगाने होते. ॥ ३-३ ॥ '''मूळ श्लोक''' न कर्मणामनारम्भान्नैष्कर्म्यं पुरुषोऽश्नुते । न च संन्यसनादेव सिद्धिं समधिगच्छति ॥ ३-४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कर्मणाम्‌''' = कर्मांचे, '''अनारम्भात्‌''' = आचरण केल्याशिवाय, '''पुरुषः''' = मनुष्य, '''नैष्कर्म्यम्‌''' = निष्कर्मता म्हणजे योगनिष्ठा, '''न अश्नुते''' = प्राप्त करून घेत नाही, '''च''' = तसेच, '''संन्यसनात्‌ एव''' = कर्मांचा केवळ त्याग केल्यामुळे, '''सिद्धिम्‌''' = सिद्धी म्हणजे सांख्यनिष्ठा, '''न समधिगच्छति''' = प्राप्त करून घेत नाही ॥ ३-४ ॥ '''अर्थ''' मनुष्य कर्मे केल्याशिवाय निष्कर्मतेला म्हणजेच योगनिष्ठेला प्राप्त होत नाही आणि फक्त कर्मांचा त्याग केल्याने सिद्धीला म्हणजेच सांख्यनिष्ठेला प्राप्त होत नाही. ॥ ३-४ ॥ '''मूळ श्लोक''' न हि कश्चित्क्षणमपि जातु तिष्ठत्यकर्मकृत्‌ । कार्यते ह्यवशः कर्म सर्वः प्रकृतिर्जैगुणैः ॥ ३-५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कश्चित्‌''' = कोणीही मनुष्य, '''जातु''' = कोणत्याही वेळी, '''हि''' = निःसंदेहपणे, '''क्षणम्‌ अपि''' = क्षणमात्र सुद्धा, '''अकर्मकृत्‌''' = कर्म न करता, '''न तिष्ठति''' = राहात नाही, '''हि''' = कारण, '''प्रकृतिजैः''' = प्रकृतीपासून उत्पन्न झालेल्या, '''गुणैः''' = गुणांनी, '''अवशः''' = परतंत्र झालेला, '''सर्वः''' = सर्व मनुष्यसमुदाय हा, '''कर्म कार्यते''' = कर्म करण्यास भाग पाडला जातो ॥ ३-५ ॥ '''अर्थ''' निःसंशयपणे कोणीही मनुष्य कोणत्याही वेळी क्षणभरसुद्धा काम न करता राहात नाही. कारण सर्व मनुष्यसमुदाय प्रकृतीपासून उत्पन्न झालेल्या गुणांमुळे पराधीन असल्यामुळे कर्म करायला भाग पाडला जातो. ॥ ३-५ ॥ '''मूळ श्लोक''' कर्मेन्द्रियाणि संयम्य य आस्ते मनसा स्मरन्‌ । इन्द्रियार्थान्विमूढात्मा मिथ्याचारः स उच्यते ॥ ३-६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''विमूढात्मा''' = मूढ बुद्धीचा मनुष्य, '''कर्मेन्द्रियाणि''' = सर्व इंद्रियांना, '''संयम्य''' = जबरदस्तीने वरवर रोखून, '''यः''' = जो, '''मनसा''' = मनाने, '''इन्द्रियार्थान्‌''' = त्या इंद्रियांच्या विषयांचे, '''स्मरन्‌ आस्ते''' = चिंतन करीत असतो, '''सः''' = तो, '''मिथ्याचारः''' = मिथ्याचारी म्हणजे दांभिक, '''उच्यते''' = म्हटला जातो ॥ ३-६ ॥ '''अर्थ''' जो मूर्ख मनुष्य सर्व इंद्रिये बळेच वरवर आवरून मनाने त्या इंद्रियांच्या विषयांचे चिंतन करीत राहतो, तो मिथ्याचारी म्हणजे दांभिक म्हटला जातो. ॥ ३-६ ॥ '''मूळ श्लोक''' यस्त्विन्द्रियाणि मनसा नियम्यारभतेऽर्जुन । कर्मेन्द्रियैः कर्मयोगमसक्तः स विशिष्यते ॥ ३-७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''अर्जुन''' = हे अर्जुना, '''यः''' = जो मनुष्य, '''मनसा''' = मनाच्या योगे, '''इन्द्रियाणि''' = इंद्रियांना, '''नियम्य''' = वश करून घेऊन, '''असक्तः''' = अनासक्त होऊन, '''कर्मेन्द्रियैः''' = सर्व इंद्रियांच्या द्वारा, '''कर्मयोगम्‌''' = कर्मयोगाचे, '''आरभते''' = आचरण करतो, '''सः''' = तो मनुष्य, '''विशिष्यते''' = श्रेष्ठ होय ॥ ३-७ ॥ '''अर्थ''' परंतु हे अर्जुना, जो मनुष्य मनाने इंद्रियांना ताब्यात ठेवून आसक्त न होता सर्व इंद्रियांच्या द्वारे कर्मयोगाचे आचरण करतो, तो श्रेष्ठ होय. ॥ ३-७ ॥ '''मूळ श्लोक''' नियतं कुरु कर्म त्वं कर्म ज्यायो ह्यकर्मणः । शरीरयात्रापि च ते न प्रसिद्ध्येदकर्मणः ॥ ३-८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''त्वम्‌''' = तू, '''नियतम्‌''' = शास्त्रविहित, '''कर्म''' = कर्तव्यकर्म, '''कुरु''' = कर, '''हि''' = कारण, '''अकर्मणः''' = कर्म न करण्याच्या अपेक्षेने, '''कर्म''' = कर्म करणे, '''ज्यायः''' = श्रेष्ठ आहे, '''च''' = तसेच, '''अकर्मणः''' = कर्म न केल्यास, '''ते''' = तुझा, '''शरीरयात्रा अपि''' = शरीरनिर्वाहसुद्धा, '''न प्रसिद्ध्येत्‌''' = सिद्ध होणार नाही ॥ ३-८ ॥ '''अर्थ''' तू शास्त्रविहित कर्तव्यकर्म कर. कारण कर्म न करण्यापेक्षा कर्म करणे श्रेष्ठ आहे. तसेच कर्म न करण्याने तुझे शरीरव्यवहारही चालणार नाहीत. ॥ ३-८ ॥ '''मूळ श्लोक''' यज्ञार्थात्कर्मणोऽन्यत्र लोकोऽयं कर्मबन्धनः । तदर्थं कर्म कौन्तेय मुक्तसङ्गः समाचर ॥ ३-९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यज्ञार्थात्‌''' = यज्ञाच्या निमित्ताने केल्या जाणाऱ्या, '''कर्मणः''' = कर्मांव्यतिरिक्त, '''अन्यत्र''' = दुसऱ्या कर्मांमध्ये (गुंतलेला), '''अयम्‌''' = हा, '''लोकः''' = मनुष्यांचा समुदाय, '''कर्मबन्धनः''' = कर्मांनी बांधला जातो, '''(अतः)''' = म्हणून, '''कौन्तेय''' = हे कुंतीपुत्र अर्जुना, '''(त्वम्‌)''' = तू, '''मुक्तसङ्गः''' = आसक्तिरहित होऊन म्हणजे फळाची अपेक्षा सोडून, '''तदर्थम्‌''' = त्या यज्ञासाठी, '''कर्म समाचर''' = कर्तव्यकर्म चांगल्याप्रकारे कर ॥ ३-९ ॥ '''अर्थ''' यज्ञानिमित्त केल्या जाणाऱ्या कर्मांशिवाय दुसऱ्या कर्मात गुंतलेला हा मनुष्यसमुदाय कर्मांनी बांधला जातो. म्हणून हे कुंतीपुत्र अर्जुना, तू आसक्ती सोडून यज्ञासाठी उत्तम प्रकारे कर्तव्यकर्म कर. ॥ ३-९ ॥ '''मूळ श्लोक''' सहयज्ञाः प्रजाः सृष्ट्वा पुरोवाच प्रजापतिः । अनेन प्रसविष्यध्वमेष वोऽस्त्विष्टकामधुक्‌ ॥ ३-१० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पुरा''' = कल्पाच्या पूर्वी, '''सहयज्ञाः''' = यज्ञाच्या बरोबर, '''प्रजाः''' = प्रजा, '''सृष्ट्वा''' = निर्माण करून, '''प्रजापतिः''' = प्रजापती ब्रह्मदेव, '''उवाच''' = (त्यांना) म्हणाले, '''(यूयम्‌)''' = तुम्ही लोक, '''अनेन''' = या यज्ञाच्या द्वारे, '''प्रसविष्यध्वम्‌''' = उत्कर्ष प्राप्त करून घ्या, '''(च)''' = आणि, '''एषः''' = हा यज्ञ, '''वः''' = तुम्हा लोकांचे, '''इष्टकामधुक्‌''' = इष्ट भोग देणारा, '''अस्तु''' = होवो ॥ ३-१० ॥ '''अर्थ''' प्रजापती ब्रह्मदेवाने कल्पारंभी यज्ञासह प्रजा उत्पन्न करून त्यांना सांगितले की, तुम्ही या यज्ञाच्या द्वारे उत्कर्ष प्राप्त करून घ्या आणि हा यज्ञ तुमचे इच्छित मनोरथ पूर्ण करणारा होवो. ॥ ३-१० ॥ '''मूळ श्लोक''' देवान्भावयतानेन ते देवा भावयन्तु वः । परस्परं भावयन्तः श्रेयः परमवाप्स्यथ ॥ ३-११ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अनेन''' = या यज्ञाच्या द्वारे, '''देवान्‌''' = देवतांना, '''भावयत''' = तुम्ही उन्नत करा, '''(च)''' = आणि, '''ते देवाः''' = त्या देवता, '''वः''' = तुम्हा लोकांना, '''भावयन्तु''' = उन्नत करोत, '''(एवम्‌)''' = अशाप्रकारे निःस्वार्थ भावनेने, '''परस्परम्‌''' = एकमेकांना, '''भावयन्तः''' = उन्नत करीत, '''परम्‌''' = परम, '''श्रेयः''' = कल्याण, '''अवाप्स्यथ''' = तुम्ही प्राप्त करून घ्याल ॥ ३-११ ॥ '''अर्थ''' तुम्ही या यज्ञाने देवतांची पुष्टी करा आणि त्या देवतांनी तुम्हाला पुष्ट करावे. अशा प्रकारे निःस्वार्थीपणाने एकमेकांची उन्नती करीत तुम्ही परम कल्याणाला प्राप्त व्हाल. ॥ ३-११ ॥ '''मूळ श्लोक''' इष्टान्भोगान्हि वो देवा दास्यन्ते यज्ञभाविताः । तैर्दत्तानप्रदायैभ्यो यो भुङ्क्ते स्तेन एव सः ॥ ३-१२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यज्ञभाविताः''' = यज्ञाने पुष्ट झालेल्या, '''देवाः''' = देवता, '''वः''' = तुम्हा लोकांना (न मागता), '''इष्टान्‌''' = इष्ट, '''भोगान्‌''' = भोग, '''हि दास्यन्ते''' = निश्चितपणे देत राहातील (अशाप्रकारे), '''तैः''' = त्या देवतांनी, '''दत्तान्‌''' = दिलेले भोग, '''यः''' = जो मनुष्य, '''एभ्यः''' = त्यांना, '''अप्रदाय''' = न देता (स्वतःच), '''भुङ्क्ते''' = भोगतो, '''सः''' = तो, '''स्तेनः एव''' = चोरच आहे ॥ ३-१२ ॥ '''अर्थ''' यज्ञाने पुष्ट झालेल्या देवता तुम्हाला न मागताही इच्छित भोग खात्रीने देत राहातील. अशा रीतीने त्या देवतांनी दिलेले भोग त्यांना अर्पण न करता जो स्वतःच उपभोगतो, तो चोरच आहे. ॥ ३-१२ ॥ '''मूळ श्लोक''' यज्ञशिष्टाशिनः सन्तो मुच्यन्ते सर्वकिल्बिषैः । भुञ्जते ते त्वघं पापा ये पचन्त्यात्मकारणात्‌ ॥ ३-१३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यज्ञशिष्टाशिनः''' = यज्ञ झाल्यावर शिल्लक राहिलेले अन्न खाणारे, '''सन्तः''' = श्रेष्ठ मनुष्य, '''सर्वकिल्बिषैः''' = सर्व पापांतून, '''मुच्यन्ते''' = मुक्त होऊन जातात (परंतु), '''ये पापाः''' = जे पापी लोक, '''आत्मकारणात्‌''' = स्वतःच्या शरीर पोषणासाठीच (अन्न), '''पचन्ति''' = शिजवितात, '''ते तु''' = ते तर, '''अघम्‌''' = पापच, '''भुञ्जते''' = खातात ॥ ३-१३ ॥ '''अर्थ''' यज्ञ करून शिल्लक राहिलेले अन्न खाणारे श्रेष्ठ मनुष्य सर्व पापांपासून मुक्त होतात. पण जे पापी लोक केवळ स्वतःच्या शरीरपोषणासाठी अन्न शिजवितात, ते तर पापच खातात. ॥ ३-१३ ॥ '''मूळ श्लोक''' अन्नाद्भवन्ति भूतानि पर्जन्यादन्नसम्भवः । यज्ञाद्भवति पर्जन्यो यज्ञः कर्मसमुद्भवः ॥ ३-१४ ॥ कर्म ब्रह्मोद्भवं विद्धि ब्रह्माक्षरसमुद्भवम्‌ । तस्मात्सर्वगतं ब्रह्म नित्यं यज्ञे प्रतिष्ठितम्‌ ॥ ३-१५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अन्नात्‌''' = अन्नापासून, '''भूतानि''' = संपूर्ण प्राणी, '''भवन्ति''' = उत्पन्न होतात, '''पर्जन्यात्‌''' = पर्जन्यवृष्टीपासून, '''अन्नसम्भवः''' = अन्नाची उत्पत्ती होते, '''यज्ञात्‌''' = यज्ञापासून, '''पर्जन्यः''' = पर्जन्यवृष्टी, '''भवति''' = होते, '''यज्ञः''' = यज्ञ, '''कर्मसमुद्भवः''' = विहित कर्मांपासून उत्पन्न होणारा आहे, '''कर्म''' = कर्मसमुदाय हा, '''ब्रह्मोद्भवम्‌''' = वेदांपासून उत्पन्न होणारा (आणि), '''ब्रह्म''' = वेद हे, '''अक्षरसमुद्भवम्‌''' = अविनाशी परमात्म्यापासून उत्पन्न होणारे आहेत (असे), '''विद्धि''' = तू जाण, '''तस्मात्‌''' = म्हणून (यावरून सिद्ध होते की), '''सर्वगतम्‌''' = सर्वव्यापी, '''ब्रह्म''' = परम अक्षर परमात्मा, '''नित्यम्‌''' = नेहमीच, '''यज्ञे''' = यज्ञामध्ये, '''प्रतिष्ठितम्‌''' = प्रतिष्ठित आहे ॥ ३-१४, ३-१५ ॥ '''अर्थ''' सर्व प्राणी अन्नापासून उत्पन्न होतात. अन्ननिर्मिती पावसापासून होते. पाऊस यज्ञामुळे पडतो. आणि यज्ञ विहित कर्मांमुळे घडतो. कर्मसमुदाय वेदांपासून व वेद अविनाशी परमात्म्यापासून उत्पन्न झालेले आहेत, असे समज. यावरून हेच सिद्ध होते की, सर्वव्यापी परम अक्षर परमात्मा नेहमीच यज्ञात प्रतिष्ठित असतो. ॥ ३-१४, ३-१५ ॥ '''मूळ श्लोक''' एवं प्रवर्तितं चक्रं नानुवर्तयतीह यः । अघायुरिन्द्रियारामो मोघं पार्थ स जीवति ॥ ३-१६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''इह''' = या जगामध्ये, '''एवम्‌''' = अशा प्रकारे, '''प्रवर्तितम्‌''' = परंपरेने प्रचलित असणाऱ्या, '''चक्रम्‌''' = सृष्टिचक्राला अनुकूल, '''यः''' = जो मनुष्य, '''न अनुवर्तयति''' = असे वर्तन करीत नाही म्हणजे आपल्या कर्तव्याचे पालन करीत नाही, '''सः''' = तो मनुष्य, '''इन्द्रियारामः''' = इंद्रियांच्या द्वारे भोगांमध्ये रमणारा, '''अघायुः''' = पापी आयुष्याचा (असून), '''मोघम्‌''' = व्यर्थच, '''जीवति''' = जिवंत राहातो ॥ ३-१६ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), जो मनुष्य या जगात अशा प्रकारे परंपरेने चालू असलेल्या सृष्टिचक्राला अनुसरून वागत नाही म्हणजेच आपल्या कर्तव्याचे पालन करीत नाही, तो इंद्रियांच्या द्वारे भोगांत रमणारा पापी आयुष्य असलेला मनुष्य व्यर्थच जगतो. ॥ ३-१६ ॥ '''मूळ श्लोक''' यस्त्वात्मरतिरेव स्यादात्मतृप्तश्च मानवः । आत्मन्येव च सन्तुष्टस्तस्य कार्यं न विद्यते ॥ ३-१७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''यः''' = जो, '''मानवः''' = मनुष्य, '''आत्मरतिः एव''' = आत्म्यामध्येच रमणारा, '''च''' = आणि, '''आत्मतृप्तः''' = आत्म्यामध्येच तृप्त, '''च''' = तसेच, '''आत्मनि एव''' = आत्म्यामध्येच, '''सन्तुष्टः''' = संतुष्ट, '''स्यात्‌''' = असतो, '''तस्य''' = त्याच्यासाठी, '''कार्यम्‌''' = कोणतेही कर्तव्य, '''न विद्यते''' = नसते ॥ ३-१७ ॥ '''अर्थ''' परंतु जो मनुष्य आत्म्यामध्येच रमणारा आणि आत्म्यामध्येच तृप्त तसेच आत्म्यामध्येच संतुष्ट असतो, त्याच्यासाठी कोणतेही कर्तव्य उरत नाही. ॥ ३-१७ ॥ '''मूळ श्लोक''' नैव तस्य कृतेनार्थो नाकृतेनेह कश्चन । न चास्य सर्वभूतेषु कश्चिदर्थव्यपाश्रयः ॥ ३-१८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तस्य''' = त्या महामनुष्याचे, '''इह''' = या विश्वामध्ये, '''कृतेन''' = कर्म करण्यात, '''कश्चन''' = कोणतेही, '''अर्थः न''' = प्रयोजन असत नाही, '''(च)''' = तसेच, '''अकृतेन एव च''' = कर्म न करण्यातही कोणतेही प्रयोजन असत नाही, '''च''' = तसेच, '''सर्वभूतेषु''' = संपूर्ण प्राणिमात्रात सुद्धा, '''अस्य''' = याचा, '''कश्चित्‌''' = किंचितही, '''अर्थव्यपाश्रयः''' = स्वार्थाचा संबंध, '''न''' = राहात नाही ॥ ३-१८ ॥ '''अर्थ''' त्या महामनुष्याला या विश्वात कर्मे करण्याचे काही प्रयोजन असत नाही. तसेच कर्मे न करण्याचेही काही प्रयोजन असत नाही. तसेच सर्व प्राणिमात्रातही त्याचा जरादेखील स्वार्थाचा संबंध असत नाही. ॥ ३-१८ ॥ '''मूळ श्लोक''' तस्मादसक्तः सततं कार्यं कर्म समाचर । असक्तो ह्याचरन्कर्म परमाप्नोति पूरुषः ॥ ३-१९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तस्मात्‌''' = म्हणून, '''सततम्‌''' = निरंतरपणे, '''असक्तः''' = आसक्तीने रहित होऊन, '''कार्यम्‌ कर्म''' = कर्तव्य कर्म, '''समाचर''' = नीटपणे तू करीत राहा, '''हि''' = कारण, '''असक्तः''' = आसक्तीने रहित होऊन, '''कर्म''' = कर्म, '''आचरन्‌''' = करणारा, '''पूरुषः''' = मनुष्य, '''परम्‌''' = परमात्म्याला, '''आप्नोति''' = प्राप्त करून घेतो ॥ ३-१९ ॥ '''अर्थ''' म्हणून तू नेहमी आसक्त न होता कर्तव्य कर्म नीट करीत राहा. कारण आसक्ती सोडून कर्म करणारा मनुष्य परमात्म्याला जाऊन मिळतो. ॥ ३-१९ ॥ '''मूळ श्लोक''' कर्मणैव हि संसिद्धिमास्थिता जनकादयः । लोकसङ्ग्रहमेवापि सम्पश्यन्कर्तुमर्हसि ॥ ३-२० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कर्मणा एव''' = (आसक्तिरहित) कर्माचरणाद्वारेच, '''जनकादयः''' = जनक इत्यादी ज्ञानीजन सुद्धा, '''संसिद्धिम्‌''' = परमसिद्धीला, '''आस्थिताः''' = प्राप्त झाले होते, '''हि''' = म्हणून, '''(तथा)''' = तसेच, '''लोकसङ्ग्रहम्‌''' = लोकसंग्रहाकडे, '''सम्पश्यन्‌ अपि''' = दृष्टी ठेवून सुद्धा, '''कर्तुम्‌ एव''' = कर्म करण्यासच, '''अर्हसि''' = तू योग्य आहेस म्हणजे तुला कर्म करणे हेच उचित आहे ॥ ३-२० ॥ '''अर्थ''' जनकादी ज्ञानी लोकही आसक्तिरहित कर्मांनीच परमसिद्धीला प्राप्त झाले होते. म्हणून तसेच लोकसंग्रहाकडे दृष्टी देऊनदेखील तू कर्म करणेच योग्य आहे. ॥ ३-२० ॥ '''मूळ श्लोक''' यद्यदाचरति श्रेष्ठस्तत्तदेवेतरो जनः । स यत्प्रमाणं कुरुते लोकस्तदनुवर्तते ॥ ३-२१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रेष्ठः''' = श्रेष्ठ मनुष्य, '''यत्‌ यत्‌''' = जे जे, '''आचरति''' = आचरण करतो, '''इतरः जनः''' = अन्य लोकसुद्धा, '''तत्‌ तत्‌ एव''' = त्या त्या प्रमाणे (आचरण करतात), '''सः''' = तो, '''यत्‌''' = ज्या गोष्टी, '''प्रमाणम्‌''' = प्रमाण (म्हणून मान्य), '''कुरुते''' = करतो, '''लोकः''' = सर्व मनुष्यसमुदाय, '''तत्‌''' = त्यालाच, '''अनुवर्तते''' = अनुसरून वागतो ॥ ३-२१ ॥ '''अर्थ''' श्रेष्ठ मनुष्य जे जे आचरण करतो, त्या त्या प्रमाणेच इतर लोकही आचरण करतात; तो जे काही प्रमाण म्हणून सांगतो, त्याप्रमाणेच सर्व मनुष्यसमुदाय वागू लागतो. ॥ ३-२१ ॥ '''मूळ श्लोक''' न मे पार्थास्ति कर्तव्यं त्रिषु लोकेषु किञ्चन । नानवाप्तमवाप्तव्यं वर्त एव च कर्मणि ॥ ३-२२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''त्रिषु लोकेषु''' = तिन्ही लोकांत, '''मे''' = मला, '''किञ्चन कर्तव्यम्‌''' = कोणतेही कर्तव्य, '''न अस्ति''' = नाही, '''च''' = तसेच, '''अवाप्तव्यम्‌''' = प्राप्त करून घेण्यास योग्य वस्तू, '''अनवाप्तम्‌ न''' = मिळालेली नाही असेही नाही, '''(तथापि)''' = तरीसुद्धा, '''कर्मणि एव''' = कर्मांचे आचरण, '''वर्ते''' = मी करीतच आहे ॥ ३-२२ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), मला या तिन्ही लोकांत काहीही कर्तव्य नाही आणि मिळविण्याजोगी कोणतीही वस्तू मिळाली नाही, असे नाही. तरीही मी कर्तव्य कर्म करीतच असतो. ॥ ३-२२ ॥ '''मूळ श्लोक''' यदि ह्यहं न वर्तेयं जातु कर्मण्यतन्द्रितः । मम वर्त्मानुवर्तन्ते मनुष्याः पार्थ सर्वशः ॥ ३-२३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''हि''' = कारण, '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''यदि''' = जर, '''जातु''' = कदाचित, '''अहम्‌''' = मी, '''अतन्द्रितः''' = सावध राहून, '''कर्मणि''' = कर्मे, '''न वर्तेयम्‌''' = केली नाहीत (तर मोठी हानी होईल, कारण), '''मनुष्याः''' = सर्व माणसे, '''सर्वशः''' = सर्व प्रकारांनी, '''मम''' = माझ्याच, '''वर्त्म''' = मार्गाचे, '''अनुवर्तन्ते''' = अनुकरण करतात ॥ ३-२३ ॥ '''अर्थ''' कारण हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), जर का मी सावध राहून कर्मे केली नाहीत, तर मोठे नुकसान होईल, कारण मनुष्य सर्व प्रकारे माझ्याच मार्गाचे अनुकरण करतात. ॥ ३-२३ ॥ '''मूळ श्लोक''' उत्सीदेयुरिमे लोका न कुर्यां कर्म चेदहम्‌ । सङ्करस्य च कर्ता स्यामुपहन्यामिमाः प्रजाः ॥ ३-२४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(अतः)''' = म्हणून, '''चेत्‌''' = जर, '''अहम्‌''' = मी, '''कर्म''' = कर्मे, '''न कुर्याम्‌''' = केली नाहीत (तर), '''इमे''' = ही, '''लोकाः''' = सर्व माणसे, '''उत्सीदेयुः''' = नष्ट-भ्रष्ट होऊन जातील, '''च''' = आणि, '''सङ्करस्य''' = संकराचा, '''कर्ता''' = कर्ता, '''स्याम्‌''' = मी होईन, '''(तथा)''' = तसेच, '''इमाः''' = या, '''प्रजाः''' = सर्व प्रजांचा, '''उपहन्याम्‌''' = मी घात करणारा होईन ॥ ३-२४ ॥ '''अर्थ''' म्हणून जर मी कर्मे केली नाहीत, तर ही सर्व माणसे नष्ट-भ्रष्ट होतील आणि मी संकरतेचे कारण होईन, तसेच या सर्व प्रजेचा घात करणारा होईन. ॥ ३-२४ ॥ '''मूळ श्लोक''' सक्ताः कर्मण्यविद्वांसो यथा कुर्वन्ति भारत । कुर्याद्विद्वांस्तथासक्तश्चिकीर्षुर्लोकसङ्ग्रहम्‌ ॥ ३-२५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भारत''' = हे भारता (भरतवंशी अर्जुना), '''कर्मणि''' = कर्मांमध्ये, '''सक्ताः''' = आसक्त असणारे, '''अविद्वांसः''' = अज्ञानी लोक, '''यथा''' = ज्याप्रमाणे, '''(कर्म)''' = कर्मे, '''कुर्वन्ति''' = करतात, '''तथा''' = त्याचप्रमाणे, '''असक्तः''' = आसक्तिरहित (अशा), '''विद्वान्‌''' = विद्वानाने सुद्धा, '''लोकसङ्ग्रहम्‌''' = लोकसंग्रह, '''चिकीर्षुः''' = करण्याच्या इच्छेने, '''(कर्म)''' = कर्मे, '''कुर्यात''' = करावीत ॥ ३-२५ ॥ '''अर्थ''' हे भारता(भरतवंशी अर्जुना), कर्मांत आसक्त असणारे अज्ञानी लोक ज्या रीतीने कर्मे करतात, त्याच रीतीने आसक्ती नसलेल्या विद्वानानेही लोकसंग्रह करण्याच्या इच्छेने कर्मे करावीत. ॥ ३-२५ ॥ '''मूळ श्लोक''' न बुद्धिभेदं जनयेदज्ञानां कर्मसङ्गिनाम्‌ । जोषयेत्सर्वकर्माणि विद्वान्युक्तः समाचरन्‌ ॥ ३-२६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''युक्तः''' = परमात्म्याच्या स्वरूपात अढळपणे स्थित असणाऱ्या, '''विद्वान्‌''' = ज्ञानी मनुष्याने, '''कर्मसङ्गिनाम्‌''' = शास्त्रविहित कर्मांमध्ये आसक्ती असणाऱ्या, '''अज्ञानाम्‌''' = अज्ञानी मनुष्यांचा, '''बुद्धिभेदम्‌''' = बुद्धिभ्रम म्हणजेच कर्मांमध्ये अश्रद्धा, '''न जनयेत्‌''' = उत्पन्न करू नये (या उलट), '''सर्वकर्माणि''' = शास्त्रविहित सर्व कर्मे, '''समाचरन्‌''' = नीटपणे (स्वतःच) आचरण करावीत (तशीच त्यांच्याकडूनही कर्मे), '''जोषयेत्‌''' = करवून घ्यावीत ॥ ३-२६ ॥ '''अर्थ''' परमात्मस्वरूपात स्थिर असलेल्या ज्ञानी मनुष्याने शास्त्रविहित कर्मांत आसक्ती असलेल्या अज्ञानी लोकांच्या बुद्धीत भ्रम म्हणजेच कर्मांविषयी अश्रद्धा निर्माण करू नये. उलट स्वतः शास्त्रविहित सर्व कर्मे उत्तमप्रकारे करीत त्यांच्याकडूनही तशीच करून घ्यावीत. ॥ ३-२६ ॥ '''मूळ श्लोक''' प्रकृतेः क्रियमाणानि गुणैः कर्माणि सर्वशः । अहङ्कारविमूढात्मा कर्ताहमिति मन्यते ॥ ३-२७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कर्माणि''' = सर्व कर्मे (खरे पाहाता), '''सर्वशः''' = सर्व प्रकारांनी, '''प्रकृतेः''' = प्रकृतीच्या, '''गुणैः''' = गुणांच्या द्वारे, '''क्रियमाणानि''' = केली जातात, '''(तथापि)''' = तरीसुद्धा, '''अहङ्कारविमूढात्मा''' = अहंकारामुळे ज्याचे अंतःकरण मोहित झाले आहे असा अज्ञानी मनुष्य, '''अहम्‌ कर्ता''' = मी कर्ता आहे, '''इति''' = असे, '''मन्यते''' = मानतो ॥ ३-२७ ॥ '''अर्थ''' वास्तविक सर्व कर्मे सर्व प्रकारे प्रकृतीच्या गुणांमार्फत केली जातात. तरीही ज्याचे अंतःकरण अहंकारामुळे मोहित झाले आहे, असा अज्ञानी मनुष्य मी कर्ता आहे, असे मानतो. ॥ ३-२७ ॥ '''मूळ श्लोक''' तत्त्ववित्तु महाबाहो गुणकर्मविभागयोः । गुणा गुणेषु वर्तन्त इति मत्वा न सज्जते ॥ ३-२८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''महाबाहो''' = हे महाबाहो(अर्जुना), '''गुणकर्मविभागयोः''' = गुणविभाग आणि कर्मविभाग यांचे, '''तत्त्ववित्‌''' = तत्त्व जाणणारा ज्ञानयोगी हा, '''गुणाः''' = सर्व गुण हेच, '''गुणेषु''' = गुणांमध्ये, '''वर्तन्ते''' = वावरतात, '''इति''' = असे, '''मत्वा''' = जाणून (त्यामध्ये), '''न सज्जते''' = अडकत नाही ॥ ३-२८ ॥ '''अर्थ''' पण हे महाबाहो (अर्जुना), गुणविभाग आणि कर्मविभाग यांचे तत्त्व जाणणारा ज्ञानयोगी सर्व गुणच गुणांत वावरत असतात, हे लक्षात घेऊन त्यांमध्ये आसक्त होत नाही. ॥ ३-२८ ॥ '''मूळ श्लोक''' प्रकृतेर्गुणसम्मूढाः सज्जन्ते गुणकर्मसु । तानकृत्स्नविदो मन्दान्कृत्स्नविन्न विचालयेत्‌ ॥ ३-२९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''प्रकृतेः''' = प्रकृतीच्या, '''गुणसम्मूढाः''' = गुणांनी अत्यंत मूढ झालेली माणसे, '''गुणकर्मसु''' = गुणांमध्ये आणि कर्मांमध्ये, '''सज्जन्ते''' = आसक्त होतात, '''अकृत्स्नविदः''' = पूर्णपणे न जाणणाऱ्या, '''मन्दान्‌''' = मंदबुद्धी अज्ञानी अशा, '''तान्‌''' = त्या माणसांना, '''कृत्स्नवित्‌''' = संपूर्णपणे जाणणाऱ्या ज्ञानी मनुष्याने, '''न विचालयेत्‌''' = विचलित करू नये ॥ ३-२९ ॥ '''अर्थ''' प्रकृतीच्या गुणांनी अत्यंत मोहित झालेली माणसे गुणांत आणि कर्मांत आसक्त होतात. त्या चांगल्या रीतीने न जाणणाऱ्या मंदबुद्धीच्या अज्ञानी मनुष्यांचा पूर्ण ज्ञान असणाऱ्या ज्ञानी मनुष्याने बुद्धिभेद करू नये. ॥ ३-२९ ॥ '''मूळ श्लोक''' मयि सर्वाणि कर्माणि संन्यस्याध्यात्मचेतसा । निराशीर्निर्ममो भूत्वा युध्यस्व विगतज्वरः ॥ ३-३० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अध्यात्मचेतसा''' = अंतर्यामी मज परमात्म्यामध्ये गुंतलेल्या चित्ताच्या द्वारे, '''सर्वाणि''' = सर्व, '''कर्माणि''' = कर्मे, '''मयि''' = मला, '''सन्यस्य''' = अर्पण करून, '''निराशीः''' = आशारहित, '''निर्ममः''' = ममतारहित, '''(च)''' = आणि, '''विगतज्वरः''' = संतापरहित, '''भूत्वा''' = होऊन, '''युध्यस्व''' = तू युद्ध कर ॥ ३-३० ॥ '''अर्थ''' अंतर्यामी मज परमात्म्यामध्ये गुंतलेल्या चित्ताने सर्व कर्मे मला समर्पण करून आशा, ममता व संताप रहित होऊन तू युद्ध कर. ॥ ३-३० ॥ '''मूळ श्लोक''' ये मे मतमिदं नित्यमनुतिष्ठन्ति मानवाः । श्रद्धावन्तोऽनसूयन्तो मुच्यन्ते तेऽपि कर्मभिः ॥ ३-३१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''ये''' = जे कोणी, '''मानवाः''' = मानव, '''अनसूयन्तः''' = दोषदृष्टीने रहित, '''(च)''' = आणि, '''श्रद्धावन्तः''' = श्रद्धायुक्त होऊन, '''मे''' = माझ्या, '''इदम्‌''' = या, '''मतम्‌''' = मताचे, '''नित्यम्‌''' = नेहमी, '''अनुतिष्ठन्ति''' = अनुसरण करतात, '''ते अपि''' = तेसुद्धा, '''कर्मभिः''' = संपूर्ण कर्मांतून, '''मुच्यन्ते''' = सुटून जातात ॥ ३-३१ ॥ '''अर्थ''' जे कोणी मानव दोषदृष्टी टाकून श्रद्धायुक्त अंतःकरणाने माझ्या या मताचे नेहमी अनुसरण करतात, तेही सर्व कर्मांपासून मुक्त होतात. ॥ ३-३१ ॥ '''मूळ श्लोक''' ये त्वेतदभ्यसूयन्तो नानुतिष्ठन्ति मे मतम्‌ । सर्वज्ञानविमूढांस्तान्विद्धि नष्टानचेतसः ॥ ३-३२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''ये''' = जे मानव, '''अभ्यसूयन्तः''' = माझ्यावर दोषारोपण करीत, '''मे''' = माझ्या, '''एतत्‌''' = या, '''मतम्‌''' = मताला, '''न अनुतिष्ठन्ति''' = अनुसरून आचरण करीत नाहीत, '''सर्वज्ञानविमूढान्‌''' = संपूर्ण ज्ञानाच्या बाबतीत मोहित झालेल्या अशा, '''तान्‌''' = त्या, '''अचेतसः''' = मूर्खांना, '''नष्टान्‌''' = नष्ट झालेले असेच, '''विद्धि''' = समज ॥ ३-३२ ॥ '''अर्थ''' परंतु जे मानव माझ्यावर दोषारोप करून माझ्या या मतानुसार वागत नाहीत, त्या मूर्खांना तू सर्व ज्ञानांना मुकलेले आणि नष्ट झालेलेच समज. ॥ ३-३२ ॥ '''मूळ श्लोक''' सदृशं चेष्टते स्वस्याः प्रकृतेर्ज्ञानवानपि । प्रकृतिं यान्ति भूतानि निग्रहः किं करिष्यति ॥ ३-३३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भूतानि''' = सर्वच प्राणी, '''प्रकृतिम्‌ यान्ति''' = प्रकृतीप्रत जातात म्हणजे आपल्या स्वभावाला परवश होऊन कर्मे करतात, '''ज्ञानवान्‌, अपि''' = ज्ञानी माणूस सुद्धा, '''स्वस्याः''' = आपल्या, '''प्रकृतेः''' = प्रकृतीला, '''सदृशम्‌''' = अनुसरून, '''चेष्टते''' = क्रिया करीत राहातो (मग अशा स्थितीत स्वभावापुढे), '''निग्रहः''' = हट्ट, '''किम्‌''' = काय, '''करिष्यति''' = करणार ॥ ३-३३ ॥ '''अर्थ''' सर्व प्राणी प्रकृतीच्या वळणावर जातात, म्हणजेच आपल्या स्वभावाच्या अधीन होऊन कर्मे करतात. ज्ञानीसुद्धा आपल्या स्वभावानुसारच व्यवहार करतो. मग या विषयांत कोणाचाही हट्टीपणा काय करील? ॥ ३-३३ ॥ '''मूळ श्लोक''' इन्द्रियस्येन्द्रियस्यार्थे रागद्वेषौ व्यवस्थितौ । तयोर्न वशमागच्छेत्तौ ह्यस्य परिपन्थिनौ ॥ ३-३४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''इन्द्रियस्य इन्द्रियस्य अर्थे''' = इंद्रिय-इंद्रियाच्या म्हणजे प्रत्येक इंद्रियाच्या विषयांमध्ये, '''रागद्वेषौ''' = राग आणि द्वेष, '''व्यवस्थितौ''' = लपून राहिलेले असतात, '''तयोः''' = त्या दोघांच्या, '''वशम्‌''' = ताब्यात, '''(मनुष्यः)''' = माणसाने, '''न आगच्छेत्‌''' = येता कामा नये, '''हि''' = कारण, '''तौ''' = ते दोघेही, '''अस्य''' = या(माणसा)चे, '''परिपन्थिनौ''' = (कल्याणमार्गात) विघ्न करणारे महान शत्रू आहेत ॥ ३-३४ ॥ '''अर्थ''' प्रत्येक इंद्रियाचे इंद्रियाच्या विषयात राग व द्वेष लपलेले असतात. माणसाने त्या दोहोंच्या आहारी जाता कामा नये. कारण ते दोन्हीही त्याच्या कल्याणमार्गात विघ्न करणारे मोठे शत्रू आहेत. ॥ ३-३४ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रेयान्स्वधर्मो विगुणः परधर्मात्स्वनुष्ठितात्‌ । स्वधर्मे निधनं श्रेयः परधर्मो भयावहः ॥ ३-३५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''स्वनुष्ठितात्‌''' = चांगल्याप्रकारे आचरणात आणलेल्या, '''परधर्मात्‌''' = दुसऱ्याच्या धर्मापेक्षा, '''विगुणः''' = गुणरहित असासुद्धा, '''स्वधर्मः''' = स्वतःचा धर्म, '''श्रेयान्‌''' = अति उत्तम आहे, '''स्वधर्मे''' = आपल्या धर्मात, '''निधनम्‌''' = मरणे हे सुद्धा, '''श्रेयः''' = कल्याणकारक आहे, '''(च)''' = आणि, '''परधर्मः''' = दुसऱ्याचा धर्म, '''भयावहः''' = भय निर्माण करणारा आहे ॥ ३-३५ ॥ '''अर्थ''' चांगल्याप्रकारे आचरणात आणलेल्या दुसऱ्याच्या धर्माहून गुणरहित असला तरी आपला धर्म अतिशय उत्तम आहे. आपल्या धर्मात तर मरणेही कल्याणकारक आहे. पण दुसऱ्याचा धर्म भय देणारा आहे. ॥ ३-३५ ॥ '''मूळ श्लोक''' अर्जुन उवाच अथ केन प्रयुक्तोऽयं पापं चरति पूरुषः । अनिच्छन्नपि वार्ष्णेय बलादिव नियोजितः ॥ ३-३६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''वार्ष्णेय''' = हे वार्ष्णेया(श्रीकृष्णा), '''अथ''' = तर मग, '''अयम्‌''' = हा, '''पूरुषः''' = मनुष्य, '''अनिच्छन्‌ अपि''' = स्वतःची इच्छा नसताना सुद्धा, '''बलात्‌''' = बळजबरीने, '''नियोजितः इव''' = जणू भाग पाडल्यामुळे, '''केन''' = कोणाकडून, '''प्रयुक्तः''' = प्रेरित होऊन, '''पापम्‌''' = पापाचे, '''चरति''' = आचरण करतो ॥ ३-३६ ॥ '''अर्थ''' अर्जुन म्हणाला, हे वार्ष्णेया(श्रीकृष्णा), तर मग हा मनुष्य स्वतःची इच्छा नसतानाही जबरदस्तीने करावयास लावल्याप्रमाणे कोणाच्या प्रेरणेने पापाचे आचरण करतो? ॥ ३-३६ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच काम एष क्रोध एष रजोगुणसमुद्भवः । महाशनो महापाप्मा विद्ध्येनमिह वैरिणम्‌ ॥ ३-३७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''रजोगुणसमुद्भवः''' = रजोगुणापासून उत्पन्न झालेला, '''एषः''' = हा, '''कामः''' = कामच, '''क्रोधः''' = क्रोध आहे, '''एषः''' = हा, '''महाशनः''' = पुष्कळ खाणारा म्हणजे भोगांनी कधीही तृप्त न होणारा, '''(च)''' = तसेच, '''महापाप्मा''' = महापापी आहे, '''इह''' = या विषयात, '''एनम्‌ वैरिणम्‌ विद्धि''' = काम हाच खरोखर वैरी आहे असे तू जाण ॥ ३-३७ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, रजोगुणापासून उत्पन्न झालेला हा कामच क्रोध आहे. हा खूप खादाड अर्थात भोगांनी कधीही तृप्त न होणारा व मोठा पापी आहे. हाच या विषयातील वैरी आहे, असे तू जाण. ॥ ३-३७ ॥ '''मूळ श्लोक''' धूमेनाव्रियते वह्निर्यथादर्शो मलेन च । यथोल्बेनावृतो गर्भस्तथा तेनेदमावृतम्‌ ॥ ३-३८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यथा''' = ज्या प्रकारे, '''धूमेन''' = धुराने, '''वह्निः''' = अग्नी, '''च''' = आणि, '''मलेन''' = धुळीने, '''आदर्शः''' = आरसा, '''आव्रियते''' = झाकला जातो, '''(तथा)''' = तसेच, '''यथा''' = ज्या प्रकारे, '''उल्बेन''' = वारेने, '''गर्भः''' = गर्भ, '''आवृतः''' = झाकलेला असतो, '''तथा''' = त्या प्रकारे, '''तेन''' = त्या कामाचे द्वारा, '''इदम्‌''' = हे ज्ञान, '''आवृतम्‌''' = झाकले जाते ॥ ३-३८ ॥ '''अर्थ''' ज्याप्रमाणे धुराने अग्नी, धुळीने आरसा आणि वारेने गर्भ झाकला जातो, त्याचप्रमाणे त्या कामामुळे हे ज्ञान आच्छादित राहाते. ॥ ३-३८ ॥ '''मूळ श्लोक''' आवृतं ज्ञानमेतेन ज्ञानिनो नित्यवैरिणा । कामरूपेण कौन्तेय दुष्पूरेणानलेन च ॥ ३-३९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''च''' = आणि, '''कौन्तेय''' = हे कुंतीपुत्र अर्जुना, '''अनलेन''' = अग्नीप्रमाणे, '''दुष्पूरेण''' = कधीही पूर्ण न होणाऱ्या, '''(च)''' = आणि, '''एतेन''' = या, '''कामरूपेण''' = कामरूपी, '''ज्ञानिनः''' = ज्ञानी लोकांच्या, '''नित्यवैरिणा''' = नित्य शत्रूच्या द्वारा, '''ज्ञानम्‌''' = (मनुष्याचे) ज्ञान, '''आवृतम्‌''' = झाकून टाकलेले असते ॥ ३-३९ ॥ '''अर्थ''' आणि हे कुंतीपुत्र अर्जुना, कधीही तृप्त न होणारा हा कामरूपी अग्नी ज्ञानी माणसाचा कायमचा शत्रू आहे. त्याने मनुष्यांचे ज्ञान झाकले आहे. ॥ ३-३९ ॥ '''मूळ श्लोक''' इन्द्रियाणि मनो बुद्धिरस्याधिष्ठानमुच्यते । एतैर्विमोहयत्येष ज्ञानमावृत्य देहिनम्‌ ॥ ३-४० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''इन्द्रियाणि''' = इंद्रिये, '''मनः''' = मन, '''(च)''' = आणि, '''बुद्धिः''' = बुद्धी (हे सर्व), '''अस्य''' = या कामाचे, '''अधिष्ठानम्‌''' = निवासस्थान, '''उच्यते''' = म्हटले जातात, '''एषः''' = हा काम, '''एतैः''' = या मन, बुद्धी व इंद्रिये यांच्या द्वारेच, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञानाला, '''आवृत्य''' = झाकून टाकून, '''देहिनम्‌''' = जीवात्म्याला, '''विमोहयति''' = मोहित करतो ॥ ३-४० ॥ '''अर्थ''' इंद्रिये, मन आणि बुद्धी ही या कामाचे निवासस्थान म्हटली जातात. हा काम या मन, बुद्धी व इंद्रियांच्या द्वारा ज्ञानाला आच्छादित करून जीवात्म्याला मोहित करतो. ॥ ३-४० ॥ '''मूळ श्लोक''' तस्मात्त्वमिन्द्रियाण्यादौ नियम्य भरतर्षभ । पाप्मानं प्रजहि ह्येनं ज्ञानविज्ञाननाशनम्‌ ॥ ३-४१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तस्मात्‌''' = म्हणून, '''भरतर्षभ''' = हे अर्जुना, '''त्वम्‌''' = तू, '''आदौ''' = प्रथम, '''इन्द्रियाणि''' = इंद्रियांना, '''नियम्य''' = वश करून घेऊन, '''ज्ञानविज्ञाननाशनम्‌''' = ज्ञान आणि विज्ञान यांचा नाश करणाऱ्या, '''एनम्‌''' = या, '''पाप्मानम्‌''' = महान पापी अशा कामाला, '''हि''' = निश्चितपणे, '''प्रजहि''' = बळ वापरून मारून टाक ॥ ३-४१ ॥ '''अर्थ''' म्हणून हे अर्जुना, तू प्रथम इंद्रियांवर ताबा ठेवून, या ज्ञान आणि विज्ञान यांचा नाश करणाऱ्या, मोठ्या पापी कामाला अवश्य बळेच मारून टाक. ॥ ३-४१ ॥ '''मूळ श्लोक''' इन्द्रियाणि पराण्याहुरिन्द्रियेभ्यः परं मनः । मनसस्तु परा बुद्धिर्यो बुद्धेः परतस्तु सः ॥ ३-४२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''इन्द्रियाणि''' = इंद्रिये ही (स्थूलशरीरापेक्षा), '''पराणि''' = पर म्हणजे श्रेष्ठ, बलवान आणि सूक्ष्म आहेत, '''आहुः''' = असे म्हणतात, '''इन्द्रियेभ्यः''' = इंद्रियांपेक्षा, '''मनः''' = मन हे, '''परम्‌''' = पर आहे, '''मनसः तु''' = मनापेक्षा, '''बुद्धिः''' = बुद्धी ही, '''परा''' = पर आहे, '''तु''' = आणि, '''यः''' = जो, '''बुद्धेः''' = बुद्धीच्यासुद्धा, '''परतः''' = अत्यंत पर, '''सः''' = तो (आत्मा) आहे ॥ ३-४२ ॥ '''अर्थ''' इंद्रियांना स्थूलशरीराहून पर म्हणजे श्रेष्ठ, बलवान आणि सूक्ष्म म्हटले जाते. या इंद्रियांहून मन पर आहे. मनाहून बुद्धी पर आहे. आणि जो बुद्धीहूनही अत्यंत पर आहे, तो आत्मा होय. ॥ ३-४२ ॥ '''मूळ श्लोक''' एवं बुद्धेः परं बुद्ध्वा संस्तभ्यात्मानमात्मना । जहि शत्रुं महाबाहो कामरूपं दुरासदम्‌ ॥ ३-४३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''एवम्‌''' = अशा प्रकारे, '''बुद्धेः''' = बुद्धीपेक्षा, '''परम्‌''' = पर म्हणजे सूक्ष्म, बलवान आणि अत्यंत श्रेष्ठ अशा आत्म्याला, '''बुद्ध्वा''' = जाणून, '''(च)''' = आणि, '''आत्मना''' = बुद्धीच्या द्वारा, '''आत्मानम्‌''' = मनाला, '''संस्तभ्य''' = वश करून घेऊन, '''महाबाहो''' = हे महाबाहो, '''कामरूपम्‌''' = (या) कामरूपी, '''दुरासदम्‌''' = दुर्जय, '''शत्रुम्‌''' = शत्रूला, '''जहि''' = तू ठार कर ॥ ३-४३ ॥ '''अर्थ''' अशा प्रकारे बुद्धीहून पर अर्थात सूक्ष्म, बलवान व अत्यंत श्रेष्ठ असा आत्मा आहे, हे जाणून आणि बुद्धीच्या द्वारा मनाला स्वाधीन करून, हे महाबाहो, तू या कामरूप अजिंक्य शत्रूला मारून टाक. ॥ ३-४३ ॥ '''मूळ तिसऱ्या अध्यायाची समाप्ती''' ॐ तत्सदिति श्रीमद्‌भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे कर्मयोगो नाम तृतीयोऽध्यायः ॥ ३ ॥ '''अर्थ''' ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील कर्मयोग नावाचा हा तिसरा अध्याय समाप्त झाला. ॥ ३ ॥ 1671 3456 2006-06-12T14:21:26Z Shreehari 39 '''मूळ चौथ्या अध्यायाचा प्रारंभ''' अथ चतुर्थोऽध्यायः '''अर्थ''' चौथा अध्याय सुरु होतो. '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच इमं विवस्वते योगं प्रोक्तवानहमव्ययम्‌ । विवस्वन्मनवे प्राह मनुरिक्ष्वाकवेऽब्रवीत्‌ ॥ ४-१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''इमम्‌''' = हा, '''अव्ययम्‌''' = अविनाशी, '''योगम्‌''' = योग, '''अहम्‌''' = मी, '''विवस्वते''' = सूर्याला, '''प्रोक्तवान्‌''' = सांगितला होता, '''विवस्वान्‌''' = सूर्याने (तो योग), '''मनवे''' = (आपला पुत्र वैवस्वत) मनू याला, '''प्राह''' = सांगितला, '''(च)''' = आणि, '''मनुः''' = मनूने, '''इक्ष्वाकवे''' = (आपला पुत्र) इक्ष्वाकू राजाला, '''अब्रवीत''' = सांगितला ॥ ४-१ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, मी हा अविनाशी योग सूर्याला सांगितला होता. सूर्याने आपला पुत्र मनू याला सांगितला आणि मनूने त्याचा पुत्र राजा इक्ष्वाकू याला सांगितला. ॥ ४-१ ॥ '''मूळ श्लोक''' एवं परम्पराप्राप्तमिमं राजर्षयो विदुः । स कालेनेह महता योगो नष्टः परन्तप ॥ ४-२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''परन्तप''' = हे परंतपा (अर्थात शत्रुतापना अर्जुना), '''एवम्‌''' = अशाप्रकारे, '''परम्पराप्राप्तम्‌''' = परंपरेने प्राप्त, '''इमम्‌''' = हा योग, '''राजर्षयः''' = राजर्षींनी, '''विदुः''' = जाणला (परंतु त्यानंतर), '''सः''' = तो, '''योगः''' = योग, '''महता कालेन''' = काळाच्या मोठ्या ओघात, '''इह''' = या पृथ्वीलोकावर, '''नष्टः''' = जवळ जवळ नाहीसा झाला ॥ ४-२ ॥ '''अर्थ''' हे परंतपा (अर्थात शत्रुतापना अर्जुना), अशा प्रकारे परंपरेने आलेला हा योग राजर्षींनी जाणला. परंतु त्यानंतर पुष्कळ काळापासून हा योग या पृथ्वीवर लुप्तप्राय झाला. ॥ ४-२ ॥ '''मूळ श्लोक''' स एवायं मया तेऽद्य योगः प्रोक्तः पुरातनः । भक्तोऽसि मे सखा चेति रहस्यं ह्येतदुत्तमम्‌ ॥ ४-३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(त्वम्‌)''' = तू, '''मे''' = माझा, '''भक्तः''' = भक्त, '''च''' = आणि, '''सखा''' = प्रिय मित्र, '''असि''' = आहेस, '''इति''' = म्हणून, '''सः एव''' = तोच, '''अयम्‌''' = हा, '''पुरातनः''' = पुरातन, '''योगः''' = योग, '''अद्य''' = आज, '''मया''' = मी, '''ते''' = तुला, '''प्रोक्तः''' = सांगितला आहे, '''हि''' = कारण, '''एतत्‌''' = हे, '''उत्तमम्‌''' = मोठेच उत्तम, '''रहस्यम्‌''' = रहस्य आहे म्हणजे गुप्त ठेवण्यास योग्य असा विषय आहे ॥ ४-३ ॥ '''अर्थ''' तू माझा भक्त आणि प्रिय सखा आहेस. म्हणून तोच हा पुरातन योग आज मी तुला सांगितला आहे. कारण हा अतिशय उत्तम आणि रहस्यमय आहे. अर्थात गुप्त ठेवण्याजोगा आहे. ॥ ४-३ ॥ '''मूळ श्लोक''' अर्जुन उवाच अपरं भवतो जन्म परं जन्म विवस्वतः । कथमेतद्विजानीयां त्वमादौ प्रोक्तवानिति ॥ ४-४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''भवतः''' = तुमचा, '''जन्म''' = जन्म (तर), '''अपरम्‌''' = अर्वाचीन म्हणजे अलीकडच्या काळातील आहे, '''(च)''' = आणि, '''विवस्वतः''' = सूर्याचा, '''जन्म''' = जन्म, '''परम्‌''' = फार प्राचीन आहे म्हणजे कल्पाच्या आरंभी झालेला होता (तर मग), '''इति''' = ही गोष्ट, '''कथम्‌''' = कशी, '''विजानीयाम्‌''' = मी समजू की, '''त्वम्‌''' = तुम्हीच, '''आदौ''' = कल्पाच्या आरंभी, '''(सूर्यम्‌)''' = सूर्याला, '''एतत्‌''' = हा योग, '''प्रोक्तवान्‌''' = सांगितलेला होता ॥ ४-४ ॥ '''अर्थ''' अर्जुन म्हणाला, आपला जन्म तर अलीकडचा; आणि सूर्याचा जन्म फार पूर्वीचा अर्थात कल्पारंभी झालेला होता. तर मग आपणच कल्पारंभी सूर्याला हा योग सांगितला होता, असे कसे समजू? ॥ ४-४ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच बहूनि मे व्यतीतानि जन्मानि तव चार्जुन । तान्यहं वेद सर्वाणि न त्वं वेत्थ परन्तप ॥ ४-५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''परन्तप अर्जुन''' = हे परंतपा (अर्थात शत्रुतापना) अर्जुना, '''मे''' = माझे, '''च''' = आणि, '''तव''' = तुझे, '''बहूनि''' = पुष्कळ, '''जन्मानि''' = जन्म, '''व्यतीतानि''' = होऊन गेले आहेत, '''तानि''' = ते, '''सर्वाणि''' = सर्व, '''त्वम्‌''' = तू, '''न वेत्थ''' = जाणत नाहीस, '''(किंतु)''' = परंतु, '''अहम्‌''' = मी, '''वेद''' = जाणतो ॥ ४-५ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, हे परंतपा (अर्थात शत्रुतापना) अर्जुना, माझे आणि तुझे पुष्कळ जन्म झालेले आहेत. ते सर्व तुला माहीत नाहीत, पण मला माहीत आहेत. ॥ ४-५ ॥ '''मूळ श्लोक''' अजोऽपि सन्नव्ययात्मा भूतानामीश्वरोऽपि सन्‌ । प्रकृतिं स्वामधिष्ठाय सम्भवाम्यात्ममायया ॥ ४-६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(अहम्‌)''' = मी, '''अजः''' = जन्मरहित, '''(च)''' = आणि, '''अव्ययात्मा''' = अविनाशी स्वरूप असणारा, '''सन्‌ अपि''' = असून सुद्धा, '''(तथा)''' = तसेच, '''भूतानाम्‌''' = सर्व प्राण्यांचा, '''ईश्वरः''' = ईश्वर, '''सन्‌ अपि''' = असूनही, '''स्वाम्‌''' = स्वतःच्या, '''प्रकृतिम्‌''' = प्रकृतीला, '''अधिष्ठाय''' = अधीन करून घेऊन, '''आत्ममायया''' = आपल्या योगमायेने, '''सम्भवामि''' = प्रकट होत असतो ॥ ४-६ ॥ '''अर्थ''' मी जन्मरहित आणि अविनाशी असूनही तसेच सर्व प्राण्यांचा ईश्वर असूनही आपल्या प्रकृतीला स्वाधीन करून आपल्या योगमायेने प्रकट होत असतो. ॥ ४-६ ॥ '''मूळ श्लोक''' यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत । अभ्युत्थानमधर्मस्य तदात्मानं सृजाम्यहम्‌ ॥ ४-७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भारत''' = हे भारता(भरतवंशी अर्जुना), '''यदा यदा''' = जेव्हा जेव्हा, '''धर्मस्य''' = धर्माची, '''ग्लानिः''' = हानि, '''(च)''' = आणि, '''अधर्मस्य''' = अधर्माची, '''अभ्युत्थानम्‌''' = वृद्धी, '''भवति''' = होते, '''तदा हि''' = तेव्हा तेव्हा, '''अहम्‌''' = मी, '''आत्मानम्‌''' = आपले रूप, '''सृजामि''' = रचतो म्हणजे साकाररूपाने लोकांच्या समोर प्रकट होतो ॥ ४-७ ॥ '''अर्थ''' हे भारता(भरतवंशी अर्जुना), जेव्हा जेव्हा धर्माचा ऱ्हास आणि अधर्माची वाढ होत असते, तेव्हा तेव्हा मी आपले रूप रचतो म्हणजेच आकार घेऊन लोकांसमोर प्रकट होतो. ॥ ४-७ ॥ '''मूळ श्लोक''' परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम्‌ । धर्मसंस्थापनार्थाय सम्भवामि युगे युगे ॥ ४-८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''साधूनाम्‌''' = साधूंचा म्हणजे चांगल्या मनुष्यांचा, '''परित्राणाय''' = उद्धार करण्यासाठी, '''दुष्कृताम्‌''' = पापकर्म करणाऱ्यांचा, '''विनाशाय''' = विनाश करण्यासाठी, '''च''' = आणि, '''धर्मसंस्थापनार्थाय''' = धर्माची चांगल्या प्रकारे स्थापना करण्यासाठी, '''युगे युगे''' = युगायुगात, '''सम्भवामि''' = मी प्रकट होतो ॥ ४-८ ॥ '''अर्थ''' सज्जनांच्या उद्धारासाठी, पापकर्म करणाऱ्यांचा नाश करण्यासाठी आणि धर्माची उत्तम प्रकारे स्थापना करण्यासाठी मी युगायुगात प्रगट होतो. ॥ ४-८ ॥ '''मूळ श्लोक''' जन्म कर्म च मे दिव्यमेवं यो वेत्ति तत्त्वतः । त्यक्त्वा देहं पुनर्जन्म नैति मामेति सोऽर्जुन ॥ ४-९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = हे अर्जुना, '''मे''' = माझा, '''जन्म''' = जन्म, '''च''' = आणि, '''कर्म''' = कर्म, '''दिव्यम्‌''' = दिव्य अर्थात निर्मल व अलौकिक आहेत, '''एवम्‌''' = अशाप्रकारे, '''यः''' = जो मनुष्य, '''तत्त्वतः''' = तत्त्वतः, '''वेत्ति''' = जाणून घेतो, '''सः''' = तो, '''देहम्‌''' = शरीराचा, '''त्यक्त्वा''' = त्याग केल्यावर, '''पुनः जन्म''' = पुनर्जन्माला, '''न एति''' = येत नाही, '''(सः)''' = तो, '''माम्‌''' = मलाच, '''एति''' = प्राप्त करून घेतो ॥ ४-९ ॥ '''अर्थ''' हे अर्जुना, माझा जन्म आणि कर्म दिव्य अर्थात निर्मळ आणि अलौकिक आहे. असे जो मनुष्य तत्त्वतः जाणतो, तो शरीराचा त्याग केल्यावर पुन्हा जन्माला येत नाही, तर मलाच येऊन मिळतो. ॥ ४-९ ॥ '''मूळ श्लोक''' वीतरागभयक्रोधा मन्मया मामुपाश्रिताः । बहवो ज्ञानतपसा पूता मद्भावमागताः ॥ ४-१० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''वीतरागभयक्रोधाः''' = (पूर्वीसुद्धा) ज्यांचे राग, भय आणि क्रोध हे सर्व प्रकारे नष्ट झाले होते, '''(च)''' = आणि, '''मन्मयाः''' = जे माझ्या ठिकाणी अनन्य प्रेमाने स्थित राहिले होते (अशा), '''माम्‌''' = माझ्या, '''उपाश्रिताः''' = आश्रयाने राहाणाऱ्या, '''बहवः''' = पुष्कळ भक्तांनी, '''ज्ञानतपसा''' = उपर्युक्त ज्ञानरूपी तपाने, '''पूताः''' = पवित्र होऊन, '''मद्भावम्‌''' = माझे रूप, '''आगताः''' = प्राप्त करून घेतले होते ॥ ४-१० ॥ '''अर्थ''' पूर्वीसुद्धा ज्यांचे आसक्ती, भय आणि क्रोध पूर्णपणे नाहीसे झाले होते आणि जे माझ्यात अनन्य प्रेमपूर्वक स्थित राहात होते, असे माझा आश्रय घेतलेले पुष्कळसे भक्त वर सांगितलेल्या ज्ञानरूपी तपाने पवित्र होऊन माझ्या स्वरूपाला प्राप्त झालेले आहेत. ॥ ४-१० ॥ '''मूळ श्लोक''' ये यथा मां प्रपद्यन्ते तांस्तथैव भजाम्यहम्‌ । मम वर्त्मानुवर्तन्ते मनुष्याः पार्थ सर्वशः ॥ ४-११ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''ये''' = जे भक्त, '''माम्‌''' = मला, '''यथा''' = ज्या प्रकाराने, '''प्रपद्यन्ते''' = भजतात, '''तथा एव''' = त्याचप्रकाराने, '''अहम्‌''' = मी सुद्धा, '''तान्‌''' = त्यांना, '''भजामि''' = भजतो (कारण), '''मनुष्याः''' = सर्व माणसे, '''सर्वशः''' = सर्व प्रकारांनी, '''मम''' = माझ्याच, '''वर्त्म''' = मार्गाचे, '''अनुवर्तन्ते''' = अनुसरण करतात ॥ ४-११ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), जे भक्त मला जसे भजतात, मीही त्यांना तसेच भजतो. कारण सर्वच मानव सर्व प्रकारे माझ्याच मार्गाचे अनुसरण करतात. ॥ ४-११ ॥ '''मूळ श्लोक''' काङ्क्षन्तः कर्मणां सिद्धिं यजन्त इह देवताः । क्षिप्रं हि मानुषे लोके सिद्धिर्भवति कर्मजा ॥ ४-१२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''इह''' = या, '''मानुषे लोके''' = मनुष्यलोकात, '''कर्मणाम्‌''' = कर्मांच्या, '''सिद्धिम्‌''' = फळाची, '''काङ्क्षन्तः''' = इच्छा करणारे लोक, '''देवताः''' = देवतांचे, '''यजन्ते''' = पूजन करतात, '''हि''' = कारण (त्यांना), '''कर्मजा''' = कर्मांपासून उत्पन्न होणारी, '''सिद्धिः''' = सिद्धी, '''क्षिप्रम्‌''' = शीघ्र, '''भवति''' = मिळून जाते ॥ ४-१२ ॥ '''अर्थ''' या मनुष्यलोकात कर्मांच्या फळाची इच्छा करणारे लोक देवतांची पूजा करतात. कारण त्यांना कर्मांपासून उत्पन्न होणारी सिद्धी लवकरच मिळते. ॥ ४-१२ ॥ '''मूळ श्लोक''' चातुर्वर्ण्यं मया सृष्टं गुणकर्मविभागशः । तस्य कर्तारमपि मां विद्ध्यकर्तारमव्ययम्‌ ॥ ४-१३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''चातुर्वर्ण्यं''' = ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य व शूद्र या चार वर्णांचा समूह, '''गुणकर्मविभागशः''' = गुण आणि कर्म यांच्या विभागानुसार, '''मया''' = माझ्याकडून, '''सृष्टम्‌''' = रचला गेला आहे, '''तस्य''' = त्या सृष्टी-रचना इत्यादी कर्माचा, '''कर्तारम्‌ अपि''' = कर्ता असूनसुद्धा, '''अव्ययम्‌''' = अविनाशी परमात्मा अशा, '''माम्‌''' = मला, '''अकर्तारम्‌''' = (खरे पाहता) अकर्ताच आहे, '''विद्धि''' = असे तू जाण ॥ ४-१३ ॥ '''अर्थ''' ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य आणि शूद्र या चार वर्णांचा समूह, गुण आणि कर्म यांच्या विभागाने मी निर्माण केला आहे. अशा रीतीने त्या सृष्टिरचना इत्यादी कर्मांचा मी कर्ता असूनही मला-अविनाशी परमात्म्याला-तू वास्तविक अकर्ताच समज. ॥ ४-१३ ॥ '''मूळ श्लोक''' न मां कर्माणि लिम्पन्ति न मे कर्मफले स्पृहा । इति मां योऽभिजानाति कर्मभिर्न स बध्यते ॥ ४-१४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कर्मफले''' = कर्मांच्या फळांमध्ये, '''मे''' = माझी, '''स्पृहा''' = स्पृहा, '''न''' = नसते, '''(अतः)''' = म्हणून, '''माम्‌''' = मला, '''कर्माणि''' = कर्मे, '''न लिम्पन्ति''' = लिप्त करीत नाहीत, '''इति''' = अशाप्रकारे, '''यः''' = जो, '''माम्‌''' = मला, '''अभिजानाति''' = तत्त्वतः जाणून घेतो, '''सः''' = तोसुद्धा, '''कर्मभिः''' = कर्मांनी, '''न बध्यते''' = बांधला जात नाही ॥ ४-१४ ॥ '''अर्थ''' कर्मांच्या फळांची मला स्पृहा नाही, त्यामुळे कर्मे मला लिप्त करीत नाहीत. अशा प्रकारे जो मला तत्त्वतः जाणतो, त्यालाही कर्मांचे बंधन होत नाही. ॥ ४-१४ ॥ '''मूळ श्लोक''' एवं ज्ञात्वा कृतं कर्म पूर्वैरपि मुमुक्षुभिः । कुरु कर्मैव तस्मात्त्वं पूर्वैः पूर्वतरं कृतम्‌ ॥ ४-१५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''एवम्‌''' = अशाप्रकारे, '''ज्ञात्वा''' = जाणूनच, '''पूर्वैः''' = पूर्वकालीन, '''मुमुक्षुभिः अपि''' = मुमुक्षूंच्याकडूनही, '''कर्म''' = कर्म, '''कृतम्‌''' = केले गेले आहे, '''तस्मात्‌''' = म्हणून, '''पूर्वैः''' = पूर्वजांनी, '''पूर्वतरम्‌ कृतम्‌''' = नेहमी केलेली, '''कर्म एव''' = कर्मेच, '''त्वम्‌ (अपि)''' = तू सुद्धा, '''कुरु''' = कर ॥ ४-१५ ॥ '''अर्थ''' पूर्वीच्या मुमुक्षूंनीसुद्धा अशा प्रकारे जाणूनच कर्मे केली आहेत. म्हणून तूही पूर्वजांकडून नेहमीच केली जाणारी कर्मेच कर. ॥ ४-१५ ॥ '''मूळ श्लोक''' किं कर्म किमकर्मेति कवयोऽप्यत्र मोहिताः । तत्ते कर्म प्रवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वा मोक्ष्यसेऽशुभात्‌ ॥ ४-१६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कर्म किम्‌''' = कर्म काय आहे, '''(च)''' = आणि, '''अकर्म''' = अकर्म, '''किम्‌''' = काय आहे, '''इति''' = या बाबतीत, '''अत्र''' = निर्णय करण्यामध्ये, '''कवयः अपि''' = बुद्धिमान मनुष्यासुद्धा, '''मोहिताः''' = मोहित होऊन जातात, '''(अतः)''' = म्हणून, '''यत्‌''' = जे, '''ज्ञात्वा''' = जाणल्यावर, '''अशुभात्‌''' = अशुभापासून म्हणजे कर्मबंधनातून, '''मोक्ष्यसे''' = तू मोकळा होशील, '''तत्‌''' = ते, '''(कर्म)''' = कर्मतत्त्व, '''ते''' = तुला, '''प्रवक्ष्यामि''' = नीटपणे समजावून सांगेन ॥ ४-१६ ॥ '''अर्थ''' कर्म काय व अकर्म काय याचा निर्णय करण्याच्या बाबतीत बुद्धिमान मनुष्यही संभ्रमात पडतात. म्हणून ते कर्माचे तत्त्व मी तुला नीट समजावून सांगेन. ते कळले की तू अशुभापासून म्हणजेच कर्मबंधनातून सुटशील. ॥ ४-१६ ॥ '''मूळ श्लोक''' कर्मणो ह्यपि बोद्धव्यं बोद्धव्यं च विकर्मणः । अकर्मणश्च बोद्धव्यं गहना कर्मणो गतिः ॥ ४-१७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कर्मणः अपि''' = कर्माचे स्वरूपसुद्धा, '''बोद्धव्यम्‌''' = जाणले पाहिजे, '''च''' = आणि, '''अकर्मणः''' = अकर्माचे स्वरूपसुद्धा, '''बोद्धव्यम्‌''' = जाणून घ्यावयास हवे, '''च''' = तसेच, '''विकर्मणः''' = विकर्माचे स्वरूपसुद्धा, ''' बोद्धव्यम्‌''' = जाणले पाहिजे, '''हि''' = कारण, '''कर्मणः''' = कर्माची, '''गतिः''' = गती, '''गहना''' = गहन आहे ॥ ४-१७ ॥ '''अर्थ''' कर्माचे स्वरूपही जाणले पाहिजे आणि अकर्माचे स्वरूपही जाणले पाहिजे. तसेच विकर्माचे स्वरूपही जाणले पाहिजे. कारण कर्मांचे तात्त्विक स्वरूप समजण्यास कठीण आहे. ॥ ४-१७ ॥ '''मूळ श्लोक''' कर्मण्यकर्म यः पश्येदकर्मणि च कर्म यः । स बुद्धिमान्मनुष्येषु स युक्तः कृत्स्नकर्मकृत्‌ ॥ ४-१८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यः''' = जो माणूस, '''कर्मणि''' = कर्मामध्ये, '''अकर्म''' = अकर्म, '''पश्येत्‌''' = पाहतो, '''च''' = आणि, '''यः''' = जो, '''अकर्मणि''' = अकर्मात, '''कर्म''' = कर्म, '''पश्येत्‌''' = पाहतो, '''सः''' = तो, '''मनुष्येषु''' = मनुष्यांमध्ये, '''बुद्धिमान्‌''' = बुद्धिमान आहे, '''(च)''' = आणि, '''सः''' = तो, '''युक्तः''' = योगी, '''कृत्स्नकर्मकृत्‌''' = सर्व कर्मे करणारा आहे ॥ ४-१८ ॥ '''अर्थ''' जो माणूस कर्मामध्ये अकर्म पाहील आणि अकर्मामध्ये कर्म पाहील, तो मनुष्यांमध्ये बुद्धिमान होय आणि तो योगी सर्व कर्मे करणारा आहे. ॥ ४-१८ ॥ '''मूळ श्लोक''' यस्य सर्वे समारम्भाः कामसङ्कल्पवर्जिताः । ज्ञानाग्निदग्धकर्माणं तमाहुः पण्डितं बुधाः ॥ ४-१९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यस्य''' = ज्याची, '''सर्वे''' = सर्व, '''समारम्भाः''' = शास्त्रसंमत कर्मे, '''कामसङ्कल्पवर्जिताः''' = कामना व संकल्प यांच्या विना असतात, '''(तथा)''' = तसेच, '''ज्ञानाग्निदग्धकर्माणम्‌''' = ज्याची सर्व कर्मे ज्ञानरूपी अग्नीच्या द्वारे भस्म झालेली असतात, '''तम्‌''' = त्या महामनुष्याला, '''बुधाः''' = ज्ञानी, '''(अपि)''' = सुद्धा, '''पण्डितम्‌''' = पंडित, '''आहुः''' = म्हणतात ॥ ४-१९ ॥ '''अर्थ''' ज्याची सर्व शास्त्रसंमत कर्मे कामनारहित व संकल्परहित असतात, तसेच ज्याची सर्व कर्मे ज्ञानरूप अग्नीने जळून गेली आहेत, त्या महामनुष्याला ज्ञानी लोकही पंडित म्हणतात. ॥ ४-१९ ॥ '''मूळ श्लोक''' त्यक्त्वा कर्मफलासङ्गं नित्यतृप्तो निराश्रयः । कर्मण्यभिप्रवृत्तोऽपि नैव किञ्चित्करोति सः ॥ ४-२० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कर्मफलासङ्गम्‌''' = सर्व कर्मे आणि त्यांची फळे यातील आसक्ती, '''त्यक्त्वा''' = (संपूर्णपणे) सोडून देऊन, '''(यः)''' = जो मनुष्य, '''निराश्रयः''' = भौतिक आश्रयाने रहित झालेला आहे, '''(च)''' = आणि, '''नित्यतृप्तः''' = परमात्म्यामध्ये नित्यतृप्त आहे, '''सः''' = तो, '''कर्मणि''' = कर्मांमध्ये, '''अभिप्रवृत्तः अपि''' = व्यवस्थितपणे वावरत असतानाही (वस्तुतः), '''न एव किञ्चित्‌ करोति''' = काहीही करत नाही ॥ ४-२० ॥ '''अर्थ''' जो मनुष्य सर्व कर्मांमध्ये आणि त्यांच्या फळांमध्ये आसक्ती पूर्णपणे टाकून तसेच सांसारिक आश्रय सोडून देऊन परमात्म्यात नित्यतृप्त असतो, तो कर्मांमध्ये उत्तमप्रकारे वावरत असूनही वास्तविक काहीच करत नाही. ॥ ४-२० ॥ '''मूळ श्लोक''' निराशीर्यतचित्तात्मा त्यक्तसर्वपरिग्रहः । शारीरं केवलं कर्म कुर्वन्नाप्नोति किल्बिषम्‌ ॥ ४-२१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यतचित्तात्मा''' = ज्याने आपले अंतःकरण आणि इंद्रियांसहित शरीर जिंकले आहे, '''(च)''' = आणि, '''त्यक्तसर्वपरिग्रहः''' = सर्व भोगांच्या सामग्रीचा ज्याने परित्याग केला आहे असा, '''निराशीः''' = आशारहित असा सांख्ययोगी, '''केवलम्‌''' = केवळ, '''शारीरम्‌''' = शरीर-संबंधी, '''कर्म''' = कर्म, '''कुर्वन्‌''' = करीत असताना, '''(अपि)''' = सुद्धा, '''किल्बिषम्‌''' = त्याला पाप, '''न आप्नोति''' = लागत नाही ॥ ४-२१ ॥ '''अर्थ''' ज्याने अंतःकरण व इंद्रियांसह शरीर जिंकले आहे आणि सर्व भोगसामग्रीचा त्याग केला आहे, असा आशा नसलेला मनुष्य केवळ शरीरसंबंधीचे कर्म करीत राहूनही पापी होत नाही. ॥ ४-२१ ॥ '''मूळ श्लोक''' यदृच्छालाभसन्तुष्टो द्वन्द्वातीतो विमत्सरः । समः सिद्धावसिद्धौ च कृत्वापि न निबध्यते ॥ ४-२२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(यः)''' = जो मनुष्य, '''यदृच्छालाभसन्तुष्टः''' = इच्छा नसताना आपोआप प्राप्त झालेल्या पदार्थांमध्ये संतुष्ट राहातो, '''विमत्सरः''' = ज्याच्या ठिकाणी ईर्ष्येचा संपूर्ण अभाव झालेला आहे, '''द्वन्द्वातीतः''' = जो हर्ष-शोक इत्यादी द्वंद्वांच्या पलीकडे संपूर्णपणे गेला आहे, '''सिद्धौ''' = सिद्धी, '''च''' = आणि, '''असिद्धौ''' = असिद्धी यांच्याबाबतीत, '''समः''' = समतोल राहाणारा कर्मयोगी, '''कृत्वा''' = कर्म करीत असताना, '''अपि''' = सुद्धा (त्या कर्मांनी), '''न निबध्यते''' = बद्ध होत नाही ॥ ४-२२ ॥ '''अर्थ''' जो इच्छेशिवाय आपोआप मिळालेल्या पदार्थांत नेहमी संतुष्ट असतो, ज्याला मत्सर मुळीच वाटत नाही, जो सुख-दुःख इत्यादी द्वंद्वांच्या पूर्णपणे पार गेलेला आहे, असा सिद्धीत व असिद्धीत समभाव ठेवणारा कर्मयोगी कर्म करीत असून त्याने बांधला जात नाही. ॥ ४-२२ ॥ '''मूळ श्लोक''' गतसङ्गस्य मुक्तस्य ज्ञानावस्थितचेतसः । यज्ञायाचरतः कर्म समग्रं प्रविलीयते ॥ ४-२३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''गतसङ्गस्य''' = ज्याची आसक्ती संपूर्णपणे नष्ट झाली आहे, '''मुक्तस्य''' = जो देहाभिमान आणि ममता यांनी रहित झाला आहे, '''ज्ञानावस्थितचेतसः''' = ज्याचे चित्त निरंतर परमात्म्याच्या ज्ञानामध्ये स्थित राहात आहे, '''यज्ञाय''' = (केवळ) यज्ञ संपादन करण्यासाठी, '''आचरतः''' = जो कर्म करीत आहे अशा माणसाचे, '''समग्रम्‌''' = संपूर्ण, '''कर्म''' = कर्म, '''प्रविलीयते''' = पूर्णपणे विलीन होऊन जाते ॥ ४-२३ ॥ '''अर्थ''' ज्याची आसक्ती पूर्णपणे नाहीशी झाली आहे, जो देहाभिमान आणि ममत्व यांनी रहित आहे, ज्याचे चित्त नेहमी परमात्म्याच्या ज्ञानात स्थिर आहे, अशा केवळ यज्ञासाठी कर्म करणाऱ्या माणसाची संपूर्ण कर्मे पूर्णपणे नाहीशी होतात. ॥ ४-२३ ॥ '''मूळ श्लोक''' ब्रह्मार्पणं ब्रह्म हविर्ब्रह्माग्नौ ब्रह्मणा हुतम्‌ । ब्रह्मैव तेन गन्तव्यं ब्रह्मकर्मसमाधिना ॥ ४-२४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(यस्मिन्‌ यज्ञे)''' = ज्या यज्ञात, '''अर्पणम्‌ (अपि)''' = अर्पण म्हणजे स्रुवा इत्यादी सुद्धा, '''ब्रह्म''' = ब्रह्म आहेत, '''(च)''' = आणि, '''हविः (अपि)''' = हवन करण्यास योग्य असे द्रव्य (सुद्धा), '''ब्रह्म''' = ब्रह्म आहे, '''(तथा)''' = तसेच, '''ब्रह्मणा''' = ब्रह्मरूप अशा कर्त्याच्या द्वारे, '''ब्रह्माग्नौ''' = ब्रह्मरूप अग्नीमध्ये, '''हुतम्‌''' = आहुति देणे (ही क्रिया सुद्धा ब्रह्म आहे), '''तेन''' = त्या, '''ब्रह्मकर्मसमाधिना''' = ब्रह्मकर्मामध्ये स्थित असणाऱ्या योग्याला, '''गन्तव्यम्‌''' = प्राप्त करून घेण्यास योग्य (असे फळ सुद्धा), '''ब्रह्म एव''' = ब्रह्मच आहे ॥ ४-२४ ॥ '''अर्थ''' ज्या यज्ञात अर्पण अर्थात स्रुवा आदी ही ब्रह्म आहे आणि हवन करण्याजोगे द्रव्यसुद्धा ब्रह्म आहे, तसेच ब्रह्मरूप अशा कर्त्याच्या द्वारे ब्रह्मरूप अग्नीमध्ये आहुती देण्याची क्रियाही ब्रह्म आहे, त्या ब्रह्मकर्मात स्थित असणाऱ्या योग्याला मिळण्याजोगे फळसुद्धा ब्रह्मच आहे. ॥ ४-२४ ॥ '''मूळ श्लोक''' दैवमेवापरे यज्ञं योगिनः पर्युपासते । ब्रह्माग्नावपरे यज्ञं यज्ञेनैवोपजुह्वति ॥ ४-२५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अपरे''' = दुसरे, '''योगिनः''' = योगी लोक, '''दैवम्‌''' = देवतांचे पूजनरूपी, '''यज्ञम्‌ एव''' = यज्ञाचेच, '''पर्युपासते''' = चांगल्याप्रकारे अनुष्ठान करीत राहतात, '''अपरे''' = दुसरे (योगी लोक), '''ब्रह्माग्नौ''' = परब्रह्म परमात्मरूप अग्नीमध्ये, '''यज्ञेन एव''' = (अभेद दर्शनरूपी) यज्ञाच्या द्वारेच, '''यज्ञम्‌''' = आत्मरूप यज्ञाचे, '''उपजुह्वति''' = हवन करतात ॥ ४-२५ ॥ '''अर्थ''' दुसरे काही योगी देवपूजारूप यज्ञाचे उत्तम प्रकारे अनुष्ठान करतात. तर इतर योगी परब्रह्म परमात्मारूपी अग्नीत अभेददर्शनरूप यज्ञाच्या द्वारेच आत्मारूप यज्ञाचे हवन करतात. ॥ ४-२५ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रोत्रादीनीन्द्रियाण्यन्ये संयमाग्निषु जुह्वति । शब्दादीन्विषयानन्य इन्द्रियाग्निषु जुह्वति ॥ ४-२६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अन्ये''' = अन्य योगी जन, '''श्रोत्रादीनि''' = श्रोत्र इत्यादी, '''इन्द्रियाणि''' = सर्व इंद्रियांचे, '''संयमाग्निषु''' = संयमरूपी अग्नीमध्ये, '''जुह्वति''' = हवन करतात, '''(च)''' = आणि, '''अन्ये''' = दुसरे योगी लोक, '''शब्दादीन्‌''' = शब्द इत्यादी, '''विषयान्‌''' = विषयांचे, '''इन्द्रियाग्निषु''' = इंद्रियरूपी अग्नीमध्ये, '''जुह्वति''' = हवन करतात ॥ ४-२६ ॥ '''अर्थ''' दुसरे काही योगी कान इत्यादी इंद्रियांचे संयमरूप अग्नीत हवन करतात तर इतर योगी शब्द इत्यादी सर्व विषयांचे इंद्रियरूप अग्नीत हवन करतात. ॥ ४-२६ ॥ '''मूळ श्लोक''' सर्वाणीन्द्रियकर्माणि प्राणकर्माणि चापरे । आत्मसंयमयोगाग्नौ जुह्वति ज्ञानदीपिते ॥ ४-२७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अपरे''' = दुसरे (योगीलोक), '''सर्वाणि इन्द्रियकर्माणि''' = इंद्रियांच्या संपूर्ण क्रिया, '''च''' = आणि, '''प्राणकर्माणि''' = प्राणांच्या संपूर्ण क्रिया, '''ज्ञानदीपिते''' = ज्ञानाने प्रकाशित झालेल्या, '''आत्मसंयमयोगाग्नौ''' = आत्मसंयमयोगरूपी अग्नीमध्ये, '''जुह्वति''' = हवन करतात ॥ ४-२७ ॥ '''अर्थ''' अन्य योगी इंद्रियांच्या सर्व क्रिया आणि प्राणांच्या सर्व क्रिया यांचे ज्ञानाने प्रकाशित जो आत्मसंयमयोगरूपी अग्नी त्यात हवन करतात. ॥ ४-२७ ॥ '''मूळ श्लोक''' द्रव्ययज्ञास्तपोयज्ञा योगयज्ञास्तथापरे । स्वाध्यायज्ञानयज्ञाश्च यतयः संशितव्रताः ॥ ४-२८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अपरे''' = काही मनुष्य, '''द्रव्ययज्ञाः''' = द्रव्यासंबंधी यज्ञ करणारे आहेत, '''तपोयज्ञाः''' = तपस्यारूपी यज्ञ करणारे आहेत, '''तथा''' = तसेच (दुसरे काही लोक), '''योगयज्ञाः''' = योगरूपी यज्ञ करणारे आहेत, '''च''' = आणि, '''संशितव्रताः''' = अहिंसा इत्यादी कडक व्रतांनी युक्त (असे), '''यतयः''' = प्रयत्‍नशील मनुष्य, '''स्वाध्यायज्ञानयज्ञाः''' = स्वाध्यायरूप ज्ञानयज्ञ करणारे आहेत ॥ ४-२८ ॥ '''अर्थ''' काही मनुष्य द्रव्यविषयक यज्ञ करणारे असतात, काहीजण तपश्चर्यारूप यज्ञ करणारे असतात. तसेच दुसरे काहीजण योगरूप यज्ञ करणारे असतात. अहिंसा इत्यादी कडकव्रते पाळणारे कितीतरी यत्‍नशील मनुष्य स्वाध्यायरूप ज्ञानयज्ञ करणारे असतात. ॥ ४-२८ ॥ '''मूळ श्लोक''' अपाने जुह्वति प्राणं प्राणेऽपानं तथापरे । प्राणापानगती रुद्ध्वा प्राणायामपरायणाः ॥ ४-२९ ॥ अपरे नियताहाराः प्राणान्प्राणेषु जुह्वति । सर्वेऽप्येते यज्ञविदो यज्ञक्षपितकल्मषाः ॥ ४-३० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अपरे''' = दुसरे कितीतरी योगीजन, '''अपाने''' = अपान वायूमध्ये, '''प्राणम्‌''' = प्राण वायूचे, '''जुह्वति''' = हवन करतात, '''तथा''' = त्याचप्रमाणे (इतर योगीलोक), '''प्राणे''' = प्राण वायूमध्ये, '''अपानम्‌''' = अपान वायूचे, '''(जुह्वति)''' = हवन करतात, '''अपरे''' = अन्य कित्येक, '''नियताहाराः''' = नियमित आहार करणारे, '''प्राणायामपरायणाः''' = प्राणायाम-परायण मनुष्य, '''प्राणापानगती''' = प्राण व अपान यांच्या गतीचा, '''रुद्ध्वा''' = रोध करून, '''प्राणान्‌''' = प्राणांचे, '''प्राणेषु''' = प्राणांमध्येच, '''जुह्वति''' = हवन करतात, '''एते''' = हे, '''सर्वे अपि''' = सर्व साधकही, '''यज्ञक्षपितकल्मषाः''' = यज्ञांच्या द्वारे पापांचा नाश करणारे, '''(च)''' = आणि, '''यज्ञविदः''' = यज्ञ जाणणारे असतात ॥ ४-२९, ४-३० ॥ '''अर्थ''' अन्य काही योगीजन अपानवायूमध्ये प्राणवायूचे हवन करतात. तसेच दुसरे योगी प्राणवायूमध्ये अपानवायूचे हवन करतात. त्याचप्रमाणे इतर कितीतरी नियमित आहार घेणारे प्राणायामाविषयी तत्पर मनुष्य प्राण व अपान यांची गती थांबवून, प्राणांचे प्राणांतच हवन करीत असतात. हे सर्व साधक यज्ञांच्या द्वारे पापांचा नाश करणारे व यज्ञ जाणणारे आहेत. ॥ ४-२९, ४-३० ॥ '''मूळ श्लोक''' यज्ञशिष्टामृतभुजो यान्ति ब्रह्म सनातनम्‌ । नायं लोकोऽस्त्ययज्ञस्य कुतोऽन्यः कुरुसत्तम ॥ ४-३१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कुरुसत्तम''' = हे कुरुश्रेष्ठ अर्जुना, '''यज्ञशिष्टामृतभुजः''' = यज्ञ झाल्यावर शिल्लक राहिलेल्या अमृताचा अनुभव घेणारे योगी लोक, '''सनातनम्‌''' = सनातन, '''ब्रह्म''' = परब्रह्म परमात्म्याप्रत, '''यान्ति''' = जातात, '''(च)''' = आणि, '''अयज्ञस्य''' = यज्ञ न करणाऱ्या मनुष्यासाठी तर, '''अयम्‌''' = हा, '''लोकः''' = मनुष्यलोक सुद्धा (सुखदायक), '''न अस्ति''' = राहात नाही (तर मग), '''अन्यः''' = परलोक, '''कुतः''' = कसा बरे (सुखदायक होऊ शकेल) ॥ ४-३१ ॥ '''अर्थ''' हे कुरुश्रेष्ठ अर्जुना, यज्ञातून शिल्लक राहिलेल्या अमृताचा अनुभव घेणारे योगी सनातन परब्रह्म परमात्म्याला प्राप्त होतात. यज्ञ न करणाऱ्या मनुष्याला हा मनुष्यलोक सुद्धा सुखदायक होत नाही; तर परलोक कसा सुखदायक होईल? ॥ ४-३१ ॥ '''मूळ श्लोक''' एवं बहुविधा यज्ञा वितता ब्रह्मणो मुखे । कर्मजान्विद्धि तान्सर्वानेवं ज्ञात्वा विमोक्ष्यसे ॥ ४-३२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''एवम्‌''' = अशाप्रकारे, '''बहुविधाः''' = आणखीसुद्धा नानाप्रकारचे, '''यज्ञाः''' = यज्ञ, '''ब्रह्मणः''' = वेदाच्या, '''मुखे''' = वाणीमध्ये, '''वितताः''' = विस्ताराने सांगितले गेले आहेत, '''तान्‌''' = ते, '''सर्वान्‌''' = सर्व, '''कर्मजान्‌''' = मन, इंद्रिय व शरीर यांच्या क्रियांद्वारे संपन्न होणारे आहेत, '''विद्धि''' = (असे) तू जाण, '''एवम्‌''' = अशाप्रकारे, '''ज्ञात्वा''' = तत्त्वतः जाणून (त्यांच्या अनुष्ठानाद्वारे संपूर्ण कर्मबंधनातून), '''विमोक्ष्यसे''' = तू मुक्त होशील ॥ ४-३२ ॥ '''अर्थ''' अशा प्रकारे इतरही पुष्कळ प्रकारचे यज्ञ वेदवाणीत विस्ताराने सांगितले गेलेले आहेत. ते सर्व तू मन, इंद्रिये आणि शरीर यांच्या क्रियांनी उत्पन्न होणारे आहेत, असे समज. अशाप्रकारे तत्त्वतः जाणून त्यांचे अनुष्ठान केल्याने तू कर्मबंधनापासून सर्वस्वी मुक्त होशील. ॥ ४-३२ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रेयान्द्रव्यमयाद्यज्ञाज्ज्ञानयज्ञः परन्तप । सर्वं कर्माखिलं पार्थ ज्ञाने परिसमाप्यते ॥ ४-३३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''परन्तप पार्थ''' = हे परंतपा (अर्थात शत्रुतापना) पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''द्रव्यमयात्‌''' = द्रव्यमय, '''यज्ञात्‌''' = यज्ञापेक्षा, '''ज्ञानयज्ञः''' = ज्ञानयज्ञ, '''श्रेयान्‌''' = अत्यंत श्रेष्ठ आहे, '''(तथा)''' = तसेच, '''अखिलम्‌''' = जितकी म्हणून, '''सर्वम्‌''' = सर्व, '''कर्म''' = कर्मे (आहेत ती), '''ज्ञाने''' = ज्ञानामध्ये, '''परिसमाप्यते''' = समाप्त होऊन जातात ॥ ४-३३ ॥ '''अर्थ''' हे परंतपा (अर्थात शत्रुतापना) पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), द्रव्यमय यज्ञापेक्षा ज्ञानयज्ञ अत्यंत श्रेष्ठ आहे. तसेच यच्चयावत्‌ सर्व कर्मे ज्ञानात समाप्त होतात. ॥ ४-३३ ॥ '''मूळ श्लोक''' तद्विद्धि प्रणिपातेन परिप्रश्नेन सेवया । उपदेक्ष्यन्ति ते ज्ञानं ज्ञानिनस्तत्त्वदर्शिनः ॥ ४-३४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तत्‌''' = ते ज्ञान (तत्त्वदर्शी ज्ञानी माणसांच्या जवळ जाऊन), '''विद्धि''' = तू जाणून घे, '''प्रणिपातेन''' = (त्यांना) यथायोग्यपणे दंडवत प्रणाम करण्याने, '''सेवया''' = त्यांची सेवा करण्याने (आणि त्यांना), '''परिप्रश्नेन''' = कपट सोडून सरळपणे प्रश्न करण्याने, '''तत्त्वदर्शिनः''' = परमात्म-तत्त्व व्यवस्थितपणे जाणणारे, '''ते''' = ते, '''ज्ञानिनः''' = ज्ञानी महात्मे (तुला त्या), '''ज्ञानम्‌''' = तत्त्वज्ञानाचा, '''उपदेक्ष्यन्ति''' = उपदेश करतील ॥ ४-३४ ॥ '''अर्थ''' ते ज्ञान तू तत्त्वसाक्षात्कारी ज्ञानी लोकांच्याकडे जाऊन समजून घे. त्यांना साष्टांग नमस्कार केल्याने, त्यांची सेवा केल्याने आणि निष्कपटपणे सरळ मनाने त्यांना प्रश्न विचारल्याने, परमात्मतत्त्व उत्तम रीतीने जाणणारे ते ज्ञानी महात्मे तुला त्या तत्त्वज्ञानाचा उपदेश करतील. ॥ ४-३४ ॥ '''मूळ श्लोक''' यज्ज्ञात्वा न पुनर्मोहमेवं यास्यसि पाण्डव । येन भूतान्यशेषेण द्रक्ष्यस्यात्मन्यथो मयि ॥ ४-३५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यत्‌''' = जे, '''ज्ञात्वा''' = जाणल्यावर, '''पुनः''' = पुन्हा, '''एवम्‌''' = अशाप्रकारे, '''मोहम्‌''' = मोहाप्रत, '''न यास्यसि''' = तू जाणार नाहीस, '''पाण्डव''' = हे पांडवा (अर्थात पांडुपुत्र अर्जुना), '''येन''' = ज्या ज्ञानाच्या द्वारे, '''भूतानि''' = सर्व सजीवांना, '''अशेषेण''' = संपूर्णपणे, '''आत्मनि''' = आपल्यामध्ये, '''अथो''' = नंतर, '''मयि''' = सच्चिदानंदघन मज परमात्म्यामध्ये, '''द्रक्ष्यसि''' = तू पाहशील ॥ ४-३५ ॥ '''अर्थ''' जे जाणल्याने पुन्हा तू अशा प्रकारच्या मोहात पडणार नाहीस, तसेच हे पांडवा (अर्थात पांडुपुत्र अर्जुना), ज्या ज्ञानामुळे तू सर्व सजीवांना पूर्णपणे प्रथम आपल्यात आणि नंतर मज सच्चिदानंदघन परमात्म्यात पाहशील. ॥ ४-३५ ॥ '''मूळ श्लोक''' अपि चेदसि पापेभ्यः सर्वेभ्यः पापकृत्तमः । सर्वं ज्ञानप्लवेनैव वृजिनं सन्तरिष्यसि ॥ ४-३६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''चेत्‌''' = जरी, '''सर्वेभ्यः''' = सर्व, '''पापेभ्यः''' = पापी माणसापेक्षा, '''अपि''' = सुद्धा, '''पापकृत्तमः''' = अधिक पाप करणारा असा, '''असि''' = तू असलास (तरी सुद्धा), '''ज्ञानप्लवेन''' = ज्ञानरूपी नौकेने, '''एव''' = निःसंशयपणे, '''सर्वम्‌''' = संपूर्ण, '''वृजिनम्‌''' = पापसमुद्र, '''सन्तरिष्यसि''' = तू चांगल्याप्रकारे तरून जाशील ॥ ४-३६ ॥ '''अर्थ''' जरी तू इतर सर्व पाप्यांहूनही अधिक पाप करणारा असलास, तरीही तू ज्ञानरूप नौकेने खात्रीने संपूर्ण पापसमुद्रातून चांगल्याप्रकारे तरून जाशील. ॥ ४-३६ ॥ '''मूळ श्लोक''' यथैधांसि समिद्धोऽग्निर्भस्मसात्कुरुतेऽर्जुन । ज्ञानाग्निः सर्वकर्माणि भस्मसात्कुरुते तथा ॥ ४-३७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = हे अर्जुना, '''यथा''' = ज्याप्रमाणे, '''समिद्धः''' = प्रज्वलित, '''अग्निः''' = अग्नी, '''एधांसि''' = सर्पणाला, '''भस्मसात्‌''' = भस्ममय, '''कुरुते''' = करतो, '''तथा''' = त्याप्रमाणे, '''ज्ञानाग्निः''' = ज्ञानरूपी अग्नी, '''सर्वकर्माणि''' = संपूर्ण कर्मांना, '''भस्मसात्‌''' = भस्ममय, '''कुरुते''' = करून टाकतो ॥ ४-३७ ॥ '''अर्थ''' कारण हे अर्जुना, ज्याप्रमाणे पेटलेला अग्नी इंधनाची राख करतो, तसाच ज्ञानरूप अग्नी सर्व कर्मांची राखरांगोळी करतो. ॥ ४-३७ ॥ '''मूळ श्लोक''' न हि ज्ञानेन सदृशं पवित्रमिह विद्यते । तत्स्वयं योगसंसिद्धः कालेनात्मनि विन्दति ॥ ४-३८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''इह''' = या संसारात, '''ज्ञानेन''' = ज्ञानाशी, '''सदृशम्‌''' = समान, '''पवित्रम्‌''' = पवित्र करणारे, '''हि''' = निःसंदेहपणे, '''न विद्यते''' = काहीही नाही, '''तत्‌''' = ते ज्ञान, '''कालेन''' = दीर्घ काळाने, '''योगसंसिद्धः''' = कर्मयोगाच्या द्वारे अंतःकरण शुद्ध झालेला मनुष्य, '''स्वयम्‌''' = आपण स्वतःच, '''आत्मनि''' = आत्म्यामध्ये, '''विन्दति''' = प्राप्त करून घेतो ॥ ४-३८ ॥ '''अर्थ''' या जगात ज्ञानासारखे पवित्र करणारे खात्रीने दुसरे काहीही नाही. ते ज्ञान कितीतरी काळाने कर्मयोगाने अंतःकरण शुद्ध झालेला माणूस आपोआपच आपल्या आत्म्यात प्राप्त करून घेतो. ॥ ४-३८ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रद्धावाँल्लभते ज्ञानं तत्परः संयतेन्द्रियः । ज्ञानं लब्ध्वा परां शान्तिमचिरेणाधिगच्छति ॥ ४-३९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''संयतेन्द्रियः''' = जितेंद्रिय, '''तत्परः''' = साधन-तत्पर, '''(च)''' = आणि, '''श्रद्धावान्‌''' = श्रद्धावान असा मनुष्य, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञान, '''लभते''' = प्राप्त करून घेतो, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञानाची, '''लब्ध्वा''' = प्राप्ती झाल्यावर, '''(सः)''' = तो मनुष्य, '''अचिरेण''' = विनाविलंब तत्काळ, '''पराम्‌ शान्तिम्‌''' = भगवत्‌-प्राप्तिरूप परम शांती, '''अधिगच्छति''' = प्राप्त करून घेतो ॥ ४-३९ ॥ '''अर्थ''' जितेंद्रिय, साधनतत्पर आणि श्रद्धाळू माणूस ज्ञान मिळवतो. आणि ज्ञान प्राप्त झाल्यावर तो तत्काळ भगवत्प्राप्तिरूप परम शांतीला प्राप्त होतो. ॥ ४-३९ ॥ '''मूळ श्लोक''' अज्ञश्चाश्रद्दधानश्च संशयात्मा विनश्यति । नायं लोकोऽस्ति न परो न सुखं संशयात्मनः ॥ ४-४० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अज्ञः''' = जो विवेकहीन, '''च''' = आणि, '''अश्रद्दधानः''' = श्रद्धारहित असतो, '''संशयात्मा''' = असा संशययुक्त मनुष्य, '''विनश्यति''' = परमार्थापासून निश्चितपणे भ्रष्ट होऊन जातो, '''संशयात्मनः''' = अशा संशययुक्त माणसाला, '''अयम्‌ लोकः''' = हा लोक, '''न अस्ति''' = नसतो, '''न परः''' = परलोक नसतो, '''च''' = आणि, '''न सुखम्‌''' = सुखही नसते ॥ ४-४० ॥ '''अर्थ''' अविवेकी आणि श्रद्धा नसलेला संशयी मनुष्य परमार्थापासून खात्रीने भ्रष्ट होतो. संशयी माणसाला ना हा लोक, ना परलोक आणि ना सुख. ॥ ४-४० ॥ '''मूळ श्लोक''' योगसंन्यस्तकर्माणं ज्ञानसञ्छिन्नसंशयम्‌ । आत्मवन्तं न कर्माणि निबध्नन्ति धनञ्जय ॥ ४-४१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''धनञ्जय''' = हे धनंजया(अर्जुना), '''योगसंन्यस्तकर्माणम्‌''' = कर्मयोगाच्या द्वारे ज्याने विधिपूर्वक सर्व कर्मे परमात्म्याला अर्पण केली आहेत, '''ज्ञानसञ्छिन्नसंशयम्‌''' = विवेकाच्या द्वारे ज्याने सर्व संशयांचा नाश केला आहे, '''आत्मवन्तम्‌''' = ज्याने अंतःकरण वश करून घेतले आहे अशा मनुष्याला, '''कर्माणि''' = कर्मे, '''न निबध्नन्ति''' = बद्ध करीत नाहीत ॥ ४-४१ ॥ '''अर्थ''' हे धनंजया(अर्जुना), ज्याने कर्मयोगाच्या विधीने सर्व कर्मे परमात्म्याला अर्पण केली आहेत आणि ज्याने विवेकाने सर्व संशयांचा नाश केला आहे, अशा अंतःकरण स्वाधीन असलेल्या मनुष्याला कर्मे बंधनकारक होत नाहीत. ॥ ४-४१ ॥ '''मूळ श्लोक''' तस्मादज्ञानसम्भूतं हृत्स्थं ज्ञानासिनात्मनः । छित्त्वैनं संशयं योगमातिष्ठोत्तिष्ठ भारत ॥ ४-४२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तस्मात्‌''' = म्हणून, '''भारत''' = हे भरतवंशी अर्जुना, '''हृत्स्थम्‌''' = हृदयामध्ये असणाऱ्या, '''एनम्‌''' = या, '''अज्ञानसम्भूतम्‌''' = अज्ञानाने निर्माण झालेल्या, '''आत्मनः संशयम्‌''' = आपल्या संशयाला, '''ज्ञानासिना''' = विवेकज्ञानरूपी तलवारीने, '''छित्त्वा''' = कापून टाकून, '''योगम्‌''' = समत्वरूप कर्मयोगात, '''आतिष्ठ''' = स्थित होऊन जा (आणि युद्धासाठी), '''उत्तिष्ठ''' = उठून उभा राहा ॥ ४-४२ ॥ '''अर्थ''' म्हणून हे भरतवंशी अर्जुना, तू हृदयात असलेल्या या अज्ञानाने उत्पन्न झालेल्या आपल्या संशयाचा विवेकज्ञानरूपी तलवारीने नाश करून समत्वरूप कर्मयोगात स्थिर राहा आणि युद्धाला उभा राहा. ॥ ४-४२ ॥ '''मूळ चौथ्या अध्यायाची समाप्ती''' ॐ तत्सदिति श्रीमद्‌भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे ज्ञानकर्मसंन्यासयोगो नाम चतुर्थोऽध्यायः ॥ ४ ॥ '''अर्थ''' ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील ज्ञानकर्मसंन्यासयोग नावाचा हा चौथा अध्याय समाप्त झाला. ॥ ४ ॥ 1672 3457 2006-06-12T14:26:59Z Shreehari 39 '''मूळ पाचव्या अध्यायाचा प्रारंभ''' अथ पञ्चमोऽध्यायः '''अर्थ''' पाचवा अध्याय सुरु होतो. '''मूळ श्लोक''' अर्जुन उवाच संन्यासं कर्मणां कृष्ण पुनर्योगं च शंससि । यच्छ्रेय एतयोरेकं तन्मे ब्रूहि सुनिश्चितम्‌ ॥ ५-१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''कृष्ण''' = हे कृष्णा, '''कर्मणाम्‌''' = कर्मांच्या, '''संन्यासम्‌''' = संन्यासाची, '''च''' = तसेच, '''पुनः''' = त्यानंतर, '''योगम्‌''' = कर्मयोगाची, '''शंससि''' = प्रशंसा करीत आहात, '''(अतः)''' = म्हणून, '''एतयोः''' = या दोहोंतील, '''यत्‌''' = जे, '''एकम्‌''' = एक, '''मे''' = माझ्यासाठी, '''सुनिश्चितम्‌''' = चांगल्याप्रकारे निश्चित, '''श्रेयः''' = कल्याणकारक साधन (होईल), '''तत्‌''' = ते, '''ब्रूहि''' = तुम्ही (मला) सांगा ॥ ५-१ ॥ '''अर्थ''' अर्जुन म्हणाला, हे कृष्णा, तुम्ही कर्मे टाकण्याची आणि फिरून कर्मयोगाची प्रशंसा करता! तेव्हा या दोहोंपैकी माझ्यासाठी अगदी निश्चित कल्याणकारक जे एक साधन असेल, ते सांगा. ॥ ५-१ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच संन्यासः कर्मयोगश्च निःश्रेयसकरावुभौ । तयोस्तु कर्मसंन्यासात्कर्मयोगो विशिष्यते ॥ ५-२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''संन्यासः''' = कर्मसंन्यास, '''च''' = आणि, '''कर्मयोगः''' = कर्मयोग, '''उभौ''' = हे दोन्हीही, '''निःश्रेयसकरौ''' = परम कल्याण करणारे आहेत, '''तु''' = परंतु, '''तयोः''' = त्या दोन्हींमध्येही, '''कर्मसंन्यासात्‌''' = कर्मसंन्यासापेक्षा, '''कर्मयोगः''' = कर्मयोग (हा साधण्यास सुगम असल्यामुळे), '''विशिष्यते''' = श्रेष्ठ आहे ॥ ५-२ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, कर्मसंन्यास आणि कर्मयोग हे दोन्हीही परम कल्याण करणारेच आहेत. परंतु या दोहोतही संन्यासाहून कर्मयोग साधण्यास सोपा असल्याने श्रेष्ठ आहे. ॥ ५-२ ॥ '''मूळ श्लोक''' ज्ञेयः स नित्यसंन्यासी यो न द्वेष्टि न काङ्क्षति । निर्द्वन्द्वो हि महाबाहो सुखं बन्धात्प्रमुच्यते ॥ ५-३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''महाबाहो''' = हे महाबाहो अर्जुना, '''यः''' = जो मनुष्य, '''न द्वेष्टि''' = (कोणाचाही) द्वेष करीत नाही, '''न काङ्क्षति''' = कशाचीही आकांक्षा करीत नाही, '''सः''' = तो कर्मयोगी, '''नित्यसंन्यासी''' = सदा संन्यासीच, '''ज्ञेयः''' = समजण्यास योग्य आहे, '''हि''' = कारण, '''निर्द्वन्द्वः''' = राग-द्वेषादि द्वंद्वांनी रहित असा तो, '''बन्धात्‌''' = संसारबंधनातून, '''सुखम्‌''' = सुखाने, '''प्रमुच्यते''' = मुक्त होऊन जातो ॥ ५-३ ॥ '''अर्थ''' हे महाबाहो अर्जुना, जो मनुष्य कोणाचा द्वेष करीत नाही आणि कशाची अपेक्षा करीत नाही, तो कर्मयोगी नेहमीच संन्यासी समजावा. कारण राग-द्वेष इत्यादी द्वंद्वांनी रहित असलेला मनुष्य सुखाने संसारबंधनातून मुक्त होतो. ॥ ५-३ ॥ '''मूळ श्लोक''' सांख्ययोगौ पृथग्बालाः प्रवदन्ति न पण्डिताः । एकमप्यास्थितः सम्यगुभयोर्विन्दते फलम्‌ ॥ ५-४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''बालाः''' = मूर्ख लोकच, '''सांख्ययोगौ''' = संन्यास व कर्मयोग हे, '''पृथक्‌''' = वेगवेगळी फळे देणारी आहेत असे, '''प्रवदन्ति''' = म्हणतात (परंतु), '''न पण्डिताः''' = पंडितजन तसे म्हणत नाहीत, '''(हि)''' = कारण दोन्हीतील, '''एकम्‌ अपि''' = एकामध्येही, '''सम्यक्‌''' = योग्य प्रकाराने, '''आस्थितः''' = स्थित असणारा मनुष्य, '''उभयोः''' = दोन्हींचे, '''फलम्‌''' = फळरूप (परमात्मा), '''विन्दते''' = प्राप्त करून घेतो ॥ ५-४ ॥ '''अर्थ''' वर सांगितलेले संन्यास आणि कर्म योग वेगवेगळी फळे देणारे आहेत, असे मूर्ख लोक म्हणतात; पंडित नव्हेत. कारण दोहोंपैकी एकाच्या ठिकाणीसुद्धा उत्तम प्रकारे स्थित असलेला मनुष्य दोहोंचे फलस्वरूप असलेल्या परमात्म्याला प्राप्त होतो. ॥ ५-४ ॥ '''मूळ श्लोक''' यत्सांख्यैः प्राप्यते स्थानं तद्योगैरपि गम्यते । एकं सांख्यं च योगं च यः पश्यति स पश्यति ॥ ५-५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यत्‌''' = जे, '''स्थानम्‌''' = परमधाम, '''सांख्यैः''' = ज्ञानयोग्यांकडून, '''प्राप्यते''' = प्राप्त करून घेतले जाते, '''तत्‌''' = तेच, '''(स्थानम्‌)''' = परमधाम, '''योगैः''' = कर्मयोग्यांकडून, '''अपि''' = सुद्धा, '''गम्यते''' = प्राप्त करून घेतले जाते, '''सांख्यम्‌''' = ज्ञानयोग, '''च''' = आणि, '''योगम्‌''' = कर्मयोग (हे फलरूपाने), '''एकम्‌''' = एक आहेत असे, '''यः''' = जो मनुष्य, '''पश्यति''' = पाहतो, '''सः च''' = तोच, '''पश्यति''' = यथार्थ पाहतो ॥ ५-५ ॥ '''अर्थ''' ज्ञानयोग्यांना जे परमधाम प्राप्त होते; तेच कर्मयोग्यांनाही प्राप्त होते. म्हणून जो मनुष्य ज्ञानयोग आणि कर्मयोग हे फळाच्या दृष्टीने एकच आहेत, असे पाहतो, तोच खऱ्या अर्थाने पाहतो. ॥ ५-५ ॥ '''मूळ श्लोक''' संन्यासस्तु महाबाहो दुःखमाप्तुमयोगतः । योगयुक्तो मुनिर्ब्रह्म नचिरेणाधिगच्छति ॥ ५-६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''महाबाहो''' = हे महाबाहो अर्जुना, '''अयोगतः''' = कर्मयोगाशिवाय, '''संन्यासः''' = संन्यास म्हणजे मन, इंद्रिये व शरीर यांच्या द्वारे होणाऱ्या सर्व कर्मांच्या कर्तेपणाचा त्याग, '''आप्तुम्‌''' = प्राप्त होणे, '''दुःखम्‌''' = कठीण आहे, '''मुनिः''' = भगवत्स्वरूपाचे चिंतन करणारा, '''योगयुक्तः''' = कर्मयोगी, '''ब्रह्म''' = परब्रह्म परमात्म्याला, '''नचिरेण''' = लवकरच, '''अधिगच्छति''' = प्राप्त करून घेतो ॥ ५-६ ॥ '''अर्थ''' परंतु हे महाबाहो अर्जुना, कर्मयोगाशिवाय मन इंद्रिये व शरीर यांच्याकडून होणाऱ्या सर्व कर्मांच्या बाबतीत कर्तेपणाचा त्याग होणे कठीण आहे. आणि भगवत्स्वरूपाचे चिंतन करणारा कर्मयोगी परब्रह्म परमात्म्याला फार लवकर प्राप्त होतो. ॥ ५-६ ॥ '''मूळ श्लोक''' योगयुक्तो विशुद्धात्मा विजितात्मा जितेन्द्रियः । सर्वभूतात्मभूतात्मा कुर्वन्नपि न लिप्यते ॥ ५-७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''विशुद्धात्मा''' = ज्याचे अंतःकरण शुद्ध आहे, '''विजितात्मा''' = ज्याचे मन त्याच्या स्वाधीन आहे, '''जितेन्द्रियः''' = जो जितेंद्रिय आहे, '''(च)''' = आणि, '''सर्वभूतात्मभूतात्मा''' = सर्व सजीवांचा आत्मरूप परमात्मा हाच ज्याचा आत्मा आहे असा, '''योगयुक्तः''' = कर्मयोगी, '''कुर्वन्‌ अपि''' = कर्म करीत असताना सुद्धा, '''न लिप्यते''' = लिप्त होत नाही ॥ ५-७ ॥ '''अर्थ''' ज्याचे मन स्वतःच्या ताब्यात आहे, जो इंद्रियनिग्रही आणि शुद्ध अंतःकरणाचा आहे, तसेच सर्व सजीवांचा आत्मरूप परमात्माच ज्याचा आत्मा आहे, असा कर्मयोगी कर्मे करूनही अलिप्त राहातो. ॥ ५-७ ॥ '''मूळ श्लोक''' नैव किञ्चित्करोमीति युक्तो मन्येत तत्त्ववित्‌ । पश्यञ्शृण्वन्स्पृशञ्जिघ्रन्नश्नन्गच्छन्स्वपञ्श्वसन्‌ ॥ ५-८ ॥ प्रलपन्विसृजन्गृह्णन्नुन्मिषन्निमिषन्नपि । इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेषु वर्तन्त इति धारयन्‌ ॥ ५-९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पश्यन्‌''' = पाहाताना, '''शृण्वन्‌''' = ऐकताना, '''स्पृशन्‌''' = स्पर्श करताना, '''जिघ्रन्‌''' = वास घेताना, '''अश्नन्‌''' = भोजन करताना, '''गच्छन्‌''' = गमन करताना, '''स्वपन्‌''' = झोपताना, '''श्वसन्‌''' = श्वास घेताना, '''प्रलपन्‌''' = बोलताना, '''विसृजन्‌''' = त्याग करताना, '''गृह्णन्‌''' = घेताना, '''(तथा)''' = तसेच, '''उन्मिषन्‌''' = डोळे उघडताना, '''(च)''' = आणि, '''निमिषन्‌''' = डोळे मिटताना, '''अपि''' = सुद्धा, '''इन्द्रियाणि''' = सर्व इंद्रिये, '''इन्द्रियार्थेषु''' = आपापल्या विषयांत, '''वर्तन्ते''' = व्यवहार करीत आहेत, '''इति''' = असे, '''धारयन्‌''' = समजून, '''तत्त्ववित्‌''' = तत्त्व जाणणाऱ्या, '''युक्तः''' = सांख्यायोगी मनुष्याने, '''एव''' = निःसंदेहपणे, '''इति''' = असा, '''मन्येत''' = विचार करावा की, '''किञ्चित्‌''' = काही सुद्धा, '''न करोमि''' = मी करीत नाही ॥ ५-८, ५-९ ॥ '''अर्थ''' सांख्यायोगी तत्त्ववेत्त्याने पाहात असता, ऐकत असता, स्पर्श करीत असता, वास घेत असता, भोजन करीत असता, चालत असता, झोपत असता, श्वासोच्छ्वास करीत असता, बोलत असता, टाकीत असता, घेत असता, तसेच डोळ्यांनी उघडझाप करीत असतानाही सर्व इंद्रिये आपापल्या विषयांत वावरत आहेत, असे समजून निःसंशय असे मानावे की, मी काहीच करीत नाही. ॥ ५-८, ५-९ ॥ '''मूळ श्लोक''' ब्रह्मण्याधाय कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा करोति यः । लिप्यते न स पापेन पद्मपत्रमिवाम्भसा ॥ ५-१० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''ब्रह्मणि''' = परमात्म्यामध्ये, '''कर्माणि''' = सर्व कर्मे, '''आधाय''' = अर्पण करून, '''(च)''' = आणि, '''सङ्गम्‌''' = आसक्तीचा, '''त्यक्त्वा''' = त्याग करून, '''यः''' = जो मनुष्य, '''(कर्म)''' = कर्म, '''करोति''' = करतो, '''सः''' = तो मनुष्य, '''अम्भसा''' = पाण्याने, '''पद्मपत्रम्‌ इव''' = कमळाच्या पानाप्रमाणे, '''पापेन''' = पापाने, '''न लिप्यते''' = लिप्त होत नाही ॥ ५-१० ॥ '''अर्थ''' जो पुरुष सर्व कर्मे परमात्म्याला अर्पण करून आणि आसक्ती सोडून कर्मे करतो, तो पुरुष पाण्यातील कमलपत्राप्रमाणे पापाने लिप्त होत नाही. ॥ ५-१० ॥ '''मूळ श्लोक''' कायेन मनसा बुद्ध्या केवलैरिन्द्रियैरपि । योगिनः कर्म कुर्वन्ति सङ्गं त्यक्त्वात्मशुद्धये ॥ ५-११ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''योगिनः''' = कर्मयोगी (ममत्व बुद्धीने रहित होऊन), '''केवलैः''' = केवळ, '''आत्मशुद्धये''' = अंतःकरणाच्या शुद्धीसाठी, '''इन्द्रियैः''' = इंद्रियांनी, '''मनसा''' = मनाने, '''बुद्ध्या''' = बुद्धीने, '''(च)''' = तसेच, '''कायेन अपि''' = शरीरानेही होणारी, '''कर्म''' = सर्व कर्मे, '''सङ्गम्‌''' = आसक्तीचा, '''त्यक्त्वा''' = त्याग करून, '''कुर्वन्ति''' = करतात ॥ ५-११ ॥ '''अर्थ''' कर्मयोगी ममत्वबुद्धी सोडून केवळ अंतःकरणाच्या शुद्धीसाठी इंद्रिये, मन, बुद्धी आणि शरीर यांच्याद्वारे आसक्ती सोडून कर्म करतात. ॥ ५-११ ॥ '''मूळ श्लोक''' युक्तः कर्मफलं त्यक्त्वा शान्तिमाप्नोति नैष्ठिकीम्‌ । अयुक्तः कामकारेण फले सक्तो निबध्यते ॥ ५-१२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कर्मफलम्‌''' = कर्माच्या फळाचा, '''त्यक्त्वा''' = त्याग करून, '''युक्तः''' = कर्मयोगी, '''नैष्ठिकीम्‌''' = भगवत्प्राप्तीरूप, '''शान्तिम्‌''' = शांती, '''आप्नोति''' = प्राप्त करून घेतो, '''(च)''' = आणि, '''अयुक्तः''' = सकाम पुरुष, '''कामकारेण''' = कामनेच्या प्रेरणेने, '''फले''' = फळामध्ये, '''सक्तः''' = आसक्त होऊन, '''निबध्यते''' = बंधनात पडतो ॥ ५-१२ ॥ '''अर्थ''' कर्मयोगी कर्मांच्या फळांचा त्याग करून भगवत्‌प्राप्तीरूप शांतीला प्राप्त होतो आणि कामना असलेला पुरुष कामनांच्या प्रेरणेमुळे फळांत आसक्त होऊन बद्ध होतो. ॥ ५-१२ ॥ '''मूळ श्लोक''' सर्वकर्माणि मनसा संन्यस्यास्ते सुखं वशी । नवद्वारे पुरे देही नैव कुर्वन्न कारयन्‌ ॥ ५-१३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''वशी''' = ज्याला अंतःकरण वश आहे असा सांख्ययोगाचे आचरण करणारा, '''देही''' = पुरुष, '''न कुर्वन्‌''' = काही न करता, '''(च)''' = तसेच, '''न कारयन्‌ एव''' = काहीही न करविताच, '''नवद्वारे''' = नऊ द्वारे असणाऱ्या शरीररूपी, '''पुरे''' = घरात, '''सर्वकर्माणि''' = सर्व कर्मांचा, '''मनसा''' = मनाने, '''संन्यस्य''' = त्याग करून, '''सुखम्‌''' = आनंदपूर्वक (सच्चिदानंदघन परमात्म्याच्या स्वरूपात), '''आस्ते''' = राहातो ॥ ५-१३ ॥ '''अर्थ''' अंतःकरण ज्याच्या ताब्यात आहे, असा सांख्ययोगाचे आचरण करणारा पुरुष कोणतेही कर्म करणारा किंवा करविणारा न होताच नऊ दरवाजांच्या शरीररूपी घरात सर्व कर्मांचा मनाने त्याग करून आनंदाने सच्चिदानंदघन परमात्म्याच्या स्वरूपात स्थित राहातो. ॥ ५-१३ ॥ '''मूळ श्लोक''' न कर्तृत्वं न कर्माणि लोकस्य सृजति प्रभुः । न कर्मफलसंयोगं स्वभावस्तु प्रवर्तते ॥ ५-१४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''लोकस्य''' = मनुष्यांचे, '''न कर्तृत्वम्‌''' = न कर्तेपण, '''न कर्माणि''' = न कर्मे, '''न कर्मफलसंयोगम्‌''' = न कर्मफळाशी संयोग, '''प्रभुः''' = परमेश्वर, '''सृजति''' = निर्माण करतो, '''तु''' = परंतु, '''स्वभावः''' = प्रकृतीच, '''प्रवर्तते''' = सर्व काही करते ॥ ५-१४ ॥ '''अर्थ''' परमेश्वर मनुष्यांचे कर्तेपण, कर्मे आणि कर्मफलांशी संयोग उत्पन्न करीत नाही; तर प्रकृतीच खेळ करीत असते. ॥ ५-१४ ॥ '''मूळ श्लोक''' नादत्ते कस्यचित्पापं न चैव सुकृतं विभुः । अज्ञानेनावृतं ज्ञानं तेन मुह्यन्ति जन्तवः ॥ ५-१५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''विभुः''' = सर्वव्यापी परमेश्वरसुद्धा, '''न कस्यचित्‌ पापम्‌''' = ना कोणाचे पापकर्म, '''च''' = तसेच, '''न सुकृतम्‌''' = ना (कोणाचे) शुभकर्म, '''एव''' = सुद्धा, '''आदत्ते''' = ग्रहण करतो, '''(किंतु)''' = परंतु, '''अज्ञानेन''' = अज्ञानाच्या द्वारे, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञान, '''आवृतम्‌''' = झाकले गेले आहे, '''तेन''' = त्यामुळे, '''जन्तवः''' = सर्व अज्ञानी माणसे, '''मुह्यन्ति''' = मोहित होतात ॥ ५-१५ ॥ '''अर्थ''' सर्वव्यापी परमेश्वरही कोणाचेही पापकर्म किंवा पुण्यकर्म स्वतःकडे घेत नाही. परंतु अज्ञानाने ज्ञान झाकले गेले आहे. त्यामुळे सर्व अज्ञानी लोक मोहित होतात. ॥ ५-१५ ॥ '''मूळ श्लोक''' ज्ञानेन तु तदज्ञानं येषां नाशितमात्मनः । तेषामादित्यवज्ज्ञानं प्रकाशयति तत्परम्‌ ॥ ५-१६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''येषाम्‌''' = ज्यांचे, '''तत्‌''' = ते, '''अज्ञानम्‌''' = अज्ञान, '''आत्मनः''' = परमात्म्याच्या, '''ज्ञानेन''' = तत्त्वज्ञानाद्वारे, '''नाशितम्‌''' = नष्ट केले गेले आहे, '''तेषाम्‌''' = त्यांचे, '''(तत्‌)''' = ते, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञान, '''आदित्यवत्‌''' = सूर्याप्रमाणे, '''तत्परम्‌''' = त्या सच्चिदानंदघन परमात्म्याला, '''प्रकाशयति''' = प्रकाशित करते ॥ ५-१६ ॥ '''अर्थ''' परंतु ज्यांचे ते अज्ञान परमात्मज्ञानाने नाहीसे झाले आहे, त्यांचे ते ज्ञान सूर्याप्रमाणे त्या सच्चिदानंदघन परमात्म्याला प्रकाशित करते. ॥ ५-१६ ॥ '''मूळ श्लोक''' तद्‍बुद्धयस्तदात्मानस्तन्निष्ठास्तत्परायणाः । गच्छन्त्यपुनरावृत्तिं ज्ञाननिर्धूतकल्मषाः ॥ ५-१७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तद्‍बुद्धयः''' = ज्यांची बुद्धी तद्रूप होत असते, '''तदात्मानः''' = ज्यांचे मन तद्रूप होत असते, '''(च)''' = आणि, '''तन्निष्ठाः''' = सच्चिदानंदघन परमात्म्यामध्येच ज्यांची सतत एकीभावाने स्थिती आहे असे, '''तत्परायणाः''' = तत्परायण पुरुष, '''ज्ञाननिर्धूतकल्मषाः''' = ज्ञानाच्या द्वारे पापरहित होऊन, '''अपुनरावृत्तिम्‌''' = अपुनरावृत्ति म्हणजेच परमगति, '''गच्छन्ति''' = प्राप्त करून घेतात ॥ ५-१७ ॥ '''अर्थ''' ज्यांचे मन व बुद्धी तद्रूप झालेली आहे आणि सच्चिदानंदघन परमात्म्यातच ज्यांचे नित्य ऐक्य झाले आहे, असे ईश्वरपरायण पुरुष ज्ञानाने पापरहित होऊन परम गतीला प्राप्त होतात. ॥ ५-१७ ॥ '''मूळ श्लोक''' विद्याविनयसम्पन्ने ब्राह्मणे गवि हस्तिनि । शुनि चैव श्वपाके च पण्डिताः समदर्शिनः ॥ ५-१८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''विद्याविनयसम्पन्ने''' = विद्या व विनय यांनी युक्त अशा, '''ब्राह्मणे''' = ब्राह्मणाच्या ठिकाणी, '''च''' = तसेच, '''गवि''' = गाईच्या ठायी, '''हस्तिनि''' = हत्तीच्या ठायी, '''शुनि''' = कुत्र्याच्या ठिकाणी, '''च''' = तसेच, '''श्वपाके''' = चांडाळाच्या ठिकाणी (सुद्धा), '''पण्डिताः''' = ज्ञानी लोक, '''समदर्शिनः एव''' = समदर्शीच (होतात) ॥ ५-१८ ॥ '''अर्थ''' ते ज्ञानी पुरुष विद्या व विनय यांनी युक्त असलेल्या ब्राह्मण, गाय, हत्ती, कुत्रा, आणि चांडाळ या सर्वांना समदृष्टीनेच पाहातात. ॥ ५-१८ ॥ '''मूळ श्लोक''' इहैव तैर्जितः सर्गो एषां साम्ये स्थितं मनः । निर्दोषं हि समं ब्रह्म तस्माद्ब्रह्मणि ते स्थिताः ॥ ५-१९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''येषाम्‌''' = ज्यांचे, '''मनः''' = मन, '''साम्ये''' = समभावामध्ये, '''स्थितम्‌''' = स्थित आहे, '''तैः''' = त्यांच्याकडून, '''इह एव''' = या जीवित अवस्थेमध्येच, '''सर्गः''' = संपूर्ण संसार, '''जितः''' = जिंकला गेला आहे, '''हि''' = कारण, '''ब्रह्म''' = सच्चिदानंदघन परमात्मा, '''निर्दोषम्‌''' = दोषरहित, '''(च)''' = आणि, '''समम्‌''' = सम आहे, '''तस्मात्‌''' = त्या कारणाने, '''ते''' = ते, '''ब्रह्मणि''' = सच्चिदानंदघन परमात्म्यामध्येच, '''स्थिताः''' = स्थित असतात ॥ ५-१९ ॥ '''अर्थ''' ज्यांचे मन समभावात स्थिर झाले आहे, त्यांनी या जन्मीच संपूर्ण संसार जिंकला. कारण सच्चिदानंदघन परमात्मा निर्दोष आणि सम आहे. म्हणून ते सच्चिदानंदघन परमात्म्यातच स्थिर असतात. ॥ ५-१९ ॥ '''मूळ श्लोक''' न प्रहृष्येत्प्रियं प्राप्य नोद्विजेत्प्राप्य चाप्रियम्‌ । स्थिरबुद्धिरसम्मूढो ब्रह्मविद्‌ ब्रह्मणि स्थितः ॥ ५-२० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(यः)''' = जो पुरुष, '''प्रियम्‌''' = प्रिय गोष्ट, '''प्राप्य''' = प्राप्त झाल्यावर, '''न प्रहृष्येत्‌''' = आनंदित होत नाही, '''च''' = तसेच, '''अप्रियम्‌''' = अप्रिय गोष्ट, '''प्राप्य''' = प्राप्त झाल्यावर, '''न उद्विजेत्‌''' = उद्विग्न होत नाही, '''(सः)''' = तो, '''स्थिरबुद्धिः''' = स्थिरबुद्धी, '''असम्मूढः''' = संशयरहित, '''ब्रह्मवित्‌''' = ब्रह्मवेत्ता, '''ब्रह्मणि''' = सच्चिदानंदघन परब्रह्म परमात्म्यामध्ये, '''स्थितः''' = एकीभावाने नित्य स्थित असतो ॥ ५-२० ॥ '''अर्थ''' जो पुरुष प्रिय वस्तु मिळाली असता आनंदित होत नाही आणि अप्रिय वस्तु प्राप्त झाली असता उद्विग्न होत नाही, तो स्थिर बुद्धी असलेला, संशयरहित ब्रह्मवेत्ता पुरुष सच्चिदानंदघन परब्रह्म परमात्म्यात ऐक्यभावाने नित्य स्थित असतो. ॥ ५-२० ॥ '''मूळ श्लोक''' बाह्यस्पर्शेष्वसक्तात्मा विन्दत्यात्मनि यत्सुखम्‌ । स ब्रह्मयोगयुक्तात्मा सुखमक्षयमश्नुते ॥ ५-२१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''बाह्यस्पर्शेषु''' = बाहेरच्या विषयांमध्ये, '''असक्तात्मा''' = आसक्तिरहित अंतःकरण असणारा साधक, '''आत्मनि''' = आत्म्यामध्ये (स्थित), '''यत्‌''' = जो (ध्यान-जनित) सात्त्विक, '''सुखम्‌''' = आनंद आहे, '''(तत्‌)''' = तो, '''विन्दति''' = प्राप्त करून घेतो, '''(तदनंतरम्‌)''' = त्यानंतर, '''सः''' = तो, '''ब्रह्मयोगयुक्तात्मा''' = सच्चिदानंदघन परब्रह्म परमात्म्याच्या ध्यानरूप योगामध्ये अभिन्न भावाने स्थित असलेला पुरुष, '''अक्षयम्‌''' = अक्षय, '''सुखम्‌''' = आनंदाचा, '''अश्नुते''' = अनुभव घेतो ॥ ५-२१ ॥ '''अर्थ''' ज्याच्या अंतःकरणाला बाहेरील विषयांची आसक्ती नसते, असा साधक आत्म्यात असलेल्या ध्यानामुळे मिळणाऱ्या सात्त्विक आनंदाला प्राप्त होतो. त्यानंतर तो सच्चिदानंदघन परब्रह्म परमात्म्याच्या ध्यानरूप योगात ऐक्यभावाने स्थिती असलेला पुरुष अक्षय आनंदाचा अनुभव घेतो. ॥ ५-२१ ॥ '''मूळ श्लोक''' ये हि संस्पर्शजा भोगा दुःखयोनय एव ते । आद्यन्तवन्तः कौन्तेय न तेषु रमते बुधः ॥ ५-२२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''संस्पर्शजा''' = इंद्रिये आणि विषय यांच्या संयोगाने उत्पन्न होणारे, '''ये''' = जितके, '''भोगाः''' = भोग आहेत, '''ते''' = ते सर्व (जरी विषयलोलुप पुरुषांना सुखरूप वाटत असतात तरीसुद्धा), '''हि''' = निःसंदेहपणे, '''दुःखयोनयः एव''' = फक्त दुःखालाच कारण आहेत, '''(च)''' = आणि, '''आद्यन्तवन्तः''' = आदि-अन्त असणारे म्हणजे अनित्य आहेत, '''(अतः)''' = म्हणून, '''कौन्तेय''' = हे कुंतीपुत्र अर्जुना, '''बुधः''' = बुद्धिमान विवेकी पुरुष, '''तेषु''' = त्यांच्या ठिकाणी, '''न रमते''' = रमत नाहीत ॥ ५-२२ ॥ '''अर्थ''' जे हे इंद्रिय आणि विषय यांच्या संयोगाने उत्पन्न होणारे सर्व भोग आहेत, ते जरी विषयी पुरुषांना सुखरूप वाटत असले तरी तेही दुःखालाच कारण होणारे आणि अनित्य आहेत. म्हणून हे कुंतीपुत्र अर्जुना, बुद्धिमान विवेकी पुरुष त्यात रमत नाहीत. ॥ ५-२२ ॥ '''मूळ श्लोक''' शक्नोतीहैव यः सोढुं प्राक्शरीरविमोक्षणात्‌ । कामक्रोधोद्भवं वेगं स युक्तः स सुखी नरः ॥ ५-२३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''इह''' = या मनुष्यशरीरामध्ये, '''यः''' = जो साधक, '''शरीरविमोक्षणात्‌ प्राक्‌ एव''' = शरीराचा नाश होण्यापूर्वीच, '''कामक्रोधोद्भवम्‌''' = काम व क्रोध यांच्यापासून उत्पन्न होणाऱ्या, '''वेगम्‌''' = वेगाला, '''सोढुम्‌''' = सहन करण्यास, '''शक्नोति''' = समर्थ होतो, '''सः''' = तोच, '''नरः''' = पुरुष, '''युक्तः''' = योगी आहे, '''(च)''' = आणि, '''सः''' = तोच, '''सुखी''' = सुखी आहे ॥ ५-२३ ॥ '''अर्थ''' जो साधक या मनुष्यशरीरात शरीर पडण्याआधीच काम-क्रोध यांमुळे उत्पन्न होणारा आवेग सहन करण्यास समर्थ होतो, तोच योगी होय आणि तोच सुखी होय. ॥ ५-२३ ॥ '''मूळ श्लोक''' योऽन्तः सुखोऽन्तरारामस्तथान्तर्ज्योतिरेव यः । स योगी ब्रह्मनिर्वाणं ब्रह्मभूतोऽधिगच्छति ॥ ५-२४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यः''' = जो पुरुष, '''एव''' = ब्रह्माच्या शिवाय काहीही नाही असा निश्चय करून, '''अन्तः सुखः''' = अंतरात्म्यातच आनंदानुभव करणारा आहे, '''अन्तरारामः''' = आत्म्यामध्येच रममाण होणारा आहे, '''तथा''' = त्याचप्रमाणे, '''यः''' = जो, '''अन्तर्ज्योतिः''' = आत्म्याच्या ज्योतीमध्ये ज्याचे ज्ञान प्रकाशित होते, '''सः''' = तो, '''ब्रह्मभूतः''' = सच्चिदानंदघन परब्रह्म परमात्म्याबरोबर एकीभाव प्राप्त करून घेतलेला, '''योगी''' = सांख्ययोगी, '''ब्रह्मनिर्वाणम्‌''' = शांत ब्रह्माला, '''अधिगच्छति''' = प्राप्त करून घेतो ॥ ५-२४ ॥ '''अर्थ''' जो पुरुष अंतरात्म्यातच सुखी, आत्म्यातच रमणारा आणि आत्म्यातच ज्ञान मिळालेला असतो, तो सच्चिदानंदघन परब्रह्म परमात्म्यासह ऐक्यभावाला प्राप्त झालेला सांख्ययोगी शांत ब्रह्माला प्राप्त होतो. ॥ ५-२४ ॥ '''मूळ श्लोक''' लभन्ते ब्रह्मनिर्वाणमृषयः क्षीणकल्मषाः । छिन्नद्वैधा यतात्मानः सर्वभूतहिते रताः ॥ ५-२५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''क्षीणकल्मषाः''' = ज्यांची सर्व पापे नष्ट होऊन गेली आहेत, '''छिन्नद्वैधाः''' = ज्यांचे सर्व संशय ज्ञानामुळे निवृत्त झालेले आहेत, '''सर्वभूतहिते''' = जे सर्व सजीवांच्या हितामध्ये, '''रताः''' = रत आहेत, '''(च)''' = आणि, '''यतात्मानः''' = ज्यांचे जिंकलेले मन हे निश्चलभावाने परमात्म्यात स्थित आहे (असे ते), '''ऋषयः''' = ब्रह्मवेत्ते पुरुष, '''ब्रह्मनिर्वाणम्‌''' = शांत ब्रह्म, '''लभन्ते''' = प्राप्त करून घेतात ॥ ५-२५ ॥ '''अर्थ''' ज्यांचे सर्व पाप नष्ट झाले आहे, ज्यांचे सर्व संशय ज्ञानामुळे फिटले आहेत, जे सजीवमात्रांच्या कल्याणात तत्पर आहेत आणि ज्यांचे जिंकलेले मन निश्चलपणे परमात्म्यात स्थिर असते, ते ब्रह्मवेत्ते शांत ब्रह्माला प्राप्त होतात. ॥ ५-२५ ॥ '''मूळ श्लोक''' कामक्रोधवियुक्तानां यतीनां यतचेतसाम्‌ । अभितो ब्रह्मनिर्वाणं वर्तते विदितात्मनाम्‌ ॥ ५-२६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कामक्रोधवियुक्तानाम्‌''' = जे काम व क्रोध यांनी रहित आहेत, '''यतचेतसाम्‌''' = ज्यांनी चित्त जिंकले आहे, '''विदितात्मनाम्‌''' = ज्यांना परब्रह्म परमात्म्याचा साक्षात्कार झाला आहे अशा, '''यतीनाम्‌''' = ज्ञानी पुरुषांच्या बाबतीत, '''अभितः''' = सर्व बाजूंनी, '''ब्रह्मनिर्वाणम्‌''' = शांत परब्रह्म परमात्माच, '''वर्तते''' = परिपूर्ण भरलेला असतो ॥ ५-२६ ॥ '''अर्थ''' काम-क्रोध मावळलेले, मन जिंकलेले, परब्रह्म परमात्म्याचा साक्षात्कार करून घेतलेले जे ज्ञानी पुरुष असतात, त्यांच्या सर्व बाजूंनी शांत परब्रह्म परमात्माच परिपूर्ण भरलेला असतो. ॥ ५-२६ ॥ '''मूळ श्लोक''' स्पर्शान्कृत्वा बहिर्बाह्यांश्चक्षुश्चैवान्तरे भ्रुवोः । प्राणापानौ समौ कृत्वा नासाभ्यन्तरचारिणौ ॥ ५-२७ ॥ यतेन्द्रियमनोबुद्धिर्मुनिर्मोक्षपरायणः । विगतेच्छाभयक्रोधो यः सदा मुक्त एव सः ॥ ५-२८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''बाह्यान्‌''' = बाह्य, '''स्पर्शान्‌''' = विषयभोगांना (त्यांचे चिंतन न करता), '''बहिः एव''' = बाहेरच, '''कृत्वा''' = सोडून देऊन, '''च''' = आणि, '''चक्षुः''' = नेत्रांची दृष्टी, '''भ्रुवोः''' = (दोन) भुवयांच्या, '''अन्तरे''' = मध्ये (स्थिर करून), '''(तथा)''' = तसेच, '''नासाभ्यन्तरचारिणौ''' = नासिकेमध्ये संचार करणाऱ्या, '''प्राणापानौ''' = प्राण व अपान या वायूंना, '''समौ''' = सम, '''कृत्वा''' = करून, '''यतेन्द्रियमनोबुद्धिः''' = ज्याने इंद्रिये, मन आणि बुद्धी जिंकलेली आहेत असा, '''यः''' = जो, '''मोक्षपरायणः''' = मोक्षपरायण, '''मुनिः''' = मुनी, '''विगतेच्छाभयक्रोधः''' = इच्छा, भय व क्रोध यांनी रहित झाला आहे, '''सः''' = तो, '''सदा''' = नेहमी, '''मुक्तः एव''' = मुक्तच असतो ॥ ५-२७, ५-२८ ॥ '''अर्थ''' बाहेरच्या विषयभोगांचे चिंतन न करता ते बाहेरच ठेवून, दृष्टी भुवयांच्या मध्यभागी स्थिर करून तसेच नाकातून वाहणारे प्राण व अपान वायू सम करून, ज्याने इंद्रिये, मन व बुद्धी जिंकली आहेत, असा मोक्षतत्पर मुनी इच्छा, भय आणि क्रोध यांनी रहित झाला की, तो सदोदित मुक्तच असतो. ॥ ५-२७, ५-२८ ॥ '''मूळ श्लोक''' भोक्तारं यज्ञतपसां सर्वलोकमहेश्वरम्‌ । सुहृदं सर्वभूतानां ज्ञात्वा मां शान्तिमृच्छति ॥ ५-२९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यज्ञतपसाम्‌''' = सर्व यज्ञ आणि तप यांचा, '''भोक्तारम्‌''' = भोक्ता मी आहे, '''सर्वलोकमहेश्वरम्‌''' = सर्व लोकांतील ईश्वरांचासुद्धा ईश्वर म्हणजे सर्वलोकमहेश्वर मी आहे, '''(तथा)''' = तसेच, '''सर्वभूतानाम्‌''' = सर्व सजीवांचा, '''सुहृदम्‌''' = सुहृद म्हणजे स्वार्थरहित दयाळू व प्रेम करणारा असा, '''माम्‌''' = मी आहे हे, '''ज्ञात्वा''' = तत्त्वतः जाणून (माझा भक्त), '''शान्तिम्‌''' = परम शांती, '''ऋच्छति''' = प्राप्त करून घेतो ॥ ५-२९ ॥ '''अर्थ''' माझा भक्त मला सर्व यज्ञ आणि तपांचा भोक्ता, सर्व लोकांच्या ईश्वरांचाही ईश्वर, सजीवमात्रांचा सुहृद अर्थात स्वार्थरहित, दयाळू आणि प्रेमी, असे तत्त्वतः समजून शांतीला प्राप्त होतो. ॥ ५-२९ ॥ '''मूळ पाचव्या अध्यायाची समाप्ती''' ॐ तत्सदिति श्रीमद्‌भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे कर्मसंन्यासयोगो नाम पंचमोऽध्यायः ॥ ५ ॥ '''अर्थ''' ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील कर्मसंन्यासयोग नावाचा हा पाचवा अध्याय समाप्त झाला. ॥ ५ ॥ 1673 3458 2006-06-12T14:36:28Z Shreehari 39 '''मूळ सहाव्या अध्यायाचा प्रारंभ''' अथ षष्ठोऽध्यायः '''अर्थ''' सहावा अध्याय सुरु होतो. '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच अनाश्रितः कर्मफलं कार्यं कर्म करोति यः । स संन्यासी च योगी च निरग्निर्न चाक्रियः ॥ ६-१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''यः''' = जो पुरुष, '''कर्मफलम्‌''' = कर्मफळाचा, '''अनाश्रितः''' = आश्रय न घेता, '''कार्यम्‌''' = कर्तव्य, '''कर्म''' = कर्म, '''करोति''' = करतो, '''सः''' = तो, '''संन्यासी''' = संन्यासी, '''च''' = आणि, '''योगी''' = योगी आहे, '''च''' = परंतु, '''निरग्निः न''' = फक्त अग्नीचा त्याग करतो तो संन्यासी नव्हे, '''च''' = तसेच, '''अक्रियः न''' = फक्त क्रियांचा त्याग करणारा योगी नव्हे ॥ ६-१ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, जो पुरुष कर्मफळाचा आश्रय न घेता कर्तव्य कर्म करतो, तो संन्यासी व योगी होय. आणि केवळ अग्नीचा त्याग करणारा संन्यासी नव्हे; तसेच केवळ क्रियांचा त्याग करणारा योगी नव्हे. ॥ ६-१ ॥ '''मूळ श्लोक''' न संन्यासमिति प्राहुर्योगं तं विद्धि पाण्डव । न ह्यसंन्यस्तसङ्कल्पो योगी भवति कश्चन ॥ ६-२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पाण्डव''' = हे पांडवा (अर्थात पांडुपुत्र अर्जुना), '''यम्‌''' = ज्याला, '''संन्यासम्‌''' = संन्यास, '''इति''' = असे, '''प्राहुः''' = म्हणतात, '''तम्‌''' = त्यालाच, '''योगम्‌''' = योग (असे), '''विद्धि''' = तू जाण, '''हि''' = कारण, '''असंन्यस्तसङ्कल्पः''' = संकल्पांचा त्याग न करणारा, '''कश्चन''' = कोणताही पुरुष, '''योगी''' = योगी, '''न भवति''' = होऊ शकत नाही ॥ ६-२ ॥ '''अर्थ''' हे पांडवा (अर्थात पांडुपुत्र अर्जुना), ज्याला संन्यास असे म्हणतात, तोच योग आहे, असे तू समज. कारण संकल्पांचा त्याग न करणारा कोणीही पुरुष योगी होत नाही. ॥ ६-२ ॥ '''मूळ श्लोक''' आरुरुक्षोर्मुनेर्योगं कर्म कारणमुच्यते । योगारूढस्य तस्यैव शमः कारणमुच्यते ॥ ६-३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''योगम्‌''' = कर्मयोगावर, '''आरुरुक्षोः''' = आरुढ होण्याची इच्छा असणाऱ्या, '''मुनेः''' = मननशील पुरुषाला, '''कर्म''' = (योगाच्या प्राप्तीसाठी) निष्काम भावनेने कर्म करणे हाच, '''कारणम्‌''' = हेतू, '''उच्यते''' = सांगितला आहे (नंतर योगारुढ झाल्यावर), '''तस्य''' = त्या, '''योगारूढस्य''' = योगारूढ पुरुषाचा, '''(यः)''' = जो, '''शमः एव''' = सर्व संकल्पांचा अभाव हाच, '''कारणम्‌''' = कारण, '''उच्यते''' = म्हटला जातो ॥ ६-३ ॥ '''अर्थ''' योगावर आरूढ होण्याची इच्छा करणाऱ्या मननशील पुरुषाला योगाची प्राप्ती होण्यासाठी निष्काम कर्म करणे हाच हेतू सांगितला आहे आणि योगारूढ झाल्यावर त्या योगारूढ पुरुषाचा जो सर्व संकल्पांचा अभाव असतो, तोच कल्याणाला कारण सांगितला आहे. ॥ ६-३ ॥ '''मूळ श्लोक''' यदा हि नेन्द्रियार्थेषु न कर्मस्वनुषज्जते । सर्वसङ्कल्पसंन्यासी योगारूढस्तदोच्यते ॥ ६-४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यदा''' = ज्या वेळी (साधक), '''इन्द्रियार्थेषु''' = इंद्रियांच्या भोगांमध्ये, '''(तथा)''' = तसेच, '''कर्मसु हि''' = कर्मांमध्येही, '''न अनुषज्जते''' = आसक्त होत नाही, '''तदा''' = त्यावेळी, '''सर्वसङ्कल्पसंन्यासी''' = सर्व संकल्पांचा त्याग करणारा तो पुरुष, '''योगारूढः''' = योगारूढ, '''उच्यते''' = म्हटला जातो ॥ ६-४ ॥ '''अर्थ''' ज्यावेळी इंद्रियांच्या भोगांत आणि कर्मातही पुरुष आसक्त होत नाही, त्यावेळी सर्व संकल्पांचा त्याग करणाऱ्या पुरुषाला योगारूढ म्हटले जाते. ॥ ६-४ ॥ '''मूळ श्लोक''' उद्धरेदात्मनात्मानं नात्मानमवसादयेत्‌ । आत्मैव ह्यात्मनो बन्धुरात्मैव रिपुरात्मनः ॥ ६-५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''आत्मना''' = आपणच (संसारसागरातून), '''आत्मानम्‌''' = आपला, '''उद्धरेत्‌''' = उद्धार करावा, '''(च)''' = आणि, '''आत्मानम्‌''' = आपणाला, '''न अवसादयेत्‌''' = अधोगतीला नेऊ नये, '''हि''' = कारण (हा मनुष्यच), '''आत्मा एव''' = आपण स्वतःच, '''आत्मनः''' = आपला, '''बन्धुः''' = मित्र आहे (तसेच), '''आत्मा एव''' = आपण स्वतःच, '''आत्मनः''' = आपला, '''रिपुः''' = शत्रू आहे ॥ ६-५ ॥ '''अर्थ''' स्वतःच स्वतःचा संसारसमुद्रातून उद्धार करून घ्यावा आणि स्वतःला अधोगतीला जाऊ देऊ नये. कारण हा मनुष्य स्वतःच स्वतःचा मित्र आहे आणि स्वतःच स्वतःचा शत्रू आहे. ॥ ६-५ ॥ '''मूळ श्लोक''' बन्धुरात्मात्मनस्तस्य येनात्मैवात्मना जितः । अनात्मनस्तु शत्रुत्वे वर्तेतात्मैव शत्रुवत्‌ ॥ ६-६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''येन''' = ज्या, '''आत्मना''' = जीवात्म्याच्या द्वारे, '''आत्मा''' = मन व इंद्रिये यांच्यासहित शरीर, '''जितः''' = जिंकले गेले आहे, '''तस्य आत्मनः''' = त्या जीवात्म्याचा (तर तो), '''आत्मा एव''' = आपण स्वतःच, '''बन्धुः''' = मित्र आहे, '''तु''' = आणि, '''अनात्मनः''' = ज्याने मन व इंद्रिये यांसह शरीर जिंकलेले नाही, त्याच्यासाठी तो, '''आत्मा एव''' = आपण स्वतःच, '''शत्रुवत्‌''' = शत्रूसमान, '''शत्रुत्वे वर्तेत''' = शत्रुतेचा व्यवहार करतो ॥ ६-६ ॥ '''अर्थ''' ज्या जीवात्म्याने मन व इंद्रियांसह शरीर जिंकले, त्या जीवात्म्याचा तर तो स्वतःच मित्र आहे आणि ज्याने मन व इंद्रियांसह शरीर जिंकले नाही, त्याचे तो स्वतःच शत्रूप्रमाणे शत्रुत्व करतो. ॥ ६-६ ॥ '''मूळ श्लोक''' जितात्मनः प्रशान्तस्य परमात्मा समाहितः । शीतोष्णसुखदुःखेषु तथा मानापमानयोः ॥ ६-७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''शीतोष्णसुखदुःखेषु''' = शीत-उष्ण, सुख-दुःख इत्यादींमध्ये, '''तथा''' = तसेच, '''मानापमानयोः''' = मान आणि अपमान यांमध्ये, '''प्रशान्तस्य''' = ज्याच्या अंतःकरणाच्या वृत्ती चांगल्याप्रकारे शांत असतात, '''जितात्मनः''' = मन, बुद्धी, शरीर व इंद्रिये ही ज्याच्या ताब्यात असतात अशा पुरुषाच्या ज्ञानामध्ये, '''परमात्मा''' = सच्चिदानंदघन परमात्मा, '''समाहितः''' = योग्य प्रकाराने स्थित असतो म्हणजे त्याच्या ज्ञानामध्ये परमात्म्याशिवाय इतर काहीच असत नाही ॥ ६-७ ॥ '''अर्थ''' थंड-उष्ण, सुख-दुःख इत्यादी तसेच मान-अपमान यांमध्ये ज्याच्या अंतःकरणाची वृत्ती पूर्णपणे शांत असते, अशा स्वाधीन आत्मा असलेल्या पुरुषाच्या ज्ञानात सच्चिदानंदघन परमात्मा उत्तमप्रकारे अधिष्ठित असतो; म्हणजेच त्याच्या ज्ञानात परमात्म्याशिवाय दुसरे काही नसतेच. ॥ ६-७ ॥ '''मूळ श्लोक''' ज्ञानविज्ञानतृप्तात्मा कूटस्थो विजितेन्द्रियः । युक्त इत्युच्यते योगी समलोष्टाश्मकाञ्चनः ॥ ६-८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''ज्ञानविज्ञानतृप्तात्मा''' = ज्याचे अंतःकरण ज्ञान व विज्ञान यांनी तृप्त झाले आहे, '''कूटस्थः''' = ज्याची स्थिती विकाररहित आहे, '''विजितेंद्रियः''' = ज्याने चांगल्याप्रकारे इंद्रियांना जिंकले आहे, '''(च)''' = आणि, '''समलोष्टाश्मकाञ्चनः''' = ज्याच्या बाबतीत माती, दगड व सोने हे समान आहेत, असा, '''(सः)''' = तो, '''योगी''' = योगी, '''युक्तः''' = युक्त म्हणजे भगवंताप्रत पोहोंचलेला आहे, '''इति''' = असे, '''उच्यते''' = म्हटले जाते ॥ ६-८ ॥ '''अर्थ''' ज्याचे अंतःकरण ज्ञान-विज्ञानाने तृप्त आहे, ज्याची स्थिती निर्विकार आहे, ज्याने इंद्रिये पूर्णपणे जिंकली आहेत आणि ज्याला दगड, माती व सोने समान आहे, तो योगी युक्त म्हणजे भगवंताला प्राप्त झालेला आहे, असे म्हटले जाते. ॥ ६-८ ॥ '''मूळ श्लोक''' सुहृन्मित्रार्युदासीनमध्यस्थद्वेष्यबन्धुषु । साधुष्वपि च पापेषु समबुद्धिर्विशिष्यते ॥ ६-९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सुहृन्मित्रार्युदासीनमध्यस्थद्वेष्यबन्धुषु''' = सुहृद, मित्र, वैरी, उदासीन, मध्यस्थ, द्वेष्य आणि बंधु गणांच्या ठिकाणी, '''साधुषु''' = धर्मात्मा पुरुषांच्या ठिकाणी, '''च''' = आणि, '''पापेषु''' = पापी पुरुषांच्या ठिकाणी, '''अपि''' = सुद्धा, '''समबुद्धिः''' = समान भाव ठेवणारा पुरुष, '''विशिष्यते''' = अत्यंत श्रेष्ठ आहे ॥ ६-९ ॥ '''अर्थ''' सुहृद, मित्र, शत्रू, उदासीन, मध्यस्थ, द्वेष करण्याजोगा, बांधव, सज्जन आणि पापी या सर्वांविषयी समान भाव ठेवणारा अत्यंत श्रेष्ठ आहे. ॥ ६-९ ॥ '''मूळ श्लोक''' योगी युञ्जीत सततमात्मानं रहसि स्थितः । एकाकी यतचित्तात्मा निराशीरपरिग्रहः ॥ ६-१० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यतचित्तात्मा''' = मन, इंद्रिये यांसहित शरीराला वश करून घेणाऱ्या, '''निराशीः''' = आशारहित, '''(च)''' = आणि, '''अपरिग्रहः''' = संग्रहरहित, '''योगी''' = (अशा) ध्यानयोग्याने, '''एकाकी''' = एकटेच, '''रहसि''' = एकान्त स्थानी, '''स्थितः''' = स्थित होऊन, '''आत्मानम्‌''' = आत्म्याला, '''सततम्‌''' = निरंतर, '''युञ्जीत''' = परमात्म्यामध्ये लावावे ॥ ६-१० ॥ '''अर्थ''' मन व इंद्रिय यांसह शरीर ताब्यात ठेवणाऱ्या निरिच्छ आणि संग्रह न करणाऱ्या योग्याने एकट्यानेच एकांतात बसून आत्म्याला नेहमी परमात्म्यात लावावे. ॥ ६-१० ॥ '''मूळ श्लोक''' शुचौ देशे प्रतिष्ठाप्य स्थिरमासनमात्मनः । नात्युच्छ्रितं नातिनीचं चैलाजिनकुशोत्तरम्‌ ॥ ६-११ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''शुचौ देशे''' = शुद्ध भूमीवर, '''चैलाजिनकुशोत्तरम्‌''' = कुश, मृगचर्म व वस्त्र पसरलेले, '''न अत्युच्छ्रितम्‌''' = जे फार उंच नाही, '''(तथा)''' = तसेच, '''न अतिनीचम्‌''' = जे फार खाली नाही असे, '''आत्मनः''' = स्वतःचे, '''आसनम्‌''' = आसन, '''स्थिरम्‌''' = स्थिरपणे, '''प्रतिष्ठाप्य''' = स्थापन करून ॥ ६-११ ॥ '''अर्थ''' शुद्ध जमिनीवर क्रमाने दर्भ, मृगाजिन आणि वस्त्र अंथरून तयार केलेले, जे फार उंच नाही व जे फार सखल नाही, असे आपले आसन स्थिर मांडून ॥ ६-११ ॥ '''मूळ श्लोक''' तत्रैकाग्रं मनः कृत्वा यतचित्तेन्द्रियक्रियः । उपविश्यासने युञ्ज्याद्योगमात्मविशुद्धये ॥ ६-१२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तत्र''' = त्या, '''आसने''' = आसनावर, '''उपविश्य''' = बसून, '''यतचित्तेन्द्रियक्रियः''' = इंद्रिये व चित्त यांच्या क्रियांना वश करून, '''मनः''' = मनाला, '''एकाग्रम्‌''' = एकाग्र, '''कृत्वा''' = करून, '''आत्मविशुद्धये''' = अंतःकरणाच्या शुद्धीसाठी, '''योगम्‌''' = योगाचा, '''युञ्ज्यात्‌''' = अभ्यास करावा ॥ ६-१२ ॥ '''अर्थ''' त्या आसनावर बसून चित्त व इंद्रिय यांच्या क्रिया ताब्यात ठेवून मन एकाग्र करून अंतःकरणाच्या शुद्धीसाठी योगाभ्यास करावा. ॥ ६-१२ ॥ '''मूळ श्लोक''' समं कायशिरोग्रीवं धारयन्नचलं स्थिरः । सम्प्रेक्ष्य नासिकाग्रं स्वं दिशश्चानवलोकयन्‌ ॥ ६-१३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कायशिरोग्रीवम्‌''' = काया, मस्तक आणि मान, '''समम्‌''' = समान, '''(च)''' = तसेच, '''अचलम्‌''' = अचल, '''धारयन्‌''' = धारण करून, '''च''' = आणि, '''स्थिरः''' = स्थिर होऊन, '''स्वम्‌''' = आपल्या, '''नासिकाग्रम्‌''' = नासिकेच्या अग्रभागावर, '''सम्प्रेक्ष्य''' = दृष्टी ठेवून (व), '''दिशः''' = अन्य दिशांकडे, '''अनवलोकयन्‌''' = न पाहता ॥ ६-१३ ॥ '''अर्थ''' शरीर, डोके आणि मान सरळ रेषेत अचल ठेवून स्थिर व्हावे. आपल्या नाकाच्या शेंड्यावर दृष्टी ठेवून अन्य दिशांकडे न पाहता ॥ ६-१३ ॥ '''मूळ श्लोक''' प्रशान्तात्मा विगतभीर्ब्रह्मचारिव्रते स्थितः । मनः संयम्य मच्चित्तो युक्त आसीत मत्परः ॥ ६-१४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''ब्रह्मचारिव्रते''' = ब्रह्मचाऱ्याच्या व्रतामध्ये, '''स्थितः''' = स्थित, ''' विगतभीः''' = भयरहित, '''(तथा)''' = तसेच, '''प्रशान्तात्मा''' = चांगल्याप्रकारे अंतःकरण शांत असणाऱ्या, '''युक्तः''' = सावधान ध्यानयोग्याने, '''मनः''' = मनाचा, '''संयम्य''' = संयम करून, '''मच्चित्तः''' = माझ्या ठिकाणी मन लावून, '''(च)''' = आणि, '''मत्परः''' = मत्परायण होऊन, '''आसीत''' = स्थित असावे ॥ ६-१४ ॥ '''अर्थ''' ब्रह्मचर्यव्रतात राहणाऱ्या निर्भय तसेच अत्यंत शांत अंतःकरण असणाऱ्या सावध योग्याने मन आवरून चित्त माझ्या ठिकाणी लावून माझ्या आश्रयाने राहावे. ॥ ६-१४ ॥ '''मूळ श्लोक''' युञ्जन्नेवं सदात्मानं योगी नियतमानसः । शान्तिं निर्वाणपरमां मत्संस्थामधिगच्छति ॥ ६-१५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''नियतमानसः''' = ज्याचे मन स्वाधीन आहे असा, '''योगी''' = योगी, '''एवम्‌''' = अशाप्रकारे, '''आत्मानम्‌''' = आत्म्याला, '''सदा''' = निरंतर, '''युञ्जन्‌''' = मज परमेश्वराच्या स्वरूपामध्ये लावून, '''मत्संस्थाम्‌''' = माझ्यामध्ये असणारी, '''निर्वाणपरमाम्‌''' = परमानंदाची पराकाष्ठारूप, '''शान्तिम्‌''' = शांती, '''अधिगच्छति''' = प्राप्त करून घेतो ॥ ६-१५ ॥ '''अर्थ''' मन ताब्यात ठेवलेला योगी अशा प्रकारे आत्म्याला नेहमी मज परमेश्वराच्या स्वरूपाच्या ठिकाणी लावून माझ्यात असणारी परमानंदाची पराकाष्ठा अशी शांती मिळवतो. ॥ ६-१५ ॥ '''मूळ श्लोक''' नात्यश्नतस्तु योगोऽस्ति न चैकान्तमनश्नतः । न चातिस्वप्नशीलस्य जाग्रतो नैव चार्जुन ॥ ६-१६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = हे अर्जुना, '''योगः''' = हा ध्यानयोग, '''अति अश्नतः''' = पुष्कळ खाणाऱ्याला, '''तु न''' = सिद्ध होत नाही, '''च''' = तसेच, '''एकान्तम्‌''' = संपूर्णपणे, '''अनश्नतः''' = न खाणाऱ्यालाही, '''न''' = सिद्ध होत नाही, '''च''' = आणि, '''अतिस्वप्नशीलस्य''' = अतिशय निद्रा करण्याचा स्वभाव असणाऱ्यालाही, '''न''' = सिद्ध होत नाही, '''च''' = तसेच, '''जाग्रतः एवः''' = सदा जाग्रण करणाऱ्यालाही, '''(योगः)''' = हा योग, '''न अस्ति''' = सिद्ध होत नाही ॥ ६-१६ ॥ '''अर्थ''' हे अर्जुना, हा योग फार खाणाऱ्याला तसेच अजिबात न खाणाऱ्याला, फार झोपाळूला तसेच सदा जाग्रण करणाऱ्याला साध्य होत नाही. ॥ ६-१६ ॥ '''मूळ श्लोक''' युक्ताहारविहारस्य युक्तचेष्टस्य कर्मसु । युक्तस्वप्नावबोधस्य योगो भवति दुःखहा ॥ ६-१७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''युक्ताहारविहारस्य''' = यथायोग्य आहार व विहार करणाऱ्याला, '''कर्मसु''' = कर्मांमध्ये, '''युक्तचेष्टस्य''' = यथायोग्य व्यवहार करणाऱ्याला, '''(च)''' = तसेच, '''युक्तस्वप्नावबोधस्य''' = यथायोग्य निद्रा व जागरण करणाऱ्याला, '''(अयम्‌)''' = हा, '''दुःखहा''' = दुःखांचा नाश करणारा, '''योगः''' = योग, '''भवति''' = सिद्ध होतो ॥ ६-१७ ॥ '''अर्थ''' दुःखांचा नाश करणारा योग यथायोग्य आहार-विहार करणाऱ्याला, कर्मांमध्ये यथायोग्य व्यवहार करणाऱ्याला आणि यथायोग्य निद्रा-जाग्रण करणाऱ्याला साध्य होतो. ॥ ६-१७ ॥ '''मूळ श्लोक''' यदा विनियतं चित्तमात्मन्येवावतिष्ठते । निःस्पृहः सर्वकामेभ्यो युक्त इत्युच्यते तदा ॥ ६-१८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''विनियतम्‌''' = अत्यंत वश केले गेलेले, '''चित्तम्‌''' = चित्त, '''यदा''' = ज्यावेळी, '''आत्मनि एव''' = परमात्म्यामध्येच, '''अवतिष्ठते''' = चांगल्याप्रकारे स्थित होऊन राहाते, '''तदा''' = त्यावेळी, '''सर्वकामेभ्यः''' = संपूर्ण भोगांची, '''निःस्पृहः''' = इच्छा नसणारा पुरुष, '''युक्तः''' = योगयुक्त आहे, '''इति''' = असे, '''उच्यते''' = म्हटले जाते ॥ ६-१८ ॥ '''अर्थ''' पूर्णपणे ताब्यात आणलेले चित्त जेव्हा परमात्म्यात पूर्णपणे स्थिर होते, तेव्हा सर्व भोगांची इच्छा नाहीशी झालेला पुरुष योगयुक्त म्हटला जातो. ॥ ६-१८ ॥ '''मूळ श्लोक''' यथा दीपो निवातस्थो नेङ्गते सोपमा स्मृता । योगिनो यतचित्तस्य युञ्जतो योगमात्मनः ॥ ६-१९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यथा''' = ज्याप्रमाणे, '''निवातस्थः''' = वायुरहित स्थानात असणारा, '''दीपः''' = दिवा, '''न इङ्गते''' = चंचल होत नाही, '''सा''' = तीच, '''उपमा''' = उपमा, '''आत्मनः''' = परमात्म्याच्या, '''योगम्‌''' = ध्यानात, '''युञ्जतः''' = लागलेल्या, '''योगिनः''' = योग्याच्या, '''यतचित्तस्य''' = जिंकलेल्या चित्ताला, '''स्मृता''' = सांगितली गेली आहे ॥ ६-१९ ॥ '''अर्थ''' ज्याप्रमाणे वारा नसलेल्या जागी दिव्याची ज्योत हलत नाही, तीच उपमा परमात्म्याच्या ध्यानात मग्न झालेल्या योग्याच्या जिंकलेल्या चित्ताला दिली गेली आहे. ॥ ६-१९ ॥ '''मूळ श्लोक''' यत्रोपरमते चित्तं निरुद्धं योगसेवया । यत्र चैवात्मनात्मानं पश्यन्नात्मनि तुष्यति ॥ ६-२० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''योगसेवया''' = योगाच्या अभ्यासाने, '''निरुद्धम्‌''' = निरुद्ध झालेले, '''चित्तम्‌''' = चित्त, '''यत्र''' = ज्या अवस्थेमध्ये, '''उपरमते''' = उपरत होऊन जाते, '''च''' = आणि, '''यत्र''' = ज्या अवस्थेमध्ये, '''आत्मना''' = परमात्म्याच्या ध्यानाने शुद्ध झालेल्या सूक्ष्मबुद्धीच्या द्वारे, '''आत्मानम्‌''' = परमात्म्याचा, '''पश्यन्‌''' = साक्षात्कार करून घेत, '''आत्मनि एव''' = सच्चिदानंदघन परमात्म्यामध्येच, '''तुष्यति''' = संतुष्ट होऊन राहाते ॥ ६-२० ॥ '''अर्थ''' योगाच्या अभ्यासाने नियमन केलेले चित्त ज्या स्थितीत शांत होते आणि ज्या स्थितीत परमात्म्याच्या ध्यानाने शुद्ध झालेल्या सूक्ष्म बुद्धीने परमात्म्याचा साक्षात्कार होऊन सच्चिदानंदघन परमात्म्यातच संतुष्ट राहाते ॥ ६-२० ॥ '''मूळ श्लोक''' सुखमात्यन्तिकं यत्तद्‍बुद्धिग्राह्यमतीन्द्रियम्‌ । वेत्ति यत्र न चैवायं स्थितश्चलति तत्त्वतः ॥ ६-२१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अतीन्द्रियम्‌''' = इंद्रियांच्या अतीत, '''बुद्धिग्राह्यम्‌''' = फक्त शुद्ध झालेल्या सूक्ष्म बुद्धीच्या द्वारे ग्रहण करण्यास योग्य असा, '''यत्‌''' = जो, '''आत्यन्तिकम्‌''' = अनन्त, '''सुखम्‌''' = आनंद आहे, '''तत्‌''' = त्याचा, '''यत्र''' = ज्या अवस्थेमध्ये, '''वेत्ति''' = अनुभव येतो, '''च''' = आणि, '''(यत्र)''' = ज्या अवस्थेत, '''स्थितः''' = राहिला असता, '''अयम्‌''' = हा योगी, '''तत्त्वतः''' = परमात्म्याच्या स्वरूपापासून, '''न एव चलति''' = मुळीच विचलित होत नाही ॥ ६-२१ ॥ '''अर्थ''' इंद्रियातीत, केवळ शुद्ध झालेल्या सूक्ष्म बुद्धीने ग्रहण करता येणारा जो अनंत आनंद आहे, तो ज्या अवस्थेत अनुभवाला येतो आणि ज्या अवस्थेत असलेला हा योगी परमात्म्याच्या स्वरूपापासून मुळीच विचलित होत नाही ॥ ६-२१ ॥ '''मूळ श्लोक''' यं लब्ध्वा चापरं लाभं मन्यते नाधिकं ततः । यस्मिन्‌ स्थितो न दुःखेन गुरुणापि विचाल्यते ॥ ६-२२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यम्‌''' = जो, '''लाभम्‌''' = लाभ, '''लब्ध्वा''' = प्राप्त झाल्यावर, '''ततः''' = त्याच्यापेक्षा, '''अधिकम्‌''' = अधिक, '''अपरम्‌''' = दुसरा (कोणताही लाभ), '''न मन्यते''' = (तो योगी) मानीत नाही, '''च''' = आणि (परमात्म-प्राप्ति-रूप), '''यस्मिन्‌''' = ज्या अवस्थेमध्ये, '''स्थितः''' = स्थित असणारा योगी, '''गुरुणा''' = फार मोठ्या, '''दुःखेन''' = दुःखाने, '''अपि''' = सुद्धा, '''न विचाल्यते''' = विचलित होत नाही ॥ ६-२२ ॥ '''अर्थ''' परमात्मप्राप्तिरूप जो लाभ झाल्यामुळे त्याहून अधिक दुसरा कोणताही लाभ तो मानीत नाही; आणि परमात्मप्राप्तिरूप ज्या अवस्थेत असलेला योगी फार मोठ्या दुःखानेही विचलित होत नाही ॥ ६-२२ ॥ '''मूळ श्लोक''' तं विद्याद्‌ दुःखसंयोगवियोगं योगसंज्ञितम्‌ । स निश्चयेन योक्तव्यो योगोऽनिर्विण्णचेतसा ॥ ६-२३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(यः)''' = जो, '''दुःखसंयोगवियोगम्‌''' = दुःखरूप संसाराच्या संयोगाने रहित आहे म्हणजे जन्म-मरणरूप संसारातून कायम मुक्त करणारा आहे, '''योगसंज्ञितम्‌''' = ज्याला योग हे नाव आहे, '''तम्‌''' = त्या योगाला, '''विद्यात्‌''' = जाणले पाहिजे, '''सः''' = तो, '''योगः''' = योग, '''अनिर्विण्णचेतसा''' = उबग न आलेल्या म्हणजे धैर्य व उत्साह यांनी युक्त अशा चित्ताने, '''निश्चयेन''' = निश्चयपूर्वक, '''योक्तव्यः''' = करणे हे कर्तव्य आहे ॥ ६-२३ ॥ '''अर्थ''' जो दुःखरूप संसाराच्या संयोगाने रहित आहे, तसेच ज्याचे नाव योग आहे, तो जाणला पाहिजे. तो योग न कंटाळता अर्थात धैर्य व उत्साह यांनी युक्त चित्ताने निश्चयाने केला पाहिजे. ॥ ६-२३ ॥ '''मूळ श्लोक''' सङ्कल्पप्रभवान्कामांस्त्यक्त्वा सर्वानशेषतः । मनसैवेन्द्रियग्रामं विनियम्य समन्ततः ॥ ६-२४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सङ्कल्पप्रभवान्‌''' = संकल्पापासून उत्पन्न होणाऱ्या, '''सर्वान्‌''' = सर्व, '''कामान्‌''' = कामनांचा, '''अशेषतः''' = निःशेषरूपाने, '''त्यक्त्वा''' = त्याग करून, '''मनसा''' = मनानेच, '''इन्द्रियग्रामम्‌''' = सर्व इंद्रियांना, '''समन्ततः एव''' = सर्व बाजूंनीच, '''विनियम्य''' = चांगल्याप्रकारे संयमित करून ॥ ६-२४ ॥ '''अर्थ''' संकल्पाने उत्पन्न होणाऱ्या सर्व कामना पूर्णपणे टाकून आणि मनानेच इंद्रियसमुदायाला सर्व बाजूंनी पूर्णतया आवरून ॥ ६-२४ ॥ '''मूळ श्लोक''' शनैः शनैरुपरमेद्‍बुद्ध्या धृतिगृहीतया । आत्मसंस्थं मनःकृत्वा न किञ्चिदपि चिन्तयेत्‌ ॥ ६-२५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''शनैः शनैः''' = क्रमाक्रमाने (अभ्यास करीत असताना), '''उपरमेत्‌''' = उपरती प्राप्त करून घ्यावी, '''(च)''' = तसेच, '''धृतिगृहीतया''' = धैर्याने युक्त अशा, '''बुद्ध्या''' = बुद्धीच्या मार्फत, '''मनः''' = मनाला, '''आत्मसंस्थम्‌''' = परमात्म्यामध्ये स्थित, '''कृत्वा''' = करून, '''किञ्चित्‌ अपि''' = परमात्म्याशिवाय अन्य कशाचा, '''न चिन्तयेत्‌''' = विचारही करू नये ॥ ६-२५ ॥ '''अर्थ''' क्रमाक्रमाने अभ्यास करीत उपरत व्हावे; तसेच धैर्ययुक्त बुद्धीने मनाला परमात्म्यात स्थिर करून दुसऱ्या कशाचाही विचारही करू नये. ॥ ६-२५ ॥ '''मूळ श्लोक''' यतो यतो निश्चरति मनश्चञ्चलमस्थिरम्‌ । ततस्ततो नियम्यैतदात्मन्येव वशं नयेत्‌ ॥ ६-२६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''एतद्‌''' = हे, '''अस्थिरम्‌''' = स्थिर न राहाणारे, '''(च)''' = आणि, '''चञ्चलम्‌''' = चंचल असणारे, '''मनः''' = मन, '''यतः यतः''' = ज्या ज्या शब्दादी विषयांच्या निमित्ताने, '''निश्चरति''' = संसारात संचार करीत असते, '''ततः ततः''' = त्या त्या विषयातून, '''नियम्य''' = रोखून म्हणजे बाजूला नेऊन, '''आत्मनि एव''' = पुन्हा पुन्हा परमात्म्यामध्येच, '''वशम्‌''' = निरुद्ध, '''नयेत्‌''' = करावे ॥ ६-२६ ॥ '''अर्थ''' हे स्थिर न राहणारे चंचल मन ज्या ज्या शब्दादी विषयांच्या निमित्ताने संसारात भरकटत असते, त्या त्या विषयांपासून त्याला आवरून वारंवार परमात्म्यात स्थिर करावे. ॥ ६-२६ ॥ '''मूळ श्लोक''' प्रशान्तमनसं ह्येनं योगिनं सुखमुत्तमम्‌ । उपैति शान्तरजसं ब्रह्मभूतमकल्मषम्‌ ॥ ६-२७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''हि''' = कारण, '''प्रशान्तमनसम्‌''' = ज्याचे मन चांगल्याप्रकारे शांत झाले आहे, '''अकल्मषम्‌''' = जो पापाने रहित आहे, '''(च)''' = आणि, '''शान्तरजसम्‌''' = ज्याचा रजोगुण शांत होऊन गेलेला आहे अशा, '''ब्रह्मभूतम्‌''' = सच्चिदानंदघन ब्रह्माशी एकीभाव प्राप्त झालेल्या, '''एनम्‌''' = या, '''योगिनम्‌''' = योग्याला, '''उत्तमम्‌''' = उत्तम, '''सुखम्‌''' = आनंद, '''उपैति''' = प्राप्त होतो ॥ ६-२७ ॥ '''अर्थ''' कारण ज्याचे मन पूर्ण शांत आहे, जो पापरहित आहे आणि ज्याचा रजोगुण शांत झालेला आहे, अशा या सच्चिदानंदघन ब्रह्माशी ऐक्य पावलेल्या योग्याला उत्तम आनंद मिळतो. ॥ ६-२७ ॥ '''मूळ श्लोक''' युञ्जन्नेवं सदात्मानं योगी विगतकल्मषः । सुखेन ब्रह्मसंस्पर्शमत्यन्तं सुखमश्नुते ॥ ६-२८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''विगतकल्मषः''' = पापरहित, '''योगी''' = योगी हा, '''एवम्‌''' = अशाप्रकारे, '''सदा''' = निरंतर, '''आत्मानम्‌''' = आत्म्याला (परमात्म्यामध्ये), '''युञ्जन्‌''' = लावीत, '''सुखेन''' = सुखाने, '''ब्रह्मसंस्पर्शम्‌''' = परब्रह्म परमात्म्याची प्राप्ती हे स्वरूप असणारा, '''अत्यंतम्‌''' = अनंत, '''सुखम्‌''' = आनंद, '''अश्नुते''' = अनुभवतो ॥ ६-२८ ॥ '''अर्थ''' तो निष्पाप योगी अशा प्रकारे सतत आत्म्याला परमात्म्याशी जोडून सहजपणे परब्रह्म परमात्म्याच्या प्राप्तीच्या अपार आनंदाचा अनुभव घेतो. ॥ ६-२८ ॥ '''मूळ श्लोक''' सर्वभूतस्थमात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि । ईक्षते योगयुक्तात्मा सर्वत्र समदर्शनः ॥ ६-२९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''योगयुक्तात्मा''' = सर्वव्यापी अनंत चैतन्यात एकीभावाने स्थितिरूप अशा योगाने युक्त असा आत्मवान्‌ (तसेच), '''सर्वत्र''' = सर्व ठिकाणी, '''समदर्शनः''' = समभावाने पाहणारा योगी, '''आत्मानम्‌''' = आत्म्याला, '''सर्वभूतस्थम्‌''' = सर्व सजीवांमध्ये स्थित, '''च''' = आणि, '''सर्वभूतानि''' = सर्व सजीवांना, '''आत्मनि''' = आत्म्यामध्ये (कल्पित असे), '''ईक्षते''' = पाहातो ॥ ६-२९ ॥ '''अर्थ''' ज्याचा आत्मा सर्वव्यापी अनंत चैतन्यात ऐक्यस्थितिरूप योगाने युक्त असून जो सर्वांना समभावाने पाहणारा आहे, असा योगी आत्मा सर्व सजीवमात्रात स्थित व सजीवमात्र आत्म्यात कल्पिलेले पाहातो. ॥ ६-२९ ॥ '''मूळ श्लोक''' यो मां पश्यति सर्वत्र सर्वं च मयि पश्यति । तस्याहं न प्रणश्यामि स च मे न प्रणश्यति ॥ ६-३० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यः''' = जो पुरुष, '''सर्वत्र''' = सर्व सजीवांमध्ये, '''माम्‌''' = सर्वांचा आत्मा अशा मज परमात्म्यालाच व्यापक असे, '''पश्यति''' = पाहतो, '''च''' = आणि, '''सर्वम्‌''' = सर्व सजीवांना, '''मयि''' = मज वासुदेवाचे अंतर्गत, '''पश्यति''' = पाहतो, '''तस्य''' = त्याच्या बाबतीत, '''अहम्‌''' = मी, '''न प्रणश्यामि''' = अदृश्य होत नाही, '''च''' = तसेच, '''सः''' = तो, '''मे''' = माझ्यासाठी, '''न प्रणश्यति''' = अदृश्य होत नाही ॥ ६-३० ॥ '''अर्थ''' जो पुरुष सर्व सजीवांमध्ये सर्वांचा आत्मा असलेल्या मला वासुदेवालाच व्यापक असलेला पाहतो आणि सर्व सजीवांना मज वासुदेवात पाहतो, त्याला मी अदृश्य असत नाही आणि मला तो अदृश्य असत नाही. ॥ ६-३० ॥ '''मूळ श्लोक''' सर्वभूतस्थितं यो मां भजत्येकत्वमास्थितः । सर्वथा वर्तमानोऽपि स योगी मयि वर्तते ॥ ६-३१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''एकत्वम्‌ आस्थितः''' = एकीभावात स्थित होऊन, '''यः''' = जो पुरुष, '''सर्वभूतस्थितम्‌''' = सर्व सजीवात आत्मस्वरूपाने स्थित असणाऱ्या, '''माम्‌''' = मज सच्चिदानंदघन वासुदेवाला, '''भजति''' = भजतो, '''सः''' = तो, '''योगी''' = योगी, '''सर्वथा''' = सर्व प्रकारांनी, '''वर्तमानः''' = व्यवहार करीत असताना, '''अपि''' = सुद्धा, '''(सः)''' = तो, '''मयि''' = माझ्यामध्येच, '''वर्तते''' = व्यवहार करतो ॥ ६-३१ ॥ '''अर्थ''' जो पुरुष ऐक्यभावाला प्राप्त होऊन सर्व सजीवमात्रात आत्मरूपाने असलेल्या मला सच्चिदानंदघन वासुदेवाला भजतो, तो योगी सर्व प्रकारचे व्यवहार करत असला तरी त्याचे सर्व व्यवहार माझ्यातच होत असतात. ॥ ६-३१ ॥ '''मूळ श्लोक''' आत्मौपम्येन सर्वत्र समं पश्यति योऽर्जुन । सुखं वा यदि वा दुःखं स योगी परमो मतः ॥ ६-३२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = हे अर्जुना, '''यः''' = जो योगी, '''आत्मौपम्येन''' = आपल्याप्रमाणेच, '''सर्वत्र''' = सर्व सजीवांमध्ये, '''समम्‌''' = सम, '''पश्यति''' = पाहतो, '''वा''' = तसेच, '''सुखम्‌''' = सर्वांचे सुख, '''यदि वा''' = अथवा, '''दुःखम्‌''' = दुःखसुद्धा आपल्याप्रमाणे सम पाहतो, '''सः''' = तो, '''योगी''' = योगी, '''परमः''' = परम श्रेष्ठ, '''मतः''' = मानला गेला आहे ॥ ६-३२ ॥ '''अर्थ''' हे अर्जुना, जो योगी आपल्याप्रमाणे सर्व सजीवमात्रांना समभावाने पाहतो, तसेच सर्वांमध्ये सुख किंवा दुःख समदृष्टीने पाहतो, तो योगी अत्यंत श्रेष्ठ मानला गेला आहे. ॥ ६-३२ ॥ '''मूळ श्लोक''' अर्जुन उवाच योऽयं योगस्त्वया प्रोक्तः साम्येन मधुसूदन । एतस्याहं न पश्यामि चञ्चलत्वात्स्थितिं स्थिराम्‌ ॥ ६-३३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''मधुसूदन''' = हे मधुसूदना (श्रीकृष्णा), '''अयम्‌''' = हा, '''यः''' = जो, '''साम्येन''' = समभावाच्या बाबतीत, '''योगः''' = योग, '''त्वया''' = तुम्ही, '''प्रोक्तः''' = सांगितला, '''(मनसः)''' = मनाच्या, '''चञ्चलत्वात्‌''' = चंचलपणामुळे, '''एतस्य''' = याची, '''स्थिराम्‌''' = नित्य स्थिर, '''स्थितिम्‌''' = स्थिती, '''अहम्‌ न पश्यामि''' = मला दिसत नाही ॥ ६-३३ ॥ '''अर्थ''' अर्जुन म्हणाला, हे मधुसूदना (श्रीकृष्णा), जो हा समभावाचा योग तुम्ही सांगितलात, तो मन चंचल असल्यामुळे नित्य स्थिर राहील, असे मला वाटत नाही. ॥ ६-३३ ॥ '''मूळ श्लोक''' चञ्चलं हि मनः कृष्ण प्रमाथि बलवद्‍दृढम्‌ । तस्याहं निग्रहं मन्ये वायोरिव सुदुष्करम्‌ ॥ ६-३४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''हि''' = कारण, '''कृष्ण''' = हे श्रीकृष्णा, '''मनः''' = मन, '''चञ्चलम्‌''' = फार चंचल, '''प्रमाथि''' = घुसळून काढण्याचा स्वभाव असणारे, '''दृढम्‌''' = अत्यंत बळकट, '''(च)''' = आणि, '''बलवत्‌''' = बलवान आहे, '''(अतः)''' = म्हणून, '''तस्य''' = त्याचा, '''निग्रहम्‌''' = निग्रह करणे हे, '''वायोः इव''' = वायूला रोखण्याप्रमाणे, '''सुदुष्करम्‌''' = अत्यंत दुष्कर आहे असे, '''अहम्‌''' = मला, '''मन्ये''' = वाटते ॥ ६-३४ ॥ '''अर्थ''' कारण हे श्रीकृष्णा, हे मन मोठे चंचल, क्षोभविणारे, मोठे दृढ आणि बलवान आहे. त्यामुळे त्याला वश करणे मी वाऱ्याला अडविण्याप्रमाणेच अत्यंत कठीण समजतो. ॥ ६-३४ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच असंशयं महाबाहो मनो दुर्निग्रहं चलम्‌ । अभ्यासेन तु कौन्तेय वैराग्येण च गृह्यते ॥ ६-३५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''महाबाहो''' = हे महाबाहो अर्जुना, '''असंशयम्‌''' = निःसंशयपणे, '''मनः''' = मन हे, '''चलम्‌''' = चंचल, '''(च)''' = आणि, '''दुर्निग्रहम्‌''' = वश करून घेण्यास कठीण आहे, '''तु''' = परंतु, '''कौन्तेय''' = हे कुंतीपुत्र अर्जुना, '''(इदम्‌ मनः)''' = हे मन, '''अभ्यासेन''' = अभ्यासाने, '''च''' = आणि, '''वैराग्येण''' = वैराग्याने, '''गृह्यते''' = वश करून घेता येते ॥ ६-३५ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, हे महाबाहो अर्जुना, मन चंचल आणि आवरण्यास कठीण आहे, यात शंका नाही. परंतु हे कुंतीपुत्र अर्जुना, हे मन अभ्यासाने आणि वैराग्याने ताब्यात येते. ॥ ६-३५ ॥ '''मूळ श्लोक''' असंयतात्मना योगो दुष्प्राप इति मे मतिः । वश्यात्मना तु यतता शक्योऽवाप्तुमुपायतः ॥ ६-३६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''असंयतात्मना''' = ज्याने मन वश करून घेतले नाही अशा पुरुषाला, '''योगः''' = योग, '''दुष्प्रापः''' = प्राप्त होण्यास कठीण आहे, '''तु''' = परंतु, '''(सः योगः)''' = तो योग, '''वश्यात्मना''' = ज्याने मन वश करून घेतले आहे अशा, '''यतता''' = प्रयत्‍न करणाऱ्या पुरुषाला, '''उपायतः''' = साधनाच्या द्वारे, '''अवाप्तुम्‌''' = प्राप्त करून घेणे, '''शक्यः''' = सहज शक्य आहे, '''इति''' = असे, '''मे''' = माझे, '''मतिः''' = मत आहे ॥ ६-३६ ॥ '''अर्थ''' ज्याने मनावर ताबा मिळविला नाही अशा पुरुषाला योग साधणे कठीण आहे आणि ज्याने मन ताब्यात ठेवले आहे अशा प्रयत्‍नशील पुरुषाला साधनेने तो प्राप्त होणे शक्य आहे, असे माझे मत आहे. ॥ ६-३६ ॥ '''मूळ श्लोक''' अर्जुन उवाच अयतिः श्रद्धयोपेतो योगाच्चलितमानसः । अप्राप्य योगसंसिद्धिं कां गतिं कृष्ण गच्छति ॥ ६-३७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''कृष्ण''' = हे श्रीकृष्णा, '''श्रद्धया उपेतः''' = जो योगावर श्रद्धा ठेवणारा आहे, '''(किंतु यः)''' = परंतु जो, '''अयतिः''' = संयमी नाही (या कारणाने), '''योगात्‌''' = योगापासून, '''चलितमानसः''' = ज्याचे मन अंतकाळी विचलित झाले आहे (अशा साधक योग्याला), '''योगसंसिद्धिम्‌''' = योगाची सिद्धी म्हणजे भगवत्साक्षात्कार, '''अप्राप्य''' = प्राप्त होणार नाही, '''(सः)''' = तो, '''काम्‌''' = कोणती, '''गतिम्‌''' = गती, '''गच्छति''' = प्राप्त करून घेतो ॥ ६-३७ ॥ '''अर्थ''' अर्जुन म्हणाला, हे श्रीकृष्णा, जो योगावर श्रद्धा ठेवणारा आहे; परंतु संयमी नसल्यामुळे ज्याचे मन अंतकाळी योगापासून विचलित झाले, असा साधक योगसिद्धीला म्हणजे भगवत्साक्षात्काराला प्राप्त न होता कोणत्या गतीला जातो? ॥ ६-३७ ॥ '''मूळ श्लोक''' कच्चिन्नोभयविभ्रष्टश्छिन्नाभ्रमिव नश्यति । अप्रतिष्ठो महाबाहो विमूढो ब्रह्मणः पथि ॥ ६-३८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''महाबाहो''' = हे महाबाहो श्रीकृष्णा, '''(सः)''' = तो, '''ब्रह्मणः''' = भगवत्प्राप्तीच्या, '''पथि''' = मार्गावर, '''विमूढः''' = मोहित, '''(च)''' = व, '''अप्रतिष्ठः''' = आश्रयरहित असा पुरुष, '''छिन्नाभ्रम्‌ इव''' = छिन्न भिन्न झालेल्या ढगाप्रमाणे, '''उभयविभ्रष्टः''' = दोन्हींकडून भ्रष्ट होऊन, '''कच्चित्‌ न नश्यति''' = नष्ट तर होऊन जात नाही ना ॥ ६-३८ ॥ '''अर्थ''' हे महाबाहो श्रीकृष्णा, भगवत्प्राप्तीच्या मार्गात मोहित झालेला व आश्रयरहित असलेला पुरुष छिन्न-विच्छिन्न ढगाप्रमाणे दोन्हीकडून भ्रष्ट होऊन नाश तर नाही ना पावत? ॥ ६-३८ ॥ '''मूळ श्लोक''' एतन्मे संशयं कृष्ण छेत्तुमर्हस्यशेषतः । त्वदन्यः संशयस्यास्य छेत्ता न ह्युपपद्यते ॥ ६-३९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कृष्ण''' = हे श्रीकृष्णा, '''मे''' = माझा, '''एतत्‌''' = हा, '''संशयम्‌''' = संशय, '''अशेषतः''' = संपूर्णरूपाने, '''छेत्तुम्‌''' = नष्ट करण्यासाठी, '''अर्हसि''' = तुम्ही समर्थ आहात, '''हि''' = कारण, '''अस्य''' = या, '''संशयस्य''' = संशयाला, '''छेत्ता''' = तोडून टाकणारा, '''त्वदन्यः''' = तुमच्याशिवाय दुसरा कोणी, '''न उपपद्यते''' = मिळणे संभवत नाही ॥ ६-३९ ॥ '''अर्थ''' हे श्रीकृष्णा, हा माझा संशय तुम्हीच पूर्णपणे नाहीसा करू शकाल. कारण तुमच्याशिवाय दुसरा कोणी हा संशय दूर करणारा मिळण्याचा संभव नाही. ॥ ६-३९ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच पार्थ नैवेह नामुत्र विनाशस्तस्य विद्यते । न हि कल्याणकृत्कश्चिद्‍दुर्गतिं तात गच्छति ॥ ६-४० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''तस्य''' = त्या पुरुषाला, '''इह''' = या लोकात, '''विनाशः न विद्यते''' = विनाश होत नाही, '''अमुत्र एव न''' = (तसेच) परलोकातही (त्याचा विनाश) होत नाही, '''हि''' = कारण, '''तात''' = अरे बाबा, '''कल्याणकृत्‌''' = आत्मोद्धारासाठी म्हणजे भगवत्प्राप्तीसाठी कर्म करणारा, '''कश्चित्‌''' = कोणीही पुरुष, '''दुर्गतिम्‌''' = दुर्गती, '''न गच्छति''' = प्राप्त करून घेत नाही ॥ ६-४० ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), त्या पुरुषाचा इहलोकातही नाश होत नाही व परलोकातही नाही. कारण बाबा रे, आत्मोद्धारासाठी अर्थात भगवत्प्राप्तीसाठी कर्म करणारा कोणताही पुरुष अधोगतीला जात नाही. ॥ ६-४० ॥ '''मूळ श्लोक''' प्राप्य पुण्यकृतां लोकानुषित्वा शाश्वतीः समाः । शुचीनां श्रीमतां गेहे योगभ्रष्टोऽभिजायते ॥ ६-४१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''योगभ्रष्टः''' = योगभ्रष्ट पुरुष हा, '''पुण्यकृताम्‌''' = पुण्यवान माणसांचे, '''लोकान्‌''' = लोक म्हणजे स्वर्गादी उत्तम लोक, '''प्राप्य''' = प्राप्त करून घेऊन, '''(तत्र)''' = तेथे, '''शाश्वतीः''' = पुष्कळ, '''समाः''' = वर्षांपर्यंत, '''उषित्वा''' = निवास करून (नंतर), '''शुचीनाम्‌''' = शुद्ध आचरण असणाऱ्या, '''श्रीमताम्‌''' = श्रीमान्‌ पुरुषांच्या, '''गेहे''' = घरामध्ये, '''अभिजायते''' = जन्म घेतो ॥ ६-४१ ॥ '''अर्थ''' योगभ्रष्ट पुरुष पुण्यवानांना मिळणाऱ्या लोकांना अर्थात स्वर्गादी उत्तम लोकांना जाऊन तेथे पुष्कळ वर्षे राहून नंतर शुद्ध आचरण असणाऱ्या श्रीमंतांच्या घरात जन्म घेतो. ॥ ६-४१ ॥ '''मूळ श्लोक''' अथवा योगिनामेव कुले भवति धीमताम्‌ । एतद्धि दुर्लभतरं लोके जन्म यदीदृशम्‌ ॥ ६-४२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अथवा''' = किंवा (वैराग्यवान पुरुष त्या स्वर्गादी लोकांत न जाता), '''धीमताम्‌''' = ज्ञानवान, '''योगिनाम्‌''' = योग्यांच्या, '''कुले एव''' = कुळामध्येच, '''भवति''' = जन्म घेतो, '''(किंतु)''' = परंतु, '''ईदृशम्‌''' = अशा प्रकारचा, '''यत्‌ एतत्‌''' = जो हा, '''जन्म''' = जन्म आहे, '''(तद्‌)''' = तो, '''लोके''' = या संसारात, '''हि''' = निःसंशयपणे, '''दुर्लभतरम्‌''' = अत्यंत दुर्लभ आहे ॥ ६-४२ ॥ '''अर्थ''' किंवा वैराग्यशील पुरुष त्या लोकांत न जाता ज्ञानी योग्यांच्या कुळात जन्म घेतो. परंतु या प्रकारचा जो हा जन्म आहे, तो या जगात निःसंशयपणे अत्यंत दुर्मिळ आहे. ॥ ६-४२ ॥ '''मूळ श्लोक''' तत्र तं बुद्धिसंयोगं लभते पौर्वदेहिकम्‌ । यतते च ततो भूयः संसिद्धौ कुरुनन्दन ॥ ६-४३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(सः)''' = तो, '''तत्र''' = तेथे, '''पौर्वदेहिकम्‌''' = पूर्वीच्या शरीरात संपादन केलेला, '''तम्‌''' = तो, '''बुद्धिसंयोगम्‌''' = बुद्धीचा संयोग म्हणजे समबुद्धीरूप योगाचा संस्कार, '''लभते''' = अनायासे मिळवितो, '''च''' = आणि, '''कुरुनन्दन''' = हे कुरुवंशीय अर्जुना, '''ततः''' = त्याच्या प्रभावामुळे, '''(सः)''' = तो, '''संसिद्धौ''' = परमात्म्याच्या प्राप्तीरूप सिद्धीच्यासाठी, '''भूयः''' = पूर्वीपेक्षाही अधिक, '''यतते''' = प्रयत्‍न करतो ॥ ६-४३ ॥ '''अर्थ''' तेथे त्या पहिल्या शरीरात संग्रह केलेल्या बुद्धिसंयोगाला म्हणजे समत्वबुद्धिरूप योगाच्या संस्कारांना अनायासे प्राप्त होतो आणि हे कुरुवंशीय अर्जुना, त्याच्या प्रभावाने तो पुन्हा परमात्मप्राप्तिरूप सिद्धीसाठी पूर्वीपेक्षाही अधिक प्रयत्‍न करतो. ॥ ६-४३ ॥ '''मूळ श्लोक''' पूर्वाभ्यासेन तेनैव ह्रियते ह्यवशोऽपि सः । जिज्ञासुरपि योगस्य शब्दब्रह्मातिवर्तते ॥ ६-४४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सः''' = श्रीमंताच्या घरात जन्मलेला तो योगभ्रष्ट योगी, '''तेन पूर्वाभ्यासेन एव''' = त्या पूर्वीच्या अभ्यासामुळेच, '''अवशः''' = पराधीन होऊन, '''हि''' = निःसंशयपणे, '''ह्रियते''' = भगवंतांकडून आकर्षित केला जातो, '''(तथा)''' = तसेच, '''योगस्य''' = समबुद्धिरूप योगाचा, '''जिज्ञासुः अपि''' = जिज्ञासूसुद्धा, '''शब्दब्रह्म''' = वेदात सांगितलेल्या सकाम कर्मांचे फळ, '''अतिवर्तते''' = उल्लंघन करून जातो ॥ ६-४४ ॥ '''अर्थ''' तो श्रीमंतांच्या घरात जन्म घेणारा योगभ्रष्ट पराधीन असला तरी त्या पहिल्या जन्मीच्या अभ्यासामुळेच निःसंशयपणे भगवंतांकडे आकर्षिला जातो. तसेच समबुद्धिरूप योगाचा जिज्ञासूदेखील वेदाने सांगितलेल्या सकाम कर्मांच्या फळांना ओलांडून जातो. ॥ ६-४४ ॥ '''मूळ श्लोक''' प्रयत्नाद्यतमानस्तु योगी संशुद्धकिल्बिषः । अनेकजन्मसंसिद्धस्ततो याति परां गतिम्‌ ॥ ६-४५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''प्रयत्नात्‌''' = प्रयत्नपूर्वक, '''यतमानः''' = अभ्यास करणारा, '''योगी''' = योगी (हा तर), '''अनेकजन्मसंसिद्धः''' = मागील अनेक जन्मांच्या संस्कारांच्या सामर्थ्यामुळे याच जन्मात संसिद्ध होऊन, '''संशुद्धकिल्बिषः''' = संपूर्ण पापांनी रहित होऊन, '''ततः''' = नंतर तत्काळ, '''पराम्‌ गतिम्‌''' = परम गती, '''याति''' = प्राप्त करून घेतो ॥ ६-४५ ॥ '''अर्थ''' परंतु प्रयत्नपूर्वक अभ्यास करणारा योगी तर मागील अनेक जन्मांच्या संस्कारांच्या जोरावर याच जन्मात पूर्ण सिद्धी मिळवून सर्व पापांपासून मुक्त होऊन तत्काळ परमगतीला प्राप्त होतो. ॥ ६-४५ ॥ '''मूळ श्लोक''' तपस्विभ्योऽधिको योगी ज्ञानिभ्योऽपि मतोऽधिकः । कर्मिभ्यश्चाधिको योगी तस्माद्योगी भवार्जुन ॥ ६-४६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''योगी''' = योगी, '''तपस्विभ्यः''' = तपस्वी लोकांपेक्षा, '''अधिकः''' = श्रेष्ठ आहे, '''ज्ञानिभ्यः अपि''' = शास्त्रज्ञानी पुरुषांपेक्षा सुद्धा (तो), '''अधिकः''' = श्रेष्ठ, '''मतः''' = मानला गेला आहे, '''च''' = आणि, '''कर्मिभ्यः''' = सकाम कर्मे करणाऱ्या माणसांपेक्षा सुद्धा, '''योगी''' = योगी, '''अधिकः''' = श्रेष्ठ आहे, '''तस्मात्‌''' = म्हणून, '''अर्जुन''' = हे अर्जुना, '''योगी भव''' = योगी हो ॥ ६-४६ ॥ '''अर्थ''' तपस्वी लोकांपेक्षा योगी श्रेष्ठ आहे. शास्त्रज्ञानी पुरुषांपेक्षा सुद्धा श्रेष्ठ मानला गेला आहे. आणि सकाम कर्मे करणाऱ्या माणसांपेक्षा सुद्धा योगी श्रेष्ठ आहे. म्हणून हे अर्जुना, तू योगी हो. ॥ ६-४६ ॥ '''मूळ श्लोक''' योगिनामपि सर्वेषां मद्‍गतेनान्तरात्मना । श्रद्धावान्भजते यो मां स मे युक्ततमो मतः ॥ ६-४७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सर्वेषाम्‌ योगीनाम्‌ अपि''' = सर्व योग्यांच्यामध्ये सुद्धा, '''यः''' = जो, '''श्रद्धावान्‌''' = श्रद्धावान योगी, '''मद्‍गतेन''' = माझ्या ठिकाणी लावलेल्या, '''अन्तरात्मना''' = अंतरात्म्याने, '''माम्‌''' = मला, '''भजते''' = निरंतर भजतो, '''सः''' = तो योगी, '''मे''' = मला, '''युक्ततमः मतः''' = परमश्रेष्ठ म्हणून मान्य आहे ॥ ६-४७ ॥ '''अर्थ''' सर्व योग्यांच्यामध्ये सुद्धा जो श्रद्धावान योगी माझ्या ठिकाणी लावलेल्या अंतरात्म्याने मला निरंतर भजतो, तो योगी मला परमश्रेष्ठ म्हणून मान्य आहे. ॥ ६-४७ ॥ '''मूळ सहाव्या अध्यायाची समाप्ती''' ॐ तत्सदिति श्रीमद्‌भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे आत्मसंयमयोगो नाम षष्ठोऽध्यायः ॥ ६ ॥ '''अर्थ''' ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील आत्मसंयमयोग नावाचा हा सहावा अध्याय समाप्त झाला. ॥ ६ ॥ 1674 3459 2006-06-12T14:42:59Z Shreehari 39 '''मूळ सातव्या अध्यायाचा प्रारंभ''' अथ सप्तमोऽध्यायः '''अर्थ''' सातवा अध्याय सुरु होतो. '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच मय्यासक्तमनाः पार्थ योगं युञ्जन्मदाश्रयः । असंशयं समग्रं मां यथा ज्ञास्यसि तच्छृणु ॥ ७-१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''मयि आसक्तमनाः''' = अनन्य प्रेमाने माझ्या ठिकाणी चित्त आसक्त करून, '''मदाश्रयः''' = तसेच अनन्य भावाने मत्परायण होऊन, '''योगम्‌''' = योगामध्ये, '''युञ्जन्‌''' = लागलेला (असा तू), '''यथा''' = ज्याप्रमाणे, '''समग्रम्‌''' = सर्व विभूती, बल, ऐश्वर्य इत्यादी गुणांनी युक्त व सर्वांचे आत्मरूप अशा, '''माम्‌''' = मला, '''असंशयम्‌''' = निःसंदेहपणे, '''ज्ञास्यसि''' = जाणशील, '''तत्‌''' = ती गोष्ट, '''शृणु''' = तू ऐक ॥ ७-१ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), अनन्य प्रेमाने मन माझ्या ठिकाणी आसक्त करून तसेच अनन्य भावाने माझा आश्रय घेऊन, योगयुक्त होऊन तू ज्यायोगे संपूर्ण विभूती, शक्ती, ऐश्वर्यादी गुणांनी युक्त, सर्वांचा आत्मा असणाऱ्या मला निःसंशयपणे जाणशील, ते ऐक. ॥ ७-१ ॥ '''मूळ श्लोक''' ज्ञानं तेऽहं सविज्ञानमिदं वक्ष्याम्यशेषतः । यज्ज्ञात्वा नेह भूयोऽन्यज्ज्ञातव्यमवशिष्यते ॥ ७-२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''ते''' = तुझ्यासाठी, '''इदम्‌''' = हे, '''सविज्ञानम्‌ ज्ञानम्‌''' = विज्ञानासहित तत्त्वज्ञान, '''अशेषतः''' = संपूर्णपणे, '''अहम्‌''' = मी, '''वक्ष्यामि''' = सांगेन, '''यत्‌''' = जे, '''ज्ञात्वा''' = जाणल्यावर, '''इह''' = या संसारात, '''भूयः''' = पुन्हा, '''अन्यत्‌''' = दुसरे काहीसुद्धा, '''ज्ञातव्यम्‌''' = जाणून घेण्यास योग्य असे, '''न अवशिष्यते''' = उरतच नाही ॥ ७-२ ॥ '''अर्थ''' मी तुला विज्ञानासह तत्त्वज्ञान संपूर्ण सांगेन, जे जाणले असता या जगात पुन्हा दुसरे काहीही जाणावयाचे शिल्लक राहात नाही. ॥ ७-२ ॥ '''मूळ श्लोक''' मनुष्याणां सहस्रेषु कश्चिद्यतति सिद्धये । यततामपि सिद्धानां कश्चिन्मां वेत्ति तत्त्वतः ॥ ७-३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मनुष्याणाम्‌ सहस्रेषु''' = हजारो माणसांमध्ये, '''कश्चित्‌''' = कोणीतरी एखादा, '''सिद्धये''' = माझ्या प्राप्तीसाठी, '''यतति''' = प्रयत्‍न करतो, '''(च)''' = आणि, '''(तेषाम्‌)''' = त्या, '''यतताम्‌''' = प्रयत्‍न करणाऱ्या, '''सिद्धानाम्‌''' = योग्यांमध्ये, '''अपि''' = सुद्धा, '''कश्चित्‌''' = कोणीतरी एखादा (मत्परायण होऊन), '''माम्‌''' = मला, '''तत्त्वतः''' = तत्त्वतः म्हणजे यथार्थ रूपाने, '''वेत्ति''' = जाणतो ॥ ७-३ ॥ '''अर्थ''' हजारो मनुष्यांमध्ये कोणी एखादा माझ्या प्राप्तीसाठी प्रयत्‍न करतो आणि त्या प्रयत्‍न करणाऱ्या योग्यांमध्येही एखादाच मत्परायण होऊन मला खऱ्या स्वरूपाने जाणतो. ॥ ७-३ ॥ '''मूळ श्लोक''' भूमिरापोऽनलो वायुः खं मनो बुद्धिरेव च । अहंकार इतीयं मे भिन्ना प्रकृतिरष्टधा ॥ ७-४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भूमिः''' = पृथ्वी, '''आपः''' = जल, '''अनलः''' = अग्नी, '''वायुः''' = वायू, '''खम्‌''' = आकाश, '''मनः''' = मन, '''बुद्धिः''' = बुद्धी, '''च''' = आणि, '''अहंकार''' = अहंकार, '''एव''' = सुद्धा, '''इति''' = याप्रकारे, '''अष्टधा''' = आठ प्रकारांनी, '''भिन्ना''' = विभाजित असणारी, '''इयम्‌''' = ही, '''मे''' = माझी, '''प्रकृतिः''' = प्रकृती आहे ॥ ७-४ ॥ '''अर्थ''' पृथ्वी, जल, अग्नी, वायू, आकाश, मन, बुद्धी, आणि अहंकार अशी ही आठ प्रकारात विभागलेली माझी प्रकृती आहे. ॥ ७-४ ॥ '''मूळ श्लोक''' अपरेयमितस्त्वन्यां प्रकृतिं विद्धि मे पराम्‌ । जीवभूतां महाबाहो ययेदं धार्यते जगत्‌ ॥ ७-५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''इयम्‌''' = (आठ प्रकारचे भेद असणारी) ही, '''तु''' = तर, '''अपरा''' = अपरा म्हणजे माझी जड प्रकृती आहे, '''(च)''' = आणि, '''महाबाहो''' = हे महाबाहो अर्जुना, '''इतः''' = हिच्यापेक्षा, '''अन्याम्‌''' = दुसरी की, '''यया''' = जिच्यामुळे, '''इदम्‌''' = हे, '''जगत्‌''' = संपूर्ण जग, '''धार्यते''' = धारण केले आहे, '''(सा)''' = ती, '''मे''' = माझी, '''जीवभूताम्‌''' = जीवरूप, '''पराम्‌''' = परा म्हणजे चेतन, '''प्रकृतिम्‌''' = प्रकृती आहे (असे), '''विद्धि''' = तू जाण ॥ ७-५ ॥ '''अर्थ''' ही आठ प्रकारचे भेद असणारी माझी अपरा म्हणजे अचेतन प्रकृती आहे. आणि हे महाबाहो अर्जुना, हिच्याहून दुसरी, जिच्यायोगे सर्व जग धारण केले जाते, ती माझी जीवरूप परा म्हणजे चेतन प्रकृती समज. ॥ ७-५ ॥ '''मूळ श्लोक''' एतद्योनीनि भूतानि सर्वाणीत्युपधारय । अहं कृत्स्नस्य जगतः प्रभवः प्रलयस्तथा ॥ ७-६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सर्वाणि''' = सर्व, '''भूतानि''' = सजीव, '''एतद्योनीनि''' = या दोन प्रकारच्या प्रकृतीपासून उत्पन्न होतात, '''अहम्‌''' = मी, '''कृत्स्नस्य''' = संपूर्ण, '''जगतः''' = जगाची, '''प्रभवः''' = उत्पत्ती, '''तथा''' = आणि, '''प्रलयः''' = प्रलय (म्हणजे सर्व जगाचे मुळ कारण), '''इति''' = असे, '''उपधारय''' = तू जाण ॥ ७-६ ॥ '''अर्थ''' सर्व सजीवमात्र या दोन प्रकृतींपासूनच उत्पन्न झालेले आहे, आणि मी सर्व जगाची उत्पत्ती आणि प्रलय आहे अर्थात सर्व जगाचे मूळ कारण आहे, हे तू जाण. ॥ ७-६ ॥ '''मूळ श्लोक''' मत्तः परतरं नान्यत्किञ्चिदस्ति धनञ्जय । मयि सर्वमिदं प्रोतं सूत्रे मणिगणा इव ॥ ७-७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''धनञ्जय''' = हे धनंजया (अर्जुना), '''मत्तः''' = माझ्यापेक्षा, '''अन्यत्‌''' = दुसरे, '''किञ्चित्‌''' = कोणतेही, '''परतरम्‌''' = परम कारण, '''न अस्ति''' = नाही, '''सूत्रे''' = सुतातील, '''मणिगणाः इव''' = (सुताच्या) मण्यांप्रमाणे, '''इदम्‌''' = हे, '''सर्वम्‌''' = संपूर्ण (जग), '''मयि''' = माझ्यामध्ये, '''प्रोतम्‌''' = गुंफलेले आहे ॥ ७-७ ॥ '''अर्थ''' हे धनंजया (अर्जुना), माझ्याहून निराळे दुसरे कोणतेही परम कारण नाही. हे संपूर्ण जग दोऱ्यात दोऱ्याचे मणी ओवावे, तसे माझ्यात गुंफलेले आहे. ॥ ७-७ ॥ '''मूळ श्लोक''' रसोऽहमप्सु कौन्तेय प्रभास्मि शशिसूर्ययोः । प्रणवः सर्ववेदेषु शब्दः खे पौरुषं नृषु ॥ ७-८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कौन्तेय''' = हे कुंतीपुत्र अर्जुना, '''अहम्‌''' = मी, '''अप्सु''' = पाण्यामध्ये, '''रसः''' = रस (आहे), '''शशिसूर्ययोः''' = चंद्र व सूर्य यांमध्ये, '''प्रभा''' = प्रकाश, '''अस्मि''' = आहे, '''सर्ववेदेषु''' = सर्व वेदांमध्ये, '''प्रणवः''' = ओंकार, '''खे''' = आकाशात, '''शब्दः''' = शब्द, '''(च)''' = (आणि), '''नृषु''' = पुरुषांमध्ये, '''पौरुषम्‌''' = पुरुषत्व (मी आहे) ॥ ७-८ ॥ '''अर्थ''' हे कुंतीपुत्र अर्जुना, मी पाण्यातील रस आहे, चंद्रसूर्यातील प्रकाश आहे, सर्व वेदांतील ओंकार आहे, आकाशातील शब्द आणि पुरुषातील पुरुषत्व आहे. ॥ ७-८ ॥ '''मूळ श्लोक''' पुण्यो गन्धः पृथिव्यां च तेचश्चास्मि विभावसौ । जीवनं सर्वभूतेषु तपश्चास्मि तपस्विषु ॥ ७-९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पृथिव्याम्‌''' = पृथ्वीमध्ये, '''पुण्यः''' = पवित्र, '''गन्धः''' = गंध, '''च''' = आणि, '''विभावसौ''' = अग्नीमध्ये, '''तेजः''' = तेज, '''अस्मि''' = मी आहे, '''च''' = तसेच, '''सर्वभूतेषु''' = सर्व सजीवांमध्ये, '''जीवनम्‌''' = त्यांचे जीवन (मी आहे), '''च''' = आणि, '''तपस्विषु''' = तपस्व्यांमध्ये, '''तपः''' = तप, '''अस्मि''' = (मी) आहे. ॥ ७-९ ॥ '''अर्थ''' मी पृथ्वीतील पवित्र गंध आणि अग्नीतील तेज आहे. तसेच सर्व सजीवांचे जीवन आहे आणि तपस्व्यांतील तप मी आहे. ॥ ७-९ ॥ '''मूळ श्लोक''' बीजं मां सर्वभूतानां विद्धि पार्थ सनातनम्‌ । बुद्धिर्बुद्धिमतामस्मि तेजस्तेजस्विनामहम्‌ ॥ ७-१० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''सर्वभूतानाम्‌''' = सर्व सजीवांचे, '''सनातनम्‌''' = सनातन, '''बीजम्‌''' = बीज, '''माम्‌''' = मीच आहे असे, '''विद्धि''' = तू जाण, '''बुद्धिमताम्‌''' = बुद्धिमानांची, '''बुद्धिः''' = बुद्धी, '''(च)''' = आणि, '''तेजस्विनाम्‌''' = तेजस्व्यांचे, '''तेजः''' = तेज, '''अहम्‌''' = मी, '''अस्मि''' = आहे ॥ ७-१० ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), तू संपूर्ण सजीवांचे सनातन कारण मलाच समज. मी बुद्धिमानांची बुद्धी आणि तेजस्व्यांचे तेज आहे. ॥ ७-१० ॥ '''मूळ श्लोक''' बलं बलवतां चाहं कामरागविवर्जितम्‌ । धर्माविरुद्धो भूतेषु कामोऽस्मि भरतर्षभ ॥ ७-११ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भरतर्षभ''' = हे भरतश्रेष्ठा (अर्जुना), '''बलवताम्‌''' = बलवानांचे, '''कामरागविवर्जितम्‌''' = आसक्ती व कामना यांनी रहित असे, '''बलम्‌''' = बल म्हणजे सामर्थ्य, '''च''' = आणि, '''भूतेषु''' = सर्व सजीवांमध्ये, '''धर्माविरुद्धः''' = धर्माला अनुकूल म्हणजे शास्त्राला अनुकूल, '''कामः''' = कामना, '''अहम्‌''' = मी, '''अस्मि''' = आहे ॥ ७-११ ॥ '''अर्थ''' हे भरतश्रेष्ठा (अर्जुना), मी बलवानांचे आसक्तिरहित व कामनारहित बल म्हणजे सामर्थ्य आहे आणि सर्व सजीवांतील धर्माला अनुकूल अर्थात शास्त्राला अनुकूल असा काम आहे. ॥ ७-११ ॥ '''मूळ श्लोक''' ये चैव सात्त्विका भावा राजसास्तामसाश्च ये । मत्त एवेति तान्विद्धि न त्वहं तेषु ते मयि ॥ ७-१२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''च एव''' = आणखी, '''ये''' = जे, '''सात्त्विकाः''' = सत्त्वगुणापासून उत्पन्न होणारे, '''भावाः''' = भाव आहेत, '''ये''' = जे, '''राजसाः''' = रजोगुणापासून उत्पन्न होणारे, '''च''' = आणि, '''तामसाः''' = तमोगुणापासून उत्पन्न होणारे भाव आहेत, '''तान्‌''' = ते सर्व, '''मत्तः एव''' = माझ्यापासूनच होणारे आहेत, '''इति''' = असे, '''विद्धि''' = तू जाण, '''तु''' = परंतु (वास्तविक पाहाता), '''तेषु''' = त्यांमध्ये, '''अहम्‌''' = मी, '''ते''' = (आणि) ते, '''मयि''' = माझ्यामध्ये, '''(न)''' = नाहीत ॥ ७-१२ ॥ '''अर्थ''' आणखीही जे सत्त्वगुणापासून, रजोगुणापासून आणि तमोगुणापासून उत्पन्न होणारे भाव व पदार्थ आहेत, ते सर्व माझ्यापासूनच उत्पन्न होणारे आहेत, असे तू समज. परंतु वास्तविक पाहाता त्यांच्यात मी आणि माझ्यात ते नाहीत. ॥ ७-१२ ॥ '''मूळ श्लोक''' त्रिभिर्गुणमयैर्भावैरेभिः सर्वमिदं जगत्‌ । मोहितं नाभिजानाति मामेभ्यः परमव्ययम्‌ ॥ ७-१३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''गुणमयैः''' = गुणांचे कार्यरूप अशा सात्त्विक, राजस व तामस अशा, '''एभिः''' = या, '''त्रिभिः''' = तीन प्रकारच्या, '''भावैः''' = भावांनी, '''इदम्‌''' = हा, '''सर्वम्‌''' = संपूर्ण, '''जगत्‌''' = संसारातील सजीवसमुदाय, '''मोहितम्‌''' = मोहित होत आहे, '''(अतः)''' = म्हणून, '''एभ्यः''' = या तीन गुणांच्या, '''परम्‌''' = पलीकडे असणाऱ्या, '''अव्ययम्‌''' = अविनाशी अशा, '''माम्‌''' = मला (तो सजीवसमुदाय), '''न अभिजानाति''' = जाणत नाही ॥ ७-१३ ॥ '''अर्थ''' गुणांचे कार्य असणाऱ्या सात्त्विक, राजस आणि तामस या तिन्ही प्रकारच्या भावांनी हे सारे जग-सजीवसमुदाय मोहित झाले आहे. त्यामुळे या तिन्ही गुणांच्या पलीकडे असणाऱ्या अविनाशी अशा मला ते ओळखत नाही. ॥ ७-१३ ॥ '''मूळ श्लोक''' दैवी ह्येषा गुणमयी मम माया दुरत्यया । मामेव ये प्रपद्यन्ते मायामेतां तरन्ति ते ॥ ७-१४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''हि''' = कारण, '''दैवी''' = अलौकिक म्हणजे अतिशय अद्भुत, '''गुणमयी''' = त्रिगुणमयी अशी, '''एषा''' = ही, '''मम''' = माझी, '''माया''' = माया, '''दुरत्यया''' = तरून जाण्यास फार कठीण आहे, '''(तथापि)''' = तथापि, '''ये''' = जे पुरुष, '''माम्‌ एव''' = केवळ मलाच, '''प्रपद्यन्ते''' = भजतात म्हणजे शरण येतात, '''ते''' = ते, '''एताम्‌''' = या, '''मायाम्‌''' = मायेचे, '''तरन्ति''' = उल्लंघन करून जातात अर्थात संसारातून तरून जातात ॥ ७-१४ ॥ '''अर्थ''' कारण ही अलौकिक अर्थात अतिअद्भुत त्रिगुणात्मक माझी माया पार होण्यास फार कठीण आहे. परंतु जे केवळ मलाच निरंतर भजतात, ते या मायेला ओलांडून जातात, म्हणजे संसारातून तरून जातात. ॥ ७-१४ ॥ '''मूळ श्लोक''' न मां दुष्कृतिनो मूढाः प्रपद्यन्ते नराधमाः । माययापहृतज्ञाना आसुरं भावमाश्रिताः ॥ ७-१५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मायया''' = मायेच्या द्वारे, '''अपहृतज्ञानाः''' = ज्यांचे ज्ञान हरण केले गेले आहे, '''आसुरम्‌ भावम्‌''' = आसुर भाव, '''आश्रिताः''' = धारण करणारे, '''नराधमाः''' = पुरुषांमध्ये नीच, '''दुष्कृतिनः''' = दूषित कर्म करणारे, '''मूढाः''' = असे मूढ लोक, '''माम्‌''' = माझे, '''न प्रपद्यन्ते''' = भजन करीत नाहीत ॥ ७-१५ ॥ '''अर्थ''' मायेने ज्यांचे ज्ञान हिरावून घेतले आहे, असे आसुरी स्वभावाचे, पुरुषांमध्ये नीच असणारे, दुष्ट कर्मे करणारे मूढ लोक मला भजत नाहीत. ॥ ७-१५ ॥ '''मूळ श्लोक''' चतुर्विधा भजन्ते मां जनाः सुकृतिनोऽर्जुन । आर्तो जिज्ञासुरर्थार्थी ज्ञानी च भरतर्षभ ॥ ७-१६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भरतर्षभ अर्जुन''' = हे भरतवंशीयांमध्ये श्रेष्ठ अर्जुना, '''सुकृतिनः''' = उत्तम कर्म करणारे, '''अर्थार्थी''' = अर्थार्थी, '''आर्तः''' = आर्त, '''जिज्ञासुः''' = जिज्ञासू, '''च''' = आणि, '''ज्ञानी''' = ज्ञानी (असे), '''चतुर्विधाः''' = चार प्रकारचे, '''जनाः''' = भक्तजन, '''माम्‌''' = मला, '''भजन्ते''' = भजतात ॥ ७-१६ ॥ '''अर्थ''' हे भरतवंशीयांमध्ये श्रेष्ठ अर्जुना, उत्तम कर्मे करणारे अर्थार्थी, आर्त, जिज्ञासू आणि ज्ञानी असे चार प्रकारचे भक्त मला भजतात. ॥ ७-१६ ॥ '''मूळ श्लोक''' तेषां ज्ञानी नित्ययुक्त एकभक्तिर्विशिष्यते । प्रियो हि ज्ञानिनोऽत्यर्थमहं स च मम प्रियः ॥ ७-१७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तेषाम्‌''' = त्यांपैकी, '''नित्ययुक्तः''' = नेहमी माझ्या ठिकाणी एकीभावाने राहाणारा, '''एकभक्तिः''' = अनन्य प्रेम असणारा, '''ज्ञानी''' = ज्ञानी भक्त, '''विशिष्यते''' = अतिशय उत्तम आहे, '''हि''' = कारण, '''ज्ञानिनः''' = (तत्त्वतः मला जाणणाऱ्या) ज्ञानीला, '''अहम्‌''' = मी, '''अत्यर्थम्‌''' = अत्यंत, '''प्रियः''' = प्रिय आहे, '''च''' = आणि, '''सः''' = तो ज्ञानी, '''मम''' = मला, '''प्रियः''' = अत्यंत प्रिय आहे ॥ ७-१७ ॥ '''अर्थ''' त्यांपैकी नेहमी माझ्या ठिकाणी ऐक्य भावाने स्थित असलेला अनन्य प्रेम-भक्ती असलेला ज्ञानी भक्त अति उत्तम होय. कारण मला तत्त्वतः जाणणाऱ्या ज्ञानी माणसाला मी अत्यंत प्रिय आहे आणि तो ज्ञानी मला अत्यंत प्रिय आहे. ॥ ७-१७ ॥ '''मूळ श्लोक''' उदाराः सर्व एवैते ज्ञानी त्वात्मैव मे मतम्‌ । आस्थितः स हि युक्तात्मा मामेवानुत्तमां गतिम्‌ ॥ ७-१८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''एते''' = हे, '''सर्वे एव''' = सर्वच, '''उदाराः''' = उदार आहेत, '''तु''' = परंतु, '''ज्ञानी''' = ज्ञानी (हा तर साक्षात्‌), '''आत्मा एव''' = माझे स्वरूपच आहे असे, '''मे मतम्‌''' = माझे मत आहे, '''हि''' = कारण, '''सः''' = तो, '''युक्तात्मा''' = माझ्या ठिकाणी मन व बुद्धी असणारा असा (ज्ञानी भक्त), '''अनुत्तमाम्‌''' = अतिशय उत्तम, '''गतिम्‌''' = गति-स्वरूप अशा, '''माम्‌ एव''' = माझ्या ठिकाणीच, '''आस्थितः''' = चांगल्याप्रकारे स्थित असतो ॥ ७-१८ ॥ '''अर्थ''' हे सर्वच उदार आहेत. परंतु ज्ञानी तर साक्षात माझे स्वरूपच आहे, असे माझे मत आहे. कारण तो माझ्या ठिकाणी मन-बुद्धी असणारा ज्ञानी भक्त अतिउत्तम गतिस्वरूप अशा माझ्यामध्येच चांगल्या प्रकारे स्थित असतो. ॥ ७-१८ ॥ '''मूळ श्लोक''' बहूनां जन्मनामन्ते ज्ञानवान्मां प्रपद्यते । वासुदेवः सर्वमिति स महात्मा सुदुर्लभः ॥ ७-१९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''बहूनाम्‌''' = पुष्कळ, '''जन्मनाम्‌''' = जन्मांच्या, '''अन्ते''' = शेवटच्या जन्मात, '''ज्ञानवान्‌''' = तत्त्वज्ञान प्राप्त करून घेतलेला पुरुष, '''सर्वम्‌''' = सर्व काही, '''वासुदेवः''' = वासुदेवच आहे, '''इति''' = या प्रकारे, '''माम्‌''' = मला, '''प्रपद्यते''' = भजतो, '''सः''' = तो, '''महात्मा''' = महात्मा, '''सुदुर्लभः''' = अत्यंत दुर्लभ आहे ॥ ७-१९ ॥ '''अर्थ''' पुष्कळ जन्मांच्या शेवटच्या जन्मात तत्त्वज्ञान झालेला पुरुष सर्व काही वासुदेवच आहे, असे समजून मला भजतो, तो महात्मा अत्यंत दुर्मिळ आहे. ॥ ७-१९ ॥ '''मूळ श्लोक''' कामैस्तैस्तैर्हृतज्ञानाः प्रपद्यन्तेऽन्यदेवताः । तं तं नियममास्थाय प्रकृत्या नियताः स्वया ॥ ७-२० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तैः तैः''' = त्या त्या, '''कामैः''' = भोगांच्या इच्छेद्वारे, '''हृतज्ञानाः''' = ज्यांचे ज्ञान हरण केले गेले आहे (ते लोक), '''स्वया''' = आपल्या, '''प्रकृत्या''' = स्वभावाने, '''नियताः''' = प्रेरित होऊन, '''तम्‌ तम्‌''' = त्या त्या, '''नियमम्‌''' = नियमांचा, '''आस्थाय''' = अंगीकार करून, '''अन्यदेवताः''' = अन्य देवतांना, '''प्रपद्यन्ते''' = भजतात म्हणजे पुजतात ॥ ७-२० ॥ '''अर्थ''' त्या त्या भोगांच्या इच्छेने ज्यांचे ज्ञान हिरावून घेतले आहे असे लोक आपापल्या स्वभावाने प्रेरित होऊन, निरनिराळे नियम पाळून इतर देवतांची पूजा करतात. ॥ ७-२० ॥ '''मूळ श्लोक''' यो यो यां यां तनुं भक्तः श्रद्धयार्चितुमिच्छति । तस्य तस्याचलां श्रद्धां तामेव विदधाम्यहम्‌ ॥ ७-२१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यः यः''' = जो जो, '''भक्तः''' = सकाम भक्त, '''याम्‌ याम्‌''' = ज्या ज्या, '''तनुम्‌''' = देवतांच्या स्वरूपांची, '''श्रद्धया''' = श्रद्धेने, '''अर्चितुम्‌''' = पूजन करण्याची, '''इच्छति''' = इच्छा करतो, '''तस्य तस्य''' = त्या त्या भक्तांच्या, '''श्रद्धाम्‌''' = श्रद्धेला, '''ताम्‌ एव''' = त्या देवतेच्या बाबतीतच, '''अहम्‌''' = मी, '''अचलाम्‌''' = स्थिर, '''विदधामि''' = करतो ॥ ७-२१ ॥ '''अर्थ''' जो जो सकाम भक्त ज्या ज्या देवतास्वरूपाचे श्रद्धेने पूजन करू इच्छितो, त्या त्या भक्ताची त्याच देवतेवरील श्रद्धा मी दृढ करतो. ॥ ७-२१ ॥ '''मूळ श्लोक''' स तया श्रद्धया युक्तस्तस्याराधनमीहते । लभते च ततः कामान्मयैव विहितान्हि तान्‌ ॥ ७-२२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सः''' = तो पुरुष, '''तया''' = त्या, '''श्रद्धया''' = श्रद्धेने, '''युक्तः''' = युक्त होऊन, '''तस्य''' = त्या देवतेचे, '''आराधनम्‌''' = पूजन, '''ईहते''' = करतो, '''च''' = आणि, '''ततः''' = त्या देवतेपासून, '''मया एव''' = माझ्याद्वारेच, '''विहितान्‌''' = विधान केले गेलेले, '''तान्‌''' = ते, '''कामान्‌''' = इष्ट भोग, '''हि''' = निःसंदेहपणे, '''(सः)''' = तो, '''लभते''' = प्राप्त करून घेतो ॥ ७-२२ ॥ '''अर्थ''' तो त्या श्रद्धेने युक्त होऊन त्या देवतेचे पूजन करतो आणि त्या देवतेकडून मीच ठरविलेले ते इच्छित भोग निश्चितपणे मिळवितो. ॥ ७-२२ ॥ '''मूळ श्लोक''' अन्तवत्तु फलं तेषां तद्भवत्यल्पमेधसाम्‌ । देवान्देवयजो यान्ति मद्भक्ता यान्ति मामपि ॥ ७-२३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''तेषाम्‌''' = त्या, '''अल्पमेधसाम्‌''' = अल्पबुद्धी असणाऱ्या माणसांचे, '''तत्‌''' = ते, '''फलम्‌''' = फळ, '''अन्तवत्‌''' = नाशवंत, '''भवति''' = असते तसेच, '''देवयजः''' = ते देवांचे पूजक, '''देवान्‌''' = देवतांना, '''यान्ति''' = प्राप्त करून घेतात, '''(च)''' = परंतु, '''मद्भक्ताः''' = माझे भक्त (ते कसेही भजोत, अंती ते), '''माम्‌ अपि''' = मलाच, '''यान्ति''' = प्राप्त करून घेतात ॥ ७-२३ ॥ '''अर्थ''' पण त्या मंदबुद्धी लोकांचे ते फळ नाशिवंत असते. तसेच देवतांची पूजा करणारे देवतांना प्राप्त होतात आणि माझे भक्त, मला कसेही भजोत, अंती मलाच येऊन मिळतात. ॥ ७-२३ ॥ '''मूळ श्लोक''' अव्यक्तं व्यक्तिमापन्नं मन्यन्ते मामबुद्धयः । परं भावमजानन्तो ममाव्ययमनुत्तमम्‌ ॥ ७-२४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मम''' = माझा, '''अनुत्तमम्‌''' = सर्वश्रेष्ठ, '''अव्ययम्‌''' = अविनाशी, '''परम्‌ भावम्‌''' = परम भाव, '''अजानन्तः''' = न जाणणारे, '''अबुद्धयः''' = बुद्धिविहीन पुरुष, '''अव्यक्तम्‌''' = मन व इंद्रियांच्या अतीत असा, '''माम्‌''' = मी सच्चिदानंदघन परमात्मा, '''व्यक्तिम्‌''' = माणसाप्रमाणे जन्म घेऊन व्यक्तिभावाप्रत, '''आपन्नम्‌''' = प्राप्त झालो आहे, '''(इति)''' = असे, '''मन्यन्ते''' = मानतात ॥ ७-२४ ॥ '''अर्थ''' मूढ लोक माझ्या सर्वश्रेष्ठ, अविनाशी अशा परम भावाला न जाणता मन-इंद्रियांच्या पलीकडे असणाऱ्या, सच्चिदानंदघन परमात्मस्वरूप मला मनुष्याप्रमाणे जन्म घेऊन प्रगट झालेला मानतात. ॥ ७-२४ ॥ '''मूळ श्लोक''' नाहं प्रकाशः सर्वस्य योगमायासमावृतः । मूढोऽयं नाभिजानाति लोको मामजमव्ययम्‌ ॥ ७-२५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''योगमायासमावृतः''' = आपल्या योगमायेने झाकलेला, '''अहम्‌''' = मी, '''सर्वस्य''' = सर्वांना, '''प्रकाशः न''' = प्रत्यक्ष होत नाही, '''(अतः)''' = म्हणून, '''मूढः''' = अज्ञानी, '''लोकः''' = जनसमुदाय, '''अयम्‌''' = हा, '''अजम्‌''' = जन्मरहित, '''अव्ययम्‌''' = अविनाशी परमेश्वर असे, '''माम्‌''' = मला, '''न अभिजानाति''' = जाणत नाही (म्हणजे मी जन्मणारा व मरणारा आहे, असे समजतो) ॥ ७-२५ ॥ '''अर्थ''' आपल्या योगमायेने लपलेला मी सर्वांना प्रत्यक्ष दिसत नाही. म्हणून हे अज्ञानी लोक जन्म नसलेल्या आणि अविनाशी मला परमेश्वराला जाणत नाहीत. अर्थात मी जन्मणारा-मरणारा आहे, असे समजतात. ॥ ७-२५ ॥ '''मूळ श्लोक''' वेदाहं समतीतानि वर्तमानानि चार्जुन । भविष्याणि च भूतानि मां तु वेद न कश्चन ॥ ७-२६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = हे अर्जुना, '''समतीतानि''' = पूर्वी होऊन गेलेले, '''च''' = आणि, '''वर्तमानानि''' = वर्तमानकाळी असणारे, '''च''' = तसेच, '''भविष्याणि''' = भविष्यकाळी होणारे, '''भूतानि''' = सर्व सजीव, '''अहम्‌''' = मी, '''वेद''' = जाणतो, '''तु''' = परंतु, '''कश्चन''' = कोणीही (श्रद्धा व भक्ती यांनी रहित असा पुरुष), '''माम्‌''' = मला, '''न वेद''' = जाणत नाही ॥ ७-२६ ॥ '''अर्थ''' हे अर्जुना, पूर्वी होऊन गेलेल्या, वर्तमान काळातील आणि पुढे होणाऱ्या सर्व सजीवांना मी जाणतो. पण श्रद्धा, भक्ती नसलेला कोणीही मला जाणत नाही. ॥ ७-२६ ॥ '''मूळ श्लोक''' इच्छाद्वेषसमुत्थेन द्वन्द्वमोहेन भारत । सर्वभूतानि सम्मोहं सर्गे यान्ति परन्तप ॥ ७-२७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भारत परन्तप''' = हे भारता (अर्थात भरतवंशी) परंतपा (अर्थात शत्रुतापना अर्जुना), '''सर्गे''' = संसारात, '''इच्छाद्वेषसमुत्थेन''' = इच्छा व द्वेष यांपासून उत्पन्न होणाऱ्या, '''द्वन्द्वमोहेन''' = सुखदुःखादी द्वंद्वरूप मोहाने, '''सर्वभूतानि''' = संपूर्ण सजीव, '''सम्मोहम्‌''' = अत्यंत अज्ञतेप्रत, '''यान्ति''' = प्राप्त होतात ॥ ७-२७ ॥ '''अर्थ''' हे भरतवंशी परंतप अर्जुना, सृष्टीत इच्छा व द्वेष यांमुळे उत्पन्न झालेल्या सुखदुःखरूप द्वंद्वाच्या मोहाने सर्व सजीव अत्यंत अज्ञानाला प्राप्त होतात. ॥ ७-२७ ॥ '''मूळ श्लोक''' येषां त्वन्तगतं पापं जनानां पुण्यकर्मणाम्‌ । ते द्वन्द्वमोहनिर्मुक्ता भजन्ते मां दृढव्रताः ॥ ७-२८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''पुण्यकर्मणाम्‌''' = निष्काम भावाने श्रेष्ठ कर्मांचे आचरण करणाऱ्या, '''येषाम्‌''' = ज्या, '''जनानाम्‌''' = पुरुषांचे, '''पापम्‌''' = पाप, '''अन्तगतम्‌''' = नष्ट होऊन गेले आहे, '''ते''' = ते, '''द्वन्द्वमोहनिर्मुक्ताः''' = राग-द्वेष यांपासून उत्पन्न होणाऱ्या द्वंद्वरूप मोहातून मुक्त झालेले, '''दृढव्रताः''' = दृढनिश्चयी भक्त, '''माम्‌''' = मला, '''भजन्ते''' = सर्व प्रकारांनी भजतात ॥ ७-२८ ॥ '''अर्थ''' परंतु निष्कामभावाने श्रेष्ठ कर्मांचे आचरण करणाऱ्या ज्या पुरुषांचे पाप नष्ट झाले आहे, ते राग-द्वेष यांनी उत्पन्न होणाऱ्या द्वंद्वरूप मोहापासून मुक्त असलेले दृढनिश्चयी भक्त मला सर्व प्रकारे भजतात. ॥ ७-२८ ॥ '''मूळ श्लोक''' जरामरणमोक्षाय मामाश्रित्य यतन्ति ये । ते ब्रह्म तद्विदुः कृत्स्नमध्यात्मं कर्म चाखिलम्‌ ॥ ७-२९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''माम्‌''' = मला, '''आश्रित्य''' = शरण येऊन, '''ये''' = जे पुरुष, '''जरामरणमोक्षाय''' = जरा आणि मरण यांतून सुटण्यासाठी, '''यतन्ति''' = प्रयत्‍न करतात, '''ते''' = ते (पुरुष), '''तत्‌''' = ते, '''ब्रह्म''' = ब्रह्म, '''कृत्स्नम्‌ अध्यात्मम्‌''' = संपूर्ण अध्यात्म, '''च''' = तसेच, '''अखिलम्‌''' = संपूर्ण, '''कर्म''' = कर्म, '''विदुः''' = जाणतात ॥ ७-२९ ॥ '''अर्थ''' जे मला शरण येऊन वार्धक्य व मरण यांपासून सुटण्याचा प्रयत्‍न करतात ते पुरुष, ते ब्रह्म, संपूर्ण अध्यात्म आणि संपूर्ण कर्म जाणतात. ॥ ७-२९ ॥ '''मूळ श्लोक''' साधिभूताधिदैवं मां साधियज्ञं च ये विदुः । प्रयाणकालेऽपि च मां ते विदुर्युक्तचेतसः ॥ ७-३० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''साधिभूताधिदैवम्‌''' = अधिभूत आणि अधिदैव यांसह, '''च''' = तसेच, '''साधियज्ञम्‌''' = अधियज्ञासहित, '''माम्‌''' = सर्वांचे आत्मरूप अशा मला, '''ये''' = जे पुरुष, '''प्रयाणकाले अपि''' = अंतकाळी सुद्धा, '''विदुः''' = जाणतात, '''ते''' = ते, '''युक्तचेतसः''' = युक्तचित्त असणारे पुरुष, '''माम्‌ च''' = मलाच, '''विदुः''' = जाणतात (म्हणजे मलाच प्राप्त करून घेतात) ॥ ७-३० ॥ '''अर्थ''' जे पुरुष अधिभूत, अधिदैव व अधियज्ञ यांसह (सर्वांच्या आत्मरूप अशा) मला अंतकाळीही जाणतात, ते युक्त चित्ताचे पुरुष मला जाणतात, म्हणजे मला येऊन मिळतात. ॥ ७-३० ॥ '''मूळ सातव्या अध्यायाची समाप्ती''' ॐ तत्सदिति श्रीमद्‌भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे ज्ञानविज्ञानयोगो नाम सप्तमोऽध्यायः ॥ ७ ॥ '''अर्थ''' ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील ज्ञानविज्ञानयोग नावाचा हा सातवा अध्याय समाप्त झाला. ॥ ७ ॥ 1675 3460 2006-06-12T14:48:29Z Shreehari 39 '''मूळ आठव्या अध्यायाचा प्रारंभ''' अथ अष्टमोऽध्यायः '''अर्थ''' आठवा अध्याय सुरु होतो. '''मूळ श्लोक''' अर्जुन उवाच किं तद्ब्रह्म किमध्यात्मं किं कर्म पुरुषोत्तम । अधिभूतं च किं प्रोक्तमधिदैवं किमुच्यते ॥ ८-१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''पुरुषोत्तम''' = हे पुरुषोत्तम श्रीकृष्णा, '''तत्‌''' = ते, '''ब्रह्म''' = ब्रह्म, '''किम्‌''' = काय आहे, '''अध्यात्मम्‌''' = अध्यात्म, '''किम्‌''' = काय आहे, '''कर्म''' = कर्म, '''किम्‌''' = काय आहे, '''अधिभूतम्‌''' = अधिभूत (या नावाचे), '''किम्‌''' = काय, '''प्रोक्तम्‌''' = म्हटले गेले आहे, '''च''' = तसेच, '''अधिदैवम्‌''' = अधिदैव, '''किम्‌''' = कशाला, '''उच्यते''' = म्हटले जाते ॥ ८-१ ॥ '''अर्थ''' अर्जुन म्हणाला, हे पुरुषोत्तम श्रीकृष्णा, ते ब्रह्म काय आहे? अध्यात्म काय आहे? कर्म काय आहे? अधिभूत शब्दाने काय सांगितले आहे? आणि अधिदैव कशाला म्हणतात? ॥ ८-१ ॥ '''मूळ श्लोक''' अधियज्ञः कथं कोऽत्र देहेऽस्मिन्मधुसूदन । प्रयाणकाले च कथं ज्ञेयोऽसि नियतात्मभिः ॥ ८-२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मधुसूदन''' = हे मधुसूदना (श्रीकृष्णा), '''अत्र''' = येथे, '''अधियज्ञः''' = अधियज्ञ, '''कः''' = कोण आहे (व तो), '''अस्मिन्‌''' = या, '''देहे''' = शरीरामध्ये, '''कथम्‌''' = कसा आहे, '''च''' = तसेच, '''नियतात्मभिः''' = ज्यांचे चित्त तुमच्यामध्ये युक्त आहे अशा पुरुषांच्या द्वारे, '''प्रयाणकाले''' = अंतसमयी, '''(त्वम्‌)''' = तुम्ही, '''कथम्‌''' = कोणत्या प्रकाराने, '''ज्ञेयः असि''' = जाणले जाता ॥ ८-२ ॥ '''अर्थ''' हे मधुसूदना (श्रीकृष्णा), येथे अधियज्ञ कोण आहे? आणि तो या शरीरात कसा आहे? तसेच अंतकाळी युक्त चित्ताचे पुरुष तुम्हाला कसे जाणतात? ॥ ८-२ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच अक्षरं ब्रह्म परमं स्वभावोऽध्यात्ममुच्यते । भूतभावोद्भवकरो विसर्गः कर्मसञ्ज्ञितः ॥ ८-३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''परमम्‌''' = परम, '''अक्षरम्‌''' = अक्षर, '''ब्रह्म''' = ब्रह्म आहे, '''स्वभावः''' = आपले स्वरूप म्हणजे जीवात्मा हा, '''अध्यात्मम्‌''' = अध्यात्म (नावाने), '''उच्यते''' = सांगितला जातो, '''(च)''' = तसेच, '''भूतभावोद्भवकरः''' = भूतांच्या भावांना उत्पन्न आणि अभ्युदय व वृद्धी करणारा, '''(यः)''' = जो, '''विसर्गः''' = सृष्टिरचनारूपी विसर्ग अर्थात त्याग आहे, '''(सः)''' = तो, '''कर्मसञ्ज्ञितः''' = कर्म या नावाने सांगितला जातो ॥ ८-३ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, परम अक्षर ब्रह्म आहे. आपले स्वरूप अर्थात जीवात्मा अध्यात्म नावाने सांगितला जातो. तसेच भूतांचे भाव उत्पन्न करणारा जो त्याग आहे, तो कर्म या नावाने संबोधला जातो. ॥ ८-३ ॥ '''मूळ श्लोक''' अधिभूतं क्षरो भावः पुरुषश्चाधिदैवतम्‌ । अधियज्ञोऽहमेवात्र देहे देहभृतां वर ॥ ८-४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''क्षरः भावः''' = उत्पत्ती-विनाश शील असणारे सर्व पदार्थ, '''अधिभूतम्‌''' = अधिभूत आहेत, '''पुरुषः''' = हिरण्यमय पुरुष अर्थात ब्रह्मदेव, '''अधिदैवतम्‌''' = अधिदैवत आहे, '''च''' = आणि, '''देहभृताम्‌ वर''' = देहधारी माणसात श्रेष्ठ असणाऱ्या हे अर्जुना, '''अत्र देहे''' = या शरीरामध्ये, '''अहम्‌ एव''' = मी वासुदेवच, '''अधियज्ञः''' = अंतर्यामीरूपाने अधियज्ञ आहे ॥ ८-४ ॥ '''अर्थ''' उत्पत्ती-विनाश असलेले सर्व पदार्थ अधिभूत आहेत. हिरण्यमय पुरुष अधिदैव आहे आणि हे देहधाऱ्यांमध्ये श्रेष्ठ अर्जुना, या शरीरात मी वासुदेवच अंतर्यामी रूपाने अधियज्ञ आहे. ॥ ८-४ ॥ '''मूळ श्लोक''' अन्तकाले च मामेव स्मरन्मुक्त्वा कलेवरम्‌ । यः प्रयाति स मद्भावं याति नास्त्यत्र संशयः ॥ ८-५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अन्तकाले च''' = अंतकाळी सुद्धा, '''यः''' = जो पुरुष, '''माम्‌ एव''' = माझेच, '''स्मरन्‌''' = स्मरण करीत, '''कलेवरम्‌''' = शरीराचा, '''मुक्त्वा''' = त्याग करून , '''प्रयाति''' = जातो, '''सः''' = तो, '''मद्भावम्‌''' = साक्षात माझे स्वरूप, '''याति''' = प्राप्त करून घेतो, '''अत्र''' = या बाबतीत, '''संशयः''' = कोणताही संशय, '''न अस्ति''' = नाही ॥ ८-५ ॥ '''अर्थ''' जो पुरुष अंतकाळीही माझेच स्मरण करीत शरीराचा त्याग करून जातो, तो साक्षात माझ्या स्वरूपाला प्राप्त होतो, यात मुळीच संशय नाही. ॥ ८-५ ॥ '''मूळ श्लोक''' यं यं वापि स्मरन्भावं त्यजत्यन्ते कलेवरम्‌ । तं तमेवैति कौन्तेय सदा तद्भावभावितः ॥ ८-६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कौन्तेय''' = हे कुंतीपुत्र अर्जुना, '''अन्ते''' = अंतकाळी, '''यम्‌ यम्‌''' = ज्या ज्या, '''वा अपि''' = ही, '''भावम्‌''' = भावाचे, '''स्मरन्‌''' = स्मरण करीत, '''कलेवरम्‌''' = शरीराचा, '''त्यजति''' = त्याग करतो, '''तम्‌ तम्‌ एव''' = तो तो भावच, '''(सः पुरुषः)''' = तो पुरुष, '''एति''' = प्राप्त करून घेतो (कारण तो), '''सदा''' = नेहमी, '''तद्भावभावितः''' = त्या भावाने भावित झालेला असतो ॥ ८-६ ॥ '''अर्थ''' हे कुंतीपुत्र अर्जुना, हा मनुष्य अंतकाळी ज्या ज्या भावाचे स्मरण करीत शरीराचा त्याग करतो, त्याला त्याला तो जाऊन मिळतो. कारण तो नेहमी त्याच भावाचे चिंतन करीत असतो. ॥ ८-६ ॥ '''मूळ श्लोक''' तस्मात्सर्वेषु कालेषु मामनुस्मर युध्य च । मय्यर्पितमनोबुद्धिर्मामेवैष्यस्यसंशयम्‌ ॥ ८-७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तस्मात्‌''' = म्हणून, '''(अर्जुन)''' = हे अर्जुना, '''सर्वेषु''' = सर्व, '''कालेषु''' = काळी, '''(त्वम्‌)''' = तू, '''माम्‌ अनुस्मर''' = (निरंतर) माझे स्मरण कर, '''च''' = आणि, '''युध्य''' = युद्धसुद्धा कर, '''(एवम्‌)''' = अशाप्रकारे, '''मयि''' = माझ्या ठिकाणी, '''अर्पितमनोबुद्धिः''' = अर्पण केलेल्या अशा मन व बुद्धी यांनी युक्त होऊन, '''असंशयम्‌''' = निःसंदेहपणे, '''माम्‌ एव''' = मलाच, '''एष्यसि''' = तू प्राप्त करून घेशील ॥ ८-७ ॥ '''अर्थ''' म्हणून हे अर्जुना, तू सर्वकाळी निरंतर माझे स्मरण कर आणि युद्धही कर. अशा प्रकारे माझ्या ठिकाणी मन-बुद्धी अर्पण केल्यामुळे तू निःसंशय मलाच येऊन मिळशील. ॥ ८-७ ॥ '''मूळ श्लोक''' अभ्यासयोगयुक्तेन चेतसा नान्यगामिना । परमं पुरुषं दिव्यं याति पार्थानुचिन्तयन्‌ ॥ ८-८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना) (असा नियम आहे की), '''अभ्यासयोगयुक्तेन''' = परमेश्वराच्या ध्यानाच्या अभ्यासरूपी योगाने युक्त, '''नान्यगामिना''' = दुसरीकडे न जाणणाऱ्या (अशा), '''चेतसा''' = चित्ताने, '''अनुचिन्तयन्‌''' = निरंतर चिंतन करणारा मनुष्य, '''परमम्‌''' = परम, '''दिव्यम्‌''' = प्रकाशस्वरूप दिव्य, '''पुरुषम्‌''' = पुरुषाला म्हणजे परमेश्वरालाच, '''याति''' = प्राप्त करून घेतो ॥ ८-८ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), असा नियम आहे की, परमेश्वराच्या ध्यानाच्या अभ्यासरूपी योगाने युक्त, दुसरीकडे न जाणाऱ्या चित्ताने निरंतर चिंतन करणारा मनुष्य, परम प्रकाशस्वरूप दिव्य पुरुषाला म्हणजे परमेश्वरालाच जाऊन मिळतो. ॥ ८-८ ॥ '''मूळ श्लोक''' कविं पुराणमनुशासितारमणोरणीयांसमनुस्मरेद्यः । सर्वस्य धातारमचिन्त्यरूपमादित्यवर्णं तमसः परस्तात्‌ ॥ ८-९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कविम्‌''' = सर्वज्ञ, '''पुराणम्‌''' = अनादी, '''अनुशासितारम्‌''' = सर्वांचा नियंता, '''अणोः अणीयांसम्‌''' = सूक्ष्मापेक्षा अतिसूक्ष्म, '''सर्वस्य धातारम्‌''' = सर्वांचे धारण-पोषण करणारा, '''अचिन्त्यरूपम्‌''' = अचिंत्य स्वरूप, '''आदित्यवर्णम्‌''' = सूर्याप्रमाणे नित्य चेतन प्रकाशस्वरूप, '''(च)''' = आणि, '''तमसः''' = अविद्येच्या, '''परस्तात्‌''' = फार पलीकडे असणाऱ्या शुद्ध सच्चिदानंदघन परमेश्वराचे, '''यः''' = जो, '''अनुस्मरेत्‌''' = निरंतर स्मरण करतो ॥ ८-९ ॥ '''अर्थ''' जो पुरुष सर्वज्ञ, अनादी, सर्वांचा नियामक, सूक्ष्माहूनही अतिसूक्ष्म, सर्वांचे धारण-पोषण करणारा, अतर्क्यस्वरूप, सूर्याप्रमाणे नेहमी चेतन प्रकाशरूप आणि अविद्येच्या अत्यंत पलीकडील अशा शुद्ध सच्चिदानंदघन परमेश्वराचे स्मरण करतो ॥ ८-९ ॥ '''मूळ श्लोक''' प्रयाणकाले मनसाचलेन भक्त्या युक्तो योगबलेन चैव । भ्रुवोर्मध्ये प्राणमावेश्य सम्यक्‌ स तं परं पुरुषमुपैति दिव्यम्‌ ॥ ८-१० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सः''' = तो, '''भक्त्या युक्तः''' = भक्तीने युक्त असा पुरुष, '''प्रयाणकाले''' = अंतकाळी (सुद्धा), '''योगबलेन''' = योगाच्या सामर्थ्याने, '''भ्रुवोः''' = भुवयांच्या, '''मध्ये''' = मध्यात, '''प्राणम्‌''' = प्राणाला, '''सम्यक्‌''' = योग्य प्रकारे, '''आवेश्य''' = स्थापन करून, '''च''' = नंतर, '''अचलेन''' = निश्चल, '''मनसा''' = मनाने, '''(स्मरन्‌)''' = स्मरण करीत, '''तम्‌''' = त्या, '''दिव्यम्‌''' = दिव्यरूप, '''परम्‌''' = परम, '''पुरुषम्‌ एव''' = पुरुष परमात्म्यालाच, '''उपैति''' = प्राप्त करून घेतो ॥ ८-१० ॥ '''अर्थ''' तो भक्तियुक्त पुरुष अंतकाळीसुद्धा योगबलाने भुवयांच्या मध्यभागी प्राण चांगल्या रीतीने स्थापन करून मग निश्चल मनाने स्मरण करीत त्या दिव्यरूप परम पुरुष परमात्म्यालाच प्राप्त होतो. ॥ ८-१० ॥ '''मूळ श्लोक''' यदक्षरं वेदविदो वदन्ति विशन्ति यद्यतयो वीतरागाः । यदिच्छन्तो ब्रह्मचर्यं चरन्ति तत्ते पदं सङ्ग्रहेण प्रवक्ष्ये ॥ ८-११ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''वेदविदः''' = वेद जाणणारे विद्वान, '''यत्‌''' = ज्या सच्चिदानंदघनरूप परमपदाला, '''अक्षरम्‌''' = अविनाशी, '''वदन्ति''' = म्हणतात, '''वीतरागाः''' = आसक्तिरहित, '''यतयः''' = प्रयत्‍नशील संन्यासी महात्मे लोक, '''यत्‌''' = ज्यात, '''विशन्ति''' = प्रवेश करतात, '''(च)''' = आणि, '''यत्‌''' = ज्या परमपदाची, '''इच्छन्तः''' = इच्छा करणारे (ब्रह्मचारी लोक), '''ब्रह्मचर्यम्‌''' = ब्रह्मचर्याचे, '''चरन्ति''' = आचरण करतात, '''तत्‌''' = ते, '''पदम्‌''' = परम पद (कसे मिळते), '''ते''' = तुझ्यासाठी, '''सङ्ग्रहेण''' = संक्षेपाने, '''प्रवक्ष्ये''' = मी सांगेन ॥ ८-११ ॥ '''अर्थ''' वेदवेत्ते विद्वान ज्या सच्चिदानंदघनरूप परमपदाला अविनाशी म्हणतात, आसक्ती नसलेले यत्‍नशील संन्यासी महात्मे ज्याच्यामध्ये प्रवेश करतात आणि ज्या परमपदाची इच्छा करणारे ब्रह्मचारी ब्रह्मचर्याचे आचरण करतात, ते परमपद मी तुला थोडक्यात सांगतो. ॥ ८-११ ॥ '''मूळ श्लोक''' सर्वद्वाराणि संयम्य मनो हृदि निरुध्य च । मूर्ध्न्याधायात्मनः प्राणमास्थितो योगधारणाम्‌ ॥ ८-१२ ॥ ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म व्याहरन्मामनुस्मरन्‌ । यः प्रयाति त्यजन्देहं स याति परमां गतिम्‌ ॥ ८-१३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सर्वद्वाराणि''' = सर्व इंद्रियांच्या द्वारांना, '''संयम्य''' = रोखून, '''च''' = तसेच, '''हृदि''' = हृद्देशामध्ये, '''मनः''' = मनाला, '''निरुध्य''' = स्थिर करून (नंतर जिंकलेल्या त्या मनाच्या द्वारा), '''प्राणम्‌''' = प्राणाला, '''मूर्ध्नि''' = मस्तकात, '''आधाय''' = स्थापन करून, '''आत्मनः''' = परमात्म्याच्या संबंधी, '''योगधारणाम्‌''' = योगधारणेमध्ये, '''आस्थितः''' = स्थित होऊन, '''यः''' = जो पुरुष, '''ओम्‌''' = ॐ, '''इति''' = अशा, '''एकाक्षरम्‌''' = एक अक्षर रूप, '''ब्रह्म''' = ब्रह्माचा, '''व्याहरन्‌''' = उच्चार करीत (आणि त्याचे अर्थ स्वरूप अशा), '''माम्‌''' = मज निर्गुण ब्रह्माचे, '''अनुस्मरन्‌''' = चिंतन करीत, '''देहम्‌''' = देहाचा, '''त्यजन्‌''' = त्याग करून, '''प्रयाति''' = जातो, '''सः''' = तो पुरुष, '''परमाम्‌''' = परम, '''गतिम्‌''' = गती, '''याति''' = प्राप्त करून घेतो ॥ ८-१२, ८-१३ ॥ '''अर्थ''' सर्व इंद्रियांची द्वारे अडवून मनाला हृदयाच्या ठिकाणी स्थिर करून नंतर जिंकलेल्या मनाने प्राण मस्तकात स्थापन करून परमात्मसंबंधी योगधारणेत स्थिर होऊन जो पुरुष ॐ या एक अक्षर रूप ब्रह्माचा उच्चार करीत आणि त्याचे अर्थस्वरूप निर्गुण ब्रह्म जो मी आहे त्याचे चिंतन करीत देह टाकून जातो, तो परम गतीला प्राप्त होतो. ॥ ८-१२, ८-१३ ॥ '''मूळ श्लोक''' अनन्यचेताः सततं यो मां स्मरति नित्यशः । तस्याहं सुलभः पार्थ नित्ययुक्तस्य योगिनः ॥ ८-१४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''(मयि)''' = माझ्या ठिकाणी, '''अनन्यचेताः''' = अनन्यचित्त होऊन, '''यः''' = जो पुरुष, '''नित्यशः''' = सदाच, '''सततम्‌''' = निरंतर, '''माम्‌''' = मज पुरुषोत्तमाचे, '''स्मरति''' = स्मरण करतो, '''तस्य''' = त्या, '''नित्ययुक्तस्य''' = नित्य निरंतर माझ्यामध्ये युक्त असणाऱ्या, '''योगिनः''' = योग्यासाठी, '''अहम्‌''' = मी, '''सुलभः''' = सुलभ आहे म्हणजे मी त्याला सहज प्राप्त होतो ॥ ८-१४ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), जो पुरुष माझ्या ठिकाणी अनन्यचित्त होऊन नेहमी मज पुरुषत्तमाचे स्मरण करतो, त्या नित्य माझ्याशी युक्त असलेल्या योग्याला मी सहज प्राप्त होणारा आहे. ॥ ८-१४ ॥ '''मूळ श्लोक''' मामुपेत्य पुनर्जन्म दुःखालयमशाश्वतम्‌ । नाप्नुवन्ति महात्मानः संसिद्धिं परमां गताः ॥ ८-१५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''परमाम्‌''' = परम, '''संसिद्धिम्‌''' = सिद्धीला, '''गताः''' = प्राप्त करून घेतलेले, '''महात्मानः''' = महात्मे लोक, '''माम्‌''' = मला, '''उपेत्य''' = प्राप्त करून घेतात (तो), '''दुःखालयम्‌''' = दुःखांचे घर (तसेच), '''अशाश्वतम्‌''' = क्षणभंगुर (असा), '''पुनर्जन्म''' = पुनर्जन्म, '''न आप्नुवन्ति''' = प्राप्त करून घेत नाहीत ॥ ८-१५ ॥ '''अर्थ''' परम सिद्धी मिळविलेले महात्मे एकदा मला प्राप्त झाल्यावर दुःखांचे आगार असलेल्या क्षणभंगुर पुनर्जन्माला जात नाहीत. ॥ ८-१५ ॥ '''मूळ श्लोक''' आब्रह्मभुवनाल्लोकाः पुनरावर्तिनोऽर्जुन । मामुपेत्य तु कौन्तेय पुनर्जन्म न विद्यते ॥ ८-१६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = हे अर्जुना, '''आब्रह्मभुवनात्‌''' = ब्रह्मलोकापर्यंत, '''लोकाः''' = सर्व लोक, '''पुनरावर्तिनः''' = पुनरावर्ती आहेत, '''तु''' = परंतु, '''कौन्तेय''' = हे कौन्तेया(कुंतीपुत्र अर्जुना), '''माम्‌''' = मला, '''उपेत्य''' = प्राप्त करून घेतल्यावर, '''पुनर्जन्म''' = पुनर्जन्म, '''न विद्यते''' = होत नाही ॥ ८-१६ ॥ '''अर्थ''' हे अर्जुना, ब्रह्मलोकापर्यंतचे सर्व लोक पुनरावर्ती आहेत. परंतु हे कौन्तेया(कुंतीपुत्र अर्जुना), मला प्राप्त झाल्यावर पुनर्जन्म होत नाही. (कारण मी कालातीत आहे आणि हे सर्व ब्रह्मादिकांचे लोक कालाने मर्यादित असल्याने अनित्य आहेत.) ॥ ८-१६ ॥ '''मूळ श्लोक''' सहस्रयुगपर्यन्तमहर्यद्ब्रह्मणो विदुः । रात्रिं युगसहस्रान्तां तेऽहोरात्रविदो जनाः ॥ ८-१७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''ब्रह्मणः''' = ब्रह्मदेवाचा, '''यत्‌''' = जो, '''अहः''' = एक दिवस आहे, '''(तत्‌)''' = तो, '''सहस्रयुगपर्यन्तम्‌''' = एक हजार चतुर्युगांपर्यंतची अवधी असणारा आहे, '''(च)''' = आणि, '''रात्रिम्‌ (अपि)''' = रात्र ही सुद्धा, '''युगसहस्रान्ताम्‌''' = एक हजार चतुर्युगांपर्यंतची अवधी असणारी आहे (असे), '''(ये)''' = जे पुरुष, '''विदुः''' = तत्त्वतः जाणतात, '''ते''' = ते, '''जनाः''' = योगी लोक, '''अहोरात्रविदः''' = कालाचे तत्त्व जाणणारे आहेत ॥ ८-१७ ॥ '''अर्थ''' ब्रह्मदेवाचा एक दिवस एक हजार चतुर्युगांचा असून रात्रही एक हजार चतुर्युगांची असते. जे योगी हे तत्त्वतः जाणतात, ते काळाचे स्वरूप जाणणारे होत. ॥ ८-१७ ॥ '''मूळ श्लोक''' अव्यक्ताद्व्यक्तयः सर्वाः प्रभवन्त्यहरागमे । रात्र्यागमे प्रलीयन्ते तत्रैवाव्यक्तसञ्ज्ञके ॥ ८-१८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अहरागमे''' = ब्रह्मदेवाच्या दिवसाच्या प्रवेशकाळी, '''सर्वाः''' = संपूर्ण, '''व्यक्तयः''' = चराचर भूतसमूह हे, '''अव्यक्तात्‌''' = अव्यक्तापासून म्हणजे ब्रह्मदेवाच्या सूक्ष्म शरीरापासून, '''प्रभवन्ति''' = उत्पन्न होतात, '''(च)''' = आणि, '''रात्र्यागमे''' = ब्रह्मदेवाच्या रात्रीच्या प्रवेशकाळात, '''तत्र''' = त्या, '''अव्यक्तसञ्ज्ञके एव''' = अव्यक्त नावाच्या ब्रह्मदेवाच्या सूक्ष्म शरीरामध्येच, '''प्रलीयन्ते''' = लीन होऊन जातात ॥ ८-१८ ॥ '''अर्थ''' सर्व चराचर भूतसमुदाय ब्रह्मदेवाच्या दिवसाच्या आरंभी अव्यक्तापासून म्हणजे ब्रह्मदेवाच्या सूक्ष्म शरीरापासून उत्पन्न होतात आणि ब्रह्मदेवाच्या रात्रीच्या आरंभी त्या अव्यक्त नावाच्या ब्रह्मदेवाच्या सूक्ष्म शरीरात विलीन होतात. ॥ ८-१८ ॥ '''मूळ श्लोक''' भूतग्रामः स एवायं भूत्वा भूत्वा प्रलीयते । रात्र्यागमेऽवशः पार्थ प्रभवत्यहरागमे ॥ ८-१९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''सः एव''' = तोच, '''अयम्‌''' = हा, '''भूतग्रामः''' = भूतसमुदाय, '''भूत्वा भूत्वा''' = वारंवार उत्पन्न होऊन, '''अवशः''' = प्रकृतीला वश होऊन, '''रात्र्यागमे''' = रात्रीच्या प्रवेशकाळी, '''प्रलीयते''' = लीन होऊन जातो, '''(च)''' = आणि, '''अहरागमे''' = दिवसाच्या प्रवेशकाळी, '''(पुनः)''' = पुन्हा, '''प्रभवति''' = उत्पन्न होतो ॥ ८-१९ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), तोच हा भूतसमुदाय पुन्हा पुन्हा उत्पन्न होऊन प्रकृतीच्या अधीन असल्यामुळे रात्रीच्या आरंभी विलीन होतो व दिवसाच्या आरंभी पुन्हा उत्पन्न होतो. ॥ ८-१९ ॥ '''मूळ श्लोक''' परस्तस्मात्तु भावोऽन्योऽव्यक्तोऽव्यक्तात्सनातनः । यः स सर्वेषु भूतेषु नश्यत्सु न विनश्यति ॥ ८-२० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''तस्मात्‌''' = त्या, '''अव्यक्तात्‌''' = अव्यक्तापेक्षा अतिशय, '''परः''' = पर (असा), '''अन्यः''' = दुसरा म्हणजे वेगळा, '''यः''' = जो, '''सनातनः''' = सनातन, '''अव्यक्तः''' = अव्यक्त, '''भावः''' = भाव आहे, '''सः''' = तो (परम दिव्य पुरुष), '''सर्वेषु''' = सर्व, '''भूतेषु''' = भूते, '''नश्यत्सु''' = नष्ट झाल्यावर (सुद्धा), '''न विनश्यति''' = नष्ट होत नाही ॥ ८-२० ॥ '''अर्थ''' त्या अव्यक्ताहून फार पलीकडचा दुसरा अर्थात विलक्षण जो सनातन अव्यक्त भाव आहे, तो परम दिव्य पुरुष सर्व भूते नाहीशी झाली, तरी नाहीसा होत नाही. ॥ ८-२० ॥ '''मूळ श्लोक''' अव्यक्तोऽक्षर इत्युक्तस्तमाहुः परमां गतिम्‌ । यं प्राप्य न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम ॥ ८-२१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अव्यक्तः''' = अव्यक्त हा, '''अक्षरः''' = अक्षर, '''इति''' = या नावाने, '''उक्तः''' = सांगितला गेला आहे, '''तम्‌''' = त्याच अक्षर नावाच्या अव्यक्त भावाला, '''परमाम्‌ गतिम्‌''' = परम गती (असे), '''आहुः''' = म्हणतात, '''(च)''' = आणि, '''यम्‌''' = ज्या सनातन अव्यक्त भावाला, '''प्राप्य''' = प्राप्त करून घेतल्यावर, '''(मानवाः)''' = माणसे, '''न निवर्तन्ते''' = परत येत नाहीत, '''तत्‌''' = ते, '''मम''' = माझे, '''परमम्‌''' = परम, '''धाम''' = धाम आहे ॥ ८-२१ ॥ '''अर्थ''' त्याला अव्यक्त, अक्षर असे म्हणतात. त्यालाच श्रेष्ठ गती म्हणतात. ज्या सनातन अव्यक्त भावाला प्राप्त झाल्यावर मनुष्य परत येत नाही, ते माझे सर्वश्रेष्ठ स्थान होय. ॥ ८-२१ ॥ '''मूळ श्लोक''' पुरुषः स परः पार्थ भक्त्या लभ्यस्त्वनन्यया । यस्यान्तः स्थानि भूतानि येन सर्वमिदं ततम्‌ ॥ ८-२२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''यस्य''' = ज्या परमात्म्याच्या, '''अन्तः स्थानि''' = अंतर्गत, '''भूतानि''' = सर्व भूते आहेत, '''(च)''' = आणि, '''येन''' = ज्या सच्चिदानंदघन परमात्म्याने, '''इदम्‌''' = हे, '''सर्वम्‌''' = समस्त जग, '''ततम्‌''' = परिपूर्ण आहे, '''सः''' = तो सनातन अव्यक्त, '''परः''' = परम, '''पुरुषः तु''' = पुरुष तर, '''अनन्यया''' = अनन्य, '''भक्त्या''' = भक्तीनेच, '''लभ्यः''' = मिळतो ॥ ८-२२ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), ज्या परमात्म्याच्या ठिकाणी सर्व भूते आहेत आणि ज्या सच्चिदानंदघन परमात्म्याने हे सर्व जग व्यापले आहे, तो सनातन अव्यक्त परम पुरुष अनन्य भक्तीनेच प्राप्त होणारा आहे. ॥ ८-२२ ॥ '''मूळ श्लोक''' यत्र काले त्वनावृत्तिमावृत्तिं चैव योगिनः । प्रयाता यान्ति तं कालं वक्ष्यामि भरतर्षभ ॥ ८-२३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भरतर्षभ''' = हे भरतवंशीयांमध्ये श्रेष्ठ अर्जुना, '''यत्र''' = ज्या, '''काले''' = काळी अर्थात मार्गातील, '''प्रयाताः''' = शरीराचा त्याग करून गेलेले, '''योगिनः तु''' = योगी लोक तर, '''अनावृत्तिम्‌''' = परत न येणारी गती, '''च''' = आणि (ज्या मार्गात गेलेले), '''आवृत्तिम्‌ एव''' = परत येणारी गतीच, '''यान्ति''' = प्राप्त करून घेतात, '''तम्‌''' = त्या, '''कालम्‌''' = काळाचे म्हणजेच दोन मार्गांच्या बाबतीत, '''वक्ष्यामि''' = मी सांगतो ॥ ८-२३ ॥ '''अर्थ''' हे भरतवंशीयांमध्ये श्रेष्ठ अर्जुना, ज्या काळी शरीराचा त्याग करून गेलेले योगी परत जन्माला न येणाऱ्या गतीला प्राप्त होतात आणि ज्या काळी गेलेले परत जन्माला येणाऱ्या गतीला प्राप्त होतात, तो काळ अर्थात दोन मार्ग मी सांगेन. ॥ ८-२३ ॥ '''मूळ श्लोक''' अग्निर्ज्योतिरहः शुक्लः षण्मासा उत्तरायणम्‌ । तत्र प्रयाता गच्छन्ति ब्रह्म ब्रह्मविदो जनाः ॥ ८-२४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''ज्योतिः''' = (ज्या मार्गात) ज्योतिर्मय, '''अग्निः''' = अग्नी अभिमानी देवता आहे, '''अहः''' = दिवसाचा अभिमानी देव आहे, '''शुक्लः''' = शुक्ल पक्षाची अभिमानी देवता आहे, '''उत्तरायणम्‌''' = उत्तरायणाच्या, '''षण्मासाः''' = सहा महिन्यांची अभिमानी देवता आहे, '''तत्र''' = त्या मार्गावर, '''प्रयाताः''' = मेल्यावर गेलेले असे, '''ब्रह्मविदः''' = ब्रह्मवेत्ते, '''जनाः''' = योगी (वरील देवतांच्याकडून क्रमाने घेतले जाऊन), '''ब्रह्म''' = ब्रह्म, '''गच्छन्ति''' = प्राप्त करून घेतात ॥ ८-२४ ॥ '''अर्थ''' ज्या मार्गात ज्योतिर्मय अग्नीची अभिमानी देवता आहे, दिवसाची अभिमानी देवता आहे, शुक्लपक्षाची अभिमानी देवता आहे आणि उत्तरायणाच्या सहा महिन्यांची अभिमानी देवता आहे, त्या मार्गात मेल्यावर गेलेले ब्रह्मज्ञानी योगी वरील देवतांकडून क्रमाने नेले जाऊन ब्रह्माला प्राप्त होतात. ॥ ८-२४ ॥ '''मूळ श्लोक''' धूमो रात्रिस्तथा कृष्णः षण्मासा दक्षिणायनम्‌ । तत्र चान्द्रमसं ज्योतिर्योगी प्राप्य निवर्तते ॥ ८-२५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''धूमः''' = (ज्या मार्गात) धूम अभिमानी देवता आहे, '''रात्रिः''' = रात्रीची अभिमानी देवता आहे, '''तथा''' = तसेच, '''कृष्णः''' = कृष्णपक्षाची अभिमानी देवता आहे, '''दक्षिणायनम्‌''' = दक्षिणायनाच्या, '''षण्मासाः''' = सहा महिन्यांची अभिमानी देवता आहे, '''तत्र''' = त्या मार्गावर (मेल्यावर गेलेला), '''योगी''' = सकाम कर्मे करणारा योगी हा (उपर्युक्त देवतांच्या द्वारा क्रमाने नेला जात असता), '''चान्द्रमसम्‌''' = चंद्राच्या, '''ज्योतिः''' = ज्योतीप्रत, '''प्राप्य''' = प्राप्त होऊन (स्वर्गामध्ये असणाऱ्या शुभ कर्मांचे फळ भोगून झाल्यावर), '''निवर्तते''' = परत येतो ॥ ८-२५ ॥ '''अर्थ''' ज्या मार्गात धुराची अभिमानी देवता आहे, रात्रीची अभिमानी देवता आहे, कृष्णपक्षाची अभिमानी देवता आहे आणि दक्षिणायनाच्या सहा महिन्यांची अभिमानी देवता आहे, त्या मार्गात मेल्यावर गेलेला सकाम कर्म करणारा योगी वरील देवतांकडून नेला जातो. पुढे तो चंद्रतेजाला प्राप्त होऊन स्वर्गात आपल्या शुभ कर्मांची फळे भोगून परत येतो. ॥ ८-२५ ॥ '''मूळ श्लोक''' शुक्लकृष्णे गती ह्येते जगतः शाश्वते मते । एकया यात्यनावृत्तिमन्ययावर्तते पुनः ॥ ८-२६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''हि''' = कारण, '''शुक्लकृष्णे''' = शुक्ल व कृष्ण म्हणजे देवयान व पितृयान असे, '''जगतः''' = जगताचे, '''एते''' = हे दोन प्रकारचे, '''गती''' = मार्ग, '''शाश्वते''' = सनातन, '''मते''' = मानले गेले आहेत (त्यांपैकी), '''एकया''' = एकाच्या द्वारा गेलेला, '''अनावृत्तिम्‌''' = जिच्यातून परती नाही अशा परम गतीला, '''याति''' = प्राप्त करून घेतो, '''(च)''' = आणि, '''अन्यया''' = दुसऱ्याचे द्वारा गेलेला, '''पुनः''' = पुन्हा, '''आवर्तते''' = परत येतो म्हणजे जन्ममृत्यूमध्ये सापडतो ॥ ८-२६ ॥ '''अर्थ''' कारण जगाचे हे दोन प्रकारचे शुक्ल व कृष्ण अर्थात देवयान व पितृयान मार्ग सनातन मानले गेले आहेत. यांतील ज्या मार्गाने गेले असता परत यावे लागत नाही, अशा मार्गाने गेलेला त्या परम गतीला प्राप्त होतो आणि दुसऱ्या मार्गाने गेलेला पुन्हा परत येतो म्हणजे जन्म-मृत्यूला प्राप्त होतो. ॥ ८-२६ ॥ '''मूळ श्लोक''' नैते सृती पार्थ जानन्योगी मुह्यति कश्चन । तस्मात्सर्वेषु कालेषु योगयुक्तो भवार्जुन ॥ ८-२७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''(एवम्‌)''' = अशाप्रकारे, '''एते''' = हे दोन, '''सृती''' = मार्ग, '''जानन्‌''' = तत्त्वतः जाणून, '''कश्चन''' = कोणताही, '''योगी''' = योगी, '''न मुह्यति''' = मोहित होत नाही, '''तस्मात्‌''' = या कारणाने, '''अर्जुन''' = हे अर्जुना, '''सर्वेषु''' = सर्व, '''कालेषु''' = काळांमध्ये, '''योगयुक्तः भव''' = समबुद्धिरूप योगाने तू युक्त हो म्हणजे माझ्या प्राप्तीसाठी निरंतर साधने कर ॥ ८-२७ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), अशा रीतीने या दोन मार्गांना तत्त्वतः जाणल्यावर कोणीही योगी मोह पावत नाही. म्हणून हे अर्जुना, तू सर्व काळी समबुद्धिरूप योगाने युक्त हो अर्थात नेहमी माझ्या प्राप्तीसाठी साधन करणारा हो. ॥ ८-२७ ॥ '''मूळ श्लोक''' वेदेषु यज्ञेषु तपःसु चैव दानेषु यत्पुण्यफलं प्रदिष्टम्‌ । अत्येति तत्सर्वमिदं विदित्वा योगी परं स्थानमुपैति चाद्यम्‌ ॥ ८-२८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''इदम्‌''' = हे रहस्य, '''विदित्वा''' = तत्त्वतः जाणून, '''योगी''' = योगी पुरुष हा, '''वेदेषु''' = वेदांच्या पठणांमध्ये, '''च''' = आणि, '''यज्ञेषु तपःसु दानेषु''' = यज्ञ, तप आणि दानादी करण्यामध्ये, '''यत्‌''' = जे, '''पुण्यफलम्‌''' = पुण्यफळ, '''प्रदिष्टम्‌''' = सांगितले आहे, '''तत्‌ सर्वम्‌''' = ते सर्व, '''एव''' = निःसंदेहपणे, '''अत्येति''' = उल्लंघन करून जातो, '''च''' = आणि, '''आद्यम्‌''' = सनातन, '''परम्‌ स्थानम्‌''' = परम पद, '''उपैति''' = प्राप्त करून घेतो ॥ ८-२८ ॥ '''अर्थ''' योगी पुरुष या रहस्याला तत्त्वतः जाणून, वेदांचे पठण, यज्ञ, तप, दान इत्यादी करण्याचे जे पुण्यफळ सांगितले आहे, त्या सर्वाला निःसंशय ओलांडून जातो आणि सनातन परमपदाला पोहोचतो. ॥ ८-२८ ॥ '''मूळ आठव्या अध्यायाची समाप्ती''' ॐ तत्सदिति श्रीमद्‌भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे अक्षरब्रह्मयोगो नामाष्टमोऽध्यायः ॥ ८ ॥ '''अर्थ''' ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील अक्षरब्रह्मयोग नावाचा हा आठवा अध्याय समाप्त झाला. ॥ ८ ॥ 1676 3461 2006-06-12T14:55:23Z Shreehari 39 '''मूळ नवव्या अध्यायाचा प्रारंभ''' अथ नवमोऽध्यायः '''अर्थ''' नववा अध्याय सुरु होतो. '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच इदं तु ते गुह्यतमं प्रवक्ष्याम्यनसूयवे । ज्ञानं विज्ञानसहितं यज्ञात्वा मोक्ष्यसेऽशुभात्‌ ॥ ९-१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''इदम्‌''' = हे, '''गुह्यतमम्‌''' = परम गोपनीय, '''विज्ञानसहितम्‌''' = विज्ञानासहित असे, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञान, '''तु''' = की, '''यत्‌''' = जे, '''ज्ञात्वा''' = जाणल्यावर, '''(त्वम्‌)''' = तू, '''अशुभात्‌''' = दुःखरूप संसारातून, '''मोक्ष्यसे''' = मुक्त होऊन जाशील, '''(तत्‌ ज्ञानम्‌)''' = ते ज्ञान, '''ते अनसूयवे''' = तुज दोष-दृष्टीरहित भक्ताला, '''(पुनः) प्रवक्ष्यामि''' = मी चांगल्याप्रकारे (पुन्हा) सांगेन ॥ ९-१ ॥ '''अर्थ''' श्रीभगवान म्हणाले, दोषदृष्टीरहित अशा तुला भक्ताला हे अतिशय गोपनीय विज्ञानासहित ज्ञान पुन्हा नीटपणे सांगतो. ते जाणल्याने तू दुःखरूप संसारापासून मुक्त होशील. ॥ ९-१ ॥ '''मूळ श्लोक''' राजविद्या राजगुह्यं पवित्रमिदमुत्तमम्‌ । प्रत्यक्षावगमं धर्म्यं सुसुखं कर्तुमव्ययम्‌ ॥ ९-२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''इदम्‌''' = विज्ञानासहित ज्ञान हे, '''राजविद्या''' = सर्व विद्यांचा राजा, '''राजगुह्यम्‌''' = सर्व गोपनीय गोष्टींचा राजा, '''पवित्रम्‌''' = अतिपवित्र, '''उत्तमम्‌''' = अतिउत्तम, '''प्रत्यक्षावगमम्‌''' = प्रत्यक्ष फळ असणारे, '''धर्म्यम्‌''' = धर्मयुक्त, '''(च)''' = आणि, '''कर्तुम्‌ सुसुखम्‌''' = साधना करताना अतिशय सुगम, '''(तथा)''' = तसेच, '''अव्ययम्‌''' = अविनाशी असे आहे ॥ ९-२ ॥ '''अर्थ''' हे विज्ञानासहित ज्ञान सर्व विद्यांचा राजा, सर्व गुप्त गोष्टींचा राजा, अतिशय पवित्र, अतिशय उत्तम, प्रत्यक्ष फळ देणारे, धर्मयुक्त, साधन करण्यास फार सोपे आणि अविनाशी आहे. ॥ ९-२ ॥ '''मूळ श्लोक''' अश्रद्दधानाः पुरुषा धर्मस्यास्य परन्तप । अप्राप्य मां निवर्तन्ते मृत्युसंसारवर्त्मनि ॥ ९-३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''परन्तप''' = हे परंतपा (अर्थात शत्रुतापना) अर्जुना, '''अस्य''' = या (उपर्युक्त), '''धर्मस्य''' = धर्मामध्ये, '''अश्रद्दधानाः''' = श्रद्धारहित, '''पुरुषाः''' = पुरुष हे, '''माम्‌''' = मला, '''अप्राप्य''' = प्राप्त करून न घेता, '''मृत्युसंसारवर्त्मनि''' = मृत्युरूप अशा संसारचक्रात, '''निवर्तन्ते''' = भ्रमण करीत राहतात ॥ ९-३ ॥ '''अर्थ''' हे परंतपा (अर्थात शत्रुतापना) अर्जुना, या वर सांगितलेल्या धर्मावर श्रद्धा नसलेले पुरुष मला प्राप्त न होता मृत्युरूप संसारचक्रात फिरत राहतात. ॥ ९-३ ॥ '''मूळ श्लोक''' मया ततमिदं सर्वं जगदव्यक्तमूर्तिना । मत्स्थानि सर्वभूतानि न चाहं तेष्ववस्थितः ॥ ९-४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अव्यक्तमूर्तिना मया''' = निराकार अशा मज परमात्म्याकडून, '''इदम्‌''' = हे, '''सर्वम्‌''' = सर्व, '''जगत्‌''' = जग (पाण्याने व्याप्त असलेल्या बर्फाप्रमाणे), '''ततम्‌''' = परिपूर्ण आहे, '''च''' = आणि, '''सर्वभूतानि''' = सर्व भूते, '''मत्स्थानि''' = माझ्यातील संकल्पाच्या आधारावर स्थित आहेत (परंतु, वास्तविक), '''तेषु''' = त्यांच्यामध्ये, '''अहम्‌''' = मी, '''न अवस्थितः''' = स्थित नाही ॥ ९-४ ॥ '''अर्थ''' जसे पाण्याने बर्फ परिपूर्ण भरलेले असते, तसे मी निराकार परमात्म्याने हे सर्व जग पूर्ण व्यापलेले आहे. तसेच सर्व भूते माझ्यामध्ये संकल्पाच्या आधारावर राहिलेली आहेत. पण वास्तविक मी त्यांच्यामध्ये राहिलेलो नाही. ॥ ९-४ ॥ '''मूळ श्लोक''' न च मत्स्थानि भूतानि पश्य मे योगमैश्वरम्‌ । भूतभृन्न च भूतस्थो ममात्मा भूतभावनः ॥ ९-५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भूतानि''' = ती सर्व भूते, '''मत्स्थानि''' = माझ्यामध्ये स्थित, '''न''' = नाहीत (परंतु), '''मे''' = माझी, '''ऐश्वरम्‌''' = ईश्वरीय, '''योगम्‌''' = योगशक्ती, '''पश्य''' = पाहा, '''भूतभृत्‌''' = भूतांचे धारण-पोषण करणारा, '''च''' = आणि, '''भूतभावनः च''' = भूतांना उत्पन्न करणारा असतानाही, '''मम''' = माझा, '''आत्मा''' = आत्मा (वस्तुतः), '''भूतस्थः न''' = त्या भूतांमध्ये स्थित नाही ॥ ९-५ ॥ '''अर्थ''' ती सर्व भूते माझ्या ठिकाणी राहिलेली नाहीत. परंतु माझी ईश्वरी योगशक्ती पाहा की, भूतांना उत्पन्न करणारा व त्यांचे धारण-पोषण करणारा असूनही माझा आत्मा वास्तविकपणे भूतांच्या ठिकाणी राहिलेला नाही. ॥ ९-५ ॥ '''मूळ श्लोक''' यथाकाशस्थितो नित्यं वायुः सर्वत्रगो महान्‌ । तथा सर्वाणि भूतानि मत्स्थानीत्युपधारय ॥ ९-६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यथा''' = ज्याप्रमाणे (आकाशातून उत्पन्न झालेला), '''(च)''' = आणि, '''सर्वत्रगः''' = सर्वत्र संचार करणारा, '''महान्‌''' = महान, '''वायुः''' = वायू हा, '''नित्यम्‌''' = सदा, '''आकाशस्थितः''' = आकाशामध्येच स्थित असतो, '''तथा''' = त्याप्रमाणे (माझ्या संकल्पातून उत्पन्न होणारी), '''सर्वाणि''' = संपूर्ण, '''भूतानि''' = भूते, '''मत्स्थानि''' = माझ्यामध्ये स्थित आहेत, '''इति''' = असे, '''उपधारय''' = जाण ॥ ९-६ ॥ '''अर्थ''' जसा आकाशापासून उत्पन्न होऊन सर्वत्र फिरणारा महान वायू नेहमी आकाशातच राहातो, त्याचप्रमाणे माझ्या संकल्पाने उत्पन्न झाल्यामुळे सर्व भूते माझ्यात राहातात, असे समज. ॥ ९-६ ॥ '''मूळ श्लोक''' सर्वभूतानि कौन्तेय प्रकृतिं यान्ति मामिकाम्‌ । कल्पक्षये पुनस्तानि कल्पादौ विसृजाम्यहम्‌ ॥ ९-७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कौन्तेय''' = हे कौन्तेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), '''कल्पक्षये''' = कल्पाच्या अंती, '''सर्वभूतानि''' = सर्व भूते, '''मामिकाम्‌''' = माझ्या, '''प्रकृतिम्‌''' = प्रकृतीप्रत, '''यान्ति''' = प्राप्त होतात म्हणजे प्रकृतीमध्ये लीन होतात, '''(च)''' = आणि, '''कल्पादौ''' = कल्पाच्या आरंभी, '''तानि''' = त्यांना, '''अहम्‌''' = मी, '''पुनः''' = पुन्हा, '''विसृजामि''' = उत्पन्न करतो ॥ ९-७ ॥ '''अर्थ''' हे कौन्तेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), कल्पाच्या शेवटी सर्व भूते माझ्या प्रकृतीत विलीन होतात आणि कल्पाच्या आरंभी त्यांना मी पुन्हा उत्पन्न करतो. ॥ ९-७ ॥ '''मूळ श्लोक''' प्रकृतिं स्वामवष्टभ्य विसृजामि पुनः पुनः । भूतग्राममिमं कृत्स्नमवशं प्रकृतेर्वशात्‌ ॥ ९-८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''स्वाम्‌''' = स्वतःच्या, '''प्रकृतिम्‌''' = प्रकृतीचा, '''अवष्टभ्य''' = अंगीकार करून, '''प्रकृतेः वशात्‌''' = आपापल्या स्वभावाने, '''अवशम्‌''' = परतंत्र झालेल्या, '''इमम्‌ कृत्स्नम्‌''' = या संपूर्ण, '''भूतग्रामम्‌''' = भूतसमुदायाला, '''पुनः पुनः''' = पुन्हा पुन्हा (त्यांच्या कर्मांनुसार), '''विसृजामि''' = मी उत्पन्न करतो ॥ ९-८ ॥ '''अर्थ''' आपल्या मायेचा अंगीकार करून प्रकृतीच्या ताब्यात असल्यामुळे पराधीन झालेल्या या सर्व भूतसमुदायाला मी वारंवार त्यांच्या कर्मांनुसार उत्पन्न करतो. ॥ ९-८ ॥ '''मूळ श्लोक''' न च मां तानि कर्माणि निबध्नन्ति धनञ्जय । उदासीनवदासीनमसक्तं तेषु कर्मसु ॥ ९-९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''धनञ्जय''' = हे धनंजया (अर्थात अर्जुना), '''तेषु''' = त्या, '''कर्मसु''' = कर्मांमध्ये, '''असक्तम्‌''' = आसक्तिरहित, '''च''' = आणि, '''उदासीनवत्‌''' = उदासीनाप्रमाणे, '''आसीनम्‌''' = स्थित असणाऱ्या, '''माम्‌''' = मज परमात्म्याला, '''तानि''' = ती, '''कर्माणि''' = कर्मे, '''न निबध्नन्ति''' = बंधनात पाडीत नाहीत ॥ ९-९ ॥ '''अर्थ''' हे धनंजया (अर्थात अर्जुना), त्या कर्मांत आसक्ती नसलेल्या व उदासीनाप्रमाणे असलेल्या मज परमात्म्याला ती कर्मे बंधानकारक होत नाहीत. ॥ ९-९ ॥ '''मूळ श्लोक''' मयाध्यक्षेण प्रकृतिः सूयते सचराचरम्‌ । हेतुनानेन कौन्तेय जगद्विपरिवर्तते ॥ ९-१० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कौन्तेय''' = हे कौन्तेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), '''मया''' = मज, '''अध्यक्षेण''' = अधिष्ठात्याच्या सान्निध्यामुळे, '''प्रकृतिः''' = प्रकृती, '''सचराचरम्‌''' = चराचरासहित सर्व जग, '''सूयते''' = उत्पन्न करते, '''(च)''' = आणि, '''अनेन''' = या, '''हेतुना''' = कारणानेच, '''जगत्‌''' = हे संसारचक्र, '''विपरिवर्तते''' = फिरत राहाते ॥ ९-१० ॥ '''अर्थ''' हे कौन्तेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), माझ्या अधिष्ठानामुळे प्रकृती चराचरासह सर्व जग निर्माण करते. याच कारणाने हे संसारचक्र फिरत आहे. ॥ ९-१० ॥ '''मूळ श्लोक''' अवजानन्ति मां मूढा मानुषीं तनुमाश्रितम्‌ । परं भावमजानन्तो मम भूतमहेश्वरम्‌ ॥ ९-११ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मम''' = माझा, '''परम्‌''' = परम, '''भावम्‌''' = भाव, '''अजानन्तः''' = न जाणणारे, '''मूढाः''' = मूढ लोक हे, '''मानुषीम्‌''' = मनुष्याचे, '''तनुम्‌''' = शरीर, '''आश्रितम्‌''' = धारण करणाऱ्या, '''माम्‌''' = मज, '''भूतमहेश्वरम्‌''' = संपूर्ण भूतांचा महान ईश्वर असणाऱ्याला, '''अवजानन्ति''' = तुच्छ समजतात (म्हणजे आपल्या योगमायेने संसाराच्या उद्धारासाठी मनुष्यरूपात संचार करणाऱ्या मज परमेश्वराला साधारण मनुष्य समजतात) ॥ ९-११ ॥ '''अर्थ''' माझ्या परम भावाला न जाणणारे मूढ लोक मनुष्यशरीर धारण करणाऱ्या मला-सर्व भूतांच्या महान ईश्वराला-तुच्छ समजतात. अर्थात आपल्या योगमायेने जगाच्या उद्धारासाठी मनुष्यरूपात वावरणाऱ्या मला परमेश्वराला सामान्य मनुष्य समजतात. ॥ ९-११ ॥ '''मूळ श्लोक''' मोघाशा मोघकर्माणो मोघज्ञाना विचेतसः । राक्षसीमासुरीं चैव प्रकृतिं मोहिनीं श्रिताः ॥ ९-१२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मोघाशाः''' = व्यर्थ आशा करणारे, '''मोघकर्माणः''' = व्यर्थ कर्म करणारे, '''मोघज्ञानाः''' = व्यर्थ ज्ञान असणारे, '''विचेतसः''' = चंचल चित्त असणारे अज्ञानी लोक, '''राक्षसीम्‌''' = राक्षसी, '''आसुरीम्‌''' = आसुरी, '''च''' = आणि, '''मोहिनीम्‌''' = मोहात पाडणाऱ्या, '''प्रकृतिम्‌ एव''' = प्रकृतीचाच, '''श्रिताः''' = आश्रय घेऊन राहातात ॥ ९-१२ ॥ '''अर्थ''' ज्यांची आशा व्यर्थ, कर्मे निरर्थक आणि ज्ञान फुकट असे विक्षिप्त चित्त असलेले अज्ञानी लोक राक्षसी, आसुरी आणि मोहिनी प्रकृतीचाच आश्रय करून राहातात. ॥ ९-१२ ॥ '''मूळ श्लोक''' महात्मानस्तु मां पार्थ दैवीं प्रकृतिमाश्रिताः । भजन्त्यनन्यमनसो ज्ञात्वा भूतादिमव्ययम्‌ ॥ ९-१३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''दैवीम्‌''' = दैवी, '''प्रकृतिम्‌''' = प्रकृतीचा, '''आश्रिताः''' = आश्रय घेणारे, '''महात्मानः''' = महात्मा जन, '''भूतादिम्‌''' = सर्व भूतांचे सनातन कारण, '''(च)''' = आणि, '''अव्ययम्‌''' = नाशरहित अक्षरस्वरूप अशा, '''माम्‌''' = मला, '''ज्ञात्वा''' = जाणून, '''अनन्यमनसः''' = अनन्य मनाने युक्त होऊन, '''भजन्ति''' = निरंतर भजतात ॥ ९-१३ ॥ '''अर्थ''' परंतु हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), दैवी प्रकृतीचा आश्रय घेतलेले महात्मे मला सर्व भूतांचे सनातन कारण आणि अविनाशी अक्षरस्वरूप जाणून अनन्य चित्ताने युक्त होऊन निरंतर भजतात. ॥ ९-१३ ॥ '''मूळ श्लोक''' सततं कीर्तयन्तो मां यतन्तश्च दृढव्रताः । नमस्यन्तश्च मां भक्त्या नित्ययुक्ता उपासते ॥ ९-१४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सततम्‌''' = निरंतर, '''कीर्तयन्तः''' = माझे नाम व गुण यांचे कीर्तन करणारे, '''च''' = तसेच, '''यतन्तः''' = माझ्या प्राप्तीसाठी प्रयत्‍न करणारे, '''च''' = आणि, '''माम्‌''' = मला (वारंवार), '''नमस्यन्तः''' = प्रणाम करणारे असे, '''दृढव्रताः''' = दृढ निश्चय असणारे भक्तजन, '''नित्ययुक्ताः''' = नेहमी माझ्या ध्यानात युक्त होऊन, '''भक्त्या''' = अनन्य प्रेमाने, '''माम्‌''' = माझी, '''उपासते''' = उपासना करतात ॥ ९-१४ ॥ '''अर्थ''' ते दृढनिश्चयी भक्त निरंतर माझ्या नामाचे व गुणांचे कीर्तन करीत माझ्या प्राप्तीसाठी प्रयत्‍न करीत असतात. तसेच वारंवार मला प्रणाम करीत नेहमी माझ्या ध्यानात मग्न होऊन अनन्य प्रेमाने माझी उपासना करतात. ॥ ९-१४ ॥ '''मूळ श्लोक''' ज्ञानयज्ञेन चाप्यन्ये यजन्तो मामुपासते । एकत्वेन पृथक्त्वेन बहुधा विश्वतोमुखम्‌ ॥ ९-१५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अन्ये''' = दुसरे ज्ञानयोगी, '''ज्ञानयज्ञेन''' = ज्ञानयज्ञाच्या द्वारा, '''माम्‌''' = मज निर्गुण-निराकार ब्रह्माचे, '''एकत्वेन''' = अभिन्न भावाने, '''यजन्तः अपि''' = पूजन करीत असले तरी सुद्धा (ते माझीच उपासना करतात), '''च''' = आणि (दुसरे पुरुष), '''बहुधा''' = पुष्कळ प्रकाराने स्थित असणाऱ्या, '''विश्वतोमुखम्‌''' = मज विराट-स्वरूप परमेश्वराची, '''पृथक्त्वेन''' = पृथक्‌ भावाने, '''उपासते''' = उपासना करतात ॥ ९-१५ ॥ '''अर्थ''' दुसरे काही ज्ञानयोगी मज निर्गुण-निराकार ब्रह्माची ज्ञानयज्ञाने अभेदभावाने पूजा करीतही माझी उपासना करतात आणि दुसरे काही अनेक रूपांनी असलेल्या मज विराट-स्वरूप परमेश्वराची नाना प्रकारांनी उपासना करतात. ॥ ९-१५ ॥ '''मूळ श्लोक''' अहं क्रतुरहं यज्ञः स्वधाहमहमौषधम्‌ । मन्त्रोऽहमहमेवाज्यमहमग्निरहं हुतम्‌ ॥ ९-१६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अहम्‌''' = मी, '''क्रतुः''' = क्रतू आहे, '''अहम्‌''' = मी, '''यज्ञः''' = यज्ञ आहे, '''अहम्‌''' = मी, '''स्वधा''' = स्वधा आहे, '''अहम्‌''' = मी, '''औषधम्‌''' = औषधी आहे, '''अहम्‌''' = मी, '''मन्त्रः''' = मंत्र आहे, '''अहम्‌''' = मी, '''आज्यम्‌''' = घृत आहे, '''अहम्‌''' = मी, '''अग्निः''' = अग्नी आहे, '''(च)''' = तसेच, '''हुतम्‌''' = हवनरूप क्रियासुद्धा, '''अहम्‌ एव''' = मीच आहे ॥ ९-१६ ॥ '''अर्थ''' श्रौतयज्ञ मी आहे, स्मार्तयज्ञ मी आहे, पितृयज्ञ मी आहे, वनस्पती, अन्न व औषध मी आहे. मंत्र मी आहे, तूप मी आहे, अग्नी मी आहे आणि हवनाची क्रियाही मीच आहे. ॥ ९-१६ ॥ '''मूळ श्लोक''' पिताहमस्य जगतो माता धाता पितामहः । वेद्यं पवित्रमोङ्कार ऋक्साम यजुरेव च ॥ ९-१७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अस्य''' = या, '''जगतः''' = संपूर्ण जगाचा, '''धाता''' = धाता म्हणजे धारण करणारा आणि कर्मांचे फळ देणारा, '''पिता''' = पिता, '''माता''' = माता, '''पितामहः''' = पितामह, '''वेद्यम्‌''' = जाणण्यास योग्य, '''पवित्रम्‌''' = पवित्र, '''ओङ्कारः''' = ॐ कार, '''(तथा)''' = तसेच, '''ऋक्‌''' = ऋग्वेद, '''साम''' = सामवेद, '''च''' = आणि, '''यजुः''' = यजुर्वेद (सुद्धा), '''अहम्‌ एव''' = मीच आहे ॥ ९-१७ ॥ '''अर्थ''' या जगाला धारण करणारा व कर्मफळ देणारा, आई-वडील, आजोबा, जाणण्याजोगा पवित्र ॐ कार, तसेच ऋग्वेद, सामवेद आणि यजुर्वेदही मीच आहे. ॥ ९-१७ ॥ '''मूळ श्लोक''' गतिर्भर्ता प्रभुः साक्षी निवासः शरणं सुहृत्‌ । प्रभवः प्रलयः स्थानं निधानं बीजमव्ययम्‌ ॥ ९-१८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''गतिः''' = प्राप्त करून घेण्यास योग्य असे परमधाम, '''भर्ता''' = सर्वांचे भरण-पोषण करणारा, '''प्रभुः''' = सर्वांचा स्वामी, '''साक्षी''' = शुभ व अशुभ पाहणारा, '''निवासः''' = सर्वांचे निवासस्थान, '''शरणम्‌''' = शरण जाण्यास योग्य, '''सुहृत्‌''' = प्रत्युपकाराची इच्छा न धरता सर्वांचे हित करणारा, '''प्रभवः प्रलयः''' = सर्वांची उत्पत्ती व प्रलय यांचा हेतू, '''स्थानम्‌''' = स्थितीचा आधार, '''निधानम्‌''' = निधान, '''(च)''' = आणि, '''अव्ययम्‌''' = अविनाशी, '''बीजम्‌''' = कारण (सुद्धा), '''(अहम्‌ एव)''' = मीच आहे ॥ ९-१८ ॥ '''अर्थ''' प्राप्त होण्याजोगे परमधाम, भरण-पोषण करणारा, सर्वांचा स्वामी, शुभाशुभ पाहणारा, सर्वांचे निवासस्थान, शरण जाण्यास योग्य, प्रत्युपकाराची इच्छा न करता हित करणारा, सर्वांच्या उत्पत्ती-प्रलयाचे कारण, स्थितीला आधार, निधान आणि अविनाशी कारणही मीच आहे. ॥ ९-१८ ॥ '''मूळ श्लोक''' तपाम्यहमहं वर्षं निगृह्णाम्युत्सृजामि च । अमृतं चैव मृत्युश्च सदसच्चाहमर्जुन ॥ ९-१९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अहम्‌''' = मी, '''तपामि''' = सूर्यरूपाने ताप देतो, '''वर्षम्‌''' = पर्जन्याचे, '''निगृह्णामि''' = आकर्षण करतो, '''च''' = आणि, '''उत्सृजामि''' = वर्षाव करतो, '''अर्जुन''' = हे अर्जुना, '''अहम्‌ एव''' = मीच, '''अमृतम्‌''' = अमृत, '''च''' = आणि, '''मृत्युः''' = मृत्यू (आहे), '''च''' = तसेच, '''सत्‌ असत्‌''' = सत्‌ आणि असत्‌, '''च''' = सुद्धा, '''अहम्‌''' = मीच आहे ॥ ९-१९ ॥ '''अर्थ''' मीच सूर्याच्या रूपाने उष्णता देतो, पाणी आकर्षून घेतो व त्याचा वर्षाव करतो. हे अर्जुना, मीच अमृत आणि मृत्यू आहे, आणि सत्‌ व असत्‌ सुद्धा मीच आहे. ॥ ९-१९ ॥ '''मूळ श्लोक''' त्रैविद्या मां सोमपाः पूतपापा यज्ञैरिष्ट्वा स्वर्गतिं प्रार्थयन्ते । ते पुण्यमासाद्य सुरेन्द्रलोकमश्नन्ति दिव्यान्दिवि देवभोगान्‌ ॥ ९-२० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''त्रैविद्याः''' = तीन वेदांनी विहित केलेली सकाम कर्मे करणारे, '''सोमपाः''' = सोमरस पिणारे असे, '''पूतपापाः''' = पापरहित पुरुष, '''यज्ञैः''' = यज्ञांच्या द्वारा, '''माम्‌''' = माझी, '''इष्ट्वा''' = पूजा करून, '''स्वर्गतिम्‌''' = स्वर्गाच्या प्राप्तीची, '''प्रार्थयन्ते''' = इच्छा करतात, '''पुण्यम्‌''' = आपल्या पुण्याचा फलरूप असा, '''सुरेन्द्रलोकम्‌''' = स्वर्गलोक, '''आसाद्य''' = प्राप्त करून घेऊन, '''ते''' = ते पुरुष, '''दिवि''' = स्वर्गामध्ये, '''दिव्यान्‌''' = दिव्य असे, '''देवभोगान्‌''' = देवतांचे भोग, '''अश्नन्ति''' = भोगतात ॥ ९-२० ॥ '''अर्थ''' तिन्ही वेदांत सांगितलेली सकाम कर्मे करणारे, सोमरस पिणारे, पापमुक्त लोक माझी यज्ञांनी पूजा करून स्वर्गप्राप्तीची इच्छा करतात; ते पुरुष आपल्या पुण्याईचे फळ असणाऱ्या स्वर्गलोकाला जाऊन स्वर्गात देवांचे भोग भोगतात. ॥ ९-२० ॥ '''मूळ श्लोक''' ते तं भुक्त्वा स्वर्गलोकं विशालं क्षीणे पुण्ये मर्त्यलोकं विशन्ति । एवं त्रयीधर्ममनुप्रपन्ना गतागतं कामकामा लभन्ते ॥ ९-२१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तम्‌''' = त्या, '''विशालम्‌''' = विशाल अशा, '''स्वर्गलोकम्‌''' = स्वर्गलोकीचे, '''भुक्त्वा''' = भोग घेऊन, '''पुण्ये''' = पुण्य, '''क्षीणे''' = क्षीण झाल्यावर, '''ते''' = ते, '''मर्त्यलोकम्‌''' = मृत्युलोकात, '''विशन्ति''' = प्राप्त होतात, '''एवम्‌''' = अशाप्रकारे (स्वर्गाचे साधनरूप असणाऱ्या), '''त्रयीधर्मम्‌''' = तीन वेदांत सांगितलेल्या सकाम कर्मांचा, '''अनुप्रपन्नाः''' = आश्रय घेणारे, '''कामकामाः''' = भोगांची कामना असणारे पुरुष, '''गतागतम्‌''' = पुन्हा पुन्हा गमन-आगमन, '''लभन्ते''' = प्राप्त करून घेतात (म्हणजे पुण्याच्या प्रभावाने स्वर्गात जातात आणि पुण्य संपल्यावर मृत्युलोकात येतात) ॥ ९-२१ ॥ '''अर्थ''' ते त्या विशाल स्वर्गलोकाचा उपभोग घेऊन पुण्याई संपल्यावर मृत्युलोकात येतात. अशा रीतीने स्वर्गप्राप्तीचे साधन असणाऱ्या, तिन्ही वेदात सांगितलेल्या, सकाम कर्मांचे अनुष्ठान करून भोगांची इच्छा करणारे पुरुष वारंवार ये-जा करीत असतात. अर्थात पुण्याच्या जोरावर स्वर्गात जातात आणि पुण्य संपल्यावर मृत्युलोकात येतात. ॥ ९-२१ ॥ '''मूळ श्लोक''' अनन्याश्चिन्तयन्तो मां ये जनाः पर्युपासते । तेषां नित्याभियुक्तानां योगक्षेमं वहाम्यहम्‌ ॥ ९-२२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''माम्‌''' = मज परमेश्वराचे, '''चिन्तयन्तः''' = निरंतर चिंतन करीत, '''ये''' = जे, '''अनन्याः''' = अनन्य प्रेमी असे, '''जनाः''' = भक्तजन, '''माम्‌''' = मज परमेश्वराला, '''पर्युपासते''' = निष्काम भावाने भजतात, '''नित्याभियुक्तानाम्‌''' = नित्य निरंतर माझे चिंतन करणाऱ्या, '''तेषाम्‌''' = त्या पुरुषांचा, '''योगक्षेमम्‌''' = योगक्षेम, '''अहम्‌''' = मी स्वतः, '''वहामि''' = (त्यांना) प्राप्त करून देतो ॥ ९-२२ ॥ '''अर्थ''' जे अनन्य प्रेमी भक्त मज परमेश्वराला निरंतर चिंतन करीत निष्काम भावाने भजतात, त्या नित्य माझे चिंतन करणाऱ्या माणसांचा योगक्षेम मी स्वतः त्यांना प्राप्त करून देतो. ॥ ९-२२ ॥ '''मूळ श्लोक''' येऽप्यन्यदेवता भक्ता यजन्ते श्रद्धयान्विताः । तेऽपि मामेव कौन्तेय यजन्त्यविधिपूर्वकम्‌ ॥ ९-२३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कौन्तेय''' = हे कौन्तेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), '''अपि''' = जरी, '''श्रद्धया''' = श्रद्धेने, '''अन्विताः''' = युक्त असे, '''ये भक्ताः''' = जे सकाम भक्त, '''अन्यदेवताः''' = दुसऱ्या देवतांचे, '''यजन्ते''' = पूजन करतात, '''ते''' = ते, '''अपि''' = सुद्धा, '''माम्‌ एव''' = माझीच, '''यजन्ति''' = पूजा करतात (परंतु त्यांचे ते पूजन), '''अविधिपूर्वकम्‌''' = अविधिपूर्वक म्हणजे अज्ञानपूर्वक असते ॥ ९-२३ ॥ '''अर्थ''' हे कौन्तेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), जे सकाम भक्त श्रद्धेने दुसऱ्या देवांची पूजा करतात, तेही माझीच पूजा करतात. परंतु त्यांचे ते पूजन अज्ञानपूर्वक असते. ॥ ९-२३ ॥ '''मूळ श्लोक''' अहं हि सर्वयज्ञानां भोक्ता च प्रभुरेव च । न तु मामभिजानन्ति तत्त्वेनातश्च्यवन्ति ते ॥ ९-२४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''हि''' = कारण, '''सर्वयज्ञानाम्‌''' = संपूर्ण यज्ञांचा, '''भोक्ता''' = भोक्ता, '''च''' = आणि, '''प्रभुः च''' = स्वामीसुद्धा, '''अहम्‌ एव''' = मीच आहे, '''तु''' = परंतु, '''माम्‌''' = मज परमेश्वराला, '''ते''' = ते, '''तत्त्वेन''' = तत्त्वतः, '''न अभिजानन्ति''' = जाणत नाहीत, '''अतः''' = म्हणून, '''च्यवन्ति''' = च्युत होतात म्हणजे पुनर्जन्म प्राप्त करून घेतात ॥ ९-२४ ॥ '''अर्थ''' कारण सर्व यज्ञांचा भोक्ता आणि स्वामीही मीच आहे. पण ते मला परमेश्वराला तत्त्वतः जाणत नाहीत; म्हणून पुनर्जन्म घेतात. ॥ ९-२४ ॥ '''मूळ श्लोक''' यान्ति देवव्रता देवान्पितॄन्यान्ति पितृव्रताः । भूतानि यान्ति भूतेज्या यान्ति मद्याजिनोऽपि माम्‌ ॥ ९-२५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''देवव्रताः''' = देवतांचे पूजन करणारे, '''देवान्‌''' = देवतांप्रत, '''यान्ति''' = प्राप्त होतात, '''पितृव्रताः''' = पितरांचे पूजन करणारे, '''पितॄन्‌''' = पितरांप्रत, '''यान्ति''' = प्राप्त होतात, '''भूतेज्याः''' = भूतांची पूजा करणारे, '''भूतानि''' = भूतांप्रत, '''यान्ति''' = प्राप्त होतात, '''(च)''' = आणि, '''मद्याजिनः''' = माझे पूजन करणारे भक्त, '''माम्‌ अपि''' = मलाच, '''यान्ति''' = प्राप्त होतात (म्हणून माझ्या भक्तांचा पुनर्जन्म होत नाही) ॥ ९-२५ ॥ '''अर्थ''' देवांची पूजा करणारे देवांना मिळतात. पितरांची पूजा करणारे पितरांना जाऊन मिळतात. भूतांची पूजा करणारे भूतांना प्राप्त होतात आणि माझी पूजा करणारे भक्त मला येऊन मिळतात. त्यामुळे माझ्या भक्तांना पुनर्जन्म नाही. ॥ ९-२५ ॥ '''मूळ श्लोक''' पत्रं पुष्पं फलं तोयं ये मे भक्त्या प्रयच्छति । तदहं भक्त्युपहृतमश्नामि प्रयतात्मनः ॥ ९-२६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यः''' = जो कोणी भक्त, '''मे''' = मला, '''भक्त्या''' = प्रेमाने, '''पत्रम्‌''' = पान, '''पुष्पम्‌''' = फूल, '''फलम्‌''' = फळ, '''तोयम्‌''' = पाणी इत्यादी, '''प्रयच्छति''' = अर्पण करतो, '''(तस्य)''' = त्या, '''प्रयतात्मनः''' = शुद्ध अंतःकरणाच्या निष्काम प्रेमी अशा भक्ताने, '''भक्त्युपहृतम्‌''' = प्रेमपूर्वक अर्पण केलेले, '''तत्‌''' = ते (पान, फूल इत्यादी), '''अहम्‌''' = मी (सगुण रूपाने प्रकट होऊन प्रेमपूर्वक), '''अश्नामि''' = खातो ॥ ९-२६ ॥ '''अर्थ''' जो कोणी भक्त मला प्रेमाने पान, फूल, फळ, पाणी इत्यादी अर्पण करतो, त्या शुद्ध बुद्धीच्या व निष्काम प्रेमी भक्ताने प्रेमाने अर्पण केलेले ते पान, फूल इत्यादी मी सगुण रूपाने प्रकट होऊन मोठ्या प्रीतीने खातो. ॥ ९-२६ ॥ '''मूळ श्लोक''' यत्करोषि यदश्नासि यज्जुहोषि ददासि यत्‌ । यत्तपस्यसि कौन्तेय तत्कुरुष्व मदर्पणम्‌ ॥ ९-२७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कौन्तेय''' = हे कौन्तेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), '''यत्‌''' = जे (कर्म), '''करोषि''' = तू करतोस, '''यत्‌''' = जे, '''अश्नासि''' = तू खातोस, '''यत्‌''' = जे, '''जुहोषि''' = हवन करतोस, '''यत्‌''' = जे, '''ददासि''' = दान देतोस, '''(च)''' = आणि, '''यत्‌''' = जे, '''तपस्यसि''' = तप तू करतोस, '''तत्‌''' = ते सर्व, '''मदर्पणम्‌''' = मला अर्पण, '''कुरुष्व''' = कर ॥ ९-२७ ॥ '''अर्थ''' हे कौन्तेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), तू जे कर्म करतोस, जे खातोस, जे हवन करतोस, जे दान देतोस आणि जे तप करतोस, ते सर्व मला अर्पण कर. ॥ ९-२७ ॥ '''मूळ श्लोक''' शुभाशुभफलैरेवं मोक्ष्यसे कर्मबन्धनैः । संन्यासयोगयुक्तात्मा विमुक्तो मामुपैष्यसि ॥ ९-२८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''एवम्‌''' = अशाप्रकारे, '''संन्यासयोगयुक्तात्मा''' = संन्यासयोगाने युक्त म्हणजे भगवदर्पणबुद्धीने फलासक्तीच्या त्यागासह कर्म करणारा तू, '''शुभाशुभफलैः''' = शुभाशुभ फळरूप, '''कर्मबन्धनैः''' = कर्मबंधनातून, '''मोक्ष्यसे''' = मुक्त होशील, '''विमुक्तः''' = आणि त्यातून मुक्त होऊन, '''माम्‌''' = मलाच, '''उपैष्यसि''' = तू प्राप्त करून घेशील ॥ ९-२८ ॥ '''अर्थ''' अशा रीतीने ज्यामध्ये सर्व कर्मे मला भगवंताला अर्पण होतात, अशा संन्यासयोगाने युक्त चित्त असलेला तू शुभाशुभफळरूप कर्मबंधनातून मुक्त होशील आणि मला येऊन मिळशील. ॥ ९-२८ ॥ '''मूळ श्लोक''' समोऽहं सर्वभूतेषु न मे द्वेष्योऽस्ति न प्रियः । ये भजन्ति तु मां भक्त्या मयि ते तेषु चाप्यहम्‌ ॥ ९-२९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सर्वभूतेषु''' = सर्व भूतांमध्ये, '''अहम्‌''' = मी, '''समः''' = समभावाने व्यापक आहे, '''मे''' = मला, '''द्वेष्यः न''' = कोणी अप्रिय नाही (आणि), '''प्रियः न अस्ति''' = कोणी प्रिय नाही, '''तु''' = परंतु, '''ये''' = जे, '''माम्‌''' = मला, '''भक्त्या''' = प्रेमाने, '''भजन्ति''' = भजतात, '''ते''' = ते, '''मयि''' = माझ्यामध्ये असतात, '''च''' = आणि, '''अहम्‌ अपि''' = मी सुद्धा, '''तेषु''' = त्यांच्यामध्ये (प्रत्यक्ष प्रकट) असतो ॥ ९-२९ ॥ '''अर्थ''' मी सर्व भूतमात्रात समभावाने व्यापून राहिलो आहे. मला ना कोणी अप्रिय ना प्रिय. परंतु जे भक्त मला प्रेमाने भजतात, ते माझ्यात राहतात आणि मीही त्यांच्यात प्रत्यक्ष प्रकट असतो. ॥ ९-२९ ॥ '''मूळ श्लोक''' अपि चेत्सुदुराचारो भजते मामनन्यभाक्‌ । साधुरेव स मन्तव्यः सम्यग्व्यवसितो हि सः ॥ ९-३० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''चेत्‌''' = जर, '''सुदुराचारः''' = अतिशय दुराचारी, '''अपि''' = सुद्धा, '''अनन्यभाक्‌''' = अनन्यभावाने माझा भक्त होऊन, '''माम्‌''' = मला, '''भजते''' = भजत असेल, '''(तर्हि)''' = तर, '''सः''' = तो, '''साधुः एव''' = साधुच, '''मन्तव्यः''' = समजण्यास योग्य आहे, '''हि''' = कारण, '''सः''' = तो, '''सम्यक्‌''' = यथार्थपणे, '''व्यवसितः''' = निश्चय केलेला असा आहे म्हणजे त्याने चांगल्याप्रकारे निश्चय केला आहे की परमेश्वराच्या भजनासमान असे अन्य काही सुद्धा नाही ॥ ९-३० ॥ '''अर्थ''' जर एखादा अत्यंत दुर्वर्तनीसुद्धा अनन्यभावाने माझा भक्त होऊन मला भजेल, तर तो सज्जनच समजावा. कारण तो यथार्थ निश्चयी असतो. अर्थात त्याने ईश्वरभजनासारखे दुसरे काहीही नाही, असा पूर्ण निश्चय केलेला असतो. ॥ ९-३० ॥ '''मूळ श्लोक''' क्षिप्रं भवति धर्मात्मा शश्वच्छान्तिं निगच्छति । कौन्तेय प्रति जानीहि न मे भक्तः प्रणश्यति ॥ ९-३१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(सः)''' = तो, '''क्षिप्रम्‌''' = लौकरच, '''धर्मात्मा''' = धर्मात्मा, '''भवति''' = होतो, '''(च)''' = आणि, '''शश्वत्‌''' = सदा टिकून राहाणारी, '''शान्तिम्‌''' = परम शांती, '''निगच्छति''' = प्राप्त करून घेतो, '''कौन्तेय''' = हे कौन्तेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), '''प्रति''' = निश्चयपूर्वक सत्य, '''जानीहि''' = तू समज की, '''मे''' = माझा, '''भक्तः''' = भक्त, '''न प्रणश्यति''' = नष्ट होत नाही ॥ ९-३१ ॥ '''अर्थ''' तो तात्काळ धर्मात्मा होतो आणि नेहमी टिकणाऱ्या परम शांतीला प्राप्त होतो. हे कौन्तेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), तू हे पक्के सत्य लक्षात ठेव की, माझा भक्त नाश पावत नाही. ॥ ९-३१ ॥ '''मूळ श्लोक''' मां हि पार्थ व्यपाश्रित्य येऽपि स्युः पापयोनयः । स्त्रियो वैश्यास्तथा शूद्रास्तेऽपि यान्ति परां गतिम्‌ ॥ ९-३२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''हि''' = कारण, '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''स्त्रियः''' = स्त्रिया, '''वैश्याः''' = वैश्य, '''शूद्राः''' = शूद्र, '''तथा''' = तसेच, '''पापयोनयः''' = पापयोनीमध्ये चांडाळ इत्यादी, '''ये अपि''' = जे कोणी सुद्धा, '''स्युः''' = असतील, '''ते अपि''' = ते सुद्धा, '''माम्‌''' = मला, '''व्यपाश्रित्य''' = शरण येऊन, '''पराम्‌''' = परम, '''गतिम्‌''' = गतीच, '''यान्ति''' = प्राप्त करून घेतात ॥ ९-३२ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), स्त्रिया, वैश्य, शूद्र तसेच पापयोनी अर्थात चांडाळादी कोणीही असो, ते सुद्धा मला शरण आले असता परम गतीलाच प्राप्त होतात. ॥ ९-३२ ॥ '''मूळ श्लोक''' किं पुनर्ब्राह्मणाः पुण्या भक्ता राजर्षयस्तथा । अनित्यमसुखं लोकमिमं प्राप्य भजस्व माम्‌ ॥ ९-३३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पुनः''' = मग, '''(ये)''' = जे, '''पुण्याः''' = पुण्यशील, '''ब्राह्मणाः''' = ब्राह्मण, '''तथा''' = तसेच, '''राजर्षयः''' = राजर्षी असे, '''भक्ताः''' = भक्तजन (मला शरण येऊन परम गती प्राप्त करून घेतात), '''किम्‌''' = हे काय सांगावयास पाहिजे, '''(अतः)''' = म्हणून, '''असुखम्‌''' = सुखरहित, '''(च)''' = आणि, '''अनित्यम्‌''' = क्षणभंगुर असे, '''इमम्‌''' = हे, '''लोकम्‌''' = मनुष्य शरीर, '''प्राप्य''' = प्राप्त झाल्यावर, '''माम्‌''' = माझे, '''भजस्व''' = तू भजन कर ॥ ९-३३ ॥ '''अर्थ''' मग पुण्यशील, ब्राह्मण तसेच राजर्षी भक्तलोक मला शरण येऊन परम गतीला प्राप्त होतात, हे काय सांगावयास पाहिजे? म्हणून तू सुखरहित व नाशवंत या मनुष्यशरीराला प्राप्त होऊन नेहमी माझेच भजन कर. ॥ ९-३३ ॥ '''मूळ श्लोक''' मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्कुरु । मामेवैष्यसि युक्त्वैवमात्मानं मत्परायणः ॥ ९-३४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मन्मनाः भव''' = माझ्या ठिकाणी मन ठेव, '''मद्भक्तः (भव)''' = माझा भक्त तू हो, '''मद्याजी (भव)''' = माझे पूजन करणारा तू हो, '''माम्‌''' = मला, '''नमस्कुरु''' = प्रणाम कर, '''एवम्‌''' = अशाप्रकारे, '''आत्मानम्‌''' = आत्म्याला, '''(मयि)''' = माझ्या ठिकाणी, '''युक्त्वा''' = नियुक्त करून, '''मत्परायणः''' = मत्परायण होऊन, '''माम्‌ एव''' = मलाच, '''एष्यसि''' = तू प्राप्त करून घेशील ॥ ९-३४ ॥ '''अर्थ''' माझ्यात मन ठेव. माझा भक्त हो. माझी पूजा कर. मला नमस्कार कर. अशा रीतीने आत्म्याला माझ्याशी जोडून मत्परायण होऊन तू मलाच प्राप्त होशील. ॥ ९-३४ ॥ '''मूळ नवव्या अध्यायाची समाप्ती''' ॐ तत्सदिति श्रीमद्‌भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे राजविद्याराजगुह्ययोगो नाम नवमोऽध्यायः ॥ ९ ॥ '''अर्थ''' ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील राजविद्याराजगुह्ययोग नावाचा हा नववा अध्याय समाप्त झाला. ॥ ९ ॥ 1677 3463 2006-06-12T15:03:30Z Shreehari 39 '''मूळ दहाव्या अध्यायाचा प्रारंभ''' अथ दशमोऽध्यायः '''अर्थ''' दहावा अध्याय सुरु होतो. '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच भूय एव महाबाहो शृणु मे परमं वचः । यत्तेऽहं प्रीयमाणाय वक्ष्यामि हितकाम्यया ॥ १०-१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''महाबाहो''' = हे महाबाहो अर्जुना, '''प्रीयमाणाय''' = माझ्याबद्दल अत्यधिक प्रेम बाळगणाऱ्या, '''ते''' = तुझ्यासाठी, '''मे परमम्‌ वचः''' = माझे परम रहस्य व प्रभाव युक्त वचन, '''यत्‌''' = जे, '''अहम्‌''' = मी, '''हितकाम्यया''' = तुझ्या हिताच्या दृष्टीने, '''भूयः एव''' = पुन्हा एकदा, '''वक्ष्यामि''' = सांगतो, '''शृणु''' = ते तू ऐक ॥ १०-१ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, हे महाबाहो अर्जुना, आणखीही माझे परम रहस्यमय आणि प्रभावयुक्त म्हणणे ऐक, जे मी अतिशय प्रेमी अशा तुला तुझ्या हितासाठी सांगणार आहे. ॥ १०-१ ॥ '''मूळ श्लोक''' न मे विदुः सुरगणाः प्रभवं न महर्षयः । अहमादिर्हि देवानां महर्षीणां च सर्वशः ॥ १०-२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मे''' = माझी, '''प्रभवम्‌''' = उत्पत्ती म्हणजे लीलेने प्रकट होणे हे, '''सुरगणाः न (विदुः)''' = देवतालोक जाणत नाहीत, '''(तथा)''' = तसेच, '''महर्षयः न विदुः''' = महर्षिजनसुद्धा जाणत नाहीत, '''हि''' = कारण, '''अहम्‌''' = मी, '''सर्वशः''' = सर्व प्रकारांनी, '''देवानाम्‌''' = देवतांचा, '''च''' = आणि, '''महर्षीणाम्‌''' = महर्षींचा (सुद्धा), '''आदिः''' = आदिकारण आहे ॥ १०-२ ॥ '''अर्थ''' माझी उत्पत्ती अर्थात लीलेने प्रकट होणे ना देव जाणतात ना महर्षी. कारण मी सर्व प्रकारे देवांचे व महर्षींचे आदिकारण आहे. ॥ १०-२ ॥ '''मूळ श्लोक''' यो मामजमनादिं च वेत्ति लोकमहेश्वरम्‌ । असम्मूढः स मर्त्येषु सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥ १०-३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अजम्‌''' = अजन्मा म्हणजे वास्तवात जन्मरहित, '''अनादिम्‌''' = अनादी, '''च''' = आणि, '''लोकमहेश्वरम्‌''' = लोकांचा महान ईश्वर अशा, '''माम्‌''' = मला, '''यः''' = जो, '''वेत्ति''' = तत्त्वतः जाणतो, '''सः''' = तो, '''मर्त्येषु''' = मनुष्यांमधील, '''असम्मूढः''' = ज्ञानवान पुरुष, '''सर्वपापैः''' = संपूर्ण पापांतून, '''प्रमुच्यते''' = मुक्त होऊन जातो ॥ १०-३ ॥ '''अर्थ''' जो मला वास्तविक जन्मरहित, अनादी आणि लोकांचा महान ईश्वर असे तत्त्वतः जाणतो, तो मनुष्यांत ज्ञानी असणारा सर्व पापांपासून मुक्त होतो. ॥ १०-३ ॥ '''मूळ श्लोक''' बुद्धिर्ज्ञानमसम्मोहः क्षमा सत्यं दमः शमः । सुखं दुःखं भवोऽभावो भयं चाभयमेव च ॥ १०-४ ॥ अहिंसा समता तुष्टिस्तपो दानं यशोऽयशः । भवन्ति भावा भूतानां मत्त एव पृथग्विधाः ॥ १०-५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''बुद्धिः''' = निश्चय करण्याची शक्ती, '''ज्ञानम्‌''' = यथार्थ ज्ञान, '''असम्मोहः''' = असंमूढता, '''क्षमा''' = क्षमा, '''सत्यम्‌''' = सत्य, '''दमः''' = इंद्रियांना वश करून घेणे, '''शमः''' = मनाचा निग्रह, '''एव''' = तसेच, '''सुखम्‌ दुःखम्‌''' = सुख-दुःख, '''भवः अभावः''' = उत्पत्ति-प्रलय, '''च''' = आणि, '''भयम्‌ अभयम्‌''' = भय-अभय. '''च''' = तसेच, '''अहिंसा''' = अहिंसा, '''समता''' = समता, '''तुष्टिः''' = संतोष, '''तपः''' = तप, '''दानम्‌''' = दान, '''यशः''' = कीर्ती, '''(च)''' = आणि, '''अयशः''' = अपकीर्ती, '''(इति ये)''' = असे जे, '''भूतानाम्‌''' = भूतांचे, '''पृथग्विधाः''' = नाना प्रकारचे, '''भावाः''' = भाव हे, '''मत्तः एव''' = माझ्यापासूनच, '''भवन्ति''' = होतात ॥ १०-४, १०-५ ॥ '''अर्थ''' निर्णयशक्ती, यथार्थ ज्ञान, असंमूढता, क्षमा, सत्य, इंद्रियनिग्रह, मनोनिग्रह, सुख-दुःख, उत्पत्ति-प्रलय, भय-अभय, अहिंसा, समता, संतोष, तप, दान, कीर्ती-अपकीर्ती, असे हे भूतांचे अनेक प्रकारचे भाव माझ्यापासूनच होतात. ॥ १०-४, १०-५ ॥ '''मूळ श्लोक''' महर्षयः सप्त पूर्वे चत्वारो मनवस्तथा । मद्भावा मानसा जाता येषां लोक इमाः प्रजाः ॥ १०-६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''येषाम्‌ इमाः''' = ज्यांची ही, '''प्रजाः''' = संपूर्ण प्रजा, '''लोके''' = संसारात, '''(सन्ति)''' = आहे, '''(ते)''' = ते, '''सप्त''' = सात, '''महर्षयः''' = महर्षी जन, '''पूर्वे''' = त्याच्यापासून असणारे सनक इत्यादी, '''चत्वारः''' = चौघे जण, '''तथा''' = तसेच, '''मनवः''' = स्वायंभुव इत्यादी चौदा मनू हे, '''मद्भावाः''' = माझ्या ठिकाणी भाव असणारे हे सर्वच्या सर्व, '''मानसाः''' = माझ्या संकल्पाने, '''जाताः''' = उत्पन्न झाले आहेत ॥ १०-६ ॥ '''अर्थ''' सात महर्षी, त्यांच्याही पूर्वी असणारे चार सनकादिक, तसेच स्वायंभुव इत्यादी चौदा मनू हे माझ्या ठिकाणी भाव असलेले सर्वच माझ्या संकल्पाने उत्पन्न झाले आहेत. या जगातील सर्व प्रजा त्यांचीच आहे. ॥ १०-६ ॥ '''मूळ श्लोक''' एतां विभूतिं योगं च मम यो वेत्ति तत्त्वतः । सोऽविकम्पेन योगेन युज्यते नात्र संशयः ॥ १०-७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मम''' = माझ्या, '''एताम्‌''' = या, '''विभूतिम्‌''' = परमैश्वर्यरूप विभूतीला, '''च''' = आणि, '''योगम्‌''' = योगशक्तीला, '''यः''' = जो पुरुष, '''तत्त्वतः''' = तत्त्वतः, '''वेत्ति''' = जाणतो, '''सः''' = तो, '''अविकम्पेन''' = निश्चल, '''योगेन''' = भक्तियोगाने, '''युज्यते''' = युक्त होऊन जातो, '''अत्र''' = याबाबतीत, '''संशयः न''' = कोणताही संशय नाही ॥ १०-७ ॥ '''अर्थ''' जो पुरुष माझ्या या परमैश्वर्यरूप विभूतीला आणि योगशक्तीला तत्त्वतः जाणतो, तो स्थिर भक्तियोगाने युक्त होतो, यात मुळीच शंका नाही. ॥ १०-७ ॥ '''मूळ श्लोक''' अहं सर्वस्य प्रभवो मत्तः सर्वं प्रवर्तते । इति मत्वा भजन्ते मां बुधा भावसमन्विताः ॥ १०-८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अहम्‌''' = मी वासुदेवच, '''सर्वस्य''' = संपूर्ण जगताच्या, '''प्रभवः''' = उत्पत्तीचे कारण आहे, '''(च)''' = आणि, '''मत्तः''' = माझ्यामुळेच, '''सर्वम्‌''' = सर्व जग, '''प्रवर्तते''' = सक्रिय होते, '''इति''' = अशाप्रकारे, '''मत्वा''' = जाणून, '''भावसमन्विताः''' = श्रद्धा व भक्ती यांनी युक्त असणारे, '''बुधाः''' = बुद्धिमान भक्तजन, '''माम्‌''' = मज परमेश्वराला, '''भजन्ते''' = निरंतर भजतात ॥ १०-८ ॥ '''अर्थ''' मी वासुदेवच सर्व जगाच्या उत्पत्तीचे कारण आहे आणि माझ्यामुळेच सर्व जग क्रियाशील होत आहे, असे जाणून श्रद्धा व भक्ती यांनी युक्त असलेले बुद्धिमान भक्त मज परमेश्वराला नेहमी भजतात. ॥ १०-८ ॥ '''मूळ श्लोक''' मच्चित्ता मद्गतप्राणा बोधयन्तः परस्परम्‌ । कथयन्तश्च मां नित्यं तुष्यन्ति च रमन्ति च ॥ १०-९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मच्चिताः''' = माझ्या ठिकाणी निरंतर मन लावलेले, '''मद्गतप्राणाः''' = माझ्या ठायी प्राण अर्पण करणारे भक्तजन (माझ्या भक्तीच्या चर्चेच्या द्वारा), '''परस्परम्‌''' = एकमेकांना (माझ्या प्रभावाचा), '''बोधयन्तः''' = बोध करवीत, '''च''' = आणि (गुण व प्रभाव यांच्यासह माझेच), '''कथयन्तः च''' = कथन करीतच, '''नित्यम्‌''' = निरंतर, '''तुष्यन्ति''' = संतुष्ट होतात, '''च''' = आणि, '''माम्‌''' = मज वासुदेवामध्येच निरंतर, '''रमन्ति''' = रमतात ॥ १०-९ ॥ '''अर्थ''' निरंतर माझ्यात मन लावणारे आणि माझ्यातच प्राणांना अर्पण करणारे माझे भक्तजन माझ्या भक्तीच्या चर्चेने परस्परांत माझ्या प्रभावाचा बोध करीत तसेच गुण व प्रभावासह माझे कीर्तन करीत निरंतर संतुष्ट होतात आणि मज वासुदेवातच नेहमी रममाण होत असतात. ॥ १०-९ ॥ '''मूळ श्लोक''' तेषां सततयुक्तानां भजतां प्रीतिपूर्वकम्‌ । ददामि बुद्धियोगं तं येन मामुपयान्ति ते ॥ १०-१० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सततयुक्तानाम्‌''' = माझे ध्यान इत्यादींमध्ये निरंतर लागलेल्या, '''तेषाम्‌''' = त्या, '''प्रीतिपूर्वकम्‌''' = प्रेमपूर्वक, '''भजताम्‌''' = भजणाऱ्या भक्तांना, '''(अहम्‌)''' = मी, '''तम्‌''' = तो, '''बुद्धियोगम्‌''' = तत्त्वज्ञानरूपी योग, '''ददामि''' = देतो, '''येन''' = की ज्यामुळे, '''ते''' = ते, '''माम्‌''' = मलाच, '''उपयान्ति''' = प्राप्त करून घेतात ॥ १०-१० ॥ '''अर्थ''' त्या नेहमी माझे ध्यान वगैरेमध्ये मग्न झालेल्या आणि प्रेमाने भजणाऱ्या भक्तांना मी तो तत्त्वज्ञानरूप योग देतो, ज्यामुळे ते मलाच प्राप्त होतात. ॥ १०-१० ॥ '''मूळ श्लोक''' तेषामेवानुकम्पार्थमहमज्ञानजं तमः । नाशयाम्यात्मभावस्थो ज्ञानदीपेन भास्वता ॥ १०-११ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तेषाम्‌''' = त्यांच्यावर, '''अनुकम्पार्थम्‌''' = अनुग्रह करण्यासाठी, '''आत्मभावस्थः''' = त्यांच्या अंतःकरणात वसलेला, '''अहम्‌ एव''' = मी स्वतःच, '''(तेषाम्‌)''' = त्यांचा, '''अज्ञानजम्‌''' = अज्ञान-जनित, '''तमः''' = अंधकार, '''भास्वता''' = प्रकाशमय, '''ज्ञानदीपेन''' = तत्त्वज्ञानरूपी दिव्याचे द्वारा, '''नाशयामि''' = नष्ट करून टाकतो ॥ १०-११ ॥ '''अर्थ''' त्यांच्यावर कृपा करण्यासाठी त्यांच्या अंतःकरणात असलेला मी स्वतःच त्यांच्या अज्ञानाने उत्पन्न झालेला अंधकार प्रकाशमय तत्त्वज्ञानरूप दिव्याने नाहीसा करतो. ॥ १०-११ ॥ '''मूळ श्लोक''' अर्जुन उवाच परं ब्रह्म परं धाम पवित्रं परमं भवान्‌ । पुरुषं शाश्वतं दिव्यमादिदेवमजं विभुम्‌ ॥ १०-१२ ॥ आहुस्त्वामृषयः सर्वे देवर्षिर्नारदस्तथा । असितो देवलो व्यासः स्वयं चैव ब्रवीषि मे ॥ १०-१३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''परम्‌''' = परम, '''ब्रह्म''' = ब्रह्म, '''परम्‌''' = परम, '''धाम''' = धाम, '''(च)''' = आणि, '''परमम्‌''' = परम, '''पवित्रम्‌''' = पवित्र, '''भवान्‌''' = आपण आहात (कारण), '''शाश्वतम्‌''' = सनातन, '''दिव्यम्‌''' = दिव्य, '''पुरुषम्‌''' = पुरुष, '''(तथा)''' = तसेच, '''आदिदेवम्‌''' = देवांचाही आदिदेव, '''अजम्‌''' = अजन्मा, '''(च)''' = आणि, '''विभुम्‌''' = सर्वव्यापी, '''त्वाम्‌''' = आपण आहात, '''(इति)''' = असे, '''सर्वे ऋषयः''' = सर्व ऋषिगण, '''आहुः''' = म्हणतात, '''तथा''' = तसेच, '''देवर्षिः''' = देवर्षी, '''नारदः''' = नारद, '''(तथा)''' = तसेच, '''असितः''' = असित, '''(च)''' = आणि, '''देवलः''' = देवल ऋषि, '''(तथा)''' = तसेच, '''व्यासः''' = महर्षि व्यास सुद्धा म्हणतात, '''च''' = आणि, '''स्वयम्‌ एव''' = आपण स्वतःसुद्धा, '''मे''' = मला, '''ब्रवीषि''' = सांगता ॥ १०-१२, १०-१३ ॥ '''अर्थ''' अर्जुन म्हणाला, आपण परम ब्रह्म, परम धाम, आणि परम पवित्र आहात. कारण आपल्याला सर्व ऋषिगण सनातन, दिव्य पुरुष, तसेच देवांचाही आदिदेव, अजन्मा आणि सर्वव्यापी म्हणतात. देवर्षी नारद, असित, देवल व महर्षी व्यासही तसेच सांगतात आणि आपणही मला तसेच सांगता. ॥ १०-१२, १०-१३ ॥ '''मूळ श्लोक''' सर्वमेतदृतं मन्ये यन्मां वदसि केशव । न हि ते भगवन्व्यक्तिं विदुर्देवा न दानवाः ॥ १०-१४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''केशव''' = हे केशवा, '''यत्‌''' = जे काही, '''माम्‌''' = मला, '''वदसि''' = तुम्ही सांगता, '''एतत्‌''' = हे, '''सर्वम्‌''' = सर्व, '''ऋतम्‌''' = सत्य (आहे असे), '''मन्ये''' = मी मानतो, '''भगवन्‌''' = हे भगवन्‌, '''ते''' = तुमच्या, '''व्यक्तिम्‌''' = लीलामय स्वरूपाला, '''न दानवाः विदुः''' = दानव जाणत नाहीत (आणि), '''न देवाः हि''' = देवसुद्धा जाणत नाहीत ॥ १०-१४ ॥ '''अर्थ''' हे केशवा (अर्थात श्रीकृष्णा), जे काही मला आपण सांगत आहात, ते सर्व मी सत्य मानतो. हे भगवन्‌ आपल्या लीलामय स्वरूपाला ना दानव जाणतात ना देव. ॥ १०-१४ ॥ '''मूळ श्लोक''' स्वयमेवात्मनात्मानं वेत्थ त्वं पुरुषोत्तम । भूतभावन भूतेष देवदेव जगत्पते ॥ १०-१५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भूतभावन''' = हे भूतांना उत्पन्न करणाऱ्या, '''भूतेश''' = हे भूतांच्या ईश्वरा, '''देवदेव''' = हे देवांच्या देवा, '''जगत्पते''' = हे जगाचे स्वामी, '''पुरुषोत्तम''' = हे पुरुषोत्तमा, '''त्वम्‌ स्वयम्‌ एव''' = आपण स्वतःच, '''आत्मना''' = स्वतः, '''आत्मानम्‌''' = स्वतःला, '''वेत्थ''' = जाणता ॥ १०-१५ ॥ '''अर्थ''' हे भूतांना उत्पन्न करणारे, हे भूतांचे ईश्वर, हे देवांचे देव, हे जगाचे स्वामी, हे पुरुषोत्तमा, तुम्ही स्वतःच आपण आपल्याला जाणत आहात. ॥ १०-१५ ॥ '''मूळ श्लोक''' वक्तुमर्हस्यशेषेण दिव्या ह्यात्मविभूतयः । याभिर्विभूतिभिर्लोकानिमांस्त्वं व्याप्य तिष्ठसि ॥ १०-१६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''याभिः''' = ज्या, '''विभूतिभिः''' = विभूतींच्या द्वारा, '''(त्वम्‌)''' = तुम्ही, '''इमान्‌''' = या सर्व, '''लोकान्‌''' = लोकांना, '''व्याप्य''' = व्यापून, '''तिष्ठसि''' = स्थित आहात (त्या), '''दिव्याः आत्मविभूतयः''' = आपल्या दिव्य विभूती, '''अशेषेण''' = संपूर्णपणे, '''वक्तुम्‌''' = सांगण्यास, '''त्वम्‌ हि''' = तुम्हीच, '''अर्हसि''' = समर्थ आहात ॥ १०-१६ ॥ '''अर्थ''' म्हणून ज्या विभूतींच्या योगाने आपण या सर्व लोकांना व्यापून राहिला आहात, त्या आपल्या दिव्य विभूती पूर्णपणे सांगायला आपणच समर्थ आहात. ॥ १०-१६ ॥ '''मूळ श्लोक''' कथं विद्यामहं योगिंस्त्वां सदा परिचिन्तयन्‌ । केषु केषु च भावेषु चिन्त्योऽसि भगवन्मया ॥ १०-१७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''योगिन्‌''' = हे योगेश्वरा, '''अहम्‌''' = मी, '''सदा''' = निरंतर, '''परिचिन्तयन्‌''' = चिंतन करताना, '''कथम्‌''' = कोणत्या प्रकारे, '''त्वाम्‌''' = तुम्हांला, '''विद्याम्‌''' = जाणू, '''च''' = आणि, '''भगवन्‌''' = हे भगवन्‌, '''केषु केषु''' = कोणत्या कोणत्या, '''भावेषु''' = भावांमध्ये, '''मया''' = माझ्याकडून, '''चिन्त्यः असि''' = चिंतन करण्यास योग्य आहात ॥ १०-१७ ॥ '''अर्थ''' हे योगेश्वरा, मी कशाप्रकारे निरंतर चिंतन करीत आपल्याला जाणावे आणि हे भगवन्‌, आपण कोणकोणत्या भावांत माझ्याकडून चिंतन करण्यास योग्य आहात? ॥ १०-१७ ॥ '''मूळ श्लोक''' विस्तरेणात्मनो योगं विभूतिं च जनार्दन । भूयः कथय तृप्तिर्हि शृण्वतो नास्ति मेऽमृतम्‌ ॥ १०-१८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''जनार्दन''' = हे जनार्दना (अर्थात श्रीकृष्णा), '''आत्मनः''' = आपली, '''योगम्‌''' = योगशक्ती, '''च''' = आणि, '''विभूतिम्‌''' = विभूती, '''भूयः''' = आणखी, '''विस्तरेण''' = विस्तारपूर्वक, '''कथय''' = सांगा, '''हि''' = कारण (तुमची), '''अमृतम्‌''' = अमृतमय वचने, '''शृण्वतः''' = कितीही ऐकताना, '''मे''' = माझी, '''तृप्तिः''' = तृप्ती, '''न अस्ति''' = होत नाही म्हणजे ऐकण्याची उत्कंठा वाढते ॥ १०-१८ ॥ '''अर्थ''' हे जनार्दना (अर्थात श्रीकृष्णा), आपली योगशक्ती आणि विभूती पुन्हाही विस्ताराने सांगा. कारण आपली अमृतमय वचने ऐकत असता माझी तृप्ती होत नाही. अर्थात ऐकण्याची उत्कंठा अधिकच वाढत राहाते. ॥ १०-१८ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच हन्त ते कथयिष्यामि दिव्या ह्यात्मविभूतयः । प्राधान्यतः कुरुश्रेष्ठ नास्त्यन्तो विस्तरस्य मे ॥ १०-१९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''कुरुश्रेष्ठ''' = हे कुरुश्रेष्ठा (अर्थात कुरुवंशीयांमध्ये श्रेष्ठ अर्जुना), '''हन्त''' = आता, '''दिव्याः आत्मविभूतयः''' = ज्या माझ्या दिव्य विभूती आहेत (त्या), '''ते''' = तुझ्यासाठी, '''प्राधान्यतः''' = प्राधान्यपूर्वक, '''कथयिष्यामि''' = मी सांगेन, '''हि''' = कारण, '''मे''' = माझ्या, '''विस्तरस्य''' = विस्ताराचा, '''अन्तः''' = अंत, '''न अस्ति''' = नाही ॥ १०-१९ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, हे कुरुश्रेष्ठा (अर्थात कुरुवंशीयांमध्ये श्रेष्ठ अर्जुना), आता मी ज्या माझ्या दिव्य विभूती आहेत, त्या मुख्य मुख्य अशा तुला सांगेन. कारण माझ्या विस्ताराला शेवट नाही. ॥ १०-१९ ॥ '''मूळ श्लोक''' अहमात्मा गुडाकेश सर्वभूताशयस्थितः । अहमादिश्च मध्यं च भूतानामन्त एव च ॥ १०-२० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''गुडाकेश''' = हे अर्जुना, '''सर्वभूताशयस्थितः''' = सर्व भूतांच्या हृदयांमध्ये स्थित असणारा, '''आत्मा''' = सर्वांचा आत्मा, '''अहम्‌''' = मी आहे, '''च''' = तसेच, '''भूतानाम्‌''' = सर्व भूतांचा, '''आदिः''' = आदी, '''मध्यम्‌''' = मध्य, '''च''' = आणि, '''अन्तः च''' = अंतसुद्धा, '''अहम्‌ एव''' = मीच, '''(अस्मि)''' = आहे ॥ १०-२० ॥ '''अर्थ''' हे गुडाकेशा (अर्थात अर्जुना), मी सर्व भूतांच्या हृदयात असलेला सर्वांचा आत्मा आहे. तसेच सर्व भूतांचा आदी, मध्य आणि अंतही मीच आहे. ॥ १०-२० ॥ '''मूळ श्लोक''' आदित्यानामहं विष्णुर्ज्योतिषां रविरंशुमान्‌ । मरीचिर्मरुतामस्मि नक्षत्राणामहं शशी ॥ १०-२१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''आदित्यानाम्‌''' = अदितीच्या बारा पुत्रांमध्ये, '''विष्णुः''' = विष्णू, '''(च)''' = आणि, '''ज्योतिषाम्‌''' = ज्योतींमध्ये, '''अंशुमान्‌''' = किरण असणारा, '''रविः''' = सूर्य, '''अहम्‌''' = मी, '''अस्मि''' = आहे, '''(तथा)''' = तसेच, '''मरुताम्‌''' = एकोणपन्नास वायुदेवतांचे, '''मरीचिः''' = तेज, '''(तथा)''' = तसेच, '''नक्षत्राणाम्‌''' = नक्षत्रांचा, '''शशी''' = अधिपती चंद्रमा, '''अहम्‌''' = मी, '''(अस्मि)''' = आहे ॥ १०-२१ ॥ '''अर्थ''' अदितीच्या बारा पुत्रांपैकी विष्णू मी आणि ज्योतींमध्ये किरणांनी युक्त सूर्य मी आहे. एकोणपन्नास वायुदेवतांचे तेज आणि नक्षत्रांचा अधिपती चंद्र मी आहे. ॥ १०-२१ ॥ '''मूळ श्लोक''' वेदानां सामवेदोऽस्मि देवानामस्मि वासवः । इन्द्रियाणां मनश्चास्मि भूतानामस्मि चेतना ॥ १०-२२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''वेदानाम्‌''' = वेदांमध्ये, '''सामवेदः''' = सामवेद, '''अस्मि''' = मी आहे, '''देवानाम्‌''' = देवांमध्ये, '''वासवः''' = इंद्र, '''अस्मि''' = मी आहे, '''इन्द्रियाणाम्‌''' = इंद्रियांमध्ये, '''मनः''' = मन, '''अस्मि''' = मी आहे, '''च''' = आणि, '''भूतानाम्‌''' = भूतांची, '''चेतना''' = चेतना म्हणने जीवनशक्ती, '''अस्मि''' = मी आहे ॥ १०-२२ ॥ '''अर्थ''' वेदांत सामवेद मी आहे, देवांत इंद्र मी आहे. इंद्रियांमध्ये मन मी आहे आणि भूतांमधील चेतना म्हणजे जीवनशक्ती मी आहे. ॥ १०-२२ ॥ '''मूळ श्लोक''' रुद्राणां शङ्करश्चास्मि वित्तेशो यक्षरक्षसाम्‌ । वसूनां पावकश्चास्मि मेरुः शिखरिणामहम्‌ ॥ १०-२३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''रुद्राणाम्‌''' = अकरा रुद्रांमध्ये, '''शङ्करः''' = शंकर, '''अस्मि''' = मी आहे, '''च''' = तसेच, '''यक्षरक्षसाम्‌''' = यक्ष आणि राक्षस यांमध्ये, '''वित्तेशः''' = धनाचा स्वामी कुबेर (मी आहे), '''वसूनाम्‌''' = आठ वसूंमध्ये, '''पावकः''' = अग्नी, '''अहम्‌ अस्मि''' = मी आहे, '''च''' = आणि, '''शिखरिणाम्‌''' = पर्वतांमध्ये, '''मेरुः''' = मेरु पर्वत (मी आहे) ॥ १०-२३ ॥ '''अर्थ''' अकरा रुद्रांमध्ये शंकर मी आहे आणि यक्ष व राक्षस यांमध्ये धनाचा स्वामी कुबेर आहे. मी आठ वसूंमधला अग्नी आहे आणि शिखरे असणाऱ्या पर्वतांमध्ये सुमेरु पर्वत आहे. ॥ १०-२३ ॥ '''मूळ श्लोक''' पुरोधसां च मुख्यं मां विद्धि पार्थ बृहस्पतिम्‌ । सेनानीनामहं स्कन्दः सरसामस्मि सागरः ॥ १०-२४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पुरोधसाम्‌''' = पुरोहितांमध्ये, '''मुख्यम्‌''' = मुख्य असा, '''बृहस्पतिम्‌''' = बृहस्पती, '''माम्‌''' = मी आहे (असे), '''विद्धि''' = तू जाण, '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''सेनानीनाम्‌''' = सेनापतींमध्ये, '''स्कन्दः''' = स्कंद, '''अहम्‌''' = मी आहे, '''च''' = आणि, '''सरसाम्‌''' = जलाशयांमध्ये, '''सागरः''' = समुद्र, '''अस्मि''' = मी आहे ॥ १०-२४ ॥ '''अर्थ''' पुरोहितांमध्ये मुख्य बृहस्पती मला समज. हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), मी सेनापतींमधला स्कंद आणि जलाशयांमध्ये समुद्र आहे. ॥ १०-२४ ॥ '''मूळ श्लोक''' महर्षीणां भृगुरहं गिरामस्म्येकमक्षरम्‌ । यज्ञानां जपयज्ञोऽस्मि स्थावराणां हिमालयः ॥ १०-२५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''महर्षीणाम्‌''' = महर्षींमध्ये, '''भृगुः''' = भृगू, '''अहम्‌''' = मी आहे, '''(च)''' = आणि, '''गिराम्‌''' = शब्दांमध्ये, '''एकम्‌ अक्षरम्‌''' = एक अक्षर म्हणजे ॐ कार, '''अस्मि''' = मी आहे, '''यज्ञानाम्‌''' = सर्व प्रकारच्या यज्ञांमध्ये, '''जपयज्ञः''' = जपयज्ञ, '''(तथा)''' = तसेच, '''स्थावराणाम्‌''' = स्थिर राहाणाऱ्यांमध्ये, '''हिमालयः''' = हिमालय पर्वत, '''अस्मि''' = मी आहे ॥ १०-२५ ॥ '''अर्थ''' मी महर्षींमध्ये भृगू आणि शब्दांमध्ये एक अक्षर अर्थात ॐ कार आहे. सर्व प्रकारच्या यज्ञांमध्ये जपयज्ञ आणि स्थिर राहाणाऱ्यांमध्ये हिमालय पर्वत मी आहे. ॥ १०-२५ ॥ '''मूळ श्लोक''' अश्वत्थः सर्ववृक्षाणां देवर्षीणां च नारदः । गन्धर्वाणां चित्ररथः सिद्धानां कपिलो मुनिः ॥ १०-२६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सर्ववृक्षाणाम्‌''' = सर्व वृक्षांमध्ये, '''अश्वत्थः''' = पिंपळ वृक्ष, '''देवर्षीणाम्‌''' = देवर्षींमध्ये, '''नारदः''' = नारद मुनी, '''गन्धर्वाणाम्‌''' = गंधर्वांमध्ये, '''चित्ररथः''' = चित्ररथ, '''च''' = आणि, '''सिद्धानाम्‌''' = सिद्धांमध्ये, '''कपिलः''' = कपिल, '''मुनिः''' = मुनी (मी आहे) ॥ १०-२६ ॥ '''अर्थ''' सर्व वृक्षांत पिंपळ आणि देवर्षींमध्ये नारद मुनी, गंधर्वांमध्ये चित्ररथ आणि सिद्धांमध्ये कपिल मुनी मी आहे. ॥ १०-२६ ॥ '''मूळ श्लोक''' उच्चैःश्रवसमश्वानां विद्धि माममृतोद्भवम्‌ । ऐरावतं गजेन्द्राणां नराणां च नराधिपम्‌ ॥ १०-२७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अश्वानाम्‌''' = घोड्यांमध्ये, '''अमृतोद्भवम्‌''' = अमृताच्यासह उत्पन्न होणारा, '''उच्चैःश्रवसम्‌''' = उच्चैःश्रवा नावाचा घोडा, '''गजेन्द्राणाम्‌''' = श्रेष्ठ हत्तींमध्ये, '''ऐरावतम्‌''' = ऐरावत नावाचा हत्ती, '''च''' = तसेच, '''नराणाम्‌''' = मनुष्यांमध्ये, '''नराधिपम्‌''' = राजा, '''माम्‌''' = मी आहे असे, '''विद्धि''' = तू जाण ॥ १०-२७ ॥ '''अर्थ''' घोड्यांमध्ये अमृताबरोबर उत्पन्न झालेला उच्चैःश्रवा नावाचा घोडा, श्रेष्ठ हत्तींमध्ये ऐरावत नावाचा हत्ती आणि मनुष्यांमध्ये राजा मला समज. ॥ १०-२७ ॥ '''मूळ श्लोक''' आयुधानामहं वज्रं धेनूनामस्मि कामधुक्‌ । प्रजनश्चास्मि कन्दर्पः सर्पाणामस्मि वासुकिः ॥ १०-२८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''आयुधानाम्‌''' = शस्त्रांमध्ये, '''वज्रम्‌''' = वज्रायुध, '''(च)''' = आणि, '''धेनूनाम्‌''' = गाईंमध्ये, '''कामधुक्‌''' = कामधेनू, '''अहम्‌''' = मी, '''अस्मि''' = आहे, '''प्रजनः''' = शास्त्रोक्त रीतीने संतानाच्या उत्पत्तीचा हेतू असा, '''कन्दर्पः''' = कामदेव, '''अस्मि''' = मी आहे, '''च''' = तसेच, '''सर्पाणाम्‌''' = सर्पांमध्ये, '''वासुकिः''' = सर्पराज वासुकी, '''अस्मि''' = मी आहे ॥ १०-२८ ॥ '''अर्थ''' मी शस्त्रांमध्ये वज्र आणि गाईंमध्ये कामधेनू आहे. शास्त्रोक्त रीतीने प्रजोत्पत्तीचे कारण कामदेव आहे आणि सर्पांमध्ये सर्पराज वासुकी मी आहे. ॥ १०-२८ ॥ '''मूळ श्लोक''' अनन्तश्चास्मि नागानां वरुणो यादसामहम्‌ । पितॄणामर्यमा चास्मि यमः संयमतामहम्‌ ॥ १०-२९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''नागानाम्‌''' = नागांमध्ये, '''अनन्तः''' = शेष नाग, '''च''' = आणि, '''यादसाम्‌''' = जलचर प्राण्यांचा अधिपती, '''वरुणः''' = वरुण देवता, '''अहम्‌''' = मी, '''अस्मि''' = आहे, '''च''' = तसेच, '''पितॄणाम्‌''' = पितरांमध्ये, '''अर्यमा''' = अर्यमा नावाचा पितर, '''(तथा)''' = आणि, '''संयमताम्‌''' = शासन करणाऱ्यामध्ये, '''यमः''' = यमराज, '''अहम्‌ अस्मि''' = मी आहे ॥ १०-२९ ॥ '''अर्थ''' मी नागांमध्ये शेषनाग आणि जलचरांचा अधिपती वरुणदेव आहे आणि पितरांमध्ये अर्यमा नावाचा पितर आणि शासन करणाऱ्यांमध्ये यमराज मी आहे. ॥ १०-२९ ॥ '''मूळ श्लोक''' प्रह्लादश्चास्मि दैत्यानां कालः कलयतामहम्‌ । मृगाणां च मृगेन्द्रोऽहं वैनतेयश्च पक्षिणाम्‌ ॥ १०-३० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''दैत्यानाम्‌''' = दैत्यांमध्ये, '''प्रह्लादः''' = प्रह्लाद, '''च''' = आणि, '''कलयताम्‌''' = गणना करणाऱ्यांमध्ये, '''कालः''' = समय, '''अहम्‌''' = मी, '''अस्मि''' = आहे, '''च''' = तसेच, '''मृगाणाम्‌''' = पशूंमध्ये, '''मृगेन्द्रः''' = मृगराज सिंह, '''च''' = आणि, '''पक्षिणाम्‌''' = पक्ष्यांमध्ये, '''वैनतेयः''' = विनितापुत्र गरुड, '''अहम्‌''' = मी, '''(अस्मि)''' = आहे ॥ १०-३० ॥ '''अर्थ''' मी दैत्यांमध्ये प्रह्लाद आणि गणना करणाऱ्यांमध्ये समय आहे. तसेच पशूंमध्ये मृगराज सिंह आणि पक्ष्यांमध्ये मी विनितापुत्र गरुड आहे. ॥ १०-३० ॥ '''मूळ श्लोक''' पवनः पवतामस्मि रामः शस्त्रभृतामहम्‌ । झषाणां मकरश्चास्मि स्रोतसामस्मि जाह्नवी ॥ १०-३१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पवताम्‌''' = पवित्र करणाऱ्यांमध्ये, '''पवनः''' = वायू, '''(च)''' = आणि, '''शस्त्रभृताम्‌''' = शस्त्र धारण करणाऱ्यांमध्ये, '''रामः''' = श्रीराम, '''अहम्‌''' = मी, '''अस्मि''' = आहे, '''झषाणाम्‌''' = माशांमध्ये, '''मकरः''' = मगर, '''अस्मि''' = मी आहे, '''च''' = तसेच, '''स्रोतसाम्‌''' = नद्यांमध्ये, '''जाह्नवी''' = भागीरथी गंगा, '''अस्मि''' = मी आहे ॥ १०-३१ ॥ '''अर्थ''' मी पवित्र करणाऱ्यांत वायू आणि शस्त्रधाऱ्यांत श्रीराम आहे. तसेच माशांत मगर आहे आणि नद्यांत भागीरथी गंगा आहे. ॥ १०-३१ ॥ '''मूळ श्लोक''' सर्गाणामादिरन्तश्च मध्यं चैवाहमर्जुन । अध्यात्मविद्या विद्यानां वादः प्रवदतामहम्‌ ॥ १०-३२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = हे अर्जुना, '''सर्गाणाम्‌''' = सृष्टीचा, '''आदिः''' = आदी, '''च''' = आणि, '''अन्तः''' = अंत, '''च''' = तसेच, '''मध्यम्‌''' = मध्यसुद्धा, '''अहम्‌ एव''' = मीच आहे, '''विद्यानाम्‌''' = विद्यांमध्ये, '''अध्यात्मविद्या''' = अध्यात्मविद्या म्हणजे ब्रह्मविद्या, '''(च)''' = आणि, '''प्रवदताम्‌''' = परस्पर वाद करणाऱ्यांकडून, '''वादः''' = तत्त्वनिर्णयासाठी केला जाणारा वाद, '''अहम्‌''' = मी, '''(अस्मि)''' = आहे ॥ १०-३२ ॥ '''अर्थ''' हे अर्जुना, सृष्टीचा आदी आणि अंत तसेच मध्यही मी आहे. मी विद्यांतील अध्यात्मविद्या म्हणजे ब्रह्मविद्या आणि परस्पर वाद करणाऱ्यांमध्ये तत्त्वनिर्णयासाठी केला जाणारा वाद आहे. ॥ १०-३२ ॥ '''मूळ श्लोक''' अक्षराणामकारोऽस्मि द्वन्द्वः सामासिकस्य च । अहमेवाक्षयः कालो धाताहं विश्वतोमुखः ॥ १०-३३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अक्षराणाम्‌''' = अक्षरांमध्ये, '''अकारः''' = अकार, '''अहम्‌''' = मी आहे, '''च''' = आणि, '''सामासिकस्य''' = समासांमध्ये, '''द्वन्द्वः''' = द्वंद्व नावाचा समास, '''अस्मि''' = मी आहे, '''अक्षयः कालः''' = अक्षय असा काल, '''(तथा)''' = तसेच, '''विश्वतोमुखः''' = सर्व बाजूंनी तोंडे असणारा विराट-स्वरूप असा, '''(च)''' = आणि, '''धाता''' = सर्वांचे धारण-पोषण करणारा, '''अहम्‌ एव''' = मीच आहे ॥ १०-३३ ॥ '''अर्थ''' मी अक्षरांतील अकार आणि समासांपैकी द्वंद्व समास आहे. अक्षय काल तसेच सर्व बाजूंनी तोंडे असलेला विराटस्वरूप, सर्वांचे धारण-पोषण करणाराही मीच आहे. ॥ १०-३३ ॥ '''मूळ श्लोक''' मृत्युः सर्वहरश्चाहमुद्भवश्च भविष्यताम्‌ । कीर्तिः श्रीर्वाक्च नारीणां स्मृतिर्मेधा धृतिः क्षमा ॥ १०-३४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सर्वहरः''' = सर्वांचा नाश करणारा, '''मृत्युः''' = मृत्यू, '''च''' = आणि, '''भविष्यताम्‌''' = उत्पन्न होणाऱ्यांचा, '''उद्भवः''' = उत्पत्तीचा हेतू, '''अहम्‌''' = मी आहे, '''च''' = तसेच, '''नारीणाम्‌''' = स्त्रियांमध्ये, '''कीर्तिः''' = कीर्ती, '''श्रीः''' = श्री, '''वाक्‌''' = वाणी, '''स्मृतिः''' = स्मृती, '''मेधा''' = मेधा, '''धृतिः''' = धृती, '''च''' = आणि, '''क्षमा''' = क्षमा, '''(अहम्‌ अस्मि)''' = मी आहे ॥ १०-३४ ॥ '''अर्थ''' सर्वांचा नाश करणारा मृत्यू आणि उत्पन्न होणाऱ्यांच्या उत्पत्तीचे कारण मी आहे. तसेच स्त्रियांमध्ये कीर्ती, लक्ष्मी, वाणी, स्मृती, मेधा, धृती आणि क्षमा मी आहे. ॥ १०-३४ ॥ '''मूळ श्लोक''' बृहत्साम तथा साम्नां गायत्री छन्दसामहम्‌ । मासानां मार्गशीर्षोऽहमृतूनां कुसुमाकरः ॥ १०-३५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तथा''' = तसेच, '''साम्नाम्‌''' = गायन करण्यास योग्य अशा श्रुतींमध्ये, '''बृहत्साम''' = बृहत्साम, '''अहम्‌''' = मी आहे, '''(च)''' = आणि, '''छन्दसाम्‌''' = छंदांमध्ये, '''गायत्री''' = गायत्री छंद, '''(अहम्‌)''' = मी आहे, '''मासानाम्‌''' = महिन्यांमध्ये, '''मार्गशीर्षः''' = मार्गशीर्ष महिना, '''(च)''' = आणि, '''ऋतूनाम्‌''' = ऋतूंमध्ये, '''कुसुमाकरः''' = वसंत, '''अहम्‌''' = मी, '''(अस्मि)''' = आहे ॥ १०-३५ ॥ '''अर्थ''' तसेच गायन करण्याजोग्या वेदांमध्ये मी बृहत्साम आणि छंदांमध्ये गायत्री छंद आहे. त्याचप्रमाणे महिन्यांतील मार्गशीर्ष महिना आणि ऋतूंतील वसंत ऋतू मी आहे. ॥ १०-३५ ॥ '''मूळ श्लोक''' द्यूतं छलयतामस्मि तेजस्तेजस्विनामहम्‌ । जयोऽस्मि व्यवसायोऽस्मि सत्त्वं सत्त्ववतामहम्‌ ॥ १०-३६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''छलयताम्‌''' = छल करणाऱ्या खेळांमध्ये, '''द्यूतम्‌''' = द्यूत, '''(च)''' = आणि, '''तेजस्विनाम्‌''' = प्रभावशाली पुरुषांचा, '''तेजः''' = प्रभाव, '''अहम्‌''' = मी, '''अस्मि''' = आहे, '''(जेतॄणाम्‌)''' = जिंकणाऱ्यांचा, '''जयः''' = विजय, '''अहम्‌''' = मी, '''अस्मि''' = आहे, '''(व्यवसायिनाम्‌)''' = निश्चय करणाऱ्यांची, '''व्यवसायः''' = निश्चयात्मिका बुद्धी, '''(च)''' = आणि, '''सत्त्ववताम्‌''' = सात्त्विक पुरुषांचा, '''सत्त्वम्‌''' = सात्त्विक भाव, '''अस्मि''' = मी आहे ॥ १०-३६ ॥ '''अर्थ''' मी छल करणाऱ्यांतील द्यूत आणि प्रभावशाली पुरुषांचा प्रभाव आहे. मी जिंकणाऱ्यांचा विजय आहे. निश्चयी लोकांचा निश्चय आणि सात्त्विक पुरुषांचा सात्त्विक भाव मी आहे. ॥ १०-३६ ॥ '''मूळ श्लोक''' वृष्णीनां वासुदेवोऽस्मि पाण्डवानां धनञ्जयः । मुनीनामप्यहं व्यासः कवीनामुशना कविः ॥ १०-३७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''वृष्णीनाम्‌''' = वृष्णिवंशामध्ये, '''वासुदेवः''' = वासुदेव म्हणजे मी स्वतः तुझा मित्र, '''पाण्डवानाम्‌''' = पांडवांमध्ये, '''धनञ्जयः''' = धनंजय म्हणजे तू, '''मुनीनाम्‌''' = मुनींमध्ये, '''व्यासः''' = वेदव्यास मुनी, '''(च)''' = आणि, '''कवीनाम्‌''' = कवींमध्ये, '''उशना''' = शुक्राचार्य, '''कविः''' = कवी, '''अपि''' = सुद्धा, '''अहम्‌''' = मीच, '''अस्मि''' = आहे ॥ १०-३७ ॥ '''अर्थ''' वृष्णिवंशीयांमध्ये वासुदेव अर्थात मी स्वतः तुझा मित्र, पांडवांमध्ये धनंजय म्हणजे तू, मुनींमध्ये वेदव्यास मुनी आणि कवींमध्ये शुक्राचार्य कवीही मीच आहे. ॥ १०-३७ ॥ '''मूळ श्लोक''' दण्डो दमयतामस्मि नीतिरस्मि जिगीषताम्‌ । मौनं चैवास्मि गुह्यानां ज्ञानं ज्ञानवतामहम्‌ ॥ १०-३८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''दमयताम्‌''' = दंड करणाऱ्यांचा, '''दण्डः''' = दंड म्हणजे दमन करण्याची शक्ती, '''(अहम्‌) अस्मि''' = मी आहे, '''जिगीषताम्‌''' = जिंकण्याची इच्छा करणाऱ्यांची, '''नीतिः''' = नीती, '''अस्मि''' = मी आहे, '''गुह्यानाम्‌''' = गुप्त ठेवण्यास योग्य अशा भावांचे रक्षक असणारे, '''मौनम्‌''' = मौन, '''अस्मि''' = मी आहे, '''च''' = आणि, '''ज्ञानवताम्‌''' = ज्ञानी पुरुषांचे, '''ज्ञानम्‌''' = तत्त्वज्ञान, '''अहम्‌ एव''' = मीच, '''(अस्मि)''' = आहे ॥ १०-३८ ॥ '''अर्थ''' दंड करणाऱ्यांचा दंड म्हणजे दमन करण्याची शक्ती मी आहे, विजयाची इच्छा करणाऱ्यांची नीती मी आहे. गुप्त ठेवण्यासारख्या भावांचा रक्षक मौन आणि ज्ञानवानांचे तत्त्वज्ञान मीच आहे. ॥ १०-३८ ॥ '''मूळ श्लोक''' यच्चापि सर्वभूतानां बीजं तदहमर्जुन । न तदस्ति विना यत्स्यान्मया भूतं चराचरम्‌ ॥ १०-३९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''च''' = आणि, '''अर्जुन''' = हे अर्जुना, '''सर्वभूतानाम्‌''' = सर्व भूतांचे, '''यत्‌''' = जे, '''बीजम्‌''' = उत्पत्तीचे कारण आहे, '''तत्‌ अपि''' = ते सुद्धा, '''अहम्‌ एव''' = मीच आहे, '''(यतः)''' = कारण, '''मया विना''' = माझ्याशिवाय, '''यत्‌''' = जे, '''स्यात्‌''' = असेल, असे, '''तत्‌''' = ते, '''चराचरम्‌''' = चर आणि अचर (असे कोणतेही), '''भूतम्‌ न अस्ति''' = भूत नाही ॥ १०-३९ ॥ '''अर्थ''' आणि हे अर्जुना, जे सर्व भूतांच्या उत्पत्तीचे कारण तेही मीच आहे. कारण असे चराचरातील एकही भूत नाही की, जे माझ्याशिवाय असेल. ॥ १०-३९ ॥ '''मूळ श्लोक''' नान्तोऽस्ति मम दिव्यानां विभूतीनां परंतप । एष तूद्देशतः प्रोक्तो विभूतेर्विस्तरो मया ॥ १०-४० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''परन्तप''' = हे परंतपा (अर्थात शत्रुतापना अर्जुना), '''मम''' = माझ्या, '''दिव्यानाम्‌''' = दिव्य, '''विभूतीनाम्‌''' = विभूतींना, '''अन्तः न अस्ति''' = अंत नाही, '''विभूतेः''' = (माझ्या स्वतःच्या) विभूतींचा, '''एषः''' = हा, '''विस्तरः''' = विस्तार, '''तु''' = तर (तुझ्यासाठी), '''मया''' = मी, '''उद्देशतः''' = एकदेशाने म्हणजे फार संक्षेपाने, '''प्रोक्तः''' = सांगितला आहे ॥ १०-४० ॥ '''अर्थ''' हे परंतपा (अर्थात शत्रुतापना अर्जुना), माझ्या विभूतींचा अंत नाही. हा विस्तार तर तुझ्यासाठी थोडक्यात सांगितला. ॥ १०-४० ॥ '''मूळ श्लोक''' यद्यद्विभूतिमत्सत्त्वं श्रीमदूर्जितमेव वा । तत्तदेवावगच्छ त्वं मम तेजोंऽशसम्भवम्‌ ॥ १०-४१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यत्‌ यत्‌ एव''' = जी जी सुद्धा, '''विभूतिमत्‌''' = विभूतीने युक्त म्हणजे ऐश्वर्याने युक्त, '''श्रीमत्‌''' = कांतीने युक्त, '''वा''' = आणि, '''ऊर्जितम्‌''' = शक्तियुक्त अशी, '''सत्त्वम्‌''' = वस्तू आहे, '''तत्‌ तत्‌''' = ती ती, '''मम''' = माझ्या, '''तेजोंऽशसम्भवम्‌ एव''' = तेजाच्या अंशाचीच अभिव्यक्ती आहे असे, '''त्वम्‌''' = तू, '''अवगच्छ''' = जाणून घे ॥ १०-४१ ॥ '''अर्थ''' जी जी ऐश्वर्ययुक्त, कांतियुक्त आणि शक्तियुक्त वस्तू आहे, ती ती तू माझ्या तेजाच्या अंशाचीच अभिव्यक्ती समज. ॥ १०-४१ ॥ '''मूळ श्लोक''' अथवा बहुनैतेन किं ज्ञातेन तवार्जुन । विष्टभ्याहमिदं कॄत्स्नमेकांशेन स्थितो जगत्‌ ॥ १०-४२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अथवा''' = अथवा, '''अर्जुन''' = हे अर्जुना, '''एतेन''' = हे, '''बहुना''' = पुष्कळ, '''ज्ञातेन''' = जाणून, '''तव''' = तुला, '''किम्‌''' = काय प्रयोजन आहे, '''इदम्‌''' = हे, '''कृत्स्नम्‌''' = संपूर्ण, '''जगत्‌''' = जग, '''एकांशेन''' = फक्त एका अंशाने, '''विष्टभ्य''' = धारण करून, '''अहम्‌''' = मी, '''स्थितः''' = स्थित आहे ॥ १०-४२ ॥ '''अर्थ''' किंवा हे अर्जुना, हे फार फार जाणण्याचे तुला काय प्रयोजन आहे? मी या संपूर्ण जगाला आपल्या योगशक्तीच्या केवळ एका अंशाने धारण करून राहिलो आहे. ॥ १०-४२ ॥ '''मूळ दहाव्या अध्यायाची समाप्ती''' ॐ तत्सदिति श्रीमद्‌भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे विभूतियोगो नाम दशमोऽध्यायः ॥ १० ॥ '''अर्थ''' ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील विभूतियोग नावाचा हा दहावा अध्याय समाप्त झाला. ॥ १० ॥ 1678 3464 2006-06-12T15:11:41Z Shreehari 39 '''मूळ अकराव्या अध्यायाचा प्रारंभ''' अथैकादशोऽध्यायः '''अर्थ''' अकरावा अध्याय सुरु होतो. '''मूळ श्लोक''' अर्जुन उवाच मदनुग्रहाय परमं गुह्यमध्यात्मसञ्ज्ञितम्‌ । यत्त्वयोक्तं वचस्तेन मोहोऽयं विगतो मम ॥ ११-१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''मदनुग्रहाय''' = माझ्यावर अनुग्रह करण्यासाठी, '''यत्‌''' = जे, '''परमम्‌''' = परम, '''गुह्यम्‌''' = गोपनीय, '''अध्यात्मसञ्ज्ञितम्‌''' = अध्यात्मविषयक, '''वचः''' = वचन (म्हणजे उपदेश), '''त्वया''' = तुम्ही, '''उक्तम्‌''' = सांगितले, '''तेन''' = त्यायोगाने, '''अयम्‌''' = हे, '''मम''' = माझे, '''मोहः''' = अज्ञान, '''विगतः''' = नष्ट झाले ॥ ११-१ ॥ '''अर्थ''' अर्जुन म्हणाला, माझ्यावर कृपा करण्यासाठी आपण जो अत्यंत गुप्त अध्यात्मविषयक उपदेश मला केला, त्याने माझे हे अज्ञान नाहीसे झाले. ॥ ११-१ ॥ '''मूळ श्लोक''' भवाप्ययौ हि भूतानां श्रुतौ विस्तरशो मया । त्वत्तः कमलपत्राक्ष माहात्म्यमपि चाव्ययम्‌ ॥ ११-२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''हि''' = कारण, '''कमलपत्राक्ष''' = हे कमलनेत्रा, '''त्वत्तः''' = आपणाकडून, '''भूतानाम्‌''' = भूतांचे, '''भवाप्ययौ''' = उत्पत्ती व प्रलय, '''मया''' = मी, '''विस्तरशः''' = विस्तारपूर्वक, '''श्रुतौ''' = ऐकले आहेत, '''च''' = तसेच, '''(तव)''' = आपला, '''अव्ययम्‌''' = अविनाशी, '''माहात्म्यम्‌''' = महिमा, '''अपि''' = सुद्धा, '''(श्रुतः)''' = ऐकला आहे ॥ ११-२ ॥ '''अर्थ''' कारण हे कमलदलनयना, मी आपल्याकडून भूतांची उत्पत्ती आणि प्रलय विस्तारपूर्वक ऐकले आहेत. तसेच आपला अविनाशी प्रभावही ऐकला आहे. ॥ ११-२ ॥ '''मूळ श्लोक''' एवमेतद्यथात्थ त्वमात्मानं परमेश्वर । द्रष्टुमिच्छामि ते रूपमैश्वरं पुरुषोत्तम ॥ ११-३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''परमेश्वर''' = हे परमेश्वरा, '''त्वम्‌''' = आपण, '''आत्मानम्‌''' = स्वतःबद्दल, '''यथा''' = जसे, '''आत्थ''' = सांगत आहात, '''एतत्‌ एवम्‌ (एव)''' = हे ठीक असेच आहे (तरी सुद्धा), '''पुरुषोत्तम''' = हे पुरुषोत्तमा, '''ते''' = तुमचे, '''ऐश्वरम्‌ रूपम्‌''' = ज्ञान, ऐश्वर्य, शक्ती, बल, वीर्य आणि तेज यांनी युक्त अशा षडैश्वर्यसंपन्न रूपाला, '''द्रष्टुम्‌''' = प्रत्यक्ष पाहाण्याची, '''इच्छामि''' = माझी इच्छा आहे ॥ ११-३ ॥ '''अर्थ''' हे परमेश्वरा, आपण आपल्याविषयी जसे सांगत आहात, ते बरोबर तसेच आहे. हे पुरुषोत्तमा, आपले ज्ञान, ऐश्वर्य, शक्ती, बल, वीर्य आणि तेज यांनी युक्त ईश्वरी स्वरूप मला प्रत्यक्ष पाहाण्याची इच्छा आहे. ॥ ११-३ ॥ '''मूळ श्लोक''' मन्यसे यदि तच्छक्यं मया द्रष्टुमिति प्रभो । योगेश्वर ततो मे त्वं दर्शयात्मानमव्ययम्‌ ॥ ११-४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''प्रभो''' = हे प्रभो, '''मया''' = माझ्याकडून, '''तत्‌''' = ते तुमचे रूप, '''द्रष्टुम्‌''' = पाहिले जाणे, '''शक्यम्‌''' = शक्य आहे, '''इति''' = असे, '''यदि''' = जर, '''मन्यसे''' = तुम्हांला वाटत असेल, '''ततः''' = तर मग, '''योगेश्वर''' = हे योगेश्वरा, '''त्वम्‌''' = तुम्ही, '''अव्ययम्‌ आत्मानम्‌''' = तुमचे ते अविनाशी रूप, '''मे''' = मला, '''दर्शय''' = दाखवा ॥ ११-४ ॥ '''अर्थ''' हे प्रभो, जर मला आपले ते रूप पाहता येईल, असे आपल्याला वाटत असेल, तर हे योगेश्वरा, त्या अविनाशी स्वरूपाचे मला दर्शन घडवा. ॥ ११-४ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच पश्य मे पार्थ रूपाणि शतशोऽथ सहस्रशः । नानाविधानि दिव्यानि नानावर्णाकृतीनि च ॥ ११-५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''अथ''' = आता, '''मे''' = माझी, '''शतशः''' = शेकडो, '''सहस्रशः''' = हजारो, '''नानाविधानि''' = नाना प्रकारची, '''च''' = आणि, '''नानावर्णाकॄतीनि''' = नाना वर्ण आणि नाना आकृती असणारी अशी, '''दिव्यानि''' = अलौकिक, '''रूपाणि''' = रूपे, '''पश्य''' = तू पाहा ॥ ११-५ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), आता तू माझी शेकडो-हजारो नाना प्रकारची, नाना रंगांची आणि नाना आकारांची अलौकिक रूपे पाहा. ॥ ११-५ ॥ '''मूळ श्लोक''' पश्यादित्यान्वसून्‍रुद्रानश्विनौ मरुतस्तथा । बहून्यदृष्टपूर्वाणि पश्याश्चर्याणि भारत ॥ ११-६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भारत''' = हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), '''(मयि)''' = माझ्या ठिकाणी, '''आदित्यान्‌''' = अदितीचे बारा पुत्र, '''वसून्‌''' = आठ वसू, '''रुद्रान्‌''' = एकादश रुद्र, '''अश्विनौ''' = दोन अश्विनीकुमार, '''(च)''' = आणि, '''मरुतः''' = एकोणपन्नास मरुद्‌ यांना, '''पश्य''' = तू पाहा, '''तथा''' = तसेच (आणखीसुद्धा), '''बहूनि''' = पुष्कळसी, '''अदृष्टपूर्वाणि''' = पूर्वी न पाहिलेली, '''आश्चर्याणि''' = आश्चर्ययुक्त रूपे, '''पश्य''' = तू पाहा ॥ ११-६ ॥ '''अर्थ''' हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), माझ्यामध्ये अदितीच्या बारा पुत्रांना, आठ वसूंना, अकरा रुद्रांना, दोन्ही अश्विनीकुमारांना आणि एकोणपन्नास मरुद्‌गणांना पाहा. तसेच आणखीही पुष्कळशी यापूर्वी न पाहिलेली आश्चर्यकारक रूपे पाहा. ॥ ११-६ ॥ '''मूळ श्लोक''' इहैकस्थं जगत्कृत्स्नं पश्याद्य सचराचरम्‌ । मम देहे गुडाकेश यच्चान्यद्‍द्रष्टुमिच्छसि ॥ ११-७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''गुडाकेश''' = हे अर्जुना, '''अद्य''' = आता, '''इह''' = या '''मम''' = माझ्या, '''देहे''' = शरीरात, '''एकस्थम्‌''' = एका जागी स्थित, '''सचराचरम्‌''' = चराचरासहित, '''कृत्स्नम्‌''' = संपूर्ण, '''जगत्‌''' = जग, '''पश्य''' = तू पाहा, '''(तथा)''' = तसेच, '''अन्यत्‌ च''' = आणखी सुद्धा, '''यत्‌''' = जे, '''द्रष्टुम्‌''' = पाहण्याची, '''इच्छसि''' = तुला इच्छा वाटेल, '''(तदपि पश्य)''' = तेही पाहा ॥ ११-७ ॥ '''अर्थ''' हे अर्जुना, आता या माझ्या शरीरात एकत्रित असलेले चराचरासह संपूर्ण जग पाहा. तसेच इतरही जे काही तुला पाहण्याची इच्छा असेल, ते पाहा. ॥ ११-७ ॥ '''मूळ श्लोक''' न तु मां शक्यसे द्रष्टुमनेनैव स्वचक्षुषा । दिव्यं ददामि ते चक्षुः पश्य मे योगमैश्वरम्‌ ॥ ११-८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''माम्‌''' = मला (तू), '''अनेन स्वचक्षुषा''' = आपल्या या लौकिक नेत्रांनी, '''द्रष्टुम्‌''' = पाहण्यास, '''न एव शक्यसे''' = निःसंदेह समर्थ नाहीस, '''(अतः)''' = म्हणून, '''ते''' = तुला, '''दिव्यम्‌''' = दिव्य अर्थात अलौकिक,'''चक्षुः''' = दृष्टी, '''ददामि''' = देतो (तिच्या सहाय्याने), '''मे''' = माझी, '''ऐश्वरम्‌ योगम्‌''' = ईश्वरीय योगशक्ती, '''पश्य''' = पाहा ॥ ११-८ ॥ '''अर्थ''' परंतु मला तू या तुझ्या चर्मचक्षूंनी खात्रीने पाहू शकणार नाहीस, म्हणून मी तुला दिव्य दृष्टी देतो. तिच्या सहाय्याने तू माझी ईश्वरी योगशक्ती पाहा. ॥ ११-८ ॥ '''मूळ श्लोक''' सञ्जय उवाच एवमुक्त्वा ततो राजन्महायोगेश्वरो हरिः । दर्शयामास पार्थाय परमं रूपमैश्वरम्‌ ॥ ११-९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सञ्जय''' = संजय, '''उवाच''' = म्हणाले, '''राजन्‌''' = हे राजन, '''एवम्‌''' = अशा प्रकारे, '''उक्त्वा''' = बोलून, '''ततः''' = त्यानंतर, '''महायोगेश्वरः''' = महायोगेश्वर, '''(च)''' = आणि, '''हरिः''' = सर्व पापांचा नाश करणाऱ्या अशा भगवंतांनी, '''पार्थाय''' = पार्थाला (अर्थात पृथापुत्र अर्जुनाला), '''परमम्‌''' = परम, '''ऐश्वरम्‌''' = ऐश्वर्ययुक्त, '''रूपम्‌''' = दिव्य स्वरूप, '''दर्शयामास''' = दाखविले ॥ ११-९ ॥ '''अर्थ''' संजय म्हणाले, हे महाराज, महायोगेश्वर आणि सर्व पापांचा नाश करणाऱ्या भगवंतांनी (अर्थात श्रीकृष्णांनी) असे सांगून मग पार्थाला (अर्थात पृथापुत्र अर्जुनाला) परम ऐश्वर्ययुक्त दिव्य स्वरूप दाखविले. ॥ ११-९ ॥ '''मूळ श्लोक''' अनेकवक्त्रनयनमनेकाद्भुतदर्शनम्‌ । अनेक दिव्याभरणं दिव्यानेकोद्यतायुधम्‌ ॥ ११-१० ॥ दिव्यमाल्याम्बरधरं दिव्यगन्धानुलेपनम्‌ । सर्वाश्चर्यमयं देवमनन्तं विश्वतोमुखम्‌ ॥ ११-११ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अनेकवक्त्रनयनम्‌''' = अनेक मुखे व नेत्र यांनी युक्त, '''अनेकाद्भुतदर्शनम्‌''' = अनेक अद्भुत दर्शने असणाऱ्या, '''अनेकदिव्याभरणम्‌''' = पुष्कळशा दिव्य भूषणांनी युक्त, '''(च)''' = आणि, '''दिव्यानेकोद्यतायुधम्‌''' = पुष्कळशी दिव्य शस्त्रे हातांमध्ये उचलून धरणाऱ्या, '''दिव्यमाल्याम्बरधरम्‌''' = दिव्य माला आणि वस्त्रे धारण करणाऱ्या, '''दिव्यगन्धानुलेपनम्‌''' = संपूर्ण शरीरावर दिव्य गंधाचा लेप असणाऱ्या, '''सर्वाश्चर्यमयम्‌''' = सर्व प्रकारच्या आश्चर्यांनी युक्त, '''अनन्तम्‌''' = अंत नसलेल्या, '''(च)''' = आणि, '''विश्वतोमुखम्‌''' = सर्व बाजूंना तोंडे असणाऱ्या विराट स्वरूप अशा, '''देवम्‌''' = परमदेव परमेश्वराला, '''(अर्जुनः अपश्यत्‌)''' = अर्जुनाने पाहिले ॥ ११-१०, ११-११ ॥ '''अर्थ''' अनेक तोंडे व डोळे असलेल्या, अनेक आश्चर्यकारक दर्शने असलेल्या, पुष्कळशा दिव्य अलंकारांनी विभूषित आणि पुष्कळशी दिव्य शस्त्रे हातात घेतलेल्या, दिव्य माळा आणि वस्त्रे धारण केलेल्या, तसेच दिव्य गंधाने विभूषित, सर्व प्रकारच्या आश्चर्यांनी युक्त, अनंतस्वरूप, सर्व बाजूंना तोंडे असलेल्या विराटस्वरूप परमदेव परमेश्वराला अर्जुनाने पाहिले. ॥ ११-१०, ११-११ ॥ '''मूळ श्लोक''' दिवि सूर्यसहस्रस्य भवेद्युगपदुस्थिता । यदि भाः सदृशी सा स्याद्भासस्तस्य महात्मनः ॥ ११-१२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यदि''' = जर, '''दिवि''' = आकाशामध्ये, '''सूर्यसहस्रस्य''' = हजार सूर्यांचा, '''युगपत्‌''' = एकदम, '''उत्थिता''' = उदय झाल्यामुळे उत्पन्न होणारा जो, '''भाः''' = प्रकाश, '''भवेत्‌''' = पडेल (तर), '''सा''' = तो (प्रकाश), '''तस्य''' = त्या, '''महात्मनः''' = विश्वरूप परमात्म्याच्या, '''भासः''' = प्रकाशाच्या, '''सदृशी''' = सदृश कदाचित, '''(स्यात्‌)''' = होईल ॥ ११-१२ ॥ '''अर्थ''' आकाशात हजार सूर्य एकदम उगवले असता जो प्रकाश पडेल, तोही त्या विश्वरूप परमात्म्याच्या प्रकाशाइतका कदाचितच होईल म्हणजे होणार नाही. ॥ ११-१२ ॥ '''मूळ श्लोक''' तत्रैकस्थं जगत्‌कृत्स्नं प्रविभक्तमनेकधा । अपश्यद्देवदेवस्य शरीरे पाण्डवस्तदा ॥ ११-१३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तदा''' = त्यावेळी, '''अनेकधा''' = अनेक प्रकारांनी, '''प्रविभक्तम्‌''' = विभक्त म्हणजे पृथक्‌ पृथक्‌ असणारे, '''कृत्स्नम्‌''' = संपूर्ण, '''जगत्‌''' = जग, '''देवदेवस्य''' = देवांचा देव अशा श्रीकृष्ण भगवानाच्या, '''तत्र''' = त्या, '''शरीरे''' = शरीरामध्ये, '''एकस्थम्‌''' = एका जागी स्थित असे, '''पाण्डवः''' = पांडवाने (अर्थात पांडुपुत्र अर्जुनाने), '''अपश्यत्‌''' = पाहिले ॥ ११-१३ ॥ '''अर्थ''' पांडवाने (पांडुपुत्र अर्जुनाने) त्यावेळी अनेक प्रकारांत विभागलेले संपूर्ण जग देवाधिदेव भगवान श्रीकृष्णांच्या त्या शरीरात एकत्रित असलेले पाहिले. ॥ ११-१३ ॥ '''मूळ श्लोक''' ततः स विस्मयाविष्टो हृष्टरोमा धनञ्जयः । प्रणम्य शिरसा देवं कृताञ्जलिरभाषत ॥ ११-१४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''ततः''' = त्यानंतर, '''विस्मयाविष्टः''' = आश्चर्यचकित, '''(च)''' = आणि, '''हृष्टरोमा''' = शरीर पुलकित झालेल्या, '''सः''' = त्या, '''धनञ्जयः''' = धनंजयाने (अर्थात अर्जुनाने), '''देवम्‌''' = प्रकाशमय विश्वरूप परमात्म्याला (श्रद्धाभक्तिसहित), '''शिरसा''' = मस्तकाने, '''प्रणम्य''' = प्रणाम करून, '''कृताञ्जलिः''' = हात जोडून, '''(इति)''' = असे, '''अभाषत''' = म्हटले ॥ ११-१४ ॥ '''अर्थ''' त्यानंतर तो आश्चर्यचकित झालेला व अंगावर रोमांच उभे राहिलेला धनंजय (अर्थात अर्जुन), प्रकाशमय विश्वरूप परमात्म्याला श्रद्धाभक्तीसह मस्तकाने प्रणाम करून हात जोडून म्हणाला ॥ ११-१४ ॥ '''मूळ श्लोक''' अर्जुन उवाच पश्यामि देवांस्तव देव देहे सर्वांस्तथा भूतविशेषसंघान्‌ । ब्रह्माणमीशं कमलासनस्थमृषींश्च सर्वानुरगांश्च दिव्यान्‌ ॥ ११-१५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''देव''' = हे देवा, '''तव''' = तुमच्या, '''देहे''' = शरीरात, '''सर्वान्‌''' = संपूर्ण, '''देवान्‌''' = देव, '''तथा''' = तसेच, '''भूतविशेषसङ्घान्‌''' = अनेक भूतांचे समुदाय, '''कमलासनस्थम्‌''' = कमळाच्या आसनावर विराजित, '''ब्रह्माणम्‌''' = ब्रह्मदेव, '''ईशम्‌''' = महादेव, '''च''' = आणि, '''सर्वान्‌''' = संपूर्ण, '''ऋषीन्‌''' = ऋषी, '''च''' = तसेच, '''दिव्यान्‌''' = दिव्य, '''उरगान्‌''' = सर्प, '''पश्यामि''' = मी पाहात आहे ॥ ११-१५ ॥ '''अर्थ''' अर्जुन म्हणाला, हे देवा, मी आपल्या दिव्य देहात संपूर्ण देवांना तसेच अनेक भूतांच्या समुदायांना, कमळाच्या आसनावर विराजमान झालेल्या ब्रह्मदेवांना, शंकरांना, सर्व ऋषींना तसेच दिव्य सर्पांना पाहात आहे. ॥ ११-१५ ॥ '''मूळ श्लोक''' अनेकबाहूदरवक्त्रनेत्रं पश्यामि त्वां सर्वतोऽनन्तरूपम्‌ । नान्तं न मध्यं न पुनस्तवादिं पश्यामि विश्वेश्वर विश्वरूप ॥ ११-१६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''विश्वेश्वर''' = हे संपूर्ण विश्वाच्या स्वामी, '''अनेकबाहूदरवक्त्रनेत्रम्‌''' = अनेक भुजा, उदरे, मुखे आणि नेत्र यांनी युक्त, '''(तथा)''' = तसेच, '''सर्वतः''' = सर्व बाजूंना, '''अनन्तरूपम्‌''' = अनंत रूपे असणाऱ्या अशा, '''त्वाम्‌''' = आपणाला, '''पश्यामि''' = मी पाहात आहे, '''विश्वरूप''' = हे विश्वरूपा, '''तव''' = आपला, '''अन्तम्‌''' = अंत, '''न पश्यामि''' = मला दिसत नाही, '''(तथा)''' = तसेच, '''न मध्यम्‌''' = मध्य दिसत नाही, '''पुनः''' = आणि, '''न आदिम्‌''' = आदीही दिसत नाही ॥ ११-१६ ॥ '''अर्थ''' हे संपूर्ण विश्वाचे स्वामी, मी आपल्याला अनेक बाहू, पोटे, तोंडे आणि डोळे असलेले, तसेच सर्व बाजूंनी अनंत रूपे असलेले पाहात आहे. हे विश्वरूपा, मला आपला ना अंत दिसत, ना मध्य दिसत, ना आरंभ ॥ ११-१६ ॥ '''मूळ श्लोक''' किरीटिनं गदिनं चक्रिणं च तेजोराशिं सर्वतो दीप्तिमन्तम्‌ । पश्यामि त्वां दुर्निरीक्ष्यं समन्ताद्दीप्तानलार्कद्युतिमप्रमेयम्‌ ॥ ११-१७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''किरीटिनम्‌''' = मुकुटयुक्त, '''गदिनम्‌''' = गदेने युक्त, '''च''' = आणि, '''चक्रिणम्‌''' = चक्राने युक्त, '''(तथा)''' = तसेच, '''सर्वतः''' = सर्व बाजूंनी, '''दीप्तिमन्तम्‌''' = प्रकाशमान, '''तेजोराशिम्‌''' = तेजाचा पुंज, '''दीप्तानलार्कद्युतिम्‌''' = प्रज्वलित अग्नी आणि सूर्याच्या सदृश ज्योती यांनी युक्त, '''दुर्निरीक्ष्यम्‌''' = मोठ्या कष्टाने पाहिले जाण्यास योग्य, '''समन्तात्‌''' = सर्व बाजूंनी, '''अप्रमेयम्‌''' = अप्रमेय-स्वरूप अशा, '''त्वाम्‌''' = आपणास, '''पश्यामि''' = मी पाहात आहे ॥ ११-१७ ॥ '''अर्थ''' मी आपल्याला मुकुट घातलेले, गदा व चक्र धारण केलेले, सर्व बाजूंनी प्रकाशमान तेजाचा समूह असे, प्रज्वलित अग्नी व सूर्य यांच्याप्रमाणे तेजाने युक्त, पाहण्यास अतिशय कठीण आणि सर्व दृष्टींनी अमर्याद असे पाहात आहे. ॥ ११-१७ ॥ '''मूळ श्लोक''' त्वमक्षरं परमं वेदितव्यं त्वमस्य विश्वस्य परं निधानम्‌ । त्वमव्ययः शाश्वतधर्मगोप्ता सनातनस्त्वं पुरुषो मतो मे ॥ ११-१८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''वेदितव्यम्‌''' = जाणून घेण्यास योग्य असे, '''परमम्‌''' = परम, '''अक्षरम्‌''' = अक्षर म्हणजे परब्रह्म परमात्मा, '''त्वम्‌ (एव असि)''' = तुम्हीच आहात, '''अस्य''' = या, '''विश्वस्य''' = जगाचा, '''परम्‌''' = परम, '''निधानम्‌ त्वम्‌''' = आश्रय तुम्ही आहात, '''शाश्वतधर्मगोप्ता त्वम्‌''' = सनातन धर्माचे रक्षक तुम्ही आहात, '''अव्ययः सनातनः पुरुषः त्वम्‌''' = (आणि) अविनाशी सनातन पुरुष सुद्धा तुम्ही आहात, '''(इति)''' = असे, '''मे मतः''' = माझे मत आहे ॥ ११-१८ ॥ '''अर्थ''' आपणच जाणण्याजोगे परब्रह्म परमात्मा आहात. आपणच या जगाचे परम आधार आहात. आपणच अनादी धर्माचे रक्षक आहात आणि आपणच अविनाशी सनातन पुरुष आहात, असे मला वाटते. ॥ ११-१८ ॥ '''मूळ श्लोक''' अनादिमध्यान्तमनन्तवीर्यमनन्तबाहुं शशिसूर्यनेत्रम्‌ । पश्यामि त्वां दीप्तहुताशवक्त्रं स्वतेजसा विश्वमिदं तपन्तम्‌ ॥ ११-१९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अनादिमध्यान्तम्‌''' = आदी, अंत आणि मध्य यांनी रहित, '''अनन्तवीर्यम्‌''' = अनंत सामर्थ्याने युक्त, '''अनन्तबाहुम्‌''' = अनंत बाहू असणाऱ्या, '''शशिसूर्यनेत्रम्‌''' = चंद्र व सूर्य रूपी नेत्र असणाऱ्या, '''दीप्तहुताशवक्त्रम्‌''' = प्रज्वलित अग्निरूपी मुख असणाऱ्या, '''(च)''' = आणि, '''स्वतेजसा''' = स्वतःच्या तेजाने, '''इदम्‌''' = या, '''विश्वम्‌''' = जगाला, '''तपन्तम्‌''' = संतप्त करणाऱ्या अशा, '''त्वाम्‌''' = आपणास, '''पश्यामि''' = मी पाहात आहे ॥ ११-१९ ॥ '''अर्थ''' आपण आदी, मध्य आणि अंत नसलेले, अनंत सामर्थ्याने युक्त, अनंत बाहू असलेले, चंद्र व सूर्य हे ज्यांचे नेत्र आहेत, पेटलेल्या अग्नीसारखे ज्यांचे मुख आहे आणि आपल्या तेजाने या जगाला तापविणारे, असे आहात, असे मला दिसते. ॥ ११-१९ ॥ '''मूळ श्लोक''' द्यावापृथिव्योरिदमन्तरं हि व्याप्तं त्वयैकेन दिशश्च सर्वाः । दृष्ट्वाद्भुतं रूपमुग्रं तवेदं लोकत्रयं प्रव्यथितं महात्मन ॥ ११-२० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''महात्मन्‌''' = हे महात्मन्‌, '''द्यावापृथिव्योः''' = स्वर्ग आणि पृथ्वी यांच्यामधील, '''इदम्‌''' = हे, '''अन्तरम्‌''' = संपूर्ण आकाश, '''च''' = तसेच, '''सर्वाः''' = सर्व, '''दिशः''' = दिशा, '''त्वया एकेन हि''' = आपण एकट्यानेच, '''व्याप्तम्‌''' = परिपूर्ण (व्याप्त) आहेत, '''(तथा)''' = तसेच, '''तव''' = तुमचे, '''इदम्‌''' = हे, '''अद्भुतम्‌''' = अलौकिक, '''(च)''' = आणि, '''उग्रम्‌''' = भयंकर, '''रूपम्‌''' = रूप, '''दृष्ट्वा''' = पाहून, '''लोकत्रयम्‌''' = तिन्ही लोक, '''प्रव्यथितम्‌''' = अतिभयकंपित होत आहेत ॥ ११-२० ॥ '''अर्थ''' हे महात्मन्‌, हे स्वर्ग आणि पृथ्वी यांच्यामधील आकाश आणि सर्व दिशा फक्त आपण एकट्यानेच व्यापून टाकल्या आहेत. आपले हे अलौकिक आणि भयंकर रूप पाहून तिन्ही लोक अत्यंत भयभीत झाले आहेत. ॥ ११-२० ॥ '''मूळ श्लोक''' अमी हि त्वां सुरसङ्घा विशन्ति केचिद्भीताः प्राञ्जलयो गृणन्ति । स्वस्तीत्युक्त्वा महर्षिसिद्धसङ्घाः स्तुवन्ति त्वां स्तुतिभिः पुष्कलाभिः ॥ ११-२१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अमी हि''' = तेच, '''सुरसङ्घाः''' = देवतांचे समुह, '''त्वाम्‌''' = तुमच्यात, '''विशन्ति''' = प्रवेश करीत आहेत, '''(च)''' = आणि, '''भीताः''' = भयभीत होऊन, '''केचित्‌''' = काही, '''प्राञ्जलयः''' = हात जोडून (तुमचे नाम व गुण यांचा), '''गृणन्ति''' = उच्चार करीत आहेत, '''(तथा)''' = तसेच, '''महर्षिसिद्धसङ्घाः''' = महर्षी व सिद्ध यांचे समुदाय, '''स्वस्ति''' = कल्याण असो, '''इति''' = असे, '''उक्त्वा''' = म्हणून, '''पुष्कलाभिः स्तुतिभिः''' = पुष्कळ स्तोत्रांचे द्वारा, '''त्वाम्‌''' = आपली, '''स्तुवन्ति''' = स्तुती करीत आहेत ॥ ११-२१ ॥ '''अर्थ''' तेच देवतांचे समुदाय आपल्यात शिरत आहेत आणि काही भयभीत होऊन हात जोडून आपल्या नावांचे व गुणांचे वर्णन करीत आहेत. तसेच महर्षी व सिद्ध यांचे समुदाय, सर्वांचे कल्याण होवो, अशी मंगलाशा करून उत्तमोत्तम स्तोत्रे म्हणून आपली स्तुती करीत आहेत. ॥ ११-२१ ॥ '''मूळ श्लोक''' रुद्रादित्या वसवो ये च साध्या विश्वेऽश्विनौ मरुतश्चोष्मपाश्च । गन्धर्वयक्षासुरसिद्धसङ्घा वीक्षन्ते त्वां विस्मिताश्चैव सर्वे ॥ ११-२२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''ये''' = जे, '''रुद्रादित्याः''' = अकरा रुद्र व बारा आदित्य, '''च''' = तसेच, '''वसवः''' = आठ वसू, '''साध्याः''' = साध्यांचे गण, '''विश्वे''' = विश्वेदेव, '''अश्विनौ''' = दोन अश्विनीकुमार, '''च''' = तसेच, '''मरुतः''' = मरुद्गण, '''च''' = आणि, '''ऊष्मपाः''' = पितरांचे समुदाय, '''च''' = तसेच, '''गन्धर्वयक्षासुरसिद्धसङ्घाः''' = गंधर्व, यक्ष, राक्षस आणि सिद्ध यांचे समुदाय, '''(सन्ति)''' = आहेत, '''(ते)''' = ते, '''सर्वे''' = सर्व जण, '''विस्मिताः''' = विस्मित होऊन, '''त्वाम्‌ एव वीक्षन्ते''' = तुम्हांलाच पाहात आहेत ॥ ११-२२ ॥ '''अर्थ''' अकरा रुद्र, बारा आदित्य तसेच आठ वसू, साध्यगण, विश्वेदेव, दोन अश्विनीकुमार, मरुद्‌गण आणि पितरांचे समुदाय, तसेच गंधर्व, यक्ष, राक्षस आणि सिद्धांचे समुदाय आहेत, ते सर्वच चकित होऊन आपल्याकडे पाहात आहेत. ॥ ११-२२ ॥ '''मूळ श्लोक''' रूपं महत्ते बहुवक्त्रनेत्रं महाबाहो बहुबाहूरुपादम्‌ । बहूदरं बहुदंष्ट्राकरालं दृष्ट्वा लोकाः प्रव्यथितास्तथाहम्‌ ॥ ११-२३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''महाबाहो''' = हे महाबाहो, '''बहुवक्त्रनेत्रम्‌''' = अनेक मुखे आणि नेत्र असलेले, '''बहुबाहूरुपादम्‌''' = पुष्कळ हात, मांड्या व पाय असणारे, '''बहूदरम्‌''' = पुष्कळ पोटे असणारे, '''बहुदंष्ट्राकरालम्‌''' = पुष्कळशा दाढांमुळे अत्यंत विकराल, '''(च)''' = आणि, '''महत्‌''' = महान असे, '''ते''' = आपले, '''रूपम्‌''' = रूप, '''दृष्ट्वा''' = पाहून, '''लोकाः''' = सर्व लोक, '''प्रव्यथिताः''' = व्याकूळ होत आहेत, '''तथा''' = तसेच, '''अहम्‌ (अपि)''' = मी सुद्धा व्याकूळ होत आहे ॥ ११-२३ ॥ '''अर्थ''' हे महाबाहो, आपले अनेक तोंडे, अनेक डोळे, अनेक हात, मांड्या व पाय असलेले, अनेक पोटांचे आणि अनेक दाढांमुळे अतिशय भयंकर असे महान रूप पाहून सर्व लोक व्याकूळ होत आहेत. तसेच मीही व्याकूळ होत आहे. ॥ ११-२३ ॥ '''मूळ श्लोक''' नभःस्पृशं दीप्तमनेकवर्णं व्यात्ताननं दीप्तविशालनेत्रम्‌ । दृष्ट्वा हि त्वां प्रव्यथितान्तरात्मा धृतिं न विन्दामि शमं च विष्णो ॥ ११-२४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''हि''' = कारण, '''विष्णो''' = हे विष्णू, '''नभःस्पृशम्‌''' = आकाशाला स्पर्श करणाऱ्या, '''दीप्तम्‌''' = देदीप्यमान, '''अनेकवर्णम्‌''' = अनेक वर्णांनी युक्त, '''(तथा)''' = तसेच, '''व्यात्ताननम्‌''' = मुखे पसरलेल्या, '''(च)''' = आणि, '''दीप्तविशालनेत्रम्‌''' = प्रकाशमान विशाल नेत्रांनी युक्त अशा, '''त्वाम्‌''' = तुम्हाला, '''दृष्ट्वा''' = पाहून, '''प्रव्यथितान्तरात्मा''' = अंतःकरण भयभीत झालेल्या अशा मला, '''धृतिम्‌''' = धैर्य, '''च''' = व, '''शमम्‌''' = शांती, '''न विन्दामि''' = मिळत नाही ॥ ११-२४ ॥ '''अर्थ''' कारण हे विष्णो, आकाशाला जाऊन भिडलेल्या, तेजस्वी, अनेक रंगांनी युक्त, पसरलेली तोंडे व तेजस्वी विशाल डोळे यांनी युक्त अशा आपल्याला पाहून भयभीत अंतःकरण झालेल्या माझे धैर्य व शांती नाहीशी झाली आहेत. ॥ ११-२४ ॥ '''मूळ श्लोक''' दंष्ट्राकरालानि च ते मुखानि दृष्ट्वैव कालानलसन्निभानि । दिशो न जाने न लभे च शर्म प्रसीद देवेश जगन्निवास ॥ ११-२५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''दंष्ट्राकरालानि''' = दाढांमुळे विकराल, '''(च)''' = आणि, '''कालानलसन्निभानि''' = प्रलयकाळच्या अग्नीसारखी प्रज्वलित, '''ते''' = तुमची, '''मुखानि''' = मुखे, '''दृष्ट्वा''' = पाहून, '''दिशः''' = दिशा, '''न जाने''' = मला कळेनाशा झाल्या आहेत, '''च''' = तसेच, '''शर्म एव''' = सुखसुद्धा, '''न लभे''' = मला प्राप्त होत नाही (म्हणून), '''देवेश''' = हे देवेशा, '''जगन्निवास''' = जे जगन्निवासा, '''प्रसीद''' = तुम्ही प्रसन्न व्हा ॥ ११-२५ ॥ '''अर्थ''' दाढांमुळे भयानक व प्रलयकाळच्या अग्नीसारखी प्रज्वलित आपली तोंडे पाहून मला दिशा कळेनाशा झाल्या असून माझे सुखही हरपले आहे. म्हणून हे देवाधिदेवा, हे जगन्निवासा, आपण प्रसन्न व्हा. ॥ ११-२५ ॥ '''मूळ श्लोक''' अमी च त्वां धृतराष्ट्रस्य पुत्राः सर्वे सहैवावनिपालसङ्घैः । भीष्मो द्रोणः सूतपुत्रस्तथासौ सहास्मदीयैरपि योधमुख्यैः ॥ ११-२६ ॥ वक्त्राणि ते त्वरमाणा विशन्ति दंष्ट्राकरालानि भयानकानि । केचिद्विलग्ना दशनान्तरेषु संदृश्यन्ते चूर्णितैरुत्तमाङ्गैः ॥ ११-२७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अमी''' = ते, '''सर्वे एव''' = सर्वच, '''धृतराष्ट्रस्य''' = धृतराष्ट्राचे, '''पुत्राः''' = पुत्र, '''अवनिपालसङ्घैः सह''' = राजांच्या समुदायांसहित, '''त्वाम्‌''' = तुमच्यात, '''(प्रविशन्ति)''' = प्रवेश करीत आहोत, '''च''' = आणि, '''भीष्मः''' = भीष्म पितामह, '''द्रोणः''' = द्रोणाचार्य, '''तथा''' = तसेच, '''असौ''' = तो, '''सूतपुत्रः''' = कर्ण, '''(च)''' = आणि, '''अस्मदीयैः अपि''' = आमच्या पक्षातील, '''योधमुख्यैः''' = प्रधान योद्ध्यांच्या सुद्धा, '''सह''' = सहित, '''(सर्वे)''' = सर्वच्या सर्वजण, '''ते''' = तुमच्या, '''दंष्ट्राकरालानि''' = दाढांमुळे विकराल, '''भयानकानि''' = भयानक अशा, '''वक्त्राणि''' = मुखांमध्ये, '''त्वरमाणाः''' = मोठ्या वेगाने पळत, '''विशन्ति''' = प्रवेश करीत आहेत, '''(च)''' = आणि, '''केचित्‌''' = काही, '''चूर्णितैः''' = चूर्ण झालेल्या, '''उत्तमाङ्गैः''' = मस्तकांसहित, '''(तव)''' = तुमच्या, '''दशनान्तरेषु''' = दातांच्यामध्ये, '''विलग्नाः''' = चिकटलेले असे, '''सन्दृश्यन्ते''' = दिसून येत आहेत ॥ ११-२६, ११-२७ ॥ '''अर्थ''' ते सर्व धृतराष्ट्राचे पुत्र राजसमुदायासह आपल्यात प्रवेश करीत आहेत आणि पितामह भीष्म, द्रोणाचार्य तसेच तो कर्ण आणि आमच्या बाजूच्याही प्रमुख योद्ध्यांसह सगळेच आपल्या दाढांमुळे भयंकर दिसणाऱ्या तोंडात मोठ्या वेगाने धावत धावत जात आहेत आणि कित्येक डोकी चिरडलेले आपल्या दातांच्या फटीत अडकलेले दिसत आहेत. ॥ ११-२६, ११-२७ ॥ '''मूळ श्लोक''' यथा नदीनां बहवोऽम्बुवेगाः समुद्रमेवाभिमुखा द्रवन्ति । तथा तवामी नरलोकवीरा विशन्ति वक्त्राण्यभिविज्वलन्ति ॥ ११-२८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यथा''' = ज्याप्रमाणे, '''नदीनाम्‌''' = नद्यांचे, '''बहवः''' = पुष्कळसे, '''अम्बुवेगाः''' = जलाचे प्रवाह (स्वाभाविकपणे), '''समुद्रम्‌ एव''' = समुद्राकडेच, '''अभिमुखाः''' = संमुख होऊन, '''द्रवन्ति''' = धावतात म्हणजे समुद्रात प्रवेश करतात, '''तथा''' = त्याप्रमाणे, '''अमी''' = ते, '''नरलोकवीराः (अपि)''' = नरलोकाचे श्रेष्ठ वीरसुद्धा, '''तव''' = तुमच्या, '''अभिविज्वलन्ति''' = प्रज्वलित, '''वक्त्राणि''' = मुखांमध्ये, '''विशन्ति''' = प्रवेश करीत आहेत ॥ ११-२८ ॥ '''अर्थ''' ज्याप्रमाणे नद्यांचे पुष्कळसे जलप्रवाह स्वाभाविकच समुद्राच्याच दिशेने धाव घेतात अर्थात समुद्रात प्रवेश करतात, त्याचप्रमाणे ते मनुष्यलोकातील वीर आपल्या प्रज्वलित तोंडात शिरत आहेत. ॥ ११-२८ ॥ '''मूळ श्लोक''' यथा प्रदीप्तं ज्वलनं पतङ्गा विशन्ति नाशाय समृद्धवेगाः । तथैव नाशाय विशन्ति लोकास्तवापि वक्त्राणि समृद्धवेगाः ॥ ११-२९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यथा''' = ज्याप्रमाणे, '''पतङ्गा''' = पतंग, '''नाशाय''' = नष्ट होण्यासाठी, '''समृद्धवेगाः''' = अतिवेगाने दौडत, '''प्रदीप्तम्‌''' = प्रज्वलित, '''ज्वलनम्‌''' = अग्नीमध्ये, '''विशन्ति''' = प्रवेश करतात, '''तथा एव''' = त्याचप्रमाणे, '''(एते)''' = हे, '''लोकाः अपि''' = सर्व लोकसुद्धा, '''नाशाय''' = स्वतःचा नाश करून घेण्यास, '''समृद्धवेगाः''' = अतिवेगाने धावत, '''तव''' = तुमच्या, '''वक्त्राणि''' = मुखांमध्ये, '''विशन्ति''' = प्रवेश करीत आहेत ॥ ११-२९ ॥ '''अर्थ''' जसे पतंग नष्ट होण्यासाठी पेटलेल्या अग्नीत अतिशय वेगाने धावत शिरतात, तसेच हे सर्व लोकही स्वतःच्या नाशासाठी आपल्या तोंडात अतिशय वेगाने धावत प्रवेश करीत आहेत. ॥ ११-२९ ॥ '''मूळ श्लोक''' लेलिह्यसे ग्रसमानः समन्ताल्लोकान्समग्रान्वदनैर्ज्वलद्भिः । तेजोभिरापूर्य जगत्समग्रं भासस्तवोग्राः प्रतपन्ति विष्णो ॥ ११-३० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''ज्वलद्भिः''' = प्रज्वलित, '''वदनैः''' = मुखांचे द्वारा, '''समग्रान्‌''' = संपूर्ण, '''लोकान्‌''' = लोकांना, '''ग्रसमानः''' = ग्रास करीत त्यांना, '''समन्तात्‌''' = सर्व बाजूंनी, '''लेलिह्यसे''' = वारंवार गिळत आहात, '''विष्णो''' = हे विष्णू, '''तव''' = तुमचा, '''उग्राः''' = उग्र, '''भासः''' = प्रकाश, '''समग्रम्‌''' = संपूर्ण, '''जगत्‌''' = जगाला, '''तेजोभिः''' = तेजाच्या द्वारा, '''आपूर्य''' = परिपूर्ण करून, '''प्रतपन्ति''' = संतप्त करीत आहात ॥ ११-३० ॥ '''अर्थ''' आपण त्या सर्व लोकांना प्रज्वलित तोंडांनी गिळत गिळत सर्व बाजूंनी वारंवार चाटत आहात. हे विष्णो, आपला प्रखर प्रकाश सर्व जगाला तेजाने पूर्ण भरून तापवीत आहे. ॥ ११-३० ॥ '''मूळ श्लोक''' आख्याहि मे को भवानुग्ररूपो नमोऽस्तु ते देववर प्रसीद । विज्ञातुमिच्छामि भवन्तमाद्यं न हि प्रजानामि तव प्रवृत्तिम्‌ ॥ ११-३१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मे''' = मला, '''आख्याहि''' = तुम्ही सांगा की, '''उग्ररूपः''' = उग्ररूप असणारे, '''भवान्‌''' = तुम्ही, '''कः''' = कोण आहात, '''देववर''' = हे देवांमध्ये श्रेष्ठा, '''ते''' = तुम्हाला, '''नमः''' = नमस्कार, '''अस्तु''' = असो, '''प्रसीद''' = तुम्ही प्रसन्न व्हा, '''आद्यम्‌''' = आदिपुरुष अशा, '''भवन्तम्‌''' = तुम्हांस, '''विज्ञातुम्‌''' = विशेषरूपाने जाणून घेण्याची, '''इच्छामि''' = मला इच्छा आहे, '''हि''' = कारण, '''तव''' = तुमची, '''प्रवृत्तिम्‌''' = प्रवृत्ती, '''न प्रजानामि''' = मला कळत नाही ॥ ११-३१ ॥ '''अर्थ''' मला सांगा की, भयंकर रूप धारण करणारे आपण कोण आहात? हे देवश्रेष्ठा, आपणास नमस्कार असो. आपण प्रसन्न व्हा. आदिपुरुष अशा आपल्याला मी विशेष रीतीने जाणू इच्छितो. कारण आपली ही करणी मला कळत नाही. ॥ ११-३१ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच कालोऽस्मि लोकक्षयकृत्प्रवृद्धो लोकान्समाहर्तुमिह प्रवृत्तः । ऋतेऽपि त्वां न भविष्यन्ति सर्वे येऽवस्थिताः प्रत्यनीकेषु योधाः ॥ ११-३२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''लोकक्षयकृत्‌''' = लोकांचा नाश करणारा, '''प्रवृद्धः''' = वाढलेला असा, '''कालः''' = महाकाल, '''अस्मि''' = मी आहे, '''इह''' = या समयी, '''लोकान्‌''' = या लोकांना, '''समाहर्तुम्‌''' = नष्ट करण्यासाठी, '''प्रवृत्तः''' = मी प्रवृत्त झालो आहे (म्हणून), '''ये''' = जे, '''प्रत्यनीकेषु''' = प्रतिपक्षीयांच्या सैन्यामध्ये, '''अवस्थिताः''' = स्थित असणारे, '''योधाः''' = योद्धे लोक आहेत, '''(ते)''' = ते, '''सर्वे''' = सर्व, '''त्वाम्‌ ऋते अपि न भविष्यन्ति''' = तुझ्याशिवायही राहाणार नाहीत म्हणजे तू युद्ध केले नाहीस तरीसुद्धा त्या सर्वांचा नाश होऊन जाईल ॥ ११-३२ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, मी लोकांचा नाश करणारा वाढलेला महाकाल आहे. यावेळी या लोकांच्या नाशासाठी मी प्रवृत्त झालो आहे. म्हणून शत्रुपक्षीय सैन्यात जे योद्धे आहेत, ते सर्व तुझ्याशिवायही राहणार नाहीत. म्हणजेच तू युद्ध केले नाहीस, तरी या सर्वांचा नाश होणार आहे. ॥ ११-३२ ॥ '''मूळ श्लोक''' तस्मात्त्वमुत्तिष्ठ यशो लभस्व जित्वा शत्रून्भुङ्क्ष्व राज्यं समृद्धम्‌ । मयैवैते निहताः पूर्वमेव निमित्तमात्रं भव सव्यसाचिन्‌ ॥ ११-३३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तस्मात्‌''' = म्हणून, '''त्वम्‌''' = तू, '''उत्तिष्ठ''' = ऊठ, '''यशः''' = यश, '''लभस्व''' = प्राप्त करून घे, '''(च)''' = आणि, '''शत्रून्‌''' = शत्रूंना, '''जित्वा''' = जिंकून, '''समृद्धम्‌''' = धनधान्याने संपन्न असे, '''राज्यम्‌''' = राज्य, '''भुङ्क्ष्व''' = भोग, '''एते''' = हे सर्व (शूरवीर), '''पूर्वम्‌''' = अगोदरच, '''मया एव''' = माझ्याकडूनच, '''निहताः''' = मारले गेलेले आहेत, '''सव्यसाचिन्‌''' = हे सव्यसाची अर्जुना, '''निमित्तमात्रम्‌ एव''' = केवळ निमित्तमात्र, '''भव''' = तू हो ॥ ११-३३ ॥ '''अर्थ''' म्हणूनच तू ऊठ. यश मिळव. शत्रूंना जिंकून धनधान्यसंपन्न राज्याचा उपभोग घे. हे सर्व शूरवीर आधीच माझ्याकडून मारले गेलेले आहेत. हे सव्यसाची अर्जुना, तू फक्त निमित्तमात्र हो. ॥ ११-३३ ॥ '''मूळ श्लोक''' द्रोणं च भीष्मं च जयद्रथं च कर्णं तथान्यानपि योधवीरान्‌ । मया हतांस्त्वं जहि मा व्यथिष्ठा युध्यस्व जेतासि रणे सपत्‍नान्‌ ॥ ११-३४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''द्रोणम्‌''' = द्रोणाचार्य, '''च''' = आणि, '''भीष्मम्‌''' = भीष्म पितामह, '''च''' = तसेच, '''जयद्रथम्‌''' = जयद्रथ, '''च''' = आणि, '''कर्णम्‌''' = कर्ण, '''तथा''' = तसेच, '''अन्यान्‌ अपि''' = आणखीसुद्धा बरेचसे, '''मया''' = माझ्याकडून, '''हतान्‌''' = मारले गेले आहेत त्या, '''योधवीरान्‌''' = शूरवीर योद्ध्यांना, '''त्वम्‌''' = तू, '''जहि''' = ठार कर, '''मा व्यथिष्ठाः''' = भिऊ नकोस(निःसंदेहपणे), '''रणे''' = युद्धामध्ये, '''सपत्‍नान्‌''' = वैऱ्यांना, '''जेतासि''' = तू जिंकशील, '''(अतः)''' = म्हणून, '''युध्यस्व''' = युद्ध कर ॥ ११-३४ ॥ '''अर्थ''' द्रोणाचार्य आणि पितामह भीष्म तसेच जयद्रथ आणि कर्ण, त्याचप्रमाणे माझ्याकडून मारल्या गेलेल्या इतरही पुष्कळ शूर योद्ध्यांना तू मार. भिऊ नकोस. युद्धात तू खात्रीने शत्रूंना जिंकशील. म्हणून युद्ध कर. ॥ ११-३४ ॥ '''मूळ श्लोक''' सञ्जय उवाच एतच्छ्रुत्वा वचनं केशवस्य कृताञ्जलिर्वेपमानः किरीटी । नमस्कृत्वा भूय एवाह कृष्णं सगद्गदं भीतभीतः प्रणम्य ॥ ११-३५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सञ्जय''' = संजय, '''उवाच''' = म्हणाले, '''केशवस्य''' = केशव भगवानांचे, '''एतत्‌''' = हे, '''वचनम्‌''' = वचन, '''श्रुत्वा''' = ऐकल्यावर, '''किरीटी''' = किरीटी अर्जुन, '''कृताञ्जलिः''' = हात जोडून, '''वेपमानः''' = कापत कापत, '''नमस्कृत्वा''' = नमस्कार करून, '''भूयः एव''' = पुनःसुद्धा, '''भीतभीतः''' = अत्यंत भयभीत होऊन, '''प्रणम्य''' = प्रणाम करून, '''कृष्णम्‌''' = भगवान श्रीकृष्णाला, '''सगद्गदम्‌''' = गद्‍गद वाणीने, '''आह''' = म्हणाला ॥ ११-३५ ॥ '''अर्थ''' संजय म्हणाले, भगवान केशवांचे हे बोलणे ऐकून किरीटी अर्जुनाने हात जोडून कापत कापत नमस्कार केला आणि फिरूनही अत्यंत भयभीत होऊन प्रणाम करून भगवान श्रीकृष्णांना सद्‍गदित होऊन तो म्हणाला ॥ ११-३५ ॥ '''मूळ श्लोक''' अर्जुन उवाच स्थाने हृषीकेश तव प्रकीर्त्या जगत्प्रहृष्यत्यनुरज्यते च । रक्षांसि भीतानि दिशो द्रवन्ति सर्वे नमस्यन्ति च सिद्धसङ्घाः ॥ ११-३६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''हृषीकेश''' = हे अंतर्यामी श्रीकृष्णा, '''स्थाने''' = हे योग्य आहे की, '''तव''' = तुमच्या, '''प्रकीर्त्या''' = नाम-गुण आणि प्रभाव यांच्या कीर्तनाने, '''जगत्‌''' = जग, '''प्रहृष्यति''' = अतिहर्षित होत आहे, '''च''' = आणि, '''अनुरज्यते''' = अनुरागसुद्धा प्राप्त करून घेत आहे, '''(तथा)''' = तसेच, '''भीतानि''' = भयभीत, '''रक्षांसि''' = राक्षसलोक, '''दिशः''' = दिशादिशात, '''द्रवन्ति''' = पळू लागले आहेत, '''च''' = आणि, '''सर्वे''' = सर्व, '''सिद्धसङ्घाः''' = सिद्धगणांचे समुदाय, '''नमस्यन्ति''' = नमस्कार करीत आहेत ॥ ११-३६ ॥ '''अर्थ''' अर्जुन म्हणाला, हे अंतर्यामी श्रीकृष्णा, आपले नाव, गुण आणि प्रभाव यांच्या वर्णनाने जग अतिशय आनंदित होते व तुमच्यावर अतिशय प्रेम करू लागते. तसेच भ्यालेले राक्षस दिशादिशांत पळून जात आहेत आणि सर्व सिद्धगणांचे समुदाय आपल्याला नमस्कार करीत आहेत, हे योग्यच होय. ॥ ११-३६ ॥ '''मूळ श्लोक''' कस्माच्च ते न नमेरन्महात्मन्‌ गरीयसे ब्रह्मणोऽप्यादिकर्त्रे । अनन्त देवेश जगन्निवास त्वमक्षरं सदसत्तत्परं यत्‌ ॥ ११-३७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''महात्मन्‌''' = हे महात्मन, '''ब्रह्मणः, अपि''' = ब्रह्मदेवाचा सुद्धा, '''आदिकर्त्रे''' = आदिकर्ता, '''च''' = आणि, '''गरीयसे''' = सर्वात मोठा अशा, '''ते''' = तुम्हाला, '''कस्मात्‌''' = कसा बरे, '''न नमेरन्‌''' = ते नमस्कार करणार नाहीत, '''(यतः)''' = कारण, '''अनन्त''' = हे अनंता, '''देवेश''' = हे देवेशा, '''जगन्निवास''' = हे जगन्निवासा, '''यत्‌''' = जे, '''सत्‌''' = सत, '''असत्‌''' = असत, '''(च)''' = आणि, '''तत्परम्‌''' = त्यांच्या पलीकडे, '''अक्षरम्‌''' = अक्षर म्हणजे सच्चिदानंदघन ब्रह्म आहे, '''(तत्‌)''' = ते, '''त्वम्‌''' = तुम्हीच आहात ॥ ११-३७ ॥ '''अर्थ''' हे महात्मन, ब्रह्मदेवाचेही आदिकारण आणि सर्वात श्रेष्ठ अशा आपल्याला हे नमस्कार का बरे करणार नाहीत? कारण हे अनंता, हे देवाधिदेवा, हे जगन्निवासा, जे सत, असत व त्यापलीकडील अक्षर अर्थात सच्चिदानंदघन ब्रह्म आहे, ते आपणच आहात. ॥ ११-३७ ॥ '''मूळ श्लोक''' त्वमादिदेवः पुरुषः पुराणस्त्वमस्य विश्वस्य परं निधानम्‌ । वेत्तासि वेद्यं च परं च धाम त्वया ततं विश्वमनन्तरूप ॥ ११-३८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''आदिदेवः''' = आदिदेव, '''(च)''' = आणि, '''पुराणः''' = सनातन, '''पुरुषः''' = पुरुष, '''त्वम्‌''' = तुम्ही आहात, '''अस्य''' = या, '''विश्वस्य''' = जगाचे, '''परम्‌''' = परम, '''निधानम्‌''' = आश्रय, '''त्वम्‌''' = तुम्ही आहात, '''च''' = आणि, '''वेत्ता''' = जाणणारा, '''च''' = तसेच, '''वेद्यम्‌''' = जाणण्यास योग्य, '''(च)''' = आणि, '''परम्‌''' = परम, '''धाम''' = धाम, '''असि''' = तुम्ही आहात, '''अनन्तरूप''' = हे अनंतरूपा, '''विश्वम्‌''' = हे सर्व जग, '''त्वया''' = तुमच्याकडून, '''ततम्‌''' = व्याप्त म्हणजे परिपूर्ण आहे ॥ ११-३८ ॥ '''अर्थ''' आपण आदिदेव आणि सनातन पुरुष आहात. आपण या जगाचे परम आश्रयस्थान आहात. जग जाणणारेही आपणच व जाणण्याजोगेही आपणच आहात. परम धामही आपणच आहात. हे अनंतरूपा, आपण हे सर्व विश्व व्यापले आहे. ॥ ११-३८ ॥ '''मूळ श्लोक''' वायुर्यमोऽग्निर्वरुणः शशाङ्कः प्रजापतिस्त्वं प्रपितामहश्च । नमो नमस्तेऽस्तु सहस्रकृत्वः पुनश्च भूयोऽपि नमो नमस्ते ॥ ११-३९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''वायुः''' = वायू, '''यमः''' = यम, '''अग्निः''' = अग्नी, '''वरुणः''' = वरुण, '''शशाङ्कः''' = चंद्रमा, '''प्रजापतिः''' = प्रजांचे स्वामी ब्रह्मदेव, '''च''' = आणि, '''प्रपितामहः''' = ब्रह्मदेवांचे पितासुद्धा, '''त्वम्‌''' = तुम्हीच आहात, '''ते''' = तुम्हाला, '''सहस्रकृत्वः''' = हजारवेळा, '''नमः''' = नमस्कार, '''नमः''' = नमस्कार, '''अस्तु''' = असो, '''ते''' = तुम्हाला, '''भूयः अपि''' = पुन्हा सुद्धा नमस्कार, '''पुनः च नमः (अस्तु)''' = आणखीसुद्धा अनेकवार नमस्कार असो ॥ ११-३९ ॥ '''अर्थ''' आपण वायू, यमराज, अग्नी, वरुण, चंद्र, प्रजेचे स्वामी ब्रह्मदेव आणि ब्रह्मदेवाचेही जनक आहात. आपल्याला हजार वेळा नमस्कार नमस्कार असो. आपणाला आणखीही वारंवार नमस्कार नमस्कार असोत. ॥ ११-३९ ॥ '''मूळ श्लोक''' नमः पुरस्तादथ पृष्ठतस्ते नमोऽस्तु ते सर्वत एव सर्व । अनन्तवीर्यामितविक्रमस्त्वं सर्वं समाप्नोषि ततोऽसि सर्वः ॥ ११-४० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अनन्तवीर्यम्‌''' = हे अनंत सामर्थ्ययुक्त, '''ते''' = तुम्हाला, '''पुरस्तात्‌''' = पुढून, '''अथ''' = आणि, '''पृष्ठः''' = मागून, '''नमः''' = नमस्कार, '''सर्व''' = हे सर्वात्मन, '''ते''' = तुम्हाला, '''सर्वतः एव''' = सर्व बाजूंनी, '''नमः''' = नमस्कार, '''अस्तु''' = असो, '''(यतः)''' = कारण, '''अमितविक्रमः''' = अनंत पराक्रमी असे, '''त्वम्‌''' = तुम्ही, '''सर्वम्‌''' = सर्व संसार, '''समाप्नोषि''' = व्यापून आहात, '''ततः''' = म्हणून, '''(त्वमेव)''' = तुम्हीच, '''सर्वः''' = सर्वरूप, '''असि''' = आहात ॥ ११-४० ॥ '''अर्थ''' हे अनंत सामर्थ्यशाली, आपल्याला पुढून व मागूनही नमस्कार. हे सर्वात्मका, आपल्याला सर्व बाजूंनीच नमस्कार असो. कारण अनंत पराक्रमशाली अशा आपण सर्व जग व्यापले आहे. म्हणून आपण सर्वरूप आहात. ॥ ११-४० ॥ '''मूळ श्लोक''' सखेति मत्वा प्रसभं यदुक्तं हे कृष्ण हे यादव हे सखेति । अजानता महिमानं तवेदं मया प्रमादात्प्रणयेन वापि ॥ ११-४१ ॥ यच्चावहासार्थमसत्कृतोऽसि विहारशय्यासनभोजनेषु । एकोऽथवाप्यच्युत तत्समक्षं तत्क्षामये त्वामहमप्रमेयम्‌ ॥ ११-४२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तव''' = तुमचा, '''इदम्‌''' = हा, '''महिमानम्‌''' = प्रभाव, '''अजानता''' = जाणला नसल्यामुळे, '''(त्वम्‌ मम)''' = तुम्ही माझे, '''सखा''' = मित्र आहात, '''इति''' = असे, '''मत्वा''' = मानून, '''प्रणयेन''' = प्रेमाने, '''वा''' = अथवा, '''प्रमादात्‌''' = प्रमादाने, '''अपि''' = सुद्धा, '''मया''' = मी, '''हे कृष्ण''' = हे कृष्णा, '''हे यादव''' = हे यादवा, '''हे सखे''' = हे मित्रा, '''इति''' = याप्रकारे, '''यत्‌''' = जे (काही विचार न करता), '''प्रसभम्‌''' = हट्टाने, '''उक्तम्‌''' = म्हटले आहे, '''च''' = आणि, '''अच्युत''' = हे अच्युता, '''(मया)''' = माझ्याकडून, '''यत्‌''' = जे, '''अवहासार्थम्‌''' = विनोदाने, '''विहार शय्यासन भोजनेषु''' = विहार, शय्या, आसन, भोजन इत्यादींचे वेळी, '''एकः''' = एकटे असता, '''अथवा''' = अथवा, '''तत्समक्षम्‌''' = त्या मित्रांच्या समोर, '''अपि''' = सुद्धा, '''(त्वम्‌)''' = तुम्ही, '''असत्कृतः असि''' = अपमानित केले गेलात, '''तत्‌''' = त्या (सर्व अपराधांची), '''अप्रमेयम्‌''' = अचिंत्य प्रभाव असणाऱ्या अशा, '''त्वाम्‌''' = तुमच्याकडे, '''अहम्‌''' = मी, '''क्षामये''' = क्षमा मागत आहे ॥ ११-४१, ११-४२ ॥ '''अर्थ''' आपला हा प्रभाव न जाणवल्यामुळे, आपण माझे मित्र आहात असे मानून प्रेमाने किंवा चुकीने मी हे कृष्णा, हे यादवा, हे सख्या, असे जे काही विचार न करता मुद्दाम म्हटले असेल, आणि हे अच्युता, माझ्याकडून विनोदासाठी फिरताना, झोपताना, बसल्यावेळी आणि भोजन इत्यादी करताना आपला एकांतात किंवा त्या मित्रांच्या समक्ष जो अपमान झाला असेल, त्या सर्व अपराधांची अचिंत्य प्रभावशाली अशा आपणाकडे मी क्षमा मागत आहे. ॥ ११-४१, ११-४२ ॥ '''मूळ श्लोक''' पितासि लोकस्य चराचरस्य त्वमस्य पूज्यश्च गुरुर्गरीयान्‌ । न त्वत्समोऽस्त्यभ्यधिकः कुतोऽन्यो लोकत्रयेऽप्यप्रतिमप्रभाव ॥ ११-४३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अस्य''' = या, '''चराचरस्य''' = चराचर, '''लोकस्य''' = जगाचे, '''त्वम्‌''' = तुम्ही, '''पिता''' = पिता, '''च''' = आणि, '''गरीयान्‌''' = सर्वांत मोठे, '''गुरुः''' = गुरू (तसेच), '''पूज्यः''' = अतिपूजनीय, '''असि''' = आहात, '''अप्रतिमप्रभाव''' = हे अतुल प्रभावशाली, '''लोकत्रये''' = तिन्ही लोकांत, '''त्वत्समः''' = तुमच्या समान, '''अपि''' = सुद्धा, '''अन्यः''' = दुसरा कोणी, '''न अस्ति''' = नाही (तर मग), '''अभ्यधिकः''' = अधिक तर, '''कुतः''' = कसा असू शकेल ॥ ११-४३ ॥ '''अर्थ''' आपण या चराचर जगताचे जनक आहात. तसेच सर्वश्रेष्ठ गुरू व अत्यंत पूजनीय आहात. हे अतुलनीयप्रभावा, त्रैलोक्यात आपल्या बरोबरीचाही दुसरा कोणी नाही. मग आपल्याहून श्रेष्ठ कसा असू शकेल? ॥ ११-४३ ॥ '''मूळ श्लोक''' तस्मात्प्रणम्य प्रणिधाय कायं प्रसादये त्वामहमीशमीड्यम्‌ । पितेव पुत्रस्य सखेव सख्युः प्रियः प्रियायार्हसि देव सोढुम्‌ ॥ ११-४४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तस्मात्‌''' = म्हणून, '''(प्रभो)''' = हे प्रभो, '''कायम्‌''' = शरीर, '''प्रणिधाय''' = चांगल्या प्रकारे तुमच्या चरणी अर्पण करून, '''(च)''' = आणि, '''प्रणम्य''' = प्रणाम करून, '''अहम्‌''' = मी, '''ईड्यम्‌ त्वाम्‌''' = स्तुती करण्यास योग्य अशा तुम्ही, '''ईशम्‌''' = ईश्वराने, '''प्रसादये''' = प्रसन्न व्हावे म्हणून प्रार्थना करतो, '''देव''' = हे देवा, '''पिता इव''' = जसा पिता, '''पुत्रस्य''' = पुत्राचे, '''सखा इव''' = जसा मित्र, '''सख्युः''' = मित्राचे (आणि), '''प्रियः इव''' = जसा पती, '''प्रियायाः''' = प्रियतमा पत्‍नीचे (अपराध सहन करतो, तसे तुम्हीसुद्धा माझे अपराध), '''सोढुम्‌''' = सहन करण्यास, '''अर्हसि''' = योग्य आहात ॥ ११-४४ ॥ '''अर्थ''' म्हणूनच हे प्रभो, मी आपल्या चरणांवर शरीराने लोटांगण घालून नमस्कार करून स्तुत्य अशा आपण ईश्वराने प्रसन्न व्हावे, म्हणून प्रार्थना करीत आहे. हे देवा, वडील जसे पुत्राचे, मित्र जसे मित्राचे आणि पती जसे आपल्या प्रियतम पत्‍नीचे अपराध सहन करतात, तसेच आपणही माझे अपराध सहन करण्यास योग्य आहात. ॥ ११-४४ ॥ '''मूळ श्लोक''' अदृष्टपूर्वं हृषितोऽस्मि दृष्ट्वा भयेन च प्रव्यथितं मनो मे । तदेव मे दर्शय देवरूपं प्रसीद देवेश जगन्निवास ॥ ११-४५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अदृष्टपूर्वम्‌''' = पूर्वी न पाहिलेले तुमचे हे आश्चर्यमय रूप, '''दृष्ट्वा''' = पाहून, '''हृषितः''' = आनंदित, '''अस्मि''' = मी होत आहे, '''च''' = आणि, '''मे''' = माझे, '''मनः''' = मन, '''भयेन''' = भयाने, '''प्रव्यथितम्‌''' = अती व्याकूळ होत आहे, '''(अतः)''' = म्हणून, '''तत्‌''' = ते, '''(तव)''' = तुमचे, '''देवरूपम्‌ एव''' = चतुर्भुज विष्णुरूपच, '''मे''' = मला, '''दर्शय''' = तुम्ही दाखवा, '''देवेश''' = हे देवेशा, '''जगन्निवास''' = हे जगन्निवासा, '''प्रसीद''' = तुम्ही प्रसन्न व्हा ॥ ११-४५ ॥ '''अर्थ''' पूर्वी न पाहिलेले आपले हे आश्चर्यकारक रूप पाहून मी आनंदित झालो आहे आणि माझे मन भीतीने अतिशय व्याकूळही होत आहे. म्हणून आपण मला ते चतुर्भुज विष्णुरूपच दाखवा. हे देवेशा, हे जगन्निवासा, प्रसन्न व्हा. ॥ ११-४५ ॥ '''मूळ श्लोक''' किरीटिनं गदिनं चक्रहस्तमिच्छामि त्वां द्रष्टुमहं तथैव । तेनैव रूपेण चतुर्भुजेन सहस्रबाहो भव विश्वमूर्ते ॥ ११-४६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तथा एव''' = त्याचप्रमाणे, '''किरीटिनम्‌''' = मुकुट धारण केलेल्या, '''(तथा)''' = तसेच, '''गदिनम्‌ चक्रहस्तम्‌''' = गदा व चक्र हातात घेतलेल्या अशा, '''त्वाम्‌''' = तुम्हाला, '''द्रष्टुम्‌''' = पाहण्याची, '''अहम्‌ इच्छामि''' = मी इच्छा करतो, '''(अतः)''' = म्हणून, '''विश्वमूर्ते''' = हे विश्वस्वरूप, '''सहस्रबाहो''' = हे सहस्रबाहो, '''तेन एव''' = त्याच, '''चतुर्भुजेन रूपेण''' = चतुर्भुज विष्णु रूपात, '''भव''' = तुम्ही प्रकट व्हा ॥ ११-४६ ॥ '''अर्थ''' मी पहिल्यासारखेच आपणाला मुकुट धारण केलेले तसेच गदा आणि चक्र हातात घेतलेले पाहू इच्छितो. म्हणून हे विश्वस्वरूपा, हे सहस्रबाहो, आपण त्याच चतुर्भुज रूपाने प्रकट व्हा. ॥ ११-४६ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच मया प्रसन्नेन तवार्जुनेदं रूपं परं दर्शितमात्मयोगात्‌ । तेजोमयं विश्वमनन्तमाद्यं यन्मे त्वदन्येन न दृष्टपूर्वम्‌ ॥ ११-४७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''अर्जुन''' = हे अर्जुना, '''यत्‌''' = जे, '''त्वदन्येन''' = तुझ्याखेरीज इतर कोणीही, '''न दृष्टपूर्वम्‌''' = पूर्वी पाहिले नव्हते, '''(तत्‌)''' = ते, '''इदम्‌''' = हे, '''मे''' = माझे, '''परम्‌''' = परम, '''तेजोमयम्‌''' = तेजोमय, '''आद्यम्‌''' = सर्वांचे आदि, '''(च)''' = आणि, '''अनन्तम्‌''' = सीमारहित, '''विश्वम्‌''' = विराट, '''रूपम्‌''' = रूप, '''प्रसन्नेन''' = अनुग्रहपूर्वक, '''मया''' = मी, '''आत्मयोगात्‌''' = स्वतःच्या योगशक्तीच्या प्रभावाने, '''तव''' = तुला, '''दर्शितम्‌''' = दाखविले आहे ॥ ११-४७ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, हे अर्जुना, मी तुझ्यावर अनुग्रह करण्यासाठी आपल्या योगशक्तीच्या प्रभावाने हे माझे परम तेजोमय, सर्वांचे आदि, सीमा नसलेले, विराट रूप तुला दाखविले. ते तुझ्याशिवाय दुसऱ्या कोणीही यापूर्वी पाहिले नव्हते. ॥ ११-४७ ॥ '''मूळ श्लोक''' न वेदयज्ञाध्ययनैर्न दानैर्न च क्रियाभिर्न तपोभिरुग्रैः । एवंरूपः शक्य अहं नृलोके द्रष्टुं त्वदन्येन कुरुप्रवीर ॥ ११-४८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कुरुप्रवीर''' = हे अर्जुना, '''नृलोके''' = मनुष्यलोकात, '''त्वदन्येन''' = तुझ्याखेरीज दुसऱ्याकडून, '''एवंरूपः''' = अशा प्रकारे विश्वरूप असणाऱ्या, '''अहम्‌''' = मला, '''वेदयज्ञाध्ययनैः द्रष्टुम्‌ न शक्यः''' = वेद आणि यज्ञ यांच्या अध्ययनाने पाहता येत नाही, '''दानैः न (द्रष्टुम्‌ शक्यः)''' = दानांनीही पाहता येत नाही, '''क्रियाभिः न (द्रष्टुम्‌ शक्यः)''' = क्रियांनी सुद्धा पाहता येत नाही, '''च''' = आणि, '''उग्रैः तपोभिः (द्रष्टुम्‌ शक्यः) न''' = उग्र तपांनीही पाहता येत नाही ॥ ११-४८ ॥ '''अर्थ''' हे अर्जुना, मानवलोकात अशा प्रकारचा विश्वरूपधारी मी वेदांच्या आणि यज्ञांच्या अध्ययनाने, दानाने, वैदिक कर्मांनी आणि उग्र तपश्चर्यांनीही तुझ्याखेरीज दुसऱ्याकडून पाहिला जाणे शक्य नाही. ॥ ११-४८ ॥ '''मूळ श्लोक''' मा ते व्यथा मा च विमूढभावो दृष्ट्वा रूपं घोरमीदृङ्ममेदम्‌ । व्यपेतभीः प्रीतमनाः पुनस्त्वं तदेव मे रूपमिदं प्रपश्य ॥ ११-४९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मम''' = माझे, '''ईदृक्‌''' = अशाप्रकारचे, '''इदम्‌''' = हे, '''घोरम्‌''' = विकराल, '''रूपम्‌''' = रूप, '''दृष्ट्वा''' = पाहून, '''ते''' = तुला, '''व्यथा''' = व्याकुळता, '''मा''' = न होऊ दे, '''च''' = तसेच, '''विमूढभावः''' = मूढभाव सुद्धा, '''मा''' = न होऊ दे, '''त्वम्‌''' = तू, '''व्यपेतभीः''' = भयरहित, '''(च)''' = आणि, '''प्रीतमनाः''' = प्रीतियुक्त मन असणारा होऊन, '''तत्‌ एव''' = तेच, '''मे''' = माझे, '''इदम्‌''' = हे (शंख, चक्र, गदा आणि पद्म यांनी युक्त चतुर्भुज), '''रूपम्‌''' = रूप, '''पुनः''' = पुन्हा, '''प्रपश्य''' = पाहा ॥ ११-४९ ॥ '''अर्थ''' माझे या प्रकारचे हे भयंकर रूप पाहून तू भयभीत हौऊ नकोस किंवा गोंधळून जाऊ नकोस. तू भीती सोडून प्रीतियुक्त अंतःकरणाने तेच माझे हे शंख-चक्र-गदा-पद्म धारण केलेले चतुर्भुज रूप पुन्हा पाहा. ॥ ११-४९ ॥ '''मूळ श्लोक''' सञ्जय उवाच इत्यर्जुनं वासुदेवस्तथोक्त्वा स्वकं रूपं दर्शयामास भूयः । आश्वासयामास च भीतमेनं भूत्वा पुनः सौम्यवपुर्महात्मा ॥ ११-५० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सञ्जय''' = संजय, '''उवाच''' = म्हणाले, '''अर्जुनम्‌''' = अर्जुनाला, '''इति''' = असे, '''उक्त्वा''' = सांगून, '''वासुदेवः''' = वासुदेव भगवंतांनी, '''भूयः''' = पुन्हा, '''तथा''' = तसेच, '''स्वकम्‌''' = आपले, '''रूपम्‌''' = चतुर्भुज रूप, '''दर्शयामास''' = दाखविले, '''च''' = आणि, '''पुनः''' = पुन्हा, '''महात्मा''' = महात्म्या श्रीकृष्णांनी, '''सौम्यवपुः''' = सौम्यमूर्ती, '''भूत्वा''' = होऊन, '''एनम्‌''' = या, '''भीतम्‌''' = भयभीत अर्जुनाला, '''आश्वासयामास''' = धीर दिला ॥ ११-५० ॥ '''अर्थ''' संजय म्हणाले, भगवान वासुदेवांनी अर्जुनाला असे सांगून पुन्हा तसलेच आपले चतुर्भुज रूप दाखविले आणि पुन्हा महात्म्या श्रीकृष्णांनी सौम्य रूप धारण करून भयभीत अर्जुनाला धीर दिला. ॥ ११-५० ॥ '''मूळ श्लोक''' अर्जुन उवाच दृष्ट्वेदं मानुषं रूपं तव सौम्यं जनार्दन । इदानीमस्मि संवृत्तः सचेताः प्रकृतिं गतः ॥ ११-५१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''जनार्दन''' = हे जनार्दना, '''तव''' = तुमचे, '''इदम्‌''' = हे, '''सौम्यम्‌''' = अतिशांत, '''मानुषम्‌ रूपम्‌''' = मनुष्यरूप, '''दृष्ट्वा''' = पाहून, '''इदानीम्‌''' = आता, '''(अहम्‌)''' = मी, '''सचेताः''' = स्थिरचित्त, '''संवृत्तः अस्मि''' = झालो आहे, '''(च)''' = आणि, '''प्रकृतिम्‌''' = आपल्या स्वाभाविक स्थितीप्रत, '''गतः''' = प्राप्त झालो आहे ॥ ११-५१ ॥ '''अर्थ''' अर्जुन म्हणाला, हे जनार्दना, आपले हे अतिशय शांत मनुष्यरूप पाहून आता माझे मन स्थिर झाले असून मी माझ्या मूळ स्थितीला प्राप्त झालो आहे. ॥ ११-५१ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच सुदुर्दर्शमिदं रूपं दृष्टवानसि यन्मम । देवा अप्यस्य रूपस्य नित्यं दर्शनकाङ्क्षिणः ॥ ११-५२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''मम''' = माझे, '''यत्‌''' = जे, '''रूपम्‌''' = चतुर्भुज रूप, '''(त्वम्‌)''' = तू, '''दृष्टवान्‌ असि''' = पाहिले आहेस, '''इदम्‌ ''' = हे, '''सुदुर्दर्शम्‌''' = सुदुर्दर्श म्हणजे पाहण्यास फार दुर्लभ आहे, '''देवाः अपि''' = देवतासुद्धा, '''नित्यम्‌''' = सदा, '''अस्य''' = या, '''रूपस्य''' = रूपाच्या, '''दर्शनकाङ्क्षिणः''' = दर्शनाची आकांक्षा करीत असतात ॥ १०-५२ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, माझे जे चतुर्भुज रूप तू पाहिलेस, ते पाहावयास मिळणे अतिशय दुर्लभ आहे. देवसुद्धा नेहमी या रूपाच्या दर्शनाची इच्छा करीत असतात. ॥ ११-५२ ॥ '''मूळ श्लोक''' नाहं वेदैर्न तपसा न दानेन न चेज्यया । शक्य एवंविधो द्रष्टुं दृष्टवानसि मां यथा ॥ ११-५३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यथा''' = ज्याप्रकारे, '''(त्वम्‌)''' = तू, '''माम्‌''' = मला, '''दृष्टवान्‌ असि''' = पाहिले आहेस, '''एवंविधः''' = अशा प्रकारच्या चतुर्भुजरूप असणाऱ्या, '''अहम्‌''' = माझे, '''वेदैः द्रष्टुम्‌ न शक्यः''' = वेदांच्या अध्ययनाद्वारे दर्शन होणे शक्य नाही, '''तपसा न (द्रष्टुम्‌ शक्यः)''' = तपस्येमुळेही दर्शन होत नाही, '''दानेन न (द्रष्टुम्‌ शक्यः)''' = तसेच दानानेही मला पाहाणे शक्य नाही, '''च''' = आणि, '''इज्यया न (द्रष्टुम्‌ शक्यः)''' = यज्ञानेही पाहणे शक्य नाही ॥ ११-५३ ॥ '''अर्थ''' तू जसे मला पाहिलेस, तशा माझ्या चतुर्भुज रूपाचे दर्शन वेदांनी, तपाने, दानाने आणि यज्ञानेही मिळणे शक्य नाही. ॥ ११-५३ ॥ '''मूळ श्लोक''' भक्त्या त्वनन्यया शक्य अहमेवंविधोऽर्जुन । ज्ञातुं द्रष्टुं च तत्त्वेन प्रवेष्टुं च परन्तप ॥ ११-५४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''परन्तप अर्जुन''' = हे परंतपा (अर्थात शत्रुतापना) अर्जुना, '''एवंविधः''' = अशा प्रकारच्या चतुर्भुजरूपधारी, '''अहम्‌''' = मला, '''द्रष्टुम्‌''' = प्रत्यक्ष पाहाणे, '''च''' = आणि, '''तत्त्वेन ज्ञातुम्‌''' = तत्त्वतः जाणणे, '''च''' = तसेच, '''(मयि)''' = माझ्यामध्ये, '''प्रवेष्टुम्‌''' = प्रवेश करणे म्हणजे माझ्यात एकीभावाने प्राप्त होणे, '''अनन्यया भक्त्या''' = अनन्य भक्तीनेच, '''शक्यः''' = शक्य आहे ॥ ११-५४ ॥ '''अर्थ''' परंतु हे परंतपा (अर्थात शत्रुतापना) अर्जुना, अनन्य भक्तीने या प्रकारच्या चतुर्भुजरूपधारी मला प्रत्यक्ष पाहणे, तत्त्वतः जाणणे तसेच (माझ्यात) प्रवेश करणे अर्थात (माझ्याशी) एकरूप होणेही शक्य आहे. ॥ ११-५४ ॥ '''मूळ श्लोक''' मत्कर्मकृन्मत्परमो मद्भक्तः सङ्गवर्जितः । निर्वैरः सर्वभूतेषु यः स मामेति पाण्डव ॥ ११-५५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पाण्डव''' = हे पांडवा (अर्थात पांडुपुत्र अर्जुना), '''यः''' = जो पुरुष, '''मत्कर्मकृत्‌''' = केवळ माझ्यासाठी संपूर्ण कर्तव्य-कर्मे करणारा आहे, '''मत्परमः''' = मत्परायण आहे, '''मद्भक्तः''' = माझा भक्त आहे, '''सङ्गवर्जितः''' = आसक्तिरहित आहे, '''(च)''' = आणि, '''सर्वभूतेषु''' = सर्व भूतांच्या ठिकाणी, '''निर्वैरः''' = वैर भावनेने रहित आहे, '''सः''' = तो (अनन्य भक्तीने युक्त असा पुरुष), '''माम्‌ (एव)''' = मलाच, '''एति''' = प्राप्त करून घेतो ॥ ११-५५ ॥ '''अर्थ''' हे पांडवा (अर्थात पांडुपुत्र अर्जुना), जो पुरुष केवळ माझ्याचसाठी सर्व कर्तव्यकर्मे करणारा, मलाच परम आश्रय मानणारा, माझा भक्त आसक्तिरहित असतो आणि सर्व भूतमात्राविषयी निर्वैर असतो, तो अनन्य भक्त मलाच प्राप्त होतो. ॥ ११-५५ ॥ '''मूळ अकराव्या अध्यायाची समाप्ती''' ॐ तत्सदिति श्रीमद्‌भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे विश्वरूपदर्शनयोगो नामैकादशोऽध्यायः ॥ ११ ॥ '''अर्थ''' ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील विश्वरूपदर्शनयोग नावाचा हा अकरावा अध्याय समाप्त झाला. ॥ ११ ॥ 1679 3465 2006-06-12T15:15:45Z Shreehari 39 '''मूळ बाराव्या अध्यायाचा प्रारंभ''' अथ द्वादशोऽध्यायः '''अर्थ''' बारावा अध्याय सुरु होतो. '''मूळ श्लोक''' अर्जुन उवाच एवं सततयुक्ता ये भक्तास्त्वां पर्युपासते । ये चाप्यक्षरमव्यक्तं तेषां के योगवित्तमाः ॥ १२-१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''ये''' = जे, '''भक्ताः''' = अनन्यप्रेमी भक्तजन, '''एवम्‌''' = पूर्वोक्त प्रकाराने, '''सततयुक्ताः''' = निरंतर तुमच्या भजन ध्यानात मग्न राहून, '''त्वाम्‌''' = तुम्हा सगुणरूप परमेश्वराला, '''च''' = आणि, '''ये''' = दुसरे जे कोणी, '''अक्षरम्‌''' = केवळ अविनाशी सच्चिदानंदघन, '''अव्यक्तम्‌ अपि''' = निराकार ब्रह्मालाच, '''पर्युपासते''' = अतिश्रेष्ठ भावाने भजतात, '''तेषाम्‌''' = त्या दोन प्रकारच्या उपासकांमध्ये, '''के''' = कोण, '''योगवित्तमाः''' = अतिउत्तम योगवेत्ते, '''(सन्ति)''' = आहेत ॥ १२-१ ॥ '''अर्थ''' अर्जुन म्हणाला, जे अनन्यप्रेमी भक्तजन पूर्वी सांगितलेल्या आपल्या भजन, ध्यानात निरंतर मग्न राहून आपणा सगुणरूप परमेश्वराची आणि दुसरे जे केवळ अविनाशी सच्चिदानंदघन निराकार ब्रह्माचीच अतिश्रेष्ठ भावाने उपासना करतात, त्या दोन्ही प्रकारच्या भक्तांमध्ये अतिशय उत्तम योगवेत्ते कोण होत? ॥ १२-१ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच मय्यावेश्य मनो ये मां नित्ययुक्ता उपासते । श्रद्धा परयोपेतास्ते मे युक्ततमा मताः ॥ १२-२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''मयि''' = माझ्या ठिकाणी, '''मनः''' = मनाला, '''आवेश्य''' = एकग्र करून, '''ये''' = जे भक्तजन, '''नित्ययुक्ताः''' = निरंतर माझ्या भजन, ध्यानात लागून, '''परया''' = अतिशय श्रेष्ठ, '''श्रद्धया''' = श्रेद्धेने, '''उपेताः''' = युक्त होऊन, '''माम्‌''' = मज सगुणरूप परमेश्वराला, '''उपासते''' = भजतात, '''ते''' = ते, '''मे''' = मला, '''युक्ततमाः''' = योग्यांमध्ये अतिउत्तम योगी म्हणून, '''मताः''' = मान्य आहेत ॥ १२-२ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, माझ्या ठिकाणी मन एकाग्र करून निरंतर माझ्या भजन, ध्यानात रत झालेले जे भक्तजन अतिशय श्रेष्ठ श्रद्धेने युक्त होऊन मज सगुणरूप परमेश्वराला भजतात, ते मला योग्यांमधील अतिउत्तम योगी वाटतात. ॥ १२-२ ॥ '''मूळ श्लोक''' ये त्वक्षरमनिर्देश्यमव्यक्तं पर्युपासते । सर्वत्रगमचिन्त्यं च कूटस्थमचलं ध्रुवम्‌ ॥ १२-३ ॥ सन्नियम्येन्द्रियग्रामं सर्वत्र समबुद्धयः । ते प्राप्नुवन्ति मामेव सर्वभूतहिते रताः ॥ १२-४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''इंद्रियग्रामम्‌''' = इंद्रियांच्या समुदायाला, '''सन्नियम्य''' = चांगल्या प्रकारे वश करून, '''ये''' = जे पुरुष, '''अचिन्त्यम्‌''' = मन, बुद्धी यांच्या पलीकडील, '''सर्वत्रगम्‌''' = सर्वव्यापी, '''अनिर्देश्यम्‌''' = अकथनीय स्वरूप असणाऱ्या, '''च''' = आणि, '''कूटस्थम्‌''' = सदा एकरस असणाऱ्या, '''ध्रुवम्‌''' = नित्य, '''अचलम्‌''' = अचल, '''अव्यक्तम्‌''' = निराकार अशा, '''अक्षरम्‌''' = अविनाशी सच्चिदानंदघन ब्रह्माचे, '''पर्युपासते''' = निरंतर एकीभावाने ध्यान करीत त्याला भजतात, '''ते''' = ते, '''सर्वभूतहिते''' = संपूर्ण भूतांच्या हितामध्ये, '''रताः''' = रत, '''(च)''' = आणि, '''सर्वत्र''' = सर्व ठिकाणी, '''समबुद्धयः''' = समान भाव असणारे योगी, '''माम्‌ एव''' = मलाच, '''प्राप्नुवन्ति''' = प्राप्त करून घेतात ॥ १२-३, १२-४ ॥ '''अर्थ''' परंतु जे पुरुष इंद्रियसमूहाला चांगल्या प्रकारे ताब्यात ठेवून मन, बुद्धीच्या पलीकडे असणाऱ्या, सर्वव्यापी, अवर्णनीय स्वरूप आणि नेहमी एकरूप असणाऱ्या नित्य, अचल, निराकार, अविनाशी, सच्चिदानंदघन ब्रह्माची निरंतर ऐक्यभावनेने ध्यान करीत उपासना करतात, ते सर्व भूतमात्रांच्या कल्याणात तत्पर आणि सर्वांच्या ठिकाणी समान भाव ठेवणारे योगी मलाच येऊन मिळतात. ॥ १२-३, १२-४ ॥ '''मूळ श्लोक''' क्लेशोऽधिकतरस्तेषामव्यक्तासक्तचेतसाम्‌ ॥ अव्यक्ता हि गतिर्दुःखं देहवद्भिरवाप्यते ॥ १२-५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अव्यक्तासक्तचेतसाम्‌''' = सच्चिदानंदघन निराकार ब्रह्मामध्ये ज्यांचे चित्त आसक्त आहे अशा, '''तेषाम्‌''' = त्या पुरुषांना, '''(साधने)''' = साधनामध्ये, '''क्लेशः''' = परिश्रम, '''अधिकतरः''' = विशेष आहे, '''हि''' = कारण, '''देहवद्भिः''' = देहाचा अभिमान बाळगणाऱ्या पुरुषांच्याकडून, '''अव्यक्ता''' = अव्यक्त विषयक, '''गतिः''' = गती, '''दुःखम्‌''' = दुःखपूर्वक, '''अवाप्यते''' = प्राप्त करून घेतली जाते ॥ १२-५ ॥ '''अर्थ''' सच्चिदानंदघन निराकार ब्रह्मांत चित्त गुंतलेल्या त्या पुरुषांच्या साधनांत कष्ट जास्त आहेत. कारण देहाचा अभिमान असणाऱ्यांकडून अव्यक्त ब्रह्माची प्राप्ती कष्टानेच होत असते. ॥ १२-५ ॥ '''मूळ श्लोक''' ये तु सर्वाणि कर्माणि मयि संन्यस्य मत्पराः । अनन्येनैव योगेन मां ध्यायन्त उपासते ॥ १२-६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''मत्पराः''' = मत्परायण असणारे, '''ये''' = जे भक्तजन, '''सर्वाणि''' = संपूर्ण, '''कर्माणि''' = कर्मे, '''मयि''' = माझ्या ठायी, '''संन्यस्य''' = अर्पण करून, '''माम्‌ एव''' = सगुणरूप अशा मज परमेश्वराचे, '''अनन्येन योगेन''' = अनन्य अशा भक्तियोगाचे द्वारा, '''ध्यायन्तः''' = निरंतर चिंतन करीत, '''उपासते''' = भजतात ॥ १२-६ ॥ '''अर्थ''' परंतु जे मत्परायण भक्तजन सर्व कर्मे माझ्या ठिकाणी अर्पण करून मज सगुणरूप परमेश्वराचीच अनन्य भक्तियोगाने निरंतर चिंतन करीत उपासना करतात ॥ १२-६ ॥ '''मूळ श्लोक''' तेषामहं समुद्धर्ता मृत्युसंसारसागरात्‌ । भवामि नचिरात्पार्थ मय्यावेशितचेतसाम्‌ ॥ १२-७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''मयि''' = माझ्या ठिकाणी, '''आवेशितचेतसाम्‌''' = चित्त लावून ठेवणाऱ्या, '''तेषाम्‌''' = त्या प्रेमी भक्तांचा, '''अचिरात्‌''' = शीघ्रच, '''मृत्युसंसारसागरात्‌''' = मृत्युरूप संसार-सागरातून, '''समुद्धर्ता''' = उद्धार करणारा, '''अहम्‌''' = मी, '''भवामि''' = होतो ॥ १२-७ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), त्या माझ्यात चित्त गुंतवलेल्या प्रेमी भक्तांचा मी तत्काळ मृत्युरूप संसारसागरातून उद्धार करणारा होतो. ॥ १२-७ ॥ '''मूळ श्लोक''' मय्येव मन आधत्स्व मयि बुद्धिं निवेशय । निवसिष्यसि मय्येव अत ऊर्ध्वं न संशयः ॥ १२-८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मयि''' = माझ्या ठिकाणी, '''मनः''' = मन, '''आधत्स्व''' = लाव, '''(च)''' = आणि, '''मयि एव''' = माझ्या ठायीच, '''बुद्धिम्‌''' = बुद्धी, '''निवेशय''' = लाव, '''अतः ऊर्ध्वम्‌''' = यानंतर, '''मयि एव''' = माझ्याच ठायी, '''निवसिष्यसि''' = तू राहशील, '''न संशयः''' = (यामध्ये काहीही) संशय नाही ॥ १२-८ ॥ '''अर्थ''' माझ्यातच मन ठेव. माझ्या ठिकाणीच बुद्धी स्थापन कर. म्हणजे मग तू माझ्यातच राहशील, यात मुळीच संशय नाही. ॥ १२-८ ॥ '''मूळ श्लोक''' अथ चित्तं समाधातुं न शक्नोषि मयि स्थिरम्‌ । अभ्यासयोगेन ततो मामिच्छाप्तुं धनञ्जय ॥ १२-९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मयि''' = माझ्या ठिकाणी, '''चित्तम्‌''' = मन हे, '''स्थिरम्‌''' = अचलपणे, '''समाधातुम्‌''' = स्थापन करण्यास, '''अथ''' = जर, '''न शक्नोषि''' = तू समर्थ नसलास, '''ततः''' = तर मग, '''धनञ्जय''' = हे धनंजया (अर्थात अर्जुना), '''अभ्यासयोगेन''' = अभ्यासरूप योगाच्या द्वारा, '''माम्‌''' = मला, '''आप्तुम्‌''' = प्राप्त करून घेण्याची, '''इच्छ''' = इच्छा कर ॥ १२-९ ॥ '''अर्थ''' जर तू माझ्यात मन निश्चल ठेवायला समर्थ नसशील, तर हे धनंजया (अर्थात अर्जुना), अभ्यासरूप योगाने मला प्राप्त होण्याची इच्छा कर. ॥ १२-९ ॥ '''मूळ श्लोक''' अभ्यासेऽप्यसमर्थोऽसि मत्कर्मपरमो भव । मदर्थमपि कर्माणि कुर्वन्सिद्धिमवाप्स्यसि ॥ १२-१० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(यदि)''' = जर, '''अभ्यासे अपि''' = अभ्यासासाठी सुद्धा, '''असमर्थः''' = असमर्थ, '''असि''' = तू असशील (तर केवळ), '''मत्कर्मपरमः''' = माझ्यासाठी कर्म करण्यामध्येच परायण, '''भव''' = हो, '''(एवम्‌)''' = अशाप्रकारे, '''मदर्थम्‌''' = माझ्या निमित्ताने, '''कर्माणि''' = कर्मे, '''कुर्वन्‌''' = करत असताना, '''अपि''' = सुद्धा, '''सिद्धिम्‌''' = माझी प्राप्तिरूप सिद्धीच, '''अवाप्स्यसि''' = तुला प्राप्त होईल ॥ १२-१० ॥ '''अर्थ''' जर तू वर सांगितलेल्या अभ्यासालाही असमर्थ असशील, तर केवळ माझ्याकरता कर्म करायला परायण हो. अशा रीतीने माझ्यासाठी कर्मे केल्यानेही माझ्या प्राप्तीची सिद्धी तू मिळवशील. ॥ १२-१० ॥ '''मूळ श्लोक''' अथैतदप्यशक्तोऽसि कर्तुं मद्योगमाश्रितः । सर्वकर्मफलत्यागं ततः कुरु यतात्मवान्‌ ॥ १२-११ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मद्योगम्‌''' = माझ्या प्राप्तिरूप योगाचा, '''आश्रितः''' = आश्रित होऊन, '''एतत्‌''' = उपर्युक्त साधन, '''कर्तुम्‌''' = करण्यास, '''अपि''' = सुद्धा, '''अथ''' = जर, '''अशक्तः''' = असमर्थ, '''असि''' = तू असशील, '''ततः''' = तर मग, '''यतात्मवान्‌''' = मन व बुद्धी इत्यादींवर विजय प्राप्त करून घेऊन, '''सर्वकर्मफलत्यागम्‌''' = सर्व कर्मांच्या फळांचा त्याग, '''कुरु''' = तू कर ॥ १२-११ ॥ '''अर्थ''' जर माझ्या प्राप्तिरूप योगाचा आश्रय करून वर सांगितलेले साधन करायलाही तू असमर्थ असशील, तर मन बुद्धी इत्यादींवर विजय मिळविणारा होऊन सर्व कर्मांच्या फळांचा त्याग कर. ॥ १२-११ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रेयो हि ज्ञानमभ्यासाञ्ज्ञानाद्ध्यानं विशिष्यते । ध्यानात्कर्मफलत्यागस्त्यागाच्छान्तिरनन्तरम्‌ ॥ १२-१२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अभ्यासात्‌''' = मर्म न जाणता केलेल्या अभ्यासापेक्षा, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञान, '''श्रेयः''' = श्रेष्ठ आहे, '''ज्ञानात्‌''' = ज्ञानापेक्षा, '''ध्यानम्‌''' = मी जो परमात्मा त्याच्या स्वरूपाचे ध्यान, '''विशिष्यते''' = श्रेष्ठ आहे, '''(च)''' = आणि, '''ध्यानात्‌ अपि''' = ध्यानापेक्षासुद्धा, '''कर्मफलत्यागः''' = सर्व कर्मांच्या फळांचा त्याग श्रेष्ठ आहे, '''हि''' = कारण, '''त्यागात्‌''' = त्यागामुळे, '''अनन्तरम्‌''' = तत्काळ, '''शान्तिः''' = परम शांती (प्राप्त) होते ॥ १२-१२ ॥ '''अर्थ''' मर्म न जाणता केलेल्या अभ्यासापेक्षा ज्ञान श्रेष्ठ आहे. ज्ञानापेक्षा मज परमेश्वराच्या स्वरूपाचे ध्यान श्रेष्ठ आहे आणि ध्यानापेक्षाही सर्व कर्मांच्या फळांचा त्याग श्रेष्ठ आहे. कारण त्यागाने ताबडतोब परम शांती मिळते. ॥ १२-१२ ॥ '''मूळ श्लोक''' अद्वेष्टा सर्वभूतानां मैत्रः करुण एव च । निर्ममो निरहङ्कारः समदुःखसुखः क्षमी ॥ १२-१३ ॥ सन्तुष्टः सततं योगी यतात्मा दृढनिश्चयः । मय्यर्पितमनोबुद्धिर्यो मद्भक्तः स मे प्रियः ॥ १२-१४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सर्वभूतानाम्‌''' = सर्व भूतांच्या ठिकाणी, '''अद्वेष्टा''' = द्वेषभावाने रहित, '''मैत्रः''' = स्वार्थरहित असा सर्वांचा प्रेमी, '''च''' = आणि, '''करुणः''' = अकारण दयाळू, '''एव''' = तसेच, '''निर्ममः''' = ममतारहित, '''निरहङ्कारः''' = अहंकाररहित, '''समदुःखसुखः''' = दुःख-सुख यांच्या प्राप्तीमध्ये सम, '''(च)''' = आणि, '''क्षमी''' = क्षमावान म्हणजे अपराध करणाऱ्याला सुद्धा (त्याच्या पश्चातापानंतर) अभय देणारा असा, '''यः''' = जो पुरुष, '''(तथा यः)''' = तसेच जो, '''योगी''' = योगी, '''सततम्‌''' = निरंतर, '''सन्तुष्टः''' = संतुष्ट, '''यतात्मा''' = मन व इंद्रिये यांच्यासह शरीराला ताब्यात ठेवणारा, '''दृढनिश्चयः''' = माझ्या ठिकाणी दृढ निश्चय असणारा असा आहे, '''मयि''' = माझ्या ठिकाणी, '''अर्पितमनोबुद्धिः''' = मन व बुद्धी अर्पण केलेला, '''सः''' = तो, '''मद्भक्तः''' = माझा भक्त, '''मे''' = मला, '''प्रियः''' = प्रिय असतो ॥ १२-१३, १२-१४ ॥ '''अर्थ''' जो कोणत्याही भूताचा द्वेष न करणारा, स्वार्थरहित, सर्वांवर प्रेम करणारा व अकारण दया करणारा, माझेपणा व मीपणा नसलेला, दुःखात व सुखात समभाव असलेला आणि क्षमावान म्हणजे अपराध करणाऱ्यालाही (त्याच्या पश्चातापानंतर) अभय देणारा असतो; तसेच जो योगी नेहमी संतुष्ट असतो, ज्याने शरीर, मन व इंद्रिये ताब्यात ठेवलेली असतात, ज्याची माझ्यावर दृढ श्रद्धा असते, तो मन व बुद्धी मलाच अर्पण केलेला माझा भक्त मला प्रिय आहे. ॥ १२-१३, १२-१४ ॥ '''मूळ श्लोक''' यस्मान्नोद्विजते लोको लोकान्नोद्विजते च यः । हर्षामर्षभयोद्वेगैर्मुक्तो यः स च मे प्रियः ॥ १२-१५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यस्मात्‌''' = ज्याच्यामुळे, '''लोकः''' = कोणत्याही जीवाला, '''न उद्विजते''' = उद्वेग वाटत नाही, '''च''' = आणि, '''यः''' = जो, '''लोकात्‌''' = कोणत्याही जीवामुळे, '''न उद्विजते''' = उद्विग्न होत नाही, '''च''' = तसेच, '''यः''' = जो, '''हर्षामर्षभयोद्वेगैः''' = हर्ष, असूया, भय आणि उद्वेग इत्यादींनी, '''मुक्तः''' = रहित आहे, '''सः''' = तो भक्त, '''मे''' = मला, '''प्रियः''' = प्रिय आहे ॥ १२-१५ ॥ '''अर्थ''' ज्याच्यापासून कोणत्याही जीवाला उद्वेग होत नाही तसेच ज्याला कोणत्याही जीवाचा उद्वेग होत नाही, जो हर्ष, मत्सर, भीती आणि उद्वेग इत्यादींपासून मुक्त असतो, तो भक्त मला प्रिय आहे. ॥ १२-१५ ॥ '''मूळ श्लोक''' अनपेक्षः शुचिर्दक्ष उदासीनो गतव्यथः । सर्वारम्भपरित्यागी यो मद्भक्तः स मे प्रियः ॥ १२-१६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अनपेक्षः''' = आकांक्षेने रहित, '''शुचिः''' = आत बाहेर शुद्ध, '''दक्षः''' = चतुर, '''उदासीनः''' = पक्षपात न करणारा, '''गतव्यथः''' = दुःखांतून मुक्त असा, '''यः''' = जो पुरुष आहे, '''सः''' = तो, '''सर्वारम्भपरित्यागी''' = सर्व आरंभांचा त्याग करणारा, '''मद्भक्तः''' = माझा भक्त, '''मे''' = मला, '''प्रियः''' = प्रिय आहे ॥ १२-१६ ॥ '''अर्थ''' ज्याला कशाची अपेक्षा नाही, जो अंतर्बाह्य शुद्ध, चतुर, तटस्थ आणि दुःखमुक्त आहे, असा कर्तृत्वाचा अभिमान न बाळगणारा माझा भक्त मला प्रिय आहे. ॥ १२-१६ ॥ '''मूळ श्लोक''' यो न हृष्यति न द्वेष्टि न शोचति न काङ्क्षति । शुभाशुभपरित्यागी भक्तिमान्यः स मे प्रियः ॥ १२-१७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यः''' = जो, '''न हृष्यति''' = कधीच आनंदित होत नाही, '''न द्वेष्टि''' = द्वेष करीत नाही, '''न शोचति''' = शोक करत नाही, '''न काङ्क्षति''' = कामना करीत नाही, '''(तथा)''' = तसेच, '''यः''' = जो, '''शुभाशुभपरित्यागी''' = शुभ व अशुभ अशा संपूर्ण कर्मांचा त्याग करणारा आहे, '''सः''' = तो, '''भक्तिमान्‌''' = भक्तियुक्त पुरुष, '''मे''' = मला, '''प्रियः''' = प्रिय आहे ॥ १२-१७ ॥ '''अर्थ''' जो कधी हर्षयुक्त होत नाही, द्वेष करीत नाही, शोक करीत नाही, इच्छा करीत नाही, तसेच जो शुभ व अशुभ सर्व कर्मांचा त्याग करणारा आहे, तो भक्तियुक्त पुरुष मला प्रिय आहे. ॥ १२-१७ ॥ '''मूळ श्लोक''' समः शत्रौ च मित्रे च तथा मानापमानयोः । शीतोष्णसुखदुःखेषु समः सङ्गविवर्जितः ॥ १२-१८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(यः)''' = जो, '''शत्रौ च मित्रे''' = शत्रू व मित्र यांच्या ठिकाणी, '''च''' = तसेच, '''मानपमानयोः''' = मान व अपमान यांच्या प्रसंगी, '''समः''' = सम असतो, '''तथा''' = आणि, '''शीतोष्णसुखदुःखेषु''' = थंडी-उष्णता, सुख-दुःख इत्यादी द्वंद्वांमध्ये, '''समः''' = सम असतो, '''च''' = तसेच, '''सङ्गविवर्जितः''' = आसक्तिरहित असतो ॥ १२-१८ ॥ '''अर्थ''' जो शत्रू-मित्र आणि मान-अपमान यांविषयी समभाव बाळगतो, तसेच थंडी-ऊन, सुख-दुःख इत्यादी द्वंद्वांत ज्याची वृत्ती सारखीच राहते, ज्याला आसक्ती नसते ॥ १२-१८ ॥ '''मूळ श्लोक''' तुल्यनिन्दास्तुतिर्मौनी सन्तुष्टो येन केनचित्‌ । अनिकेतः स्थिरमतिर्भक्तिमान्मे प्रियो नरः ॥ १२-१९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तुल्यनिन्दास्तुतिः''' = निंदा व स्तुती यांना समान मानणारा, '''मौनी''' = मननशील, '''येनकेनचित्‌''' = कोणत्याही प्रकाराने शरीराच्या निर्वाहामध्ये, '''सन्तुष्टः''' = सदाच संतुष्ट राहतो, '''(च)''' = आणि, '''अनिकेतः''' = राहण्याच्या ठिकाणाबद्दल ममता आणि आसक्ती यांनी रहित असतो, '''(सः)''' = तो, '''स्थिरमतिः''' = स्थिरबुद्धी, '''भक्तिमान्‌''' = भक्तिमान, '''नरः''' = पुरुष, '''मे''' = मला, '''प्रियः''' = प्रिय आहे ॥ १२-१९ ॥ '''अर्थ''' ज्याला निंदा-स्तुती सारखीच वाटते, जो ईशस्वरूपाचे मनन करणारा असतो, जो जे काही मिळेल त्यानेच शरीरनिर्वाह होण्याने नेहमी समाधानी असतो, निवासस्थानाविषयी ज्याला ममता किंवा आसक्ती नसते, तो स्थिर बुद्धी असणारा भक्तिमान पुरुष मला प्रिय असतो. ॥ १२-१९ ॥ '''मूळ श्लोक''' ये तु धर्म्यामृतमिदं यथोक्तं पर्युपासते । श्रद्दधाना मत्परमा भक्तास्तेऽतीव मे प्रियाः ॥ १२-२० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''श्रद्दधानाः''' = श्रद्धायुक्त, '''ये''' = जे पुरुष, '''मत्परमाः''' = मत्परायण होऊन, '''इदम्‌''' = हे, '''यथा उक्तम्‌''' = वर सांगितलेले, '''धर्म्यामृतम्‌''' = धर्ममय अमृत, '''पर्युपासते''' = निष्काम प्रेमभावाने सेवन करतात, '''ते भक्ताः''' = ते भक्त, '''मे''' = मला, '''अतीव''' = अतिशय, '''प्रियाः''' = प्रिय असतात ॥ १२-२० ॥ '''अर्थ''' परंतु जे श्रद्धाळू पुरुष मत्परायण होऊन या वर सांगितलेल्या धर्ममय अमृताचे निष्काम प्रेमभावनेने सेवन करतात, ते भक्त मला अतिशय प्रिय आहेत. ॥ १२-२० ॥ '''मूळ बाराव्या अध्यायाची समाप्ती''' ॐ तत्सदिति श्रीमद्‌भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे भक्तियोगो नाम द्वादशोऽध्यायः ॥ १२ ॥ '''अर्थ''' ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील भक्तियोग नावाचा हा बारावा अध्याय समाप्त झाला. ॥ १२ ॥ 1680 3468 2006-06-14T10:04:14Z Shreehari 39 '''मूळ तेराव्या अध्यायाचा प्रारंभ''' अथ त्रयोदशोऽध्यायः '''अर्थ''' तेरावा अध्याय सुरु होतो. '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच इदं शरीरं कौन्तेय क्षेत्रमित्यभिधीयते । एतद्यो वेत्ति तं प्राहुः क्षेत्रज्ञ इति तद्विदः ॥ १३-१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''कौन्तेय''' = हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), '''इदम्‌''' = हे, '''शरीरम्‌''' = शरीर, '''क्षेत्रम्‌''' = क्षेत्र, '''इति''' = या शब्दाने, '''अभिधीयते''' = सांगितले जाते, '''(च)''' = आणि, '''एतत्‌''' = हे, '''यः''' = जो, '''वेत्ति''' = जाणतो, '''तम्‌''' = त्याला, '''क्षेत्रज्ञः''' = क्षेत्रज्ञ, '''इति''' = या नावाने, '''तद्विदः''' = त्यांचे तत्त्व जाणणारे ज्ञानीजन, '''प्राहुः''' = संबोधतात ॥ १३-१ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), हे शरीर क्षेत्र या नावाने संबोधिले जाते आणि याला जो जाणतो त्याला, त्याचे तत्त्व जाणणारे ज्ञानी लोक, क्षेत्रज्ञ असे म्हणतात. ॥ १३-१ ॥ '''मूळ श्लोक''' क्षेत्रज्ञं चापि मां विद्धि सर्वक्षेत्रेषु भारत । क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोर्ज्ञानं यत्तज्ज्ञानं मतं मम ॥ १३-२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भारत''' = हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), '''सर्वक्षेत्रेषु''' = सर्व क्षेत्रांमध्ये, '''क्षेत्रज्ञम्‌ अपि''' = क्षेत्रज्ञ म्हणजे जीवात्मा सुद्धा, '''माम्‌''' = मीच आहे, '''(इति)''' = असे, '''विद्धि''' = तू जाण, '''च''' = आणि, '''क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोः''' = क्षेत्र-क्षेत्रज्ञ यांचे म्हणजे विकारांसहित प्रकृतीचे व पुरुषाचे, '''यत्‌''' = जे, '''ज्ञानम्‌''' = तत्त्वतः ज्ञान आहे, '''तत्‌''' = तेच, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञान होय, '''(इति)''' = असे, '''मम''' = माझे, '''मतम्‌''' = मत आहे ॥ १३-२ ॥ '''अर्थ''' हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), तू सर्व क्षेत्रांमध्ये क्षेत्रज्ञ अर्थात जीवात्माही मलाच समज आणि क्षेत्र व क्षेत्रज्ञ अर्थात विकारांसहित प्रकृती व पुरुष यांना जे तत्त्वतः जाणणे, ते ज्ञान आहे, असे माझे मत आहे. ॥ १३-२ ॥ '''मूळ श्लोक''' तत्क्षेत्रं यच्च यादृक्च यद्विकारि यतश्च यत्‌ । स च यो यत्प्रभावश्च तत्समासेन मे शृणु ॥ १३-३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तत्‌''' = ते, '''क्षेत्रम्‌''' = क्षेत्र, '''यत्‌''' = जे, '''च''' = आणि, '''यादृक्‌''' = जसे आहे, '''च''' = तसेच, '''यद्विकारि''' = ज्या विकारांनी युक्त आहे, '''च''' = तसेच, '''यतः''' = ज्या कारणापासून, '''यत्‌''' = जे झाले आहे, '''च''' = आणि, '''सः''' = तो (क्षेत्रज्ञसुद्धा), '''यः''' = जो, '''च''' = आणि, '''यत्प्रभावः''' = ज्या प्रभावाने युक्त आहे, '''तत्‌''' = ते सर्व, '''समासेन''' = संक्षेपाने, '''मे''' = माझ्याकडून, '''शृणु''' = तू ऐक ॥ १३-३ ॥ '''अर्थ''' ते क्षेत्र जे आणि जसे आहे, तसेच ज्या विकारांनी युक्त आहे आणि ज्या कारणांपासून जे झाले आहे, तसेच तो क्षेत्रज्ञही जो आणि ज्या प्रभावाने युक्त आहे, ते सर्व थोडक्यात माझ्याकडून ऐक. ॥ १३-३ ॥ '''मूळ श्लोक''' ऋषिभिर्बहुधा गीतं छन्दोभिर्विविधैः पृथक्‌ । ब्रह्मसूत्रपदैश्चैव हेतुमद्भिर्विनिश्चितैः ॥ १३-४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोः इदम्‌ तत्त्वम्‌)''' = क्षेत्र व क्षेत्रज्ञ यांचे तत्त्व, '''ऋषिभिः''' = ऋषींच्याकडून, '''बहुधा''' = पुष्कळ प्रकारांनी, '''गीतम्‌''' = सांगितले गेले आहे, '''(च)''' = आणि, '''विविधैः''' = विविध, '''छन्दोभिः (अपि)''' = वेदमंत्रांच्या द्वारा सुद्धा, '''पृथक्‌''' = वेगवेगळेपणाने, '''(गीतम्‌)''' = सांगितले गेले आहे, '''च''' = तसेच, '''विनिश्चितैः''' = चांगल्याप्रकारे निश्चित केल्या गेलेल्या, '''हेतुमद्भिः''' = युक्तियुक्त अशा, '''ब्रह्मसूत्रपदैः एव''' = ब्रह्मसूत्राच्या पदांचे द्वारा सुद्धा, '''(गीतम्‌)''' = सांगितले गेले आहे ॥ १३-४ ॥ '''अर्थ''' हे क्षेत्र आणि क्षेत्रज्ञाचे तत्त्व ऋषींनी पुष्कळ प्रकारांनी सांगितले आहे आणि निरनिराळ्या वेदमंत्रांतूनही विभागपूर्वक सांगितले गेले आहे. तसेच पूर्णपणे निश्चय केलेल्या युक्तियुक्त ब्रह्मसूत्राच्या पदांनीही सांगितले आहे. ॥ १३-४ ॥ '''मूळ श्लोक''' महाभूतान्यहङ्कारो बुद्धिरव्यक्तमेव च । इन्द्रियाणि दशैकं च पञ्च चेन्द्रियगोचराः ॥ १३-५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''महाभूतानि''' = पाच महाभूते, '''अहङ्कारः''' = अहंकार, '''बुद्धिः''' = बुद्धी, '''च''' = आणि, '''अव्यक्तम्‌ एव''' = मूळ प्रकृती सुद्धा, '''च''' = तसेच, '''दश''' = दहा, '''इन्द्रियाणि''' = इंद्रिये, '''एकम्‌ (मनः)''' = एक मन, '''च''' = तसेच, '''पञ्च''' = पाच, '''इन्द्रियगोचराः''' = इंद्रियांचे विषय म्हणजे शब्द, स्पर्श, रूप, रस व गंध ॥ १३-५ ॥ '''अर्थ''' पाच महाभूते, अहंकार, बुद्धी आणि मूळ प्रकृती तसेच दहा इंद्रिये, एक मन आणि पाच इंद्रियांचे विषय अर्थात शब्द, स्पर्श, रूप, रस आणि गंध ॥ १३-५ ॥ '''मूळ श्लोक''' इच्छा द्वेषः सुखं दुःखं सङ्घातश्चेतना धृतिः । एतत्क्षेत्रं समासेन सविकारमुदाहृतम्‌ ॥ १३-६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''इच्छाः''' = इच्छा, '''द्वेषः''' = द्वेष, '''सुखम्‌''' = सुख, '''दुःखम्‌''' = दुःख, '''सङ्घातः''' = स्थूल देहाचा पिंड, '''चेतना''' = चेतना, '''(च)''' = आणि, '''धृतिः''' = धृती, '''(एवम्‌)''' = अशा प्रकारे, '''सविकारम्‌''' = विकारांचे सह, '''एतत्‌''' = हे, '''क्षेत्रम्‌''' = क्षेत्र, '''समासेन''' = संक्षेपाने, '''उदाहृतम्‌''' = सांगितले गेले आहे ॥ १३-६ ॥ '''अर्थ''' तसेच इच्छा, द्वेष, सुख, दुःख, स्थूल देहाचा पिंड, चेतना आणि धृती अशा प्रकारे विकारांसहित हे क्षेत्र थोडक्यात सांगितले गेले आहे. ॥ १३-६ ॥ '''मूळ श्लोक''' अमानित्वमदम्भित्वमहिंसा क्षान्तिरार्जवम्‌ । आचार्योपासनं शौचं स्थैर्यमात्मविनिग्रहः ॥ १३-७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अमानित्वम्‌''' = श्रेष्ठतेच्या अभिमानाचा अभाव, '''अदम्भित्वम्‌''' = दंभाचराणाचा अभाव, '''अहिंसा''' = कोणत्याही सजीवाला कोणत्याही प्रकाराने न सतावणे, '''क्षान्तिः''' = क्षमाभाव, '''आर्जवम्‌''' = मन, वाणी इत्यादींचा सरळपणा, '''आचार्योपासनम्‌''' = गुरूंची श्रद्धाभक्तिसहित सेवा, '''शौचम्‌''' = आत-बाहेरची शुद्धी, '''स्थैर्यम्‌''' = अंतःकरणाची स्थिरता, '''(च)''' = आणि, '''आत्मविनिग्रहः''' = मन व इंद्रिये यांच्यासह शरीराचा निग्रह ॥ १३-७ ॥ '''अर्थ''' मोठेपणाचा अभिमान नसणे, ढोंग न करणे, कोणत्याही सजीवाला कोणत्याही प्रकारे त्रास न देणे, क्षमा करणे, मन, वाणी इत्यादींबाबत सरळपणा, श्रद्धा व भक्तीसह गुरूंची सेवा, अंतर्बाह्य शुद्धी, अंतःकरणाची स्थिरता आणि मन व इंद्रियांसह शरीराचा निग्रह ॥ १३-७ ॥ '''मूळ श्लोक''' इन्द्रियार्थेषु वैराग्यमनहङ्कार एव च । जन्ममृत्युजराव्याधिदुःखदोषानुदर्शनम्‌ ॥ १३-८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''इन्द्रियार्थेषु''' = हा लोक व परलोक यांतील संपूर्ण भोगांमध्ये, '''वैराग्यम्‌''' = आसक्तीचा अभाव, '''च''' = आणि, '''अनहङ्कारः एव''' = अहंकाराचा सुद्धा अभाव, '''जन्ममृत्युजराव्याधिदुःखदोषानुदर्शनम्‌''' = जन्म, मृत्यू, जरा आणि रोग इत्यादींच्या बाबतीत दुःख आणि दोष आहेत असा वारंवार विचार करणे ॥ १३-८ ॥ '''अर्थ''' इह व पर लोकांतील सर्व विषयांच्या उपभोगाविषयी आसक्ती नसणे आणि अहंकारही नसणे, जन्म, मृत्यू, वृद्धत्व आणि रोग इत्यादींमध्ये दुःख व दोषांचा वारंवार विचार करणे ॥ १३-८ ॥ '''मूळ श्लोक''' असक्तिरनभिष्वङ्गः पुत्रदारगृहादिषु । नित्यं च समचित्तत्वमिष्टानिष्टोपपत्तिषु ॥ १३-९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पुत्रदारगृहादिषु''' = पुत्र, स्त्री, घर आणि धन इत्यादींच्या ठिकाणी, '''असक्तिः''' = आसक्तीचा अभाव, '''अनभिष्वङ्गः''' = ममता नसणे, '''च''' = तसेच, '''इष्टानिष्टोपपत्तिषु''' = प्रिय आणि अप्रिय यांची प्राप्ती झाली असता, '''नित्यम्‌''' = सदाच, '''समचित्तत्वम्‌''' = चित्त सम असणे ॥ १३-९ ॥ '''अर्थ''' पुत्र, स्त्री, घर आणि धन इत्यादींची आसक्ती नसणे व ममता नसणे तसेच आवडती आणि नावडती गोष्ट घडली असता नेहमीच चित्त समतोल ठेवणे ॥ १३-९ ॥ '''मूळ श्लोक''' मयि चानन्ययोगेन भक्तिरव्यभिचारिणी । विविक्तदेशसेवित्वमरतिर्जनसंसदि ॥ १३-१० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अनन्ययोगेन''' = अनन्य योगाच्या द्वारा, '''मयि''' = मज परमात्म्याच्या ठायी, '''अव्यभिचारिणी''' = एकनिष्ठ, '''भक्तिः''' = भक्ती, '''च''' = तसेच, '''विविक्त देश सेवित्वम्‌''' = एकांतात व शुद्ध प्रदेशात राहाण्याचा स्वभाव, '''(च)''' = आणि, '''जनसंसदि''' = विषयासक्त मनुष्यांच्या समुदायामध्ये, '''अरतिः''' = प्रेम नसणे ॥ १३-१० ॥ '''अर्थ''' मज परमेश्वरामध्ये अनन्य योगाने अव्यभिचारिणी भक्ती, तसेच एकान्तात शुद्ध ठिकाणी राहण्याचा स्वभाव आणि विषयासक्त मनुष्यांच्या सहवासाची आवड नसणे ॥ १३-१० ॥ '''मूळ श्लोक''' अध्यात्मज्ञाननित्यत्वं तत्त्वज्ञानार्थदर्शनम्‌ । एतज्ज्ञानमिति प्रोक्तमज्ञानं यदतोऽन्यथा ॥ १३-११ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अध्यात्मज्ञाननित्यत्वम्‌''' = अध्यात्म ज्ञानामध्ये नित्य स्थिती, '''(च)''' = आणि, '''तत्त्वज्ञानार्थदर्शनम्‌''' = तत्त्वज्ञानाचा अर्थरूप असा जो परमात्मा त्यालाच पाहणे, '''एतत्‌''' = हे सर्व, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञान आहे, '''अतः''' = यापेक्षा, '''यत्‌''' = जे, '''अन्यथा''' = विपरीत आहे, '''तत्‌''' = ते, '''अज्ञानम्‌''' = अज्ञान आहे, '''इति''' = असे, '''प्रोक्तम्‌''' = म्हटलेले आहे ॥ १३-११ ॥ '''अर्थ''' अध्यात्मज्ञानात नित्य स्थिती आणि तत्त्वज्ञानाचा अर्थ जो परमात्मा त्यालाच पाहणे, हे सर्व ज्ञान होय, आणि याउलट जे असेल, ते अज्ञान होय, असे म्हटले आहे. ॥ १३-११ ॥ '''मूळ श्लोक''' ज्ञेयं यत्तत्प्रवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वामृतमश्नुते । अनादिमत्परं ब्रह्म न सत्तन्नासदुच्यते ॥ १३-१२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यत्‌ ज्ञेयम्‌''' = जे जाणण्यास योग्य आहे, '''(तथा)''' = तसेच, '''यत्‌''' = जे, '''ज्ञात्वा''' = जाणल्यावर, '''(मनुष्यः)''' = मनुष्य, '''अमृतम्‌''' = परमानंद, '''अश्नुते''' = प्राप्त करून घेतो, '''तत्‌''' = ते, '''प्रवक्ष्यामि''' = मी चांगल्याप्रकारे सांगेन, '''अनादिमत्‌''' = अनादी असणाऱ्या, '''तत्‌''' = त्या, '''परम्‌ ब्रह्म''' = परम ब्रह्माला, '''न सत्‌ उच्यते''' = सत्‌ असेही म्हणता येत नाही, '''(च)''' = आणि, '''न असत्‌ (उच्यते)''' = असत्‌ ही म्हणता येत नाही ॥ १३-१२ ॥ '''अर्थ''' जे जाणण्याजोगे आहे आणि जे जाणल्यामुळे मनुष्याला परम आनंद मिळतो, ते चांगल्या प्रकारे सांगतो. ते अनादी परम ब्रह्म सत्‌ ही म्हणता येत नाही आणि असत्‌ ही म्हणता येत नाही ॥ १३-१२ ॥ '''मूळ श्लोक''' सर्वतःपाणिपादं तत्सर्वतोऽक्षिशिरोमुखम्‌ । सर्वतःश्रुतिमल्लोके सर्वमावृत्य तिष्ठति ॥ १३-१३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सर्वतःपाणिपादम्‌''' = सर्व बाजूंनी हात-पाय असणारे, '''सर्वतोऽक्षिशिरोमुखम्‌''' = सर्व बाजूंना डोळे, डोके आणि मुखे असणारे, '''(तथा)''' = तसेच, '''सर्वतःश्रुतिमत्‌''' = सर्व बाजूंनी कान असणारे असे, '''तत्‌''' = ते आहे, '''(यतः)''' = कारण, '''(तत्‌)''' = ते, '''लोके''' = या संसारात, '''सर्वम्‌ आवृत्य''' = सर्वांना व्यापून, '''तिष्ठति''' = स्थित आहे ॥ १३-१३ ॥ '''अर्थ''' ते सर्व बाजूंनी हात-पाय असलेले, सर्व बाजूंनी डोळे, डोकी व तोंडे असलेले, तसेच सर्व बाजूंनी कान असलेले आहे. कारण ते विश्वात सर्वाला व्यापून राहिले आहे. ॥ १३-१३ ॥ '''मूळ श्लोक''' सर्वेन्द्रियगुणाभासं सर्वेन्द्रियविवर्जितम्‌ । असक्तं सर्वभृच्चैव निर्गुणं गुणभोक्तृ च ॥ १३-१४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(तत्‌)''' = ते, '''सर्वेन्द्रियगुणाभासम्‌''' = संपूर्ण इंद्रियांच्या विषयांना जाणणारे आहे, '''(परंतु)''' = परंतु वास्तवात, '''सर्वेन्द्रियविवर्जितम्‌''' = सर्व इंद्रियांनी रहित आहे, '''च''' = तसेच, '''असक्तम्‌ एव''' = आसक्तिरहित असूनही, '''सर्वभृत्‌''' = सर्वांचे धारण-पोषण करणारे, '''च''' = आणि, '''निर्गुणम्‌''' = निर्गुण असूनसुद्धा, '''गुणभोक्तृ''' = गुणांचा भोग घेणारे आहे ॥ १३-१४ ॥ '''अर्थ''' ते सर्व इंद्रियांच्या विषयांना जाणणारे आहे. परंतु वास्तविक सर्व इंद्रियांनी रहित आहे. ते आसक्तिरहित असूनही सर्वांचे धारण-पोषण करणारे आणि निर्गुण असूनही गुणांचा भोग घेणारे आहे. ॥ १३-१४ ॥ '''मूळ श्लोक''' बहिरन्तश्च भूतानामचरं चरमेव च । सूक्ष्मात्वात्तदविज्ञेयं दूरस्थं चान्तिके च तत्‌ ॥ १३-१५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(तत्‌)''' = ते, '''भूतानाम्‌''' = चराचर सर्व प्राण्यांमध्ये, '''बहिः अन्तः''' = आत-बाहेर व्याप्त आहे, '''च''' = आणि, '''(तत्‌)''' = ते, '''चरम्‌ अचरम्‌ एव''' = चर-रूप आणि अचर-रूप सुद्धा आहे, '''च''' = आणि, '''तत्‌''' = ते, '''सूक्ष्मात्वात्‌''' = सूक्ष्म असल्यामुळे, '''अविज्ञेयम्‌''' = अविज्ञेय आहे, '''च''' = तसेच, '''अन्तिके''' = अतिजवळ, '''च''' = आणि, '''दूरस्थम्‌''' = दूर सुद्धा, '''तत्‌''' = तेच आहे ॥ १३-१५ ॥ '''अर्थ''' ते चराचर सर्व प्राणिमात्रांच्या बाहेर व आत परिपूर्ण भरले आहे. तसेच चर आणि अचरही तेच आहे आणि ते सूक्ष्म असल्यामुळे कळण्याजोगे नाही. तसेच अतिशय जवळ आणि दूरही असलेले तेच आहे. ॥ १३-१५ ॥ '''मूळ श्लोक''' अविभक्तं च भूतेषु विभक्तमिव च स्थितम्‌ । भूतभर्तृ च तज्ज्ञेयं ग्रसिष्णु प्रभविष्णु च ॥ १३-१६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(तत्‌)''' = ते, '''अविभक्तम्‌ च''' = विभागरहित, एकाच रूपाने आकाशाप्रमाणे परिपूर्ण असूनही, '''भूतेषु''' = संपूर्ण चराचर भूतांमध्ये, '''विभक्तम्‌ इव''' = विभक्त असल्याप्रमाणे, '''स्थितम्‌''' = स्थित आहे म्हणजे तसे प्रतीत होते, '''च''' = तसेच, '''तत्‌''' = तो, '''ज्ञेयम्‌''' = जाणण्यास योग्य असा परमात्मा, '''प्रभविष्णु''' = ब्रह्मदेवाच्या रूपाने सर्वांना उत्पन्न करणारा आहे, '''च''' = तसेच, '''भूतभर्तृ''' = विष्णुरूपाने भूतांचे धारण-पोषण करणारा आहे, '''च''' = आणि, '''ग्रसिष्णु''' = रुद्ररूपाने संहार करणार आहे ॥ १३-१६ ॥ '''अर्थ''' तो परमात्मा विभागरहित एकरूप असा आकाशासारखा परिपूर्ण असूनही चराचर संपूर्ण भूतांमध्ये वेगवेगळा असल्यासारखा भासत आहे. तसाच तो जाणण्याजोगा परमात्मा विष्णुरूपाने भूतांचे धारणपोषण करणारा, रुद्ररूपाने संहार करणारा आणि ब्रह्मदेवरूपाने सर्वांना उत्पन्न करणारा आहे. ॥ १३-१६ ॥ '''मूळ श्लोक''' ज्योतिषामपि तज्ज्योतिस्तमसः परमुच्यते । ज्ञानं ज्ञेयं ज्ञानगम्यं हृदि सर्वस्य विष्ठितम्‌ ॥ १३-१७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तत्‌''' = ते परब्रह्म, '''ज्योतिषाम्‌ अपि''' = ज्योतींची सुद्धा, '''ज्योतिः''' = ज्योती आहे, '''(एवम्‌)''' = तसेच, '''तमसः''' = मायेच्या, '''परम्‌''' = अत्यंत पलीकडे आहे, '''(इति)''' = असे, '''उच्यते''' = म्हटले जाते, '''(तत्‌)''' = परमात्मा, '''ज्ञानम्‌''' = बोधस्वरूप, '''ज्ञेयम्‌''' = जाणण्यास योग्य, '''(च)''' = आणि, '''ज्ञानगम्यम्‌''' = तत्त्वज्ञानाने प्राप्त करून घेण्यास योग्य आहे, '''(तथा)''' = तसेच, '''सर्वस्य''' = सर्वांच्या, '''हृदि''' = हृदयात, '''विष्ठितम्‌''' = विशेषरूपाने स्थित आहे ॥ १३-१७ ॥ '''अर्थ''' ते परब्रह्म ज्योतींची ज्योत आणि मायेच्या अत्यंत पलीकडे म्हटले जाते. तो परमात्मा ज्ञानस्वरूप, जाणण्यास योग्य आणि तत्त्वज्ञानाने प्राप्त होण्याजोगा आहे. तसेच सर्वांच्या हृदयात विशेषरूपाने राहिलेला आहे. ॥ १३-१७ ॥ '''मूळ श्लोक''' इति क्षेत्रं तथा ज्ञानं ज्ञेयं चोक्तं समासतः । मद्भक्त एतद्विज्ञाय मद्भावायोपपद्यते ॥ १३-१८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''इति''' = अशाप्रकारे, '''क्षेत्रम्‌''' = क्षेत्र, '''तथा''' = तसेच, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञान, '''च''' = आणि, '''ज्ञेयम्‌''' = जाणण्यास योग्य असे परमात्म्याचे स्वरूप, '''समासतः''' = संक्षेपाने, '''उक्तम्‌''' = सांगितले आहे, '''एतत्‌''' = हे, '''विज्ञाय''' = तत्त्वतः जाणून, '''मद्भक्तः''' = माझा भक्त, '''मद्भावाय''' = माझ्या स्वरूपाला, '''उपपद्यते''' = प्राप्त करून घेतो ॥ १३-१८ ॥ '''अर्थ''' अशाप्रकारे क्षेत्र तसेच ज्ञान आणि जाणण्याजोगे परमात्म्याचे स्वरूप थोडक्यात सांगितले. माझा भक्त हे तत्त्वतः जाणून माझ्या स्वरूपाला प्राप्त होतो. ॥ १३-१८ ॥ '''मूळ श्लोक''' प्रकृतिं पुरुषं चैव विद्ध्यनादी उभावपि । विकारांश्च गुणांश्चैव विद्धि प्रकृतिसम्भवान्‌ ॥ १३-१९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''प्रकृतिम्‌''' = प्रकृती, '''पुरुषम्‌''' = पुरुष, '''उभौ एव''' = हे दोघेही, '''अनादी''' = अनादी, '''(इति)''' = असे, '''विद्धि''' = तू जाण, '''च''' = आणि, '''विकारान्‌''' = रागद्वेषादी विकार, '''च''' = तसेच, '''गुणान्‌ अपि''' = त्रिगुणात्मक संपूर्ण पदार्थ हे सुद्धा, '''प्रकृतिसम्भवान्‌ एव''' = प्रकृतीपासून उत्पन्न झालेले आहेत असे, '''विद्धि''' = तू जाण ॥ १३-१९ ॥ '''अर्थ''' प्रकृती आणि पुरुष हे दोन्हीही अनादी आहेत, असे तू समज आणि राग-द्वेषादी विकार तसेच त्रिगुणात्मक सर्व पदार्थही प्रकृतीपासूनच उत्पन्न झालेले आहेत, असे समज. ॥ १३-१९ ॥ '''मूळ श्लोक''' कार्यकरणकर्तृत्वे हेतुः प्रकृतिरुच्यते । पुरुषः सुखदुःखानां भोक्तृत्वे हेतुरुच्यते ॥ १३-२० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''प्रकृतिः''' = प्रकृती ही, '''कार्यकरणकर्तृत्वे''' = कार्य आणि करण यांना उत्पन्न करण्यात, '''हेतुः''' = हेतू आहे, '''इति''' = असे, '''उच्यते''' = म्हटली जाते, '''(च)''' = आणि, '''सुखदुःखानाम्‌''' = सुखदुःखे, '''भोक्तृत्वे''' = भोगण्यामध्ये, '''पुरुषः''' = जीवात्मा हा, '''हेतुः''' = हेतू आहे, '''(इति)''' = असे, '''उच्यते''' = म्हटले जाते ॥ १३-२० ॥ '''अर्थ''' कार्य व करण यांच्या उत्पत्तीचे कारण प्रकृती म्हटली जाते आणि जीवात्मा सुखदुःखांच्या भोगण्याला कारण म्हटला जातो. ॥ १३-२० ॥ '''मूळ श्लोक''' पुरुषः प्रकृतिस्थो हि भुङ्क्ते प्रकृतिजान्गुणान्‌ । कारणं गुणसङ्गोऽस्य सदसद्योनिजन्मसु ॥ १३-२१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''प्रकृतिस्थः हि''' = प्रकृतीमध्ये स्थित असणाराच, '''पुरुषः''' = पुरुष हा, '''प्रकृतिजान्‌''' = प्रकृतीपासून उत्पन्न झालेल्या, '''गुणान्‌''' = त्रिगुणात्मक पदार्थांचा, '''भुङ्क्ते''' = उपभोग घेतो, '''(च)''' = आणि, '''गुणसङ्गः एव''' = या गुणांचा संगच, '''अस्य''' = या जीवात्म्याच्या, '''सदसद्योनिजन्मसु''' = बऱ्या-वाईट योनींमध्ये जन्म घेण्याचे, '''कारणम्‌''' = कारण आहे ॥ १३-२१ ॥ '''अर्थ''' प्रकृतीत राहिलेला पुरुष प्रकृतीपासून उत्पन्न झालेल्या त्रिगुणात्मक पदार्थांना भोगतो आणि या गुणांची संगतीच या जीवात्म्याला बऱ्या-वाईट योनींत जन्म मिळण्याला कारण आहे. ॥ १३-२१ ॥ '''मूळ श्लोक''' उपद्रष्टानुमन्ता च भर्ता भोक्ता महेश्वरः । परमात्मेति चाप्युक्तो देहेऽस्मिन्पुरुषः परः ॥ १३-२२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अस्मिन्‌ देहे (स्थितः) अपि पुरुषः''' = या देहामध्ये स्थित असतानाही आत्मा हा वास्तवात, '''परः (एव)''' = परमात्माच आहे, '''(सः एव)''' = तोच, '''उपद्रष्टा''' = साक्षी असल्यामुळे उपद्रष्टा, '''च''' = आणि, '''अनुमन्ता''' = यथार्थ संमती देणारा असल्यामुळे अनुमंता, '''भर्ता''' = सर्वांचे धारण-पोषण करणारा असल्यामुळे भर्ता, '''भोक्ता''' = जीवरूपाने भोक्ता, '''महेश्वरः''' = ब्रह्मदेव इत्यादींचा सुद्धा ईश्वर असल्याने महेश्वर, '''च''' = आणि, '''परमात्मा''' = शुद्ध सच्चिदानंदघन असल्याने परमात्मा आहे, '''इति''' = असे, '''उक्तः''' = म्हटले गेले आहे ॥ १३-२२ ॥ '''अर्थ''' या देहात असलेला आत्मा वास्तविक परमात्माच आहे. तोच साक्षी असल्यामुळे उपद्रष्टा आणि खरी संमती देणारा असल्याने अनुमंता, सर्वांचे धारण-पोषण करणारा म्हणून भर्ता, जीवरूपाने भोक्ता, ब्रह्मदेव इत्यादींचाही स्वामी असल्याने महेश्वर आणि शुद्ध सच्चिदानंदघन असल्यामुळे परमात्मा म्हटला जातो. ॥ १३-२२ ॥ '''मूळ श्लोक''' य एवं वेत्ति पुरुषं प्रकृतिं च गुणैः सह । सर्वथा वर्तमानोऽपि न स भूयोऽभिजायते ॥ १३-२३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''एवम्‌''' = अशाप्रकारे, '''पुरुषम्‌''' = पुरुष, '''च''' = आणि, '''गुणैः सह''' = गुणांसहित, '''प्रकृतिम्‌''' = प्रकृती, '''यः''' = यांना जो मनुष्य, '''वेत्ति''' = तत्त्वतः जाणतो, '''सः''' = तो, '''सर्वथा''' = सर्व प्रकारांनी, '''वर्तमानः अपि''' = कर्तव्य कर्म करीत असतानासुद्धा, '''भूयः''' = पुन्हा, '''न अभिजायते''' = जन्माला येत नाही ॥ १३-२३ ॥ '''अर्थ''' अशा रीतीने पुरुषाला आणि गुणांसहित प्रकृतीला जो मनुष्य तत्त्वतः जाणतो, तो सर्व प्रकारे कर्तव्य कर्मे करीत असला तरी पुन्हा जन्माला येत नाही. ॥ १३-२३ ॥ '''मूळ श्लोक''' ध्यानेनात्मनि पश्यन्ति केचिदात्मानमात्मना । अन्ये साङ्ख्येन योगेन कर्मयोगेन चापरे ॥ १३-२४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''आत्मना''' = शुद्ध झालेल्या सूक्ष्म बुद्धीने, '''ध्यानेन''' = ध्यानाच्या द्वारा, '''केचित्‌''' = काही माणसे, '''आत्मनि''' = हृदयात, '''आत्मानम्‌''' = परमात्म्याला, '''पश्यन्ति''' = पाहातात, '''अन्ये''' = इतर काहीजण, '''साङ्ख्येन योगेन''' = ज्ञानयोगाच्या द्वारा, '''च''' = आणि, '''अपरे''' = दुसरे कित्येक, '''कर्मयोगेन''' = कर्मयोगाच्या द्वारा, '''(आत्मानम्‌ पश्यन्ति)''' = परमात्म्याला पाहतात म्हणजे परमात्म्याला प्राप्त करून घेतात ॥ १३-२४ ॥ '''अर्थ''' त्या परमात्म्याला काहीजण शुद्ध झालेल्या सूक्ष्म बुद्धीने ध्यानाच्या योगाने हृदयात पाहातात. दुसरे काहीजण ज्ञानयोगाच्या द्वारा आणि इतर कितीतरी लोक कर्मयोगाच्या द्वारा पाहातात म्हणजेच प्राप्त करून घेतात. ॥ १३-२४ ॥ '''मूळ श्लोक''' अन्ये त्वेवमजानन्तः श्रुत्वान्येभ्य उपासते । तेऽपि चातितरन्त्येव मृत्युं श्रुतिपरायणाः ॥ १३-२५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''एवम्‌''' = अशाप्रकारे, '''अजानन्तः''' = न जाणता, '''अन्ये''' = जे मंद बुद्धीचे पुरुष आहेत ते, '''अन्येभ्यः''' = दुसऱ्यांच्याकडून म्हणजे तत्त्व जाणणाऱ्या पुरुषांकडून, '''श्रुत्वा''' = ऐकूनच तदनुसार, '''उपासते''' = उपासना करतात, '''च''' = आणि, '''ते''' = ते, '''श्रुतिपरायणाः''' = श्रवण परायण असे पुरुष, '''अपि''' = सुद्धा, '''मृत्युम्‌''' = मृत्युरूप संसारसागर, '''अतितरन्ति एव''' = निःसंदेहपणे तरून जातात ॥ १३-२५ ॥ '''अर्थ''' परंतु यांखेरीज इतर अर्थात मंदबुद्धीचे पुरुष आहेत, ते अशाप्रकारे न जाणणारे असतात. ते दुसऱ्यांकडून म्हणजेच तत्त्वज्ञानी पुरुषांकडून ऐकूनच तदनुसार उपासना करतात आणि ते ऐकलेले प्रमाण मानणारे पुरुषसुद्धा मृत्युरूप संसारसागर खात्रीने तरून जातात. ॥ १३-२५ ॥ '''मूळ श्लोक''' यावत्सञ्जायते किञ्चित्सत्त्वं स्थावरजङ्गमम्‌ । क्षेत्रक्षेत्रज्ञसंयोगात्तद्विद्धि भरतर्षभ ॥ १३-२६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भरतर्षभ''' = हे भरतर्षभा (अर्थात भरतवंशीयांमध्ये श्रेष्ठ अर्जुना), '''यावत्‌ किञ्चित्‌''' = जितके म्हणून, '''स्थावरजङ्गमम्‌''' = स्थावरजंगम असे, '''सत्त्वम्‌''' = प्राणी, '''सञ्जायते''' = उत्पन्न होतात, '''तत्‌''' = ते सर्व, '''क्षेत्रक्षेत्रज्ञसंयोगात्‌''' = क्षेत्र व क्षेत्रज्ञ यांच्या संयोगामुळे उत्पन्न होतात, '''(इति)''' = असे, '''विद्धि''' = तू जाण ॥ १३-२६ ॥ '''अर्थ''' हे भरतर्षभा (अर्थात भरतवंशीयांमध्ये श्रेष्ठ अर्जुना), जेवढे म्हणून स्थावर-जंगम प्राणी उत्पन्न होतात, ते सर्व क्षेत्र व क्षेत्रज्ञ यांच्या संयोगानेच उत्पन्न होतात, असे तू जाण. ॥ १३-२६ ॥ '''मूळ श्लोक''' समं सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन्तं परमेश्वरम्‌ । विनश्यत्स्वविनश्यन्तं यः पश्यति स पश्यति ॥ १३-२७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''विनश्यत्सु''' = नष्ट होणाऱ्या, '''सर्वेषु''' = सर्व, '''भूतेषु''' = चराचर भूतांमध्ये, '''परमेश्वरम्‌''' = परमेश्वराला, '''यः''' = जो, '''अविनश्यन्तम्‌''' = नाशरहित, '''(च)''' = आणि, '''समम्‌''' = समभावाने, '''तिष्ठन्तम्‌''' = स्थित असे, '''पश्यति''' = पाहतो, '''सः (एव)''' = तोच, '''पश्यति''' = यथार्थ पाहातो ॥ १३-२७ ॥ '''अर्थ''' जो पुरुष नाशिवंत सर्व चराचर भूतांत परमेश्वर हा अविनाशी व सर्वत्र समभावाने स्थित असलेला पाहतो, तोच खरे पाहतो. ॥ १३-२७ ॥ '''मूळ श्लोक''' समं पश्यन्हि सर्वत्र समवस्थितमीश्वरम्‌ । न हिनस्त्यात्मनात्मानं ततो याति परां गतिम्‌ ॥ १३-२८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''हि''' = कारण, '''(यः पुरुषः)''' = जो पुरुष, '''सर्वत्र''' = सर्वांमध्ये, '''समवस्थितम्‌''' = समभावाने स्थित असणाऱ्या, '''ईश्वरम्‌''' = परमेश्वराला, '''समम्‌''' = समानपणे, '''पश्यन्‌''' = पाहतो, '''(सः)''' = तो, '''आत्मना''' = आपल्याद्वारा, '''आत्मानम्‌''' = आपल्याला, '''न हिनस्ति''' = नष्ट करीत नाही, '''ततः''' = त्यामुळे, '''(सः)''' = तो, '''पराम्‌''' = परम, '''गतिम्‌''' = गतीला, '''याति''' = प्राप्त होतो ॥ १३-२८ ॥ '''अर्थ''' कारण जो पुरुष सर्वांमध्ये समरूपाने असलेल्या परमेश्वराला समान पाहून आपणच आपला नाश करून घेत नाही, त्यामुळे तो परम गतीला जातो. ॥ १३-२८ ॥ '''मूळ श्लोक''' प्रकृत्यैव च कर्माणि क्रियमाणानि सर्वशः । यः पश्यति तथात्मानमकर्तारं स पश्यति ॥ १३-२९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''च''' = आणि, '''सर्वशः''' = सर्व प्रकारांनी, '''कर्माणि''' = सर्व कर्मे ही, '''प्रकृत्या एव''' = प्रकृतीच्या द्वाराच, '''क्रियमाणानि''' = केली जातात असे, '''यः''' = जो पुरुष, '''पश्यति''' = पाहतो, '''तथा''' = तसेच, '''आत्मानम्‌''' = आत्म्याला, '''अकर्तारम्‌''' = अकर्ता असे, '''पश्यति''' = पाहतो, '''सः''' = तोच, '''(पश्यति)''' = यथार्थपणे पाहतो ॥ १३-२९ ॥ '''अर्थ''' आणि जो पुरुष सर्व कर्मे सर्व प्रकारे प्रकृतीकडून केली जाणारी आहेत, असे पाहतो आणि आत्मा अकर्ता आहे, असे पाहतो, तोच खरा पाहतो. ॥ १३-२९ ॥ '''मूळ श्लोक''' यदा भूतपृथग्भावमेकस्थमनुपश्यति । तत एव च विस्तारं ब्रह्म सम्पद्यते तदा ॥ १३-३० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यदा''' = ज्या क्षणी, '''(अयम्‌ पुरुषः)''' = हा पुरुष, '''भूतपृथग्भावम्‌''' = भूतांचे वेगवेगळे भाव हे, '''एकस्थम्‌''' = एकाच परमात्म्यामध्ये स्थित आहेत, '''च''' = तसेच, '''ततः एव''' = त्या परमात्म्यापासूनच, '''विस्तारम्‌''' = संपूर्ण भूतांचा विस्तार आहे असे, '''अनुपश्यति''' = पाहतो, '''तदा''' = त्याच क्षणी, '''(सः)''' = तो, '''ब्रह्म''' = सच्चिदानंदघन ब्रह्म, '''सम्पद्यते''' = प्राप्त करून घेतो ॥ १३-३० ॥ '''अर्थ''' ज्या क्षणी हा पुरुष भूतांचे निरनिराळे भाव एका परमात्म्यातच असलेले आणि त्या परमात्म्यापासूनच सर्व भूतांचा विस्तार आहे, असे पाहतो, त्याच क्षणी तो सच्चिदानंदघन ब्रह्माला प्राप्त होतो. ॥ १३-३० ॥ '''मूळ श्लोक''' अनादित्वान्निर्गुणत्वात्परमात्मायमव्ययः । शरीरस्थोऽपि कौन्तेय न करोति न लिप्यते ॥ १३-३१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कौन्तेय''' = हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), '''अनादित्वात्‌''' = अनादी असल्यामुळे, '''(च)''' = आणि, '''निर्गुणत्वात्‌''' = निर्गुण असल्यामुळे, '''अयम्‌''' = हा, '''अव्ययः''' = अविनाशी, '''परमात्मा''' = परमात्मा, '''शरीरस्थः अपि''' = शरीरात स्थिर असूनसुद्धा, '''न करोति''' = वास्तवात काही करतही नाही, '''(च)''' = तसेच, '''न लिप्यते''' = लिप्तही होत नाही ॥ १३-३१ ॥ '''अर्थ''' हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), हा अविनाशी परमात्मा अनादी आणि निर्गुण असल्यामुळे शरीरात राहात असूनही वास्तविक तो काही करीत नाही आणि लिप्त होत नाही. ॥ १३-३१ ॥ '''मूळ श्लोक''' यथा सर्वगतं सौक्ष्म्यादाकाशं नोपलिप्यते । सर्वत्रावस्थितो देहे तथात्मा नोपलिप्यते ॥ १३-३२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यथा''' = ज्याप्रमाणे, '''सर्वगतम्‌''' = सर्वत्र व्याप्त असणारे, '''आकाशम्‌''' = आकाश हे, '''सौक्ष्म्यात्‌''' = सूक्ष्म असल्याकारणाने, '''न उपलिप्यते''' = लिप्त होत नाही, '''तथा''' = त्याप्रमाणे, '''देहे''' = देहामध्ये, '''सर्वत्र''' = सर्वत्र, '''अवस्थितः''' = स्थित असलेला, '''आत्मा''' = आत्मा हा (निर्गुण असल्यामुळे), '''न उपलिप्यते''' = देहाच्या गुणांनी लिप्त होत नाही ॥ १३-३२ ॥ '''अर्थ''' ज्याप्रमाणे सर्वत्र व्यापलेले आकाश सूक्ष्म असल्याकारणाने लिप्त होत नाही त्याचप्रमाणे देहात सर्वत्र व्यापून असलेला आत्मा निर्गुण असल्याकारणाने देहाच्या गुणांनी लिप्त होत नाही. ॥ १३-३२ ॥ '''मूळ श्लोक''' यथा प्रकाशयत्येकः कृत्स्नं लोकमिमं रविः । क्षेत्रं क्षेत्री तथा कृत्स्नं प्रकाशयति भारत ॥ १३-३३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भारत''' = हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), '''यथा''' = ज्याप्रमाणे, '''एकः''' = एकच, '''रविः''' = सूर्य, '''इमम्‌''' = या, '''कृत्स्नम्‌''' = संपूर्ण, '''लोकम्‌''' = ब्रह्मांडाला, '''प्रकाशयति''' = प्रकाशित करतो, '''तथा''' = त्याप्रमाणे, '''क्षेत्री''' = एकच आत्मा, '''कृत्स्नम्‌''' = संपूर्ण, '''क्षेत्रम्‌''' = क्षेत्राला, '''प्रकाशयति''' = प्रकाशित करतो ॥ १३-३३ ॥ '''अर्थ''' हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), ज्याप्रमाणे एकच सूर्य या संपूर्ण ब्रह्मांडाला प्रकाशित करतो, त्याचप्रमाणे एकच आत्मा संपूर्ण क्षेत्राला प्रकाशित करतो. ॥ १३-३३ ॥ '''मूळ श्लोक''' क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोरेवमन्तरं ज्ञानचक्षुषा । भूतप्रकृतिमोक्षं च ये विदुर्यान्ति ते परम्‌ ॥ १३-३४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''एवम्‌''' = अशाप्रकारे, '''क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोः''' = क्षेत्र आणि क्षेत्रज्ञ यांतील, '''अन्तरम्‌''' = भेद, '''च''' = आणि, '''भूतप्रकृतिमोक्षम्‌''' = कार्यासहित प्रकृतीपासून सुटका (या गोष्टी), '''ये''' = जे पुरुष, '''ज्ञानचक्षुषा''' = ज्ञानरूपी नेत्रांचे द्वारा, '''विदुः''' = तत्त्वतः जाणतात, '''ते''' = ते महात्मा जन, '''परम्‌''' = परम ब्रह्म परमात्म्याला, '''यान्ति''' = प्राप्त करून घेतात ॥ १३-३४ ॥ '''अर्थ''' अशा प्रकारे क्षेत्र व क्षेत्रज्ञ यांतील भेद तसेच कार्यासह प्रकृतीपासून मुक्त होण्याचा मार्ग ज्ञानदृष्टीने जे पुरुष तत्त्वतः जाणतात, ते महात्मे परब्रह्म परमात्म्याला प्राप्त होतात. ॥ १३-३४ ॥ '''मूळ तेराव्या अध्यायाची समाप्ती''' ॐ तत्सदिति श्रीमद्‌भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे क्षेत्रक्षेत्रज्ञविभागयोग नाम त्रयोदशोऽध्यायः ॥ १३ ॥ '''अर्थ''' ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील क्षेत्रक्षेत्रज्ञविभागयोग नावाचा हा तेरावा अध्याय समाप्त झाला. ॥ १३ ॥ 1681 3469 2006-06-14T10:11:01Z Shreehari 39 '''मूळ चौदाव्या अध्यायाचा प्रारंभ''' अथ चतुर्दशोऽध्यायः '''अर्थ''' चौदावा अध्याय सुरु होतो. '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच परं भूयः प्रवक्ष्यामि ज्ञानानां ज्ञानमुत्तमम्‌ । यज्ज्ञात्वा मुनयः सर्वे परां सिद्धिमितो गताः ॥ १४-१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''ज्ञानानाम्‌ (अपि)''' = ज्ञानांमध्ये सुद्धा, '''उत्तमम्‌ (तत्‌)''' = अतिउत्तम असे ते, '''परम्‌''' = परम, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञान, '''भूयः''' = पुन्हा, '''प्रवक्ष्यामि''' = मी सांगेन, '''यत्‌''' = की जे, '''ज्ञात्वा''' = जाणल्यावर, '''सर्वे''' = सर्व, '''मुनयः''' = मुनिजनांनी, '''इतः''' = या संसारातून (मुक्त होऊन), '''पराम्‌''' = परम, '''सिद्धिम्‌''' = सिद्धी, '''गताः''' = प्राप्त करून घेतलेली आहे ॥ १४-१ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, ज्ञानांतीलही अती उत्तम ते परम ज्ञान मी तुला पुन्हा सांगतो की, जे जाणल्याने सर्व मुनिजन या संसारातून मुक्त होऊन परम सिद्धी पावले आहेत. ॥ १४-१ ॥ '''मूळ श्लोक''' इदं ज्ञानमुपाश्रित्य मम साधर्म्यमागताः । सर्गेऽपि नोपजायन्ते प्रलये न व्यथन्ति च ॥ १४-२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''इदम्‌''' = या, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञानाचा, '''उपाश्रित्य''' = आश्रय करून म्हणजे हे ज्ञान धारण करून, '''मम''' = माझ्या, '''साधर्म्यम्‌''' = स्वरूपाप्रत, '''आगताः''' = प्राप्त झालेले पुरुष, '''सर्गे''' = सृष्टीच्या आरंभी, '''(पुनः)''' = पुन्हा, '''न उपजायन्ते''' = उत्पन्न होत नाहीत, '''च''' = आणि, '''प्रलये अपि''' = प्रलयकाली सुद्धा, '''न व्यथन्ति''' = व्याकुळ होत नाहीत ॥ १४-२ ॥ '''अर्थ''' हे ज्ञान धारण करून माझ्या स्वरूपाला प्राप्त झालेले पुरुष सृष्टीच्या आरंभी पुन्हा जन्माला येत नाहीत आणि प्रलयकाळीही व्याकुळ हौत नाहीत. ॥ १४-२ ॥ '''मूळ श्लोक''' मम योनिर्महद्ब्रह्म तस्मिन्गर्भं दधाम्यहम्‌ । सम्भवः सर्वभूतानां ततो भवति भारत ॥ १४-३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भारत''' = हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), '''मम''' = माझी, '''महद्ब्रह्म''' = महद्ब्रह्मरूप मूल प्रकृती ही, '''(सर्वभूतानाम्‌)''' = सर्व भूतांची, '''योनिः''' = योनी आहे म्हणजे गर्भाधानाचे स्थान आहे, '''(च)''' = आणि, '''अहम्‌''' = मी, '''तस्मिन्‌''' = त्या योनीमध्ये, '''गर्भम्‌''' = चेतनसमुदायरूपी गर्भ, '''दधामि''' = स्थापन करतो, '''ततः''' = त्या जड-चेतनाच्या संयोगाने, '''सर्वभूतानाम्‌''' = सर्व भूतांची, '''सम्भवः''' = उत्पत्ती, '''भवति''' = होते ॥ १४-३ ॥ '''अर्थ''' हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), माझी महद्ब्रह्मरूप मूळ प्रकृती संपूर्ण भूतांची योनी म्हणजे गर्भधारणा करण्याचे स्थान आहे आणि मी त्या योनीच्या ठिकाणी चेतनसमुदायरूप गर्भाची स्थापना करतो. त्या जड-चेतन संयोगाने सर्व भूतांची उत्पत्ती होते. ॥ १४-३ ॥ '''मूळ श्लोक''' सर्वयोनिषु कौन्तेय मूर्तयः सम्भवन्ति याः ॥ तासां ब्रह्म महद्योनिरहं बीजप्रदः पिता ॥ १४-४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कौन्तेय''' = हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), '''सर्वयोनिषु''' = नाना प्रकारच्या सर्व योनींमध्ये, '''याः''' = जितक्या, '''मूर्तयः''' = मूर्ती म्हणजे शरीरधारी प्राणी, '''सम्भवन्ति''' = उत्पन्न होतात, '''तासाम्‌''' = त्या सर्वांची, '''योनिः''' = गर्भ धारण करणारी माता, '''महत्‌ ब्रह्म''' = मूल प्रकृती आहे, '''(च)''' = आणि, '''अहम्‌''' = मी, '''बीजप्रदः''' = बीज स्थापन करणारा, '''पिता''' = पिता आहे ॥ १४-४ ॥ '''अर्थ''' हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), नाना प्रकारच्या सर्व जातीत जितके शरीरधारी प्राणी उत्पन्न होतात, त्या सर्वांचा गर्भ धारण करणारी माता प्रकृती आहे आणि बीज स्थापन करणारा पिता मी आहे. ॥ १४-४ ॥ '''मूळ श्लोक''' सत्त्वं रजस्तम इति गुणाः प्रकृतिसम्भवाः । निबध्नन्ति महाबाहो देहे देहिनमव्ययम्‌ ॥ १४-५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''महाबाहो''' = हे महाबाहो अर्जुना, '''सत्त्वम्‌''' = सत्त्वगुण, '''रजः''' = रजोगुण, '''(च)''' = आणि, '''तमः''' = तमोगुण, '''इति''' = हे, '''प्रकृतिसम्भवाः''' = प्रकृतीपासून उत्पन्न होणारे, '''गुणाः''' = तीनही गुण, '''अव्ययम्‌''' = अविनाशी, '''देहिनम्‌''' = जीवात्म्याला, '''देहे''' = शरीरात, '''निबध्नन्ति''' = बांधून टाकतात ॥ १४-५ ॥ '''अर्थ''' हे महाबाहो अर्जुना, सत्त्वगुण, रजोगुण आणि तमोगुण हे प्रकृतीपासून उत्पन्न झालेले तिन्ही गुण अविनाशी जीवात्म्याला शरीरात बांधून ठेवतात. ॥ १४-५ ॥ '''मूळ श्लोक''' तत्र सत्त्वं निर्मलत्वात्प्रकाशकमनामयम्‌ । सुखसङ्गेन बध्नाति ज्ञानसङ्गेन चानघ ॥ १४-६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अनघ''' = हे निष्पाप अर्जुना, '''तत्र''' = त्या तिन्ही गुणांपैकी, '''सत्त्वम्‌''' = सत्त्वगुण (हा तर), '''निर्मलत्वात्‌''' = निर्मल असल्यामुळे, '''प्रकाशकम्‌''' = प्रकाश करणारा, '''(च)''' = आणि, '''अनामयम्‌''' = विकाररहित आहे तरीही, '''(सः)''' = तो, '''सुखसङ्गेन''' = सुखाच्या संबंधाद्वारे, '''च''' = आणि, '''ज्ञानसङ्गेन''' = ज्ञानाच्या संबंधाद्वारे म्हणजे त्याच्या अभिमानाने, '''बध्नाति''' = बद्ध करतो ॥ १४-६ ॥ '''अर्थ''' हे निष्पाप अर्जुना, त्या तीन गुणांमधील सत्त्वगुण निर्मळ असल्यामुळे प्रकाश उत्पन्न करणारा आणि विकाररहित आहे. तो सुखासंबंधीच्या आणि ज्ञानासंबंधीच्या अभिमानाने बांधतो. ॥ १४-६ ॥ '''मूळ श्लोक''' रजो रागात्मकं विद्धि तृष्णासङ्गसमुद्भवम्‌ । तन्निबध्नाति कौन्तेय कर्मसङ्गेन देहिनम्‌ ॥ १४-७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कौन्तेय''' = हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), '''रागात्मकम्‌''' = राग-रूप, '''रजः''' = रजोगुण हा, '''तृष्णासङ्गसमुद्भवम्‌''' = कामना आणि आसक्ती यांपासून उत्पन्न झालेला आहे असे, '''विद्धि''' = तू जाण, '''तत्‌''' = तो (रजोगुण), '''देहिनम्‌''' = या जीवात्म्याला, '''कर्मसङ्गेन''' = कर्म आणि फळ यांच्याद्वारे, '''निबध्नाति''' = बद्ध करतो ॥ १४-७ ॥ '''अर्थ''' हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), रागरूप रजोगुण इच्छा आणि आसक्ती यांपासून उत्पन्न झालेला आहे, असे समज. तो या जीवात्म्याला कर्मांच्या आणि त्यांच्या फळांच्या संबंधाने बांधतो. ॥ १४-७ ॥ '''मूळ श्लोक''' तमस्त्वज्ञानजं विद्धि मोहनं सर्वदेहिनाम्‌ । प्रमादालस्यनिद्राभिस्तन्निबध्नाति भारत ॥ १४-८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भारत''' = हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), '''सर्वदेहिनम्‌''' = सर्व देहाभिमानी पुरुषांना, '''मोहनम्‌''' = मोहित करणारा, '''तमः तु''' = तमोगुण हा तर, '''अज्ञानजम्‌''' = अज्ञानापासून उत्पन्न झाला आहे, असे, '''विद्धि''' = तू जाण, '''तत्‌''' = तो (तमोगुण), '''(देहिनम्‌)''' = या जीवात्म्याला, '''प्रमादालस्यनिद्राभिः''' = प्रमाद, आळस व निद्रा यांच्याद्वारा, '''निबध्नाति''' = बद्ध करतो ॥ १४-८ ॥ '''अर्थ''' हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), सर्व देहाभिमानी पुरुषांना मोह पाडणारा तमोगुण अज्ञानापासून उत्पन्न झालेला आहे, असे समज. तो या जीवात्म्याला प्रमाद, आळस आणि निद्रा यांनी बांधतो. ॥ १४-८ ॥ '''मूळ श्लोक''' सत्त्वं सुखे सञ्जयति रजः कर्मणि भारत । ज्ञानमावृत्य तु तमः प्रमादे सञ्जयत्युत ॥ १४-९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भारत''' = हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), '''सत्त्वम्‌''' = सत्त्वगुण, '''सुखे''' = सुखामध्ये, '''सञ्जयति''' = आसक्त करतो, '''(च)''' = आणि, '''रजः''' = रजोगुण, '''कर्मणि''' = कर्मामध्ये, '''(तथा)''' = तसेच, '''तमः तु''' = तमोगुण तर, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञानाला, '''आवृत्य''' = झाकून टाकतो, '''प्रमादे उत''' = प्रमादामध्ये सुद्धा, '''सञ्जयति''' = आसक्त करतो ॥ १४-९ ॥ '''अर्थ''' हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), सत्त्वगुण सुखाला, रजोगुण कर्माला तसेच तमोगुण ज्ञानाला झाकून प्रमाद करण्यालाही प्रवृत्त करतो. ॥ १४-९ ॥ '''मूळ श्लोक''' रजस्तमश्चाभिभूय सत्त्वं भवति भारत । रजः सत्त्वं तमश्चैव तमः सत्त्वं रजस्तथा ॥ १४-१० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भारत''' = हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), '''रजः''' = रजोगुण, '''च''' = आणि, '''तमः''' = तमोगुण यांना, '''अभिभूय''' = खाली दडपून, '''सत्त्वम्‌ (भवति)''' = सत्त्वगुण वाढतो (तसेच), '''सत्त्वम्‌''' = सत्त्वगुण, '''च''' = आणि, '''तमः''' = तमोगुण यांना, '''(अभिभूय)''' = खाली दडपून, '''रजः''' = रजोगुण वाढतो, '''तथा एव''' = तशाचप्रकारे, '''सत्त्वम्‌''' = सत्त्वगुण, '''च''' = आणि, '''रजः''' = रजोगुण यांना, '''(अभिभूय)''' = खाली दडपून, '''तमः''' = तमोगुण, '''भवति''' = वाढतो ॥ १४-१० ॥ '''अर्थ''' हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), रजोगुण आणि तमोगुण यांना दडपून सत्त्वगुण वाढतो. सत्त्वगुण आणि तमोगुण यांना दडपून रजोगुण वाढतो. तसेच सत्त्वगुण आणि रजोगुण यांना दडपून तमोगुण वाढतो. ॥ १४-१० ॥ '''मूळ श्लोक''' सर्वद्वारेषु देहेऽस्मिन्प्रकाश उपजायते । ज्ञानं यदा तदा विद्याद्विवृद्धं सत्त्वमित्युत ॥ १४-११ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यदा''' = ज्यावेळी, '''अस्मिन्‌''' = या, '''देहे''' = देहामध्ये, '''(तथा)''' = तसेच, '''सर्वद्वारेषु''' = अंतःकरण आणि इंद्रिये यांमध्ये, '''प्रकाशः''' = चेतनता, '''(च)''' = आणि, '''ज्ञानम्‌''' = विवेकशक्ती, '''उपजायते''' = उत्पन्न होते, '''तदा''' = त्यावेळी, '''इति''' = असे, '''विद्यात्‌''' = जाणावे, '''उत''' = की, '''सत्त्वम्‌''' = सत्त्वगुण, '''विवृद्धम्‌''' = वाढला आहे ॥ १४-११ ॥ '''अर्थ''' ज्यावेळी या देहात तसेच अंतःकरणात व इंद्रियांत चैतन्य आणि विवेकशक्ती उत्पन्न होते, त्यावेळी असे समजावे की, सत्त्वगुण वाढला आहे. ॥ १४-११ ॥ '''मूळ श्लोक''' लोभः प्रवृत्तिरारम्भः कर्मणामशमः स्पृहा । रजस्येतानि जायन्ते विवृद्धे भरतर्षभ ॥ १४-१२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भरतर्षभ''' = हे भरतर्षभा (अर्थात भरतवंशीयांमध्ये श्रेष्ठ अर्जुना), '''रजसि''' = रजोगुण, '''विवृद्धे''' = वाढला असताना, '''लोभः''' = लोभ, '''प्रवृत्तिः''' = प्रवृत्ती, '''कर्मणाम्‌''' = स्वार्थबुद्धीने कर्मांचा सकाम भावाने, '''आरम्भः''' = उद्योग, '''अशमः''' = अशांति, '''(च)''' = आणि, '''स्पृहा''' = विषयभोगांची लालसा, '''एतानि''' = हे सर्व, '''जायन्ते''' = उत्पन्न होतात ॥ १४-१२ ॥ '''अर्थ''' हे भरतर्षभा (अर्थात भरतवंशीयांमध्ये श्रेष्ठ अर्जुना), रजोगुण वाढल्यावर लोभ, प्रवृत्ती, स्वार्थाने प्रेरित होऊन फळांच्या इच्छेने कर्मांचा आरंभ, अशांती आणि विषयभोगांची लालसा ही सर्व उत्पन्न होतात. ॥ १४-१२ ॥ '''मूळ श्लोक''' अप्रकाशोऽप्रवृत्तिश्च प्रमादो मोह एव च । तमस्येतानि जायन्ते विवृद्धे कुरुनन्दन ॥ १४-१३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कुरुनन्दन''' = हे कुरुनंदना (अर्थात कुरुवंशी अर्जुना), '''तमसि''' = तमोगुण, '''विवृद्धे''' = वाढला असता, '''(अंतःकरणे इंद्रियेषु च)''' = अंतःकरण व इंद्रिये यांचे ठायी, '''अप्रकाशः''' = चैतन्यशक्तीचा अभाव, '''अप्रवृत्तिः''' = कर्तव्य कर्मांमध्ये प्रवृत्तीचा अभाव, '''च''' = आणि, '''प्रमादः''' = प्रमाद म्हणजे व्यर्थ क्रिया, '''च''' = आणि, '''मोहः''' = अंतःकरणाच्या निद्रा इत्यादी मोहकारक वृत्ती, '''एतानि एव''' = हे सर्वच, '''जायन्ते''' = उत्पन्न होतात ॥ १४-१३ ॥ '''अर्थ''' हे कुरुनंदना (अर्थात कुरुवंशी अर्जुना), तमोगुण वाढल्यावर अंतःकरण व इंद्रिये यांत अंधार, कर्तव्य कर्मांत प्रवृत्ती नसणे, व्यर्थ हालचाली आणि झोप इत्यादी अंतःकरणाला मोहित करणाऱ्या वृत्ती ही सर्व उत्पन्न होतात. ॥ १४-१३ ॥ '''मूळ श्लोक''' यदा सत्त्वे प्रवृद्धे तु प्रलयं याति देहभृत्‌ । तदोत्तमविदां लोकानमलान्प्रतिपद्यते ॥ १४-१४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यदा''' = जेव्हा, '''सत्त्वे''' = सत्त्वगुण, '''प्रवृद्धे''' = वाढलेला असताना, '''देहभृत्‌''' = हा माणूस, '''प्रलयम्‌''' = मरणाप्रत, '''याति''' = जातो, '''तदा तु''' = तेव्हा तर, '''(सः)''' = तो, '''उत्तमविदाम्‌''' = उत्तम कर्म करणाऱ्यांचे, '''अमलान्‌''' = निर्मल असे दिव्य स्वर्ग इत्यादी, '''लोकान्‌''' = लोक, '''प्रतिपद्यते''' = प्राप्त करून घेतो ॥ १४-१४ ॥ '''अर्थ''' जेव्हा हा मनुष्य सत्त्वगुण वाढलेला असताना मरण पावतो, तेव्हा तो उत्तम कर्मे करणाऱ्यांच्या निर्मळ दिव्य स्वर्गादी लोकांत जातो. ॥ १४-१४ ॥ '''मूळ श्लोक''' रजसि प्रलयं गत्वा कर्मसङ्गिषु जायते । तथा प्रलीनस्तमसि मूढयोनिषु जायते ॥ १४-१५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''रजसि''' = रजोगुण वाढलेला असताना, '''प्रलयम्‌ गत्वा''' = मृत्यू प्राप्त झाल्यावर, '''(मनुष्यः)''' = माणूस, '''कर्मसङ्गिषु''' = कर्मांबद्दल आसक्ती असणाऱ्या मनुष्यांमध्ये, '''जायते''' = उत्पन्न होतो, '''तथा''' = तसेच, '''तमसि''' = तमोगुण वाढलेला असताना, '''प्रलीनः''' = मेलेला मनुष्य हा, '''मूढयोनिषु''' = (कीटक, पशू इत्यादी) मूढ योनींमध्ये, '''जायते''' = उत्पन्न होतो ॥ १४-१५ ॥ '''अर्थ''' रजोगुण वाढलेला असता मरण पावल्यास कर्मांची आसक्ती असणाऱ्या मनुष्यांत जन्मतो. तसेच तमोगुण वाढला असता मेलेला माणूस किडा, पशू, पक्षी इत्यादी मूढ (विवेकशून्य) जातींत जन्मतो. ॥ १४-१५ ॥ '''मूळ श्लोक''' कर्मणः सुकृतस्याहुः सात्त्विकं निर्मलं फलम्‌ । रजसस्तु फलं दुःखमज्ञानं तमसः फलम्‌ ॥ १४-१६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सुकृतस्य''' = श्रेष्ठ, '''कर्मणः''' = कर्माचे तर, '''सात्त्विकम्‌''' = सात्त्विक म्हणजे सुख, ज्ञान, वैराग्य इत्यादी, '''निर्मलम्‌''' = निर्मळ, '''फलम्‌''' = फळ आहे, '''(इति)''' = असे, '''आहुः''' = सांगितले जाते, '''तु''' = परंतु, '''रजसः''' = राजस कर्मांचे, '''फलम्‌''' = फळ, '''दुःखम्‌''' = दुःख (आणि), '''तमसः''' = तामस कर्मांचे, '''फलम्‌''' = फळ, '''अज्ञानम्‌''' = अज्ञान आहे (असे म्हटले जाते) ॥ १४-१६ ॥ '''अर्थ''' श्रेष्ठ (सात्त्विक) कर्माचे सात्त्विक अर्थात सुख, ज्ञान आणि वैराग्य इत्यादी निर्मळ फळ सांगितले आहे. राजस कर्माचे फळ दुःख तसेच तामस कर्माचे फळ अज्ञान सांगितले आहे. ॥ १४-१६ ॥ '''मूळ श्लोक''' सत्त्वात्सञ्जायते ज्ञानं रजसो लोभ एव च । प्रमादमोहौ तमसो भवतोऽज्ञानमेव च ॥ १४-१७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सत्त्वात्‌''' = सत्त्वगुणापासून, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञान, '''सञ्जायते''' = उत्पन्न होते, '''च''' = आणि, '''रजसः''' = रजोगुणापासून, '''एव''' = निःसंदेहपणे, '''लोभः''' = लोभ, '''च''' = तसेच, '''तमसः''' = तमोगुणापासून, '''प्रमादमोहौ''' = प्रमाद व मोह, '''भवतः''' = उत्पन्न होतात, '''(च)''' = आणि, '''अज्ञानम्‌ एव''' = अज्ञानसुद्धा उत्पन्न होते ॥ १४-१७ ॥ '''अर्थ''' सत्त्वगुणापासून ज्ञान उत्पन्न होते. रजोगुणापासून निःसंशयपणे लोभ आणि तमोगुणापासून प्रमाद आणि मोह उत्पन्न होतात आणि अज्ञानही उत्पन्न होते. ॥ १४-१७ ॥ '''मूळ श्लोक''' ऊर्ध्वं गच्छन्ति सत्त्वस्था मध्ये तिष्ठन्ति राजसाः । जघन्यगुणवृत्तिस्था अधो गच्छन्ति तामसाः ॥ १४-१८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सत्त्वस्थाः''' = सत्त्वगुणामध्ये स्थित असणारे पुरुष, '''ऊर्ध्वम्‌''' = स्वर्गादी उच्च लोकांमध्ये, '''गच्छन्ति''' = जातात, '''राजसाः''' = रजोगुणामध्ये स्थित असणारे राजस पुरुष, '''मध्ये''' = मध्यात म्हणजे मनुष्यलोकातच, '''तिष्ठन्ति''' = राहातात, '''(च)''' = आणि, '''जघन्यगुणवृत्तिस्थाः''' = तमोगुणाचे कार्यरूप अशा निद्रा, प्रमाद व आलस्य इत्यादींमध्ये स्थित असणारे, '''तामसाः''' = तामस पुरुष, '''अधः''' = अधोगती म्हणजे कीटक, पशू इत्यादी नीच योनी तसेच नरक यांना, '''गच्छन्ति''' = प्राप्त करून घेतात ॥ १४-१८ ॥ '''अर्थ''' सत्त्वगुणात असलेले पुरुष स्वर्गादी उच्च लोकांना जातात. रजोगुणात असलेले पुरुष मध्यलोकात म्हणजे मनुष्यलोकातच राहातात आणि तमोगुणाचे कार्य असलेल्या निद्रा, प्रमाद आणि आळस इत्यादीत रत असलेले तामसी पुरुष अधोगतीला अर्थात कीटक, पशू इत्यादी नीच जातीत तसेच नरकात जातात. ॥ १४-१८ ॥ '''मूळ श्लोक''' नान्यं गुणेभ्यः कर्तारं यदा द्रष्टानुपश्यति । गुणेभ्यश्च परं वेत्ति मद्भावं सोऽधिगच्छति ॥ १४-१९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''गुणेभ्यः''' = तीन गुणांच्यापेक्षा वेगळा असा, '''अन्यम्‌''' = अन्य कोणी, '''कर्तारम्‌ न''' = कर्ता नाही असे, '''यदा''' = जेव्हा, '''द्रष्टा''' = द्रष्टा, '''अनुपश्यति''' = पाहातो, '''च''' = तसेच, '''गुणेभ्यः''' = तीन गुणांच्या, '''परम्‌''' = अत्यंत पलीकडे असलेल्या सच्चिदानंदघनस्वरूप मज परमात्म्याला, '''वेत्ति''' = तत्त्वतः जाणतो, '''(तदा)''' = त्यावेळी, '''सः''' = तो, '''मद्भावम्‌''' = माझे स्वरूप, '''अधिगच्छति''' = प्राप्त करून घेतो ॥ १४-१९ ॥ '''अर्थ''' ज्यावेळी द्रष्टा तिन्ही गुणांशिवाय दुसरा कोणीही कर्ता नाही, असे पाहातो आणि तिन्ही गुणांच्या अत्यंत पलीकडे असणाऱ्या सच्चिदानंदघनस्वरूप मला परमात्म्याला तत्त्वतः जाणतो, त्यावेळी तो माझ्या स्वरूपाला प्राप्त होतो. ॥ १४-१९ ॥ '''मूळ श्लोक''' गुणानेतानतीत्य त्रीन्देही देहसमुद्भवान्‌ । जन्ममृत्युजरादुःखैर्विमुक्तोऽमृतमश्नुते ॥ १४-२० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''देही''' = पुरुष हा, '''देहसमुद्भवान्‌''' = शरीरांच्या उत्पत्तीला कारणरूप अशा, '''एतान्‌''' = या, '''त्रीन्‌''' = तीन, '''गुणान्‌''' = गुणांचे, '''अतीत्य''' = उल्लंघन करून, '''जन्ममृत्युजरादुःखैः''' = जन्म, मृत्यु, जरावस्था आणि सर्व प्रकारची दुःखे यांतून, '''विमुक्तः''' = सुटून जाऊन, '''अमृतम्‌''' = परमानंद, '''अश्नुते''' = प्राप्त करून घेतो ॥ १४-२० ॥ '''अर्थ''' हा पुरुष शरीराच्या उत्पत्तीला कारण असलेल्या या तिन्ही गुणांना उल्लंघून जन्म, मृत्यू, वार्धक्य आणि सर्व प्रकारच्या दुःखांपासून मुक्त होऊन परमानंदाला प्राप्त होतो. ॥ १४-२० ॥ '''मूळ श्लोक''' अर्जुन उवाच कैर्लिङ्गैस्त्रीन्गुणानेतानतीतो भवति प्रभो । किमाचारः कथं चैतांस्त्रीन्गुणानतिवर्तते ॥ १४-२१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''एतान्‌''' = या, '''त्रीन्‌''' = तीन, '''गुणान्‌''' = गुणांच्या, '''अतीतः''' = पलीकडे गेलेला पुरुष, '''कैः''' = कोणत्याकोणत्या, '''लिङ्गैः (युक्तः)''' = लक्षणांनी युक्त, '''भवति''' = असतो, '''च''' = आणि, '''किमाचारः''' = कोणत्या प्रकारचा आचार करणारा, '''(सः भवति)''' = तो असतो, '''(तथा)''' = तसेच, '''प्रभो''' = हे प्रभो (श्रीकृष्णा), '''(मनुष्यः)''' = एखादा मनुष्य, '''कथम्‌''' = कोणत्या उपायांनी, '''एतान्‌''' = या, '''त्रीन्‌''' = तीन, '''गुणान्‌''' = गुणांच्या, '''अतिवर्तते''' = पलीकडे जातो ॥ १४-२१ ॥ '''अर्थ''' अर्जुन म्हणाला, या तिन्ही गुणांच्या पलीकडे गेलेला पुरुष कोणकोणत्या लक्षणांनी युक्त असतो? आणि त्याचे आचरण कशा प्रकारचे असते? तसेच हे प्रभो (श्रीकृष्णा), मनुष्य कोणत्या उपायाने या तीन गुणांच्या पलीकडे जातो? ॥ १४-२१ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच प्रकाशं च प्रवृत्तिं च मोहमेव च पाण्डव । न द्वेष्टि सम्प्रवृत्तानि न निवृत्तानि काङ्क्षति ॥ १४-२२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''पाण्डव''' = हे पांडवा (अर्थात पांडुपुत्र अर्जुना), '''(यः)''' = जो पुरुष, '''प्रकाशम्‌''' = सत्त्वगुणाचे कार्यरूप असा प्रकाश, '''च''' = आणि, '''प्रवृत्तिम्‌''' = रजोगुणाचे कार्यरूप अशी प्रवृत्ती, '''च''' = तसेच, '''मोहम्‌ एव''' = तमोगुणाचे कार्यरूप असा मोह यांनासुद्धा, '''सम्प्रवृत्तानि''' = ते प्रवृत्त झाल्यावर त्यांचा, '''न द्वेष्टि''' = द्वेष करीत नाही, '''च''' = तसेच, '''निवृत्तानि''' = ते निवृत्त झाल्यावर त्यांची, '''न काङ्क्षति''' = आकांक्षा करीत नाही ॥ १४-२२ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, हे पांडवा (अर्थात पांडुपुत्र अर्जुना), जो पुरुष सत्त्वगुणाचे कार्यरूप प्रकाश, रजोगुणाचे कार्यरूप प्रवृत्ती आणि तमोगुणाचे कार्यरूप मोह ही प्राप्त झाली असता त्यांचा विषाद मानत नाही आणि प्राप्त झाली नाही तरी त्यांची इच्छा करीत नाही ॥ १४-२२ ॥ '''मूळ श्लोक''' उदासीनवदासीनो गुणैर्यो न विचाल्यते । गुणा वर्तन्त इत्येव योऽवतिष्ठति नेङ्गते ॥ १४-२३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''उदासीनवत्‌''' = साक्षीप्रमाणे, '''आसीनः''' = स्थित असणारा, '''यः''' = जो, '''गुणैः''' = गुणांकडून, '''न विचाल्यते''' = विचलित केला जाऊ शकत नाही, '''(च)''' = तसेच, '''गुणाः एव''' = गुण हेच (गुणांमध्ये), '''वर्तन्ते''' = कार्य करतात, '''इति''' = असे समजणारा, '''यः''' = जो, '''अवतिष्ठति''' = (सच्चिदानंदघन परमात्म्यामध्ये एकीभावाने) स्थित राहात असतो, '''(एवम्‌)''' = अशाप्रकारे, '''न इङ्गते''' = त्या स्थितीपासून कधीही विचलित होत नाही ॥ १४-२३ ॥ '''अर्थ''' जो साक्षीरूप राहून गुणांकडून विचलित केला जाऊ शकत नाही आणि गुणच गुणांत वावरत आहेत, असे समजून जो सच्चिदानंदघन परमात्म्यात एकरूप होऊन राहतो व त्या स्थितीपासून कधी ढळत नाही ॥ १४-२३ ॥ '''मूळ श्लोक''' समदुःखसुखः स्वस्थः समलोष्टाश्मकाञ्चनः । तुल्यप्रियाप्रियो धीरस्तुल्यनिन्दात्मसंस्तुतिः ॥ १४-२४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(यः)''' = आणि जो, '''स्वस्थः''' = निरंतर आत्मभावामध्ये स्थित, '''समदुःखसुखः''' = दुःख व सुख यांना समान समजणारा, '''समलोष्टाश्मकाञ्चनः''' = माती, दगड व सोने यांचे ठिकाणी समान भाव असणारा, '''धीरः''' = ज्ञानी, '''तुल्यप्रियाप्रियः''' = प्रिय तसेच अप्रिय यांना एकसारखे मानणारा, '''च''' = आणि, '''तुल्यनिन्दात्मसंस्तुतिः''' = स्वतःच्या निंदा-स्तुतीमध्ये समान भाव असणारा असतो ॥ १४-२४ ॥ '''अर्थ''' जो पुरुष निरंतर आत्मभावात राहून दुःख-सुख समान मानतो, माती, दगड आणि सोने यांना सारखेच मानतो, ज्याला आवडती व नावडती गोष्ट सारखीच वाटते, जो ज्ञानी आहे आणि स्वतःची निंदा व स्तुती ज्याला समान वाटतात ॥ १४-२४ ॥ '''मूळ श्लोक''' मानापमानयोस्तुल्यस्तुल्यो मित्रारिपक्षयोः । सर्वारम्भपरित्यागी गुणातीतः स उच्यते ॥ १४-२५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(यः)''' = जो, '''मानापमानयोः''' = मान व अपमान यांचे बाबतीत, '''तुल्यः''' = सम असतो, '''मित्रारिपक्षयोः (अपि)''' = मित्र व शत्रू यांच्या पक्षांचे संदर्भातसुद्धा, '''तुल्यः''' = तुल्य असतो, '''(एवम्‌)''' = अशाप्रकारे, '''सर्वारम्भपरित्यागी''' = संपूर्ण आरंभांमध्ये कर्तेपणाच्या अभिमानाने रहित असतो, '''सः''' = तो पुरुष, '''गुणातीतः''' = गुणातीत, '''उच्यते''' = म्हटला जातो ॥ १४-२५ ॥ '''अर्थ''' जो मान व अपमान सारखेच मानतो, ज्याची मित्र व शत्रू या दोघांविषयी समान वृत्ती असते, तसेच सर्व कार्यात ज्याला मी करणारा असा अभिमान नसतो, त्याला गुणातीत म्हणतात. ॥ १४-२५ ॥ '''मूळ श्लोक''' मां च योऽव्यभिचारेण भक्तियोगेन सेवते । स गुणान्समतीत्यैतान्ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥ १४-२६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''च''' = आणि, '''अव्यभिचारेण''' = अव्यभिचारी, '''भक्तियोगेन''' = भक्तियोगाच्या द्वारा, '''यः''' = जो पुरुष, '''माम्‌''' = मला, '''(सततम्‌)''' = निरंतर, '''सेवते''' = भजतो, '''सः (अपि)''' = तो सुद्धा, '''एतान्‌''' = या, '''गुणान्‌''' = तीन गुणांना, '''समतीत्य''' = चांगल्याप्रकारे ओलांडून, '''ब्रह्मभूयाय''' = सच्चिदानंदघन ब्रह्म प्राप्त करून घेण्यास, '''कल्पते''' = योग्य होऊन जातो ॥ १४-२६ ॥ '''अर्थ''' आणि जो पुरुष अव्यभिचारी भक्तियोगाने मला निरंतर भजतो, तो सुद्धा या तिन्ही गुणांना पूर्णपणे उल्लंघून सच्चिदानंदघन ब्रह्माला प्राप्त होण्यास योग्य ठरतो. ॥ १४-२६ ॥ '''मूळ श्लोक''' ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाहममृतस्याव्ययस्य च । शाश्वतस्य च धर्मस्य सुखस्यैकान्तिकस्य च ॥ १४-२७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''हि''' = कारण, '''अव्ययस्य''' = अविनाशी, '''ब्रह्मणः''' = परब्रह्माचा, '''च''' = आणि, '''अमृतस्य''' = अमृताचा, '''च''' = आणि, '''शाश्वतस्य धर्मस्य''' = नित्य धर्माचा, '''च''' = आणि, '''ऐकान्तिकस्य सुखस्य''' = अखंड एकरस आनंदाचा, '''प्रतिष्ठा''' = आश्रय, '''अहम्‌''' = मीच आहे ॥ १४-२७ ॥ '''अर्थ''' कारण त्या अविनाशी परब्रह्माचा, अमृताचा, नित्य धर्माचा आणि अखंड एकरस आनंदाचा आश्रय मी आहे. ॥ १४-२७ ॥ '''मूळ चौदाव्या अध्यायाची समाप्ती''' ॐ तत्सदिति श्रीमद्‌भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे गुणत्रयविभागयोगो नाम चतुर्दशोऽध्यायः ॥ १४ ॥ '''अर्थ''' ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील गुणत्रयविभागयोग नावाचा हा चौदावा अध्याय समाप्त झाला. ॥ १४ ॥ 1682 3470 2006-06-14T10:15:51Z Shreehari 39 '''मूळ पंधराव्या अध्यायाचा प्रारंभ''' अथ पञ्चदशोऽध्यायः '''अर्थ''' पंधरावा अध्याय सुरु होतो. '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच ऊर्ध्वमूलमधःशाखमश्वत्थं प्राहुरव्ययम्‌ । छन्दांसि यस्य पर्णानि यस्तं वेद स वेदवित्‌ ॥ १५-१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''ऊर्ध्वमूलम्‌''' = आदिपुरुष परमेश्वररूप मूळ असणाऱ्या, '''अधःशाखम्‌''' = ब्रह्मदेवरूपी मुख्य शाखा असणाऱ्या, '''अश्वत्थम्‌''' = संसाररूपी अश्वत्थ वृक्षाला, '''अव्ययम्‌''' = अविनाशी असे, '''प्राहुः''' = म्हणतात, '''छन्दांसि''' = वेद, '''यस्य''' = ज्याची, '''पर्णानि''' = पाने, '''(इति आहुः)''' = असे म्हटले गेले आहे, '''तम्‌''' = त्या संसाररूपी वृक्षाला, '''यः''' = जो पुरुष, '''वेद''' = मुळासहित तत्त्वतः जाणतो, '''सः''' = तो, '''वेदवित्‌''' = वेदांचे तात्पर्य जाणणारा आहे ॥ १५-१ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, आदिपुरुष परमेश्वररूपी मूळ असलेल्या, ब्रह्मदेवरूप मुख्य फांदी असलेल्या, ज्या संसाररूप अश्वत्थवृक्षाला अविनाशी म्हणतात, तसेच वेद ही ज्याची पाने म्हटली आहेत, त्या संसाररूप वृक्षाला जो पुरुष मुळासहित तत्त्वतः जाणतो, तो वेदांचे तात्पर्य जाणणारा आहे. ॥ १५-१ ॥ '''मूळ श्लोक''' अधश्चोर्ध्वं प्रसृतास्तस्य शाखा गुणप्रवृद्धा विषयप्रवालाः । अधश्च मूलान्यनुसन्ततानि कर्मानुबन्धीनि मनुष्यलोके ॥ १५-२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''गुणप्रवृद्धाः''' = तीन गुणरूपी पाण्याने वाढलेल्या, '''(तथा)''' = तसेच, '''विषयप्रवालाः''' = विषयभोगरूपी कोवळी पाने असणाऱ्या, '''तस्य''' = त्या संसार वृक्षाच्या, '''शाखाः''' = देव, मनुष्य, तिर्यक इत्यादी योनिरूपी शाखा, '''अधः''' = खाली, '''च''' = तसेच, '''ऊर्ध्वम्‌''' = वर, '''प्रसृताः''' = सर्वत्र पसरलेल्या आहेत, '''(तथा)''' = तसेच, '''मनुष्यलोके''' = मनुष्यलोकात, '''कर्मानुबन्धीनि''' = कर्मांना अनुसरून बांधून टाकणारी, '''मूलानि (अपि)''' = अहंता, ममता व वासना हीच मुळेसुद्धा, '''अधः''' = खाली, '''च''' = तसेच, '''ऊर्ध्वम्‌''' = वर, '''अनुसन्ततानि''' = सर्व लोकांत व्यापून राहिली आहेत ॥ १५-२ ॥ '''अर्थ''' त्या संसारवृक्षाच्या तिन्ही गुणरूपी पाण्याने वाढलेल्या, तसेच विषयभोगरूप अंकुरांच्या, देव, मनुष्य आणि पशुपक्ष्यादी योनिरूप फांद्या खाली व वर सर्वत्र पसरल्या आहेत. तसेच मनुष्ययोनीत कर्मांनुसार बांधणारी अहंता, ममता आणि वासना रूपी मुळेही खाली व वर सर्व लोकांत व्यापून राहिली आहेत. ॥ १५-२ ॥ '''मूळ श्लोक''' न रूपमस्येह तथोपलभ्यते नान्तो न चादिर्न च सम्प्रतिष्ठा । अश्वत्थमेनं सुविरूढमूलमसङ्गशस्त्रेण दृढेन छित्त्वा ॥ १५-३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अस्य''' = या संसारवृक्षाचे, '''रूपम्‌''' = स्वरूप, '''(यथा कथितम्‌)''' = जसे सांगितले गेले आहे, '''तथा''' = तसेच, '''इह''' = येथे विचारकाळी, '''न उपलभ्यते''' = सापडत नाही, '''(यतः)''' = कारण, '''(अस्य)''' = याला, '''आदिः न''' = आदी नाही, '''च''' = आणि, '''अन्तः न''' = अंत नाही, '''च''' = तसेच, '''(अस्य)''' = याची, '''सम्प्रतिष्ठा न''' = चांगल्याप्रकाराने स्थितीसुद्धा नाही, '''(अतः)''' = म्हणून, '''सुविरूढमूलम्‌''' = अहंता, ममता आणि वासना रूपी अतिशय दृढ मुळे असणाऱ्या, '''एनम्‌''' = या, '''अश्वत्थम्‌''' = संसाररूपी अश्वत्थ वृक्षाला, '''दृढेन''' = दृढ अशा, '''असङ्गशस्त्रेण''' = वैराग्यरूपी शस्त्राद्वारा, '''छित्त्वा''' = छेदून टाकून ॥ १५-३ ॥ '''अर्थ''' या संसारवृक्षाचे स्वरूप जसे सांगितले आहे, तसे येथे विचारकाळी आढळत नाही. कारण याचा आदी नाही, अंत नाही. तसेच त्याची उत्तम प्रकारे स्थिरताही नाही. म्हणून या अहंता, ममता आणि वासना रूपी अतिशय घट्ट मुळे असलेल्या संसाररूपी अश्वत्थवृक्षाला बळकट वैराग्यरूप शस्त्राने कापून ॥ १५-३ ॥ '''मूळ श्लोक''' ततः पदं तत्परिमार्गितव्यं यस्मिन्गता न निवर्तन्ति भूयः । तमेव चाद्यम पुरुषं प्रपद्ये यतः प्रवृत्तिः प्रसृता पुराणी ॥ १५-४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''ततः''' = त्यानंतर, '''तत्‌''' = त्या, '''पदम्‌''' = परमपदरूप ईश्वराला, '''परिमार्गितव्यम्‌''' = चांगल्याप्रकारे शोधून काढले पाहिजे, '''यस्मिन्‌''' = जेथे, '''गताः''' = गेलेले पुरुष, '''भूयः''' = पुन्हा, '''न निवर्तन्ति''' = परत फिरून संसारात येत नाहीत, '''च''' = आणि, '''यतः''' = ज्या परमेश्वरापासून, '''(इदम्‌)''' = ही, '''पुराणी''' = पुरातन, '''प्रवृत्तिः''' = संसार वृक्षाची परंपरा, '''प्रसृता''' = विस्ताराप्रत गेली आहे, '''तम्‌ एव''' = त्याच, '''आद्यम्‌ पुरुषम्‌''' = आदिपुरुष नारायणाला, '''प्रपद्ये''' = मी शरण आहे, अशा प्रकारे दृढ निश्चय करून त्या परमेश्वराचे मनन आणि निदिध्यासन केले पाहिजे ॥ १५-४ ॥ '''अर्थ''' त्यानंतर त्या परमपदरूप परमेश्वराला चांगल्या प्रकारे शोधले पाहिजे. जेथे गेलेले पुरुष संसारात परत येत नाहीत आणि ज्या परमेश्वरापासून या प्राचीन संसारवृक्षाची प्रवृत्तिपरंपरा विस्तार पावली आहे, त्या आदिपुरुष नारायणाला मी शरण आहे, अशा दृढ निश्चयाने त्या परमेश्वराचे मनन आणि निदिध्यासन केले पाहिजे. ॥ १५-४ ॥ '''मूळ श्लोक''' निर्मानमोहा जितसङ्गदोषा अध्यात्मनित्या विनिवृत्तकामाः । द्वन्द्वैर्विमुक्ताः सुखदुःखसञ्ज्ञैर्गच्छन्त्यमूढाः पदमव्ययं तत्‌ ॥ १५-५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''निर्मानमोहा''' = ज्यांचा मान आणि मोह नष्ट होऊन गेला आहे, '''जितसङ्गदोषाः''' = ज्यांनी आसक्तिरूपी दोष जिंकलेले आहेत, '''अध्यात्मनित्याः''' = ज्यांची परमेश्वराच्या स्वरूपाच्या ठिकाणी नित्य स्थिती आहे, '''विनिवृत्तकामाः''' = ज्यांच्या कामना पूर्णपणे नष्ट होऊन गेल्या आहेत, '''सुखदुःखसञ्ज्ञैः''' = सुख-दुःख नावाच्या, '''द्वन्द्वैः''' = द्वंद्वांतून, '''विमुक्ताः''' = विमुक्त असे, '''अमूढाः''' = ज्ञानीजन, '''तत्‌''' = ते, '''अव्ययम्‌''' = अविनाशी, '''पदम्‌''' = परमपद, '''गच्छन्ति''' = प्राप्त करून घेतात ॥ १५-५ ॥ '''अर्थ''' ज्यांचे मान व मोह नष्ट झाले, ज्यांनी आसक्तिरूप दोष जिंकला, ज्यांची परमात्म्याच्या स्वरूपात नित्य स्थिती असते आणि ज्यांच्या कामना पूर्णपणे नाहीशा झाल्या आहेत, ते सुख-दुःख नावाच्या द्वंद्वापासून मुक्त झालेले ज्ञानीजन त्या अविनाशी परमपदाला पोचतात. ॥ १५-५ ॥ '''मूळ श्लोक''' न तद्भासयते सूर्यो न शशाङ्को न पावकः । यद्गत्वा न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम ॥ १५-६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यत्‌''' = ज्या परमपदाला, '''गत्वा''' = प्राप्त करून घेतल्यावर, '''(पुरुषाः)''' = पुरुष, '''न निवर्तन्ते''' = परत संसारात येत नाहीत, '''तत्‌''' = त्या स्वयंप्रकाशी परमपदाला, '''सूर्यः''' = सूर्य, '''न भासयते''' = प्रकाशित करू शकत नाही, '''न शशाङ्कः''' = चंद्र (प्रकाशित करू शकत) नाही, '''(च)''' = तसेच, '''न पावकः (अपि)''' = अग्नीसुद्धा (प्रकाशित करू शकत) नाही, '''तत्‌''' = तेच, '''माम्‌''' = माझे, '''परमम्‌ धाम''' = परमधाम आहे ॥ १५-६ ॥ '''अर्थ''' ज्या परमपदाला पोचल्यावर माणसे फिरून या संसारात येत नाहीत, त्या स्वयंप्रकाशी परमपदाला ना सूर्य प्रकाशित करू शकतो, ना चंद्र, ना अग्नी; तेच माझे परमधाम आहे. ॥ १५-६ ॥ '''मूळ श्लोक''' ममैवांशो जीवलोके जीवभूतः सनातनः । मनःषष्ठानीन्द्रियाणि प्रकृतिस्थानि कर्षति ॥ १५-७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''जीवलोके''' = या देहात असलेला, '''सनातनः''' = हा सनातन, '''जीवभूतः''' = जीवात्मा, '''मम एव अंशः''' = माझाच अंश आहे, '''(सः च)''' = आणि तोच, '''प्रकृतिस्थानि''' = या प्रकृतीमध्ये स्थित असणाऱ्या, '''मनःषष्ठानि''' = मन आणि पाच, '''इन्द्रियाणि''' = इंद्रियांचे, '''कर्षति''' = आकर्षण करतो ॥ १५-७ ॥ '''अर्थ''' या देहात असणारा हा सनातन जीवात्मा माझाच अंश आहे आणि तोच प्रकृतीत स्थित मनाला आणि पाचही इंद्रियांना आकर्षित करतो. ॥ १५-७ ॥ '''मूळ श्लोक''' शरीरं यदवाप्नोति यच्चाप्युत्क्रामतीश्वरः । गृहीत्वैतानि संयाति वायुर्गन्धानिवाशयात्‌ ॥ १५-८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''वायुः''' = वायू, '''आशयात्‌''' = गंधांच्या स्थानापासून, '''गन्धान्‌''' = गंध, '''इव''' = ज्याप्रमाणे (घेऊन) जातो, '''(तथा)''' = त्याप्रमाणे, '''ईश्वरः अपि''' = देह इत्यादींचा स्वामी जीवात्मासुद्धा, '''यत्‌''' = ज्या शरीराचा, '''उत्क्रामति''' = त्याग करतो, '''(तस्मात्‌)''' = त्या शरीरातून, '''एतानि''' = ही मनासहित इंद्रिये, '''गृहीत्वा''' = घेऊन, '''च''' = पुन्हा, '''यत्‌ शरीरम्‌''' = ज्या शरीरांची, '''अवाप्नोति''' = प्राप्ती करून घेतो, '''(तस्मिन्‌)''' = त्यामध्ये, '''संयाति''' = जातो ॥ १५-८ ॥ '''अर्थ''' वारा वासाच्या वस्तूतून वास घेऊन स्वतःबरोबर नेतो, तसाच देहादिकांचा स्वामी जीवात्माही ज्या शरीराचा त्याग करतो, त्या शरीरातून मनसहित इंद्रिये बरोबर घेऊन नवीन मिळणाऱ्या शरीरात जातो. ॥ १५-८ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रोत्रं चक्षुः स्पर्शनं च रसनं घ्राणमेव च । अधिष्ठायं मनश्चायं विषयानुपसेवते ॥ १५-९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रोत्रम्‌''' = कान, '''चक्षुः''' = डोळा, '''च''' = आणि, '''स्पर्शनम्‌''' = त्वचा, '''च''' = तसेच, '''रसनम्‌''' = रसना, '''घ्राणम्‌''' = नाक, '''च''' = आणि, '''मनः''' = मन, '''अधिष्ठाय एव''' = यांचा आश्रय घेऊन म्हणजे या सर्वांच्या साहाय्यानेच, '''अयम्‌''' = हा जीवात्मा, '''विषयान्‌''' = विषयांचे, '''उपसेवते''' = सेवन करतो ॥ १५-९ ॥ '''अर्थ''' हा जीवात्मा कान, डोळे, त्वचा, जीभ, नाक आणि मन यांच्या आश्रयानेच विषयांचा उपभोग घेतो. ॥ १५-९ ॥ '''मूळ श्लोक''' उत्क्रामन्तं स्थितं वापि भुञ्जानं वा गुणान्वितम्‌ । विमूढा नानुपश्यन्ति पश्यन्ति ज्ञानचक्षुषः ॥ १५-१० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''उत्क्रामन्तम्‌''' = शरीर सोडून जाणाऱ्या, '''वा''' = अथवा, '''स्थितम्‌''' = शरीरात स्थित असणाऱ्या, '''वा''' = अथवा, '''भुञ्जानम्‌''' = विषयांचा भोग घेणाऱ्या तसेच, '''गुणान्वितम्‌ अपि''' = तीन गुणांनी युक्त असतानाही, '''एनम्‌''' = या जीवात्म्याच्या यथार्थ स्वरूपाला, '''विमूढाः''' = अज्ञानीजन, '''न अनुपश्यन्ति''' = जाणत नाहीत, '''(केवलम्‌)''' = केवळ, '''ज्ञानचक्षुषः''' = ज्ञानरूपी डोळे असणारे (विवेकशील ज्ञानीच), '''पश्यन्ति''' = तत्त्वतः जाणतात ॥ १५-१० ॥ '''अर्थ''' शरीर सोडून जात असता किंवा शरीरात राहात असता किंवा विषयांचा भोग घेत असता किंवा तीन गुणांनी युक्त असताही (त्या आत्मस्वरूपाला) अज्ञानी लोक ओळखत नाहीत. केवळ ज्ञानरूपी दृष्टी असलेले विवेकी ज्ञानीच तत्त्वतः ओळखतात. ॥ १५-१० ॥ '''मूळ श्लोक''' यतन्तो योगिनश्चैनं पश्यन्त्यात्मन्यवस्थितम्‌ । यतन्तोऽप्यकृतात्मानो नैनं पश्यन्त्यचेतसः ॥ १५-११ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''आत्मनि''' = आपल्या हृदयात, '''अवस्थितम्‌''' = स्थित असलेल्या, '''एनम्‌''' = या आत्म्याला, '''यतन्तः''' = प्रयत्‍न करणारे, '''योगिनः''' = योगीजन, '''पश्यन्ति''' = तत्त्वतः जाणतात, '''च''' = परंतु, '''अकृतात्मानः''' = ज्यांनी आपले अंतःकरण शुद्ध केलेले नाही असे, '''अचेतसः''' = अज्ञानीजन, '''यतन्तः अपि''' = प्रयत्‍न करत राहूनसुद्धा, '''एनम्‌''' = या आत्म्याला, '''न पश्यन्ति''' = जाणत नाहीत ॥ १५-११ ॥ '''अर्थ''' योगीजनही आपल्या हृदयात असलेल्या या आत्म्याला प्रयत्‍नानेच तत्त्वतः जाणतात; परंतु ज्यांनी आपले अंतःकरण शुद्ध केले नाही असे अज्ञानी लोक प्रयत्‍न करूनही या आत्मस्वरूपाला जाणत नाहीत. ॥ १५-११ ॥ '''मूळ श्लोक''' यदादित्यगतं तेजो जगद्भासयतेऽखिलम्‌ । यच्चन्द्रमसि यच्चाग्नौ तत्तेजो विद्धि मामकम्‌ ॥ १५-१२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''आदित्यगतम्‌''' = सूर्यामध्ये स्थित असणारे, '''यत्‌''' = जे, '''तेजः''' = तेज, '''अखिलम्‌''' = संपूर्ण, '''जगत्‌''' = जगाला, '''भासयते''' = प्रकाशित करते, '''च''' = तसेच, '''यत्‌''' = जे तेज, '''चन्द्रमसि''' = चंद्रात आहे, '''(च)''' = आणि, '''यत्‌''' = जे तेज, '''अग्नौ''' = अग्नीमध्ये आहे, '''तत्‌''' = ते, '''मामकम्‌''' = माझेच, '''तेजः''' = तेज आहे, '''विद्धि''' = असे तू जाण ॥ १५-१२ ॥ '''अर्थ''' सूर्यामध्ये राहून जे तेज सर्व जगाला प्रकाशित करते, जे तेज चंद्रात आहे आणि जे तेज अग्नीत आहे, ते माझेच तेज आहे, असे तू जाण. ॥ १५-१२ ॥ '''मूळ श्लोक''' गामाविश्य च भूतानि धारयाम्यहमोजसा । पुष्णामि चौषधीः सर्वाः सोमो भूत्वा रसात्मकः ॥ १५-१३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''च''' = आणि, '''गाम्‌''' = पृथ्वीमध्ये, '''आविश्य''' = प्रवेश करून, '''अहम्‌ एव''' = मीच, '''ओजसा''' = आपल्या शक्तीने, '''भूतानि''' = सर्व भूतांचे, '''धारयामि''' = धारण करतो, '''च''' = आणि, '''रसात्मकः''' = रसस्वरूप म्हणजे अमृतमय असा, '''सोमः''' = चंद्र, '''भूत्वा''' = होऊन, '''सर्वाः''' = संपूर्ण, '''ओषधीः''' = ओषधींना म्हणजे वनस्पतींना, '''पुष्णामि''' = पुष्ट करतो ॥ १५-१३ ॥ '''अर्थ''' आणि मीच पृथ्वीत शिरून आपल्या शक्तीने सर्व भूतांना धारण करतो आणि रसरूप अर्थात अमृतमय चंद्र होऊन सर्व वनस्पतींचे पोषण करतो. ॥ १५-१३ ॥ '''मूळ श्लोक''' अहं वैश्वानरो भूत्वा प्राणिनां देहमाश्रितः । प्राणापानसमायुक्तः पचाम्यन्नं चतुर्विधम्‌ ॥ १५-१४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''प्राणिनाम्‌''' = सर्व प्राण्यांच्या, '''देहम्‌''' = शरीरामध्ये, '''आश्रितः''' = स्थित राहणारा, '''अहम्‌''' = मीच, '''प्राणापानसमायुक्तः''' = प्राण आणि अपान यांनी संयुक्त असा, '''वैश्वानरः''' = वैश्वानर अग्निरूप, '''भूत्वा''' = होऊन, '''चतुर्विधम्‌''' = चार प्रकारचे, '''अन्नम्‌''' = अन्न, '''पचामि''' = पचवितो ॥ १५-१४ ॥ '''अर्थ''' मीच सर्व प्राण्यांच्या शरीरात राहणारा, प्राण व अपान यांनी संयुक्त वैश्वानर अग्निरूप होऊन चार प्रकारचे अन्न पचवितो. ॥ १५-१४ ॥ '''मूळ श्लोक''' सर्वस्य चाहं हृदि सन्निविष्टो मत्तः स्मृतिर्ज्ञानमपोहनं च । वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्यो वेदान्तकृद्वेदविदेव चाहम्‌ ॥ १५-१५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सर्वस्य''' = सर्व प्राण्यांच्या, '''हृदि''' = हृदयात, '''अहम्‌ (एव)''' = मीच, '''सन्निविष्टः''' = अंतर्यामी रूपाने स्थित आहे, '''च''' = तसेच, '''मत्तः (एव)''' = माझ्यापासूनच, '''स्मृतिः''' = स्मृती, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञान, '''च''' = आणि, '''अपोहनम्‌''' = अपोहन, '''(भवति)''' = होतात, '''च''' = आणि, '''सर्वैः''' = सर्व, '''वेदैः''' = वेदांचेद्वारे, '''वेद्यः''' = जाणून घेण्यास योग्य असा, '''अहम्‌ एव''' = मीच आहे, '''(तथा)''' = तसेच, '''वेदान्तकृत्‌''' = वेदांतांचा कर्ता, '''च''' = आणि, '''वेदवित्‌ (अपि)''' = वेद जाणणारा सुद्धा, '''अहम्‌ एव'''= मीच आहे ॥ १५-१५ ॥ '''अर्थ''' मीच सर्व प्राण्यांच्या हृदयात अंतर्यामी होऊन राहिलो आहे. माझ्यापासूनच स्मृती, ज्ञान आणि अपोहन ही होतात. सर्व वेदांकडून मीच जाणण्यास योग्य आहे. तसेच वेदांतांचा कर्ता आणि वेदांना जाणणारासुद्धा मीच आहे. ॥ १५-१५ ॥ '''मूळ श्लोक''' द्वाविमौ पुरुषौ लोके क्षरश्चाक्षर एव च । क्षरः सर्वाणि भूतानि कूटस्थोऽक्षर उच्यते ॥ १५-१६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''लोके''' = या संसारात, '''क्षरः''' = नाशवंत, '''च''' = आणि, '''अक्षरः''' = अविनाशी असे, '''इमौ''' = हे, '''द्वौ''' = दोन प्रकारचे, '''पुरुषौ एव''' = पुरुषच आहेत, '''(तत्र)''' = त्यांपैकी, '''सर्वाणि''' = संपूर्ण, '''भूतानि''' = प्राण्यांची शरीरे (ही तर), '''क्षरः''' = नाशवंत, '''च''' = आणि, '''कूटस्थः''' = जीवात्मा हा, '''अक्षरः''' = अविनाशी, '''उच्यते''' = म्हटला जातो ॥ १५-१६ ॥ '''अर्थ''' या विश्वात नाशवान आणि अविनाशी असे दोन प्रकारचे पुरुष आहेत. त्यामध्ये सर्व भूतमात्रांची शरीरे हा नाशवान आणि जीवात्मा हा अविनाशी म्हटला जातो. ॥ १५-१६ ॥ '''मूळ श्लोक''' उत्तमः पुरुषस्त्वन्यः परमात्मेत्युदाहृतः । यो लोकत्रयमाविश्य बिभर्त्यव्यय ईश्वरः ॥ १५-१७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''उत्तमः''' = उत्तम, '''पुरुषः''' = पुरुष हा, '''तु''' = तर, '''अन्यः''' = वेगळाच आहे, '''यः''' = जो, '''लोकत्रयम्‌''' = तिन्ही लोकांत, '''आविश्य''' = प्रवेश करून, '''बिभर्ति''' = सर्वांचे धारण-पोषण करतो, '''अव्ययः''' = अविनाशी, '''(स एव)''' = तोच, '''ईश्वरः''' = परमेश्वर, '''(च)''' = आणि, '''परमात्मा''' = परमात्मा, '''इति''' = अशा प्रकारे, '''उदाहृतः''' = सांगितला जातो ॥ १५-१७ ॥ '''अर्थ''' परंतु या दोन्हींपेक्षा उत्तम पुरुष तर वेगळाच आहे, जो तिन्ही लोकांत प्रवेश करून सर्वांचे धारण-पोषण करतो. याप्रमाणेच तो अविनाशी परमेश्वर आणि परमात्मा असा म्हटला जातो. ॥ १५-१७ ॥ '''मूळ श्लोक''' यस्मात्क्षरमतीतोऽहमक्षरादपि चोत्तमः । अतोऽस्मि लोके वेदे च प्रथितः पुरुषोत्तमः ॥ १५-१८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यस्मात्‌''' = ज्या अर्थी, '''अहम्‌''' = मी, '''क्षरम्‌''' = नाशवंत जड क्षेत्राच्या तर, '''अतीतः''' = सर्व प्रकारे अतीत आहे, '''च''' = आणि, '''अक्षरात्‌ अपि''' = अविनाशी जीवात्म्यापेक्षा सुद्धा, '''उत्तमः''' = उत्तम आहे, '''अतः''' = त्या कारणाने, '''लोके''' = लोकामध्ये, '''च''' = आणि, '''वेदे (अपि)''' = वेदामध्ये सुद्धा, '''पुरुषोत्तमः''' = पुरुषोत्तम या नावाने, '''प्रथितः''' = प्रसिद्ध, '''अस्मि''' = मी आहे ॥ १५-१८ ॥ '''अर्थ''' कारण मी नाशवान जडवर्ग-क्षेत्रापासून तर पूर्णपणे पलीकडचा आहे आणि अविनाशी जीवात्म्यापेक्षाही उत्तम आहे. म्हणून लोकांत आणि वेदांतही पुरुषोत्तम नावाने प्रसिद्ध आहे. ॥ १५-१८ ॥ '''मूळ श्लोक''' यो मामेवमसम्मूढो जानाति पुरुषोत्तमम्‌ । स सर्वविद्भजति मां सर्वभावेन भारत ॥ १५-१९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भारत''' = हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), '''यः''' = जो, '''असम्मूढः''' = ज्ञानी पुरुष, '''माम्‌''' = मला, '''एवम्‌''' = अशा प्रकारे, '''(तत्त्वतः)''' = तत्त्वतः, '''पुरुषोत्तमम्‌''' = पुरुषोत्तम म्हणून, '''जानाति''' = जाणतो, '''सः''' = तो, '''सर्ववित्‌''' = सर्वज्ञ पुरुष, '''सर्वभावेन''' = सर्व प्रकारांनी (निरंतर), '''माम्‌''' = मज वासुदेव परमेश्वरालाच, '''भजति''' = भजतो ॥ १५-१९ ॥ '''अर्थ''' हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), जो ज्ञानी पुरुष मला अशा प्रकारे तत्त्वतः पुरुषोत्तम म्हणून जाणतो, तो सर्वज्ञ पुरुष सर्व रीतीने नेहमी मला वासुदेव परमेश्वरालाच भजतो. ॥ १५-१९ ॥ '''मूळ श्लोक''' इति गुह्यतमं शास्त्रमिदमुक्तं मयानघ । एतद्‌बुद्ध्वा बुद्धिमान्स्यात्कृतकृत्यश्च भारत ॥ १५-२० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अनघ''' = हे निष्पाप, '''भारत''' = भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), '''इति''' = अशा प्रकारे, '''गुह्यतमम्‌''' = अतिरहस्ययुक्त गोपनीय असे, '''इदम्‌''' = हे, '''शास्त्रम्‌''' = शास्त्र, '''मया''' = मी, '''उक्तम्‌''' = सांगितले आहे, '''एतत्‌''' = हे, '''बुद्ध्वा''' = तत्त्वतः जाणून, '''(मनुष्यः)''' = मनुष्य, '''बुद्धिमान्‌''' = ज्ञानवान, '''च''' = आणि, '''कृतकृत्यः''' = कृतार्थ, '''स्यात्‌''' = होऊन जातो ॥ १५-२० ॥ '''अर्थ''' हे निष्पाप भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), असे हे अतिरहस्यमय गुप्त शास्त्र मी तुला सांगितले आहे, याचे तत्त्वतः ज्ञान करून घेतल्याने मनुष्य ज्ञानवान आणि कृतार्थ होतो. ॥ १५-२० ॥ '''मूळ पंधराव्या अध्यायाची समाप्ती''' ॐ तत्सदिति श्रीमद्‌भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे पुरुषोत्तमयोगो नाम पञ्चदशोऽध्यायः ॥ १५ ॥ '''अर्थ''' ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील पुरुषोत्तमयोग नावाचा हा पंधरावा अध्याय समाप्त झाला. ॥ १५ ॥ 1683 3471 2006-06-14T10:20:49Z Shreehari 39 '''मूळ सोळाव्या अध्यायाचा प्रारंभ''' अथ षोडशोऽध्यायः '''अर्थ''' सोळावा अध्याय सुरु होतो. '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच अभयं सत्त्वसंशुद्धिर्ज्ञानयोगव्यवस्थितिः । दानं दमश्च यज्ञश्च स्वाध्यायस्तप आर्जवम्‌ ॥ १६-१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले '''अभयम्‌''' = भयाचा संपूर्ण अभाव, '''सत्त्वसंशुद्धिः''' = अंतःकरणाची पूर्ण निर्मलता, '''ज्ञानयोगव्यवस्थितिः''' = तत्त्वज्ञानासाठी ध्यानयोगात निरंतर दृढ स्थिती, '''च''' = आणि, '''दानम्‌''' = सात्त्विक दान, '''दमः''' = इंद्रियांचे दमन, '''यज्ञः''' = भगवान, देवता आणि गुरुजन यांची पूजा तसेच अग्निहोत्र इत्यादी उत्तम कर्मांचे आचरण, '''(तथा)''' = तसेच, '''स्वाध्यायः''' = वेद व शास्त्रे यांचे पठन व पाठन आणि भगवंतांचे नाम व गुण यांचे कीर्तन, '''तपः''' = स्वधर्माच्या पालनासाठी कष्ट सहन करणे, '''च''' = आणि, '''आर्जवम्‌''' = शरीर व इंद्रिये यांच्यासहित अंतःकरणाची सरलता ॥ १६-१ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, भयाचा संपूर्ण अभाव, अंतःकरणाची पूर्ण निर्मळता, तत्त्वज्ञानाकरता ध्यानयोगात निरंतर दृढ स्थिती आणि सात्त्विक दान, इंद्रियांचे दमन, भगवान, देवता आणि गुरुजनांची पूजा, तसेच अग्निहोत्र इत्यादी उत्तम कर्मांचे आचरण, त्याचप्रमाणे वेदशास्त्रांचे पठन-पाठन, भगवंतांच्या नामांचे व गुणांचे कीर्तन, स्वधर्माचे पालन करण्यासाठी कष्ट सोसणे आणि शरीर व इंद्रियांसह अंतःकरणाची सरलता ॥ १६-१ ॥ '''मूळ श्लोक''' अहिंसा सत्यमक्रोधस्त्यागः शान्तिरपैशुनम्‌ । दया भूतेष्वलोलुप्त्वं मार्दवं ह्रीरचापलम्‌ ॥ १६-२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अहिंसा''' = मन व वाणी आणि शरीर यांच्याद्वारे कोणत्याही प्रकाराने कोणालाही कष्ट न देणे, '''सत्यम्‌''' = यथार्थ आणि प्रिय भाषण, '''अक्रोधः''' = आपल्यावर अपकार करणाऱ्यावर सुद्धा न रागावणे, '''त्यागः''' = कर्मांमध्ये कर्तेपणाच्या अभिमानाचा त्याग, '''शान्तिः''' = अंतःकरणाची उपरती म्हणजे चित्ताच्या चंचलतेचा अभाव, '''अपैशुनम्‌''' = कोणाची निंदा वगैरे न करणे, '''भूतेषु''' = सर्व भूतप्राण्यांच्या ठिकाणी, '''दया''' = निर्हेतुक दया, '''अलोलुप्त्वम्‌''' = इंद्रियांचा विषयांशी संयोग झाला असतानासुद्धा त्यामध्ये आसक्ती नसणे, '''मार्दवम्‌''' = कोमलता, '''ह्रीः''' = लोक व शास्त्र यांच्या विरुद्ध आचरण करण्याची लाज वाटणे, '''अचापलम्‌''' = व्यर्थ क्रियांचा अभाव ॥ १६-२ ॥ '''अर्थ''' काया-वाचा-मनाने कोणालाही कोणत्याही प्रकाराने दुःख न देणे, यथार्थ व प्रिय भाषण, आपल्यावर अपकार करणाऱ्यावरही न रागावणे, कर्मांच्या ठिकाणी कर्तेपणाच्या अभिमानाचा त्याग, अंतःकरणात चंचलता नसणे, कोणाचीही निंदा वगैरे न करणे, सर्व प्राणीमात्रांच्या ठिकाणी निर्हेतुक दया, इंद्रियांचा विषयांशी संयोग झाला तरी त्यांच्याविषयी आसक्ती न वाटणे, कोमलता, लोकविरुद्ध व शास्त्रविरुद्ध आचरण करण्याची लज्जा, निरर्थक हालचाली न करणे ॥ १६-२ ॥ '''मूळ श्लोक''' तेजः क्षमा धृतिः शौचमद्रोहो नातिमानिता । भवन्ति सम्पदं दैवीमभिजातस्य भारत ॥ १६-३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तेजः''' = तेज, '''क्षमा''' = क्षमा, '''धृतिः''' = धैर्य, '''शौचम्‌''' = बाहेरची शुद्धी, '''(तथा)''' = तसेच, '''अद्रोहः''' = कोणाच्याही ठिकाणी शत्रुभाव नसणे, '''(च)''' = आणि, '''नातिमानिता''' = स्वतःच्या ठिकाणी मोठेपणाच्या अभिमानाचा अभाव, '''(एते सर्वे)''' = ही सर्व तर, '''भारत''' = हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), '''दैवीम्‌ सम्पदम्‌''' = दैवी संपत्ती, '''अभिजातस्य''' = घेऊन उत्पन्न झालेल्या पुरुषाची लक्षणे, '''भवन्ति''' = आहेत ॥ १६-३ ॥ '''अर्थ''' तेज, क्षमा, धैर्य, बाह्य शुद्धी, कोणाविषयीही शत्रुत्व न वाटणे आणि स्वतःविषयी मोठेपणाचा अभिमान नसणे - ही सर्व हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), दैवी संपत्ती घेऊन जन्मलेल्या माणसाची लक्षणे आहेत. ॥ १६-३ ॥ '''मूळ श्लोक''' दम्भो दर्पोऽभिमानश्च क्रोधः पारुष्यमेव च । अज्ञानं चाभिजातस्य पार्थ सम्पदमासुरीम्‌ ॥ १६-४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''दम्भः''' = दंभ, '''दर्पः''' = घमेंड, '''च''' = आणि, '''अभिमानः''' = अभिमान, '''च''' = तसेच, '''क्रोधः''' = राग, '''पारुष्यम्‌''' = कठोरपणा, '''च''' = आणि, '''अज्ञानम्‌ एव''' = अज्ञानसुद्धा, '''(एते सर्वे)''' = ही सर्व, '''आसुरीम्‌''' = आसुरी, '''सम्पदम्‌''' = संपदा, '''अभिजातस्य''' = घेऊन उत्पन्न झालेल्या पुरुषाची लक्षणे आहेत ॥ १६-४ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), ढोंग, घमेंड, अभिमान, राग, कठोरपणा आणि अज्ञान ही सर्व आसुरी संपत्ती घेऊन जन्मलेल्या पुरुषाची लक्षणे आहेत. ॥ १६-४ ॥ '''मूळ श्लोक''' दैवी सम्पद्विमोक्षाय निबन्धायासुरी मता । मा शुचः सम्पदं दैवीमभिजातोऽसि पाण्डव ॥ १६-५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''दैवी''' = दैवी, '''सम्पत्‌''' = संपदा, '''विमोक्षाय''' = मोक्षाला, '''(च)''' = आणि, '''आसुरी''' = आसुरी संपदा, '''निबन्धाय''' = संसार बंधनाला कारण, '''मता''' = मानली गेली आहे, '''(अतः)''' = म्हणून, '''पाण्डव''' = हे पांडवा (अर्थात पांडुपुत्र अर्जुना), '''मा शुचः''' = तू शोक करू नकोस, '''(यतः)''' = कारण, '''दैवीम्‌ संपदम्‌''' = दैवी संपदा घेऊन, '''अभिजातः असि''' = तू उत्पन्न झालेला आहेस ॥ १६-५ ॥ '''अर्थ''' दैवी संपदा मुक्तिदायक आणि आसुरी संपदा बंधनकारक मानली आहे. म्हणून हे पांडवा (अर्थात पांडुपुत्र अर्जुना), तू शोक करू नकोस. कारण तू दैवी संपदा घेऊन जन्मला आहेस. ॥ १६-५ ॥ '''मूळ श्लोक''' द्वौ भूतसर्गौ लोकेऽस्मिनदैव आसुर एव च । दैवो विस्तरशः प्रोक्त आसुरं पार्थ मे शृणु ॥ १६-६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''अस्मिन्‌''' = या, '''लोके''' = लोकात, '''भूतसर्गौ''' = भूतांची सृष्टी म्हणजे मनुष्य समुदाय, '''द्वौ एव''' = दोनच प्रकारचे आहेत (एक तर), '''दैवः''' = दैवी प्रकृती असणारा, '''च''' = आणि (दुसरा), '''आसुरः''' = आसुरी प्रकृती असणारा (त्यांमधील), '''दैवः''' = दैवी प्रकृती असणारा तर, '''विस्तरशः''' = विस्तारपूर्वक, '''प्रोक्तः''' = सांगितला गेला आहे, '''(इचानीम्‌)''' = आता, '''आसुरम्‌''' = आसुरी प्रकृती असणाऱ्या मनुष्यसमुदायाबाबत विस्तारपूर्वक, '''मे''' = माझ्याकडून, '''शृणु''' = तू ऐक ॥ १६-६ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), या जगात मनुष्यसमुदाय दोनच प्रकारचे आहेत. एक दैवी प्रकृतीचे आणि दुसरे आसुरी प्रकृतीचे. त्यांपैकी दैवी प्रकृतीचे विस्तारपूर्वक सांगितले. आता तू आसुरी प्रकृतीच्या मनुष्यसमुदायाबद्दलही माझ्याकडून सविस्तर ऐक. ॥ १६-६ ॥ '''मूळ श्लोक''' प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च जना न विदुरासुराः । न शौचं नापि चाचारो न सत्यं तेषु विद्यते ॥ १६-७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''प्रवृत्तिम्‌''' = प्रवृत्ती, '''च''' = आणि, '''निवृत्तिम्‌ च''' = निवृत्ती या दोन्ही गोष्टी, '''आसुराः''' = आसुरी स्वभाव असणारे, '''जनाः''' = पुरुष, '''न विदुः''' = जाणत नाहीत (म्हणून), '''तेषु''' = त्यांच्या ठिकाणी, '''न शौचम्‌''' = आत-बाहेरची शुद्धी तर नसतेच, '''न आचारः''' = श्रेष्ठ आचरण नसते, '''च न सत्यम्‌ अपि विद्यते''' = आणि सत्य भाषण सुद्धा नसते ॥ १६-७ ॥ '''अर्थ''' आसुरी स्वभावाचे लोक प्रवृत्ती आणि निवृत्ती दोन्हीही जाणत नाहीत. त्यामुळे त्यांच्या ठिकाणी अंतर्बाह्य शुद्धी असत नाही, उत्तम आचरण असत नाही आणि सत्य भाषणही असत नाही. ॥ १६-७ ॥ '''मूळ श्लोक''' असत्यमप्रतिष्ठं ते जगदाहुरनीश्वरम्‌ । अपरस्परसम्भूतं किमन्यत्कामहैतुकम्‌ ॥ १६-८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''ते''' = ते आसुरी प्रकृती असणारे पुरुष, '''आहुः''' = म्हणतात की, '''जगत्‌''' = जग हे, '''अप्रतिष्ठम्‌''' = आश्रयरहित, '''असत्यम्‌''' = सर्वथा असत्य, '''(च)''' = (आणि), '''अनीश्वरम्‌''' = ईश्वराशिवाय, '''अपरस्परसम्भूतम्‌''' = आपोआपच केवळ स्त्रीपुरुषांच्या संयोगाने उत्पन्न झाले आहे, '''(अत एव)''' = म्हणून, '''कामहैतुकम्‌ (एव)''' = केवळ कामच याचे कारण आहे, '''अन्यत्‌''' = याशिवाय आणखी काही, '''किम्‌''' = काय आहे ॥ १६-८ ॥ '''अर्थ''' ते आसुरी स्वभावाचे मनुष्य असे सांगतात की, हे जग आश्रयरहित, सर्वथा खोटे आणि ईश्वराशिवाय आपोआप केवळ स्त्रीपुरुषांच्या संयोगातून उत्पन्न झाले आहे. म्हणूनच केवळ काम हेच त्याचे कारण आहे. त्याशिवाय दुसरे काय आहे? ॥ १६-८ ॥ '''मूळ श्लोक''' एतां दृष्टिमवष्टभ्य नष्टात्मानोऽल्पबुद्धयः । प्रभवन्त्युग्रकर्माणः क्षयाय जगतोऽहिताः ॥ १६-९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''एताम्‌''' = या, '''दृष्टिम्‌''' = मिथ्या ज्ञानाचा, '''अवष्टभ्य''' = अवलंब करून, '''नष्टात्मानः''' = ज्यांचा स्वभाव नष्ट होऊन गेला आहे, '''(तथा)''' = तसेच, '''अल्पबुद्धयः''' = ज्यांची बुद्धी मंद आहे असे ते, '''अहिताः''' = सर्वांचा अपकार करणारे, '''उग्रकर्माणः''' = क्रूरकर्मी पुरुष, '''(केवलम्‌)''' = केवळ, '''जगतः''' = जगाच्या, '''क्षयाय''' = नाशासाठीच, '''प्रभवन्ति''' = समर्थ होतात ॥ १६-९ ॥ '''अर्थ''' या खोट्या ज्ञानाचा अवलंब करून ज्यांचा स्वभाव नष्ट झाला आहे आणि ज्यांची बुद्धी मंद आहे असे सर्वांवर अपकार करणारे क्रूरकर्मी मनुष्य केवळ जगाच्या नाशाला समर्थ होतात. ॥ १६-९ ॥ '''मूळ श्लोक''' काममाश्रित्य दुष्पूरं दम्भमानमदान्विताः । मोहाद्‌गृहीत्वासद्ग्राहान्प्रवर्तन्तेऽशुचिव्रताः ॥ १६-१० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''दुष्पूरम्‌''' = कोणत्याही प्रकाराने पूर्ण न होणाऱ्या, '''कामम्‌''' = कामनांचा, '''आश्रित्य''' = आश्रय घेऊन, '''मोहात्‌''' = अज्ञानामुळे, '''असद्ग्राहान्‌''' = मिथ्या सिद्धांतांचे, '''गृहीत्वा''' = ग्रहण करून, '''(च)''' = आणि, '''अशुचिव्रताः''' = भ्रष्ट आचरण धारण करून, '''दम्भमानमदान्विताः''' = दंभ, मान आणि मद यांनी युक्त पुरुष, '''प्रवर्तन्ते''' = (संसारात) विचरण करतात ॥ १६-१० ॥ '''अर्थ''' ते दंभ, मान आणि मद यांनी युक्त असलेले मनुष्य कोणत्याही प्रकारे पूर्ण न होणाऱ्या कामनांचा आश्रय घेऊन अज्ञानाने खोटे सिद्धांत स्वीकारून भ्रष्ट आचरण करीत जगात वावरत असतात. ॥ १६-१० ॥ '''मूळ श्लोक''' चिन्तामपरिमेयां च प्रलयान्तामुपाश्रिताः । कामोपभोगपरमा एतावदिति निश्चिताः ॥ १६-११ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''प्रलयान्ताम्‌''' = मृत्यूपर्यंत टिकून राहाणाऱ्या, '''अपरिमेयाम्‌''' = असंख्य, '''चिन्ताम्‌''' = चिंतांचा, '''उपाश्रिताः''' = आश्रय घेणारे, '''कामोपभोगपरमाः''' = विषयभोग भोगण्यामध्ये तत्पर असणारे, '''च''' = आणि, '''एतावत्‌''' = इतकेच सुख आहे, '''इति''' = असे, '''निश्चिताः''' = समजणारे आहेत ॥ १६-११ ॥ '''अर्थ''' तसेच ते आमरणान्त असंख्य चिंतांचे ओझे घेतलेले विषयभोग भोगण्यात तत्पर असलेले, हाच काय तो आनंद आहे, असे मानणारे असतात. ॥ १६-११ ॥ '''मूळ श्लोक''' आशापाशशतैर्बद्धाः कामक्रोधपरायणाः । ईहन्ते कामभोगार्थमन्यायेनार्थसञ्चयान्‌ ॥ १६-१२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''आशापाशशतैः''' = आशेच्या शेकडो जाळ्यांत, '''बद्धाः''' = गुरफटलेली ती माणसे, '''कामक्रोधपरायणाः''' = काम व क्रोध यांना परायण होऊन, '''कामभोगार्थम्‌''' = विषयभोगांच्यासाठी, '''अन्यायेन''' = अन्यायपूर्वक, '''अर्थसञ्चयान्‌''' = धन इत्यादी पदार्थांचा संग्रह करण्यासाठी, '''ईहन्ते''' = कर्मे करीत असतात ॥ १६-१२ ॥ '''अर्थ''' शेकडो आशांच्या पाशांनी बांधले गेलेले ते मनुष्य काम-क्रोधात बुडून जाऊन विषयभोगांसाठी अन्यायाने द्रव्यादी पदार्थांचा संग्रह करण्याचा प्रयत्‍न करीत असतात. ॥ १६-१२ ॥ '''मूळ श्लोक''' इदमद्य मया लब्धमिमं प्राप्स्ये मनोरथम्‌ । इदमस्तीदमपि मे भविष्यति पुनर्धनम्‌ ॥ १६-१३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अद्य''' = आज, '''मया''' = मी, '''इदम्‌''' = हे, '''लब्धम्‌''' = प्राप्त करून घेतले आहे, '''(अधुना च)''' = आणि आता, '''इमम्‌''' = हा, '''मनोरथम्‌''' = मनोरथ, '''प्राप्स्ये''' = मी लवकरच प्राप्त करून घेईन, '''मे''' = माझ्याजवळ, '''इदम्‌''' = इतके, '''धनम्‌''' = धन, '''अस्ति''' = आहे, '''पुनः अपि''' = पुन्हा सुद्धा, '''इदम्‌''' = हे, '''भविष्यति''' = होऊन जाईल ॥ १६-१३ ॥ '''अर्थ''' ते विचार करतात की, मी आज हे मिळविले आणि आता मी हा मनोरथ पूर्ण करीन. माझ्याजवळ हे इतके द्रव्य आहे आणि पुन्हा सुद्धा हे मला मिळेल. ॥ १६-१३ ॥ '''मूळ श्लोक''' असौ मया हतः शत्रुर्हनिष्ये चापरानपि । ईश्वरोऽहमहं भोगी सिद्धोऽहं बलवान्सुखी ॥ १६-१४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''असौ''' = तो, '''शत्रुः''' = शत्रू, '''मया''' = माझ्याकडून, '''हतः''' = मारला गेला आहे, '''च''' = आणि, '''(तान्‌)''' = त्या, '''अपरान्‌ अपि''' = दुसऱ्या शत्रुंना सुद्धा, '''अहम्‌''' = मी, '''हनिष्ये''' = ठार करीन, '''अहम्‌''' = मी, '''ईश्वरः''' = ईश्वर आहे, '''भोगी''' = ऐश्वर्य भोगणारा आहे, '''अहम्‌''' = मी, '''सिद्धः''' = सर्व सिद्धींनी युक्त आहे, '''(च)''' = आणि, '''बलवान्‌''' = बलवान, '''(तथा)''' = तसेच, '''सुखी''' = सुखी आहे ॥ १६-१४ ॥ '''अर्थ''' या शत्रूला मी मारले आणि त्या दुसऱ्या शत्रूंनाही मी मारीन. मी ईश्वर आहे, ऐश्वर्य भोगणारा आहे. मी सर्व सिद्धींनी युक्त आहे आणि बलवान तसाच सुखी आहे. ॥ १६-१४ ॥ '''मूळ श्लोक''' आढ्योऽभिजनवानस्मि कोऽन्योऽस्ति सदृशो मया । यक्ष्ये दास्यामि मोदिष्य इत्यज्ञानविमोहिताः ॥ १६-१५ ॥ अनेकचित्तविभ्रान्ता मोहजालसमावृताः । प्रसक्ताः कामभोगेषु पतन्ति नरकेऽशुचौ ॥ १६-१६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(अहम्‌)''' = मी, '''आढ्यः''' = पुष्कळ श्रीमंत, '''(च)''' = आणि, '''अभिजनवान्‌''' = मोठे कुटुंब असणारा, '''अस्मि''' = आहे, '''मया''' = माझ्या, '''सदृशः''' = सारखा, '''अन्यः''' = दुसरा, '''कः''' = कोण, '''अस्ति''' = आहे, '''यक्ष्ये''' = मी यज्ञ करीन, '''दास्यामि''' = दान देईन, '''(च)''' = आणि, '''मोदिष्ये''' = मौज-मजा करीन, '''इति''' = अशाप्रकारे, '''अज्ञानविमोहितः''' = अज्ञानाने मोहित असणारे, '''(तथा)''' = तसेच, '''अनेकचित्तविभ्रान्ताः''' = अनेक प्रकारच्या कल्पनांनी भ्रान्तचित्त झालेले, '''मोहजालसमावृताः''' = मोहरूपी जालात गुरफटून गेलेले, '''(च)''' = आणि, '''कामभोगेषु''' = विषयांच्या भोगांमध्ये, '''प्रसक्ताः''' = अत्यंत आसक्त झालेले आसुर लोक, '''अशुचौ''' = महान अपवित्र अशा, '''नरके''' = नरकात, '''पतन्ति''' = पडतात ॥ १६-१५, १६-१६ ॥ '''अर्थ''' मी मोठा धनिक आणि मोठ्या कुळात जन्मलेला आहे. माझ्यासारखा दुसरा कोण आहे? मी यज्ञ करीन. दाने देईन. मजेत राहीन. अशा प्रकारे अज्ञानाने मोहित झालेले अनेक प्रकारांनी भ्रांतचित्त झालेले, मोहाच्या जाळ्यात अडकलेले आणि विषयभोगांत अत्यंत आसक्त असे आसुरी लोक महा अपवित्र नरकात पडतात. ॥ १६-१५, १६-१६ ॥ '''मूळ श्लोक''' आत्मसम्भाविताः स्तब्धा धनमानमदान्विताः । यजन्ते नामयज्ञैस्ते दम्भेनाविधिपूर्वकम्‌ ॥ १६-१७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''आत्मसम्भाविताः''' = स्वतःच स्वतःला मोठे मानणारे, '''ते''' = ते, '''स्तब्धाः''' = घमेंडी पुरुष, '''धनमानमदान्विताः''' = धन आणि मान यांच्या मदाने युक्त होऊन, '''दम्भेन''' = पाखंडीपणाने, '''नामयज्ञैः''' = केवळ नावाच्या यज्ञांच्या द्वारा, '''अविधिपूर्वकम्‌''' = शास्त्रविधीने रहित असे, '''यजन्ते''' = यजन करतात ॥ १६-१७ ॥ '''अर्थ''' ते स्वतःलाच श्रेष्ठ मानणारे घमेंडखोर लोक धन आणि मान यांच्या मदाने उन्मत्त होऊन केवळ नावाच्या यज्ञांनी पाखंडीपणाने शास्त्रविधिहीन यज्ञ करतात. ॥ १६-१७ ॥ '''मूळ श्लोक''' अहङ्कारं बलं दर्पं कामं क्रोधं च संश्रिताः । मामात्मपरदेहेषु प्रद्विषन्तोऽभ्यसूयकाः ॥ १६-१८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अहङ्कारम्‌''' = अहंकार, '''बलम्‌''' = बल, '''दर्पम्‌''' = घमेंड, '''कामम्‌''' = कामना, '''क्रोधम्‌''' = क्रोध इत्यादींचा, '''संश्रिताः''' = आश्रय घेणारे, '''च''' = आणि, '''अभ्यसूयकाः''' = दुसऱ्यांची निंदा करणारे पुरुष, '''आत्मपरदेहेषु''' = आपल्या स्वतःच्या व दुसऱ्यांच्या शरीरामध्ये, '''(स्थितम्‌)''' = स्थित असणाऱ्या, '''माम्‌''' = मज अंतर्यामीचा, '''प्रद्विषन्तः''' = द्वेष करणारे होतात ॥ १६-१८ ॥ '''अर्थ''' ते अहंकार, बळ, घमेंड, कामना आणि क्रोधादिकांच्या आहारी गेलेले आणि दुसऱ्यांची निंदा करणारे पुरुष आपल्या व इतरांच्या शरीरांत असलेल्या मज अंतर्यामीचा द्वेष करणारे असतात. ॥ १६-१८ ॥ '''मूळ श्लोक''' तानहं द्विषतः क्रूरान्संसारेषु नराधमान्‌ । क्षिपाम्यजस्रमशुभानासुरीष्वेव योनिषु ॥ १६-१९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''द्विषतः''' = द्वेष करणाऱ्या, '''अशुभान्‌''' = पापाचारी, '''(च)''' = आणि, '''क्रूरान्‌''' = क्रूरकर्मे करणाऱ्या, '''तान्‌''' = त्या, '''नराधमान्‌''' = नराधमांना, '''अहम्‌''' = मी, '''संसारेषु''' = संसारात, '''अजस्रम्‌''' = वारंवार, '''आसुरीषु योनिषु एव''' = आसुरी योनीमध्येच, '''क्षिपामि''' = टाकीत असतो ॥ १६-१९ ॥ '''अर्थ''' त्या द्वेष करणाऱ्या, पापी, क्रूरकर्मे करणाऱ्या नराधमांना मी संसारात वारंवार आसुरी योनींतच टाकतो. ॥ १६-१९ ॥ '''मूळ श्लोक''' आसुरीं योनिमापन्ना मूढा जन्मनि जन्मनि । मामप्राप्यैव कौन्तेय ततो यान्त्यधमां गतिम्‌ ॥ १६-२० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कौन्तेय''' = हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), '''माम्‌''' = माझी, '''अप्राप्य एव''' = प्राप्ती न होताच, '''मूढाः''' = ते मूढ, '''जन्मनि जन्मनि''' = जन्म-जन्मांतरी, '''आसुरीम्‌''' = आसुरी, '''योनिम्‌''' = योनी, '''आपन्नाः''' = प्राप्त करून घेतात, '''(ततः)''' = मागाहून, '''ततः''' = त्या (योनी) पेक्षाही, '''अधमाम्‌''' = अतिनीच, '''गतिम्‌''' = गतीप्रत, '''यान्ति''' = पोचतात म्हणजे घोर नरकांत पडतात ॥ १६-२० ॥ '''अर्थ''' हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), ते मूढ मला न प्राप्त होता जन्मोजन्मी आसुरी योनींतच जन्मतात. उलट त्याहूनही अतिनीच गतीला प्राप्त होतात. अर्थात घोर नरकांत पडतात. ॥ १६-२० ॥ '''मूळ श्लोक''' त्रिविधं नरकस्येदं द्वारं नाशनमात्मनः । कामः क्रोधस्तथा लोभस्तस्मादेतत्त्रयं त्यजेत्‌ ॥ १६-२१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कामः''' = काम, '''क्रोधः''' = क्रोध, '''तथा''' = आणि, '''लोभः''' = लोभ, '''इदम्‌''' = ही, '''त्रिविधम्‌''' = तीन प्रकारची, '''नरकस्य''' = नरकाची, '''द्वारम्‌''' = दारे, '''आत्मनः''' = आत्म्याचा, '''नाशनम्‌''' = नाश करणारी म्हणजे त्याला अधोगतीला नेणारी आहेत, '''तस्मात्‌''' = म्हणून, '''एतत्‌''' = या, '''त्रयम्‌''' = तिन्हींचा, '''त्यजेत्‌''' = त्याग केला पाहिजे ॥ १६-२१ ॥ '''अर्थ''' काम, क्रोध आणि लोभ ही तीन प्रकारची नरकाची दारे आत्म्याचा नाश करणारी अर्थात त्याला अधोगतीला नेणारी आहेत. म्हणूनच त्या तिन्हींचा त्याग करावा. ॥ १६-२१ ॥ '''मूळ श्लोक''' एतैर्विमुक्तः कौन्तेय तमोद्वारैस्त्रिभिर्नरः । आचरत्यात्मनः श्रेयस्ततो याति परां गतिम्‌ ॥ १६-२२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कौन्तेय''' = हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), '''एतैः''' = या, '''त्रिभिः''' = तीन, '''तमोद्वारैः''' = नरकांच्या दारातून, '''विमुक्तः''' = सुटलेला, '''नरः''' = पुरुष, '''आत्मनः श्रेयः''' = स्वतःच्या कल्याणाचे, '''आचरति''' = आचरण करतो, '''ततः''' = त्यामुळे, '''पराम्‌''' = परम, '''गतिम्‌''' = गतीप्रत, '''याति''' = जातो म्हणजे माझी प्राप्ती करून घेतो ॥ १६-२२ ॥ '''अर्थ''' हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), या तिन्ही नरकाच्या दारांपासून मुक्त झालेला पुरुष आपल्या कल्याणाचे आचरण करतो. त्याने तो परम गती मिळवितो. अर्थात मला येऊन मिळतो. ॥ १६-२२ ॥ '''मूळ श्लोक''' यः शास्त्रविधिमुत्सृज्य वर्तते कामकारतः । न स सिद्धिमवाप्नोति न सुखं न परां गतिम्‌ ॥ १६-२३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''शास्त्रविधिम्‌''' = शास्त्राच्या विधींचा, '''उत्सृज्य''' = त्याग करून, '''यः''' = जो पुरुष, '''कामकारतः''' = आपल्या इच्छेनुसार मनात येईल तसे, '''वर्तते''' = आचरण करतो, '''सः''' = तो, '''सिद्धिम्‌''' = सिद्धी, '''न अवाप्नोति''' = प्राप्त करून घेत नाही, '''न पराम्‌ गतिम्‌''' = परम गतीही (प्राप्त करून घेत) नाही, '''(तथा)''' = तसेच, '''न सुखम्‌''' = सुखही (प्राप्त करून घेत) नाही ॥ १६-२३ ॥ '''अर्थ''' जो मनुष्य शास्त्राचे नियम सोडून स्वतःच्या मनाला वाटेल तसे वागतो, त्याला सिद्धी मिळत नाही, परम गती मिळत नाही आणि सुखही मिळत नाही. ॥ १६-२३ ॥ '''मूळ श्लोक''' तस्माच्छास्त्रं प्रमाणं ते कार्याकार्यव्यवस्थितौ । ज्ञात्वा शास्त्रविधानोक्तं कर्म कर्तुमिहार्हसि ॥ १६-२४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तस्मात्‌''' = म्हणून, '''ते''' = तुझ्यासाठी, '''इह''' = या, '''कार्याकार्यव्यवस्थितौ''' = कर्तव्य आणि अकर्तव्य यांची व्यवस्था ठरवण्यात, '''शास्त्रम्‌''' = शास्त्रच, '''प्रमाणम्‌''' = प्रमाण आहे, '''(एवम्‌)''' = असे, '''ज्ञात्वा''' = जाणून, '''शास्त्रविधानोक्तम्‌''' = शास्त्राच्या विधीने नियत, '''कर्म (एव)''' = कर्मच, '''कर्तुम्‌''' = करणे, '''अर्हसि''' = तुला योग्य आहे ॥ १६-२४ ॥ '''अर्थ''' म्हणून तुला कर्तव्य आणि अकर्तव्य यांची व्यवस्था लावण्यात शास्त्रच प्रमाण आहे, असे जाणून तू शास्त्रविधीने नेमलेले कर्मच करणे योग्य आहे. ॥ १६-२४ ॥ '''मूळ सोळाव्या अध्यायाची समाप्ती''' ॐ तत्सदिति श्रीमद्‌भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे दैवासुरसंपद्विभागयोगो नाम षोडशोऽध्यायः ॥ १६ ॥ '''अर्थ''' ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील दैवासुरसंपद्विभागयोग नावाचा हा सोळावा अध्याय समाप्त झाला. ॥ १६ ॥ 1684 3472 2006-06-14T10:26:14Z Shreehari 39 '''मूळ सतराव्या अध्यायाचा प्रारंभ''' अथ सप्तदशोऽध्यायः '''अर्थ''' सतरावा अध्याय सुरु होतो. '''मूळ श्लोक''' अर्जुन उवाच ये शास्त्रविधिमुत्सृज्य यजन्ते श्रद्धयान्विताः । तेषां निष्ठा तु का कृष्ण सत्त्वमाहो रजस्तमः ॥ १७-१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''कृष्ण''' = हे श्रीकृष्णा, '''शास्त्रविधिम्‌''' = शास्त्रविधीचा, '''उत्सृज्य''' = त्याग करून, '''ये''' = जी माणसे, '''श्रद्धया''' = श्रद्धेने, '''अन्विताः''' = युक्त होऊन, '''यजन्ते''' = देवादींचे पूजन करतात, '''तेषाम्‌''' = त्यांची, '''निष्ठा''' = स्थिती, '''तु''' = तर, '''का''' = कोणती असते, '''सत्त्वम्‌''' = सात्त्विकी असते, '''आहो''' = अथवा, '''रजः''' = राजसी, '''(किंवा)''' = किंवा, '''तमः''' = तामसी असते ॥ १७-१ ॥ '''अर्थ''' अर्जुन म्हणाला, हे श्रीकृष्णा, जी माणसे शास्त्रविधीला सोडून श्रद्धेने युक्त होऊन देवादिकांचे पूजन करतात, त्यांची मग स्थिती कोणती? सात्त्विक, राजस की तामस? ॥ १७-१ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच त्रिविधा भवति श्रद्धा देहिनां सा स्वभावजा । सात्त्विकी राजसी चैव तामसी चेति तां शृणु ॥ १७-२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''देहिनाम्‌''' = माणसांची, '''सा''' = ती (शास्त्रीय संस्कारांनी रहित अशी), '''स्वभावजा''' = स्वभावतःच उत्पन्न झालेली, '''श्रद्धा''' = श्रद्धा, '''सात्त्विकी''' = सात्त्विक, '''च''' = आणि, '''राजसी''' = राजस, '''च''' = तसेच, '''तामसी''' = तामस, '''इति''' = अशी, '''त्रिविधा एव''' = तीन प्रकारचीच, '''भवति''' = असते, '''ताम्‌''' = ती, '''(मत्तः)''' = (माझ्याकडून), '''शृणु''' = तू ऐक ॥ १७-२ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, मनुष्यांची ती शास्त्रीय संस्कार नसलेली, केवळ स्वभावतः उत्पन्न झालेली श्रद्धा सात्त्विक, राजस व तामस अशा तीन प्रकारचीच असते. ती तू माझ्याकडून ऐक. ॥ १७-२ ॥ '''मूळ श्लोक''' सत्त्वानुरूपा सर्वस्य श्रद्धा भवति भारत । श्रद्धामयोऽयं पुरुषो यो यच्छ्रद्धः स एव सः ॥ १७-३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भारत''' = हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), '''सर्वस्य''' = सर्व माणसांची, '''श्रद्धा''' = श्रद्धा ही, '''सत्त्वानुरूपा''' = त्यांच्या अंतःकरणाच्या भावाला अनुरूप अशी, '''भवति''' = असते, '''अयम्‌''' = हा, '''पुरुषः''' = पुरुष, '''श्रद्धामयः''' = श्रद्धामय आहे, '''(अतः)''' = म्हणून, '''यः''' = जो पुरुष, '''यच्छ्रद्धः''' = जशी श्रद्धा असणारा आहे, '''सः एव''' = तो स्वतःसुद्धा, '''सः''' = तोच असतो ॥ १७-३ ॥ '''अर्थ''' हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), सर्व माणसांची श्रद्धा त्यांच्या अंतःकरणानुरूप असते. हा पुरुष श्रद्धामय आहे. म्हणून जो पुरुष ज्या श्रद्धेने युक्त आहे, तो स्वतःही तोच आहे (अर्थात त्या श्रद्धेनुसार त्याचे स्वरूप असते). ॥ १७-३ ॥ '''मूळ श्लोक''' यजन्ते सात्त्विका देवान्यक्षरक्षांसि राजसाः । प्रेतान्भूतगणांश्चान्ये यजन्ते तामसा जनाः ॥ १७-४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सात्त्विकाः''' = सात्त्विक पुरुष, '''देवान्‌''' = देवांची, '''यजन्ते''' = पूजा करतात, '''राजसाः''' = राजस पुरुष, '''यक्षरक्षांसि''' = यक्ष व राक्षस यांची (पूजा करतात), '''(तथा)''' = तसेच, '''अन्ये''' = अन्य जे, '''तामसाः''' = तामस, '''जनाः''' = पुरुष आहेत, '''(ते)''' = ते, '''प्रेतान्‌''' = प्रेते, '''च''' = आणि, '''भूतगणान्‌''' = भूतगणांची, '''यजन्ते''' = पूजा करतात ॥ १७-४ ॥ '''अर्थ''' सात्त्विक माणसे देवांची पूजा करतात. राजस माणसे यक्ष-राक्षसांची तसेच इतर तामस माणसे असतात, ती प्रेत व भूतगणांची पूजा करतात. ॥ १७-४ ॥ '''मूळ श्लोक''' अशास्त्रविहितं घोरं तप्यन्ते ये तपो जनाः । दम्भाहङ्कारसंयुक्ताः कामरागबलान्विताः ॥ १७-५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अशास्त्रविहितम्‌''' = शास्त्रविधीने रहित (केवळ मनःकल्पित), '''घोरम्‌''' = घोर, '''तपः''' = तप, '''ये''' = जे, '''जनाः''' = पुरुष, '''तप्यन्ते''' = करतात, '''(च)''' = आणि, '''(ये)''' = जे पुरुष, '''दम्भाहङ्कारसंयुक्ताः''' = दंभ व अहंकार यांनी संयुक्त असतात, '''(एवम्‌)''' = तसेच, '''कामरागबलान्विताः''' = कामना, आसक्ती आणि सामर्थ्याचा अभिमान यांनी सुद्धा युक्त असतात ॥ १७-५ ॥ '''अर्थ''' जी माणसे शास्त्रविधी सोडून केवळ मनाच्या कल्पनेप्रमाणे घोर तप करतात तसेच दंभ, अहंकार, कामना, आसक्ती आणि बळाचा अभिमान यांनी युक्त असतात ॥ १७-५ ॥ '''मूळ श्लोक''' कर्शयन्तः शरीरस्थं भूतग्राममचेतसः । मां चैवान्तःशरीरस्थं तान्विद्ध्यासुरनिश्चयान्‌ ॥ १७-६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(च)''' = आणि, '''(ये)''' = जे पुरुष, '''शरीरस्थम्‌''' = शरीररूपाने स्थित असणाऱ्या, '''भूतग्रामम्‌''' = भूतसमुदायाला, '''च''' = आणि, '''अन्तःशरीरस्थम्‌''' = अंतःकरणात स्थित असणाऱ्या, '''माम्‌''' = मज परमात्म्याला, '''एव''' = सुद्धा, '''कर्शन्तयः''' = कृश करणारे असतात, '''तान्‌''' = ते, '''अचेतसः''' = अज्ञानी पुरुष, '''आसुरनिश्चयान्‌''' = आसुर स्वभावाचे आहेत, '''(इति)''' = असे, '''विद्धि''' = तू जाण ॥ १७-६ ॥ '''अर्थ''' जे शरीराच्या रूपात असलेल्या भूतसमुदायाला आणि अंतःकरणात राहणाऱ्या मलाही कृश करणारे असतात, ते अज्ञानी लोक आसुरी स्वभावाचे आहेत, असे तू जाण. ॥ १७-६ ॥ '''मूळ श्लोक''' आहारस्त्वपि सर्वस्य त्रिविधो भवति प्रियः । यज्ञस्तपस्तथा दानं तेषां भेदमिमं शृणु ॥ १७-७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''आहारः''' = भोजन, '''अपि''' = सुद्धा, '''सर्वस्य''' = सर्वांचे (आपल्या प्रकृतीला अनुसरून), '''त्रिविधः''' = तीन प्रकारचे, '''प्रियः''' = प्रिय, '''भवति''' = होते, '''तु''' = आणि, '''तथा''' = त्याचप्रमाणे, '''यज्ञः''' = यज्ञ, '''तपः''' = तप, '''(च)''' = आणि, '''दानम्‌''' = दाने (ही सुद्धा तीन तीन प्रकारची होतात), '''तेषाम्‌''' = त्यांचा, '''इमम्‌''' = हा (वेगवेगळा), '''भेदम्‌''' = भेद, '''(मत्तः)''' = माझ्याकडून, '''शृणु''' = तू ऐक ॥ १७-७ ॥ '''अर्थ''' भोजनही सर्वांना आपापल्या प्रकृतीप्रमाणे तीन प्रकारचे प्रिय असते. आणि तसेच यज्ञ, तप व दानही तीन तीन प्रकारची आहेत. त्यांचे हे निरनिराळे भेद तू माझ्याकडून ऐक. ॥ १७-७ ॥ '''मूळ श्लोक''' आयुःसत्त्वबलारोग्यसुखप्रीतिविवर्धनाः । रस्याः स्निग्धाः स्थिरा हृद्या आहाराः सात्त्विकप्रियाः ॥ १७-८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''आयुःसत्त्वबलारोग्यसुखप्रीतिविवर्धनाः''' = आयुष्य, बुद्धी, बल, आरोग्य, सुख व प्रीती वाढविणारे, '''रस्याः''' = रसयुक्त, '''स्निग्धाः''' = स्निग्ध, '''स्थिराः''' = स्थिर राहणारे, '''(तथा)''' = तसेच, '''हृद्याः''' = स्वभावतःच मनाला प्रिय असणारे, '''(ईदृशाः)''' = असले, '''आहाराः''' = आहार म्हणजे भोजन करण्याचे पदार्थ, '''सात्त्विकप्रियाः''' = सात्त्विक पुरुषाला प्रिय असतात ॥ १७-८ ॥ '''अर्थ''' आयुष्य, बुद्धी, बळ, आरोग्य, सुख आणि प्रीती वाढविणारे, रसयुक्त, स्निग्ध, स्थिर राहणारे, स्वभावतः मनाला प्रिय वाटणारे असे भोजनाचे पदार्थ सात्त्विक पुरुषांना प्रिय असतात. ॥ १७-८ ॥ '''मूळ श्लोक''' कट्वम्ललवणात्युष्णतीक्ष्णरूक्षविदाहिनः । आहारा राजसस्येष्टा दुःखशोकामयप्रदाः ॥ १७-९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कटु''' = कडू, '''अम्ल''' = आंबट, '''लवण''' = खारट, '''अत्युष्ण''' = अतिशय गरम, '''तीक्ष्ण''' = तिखट, '''रुक्ष''' = कोरडे, '''विदाहिनः''' = दाहकारक (जळजळ निर्माण करणारे), '''दुःखशोक-आमयप्रदाः''' = दुःख, चिंता तसेच रोग उत्पन्न करणारे असे, '''आहाराः''' = आहार म्हणजे भोजन करण्याचे पदार्थ, '''राजसस्य''' = राजस पुरुषाला, '''इष्टाः''' = प्रिय असतात ॥ १७-९ ॥ '''अर्थ''' कडू, आंबट, खारट, फार गरम, तिखट, कोरडे, जळजळणारे आणि दुःख, काळजी व रोग उत्पन्न करणारे भोजनाचे पदार्थ राजस माणसांना आवडतात. ॥ १७-९ ॥ '''मूळ श्लोक''' यातयामं गतरसं पूति पर्युषितं च यत्‌ । उच्छिष्टमपि चामेध्यं भोजनं तामसप्रियम्‌ ॥ १७-१० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यत्‌''' = जे, '''भोजनम्‌''' = भोजन, '''यातयामम्‌''' = अर्धपक्व, '''गतरसम्‌''' = रसरहित, '''पूति''' = दुर्गंधयुक्त, '''पर्युषितम्‌''' = शिळे, '''च''' = आणि, '''उच्छिष्टम्‌''' = उष्टे आहे, '''च''' = तसेच, '''(यत्‌)''' = जे, '''अमेध्यम्‌ अपि''' = अपवित्र सुद्धा आहे, '''(तत्‌)''' = ते भोजन, '''तामसप्रियम्‌''' = तामस पुरुषाला प्रिय असते ॥ १७-१० ॥ '''अर्थ''' जे भोजन कच्चे, रस नसलेले, दुर्गंध येणारे, शिळे आणि उष्टे असते, तसेच जे अपवित्रही असते, ते भोजन तामसी लोकांना आवडते. ॥ १७-१० ॥ '''मूळ श्लोक''' अफलाकाङ्क्षिभिर्यज्ञो विधिदृष्टो य इज्यते । यष्टव्यमेवेति मनः समाधाय स सात्त्विकः ॥ १७-११ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यः''' = जो, '''विधिदृष्टः''' = शास्त्रविधीने नियत, '''यज्ञः''' = यज्ञ, '''यष्टव्यम्‌ एव''' = करणे हे कर्तव्य आहे, '''इति''' = अशाप्रकारे, '''मनः''' = मनाचे, '''समाधाय''' = समाधान करून, '''अफलाकाङ्क्षिभिः''' = फळाची इच्छा न करणाऱ्या पुरुषांकडून, '''इज्यते''' = केला जातो, '''सः''' = तो, '''(यज्ञः)''' = यज्ञ, '''सात्त्विकः''' = सात्त्विक आहे ॥ १७-११ ॥ '''अर्थ''' जो शास्त्रविधीने नेमून दिलेला, यज्ञ करणे कर्तव्य आहे, असे मनाचे समाधान करून फळाची इच्छा न करणाऱ्या पुरुषांकडून केला जातो, तो सात्त्विक यज्ञ होय. ॥ १७-११ ॥ '''मूळ श्लोक''' अभिसन्धाय तु फलं दम्भार्थमपि चैव यत्‌ । इज्यते भरतश्रेष्ठ तं यज्ञं विद्धि राजसम्‌ ॥ १७-१२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''भरतश्रेष्ठ''' = हे भरतश्रेष्ठा (अर्थात भरतवंशीयांमध्ये श्रेष्ठ अर्जुना), '''दम्भार्थम्‌ एव''' = केवळ दांभिक आचरणासाठी, '''च''' = अथवा, '''फलम्‌ अपि''' = फळ हे सुद्धा, '''अभिसन्धाय''' = दृष्टीपुढे ठेवून, '''यत्‌''' = जो यज्ञ, '''इज्यते''' = केला जातो, '''तम्‌''' = त्या, '''यज्ञम्‌''' = यज्ञाला, '''राजसम्‌''' = राजस असे, '''विद्धि''' = तू जाण ॥ १७-१२ ॥ '''अर्थ''' परंतु हे भरतश्रेष्ठा (अर्थात भरतवंशीयांमध्ये श्रेष्ठ अर्जुना), केवळ दिखाव्यासाठी किंवा फळही नजरेसमोर ठेवून जो यज्ञ केला जातो, तो यज्ञ तू राजस समज. ॥ १७-१२ ॥ '''मूळ श्लोक''' विधिहीनमसृष्टान्नं मन्त्रहीनमदक्षिणम्‌ । श्रद्धाविरहितं यज्ञं तामसं परिचक्षते ॥ १७-१३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''विधिहीनम्‌''' = शास्त्रविधीने रहित, '''असृष्टान्नम्‌''' = अन्नदानाने रहित, '''मन्त्रहीनम्‌''' = मंत्र-रहित, '''अदक्षिणम्‌''' = दक्षिणारहित, '''(च)''' = आणि, '''श्रद्धाविरहितम्‌''' = श्रद्धेने रहित (अशाप्रकारे केल्या जाणाऱ्या), '''यज्ञम्‌''' = यज्ञाला, '''तामसम्‌''' = तामस यज्ञ, '''(इति)''' = असे, '''परिचक्षते''' = म्हणतात ॥ १७-१३ ॥ '''अर्थ''' शास्त्राला सोडून, अन्नदान न करता, मंत्रांशिवाय, दक्षिणा न देता व श्रद्धा न ठेवता केल्या जाणाऱ्या यज्ञाला तामस यज्ञ असे म्हणतात. ॥ १७-१३ ॥ '''मूळ श्लोक''' देवद्विजगुरुप्राज्ञपूजनं शौचमार्जवम्‌ । ब्रह्मचर्यमहिंसा च शारीरं तप उच्यते ॥ १७-१४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''देवद्विजगुरुप्राज्ञपूजनम्‌''' = देवता, ब्राह्मण, गुरू आणि ज्ञानी माणसांचे पूजन, '''शौचम्‌''' = पवित्रता, '''आर्जवम्‌''' = सरळपणा, '''ब्रह्मचर्यम्‌''' = ब्रह्मचर्य, '''च''' = आणि, '''अहिंसा''' = अहिंसा (हे सर्व), '''शारीरम्‌''' = शरीरसंबंधी, '''तपः''' = तप (आहे), '''(इति)''' = असे, '''उच्यते''' = म्हटले जाते ॥ १७-१४ ॥ '''अर्थ''' देव, ब्राह्मण, गुरू व ज्ञानी यांची पूजा करणे, पावित्र्य, सरळपणा, ब्रह्मचर्य आणि अहिंसा, हे शारीरिक तप म्हटले जाते. ॥ १७-१४ ॥ '''मूळ श्लोक''' अनुद्वेगकरं वाक्यं सत्यं प्रियहितं च यत्‌ । स्वाध्यायाभ्यसनं चैव वाङ्मयं तप उच्यते ॥ १७-१५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अनुद्वेगकरम्‌''' = उद्वेग निर्माण न करणारे, '''प्रियहितम्‌''' = प्रिय आणि हितकारक, '''च''' = तसेच, '''सत्यम्‌''' = यथार्थ सत्य असे, '''यत्‌''' = जे, '''वाक्यम्‌''' = भाषण आहे, '''च''' = तसेच, '''(यत्‌)''' = जो, '''स्वाध्यायाभ्यसनम्‌''' = वेदशास्त्रांचे पठण तसेच परमेश्वराच्या नावाच्या जपाचा अभ्यास, '''(तत्‌) एव''' = तेच, '''वाङ्मयम्‌''' = वाचेसंबंधीचे, '''तपः''' = तप, '''(इति)''' = असे, '''उच्यते''' = सांगितले जाते ॥ १७-१५ ॥ '''अर्थ''' जे दुसऱ्याला न बोचणारे, प्रिय, हितकारक आणि यथार्थ भाषण असते ते, तसेच वेदशास्त्रांचे पठण व परमेश्वराच्या नामजपाचा अभ्यास, हेच वाणीचे तप म्हटले जाते. ॥ १७-१५ ॥ '''मूळ श्लोक''' मनःप्रसादः सौम्यत्वं मौनमात्मविनिग्रहः । भावसंशुद्धिरित्येतत्तपो मानसमुच्यते ॥ १७-१६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मनःप्रसादः''' = मनाची प्रसन्नता, '''सौम्यत्वम्‌''' = शांत भाव, '''मौनम्‌''' = भगवंतांचे चिंतन करण्याचा स्वभाव, '''आत्मविनिग्रहः''' = मनाचा निग्रह, '''(च)''' = आणि, '''भावसंशुद्धिः''' = अंतःकरणाच्या भावांची चांगल्याप्रकारे पवित्रता, '''इति''' = अशाप्रकारे, '''एतत्‌''' = हे, '''मानसम्‌''' = मनासंबंधीचे, '''तपः''' = तप, '''उच्यते''' = म्हटले जाते ॥ १७-१६ ॥ '''अर्थ''' मनाची प्रसन्नता, शांत भाव, भगवच्चिंतन करण्याचा स्वभाव, मनाचा निग्रह आणि अंतःकरणातील भावांची पूर्ण पवित्रता, हे मनाचे तप म्हटले जाते. ॥ १७-१६ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रद्धया परया तप्तं तपस्तत्त्रिविधं नरैः । अफलाकाङ्क्षिभिर्युक्तैः सात्त्विकं परिचक्षते ॥ १७-१७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अफलाकाङ्क्षिभिः''' = फळाची इच्छा नसणाऱ्या, '''युक्तैः''' = योगी, '''नरैः''' = पुरुषांकडून, '''परया''' = परम, '''श्रद्धया''' = श्रद्धेने, '''तप्तम्‌''' = केले गेलेले, '''तत्‌''' = जे (पूर्वोक्त), '''त्रिविधम्‌''' = तीन प्रकारचे, '''तपः''' = तप (त्याला), '''सात्त्विकम्‌''' = सात्त्विक, '''परिचक्षते''' = असे म्हणतात ॥ १७-१७ ॥ '''अर्थ''' फळाची इच्छा न करणाऱ्या योगी पुरुषांकडून अत्यंत श्रद्धेने केलेल्या वर सांगितलेल्या तिन्ही प्रकारच्या तपाला सात्त्विक तप म्हणतात. ॥ १७-१७ ॥ '''मूळ श्लोक''' सत्कारमानपूजार्थं तपो दम्भेन चैव यत्‌ । क्रियते तदिह प्रोक्तं राजसं चलमध्रुवम्‌ ॥ १७-१८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यत्‌''' = जे, '''तपः''' = तप हे, '''सत्कारमानपूजार्थम्‌''' = सत्कार, मान आणि पूजा यांच्यासाठी केले जाते, '''(तथा)''' = तसेच, '''च एव''' = अन्य कोणत्यातरी स्वार्थासाठी स्वभावतः केले जाते, '''(वा)''' = किंवा, '''दम्भेन''' = दांभिकपणाने, '''क्रियते''' = केले जाते, '''तत्‌''' = ते, '''अध्रुवम्‌''' = अनिश्चित, '''(तथा)''' = तसेच, '''चलम्‌''' = क्षणिक फळ देणारे तप, '''इह''' = येथे, '''राजसम्‌''' = राजस असे, '''प्रोक्तम्‌''' = म्हटले गेले आहे ॥ १७-१८ ॥ '''अर्थ''' जे तप सत्कार, मान व पूजा होण्यासाठी तसेच दुसऱ्या काही स्वार्थासाठीही स्वभावाप्रमाणे किंवा पाखंडीपणाने केले जाते, ते अनिश्चित तसेच क्षणिक फळ देणारे तप येथे राजस असे म्हटले आहे. ॥ १७-१८ ॥ '''मूळ श्लोक''' मूढग्राहेणात्मनो यत्पीडया क्रियते तपः । परस्योत्सादनार्थं वा तत्तामसमुदाहृतम्‌ ॥ १७-१९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मूढग्राहेण''' = मूढतापूर्वक हट्टाने, '''आत्मनः''' = मन, वाणी व शरीर यांच्या, '''पीडया''' = पीडेसहित, '''वा''' = अथवा, '''परस्य''' = दुसऱ्याचे, '''उत्सादनार्थम्‌''' = अनिष्ट करण्यासाठी, '''यत्‌''' = जे, '''तपः''' = तप, '''क्रियते''' = केले जाते, '''तत्‌''' = त्या तपाला, '''तामसम्‌''' = तामस असे, '''उदाहृतम्‌''' = म्हटले जाते ॥ १७-१९ ॥ '''अर्थ''' जे तप मूर्खतापूर्वक हट्टाने, मन, वाणी आणि शरीर यांना कष्ट देऊन किंवा दुसऱ्यांचे अनिष्ट करण्यासाठी केले जाते, ते तप तामस म्हटले गेले आहे. ॥ १७-१९ ॥ '''मूळ श्लोक''' दातव्यमिति यद्दानं दीयतेऽनुपकारिणे । देशे काले च पात्रे च तद्दानं सात्त्विकं स्मृतम्‌ ॥ १७-२० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''दातव्यम्‌''' = दान देणे हे कर्तव्य आहे, '''इति''' = अशा भावनेने, '''यत्‌''' = जे, '''दानम्‌''' = दान, '''देशे''' = देश, '''च''' = तसेच, '''काले''' = काल, '''च''' = आणि, '''पात्रे''' = पात्र प्राप्त झाल्यावर, '''अनुपकारिणे''' = उपकार न करणाऱ्याला, '''दीयते''' = दिले जाते, '''तत्‌''' = ते, '''दानम्‌''' = दान, '''सात्त्विकम्‌''' = सात्त्विक असे, '''स्मृतम्‌''' = म्हटले गेले आहे ॥ १७-२० ॥ '''अर्थ''' दान देणे कर्तव्य आहे, या भावनेने जे दान, देश, काल आणि पात्र मिळाली असता उपकार न करणाऱ्याला दिले जाते, ते दान सात्त्विक म्हटले गेले आहे. ॥ १७-२० ॥ '''मूळ श्लोक''' यत्तु प्रत्युपकारार्थं फलमुद्दिश्य वा पुनः । दीयते च परिक्लिष्टं तद्दानं राजसं स्मृतम्‌ ॥ १७-२१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''यत्‌''' = जे, '''(दानम्‌)''' = दान, '''परिक्लिष्टम्‌''' = क्लेशपूर्वक, '''च''' = तसेच, '''प्रत्युपकारार्थम्‌''' = प्रत्युपकाराच्या अपेक्षेने, '''वा''' = अथवा, '''फलम्‌''' = (कोणतेतरी) फळ, '''उद्दिश्य''' = दृष्टीपुढे ठेवून, '''पुनः''' = पुन्हा, '''दीयते''' = दिले जाते, '''तत्‌''' = ते, '''दानम्‌''' = दान, '''राजसम्‌''' = राजस, '''(इति)''' = असे, '''स्मृतम्‌''' = म्हटले आहे ॥ १७-२१ ॥ '''अर्थ''' परंतु जे दान क्लेशपूर्वक, प्रत्युपकाराच्या हेतूने अथवा फळ नजरेसमोर ठेवून दिले जाते, ते दान राजस म्हटले आहे. ॥ १७-२१ ॥ '''मूळ श्लोक''' अदेशकाले यद्दानमपात्रेभ्यश्च दीयते । असत्कृतमवज्ञातं तत्तामसमुदाहृतम्‌ ॥ १७-२२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यत्‌''' = जे, '''दानम्‌''' = दान, '''असत्कृतम्‌''' = सत्कार न करता, '''(वा)''' = अथवा, '''अवज्ञातम्‌''' = तिरस्कार करून, '''अदेशकाले''' = अयोग्य स्थळी व काळी, '''च''' = तसेच, '''अपात्रेभ्यः''' = कुपात्र माणसाला, '''दीयते''' = दिले जाते, '''तत्‌''' = ते, '''(दानम्‌)''' = दान, '''तामसम्‌''' = तामस, '''उदाहृतम्‌''' = म्हटले गेले आहे ॥ १७-२२ ॥ '''अर्थ''' जे दान सत्काराशिवाय किंवा तिरस्कारपूर्वक अयोग्य ठिकाणी, अयोग्य काळी आणि कुपात्री दिले जाते, ते दान तामस म्हटले गेले आहे. ॥ १७-२२ ॥ '''मूळ श्लोक''' ॐ तत्सदिति निर्देशो ब्रह्मणस्त्रिविधः स्मृतः । ब्राह्मणास्तेन वेदाश्च यज्ञाश्च विहिताः पुरा ॥ १७-२३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''ॐ''' = ॐ, '''तत्‌''' = तत्‌, '''सत्‌''' = सत्‌, '''इति''' = हे, '''त्रिविधः''' = तीन प्रकारचे, '''निर्देश:''' = नाम, '''ब्रह्मणः स्मृतः''' = सच्चिदानंदघन ब्रह्माचेच आहे, '''तेन''' = त्याच्याकडून, '''पुरा''' = सृष्टीच्या आदिकाळी, '''ब्राह्मणाः''' = ब्राह्मण, '''च''' = आणि, '''वेदाः''' = वेद, '''च''' = तसेच, '''यज्ञाः''' = यज्ञ इत्यादी, '''विहिताः''' = निर्मिले गेले ॥ १७-२३ ॥ '''अर्थ''' ॐ तत्‌ सत्‌ अशी तीन प्रकारची सच्चिदानंदघन ब्रह्माची नावे सांगितली आहेत. त्यांपासून सृष्टीच्या आरंभी ब्राह्मण, वेद आणि यज्ञादी रचले गेले आहेत. ॥ १७-२३ ॥ '''मूळ श्लोक''' तस्मादोमित्युदाहृत्य यज्ञदानतपःक्रियाः । प्रवर्तन्ते विधानोक्ताः सततं ब्रह्मवादिनाम्‌ ॥ १७-२४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तस्मात्‌''' = म्हणून, '''ब्रह्मवादिनाम्‌''' = वेदमंत्रांचे उच्चारण करणाऱ्या श्रेष्ठ पुरुषांच्या, '''विधानोक्ताः''' = शास्त्रविधीने नियत अशा, '''यज्ञदानतपःक्रियाः''' = यज्ञ, दान आणि तपरूप क्रिया या, '''सततम्‌''' = सदा, '''ॐ''' = ॐ, '''इति''' = असे (परमात्म्याचा नामाचे), '''उदाहृत्य (एव)''' = उच्चारण करूनच, '''प्रवर्तन्ते''' = सुरू होतात ॥ १७-२४ ॥ '''अर्थ''' म्हणून वेदमंत्रांचा उच्चार करणाऱ्या श्रेष्ठ पुरुषांच्या शास्त्राने सांगितलेल्या यज्ञ, दान व तप रूप क्रियांचा नेहमी ॐ या परमात्म्याच्या नावाचा उच्चार करूनच आरंभ होत असतो. ॥ १७-२४ ॥ '''मूळ श्लोक''' तदित्यनभिसन्धाय फलं यज्ञतपःक्रियाः । दानक्रियाश्च विविधाः क्रियन्ते मोक्षकाङ्क्षिभिः ॥ १७-२५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तत्‌''' = तत्‌ म्हणजे तत्‌ या नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या परमात्म्याचे हे सर्व काही आहे, '''इति''' = या भावनेने, '''फलम्‌''' = फळाची, '''अनभिसन्धाय''' = इच्छा न धरता, '''विविधाः''' = नाना प्रकारच्या, '''यज्ञतपःक्रियाः''' = यज्ञ व तप रूप क्रिया, '''च''' = तसेच, '''दानक्रियाः''' = दानरूप क्रिया, '''मोक्षकाङ्क्षिभिः''' = कल्याणाची इच्छा करणाऱ्या पुरुषांकडून, '''क्रियन्ते''' = केल्या जातात ॥ १७-२५ ॥ '''अर्थ''' तत्‌ या नावाने संबोधिल्या जाणाऱ्या परमात्म्याचेच हे सर्व आहे, या भावनेने फळाची इच्छा न करता नाना प्रकारच्या यज्ञ, तप व दान रूप क्रिया कल्याणाची इच्छा करणाऱ्या पुरुषांकडून केल्या जातात. ॥ १७-२५ ॥ '''मूळ श्लोक''' सद्भावे साधुभावे च सदित्येतत्प्रयुज्यते । प्रशस्ते कर्मणि तथा सच्छब्दः पार्थ युज्यते ॥ १७-२६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सद्भावे''' = सत्य भावाच्या बाबतीत, '''च''' = आणि, '''साधुभावे''' = श्रेष्ठ भावांच्या संदर्भात, '''सत्‌''' = सत्‌, '''इति''' = या प्रकारे, '''एतत्‌''' = या परमात्म्याच्या नावाचा, '''प्रयुज्यते''' = प्रयोग केला जातो, '''तथा''' = तसेच, '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''प्रशस्ते''' = उत्तम, '''कर्मणि (अपि)''' = कर्माच्या बाबतीत सुद्धा, '''सत्‌''' = सत्‌ या, '''शब्दः''' = शब्दाचा, '''युज्यते''' = प्रयोग केला जातो ॥ १७-२६ ॥ '''अर्थ''' सत्‌ या परमात्म्याच्या नावाचा सत्य भावात आणि श्रेष्ठ भावात प्रयोग केला जातो. तसेच हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), उत्तम कर्मातही सत्‌ शब्द योजला जातो. ॥ १७-२६ ॥ '''मूळ श्लोक''' यज्ञे तपसि दाने च स्थितिः सदिति चोच्यते । कर्म चैव तदर्थीयं सदित्येवाभिधीयते ॥ १७-२७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''च''' = तसेच, '''यज्ञे''' = यज्ञ, '''तपसि''' = तप, '''च''' = आणि, '''दाने''' = दान यांच्या बाबतीत, '''(या)''' = जी, '''स्थितिः''' = स्थिती म्हणजे श्रद्धा व आस्तिक भाव आहे, '''(सा) एव''' = ती सुद्धा, '''सत्‌''' = सत्‌, '''इति''' = याप्रकाराने, '''उच्यते''' = सांगितली जाते, '''च''' = आणि, '''तदर्थीयम्‌''' = त्या परमात्म्यासाठी केले जाणारे, '''कर्म''' = कर्म हे, '''एव''' = निश्चितपणे, '''सत्‌''' = सत्‌, '''इति''' = असे, '''अभिधीयते''' = म्हटले जाते ॥ १७-२७ ॥ '''अर्थ''' तसेच यज्ञ, तप आणि दान यांमध्ये जी स्थिती अर्थात आस्तिक बुद्धी असते, तिलाही सत्‌ असे म्हणतात आणि त्या परमात्म्यासाठी केलेले कर्म निश्चयाने सत्‌ असे म्हटले जाते. ॥ १७-२७ ॥ '''मूळ श्लोक''' अश्रद्धया हुतं दत्तं तपस्तप्तं कृतं च यत्‌ । असदित्युच्यते पार्थ न च तत्प्रेत्य नो इह ॥ १७-२८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''अश्रद्धया''' = श्रद्धेविना केले जाणारे, '''हुतम्‌''' = हवन, '''दत्तम्‌''' = दिलेले दान, '''(च)''' = तसेच, '''तप्तं तपः''' = केलेले तप, '''च''' = आणि, '''यत्‌''' = जे काहीही, '''कृतम्‌''' = केले जाणारे शुभ कर्म आहे, '''(तत्‌)''' = ते सर्व, '''असत्‌''' = असत्‌, '''इति''' = असे, '''उच्यते''' = सांगितले जाते, '''(अतः)''' = म्हणून, '''तत्‌''' = ते तर, '''नो इह''' = या लोकीही लाभदायक नाही, '''च''' = आणि, '''न प्रेत्य''' = मेल्यावरही लाभदायक नाही ॥ १७-२८ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), श्रद्धेशिवाय केलेले हवन, दिलेले दान, केलेले तप आणि जे काही केलेले शुभ कार्य असेल, ते सर्व असत्‌ म्हटले जाते. त्यामुळे ते ना इहलोकात फलदायी होत ना परलोकात. ॥ १७-२८ ॥ '''मूळ सतराव्या अध्यायाची समाप्ती''' ॐ तत्सदिति श्रीमद्‌भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे श्रद्धात्रयविभागयोगो नाम सप्तदशोऽध्यायः ॥ १७ ॥ '''अर्थ''' ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील श्रद्धात्रयविभागयोग नावाचा हा सतरावा अध्याय समाप्त झाला. ॥ १७ ॥ 1685 3473 2006-06-14T10:38:22Z Shreehari 39 '''मूळ अठराव्या अध्यायाचा प्रारंभ''' अथाष्टादशोऽध्याय: '''अर्थ''' अठरावा अध्याय सुरु होतो. '''मूळ श्लोक''' अर्जुन उवाच संन्यासस्य महाबाहो तत्त्वमिच्छामि वेदितुम्‌ । त्यागस्य च हृषीकेश पृथक्केशिनिषूदन ॥ १८-१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''महाबाहो''' = हे महाबाहो (श्रीकृष्णा), '''हृषीकेश''' = अंतर्यामी (श्रीकृष्णा), '''केशिनिषुदन''' = केशिनिषूदना (केशि राक्षसाचा संहार करणाऱ्या), '''संन्यासस्य''' = संन्यास, '''च''' = आणि, '''त्यागस्य''' = त्याग यांचे, '''तत्त्वम्‌''' = तत्त्व, '''पृथक्‌''' = पृथक्‌ पणे, '''वेदितुम्‌''' = जाणून घेण्याची, '''इच्छामि''' = मला इच्छा आहे ॥ १८-१ ॥ '''अर्थ''' अर्जुन म्हणाला, हे महाबाहो, हे हृषीकेशा, हे केशिनिषूदना, मी संन्यास आणि त्याग यांचे तत्त्व वेगवेगळे जाणू इच्छितो. ॥ १८-१ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रीभगवानुवाच काम्यानां कर्माणां न्यासं संन्यासं कवयो विदुः । सर्वकर्मफलत्यागं प्राहुस्त्यागं विचक्षणाः ॥ १८-२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रीभगवान''' = भगवान श्रीकृष्ण, '''उवाच''' = म्हणाले, '''काम्यानाम्‌''' = काम्य, '''कर्मणाम्‌''' = कर्मांच्या, '''न्यासम्‌''' = त्यागाला, '''संन्यासम्‌''' = संन्यास, '''(इति)''' = (असे), '''कवयः''' = काही पंडितजन, '''विदुः''' = मानतात, '''(तथा इतरे)''' = तसेच दुसरे, '''विचक्षणाः''' = विचारकुशल पुरुष, '''सर्वकर्मफलत्यागम्‌''' = सर्व कर्मांच्या फळांच्या त्यागाला, '''त्यागम्‌''' = त्याग, '''(इति)''' = असे, '''प्राहुः''' = म्हणतात ॥ १८-२ ॥ '''अर्थ''' भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, कित्येक पंडित काम्य कर्मांच्या त्यागाला संन्यास मानतात. तर दुसरे काही विचारकुशल लोक सर्व कर्मांच्या फळाच्या त्यागाला त्याग म्हणतात. ॥ १८-२ ॥ '''मूळ श्लोक''' त्याज्यं दोषवदित्येके कर्म प्राहुर्मनीषिणः । यज्ञदानतपःकर्म न त्याज्यमिति चापरे ॥ १८-३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कर्म''' = कर्ममात्र हे, '''दोषवत्‌''' = दोषयुक्त आहे, '''(अतः)''' = म्हणून ते, '''त्याज्यम्‌''' = त्याग करण्यास योग्य आहे, '''इति''' = असे, '''एके''' = काही, '''मनीषिणः''' = विद्वान, '''प्राहुः''' = म्हणतात, '''च''' = आणि, '''यज्ञदानतपःकर्म''' = यज्ञ, दान आणि तप रूप कर्म हे, '''न त्याज्यम्‌''' = त्याग करण्यास योग्य नाही, '''इति''' = असे, '''अपरे''' = दुसरे विद्वान, '''(प्राहुः)''' = म्हणतात ॥ १८-३ ॥ '''अर्थ''' कित्येक विद्वान असे म्हणतात की, सर्व कर्मे दोषयुक्त आहेत म्हणून ती टाकणे योग्य होय आणि दुसरे विद्वान असे म्हणतात की, यज्ञ, दान आणि तप रूप कर्मे टाकणे योग्य नाही. ॥ १८-३ ॥ '''मूळ श्लोक''' निश्चयं शृणु मे तत्र त्यागे भरतसत्तम । त्यागो हि पुरुषव्याघ्र त्रिविधः सम्प्रकीर्तितः ॥ १८-४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पुरुषव्याघ्र''' = हे पुरुषश्रेष्ठा, '''भरतसत्तम''' = हे अर्जुना, '''तत्र''' = संन्यास आणि त्याग या दोहोंपैकी, '''त्यागे''' = त्याग या विषयाच्या बाबतीत प्रथम, '''मे''' = माझा, '''निश्चयम्‌''' = निश्चय, '''शृणु''' = तू ऐक, '''हि''' = कारण, '''त्यागः''' = त्याग हा, '''त्रिविधः''' = सात्त्विक, राजस व तामस या तीन प्रकारचा म्हणून, '''सम्प्रकीर्तितः''' = सांगितला गेला आहे ॥ १८-४ ॥ '''अर्थ''' हे पुरुषश्रेष्ठ अर्जुना, संन्यास आणि त्याग या दोहोंपैकी प्रथम त्यागाच्या बाबतीत माझा निर्णय ऐक. कारण त्याग सात्त्विक, राजस व तामस या भेदांमुळे तीन प्रकारचा सांगितला गेला आहे. ॥ १८-४ ॥ '''मूळ श्लोक''' यज्ञदानतपःकर्म न त्याज्यं कार्यमेव तत्‌ । यज्ञो दानं तपश्चैव पावनानि मनीषिणाम्‌ ॥ १८-५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यज्ञदानतपःकर्म''' = यज्ञ, दान आणि तप रूप कर्म, '''न त्याज्यम्‌''' = हे टाकण्यास योग्य नाहीत या उलट, '''तत्‌''' = ते तर, '''एव''' = अवश्यपणे, '''कार्यम्‌''' = कर्तव्य आहे, '''(यतः)''' = कारण, '''यज्ञः''' = यज्ञ, '''दानम्‌''' = दान, '''च''' = आणि, '''तपः एव''' = तप ही तिन्हीही कर्मे, '''मनीषिणाम्‌''' = बुद्धिमान पुरुषांना, '''पावनानि''' = पवित्र करणारी आहेत ॥ १८-५ ॥ '''अर्थ''' यज्ञ, दान आणि तप रूप कर्म टाकणे योग्य नाही. उलट ते अवश्य केले पाहिजे. कारण यज्ञ, दान व तप ही तीनही कर्मे बुद्धिमान माणसांना पवित्र करणारी आहेत. ॥ १८-५ ॥ '''मूळ श्लोक''' एतान्यपि तु कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा फलानि च । कर्तव्यानीति मे पार्थ निश्चितं मतमुत्तमम्‌ ॥ १८-६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(अतः)''' = म्हणून, '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''एतानि''' = ही यज्ञ, दान व तप रूप कर्मे, '''तु''' = तसेच, '''(अन्यानि) अपि''' = अन्य सुद्धा, '''कर्माणि''' = संपूर्ण कर्तव्य कर्मे ही, '''सङ्गम्‌''' = आसक्ती, '''च''' = आणि, '''फलानि''' = फळे यांचा, '''त्यक्त्वा''' = त्याग करून, '''कर्तव्यानि''' = अवश्य केली पाहिजेत, '''इति''' = हे, '''मे''' = माझे, '''निश्चितम्‌''' = निश्चित केलेले, '''उत्तमम्‌''' = उत्तम, '''मतम्‌''' = मत आहे ॥ १८-६ ॥ '''अर्थ''' म्हणून हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), ही यज्ञ, दान व तप रूप कर्मे तसेच इतरही सर्व कर्तव्य कर्मे आसक्ती आणि फळांचा त्याग करून अवश्य केली पाहिजेत. हे माझे निश्चित असे उत्तम मत आहे. ॥ १८-६ ॥ '''मूळ श्लोक''' नियतस्य तु संन्यासः कर्मणो नोपपद्यते । मोहात्तस्य परित्यागस्तामसः परिकीर्तितः ॥ १८-७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''नियतस्य''' = शास्त्राने नेमलेल्या, '''कर्मणः''' = कर्माचा, '''संन्यासः''' = स्वरूपतः त्याग, '''न उपपद्यते''' = उचित नाही, '''(अतः)''' = म्हणून, '''मोहात्‌''' = मोहामुळे, '''तस्य''' = त्याचा, '''परित्यागः''' = त्याग हा, '''तामसः''' = तामस त्याग असे, '''परिकीर्तितः''' = सांगितले गेले आहे ॥ १८-७ ॥ '''अर्थ''' (निषिद्ध आणि काम्य कर्मांचा तर स्वरूपतः त्याग करणे योग्यच आहे.) परंतु नियत कर्मांचा स्वरूपतः त्याग योग्य नाही. म्हणून मोहाने त्याचा त्याग करणे याला तामस त्याग म्हटले आहे. ॥ १८-७ ॥ '''मूळ श्लोक''' दुःखमित्येव यत्कर्म कायक्लेशभयात्त्यजेत्‌ । स कृत्वा राजसं त्यागं नैव त्यागफलं लभेत्‌ ॥ १८-८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यत्‌''' = जे काही, '''कर्म''' = कर्म आहे, '''(तत्‌)''' = ते सर्व, '''दुःखम्‌ एव''' = दुःखरूपच आहे, '''इति''' = असे (समजून जर कोणी), '''कायक्लेशभयात्‌''' = शारीरिक क्लेशाच्या भयाने, '''त्यजेत्‌''' = कर्तव्य कर्मांचा त्याग करेल, '''(तर्हि)''' = तर, '''(एतादृशम्‌)''' = असला, '''राजसम्‌''' = राजस, '''त्यागम्‌''' = त्याग, '''कृत्वा''' = करून, '''सः''' = त्या माणसाला, '''त्यागफलम्‌''' = कोणत्याही प्रकाराने त्यागाचे फळ, '''न एव लभेत्‌''' = मिळणार नाही ॥ १८-८ ॥ '''अर्थ''' जे काही कर्म आहे, ते दुःखरूपच आहे, असे समजून जर कोणी शारीरिक त्रासाच्या भीतीने कर्तव्य कर्मे सोडून देईल, तर त्याला असा राजस त्याग करून त्यागाचे फळ कोणत्याही प्रकारे मिळत नाही. ॥ १८-८ ॥ '''मूळ श्लोक''' कार्यमित्येव यत्कर्म नियतं क्रियतेऽर्जुन । सङ्गं त्यक्त्वा फलं चैव स त्यागः सात्त्विको मतः ॥ १८-९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = हे अर्जुना, '''यत्‌''' = जे, '''नियतम्‌''' = शास्त्रविहित, '''कर्म''' = कर्म, '''कार्यम्‌ एव''' = करणे हेच कर्तव्य आहे, '''इति''' = या भावनेने, '''सङ्गम्‌''' = आसक्ती, '''च''' = आणि, '''फलम्‌''' = फळ यांचा, '''त्यक्त्वा''' = त्याग करून, '''क्रियते''' = केले जाते, '''सः एव''' = तोच, '''सात्त्विकः''' = सात्त्विक, '''त्यागः''' = त्याग, '''मतः''' = मानला गेला आहे ॥ १८-९ ॥ '''अर्थ''' हे अर्जुना, जे शास्त्रविहित कर्म करणे कर्तव्य आहे, या भावनेने आसक्ती आणि फळ यांचा त्याग करून केले जाते, तोच सात्त्विक त्याग मानला गेला आहे. ॥ १८-९ ॥ '''मूळ श्लोक''' न द्वेष्ट्यकुशलं कर्म कुशले नानुषज्जते । त्यागी सत्त्वसमाविष्टो मेधावी छिन्नसंशयः ॥ १८-१० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(यः पुरुषः)''' = जो पुरुष, '''अकुशलम्‌''' = अकुशल अशा, '''कर्म''' = कर्मांचा, '''न द्वेष्टि''' = द्वेष करीत नाही, '''(च)''' = आणि, '''कुशले''' = कुशल कर्मामध्ये, '''न अनुषज्जते''' = आसक्त होत नाही, '''(सः)''' = तो, '''सत्त्वसमाविष्टः''' = शुद्ध सत्त्वगुणाने युक्त असा पुरुष हा, '''छिन्नसंशयः''' = संशयरहित, '''मेधावी''' = बुद्धिमान, '''(च)''' = आणि, '''त्यागी''' = खरा त्यागी आहे ॥ १८-१० ॥ '''अर्थ''' जो मनुष्य कुशल नसलेल्या कर्मांचा द्वेष करीत नाही आणि कुशल कर्मांत आसक्त होत नाही, तो शुद्ध सत्त्वगुणी पुरुष संशयरहित ज्ञानी व खरा त्यागी होय. ॥ १८-१० ॥ '''मूळ श्लोक''' न हि देहभृता शक्यं त्यक्तुं कर्माण्यशेषतः । यस्तु कर्मफलत्यागी स त्यागीत्यभिधीयते ॥ १८-११ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''हि''' = कारण, '''कर्माणि''' = सर्व कर्मांचा, '''अशेषतः त्यक्तुम्‌''' = पूर्णपणे त्याग करणे हे, '''देहभृता''' = कोणत्याही देहधारी माणसाला, '''न शक्यम्‌''' = शक्य नाही, '''(तस्मात्‌)''' = म्हणून, '''यः''' = जो, '''कर्मफलत्यागी''' = कर्मफळांचा त्याग करणारा आहे, '''सः तु''' = तोच, '''त्यागी''' = त्यागी आहे, '''इति''' = असे, '''अभिधीयते''' = म्हटले जाते ॥ १८-११ ॥ '''अर्थ''' कारण शरीरधारी कोणत्याही माणसाकडून पूर्णपणे सर्व कर्मांचा त्याग केला जाणे शक्य नाही. म्हणून जो कर्मफळाचा त्यागी आहे, तोच त्यागी आहे, असे म्हटले जाते. ॥ १८-११ ॥ '''मूळ श्लोक''' अनिष्टमिष्टं मिश्रं च त्रिविधं कर्मणः फलम्‌ । भवत्यत्यागिनां प्रेत्य न तु संन्यासिनां क्वचित्‌ ॥ १८-१२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कर्मणः''' = कर्मांचे तर, '''इष्टम्‌''' = चांगले, '''अनिष्टम्‌''' = वाईट, '''च''' = आणि, '''मिश्रम्‌''' = संमिश्र, '''(इति)''' = असे, '''त्रिविधम्‌''' = तीन प्रकारचे, '''फलम्‌''' = फळ हे, '''अत्यागिनाम्‌''' = कर्मफळांचा त्याग न करणाऱ्या पुरुषांच्या बाबतीत, '''प्रेत्य''' = मेल्यानंतर, '''(अवश्यम्‌)''' = अवश्य, '''भवति''' = होते, '''किंतु''' = परंतु, '''संन्यासिनाम्‌''' = कर्मफळांचा त्याग करून टाकणाऱ्या माणसांचे, '''(कर्मफलम्‌)''' = कर्मफळ हे, '''क्वचित्‌''' = कोणत्याही काळी, '''न (भवति)''' = भोग देणारे होत नाही ॥ १८-१२ ॥ '''अर्थ''' कर्मफळाचा त्याग न करणाऱ्या मनुष्यांना कर्माचे बरे, वाईट व मिश्र असे तीन प्रकारचे फळ मेल्यानंतर जरूर मिळते; परंतु कर्मफळाचा त्याग करणाऱ्या मनुष्यांना कर्माचे फळ कधीही मिळत नाही. ॥ १८-१२ ॥ '''मूळ श्लोक''' पञ्चैतानि महाबाहो कारणानि निबोध मे । साङ्ख्ये कृतान्ते प्रोक्तानि सिद्धये सर्वकर्मणाम्‌ ॥ १८-१३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''महाबाहो''' = हे महाबाहो अर्जुना, '''सर्वकर्मणाम्‌''' = सर्व कर्मांच्या, '''सिद्धये''' = सिद्धीसाठी, '''एतानि''' = हे, '''पञ्च''' = पाच, '''कारणानि''' = हेतू, '''कृतान्ते''' = कर्मांचा अंत करण्याचा उपाय सांगणाऱ्या, '''साङ्ख्ये''' = सांख्यशास्त्रात, '''प्रोक्तानि''' = सांगितले गेले आहेत, '''(तानि)''' = ते, '''मे''' = माझ्याकडून, '''निबोध''' = तू चांगल्याप्रकारे जाणून घे ॥ १८-१३ ॥ '''अर्थ''' हे महाबाहो अर्जुना, सर्व कर्मांच्या सिद्धींची ही पाच कारणे, कर्मांचा शेवट करण्याचा उपाय सांगणाऱ्या सांख्यशास्त्रात सांगितली गेली आहेत, ती तू माझ्याकडून नीट समजून घे. ॥ १८-१३ ॥ '''मूळ श्लोक''' अधिष्ठानं तथा कर्ता करणं च पृथग्विधम्‌ । विविधाश्च पृथक्चेष्टा दैवं चैवात्र पञ्चमम्‌ ॥ १८-१४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अत्र''' = या विषयाच्या बाबतीत म्हणजे कर्माच्या सिद्धीच्या संदर्भात, '''अधिष्ठानम्‌''' = अधिष्ठान, '''च''' = आणि, '''कर्ता''' = कर्ता, '''च''' = तसेच, '''पृथग्विधम्‌ करणम्‌''' = भिन्न भिन्न प्रकारची करणे, '''च''' = तसेच, '''विविधाः''' = नाना प्रकारच्या, '''पृथक्‌''' = वेगवेगळ्या, '''चेष्टाः''' = क्रिया, '''(च)''' = आणि, '''तथा एव''' = तसेच, '''पञ्चमम्‌''' = पाचवा हेतू, '''दैवम्‌''' = दैव आहे ॥ १८-१४ ॥ '''अर्थ''' कर्म पूर्ण होण्यासाठी अधिष्ठान, कर्ता, निरनिराळ्या प्रकारची करणे, अनेक प्रकारच्या वेगवेगळ्या क्रिया आणि तसेच पाचवे कारण दैव आहे. ॥ १८-१४ ॥ '''मूळ श्लोक''' शरीरवाङ्‍मनोभिर्यत्कर्म प्रारभते नरः । न्याय्यं वा विपरीतं वा पञ्चैते तस्य हेतवः ॥ १८-१५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''शरीरवाङ्‍मनोभिः''' = मन, वाणी आणि शरीर यांचेद्वारा, '''न्याय्यम्‌''' = शास्त्रानुकूल, '''वा''' = अथवा, '''विपरीतम्‌''' = विपरीत, '''वा''' = अथवा, '''यत्‌ कर्म''' = जे कोणतेही कर्म, '''नरः''' = मनुष्य, '''प्रारभते''' = करतो, '''तस्य''' = त्याची, '''एते''' = ही, '''पञ्च''' = पाचही, '''हेतवः''' = कारणे आहेत ॥ १८-१५ ॥ '''अर्थ''' मनुष्य मन, वाणी आणि शरीर यांनी शास्त्राला अनुसरून किंवा त्याविरुद्ध कोणतेही कर्म करतो, त्याची ही पाचही कारणे असतात. ॥ १८-१५ ॥ '''मूळ श्लोक''' तत्रैवं सति कर्तारमात्मानं केवलं तु यः । पश्यत्यकृतबुद्धित्वान्न स पश्यति दुर्मतिः ॥ १८-१६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''एवम्‌''' = असे, '''सति''' = असतानाही, '''यः''' = जो पुरुष, '''अकृतबुद्धित्वात्‌''' = अशुद्ध बुद्धी असल्यामुळे, '''तत्र''' = त्या विषयाच्या बाबतीत म्हणजे कर्म होण्याच्या बाबतीत, '''केवलम्‌''' = केवळ आणि शुद्ध स्वरूप अशा, '''आत्मानम्‌''' = आत्म्याला, '''कर्तारम्‌''' = कर्ता असे, '''पश्यति''' = समजतो, '''सः''' = तो, '''दुर्मतिः''' = मलिन बुद्धी असणारा अज्ञानी, '''न पश्यति''' = यथार्थपणे समजत नाही ॥ १८-१६ ॥ '''अर्थ''' परंतु असे असूनही जो मनुष्य अशुद्ध बुद्धीमुळे कर्मे पूर्ण होण्यामध्ये केवळ आणि शुद्धस्वरूप आत्म्याला कर्ता समजतो, तो मलिन बुद्धीचा अज्ञानी खरे काय ते जाणत नाही. ॥ १८-१६ ॥ '''मूळ श्लोक''' यस्य नाहङ्कृतो भावो बुद्धिर्यस्य न लिप्यते । हत्वापि स इमाँल्लोकान्न हन्ति न निबध्यते ॥ १८-१७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यस्य''' = ज्या पुरुषाच्या, '''(अंतःकरणे)''' = अंतःकरणामध्ये, '''अहङ्कृतः''' = मी कर्ता आहे असा, '''भावः''' = भाव, '''न''' = नाही, '''(तथा)''' = तसेच, '''यस्य''' = ज्याची, '''बुद्धिः''' = बुद्धी (ही सांसारिक पदार्थ व कर्मे यामध्ये), '''न लिप्यते''' = लिप्त होत नाही, '''सः''' = तो पुरुष, '''इमान्‌''' = या, '''लोकान्‌''' = सर्व लोकांना, '''हत्वा अपि''' = मारूनसुद्धा (वास्तवामध्ये), '''न हन्ति''' = तो मारत नाही, '''(च)''' = आणि, '''न निबध्यते''' = पापांनी बद्धही होत नाही ॥ १८-१७ ॥ '''अर्थ''' ज्या माणसाच्या अंतःकरणात मी कर्ता आहे, असा भाव नसतो, तसेच ज्याची बुद्धी सांसारिक पदार्थांत आणि कर्मांत लिप्त होत नाही, तो माणूस या सर्व लोकांना मारूनही वास्तविक तो मारत नाही आणि त्याला पापही लागत नाही. ॥ १८-१७ ॥ '''मूळ श्लोक''' ज्ञानं ज्ञेयं परिज्ञाता त्रिविधा कर्मचोदना । करणं कर्म कर्तेति त्रिविधः कर्मसंग्रहः ॥ १८-१८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''परिज्ञाता''' = ज्ञाता, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञान, '''(च)''' = आणि, '''ज्ञेयम्‌''' = ज्ञेय (अशी ही), '''त्रिविधा''' = तीन प्रकारची, '''कर्मचोदना''' = कर्माला प्रेरणा आहे तसेच, '''कर्ता''' = कर्ता, '''करणम्‌''' = करण आणि, '''कर्म''' = क्रिया, '''इति''' = असा, '''त्रिविधः''' = तीन प्रकारचा, '''कर्मसंग्रहः''' = कर्मसंग्रह आहे (म्हणजे कर्मसाधन आहे) ॥ १८-१८ ॥ '''अर्थ''' ज्ञाता, ज्ञान आणि ज्ञेय या तीन प्रकारच्या कर्माच्या प्रेरणा आहेत. आणि कर्ता, करण तसेच क्रिया हे तीन प्रकारचे कर्मसंग्रह आहेत. ॥ १८-१८ ॥ '''मूळ श्लोक''' ज्ञानं कर्म च कर्ता च त्रिधैव गुणभेदतः । प्रोच्यते गुणसङ्ख्याने यथावच्छृणु तान्यपि ॥ १८-१९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''गुणसङ्ख्याने''' = गुणांची संख्या निरूपण करणाऱ्या सांख्यशास्त्रामध्ये, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञान, '''च''' = आणि, '''कर्म''' = कर्म, '''च''' = तसेच, '''कर्ता''' = कर्ता हे, '''गुणभेदतः''' = गुणांच्या भेदामुळे, '''त्रिधा एव''' = तीन तीन प्रकारांचेच आहेत असे, '''प्रोच्यते''' = सांगितले गेलेले आहे, '''तानि अपि''' = तेसुद्धा, '''यथावत्‌''' = चांगल्या प्रकारे, '''(मत्तः)''' = माझ्याकडून, '''शृणु''' = तू ऐक ॥ १८-१९ ॥ '''अर्थ''' गुणांची संख्या सांगणाऱ्या शास्त्रात ज्ञान, कर्म आणि कर्ता हे गुणांच्या भेदाने तीन-तीन प्रकारचेच सांगितले आहेत. तेही तू माझ्याकडून नीट ऐक. ॥ १८-१९ ॥ '''मूळ श्लोक''' सर्वभूतेषु येनैकं भावमव्ययमीक्षते । अविभक्तं विभक्तेषु तज्ज्ञानं विद्धि सात्त्विकम्‌ ॥ १८-२० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''विभक्तेषु''' = निरनिराळ्या असणाऱ्या, '''सर्वभूतेषु''' = सर्व भूतांमध्ये, '''एकम्‌''' = एक, '''अव्ययम्‌''' = अविनाशी, '''भावम्‌''' = परमात्म भाव हाच, '''अविभक्तम्‌''' = विभागरहित असा (म्हणजे समभावाने स्थित असा), '''येन''' = ज्या ज्ञानामुळे, '''ईक्षते''' = (मनुष्य) पाहतो, '''तत्‌''' = ते, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञान, '''सात्त्विकम्‌''' = सात्त्विक आहे असे, '''विद्धि''' = तू जाण ॥ १८-२० ॥ '''अर्थ''' ज्या ज्ञानामुळे माणूस निरनिराळ्या सर्व भूतांमध्ये एक अविनाशी परमात्मभाव विभागरहित समभावाने भरून राहिला आहे, असे पाहतो, ते ज्ञान तू सात्त्विक आहे, असे जाण. ॥ १८-२० ॥ '''मूळ श्लोक''' पृथक्त्वेन तु यज्ज्ञानं नानाभावान्पृथग्विधान्‌ । वेत्ति सर्वेषु भूतेषु तज्ज्ञानं विद्धि राजसम्‌ ॥ १८-२१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''यत्‌''' = जे, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञान म्हणजे ज्या ज्ञानाच्या द्वारे, '''(मनुष्यः)''' = मनुष्य हा, '''सर्वेषु''' = सर्व, '''भूतेषु''' = भूतांमध्ये, '''पृथग्विधान्‌''' = भिन्न भिन्न प्रकारच्या, '''नानाभावान्‌''' = नाना भावांना, '''पृथक्त्वेन''' = अलग अलग पणे, '''वेत्ति''' = जाणतो, '''तत्‌''' = ते, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञान, '''राजसम्‌''' = राजस आहे असे, '''विद्धि''' = तू जाण ॥ १८-२१ ॥ '''अर्थ''' परंतु ज्या ज्ञानाने मनुष्य सर्व भूतांमध्ये भिन्न भिन्न प्रकारांचे अनेक भाव वेगवेगळे जाणतो, ते ज्ञान तू राजस जाण. ॥ १८-२१ ॥ '''मूळ श्लोक''' यत्तु कृत्स्नवदेकस्मिन्कार्ये सक्तमहैतुकम्‌ । अतत्त्वार्थवदल्पं च तत्तामसमुदाहृतम्‌ ॥ १८-२२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''यत्‌''' = जे ज्ञान, '''एकस्मिन्‌''' = एकाच, '''कार्ये''' = कार्यरूप शरीरातच, '''कृत्स्नवत्‌''' = सर्व असल्याप्रमाणे, '''सक्तम्‌''' = आसक्त असते, '''च''' = तसेच, '''(यत्‌)''' = जे ज्ञान, '''अहैतुकम्‌''' = युक्तिरहित, '''अतत्त्वार्थवत्‌''' = तात्त्विक अर्थाने रहित, '''(च)''' = आणि, '''अल्पम्‌''' = तुच्छ असते, '''तत्‌''' = ते ज्ञान, '''तामसम्‌''' = तामस असे, '''उदाहृतम्‌''' = म्हटले गेले आहे ॥ १८-२२ ॥ '''अर्थ''' परंतु जे ज्ञान एका कार्यरूपी शरीरातच पूर्णासारखे आसक्त असते, तसेच जे युक्तिशून्य, तात्त्विक अर्थाने रहित आणि तुच्छ असते, ते तामस म्हटले गेले आहे. ॥ १८-२२ ॥ '''मूळ श्लोक''' नियतं सङ्गरहितमरागद्वेषतः कृतम्‌ । अफलप्रेप्सुना कर्म यत्तत्सात्त्विकमुच्यते ॥ १८-२३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''नियतम्‌''' = शास्त्रविधीने नियत केलेले, '''(च)''' = आणि, '''सङ्गरहितम्‌''' = कर्तेपणाच्या अभिमानाने रहित, '''यत्‌''' = जे, '''कर्म''' = कर्म, '''अफलप्रेप्सुना''' = फळाची अपेक्षा नसणाऱ्या पुरुषाकडून, '''अरागद्वेषतः''' = राग व द्वेष यांच्या विना, '''कृतम्‌''' = केले गेलेले आहे, '''तत्‌''' = ते कर्म, '''सात्त्विकम्‌''' = सात्त्विक असे, '''उच्यते''' = म्हटले जाते ॥ १८-२३ ॥ '''अर्थ''' जे कर्म शास्त्रविधीने नेमून दिलेले असून कर्तेपणाचा अभिमान न बाळगता फळाची इच्छा न करणाऱ्या माणसाने राग व द्वेष सोडून केलेले असते, ते सात्त्विक म्हटले जाते. ॥ १८-२३ ॥ '''मूळ श्लोक''' यत्तु कामेप्सुना कर्म साहङ्कारेण वा पुनः । क्रियते बहुलायासं तद्राजसमुदाहृतम्‌ ॥ १८-२४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''यत्‌''' = जे, '''कर्म''' = कर्म, '''बहुलायासम्‌''' = पुष्कळ परिश्रमाने युक्त असते, '''पुनः''' = तसेच जे, '''कामेप्सुना''' = भोगासक्ती असणाऱ्या पुरुषाकडून, '''वा''' = किंवा, '''साहङ्कारेण''' = अहंकारयुक्त पुरुषाकडून, '''क्रियते''' = केले जाते, '''तत्‌''' = ते कर्म, '''राजसम्‌''' = राजस असे, '''उदाहृतम्‌''' = म्हटले गेले आहे ॥ १८-२४ ॥ '''अर्थ''' परंतु जे कर्म अतिशय परिश्रमपूर्वक तसेच भोगांची इच्छा करणाऱ्या किंवा अहंकार बाळगणाऱ्या माणसाकडून केले जाते, ते राजस म्हटले गेले आहे. ॥ १८-२४ ॥ '''मूळ श्लोक''' अनुबन्धं क्षयं हिंसामनवेक्ष्य च पौरुषम्‌ । मोहादारभ्यते कर्म यत्तत्तामसमुच्यते ॥ १८-२५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अनुबन्धं''' = परिणाम, '''क्षयम्‌''' = हानी, '''हिंसाम्‌''' = हिंसा, '''पौरुषम्‌''' = सामर्थ्य या सर्वांचा, '''अनवेक्ष्य''' = विचार न करता, '''यत्‌''' = जे, '''कर्म''' = कर्म, '''मोहात्‌''' = केवळ अज्ञानाने, '''आरभ्यते''' = केले जाते, '''तत्‌''' = ते कर्म हे, '''तामसम्‌''' = तामस असे, '''उच्यते''' = म्हटले जाते ॥ १८-२५ ॥ '''अर्थ''' जे कर्म परिणाम, हानी, हिंसा आणि सामर्थ्य यांचा विचार न करता केवळ अज्ञानाने केले जाते, ते तामस होते. ॥ १८-२५ ॥ '''मूळ श्लोक''' मुक्तसङ्गोऽनहंवादी धृत्युत्साहसमन्वितः । सिद्ध्यसिद्ध्योर्निर्विकारः कर्ता सात्त्विक उच्यते ॥ १८-२६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मुक्तसङ्गः''' = संगरहित, '''अनहंवादी''' = अहंकारयुक्त वचन न बोलणारा, '''धृत्युसाहसमन्वितः''' = धैर्य व उत्साह यांनी युक्त, '''सिद्ध्यसिद्ध्योः''' = कार्याची सिद्धी आणि असिद्धी या बाबतीत, '''निर्विकारः''' = हर्ष, शोक इत्यादी विकारांनी रहित असा, '''कर्ता''' = कर्ता, '''सात्त्विकः''' = सात्त्विक (आहे असे), '''उच्यते''' = म्हटले जाते ॥ १८-२६ ॥ '''अर्थ''' जो कर्ता आसक्ती न बाळगणारा, मी, माझे न म्हणणारा, धैर्य व उत्साहाने युक्त, कार्य सिद्ध होवो वा न होवो, त्याविषयी हर्षशोकादी विकारांनी रहित असलेला असतो - तो सात्त्विक म्हटला जातो. ॥ १८-२६ ॥ '''मूळ श्लोक''' रागी कर्मफलप्रेप्सुर्लुब्धो हिंसात्मकोऽशुचिः । हर्षशोकान्वितः कर्ता राजसः परिकीर्तितः ॥ १८-२७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(यः)''' = जो, '''कर्ता''' = कर्ता, '''रागी''' = आसक्तीने युक्त आहे, '''कर्मफलप्रेप्सुः''' = कर्माच्या फळाची इच्छा करणारा, '''(च)''' = आणि, '''लुब्धः''' = लोभी आहे, '''(तथा)''' = तसेच, '''हिंसात्मकः''' = दुसऱ्यांना कष्ट देण्याचा स्वभाव असणारा, '''अशुचिः''' = अशुद्ध आचरण करणारा, '''(च)''' = आणि, '''हर्षशोकान्वितः''' = हर्ष व शोक यांनी लिप्त आहे असा, '''(सः)''' = तो कर्ता, '''राजसः''' = राजस असा, '''परिकीर्तितः''' = म्हटला जातो ॥ १८-२७ ॥ '''अर्थ''' जो कर्ता आसक्ती असलेला, कर्मांच्या फळांची इच्छा बाळगणारा, लोभी, इतरांना पीडा देण्याचा स्वभाव असलेला, अशुद्ध आचरणाचा आणि हर्ष-शोक यांनी युक्त असतो, तो राजस म्हटला जातो. ॥ १८-२७ ॥ '''मूळ श्लोक''' अयुक्तः प्राकृतः स्तब्धः शठो नैष्कृतिकोऽलसः । विषादी दीर्घसूत्री च कर्ता तामस उच्यते ॥ १८-२८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अयुक्तः''' = अयुक्त, '''प्राकृतः''' = असंस्कृत, '''स्तब्धः''' = घमेंडी, '''शठः''' = धूर्त आणि, '''नैष्कृतिकः''' = दुसऱ्यांच्या उपजीविकेचा नाश करणारा, '''(च)''' = तसेच, '''विषादी''' = शोक करणारा, '''अलसः''' = आळशी, '''च''' = आणि, '''दीर्घसूत्री''' = दीर्घसूत्री आहे तो, '''कर्ता''' = कर्ता, '''तामसः''' = तामस, '''उच्यते''' = म्हटला जातो ॥ १८-२८ ॥ '''अर्थ''' जो कर्ता अयुक्त, अशिक्षित, घमेंडखोर, धूर्त, दुसऱ्यांची जीवन-वृत्ती नाहीशी करणारा, शोक करणारा, आळशी आणि दीर्घसूत्री असतो, तो तामस म्हटला जातो. ॥ १८-२८ ॥ '''मूळ श्लोक''' बुद्धेर्भेदं धृतेश्चैव गुणतस्त्रिविधं शृणु । प्रोच्यमानमशेषेण पृथक्त्वेन धनञ्जय ॥ १८-२९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''धनञ्जय''' = हे धनंजया (अर्जुना), '''(मया)''' = आता माझ्याकडून, '''अशेषेण''' = संपूर्णपणे, '''पृथक्त्वेन''' = विभागपूर्वक, '''प्रोच्यमानम्‌''' = सांगितले जाणारे, '''गुणतः''' = गुणानुसार, '''बुद्धेः''' = बुद्धीचे, '''च''' = आणि, '''धृतेः एव''' = धृतीचे सुद्धा, '''त्रिविधम्‌''' = तीन प्रकारचे, '''भेदम्‌''' = भेद, '''शृणु''' = तू ऐक ॥ १८-२९ ॥ '''अर्थ''' हे धनंजया (अर्थात अर्जुना), आता बुद्धीचे व धृतीचेही गुणांनुसार तीन प्रकारचे भेद माझ्याकडून पूर्णपणे विभागपूर्वक सांगितले जात आहेत, ते तू ऐक. ॥ १८-२९ ॥ '''मूळ श्लोक''' प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च कार्याकार्ये भयाभये । बन्धं मोक्षं च या वेत्ति बुद्धिः सा पार्थ सात्त्विकी ॥ १८-३० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''प्रवृत्तिम्‌''' = प्रवृत्तिमार्ग, '''च''' = आणि, '''निवृत्तिम्‌''' = निवृत्तिमार्ग, '''कार्याकार्ये''' = कर्तव्य आणि अकर्तव्य, '''भयाभये''' = भय व अभय, '''च''' = तसेच, '''बन्धम्‌''' = बंधन, '''च''' = आणि, '''मोक्षम्‌''' = मोक्ष हे सर्व, '''या''' = जी बुद्धी, '''वेत्ति''' = यथार्थपणे जाणते, '''सा''' = ती, '''बुद्धिः''' = बुद्धी, '''सात्त्विकी''' = सात्त्विक आहे ॥ १८-३० ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), जी बुद्धी प्रवृत्तिमार्ग व निवृत्तिमार्ग, कर्तव्य व अकर्तव्य, भय व अभय तसेच बंधन व मोक्ष यथार्थपणे जाणते, ती सात्त्विक बुद्धी होय. ॥ १८-३० ॥ '''मूळ श्लोक''' यया धर्ममधर्मं च कार्यं चाकार्यमेव च । अयथावत्प्रजानाति बुद्धिः सा पार्थ राजसी ॥ १८-३१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''धर्मम्‌''' = धर्म, '''च''' = आणि, '''अधर्मम्‌''' = अधर्म, '''च''' = तसेच, '''कार्यम्‌''' = कर्तव्य, '''च''' = आणि, '''अकार्यम्‌ एव''' = अकर्तव्य सुद्धा, '''यया''' = ज्या बुद्धीच्या द्वारा, '''(पुरुषः)''' = पुरुष, '''अयथावत्‌ प्रजानाति''' = यथार्थपणे जाणत नाही, '''सा''' = ती, '''बुद्धिः''' = बुद्धी, '''राजसी''' = राजस आहे ॥ १८-३१ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), मनुष्य ज्या बुद्धीमुळे धर्म व अधर्म तसेच कर्तव्य व अकर्तव्य यथायोग्य रीतीने जाणत नाही, ती बुद्धी राजसी होय. ॥ १८-३१ ॥ '''मूळ श्लोक''' अधर्मं धर्ममिति या मन्यसे तमसावृता । सर्वार्थान्विपरीतांश्च बुद्धिः सा पार्थ तामसी ॥ १८-३२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''तमसा''' = तमोगुणाने, '''आवृता''' = व्याप्त झाल्यामुळे, '''या''' = जी बुद्धी, '''अधर्मम्‌''' = अधर्मालाही, '''धर्मम्‌''' = हा धर्म आहे, '''इति''' = असे, '''मन्यते''' = मानते, '''च''' = तसेच, '''सर्वार्थान्‌''' = सर्व पदार्थांनाही, '''विपरीतान्‌ (मन्यते)''' = विपरीत मानते, '''सा''' = ती, '''बुद्धिः''' = बुद्धी, '''तामसी''' = तामसी आहे ॥ १८-३२ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), तमोगुणाने व्यापलेली जी बुद्धी अधर्मालाही हा धर्म आहे असे मानते, तसेच याच रीतीने इतर सर्व पदार्थांनाही विपरीत मानते, ती बुद्धी तामसी होय. ॥ १८-३२ ॥ '''मूळ श्लोक''' धृत्या यया धारयते मनःप्राणेन्द्रियक्रियाः । योगोनाव्यभिचारिण्या धृतिः सा पार्थ सात्त्विकी ॥ १८-३३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''यया''' = ज्या, '''अव्यभिचारिण्या''' = अव्यभिचारिणी अशा, '''धृत्या''' = धारण शक्तीमुळे, '''(पुरुषः)''' = पुरुष, '''योगेन''' = ध्यानयोगाच्या द्वारा, '''मनःप्राणेन्द्रियक्रियाः''' = मन, प्राण आणि इंद्रिये यांच्या क्रिया, '''धारयते''' = धारण करतो, '''सा''' = ती, '''धृतिः''' = धृती, '''सात्त्विकी''' = सात्त्विकी आहे ॥ १८-३३ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), ज्या अव्यभिचारिणी धारणशक्तीने मनुष्य ध्यानयोगाने मन, प्राण व इंद्रिये यांच्या क्रिया धारण करीत असतो, ती धारणा सात्त्विक होय. ॥ १८-३३ ॥ '''मूळ श्लोक''' यया तु धर्मकामार्थान्धृत्या धारयतेऽर्जुन । प्रसङ्गेन फलाकाङ्क्षी धृतिः सा पार्थ राजसी ॥ १८-३४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तु''' = परंतु, '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्रा), '''अर्जुन''' = अर्जुना, '''यया''' = ज्या, '''धृत्या''' = धारणशक्तीच्या द्वारा, '''फलाकाङ्क्षी''' = फळाची इच्छा करणारा मनुष्य, '''प्रसङ्गेन''' = अत्यंत आसक्तीने, '''धर्मकामार्थान्‌''' = धर्म, अर्थ आणि काम यांना, '''धारयते''' = धारण करतो, '''सा''' = ती, '''धृतिः''' = धारणशक्ती, '''राजसी''' = राजसी आहे ॥ १८-३४ ॥ '''अर्थ''' परंतु हे पार्था (अर्थात पृथापुत्रा) अर्जुना, फळाची इच्छा असलेला मनुष्य अती आसक्तीमुळे ज्या धारणशक्तीने धर्म, अर्थ व काम यांना धारण करतो, ती धारणा राजसी होय. ॥ १८-३४ ॥ '''मूळ श्लोक''' यया स्वप्नं भयं शोकं विषादं मदमेव च । न विमुञ्चति दुर्मेधा धृतिः सा पार्थ तामसी ॥ १८-३५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''यया''' = ज्या, '''(धृत्या)''' = धारणशक्तीच्या द्वारे, '''दुर्मेधाः''' = दुष्ट बुद्धी असणारा मनुष्य, '''स्वप्नम्‌''' = निद्रा, '''भयम्‌''' = भय, '''शोकम्‌''' = चिंता, '''च''' = आणि, '''विषादम्‌''' = दुःख, '''(तथा)''' = तसेच, '''मदम्‌ एव''' = उन्मत्तपणा यांनाही, '''न विमुञ्चति''' = सोडत नाही म्हणजे त्यांना धारण करून राहातो, '''सा''' = ती, '''धृतिः''' = धारणशक्ती, '''तामसी''' = तामसी होय ॥ १८-३५ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), दुष्ट बुद्धीचा मनुष्य ज्या धारणशक्तीमुळे झोप, भीती, काळजी, दुःख आणि उन्मत्तपणाही सोडत नाही, अर्थात धारण करून राहातो, ती धारणा तामसी होय. ॥ १८-३५ ॥ '''मूळ श्लोक''' सुखं त्विदानीं त्रिविधं शृणु मे भरतर्षभ । अभ्यासाद्रमते यत्र दुःखान्तं च निगच्छति ॥ १८-३६ ॥ यत्तदग्रे विषमिव परिणामेऽमृतोपमम्‌ । तत्सुखं सात्त्विकं प्रोक्तमात्मबुद्धिप्रसादजम्‌ ॥ १८-३७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भरतर्षभ''' = हे भरतर्षभा (अर्थात भरतवंशीयांतील श्रेष्ठ अर्जुना), '''इदानीम्‌''' = आता, '''त्रिविधम्‌''' = तीन प्रकारचे, '''सुखम्‌ तु''' = सुखसुद्धा, '''मे''' = माझ्याकडून, '''शृणु''' = तू ऐक, '''यत्र''' = ज्या सुखामध्ये, '''अभ्यासात्‌''' = भजन, ध्यान व सेवा इत्यादींच्या अभ्यासामुळे, '''रमते''' = रमून जातो, '''च''' = आणि, '''(यस्मात्‌)''' = ज्या सुखामुळे, '''(सः)''' = तो, '''दुःखान्तम्‌''' = दुःखांच्या अंताप्रत, '''निगच्छति''' = प्राप्त होतो, '''यत्‌''' = जे असे सुख आहे, '''तत्‌''' = ते, '''अग्रे''' = आरंभकाळी, '''(यदि)''' = जरी, '''विषम्‌ इव''' = विषाप्रमाणे वाटते, '''(तथापि)''' = तरी, '''परिणामे''' = परिणामी, '''अमृतोपमम्‌''' = अमृततुल्य असते, '''(अतः)''' = म्हणून, '''तत्‌''' = ते सुख, '''आत्मबुद्धिप्रसादजम्‌''' = परमात्मविषयक बुद्धीच्या प्रसन्नतेमुळे उत्पन्न होणारे, '''सुखम्‌''' = सुख, '''सात्त्विकम्‌''' = सात्त्विक, '''प्रोक्तम्‌''' = असे म्हटले गेले आहे ॥ १८-३६, १८-३७ ॥ '''अर्थ''' हे भरतर्षभा (अर्थात भरतवंशीयांमध्ये श्रेष्ठ अर्जुना), आता तीन प्रकारचे सुखही तू माझ्याकडून ऐक. ज्या सुखात साधक भजन, ध्यान आणि सेवा इत्यादींच्या अभ्यासाने रमतो आणि ज्यामुळे त्याचे दुःख नाहीसे होते, जे आरंभी जरी विषाप्रमाणे वाटले, तरी परिणामी अमृताप्रमाणे असते, ते परमात्मविषयक बुद्धीच्या प्रसादाने उत्पन्न होणारे सुख सात्त्विक म्हटले गेले आहे. ॥ १८-३६, १८-३७ ॥ '''मूळ श्लोक''' विषयेन्द्रियसंयोगाद्यत्तदग्रेऽमृतोपमम्‌ । परिणामे विषमिव तत्सुखं राजसं स्मृतम्‌ ॥ १८-३८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''विषयेन्द्रियसंयोगात्‌''' = विषय व इंद्रिये यांच्या संयोगामुळे, '''यत्‌''' = जे, '''सुखम्‌''' = सुख, '''(उत्पद्यते)''' = उत्पन्न होते, '''तत्‌''' = ते सुख, '''अग्रे''' = प्रथम भोगकाळी, '''अमृतोपमम्‌''' = अमृततुल्य वाटत असले तरीसुद्धा, '''परिणामे''' = परिणामी, '''विषम्‌ इव''' = विषाप्रमाणे असते, '''(अतः)''' = म्हणून, '''तत्‌''' = ते सुख, '''राजसम्‌''' = राजस असे, '''स्मृतम्‌''' = म्हटले गेले आहे ॥ १८-३८ ॥ '''अर्थ''' जे सुख विषय आणि इंद्रिये यांच्या संयोगाने उत्पन्न होते, ते प्रथम भोगताना अमृतासारखे वाटत असले तरी परिणामी विषासारखे असते. म्हणून ते सुख राजस म्हटले गेले आहे. ॥ १८-३८ ॥ '''मूळ श्लोक''' यदग्रे चानुबन्धे च सुखं मोहनमात्मनः । निद्रालस्यप्रमादोत्थं तत्तामसमुदाहृतम्‌ ॥ १८-३९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यत्‌''' = जे, '''सुखम्‌''' = सुख, '''अग्रे''' = भोगकाळी, '''च''' = तसेच, '''अनुबन्धे च''' = परिणामी सुद्धा, '''आत्मनः''' = आत्म्याला, '''मोहनम्‌''' = मोहित करणारे आहे, '''तत्‌''' = ते, '''निद्रालस्यप्रमादोत्थम्‌''' = निद्रा, आळस व प्रमाद यांपासून उत्पन्न होणारे असल्यामुळे, '''तामसम्‌''' = तामस असे, '''उदाहृतम्‌''' = म्हटले गेले आहे ॥ १८-३९ ॥ '''अर्थ''' जे सुख भोगकाळी आणि परिणामीही आत्म्याला मोह पाडणारे असते, ते झोप, आळस व प्रमाद यांपासून उत्पन्न झालेले सुख तामस म्हटले आहे. ॥ १८-३९ ॥ '''मूळ श्लोक''' न तदस्ति पृथिव्यां वा दिवि देवेषु व पुनः । सत्त्वं प्रकृतिजैर्मुक्तं यदेभिः स्यात्त्रिभिर्गुणैः ॥ १८-४० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पृथिव्याम्‌''' = पृथ्वीवर, '''वा''' = किंवा, '''दिवि''' = आकाशात, '''वा''' = अथवा, '''देवेषु''' = देवतांमध्ये, '''पुनः''' = तसेच यांच्याशिवाय आणखी कुठेही, '''तत्‌''' = असे कोणतेही, '''सत्त्वम्‌''' = प्राणी व पदार्थ, '''न अस्ति''' = नाही, '''यत्‌''' = की जे, '''प्रकृतिजैः''' = प्रकृतीपासून उत्पन्न होणाऱ्या, '''एभिः''' = या, '''त्रिभिः''' = तीन, '''गुणैः''' = गुणांनी, '''मुक्तम्‌''' = रहित, '''स्यात्‌''' = असेल ॥ १८-४० ॥ '''अर्थ''' पृथ्वीवर, आकाशात किंवा देवांत तसेच यांच्याशिवाय इतरत्र कोठेही असा कोणताच प्राणी किंवा पदार्थ नाही की, जो प्रकृतीपासून उत्पन्न झालेल्या या तीन गुणांनी रहित असेल. ॥ १८-४० ॥ '''मूळ श्लोक''' ब्राह्मणक्षत्रियविशां शूद्राणां च परन्तप । कर्माणि प्रविभक्तानि स्वभावप्रभवैर्गुणैः ॥ १८-४१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''परन्तप''' = हे परंतपा (अर्थात शत्रुतापना अर्जुना), '''ब्राह्मणक्षत्रियविशाम्‌''' = ब्राह्मण, क्षत्रिय व वैश्य यांची, '''च''' = तसेच, '''शूद्राणाम्‌''' = शूद्रांची, '''कर्माणि''' = कर्मे, '''स्वभावप्रभवैः''' = स्वभावापासून उत्पन्न झालेल्या, '''गुणैः''' = गुणांच्या द्वारा, '''प्रविभक्तानि''' = विभक्त केली गेली आहेत ॥ १८-४१ ॥ '''अर्थ''' हे परंतपा (अर्थात शत्रुतापना अर्जुना), ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य आणि शूद्र यांची कर्मे स्वभावतः उत्पन्न झालेल्या गुणांमुळे निरनिराळी केली गेली आहेत. ॥ १८-४१ ॥ '''मूळ श्लोक''' शमो दमस्तपः शौचं क्षान्तिरार्जवमेव च । ज्ञानं विज्ञानमास्तिक्यं ब्रह्मकर्म स्वभावजम्‌ ॥ १८-४२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''शमः''' = अंतःकरणाचा निग्रह करणे, '''दमः''' = इंद्रियांचे दमन करणे, '''तपः''' = धर्मपालनासाठी कष्ट सहन करणे, '''शौचम्‌''' = आत व बाहेर शुद्ध राहणे, '''क्षान्तिः''' = दुसऱ्यांच्या अपराधांना क्षमा करणे, '''आर्जवम्‌''' = मन, इंद्रिये व शरीर यांना सरळ राखणे, '''आस्तिक्यम्‌''' = वेद, शास्त्र, ईश्वर आणि परलोक इत्यादींवर श्रद्धा ठेवणे, '''ज्ञानम्‌''' = वेदशास्त्रांचे अध्ययन व अध्यापन, '''च''' = आणि, '''विज्ञानम्‌''' = परमात्म्याच्या तत्त्वाचा अनुभव घेणे, ही सर्वच्या सर्व, '''एव''' = ही, '''ब्रह्मकर्मस्वभावजम्‌''' = ब्राह्मणाची स्वाभाविक कर्मे आहेत ॥ १८-४२ ॥ '''अर्थ''' अंतःकरणाचा निग्रह, इंद्रियांवर ताबा ठेवणे, धर्मासाठी कष्ट सहन करणे, अंतर्बाह्य शुद्ध राहणे, दुसऱ्यांच्या अपराधांना क्षमा करणे, मन, इंद्रिये व शरीर सरळ राखणे, वेद, शास्त्र, ईश्वर व परलोक इत्यादींवर विश्वास ठेवणे, वेदशास्त्रांचे अध्ययन-अध्यापन करणे आणि परमात्मतत्त्वाचा अनुभव घेणे, ही सर्वच्या सर्व ब्राह्मणाची स्वाभाविक कर्मे आहेत. ॥ १८-४२ ॥ '''मूळ श्लोक''' शौर्यं तेजो धृतिर्दाक्ष्यं युद्धे चाप्यपलायनम्‌ । दानमीश्वरभावश्च क्षात्रं कर्म स्वभावजम्‌ ॥ १८-४३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''शौर्यम्‌''' = शूरवीरता, '''तेजः''' = तेज, '''धृतिः''' = धैर्य, '''दाक्ष्यम्‌''' = दक्षता, '''च''' = आणि, '''युद्धे अपि''' = कोणतेही मोठे संकट आले तरी युद्धातून, '''अपलायनम्‌''' = पळून न जाणे, '''दानम्‌''' = दान देणे, '''च''' = आणि, '''ईश्वरभावः''' = स्वामी भाव ही सर्वच्या सर्वही, '''क्षात्रम्‌''' = क्षत्रियाची, '''स्वभावजम्‌''' = स्वाभाविक, '''कर्म''' = कर्मे आहेत ॥ १८-४३ ॥ '''अर्थ''' शौर्य, तेज, धैर्य, चातुर्य, युद्धातून पलायन न करणे, दान देणे आणि स्वामिभाव ही सर्वच्या सर्व क्षत्रियांची स्वाभाविक कर्मे आहेत. ॥ १८-४३ ॥ '''मूळ श्लोक''' कृषिगौरक्ष्यवाणिज्यं वैश्यकर्म स्वभावजम्‌ । परिचर्यात्मकं कर्म शूद्रस्यापि स्वभावजम्‌ ॥ १८-४४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कृषिगौरक्ष्यवाणिज्यम्‌''' = शेती, गोपालन आणि क्रय-विक्रय रूप सत्य व्यवहार (ही सर्व), '''वैश्यकर्म स्वभावजम्‌''' = वैश्यांची स्वाभाविक कर्मे आहेत, '''परिचर्यात्मकम्‌''' = सर्व वर्णांची सेवा करणे, '''शूद्रस्य अपि''' = शूद्राचेही, '''स्वभावजम्‌''' = स्वाभाविक, '''कर्म''' = कर्म आहे ॥ १८-४४ ॥ '''अर्थ''' शेती, गोपालन आणि क्रय-विक्रयरूप सत्य व्यवहार ही वैश्याची स्वाभाविक कर्मे आहेत. तसेच सर्व वर्णांची सेवा करणे हे शूद्राचेही स्वाभाविक कर्म आहे. ॥ १८-४४ ॥ '''मूळ श्लोक''' स्वे स्वे कर्मण्यभिरतः संसिद्धिं लभते नरः । स्वकर्मनिरतः सिद्धिं यथा विन्दति तच्छृणु ॥ १८-४५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''स्वे स्वे''' = आपापल्या (स्वाभाविक), '''कर्मणि''' = कर्मांमध्ये, '''अभिरतः''' = तत्परतेने गढलेला, '''नरः''' = मनुष्य, '''संसिद्धिम्‌''' = भगवत्प्राप्तिरूप परमसिद्धी, '''लभते''' = प्राप्त करून घेतो, '''स्वकर्मनिरतः''' = आपापल्या स्वाभाविक कर्मात गढलेला पुरुष, '''यथा''' = ज्याप्रकारे कर्म केल्याने, '''सिद्धिम्‌''' = परमसिद्धी, '''विन्दति''' = प्राप्त करून घेतो, '''तत्‌''' = तो प्रकार, '''शृणु''' = तू ऐक ॥ १८-४५ ॥ '''अर्थ''' आपापल्या स्वाभाविक कर्मांत तत्पर असलेल्या मनुष्यास भगवत्प्राप्तिरूप परम सिद्धीचा लाभ होतो. आपल्या स्वाभाविक कर्मात रत असलेला मनुष्य ज्या रीतीने कर्म करून परमसिद्धीला प्राप्त होतो, ती रीत तू ऐक. ॥ १८-४५ ॥ '''मूळ श्लोक''' यतः प्रवृत्तिर्भूतानां येन सर्वमिदं ततम्‌ । स्वकर्मणा तमभ्यर्च्य सिद्धिं विन्दति मानवः ॥ १८-४६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यतः''' = ज्या परमेश्वरापासून, '''भूतानाम्‌''' = सर्व प्राण्यांची, '''प्रवृत्तिः''' = उत्पत्ति झाली आहे, '''(च)''' = आणि, '''येन''' = ज्या परमेश्वराने, '''इदम्‌''' = हे, '''सर्वम्‌''' = समस्त जग, '''ततम्‌''' = व्यापून टाकले आहे, '''तम्‌''' = त्या परमेश्वराची, '''स्वकर्मणा''' = स्वतःच्या स्वाभाविक कर्मांनी, '''अभ्यर्च्य''' = पूजा करून, '''मानवः''' = मनुष्य, '''सिद्धिम्‌''' = परमसिद्धी, '''विन्दति''' = प्राप्त करून घेतो ॥ १८-४६ ॥ '''अर्थ''' ज्या परमेश्वरापासून सर्व प्राण्यांची उत्पत्ती झाली आहे आणि ज्याने हे सर्व जग व्यापले आहे, त्या परमेश्वराची आपल्या स्वाभाविक कर्मांनी पूजा करून मनुष्य परमसिद्धी मिळवितो. ॥ १८-४६ ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रेयान्स्वधर्मो विगुणः परधर्मात्स्वनुष्ठितात्‌ । स्वभावनियतं कर्म कुर्वन्नाप्नोति किल्बिषम्‌ ॥ १८-४७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''स्वनुष्ठितात्‌''' = चांगल्या प्रकारे आचरणात आणलेल्या, '''परधर्मात्‌''' = दुसऱ्याच्या धर्मापेक्षा, '''विगुणः अपि''' = गुणरहित (असणारा) सुद्धा, '''स्वधर्मः''' = स्वतःचा धर्म, '''श्रेयान्‌''' = श्रेष्ठ आहे, '''(यस्मात्‌)''' = कारण, '''स्वभावनियतम्‌''' = स्वभावाने नियत केलेले, '''कर्म''' = स्वधर्मरूप कर्म, '''कुर्वन्‌''' = करणारा मनुष्य, '''किल्बिषम्‌''' = पाप, '''न आप्नोति''' = प्राप्त करून घेत नाही (म्हणजे त्या मनुष्याला पाप लागत नाही) ॥ १८-४७ ॥ '''अर्थ''' उत्तम प्रकारे आचरिलेल्या दुसऱ्याच्या धर्मापेक्षा वैगुण्य असलेलाही आपला धर्म श्रेष्ठ आहे. कारण स्वभावाने नेमून दिलेले स्वधर्मरूप कर्म करणाऱ्या माणसाला पाप लागत नाही. ॥ १८-४७ ॥ '''मूळ श्लोक''' सहजं कर्म कौन्तेय सदोषमपि न त्यजेत्‌ । सर्वारम्भा हि दोषेण धूमेनाग्निरिवावृताः ॥ १८-४८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(अतः)''' = म्हणून, '''कौन्तेय''' = हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), '''सहजम्‌''' = सहज, '''कर्म''' = कर्म हे, '''सदोषम्‌ अपि''' = दोषयुक्त असले तरी सुद्धा ते, '''न त्यजेत्‌''' = टाकू नये, '''हि''' = कारण, '''धूमेन''' = धुराने व्याप्त असलेल्या, '''अग्निः इव''' = अग्नीप्रमाणे, '''सर्वारम्भाः''' = सर्व कर्मे (कोणत्या ना कोणत्यातरी), '''दोषेण''' = दोषाने, '''आवृताः''' = युक्त असतात ॥ १८-४८ ॥ '''अर्थ''' म्हणूनच हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), सदोष असले तरीही स्वाभाविक कर्म सोडून देऊ नये. कारण धुराने जसा अग्नी, तशी सर्व कर्मे कोणत्या ना कोणत्या दोषाने युक्त असतात. ॥ १८-४८ ॥ '''मूळ श्लोक''' असक्तबुद्धिः सर्वत्र जितात्मा विगतस्पृहः । नैष्कर्म्यसिद्धिं परमां संन्यासेनाधिगच्छति ॥ १८-४९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सर्वत्र''' = सर्वत्र, '''असक्तबुद्धिः''' = आसक्तिरहित बुद्धी असणारा, '''विगतस्पृहः''' = स्पृहारहित, '''(च)''' = आणि, '''जितात्मा''' = ज्याने अंतःकरण जिंकले आहे असा पुरुष, '''संन्यासेन''' = सांख्ययोगाच्या द्वारा, '''परमाम्‌''' = ती परम अशी, '''नैष्कर्म्यसिद्धिम्‌''' = नैष्कर्म्य सिद्धी, '''अधिगच्छति''' = प्राप्त करून घेतो ॥ १८-४९ ॥ '''अर्थ''' सर्वत्र आसक्तिरहित बुद्धी असलेला, निःस्पृह आणि अंतःकरण जिंकलेला मनुष्य सांख्ययोगाने त्या श्रेष्ठ नैष्कर्म्यसिद्धीला प्राप्त होतो. ॥ १८-४९ ॥ '''मूळ श्लोक''' सिद्धिं प्राप्तो यथा ब्रह्म तथाप्नोति निबोध मे । समासेनैव कौन्तेय निष्ठा ज्ञानस्य या परा ॥ १८-५० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''ज्ञानस्य''' = ज्ञानयोगाची, '''या''' = जी काही, '''परा''' = परा, '''निष्ठा''' = निष्ठा आहे, '''सिद्धिम्‌''' = अशी ती नैष्कर्म्य सिद्धी, '''यथा''' = ज्याप्रकारे, '''प्राप्तः''' = प्राप्त करून घेऊन, '''(मनुष्यः)''' = मनुष्य हा, '''ब्रह्म''' = ब्रह्म, '''आप्नोति''' = प्राप्त करून घेतो, '''तथा''' = तो प्रकार, '''कौन्तेय''' = हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), '''समासेन एव''' = संक्षेपतःच, '''मे''' = माझ्याकडून, '''निबोध''' = तू समजून घे ॥ १८-५० ॥ '''अर्थ''' हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), जी ज्ञानयोगाची अंतिम स्थिती आहे, त्या नैष्कर्म्यसिद्धीला ज्या रीतीने प्राप्त होऊन मनुष्य ब्रह्माला प्राप्त होतो, ती रीत थोडक्यात तू माझ्याकडून समजून घे. ॥ १८-५० ॥ '''मूळ श्लोक''' बुद्ध्या विशुद्ध्या युक्तो धृत्यात्मानं नियम्य च । शब्दादीन्विषयांस्त्यक्त्वा रागद्वेषौ व्युदस्य च ॥ १८-५१ ॥ विविक्तसेवी लघ्वाशी यतवाक्कायमानसः । ध्यानयोगपरो नित्यं वैराग्यं समुपाश्रितः ॥ १८-५२ ॥ अहङ्कारं बलं दर्पं कामं क्रोधं परिग्रहम्‌ । विमुच्य निर्ममः शान्तो ब्रह्मभूयाय कल्पते ॥ १८-५३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''विशुद्ध्या''' = विशुद्ध, '''बुद्ध्या''' = बुद्धीने, '''युक्तः''' = युक्त असणारा, '''(तथा)''' = तसेच, '''लघ्वाशी''' = हलके, सात्त्विक आणि नियमीत भोजन करणारा, '''शब्दादीन्‌''' = शब्द इत्यादी, '''विषयान्‌''' = विषयांचा, '''त्यक्त्वा''' = त्याग करून, '''विविक्तसेवी''' = एकांत व शुद्ध अशा स्थानांचे सेवन करणारा, '''धृत्या''' = सात्त्विक अशा धारणशक्तीच्या द्वारा, '''आत्मानम्‌ नियम्य''' = अंतःकरण व इंद्रिये यांचा संयम करून, '''यतवाक्कायमानसः''' = मन, वाणी आणि शरीर यांना वश करून घेतलेला, '''रागद्वेषौ''' = राग आणि द्वेष यांना, '''व्युदस्य''' = संपूर्ण नष्ट करून, '''वैराग्यम्‌''' = दृढ वैराग्याचा, '''समुपाश्रितः''' = चांगल्याप्रकारे आश्रय घेणारा, '''च''' = तसेच, '''अहङ्कारम्‌''' = अहंकार, '''बलम्‌''' = बळ, '''दर्पम्‌''' = घमेंड, '''कामम्‌''' = काम, '''क्रोधम्‌''' = क्रोध, '''च''' = आणि, '''परिग्रहम्‌''' = परिग्रह यांचा, '''विमुच्य''' = त्याग करून, '''नित्यम्‌''' = निरंतर, '''ध्यानयोगपरः''' = ध्यानयोगपरायण राहणारा, '''निर्ममः''' = ममतारहित, '''(च)''' = आणि, '''शान्तः''' = शांतियुक्त असा पुरुष, '''ब्रह्मभूयाय''' = सच्चिदानंदघन ब्रह्मामध्ये अभिन्न भावाने स्थित होण्यास, '''कल्पते''' = योग्य होतो ॥ १८-५१, १८-५२, १८-५३ ॥ '''अर्थ''' विशुद्ध बुद्धीने युक्त; हलके, सात्त्विक आणि नियमीत भोजन घेणारा; शब्दादी विषयांचा त्याग करून, एकांतात शुद्ध ठिकाणी राहणारा; सात्त्विक धारणाशक्तीने अंतःकरण व इंद्रिये यांच्यावर संयम ठेवून, मन, वाणी आणि शरीर ताब्यात ठेवणारा; राग-द्वेष पूर्णपणे नाहीसे करून चांगल्या प्रकारे दृढ वैराग्याचा आश्रय घेणारा; अहंकार, बळ, घमेंड, कामना, क्रोध, संग्रहवृत्ती यांचा त्याग करून नेहमी ध्यानयोगात तत्पर असणारा; ममतारहित व शांतियुक्त असा पुरुष सच्चिदानंदघन ब्रह्मामध्ये एकरूप होऊन राहण्यास पात्र होतो. ॥ १८-५१, १८-५२, १८-५३ ॥ '''मूळ श्लोक''' ब्रह्मभूतः प्रसन्नात्मा न शोचति न काङ्क्षति । समः सर्वेषु भूतेषु मद्भक्तिं लभते पराम्‌ ॥ १८-५४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''ब्रह्मभूतः''' = सच्चिदानंदघन ब्रह्मामध्ये एकीभावाने स्थित असणारा, '''प्रसन्नात्मा''' = मन प्रसन्न असणारा असा योगी तर, '''न शोचति''' = शोक करीत नाही, '''(तथा)''' = तसेच, '''न काङ्क्षति''' = आकांक्षा करीत नाही, '''सर्वेषु''' = समस्त, '''भूतेषु''' = प्राण्यांच्या ठायी, '''समः''' = समभाव असणारा असा तो योगी, '''पराम्‌ मद्भक्तिम्‌''' = माझी परा भक्ती, '''लभते''' = प्राप्त करून घेतो ॥ १८-५४ ॥ '''अर्थ''' मग तो सच्चिदानंदघन ब्रह्मात तद्रूप झालेला प्रसन्न चित्ताचा योगी कशाबद्दलही शोक करीत नाही आणि कशाचीही इच्छा करीत नाही. असा सर्व प्राण्यांच्या ठिकाणी सम भाव बाळगणारा योगी माझ्या पराभक्तीला प्राप्त होतो. ॥ १८-५४ ॥ '''मूळ श्लोक''' भक्त्या मामभिजानाति यावान्यश्चास्मि तत्त्वतः । ततो मां तत्त्वतो ज्ञात्वा विशते तदनन्तरम्‌ ॥ १८-५५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''(अहम्‌)''' = मी, '''यः''' = जो, '''च''' = आणि, '''यावान्‌''' = जितका, '''अस्मि''' = आहे, '''(एवम्‌)''' = अशाप्रकारे, '''माम्‌''' = मज परमात्म्याला, '''भक्त्या''' = परा भक्तीच्या द्वारा, '''(सः)''' = तो, '''तत्त्वतः अभिजानाति''' = जसेच्या तसे तत्त्वतः जाणतो, '''(तथा)''' = तसेच (मग), '''ततः''' = त्या भक्तीच्या द्वारा, '''माम्‌''' = मला, '''तत्त्वतः''' = तत्त्वतः, '''ज्ञात्वा''' = जाणून घेतल्यावर, '''(सः)''' = तो, '''तदनन्तरम्‌''' = तत्काळच, '''विशते''' = माझ्या ठिकाणी प्रविष्ट होऊन जातो ॥ १८-५५ ॥ '''अर्थ''' त्या पराभक्तीच्या योगाने तो मज परमात्म्याला मी जो आणि जसा आहे, अगदी बरोबर तसाच तत्त्वतः जाणतो, तसेच त्या भक्तीने मला तत्त्वतः जाणून त्याचवेळी माझ्यात प्रविष्ट होतो. ॥ १८-५५ ॥ '''मूळ श्लोक''' सर्वकर्माण्यपि सदा कुर्वाणो मद्व्यपाश्रयः । मत्प्रसादादवाप्नोति शाश्वतं पदमव्ययम्‌ ॥ १८-५६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सर्वकर्माणि''' = सर्व कर्मे, '''सदा''' = सदा, '''कुर्वाणः अपि''' = करीत असूनही, '''मद्व्यपाश्रयः''' = मत्परायण असणारा कर्मयोगी तर, '''मत्प्रसादात्‌''' = माझ्या कृपेमुळे, '''शाश्वतम्‌''' = सनातन, '''अव्ययम्‌''' = अविनाशी, '''पदम्‌''' = परम पद, '''अवाप्नोति''' = प्राप्त करून घेतो ॥ १८-५६ ॥ '''अर्थ''' माझ्या आश्रयाने राहणारा कर्मयोगी सर्व कर्मे नेहमी करीत असला तरी माझ्या कृपेने सनातन अविनाशी परमपदाला प्राप्त होतो. ॥ १८-५६ ॥ '''मूळ श्लोक''' चेतसा सर्वकर्माणि मयि संन्यस्य मत्परः । बुद्धियोगमुपाश्रित्य मच्चित्तः सततं भव ॥ १८-५७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''चेतसा''' = मनाने, '''सर्वकर्माणि''' = सर्व कर्मे, '''मयि''' = माझ्या ठिकाणी, '''संन्यस्य''' = अर्पण करून, '''(तथा)''' = तसेच, '''बुद्धियोगम्‌''' = समबुद्धीरूप योगाचा, '''उपाश्रित्य''' = अवलंब करून, '''(त्वम्‌)''' = तू, '''मत्परः''' = मत्परायण, '''(च)''' = आणि, '''सततम्‌ मच्चित्तः''' = निरंतर माझ्या ठायी चित्त ठेवणारा असा, '''भव''' = हो ॥ १८-५७ ॥ '''अर्थ''' सर्व कर्मे मनाने माझ्या ठिकाणी अर्पण करून तसेच समबुद्धीरूप योगाचा अवलंब करून मत्परायण आणि निरंतर माझ्या ठिकाणी चित्त असलेला हो. ॥ १८-५७ ॥ '''मूळ श्लोक''' मच्चित्तः सर्वदुर्गाणि मत्प्रसादात्तरिष्यसि । अथ चेत्त्वमहङ्कारान्न श्रोष्यसि विनङ्क्ष्यसि ॥ १८-५८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मच्चित्तः''' = माझ्या ठिकाणी चित्त ठेवलेला असा, '''त्वम्‌''' = तू, '''मत्प्रसादात्‌''' = माझ्या कृपेने, '''(अनायासाने)''' = अनायासे, '''सर्वदुर्गाणि''' = सर्व संकटे, '''तरिष्यसि''' = पार करून जाशील, '''अथ''' = आणि, '''चेत्‌''' = जर, '''अहङ्कारात्‌''' = अहंकाळामुळे माझी वचने, '''न श्रोष्यसि''' = ऐकली नाहीस तर, '''विनङ्क्ष्यसि''' = तू नष्ट होऊन जाशील म्हणजे परमार्थातून भ्रष्ट होऊन जाशील ॥ १८-५८ ॥ '''अर्थ''' वर सांगितल्याप्रमाणे माझ्या ठिकाणी चित्त ठेवल्याने तू माझ्या कृपेने सर्व संकटातून सहजच पार होशील आणि जर अहंकारामुळे माझे सांगणे न ऐकशील, तर नष्ट होशील अर्थात परमार्थाला मुकशील. ॥ १८-५८ ॥ '''मूळ श्लोक''' यदहङ्कारमाश्रित्य न योत्स्य इति मन्यसे । मिथ्यैष व्यवसायस्ते प्रकृतिस्त्वां नियोक्ष्यति ॥ १८-५९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अहङ्कारम्‌''' = अहंकाराचा, '''आश्रित्य''' = आश्रय घेऊन, '''इति''' = हे, '''यत्‌''' = जे, '''मन्यसे''' = तू समजत आहेस की, '''न योत्स्ये''' = मी युद्ध करणार नाही, '''एषः''' = हा, '''ते''' = तुझा, '''व्यवसायः''' = निश्चय, '''मिथ्या''' = मिथ्या आहे, '''(यतः)''' = कारण, '''(तव)''' = तुझा, '''प्रकृतिः''' = स्वभाव, '''त्वाम्‌''' = तुला, '''नियोक्ष्यति''' = जबरदस्तीने युद्ध करावयास लावील ॥ १८-५९ ॥ '''अर्थ''' तू अहंकार धरून मी युद्ध करणार नाही, असे मानतोस, तो तुझा निश्चय व्यर्थ आहे, कारण तुझा स्वभाव तुला जबरदस्तीने युद्ध करावयास लावील. ॥ १८-५९ ॥ '''मूळ श्लोक''' स्वभावजेन कौन्तेय निबद्धः स्वेन कर्मणा । कर्तुं नेच्छसि यन्मोहात्करिष्यस्यवशोऽपि तत्‌ ॥ १८-६० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''कौन्तेय''' = हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), '''मोहात्‌''' = मोहामुळे, '''यत्‌''' = जे कर्म, '''कर्तुम्‌''' = करण्याची, '''न इच्छसि''' = इच्छा तू करीत नाहीस, '''तत्‌ अपि''' = ते कर्मसुद्धा, '''स्वेन''' = आपल्या (पूर्वकृत), '''स्वभावजेन''' = स्वाभाविक, '''कर्मणा''' = कर्माने, '''निबद्धः''' = बद्ध असा तू, '''अवशः''' = परवश होऊन, '''करिष्यसि''' = करशील ॥ १८-६० ॥ '''अर्थ''' हे कौंतेया (अर्थात कुंतीपुत्र अर्जुना), जे कर्म तू मोहामुळे करू इच्छित नाहीस, तेही आपल्या पूर्वकृत स्वाभाविक कर्माने बद्ध असल्यामुळे पराधीन होऊन करशील. ॥ १८-६० ॥ '''मूळ श्लोक''' ईश्वरः सर्वभूतानां हृद्देशेऽर्जुन तिष्ठति । भ्रामयन्सर्वभूतानि यन्त्रारूढानि मायया ॥ १८-६१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = हे अर्जुना, '''यन्त्रारूढानि''' = शरीररूपी यंत्रावर आरूढ असणाऱ्या, '''सर्वभूतानि''' = सर्व प्राण्यांना, '''ईश्वरः''' = अंतर्यामी परमेश्वर, '''मायया''' = स्वतःच्या मायेने (त्यांच्या कर्मांना अनुसरून), '''भ्रामयन्‌''' = फिरवीत, '''सर्वभूतानाम्‌''' = सर्व प्राण्यांच्या, '''हृद्देशे''' = हृदयात, '''तिष्ठति''' = स्थित आहे ॥ १८-६१ ॥ '''अर्थ''' हे अर्जुना, अंतर्यामी परमेश्वर आपल्या मायेने शरीररूपी यंत्रावर आरूढ झालेल्या सर्व प्राण्यांना त्यांच्या कर्मांनुसार फिरवीत सर्व प्राण्यांच्या हृदयात राहिला आहे. ॥ १८-६१ ॥ '''मूळ श्लोक''' तमेव शरणं गच्छ सर्वभावेन भारत । तत्प्रसादात्परां शान्तिं स्थानं प्राप्स्यसि शाश्वतम्‌ ॥ १८-६२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''भारत''' = हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), '''तम्‌ एव''' = त्या परमेश्वरालाच, '''सर्वभावेन''' = सर्व प्रकाराने, '''(त्वम्‌)''' = तू, '''शरणम्‌''' = शरण, '''गच्छ''' = जा, '''तत्प्रसादात्‌''' = त्या परमेश्वराच्या कृपेनेच (तू), '''पराम्‌''' = परम, '''शान्तिम्‌''' = शांती आणि, '''शाश्वतम्‌''' = सनातन, '''स्थानम्‌''' = परमधाम, '''प्राप्स्यसि''' = प्राप्त करून घेशील ॥ १८-६२ ॥ '''अर्थ''' हे भारता (अर्थात भरतवंशी अर्जुना), तू सर्व प्रकारे त्या परमेश्वरालाच शरण जा. त्या परमात्म्याच्या कृपेनेच तुला परमशांती आणि सनातन परमधाम मिळेल. ॥ १८-६२ ॥ '''मूळ श्लोक''' इति ते ज्ञानमाख्यातं गुह्याद्‍गुह्यतरं मया । विमृश्यैतदशेषेण यथेच्छसि तथा कुरु ॥ १८-६३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''इति''' = अशा प्रकारे, '''गुह्यात्‌''' = गोपनीय गोष्टींपेक्षासुद्धा, '''गुह्यतरम्‌''' = अतिगोपनीय असे, '''(इदम्‌)''' = हे, '''ज्ञानम्‌''' = ज्ञान, '''मया''' = मी, '''ते''' = तुला, '''आख्यातम्‌''' = सांगितले आहे (आता तू), '''एतत्‌''' = या रहस्ययुक्त ज्ञानाचा, '''अशेषेण''' पूर्णपणे, '''विमृश्य''' = चांगल्याप्रकारे विचार करून, '''यथा इच्छसि''' = जशी तुझी इच्छा असेल, '''तथा''' = त्याप्रमाणेच, '''कुरु''' = कर ॥ १८-६३ ॥ '''अर्थ''' अशा प्रकारे हे गोपनीयाहूनही अतिगोपनीय ज्ञान मी तुला सांगितले. आता तू या रहस्यमय ज्ञानाचा संपूर्णपणे चांगला विचार करून मग जसे तुला आवडेल तसे कर. ॥ १८-६३ ॥ '''मूळ श्लोक''' सर्वगुह्यतमं भूयः शृणु मे परमं वचः । इष्टोऽसि मे दृढमिति ततो वक्ष्यामि ते हितम्‌ ॥ १८-६४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सर्वगुह्यतमम्‌''' = सर्व गोपनीय गोष्टींमध्ये अतिशय गोपनीय असे, '''मे''' = माझे, '''परमम्‌''' = परम रहस्याने युक्त, '''वचः''' = वचन, '''भूयः''' = पुन्हा, '''शृणु''' = तू ऐक, '''(त्वम्‌)''' = तू, '''मे''' = मला, '''दृढम्‌''' = अतिशय, '''इष्टः''' = प्रिय, '''असि''' = आहेस, '''ततः''' = त्यामुळे, '''इति''' = हे, '''हितम्‌''' = परम हितकारक वचन, '''ते''' = तुला, '''(भूयः)''' = पुन्हा, '''वक्ष्यामि''' = मी सांगेन ॥ १८-६४ ॥ '''अर्थ''' सर्व गोपनीयांहून अतिगोपनीय माझे परम रहस्ययुक्त वचन तू पुन्हा ऐक. तू माझा अत्यंत आवडता आहेस, म्हणून हे परम हितकारक वचन मी तुला सांगणार आहे. ॥ १८-६४ ॥ '''मूळ श्लोक''' मन्मना भव मद्भक्तो मद्याजी मां नमस्कुरु । मामेवैष्यसि सत्यं ते प्रतिजाने प्रियोऽसि मे ॥ १८-६५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मन्मनाः''' = माझ्या ठिकाणी मन असणारा असा, '''भव''' = तू हो, '''मद्भक्तः''' = माझा भक्त, '''(भव)''' = हो, '''मद्याजी''' = माझे पूजन करणारा, '''(भव)''' = हो, '''(च)''' = आणि, '''माम्‌''' = मला, '''नमस्कुरु''' = प्रणाम कर, '''(एवम्‌)''' = असे केले असता, '''(त्वम्‌)''' = तू, '''माम्‌ एव''' = मलाच, '''एष्यसि''' = प्राप्त करून घेशील, '''(एतत्‌)''' = हे, '''(अहम्‌)''' = मी, '''ते''' = तुला, '''सत्यम्‌''' = सत्य, '''प्रतिजाने''' = प्रतिज्ञेवर सांगतो, '''(यतः)''' = कारण, '''(त्वम्‌)''' = तू, '''मे''' = मला, '''प्रियः''' = अत्यंत प्रिय, '''असि''' = आहेस ॥ १८-६५ ॥ '''अर्थ''' तू माझ्या ठिकाणी मन ठेव. माझा भक्त हो. माझे पूजन कर आणि मला नमस्कार कर. असे केले असता तू मलाच येऊन मिळशील. हे मी तुला सत्य प्रतिज्ञापूर्वक सांगतो. कारण तू माझा अत्यंत आवडता आहेस. ॥ १८-६५ ॥ '''मूळ श्लोक''' सर्वधर्मान्परित्यज्य मामेकं शरणं व्रज । अहं त्वा सर्वपापेभ्यो मोक्षयिष्यामि मा शुचः ॥ १८-६६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सर्वधर्मान्‌''' = सर्व धर्म म्हणजे सर्व कर्तव्यकर्मे यांचा, '''(मयि)''' = माझ्या ठायी, '''परित्यज्य''' = त्याग करून, '''एकम्‌ माम्‌''' = सर्व शक्तिमान, सर्वाधार अशा मज एका परमेश्वरालाच, '''शरणम्‌''' = शरण, '''व्रज''' = ये, '''सर्वपापेभ्यः''' = सर्व पापांतून, '''अहम्‌''' = मी, '''त्वा''' = तुला, '''मोक्षयिष्यामि''' = मुक्त करून टाकीन, '''मा शुचः''' = तू शोक करू नकोस ॥ १८-६६ ॥ '''अर्थ''' सर्व धर्म म्हणजे सर्व कर्तव्यकर्मे मला अर्पण करून तू केवळ सर्वशक्तिमान, सर्वाधार अशा मला परमेश्वरालाच शरण ये. मी तुला सर्व पापांपासून सोडवीन. तू शोक करू नकोस. ॥ १८-६६ ॥ '''मूळ श्लोक''' इदं ते नातपस्काय नाभक्ताय कदाचन । न चाशुश्रूषवे वाच्यं न च मां योऽभ्यसूयति ॥ १८-६७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''इदम्‌''' = हे गीताशास्त्र, '''कदाचन''' = कोणत्याही काळी, '''ते''' = तू, '''अतपस्काय''' = तपरहित मनुष्याला, '''न वाच्यम्‌''' = सांगू नकोस, '''अभक्ताय''' = भक्तिरहित माणसाला, '''न (वाच्यम्‌)''' = सांगू नकोस, '''च''' = तसेच, '''अशुश्रूषवे''' = ज्याला ऐकण्याची इच्छा नाही त्यालाही, '''न (वाच्यम्‌)''' = सांगू नयेस, '''च''' = त्याचप्रमाणे, '''यः''' = जो माणूस, '''माम्‌''' = माझ्या बाबतीत, '''अभ्यसूयति''' = दोषदृष्टी बाळगतो, '''(तस्मै)''' = त्याला सुद्धा, '''(कदापि)''' = कधीही, '''न (वाच्यम्‌)''' = (तू) सांगू नयेस ॥ १८-६७ ॥ '''अर्थ''' हा गीतारूप रहस्यमय उपदेश कधीही तप न करणाऱ्या माणसाला सांगू नये. तसेच भक्तिहीन माणसाला आणि ऐकण्याची इच्छा नसणाऱ्यालाही सांगू नये. त्याचप्रमाणे माझ्यामध्ये दोष पाहणाऱ्याला तर कधीही सांगू नये. ॥ १८-६७ ॥ '''मूळ श्लोक''' य इमं परमं गुह्यं मद्भक्तेष्वभिधास्यति । भक्तिं मयि परां कृत्वा मामेवैष्यत्यसंशयः ॥ १८-६८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''मयि''' = माझ्यावर, '''पराम्‌''' = परम, '''भक्तिम्‌''' = प्रेम, '''कृत्वा''' = करून, '''यः''' = जो पुरुष, '''इमम्‌''' = हा, '''परमम्‌''' = परम, '''गुह्यम्‌''' = रहस्ययुक्त गीतोपदेश, '''मद्भक्तेषु''' = माझ्या भक्तांना, '''अभिधास्यति''' = सांगेल, '''(सः)''' = तो, '''माम्‌ एव''' = मलाच, '''एष्यति''' = प्राप्त करून घेईल, '''असंशयः''' = यात कोणताही संशय नाही ॥ १८-६८ ॥ '''अर्थ''' जो पुरुष माझ्या ठिकाणी परम प्रेम ठेवून हे परम रहस्ययुक्त गीताशास्त्र माझ्या भक्तांना सांगेल, तो मलाच प्राप्त होईल, यात मुळीच शंका नाही. ॥ १८-६८ ॥ '''मूळ श्लोक''' न च तस्मान्मनुष्येषु कश्चिन्मे प्रियकृत्तमः । भविता न च मे तस्मादन्यः प्रियतरो भुवि ॥ १८-६९ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''तस्मात्‌''' = त्या (माणसा) पेक्षा श्रेष्ठ, '''मनुष्येषु''' = माणसांमध्ये, '''कश्चित्‌ च''' = कोणीही, '''मे''' = माझे, '''प्रियकृत्तमः''' = प्रिय कार्य करणारा, '''न''' = नाही, '''च''' = तसेच, '''भुवि''' = पृथ्वीवर, '''तस्मात्‌''' = त्याच्यापेक्षा अधिक, '''मे प्रियतरः''' = माझा प्रिय, '''अन्यः''' = दुसरा कोणीही, '''न भविता''' = भविष्यात होणार नाही ॥ १८-६९ ॥ '''अर्थ''' माझे अत्यंत प्रिय कार्य करणारा त्याच्याहून अधिक मनुष्यांत कोणीही नाही. तसेच पृथ्वीवर त्याच्याहून अधिक मला प्रिय दुसरा कोणी भविष्यकाळी होणारही नाही. ॥ १८-६९ ॥ '''मूळ श्लोक''' अध्येष्यते च य इमं धर्म्यं संवादमावयोः । ज्ञानयज्ञेन तेनाहमिष्टः स्यामिति मे मतिः ॥ १८-७० ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''आवयोः''' = आपल्या दोघांचे, '''इमम्‌''' = हे, '''धर्म्यम्‌''' = धर्ममय, '''संवादम्‌''' = संवादरूप गीताशास्त्र, '''यः''' = जो पुरुष, '''अध्येष्यते''' = पठण करील, '''तेन च''' = त्याच्या द्वारा सुद्धा, '''अहम्‌''' = मी, '''ज्ञानयज्ञेन''' = ज्ञानयज्ञाद्वारा, '''इष्टः''' = पूजित, '''स्याम्‌''' = होईन, '''इति''' = असे, '''मे''' = माझे, '''मतिः''' = मत आहे ॥ १८-७० ॥ '''अर्थ''' जो पुरुष आम्हा दोघांच्या धर्ममय संवादरूप या गीताशास्त्राचे अध्ययन करील, त्याच्याकडूनही मी ज्ञानयज्ञाने पूजित होईन, असे माझे मत आहे. ॥ १८-७० ॥ '''मूळ श्लोक''' श्रद्धावाननसूयश्च शृणुयादपि यो नरः । सोऽपि मुक्तः शुभाँल्लोकान्प्राप्नुयात्पुण्यकर्मणाम्‌ ॥ १८-७१ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''श्रद्धावान्‌''' = श्रद्धेने युक्त, '''च''' = आणि, '''अनसूयः''' = दोषदृष्टीने रहित, '''यः''' = जो, '''नरः''' = मनुष्य, '''शृणुयात्‌ अपि''' = गीताशास्त्राचे श्रवणही करील, '''सः अपि''' = तोसुद्धा, '''(पापेभ्यः)''' = पापांतून, '''मुक्तः''' = मुक्त होऊन, '''पुण्यकर्मणाम्‌''' = उत्तम कर्म करणाऱ्यांच्या, '''शुभान्‌''' = श्रेष्ठ, '''लोकान्‌''' = लोकांना, '''प्राप्नुयात्‌''' = प्राप्त करून घेईल ॥ १८-७१ ॥ '''अर्थ''' जो मनुष्य श्रद्धायुक्त होऊन दोषदृष्टी न ठेवता या गीताशास्त्राचे श्रवण करील, तोही पापांपासून मुक्त होऊन पुण्यकर्मे करणाऱ्यांच्या श्रेष्ठ लोकांना प्राप्त होईल. ॥ १८-७१ ॥ '''मूळ श्लोक''' कच्चिदेतच्छ्रुतं पार्थ त्वयैकाग्रेण चेतसा । कच्चिदज्ञानसम्मोहः प्रनष्टस्ते धनञ्जय ॥ १८-७२ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''पार्थ''' = हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), '''एतत्‌''' = हे गीताशास्त्र, '''त्वया''' = तू, '''एकाग्रेण''' = एकाग्र, '''चेतसा''' = चित्ताने, '''कच्चित्‌ श्रुतम्‌''' = ऐकलेस काय, '''धनञ्जय''' = हे धनंजया (अर्जुना), '''ते''' = तुझा, '''अज्ञानसम्मोहः''' = अज्ञानजनित मोह, '''कच्चित्‌ प्रनष्टः''' = नष्ट झाला काय ॥ १८-७२ ॥ '''अर्थ''' हे पार्था (अर्थात पृथापुत्र अर्जुना), हे गीताशास्त्र तू एकाग्र चित्ताने ऐकलेस का? आणि हे धनंजया (अर्थात अर्जुना), तुझा अज्ञानातून उत्पन्न झालेला मोह नाहीसा झाला का? ॥ १८-७२ ॥ '''मूळ श्लोक''' अर्जुन उवाच नष्टो मोहः स्मृतिर्लब्धा त्वत्प्रसादान्मयाच्युत । स्थितोऽस्मि गतसन्देहः करिष्ये वचनं तव ॥ १८-७३ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''अर्जुन''' = अर्जुन, '''उवाच''' = म्हणाला, '''अच्युत''' = हे अच्युता (अर्थात श्रीकृष्णा), '''त्वत्प्रसादात्‌''' = आपल्या कृपेमुळे, '''(मम)''' = माझा, '''मोहः''' = मोह, '''नष्टः''' = नष्ट होऊन गेला आहे, '''(च)''' = आणि, '''मया''' = मला, '''स्मृतिः''' = स्मृती, '''लब्धा''' = प्राप्त झाली आहे (आता), '''(अहम्‌)''' = मी, '''गतसन्देहः''' = संशयरहित होऊन, '''स्थितः''' = स्थित, '''अस्मि''' = आहे, '''(अतः)''' = म्हणून, '''तव''' = आपली, '''वचनम्‌''' = आज्ञा, '''करिष्ये''' = मी पाळेन ॥ १८-७३ ॥ '''अर्थ''' अर्जुन म्हणाला, हे अच्युता (अर्थात श्रीकृष्णा), आपल्या कृपेने माझा मोह नाहीसा झाला आणि मला स्मृती प्राप्त झाली. आता मी संशयरहित होऊन राहिलो आहे. म्हणून मी आपल्या आज्ञेचे पालन करीन. ॥ १८-७३ ॥ '''मूळ श्लोक''' सञ्जय उवाच इत्यहं वासुदेवस्य पार्थस्य च महात्मनः । संवादमिममश्रौषमद्भुतं रोमहर्षणम्‌ ॥ १८-७४ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''सञ्जय''' = संजय, '''उवाच''' = म्हणाले, '''इति''' = अशा प्रकारे, '''वासुदेवस्य''' = श्रीवासुदेव, '''च''' = आणि, '''महात्मनः पार्थस्य''' = महात्मा पार्थ (अर्थात पृथापुत्र अर्जुन) यांचा, '''इमम्‌''' = हा, '''अद्भुतम्‌''' = अद्‍भुत रहस्ययुक्त, '''(च)''' = आणि, '''रोमहर्षणम्‌''' = रोमांचकारक, '''संवादम्‌''' = संवाद, '''अहम्‌''' = मी, '''अश्रौषम्‌''' = ऐकला ॥ १८-७४ ॥ '''अर्थ''' संजय म्हणाले, अशा प्रकारे मी श्रीवासुदेव आणि महात्मा पार्थ (अर्थात पृथापुत्र अर्जुन) यांचा हा अद्‌भुत रहस्यमय रोमांचकारक संवाद ऐकला. ॥ १८-७४ ॥ '''मूळ श्लोक''' व्यासप्रसादाच्छ्रुतवानेतद्‍गुह्यमहं परम्‌ । योगं योगेश्वरात्कृष्णात्साक्षात्कथयतः स्वयम्‌ ॥ १८-७५ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''व्यासप्रसादात्‌''' = श्रीव्यासांच्या कृपेमुळे (दिव्य दृष्टी मिळून), '''एतत्‌''' = हा, '''परमम्‌''' = परम, '''गुह्यम्‌''' = गोपनीय असा, '''योगम्‌''' = योग, '''(अर्जुनम्‌)''' = अर्जुनाला, '''कथयतः''' = सांगत असताना, '''स्वयम्‌''' = स्वतः, '''योगेश्वरात्‌''' = योगेश्वर अशा, '''कृष्णात्‌''' = भगवान श्रीकृष्णाकडून, '''अहम्‌''' = मी, '''साक्षात्‌''' = प्रत्यक्ष, '''श्रुतवान्‌''' = ऐकला आहे ॥ १८-७५ ॥ '''अर्थ''' श्रीव्यासांच्या कृपेने दिव्य दृष्टी मिळवून मी हा परम गोपनीय योग अर्जुनाला सांगत असताना स्वतः योगेश्वर भगवान श्रीकृष्णांकडून प्रत्यक्ष ऐकला आहे. ॥ १८-७५ ॥ '''मूळ श्लोक''' राजन्संस्मृत्य संस्मृत्य संवादमिममद्भुतम्‌ । केशवार्जुनयोः पुण्यं हृष्यामि च मुहुर्मुहुः ॥ १८-७६ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''राजन्‌''' = हे राजा (धृतराष्ट्रा), '''केशवार्जुनयोः''' = भगवान केशव (अर्थात श्रीकृष्ण) व अर्जुन यांचा, '''इमम्‌''' = हा (रहस्याने युक्त), '''पुण्यम्‌''' = कल्याणकारक, '''च''' = आणि, '''अद्भुतम्‌''' = अद्‍भुत असा, '''संवादम्‌''' = संवाद, '''संस्मृत्य संस्मृत्य''' = पुन्हा पुन्हा आठवून, '''मुहुर्मुहुः''' = वारंवार, '''हृष्यामि''' = मी आनंदित होत आहे ॥ १८-७६ ॥ '''अर्थ''' हे महाराज (धृतराष्ट्र), भगवान केशव (अर्थात श्रीकृष्ण) आणि अर्जुन यांचा हा रहस्यमय, कल्याणकारक आणि अद्‍भुत संवाद पुन्हा पुन्हा आठवून मी वारंवार आनंदित होत आहे. ॥ १८-७६ ॥ '''मूळ श्लोक''' तच्च संस्मृत्य संस्मृत्य रूपमत्यद्भुतं हरेः । विस्मयो मे महान्‌ राजन्हृष्यामि च पुनः पुनः ॥ १८-७७ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''राजन्‌''' = हे राजा (धृतराष्ट्रा), '''हरेः''' = श्रीहरीच्या, '''तत्‌''' = त्या, '''अति''' = अत्यंत, '''अद्भुतम्‌''' = अलौकिक, '''रूपम्‌ च''' = रूपाचेही, '''संस्मृत्य संस्मृत्य''' = पुन्हा पुन्हा स्मरण करून, '''मे''' = माझ्या चित्तात, '''महान्‌''' = महान, '''विस्मयः''' = विस्मय होत आहे, '''च''' = आणि, '''पुनः पुनः''' = वारंवार, '''हृष्यामि''' = मी हर्षपुलकित होत आहे ॥ १८-७७ ॥ '''अर्थ''' हे महाराज (धृतराष्ट्र), श्रीहरीचे ते अत्यंत अलौकिक रूपही वरचेवर आठवून माझ्या मनाला खूप आश्चर्य वाटत आहे आणि मी वारंवार हर्षपुलकित होत आहे. ॥ १८-७७ ॥ '''मूळ श्लोक''' यत्र योगेश्वरः कृष्णो यत्र पार्थो धनुर्धरः । तत्र श्रीर्विजयो भूतिर्ध्रुवा नीतिर्मतिर्मम ॥ १८-७८ ॥ '''संदर्भित अन्वयार्थ''' '''यत्र''' = जेथे, '''योगेश्वरः''' = योगेश्वर, '''कृष्णः''' = भगवान श्रीकृष्ण आहेत, '''(च)''' = आणि, '''यत्र''' = जेथे, '''धनुर्धरः''' = गांडीव धनुष्य धारण करणारा, '''पार्थः''' = पार्थ (अर्थात पृथापुत्र अर्जुन) आहे, '''तत्र''' = तेथे, '''श्रीः''' = श्री, '''विजयः''' = विजय, '''भूतिः''' = विभूती, '''(च)''' = आणि, '''ध्रुवा''' = अचल, '''नीतिः''' = नीती हे आहेत, '''(इति)''' = असे, '''मम''' = माझे, '''मतिः''' = मत आहे ॥ १८-७८ ॥ '''अर्थ''' जेथे योगेश्वर भगवान श्रीकृष्ण आहेत आणि जेथे गांडीव धनुष्य धारण करणारा पार्थ (अर्थात पृथापुत्र अर्जुन) आहे, तेथेच श्री, विजय, विभूती आणि अचल नीती आहे, असे माझे मत आहे. ॥ १८-७८ ॥ '''मूळ अठराव्या अध्यायाची समाप्ती''' ॐ तत्सदिति श्रीमद्‌भगवद्‌गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे मोक्षसंन्यासयोगो नामाष्टादशोऽध्यायः ॥ १८ ॥ '''अर्थ''' ॐ हे परमसत्य आहे. याप्रमाणे श्रीमद्‌भगवद्‌गीतारूपी उपनिषद तथा ब्रह्मविद्या आणि योगशास्त्राविषयी श्रीकृष्ण आणि अर्जुन यांच्या संवादातील मोक्षसंन्यासयोग नावाचा हा अठरावा अध्याय समाप्त झाला. ॥ १८ ॥ 1687 3479 2006-07-01T19:00:23Z MediaWiki default /** CSS placed here will be applied to all skins */ 1688 3482 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default w 1689 3483 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default Account created 1690 3484 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default The user account for $1 has been created. 1691 3492 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default Redirecting to [[$1]] 1692 3493 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default The text of '''your edits''' to '''$1''' is shown below: 1693 3494 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default The source of '''$1''' is shown below: 1694 3498 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default b 1695 3499 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default Undelete failed; someone else may have undeleted the page first. 1696 3502 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default | 1697 3503 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default Clear watchlist 1698 3506 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default You need to $1 to confirm your email address. 1699 3510 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default (Link to this page as [[$1]]) 1700 3511 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default '''Warning:''' You are editing a page which is used to provide interface text for the software. Changes to this page will affect the appearance of the user interface for other users. 1701 3512 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default edit 1702 3515 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default Export 1703 3518 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default Invalid subscription feed type. 1704 3519 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default A file of this name has been previously uploaded and subsequently deleted. You should check the $1 before proceeding to upload it again. 1705 3521 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default Group: 1706 3522 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default (all) 1707 3523 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default Bots 1708 3524 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default Bot 1709 3525 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default Bureaucrats 1710 3526 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default Bureaucrat 1711 3527 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default Stewards 1712 3528 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default Steward 1713 3529 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default Sysops 1714 3530 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default Sysop 1715 3531 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default {{ns:project}}:Bots 1716 3532 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default {{ns:project}}:Bureaucrats 1717 3533 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default {{ns:project}}:Administrators 1718 3534 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default Revision history for this page on the wiki 1719 3535 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default The requested page doesn't exist. It may have been deleted from the wiki, or renamed. Try [[Special:Search|searching on the wiki]] for relevant new pages. 1720 3536 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default $1 at $2 1721 3537 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default Revision history 1722 3539 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default Copy all history versions for this page 1723 3540 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default Import 1724 3541 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default Select a wiki and page title to import. Revision dates and editors' names will be preserved. All transwiki import actions are logged at the [[Special:Log/import|import log]]. 1725 3542 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default transwikied $1 1726 3543 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default $1 revision(s) from $2 1727 3544 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default imported $1 by file upload 1728 3545 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default $1 revision(s) 1729 3546 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default $1 revision(s) 1730 3547 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default Bad interwiki link 1731 3548 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default Couldn't open import file 1732 3549 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default Import log 1733 3550 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default Administrative imports of pages with edit history from other wikis. 1734 3551 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default No pages to import. 1735 3552 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default Importing pages... 1736 3553 2006-07-01T19:00:24Z MediaWiki default Unknown import source type 1737 3555 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default - 1738 3556 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default Language: $1 1739 3557 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default * Deutsch|de * English|en * Esperanto|eo * Français|fr * Español|es * Italiano|it * Nederlands|nl 1740 3561 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default Metadata (see [[{{ns:project}}:Metadata]] for an explanation): 1741 3567 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default $1 {{PLURAL:$1|member|members}} 1742 3570 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default '''There is no page titled "$1".''' You can [[:$1|create this page]]. 1743 3571 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default You have to specify a username. 1744 3573 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default Project page 1745 3575 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default Revision as of $1; $5<br />$3 | $2 | $4 1746 3578 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default The following data is cached, and was last updated $1. 1747 3581 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default Watchlist 1748 3582 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default Number of days to show in watchlist: 1749 3583 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default Number of edits to show in expanded watchlist: 1750 3585 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default View project page 1751 3587 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default This page provides interface text for the software, and is locked to prevent abuse. 1752 3592 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default Random redirect 1753 3594 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default $1 anonymous users 1754 3595 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default $1 bots 1755 3596 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default $1 logged-in users 1756 3597 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default $1 my edits 1757 3598 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default $1 minor edits 1758 3599 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default $1 patrolled edits 1759 3603 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default User rights log 1760 3604 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default changed group membership for $1 from $2 to $3 1761 3605 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default (none) 1762 3607 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default <strong>Sorry! We could not process your edit due to a loss of session data.</strong> ''Because this wiki has raw HTML enabled, the preview is hidden as a precaution against JavaScript attacks.'' <strong>If this is a legitimate edit attempt, please try again. If it still doesn't work, try logging out and logging back in.</strong> 1763 3608 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default For newbies 1764 3609 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default Newer $1 1765 3610 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default Newest 1766 3611 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default Older $1 1767 3612 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default Oldest 1768 3613 2006-07-01T19:00:25Z MediaWiki default Show new images starting from $1 1769 3616 2006-07-01T19:00:26Z MediaWiki default Expand watchlist to show all applicable changes 1770 3617 2006-07-01T19:00:26Z MediaWiki default Hide bot edits from the watchlist 1771 3618 2006-07-01T19:00:26Z MediaWiki default Hide my edits from the watchlist 1772 3621 2006-07-01T19:00:26Z MediaWiki default [[User:$1|$1]] has been unblocked 1773 3622 2006-07-01T19:00:26Z MediaWiki default Uncategorized images 1774 3625 2006-07-01T19:00:26Z MediaWiki default Comment: 1775 3626 2006-07-01T19:00:26Z MediaWiki default $1 file(s) restored 1776 3627 2006-07-01T19:00:26Z MediaWiki default <big>'''$1 has been restored'''</big> Consult the [[Special:Log/delete|deletion log]] for a record of recent deletions and restorations. 1777 3628 2006-07-01T19:00:26Z MediaWiki default $1 revisions and $2 file(s) restored 1778 3629 2006-07-01T19:00:26Z MediaWiki default To restore the entire page, leave all checkboxes deselected and click '''''Restore'''''. To perform a selective restoration, check the boxes corresponding to the revisions to be restored, and click '''''Restore'''''. Clicking '''''Reset''''' will clear the comment field and all checkboxes. 1779 3630 2006-07-01T19:00:26Z MediaWiki default Reset 1780 3631 2006-07-01T19:00:26Z MediaWiki default Unused templates 1781 3632 2006-07-01T19:00:26Z MediaWiki default This page lists all pages in the template namespace which are not included in another page. Remember to check for other links to the templates before deleting them. 1782 3633 2006-07-01T19:00:26Z MediaWiki default other links 1783 3635 2006-07-01T19:00:26Z MediaWiki default Upload a new version of this file 1784 3638 2006-07-01T19:00:26Z MediaWiki default for $1 1785 3640 2006-07-01T19:00:26Z MediaWiki default Please $1 to view or edit items on your watchlist. 1786 3641 2006-07-01T19:00:26Z MediaWiki default Clear watchlist 1787 3642 2006-07-01T19:00:26Z MediaWiki default Your watchlist has been cleared. $1 items were removed. 1788 3643 2006-07-01T19:00:26Z MediaWiki default Are you sure you wish to remove them? 1789 3644 2006-07-01T19:00:26Z MediaWiki default '''You have $1 items on your watchlist, including talk pages.''' 1790 3645 2006-07-01T19:00:26Z MediaWiki default (for '''$1''') 1791 3648 2006-07-01T19:00:26Z MediaWiki default Done.