Wikipedia afwiki https://af.wikipedia.org/wiki/Tuisblad MediaWiki 1.39.0-wmf.19 first-letter Media Spesiaal Bespreking Gebruiker Gebruikerbespreking Wikipedia Wikipediabespreking Lêer Lêerbespreking MediaWiki MediaWikibespreking Sjabloon Sjabloonbespreking Hulp Hulpbespreking Kategorie Kategoriebespreking Portaal Portaalbespreking TimedText TimedText talk Module Module talk Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 33 2513629 2474784 2022-07-19T21:11:57Z JMK 649 teksdetails wikitext text/x-wiki [[Lêer:TNMrb8.jpg|duimnael|'n Bybel]] [[Lêer:BiblenCh ubt.jpeg|duimnael|Die Bybel van Christian III van Denemarke, die eerste Deense vertaling. Gedruk in [[Kopenhagen]], 1550.]] [[Lêer:Selfoonbybel.JPG|duimnael|Die Afrikaanse Bybel (hier die 1933/1953-vertaling) kan ook op Java-georiënteerde [[Selfoon|selfone]] afgelaai word. <small>m.bibles.co.za</small>]] Die '''Bybel''' is die heilige boek van [[Christendom]], [[Judaïsme]], [[Rastafarianisme]] en [[Samaritane|Samaritaïsme]]. Die Joodse Bybel of [[Tanag]] het 39 dele en vertel die verhaal van God se verhouding met die [[Jode|Joodse mense]] in antieke tye. Dié 39 dele is ook deel van die Christelike Bybel en word die [[Ou Testament]] genoem. Die Christelike Bybel het nog 27 dele, wat die [[Nuwe Testament]] genoem word. Daarin word die verhaal van [[Jesus]] vertel.<ref name="HAT Taal-en-feitegids">HAT Taal-en-feitegids, Pearson, Desember 2013, ISBN 978-1-77578-243-8</ref> Die woord 'Bybel' stam van die [[Grieks]]e woord βιβλια ''biblia'' (boeke) af, wat 'n meervoud is van βιβλιον ''biblion'' (wat oorspronklik ''[[papirus]]'' beteken en later gebruik is as aanduiding van ''[[papier]], geskrif, boek(rol)''). Die Bybel bevat drie verskillende versamelings [[boek]]e: # Die Ou Testament, ook die Hebreeuse Bybel genoem. Dit is oor die eeue heen geskryf en het oorspronklik vir die grootste deel uit [[Hebreeus]]e teks met enkele [[Aramees|Aramese]] paragrawe bestaan. Die Tanag, d.w.s. wysheidsboeke en profete, word anders georden. # Die [[Apokriewe boeke]], boeke buite die [[kanon]] van [[Nicea]]. # Die Nuwe Testament, geskryf tydens die tweede helfte van die eerste eeu na [[Christus]], in moderne [[Grieks]] (koinè-Grieks). In breë trekke gaan die Bybel oor hoe [[God]] as skepper met die [[mens]] in [[tyd]] en [[ruimte]] omgegaan het, die plek van die mens in verhouding tot die skepping, die skepper en die [[heelal]], en ingrepe van [[ewigheid]] (domein van God) in die tyd (domein van die mens). Met geraamde verkope van meer as 5 miljard kopieë word die Bybel algemeen as die topverkoper-boek van alle tye beskou.<ref>{{cite web |title=Best selling book of non-fiction |url=http://www.guinnessworldrecords.com/world-records/best-selling-book-of-non-fiction |publisher=Guinness World Records |access-date=9 Desember 2015 |language=en |archive-url= https://web.archive.org/web/20200508113001/https://www.guinnessworldrecords.com/world-records/best-selling-book-of-non-fiction |archive-date=8 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite web |last1=Ryken |first1=Leland |title=How We Got the Best-Selling Book of All Time |url=https://www.wsj.com/articles/SB10001424053111903918104576502782310557332 |publisher=The Wall Street Journal |access-date=9 Desember 2015 |language=en |archive-url= https://web.archive.org/web/20200508064956/https://www.wsj.com/articles/SB10001424053111903918104576502782310557332 |archive-date=8 Mei 2020 |url-status=dead |df=dmy-all}}</ref> Na raming word 100 miljoen Bybels jaarliks verkoop.<ref>{{cite news |title=The battle of the books |url=http://www.economist.com/node/10311317?story_id=10311317&CFID=3289446&CFTOKEN=a87381115ea0752-5130AD65-B27C-BB00-012B3B9A581DD567 |work=The Economist |date=22 Desember 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20130120151635/http://www.economist.com/node/10311317?story_id=10311317 |archive-date=20 Januarie 2013 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref name=RussellAsh>{{cite book|author=Ash, Russell|authorlink=Russell Ash|title=Top 10 of Everything 2002|year=2001|publisher=Dorling Kindersley|isbn=0-7894-8043-3}}</ref> Dit is uniek in baie opsigte, waarvan skrywers en vertaling net 'n paar is. Dit het ook 'n groot invloed op letterkunde en die geskiedenis, veral in die Weste, uitgeoefen.<ref>[http://repository.up.ac.za/bitstream/handle/2263/23843/03chapters6-7.pdf?sequence=4 Die finansiële onderbou van die Bybelgenootskap van Suid-Afrika], Universiteit van Pretoria, besoek op 27 Mei 20017</ref> == Terme ''Bybel'' en ''Heilige Skrif'' == Die meervoudsvorm ''biblia'' ("boekrolle, boeke") van die Griekse woord ''biblion'' is in die antieke tyd as die enkelvoudsvorm van 'n Latynse vroulike term, en benewens ook as 'n sinoniem van die Griekse term ''hagia graphae'' ("Heilige Skrif") geïnterpreteer. In sowel die [[Judaïsme|Joodse]] asook die [[Christendom|Christelike]] godsdiens word hierdie versameling van boeke as 'n openbaring van God beskou en het dus 'n normatiewe karakter vir die godsdiensbeoefening. Die Hervormde en Gereformeerde opinie en geloof is steeds dat die Bybel die Heilige Skrif is wat deur die Heilige Gees inspireer is en alle kennis bevat vir die verlossing en saligmaking van die mens. Vir die Joodse godsdiens is die [[Torah]], en hier veral die verbond wat God by die berg [[Sinaï]] met [[Israel]] gesluit het, die "woord van God". Christene beskou [[Jesus Christus]] as die sentrale figuur in die Heilige Skrif, en die persoon wat hul pad na saligheid belig. Met die kanonisering van die Nuwe Testament het die kerk ook besluit om die Hebreeuse Skrifte as die "woord van God" te erken. == Inhoud van die Bybel == Hier volg 'n paar feite oor die struktuur van die Bybel:<ref>Kyk [https://www.neverthirsty.org/bible-qa/qa-archives/question/how-many-chapters-verses-and-words-are-in-the-bible/ How many chapters, verses, and words are in the Bible?]</ref> {| class="wikitable" |-align=center ! Beskrywing ! Ou Testament ! Nuwe Testament ! Totaal |-align=center | style="text-align:left;" | Boeke || 39 || 27 || 66 |- align=center | style="text-align:left;" | Hoofstukke || 1189|| 929 || 260 |- align=center | style="text-align:left;" | Verse || 23 200 || 7 950 || 31 150 |- align=center | style="text-align:left;" | Woorde || 622 000 || 184 600 || 806 600 |- align=center | style="text-align:left;" | Letters || - || - || 3 116 480 |} Let wel dat die aantal verse, woorde en letters hierbo verskil van verskillende vertalings. Die doel hier is slegs om 'n aanduiding te gee van die grootte van die Bybel. === Ou testament === {{Hoofartikel|Ou Testament}} {{Kolomme2 |Kolom1= * [[Genesis (boek)|Genesis]] * [[Eksodus (boek)|Eksodus]] * [[Levitikus (boek)|Levitikus]] * [[Numeri]] * [[Deuteronomium]] * [[Josua]] * [[Rigters]] * [[Rut]] * [[1-2 Samuel|1 Samuel]] * [[1-2 Samuel|2 Samuel]] * [[1-2 Konings|1 Konings]] * [[1-2 Konings|2 Konings]] * [[1-2 Kronieke|1 Kronieke]] * [[1-2 Kronieke|2 Kronieke]] * [[Esra]] * [[Nehemia]] * [[Ester (Bybel)|Ester]] * [[Job]] * [[Psalms]] * [[Spreuke van Salomo]] * [[Prediker]] * [[Hooglied van Salomo]] * [[Jesaja]] |Kolom2= * [[Jeremia]] * [[Klaagliedere van Jeremia]] * [[Esegiël]] * [[Daniël]] * [[Hosea]] * [[Joël]] * [[Amos]] * [[Obadja]] * [[Jona]] * [[Miga]] * [[Nahum]] * [[Habakuk]] * [[Sefanja]] * [[Haggai]] * [[Sagaria]] * [[Maleagi]] }} === Apokriewe boeke === {{Hoofartikel|Apokriewe boeke}} * [[Boek van Tobit]] (in die Rooms-Katolieke, Griekse en [[Slawiese Bybel]]s) * [[Judit]] (in die Rooms-Katolieke, Griekse en Slawiese Bybels) * [[Toevoegings tot die boek van Ester]] (in die Rooms-Katolieke, Griekse en Slawiese Bybels) * [[Wysheid van Salomo]] (in die Rooms-Katolieke, Griekse en Slawiese Bybels) * [[Wysheid van Ben Sirag]] (in die Rooms-Katolieke, Griekse en Slawiese Bybels) * [[Barug]] (in die Rooms-Katolieke, Griekse en Slawiese Bybels) * [[Brief van Jeremia]] (Barug 6 in sommige Bybels) (in die Rooms-Katolieke, Griekse en Slawiese Bybels) * [[Susanna]] (in die Griekse en Slawiese Bybels, en Daniël 13 in die [[Rooms-Katolieke Bybel]]) * [[Asarja se gebed en Die Lied van die drie jong manne]] (in die Griekse en Slawiese Bybels) en tussen Daniël 3:23-24 in die Rooms-Katolieke Bybel) * [[Bel en die draak]] (in die Griekse en Slawiese Bybels, en Daniël 14 in die Rooms-Katolieke Bybel) * [[1 Makkabeërs]] (in die Rooms-Katolieke, Griekse en Slawiese Bybels) * [[2 Makkabeërs]] (in die Rooms-Katolieke, Griekse en Slawiese Bybels) * [[1 Esdras]] (in die [[Griekse Bybel]]) * [[Gebed van Manasse]] (in die Griekse Bybel) * [[Psalm 151]] (in die Griekse Bybel) * [[3 Makkabeërs]] (in die Griekse Bybel) * [[2 Esdras]] (in die Slawiese Bybel en 'n bylae tot die [[Latynse Vulgata]]) * [[4 Makkabeërs]] (bylae tot die Griekse Bybel) === Nuwe testament === {{Hoofartikel|Nuwe Testament}} {{Kolomme2 |Kolom1= * [[Evangelie]]s ** [[Evangelie volgens Matteus|Matteus]] ** [[Evangelie volgens Markus|Markus]] ** [[Evangelie volgens Lukas|Lukas]] ** [[Evangelie volgens Johannes|Johannes]] * [[Handelinge]] van die apostels * Briewe ** [[Brief aan die Romeine|Romeine]] ** [[1 Korintiërs]] ** [[2 Korintiërs]] ** [[Galasiërs]] ** [[Efesiërs]] ** [[Filippense]] ** [[Kolossense]] ** [[1 Tessalonisense]] |Kolom2= * Briewe (vervolg) ** [[2 Tessalonisense]] ** [[1 Timoteus]] ** [[2 Timoteus]] ** [[Titus (Bybel)|Titus]] ** [[Filemon]] ** [[Hebreërs]] ** [[Jakobus]] ** [[1 Petrus]] ** [[2 Petrus]] ** [[1 Johannes]] ** [[2 Johannes]] ** [[3 Johannes]] ** [[Judas]] * [[Openbaring]] (Die openbaring aan Johannes) }} == Afrikaanse vertaling == [[Lêer:Bybelvertalers 1933.jpg|duimnael|Die eindvertalers van die 1933-vertaling van die Bybel in [[Afrikaans]]: dr. [[Totius|J.D. du Toit]] (Totius), prof. E.E. van Rooyen, dr. [[John Daniel Kestell|J.D. Kestell]], proff. H.C.M. Fourie en [[Barend Bartholomeus Keet|B.B. Keet]].]] [[Lêer:Adviseurs van die Afrikaans Bybel.jpg|duimnael|Adviseurs van die Afrikaanse Bybelvertaling, 1933. Boonste ry: di. J.P.H. Steyn, [[C.F. Kies]], G.D. Malan, W.J.W. Naudé, A.S.E. Yssel, W. de Vos. Middel: Di. [[Charles du Toit|C.W.M. du Toit]] (Totius se broer), H.J. Otto, proff. [[Jacobus du Plessis|J.A. du Plessis]], [[Casparus de Wet|C.J.H. de Wet]], dr. [[Herman van Broekhuizen|H.D. van Broekhuizen]], di. [[Dirk Postma, seun van Martinus|Dirk Postma]], [[Pieter Boshoff|P.J.J. Boshoff]] en H.J. Pienaar. Voor: prof. [[Barend Bartholomeus Keet|B.B. Keet]], [[Totius]], ds. [[John Daniel Kestell|J.D. Kestell]], proff. E.E. van Rooyen en H.C.M. Fourie. Hulle het amptelik bekendgestaan as die Kommissie vir Afrikaanse Bybelvertalers. Dié foto is in [[Bloemfontein]] geneem.]] Die eerste volledige bybelboek in [[Afrikaans]] was die [[Evangelie volgens Markus]] soos deur [[C.P. Hoogenhout]] vertaal. Hierdie vertaling is nooit gepubliseer nie, maar die manuskrip is in die [[Nasionale Biblioteek van Suid-Afrika]] in [[Kaapstad]] beskikbaar. Die eerste [[Afrikaans]]e vertaling (bekend as die "ou" vertaling) van die Bybel het in [[1933]] verskyn. Die vertaalwerk is deur prof. [[Totius|J.D. du Toit]], prof. E.E. van Rooyen, prof. [[John Daniel Kestell|J.D. Kestell]], dr. [[S.P.E Boshoff]], dr. H.C.M. Fourie en prof. [[Barend Bartholomeus Keet|B.B. Keet]] behartig. 'n Hersiene uitgawe daarvan het in 1953 verskyn sodat die "ou vertaling" ook bekend staan as die 1933/'53-vertaling. Die nuwe vertaling van die Bybel het in [[1983]] verskyn en word deur die [[Bybelgenootskap van Suid-Afrika]] gepubliseer. Die eindredaksie van hierdie vertaling was prof. E.P. Groenewald, J.P. Oberholzer, A.H. Van Zyl, [[Pieter Verhoef|P. A. Verhoef]], J.L. Helberg en W. Kempen. Die eerste Afrikaanse Bybel vir Dowes is in 2008 deur die Bybelgenootskap van Suid-Afrika gepubliseer.<ref>[http://www.bybelgenootskap.co.za/index.php?option=com_content&view=article&id=61%3Aafrikaanse-bybelvertaling-&catid=14%3Ageskiedenis&lang=af Afrikaanse bybelvertaling] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121104052637/http://www.bybelgenootskap.co.za/index.php?option=com_content&view=article&id=61%3Aafrikaanse-bybelvertaling-&catid=14%3Ageskiedenis&lang=af |date= 4 November 2012 }}, besoek op 30 Mei 2010.</ref> == Sien ook == * [[Bybelvertaling]] * [[Chronologie van die Bybel]] == Verwysings == {{Verwysings|2}} == Eksterne skakels == * [http://www.mejesus.com/af/Biblia.aspx Bybel] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130729021137/http://www.mejesus.com/af/Biblia.aspx |date=29 Julie 2013 }} * [http://www.bybel.co.za/ 'n Afrikaanse webwerf oor die Bybel] * [http://www.bybelgenootskap.co.za/ Die Bybelgenootskap van Suid-Afrika] * {{Commonskat-inlyn|Bible}} * {{Wikt-inlyn|Bybel}} {{Bybelboeke}} {{Normdata}} [[Kategorie:Bybel| ]] [[Kategorie:Christendom]] [[Kategorie:Judaïsme]] rfjnidxyei2x00zqlbof18ofmjix4rf 2513631 2513629 2022-07-19T21:13:12Z JMK 649 wikitext text/x-wiki [[Lêer:TNMrb8.jpg|duimnael|'n Bybel]] [[Lêer:BiblenCh ubt.jpeg|duimnael|Die Bybel van Christian III van Denemarke, die eerste Deense vertaling. Gedruk in [[Kopenhagen]], 1550.]] [[Lêer:Selfoonbybel.JPG|duimnael|Die Afrikaanse Bybel (hier die 1933/1953-vertaling) kan ook op Java-georiënteerde [[Selfoon|selfone]] afgelaai word. <small>m.bibles.co.za</small>]] Die '''Bybel''' is die heilige boek van [[Christendom]], [[Judaïsme]], [[Rastafarianisme]] en [[Samaritane|Samaritaïsme]]. Die Joodse Bybel of [[Tanag]] het 39 dele en vertel die verhaal van God se verhouding met die [[Jode|Joodse mense]] in antieke tye. Dié 39 dele is ook deel van die Christelike Bybel en word die [[Ou Testament]] genoem. Die Christelike Bybel het nog 27 dele, wat die [[Nuwe Testament]] genoem word. Daarin word die verhaal van [[Jesus]] vertel.<ref name="HAT Taal-en-feitegids">HAT Taal-en-feitegids, Pearson, Desember 2013, ISBN 978-1-77578-243-8</ref> Die woord 'Bybel' stam van die [[Grieks]]e woord βιβλια ''biblia'' (boeke) af, wat 'n meervoud is van βιβλιον ''biblion'', wat oorspronklik ''[[papirus]]'' beteken en later gebruik is as 'n aanduiding van ''[[papier]], geskrif of boek(rol)''. Die Bybel bevat drie verskillende versamelings [[boek]]e: # Die Ou Testament, ook die Hebreeuse Bybel genoem. Dit is oor die eeue heen geskryf en het oorspronklik vir die grootste deel uit [[Hebreeus]]e teks met enkele [[Aramees|Aramese]] paragrawe bestaan. Die Tanag, d.w.s. wysheidsboeke en profete, word anders georden. # Die [[Apokriewe boeke]], boeke buite die [[kanon]] van [[Nicea]]. # Die Nuwe Testament, geskryf tydens die tweede helfte van die eerste eeu na [[Christus]], in moderne [[Grieks]] (koinè-Grieks). In breë trekke gaan die Bybel oor hoe [[God]] as skepper met die [[mens]] in [[tyd]] en [[ruimte]] omgegaan het, die plek van die mens in verhouding tot die skepping, die skepper en die [[heelal]], en ingrepe van [[ewigheid]] (domein van God) in die tyd (domein van die mens). Met geraamde verkope van meer as 5 miljard kopieë word die Bybel algemeen as die topverkoper-boek van alle tye beskou.<ref>{{cite web |title=Best selling book of non-fiction |url=http://www.guinnessworldrecords.com/world-records/best-selling-book-of-non-fiction |publisher=Guinness World Records |access-date=9 Desember 2015 |language=en |archive-url= https://web.archive.org/web/20200508113001/https://www.guinnessworldrecords.com/world-records/best-selling-book-of-non-fiction |archive-date=8 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite web |last1=Ryken |first1=Leland |title=How We Got the Best-Selling Book of All Time |url=https://www.wsj.com/articles/SB10001424053111903918104576502782310557332 |publisher=The Wall Street Journal |access-date=9 Desember 2015 |language=en |archive-url= https://web.archive.org/web/20200508064956/https://www.wsj.com/articles/SB10001424053111903918104576502782310557332 |archive-date=8 Mei 2020 |url-status=dead |df=dmy-all}}</ref> Na raming word 100 miljoen Bybels jaarliks verkoop.<ref>{{cite news |title=The battle of the books |url=http://www.economist.com/node/10311317?story_id=10311317&CFID=3289446&CFTOKEN=a87381115ea0752-5130AD65-B27C-BB00-012B3B9A581DD567 |work=The Economist |date=22 Desember 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20130120151635/http://www.economist.com/node/10311317?story_id=10311317 |archive-date=20 Januarie 2013 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref name=RussellAsh>{{cite book|author=Ash, Russell|authorlink=Russell Ash|title=Top 10 of Everything 2002|year=2001|publisher=Dorling Kindersley|isbn=0-7894-8043-3}}</ref> Dit is uniek in baie opsigte, waarvan skrywers en vertaling net 'n paar is. Dit het ook 'n groot invloed op letterkunde en die geskiedenis, veral in die Weste, uitgeoefen.<ref>[http://repository.up.ac.za/bitstream/handle/2263/23843/03chapters6-7.pdf?sequence=4 Die finansiële onderbou van die Bybelgenootskap van Suid-Afrika], Universiteit van Pretoria, besoek op 27 Mei 20017</ref> == Terme ''Bybel'' en ''Heilige Skrif'' == Die meervoudsvorm ''biblia'' ("boekrolle, boeke") van die Griekse woord ''biblion'' is in die antieke tyd as die enkelvoudsvorm van 'n Latynse vroulike term, en benewens ook as 'n sinoniem van die Griekse term ''hagia graphae'' ("Heilige Skrif") geïnterpreteer. In sowel die [[Judaïsme|Joodse]] asook die [[Christendom|Christelike]] godsdiens word hierdie versameling van boeke as 'n openbaring van God beskou en het dus 'n normatiewe karakter vir die godsdiensbeoefening. Die Hervormde en Gereformeerde opinie en geloof is steeds dat die Bybel die Heilige Skrif is wat deur die Heilige Gees inspireer is en alle kennis bevat vir die verlossing en saligmaking van die mens. Vir die Joodse godsdiens is die [[Torah]], en hier veral die verbond wat God by die berg [[Sinaï]] met [[Israel]] gesluit het, die "woord van God". Christene beskou [[Jesus Christus]] as die sentrale figuur in die Heilige Skrif, en die persoon wat hul pad na saligheid belig. Met die kanonisering van die Nuwe Testament het die kerk ook besluit om die Hebreeuse Skrifte as die "woord van God" te erken. == Inhoud van die Bybel == Hier volg 'n paar feite oor die struktuur van die Bybel:<ref>Kyk [https://www.neverthirsty.org/bible-qa/qa-archives/question/how-many-chapters-verses-and-words-are-in-the-bible/ How many chapters, verses, and words are in the Bible?]</ref> {| class="wikitable" |-align=center ! Beskrywing ! Ou Testament ! Nuwe Testament ! Totaal |-align=center | style="text-align:left;" | Boeke || 39 || 27 || 66 |- align=center | style="text-align:left;" | Hoofstukke || 1189|| 929 || 260 |- align=center | style="text-align:left;" | Verse || 23 200 || 7 950 || 31 150 |- align=center | style="text-align:left;" | Woorde || 622 000 || 184 600 || 806 600 |- align=center | style="text-align:left;" | Letters || - || - || 3 116 480 |} Let wel dat die aantal verse, woorde en letters hierbo verskil van verskillende vertalings. Die doel hier is slegs om 'n aanduiding te gee van die grootte van die Bybel. === Ou testament === {{Hoofartikel|Ou Testament}} {{Kolomme2 |Kolom1= * [[Genesis (boek)|Genesis]] * [[Eksodus (boek)|Eksodus]] * [[Levitikus (boek)|Levitikus]] * [[Numeri]] * [[Deuteronomium]] * [[Josua]] * [[Rigters]] * [[Rut]] * [[1-2 Samuel|1 Samuel]] * [[1-2 Samuel|2 Samuel]] * [[1-2 Konings|1 Konings]] * [[1-2 Konings|2 Konings]] * [[1-2 Kronieke|1 Kronieke]] * [[1-2 Kronieke|2 Kronieke]] * [[Esra]] * [[Nehemia]] * [[Ester (Bybel)|Ester]] * [[Job]] * [[Psalms]] * [[Spreuke van Salomo]] * [[Prediker]] * [[Hooglied van Salomo]] * [[Jesaja]] |Kolom2= * [[Jeremia]] * [[Klaagliedere van Jeremia]] * [[Esegiël]] * [[Daniël]] * [[Hosea]] * [[Joël]] * [[Amos]] * [[Obadja]] * [[Jona]] * [[Miga]] * [[Nahum]] * [[Habakuk]] * [[Sefanja]] * [[Haggai]] * [[Sagaria]] * [[Maleagi]] }} === Apokriewe boeke === {{Hoofartikel|Apokriewe boeke}} * [[Boek van Tobit]] (in die Rooms-Katolieke, Griekse en [[Slawiese Bybel]]s) * [[Judit]] (in die Rooms-Katolieke, Griekse en Slawiese Bybels) * [[Toevoegings tot die boek van Ester]] (in die Rooms-Katolieke, Griekse en Slawiese Bybels) * [[Wysheid van Salomo]] (in die Rooms-Katolieke, Griekse en Slawiese Bybels) * [[Wysheid van Ben Sirag]] (in die Rooms-Katolieke, Griekse en Slawiese Bybels) * [[Barug]] (in die Rooms-Katolieke, Griekse en Slawiese Bybels) * [[Brief van Jeremia]] (Barug 6 in sommige Bybels) (in die Rooms-Katolieke, Griekse en Slawiese Bybels) * [[Susanna]] (in die Griekse en Slawiese Bybels, en Daniël 13 in die [[Rooms-Katolieke Bybel]]) * [[Asarja se gebed en Die Lied van die drie jong manne]] (in die Griekse en Slawiese Bybels) en tussen Daniël 3:23-24 in die Rooms-Katolieke Bybel) * [[Bel en die draak]] (in die Griekse en Slawiese Bybels, en Daniël 14 in die Rooms-Katolieke Bybel) * [[1 Makkabeërs]] (in die Rooms-Katolieke, Griekse en Slawiese Bybels) * [[2 Makkabeërs]] (in die Rooms-Katolieke, Griekse en Slawiese Bybels) * [[1 Esdras]] (in die [[Griekse Bybel]]) * [[Gebed van Manasse]] (in die Griekse Bybel) * [[Psalm 151]] (in die Griekse Bybel) * [[3 Makkabeërs]] (in die Griekse Bybel) * [[2 Esdras]] (in die Slawiese Bybel en 'n bylae tot die [[Latynse Vulgata]]) * [[4 Makkabeërs]] (bylae tot die Griekse Bybel) === Nuwe testament === {{Hoofartikel|Nuwe Testament}} {{Kolomme2 |Kolom1= * [[Evangelie]]s ** [[Evangelie volgens Matteus|Matteus]] ** [[Evangelie volgens Markus|Markus]] ** [[Evangelie volgens Lukas|Lukas]] ** [[Evangelie volgens Johannes|Johannes]] * [[Handelinge]] van die apostels * Briewe ** [[Brief aan die Romeine|Romeine]] ** [[1 Korintiërs]] ** [[2 Korintiërs]] ** [[Galasiërs]] ** [[Efesiërs]] ** [[Filippense]] ** [[Kolossense]] ** [[1 Tessalonisense]] |Kolom2= * Briewe (vervolg) ** [[2 Tessalonisense]] ** [[1 Timoteus]] ** [[2 Timoteus]] ** [[Titus (Bybel)|Titus]] ** [[Filemon]] ** [[Hebreërs]] ** [[Jakobus]] ** [[1 Petrus]] ** [[2 Petrus]] ** [[1 Johannes]] ** [[2 Johannes]] ** [[3 Johannes]] ** [[Judas]] * [[Openbaring]] (Die openbaring aan Johannes) }} == Afrikaanse vertaling == [[Lêer:Bybelvertalers 1933.jpg|duimnael|Die eindvertalers van die 1933-vertaling van die Bybel in [[Afrikaans]]: dr. [[Totius|J.D. du Toit]] (Totius), prof. E.E. van Rooyen, dr. [[John Daniel Kestell|J.D. Kestell]], proff. H.C.M. Fourie en [[Barend Bartholomeus Keet|B.B. Keet]].]] [[Lêer:Adviseurs van die Afrikaans Bybel.jpg|duimnael|Adviseurs van die Afrikaanse Bybelvertaling, 1933. Boonste ry: di. J.P.H. Steyn, [[C.F. Kies]], G.D. Malan, W.J.W. Naudé, A.S.E. Yssel, W. de Vos. Middel: Di. [[Charles du Toit|C.W.M. du Toit]] (Totius se broer), H.J. Otto, proff. [[Jacobus du Plessis|J.A. du Plessis]], [[Casparus de Wet|C.J.H. de Wet]], dr. [[Herman van Broekhuizen|H.D. van Broekhuizen]], di. [[Dirk Postma, seun van Martinus|Dirk Postma]], [[Pieter Boshoff|P.J.J. Boshoff]] en H.J. Pienaar. Voor: prof. [[Barend Bartholomeus Keet|B.B. Keet]], [[Totius]], ds. [[John Daniel Kestell|J.D. Kestell]], proff. E.E. van Rooyen en H.C.M. Fourie. Hulle het amptelik bekendgestaan as die Kommissie vir Afrikaanse Bybelvertalers. Dié foto is in [[Bloemfontein]] geneem.]] Die eerste volledige bybelboek in [[Afrikaans]] was die [[Evangelie volgens Markus]] soos deur [[C.P. Hoogenhout]] vertaal. Hierdie vertaling is nooit gepubliseer nie, maar die manuskrip is in die [[Nasionale Biblioteek van Suid-Afrika]] in [[Kaapstad]] beskikbaar. Die eerste [[Afrikaans]]e vertaling (bekend as die "ou" vertaling) van die Bybel het in [[1933]] verskyn. Die vertaalwerk is deur prof. [[Totius|J.D. du Toit]], prof. E.E. van Rooyen, prof. [[John Daniel Kestell|J.D. Kestell]], dr. [[S.P.E Boshoff]], dr. H.C.M. Fourie en prof. [[Barend Bartholomeus Keet|B.B. Keet]] behartig. 'n Hersiene uitgawe daarvan het in 1953 verskyn sodat die "ou vertaling" ook bekend staan as die 1933/'53-vertaling. Die nuwe vertaling van die Bybel het in [[1983]] verskyn en word deur die [[Bybelgenootskap van Suid-Afrika]] gepubliseer. Die eindredaksie van hierdie vertaling was prof. E.P. Groenewald, J.P. Oberholzer, A.H. Van Zyl, [[Pieter Verhoef|P. A. Verhoef]], J.L. Helberg en W. Kempen. Die eerste Afrikaanse Bybel vir Dowes is in 2008 deur die Bybelgenootskap van Suid-Afrika gepubliseer.<ref>[http://www.bybelgenootskap.co.za/index.php?option=com_content&view=article&id=61%3Aafrikaanse-bybelvertaling-&catid=14%3Ageskiedenis&lang=af Afrikaanse bybelvertaling] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121104052637/http://www.bybelgenootskap.co.za/index.php?option=com_content&view=article&id=61%3Aafrikaanse-bybelvertaling-&catid=14%3Ageskiedenis&lang=af |date= 4 November 2012 }}, besoek op 30 Mei 2010.</ref> == Sien ook == * [[Bybelvertaling]] * [[Chronologie van die Bybel]] == Verwysings == {{Verwysings|2}} == Eksterne skakels == * [http://www.mejesus.com/af/Biblia.aspx Bybel] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130729021137/http://www.mejesus.com/af/Biblia.aspx |date=29 Julie 2013 }} * [http://www.bybel.co.za/ 'n Afrikaanse webwerf oor die Bybel] * [http://www.bybelgenootskap.co.za/ Die Bybelgenootskap van Suid-Afrika] * {{Commonskat-inlyn|Bible}} * {{Wikt-inlyn|Bybel}} {{Bybelboeke}} {{Normdata}} [[Kategorie:Bybel| ]] [[Kategorie:Christendom]] [[Kategorie:Judaïsme]] hdbl6ym7fql6zp3xsjewwotct2d1ati 0 522 2513607 2495330 2022-07-19T19:44:42Z Aliwal2012 39067 /* Geboortes */ Piet van Maarleveld wikitext text/x-wiki {{jare|beeld=1928 Model A Ford.jpg|teks='n Model A-Ford uit 1928}} Die '''jaar 1928''' was 'n [[skrikkeljaar]] wat volgens die [[Gregoriaanse kalender]] op 'n [[Sondag]] begin het. Dit was die 28ste jaar van die [[20ste eeu]] n.C. In teenstelling met [[gewone jaar|gewone jare]] het die jaar 366 dae en 'n [[29 Februarie]] gehad. == Gebeure == * Stigting van die [[Suid-Afrikaanse]] Yster- en Staalkorporasie ([[Yskor]]). * Stigting van die Suid-Afrikaanse Geneeskundige en Tandheelkundige Raad (SAGTR). * [[11 Februarie|11]]-[[19 Februarie]] – Die tweede [[Olimpiese Winterspele 1928|Olimpiese Winterspele]] word in [[St. Moritz]], [[Switserland]], aangebied. * [[6 Julie]] – Die eerste vollengte film met spraak ''Lights of New York'' gaan in première in [[New York Stad]]. * [[28 Julie]]–[[12 Augustus]] – Die negende [[Olimpiese Somerspele 1928|Olimpiese Somerspele]] word in [[Amsterdam]], [[Nederland]], aangebied. === [[Biologie]] === * [[Ludwig von Bertalanffy]], 'n [[Hongarye|Hongaarse]] bioloog stel die algemene [[stelselteorie]] voor as alternatiewe wetenskaplike benadering. === [[Fisika]] === * [[Bloch]] skep die kwantummeganiese beskrywing van die gedrag van [[elektron]]e in kristalstrukture. == Geboortes == * onbekende dag – [[Dick Findlay]], Suid-Afrikaanse kunstenaar en dramaturg († [[1996]]). * onbekende dag – [[Hennie Smit (politikus)|Hendrik Hanekom Smit]], Suid-Afrikaanse politikus († [[2012]]). * [[5 Januarie]] – [[Walter Mondale]], 42ste Amerikaanse visepresident († [[2021]]). * [[9 Januarie]] – [[Judith Krantz]], Amerikaanse romanskrywer († [[2019]]). * [[16 Januarie]] – [[Dirk Mudge]], [[Namibië|Namibiese]] boer en politikus († [[2020]]). * 16 Januarie – [[Pilar Lorengar]], Spaanse sopraan-operasanger († [[1996]]). * [[20 Januarie]] – [[Antonio de Almeida]], Franse dirigent en musikoloog († [[1997]]). * [[28 Januarie]] – [[Vic Toweel]], Suid-Afrikaanse bokser († [[2008]]). * [[26 Februarie]] – [[Ariel Sharon]], Israeliese politikus († [[2014]]). * [[28 Februarie]] – [[Tommie Meyer]], Suid-Afrikaanse rolprentregisseur en -vervaardiger († [[2017]]). * [[7 Maart]]– [[Kay de Villiers]], Suid-Afrikaanse neurochirurg († [[2018]]). * [[12 Maart]] – [[Edward Albee]], Amerikaanse dramaturg († [[2016]]). * [[19 Maart]] – [[Clive van Ryneveld]], Suid-Afrikaanse krieketspeler, politikus, prokureur en bankier († [[2018]]). * [[27 Maart]] – [[Myburgh Streicher]], Suid-Afrikaanse politikus († [[2005]]). * [[28 Maart]] – [[Zbigniew Brzeziński]], Pools-Amerikaanse politieke wetenskaplike. († [[2017]]). * [[2 April]] – [[Serge Gainsbourg]], Franse digter, sanger, komponis, akteur, regisseur en skilder († [[1991]]). * 2 April – [[Dolly Rathebe]], Suid-Afrikaanse aktrise en sangeres. († [[2004]]). * [[4 April]] – [[Maya Angelou]], Amerikaanse skrywer en digter († [[2014]]). * [[8 April]] – [[Eric Porter]], Engelse akteur († [[1995]]). * [[23 April]] – [[Doc Immelman]], Suid-Afrikaanse skrywer († [[2013]]). * 23 April – [[Shirley Temple]], Amerikaanse aktrise († [[2014]]). * [[4 Mei]] – [[Hosni Mubarak]], oud-[[Egipte|Egiptiese]] president († [[2020]]). * [[14 Mei]] – [[Madeleine van Biljon]], skryfster en joernalis († [[2010]]). * [[21 Mei]] – [[Charles Jacobie]], Afrikaanse country-sanger († [[1988]]). * [[27 Mei]] – [[Johan Heyns]], Afrikaner Calvinistiese teoloog en moderator v.d. algemene sinode v.d. [[NG Kerk]] († [[1994]]). * [[6 Junie]] – [[Leonard Reitstein]], Suid-Afrikaanse skaakkaptein en skaakskrywer († [[2019]]). * [[14 Junie]] – [[Che Guevara]], Suid-Amerikaanse vryheidstryder († [[1967]]). * [[25 Junie]] – [[Seki Matsunaga]], Japannese sokkerspeler († [[2013]]). * [[30 Junie]] – [[Louis Karol]], Suid-Afrikaanse argitek van [[wolkekrabber]]s. * [[18 Julie]] – [[Opland|Rob Wout]] alias ''Opland'', Nederlandse politieke tekenaar († [[2001]]). * [[26 Julie]] – [[Stanley Kubrick]], Amerikaanse rolprentregisseur, vervaardiger, draaiboekskrywer en kinematograaf († [[1999]]). * [[6 Augustus]] – [[Andy Warhol]], Amerikaanse kunstenaar († [[1987]]). * [[7 Augustus]] – [[James Randi]], Amerikaanse kulkunstenaar en wetenskaplike skeptikus († [[2020]]). * [[16 Augustus]] – [[Louis le Grange]], Suid-Afrikaanse politikus, kabinetsminister en [[Nasionale Party]]-lid († [[1991]]). * [[27 Augustus]] – [[Mangosuthu Buthelezi]], stigter en leier van die [[Inkatha-Vryheidsparty]]. * [[31 Augustus]] – [[James Coburn]], Amerikaanse akteur († [[2002]]). * [[14 September]] – [[Humberto Maturana]], Chileense bioloog en filosoof († [[2021]]). * [[19 September]] – [[Adam West]], Amerikaanse akteur († [[2017]]). * [[23 September]] – [[Fanus Rautenbach]], radioömroeper, skrywer en mediapersoonlikheid († [[2011]]). * [[30 September]] – [[Elie Wiesel]], [[Roemeens]]-gebore Amerikaanse [[Jood]], skrywer, professor, politieke aktivis, [[Nobelprys]] ontvanger en [[Holocaust]] oorlewende († [[2016]]). * [[4 Oktober]] – [[Alvin Toffler]], Amerikaanse futuris, joernalis en skrywer († 2016). * [[10 Oktober]] – [[Piet van Maarleveld]], legendariese beroepsfotograaf van Potchefstroom († [[2017]]). * [[11 Oktober]] – [[Zach de Beer]], Suid-Afrikaanse politikus († [[1999]]). * [[20 Oktober]] – [[Li Peng]], Chinese [[politikus]], bekend as die 'Slagter van Beijing' vir sy rol in die [[Tiananmen-betogings van 1989|Tiananmen-plein bloedbad]] († [[2019]]). * [[25 Oktober]] – [[Eddie Daniels]], Suid-Afrikaanse anti-apartheidsaktivis († 2017). * [[27 Oktober]] – [[Gilles Vigneault]], Franko-Kanadese digter, verhaal- en liedjieskrywer en sanger. * [[2 November]] – [[Paul Johnson]], [[Engelse]] joernalis, populêre geskiedkundige. * [[10 November]] – [[Ennio Morricone]], [[Italiaanse]] komponis, orkestrator, orkesdirigent en trompetspeler († [[2020]]). * [[17 November]] – [[Rance Howard]], Amerikaanse akteur († 2017). * [[7 Desember]] – [[Noam Chomsky]], Amerikaanse filosoof. * [[13 Desember]] – [[Jack Tramiel]], Pools-Amerikaanse entrepreneur († [[2012]]). * [[15 Desember]] – [[Friedensreich Hundertwasser]], Oostenrykse skilder, grafikus en omgewingsaktivis († [[2000]]). == Sterftes == * [[11 Januarie]] – [[Thomas Hardy]], Engelse skrywer en digter (* [[1840]]). * [[15 Februarie]] – [[Herbert Henry Asquith]], [[Liberale Party (Verenigde Koninkryk)|liberale]] Britse politikus en [[Eerste Minister van die Verenigde Koninkryk|eerste minister]] (* [[1852]]) * [[18 Maart]] – [[Paul van Ostaijen]], Vlaamse digter (* [[1896]]). * [[9 Junie]] – [[Abraham Kriel]], Suid-Afrikaanse predikant en stigter van die Langlaagte-kinderhuis (* [[1850]]) * [[18 Junie]] – [[Roald Amundsen]], [[Noorweë|Noorse]] pool- en ontdekkingsreisiger (* [[16 Julie]] [[1872]]) * [[13 Oktober]] – [[Prinses Dagmar van Denemarke]], [[Denemarke|Deense]] prinses en later keiserin Maria Fjodorowna van [[Rusland]] (* [[1847]]) * [[19 November]] – [[Johannes Baptist Hoffman]], Duitse Jesuïete linguis en sendeling tot die Munda-mense in Indië (* [[1857]]).<!-- * [[27 Desember]] – [[Leendert Verwoerd]], ouer broer van [[Hendrik Frensch Verwoerd]] (* [[14 Julie]] [[1899]]) --> [[Kategorie:1928| ]] bm895kvngff20k14kx1pj2rpm0zestk 0 1589 2513626 2497257 2022-07-19T20:34:43Z JMK 649 vertaal in ..., voltooi Bernardine van Feltre, neem aan dis wat bedoel word wikitext text/x-wiki {{jare}} Die '''jaar 1654''' was 'n [[gewone jaar]] wat volgens die [[Gregoriaanse kalender]] op 'n [[Donderdag]] begin het. Dit was die 54ste jaar van die [[17de eeu]] n.C. Soos ander gewone jare het die jaar 12 maande, 52 weke en 365 dae gehad. == Gebeure == * Begin van [[sitrus]]verbouing in [[Suid-Afrika]]: Die Hollandse skip ''Tulp'' kom met 'n paar [[lemoen]]- en suurlemoenbome aan boord by die [[Kaap die Goeie Hoop]] aan. Die bome word in die Kompanjiestuin in [[Kaapstad]] en op kommandant [[Jan van Riebeeck]] se plaas geplant. * Die eerste [[Atlas van Skotland]] word uit Latyn in Engels vertaal. Die atlas bestaan uit 49 kaarte en 154 bladsye van beskrywende teks. * Die Nederlanders word deur die [[Portugese]] uit [[Brasilië]] verdryf. * [[5 April]] – Ondertekening van die [[verdrag van Westminister]] wat die einde beteken van die Engelse-Nederlandse Oorlog. * [[13 April]] – [[Pous Innocentius X]] bevestig die verering (''cultus confirmatus'') van Sint Bernardine van Feltre. * [[3 Junie]] – [[Lodewyk XIV van Frankryk]] word gekroon in Rheims. * [[6 Junie]] – [[Karl X]] van Swede volg sy niggie [[Christina]] wat oorskakel van [[Protestantisme|Protestante]] geloof na Katolieke geloof. * [[7 Desember]] – [[Pietro Vito Ottoboni]] (Later [[Pous Alexander VIII]]) word biskop van Brescia. == Geboortes == * [[9 Januarie]] – [[Philippe van Dievoet]], [[België|Belgiese]] [[goudsmid]] van koning [[Lodewyk XIV van Frankryk|Lodewyk XIV]] († [[1738]]) * [[10 Januarie]] – [[Joshua Barnes]], Engelse student († [[1712]]) * [[20 Januarie]] – [[Michiel de Swaen]], Nederlandse snydokter († [[1707]]). * [[22 Januarie]] – [[Richard Blackmore]], Engelse medikus en skrywer († [[1729]]) * [[16 Maart]] – [[Andreas Acoluthus]], Duitse oriëntalis * [[4 Mei]] – [[Keiser Kangzi]] van China († [[1722]]) * [[23 Junie]] – [[Richard Onslow]], Engelse politikus * [[9 Julie]] – [[Keiser Reigen]] van [[Japan]] * [[27 Desember]] – [[Jacob Bernoulli]], [[Switserland|Switserse]] wiskundige en wetenskaplike († [[1705]]). * Onbekend – [[Maurits Pasques de Chavonnes]], goewerneur van die [[Kaap die Goeie Hoop]] († [[1724]]). * Onbekend – [[Pierre Varignon]], 'n [[Frankryk|Franse]] [[wiskundige]] († [[1722]]). == Sterftes == * [[17 Januarie]] – [[Paulus Potter]], Nederlandse skilder * [[18 Februarie]] – [[Jean-Louis Guez de Balzac]], Franse skrywer * [[24 Maart]] – [[Samuel Scheidt]], Duitse komponis * [[10 Junie]] – [[Alessandro Algardi]], Italiaanse beeldhouer en argitek * [[9 Julie]] – [[Ferdinand IV]] van Duitsland * [[28 Augustus]] – [[Axel Oxenstierna]], Kanselier van Swede * [[31 Augustus]] – [[Ole Worm]], Deense medikus * [[7 September]] – [[Yom-Tov Lipmann Heller]], Boheemse rabbi en digter * [[12 Oktober]] – [[Carel Fabritius]], Duitse kunstenaar * [[30 Oktober]] – [[Keiser Go-Komyo]] van Japan * [[30 November]] – [[John Selden]], Engelse jurielid * [[5 Desember]] – [[Jean Francois Sarrazin]], Franse skrywer [[Kategorie:1654| ]] [[Kategorie:17de eeu]] 889znz76babeqc2l53rx4dskqlbeb7z 2513627 2513626 2022-07-19T20:35:37Z JMK 649 wikitext text/x-wiki {{jare}} Die '''jaar 1654''' was 'n [[gewone jaar]] wat volgens die [[Gregoriaanse kalender]] op 'n [[Donderdag]] begin het. Dit was die 54ste jaar van die [[17de eeu]] n.C. Soos ander gewone jare het die jaar 12 maande, 52 weke en 365 dae gehad. == Gebeure == * Begin van [[sitrus]]verbouing in [[Suid-Afrika]]: Die Hollandse skip ''Tulp'' kom met 'n paar [[lemoen]]- en suurlemoenbome aan boord by die [[Kaap die Goeie Hoop]] aan. Die bome word in die Kompanjiestuin in [[Kaapstad]] en op kommandant [[Jan van Riebeeck]] se plaas geplant. * Die eerste [[Atlas van Skotland]] word uit Latyn in Engels vertaal. Die atlas bestaan uit 49 kaarte en 154 bladsye van beskrywende teks. * Die Nederlanders word deur die [[Portugese]] uit [[Brasilië]] verdryf. * [[5 April]] – Ondertekening van die [[verdrag van Westminister]] wat die einde beteken van die Engelse-Nederlandse Oorlog. * [[13 April]] – [[Pous Innocentius X]] bevestig die verering (''cultus confirmatus'') van Sint Bernardine van Feltre. * [[3 Junie]] – [[Lodewyk XIV van Frankryk]] word gekroon in Rheims. * [[6 Junie]] – [[Karl X]] van Swede volg sy niggie [[Christina]] wat oorskakel van [[Protestantisme|Protestantse]] na Rooms-Katolieke geloof. * [[7 Desember]] – [[Pietro Vito Ottoboni]] (Later [[Pous Alexander VIII]]) word biskop van Brescia. == Geboortes == * [[9 Januarie]] – [[Philippe van Dievoet]], [[België|Belgiese]] [[goudsmid]] van koning [[Lodewyk XIV van Frankryk|Lodewyk XIV]] († [[1738]]) * [[10 Januarie]] – [[Joshua Barnes]], Engelse student († [[1712]]) * [[20 Januarie]] – [[Michiel de Swaen]], Nederlandse snydokter († [[1707]]). * [[22 Januarie]] – [[Richard Blackmore]], Engelse medikus en skrywer († [[1729]]) * [[16 Maart]] – [[Andreas Acoluthus]], Duitse oriëntalis * [[4 Mei]] – [[Keiser Kangzi]] van China († [[1722]]) * [[23 Junie]] – [[Richard Onslow]], Engelse politikus * [[9 Julie]] – [[Keiser Reigen]] van [[Japan]] * [[27 Desember]] – [[Jacob Bernoulli]], [[Switserland|Switserse]] wiskundige en wetenskaplike († [[1705]]). * Onbekend – [[Maurits Pasques de Chavonnes]], goewerneur van die [[Kaap die Goeie Hoop]] († [[1724]]). * Onbekend – [[Pierre Varignon]], 'n [[Frankryk|Franse]] [[wiskundige]] († [[1722]]). == Sterftes == * [[17 Januarie]] – [[Paulus Potter]], Nederlandse skilder * [[18 Februarie]] – [[Jean-Louis Guez de Balzac]], Franse skrywer * [[24 Maart]] – [[Samuel Scheidt]], Duitse komponis * [[10 Junie]] – [[Alessandro Algardi]], Italiaanse beeldhouer en argitek * [[9 Julie]] – [[Ferdinand IV]] van Duitsland * [[28 Augustus]] – [[Axel Oxenstierna]], Kanselier van Swede * [[31 Augustus]] – [[Ole Worm]], Deense medikus * [[7 September]] – [[Yom-Tov Lipmann Heller]], Boheemse rabbi en digter * [[12 Oktober]] – [[Carel Fabritius]], Duitse kunstenaar * [[30 Oktober]] – [[Keiser Go-Komyo]] van Japan * [[30 November]] – [[John Selden]], Engelse jurielid * [[5 Desember]] – [[Jean Francois Sarrazin]], Franse skrywer [[Kategorie:1654| ]] [[Kategorie:17de eeu]] 9jpyv2qrh54ci1ilhqihaem6tnl92ts 0 2272 2513523 1210802 2022-07-19T13:09:39Z 2A01:CB06:A060:2B79:D0FF:B107:8E6B:EEE3 Sorbonne wikitext text/x-wiki {{jare}} Die '''jaar 1257''' was 'n [[gewone jaar]] wat volgens die [[Gregoriaanse kalender]] op 'n [[Maandag]] begin het. Dit was die 57ste jaar van die [[13de eeu]] n.C. Soos ander gewone jare het die jaar 12 maande, 52 weke en 365 dae gehad. == Gebeure == * [[1 September]] – Opening van die Collège van Robert de Sorbon te [[Parys]], die toekomstige [[Sorbonne|Sorbonne Universiteit]]. == Geboortes == * == Sterftes == * [[Kategorie:13de eeu]] thngfgxfhabhzzgep2beitb6c9axrek 0 2347 2513640 2505894 2022-07-20T04:50:04Z Oesjaar 7467 /* Geboortes */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{JulieKalender}} '''20 Julie''' is die 201ste dag van die jaar in die [[Gregoriaanse kalender]] (202de in [[skrikkeljaar|skrikkeljare]]). Daar volg nog 164 dae in die res van die jaar. == Gebeure == * [[514]] – [[Pous Hormisdas]] volg [[Pous Simmachus]] op. * [[1230]] – Verdrag van San Germano: Vrede tussen [[Pous Gregorius IX]] en keiser Frederik II. * [[1847]] – Sonderbund-oorlog: Die Switserse Bondgenoodskap besluit om die Spesiale Bondgenootskap van Katolieke Kantone (“Sonderbund”) binne Switserland eensydig te ontbind. * [[1871]] – [[Brits-Columbië]] word 'n [[Provinsies en gebiede van Kanada|provinsie]] van die [[Kanada|Kanadese Konfederasie]]. * [[1900]] – Op die plaas Blesbokfontein tussen [[Lindley]] en [[Heilbron]] vra [[Piet de Wet]] sy broer, genl. [[Christiaan de Wet]], of hy regtig dink dit het enige nut om met die [[Anglo-Boereoorlog]] voort te gaan. Die broers is ná die rusie nooit versoen nie. * [[1933]] – [[Pous Pius XI]] sluit 'n konkordaat met [[Duitsland]]. * [[1940]] – Billboard magazine publiseer sy eerste ''Musiekgewildsheidsleer'' * [[1944]] – [[Adolf Hitler]] oorleef die 20 Julie Komplot, 'n sluipmoordpoging gelei deur [[Claus von Stauffenberg]]. * [[1960]] – [[Sri Lanka|Ceylon]] verkies [[Sirimavo Bandaranaike]] as Eerste Minister, die wêreld se eerste verkose vroulike regeringsleier. * 1960 – Die kernaangedrewe [[duikboot]], ''[[USS George Washington (SSBN-598)|USS George Washington]]'' lanseer die eerste ballistiese [[missiel]]. * [[1969]] – Die [[Apollo program|Apollo 11]]-[[Apollo-maanmodule|tuig]] [[Maanlanding|land op die maan]] en [[Neil Armstrong]] word die eerste mens wat op die [[maan]] loop. * [[1976]] – ''[[Viking 1]]'' land op [[Mars (planeet)|Mars]], en teken die eerste besoek vanaf die [[Aarde]] aan die [[planeet]] aan. * [[1987]] – [[Apartheid]]: Die groep [[Afrikaans]]e [[Suid-Afrika]]ners wat tydens die [[Dakar-beraad]] met die [[ANC]] vergader het word deur die [[AWB]] op [[Jan Smuts Lughawe]] vyandig ingewag. * [[1989]] – Die [[Mianmar]]ese menseregteaktivis, [[Aung San Suu Kyi]], word deur die regering onder huisarres geplaas. == Geboortes == * [[1304]] – [[Francesco Petrarca]] Italiaanse digter en prosaïs († [[1374]]). * [[1519]] – [[Giovanni Antonio Facchinetti]] (later [[Pous Innocentius IX]]) († [[1591]]). * [[1822]] – [[Gregor Mendel]], Oostenrykse bioloog en ontdekker van die [[Wette van Mendel|grondslag van die genetika]] († [[1884]]). * [[1826]] – [[Bernhard Riemann]], Duitse [[wiskundige]] († [[1866]]). * [[1905]] – [[Stephanus du Toit]], predikant en hoogleraar van die Gereformeerde Kerk († [[1982]]). * [[1919]] – Sir [[Edmund Hillary]], [[Nieu-Seeland]], eerste persoon wat [[Mount Everest]] suksesvol geklim het († [[2008]]). * [[1924]] – [[Lola Albright]], Amerikaanse aktrise († [[2017]]). * 1924 – [[Hans Lodeizen]], Nederlandse digter († [[1950]]). * [[1925]] – [[Jacques Delors]], Franse politikus.(† [[1950]]). * [[1929]] – [[Jean Baudrillard]], Franse sosioloog en filosoof († [[2007]]). * [[1933]] – [[Cormac McCarthy]], Amerikaanse skrywer. * [[1938]] – [[Margaret van der Post]], Suid-Afrikaanse musiekonderwyser en sopraan. * 1938 – [[Natalie Wood]] (Natasha Zakharenko), Amerikaanse filmaktrise († [[1981]]). * 1938 – [[Diana Rigg]], Engelse aktrise. († [[2020]]). * [[1943]] – [[Wendy Richard]], Engelse aktrise († [[2009]]). * [[1974]] – [[Simon Rex]], Amerikaanse akteur. * [[1978]] – [[Charlie Korsmo]], Amerikaanse akteur. * [[1980]] – [[Gisele Bündchen]], Brasiliaanse fotomodel en aktrise. * [[1983]] – [[Phumzile van Damme]], uitgetrede DA-politikus. * [[1993]] – [[Alycia Debnam-Carey]], Australiese aktrise. == Sterftes == * [[985]] – [[Teenpous Bonifatius VII]] (* onbekend). * [[1866]] – [[Bernhard Riemann]], Duitse [[wiskundige]] (* [[1826]]). * [[1901]] – [[Gezina Kruger]], tweede vrou van pres. [[Paul Kruger]] (* [[1831]]). * [[1903]] – [[Pous Leo XIII]], die 256ste [[pous]] van die [[Rooms-Katolieke Kerk]] (* [[1810]]). * [[1926]] – [[Feliks Dzerzjinski]], Russiese rewolusionêr en amptenaar (* [[1877]]). * [[1937]] – [[Guglielmo Marconi]], Italiaanse natuurkundige en uitvinder (* [[1874]]). * [[1944]] – [[Ludwig Beck]], Duitse generaal (* [[1880]]). * [[1944]] – Ds. [[David Wilcocks]], Afrikaanse predikant wat tronkstraf uitgedien het vir dankgebede ná Boereoorwinnings by [[Colenso]] en [[Slag van Magersfontein|Magersfontein]] (* [[1861]]). * [[1973]] – [[Bruce Lee]] (32), Chinees-Amerikaanse filmakteur, bekend vir sy Oosterse gevegskuns (* [[1940]]). * [[2005]] – [[James Doohan]], Kanadese akteur (Montgomery Scott of "Scotty") in die TV-reeks ''[[Star Trek]]'' (* [[1920]]). * [[2007]] – [[Tammy Faye Messner]], Amerikaanse sangeres (* [[1942]]). * [[2021]] – [[Rosa Smit]], [[Afrikaans]]e [[digter]] en wenner van die [[Ingrid Jonkerprys]] vir haar [[poësie]] (* [[1945]]) == Vakansies, vierings, en waarnemingsdae == * [[1810]] – [[Onafhanklikheidsdag]] in '''[[Colombia]]''' {{commonskat|20 July}} [[Kategorie:Julie]] 4buy54kzx91y174bzs3uhqsu7ttzizm 0 2348 2513641 2508818 2022-07-20T04:50:29Z Oesjaar 7467 /* Geboortes */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{JulieKalender}} '''21 Julie''' is die 202de dag van die jaar in die [[Gregoriaanse kalender]] (203de in [[skrikkeljaar|skrikkeljare]]). Daar volg nog 163 dae in die res van die jaar. == Gebeure == * [[230]] – [[Pous Pontianus]] volg [[Pous Urbanus I]] op. * [[649]] – [[Pous Martinus I]] volg [[Pous Theodorus I]] op. * [[1298]] – [[Edward I van Engeland]] verslaan [[William Wallace]] se [[Skotland|Skotse]] rebelle by die [[Slag van Falkirk (1298)|Slag van Falkirk]]. * [[1542]] – [[Pous Paulus III]] publiseer die bul ''Licet ab initio'' wat die [[Inkwisisie]] sentraliseer. * [[1621]] – [[Pous Gregorius XV]] stel twee nuwe kardinale aan waaronder sy familielid Marcantonio Gozzadini. * [[1766]] – [[Pous Clemens XIII]] stel Giovanni Ottavio Bufalini, titulêr aartsbiskop van Chalcedonië en Giovanni Carlo Boschi, titulêr aartsbiskop van Athene, aan as kardinale. * [[1773]] – [[Pous Clemens XIV]] publiseer sy brief ''Dominus ac redemptor noster'' waarin die Jesuïte-orde ontbind word. * [[1823]] – Die eerste blanke persoon in die Transvaal word op [[Makwassie]] gebore, die baba Broadbents. * [[1861]] – [[Amerikaanse Burgeroorlog]]: Die eerste [[Slag van Bull Run]] vind plaas. * [[1954]] – By die ''Geneefse Konferensie'' na die Indo-Chinaoorlog word besluit om [[Viëtnam]] in twee te deel. * [[1961]] – Amerika se tweede bemande ruimtetuig [[Mercury-Redstone 4]] word lanseer. * [[1970]] – Die [[Aswandam]] in [[Egipte]] word na 11 jaar se konstruksie voltooi. * [[1981]] – [[Sri Lankaanse nasionale krieketspan|Sri Lanka]] word 'n volle lid van die [[Internasionale Krieketraad|Internasionale Krieketkonferensie]] (nou die Internasionale Krieketraad, IKR). * [[1994]] – [[Tony Blair]] word tot leier van die [[Arbeidersparty (Verenigde Koninkryk)|Arbeidersparty]] verkies en word sodoende die leier van die [[Verenigde Koninkryk|Britse]] opposisie. * [[1995]] – Die [[Volksrepubliek China|Chinese weermag]] begin [[missiele]] in die waters noord van [[Taiwan]] vuur en ontketen daarmee die [[Derde Straat van Taiwan-krisis]]. * [[1997]] – Die 200ste verjaardag van die volledig gerestoureerde [[USS Constitution]] (alias "Old Ironsides") word gevier deur vir die eerste keer in 116 jaar 'n vaartog te onderneem. * [[2010]] – [[Slowenië]] sluit by die [[OESO]] aan. * [[2013]] – Nadat [[Albert II van België|Albert II]] ten gunste van sy oudste seun abdikeer het, lê [[Filip van België|Filip]] die ampseed as nuwe [[Belgiese monargie|koning]] van [[België]] af. == Geboortes == * [[1414]] – [[Francesco della Rovere]], [[Pous Sixtus IV]], die 212de [[pous]] van die [[Rooms-Katolieke Kerk]] in Celle, naby Savona, [[Italië]] († [[1484]]). * [[1710]] – [[Paul Heinrich Gerhard Möhring]], [[Duitsland|Duitse]] dokter, [[Plantkunde|plantkundige]] en dierkundige († [[1792]]) * [[1809]] – [[Ferdinand Augustijn Snellaert]], Vlaamse skrywer. († [[1872]]). * [[1812]] – Kmdt. [[Louw Wepener]], Boerekryger († [[1865]]). * [[1861]] – Genl. [[Jan Celliers]], Boerekryger († [[1931]]). * [[1899]] – [[Ernest Hemingway]], Amerikaanse skrywer († [[1961]]). * [[1911]] – [[Marshall McLuhan]], Kanadese mediakenner († [[1980]]). * [[1921]] – [[Credo Mutwa]], [[Zoeloe]] sangoma en skrywer († [[2020]]). * [[1922]] – [[Mollie Sugden]], Britse aktrise († [[2009]]). * [[1935]] – [[Aubrey Kruger]], Suid-Afrikaanse tekenaar en uitvinder van die dolos († [[2016]]). * [[1951]] – [[Robin Williams]], Amerikaanse akteur en komediant († [[2014]]). * [[1963]] – [[Noxolo Kiviet]], Suid-Afrikaanse [[ANC]]-politikus. == Sterftes == * [[1425]] – [[Manuel II Palaiologos]], keiser van die [[Bisantynse Ryk]] (* [[1350]]) * [[1796]] – [[Robert Burns]], nasionale digter van [[Skotland]] (* [[1759]]). * [[1943]] – [[Charley Paddock]], Amerikaanse atleet en akteur (* [[1900]]). * [[1944]] – [[Claus von Stauffenberg]], Duitse soldaat (* [[1907]]). * [[1948]] – [[Bruckner de Villiers]], Suid-Afrikaanse politikus (* [[1875]]). * [[1967]] – [[Albert Luthuli]], President van die [[ANC]] (* [[1898]]). * [[1967]] – [[Pierre Kemp]], [[Nederlanders|Nederlandse]] [[digter]] (* [[1886]]). * 1967 – [[Basil Rathbone]], Suid-Afrikaans-Amerikaanse akteur en sanger (* [[1892]]). * [[1972]] – [[Jigme Dorji Wangchuck]], 3de koning van [[Bhutan]] (* [[1928]]). * [[1974]] – [[Chris Blignaut]], legendariese Afrikaanse sanger (* [[1897]]). * [[1977]] – [[Henry Vahl]], Duitse akteur (* [[1897]]). * [[1982]] – [[Dave Garroway]], Amerikaanse joernalis en akteur (* [[1913]]). * [[1989]] – Ds. [[Pieter du Toit]], predikant van die [[Nederduitse Gereformeerde Kerk]] (* [[1921]]). * [[1998]] – [[Alan Shepard]], Amerikaanse vlootvlieënier en [[ruimtevaarder]] (* [[1923]]). * [[2005]] – [[Long John Baldry]], Brits-Kanadese akteur en sanger (* [[1941]]). * [[2020]] – [[Andrew Mlangeni]], ANC-aktivis en een van die agt mans in die [[Rivonia-verhoor]] (* [[1925]]). * [[2021]] – [[Lieb Bester]], [[Suid-Afrika]]anse akteur en musikant (* [[1949]]). == Vakansies, vierings, en waarnemingsdae == * Die [[Nasionale Dag van België]]. {{commonskat|21 July}} [[Kategorie:Julie]] 3nb3bsdv57anicq0s3r5mh3d7lr3ps3 0 2360 2513674 2489182 2022-07-20T07:57:39Z Aliwal2012 39067 /* Geboortes */ +[[Lianie May]] wikitext text/x-wiki {{AugustusKalender}} '''2 Augustus''' is die 214de dag van die jaar in die [[Gregoriaanse kalender]] (215de in [[skrikkeljaar|skrikkeljare]]). Daar volg nog 151 dae in die res van die jaar. == Gebeure == * [[216 v.C.]] – [[Hannibal]] vernietig 'n leër van die [[Romeinse Ryk|Romeine]] by die [[Slag van Cannae]]. * [[257]] – [[Pous Sixtus II]] volg [[Pous Stefanus I]] op. * [[1057]] – [[Pous Stefanus IX]] (X) volg [[Pous Victor II]] op. * [[1757]] – [[Pous Benedictus XIV]] publiseer ''Quam grave'' teen die opdra van die mis deur nie-priesters. * [[1762]] – Die Franse parlement verbied die Jesuïte. * [[1870]] – Tower Subway, die wêreld se eerste [[moltrein]], open in [[Londen]]. * [[1917]] – 'n [[Sopwith Pup]] word die eerste [[vliegtuig]] om op 'n skip te land en op te styg. * [[1934]] – [[Adolf Hitler]] word Führer van [[Nazi Duitsland]]. * [[1945]] – Die [[Geallieerdes]] se Potsdam Kongres bepaal die toekoms van die verslane [[Duitsland]], en voorwaardes vir [[Japan]]. * [[1964]] – Die vandag omstrede Tonkin-voorval lei tot die toetrede van die [[VSA]] tot die [[Viëtnamoorlog]]. * [[1980]] – 'n Reuse bomontploffing lê die treinstasie in [[Bologna]], [[Italië]] in puin met 75 sterftes tot gevolg. * [[1990]] – [[Irak]] val [[Koeweit]] in wat aanleiding gee tot die [[Golfoorlog]]. == Geboortes == * [[1696]] – [[Mahmoed I]], 'n sultan van die [[Ottomaanse Ryk]] († [[1754]]) * [[1778]] – [[Erasmus Smit]], eerste predikant van die [[Voortrekkers]] († [[1863]]). * [[1799]] – [[Karl Ludwig Philipp Zeyher]], [[Suid-Afrika]]anse [[Plantkunde|plantkundige]] († [[1858]]). * [[1814]] – Sir [[Charles Adderley]], Britse staatsman na wie Adderleystraat in [[Kaapstad]] vernoem is († [[1905]]). * [[1835]] – [[Elisha Gray]], Amerikaanse elektriese ingenieur († [[1901]]). * [[1876]] – [[Frank Brownlee]], magistraat in die [[Transkei]] en volksverhaal skrywer († [[1952]]) * [[1881]] – [[Gustave van de Woestijne]], Belgiese ekspressionistiese skilder († [[1947]]). * [[1925]] – [[Piet Koornhof]], Suid-Afrikaanse politikus en kabinetsminister († [[2007]]). * [[1932]] – [[Peter O'Toole]], Ierse akteur en bekend geraak as ''Lawrence of Arabia'' († [[2013]]). * [[1947]] – [[Sjoerd Soeters]], Nederlandse argitek. * [[1961]] – [[Tom Gouws]], Afrikaanse skrywer en akademikus († [[2018]]). * [[1964]] – [[Mary-Louise Parker]], Amerikaanse aktrise. * [[1968]] – [[Chanté Hinds]], Suid-Afrikaanse aktrise. * [[1976]] – [[Lianie May]], Afrikaanse ligte sangeres. * [[1970]] – [[Kevin Smith]], Amerikaanse akteur. * [[1989]] – [[Vanes-Mari du Toit]], Suid-Afrikaanse professionele netbalspeler. == Sterftes == * [[640]] – [[Pous Severinus]], die 71ste [[pous]] van die [[Rooms-Katolieke Kerk]] (* onbekend). * [[686]] – [[Pous Johannes V]], die 82ste pous van die Rooms-Katolieke Kerk (* onbekend). * [[1100]] – [[Willem II van Engeland|Willem II]], koning van Engeland. * [[1785]] – [[Georg Schmidt]], sendeling van die [[Morawiese kerk]] (* [[1709]]). * [[1906]] – [[Marie Koopmans-de Wet]], kampvegter vir Afrikanerregte, kultuurleidster (* [[1834]]). * [[1920]] – [[Enrico Caruso]], Italiaanse operasanger (* [[1873]]). * [[1922]] – [[Alexander Graham Bell]], Skotse wetenskaplike en uitvinder (* [[1847]]). * [[1923]] – [[Warren G. Harding]], 29ste [[President van die Verenigde State]] (* [[1865]]). * [[1936]] – [[Louis Blériot]], Franse ontdekker, lugvaartpionier en ingenieur (* [[1872]]). * [[1945]] – [[Pietro Mascagni]], Italiaanse komponis (* [[1863]]). * [[1997]] – [[William S. Burroughs]], Amerikaanse skrywer (* [[1914]]). * [[2013]] – [[Barbara Trentham]], Amerikaanse aktrise en model (* [[1944]]). * [[2019]] – [[Leonard Reitstein]], Suid-Afrikaanse skaakkaptein en skaakskrywer (* [[1928]]). * [[2020]] – [[Marinus Wijnbeek]], Suid-Afrikaans-Nederlandse wetenskaplike en TV-programaanbieder (* [[1940]]). * 2020 – [[Leon Fleisher]], Amerikaanse pianis en dirigent (* 1928). == Vakansies, vierings, en waarnemingsdae == *Feesdag van [[Pous Stefanus I]] in die Rooms-Katolieke Kerk. {{commonskat|2 August}} [[Kategorie:Augustus]] 84d31x7aggggrhvt7rw70o5ufmy02iq 0 2664 2513610 2459862 2022-07-19T19:47:19Z Aliwal2012 39067 /* Sterftes */ Piet van Maarleveld, legendariese fotograaf wikitext text/x-wiki {{OktoberKalender}} '''19 Oktober''' is die 292ste dag van die jaar in die [[Gregoriaanse kalender]] (293ste in [[skrikkeljaar|skrikkeljare]]). Daar volg nog 73 dae in die res van die jaar. == Gebeure == <!-- Haal slegs een beeld op 'n slag uit die kommentaar blok [[Lêer:Bernard coard.jpeg|100px|Bernard Coard]] --> [[Lêer:Annibal.JPG|duimnael|100px|Hannibal]] [[Lêer:CharlesCornwallis.jpeg|duimnael|100px|Lord Charles Cornwallis]] * [[202 v.C.]] – Die [[Carthago|Carthaagse]] generaal [[Hannibal]] word deur prokonsul Scipio Africanus van die [[Romeinse Republiek]] verslaan in die Slag van Zama, wat 'n einde bring aan die Tweede Puniese Oorlog. * [[615]] – [[Pous Deusdedit]] volg [[Pous Bonifatius IV]] op. * [[1453]] – Die [[Honderdjarige Oorlog]] kom in praktyk tot 'n einde met die verowering van [[Bordeaux]] deur die [[Frankryk|Franse]] van die [[Engeland|Engelse]], waarna die Engelse slegs [[Calais]] op die Franse vasteland behou. * [[1469]] – Ferdinand II van Aragon trou met Isabella van Kastilië wat die weg baan vir die vereniging van Aragon en [[Kastilië]] in een land, [[Spanje]]. * [[1781]] – Ná die nederlaag by die [[Slag van Yorktown]], gee [[Verenigde Koninkryk|Britse magte]] onder Lord Charles Cornwallis amptelik oor; 'n einde word gebring aan die [[Amerikaanse Rewolusionêre Oorlog]]. * [[1943]] – Streptomisien, die eerste [[antibiotika|antibiotiese]] middel teen [[tuberkulose]], word deur navorsers by Rutgers-universiteit geïsoleer. * [[1951]] – [[Verenigde Koninkryk|Britse]] magte beset die [[Suezkanaal|Suez-kanaal]]gebied in 'n snelle dagbreekinval. Presies drie jaar later word die Suez-kanaal-ooreenkoms geteken waarvolgens Britse magte oor die volgende 20 maande onttrek sou word. * [[1961]] – 'n Algemene verkiesing in [[Suid-Afrika]], waarin slegs wit kiesers kon stem, word deur die regerende [[Nasionale Party]] gewen. * [[1977]] – Twee swart [[koerant]]e (''The World'' en ''The Weekend World'') en 18 swart organisasies word deur die [[Suid-Afrika]]anse regering verbied. * [[1985]] – Die [[1985 Suid-Afrikaanse Grand Prix|Suid-Afrikaanse Grand Prix]] vind plaas. * [[1986]] – Die Mosambiekse [[Mosambiekse presidensiële vliegtuig (1986)|presidensiële vliegtuig]] stort neer. * [[1987]] – Die Dow Jones industriële indeks val met 22% op Swart Maandag, die grootste ineenstorting in die geskiedenis op een dag. * [[2014]] – [[Pous Paulus VI]] word deur [[Pous Franciskus]] salig verklaar. == Geboortes == * [[1582]] – [[Dmitri Iwanowitsj van Rusland]], seun van [[Iwan IV van Rusland|tsaar Iwan die Verskriklike]] († [[1591]]). * [[1605]] – [[Thomas Browne]], [[Engeland|Engelse]] digter en filosoof († [[1682]]). * [[1858]] – [[George Albert Boulenger]], Belgies-Engelse dier- en [[plantkundige]] († [[1937]]). * [[1862]] – [[Auguste en Louis Lumière|Auguste Lumière]], Franse rolprentmaker († [[1954]]). * [[1922]] – [[Elsa Joubert]], Afrikaanse skrywer († [[2020]]). * [[1931]] – [[John le Carré]], Britse skrywer van rillers en spioenasieverhale († [[2020]]). * [[1932]] – [[Robert Reed]], akteur in o.m. ''[[The Brady Bunch]]'' († [[1992]]). * [[1937]] – [[Jonas Gwangwa]], Suid-Afrikaanse jazz-musikant, liedjieskrywer en vervaardiger († [[2021]]). * [[1956]] – [[Santu Mofokeng]], Suid-Afrikaanse fotograaf († [[2020]]). * [[1963]] – [[Mark Behr]], Suid-Afrikaanse skrywer († [[2015]]). * [[1976]] – [[Pro Legoete]], Suid-Afrikaanse [[rugby]][[skeidsregter]]. * [[1984]] – [[Presley Chweneyagae]], Suid-Afrikaanse akteur. * [[1990]] – [[Faf de Klerk]], Suid-Afrikaanse [[rugby]]speler. == Sterftes == * [[1187]] – [[Pous Urbanus III]], die 172ste [[pous]] van die [[Rooms-Katolieke Kerk]] (* ±[[1120]]). * [[1682]] – [[Thomas Browne]], [[Engeland|Engelse]] digter en filosoof (* [[1605]]). * [[1745]] – [[Jonathan Swift]], Anglo-Ierse [[satirikus]], [[essayis]], politiese pamfletmaker (* [[1667]]). * [[1932]] – [[Arthur Friedheim]], Duits-Russiese pianis en komponis (* 1859). * [[1937]] – [[Ernest Rutherford]], [[Nieu-Seeland]]s-gebore Britse [[fisikus]] en [[Nobelprys vir Chemie|Nobelpryswenner]] (* [[1871]]). * [[1944]] – [[Deneys Reitz]], Suid-Afrikaanse kabinetsminister, soldaat en skrywer (* [[1882]]). * [[1945]] – [[Richard Stuttaford]], Suid-Afrikaanse kabinetsminister en sakeman (* [[1870]]). * [[1973]] – [[Maria Malan]], Suid-Afrikaanse premiersvrou (*[[1905]]). * [[1981]] – [[Edmond Schietekat]], Vlaamse digter (* [[1933]]). * [[1981]] – [[Dorothy Fischer]], Suid-Afrika se eerste vroulike hartoorplantingspasiënt (* [[1929]]). * [[1986]] – [[Samora Machel]], die president van [[Mosambiek]] en leier van [[FRELIMO]] (* [[1933]]). * [[2007]] – [[Jan Wolkers|Jan Hendrik Wolkers]], Nederlandse skrywer, beeldhouer en skilder (* [[1925]]). * [[2017]] – [[Piet van Maarleveld]], legendariese beroepsfotograaf van Potchefstroom (* [[1928]]). * [[2020]] – [[Enzo Mari]], Italiaanse modernistiese kunstenaar (* [[1932]]). == Vakansies, vierings, en waarnemingsdae == * Grondwetdag in [[Niue]] ([[1974]]). * [[Moeder Teresa]]dag in [[Albanië]]. {{commonskat|19 October}} [[Kategorie:Oktober]] pu8q8jyt0xmfb9fdgop0r54pijzjwh5 0 2722 2513646 1283766 2022-07-20T04:58:03Z Oesjaar 7467 /* Sterftes */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{jare}} Die '''jaar 942''' was 'n [[gewone jaar]] wat volgens die [[Gregoriaanse kalender]] op 'n [[Maandag]] begin het. Dit was die 42ste jaar van die [[10de eeu]] n.C. Soos ander gewone jare het die jaar 12 maande, 52 weke en 365 dae gehad. == Gebeure == * [[30 Oktober]] – [[Pous Marinus II]] volg [[Pous Stefanus VIII]] (IX) op. * Ulrich, [[biskop]] van Ausburg besoek Pous Marinus II. == Geboortes == * [[Swjatoslaf I van Kiëf]], Grootprins van die [[Rjoerik-dinastie]] († [[972]]) * [[Edgar die Vreedsame]], 'n koning van [[Engeland]] († [[975]]). == Sterftes == * Laat [[Oktober]] – Pous Stefanus VIII, die 127ste [[pous]] van die [[Rooms-Katolieke Kerk]] (* onbekend). * Onbekend – [[Willem I van Normandië]] * (893) [[Kategorie:10de eeu]] 8ljmrg7lvjp3oir5z1vwuqjoz536ybc 2513647 2513646 2022-07-20T04:58:18Z Oesjaar 7467 /* Sterftes */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{jare}} Die '''jaar 942''' was 'n [[gewone jaar]] wat volgens die [[Gregoriaanse kalender]] op 'n [[Maandag]] begin het. Dit was die 42ste jaar van die [[10de eeu]] n.C. Soos ander gewone jare het die jaar 12 maande, 52 weke en 365 dae gehad. == Gebeure == * [[30 Oktober]] – [[Pous Marinus II]] volg [[Pous Stefanus VIII]] (IX) op. * Ulrich, [[biskop]] van Ausburg besoek Pous Marinus II. == Geboortes == * [[Swjatoslaf I van Kiëf]], Grootprins van die [[Rjoerik-dinastie]] († [[972]]) * [[Edgar die Vreedsame]], 'n koning van [[Engeland]] († [[975]]). == Sterftes == * Laat [[Oktober]] – Pous Stefanus VIII, die 127ste [[pous]] van die [[Rooms-Katolieke Kerk]] (* onbekend). * Onbekend – [[Willem I van Normandië]] * ([[893]]) [[Kategorie:10de eeu]] timh1ypcq0zu3eaukl8kru32zd181xe 0 3019 2513644 1209283 2022-07-20T04:57:09Z Oesjaar 7467 /* Geboortes */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{jare}} Die '''jaar 893''' was 'n [[gewone jaar]] wat volgens die [[Gregoriaanse kalender]] op 'n [[Donderdag]] begin het. Dit was die 93ste jaar van die [[9de eeu]] n.C. Soos ander gewone jare het die jaar 12 maande, 52 weke en 365 dae gehad. == Gebeure == * == Geboortes == * Onbekend – [[Willem I van Normandië]] † (942) == Sterftes == * Lodewyk die Kind (koning van [[Duitsland]]) ---- <small>[[Hierdie dag in die geskiedenis|Dae]] | [[Eeue]] | [[Geskiedenis]]</small> [[Kategorie:9de eeu]] qf2sdkctk7hn7gvp8u010g03cuwhs70 2513645 2513644 2022-07-20T04:57:34Z Oesjaar 7467 /* Geboortes */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{jare}} Die '''jaar 893''' was 'n [[gewone jaar]] wat volgens die [[Gregoriaanse kalender]] op 'n [[Donderdag]] begin het. Dit was die 93ste jaar van die [[9de eeu]] n.C. Soos ander gewone jare het die jaar 12 maande, 52 weke en 365 dae gehad. == Gebeure == * == Geboortes == * Onbekend – [[Willem I van Normandië]] † ([[942]]) == Sterftes == * Lodewyk die Kind (koning van [[Duitsland]]) ---- <small>[[Hierdie dag in die geskiedenis|Dae]] | [[Eeue]] | [[Geskiedenis]]</small> [[Kategorie:9de eeu]] 1n7qh18kh4i30v8y5ud1rzt2ccfbw1t 0 3282 2513540 2458775 2022-07-19T14:11:25Z JMK 649 teksdetails, inleiding wikitext text/x-wiki [[Lêer:Stellenbosch Magistrate's Office (entrance).JPG|duimnael|Drietalige regeringsgebou-teken in [[Afrikaans]], [[Engels]] en [[Xhosa]] in [[Stellenbosch]]]] Daar word vele '''tale in Suid-Afrika''' gepraat. Daar is elf [[Amptelike taal|amptelike tale]] benewens nie-amptelike tale en die tale van immigrante en asielsoekers. Dit maak [[Suid-Afrika]] die land ter wêreld met die naasmeeste amptelike tale ná [[Indië]]. Terwyl Indië voorkeur gee aan [[Engels]] en [[Hindi]], is al elf amptelike tale volgens die [[Grondwet van Suid-Afrika]] gelykwaardig. Twee van die amptelike tale ([[Afrikaans]] en Engels) is van [[Germaanse tale|Germaanse]] oorsprong, terwyl die ander nege deel vorm van die [[Bantoetale|Bantoetaalfamilie]]. == Amptelike tale == {{Dubbelbeeld|regs|South Africa 2011 Nguni speakers proportion map.svg|220|South Africa 2011 Nguni speakers density map.svg|220|Suid-Afrikaanse distrikte met 'n meerderheid van sprekers van [[Nguni-taalfamilie|Nguni-tale]] as eerste taal: {{columns-list|2| {{sleutel|#EDF8E9|0–20%}} {{sleutel|#BAE4B3|20–40%}} {{sleutel|#74C476|40–60%}} {{sleutel|#31A354|60–80%}} {{sleutel|#006D2C|80–100%}}}}|Geografiese verspreiding van Nguni-tale in Suid-Afrika ná bevolkingsdigtheid per vierkante: {{columns-list|2| {{sleutel|#ffffcc|<1/km²}} {{sleutel|#ffeda0|1–3/km²}} {{sleutel|#fed976|3–10/km²}} {{sleutel|#feb24c|10–30/km²}} {{sleutel|#fd8d3c|30–100/km²}} {{sleutel|#fc4e2a|100–300/km²}} {{sleutel|#e31a1c|300–1000/km²}} {{sleutel|#bc0026|1000–3000/km²}} {{sleutel|#800026|>3000/km²}}}}}} {{Dubbelbeeld|regs|South Africa 2011 Sotho-Tswana speakers proportion map.svg|220|South Africa 2011 Sotho-Tswana speakers density map.svg|220|Suid-Afrikaanse distrikte met 'n meerderheid van sprekers van [[Sotho-taalfamilie|Sotho-tale]] as eerste taal: {{columns-list|2| {{sleutel|#EDF8E9|0–20%}} {{sleutel|#BAE4B3|20–40%}} {{sleutel|#74C476|40–60%}} {{sleutel|#31A354|60–80%}} {{sleutel|#006D2C|80–100%}}}}|Geografiese verspreiding van Sotho-tale in Suid-Afrika ná bevolkingsdigtheid per vierkante: {{columns-list|2| {{sleutel|#ffffcc|<1/km²}} {{sleutel|#ffeda0|1–3/km²}} {{sleutel|#fed976|3–10/km²}} {{sleutel|#feb24c|10–30/km²}} {{sleutel|#fd8d3c|30–100/km²}} {{sleutel|#fc4e2a|100–300/km²}} {{sleutel|#e31a1c|300–1000/km²}} {{sleutel|#bc0026|1000–3000/km²}} {{sleutel|#800026|>3000/km²}}}}}} {{Dubbelbeeld|regs|South Africa 2011 West Germanic speakers proportion map.svg|220|South Africa 2011 West Germanic speakers density map.svg|220|Suid-Afrikaanse distrikte met 'n meerderheid van sprekers van [[Wes-Germaanse tale]] as eerste taal: {{columns-list|2| {{sleutel|#EDF8E9|0–20%}} {{sleutel|#BAE4B3|20–40%}} {{sleutel|#74C476|40–60%}} {{sleutel|#31A354|60–80%}} {{sleutel|#006D2C|80–100%}}}}|Geografiese verspreiding van Wes-Germaanse tale in Suid-Afrika met bevolkingsdigtheid per vierkante km: {{columns-list|2| {{sleutel|#ffffcc|<1/km²}} {{sleutel|#ffeda0|1–3/km²}} {{sleutel|#fed976|3–10/km²}} {{sleutel|#feb24c|10–30/km²}} {{sleutel|#fd8d3c|30–100/km²}} {{sleutel|#fc4e2a|100–300/km²}} {{sleutel|#e31a1c|300–1000/km²}} {{sleutel|#bc0026|1000–3000/km²}} {{sleutel|#800026|>3000/km²}}}}}} Die elf ampstale volgens die grondwet is: * [[Afrikaans]] (af / afr) (sedert 1925 as "sinoniem vir Nederlands" – sedert 1961 as amptelike taal) * [[Engels]] (en / eng) * [[Suid-Ndebele|Ndebele]] (nr / nbl) * [[Noord-Sotho (taal)|Noord-Sotho]] (nso) * [[Suid-Sotho|Sotho]] (st / sot) * [[Swazi]] (ss / ssw) * [[Tsonga]] (ts / tso) * [[Tswana]] (tn / tsn) * [[Venda (taal)|Venda]] (ve / ven) * [[Xhosa]] (xh / xho) * [[Zoeloe]] (zu / zul) Daar word ook in die [[Grondwet van Suid-Afrika]] voorsiening gemaak vir die bevordering van die [[Khoisan]] en [[Namas]] se tale, asook vir [[gebaretaal]]. Ander nie-amptelike tale sluit in: [[Fanagalo]], [[Lobedu]], [[Noord-Ndebele]] en [[Phuthi]]. Ander Europese tale, veral [[Duits]] en [[Portugees]], word ook wyd gebruik deur immigrante uit Europa. Portugees en [[Frans]] word ook gebruik deur immigrante uit oud-kolonies in [[Afrika]]. [[Nederlands]] (nl / nld) is die enigste taal wat sy amptelike status verloor het (sedert 1983). Hoewel die ampstale grondwetlike beskerming geniet, word regeringsake byna eksklusief in Engels gevoer en wette word slegs in Engels gepubliseer. Die regering vertaal weinig, indien enige, materiaal in enige van die ander erkende amptelike tale. == Oorspronge == Die tale kan volgens oorsprong as volg verdeel word: * Afrikaans ontstaan hoofsaaklik uit [[Nederlands]]. * Suid-Afrikaanse Engels stem baie nou ooreen met Britse Engels. * Zoeloe, Xhosa, Ndebele, en Swazi vorm deel van die [[Nguni-taalfamilie]]. * Sotho, Tswana en Noord-Sotho vorm deel van die [[Sotho-taalfamilie]]. * Tsonga en Venda behoort ook tot die [[Bantoetale|Bantoetaalfamilie]] (soos die Nguni- en Sotho-tale), maar toon minder ooreenkomste met die ander amptelike Bantoetale. == Verspreiding == [[Lêer:South Africa 2011 dominant language map.svg|duimnael|300px|'n Kaart wat die meerderheidstale in Suid-Afrika aandui: {{columns-list|2| {{sleutel|#8dd3c7|[[Afrikaans]]}} {{sleutel|#ffffb3|[[Engels]]}} {{sleutel|#bebada|[[Suid-Ndebele]]}} {{sleutel|#fb8072|[[Xhosa]]}} {{sleutel|#80b1d3|[[Zoeloe]]}} {{sleutel|#fdb462|[[Noord-Sotho (taal)|Noord-Sotho]]}} {{sleutel|#b3de69|[[Suid-Sotho|Sotho]]}} {{sleutel|#fccde5|[[Tswana]]}} {{sleutel|#bc80bd|[[Swazi]]}} {{sleutel|#ccebc5|[[Venda (taal)|Venda]]}} {{sleutel|#ffed6f|[[Tsonga]]}} {{sleutel|#d0d0d0|Geen meerderheidstaal}}}}]] Die tale kan losweg volgens streke verdeel word. Die tale word egter toenemed reg oor die land aangetref, veral in stedelike gebiede. <!-- sal terugvoer en verifiëring waardeer --> * Afrikaans word oor feitlik die hele land gebruik (met mindere gebruik in [[KwaZulu-Natal]] en sommige stedelike gebiede). * Engels word baie algemeen gebruik (veral as [[tweede taal]] en vir onderrig onder swartes), maar het veral minder [[moedertaal]]sprekers in die [[Noord-Kaap]], [[Wes-Kaap]], die [[Vrystaat]], [[Noordwes]], en die meeste landelike gebiede. * Ndebele word veral in die westelike [[Mpumalanga]] gebruik. * Zoeloe word veral in KwaZulu-Natal, [[Gauteng]] en Mpumalanga gebruik. * Xhosa word veral in die Oos- en Wes-Kaap gebruik. * Sotho word veral in die Vrystaat en naburige [[Lesotho]] gebruik. * Tswana word veral in die Noordwes, Noord-Kaap en naburige [[Botswana]] gebruik. * Noord-Sotho word veral in Gauteng en [[Limpopo]] gebruik. * Swazi word hoofsaaklik in Mpumalanga en naburige [[eSwatini]] gebruik. * Tsonga word hoofsaaklik in die Limpopoprovinsie gebruik. * Venda word hoofsaaklik in die [[Vhembe-distriksmunisipaliteit|Vhembedistrik]] van Limpopo gebruik. === 2001 en 2011-sensus === {| class="wikitable" |- ! rowspan=2 | Taal |- ! 2001-sensus ! 2011-sensus ! Verandering |- |[[Zoeloe]]||align=right|23,8%||align=right|22,7%||align=right|-1,1%{{daal}} |- |[[Xhosa]]||align=right|17,6%||align=right|16,0%||align=right|-1,6%{{daal}} |- |[[Afrikaans]]||align=right|13,3%||align=right|13,5%||align=right|+0,2%{{increase}} |- |[[Engels]]||align=right|8,2%||align=right|9,6%||align=right|+1,4%{{increase}} |- |[[Noord-Sotho (taal)|Noord-Sotho]] ||align=right|9,4%||align=right|9,1%||align=right|-0,3%{{daal}} |- |[[Tswana]]||align=right|8,2%||align=right|8,0%||align=right|-0,2%{{daal}} |- |[[Suid-Sotho]]||align=right|7,9%||align=right|7,6%||align=right|-0,3%{{daal}} |- |[[Tsonga]]||align=right|4,4%||align=right|4,5%||align=right|+0,1%{{increase}} |- |[[Swazi]]||align=right|2,7%||align=right|2,5%||align=right|-0,2%{{daal}} |- |[[Venda (taal)|Venda]]||align=right|2,3%||align=right|2,4%||align=right|+0,1%{{increase}} |- |[[Suid-Ndebele]]||align=right|1,6%||align=right|2,1%||align=right|+0,5%{{increase}} |- |Ander tale||align=right|0,5%||align=right|2,1%||align=right|+1,6%{{increase}} |- |'''Totaal'''||align=right|'''100,0%'''||align=right|'''100,0%'''|| |} == Ander tale == Van die ander tale wat algemeen in Suid-Afrika gepraat word, hoewel hulle nie in die grondwet vermeld word nie, sluit [[Fanagalo]], [[Noord-Sotho (taal)|Lobedu (Khilobedu)]], [[Noord-Ndebele]] (Sindebele) en [[Phuthi (Siphuthi)]] in. Lobedu word deur sommige gesien as 'n volwaardige taal, en deur ander as 'n [[dialek]] van [[Noord-Sotho (taal)|Noord-Sotho]]. Fanagalo is 'n bastertaal wat in die mynwese ingespan word om kommunikasie tussen werkers te bevorder. Beduidende getalle immigrante uit [[Europa]], elders in [[Afrika]] en die [[Indiese subkontinent]] beteken dat 'n wye verskeidenheid van ander tale ook in dele van Suid-Afrika gepraat word. Van die ouer gemeenskappe van immigrante praat [[Grieks]], [[Gujarati]], [[Hindi]], [[Portugees]], [[Tamil]], [[Oerdoe]] en [[Jiddisj]], maar in kleiner getalle ook [[Nederlands]], [[Frans]] en [[Duits]]. == Sien ook == * [[Afrikaanssprekende bevolking in Suid-Afrika]] == Eksterne skakels == {{Commons-kategorie inlyn|Languages of South Africa}} {{Tale van Suid-Afrika}} [[Kategorie:Tale van Suid-Afrika| ]] kdezepns8xqlmkgt07kwttprqis5ijt 0 4188 2513606 2469791 2022-07-19T19:44:21Z Aliwal2012 39067 /* Geboortes */ Piet van Maarleveld wikitext text/x-wiki {{OktoberKalender}} [[Lêer:Paul Kruger.jpg|duimnael|200px|Paul Kruger se geboortedag.]] '''10 Oktober''' is die 283ste dag van die jaar in die [[Gregoriaanse kalender]] (284ste in [[skrikkeljaar|skrikkeljare]]). Daar volg nog 82 dae in die res van die jaar. == Gebeure == <!-- Die konvensie is om teenwoordige tyd te gebruik --> * [[732]] – Karel Martel en die [[Franke]] verslaan ’n groot leër van die [[More]] naby Poitiers tydens die Slag van Tours. * [[1800]] – [[Francesco Saverio Castiglioni]] (later [[Pous Pius VIII]]) word biskop van Montalto. * [[1846]] – [[William Lassell]] ontdek [[Triton (maan)|Triton]], die grootste [[Natuurlike satelliet|maan]] van die [[planeet]] [[Neptunus (planeet)|Neptunus]]. * [[1899]] – [[Frans-Soedan]] word verdeel: Die 11 suidelike provinsies word deel van [[Guinee|Frans-Guinee]], [[Ivoorkus]] en [[Benin|Dahomey]]. * [[1936]] – ’n Kerkgebou word op [[Nuwerus]] voltooi. * [[1970]] – [[Fidji]] word onafhanklik van die [[Verenigde Koninkryk]]. * [[1995]] – President [[Nelson Mandela]] besoek [[Genadendal]] in die [[Wes-Kaap]]. * [[2003]] – Die vyfde [[Rugbywêreldbeker 2003|Rugbywêreldbeker]] begin in [[Australië]]. * [[2010]] – Die [[Nederlandse Antille]] word verdeel in [[Curaçao]] en [[Sint Maartin]], as onafhanklike dele van die [[Koninkryk der Nederlande]]. [[Bonaire]], [[Saba]] en [[Sint Eustatius]] word besondere gemeentes van [[Nederland]]. == Geboortes == <!-- Gebruik (†&nbsp; 1980) om ooreenstemmende sterfdatums aan te dui --> * [[1813]] – [[Giuseppe Verdi]], Italiaanse komponis († [[1901]]). * [[1825]] – [[Paul Kruger|Stephanus Johannes Paulus Kruger]], Transvaalse staatsman en president van die [[Zuid-Afrikaansche Republiek]] († [[1904]]). * [[1861]] – [[Fridtjof Nansen]], Noorse ontdekkingsreisiger en ontvanger van die [[Nobelprys vir Vrede]] in [[1922]] († [[1930]]). * [[1874]] – [[T.P.N. Coetsee]], Suid-Afrikaanse politikus en merinoteler († [[1959]]). * [[1877]] – [[Nettie Bredell]], 'n kleindogter van pres. Paul Kruger († [[1920]]). * [[1879]] – [[Uncle Dobbin]], Suid-Afrika se twaalfde [[Springbokkaptein]] († [[1950]]). * 1879 – [[Louise Guthrie]], Suid-Afrikaanse [[plantkundige]] en botaniese kunstenaar († [[1966]]). * [[1884]] – [[F. Bordewijk]], Nederlandse skrywer van romans, novelle, toneelstukke, prosagedigte, parodieë en kritiek († [[1965]]). * [[1917]] – [[Thelonious Monk]], Amerikaanse [[jazz]]pianis en -komponis († [[1982]]). * [[1928]] – [[Piet van Maarleveld]], legendariese beroepsfotograaf van Potchefstroom († [[2017]]). * [[1938]] – [[Judith Mason]], Suid-Afrikaanse kunstenaar († [[2016]]). * [[1947]] – [[Jonathan M. Dorfan]], Suid-Afrikaanse partikelfisikus. * [[1956]] – [[Martina Navratilova]], Amerikaanse tennisspeler. * [[1958]] – Tanya Tucker, Amerikaanse sanger. * [[1966]] – [[Elana Meyer]], Suid-Afrikaanse langafstandatleet. * [[1967]] – [[Saara Kuugongelwa]], [[Namibië|Namibiese]] politikus en vierde eerste minister van Namibië (2015-hede). * 1967 – [[Gavin Newsom]], goewerneur van [[Kalifornië]]. == Sterftes == * [[19]] – [[Germanicus]], generaal in die [[Romeinse Ryk]] (* [[15 v.C.]]). * [[644]] – Paulinus van York, eerste [[biskop]] van York. * [[1659]] – [[Abel Tasman]], Nederlandse ontdekkingsreisiger (* [[1603]]). * [[1872]] – [[William H. Seward]], Amerikaanse politikus en staatsman (* [[1801]]). * [[1927]] – [[Gustave Whitehead]], Amerikaanse lugvaartpionier (* [[1874]]). * [[1963]] – [[Édith Piaf]], Franse sangeres (* [[1915]]). * [[2001]] – [[Anna Amelia Obermeyer]], 'n Suid-Afrikaanse [[Plantkunde|plantkundige]] (* [[1907]]). * [[2004]] – [[Christopher Reeve]], Amerikaanse akteur; rolprent-regisseur en -vervaardiger; skrywer, en aktivis (* [[1952]]). * [[2013]] – [[Scott Carpenter]], Amerikaanse [[ruimtevaarder]] (* [[1925]]). * [[2017]] – [[Ryk Hattingh]], Suid-Afrikaanse skrywer (* [[1957]]). * [[2019]] – [[Engemi Ferreira]], ’n [[Afrikaans]]e [[skrywer]] en [[dramaturg]] (* [[1943]]). == Vakansies, vierings, en waarnemingsdae == * [[Krugerdag]] is vanaf 1952 tot 1993 in Suid-Afrika op 10 Oktober gevier. * Dankseggingsdag in [[Kanada]]. * Columbusdag in die [[Verenigde State]]. * [[Onafhanklikheidsdag]] in [[Kuba]] ([[1868]]) en [[Fiji]] ([[1970]]). * Dubbel-tiendedag in die [[Volksrepubliek van China]]. {{commonskat|10 October}} [[Kategorie:Oktober]] j4i2v21dmbrz14yg86cpft4rmbixmm8 0 4613 2513565 2488092 2022-07-19T18:00:49Z JMK 649 vertaal in ... wikitext text/x-wiki : ''Hierdie artikel handel oor die taal. Vir die etniese groep, sien [[Duitsers]].'' {{Inligtingskas Taal |naam=Duits |inheemsenaam=Deutsch |familiekleur=Indo-Europees |state={{vlagland|Duitsland}}<br />{{vlagland|Oostenryk}}<br />{{vlagland|Liechtenstein}}<br />{{vlagland|Luxemburg}}<br />{{vlagland|Switserland}}<br />{{vlagland|Denemarke}}<br />{{vlagland|Frankryk}} ([[Elsas]], [[Moselle]])<br />{{vlagland|België}}<br />{{vlagland|Nederland}}<br />{{vlagland|Spanje}}<br />{{vlagland|Pole}}<br />{{vlagland|Italië}} ([[Suid-Tirool]])<br />{{vlagland|Roemenië}} ([[Transsilvanië]])<br />{{vlagland|Hongarye}}<br />{{vlagland|Ysland}}<ref name=natgeo2006>[http://www.nationalgeographic.com/ ''National Geographic''] 2006 ondersoek</ref><br />{{vlagland|Rusland}} ([[Kaliningrad-oblast]], [[Orenburg-oblast]])<br />{{vlagland|Kasakstan}}<ref name=natgeo2006 /><br />{{vlagland|Tsjeggië}}<br />{{vlagland|Slowakye}}<ref name=natgeo2006 /><br />{{vlagland|Namibië}}<br />{{vlagland|Suid-Afrika}}<br />{{vlagland|Slowenië}}<ref name=natgeo2006 /><br />{{vlagland|Kroasië}}<ref name=natgeo2006 /><br />{{vlagland|Estland}}<br />{{vlagland|Letland}}<br />{{vlagland|Litaue}}<br />{{vlagland|Argentinië}}<ref name=natgeo2006 /><br />{{vlagland|Brasilië}}<ref name=natgeo2006 /><br />{{vlagland|Kanada}}<br />{{vlagland|Verenigde State}} |streek=[[Europa]], [[Asië]], [[Noord-Amerika]], [[Suid-Amerika]], [[Suider-Afrika]] |sprekers=95 tot 118 miljoen (moedertaal)<ref name=natgeo2006 /><ref>{{cite web |url=http://www.ethnologue.com/language/deu |title=Ethnologue: Languages of the World, Seventeenth edition, German |publisher=Ethnologue |access-date=14 Februarie 2016 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200615015231/https://www.ethnologue.com/language/deu |archive-date=15 Junie 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>''SIL Ethnologue'' (2006). 95 miljoen [[Standaard-Duits]] sprekers; 114 miljoen insluitend Middel- en Hoë-Duits dialekte; 118 miljoen insluitende [[Nedersaksies]] en [[Jiddisj]].</ref><br />80 miljoen (tweede taal)<ref name=natgeo2006 /> |rang=10 |skrif=[[Latynse alfabet]] |fam1=[[Indo-Europese tale|Indo-Europees]] |fam2=[[Germaanse tale|Germaans]] |fam3=[[Wes-Germaanse tale|Wes-Germaans]] |fam4=[[Hoogduitse tale|Hoog-Duits]] |nasie={{vlagland|Europese Unie}}<br />{{vlagland|Duitsland}}<br />{{vlagland|Oostenryk}}<br />{{vlagland|Switserland}}<br />{{vlagland|Liechtenstein}}<br />{{vlagland|Luxemburg}}<br />{{vlagland|België}}<br />[[Lêer:Flag of Trentino-South Tyrol.svg|22px]] [[Trentino-Suid-Tirool]]<br />{{vlagland|Vatikaanstad}} deur die Switserse wagte, mede-amptelike taal van {{vlagland|Namibië}} tot [[1990]]. |agentskap=''geen'' |iso1=de|iso2=deu|iso3=deu |kaart=[[Lêer:Legal statuses of German in the world.svg|250px|Verspreiding van Duits]]<br />[[Lêer:Legal status of German in Europe.svg|250px|Verspreiding van Duits in Europa]] }} '''Duits''' (''Deutsch'' [ˈdɔʏtʃ] {{Audio|de-Deutsch.ogg|luister}} of ''die deutsche Sprache'') is deel van die [[Germaanse tale|Germaanse taalfamilie]] en, met meer as 100 miljoen sprekers, die elfde grootste [[taal]] wêreldwyd. Dit word onder andere gepraat in [[Duitsland]], [[Oostenryk]], [[Switserland]], [[Luxemburg]], [[Suid-Tirool]] ([[Italië]]), Eupen-Malmédy ([[België]]), [[Liechtenstein]], Noord-Sleeswyk ([[Denemarke]]) en [[Namibië]], en is nog steeds 'n belangrike vreemde taal in [[Oos-Europa|Oos-Europese]] lande. Dit is ook die tweede belangrikste taal op die [[internet]] en derde grootste taal waarin boeke verskyn. Die feit dat Duitsland se moderne [[universiteit]]e tot onlangs geen studiegelde gevra het nie, het die taal aantreklik gemaak vir die 258&nbsp;513 (2007) buitelandse studente wat hul opleiding daar ontvang.<ref>{{Cite web |url=http://www.wissenschaft-weltoffen.de/daten/5/5/1 |title=''Deutscher Akademischer Austauschdienst (DAAD)'' |access-date= 6 April 2011 |archive-date=10 April 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110410015740/http://www.wissenschaft-weltoffen.de/daten/5/5/1 |url-status=dead }}</ref> Duitssprekendes aan die [[Kaap die Goeie Hoop]], wat [[Nederlands]] slegs as 'n aangeleerde taal gepraat het, het 'n groot invloed op die ontwikkeling van [[Afrikaans]] uitgeoefen, veral op die gebied van die grammatika. Die invloed op die Afrikaanse woordeskat het egter beperk gebly tot enkele woorde, soos "werskaf" (van Duits ''wirtschaften''). == Etimologie == Die [[Latyn]]se naam is ''lingua theodisca'', terwyl die Oudhoogduitse en Middelhoogduitse terme respektiewelik ''diutisk'' en ''tiutsch'' is. Die woord ''Duits'' is afgelei van ''theoda'', wat oorspronklik na die Germaanse taal van die volk verwys, in teenstelling met die Latynse kerktaal en ''walhisk'', die tale van die Romaanse volke. Eers vanaf die 9de eeu word na die mense, wat die Duitse taal praat, ook as ''theodisci'' verwys, terwyl vroeë bronne eerder na die verskillende stamme, soos byvoorbeeld die [[Franke]], verwys. Vanaf die 10de eeu word met die term veral die stamme van die Oosfrankiese Ryk bedoel (Franke, Saksers, Beiers, [[Friese]], [[Alemanne]], Thuringers en ander). Tot by die 19de eeu is die skryfwyse "teutsch" gebruik, 'n foutiewe afleiding van die Latynse ''teutonicus'', wat deur die Romeinse skrywer Livius gebruik word. == Taalgeskiedenis == === Oudhoogduits === [[Lêer:Verbreitungsgebiet der deutschen Sprache neu.PNG|duimnael|links|Die historiese Duitse taalgebied voor die [[Eerste Wêreldoorlog]]]] [[Lêer:Historical German linguistical area.PNG|duimnael|links|Die historiese Duitse taalgebied in 1929]] [[Lêer:Verbreitungsgebiet der deutschen Sprache 2010.png|duimnael|links|Die historiese Duitse taalgebied ná die [[Tweede Wêreldoorlog]]]] [[Lêer:Mundarten.png|duimnael|links|Die Duitse taalgebied met [[dialek]]te]] Oudhoogduits is die vroegste, Opper-Duitse vorm van die Duitse taal, wat tussen die 8ste en laat 11de eeu gepraat word. Die term verwys eerder na 'n aantal dialekte, wat deur die tweede (Oudhoogduitse) klankverskuiwing beïnvloed is, soos byvoorbeeld Alemannies, Beiers, Middelfrankies, Oosfrankies en Rynfrankies. Weens die gebrek aan 'n standaardtaal word hierdie dialekte naas mekaar gepraat en geskryf. Die skryf- en kopieerwerk bly 'n domein van die kerk, en tot in die 8ste eeu is dokumente byna uitsluitlik in Latyn geskryf. [[Karel die Grote]] bevorder in omtrent 800 die onderwys en wetenskappe; belangrike godsdienstige tekste word dikwels in die volkstaal vertaal. Slegs 'n relatief klein aantal tekste uit die Oudhoogduitse tydperk is bewaar, en dit is veral dokumente wat in belangrike [[klooster]]s gekopieer is. Dikwels word tekste uit een dialek in 'n ander vertaal, wat in die praktyk 'n vermenging van dialekkenmerke beteken. Die monnike, wat in 'n bepaalde dialekgebied skryf, is dikwels die plaaslike dialek nie magtig nie, en hulle kopieerwerk bevat hiperkorrekte vorme. Ook die gebruik van die [[Latynse alfabet]] skep 'n probleem; weens die fonetiese verskille tussen die klassieke Romeinse taal en die Oudhoogduitse dialekte is die ortografiese weergawe van klanke in die meeste gevalle twyfelagtig. === Middelhoogduits === Die tydperk van die Middelhoogduitse taal begin omtrent 1100 in die tyd van die [[kruistog]]te en eindig met die [[reformasie]] omtrent 1500. Dit is 'n aantal dialekte, wat uit die Oudhoogduits ontwikkel, ofskoon daar nog nie sprake van 'n algemene standaardtaal kon wees nie. Net soos in die Oudhoogduitse periode bestaan 'n aantal skryfdialekte naas mekaar. Die skrywers van die tyd probeer egter die opvallendste dialekkenmerke vermy, veral in die liriek. Van die 12de eeu af word die Middelfrankiese literêre taal die oorheersende dialek, terwyl in die 13de eeu die taal van die hoofse digters as belangrikste norm erken word. [[Praag]] en die Oosmiddelduitse gebiede skep in die 14de eeu die sogenaamde stadhuistaal, wat deur [[Martin Luther]] as die grondslag van sy Duitse [[Bybel]]vertaling gebruik word. === Nieuhoogduits === Die moderne Nieuhoogduitse periode begin met die Bybelvertaling van Luther in 1525. Na gelang van die hoofsaaklike kenmerke word die periode onderverdeel in die tyd van die volkstaalinvloed (1500–1648); die tyd van die [[Frans]]e invloed (1648–1748); die tyd van die klaarheid (onder meer deur die skrywer [[Gotthold Ephraim Lessing]] (1729–1789) oorheers), die tyd van die gevoelens in die letterkunde (''Sturm und Drang''), die tyd van die verdieping ([[Friedrich Gottlieb Klopstock]], 1724–1803), die tyd van die rede ([[Johann Gottfried Herder]], 1744–1803) en voltooiing tydens die klassieke en romantieke periode ([[Johann Wolfgang von Goethe]]). Die Nieuhoogduitse spelling is tydens die 19de eeu, veral met die publikasie van [[Konrad Duden]] se ''Orthographisches Wörterbuch der deutschen Sprache'' (1880) gestandaardiseer. Hierdie woordeboek vorm sedert die spellinghervorming van die jaar 1901 die grondslag van die amptelike spelling. Die laaste spellinghervorming is in 1996 deurgevoer. Die ingrypendste veranderings tydens die 20ste eeu is die ondergang van die Duitse taalgebiede en dialekte in Oos-Europa en die toenemende invloed van die media en die Engelse taal op die taalgebruik. Die taal van die media- en reklamebedryf skep selfs nuwe woorde ([[neologisme]]s) uit oorspronklik Engelse woordelemente soos ''handy'' (selfoon) en ''dressman'' ('n manlike fotomodel), wat in Engels nie gebruiklik is nie. == Sien ook == * [[Duits as vreemde taal]] * [[Lys van gedrukte Afrikaans-vreemdtalige woordeboeke]] * [[Valse vriende]] == Verwysings == {{Verwysings|2}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie|German language|Duits}} {{Wikt|Duits}} {{Interwiki|kode=de}} * [http://www.majstro.com/Web/Majstro/taleninfo/afr_de.php Woordeboek Duits-Afrikaans-Duits] * {{en}} [http://www.101languages.net/german/ German 101] Learn German online * [http://www.deutschtum.net/ Deutschtum.net] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161021124548/http://deutschtum.net/ |date=21 Oktober 2016 }} Deutsch oder Welsch * [http://www.visuellesynonyme.com/ German Thesaurus] German Visual Thesaurus {{Germaans}} {{Tale van Duitsland}} {{Tale van Estland}} {{Tale van Hongarye}} {{Tale van Letland}} {{Tale van Namibië}} {{Tale van Oekraïne}} {{Tale van Pole}} {{Tale van Roemenië}} {{Tale van Slowakye}} {{Tale van Slowenië}} {{Tale van Suid-Afrika}} {{Tale van die Tsjeggiese Republiek}} {{Normdata}} [[Kategorie:Duits| ]] onr0dnpj6df1dwrt16rg3mheabyxtfd 0 8175 2513527 1870215 2022-07-19T13:11:51Z 2A01:CB06:A060:2B79:D0FF:B107:8E6B:EEE3 Sorbonne wikitext text/x-wiki : ''Hierdie artikel gaan oor die Quartier Latin van [[Parys]]. Vir die Quartier Latin van die Kanadese stad [[Montreal]], sien [[Quartier latin de Montréal]].'' [[Lêer:Paris 75005 Place de la Sorbonne Sainte-Ursule 20041101.jpg|duimnael|Université de la Sorbonne, Parys, Quartier Latin]] Die bekende historiese buurt '''Quartier Latin''' lê in die Vyfde en Sesde [[Arrondissement]] van [[Parys]]. Dit strek van die stadswyk [[Saint-Germain-des-Près]] tot by die Jardin du Luxembourg. Die buurt kry sy naam vanweë die feit dat die Middeleeuse skole en universiteite se enigste voertaal [[Latyn]] is. Die Quartier Latin lê op 'n terrein wat in die Romeinse tydperk die forum of stadsentrum van die antieke Lutetia is; in 1869 word tydens bouwerk in die rue Monge oorblyfsels van die Romeinse amfiteater uit die eerste eeu n.C. opgegrawe. Die Quartier Latin is nie werklik 'n stadswyk (Frans: ''quartier'') van die Franse hoofstad nie, maar 'n historiese buurt met die ''Quartier de la [[Sorbonne]]'' in die Vyfde [[Arrondissement]] as sy sentrum. {{Koördinate|48|51|5|N|2|20|35|O|region:FR_type:landmark|aansig=titel}} [[Kategorie:Parys]] bjnrzdb3lcvw8uzijuzx6xj4tpf8f6r 0 12441 2513548 2490869 2022-07-19T14:39:47Z Tomislav Addai 137246 /* Geografie */ wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Voormalige land |inheemse_naam =Provinsie van Transvaal |gewone_lang_naam =Province of Transvaal |gewone_naam =Transvaal |kontinent =Afrika |gebied =Suider-Afrika |land =Suid-Afrika |era =[[Unie van Suid-Afrika]] |status =Provinsie |status_teks = |ryk = |bestaanstydperk =1910-1994 |jaar_begin =1910 |jaar_einde =1994 |datum_begin =[[31 Mei]] [[1910]] |datum_einde =[[27 April]] [[1994]] |gebeurtenis_begin =Stigting van die [[Unie van Suid-Afrika]] |gebeurtenis_einde =Einde van [[Apartheid]] |v1 =Transvaalkolonie |vlag_v1 =Flag of the Transvaal Colony 1904–1910.svg |v2 = |vlag_v2 = |v3 = |vlag_v3 = |v4 = |vlag_v4 = |v5 = |vlag_v5 = |n1 =Gauteng |vlag_n1 =Flag of South Africa.svg |n2 =Limpopo |vlag_n2 =Flag of South Africa.svg |n3 =Mpumalanga |vlag_n3 =Flag of South Africa.svg |n4 = |vlag_n4 = |n5 = |vlag_n5 = |beeld_vlag =Flag of Transvaal.svg |vlag =Vlag van Transvaal |beeld_wapen =Colony of the Transvaal.png |wapen =Wapen van Transvaal |beeld_kaart =Map of the provinces of South Africa 1976-1994 with the Transvaal highlighted.svg |beeld_kaart_byskrif =Ligging van Transvaal tussen 1976–1994 (die tuislande word nie aangetoon nie) |nasionale_leuse = |nasionale_volkslied =[[Volkslied van Transvaal|Kent gij dat Volk]] |wetgewer=Transvaal-provinsiale Raad |godsdiens=[[Nederduits Gereformeerde Kerkfamilie]], [[Anglikaanse Kerk]] |hoofstad =[[Pretoria]] |breedtegraad_grade =25 |breedtegraad_minute =45 |breedtegraad_NS =S |lengtegraad_grade =28 |lengtegraad_minute =11 |lengtegraad_OW =O |algemene_tale =[[Afrikaans]], [[Nederlands]], [[Engels]] |regeringstipe = |titel_leier = |leier1 = |jaar_leier1 = |titel_verteenwoordiger = |verteenwoordiger1 = |jaar_verteenwoordiger1= |titel_adjunk = |adjunk = |jaar_adjunk = |stat_jaar1 =1991 |stat_bev1 =9491265 |stat_opp1 = |bev_digtheid1 = |geldeenheid =[[Suid-Afrikaanse Pond]] (1910–1961)<br />[[Suid-Afrikaanse Rand]] (1961–1994) }} '''Transvaal''' is die informele naam vir een van die onafhanklike republieke wat deur die [[Voortrekkers]] tydens die [[19de eeu]] gestig is en amptelik as [[Zuid-Afrikaansche Republiek]] (ZAR) bekend gestaan het. Ná [[1910]] vorm Transvaal, wat in die noordooste van Suid-Afrika lê, een van die vier provinsies van die [[Unie van Suid-Afrika]] en sedert [[1961]] een van die vier provinsies van die [[Republiek van Suid-Afrika]]. Transvaal is sowel in landboukundige asook in mynboukundige opsig 'n skatkamer. Sy uitgestrekte plase en sy mynbounywerheid lewer 'n groot bydrae tot Suid-Afrika se bruto binnelandse produk. Teen die suidelike rand van die Transvaalse Hoëveld lê Suid-Afrika se belangrikste nywerheidsgebied, die [[Witwatersrand]]. Ná die [[Suid-Afrikaanse algemene verkiesing van 1994|algemene verkiesing van 1994]] is die administratiewe verdeling van Suid-Afrika verander en die provinsie Transvaal ontbind. Op sy grondgebied het vier nuwe provinsies ontstaan: [[Gauteng]] (aanvanklik die P.W.V. genoem), [[Noordwes]], [[Limpopo]] en [[Mpumalanga]]. Die naam Transvaal word nog steeds gebruik om na die oorspronklike geografiese gebied te verwys. == Geografie == [[Lêer:Magaliesberg01.jpg|duimnael|links|250px|Magaliesberg, 'n bergreeks naby Pretoria]] [[Lêer:Blkyde River Canyon.jpg|duimnael|links|250px|Die [[Blyderivierspoort]], 'n "groen" kloof.]] Transvaal beslaan die noord-oostelike deel van Suid-Afrika en was begrens deur die voormalige [[Kaapprovinsie]], die [[Oranje-Vrystaat]], [[Natal]], [[Zimbabwe]], [[Mosambiek]], [[Swaziland]] <small>(hernoem na Eswatini in 2018)</small> en [[Botswana]]. Die ooste van Transvaal is deur die subtropiese Laeveld met sy kenmerkende bosse en grasvlaktes oorheers. Van Suid-Afrika se bekendste reservate soos die [[Nasionale Krugerwildtuin]] lê in dié gebied. Die noorde en dele van die westelike Transvaal spog met ou inheemse bosse, magtige bergreekse en uitgestrekte vlaktes. Die [[Hoëveld]] met sy grasvlaktes is 'n groot plato in die suid-weste. Die Witwatersrand met sy belangrike mynboubedryf en nywerhede lê suid van Pretoria. Transvaal het 'n aantal groot riviere. Die [[Vaalrivier]] het die grenslyn tussen die provinsie en die Oranje-Vrystaat gevorm. Die [[Vaaldam]] voorsien die gebied van Pretoria-Witwatersrand-Vereeniging <small>(hernoem na [[Gauteng]] in Des. 1994)</small> met water en is ook 'n gewilde ontspanningsgebied vir onder meer watersportgeesdriftiges. Op 'n aantal eilande in die Vaalrivier is vakansieoorde opgerig. Ander groot riviere is die [[Limpoporivier|Limpopo]] en sy [[sytak]] die [[Olifantsrivier, Limpopo|Olifantsrivier]], asook twee verskillende Krokodilriviere: [[Krokodilrivier (Mpumalanga)|een in die ooste]] van Transvaal en een in die [[Krokodilrivier (Limpopo)|weste, 'n voorloper van die Limpopo]]. [[Lêer:TransvaalDistricts.png|duimnael|Kaart van die distrikt van Transvaal]] == Geskiedenis == : ''Sien [[Zuid-Afrikaansche Republiek]].'' === Stigting van die Zuid-Afrikaansche Republiek === [[Lêer:Boerenrepublieken.png|duimnael|250px|Kaart van die Boererepublieke]] Die Voortrekkers het die gebied oorkant die [[Vaalrivier]] en suid van die [[Limpoporivier]] in die 19de eeu Transvaal genoem. Hier het hulle ook Voortrekkers gevestig, wat teen die begin van die veertigerjare van die 19de eeu uit [[Natal]] verdryf is, en klein onafhanklike republieke gestig soos byvoorbeeld dié in [[Potchefstroom]], wat saam met [[Winburg]] die kortstondige [[Republiek Winburg-Potchefstroom]] gevorm het. Met die Verdrag van Sandrivier het die Britse koloniale owerhede in [[1852]] die onafhanklikheid van die Zuid-Afrikaansche Republiek erken, waarin 'n aantal kleiner Boererepublieke in die Transvaal-gebied verenig is, en twee jaar later ook die [[Oranje-Vrystaat]]. Potchefstroom is as die eerste administratiewe hoofstad van die ZAR gekies. In [[1855]] is 'n nuwe regeringsetel teen die Apiesrivier gestig en ter ere van die Voortrekkerleier Andries Pretorius [[Pretoria]] genoem. In die tydperk tussen [[1854]] en [[1872]] is 'n aantal pogings onderneem om die ZAR en die Oranje-Vrystaat te verenig. Hulle was egter weens politieke geskille nie suksesvol nie. Die Transvalers het nie slegs 'n onafhanklike republiek gehad nie, maar het ook die [[Nederduitsch Hervormde Kerk]] (NH Kerk) gestig, wat onafhanklik was van die Nederduits Gereformeerde Kerk (NG Kerk) in die Kaapkolonie. Die Transvalers het vir jare lank geprobeer om predikante uit Holland te verkry, maar die pogings was tevergeefs. As gevolg hiervan het die NH Kerk uiteindelik besluit om weer aan te sluit by die Kaapse sinode van die NG Kerk. Die Kaapse sinode het hierdie versoek goedgekeur, maar net voordat die Transvalers ingestem het met die voorwaardes, het hulle berig gekry dat 'n proponent, ds. [[Dirk van der Hoff]], op pad was na die Transvaal. Ds. Van der Hoff is gelegitimeer deur ds. [[Abraham Faure]], namens die Kaapse Kerk, en op Potchefstroom bevestig tot die amp deur 'n ouderling in die NH Kerk. Die Nederduits Hervormde Kerk was die staatskerk van die Zuid-Afrikaansche Republiek. Slegs lede van die NH Kerk mog dien in die volksraad, en die kerk het geldelike steun uit die staatskas verkry. Slegs ander kerke waarvan die leer ooreengekom met dié van die Heidelbergse Kategismus is toegelaat. Die yl bevolkte Zuid-Afrikaansche Republiek en Oranje-Vrystaat was patriargale, plattelandse gebiede, wat afgesny was van die politieke en maatskaplike ontwikkelinge in Europa en slegs oor 'n rudimentêre infrastruktuur beskik het. In [[1877]] het die Britte die ZAR geannekseer en beweer dat die republiek nie in staat sou wees om homself te regeer of die opstandige Swart stamme in bedwang te hou nie. Op [[16 Desember]] [[1880]] het die [[Eerste Vryheidsoorlog]] begin, waarin die ZAR na slegs twee maande by die [[Slag van Majuba]] 'n oorwinning oor die Britte behaal het. Die republiek het aanvanklik weer selfregering gekry en later, in [[1884]], ook sy onafhanklikheid herwin. In [[1883]] het Paul Kruger President van die ZAR geword. === Die goudstormloop aan die Witwatersrand === [[Lêer:Paul Kruger.jpg|duimnael|upright|President Paul Kruger]] Met die ontdekking van die goudvelde aan die [[Witwatersrand]] in [[1886]] het 'n groot aantal buitelanders na die gebied gestroom, en in dieselfde jaar is die myndorp [[Johannesburg]] sowat vyftig kilometer suid van Pretoria gestig. In die volgende dekade het die politieke spannings tussen die "uitlanders" in Johannesburg en die regering van die ZAR steeds gegroei, aangesien die ZAR se owerhede nie bereid was om stemreg aan die oorwegend Engelstalige bewoners van Johannesburg te verleen nie. Sowat een derde van die 200&nbsp;000 Blankes in die ZAR was destyds buitelanders. [[Cecil Rhodes]], die Eerste Minister van die Kaapkolonie, en President [[Paul Kruger]] was die groot politieke teenspelers van hierdie tydperk. Die Britse Ryk se belangstelling in die ZAR was aan die ekonomiese belangrikheid van die gebied te danke wat binne twaalf jaar ná die ontdekking van goud reeds 'n kwart van die wêreld se jaarlikse produksie van hierdie edelmetaal opgelewer het – en aan die destydse goudstandaard waarop die internasionale monetêre stelsel berus het. Die Suid-Afrikaanse goud wat nou op die wêreldmark beskikbaar was het die goudbasis van die monetêre stelsel net soos die geldvoorraad aansienlik uitgebrei sonder dat die inflasionêre druk toegeneem het. Transvaalse goud is op die Londense staafgoudmark verhandel, en Suid-Afrikaanse mynboumaatskappye het in die Britse hoofstad oor 'n uitgebreide netwerk van makelaars, assuransie-, suiwerings- en bemarkingsfasiliteite vir hul goud beskik. Die edelmetaal het 'n ingewikelde rol in die internasionale goudstandaard en by die [[Bank van Engeland]] se finansiële moeilikhede begin speel. === Die Tweede Vryheidsoorlog === 'n Grensvoorval, wat deur Rhodes en sy medepligtiges opsetlik veroorsaak is, het in [[1899]] die aanleiding tot die uitbreek van die [[Tweede Vryheidsoorlog]] gegee, waarin 35&nbsp;000 Boere teen 'n oormag van 450&nbsp;000 Britse soldate geveg het. Ondanks die hewige verset van Boerevegters en die suksesvolle [[Guerilla-oorlogvoering|guerilla-taktiek]] van die Boeregenerale [[Generaal Christiaan de Wet|Christiaan de Wet]] en [[Generaal Koos de la Rey|Koos de la Rey]], wat destyds wêrelwyd vir opwinding gesorg het, het die Britte onder meer danksy hulle beleid van "verskroeide aarde" en die gebruik van [[konsentrasiekamp]]e, waarin 26&nbsp;000 vroue en kinders en 'n onbekende aantal Swart plaaswerkers omgekom het, daarin geslaag om die oorlog uiteindelik te wen. Met die [[Vrede van Vereeniging]], wat in [[1902]] gesluit is, is die Boererepublieke uiteindelik deur die Britse kroon geannekseer. In 1910 het Transvaal een van die vier provinsies van die nuutgestigte [[Unie van Suid-Afrika]] geword. Die politieke prys, wat die Engelstalige element van die Blanke bevolking destyds heel bereidwillig betaal het vir die politieke versoening met die Boerebevolking, was die rassebeleid van [[Apartheid]], wat uit die patriargale maatskaplike strukture van die Boererepublieke voortgespruit en nou dekades lank die binnelandse beleid van Suid-Afrika oorheers het. == Toponomie == Ná die algemene demokratiese verkiesing in Mei 1994 is Transvaal verdeel in die nuwe administratiewe provinsies Pretoria-Witwatersrand-Vereeniging (in Des. 1994 hernoem na [[Gauteng]]), [[Noordwes]], Oos-Transvaal (sedert 1995 [[Mpumalanga]]) en Noordelike Provinsie (hernoem in [[2001]] na [[Limpopo]]). == Bronne == {{Wikt|Transvaal}} * Van-Helten, Jean-Jacques: ''Empire and High Finance: South Africa and the International Gold Standard 1890–1914''. In: The Journal of African History, volume 23, nommer 4 (1982), bl. 529-548 {{Boererepublieke}} {{Normdata}} [[Kategorie:Vorige provinsies van Suid-Afrika]] 8hcjesdssx0fw2uwuw5fdlkxoj5xm0b 0 14465 2513712 2513425 2022-07-20T10:02:53Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{multiple image | direction = vertical | width = 220 | footer = | image1 = Podocarpus latifolius LeavesHabitusBark BotGard1205.JPG | alt1 = Geelhout | caption1 = [[Geelhout]] | image2 = Ngorongoro Acacia xanthophloea.jpg | alt2 = Koorsboom | caption2 = [[Koorsboom]] | image3 = Southafrica428yellowwood.jpg | alt3 = Outeniekwageelhout | caption3 = [[Outeniekwageelhout]] | image4 = Acacia karroo0.jpg | alt4 = Soetdoring | caption4 = [[Soetdoring]] | image5 = Tarchonanthus littoralis - Cape Town 3.jpg | alt5 = Kanferbos | caption5 = [[Kanferbos]] | image6 = Olinia emarginata tree - South Africa 9.JPG | alt6 = Berghardepeer | caption6 = [[Berghardepeer]] | image7 = Cyathea dregei00.jpg | alt7 = Grasveldboomvaring | caption7 = [[Grasveldboomvaring]] | image8 = Cussonia paniculata, habitus, Phalandingwe, a.jpg | alt8 = Hoëveldkiepersol | caption8 = [[Hoëveldkiepersol]] }} Hier volg ’n sorteerbare lys van [[inheems]]e [[boom|bome]] van Suider-Afrika: {| border="1" align="left" class="wikitable sortable" !Afrikaanse naam!!Botaniese naam!!Engelse naam!!FSA-nommer |- |[[Aartappelbos]]||[[Phyllanthus reticulatus]]||Potato bush||311 |- |[[Abiekwasgeelhout]]||[[Tamarix usneoides]]||Wild tamarisk||487 |- |[[Afrikabloubessie]]||[[Vaccinium exul]]||Transvaal cranberry||571 |- |[[Afrikageelmelkhout]]||[[Garcinia livingstonei]]||Lowveld mangosteen||486 |- |[[Afrikaharpuisboom]]||[[Ozoroa reticulata]]||Bushveld resin tree||376 |- |[[Afrika-hondsroos]]||[[Xylotheca kraussiana]]||African dog-rose||493 |- |[[Afrikamoerbei]]||[[Morus mesozygia]]||African mulberry||44 |- |[[Afrika-soetlemoen]] ||[[Maclura africana]] || Thorny mulberry ||44.1 |- |[[Afrikasterkastaiing]]||[[Sterculia africana]]||African star-chestnut||474 |- |[[Afrikawaaierpalm]]||[[Borassus aethiopum]]||Selati palm||25 |- |[[Akkerjakkalsbessie]]||[[Diospyros natalensis]]||Small-leaved jackal-berry||607 |- |[[Albanie-broodboom]] ||[[Encephalartos latifrons]] ||Albany cycad ||7 |- |[[Anaboom]]||[[Faidherbia albida]]||Ana tree||159 |- |[[Angeliersuikerbos]]||[[Protea punctata]]|| Water sugarbush || 94.1 |- |[[Angola brandnetel]] ||[[Obetia carruthersiana]] ||Angola nettle ||69 |- |[[Apiesdoring]]||[[Acacia galpinii]]||Monkey thorn||166 |- |[[Apiespeul]]||[[Senna petersiana]]||Monkey pod||213 |- |[[Appelblaar]]||[[Philenoptera violacea]]||Apple leaf||238 |- |[[Assegaai (boom)|Assegaai]]||[[Curtisia dentata]]||Assegai bush||570 |- |[[Baardbessie]] ||[[Searsia incisa]] ||Rubrub-berry ||385 |- |[[Baardboomheide]] ||[[Erica triflora]] || Bearded Tree Erica ||575 |- |[[Baardsuikerbos]] ||[[Protea neriifolia]] ||Narrow-leaf protea ||93.1 |- |[[Barbertonse bergsuikerbos]] ||[[Protea comptonii]] ||Saddleback sugarbush ||88 |- |[[Barbertonse broodboom]] ||[[Encephalartos paucidentatus]] ||Barberton cycad ||11 |- |[[Barberton kruiskruid]] ||[[Senecio barbertonicus]] || Barberton groundsel ||738.5 |- |[[Barbertonse veldsuikerbos]] ||[[Protea curvata]] ||Barberton sugarbush ||88.1 |- |[[Basboom]]||[[Dais cotinifolia]]||Pompon tree||521 |- |[[Basboontjie]]||[[Elephantorrhiza burkei]]||Sumach bean||193 |- |[[Basterkreupelhout]] ||[[Leucospermum patersonii]] ||Silver-edge pincushion ||85 |- |[[Basterstinkhout]] ||[[Ocotea kenyensis]] ||Mock Stinkwood ||119 |- |[[Bastersuikerappel]] ||[[Hexalobus monopetalus]] ||Shakama Plum ||106 |- |[[Baster-suurpruim]] ||[[Olax dissitiflora]] ||Bastard sourplum ||101 |- |[[Basterkokerboom]] ||[[Aloidendron pillansii]] ||Bastard quiver tree ||30 |- |[[Bastertambotie]] ||[[Cleistanthus schlechteri]]||False tamboti||320 |- |[[Bastervy]] ||[[Trilepisium madagascariense]] ||Bastard fig ||45 |- |[[Baviaanskloofseder]]||[[Widdringtonia schwarzii]] ||Willowmore cedar||21 |- |[[Bedford-broodboom]] ||[[Encephalartos cycadifolius]] ||Bedford cycad ||14.14 |- |[[Beesganna]] ||[[Salsola arborea]] ||Cattle ganna ||103.2 |- |[[Bergaalwyn]] ||[[Aloe marlothii]]||Mountain aloe||29.5 |- |[[Bergbamboes]] ||[[Bergbambos tessellatus]] ||Drakensberg bamboo ||21.5 |- |[[Bergbas]] ||[[Osyris lanceolata]] ||Rock tannin bush ||100 |- |[[Bergbrandnetel]] ||[[Obetia tenax]] ||Mountain nettle ||70 |- |[[Berghardepeer]] ||[[Olinia emarginata]]||Olive||514 |- |[[Bergkaree]] ||[[Searsia leptodictya]] ||Mountain karree||387 |- |[[Bergkoeniebos]] ||[[Searsia divaricata]] || Mountain Kuni-bush ||381.2 |- |[[Bergmahonie]] ||[[Entandrophragma caudatum]]||Mountain mahogany||293 |- |[[Bergsering]] ||[[Kirkia wilmsii]]||Mountain seringa||269 |- |[[Bergsipres]] ||[[Widdringtonia nodiflora]]||Mountain cypress||20 |- |[[Bergtaaibos]] ||[[Searsia pyroides var. integrifolia]] ||Mountain Firethorn Currant ||392.3 |- |[[Bergwasbessie]] ||[[Morella microbracteata]] ||Mountain waxberry ||37.2 |- |[[Bergwildepiesang]] ||[[Strelitzia caudata]]||Transvaal wild banana||33 |- |[[Besembos]] ||[[Searsia erosa]] ||Broom karee ||383 |- |[[Besemkraaibessie]] ||[[Searsia fastigiata]] ||Broom Currant ||383.1 |- |[[Besemtrosvy]]||[[Ficus sur]]||Broom cluster fig||50 |- |[[Bitteraalwyn]] ||[[Aloe ferox]] ||Bitter aloe ||29.2 |- |[[Bitterblaar]]||[[Brachylaena elliptica]]||Bitter-leaf||725 |- |[[Bitterkaree]] ||[[Searsia marlothii]] ||Bitter karee ||389.2 |- |[[Bittervalsdoring]]||[[Albizia amara]]||Bitter false-thorn||149 |- |[[Blinkblaar]]||[[Rhamnus prinoides]]||Dogwood||452 |- |[[Blinkblaarkanniedood]]||[[Commiphora schimperi]]||Glossy-leaved corkwood||287 |- |[[Blinkblaar-wag-’n-bietjie]]||[[Ziziphus mucronata]]||Buffalo-thorn||447 |- |[[Blinkblaarwitessenhout]]||[[Bersama lucens]]||Glossy white ash||439 |- |[[Blinkfluweelkaree]] ||[[Searsia quartiniana]] ||Glossy velvet karee ||393 |- |[[Blinkhardebos]] ||[[Phylica oleifolia]] ||Glossy Hard-leaf ||453.3 |- |[[Blinktaaibos]]||[[Searsia lucida]]||Glossy wild currant||388.1 |- |[[Blombos]] ||[[Metalasia densa]] ||Common flowerbush ||735.4 |- |[[Blosende-suikerbos]] ||[[Protea stokoei]] ||Pink sugarbush ||97.5 |- |[[Bloubitterbessie]] ||[[Strychnos usambarensis]]||Blue bitterberry||631 |- |[[Bloublaarpendoring]] ||[[Gymnosporia glaucophylla]] ||Blue-leaved spikethorn ||399.6 |- |[[Bloublaarrooihout]] ||[[Ochna glauca]] ||Blue-leaved plane ||479.3 |- |[[Bloubos]]||[[Diospyros lycioides]]||Karoo bluebush||605.2 |- |[[Bloubroodboom]] ||[[Encephalartos nubimontanus]] ||Blue cycad ||14.9 |- |[[Bloughwarrie]] ||[[Euclea crispa]]||Mountain guarri||594 |- |[[Blouhaak]] ||[[Acacia erubescens]]||Blue thorn||164 |- |[[Bloukoeniebos]] ||[[Searsia glauca]] ||Blue Kuni-bush ||383.2 |- |[[Bloulourier]] ||[[Cryptocarya angustifolia]] ||Blue Laurel ||112 |- |[[Blou-suurpruim]] ||[[Ximenia americana var. america]] ||Blue sourplum||101.5 |- |[[Bloutaaibos]] ||[[Searsia zeyheri]] ||Blue crowberry ||396.1 |- |[[Blyderivierbroodboom]] ||[[Encephalartos cupidus]] ||Blyde River cycad ||14.13 |- |[[Blydesuikerbos]] ||[[Protea laetans]] ||Blyde sugarbush ||90.4 |- |[[Bobbejaankoolbos]] ||[[Othonna triplinervia]] ||Three-veined othonna ||741 |- |[[Bobbejaankos]] ||[[Stangeria eriopus]] ||Natal grass cycad ||14.21 |- |[[Boesmansgif]]||[[Acokanthera oppositifolia]]||Common poison-bush||639 |- |[[Boesmanstee]]||[[Catha edulis]]||Bushman's tea||404 |- |[[Boesmanrivier-broodboom]] ||[[Encephalartos trispinosus]] ||Bushman's River cycad ||14.18 |- |[[Bokbitterappel]] ||[[Solanum aculeastrum]]||Goat-apple||669.3 |- |[[Bokkeveldpoppiesbos]] ||[[Paranomus bracteolaris]] ||Smooth-leaved tree-sceptre ||72.3 |- |[[Boomaalwyn]]||[[Aloidendron barberae]]||Tree aloe||28 |- |[[Boomranknetel]] ||[[Urera trinervis]] ||tree climbing-nettle ||70.1 |- |[[Borselaalwyn]] ||[[Aloe rupestris]] ||Bottlebrush aloe ||30.3 |- |[[Bosappelblaar]]||[[Philenoptera sutherlandii]]||Forest appleleaf||228 |- |[[Bosbeesklou]]||[[Bauhinia tomentosa]]||Bush neat's foot||208.1 |- |[[Bosboerboon]]||[[Schotia latifolia]]||Bush boer-bean||204 |- |[[Bosboomvaring]]||[[Cyathea capensis]]||Forest tree fern||2 |- |[[Bosdoringklipels]]||[[Canthium inerme]]||Common turkey-berry||708 |- |[[Bosgeelmelkhout]]||[[Garcinia gerrardii]]||Forest mangosteen||485 |- |[[Bosjakkalskoffie]]||[[Tricalysia capensis]]||Forest jackal-coffee||698 |- |[[Bosjesmansbrood]] ||[[Encephalartos caffer]] ||Grahamstown cycad ||14.11 |- |[[Boskamhout]]||[[Baphia racemosa]]||Natal camwood||224 |- |[[Boskanniedood]]||[[Commiphora woodii]]||Forest corkwood||291 |- |[[Boskatjiepiering]]||[[Gardenia thunbergia]]||Forest gardena<br />White gardenia||692 |- |[[Boskiepersol]]||[[Cussonia sphaerocephala]]||Natal forest cabbage tree||564.2 |- |[[Boskokoboom]] ||[[Maytenus deflexa]] ||Forest kokotree ||402.9 |- |[[Boskoorsbessie]]||[[Croton sylvaticus]]||Forest fever-berry||330 |- |[[Boskoorsboom]]||[[Anthocleista grandiflora]]||Forest fever tree||632 |- |[[Boskranses]]||[[Atalaya natalensis]]||Natal krantz ash||429 |- |[[Boslaventelboom]]||[[Heteropyxis canescens]]||Forest lavender tree||454 |- |[[Boslepelhout]]||[[Cassine peragua]]||Mountain saffron||414 |- |[[Bosmelkbessie]]||[[Manilkara discolor]]||Forest milkberry||588 |- |[[Bosmelkhout]]||[[Vitellariopsis marginata]]||Natal bush milkwood||590 |- |[[Bosmirtebessie]]||[[Eugenia natalitia]]||Common forest myrtle||553.2 |- |[[Bosnanabessie]] ||[[Searsia grandidens]] ||Sharp-toothed Currant ||381.3 |- |[[Bosolienhout]]||[[Olea woodiana]]||Forest olive||620 |- |[[Bospaddaboom]]||[[Tabernaemontana ventricosa]]||Forest toad tree||645 |- |[[Bospeper]] ||[[Piper capense]] ||Wild pepper ||34.5 |- |[[Bosperske]]||[[Rawsonia lucida]]||Forest peach||491 |- |[[Bosrooiessenhout]]||[[Trichilia dregeana]]||Forest mahogany||300 |- |[[Bosrooihout]] ||[[Ochna arborea var. oconnorii]] ||Forest plane ||482 |- |[[Bosrooimelkhout]]||[[Mimusops obovata]]||Red milkwood||584 |- |[[Bosrosyntjie]]||[[Grewia lasiocarpa]]||Forest raisin||461 |- |[[Bossaffraan]]||[[Elaeodendron croceum]]||Small-leaved saffron||415 |- |[[Bosstamvrug]]||[[Chrysophyllum viridifolium]]||Fluted milkwood||580 |- |[[Bostaaibos]] ||[[Searsia chirindensis]]||Red currant||380 |- |[[Bosvaalbos]] ||[[Brachylaena transvaalensis]]||Woodland silver oak||731 |- |[[Bosvaderlandswilg]] ||[[Combretum kraussii]]||Forest bushwillow||540 |- |[[Bosvalsnetel]] ||[[Acalypha glabrata]]||Forest mock nettle||335.1 |- |[[Bosvalspendoring]] ||[[Putterlickia verrucosa]] ||False forest spike-thorn ||403.2 |- |[[Bosveldboekenhout]] ||[[Faurea saligna]]||Transvaal beech||75 |- |[[Bosveldharpuisboom]]||[[Ozoroa paniculosa]]||Broad-leaved resin tree||375 |- |[[Bosveldkandelaarnaboom]]||[[Euphorbia cooperi]]||Bushveld candelabra tree||346 |- |[[Bosveldkatjiepiering]]||[[Gardenia volkensii]]||Transvaal gardenia||691.1 |- |[[Bosveld-halfmaanranker]] ||[[Cocculus hirsutus]] || Python Climber ||104.5 |- |[[Bosveld-klipels]]||[[Psydrax livida]]||Green quar||713 |- |[[Bosveld-rooiklapperbos]] ||[[Erythrophysa transvaalensis]]||Transvaal red balloon||436.2 |- |[[Bosveldpendoring]] ||[[Gymnosporia mossambicensis]] ||Black Forest Spike-thorn ||399.10 |- |[[Bosveldsaffraan]]||[[Elaeodendron transvaalense]]||Condiment saffron||416 |- |[[Bosveldvalsdoring]]||[[Albizia harveyi]]||Common false-thorn||155 |- |[[Bosveldwitklokke]]||[[Rothmannia fischeri]]||Cape gardenia||694 |- |[[Bosveldwitysterhout]]||[[Vepris reflexa]]||Bushveld white ironwood||260 |- |[[Bosvlier]]||[[Nuxia floribunda]]||Forest elder||634 |- |[[Bosvy]]||[[Ficus craterostoma]]||Forest fig||52 |- |[[Boswaterbessie]]||[[Syzygium gerrardii]]||Forest waterwood||556 |- |[[Bosysterpruim]]||[[Drypetes gerrardii]]||Forest ironplum||314 |- |[[Botriviersuikerbos]] ||[[Protea compacta]] ||Bot River sugarbush || 87.1 |- |[[Bottelboom]]||[[Pachypodium lealii]]||Bottle tree||648 |- |[[Botterboom]]||[[Tylecodon paniculatus]]||Butter tree||137.1 |- |[[Botterklapper]]||[[Strychnos madagascariensis]]||Black monkey orange||626 |- |[[Botterknoppietolbos]] ||[[Leucadendron loranthifolium]] ||Green-flower sunbush ||81.5 |- |[[Braamtaaibos]] ||[[Searsia batophylla]] ||Bramble currant ||377.3 |- |[[Breëblaarboekenhout]]||[[Faurea rochetiana]]||Broad-leaved beech||76 |- |[[Breëblaarkoraalboom]]||[[Erythrina latissima]]||Broad-leaved coral tree||244 |- |[[Breëblaarkweper]]||[[Cryptocarya latifolia]]||Broad-leaved quince||113 |- |[[Breëblaarpluisbos]] ||[[Lopholaena platyphylla]] || Broad-leaved fluff bush||738.1 |- |[[Breëblaarsuikerbos]] ||[[Protea eximia]] ||Broad-leaf sugarbush ||88.3 |- |[[Breëblaarwasbessie]] ||[[Morella pilulifera]] ||Broad-leaved waxberry ||37 |- |[[Breëblaarwitgat]] ||[[Boscia mossambicensis]] ||Broad-leaved Shepherd Tree ||127 |- |[[Breekhout]]||[[Alberta magna]]||Magnificent flame bush||701 |- |[[Breëpeulvalsdoring]]||[[Albizia forbesii]]||Broad-pod false-thorn<br />Broadpod albizia||154 |- |[[Breëriviergeelhout]]||[[Podocarpus elongatus]]||Breede river yellowwood||15 |- |[[Brosblaar]]||[[Galpinia transvaalica]]||Transvaal privet||523 |- |[[Brosdoring]] ||[[Phaeoptilum spinosum]] ||Brittle Thorn ||103.7 |- |[[Bruinaalwyn]] ||[[Aloe vryheidensis]] ||Brown aloe ||29.1 |- |[[Bruinivoor]]||[[Berchemia discolor]]||Brown ivory||449 |- |[[Bruinysterhout]] ||[[Homalium dentatum]]||Brown ironwood||501 |- |[[Bubu-vy]] ||[[Ficus bubu]] ||Bubu Fig ||56 |- |[[Buig-my-nie]]||[[Buxus macowanii]]||Cape box||358 |- |[[Bukshardeblaar]] ||[[Phylica buxifolia]] ||Box Hard-leaf ||453.1 |- |[[Clanwilliam-aalwyn]] ||[[Aloe comosa]] ||Clanwilliam aloe ||28.7 |- |[[Clanwilliamseder]]||[[Widdringtonia cedarbergensis]]||Clanwilliam cedar||19 |- |[[Delagoadoring]]||[[Acacia welwitschii]]||Delagoa thorn<br />Hairy umbrella thorn||163 |- |[[Deurmekaarbos]]||[[Ehretia rigida]]||Puzzle bush||657 |- |[[Dikbas]]||[[Lannea discolor]]||Live-long||362 |- |[[Dikblaarmirtebessie]] || [[Eugenia umtamvunensis]] ||Thick-leaved myrtleberry ||553.6 |- |[[Disseldoring]] ||[[Berkheya chamaepeuce]] ||Tree thistle thorn ||742 |- |[[Donkievy]] ||[[Mestoklema arboriforme]] ||Donkey mesemb ||103.6 |- |[[Dopperkiaat]]||[[Pterocarpus rotundifolius]]||Round-leaved teak||237 |- |[[Doppruim]]||[[Pappea capensis]]||Jacket-plum||433 |- |[[Doringbroodboom]] ||[[Encephalartos horridus]] ||Eastern Cape blue cycad ||14.15 |- |[[Doringkanniedood]]||[[Commiphora glandulosa]]||Tall common corkwood||285.1 |- |[[Doringkatjiepiering]]||[[Hyperacanthus amoenus]]||Thorny gardenia||690 |- |[[Doringolm]]||[[Chaetacme aristata]]||Thorny elm||43 |- |[[Doringpeer]]||[[Scolopia zeyheri]]||Thorn pear||498 |- |[[Doringtaaibos]] ||[[Searsia longispina]] ||Spiny Currant ||388 |- |[[Drakensbergboomheide]] ||[[Erica dracomontana]] || Dragon Heath ||574.2 |- |[[Drakensbergbroodboom]] ||[[Encephalartos ghellinckii]] ||Drakensberg cycad ||5 |- |[[Drakensbergkaree]] ||[[Searsia montana]] ||Drakensberg Karee ||384.1 |- |[[Drakensbergpendoring]] ||[[Gymnosporia devenishii]] ||Drakensberg Spike-thorn ||399.5 |- |[[Driedoring]] ||[[Rhigozum trichotomum]] ||Three-thorn Rhigozum ||676.1 |- |[[Driehaakdoring]]||[[Senegalia senegal]]||Threehook thorn||185.1 |- |[[Drietandkanferbos]]||[[Tarchonanthus trilobus]]||Trident camphortree||735 |- |[[Dubbelkroonboom]]||[[Julbernardia globiflora]]||African munondo||207.1 |- |[[Duikerbessie]] ||[[Sapium integerrimum]] ||Duiker-berry||343 |- |[[Duine-olienhout]] ||[[Olea exasperata]] ||Dune olive ||619 |- |[[Duinbroodboom]] ||[[Encephalartos arenarius]] ||Alexandria cycad ||3.2 |- |[[Duinebruidsbos]]||[[Pavetta revoluta]]||Dune bride's bush||720 |- |[[Duineganna]] ||[[Caroxylon nollothensis]] ||Dune ganna ||103.9 |- |[[Duineghwarrie]]||[[Euclea racemosa]]||Dune guarri<br />Sea guarri||599.3 |- |[[Duinegifboom]] ||[[Acokanthera oblongifolia]] ||Dune poison-bush||638 |- |[[Duinekokoboom]] ||[[Maytenus procumbens]] ||Dune Koko Tree ||401.1 |- |[[Duinekraaibessie]] ||[[Searsia crenata]] ||Dune Crowberry ||380.1 |- |[[Duinemirtebessie]]||[[Eugenia capensis]]||Dune myrtle||553.1 |- |[[Duinependoring]] ||[[Gymnosporia arenicola]] ||Dune Spike-thorn ||399.4 |- |[[Duinesterappel]] ||[[Diospyros rotundifolia]] ||Dune star-apple ||608 |- |[[Duinetaaibos]] ||[[Searsia laevigata]] ||Dune Currant ||385.2 |- |[[Duinetolbos]] ||[[Leucadendron coniferum]] ||Dune conebush ||82 |- |[[Duinevalstaaibos]]||[[Allophylus natalensis]]||Dune false currant||426 |- |[[Duinseepbessie]]||[[Deinbollia oblongifolia]]||Dune soap-berry||430 |- |[[Duinewasbessie]] ||[[Morella cordifolia]] ||Dune waxberry ||37.1 |- |[[Dunblaarfonteinbos]]||[[Psoralea glabra]] || Narrow-leaf Fountain-bush ||226.9 |- |[[Dwergbroodboom]] ||[[Encephalartos humilis]] ||Dwarf cycad ||14.16 |- |[[Dwergpruimbas]] ||[[Osyris speciosa]] ||Cape sumach ||100.1 |- |[[Dwergvy]] ||[[Ficus pygmaea]] || Dwarf fig ||50.2 |- |[[Ebbehoutghwarrie]]||[[Euclea pseudebenus]]||Ebony tree<br />Black ebony||598 |- |[[Enkelblaarkiepersol]]||[[Cussonia natalensis]]||Rock cabbage tree||562 |- |[[Enkeldoring]]||[[Acacia robusta]]||Ankle thorn<br />Splendid thorn<br />Brack thorn||183 |- |[[Enkeldoring-noemnoem]]||[[Carissa spinarum]]||Simple-spine carissa<br />Conkerberry<br />Arabian num-num||640.4 |- |[[Enkelgroendoring]]||[[Balanites aegyptiaca]]||Desert date<br />Egyptian balsam||251.1 |- |[[Ertjiehout]] ||[[Craibia zimmermannii]] ||Peawood ||229 |- |[[Eskarpspeldekussing]] ||[[Leucospermum saxosum]] ||Escarpment Pincushion ||85.3 |- |[[Essenhout]]||[[Ekebergia capensis]]||Cape ash||298 |- |[[Fluweelboswilg]]||[[Combretum molle]]||Velvet bushwillow||537 |- |[[Fluweelkanniedood]]||[[Commiphora mollis]]||Velvet corkwood||280 |- |[[Fluweelkaree]] ||[[Searsia engleri]] ||Velvet Karee ||382 |- |[[Fluweelklipels]]||[[Canthium gilfillanii]]||Velvet rockalder||706 |- |[[Fluweelsoetbessie]]||[[Bridelia mollis]]||Velvet sweetberry||325 |- |[[Fluweelvrughardeblaar]] ||[[Phylica purpurea]] ||Velvet-fruited/hardleaf ||453.5 |- |[[Fluweelvrugzanha]]||[[Zanha africana]]||Velvet-fruit zanha||438.5 |- |[[Fonteinbos]]||[[Psoralea aphylla]] || Leafless Fountain-bush ||226.8 |- |[[Fransaalwyn]]||[[Aloe pluridens]]||French aloe||30.1 |- |[[Fynbitterblaar]]||[[Brachylaena ilicifolia]]||Small bitter-leaf||728 |- |[[Fynblaarrooihout]]||[[Ochna serrulata]]||Small-leaved plane||479.1 |- |[[Fynbossterappel‎]] ||[[Diospyros glabra]] ||Blueberry bush ||603.1 |- |[[Gamtooskiepersol]] ||[[Cussonia gamtoosensis]] ||Gamtoos cabbage tree||565.2 |- |[[Gannabos]] ||[[Salsola aphylla]] ||Lye ganna ||103.3 |- |[[Gariepbauhinia]]||[[Adenolobus garipensis]]||Blue neat's foot||208 |- |[[Gariep-harpuisboom]]||[[Ozoroa namaquensis]]||Gariep resin tree ||373.2 |- |[[Gariepkaree]] ||[[Searsia populifolia]] ||Gariep Karee ||391.1 |- |[[Garieppendoring]] ||[[Gymnosporia gariepensis]] ||Gariep Spike-thorn ||401.5 |- |[[Gariepsmalblaarpendoring]] ||[[Gymnosporia linearis subsp. lanceolata]] ||Gariep narrow-leaved spikethorn ||401.10 |- |[[Geelberggranaat]]||[[Rhigozum obovatum]]||Yellow pomegranate||675 |- |[[Geelbitterbessie]] ||[[Strychnos mitis]] ||Yellow Bitterberry ||627 |- |[[Geelblomvoëlbessie]]||[[Psychotria capensis]]||Bird-berry||723 |- |[[Geelhout]]||[[Podocarpus latifolius]]||Real yellowwood||18 |- |[[Geelkeurboom]]||[[Calpurnia aurea]]||Natal laburnum||219 |- |[[Geelpapierkelk]]||[[Monotes glaber]]||Palefruit monotes||486.5 |- |[[Geelsuikerbos]] ||[[Protea aurea aurea]] ||Common shuttlecock sugarbush ||90.3 |- |[[Geelwortelboom]]||[[Steganotaenia araliacea]]||Carrot tree||569 |- |[[Geneesblaarboom]] ||[[Solanum giganteum]]||Healing-leaf tree||669.4 |- |[[Gewone drolpeer]] ||[[Dombeya rotundifolia]]||Common wild pear||471 |- |[[Gewone ghwarrie]] ||[[Euclea undulata]]||Common guarri||601 |- |[[Gewone haakdoring]] ||[[Acacia caffra]]||Common hook-thorn||162 |- |[[Gewone hardeblaar]] ||[[Phylica paniculata]]||Common hard-leaf||453.2 |- |[[Gewone kanniedood]] ||[[Commiphora pyracanthoides]] ||Firethorn corkwood ||285 |- |[[Gewone kraaibessie]] ||[[Searsia pentheri]]||Common crow-berry||391 |- |[[Gewone luisiesbos]] ||[[Leucospermum cuneiforme]] ||Wart-stemmed pincushion ||84.2 |- |[[Gewone protea]] ||[[Protea caffra]]||Common sugarbush||87 |- |[[Gewone taaibos]] ||[[Searsia pyroides]]||Common wildcurrant<br />||392 |- |[[Gewone wildekweper]] ||[[Cryptocarya transvaalensis]] ||Mountain Wild-quince ||114 |- |[[Gewone wildepietersieliebos]]||[[Heteromorpha arborescens]]||Parsley-tree / parsnip-tree||568 |- |[[Gewone wildevy]]||[[Ficus burkei]]||Common wild fig||48 |- |[[Gifboom]]||[[Euphorbia virosa]]||Poison euphorbia|| |- |[[Gifbergboomvygie]] ||[[Stoeberia giftbergensis]] ||Gifberg tree-vygie ||756 |- |[[Gifolyf]]||[[Peddiea africana]]||Poison-olive||517 |- |[[Gifsterappel]] ||[[Diospyros dichrophylla]] ||Poison star-apple ||603 |- |[[Gladblaarbaakhout]]||[[Greyia sutherlandii]]||Natal bottlebrush||446 |- |[[Gladdeblompeer]]||[[Dombeya cymosa]]||Natal wild pear||469 |- |[[Gladdekola]]||[[Cola natalensis]]||Coshwood||478 |- |[[Gladdeslapmispel]]||[[Lagynias lasiantha]]||Natal medlar||705 |- |[[Gladdesuurpruim]] ||[[Ximenia caffra var natalensis]] ||Smooth-twigged sourplum ||103.1 |- |[[Goueklokkiesboontjieboom]] ||[[Markhamia obtusifolia]] ||Golden Bell-bean ||677.1 |- |[[Goue-tee]]||[[Aspalathus pendula]] || Golden tea ||225.11 |- |[[Gordonia-valspendoring]] ||[[Putterlickia saxatilis]] ||Gordonia false spike-thorn ||403.4 |- |[[Graskopaalwyn]] ||[[Aloe alooides]] ||Graskop aloe ||28.3 |- |[[Grasveldboomvaring]] ||[[Cyathea dregei]] ||Common tree fern ||1 |- |[[Grasveldrooihout]] ||[[Ochna confusa]] ||Grassland plane ||479.4 |- |[[Griekwakokoboom]] ||[[Maytenus ilicina]] ||Griqua kokotree ||398.5 |- |[[Griekwasuurkaree]] ||[[Searsia tridactyla]] ||Griqua sour karee ||394.2 |- |[[Groefbasboomheide]] ||[[Erica canaliculata]] ||Grooved-bark tree erica ||573.1 |- |[[Groenappel]] ||[[Monodora junodii var. junodii]] ||Green Apple ||107 |- |[[Groenblaar-wurmbos]] ||[[Cadaba natalensis]] ||Green-leaved Worm Bush ||129.1 |- |[[Groendoring]]||[[Balanites maughamii]]||Green thorn||251 |- |[[Groenhofiesuikerbos]] ||[[Protea coronata]] ||Green sugarbush ||91.1 |- |[[Groenklapper]]||[[Strychnos spinosa]]||Green monkey orange||629 |- |[[Groenstamkanniedood]]|| [[Commiphora neglecta]]||Green-stem corkwood||283 |- |[[Groot-haakbessie]] || [[Artabotrys brachypetalus]] ||Large Hook-berry ||105.1 |- |[[Grootblaardrakeboom]] ||[[Dracaena aletriformis]]||Large-leaved dragon tree||30.9 |- |[[Grootblaarlaventelboom]] ||[[Heteropyxis dehniae]]||Large-leaved lavender tree||455.1 |- |[[Grootblaarpieringbessie]] ||[[Cordia africana]]||Large-leaved saucer-berry||651 |- |[[Grootblaarrotsvy]] ||[[Ficus abutilifolia]]||Large-leaved rock fig||63 |- |[[Grootblaarsekelbos]] ||[[Dichrostachys cinerea subsp. nyassana]]||Large-leaved sicklebush<br />African sicklebush||190.1 |- |[[Grootblaaruiehout]] ||[[Cassipourea gummiflua]]||Large-leaved onionwood||530 |- |[[Grootblaarvalsdoring]] ||[[Albizia versicolor]]||Large-leaved false-thorn||158 |- |[[Grootblompendoring]] ||[[Gymnosporia putterlickioides]] ||Large-flowered Spike-thorn ||402.1 |- |[[Grootgeelbos]] ||[[Leucadendron eucalyptifolium]] ||Gum-leaved conebush ||81 |- |[[Groot-mirting]] ||[[Myrsine pillansii]] ||Large Cape myrtle ||577.2 |- |[[Grootnoemnoem]]||[[Carissa macrocarpa]]||Big num-num||640.3 |- |[[Grootsuikerbos]] ||[[Protea gaguedi]] ||African Sugarbush ||89 |- |[[Grootvalsmopanie]] ||[[Guibourtia coleosperma]] ||Copalwood ||199 |- |[[Grootvrugbospendoring]] ||[[Gymnosporia grandifolia]] ||Large-leaved Forest Spike-thorn ||399.7 |- |[[Grootvrugpendoring]] ||[[Gymnosporia oxycarpa]] ||Large-fruited Spike-thorn ||401.9 |- |[[Grootvrugtrosvy]] ||[[Ficus sycomorus subsp. gnaphalocarpa]] ||Large-fruited sycamore fig ||66.1 |- |[[Growweblaarkatsnorbosse]] ||[[Rotheca myricoides]]||Blueflower tinderwood||667.1 |- |[[Growweblaarpieringbessie]] ||[[Cordia ovalis]]||Satinbark saucerbush<br />Snot berry||654 |- |[[Growweblaarstinkhout]] ||[[Celtis gomphophylla]] ||False white stinkwood ||40 |- |[[Growweblaartaaibos]] ||[[Searsia refracta]] ||Thorny Crow-berry ||389.1 |- |[[Grysappel]] ||[[Parinari curatellifolia]] ||Mobola plum ||146 |- |[[Gryskokoboom]] ||[[Maytenus albata]] ||Grey kokotree ||401.3 |- |[[Haak-en-Steek]]||[[Acacia tortilis]]||Umbrella thorn||188 |- |[[Halfmens]]||[[Pachypodium namaquanum]]||Elephant's trunk||649 |- |[[Hardekool]]||[[Combretum imberbe]]||Leadwood||539 |- |[[Hardepeer]]||[[Olinia ventosa]]||Hardpear||513 |- |[[Harige ghwarrie]]||[[Eucla natalensis]]||Natal guarri<br />Natal ebony|| |- |[[Harige kanniedood]]||[[Commiphora africana]]||Hairy corkwood||270 |- |[[Harige mirtebessie]] ||[[Eugenia woodii]]||Mountain myrtle||553.4 |- |[[Harige pendoring]] ||[[Gymnosporia pubescens]] ||Hairy Spike-thorn ||402.4 |- |[[Harige perdepram]] ||[[Zanthoxylum humile]] ||Hairy Knobwood||255 |- |[[Harige rotsvy]]||[[Ficus glumosa]]||Mountain fig||64 |- |[[Harige septerboom]] ||[[Paranomus tomentosus]] ||Hairy-leaved tree sceptre ||72.5 |- |[[Harpuiskatjiepiering]]||[[Gardenia resiniflua]]||Resin gardenia||690.2 |- |[[Hartblaarvy]] ||[[Ficus polita subsp. polita]] ||Heart-leaved Fig ||59 |- |[[Heideblaargeelbos]] ||[[Leucadendron ericifolium]] ||Erica-leaved conebush || 80 |- |[[Heilige Venda-bamboes]] ||[[Oxytenanthera abyssinica]] ||Holy Venda Bamboo ||21.6 |- |[[Helikopterboom]]||[[Gyrocarpus americanus]]||Propeller tree||120 |- |[[Henkel-se-geelhout]] ||[[Podocarpus henkelii]]||Henkel's yellowwood||17 |- |[[Hererosesambos]]||[[Sesamothamnus guerichii]] ||Herero sesame-bush||679 |- |[[Heuningboomheide]] ||[[Erica caterviflora]] ||Tree heath ||574 |- |[[Heuningnaboom]]||[[Euphorbia tetragona]]||Honey euphorbia||354 |- |[[Heuningreuksepter]] ||[[Paranomus roodebergensis]] ||Honey-scented sceptre ||72.6 |- |[[Hoedespeld-lukwart]]||[[Oxyanthus pyriformis]]||Natal wildloquat||696.2 |- |[[Hoëveldkiepersol]]||[[Cussonia paniculata]]||Small mountain cabbage||563.1 |- |[[Hophout]]||[[Trema orientalis]]||Pigeonwood||42 |- |[[Horingdoring]]||[[Acacia grandicornuta]]||Horned thorn||168.1 |- |[[Horingpeultjieboom]]||[[Diplorhynchus condylocarpon]]||Horn-pod tree||643 |- |[[Huilboerboon]]||[[Schotia brachypetala]]||Weeping boer-bean||202 |- |[[Huilboom]]||[[Peltophorum africanum]]||Weeping wattle<br />Black wattle||215 |- |[[Impalalelie]]||[[Adenium multiflorum]]||Impala lily||647.3 |- |[[Indiese wortelboom]] ||[[Ceriops tagal]] ||Indian mangrove ||525 |- |[[Jakkalsbessie]]||[[Diospyros mespiliformis]]||Jackalberry||606 |- |[[Jozini-broodboom]] ||[[Encephalartos senticosus]] || Jozizni cycad || |- |[[Kaapboekenhout]]||[[Rapanea melanophloeos]]||Cape beech||578 |- |[[Kaapse boomheide]]||[[Erica tristis]]||False Cape tree heath||575.1 |- |[[Kaapse hardepeer]]||[[Olinia capensis]]||Hard pear||513.1 |- |[[Kaapse kanferfoelie]]||[[Tecoma capensis]]||Cape honeysuckle||673.1 |- |[[Kaapse kiaat]]||[[Strychnos decussata]]||Cape teak||624 |- |[[Kaapse kokoboom]] ||[[Maytenus lucida]] ||Cape kokotree ||401.2 |- |[[Kaapse kranses]]||[[Atalaya capensis]]||Cape krantz ash||428 |- |[[Kaapse kuskiepersol]]||[[Cussonia thyrsiflora]]||Cape coast cabbage tree||565 |- |[[Kaapse kwar]] ||[[Psydrax capensis]] ||Cape quar ||747 |- |[[Kaapse kweper]]||[[Cryptocarya woodii]]||Cape quince||116 |- |[[Kaapse sterkastaiing]] ||[[Sterculia alexandri]] || Cape star-chestnut ||473 |- |[[Kaapse swarthout]] ||[[Maytenus peduncularis]] ||Cape- blackwood ||401 |- |[[Kaapse Uiehout]] ||[[Cassipourea flanaganii]] || Cape onionwood ||528 |- |[[Kaapse wildepiesang]]||[[Strelitzia alba]]||Cape wild banana||32 |- |[[Kaiingbossuikerbos]] ||[[Protea glabra]] ||Clanwilliam sugarbush ||89.1 |- |[[Kaapsehoop-broodboom]] ||[[Encephalartos laevifolius]] ||Kaapsehoop cycad ||6 |- |[[Kalahari-appelblaar]] ||[[Philenoptera nelsii]] ||Kalahari appleleaf||239 |- |[[Kalaharitaaibos]] ||[[Searsia tenuinervis]] ||Rolled-leaf Currant ||393.2 |- |[[Kalahariwildemispel]]||[[Vangueria cyanescens]]||Kalahari wild-medlar||702.3 |- |[[Kamassie]]||[[Gonioma kamassi]]||Kamassi||641 |- |[[Kamdeboo-boekenhout]]||[[Faurea recondita]]||Kamdeboo beechwood||745 |- |[[Kameeldoring]] ||[[Acacia erioloba]]||Camel thorn||168 |- |[[Kameelspoor]] ||[[Piliostigma thonningii]]||Camel's foot||209 |- |[[Kamiesberg-aalwyn]] ||[[Aloe khamiesensis]] ||Khamiesberg aloe ||29.3 |- |[[Kandelaaraalwyn]] ||[[Aloe candelabrum]] ||Candelabrum aloe ||28.5 |- |[[Kanferbos]]||[[Tarchonanthus camphoratus]]||Wild camphor bush||733 |- |[[Kaokogroendoring]]||[[Balanites angolensis]]||Angolan torchwood<br />Simple-thorned torchwood||252.1 |- |[[Kaokosesambos]] ||[[Sesamothamnus benguellensis]] ||Kaoko sesame-bush ||679.1 |- |[[Kaokowitgat]] ||[[Boscia microphylla]] ||Kaoko shepherd's tree ||126 |- |[[Karee]] ||[[Searsia lancea]] ||Karree ||386 |- |[[Karee-kanniedood]] || [[Commiphora gracilifrondosa]] ||Karee-leaved commiphora ||284 |- |[[Karooboerboon]] ||[[Schotia afra]] ||Karoo boer-bean ||201 |- |[[Karoobroodboom]] ||[[Encephalartos lehmannii]] ||Karoo cycad ||8.1 |- |[[Karookoeniebos]] ||[[Searsia burchellii]] ||Karoo kunibush ||379 |- |[[Karoonoemnoem]] ||[[Carissa haematocarpa]] ||Karoo numnum ||640.2 |- |[[Karoopendoring]] ||[[Gymnosporia karooica]] ||Karoo spikethorn ||401.7 |- |[[Karoowitgat]] ||[[Boscia oleoides]] ||Karoo Shepherd Tree ||128 |- |[[Kasuur]]||[[Pittosporum viridiflorum]]||Cheesewood||139 |- |[[Katstertaalwyn]] ||[[Aloe castanea]] ||Cat's-tail aloe ||28.6 |- |[[Kei-appel]]||[[Dovyalis caffra]]||Kei-apple||507 |- |[[Keibaakhout]]||[[Greyia flanaganii]]||Kei bottlebrush||444 |- |[[Keibroodboom]]||[[Encephalartos princeps]]||Kei cycad||12 |- |[[Keivingerblaar]]||[[Vitex obovata]]||Kei fingerlead||661 |- |[[Kerkeibos]]||[[Crassula ovata]]||Kerky-bush<br />Jade plant||137.3 |- |[[Kerriebos]]||[[Hypericum revolutum]]||Curry bush<br />St. Johns wort||484 |- |[[Kersfeessuikerbos]] ||[[Protea welwitschii]] ||Cluster-head sugarbush ||98.2 |- |[[Kershout]]||[[Pterocelastrus tricuspidatus]]||Candlewood||409 |- |[[Kerstolbossuikerbos]] ||[[Protea lanceolata]] ||Lance-leaf sugarbush ||90.1 |- |[[Keurboom]]||[[Virgilia oroboides]]||Cape blossom tree<br />Pink blossom tree||221 |- |[[Kiaat]]||[[Pterocarpus angolensis]]||Wild teak||236 |- |[[Kiepersol]]||[[Cussonia spicata]]||Common cabbage tree||564 |- |[[Kierieklapper]]||[[Combretum hereroense]]||Russet bushwillow||538 |- |[[Kinaboom]]||[[Rauvolfia caffra]]||Quinine tree||647 |- |[[Klapperbos]]||[[Nymania capensis]]||Chinese lantern||295 |- |[[Kleefpeul]]||[[Senna singueana]]||Sticky pod||213.1 |- |[[Kleinblou-suurpruim]] ||[[Ximenia americana var. microphylla]] ||Small blue sourplum || 102 |- |[[Kleinblaar-drakeboom]] ||[[Dracaena mannii]] ||Small-leaved dragon tree ||30.8 |- |[[Kleinblaarrotsvy]]||[[Ficus tettensis]]||Small-leaved rock fig||62 |- |[[Kleinblaarpluisbossie]] ||[[Lopholaena coriifolia]] || Small-leaved fluff bush||738 |- |[[Kleinblaarsaffraan]]||[[Elaeodendron zeyheri]]||Zeyher's saffronwood||412 |- |[[Kleinblaarvy]] ||[[Ficus lingua subsp. depauperata]] ||Small-leaved Fig ||55.1 |- |[[Kleinboerboon]]||[[Schotia capitata]]||Dwarf boer-bean||203 |- |[[Kleinbosrooihout]] ||[[Ochna gamostigmata]] ||Small forest plane ||479.5 |- |[[Kleingroendoring]]||[[Balanites pedicellaris]]||Lesser torchwood||252 |- |[[Klein-kanferfoelieboom]]||[[Turraea obtusifolia]]||Small honeysuckle tree||296.1 |- |[[Kleinkoraalboom]]||[[Erythrina humeana]]||Dwarf coral tree||243.1 |- |[[Kleinperdepram]]||[[Zanthoxylum capense]]||Small knobwood||253 |- |[[Kleinvalsmopanie]]||[[Guibourtia conjugata]]||Small copalwood||200 |- |[[Klipels]]||[[Afrocanthium mundianum]]||Rock alder||710 |- |[[Klipharpuisbos]] ||[[Euryops brevipapposus]] ||Rock Resin-bush ||739 |- |[[Kliphout]]||[[Heeria argentea]]||Rockwood||368 |- |[[Klipkershout]]||[[Maytenus oleoides]]||Rock candlewood||400 |- |[[Klokkiesboontjieboom]] ||[[Markhamia zanzibarica]] ||Bell-bean ||677 |- |[[Klokkiespendoring]]||[[Gymnosporia tenuispina]]||Bell spike-thorn||402.8 |- |[[Knolharpuis]] ||[[Othonna arbuscula]] || Traap baboon cabbage ||740 |- |[[Knoppiesboontjie]]||[[Maerua angolensis]]||Bead-bean tree||132 |- |[[Knoppiesdoring]]||[[Acacia nigrescens]]||Knob thorn||178 |- |[[Knoppiesvy]]||[[Ficus sansibarica]]||Knobbly fig||47 |- |[[Kobas]] ||[[Cyphostemma currorii]] ||Cobas||456 |- |[[Koeniebos]] ||[[Searsia undulata]] ||Kuni-bush||389 |- |[[Koeboebessie]] ||[[Mystroxylon aethiopicum]] ||Kooboo-berry||410 |- |[[Koedoebessie]] ||[[Pseudolachnostylis maprouneifolia]]||Kudu-berry||308 |- |[[Koffiebeesklou]]||[[Bauhinia petersiana]] ||Natal neat's foot||208.3 |- |[[Kogelbergvaalstompie]] ||[[Mimetes arboreus]] ||Kogelberg pagoda ||72.1 |- |[[Kokerboom]] ||[[Aloidendron dichotomum]] ||Quiver tree ||29 |- |[[Kokoboom]]||[[Maytenus undata]]||Koko tree||403 |- |[[Kolletjiesblaarvy]] ||[[Ficus nigropunctata]] ||Busse's fig or Dot-leaved fig ||58 |- |[[Komkommerbos]]||[[Thilachium africanum]]||Cucumber bush||136.2 |- |[[Koorsbessie]]||[[Croton megalobotrys]]||Large fever-berry||329 |- |[[Koorsboom]] ||[[Acacia xanthophloea]]||Fever tree||189 |- |[[Koorspeulboom]] ||[[Holarrhena pubescens]] ||Fever-pod ||642 |- |[[Koperstamkanniedood]]||[[Commiphora harveyi]]||Red-stem corkwood||277 |- |[[Koraalboom]]||[[Erythrina lysistemon]]||Common coral tree||245 |- |[[Koraaltaaibos]] ||[[Searsia magalismontana]] ||Coral crowberry ||384.2 |- |[[Korentebos]] ||[[Searsia tomentosa]] ||Bicoloured Currant ||394 |- |[[Kortdoringgranaat]] ||[[Rhigozum brevispinosum]] ||Simple-leaved Rhigozum ||674 |- |[[Kortstamnaboom]] ||[[Euphorbia otjingandu]] ||Short-stemmed candelabra-tree ||748 |- |[[Kosipalm]]||[[Raphia australis]]||Kosi palm||26 |- |[[Kouebasrooihout]]||[[Ochna arborea]]||Cape redwood||479 |- |[[Kraalkriedoring]]||[[Lycium afrum]]||Kraal honey-thorn||669.2 |- |[[Kraalnaboom]]||[[Euphorbia tirucalli]]||Rubber euphorbia||355 |- |[[Kraalpendoring]]||[[Gymnosporia polyacantha subsp. polyacantha]]||Kraal spike-thorn||402.2 |- |[[Kransaalwyn]] ||[[Aloe arborescens]] ||Krantz aloe ||28.1 |- |[[Kransbessie]]||[[Gerrardina foliosa]]||Krantz berry||500 |- |[[Kranssuikerbos]] ||[[Protea rupicola]] ||Krantz sugarbush ||88.2 |- |[[Kremetart]]||[[Adansonia digitata]]||Baobab||467 |- |[[Kreupelhout]]||[[Leucospernum conocarpodendron]]||Tree pincushion||84 |- |[[Kreupelrooihout]] ||[[Ochna inermis]] ||Stunted plane ||480.1 |- |[[Kringboom]]||[[Maerua schinzii]]||Ringwood tree||136 |- |[[Krinkhout]]||[[Securidaca longipedunculata]]||Violet tree||303 |- |[[Kruisbessie]]||[[Grewia occidentalis]]||Cross-berry||463 |- |[[Kunenewaterbessie]] ||[[Syzygium kuneneense]] ||Kunene waterberry ||767 |- |[[Kurkbasklapper]] of Geelklapper||[[Strychnos cocculoides]]||Corky monkey orange||623 |- |[[Kurkbasrooihout]] ||[[Ochna maguirei]] ||Corky-barked plane ||766 |- |[[Kurkbos]] ||[[Mundulea sericea]]||Cork bush||226 |- |[[Kurkvoëlbessie]] ||[[Psychotria suber]] ||Corky birdberry ||769 |- |[[Kusjakkalskoffie]] ||[[Tricalysia sonderiana]] ||Coastal Jackal-coffee ||700 |- |[[Kuskanferbos]] ||[[Tarchonanthus littoralis]]||Coastal camphor bush||733.2 |- |[[Kuskatoenboom]] ||[[Hibiscus tiliaceus]]||Lagoon hibiscus<br />Wild cotton tree||464 |- |[[Kuskoraalboom]] ||[[Erythrina caffra]]||Coast coral tree ||242 |- |[[Kuslooibas]] ||[[Osyris compressa]] ||Coast tannin bush ||99 |- |[[Kusrooimelkhout]]||[[Mimusops caffra]]||Coastal red milkwood||583 |- |[[Kustaaibos]] ||[[Searsia nebulosa]] ||Coastal Currant ||390.1 |- |[[Kusvaalbos]]||[[Brachylaena discolor]]||Coast silver oak||724 |- |[[Kuswildepiesang]]||[[Strelitzia nicolai]]||Natal wild banana||34 |- |[[Kuswitessenhout]] ||[[Bersama swinnyi]] ||Coastal white-ash ||441 |- |[[Kuswurgvy]]||[[Ficus natalensis]]||Natal fig<br />Wild fig||57 |- |[[Kwar]]||[[Psydrax obovata]]||Coastal quar||711 |- |[[Laeveldbittertee]]||[[Vernonia colorata]]||Lowveld bitter-tea||723.4 |- |[[Laeveldmelkbessie]]||[[Manilkara mochisia]]||Lowveld milkberry||587 |- |[[Laeveldnaboom]]||[[Euphorbia evansii]]||Lowveld euphorbia||348 |- |[[Laeveldsterkastaiing]]||[[Sterculia murex]]||Lowveld chestnut||475 |- |[[Laeveldvaalbos]]||[[Brachylaena huillensis]]||Lowveld silver oak||727 |- |[[Laeveldvy]]||[[Ficus stuhlmannii]]||Lowveld fig||65 |- |[[Laingsburgtolbos]] ||[[Leucadendron osbornei]] ||Laingsburg conebush ||81.7 |- |[[Lalapalm]]||[[Hyphaene coriacea]]||Lala palm||23 |- |[[Langbeentjie]] ||[[Leucadendron procerum]] ||Ivory conebush ||81.2 |- |[[Laventelboom]] ||[[Heteropyxis natalensis]]||Lavender tree||455 |- |[[Laventelkoorsbessie]]||[[Croton gratissimus]]||Lavender croton<br />Lavender fever-berry||328 |- |[[Loerietolbos]] ||[[Leucadendron loeriense]] ||Loerie conebush ||80.7 |- |[[Lydenburg-broodboom]] ||[[Encephalartos inopinus]] || Lydenburg cycad ||5.1 |- |[[Lebombo-aalwyn]] ||[[Aloe spicata]] ||Lebombo aloe ||30.4 |- |[[Lebombo-broodboom]] ||[[Encephalartos lebomboensis]] || Lebombo cycad ||14.8 |- |[[Lebombokranses]]||[[Atalaya alata]]||Lebombo krantz ash||427 |- |[[Lebombonaboom]]||[[Euphorbia confinalis]]||Lebombo euphoria<br />Lebombo milktree||345 |- |[[Lebombowattel]]||[[Newtonia hildebrandtii]]||Lebombo wattle||191 |- |[[Lebombo-ysterhout]]||[[Androstachys johnsonii]]||Lebombo ironwood||327 |- |[[Lekkerbreek]]||[[Ochna pulchra]]||Peeling plane<br />Peelingbark ochna||483 |- |[[Lekkerruikpeul]]||[[Acacia nilotica]]||Scented thorn||179 |- |[[Lekkervreet]] ||[[Opilia campestris]] || ||100.5 |- |[[Lemoenhout]]||[[Xymalos monospora]]||Lemonwood||111 |- |[[Lemoentjiedoring]]||[[Cassinopsis ilicifolia]]||Lemon thorn||420 |- |[[Lepelhout]]||[[Cassine schinoides]]||Spoon-wood||418 |- |[[Lillie-broodboom]] ||[[Encephalartos dyerianus]] || Lillie cycad ||14.2 |- |[[Lippeblomsuikerbos]] ||[[Protea subvestita]]||Waterlily sugarbush || 98 |- |[[Louriersuikerbos]] ||[[Protea laurifolia]]||Laurel sugarbush||90.2 |- |[[Louriervy]] ||[[Ficus ilicina]] || Laurel rock fig ||53 |- |[[Maanhaarstompie]]||[[Mimetes fimbriifolius]]||Fringed bottlebrush||72.2 |- |[[Magaliesrooihout]] ||[[Ochna pretoriensis]] ||Magalies Redwood ||480.2 |- |[[Malvarosyntjie]]||[[Grewia villosa]]||Mallow raisin||463.3 |- |[[Manketti]]||[[Schinziophyton rautanenii]]||Manketti tree<br />Feather-weight tree||337 |- |[[Mannetjiebos]] ||[[Stoeberia utilis]] ||White Fig ||103.5 |- |[[Maputalanddwababessie]] ||[[Monanthotaxis maputensis]] ||Maputaland dwababerry ||758 |- |[[Maputalandoordeelboom]]||[[Erythrophleum lasianthum]]||Swazi ordeal tree||196 |- |[[Maputaland-raasblaar]]||[[Combretum mkuzense]]||Mkuze bushwillow||545.2 |- |[[Maroela]]||[[Sclerocarya birrea]]||Marula||360 |- |[[Matoppie]]||[[Boscia albitrunca]]||Shepherd's tree||122 |- |[[Meerstamvalsdoring]]||[[Albizia petersiana]]||Multi-stemmed false-thorn<br />Nala tree||153 |- |[[Melkpeer]]||[[Inhambanella henriquesii]]||Milk pear||591 |- |[[Middelburg-broodboom]] ||[[Encephalartos middelburgensis]] ||Middelburg cycad ||14.3 |- |[[Mingerhout]]||[[Breonadia salicina]]||Matumi||684 |- |[[Mitserie]]||[[Bridelia micrantha]]||Mitzeeri||324 |- |[[Modjadji-broodboom]]||[[Encephalartos transvenosus]]||Modjadji giant-cycad||13 |- |[[Moepel]]||[[Mimusops zeyheri]]||Transvaal red milkwood||585 |- |[[Moerasvy]]||[[Ficus trichopoda]]||Swamp fig||54 |- |[[Mopanie]]||[[Colophospermum mopane]]||Mopane||198 |- |[[Mopanie-aalwyn]] ||[[Aloe littoralis]] ||Mopane aloe ||29.4 |- |[[Mopaniegeeldoring]] ||[[Rhigozum zambesiacum]] ||Zambezi Gold ||676 |- |[[Moringaboom]]||[[Moringa Oleifrea]]||Drumstick tree|| |- |[[Msasa]]||[[Brachystegia spiciformis]]||Spring msasa||198.1 |- |[[Msinga-broodboom]]||[[Encephalartos msinganus]]||Msinga cycad ||14.7 |- |[[Mufuti]]||[[Brachystegia boehmii]]||Mufuti msasa<br />Prince-of-Wales msasa||198.2 |- |[[Naaldblaartolbos]] ||[[Leucadendron nobile]] ||Karoo conebush ||81.1 |- |[[Naaldhardeblaar]] ||[[Phylica villosa]] ||Needle hardleaf ||453.4 |- |[[Naboom]]||[[Euphorbia ingens]]||Common tree euphorbia||351 |- |[[Namakwaboomvygie]] ||[[Stoeberia utilis var. lerouxiae]] ||Namaqua tree-vygie ||757 |- |[[Namakwajakkalsbessie]] ||[[Diospyros acocksii]] ||Namaqua jackal-berry ||602 |- |[[Namakwa-rooiklapperbos]]||[[Erythrophysa alata]]||Namaqua red balloon||436.1 |- |[[Namakwavy]]||[[Ficus cordata]]||Sandpaper fig||51 |- |[[Namibharpuisboom]]||[[Ozoroa crassinervia]]||Namibian resin tree||369 |- |[[Namibiese taaibos]] ||[[Searsia pyroides var. dinteri]] ||Namibia firethorn crowberry ||392.1 |- |[[Namibkoraalboom]]||[[Erythrina decora]]||Namib coral tree||243 |- |[[Nanabessie]]||[[Searsia dentata]]||Nana-berry||381 |- |[[Nardouw-luisiesbos]] ||[[Leucospermum praemorsum]] ||Nardouw fountain pincushion ||85.1 |- |[[Natal-aalwyn]] ||[[Aloe spectabilis]] ||Natal aloe ||30.6 |- |[[Natal-ghwarrie]] ||[[Euclea natalensis subsp. natalensis]] ||Natal guarri ||597 |- |[[Natal-kweper]] ||[[Cryptocarya natalensis]] ||Sandstone Quince ||117.1 |- |[[Natalwilger]] ||[[Salix mucronata subsp. woodii]] ||Natal willow ||36.2 |- |[[Natalkaree]] ||[[Searsia natalensis]] ||Northern dune currant ||390 |- |[[Naukluft-karee]] ||[[Searsia volkii]] ||Naukluft rhus ||396.2 |- |[[Ngotshe-broodboom]] ||[[Encephalartos aemulans]] || Ngotshe cycad ||14.5 |- |[[Ngoye dwergbroodboom]] ||[[Encephalartos ngoyanus]] ||Ngoye dwarf cycad ||14.17 |- |[[Nieshout]]||[[Ptaeroxylon obliquum]]||Sneezewood||292 |- |[[Njalaboom]]||[[Xanthocercis zambesiaca]]||Nyala tree||241 |- |[[Noemnoem]] ||[[Carissa bispinosa]] ||Num-num ||640.5 |- |[[Nooienskokerboom]] ||[[Aloidendron ramosissimum]] ||Maiden's quiver tree ||30.2 |- |[[Noordelike Boesmansdruif]]||[[Rhoicissus tridentata subsp. cuneifolia]]||Northern Bushman's grape||456.6 |- |[[Noordelike valspendoring]] ||[[Putterlickia neglecta]] ||Northern false spikethorn ||754 |- |[[Notsung]]||[[Halleria lucida]]||Tree fuchsia||670 |- |[[Olienhout]]||[[Olea europaea subsp. cuspidata]]||Ironwood||617 |- |[[Olifantsrivierbroodboom]]||[[Encephalartos lanatus]]||Olifants river cycad||5.2 |- |[[Omsambeet]]||[[Millettia grandis]]||Umzimbeet||227 |- |[[Onderbos]]||[[Trichocladus crinitus]]||Black hazel||142 |- |[[Oordeelboom]]||[[Erythrophleum africanum]]||Ordeal tree||194 |- |[[Oos-Kaapse reusebroodboom]]||[[Encephalartos altensteinii]]||Eastern Cape cycad||3 |- |[[Oos-Kaapse smalblaarpendoring]] ||[[Gymnosporia linearis subsp. linearis]] ||Eastern Cape narrow-leaved spikethorn ||399.1 |- |[[Oostelike koeniebos]] ||[[Searsia pallens]] ||Eastern kunibush ||395 |- |[[Opregte suikerbos]]||[[Protea repens]]||Real sugarbush||94.2 |- |[[Opregte waaierpalm]]||[[Hyphaene petersiana]]||Real fan palm||24 |- |[[Oranje-druiweranker]] ||[[Hyalosepalum caffrum]] ||Orange Grape Creeper ||104.7 |- |[[Ouhout]]||[[Leucosidea sericea]]||Oldwood||145 |- |[[Outeniekwa-erica]]||[[Erica inconstans]] ||Outeniqua tree erica ||574.1 |- |[[Outeniekwa-kreupelhout]] ||[[Leucospermum glabrum]] ||Outeniqua pincushion ||84.3 |- |[[Outeniekwafonteinbos]] ||[[Psoralea diturnerae]] ||Outeniqua fountainbush ||750 |- |[[Outeniekwageelhout]]||[[Afrocarpus falcatus]]||Outeniqua yellowwood||16 |- |[[Outeniekwagonna]] ||[[Passerina falcifolia]] ||Outeniqua gonna ||520 |- |[[Owamboperdepram]] ||[[Zanthoxylum ovatifoliolatum]] ||Kaoko knobwood ||255.2 |- |[[Paddaboom]]||[[Tabernaemontana elegans]]||Toad tree||644 |- |[[Palmiet]] ||[[Prionium serratum]] ||Palmiet ||768 |- |[[Pambatieboom]]||[[Anastrabe integerrima]]||Pambati tree||671 |- |[[Papegaaiboomheide]] ||[[Erica psittacina ]] ||Parrot tree erica ||574.4 |- |[[Papierbasdoring]] ||[[Acacia sieberiana]]||Paper-bark thorn||187 |- |[[Papierbaskanniedood]]||[[Commiphora marlothii]]||Paperbark corkwood||278 |- |[[Papierbasvalsdoring]]||[[Albizia tanganyicensis]]||Paperbark false-thorn||157 |- |[[Parlota broodboom]] ||[[Encephalartos relictus]] ||Parlota cycad ||12.5 |- |[[Pendoring]]||[[Gymnosporia buxifolia]]||Common spike-thorn||399 |- |[[Pendoringkaree]] ||[[Searsia gueinzii]] ||Thorny Karee ||384 |- |[[Pendoringtaaibos]] ||[[Searsia pterota]] ||Winged Currant ||391.2 |- |[[Peperblaarboom]]||[[Warburgia salutaris]]||Pepper-bark tree||488 |- |[[Peperblaarkanniedood]]||[[Commiphora mossambicensis]]||Pepper-leaf corkwood||281 |- |[[Perdekopspeldekussing]] ||[[Leucospermum reflexum]] ||Rocket pincushion ||85.2 |- |[[Perdepis]]||[[Clausena anisata]]||Horsewood<br />False horsewood||265 |- |[[Perdepram]]||[[Zanthoxylum davyi]]||Knobwood||254 |- |[[Persbesem]]||[[Polygala virgata]]||Purple broom<br />Moth-fruit||302.2 |- |[[Perssambreelblom]]||[[Karomia speciosa]]||Wild parasol flower||668 |- |[[Petersvy]]||[[Ficus petersii]]||Peters's wildfig||48.1 |- |[[Peulmahonie]]||[[Afzelia quanzensis]]||Pod mahogany||207 |- |[[Pienkblompeer]]||[[Dombeya burgessia]]||Pink wild pear||468.1 |- |[[Pistoolbos]] ||[[Justicia adhatodoides]] ||Pistol Bush ||681 |- |[[Platkroon]]||[[Albizia adianthifolia]]||Flat crown||148 |- |[[Platorand-broodboom]] ||[[Encephalartos brevifoliolatus]] ||Escarpment cycad ||3.3 |- |[[Platorand-perdepram]] ||[[Zanthoxylum thorncroftii]] ||Escarpment knobwood ||255.3 |- |[[Platorandboekenhout]]||[[Faurea galpinii]]||Forest beechwood||73 |- |[[Platorandkaree]] ||[[Searsia transvaalensis]] ||Escarpment Karee ||394.1 |- |[[Poeierbaskatjiepiering]]||[[Gardenia ternifolia]]||Yellow gardenia<br />Powder-bark gardenia||690.3 |- |[[Poeierkwasboom]]||[[Barringtonia racemosa]]||Lagoon powderpufftree<br />Powder-puff tree||524 |- |[[Pok-ysterhout]]||[[Chionanthus foveolatus]]||Common pock ironwood||615 |- |[[Pomponbruidsbos]] ||[[Pavetta cooperi]] ||Pompom Brides-bush ||719.4 |- |[[Pondo-kokoboom]] ||[[Maytenus oleosa]] ||Pondo kokotree ||400.1 |- |[[Pondopalm]]||[[Jubaeopsis caffra]]||Pondo coconut||27 |- |[[Pondoranktaaibos]] ||[[Searsia acocksii]] ||Pondo Climbing Currant ||377.2 |- |[[Pondorooihout]] ||[[Ochna sp. nov.]] ||Pondo plane ||481.1 |- |[[Pondosybas]] ||[[Maytenus abbottii]] ||Pondo Silky-bark ||398.1 |- |[[Pondotolbos]] ||[[Leucadendron pondoense]] ||Pondoland conebush ||81.4 |- |[[Pondo-vy]] ||[[Ficus bizanae]] || Pondoland fig ||46 |- |[[Pondovalspendoring]] ||[[Putterlickia retrospinosa]] ||Pondo false spike-thorn ||403.3 |- |[[Pondowaterbessie]]||[[Syzygium pondoense]]||Pondo waterwood||558.1 |- |[[Populierblaarvy]] ||[[Ficus fischeri]] ||Poplar-leaved fig ||68 |- |[[Potbergsuikerbos]]||[[Protea aurea potbergensis]]||Potberg sugarbush || 90.6 |- |[[Pronkonderbos]]||[[Trichocladus grandiflorus]]||Green hazel||144 |- |[[Pronkrooihout]]||[[Ochna natalitia]]||Natal plane||481 |- |[[Pylgif]]||[[Adenium boehmianum]]||Namibian impalalily||647.2 |- |[[Pynbos]] ||[[Smodingium argutum]] ||Agony bush ||367 |- |[[Pypsteelboom]]||[[Vitex rehmannii]]||Pipe-stem tree||664 |- |[[Raasblaar]]||[[Combretum zeyheri]]||Large-fruited bushwillow||546 |- |[[Ranksterappel]] ||[[Diospyros simii]] ||Climbing star-apple ||609 |- |[[Renosterkoffie]] ||[[Kraussia floribunda]] ||Rhino-coffee ||700.1 |- |[[Reuseblaarvy]] ||[[Ficus lutea]] ||Giant-leaved Fig ||61 |- |[[Reusebroodboom]]||[[Encephalartos natalensis]]||Natal cycad||10 |- |[[Reuserosyntjie]]||[[Grewia hexamita]]||Giant raisin||460 |- |[[Riemblaar-suikerbos]] ||[[Protea lorifolia]] ||Strap-leaved sugarbush ||91 |- |[[Riffelstam-pendoring]]||[[Gymnosporia heterophylla]]||Zulu spike-thorn||401.6 |- |[[Rivierkriedoring]]||[[Lycium hirsutum]]||River honey-thorn||669.12 |- |[[Riviernaboom]]||[[Euphorbia triangularis]]||River euphorbia||356 |- |[[Riviertaaibos]] ||[[Searsia pyroides var. gracilis]] ||River firethorn crowberry ||392.2 |- |[[Riviertolbos]] |||[[Leucadendron salicifolium]] ||Common stream conebush ||82.1 |- |[[Riviervaderlandswilg]]||[[Combretum erythrophyllum]]||River bushwillow||536 |- |[[Robinson-kreupelhout]] ||[[Leucospermum pluridens]] ||Robinson pincushion ||84.4 |- |[[Rondeblaargifboom]] ||[[Acokanthera rotundata]] ||Round-leaved Poison-bush ||640 |- |[[Rondevrugbospendoring]] ||[[Gymnosporia harveyana subsp. harveyana]] || Black Forest Spike-thorn ||399.2 |- |[[Rooibitterbessie]] ||[[Strychnos henningsii]] ||Red bitterberry ||625 |- |[[Rooiblaarrotsvy]] ||[[Ficus ingens]]||Red-leaved fig||55 |- |[[Rooiblompendoring]] ||[[Gymnosporia rubra]] ||Red-flower Spikethorn ||402.5 |- |[[Rooiboekenhout]]||[[Protorhus longifolia]]||Red beech||364 |- |[[Rooibos]] ||[[Aspalathus linearis]] ||Rooibos tea ||225.10 |- |[[Rooiboswilg]] ||[[Combretum apiculatum]]||Okavango bushwillow||532 |- |[[Rooiels (boom)|Rooiels]] ||[[Cunonia capensis]]||Red alder||140 |- |[[Rooiessenhout]] ||[[Trichilia emetica]]||Natal mahogany ||301 |- |[[Rooihaakbessie]] ||[[Artabotrys monteiroae]] ||Red Hook-berry ||105.2 |- |[[Rooihartboom]]||[[Hymenocardia ulmoides]]||Red-heart tree||317 |- |[[Rooi-ivoor]]||[[Berchemia zeyheri]]||Red ivory||450 |- |[[Rooikershout]]||[[Pterocelastrus rostratus]]||Red candlewood||408 |- |[[Rooikweper]]||[[Cryptocarya wyliei]]||Red quince||117 |- |[[Rooipeer]]||[[Scolopia mundii]]||Red pear||496 |- |[[Rooipendoring]]||[[Gymnosporia senegalensis]]||Red spike-thorn||402 |- |[[Rooistinkhout]]||[[Prunus africana]]||Red stinkwood||147 |- |[[Rooisuikerbos]] ||[[Protea grandiceps]] ||Red sugarbush ||89.2 |- |[[Rooitolbos]] ||[[Leucadendron discolor]] ||Piketberg conebush ||79 |- |[[Rooivoëlbessie]] ||[[Psychotria zombamontana]]||Red bird-berry||723.1 |- |[[Rooivrugwitstinkhout]] ||[[Celtis mildbraedii]]||Natal white stinkwood||41 |- |[[Rooivy]] ||[[Stoeberia arborea]] ||Red Fig ||103.4 |- |[[Rooiwortelboom]]||[[Rhizophora mucronata]]||Red mangrove||526 |- |[[Rooiysterhout]]||[[Ochna holstii]]||Red ironwood||480 |- |[[Rosyntjiebos]]||[[Grewia flava]]||Sandpaper raisin||459.1 |- |[[Rotstolbos]] ||[[Leucadendron strobilinum]] ||Peninsula conebush ||78 |- |[[Saalpeultjieboom]]||[[Wrightia natalensis]]||Saddle pod||650 |- |[[Safsaf-wilger]]||[[Salix mucronata]]||Willow||36 |- |[[Sambokpeul]]||[[Cassia abbreviata]]||Sjambok pod||212 |- |[[Sandessenhout]]||[[Xylia torreana]]||Sand ash||192 |- |[[Sandjakkalskoffie]] ||[[Empogona maputensis]] ||Maputo Jackal-coffee ||699.1 |- |[[Sandkanniedood]]||[[Commiphora angolensis]]||Sand corkwood||272 |- |[[Sandkroonbessie]] ||[[Crossopteryx febrifuga]] ||Sand Crown-berry ||683 |- |[[Sandnoemnoem]] ||[[Carissa tetramera]] ||Sand Num-num ||640.6 |- |[[Sandolien]]||[[Dodonaea viscosa]]||African sandolive<br />Hopbush||437.1 |- |[[Sandperdepram]] ||[[Zanthoxylum leprieurii]] ||Sand knobwood ||255.1 |- |[[Sandrooihout]] ||[[Ochna barbosae]] ||Sand plane ||479.2 |- |[[Sandsterappel]]||[[Diospyros loureiriana]]||Sand star-apple||604.1 |- |[[Sanduiehout]] ||[[Cassipourea mossambicensis]] ||Sand onionwood ||531 |- |[[Sandveldluisiesbos]] ||[[Leucospermum rodolentum]] ||Sandveld pincushion ||83 |- |[[Sebrabaskanniedood]]||[[Commiphora viminea]] ||Zebra-bark corkwood||279 |- |[[Sebrabergwitbos]] ||[[Maerua sebrabergensis]] ||Zebra Mountain spiderbush ||751 |- |[[Sebrahout]]||[[Dalbergia melanoxylon]]||Zebrawood||232 |- |[[Seepbos]]||[[Noltea africana]]||Soap bush||453 |- |[[Seepnetel]]||[[Pouzolzia mixta]]||Soap nettle||71 |- |[[Sekelbos]]||[[Dichrostachys cinerea]]||Sickle-bush||190 |- |[[Sekhukhuni Boesmanstee]] ||[[Lydenburgia cassinoides]] ||Sekhukhuni Bushman's tea ||406 |- |[[Sekhukhunebobbejaanstert]] ||[[Xerophyta retinervis var. multiramosa]] ||Sekhukhune baboon's tail ||770 |- |[[Sekhukhunekaree]] ||[[Searsia sekhukhuniensis]] ||Sekhukhune Karee ||393.3 |- |[[Septeeboom]]||[[Cordia caffra]]||Septee tree||652 |- |[[Septemberbossie]]||[[Polygala myrtifolia]]||September bush||302.1 |- |[[Septemberklokkies]]||[[Rothmannia globosa]]||Bell gardenia||695 |- |[[Serpentyndoring]] ||[[Senegalia loetteri]] ||Serpentine thorn ||755 |- |[[Silwerblaarmelkpruim]]||[[Englerophytum natalense]]||Natal milkplum||582 |- |[[Silwerboom]]||[[Leucadendron argenteum]]||Silver tree||77 |- |[[Silwerbos]] ||[[Leucadendron uliginosum subsp. uliginosum]] ||Outeniqua conebush ||82.6 |- |[[Skurweblaarbos]]||[[Ehretia amoena]]||Sandpaper bush||656 |- |[[Skurweblaarkanniedood]]||[[Commiphora edulis]]||Rough-leaved corkwood||275 |- |[[Skurweblaarrosyntjie]]||[[Grewia flavescens]]||Velvet raisin||459.2 |- |[[Skurwevyeboom]] ||[[Ficus capreifolia]] || Rough-leaved fig tree ||50.1 |- |[[Silwerblaarsuikerbos]] ||[[Protea roupelliae roupelliae]] ||Silver sugarbush ||96 |- |[[Skraalkaree]] ||[[Searsia keetii]] ||Slender Karee ||384.5 |- |[[Skurweblaarwitgat]] ||[[Boscia angustifolia var. corymbosa]] ||Rough-leaved Shepherd Tree ||123 |- |[[Slaphoringaalwyn]] ||[[Aloe speciosa]] ||Tilt-head aloe ||30.5 |- |[[Slymappel]]||[[Azanza garckeana]]||Snot apple||466 |- |[[Smalblaar-harpuisbos]]||[[Ozoroa paniculosa var. salicina]]||Narrow-leaved resin tree||375.1 |- |[[Smalblaarmosterdboom]] ||[[Salvadora australis]] ||Narrow-leaved Mustard-tree ||621 |- |[[Smalblaarwasbessie]]||[[Morella serrata]]||Lance-leaved waxberry||38 |- |[[Smalblad]]||[[Metrosideros angustifolia]]||Lance-leaved myrtle||559 |- |[[Snuifkalbassie]]||[[Oncoba spinosa]]||Snuff-box tree||492 |- |[[Soetdoring]] ||[[Acacia karroo]]||Sweet thorn||172 |- |[[Soutpansbergdoring]] ||[[Senegalia montis-salinarum]] ||Soutpansberg thorn ||753 |- |[[Spalk-pendoring]] ||[[Gloveria integrifolia]] ||Splint spike-thorn ||403.9 |- |[[Spekboom]]||[[Portulacaria afra]]||Porkbush||104 |- |[[Speldekopsuikerbos]] ||[[Protea mundii]]|| Forest sugarbush || 93 |- |[[Stamlose broodboom]] ||[[Encephalartos villosus]] ||Ground cycad ||14.20 |- |[[Stamvrug]]||[[Englerophytum magalismontanum]]||Transvaal milkplum||581 |- |[[Stamvrug-klimop]] ||[[Tiliacora funifera]] ||Elbow Leaf || 104.6 |- |[[Stamvrugysterpruim]]||[[Drypetes natalensis]]||Natal ironplum||316 |- |[[Stekelblaarklapper]]||[[Strychnos pungens]]||Spine-leaved monkey||628 |- |[[Sterkastaiing]]||[[Sterculia rogersii]]||Large-leaved star-chestnut||477 |- |[[Sterkbos]]||[[Terminalia prunioides]]||Lowveld cluster-leaf||550 |- |[[Sterretjierysbos]]||[[Cliffortia nitidula]]||Starry rice-bush||145.2 |- |[[Stinkbessievingerblaar]]||[[Vitex mombassae]]||Poora-berry||660.1 |- |[[Stinkblaarsuikerbos]] ||[[Protea susannae]] ||Stink-leaf sugarbush ||98.1 |- |[[Stinkhout]] ||[[Ocotea bullata]]||Stinkwood||118 |- |[[Stinkwitgat]] ||[[Boscia foetida]]||Stink-bush<br />Stink sheperdstree||124 |- |[[Stompblaartaaibos]]||[[Searsia rehmanniana]]||Blunt-leaved currant||393.4 |- |[[Stormbos]] ||[[Cadaba aphylla]] ||Leafless Worm Bush ||129 |- |[[Strandaalwyn]] ||[[Aloe thraskii]] ||Strand aloe ||30.7 |- |[[Suidkus-kiepersol]] ||[[Cussonia nicholsonii]]||Natal coast cabbage tree||565.1 |- |[[Suikerkansuikerbos]] ||[[Protea obtusifolia]] ||Bredasdorp protea ||94 |- |[[Suurbergbroodboom]]||[[Encephalartos longifolius]]||Suurberg cycad||9 |- |[[Suurbergkussingbos]]||[[Oldenburgia grandis]]||Suurberg cusion bush||737 |- |[[Suurbessie]]||[[Dovyalis rhamnoides]]||Common sourberry||509 |- |[[Suurkaree]]||[[Searsia ciliata]]||Sour karee||380.2 |- |[[Suurpruim]] ||[[Ximenia caffra]]||Large sour plum||103 |- |[[Suurtaaibos]] ||[[Searsia krebsiana]] ||Mountain Currant ||385.1 |- |[[Swakopmundkanniedood]] ||[[Commiphora oblanceolata]] || Hyaena corkwood ||284.1 |- |[[Swartapiesdoring]] ||[[Acacia burkei]]||Black monkey thorn||161 |- |[[Swartbaardsuikerbos]] ||[[Protea lepidocarpodendron]] ||Black-bearded sugarbush ||90.5 |- |[[Swartbas]]||[[Diospyros whyteana]]||Bladder-nut||611 |- |[[Swartbitterbessie]] ||[[Strychnos potatorum]] ||Black bitterberry ||630 |- |[[Swarthaak]]||[[Acacia mellifera]]||Spike-flowered black-thorn||176 |- |[[Swartvalstaaibos]]||[[Allophylus africanus]]||African false currant||425 |- |[[Swartwortelboom]]||[[Bruguiera gymnorrhiza]]||Black mangrove||527 |- |[[Swazibroodboom]] ||[[Encephalartos aplanatus]] ||Swazi north-east forest cycad ||14.10 |- |[[Swazipendoring]] ||[[Gymnosporia swazica]] ||Swazi spikethorn ||749 |- |[[Sybas]]||[[Maytenus acuminata]]||Rock silky bark||398 |- |[[Sydoring]]||[[Vachellia rehmanniana]]||Silky thorn||182 |- |[[Syhaartolbos]] ||[[Leucadendron pubescens]] ||Grey conebush ||81.3 |- |[[Tambotie]] ||[[Spirostachys africana]]||Tamboti||341 |- |[[Teerhout]] ||[[Loxostylis alata]]||Tarwood||365 |- |[[Terblanzboom]] || [[Faurea macnaughtonii]] ||Terblanz beech||74 |- |[[Tolbalie]] ||[[Empogona lanceolata]] ||Jackal-coffee ||699 |- |[[Tonga-bergaalwyn]] ||[[Aloe marlothii subsp. orientalis]] ||Tonga mountain aloe ||29.7 |- |[[Tonga-doringkatjiepiering]] ||[[Hyperacanthus microphyllus]] ||Tonga Spiny-gardenia ||689.7 |- |[[Tonga-katjiepiering]] ||[[Gardenia cornuta]] || Tonga Gardenia ||690.1 |- |[[Tonga-kierie]] ||[[Crateva kirkii]] ||Tonga-kerrie ||131 |- |[[Tongaland-broodboom]] ||[[Encephalartos ferox]] || Tongaland cycad ||3.4 |- |[[Towerghwarrie]]||[[Euclea divinorum]]||Magic guarri||595 |- |[[Transvaalbergsuikerbos]] ||[[Protea rubropilosa]] ||Transvaal sugarbush ||97 |- |[[Transvaalse sesambos]] ||[[Sesamothamnus lugardii]] ||Sesame-bush ||680 |- |[[Treurbruidsbos]]||[[Pavetta lanceolata]]||Weeping bride's bush||718.1 |- |[[Treurharpuisboom]]||[[Ozoroa engleri]]||White resin tree||371 |- |[[Treurkersielemoen]]||[[Teclea natalensis]]||Natal cherry-orange||264 |- |[[Trilblaarvy]] ||[[Ficus tremula subsp. tremula]] ||Trembling-leaf fig ||67 |- |[[Tropiese kweper]] ||[[Cryptocarya liebertiana]] ||Tropical Wild-quince ||113.1 |- |[[Tropiese pendoring]] ||[[Gymnosporia maranguensis]] ||Tropical Spike-thorn ||399.9 |- |[[Trosvy]]||[[Ficus sycomorus]]||Common cluster fig||66 |- |[[Tsitsikamma-tolbos]] ||[[Leucadendron uliginosum subsp. glabratum]] ||Tsitsikamma conebush ||82.5 |- |[[Tugelapendoring]] ||[[Gymnosporia macrocarpa]] ||Tugela Spike thorn ||401.8 |- |[[Tweeblaarkanniedood]] ||[[Welwitschia mirabilis]] ||Welwitschia ||21.1 |- |[[Uiehout]]||[[Cassipourea malosana]]||Common onionwood||529 |- |[[Uitenhage-aalwyn]] ||[[Aloe africana]] ||Uitenhage aloe ||28.2 |- |[[Umbeluzi broodboom]] ||[[Encephalartos umbeluziensis]] ||Umbeluzi cycad ||14.19 |- |[[Umtiza]]||[[Umtiza listeriana]]||Umtiza||205 |- |[[Uniondale-tolbos]] ||[[Leucadendron rourkei]] ||Uniondale conebush ||81.6 |- |[[Vaalblaar-wurmbos]] ||[[Cadaba termitaria]] ||Grey-leaved Worm Bush ||129.3 |- |[[Vaalboom]]||[[Terminalia sericea]]||Silver cluster-leaf||551 |- |[[Vaalkameeldoring]]||[[Acacia haematoxylon]]||Gray camel thorn||169 |- |[[Vaalkiepersol]]||[[Cussonia transvaalensis]]||Transvaal cabbage tree||564.3 |- |[[Vaalpendoring]] ||[[Gymnosporia capitata]] ||Ashen Spike-thorn ||401.4 |- |[[Vaal-pypsteelboom]]||[[Vitex zeyheri]]||Silver pipe-stem tree||666 |- |[[Vaalrosyntjie]]||[[Grewia monticola]]||Silver raisin||462 |- |[[Vaalstompie]] ||[[Mimetes argenteus]] ||Silver pagoda ||72.7 |- |[[Vaaltolbos]] ||[[Leucadendron conicum]] ||Garden Route conebush||78.1 |- |[[Valleibosnaboom]]||[[Euphorbia grandidens]]||Valley-bush euphorbia||350 |- |[[Valsassegaai]]||[[Maesa lanceolata]]||False assegai||577 |- |[[Valsbruidsbos]]||[[Tarenna pavettoides]]||False bride's bush||686 |- |[[Valskatjiepiering]] ||[[Rothmannia capensis]]||Cape gardenia||693 |- |[[Valskiepersol]] ||[[Schefflera umbellifera]]||False cabbage tree||566 |- |[[Valslekkerbreek]] ||[[Brackenridgea zanguebarica]] ||Yellow false-plane ||483.1 |- |[[Valsmaroela]] ||[[Lannea schweinfurthii]]||False marula||363 |- |[[Valsmispel]] ||[[Vangueriopsis lanciflora]]||False medlar||704 |- |[[Valspendoring]] ||[[Putterlickia pyracantha]] ||False spike-thorn ||403.1 |- |[[Valspapierblom]] ||[[Pisonia aculeata]] ||Mock bougainvillea ||103.8 |- |[[Valsperdebos]]||[[Hippobromus pauciflorus]]||False horsewood||438 |- |[[Valssybas]]||[[Robsonodendron eucleiforme]]||False silky-bark||413 |- |[[Valstaaibos]]||[[Allophylus decipiens]]||Smalleaf false currant<br />Bastard currant||423 |- |[[Vals-vaalrosyntjie]]||[[Grewia subsp. athulata]]||Hybrid raisin||463.8 |- |[[Vals-wag-'n-bietjie]]||[[Ziziphus rivularis]]||False buffalo-thorn||448 |- |[[Valswaterbessie]] ||[[Rhynchocalyx lawsonioides]] ||False-waterberry ||523.1 |- |[[Van Staden-septerboom]] ||[[Paranomus reflexus]] ||Van Staden's sceptre ||72.4 |- |[[Van Wykshout]]||[[Bolusanthus speciosus]]||Tree wisteria||222 |- |[[Veldwildevy]] ||[[Ficus burtt-davyi]] || Burtt Davy's Fig ||49 |- |[[Venda-broodboom]] ||[[Encephalartos hirsutus]] ||Venda cycad ||14.6 |- |[[Viervingerbos]] ||[[Bachmannia woodii]] ||Four-finger Bush ||121 |- |[[Vlamdoring]]||[[Acacia ataxacantha]]||Flame thorn||160 |- |[[Vlam-van-die-vlakte]]||[[Bauhinia galpinii]]||Pride-of-de kaap||208.2 |- |[[Vlerkboon]]||[[Xeroderris stuhlmannii]]||Wing bean||240 |- |[[Vlerkvrugpendoring]] ||[[Gymnosporia hemipterocarpa]] ||Winged-fruit spikethorn ||399.8 |- |[[Vlerkwortel]] ||[[Polemanniopsis marlothii]] ||Winged-carrot ||746 |- |[[Voëlsitboom]]||[[Antidesma venosum]]||Tassel berry||318 |- |[[Vratjievrugbliksembos]]||[[Clutia pulchella]]||Warty-fruit lightning-bush||336.2 |- |[[Waaieraalwyn]] ||[[Kumara plicatilis]] ||Franschhoek aloe ||29.6 |- |[[Waboom]]||[[Protea nitida]]||Wagon tree||86 |- |[[Wasagtige broodboom]] ||[[Encephalartos cerinus]] ||Waxen cycad ||14.12 |- |[[Waterberg-broodboom]] ||[[Encephalartos eugene-maraisii]] || Waterberg cycad ||3.1 |- |[[Waterbessie]]||[[Syzygium cordatum]]||Water berry||555 |- |[[Waterboomheide]]||[[Erica caffra]]||Water tree heath<br />Sweet scented heath||572 |- |[[Waterkeurtjie]]||[[Podalyria calyptrata]]||Water blossom pea||225 |- |[[Waterpeer]]||[[Syzygium guineense]]||Water pear<br />Water berry||557 |- |[[Watersybas]] ||[[Maytenus cordata]] ||Water silkybark||398.3 |- |[[Watertaaibos]] ||[[Searsia gerrardii]] ||River Karee ||378 |- |[[Watervaalbos]]||[[Brachylaena neriifolia]]||Cape silveroak<br />Water white alder||729 |- |[[Watervlier]]||[[Nuxia oppositifolia]]||Water elder||635 |- |[[Watervy]] ||[[Ficus verruculosa]] ||Water fig ||67.1 |- |[[Westelike smalblaar-wasbessie]] ||[[Morella integra]] || Western lance-leaved wax-berry ||38.1 |- |[[Wilde-amandel]]||[[Brabejum stellatifolium]]||Wild almond||72 |- |[[Wildeappelkoos]]||[[Dovyalis zeyheri]]||Wild apricot||511 |- |[[Wildedadelboom]]||[[Phoenix reclinata]]||Wild date palm||22 |- |[[Wildefrangipani]]||[[Voacanga thouarsii]]||Wild frangipani||646 |- |[[Wildegranaat]]||[[Burchellia bubalina]]||Wild pomegranate||688 |- |[[Wildegroenhaarboom]]||[[Parkinsonia africana]]||Wild green-hair tree||214 |- |[[Wildejasmyn]]||[[Schrebera alata]]||Wild jasmine||612 |- |[[Wildekastaiing]] ||[[Calodendrum capense]] ||Cape chestnut ||256 |- |[[Wildekanferboom]] ||[[Cryptocarya myrtifolia]] ||Myrtle Wild-quince ||115 |- |[[Wildelukwart]]||[[Oxyanthus speciosus]]||Wild loquat||696 |- |[[Wildemango]]||[[Cordyla africana]]||Wild mango||216 |- |[[Wildemispel]]||[[Vangueria infausta]]||Wild medlar||702 |- |[[Wildemoerbei]]||[[Trimeria grandifolia]]||Wild mulberry||503 |- |[[Wildenartjie]]||[[Toddaliopsis bremekampii]]||Wild mandarin||262 |- |[[Wildepatat]] ||[[Maerua racemulosa]] ||Forest Bush-cherry ||134 |- |[[Wildeperske]]||[[Kiggelaria africana]]||Wild peach||494 |- |[[Wildepiesang]]||[[Ensete ventricosum]]||Wild banana||31 |- |[[Wildepopulier]]||[[Macaranga capensis]]||Wild poplar<br />River macaranga||335 |- |[[Wildepruim]]||[[Harpephyllum caffrum]]||Wild plum||361 |- |[[Wildesalie]]||[[Buddleja salviifolia]]||Sagewood||637 |- |[[Wildesering]]||[[Burkea africana]]||Wild seringa||197 |- |[[Wildesuikerappel]] ||[[Annona senegalensis]]||Wild custard-apple||105 |- |[[Wildevlier]] ||[[Nuxia congesta]]||Common wild elder||633 |- |[[Wilgerkorentebos]] ||[[Searsia angustifolia]] ||Willow karee ||377.1 |- |[[Wilgerpendoring‎]] ||[[Gymnosporia bachmannii]] ||Willow Spike-thorn ||398.2 |- |[[Witbessiebos]]||[[Flueggea virosa]]||White-berry bush||309 |- |[[Witblombos]] ||[[Metalasia muricata]] || White bristle bush ||736 |- |[[Witblomtontelhout]]||[[Clerodendrum glabrum]]||Tinderwood||667 |- |[[Witbos]]||[[Maerua caffra]]||Spider bush||133 |- |[[Witels]]||[[Platylophus trifoliatus]]||White alder||141 |- |[[Witessenhout]]||[[Bersama tysoniana]]||Coastal white ash||443 |- |[[Witfluweelboomheide]] ||[[Erica simii]] ||White-velvet tree erica ||576 |- |[[Withaarbroodboom]]||[[Encephalartos friderici-guilielmi]]||White-haired cycad||4 |- |[[Without]]||[[Ilex mitis]]||Cape holly||397 |- |[[Witkaree]]||[[Searsia pendulina]]||White karree||396 |- |[[Witkershout]]||[[Pterocelastrus echinatus]]||White candlewood||405 |- |[[Witmelkhout]]||[[Sideroxylon inerme]]||White milkwood||579 |- |[[Witolienhout]]||[[Buddleja saligna]]||False olive||636 |- |[[Witonderbos]]||[[Trichocladus ellipticus]]||White hazel<br />Natal hazel||143 |- |[[Witpeer]]||[[Apodytes dimidiata]]||White pear||422 |- |[[Witrosyntjie]]||[[Grewia bicolor]]||Bastard raisin||458 |- |[[Witseebasboom]]||[[Avicennia marina]]||White mangrove||669 |- |[[Witsering]] ||[[Kirkia acuminata]]||White seringa||267 |- |[[Witstam]] ||[[Euclea schimperi]] ||Glossy guarri ||600 |- |[[Witstamkanniedood]]||[[Commiphora tenuipetiolata]]||White-stem corkwood||289 |- |[[Witstinkhout]]||[[Celtis africana]]||White stinkwood||39 |- |[[Witstippelbospendoring]]||[[Gymnosporia nemorosa]]||White forest spike-thorn||399.3 |- |[[Witsuikerbos]]||[[Protea lacticolor]] ||Hottentot sugarbush || 90 |- |[[Witysterhout]]||[[Vepris lanceolata]]||White ironwood||261 |- |[[Wolbaardsuikerbos]]||[[Protea magnifica]] ||Queen sugarbush || 86.1 |- |[[Wolkberg-drakeboom]] ||[[Dracaena transvaalensis]] ||Wolkberg dragon tree ||30.10 |- |[[Wolftoon]]||[[Ceraria namaquensis]]||Namaqua porkbush||104.1 |- |[[Wolkberg-broodboom]] ||[[Encephalartos dolomiticus]] ||Wolkberg cycad ||14.4 |- |[[Wollerige baakhout]]||[[Greyia radlkoferi]]||Transvaal bottlebrush||445 |- |[[Wollerige broodboom]] ||[[Encephalartos heenanii]] ||Woolly cycad ||14.1 |- |[[Wolwedoring]] ||[[Lycium oxycarpum]] ||Karoo honey-thorn ||669.1 |- |[[Wolwegifboom]] ||[[Hyaenanche globosa]] ||Hyaena poison ||319 |- |[[Wonderboomvy]]||[[Ficus salicifolia]]||Wild rubber fig||60 |- |[[Wonderplant]] ||[[Tinospora fragosa]] || Marvel Creeper ||104.8 |- |[[Wonderstok]] ||[[Tinospora tenera]] ||Marvel-creeper ||104.9 |- |[[Woodbroodboom]]||[[Encephalartos woodii]]||Wood's giant-cycad||14 |- |[[Worsboom]]||[[Kigelia africana]]||Sausage tree||678 |- |[[Wurmbasvalsdoring]]||[[Albizia anthelmintica]]||Worm-bark false-thorn||150 |- |[[Wyliespoortaalwyn]] ||[[Aloe angelica]] ||Wyliespoort aloe ||28.4 |- |[[Ysterhout]]||[[Olea capensis]]||Black ironwood||618 |- |[[Zambezi-kiaat]]||[[Baikiaea plurijuga]]||Zambezi teak||206 |- |[[Zambezikaree]] ||[[Searsia lucens]] || Zambezi karee ||388.2 |- |[[Zimbabwe-aalwyn]]||[[Aloe excelsa]]||Zimbabwe aloe||28.8 |- |[[Zulukersielemoen]]||[[Teclea gerrardii]]||Zulu cherry-orange||263 |- |[[Zulu-lukwart]]||[[Oxyanthus latifolius]]||Zulu loquat||696.1 |- |[[Zulumelkbessie]]||[[Manilkara concolor]]||Zulu milkberry||586 |} {{clear}} == Bronne == * [http://www.treetags.co.za/indigenous-south-african-trees/numbered-FSA-tree-species-list-19-april-2010.pdf Treetags.co.za: Numbered Tree Species List in South Africa, April 2010] * [http://www.ispotnature.org/TreesSA iSpot: South African Tree Common Names] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170621164532/http://www.ispotnature.org/TreesSA |date=21 Junie 2017 }} * [http://pza.sanbi.org/ SANBI: PlantZAfrica] * [http://iscantree.co.za/catalogue/ iScanTree: Tree List] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170706150132/http://iscantree.co.za/catalogue/ |date= 6 Julie 2017 }} * [https://books.google.co.za/books?id=RFNcAgAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=editions:ISBN1770078320 Watter Boom Is Dit?, Eugene Moll, Penguin Random House South Africa, 2013]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://redlist.sanbi.org/index.php SANBI: Red List of South African Plants] * [https://www.wits.ac.za/media/migration/files/cs-38933-fix/migrated-pdf/pdfs-1/trcflist.pdf Recommended English names for South African Trees, University of the Witwatersrand, Johannesburg] * [https://books.google.com/books?isbn=9781868259229 Field Guide to Trees of Southern Africa, Braam Van Wyk en Piet Van Wyk, 1997] * [https://pilanesbergsafaris.com/useful_info_tree.php Trees of the Pilanesberg National Park] * [https://www.sanbi.org/wp-content/uploads/2018/03/saprotectedtrees2011.pdf List of Protected Tree Species under the National Forests Act (Act no 84 of 1998)] == Sien ook == * [[Bas]] * [[Blaar]] * [[Boom]] * [[Lys van indringerplante in Suid-Afrika]] * [[Lys van uitheemse bome wat in Suid-Afrika voorkom]] [[Kategorie:Bome van Afrika| ]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse lyste|Bome, alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Lyste van plantspesies]] lm2pazkcyvo92alefibivgh88wxt0u4 2513717 2513712 2022-07-20T10:10:26Z Oesjaar 7467 Nou is hy blou! wikitext text/x-wiki {{multiple image | direction = vertical | width = 220 | footer = | image1 = Podocarpus latifolius LeavesHabitusBark BotGard1205.JPG | alt1 = Geelhout | caption1 = [[Geelhout]] | image2 = Ngorongoro Acacia xanthophloea.jpg | alt2 = Koorsboom | caption2 = [[Koorsboom]] | image3 = Southafrica428yellowwood.jpg | alt3 = Outeniekwageelhout | caption3 = [[Outeniekwageelhout]] | image4 = Acacia karroo0.jpg | alt4 = Soetdoring | caption4 = [[Soetdoring]] | image5 = Tarchonanthus littoralis - Cape Town 3.jpg | alt5 = Kanferbos | caption5 = [[Kanferbos]] | image6 = Olinia emarginata tree - South Africa 9.JPG | alt6 = Berghardepeer | caption6 = [[Berghardepeer]] | image7 = Cyathea dregei00.jpg | alt7 = Grasveldboomvaring | caption7 = [[Grasveldboomvaring]] | image8 = Cussonia paniculata, habitus, Phalandingwe, a.jpg | alt8 = Hoëveldkiepersol | caption8 = [[Hoëveldkiepersol]] }} Hier volg ’n sorteerbare lys van [[inheems]]e [[boom|bome]] van Suider-Afrika: {| border="1" align="left" class="wikitable sortable" !Afrikaanse naam!!Botaniese naam!!Engelse naam!!FSA-nommer |- |[[Aartappelbos]]||[[Phyllanthus reticulatus]]||Potato bush||311 |- |[[Abiekwasgeelhout]]||[[Tamarix usneoides]]||Wild tamarisk||487 |- |[[Afrikabloubessie]]||[[Vaccinium exul]]||Transvaal cranberry||571 |- |[[Afrikageelmelkhout]]||[[Garcinia livingstonei]]||Lowveld mangosteen||486 |- |[[Afrikaharpuisboom]]||[[Ozoroa reticulata]]||Bushveld resin tree||376 |- |[[Afrika-hondsroos]]||[[Xylotheca kraussiana]]||African dog-rose||493 |- |[[Afrikamoerbei]]||[[Morus mesozygia]]||African mulberry||44 |- |[[Afrika-soetlemoen]] ||[[Maclura africana]] || Thorny mulberry ||44.1 |- |[[Afrikasterkastaiing]]||[[Sterculia africana]]||African star-chestnut||474 |- |[[Afrikawaaierpalm]]||[[Borassus aethiopum]]||Selati palm||25 |- |[[Akkerjakkalsbessie]]||[[Diospyros natalensis]]||Small-leaved jackal-berry||607 |- |[[Albanie-broodboom]] ||[[Encephalartos latifrons]] ||Albany cycad ||7 |- |[[Anaboom]]||[[Faidherbia albida]]||Ana tree||159 |- |[[Angeliersuikerbos]]||[[Protea punctata]]|| Water sugarbush || 94.1 |- |[[Angola brandnetel]] ||[[Obetia carruthersiana]] ||Angola nettle ||69 |- |[[Apiesdoring]]||[[Acacia galpinii]]||Monkey thorn||166 |- |[[Apiespeul]]||[[Senna petersiana]]||Monkey pod||213 |- |[[Appelblaar]]||[[Philenoptera violacea]]||Apple leaf||238 |- |[[Assegaai (boom)|Assegaai]]||[[Curtisia dentata]]||Assegai bush||570 |- |[[Baardbessie]] ||[[Searsia incisa]] ||Rubrub-berry ||385 |- |[[Baardboomheide]] ||[[Erica triflora]] || Bearded Tree Erica ||575 |- |[[Baardsuikerbos]] ||[[Protea neriifolia]] ||Narrow-leaf protea ||93.1 |- |[[Barbertonse bergsuikerbos]] ||[[Protea comptonii]] ||Saddleback sugarbush ||88 |- |[[Barbertonse broodboom]] ||[[Encephalartos paucidentatus]] ||Barberton cycad ||11 |- |[[Barberton kruiskruid]] ||[[Senecio barbertonicus]] || Barberton groundsel ||738.5 |- |[[Barbertonse veldsuikerbos]] ||[[Protea curvata]] ||Barberton sugarbush ||88.1 |- |[[Basboom]]||[[Dais cotinifolia]]||Pompon tree||521 |- |[[Basboontjie]]||[[Elephantorrhiza burkei]]||Sumach bean||193 |- |[[Basterkreupelhout]] ||[[Leucospermum patersonii]] ||Silver-edge pincushion ||85 |- |[[Basterstinkhout]] ||[[Ocotea kenyensis]] ||Mock Stinkwood ||119 |- |[[Bastersuikerappel]] ||[[Hexalobus monopetalus]] ||Shakama Plum ||106 |- |[[Baster-suurpruim]] ||[[Olax dissitiflora]] ||Bastard sourplum ||101 |- |[[Basterkokerboom]] ||[[Aloidendron pillansii]] ||Bastard quiver tree ||30 |- |[[Bastertambotie]] ||[[Cleistanthus schlechteri]]||False tamboti||320 |- |[[Bastervy]] ||[[Trilepisium madagascariense]] ||Bastard fig ||45 |- |[[Baviaanskloofseder]]||[[Widdringtonia schwarzii]] ||Willowmore cedar||21 |- |[[Bedford-broodboom]] ||[[Encephalartos cycadifolius]] ||Bedford cycad ||14.14 |- |[[Beesganna]] ||[[Salsola arborea]] ||Cattle ganna ||103.2 |- |[[Bergaalwyn]] ||[[Aloe marlothii]]||Mountain aloe||29.5 |- |[[Bergbamboes]] ||[[Bergbambos tessellatus]] ||Drakensberg bamboo ||21.5 |- |[[Bergbas]] ||[[Osyris lanceolata]] ||Rock tannin bush ||100 |- |[[Bergbrandnetel]] ||[[Obetia tenax]] ||Mountain nettle ||70 |- |[[Berghardepeer]] ||[[Olinia emarginata]]||Olive||514 |- |[[Bergkaree]] ||[[Searsia leptodictya]] ||Mountain karree||387 |- |[[Bergkoeniebos]] ||[[Searsia divaricata]] || Mountain Kuni-bush ||381.2 |- |[[Bergmahonie]] ||[[Entandrophragma caudatum]]||Mountain mahogany||293 |- |[[Bergsering]] ||[[Kirkia wilmsii]]||Mountain seringa||269 |- |[[Bergsipres]] ||[[Widdringtonia nodiflora]]||Mountain cypress||20 |- |[[Bergtaaibos]] ||[[Searsia pyroides var. integrifolia]] ||Mountain Firethorn Currant ||392.3 |- |[[Bergwasbessie]] ||[[Morella microbracteata]] ||Mountain waxberry ||37.2 |- |[[Bergwildepiesang]] ||[[Strelitzia caudata]]||Transvaal wild banana||33 |- |[[Besembos]] ||[[Searsia erosa]] ||Broom karee ||383 |- |[[Besemkraaibessie]] ||[[Searsia fastigiata]] ||Broom Currant ||383.1 |- |[[Besemtrosvy]]||[[Ficus sur]]||Broom cluster fig||50 |- |[[Bitteraalwyn]] ||[[Aloe ferox]] ||Bitter aloe ||29.2 |- |[[Bitterblaar]]||[[Brachylaena elliptica]]||Bitter-leaf||725 |- |[[Bitterkaree]] ||[[Searsia marlothii]] ||Bitter karee ||389.2 |- |[[Bittervalsdoring]]||[[Albizia amara]]||Bitter false-thorn||149 |- |[[Blinkblaar]]||[[Rhamnus prinoides]]||Dogwood||452 |- |[[Blinkblaarkanniedood]]||[[Commiphora schimperi]]||Glossy-leaved corkwood||287 |- |[[Blinkblaar-wag-’n-bietjie]]||[[Ziziphus mucronata]]||Buffalo-thorn||447 |- |[[Blinkblaarwitessenhout]]||[[Bersama lucens]]||Glossy white ash||439 |- |[[Blinkfluweelkaree]] ||[[Searsia quartiniana]] ||Glossy velvet karee ||393 |- |[[Blinkhardebos]] ||[[Phylica oleifolia]] ||Glossy Hard-leaf ||453.3 |- |[[Blinktaaibos]]||[[Searsia lucida]]||Glossy wild currant||388.1 |- |[[Blombos]] ||[[Metalasia densa]] ||Common flowerbush ||735.4 |- |[[Blosende-suikerbos]] ||[[Protea stokoei]] ||Pink sugarbush ||97.5 |- |[[Bloubitterbessie]] ||[[Strychnos usambarensis]]||Blue bitterberry||631 |- |[[Bloublaarpendoring]] ||[[Gymnosporia glaucophylla]] ||Blue-leaved spikethorn ||399.6 |- |[[Bloublaarrooihout]] ||[[Ochna glauca]] ||Blue-leaved plane ||479.3 |- |[[Bloubos]]||[[Diospyros lycioides]]||Karoo bluebush||605.2 |- |[[Bloubroodboom]] ||[[Encephalartos nubimontanus]] ||Blue cycad ||14.9 |- |[[Bloughwarrie]] ||[[Euclea crispa]]||Mountain guarri||594 |- |[[Blouhaak]] ||[[Acacia erubescens]]||Blue thorn||164 |- |[[Bloukoeniebos]] ||[[Searsia glauca]] ||Blue Kuni-bush ||383.2 |- |[[Bloulourier]] ||[[Cryptocarya angustifolia]] ||Blue Laurel ||112 |- |[[Blou-suurpruim]] ||[[Ximenia americana var. america]] ||Blue sourplum||101.5 |- |[[Bloutaaibos]] ||[[Searsia zeyheri]] ||Blue crowberry ||396.1 |- |[[Blyderivierbroodboom]] ||[[Encephalartos cupidus]] ||Blyde River cycad ||14.13 |- |[[Blydesuikerbos]] ||[[Protea laetans]] ||Blyde sugarbush ||90.4 |- |[[Bobbejaankoolbos]] ||[[Othonna triplinervia]] ||Three-veined othonna ||741 |- |[[Bobbejaankos]] ||[[Stangeria eriopus]] ||Natal grass cycad ||14.21 |- |[[Boesmansgif]]||[[Acokanthera oppositifolia]]||Common poison-bush||639 |- |[[Boesmanstee]]||[[Catha edulis]]||Bushman's tea||404 |- |[[Boesmanrivier-broodboom]] ||[[Encephalartos trispinosus]] ||Bushman's River cycad ||14.18 |- |[[Bokbitterappel]] ||[[Solanum aculeastrum]]||Goat-apple||669.3 |- |[[Bokkeveldpoppiesbos]] ||[[Paranomus bracteolaris]] ||Smooth-leaved tree-sceptre ||72.3 |- |[[Boomaalwyn]]||[[Aloidendron barberae]]||Tree aloe||28 |- |[[Boomranknetel]] ||[[Urera trinervis]] ||tree climbing-nettle ||70.1 |- |[[Borselaalwyn]] ||[[Aloe rupestris]] ||Bottlebrush aloe ||30.3 |- |[[Bosappelblaar]]||[[Philenoptera sutherlandii]]||Forest appleleaf||228 |- |[[Bosbeesklou]]||[[Bauhinia tomentosa]]||Bush neat's foot||208.1 |- |[[Bosboerboon]]||[[Schotia latifolia]]||Bush boer-bean||204 |- |[[Bosboomvaring]]||[[Cyathea capensis]]||Forest tree fern||2 |- |[[Bosdoringklipels]]||[[Canthium inerme]]||Common turkey-berry||708 |- |[[Bosgeelmelkhout]]||[[Garcinia gerrardii]]||Forest mangosteen||485 |- |[[Bosjakkalskoffie]]||[[Tricalysia capensis]]||Forest jackal-coffee||698 |- |[[Bosjesmansbrood]] ||[[Encephalartos caffer]] ||Grahamstown cycad ||14.11 |- |[[Boskamhout]]||[[Baphia racemosa]]||Natal camwood||224 |- |[[Boskanniedood]]||[[Commiphora woodii]]||Forest corkwood||291 |- |[[Boskatjiepiering]]||[[Gardenia thunbergia]]||Forest gardena<br />White gardenia||692 |- |[[Boskiepersol]]||[[Cussonia sphaerocephala]]||Natal forest cabbage tree||564.2 |- |[[Boskokoboom]] ||[[Maytenus deflexa]] ||Forest kokotree ||402.9 |- |[[Boskoorsbessie]]||[[Croton sylvaticus]]||Forest fever-berry||330 |- |[[Boskoorsboom]]||[[Anthocleista grandiflora]]||Forest fever tree||632 |- |[[Boskranses]]||[[Atalaya natalensis]]||Natal krantz ash||429 |- |[[Boslaventelboom]]||[[Heteropyxis canescens]]||Forest lavender tree||454 |- |[[Boslepelhout]]||[[Cassine peragua]]||Mountain saffron||414 |- |[[Bosmelkbessie]]||[[Manilkara discolor]]||Forest milkberry||588 |- |[[Bosmelkhout]]||[[Vitellariopsis marginata]]||Natal bush milkwood||590 |- |[[Bosmirtebessie]]||[[Eugenia natalitia]]||Common forest myrtle||553.2 |- |[[Bosnanabessie]] ||[[Searsia grandidens]] ||Sharp-toothed Currant ||381.3 |- |[[Bosolienhout]]||[[Olea woodiana]]||Forest olive||620 |- |[[Bospaddaboom]]||[[Tabernaemontana ventricosa]]||Forest toad tree||645 |- |[[Bospeper]] ||[[Piper capense]] ||Wild pepper ||34.5 |- |[[Bosperske]]||[[Rawsonia lucida]]||Forest peach||491 |- |[[Bosrooiessenhout]]||[[Trichilia dregeana]]||Forest mahogany||300 |- |[[Bosrooihout]] ||[[Ochna arborea var. oconnorii]] ||Forest plane ||482 |- |[[Bosrooimelkhout]]||[[Mimusops obovata]]||Red milkwood||584 |- |[[Bosrosyntjie]]||[[Grewia lasiocarpa]]||Forest raisin||461 |- |[[Bossaffraan]]||[[Elaeodendron croceum]]||Small-leaved saffron||415 |- |[[Bosstamvrug]]||[[Chrysophyllum viridifolium]]||Fluted milkwood||580 |- |[[Bostaaibos]] ||[[Searsia chirindensis]]||Red currant||380 |- |[[Bosvaalbos]] ||[[Brachylaena transvaalensis]]||Woodland silver oak||731 |- |[[Bosvaderlandswilg]] ||[[Combretum kraussii]]||Forest bushwillow||540 |- |[[Bosvalsnetel]] ||[[Acalypha glabrata]]||Forest mock nettle||335.1 |- |[[Bosvalspendoring]] ||[[Putterlickia verrucosa]] ||False forest spike-thorn ||403.2 |- |[[Bosveldboekenhout]] ||[[Faurea saligna]]||Transvaal beech||75 |- |[[Bosveldharpuisboom]]||[[Ozoroa paniculosa]]||Broad-leaved resin tree||375 |- |[[Bosveldkandelaarnaboom]]||[[Euphorbia cooperi]]||Bushveld candelabra tree||346 |- |[[Bosveldkatjiepiering]]||[[Gardenia volkensii]]||Transvaal gardenia||691.1 |- |[[Bosveld-halfmaanranker]] ||[[Cocculus hirsutus]] || Python Climber ||104.5 |- |[[Bosveld-klipels]]||[[Psydrax livida]]||Green quar||713 |- |[[Bosveld-rooiklapperbos]] ||[[Erythrophysa transvaalensis]]||Transvaal red balloon||436.2 |- |[[Bosveldpendoring]] ||[[Gymnosporia mossambicensis]] ||Black Forest Spike-thorn ||399.10 |- |[[Bosveldsaffraan]]||[[Elaeodendron transvaalense]]||Condiment saffron||416 |- |[[Bosveldvalsdoring]]||[[Albizia harveyi]]||Common false-thorn||155 |- |[[Bosveldwitklokke]]||[[Rothmannia fischeri]]||Cape gardenia||694 |- |[[Bosveldwitysterhout]]||[[Vepris reflexa]]||Bushveld white ironwood||260 |- |[[Bosvlier]]||[[Nuxia floribunda]]||Forest elder||634 |- |[[Bosvy]]||[[Ficus craterostoma]]||Forest fig||52 |- |[[Boswaterbessie]]||[[Syzygium gerrardii]]||Forest waterwood||556 |- |[[Bosysterpruim]]||[[Drypetes gerrardii]]||Forest ironplum||314 |- |[[Botriviersuikerbos]] ||[[Protea compacta]] ||Bot River sugarbush || 87.1 |- |[[Bottelboom]]||[[Pachypodium lealii]]||Bottle tree||648 |- |[[Botterboom]]||[[Tylecodon paniculatus]]||Butter tree||137.1 |- |[[Botterklapper]]||[[Strychnos madagascariensis]]||Black monkey orange||626 |- |[[Botterknoppietolbos]] ||[[Leucadendron loranthifolium]] ||Green-flower sunbush ||81.5 |- |[[Braamtaaibos]] ||[[Searsia batophylla]] ||Bramble currant ||377.3 |- |[[Breëblaarboekenhout]]||[[Faurea rochetiana]]||Broad-leaved beech||76 |- |[[Breëblaarkoraalboom]]||[[Erythrina latissima]]||Broad-leaved coral tree||244 |- |[[Breëblaarkweper]]||[[Cryptocarya latifolia]]||Broad-leaved quince||113 |- |[[Breëblaarpluisbos]] ||[[Lopholaena platyphylla]] || Broad-leaved fluff bush||738.1 |- |[[Breëblaarsuikerbos]] ||[[Protea eximia]] ||Broad-leaf sugarbush ||88.3 |- |[[Breëblaarwasbessie]] ||[[Morella pilulifera]] ||Broad-leaved waxberry ||37 |- |[[Breëblaarwitgat]] ||[[Boscia mossambicensis]] ||Broad-leaved Shepherd Tree ||127 |- |[[Breekhout]]||[[Alberta magna]]||Magnificent flame bush||701 |- |[[Breëpeulvalsdoring]]||[[Albizia forbesii]]||Broad-pod false-thorn<br />Broadpod albizia||154 |- |[[Breëriviergeelhout]]||[[Podocarpus elongatus]]||Breede river yellowwood||15 |- |[[Brosblaar]]||[[Galpinia transvaalica]]||Transvaal privet||523 |- |[[Brosdoring]] ||[[Phaeoptilum spinosum]] ||Brittle Thorn ||103.7 |- |[[Bruinaalwyn]] ||[[Aloe vryheidensis]] ||Brown aloe ||29.1 |- |[[Bruinivoor]]||[[Berchemia discolor]]||Brown ivory||449 |- |[[Bruinysterhout]] ||[[Homalium dentatum]]||Brown ironwood||501 |- |[[Bubu-vy]] ||[[Ficus bubu]] ||Bubu Fig ||56 |- |[[Buig-my-nie]]||[[Buxus macowanii]]||Cape box||358 |- |[[Bukshardeblaar]] ||[[Phylica buxifolia]] ||Box Hard-leaf ||453.1 |- |[[Clanwilliam-aalwyn]] ||[[Aloe comosa]] ||Clanwilliam aloe ||28.7 |- |[[Clanwilliamseder]]||[[Widdringtonia cedarbergensis]]||Clanwilliam cedar||19 |- |[[Delagoadoring]]||[[Acacia welwitschii]]||Delagoa thorn<br />Hairy umbrella thorn||163 |- |[[Deurmekaarbos]]||[[Ehretia rigida]]||Puzzle bush||657 |- |[[Dikbas]]||[[Lannea discolor]]||Live-long||362 |- |[[Dikblaarmirtebessie]] || [[Eugenia umtamvunensis]] ||Thick-leaved myrtleberry ||553.6 |- |[[Disseldoring]] ||[[Berkheya chamaepeuce]] ||Tree thistle thorn ||742 |- |[[Donkievy]] ||[[Mestoklema arboriforme]] ||Donkey mesemb ||103.6 |- |[[Dopperkiaat]]||[[Pterocarpus rotundifolius]]||Round-leaved teak||237 |- |[[Doppruim]]||[[Pappea capensis]]||Jacket-plum||433 |- |[[Doringbroodboom]] ||[[Encephalartos horridus]] ||Eastern Cape blue cycad ||14.15 |- |[[Doringkanniedood]]||[[Commiphora glandulosa]]||Tall common corkwood||285.1 |- |[[Doringkatjiepiering]]||[[Hyperacanthus amoenus]]||Thorny gardenia||690 |- |[[Doringolm]]||[[Chaetacme aristata]]||Thorny elm||43 |- |[[Doringpeer]]||[[Scolopia zeyheri]]||Thorn pear||498 |- |[[Doringtaaibos]] ||[[Searsia longispina]] ||Spiny Currant ||388 |- |[[Drakensbergboomheide]] ||[[Erica dracomontana]] || Dragon Heath ||574.2 |- |[[Drakensbergbroodboom]] ||[[Encephalartos ghellinckii]] ||Drakensberg cycad ||5 |- |[[Drakensbergkaree]] ||[[Searsia montana]] ||Drakensberg Karee ||384.1 |- |[[Drakensbergpendoring]] ||[[Gymnosporia devenishii]] ||Drakensberg Spike-thorn ||399.5 |- |[[Driedoring]] ||[[Rhigozum trichotomum]] ||Three-thorn Rhigozum ||676.1 |- |[[Driehaakdoring]]||[[Senegalia senegal]]||Threehook thorn||185.1 |- |[[Drietandkanferbos]]||[[Tarchonanthus trilobus]]||Trident camphortree||735 |- |[[Dubbelkroonboom]]||[[Julbernardia globiflora]]||African munondo||207.1 |- |[[Duikerbessie]] ||[[Sapium integerrimum]] ||Duiker-berry||343 |- |[[Duine-olienhout]] ||[[Olea exasperata]] ||Dune olive ||619 |- |[[Duinbroodboom]] ||[[Encephalartos arenarius]] ||Alexandria cycad ||3.2 |- |[[Duinebruidsbos]]||[[Pavetta revoluta]]||Dune bride's bush||720 |- |[[Duineganna]] ||[[Caroxylon nollothensis]] ||Dune ganna ||103.9 |- |[[Duineghwarrie]]||[[Euclea racemosa]]||Dune guarri<br />Sea guarri||599.3 |- |[[Duinegifboom]] ||[[Acokanthera oblongifolia]] ||Dune poison-bush||638 |- |[[Duinekokoboom]] ||[[Maytenus procumbens]] ||Dune Koko Tree ||401.1 |- |[[Duinekraaibessie]] ||[[Searsia crenata]] ||Dune Crowberry ||380.1 |- |[[Duinemirtebessie]]||[[Eugenia capensis]]||Dune myrtle||553.1 |- |[[Duinependoring]] ||[[Gymnosporia arenicola]] ||Dune Spike-thorn ||399.4 |- |[[Duinesterappel]] ||[[Diospyros rotundifolia]] ||Dune star-apple ||608 |- |[[Duinetaaibos]] ||[[Searsia laevigata]] ||Dune Currant ||385.2 |- |[[Duinetolbos]] ||[[Leucadendron coniferum]] ||Dune conebush ||82 |- |[[Duinevalstaaibos]]||[[Allophylus natalensis]]||Dune false currant||426 |- |[[Duinseepbessie]]||[[Deinbollia oblongifolia]]||Dune soap-berry||430 |- |[[Duinewasbessie]] ||[[Morella cordifolia]] ||Dune waxberry ||37.1 |- |[[Dunblaarfonteinbos]]||[[Psoralea glabra]] || Narrow-leaf Fountain-bush ||226.9 |- |[[Dwergbroodboom]] ||[[Encephalartos humilis]] ||Dwarf cycad ||14.16 |- |[[Dwergpruimbas]] ||[[Osyris speciosa]] ||Cape sumach ||100.1 |- |[[Dwergvy]] ||[[Ficus pygmaea]] || Dwarf fig ||50.2 |- |[[Ebbehoutghwarrie]]||[[Euclea pseudebenus]]||Ebony tree<br />Black ebony||598 |- |[[Enkelblaarkiepersol]]||[[Cussonia natalensis]]||Rock cabbage tree||562 |- |[[Enkeldoring]]||[[Acacia robusta]]||Ankle thorn<br />Splendid thorn<br />Brack thorn||183 |- |[[Enkeldoring-noemnoem]]||[[Carissa spinarum]]||Simple-spine carissa<br />Conkerberry<br />Arabian num-num||640.4 |- |[[Enkelgroendoring]]||[[Balanites aegyptiaca]]||Desert date<br />Egyptian balsam||251.1 |- |[[Ertjiehout]] ||[[Craibia zimmermannii]] ||Peawood ||229 |- |[[Eskarpspeldekussing]] ||[[Leucospermum saxosum]] ||Escarpment Pincushion ||85.3 |- |[[Essenhout]]||[[Ekebergia capensis]]||Cape ash||298 |- |[[Fluweelboswilg]]||[[Combretum molle]]||Velvet bushwillow||537 |- |[[Fluweelkanniedood]]||[[Commiphora mollis]]||Velvet corkwood||280 |- |[[Fluweelkaree]] ||[[Searsia engleri]] ||Velvet Karee ||382 |- |[[Fluweelklipels]]||[[Canthium gilfillanii]]||Velvet rockalder||706 |- |[[Fluweelsoetbessie]]||[[Bridelia mollis]]||Velvet sweetberry||325 |- |[[Fluweelvrughardeblaar]] ||[[Phylica purpurea]] ||Velvet-fruited/hardleaf ||453.5 |- |[[Fluweelvrugzanha]]||[[Zanha africana]]||Velvet-fruit zanha||438.5 |- |[[Fonteinbos]]||[[Psoralea aphylla]] || Leafless Fountain-bush ||226.8 |- |[[Fransaalwyn]]||[[Aloe pluridens]]||French aloe||30.1 |- |[[Fynbitterblaar]]||[[Brachylaena ilicifolia]]||Small bitter-leaf||728 |- |[[Fynblaarrooihout]]||[[Ochna serrulata]]||Small-leaved plane||479.1 |- |[[Fynbossterappel‎]] ||[[Diospyros glabra]] ||Blueberry bush ||603.1 |- |[[Gamtooskiepersol]] ||[[Cussonia gamtoosensis]] ||Gamtoos cabbage tree||565.2 |- |[[Gannabos]] ||[[Salsola aphylla]] ||Lye ganna ||103.3 |- |[[Gariepbauhinia]]||[[Adenolobus garipensis]]||Blue neat's foot||208 |- |[[Gariep-harpuisboom]]||[[Ozoroa namaquensis]]||Gariep resin tree ||373.2 |- |[[Gariepkaree]] ||[[Searsia populifolia]] ||Gariep Karee ||391.1 |- |[[Garieppendoring]] ||[[Gymnosporia gariepensis]] ||Gariep Spike-thorn ||401.5 |- |[[Gariepsmalblaarpendoring]] ||[[Gymnosporia linearis subsp. lanceolata]] ||Gariep narrow-leaved spikethorn ||401.10 |- |[[Geelberggranaat]]||[[Rhigozum obovatum]]||Yellow pomegranate||675 |- |[[Geelbitterbessie]] ||[[Strychnos mitis]] ||Yellow Bitterberry ||627 |- |[[Geelblomvoëlbessie]]||[[Psychotria capensis]]||Bird-berry||723 |- |[[Geelhout]]||[[Podocarpus latifolius]]||Real yellowwood||18 |- |[[Geelkeurboom]]||[[Calpurnia aurea]]||Natal laburnum||219 |- |[[Geelpapierkelk]]||[[Monotes glaber]]||Palefruit monotes||486.5 |- |[[Geelsuikerbos]] ||[[Protea aurea aurea]] ||Common shuttlecock sugarbush ||90.3 |- |[[Geelwortelboom]]||[[Steganotaenia araliacea]]||Carrot tree||569 |- |[[Geneesblaarboom]] ||[[Solanum giganteum]]||Healing-leaf tree||669.4 |- |[[Gewone drolpeer]] ||[[Dombeya rotundifolia]]||Common wild pear||471 |- |[[Gewone ghwarrie]] ||[[Euclea undulata]]||Common guarri||601 |- |[[Gewone haakdoring]] ||[[Acacia caffra]]||Common hook-thorn||162 |- |[[Gewone hardeblaar]] ||[[Phylica paniculata]]||Common hard-leaf||453.2 |- |[[Gewone kanniedood]] ||[[Commiphora pyracanthoides]] ||Firethorn corkwood ||285 |- |[[Gewone kraaibessie]] ||[[Searsia pentheri]]||Common crow-berry||391 |- |[[Gewone luisiesbos]] ||[[Leucospermum cuneiforme]] ||Wart-stemmed pincushion ||84.2 |- |[[Gewone protea]] ||[[Protea caffra]]||Common sugarbush||87 |- |[[Gewone taaibos]] ||[[Searsia pyroides]]||Common wildcurrant<br />||392 |- |[[Gewone wildekweper]] ||[[Cryptocarya transvaalensis]] ||Mountain Wild-quince ||114 |- |[[Gewone wildepietersieliebos]]||[[Heteromorpha arborescens]]||Parsley-tree / parsnip-tree||568 |- |[[Gewone wildevy]]||[[Ficus burkei]]||Common wild fig||48 |- |[[Gifboom]]||[[Euphorbia virosa]]||Poison euphorbia|| |- |[[Gifbergboomvygie]] ||[[Stoeberia giftbergensis]] ||Gifberg tree-vygie ||756 |- |[[Gifolyf]]||[[Peddiea africana]]||Poison-olive||517 |- |[[Gifsterappel]] ||[[Diospyros dichrophylla]] ||Poison star-apple ||603 |- |[[Gladblaarbaakhout]]||[[Greyia sutherlandii]]||Natal bottlebrush||446 |- |[[Gladdeblompeer]]||[[Dombeya cymosa]]||Natal wild pear||469 |- |[[Gladdekola]]||[[Cola natalensis]]||Coshwood||478 |- |[[Gladdeslapmispel]]||[[Lagynias lasiantha]]||Natal medlar||705 |- |[[Gladdesuurpruim]] ||[[Ximenia caffra var natalensis]] ||Smooth-twigged sourplum ||103.1 |- |[[Goueklokkiesboontjieboom]] ||[[Markhamia obtusifolia]] ||Golden Bell-bean ||677.1 |- |[[Goue-tee]]||[[Aspalathus pendula]] || Golden tea ||225.11 |- |[[Gordonia-valspendoring]] ||[[Putterlickia saxatilis]] ||Gordonia false spike-thorn ||403.4 |- |[[Graskopaalwyn]] ||[[Aloe alooides]] ||Graskop aloe ||28.3 |- |[[Grasveldboomvaring]] ||[[Cyathea dregei]] ||Common tree fern ||1 |- |[[Grasveldrooihout]] ||[[Ochna confusa]] ||Grassland plane ||479.4 |- |[[Griekwakokoboom]] ||[[Maytenus ilicina]] ||Griqua kokotree ||398.5 |- |[[Griekwasuurkaree]] ||[[Searsia tridactyla]] ||Griqua sour karee ||394.2 |- |[[Groefbasboomheide]] ||[[Erica canaliculata]] ||Grooved-bark tree erica ||573.1 |- |[[Groenappel]] ||[[Monodora junodii var. junodii]] ||Green Apple ||107 |- |[[Groenblaar-wurmbos]] ||[[Cadaba natalensis]] ||Green-leaved Worm Bush ||129.1 |- |[[Groendoring]]||[[Balanites maughamii]]||Green thorn||251 |- |[[Groenhofiesuikerbos]] ||[[Protea coronata]] ||Green sugarbush ||91.1 |- |[[Groenklapper]]||[[Strychnos spinosa]]||Green monkey orange||629 |- |[[Groenstamkanniedood]]|| [[Commiphora neglecta]]||Green-stem corkwood||283 |- |[[Groot-haakbessie]] || [[Artabotrys brachypetalus]] ||Large Hook-berry ||105.1 |- |[[Grootblaardrakeboom]] ||[[Dracaena aletriformis]]||Large-leaved dragon tree||30.9 |- |[[Grootblaarlaventelboom]] ||[[Heteropyxis dehniae]]||Large-leaved lavender tree||455.1 |- |[[Grootblaarpieringbessie]] ||[[Cordia africana]]||Large-leaved saucer-berry||651 |- |[[Grootblaarrotsvy]] ||[[Ficus abutilifolia]]||Large-leaved rock fig||63 |- |[[Grootblaarsekelbos]] ||[[Dichrostachys cinerea subsp. nyassana]]||Large-leaved sicklebush<br />African sicklebush||190.1 |- |[[Grootblaaruiehout]] ||[[Cassipourea gummiflua]]||Large-leaved onionwood||530 |- |[[Grootblaarvalsdoring]] ||[[Albizia versicolor]]||Large-leaved false-thorn||158 |- |[[Grootblompendoring]] ||[[Gymnosporia putterlickioides]] ||Large-flowered Spike-thorn ||402.1 |- |[[Grootgeelbos]] ||[[Leucadendron eucalyptifolium]] ||Gum-leaved conebush ||81 |- |[[Groot-mirting]] ||[[Myrsine pillansii]] ||Large Cape myrtle ||577.2 |- |[[Grootnoemnoem]]||[[Carissa macrocarpa]]||Big num-num||640.3 |- |[[Grootsuikerbos]] ||[[Protea gaguedi]] ||African Sugarbush ||89 |- |[[Grootvalsmopanie]] ||[[Guibourtia coleosperma]] ||Copalwood ||199 |- |[[Grootvrugbospendoring]] ||[[Gymnosporia grandifolia]] ||Large-leaved Forest Spike-thorn ||399.7 |- |[[Grootvrugpendoring]] ||[[Gymnosporia oxycarpa]] ||Large-fruited Spike-thorn ||401.9 |- |[[Grootvrugtrosvy]] ||[[Ficus sycomorus subsp. gnaphalocarpa]] ||Large-fruited sycamore fig ||66.1 |- |[[Growweblaarkatsnorbosse]] ||[[Rotheca myricoides]]||Blueflower tinderwood||667.1 |- |[[Growweblaarpieringbessie]] ||[[Cordia ovalis]]||Satinbark saucerbush<br />Snot berry||654 |- |[[Growweblaarstinkhout]] ||[[Celtis gomphophylla]] ||False white stinkwood ||40 |- |[[Growweblaartaaibos]] ||[[Searsia refracta]] ||Thorny Crow-berry ||389.1 |- |[[Grysappel]] ||[[Parinari curatellifolia]] ||Mobola plum ||146 |- |[[Gryskokoboom]] ||[[Maytenus albata]] ||Grey kokotree ||401.3 |- |[[Haak-en-Steek]]||[[Acacia tortilis]]||Umbrella thorn||188 |- |[[Halfmens]]||[[Pachypodium namaquanum]]||Elephant's trunk||649 |- |[[Hardekool]]||[[Combretum imberbe]]||Leadwood||539 |- |[[Hardepeer]]||[[Olinia ventosa]]||Hardpear||513 |- |[[Harige ghwarrie]]||[[Eucla natalensis]]||Natal guarri<br />Natal ebony|| |- |[[Harige kanniedood]]||[[Commiphora africana]]||Hairy corkwood||270 |- |[[Harige mirtebessie]] ||[[Eugenia woodii]]||Mountain myrtle||553.4 |- |[[Harige pendoring]] ||[[Gymnosporia pubescens]] ||Hairy Spike-thorn ||402.4 |- |[[Harige perdepram]] ||[[Zanthoxylum humile]] ||Hairy Knobwood||255 |- |[[Harige rotsvy]]||[[Ficus glumosa]]||Mountain fig||64 |- |[[Harige septerboom]] ||[[Paranomus tomentosus]] ||Hairy-leaved tree sceptre ||72.5 |- |[[Harpuiskatjiepiering]]||[[Gardenia resiniflua]]||Resin gardenia||690.2 |- |[[Hartblaarvy]] ||[[Ficus polita subsp. polita]] ||Heart-leaved Fig ||59 |- |[[Heideblaargeelbos]] ||[[Leucadendron ericifolium]] ||Erica-leaved conebush || 80 |- |[[Heilige Venda-bamboes]] ||[[Oxytenanthera abyssinica]] ||Holy Venda Bamboo ||21.6 |- |[[Helikopterboom]]||[[Gyrocarpus americanus]]||Propeller tree||120 |- |[[Henkel-se-geelhout]] ||[[Podocarpus henkelii]]||Henkel's yellowwood||17 |- |[[Hererosesambos]]||[[Sesamothamnus guerichii]] ||Herero sesame-bush||679 |- |[[Heuningboomheide]] ||[[Erica caterviflora]] ||Tree heath ||574 |- |[[Heuningnaboom]]||[[Euphorbia tetragona]]||Honey euphorbia||354 |- |[[Heuningreuksepter]] ||[[Paranomus roodebergensis]] ||Honey-scented sceptre ||72.6 |- |[[Hoedespeld-lukwart]]||[[Oxyanthus pyriformis]]||Natal wildloquat||696.2 |- |[[Hoëveldkiepersol]]||[[Cussonia paniculata]]||Small mountain cabbage||563.1 |- |[[Hophout]]||[[Trema orientalis]]||Pigeonwood||42 |- |[[Horingdoring]]||[[Acacia grandicornuta]]||Horned thorn||168.1 |- |[[Horingpeultjieboom]]||[[Diplorhynchus condylocarpon]]||Horn-pod tree||643 |- |[[Huilboerboon]]||[[Schotia brachypetala]]||Weeping boer-bean||202 |- |[[Huilboom]]||[[Peltophorum africanum]]||Weeping wattle<br />Black wattle||215 |- |[[Impalalelie]]||[[Adenium multiflorum]]||Impala lily||647.3 |- |[[Indiese wortelboom]] ||[[Ceriops tagal]] ||Indian mangrove ||525 |- |[[Jakkalsbessie]]||[[Diospyros mespiliformis]]||Jackalberry||606 |- |[[Jozini-broodboom]] ||[[Encephalartos senticosus]] || Jozizni cycad || |- |[[Kaapboekenhout]]||[[Rapanea melanophloeos]]||Cape beech||578 |- |[[Kaapse boomheide]]||[[Erica tristis]]||False Cape tree heath||575.1 |- |[[Kaapse hardepeer]]||[[Olinia capensis]]||Hard pear||513.1 |- |[[Kaapse kanferfoelie]]||[[Tecoma capensis]]||Cape honeysuckle||673.1 |- |[[Kaapse kiaat]]||[[Strychnos decussata]]||Cape teak||624 |- |[[Kaapse kokoboom]] ||[[Maytenus lucida]] ||Cape kokotree ||401.2 |- |[[Kaapse kranses]]||[[Atalaya capensis]]||Cape krantz ash||428 |- |[[Kaapse kuskiepersol]]||[[Cussonia thyrsiflora]]||Cape coast cabbage tree||565 |- |[[Kaapse kwar]] ||[[Psydrax capensis]] ||Cape quar ||747 |- |[[Kaapse kweper]]||[[Cryptocarya woodii]]||Cape quince||116 |- |[[Kaapse sterkastaiing]] ||[[Sterculia alexandri]] || Cape star-chestnut ||473 |- |[[Kaapse swarthout]] ||[[Maytenus peduncularis]] ||Cape- blackwood ||401 |- |[[Kaapse Uiehout]] ||[[Cassipourea flanaganii]] || Cape onionwood ||528 |- |[[Kaapse wildepiesang]]||[[Strelitzia alba]]||Cape wild banana||32 |- |[[Kaiingbossuikerbos]] ||[[Protea glabra]] ||Clanwilliam sugarbush ||89.1 |- |[[Kaapsehoop-broodboom]] ||[[Encephalartos laevifolius]] ||Kaapsehoop cycad ||6 |- |[[Kalahari-appelblaar]] ||[[Philenoptera nelsii]] ||Kalahari appleleaf||239 |- |[[Kalaharitaaibos]] ||[[Searsia tenuinervis]] ||Rolled-leaf Currant ||393.2 |- |[[Kalahariwildemispel]]||[[Vangueria cyanescens]]||Kalahari wild-medlar||702.3 |- |[[Kamassie]]||[[Gonioma kamassi]]||Kamassi||641 |- |[[Kamdeboo-boekenhout]]||[[Faurea recondita]]||Kamdeboo beechwood||745 |- |[[Kameeldoring]] ||[[Acacia erioloba]]||Camel thorn||168 |- |[[Kameelspoor]] ||[[Piliostigma thonningii]]||Camel's foot||209 |- |[[Kamiesberg-aalwyn]] ||[[Aloe khamiesensis]] ||Khamiesberg aloe ||29.3 |- |[[Kandelaaraalwyn]] ||[[Aloe candelabrum]] ||Candelabrum aloe ||28.5 |- |[[Kanferbos]]||[[Tarchonanthus camphoratus]]||Wild camphor bush||733 |- |[[Kaokogroendoring]]||[[Balanites angolensis]]||Angolan torchwood<br />Simple-thorned torchwood||252.1 |- |[[Kaokosesambos]] ||[[Sesamothamnus benguellensis]] ||Kaoko sesame-bush ||679.1 |- |[[Kaokowitgat]] ||[[Boscia microphylla]] ||Kaoko shepherd's tree ||126 |- |[[Karee]] ||[[Searsia lancea]] ||Karree ||386 |- |[[Karee-kanniedood]] || [[Commiphora gracilifrondosa]] ||Karee-leaved commiphora ||284 |- |[[Karooboerboon]] ||[[Schotia afra]] ||Karoo boer-bean ||201 |- |[[Karoobroodboom]] ||[[Encephalartos lehmannii]] ||Karoo cycad ||8.1 |- |[[Karookoeniebos]] ||[[Searsia burchellii]] ||Karoo kunibush ||379 |- |[[Karoonoemnoem]] ||[[Carissa haematocarpa]] ||Karoo numnum ||640.2 |- |[[Karoopendoring]] ||[[Gymnosporia karooica]] ||Karoo spikethorn ||401.7 |- |[[Karoowitgat]] ||[[Boscia oleoides]] ||Karoo Shepherd Tree ||128 |- |[[Kasuur]]||[[Pittosporum viridiflorum]]||Cheesewood||139 |- |[[Katstertaalwyn]] ||[[Aloe castanea]] ||Cat's-tail aloe ||28.6 |- |[[Kei-appel]]||[[Dovyalis caffra]]||Kei-apple||507 |- |[[Keibaakhout]]||[[Greyia flanaganii]]||Kei bottlebrush||444 |- |[[Keibroodboom]]||[[Encephalartos princeps]]||Kei cycad||12 |- |[[Keivingerblaar]]||[[Vitex obovata]]||Kei fingerlead||661 |- |[[Kerkeibos]]||[[Crassula ovata]]||Kerky-bush<br />Jade plant||137.3 |- |[[Kerriebos]]||[[Hypericum revolutum]]||Curry bush<br />St. Johns wort||484 |- |[[Kersfeessuikerbos]] ||[[Protea welwitschii]] ||Cluster-head sugarbush ||98.2 |- |[[Kershout]]||[[Pterocelastrus tricuspidatus]]||Candlewood||409 |- |[[Kerstolbossuikerbos]] ||[[Protea lanceolata]] ||Lance-leaf sugarbush ||90.1 |- |[[Keurboom]]||[[Virgilia oroboides]]||Cape blossom tree<br />Pink blossom tree||221 |- |[[Kiaat]]||[[Pterocarpus angolensis]]||Wild teak||236 |- |[[Kiepersol]]||[[Cussonia spicata]]||Common cabbage tree||564 |- |[[Kierieklapper]]||[[Combretum hereroense]]||Russet bushwillow||538 |- |[[Kinaboom]]||[[Rauvolfia caffra]]||Quinine tree||647 |- |[[Klapperbos]]||[[Nymania capensis]]||Chinese lantern||295 |- |[[Kleefpeul]]||[[Senna singueana]]||Sticky pod||213.1 |- |[[Kleinblou-suurpruim]] ||[[Ximenia americana var. microphylla]] ||Small blue sourplum || 102 |- |[[Kleinblaar-drakeboom]] ||[[Dracaena mannii]] ||Small-leaved dragon tree ||30.8 |- |[[Kleinblaarrotsvy]]||[[Ficus tettensis]]||Small-leaved rock fig||62 |- |[[Kleinblaarpluisbossie]] ||[[Lopholaena coriifolia]] || Small-leaved fluff bush||738 |- |[[Kleinblaarsaffraan]]||[[Elaeodendron zeyheri]]||Zeyher's saffronwood||412 |- |[[Kleinblaarvy]] ||[[Ficus lingua subsp. depauperata]] ||Small-leaved Fig ||55.1 |- |[[Kleinboerboon]]||[[Schotia capitata]]||Dwarf boer-bean||203 |- |[[Kleinbosrooihout]] ||[[Ochna gamostigmata]] ||Small forest plane ||479.5 |- |[[Kleingroendoring]]||[[Balanites pedicellaris]]||Lesser torchwood||252 |- |[[Klein-kanferfoelieboom]]||[[Turraea obtusifolia]]||Small honeysuckle tree||296.1 |- |[[Kleinkoraalboom]]||[[Erythrina humeana]]||Dwarf coral tree||243.1 |- |[[Kleinperdepram]]||[[Zanthoxylum capense]]||Small knobwood||253 |- |[[Kleinvalsmopanie]]||[[Guibourtia conjugata]]||Small copalwood||200 |- |[[Klipels]]||[[Afrocanthium mundianum]]||Rock alder||710 |- |[[Klipharpuisbos]] ||[[Euryops brevipapposus]] ||Rock Resin-bush ||739 |- |[[Kliphout]]||[[Heeria argentea]]||Rockwood||368 |- |[[Klipkershout]]||[[Maytenus oleoides]]||Rock candlewood||400 |- |[[Klokkiesboontjieboom]] ||[[Markhamia zanzibarica]] ||Bell-bean ||677 |- |[[Klokkiespendoring]]||[[Gymnosporia tenuispina]]||Bell spike-thorn||402.8 |- |[[Knolharpuis]] ||[[Othonna arbuscula]] || Traap baboon cabbage ||740 |- |[[Knoppiesboontjie]]||[[Maerua angolensis]]||Bead-bean tree||132 |- |[[Knoppiesdoring]]||[[Acacia nigrescens]]||Knob thorn||178 |- |[[Knoppiesvy]]||[[Ficus sansibarica]]||Knobbly fig||47 |- |[[Kobas]] ||[[Cyphostemma currorii]] ||Cobas||456 |- |[[Koeniebos]] ||[[Searsia undulata]] ||Kuni-bush||389 |- |[[Koeboebessie]] ||[[Mystroxylon aethiopicum]] ||Kooboo-berry||410 |- |[[Koedoebessie]] ||[[Pseudolachnostylis maprouneifolia]]||Kudu-berry||308 |- |[[Koffiebeesklou]]||[[Bauhinia petersiana]] ||Natal neat's foot||208.3 |- |[[Kogelbergvaalstompie]] ||[[Mimetes arboreus]] ||Kogelberg pagoda ||72.1 |- |[[Kokerboom]] ||[[Aloidendron dichotomum]] ||Quiver tree ||29 |- |[[Kokoboom]]||[[Maytenus undata]]||Koko tree||403 |- |[[Kolletjiesblaarvy]] ||[[Ficus nigropunctata]] ||Busse's fig or Dot-leaved fig ||58 |- |[[Komkommerbos]]||[[Thilachium africanum]]||Cucumber bush||136.2 |- |[[Koorsbessie]]||[[Croton megalobotrys]]||Large fever-berry||329 |- |[[Koorsboom]] ||[[Acacia xanthophloea]]||Fever tree||189 |- |[[Koorspeulboom]] ||[[Holarrhena pubescens]] ||Fever-pod ||642 |- |[[Koperstamkanniedood]]||[[Commiphora harveyi]]||Red-stem corkwood||277 |- |[[Koraalboom]]||[[Erythrina lysistemon]]||Common coral tree||245 |- |[[Koraaltaaibos]] ||[[Searsia magalismontana]] ||Coral crowberry ||384.2 |- |[[Korentebos]] ||[[Searsia tomentosa]] ||Bicoloured Currant ||394 |- |[[Kortdoringgranaat]] ||[[Rhigozum brevispinosum]] ||Simple-leaved Rhigozum ||674 |- |[[Kortstamnaboom]] ||[[Euphorbia otjingandu]] ||Short-stemmed candelabra-tree ||748 |- |[[Kosipalm]]||[[Raphia australis]]||Kosi palm||26 |- |[[Kouebasrooihout]]||[[Ochna arborea]]||Cape redwood||479 |- |[[Kraalkriedoring]]||[[Lycium afrum]]||Kraal honey-thorn||669.2 |- |[[Kraalnaboom]]||[[Euphorbia tirucalli]]||Rubber euphorbia||355 |- |[[Kraalpendoring]]||[[Gymnosporia polyacantha subsp. polyacantha]]||Kraal spike-thorn||402.2 |- |[[Kransaalwyn]] ||[[Aloe arborescens]] ||Krantz aloe ||28.1 |- |[[Kransbessie]]||[[Gerrardina foliosa]]||Krantz berry||500 |- |[[Kranssuikerbos]] ||[[Protea rupicola]] ||Krantz sugarbush ||88.2 |- |[[Kremetart]]||[[Adansonia digitata]]||Baobab||467 |- |[[Kreupelhout]]||[[Leucospernum conocarpodendron]]||Tree pincushion||84 |- |[[Kreupelrooihout]] ||[[Ochna inermis]] ||Stunted plane ||480.1 |- |[[Kringboom]]||[[Maerua schinzii]]||Ringwood tree||136 |- |[[Krinkhout]]||[[Securidaca longipedunculata]]||Violet tree||303 |- |[[Kruisbessie]]||[[Grewia occidentalis]]||Cross-berry||463 |- |[[Kunenewaterbessie]] ||[[Syzygium kuneneense]] ||Kunene waterberry ||767 |- |[[Kurkbasklapper]] of Geelklapper||[[Strychnos cocculoides]]||Corky monkey orange||623 |- |[[Kurkbasrooihout]] ||[[Ochna maguirei]] ||Corky-barked plane ||766 |- |[[Kurkbos]] ||[[Mundulea sericea]]||Cork bush||226 |- |[[Kurkvoëlbessie]] ||[[Psychotria suber]] ||Corky birdberry ||769 |- |[[Kusjakkalskoffie]] ||[[Tricalysia sonderiana]] ||Coastal Jackal-coffee ||700 |- |[[Kuskanferbos]] ||[[Tarchonanthus littoralis]]||Coastal camphor bush||733.2 |- |[[Kuskatoenboom]] ||[[Hibiscus tiliaceus]]||Lagoon hibiscus<br />Wild cotton tree||464 |- |[[Kuskoraalboom]] ||[[Erythrina caffra]]||Coast coral tree ||242 |- |[[Kuslooibas]] ||[[Osyris compressa]] ||Coast tannin bush ||99 |- |[[Kusrooimelkhout]]||[[Mimusops caffra]]||Coastal red milkwood||583 |- |[[Kustaaibos]] ||[[Searsia nebulosa]] ||Coastal Currant ||390.1 |- |[[Kusvaalbos]]||[[Brachylaena discolor]]||Coast silver oak||724 |- |[[Kuswildepiesang]]||[[Strelitzia nicolai]]||Natal wild banana||34 |- |[[Kuswitessenhout]] ||[[Bersama swinnyi]] ||Coastal white-ash ||441 |- |[[Kuswurgvy]]||[[Ficus natalensis]]||Natal fig<br />Wild fig||57 |- |[[Kwar]]||[[Psydrax obovata]]||Coastal quar||711 |- |[[Laeveldbittertee]]||[[Vernonia colorata]]||Lowveld bitter-tea||723.4 |- |[[Laeveldmelkbessie]]||[[Manilkara mochisia]]||Lowveld milkberry||587 |- |[[Laeveldnaboom]]||[[Euphorbia evansii]]||Lowveld euphorbia||348 |- |[[Laeveldsterkastaiing]]||[[Sterculia murex]]||Lowveld chestnut||475 |- |[[Laeveldvaalbos]]||[[Brachylaena huillensis]]||Lowveld silver oak||727 |- |[[Laeveldvy]]||[[Ficus stuhlmannii]]||Lowveld fig||65 |- |[[Laingsburgtolbos]] ||[[Leucadendron osbornei]] ||Laingsburg conebush ||81.7 |- |[[Lalapalm]]||[[Hyphaene coriacea]]||Lala palm||23 |- |[[Langbeentjie]] ||[[Leucadendron procerum]] ||Ivory conebush ||81.2 |- |[[Laventelboom]] ||[[Heteropyxis natalensis]]||Lavender tree||455 |- |[[Laventelkoorsbessie]]||[[Croton gratissimus]]||Lavender croton<br />Lavender fever-berry||328 |- |[[Loerietolbos]] ||[[Leucadendron loeriense]] ||Loerie conebush ||80.7 |- |[[Lydenburg-broodboom]] ||[[Encephalartos inopinus]] || Lydenburg cycad ||5.1 |- |[[Lebombo-aalwyn]] ||[[Aloe spicata]] ||Lebombo aloe ||30.4 |- |[[Lebombo-broodboom]] ||[[Encephalartos lebomboensis]] || Lebombo cycad ||14.8 |- |[[Lebombokranses]]||[[Atalaya alata]]||Lebombo krantz ash||427 |- |[[Lebombonaboom]]||[[Euphorbia confinalis]]||Lebombo euphoria<br />Lebombo milktree||345 |- |[[Lebombowattel]]||[[Newtonia hildebrandtii]]||Lebombo wattle||191 |- |[[Lebombo-ysterhout]]||[[Androstachys johnsonii]]||Lebombo ironwood||327 |- |[[Lekkerbreek]]||[[Ochna pulchra]]||Peeling plane<br />Peelingbark ochna||483 |- |[[Lekkerruikpeul]]||[[Acacia nilotica]]||Scented thorn||179 |- |[[Lekkervreet]] ||[[Opilia campestris]] || ||100.5 |- |[[Lemoenhout]]||[[Xymalos monospora]]||Lemonwood||111 |- |[[Lemoentjiedoring]]||[[Cassinopsis ilicifolia]]||Lemon thorn||420 |- |[[Lepelhout]]||[[Cassine schinoides]]||Spoon-wood||418 |- |[[Lillie-broodboom]] ||[[Encephalartos dyerianus]] || Lillie cycad ||14.2 |- |[[Lippeblomsuikerbos]] ||[[Protea subvestita]]||Waterlily sugarbush || 98 |- |[[Louriersuikerbos]] ||[[Protea laurifolia]]||Laurel sugarbush||90.2 |- |[[Louriervy]] ||[[Ficus ilicina]] || Laurel rock fig ||53 |- |[[Maanhaarstompie]]||[[Mimetes fimbriifolius]]||Fringed bottlebrush||72.2 |- |[[Magaliesrooihout]] ||[[Ochna pretoriensis]] ||Magalies Redwood ||480.2 |- |[[Malvarosyntjie]]||[[Grewia villosa]]||Mallow raisin||463.3 |- |[[Manketti]]||[[Schinziophyton rautanenii]]||Manketti tree<br />Feather-weight tree||337 |- |[[Mannetjiebos]] ||[[Stoeberia utilis]] ||White Fig ||103.5 |- |[[Maputalanddwababessie]] ||[[Monanthotaxis maputensis]] ||Maputaland dwababerry ||758 |- |[[Maputalandoordeelboom]]||[[Erythrophleum lasianthum]]||Swazi ordeal tree||196 |- |[[Maputaland-raasblaar]]||[[Combretum mkuzense]]||Mkuze bushwillow||545.2 |- |[[Maroela]]||[[Sclerocarya birrea]]||Marula||360 |- |[[Matoppie]]||[[Boscia albitrunca]]||Shepherd's tree||122 |- |[[Meerstamvalsdoring]]||[[Albizia petersiana]]||Multi-stemmed false-thorn<br />Nala tree||153 |- |[[Melkpeer]]||[[Inhambanella henriquesii]]||Milk pear||591 |- |[[Middelburg-broodboom]] ||[[Encephalartos middelburgensis]] ||Middelburg cycad ||14.3 |- |[[Mingerhout]]||[[Breonadia salicina]]||Matumi||684 |- |[[Mitserie]]||[[Bridelia micrantha]]||Mitzeeri||324 |- |[[Modjadji-broodboom]]||[[Encephalartos transvenosus]]||Modjadji giant-cycad||13 |- |[[Moepel]]||[[Mimusops zeyheri]]||Transvaal red milkwood||585 |- |[[Moerasvy]]||[[Ficus trichopoda]]||Swamp fig||54 |- |[[Mopanie]]||[[Colophospermum mopane]]||Mopane||198 |- |[[Mopanie-aalwyn]] ||[[Aloe littoralis]] ||Mopane aloe ||29.4 |- |[[Mopaniegeeldoring]] ||[[Rhigozum zambesiacum]] ||Zambezi Gold ||676 |- |[[Moringaboom]]||[[Moringa Oleifrea]]||Drumstick tree|| |- |[[Msasa]]||[[Brachystegia spiciformis]]||Spring msasa||198.1 |- |[[Msinga-broodboom]]||[[Encephalartos msinganus]]||Msinga cycad ||14.7 |- |[[Mufuti]]||[[Brachystegia boehmii]]||Mufuti msasa<br />Prince-of-Wales msasa||198.2 |- |[[Naaldblaartolbos]] ||[[Leucadendron nobile]] ||Karoo conebush ||81.1 |- |[[Naaldhardeblaar]] ||[[Phylica villosa]] ||Needle hardleaf ||453.4 |- |[[Naboom]]||[[Euphorbia ingens]]||Common tree euphorbia||351 |- |[[Namakwaboomvygie]] ||[[Stoeberia utilis var. lerouxiae]] ||Namaqua tree-vygie ||757 |- |[[Namakwajakkalsbessie]] ||[[Diospyros acocksii]] ||Namaqua jackal-berry ||602 |- |[[Namakwa-rooiklapperbos]]||[[Erythrophysa alata]]||Namaqua red balloon||436.1 |- |[[Namakwavy]]||[[Ficus cordata]]||Sandpaper fig||51 |- |[[Namibharpuisboom]]||[[Ozoroa crassinervia]]||Namibian resin tree||369 |- |[[Namibiese taaibos]] ||[[Searsia pyroides var. dinteri]] ||Namibia firethorn crowberry ||392.1 |- |[[Namibkoraalboom]]||[[Erythrina decora]]||Namib coral tree||243 |- |[[Nanabessie]]||[[Searsia dentata]]||Nana-berry||381 |- |[[Nardouw-luisiesbos]] ||[[Leucospermum praemorsum]] ||Nardouw fountain pincushion ||85.1 |- |[[Natal-aalwyn]] ||[[Aloe spectabilis]] ||Natal aloe ||30.6 |- |[[Natal-ghwarrie]] ||[[Euclea natalensis subsp. natalensis]] ||Natal guarri ||597 |- |[[Natal-kweper]] ||[[Cryptocarya natalensis]] ||Sandstone Quince ||117.1 |- |[[Natalwilger]] ||[[Salix mucronata subsp. woodii]] ||Natal willow ||36.2 |- |[[Natalkaree]] ||[[Searsia natalensis]] ||Northern dune currant ||390 |- |[[Naukluft-karee]] ||[[Searsia volkii]] ||Naukluft rhus ||396.2 |- |[[Ngotshe-broodboom]] ||[[Encephalartos aemulans]] || Ngotshe cycad ||14.5 |- |[[Ngoye dwergbroodboom]] ||[[Encephalartos ngoyanus]] ||Ngoye dwarf cycad ||14.17 |- |[[Nieshout]]||[[Ptaeroxylon obliquum]]||Sneezewood||292 |- |[[Njalaboom]]||[[Xanthocercis zambesiaca]]||Nyala tree||241 |- |[[Noemnoem]] ||[[Carissa bispinosa]] ||Num-num ||640.5 |- |[[Nooienskokerboom]] ||[[Aloidendron ramosissimum]] ||Maiden's quiver tree ||30.2 |- |[[Noordelike Boesmansdruif]]||[[Rhoicissus tridentata subsp. cuneifolia]]||Northern Bushman's grape||456.6 |- |[[Noordelike valspendoring]] ||[[Putterlickia neglecta]] ||Northern false spikethorn ||754 |- |[[Notsung]]||[[Halleria lucida]]||Tree fuchsia||670 |- |[[Olienhout]]||[[Olea europaea subsp. cuspidata]]||Ironwood||617 |- |[[Olifantsrivierbroodboom]]||[[Encephalartos lanatus]]||Olifants river cycad||5.2 |- |[[Omsambeet]]||[[Millettia grandis]]||Umzimbeet||227 |- |[[Onderbos]]||[[Trichocladus crinitus]]||Black hazel||142 |- |[[Oordeelboom]]||[[Erythrophleum africanum]]||Ordeal tree||194 |- |[[Oos-Kaapse reusebroodboom]]||[[Encephalartos altensteinii]]||Eastern Cape cycad||3 |- |[[Oos-Kaapse smalblaarpendoring]] ||[[Gymnosporia linearis subsp. linearis]] ||Eastern Cape narrow-leaved spikethorn ||399.1 |- |[[Oostelike koeniebos]] ||[[Searsia pallens]] ||Eastern kunibush ||395 |- |[[Opregte suikerbos]]||[[Protea repens]]||Real sugarbush||94.2 |- |[[Opregte waaierpalm]]||[[Hyphaene petersiana]]||Real fan palm||24 |- |[[Oranje-druiweranker]] ||[[Hyalosepalum caffrum]] ||Orange Grape Creeper ||104.7 |- |[[Ouhout]]||[[Leucosidea sericea]]||Oldwood||145 |- |[[Outeniekwa-erica]]||[[Erica inconstans]] ||Outeniqua tree erica ||574.1 |- |[[Outeniekwa-kreupelhout]] ||[[Leucospermum glabrum]] ||Outeniqua pincushion ||84.3 |- |[[Outeniekwafonteinbos]] ||[[Psoralea diturnerae]] ||Outeniqua fountainbush ||750 |- |[[Outeniekwageelhout]]||[[Afrocarpus falcatus]]||Outeniqua yellowwood||16 |- |[[Outeniekwagonna]] ||[[Passerina falcifolia]] ||Outeniqua gonna ||520 |- |[[Owamboperdepram]] ||[[Zanthoxylum ovatifoliolatum]] ||Kaoko knobwood ||255.2 |- |[[Paddaboom]]||[[Tabernaemontana elegans]]||Toad tree||644 |- |[[Palmiet]] ||[[Prionium serratum]] ||Palmiet ||768 |- |[[Pambatieboom]]||[[Anastrabe integerrima]]||Pambati tree||671 |- |[[Papegaaiboomheide]] ||[[Erica psittacina ]] ||Parrot tree erica ||574.4 |- |[[Papierbasdoring]] ||[[Acacia sieberiana]]||Paper-bark thorn||187 |- |[[Papierbaskanniedood]]||[[Commiphora marlothii]]||Paperbark corkwood||278 |- |[[Papierbasvalsdoring]]||[[Albizia tanganyicensis]]||Paperbark false-thorn||157 |- |[[Parlota broodboom]] ||[[Encephalartos relictus]] ||Parlota cycad ||12.5 |- |[[Pendoring]]||[[Gymnosporia buxifolia]]||Common spike-thorn||399 |- |[[Pendoringkaree]] ||[[Searsia gueinzii]] ||Thorny Karee ||384 |- |[[Pendoringtaaibos]] ||[[Searsia pterota]] ||Winged Currant ||391.2 |- |[[Peperblaarboom]]||[[Warburgia salutaris]]||Pepper-bark tree||488 |- |[[Peperblaarkanniedood]]||[[Commiphora mossambicensis]]||Pepper-leaf corkwood||281 |- |[[Perdekopspeldekussing]] ||[[Leucospermum reflexum]] ||Rocket pincushion ||85.2 |- |[[Perdepis]]||[[Clausena anisata]]||Horsewood<br />False horsewood||265 |- |[[Perdepram]]||[[Zanthoxylum davyi]]||Knobwood||254 |- |[[Persbesem]]||[[Polygala virgata]]||Purple broom<br />Moth-fruit||302.2 |- |[[Perssambreelblom]]||[[Karomia speciosa]]||Wild parasol flower||668 |- |[[Petersvy]]||[[Ficus petersii]]||Peters's wildfig||48.1 |- |[[Peulmahonie]]||[[Afzelia quanzensis]]||Pod mahogany||207 |- |[[Pienkblompeer]]||[[Dombeya burgessia]]||Pink wild pear||468.1 |- |[[Pistoolbos]] ||[[Justicia adhatodoides]] ||Pistol Bush ||681 |- |[[Platkroon]]||[[Albizia adianthifolia]]||Flat crown||148 |- |[[Platorand-broodboom]] ||[[Encephalartos brevifoliolatus]] ||Escarpment cycad ||3.3 |- |[[Platorand-perdepram]] ||[[Zanthoxylum thorncroftii]] ||Escarpment knobwood ||255.3 |- |[[Platorandboekenhout]]||[[Faurea galpinii]]||Forest beechwood||73 |- |[[Platorandkaree]] ||[[Searsia transvaalensis]] ||Escarpment Karee ||394.1 |- |[[Poeierbaskatjiepiering]]||[[Gardenia ternifolia]]||Yellow gardenia<br />Powder-bark gardenia||690.3 |- |[[Poeierkwasboom]]||[[Barringtonia racemosa]]||Lagoon powderpufftree<br />Powder-puff tree||524 |- |[[Pok-ysterhout]]||[[Chionanthus foveolatus]]||Common pock ironwood||615 |- |[[Pomponbruidsbos]] ||[[Pavetta cooperi]] ||Pompom Brides-bush ||719.4 |- |[[Pondo-kokoboom]] ||[[Maytenus oleosa]] ||Pondo kokotree ||400.1 |- |[[Pondopalm]]||[[Jubaeopsis caffra]]||Pondo coconut||27 |- |[[Pondoranktaaibos]] ||[[Searsia acocksii]] ||Pondo Climbing Currant ||377.2 |- |[[Pondorooihout]] ||[[Ochna sp. nov.]] ||Pondo plane ||481.1 |- |[[Pondosybas]] ||[[Maytenus abbottii]] ||Pondo Silky-bark ||398.1 |- |[[Pondotolbos]] ||[[Leucadendron pondoense]] ||Pondoland conebush ||81.4 |- |[[Pondo-vy]] ||[[Ficus bizanae]] || Pondoland fig ||46 |- |[[Pondovalspendoring]] ||[[Putterlickia retrospinosa]] ||Pondo false spike-thorn ||403.3 |- |[[Pondowaterbessie]]||[[Syzygium pondoense]]||Pondo waterwood||558.1 |- |[[Populierblaarvy]] ||[[Ficus fischeri]] ||Poplar-leaved fig ||68 |- |[[Potbergsuikerbos]]||[[Protea aurea potbergensis]]||Potberg sugarbush || 90.6 |- |[[Pronkonderbos]]||[[Trichocladus grandiflorus]]||Green hazel||144 |- |[[Pronkrooihout]]||[[Ochna natalitia]]||Natal plane||481 |- |[[Pylgif]]||[[Adenium boehmianum]]||Namibian impalalily||647.2 |- |[[Pynbos]] ||[[Smodingium argutum]] ||Agony bush ||367 |- |[[Pypsteelboom]]||[[Vitex rehmannii]]||Pipe-stem tree||664 |- |[[Raasblaar]]||[[Combretum zeyheri]]||Large-fruited bushwillow||546 |- |[[Ranksterappel]] ||[[Diospyros simii]] ||Climbing star-apple ||609 |- |[[Renosterkoffie]] ||[[Kraussia floribunda]] ||Rhino-coffee ||700.1 |- |[[Reuseblaarvy]] ||[[Ficus lutea]] ||Giant-leaved Fig ||61 |- |[[Reusebroodboom]]||[[Encephalartos natalensis]]||Natal cycad||10 |- |[[Reuserosyntjie]]||[[Grewia hexamita]]||Giant raisin||460 |- |[[Riemblaar-suikerbos]] ||[[Protea lorifolia]] ||Strap-leaved sugarbush ||91 |- |[[Riffelstam-pendoring]]||[[Gymnosporia heterophylla]]||Zulu spike-thorn||401.6 |- |[[Rivierkriedoring]]||[[Lycium hirsutum]]||River honey-thorn||669.12 |- |[[Riviernaboom]]||[[Euphorbia triangularis]]||River euphorbia||356 |- |[[Riviertaaibos]] ||[[Searsia pyroides var. gracilis]] ||River firethorn crowberry ||392.2 |- |[[Riviertolbos]] |||[[Leucadendron salicifolium]] ||Common stream conebush ||82.1 |- |[[Riviervaderlandswilg]]||[[Combretum erythrophyllum]]||River bushwillow||536 |- |[[Robinson-kreupelhout]] ||[[Leucospermum pluridens]] ||Robinson pincushion ||84.4 |- |[[Rondeblaargifboom]] ||[[Acokanthera rotundata]] ||Round-leaved Poison-bush ||640 |- |[[Rondevrugbospendoring]] ||[[Gymnosporia harveyana subsp. harveyana]] || Black Forest Spike-thorn ||399.2 |- |[[Rooibitterbessie]] ||[[Strychnos henningsii]] ||Red bitterberry ||625 |- |[[Rooiblaarrotsvy]] ||[[Ficus ingens]]||Red-leaved fig||55 |- |[[Rooiblompendoring]] ||[[Gymnosporia rubra]] ||Red-flower Spikethorn ||402.5 |- |[[Rooiboekenhout]]||[[Protorhus longifolia]]||Red beech||364 |- |[[Rooibos]] ||[[Aspalathus linearis]] ||Rooibos tea ||225.10 |- |[[Rooiboswilg]] ||[[Combretum apiculatum]]||Okavango bushwillow||532 |- |[[Rooiels (boom)|Rooiels]] ||[[Cunonia capensis]]||Red alder||140 |- |[[Rooiessenhout]] ||[[Trichilia emetica]]||Natal mahogany ||301 |- |[[Rooihaakbessie]] ||[[Artabotrys monteiroae]] ||Red Hook-berry ||105.2 |- |[[Rooihartboom]]||[[Hymenocardia ulmoides]]||Red-heart tree||317 |- |[[Rooi-ivoor]]||[[Berchemia zeyheri]]||Red ivory||450 |- |[[Rooikershout]]||[[Pterocelastrus rostratus]]||Red candlewood||408 |- |[[Rooikweper]]||[[Cryptocarya wyliei]]||Red quince||117 |- |[[Rooipeer]]||[[Scolopia mundii]]||Red pear||496 |- |[[Rooipendoring]]||[[Gymnosporia senegalensis]]||Red spike-thorn||402 |- |[[Rooistinkhout]]||[[Prunus africana]]||Red stinkwood||147 |- |[[Rooisuikerbos]] ||[[Protea grandiceps]] ||Red sugarbush ||89.2 |- |[[Rooitolbos]] ||[[Leucadendron discolor]] ||Piketberg conebush ||79 |- |[[Rooivoëlbessie]] ||[[Psychotria zombamontana]]||Red bird-berry||723.1 |- |[[Rooivrugwitstinkhout]] ||[[Celtis mildbraedii]]||Natal white stinkwood||41 |- |[[Rooivy]] ||[[Stoeberia arborea]] ||Red Fig ||103.4 |- |[[Rooiwortelboom]]||[[Rhizophora mucronata]]||Red mangrove||526 |- |[[Rooiysterhout]]||[[Ochna holstii]]||Red ironwood||480 |- |[[Rosyntjiebos]]||[[Grewia flava]]||Sandpaper raisin||459.1 |- |[[Rotstolbos]] ||[[Leucadendron strobilinum]] ||Peninsula conebush ||78 |- |[[Saalpeultjieboom]]||[[Wrightia natalensis]]||Saddle pod||650 |- |[[Safsaf-wilger]]||[[Salix mucronata]]||Willow||36 |- |[[Sambokpeul]]||[[Cassia abbreviata]]||Sjambok pod||212 |- |[[Sandessenhout]]||[[Xylia torreana]]||Sand ash||192 |- |[[Sandjakkalskoffie]] ||[[Empogona maputensis]] ||Maputo Jackal-coffee ||699.1 |- |[[Sandkanniedood]]||[[Commiphora angolensis]]||Sand corkwood||272 |- |[[Sandkroonbessie]] ||[[Crossopteryx febrifuga]] ||Sand Crown-berry ||683 |- |[[Sandnoemnoem]] ||[[Carissa tetramera]] ||Sand Num-num ||640.6 |- |[[Sandolien]]||[[Dodonaea viscosa]]||African sandolive<br />Hopbush||437.1 |- |[[Sandperdepram]] ||[[Zanthoxylum leprieurii]] ||Sand knobwood ||255.1 |- |[[Sandrooihout]] ||[[Ochna barbosae]] ||Sand plane ||479.2 |- |[[Sandsterappel]]||[[Diospyros loureiriana]]||Sand star-apple||604.1 |- |[[Sanduiehout]] ||[[Cassipourea mossambicensis]] ||Sand onionwood ||531 |- |[[Sandveldluisiesbos]] ||[[Leucospermum rodolentum]] ||Sandveld pincushion ||83 |- |[[Sebrabaskanniedood]]||[[Commiphora viminea]] ||Zebra-bark corkwood||279 |- |[[Sebrabergwitbos]] ||[[Maerua sebrabergensis]] ||Zebra Mountain spiderbush ||751 |- |[[Sebrahout]]||[[Dalbergia melanoxylon]]||Zebrawood||232 |- |[[Seepbos]]||[[Noltea africana]]||Soap bush||453 |- |[[Seepnetel]]||[[Pouzolzia mixta]]||Soap nettle||71 |- |[[Sekelbos]]||[[Dichrostachys cinerea]]||Sickle-bush||190 |- |[[Sekhukhuni Boesmanstee]] ||[[Lydenburgia cassinoides]] ||Sekhukhuni Bushman's tea ||406 |- |[[Sekhukhunebobbejaanstert]] ||[[Xerophyta retinervis var. multiramosa]] ||Sekhukhune baboon's tail ||770 |- |[[Sekhukhunekaree]] ||[[Searsia sekhukhuniensis]] ||Sekhukhune Karee ||393.3 |- |[[Septeeboom]]||[[Cordia caffra]]||Septee tree||652 |- |[[Septemberbossie]]||[[Polygala myrtifolia]]||September bush||302.1 |- |[[Septemberklokkies]]||[[Rothmannia globosa]]||Bell gardenia||695 |- |[[Serpentyndoring]] ||[[Senegalia loetteri]] ||Serpentine thorn ||755 |- |[[Silwerblaarmelkpruim]]||[[Englerophytum natalense]]||Natal milkplum||582 |- |[[Silwerboom]]||[[Leucadendron argenteum]]||Silver tree||77 |- |[[Silwerbos]] ||[[Leucadendron uliginosum subsp. uliginosum]] ||Outeniqua conebush ||82.6 |- |[[Skurweblaarbos]]||[[Ehretia amoena]]||Sandpaper bush||656 |- |[[Skurweblaarkanniedood]]||[[Commiphora edulis]]||Rough-leaved corkwood||275 |- |[[Skurweblaarrosyntjie]]||[[Grewia flavescens]]||Velvet raisin||459.2 |- |[[Skurwevyeboom]] ||[[Ficus capreifolia]] || Rough-leaved fig tree ||50.1 |- |[[Silwerblaarsuikerbos]] ||[[Protea roupelliae roupelliae]] ||Silver sugarbush ||96 |- |[[Skraalkaree]] ||[[Searsia keetii]] ||Slender Karee ||384.5 |- |[[Skurweblaarwitgat]] ||[[Boscia angustifolia var. corymbosa]] ||Rough-leaved Shepherd Tree ||123 |- |[[Slaphoringaalwyn]] ||[[Aloe speciosa]] ||Tilt-head aloe ||30.5 |- |[[Slymappel]]||[[Azanza garckeana]]||Snot apple||466 |- |[[Smalblaar-harpuisbos]]||[[Ozoroa paniculosa var. salicina]]||Narrow-leaved resin tree||375.1 |- |[[Smalblaarmosterdboom]] ||[[Salvadora australis]] ||Narrow-leaved Mustard-tree ||621 |- |[[Smalblaarwasbessie]]||[[Morella serrata]]||Lance-leaved waxberry||38 |- |[[Smalblad]]||[[Metrosideros angustifolia]]||Lance-leaved myrtle||559 |- |[[Snuifkalbassie]]||[[Oncoba spinosa]]||Snuff-box tree||492 |- |[[Soetdoring]] ||[[Acacia karroo]]||Sweet thorn||172 |- |[[Soutpansbergdoring]] ||[[Senegalia montis-salinarum]] ||Soutpansberg thorn ||753 |- |[[Spalk-pendoring]] ||[[Gloveria integrifolia]] ||Splint spike-thorn ||403.9 |- |[[Spekboom]]||[[Portulacaria afra]]||Porkbush||104 |- |[[Speldekopsuikerbos]] ||[[Protea mundii]]|| Forest sugarbush || 93 |- |[[Stamlose broodboom]] ||[[Encephalartos villosus]] ||Ground cycad ||14.20 |- |[[Stamvrug]]||[[Englerophytum magalismontanum]]||Transvaal milkplum||581 |- |[[Stamvrug-klimop]] ||[[Tiliacora funifera]] ||Elbow Leaf || 104.6 |- |[[Stamvrugysterpruim]]||[[Drypetes natalensis]]||Natal ironplum||316 |- |[[Stekelblaarklapper]]||[[Strychnos pungens]]||Spine-leaved monkey||628 |- |[[Sterkastaiing]]||[[Sterculia rogersii]]||Large-leaved star-chestnut||477 |- |[[Sterkbos]]||[[Terminalia prunioides]]||Lowveld cluster-leaf||550 |- |[[Sterretjierysbos]]||[[Cliffortia nitidula]]||Starry rice-bush||145.2 |- |[[Stinkbessievingerblaar]]||[[Vitex mombassae]]||Poora-berry||660.1 |- |[[Stinkblaarsuikerbos]] ||[[Protea susannae]] ||Stink-leaf sugarbush ||98.1 |- |[[Stinkhout]] ||[[Ocotea bullata]]||Stinkwood||118 |- |[[Stinkwitgat]] ||[[Boscia foetida]]||Stink-bush<br />Stink sheperdstree||124 |- |[[Stompblaartaaibos]]||[[Searsia rehmanniana]]||Blunt-leaved currant||393.4 |- |[[Stormbos]] ||[[Cadaba aphylla]] ||Leafless Worm Bush ||129 |- |[[Strandaalwyn]] ||[[Aloe thraskii]] ||Strand aloe ||30.7 |- |[[Suidkus-kiepersol]] ||[[Cussonia nicholsonii]]||Natal coast cabbage tree||565.1 |- |[[Suikerkansuikerbos]] ||[[Protea obtusifolia]] ||Bredasdorp protea ||94 |- |[[Suurbergbroodboom]]||[[Encephalartos longifolius]]||Suurberg cycad||9 |- |[[Suurbergkussingbos]]||[[Oldenburgia grandis]]||Suurberg cusion bush||737 |- |[[Suurbessie]]||[[Dovyalis rhamnoides]]||Common sourberry||509 |- |[[Suurkaree]]||[[Searsia ciliata]]||Sour karee||380.2 |- |[[Suurpruim]] ||[[Ximenia caffra]]||Large sour plum||103 |- |[[Suurtaaibos]] ||[[Searsia krebsiana]] ||Mountain Currant ||385.1 |- |[[Swakopmundkanniedood]] ||[[Commiphora oblanceolata]] || Hyaena corkwood ||284.1 |- |[[Swartapiesdoring]] ||[[Acacia burkei]]||Black monkey thorn||161 |- |[[Swartbaardsuikerbos]] ||[[Protea lepidocarpodendron]] ||Black-bearded sugarbush ||90.5 |- |[[Swartbas]]||[[Diospyros whyteana]]||Bladder-nut||611 |- |[[Swartbitterbessie]] ||[[Strychnos potatorum]] ||Black bitterberry ||630 |- |[[Swarthaak]]||[[Acacia mellifera]]||Spike-flowered black-thorn||176 |- |[[Swartvalstaaibos]]||[[Allophylus africanus]]||African false currant||425 |- |[[Swartwortelboom]]||[[Bruguiera gymnorrhiza]]||Black mangrove||527 |- |[[Swazibroodboom]] ||[[Encephalartos aplanatus]] ||Swazi north-east forest cycad ||14.10 |- |[[Swazipendoring]] ||[[Gymnosporia swazica]] ||Swazi spikethorn ||749 |- |[[Sybas]]||[[Maytenus acuminata]]||Rock silky bark||398 |- |[[Sydoring]]||[[Vachellia rehmanniana]]||Silky thorn||182 |- |[[Syhaartolbos]] ||[[Leucadendron pubescens]] ||Grey conebush ||81.3 |- |[[Tambotie]] ||[[Spirostachys africana]]||Tamboti||341 |- |[[Teerhout]] ||[[Loxostylis alata]]||Tarwood||365 |- |[[Terblanzboom]] || [[Faurea macnaughtonii]] ||Terblanz beech||74 |- |[[Tolbalie]] ||[[Empogona lanceolata]] ||Jackal-coffee ||699 |- |[[Tonga-bergaalwyn]] ||[[Aloe marlothii subsp. orientalis]] ||Tonga mountain aloe ||29.7 |- |[[Tonga-doringkatjiepiering]] ||[[Hyperacanthus microphyllus]] ||Tonga Spiny-gardenia ||689.7 |- |[[Tongakatjiepiering]] ||[[Gardenia cornuta]] || Tonga Gardenia ||690.1 |- |[[Tonga-kierie]] ||[[Crateva kirkii]] ||Tonga-kerrie ||131 |- |[[Tongaland-broodboom]] ||[[Encephalartos ferox]] || Tongaland cycad ||3.4 |- |[[Towerghwarrie]]||[[Euclea divinorum]]||Magic guarri||595 |- |[[Transvaalbergsuikerbos]] ||[[Protea rubropilosa]] ||Transvaal sugarbush ||97 |- |[[Transvaalse sesambos]] ||[[Sesamothamnus lugardii]] ||Sesame-bush ||680 |- |[[Treurbruidsbos]]||[[Pavetta lanceolata]]||Weeping bride's bush||718.1 |- |[[Treurharpuisboom]]||[[Ozoroa engleri]]||White resin tree||371 |- |[[Treurkersielemoen]]||[[Teclea natalensis]]||Natal cherry-orange||264 |- |[[Trilblaarvy]] ||[[Ficus tremula subsp. tremula]] ||Trembling-leaf fig ||67 |- |[[Tropiese kweper]] ||[[Cryptocarya liebertiana]] ||Tropical Wild-quince ||113.1 |- |[[Tropiese pendoring]] ||[[Gymnosporia maranguensis]] ||Tropical Spike-thorn ||399.9 |- |[[Trosvy]]||[[Ficus sycomorus]]||Common cluster fig||66 |- |[[Tsitsikamma-tolbos]] ||[[Leucadendron uliginosum subsp. glabratum]] ||Tsitsikamma conebush ||82.5 |- |[[Tugelapendoring]] ||[[Gymnosporia macrocarpa]] ||Tugela Spike thorn ||401.8 |- |[[Tweeblaarkanniedood]] ||[[Welwitschia mirabilis]] ||Welwitschia ||21.1 |- |[[Uiehout]]||[[Cassipourea malosana]]||Common onionwood||529 |- |[[Uitenhage-aalwyn]] ||[[Aloe africana]] ||Uitenhage aloe ||28.2 |- |[[Umbeluzi broodboom]] ||[[Encephalartos umbeluziensis]] ||Umbeluzi cycad ||14.19 |- |[[Umtiza]]||[[Umtiza listeriana]]||Umtiza||205 |- |[[Uniondale-tolbos]] ||[[Leucadendron rourkei]] ||Uniondale conebush ||81.6 |- |[[Vaalblaar-wurmbos]] ||[[Cadaba termitaria]] ||Grey-leaved Worm Bush ||129.3 |- |[[Vaalboom]]||[[Terminalia sericea]]||Silver cluster-leaf||551 |- |[[Vaalkameeldoring]]||[[Acacia haematoxylon]]||Gray camel thorn||169 |- |[[Vaalkiepersol]]||[[Cussonia transvaalensis]]||Transvaal cabbage tree||564.3 |- |[[Vaalpendoring]] ||[[Gymnosporia capitata]] ||Ashen Spike-thorn ||401.4 |- |[[Vaal-pypsteelboom]]||[[Vitex zeyheri]]||Silver pipe-stem tree||666 |- |[[Vaalrosyntjie]]||[[Grewia monticola]]||Silver raisin||462 |- |[[Vaalstompie]] ||[[Mimetes argenteus]] ||Silver pagoda ||72.7 |- |[[Vaaltolbos]] ||[[Leucadendron conicum]] ||Garden Route conebush||78.1 |- |[[Valleibosnaboom]]||[[Euphorbia grandidens]]||Valley-bush euphorbia||350 |- |[[Valsassegaai]]||[[Maesa lanceolata]]||False assegai||577 |- |[[Valsbruidsbos]]||[[Tarenna pavettoides]]||False bride's bush||686 |- |[[Valskatjiepiering]] ||[[Rothmannia capensis]]||Cape gardenia||693 |- |[[Valskiepersol]] ||[[Schefflera umbellifera]]||False cabbage tree||566 |- |[[Valslekkerbreek]] ||[[Brackenridgea zanguebarica]] ||Yellow false-plane ||483.1 |- |[[Valsmaroela]] ||[[Lannea schweinfurthii]]||False marula||363 |- |[[Valsmispel]] ||[[Vangueriopsis lanciflora]]||False medlar||704 |- |[[Valspendoring]] ||[[Putterlickia pyracantha]] ||False spike-thorn ||403.1 |- |[[Valspapierblom]] ||[[Pisonia aculeata]] ||Mock bougainvillea ||103.8 |- |[[Valsperdebos]]||[[Hippobromus pauciflorus]]||False horsewood||438 |- |[[Valssybas]]||[[Robsonodendron eucleiforme]]||False silky-bark||413 |- |[[Valstaaibos]]||[[Allophylus decipiens]]||Smalleaf false currant<br />Bastard currant||423 |- |[[Vals-vaalrosyntjie]]||[[Grewia subsp. athulata]]||Hybrid raisin||463.8 |- |[[Vals-wag-'n-bietjie]]||[[Ziziphus rivularis]]||False buffalo-thorn||448 |- |[[Valswaterbessie]] ||[[Rhynchocalyx lawsonioides]] ||False-waterberry ||523.1 |- |[[Van Staden-septerboom]] ||[[Paranomus reflexus]] ||Van Staden's sceptre ||72.4 |- |[[Van Wykshout]]||[[Bolusanthus speciosus]]||Tree wisteria||222 |- |[[Veldwildevy]] ||[[Ficus burtt-davyi]] || Burtt Davy's Fig ||49 |- |[[Venda-broodboom]] ||[[Encephalartos hirsutus]] ||Venda cycad ||14.6 |- |[[Viervingerbos]] ||[[Bachmannia woodii]] ||Four-finger Bush ||121 |- |[[Vlamdoring]]||[[Acacia ataxacantha]]||Flame thorn||160 |- |[[Vlam-van-die-vlakte]]||[[Bauhinia galpinii]]||Pride-of-de kaap||208.2 |- |[[Vlerkboon]]||[[Xeroderris stuhlmannii]]||Wing bean||240 |- |[[Vlerkvrugpendoring]] ||[[Gymnosporia hemipterocarpa]] ||Winged-fruit spikethorn ||399.8 |- |[[Vlerkwortel]] ||[[Polemanniopsis marlothii]] ||Winged-carrot ||746 |- |[[Voëlsitboom]]||[[Antidesma venosum]]||Tassel berry||318 |- |[[Vratjievrugbliksembos]]||[[Clutia pulchella]]||Warty-fruit lightning-bush||336.2 |- |[[Waaieraalwyn]] ||[[Kumara plicatilis]] ||Franschhoek aloe ||29.6 |- |[[Waboom]]||[[Protea nitida]]||Wagon tree||86 |- |[[Wasagtige broodboom]] ||[[Encephalartos cerinus]] ||Waxen cycad ||14.12 |- |[[Waterberg-broodboom]] ||[[Encephalartos eugene-maraisii]] || Waterberg cycad ||3.1 |- |[[Waterbessie]]||[[Syzygium cordatum]]||Water berry||555 |- |[[Waterboomheide]]||[[Erica caffra]]||Water tree heath<br />Sweet scented heath||572 |- |[[Waterkeurtjie]]||[[Podalyria calyptrata]]||Water blossom pea||225 |- |[[Waterpeer]]||[[Syzygium guineense]]||Water pear<br />Water berry||557 |- |[[Watersybas]] ||[[Maytenus cordata]] ||Water silkybark||398.3 |- |[[Watertaaibos]] ||[[Searsia gerrardii]] ||River Karee ||378 |- |[[Watervaalbos]]||[[Brachylaena neriifolia]]||Cape silveroak<br />Water white alder||729 |- |[[Watervlier]]||[[Nuxia oppositifolia]]||Water elder||635 |- |[[Watervy]] ||[[Ficus verruculosa]] ||Water fig ||67.1 |- |[[Westelike smalblaar-wasbessie]] ||[[Morella integra]] || Western lance-leaved wax-berry ||38.1 |- |[[Wilde-amandel]]||[[Brabejum stellatifolium]]||Wild almond||72 |- |[[Wildeappelkoos]]||[[Dovyalis zeyheri]]||Wild apricot||511 |- |[[Wildedadelboom]]||[[Phoenix reclinata]]||Wild date palm||22 |- |[[Wildefrangipani]]||[[Voacanga thouarsii]]||Wild frangipani||646 |- |[[Wildegranaat]]||[[Burchellia bubalina]]||Wild pomegranate||688 |- |[[Wildegroenhaarboom]]||[[Parkinsonia africana]]||Wild green-hair tree||214 |- |[[Wildejasmyn]]||[[Schrebera alata]]||Wild jasmine||612 |- |[[Wildekastaiing]] ||[[Calodendrum capense]] ||Cape chestnut ||256 |- |[[Wildekanferboom]] ||[[Cryptocarya myrtifolia]] ||Myrtle Wild-quince ||115 |- |[[Wildelukwart]]||[[Oxyanthus speciosus]]||Wild loquat||696 |- |[[Wildemango]]||[[Cordyla africana]]||Wild mango||216 |- |[[Wildemispel]]||[[Vangueria infausta]]||Wild medlar||702 |- |[[Wildemoerbei]]||[[Trimeria grandifolia]]||Wild mulberry||503 |- |[[Wildenartjie]]||[[Toddaliopsis bremekampii]]||Wild mandarin||262 |- |[[Wildepatat]] ||[[Maerua racemulosa]] ||Forest Bush-cherry ||134 |- |[[Wildeperske]]||[[Kiggelaria africana]]||Wild peach||494 |- |[[Wildepiesang]]||[[Ensete ventricosum]]||Wild banana||31 |- |[[Wildepopulier]]||[[Macaranga capensis]]||Wild poplar<br />River macaranga||335 |- |[[Wildepruim]]||[[Harpephyllum caffrum]]||Wild plum||361 |- |[[Wildesalie]]||[[Buddleja salviifolia]]||Sagewood||637 |- |[[Wildesering]]||[[Burkea africana]]||Wild seringa||197 |- |[[Wildesuikerappel]] ||[[Annona senegalensis]]||Wild custard-apple||105 |- |[[Wildevlier]] ||[[Nuxia congesta]]||Common wild elder||633 |- |[[Wilgerkorentebos]] ||[[Searsia angustifolia]] ||Willow karee ||377.1 |- |[[Wilgerpendoring‎]] ||[[Gymnosporia bachmannii]] ||Willow Spike-thorn ||398.2 |- |[[Witbessiebos]]||[[Flueggea virosa]]||White-berry bush||309 |- |[[Witblombos]] ||[[Metalasia muricata]] || White bristle bush ||736 |- |[[Witblomtontelhout]]||[[Clerodendrum glabrum]]||Tinderwood||667 |- |[[Witbos]]||[[Maerua caffra]]||Spider bush||133 |- |[[Witels]]||[[Platylophus trifoliatus]]||White alder||141 |- |[[Witessenhout]]||[[Bersama tysoniana]]||Coastal white ash||443 |- |[[Witfluweelboomheide]] ||[[Erica simii]] ||White-velvet tree erica ||576 |- |[[Withaarbroodboom]]||[[Encephalartos friderici-guilielmi]]||White-haired cycad||4 |- |[[Without]]||[[Ilex mitis]]||Cape holly||397 |- |[[Witkaree]]||[[Searsia pendulina]]||White karree||396 |- |[[Witkershout]]||[[Pterocelastrus echinatus]]||White candlewood||405 |- |[[Witmelkhout]]||[[Sideroxylon inerme]]||White milkwood||579 |- |[[Witolienhout]]||[[Buddleja saligna]]||False olive||636 |- |[[Witonderbos]]||[[Trichocladus ellipticus]]||White hazel<br />Natal hazel||143 |- |[[Witpeer]]||[[Apodytes dimidiata]]||White pear||422 |- |[[Witrosyntjie]]||[[Grewia bicolor]]||Bastard raisin||458 |- |[[Witseebasboom]]||[[Avicennia marina]]||White mangrove||669 |- |[[Witsering]] ||[[Kirkia acuminata]]||White seringa||267 |- |[[Witstam]] ||[[Euclea schimperi]] ||Glossy guarri ||600 |- |[[Witstamkanniedood]]||[[Commiphora tenuipetiolata]]||White-stem corkwood||289 |- |[[Witstinkhout]]||[[Celtis africana]]||White stinkwood||39 |- |[[Witstippelbospendoring]]||[[Gymnosporia nemorosa]]||White forest spike-thorn||399.3 |- |[[Witsuikerbos]]||[[Protea lacticolor]] ||Hottentot sugarbush || 90 |- |[[Witysterhout]]||[[Vepris lanceolata]]||White ironwood||261 |- |[[Wolbaardsuikerbos]]||[[Protea magnifica]] ||Queen sugarbush || 86.1 |- |[[Wolkberg-drakeboom]] ||[[Dracaena transvaalensis]] ||Wolkberg dragon tree ||30.10 |- |[[Wolftoon]]||[[Ceraria namaquensis]]||Namaqua porkbush||104.1 |- |[[Wolkberg-broodboom]] ||[[Encephalartos dolomiticus]] ||Wolkberg cycad ||14.4 |- |[[Wollerige baakhout]]||[[Greyia radlkoferi]]||Transvaal bottlebrush||445 |- |[[Wollerige broodboom]] ||[[Encephalartos heenanii]] ||Woolly cycad ||14.1 |- |[[Wolwedoring]] ||[[Lycium oxycarpum]] ||Karoo honey-thorn ||669.1 |- |[[Wolwegifboom]] ||[[Hyaenanche globosa]] ||Hyaena poison ||319 |- |[[Wonderboomvy]]||[[Ficus salicifolia]]||Wild rubber fig||60 |- |[[Wonderplant]] ||[[Tinospora fragosa]] || Marvel Creeper ||104.8 |- |[[Wonderstok]] ||[[Tinospora tenera]] ||Marvel-creeper ||104.9 |- |[[Woodbroodboom]]||[[Encephalartos woodii]]||Wood's giant-cycad||14 |- |[[Worsboom]]||[[Kigelia africana]]||Sausage tree||678 |- |[[Wurmbasvalsdoring]]||[[Albizia anthelmintica]]||Worm-bark false-thorn||150 |- |[[Wyliespoortaalwyn]] ||[[Aloe angelica]] ||Wyliespoort aloe ||28.4 |- |[[Ysterhout]]||[[Olea capensis]]||Black ironwood||618 |- |[[Zambezi-kiaat]]||[[Baikiaea plurijuga]]||Zambezi teak||206 |- |[[Zambezikaree]] ||[[Searsia lucens]] || Zambezi karee ||388.2 |- |[[Zimbabwe-aalwyn]]||[[Aloe excelsa]]||Zimbabwe aloe||28.8 |- |[[Zulukersielemoen]]||[[Teclea gerrardii]]||Zulu cherry-orange||263 |- |[[Zulu-lukwart]]||[[Oxyanthus latifolius]]||Zulu loquat||696.1 |- |[[Zulumelkbessie]]||[[Manilkara concolor]]||Zulu milkberry||586 |} {{clear}} == Bronne == * [http://www.treetags.co.za/indigenous-south-african-trees/numbered-FSA-tree-species-list-19-april-2010.pdf Treetags.co.za: Numbered Tree Species List in South Africa, April 2010] * [http://www.ispotnature.org/TreesSA iSpot: South African Tree Common Names] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170621164532/http://www.ispotnature.org/TreesSA |date=21 Junie 2017 }} * [http://pza.sanbi.org/ SANBI: PlantZAfrica] * [http://iscantree.co.za/catalogue/ iScanTree: Tree List] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170706150132/http://iscantree.co.za/catalogue/ |date= 6 Julie 2017 }} * [https://books.google.co.za/books?id=RFNcAgAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=editions:ISBN1770078320 Watter Boom Is Dit?, Eugene Moll, Penguin Random House South Africa, 2013]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://redlist.sanbi.org/index.php SANBI: Red List of South African Plants] * [https://www.wits.ac.za/media/migration/files/cs-38933-fix/migrated-pdf/pdfs-1/trcflist.pdf Recommended English names for South African Trees, University of the Witwatersrand, Johannesburg] * [https://books.google.com/books?isbn=9781868259229 Field Guide to Trees of Southern Africa, Braam Van Wyk en Piet Van Wyk, 1997] * [https://pilanesbergsafaris.com/useful_info_tree.php Trees of the Pilanesberg National Park] * [https://www.sanbi.org/wp-content/uploads/2018/03/saprotectedtrees2011.pdf List of Protected Tree Species under the National Forests Act (Act no 84 of 1998)] == Sien ook == * [[Bas]] * [[Blaar]] * [[Boom]] * [[Lys van indringerplante in Suid-Afrika]] * [[Lys van uitheemse bome wat in Suid-Afrika voorkom]] [[Kategorie:Bome van Afrika| ]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse lyste|Bome, alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Lyste van plantspesies]] ku890ksv1jd0s1l83jhcz849arrwtqz 0 15089 2513536 2254354 2022-07-19T13:54:09Z JMK 649 skakels et al. wikitext text/x-wiki [[Lêer:Luther95theses.jpg|duimnael|[[Martin Luther]] by sy ''95 stellings'', een van etlike kunstenaars-voorstellings]] [[Lêer:95Thesen.jpg|duimnael|Die eerste 25 van die 95 stellings in [[Latyn]], wat in 1522 deur Melchior Lotter in [[Wittenberg]] gedruk is]] Die '''''95 stellings''''' is 'n lys van stellings wat in 1517 deur [[Martin Luther]], professor van morele teologie aan die Universiteit van Wittenberg in Duitsland, geskryf is. Luther het op [[31 Oktober]] [[1517]], 'n dag voor die [[Allerheilige|Feesdag van Allerheilige]], die ''95 stellings'' teen een of meer kerkdeure in [[Wittenberg]] vasgespyker, en hierdie datum word gesien as die begin van die [[Protestantse Hervorming]]. Die ''95 stellings'' het die [[Rooms-Katolieke Kerk|Rooms-Katolieke]] leer oor saligheid in etlike verklarings weerlê, en Luther het dit gestaaf met redenasies en die aanhaal van [[bybel]]tekste. Die dokument, wat in [[Latyn]] opgestel is, was 'n uitnodiging tot 'n debat onder sy mede-akademici, getiteld ''Redestryd oor die Krag en Doeltreffendheid van Aflate'''''.''' Hierdie debat het blykbaar nooit plaasgevind nie, omdat die stellings gou in die volkstaal, [[Duits]], vertaal en versprei is, sodat die omstreke in beroering gekom het.<ref name="CHN">{{cite web |last=Redakteurs van ChristianHistory.net |title=What did Luther actually say in the 95 Theses that sparked the Protestant Reformation? |url=http://www.christianitytoday.com/biblestudies/bible-answers/theology/luther-95-theses-protestant-reformation.html |website=Christian Bible Studies |date=3 Mei 2011 |access-date=29 Mei 2017 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20171128073400/http://www.christianitytoday.com/biblestudies/bible-answers/theology/luther-95-theses-protestant-reformation.html |archive-date=28 November 2017 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Teen jaareinde het Caspar Nützel reeds gedrukte Duitstalige kopieë van die stellings uit [[Leipzig]], [[Neurenberg]], [[Basel]] en moontlik [[Augsburg]] versprei.<ref name="oxf" /> == Ontwikkeling en nagevolge == Die bekendmaking van die 95 stellings is aangehelp deur die [[drukpers|drukkuns]] en was die eerste salvo van 'n bittere geloofstryd en 'n kettingreaksie van [[Wes-Europa|Wes-Europese]] omwentelinge.<ref name="berlin">{{cite web |last=Herbert |first=Schwenk |title=Atemlos lauschte die Menge |date=1997 |series=Probleme/Projekte/Prozesse: Ablaßhändler Johann Tetzel |url=http://www.luise-berlin.de/tourismus/seiten/artikel/bms/97_11_atemlos.htm |website=luise-berlin.de |publisher=Edition Luisenstadt |access-date=18 Junie 2017 |language=de |archive-url=https://web.archive.org/web/20170706184047/http://www.luise-berlin.de/tourismus/seiten/artikel/bms/97_11_atemlos.htm |archive-date=6 Julie 2017 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die stellings het wel kerklike teologie aangespreek, maar as newe-effek is die kerk se finansieringspolitiek onder die loep gebring. Die [[Katolieke Kerk]] se reaksie was om die stellings en Luther se latere geskrifte met opbouende onverdraagsaamheid te verwerp. By Augsburg in 1518 en Worms in 1521 is Luther onder groot druk geplaas om sy corpus met inbegrip van die stellings terug te trek, en sy [[ekskommunikasie]] is kort daarop bekendgemaak. Die publiek en hul leraars is geprikkel om aan uiteenlopende teologiese oortuigings uiting te gee, en etlike [[Humanisme|humaniste]] het by die nuwe gedagtes aanklank gevind. Daar was egter ook [[Desiderius Erasmus|Erasmus]], Zasius, [[Johannes Reuchlin|Reuchlin]] en Wimpheling wat nie van hul bestaande oortuigings afgewyk het nie.<ref>Kittelson, James M. [https://www.jstor.org/stable/4545779 Humanism and the Reformation in Germany], p. 303</ref> Prinse en [[keurvors]]e is genoop om nuwe alliansies te vorm soos die [[Schmalkaldiese bond]], 'n teenvoeter vir Rooms-Katolieke keiserlike magte wat die ou orde met geweld wou afdwing. Verskillende oorloë het uit die twispunt voortgevloei: die Kleinboeroorlog, Schmalkaldiese oorlog en uiteindelik die [[Dertigjarige oorlog]], waar teologiese voor politieke oorwegings gewyk het. Die 95 stellings het nog nie 'n omvattende uiteensetting van [[Protestantisme|Protestantse leer]] gebied nie. Die reformatoriese sleutelbegrip van "regverdiging uit geloof alleen" is wel by implikasie aangeraak,<ref name=lhm>Lutheran Hour Ministries (2015), [https://www.youtube.com/watch?v=XAbjgTHSkJI A Man Named Martin Luther], YouTube video. L.W. dat die</ref> maar in hoofsaak het die stellings gewentel om Luther se vroeë sienings oor aflate en boetedoening. Die afskaffing van hierdie biegpraktyke onder Protestante het die weg gebaan vir die beëindiging van etlike ander gebruike van die [[Middeleeue|middeleeuse]] Christendom.<ref name="CHN" /> == Aflate == In die sakrament van boetedoening het Christene hulle sondes beken en vryspraak daarvoor ontvang. Genoegdoening of restitusie was 'n inherente aspek van die sakrament, en het die betaling van boetes behels. Benewens kon 'n werklik berouvolle persoon wat sy sondes beken, deelse, of selfs plenêre (d.i. volle) vrywaring van tydelike straf in die vagevuur ontvang deur die aankoop van 'n aflaat.<ref name="CHN" /> Dit het aankopers of hul gestorwe familielede egter nie toegang tot die hemel belowe, of selfs vergifnis van sondes nie, maar sou slegs bestrawwing in die vagevuur verkort. Die kerk het dit toegestaan vir sekere goeie werke, en dit was nie altyd te koop nie.<ref name=pastor>Von Pastor, Ludwig. ''The History of the Popes, from the Close of the Middle Ages'', Ralph Francis Kerr, red., 1908, B. Herder, St. Louis, Band 7, pp. 347–348</ref> Die jubileum-aflate wat Luther se aandag getrek het, was van die plenêre soort. == Rolspelers in die aflaatbedryf == [[Lêer:Johann tetzel.jpg|duimnael|Johann Tetzel het te Jüterbog, 40&nbsp;km of sewe uur te voet van Wittenberg, aflate verkoop.]] Albrecht en sy ouer broer Joachim I (keurvors sedert 1499) van die Brandenburgse prinsehuis het onder die vernaamste ondersteuners van die pousdom in die [[Heilige Romeinse Ryk]] getel. Reeds in 1513, op ouderdom 23, het Albrecht van Brandenburg die episkopale administrateur van [[Halberstadt]] en die aartsbiskop van [[Maagdeburg]] geword. In 1514 sou hy ook aartsbiskop van Mainz word, en vanaf 1518 was hy ook kardinaal. Pouslike instemming tot sodanige opeenhoping van kerkampte is teen groot onkoste verkry, 14&nbsp;000 gulde vir vierkiesing tot Maagdeburg en 10&nbsp;000 vir Mainz, en volgens Angelus altesaam in die 30&nbsp;000 gulde. Dit is deur die [[Augsburg]]se Fugger-bankiers voorgeskiet, en om sy skuld te delg het die aartsbiskop aan die sg. "Pietersaflaat" deelgeneem. Dit was 'n aflaatsubskripsie vir finansiering van die nuwe Sint Pieterskerk te Rome, wat reeds in 1506 deur [[pous Julius II]] gepubliseer is. Van 1500 tot 1517 was daar vyf uitgifte van aflate in Duitsland, en dié van 1515 is deur pous Leo met 'n pouslike bul vir aflaathandel in die [[Mark Brandenburg]] en die kerkprovinsies Mainz en Maagdeburg gemagtig. Aan Albrecht is 'n oktrooi van agt jaar toegestaan waarvolgens die helfte van die inkomste uit die jubileum-aflaat sy skuld sou delg, en die orige helfte die pous self toegeval het. Hierdie ooreenkoms is deur die prelaat Dr. Johannes Blankenfelde, seun van 'n voormalige koopman en burgemeester van Berlyn, bemiddel.<ref name="berlin" /> Nou het aartsbiskop Albrecht gesoek na 'n vernuftige en welsprekende "algemene onderkommissaris van aflate" of ''commissarii apostolici et haereticae pravitatis Inquisitoris specialis''. Johann Tetzel, wat reeds kon terugkyk op 'n veelbewoë lewe, en reeds vanaf 1504 as aflaatprediker opgetree het, het hieraan voldoen.<ref name="berlin" /> Aan hierdie dominikaanse monnik en prediker is volmag verleen om die aflaatbriewe te bemark. Hy het toe al reeds die publiek aangevuur met die woorde: "Sodra geld in die kas klingel, spring 'n siel uit die vagevuur in die hemel." Veral waar hy die saak van gestorwe familielede by sy bemarking betrek het, waar ook geen berou of boetedoening betrokke kon wees nie, het hy gewis die Rooms-Katolieke leer te buite gegaan. Daar was verder gerugte dat hy aflate verkoop het vir kwytskelding van skuld en vergifnis van toekomstige sondes, maar Tetzel en sy ondersteuners sou dit ontken.<ref name="pastor" /> Die pryslys vir enkele sondeaflate was nietemin bekend; vir kerkroof nege, doodslag sewe, heksery ses, en ouer-, broeder- of sustermoord vier gouddukate.<ref name="bent">{{cite book|last=Bentzien |first=Hans |title=Meine Amsel singt in Tamsel: Märkische Miniaturen | chapter = Seelenkäufer |date=2015 |publisher=EDITION digital |isbn=978-3-95655-477-3 }}</ref> Angelus sou Tetzel as 'n "losse booswig en egbreker" beskryf het, en Otto von Corvin (1812–1886) was eweneens baie onvleiend in sy "Pfaffenspiegel" van 1845, waar hy hom teken as 'n "onbeskaamde vet deugniet", "skurk" en "onwaardige monnik." Daar word vertel dat Tetzel in [[Innsbruck]] ter dood veroordeel is, en net danksy die voorspraak van [[Frederik III van Sakse]] vrygelaat is.<ref name="berlin" /> == Drie dokumente == Mense van Wittenberg het die grens na Jüterbog oorgesteek om aflate te koop. Sommige het begin twyfel aan die waarde van hul aankoop, en het met hul terugkeer vir Luther gevra om sy mening daaroor uit te spreek. Hy het geweier om die aflate se waarde te beaam en het instede voortgegaan om die stellings aan te bring waar die volgende dag baie mense vir 'n feesdag verwag is.<ref>Graves, Dan (Mei 2007), [http://www.christianity.com/church/church-history/timeline/1501-1600/infamous-indulgence-led-to-reformation-11629920.html Infamous Indulgence Led to Reformation]</ref> Hierdie feesdag was een van twee dae per jaar waartydens keurvors Frederik se relikwieë in die kasteelkerk besigtig kon word.<ref name="oxf" /> Dat Luther by al hierdie dokumente reeds sy familienaam van "Luder" na "Luther" verander het, getuig van sy nuutgevonde skriftuurlike en [[renaissance]]-[[humanisme|humanistiese]] vrydenkendheid (vgl. [http://newchristianbiblestudy.org/bible/afrikaans-1953/john/8/32 Joh 8:31-32], [http://newchristianbiblestudy.org/bible/afrikaans-1953/1-corinthians/9/19 1 Kor 9:19] en ''Eleutherius'', d.i. bevryd).<ref name="oxf">{{cite book |last=Kolb |first=Robert |last2=Dingel |first2=Irene |last3=Batka |first3=Lubomír |title=The Oxford Handbook of Martin Luther's Theology |date=2014 |publisher=Oxford Handbooks, OUP Oxford |isbn=978-0-19-166747-3}}</ref> === 95 stellings === Geskiedkundiges aanvaar oorwegend dat Luther wel 95 handgeskrewe stellings op die veelbesproke dag, 31 Oktober 1517, teen die kasteelkerk se deur gespyker het, en hierdie datum word gevier as [[Hervormingsdag]]. Tog het geen oorspronklike, en baie min gedrukte weergawes behoue gebly. Alhoewel Hieronymus Höltzel se Latynse weergawe slegs die jaartal 1517 toon, het Luther se medehervormer [[Philipp Melanchthon]] in 1546 geskryf dat dit wel op 31 Oktober vasgespyker is. Georg Rörer, Luther se skriba, het in 'n nota aangedui dat Luther die stellings aan elke kerk se deur geplaas het, maar die Rooms-Katolieke Luther-navorser Erwin Iserloh sou in 1961 aanvoer dat die kerkdeur-weergawe niks meer as 'n gewilde legende is nie.<ref>KDG Wittenberg (2002), [http://www.luther.de/en/legenden/tanschl.html Legends about Luther: Nailing the 95 Theses], luther.de</ref> Alternatiewelik sou die publikasie daarvan deur Luther se familielede, die Nesens, tot die verspreiding daarvan aanleiding gegee het. Luther wou die lys van stellings in Latyn oor die leer en praktyk van aflate gebruik as die grondslag vir 'n teologiese diskoers oor etlike kwelvrae rondom hierdie onderwerp. Die inhoud daarvan was nie sprekend van 'n radikale breuk met die Rooms-Katolieke Kerk nie, en Luther het later selde daarvan melding gemaak. Luther het immers tussen 1516 en 1521 twintig verskillende stellingstelle vir redevoering voorberei.<ref name="hendrix">Hendrix, Scott H. (2015). Martin Luther: Visionary Reformer. New Haven, CT: Yale University Press. pp. 61, 64-65. ISBN 978-0-300-16669-9.</ref> Ook het [[Andreas Karlstadt]] 'n stel van sulke stellings in April 1517 opgestel, wat meer radikaal as Luther s'n was. Die stellings, alhoewel 'n besprekingsdokument, erken die pouslike instelling meer as 20 keer, en wel as deur Christus self geordineer. Die stellings doen egter afbreuk aan die pouslike waardigheid en gesag oor aflate. In stellings 25 tot 29 word die bestaan van die vagevuur erken alhoewel dit afwyk van tradisionele Rooms-Katolieke leer.<ref>Catholic Benedictine Monastery, Fillmore NY (2009) [https://www.youtube.com/watch?v=kd66KXIbAjc What you don't know about Martin Luther!], YouTube video</ref> Alhoewel die 95 stellings die misbruik van aflate sterk aanval, was Luther nie in beginsel teen aflate gekant nie, aangesien sy stelling 73 lees: "Die pous bulder terreg teen diegene wat op iedere wyse strewe om die verkoop van aflate te ondermyn." Die bemarking daarvan, soos destyds deur Johann Tetzel aangevoor, het hy egter as 'n ernstige misbruik uitgewys. Die aanvangstellings getuig van Luther se nuwe insig in die betekenis van ''[[metanoia (teologie)|metanoia]]'', 'n geestelike boetvaardigheid (vgl. [http://newchristianbiblestudy.org/bible/afrikaans-1953/matthew/4/17 Matt 4:17]). === Brief aan aartsbiskop === [[Lêer:CranachAlbrechtBrandenburg.jpg|duimnael|Aartsbiskop Albrecht, in [[Halle, Sakse-Anhalt|Halle]] gesetel, was Tetzel se opsiener en het 'n brief van Luther ontvang waarby die 95 stellings aangeheg was.]] Op dieselde dag het Luther nog twee dokumente die lig laat sien, wat wel gedateer is. Die bekendste hiervan is die eerbiedige, dog dringende brief of beswaarskrif wat Luther aan die aartsbiskop Albrecht van Mainz gestuur het. Hierin het Luther die wanbegrippe uiteengesit wat deur Tetzel gepredik is, en hy het die aartsbiskop plegtig versoek om nuwe instruksies uit te ryk wat Tetzel onder bedwang sou bring. Die aartsbiskop het die brief aan die Universiteit van Mainz voorgelê vir 'n mening, en ook 'n afskrif na Rome gestuur.<ref name="oxf" /> Hierin het Luther 'n bedekte stel afgetrap, want [[Pous Leo X|pous Leo]] en die aartsbiskop het soos reeds gemeld saam uit die verkope van aflate en kerkampte voordeel getrek. Die aartsbiskop was kronies by sy broers en bankiers in die skuld vir die aankoop van sy ampte, en die pous het 300&nbsp;000 gulde of die helfte van die inkomste ontvang vir die verfraaiing van die pouslike hof en aanbou van die nuwe [[Sint Pieterskerk]].<ref name="bent" /> Albei was ook prelate wat danksy hul invloedryke families vinnige opgang in die kerk gemaak het.<ref name="berlin" /> === Kort verhandeling === Die derde dokument was 'n kort verhandeling, getiteld ''Tractatus de indulgentiis per Doctorem Martinum ordinis s. Augustini Wittenbergae editus,'' oftewel "'n Verhandeling oor Aflate gepubliseer deur Doktor Martin van die Orde van Sint Augustinus te Wittenberg. Aan aartsbiskop Albrecht van Mainz, 31 Oktober 1517." Hierdie langvergete verhandeling van Luther is in die argiewe van [[Mainz]] opgespoor "tussen die papiere wat die korrespondensie tussen aartsbiskop Albrecht en die Mainz-universiteitsfakulteit van Desember 1517 bevat het." Dit is in 1907 deur F. Herrmann in die Tydskrif vir Kerkgeskiedenis (ZKG) gepubliseer.<ref>''Zeitschrift für Kirchengeschichte'' (ZKG), band 28, bladsye 370-373</ref> Die Jesuïet en Luther-kenner Jared Wicks glo dat hierdie vroeë verhandeling van besondere historiese belang is: : "Hierdie dokument is die kort verhandeling wat die hooftrekke weergee van 'n voorlopige teologie van aflate wat Luther aan aartsbiskop Albrecht van [[Mainz]] en [[Maagdenburg]] op daardie lotvallige dag van 31 Oktober 1517 gestuur het. … Dit het slegs beperkte aandag ontvang van historici en teoloë wat die ontstaan van die [[Protestantse Hervorming|Hervorming]] ondersoek het. Dit is betreurenswaardig aangesien die verhandeling op ordelike en bondige wyse Luther se begrip van aflate in 1517 verklaar, en sy opvatting van die beperkte rol van aflate in 'n Christenlewe openbaar. Die verhandeling verskaf die teologiese standpunt vir Luther se ingryping, en toon in die kleine die ryk Augustynse spiritualiteit van boetedoening en vordering wat hy in sy vroeë werke gesmee het. Dit word soms as 'n tragedie van die 1517-gebeure beskou dat die bitsige 95 stellings binne 'n kwessie van weke oor Duitsland versprei is, terwyl hierdie deurdringende klein verhandeling in vergetelheid stof vergaar het."<ref>Wicks, Jared (1967). Martin Luther's Treatise on Indulgences, Theological Studies 28, pp. 481-482, p. 518</ref> == Inhoud van die stellings == === Aanhef === : Uit liefde vir die waarheid en uit 'n verlange om dit te verhelder, moet die volgende stellings te Wittenberg krities gedebatteer word onder die voorsitterskap van eerwaarde vader Martin Luther, magister in vrye kunste en heilige teologie, en aldaar ook volle professor in teologie. Derhalwe versoek hy diegene wat nie vir 'n mondelinge debat teenwoordig kan wees nie, om dit wel skriftelik te doen. In die Naam van onse Heer Jesus Christus. Amen.<ref name="nvw">{{cite web |last=van Wyk |first=Prof. Natie |title=Die 95 stellings oor die aflaat |url=http://refo500.christians.co.za/2017/01/die-95-stellings-oor-die-aflaat/ |website=Reformasie 500 |publisher=Tydskrif vir Hervormde Teologie |date=13 Januarie 2017 |access-date=29 Mei 2017 |language=af |archive-url=https://web.archive.org/web/20181002134049/http://refo500.christians.co.za/2017/01/die-95-stellings-oor-die-aflaat/ |archive-date=2 Oktober 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> === Uittreksels uit die stellings === [[Lêer:Christoph-Scheurl-1509.jpg|duimnael|Die [[Neurenberg]]se juris, diplomaat en humanis Christoph von Scheurl was een van die eerstes om die stellings te druk en versprei.]] : '''1.''' Wanneer ons heer en meester Jesus Christus sê: "Bekeer julle, dewyle die koninkryk naby gekom het," bedoel Hy dat die ganse lewe van die getroue mens een van boetedoening moet wees. : '''2.''' Hierdie stelling kan nie gestand gedoen word deur die sakrament van boetedoening – dit wil sê – deur bieg en genoegdoening, soos dit deur die priesteramp bedien word nie. : '''27.''' Hulle preek verdigsel wat voorhou dat 'n siel uit die vagevuur spring sodra geld in die koffer klingel. : '''28.''' Sekerlik word gierigheid en bedrieglikheid aangewakker wanneer geld in die koffer klingel; maar wanneer die kerk tussenbeide tree, is die uitkoms in Gods hande alleen. : '''32.''' Diegene wat veronderstel dat hulle by wyse van hul aflaatbriewe van saligheid verseker is, sal saam met hulle leraars verdoem wees. : '''36.''' Elke Christen wat daadwerklik tot inkeer kom, ontvang vryskelding van straf en volkome vergifnis van die skuld waarmee hy belaai is, selfs sonder aflaatbriewe. : '''37.''' Elke ware Christen, lewend of dood, is deelagtig aan al die gawes van Christus en die Kerk, want dit word deur God toegestaan, selfs sonder aflaatbriewe. : '''45.''' Christene behoort geleer te word dat wie ook al 'n behoeftige persoon sien, en instede om hom te help, sy geld aan 'n aflaatbrief spandeer, nie 'n aflaat van die pous verkry nie, maar die smaad van God. : '''51.''' Christene behoort geleer te word dat die pous uit sy eie vermoë aan die armes behoort te skenk, dieselde vermoë waaruit sekere predikers van aflate hul onderhoud delg, selfs al sou die pous die Sint Pieterskerk moes verkoop om dit reg te kry. : '''52.''' Dis tevergeefs en nutteloos om verlossing deur aflate te verdien, selfs as die kommissaris, of inderdaad die pous self, sy eie siel as pand daarvoor sou gee. : '''71.''' Laat hom verban en vervloek wees wat die apostoliese karakter van die aflate ontken. : '''73.''' Die pous bulder terreg teen diegene wat op iedere wyse strewe om die verkoop van aflate te ondermyn. : '''81.''' Hierdie skaamtelose prediking van aflate, maak dit selfs vir geleerdes moeilik om die pous se eer te verdedig teen naamskending of om die skerpsinnige vrae van leke te beantwoord. : '''82.''' Byvoorbeeld: "Hoekom staan die pous nie vrylating uit die vagevuur ter wille van die heilige liefde toe nie? Laat hy nie immers tallose siele vry ter wille van die bedorwe geld wat tot die bou van 'n katedraal bygedra word nie? …" : '''90.''' Om hierdie baie regverdige argumente van die leek met geweld te onderdruk, eerder as om hulle van voldoende antwoorde te verskaf, sou neerkom op die blootstelling van die kerk en die pous aan bespotting deur hul vyande, en sal Christene bedroef. : '''94.''' Ons moet Christene vermaan om Christus, hulle Hoof, te volg deur bestrawwing, dood en hel. : '''95.''' Laat die mense dan vertrou om die hemel in te gaan deur baie verdrukkinge, eerder as enige valse sekuriteit en vrede. === Uittreksel uit die kort verhandeling === : Alhoewel aflate die ware verdienste van Christus en van Sy heiliges is, en as sodanig alle eerbied beskore is, het hulle nietemin 'n waarlik skokkende praktyk van gierigheid te beurt geval. Want wie soek eintlik die saligheid van siele deur aflate, en nie eerder geld vir sy koffers nie? Dit blyk duidelik uit die wyse wat aflate gepredik word. Want die kommissarisse en predikers doen niks anders as om aflate te verheerlik en die mense aan te moedig om by te dra nie. Jy hoor niemand wat die mense leer wat aflate naamlik is, of hoeveel hulle toestaan, of omtrent die doel wat hulle vervul nie. Instede hoor jy net hoeveel jy moet betaal. Die mense word altyd in onkunde gelaat, sodat hulle dink dat met die verkryging van 'n aflaat hulle meteens saligheid ontvang. == Repliek == [[Lêer:Johann von Staupitz.jpg|duimnael|Luther se biegvader, Johann von Staupitz, het hom afgevaardig om te presideer oor die Algemene Gemeente van Duitse Augustyne in April 1518.]] Binne twee maande het Johann Tetzel gereageer met 'n oproep dat Luther op die brandstapel geplaas moet word vir kettery. Tetzel het verder die teoloog Konrad Wimpina gevra om (106) teenstellings teen Luther se werk op te stel,<ref name="berlin" /> wat ondermeer die volgende stelling ingesluit het: "Christene behoort geleer te word dat die pous, by magte van sy jurisdiksie, bo die hele [[Rooms-Katolieke Kerk]] en sy rade verhewe is, en dat al diegene in ootmoed aan sy statute gehoorsaam moet wees."<ref name="CHN" /> Tetzel het hierdie stellings in Januarie 1518 in 'n redestryd voor 'n groot versameling geestelikes en monnike by die Universiteit van [[Frankfurt (Oder)|Frankfurt aan die Oder]] verdedig.<ref name="berlin" /><ref name="brecht">Brecht, Martin (1985) [1981]. Sein Weg zur Reformation 1483–1521. In Engels vertaal deur James L. Schaff. Minneapolis, MN: Fortress. pp. 206–209. ISBN 978-0-8006-2813-0 – via Questia</ref> 800 gedrukte kopieë van hierdie redestryd is na Wittenberg versend om daar verkoop te word, maar universiteitstudente het dit by die boekverkoper afgeneem en verbrand. In Februarie 1518 het Roomse kerkowerhede geëis dat Luther se kloosterorde hom die swye oplê.<ref name="oxf" /> Luther het begin vrees dat die situasie buite beheer was en dat hy in gevaar mog verkeer. Om sy teenstanders te paai het hy in Maart 1518 die "Preek oor Aflate en Genade" (''Sermon von Ablass und Gnade'') gepubliseer, wat nie die pous se gesag uitgedaag het nie.<ref name="hendrix" /> Hierdie kort Duitstalige pamflet was vir leke toeganklik<ref name="nvw" /><ref>{{cite journal |last=Leppin |first=Volker |last2=Wengert |first2=Timothy J. |year=2015 |title=Sources for and against the Posting of the ''Ninety-Five Theses'' |journal=Lutheran Quarterly |volume=29 |page =389 |url=http://www.lutheranquarterly.com/uploads/7/4/0/1/7401289/lq-95theses-leppin_wengert.pdf |ref=harv}}</ref> en is weens die sukses daarvan 20 keer herdruk.<ref name="brecht" /> Tetzel het gereageer met 'n punt vir punt weerlegging daarvan, getiteld "Weerlegging van 'n Voorbarige Preek van Twintig Foutiewe Artikels," wat baie verwysings na die bybel en belangrike teoloë bevat het.<ref name="hendrix" /> Sy pamflet was egter nie naastenby so gewild as Luther s'n nie. Luther se repliek op Tetzel se pamflet, getiteld "Rakende die Vryheid van die Preek oor Pouslike Aflate en Genade" was egter weereens 'n suksesvolle publikasie.<ref>{{cite book |last=Pettegree |first=Andres |year=2015 |title=Brand Luther |place=New York |publisher=Penguin |isbn=978-1-59420-496-8 |page=145}}</ref> Die vinnige verspreiding van die 95 stellings het Luther onkant gevang, sodat hy vier maande later, op 5 Maart 1518, aan Christoph von Scheurl sou skryf: : Jy wonder hoekom ek jou nie daarvan vertel het nie. Dit was egter nie my wens dat die stellings wyd gesirkuleer word nie. Slegs het ek beoog om dit aan 'n paar geleerdes voor te lê ter bespreking, en indien dit afgekeur sou word, te onderdruk, of indien jy daarby byval sou vind, dit deur hulle publikasies bekend te maak. Maar nou word hulle buitelands versprei en oral vertaal, wat ek nooit sou voorsien het nie, sodat dit my spyt dat ek aan hulle geboorte gegee het. Nié dat ek onwillig is om die waarheid manhaftig te beaam nie, want daar is niks wat ek meer hartlik begeer nie, maar omdat dit van min waarde is om die mense op hierdie wyse instruksie te gee. Tot op hede is ek nog onseker oor sekere punte, sou ander meer deeglik nagegaan het, en sekeres uitgelaat het as ek al hierdie dinge kon voorsien het.<ref name="mac">{{cite book|last=Currie |first =Margaret A.|title=Letters of Martin Luther |date=1908 |publisher=MacMillan |location=Londen |isbn=978-0-548-15617-9 |page=23}}</ref><ref name="hb">{{cite book |last=Böhlau |first=H. |title=D. Martin Luthers Werke: kritische Gesamtausgabe, Deel 4, Band 1: Weimar Briefwechsel, nr 62 |date=1930 |publisher = Universiteit van Michigan |isbn=978-3-7400-0036-3 |page=152}}</ref> Toe Luther hoor dat Tetzel op sy sterfbed was, het hy 'n troosbrief aan hom geskryf. Hierin het hy Tetzel gevra om nie veronrus te voel nie, want "die saak het nie om jou ontwil ontstaan nie, en het tewens 'n heel ander pa gehad."<ref>[[Wikisource:Page:Luther's correspondence and other contemporary letters 1507-1521.djvu/575|Luther se korrespondensie en ander eietydse briewe 1507–1521]], Wikisource</ref> Tetzel is in 1519 dood in die Leipzigse dominikaanse klooster.<ref name="berlin" /> Hy het lae aansien geniet en is deur die publiek vermy, deels weens klaarblyklike valse gerugte oor hom wat deur Karl von Miltitz versprei is. == Teologie == Luther is deur sy Augustynse opsiener, Johann von Staupitz, afgevaardig om te presideer oor redestryde wat in April 1518 by die Algemene Gemeente van Duitse Augustyne in [[Heidelberg, Duitsland|Heidelberg]] gehou is.<ref name="oxf" /> Die ontwikkeling van Luther se gedagtes tot 'n teologie sou hier belangrike blootstelling kry, en die toekomstige hervormers Martin Bucer en Johannes Brenz was in die gehoor. Hier het Luther 40 stellings (28 teologies en 12 filosofies) van sy sg. [[Heidelbergse Redestryd]] verdedig. Die Rooms-Katolieke Kerk het daarop vir keurvors Frederik gevra om Luther aan hulle uit te lewer, maar die keurvors het [[Maksimiliaan I|keiser]] en [[pous]] teëgegaan deur te eis dat Luther op Duitse grondgebied verhoor word.<ref name="oxf" /> Von Staupitz het nou vir Luther vrygestel van sy eed van getrouheid aan die kloosterorde, sodat die keurvors voortaan sy enigste beskermheer was. Toe die Augsburgse verhoor (12-18 Oktober 1518) deur kardinaal Cajetan 'n dooiepunt bereik, was Luther wellig op die drumpel van arrestasie. Luther het egter middernagtelik weggeglip, en het presies 'n jaar na die vasspykering van sy 95 stellings weer in Wittenberg gearriveer. Die formele Rooms-Katolieke teëwerping van Lutherse teologie en van sy siening oor boetedoening sou in die Teenreformasie met die [[Konsilie van Trente]] (1545–1563) bewoord word. Aldaar is boetedoening bevestig as een van die sewe Rooms-Katolieke sakramente, en as waarlik en behoorlik deur Christus verordineer as die versoeningsproses vir gelowiges met God, so dikwels as hulle na hul doop in sonde sou val.<ref name="lhm" /> == Galery == <gallery mode = packed heights = 180px> Lêer:Tetzel Kasten.JPG|Die ysterbeslane Tetzeltrommel in die Sint Nikolaikerk, Jüterbog Lêer:Saxonia Museum für saechsische Vaterlandskunde I 47, crop.jpg|Die kasteelkerk soos dit in Luther se tyd daar uitgesien het. Lêer:Lutherstadt Wittenberg,Kirchplatz,Stadtpfarrkirche St. Marien.jpg|Luther was benewens sy professoraat ook priester by die stadskerk in Wittenberg Lêer:Friedrich III. von Sachsen.jpg|[[Keurvors]] [[Frederik die Wyse]] het Tetzel uit sy grondgebied verbied </gallery> == Verwysings == {{Verwysings|4}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie|95 theses|95 stellings}} * [https://www.youtube.com/watch?v=5xb2dRMsrJo Multirotorvlug oor die Wittenbergse kasteelkerk], Deutsche Welle English, YouTube (1 min) * [https://www.youtube.com/watch?v=4qfCli_YfQE Digitale uitbeelding van die Wittenbergse kasteelkerk], MrVOODOO2609, YouTube (4 min) * [https://www.youtube.com/watch?v=bmt1P-G4Fg8&spfreload=5 Voorbereidings vir die 500ste herdenkingsjaar], Deutsche Welle English, YouTube (4 min) * [https://www.youtube.com/watch?v=C4d_7dOC-GQ&spfreload=10 Oorsig oor die 95 stellings en reformasie, in Engels], Dave Alloway, YouTube (11 min) * [https://www.youtube.com/watch?v=fJITsWCua1M&spfreload=5 Oorsig oor die 95 stellings en reformasie, in Engels], Ryan Reeves, YouTube (40 min) {{Normdata}} [[Kategorie:Christendom in Duitsland]] [[Kategorie:Lutheranisme]] [[Kategorie:Protestantse Hervorming]] jp4ha3sf6krkvsvlembnwzfzd250jnb 0 15173 2513648 2510298 2022-07-20T05:36:18Z CommonsDelinker 1161 Administrateur [[commons:user:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] vervang "Sameul_Daniell_-_Kora-Khokhoi_preparing_to_move_-_1805.jpg" met "Samuel_Daniell_-_Kora-Khokhoi_preparing_to_move_-_1805.jpg" omrede: [[:c:COM:FR|File renamed]]: Correct author name wikitext text/x-wiki {{Etniese groep| |beeld =[[Beeld:Hombre khoikhoi.jpg|100px]] |caption = 'n Khoikhoi man |groep=Khoikhoi |bevolking= |plek=[[Suid-Afrika]] |taal=[[Afrikaans]], Khoikhoi |geloof= [[Christendom]], Tradisionele gelowe |verwante= [[Boesman]], [[Griekwas_(stam)|Griekwas]], [[Namas]] }} Die '''Khoikhoi''' (die ''regte mense'' of ''mense onder mense'') of '''Khoi''' is 'n historiese onderdeel van die [[Khoisan]] etniese groep van suid-westelike [[Afrika]] wat nou verwant is aan die [[Boesman]]s. Khoikhoi word soms '''KhoeKhoe''' gespel. Die Khoikhoi is tevore '''''Hottentotte''''' genoem maar die term word nou as neerhalend beskou. Ten tye van die aankoms van [[Europa|Europese]] setlaars in [[1652]] het die Khoikhoi reeds vir ongeveer 30 000 jaar in [[Suider-Afrika]] gewoon. Die naam "Hottentot" is waarskynlik deur die [[Nederland]]ers aan hulle gegee weens die baie klikgeluide (suigklanke) in hulle taal, terwyl "Khoikhoi" ("manne van manne") die benaming is wat hulle hulleself genoem het. Die meeste geelbruin inheemse bewoners van die Kaap het in die 17de en 18de eeu gesamentlik bekend gestaan as “Hottentotte”, hoewel hulle in kleiner groepe of stamme, elk met ʼn kenmerkende naam, verdeel was. Die algemene benaming Hottentot het reeds in [[Jan van Riebeeck|Jan Van Riebeeck]] se tyd dokumentasiestatus verwerf. Eers in die 19de eeu is die benaming “mense van kleur” as alternatief gebruik deur o.a. die Britse goewerneur [[Richard Bourke]]. Weens die negatiewe konnotasies wat aan die woord Hottentot bly kleef het, het navorsers veral in die tweede helfte van die 20ste eeu ʼn meer eietaalse etnoniem, “'''Khoekhoen'''”, in wisselende spelling begin gebruik. Hierdie dubbelstammige naam beteken letterlik “mens van mense”. Volgens G.S. Pienaar, ʼn kenner van die inheemse tale, is die hedendaagse skryfwyse “'''Khoi-khoi'''” misplaas en in stryd met aanvaarde ortografie. Die korrekte stamwoord is Khoe. Die term “Khoesan” ([[Khoisan]]) is ʼn nuutskepping van die 20ste eeu. Dit poog om die gemeenskaplike kenmerke van die [[Boesman|Boesmans]] en Khoekhoen te omvat, maar daar is ook geldige redes om die unieke identiteit van albei groepe afsonderlik te erken. Anders as die Khoekhoen het die Boesmans slegs in klein gesinsgroepies geleef, sonder ʼn gemeenskaplike gesagstruktuur soos ʼn opperhoof of stamkaptein. Hulle was klein van postuur en het ʼn nomadiese leefwyse gevoer om die jagveld en beskikbare veldkosse ten beste te benut. Die Khoekhoen het tradisioneel in familiegroepe gewoon in matjieshutte bestaande uit raamwerke van houtlatte wat oorgetrek is met gevlegte matjies. Dié boumateriaal is op pakbeeste van een kampterrein na ʼn ander vervoer. Skeletoorblyfsels van gedomestikeerde (mak gemaakte) skape wat sowat 2 000 jaar oud is en in Laat Steentydafsettings in rotsskuilings aan die Kaapse kus gevind is, word verbind met vroeë Khoekhoenjagters. Dié jagters was toe reeds nomadiese herders van kleinvee en het mettertyd ook beeste bekom, waarskynlik van Bantusprekende Ystertydboere. Khoekhoengroepe was tot en met die aanbreek van die koloniale tyd betreklik welvarende veeboere. ʼn Khoekhoengemeenskap wat vandag nog ʼn tradisionele pastorale lewenswyse handhaaf, is die seminomadiese Nama van die Richtersveld. [[Beeld:Samuel Daniell - Kora-Khokhoi preparing to move - 1805.jpg|duimnael|250px|'n Akwatint uit 1805: Korah-Khoikhoi besig om hulle hutte af te breek om na nuwe weivelde te trek.]] == Godsdiens == Hulle het 'n god genaamd ''Tsui-Goub'' genoem aanbid. Hulle het geglo dat hy uit die ooste gekom het, uit sy geesteswêreld die wolke maak en die reën laat uitsak, die beesstapels laat vermeerder en weiding vir die beeste verskaf. Hulle het aan die nadoodse voortbestaan van die siel geglo. Hul grafte is eweneens na die ooste georiënteer, vanwaar hulle geglo het ''Tsui-Goub'' gekom het. Hulle het die [[hottentotsgot]] as 'n gelukbringer vereer. Sommige stamme het die een [[testikel]] van seuns verwyder met [[puberteit]], omdat daar geglo is dat dit die voortbring van tweelinge sou verhoed. == Nederlandse vestiging == Die veebesittende Khoekhoen in die ongewing van die [[Kaapse Skiereiland]] was belangrik vir gereelde vleisverskaffing aan die Verenigde Oos-Indiese Kompanjie ([[Verenigde Oos-Indiese Kompanjie|VOC]]) se retoerskepe in [[Tafelbaai]] vanaf 1652. Om sowat dertig skepe per jaar van vleis te voorsien, het vereis dat sowat 300 beeste en 300 skape deur ruilhandel bekom word. Koperplaatjies, voorwerpe van yster, tabak en rooi glaskraletjies was gewilde ruilartikels. Die Khoekhoen het ook van brood, wyn en arak (rysbrandewyn) gehou. Die Kompanjie het probeer om die enigste koper te wees, want hy wou pryse laag hou, maar die Khoekhoen het net skape, of siek beeste, probeer verkoop om te sorg dat hul kuddes lewenskragtig bly. Ondanks vele pogings kon Van Riebeeck nie die vleistekort oplos nie. Die Khoekhoen wou nie ruilgoedere aanvaar as die transaksies op ʼn drastiese daling in hul eie kuddes sou neerkom nie en hulle was ook onderling verdeeld en het mekaar gewantrou. Van dié stamme was die Goringhaiconas (Strandlopers van Autshumao), Goringhaiquas (Kaapmans onder Gogosoa), Gorachouquas (Tabakdiewe onder Choro en Ankaisoa), Cochoquas (onder Oldasoa en Gonnema) en verder noord die Namaquas. [[Lêer:Portrait of Krotoa.jpg|duimnael|'n Voorstelling van Krotoa, of Eva]] Vir Van Riebeeck en sy amptenare was ʼn tolk onontbeerlik om misverstande te voorkom. Daar is afwisselend en met sukses gebruik gemaak van Autshumao (alias [[Autshumato|Herrie die Strandloper]]), sy susterskind [[Eva Krotoa|Krotoa]] (alias Eva), Doman (alias Anthonie) en Claas Das. Autshumao het op [[Robbeneiland]] gewoon en ʼn “poskantoor” vir Engelse en ander seemanne bedryf. In die vroeë jare van die nedersertting het Autshumao hom as Van Riebeeck se enigste tolk gevestig. Hy het raad oor Khoekhoenpolitiek gegee en het Khoekhoenveehandelaars na die fort toe gebring. Teen 1658 het Autshumao groot troppe vee gehad, en was hy die leier van veewagters wat hom voorheen as ʼn aasdier geminag het. Tydens die die Eerste Khoekhoen-Nederlandse Oorlog het Van Riebeeck, wat oor Autshumao se lojaliteit getwyfel het, hom op Robbeneiland gevange gehou. Hy het egter in ʼn lekkende ou boot ontsnap. Daarna was nhy die woordvoerder van die een Khoekhoengroep na die ander. Hy het in 1663 gesterf. Autshumao was al sy vee kwyt, maar sy goeie naam is tot ʼn mate herstel.   [[Lêer:Maria Quevellerius (1629-64), eerste vrouw van Jan van Riebeeck, of diens tweede vrouw Maria Scipio (ca. 1630-95) Rijksmuseum SK-A-806.jpeg|duimnael|Maria van Riebeeck]] Autshumao se jong verwant Krotoa of “Eva”, wat in Van Riebeeck se huishouding diens gedoen het, was in feitlik elke opsig anders as Autshumao. Sy het [[Nederlands]] en [[Portugees]] onder die knie gekry en het gretig gereageer op Christelike onderrig deur [[Maria van Riebeeck]]. Eva was ʼn stoere vriendin van die Nederlanders en het ʼn samewerkingsverband tussen die fort en die volgelinge van Oedasoa, haar ryk verwant, gesmee. Sy het later ʼn groot rol gespeel in die bedinging van die voorwaardes vir die beëindiging van die Eerste Khoekhoen-Nederlandse oorlog.   In die 1650’s was Eva die enigste persoon met ʼn goeie kennis van sowel die Khoekhoen- as die Nederlandse kultuur; elke keer dat sy van een kultuur na die ander oorgestap het, het sy haar Nederlandse klere vir Khoekhoenvelle verruil, en andersom. Sy is in 1662 gedoop en het in 1664 met die ontdekker Pieter van Meerhof getrou. Die Kompanjie het totale kultuurassimilasie van die Khoekhoen voorgestaan en het haar ʼn ruim bruidskat gegee. Eva het Van Meerhoff drie kinders geskenk, en hom vergesel toe hy bevelvoerder van Robbeneiland word. Van Meerhof het tydens ʼn ekspedisie na Madagaskar in ʼn skermnutseling gesneuwel. [[Lêer:Het Posthoudershuis op Robbeneiland, vanuit zee gezien, RP-T-1914-17-25.jpg|duimnael|Robbeneiland]] Eva was daarna ʼn ruk lank nog ʼn gesiene lid van die Europese gemeenskap, maar het toe swaar begin drink en haar aan prostitusie oorgegee. Die laaste vyf jaar van haar lewe was sy merendeels weens onsedelike gedrag op Robbeneiland in die tronk. Ná haar dood het die Nederlanders haar tragiese lewe voorgehou as bewys dat die Khoekhoen die beste aspekte van die Europese kultuur nie kon aannneem nie. Die amptelike dagboekhouer teken aan: “Soos die honde keer sy na haar eie braaksel terug, ʼn duidelike bewys dat die mens se aard, ongeag hoe sterk dit deur borele beginsels aan bande gelê word, na sy ingebore eienskappe terugkeer.” Daar is min bekend oor die oorsprong van Doman, maar hy was beslis geen hoofman nie. In 1657-1658 het die Nederlanders hom na [[Batavia]] (Jakarta), hul hoofstad in die Ooste, geneem. Hier het hy sowel die potensiële mag van Nederlandse kolonialisme as die klimaks van weerstand daarteen aan die eiland se noordkus gesien. Doman het trou aan die Nederlanders gesweer en beweer die Christendom lok hom. Dit was egter suiwer takties, want terug aan die Kaap het hy Van Riebeeck se beleid teengestaan en Eva gekritiseer. Hy het haar Christenskap bespot en geskree: “Hier kom die voorstander van die Nederlanders; sy gaan haar mense stories en leuens vertel, en hulle oplaas almal verraai.” [[Lêer:Kasteel de Goede Hoop circa 1680.jpg|duimnael|Kasteel de Goede Hoop circa 1680]] Van Riebeeck se verdraagsaamheid teenoor die Khoekhoen is tot breekpunt beproef. Op 19 Oktober 1653 het Autshumao en sy volgelinge byna al die vee van die Kompanjie gesteel en die veewagter David Jansz gedood. Toe Autshomao weer in Junie 1655 by die fort opdaag. Moes Van Riebeeck sy ontkennings en verskonings aanvaar. Die tolk Doman, wat Autshomao se taak oorgeneem het, het intussen die Kaapmans aangeraai om tydens reënweer die vee van die verversingspos te steel, aangesien Van Riebeeck se mense dan nie met klam lonte en kruit hul pangewere doeltreffend kon gebruik nie. Toe die Kaapmans in Julie 1659 die veewagter Sijmon in’t Velt doodsteek en 68 beeste en 67 skape wegvoer, het Van Riebeeck die plaaslike soldate en burgers opkommandeer. Die Kaapmans het met ʼn ontwykingstrategie gereageer, maar in ʼn skermutseling is drie Khoekhoen gedood. Daar is eers in April en Mei 1660 met die verskillende leiers vrede gesluit nadat ʼn vaste grenslyn en spesifieke toegangsroetes wedersyds neergelê is. Daarna is die amptelike versoeningsbeleid hervat. Die Khoekhoen het as veewagters en in hul ruilhandel met die Kompanjie meer vertroud geraak met die Nederlandse taal, leefwyse, kleredrag en gebruiksartikels. In die eerste dekade van die verversingspos se bestaan was daar net een Christenbekeerling onder die Khoekhoen, naamlik Krotoa. == Koloniale uitbreiding en die Khoekhoen == Die Khoekhoen was nooit besonder veglustig teenoor die burgers nie. Slegs enkele stamme was betrokke by herhaaldelike veediefstalle en aanslae op burgers. Die sogenaamde Tweede Khoekhoenoorlog (1673-1677) was klein in omvang. Die strafekspedisies van die owerheid teen die Cochoquas van Gonnema was ook nie juis baie suksesvol teen ʼn ontwykende vyand nie. Verskeie faktore het bygedra tot die ontstamming en vermindering van die Khoekhoen gedurende die 18de eeu. Onoordeelkundige veeruil met Kompanjiesamptenare en vryburgers, onderlinge oorloë, veediefstal en veesiektes het die Khoekhoen verarm. Baie van hulle het vir oorlewing as veewagters of wadrywers by burgers gaan werk. [[Lêer:Khoikhoi-nedersetting - 1711.png|duimnael|Khoekhoennedersetting, 1711]] Aansteeklike siektes het ook ontstamming in die hand gewerk. Die gevreesde pokke-epidemies van 1713, 1755 en 1767 het sommige Khoekhoenstamme totaal itgewis en ander se getalle dramaties uitgedun. Die voorkoms van pokke is die eerste keer op 18 April 1713 by die Slawelosie in Kaapstad aangeteken. Hierdie aansteeklike en dodelike siekte is waarskynlik deur die wasgoed van besoekende skeepslui oorgedra. Die Khoekhoen was besonder vatbaar daarvoor, en weldra is aan die owerheid gerapporteer dat Khoekhoen wat na die binneland gevlug het, die epidemie vinnig laat versprei. Noukeurige statistieke ontbreek, maar die besoekende Nederlandse skrywer Francois Valentijn het bevestig dat die epidemie letterlik honderde Khoekhoen in sommige streke van die kolonie uitgewis het. Die Sweedse reisiger Anders Sparrman het ook in 1776 bevind dat ʼn onbekende “galkoors” groot lewensverlies onder veral die Khoekhoen veroorsaak het. Volgens ʼn sensusopgawe van 1805 was daar toe slegs sowat 20 000 Khoekhoen in die Kaapkolonie oor. Hulle was teen daardie tyd ʼn grondlose proletariaat wat in ʼn groot mate hul eie taal en tradisionele leefwyse ingeboet het om by die Westerse leefwyse aan te pas. Oor die vraag aan wie die grond in die kolonie behoort het, bestaan daar uiteenlopende menings. Die Khoekhoen het in stamverband aanspraak gemaak op woonplek en weiveld in bepaalde gebiede. Hul nomadiese leefwyse was grotendeels afhanklik van die beskikbaarheid van water. Binne die beperkte amptelike grense van die aanvanklike Kaapse nedersetting is eiendomsplase aan burgers toegeken. Hulle kon ook jaarliks weilisensies in onbette gebiede bekom. Teen 1714 was daar al sowat 400 eiendomsplase vir koring- en wynproduksie deur die owerheid beskikbaar gestel. Die Khoekhoen se tradisionele lewenswyse het hulle in konflik gebring met hierdie grondbesitters. Toe onafhanklike veeboere ná die pokke-epidemie van 1713 ook amptelike leningsplase gekry het, was baie ontstamde Khoekhoen se onafhanklike bestaanswyse binne die uitbreidende koloniale grense toenemend onder druk. [[Lêer:Khoikhoi hunter - J White - 1800.jpg|duimnael|Khoekhoenjagter]] Aanvanklik het die Kompanjiesamptenare en burgers hulself bloot op grond van godsdienstige oorwegings van die Khoekhoen onderskei, naamlik as Christene teenoor heidene. Teen die middel van die 18de eeu het hierdie onderskeiding al hoe meer op ʼn ras- en standverskil in die samelewing berus. Reeds in 1661 is ʼn onderwyser in Kaapstad aangestel om die Khoekhoen in die Nederlandse taal en Christelike godsdiens te onderrig. Sommige burgers in die afgesonderde binneland het hul werkers nie van hul huisgodsdiens uitgesluit nie, maar die lewenspeil van die Khoekhoen het daardeur nie juis verbeter nie. Hulle is oor die algemeen karig besoldig en het in hul tradisionele matjieshutte naby die plaasopstalle gewoon. Georganiseerde sendingswerk onder Khoekhoen in die kolonie het teenstand gekry toe die Morawiese sendeling Georg Schmidt in 1742 op grond van klagtes van geordende predikante en sommige lidmate, deur die owerheid verbied is om die sakramente aan bekeerde Khoekhoen by Baviaanskloof in die latere distrik Caledon te bedien. Schmidt moes in 1744 onverrigter sake na Europa terugkeer. Teen die einde van die 18de eeu het baie burgers egter ʼn nuwe, positiewer ingesteldheid teenooor Christelike sendingaksies onder die Khoekhoen ingeneem. Dit kan aan die heersende tydsgees van filantropie en die ywer van predikante en sendelinge uit eie geledere toegeskryf word. In 1799 is die Zuid-Afrikaansche Zendeling Genootschap (ZAG) in Kaapstad gestig om saam met buitelandse genootskappe sendingwerk onder veral die Khoekhoen te bevorder. In 1792 het die Morawiërs die Baviaanskloof-sendingstasie heropen, en in 1805 is dit herdoop tot [[Genadendal]]. Dit het spoedig ʼn navolgenswaardige voorbeeld van deugsaamheid gestel wat by die owerheid en burgers agting gewek het. Op militêre gebied was daar in die 18de eeu noue samewerking tussen die burgers en ontwortelde Khoekhoen. Individuele werkers van burgers het geleer om met die ou voorlaaiers akkuraat te skiet. Dit was noodsaaklik in die jagveld, maar ook vir beter beskerming van veekuddes teen diewe en roofdiere. Weens die beperkte getal soldate in die Kaapse garnisoen het ʼn unieke kommandostelsel in die binneland ontwikkel. Dit het op die noue samewerking tussen berede burgers, vryswartes en ervare Khoekhoen berus, met die goedkeuring van die landdros van die betrokke distrik. In 1781 is ʼn Corps Bastaard Hottentotten in Kaapstad gestig om enige moontlike buitelandse inval te help afweer. Die 400 manskappe was onder bevel van twee burgeroffisiere, Hendrik Eksteen en Gerrit Munnik. Nadat ʼn groep Franse huursoldate die jaar darna na die Kaap gestuur is, kon die Khoekhoen weer na die plase terugkeer. In 1793 is nog ʼn Corps Pandoeren gestig wat uit 200 Khoekhoen onder aanvoering van burgerkaptein Jan Cloete bestaan het. Dit was die begin van ʼn lang tydperk van professionele militêre diens deur Khoekhoen en persone van gemendge herkoms in die Kaapkolonie. == Die Khoekhoen onder druk == [[Lêer:Hottentottin (Khoikhoi woman).jpg|duimnael|Skets van 'n Khoekhoenvrou]] Die Khoekhoen se onafhanklikheid het in die 1770’s begin verkrummel. Vanuit die westekant het die trekboere hulle verjaag of onderwerp. Groot getalle Khoekhoen is deur [[Xhosas|Xhosa]]-stamme aan hul oostekant ingelyk, eral die Gqunukhwebe en Ntinde. Hulle is nie as gelykes opgeneem nie. Dit was nie omdat hulle as ʼn minderwaardige ras beskou is nie, maar omdat hulle arm was. Weens hul vrye biologiese vermenging met die Xhosa het hulle geen aparte kaste gevorm nie. Die nasate was Xhosa. Terselfdertyd het die Khoekhoen nie heeltemal vrywillig hulle aan die Xhosa odnerwerp nie. Sommiges het eerder by die Boere as die Xhosas in diens getree. Die koloniste het swaar op die Khoekhoen geleun. Hulle het die veld baie goed geken en geweet hoe om vee op te pas en om in ʼn dorre omgewing veeteelt te bedryf, maar hulle moes hul grond en soms ook hul vee afstaan. Stropers het veewagter dikwels vermoor en talle Khoekhoen het ook as skuts aan kommando’s deelgeneem. Tog was daar teen 1850 nog verskeie onafhanklike of minstens semi-onafhanklike Khoekhoengemeenskappe in Suid-Afrika. Daarbenewens was daar verskeie Suid-Afrikaanse gemeenskapsgroepe wat uit die Khoekhoen ontwikkel het, waaronder die Griekwas. Maar vir dié groepe was die tweede helfte van die 19de eeu ʼn hartseer tydperk. Die Khoekhoen en ander gemeenskappe wat nie as wit omskryf is nie en wat in die [[Katrivier]]<nowiki/>nedersetting in die [[Oos-Kaap]] woonagtig was, het toenemend soos tweedeklasburgers begin voel. Die rede hiervoor was die plaaslike Britse amptenare en wit boere van die omgewing wat dwangmaatreëls aan hulle opgedring en hulle probeer dwing het om as arbeiders op die wit boere se plase te gaan werk. Toe die sogenaamde Agtste Grensoorlog (die Mlanjeni-oorlog) in 1850 uitbreek, het hul ontevredenheid oorgekook. Die meeste van die Katrivier se inwoners, insluitende die Khoekhoengarnisoen van Fort Armstrong, wat teen hul wit offisiere gemuit het, het die kant van die Xhosa in hierdie oorlog gekies. Die Khoekhoen van die Shiloh- en die Theopolis-sendingstasies het spoedig in solidariteit by die Katrivieropstandelinge aangesluit. Die Britse owerhede het intussen bruin troepe in die huidige Wes-Kaap opgekommandeer en na die Oosgrens gestuur om die oorlog en die opstand wat daarmee saamgehang het, te beëindig. Hierdie soldate was egter onwillig om teen hul rasgenote te veg en is uiteindelik na die Kaap teruggestuur. [[Lêer:Adam Kok III - Griqua Captain - 1848.jpg|duimnael|Adam Kok III]] Die [[Griekwas (stam)|Griekwas]] was langs die Garieprivier in die huidige Vrystaat gewoon het, met [[Adam Kok III]] as leier, was teen 1850 nog relatief goed daaraan toe. Sommige het hulle in die hoofstroom van ekonomiese bedrywighede bevind deur hul boerdery met merinoskape. Diegene wat hul grond aan wit boere verkoop het, het egter arm gebly. Met die stigting van die [[Oranje-Vrystaat|Republiek van die Oranje-Vrystaat]] in 1854 het die Griekwas geen politieke regte gehad nie. Met die instemming van die Britte was hulle geheel en al ondergeskik aan die Boere. Hulle moes aanvaar dat hulle as afsonderlike gemeenskap sal verdwyn, tensy hulle veg vir hul onafhanklikheid, of elders ʼn heenkome gaan soek. Hulle het besluit om ʼn nader tuiste te vind. Toe hierdie Griekwas teen die einde van 1850’s ingelig is oor die bestaan van ʼn onbewoonde gebied suidoos van die Drakensberge tussen die Mzimkulu- en Mzimvuburivier (Niemandsland, wat later Griekwaland-Oos genoem is), het hulle in 1860 hul grond verkoop en met die seën van die Britse goewerneur van die [[Kaapkolonie]] daarheen getrek. Aanvanklik het dit goed gegaan in die nuwe gebied, en hulle het ʼn geordende gemeenskap rondom hul nuwe hoofstad, [[Kokstad]], gevestig. Vanaf 1872 het die Britte egter stelselmatig met die oorname van Griekwaland-Oos begin. Ná Adam Kok se dood in 1875 het die eenheid in Griekwageledere verbrokkel en het talle Griekwas hul grond aan buitestanders verkoop. Drie jaar later, in 1878, is Griekwaland-Oos deur die Britte geannekseer. Daarmee was ʼn onafhanklike bestaan vir dié Griekwagemeenskap vir altyd iets van die verlede. [[Lêer:Nicolaas Waterboer - Griqua leader and politician of the Cape Colony.jpg|duimnael|Nicolaas Waterboer]] Benewens die Griekwas wat volgelinge van [[Adam Kok III|Adam Kok]] III was, was daar ook Griekwavolgelinge van die Waterboer-familie wat laer af langs die Garieprivier in die omgewing van [[Griekwastad]] gewoon het. Hul ongestoorde, onafhanklike bestaan het in die 1870’s tot ʼn einde gekom toe diamante in daardie gebied ontdek is. Die Britse regering het die gebied van die Waterboer-Griekwas, wat Griekwaland-Wes genoem is, ingepalm en het dit in 1880 by die Kaapkolonie ingelyf. Die meeste Griekwas het hulle grond en aansprake op diamantrykdomme aan wit mense verkoop en in armoede verval. Die vallei van die Garieprivier verder stroomaf tot naby die [[Augrabieswaterval|Augrabies-waterval]] is teen 1850 bewoon deur ʼn groep Khoekhoenveeherders wat die Koranataal gepraat en ook mense van gemengde bloed ingesluit het. Hulle het mettertyd perde en gewere in die hande gekry en dit onder meer benut in rooftogte op wit veeboere wat in die tweede helfte van die 19de eeu in die gebied inbeweeg het plase by die Kaapse regering geregistreer het. Twee oorloë tussen die Koranas en die Kaapse owerhede het gevolg (onderskeidelik in 1868-1869 en 1878-1879). Die Koranas is verslaan en hul leiers is tronkstraf opgelê en na Robbeneiland gestuur. Die Koranagebied is herdoop as Gordonia en vir wit bewoning oopgestel. Daarmee het die onafhanklike bestaan van dié gemeenskap ook tot ʼn einde gekom. Die laaste Khoekhoengemeenskap wat tussen 1850 en 1900 nog grotendeels onafhanklik was, was die [[Namas]] van [[Namakwaland]] en die [[Richtersveld]]. Indringing deur wit boere het meegebring dat talle Namamense hul toevlug tot sendingstasies op plekke soos [[Leliefontein]], [[Komaggas|Kommagas]], [[Steinkopf]] en Richtersveld geneem het. Die Khoikhoi aan die [[Kaapkolonie|Kaap]] se taal was [[Korannataal]] (ook bekend as Griekwa), wat uitgesterf het. Hulle laaste hoofman was [[Dawid Stuurman]], wat in [[1819]] na [[Nieu-Suid-Wallis]] in [[Australië]] verban is en in [[1830]] daar oorlede is. == Bronne == * Cave, N.: 'Hottentot' and Hottentot place-names. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 25, nr. 3, Maart 1976 * History and Geography of South Africa. F Beswick, Darter Brothers and Walton, [[Kaapstad]], [[1899]] * [http://www.mieliestronk.com/khoisan.html Artikel op mieliestronk] * Giliomee, H. & Mbenga, B. (reds). 2007. ''Nuwe geskiedenis van Suid-Afrika''. Tafelberg: Kaapstad * Pretorius, F (red). 2012. ''Geskiedenis van Suid-Afrika: Van voortye tot vandag''. Tafelberg: Kaapstad == Eksterne skakels == *{{en}} [http://khoisan.org/ The Khoisan] {{Normdata}} [[Kategorie:Etniese groepe in Suid-Afrika]] 6i4vmzilgbqmnby8lk0f06aqewr50n5 0 16809 2513572 2459342 2022-07-19T18:11:25Z JMK 649 skakels wikitext text/x-wiki {{Infoboks Voormalige Land |native_name = ''Swellendam'' |conventional_long_name = |common_name = Swellendam |continent=Afrika |region=Suidelike Afrika |country=Suid-Afrika |era= |status=[[Boererepubliek]] |year_start = |year_end = 1795 |date_start = Junie |date_end = November |event_start = |event_end = |p1 = Nederlandse Kaapkolonie |flag_p1 = Prinsenvlag.svg |s1 = Engelse Kaapkolonie |flag_s1 = Cape Colony flag.png |image_flag = Flag of the Netherlands.svg |image_coat = |image_map = Kapkolonie 1795.jpg |image_map_caption = Die Nederlandse Kaapkolonie met Graaff-Reinet (blou) en Swellendam (rooi) 1795/96 |national_motto = |national_anthem = |capital = [[Swellendam]] |common_languages = [[Nederlands]] |government_type = Republiek |title_leader = President |leader1 = |leader2 = |leader3 = |legislature = |house1 = |house2 = |stat_year1= |stat_area1= |stat_pop1 = |currency = |footnotes = }} Die '''Republiek van Swellendam''' kom tot stand toe sowat sestig [[Kaapkolonie|Kaapse]] burgers op [[17 Junie|17]] en [[18 Junie]] [[1795]] onder leiding van [[Petrus Delport]] die drostdy beset en die landdros van [[Swellendam]], [[Anthonie Faure]] en sy amptenare dwing om te bedank. [[Hermanus Steyn]] word as President verkies.<ref>{{Ensiklopedie van Suidelike Afrika}}</ref> Die voorval vind plaas enkele maande na [[Marthinus Prinsloo]] 'n waarnemende regering in die [[Republiek van Graaff-Reinet|Colonie van Graaff-Reinet]] vestig op [[4 Februarie]] 1795. Die opstand en selfregering is gemotiveer deur ongelukkigheid met [[Belasting|belastingbetaling]] aan die [[VOC|Kompanjie]] en die verbod op inboek van [[Khoikhoi]]-kinders op plase. Hoewel 'n ''nasionale landdros'' aangestel is en die ''nasionale konvensie'' as regering gedien het, is die regering in [[Die Republiek van die Sewe Verenigde Nederlande|Vrye Republiek van Nederland]] erken en is daar nie beoog om 'n republiek te stig nie. Die kortstondige onafhanklikheid van die gebied kom tot 'n einde kort na die [[Verenigde Koninkryk|Britse]] besetting van die Kaap in September 1795. == Sien ook == * [[Republiek van Graaff-Reinet]] == Bronne == * Die Afrikaners – 'n Biografie, [[Hermann Giliomee]], bladsy 52 * https://web.archive.org/web/20080530180419/http://www.groottrek.za.cx/veeboere.htm *[[Anna Rothmann]]. 1994. The Republic of Swellendam. Gebaseer op 'n aanbieding van [[Anna Rothmann]] in 1983 oor die Republiek van Swellendam wat in Engels vertaal en verwerk is deur Beverley Thomas. Uitgegee deur die Drostdy Museum == Verwysings == {{Verwysings}} {{Saadjie}} {{Boererepublieke}} [[Kategorie:Geskiedenis van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Afrikaners]] 0j7mv3r1sorx0e0vwhg6nmi22lb0tsf 2513716 2513572 2022-07-20T10:10:04Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki {{Infoboks Voormalige Land |native_name = ''Swellendam'' |conventional_long_name = |common_name = Swellendam |continent=Afrika |region=Suidelike Afrika |country=Suid-Afrika |era= |status=[[Boererepubliek]] |year_start = |year_end = 1795 |date_start = Junie |date_end = November |event_start = |event_end = |p1 = Nederlandse Kaapkolonie |flag_p1 = Prinsenvlag.svg |s1 = Engelse Kaapkolonie |flag_s1 = Cape Colony flag.png |image_flag = Flag of the Netherlands.svg |image_coat = |image_map = Kapkolonie 1795.jpg |image_map_caption = Die Nederlandse Kaapkolonie met Graaff-Reinet (blou) en Swellendam (rooi) 1795/96 |national_motto = |national_anthem = |capital = [[Swellendam]] |common_languages = [[Nederlands]] |government_type = Republiek |title_leader = President |leader1 = |leader2 = |leader3 = |legislature = |house1 = |house2 = |stat_year1= |stat_area1= |stat_pop1 = |currency = |footnotes = }} Die '''Republiek van Swellendam''' kom tot stand toe sowat sestig [[Kaapkolonie|Kaapse]] burgers op [[17 Junie|17]] en [[18 Junie]] [[1795]] onder leiding van [[Petrus Delport]] die drostdy beset en die landdros van [[Swellendam]], [[Anthonie Faure]] en sy amptenare dwing om te bedank. [[Hermanus Steyn]] word as President verkies.<ref>{{Ensiklopedie van Suidelike Afrika}}</ref> Die voorval vind plaas enkele maande na [[Marthinus Prinsloo]] 'n waarnemende regering in die [[Republiek van Graaff-Reinet|Colonie van Graaff-Reinet]] vestig op [[4 Februarie]] 1795. Die opstand en selfregering is gemotiveer deur ongelukkigheid met [[Belasting|belastingbetaling]] aan die [[VOC|Kompanjie]] en die verbod op inboek van [[Khoikhoi]]-kinders op plase. Hoewel 'n ''nasionale landdros'' aangestel is en die ''nasionale konvensie'' as regering gedien het, is die regering in [[Die Republiek van die Sewe Verenigde Nederlande|Vrye Republiek van Nederland]] erken en is daar nie beoog om 'n republiek te stig nie. Die kortstondige onafhanklikheid van die gebied kom tot 'n einde kort na die [[Verenigde Koninkryk|Britse]] besetting van die Kaap in September 1795. == Sien ook == * [[Republiek van Graaff-Reinet]] == Bronne == * Die Afrikaners – 'n Biografie, [[Hermann Giliomee]], bladsy 52 * https://web.archive.org/web/20080530180419/http://www.groottrek.za.cx/veeboere.htm *[[Anna Rothmann]]. 1994. The Republic of Swellendam. Gebaseer op 'n aanbieding van [[Anna Rothmann]] in 1983 oor die Republiek van Swellendam wat in Engels vertaal en verwerk is deur Beverley Thomas. Uitgegee deur die Drostdy Museum == Verwysings == {{Verwysings}} {{Saadjie}} {{Boererepublieke}} {{Normdata}} [[Kategorie:Geskiedenis van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Afrikaners]] 39axjvjvnaink0mnwbvn5otpsvo34jk 0 20826 2513580 2354515 2022-07-19T18:25:17Z Sobaka 328 /* Oorsprong */ skakel wikitext text/x-wiki [[Lêer:Magna Grecia 280aC.jpg|duimnael|Magna Graecia, omtrent 280 v.C.]] [[Lêer:Paestum BW 2013-05-17 14-18-19.jpg|duimnael|Tempel van die godin [[Atena]] in Paestum]] Die term '''Magna Graecia''' ([[Latyn]], letterlik "Groot-Griekeland"; [[Grieks]] Μεγάλη Ελλάς ''Megálē Hellás'') verwys na die gebiede in die antieke [[Italië|Suid-Italië]] en [[Sisilië]], waar Griekse setlaars hulle sedert die [[8ste eeu v.C.]] gevestig het. Magna Graecia het talle digbevolkte stede en onafhanklike state behels, wat dikwels oorlog teen mekaar gevoer het. == Oorsprong == Sedert die 8ste eeu v.C. het Griekse setlaars kolonies in die gebied van die huidige Kalabrië, Kampanië, Basilikata, Apulië en in die suidooste van Sisilië begin stig. Die setlaars het hulle merendeels langs die kuslyne en in die nabyheid van riviere en fonteine gevestig, waar 'n aantal beduidende stede soos [[Elea]], Taras, Kyme, Metapontion, Sybaris, Kroton, Rhegion, Paeston en [[Napels]] gestig is. Die kolonies in Sisilië met belangrike stede soos Naxos, Zankle en Syraka is nie deur die Griekse geskiedkundiges by die Magna Graecia gereken nie – maar wél deur hulle Romeinse eweknieë. Vanaf die 3de eeu v.C. het die naam Magna Graecia gebruiklik geword. Die term het veral na die bevolking en sy kultuur verwys en nie na 'n bepaalde geografiese streek nie, en was daarop gemik om die belangrikheid van die Griekse gebiede in Suid-Italië teenoor die Griekse stamlande te beklemtoon. == Emigrasie uit die Griekse moederland == Sodra die voedselproduksie in 'n [[Antieke Griekeland|antieke Griekse]] stad nie meer in die groeiende bevolking kon voorsien nie, of 'n bepaalde groep in 'n politieke konflik 'n neerlaag gely het en verban is, het burgers geëmigreer. Die emigrante is deur die stedelike owerhede dikwels van skepe, wapens, landbougereedskap, voedselvoorrade, saad en 'n sogenaamde ''oikis'' (Grieks: "stigter van 'n kolonie") voorsien. Die oikis was die leier van die ekspedisie, het oor die nodige kennis en ervaring beskik en was gewoonlik 'n gerespekteerde burger in sy geboortestad. Hy was dikwels van adellike afkoms en het van die owerhede die opdrag gekry om die ekspedisie na Italië of ander gebiede van die Middellandse See voor te berei. Die oikiste was soms ook avonturiers of ervare seevaarders, wat groepe van mense uit verskillende Griekse geweste na 'n nuwe tuiste gelei het. Die oikiste het voor hulle vertrek om die gode se beskerming gebid. Gewoonlik het hulle aan 'n heiligdom soos dié van die god Apollon in Delphi besoek afgelê en die god gevra watter bestemming die mees gunstige sou wees. Priesters het die goddelike openbarings verkondig. Die bekendste oikiste was Archias (stigter van Syrakusai), Evarco (Katane) en Phalantus (Tarentum). == Griekse taalgebiede in die huidige Suid-Italië == 'n Klein minderheid in Kalabrië en veral in Salento in Apulië praat nog steeds die Griekse Italiot-dialek of Griko – 'n taal met Oud-Griekse, Bisantyns-Griekse en Italiaanse elemente. Hierdie bevolkings het hulle oorsprong in die Bisantynse invalle in Suid-Italië tussen die [[6de eeu|6de]] en [[10de eeu]]. Die laaste sensus, waartydens die Griekse bevolking in Italië presies opgeneem is, het in [[1921]] plaasgevind. Destyds het 19&nbsp;672 Italianers 'n Griekse dialek as huistaal gepraat, waarvan 16&nbsp;033 in Apulië en 3&nbsp;639 in die uiterste suide van Kalabrië. Nie-amptelike skattings in 1930 het die aantal Griekksprekendes op sowat 36&nbsp;000 beraam. Vandag is daar omtrent 10&nbsp;000 mense wat nog 'n kennis van die Griekse dialekte het. Kulturele betrekkinge met Griekeland is in [[1955]] aangeknoop, en drie tydskrifte het hulle vir die bewaring van die Griekse kultuur beywer. Die belangrikste digter en verteenwoordiger van die sogenaamde Griekse renaissance was Vito Domenico Palumbo (1854–1918), 'n boorling van Calimera naby Salento. == Bronne == * {{cite web |url=http://www.forumromanum.org/history/morey01.html |title=Outlines of Roman history, chapter 1 |trans-title=Buitelyne van Romeinse geskiedenis, hoofstuk 1 |language=en |work=Forum Romanum |first=W.C. |last=Morey |date=1901 |archive-url=https://archive.vn/AN1G9 |archive-date=23 Desember 2020 |url-status=live}} {{Normdata}} [[Kategorie:Geskiedenis van Griekeland]] [[Kategorie:Geskiedenis van Italië]] kbnjoumq0jdwmxnvvfpebc482vo2us4 0 25649 2513530 2439424 2022-07-19T13:15:51Z Aliwal2012 39067 rooi skakel na [[Murrayfield, Edinburg]] wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Stadion | stadionnaam = Murrayfield-stadion | bynaam = | beeld = [[Lêer:Murrayfield Stadium 2005-05-13.jpg|250px]] | byskrif = Die Murrayfield-stadion in 2005 | vollenaam = | vorigenaam = | ligging = [[Murrayfield, Edinburg|Murrayfield]], [[Edinburg]], [[Skotland]] | koördinate = {{Koördinate|55|56|32|N|3|14|27|W|type:landmark|aansig=inlyn,titel}} | sooi_gespit = | gebou = | geopen = 1925 | renovasie = 1995 | uitgebrei = | gesluit = | afgebreek = | eienaar = [[Skotse Rugbyunie]] | operateur = Skotse Rugbyunie | oppervlak = Ondergrondsverhitte gras | boukoste = £50 miljoen (herkonstruksie) | argitek = Connor Milligan | struktuuringenieur = | diensteingenieur = | algemene_kontrakteur = | projekbestuurder = | hoofkontrakteurs = | voormalige_name = | tuisveld_van = Skotse Rugbyunie<br />[[Edinburgh Rugby]] (1996–)<br />Edinburgh Sevens (2007–2011)<br />Heart of Midlothian (2004–2007)<br />Scottish Claymores (1995–2002) | sitplekke = 67&nbsp;144 | dimensies = }} '''Murrayfield-stadion''' is 'n sportstadion in [[Edinburg]], die hoofstad van [[Skotland]] en is die tuiste van die [[Skotse Rugbyunie]]. Dit het op 'n stadium die rekord gehou vir die meeste toeskouers by 'n rugbywedstryd met 104&nbsp;000 wat die wedstryd tussen [[Skotse nasionale rugbyspan|Skotland]] en [[Walliese nasionale rugbyspan|Wallis]] in 1975 bygewoon het. Tans is die stadion se sitplek-alleen kapasiteit 67&nbsp;800. == Ligging == Murrayfield is geleë in die wes-einde van Edinburg naby Corstorphineweg, reg langsaan die Murrayfieldskaatsbaan en naby die Edinburgdieretuin. Dit is vernoem na die deel van Edinburg waarin dit geleë is, [[Murrayfield, Edinburg|Murrayfield]]. Die stadion het goeie vervoerverbindings met busse wat langs Corstorphineweg loop. Die naaste spoorwegstasie is Haymarket wat sowat tien minute se stap daarvandaan geleë is. == Geskiedenis == [[Lêer:Rugby World Cup 2007 - Scotland v Romania.jpg|duimnael|links|Wedstryd tussen Skotland en Roemenië tydens die [[Rugbywêreldbeker 2007]]]] Die Skotse Rugbyvoetbalunie het die grond waarop die stadium gebou is gekoop en die eerste Murrayfield-stadion op 21 Maart 1925 ingehuldig. te vore is internasionale wedstryde by Inverleith gehou. Die eerste besoekers was [[Engelse nasionale rugbyspan|Engeland]], wat deur Skotland verslaan is om die nasie se eerste [[Sesnasies-toernooi|Vyfnasies]] [[Grand Slam (Rugby)|Grand Slam]] te besorg. Tydens die [[Tweede Wêreldoorlog]] is Murrayfield se grond aan die nasie beskikbaar gestel en is dit deur die ''Royal Army Service Corps'' oorgeneem wat dit as voorradedepot gebruik het. Gedurende die oorlogsjare het die gewapende magte sportowerhede daarin geslaag om leke jaar Skotland teen Engeland magte internasionale wedstryde te reël op 'n tuis-ene-weg grondslag. Skotland se tuiswedstryde is die eerste twee jaar by Inverleith gespeel voor dit in 1944 na Murrayfield terugverander is. In 1995 is Murrayfield teen 50 miljoen pond opgeknap en is spreiligte vir die eerste keer in die stadion se geskiedenis geïnstalleer. Tans word Murrayfield meestal vir Skotse internasionale rugbywedstryde gebruik met al Skotland se Sesnasies wedstryde wat daar gehou word. Vanaf 2007 is Murrayfield ook die tuiste van die [[Edinburgh Sewes|Edinburg 7's]], die finale gebeurtenis in die jaarlikse [[IRR Sewes Wêreldreek]] in [[sewesrugby]]. Murrayfield is ook vir wedstryde tydens die [[Rugbywêreldbeker 2007]] gebruik. Die stadium is ook al gebruik vir die Heinekenbekereindstryd soos wat die geval was in 2004-05 toe [[Stade Toulousain|Toulouse]] [[Stade Français Paris|Stade Français]] met 18-12 geklop het. Benewens rugby word daar soms [[sokker]] op die stadion gespeel en die stadion is deur die nabygeleë sokkerklub Heart of Midlothian F.C. as die tuisveld vir hulle Europese veldtog in die 2006/2007-seisoen gekies aangesien Tynecastle nie aan [[UEFA]]-kriteria vir Europese sokker voldoen nie. Verder het Murrayfield al [[Amerikaanse voetbal]] en [[rugby league]] wedstryde aangebied. Die stadion het ook al optredes deur rockkunstenaars soos [[David Bowie]], [[U2]] en die [[Red Hot Chili Peppers]] aangebied. In Julie 2005 is die finale Live 8-konsert, Edinburg 50&nbsp;000 – The Final Push, met optredes deur onder andere [[James Brown (musikant)|James Brown]], [[Texas]], [[The Proclaimers]] en [[Travis]] by Murrayfield gehou. Alhoewel dit 'n rugbyunionstadion is, het Murrayfield in 2000 en 2002 die [[rugby league]] Challenge beker eindstryde aangebied. == Wedstryde == {| class="wikitable" style="text-align:center;margin:auto" !width="50"|Jaar ! style="width:110px;"|Wedstryd ! style="width:120px;"|Span ! style="width:100px;"|Telling ! style="width:120px;"|Span 2 ! style="width:120px;"|Toeskouers |- |rowspan="5"|[[Rugbywêreldbeker 1991|1991]] |rowspan="3"|Poel 2 |{{SCOru-r}} |47–9 |{{JPNru}} |style="text-align:center;"|40&nbsp;000 |- |{{SCOru-r}} |51–12 |{{ZIMru}} |style="text-align:center;"|35&nbsp;000 |- |{{SCOru-r}} |24–15 |{{IRLru}} |style="text-align:center;"|54&nbsp;000 |- |Kwarteindstryd 2 |{{SCOru-r}} |28–6 |{{SAMru}} |style="text-align:center;"|54&nbsp;000 |- |Halfeindstryd 1 |{{SCOru-r}} |6–9 |{{ENGru}} |style="text-align:center;"|54&nbsp;000 |- |rowspan="6"|[[Rugbywêreldbeker 1999|1999]] |rowspan="4"|Poel A |{{SCOru-r}} |29–46 |{{RSAru}} |style="text-align:center;"|57&nbsp;612 |- |{{SCOru-r}} |43–12 |{{URUru}} |style="text-align:center;"|9&nbsp;463 |- |{{RSAru-r}} |47–3 |{{ESPru}} |style="text-align:center;"|4&nbsp;769 |- |{{SCOru-r}} |40–0 |{{ESPru}} |style="text-align:center;"|17&nbsp;593 |- |Kwarteindstryduitspeelwedstryd 3 |{{SCOru-r}} |35–20 |{{SAMru}} |style="text-align:center;"|20&nbsp;000 |- |Kwarteindstryd 3 |{{SCOru-r}} |18–30 |{{NZLru}} |style="text-align:center;"|59&nbsp;750 |- |rowspan="3"|[[Rugbywêreldbeker 2007|2007]] |rowspan="3"|Poel C |- |{{SCOru-r}} |42–0 |{{ROMru}} |style="text-align:center;"|31&nbsp;222 |- |{{SCOru-r}} |0–40 |{{NZLru}} |style="text-align:center;"|64&nbsp;558 |} == Eksterne Skakels == {{CommonsKategorie|Murrayfield}} * {{en}} [http://www.murrayfieldexperience.com/ Murrayfield Experience se amptelike webwerf] * {{en}} [http://www.scottishrugby.org/bt-murrayfield-stadium Murrayfield-stadion] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150905052425/http://www.scottishrugby.org/bt-murrayfield-stadium |date= 5 September 2015 }} op die Skotse Rugby-webwerf {{Rugbywêreldbekerstadions 2007}} [[Kategorie:Geboue en strukture in Edinburg]] [[Kategorie:Rugbystadions in die Verenigde Koninkryk]] [[Kategorie:Rugbywêreldbekerstadions]] 75l8av3yvlkdkpeypb01fcckjy4u5qt 0 27220 2513635 2472581 2022-07-19T21:43:32Z JMK 649 vertaal in ... wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Persoon | naam = Astrid Lindgren | bynaam = | beeld = Lindgren 1960.jpg | beeldbeskrywing = | onderskrif = Astrid Lindgren in 1960 | geboortenaam = Astrid Anna Emilia Ericsson | geboortedatum = [[14 November]] [[1907]] | geboorteplek = Vimmerby, Olofström, [[Swede]] | sterfdatum = {{SDEO|1907|11|14|2002|1|28}} | sterfteplek = [[Stockholm]], Swede | ouers = | titel = | nasionaliteit = {{vlagland|Swede}} | beroep = Skrywer | ander = | bekend = ''Pippi Langkous'' | salaris = | termyn = | voorganger = | opvolger = | eerbewyse = Hans Christian Andersen Award for Writing (1958)<br />Right Livelihood Award (1994) | party = | religie = | huweliksmaat = | kinders = | webblad = | handtekening = }} '''Astrid Anna Emilia Lindgren''', gebore '''Ericsson''' ([[14 November]] [[1907]] – [[28 Januarie]] [[2002]]) was 'n [[Swede|Sweedse]] kinderboekouteur, wie se tientalle werke in 85 tale vertaal en in meer as 100 lande gepubliseer is. Sy het wêreldwyd sowat 145 miljoen kopieë verkoop. Sy het ook die bekende boeke van [[Pippi Langkous]] geskryf. == Biografie == [[Lêer:Astrid Lindgren 1924.jpg|duimnael|links|Astrid Lindgren in 1924]] Astrid Lindgren het in Näs groot geword, naby [[Vimmerby]], [[Småland]], baie van haar boeke is gebaseer op haar familie en herinneringe uit haar kinderdae. [[Pippi Langkous]], haar bekendste karakter, was oorspronklik deur haar siek en bed-gebonde dogter, Karien uitgevind. <!-- Lindgren was the daughter of Samuel August Ericsson and Hanna Johnsson. She had two sisters. Her brother, Gunnar Ericsson, was a member of the Swedish parliament. Upon finishing school, Lindgren took a job with the a local newspaper in [[Vimmerby]]. When Astrid became pregnant with the chief editor's child, the editor proposed marriage. Astrid demurred, and gave birth to her son Lars in 1926 in [[Copenhagen]] while unmarried. In 1926, Lindgren moved to [[Stockholm]], learning to become a typist and stenographer. In 1931 she married her boss, Sture Lindgren (1898–1952). Three years later, in 1934, Lindgren gave birth to her second child, Karin, who later became a translator. The family moved in 1941 to an apartment on Dalagatan, with a view over Vasaparken, where Astrid lived until her death. Astrid Lindgren died in 2002, at the age of 94. Following her death the government of Sweden instituted the [[Astrid Lindgren Memorial Award]] in her memory. The award is the world's largest monetary award for children's and youth literature, in the amount of five million [[Swedish krona|SEK]]. == Skrywer / Outeur == In 1944 Lindgren won second prize in a competition held by the newly founded publishing house ''Rabén & Sjögren'' with her novel named ''Britt-Marie lättar sitt hjärta'' (''Britt-Marie unburdens her heart''). A year later she won third prize in the same competition with the children's book ''Pippi Långstrump'' ([[Pippi Longstocking]]), which has since become one of the most beloved children's books in the world. She had already sent Pippi Longstocking to the Bonniers publishing house but was rejected. While Lindgren almost immediately became a much appreciated writer, the irreverent attitude towards adult authority that is a distinguishing characteristic of many of her characters has occasionally drawn the ire of some conservatives. The ladies' magazine ''Damernas Värld'' sent Lindgren to the USA in 1948 to write short essays. Upon arrival she is said to have been upset by the discrimination against African Americans. A few years later she published the book ''Kati in America'', a collection of short essays inspired by the trip. In [[1967]], Rabén & Sjögren established an annual literary prize, the Astrid Lindgren Prize, in connection with her 60th birthday. The prize, [[Swedish krona|SEK]] 40,000, is awarded to a Swedish-language children's author, every year on Astrid Lindgren's birthday in November. The collection of Astrid Lindgren's original manuscripts in ''Kungliga Biblioteket'' (the Royal Library), [[Stockholm]], was placed on [[UNESCO]]'s World heritage list in 2005. == Politiek == In [[1976]], a scandal arose in Sweden when Lindgren's [[marginal tax rate]] was publicized to have risen to 102%. This was to be known as the "[[Pomperipossa in Monismania|Pomperipossa effect]]" from a story she published in [[Expressen]] [http://www.astrid-lindgren.com/astridlindgren/Ldates/1974-1976.htm] on March 3, 1976. The publication led to a stormy tax debate. In the parliamentary election later in the same year the [[Social Democrats (Sweden)|Social Democrat]] government was voted out for the first time in 40 years, and the Lindgren tax debate was one of several controversies that may have contributed to the election result. Astrid Lindgren was well known both for her support for children's and animal rights, and for her opposition to [[corporal punishment]]. In [[1993]], she received the [[Right Livelihood Award]] (also known as the ''Alternative Nobel Prize''), "...For her commitment to justice, non-violence and understanding of minorities as well as her love and caring for nature." In [[1958]], she became the second recipient of the [[Hans Christian Andersen Award]], an international award for youth literature. On her 90th birthday she was pronounced Swede of the Year by a radio show. == Ander == The name of the Swedish micro satellite [[Astrid (satellites)|Astrid 1]], launched on [[January 24]], [[1995]], was originally selected only as a common Swedish female name, but within a short time it was decided to name the instruments after characters in Astrid Lindgren's books: PIPPI (Prelude in Planetary Particle Imaging), EMIL (Electron Measurements – In-situ and Lightweight), and MIS (Miniature Imaging Optics). Astrid said that maybe people should call her Asteroid Lindgren instead. == Die doos van alle stories == == The Death of All Tales == [[Lêer:Sagornasdod.jpg|duimnael|Sagornas Död / The Death of All Tales]] In memory of Astrid Lindgren, a memorial was raised just next to her home, called "Källa Astrid", more popularly called "Sagornas Död" in Swedish which roughly translates "The Death of All Tales". The main part of it depicts a childs head, partly cut off, on water with a strange decoration in the water. It was intended to be in the city center, but the people of Vimmerby vehmently opposed the idea of having it there. Astrid Lindgren furthermore had stated that she never wanted to be a statue. However, there is a statue of Lindgren in the city center. The memorial was sponsored by the culture council of Shimmery. Lindgren lived in a house just nearby the statue. There is also a museum in her memory, nearby. The author is also buried in Vimmerby.[[Lêer:Astridhome.jpg|225px|duimnael|regs|The home of Astrid Lindgren]][[Lêer:Astridmuseum.jpg|225px|duimnael|regs|The Astrid Lindgren Museum]][[Lêer:Astridgrave.jpg|225px|duimnael|regs|The grave of Astrid Lindgren]] --> == Bibliografie == Die bekendste boeke deur Astrid Lindgren: * Die ''[[Pippi Langkous]]'' (''[[Pippi Longstocking]]'') serie (''Pippi Långstrump'') * ''[[Karlsson-op-die-dak]]'' – ''[[Karlsson-on-the-Roof]]'' serie (''Karlsson på taket'') * ''[[Emil of Maple Hills]]'' (''Emil i Lönneberga'') * The ''[[Bill Bergson]]'' serie (''Mästerdetektiven Blomkvist'') * ''[[Madicken]]'' * ''[[Ronia the Robber's Daughter]]'' (''Ronja rövardotter'') * ''Seacrow Island'' (''[[Tjorven]] på [[Saltkråkan]]'') * ''[[The Six Bullerby Children]]'' / ''[[The Children of Noisy Village]]'' (''Barnen i Bullerbyn'') * ''[[Mio, my Mio]]'' (also known as ''Mio, my Son'') (''Mio, min Mio'') * ''[[The Brothers Lionheart]]'' (''Bröderna Lejonhjärta'') 'n Alfabetiese lys van ander boeke deur Astrid Lindgren wat in '''Afrikaans''' vertaal is: * ''Pippi Langkous'' 'n Alfabetiese lys van ander boeke deur Astrid Lindgren wat in '''Engels''' vertaal is: * ''A Calf for Christmas'' * ''Brenda Helps Grandmother'' * ''Christmas in Noisy Village'' * ''Christmas in the Stable'' * ''Circus Child'' * ''Dirk Lives in Holland'' * ''Gerda Lives in Norway'' * ''Emil and the Bad Tooth'' * ''Emil and His Clever Pig'' * ''Emil Gets into Mischief '' * ''Emil in the Soup Tureen'' * ''Emil's Little Sister'' * ''Emil's Pranks'' * ''Emil's Sticky Problem'' * ''Happy Times in Noisy Village'' * ''I Don't Want to Go to Bed'' * ''I Want a Brother or Sister'' * ''I Want to Go to School Too'' * ''Kati in America'' * ''Kati in Italy'' * ''Kati in Paris'' * ''Lotta'' * ''Lotta's Bike'' * ''Lotta's Christmas Surprise'' * ''Lotta's Easter Surprise'' * ''Lotta Leaves Home'' * ''Lotta on Troublemaker Street'' * ''Markos Lives in Yugoslavia'' * ''Marje'' * ''Marje to the Rescue'' * ''Matti Lives in Finland'' * ''Mirabelle'' * ''Mischievous Martens'' * ''Mischievous Meg'' * ''[[Most Beloved Sister]]'' * ''My Nightingale Is Singing'' * ''My Swedish Cousins'' * ''My Very Own Sister'' * ''Nariko-San,girl of Japan'' * ''Noby Lives in Thailand'' * ''Rastus and the Vagabond'' (aka ''Rastus and the Tramp'') * ''Scrap and the Pirates'' * ''Sea crow Island'' * ''Siva lives on Kilimanjaro'' * ''Simon Small Moves in'' * ''That's Not My Baby'' * ''The Children of Noisy Village'' * ''The Children on Troublemaker Street'' * ''The Day Adam Got Mad'' * ''The Dragon With Red Eyes'' * ''The Ghost of Skinny Jack'' * ''The Mischievous Martens'' * ''The Runaway Sleigh Ride'' * ''The Tomten'' * ''The Tomten and the Fox'' * ''The World's Best Karlson'' * ''[[Kajsa Kavat]]'' == Bronnelys == * Astrid Lindgren – en levnadsteckning. Margareta Strömstedt. Stockholm, Rabén & Sjögren, 1977. * [http://www.astridlindgren.se/index_1024.htm Astrid Lindgrens se webtuiste] * Paul Berf, Astrid Surmatz (ed.): Astrid Lindgren. Zum Donnerdrummel! Ein Werk-Porträt. Zweitausendeins, Frankfurt 2000 ISBN 3-8077-0160-5 * Vivi Edström: Astrid Lindgren. Im Land der Märchen und Abenteuer. Oetinger, Hamburg 1997 ISBN 3-7891-3402-3 * Maren Gottschalk: Jenseits von Bullerbü. Die Lebensgeschichte der Astrid Lindgren. Beltz & Gelberg, Weinheim 2006 ISBN 3-407-80970-0 * Jörg Knobloch (ed.): Praxis Lesen: Astrid Lindgren: A4-Arbeitsvorlagen Klasse 2-6, AOL-Verlag, Lichtenau 2002 ISBN 3-89111-653-5 * Sybil Gräfin Schönfeldt : Astrid Lindgren. 10. ed., Rowohlt, Reinbek 2000 ISBN 3-499-50371-9 * Margareta Strömstedt: Astrid Lindgren. Ein Lebensbild. Oetinger, Hamburg 2001 ISBN 3-7891-4717-6 * Astrid Surmatz: Pippy Longstrump als Paradigma. Die deutsche Rezeption Astrid Lindgrens und ihr internationaler Kontext. Francke, Tübingen, Basel 2005 ISBN 3-7720-3097-1 * Metcalf, Eva-Maria: Astrid Lindgren. New York, Twayne, 1995. == Interessante Wikipedia-skakels == * [[:nl:Pippi_Langkous]] {{nl}} == Eksterne skakels (in Suid-Afrika) == * [http://www.capegateway.gov.za/Text/2005/6/mar_apr05_14-18.pdf Astrid Lindgren Literatuurtoekennings]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} (Engels: ''Astrid Lindgren Literary Awards'') * [http://www.astridlindgren.nl/ Die wêreld van Astrid Lindgren] (Nederlands: ''de Wereld van Astrid Lindgren'') == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie}} * [http://www.sweden.se/templates/cs/BasicFactsheet____4402.aspx Astrid Lindgren biography] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20051107084731/http://www.sweden.se/templates/cs/BasicFactsheet____4402.aspx |date= 7 November 2005 }} — Offiële deurgang na Sweede * [http://www.astridlindgren.se/ Astrid Lindgren's works] — Amptelike webwerf wat deur lisensiehouers opgestel is * [http://www.astridlindgrensworld.com/ Astrid Lindgren's World] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050923213553/http://www.astridlindgrensworld.com/ |date=23 September 2005 }} — Vermaklikheidspark amptelike webwerf (Engels: Amusement Park official site) * [http://www.rightlivelihood.se/recip/lindgren.htm Astrid Lindgren] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20031214165131/http://www.rightlivelihood.se/recip/lindgren.htm |date=14 Desember 2003 }} — Right Livelihood Award (1994) * [http://falcon.jmu.edu/~ramseyil/lindgren.htm Astrid Lindgren] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20020202052134/http://falcon.jmu.edu/~ramseyil/lindgren.htm |date= 2 Februarie 2002 }} — A fan site * [http://www.astrid-lindgren.com/ Astrid Lindgren] — Nieamptelike herdenkingswebwerf * [http://www.kirjasto.sci.fi/alindgr.htm Astrid Lindgren (1907–2002)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140809225506/http://www.kirjasto.sci.fi/alindgr.htm |date= 9 Augustus 2014 }} — Biografie van Astrid Lindgren (Engels: ''Biography of Astrid Lindgren. Includes bibliography, with date and English translation of title.'') * [http://nssdc.gsfc.nasa.gov/database/MasterCatalog?sc=1995-002B Astrid ruimteskip beskrywing] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071101070647/http://nssdc.gsfc.nasa.gov/database/MasterCatalog?sc=1995-002B |date= 1 November 2007 }} (Engels: ''Astrid spacecraft description — [[NASA]]'s National Space Science Data Center site'') {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Lindgren, Astrid}} [[Kategorie:Sweedse skrywers]] [[Kategorie:Geboortes in 1907]] [[Kategorie:Sterftes in 2002]] [[Kategorie:Sweedse draaiboekskrywers]] gvkscxzxuz0r8j6s4ldcvexbker8zcr 0 27428 2513686 1387124 2022-07-20T08:41:25Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki In digitale stroombaanteorie word '''sekwensiële logika''' beskryf as 'n tipe logikastroombaan waarvan die afvoer van die huidige toevoer sowel as die geskiedenis van die toevoer afhanklik is. Dit kontrasteer met [[kombinasielogika]], waar die afvoer 'n funksie van slegs die huidige toevoer is. Anders gestel bevat sekwensiële logika ''[[geheue]]''-elemente wat kombinasie logika nie bevat nie. Sekwensiële logika word dus ook gebruik om sommige tipes [[rekenaar]]geheues te konstrueer, sekere tipes vertraging- en stoorelemente, en ''[[:en:finite state machine]]s''. Meeste praktiese rekenaarstroombane is 'n vermenging van sekwensiële en kombinasielogika. Daar is twee tipes ''finite state machines'' wat met sekwensiële logika gebou kan word: * [[:en:Moore machine]]: die afvoer is slegs afhanklik van die interne status. (Aangesien die interne status slegs op 'n klokflank verander, verander die afvoer ook slegs op 'n klokflank). * [[:en:Mealy machine]]: die afvoer is van beide die interne status en die huidige toevoer afhanklik. {{Saadjie}} {{Normdata}} [[Kategorie:Elektronika]] [[Kategorie:Rekenaar]] 85p55a490bfe9r5apoj05qpmjjb5495 0 30592 2513651 2438175 2022-07-20T06:16:02Z 196.6.118.201 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Musikale kunstenaar | naam = Lianie May | beeld = | beeldgrootte = | dwarsformaat = | beeldbeskrywing = | beeldonderskrif = | agtergrondkleur = solo | geboortenaam = Lianie Oosthuizen | alias = | geboortedatum = {{GDEO|1976|8|2}} | geboorteplek = [[Vereeniging]], [[Suid-Afrika]] | oorsprong = | sterfdatum = <!-- Slegs vir indiwidue --> | sterfplek = <!-- Slegs vir indiwidue --> | genre = | beroep = Sangeres | instrument = | jare_aktief = 2007 – nou | etiket = MOZI-rekords | assosiasies = | webwerf = {{URL|http://www.lianiemay.co.za}} | huidige_lede = | gewese_lede = }} '''Lianie May''' (gebore '''Lianie Oosthuizen'''; [[2 Augustus]] [[1976]]) is 'n [[Afrikaans]]e sangeres. Lianie is in [[Vereeniging]] gebore, en het op 'n plaas by [[Oranjeville]] grootgeword, waar sy en haar man deeltyds met beeste boer. Sy matrikuleer in 1994 aan die [[Afrikaanse Hoërskool Sasolburg]]. Na 'n optrede van [[Eden]] op Oranjeville het Lianie vir hulle 'n oudisie in 'n kleedkamer afgelê. [[Johan Vorster]] en [[Sean Else]] het haar toe genader om by Mozi-rekords aan te sluit, waarna sy haar debuut-CD in 2007 uitgereik het. Haar liedjie ''Pretoria'' was geruime tyd op [[Radio Rippel]] se top-20.<ref>{{Cite web |url=http://www.rippel.co.za/top10.php |title=argiefkopie |access-date=27 April 2008 |archive-date= 6 September 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090906085134/http://www.rippel.co.za/top10.php |url-status=dead }}</ref> Sy is in September 2017 ná 'n 10 jaar lange verlowing met haar bestuuder, Barry Lubbe, getroud. Haar pa, Niccie Oosthuizen, is in 2015 weens longkanker oorlede. Sy woon nou in [[Pretoria]]. Autotune is haar beste tune..... Koop nou op Isuck.com == Albums == * ''Vergeet My Nie'' (2007) * ''Kersfees Met Lianie'' (2008) * ''Boeremeisie'' (2009) * ''Bonnie En Clyde'' (2012) (met Jay) * ''Lank Lewe Die Liefde'' (2011) * ''Naweek Lyfie'' (2014) * ''Vir Liefde'' (2015) (met Jay) * ''Iemand Om Lief Te Hê'' (2017) == Filmografie == * [[Platteland (rolprent)|Platteland]] (2011) == Sien ook == * [[Afrikaanse musiek]] * [[Lys van Suid-Afrikaanse musikale kunstenaars]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == * [http://www.lianiemay.com Lianie May se webwerf] * {{YouTube|ppTCqLp7TLM|Jy soen my nie meer nie}} * {{YouTube|pcjoaoD4Zbw|Pretoria}} {{DEFAULTSORT:May, Liani}} [[Kategorie:Suid-Afrikaanse musici]] [[Kategorie:Geboortes in 1976]] 3w9hdpojp5nvaxf8gt1xhxsqry7vzh2 2513652 2513651 2022-07-20T06:18:36Z Oesjaar 7467 Wysigings deur [[Special:Contributions/196.6.118.201|196.6.118.201]] teruggerol na laaste weergawe deur [[User:InternetArchiveBot|InternetArchiveBot]] wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Musikale kunstenaar | naam = Lianie May | beeld = | beeldgrootte = | dwarsformaat = | beeldbeskrywing = | beeldonderskrif = | agtergrondkleur = solo | geboortenaam = Lianie Oosthuizen | alias = | geboortedatum = {{GDEO|1976|8|2}} | geboorteplek = [[Vereeniging]], [[Suid-Afrika]] | oorsprong = | sterfdatum = <!-- Slegs vir indiwidue --> | sterfplek = <!-- Slegs vir indiwidue --> | genre = | beroep = Sangeres | instrument = | jare_aktief = 2007 – nou | etiket = MOZI-rekords | assosiasies = | webwerf = {{URL|http://www.lianiemay.co.za}} | huidige_lede = | gewese_lede = }} '''Lianie May''' (gebore '''Lianie Oosthuizen'''; [[2 Augustus]] [[1976]]) is 'n [[Afrikaans]]e sangeres. Lianie is in [[Vereeniging]] gebore, en het op 'n plaas by [[Oranjeville]] grootgeword, waar sy en haar man deeltyds met beeste boer. Sy matrikuleer in 1994 aan die [[Afrikaanse Hoërskool Sasolburg]]. Na 'n optrede van [[Eden]] op Oranjeville het Lianie vir hulle 'n oudisie in 'n kleedkamer afgelê. [[Johan Vorster]] en [[Sean Else]] het haar toe genader om by Mozi-rekords aan te sluit, waarna sy haar debuut-CD in 2007 uitgereik het. Haar liedjie ''Pretoria'' was geruime tyd op [[Radio Rippel]] se top-20.<ref>{{Cite web |url=http://www.rippel.co.za/top10.php |title=argiefkopie |access-date=27 April 2008 |archive-date= 6 September 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090906085134/http://www.rippel.co.za/top10.php |url-status=dead }}</ref> Sy is in September 2017 ná 'n 10 jaar lange verlowing met haar bestuuder, Barry Lubbe, getroud. Haar pa, Niccie Oosthuizen, is in 2015 weens longkanker oorlede. Sy woon nou in [[Pretoria]]. == Albums == * ''Vergeet My Nie'' (2007) * ''Kersfees Met Lianie'' (2008) * ''Boeremeisie'' (2009) * ''Bonnie En Clyde'' (2012) (met Jay) * ''Lank Lewe Die Liefde'' (2011) * ''Naweek Lyfie'' (2014) * ''Vir Liefde'' (2015) (met Jay) * ''Iemand Om Lief Te Hê'' (2017) == Filmografie == * [[Platteland (rolprent)|Platteland]] (2011) == Sien ook == * [[Afrikaanse musiek]] * [[Lys van Suid-Afrikaanse musikale kunstenaars]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == * [http://www.lianiemay.com Lianie May se webwerf] * {{YouTube|ppTCqLp7TLM|Jy soen my nie meer nie}} * {{YouTube|pcjoaoD4Zbw|Pretoria}} {{DEFAULTSORT:May, Liani}} [[Kategorie:Suid-Afrikaanse musici]] [[Kategorie:Geboortes in 1976]] bjes3gc5h7zsxxn1mx0s2scejtbw0pr 2513670 2513652 2022-07-20T07:52:43Z Aliwal2012 39067 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Musikale kunstenaar | naam = Lianie May | beeld = | beeldgrootte = | dwarsformaat = | beeldbeskrywing = | beeldonderskrif = | agtergrondkleur = solo | geboortenaam = Lianie Oosthuizen | alias = | geboortedatum = {{GDEO|1976|8|2}} | geboorteplek = [[Vereeniging]], [[Suid-Afrika]] | oorsprong = | sterfdatum = <!-- Slegs vir indiwidue --> | sterfplek = <!-- Slegs vir indiwidue --> | genre = | beroep = Sangeres | instrument = | jare_aktief = 2007 – nou | etiket = MOZI-rekords | assosiasies = | webwerf = {{URL|http://www.lianiemay.co.za}} | huidige_lede = | gewese_lede = }} '''Lianie May''' (gebore '''Lianie Oosthuizen'''; [[2 Augustus]] [[1976]]) is 'n [[Afrikaans]]e sangeres. Lianie is in [[Vereeniging]] gebore, en het op 'n plaas by [[Oranjeville]] grootgeword, waar sy en haar man deeltyds met beeste boer. Sy matrikuleer in 1994 aan die Afrikaanse [[Hoërskool Sasolburg]]. Na 'n optrede van [[Eden]] op Oranjeville het Lianie vir hulle 'n oudisie in 'n kleedkamer afgelê. [[Johan Vorster]] en [[Sean Else]] het haar toe genader om by Mozi-rekords aan te sluit, waarna sy haar debuut-CD in 2007 uitgereik het. Haar liedjie ''Pretoria'' was geruime tyd op [[Radio Rippel]] se top-20.<ref>{{Cite web |url=http://www.rippel.co.za/top10.php |title=argiefkopie |access-date=27 April 2008 |archive-date= 6 September 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090906085134/http://www.rippel.co.za/top10.php |url-status=dead }}</ref> Sy is in September 2017 ná 'n 10 jaar lange verlowing met haar bestuuder, Barry Lubbe, getroud. Haar pa, Niccie Oosthuizen, is in 2015 weens longkanker oorlede. Sy woon nou in [[Pretoria]]. == Albums == * ''Vergeet My Nie'' (2007) * ''Kersfees Met Lianie'' (2008) * ''Boeremeisie'' (2009) * ''Bonnie En Clyde'' (2012) (met Jay) * ''Lank Lewe Die Liefde'' (2011) * ''Naweek Lyfie'' (2014) * ''Vir Liefde'' (2015) (met Jay) * ''Iemand Om Lief Te Hê'' (2017) == Filmografie == * [[Platteland (rolprent)|Platteland]] (2011) == Sien ook == * [[Afrikaanse musiek]] * [[Lys van Suid-Afrikaanse musikale kunstenaars]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == * [http://www.lianiemay.com Lianie May se webwerf] * {{YouTube|ppTCqLp7TLM|Jy soen my nie meer nie}} * {{YouTube|pcjoaoD4Zbw|Pretoria}} {{DEFAULTSORT:May, Liani}} [[Kategorie:Geboortes in 1976]] [[Kategorie:Lewende mense]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse musici]] gl7irkhh723h9gbkz0umngb9ssqa2oq 2513698 2513670 2022-07-20T09:15:48Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Musikale kunstenaar | naam = Lianie May | beeld = | beeldgrootte = | dwarsformaat = | beeldbeskrywing = | beeldonderskrif = | agtergrondkleur = solo | geboortenaam = Lianie Oosthuizen | alias = | geboortedatum = {{GDEO|1976|8|2}} | geboorteplek = [[Vereeniging]], [[Suid-Afrika]] | oorsprong = | sterfdatum = <!-- Slegs vir indiwidue --> | sterfplek = <!-- Slegs vir indiwidue --> | genre = | beroep = Sangeres | instrument = | jare_aktief = 2007 – nou | etiket = MOZI-rekords | assosiasies = | webwerf = {{Amptelike URL}} | huidige_lede = | gewese_lede = }} '''Lianie May''' (gebore '''Lianie Oosthuizen'''; [[2 Augustus]] [[1976]]) is 'n [[Afrikaans]]e sangeres. Lianie is in [[Vereeniging]] gebore, en het op 'n plaas by [[Oranjeville]] grootgeword, waar sy en haar man deeltyds met beeste boer. Sy matrikuleer in 1994 aan die Afrikaanse [[Hoërskool Sasolburg]]. Na 'n optrede van [[Eden]] op Oranjeville het Lianie vir hulle 'n oudisie in 'n kleedkamer afgelê. [[Johan Vorster]] en [[Sean Else]] het haar toe genader om by Mozi-rekords aan te sluit, waarna sy haar debuut-CD in 2007 uitgereik het. Haar liedjie ''Pretoria'' was geruime tyd op [[Radio Rippel]] se top-20.<ref>{{Cite web |url=http://www.rippel.co.za/top10.php |title=argiefkopie |access-date=27 April 2008 |archive-date= 6 September 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090906085134/http://www.rippel.co.za/top10.php |url-status=dead }}</ref> Sy is in September 2017 ná 'n 10 jaar lange verlowing met haar bestuuder, Barry Lubbe, getroud. Haar pa, Niccie Oosthuizen, is in 2015 weens longkanker oorlede. Sy woon nou in [[Pretoria]]. == Albums == * ''Vergeet My Nie'' (2007) * ''Kersfees Met Lianie'' (2008) * ''Boeremeisie'' (2009) * ''Bonnie En Clyde'' (2012) (met Jay) * ''Lank Lewe Die Liefde'' (2011) * ''Naweek Lyfie'' (2014) * ''Vir Liefde'' (2015) (met Jay) * ''Iemand Om Lief Te Hê'' (2017) == Filmografie == * [[Platteland (rolprent)|Platteland]] (2011) == Sien ook == * [[Afrikaanse musiek]] * [[Lys van Suid-Afrikaanse musikale kunstenaars]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == * [http://www.lianiemay.com Lianie May se webwerf] * {{YouTube|ppTCqLp7TLM|Jy soen my nie meer nie}} * {{YouTube|pcjoaoD4Zbw|Pretoria}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:May, Liani}} [[Kategorie:Geboortes in 1976]] [[Kategorie:Lewende mense]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse musici]] qkthrze4iki112tz2735mf6fo4azr4a 0 31959 2513728 2442881 2022-07-20T11:35:00Z JMK 649 herskryf inleidingteks wikitext text/x-wiki [[Lêer:Elisabeth Eybers.jpg|duimnael|Elisabeth Eybers]] [[Lêer:Etienne Leroux.jpg|duimnael|Etienne Leroux]] [[Lêer:DJ Opperman.jpg|duimnael|D.J. Opperman]] [[Lêer:9.13.09BreytenBreytenbachByLuigiNovi1.jpg|duimnael|Breyten Breytenbach]] Die '''Central News Agency-prys vir Letterkunde''' ('''CNA-prys''', '''CNA-prys vir Letterkunde''') was 'n belangrike jaarlikse [[letterkunde|letterkunde-toekenning]] in [[Suid-Afrika]]. Dit was vernoem na die [[Central News Agency|CNA-boekwinkelketting]]. Dit het erkenning gegee aan prosa en poësie in [[Engels]] sowel as [[Afrikaans]]. Werk wat in enige van Suid-Afrika se landstale gepubliseer is, mits die skrywer Suid-Afrikaans van [[geboorte]] was, of Suid-Afrikaans by wyse van permanente verblyfskap, kon egter vir die toekenning in aanmerking kom. == Vorige wenners == === 1960's === * 1961: Siegfried Stander: ''This Desert Place'' (Engels) * 1961: [[Chris Barnard (skrywer)|Chris Barnard]]: ''Bekende onrus'' (Afrikaans) * 1962: Mary Renault: ''The Bull from the Sea'' (Engels) * 1962: [[N.P. van Wyk Louw|Nicolaas Petrus van Wyk Louw]]: ''Tristia: en ander verse voorspeleren vlugte'' (Afrikaans) * 1963: [[Laurens van der Post]]: ''The Seed and the Sower'' (Engels) * 1963: [[D.J. Opperman]]: ''Dolosse'' (Afrikaans) * 1964: [[Alan Paton]]: ''Hofmeyr'' (Engels) * 1964: [[Etienne Leroux]]: ''Een vir Azazel'' (Afrikaans) * 1965: Godfrey Le May: ''British Supremacy in South Africa, 1899–1907'' (Engels) * 1965: [[André Brink]]: ''Olé'' (Afrikaans) * 1966: Thelma Gutsche: ''No Ordinary Woman'' (Engels) * 1966: [[Henriette Grové]]: ''Jaarringe'' (Afrikaans) * 1967: Laurens van der Post: ''The Hunter and the Whale'' (Engels) * 1967: [[Breyten Breytenbach]]: ''Die huis van die dowe'' (Afrikaans) * 1968: Siegfried Stander: ''The Horse'' (Engels) * 1968: Chris Barnard: ''Duiwel-in-die-bos'' (Afrikaans) * 1969: [[Breyten Breytenbach]]: ''Kouevuur'' (Afrikaans) === 1970's === * 1970: John McIntosh: ''The Stonefish'' (Engels) * 1970: [[Breyten Breytenbach]]: ''Lotus'' (Afrikaans) * 1971: [[Jack Cope]]: ''The Rain-Maker'' (Engels) * 1971: [[Elsa Joubert]]: ''Bonga'' (Afrikaans) * 1971: [[PG du Plessis|P. G. du Plessis]]: ''Siener in die suburbs'' (Afrikaans) * 1972: Sheila Fugard: ''The Castaways'' (Engels) * 1972: [[Karel Schoeman]]: ''Na die geliefde land'' (Afrikaans) * 1973: Alan Paton: ''Apartheid and the Archbishop'' (Engels) * 1973: [[Elisabeth Eybers]]: ''Kruys of munt'' (Afrikaans) * 1974: [[Nadine Gordimer]]: ''The Conservationist'' (Engels) * 1974: [[Leon Rousseau]]: ''Die groot verlange'' (Afrikaans) * 1975: [[Guy Butler]]: ''Selected Poems'' (Engels) * 1975: [[Anna M. Louw]]: ''Kroniek van Perdepoort'' (Afrikaans) * 1976: Anthony Delius: ''Border'' (Engels) * 1976: Etienne Leroux: ''Magersfontein, o Magersfontein!'' (Afrikaans) * 1977: [[J. M. Coetzee]]: ''In the Heart of the Country'' (Engels) * 1977: Elisabeth Eybers: ''Einder'' (Afrikaans) * 1978: André Brink: ''Rumours of Rain'' (Engels) * 1978: Elsa Joubert: ''Die swerfjare van Poppie Nongena'' (Afrikaans) * 1979: Nadine Gordimer: ''Burger’s Daughter'' (Engels) * 1979: D. J. Opperman: ''Komas uit ’n bamboesstok'' (Afrikaans) === 1980's === * 1980: J. M. Coetzee: ''Waiting for the Barbarians'' (Engels) * 1981: Nadine Gordimer: ''July’s People'' (Engels) * 1981: [[Sheila Cussons]]: ''Die woedende brood'' (Afrikaans) * 1982: André Brink: ''A Chain of Voices'' (Engels) * 1982: Elisabeth Eybers: ''Bestand'' (Afrikaans) * 1983: Breyten Breytenbach: ''(’Yk’): Die vierde bundel van die ongedanste dans'' (Afrikaans; prys verwerp) * 1983: Henriette Grové: ''Die kêrel van die Pêrel of anatomie'' (Afrikaans) * 1984: J. M. Coetzee: ''Life & Times of Michael K'' (Engels) * 1984: Douglas Livingstone: ''Selected Poems'' (Engels) * 1985: [[Ellen Kuzwayo]]: ''Call Me Woman'' (Engels) * 1985: [[T.T. Cloete|Theunis Cloete]]: ''Allotroop'' (Afrikaans) * 1986: David Robbins: ''The 29th Parallel: A South African Journey'' (Engels) * 1986: [[Etienne van Heerden]]: ''Toorberg'' (Afrikaans) * 1987: Ella Macphail: ''Phoebe & Nio'' (Engels) * 1987: [[Ernst van Heerden]]: ''Amulet teen die vuur'' (Afrikaans) * 1988: [[Christopher Hope]]: ''White Boy Running'' (Engels) * 1989: Breyten Breytenbach: ''Memory of Snow and Dust'' (Engels) * 1989: Etienne van Heerden: ''Liegfabrik'' (Afrikaans) === 1990's === * 1990: Henriette Grové: ''In die kamer was ’n kas'' (Afrikaans) * 1990: [[Jeanne Goosen]]: ''Ons is nie almal so nie'' (Afrikaans) * 1992: Damon Galgut: ''The Beautiful Screaming of Pigs'' (Engels) * 1992: John Miles: ''Kroniek uit die doofpot'' (Afrikaans) * 1992: Tatamkulu Ismail Afrika: ''Nine Lives'' (Debut Award) * 1993: Chris Barnard: ''Moerland'' (Afrikaans) (volgens ander bronne in 1994) * 1993: [[Nelson Mandela]]: ''Long Walk to Freedom'' (Engels) (volgens ander bronne in 1994 of 1995) * 1993: Tim Couzen: ''Tramp Royal: The True Story of Trader Horn'' (Engels) * 1993: [[Mike Nicol]]: ''This Day and Age'' (Engels) * 1993: [[Mark Behr]]: ''The Smell of Apples'' (Debut Award) * 1993: David Lamblin: ''Plain of Darkness'' (Debut Award) * 1994: [[Ivan Vladislavić]]: ''The Folly'' (Engels) (volgens ander bronne in 1993) * 1994: [[Karel Schoeman]]: ''Hierdie Lewe'' (Afrikaans) (volgens ander bronne in 1993) * 1994: Piet van Rooyen: ''Die spoorsnyer'' (Debut Award) * 1995: [[Marlene van Niekerk]]: ''Triomf'' (Afrikaans) * 1996: Sarah Ruden: ''Other Places'' (Creative Literature) * 1996: Margaret McCord: ''The Calling of Katie Makanye'' (Nie-fiksie) == Bronne == * {{en}} ''Awards (South Africa).'' In: Eugene Benson: ''Encyclopaedia of Post-Colonial Literature in English.'' Routledge, Oxford 2004. [https://books.google.de/books?id=nGfMAgAAQBAJ&pg=PA89&lpg=PA89&dq=CNA+Literary+Award&source=bl&ots=JiKw-ZBP9i&sig=S9m1PB30qIXM4br3hbaDK6L-q08&hl=de&sa=X&ei=wq1gVeD0G6a4ygOh1YDQDg&ved=0CF0Q6AEwCA#v=onepage&q=CNA%20Literary%20Award&f=false Digitalisat bei books.google.de] * Vertaal vanaf [[:en:Special:PermanentLink/199066443|Central News Agency Literacy Award]] op die Engelse Wikipedia, en kruisverwysings op die Afrikaanse een. == Eksterne skakels == * {{en}} [https://www.indiana.edu/~libsalc/africa/scripts/awards1.php?award=47 Beskrywing, lys van wenners (met afwykings tot ander bronne)] * {{en}} [http://mg.co.za/print/1997-03-14-farewell-to-cna-award ''Farewell to CNA Award.''] Mail & Guardian, 14 Maart 1997 [[Kategorie:Afrikaanse letterkunde]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse letterkundige toekennings]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse lyste]] 69ck8lqdsey1i23e2juu3tx6m9r2oba 0 32171 2513721 2494799 2022-07-20T10:27:08Z Rooiratel 90342 Interne skakel wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Persoon | naam = Maria Rothmann | bynaam = M.E.R. | beeld = Maria Elizabeth Rothmann MER.jpg | onderskrif = | geboortenaam = Maria Elizabeth Rothmann | geboortedatum = 28 Augustus 1875 | geboorteplek = [[Swellendam]], [[Kaapkolonie]] | dood_datum = {{SDEO|1875|8|28|1975|9|7}} | sterfteplek = [[Swellendam]], Kaapprovinsie | titel = | nasionaliteit = Suid-Afrikaans | beroep = Onderwyseres, skryfster | bekend = | salaris = | termyn = | voorganger = | opvolger = | party = | godsdiens = | huweliksmaat = Herbert Charles Gordon Oakshott (1902–1911) | kinders = Jacobus (geb. 1903)<br />[[Anna Rothmann|Anna]] (geb. 1904) | webwerf = | handtekening = }} '''Miemie Rothmann''' (bekend as '''M.E.R.'''; 28 Augustus 1875 – 7 September 1975) was ’n bekroonde [[Afrikaanse skrywers|Afrikaanse skrywer]]. Sy is een van die eerste vroue in die land om ’n [[B.A.-graad]] te behaal, een van die eerste vroulike Afrikaanse joernaliste, ’n vegter vir vrouestemreg en selfs vir ’n ruk ondervoorsitter van die Kaaplandse [[Nasionale Party]]. As skrywer verower sy die [[Hertzogprys]] en sy skryf ook kinder- en jeugverhale. == Lewe en werk == [[Beeld:MER aan die werk.jpg|duimnael|links|210px|M.E.R. aan die werk.]] === Herkoms en vroeë lewe === Maria Elizabeth Charlotte Rothmann is op [[28 Augustus]] [[1875]] op [[Swellendam]] gebore. Sy was die jongste van nege kinders. Daar was vyf seuns in die gesin, naamlik Hendrik Sebastiaan (1856, wat baie jonk oorlede is, waarskynlik by geboorte), Gerhardus Johannes (Gert – 1858), Frederik Lindenberg (Fritz – 1860), Hendrik Benninghof (1863) en Jan Carel (1872, wat ook baie jonk oorlede is); en vier dogters, naamlik Martha Louisa (Martjie – 1862), Aletta Amelia (Lettie – 1866), Anna Wilhelmina (Annie – 1868) en sy self.<ref>J.C. Steyn se omvattende biografie, ''Die 100 jaar van MER'', is die mees betroubare en volledige bron oor haar lewe en is die primêre bron wat gebruik is vir haar lewensbesonderhede.</ref> Sy het ook ’n halfsuster, Christina (Chrissie) Kuhn uit haar pa se eerste huwelik met Maria Christina Kuhn. Maria is in 1854 met die geboorte van Chrissie oorlede en Chrissie word daarna by haar ma se familie groot. M.E.R se ouers is Gerhardus Johannes Henricus Rothmann (12 November 1833 – 4 April 1876) en Anna Wilhelmina (Annie) Lindenberg (12 Junie 1837 – 13 Julie 1917) en hulle is op 9 Oktober 1855 getroud. Haar pa, ’n wamaker op Swellendam, ly groot skade wanneer ’n paar geboue van die familie in die 1850’s afbrand en die koms van treine die wamaakbedryf nadelig beïnvloed. Hy speel teen die einde van 1860 bankrot en is daarna afhanklik van allerhande los werkies om sy gesin te onderhou. In 1876 is hy op 42-jarige ouderdom op [[Montagu]], waar hy stukwerk gedoen het, aan maagkoors oorlede en hy laat die gesin in armoede agter. M.E.R. was toe slegs nege maande oud en teen die tyd dat sy vyf jaar oud word, is haar oudste broer Gert en oudste suster Martjie ook reeds oorlede, beide aan maagkoors. Deur kleremaak en ongereelde bydraes van die ouer broers en die dorp se mense moet die moeder dan die gesin versorg. M.E.R. ontvang haar gehele skoolloopbaan onderrig deur die medium van [[Engels]]. Sy begin op vyfjarige ouderdom skoolgaan by ’n klein Sendingskooltjie op haar tuisdorp, die Christ Church Mission School. Hier is miss Ella Bramley, dogter van die Engelse predikant, haar eerste onderwyseres. Die opvoeding hier is uiteraard gebrekkig en dit belemmer M.E.R. se vooruitgang. Op tienjarige ouderdom gaan sy dan na die meisieskool op die dorp, die Hugenote-seminarie, waar miss Etta Colby van [[Amerika]] eers die hoof was en later opgevolg is deur die Britse miss Ellen Middleton. Die openbare eksamens is destyds afgeneem deur die ''University of the Cape of Good Hope'' en sy slaag in April 1889 die eksamens vir die “elementary subjects”. In Januarie 1891 slaag sy die eksamens vir die vyfde en sesde standerds met lof en in Julie 1891 slaag sy die School Higher eksamen (ekwivalent van standerd agt) in die eerste klas, met vakke Engels, Geskiedenis, Nederlands, Rekenkunde, Algebra en Plantkunde. Weens haar puik uitslae verwerf sy ’n beurs en studeer verder aan die Rynse Meisies-Instituut op [[Stellenbosch (kiesafdeling)|Stellenbosch]], waar sy in die koshuis bly. Hier matrikuleer sy in Junie 1893 in die eerste klas en behaal die tiende beste resultate in die land, en verwerf terselfdertyd die tweedegraadse onderwysdiploma. Twee beurse word op grond van haar goeie resultate aan haar toegeken, naamlik die Queens Scholarship en die Webb Scholarship en sy studeer dan van Julie 1893 tot 1896 aan die South African College in [[Kaapstad]] (nou die [[Universiteit van Kaapstad]]). Destyds was graadkursusse verdeel in ’n intermediêre deel vir die eerste jaar, wat deur alle studente geneem is, ongeag of hulle verder sou studeer in ’n geestes- of natuurwetenskaplike rigting. Die vakke was [[Grieks]], [[Latyn]], Letterkunde, Nederlands, Engels, Konstitusionele Geskiedenis, Fisika, Rekenkunde, Driehoeksmeetkunde, Algebra en Meetkunde. In haar eerste jaar verwerf sy die tweede prys vir [[Nederlands]], ’n prys uitgeloof deur [[Marie Koopmans-de Wet]]. Hierna begin sy met die studies vir die B.A.-graad in die afdeling lettere en filosofie, met vakke Grieks, Latyn, Engels en Nederlandse letterkunde, Sielkunde en Logika. Sy slaag eindelik in die eerste klas en is een van die eerste vroue in die land om ’n [[B.A.-graad]] te behaal. In hierdie tyd neem sy ook vir ’n kort rukkie tekenklasse by die bekende skrywer [[Melt Brink]] in Kaapstad. === Loopbaan in die onderwys === Hierna gee sy vanaf die tweede deel van 1896 skool by haar alma mater op [[Swellendam]], met miss Ellen Middleton steeds as hoof. Teen die einde van 1897 vertrek sy na [[Johannesburg]], waar sy en haar suster Annie, ’n onderwyseres, eers in ’n huis in Eloffstraat en dan in [[Fordsburg]] saamwoon. Haar broer Frits werk in hierdie tyd op die myne net buite Johannesburg en die susters sien hom gereeld. M.E.R. het nie van skoolhou gehou nie en soek dus ander werk, wat sy as klerk by ’n prokureurskantoor kry. Hier ontmoet sy die prokureur Matthys Roux, aan wie sy later verloof raak. Na slegs sowat ’n maand bedank sy egter die sieldodende werk as klerk en kry ’n aanstelling as onderwyseres by die openbare skool in Fordsburg. Hier is die amptelike onderwystaal [[Nederlandse dialekte|Hollands]], maar die opvoeding geskied in werklikheid in Afrikaans as die algemene omgangstaal. Later sluit sy haar by haar suster Annie aan as onderwyser by ’n Engelse nie-staatskool van die Simmer & Jack-myn en hulle bly ook op die myn. Na sowat ’n jaar, toe die leerlingtal daal, aanvaar M.E.R. ’n pos by ’n Engelse skool in [[Boksburg]], waar sy die enigste onderwyseres was. Sy ry elke dag per fiets die sowat twintig kilometer skool toe en terug. Nadat Annie ’n pos kry by ’n Joodse skool in Johannesburg, trek die susters weer, Anna na Johannesburg en M.E.R. na Boksburg. Met die uitbreek van die [[Anglo-Boereoorlog]] daal die leerlingtal van die skool waar sy onderwys gee en sluit vroeg in 1900, waarna sy by haar suster Annie in Johannesburg gaan woon. === Anglo-Boereoorlog === Teen September 1900, tydens die Anglo-Boereoorlog, keer sy terug Kaap toe en vertoef ’n paar maande op [[Worcester]], waar haar suster Annie later by haar aansluit. Hiervandaan keer hulle terug na hulle moeder op Swellendam. Vroeg in 1901 kry sy ’n pos by ’n plaasskooltjie in die [[Montagu]]-distrik, maar na ’n kwartaal word sy verplig om te bedank. Die Kaapse regering was nie geneë met die aanstelling van onderwysers met ’n [[Zuid-Afrikaansche Republiek|Transvaalse]] gesindheid in staatskole nie en hoewel sy aanstellings by verskeie skole kry, word toestemming deur die owerhede telkens geweier. Hierdie deur word dan effektief vir haar en haar suster toegemaak. Sy keer dus terug na Swellendam. In 1901 gaan sy na [[Grahamstad]] waar sy by haar broer Hendrik en sy familie inwoon. Sy aanvaar ’n pos om skool te hou by ’n [[Engels]]e privaatlaerskool, waar Herbert Charles Gordon Oakshott die hoof was. Hulle raak verlief op mekaar en nadat sy haar verlowing verbreek, tree sy op 18 September 1902 in die huwelik met Oakshott. Uit die huwelik word twee kinders gebore. James Rothmann (wat sy later laat verander na Jacobus Rothmann, met noemnaam Koos) word gebore op 14 Augustus 1903 in Grahamstad en [[Anna Rothmann|Anna Wilhelmina]] op 11 Julie 1904 in Swellendam. Anna word later ook ’n bekende en bekroonde jeugverhaalskryfster. === Lewe op Swellendam === M.E.R. se huwelik vaar vroeg reeds in troebel waters omdat haar man nie in staat is om met geld te werk nie en groot skulde aangaan wat onmoontlik terugbetaal kon word, wat hulle finansieel ruïneer. Reeds aan die einde van 1903 is die skool genoodsaak om toe te maak en keer sy terug na Swellendam, met haar man wat veral in [[Kaapstad]] as boorman werk en soms Swellendam aandoen om by haar te wees. Die huwelik word informeel in 1905 ontbind, waarna M.E.R. haar nooiensvan vir haar en haar kinders terugneem. Op 4 Julie 1911 skei hulle formeel in die hooggeregshof in [[Bloemfontein]]. Na die egskeiding sien sy haar gewese man nooit weer nie. Hy het reeds voor die egskeiding ’n verhouding met ’n ander vrou en aanvaar vaderskap vir die twee kinders wat uit die verhouding gebore is. Op 13 Junie 1925 is hy in [[Pretoria]] oorlede. Die impak van die egskeiding op M.E.R. was erg, omdat dit in daardie dae nog as ’n groot skande beskou is. Sy put egter inspirasie uit die voorbeeld van haar eertydse onderwyseres, Etta Colby, wat ook ’n geskeide vrou was maar desnieteenstaande lewensblyheid uitgestraal het en voortgegaan het met waardevolle diens aan die gemeenskap. M.E.R. hou aanvanklik op Swellendam vir Annie huis en doen vertalings en afskryfwerk, terwyl sy ook op doodkiste die naam, ouderdom en ’n skrifwoord in olieverf skilder. Oom Tommie Ravenscroft, ’n bekende fotograaf, het haar sy kuns geleer en met haar broer Frits se hulp is ’n donkerkamer in die agterplaas gebou en goed toegerus, sodat sy ook hieruit ’n verdienste kon kry. In 1907 was haar suster Annie assistente in die groot skool onder prinsipaal Bowes, wat lojaal was teenoor die Engelse regering. Annie en haar kollega Marthinus Siebert reël ’n konsert en koop met die inkomste [[Nederland]]se boeke vir die skool se biblioteek, onder meer dertien van [[D'Arbez|D’Arbez]] se boeke. Mnr. Bowes het die inspekteur laat kom en dié het beslis dat elf van hierdie dertien onskadelike boeke ongewenste leesstof is. Anna en Marthinus is by die skoolkomitee en Departement aangekla, verhoor en gevonnis, en Annie is ontslaan. Saam met Annie begin M.E.R. dan in 1907 ’n “opposisie skooltjie” op Swellendam om die verengelsingsbeleid teen te werk, wat so suksesvol is dat dit later ’n derde van die dorp se kinders oplei. Hulle kan dit egter nie bekostig om skoolgelde te hoog te maak nie en na drie jaar word hulle in April 1910 weens finansiële druk genoop om, op weliswaar voordelige terme vir hulle, weer met die staatskool saam te smelt. M.E.R. word aangestel op die personeel van die verenigde skool, waar sy voortaan gedwing word om in Nederlands en Engels klas te gee. Haar moeder se gesondheid gaan intussen agteruit en in 1915 neem sy haar intrek by M.E.R. aan huis. In 1917 word deur bemiddeling van haar suster Lettie ’n tak van die Afrikaanse Christen Vrouevereniging (ACVV) op Swellendam gestig, waarvan M.E.R. lid word. === Loopbaan as skrywer === Vroeg in 1917 bedank sy haar onderwyspos omdat sy weer trouplanne kry, hierdie keer met die boer Pieter Arnoldus (Nols) Uys van die plaas Bontebokskloof buite Swellendam. Nols is ’n broer van [[Uys Krige]] se ma, Sannie Uys. M.E.R. verbreek egter die verlowing en gaan na haar moeder se dood op 13 Julie 1917 na die Laeveld, waar haar broer Frits op die plaas Dzoeaan in die distrik [[Barberton]] woon. Hier begin sy vir die eerste keer ernstig skryf en verskyn die gedig ''Disperis capensis'' (oor ’n soort [[orgidee]]) en artikels oor ''Die Boland se blomme'', ''Die suikerkane en tolbosse'', ''Die heide'' en ''Vroeë somer in die Laeveld'' in ''[[Die Brandwag]]''. Die boerdery sukkel egter met ’n gebrek aan infrastruktuur, tekort aan toepaslike werkers en Frits se kwynende gesondheid, sodat sy weer noodgedwonge ’n ander uitkoms moet soek. In 1919 word sy na [[Ermelo]] genooi om private klasse aan kinders te gee en terwyl sy daar is, ontstaan ’n tydelike vakature aan die hoërskool (waar haar seun Koos intussen ook in die koshuis tuisgaan). Sy gee dus hier tydelik tot 1920 klasse in onder meer [[Latyn]] en woon in die seunskoshuis in. Rita Hubregtse, wat onder die skuilnaam [[Eva Walter]] later ook romans skryf, is een van haar kollegas. Vanuit Ermelo stuur M.E.R. bydraes aan die nuutgestigte tydskrif ''Die Boerevrou'' in Pretoria, waar [[Mabel Malherbe]], dogter van een van [[Eugène Marais]] se susters, die redaktrise was. Die gehalte van hierdie insendings trek Malherbe se aandag en sy versoek nog meer, waarna sy vir M.E.R. per brief uitnooi om vir ’n proeftydperk van ’n maand na Pretoria te kom, met die oop op ’n permanente aanstelling. So word M.E.R. dan joernalis, vanaf einde 1920 tot begin 1922 by ''Die Boerevrou'' in Pretoria. In hierdie tyd leer sy vir Eugène Marais goed ken en werk nou saam met hom vir die bydraes wat hy aan ''Die Boerevrou'' lewer, wat ''Margriet van Laastelust'' en ''Dwaalstories'' ingesluit het. Die tydskrif sukkel egter om finansieel kop bo water te hou en Malherbe is verplig om M.E.R. om hierdie rede af te dank. Sy verhuis Kaap toe (waar sy in [[Muizenberg]] woon) en dien vanaf Maart 1922 tot 1928 op die redaksie by ''[[Die Burger]]'' in Kaapstad, waar sy as die eerste redaktrise van die vroue-afdeling aangestel word. Sy behartig onder andere vanaf 10 Mei 1922 die gereelde rubriek ''Vrouesake'' in die koerant en lewer vanaf 1922 ook gereelde bydraes tot [[Huisgenoot|''Die Huisgenoot'']], wanneer sy ook die vroue-afdeling van hierdie tydskrif oorneem. Later word sy ook betrek by die kinderafdeling van ''Die Huisgenoot'', wat bekend gestaan het as ''Die Kleinspan''. Hierdie afdeling word vanaf Februarie 1925 in los formaat tot die tydskrif bygevoeg onder die titel ''Die Kleinspan'', met M.E.R. as redakteur. === Betrokkenheid by die politiek en Afrikanerkultuur === Sy begin in hierdie tyd deelneem aan die politiek en is in Maart 1923 een van die stigterslede van die Nasionale Vroueparty, wat in die lewe geroep is veral om vrouestemreg te bevorder. Sy word ook as een van die bestuurslede verkies. Die aksie om vrouestemreg is na vele kongresse en vertoë suksesvol wanneer die vroue in April 1930 amptelik stemreg verkry. Sy maak ook voorbrand vir vroueregte op ander gebiede, soos gelyke betaling vir gelyke werk. Verder lewer sy kritiek op ’n voorstel dat vroue wat rook, afgedank moet word, terwyl hulle manlike eweknieë in die openbaar mag rook en drink. Saam met ’n klompie ander vroue stig sy op 17 Maart 1925 die organisasie Handhawers van die Afrikaanse Taal, wat daarop aandring om oral hulle eie taal te praat en ook in Afrikaans bedien te word. Haar beriggewing in die koerant help ook om die volk bewus te maak van die omvang van die armblanke-probleem. Aan die begin van 1928 bedank sy as redaksielid van ''[[Die Burger]]'' en ''[[Huisgenoot|Die Huisgenoot]]'' en verlaat die diens op 31 Maart 1928, hoewel sy hierna steeds gereelde bydraes tot hierdie publikasies lewer. Sy laat dan vir haar ’n huis op Swellendam bou, wat sy ''Komnader'' noem en waar sy die res van haar lewe bly. Haar broer Frits kom vanaf 1929 by haar inwoon, nadat hy sy boerdery laat vaar het, en hier is hy op 5 Februarie 1932 oorlede. In 1922 het M.E.R. reeds aangesluit by die Afrikaanse Christelike Vroue Vereniging (ACVV) se tak in Kaapstad en sy word dan van 1928 tot 1938 die eerste reisende en organiserende sekretaresse van hierdie organisasie. Vir die ACVV se blad ''Eendrag'' skryf sy artikels, terwyl sy by die vyf en twintigste en vyftigste herdenkingsjare van hierdie vereniging die feesuitgawes ''Ons saamreis'' (1930) en ''Ons voortgang'' (1954) versorg. Sy dien terselfdertyd vanaf 1928 in die Carnegie-kommissie wat die armblanke-vraagstuk ondersoek. Hierdeur kry sy geleentheid om in alle streke van die land te reis en die verarming van gesinne waar te neem, waaruit haar besonder insiggewende verslag oor die armblanke vraagstuk voortspruit. Dr. Svend Riemer van [[Stockholm]] in [[Swede]] beskou haar deel van die verslag as die heel beste bydrae in ’n resensie wat in 1934 in die ekonomiese publikasie ''Weltwirtschaftliches Archiv'' verskyn het. In 1931 is sy saam met onder andere Ida Theron behulpsaam met die stigting van die [[Voortrekkerbeweging]] en in Maart en April 1933 stel sy op versoek van die Departement van Bosbou ondersoek in na die toestande van die boswerker-gesinne van [[Knysna]] en [[George]]. In Oktober 1933 word sy verkies tot ondervoorsitter van die Kaaplandse Nasionale Party, ’n pos wat sy vir ses maande tot April 1934 beklee. Hierdie pos kry sy omdat die Vroue Nasionale Party by die [[Nasionale Party]] ingelyf is en daar ooreengekom is dat die voorsitter ’n man sal wees en die ondervoorsitter ’n vrou. Sy neem in hierdie tyd sterk standpunt in teen die samesmelting van die Nasionale Party met die [[Suid-Afrikaanse Party]] en die Kaaplandse kongres. Sy is dan ook die enigste wat nie die samesmelting goedkeur nie. Sy bedank in April 1934 om gesondheidsredes uit die hoofbestuur van die Nasionale Party en ook omdat sy vertroue verloor in die leierskap van [[Daniël François Malan|D.F. Malan]], wat sonder om sy kollegas te raadpleeg, op sy eie samesprekings met generaal Hertzog hou om samesmelting te probeer keer. In hierdie jaar onderneem sy saam met Ida Theron vanaf Mei tot Oktober ’n uitgebreide reis deur Europa en besoek [[Duitsland]], [[Italië]], [[Denemarke]] en [[Noorweë]]. Op reis skryf sy ’n groot aantal artikels vir ''[[Die Burger]]'' waarin sy haar indrukke van die lande, hulle mense en gewoontes beskryf. Op hierdie wyse word die reis dan ook gedeeltelik gefinansier. In April 1938 gaan sy saam met haar dogter Anna op uitnodiging met ’n Carnegie-beurs na die Verenigde State van Amerika vir die bestudering van verarmingsvraagstukke in die berge van [[Kentucky]]. Hulle doen ook [[New York]] en [[Washington]] aan en vertrek ná die [[Amerikaanse]] been van die reis na Nederland, waar hulle die land deurreis en dan na Duitsland en Italië gaan voor hulle op 1 Oktober 1938 weer in Kaapstad aan wal stap. Na aanleiding van hierdie besoek publiseer sy in 1940 onder die titel “''A comparison''” ’n vergelykende studie oor die verarmingsprobleme in Leslie County, Kentucky teenoor dieselfde probleme in Knysna. In die studie vind sy groot ooreenkomste in die oorsake van verarming. Teen die einde van 1938 lê sy haar amp as reisende sekretaresse van die ACVV neer, hoewel sy aanbly as lid van die ACVV-hoofbestuur. In Februarie 1939 word die [[Ossewabrandwag]] as kultuurorganisasie gestig, wat sy ontstaan het in die Afrikaans-nasionale geesdrif van die simboliese Ossewatrek van 1938 en die strewe na eenheid onder die Afrikaners. Dit word op militêre grondslag georganiseer. M.E.R. sluit aan en word streekskommandant van die Swellendamse vroue. Daar kom egter in 1941 skeuring tussen die Ossewabrandwag en die Nasionale Party en dr. D.F. Malan versoek alle Nasionale Party-lede om uit die Ossewabrandwag te bedank. M.E.R. voel egter sterk oor eensgesindheid en behou lidmaatskap van albei, waarna sy uit die Nasionale Party geskors word. Weens die swak gesondheid van Ida Theron neem sy in 1943 en 1944 tydelik die redaksie van ''Eendrag'', die mondstuk van die ACVV, waar. Sy is in hierdie jare ook voorsitter van die [[Federale Vroueraad]]. Na haar aftrede spandeer sy veral tyd aan haar skryfwerk en verskeie van haar werke het hulle ontstaan in hierdie tydperk. Teen ongeveer 1945 het Anna, M.E.R. se dogter, die plan gekry om ’n kind aan te neem en in Oktober 1948 kry sy ’n dogtertjie van vier maande. Die dogtertjie word na M.E.R. vernoem en is ook Miemie genoem. Anna en die klein Miemie woon in hierdie tyd op [[Grahamstad]], waar hulle goed bevriend was met die digter [[W.E.G. Louw]] en sy vrou, die komponiste [[Rosa Nepgen]]. Die dogtertjie was baie klein en tingerig en het spesiale sorg vereis, sodat Anna vir die res van die jaar by M.E.R. op [[Swellendam]] kom bly. Wanneer Anna in Januarie 1949 weer moet begin werk, gaan M.E.R. saam na [[Grahamstad]] om vir die volgende klompie maande te help met die kind se oppas. Hierna bring sy gereelde besoeke aan Grahamstad om verder met die kind behulpsaam te wees. In 1954 verhuis Anna en Miemie egter na Swellendam, waar hulle voortaan by M.E.R. aan huis bly. === Latere jare en sterfte === In die vyftigerjare begin sy met die skryf van haar outobiografie wat veel later as ''My beskeie deel'' gepubliseer is. Van die herinnerings word vanaf 24 Maart 1954 as ’n reeks onder die titel ''Van vanslewe'' in ''Sarie Marais'' gepubliseer. Sy behou steeds haar belangstelling in politieke en aktuele sake en is byvoorbeeld sterk gekant teen die  verwydering van die bruin mense van die gesamentlike kieserslys in die vroeë vyftigerjare. In April 1962 lewer sy ’n persoonlike pleidooi teen die verskuiwing van die bruin inwoners uit Lemmetjiesdorp, aangrensend aan Swellendam. Hoewel sy die beleid van die onafhanklikwording van die tuislande steun, was sy nie ten gunste van onderwerping van veral die bruin mense en die toepassing van die [[Groepsgebiedewet]] binne Suid-Afrika nie. In haar 95ste jaar val sy en breek ’n heup, maar herstel nietemin sodanig dat sy weer op haar eie kan regkom. M.E.R. is op Sondag, [[7 September]] [[1975]], tien dae na haar honderdste verjaarsdag, in haar huis in [[Swellendam]] oorlede. Haar letterkundige dokumente (briewe en ander belangrike stukke) word in die Carnegie-biblioteek van die [[Universiteit Stellenbosch]] gehuisves. == Skryfwerk == === Jeugverhale en kinderlektuur === Haar aanvanklike kreatiewe fokus is op die kinders en jeug gerig, vir wie sy prosaverhale, dramas en rympies lewer. Weens die tekort aan toepaslike leesstof vir Afrikaanse kinders begin sy deur stories oor ons Nederlandse en Franse voorouers te skryf, wat in [[Amsterdam]], Frankryk en Suid-Afrika afspeel. Hierdie stories (onder die naam ''Sannie'') word van 28 Desember 1912 tot 15 Februarie 1913 in ''Die Voorloper'' gepubliseer. Dit verskyn ook later in ''Die Huisgenoot'' en word heelwat later (in 1926) onder die titel ''Vanmelewe: Stories van die voorouers'' in boekvorm uitgegee. Hierin maak sy reeds gebruik van die besonder moderne tegniek om die vertelling te fokus op die dertienjarige Sannie en dan die verlede van haar voorouers deur middel van terugflitse weer te gee. Nadat sy in 1917 na die Laeveld verhuis, begin sy gereelde bydraes vir ''Die Brandwag'' lewer, waaronder verskeie artikels oor die natuur en plante- en dierelewe. Hier skryf sy ook<ref>[[Eugène Marais|Marais, Eugène]] N. in [[Kannemeyer, J.C.]] (red.) ''Kritiese aanloop.'' Jutalit Kenwyn. Eerste uitgawe, 1989.</ref> ''Kinders van die Voortrek'' (wat later as ''Die tweeling trek saam'' hersien word), waarin die lotgevalle van die kinders Gert en Mina tydens die [[Groot Trek]] uitgebeeld word. Benewens die verhaal self is die aandag aan die besonderhede van die lewenswyse van die Trekkers insiggewend. Só word daar byvoorbeeld beskryf hoe die waens ingepak en opgelaai is, hoe daar in die veld gekook is, skool gehou is en godsdiens gehou is, sodat die leser homself kan inleef in die atmosfeer van die tyd. Baie van die detail oor waens en osse, die veldlewe, die oorstaan op geskikte veld vir saai en oes, die kook en bak, die brei van velle, die maak van skoene en veldklere, die smouse se besoeke by die trekkers , die swart mense en hulle gewoontes, die jag en wild verkry M.E.R. van haar broer Frits, wat ’n intieme kennis hiervan opgedoen het. Die verhaal strek vanaf die wegtrek van die Oosgrens tot net voor die [[Slag van Bloedrivier]], met die [[Bloukransmoorde]] as die klimaks. ''Die tweeling trek saam'' word in 1960 met die [[Scheepersprys vir Jeugliteratuur]] bekroon en uittreksels hieruit word deur [[F.V. Lategan]] opgeneem in die versamelbundel ''Voorsmaak'', waarin bydraes verskyn van Scheepersprys-wenners. In 1922 publiseer sy ''Die Sondagskind'', ’n boek vir kleuters, waarin die hoofkarakter Boetie op ’n Sondag gebore is en dus volgens die oumense baie gelukkig was. Saam met koning Wysewit onderneem die baba dan ’n fantasiereis na ’n klawerland, ’n waterpoel, ’n dennebos, die see en ’n bessiebos, terwyl hy allerlei fantasiefigure ontmoet. Hierdie boek is ’n verwerking van ’n Nederlandse boek. ''Hansie en die bessiekinders'' is ook vir kleuters bedoel en is ’n vertaling van die Duitse werk van die Sweedse illustreerder, Elsa Beskow, wie se oorspronklike illustrasies sy vir haar vertaling gebruik – dit is die eerste gekleurde prenteboek in Afrikaans. Weens ’n tekort aan toepaslike materiaal skryf sy in hierdie tyd baie boeke vir kinders. So verskyn ''Die Sokka-boek – stories van ’n skaaphond'' in die ''Self-lees-serie'' van [[Nasionale Pers]]. ''Sokka'' is afgelei van [[Sokrates]]. Sy volg hierdie boek op met ''Sokka se plaas''. ''Die Kammalanders'' verskyn eers as vervolgreeks in ''Die Kleinspan'', met Dorothy Barclay wat die illustrasies doen. Dit is half satiries en selfs volwassenes sal dit interessant vind. Die inwoners van Kammaland is nie regte mense nie, maar tree soos mense op en die grootste straf wat een van hulle kan kry is om na die mense se wêreld verban te word. Die verhale in die bundel is ''Die Kammakwien'', ''Die Kammaresies'' en ''Ouswaer van Kammaland''. Vanaf 28 Augustus 1925 tot 6 November 1925 verskyn in dertien aflewerings ''Die Nommer Tieners: ’n storie vir ouer meisies'' in ''Die Kleinspan'', wat sy later verwerk en as ''Jong dae'' laat publiseer. Hierdie boek is gedeeltelik [[Outobiografie|outobiografies]] en beskryf op fiksionele manier haar tyd aan die einde van die negentiende eeu by die Rynse Meisies-Instituut op Stellenbosch, terwyl Swellendamse besonderhede ook hierby ingewerk word. Die boek beskryf twee jare op kosskool in die lewe van die hoofkarakter Magrieta van de Velden, die arm jongmeisie wat op ’n belangrike skool tog ’n leiersposisie verwerf met haar karakter en intelligensie. Die eerste jaar sentreer rondom aanpassing, nuwe vriendskappe en die koshuislewe. In die tweede jaar word die aandag verdeel tussen die koshuis en reise en vakansies, met jong manne wat nou ook op die toneel verskyn. M.E.R. lewer ook ’n bydrae om die kind van sy geskiedenis bewus te maak deur die boek ''Die oorwinnaar: Stories van President Steyn'', wat eers vanaf 21 Oktober 1927 as vervolgreeks in ''Die Kleinspan'' verskyn het. ''Die Stoute Bengel'' is ’n kinderboek wat in die reeks ''Verhaaltjies vir die laer skole'' verskyn. Katootjie is die hoofkarakter, wat van silwerskoon uitgevat in haar nuwe skoolklere verander na ’n inkbesmeerde spektakel. Uit die Engels vertaal sy Ella McKenzie se ''Die sprinkaanvoël en ander verhale''. Sy lewer verskeie toneelstukke en sangspelletjies (operettes) vir kinders. Die toneelstukkie ''Die veldskinders'' (vir vyf seuns en sewe dogters) verskyn reeds op 25 April 1910 in ''Die Brandwag''. Hierin maak sy voorbrand vir die behoud van Afrikaanse name vir die voëls, blomme en insekte in die veld. ''Die mieliedogter'' is ’n sangspel, wat een van die eerste werklike kinderdramas in Afrikaans is, veral omdat dit aanpas by die kindersiel. Vir skoolkonserte skryf sy ook sangspelletjies (met musiek deur Johanna Luyt, musiekkritikus van ''Die Burger''). Hierdie spelletjies is ''Die berg en die see'', ''Die verlore speelmaat'' (wat aanvanklik in ''Die Huisgenoot'' van April 1923 verskyn) en ''Die veldkinders'', wat saam onder die titel ''Drie sangspelletjies vir kinders'' gepubliseer word. Nog ’n sangspelletjie van haar is “''Die silwerbome''”, wat nooit in boekvorm gepubliseer word nie, maar wel in ''Die Huisgenoot'' verskyn. Dit was ’n geleentheidstuk wat sy vir haar dogter Anna Rothmann geskryf het, na aanleiding van die Kirstenbosch Nasionale Tuin se bekommernis oor die silwerbome. Hierdie bome het ’n siekte gekry en is veral deur die uitheemse denne en basbome bedreig. In hierdie spelletjie word die bome dan die hoofkarakters. Anna voer daarna die toneelstukkie met haar skoolkinders op. Talle kinderverse van haar verskyn hoofsaaklik vanaf 1926 tot 1928 in ''Die Jongspan''. Die ''Karlien en Kandas'' versies vir kinders word oor ’n tydperk in hierdie tydskrif gepubliseer en dan later saamgevat vir publikasie in ’n boek. Versies soos ''Kitaar speel'' en ''Sondagskool'' lewer ’n belangrike bydrae tot die kinderpoësie en die speelsheid en lewendigheid van haar versies sluit aan by die volkspoësie voor 1900 en die latere werk van [[N.P. van Wyk Louw]] en [[Boerneef]]. Hierdie bundel verower in 1970 die heel eerste [[Tienie Hollowaymedalje vir Kleuterliteratuur]] en word in 1981 deur [[Elsabe Steenberg]] beskryf as ’n “bundeltjie waarvan die gehalte nog nie daarna oortref of selfs geëwenaar is in ons taal nie” (''Tydskrif vir Letterkunde'', November 1981). Haar versies word later saamgebundel in <ref>Snyman, Lydia. Tydskrif vir Geesteswetenskappe. Jaargang 27 no. 1, Maart 1987.</ref>''Versebundel''. Die illustrasie op die stofomslag van hierdie boek is ’n afbeelding van een van M.E.R. se eie skilderye. Sommige van die verse is getoonset deur Awie van Wyk. Van hierdie verse word ook in die versamelbundels ''Die Afrikaanse poësie in ’n duisend en enkele gedigte'' en ''Nuwe klein verseboek'' opgeneem. === Prosa === Dit is egter met haar werk vir volwassenes wat M.E.R. die grootste bydrae tot die letterkunde maak. In haar korter werk bereik sy groot hoogtes deur die soberheid van aanbieding, keurige taalgebruik en diep mensekennis wat tot helder psigologiese uitbeelding lei. Dit is moeilik om die verhale te tipeer, omdat sy gereeld gebruik maak van ’n uitvoerige inleiding wat nie noodwendig die kerntema ondersteun nie. Verder werk sy ook telkens ’n aantal bymotiewe in die verhaal in, wat eweneens in die streng dissipline van ’n kortverhaal agterweë kon gebly het, ten spyte van die interessantheid daarvan en die gesellige toonaard van die vloei van die storie. Dit is daarom insiggewend dat sy as titel van een van haar bekendste boeke self die term “vertelling” gebruik, want haar prosa sluit baie keer ten nouste aan by die persoonlike aard van die vertelkuns. Soos in ’n vertelling loop die verhaal dan soms ’n paar draaie wat nie noodwendig die kern van die verhaal ondersteun nie, maar wat die persoonlike meelewing van die leser en die atmosfeer van intimiteit verhoog. ==== Kortverhale en novelle ==== Van Augustus tot Desember 1923 verskyn haar Laeveld-novelle ''Goedgeluk'' in ''Die Huisgenoot'', onder die skuilnaam V.v.d.V. wat staan vir “Vriendin van die Vrou”. Dit is ’n verhaal in briefvorm wat die tragiese liefdesgeskiedenis vertel van ’n goeie meisie, Regina, en die dronkaard Rheede wat homself aan vele vergrype skuldig maak. Hy word dan eindelik deur sy sondes ingehaal en tragies in ’n swart stat doodgeslaan. Die verhaal word vertel in ses briewe van ’n jong boervrou, klein Siena, aan ’n vriendin, ou Siena. Uniek, veral vir sy tyd, is die realistiese vertelwyse, waarin daar in die briewe uitgewei word oor die boerderylewe, die geestesaanraking tussen vriende, die mens se geldingsdrang, vriendskap, menslike eienskappe soos selfliefde en die mens se ervaring van teenspoed en smart. Dit is teen hierdie agtergrond wat die verhaal dan sy beslag kry. Opvallend is die knap wyse waarop die skrywer hier die uitsonderlike tegniek van ’n briefroman beheers. So ’n roman is gerig op een leser en die keuse van ou Siena as leser regverdig die noukeurige uiteensetting van lewenspatrone en beskrywing van die mense in die omgewing. Klein Siena wil in die lig van hulle verhouding en wat hulle saam deurgemaak het, graag vir ou Siena laat weet hoe haar omstandighede nou gesteld is. So word hierdie noodsaaklike inligting dan op natuurlike wyse ook aan die werklike leser bekend gestel. Die ordenende hand van die skrywer is ook duidelik daarin dat die verhaal ’n besonder hegte eenheid vorm en heg gesluit word, sodat alle verhaaldrade saamgetrek word. Hierdie novelle word later opgeneem in die verhaalbundel ''Onweershoogte'' en word ook in klein oplaag apart uitgegee en later in die versamelbundel ''Kwartet'' opgeneem. In 1959 verskyn dit as najaarsuitgawe van die Wereld-Bibliotheek-Vereniging, wat die verhaal onmiddellik in tien duisend Nederlandse en Vlaamse huise inbring. Die Nederlandse uitgawe het ’n voorwoord van Jan Greshoff gehad en ’n kort verklarende woordelys vir Nederlandse en Vlaamse lesers agterin. Die verhale in ''Onweershoogte en ander verhale'' het almal oorspronklik voorheen in tydskrifte soos ''Die Brandwag'', ''Die Boerevrou'' en ''Die Huisgenoot'' verskyn. Die drie kortverhale ''Die boodskap'', ''Goedgeluk'' en ''Geld wat stom is'' word later verwerk en in ''Kwartet'' opgeneem. Die bundel bevat verhale wat gekenmerk word deur ’n spannende verloop, met klem op uiterlike gebeure, al gee sy reeds in hierdie verhale ook telkens aandag aan die karakters se persoonlikhede. In ''Onweershoogte'' tel die armoedige boer oom Hans Moll ’n groot diamant op, maar dit word deur ’n vreemdeling wat verby trek gesteel. Die dief kom egter tot bekering tydens ’n hewige donderstorm waarin al sy osse doodgeslaan word en bring die diamant berouvol terug. ''Geld wat stom is'' vertel van ’n verborge skat in ’n huis wat gevind word op die tydstip dat die mense wat jarelank daarna gesoek het, dit nie meer nodig het nie. Ellie is nou 75 jaar oud en haar man Herman en dogter Nonnie lankal reeds oorlede. Ellie besluit om nie die geld vir die oorblywende kinders te gee nie, omdat dit vir hulle net ’n versoeking sal wees en gee die geld vir ’n weeshuis. Ten spyte van voortreflike vertelling is die struktuur van die verhaal nie heg genoeg om die gebeure wat oor baie jare plaasgevind het, te bind nie. In ''Om die Draai'' betreur ’n jong vrou wat reddingswerk in ’n stad doen die feit dat daar soveel verborgenheid in die menslike hart is. Sy wil graag die vermoë besit om elke mens se gedagte te kan lees en kry dan ’n visioen op die toestand na die dood. Daar verstaan die mense mekaar omdat geloof en liefde hul harte vervul. Sy moet egter terug na die ou wêreld om eers haar leertyd uit te dien. ''Kinddoop: ’n verhaal van Oujaarsdag'' berus op historiese feite en behandel die doop van ’n tweeling by die sterfbed van die moeder. Die moeder en haar kinders is deur ’n moordenaarsbende aangeval, wat gehuur is deur ’n vrou wat ’n wrok teen die gesin gehad het. Die bende rand die moeder en haar oudste seun aan en laat hulle vir dood agter, maar ’n oppasster red die tweeling deur met hulle in ’n bakoond weg te kruip. Die verhaal gee ’n goeie insig in die toestande aan die Kaap omstreeks 1800. ''Die boodskap uit die doderyk'' se tema wys dat selfsugtige optrede waarby ander nie in ag geneem word nie, geen geluk kan bring nie. Hier word die spanning uitstekend volgehou en opgebou tot met die indrukwekkende slot. Dit is die verhaal van ’n jong vrou in Swede wat met ’n ouer man trou net vir sy geld. Sy raak dan verlief op haar man se voorman, met wie sy ’n jaar na haar man se dood trou. Ook met hom is sy nie gelukkig nie. Baie jare na haar man se dood bring die pastoor ’n boodskap uit die doderyk in die vorm van haar eerste man se kopbeen, waarin daar ’n lang verroeste spyker steek. ''Onweershoogte en ander verhale'' word spesiaal vermeld met die toekenning van die Hertzogprys aan M.E.R. se oeuvre in 1953. Die hoogtepunt van haar oeuvre is die verhale in ''Drie vertellings'' (veral ''Die susters'') en ''Die gewers'' (veral ''Die hol krans''), wat veel meer gekenmerk word deur sosiologiese en kultuurhistoriese ervarings en belangstelling en op ’n fyn en noukeurige manier verhale is wat meer van die persoonlikheid vertel en die gewone mens laat lewe. Daar is dus hier ’n innerlike ontwikkeling en ’n besef van groter waardes, wat in ’n nugter, eenvoudige styl met gemoedelikheid vertel word. Sodoende verkry die wysheid en ingehoue stemming van die verhale selfs groter trefkrag.<ref name="ReferenceA">Blignault, Audrey. Die Huisvrou, Oktober 1975.</ref> ''Drie vertellings'' bevat die verhale ''Bergwind'', ''Die susters'' en ''Kató en Martjie''. Dit is opvallend dat die bundeltitel “vertellings” is eerder as “kortverhale”, waaruit die persoonlike aard en skryfstyl blyk. ''Bergwind'', waarvan die eerste deel reeds in Junie 1922 in ''Die Huisgenoot'' verskyn het, is waarskynlik die minste van hierdie drie verhale. Hierin is die natuurbeskrywing en agtergrond egter uitstekend geteken, al is die mensbeelding van ’n hele groep mense en hulle onderlinge verhoudings ietwat fragmentaries. ''Die susters'' vertel van tant Helena (hardwerkend, beskeie, arm aan woorde en van nature ’n gewer) en tant Hettie (vreeslik presies en netjies, op haarself ingestel, hunkerend na ’n fyner lewe wat haar nie beskore was nie en essensieel egosentries ingestel). Die verhaal fokus deurentyd op die ontwikkeling en lewensloop van die twee susters en hulle komplekse, ineengestrengelde verhouding met mekaar. Hulle word geskets waar hulle eers saam is in die ouerhuis, dan terwyl hulle die losieshuis besit en allerlei probleme ondervind, daarna die jare van Helena se getroude lewe en Hettie se tydperk alleen op die dorp, met die aandag afwisselend van die een na die ander. Uiteindelik, aan die einde van hulle lewens, woon hulle weer saam. Die krapperigheid en groeiende verbittering in die twee se verhouding word treffend uitgebeeld. Wanneer Hettie sterf bring dit egter ook Helena se ineenstorting teweeg. In die lewe kon die twee mekaar nie vind nie, maar hulle kon tog nie sonder mekaar leef nie. ''Kató en Martjie'' vertel die verhaal van die dominerende moeder Kató en die invloed wat sy op haar dogter Martjie se psige het. Kató is ’n sterk vrou wat haar pad in die lewe oopveg, met haar dogter Martjie wat die littekens van hierdie lewenstryd erf. Die vrees vir geestelike oorheersing lei later daartoe dat Martjie haar verlowing verbreek om eerder ongetroud te bly. ''Die gewers''<ref>De Villiers, Meyer. Standpunte. No. 23, Maart 1952.</ref> bevat die verhale ''Die hol krans'', ''Die vriend'', ''Uit die verlede I: Slaafgebore'', ''Uit die verlede II: Dokter Dennis'', ''Ou skuld'', ''’n Nemer'', die outobiografiese skets ''Vrye gawe'' en ''Eindwoord''. Hierdie agt vertellings gaan oor mense wat elkeen in hulle lewens iets kosbaar en onmisbaar gegee het, tot eenheid saamgebind deur die vertolkende teenwoordigheid van die skryfster self. Die gawes waarvan gepraat word, is nie materieel nie, maar duursamer, soos moed, geloof en goedheid. Die verhale gaan, met een uitsondering, almal oor Sara Meurant en haar kinders. Sara is self die hooffiguur in die aangrypende verhaal ''Die hol krans'', wat oorspronklik in ''Standpunte'' van Januarie 1948 verskyn het. Na ’n slapelose nag weens ’n struweling met haar seun Johannes raak Sara in die Waenhuiskrans aan die slaap. Hier word sy vasgekeer deur die see en die branders, wat al dieper in die hol krans opstoot en dreig om haar te oorweldig. Nadat sy die doodsvrees deur nugter denke oorkom het, kry sy die insig dat dit vrees is wat die aartsvernietiger is van gees en liggaam en dat die oorwinning daaroor ook verlossing sal bring in alle ander fasette van die lewe. In ''Slaafgebore'' word outa Jakob en Nêne, Simon se dogter, aan die einde van hulle lewe geteken waar hulle in hulle aard die getuies word van onsienlike dinge. Ten spyte van hulle nederige afkoms en omstandighede word hulle simbool van iets van hulle wat sal oorleef, naamlik die heilsame uitwerking wat een mens op ’n ander kan hê. Hierdie verhaal en ''Dokter Dennis'' bevat geen intrige nie en die enigste doel van hierdie stukke is om die karakter aan die leser voor te stel. In ''’n Nemer'' is die ongehude moeder Dawida een van die min vroue wat onsimpatiek deur die skrywer behandel word en beeld die titel van die verhaal reeds haar selfsugtige aard uit. ''Drie vertellings'' en ''Die gewers'' word spesiaal vermeld met die toekenning van die Hertzogprys aan M.E.R. se oeuvre in 1953. In die jare 1922 tot 1941 publiseer sy verskeie sketse, essays en verhale in ''Die Burger'' en ''Die Huisgenoot'' en keuses hieruit (saam met nuwe stukke) word later gebundel as ''Uit en tuis'', ''So is onse maniere'' en drie stukke ook in die versamelbundel ''Die dammetjie''. Hierdie stukke munt uit deur hulle fyn waarneming en die beskrywing van die verbintenis van die mens met al die elemente van die skepping, asook die ander lewende wesens. In al hierdie stukke staan die vertelster telkens in die sentrum met haar gedagtes en gevoelens, sodat die herhaalde uitweidings, beskoulike gedeeltes en didaktiek volledig deel van die geheel word en nie die eenheid van die skets of vertelling versteur nie. ''Uit en tuis''<ref name="ReferenceA" /> is ’n keur uit haar joernalistieke werk van die tydperk 1922–1938, waar sy bydraes gelewer<ref>Eybers, Elisabeth. ''Voetpad van verkenning.'' [[Human & Rousseau]]. Kaapstad en Pretoria. Eerste uitgawe, 1978.</ref> het tot ''Die Burger'', ''Die Huisgenoot'', ''Die Boerevrou'' en ''Die Brandwag''. Dit bevat essays oor veral die natuurverskynsels wat die grondslag van alle lewe is, dinge soos blomme, diere, bome, reën, voedsel, bome, berge en die see. Sy beskryf die skoonheid en voorsiening van die land maar ook die impak van droogte. Sy sien die groot dinge raak maar ook die kleiner wonders, soos ’n pakesel tussen ’n trop skape in Boesmanland. Teen hierdie agtergrond betrag en bedink sy dan die mens in sy doen en late, met die resultaat dat diep insig ontstaan deur betragting van eenvoudige en klein dinge. Uit hierdie geskrifte blyk die vermoë om dinge te begryp teen die groot agtergrond van die totale lewe en om dit in helder en fyn prosa te verwoord. Besondere aandag word gegee aan gewoontes en maniere van die verlede, soos toe die mense nog in ’n buite-oond gebak het en self hout in die veld bymekaar gemaak het vir die kombuisvuurherd. Ook besondere karakters uit hierdie verbygegane tydperk word geskilder, soos die Engelse Miss Thompson wat die plaaskinders geleer het, maar self nooit kon aanpas nie en Ouma wat self verseker het dat haar doodkis klaar betaal is en gereed gestaan het. ''’n Wonder'' uit hierdie bundel beskryf die gelyktydige ondergang van die son en opkoms van die maan, op so ’n wyse dat die leser met eerbied en ontsag vervul word. Die bergspits ''Maskam'', naby Vanrhynsdorp, word op oortuigende wyse deur die verbeelding met persoonlike eienskappe beklee. Daar is ook gevoelige sketse oor bruin mense en persone wat ’n invloed op hulle omgewing gehad het (soos ''Sendelingsvrou'') en enkele openbare en kunstenaarsfigure (president Reitz, Melt Brink, Hugo Naudé en Eugène Marais). [[Elize Botha]] neem die opstelle ''Op die Kamiesberge, Augustus-September 1928'' en ''Grond'' uit hierdie bundel op in ''Afrikaanse essayiste''. ''Uit en tuis'' word spesiaal vermeld met die toekenning van die Hertzogprys aan M.E.R. se oeuvre in 1953. In ''So is onse maniere'' verskyn onder andere die verhaal ''Die plig'' (wat uit 1941 dateer), waarin die verteller in ’n nugter styl die karakters Sarie en tant Maria laat besin oor die vraag wat plig behels. Hoewel hierdie vraag gevra word teen die agtergrond van die lewens van eenvoudige, nederige mense, styg die impak van die vraag en beskrywing uit ver bokant die gegewe. Tant Sarie moes haar lewe lank haar swaksinnige suster Kristien oppas en het daardeur ongetroud moes bly, terwyl tant Maria haar man, oom Teunsie, getrou bygestaan en in moeilike omstandighede ses kinders in die lewe gebring het. Die skrywer bereik ’n besondere kontraswerking in die uitbeelding van die twee vroue, sodat die verhaal deur die uitsigloosheid van hierdie mense ’n aanklag teen die wreedheid van die lewe word. Wat oorspronklik in 1939 as ’n reeks in ''Die Huisgenoot'' verskyn het, word later gebundel as ''Vroue wat Jesus geken het'', waarin M.E.R. uitwys hoe Jesus nie onderskeid getref het tussen mans en vroue nie en dieselfde verstand en vermoëns van vroue verwag het, ten spyte van die sosiale stand van die geslagte in daardie tyd. Na ’n algemene posisionering spits die skrywer haar beskouing toe op die twee susters Martha en Maria en op die moeder van Jesus. ===== Versamelbundels ===== Onder die titel ''Kom nader'' versamel [[Alba Bouwer]], [[Audrey Blignault]] en [[Rykie van Reenen]] ’n verteenwoordigende keuse uit haar korter werk. Ten tye van haar honderdste verjaarsdag in 1975<ref>Van der Walt, P.D. Die Transvaler, 15 Mei 1976.</ref> verskyn ’n keuse uit haar werk, saamgestel<ref>Kromhout, Jan. Die Vaderland, 12 September 1975.</ref> deur Elize Botha, onder die titel<ref name="ReferenceA" /> ''M.E.R. van naby gesien'',<ref>[[Louis Eksteen|Eksteen, Louis]]. Standpunte. Nuwe reeks 126, Desember 1976.</ref> asook die huldigingsbundel<ref>[[Fanie Olivier|Olivier, Fanie]]. Beeld, 19 Julie 2004.</ref> ''M.E.R. 100'',<ref name="ReferenceA" /> met artikels van mense wat sy in haar lewe goed leer ken het.<ref>Viljoen, Louise. [[Rapport]], 13 Junie 2004.</ref> Sy publiseer kortverhale in tydskrifte, waaronder ''Die hol krans'' en ''’n Egpaar'' in ''Standpunte''. Verskeie van haar kortverhale word in versamelbundels opgeneem, soos ''Die hol krans'' in ''Kortpad'' onder redaksie van F.V. Lategan; ''Die boodskap'' in ''Die Afrikaanse kortverhaalboek'' onder redaksie van [[Abraham H. de Vries]] en ''Vertellers'' van [[Merwe Scholtz]]; ''Die plig'' in ''Kort keur'' van Abraham H. de Vries; en ''Die bruilof'' in ''Halfeeu'', waarin [[P.G. du Plessis]] hoogtepunte uit die eerste vyftig jaar van ''Die Huisgenoot'' saambundel. Laasgenoemde verhaal vertel van Edie en Cloete se troue en ook van die moord op ou Aron, Stewie se begrafnis en die verhoor en teregstelling van die moordenaar. Hierdie uiteenlopende verhale word aanmekaar gekoppel deur die feit dat die bruidegom en die galg op dieselfde trein aangekom het. ''Een en ander oor Eugène Marais'' (oorspronklik gepubliseer in ''So is onse maniere'') word opgeneem in ''Dames 17'' onder redaksie van C.J.M. Nienaber; ''Onweershoogte'' in ''Kernbeeld van die Afrikaanse kortverhaal'' van F.V. Lategan; ''’n Filosoof'' in ''Vuurslag'' en ''Hoe hulle Martjie weer gekry het'' in ''Wys my waar is Timboektoe'', beide onder redaksie van Hennie Aucamp. Veral belangwekkend is die bundel ''Kwartet'', wat ’n versameling kortverhale van haar, [[Elisabeth Eybers]], [[Ina Rousseau]] en [[Henriette Grové]] bevat en in 1957 met die [[W.A. Hofmeyr-prys]] bekroon word. M.E.R. se bydrae is drie verhale (''Die boodskap'', ''Goedgeluk'' en ''Geld wat stom is'') wat oorspronklik in ''Onweershoogte en ander verhale'' verskyn het, maar vir hierdie publikasie aansienlik gewysig is. ''Die dammetjie en ander sketse en essays'' bevat tekste van haar (''Die dammetjie'', ''Karoo-betowering'' en ''Straatkollekte''), Audrey Blignault, Alba Bouwer, [[Freda Linde]], [[Elise Muller]] en Rykie van Reenen, almal skrywers wat in ’n meerdere of mindere mate in M.E.R. se invloedsfeer staan. Ander versamelbundels waarin haar werk verskyn, sluit in ''Uit die kontreie vandaan'', ''Die Afrikaanse dierverhaal'', ''Vertellers 2'' en ''Moderne Afrikaanse verhaalkuns''. === Romans === Sy publiseer ook twee romans, ''Na vaste gange'', wat die huwelik tussen ’n Indiër en blanke vrou beskryf, en ''Die eindelose waagstuk'', wat ’n mislukte huwelik as tema het. In ''Na vaste gange'' trou die Nederlandse meisie Marianna van Eyck met die goedkeuring van haar ouers met die Indiër Sitanah Kundu, wat later sterf en haar skatryk agterlaat. Die Afrikaner Loot Valkenburg, wat haar pa aanstel om haar met haar geërfde sakebelange by te staan, bedrieg haar en steel ’n groot klomp geld. Sy verhuis dan na die Bolandse dorp Retief, waar sy goed aanpas en met ’n maatskaplike projek begin om arm Afrikaanse meisies op te voed. Met hierdie roman bring die skrywer die sterk boodskap dat iemand wat ’n maatskaplike fout maak (in hierdie geval die gemengde huwelik) nie noodwendig ten gronde gaan nie en dat swak elemente in elke nasie voorkom. As roman is hierdie werk egter minder geslaagd, veral omdat die verhouding en huwelik tussen Marianna en Kundu, wat die toekomstige gebeure veroorsaak, nouliks belig word. ''Die eindelose waagstuk'' beskryf die verhaal van ’n mislukte huwelik tussen die predikantsdogter Rensie Theunissen en die sakeman Lukas Steinbach. Die titel verwys na die feit dat elke huwelik ’n groot waagstuk is, maar tog ’n waagstuk wat deur die eeue heen geredelik onderneem is. Rensie en Lukas se huwelik misluk omdat daar geen ware geesverwantskap tussen hulle bestaan nie. Lukas bevredig sy heersersdrang deur oorwinnings in die sakewêreld en ook oor vroue. Wanneer Rensie van sy owerspel bewus word, kom die egpaar ooreen om die skyn te bewaar ter wille van die kinders. Hoewel die huwelik reeds op hierdie stadium misluk het, is die werklike egskeiding eers veel later, juis op die tydstip toe haar 47-jarige broer Gert sy vrees vir die huwelik oorkom en aankondig dat hy gaan trou. In hierdie roman besin M.E.R. oor die essensie van menswees en verhoudings, met die eindelike boodskap dat die oorsaak van lewensmislukking gewoonlik is dat die persoon slegs aan homself gedink het. Ware sukses en vreugde word in die meelewing met ander gevind. Ook hierdie roman faal in die uitbeelding van die huwelikskonflik tussen Rensie en Lukas, met meeste van die aksie wat eers gebeur nadat die verhouding reeds misluk het en die partye besluit om te skei. Die fokus van die romans is dus telkens die sterk vrou en haar vriendskaplike verhoudings met ander, familie en vriende, maar nie die sentrale man-vrou huweliksverhouding nie. ''Die eindelose waagstuk'' word spesiaal vermeld met die toekenning van die Hertzogprys aan M.E.R. se oeuvre in 1953. === Nie-fiksie === Haar bydrae tot die Carnegie-kommissie van ondersoek na die armblanke-vraagstuk van Suid-Afrika word gepubliseer in ''Die armblanke vraagstuk in Suid-Afrika: Verslag van die Carnegie-kommissie (Deel V)'' onder die titel ''Die moeder en die dogter van die arm gesin''. Hierin ondersoek sy die lewensomstandighede van ’n groot aantal armblanke huisgesinne met spesiale klem op die rol van die moeder en die lewensomstandighede van die dogters. Sy sien die moeder as sentraal in die huisgesin en van kardinale belang vir die kweking van maatskaplike sin en waardes vir die res van die gesin. Die moeilike omstandighede en afsondering waarin die moeder haar bevind lei dan tot die aftakeling van die hele gesin. In hierdie feitelike verslag is dit haar suiwer aanwending van die taal wat tref, waar sy onopgesmuk en aan die hand van talle voorbeelde die betoog duidelik en helder uiteensit. Dit is dus nie net haar insig wat tref nie, maar veral ook haar kommunikasievermoë. Ten spyte van die wetenskaplike verantwoording eie aan die verslag is sy hier ook die storieverteller wat die aandag vasvang en hou. Haar aanraking met die armes en hulle omstandighede het daarna ’n klaarblyklike impak op haar letterkundige werk. Interessant is ook die talle gevallestudies wat sy insluit ter illustrasie van die beginselpunte wat sy maak. Sy versorg en verafrikaans ook haar broer Frits se oorlogsdagboek in<ref>[[Brink, André P.]] Rapport, 22 Augustus 1976.</ref> ''Oorlogsdagboek van ’n Transvaalse burger te velde''.<ref>[[Cloete, T.T.]] Tydskrif vir Geesteswetenskappe. Jaargang 18 no. 2, Junie 1978.</ref> Haar inleiding en aantekeninge by hierdie oorlogsdagboek (in die essays ''Ontwikkeling van ’n Afrikaner'' en ''Geskiedkundige oorsig'') is bewys van haar begrip van ’n geskiedkundige situasie en haar merkwaardige objektiwiteit en wysheid in haar beoordeling hiervan. Hierdie twee kultuurhistoriese essays word spesiaal vermeld tydens die toekenning van die Hertzogprys aan haar. M.E.R. redigeer ook [[Anna Geyer]] se Londense briewe wat sy skryf terwyl sy in die vroeë vyftigerjare daar saam met haar man Albertus Geyer die ambassadeurspaar was,  sodat dit as ''Briewe uit Highveld'' gepubliseer kan word. Hierdie werk is belangrik vir ’n begrip van die politiek en gewoontes van die tyd. Saam met haar dogter, Anna Rothmann, is sy verantwoordelik vir ''Die Drostdy van Swellendam'', waarin hulle verslag doen van die geskiedenis van die streek. Sy skryf ook twee gedenkboeke oor die ACVV, ''Ons saamreis'' in 1929 met die 25-jarige bestaan van die organisasie en ''Ons voortgang'' in 1954 met die vyftigjarige herdenking. ’n Manuskrip met sketse oor haar reise oorsee, wat sy ''Padlangs'' noem, word in die vyftigerjare aan ’n uitgewer voorgelê, maar word nie gepubliseer nie. Vanaf 24 Maart 1954 verskyn ’n reeks van haar lewensherinneringe in ''Sarie Marais'' onder die titel ''Van Vanslewe''. Hierdie sketse word later deel van haar outobiografie, ''My beskeie deel'',<ref>[[Hennie Aucamp|Aucamp, Hennie]]. ''Beeltenis verbode''. Human & Rousseau. Kaapstad, Pretoria en Johannesburg. Eerste uitgawe, 1998.</ref> waarin sy die ontwikkeling van haarself as mens teen die agtergrond van die nasionale groei van haar volk plaas. Naas beskrywings van haar eie agtergrond en lewe gee sy ook ’n beeld van die ou Afrikaanse leefwyse, haar reaksie op belangrike gebeurtenisse in die geskiedenis van die Afrikanervolk (soos die Anglo-Boereoorlog, Uniewording, die stryd tussen Botha en Hertzog, die Rebellie en die groei van die Nasionale Party) en haar indruk van en oordeel oor bekende politieke figure. Hierdie boek is geskryf tussen haar 75ste en 91ste jaar en getuig van ’n bykans ongelooflik sterk geheue en groot lewenswysheid, wat van die lees van die boek ’n verrykende ervaring maak. Dit gee ook ’n ryk bron van verwysings na haar skryfwerk en hoe sy hierdie ambag sien, wat groter lig werp op haar letterkundige nalatenskap.<ref>Brink, André P. Rapport, 21 November 1976.</ref> Na haar dood verskyn die briewe wat sy aan haar dogter<ref>Van der Walt, P.D. Die Transvaler, 1 April 1977.</ref> geskryf het as ''Familiegesprek'',<ref>Aucamp, Hennie. Beeld, 29 November 1976.</ref> terwyl ''’n Kosbare erfenis''<ref>Aucamp, Hennie. Beeld, 12 Desember 1977.</ref> briewe bevat wat sy tussen <ref>Aucamp, Hennie. ''Dagblad.'' HAUM-Literêre Uitgewers. Pretoria. Eerste uitgawe. Eerste Druk, 1987.</ref> 1916 en 1975 aan haar vele vriende en kennisse geskryf het. Hierin spreek sy haar op haar kenmerkend wyse <ref>Pretorius, Réna. Tydskrif vir Geesteswetenskappe. Jaargang 18 nos. 3 en 4, September en Desember 1978.</ref> en besadigde manier uit oor alles en nog wat, sonder inagneming van ’n breër leserspubliek, sodat die egtheid en warmte van die skrywes des te sterker uitstaan. In ''Oor skilders en skrywers'' van [[Johannes du Plessis Scholtz|J. du P. Scholtz]] word sowat sestig briewe van M.E.R. aan Scholtz opgeneem, onder meer oor die versorging van haar manuskripte. === Vertalings === M.E.R. vertaal die Nederlandse oorlogsdagboek van Alie Badenhorst op versoek van mevrou [[Tibbie Steyn]] as ''Tant Alie van Transvaal'', waarin sy ook gebruik maak van president Reitz se vertaling van ’n gedeelte daarvan. Hierdie dagboek strek van 1880 tot na die einde van die Anglo-Boereoorlog. Tant Alie was ’n klein en swak vrou, maar met sterk innerlike krag, wat die dagboek gehou het ter wille van haar kinders se begrip van die tye waarin sy geleef het. Emily Hobhouse het haar geken en só gerespekteer dat sy hierdie dagboek in Engels laat vertaal het, ’n vertaling wat reeds in 1923 verskyn het en indertyd deur M.E.R. geresenseer is. Hierdie is egter nie die enigste vertaling wat sy doen nie en sy is veral in die tyd dat sy by ''Die Burger'' werk agter die skerms ’n groot aanmoediger van skrywers om hulle anderstalige werke aan haar voor te lê vir vertaling. So is sy byvoorbeeld verantwoordelik vir die verafrikaansing van vele van [[H. Luhis]] en [[Helen Blackmore]] se werke wat in Afrikaans verskyn en sy vertaal ook [[Leo Tolstoi]] se kortverhaal ''Die twee ou manne'', wat in die versamelbundel ''Baas en kneg'' opgeneem word. == Eerbewyse == Op die Nasionale Vroueparty-kongres op 15 Desember 1925 aanvaar die kongresgangers ’n mosie van waardering vir haar werk vir die opbou van die vroue en hul organisasie en ’n geskenk word aan haar oorhandig. In 1949 voltooi Helena Jordaan onder leiding van [[D.J. Opperman]] aan die Universiteit van Kaapstad ’n M.A.-verhandeling oor ''M.E.R. as skryfster''. Ten tye van haar 75e verjaardag op 28 Augustus 1950 reël die Nasionale Pers ’n spesiale gedenkmaal om haar as mens en skrywer te huldig, omdat hulle voel dat haar werk nie genoeg erkenning kry nie. Die Universiteit van Stellenbosch ken in 1950 ’n eredoktorsgraad (D.Phil.-graad) aan haar toe, die eerste vrou wat só deur hierdie universiteit vereer word, vir haar bydrae tot maatskaplike werk. Die Universiteit van Kaapstad volg in 1951 met ’n eredoktorsgraad (D.Litt.-graad) vir haar letterkundige werk. Die [[Universiteit van Suid-Afrika]] gee in 1973 aan haar ’n eredoktoraat (D.Litt. et Phil.-graad) in die letterkunde. Sy verwerf in 1953 die Hertzogprys vir haar prosa en in 1953 word erelidmaatskap van die [[Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns]] ook aan haar toegeken. Sy kry ’n eretoekenning van die Drie-Eeue-Stigting in 1953 en word ook verkies tot lid van die ''Maatschappij der Nederlandse Letterkunde'' in Leiden. In 1965 ken die [[Federasie van Afrikaanse Kultuurverenigings]] (FAK) ’n erepenning aan haar toe vir volksdiens en in dieselfde jaar kry sy die Orde van Vriend van die Voortrekkers. Op 27 Augustus 1966 word sy die eerste ereburger van Swellendam. Die radiodiens van die Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie saai op 12 September 1967 ’n dokumentêre program oor haar lewe uit onder die titel ''Die wêreld van M.E.R.'' In 1973 word ’n straat in die voorstad Langenhovenpark in [[Bloemfontein]] na haar vernoem en die ACVV vereer haar in 1974 met die Elizabeth Roos-eretoekenning. Ook in 1974 word sy verkies tot erelid van die ''Maatschappij der Nederlandsche Lettere'' in Leiden. Ter viering van haar honderdste verjaardag in 1975 word die huldigingsbundel ''M.E.R. 100'' aan haar oorhandig, waarin twaalf medewerkers skryf oor hulle herinneringe aan haar. Op 27 Augustus 1975 hou die ACVV op Swellendam ’n huldigingsfees vir haar, waartydens plaaslike skoolkinders van haar werk aanbied. Wanneer die Nasionale Pers in 1984 ’n prys instel vir jeugboeke, vernoem hulle dit na haar. Die verhoogproduksie ''TaMiem van Swellendam'' word in 2012 onder leiding van [[Bettie Kemp]] by die Woordfees op Stellenbosch en [[Aardklop]] op [[Potchefstroom]] op die planke gebring en ook as dokumentêre program oor [[Radio Sonder Grense]] uitgesaai. == Publikasies == Werke wat uit haar pen verskyn sluit in:<ref>Esaach: http://www.esaach.org.za/index.php?title=Rothmann,_Maria_Elizabeth</ref> {| class="wikitable" !Jaar !Publikasies |- |1920 |''Kinders van die Voortrek'' |- |1921 |''Die mieliedogter'' |- |1922 |''Die Sondagskind'' |- | |''Hansie en die bessiekinders'' |- |1925 |''Die verlore speelmaats'' |- | |''Die veldkinders'' |- |1926 |''Vanmelewe: Stories van die voorouers'' |- | |''Die Sokka-boek'' |- | |''Drie sangspelletjies vir kinders'' |- |1927 |''Onweershoogte en ander verhale'' |- |1928 |''Die Kammalanders'' |- |1929 |''Die oorwinnaar: Verhale van President Steyn'' |- |1930 |''Ons saamreis'' |- |1931 |''Stoute Bengel'' |- |1932 |''Die arm-blanke vraagstuk in Suid-Afrika: Verslag van die Carnegie-kommissie (Deel V)'' |- |1933 |''Jong dae'' |- | |''Sokka se plaas'' |- | |''Karlien en Kandas'' |- |1944 |''Na vaste gange'' |- | |''Drie vertellings'' |- |1946 |''Uit en tuis'' |- |1948 |''Die eindelose waagstuk'' |- |1950 |''Die gewers'' |- |1954 |''Ons voortgang'' |- |1957 |''Kwartet'' (saam met Ina Rousseau, Elisabeth Eybers en Henriette Grové) |- |1959 |''Goedgeluk'' |- |1960 |''Die tweeling trek saam'' |- | |''Die Drostdy op Swellendam'' (saam met Anna Rothmann) |- |1965 |''Vroue wat Jesus geken het'' |- | |''So is onse maniere'' |- | |''Kom nader'' |- |1972 |''My beskeie deel'' |- |1975 |''M.E.R. van naby gesien'' (’n keur deur Elize Botha) |- |1976 |''Familiegesprek'' |- |1977 |''’n Kosbare erfenis'' |- |1985 |''Versebundel'' |- | !Redakteur en samesteller |- |1947 |''Oorlogsdagboek van ’n Transvaalse burger te velde deur Frederik Lindenberg Rothmann'' |- | !Lindenberg Rothmann |- |1965 |''Briewe uit Highveld'' |- | !Vertalings |- |1927 |''Ons liggame en hoe hulle werk'' (uit Engels van Elsie Mary Chubb) |- |1939 |''Tant Alie van Transvaal'' (vertaling uit Nederlands van Alie Badenhorst) |- |1948 |''Die sprinkaanvoëls en ander verhale'' (uit Engels van Ella Mackensie) |} == Bronnelys == === Boeke === * Antonissen, Rob. ''Die Afrikaanse letterkunde van aanvang tot hede.'' Nasou Beperk. Derde hersiene uitgawe. Tweede druk, 1964. * Aucamp, Hennie. ''Bly te kenne''. Tafelberg-Uitgewers Bpk. Kaapstad. Eerste uitgawe, 2001. * Aucamp, Hennie. ''Dagblad.'' HAUM-Literêr Uitgewers. Pretoria. Eerste uitgawe. Eerste Druk, 1987. * Aucamp, Hennie. ''Kort voor lank.'' Tafelberg-Uitgewers Bpk. Kaapstad. Eerste uitgawe. Tweede druk,  1980. * Beukes, Gerhard J. en Lategan, F.V. ''Skrywers en rigtings''. J.L. van Schaik Bpk. Pretoria. Eerste uitgawe, 1952. * Beukes, W.D. (red.) ''Boekewêreld: Die Nasionale Pers in die uitgewersbedryf tot 1990''. Nasionale Boekhandel Bpk. Kaapstad. Eerste uitgawe. Eerste druk, 1992. * Botha, Elize. ''Afrikaanse essayiste''. Human & Rousseau. Kaapstad en Pretoria. Vyfde druk, 1975. * Botha, Elize. ''Prosakroniek''. Tafelberg Uitgewers Bpk. Kaapstad. Eerste uitgawe, 1987. * Cloete, T.T. (red.) ''Die Afrikaanse literatuur sedert sestig.'' Nasou Beperk. Eerste uitgawe, 1980. * Dekker, G. ''Afrikaanse Literatuurgeskiedenis.'' Nasou Beperk. Kaapstad. Elfde druk, 1970. * Dekker, G. ''Oordeel en besinning.'' Human & Rousseau. Kaapstad en Pretoria. Eerste druk, 1964. * De Vries, Abraham H. ''Kortom.'' Academica. Pretoria, Kaapstad en Johannesburg. Eerste uitgawe, 1983. * De Vries, Abraham H. ''Kortom 2.'' Human & Rousseau. Kaapstad en Pretoria. Eerste uitgawe, 1989. * Du Plessis, I.D. ''Aantekeninge uit Tuynstraat.'' Tafelberg-Uitgewers Bpk. Kaapstad. Eerste druk, 1975. * Grobler, Hilda. ''Halfeeu.'' Blokboeke 33. Academica. Pretoria en Kaapstad. Eerste uitgawe, 1980. * Grové, A.P. ''Letterkundige sakwoordeboek vir Afrikaans''. Nasou Beperk. Vyfde uitgawe. Eerste druk, 1988. * Kannemeyer, J.C. ''Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1''. Academica. Pretoria en Kaapstad. Tweede druk, 1984. * Kannemeyer, J.C. ''Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 2.'' Academica. Pretoria, Kaapstad en Johannesburg. Eerste uitgawe. Eerste druk, 1983. * Kannemeyer, J.C. ''Die Afrikaanse literatuur 1652–2004.'' Human & Rousseau. Kaapstad en Pretoria. Eerste uitgawe, 2005. * Lategan, F.V. ''Kernbeeld van die Afrikaanse kortverhaal''. Nasionale Boekhandel Bpk. Kaapstad,  Bloemfontein en Johannesburg. 1961. * Lategan, F.V. ''Voorsmaak.'' J.L. van Schaik Bpk. Pretoria. Eerste druk, 1972. * Lindenberg, E. (red.) ''Inleiding tot die Afrikaanse letterkunde''. Academica. Pretoria en Kaapstad Vierde. uitgawe Eerste druk, 1973. * M.E.R. ''My beskeie deel''. Tafelberg-Uitgewers Beperk. Kaapstad. Derde druk, 1976. * Nienaber, P.J,; Senekal, J.H en Bothma, T.C. ''Mylpale in die geskiedenis van die Afrikaanse  letterkunde.'' Afrikaanse Pers-Boekhandel. Tweede hersiene uitgawe, 1963. * Nienaber, P.J. et al. ''Perspektief en Profiel''. Afrikaanse Pers-Boekhandel. Johannesburg. Derde hersiene uitgawe, 1969. * Nienaber-Luitingh, M. ''M.E.R.'' in Nienaber, P.J. et al. ''Perspektief en Profiel.'' Afrikaanse Pers Boekhandel. Johannesburg. Derde hersiene uitgawe,1969. * Nienaber-Luitingh, M. ''Kwartet.'' Reuse-Blokboek 12. Academica. Pretoria, Kaapstad en Johannesburg. Eerste uitgawe, 1981. * Nienaber-Luitingh, M. ''M.E.R. (1875–1975)'' in Van Coller, H.P. (red.) ''Perspektief en Profiel Deel I.'' J.L. van Schaik-Uitgewers. Pretoria. Eerste uitgawe, 1998. * Scholtz, J. du P. ''Oor skilders en skrywers.'' Tafelberg-Uitgewers Beperk. Kaapstad. Eerste uitgawe, 1979. * Schoonees, P.C. ''Die prosa van die tweede Afrikaanse beweging''. J.H. de Bussy, Pretoria / Hollandsch- Afrikaansche Uitgevers Maatschappij v/h J. Dusseau & Co, Kaapstad 1939 (derde druk). * Schoonees, P.C. ''Tien jaar prosa''. Afrikaanse Pers-Boekhandel. Johannesburg, 1950. * Snyman, Henning. ''Kort keur: Abraham H. de Vries.'' Reuse-Blokboek 3. Academica. Pretoria Kaapstad en Johannesburg. Tweede druk, 1983. * Steyn, J.C. ''Die 100 jaar van MER''. Tafelberg-Uitgewers Beperk. Kaapstad. Eerste uitgawe, 2004. * Steyn, J.C. ''Tuiste in eie taal''. Tafelberg-Uitgewers Beperk. Kaapstad. Eerste uitgawe, 1980. * Van Biljon, Madeleine. ''Geliefde leesgoed.'' Quellerie-Uitgewers Edms. Bpk. Kaapstad. Eerste uitgawe, 1996. * Van Coller, H.P. (red.) ''Perspektief en Profiel Deel I''. J.L. van Schaik-Uitgewers. Pretoria .Eerste uitgawe, 1998. * Van Coller, H.P. (red.) ''Perspektief en Profiel Deel 2''. J.L. van Schaik-Uitgewers. Pretoria .Eerste uitgawe, 1999. * Wybenga, Gretel en Snyman, Maritha (reds.) ''Van Patrys-hulle tot Hanna Hoekom''. Lapa-Uitgewers. Eerste uitgawe. Tweede druk, 2005. === Tydskrifte en koerante === * Anoniem. ''Produksie oor M.E.R. op verhoog en radio.'' Beeld, 8 Maart 2012. * Aucamp, Hennie. ’''n Simbool van Boere-adel''. Beeld, 28 Augustus 1975. * Blignault, Audrey. ''Die neerslag van ’n lewe''. Beeld, 23 Augustus 1975. * Blignault, Audrey. ''M.E.R.: In wese essayis.'' Tydskrif vir Letterkunde. Nuwe reeks 13 no. 4, November  1975. * Botha, Elize. ''Siende die onsienlike – Die betekenis van eenheidskeppende elemente in M.E.R. se bundel ‘Die gewers’ (1950).'' Tydskrif vir Geesteswetenskappe. Jaargang 15 no. 3, September 1975. * Botha, Elize. ''Motivering vir onderskeidinge vir M.E.R''. Tydskrif vir Geesteswetenskappe. Jaargang 15 no. 3, September 1975. * Britz, Etienne. ''Hy het Afrikaans in Duits laat leef.'' Insig, Mei 1994. * De Villiers, D.P. ''M.E.R. nooit lid van ’n ‘keurbende’''. Beeld, 25 Junie 1990. * Jordaan, Helena P. ''Die hoofdrang in die werk van M.E.R''. Standpunte, no. 17, Oktober 1950. * Kannemeyer, J.C. ''Toe M.E.R. ’n kommandant was in die OB.'' Boekewêreld. 16 November 1993. * Le Roux, Marina. ''M.E.R. is die vrou agter Pers se prys''. Die Burger, 16 Februarie 1993. * Malan, Kintie. ''M.E.R. en die politiek.'' Tydskrif vir Letterkunde. Nuwe reeks 14 no. 4, November 1976. * Nienaber-Luitingh, M. ''Die vertellings van M.E.R''. Standpunte. Nuwe reeks 17 en 18, Mei-Desember 1957. * Nolte, Elsa. ''M.E.R. en Alba Bouwer: Kanonisering en herkanonisering''. Tydskrif vir Letterkunde. Jaargang 32 no. 4, November 1994. * Rautenbach, Elmari en Smith, Charles. ''Mossie maar vrou''. Insig, April 2004. * Steyn, J.C. ''Vrou van staal.'' Rapport, 7 Maart 2004. * Swart, Magda. ''Kaartjies vir Kemp se ‘TaMiem’ al uitverkoop.'' Beeld, 11 September 2012. * Theron, Erika. ''Theron huldig M.E.R.'' Die Burger, 27 Mei 1983. * Van Reenen, Rykie. ''M.E.R. as ‘Die Burger’ se vroueredaktrise''. Tydskrif vir Geesteswetenskappe. Jaargang 15 no. 3, September 1975. * Van Rensburg, F.I.J. ‘''My beskeie deel’ praat steeds met ons.'' Bylae by Nasionale Koerante, 13 November 1996. * Viljoen, Hein. ''Die struktuur van M.E.R. se ‘Goedgeluk’: emblematies en idillies''. Tydskrif vir Letterkunde. Nuwe reeks 16 no. 4, November 1978. === Internet === * Botha, Elize Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1992/07/17/7/11.html * Bouwer, Alba Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1994/05/18/8/9.html{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2000/03/11/3/45.html{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2005/08/09/DB/7/forumtaalskatkis.html * Lategan, Leana Oulitnet: http://www.oulitnet.co.za/naln/naln3.asp {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121221084131/http://www.oulitnet.co.za/naln/naln3.asp |date=21 Desember 2012 }} * LitNet ATKV-Skrywersalbum 17 Mei 2012: www.litnet.co.za * Smith, Charles Volksblad: http://152.111.11.6/argief/berigte/volksblad/2000/09/8/2/6.html{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * Steinmair, Deborah Oulitnet: http://www.oulitnet.co.za/heupvuur/jaapsteyn.asp {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170701022227/http://oulitnet.co.za/heupvuur/jaapsteyn.asp |date= 1 Julie 2017 }} * Steyn, J.C. Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2005/08/27/BY/14/BYNews014-marie.html * Steyn, J.C. Rapport: http://152.111.1.87/argief/berigte/rapport/2004/03/07/R1/21/03.html * Van Bart, Martiens Die Burger: http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2006/09/09/BY/14/MER.html{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} === Bronne === * Verwerk vanaf [http://www.ned.univie.ac.at/lic/autor.asp?paras=/aut_id;28349/lit_switch;1/tmp_lit_id;5/lg;5/ M.E.R.]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. * {{cite book |last=Bouwer |first=Alba |authorlink=Alba Bouwer |editor=Beyers, C.J. |title=[[Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek]] | origyear=1987 |publisher=Chris van Rensburg nms. die RGN |location=Pretoria |language=Afrikaans |isbn=0-7969-0419-7 |pages=962 }} == Verwysings == {{Verwysings|2}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Rothmann, Maria Elizabeth}} [[Kategorie:Afrikaanse skrywers]] [[Kategorie:Geboortes in 1875]] [[Kategorie:Sterftes in 1975]] [[Kategorie:Afrikaners]] 2808kjffe86dhbnbi8xojyadsd1u7ln 0 34258 2513528 2495801 2022-07-19T13:12:25Z 2A01:CB06:A060:2B79:D0FF:B107:8E6B:EEE3 Sorbonne wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Pous |Afrikaanse naam=Pous Innocentius V |beeld=[[Lêer:InnocenzoV.jpg|200px]] |geboortenaam=Pierre de Tarentaise |termyn_begin=[[21 Januarie]] [[1276]] |termyn_einde=[[22 Junie]] [[1276]] |voorganger=[[Pous Gregorius X|Gregorius X]] |opvolger=[[Pous Adrianus V|Adrianus V]] |geboortedatum=± [[1224]] |geboorteplek=[[Tarentaise]], [[Frankryk]] |sterftedatum=[[22 Junie]] [[1276]] |sterfteplek=[[Rome]], [[Italië]] |ander=Innocentius |wapen=[[Lêer:Innocentius V (b).svg|175px]] }} {{Inligtingskas Heilige |naam=Geseënde Pous Innocentius V |geboortedatum=± [[1224]] |geboorteplek=[[Tarentaise]], [[Frankryk]] |sterftedatum=[[22 Junie]] [[1276]] |sterfteplek=[[Rome]], [[Italië]] |feesdag=[[22 Junie]] |vereer_in=[[Rooms-Katolieke Kerk]] |beeld= |beeldgrootte=200px |byskrif= |titels= |saligverklaringsdatum = [[9 Maart]] [[1898]] |saligverklaringplek = [[Rome]], [[Koninkryk van Italië]] |saligverklaar_deur = [[Pous Leo XIII]] |heiligverklaringsdatum = |heiligverklaringsplek = |heiligverklaring_deur = |attribute=Dominikaanse klere, pouslike klere, pouslike tiara, boek |beskermheilige= |pelgrimsoord= |onderdrukkingsdatum= |onderdrukking_deur= |omstredenhede= |gebed= }} '''Pous Innocentius V''' was die 185ste [[pous]] van die [[Rooms-Katolieke Kerk]] in [[1276]] van [[21 Januarie]] tot [[22 Junie]]. == Biografie == '''Pous Innocentius V'''<ref>Innocent V Blessed. (2008). [[Encyclopædia Britannica]]. Deluxe Edition. Chicago: Encyclopædia Britannica.</ref> is gebore as '''Pierre de Tarentaise''' ongeveer in [[1224]] in [[Tarentaise]], (teenswoordig Moûtiers in die departement Savoie) [[Frankryk]]. Ongeveer in [[1240]] word hy 'n Dominikaanse monnik in [[Lyon]], hy is die eerste Dominikaan om pous te word. Hy studeer teologie in [[Parys]] aan die [[Sorbonne]] Universiteit en word ook dosent. In [[1272]] word hy aartsbiskop van Lyon en in [[1273]] kardinaal-biskop van Ostia. Hy het prominent deel geneem aan die tweede konsilie van Lyon. Op [[21 Januarie]] [[1276]] volg hy [[Pous Gregorius X]] op en regeer tot sy dood op [[22 Junie]] [[1276]]. Hy word opgevolg deur [[Pous Adrianus V]]. Die naam ‘Innocentius’ beteken 'onskuldige'. == Pontifikaat == '''Pous Innocentius V'''<ref>Weber, N. (1910). Pope Bl. Innocent V. In The Catholic Encyclopedia. New York: Robert Appleton Company. Besoek op 19 September 2008 by: http://www.newadvent.org/cathen/08018a.htm</ref> het min vermag in sy kort pontifikaat. Hy was egter 'n vredemaker. Hy het probeer om die Welfe en die Ghibellyne in [[Italië]] te versoen, het vrede bewerkstellig tussen die stede [[Pisa]] en Lucca en het bemiddel tussen Karel van Anjou en Rudolf van [[Habsburg]]. Hy het ook probeer om die Roomse Kerk met die [[Oosters-Ortodokse Kerk]] te herenig. Hy het met keiser [[Michael VIII Paleologus]] gekorrespondeer en afgevaardigdes na [[Konstantinopel]] gestuur. Hy is egter gedwarsboom deur Karel van Anjou wat die briewe dikteer het en die taal sodanig beïnvloed het dat dit vir die keiser as beledigend geklink het. Die pous se bynaam was "famosissimus doctor" (die beroemdste doktor). == Verering == Pous Innocentius V is op [[9 Maart]] [[1898]] deur [[Pous Leo XIII]] salig verklaar. Sy feesdag is op [[22 Junie]]. == Bibliografie == * Duff, Eamon (2001). ''Saints and Sinners: A History of the Popes'', Yale University Press. ISBN 0300091656. * Maxwell-Stuart, P. G. (2002). ''Chronicle of the Popes: The Reign-by-Reign Record of the Papacy from St. Peter to the Present'', Thames & Hudson. ISBN 0500017980. == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie|Innocentius V}} {{En-Wikisource info|Catholic Encyclopedia (1913)/Pope Bl. Innocent V}} * {{CE|http://www.newadvent.org/cathen/12025c.htm}} * {{CF|http://saints.sqpn.com/sainti60.htm}} * {{BBKL|http://www.bautz.de/bbkl/i/Innozenz_V.shtml}} * {{PTA|http://www.cfpeople.org/Books/Pope/POPEp183.htm#T1}} == Nota == Saamgestel en vertaal uit die [[:nl:Paus Innocentius V|Nederlandse]], [[:en:Pope Innocent V|Engelse]], [[:de:Innozenz V.|Duitse]] en [[:fr:Innocent V|Franse]] wikipedia en aangevul uit ander bronne soos aangedui. == Opvolging == {{s-start}} {{s-bef|voor=[[Pous Gregorius X|Gregorius X]]}} {{s-ttl|titel=Pous (Pontifex Maximus)|jare=[[1276]] – [[1276]]}} {{s-aft|na=[[Pous Adrianus V|Adrianus V]]}} |} {{Pouse}} {{Teenpouse}} {{Normdata}} [[Kategorie:Pouse|Innocentius V]] [[Kategorie:Saliges in die Christendom|Innocentius V]] [[Kategorie:Sterftes in 1276]] g65shdj8sw3f04gq16yaey7wcgn3b8n 0 34518 2513722 2471100 2022-07-20T10:41:12Z CommonsDelinker 1161 Administrateur [[commons:user:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] vervang "Coat_of_Arms_of_Norfolk_Island.svg" met "Coat_of_arms_of_Norfolk_Island.svg" omrede: [[:c:COM:FR|File renamed]]: [[:c:COM:FR#FR3|Criterion 3]] (obvious error) wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Land |noem_naam = '''Territory of Norfolk Island''' <small>([[Engels]])</small><br />'''Teratri of Norf'k Ailen'''<ref>{{en}} [http://www.info.gov.nf/legislation/ConsolidatedActs/NorfolkIslandBroadcastingAct2001.doc Norfolk Island Broadcasting Act 2001 – Norf'k Ailen Brordkaasen Aekt 2001] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140919045552/http://www.info.gov.nf/legislation/ConsolidatedActs/NorfolkIslandBroadcastingAct2001.doc |date=19 September 2014 }}</ref> <small>([[Norfuk]])</small> |volle_naam = '''Gebied van die Norfolkeiland''' |algemene_naam = Norfolkeiland |beeld_vlag = Flag of Norfolk Island.svg |beeld_wapen = Coat of arms of Norfolk Island.svg |simbool_tipe = Wapen |beeld_kaart = Norfolk Island in its region.svg |leuse = ''Inasmuch''<br /><small>''(Engels vir: "Sover")''</small> |volkslied = ''[[God Save the Queen]]'' <small>(amptelik)</small><br /><center>[[Lêer:United States Navy Band - God Save the Queen.ogg]]</center><br />''[[Come Ye Blessed]]'' |amptelike_tale = [[Engels]] en [[Norf’k-Pitcairn]]<ref name="language act">{{en}} [http://www.info.gov.nf/legislation/NumberedActs/2004/NorfolkIslandLanguage(Norf'k)Act2004.doc Norfolk Island Language (Norf'k) Act 2004 (Act No. 25 of 2004)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121009004721/http://www.info.gov.nf/legislation/NumberedActs/2004/NorfolkIslandLanguage%28Norf%27k%29Act2004.doc |date= 9 Oktober 2012 }}</ref> |hoofstad = [[Kingston, Norfolk|Kingston]] {{Koördinate|29|3|S|167|58|O}} |latd = 29 |latm = 3 |latNS = S |longd = 167 |longm = 58 |longEW = O |grootste_stad = [[Burnt Pine]] |regeringsvorm = Eksterne Gebied<br />van [[Australië]] |leiertitels = <br />• [[Monarg]]<br />• Administrateur |leiername = [[Elizabeth II van die Verenigde Koninkryk|Elizabeth II]]<br />[[Eric Hutchinson (2017)]] |oppervlak_rang = 227^ste |oppervlak_grootte = |oppervlak = 34,6 |oppervlakmi² = 13,3 |persent_water = feitlik niks |bevolking_skatting = |bevolking_skatting_jaar = |bevolking_rang = - |bevolking_sensus = 1&nbsp;757 |bevolking_sensus_jaar = 2016 |bevolkingsdigtheid = 50,8 |bevolkingsdigtheidmi² = 132,1 |bevolkingsdigtheidrang = |BBP_PPP = |BBP_PPP_rang = |BBP_PPP_jaar = |BBP_PPP_per_kapita = |BBP_PPP_per_kapita_rang = |BBP = |BBP_rang = |BBP_jaar = |BBP_per_kapita = |BBP_per_kapita_rang = |onafhanklikheidstipe = |onafhanklikheidsgebeure = |onafhanklikheidsdatums = |MOI = |MOI_rang = |MOI_jaar = |MOI_kategorie = |Gini = |Gini_rang = |Gini_jaar = |Gini_kategorie = |geldeenheid = [[Australiese dollar]] |geldeenheid_kode = AUD |land_kode = NF |tydsone = NFT |utc_afwyking = [[UTC+11:30|+11:30]] |tydsone_somer = nie toegepas nie |utc_afwyking_DST = [[UTC+11:30|+11:30]] |internet_domein = [[.nf]] |skakelkode = 672 |voetskrif = }} [[Lêer:Norfolk Island-CIA WFB Map.png|duimnael|links|Kaart van die Norfolkeiland]] '''Norfolkeiland''' ([[Engels]]: ''Norfolk Island'' of ''Territory of Norfolk Island'', [[Norfuk]]: ''Norfuk Ailen''<ref>{{en}} [http://www.info.gov.nf/adminforms/immigration/Passenger%20Arrival%20Card.pdf NI Arrival Card] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111113235258/http://www.info.gov.nf/adminforms/immigration/Passenger%20Arrival%20Card.pdf |date=13 November 2011 }}</ref>) is 'n [[eiland]] in die [[Stille Oseaan]] wat tussen [[Australië]] in die weste, [[Nieu-Seeland]] in die suide en [[Nieu-Kaledonië]] in die noorde geleë is. Die eiland is 'n Australiese eksterne gebied met 'n oppervlakte van 34,6&nbsp;km² en het 'n bevolking van 1 748 in 2016 <ref>{{cite web |url=https://quickstats.censusdata.abs.gov.au/census_services/getproduct/census/2016/quickstat/SSC90004?opendocument |title=Australian Bureau of Statistics, 2016 |access-date=21 Desember 2019 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20190507211725/https://quickstats.censusdata.abs.gov.au/census_services/getproduct/census/2016/quickstat/SSC90004?opendocument |archive-date=7 Mei 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> gehad. Norfolk is in 1774 deur kaptein [[James Cook]] ontdek en die hoogste punt is 318&nbsp;m (Bates Berg). Die [[hoofstad]] is [[Kingston, Norfolk|Kingston]] en die grootste nedersetting is [[Burnt Pine]]. == Geskiedenis == Daar is argeologiese bewyse op die eiland gevind wat dui op daarop dat [[Polinesië|Polinesiese]] seevaarders tussen die dertiende en vyftiende eeu die eiland bewoon het. Kaptein [[James Cook]] besoek die eiland in Oktober 1774 en op 6 Maart 1788 neem die Britte besit van die onbewoonde eiland.  Die eiland se gematigde klimaat en vrugbare grond  is geskik vir landbou en gevolglik voorsien Norfolkeiland in van die voedselbehoeftes van die Britse nedersetting te [[Sydney]].  Sommige vrye settelaars vestig op die eiland.  Dit word egter hoofsaaklik as ‘n strafkolonie gebruik tot en met 1814 toe die Britte die eiland verlaat omrede die nedersetting baie afgeleë is asook die afwesigheid van ‘n natuurlike hawe. Die Britte keer terug in 1825 met die uitsluitlike doel om weereens ‘n strafkolonie te vestig.  Dié gevangenis word wêreldwyd berug vir die mishandel van die gevangenis. In die vroeë 1850’s begin die nedersetting te taan en teen 1855 woon daar slegs 11 mense op die eiland. Op 8 Junie 1856 word die eiland oorhandig aan die [[Pitcairneilande|Pitcairn]]-eilanders.  Hulle was die berugte afstammelinge van die ''HMS Bounty''-rebelle en hulle [[Tahiti]]aanse vroue.  Die 196 oorspronklike settelaars woon eers in die gevangenisgeboue in [[Kingston, Norfolk|Kingston]]. Hulle ontvang later 50-akker plasies wat hulle bewoon en bewerk en waar hulle selfversorgend word.  Omrede hierdie settelaars gefokus was op landbou, word die inheemse woude op grootskaal afgekap om plek te maak vir weivelde en saailande. Gedurende die [[Tweede Wêreldoorlog]] word ‘n vliegveld op die eiland opgerig vanweë Norfolkeiland se strategiese ligging. Na dié oorlog bied die lughawe maklike toegang vir toeriste tot die eiland en dra by tot die groei van die toerismebedryf.<ref>https://parksaustralia.gov.au/norfolk/discover/history/</ref><ref>https://www.pitcairners.org/settlements2.html</ref> == Geografie == === Ligging === Norfolkeiland is 'n eksterne Gebied van [[Australië]] wat geleë is in die [[Stille Oseaan|Suidelike Stille Oseaan]] ongeveer 1 600&nbsp;km noordoos vanaf [[Sydney]] ([[Australië]]), 890&nbsp;km noordoos vanaf [[Lorde Howe-eiland]] ([[Australië]]), 1 100&nbsp;km noordwes van [[Auckland]] [[Nieu-Seeland|(Nieu-Seeland]]) en 800&nbsp;km suid van [[Nouméa|Noumea]] ([[Nieu-Kaledonië]]) .  Die eiland is ongeveer 8&nbsp;km lank en 5&nbsp;km breed met ‘n totale oppervlakte van 3 445 hektaar. Die eksterne gebied bestaan uit Norfolkeiland asook die onbewoonde [[Nepeaneiland]] en [[Phillipeiland]] ten suide van die hoofeiland.<ref><nowiki>http://www.norfolkisland.gov.nf/tourism-and-economic-development/about-norfolk-island</nowiki></ref> === Klimaat === Norfolkeiland het ‘n sub-tropiese klimaat wat gematigd word deur die omliggende see.  Die gemiddelde maksimum temperature wissel van 18&nbsp;°C tot 19&nbsp;°C gedurende die wintermaande en wissel tussen 23&nbsp;°C en 25&nbsp;°C gedurende die somermaande.  Die hoogste temperatuur wat al ooit aangeteken is was 28,4&nbsp;°C op 11 Februarie 1996. Die gemiddelde minimum temperature wissel van 13&nbsp;°C tot 15&nbsp;°C gedurende die wintermaande en wissel tussen 18&nbsp;°C en 20&nbsp;°C gedurende die somermaande. Die laagste temperatuur wat al ooit aangeteken is was 6,2&nbsp;°C op 29 July 1953. Die jaarlikse gemiddelde reënval is 1 312mm, met die hoogste reënval wat plaasvind vanaf Mei tot Augustus.  Donderstorms kom voor gedurende die winter en die lente met gemiddeld twaalf [[donderstorm]]s per jaar waarvan gemiddeld een donderstorm per jaar tydens die winter gepaardgaan met [[hael]].<ref>http://www.bom.gov.au/nsw/norfolk/climate.shtml</ref> === Nationale Parke === ==== Norfolkeiland Nasionale Park en Botaniese tuin ==== Norfolkeiland Nasionale Park en Botaniese tuin word geproklameer in 1986 en beslaan 10% van die oppervlakte van Norfolkeiland.  Die park bevat die hoogste punt genaamd Bates Berg (319m).  Daar is vyftien wandelpaaie van tot 1,7&nbsp;km lank.  Die park beslaan pragtige natuurskoon en beskerm [[Norfolkeiland dennebome]] wat tot 60m hoog staan asook die wêreld se langste boomvarings ([[Cyathea brownii]]).  Ten minste veertig plantspesies en sewe voëlspesies (onder andere die [[Norfolkeiland Groen Papegaai]]) is endemies aan die eiland.  Die noordelike deel van die park is geleë langs die ruwe kuslyn wat die Kaptein Cook Monument en piekniekarea bevat asook pragtige uitsig bied op ‘n aantal klein eilandjies langs die kus. Dié nasionale park bevat ook [[Phillipeiland]] en [[Nepeaneiland]] wat beide suid van Norfolkeiland geleë is.<ref name="parksaustralia.gov.au">https://parksaustralia.gov.au/norfolk/</ref> ==== Norfolkeiland Marienepark ==== Die park word geproklameer op 14 Desember 2013.  Die marienepark begin 1 400km oos van [[Evans Head]], [[Nieu-Suid-Wallis]] ([[Australië]]) en omsluit Norfolkeiland.  Die park is 188 444 km² groot met sommige dele tot 5km diep.  Die park bevat ‘n Nationale Park asook ‘n Veelvuldige Gebruiksone met ‘n Spesiale Doelwitsone wat die eiland omsluit. Binne die park is daar twintig skeepswrakke onder andere die ''[[HMS Sirius]]'' wat in 1790 gesink het.<ref name="parksaustralia.gov.au"/> == Demografie == {| class="wikitable" |'''Jaar''' |'''Bevolking''' |- |1991 |1 912 |- |1996 |1 772 |- |2001 |2 037 |- |2006 |1 836 |- |2011 |1 795 |- |2016 |1 757 |} Bron: Australian Goverment, Department of Infrastructure, Transport, Cities and Regional Development.<ref>https://www.regional.gov.au/territories/norfolk_island/norfolk-island-economy/files/Monitoring_the_Norfolk_Island_Economy.pdf</ref> Die bevolking van Norfolkeiland was 1 748 in 2016, waarvan 46,8% manlik was en 53,2% vroulik was.  Die mediaanouderdom van die eilandbewoners was 49 jaar terwyl dit slegs 38 jaar is in die res van [[Australië]]. Die inwoners het hulle herkoms aangedui as [[Australië|Australies]] (22,8%), [[Engelse|Engels]] (22,4%), [[Pitcairneilande|Pitcairn]] (20%) en [[Skotte|Skots]] (6%). Die meeste inwoners is gebore in [[Australië]] (39,7%), gevolg deur Norfolkeiland (22,1%), [[Nieu-Seeland]] (17,6%), [[Fidji]] (2,7%) en [[Engeland]] (2,6%). Die mees algemene geloof op die eiland is die [[Anglikaanse Gemeenskap|Angikaanse Kerk]] (29,5%), Geen Geloof (26,8%) en [[Rooms-Katolieke Kerk]] (12,6%). [[Engels]] is die grootste huistaal (45,5%), gevolg deur [[Norf’k-Pitcairn]] (40,9%) en [[Fidjiaans]] (2%).  Dit verskil wesenlik van die res van [[Australië]] waar 72,7% [[Engels]] as huistaal praat en beide [[Norf’k-Pitcairn]] en [[Fidjiaans]] deur ‘n onbeduidende aantal mense gepraat word.<ref>https://quickstats.censusdata.abs.gov.au/census_services/getproduct/census/2016/quickstat/SSC90004?opendocument</ref> == Onderwys == Die eiland het een skool genaamd Norfolk Island Central School wat bestuur word deur die New South Wales Department of Education (voorskool tot jaar 12) en wat sedert 1906 geleë is te Middlegate.  Vanaf 1856 tot 1906 word klasse aangebied in die Administrasiegebou in [[Kingston, Norfolk|Kingston]].<ref>https://norfolkisl-c.schools.nsw.gov.au/about-our-school/history.html</ref> == Regering == Die selfbestuur wat Norfolkeiland in 1979 verkry het, ondergaan in Mei 2015 drastiese vernaderinge toe die ''Norfolk Island Legislation Amendment Act 2015 inwerking getree het. '' Die Australiese regering aanvaar met hierdie wetgewing die verantwoordelikheid om alle dienste aan Norfolkeiland te verskaf en te befonds. Dit sluit egter uit dienste wat deur ‘n plaaslike regering verskaf en befonds word.  Deel van hierdie wetgewing is ook die totstandkoming van ‘n verkose Norfolkeiland Distriksraad ''(Norfolk Island District Council)'' vanaf 1 Julie 2016.'' '' Die Norfolkeiland Distriksraad funksioneer soos ‘n munisipaliteit en het vyf raadslede, insluitende die burgemeester. Vanaf 1 Julie 2016 is Australise belastingwetgewing, welsynswetgewing, immigrasiewetgewing, doeane-  en gesondheidsmaatreëls van toepassing op Norfolkeiland.  Dit sluit in ''Medicare'', die Australiese staatsmediesefonds. Die inwoners word sedert 2016 ook verplig om in die Australiese federale verkiesings te stem.  Die eiland vorm saam met die suidelike deel van die [[Australiese Hoofstadgebied]] die setel genaamd ''Bean'' in die Huis van Verteenwoordigers in die federale parlement in [[Canberra]].<ref>https://www.regional.gov.au/territories/norfolk_island/governance/index.asp{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> == Ekonomie == Norfolkeiland is afhanklik van [[toerisme]] om ekonomiese groei te dryf.  Gevolglik het Norfolkeiland ‘n ekonomiese afswaai ervaar sedert die Globale Finansiële Krisis (2008).  Nagenoeg 40% van die ekonomiese bedrywighede is toerismeverwant en in 2016 het die nagenoeg 30 000 toeriste ‘n geskatte AUD33 miljoen bygedra tot die ekonomie.<ref name="regional.gov.au">https://www.regional.gov.au/territories/norfolk_island/norfolk-island-economy/monitoring-the-ni-economy.aspx</ref>  Die [[landbou]]sektor produseer genoeg [[beesvleis]], [[pluimvee]] en [[Eier (voedsel)|eiers]] om in die plaaslike behoeftes te voorsien.<ref>{{Cite web |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/nf.html |title=argiefkopie |access-date=24 Desember 2019 |archive-date= 3 Julie 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150703173849/https://www.cia.gov/Library/publications/the-world-factbook/geos/nf.html |url-status=dead }}</ref> Uitvoere bestaan uit hout, sade van die [[Norfolkeiland denneboom]] en die [[Kentia palmboom]], asook klein hoeveelhede [[avokado]]pere.<ref>https://oec.world/en/visualize/tree_map/hs92/export/nfk/all/show/2016/</ref> Die geskatte bruto geografiese produk was AUD82 miljoen in 2016.<ref name="regional.gov.au"/> == Verwysings == {{Verwysings|2}} == Eksterne skakels == {{Commons-kategorie inlyn|Norfolk Island}} * {{en}} {{Wikivoyage|Norfolk_Island|Norfolkeiland}} {{Saadjie}} {{Navigasie indeling Australië}} {{Lande van Oseanië}} {{Koördinate|29|2|0|S|167|57|0|O|type:isle_region:AU|display=title}} {{Normdata}} [[Kategorie:Norfolkeiland| ]] 1upkpg1bh88c3pkhm9v5197pdyuszuv 0 38477 2513535 2509179 2022-07-19T13:35:10Z JMK 649 vertaal in wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Pous |Afrikaanse naam=Pous Nicolaas V |beeld=[[Lêer:Nicholas V.jpg|200 px]] |wapen=[[Lêer:C o a Nicolaus V.svg|150 px]] |geboortenaam=Tommaso Parentucelli |termyn_begin=[[6 Maart]] [[1447]] |termyn_einde=[[24 Maart]] [[1455]] |voorganger=[[Pous Eugenius IV|Eugenius IV]] |opvolger=[[Pous Callixtus III|Callixtus III]] |geboortedatum=[[15 November]] [[1397]] |geboorteplek= [[Sarzana]], [[Ligurië]] [[Italië]] |sterftedatum=[[24 Maart]] [[1455]] |sterfteplek=[[Rome]], [[Italië]] |ander=Nicolaas }} '''Nicolaas V''' was die 208ste [[pous]] van die [[Rooms-Katolieke Kerk]] van [[1447]] tot [[1455]]. == Biografie == '''Pous Nicolaas V'''<ref>Nicholas V. (2008). [[Encyclopædia Britannica]]. Deluxe Edition. Chicago: Encyclopædia Britannica.</ref> is gebore as '''Tommaso Parentucelli''' op [[15 November]] [[1397]] in [[Sarzana]], 'n dorp in [[Ligurië]], [[Italië]]. Hy was die seun van Bartolomeo Lucando, alias Parentucelli, en Andreola de Calderini. Sy pa sterf vroeg en sy ma hertrou met Ser Giarente Calandrini. Hulle het 'n seun (dus Tomasso se halfbroer) Filippo Calandrini, biskop van Bologna en later kardinaal-nepoot van Pous Nicolaas. Na die dood van sy vader studeer Tomasso verder in Bologna en Florence waar hy tutor word van die Strozzi- en Albizzi-families. In 1442 kry hy 'n graad in teologie en die biskop van Bologna Niccolò Albergati, gee hom werk en stuur hom op 'n studiereis na Duitsland, Frankryk en Engeland. Hy het veral boeke versamel op sy reis, waarvan sommige vandag nog in die Vatikaan se biblioteek bewaar word. Hy het deelgeneem aan die konsilie van Florence en in 1444 volg hy sy werkgewer op as biskop van Bologna op [[27 November]] [[1444]]. [[Pous Eugenius IV]] stuur hom as legaat na Frankfurt om te onderhandel met die [[Heilige Romeinse Ryk]] oor die besluite van die konsilie van Basel. Op [[12 Maart]] [[1443]] stel Pous Eugenius hom aan as apostolies diaken en vise-camerlengo. Hy was baie suksesvol en by sy terugkeer in Rome word hy op [[16 Desember]] [[1446]] bevorder tot kardinaal-priester van Santa Susanna. Op [[6 Maart]] [[1447]] volg hy Pous Eugenius op. Hy word gekroon op [[19 Maart]] deur kardinaal Prospero Colonna en regeer tot sy dood op [[24 Maart]] [[1455]]. Hy word opgevolg deur [[Pous Callixtus III]]. Die naam ‘Nicolaas’ beteken 'oorwinnaar oor/uit die volk'. == Pontifikaat == '''Pous Nicolaas IV'''<ref>Scannell, T. (1911). Pope Nicholas V. In The Catholic Encyclopedia. New York: Robert Appleton Company. Besoek op 12 Mei 2009 by: http://www.newadvent.org/cathen/11058a.htm</ref> se agtjarige pontifikaat was belangrik in die politieke, wetenskaplike en literêre geskiedenis. Op [[17 Februarie]] [[1448]] sluit die Konkordaat van Wene met die Duitse koning Frederik III wat die pous se magte in Duitsland aansienlik versterk. Op [[7 April]] [[1449]] tree [[Teenpous Felix V]] af en sy aanhangers erken Nicolaas as die enigste wettige pous. Op [[19 Maart]] [[1452]] kroon hy Frederik III as keiser van die Heilige Romeinse Ryk. In Rome bevorder Nicolaas die Renaissance. Hy het die stad laat herstel en verfraai, die hoofstrate plavei en die akwaduk herstel. Hy het die Vatikaan, die Sint Pieterskerk en die Borga-distrik laat herbou. Hy stel Fra Angelico aan om die Lateraanse paleis te verfraai. Die [[humanisme]] het ook groot vordering gemaak onder pous Nicolaas. Die pous stel Lorenzo Valla en ander geleerdes aan om werke uit Grieks in Latyn te vertaal. Die pous het die Vatikaanse biblioteek gestig en versterk met nege duisend boeke. Op [[18 Junie]] [[1452]] publiseer Nicolaas die [[Pouslike bul|bul]] "Dum Diversas" waarin die koning van Portugal die reg gegun word om "Saraseners, heidene en ander ongelowiges" as slawe aan te hou. Die ekspedisies van [[Hendrik die Seevaarder]] wat die roete na Indië om die Kaap ontdek het, is deels deur slawehandel finansier. Die slawehandel is herbevestig met die bul "Romanus Pontifex" op [[8 Januarie]] [[1455]]. Op [[29 Mei]] [[1453]] word [[Konstantinopel]] deur die Turke ingeneem en dit was 'n groot slag vir die pous. Hy het probeer om 'n [[kruistog]] te organiseer om die stad te bevry, maar het nie daarin geslaag nie. Die volk van Rome het nie die pous waardeer nie en op [[6 Januarie]] [[1453]] is daar 'n sameswering teen sy bewind onder leiding van Stefano Porcaro. Die sameswering is egter ontdek en gou onderdruk. === Die kollege van kardinale === Gedurende sy pontifikaat het Pous Nicolaas V elf kardinale aangestel: ==== Die konsistorie van [[16 Februarie]] [[1448]] ==== * Antonio Cerdá y Lloscos Aartsbiskop van Messina ==== Die konsistorie van [[20 Desember]] [[1448]] ==== * Astorgio Agnensi Aartsbiskop van Benevento * Latino Orsini Aartsbiskop van Trani * Alain de Coetivy Aartsbiskop van Avignon * Jean Rolin Biskop van Antun * Filippo Calandrini Biskop van Bologna; kardinaal-nepoot, die pous se halfbroer * Nikolaas van Cusa Aartsdiaken van Brabant, Luik, België ==== Die konsistorie van [[7 April]] [[1449]] ==== * [[Amedeo van Savoie]] ([[Teenpous Felix V]]), biskop van Sabina ==== Die konsistorie van [[19 Desember]] [[1449]] ==== * Jean d' Arci Aartsbiskop van Tarentaise * Louis de La Palud de Varembon O.S.B. Biskop van Maurienne * Guillaume Huin d' Estaing Aartsdeken van Metz === Bulle, Ensiklieke en Dekrete === * [[8 Junie]] [[1452]] – Dum Diversas - Goedkeuring van slawehandel * [[8 Januarie]] [[1455]] – Romanus Pontifex - Herbevestiging van slawehandel === Heiligverklarings === * [[6 Januarie]] [[1450]] – Sint Simbert van Ausburg; Die heiligverklaringsproses is slegs begin. Dit is eers in 1468 voltooi. ==Bibliografie== * Duff, Eamon (2001). ''Saints and Sinners: A History of the Popes'', Yale University Press. ISBN 0300091656. * Maxwell-Stuart, P. G. (2002). ''Chronicle of the Popes: The Reign-by-Reign Record of the Papacy from St. Peter to the Present'', Thames & Hudson. ISBN 0500017980. == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == {{En-Wikisource info|Catholic Encyclopedia (1913)/Pope Nicholas V}} * {{CE|http://www.newadvent.org/cathen/11058a.htm}} * {{CF|http://www.catholic-forum.com/saints/pope0208.htm}} * {{BBKL|http://www.bautz.de/bbkl/n/nikolaus_v_pa.shtml}} * {{PTA|http://www.cfpeople.org/Books/Pope/POPEp206.htm#T1}} * {{Bulle|http://www.papalencyclicals.net/Nichol05/index.htm}} * {{VH|http://www.vaticanhistory.de/vh/html/nikolaus_v_1.html}} * {{CA|http://www.fiu.edu/~mirandas/bios1446.htm#Parentucelli}} {{Commons|Nicolaus V}} == Nota == Saamgestel en vertaal uit die [[:nl:Paus Nicolaas V|Nederlandse]], [[:en:Pope Nicholas V|Engelse]], [[:de:Nikolaus V.(Papst)|Duitse]] en [[:fr:Nicolas V|Franse]] wikipedia en aangevul uit ander bronne soos aangedui. == Opvolging == {{s-start}} {{s-bef|voor=[[Pous Eugenius IV|Eugenius IV]]}} {{s-ttl|titel=Pous (Pontifex Maximus)|jare=[[1447]] – [[1455]]}} {{s-aft|na=[[Pous Callixtus III|Callixtus III]]}} |} {{pouse}} {{teenpouse}} {{Normdata}} [[Kategorie:Geboortes in 1397]] [[Kategorie:Italiaanse pouse|Nicolaas V]] [[Kategorie:Pouse|Nicolaas V]] [[Kategorie:Sterftes in 1455]] issjtksqd2olfmliorlz3ksofrxqi0g 2 39044 2513725 2513099 2022-07-20T11:13:38Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Babel|af|en-4|de-1|}} {{Gebruiker Gebruikersboksies omraam| {{Gebruikersbydraes|10000}} {{Sjabloon:Gebruikersnederigheid|10000}} [[Lêer:Editor_-_lapis_philosophorum_superstar.jpg|centre|duimnael|[[:en:Wikipedia:Service_awards#Grandmaster Editor (or Grand High Togneme Vicarus)|Grootmeesterredakteur]]<br />(13 jaar, 170&nbsp;000+)<br /><small>Toegeken deur Aliwal2012</small>]] {{Tienjaargemeenskap}} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Belgium |land=België |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Botswana |land=Botswana |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Brazil |land=Brasilië |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Denmark |land=Denemarke |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Germany |land=Duitsland |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Egypt |land=Egipte |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=England |land=Engeland |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Ethiopia |land=Ethiopië |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Finland |land=Finland |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=France |land=Frankryk |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Ghana |land=Ghana |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Italy |land=Italië |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Ivory Coast |land=Ivoorkus |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Kenya |land=Kenia |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Lesotho |land=Lesotho |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Mauritania |land=Mauritanië |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Mauritius |land=Mauritius |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Mexico |land=Mexico |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Morocco |land=Morocco |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Mozambique |land=Mosambiek |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Namibia |land=Namibië |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Netherlands |land=Nederland |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Norway |land=Noorweë |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Senegal |land=Senegal |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Scotland |land=Skotland |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Spain |land=Spanje |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Swaziland |land=Swaziland |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Sweden |land=Swede |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Switzerland |land=Switserland |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Tanzania |land=Tanzanië |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Togo |land=Togo |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Zambia |land=Zambië |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} }} Ons het tans '''{{NUMBEROFARTICLES}}''' artikels. In my eerste 10 jaar (bereik op 6/1/2019) betrokke hier het ek reeds 5264 artikels geskep! Die 10 jaar was ongelooflik; wat 'n avontuur! Ek is vanaf 2014 'n raadslid by [http://wikimedia.org.za/wiki/Board WikimediaZA]. * Ek het op 12/01/2019 die 100,000 wysiging mylpaal op globale Wiki bereik! * Op 28/04/2019 het ek my 100,000ste wysiging op die Afrikaanse Wiki aangebring! * Op 18/11/2019 het ek my 110,000ste wysiging op globale Wikipedia aangebring. * Op 22/12/2020 skep ek my 6,000ste artikel, 'n baie nederige ''[[Aloe bussei]]''. * Op 6/1/2021 verwerf ek '''Grootmeesterredakteur''' status met my twaalfde jaar hier! * Op 11/1/2021 het ek my 135,000ste wysiging op globale Wikipedia aangebring. * Op 29/1/2021 het ek my 130,000ste wysiging op die Afrikaanse Wikipedia aangebring! * Op 3/3/2021 het ek my 140,000ste wysiging op globale Wikipedia aangebring. * Op 14/5/2021 het ek my 135,000ste wysiging op die Afrikaanse Wikipedia aangebring! * Op 12/6/2021 skep ek my 7,000ste artikel. * Op 15/7/2021 het ek my 150,000ste wysiging op globale Wikipedia aangebring! * Op 30/7/2021 het ek my 140,000ste wysiging op die Afrikaanse Wikipedia aangebring! * Op 17/9/2021 skep ek my 8,000ste artikel, 'n baie nederige ''[[Pauridia curculigoides]]'' * Op 16/10/2021 het ek my 160,000ste wysiging op globale Wikipedia aangebring! * Op 21/1/2022 skep ek my 9,000ste artikel, 'n baie nederige ''[[Aspalathus spiculata]]'' * Op 30/1/2022 het ek my 150,000ste wysiging op die Afrikaanse Wikipedia aangebring! * Op 1/3/2022 het ek my 170,000ste wysiging op globale Wikipedia aangebring! * Op 9/7/2022 het ek my 10,000ste artikel geskep: [[Lunar Orbiter 2]]! == Voorbladartikels == My doelwit van 'n voorbladartikel is bereik toe die [[Boeing B-17 Flying Fortress]] op 4 November 2019 op die voorblad gepryk het! * Op 1 Januarie 2020 verskyn my tweede voorbladartikel: [[Turboskroef]]! * In week 8 van 2020 het my derde voorbladartikel verskyn: [[Sherman Firefly]]. * In week 48 van 2020 het my vierde voorbladartikel verskyn: [[Tiger I-tenk]]. * In week 2 van 2021 het my vyfde voorbladartikel verskyn: [[Mariner 4]]. * In week 14 van 2021 het my sesde voorbladartikel verskyn: [[Pioneer 11]]. * In week 35 van 2021 het my sewende voorbladartikel verskyn: [[USS Maryland (BB-46)]]. * In week 29 van 2022 het my agste voorbladartikel verskyn: [[Centurion (tenk)]]. Groete! Ek het begin [[bergfiets]]ry omrede my perd verdrink het tydens [[waterpolo]]! == Notas == * [[Erica aggregata]] * [[Erica altevirens]] * [[Erica barbigeroides]] * [[Erica blancheana]] * [[Erica blandfordia]] * [[Erica blesbergensis]] * [[Erica broadleyana]] * [[Erica cerviciflora]] * [[Erica consobrina]] * [[Erica crassifolia]] * [[Erica crucistigmatica]] * [[Erica debilis]] * [[Erica dilatata]] * [[Erica erinus]] vs Erica erina * [[Erica ethelae]] vs Erica etheliae * [[Erica forsteri]] * [[Erica gibbosa]] * [[Erica inaequalis]] - probleemkind * [[Erica lachnaeoides]] - probleemkind * [[Erica lanata]] - probleemkind * [[Erica nivalis]] - unplaced * [[Erica nivea]] * [[Erica patersonia]] - spelling * Erica sparrmanni - bestaan nie op enige wiki of op wikidata. Ek sal dit later self skep. * Erica triphylla - bestaan nie op enige wiki of op wikidata. Ek sal dit later self skep * [[Erica schmidtii]] - ai! * [[Erica shannonea]] - Redlist naam. * [[Erica situshiemalis]] * [[Erica solandra]] vs Erica solandri * Erica aristifolia moet geskep word. * Erica sonora - bestaan dit? * [[Erica straminea]] - kyk nie amptelik nie. * [[Erica subimbricata]] - Nog 'n probleemkind * [[Erica subterminalis]] - nog een. * [[Erica symonsii]] - Ai! * [[Erica trachysantha]], volg op bestaan. * [[Erica trivialis]] - nie op SANBI * [[Erica turbiniflora]] - nie op SANBI * [[Erica umbonata]] - nie op SANBI nie. * [[Erica villosa]] - Volgens Kew 'n sinoniem. * [[Erica viscidiflora]] - volg op. * [[Gladiolus merianellus]] * [[Gladiolus jonquilliodorus]] * [[Mafingo-suikerbos]] vs [[Mafinga-suikerbos‎]] * [[Protea venusta]] Hibried? * [[Moraea loubseri]] Boodskap: Somebody changed something in the Afrikaans Geselshoekie. When a Nuwe Onderwerp is clicked the format of the program currently is English only. The previous version was perfect in Afrikaans. Why it was changed I do noy know. Who chnaged it, I do not know. Please roll it back to the way it was. t6vzafxkwi2frpwixxmaxi5v1gwjts1 2513726 2513725 2022-07-20T11:14:10Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Babel|af|en-4|de-1|}} {{Gebruiker Gebruikersboksies omraam| {{Gebruikersbydraes|10000}} {{Sjabloon:Gebruikersnederigheid|10015}} [[Lêer:Editor_-_lapis_philosophorum_superstar.jpg|centre|duimnael|[[:en:Wikipedia:Service_awards#Grandmaster Editor (or Grand High Togneme Vicarus)|Grootmeesterredakteur]]<br />(13 jaar, 170&nbsp;000+)<br /><small>Toegeken deur Aliwal2012</small>]] {{Tienjaargemeenskap}} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Belgium |land=België |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Botswana |land=Botswana |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Brazil |land=Brasilië |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Denmark |land=Denemarke |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Germany |land=Duitsland |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Egypt |land=Egipte |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=England |land=Engeland |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Ethiopia |land=Ethiopië |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Finland |land=Finland |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=France |land=Frankryk |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Ghana |land=Ghana |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Italy |land=Italië |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Ivory Coast |land=Ivoorkus |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Kenya |land=Kenia |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Lesotho |land=Lesotho |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Mauritania |land=Mauritanië |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Mauritius |land=Mauritius |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Mexico |land=Mexico |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Morocco |land=Morocco |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Mozambique |land=Mosambiek |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Namibia |land=Namibië |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Netherlands |land=Nederland |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Norway |land=Noorweë |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Senegal |land=Senegal |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Scotland |land=Skotland |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Spain |land=Spanje |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Swaziland |land=Swaziland |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Sweden |land=Swede |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Switzerland |land=Switserland |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Tanzania |land=Tanzanië |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Togo |land=Togo |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} {{Gebruiker_besoekland |id_agtergrond=lavender |id_fontgrootte=12px |id_fontkleur=#000000 |en_land=Zambia |land=Zambië |info_fontgroote=12px |info_fontkleur=#000000 |info_agtergrond=#ffffff }} }} Ons het tans '''{{NUMBEROFARTICLES}}''' artikels. In my eerste 10 jaar (bereik op 6/1/2019) betrokke hier het ek reeds 5264 artikels geskep! Die 10 jaar was ongelooflik; wat 'n avontuur! Ek is vanaf 2014 'n raadslid by [http://wikimedia.org.za/wiki/Board WikimediaZA]. * Ek het op 12/01/2019 die 100,000 wysiging mylpaal op globale Wiki bereik! * Op 28/04/2019 het ek my 100,000ste wysiging op die Afrikaanse Wiki aangebring! * Op 18/11/2019 het ek my 110,000ste wysiging op globale Wikipedia aangebring. * Op 22/12/2020 skep ek my 6,000ste artikel, 'n baie nederige ''[[Aloe bussei]]''. * Op 6/1/2021 verwerf ek '''Grootmeesterredakteur''' status met my twaalfde jaar hier! * Op 11/1/2021 het ek my 135,000ste wysiging op globale Wikipedia aangebring. * Op 29/1/2021 het ek my 130,000ste wysiging op die Afrikaanse Wikipedia aangebring! * Op 3/3/2021 het ek my 140,000ste wysiging op globale Wikipedia aangebring. * Op 14/5/2021 het ek my 135,000ste wysiging op die Afrikaanse Wikipedia aangebring! * Op 12/6/2021 skep ek my 7,000ste artikel. * Op 15/7/2021 het ek my 150,000ste wysiging op globale Wikipedia aangebring! * Op 30/7/2021 het ek my 140,000ste wysiging op die Afrikaanse Wikipedia aangebring! * Op 17/9/2021 skep ek my 8,000ste artikel, 'n baie nederige ''[[Pauridia curculigoides]]'' * Op 16/10/2021 het ek my 160,000ste wysiging op globale Wikipedia aangebring! * Op 21/1/2022 skep ek my 9,000ste artikel, 'n baie nederige ''[[Aspalathus spiculata]]'' * Op 30/1/2022 het ek my 150,000ste wysiging op die Afrikaanse Wikipedia aangebring! * Op 1/3/2022 het ek my 170,000ste wysiging op globale Wikipedia aangebring! * Op 9/7/2022 het ek my 10,000ste artikel geskep: [[Lunar Orbiter 2]]! == Voorbladartikels == My doelwit van 'n voorbladartikel is bereik toe die [[Boeing B-17 Flying Fortress]] op 4 November 2019 op die voorblad gepryk het! * Op 1 Januarie 2020 verskyn my tweede voorbladartikel: [[Turboskroef]]! * In week 8 van 2020 het my derde voorbladartikel verskyn: [[Sherman Firefly]]. * In week 48 van 2020 het my vierde voorbladartikel verskyn: [[Tiger I-tenk]]. * In week 2 van 2021 het my vyfde voorbladartikel verskyn: [[Mariner 4]]. * In week 14 van 2021 het my sesde voorbladartikel verskyn: [[Pioneer 11]]. * In week 35 van 2021 het my sewende voorbladartikel verskyn: [[USS Maryland (BB-46)]]. * In week 29 van 2022 het my agste voorbladartikel verskyn: [[Centurion (tenk)]]. Groete! Ek het begin [[bergfiets]]ry omrede my perd verdrink het tydens [[waterpolo]]! == Notas == * [[Erica aggregata]] * [[Erica altevirens]] * [[Erica barbigeroides]] * [[Erica blancheana]] * [[Erica blandfordia]] * [[Erica blesbergensis]] * [[Erica broadleyana]] * [[Erica cerviciflora]] * [[Erica consobrina]] * [[Erica crassifolia]] * [[Erica crucistigmatica]] * [[Erica debilis]] * [[Erica dilatata]] * [[Erica erinus]] vs Erica erina * [[Erica ethelae]] vs Erica etheliae * [[Erica forsteri]] * [[Erica gibbosa]] * [[Erica inaequalis]] - probleemkind * [[Erica lachnaeoides]] - probleemkind * [[Erica lanata]] - probleemkind * [[Erica nivalis]] - unplaced * [[Erica nivea]] * [[Erica patersonia]] - spelling * Erica sparrmanni - bestaan nie op enige wiki of op wikidata. Ek sal dit later self skep. * Erica triphylla - bestaan nie op enige wiki of op wikidata. Ek sal dit later self skep * [[Erica schmidtii]] - ai! * [[Erica shannonea]] - Redlist naam. * [[Erica situshiemalis]] * [[Erica solandra]] vs Erica solandri * Erica aristifolia moet geskep word. * Erica sonora - bestaan dit? * [[Erica straminea]] - kyk nie amptelik nie. * [[Erica subimbricata]] - Nog 'n probleemkind * [[Erica subterminalis]] - nog een. * [[Erica symonsii]] - Ai! * [[Erica trachysantha]], volg op bestaan. * [[Erica trivialis]] - nie op SANBI * [[Erica turbiniflora]] - nie op SANBI * [[Erica umbonata]] - nie op SANBI nie. * [[Erica villosa]] - Volgens Kew 'n sinoniem. * [[Erica viscidiflora]] - volg op. * [[Gladiolus merianellus]] * [[Gladiolus jonquilliodorus]] * [[Mafingo-suikerbos]] vs [[Mafinga-suikerbos‎]] * [[Protea venusta]] Hibried? * [[Moraea loubseri]] Boodskap: Somebody changed something in the Afrikaans Geselshoekie. When a Nuwe Onderwerp is clicked the format of the program currently is English only. The previous version was perfect in Afrikaans. Why it was changed I do noy know. Who chnaged it, I do not know. Please roll it back to the way it was. 5x9q04n1ajdlbxre3z8wn14bthvocaq 0 44344 2513634 1601619 2022-07-19T21:38:52Z JMK 649 wikitext text/x-wiki [[Lêer:Agrigento Heiligtum der chthonischen Gottheiten Fundament.jpg|duimnael|200px|’n Chtoniese heiligdom in Akragas]] '''Chtoniese gode''' ([[Grieks]]: θεοί χθόνιοι; χθόνιος; ''theoi chtheonioi, chthonios'') is gode met betrekking tot die aarde en veral die [[onderwêreld (mitologie|onderwêreld]]. Die term word veral gebruik om onderskeid te tref tussen die gode in die [[Griekse mitologie]]. Die Griekse ''chthon'' (χθών) is een van die vele woorde wat die Grieke het vir "aarde". Dit verwys eerder na die binnekant van die aardbodem as na die oppervlak (soos met die woord ''gaea'') of ’n gebied (soos met die woord ''chora''). Die chtoniese gode vind hul wortels in ’n ou [[Middellandse See|Mediterreense]] tradisie wat verbind word met vondste in [[Anatolië]]. Die siklus van die natuur, asook dié van die lewe en die verdere lewe ná die dood, is die belangrikste take waarmee hierdie gode hulle besig hou. == Chtoniese en Olimpiese gode == Terwyl die term "chtonies" vandag gebruik word om gode aan te dui, het die [[Antieke Griekeland|antieke Grieke]] terme soos ''chthonie'' en ''chthonios'' in ’n meer spesifieke betekenis gebruik, naamlik om te verwys na die manier waarop mense [[offerande]]s aan die gode gebring het. So is hele diere verbrand en aan die gode geoffer. Hoewel chtoniese gode veral verbind is met [[vrugbaarheid]], was hulle nie die enigste gode vir wie dit belangrik was nie. [[Demeter]] en [[Persephone]] het albei te doen gehad met die vrugbaarheid van die grond, hoewel Demeter ’n tipiese Olimpiese kultus en Persephone ’n chtoniese kultus gehad het. Die onderskeid is ook nie baie duidelik nie. Sommige Olimpiese gode, soos [[Hermes]] en [[Zeus]], is gelykgestel aan chtoniese gode en hulle het ook chtoniese offerandes ontvang. Ook [[Herakles]] en [[Asklepios]] kon as óf Olimpiese óf chtoniese gode beskou word, na gelang van die plek. == Chtoniese gode == {| !Assirië !Babilonië !Egipte !Griekeland !Rome !Inuit |- |style="vertical-align:top;"| * |style="vertical-align:top;"| * |style="vertical-align:top;"| * [[Isis (godin)|Isis]] |style="vertical-align:top;"| * [[Campe (mitologie)|Campe]] * [[Cybele]] * [[Demeter]] * [[Echidna]] * Die [[Eriniër]]s * [[Gaia (mitologie)|Gaia]] * [[Hades]] * [[Hekate]] * [[Iacchos]] * Die [[Lampade]]s * Die [[Skikgodin]]ne * [[Persephone]] * [[Poseidon]] * [[Triptolemos]] * [[Trophonius]] * [[Typhon]] * [[Zagreus]] * [[Zeus]] |style="vertical-align:top;"| * [[Quirinus (god)|Quirinus]] |style="vertical-align:top;"| * [[Keelut]] |} == Verwysings == :''Hierdie artikel is merendeels vertaal vanaf die Nederlandse Wikipedia-artikel [[:nl:Chtonische|goden]]'' == Eksterne skakel == * [http://www.theoi.com/greek-mythology/underworld-gods.html ''Theoi Khthonioi'' – Gode van die onderwêreld] == Verdere leesstof == * Fairbanks, A., The Chthonic Gods of Greek Religion, in ''The American Journal of Philology'' 21 (1900), pp. 241-259. (Engels) * Schlesier, R., Chthonische Götter, in ''Der Neue Pauly'' 2 (1997), klm. 1185–1190. (Duits) {{Griekse mitologie}} [[Kategorie:Griekse gode]] 3uhu2yqpev8nf90p2iom19gur0zndop 0 45495 2513692 2425734 2022-07-20T08:51:33Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Musikale kunstenaar | naam = Mathys Roets | beeld = | beeldgrootte = | dwarsformaat = | beeldbeskrywing = | beeldonderskrif = | agtergrondkleur = solo | geboortenaam = | alias = | geboortedatum = | geboorteplek = | oorsprong = [[Suid-Afrika]]ans | sterfdatum = | sterfplek = | genre = | beroep = Sanger | instrument = | jare_aktief = | etiket = | assosiasies = ''Drie van die Bestes'' | webwerf = {{Amptelike URL}} | huidige_lede = | gewese_lede = }} '''Mathys Roets''' is 'n [[Afrikaans]]e sanger. Hy tree ook saam met [[Kevin Leo]] en [[Danie Niehaus]] onder die verhoognaam ''Drie van die Bestes'' op. Roets was op [[6 April]] [[2009]] in 'n ernstige motorfietsongeluk betrokke op pad na die [[KKNK]] op [[Oudtshoorn]]. Hy het 'n rugbesering opgedoen wat hom permanent in die onderlyf verlam gelaat het.<ref name="burger">{{cite web |url=http://jv.dieburger.com//Stories/News/19.0.1444929911.aspx |archive-url=https://web.archive.org/web/20100925021833/http://jv.dieburger.com//Stories/News/19.0.1444929911.aspx |archive-date=25 Julie 2010 |title=Mathys Roets ernstig beseer in motorfietsongeluk |work=[[Die Burger]] |date=7 April 2009 |url-status=dead |lang=af |first=Loraine |last=Kalp}}</ref> Hy is ook mede-aanbieder van [[KykNET]] se leefstylprogram, ''Kamp dit uit'', waar hy saam met [[Alexa Strachan]] toer. 'n Woonwa is spesiaal vir hom ingerig om rolstoel-toeganklik te wees. == Diskografie == * ''Nokturne'', 1996 * ''A life in song'', 1997 * ''Brug na nêrens'', 2000 * ''Hy's ons man'', 2000 * ''Die tyd sal leer'', 2002 * ''Sings Leonard Cohen'' (DVD), 2005 * ''Fluister'', 2007 * ''The very best of Cat Stevens'', 2008 * ''The very best of Roger Whittaker'', 2008 * ''The very best of Neil Diamond'', 2008 * ''My storie'' (DVD), 2009 * ''In retrospeksie'', 2009 * ''Reën'', 2020 == Verwysings == {{Verwysings}} == Sien ook == * [[Afrikaanse musiek]] * [[Lys van Suid-Afrikaanse musikale kunstenaars]] == Eksterne skakels == * [http://www.mathysroets.co.za/ Roets se amptelike webwerf] * {{YouTube|KbM9Oa-TJ1Q|Sprokie vir 'n stadskind}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Roets, Mathys}} [[Kategorie:Suid-Afrikaanse musici]] [[Kategorie:Lewende mense]] [[Kategorie:Geboortes in die 20ste eeu]] [[Kategorie:Afrikaanse sangers]] [[Kategorie:Afrikaners]] sqybhimc6z822gfr8iznc1e31nanvpt 0 45572 2513514 2512603 2022-07-19T12:34:08Z Aliwal2012 39067 Verenigde Rugbykampioenskap was Pro14 tot 2021 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rugbyspan | spannaam = Cheetahs | beeld = Logo Cheetahs Rugby.png | unie = Vrystaatse Rugbyunie | bynaam = Cheetahs | kaptein = [[Tian Meyer]]<br />[[Ruan Pienaar]] | afrigter = Hawies Fourie | gestig = 2005 | ligging = [[Bloemfontein]], [[Vrystaat]] | streek = [[Vrystaat]] en<br /> [[Noord-Kaap]] | stadion = [[Toyota-stadion]]<br />[[Griekwapark]] | kapasiteit = 48 000 en 18 000 | liga = [[Pro14]] | seisoen = 2019–20 | posisie = 4de | president = | ceo = | patroon_la1 = _Cheetahsleft17 | patroon_b1 = _Cheetahskit17 | patroon_ra1 = _Cheetahsright17 | patroon_sh1 = _Canterburyshorts17 | patroon_so1 = _Cheetahssocks15 | linkerarm1 = ffffff | liggaam1 = ffffff | regterarm1 = ffffff | broek1 = ffffff | kouse1 = ffffff | patroon_la2 = _Cheetahsleft17b | patroon_b2 = _Cheetahskit17b | patroon_ra2 = _Cheetahsright17b | patroon_sh2 = _Canterburyshorts17 | patroon_so2 = _Cheetahssocks15 | linkerarm2 = ffffff | liggaam2 = ffffff | regterarm2 = ffffff | broek2 = ffffff | kouse2 = ffffff | statistiek = Statistiek | wedstryde = '''97''' [[Adriaan Strauss]] <!-- soos op 12 Julie 2014 --> | toppuntebehaler = '''331''' [[Johan Goosen]] | meestedrieë = '''24''' [[Sarel Pretorius]] | jongstespeler = | eerste = '''Vrystaat''' 20 – 24 [[Goue Leeus|Gauteng Leeus]]<br/>(2 Maart 1997) | grootwen = '''Cheetahs''' 92 – 17 [[Sunwolves (Superrugbyspan)|Sunwolves]]<br/>(15 April 2016) | grootverloor = [[Hurricanes (Superrugbyspan)|Hurricanes]] 61 – 7 '''Cheetahs'''<br/>(20 Mei 2017) | url = www.fscheetahs.co.za | unieurl = www.sarugby.net }} Die '''Cheetahs''' (weens borgskapredes bekend as die '''[[Toyota]] Cheetahs'''), is ’n [[Suid-Afrika]]anse [[rugby]]span wat tans aan die multinasionale [[Verenigde Rugbykampioenskap]] deelneem, nadat hulle van 2006–2017 aan die [[Superrugby]]kompetisie deelgeneem het. Die konsessie sluit die [[Vrystaat]] en die [[Noord-Kaap]] in. In terme van [[Curriebeker]]unies kom die Cheetahs spelers van die [[Cheetahs|Vrystaat Cheetahs]], [[Noord-Vrystaat Griffons]] en die [[Griekwas (rugbyspan)|Griekwas]] af. Hulle tuiswedstryde word gespeel op die [[Vrystaatstadion|Toyota-stadion]] in [[Bloemfontein]]. Die huidige kaptein van die span is [[Francois Venter]]. Die Cheetahs was een van die twee konsessies wat in 2006 tot die uitgebreide Super 14-kompetisie toegetree het; die ander was die [[Western Force (Superrugbyspan)|Western Force]]. Die Sentrale Unie is in April 2005 ten koste van die [[Southern Spears (Superrugbyspan)|SOK-unie]] die konsessie toegeken. In hul eerste seisoen het die Cheetahs verbasend goed gevaar toe hulle tiende uit 14 geëindig het. Voordat die Cheetahs tot Superrugby aanvaar is in 2006 het hul spelers as deel van die Cats-konsessie op die veld gedraf. Die Vrystaatse Curriebekerspan het in [[1997 Super 12-seisoen|1997]], voordat Suid-Afrika konsessies toegeken het, ook aan die Super 12 kompetisie deelgeneem.<ref name="cheetahs">{{cite web |title=Central Cheetahs |work=CRFU |url=http://www.crfu.co.nz/main/index.cfm/1,411,html/Central-Cheetahs |dateformat=dmy |access-date=2 Februarie 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20081021001931/http://www.crfu.co.nz/main/index.cfm/1,411,html/Central-Cheetahs |archive-date=21 Oktober 2008 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> In 2017 is die Cheetahs se deelname aan Superrugby beëindig en het die span begin met deelname aan die [[Pro14]]-toernooi. == Kleure == Die primêre kleure van die Sentrale Cheetahs is ’n [[wit]] [[Trui#Sporttrui|trui]] met ’n [[Oranje (kleur)|oranje]] kraag met ’n [[Turkoois (kleur)|turkoois]] en [[pers]] motief teen die kant van die trui. Die kleure verteenwoordig die drie Curriebekerunies wat deel uitmaak van die konsessie; oranje en wit (Vrystaat Cheetahs), turkoois (Griekwas) en pers (Noord-Vrystaat Griffons). Die alternatiewe trui het dieselfde ontwerp, behalwe dat die primêre kleur oranje is. Die klere word deur Puma vervaardig en die primêre borg van die konsessie is [[Toyota]]. == Geskiedenis == Voor Suid-Afrika se toetrede tot die toenmalige Super 12, het die plaaslike Curriebekerspanne aan die kompetisie deelgeneem. Die Vrystaat Cheetahs, een van die spanne wat die teenswoordige Sentrale Cheetahs opmaak, het in [[1997 Super 12-seisoen|1997]] aan een Super 12 seisoen deelgeneem.<ref name="cheetahs"/> Die Vrystaat het in 11 wedstryde gespeel waarvan hulle 5 gewen en 6 verloor het. Aan die einde van die seisoen was hulle {{rangtelwoord|7|de}} op die punteleër. Voorstelle van die Sentrale Unie-konsessie en die SOK (Suidelike en Oostelike Kaap)-konsessie is bestudeer vir die toekenning van ’n vyfde [[Super 14]]-span lisensie. Die Sentrale Unie het aan SARU beklemtoon dat die streek tweede na die Westelike Provinsie was in terme van aantal [[Springbokke]] gelewer. Die Sentrale Unie het ook genoem dat hulle ’n stewige en stabiele ondersteuningsbasis het wat sou kon voldoen aan die finansiële en administratiewe verantwoordelikhede en vereistes van ’n Super 14-rugbyspan.<ref name="franchiseday">{{en}} {{cite web | title=TashiTagg | work=Who Will Get The Fifth Franchise? | url=http://www.tashitagg.com/12man/00398.asp | dateformat=dmy | accessdate=19 Februarie 2006 | archive-date=30 April 2005 | archive-url=https://web.archive.org/web/20050430045010/http://www.tashitagg.com/12man/00398.asp | url-status=dead }}</ref> In die helfte van April 2005 het die [[Suid-Afrikaanse Rugbyunie]] aangekondig dat die Sentrale Unie-konsessie die vyfde Suid-Afrikaanse span sou wees vir die uitgebreide Super 14-kompetisie wat in 2006 sou afskop. Die konsessie is ten koste van die Suidelike en Oostelike Kaap (sien [[Southern Spears (Superrugbyspan)|Southern Spears]]) aan die Sentrale Cheetahs toegeken. In die voorseisoen van die nuwe Super 14-kompetisie het die Cheetahs teen die twee ander nuwe konsessies gespeel; die Australiese [[Western Force (Superrugbyspan)|Western Force]] en die ander Suid-Afrikaanse span, die Southern Spears. Die Cheetahs was die sterkste van die drie spanne en het die Spears met 48 - 0 vermorsel en het die Western Force in [[Perth]] oortuigend geklop met 29 - 19. === Super Rugby === Die Cheetahs het hul eerste wedstryd gespeel op 10 Februarie 2006 en het getoon dat hulle gereed is vir die kompetisie, maar was nie goed genoeg om die [[Bulls (Superrugbyspan)|Bulls]] van Pretoria te klop nie. Hulle het met 18 - 30 in hul eerste amptelike wedstryd verloor. In die tweede week van die kompetisie het die Cheetahs hul eerste Super 14-wedstryd gewen toe hulle die [[Sharks (Superrugbyspan)|Sharks]] in ’n opwindende wedstryd met een punt (27 - 26) gewen het. Teen die [[2006 Super 14-seisoen#Week 4|vierde ronde van die 2006 seisoen]] het die Cheetahs teen die punteleiers, die [[Hurricanes (Superrugbyspan)|Hurricanes]] te staan gekom. Die Cheetahs het, tot die verrassing van baie mense, die Hurricanes geklop en so hul eerste tuiswedstryd gewen en bewys dat hulle in die kompetisie behoort. Die Cheetahs het 2006 afgesluit met ’n tiende plek uit 14 spanne. Die Sentrale Cheetahs het die [[2007 Super 14-seisoen]] op ’n hoë noot afgeskop toe hulle die [[Stormers (Superrugbyspan)|Stormers]] met 27 - 9 in Bloemfontein geklop het. Die res van die seisoen het hulle nog drie wedstryde gewen. Hulle het die seisoen afgesluit met ’n {{rangtelwoord|11|de}} plek op die punteleër. In [[2008 Super 14-seisoen|2008]] kon die Cheetahs slegs een wedstryd wen (teen die [[Reds (Superrugbyspan)|Reds]] maar het dertiende geëindig omdat hulle so baie bonuspunte gehad het (9 in totaal). In die [[2009 Super 14-seisoen]] het dit egter nog slegter gegaan toe die Cheetahs heel laaste geëindig het op die punteleër. Een ligpunt was dat hulle daarin kon slaag om die Sharks, wat op daardie stadium tweede op die punteleër was,<ref>{{cite web |title=super14.com |work=Bonus point Cheetahs smash Sharks |url=http://www.super14.com/news/viewarticle.asp?id=19600 |dateformat=dmy |access-date=3 Maart 2010 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20101128161522/http://super14.com/news/viewarticle.asp?id=19600 |archive-date=28 November 2010 |url-status=dead |df=dmy-all}}</ref> met 31 - 9 te klop. Twee weke later het die Cheetahs die verdedigende kampioene, die [[Crusaders (Superrugbyspan)|Crusaders]] met 20 - 13 geklop.<ref>{{cite web |title=super14.com |work=Cheetahs bash Crusaders in Bloemfontein |url=http://www.super14.com/news/viewarticle.asp?id=19890 |dateformat=dmy |access-date=3 Maart 2010 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20101128162323/http://super14.com/news/viewarticle.asp?id=19890 |archive-date=28 November 2010 |url-status=dead |df=dmy-all}}</ref> In [[2011 Superrugbyseisoen|2011]] het die Cheetahs hul swak oorsese rekord begin verbeter deur hul eerste wedstryd te wen (teen die [[Waratahs (Superrugbyspan)|Waratahs]], en in [[2012 Superrugbyseisoen|2012]] het hulle nog beter gevaar deur twee wedstryde te wen en 11 ligapunte in die buiteland te behaal. In [[2013 Superrugbyseisoen|2013]] het die Cheetahs sonder meer hul beste toernooi tot dusver beleef deur sesde in die kompetisie te eindig en sodoende te kwalifiseer vir die uitspeelrondes (iets van ’n kwarteindstryd). Die span het ook sy vorige rekord van vyf seges in ’n seisoen na tien verbeter en die 54 ligapunte is die meeste wat die span nóg in een seisoen kon bymekaarmaak en die span het sy beste oorsese toer beleef deur drie van die vier wedstryde te wen. Voorts is spelers soos [[Pieter Labuschagne]], [[Trevor Nyakane]], [[Pieter van Zyl]], [[Willie le Roux]] en [[Robert Ebersohn]] as beloning vir goeie spel gedurende die toernooi as nuwe spelers in die Springbokgroep vir die inkomende toetsreeks teen [[Samoaanse nasionale rugbyspan|Samoa]], [[Skotse nasionale rugbyspan|Skotland]] en [[Italiaanse nasionale rugbyspan|Italië]] gekies waarvan slegs Labuschagne en Ebersohn nie hul debuut vir die Springbokke gemaak het nie. In 2014, na ’n teleurstellende veldtog in die [[Superrugby]]toernooi, het die Vrystaat ’n aantal spelers aan oorsese en plaaslike klubs afgestaan. Spelers soos [[Johan Goosen]], [[Riaan Smit]], [[Philip van der Walt]], Rossouw de Klerk (Frankryk), [[Hennie Daniller]], [[Andries Ferreira]] (Italië), Ligtoring Landman (Wallis), Nick Schonert (Engeland), Kevin Luiters (Oostelike Provinsie), [[Pieter Labuschagne]], [[Trevor Nyakane]] en [[Adriaan Strauss]] (Blou Bulle) het groener weivelde gaan soek<ref>{{cite web |url=http://www.supersport.com/rugby/super-rugby/news/140710/Wildman_Brits_heading_to_Cheetahs |title=‘Wildeman‘ Britz gaan na Cheetahs |format=html |publisher=Supersport |date=10 Julie 2014 |access-date=10 Julie 2014 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20191009112322/https://www.supersport.com/rugby/super-rugby/news/140710/Wildman_Brits_heading_to_Cheetahs |archive-date=9 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> terwyl [[Piet Lindeque]] uitgetree het.<ref>{{cite web |url=http://www.volksblad.com/sport/2014-06-26-super-sarel-ng-drie-terug-teen-haaie |title=Super Sarel nóg drie terug teen Haaie |publisher=[[Volksblad]] |date=26 Junie 2014 |access-date=10 Julie 2014 |language=af |archive-url=https://web.archive.org/web/20140707172136/http://www.volksblad.com/sport/2014-06-26-super-sarel-ng-drie-terug-teen-haaie |archive-date=7 Julie 2014 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Ten spyte hiervan is spelers soos [[Cornal Hendricks]], [[Lood de Jager]] en [[Oupa Mohoje]] na die Springbokspan opgeroep om teen [[Walliese nasionale rugbyspan|Wallis]] en Skotland te speel. Op 2 Desember 2015 is aangekondig dat die konsessie van die Cheetahs, waarvan die rugbyunies van die Vrystaat, Griekwas en Griffons sedert 2006 gesamentlike aandeelhouers was, oorgedra word aan die Vrystaatse Rugbyunie as enigste aandeelhouer. Met hierdie skuif saam is die logo van die konsessie aangepas om die kleure van die Vrystaat Cheetahs te verteenwoordig. Die nuwe logo is ’n samevoeging van die vorige logo van die konsessie en dié van die Vrystaat Cheetahs.<ref>{{cite web |title=Dit is ’n nuwe generasie Cheetah! |url=http://www.fscheetahs.co.za/News.aspx?newsid=3043 |format=html |date=2 Desember 2016 |access-date=3 Desember 2015 |publisher=fscheetahs.co.za |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20170821215155/http://www.fscheetahs.co.za/News.aspx?newsid=3043 |archive-date=21 Augustus 2017 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> === Pro14 === Deur die loop van die 2017-seisoen van Superrugby is besluit om die toernooi se formaat weer aan te pas en die aantal spanne van 18 na 15 te verminder. Suid-Afrika sou twee spanne en Australië een span moes prysgee. Die Cheetahs, saam met die [[Southern Kings (Superrugbyspan)|Kings]] is in Julie die trekpas gegee.<ref>{{cite web |url=http://www.netwerk24.com/Sport/Rugby/Super-Rugby/saru-maak-cheetahs-en-kings-se-lot-bekend-20170707 |title=Saru maak Cheetahs en Kings se lot bekend |last=Green |first=Michael |date=7 Julie 2017 |format=html |publisher=[[Netwerk24]] |access-date=19 Julie 2017 |language=af |archive-url=https://web.archive.org/web/20191009112449/https://www.netwerk24.com/Sport/Rugby/Super-Rugby/saru-maak-cheetahs-en-kings-se-lot-bekend-20170707 |archive-date=9 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Later in Julie is bekend gemaak dat die Cheetahs saam met die Kings en twaalf spanne van Ierland, Wallis, Skotland en Italië sal meeding in ’n nuwe uitgebreide formaat van die [[Pro14]]-toernooi waar hulle 21 rondomtaliewedstryde sal speel voor die aanvangs van die uitkloprondes.<ref>{{cite web |url=http://www.netwerk24.com/Sport/Rugby/sa-spanne-se-deelname-aan-pro12-bevestig-20170719 |title=SA spanne se deelname aan Pro12 bevestig |format=html |date=19 Julie 2017 |access-date=19 Julie 2017 |publisher=[[Netwerk24]] |language=af |archive-url=https://web.archive.org/web/20191009113404/https://www.netwerk24.com/Sport/Rugby/sa-spanne-se-deelname-aan-pro12-bevestig-20170719 |archive-date=9 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> == Stadion == <!--[[Lêer:VodacomPark.jpg|thumb|right|Vodacom Park.]]--> Die tuisveld van die Cheetahs is die [[Vrystaatstadion]], voorheen bekend as Vodacom Park, in [[Bloemfontein]]. Die stadion het sitplek vir 48,000 toeskouers nadat dit in 2009 opgegradeer is vir die [[FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi in 2010|2010 FIFA Wêreldbeker]]. Die stadion is die tuiste van rugby in die [[Vrystaat]] en is ook die tuiste van die [[Vrystaat Cheetahs]], ’n [[Curriebeker]]span wat baie spelers aan die konsessie lewer. Wedstryde word ook op [[Hoffepark]] in Kimberley, tuiste van die Griekwaland-Wes Rugbyunie, en op die [[Noordwes-stadion]] in [[Welkom]], tuiste van die Griffons Rugbyunie, gespeel. ’n Vol stadion (met 37,383 toeskouers) het die eerste amptelike wedstryd van die Cheetahs in die Super 14 teen die Bulls op 10 Februarie 2006 aanskou. == Seisoenbepalings == === Super 14 === Die volgende tabel som die Cheetahs se Super 14-uitslae en een Super 12-uitslag op:<ref name="lassen">{{cite web |publisher=Lassen Creative Technologies Ltd |title=Superrugby spanbesonderhede (Cheetahs) |url=http://www.lassen.co.nz/s14det.php?teamnum=13#hrh |access-date=16 Maart 2010 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200215224955/http://www.lassen.co.nz/s14det.php?teamnum=13 |archive-date=15 Februarie 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> : {| class="wikitable" |-border=1 cellpadding=5 cellspacing=0 ! width="20"| Seisoen ! width="20"|Pos ! width="20"|Gespeel ! width="20"|Gewen ! width="20"|Gelyk ! width="20"|Verloor ! width="20"|Punte vir ! width="20"|Punte teen ! width="25"|+/- ! width="20"|BP ! width="20"|Pte ! width="250"|Notas |- align=center |align=left|[[1997 Super 12-seisoen|1997]]<ref name="cheetahs"/> |align=left|'''7de''' |11||5||0||6||301||327||&minus;26||5||'''25'''||As Vrystaat |- align=center |align=left|[[2006 Super 14-seisoen|2006]] |align=left|'''10de''' |13||5||0||8||272||367||&minus;95||7||'''27'''|| |- align=center |align=left|[[2007 Super 14-seisoen|2007]] |align=left|'''11de''' |13||4||1||8||265||342||&minus;77||4||'''22'''|| |- align=center |align=left|[[2008 Super 14-seisoen|2008]] |align=left|'''13de''' |13||1||0||12||255||428||&minus;173||9||'''13'''|| |- align=center |align=left|[[2009 Super 14-seisoen|2009]] |align=left|'''14de''' |13||2||0||11||213||341||&minus;128||4||'''12'''|| |- align=center |align=left|[[2010 Super 14-seisoen|2010]] |align=left|'''10de''' |13||5||1||7||315||393||&minus;78||4||'''26'''|| |} === Superrugby === Die volgende tabel som die Cheetahs se Superrugby-uitslae op: : {| class="wikitable" |-border=1 cellpadding=5 cellspacing=0 ! width="20"|Seisoen ! width="20"|Pos ! width="20"|Gespeel ! width="20"|Gewen ! width="20"|Gelyk ! width="20"|Verloor ! width="20"|Punte vir ! width="20"|Punte teen ! width="25"|+/- ! width="20"|BP¹ ! width="20"|Pte ! width="250"|Notas |- align=center |align=left|[[2011 Superrugbyseisoen|2011]] |align=left|'''11de''' |16|| 5 || 0 || 11 || 435 || 437 || &minus;2 || 12 || '''40''' || |- align=center |align=left|[[2012 Superrugbyseisoen|2012]] |align=left|'''10de''' |16|| 5 || 0 || 11 || 391 || 458 || &minus;67 || 10 || '''38''' || |- align=center |align=left|[[2013 Superrugbyseisoen|2013]] |align=left|'''6de''' |16|| 10 || 0 || 6 || 382 || 358 || +24 || 6 || '''54''' || Verloor teen [[Brumbies (Superrugbyspan)|Brumbies]] in kwalifiserende rondte |- align=center |align=left|[[2014 Superrugbyseisoen|2014]] |align=left|'''14de''' |16|| 4 || 1 || 11 || 372 || 527 || &minus;155 || 6 || '''24''' || |- align=center |align=left|[[2015 Superrugbyseisoen|2015]] |align=left|'''12de''' |16|| 5 || 0 || 11 || 357 || 531 || &minus;174 || 6 || '''26''' || |} <small>¹ Punte toegeken vir ’n loslootjie is nie hierby ingereken nie.</small> Die volgende tabel som die Cheetahs se Superrugby-uitslae vir die uitgebreide toernooi van agtien spanne op: : {| class="wikitable" |-border=1 cellpadding=5 cellspacing=0 ! width="20"|Seisoen ! width="20"|Pos Alg ! width="20"|Pos Groep ! width="20"|Gespeel ! width="20"|Gewen ! width="20"|Gelyk ! width="20"|Verloor ! width="20"|Punte vir ! width="20"|Punte teen ! width="35"|+/&minus; ! width="20"|BP¹ ! width="20"|Pte ! width="250"|Notas |- align=center |align=left|[[2016 Superrugbyseisoen|2016]] |align=left|'''14de''' |align=left|'''5de''' || 15 || 4 || 0 || 11 || 377 || 425 || –48 || 5 || '''21''' || |- align=center |align=left|[[2017 Superrugbyseisoen|2017]] |align=left|'''13de''' |align=left|'''6de''' || 15 || 4 || 0 || 11 || 395 || 551 || –156 || 5 || '''21''' || |} === Keltiese Liga/Pro12/Pro14 === :{| class="wikitable" |-border=1 cellpadding=5 cellspacing=0 ! width="20"| Seisoen ! width="20"|Pos ! width="20"|Gespeel ! width="20"|Gewen ! width="20"|Gelyk ! width="20"|Verloor ! width="20"|BP ! width="20"|Punte ! width="300"|Notas |- align=center |align=left|[[2017-’18 Pro14-seisoen|2017-’18]] |align=left|'''6de''' | 21 || 12 || 0 || 9 || 15 || '''63''' || Verloor in uitspeelwedstryd teen [[Scarlets]] |- align=center |align=left|[[2018-’19 Pro14-seisoen|2018-’19]] |align=left|'''11de''' | 21 || 8 || 1 || 12 || 12 || '''46''' || |} == Huidige span == Cheetahs 2019-’20 Pro14-span {| class="toccolours" width="750" style="border-collapse: collapse;" |- |valign="top"| '''Stutte''' * {{vlagikoon|NAM}} [[Aranos Coetzee]] * [[Luan de Bruin]] * [[Erich de Jager]] * [[Gunther Janse van Vuuren]] * [[Charles Marais]] * [[Ox Nche]] * [[Boan Venter]] * [[Gunter Janse van Vuuren]] '''Hakers''' * [[Wilmar Arnoldi]] * [[Joseph Dweba]] * [[Reinach Venter]] '''Slotte''' * [[JP du Preez]] * [[Sintu Manjezi]] * [[Sibabalo Qoma]] * [[Walt Steenkamp]] |width="33"|&nbsp; |valign="top"| '''Losvoorspelers''' * [[Sias Koen]] * [[Daniel Maartens]] * [[Oupa Mohoje]] * [[Abongile Nonkontwana]] * [[Gerhard Olivier]] * [[Junior Pokomela]] * [[Henco Venter]] * [[Jasper Wiese]] '''Skrumskakels''' * [[Dian Badenhorst]] * {{vlagikoon|VSA}} [[Ruben de Haas]] * [[Tian Meyer]] * [[Ruan Pienaar]] [[Lêer:Captain sports.svg|12px|Kaptein]] '''Losskakels''' * [[Louis Fouché]] * [[Tian Schoeman]] * [[George Whitehead]] |width="33"|&nbsp; |valign="top"| '''Senters''' * [[Carel-Jan Coetzee]] * [[Benhard Janse van Rensburg]] * [[Dries Swanepoel]] '''Vleuels''' * [[Craig Barry]] * [[Rabz Maxwane]] * [[William Small-Smith]] * [[Anthony Volmink]] '''Heelagters''' * [[Clayton Blommetjies]] * [[Adriaan Carelse]] * [[Malcolm Jaer]] * [[Rhyno Smith]] |} == Afrigter == * [[Rassie Erasmus]] (2006 – 2007) * [[Naka Drotské]] (2008 – 2015) * [[Franco Smith]] (2016 – 2019) * [[Hawies Fourie]] (2019 – ) == Kapteins == Cheetahkapteins sedert 2006. {| class=wikitable | '''Nommer''' | '''Naam''' | '''Jaar (wedstryde)''' | '''Provinsie''' |- | 0 | [[Helgard Müller]] | 1997 (11) | Vrystaat |- | 1 | [[Juan Smith]] | 2006 (6), 2007 (11), 2008 (7)<br/>2009 (9), 2010 (9), 2011 (1) | Vrystaat |- | 2 | [[Ryno van der Merwe]] | 2006 (7) | Vrystaat |- | 3 | [[Ollie le Roux]] | 2007 (2) | Vrystaat |- | 4 | [[Rory Duncan]] | 2008 (5) | Vrystaat |- | 5 | [[Hendro Scholtz]] | 2008 (1), 2009 (4) | Vrystaat |- | 6 | [[Adriaan Strauss]] | 2010 (4), 2011 (8), 2012 (15)<br/>2013 (16), 2014 (16) | Vrystaat |- | 7 | [[Naas Olivier]] | 2011 (1) | Griekwas |- | 8 | [[Andries Strauss]] | 2011 (2), 2012 (1) | Vrystaat |- | 9 | [[Wilhelm Steenkamp]] | 2011 (4) | Vrystaat |- | 10 | [[Francois Uys]] | 2015 (14) | Vrystaat |- | 11 | [[Heinrich Brüssow]] | 2015 (1) | Vrystaat |- | 12 | [[Francois Venter]] | 2015 (1), 2016 (13), 2017 (10)<!--Pro14 uitgesluit--> | Vrystaat |- | 13 | [[Lood de Jager]] | 2016 (1) | Vrystaat |- | 14 | [[Oupa Mohoje]] | 2016 (1) | Vrystaat |- | 15 | [[Torsten van Jaarsveld]] | 2017 (4)<!--Pro14 uitgesluit--> | Vrystaat |- | 16 | [[Tian Meyer]] | 2017 (1)<!--Pro14 uitgesluit--> | Vrystaat |- |} == Verwysings == {{verwysings}} == Eksternale skakels == {{CommonsKategorie|Cheetahs (rugby)|Cheetahs (Superrugbyspan)}} * {{en}} [http://www.fscheetahs.co.za/ Amptelike webblad] * {{en}} [http://www.griquas.co.za/ Amptelike webblad] van die Griekwaland-Wes Rugbyunie * {{en}} [http://www.lassen.co.nz/s14det.php?teamnum=13#hrh Data en statistiek] by pickandgo.info * {{en}} [http://www.itsrugby.co.uk/equipe-cheetahs.html Data en statistiek] by itsrugby.co.uk * {{en}} [http://www.rugbyheaven.smh.com.au/super14/teams/cheetahs/index.html Cheetahs] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060307090642/http://www.rugbyheaven.smh.com.au/super14/teams/cheetahs/index.html |date= 7 Maart 2006 }} by RugbyHeaven.com * {{en}} [http://www.superxv.com/cheetahs Cheetahs] by SuperXV.com <br/ > {{Pro14}} {{Superrugby}} <!--{{Rugby in Suid-Afrika}}--> [[Kategorie:Sport in Bloemfontein]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse Superrugbyspanne]] [[Kategorie:Pro14-spanne]] szirfeybkrlydnblrkdp9qzmb3gsqky 2513515 2513514 2022-07-19T12:34:35Z Aliwal2012 39067 Aliwal2012 het bladsy [[Cheetahs (Pro14-rugbyspan)]] na [[Cheetahs (Verenigde Rugbykampioenskap)]] geskuif: nuwe reeks vanaf 2021 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rugbyspan | spannaam = Cheetahs | beeld = Logo Cheetahs Rugby.png | unie = Vrystaatse Rugbyunie | bynaam = Cheetahs | kaptein = [[Tian Meyer]]<br />[[Ruan Pienaar]] | afrigter = Hawies Fourie | gestig = 2005 | ligging = [[Bloemfontein]], [[Vrystaat]] | streek = [[Vrystaat]] en<br /> [[Noord-Kaap]] | stadion = [[Toyota-stadion]]<br />[[Griekwapark]] | kapasiteit = 48 000 en 18 000 | liga = [[Pro14]] | seisoen = 2019–20 | posisie = 4de | president = | ceo = | patroon_la1 = _Cheetahsleft17 | patroon_b1 = _Cheetahskit17 | patroon_ra1 = _Cheetahsright17 | patroon_sh1 = _Canterburyshorts17 | patroon_so1 = _Cheetahssocks15 | linkerarm1 = ffffff | liggaam1 = ffffff | regterarm1 = ffffff | broek1 = ffffff | kouse1 = ffffff | patroon_la2 = _Cheetahsleft17b | patroon_b2 = _Cheetahskit17b | patroon_ra2 = _Cheetahsright17b | patroon_sh2 = _Canterburyshorts17 | patroon_so2 = _Cheetahssocks15 | linkerarm2 = ffffff | liggaam2 = ffffff | regterarm2 = ffffff | broek2 = ffffff | kouse2 = ffffff | statistiek = Statistiek | wedstryde = '''97''' [[Adriaan Strauss]] <!-- soos op 12 Julie 2014 --> | toppuntebehaler = '''331''' [[Johan Goosen]] | meestedrieë = '''24''' [[Sarel Pretorius]] | jongstespeler = | eerste = '''Vrystaat''' 20 – 24 [[Goue Leeus|Gauteng Leeus]]<br/>(2 Maart 1997) | grootwen = '''Cheetahs''' 92 – 17 [[Sunwolves (Superrugbyspan)|Sunwolves]]<br/>(15 April 2016) | grootverloor = [[Hurricanes (Superrugbyspan)|Hurricanes]] 61 – 7 '''Cheetahs'''<br/>(20 Mei 2017) | url = www.fscheetahs.co.za | unieurl = www.sarugby.net }} Die '''Cheetahs''' (weens borgskapredes bekend as die '''[[Toyota]] Cheetahs'''), is ’n [[Suid-Afrika]]anse [[rugby]]span wat tans aan die multinasionale [[Verenigde Rugbykampioenskap]] deelneem, nadat hulle van 2006–2017 aan die [[Superrugby]]kompetisie deelgeneem het. Die konsessie sluit die [[Vrystaat]] en die [[Noord-Kaap]] in. In terme van [[Curriebeker]]unies kom die Cheetahs spelers van die [[Cheetahs|Vrystaat Cheetahs]], [[Noord-Vrystaat Griffons]] en die [[Griekwas (rugbyspan)|Griekwas]] af. Hulle tuiswedstryde word gespeel op die [[Vrystaatstadion|Toyota-stadion]] in [[Bloemfontein]]. Die huidige kaptein van die span is [[Francois Venter]]. Die Cheetahs was een van die twee konsessies wat in 2006 tot die uitgebreide Super 14-kompetisie toegetree het; die ander was die [[Western Force (Superrugbyspan)|Western Force]]. Die Sentrale Unie is in April 2005 ten koste van die [[Southern Spears (Superrugbyspan)|SOK-unie]] die konsessie toegeken. In hul eerste seisoen het die Cheetahs verbasend goed gevaar toe hulle tiende uit 14 geëindig het. Voordat die Cheetahs tot Superrugby aanvaar is in 2006 het hul spelers as deel van die Cats-konsessie op die veld gedraf. Die Vrystaatse Curriebekerspan het in [[1997 Super 12-seisoen|1997]], voordat Suid-Afrika konsessies toegeken het, ook aan die Super 12 kompetisie deelgeneem.<ref name="cheetahs">{{cite web |title=Central Cheetahs |work=CRFU |url=http://www.crfu.co.nz/main/index.cfm/1,411,html/Central-Cheetahs |dateformat=dmy |access-date=2 Februarie 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20081021001931/http://www.crfu.co.nz/main/index.cfm/1,411,html/Central-Cheetahs |archive-date=21 Oktober 2008 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> In 2017 is die Cheetahs se deelname aan Superrugby beëindig en het die span begin met deelname aan die [[Pro14]]-toernooi. == Kleure == Die primêre kleure van die Sentrale Cheetahs is ’n [[wit]] [[Trui#Sporttrui|trui]] met ’n [[Oranje (kleur)|oranje]] kraag met ’n [[Turkoois (kleur)|turkoois]] en [[pers]] motief teen die kant van die trui. Die kleure verteenwoordig die drie Curriebekerunies wat deel uitmaak van die konsessie; oranje en wit (Vrystaat Cheetahs), turkoois (Griekwas) en pers (Noord-Vrystaat Griffons). Die alternatiewe trui het dieselfde ontwerp, behalwe dat die primêre kleur oranje is. Die klere word deur Puma vervaardig en die primêre borg van die konsessie is [[Toyota]]. == Geskiedenis == Voor Suid-Afrika se toetrede tot die toenmalige Super 12, het die plaaslike Curriebekerspanne aan die kompetisie deelgeneem. Die Vrystaat Cheetahs, een van die spanne wat die teenswoordige Sentrale Cheetahs opmaak, het in [[1997 Super 12-seisoen|1997]] aan een Super 12 seisoen deelgeneem.<ref name="cheetahs"/> Die Vrystaat het in 11 wedstryde gespeel waarvan hulle 5 gewen en 6 verloor het. Aan die einde van die seisoen was hulle {{rangtelwoord|7|de}} op die punteleër. Voorstelle van die Sentrale Unie-konsessie en die SOK (Suidelike en Oostelike Kaap)-konsessie is bestudeer vir die toekenning van ’n vyfde [[Super 14]]-span lisensie. Die Sentrale Unie het aan SARU beklemtoon dat die streek tweede na die Westelike Provinsie was in terme van aantal [[Springbokke]] gelewer. Die Sentrale Unie het ook genoem dat hulle ’n stewige en stabiele ondersteuningsbasis het wat sou kon voldoen aan die finansiële en administratiewe verantwoordelikhede en vereistes van ’n Super 14-rugbyspan.<ref name="franchiseday">{{en}} {{cite web | title=TashiTagg | work=Who Will Get The Fifth Franchise? | url=http://www.tashitagg.com/12man/00398.asp | dateformat=dmy | accessdate=19 Februarie 2006 | archive-date=30 April 2005 | archive-url=https://web.archive.org/web/20050430045010/http://www.tashitagg.com/12man/00398.asp | url-status=dead }}</ref> In die helfte van April 2005 het die [[Suid-Afrikaanse Rugbyunie]] aangekondig dat die Sentrale Unie-konsessie die vyfde Suid-Afrikaanse span sou wees vir die uitgebreide Super 14-kompetisie wat in 2006 sou afskop. Die konsessie is ten koste van die Suidelike en Oostelike Kaap (sien [[Southern Spears (Superrugbyspan)|Southern Spears]]) aan die Sentrale Cheetahs toegeken. In die voorseisoen van die nuwe Super 14-kompetisie het die Cheetahs teen die twee ander nuwe konsessies gespeel; die Australiese [[Western Force (Superrugbyspan)|Western Force]] en die ander Suid-Afrikaanse span, die Southern Spears. Die Cheetahs was die sterkste van die drie spanne en het die Spears met 48 - 0 vermorsel en het die Western Force in [[Perth]] oortuigend geklop met 29 - 19. === Super Rugby === Die Cheetahs het hul eerste wedstryd gespeel op 10 Februarie 2006 en het getoon dat hulle gereed is vir die kompetisie, maar was nie goed genoeg om die [[Bulls (Superrugbyspan)|Bulls]] van Pretoria te klop nie. Hulle het met 18 - 30 in hul eerste amptelike wedstryd verloor. In die tweede week van die kompetisie het die Cheetahs hul eerste Super 14-wedstryd gewen toe hulle die [[Sharks (Superrugbyspan)|Sharks]] in ’n opwindende wedstryd met een punt (27 - 26) gewen het. Teen die [[2006 Super 14-seisoen#Week 4|vierde ronde van die 2006 seisoen]] het die Cheetahs teen die punteleiers, die [[Hurricanes (Superrugbyspan)|Hurricanes]] te staan gekom. Die Cheetahs het, tot die verrassing van baie mense, die Hurricanes geklop en so hul eerste tuiswedstryd gewen en bewys dat hulle in die kompetisie behoort. Die Cheetahs het 2006 afgesluit met ’n tiende plek uit 14 spanne. Die Sentrale Cheetahs het die [[2007 Super 14-seisoen]] op ’n hoë noot afgeskop toe hulle die [[Stormers (Superrugbyspan)|Stormers]] met 27 - 9 in Bloemfontein geklop het. Die res van die seisoen het hulle nog drie wedstryde gewen. Hulle het die seisoen afgesluit met ’n {{rangtelwoord|11|de}} plek op die punteleër. In [[2008 Super 14-seisoen|2008]] kon die Cheetahs slegs een wedstryd wen (teen die [[Reds (Superrugbyspan)|Reds]] maar het dertiende geëindig omdat hulle so baie bonuspunte gehad het (9 in totaal). In die [[2009 Super 14-seisoen]] het dit egter nog slegter gegaan toe die Cheetahs heel laaste geëindig het op die punteleër. Een ligpunt was dat hulle daarin kon slaag om die Sharks, wat op daardie stadium tweede op die punteleër was,<ref>{{cite web |title=super14.com |work=Bonus point Cheetahs smash Sharks |url=http://www.super14.com/news/viewarticle.asp?id=19600 |dateformat=dmy |access-date=3 Maart 2010 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20101128161522/http://super14.com/news/viewarticle.asp?id=19600 |archive-date=28 November 2010 |url-status=dead |df=dmy-all}}</ref> met 31 - 9 te klop. Twee weke later het die Cheetahs die verdedigende kampioene, die [[Crusaders (Superrugbyspan)|Crusaders]] met 20 - 13 geklop.<ref>{{cite web |title=super14.com |work=Cheetahs bash Crusaders in Bloemfontein |url=http://www.super14.com/news/viewarticle.asp?id=19890 |dateformat=dmy |access-date=3 Maart 2010 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20101128162323/http://super14.com/news/viewarticle.asp?id=19890 |archive-date=28 November 2010 |url-status=dead |df=dmy-all}}</ref> In [[2011 Superrugbyseisoen|2011]] het die Cheetahs hul swak oorsese rekord begin verbeter deur hul eerste wedstryd te wen (teen die [[Waratahs (Superrugbyspan)|Waratahs]], en in [[2012 Superrugbyseisoen|2012]] het hulle nog beter gevaar deur twee wedstryde te wen en 11 ligapunte in die buiteland te behaal. In [[2013 Superrugbyseisoen|2013]] het die Cheetahs sonder meer hul beste toernooi tot dusver beleef deur sesde in die kompetisie te eindig en sodoende te kwalifiseer vir die uitspeelrondes (iets van ’n kwarteindstryd). Die span het ook sy vorige rekord van vyf seges in ’n seisoen na tien verbeter en die 54 ligapunte is die meeste wat die span nóg in een seisoen kon bymekaarmaak en die span het sy beste oorsese toer beleef deur drie van die vier wedstryde te wen. Voorts is spelers soos [[Pieter Labuschagne]], [[Trevor Nyakane]], [[Pieter van Zyl]], [[Willie le Roux]] en [[Robert Ebersohn]] as beloning vir goeie spel gedurende die toernooi as nuwe spelers in die Springbokgroep vir die inkomende toetsreeks teen [[Samoaanse nasionale rugbyspan|Samoa]], [[Skotse nasionale rugbyspan|Skotland]] en [[Italiaanse nasionale rugbyspan|Italië]] gekies waarvan slegs Labuschagne en Ebersohn nie hul debuut vir die Springbokke gemaak het nie. In 2014, na ’n teleurstellende veldtog in die [[Superrugby]]toernooi, het die Vrystaat ’n aantal spelers aan oorsese en plaaslike klubs afgestaan. Spelers soos [[Johan Goosen]], [[Riaan Smit]], [[Philip van der Walt]], Rossouw de Klerk (Frankryk), [[Hennie Daniller]], [[Andries Ferreira]] (Italië), Ligtoring Landman (Wallis), Nick Schonert (Engeland), Kevin Luiters (Oostelike Provinsie), [[Pieter Labuschagne]], [[Trevor Nyakane]] en [[Adriaan Strauss]] (Blou Bulle) het groener weivelde gaan soek<ref>{{cite web |url=http://www.supersport.com/rugby/super-rugby/news/140710/Wildman_Brits_heading_to_Cheetahs |title=‘Wildeman‘ Britz gaan na Cheetahs |format=html |publisher=Supersport |date=10 Julie 2014 |access-date=10 Julie 2014 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20191009112322/https://www.supersport.com/rugby/super-rugby/news/140710/Wildman_Brits_heading_to_Cheetahs |archive-date=9 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> terwyl [[Piet Lindeque]] uitgetree het.<ref>{{cite web |url=http://www.volksblad.com/sport/2014-06-26-super-sarel-ng-drie-terug-teen-haaie |title=Super Sarel nóg drie terug teen Haaie |publisher=[[Volksblad]] |date=26 Junie 2014 |access-date=10 Julie 2014 |language=af |archive-url=https://web.archive.org/web/20140707172136/http://www.volksblad.com/sport/2014-06-26-super-sarel-ng-drie-terug-teen-haaie |archive-date=7 Julie 2014 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Ten spyte hiervan is spelers soos [[Cornal Hendricks]], [[Lood de Jager]] en [[Oupa Mohoje]] na die Springbokspan opgeroep om teen [[Walliese nasionale rugbyspan|Wallis]] en Skotland te speel. Op 2 Desember 2015 is aangekondig dat die konsessie van die Cheetahs, waarvan die rugbyunies van die Vrystaat, Griekwas en Griffons sedert 2006 gesamentlike aandeelhouers was, oorgedra word aan die Vrystaatse Rugbyunie as enigste aandeelhouer. Met hierdie skuif saam is die logo van die konsessie aangepas om die kleure van die Vrystaat Cheetahs te verteenwoordig. Die nuwe logo is ’n samevoeging van die vorige logo van die konsessie en dié van die Vrystaat Cheetahs.<ref>{{cite web |title=Dit is ’n nuwe generasie Cheetah! |url=http://www.fscheetahs.co.za/News.aspx?newsid=3043 |format=html |date=2 Desember 2016 |access-date=3 Desember 2015 |publisher=fscheetahs.co.za |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20170821215155/http://www.fscheetahs.co.za/News.aspx?newsid=3043 |archive-date=21 Augustus 2017 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> === Pro14 === Deur die loop van die 2017-seisoen van Superrugby is besluit om die toernooi se formaat weer aan te pas en die aantal spanne van 18 na 15 te verminder. Suid-Afrika sou twee spanne en Australië een span moes prysgee. Die Cheetahs, saam met die [[Southern Kings (Superrugbyspan)|Kings]] is in Julie die trekpas gegee.<ref>{{cite web |url=http://www.netwerk24.com/Sport/Rugby/Super-Rugby/saru-maak-cheetahs-en-kings-se-lot-bekend-20170707 |title=Saru maak Cheetahs en Kings se lot bekend |last=Green |first=Michael |date=7 Julie 2017 |format=html |publisher=[[Netwerk24]] |access-date=19 Julie 2017 |language=af |archive-url=https://web.archive.org/web/20191009112449/https://www.netwerk24.com/Sport/Rugby/Super-Rugby/saru-maak-cheetahs-en-kings-se-lot-bekend-20170707 |archive-date=9 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Later in Julie is bekend gemaak dat die Cheetahs saam met die Kings en twaalf spanne van Ierland, Wallis, Skotland en Italië sal meeding in ’n nuwe uitgebreide formaat van die [[Pro14]]-toernooi waar hulle 21 rondomtaliewedstryde sal speel voor die aanvangs van die uitkloprondes.<ref>{{cite web |url=http://www.netwerk24.com/Sport/Rugby/sa-spanne-se-deelname-aan-pro12-bevestig-20170719 |title=SA spanne se deelname aan Pro12 bevestig |format=html |date=19 Julie 2017 |access-date=19 Julie 2017 |publisher=[[Netwerk24]] |language=af |archive-url=https://web.archive.org/web/20191009113404/https://www.netwerk24.com/Sport/Rugby/sa-spanne-se-deelname-aan-pro12-bevestig-20170719 |archive-date=9 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> == Stadion == <!--[[Lêer:VodacomPark.jpg|thumb|right|Vodacom Park.]]--> Die tuisveld van die Cheetahs is die [[Vrystaatstadion]], voorheen bekend as Vodacom Park, in [[Bloemfontein]]. Die stadion het sitplek vir 48,000 toeskouers nadat dit in 2009 opgegradeer is vir die [[FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi in 2010|2010 FIFA Wêreldbeker]]. Die stadion is die tuiste van rugby in die [[Vrystaat]] en is ook die tuiste van die [[Vrystaat Cheetahs]], ’n [[Curriebeker]]span wat baie spelers aan die konsessie lewer. Wedstryde word ook op [[Hoffepark]] in Kimberley, tuiste van die Griekwaland-Wes Rugbyunie, en op die [[Noordwes-stadion]] in [[Welkom]], tuiste van die Griffons Rugbyunie, gespeel. ’n Vol stadion (met 37,383 toeskouers) het die eerste amptelike wedstryd van die Cheetahs in die Super 14 teen die Bulls op 10 Februarie 2006 aanskou. == Seisoenbepalings == === Super 14 === Die volgende tabel som die Cheetahs se Super 14-uitslae en een Super 12-uitslag op:<ref name="lassen">{{cite web |publisher=Lassen Creative Technologies Ltd |title=Superrugby spanbesonderhede (Cheetahs) |url=http://www.lassen.co.nz/s14det.php?teamnum=13#hrh |access-date=16 Maart 2010 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200215224955/http://www.lassen.co.nz/s14det.php?teamnum=13 |archive-date=15 Februarie 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> : {| class="wikitable" |-border=1 cellpadding=5 cellspacing=0 ! width="20"| Seisoen ! width="20"|Pos ! width="20"|Gespeel ! width="20"|Gewen ! width="20"|Gelyk ! width="20"|Verloor ! width="20"|Punte vir ! width="20"|Punte teen ! width="25"|+/- ! width="20"|BP ! width="20"|Pte ! width="250"|Notas |- align=center |align=left|[[1997 Super 12-seisoen|1997]]<ref name="cheetahs"/> |align=left|'''7de''' |11||5||0||6||301||327||&minus;26||5||'''25'''||As Vrystaat |- align=center |align=left|[[2006 Super 14-seisoen|2006]] |align=left|'''10de''' |13||5||0||8||272||367||&minus;95||7||'''27'''|| |- align=center |align=left|[[2007 Super 14-seisoen|2007]] |align=left|'''11de''' |13||4||1||8||265||342||&minus;77||4||'''22'''|| |- align=center |align=left|[[2008 Super 14-seisoen|2008]] |align=left|'''13de''' |13||1||0||12||255||428||&minus;173||9||'''13'''|| |- align=center |align=left|[[2009 Super 14-seisoen|2009]] |align=left|'''14de''' |13||2||0||11||213||341||&minus;128||4||'''12'''|| |- align=center |align=left|[[2010 Super 14-seisoen|2010]] |align=left|'''10de''' |13||5||1||7||315||393||&minus;78||4||'''26'''|| |} === Superrugby === Die volgende tabel som die Cheetahs se Superrugby-uitslae op: : {| class="wikitable" |-border=1 cellpadding=5 cellspacing=0 ! width="20"|Seisoen ! width="20"|Pos ! width="20"|Gespeel ! width="20"|Gewen ! width="20"|Gelyk ! width="20"|Verloor ! width="20"|Punte vir ! width="20"|Punte teen ! width="25"|+/- ! width="20"|BP¹ ! width="20"|Pte ! width="250"|Notas |- align=center |align=left|[[2011 Superrugbyseisoen|2011]] |align=left|'''11de''' |16|| 5 || 0 || 11 || 435 || 437 || &minus;2 || 12 || '''40''' || |- align=center |align=left|[[2012 Superrugbyseisoen|2012]] |align=left|'''10de''' |16|| 5 || 0 || 11 || 391 || 458 || &minus;67 || 10 || '''38''' || |- align=center |align=left|[[2013 Superrugbyseisoen|2013]] |align=left|'''6de''' |16|| 10 || 0 || 6 || 382 || 358 || +24 || 6 || '''54''' || Verloor teen [[Brumbies (Superrugbyspan)|Brumbies]] in kwalifiserende rondte |- align=center |align=left|[[2014 Superrugbyseisoen|2014]] |align=left|'''14de''' |16|| 4 || 1 || 11 || 372 || 527 || &minus;155 || 6 || '''24''' || |- align=center |align=left|[[2015 Superrugbyseisoen|2015]] |align=left|'''12de''' |16|| 5 || 0 || 11 || 357 || 531 || &minus;174 || 6 || '''26''' || |} <small>¹ Punte toegeken vir ’n loslootjie is nie hierby ingereken nie.</small> Die volgende tabel som die Cheetahs se Superrugby-uitslae vir die uitgebreide toernooi van agtien spanne op: : {| class="wikitable" |-border=1 cellpadding=5 cellspacing=0 ! width="20"|Seisoen ! width="20"|Pos Alg ! width="20"|Pos Groep ! width="20"|Gespeel ! width="20"|Gewen ! width="20"|Gelyk ! width="20"|Verloor ! width="20"|Punte vir ! width="20"|Punte teen ! width="35"|+/&minus; ! width="20"|BP¹ ! width="20"|Pte ! width="250"|Notas |- align=center |align=left|[[2016 Superrugbyseisoen|2016]] |align=left|'''14de''' |align=left|'''5de''' || 15 || 4 || 0 || 11 || 377 || 425 || –48 || 5 || '''21''' || |- align=center |align=left|[[2017 Superrugbyseisoen|2017]] |align=left|'''13de''' |align=left|'''6de''' || 15 || 4 || 0 || 11 || 395 || 551 || –156 || 5 || '''21''' || |} === Keltiese Liga/Pro12/Pro14 === :{| class="wikitable" |-border=1 cellpadding=5 cellspacing=0 ! width="20"| Seisoen ! width="20"|Pos ! width="20"|Gespeel ! width="20"|Gewen ! width="20"|Gelyk ! width="20"|Verloor ! width="20"|BP ! width="20"|Punte ! width="300"|Notas |- align=center |align=left|[[2017-’18 Pro14-seisoen|2017-’18]] |align=left|'''6de''' | 21 || 12 || 0 || 9 || 15 || '''63''' || Verloor in uitspeelwedstryd teen [[Scarlets]] |- align=center |align=left|[[2018-’19 Pro14-seisoen|2018-’19]] |align=left|'''11de''' | 21 || 8 || 1 || 12 || 12 || '''46''' || |} == Huidige span == Cheetahs 2019-’20 Pro14-span {| class="toccolours" width="750" style="border-collapse: collapse;" |- |valign="top"| '''Stutte''' * {{vlagikoon|NAM}} [[Aranos Coetzee]] * [[Luan de Bruin]] * [[Erich de Jager]] * [[Gunther Janse van Vuuren]] * [[Charles Marais]] * [[Ox Nche]] * [[Boan Venter]] * [[Gunter Janse van Vuuren]] '''Hakers''' * [[Wilmar Arnoldi]] * [[Joseph Dweba]] * [[Reinach Venter]] '''Slotte''' * [[JP du Preez]] * [[Sintu Manjezi]] * [[Sibabalo Qoma]] * [[Walt Steenkamp]] |width="33"|&nbsp; |valign="top"| '''Losvoorspelers''' * [[Sias Koen]] * [[Daniel Maartens]] * [[Oupa Mohoje]] * [[Abongile Nonkontwana]] * [[Gerhard Olivier]] * [[Junior Pokomela]] * [[Henco Venter]] * [[Jasper Wiese]] '''Skrumskakels''' * [[Dian Badenhorst]] * {{vlagikoon|VSA}} [[Ruben de Haas]] * [[Tian Meyer]] * [[Ruan Pienaar]] [[Lêer:Captain sports.svg|12px|Kaptein]] '''Losskakels''' * [[Louis Fouché]] * [[Tian Schoeman]] * [[George Whitehead]] |width="33"|&nbsp; |valign="top"| '''Senters''' * [[Carel-Jan Coetzee]] * [[Benhard Janse van Rensburg]] * [[Dries Swanepoel]] '''Vleuels''' * [[Craig Barry]] * [[Rabz Maxwane]] * [[William Small-Smith]] * [[Anthony Volmink]] '''Heelagters''' * [[Clayton Blommetjies]] * [[Adriaan Carelse]] * [[Malcolm Jaer]] * [[Rhyno Smith]] |} == Afrigter == * [[Rassie Erasmus]] (2006 – 2007) * [[Naka Drotské]] (2008 – 2015) * [[Franco Smith]] (2016 – 2019) * [[Hawies Fourie]] (2019 – ) == Kapteins == Cheetahkapteins sedert 2006. {| class=wikitable | '''Nommer''' | '''Naam''' | '''Jaar (wedstryde)''' | '''Provinsie''' |- | 0 | [[Helgard Müller]] | 1997 (11) | Vrystaat |- | 1 | [[Juan Smith]] | 2006 (6), 2007 (11), 2008 (7)<br/>2009 (9), 2010 (9), 2011 (1) | Vrystaat |- | 2 | [[Ryno van der Merwe]] | 2006 (7) | Vrystaat |- | 3 | [[Ollie le Roux]] | 2007 (2) | Vrystaat |- | 4 | [[Rory Duncan]] | 2008 (5) | Vrystaat |- | 5 | [[Hendro Scholtz]] | 2008 (1), 2009 (4) | Vrystaat |- | 6 | [[Adriaan Strauss]] | 2010 (4), 2011 (8), 2012 (15)<br/>2013 (16), 2014 (16) | Vrystaat |- | 7 | [[Naas Olivier]] | 2011 (1) | Griekwas |- | 8 | [[Andries Strauss]] | 2011 (2), 2012 (1) | Vrystaat |- | 9 | [[Wilhelm Steenkamp]] | 2011 (4) | Vrystaat |- | 10 | [[Francois Uys]] | 2015 (14) | Vrystaat |- | 11 | [[Heinrich Brüssow]] | 2015 (1) | Vrystaat |- | 12 | [[Francois Venter]] | 2015 (1), 2016 (13), 2017 (10)<!--Pro14 uitgesluit--> | Vrystaat |- | 13 | [[Lood de Jager]] | 2016 (1) | Vrystaat |- | 14 | [[Oupa Mohoje]] | 2016 (1) | Vrystaat |- | 15 | [[Torsten van Jaarsveld]] | 2017 (4)<!--Pro14 uitgesluit--> | Vrystaat |- | 16 | [[Tian Meyer]] | 2017 (1)<!--Pro14 uitgesluit--> | Vrystaat |- |} == Verwysings == {{verwysings}} == Eksternale skakels == {{CommonsKategorie|Cheetahs (rugby)|Cheetahs (Superrugbyspan)}} * {{en}} [http://www.fscheetahs.co.za/ Amptelike webblad] * {{en}} [http://www.griquas.co.za/ Amptelike webblad] van die Griekwaland-Wes Rugbyunie * {{en}} [http://www.lassen.co.nz/s14det.php?teamnum=13#hrh Data en statistiek] by pickandgo.info * {{en}} [http://www.itsrugby.co.uk/equipe-cheetahs.html Data en statistiek] by itsrugby.co.uk * {{en}} [http://www.rugbyheaven.smh.com.au/super14/teams/cheetahs/index.html Cheetahs] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060307090642/http://www.rugbyheaven.smh.com.au/super14/teams/cheetahs/index.html |date= 7 Maart 2006 }} by RugbyHeaven.com * {{en}} [http://www.superxv.com/cheetahs Cheetahs] by SuperXV.com <br/ > {{Pro14}} {{Superrugby}} <!--{{Rugby in Suid-Afrika}}--> [[Kategorie:Sport in Bloemfontein]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse Superrugbyspanne]] [[Kategorie:Pro14-spanne]] szirfeybkrlydnblrkdp9qzmb3gsqky 0 45742 2513510 2512599 2022-07-19T12:31:50Z Aliwal2012 39067 Aliwal2012 het bladsy [[Lions (Superrugbyspan)]] na [[Lions (Verenigde Rugbykampioenskap)]] geskuif: nuwe reeks vanaf 2021 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rugbyspan | spannaam = Lions | beeld = Lions rugby logo 2007.png | unie = Goue Leeus Rugbyunie | bynaam = | embleem = Leeu | kaptein = Burger Odendaal | afrigter = Ivan van Rooyen | gestig = 1996 (Super 10 begin) | ligging = [[Johannesburg]] | streek = [[Johannesburg]], [[Noordwes]], [[Mpumalanga]] | stadion = [[Ellispark-stadion|Ellispark]] | kapasiteit = 59&nbsp;611 | liga = [[Verenigde Rugbykampioenskap]] | seisoen = 2021 | posisie = 4de, Suid-Afrikaanse Skild | president = Kevin de Klerk | ceo = | patroon_la1 = _Lionsleft16 | patroon_b1 = _Lionskit16 | patroon_ra1 = _Lionsright16 | patroon_so1 = _Lionssocks16 | linkerarm1 = FF0000 | liggaam1 = FF0000 | regterarm1 = FF0000 | broek1 = 000000 | kouse1 = 000000 | patroon_la2 = _Lionsleft16b | patroon_b2 = _Lionskit16b | patroon_ra2 = _Lionsright16b | patroon_so2 = _Lionssocks16 | linkerarm2 = FF0000 | liggaam2 = FFFFFF | regterarm2 = FF0000 | broek2 = 000000 | kouse2 = 000000 | statistiek = Statistiek | wedstryde = '''131''' [[Elton Jantjies]]<!-- soos op 1 Julie 2022 --> | toppuntebehaler = '''1183''' [[Elton Jantjies]]<!-- soos op 31 Mei 2022--> | meestedrieë = '''33''' [[Courtnall Skosan]]<!-- soos op 1 Julie 2022 --> | jongstespeler = | eerste = [[Waratahs (Superrugbyspan)|NSW Waratahs]] 32 – 11 '''Transvaal'''<br />(1 Maart 1996) | grootwen = '''Lions''' 94 – 7 {{Rut Sunwolves}}<br />(1 Julie 2017) | grootverloor = {{Rut Brumbies}} 64 – 0 '''Cats'''<br />(1 April 2000) | url = | unieurl = www.lionsrugby.co.za }} Die '''Lions''' (tussen [[1998 Super 12-seisoen|1998]] en [[2006 Super 14-seisoen|2006]] bekend as die '''Cats''') is 'n [[Suid-Afrika]]anse [[rugby]]unie wat aan [[Superrugby]] deelgeneem het van 1996 tot 2020, en sedert 2021 aan die [[Verenigde Rugbykampioenskap]] Hulle het aanvanklik nie veel sukses in Superrugby behaal nie en het vyf keer heel onder aan die punteleer geëindig (in [[1998 Super 12-seisoen|1998]], [[2003 Super 12-seisoen|2003]], [[2004 Super 12-seisoen|2004]] en [[2008 Super 14-seisoen|2008]]. Hulle het egter ook al daarin geslaag om drie keer tot die halfeindronde deur te dring (in [[2000 Super 12-seisoen|2000]] en [[2001 Super 12-seisoen|2001]] en [[2018 Superrugbyseisoen|2018]]). Die huidige kaptein van die span is [[Burger Odendaal]]. Die Lions speel in rooi en wit uitrusting en word tans deur [[Emirates]] geborg. Die span het op 'n stadium relegasie van die Super 14 in die gesig gestaar na 'n hofbevel waarin beslis is dat die [[Southern Spears (Superrugbyspan)|Southern Spears]] die Suid-Afrikaanse span wat die swakste vaar in die kompetisie in 2006, sal vervang.<ref>{{en}} [http://www.pretorianews.co.za/index.php?fArticleId=3376189]</ref> Die Spears en die [[Suid-Afrikaanse Rugbyunie]] het egter 'n skikking bereik. In die skikking, wat op 16 November 2006 aangekondig is, is bepaal dat die Spears in 'n finansiële verknorsing sit en hul saak laat vaar het. Dit het die Lions verseker van 'n plek in die [[2007 Super 14-seisoen|2007]]-seisoen.<ref>{{en}} {{cite web | work=Planet Rugby | title=Spears abandon their Super conquest | url=http://www.planet-rugby.com/Teams/South_Africa/story_55239.shtml | date=2006-11-16 | accessdate=2006-11-22 | archive-date=2012-09-12 | archive-url=https://archive.is/20120912014430/http://www.planet-rugby.com/Teams/South_Africa/story_55239.shtml | url-status=dead }}</ref> Nadat die span elke jaar heel laaste geëindig het van 2010 tot [[2012 Superrugbyseisoen|2012]], is hul weggelaat uit die [[2013 Superrugbyseisoen|2013 Superrugby]]kompetisie en hul plek is deur die [[Southern Kings (Superrugbyspan)|Southern Kings]] ingeneem, heelaas vir slegs een seisoen. == Geskiedenis == === Transvaal/Lions === Toe die [[Super 14|Super 12]] in 1996 aangekondig is, het Australië en Nieu-Seeland konsessiegebaseerde modelle vir hul spanne in die nuwe toernooi geskep. Suid-Afrika het egter die vorige seisoen se [[Curriebeker]] gebruik om te bepaal watter provinsies aan die nuwe internasionale toernooi sal deelneem. Die [[Goue Leeus|Transvaalse Rugbyunie]] het gekwalifiseer om aan die heel eerse toernooi deel te neem en het drie van sy elf wedstryde gewen en sodoende tiende op die punteleër geëindig, bo die [[Crusaders (Superrugbyspan)|Canterbury Crusaders]] en die [[Stormers (Superrugbyspan)|Westelike Provinsie]]. Transvaal het weer gekwalifiseer vir die [[1997 Super 12-seisoen|1997]]-seisoen en het deelgeneem onder 'n nuwe naam: die '''Gauteng Lions'''. Die Lions se tweede seisoen was baie meer suksesvol as hul eerste. Die Lions het vyf wedstryde gewen, vyf verloor en een gelykop gespeel wat aan hulle 'n vyfde plek op die punteleër besorg het. Hulle was slegs twee punte agter die [[Sharks (Superrugbyspan)|Natal Sharks]] en het net-net 'n plek in die uitspeelrondes gemis. === Cats === [[Lêer:CatsRugbyClubLogo.png|duimnael|regs|200px|Cats logo]] Die Curriebeker kwalifikasieproses is vir die [[1998 Super 12-seisoen|1998]]-seisoen deur SARU verander na provinsiale konsessies soortgelyk aan dié van Australië en Nieu-Seeland. Die Cats, of Golden Cats, is op die been gebring as een van die nuwe konsessies en is gesentreer om die [[Goue Leeus]] en het spelers van die Luiperds, Pumas, Cheetahs, Griffons en Griekwas gekry. Die Cats te tuisvelde was Ellispark in Johannesburg en die Vrystaatstadion in Bloemfontein. Die Cats het in hul eerste twee jaar nie goed gevaar nie en was in [[1998 Super 12-seisoen|1998]] laaste en in [[1999 Super 12-seisoen|1999]] tweede laaste. Met die aanstelling van die Nieu-Seelandse afrigter, [[Laurie Mains]], vir die [[2000 Super 12-seisoen|2000]]-seisoen het egter die span baie beter gevaar. Nadat hulle die Bulls in [[Pretoria]] in die eerste week geklop het, het hulle ook die Stormers in Johannesburg in die tweede week geklop. Hierdie twee seges is gevolg deur vier agtereenvolgende verliese, waarvan die laaste een teen die [[Brumbies (Superrugbyspan)|Brumbies]] die ergste was (64 - 0). Met die Cats se terugkeer het hulle hierdie reeks verliese omgekeer deur die [[Sharks (Superrugbyspan)|Sharks]] in [[Durban]] met een punt te wen. Na 'n loslootjie in die agtste week het die Cats die res van die seisoen se wedstryde gewen en uiteindelik vierde op die punteleër geëindig, wat aan hulle 'n plek in die uitspeelrondes besorg het. Die halfeindrondte is in Canberra, die Brumbies se tuisdorp, beslis en die Brumbies het met 28 - 3 gewen. Die [[2001 Super 12-seisoen|2001]]-seisoen het op 'n positiewe noot begin toe die Cats die Stormers met 29 - 24 geklop het en in die volgende week ook teen die [[Chiefs (Superrugbyspan)|Chiefs]] met 56 - 21 gewen het. Hulle het ook net-net teen die Brumbies verloor met 19 - 17. Die Cats het weer deurgedring tot die uitspeelrondes deur derde op die punteleër te eindig. Die Cats het egter weer in die halfeindronde vasgeval en het hierdie keer met 30 - 12 teen die Sharks verloor. Die volgende seisoene was minder goed vir die Cats en hulle het tussen 2002 en 2005 twee laaste plekke ([[2003 Super 12-seisoen|2003]] en [[2004 Super 12-seisoen|2004]]) en twee tweede laaste plekke ([[2002 Super 12-seisoen|2002]] en [[2005 Super 12-seisoen|2005]]) ingeneem. Die Super 12 is uitgebrei na 14 spanne vir die [[2006 Super 14-seisoen|2006]]-seisoen met die toevoeging van die [[Western Force (Superrugbyspan)|Western Force]] van Australië en die [[Cheetahs (Superrugbyspan)|Cheetahs]] van Suid-Afrika. Die Cats het in 2006 dertiende op die punteleër geëindig. === Lions === Op 8 September 2006 het die Goue Leeus Rugbyunie, die maatskappy wat die Goue Leeus en die Cats bestuur, aangekondig dat die span in die toekoms die Lions sal heet. Hulle het ook 'n nuwe logo bekend gestel.<ref>{{en}} {{cite web | work=Planet Rugby | title=From Cats to Lions ... the new look | url=http://www.planet-rugby.com/Tournaments/Super_12/story_53634.shtml | date=2006-09-08 | accessdate=2006-09-12 | archive-date=2007-05-21 | archive-url=https://archive.is/20070521192334/http://www.planet-rugby.com/Tournaments/Super_12/story_53634.shtml | url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web |work=Golden Lions Rugby Union |title=Golden Lions Rugby Union announces new Lions International Brand |url=http://www.lionsrugby.co.za/newsdetail.asp?NewsID=238 |date=8 September 2006 |access-date=13 Januarie 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20061027021829/http://www.lionsrugby.co.za/newsdetail.asp?NewsID=238 |archive-date=27 Oktober 2006 |url-status=dead |df=dmy-all }}</ref> In die dertiende week van die [[2010 Super 14-seisoen|2010]]-seisoen het die Lions hul twaalfde wedstryd vir die seisoen verloor. Dit beteken dat die Lions die Bulls se rekord van verliese in een seisoen verby gesteek het. Die Bulls het in 2002 geen van hul rondomtaliewedstryde gewen nie. Op 16 Augustus 2012 is bekendgemaak dat die Lions nie aan die [[2013 Superrugbyseisoen]] gaan deelneem nie. Die span is weens sy teleurstellende seisoen in 2012 weggelaat ten koste van die [[Southern Kings (Superrugbyspan)|Southern Kings]]. Die span het egter die geleentheid om na afloop van die 2013-seisoen in twee promosie/relegasiewedstryde teen die swakste span in die Suid-Afrikaanse groep uit te speel.<ref>{{cite web |url=http://www.rugby15.co.za/2012/08/saru-confirms-vodacom-super-rugby-participation-for-2013/ |title=SARU bevestig Superrugbydeelname vir 2012 |access-date=16 Augustus 2012 |last=Piek |first=Morgan |publisher=Rugby15.co.za |format=html |date=16 Augustus 2012 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20160314091513/http://www.rugby15.co.za/2012/08/saru-confirms-vodacom-super-rugby-participation-for-2013/ |archive-date=14 Maart 2016 |url-status=dead |df=dmy-all}}</ref> == Ligging == Die span se basis is in [[Johannesburg]] en was nog altyd gesentreer om die [[Goue Leeus]]. Die meeste spelers van die Lions kom sedert 1996 van die Goue Leeus af. Daar is in latere jare ook spelers van die [[Luiperds]] (van [[Potchefstroom]] in [[Noordwes]]) en die [[Mpumalanga Pumas|Pumas]] (van [[Witbank]] in [[Mpumalanga]]) betrek by die Lions. Tot 2005 het die Cats spelers ook van die twee Vrystaatse unies, die [[Vrystaat Cheetahs]] (in [[Bloemfontein]]) en die [[Noord-Vrystaat Griffons]] (in [[Welkom]]) asook die [[Griekwas (rugbyspan)|Griekwas]] (van [[Kimberley]] in die [[Noord-Kaap]]) gekom. Hierdie ooreenkoms is egter beëindig toe die [[Cheetahs (Superrugbyspan)|Cheetahs]] tot stand gekom het in 2006. Spelers van die Vrystaat, Noord-Vrystaat en Griekwas speel nou vir die Cheetahs en die spanne van Noordwes en Mpumalanga het geskuif van die [[Bulls (Superrugbyspan)|Bulls]] na die Lions. Voor 1998 het die Cats (die Goue Leeus om akkuraat te wees) aan die Super 12 deelgeneem as Transvaal. == Stadion == Die tuisstadion van die Lions is [[Ellispark-stadion]], in Johannesburg. 'n Hele paar wedstryde is op Ellispark gespeel tydens die [[Rugbywêreldbeker 1995|Wêreldbeker in 1995]], waaronder die eindstryd tussen die [[All Blacks]] van Nieu-Seeland en die [[Springbokke]] van Suid-Afrika. Suid-Afrika het die wedstryd om die [[Webb Ellis-trofee]] in die doodsnikke met 15 - 12 gewen. == Seisoenuitslae == === Super 12 === Die volgende tabel som die Lions se Super 12-uitslae op:<ref name="lassen">{{cite web |publisher=Lassen Creative Technologies Ltd |title=Superrugby spanbesonderhede (Lions) |url=http://www.lassen.co.nz/s14det.php?teamnum=12#hrh |access-date=16 Maart 2010 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20191102015505/http://www.lassen.co.nz/s14det.php?teamnum=12#hrh |archive-date= 2 November 2019 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref> :{| class="wikitable" |-border=1 cellpadding=5 cellspacing=0 ! width="20"|Seisoen ! width="20"|Pos ! width="20"|Gespeel ! width="20"|Gewen ! width="20"|Gelyk ! width="20"|Verloor ! width="20"|Punte vir ! width="20"|Punte teen ! width="25"|+/- ! width="20"|BP ! width="20"|Pte ! width="250"|Notas |- align=center |align=left|[[1996 Super 12-seisoen|1996]] |align=left|'''10de''' |11||3||0||8||228||299||-71||4||'''16'''|| as Transvaal |- align=center |align=left|[[1997 Super 12-seisoen|1997]] |align=left|'''5de''' |11||5||1||5||302||346||-44||6||'''28'''|| as Goue Leeus (Transvaal) |- align=center |align=left|[[1998 Super 12-seisoen|1998]] |align=left|'''12de''' |11||2||0||9||266||346||-80||7||'''15'''|| |- align=center |align=left|[[1999 Super 12-seisoen|1999]] |align=left|'''11de''' |11||4||0||6||312||341||-29||6||'''22'''|| |- align=center |align=left|[[2000 Super 12-seisoen|2000]] |align=left|'''4de''' |11||7||0||4||320||334||-14||4||'''32'''|| verloor in halfeindrondte teen [[Brumbies (Superrugbyspan)|ACT Brumbies]] |- align=center |align=left|[[2001 Super 12-seisoen|2001]] |align=left|'''3de''' |11||7||0||4||285||244||+41||6||'''34'''|| verloor in halfeindrondte teen [[Sharks (Superrugbyspan)|Sharks]] |- align=center |align=left|[[2002 Super 12-seisoen|2002]] |align=left|'''11de''' |11||1||0||9||217||370||-153||2||'''6'''|| |- align=center |align=left|[[2003 Super 12-seisoen|2003]] |align=left|'''12de''' |11||2||0||9||259||398||-139||4||'''12'''|| |- align=center |align=left|[[2004 Super 12-seisoen|2004]] |align=left|'''12de''' |11||1||0||10||294||459||-165||7||'''11'''|| |- align=center |align=left|[[2005 Super 12-seisoen|2005]] |align=left|'''11de''' |11||1||1||9||226||326||-100||7||'''13'''|| |- align=center |} === Super 14 === Die volgende tabel som die Lions se Super 14-uitslae op:<ref name="lassen"/> :{| class="wikitable" |-border=1 cellpadding=5 cellspacing=0 ! width="20"|Seisoen ! width="20"|Pos ! width="20"|Gespeel ! width="20"|Gewen ! width="20"|Gelyk ! width="20"|Verloor ! width="20"|Punte vir ! width="20"|Punte teen ! width="25"|+/- ! width="20"|BP ! width="20"|Pte ! width="250"|Notas |- align=center |align=left|[[2006 Super 14-seisoen|2006]] |align=left|'''13de''' ||13||2||1||10||220||405||-185||5||'''15'''|| |- align=center |align=left|[[2007 Super 14-seisoen|2007]] |align=left|'''12de''' ||13||5||0||8||175||284||-109||2||'''22'''|| |- align=center |align=left|[[2008 Super 14-seisoen|2008]] |align=left|'''14de''' ||13||2||1||10||206||367||-161||2||'''12'''|| |- align=center |align=left|[[2009 Super 14-seisoen|2009]] |align=left|'''12de''' ||13||4||0||9||294||419||-125||9||'''25'''|| |- align=center |align=left|[[2010 Super 14-seisoen|2010]] |align=left|'''14de''' ||13||0||0||13||270||585||-315||5||'''5'''|| |} === Superrugby === Die volgende tabel som die Lions se Superrugby-uitslae op: :{| class="wikitable" |-border=1 cellpadding=5 cellspacing=0 ! width="20"|Seisoen ! width="20"|Pos ! width="20"|Gespeel ! width="20"|Gewen ! width="20"|Gelyk ! width="20"|Verloor ! width="20"|Punte vir ! width="20"|Punte teen ! width="25"|+/- ! width="20"|BP¹ ! width="20"|Pte ! width="250"|Notas |- align=center |align=left|[[2011 Superrugbyseisoen|2011]] |align=left|'''14de''' |16||3||1||12||351||477||&minus;126||7||'''25'''|| |- align=center |align=left|[[2012 Superrugbyseisoen|2012]] |align=left|'''15de''' |16||3||0||13||317||460||&minus;143||5||'''25'''|| |- align=center |align=left|[[2013 Superrugbyseisoen|2013]] |align=left colspan=10|Het nie deelgeneem nie. |Deur die [[Southern Kings (Superrugbyspan)|Southern Kings]] vervang. |- align=center |align=left|[[2014 Superrugbyseisoen|2014]] |align=left|'''12de''' |16|| 7 || 0 || 9 || 367 || 413 || &minus;46|| 3 || '''31''' || |- align=center |align=left|[[2015 Superrugbyseisoen|2015]] |align=left|'''8ste''' |16|| 9 || 0 || 7 || 342 || 364 || &minus;22 || 4 || '''42''' || |} <small>¹ Punte toegeken vir ’n loslootjie is nie hierby ingereken nie.</small> Die volgende tabel som die Lions se Superrugby-uitslae vir die uitgebreide toernooi van agttien spanne op: :{| class="wikitable" |-border=1 cellpadding=5 cellspacing=0 ! width="20"|Seisoen ! width="20"|Pos Alg ! width="20"|Pos Groep ! width="20"|Gespeel ! width="20"|Gewen ! width="20"|Gelyk ! width="20"|Verloor ! width="20"|Punte vir ! width="20"|Punte teen ! width="35"|+/&minus; ! width="20"|BP¹ ! width="20"|Pte ! width="250"|Notas |- align=center |align=left|[[2016 Superrugbyseisoen|2016]] |align=left|'''2de''' |align=left|'''1ste''' |15|| 11 || 0 || 4 || 535 || 349 ||+186|| 7+1 || '''52''' || Verloor eindstryd teen [[Hurricanes (Superrugbyspan)|Hurricanes]] |- align=center |align=left|[[2017 Superrugbyseisoen|2017]] |align=left|'''1ste''' |align=left|'''1ste''' || 15 || 14 || 0 || 1 || 590 || 268 || +322 || 9 || '''65''' || Verloor eindstryd teen [[Crusaders (Superrugbyspan)|Crusaders]] |} == Huidige span == Tensy anders aangedui, word alle spelers deur [[Wêreldrugby]] as Suid-Afrikaanse burgers geag. Lions 2017 Superrugbyspan {| class="toccolours" style="border-collapse: collapse;" |- |valign="top"| '''Stutte''' * [[Justin Ackerman]] * [[Ruan Dreyer]] * [[Corné Fourie]] * [[Johannes Jonker]] * [[Sti Sithole]] * [[Dylan Smith]] * [[Jacques van Rooyen]] * [[Hencus van Wyk]] '''Hakers''' * [[Robbie Coetzee]] * [[Malcolm Marx]] * [[Akker van der Merwe]] '''Slotte''' * [[Lourens Erasmus]] * [[Andries Ferreira]] * [[Robert Kruger]] * [[Franco Mostert]] * [[Marvin Orie]] |width="33"|&nbsp; |valign="top"| '''Losvoorspelers''' * [[Ruan Ackermann]] * [[Fabian Booysen]] * [[Cyle Brink]] * [[Hacjivah Dayimani]] * [[Jaco Kriel]] * [[Kwagga Smith]] * [[Warren Whiteley]] [[Lêer:Captain sports.svg|12px|Kaptein]] '''Skrumskakels''' * [[Ross Cronjé]] * [[Faf de Klerk]] * [[Dillon Smit]] '''Losskakels''' * [[Andries Coetzee]] * [[Elton Jantjies]] * [[Shaun Reynolds]] |width="33"|&nbsp; |valign="top"| '''Senters''' * [[Rohan Janse van Rensburg]] * [[Lionel Mapoe]] * [[Howard Mnisi]] * [[Jacques Nel]] * [[Harold Vorster]] '''Vleuels''' * [[Ruan Combrinck]] * [[Courtnall Skosan]] * {{vlagikoon|COD}} [[Michael Tambwe]] * [[Anthony Volmink]] '''Heelagters''' * [[Sylvian Mahuza]] * [[Jaco van der Walt]] |} == Afrigters == * 1997: Ray Mordt * 1998: Peet Kleynhans * 1999: Andre Markgraaff * 2000-2001: Laurie Mains * 2002: Rudi Joubert * 2003: Tim Lane * 2004-2005: [[Chester Williams]] * 2006: Frans Ludeke * 2007-2009: Eugene Eloff * 2010: Dick Muir * 2010-2011: John Mitchell * 2012-2017: Johan Ackermann * 2018-: Swys de Bruin == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie|Lions (rugby)|Lions (Superrugbyspan)}} * {{en}} [http://www.catsrugby.co.za/ CatsRugby.co.za] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060610121414/http://catsrugby.co.za/ |date=10 Junie 2006 }} * {{en}} [http://www.lionsrugby.co.za/ lionsrugby.co.za] <br/ > {{Superrugby}} [[Kategorie:Gauteng]] [[Kategorie:Mpumalanga]] [[Kategorie:Noordwes]] [[Kategorie:Sport in Johannesburg]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse Superrugbyspanne]] 509my9izga7o71dxtwav8p6cm3xmxrk 0 45833 2513498 2512594 2022-07-19T12:29:32Z Aliwal2012 39067 Aliwal2012 het bladsy [[Stormers (Superrugbyspan)]] na [[Stormers (Verenigde Rugbykampioenskap)]] geskuif: nuwe reeks vanaf 2021 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rugbyspan | spannaam = Stormers | beeld = Logo Stormers Rugby.png | unie = <!-- Unie wat rugby in die provinsie, streek of klub beheer --> | bynaam = | embleem = | kaptein = Salmaan Moerat<br/>Ernst van Rhyn | afrigter = [[Robbie Fleck]] | gestig = 1997 (as Westelike Provinsie) | ligging = [[Kaapstad]] | streek = Kaapstad, Kaapse Wynlande, Weskus | stadion = [[Kaapstad-stadion]] | kapasiteit = 51&nbsp;900 | liga = [[Verenigde Rugbykampioenskap]] | seisoen = 2021 | posisie = 1ste | president = | ceo = | patroon_la1 = _Stormersleft16 | patroon_b1 = _Stormerskit16 | patroon_ra1 = _Stormersright16 | patroon_so1 = _Stormerssocks16 | patroon_sh1 = _Stormersshorts16 | linkerarm1 = FFFFFF<!--hierdie kleur is slegs ingevul om die patroon te laat vertoon--> | liggaam1 = FFFFFF<!--hierdie kleur is slegs ingevul om die patroon te laat vertoon--> | regterarm1 = FFFFFF<!--hierdie kleur is slegs ingevul om die patroon te laat vertoon--> | broek1 = FFFFFF<!--hierdie kleur is slegs ingevul om die patroon te laat vertoon--> | kouse1 = FFFFFF<!--hierdie kleur is slegs ingevul om die patroon te laat vertoon--> | patroon_la2 = _Stormersleft16b | patroon_b2 = _Stormerskit16b | patroon_ra2 = _Stormersright16b | patroon_so2 = _Stormerssocks16b | patroon_sh2 = _Stormersshorts16b | linkerarm2 = FFFFFF<!--hierdie kleur is slegs ingevul om die patroon te laat vertoon--> | liggaam2 = FFFFFF<!--hierdie kleur is slegs ingevul om die patroon te laat vertoon--> | regterarm2 = FFFFFF<!--hierdie kleur is slegs ingevul om die patroon te laat vertoon--> | broek2 = FFFFFF<!--hierdie kleur is slegs ingevul om die patroon te laat vertoon--> | kouse2 = FFFFFF<!--hierdie kleur is slegs ingevul om die patroon te laat vertoon--> | statistiek = Statistiek | wedstryde = | toppuntebehaler = | meestedrieë = | jongstespeler = | eerste = [[Sharks (Superrugbyspan)|Natal]] 28 – 22 '''Westelike Provinsie'''<BR/>(2 Maart 1996) | grootwen = '''Stormers''' 56 – 18 [[Lions (Superrugbyspan)|Lions]]<BR/>(14 Maart 2009) | grootverloor = [[Bulls (Superrugbyspan)|Bulls]] 75 – 14 '''Stormers'''<BR/>(28 April 2005) | url = www.thestormers.com | unieurl = }} Die '''Stormers''' (weens borgskapredes ook bekend as die '''DHL Stormers''') is ’n [[Suid-Afrika]]anse [[rugby]]span wat aan [[Superrugby]] deelgeneem het van 1996 tot 2020, en sedert 2021 aan die [[Verenigde Rugbykampioenskap]]. Die Stormers het laasgenoemde toernooi in 2021 gewen, nadat hulle reeds tweekeer in die halfeindrondte van Superrugby gespeel het, in 1999 en 2004. Die huidige kapteins van die span is Salmaan Moerat en Ernst van Rhyn. Die span se basis is in Kaapstad en is gesentreer om die [[Westelike Provinsie]] se [[Curriebeker]]span maar trek ook spelers van die [[Boland Kavaliers|Boland]] (wat die gebiede van die [[Kaapse Wynlande-distriksmunisipaliteit|Kaapse Wynlande]] en die [[Weskus]] dek met hul tuiswedstryde in [[Wellington, Wes-Kaap|Welllington]]). In 2005 het die Stormers ook spelers van die Suidwestelike Distrikte in [[George]] gebruik, wat beteken het dat hulle spelers van al drie unies in die Wes-Kaap gebruik het. Met die herskikking van die konsessiegebiede wat gevolg het op die uitbreiding van die kompetisie, het die SWD-spelers oorgeskuif na die konsessiegebied van die [[Southern Spears (Superrugbyspan)|Southern Spears]], wat oorspronklik in 2007 tot die Super 14 sou toetree maar later onttrek is. Voor 1998 het Suid-Afrika nie van ’n konsessiestelsel gebruik gemaak vir die Super 12 nie. Die sterkste 4 spanne in die Curriebekerkompetisie is eerder genooi om in die Super 12 te speel. In 1996 het die Stormers gekwalifiseer en deelgeneem in die kompetisie as die Westelike Provinsie. In 1997 het hulle egter nie gekwalifiseer nie en moes plek maak vir die [[Cheetahs|Vrystaat]]. == Kleure == Die heel eerste Stormerstrui en kenteken in 1998 het bestaan uit die kleure van die drie unies wat deel van die streekskonsessie was - die WP, SWD en Boland. Daar was vyf kleure vervat in die trui - blou, wit, rooi, groen en goud - en ’n driehoekige kenteken met ’n golfeffek daarin. Een koerant het dit as volg beskryf: "Dit lyk soos roereier waarin ’n boksie Smarties gegooi is." In 1999 het die trui drasties verander na ’n eenvoudige en treffende swart trui en broek met swart en wit "barbarian" kouse, groot nommers en die nou bekende weerligstraallogo op die bors. Die skuif na swart is gedoen om die spel aantrekliker te maak vir ’n breër Kaapse ondersteunerspubliek en swart het een van die hoofonderdele van die Stormers-handelsmerk geword. In 2007 is die trui weer verander, hierdie keer van swart na vlootblou om die sameloping van die Stormers en die WP aan te toon. == Geskiedenis == Met die bekendstelling van die Super 12 in 1996 het Australië en Nieu-Seeland konsessiegebaseerde modelle vir hul provinsiale spanne in die nuwe toernooi geskep. Suid-Afrikaanse spanne is egter bepaal deur die uitslag van die vorige seisoen se Curriebekerkompetisie, met die top vier spanne wat aan die Super 12 sou deelneem. Nuweland het die Super 12 ervaar in die era toe hierdie model gebruik is toe die Westelike Provinsie gekwalifiseer het die vir [[1996 Super 12-seisoen|eerste seisoen]]. Die span het egter nie baie goed gevaar nie en kon slegs drie wedstryde uit elf wen. Hulle het tweede laaste op die punteleër geëindig. Die [[Lions (Superrugbyspan)|Transvaal]] en [[Hurricanes (Superrugbyspan)|Wellington Hurricanes]] het ewe veel wedstryde gewen maar het meer bonuspunte gehad en dus bo die Stormers geëindig. Die volgende seisoen, in [[1997 Super 12-seisoen|1997]], het die Westelike Provinsie nie weer gekwalifiseer vir die Super 12 nie. Die Suid-Afrikaanse spanne vir daardie jaar was [[Natal Sharks|Natal]], [[Goue Leeus|Transvaal]], [[Cheetahs|Vrystaat]] en [[Blou Bulle|Noord-Transvaal]]. Vir die [[1998 Super 12-seisoen|volgende seisoen]] het Suid-Afrika ook geskuif na ’n konsessiegebaseerde model soortgelyk aan dié van Australië en Nieu-Seeland. Daar is vier konsessies gestig en die vorige model, waar spanne deur middel van die Curriebeker kon kwalifiseer, is laat vaar. Een van die konsessies wat gestig is, was die Western Stormers. Die Stormers se eerste seisoen was soortgelyk aan dié van die Westelike Provinsie in 1996 met drie seges maar hierdie keer ’n negende plek op die algehele punteleër. Die [[1999 Super 12-seisoen|1999]]-seisoen was meer suksesvol vir die Stormers en hulle het slegs drie wedstryde verloor; teen die [[Brumbies (Superrugbyspan)|ACT Brumbies]], [[Highlanders (Superrugbyspan)|Otago Highlanders]] en die [[Lions (Superrugbyspan)|Golden Cats]]. Die Stormers het hierdie seisoen tweede geëindig, onder die [[Reds (Superrugbyspan)|Reds]], en sodoende vir die eerste keer gekwalifiseer vir die uitspeelrondtes. Hulle het, weens hul posisie op die punteleër, ’n tuishalfeindstryd verdien teen die Highlanders. Hulle het egter vasgeval en die wedstryd met 33 - 18 verloor. In [[2000 Super 12-seisoen|2000]] het die Stormers die uitspeelrondtes net-net gemis met ’n vyfde plek op die punteleër op 31 punte (slegs een punt minder as die Cats en die Highlanders wat dit tot in die uitspeelrondtes gemaak het met 32 punte). In die volgende seisoen het die Stormers egter swakker gevaar en kon hulle slegs vyf wedstryde wen en hulle het uiteindelik sewende geëindig op die punteleër. Die [[2003 Super 12-seisoen|2003]]-seisoen verloop ook nie juis beter vir die Stormers nie, ten spyte van hulle 40 - 18 sege oor die Sharks. Hulle het die seisoen afgesluit met ’n negende plek. Die [[2004 Super 12-seisoen|2004]]-seisoen het dieselfde sukses as die 1999-seisoen gehad toe die Stormers gekwalifiseer het vir die uitspeelrondtes. Hulle het algeheel derde geëindig met sewe seges en 34 punte (een punt meer as die [[Chiefs (Superrugbyspan)|Chiefs]] wat in die vierde plek was). Die Stormers het na die Jadestadion gereis vir hul halfeindstryd teen die Crusaders. Die tuisspan het gewen met 27 - 16. In die [[2005 Super 12-seisoen|2005]]-seisoen het die Stormers teruggeval na ’n negende plek op die punteleër en kon hulle dus nie aanspraak maak op die titel van laaste Super 12-kampioene nie. Met die uitbreiding van die Super 12 na die Super 14 in [[2006 Super 14-seisoen|2006]] en die toevoeging van twee spanne (die [[Western Force (Superrugbyspan)|Western Force]] van [[Perth]] in Australië en die [[Cheetahs (Superrugbyspan)|Cheetahs]] van [[Bloemfontein]] in Suid-Afrika) het die Stormers nie goed gevaar nie en elfde geëindig nadat hulle slegs vier wedstryde gewen het. Die [[2008 Super 14-seisoen|2008]]-seisoen was een van vernuwing vir die Stormers met die afdanking van Kobus van der Merwe en die aanstelling van die oud-Cheetahafrigter, [[Rassie Erasmus]], as die nuwe afrigter en Voorsitter van WP Rugby. Erasmus het gemik vir ’n posisie in die boonste helfte van die punteleër maar dinge het nie goed afgeskop nie. DIe Stormers het hul eerste drie wedstryde verloor, maar daarna verbete teruggeveg om uiteindelik vyfde te eindig. Hulle het dieselfde hoeveelheid punte as die Hurricanes (in vierde plek) gehad maar het ’n groter punteverskil gehandhaaf. [[2009 Super 14-seisoen|2009]] het baie belofte vir die Stormers ingehou maar hulle kon dikwels nie munt slaan uit geleenthede nie en moes uiteindelik tevrede wees met ’n tiende plek, nadat hulle slegs vyf uit dertien wedstryde kon wen. Die Stormers het egter vir die [[2010 Super 14-seisoen|2010]]-seisoen die dienste van die [[Springbok]]ke, [[Jaque Fourie]] en [[Bryan Habana]], en die Springboksewespeler, [[Fabian Juries]] bekom om hul span te versterk vir die seisoen. == Tuisstadion == [[Lêer:Stormers rugby.jpg|duimnael|links|’n Stormers wedstryd op Nuweland]] {{hoofartikel|Nuwelandstadion}} Die eerste amptelike rugbywedstryde is reeds in 1890 op Nuweland gespeel. Die stadion is deur die loop van die afgelope eeu deurlopend ontwikkel deur die [[Westelike Provinsie|Westelike Provinsie Rugby Voetbal Unie]] en sy administrateurs. Die stadion het oor die jare verskillende name gedra (hoofsaaklik om borgskapredes), maar staan deesdae slegs as Nuweland bekend (die besluit is geneem deur Investec, ’n vorige borg van die Stormers). DHL het sedertdien die borgskap oorgeneem van die span en die stadion maar het besluit om nie die stadion se naam te verander nie. Nuweland het tradisioneel die grootste skares gelok van die Super-kompetisie. In 2002 het die Stormers hul miljoenste toeskouer deur die hekke verwelkom. Die grond waarop die stadion gebou is, is in 1888 gekoop en die stadion het tans sitplek vir 51,900 mense. == Seisoenuitslae == === Super 12 === Die volgende tabel som die Stormers se Super 12-uitslae op:<ref name="lassen">{{cite web |publisher=Lassen Creative Technologies Ltd |title=Superrugby spanbesonderhede (Stormers) |url=http://www.lassen.co.nz/s14det.php?teamnum=11#hrh |access-date=10 Desember 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20191102015705/http://www.lassen.co.nz/s14det.php?teamnum=11#hrh |archive-date= 2 November 2019 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref> :{| class="wikitable" |-border=1 cellpadding=5 cellspacing=0 ! width="20"|Seisoen ! width="20"|Pos ! width="20"|Gespeel ! width="20"|Gewen ! width="20"|Gelyk ! width="20"|Verloor ! width="20"|Punte vir ! width="20"|Punte teen ! width="25"|+/- ! width="20"|BP ! width="20"|Pte ! width="300"|Notas |- align=center |align=left|[[1996 Super 12-seisoen|1996]] |align=left|'''11de''' |11||3||1||7||251||353||-101||1||'''15'''|| As Westelike Provinsie |- align=center |align=left|[[1998 Super 12-seisoen|1998]] |align=left|'''9de''' |11||3||0||8||248||364||-116||6||'''18'''|| |- align=center |align=left|[[1999 Super 12-seisoen|1999]] |align=left|'''2de''' |11||8||0||3||290||244||+46||4||'''36'''|| Verloor in halfeindrondte teen [[Highlanders (Superrugbyspan)|Otago Highlanders]] |- align=center |align=left|[[2000 Super 12-seisoen|2000]] |align=left|'''5de''' |11||6||1||4||298||276||+22||5||'''31'''|| |- align=center |align=left|[[2001 Super 12-seisoen|2001]] |align=left|'''7de''' |11||5||0||6||278||285||-7||6||'''26'''|| |- align=center |align=left|[[2002 Super 12-seisoen|2002]] |align=left|'''7de''' |11||5||0||6||310||314||-4||7||'''27'''|| |- align=center |align=left|[[2003 Super 12-seisoen|2003]] |align=left|'''9de''' |11||5||0||6||255||354||-99||3||'''23'''|| |- align=center |align=left|[[2004 Super 12-seisoen|2004]] |align=left|'''3de''' |11||7||0||4||286||260||+26||5||'''33'''|| Verloor in halfeindrondte teen [[Crusaders (Superrugbyspan)|Crusaders]] |- align=center |align=left|[[2005 Super 12-seisoen|2005]] |align=left|'''9de''' |11||3||1||7||215||320||-105||4||'''18'''|| |} === Super 14 === Die volgende tabel som die Stormers se Super 14-uitslae op:<ref name="lassen"/> :{| class="wikitable" |-border=1 cellpadding=5 cellspacing=0 ! width="20"|Seisoen ! width="20"|Pos ! width="20"|Gespeel ! width="20"|Gewen ! width="20"|Gelyk ! width="20"|Verloor ! width="20"|Punte vir ! width="20"|Punte teen ! width="25"|+/- ! width="20"|BP ! width="20"|Pte ! width="250"|Notas |- align=center |align=left|[[2006 Super 14-seisoen|2006]] |align=left|'''11de''' |13||4||1||8||263||334||-71||5||'''23'''|| |- align=center |align=left|[[2007 Super 14-seisoen|2007]] |align=left|'''10de''' |13||6||0||7||249||326||-77||3||'''27'''|| |- align=center |align=left|[[2008 Super 14-seisoen|2008]] |align=left|'''5de''' |13||8||1||4||269||211||+58||7||'''41'''|| |- align=center |align=left|[[2009 Super 14-seisoen|2009]] |align=left|'''10de''' |13||5||0||8||235||249||-14||7||'''27'''|| |- align=center |align=left|[[2010 Super 14-seisoen|2010]] |align=left|'''2de''' |13|| 9 || 0 || 4 || 365 || 171 || 194 || 8 || '''44''' ||Verloor in eindstryd teen [[Bulls (Superrugbyspan)|Bulls]] |} === Superrugby === Die volgende tabel som die Stormers se Superrugby-uitslae op: :{| class="wikitable" |-border=1 cellpadding=5 cellspacing=0 ! width="20"|Seisoen ! width="20"|Pos ! width="20"|Gespeel ! width="20"|Gewen ! width="20"|Gelyk ! width="20"|Verloor ! width="20"|Punte vir ! width="20"|Punte teen ! width="25"|+/- ! width="20"|BP¹ ! width="20"|Pte ! width="300"|Notas |- align=center |align=left|[[2011 Superrugbyseisoen|2011]] |align=left|'''2de''' ||16|| 12 || 0 || 4 || 400 || 257 || +143 || 7 || '''63''' || Verloor in halfeindrondte teen [[Crusaders (Superrugbyspan)|Crusaders]] |- align=center |align=left|[[2012 Superrugbyseisoen|2012]] |align=left|'''1ste''' ||16|| 14 || 0 || 2 || 350 || 254 || +96 || 2 || '''66''' || Verloor in halfeindrondte teen [[Sharks (Superrugbyspan)|Sharks]] |- align=center |align=left|[[2013 Superrugbyseisoen|2013]] |align=left|'''7de''' ||16|| 9 || 0 || 7 || 346 || 292 || +54 || 6 || '''50''' || |- align=center |align=left|[[2014 Superrugbyseisoen|2014]] |align=left|'''11de''' |16|| 7 || 0 || 9 || 290 || 326 || &minus;36 || 4 || '''32''' || |- align=center |align=left|[[2015 Superrugbyseisoen|2015]] |align=left|'''3de''' |16|| 10 || 1 || 5 || 373 || 323 || +50 || 3 || '''45''' || Verloor in kwalifiserende rondte teen [[Brumbies (Superrugbyspan)|Brumbies]] |} <small>¹ Punte toegeken vir ’n loslootjie is nie hierby ingereken nie.</small> Die volgende tabel som die Stormers se Superrugby-uitslae vir die uitgebreide toernooi van agtien spanne op: :{| class="wikitable" |-border=1 cellpadding=5 cellspacing=0 ! width="20"|Seisoen ! width="20"|Pos Alg ! width="20"|Pos Groep ! width="20"|Gespeel ! width="20"|Gewen ! width="20"|Gelyk ! width="20"|Verloor ! width="20"|Punte vir ! width="20"|Punte teen ! width="35"|+/&minus; ! width="20"|BP¹ ! width="20"|Pte ! width="250"|Notas |- align=center |align=left|[[2016 Superrugbyseisoen|2016]] |align=left|'''3de''' |align=left|'''2de''' || 15 || 10 || 1 || 4 || 440 || 274 || +166 || 9 || '''51''' || Verloor teen [[Chiefs (Superrugbyspan)|Chiefs]] in kwarteindrondte |- align=center |align=left|[[2017 Superrugbyseisoen|2017]] |align=left|'''3de''' |align=left|'''2de''' || 15 || 10 || 0 || 5 || 490 || 436 || +54 || 3 || '''43''' || Verloor teen [[Chiefs (Superrugbyspan)|Chiefs]] in kwarteindrondte |} == Huidige span == [[Lêer:Stormers super 14.jpg|duimnael|240px|regs|Die Stormers in 2006]] Stormers 2017 Superrugbyspan {| class="toccolours" width="750" style="border-collapse: collapse;" |- |valign="top"| '''Stutte''' * [[JC Janse van Rensburg]] * [[Oli Kebble]] * [[Wilco Louw]] * [[Frans Malherbe]] [[Lêer:Captain sports.svg|12px|Kaptein]] * [[Caylib Oosthuizen]] * [[Frans van Wyk]] * [[Alistair Vermaak]] '''Hakers''' * [[Martin Ferreira]] * [[Bongi Mbonambi]] * [[Scarra Ntubeni]] * [[Ramone Samuels]] * [[Chad Solomon]] '''Slotte''' * [[Jan de Klerk (rugbyspeler)|Jan de Klerk]] * [[Pieter-Steph du Toit]] * [[Eben Etzebeth]] * [[JD Schickerling]] * [[Chris van Zyl]] * [[Eduard Zandberg]] |width="33"|&nbsp; |valign="top"| '''Losvoorspelers''' * [[Juarno Augustus]] * [[Nizaam Carr]] * [[Jaco Coetzee]] * [[Stephan de Wit]] * [[Rynhardt Elstadt]] * [[Siya Kolisi]] * [[Sikhumbuzo Notshe]] * [[Marnus Schoeman]] * [[Kobus van Dyk]] * [[Jurie van Vuuren]] * [[Cobus Wiese]] '''Skrumskakels''' * [[Dewaldt Duvenage]] * [[Godlen Masimla]] * [[Justin Phillips]] * [[Jano Vermaak]] '''Losskakels''' * [[Kurt Coleman]] * [[Jean-Luc du Plessis]] * [[Robert du Preez jr.]] * [[Brandon Thomson]] * [[Damian Willemse]] |width="33"|&nbsp; |valign="top"| '''Senters''' * [[Damian de Allende]] * [[Juan de Jongh]] [[Lêer:Captain sports.svg|12px|Kaptein]] * [[Daniël du Plessis (rugbyspeler)|Daniël du Plessis]] * {{vlagikoon|SCO}} [[Huw Jones]] * [[Eduan Keyter]] * [[Dan Kriel]] '''Vleuels''' * [[Bjorn Basson]] * [[Dillyn Leyds]] * [[Khanyo Ngcukana]] * [[Seabelo Senatla]] * [[Leolin Zas]] '''Heelagters''' * [[Cheslin Kolbe]] * [[SP Marais]] * [[EW Viljoen]] |} == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * {{cite book |first=Matt |last=McIlraith |title=Ten Years of Super 12 |publisher=Hodder Moa |location=Auckland, New Zealand |year=2005 |isbn=1-86971-025-8 }} == Eksterne skakels == {{commonscat|Stormers}} * {{en}} [http://www.thestormers.com/ Amptelike webblad] * {{en}} [http://www.stormersrugby.com/ Latest Stormers SuperRugby news] * {{en}} [http://www.wprugby.com/ Western Province Rugby] * {{en}} [http://www.sarugby.net/ sarugby.net] * {{en}} [http://www.itsrugby.co.uk/team-stormers.html Statistics] op itsrugby.co.uk {{Superrugby}} [[Kategorie:Sport in Kaapstad]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse Superrugbyspanne]] j02uvhwjafijp79vs6oushuyg3afve0 0 45977 2513502 2512622 2022-07-19T12:30:28Z Aliwal2012 39067 Aliwal2012 het bladsy [[Sharks (Superrugbyspan)]] na [[Sharks (Verenigde Rugbykampioenskap)]] geskuif: nuwe reeks vanaf 2021 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rugbyspan | spannaam = Sharks | beeld = SharksRugbyClubLogo.jpg | unie = | bynaam = | embleem = | kaptein = [[Lukhanyo Am]] | afrigter = Sean Everitt | gestig = 1997 | ligging = [[Durban]], [[Suid-Afrika]] | streek = [[KwaZulu-Natal]] | stadion = [[Kings Park-stadion|Hollywoodbets Kings Park]] | kapasiteit = 52&nbsp;000<ref name="stadium">{{en}} {{cite web |title=Kort geskiedenis van die Absa-stadion Durban |work=Sharks Rugby |url=http://www.sharksrugby.co.za/default.asp?Id=11560&des=content |accessdate=2 Februarie 2007 |archive-date=25 September 2006 |archive-url=https://web.archive.org/web/20060925022308/http://www.sharksrugby.co.za/default.asp?Id=11560&des=content |url-status=dead }}</ref> | liga = [[Verenigde Rugbykampioenskap]] | seisoen = [[2021]] | posisie = 3de Suid-Afrikaanse skild | president = | ceo = | patroon_la1 = _Sharksleft16 | patroon_b1 = _Sharkskit16 | patroon_ra1 = _Sharksright16 | patroon_sh1 = _Sharksshorts15 | patroon_so1 = _whiteborder | linkerarm1 = 000000 | liggaam1 = 000000 | regterarm1 = 000000 | broek1 = 000000 | kouse1 = 000000 | patroon_la2 = _Sharksleft16b | patroon_b2 = _Sharkskit16b | patroon_ra2 = _Sharksright16b | patroon_sh2 = _Sharksshorts15 | patroon_so2 = _whiteborder | linkerarm2 = FFFFFF | liggaam2 = FFFFFF | regterarm2 = FFFFFF | broek2 = 000000 | kouse2 = 000000 | statistiek = Statistiek | wedstryde = '''125''' [[John Smit]] | toppuntebehaler = | meestedrieë = '''29''' [[Stefan Terblanche]] | jongstespeler = | eerste = '''Natal''' 28 – 22 [[Stormers (Superrugbyspan)|Westelike Provinsie]]<br />(2 Maart 1996) | grootwen = [[Reds (Superrugbyspan)|Reds]] 16 – 59 '''Sharks'''<br />(7 April 2007) 43 | grootverloor = [[Crusaders (Superrugbyspan)|Crusaders]] 77 – 34 '''Sharks'''<br />(14 April 2005) 43 | url = www.sharksrugby.co.za | unieurl = }} Die '''Sharks''' is ’n [[Suid-Afrika]]anse [[rugby]]span wat as ’n konsessie aan [[Superrugby]] deelgeneem het van 1996 tot 2020, en sedert 2021 aan die [[Verenigde Rugbykampioenskap]]. Voor 1996 het ’n span van Natal deelgeneem aan die [[Super 10 (Suidelike halfrond kompetisie)|Super 10]] in 1993 en 1994. Die konsessie dek die hele [[KwaZulu-Natal]] provinsie in Suid-Afrika en in terme van [[Curriebeker]]unies kom spelers vir die Sharks van die [[Natalse Haaie]] af. Hulle tuiswedstryde word op die [[Kings Park-stadion|Hollywoodbets Kings Park]] in [[Durban]] gespeel. Die huidige kaptein van die span is [[Lukhanyo Am]]. == Geskiedenis == [[Lêer:Skrum.jpg|duimnael|regs|250px|Die Cats (nou die Lions) speel teen die Sharks]] In 1993 is Suid-Afrika verteenwoordig deur sy beste drie rugbyunies (die top drie in die vorige jaar se Curriebeker) in die Super 10. Natal het in 1993 gekwalifiseer vir die kompetisie en was saan met [[Blues (Superrugbyspan)|Auckland]], [[Samoaanse nasionale rugbyspan|Wes-Samoa]], die [[Reds (Superrugbyspan)|Reds]] en [[Highlanders (Superrugbyspan)|Otago]] in Poel A. Hulle het tweede in die poel geëindig met 12 punte, vier punte agter Auckland. Hulle het weer in 1994 gekwalifiseer en was hierdie keer in Poel B met [[Waratahs (Superrugbyspan)|Nieu-Suid-Wallis]], Wes-Samoa, Auckland en die [[Chiefs (Superrugbyspan)|Waikato Chiefs]]. Hulle het bo-aan die punteleër van Poel B geëindig en moes teen Queensland speel in die eindronde in Durban. Natal het die wedstryd met 21 – 10 verloor en kon nie kwalifiseer vir die 1995-seisoen nie. In 1996 en 1997 is Suid-Afrika verteenwoordig deur die beste vier spanne (die top vier in die vorige jaar se Curriebeker) in die nuwe Super 12-toernooi. Natal het vir altwee jare gekwalifiseer. In 1996 het Natal vierde op die punteleër geëindig wat aan hulle ’n plek in die uitspeelrondes besorg het. Hulle het in die halfeindronde teen Queensland met 43 – 25 gewen en deurgedring na die eerste Super 12-eindronde. Hulle moes hiervoor na Auckland reis en het die wedstryd verloor met 45 – 21. Die volgende seisoen het Natal weer in die boonste vier geëindig maar het in die halfeindronde teen Auckland vasgeval. In 1998 het die Coastal Sharks (soos hulle toe geheet het) 7 van hulle 11 wedstryde gewen en het derde op die punteleer geëindig. Hulle is egter in die halfeindronde deur die [[Crusaders (Superrugbyspan)|Canterbury Crusaders]] geklop. In die volgende seisoen het die Sharks sewende geëindig. Die volgende seisoen (2000) was nog slegter met die Sharks wat heel laaste op die punteleer was aan die einde van die seisoen. In 2001 het die Sharks ’n duidelike verbetering teenoor die vorige jaar getoon en tweede op die punteleer geëindig. Hulle het die [[Lions (Superrugbyspan)|Cats]] in die halfeindronde geklop en reis daarna na Canberra vir die eindstryd. In 2002 het die Sharks weer swak gevaar en tiende geëindig op die punteleer. In 2003 het hulle elfde geëindig maar in 2004 het hulle weer beter gevaar deur sewende te eindig na die rondomtaliewedstryde. In 2005 het hulle egter weer baie swak vertoon en heel laaste geëindig. Tot en met 2005 het spelers vir die Sharks van die twee rugbyunies wat in die [[Oos-Kaap]] gebaseer is, naamlik die [[Oostelike Provinsie]] (in [[Port Elizabeth]]) en [[Grens Bulldogs|Grens]] (in [[Oos-Londen]]), gelok. Hierdie twee unies het egter die kern van die [[Southern Spears (Superrugbyspan)|Southern Spears]] gevorm wat in 2006 gestig is om in 2007 aan die Super 14 deel te neem, maar later ontsê is. In 2006 het die Super 12-kompetisie uitgebrei na ’n kompetisie tussen 14 spanne. In die eerste Super 14-seisoen het die Sharks die uitspeelrondes net-net gemis weens ’n swakker punteverskil. In 2007 het hulle die eerste Suid-Afrikaanse span geword wat bo-aan die punteleer kon eindig na die rondomtaliewedstryde en hulle was ook die eerste Suid-Afrikaanse span wat ’n eindronde op hul tuisveld kon speel. Die Sharks het in 2007 in die eindronde verloor teen die [[Bulls (Superrugbyspan)|Bulls]]. == Die Sharks handelsmerk == {{Beeldetiket begin|image=SharksRugbyClubLogo.jpg|caption=Sharks Logo|width=145|float=right}} {{Beeldetiket einde}} Daar is sedert vroeë jare van rugby in Suid-Afrika na die span van Natal as die ''Piesangboere'' (Engels: Banana Boys) verwys na aanleiding van die piesangplantasies in die provinsie. In 1995 is besluit dat die rugbyspan van Natal ’n nuwe naam en embleem moes kry. Daar is besluit op die Sharks. Die Sharks se gelukbringer is in 1995 bekendgestel maar die herbemarking het eers in 1996 ten volle gestalte gekry. Om die nuwe handelsmerk te bemark is ’n groot bedrag beskikbaar gestel om die visie met betrekking tot die wedstryde, fasiliteite, aktiwiteite voor én na die wedstryd en om die span te verfyn. Die Sharks se gelukbringer was die idee van Terry Kukle, die eienaar van Tag International. Ian Robinson, ’n bemarking- en handelsmerkspesialis het, met die goedkeuring van Kukle, ’n strategie aan die raad van die Natalse Rugbyunie voorgelê. Na baie vergaderings is ’n besluit geneem om met die nuwe bemarking voort te gaan. Vandag is die handelsmerk van die Sharks wêreldwyd bekend.<ref name=Sharksbrand>{{en}} {{cite web| publisher=sharksrugby.co.za| title=The Sharks Brand| url=http://www.sharksrugby.co.za/default.asp?Id=12178&des=content| accessdate=23 April 2007| archive-date=10 Oktober 2007| archive-url=https://web.archive.org/web/20071010011235/http://www.sharksrugby.co.za/default.asp?Id=12178&des=content| url-status=dead}}</ref> == Stadion == [[Kings Park-stadion]] in [[Durban]] is die Sharks se tuisveld. Weens borgskapredes staan die stadion bekend as Growthpoint Kings Park. Dit het sitplek vir 55,000 mense. Die veld word ook vir die Curriebeker deur die Natal Sharks gebruik, en soms ook vir sokkerwedstryde. Die stadion is oorspronklik in 1891 gebou maar is talle kere reeds herbou. Groot opknapping het plaasgevind vir die [[Rugbywêreldbeker 1995]].<ref name="stadium" /> == Konsessiegebied == {{Beeldetiket begin|image=South Africa Provinces showing KZ.png|caption=Die geografiese area wat deur die Sharks gedek word|width=250|float=right}} {{Beeldetiket einde}} Die Sharks-konsessie dek die KwaZulu-Natal provinsie. Die twee hoofareas waar die spelers vandaan kom is [[Durban]] en [[Pietermaritzburg]]. == Seisoenuitslae == === Super 12 === Die volgende tabel som die Sharks se Super 12-uitslae op:<ref name="lassen">{{cite web |publisher=Lassen Creative Technologies Ltd |title=Superrugby spanbesonderhede (Sharks) |url=http://www.lassen.co.nz/s14det.php?teamnum=10#hrh |access-date=16 Maart 2010 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20191102015827/http://www.lassen.co.nz/s14det.php?teamnum=10#hrh |archive-date= 2 November 2019 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref> :{| class="wikitable" |-border=1 cellpadding=5 cellspacing=0 ! width="20"|Seisoen ! width="20"|Pos ! width="20"|Gespeel ! width="20"|Gewen ! width="20"|Gelyk ! width="20"|Verloor ! width="20"|Punte vir ! width="20"|Punte teen ! width="25"|+/- ! width="20"|BP ! width="20"|Pte ! width="350"|Notas |- align=center |align=left|[[1996 Super 12-seisoen|1996]] |align=left|'''4de''' | 11 || 6 || 0 || 5 || 389 || 277 || +112 || 9 || '''33''' || verloor as Natal teen [[Blues (Superrugbyspan)|Auckland Blues]] in eindrondte |- align=center |align=left|[[1997 Super 12-seisoen|1997]] |align=left|'''4de''' | 11 || 5 || 2 || 4 || 321 || 350 || -29 || 6 || '''30''' || verloor as Natal teen [[Blues (Superrugbyspan)|Auckland Blues]] in halfeindrondte |- align=center |align=left|[[1998 Super 12-seisoen|1998]] |align=left|'''3de''' | 11 || 7 || 0 || 4 || 329 || 263 || 66 || 8 || '''36''' || Verloor teen [[Crusaders (Superrugbyspan)|Canterbury Crusaders]] in halfeindrondte |- align=center |align=left|[[1999 Super 12-seisoen|1999]] |align=left|'''7de''' | 11 || 5 || 1 || 5 || 227 || 232 || -5 || 3 || '''25''' || |- align=center |align=left|[[2000 Super 12-seisoen|2000]] |align=left|'''12de''' | 11 || 1 || 1 || 9 || 235 || 341 || -106 || 3 || '''9''' || |- align=center |align=left|[[2001 Super 12-seisoen|2001]] |align=left|'''2de''' | 11 || 8 || 0 || 3 || 322 || 246 || 76 || 6 || '''38''' || Verloor teen [[Brumbies (Superrugbyspan)|Brumbies]] in eindrondte |- align=center |align=left|[[2002 Super 12-seisoen|2002]] |align=left|'''10de''' | 11 || 4 || 0 || 7 || 221 || 309 || -88 || 4 || '''20''' || |- align=center |align=left|[[2003 Super 12-seisoen|2003]] |align=left|'''11de''' | 11 || 3 || 0 || 8 || 241 || 306 || -65 || 5 || '''17''' || |- align=center |align=left|[[2004 Super 12-seisoen|2004]] |align=left|'''7de''' | 11 || 5 || 0 || 6 || 267 || 305 || -38 || 8 || '''28'''|| |- align=center |align=left|[[2005 Super 12-seisoen|2005]] |align=left|'''12de''' | 11 || 1 || 1 || 9 || 205 || 384 || -179 || 5 || '''11''' || |- align=center |} === Super 14 === Die volgende tabel som die Sharks se Super 14-uitslae op:<ref name="lassen" /> :{| class="wikitable" |-border=1 cellpadding=5 cellspacing=0 ! width="20"|Seisoen ! width="20"|Pos ! width="20"|Gespeel ! width="20"|Gewen ! width="20"|Gelyk ! width="20"|Verloor ! width="20"|Punte vir ! width="20"|Punte teen ! width="25"|+/- ! width="20"|BP ! width="20"|Pte ! width="250"|Notas |- align=center |align=left|[[2006 Super 14-seisoen|2006]] |align=left|'''5de''' || 13 || 7 || 0 || 6 || 361 || 297 || 42 || 10 || '''38''' || |- align=center |align=left|[[2007 Super 14-seisoen|2007]] |align=left|'''1ste''' || 13 || 10 || 0 || 3 || 355 || 214 || 141 || 5 || '''45''' || Verloor teen [[Bulls (Superrugbyspan)|Bulls]] in eindrondte |- align=center |align=left|[[2008 Super 14-seisoen|2008]] |align=left|'''3de''' || 13 || 9 || 1 || 3 || 271 || 209 || 62 || 4 || '''42''' || Verloor teen [[Waratahs (Superrugbyspan)|Waratahs]] in halfeindrondte |- align=center |align=left|[[2009 Super 14-seisoen|2009]] |align=left|'''6de''' || 13 || 8 || 0 || 5 || 282 || 239 || 43 || 6 || '''38''' || |- align=center |align=left|[[2010 Super 14-seisoen|2010]] |align=left|'''9de''' | 13 || 7 || 0 || 6 || 297 || 297 || 0 || 5 || '''33''' || |} === Superrugby === Die volgende tabel som die Sharks se Superrugby-uitslae op: :{| class="wikitable" |-border=1 cellpadding=5 cellspacing=0 ! width="20"|Seisoen ! width="20"|Pos ! width="20"|Gespeel ! width="20"|Gewen ! width="20"|Gelyk ! width="20"|Verloor ! width="20"|Punte vir ! width="20"|Punte teen ! width="25"|+/- ! width="20"|BP¹ ! width="20"|Pte ! width="300"|Notas |- align=center |align=left|[[2011 Superrugbyseisoen|2011]] |align=left|'''6de''' |16|| 10 || 1 || 5 || 407 || 339 || +68 || 7 || '''57''' || Verloor teen [[Crusaders (Superrugbyspan)|Crusaders]] in kwalifiserende rondte |- align=center |align=left|[[2012 Superrugbyseisoen|2012]] |align=left|'''6de''' |16|| 10 || 0 || 6 || 436 || 348 || +88 || 11 || '''59''' || Verloor teen [[Chiefs (Superrugbyspan)|Chiefs]] in eindrondte |- align=center |align=left|[[2013 Superrugbyseisoen|2013]] |align=left|'''8ste''' |16|| 8 || 0 || 8 || 384 || 305 || +79 || 7 || '''48''' || |- align=center |align=left|[[2014 Superrugbyseisoen|2014]] |align=left|'''3de''' |16|| 11 || 0 || 5 || 406 || 293 || +113 || 5 || '''50''' || Verloor teen [[Crusaders (Superrugbyspan)|Crusaders]] in halfeindrondte |- align=center |align=left|[[2015 Superrugbyseisoen|2015]] |align=left|'''11de''' |16|| 7 || 0 || 9 || 338 || 401 || &minus;63 || 6 || '''34''' || |} <small>¹ Punte toegeken vir ’n loslootjie is nie hierby ingereken nie.</small> Die volgende tabel som die Sharks se Superrugby-uitslae vir die uitgebreide toernooi van agtien spanne op: :{| class="wikitable" |-border=1 cellpadding=5 cellspacing=0 ! width="20"|Seisoen ! width="20"|Pos Alg ! width="20"|Pos Groep ! width="20"|Gespeel ! width="20"|Gewen ! width="20"|Gelyk ! width="20"|Verloor ! width="20"|Punte vir ! width="20"|Punte teen ! width="35"|+/&minus; ! width="20"|BP¹ ! width="20"|Pte ! width="280"|Notas |- align=center |align=left|[[2016 Superrugbyseisoen|2016]] |align=left|'''8ste''' |align=left|'''3de''' || 15 || 9 || 1 || 5 || 360 || 269 || +91 || 5 || '''43''' || Verloor teen [[Hurricanes (Superrugbyspan)|Hurricanes]] in kwarteindrondte |- align=center |align=left|[[2017 Superrugbyseisoen|2017]] |align=left|'''8ste''' |align=left|'''3de''' || 15 || 9 || 1 || 5 || 392 || 323 || +69 || 4 || '''42''' || Verloor teen [[Lions (Superrugbyspan)|Lions]] in kwarteindrondte |} == Huidige span == Sharks 2017 Superrugbypan {| class="toccolours" width="750" style="border-collapse: collapse;" |valign="top"| '''Stutte''' * [[Lourens Adriaanse]] * [[Thomas du Toit]] * [[John-Hubert Meyer]] * [[Tendai Mtawarira]] * [[Coenie Oosthuizen]] * [[Juan Schoeman]] '''Hakers''' * [[Stephan Coetzee]] * [[Franco Marais]] * [[Chiliboy Ralepelle]] '''Slotte''' * [[Hyron Andrews]] * [[Ruan Botha]] * [[Jean Droste]] * [[Stephan Lewies]] * [[Etienne Oosthuizen]] |width="33"|&nbsp; |valign="top"| '''Losvoorspelers''' * [[Keegan Daniel]] * [[Jean Deysel]] * [[Dan du Preez]] * [[Jean-Luc du Preez]] * [[Francois Kleinhans]] * [[Khaya Majola]] * [[Tera Mtembu]] * [[Philip van der Walt]] * [[Jacques Vermeulen]] '''Skrumskakels''' * [[Michael Claassens]] * [[Rowan Gouws]] * [[Cobus Reinach]] * [[Hanco Venter]] '''Losskakels''' * [[Garth April]] * [[Benhard Janse van Rensburg]] * [[Patrick Lambie]] [[Lêer:Captain sports.svg|12px|Kaptein]] * [[Innocent Radebe]] |width="33"|&nbsp; |valign="top"| '''Senters''' * [[Lukhanyo Am]] * [[Tristan Blewett]] * {{vlagikoon|NAM}} [[Johan Deysel]] * [[André Esterhuizen]] * [[Marius Louw]] * [[Jeremy Ward]] '''Vleuels''' * [[Lwazi Mvovo]] * [[Odwa Ndungane]] * [[S’busiso Nkosi]] * [[Sibusiso Sithole]] * [[Kobus van Wyk]] '''Heelagter''' * [[Curwin Bosch]] * {{vlagikoon|FRA}} [[Clément Poitrenaud]] * [[Rhyno Smith]] |} == Afrigters == Tussen 1996 en 1999 is die Sharks afgerig deur die voormalige Springbokafrigter, Ian McIntosh, met Hugh Reece-Edwards as sy assistent.<ref name="McIlraith329">McIlraith (2005), p 329.</ref> In 2000 het Reece-Edwards oorgeneem as afrigter met [[Jake White]] en [[Allister Coetzee]] as assistente. Al drie is egter in die volgende jaar vervang toe [[Rudolph Straeuli]] aangestel is as afrigter met Kobus van der Merwe as sy assistent. In 2002 het Clinton Isaacs Van der Merwe vervang as Straeuli se assistent. Die vennootskap het nie lank gehou nie en albei is afgedank voor die einde van die seisoen. Daarna is Kevin Putt aangestel in Straeuli se plek met Theo van Rensburg as sy assistent. In 2003 het Isaacs vir Van Rensburg vervang en die twee het tot aan die einde van 2005 die span afgerig.<ref name="McIlraith329" /> Dick Muir is in 2006 aangestel as afrigter met John Plumtree as sy assistent. Plumtree is vir die 2007 Curriebekerseisoen aangestel as hoofafrigter van die span. == Kapteins == * [[Gary Teichmann]] (1996–1999) * Wayne Fyvie (2000) * Mark Andrews (2001–2002) * Shaun Sowerby (2003) * [[John Smit]] (2004–2007) * Johann Muller (2008–2009) * John Smit (2009–2010) * Keagan Daniel (2011–2013) * [[Bismarck du Plessis]] (2014-2015) * [[Patrick Lambie]] (2016-) == Prestasies == * '''[[Super 14|Super 12/14]]''' ** Tweede plek: [[1996 Super 12-seisoen|1996]] ** Tweede plek: [[2001 Super 12-seisoen|2001]] ** Semifinaliste: [[1997 Super 12-seisoen|1997]] ** Semifinaliste: [[1998 Super 12-seisoen|1998]] ** Eerste Suid-Afrikaanse span wat bo-aan die superrugbypunteleër eindig in [[2007 Super 14-seisoen|2007]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bibliografie == * {{cite book | last = Howitt | first = Bob | date = 2005 | title = SANZAR Saga – Ten Years of Super 12 and Tri-Nations Rugby | publisher = Harper Collins Publishers | isbn = 1-86950-566-2 }} * {{cite book |last=McIlraith|first= Matt |date=2005 |title=Ten Years of Super 12 |publisher=Hodder Moa |isbn=1-86971-025-8 }} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie|Sharks (rugby)|Sharks (Superrugbyspan)}} * {{en}} [http://www.sharksrugby.co.za/ Amptelike webblad] {{Superrugby}} <!--{{Rugby in Suid-Afrika}}--> [[Kategorie:Sport in Durban]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse Superrugbyspanne]] qrbrrpa96p3f89ld3bjqffnq19i6j65 0 46097 2513506 2512612 2022-07-19T12:31:06Z Aliwal2012 39067 Aliwal2012 het bladsy [[Bulls (Superrugbyspan)]] na [[Bulls (Verenigde Rugbykampioenskap)]] geskuif: nuwe reeks vanaf 2021 wikitext text/x-wiki : ''Vir die Vodacom- en Curriebekerspan, sien [[Blou Bulle]].'' {{Inligtingskas Rugbyspan | spannaam = Bulls | beeld = BullsRugbyClubLogo.png | unie = Blou Bulle Maatskappy | bynaam = | embleem = | afrigter = [[Jake White]] | kaptein = [[Marcell Coetzee]] | gestig = 1997 | ligging = [[Pretoria]], [[Suid-Afrika]] | streek = [[Pretoria]], [[Gauteng]], [[Limpopoprovinsie]] | stadion = [[Loftus Versfeld]] | kapasiteit = 51&nbsp;762 | liga = [[Verenigde Rugbykampioenskap]] | seisoen = 2021 | posisie = 2de Suid-Afrikaanse skild | president = | ceo = | patroon_la1 = _Bullsleft16 | patroon_b1 = _Bullskit16 | patroon_ra1 = _Bullsright16 | patroon_sh1 = _Bullsshorts15 | patroon_so1 = _Bullssocks15 | linkerarm1 = 0099ff | liggaam1 = 0099ff | regterarm1 = 0099ff | broek1 = 000080 | kouse1 = 000080 | patroon_la2 = _Bullsleft16b | patroon_b2 = _Bullskit16b | patroon_ra2 = _Bullsright16b | patroon_sh2 = | patroon_so2 = | linkerarm2 = 000000 | liggaam2 = 000000 | regterarm2 = 000000 | broek2 = 000000 | kouse2 = 000000 | statistiek = Statistiek | wedstryde = '''122''' [[Morné Steyn]] | toppuntebehaler = | meestedrieë = '''37''' [[Bryan Habana]] | jongstespeler = | eerste = '''Noord-Transvaal''' 30 – 8 [[Sharks (Superrugbyspan)|Natal]]<br />(9 Maart 1996) | grootwen = '''Bulls''' 92 – 3 [[Reds (Superrugbyspan)|Reds]]<br />(5 Mei 2007) | grootverloor = [[Brumbies (Superrugbyspan)|ACT Brumbies]] 73 – 9 '''Noordelike Bulls'''<br />(27 Maart 1999) | url = www.thebulls.co.za | unieurl = }} Die '''Bulls''' (weens borgskapredes bekend as die '''[[Vodacom]] Bulls''') is ’n [[Suid-Afrika]]anse [[rugby]]span wat aan [[Superrugby]] deelgeneem het van 1996 tot 2020, en sedert 2021 aan die [[Verenigde Rugbykampioenskap]]. Die konsessie sluit [[Pretoria]], die [[Limpopoprovinsie]] en die Oosrand in. In terme van [[Curriebeker]]spanne kom die Bullsspelers van die [[Blou Bulle]] en die [[Valke]] af. Hulle tuiswedstryde word op [[Loftus Versfeld]] in [[Pretoria]] gespeel en die kaptein in 2021 is [[Marcell Coetzee]]. ==Geskiedenis== Voor die professionele Superrugbyliga het Noord-Transvaal (Blou Bulle) tussen 1993 en 1995 aan die [[Super 10 (Suidelike halfrond kompetisie)|Super 10]] deelgeneem waarin spanne van Suid-Afrika, Australië en Nieu-Seeland en die nasionale spanne van [[Samoaanse nasionale rugbyspan|Wes-Samoa]] en [[Tongaanse nasionale rugbyspan|Tonga]] gespeel het. Die beste drie spanne van die vorige seisoen se Curriebeker het gekwalifiseer vir die Super 10. Noord-Transvaal het in die [[Super 10 (Suidelike halfrond kompetisie)#1993 Super 10|1993 seisoen]] in poel B teen Transvaal, Nieu-Suid-Wallis, North Harbour en Waikato gespeel. Noord-Transvaal het derde geëindig in die rondomtalietoernooi. Hulle het nie aan die volgende twee seisoene deelgeneem nie. Na die professionalisering van rugby is die Super 10-toernooi hergestruktureer. Die Super 12 is op die been gebring en spanne van Australië, Nieu-Seeland en Suid-Afrika het daaraan deelneem. Australië en Nieu-Seeland het van die begin af konsessiemodelle vir hul spanne gevorm maar Suid-Afrika het besluit om die beste vier spanne van die vorige seisoen se Curriebeker vir die Super 12 te oorweeg. Noord-Transvaal was een van die spanne wat aan die heel eerste Super 12-kompetisie deelgeneem het. Die span het agt van hul elf wedstryde gewen en derde op die punteleër geëindig, naas die [[Blues (Superrugbyspan)|Auckland Blues]] en die [[Reds (Superrugbyspan)|Queensland Reds]]. Jannie Kruger van Noord-Transvaal het ook die derde meeste punte van die seisoen aangeteken. Noord-Transvaal het na Auckland gereis vir die halfeindronde maar het met 48 - 11 verloor op [[Edenpark]]. Na ’n redelik suksesvolle eerste toernooi het die Bulls ietwat teleurgestel in die volgende seisoen toe hulle net drie wedstryde kon wen (hulle het ook in drie wedstryde gelykop gespeel). Hulle het die seisoen in die agtste plek afgesluit. Na afloop van die 1997-seisoen het Suid-Afrika besluit om ook konsessies te vorm vir deelname aan die Super 12. Die Bulls is as een van die nuwe konsessies gevorm. In 1998 het die Bulls nog swakker vertoon as in 1997 toe hulle die seisoen afgesluit het in die elfde plek nadat hulle slegs drie wedstryde kon wen. Vir die volgende vier seisoene (1999 - 2002) het die Bulls die laaste plek op die punteleër beklee behalwe toe hulle in 2000 elfde was. Hulle kon in die vier seisoene slegs vier wedstryde wen en het in 2002 nie een wedstryd gewen nie en 500 punte afgestaan. Die Bulls is tot dusver die enigste span wat in een seisoen van Superrugby nie een wedstryd kon wen nie en ook om 500 of meer punte in een seisoen af te staan. Die 2003- en 2004-seisoene verloop baie beter vir die Bulls en hulle het in altwee jare sesde geëindig. In 2005 het hulle weer tot die uitspeelrondes deurgedring nadat hulle derde was na afloop van die rondomtalietoernooi. Hulle het na [[Sydney]] gereis om teen die [[Waratahs (Superrugbyspan)|Waratahs]] te speel in die halfeindronde. Die Bulls het met 23 - 13 in Sydney verloor. [[Lêer:Super 14 LineOut Bulls.JPG|duimnael|300px|Die Bulls speel teen die [[Western Force (Superrugbyspan)|Western Force]] in Perth, Australië in 2006.]] In 2006 het die Bulls weer na die uitspeelrondes deurgedring nadat hulle vierde op die punteleër geëindig het. Hierdie keer het hulle na Christchurch gereis om teen die [[Crusaders (Superrugbyspan)|Crusaders]] in die halfeindronde te speel. Hulle het daar met 35 - 15 verloor. 2007 was een van die Bulls se beste seisoene en hulle het 11 van hul rondomtaliewedstryde gewen. In die laaste ronde moes die Bulls met 72 punte teen die [[Reds (Superrugbyspan)|Reds]] wen om ’n tuishalfeindstryd te verseker. Hulle het die Reds met 92 - 3 gewen (die grootste oorwinning tot nog toe in Superrugby) wat beteken het dat hulle tweede op die punteleër geëindig het. Dit het ook beteken dat die Bulls ’n tuishalfeindstryd<ref name=semi>{{cite web |publisher=Reuters |title=Rugby-Bulls blitz Reds 92-3 to earn home semi-final |url=http://uk.reuters.com/article/rugbyNews/idUKL0562960320070505 |date=5 Mei 2007 |access-date=6 Mei 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20090615014824/http://uk.reuters.com/article/rugbyNews/idUKL0562960320070505 |archive-date=15 Junie 2009 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref> teen die wenners van die vorige seisoen, die Crusaders, behaal het. Die Bulls het die wedstryd met 27 - 12 gewen en hulle het na Durban gereis vir die eindstryd teen die [[Sharks (Superrugbyspan)|Sharks]]. Die Bulls wen ’n spannende wedstryd na meer as 80 minute met ’n doelskop van [[Derick Hougaard]]. Nadat die sirene die einde van die wedstryd afgekondig het, het [[François Steyn]] van die Sharks besluit om die bal in spel te hou. Hy het die bal vorentoe geskop, [[Bryan Habana]] het die bal bemeester en deurgehardloop om die wendrie te druk. Derick Hougaard moes die drie verdoel om die telling 20 - 19 te maak. Die Bulls het in daardie jaar die eerste Suid-Afrikaanse span geword wat die Superrugbykompetisie kon wen. Die volgende jaar het die Bulls nie daarin geslaag om hul titel suksesvol te verdedig nie en het die seisoen afgesluit met ’n tiende plek. In 2009 het die Bulls verbeter op hul sukses van 2007 en het tien wedstryde gewen om bo-aan die punteleër te eindig. Die Bulls moes weer teen die Crusaders speel in die halfeindronde en het die wedstryd in Pretoria met 36 - 23 gewen. Daarna het hulle teen die [[Chiefs (Superrugbyspan)|Chiefs]] in die eindrondte gespeel. Dit was ’n eensydige wedstryd wat die Bulls met 61 - 17 gewen het. == Konsessiegebied == Die konsessie is gesentreer om die [[Blou Bulle|Blou Bulle Rugbyunie]] (Pretoria en die [[Limpopoprovinsie]]) maar kry ook spelers van die Valke (wat die Oosrand verteenwoordig). Tot 2005 het die konsessie ook spelers van die [[Pumas]] ([[Mpumalanga]]) en die [[Luiperds]] ([[Noordwes]]) getrek, maar met die herskikking van die Suid-Afrikaanse konsessies vir die 2006 seisoen, is hierdie twee unies geskuif na die Cats (later die [[Lions (Superrugbyspan)|Lions]]). == Tuisveld == Die Bulls speel al hul tuiswedstryde op [[Loftus Versfeld]] in Pretoria, wat ook die tuiste van die [[Blou Bulle]] in die [[Curriebeker]]reeks is. Die [[Springbokke]] speel gereeld hier rugby en die stadion was ook gebruik tydens die [[Rugbywêreldbeker 1995]]. Die stadion is sedert 1908 in gebruik en in 1932 is die veld vernoem na [[Robert Loftus Owen Versfeld]], die stigter van georganiseerde rugby in Pretoria.<ref>{{en}} {{Cite web| publisher=SouthAfrica.info| title=Sports stadiums in South Africa| url=http://www.southafrica.info/ess_info/sa_glance/sports/stadiums.htm| accessdate=2007-05-06| archive-date=2013-01-30| archive-url=https://www.webcitation.org/6E3TNaBKs?url=http://www.southafrica.info/| url-status=dead}}</ref><ref>{{en}} {{Cite web|publisher=Vodacom Blue Bulls|title=Loftus Versfeld - History|url=http://www.bluebull.co.za/default.asp?cId=6119&des=content|accessdate=2007-05-06|archive-date=2007-10-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20071004213515/http://www.bluebull.co.za/default.asp?cId=6119&des=content|url-status=dead}}</ref> Die stadion het sitplek vir 51&nbsp;762 mense. == Seisoenbepalings == === Super 12 === Die volgende tabel som die Bulls se Super 12-uitslae op:<ref name="lassen">{{cite web |publisher=Lassen Creative Technologies Ltd |title=Superrugby spanbesonderhede (Bulls) |url=http://www.lassen.co.nz/s14det.php?teamnum=9#hrh |access-date=16 Maart 2010 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20191102015246/http://www.lassen.co.nz/s14det.php?teamnum=9#hrh |archive-date= 2 November 2019 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref> :{| class="wikitable" |-border=1 cellpadding=5 cellspacing=0 ! width="20"|Seisoen ! width="20"|Pos ! width="20"|Gespeel ! width="20"|Gewen ! width="20"|Gelyk ! width="20"|Verloor ! width="20"|Punte vir ! width="20"|Punte teen ! width="25"|+/&minus; ! width="20"|BP ! width="20"|Pte ! width="250"|Notas |- align=center |align=left|[[1996 Super 12-seisoen|1996]] |align=left|'''3de''' | 11 || 8 || 0 || 3 || 329 || 208 || +121 || 6 || '''38''' || verloor as Noord-Transvaal teen [[Blues (Superrugbyspan)|Auckland Blues]] in halfeindrondte |- align=center |align=left|[[1997 Super 12-seisoen|1997]] |align=left|'''8ste''' | 11 || 3 || 3 || 5 || 264 || 342 || &minus;78 || 4 || '''22''' || as Blou Bulle (Noord-Transvaal) |- align=center |align=left|[[1998 Super 12-seisoen|1998]] |align=left|'''11de''' | 11 || 3 || 0 || 8 || 249 || 306 || &minus;57 || 4 || '''16''' || |- align=center |align=left|[[1999 Super 12-seisoen|1999]] |align=left|'''12de''' | 11 || 1 || 0 || 10 || 203 || 447 || &minus;244 || 3 || '''7''' || |- align=center |align=left|[[2000 Super 12-seisoen|2000]] |align=left|'''11de''' | 11 || 1 || 2 || 8 || 231 || 395 || &minus;164 || 3 || '''11''' || |- align=center |align=left|[[2001 Super 12-seisoen|2001]] |align=left|'''12de''' | 11 || 2 || 0 || 9 || 241 || 378 || &minus;137 || 3 || '''11''' || |- align=center |align=left|[[2002 Super 12-seisoen|2002]] |align=left|'''11de''' | 11 || 0 || 0 || 11 || 232 || 500 || &minus;268 || 1 || '''1''' || |- align=center |align=left|[[2003 Super 12-seisoen|2003]] |align=left|'''6de''' | 11 || 6 || 0 || 5 || 320 || 354 || &minus;34 || 5 || '''30''' || |- align=center |align=left|[[2004 Super 12-seisoen|2004]] |align=left|'''6de''' | 11 || 5 || 1 || 5 || 302 || 320 || &minus;18 || 6 || '''28''' || |- align=center |align=left|[[2005 Super 12-seisoen|2005]] |align=left|'''3de''' | 11 || 7 || 0 || 4 || 301 || 229 || +72 || 6 || '''34''' || Verloor teen [[Waratahs (Superrugbyspan)|Waratahs]] in halfeindrondte |- align=center |} === Super 14 === Die volgende tabel som die Bulls se Super 14-uitslae op:<ref name="lassen"/> :{| class="wikitable" |-border=1 cellpadding=5 cellspacing=0 ! width="20"|Seisoen ! width="20"|Pos ! width="20"|Gespeel ! width="20"|Gewen ! width="20"|Gelyk ! width="20"|Verloor ! width="20"|Punte vir ! width="20"|Punte teen ! width="25"|+/&minus; ! width="20"|BP ! width="20"|Pte ! width="250"|Notas |- align=center |align=left|[[2006 Super 14-seisoen|2006]] |align=left|'''4de''' ||13|| 7 || 1 || 5 || 355 || 290 || +65 || 8 || '''38''' || Verloor in halfeindrondte teen [[Crusaders (Superrugbyspan)|Crusaders]] |- align=center |align=left|[[2007 Super 14-seisoen|2007]] |align=left|'''1ste''' ||13|| 9 || 0 || 4 || 388 || 223 || +165 || 6 || '''42''' || Wen teen [[Sharks (Superrugbyspan)|Sharks]] in eindrondte |- align=center |align=left|[[2008 Super 14-seisoen|2008]] |align=left|'''10de''' ||13|| 6 || 0 || 7 || 324 || 347 || &minus;23 || 4 || '''28''' || |- align=center |align=left|[[2009 Super 14-seisoen|2009]] |align=left|'''1ste''' ||13|| 10 || 0 || 3 || 338 || 271 || +67 || 6 || '''46''' || Wen teen [[Chiefs (Superrugbyspan)|Chiefs]] in eindrondte |- align=center |align=left|[[2010 Super 14-seisoen|2010]] |align=left|'''1ste''' |13|| 10 || 0 || 3 || 436 || 345 || +91 || 7 || '''47''' || Wen teen [[Stormers (Superrugbyspan)|Stormers]] in eindrondte |} === Superrugby === Die volgende tabel som die Bulls se Superrugby-uitslae op: :{| class="wikitable" |-border=1 cellpadding=5 cellspacing=0 ! width="20"|Seisoen ! width="20"|Pos ! width="20"|Gespeel ! width="20"|Gewen ! width="20"|Gelyk ! width="20"|Verloor ! width="20"|Punte vir ! width="20"|Punte teen ! width="25"|+/&minus; ! width="20"|BP¹ ! width="20"|Pte ! width="250"|Notas |- align=center |align=left|[[2011 Superrugbyseisoen|2011]] |align=left|'''7de''' ||16|| 10 || 0 || 6 || 416 || 370 || +46 || 6 || '''54''' || |- align=center |align=left|[[2012 Superrugbyseisoen|2012]] |align=left|'''5de''' ||16|| 10 || 0 || 6 || 472 || 369 || +103 || 11 || '''59''' || Verloor teen [[Crusaders (Superrugbyspan)|Crusaders]] in kwalifiserende rondte |- align=center |align=left|[[2013 Superrugbyseisoen|2013]] |align=left|'''2de''' ||16|| 12 || 0 || 4 || 448 || 330 || +118 || 7 || '''63''' || Verloor teen [[Brumbies (Superrugbyspan)|Brumbies]] in halfeindrondte |- align=center |align=left|[[2014 Superrugbyseisoen|2014]] |align=left|'''9de''' |16|| 7 || 1 || 8 || 365 || 335 || +30 || 8 || '''38''' || |- align=center |align=left|[[2015 Superrugbyseisoen|2015]] |align=left|'''9de''' |16|| 7 || 0 || 9 || 397 || 388 || +9 || 10 || '''38''' || |} <small>¹ Punte toegeken vir ’n loslootjie is nie hierby ingereken nie.</small> Die volgende tabel som die Bulls se Superrugby-uitslae vir die uitgebreide toernooi van agtien spanne op: :{| class="wikitable" |-border=1 cellpadding=5 cellspacing=0 ! width="20"|Seisoen ! width="20"|Pos Alg ! width="20"|Pos Groep ! width="20"|Gespeel ! width="20"|Gewen ! width="20"|Gelyk ! width="20"|Verloor ! width="20"|Punte vir ! width="20"|Punte teen ! width="35"|+/&minus; ! width="20"|BP¹ ! width="20"|Pte ! width="250"|Notas |- align=center |align=left|[[2016 Superrugbyseisoen|2016]] |align=left|'''9de''' |align=left|'''4de''' || 15 || 9 || 1 || 5 || 399 || 339 || +60 || 4 || '''42''' || |- align=center |align=left|[[2017 Superrugbyseisoen|2017]] |align=left|'''15de''' |align=left|'''7de''' || 15 || 4 || 0 || 11 || 339 || 459 || –120 || 4 || '''20''' || |} == Huidige span == Bulls 2017 Superrugbyspan {| class="toccolours" width="750" style="border-collapse: collapse;" |- |valign="top"| '''Stutte''' * [[Jacobie Adriaanse]] * [[Martin Dreyer]] * [[Lizo Gqoboka]] * [[John-Roy Jenkinson]] * [[Trevor Nyakane]] * [[Pierre Schoeman]] * [[Conraad van Vuuren]] '''Hakers''' * [[Corniel Els]] * [[Edgar Marutlulle]] * [[Adriaan Strauss]] * [[Jaco Visagie]] '''Slotte''' * [[Lood de Jager]] * [[Jason Jenkins]] * [[RG Snyman]] |width="33"|&nbsp; |valign="top"| '''Losvoorspelers''' * [[Shaun Adendorff]] * [[Arno Botha]] * {{vlagikoon|NAM}} [[Renaldo Bothma]] * [[Nick de Jager]] * [[Jannes Kirsten]] * [[Hanro Liebenberg]] * [[Jacques Potgieter]] * [[Roelof Smit]] * [[Ruan Steenkamp]] '''Skrumskakels''' * [[Rudy Paige]] * [[Ivan van Zyl]] * [[Pieter van Zyl]] * [[André Warner]] '''Losskakels''' * [[Francois Brummer]] * [[Tony Jantjies]] * [[Handré Pollard]] [[Lêer:Captain sports.svg|12px|Kaptein]] * [[Tian Schoeman]] |width="33"|&nbsp; |valign="top"| '''Senters''' * [[JT Jackson]] * [[Johnny Kotzé]] * [[Burger Odendaal]] * [[Jan Serfontein]] * [[Dries Swanepoel]] '''Vleuels''' * [[Travis Ismaiel]] * [[Kefentse Mahlo]] * [[Duncan Matthews]] * [[Sibahle Maxwane]] * [[Luther Obi]] * [[Jade Stighling]] * [[Jamba Ulengo]] '''Heelagters''' * [[Ulrich Beyers]] * [[Warrick Gelant]] * [[Jesse Kriel]] |} == Afrigters == * Dr. John Williams (1996) * Kitch Christie (1997) * Eugene van Wyk (1998 – 1999) * [[Heyneke Meyer]] (2000) * Phil Pretorius (2001) * Heyneke Meyer (2002) * Rudi Joubert (2003) * Heyneke Meyer (2004 - 2007) * Frans Ludeke (2008 – 2015) * Nollis Marais (2016 – ) == Kapteins == * Ruben Kruger (1996 – 1997, 2000) * [[Adriaan Richter]] (1998) * Schutte Bekker (1999) * [[Joost van der Westhuizen]] (2001 en 2003) * [[Chris le Roux]] (2002) * [[Victor Matfield]] (2004, 2006 – 2007) * Anton Leonard (2005) * [[Fourie du Preez]] (2008) * [[Victor Matfield]] (2009 – 2011 en 2015) * [[Pierre Spies]] (2012 - 2013) * [[Dewald Potgieter]] (2013 - 2014) * [[Adriaan Strauss]] (2016) * [[Handré Pollard]] (2017 - ) == Rekords en statistiek == === Wedstryd === * Grootste oorwinning: 89 punte teen die [[Reds (Superrugbyspan)|Reds]] (2007) * Meeste punte aangeteken: 92 teen die Reds se 3 (2007) * Grootste nederlaag: 64 punte teen die [[Brumbies (Superrugbyspan)|ACT Brumbies]] (1999) * Meeste punte afgestaan: 75 vir die [[Crusaders (Superrugbyspan)|Crusaders]] teen die Bulls se 27 (2000) * Meeste drieë gedruk: 13 teen die Reds (2007) * Meeste drieë afgestaan: 11 teen die Crusaders (2000) * Meeste indiwiduele punte: 35 deur [[Morné Steyn]] teen die [[Stormers (Superrugbyspan)|Stormers]] (2005) en teen die [[Brumbies (Superrugbyspan)|Brumbies]] (2010) * Meeste indiwiduele drieë: 3 deur [[Fourie du Preez]] teen die Cats (2004) * Meeste doelskoppe: 11 deur [[Derick Hougaard]] teen die Reds (2007) * Meeste strafdoele: 7 deur Jannie de Beer teen die [[Highlanders (Superrugbyspan)|Highlanders]] (2000) * Meeste skepdoele: 4 deur Morné Steyn teen die Crusaders (2009) === Indiwidueel === * Meeste wedstryde: [[Morné Steyn]] (124 van 2005 tot 2013) ^{(korrek op 31 Januarie 2017)} * Meeste agtereenvolgende wedstryde: Pedrie Wannenburg (99 van 2003 tot 2010) * Oudste speler: Johan le Roux (37 jaar 134 dae op 37 Maart 1999 teen die Brumbies) * Meeste punte: Morné Steyn (1&nbsp;467 van 2005 tot 2013) * Meeste drieë: [[Bryan Habana]] (37 van 2005 tot 2009) * Meeste doelskoppe: Morné Steyn (242 van 2005 tot 2013) ^{(korrek op 31 Januarie 2017)} * Meeste skepdoele: Morné Steyn (25 van 2005 tot 2013) ^{(korrek op 31 Januarie 2017)} * Meeste wedstryde as kaptein: [[Victor Matfield]] (60 tot 2010) === Seisoen === * Meeste punte: 435 in 15 wedstryde (2007, 2009) * Meeste indiwiduele punte: 263 deur Morné Steyn (2010) * Meeste drieë: 51 in 15 wedstryde (2010) * Meeste indiwiduele drieë: 11 deur Bjorn Basson (2012) * Meeste doelskoppe: 38 deur Morné Steyn (2010) * Meeste strafdoele: 51 deur Morné Steyn (2010) * Meeste skepdoele: 11 deur Morné Steyn (2009) == Verwysings == {{verwysings}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie|Bulls (rugby)|Bulls (Superrugbyspan)}} * [http://www.bluebulls.co.za Bluebulls.co.za] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050830073127/http://www.bluebulls.co.za/ |date=30 Augustus 2005 }} Amptelike webblad * [http://www.bluebullsrugby.com bluebullsrugby,com] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20091010040645/http://www.bluebullsrugby.com/ |date=10 Oktober 2009 }} Amptelike ondersteunersblad * [http://www.super14.com/bulls/default.asp Bulls] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060806042453/http://www.super14.com/bulls/default.asp |date= 6 Augustus 2006 }} by super14.com * [http://www.superrugby.co.za/ superrugby.co.za] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181127195330/https://superrugby.co.za/ |date=27 November 2018 }} {{beginboks}} {{opvolgboks | voor = [[2006 Super 14-seisoen|2006]] - [[Crusaders (Superrugbyspan)|Crusaders]]<br/>[[2008 Super 14-seisoen|2008]] - [[Crusaders (Superrugbyspan)|Crusaders]] | titel = [[Lys van Super 14-kampioene|Super 14-kampioene]] | jare = [[2007 Super 14-seisoen|2007]] <small>(1ste)</small><br/>[[2009 Super 14-seisoen|2009]] <small>(2de)</small> - [[2010 Super 14-seisoen|2010]] <small>(3de)</small> | na = [[2008 Super 14-seisoen|2008]] - [[Crusaders (Superrugbyspan)|Crusaders]]<br/>[[2011 Superrugbyseisoen|2011]] - [[Reds (Superrugbyspan)|Reds]] }} {{eindboks}} {{Superrugby}} <!--{{Rugby in Suid-Afrika}}--> [[Kategorie:Sport in Pretoria]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse Superrugbyspanne]] e4ivra1qpztlrnz2wn2ebndjyvsb3en 0 47437 2513611 2482647 2022-07-19T19:47:39Z Aliwal2012 39067 /* Sterftes */ Piet van Maarleveld, legendariese fotograaf wikitext text/x-wiki {{jare|beeld=Donald Trump official portrait (cropped).jpg|teks=Donald Trump}} Die '''jaar 2017''' was 'n [[gewone jaar]] wat volgens die [[Gregoriaanse kalender]] op 'n [[Sondag]] begin het. Dit was die 17de jaar van die [[21ste eeu]] n.C. Soos ander gewone jare het die jaar 12 maande, 52 weke en 365 dae gehad. == Gebeure == * [[1 Januarie]] – [[Malta]] neem die voorsitterskap van die [[Europese Unie]] by [[Slowakye]] oor. * [[14 Januarie]]–[[5 Februarie]]: Die Afrikanasiesbeker 2017 vind in [[Gaboen]] plaas. * [[20 Januarie]] – [[Donald Trump]] word as die 45ste [[President van die Verenigde State van Amerika]] beëdig. * [[21 Januarie]] – President [[Yahya Jammeh]] van [[Gambië]] word in ballingskap gedwing en deur [[Adama Barrow]] opgevolg. * [[30 Januarie]] – 33 jaar ná dié land se ontrekking van die [[Organisasie vir Afrika-eenheid]] as gevolg van die [[Wes-Sahara]]-konflik sluit [[Marokko]] by die [[Afrika-unie]] aan. * [[15 Maart]] – Verkiesings van die [[Nederland]]se [[Tweede Kamer van die State-Generaal]]. * [[14 Mei]] – [[Emmanuel Macron]] word as nuwe [[President van Frankryk]] beëdig. * [[25 Mei]] – [[Hemelvaartsdag]]. * [[1 Junie|1]]–[[18 Junie]] – Die [[Kampioentrofee 2017|8ste Kampioentrofee]] word in [[Engeland]] en [[Wallis]] aangebied en deur [[Pakistanse nasionale krieketspan|Pakistan]] gewen. * [[5 Junie]] – [[Montenegro]] sluit by [[NAVO]] aan. * [[7 Junie]] – 'n [[Knysnabrande|Bosbrand]] breek uit op die [[Tuinroete]] te Elandskraal naby [[Karatara]], wat geweldige brandskade tot gevolg het in [[Knysna]]. * [[17 Junie|17]]–[[2 Julie]] – Die [[FIFA Sokker-Konfederasiebeker in 2017|8ste FIFA Konfederasiebeker]] toernooi word in [[Rusland]] gespeel. * [[22 Junie]] – [[Afghaanse nasionale krieketspan|Afghanistan]] en [[Ierse nasionale krieketspan|Ierland]] word volle lede van die [[Internasionale Krieketraad]] (IKR). * [[1 Julie]] – [[Estland]] neem die voorsitterskap van die [[Europese Unie]] by Malta oor. * [[8 September]] – 'n [[Aardbewing]] van 8,1 op die [[Richterskaal]] tref die suide van [[Meksiko]]. * [[15 September]] – Die ruimtetuig [[Cassini-Huygens]] sal, nadat dit [[Saturnus]] vir 13 jaar bestudeer het, in dié planeet se atmosfeer verbrand. * [[29 September]] – [[Kirsten McCann]], 'n Suid-Afrikaanse roeier, wen 'n wêreldtitel in Sarasota, [[Florida]], die eerste Suid-Afrikaanse vrou wat dit vermag. * [[31 Oktober]] – [[Duitsland]] vier 500 jaar [[Protestantse Hervorming]]. * [[21 November]] – [[Robert Mugabe]] bedank uiteindelik as [[President]] van [[Zimbabwe]], nadat hy jare lank aan dié mag bly vasklou het. * In [[Frankryk]] word die staatsdossier oor die Nederlandse dubbelspioen [[Mata Hari]] openbaar gemaak. == Geboortes == * [[31 Augustus]] – [[Prins Gabriel, Hertog van Dalarna]], Sweedse prins. == Sterftes == [[Lêer:Sir Roger Moore 3.jpg|duimnael|upright|Roger Moore oorlede op 23 Mei]] [[Lêer:Helmut Kohl 1989.jpg|duimnael|upright|Helmut Kohl oorlede op 16 Junie]] [[Lêer:Hugh Hefner Glamourcon 2010.jpg|duimnael|upright|Hugh Hefner oorlede op 27 September]] * [[1 Januarie]] – [[Yaakov Neeman]], Israelse politikus, advokaat en regsgeleerde (* [[1939]]). * [[9 Januarie]] – [[Zygmunt Bauman]], Pools-Britse sosioloog en filosoof (* [[1925]]). * [[13 Januarie]] – [[Mark Fisher]], 'n Britse skrywer, kultuurteoretikus, filosoof en dosent (* [[1968]]). * [[14 Januarie]] − [[Kevin Starr]], Amerikaanse geskiedkundige (* [[1940]]). * [[15 Januarie]] – [[Marga van Rooy]], Suid-Afrikaanse aktrise (* [[1942]]). * [[16 Januarie]] – [[Eugene Cernan]], Amerikaanse ruimtevaarder (* [[1934]]). * [[18 Januarie]] – [[Peter Henry Abrahams]], Suid-Afrikaanse romanskrywer, digter, joernalis en politieke kommentator (* [[1919]]). * [[20 Januarie]] – [[Robert Anker]], Nederlandse skrywer en digter (* [[1946]]). * [[25 Januarie]] – [[Mary Tyler Moore]], Amerikaanse aktrise en komediant (* [[1936]]). * [[26 Januarie]] – [[Barbara Hale]], Amerikaanse aktrise (* [[1922]]). * [[6 Februarie]] – [[Joost van der Westhuizen]], Suid-Afrika se agt-en-veertigste [[Springbokkapteins|Springbokkaptein]] (* [[1971]]). * [[16 Februarie]] – [[Dick Bruna]], Nederlandse grafiese ontwerper, tekenaar en skrywer van kinderboeke (* [[1927]]). * [[25 Februarie]] – [[Bill Paxton]], Amerikaanse akteur (* [[1955]]). * [[4 Maart]] – [[Margaret Roberts]], [[Suid-Afrika]]anse kruiedokter en [[skrywer]] (* [[1937]]). * [[14 Maart]] – [[Henno Cronjé]], predikant en [[Afrikaanse skrywer]]. * [[21 Maart]] – [[Martin McGuinness]], [[Noord-Ierland|Noord-Ierse]] republikeinse politikus (* [[1950]]). * [[28 Maart]] – [[Ahmed Kathrada]], Suid-Afrikaanse politikus en anti-apartheidsaktivis (* [[1929]]). * [[1 Mei]] – [[Karel Schoeman]], Afrikaanse skrywer (* [[1939]]). * [[19 Mei]] – [[Stanislav Petrov]], Sowjetse luitenant-kolonel (* [[1939]]). * [[23 Mei]] – [[Roger Moore]], Engelse akteur (* [[1927]]). * [[24 Mei]] – [[Piet Byleveld]], Suid-Afrikaanse speurder (* [[1950]]). * [[26 Mei]] – [[Zbigniew Brzeziński]], Amerikaanse politieke wetenskaplike (* [[1928]]). * [[4 Junie]] – [[Esmé Berman]], Suid-Afrikaanse outeur, lektor, navorser, uitsaaier, historikus en kunskonsultant (* [[1929]]). * [[7 Junie]] – [[Johann Botha (aanbieder)|Johann Botha]], Suid-Afrikaanse TV/radio-aanbieder en dokumentêrvervaardiger (* [[1963]]). * 7 Junie – [[PG du Plessis]], Afrikaanse skrywer (* [[1934]]). * [[9 Junie]] – [[Carl von Hirschberg]], 'n Suid-Afrikaanse diplomaat. (* [[1926]]). * [[9 Junie]] – [[Adam West]], Amerikaanse akteur (* [[1928]]). * [[14 Junie]] – [[Monika Pon-su-san]] was die model wat [[Vladimir Tretchikoff]] vir sy beroemde skildery ''Chinese Girl'' (Chinese meisie), ook bekend as ''The Green Lady'' (die groen dame), gebruik het (* [[1930]]). * [[16 Junie]] – [[Helmut Kohl]], Duitse politikus en kanselier (1982–1998) (* [[1930]]). * [[17 Junie]] – [[Daniel Steyn]], Suid-Afrikaanse [[politikus]] en kabinetsminister (* [[1923]]). * [[22 Junie]] – [[Quett Masire]], [[Botswana]]-politikus en tweede president van Botswana (1980–1998). (* [[1925]]). * [[30 Junie]] – [[Simone Veil]], Franse en Europese staatsvrou (* [[1927]]). * [[12 Julie]] – [[Ray Phiri]], Suid-Afrikaanse sanger (* [[1947]]). * [[15 Julie]] – [[Maryam Mirzakhani]], [[Iran]]se wiskundige (* [[1977]]). * [[27 Julie]] – [[Sam Shepard]], Amerikaanse akteur en skrywer (* [[1943]]) * [[9 Augustus]] – [[I.D. Lamprecht]], Suid-Afrikaanse skrywer (* [[1933]]). * [[20 Augustus]] – [[Colin Meads]], Nieu-Seelandse rugbyspeler (* [[1936]]). * [[30 Augustus]] – [[Marjorie Boulton]], Britse skrywer en digter (* [[1924]]). * [[8 September]] – [[Harry Kuitert]], [[Nederland]]se teoloog (* [[1924]]). * 8 September – [[Don Williams]], Amerikaanse countrysanger (* [[1939]]). * [[11 September]] – [[J. P. Donleavy]], Iers-Amerikaanse skrywer en Dramaturg (* [[1926]]). * [[17 September]] – [[Lionel Wilson]], Suid-Afrikaanse [[Springbokke|Springbokrugbyspeler]] (* [[1933]]). * [[19 September]] – [[Jake LaMotta]], Amerikaanse professionele bokser (* [[1922]]). * [[27 September]] – [[Raymond Buckland]], Brits-gebore Amerikaanse skrywer (* [[1934]]). * 27 September – [[Hugh Hefner]], Amerikaanse tydskrifuitgewer (* [[1926]]). * [[10 Oktober]] – [[Ryk Hattingh]], Suid-Afrikaanse skrywer (* [[1957]]). * [[19 Oktober]] – [[Piet van Maarleveld]], legendariese beroepsfotograaf van Potchefstroom (* [[1928]]). * [[22 Oktober]] – [[Paul J. Weitz]], Amerikaanse vlootkaptein, vlieënier, lugvaartingenieur, toetsvlieënier en Nasa-ruimtevaarder (* [[1932]]). * [[27 Oktober]] – [[Cecil Moss]], [[Springbokke|Springbokrugbyspeler]], [[Springbokafrigters|afrigter]] en dokter (* [[1925]]). * [[6 November]] – [[Karin Dor]], Duitse aktrise (* [[1938]]). * [[6 November]] – [[Richard F. Gordon]], Amerikaanse vlootoffisier en toetsvlieënier, chemikus en Nasa-ruimtevaarder (* [[1929]]). * [[7 November]] – [[Tommie Meyer]], Suid-Afrikaanse rolprentregisseur en -vervaardiger (* [[1928]]). * [[11 November]] – [[Chiquito de la Calzada]], Spaanse akteur, komediant en sanger (* [[1932]]). * [[17 November]] – [[Salvatore Riina]], Italiaanse mafioso (* [[1930]]). * [[21 November]] – [[David Cassidy]], Amerikaanse sanger, akteur (* [[1950]]). * [[25 November]] – [[Rance Howard]], Amerikaanse akteur (* 1928). * [[29 November]] – [[Jerry Fodor]], Amerikaanse filosoof (* [[1935]]). * [[30 November]] – [[Eddie Daniels]], Suid-Afrikaanse anti-apartheidsaktivis (* 1928). * [[13 Desember]] – Prof. [[Richard Ernest van der Ross]], 'n Kaapse Kleurling leier en opvoedkundige (* [[1921]]). * [[16 Desember]] – [[Sharon Laws]], Britse professionele fietsryer (* [[1974]]). * [[22 Desember]] – [[Carl Walter Meyer]], Suid-Afrikaanse skilder (* [[1965]]). * [[25 Desember]] – [[Willie Toweel]], Suid-Afrikaanse bokskampioen (* [[1934]]). == Eksterne skakels == {{Commons-kategorie inlyn}} {{Wikinews-kategorie}} [[Kategorie:2017| ]] [[Kategorie:21ste eeu]] avbh87erjl65tl74bsslr1ndjc6osqg 0 50807 2513632 2466769 2022-07-19T21:25:15Z JMK 649 hofie wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Taal |naam=Nogai |inheemsenaam=ногай тили<br />nogay tili |familiekleur=Altaïes |state={{vlagland|Rusland}} |streek=[[Kaukasus]] |sprekers=87&nbsp;410<ref>{{cite web |url=http://www.ethnologue.com/language/nog |title=Ethnologue: Languages of the World, Seventeenth edition, Nogai |publisher=Ethnologue |access-date=20 Oktober 2015 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20190611214517/https://www.ethnologue.com/language/nog |archive-date=11 Junie 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> |rang= |skrif=[[Cyrilliese alfabet]] |fam1=[[Turkse tale|Turks]] |fam2=[[Kipchak-tale|Kipchak]] |fam3=Kipchak-Nogai |nasie={{vlagland|Rusland}} * [[Lêer:Flag of Dagestan.svg|22px]] [[Dagestan]] |agentskap=''geen'' |iso1=|iso2=nog|iso3=nog |kaart= }} '''Nogai''' is ’n [[Turkse tale|Turkse taal]] wat in Suidwes-[[Rusland]] gepraat word. Daar is drie [[dialek]]te: '''Qara-Nogai''' (Swart of Noord-Nogai) wat in [[Dagestan]] gepraat word; '''Ware Nogai''' in Stawropol en '''Aqnogai''' (Wit of Wes-Nogai) aan die Koebanrivier. Qara-Nogai en Ware Nogai is baie nou verwant aan mekaar terwyl Aqnogai redelik van hulle verskil. ==Oorsprong en ontwikkeling== Die [[Nogais]], wat afstammelinge van die [[Goue Horde]] is, se naam kom van die kleinseun van [[Djengis Khan]], [[Nogai Khan]], wat aan die einde van die 13de eeu oor die nomadiese volk wes van die [[Donau]] regeer het. Hulle het hulle later gevestig aan die [[Swartsee]]-kus van die hedendaagse [[Oekraïne]]. Die [[taal]] is aanvanklik in die [[Arabiese alfabet]] geskryf en later in die [[Latynse alfabet]]. In 1938 is die [[Cyrilliese alfabet]] in gebruik geneem. Die verbanning van die Nogais uit die Oekraïne in die 19de eeu het die Nogai-sprekers in verskeie geografies geïsoleerde groepe laat versplinter. Sommige is na [[Turkye]], ander na [[Roemenië]] en ander het in [[Rusland]] gebly, in Noord-Dagestan en naburige streke soos [[Tsjetsjnië]]. == Alfabet == === Arabiese alfabet === Voor 1928 is die Arabiese alfabet vir Nogai gebruik. Dit het al die letters van dié alfabet ingesluit, plus die bykomende letters vir klanke eie aan Nogai: <div class="Unicode"> <span style="font-size:1.4em;">ڮ, ۇ, ۋ, پ, ںُ, چ, ژ , گ</span> </div> Die alfabet is nie wyd gebruik nie. === Latynse alfabet === In 1928 is die Latynse alfabet in gebruik geneem: {| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF" | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | A a | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | B в | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ç ç | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | D d | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | E e | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ә ә | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | G g | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ƣ ƣ |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | I i | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | K k | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | L l | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | M m | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | N n | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ꞑ ꞑ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | O o | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ө ө |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | P p | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Q q | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | R r | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | S s | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ş ş | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | T t | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | U u | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Y y |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | J j | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Z z | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | V v | | | | |} Die letters '''{{Unicode|C c, I̡ ı̡, F f, H h, X x, Ƶ ƶ}}''' is in 1931 bygevoeg en die letter '''{{Unicode|S̷ s̷}}''' in 1933. In 1936 is die letters '''{{Unicode|Ç ç, Ә ә, H h, I̡ ı̡}}''' uitgelaat. === Cyrilliese alfabet === Die Cyrilliese Nogai-alfabet is in 1938 geskep. Die laaste hervorming het in 1950 plaasgevind, waarna die alfabet so daar uitsien. {| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF" | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Аь аь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | В в | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Г г | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Д д | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ё ё |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ж ж | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | З з | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | И и | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Й й | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | К к | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Л л | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | М м | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Н н |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Нъ нъ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | О о | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Оь оь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | П п | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Р р | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | С с | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Т т | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | У у |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Уь уь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ф ф | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Х х | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ц ц | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ч ч | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Щ щ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ъ ъ |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ы ы | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Э э | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ю ю | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Я я | | | |} == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == * [http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=nog Nogai op Ethnologue] * [http://noghai.livejournal.com/ Nogai-woordeboek en -grammatika] * [[Lêer:Crystal txt.png|20px|links]] Hierdie artikel is vertaal vanuit die [[:en:Nogai language|Engelse Wikipedia]] {{Tale van Rusland}} {{Normdata}} [[Kategorie:Tale van Rusland]] [[Kategorie:Turkse tale]] 5nnye9mhfxzlcep4yx36oycfi6vdxup 0 51255 2513711 2458224 2022-07-20T10:02:05Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Angiospermae | fossil_range = {{Fossiel tydperk-252|Early Cretaceous|0|Vroeë [[kryt]] — Hede}} | image = Sweetbay Magnolia Magnolia virginiana Flower Closeup 2242px.jpg | image_width = 240px | image_caption = ''[[Magnolia virginiana]]'' | regnum = [[Plantae]] | divisio = '''Angiospermae''' | divisio_authority = Lindley<ref name="Lindley">{{cite book | last=Lindley | first=J | year=1830 | title=Introduction to the Natural System of Botany | location=Londen | publisher= Longman, Rees, Orme, Brown en Green | pages=xxxvi | nopp=true }}</ref> [P.D. Cantino & M.J. Donoghue]<ref name="Cantino">{{cite journal | last= Cantino | first= Philip D. | first2= James A. |last2= Doyle |first3= Sean W. |last3=Graham |first4= Walter S. |last4=Judd |first5=Richard G. |last5=Olmstead |first6= Douglas E. |last6=Soltis |first7=Pamela S.|last7= Soltis |first8= Michael J. |last8=Donoghue | year=2007 | title= Towards a phylogenetic nomenclature of ''Tracheophyta'' | journal=Taxon | volume=56 | issue=3 | pages= E1–E44 }}</ref> | synonyms= Anthophyta<br /> Magnoliophyta <small>[[Arthur J. Cronquist|Cronquist]], [[Takht.]] & [[W.Zimm.]], 1966</small> | subdivision_ranks = [[Klade]]s | subdivision = [[Amborellaceae]]<br /> [[Nymphaeales]]<br /> [[Austrobaileyales]]<br /> [[Mesangiospermae]] * [[Ceratophyllum|Ceratophyllaceae]] * [[Chloranthaceae]] * [[Eudicots|Eudicotyledoneae]] (eudicots) * [[Magnoliidae]] * [[Monocotyledon]]eae (monocots) }} Die '''bedeksadiges''' (''Angiospermae'' of ''Magnoliophyta'') verwys na die [[takson]] van [[Blom|blomdraende]] [[plant]]e. Hulle sluit die mees diverse groep plante op [[aarde]] in. Saam met die [[naaksadiges]] (''Gymnospermae''), maak hulle die groep plante uit wat sade voortbring. Bedeksadiges verskil egter van naaksadiges deurdat hulle blomme dra en ingeslote saadknoppe het. Naaksadiges daarteenoor, dra naakte sade in keëls of aan oop strukture. Die bedeksadige plante se sade is feitlik sonder uitsondering opgesluit in 'n geslote vrugbeginsel. In teenstelling met naaksadige plante (Gymnospermae), wat geen stampers het nie en ook nie vrugte dra nie, het alle bedeksadige plante blomme met stampers en meeldrade wat as die plant se voortplantingsorgaan dien. Bedeksadige plante kan in eensaadlobbige plante (monocotyledonae) en tweesaadlobbige plante (dicotyledonae) verdeel word. Alle blomplante word onder bedeksadige plante geklassifiseer, en daar is tans na raming meer as 250 000 verskillende soorte bedeksadige plante. Kenmerkend vir bedeksadige plante is die feit dat dubbele bevrugting by die plant plaasvind, wat daartoe aanleiding gee dat die endosperm (kiemwit) die eindproduk van die plant se bevrugtingsproses is. == Kenmerke == Bedeksadige plante (subklas Angiospermae) is die vernaamste groep saadplante en is vir die mens se voortbestaan van die grootste belang. In teenstelling met naaksadige plante (Gymnospermae) is die bedeksadige plante se saadknoppe in 'n geslote vrugbeginsel opgesluit. Hierdie geslote vrugbeginsel is gewoonlik gevorm uit vergroeide [[vrugblare]]. Die [[saadknoppe]] word as ryp saad vrygestel sodra die [[vrugbeginsel]] (alleen of saam met ander blomdele) in 'n vrug ontwikkel het. Nog 'n kenmerk van bedeksadige plante is dat hierdie plante blomme dra waarin die plant se voortplantingsorgane geleë is. Op die blom bodem is die kelk- en die kroonblare, wat 'n aantal meeldrade en een of meer stampers omhul. Tweeslagtige blomme het stampers en meeldrade, terwyl eenslagtige blomme net meeldrade (in manlike blomme) of net [[Ginesium|stampers]] (in vroulike blomme) het. Die [[Meeldraad|meeldrade]] lewer die [[Stuifmeelkorrel|stuifmeelkorrels]] en die stamper die eiersel. Omdat die geslagselle van die bedeksadige plante deur middel van reduksiedeling ontstaan, waartydens die chromosoomgetal gehalveer word, is die geslagselle haploïed. Sodra 'n stuifmeelkorrel met 'n eiersel versmelt, word 'n nuwe diploïede organisme gevorm, wat later tot 'n volwasse plant sal ontwikkel. Hierdie plant vorm weer [[geslagselle]] en die hele siklus word so voltooi. Die voortdurende afwisseling van haploïede selle (met een stel [[Chromosoom|chromosome]]) en diploïede selle (met twee stelle chromosome) word metagenese genoem, met ander woorde, die afwisseling tussen geslagtelike en nie-geslagtelike reproduksie. == Bevrugting == [[File:Monocot vs dicot crop Pengo.jpg|upright|duimnael|Monokotiele (links) en dikotiele saailinge]] Die saadknoppe in die vrugbeginsel bestaan uit een of twee vliese (saadmantels) om die nusellusweefsel, waaruit die eiersel later ontwikkel. Hierdie saadmantels vorm later die saadhuid. Reduksiedeling vind in die nusellusweefsel plaas, en dit gee daartoe aanleiding dat 'n embriosak (vroulike [[gametofiet]]) in die saadknop gevorm word. Een nusellussel is die makrospoormoedersel, wat deur middel van reduksiedeling vier makrospore vorm. Drie van hierdie makrospore ontbind en die vierde vergroot en vorm die embriosak. Die primêre embriosakkern deel weer in twee kerne wat elk na 'n teenoorgestelde pool van die embriosak beweeg. Hier vind daar weer eens verdeling plaas, wat daartoe aanleiding gee dat daar nou vier kerne by elke pool is. 'n Sekondêre embriosakkern word gevorm wanneer een kern van elke pool na mekaar beweeg en saamsmelt. Drie kerne by die een pool vorm die eierapparaat, wat uit een eiersel en twee hulpselle bestaan. Die ander drie kerne vorm die antipodale selle, wat geensins by die plant se bevrugting betrokke is nie. Die stuifmeel wat in die helmknoppe van die meeldrade gevorm word, word vrygestel wanneer dit ryp is. Die stuifmeelkorrels (mikrospore) het elk 'n harde buitewand en 'n sagte binnewand om die selsitoplasma, en een kern. Terwyl die stuifmeelkorrels nog in die stuifmeelsakkies van die helmknoppe is, deel die stuifmeelselle in twee, waardeur 'n vegetatiewe kern en 'n generatiewe kern gevorm word. Die vegetatiewe sel, wat soms die buissel genoem word, is groot, terwyl die generatiewe sel baie kleiner is. Die stuifmeel word deur insekte of deur die wind versprei, en beland op 'n stamper, waar dit ontkiem deurdat die eksien (die harde buitewand) oopbars en die intien (sagte binnewand) as 'n stuifmeelbuis in die styl afgroei. Die buis dring die saadknop binne. Die twee stuifmeelkerns wat ontstaan as die generatiewe kern in twee verdeel, beweeg met die stuifmeelbuis langs na die saadknoppe, waar dubbele bevrugting plaasvind: een manlike [[gameet]] (spermkern) versmelt met die eiersel en vorm die [[embrio]]. Die ander gameet vorm saam met die sekondêre embriosakkern die reserwevoedsel van die embrio. In die geval van [[naaksadiges]] (Gymnospermae) is die saadknoppe nie in 'n stamper geleë nie, maar wel op 'n spoordraende vrugblaar. Die stuifmeel val so direk op die saadknop. == Saadvorming == Die embrio bestaanuit die kiemwortel (radikuia), die pluimpie (plumula) en die saadlobbe, wat later in 'n volwasse plant ontwikkel. Die vrug van die plant word uit die vrugbeginsel gevorm. By sekere plante is daar 'n aantal sade in die vrug, soos byvoorbeeld by peulplante. Soms dra die vrug egter net een saad, soos by die okkerneut. Daar word onderskei tussen eensaadlobbige (monocotyledonae) en tweesaadlobbige plante (dicotyledonae) op grond van die aantal saadlobbe wat die plant het. Tweesaadlobbige plante se blare is gewoonlik netnerwig, terwyl eensaadlobbige plante se blare parallelnerwig is. In teenstelling met die tweesaadlobbige plante wat gewoonlik blomkranse dra wat vier- of vyfledig is, is dié van die eensaadlobbige plante gewoonlik net drieledig. Nog 'n duidelike verskil tussen eensaadlobbige en tweesaadlobbige plante kan in die rangskikking van die vaatbundels in die plantstingel waargeneem word. Tweesaadlobbige plante se vaatbundels is in 'n sirkel gerangskik, terwyl dié van die eensaadlobbige plant in die grondweefsel versprei is. == Bronnelys == * Wêreldspektrum, Volume 2, bl.197-200, ISBN 0908409419 == Verwysings == {{Verwysings}} {{Saadjie}} {{Normdata}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Soorte plante]] [[Kategorie:Plante]] [[Kategorie:Angiospermae]] ail634ndwqmo9p3a3rlfv3sdixzhch8 0 51940 2513656 2439621 2022-07-20T06:51:11Z 102.248.77.57 /* Enkele leraars */ wikitext text/x-wiki [[Beeld:NG kerk Melville, Julie 2017, Morné van Rooyen.jpg|duimnael|regs|320px|Die kerkgebou, Julie 2017.]] Die '''NG gemeente Melville''' (deesdae algemeen bekend as Melville Kruisgemeente) is 'n gemeente van die [[Nederduitse Gereformeerde Kerk]] in die noordwestelike voorstad van [[Johannesburg]] met dieselfde naam. Met sy afstigting in 1920 het Melville 'n 14 jaar lange droogte in die Goudstad gebreek toe daar van die stigting van [[NG gemeente Turffontein|Turffontein]] in 1906, die sesde gemeente sedert die stad se ontstaan, weens die ekonomiese insinking ná die [[Anglo-Boereoorlog]] en die ontwrigting en nagevolge van die [[Eerste Wêreldoorlog]], nie 'n enkele NG gemeente afgestig is nie. == Ontstaan == [[Beeld:Melvillekerk.jpg|duimnael|240px|links|Melville se kerkgebou, hier omstreeks 1951 afgeneem, is in 1941 ingewy. Die argitekte was [[Leendert Geers|Leendert]] en [[Geurt Geers]].]] [[Beeld:D Theron.jpg|duimnael|180px|Ds. Daniël Theron, moes as leraar van [[NG gemeente Fordsburg|Fordsburg]] ook Vrederus (Melville) en [[NG gemeente Cottesloe|Vrededorp]] (Cottesloe) bearbei.]] Melville is op [[6 Desember]] [[1920]] van die moedergemeente [[NG gemeente Fordsburg|Fordsburg]] as NG gemeente Vrederus afgestig en het aanvanklik onder die Ring van Johannesburg geressorteer. Voor die afstigting van Melville, was daar in die weste van die ontluikende stad net twee gemeentes, naamlik Fordsburg (1896) en [[NG gemeente Langlaagte|Langlaagte]] (1892). Teen 1913 het die lidmate in die buitewyke van [[Fordsburg]] egter so aangegroei dat die kerkraad besluit het om 'n kerksaal in die noordelike wyke van die gemeente, te wete Melville, te laat bou. Die alombeminde ds. Danie Theron wat die moedergemeente van 1897 tot 1914 as eerste predikant bedien het, het die hoeksteen van die saal, wat jare lank as die Danie Theron-gedenksaal bekendgestaan het, op [[12 November]] [[1913]] gelê. Die stuk grond waarop die saal gestaan het, was 'n geskenk van 'n ouderling van [[NG gemeente Johannesburg|Johannesburg-Oos]], mnr. [[Lourens Geldenhuys]], die groot weldoener van die Kerk in Transvaal, na wie die laerskool in Linden vernoem is. In die begin is daar net een maal per maand in die middag 'n diens in die saal gehou, maar teen 1920 was die omstandighede reg vir die afstigting van die sewende gemeente in Johannesburg. == Beginjare == [[Beeld:Ds SW van Niekerk.jpg|duimnael|regs|170px|Ds. Schalk Willem van Niekerk, van 1921 tot 1941 die eerste leraar.]] Ds. S.W. van Niekerk, wat die gemeente [[NG gemeente Turffontein|Turffontein]] bearbei het, is tot eerste leraar van die nuwe gemeente beroep. Aanvanklik het die bearbeiding van Melville groot uitdagings gebied, omdat die leraar die eerste sewe jaar ook dienste in Vrededorp moes hou. Uiteindelik het die getalle van die tweedelige gemeente in so 'n mate aangegroei dat die kerkraad in 1927 verplig is om sy gedeelte van [[NG gemeente Cottesloe|Vrededorp]] (in 1963 herdoop tot Cottesloe) af te staan, sodat dit saam met die gedeelte wat binne die grense van [[NG gemeente Fordsburg|Fordsburg]] geval het, tot selfstandige gemeente afgestig kon word. Intussen het [[NG gemeente Waterval|Waterval]] as dogtergemeente van [[NG gemeente Langlaagte|Langlaagte]] in 1921 in die mees westelike uithoek van die stad afgestig, waaruit uiteindelik regstreeks of onregstreeks amper 20 gemeentes in die noordweste van Johannesburg en selfs in [[Roodepoort]] sou ontstaan. Met die afstigting van die eerste dogtergemeente as Vrededorp, is die moedergemeente se naam van Vrederus na Melville verander om verwarring te voorkom. == Kerkgeboue == [[Beeld:Ds JS Erlank.jpg|duimnael|170px|regs|Ds. J.S. Erlank was van 1946 minstens 'n dekade lank Melville se medeleraar.]] [[Beeld:Ds Coligny Nel.jpg|duimnael|regs|170px|Ds. Coligny Nel was van 1947 af medeleraar van Melville, maar het in 1958 'n beroep na die dogter gemeente [[NG gemeente Aucklandpark|Aucklandpark]] aanvaar. Daar het hy gebly tot hy in 1963 na Swartland vertrek het. Ook daar het hy die eerste leraar van 'n dogtergemeente geword toe hy op [[4 April]] [[1964]] in die gemeente Swartland-Noord bevestig is.]] Die Danie Theron-gedenksaal, wat intussen die plek van godsdienstige samekoms was, het spoedig te klein geword vir die groeiende gemeente. Die kerkraad is toe verplig om 'n nuwe vleuel aan die saal aan te bou. Teen 1939 het die lidmate weereens so toegeneem dat ook die vergrote saal te klein geword het om die gemeente te huisves. Aangesien die gemeente finansieel nog nie baie sterk was nie, was die besluit van die kerkraad om 'n groot en sierlike kerkgebou daar te stel, voorwaar 'n geloofsdaad. Maar in 1941 kon ds. Van Niekerk die vrugte van 21 jaar se getroue diens pluk met die inwyding van die teenswoordige groot kerkgebou met sy pragtige orrel. In 1938 is prop. P.J. Janse van Rensburg as hulpleraar in die gemeente verwelkom en nie lank daarna nie tot medeleraar georden. == Inlywing van Aucklandpark-deel == In 1994 het [[NG gemeente Aucklandpark|Aucklandpark]], wat in 1958 van Melville afgestig het en met die koms van die [[Randse Afrikaanse Universiteit]] Johannesburg se studentegemeente geword het, en [[NG gemeente Johannesburg|Johannesburg]] se kerkrade samesprekings gevoer om 'n enkele gemeente te vestig, maar met twee bedieningspunte, naamlik Aucklandpark se kerkgebou by Richmondlaan 71 en dié van die moedergemeente by De Kortestraat 117, Braamfontein. Op Donderdag [[1 Junie]] [[1995]] smelt die gemeentes saam.<ref>[http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/1995/03/1/7/14.html ''Beeld'']</ref> Op Sondag [[1 Junie]] [[1997]] word [[NG gemeente Johannesburg-Oos|Johannesburg-Oos]] (die Irenekerk) ook by Johannesburg ingelyf. Die gemeente se sentrum was die kerkkompleks van Aucklandpark, skaars 'n kilometer van dié van Melville af, maar dienste is ook gehou in Braamfontein en die Doornfontein. Die gemeente het met vier leraars gespog: ds. Johan Krige (studenteleraar in Aucklandpark sedert [[8 Januarie]] [[1982]], later hoof- uitvoerende beampte van MES<ref>[http://www.givengain.com/unique/mes/docs/jaarlikseverslag2006.pdf MES-jaarverslag]</ref>), ds. Christoph Müller (woongebiede) en di. Attie Botha en Piet Smith (middestadbediening). Die drieledige gemeente het toe gestrek van [[Ellispark]] in die ooste (waar weinig min tradisionele NG lidmate oorgebly het) tot anderkant die [[Randse Afrikaanse Universiteit]] (nou die [[Universiteit van Johannesburg]]) in die weste. Toe Melville en die Aucklandpark-deel begin dink aan samewerking (Melville se lidmaattal het in 1994 al tot 340 gedaal), is die Braamfontein/Irenekerk-gedeelte met sy multikulturele bediening uitgelaat. Die samestellende dele van die Johannesburg-gemeente skei omstreeks 2003 toe daar sprake was dat Aucklandpark die kerkgeboue by Richmondlaan 71 aan 'n ontwikkelaar sou verkoop vir die oprigting van 'n vulstasie. Daarvan het egter teen 2010 niks gekom nie, maar die Aucklandpark-kerkgrond is wel verkoop. Daardie deel van die gemeente, saam met die studente, is by Mellville [[Lys van ingelyfde NG gemeentes|ingelyf]] om die Mellville Kruisgemeente te vorm, wat aanbid in Mellville se kerk by Vierde Laan 51.<ref>[http://152.111.1.87/argief/berigte/rapport/2001/05/6/1/7.html ''Rapport'']</ref><ref>[http://152.111.1.87/argief/berigte/rapport/2001/05/13/2/47.html ''Rapport'']</ref> == Hede == In die eerste paar jaar was Melville Kruisgemeente se lidmaattal bestendig op net oor die duisend lidmate (studente ingesluit) met ds. Helena Klut as gemeenteleraar en haar man, ds.Barend Klut, as studenteleraar, wat deur die Sinode Hoëveld aangestel is. Ds. Barend Klut is sedertdien 1999 studenteleraar; ds. Helena Klut het in 2006 na Melville gekom. In die jongste jare het die belydende lidmate op sowat 500 te staan gekom en die dooplidmate op sowat 100. == Enkele leraars == * Schalk Willem van Niekerk, 1921–1941 (emeriteer) * Petrus Johannes Janse van Rensburg, 1939–1947 * Jan Stephanus Erlank, 1946 – minstens 1960 * Coligny Nel, 1947–1958 (waarna eerste leraar van dogtergemeente [[NG gemeente Aucklandpark|Aucklandpark]]) * Daniël Francois Malan, 1960 – [[24 September]] [[1972]] (seun van dr. [[D.F. Malan]]) * Marthinus Theunis Steyn Fourie, 1966–1969 * Paulus Petrus Philippus le Roux, [[14 Desember]] [[1969]]–1978 * Johannes Bekker, [[19 Januarie]] [[1980]]–1998 (en pastorale hulp tot 2003). * [[Stefan Louw|Gerrit Stefanus (Stefan) Louw]], 2004 – [[15 September]] [[2006]] (tuis vermoor). == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == * [http://www.melvillekruis.org.za/ Kruisgemeente se webwerf] * [http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/2006/02/14/B1/14/09.html Wyle ds. Stefan lou tree in bresse vir ds. Laurie Gaum]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{DEFAULTSORT:Melville, NG gemeente}} [[Kategorie:Nederduitse Gereformeerde Kerk in Groot-Johannesburg]] mm803m2w27c2gj9d20uhlc9ok0f4o7o 0 54579 2513581 2244342 2022-07-19T18:26:23Z Sobaka 328 skakel wikitext text/x-wiki [[Lêer:MontreGousset001.jpg|duimnael|'n [[Horlosie]].]] [[Lêer:Zonnewijzer.jpg|duimnael|'n [[Sonwyser]]]] '''Tyd''' kan naas [[hoogte]], [[breedte]] en [[lengte]] as die vierde [[dimensie]] gesien word. Van 'n gebeurtenis kan gesê word dat dit ''na'' 'n ander gebeurtenis plaasvind. 'n Gebeurtenis vind plek op een '''tydstip''' of '''moment''' en tyd word gesien as 'n opeenvolging van tydstippe. So kan bepaal word hoe lank een gebeurtenis na 'n ander plaasvind. Dit betref die ''tydsduur'' tussen die twee tydstippe. '''Tyd''' is die begrip waarmee hierdie volgorde en duur beskryf kan word. Tyd volg uit die [[aksioom]] van oorsaaklikheid (ook na verwys as [[kousaliteit]]). Dit wil sê dat ons tyd alleen kan definieer as ons die bestaan van oorsaaklikheid erken, of andersom, dat oorsaaklikheid allen in terme van tyd gedefinieer kan word. In die [[filosofie]] en [[taalwetenskap]], spesifiek die [[semantiek]], word [[tydslogika]] ondersoek. Dit behels formele logiese sisteme om die begrip ''tyd'' te formaliseer. In die tydmeetkunde hoef tyd nie werklik gedefinieer te word nie aangesien dit aan periodieke (byvoorbeeld astronomiese) bewegings en verskynsels gekoppel kan word. Hoewel tydsverloop ʼn daaglikse ervaring is, bly dit vir die mens 'n mistieke begrip en word dit moeilik gedefinieer. Vir [[Parmenides]] van [[Elea]] (540-480 v.C.) het tyd byvoorbeeld geen dele, geen begin en geen einde gehad nie. Die wese of syn was vir hom ondeelbaar en tydloos. Plato (427-347 v.C.) het 'n tweeledige begrip geformuleer: 'n tydlose, volmaakte wêreld speel hom af in ʼn tydelike, onvolmaakte wêreld van sintuiglik waarneembare verskynsels. Hy het dit vergelyk met die son wat in water weerspieël word. As die water geroer word, verdwyn die son se beeld en nie die son self nie. [[Aristoteles]] (384-322 v.C.) het die grondslag gele vir die fisiese tydsbegrip waarby verandering of beweging 'n rol speel. Volgens hom kon 'n onderskeid gemaak word tussen die verlede, die hede en die toekoms. Tyd en beweging moet ook met behulp van mekaar gedefinieer word, want die tyd word gemeet aan die reëlmatige beweging van die hemelliggame. Vir [[Augustinus van Hippo|Augustinus]] (354-430) was die basis vir tyd die menslike gees en nie die natuur nie. Die verlede, die hede en die toekoms het volgens hom ook nie in die natuur voorgekom nie, en tyd het betrekking op menslike eienskappe: herinnering (memoria), waarneming (contuïtus), verwagting (expectatio). [[Martin Heidegger]] (1889- 1976) het van die stand punt uitgegaan dat bewustheid en tyd 'n eenheid vorm, want wanneer 'n waarneming gedoen word, is daar tog sprake van verlede (retensie) sowel as van toekoms (protensie). == Eenhede van tyd == Tyd is [[Tydmeting|meetbaar]] en word gemeet in eenhede deur middel van 'n [[horlosie]]. Die internasionaal vasgelegde [[Système International|SI]]-eenheid is die [[sekonde]]. == Tydmeting == Van vroeg af het mense gebruik gemaak van die [[aardrotasie]] vir [[tydmeting]]. Om vas te stel wanneer die aarde 'n rotasie voltooi het, moet 'n oriënteringspunt buite die aarde gekies word. Sodra hierdie punt 'n gekose [[meridiaanvlak]] vir die tweede maal verbygesteek het, is een [[dag]] voltooi. Watter dag dit is, hang van die gekose oriëntasiepunt af. Mense kies gereeld die son, byvoorbeeld met [[sonwyser]]s, sodat dit een [[Sinodiese dag|sonnedag]] betref. Deurdat die aarde ook rondom die son draai, duur dit 'n bietjie langer voordat die son die meridiaanvlak opnuut verbysteek. Deur die verder weg geleë sterre as oriënteringspunt te gebruik, kan mens meer akkuraat die tydsduur, vir die aarde om 'n volledige omwenteling af te lê, meet. Dit is die [[Sideriese dag|sterredag]], oftewel die 23 uur, 56 minute en 4,09 sekondes wat dit duur teenoor die sonnedag se 24 uur. Die tyd wat op die ware sonnedag gebaseer is noem mens die ware [[sonnetyd]] of ''ware tyd''. Dit is die tyd wat deur 'n sonwyser aangewys word. Met die koms van eenparig lopende horlosies kom mens egter agter dat die sonnedag varieer gedurende die jaar. Deurdat die wentelsnelheid van die aarde rondom die son gedurende 'n volle jaar nie dieselfde waarde het nie, varieer die sonnetyd. Dit kom as gevolg van die feit dat die wentelbaan [[Ellips (wiskunde)|ellipties]] is, sodat die tweede wet van Kepler betrekking het. Hierop word konsep van die middelbare son ingebring met die middelbare sonnetyd of ''[[middelbare tyd]]''. Die verskil tussen die ware tyd en die middelbare tyd is die [[tydsvereffening]]. Horlosies word daarom gelykgestel op die ''lokale middelbare tyd''. Met die invoer van die [[spoorweë]] word dit onprakties, deurdat plekke op verskillende [[Lengtegraad|lengtegrade]] verskillende tye het. Hierop word die [[standaardtyd]] ingevoer, die middelbare sonnetyd van 'n sentrale [[Meridiaan (geografie)|meridiaan]]. Tot 1940 geld in Nederland die middelbare tyd van Amsterdam, wat ongeveer 19 minute voorloop op die middelbare tyd van die [[meridiaan van Greenwich]], [[Greenwich Mean Time|GMT]]. Om so dig moontlik by die lokale middelbare tyd te bly, word die [[tydsone]]s ingevoer. In [[1928]] word die [[wêreldtyd]] ''Universal Time (UT)'' ingevoer, gebaseer op GMT. die [[poolbeweging]] blyk daarvoor te sorg dat hierdie tyd nie orals ter wêreld gelyk was nie. Hierop word 'n gekorrigeerde tyd ingevoer, UT1. die ander een, afgelei uit astronomiese observasies, word omgedoop tot UT0. Met die koms van die noukeurige kwarts horlosies blyk daar 'n wêreldwye [[seisoensvariasie]] te wees, onder andere veroorsaak deur lug- en waterverplasings. Die hiervoor gekorrigeerde tyd was UT2. Hierdie word tans wel nie meer gebruik nie. Die aardrotasie blyk te onreëlmatig, sodat mens hom later gaan rig het op die [[tropiese jaar]] waaruit die [[efemeridetyd]] vasgestel is. Hoewel hierdie tyd uniform is, is dit ook moeilik om vas te stel. Deur die bekendstelling van die [[atoomhorlosie]] in 1955 kon mens die [[internasionale atoomtyd]] (TAI) invoer. Die [[sekonde]] word nie meer gedefinieer as 'n vaste gedeelte van die dag nie, maar op die oorgang tussen twee hyperfyn[[energie]]vlakke van die grondtoestand van 'n ¹³³[[cesium]]atoom in rus by 'n temperatuur van 0 K. TAI loop nie gelyk met UT nie en daarom word [[UTC]] ingevoer. UTC korrigeert mens reëlmatig om hierdie binne een sekonde verskil met UT1 te behou. UTC en TAI loop dus steeds verder uit mekaar. == Psigologie == Dit blyk dat die mens ʼn soort interne [[horlosie]] (fisiologiese ritme) het. Aangesien daar egter tale fisiologiese ritmes bestaan ([[metabolisme]], [[hartklop]], [[Asemhalingstelsel|asemhaling]], ensovoorts), is dit moeilik om 'n bepaalde ritme vir die rol aan te wys. Daar is ook 'n tydsperspektief waarvolgens herinneringe vasgelê en toekomsverwagtinge geskep word. Die belewing van tydsduur word egter deur sekere omstandighede beïnvloed. Hoewel 5 minute op 'n horlosie dieselfde bly, voel die 5 minute wat 'n persoon vir 'n trein wag, baie langer as die 5 minute by 'n feestelikheid. Die skynbare tydsduur word gekoppel aan die hoeveelheid informasie wat verwerk moet word, en die tyd word beskou as 'n neweproduk van psigologiese prosesse en nie as 'n eienskap van die omgewing of van die menslike organismes nie. == Sontyd en stertyd == Sontyd word beskou as die tydsverloop tussen 2 opeenvolgende deurgange van die son, terwyl stertyd beskou word as die periode tussen 2 opeenvolgende deurgange van 'n ster. Stertyd is gerieflik vir sterrekundige gebruik, want daaruit kan die posisie van ʼn ster regstreeks bepaal word. Son- en stertyd word ook van 0 tot 24 uur ingedeel, en word uitgedruk as die uurhoek van 'n betrokke punt aan die hemel. Die uurhoek is die hoek, gemeet langs die hemelekwator, tussen die meridiaan waarby die waarnemer is en die uursirkel van die ster, dit wil sê die sirkel deur die pole en die punt aan die hemel. == Standaardtyd == In [[1884]] is daar op ʼn konferensie in [[Washington, D.C.|Washington]] ([[VSA]]) besluit om die [[aarde]] in 24 sones (elk 15°) in te deel, beginnende by die [[Greenwich-meridiaan]]. Die tyd in elke [[tydsone]] verskil dan met 1 uur van die tyd in 'n aanliggende sone. Daardeur kan die tyd in 'n land ten opsigte van die tyd in 'n ander land bereken word. Die indeling van ure, minute en sekondes bly behoue, met die sekonde as die basiese (SI-) eenheid. Hoewel die standaardsekonde vroeër in terme van die beweging van die hemelliggame uitgedruk is, blyk dit dat daar afwykings in die bewegings is, en word die atoomsekonde as standaard aanvaar. Die atoomsekonde word uitgedruk in terme van die trillingsfrekwensie van 'n sesiumatoom, naamlik 9192 631 770 hertz (Hz). Die periode van die trilling is die omgekeerde van die [[frekwensie]] (t=1 / f) en is dus 1/9192 631 770. Hierdie periode of duur is baie stabiel en dien as grondslag vir die berekening van ʼn sekonde. == Relatiwiteit == Die ontwikkeling van die [[Relatiwiteitsteorie|Spesiale Relatiwiteitsteorie]] deur [[Albert Einstein]] in die begin van die [[20ste eeu]] het die absolute begrip van tyd, soos ons dit in die daaglikse lewe ervaar, omvergewerp. Uit twee [[postulaat|postulate]] lei Einstein af dat tyd geen absolute begrip is nie. Van twee gebeurtenisse, '''''a''''' en '''''b''''', is dan nie altyd te sê of '''''a''''' vóór, gelyktydig met, of na '''''b''''' plaasgevind het nie. Die een waarnemer kan eers '''''a''''' waarneem en dan '''''b''''', terwyl 'n andere eers '''''b''''' en dan '''''a''''' sal waarneem. Essensieel hierby is of daar een kousale or oorsaaklike verband moontlik is tussen die gebeurtenisse '''''a''''' en '''''b''''', in ag genome dat 'n signaal nooit vinniger as lig kan beweeg nie. Veronderstel dat '''''b''''' volgens 'n waarnemer kort na '''''a''''' gebeur, maar dat die afstand tussen '''''a''''' en '''''b''''' baie groot is. In hierdie geval kan '''''b''''' geen gevolg van '''''a''''' wees nie, omdat 'n signaal vanuit '''''a''''' nooit op tyd by '''''b''''' aankom nie. Die twee gebeurtenisse '''''a''''' en '''''b''''' is dus nie kousaal verbonde nie, daar word wel gesê dat hulle 'n ruimte-agtige verband het. In hierdie situasie sal alle ander waarnemers ook 'n ruimte-agtige verband waarneem, onder hulle is dan sommige wat waarneem dat '''''a''''' en '''''b''''' gelyktydig plaasvind, of dat '''''a''''' ná '''''b''''' gebeur. Stel nou voor dat '''''a''''' en '''''b''''' gebeurtenisse is wat volgens een waarnemer gebeur op plekke wat nie ver van mekaar geleë is nie, maar dat '''''b''''' wel veel later as'''''a''''' gebeur, en dat 'n signaal stadiger as die lig van '''''a''''' na '''''b''''' kan reis. In hierdie geval kan daar 'n kousale verband tussen die gebeurtenisse wees, en kan '''''b''''' 'n gevolg van '''''a''''' wees. Daar word ook wel gesê dat hulle 'n tyd-agtige verband het. Alle ander waarnemers sal ook 'n tyd-agtige verband waarnemen, en altyd sal '''''a''''' vóór '''''b''''' gebeur. == Tyd as vierde dimensie == Daar is ooreenkomste tussen die begrippe ruimte en tyd. 'n Gebeurtenis het behalwe 'n plek ook 'n tydstip, en netso kan 'n objek bepaalde afmetings in die ruimte hê, maar ook in die tyd indien het gedurende een bepaalde duur bestaat. Omdat die ruimte uit drie [[dimensie]]s bestaan, word tyd wel soms die vierde [[Dimensieloos|dimensie]] genoem. 'n Gebeurtenis het dus 'n "posisie" in die sogenaamde [[ruimte-tyd]], oftewel [[Minkowski-ruimte]]. In die natuurwetenskap is hierdie manier van saam beskou van [[ruimte]] en tyd soms prakties. Aan die ander kant is daar 'n onderskeiding tussen ruimte en tyd. In ruimte kan mens vryelik beweeg, maar nie in die geval van tyd nie. Vanuit 'n teoretiese oogpunt is dit alles die gevolg van die wette van oorsaaklikheid en die verskille tussen ruimte-agtige en tyd-agtige verbande soos dit volg uit die relatiwiteitsteorie. Elke [[Natuurwetenskap|natuurwet]] of -teorie sal dus ook moet onderskei tussen tyd en ruimte volgens hierdie beginsels. == Simboliek == Tyd word gereeld [[personifikasie|gepersonifiseer]] as 'n ou man met 'n baard en 'n sens (Engels: ''scythe'') in sy hand. Dit is 'n verwysing na die ou Griekse [[god]] [[Chronos]]. == Bronne == {{nl-vertaal|Tijd}} * Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409680, volume 27, bl. 206, 207 == Eksterne skakels == * {{Wikt-inlyn|tyd}} * [http://www.worldtimeserver.com/atomic-clock/ Voorbeeld van 'n atoomhorlosie] {{Normdata}} [[Kategorie:Tyd| ]] 3u7tj5a1b9ia7qat7jgxtzfre24dw28 2513694 2513581 2022-07-20T09:05:51Z Rooiratel 90342 ander wiki's mag nie 'n bron wees nie. wikitext text/x-wiki [[Lêer:MontreGousset001.jpg|duimnael|'n [[Horlosie]].]] [[Lêer:Zonnewijzer.jpg|duimnael|'n [[Sonwyser]]]] '''Tyd''' kan naas [[hoogte]], [[breedte]] en [[lengte]] as die vierde [[dimensie]] gesien word. Van 'n gebeurtenis kan gesê word dat dit ''na'' 'n ander gebeurtenis plaasvind. 'n Gebeurtenis vind plek op een '''tydstip''' of '''moment''' en tyd word gesien as 'n opeenvolging van tydstippe. So kan bepaal word hoe lank een gebeurtenis na 'n ander plaasvind. Dit betref die ''tydsduur'' tussen die twee tydstippe. '''Tyd''' is die begrip waarmee hierdie volgorde en duur beskryf kan word. Tyd volg uit die [[aksioom]] van oorsaaklikheid (ook na verwys as [[kousaliteit]]). Dit wil sê dat ons tyd alleen kan definieer as ons die bestaan van oorsaaklikheid erken, of andersom, dat oorsaaklikheid allen in terme van tyd gedefinieer kan word. In die [[filosofie]] en [[taalwetenskap]], spesifiek die [[semantiek]], word [[tydslogika]] ondersoek. Dit behels formele logiese sisteme om die begrip ''tyd'' te formaliseer. In die tydmeetkunde hoef tyd nie werklik gedefinieer te word nie aangesien dit aan periodieke (byvoorbeeld astronomiese) bewegings en verskynsels gekoppel kan word. Hoewel tydsverloop ʼn daaglikse ervaring is, bly dit vir die mens 'n mistieke begrip en word dit moeilik gedefinieer. Vir [[Parmenides]] van [[Elea]] (540-480 v.C.) het tyd byvoorbeeld geen dele, geen begin en geen einde gehad nie. Die wese of syn was vir hom ondeelbaar en tydloos. Plato (427-347 v.C.) het 'n tweeledige begrip geformuleer: 'n tydlose, volmaakte wêreld speel hom af in ʼn tydelike, onvolmaakte wêreld van sintuiglik waarneembare verskynsels. Hy het dit vergelyk met die son wat in water weerspieël word. As die water geroer word, verdwyn die son se beeld en nie die son self nie. [[Aristoteles]] (384-322 v.C.) het die grondslag gele vir die fisiese tydsbegrip waarby verandering of beweging 'n rol speel. Volgens hom kon 'n onderskeid gemaak word tussen die verlede, die hede en die toekoms. Tyd en beweging moet ook met behulp van mekaar gedefinieer word, want die tyd word gemeet aan die reëlmatige beweging van die hemelliggame. Vir [[Augustinus van Hippo|Augustinus]] (354-430) was die basis vir tyd die menslike gees en nie die natuur nie. Die verlede, die hede en die toekoms het volgens hom ook nie in die natuur voorgekom nie, en tyd het betrekking op menslike eienskappe: herinnering (memoria), waarneming (contuïtus), verwagting (expectatio). [[Martin Heidegger]] (1889- 1976) het van die stand punt uitgegaan dat bewustheid en tyd 'n eenheid vorm, want wanneer 'n waarneming gedoen word, is daar tog sprake van verlede (retensie) sowel as van toekoms (protensie). == Eenhede van tyd == Tyd is [[Tydmeting|meetbaar]] en word gemeet in eenhede deur middel van 'n [[horlosie]]. Die internasionaal vasgelegde [[Système International|SI]]-eenheid is die [[sekonde]]. == Tydmeting == Van vroeg af het mense gebruik gemaak van die [[aardrotasie]] vir [[tydmeting]]. Om vas te stel wanneer die aarde 'n rotasie voltooi het, moet 'n oriënteringspunt buite die aarde gekies word. Sodra hierdie punt 'n gekose [[meridiaanvlak]] vir die tweede maal verbygesteek het, is een [[dag]] voltooi. Watter dag dit is, hang van die gekose oriëntasiepunt af. Mense kies gereeld die son, byvoorbeeld met [[sonwyser]]s, sodat dit een [[Sinodiese dag|sonnedag]] betref. Deurdat die aarde ook rondom die son draai, duur dit 'n bietjie langer voordat die son die meridiaanvlak opnuut verbysteek. Deur die verder weg geleë sterre as oriënteringspunt te gebruik, kan mens meer akkuraat die tydsduur, vir die aarde om 'n volledige omwenteling af te lê, meet. Dit is die [[Sideriese dag|sterredag]], oftewel die 23 uur, 56 minute en 4,09 sekondes wat dit duur teenoor die sonnedag se 24 uur. Die tyd wat op die ware sonnedag gebaseer is noem mens die ware [[sonnetyd]] of ''ware tyd''. Dit is die tyd wat deur 'n sonwyser aangewys word. Met die koms van eenparig lopende horlosies kom mens egter agter dat die sonnedag varieer gedurende die jaar. Deurdat die wentelsnelheid van die aarde rondom die son gedurende 'n volle jaar nie dieselfde waarde het nie, varieer die sonnetyd. Dit kom as gevolg van die feit dat die wentelbaan [[Ellips (wiskunde)|ellipties]] is, sodat die tweede wet van Kepler betrekking het. Hierop word konsep van die middelbare son ingebring met die middelbare sonnetyd of ''[[middelbare tyd]]''. Die verskil tussen die ware tyd en die middelbare tyd is die [[tydsvereffening]]. Horlosies word daarom gelykgestel op die ''lokale middelbare tyd''. Met die invoer van die [[spoorweë]] word dit onprakties, deurdat plekke op verskillende [[Lengtegraad|lengtegrade]] verskillende tye het. Hierop word die [[standaardtyd]] ingevoer, die middelbare sonnetyd van 'n sentrale [[Meridiaan (geografie)|meridiaan]]. Tot 1940 geld in Nederland die middelbare tyd van Amsterdam, wat ongeveer 19 minute voorloop op die middelbare tyd van die [[meridiaan van Greenwich]], [[Greenwich Mean Time|GMT]]. Om so dig moontlik by die lokale middelbare tyd te bly, word die [[tydsone]]s ingevoer. In [[1928]] word die [[wêreldtyd]] ''Universal Time (UT)'' ingevoer, gebaseer op GMT. die [[poolbeweging]] blyk daarvoor te sorg dat hierdie tyd nie orals ter wêreld gelyk was nie. Hierop word 'n gekorrigeerde tyd ingevoer, UT1. die ander een, afgelei uit astronomiese observasies, word omgedoop tot UT0. Met die koms van die noukeurige kwarts horlosies blyk daar 'n wêreldwye [[seisoensvariasie]] te wees, onder andere veroorsaak deur lug- en waterverplasings. Die hiervoor gekorrigeerde tyd was UT2. Hierdie word tans wel nie meer gebruik nie. Die aardrotasie blyk te onreëlmatig, sodat mens hom later gaan rig het op die [[tropiese jaar]] waaruit die [[efemeridetyd]] vasgestel is. Hoewel hierdie tyd uniform is, is dit ook moeilik om vas te stel. Deur die bekendstelling van die [[atoomhorlosie]] in 1955 kon mens die [[internasionale atoomtyd]] (TAI) invoer. Die [[sekonde]] word nie meer gedefinieer as 'n vaste gedeelte van die dag nie, maar op die oorgang tussen twee hyperfyn[[energie]]vlakke van die grondtoestand van 'n ¹³³[[cesium]]atoom in rus by 'n temperatuur van 0 K. TAI loop nie gelyk met UT nie en daarom word [[UTC]] ingevoer. UTC korrigeert mens reëlmatig om hierdie binne een sekonde verskil met UT1 te behou. UTC en TAI loop dus steeds verder uit mekaar. == Psigologie == Dit blyk dat die mens ʼn soort interne [[horlosie]] (fisiologiese ritme) het. Aangesien daar egter tale fisiologiese ritmes bestaan ([[metabolisme]], [[hartklop]], [[Asemhalingstelsel|asemhaling]], ensovoorts), is dit moeilik om 'n bepaalde ritme vir die rol aan te wys. Daar is ook 'n tydsperspektief waarvolgens herinneringe vasgelê en toekomsverwagtinge geskep word. Die belewing van tydsduur word egter deur sekere omstandighede beïnvloed. Hoewel 5 minute op 'n horlosie dieselfde bly, voel die 5 minute wat 'n persoon vir 'n trein wag, baie langer as die 5 minute by 'n feestelikheid. Die skynbare tydsduur word gekoppel aan die hoeveelheid informasie wat verwerk moet word, en die tyd word beskou as 'n neweproduk van psigologiese prosesse en nie as 'n eienskap van die omgewing of van die menslike organismes nie. == Sontyd en stertyd == Sontyd word beskou as die tydsverloop tussen 2 opeenvolgende deurgange van die son, terwyl stertyd beskou word as die periode tussen 2 opeenvolgende deurgange van 'n ster. Stertyd is gerieflik vir sterrekundige gebruik, want daaruit kan die posisie van ʼn ster regstreeks bepaal word. Son- en stertyd word ook van 0 tot 24 uur ingedeel, en word uitgedruk as die uurhoek van 'n betrokke punt aan die hemel. Die uurhoek is die hoek, gemeet langs die hemelekwator, tussen die meridiaan waarby die waarnemer is en die uursirkel van die ster, dit wil sê die sirkel deur die pole en die punt aan die hemel. == Standaardtyd == In [[1884]] is daar op ʼn konferensie in [[Washington, D.C.|Washington]] ([[VSA]]) besluit om die [[aarde]] in 24 sones (elk 15°) in te deel, beginnende by die [[Greenwich-meridiaan]]. Die tyd in elke [[tydsone]] verskil dan met 1 uur van die tyd in 'n aanliggende sone. Daardeur kan die tyd in 'n land ten opsigte van die tyd in 'n ander land bereken word. Die indeling van ure, minute en sekondes bly behoue, met die sekonde as die basiese (SI-) eenheid. Hoewel die standaardsekonde vroeër in terme van die beweging van die hemelliggame uitgedruk is, blyk dit dat daar afwykings in die bewegings is, en word die atoomsekonde as standaard aanvaar. Die atoomsekonde word uitgedruk in terme van die trillingsfrekwensie van 'n sesiumatoom, naamlik 9192 631 770 hertz (Hz). Die periode van die trilling is die omgekeerde van die [[frekwensie]] (t=1 / f) en is dus 1/9192 631 770. Hierdie periode of duur is baie stabiel en dien as grondslag vir die berekening van ʼn sekonde. == Relatiwiteit == Die ontwikkeling van die [[Relatiwiteitsteorie|Spesiale Relatiwiteitsteorie]] deur [[Albert Einstein]] in die begin van die [[20ste eeu]] het die absolute begrip van tyd, soos ons dit in die daaglikse lewe ervaar, omvergewerp. Uit twee [[postulaat|postulate]] lei Einstein af dat tyd geen absolute begrip is nie. Van twee gebeurtenisse, '''''a''''' en '''''b''''', is dan nie altyd te sê of '''''a''''' vóór, gelyktydig met, of na '''''b''''' plaasgevind het nie. Die een waarnemer kan eers '''''a''''' waarneem en dan '''''b''''', terwyl 'n andere eers '''''b''''' en dan '''''a''''' sal waarneem. Essensieel hierby is of daar een kousale or oorsaaklike verband moontlik is tussen die gebeurtenisse '''''a''''' en '''''b''''', in ag genome dat 'n signaal nooit vinniger as lig kan beweeg nie. Veronderstel dat '''''b''''' volgens 'n waarnemer kort na '''''a''''' gebeur, maar dat die afstand tussen '''''a''''' en '''''b''''' baie groot is. In hierdie geval kan '''''b''''' geen gevolg van '''''a''''' wees nie, omdat 'n signaal vanuit '''''a''''' nooit op tyd by '''''b''''' aankom nie. Die twee gebeurtenisse '''''a''''' en '''''b''''' is dus nie kousaal verbonde nie, daar word wel gesê dat hulle 'n ruimte-agtige verband het. In hierdie situasie sal alle ander waarnemers ook 'n ruimte-agtige verband waarneem, onder hulle is dan sommige wat waarneem dat '''''a''''' en '''''b''''' gelyktydig plaasvind, of dat '''''a''''' ná '''''b''''' gebeur. Stel nou voor dat '''''a''''' en '''''b''''' gebeurtenisse is wat volgens een waarnemer gebeur op plekke wat nie ver van mekaar geleë is nie, maar dat '''''b''''' wel veel later as'''''a''''' gebeur, en dat 'n signaal stadiger as die lig van '''''a''''' na '''''b''''' kan reis. In hierdie geval kan daar 'n kousale verband tussen die gebeurtenisse wees, en kan '''''b''''' 'n gevolg van '''''a''''' wees. Daar word ook wel gesê dat hulle 'n tyd-agtige verband het. Alle ander waarnemers sal ook 'n tyd-agtige verband waarnemen, en altyd sal '''''a''''' vóór '''''b''''' gebeur. == Tyd as vierde dimensie == Daar is ooreenkomste tussen die begrippe ruimte en tyd. 'n Gebeurtenis het behalwe 'n plek ook 'n tydstip, en netso kan 'n objek bepaalde afmetings in die ruimte hê, maar ook in die tyd indien het gedurende een bepaalde duur bestaat. Omdat die ruimte uit drie [[dimensie]]s bestaan, word tyd wel soms die vierde [[Dimensieloos|dimensie]] genoem. 'n Gebeurtenis het dus 'n "posisie" in die sogenaamde [[ruimte-tyd]], oftewel [[Minkowski-ruimte]]. In die natuurwetenskap is hierdie manier van saam beskou van [[ruimte]] en tyd soms prakties. Aan die ander kant is daar 'n onderskeiding tussen ruimte en tyd. In ruimte kan mens vryelik beweeg, maar nie in die geval van tyd nie. Vanuit 'n teoretiese oogpunt is dit alles die gevolg van die wette van oorsaaklikheid en die verskille tussen ruimte-agtige en tyd-agtige verbande soos dit volg uit die relatiwiteitsteorie. Elke [[Natuurwetenskap|natuurwet]] of -teorie sal dus ook moet onderskei tussen tyd en ruimte volgens hierdie beginsels. == Simboliek == Tyd word gereeld [[personifikasie|gepersonifiseer]] as 'n ou man met 'n baard en 'n sens (Engels: ''scythe'') in sy hand. Dit is 'n verwysing na die ou Griekse [[god]] [[Chronos]]. == Bronne == * Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409680, volume 27, bl. 206, 207 == Eksterne skakels == * {{Wikt-inlyn|tyd}} * [http://www.worldtimeserver.com/atomic-clock/ Voorbeeld van 'n atoomhorlosie] {{Normdata}} [[Kategorie:Tyd| ]] qd88g29wo5rb6bba512sl8r78vx9xn4 0 54739 2513560 2170983 2022-07-19T16:26:22Z Aliwal2012 39067 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Berg | Naam = Thabana Ntlenyana | Foto = Thabana Ntlenyana.jpeg | Foto onderskrif = Thabana Ntlenyana uit 'n suidelike rigting gesien | Hoogte = 3 482<ref name="peakbagger">{{en}} [https://www.peakbagger.com/peak.aspx?pid=11261 "Thabana Ntlenyana, Lesotho"]. Peakbagger.com. Besoek op 26 April 2020.</ref> | Ligging = [[Lesotho]] / [[KwaZulu-Natal]], [[Suid-Afrika]] | Bergreeks = [[Drakensberge]] | Prominensie = 2 390 meter | Koördinate = {{Koördinate|29|28|05|S|29|16|09|O|type:mountain|aansig=inlyn,titel}} | Topografiese kaart = | Tipe = | Rotsouderdom = | Laaste uitbarsting = | Eerste bestyging datum = [[1951]] | Eerste bestyging persoon = | Maklikste klimroete = Voetslaanpad | Vertaling van naam = | Taal = | Uitspraak = | duimdrukkerkaart = Suid-Afrika | duimdrukkeretiketposisie = regs | duimdrukkerkaartgrootte = 280 | duimdrukkerkaartbyskrif = | breedtegraad = 29 | breedtegraad_m = 28 | breedtegraad_s = 05 | breedtegraad_NS = S | lengtegraad = 29 | lengtegraad_m = 16 | lengtegraad_s = 09 | lengtegraad_OW = O }} '''Thabana Ntlenyana''' ([[Suid-Sotho|Sotho]] vir: "Pragtige klein bergie") is die hoogste punt in [[Lesotho]] en die hoogste bergpiek (3&nbsp;482&nbsp;m) in [[Suider-Afrika]] en die [[Drakensberge]]. Die piek is net noord van die [[Sanipas]] in die Drakensberge, in oostelike [[Lesotho]] net wes van die grens met die Suid-Afrikaanse provinsie [[KwaZulu-Natal]] geleë, en kan slegs via die Sanipas bereik word.<ref>[[Op Pad in Suid-Afrika]]. [[B.P.J. Erasmus]] 1995 ISBN 1-86842-026-4</ref> [[Lêer:Thabana Ntlenyana from Giants Ridge.jpg|duimnael|links|Thabana Ntlenyana soos gesien vanaf die Giants Castle-rif]] Dit bestaan uit basalt en word omring deur soortgelyke hoë berge; die punt is nie baie uitgesproke nie. Naby Thabana Ntlenyana vloei die boloop van die [[Oranjerivier]] wat in die [[Atlantiese Oseaan]] uitloop. Thabana Ntlenyana is die hoogste berg in Afrika suid van [[Kilimandjaro]] in [[Tanzanië]]. == Sien ook == * [[Lys van bergpieke in Suid-Afrika]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == * {{en}} {{cite web|url=https://www.britannica.com/place/Thabana-Ntlenyana|title=Thabana Ntlenyana|publisher=[[Encyclopædia Britannica]]|accessdate=26 April 2020}} [[Kategorie:Berge van Lesotho]] [[Kategorie:Berge van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Drakensberge]] 2485vyr7n7m347hu67rdwv1o6ypp389 0 61355 2513558 2272867 2022-07-19T16:15:18Z Sobaka 328 foto wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rugbyspeler | naam = Herbert Castens | beeld = [[Lêer:HerbertCastens.jpg|180px|senter]] | byskrif = Herbert Castens | vollenaam = Herbert Hayton Castens | bynaam = H.H. Castens | geboortedatum = 23 November 1864 | geboorteplek = [[Pearston]], [[Oos-Kaap]] | sterftedatum = {{SDEO|1864|11|23|1929|10|18}} | sterfteplek = [[Londen]], [[Engeland]] | lengte = | gewig = | ru_posisies = Voorspeler | ru_amateurjare = | ru_amateurklubs = Villagers | ru_amklubwedstryde = | ru_amklubpunte = | ru_amopdatering = | ru_klubjare = | ru_proklubs = | ru_klubwedstryde = | ru_klubpunte = | ru_klubopdatering = | super14 = | super14jare = | super14wedstryde = | super14punte = | ru_currentclub = | super14opdatering = | ru_provinsie = [[Westelike&nbsp;Provinsie]] | ru_provinsiejare = | ru_provinsiewedstryde = | ru_provinsiepunte = | ru_provinsieopdatering = | ru_sewesnasionalejare = | ru_sewesnasionalespan = | ru_sewesnasionalekomp = | ru_sewesopdatering = | ru_nasionalespan = {{Rugby-unie-landdata|RSA}} | ru_nasionalejare = 1891 | ru_nasionalewedstryde = 1 | ru_nasionalepunte = | ru_nsopdatering = | ru_afrigtingklubs = | ru_afrigtingjare = | ru_afrigtingopdatering = | ander = Ja | beroep = | eggenote = | kinders = | familie = | skool = Rugby | universiteit = [[Universiteit van Oxford]] | url }} '''Herbert Castens''' (1864–1929) was [[Suid-Afrika]] se eerste [[rugby]]- en [[krieket]]kaptein. Hy was algemeen as H.H. Castens bekend en het 'n belangrike rol in die ontwikkeling van rugby en krieket in Suid-Afrika (beide op en van die veld) gespeel.<ref name="HAT Taal-en-feitegids">HAT Taal-en-feitegids, Pearson, Desember 2013, ISBN 978-1-77578-243-8</ref> == Lewensloop == Herbert Hayton Castens is op [[23 November]] [[1864]] in [[Pearston]] in die [[Oos-Kaap]] gebore. Hy woon die ''Rugby School'' in [[Engeland]] by en studeer daarna regte aan die [[Oxford-universiteit]]. Ná sy studies keer hy na Suid-Afrika terug om die regte in [[Kaapstad]] te praktiseer. Castens was 'n [[Springbokke|Springbokrubyspeler]] en Suid-Afrika se eerste [[Springbokkapteins|Springbok-rugbykaptein]]. Hierdie toets het in 1891 teen die [[Britse Leeus]] plaasgevind. Hy was ook die skeidsregter in die derde toets van die reeks (dieselfde jaar).<ref>Die Kapteins. Edward Griffiths. 2001. ISBN 1-86842-112-0</ref> Daarnaas was hy ook Suid-Afrika se eerste nasionale krieketkaptein wat 'n toerspan in 1894 aangevoer het. Hy is op [[18 Oktober]] [[1929]] oorlede en in ’n ongemerkte graf in die Fulham-begraafplaas buite [[Londen]] begrawe. == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == * {{Genslin-bokke|id=155|naam=Hertert Castens}} {{beginboks}} {{opvolgboks| voor= –| titel=Springbokkaptein | jare=1891–1891 | na=[[Bob Snedden]] }} {{eindboks}} {{DEFAULTSORT:Castens, Herbert}} [[Kategorie:Springbokrugbyspelers]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse rugbyspelers]] [[Kategorie:Geboortes in 1864]] [[Kategorie:Sterftes in 1929]] 3qvwqky6iv43d873l3moofcc4ewg86p 0 63381 2513689 2263329 2022-07-20T08:46:51Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas siekte |naam = Gordelroos |beeld = Herpes zoster neck.png |beeldgrootte = 230px |onderskrif = Gordelroos in die nek-area. | ICD10 = {{ICD10|B|02||b|00}} | ICD9 = {{ICD9|053}} | ICDO = | OMIM = | MedlinePlus = 000858 | eMedicineSubj = med | eMedicineTopic = 1007 | eMedicine_mult = {{eMedicine2|derm|180}} {{eMedicine2|emerg|823}} {{eMedicine2|oph|257}} {{eMedicine2|ped|996}} | DiseasesDB = 29119 }} [[Lêer:Herpes zoster chest.png|260px|duimnael|regs|Gordelroos tas een kant van die liggaam aan.]] '''Gordelroos''' of ''herpes zoster'', is 'n siekte waar die geïnfekteerde persoon 'n groepering van rooi blasies op die vel kry. Dit neem die vorm van 'n band of gordel oor die liggaam aan, derhalwe die naam gordelroos. 'n Groep kolle slaan meteens aan die een kant van die lyf uit en word dan blase van verskillende groottes. As die blase bars kan dit rou plekke vorm wat besmet kan raak. Dit kom meestal op die lyf voor, maar is ernstiger indien dit in die [[oog]]- of [[oor]]-area voorkom. Gordelroos kom meestal by ouer mense voor, maar kinders kry dit ook dikwels as hulle weerstand teen besmetting laag is. Die uitslag word gewoonlik (veral by ouer persone) deur pyn voorafgegaan. Die pyn kan lank voortduur, selfs nadat die uitslag verdwyn het. Die helingsproses is stadig en wit littekens kan agterbly. Dit word veroorsaak deur dieselfde virus wat [[waterpokkies]] veroorsaak. Die virus sluimer in die senustelsel van iemand wat tevore waterpokkies gehad het. As die virus deur 'n senuwee beweeg besmet dit die senuwee se velgebied. Gordelroos kan ook kinders aansteek en waterpokkies veroorsaak. == Simptome en verloop van die siekte == [[Lêer:Herpes zoster chest.png|duimnael|links|By gordelroos word een vyfde en een kant van die liggaam aangetas]] Die siekte begin dikwels met pyn en tintelinge op die aangetaste huidgebied. Die pyn voel aanvanklik soos ligte elektriese skokke en verander met verloop van tyd in pyn wat voel soos spierpyn. Op die stadium is daar nog niks waarneembaar op die huid nie. Na enkele dae word die huid rooi en verskyn voggevulde blasies wat lyk soos klein blaartjies. Slegs één kant van die liggaam word aangetas. Die blasies gaan met verloop van tyd oor in korste waaruit sig of etter loop. Na ongeveer twee tot drie weke verdwyn dit. Veral by ouer mense bly daar soms nog lang pyn in die geaffekteerde huidgebied oor wat soms baie heftig kan wees; die sogenaamde postherpetiese neuralgie. Hierdie na-pyn kan weke tot maande duur. Gordelroos kom baie selde sonder huiduitslag of blase voor. Wanneer dit in die gesig voorkom (gesigsenuwee), word ander senuweetakke soms ook aangetas, wat gehoorgestremdheid of gedeeltelike verlamming van die gesigspiere kan veroorsaak. Dit staan bekend as Ramsay Hunt-sindroom. Gordelroos aan die liggaam is op sigself nie gevaarlik nie, maar dit is baie pynlik. Gordelroos op die gesig kan mens se sig beïnvloed en moet altyd behandel word. == Oorsaak == Die ooreenkoms met waterpokkies is nie toevallig nie. Dit is omdat die oorsaak dieselfde [[virus]] is as die virus wat waterpokkies veroorsaak: die varicella zoster-virus. Sodra iemand waterpokkies gehad het, sal hy of sy nooit heeltemal van die virus ontslae raak nie; die virus skuil in sekere senuweeselle (die ganglion-ruggraat wat buite die [[rugmurg]] lê). Die virus kan skielik weer aktief word. Dit is meer waarskynlik dat dit sal gebeur wanneer die [[immuunstelsel]] verswak word. Dit lei dan tot 'n gordelroosinfeksie. == Oordraagbaarheid == [[Lêer:Herpes_zoster_-_male,_62_years_old_-_left_arm_skin_-_outbreak_in_remission_-_2,_2019.jpg|duimnael|Wonde op die linkerarm aan't genees. Man, 62 jaar.]] Persone wat nog nie waterpokkies gehad het nie, kan deur 'n gordelrooslyer met die varicella zoster-virus besmet word en waterpokkies opdoen.<ref>[https://lci.rivm.nl/richtlijnen/waterpokken-en-gordelroos LCI-richtlijn Waterpokken en gordelroos], RIVM ([https://lci.rivm.nl/sites/default/files/2017-07/LCI-richtlijn%20Waterpokken%20en%20gordelroos.pdf PDF])</ref> == Feite == 'n Gordelroosinfeksie kom meer dikwels in die somer as in die winter voor. Die velontsteking tref hoofsaaklik mense ouer as 60 jaar. Meer as 20% van 'n gegewe bevolking sal die infeksie tydens hul leeftyd moet hanteer. Gordelroos kom gewoonlik net een keer voor, en in seldsame gevalle meer as een keer. Dit is die gevolg van 'n erg verswakte [[immuunstelsel]]. In geval van herhaalde gevalle is 'n ondersoek na die verswakte [[immuunstelsel]] nodig.<ref name="Máxima Medisch Centrum">[https://www.mmc.nl/dermatologie/aandoening-en-behandeling/gordelroos/ Gordelroos], Máxima Medisch Centrum</ref> == Behandeling == Behandeling is moontlik, maar dit werk die beste as dit 'n aanvang neem voordat die blase verskyn; daarna het die behandeling min effek. Aangesien gordelroos deur 'n [[virus]] veroorsaak word, bestaan die behandeling uit antivirale middels, aangevul met pynstillers en anti-inflammatoriese middels (kortikosteroïede). Vroeë behandeling word veral by ouer mense aanbeveel omdat post-herpetiese neuralgie dan dikwels aansienlik ligter is of selfs glad nie voorkom nie. === Postherpetiese neuralgie === Vir die behandeling van postherpetiese neuralgie word die antidepressant amitriptyline en die anti-epilepticum gabapentin voorgeskryf. === Gordelroos naby die oog === Wanneer gordelroos naby die [[oog]] is, moet streng voorsorgmaatreëls geneem word: die virus kan ook die oog beïnvloed. [[Blindheid]] is een van die moontlike risiko's. As die oog self besmet is, moet behandeling plaasvind, gewoonlik met oogdruppels en oogsalf. === Gordelroos naby die oor === As die gordelroos naby die [[oor]] is, moet'n dokter dadelik geraadpleeg word omrede daar 'n risiko bestaan van gesigsverlamming aan die een kant van die gesig as gevolg van die skade aan die gesigsenuwee (sewende kraniale senuwee), wat die spiere van die gesig beheer. Boonop is daar 'n wesentlike kans dat permanente gehoorverlies kan plaasvind, asook skade aan die vestibulêre orgaan. In hierdie geval moet behandeling met 'n antivirale middel en prednison binne 72 uur na aanvang van die gesigsverlamming plaasvind. == Verwysings == {{Verwysings}} {{Normdata} [[Kategorie:Siektes]] clff5ufzs7n839o6ixl2k3ox8dvu2a1 2513690 2513689 2022-07-20T08:47:02Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas siekte |naam = Gordelroos |beeld = Herpes zoster neck.png |beeldgrootte = 230px |onderskrif = Gordelroos in die nek-area. | ICD10 = {{ICD10|B|02||b|00}} | ICD9 = {{ICD9|053}} | ICDO = | OMIM = | MedlinePlus = 000858 | eMedicineSubj = med | eMedicineTopic = 1007 | eMedicine_mult = {{eMedicine2|derm|180}} {{eMedicine2|emerg|823}} {{eMedicine2|oph|257}} {{eMedicine2|ped|996}} | DiseasesDB = 29119 }} [[Lêer:Herpes zoster chest.png|260px|duimnael|regs|Gordelroos tas een kant van die liggaam aan.]] '''Gordelroos''' of ''herpes zoster'', is 'n siekte waar die geïnfekteerde persoon 'n groepering van rooi blasies op die vel kry. Dit neem die vorm van 'n band of gordel oor die liggaam aan, derhalwe die naam gordelroos. 'n Groep kolle slaan meteens aan die een kant van die lyf uit en word dan blase van verskillende groottes. As die blase bars kan dit rou plekke vorm wat besmet kan raak. Dit kom meestal op die lyf voor, maar is ernstiger indien dit in die [[oog]]- of [[oor]]-area voorkom. Gordelroos kom meestal by ouer mense voor, maar kinders kry dit ook dikwels as hulle weerstand teen besmetting laag is. Die uitslag word gewoonlik (veral by ouer persone) deur pyn voorafgegaan. Die pyn kan lank voortduur, selfs nadat die uitslag verdwyn het. Die helingsproses is stadig en wit littekens kan agterbly. Dit word veroorsaak deur dieselfde virus wat [[waterpokkies]] veroorsaak. Die virus sluimer in die senustelsel van iemand wat tevore waterpokkies gehad het. As die virus deur 'n senuwee beweeg besmet dit die senuwee se velgebied. Gordelroos kan ook kinders aansteek en waterpokkies veroorsaak. == Simptome en verloop van die siekte == [[Lêer:Herpes zoster chest.png|duimnael|links|By gordelroos word een vyfde en een kant van die liggaam aangetas]] Die siekte begin dikwels met pyn en tintelinge op die aangetaste huidgebied. Die pyn voel aanvanklik soos ligte elektriese skokke en verander met verloop van tyd in pyn wat voel soos spierpyn. Op die stadium is daar nog niks waarneembaar op die huid nie. Na enkele dae word die huid rooi en verskyn voggevulde blasies wat lyk soos klein blaartjies. Slegs één kant van die liggaam word aangetas. Die blasies gaan met verloop van tyd oor in korste waaruit sig of etter loop. Na ongeveer twee tot drie weke verdwyn dit. Veral by ouer mense bly daar soms nog lang pyn in die geaffekteerde huidgebied oor wat soms baie heftig kan wees; die sogenaamde postherpetiese neuralgie. Hierdie na-pyn kan weke tot maande duur. Gordelroos kom baie selde sonder huiduitslag of blase voor. Wanneer dit in die gesig voorkom (gesigsenuwee), word ander senuweetakke soms ook aangetas, wat gehoorgestremdheid of gedeeltelike verlamming van die gesigspiere kan veroorsaak. Dit staan bekend as Ramsay Hunt-sindroom. Gordelroos aan die liggaam is op sigself nie gevaarlik nie, maar dit is baie pynlik. Gordelroos op die gesig kan mens se sig beïnvloed en moet altyd behandel word. == Oorsaak == Die ooreenkoms met waterpokkies is nie toevallig nie. Dit is omdat die oorsaak dieselfde [[virus]] is as die virus wat waterpokkies veroorsaak: die varicella zoster-virus. Sodra iemand waterpokkies gehad het, sal hy of sy nooit heeltemal van die virus ontslae raak nie; die virus skuil in sekere senuweeselle (die ganglion-ruggraat wat buite die [[rugmurg]] lê). Die virus kan skielik weer aktief word. Dit is meer waarskynlik dat dit sal gebeur wanneer die [[immuunstelsel]] verswak word. Dit lei dan tot 'n gordelroosinfeksie. == Oordraagbaarheid == [[Lêer:Herpes_zoster_-_male,_62_years_old_-_left_arm_skin_-_outbreak_in_remission_-_2,_2019.jpg|duimnael|Wonde op die linkerarm aan't genees. Man, 62 jaar.]] Persone wat nog nie waterpokkies gehad het nie, kan deur 'n gordelrooslyer met die varicella zoster-virus besmet word en waterpokkies opdoen.<ref>[https://lci.rivm.nl/richtlijnen/waterpokken-en-gordelroos LCI-richtlijn Waterpokken en gordelroos], RIVM ([https://lci.rivm.nl/sites/default/files/2017-07/LCI-richtlijn%20Waterpokken%20en%20gordelroos.pdf PDF])</ref> == Feite == 'n Gordelroosinfeksie kom meer dikwels in die somer as in die winter voor. Die velontsteking tref hoofsaaklik mense ouer as 60 jaar. Meer as 20% van 'n gegewe bevolking sal die infeksie tydens hul leeftyd moet hanteer. Gordelroos kom gewoonlik net een keer voor, en in seldsame gevalle meer as een keer. Dit is die gevolg van 'n erg verswakte [[immuunstelsel]]. In geval van herhaalde gevalle is 'n ondersoek na die verswakte [[immuunstelsel]] nodig.<ref name="Máxima Medisch Centrum">[https://www.mmc.nl/dermatologie/aandoening-en-behandeling/gordelroos/ Gordelroos], Máxima Medisch Centrum</ref> == Behandeling == Behandeling is moontlik, maar dit werk die beste as dit 'n aanvang neem voordat die blase verskyn; daarna het die behandeling min effek. Aangesien gordelroos deur 'n [[virus]] veroorsaak word, bestaan die behandeling uit antivirale middels, aangevul met pynstillers en anti-inflammatoriese middels (kortikosteroïede). Vroeë behandeling word veral by ouer mense aanbeveel omdat post-herpetiese neuralgie dan dikwels aansienlik ligter is of selfs glad nie voorkom nie. === Postherpetiese neuralgie === Vir die behandeling van postherpetiese neuralgie word die antidepressant amitriptyline en die anti-epilepticum gabapentin voorgeskryf. === Gordelroos naby die oog === Wanneer gordelroos naby die [[oog]] is, moet streng voorsorgmaatreëls geneem word: die virus kan ook die oog beïnvloed. [[Blindheid]] is een van die moontlike risiko's. As die oog self besmet is, moet behandeling plaasvind, gewoonlik met oogdruppels en oogsalf. === Gordelroos naby die oor === As die gordelroos naby die [[oor]] is, moet'n dokter dadelik geraadpleeg word omrede daar 'n risiko bestaan van gesigsverlamming aan die een kant van die gesig as gevolg van die skade aan die gesigsenuwee (sewende kraniale senuwee), wat die spiere van die gesig beheer. Boonop is daar 'n wesentlike kans dat permanente gehoorverlies kan plaasvind, asook skade aan die vestibulêre orgaan. In hierdie geval moet behandeling met 'n antivirale middel en prednison binne 72 uur na aanvang van die gesigsverlamming plaasvind. == Verwysings == {{Verwysings}} {{Normdata}} [[Kategorie:Siektes]] a4bwnr5b8hxp7jmvjmeq173raglqfgn 2 63815 2513724 2512513 2022-07-20T11:00:02Z Aliwal2012 39067 Sjabloon:Gebruikersnederigheid wikitext text/x-wiki [[Lêer:Editor - bufonite star.jpg|links|90px|Meesterredakteur III]] {{Userboxtop|Aliwal2012}} {{Gebruiker Suid-Afrika}} {{Gebruiker administrateur}} {{Tienjaargemeenskap}} {{Gebruiker wikipedia/WikiDwergie}} {{Gebruikersbydraes|11500}} {{Gebruikersbydraes|7440|lang=Afrikaanse}} {{Sjabloon:Gebruikersnederigheid|7440}} {{Vertaler en}} {{Gebruikerskas|Grey|white|[[Image:Animated-Flag-United-Kingdom.gif|center|40px]]|Hierdie gebruiker verwyder '''[[Anglisisme]]s'''.}} {{Userboxbottom}} {{Babel|af|en-5|nl-2|nso-3}} [[Welkom]] op my gebruikersblad! Die [[Afrikaanse Wikipedia]] het tans [[Spesiaal:Statistiek|{{NUMBEROFARTICLES}}]] artikels.<br/>100,000 is op 8 September 2021 bereik. ;Persoonlike [[inligting]] en [[statistiek]] Ek is Gert, 'n staats[[apteker]] wat in [[Aliwal-Noord]], [[Oos-Kaap]], woon en werk. * My bydraestatistiek: [https://xtools.wmflabs.org/ec/af.wikipedia.org/Aliwal2012 '''109 475''']<!-- 165 610 op alle taalwiki's & projekte --> wysigings op hierdie wiki sedert 31 Maart 2012. * Nuwe Afrikaanse artikels geskep/vertaal: [https://xtools.wmflabs.org/pages/af.wikipedia.org/Aliwal2012/all '''7 440'''] tot op 19 Julie 2022. * Hierdie gebruiker is 'n [[:en:Wikipedia:Service_awards#Master Editor III (or Most Plusquamperfect Looshpah Laureate)|Meesterredakteur III]]. * [[Gebruiker:Aliwal2012/Nog Doen Lys|My nog doen lys]] [[Lêer:Middelburg visit 001.jpg|duimnael|links|180px|My van op 'n straatbord]] <!-- == Motors == • [[Alfa Romeo]] • [[Audi]] • [[Citroën]] • [[Ford]] • [[General Motors|GM]] • [[Honda]] • [[Hyundai Automotive Suid-Afrika|Hyundai]] • [[Mercedes-Benz]] • [[Nissan]] • [[Peugeot]] ;[[Porsche]] • [[Porsche Boxster]] • [[Porsche Cayenne]] • [[Porsche Cayman]] • [[Porsche Panamera]] • [[Porsche 911]] • [[Porsche 928]] • [[Renault]] • [[Suzuki]] • [[Toyota]] • [[Volkswagen]] • [[Alfa Romeo Alfasud|Alfasud]] • [[Alfa Romeo Alfetta|Alfetta]] • [[Alfa Romeo Spider|Spider]] • [[Alfa Romeo Sprint|Sprint]] • [[Alfa Romeo Alfa 6|Alfa 6]] • [[Alfa Romeo 33|33]] • [[Alfa Romeo 147|147]] • [[Alfa Romeo 159|159]] • [[Alfa Romeo Brera|Brera]] • [[Alfa Romeo MiTo|MiTo]] • [[Alfa Romeo Giulietta|Giulietta]] • [[Alfa Romeo Giulietta (750/101)|Giulietta (750/101)]] • [[Alfa Romeo Giulietta (116)|Giulietta (116)]] • [[Alfa Romeo Giulietta (940)|Giulietta (940)]] • [[Alfa Romeo GTV|GTV]] • [[Audi 100|100]] • [[Audi A1|A1]] • [[Audi A2|A2]] • [[Audi A3|A3]] • [[Audi A4|A4]] • [[Audi A6|A6]] • [[Audi Le Mans quattro|Le Mans quattro]] • [[Audi Nuvolari quattro|Nuvolari quattro]] • [[Audi Pikes Peak quattro|Pikes Peak quattro]] • [[Audi Q3|Q3]] • [[Audi Q5|Q5]] • [[Audi Q7|Q7]] • [[Audi TT|TT]] • [[Auto Union 1000]] • [[Citroën 2CV|2CV]] • [[Citroën Berlingo|Berlingo]] • [[Citroën C1|C1]] • [[Citroën C3|C3]] • [[Citroën C4|C4]] • [[Citroën C4 Cactus|C4 Cactus]] • [[Citroën C5|C5]] • [[Citroën DS3|DS3]] • [[Citroën DS4|DS4]] • [[Citroën DS 6|DS 6]] • [[Citroën Xsara|Xsara]] • [[Ford EcoSport|EcoSport]] • [[Ford Edge|Edge]] • [[Ford Expedition|Expedition]] • [[Ford Explorer|Explorer]] • [[Ford Everest|Everest/Endeavour]] • [[Ford Fiesta|Fiesta]] • [[Ford Figo|Figo]] • [[Ford Flex|Flex]] • [[Ford Focus|Focus]] • [[Ford Galaxy|Galaxy]] • [[Ford Ikon|Ikon]] • [[Ford Ka|Ka]] • [[Ford Kuga|Kuga]] • [[Ford Mondeo|Mondeo]] • [[Ford Ranger|Ranger]] • [[Ford Territory|Territory]] • [[Ford Transit Custom|Transit Custom]] ;;Vorige • [[Ford Model T|Model T]] • [[Ford Anglia|Anglia]] • [[Ford Bantam|Bantam]] • [[Ford Bronco|Bronco]] • [[Ford Capri|Capri]] • [[Ford Corsair|Corsair]] • [[Ford Cortina|Cortina]] • [[Ford Courier|Courier]] • [[Ford Escort|Escort]] • [[Ford Fairlane|Fairlane]] • [[Ford Galaxie|Galaxie]] • [[Ford Husky|Husky]] • [[Ford Laser|Laser]] • [[Ford Prefect|Prefect]] • [[Ford Ranchero|Ranchero]] • [[Ford Sierra|Sierra]] • [[Ford Taunus|Taunus]] • [[Ford Telstar|Telstar]] ;;[[Chevrolet]] • [[Chevrolet Aveo|Aveo]] • [[Chevrolet Captiva|Captiva]] • [[Chevrolet Commodore|Commodore]] • [[Chevrolet Cruze|Cruze]] • [[Chevrolet El Camino|El Camino]] • [[Chevrolet Impala|Impala]] • [[Daewoo Lanos|Lanos]] • [[Chevrolet Lumina|Lumina]] • [[Chevrolet Malibu|Malibu]] • [[Chevrolet Optra|Optra]] • [[Chevrolet Spark|Spark]] • [[Chevrolet TrailBlazer|TrailBlazer]] ;;[[Opel]] • [[Opel Adam|Adam]] • [[Opel Ascona|Ascona]] • [[Opel Astra|Astra]] • [[Opel Corsa|Corsa]] • [[Opel Kadett|Kadett]] • [[Opel Insignia|Insignia]] • [[Opel Kapitän|Kapitän]] • [[Opel Manta|Manta]] • [[Opel Olympia|Olympia]] • [[Opel Rekord|Rekord]] • [[Opel Senator|Senator]] • [[Opel Tigra|Tigra]] • [[Opel Vectra|Vectra]] ;;[[Holden]] • [[Holden Kingswood|Kingswood]] • [[Holden Monaro|Monaro]] • [[Holden Premier|Premier]] ;[[Honda]] • [[Honda Ballade|Ballade]] • [[Honda Jazz|Jazz]] • [[Honda Prelude|Prelude]] • [[Honda CR-V|CV-R]] ;[[Hyundai Automotive Suid-Afrika|Hyundai]] • [[Hyundai Accent|Accent]] • [[Hyundai Atos|Atos]] • [[Hyundai Elantra|Elantra]] • [[Hyundai Getz|Getz]] • [[Hyundai H-100|H-100]] • [[Hyundai i10|i10]] • [[Hyundai i20|i20]] • [[Hyundai ix35|ix35]] • [[Hyundai Matrix|Matrix]] • [[Hyundai Santa Fe|Santa Fe]] • [[Hyundai Sonata|Sonata]] • [[Hyundai Terracan|Terracan]] • [[Hyundai Tiburon|Tiburon]] • [[Hyundai Tucson|Tucson]] ;;Enjins • [[Hyundai U-enjin|U]] • [[Hyundai Delta-enjin|Delta]] • [[Hyundai Epsilon-enjin|Epsilon]] • [[Hyundai Kappa-enjin|Kappa]] • [[Hyundai Alpha-enjin|Alpha]] • [[Hyundai Gamma-enjin|Gamma]] • [[Hyundai Beta-enjin|Beta]] • [[Hyundai Lambda-enjin|Lambda]] • [[Hyundai Mu-enjin|Mu]] • [[Hyundai Nu-enjin|Nu]] • [[Mitsubishi Sirius-enjin|Sirius]] • [[Hyundai Theta-enjin|Theta]] ;[[Kia Motors]] • [[Kia Carens|Carens]] • [[Kia Cee'd|Cee'd]] • [[Kia Cerato|Cerato]] • [[Kia Forte|Forte]] • [[Kia Mohave|Mohave]] • [[Kia Picanto|Picanto]] • [[Kia Ray|Ray]] • [[Kia Rio|Rio]] • [[Kia Sorento|Sorento]] • [[Kia Soul|Soul]] • [[Kia Sportage|Sportage]] ;[[Mercedes-Benz]] • [[Mercedes-Benz A-klas|A-klas]] • [[Mercedes-Benz B-klas|B-klas]] • [[Mercedes-Benz C-klas|C-klas]] • [[Mercedes-Benz E-klas|E-klas]] • [[Mercedes-Benz G-klas|G-klas]] • [[Mercedes-Benz M-klas|M-klas]] • [[Mercedes-Benz R-klas|R-klas]] • [[Mercedes-Benz S-klas|S-klas]] • [[Mercedes-Benz Vito|Vito]] ;[[Nissan]] • [[Nissan Almera|Almera]] • [[Nissan Bluebird|Bluebird]] • [[Nissan Caravan (E20)|Caravan (E20)]] • [[Nissan Cube|Cube]] • [[Nissan EXA|EXA]] • [[Nissan Hardbody|Hardbody]] • [[Nissan Juke|Juke]] • [[Nissan Laurel|Laurel]] • [[Nissan Leaf|Leaf]] • [[Nissan Maxima|Maxima]] • [[Nissan Micra|Micra]] • [[Nissan Murano|Murano]] • [[Nissan Navara|Navara]] • [[Nissan Note|Note]] • [[Nissan NV200|NV200]] • [[Nissan Pathfinder|Pathfinder]] • [[Nissan Patrol|Patrol]] • [[Nissan Primera|Primera]] • [[Nissan Pulsar|Pulsar]] • [[Nissan Qashqai|Qashqai]] • [[Nissan Rogue|Rogue]] • [[Nissan Sentra|Sentra]] • [[Nissan Skyline|Skyline]] • [[Nissan Skyline C210|Skyline C210]] • [[Nissan Stanza|Stanza]] • [[Nissan Tiida|Tiida]] • [[Nissan Vanette|Vanette]] • [[Nissan Xterra|Xterra]] • [[Nissan X-Trail|X-Trail]] • [[Nissan 300ZX|300ZX]] • [[Datsun 120Y]] • [[Datsun 510]] • [[Datsun Go]] ;[[Peugeot]] • [[Peugeot 208]] • [[Peugeot 307]] • [[Peugeot 607]] ;[[Porsche]] • [[Porsche Boxster]] • [[Porsche Cayenne]] • [[Porsche Cayman]] • [[Porsche Panamera]] • [[Porsche 911]] • [[Porsche 928]] ;[[Renault]] • [[Renault Clio]] • [[Renault Mégane]] • [[Renault Zoe]] ;Rover Motors • [[Range Rover]] • [[Land Rover Defender]] • [[Land Rover Discovery]] • [[Land Rover Freelander]] ;[[Suzuki]] • [[Suzuki Alto|Alto]] • [[Suzuki Grand Vitara|Grand Vitara]] • [[Suzuki Swift|Swift]] ;[[Toyota]] • [[Toyota Auris|Auris]] • [[Toyota Avanza|Avanza]] • [[Toyota Belta|Belta]] • [[Toyota Corolla|Corolla]] • [[Toyota Corolla Verso|Corolla Verso]] • [[Toyota Cressida|Cressida]] • [[Toyota Etios|Etios]] • [[Toyota HiAce|HiAce]] • [[Toyota Hilux|Hilux]] • [[Toyota ist|ist]] • [[Toyota Isis|Isis]] • [[Toyota Land Cruiser|Land Cruiser]] • [[Toyota Land Cruiser Prado|Prado]] • [[Toyota Prius|Prius]] • [[Toyota Quantum|Quantum]] • [[Toyota RAV4|RAV4]] • [[Toyota Yaris|Yaris]] ;;Toyota-enjins • [[Toyota A-enjin|A]] • [[Toyota AD-enjin|AD]] • [[Toyota AZ-enjin|AZ]] • [[Toyota E-enjin|E]] • [[Toyota F-enjin|F]] • [[Toyota G-enjin|G]] • [[Toyota K-enjin|K]] • [[Toyota M-enjin|M]] • [[Toyota NZ-enjin|NZ]] • [[Toyota R-enjin|R]] • [[Toyota S-enjin|S]] • [[Toyota T-enjin|T]] • [[Toyota V-enjin|V]] • [[Toyota W-enjin|W]] • [[Toyota ZZ-enjin|ZZ]] ;[[Volkswagen]] • [[Volkswagen Amarok|Amarok]] • [[Volkswagen Beetle|Beetle]] • [[Volkswagen Caddy|Caddy]] • [[Volkswagen CC|CC]] • [[Volkswagen Eos|Eos]] • [[Volkswagen Fox|Fox]] • [[Volkswagen Golf|Golf]] • [[Volkswagen Jetta|Jetta]] • [[Volkswagen Mikrobus|Mikrobus]] • [[Volkswagen New Beetle|New Beetle]] • [[Volkswagen Passat|Passat]] • [[Volkswagen Polo|Polo]] • [[Volkswagen Scirocco|Scirocco]] • [[Volkswagen Tiguan|Tiguan]] • [[Volkswagen Touran|Touran]] • [[Volkswagen Touareg|Touareg]] • [[Volkswagen up!|VW up!]] ;Ander • [[Dacia Sandero]] • [[DKW Munga]] • [[Fiat Punto]] • [[Goggomobil]] • [[Great Wall Florid]] • [[Mazda2]] • [[Mazda3]] • [[Mini (BMW)]] • [[Mitsubishi Lancer]] • [[Mitsubishi L300]] • [[Mitsubishi Space Star]] • [[Seat Ibiza]] • [[Samcor]] • [[Zündapp]] ===Motortegnologie=== • [[Dubbelkoppelaarratkas]] • [[Inlyntweesilinder]]enjin • [[Inlyndriesilinder]]enjin • [[Inlynviersilinder]]enjin • [[Inlynsessilinder]]enjin • [[Kronkelveer]] • [[Luikrug]] • [[MacPhersonstut]] • [[Motordryfuitleg]] • [[Platvierenjin]] • [[Sedan]] • [[Skokbreker]] • [[Skyfremme]] • [[Stasiewa]] • [[Stop-aansittegnologie]] • [[Superminimotor]] • [[VR6-enjin]] == [[Motorsport]] == * [[Alexander Albon]] • [[Rubens Barrichello]] • [[Valtteri Bottas]] • [[Sébastien Buemi]] • [[Jenson Button]] • [[David Coulthard]] • [[Marcus Ericsson]] • [[Giancarlo Fisichella]] * [[Pierre Gasly]] * [[Antonio Giovinazzi]] * [[Timo Glock]] * [[Esteban Gutiérrez]] • [[Romain Grosjean]] • [[Mika Häkkinen]] • [[Lewis Hamilton]] * [[Brendon Hartley]] • [[Damon Hill]] • [[Nico Hülkenberg]] • [[Daniil Kvyat]] * [[Vitantonio Liuzzi]] • [[Pastor Maldonado]] • [[Nigel Mansell]] • [[Felipe Massa]] • [[Roberto Merhi]] • [[Felipe Nasr]] • [[Vitaly Petrov]] • [[Sergio Pérez]] • [[Nelson Piquet]] • [[Alain Prost]] • [[Daniel Ricciardo]] • [[Walter Röhrl]] • [[Nico Rosberg]] • [[Carlos Sainz jr.]] * [[Mick Schumacher]] * [[Sergej Sirotkin]] • [[Will Stevens]] • [[Max Verstappen]] • [[Sebastian Vettel]] • [[Mark Webber]] ===[[Tydren]]motors=== • [[Citroën C4 WRC]] • [[Citroën DS3 WRC]] • [[Citroën Xsara WRC]] • [[Ford Escort RS Cosworth|Escort RS Cosworth]] • [[Ford Fiesta RS WRC|Fiesta RS WRC]] • [[Ford Fiesta S2000|Fiesta S2000]] • [[Ford Focus RS WRC|Focus RS WRC]] • [[Hyundai i20 WRC]] • [[Mini John Cooper Works WRC‎]] • [[Peugeot 206 WRC‎]] • [[Volkswagen Polo R WRC]] ===[[Lys van Formule Een-bane|F1-renbane]]=== • [[Adelaide Straatbaan]] • [[Aintree-motorrenbaan]] • [[Autodromo Enzo e Dino Ferrari]] • [[Bahrein Internasionale Renbaan]] • [[Bakoe-straatrenbaan]] • [[Barcelona-Catalunya-renbaan]] • [[Brands Hatch-renbaan]] • [[Circuit de Spa-Francorchamps]] • [[Estoril-renbaan]] • [[Hockenheimring]] • [[Hungaroring]] • [[Kyalami Grand Prix-renbaan]] • [[Marinabaai Straatbaan]] • [[Melbourne Grand Prix Renbaan]] • [[Monaco-renbaan]] • [[Nelson Piquet Internasionale Renbaan]] • [[Paul Ricard-renbaan]] • [[Phoenix straatrenbaan]] • [[Prins George-renbaan]] • [[Red Bull Ring]] • [[Reims-Gueux|Reims-renbaan]] • [[Shanghai Internasionale Renbaan]] • [[Silverstone-renbaan]] • [[Skandinawiese Renbaan]] • [[Sochi Autodrom]] • [[Suzuka Internasionale Renbaan]] • [[Valencia Straatbaan]] • [[Watkins Glen Internasionale Renbaan]] • [[Yas Marina-renbaan]] • [[Zandvoort-renbaan]] • [[Zolder-renbaan]] --> <!-- == Vliegtuie == ;Siviel • [[Airbus A318]] • [[Airbus A320]] • [[Airbus A330]] • [[Airbus A340]] • [[Airbus A350 XWB]] • [[Airbus A380]] • [[Airbus Beluga]] • [[Boeing 247]] • [[Boeing 727]] • [[Boeing 767]] • [[Boeing 777]] • [[Boeing 787 Dreamliner]] • [[Boeing 747 Dreamlifter]] • [[Boeing 747-8]] • [[Dassault Falcon 7X]] • [[Dassault Falcon 8X]] • [[Douglas DC-3]] • [[Lockheed L-1011 TriStar]] ;Militêr • [[Aermacchi MB-326]] • [[AHRLAC Holdings Ahrlac]] • [[Atlas Cheetah]] • [[Atlas Impala]] • [[Avro Shackleton]] • [[BAE Systems Hawk]] • [[Blackburn Buccaneer]] • [[Boeing B-29 Superfortress]] • [[Boeing B-50 Superfortress]] • [[Boeing B-52 Stratofortress]] • [[Boeing KC-135 Stratotenker]] • [[C-130 Hercules]] • [[Dassault Mirage III]] • [[Dassault Mirage F1]] • [[Dassault Mirage 2000]] • [[Dassault Rafale]] • [[Dassault Super Étendard]] • [[Eurofighter Typhoon]] • [[F-15 Eagle]] • [[F-15E Strike Eagle]] • [[F-86 Sabre]] <br /> • [[Grumman C-2 Greyhound]] • [[Grumman F-14 Tomcat]] (Oesjaar) • [[Junkers Ju 87]] • [[Lockheed P-38 Lightning]] • [[Lockheed P-80 Shooting Star]] • [[Lockheed Martin F-22 Raptor]] • [[Lockheed Martin F-35 Lightning II]] • [[McDonnell Douglas F/A-18 Hornet]] • [[Messerschmitt Me 262]] • [[MiG-15]] • [[MiG-21]] • [[MiG-23]] • [[Nanchang Q-5]] • [[North American P-51 Mustang]] • [[North American T-6 Texan]] = (Harvard) • [[Panavia Tornado]] • [[Pilatus PC-7]] • [[Saab JAS 39 Gripen]] • [[SR-71 Blackbird]] • [[Sukhoi Su-27]] • [[Supermarine Spitfire]] • [[Transall C-160]] • [[Tupolev Tu-95]] ;Helikopters • [[Aérospatiale Alouette III]] • [[Aérospatiale SA 330 Puma]] • [[AgustaWestland AW101]] • [[Denel Rooivalk]] (bydrae) • [[Sikorsky HH-60 Pave Hawk]] === Vliegtuigenjins === • [[Pratt & Whitney JT8D]] • [[Pratt & Whitney JT9D]] • [[Pratt & Whitney PW4000]] • [[Pratt & Whitney PW6000]] • [[Rolls-Royce RB211]] • [[Rolls-Royce Trent]] == Lugrederye == [[Air China]] • [[Air Hong Kong]] • [[Air India]] • [[Air Madagascar]] • [[Air Mauritius]] • [[Air Namibia]] • [[Air New Zealand]] • [[Air Seychelles]] • [[Air Uganda]] • [[Airlink]] • [[Alitalia]] • [[All Nippon Airways]] • [[American Airlines]] • [[Cathay Pacific]] • [[China Airlines]] • [[China Eastern Airlines]] • [[China Southern Airlines]] • [[Delta Air Lines]] • [[Dragonair]] • [[EasyJet]] • [[Edelweiss Air]] • [[EgyptAir]] • [[El Al Israel Airlines]] • [[Emirates Airline]] • [[Ethiopian Airlines]] • [[Etihad Airways]] • [[Hong Kong Airlines]] • [[Hong Kong Express Airways]] • [[IBERIA]] • [[ILFC]] • [[Japan Airlines]] • [[Kenya Airways]] • [[Korean Air]] • [[Kuwait Airways]] • [[Malaysia Airlines]] • [[Monarch Airlines]] • [[Qantas]] • [[Qatar Airways]] • [[Ryanair]] • [[Safair]] • [[Scoot]] • [[SilkAir]] • [[Singapore Airlines]] • [[South African Express]] • [[Swiss International Air Lines]] • [[TAP Portugal]] • [[Thai Airways]] • [[Tigerair]] • [[Turkish Airlines]] • [[United Airlines]] • [[UPS Airlines]] • [[US Airways]] • [[Valuair]] • [[Virgin Atlantic]] == Lughawens == ;Internasionaal • [[Aboe Dhabi Internasionale Lughawe]] • [[Addis Abeba Bole Internasionale Lughawe]] • [[Adolfo Suárez Madrid–Barajas Lughawe]] • [[Barcelona–El Prat-lughawe]] • [[Beijing Capital Internasionale Lughawe]] • [[Ben Gurion Internasionale Lughawe]] • [[Dallas/Fort Worth Internasionale Lughawe]] • [[Darwin Internasionale Lughawe]] • [[Denver Internasionale Lughawe]] • [[Doebai Internasionale Lughawe]] • [[Don Mueang Internasionale Lughawe]] • [[Eurolughawe Basel-Mulhouse-Freiburg]] • [[Hamad Internasionale Lughawe]] • [[Hong Kong Internasionale Lughawe]] • [[Hosea Kutako Internasionale Lughawe]], Windhoek • [[Incheon Internasionale Lughawe]] • [[Istanbul Atatürk Internasionale Lughawe]] • [[Louisville Internasionale Lughawe]] • [[London City-lughawe]] • [[Lughawe Londen-Gatwick]] • [[Lughawe Leonardo da Vinci–Fiumicino]] • [[Lughawe Singapoer Changi]] • [[Midway Internasionale Lughawe]] • [[München Internasionale Lughawe]] • [[Narita Internasionale Lughawe]], Tokio • [[N'djili-lughawe]] • [[O'Hare Internasionale Lughawe]] • [[Phuket Internasionale Lughawe]] • [[Roland Garros-lughawe]], [[Réunion]] • [[Sabiha Gökçen Internasionale Lughawe]] • [[São Paulo Congonhas Internasionale Lughawe]] • [[São Paulo Guarulhos Internasionale Lughawe]] • [[Sir Seewoosagur Ramgoolam Internasionale Lughawe]] • [[Sir Seretse Khama Internasionale Lughawe]], Gaborone • [[Taiwan Taoyuan Internasionale Lughawe]] • [[Tokio-Haneda Internasionale Lughawe]] • [[Tulsa Internasionale Lughawe]] • [[Warskou Chopin-lughawe]] ;Plaaslik • [[Aliwal-Noord-lughawe]] • [[Alldays-lughawe]] • [[Bhisho-lughawe]] • [[Gateway Internasionale Lughawe]] • [[George-lughawe]] • [[Grootfonteinlughawe]] • [[Katima Mulilo-lughawe]] • [[Kimberley-lughawe]] • [[Kruger Mpumalanga Internasionale Lughawe]] • [[Margate-lughawe]] • [[Mthatha-lughawe]] • [[Oos-Londenlughawe]] • [[Phalaborwa-lughawe]] • [[Polokwane Internasionale Lughawe]] • [[Port Elizabeth-lughawe]] • [[Skukuza-lughawe]] • [[Upington-lughawe]] • [[Walvisbaai-lughawe]] • [[Windhoek Eros-lughawe]] • [[Serengeti Internasionale Lughawe]] (beplan) == S.A. Lugmagbasisse == • [[Lugmagbasis Bloemspruit]] • [[Lugmagbasis Durban]] • [[Lugmagbasis Hoedspruit]] • [[Lugmagbasis Langebaanweg]] • [[Lugmagbasis Makhado]] • [[Lugmagbasis Overberg]] • [[Lugmagbasis Swartkop]] • [[Lugmagbasis Waterkloof]] • [[Lugmagbasis Ysterplaat]] == Ruimtereise == • [[Apollo 11]] • [[Apollo 12]] • [[Apollo 13]] • [[Apollo 14]] • [[Apollo 15]] • [[Apollo 16]] • [[Apollo 17]] • [[Challenger-ramp]] • [[Ruimtependeltuig Enterprise]] == Skeepvaart == • [[HMS Ark Royal]] • [[HMS Ocean]] • [[HMS Invincible]] • [[HMS Invincible (R05)]] • [[Buiteboordmotor]] • [[Fabriekskip]] • [[Olietenkskip]] • [[Skeepsaandrywing]] --> <!-- == Weermagte == • [[Amerikaanse Gewapende Magte]] • [[Amerikaanse Lugmag]] • [[Amerikaanse Leër]] • [[Amerikaanse Vloot]] • [[Amerikaanse Marinierskorps]] • [[Chileense Lugmag]] • [[Franse Lugmag]] • [[Franse Vloot]] • [[Guantanamobaai-vlootbasis]] • [[Indiese Lugmag]] • [[Irakse Oorlog]] • [[Israeliese Lugmag]] • [[Koninklike Australiese Lugmag]] • [[Koninklike Maleisiese Lugmag]] • [[Koninklike Noorweegse Lugmag]] • [[Koninklike Saoediese Lugmag]] • [[Russiese Lugmag]] • [[Russiese Vloot]] • [[Suid-Afrikaanse Lugmag]] • [[Suid-Afrikaanse Leër]] • [[Suid-Afrikaanse Vloot]] • [[Volksbevrydingsleër|Volksbevrydingsleër van China]] === Krygstuig === • [[Denel G5-kanon]] • [[Denel G6-kanon]] • [[Denel 35mm-dubbeldoelkanon]] • [[Galil-aanvalsgeweer]] • [[M1 Garand-geweer]] • [[Olifanttenk]] • [[R4-aanvalsgeweer]] • [[.30-06 Springfield]] • [[47-voet Motorreddingsboot]] • [[52-voet Motorreddingsboot]] --> == [[Farmasie]] == • [[Apteekoutomatisasie]] • [[Apteker]] • [[Baccalaureus Pharmaciae]] • [[Tablet (medisyne)]] === [[Teenretrovirale middel|ARVs]] === • [[Abakavir]] • [[Efavirens]] • [[Efavirens/emtrisitabien/tenofovir]] • [[Emtrisitabien]] • [[Lamivudien]] • [[Lopinavir/ritonavir]] • [[Nevirapien]] • [[Sidovudien]] • [[Tenofovir]] === Ander === • [[Adrenalien]] • [[Aminoglikosied]] • [[Amlodipien]] • [[Anti-inflammatoriese middel]] • [[Aspirien]] • [[Cholesterol]] • [[Deksametasoon]] • [[Diklofenak]] • [[Formaldehied]] • [[Flukonasool]] • [[Ibuprofeen]] • [[Indapamied]] • [[Isoniasied]] • [[Loperamied]] • [[Meflokien]] • [[Misoprostol]] • [[Oestradiol]] • [[Paromomisien]] • [[Perindopril]] • [[Prednisoon]] • [[Propranolol]] • [[RNS]] • [[Siklosporien]] • [[Simetikoon]] • [[Siprofloksasien]] • [[Steroïed]] • Al 12 vitamiene <!-- ===[[Dier]]e=== • [[Alikreukel]] • [[Bosveldtjeriktik]] • [[Eier (biologie)]] • [[Emoe]] • [[Groot gordelakkedis]] • [[Grysskuimnesboompadda]] = ''[[Chiromantis xerampelina]]'' • [[Haaie (vis)]] • [[Indiese kroonmees]] • [[Kloofpadda]] = ''[[Natalobatrachus bonebergi]]'' • [[Saalbek-ooievaar]] • [[Mannetjie]] • [[Wyfie]] ===[[Plant]]e=== [[Johannesbroodboom]] • [[Acacia erubescens]] • [[Acacia gerrardii]] • [[Acacia luederitzii]] • [[Acacia polyacantha]] • [[Bergmahonie]] • [[Grootblaarsekelbos]] • [[Koekemakrank]] • [[Laeveldnaboom]] • [[Rooiels (boom)]] (''[[Cunonia capensis]]'') • [[Rooihartboom]] (''[[Hymenocardia ulmoides]]'') • [[Sebrabaskanniedood]] • [[Sebrahout]] === Groente === • [[Aartappel]] • [[Aspersie]] • [[Beet]] • [[Boontjie]] • [[Brandrissie]] vertaal uit [[:en:Cayenne pepper]] • [[Broccoli]] • [[Brusselspruit]] • [[Kool (plant)]] • [[Pampoen]] • [[Patats]] • [[Raap]] • [[Sampioen]] • [[Soetrissie]] • [[Spinasie]] • [[Sprietui]] • [[Tamatie]] • [[Ui]] • [[Wortel (groente)]] === Vrugte === [[Appel]] • [[Appelkoos]] • [[Avokado]] • [[Druiwe]] • [[Kiwivrug]] • [[Koejawel]] • [[Lemmetjie]] • [[Lemoen]] • [[Lietsjie]] • [[Nartjie]] • [[Olyf]] • [[Papaja]] • [[Perske]] • [[Pruim]] • [[Pynappel]] • [[Rosyntjie]] • [[Suurlemoen]] === Vleis, vis ens. === • [[Beestong]] • [[Beesvleis]] • [[Beesvleis Stroganoff]] (Voyageur) • [[Beesvleis Wellington]] • [[Biefstuk]] • [[Eier (voedsel)]] • [[Frikkadel]] • [[Hoendervleis]] • [[Maalvleis]] • [[Ribbetjie]] • [[Seekos]] • [[Skaapvleis]] • [[Skilpadjies]] • [[Tjop (vleis)]] • [[Varkvleis]] • [[Vet]] • [[Vis (voedsel)]] • [[Wildsvleis]] === Smul === • [[KFC]] • [[Koffiewinkel]] • [[McDonald's]] • [[Melkskommel]] • [[Seekos]]--> [[Lêer:Rooibokram KNP suide.JPG|duimnael|regs|180px|Gebruiker verkies die Krugerwildtuin bo sy kantoor]] [[Lêer:Steak 03 bg 040306.jpg|duimnael|regs|180px|Gebruiker is gek oor '''T-been steak''']] [[Lêer:Tuna salad sandwich.jpg|regs|180px]] [[en:User:Aliwal2012]] [[ceb:Gumagamit:Aliwal2012]] [[de:Benutzer:Aliwal2012]] [[es:Usuario:Aliwal2012]] [[fr:Utilisateur:Aliwal2012]] [[it:Utente:Aliwal2012]] [[nl:Gebruiker:Aliwal2012]] [[nso:User:Aliwal2012]] [[simple:User:Aliwal2012]] [[ss:User:Aliwal2012]] [[st:User:Aliwal2012]] [[ta:பயனர்:Aliwal2012]] [[tn:User:Aliwal2012]] [[ve:User:Aliwal2012]] [[xh:User:Aliwal2012]] [[zu:User:Aliwal2012]] l00j27aa2dtxsv1k0g4ow9uf99fuuua 0 66759 2513590 2499382 2022-07-19T19:01:19Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Spesieboks | name = Doringkatjiepiering | image = Hyperacanthus amoenus (Rubiaceae) (48854671578).jpg | image_caption = Afgeneem te Low's Creek, Mpumalanga | status = LC | status_system = iucn3.1 | taxon = Hyperacanthus amoenus | binomial_authority = (Sims) Bridson }} Die '''doringkatjiepiering''' (''Hyperacanthus amoenus'') - voorheen ''Gardenia amoena'' - is 'n [[boom]] wat tot ongeveer 7&nbsp;m hoog word. Dit word in 'n wye verskeidenheid habitats aangetref. Die boom het wit blomme wat ongeveer 3&nbsp;cm lank is en is pienk tot rooierig aan die agterkant van die kroonblare. Die vrugte is tot 2.5&nbsp;m in deursnee en is donkerbruin tot swart wanneer dit volwasse is. [[lêer:Hyperacanthus amoenus Bot. Mag. 44. 1904. 1816.jpg|links|duimnael|Illustrasie in John Sims (1904)]] Die boom se FSA-nommer is 690.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees</ref> == Sien ook == {{Commonskat|Hyperacanthus amoenus}} * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 * [http://redlist.sanbi.org/species.php?species=1479-1 REDLIST Sanbi] {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] oks10pvtv30tc6rx8xe33abfd2zjarv 0 66769 2513612 2217430 2022-07-19T19:52:15Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Boskatjiepiering |image = Gardenia thunbergia385207587.jpg |status = LC |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Gentianales]] |familia = [[Rubiaceae]] |genus = ''[[Gardenia]]'' |species = '''''G. thunbergia''''' |binomial = ''Gardenia thunbergia'' |binomial_authority = [[L.f.]] |synonyms = * ''Caquepiria bergkia'' <small>J.F.Gmel.</small> * ''Gardenia appendiculata'' <small>Stokes</small> * ''Gardenia crassicaulis'' <small>Salisb.</small> * ''Gardenia macrocarpa'' <small>Carey ex Voigt</small> * ''Gardenia medicinalis'' <small>Vahl ex Schumach. & Thonn.</small> * ''Gardenia speciosa'' <small>Salisb.</small> * ''Gardenia verticillata'' <small>Lam.</small> * ''Genipa thunbergia'' <small>(Thunb.) Baill.</small> * ''Warneria thunbergia'' <small>(Thunb.) Stuntz</small> }} [[Lêer:Gardenia thunbergia00.jpg|duimnael|links|<center>''Gardenia thunbergia'' deur Edith Struben (1868-1936)</center>]] Die '''Boskatjiepiering''' (''Gardenia thunbergia'') is 'n klein [[boom]]pie wat natuurlik voorkom in immergroen woude in die [[Oos-Kaap]] en [[KwaZulu-Natal]]. Die [[spesie]] is ook [[inheems]] in [[Mosambiek]]. Die blomme is wit, swaar gegeur en is tot 70&nbsp;mm in deursnee. Die boom staan ook bekend as die ''Witkatjiepiering''. Die boom se [[vrug]]te bly maande lank aan die boom, is gryserig en taamlik glad met verhewe witterige spikels. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bronne == * ''Algemene gids tot BOME''. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:751291-1 Plants of the World Online] * [http://redlist.sanbi.org/species.php?species=1412-18 REDLIST Sanbi] == Verwysings == {{Verwysings}} {{Saadjie}} {{commonskat|Gardenia thunbergia}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] jea75wqnpfpvvg2y6g65bgbsh4hln52 2513613 2513612 2022-07-19T19:54:03Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Boskatjiepiering |image = Gardenia thunbergia385207587.jpg |status = LC |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Gentianales]] |familia = [[Rubiaceae]] |genus = ''[[Gardenia]]'' |species = '''''G. thunbergia''''' |binomial = ''Gardenia thunbergia'' |binomial_authority = [[L.f.]] |synonyms = * ''Caquepiria bergkia'' <small>J.F.Gmel.</small> * ''Gardenia appendiculata'' <small>Stokes</small> * ''Gardenia crassicaulis'' <small>Salisb.</small> * ''Gardenia macrocarpa'' <small>Carey ex Voigt</small> * ''Gardenia medicinalis'' <small>Vahl ex Schumach. & Thonn.</small> * ''Gardenia speciosa'' <small>Salisb.</small> * ''Gardenia verticillata'' <small>Lam.</small> * ''Genipa thunbergia'' <small>(Thunb.) Baill.</small> * ''Warneria thunbergia'' <small>(Thunb.) Stuntz</small> }} [[Lêer:Gardenia thunbergia00.jpg|duimnael|links|<center>''Gardenia thunbergia'' deur Edith Struben (1868-1936)</center>]] Die '''Boskatjiepiering''' (''Gardenia thunbergia'') is 'n klein [[boom]]pie wat natuurlik voorkom in immergroen woude in die [[Oos-Kaap]] en [[KwaZulu-Natal]]. Die [[spesie]] is ook [[inheems]] in [[Mosambiek]]. Die blomme is wit, swaar gegeur en is tot 70&nbsp;mm in deursnee. Die boom staan ook bekend as die ''Witkatjiepiering''. Die boom se [[vrug]]te bly maande lank aan die boom, is gryserig en taamlik glad met verhewe witterige spikkels. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bronne == * ''Algemene gids tot BOME''. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:751291-1 Plants of the World Online] * [http://redlist.sanbi.org/species.php?species=1412-18 REDLIST Sanbi] == Verwysings == {{Verwysings}} {{commonskat|Gardenia thunbergia}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] 4fnk9fbc506phbmvxnxw1x3roy8taqx 2513614 2513613 2022-07-19T19:58:52Z Oesjaar 7467 Skakels wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Boskatjiepiering |image = Gardenia thunbergia385207587.jpg |status = LC |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Gentianales]] |familia = [[Rubiaceae]] |genus = ''[[Gardenia]]'' |species = '''''G. thunbergia''''' |binomial = ''Gardenia thunbergia'' |binomial_authority = [[L.f.]] |synonyms = * ''Caquepiria bergkia'' <small>[[Johann Gmelin|J.F.Gmel.]]</small> * ''Gardenia appendiculata'' <small>Stokes</small> * ''Gardenia crassicaulis'' <small>Salisb.</small> * ''Gardenia macrocarpa'' <small>Carey ex Voigt</small> * ''Gardenia medicinalis'' <small>Vahl ex Schumach. & Thonn.</small> * ''Gardenia speciosa'' <small>Salisb.</small> * ''Gardenia verticillata'' <small>Lam.</small> * ''Genipa thunbergia'' <small>([[Carl Peter Thunberg|Thunb.]]) Baill.</small> * ''Warneria thunbergia'' <small>(Thunb.) Stuntz</small> }} [[Lêer:Gardenia thunbergia00.jpg|duimnael|links|<center>''Gardenia thunbergia'' deur Edith Struben (1868-1936)</center>]] Die '''Boskatjiepiering''' (''Gardenia thunbergia'') is 'n klein [[boom]]pie wat natuurlik voorkom in immergroen woude in die [[Oos-Kaap]] en [[KwaZulu-Natal]]. Die [[spesie]] is ook [[inheems]] in [[Mosambiek]]. Die blomme is wit, swaar gegeur en is tot 70&nbsp;mm in deursnee. Die boom staan ook bekend as die ''Witkatjiepiering''. Die boom se [[vrug]]te bly maande lank aan die boom, is gryserig en taamlik glad met verhewe witterige spikkels. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bronne == * ''Algemene gids tot BOME''. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:751291-1 Plants of the World Online] * [http://redlist.sanbi.org/species.php?species=1412-18 REDLIST Sanbi] == Verwysings == {{Verwysings}} {{commonskat|Gardenia thunbergia}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] nngdovtkq9ycy6tvufhxtkt7tzknsaq 2513619 2513614 2022-07-19T20:16:17Z Oesjaar 7467 /* Verwysings */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Boskatjiepiering |image = Gardenia thunbergia385207587.jpg |status = LC |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Gentianales]] |familia = [[Rubiaceae]] |genus = ''[[Gardenia]]'' |species = '''''G. thunbergia''''' |binomial = ''Gardenia thunbergia'' |binomial_authority = [[L.f.]] |synonyms = * ''Caquepiria bergkia'' <small>[[Johann Gmelin|J.F.Gmel.]]</small> * ''Gardenia appendiculata'' <small>Stokes</small> * ''Gardenia crassicaulis'' <small>Salisb.</small> * ''Gardenia macrocarpa'' <small>Carey ex Voigt</small> * ''Gardenia medicinalis'' <small>Vahl ex Schumach. & Thonn.</small> * ''Gardenia speciosa'' <small>Salisb.</small> * ''Gardenia verticillata'' <small>Lam.</small> * ''Genipa thunbergia'' <small>([[Carl Peter Thunberg|Thunb.]]) Baill.</small> * ''Warneria thunbergia'' <small>(Thunb.) Stuntz</small> }} [[Lêer:Gardenia thunbergia00.jpg|duimnael|links|<center>''Gardenia thunbergia'' deur Edith Struben (1868-1936)</center>]] Die '''Boskatjiepiering''' (''Gardenia thunbergia'') is 'n klein [[boom]]pie wat natuurlik voorkom in immergroen woude in die [[Oos-Kaap]] en [[KwaZulu-Natal]]. Die [[spesie]] is ook [[inheems]] in [[Mosambiek]]. Die blomme is wit, swaar gegeur en is tot 70&nbsp;mm in deursnee. Die boom staan ook bekend as die ''Witkatjiepiering''. Die boom se [[vrug]]te bly maande lank aan die boom, is gryserig en taamlik glad met verhewe witterige spikkels. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bronne == * ''Algemene gids tot BOME''. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:751291-1 Plants of the World Online] * [http://redlist.sanbi.org/species.php?species=1412-18 REDLIST Sanbi] == Verwysings == {{Verwysings}} {{commonskat|Gardenia thunbergia}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Gardenia]] [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] cal12yjeqqqqvs70yawjiamssn2nif9 2513620 2513619 2022-07-19T20:16:52Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Boskatjiepiering |image = Gardenia thunbergia385207587.jpg |status = LC |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Gentianales]] |familia = [[Rubiaceae]] |genus = ''[[Gardenia]]'' |species = '''''G. thunbergia''''' |binomial = ''Gardenia thunbergia'' |binomial_authority = [[L.f.]] |synonyms = * ''Caquepiria bergkia'' <small>[[Johann Gmelin|J.F.Gmel.]]</small> * ''Gardenia appendiculata'' <small>Stokes</small> * ''Gardenia crassicaulis'' <small>Salisb.</small> * ''Gardenia macrocarpa'' <small>Carey ex Voigt</small> * ''Gardenia medicinalis'' <small>Vahl ex Schumach. & Thonn.</small> * ''Gardenia speciosa'' <small>Salisb.</small> * ''Gardenia verticillata'' <small>Lam.</small> * ''Genipa thunbergia'' <small>([[Carl Peter Thunberg|Thunb.]]) Baill.</small> * ''Warneria thunbergia'' <small>(Thunb.) Stuntz</small> }} [[Lêer:Gardenia thunbergia00.jpg|duimnael|links|<center>''Gardenia thunbergia'' deur Edith Struben (1868-1936)</center>]] Die '''Boskatjiepiering''' (''Gardenia thunbergia'') is 'n klein [[boom]]pie wat natuurlik voorkom in immergroen woude in die [[Oos-Kaap]] en [[KwaZulu-Natal]]. Die [[spesie]] is ook [[inheems]] in [[Mosambiek]]. Die blomme is wit, swaar gegeur en is tot 70&nbsp;mm in deursnee. Die boom staan ook bekend as die ''Witkatjiepiering''. Die boom se [[vrug]]te bly maande lank aan die boom, is gryserig en taamlik glad met verhewe witterige spikkels. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bronne == * ''Algemene gids tot BOME''. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:751291-1 Plants of the World Online] * [http://redlist.sanbi.org/species.php?species=1412-18 REDLIST Sanbi] {{commonskat|Gardenia thunbergia}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Gardenia]] [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] 6bonlbsoggve5j9e92cnl93zym0bk37 0 66770 2513621 2273214 2022-07-19T20:17:25Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Bosveldkatjiepiering |image = Gardeniavolkensii-flowers&foliage&fruit.JPG |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Gentianales]] |familia = [[Rubiaceae]] |genus = ''[[Gardenia]]'' |species = '''''G. volkensii''''' |binomial = ''Gardenia volkensii'' |binomial_authority = K.Schum. |}} Die '''Bosveldkatjiepiering''' (''Gardenia volkensii'') - voorheen ''Gardenia spatulifolia'' - is 'n klein [[boom]]pie wat in [[KwaZulu-Natal]] en noord van die [[Vaalrivier]] voorkom. Die blomme is wit wanneer hulle oopgaan - soos die van die [[Boskatjiepiering]] - maar verdof tot geel. Die vrugte is grysgroen, vlak gerib en is 60 x 30&nbsp;mm groot. Hulle het dikwels grys of witterige kolle op. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bron == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Gardenia]] [[Kategorie:Bome van Afrika]] bdzzsh4zmu2gmvf37tu5wljim9u1f74 0 66895 2513547 1789112 2022-07-19T14:38:22Z Aliwal2012 39067 /* Week 3 */ wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rugbykampioenskap | | jaar = 2012 | beeld = | grootte = 100px | onderskrif = | begin = [[18 Augustus]] | eindig = [[6 Oktober]] | wenners = Nieu-Seeland | aantal = 11 | wedstryde = 12 | drieë = 44 | bywoning = | meeste punte = '''58''' [[Dan Carter]] {{vlagikoon|NZL}} | meeste drieë = '''7''' [[Bryan Habana]] {{vlagikoon|RSA}} | vorige = [[2011-Drienasiesreeks|2011]] | volgende = [[2013-Rugbykampioenskapreeks|2013]] }} Die '''2012'''-[[Rugbykampioenskap]] was die eerste jaarlikse [[rugby]]kompetisie tussen die nasionale spanne van [[Argentinië]], [[Suid-Afrika]], [[Australië]] en [[Nieu-Seeland]] gewees. Die reeks is vanaf [[18 Augustus]] tot [[6 Oktober]] [[2012]] gespeel. Die spanne was onderskeidelik die [[Argentynse nasionale rugbyspan|Pumas]], [[Springbokke]], [[Wallabies]] en die [[All Blacks]]. == Telkaart == {| class="wikitable" !rowspan=2 width="6%"| !rowspan=2 width="18%"| Nasie !colspan=4 width="32%"| Wedstryde !colspan=3 width="24%"| Punte !rowspan=2 width="10%"| Bonuspunte !rowspan=2 width="10%"| Ligapunte |- !width="8%"| Speel !width="8%"| Wen !width="8%"| Gelyk !width="8%"| Verloor !width="8%"| Vir !width="8%"| Teen !width="8%"| Verskil |- align=center |- |style="background: #000000; color: #FFFFFF"|1||align=left|[[All Blacks|Nieu-Seeland]] | 6 || 6 || 0 || 0 || 177 || 66 || +111 || 2 || '''26''' |- align=center |- |style="background: #336600; color: #FFFF00"|2||align=left|[[Springbokke|Suid-Afrika]] | 6 || 2 || 1 || 3 || 120 || 109 || +11 || 2 || '''12''' |- align=center |- |style="background: #FFFF00; color: #336600"|3||align=left|[[Wallabies|Australië]] | 6 || 3 || 0 || 3 || 101 || 137 || &minus;36 || 0 || '''12''' |- align=center |- |style="background: #75AADB; color: #FFFFFF"|4||align=left|[[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]] | 6 || 0 || 1 || 5 || 80 || 166 || &minus;86 || 2 || '''4''' |} == Wedstryddatums == {| class="wikitable" style="text-align:center" |- border=1 cellpadding=5 cellspacing=0 !width="100"| !width="100"|Datum !width="100"| !width="100"|Datum |- bgcolor="#cedff2" |'''[[#Week 1|Week 1]]''' |''18 Augustus'' |'''[[#Week 4|Week 4]]''' |''15 September'' |- |'''[[#Week 2|Week 2]]''' |''25 Augustus'' |'''[[#Week 5|Week 5]]''' |''29-30 September'' |- bgcolor="#cedff2" |'''[[#Week 3|Week 3]]''' |''8 September'' |'''[[#Week 6|Week 6]]''' |''6-7 Oktober'' |} === Week 1 === {{rugbywedstryd | datum = 18 Augustus 2012 | tyd = 12:05 | tuis = [[Wallabies|Australië]] {{vlagikoon|AUS}} | telling = 19 &ndash; 27 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103291&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10911&awayid=10901&fullview=true Verslag] | weg = {{vlagikoon|NZL}} [[All Blacks|Nieu-Seeland]] | tuispunte = '''Drie:''' Nathan Sharpe<br>'''Doelskop:''' Berrick Barnes<br>'''Strafdoele:''' Berrick Barnes (4) | wegpunte = '''Drieë:''' Israel Dagg, Cory Jane<br>'''Doelskop:''' [[Dan Carter]]<br>'''Strafdoele:''' [[Dan Carter]] (5) | stadion = [[Stadion Australië|ANZ-stadion]], [[Sydney]] | bywoning = | skeidsregter = Alain Rolland ([[Ierse Rugbyvoetbalunie|IRL]]) }} {{rugbywedstryd | datum = 18 Augustus 2012 | tyd = 17:00 | tuis = [[Springbokke|Suid-Afrika]] {{vlagikoon|RSA}} | telling = 27 &ndash; 6 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103301&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10891&awayid=10921&fullview=true Verslag] | weg = {{vlagikoon|ARG}} [[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]] | tuispunte = '''Drieë:''' Zane Kirchner, Marcell Coetzee, [[Bryan Habana]]<br>'''Doelskoppe:''' [[Morné Steyn]] (3)<br>'''Strafdoele:''' [[Morné Steyn]] (2) | wegpunte = '''Strafdoele:''' Juan Martin Hernández (2) | stadion = [[Nuwelandstadion|DHL Nuweland]], [[Kaapstad]] | bywoning = | skeidsregter = [[Steve Walsh]] ([[Australiese Rugbyunie|AUS]]) }} === Week 2 === {{rugbywedstryd | datum = 25 Augustus 2012 | tyd = 9:35 | tuis = [[All Blacks|Nieu-Seeland]] {{vlagikoon|NZL}} | telling = 22 &ndash; 0 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103311&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10901&awayid=10911&fullview=true Verslag] | weg = {{vlagikoon|AUS}} [[Wallabies|Australië]] | tuispunte = '''Drie:''' Israel Dagg<br>'''Doelskop:''' [[Dan Carter]]<br>'''Strafdoele:''' [[Dan Carter]] (5) | wegpunte = '''Kaarte:''' Will Genia {{Geelkaart|29|39}} | stadion = [[Edenparkstadion]], [[Auckland]] | bywoning = | skeidsregter = Nigel Owens ([[Walliese Rugbyvoetbalunie|WAL]]) }} {{rugbywedstryd | datum = 25 Augustus 2012 | tyd = 21:10 | tuis = [[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]] {{vlagikoon|ARG}} | telling = 16 &ndash; 16 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103321&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10921&awayid=10891&fullview=true Verslag] | weg = {{vlagikoon|RSA}} [[Springbokke|Suid-Afrika]] | tuispunte = '''Drie:''' Santiago Fernandez<br>'''Doelskop:''' Martin Rodriguez<br>'''Strafdoele:''' Martin Rodriguez (3) | wegpunte = '''Drie:''' [[François Steyn]]<br>'''Doelskop:''' [[Morné Steyn]]<br>'''Strafdoele:''' [[Morné Steyn]] (3) | stadion = [[Estadio Malvinas Argentinas]], [[Mendoza (Argentinië)|Mendoza]] | bywoning = | skeidsregter = Steve Walsh ([[Australiese Rugbyunie|AUS]]) }} === Week 3 === {{rugbywedstryd | datum = 8 September 2012 | tyd = 9:35 | tuis = {{NZLru-r}} | telling = 21 &ndash; 5 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103341&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10901&awayid=10921&fullview=true Verslag] | weg = {{ARGru}} | tuispunte = '''Drieë:''' Julian Savea, Cory Jane<br/>'''Doelskop:''' Aaron Cruden<br/>'''Strafdoele:''' Aaron Cruden (3) | wegpunte = '''Drie:''' Rodrigo Roncero<br/>'''Kaarte:''' Julio Cabello {{Geelkaart|58|68}} | stadion = [[Westpacstadion]], [[Wellington]] | bywoning = 32 000 | skeidsregter = Romaine Poite ([[Franse Rugbyfederasie|FRA]]) }} {{rugbywedstryd | datum = 8 September 2012 | tyd = 12:35 | tuis = {{AUSru-r}} | telling = 26 &ndash; 19 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103331&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10911&awayid=10891&fullview=true Verslag] | weg = {{RSAru}} | tuispunte = '''Drieë:''' Scott Higginbotham, Ben Alexander<br/>'''Doelskoppe:''' Berrick Barnes (2)<br/>'''Strafdoele:''' Berrick Barnes (4) | wegpunte = '''Drie:''' [[Bryan Habana]]<br/>'''Doelskop:''' [[Morné Steyn]]<br/>'''Strafdoele:''' [[Morné Steyn]] (2), [[François Steyn]] (2)<br/>'''Kaarte:''' [[Tendai Mtawarira]] {{Geelkaart|34|44}} | stadion = [[Subiaco Ovaal|Patersons-stadion]], [[Perth]] | bywoning = 34 377 | skeidsregter = Nigel Owens ([[Walliese Rugbyvoetbalunie|WAL]]) }} === Week 4 === {{rugbywedstryd | datum = 15 September 2012 | tyd = 9:35 | tuis = [[Nieu-Seelandse nasionale rugbyspan|Nieu-Seeland]] {{vlagikoon|NZL}} | telling = 21 &ndash; 11 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103361&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10901&awayid=10891&fullview=true Verslag] | weg = {{vlagikoon|RSA}} [[Suid-Afrikaanse nasionale rugbyspan|Suid-Afrika]] | tuispunte = '''Drieë:''' Israel Dagg, Aaron Smith<br>'''Doelskop:''' Aaron Cruden<br>'''Strafdoele:''' Aaron Cruden (3) | wegpunte = '''Drie:''' [[Bryan Habana]]<br>'''Strafdoele:''' [[Morné Steyn]], [[Johan Goosen]]<br>'''Kaarte:''' Dean Greyling {{Geelkaart|64|74}} | stadion = [[Forsyth Barr-stadion]], [[Dunedin]] | bywoning = | skeidsregter = George Clancy ([[Ierse Rugbyvoetbalunie|IRL]]) }} {{rugbywedstryd | datum = 15 September 2012 | tyd = 12:05 | tuis = [[Australiese nasionale rugbyspan|Australië]] {{vlagikoon|AUS}} | telling = 23 &ndash; 19 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103351&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10911&awayid=10921&fullview=true Verslag] | weg = {{vlagikoon|ARG}} [[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]] | tuispunte = '''Drieë:''' Pat McCabe, Digby Ioane<br>'''Doelskoppe:''' Berrick Barnes (2)<br>'''Strafdoele:''' Berrick Barnes (2), Kurtley Beale<br>'''Kaarte:''' Pat McCabe {{Geelkaart|12|22}} | wegpunte = '''Drieë:''' Tomàs Leonardi, Julio Cabello<br>'''Strafdoele:''' Juan Martin Hernandez (3) | stadion = [[Robinastadion|Skilledpark]], [[Goudkus, Queensland|Goudkus]] | bywoning = | skeidsregter = Wayne Barnes ([[Rugbyvoetbalunie|ENG]]) }} === Week 5 === {{rugbywedstryd | datum = 29 September 2012 | tyd = 17:00 | tuis = [[Suid-Afrikaanse nasionale rugbyspan|Suid-Afrika]] {{vlagikoon|RSA}} | telling = 31 &ndash; 8 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103371&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10891&awayid=10911&fullview=true Verslag] | weg = {{vlagikoon|AUS}} [[Australiese nasionale rugbyspan|Australië]] | tuispunte = '''Drieë:''' Zane Kirchner, [[Bryan Habana]] (3), [[Francois Louw]]<br>'''Doelskoppe:''' [[Ruan Pienaar]] (3) | wegpunte = '''Drie:''' Mike Harris<br>'''Strafdoel:''' Kurtley Beale<br>'''Kaarte:''' James Slipper {{Geelkaart|53|63}} | stadion = [[Loftus Versfeld]], [[Pretoria]] | bywoning = 44,463 | skeidsregter = [[Alain Rolland]] ([[Ierse Rugbyvoetbalunie|IRL]]) }} {{rugbywedstryd | datum = 30 September 2012 | tyd = 1:10 | tuis = [[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]] {{vlagikoon|ARG}} | telling = 15 &ndash; 54 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103381&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10921&awayid=10901&fullview=true Verslag] | weg = {{vlagikoon|NZL}} [[Nieu-Seelandse nasionale rugbyspan|Nieu-Seeland]] | tuispunte = '''Drieë:''' Martin Landajo, Gonzalo Camacho<br>'''Doelskop:''' Juan Martin Hernández<br>'''Strafdoel:''' Juan Martin Hernández | wegpunte = '''Drieë:''' Aaron Smith, Cory Jane (3), Julian Savea (2), Ma’a Nonu<br>'''Doelskoppe:''' [[Dan Carter]] (3), Aaron Cruden (2)<br>'''Strafdoele:''' [[Dan Carter]] (2), Aaron Cruden | stadion = [[Estadio Ciudad de La Plata]], [[La Plata]] | bywoning = | skeidsregter = [[Jaco Peyper]] ([[Suid-Afrikaanse Rugbyunie|SA]]) }} === Week 6 === {{rugbywedstryd | datum = 6 Oktober 2012 | tyd = 17:00 | tuis = [[Suid-Afrikaanse nasionale rugbyspan|Suid-Afrika]] {{vlagikoon|RSA}} | telling = 16 &ndash; 32 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103391&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10891&awayid=10901&fullview=true Verslag] | weg = {{vlagikoon|NZL}} [[Nieu-Seelandse nasionale rugbyspan|Nieu-Seeland]] | tuispunte = '''Drie:''' [[Bryan Habana]]<br>'''Doelskop:''' [[Johan Goosen]]<br>'''Strafdoele:''' [[Johan Goosen]], [[Elton Jantjies]] (2) | wegpunte = '''Drieë:''' Sam Whitelock, Aaron Smith, Ma’a Nonu, Conrad Smith<br>'''Doelskoppe:''' [[Dan Carter]] (3)<br>'''Strafdoel:''' [[Dan Carter]]<br>'''Skepdoel:''' [[Dan Carter]]<br>'''Kaarte:''' Israel Dagg {{Geelkaart|66|76}} | stadion = [[ENB-stadion]], [[Johannesburg]] | bywoning = | skeidsregter = Alain Rolland ([[Ierse Rugbyvoetbalunie|IRL]]) }} {{rugbywedstryd | datum = 7 Oktober 2012 | tyd = 1:10 | tuis = [[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]] {{vlagikoon|ARG}} | telling = 19 &ndash; 25 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103401&category=sarugby/curriecup&leagueid=0&homeid=10921&awayid=10911&fullview=true Verslag] | weg = {{vlagikoon|AUS}} [[Australiese nasionale rugbyspan|Australië]] | tuispunte = '''Drie:''' Juan José Imhoff<br>'''Doelskop:''' Marcelo Bosch<br>'''Strafdoele:''' Juan Martin Hernández (3), Marcelo Bosch<br>'''Kaarte:''' Patricio Albacete {{Geelkaart|25|35}} | wegpunte = '''Drie:''' Digby Ioane<br>'''Doelskop:''' Mike Harris<br>'''Strafdoele:''' Mike Harris (6)<br>'''Kaarte:''' Brett Sheehan {{Geelkaart|75|80}} | stadion = [[Estadio Gigante de Arroyito]], [[Rosario]] | bywoning = | skeidsregter = [[Craig Joubert]] ([[Suid-Afrikaanse Rugbyunie|RSA]]) }} == Verwysings == {{Verwysings}} {{Drienasiesreeks}} [[Kategorie:Die Rugbykampioenskap]] [[Kategorie:Sport in 2012]] 9tu06pihn4myom7x8dq2bx31d9zt5ij 2513628 2513547 2022-07-19T21:11:27Z Aliwal2012 39067 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rugbykampioenskap | | jaar = 2012 | beeld = | grootte = 100px | onderskrif = | begin = [[18 Augustus]] | eindig = [[6 Oktober]] | wenners = Nieu-Seeland | aantal = 11 | wedstryde = 12 | drieë = 44 | bywoning = | meeste punte = '''58''' [[Dan Carter]] {{vlagikoon|NZL}} | meeste drieë = '''7''' [[Bryan Habana]] {{vlagikoon|RSA}} | vorige = [[2011-Drienasiesreeks|2011]] | volgende = [[2013-Rugbykampioenskapreeks|2013]] }} Die '''2012'''-[[Rugbykampioenskap]] was die eerste jaarlikse [[rugby]]kompetisie tussen die nasionale spanne van [[Argentinië]], [[Suid-Afrika]], [[Australië]] en [[Nieu-Seeland]] gewees. Die reeks is vanaf [[18 Augustus]] tot [[6 Oktober]] [[2012]] gespeel. Die spanne was onderskeidelik die [[Argentynse nasionale rugbyspan|Pumas]], [[Springbokke]], [[Wallabies]] en die [[All Blacks]]. == Telkaart == {| class="wikitable" !rowspan=2 width="6%"| !rowspan=2 width="18%"| Nasie !colspan=4 width="32%"| Wedstryde !colspan=3 width="24%"| Punte !rowspan=2 width="10%"| Bonuspunte !rowspan=2 width="10%"| Ligapunte |- !width="8%"| Speel !width="8%"| Wen !width="8%"| Gelyk !width="8%"| Verloor !width="8%"| Vir !width="8%"| Teen !width="8%"| Verskil |- align=center |- |style="background: #000000; color: #FFFFFF"|1||align=left|[[All Blacks|Nieu-Seeland]] | 6 || 6 || 0 || 0 || 177 || 66 || +111 || 2 || '''26''' |- align=center |- |style="background: #336600; color: #FFFF00"|2||align=left|[[Springbokke|Suid-Afrika]] | 6 || 2 || 1 || 3 || 120 || 109 || +11 || 2 || '''12''' |- align=center |- |style="background: #FFFF00; color: #336600"|3||align=left|[[Wallabies|Australië]] | 6 || 3 || 0 || 3 || 101 || 137 || &minus;36 || 0 || '''12''' |- align=center |- |style="background: #75AADB; color: #FFFFFF"|4||align=left|[[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]] | 6 || 0 || 1 || 5 || 80 || 166 || &minus;86 || 2 || '''4''' |} == Wedstryddatums == {| class="wikitable" style="text-align:center" |- border=1 cellpadding=5 cellspacing=0 !width="100"| !width="100"|Datum !width="100"| !width="100"|Datum |- bgcolor="#cedff2" |'''[[#Week 1|Week 1]]''' |''18 Augustus'' |'''[[#Week 4|Week 4]]''' |''15 September'' |- |'''[[#Week 2|Week 2]]''' |''25 Augustus'' |'''[[#Week 5|Week 5]]''' |''29-30 September'' |- bgcolor="#cedff2" |'''[[#Week 3|Week 3]]''' |''8 September'' |'''[[#Week 6|Week 6]]''' |''6-7 Oktober'' |} === Week 1 === {{rugbywedstryd | datum = 18 Augustus 2012 | tyd = 12:05 | tuis = {{AUSru-r}} | telling = 19 &ndash; 27 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103291&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10911&awayid=10901&fullview=true Verslag] | weg = {{NZLru}} | tuispunte = '''Drie:''' Nathan Sharpe<br/>'''Doelskop:''' Berrick Barnes<br/>'''Strafdoele:''' Berrick Barnes (4) | wegpunte = '''Drieë:''' Israel Dagg, Cory Jane<br/>'''Doelskop:''' [[Dan Carter]]<br/>'''Strafdoele:''' [[Dan Carter]] (5) | stadion = ANZ-stadion, [[Sydney]] | bywoning = | skeidsregter = Alain Rolland ([[Ierse Rugbyvoetbalunie|IRL]]) }} {{rugbywedstryd | datum = 18 Augustus 2012 | tyd = 17:00 | tuis = {{RSAru-r}} | telling = 27 &ndash; 6 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103301&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10891&awayid=10921&fullview=true Verslag] | weg = {{ARGru}} | tuispunte = '''Drieë:''' [[Zane Kirchner]], [[Marcell Coetzee]], [[Bryan Habana]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Morné Steyn]] (3)<br/>'''Strafdoele:''' [[Morné Steyn]] (2) | wegpunte = '''Strafdoele:''' Juan Martin Hernández (2) | stadion = [[Nuwelandstadion|DHL Nuweland]], [[Kaapstad]] | bywoning = | skeidsregter = [[Steve Walsh]] ([[Australiese Rugbyunie|AUS]]) }} === Week 2 === {{rugbywedstryd | datum = 25 Augustus 2012 | tyd = 9:35 | tuis = {{NZLru-r}} | telling = 22 &ndash; 0 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103311&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10901&awayid=10911&fullview=true Verslag] | weg = {{AUSru}} | tuispunte = '''Drie:''' Israel Dagg<br/>'''Doelskop:''' [[Dan Carter]]<br/>'''Strafdoele:''' [[Dan Carter]] (5) | wegpunte = '''Kaart:''' Will Genia {{Geelkaart|29|39}} | stadion = [[Edenparkstadion]], [[Auckland]] | bywoning = | skeidsregter = Nigel Owens ([[Walliese Rugbyvoetbalunie|WAL]]) }} {{rugbywedstryd | datum = 25 Augustus 2012 | tyd = 21:10 | tuis = {{ARGru-r}} | telling = 16 &ndash; 16 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103321&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10921&awayid=10891&fullview=true Verslag] | weg = {{RSAru}} | tuispunte = '''Drie:''' Santiago Fernandez<br/>'''Doelskop:''' Martin Rodriguez<br/>'''Strafdoele:''' Martin Rodriguez (3) | wegpunte = '''Drie:''' [[François Steyn]]<br/>'''Doelskop:''' [[Morné Steyn]]<br/>'''Strafdoele:''' [[Morné Steyn]] (3) | stadion = Estadio Malvinas Argentinas, Mendoza | bywoning = | skeidsregter = Steve Walsh ([[Australiese Rugbyunie|AUS]]) }} === Week 3 === {{rugbywedstryd | datum = 8 September 2012 | tyd = 9:35 | tuis = {{NZLru-r}} | telling = 21 &ndash; 5 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103341&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10901&awayid=10921&fullview=true Verslag] | weg = {{ARGru}} | tuispunte = '''Drieë:''' Julian Savea, Cory Jane<br/>'''Doelskop:''' Aaron Cruden<br/>'''Strafdoele:''' Aaron Cruden (3) | wegpunte = '''Drie:''' Rodrigo Roncero<br/>'''Kaart:''' Julio Cabello {{Geelkaart|58|68}} | stadion = [[Westpacstadion]], [[Wellington]] | bywoning = 32 000 | skeidsregter = Romaine Poite ([[Franse Rugbyfederasie|FRA]]) }} {{rugbywedstryd | datum = 8 September 2012 | tyd = 12:35 | tuis = {{AUSru-r}} | telling = 26 &ndash; 19 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103331&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10911&awayid=10891&fullview=true Verslag] | weg = {{RSAru}} | tuispunte = '''Drieë:''' Scott Higginbotham, Ben Alexander<br/>'''Doelskoppe:''' Berrick Barnes (2)<br/>'''Strafdoele:''' Berrick Barnes (4) | wegpunte = '''Drie:''' [[Bryan Habana]]<br/>'''Doelskop:''' [[Morné Steyn]]<br/>'''Strafdoele:''' [[Morné Steyn]] (2), [[François Steyn]] (2)<br/>'''Kaart:''' [[Tendai Mtawarira]] {{Geelkaart|34|44}} | stadion = [[Subiaco Ovaal|Patersons-stadion]], [[Perth]] | bywoning = 34 377 | skeidsregter = Nigel Owens ([[Walliese Rugbyvoetbalunie|WAL]]) }} === Week 4 === {{rugbywedstryd | datum = 15 September 2012 | tyd = 9:35 | tuis = {{NZLru-r}} | telling = 21 &ndash; 11 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103361&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10901&awayid=10891&fullview=true Verslag] | weg = {{RSAru}} | tuispunte = '''Drieë:''' Israel Dagg, Aaron Smith<br/>'''Doelskop:''' Aaron Cruden<br/>'''Strafdoele:''' Aaron Cruden (3) | wegpunte = '''Drie:''' [[Bryan Habana]]<br/>'''Strafdoele:''' [[Morné Steyn]], [[Johan Goosen]]<br/>'''Kaart:''' Dean Greyling {{Geelkaart|64|74}} | stadion = [[Forsyth Barr-stadion]], [[Dunedin]] | bywoning = | skeidsregter = George Clancy ([[Ierse Rugbyvoetbalunie|IRL]]) }} {{rugbywedstryd | datum = 15 September 2012 | tyd = 12:05 | tuis = {{AUSru-r}} | telling = 23 &ndash; 19 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103351&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10911&awayid=10921&fullview=true Verslag] | weg = {{ARGru}} | tuispunte = '''Drieë:''' Pat McCabe, Digby Ioane<br/>'''Doelskoppe:''' Berrick Barnes (2)<br/>'''Strafdoele:''' Berrick Barnes (2), Kurtley Beale<br/>'''Kaart:''' Pat McCabe {{Geelkaart|12|22}} | wegpunte = '''Drieë:''' Tomàs Leonardi, Julio Cabello<br/>'''Strafdoele:''' Juan Martin Hernandez (3) | stadion = Skilledpark, [[Goudkus, Queensland|Goudkus]] | bywoning = | skeidsregter = Wayne Barnes ([[Rugbyvoetbalunie|ENG]]) }} === Week 5 === {{rugbywedstryd | datum = 29 September 2012 | tyd = 17:00 | tuis = {{RSAru-r}} | telling = 31 &ndash; 8 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103371&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10891&awayid=10911&fullview=true Verslag] | weg = {{AUSru}} | tuispunte = '''Drieë:''' [[Zane Kirchner]], [[Bryan Habana]] (3), [[Francois Louw]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Ruan Pienaar]] (3) | wegpunte = '''Drie:''' Mike Harris<br/>'''Strafdoel:''' Kurtley Beale<br/>'''Kaarte:''' James Slipper {{Geelkaart|53|63}} | stadion = [[Loftus Versfeld]], [[Pretoria]] | bywoning = 44&nbsp;463 | skeidsregter = [[Alain Rolland]] ([[Ierse Rugbyvoetbalunie|IRL]]) }} {{rugbywedstryd | datum = 30 September 2012 | tyd = 1:10 | tuis = {{ARGru-r}} | telling = 15 &ndash; 54 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103381&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10921&awayid=10901&fullview=true Verslag] | weg = {{NZLru}} | tuispunte = '''Drieë:''' Martin Landajo, Gonzalo Camacho<br/>'''Doelskop:''' Juan Martin Hernández<br/>'''Strafdoel:''' Juan Martin Hernández | wegpunte = '''Drieë:''' Aaron Smith, Cory Jane (3), Julian Savea (2), Ma’a Nonu<br/>'''Doelskoppe:''' [[Dan Carter]] (3), Aaron Cruden (2)<br/>'''Strafdoele:''' [[Dan Carter]] (2), Aaron Cruden | stadion = Estadio Ciudad de La Plata, [[La Plata]] | bywoning = | skeidsregter = [[Jaco Peyper]] ([[Suid-Afrikaanse Rugbyunie|SA]]) }} === Week 6 === {{rugbywedstryd | datum = 6 Oktober 2012 | tyd = 17:00 | tuis = {{RSAru-r}} | telling = 16 &ndash; 32 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103391&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10891&awayid=10901&fullview=true Verslag] | weg = {{NZLru}} | tuispunte = '''Drie:''' [[Bryan Habana]]<br/>'''Doelskop:''' [[Johan Goosen]]<br/>'''Strafdoele:''' [[Johan Goosen]], [[Elton Jantjies]] (2) | wegpunte = '''Drieë:''' Sam Whitelock, Aaron Smith, Ma’a Nonu, Conrad Smith<br/>'''Doelskoppe:''' [[Dan Carter]] (3)<br/>'''Strafdoel:''' [[Dan Carter]]<br/>'''Skepdoel:''' [[Dan Carter]]<br/>'''Kaart:''' Israel Dagg {{Geelkaart|66|76}} | stadion = [[ENB-stadion]], [[Johannesburg]] | bywoning = | skeidsregter = Alain Rolland ([[Ierse Rugbyvoetbalunie|IRL]]) }} {{rugbywedstryd | datum = 7 Oktober 2012 | tyd = 1:10 | tuis = {{ARGru-r}} | telling = 19 &ndash; 25 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103401&category=sarugby/curriecup&leagueid=0&homeid=10921&awayid=10911&fullview=true Verslag] | weg = {{AUSru}} | tuispunte = '''Drie:''' Juan José Imhoff<br/>'''Doelskop:''' Marcelo Bosch<br/>'''Strafdoele:''' Juan Martin Hernández (3), Marcelo Bosch<br/>'''Kaarte:''' Patricio Albacete {{Geelkaart|25|35}} | wegpunte = '''Drie:''' Digby Ioane<br/>'''Doelskop:''' Mike Harris<br/>'''Strafdoele:''' Mike Harris (6)<br/>'''Kaarte:''' Brett Sheehan {{Geelkaart|75|80}} | stadion = Estadio Gigante de Arroyito, [[Rosario]] | bywoning = | skeidsregter = [[Craig Joubert]] ([[Suid-Afrikaanse Rugbyunie|RSA]]) }} == Verwysings == {{Verwysings}} {{Drienasiesreeks}} [[Kategorie:Die Rugbykampioenskap]] [[Kategorie:Sport in 2012]] oipvwknbdlhe14pgnzd7buiasqu8tzt 2513630 2513628 2022-07-19T21:12:04Z Aliwal2012 39067 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rugbykampioenskap | | jaar = 2012 | beeld = | grootte = 100px | onderskrif = | begin = [[18 Augustus]] | eindig = [[6 Oktober]] | wenners = Nieu-Seeland | aantal = 11 | wedstryde = 12 | drieë = 44 | bywoning = | meeste punte = '''58''' [[Dan Carter]] {{vlagikoon|NZL}} | meeste drieë = '''7''' [[Bryan Habana]] {{vlagikoon|RSA}} | vorige = [[2011-Drienasiesreeks|2011]] | volgende = [[2013-Rugbykampioenskapreeks|2013]] }} Die '''2012'''-[[Rugbykampioenskap]] was die eerste jaarlikse [[rugby]]kompetisie tussen die nasionale spanne van [[Argentinië]], [[Suid-Afrika]], [[Australië]] en [[Nieu-Seeland]] gewees. Die reeks is vanaf [[18 Augustus]] tot [[6 Oktober]] [[2012]] gespeel. Die spanne was onderskeidelik die [[Argentynse nasionale rugbyspan|Pumas]], [[Springbokke]], [[Wallabies]] en die [[All Blacks]]. == Telkaart == {| class="wikitable" !rowspan=2 width="6%"| !rowspan=2 width="18%"| Nasie !colspan=4 width="32%"| Wedstryde !colspan=3 width="24%"| Punte !rowspan=2 width="10%"| Bonuspunte !rowspan=2 width="10%"| Ligapunte |- !width="8%"| Speel !width="8%"| Wen !width="8%"| Gelyk !width="8%"| Verloor !width="8%"| Vir !width="8%"| Teen !width="8%"| Verskil |- align=center |- |style="background: #000000; color: #FFFFFF"|1||align=left|[[All Blacks|Nieu-Seeland]] | 6 || 6 || 0 || 0 || 177 || 66 || +111 || 2 || '''26''' |- align=center |- |style="background: #336600; color: #FFFF00"|2||align=left|[[Springbokke|Suid-Afrika]] | 6 || 2 || 1 || 3 || 120 || 109 || +11 || 2 || '''12''' |- align=center |- |style="background: #FFFF00; color: #336600"|3||align=left|[[Wallabies|Australië]] | 6 || 3 || 0 || 3 || 101 || 137 || &minus;36 || 0 || '''12''' |- align=center |- |style="background: #75AADB; color: #FFFFFF"|4||align=left|[[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]] | 6 || 0 || 1 || 5 || 80 || 166 || &minus;86 || 2 || '''4''' |} == Wedstryddatums == {| class="wikitable" style="text-align:center" |- border=1 cellpadding=5 cellspacing=0 !width="100"| !width="100"|Datum !width="100"| !width="100"|Datum |- bgcolor="#cedff2" |'''[[#Week 1|Week 1]]''' |''18 Augustus'' |'''[[#Week 4|Week 4]]''' |''15 September'' |- |'''[[#Week 2|Week 2]]''' |''25 Augustus'' |'''[[#Week 5|Week 5]]''' |''29-30 September'' |- bgcolor="#cedff2" |'''[[#Week 3|Week 3]]''' |''8 September'' |'''[[#Week 6|Week 6]]''' |''6-7 Oktober'' |} === Week 1 === {{rugbywedstryd | datum = 18 Augustus 2012 | tyd = 12:05 | tuis = {{AUSru-r}} | telling = 19 &ndash; 27 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103291&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10911&awayid=10901&fullview=true Verslag] | weg = {{NZLru}} | tuispunte = '''Drie:''' Nathan Sharpe<br/>'''Doelskop:''' Berrick Barnes<br/>'''Strafdoele:''' Berrick Barnes (4) | wegpunte = '''Drieë:''' Israel Dagg, Cory Jane<br/>'''Doelskop:''' [[Dan Carter]]<br/>'''Strafdoele:''' [[Dan Carter]] (5) | stadion = ANZ-stadion, [[Sydney]] | bywoning = | skeidsregter = Alain Rolland ([[Ierse Rugbyvoetbalunie|IRL]]) }} {{rugbywedstryd | datum = 18 Augustus 2012 | tyd = 17:00 | tuis = {{RSAru-r}} | telling = 27 &ndash; 6 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103301&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10891&awayid=10921&fullview=true Verslag] | weg = {{ARGru}} | tuispunte = '''Drieë:''' [[Zane Kirchner]], [[Marcell Coetzee]], [[Bryan Habana]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Morné Steyn]] (3)<br/>'''Strafdoele:''' [[Morné Steyn]] (2) | wegpunte = '''Strafdoele:''' Juan Martin Hernández (2) | stadion = [[Nuwelandstadion|DHL Nuweland]], [[Kaapstad]] | bywoning = | skeidsregter = [[Steve Walsh]] ([[Australiese Rugbyunie|AUS]]) }} === Week 2 === {{rugbywedstryd | datum = 25 Augustus 2012 | tyd = 9:35 | tuis = {{NZLru-r}} | telling = 22 &ndash; 0 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103311&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10901&awayid=10911&fullview=true Verslag] | weg = {{AUSru}} | tuispunte = '''Drie:''' Israel Dagg<br/>'''Doelskop:''' [[Dan Carter]]<br/>'''Strafdoele:''' [[Dan Carter]] (5) | wegpunte = '''Kaart:''' Will Genia {{Geelkaart|29|39}} | stadion = [[Edenparkstadion]], [[Auckland]] | bywoning = | skeidsregter = Nigel Owens ([[Walliese Rugbyvoetbalunie|WAL]]) }} {{rugbywedstryd | datum = 25 Augustus 2012 | tyd = 21:10 | tuis = {{ARGru-r}} | telling = 16 &ndash; 16 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103321&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10921&awayid=10891&fullview=true Verslag] | weg = {{RSAru}} | tuispunte = '''Drie:''' Santiago Fernandez<br/>'''Doelskop:''' Martin Rodriguez<br/>'''Strafdoele:''' Martin Rodriguez (3) | wegpunte = '''Drie:''' [[François Steyn]]<br/>'''Doelskop:''' [[Morné Steyn]]<br/>'''Strafdoele:''' [[Morné Steyn]] (3) | stadion = Estadio Malvinas Argentinas, Mendoza | bywoning = | skeidsregter = Steve Walsh ([[Australiese Rugbyunie|AUS]]) }} === Week 3 === {{rugbywedstryd | datum = 8 September 2012 | tyd = 9:35 | tuis = {{NZLru-r}} | telling = 21 &ndash; 5 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103341&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10901&awayid=10921&fullview=true Verslag] | weg = {{ARGru}} | tuispunte = '''Drieë:''' Julian Savea, Cory Jane<br/>'''Doelskop:''' Aaron Cruden<br/>'''Strafdoele:''' Aaron Cruden (3) | wegpunte = '''Drie:''' Rodrigo Roncero<br/>'''Kaart:''' Julio Cabello {{Geelkaart|58|68}} | stadion = [[Westpacstadion]], [[Wellington]] | bywoning = 32 000 | skeidsregter = Romaine Poite ([[Franse Rugbyfederasie|FRA]]) }} {{rugbywedstryd | datum = 8 September 2012 | tyd = 12:35 | tuis = {{AUSru-r}} | telling = 26 &ndash; 19 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103331&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10911&awayid=10891&fullview=true Verslag] | weg = {{RSAru}} | tuispunte = '''Drieë:''' Scott Higginbotham, Ben Alexander<br/>'''Doelskoppe:''' Berrick Barnes (2)<br/>'''Strafdoele:''' Berrick Barnes (4) | wegpunte = '''Drie:''' [[Bryan Habana]]<br/>'''Doelskop:''' [[Morné Steyn]]<br/>'''Strafdoele:''' [[Morné Steyn]] (2), [[François Steyn]] (2)<br/>'''Kaart:''' [[Tendai Mtawarira]] {{Geelkaart|34|44}} | stadion = [[Subiaco Ovaal|Patersons-stadion]], [[Perth]] | bywoning = 34 377 | skeidsregter = Nigel Owens ([[Walliese Rugbyvoetbalunie|WAL]]) }} === Week 4 === {{rugbywedstryd | datum = 15 September 2012 | tyd = 9:35 | tuis = {{NZLru-r}} | telling = 21 &ndash; 11 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103361&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10901&awayid=10891&fullview=true Verslag] | weg = {{RSAru}} | tuispunte = '''Drieë:''' Israel Dagg, Aaron Smith<br/>'''Doelskop:''' Aaron Cruden<br/>'''Strafdoele:''' Aaron Cruden (3) | wegpunte = '''Drie:''' [[Bryan Habana]]<br/>'''Strafdoele:''' [[Morné Steyn]], [[Johan Goosen]]<br/>'''Kaart:''' Dean Greyling {{Geelkaart|64|74}} | stadion = [[Forsyth Barr-stadion]], [[Dunedin]] | bywoning = | skeidsregter = George Clancy ([[Ierse Rugbyvoetbalunie|IRL]]) }} {{rugbywedstryd | datum = 15 September 2012 | tyd = 12:05 | tuis = {{AUSru-r}} | telling = 23 &ndash; 19 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103351&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10911&awayid=10921&fullview=true Verslag] | weg = {{ARGru}} | tuispunte = '''Drieë:''' Pat McCabe, Digby Ioane<br/>'''Doelskoppe:''' Berrick Barnes (2)<br/>'''Strafdoele:''' Berrick Barnes (2), Kurtley Beale<br/>'''Kaart:''' Pat McCabe {{Geelkaart|12|22}} | wegpunte = '''Drieë:''' Tomàs Leonardi, Julio Cabello<br/>'''Strafdoele:''' Juan Martin Hernandez (3) | stadion = Skilledpark, [[Goudkus, Queensland|Goudkus]] | bywoning = | skeidsregter = Wayne Barnes ([[Rugbyvoetbalunie|ENG]]) }} === Week 5 === {{rugbywedstryd | datum = 29 September 2012 | tyd = 17:00 | tuis = {{RSAru-r}} | telling = 31 &ndash; 8 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103371&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10891&awayid=10911&fullview=true Verslag] | weg = {{AUSru}} | tuispunte = '''Drieë:''' [[Zane Kirchner]], [[Bryan Habana]] (3), [[Francois Louw]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Ruan Pienaar]] (3) | wegpunte = '''Drie:''' Mike Harris<br/>'''Strafdoel:''' Kurtley Beale<br/>'''Kaarte:''' James Slipper {{Geelkaart|53|63}} | stadion = [[Loftus Versfeld]], [[Pretoria]] | bywoning = 44&nbsp;463 | skeidsregter = [[Alain Rolland]] ([[Ierse Rugbyvoetbalunie|IRL]]) }} {{rugbywedstryd | datum = 30 September 2012 | tyd = 1:10 | tuis = {{ARGru-r}} | telling = 15 &ndash; 54 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103381&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10921&awayid=10901&fullview=true Verslag] | weg = {{NZLru}} | tuispunte = '''Drieë:''' Martin Landajo, Gonzalo Camacho<br/>'''Doelskop:''' Juan Martin Hernández<br/>'''Strafdoel:''' Juan Martin Hernández | wegpunte = '''Drieë:''' Aaron Smith, Cory Jane (3), Julian Savea (2), Ma’a Nonu<br/>'''Doelskoppe:''' [[Dan Carter]] (3), Aaron Cruden (2)<br/>'''Strafdoele:''' [[Dan Carter]] (2), Aaron Cruden | stadion = Estadio Ciudad de La Plata, [[La Plata]] | bywoning = | skeidsregter = [[Jaco Peyper]] ([[Suid-Afrikaanse Rugbyunie|SA]]) }} === Week 6 === {{rugbywedstryd | datum = 6 Oktober 2012 | tyd = 17:00 | tuis = {{RSAru-r}} | telling = 16 &ndash; 32 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103391&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10891&awayid=10901&fullview=true Verslag] | weg = {{NZLru}} | tuispunte = '''Drie:''' [[Bryan Habana]]<br/>'''Doelskop:''' [[Johan Goosen]]<br/>'''Strafdoele:''' [[Johan Goosen]], [[Elton Jantjies]] (2) | wegpunte = '''Drieë:''' Sam Whitelock, Aaron Smith, Ma’a Nonu, Conrad Smith<br/>'''Doelskoppe:''' [[Dan Carter]] (3)<br/>'''Strafdoel:''' [[Dan Carter]]<br/>'''Skepdoel:''' [[Dan Carter]]<br/>'''Kaart:''' Israel Dagg {{Geelkaart|66|76}} | stadion = [[ENB-stadion]], [[Johannesburg]] | bywoning = | skeidsregter = Alain Rolland ([[Ierse Rugbyvoetbalunie|IRL]]) }} {{rugbywedstryd | datum = 7 Oktober 2012 | tyd = 1:10 | tuis = {{ARGru-r}} | telling = 19 &ndash; 25 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103401&category=sarugby/curriecup&leagueid=0&homeid=10921&awayid=10911&fullview=true Verslag] | weg = {{AUSru}} | tuispunte = '''Drie:''' Juan José Imhoff<br/>'''Doelskop:''' Marcelo Bosch<br/>'''Strafdoele:''' Juan Martin Hernández (3), Marcelo Bosch<br/>'''Kaarte:''' Patricio Albacete {{Geelkaart|25|35}} | wegpunte = '''Drie:''' Digby Ioane<br/>'''Doelskop:''' Mike Harris<br/>'''Strafdoele:''' Mike Harris (6)<br/>'''Kaarte:''' Brett Sheehan {{Geelkaart|75|80}} | stadion = Estadio Gigante de Arroyito, [[Rosario]] | bywoning = | skeidsregter = [[Craig Joubert]] ([[Suid-Afrikaanse Rugbyunie|RSA]]) }} {{Drienasiesreeks}} [[Kategorie:Die Rugbykampioenskap]] [[Kategorie:Sport in 2012]] a4lz76dco2u5kswk8tsxoa3azk8zm0v 0 67396 2513637 2481006 2022-07-19T22:55:43Z Aliwal2012 39067 totsiens rooi skakels wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Nedersetting |amptelike_naam=Goudkus |ander_naam= |inheemse_naam=Gold Coast |nedersetting_tipe= |bynaam= |slagspreuk= |translit_taal1= |translit_taal1_tipe= |translit_taal1_inligting= |translit_taal2= |translit_taal2_tipe= |translit_taal2_inligting= |beeld_stadsilhoeët=Gold Coast,QLD.jpg |beeldgrootte=250px |beeldbyskrif=Die Goudkus se stadshorison |beeld_vlag= |vlaggrootte= |vlagskakel= |beeld_seël= |seëlskakel= |seëlgrootte= |beeld_skild= |skildskakel= |skildgrootte= |beeld_leë_embleem= |leë_embleemtipe= |leë_embleemgrootte= |leë_embleemskakel= |beeld_kaart= |kaartgrootte=250px |kaartbyskrif= |beeld_kaart1= |kaartgrootte1= |kaartbyskrif1= |beeld_punt_kaart= |puntkaartgrootte= |puntkaartbyskrif= |punt-x= |punt-y= |duimdrukkerkaart=Queensland |duimdrukkeretiketposisie=bokant |duimdrukkerkaartgrootte= |duimdrukkerkaartbyskrif=Ligging van die Goudkus in Queensland |onderafdelingtipe=Administrasie |onderafdelingnaam= |onderafdelingtipe1=Staat |onderafdelingtipe2=[[Deelstate en gebiede van Australië|Deelstaat]] |onderafdelingtipe3= |onderafdelingtipe4= |onderafdelingnaam1={{vlagland|Australië}} |onderafdelingnaam2=[[Lêer:Flag of Queensland.svg|22x22px]] [[Queensland]] |onderafdelingnaam3= |onderafdelingnaam4= |regeringvoetnotas= |regeringstipe= |leiertitel= |leiernaam= |leiertitel1= |leiertitel2= |leiertitel3= |leiertitel4= |leiernaam1= |leiernaam2= |leiernaam3= |leiernaam4= |stigtingstitel=Stigting |stigtingsdatum=1959 |stigtingstitel2= |stigtingsdatum2= |stigtingstitel3= |stigtingsdatum3= |eenheidvoorkeur= |oppervlakvoetnotas= |oppervlakgroottes= |oppervlak_totaal_km2=414.3 |oppervlak_land_km2= |oppervlak_water_km2= |oppervlak_totaal_myl2=160 |oppervlak_land_myl2= |oppervlak_water_myl2= |oppervlak_water_persent= |oppervlak_stedelik_km2= |oppervlak_stedelik_myl2= |oppervlak_metro_km2= |oppervlak_metro_myl2= |oppervlak_leeg1_titel= |oppervlak_leeg1_km2l= |oppervlak_leeg1_myl2= |oppervlak_leeg2_titel= |oppervlak_leeg2_km2l= |oppervlak_leeg2_myl2= |hoogtevoetnotas= |hoogte_m= |hoogte_voet= |koördinaattipe= |koördinate = {{Koördinate|28|01|0|S|153|24|0|O|aansig=inlyn,titel}} |bevolking_soos_op=2016 |bevolkingnotas= |bevolking_totaal=638090 |bevolkingsdigtheid_km2=972 |bevolkingsdigtheid_myl2=2520 |bevolking_metro= |bevolkingsdigtheid_metro_km2= |bevolkingsdigtheid_metro_myl2= |bevolking_stedelik= |bevolkingsdigtheid_stedelik_km2= |bevolkingsdigtheid_stedelik_myl2= |bevolking_leeg1_titel= |bevolking_leeg1= |bevolkingsdigtheid_leeg1_km2= |bevolkingsdigtheid_leeg1_myl2= |bevolking_leeg2_titel= |bevolking_leeg2= |bevolkingsdigtheid_leeg2_km2= |bevolkingsdigtheid_leeg2_myl2= |bevolkingnota= |tydsone=AEST |utcafset=+10 |tydsone_DST= |uctafset_DST= |poskodetipe= |poskode= |skakelkode= |leë_naam= |leë_inligting= |leë1_naam= |leë1_inligting= |leë2_naam= |leë2_inligting= |leë3_naam= |leë3_inligting= |voetnotas= |webwerf=[http://www.goldcoast.qld.gov.au/default.html goldcoast.qld.gov.au] }} Die '''Goudkus''' ([[Engels]]: ''Gold Coast'') is ’n kusstad in Suidoos-[[Queensland]], [[Australië]]. Die stad is 94&nbsp;km (58&nbsp;myl) suid van [[Brisbane]], die deelstaat se hoofstad, geleë. Dit is die tweede digsbevolkte stad in die deelstaat, die sesde digsbevolkte in die land en die digsbevolkte stad in Australië wat nie ’n hoofstad is nie.<ref name="abs.gov.au">{{cite web |url=http://www.abs.gov.au/ausstats/abs@.nsf/mf/3218.0 |title=3218.0 – Streeksbevolkingsgroei, Australië, 2010-11 |publisher=Australiese Buro vir Statistiek |date=30 Maart 2012 |access-date=24 April 2012 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200511202015/https://www.abs.gov.au/ausstats/abs@.nsf/mf/3218.0 |archive-date=11 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die Goudkus het die grootste oorgrens metropolitaanse area in Australië as gevolg van die insluiting van [[Tweed Heads]], [[Nieu-Suid-Wallis]] in die metropolitaanse gebied. Die Goudkus se metropolitaanse area konvergeer met dié van Groter Brisbane om deel uit te maak van ’n stedelike konurbasie van meer as 3 miljoen mense.<ref>{{en}} [http://www.abs.gov.au/ausstats/abs@.nsf/Products/3218.0~2008-09~Main+Features~Queensland?OpenDocument#PARALINK5] Voorlopige bevolkingskattings vir plaaslike regeringsareas, 2009. Plaaslike regeringsareas wat by die berekening van Suidoos-Queensland se bevolking ingesluit is, is: [[Graafskap Beaudesert]], [[Graafskap Boonah]], [[Brisbane]], [[Graafskap Caboolture]], [[Stad Caloundra]], [[Graafskap Esk]], [[Graafskap Gatton]], [[Goudkusstad]], [[Stad Ipswich]], [[Graafskap Kilcoy]], [[Graafskap Laidley]], [[Logan-stad]], [[Graafskap Maroochy]], [[Graafskap Noosa]], [[Graafskap Pine Rivers]], [[Redcliffe-stad]] en [[Redland-stad]].</ref> Hoewel die oorsprong van die stad se naam onbekend is, is die naam “Goudkus” aan die stad verleen deur eiendomsbeleggers. Die eerste nedersetting in wat nou Suidoos-Queensland is, was ’n strafkolonie by [[Redcliffe]]. Die Goudkus-streek het grootliks onbewoon gebly tot 1823 toe die ontdekkingsreisiger John Oxley aan Mermaid Beach aangeland het. Die binneland se rooisedervoorraad het mense in die middel van die 19de eeu daarheen gelok. In 1875 is Southport opgemeet en gevestig en die reputasie van ’n afgeleë vakansiebestemming vir die hoër stand van Brisbane gekry. Die Goudkusstreek het aanmerklik gegroei na die totstandkoming van die Surfers Paradise-hotel in die laat 1920’s. In die 1980’s het die area ontplof as ’n toeristebestemming en in 1994 is die Goudkusstad plaaslike regeringsarea uitgebrei om die grootste deel van die Goudkus se metropolitaanse area te omsluit. Deur hierdie uitbreiding het die metropolitaanse area die tweede digsbevolkte plaaslike regeringsarea in Australië geword na die [[Brisbane]]. Vandag is die Goudkus ’n groot toeristebestemming met sy sonnige subtropiese klimaat, strande vir [[branderplankry]], kanale en waterweë, wolkekrabber-oorheerste luglyn, pretparke, naglewe en reënwoudagtige binneland. Dit beteken dat toerisme een van die belangrikste industrieë is. Die Goudkus het gasheer vir die 2018 [[Statebondspele]] gespeel.<ref>{{en}} [http://www.gamesbids.com/eng/other_news/1216135964.html Goudkus wen Hambantota vir die aanbieding van die Statebondspele in 2018] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141022060918/http://www.gamesbids.com/eng/other_news/1216135964.html |date=22 Oktober 2014 }}</ref> == Geskiedenis == [[Lêer:Burleigh Heads beach 1930s.jpg|duimnael|Burleigh Heads ca. 1939]] <!--[[Lêer:Gold Coast Australia Surfers Paradise.jpg|duimnael|Burleigh uitkykpunt, 2009]]--> Luitenant [[James Cook]] was die eerste Europeër wat die gebied aangeteken het toe hy op 16 Mei 1770 in die [[HMS Endeavour|HM Bark Endeavour]] langs die kus verby geseil het. Kaptein Matthew Flinders, ’n ontdekkingsreisiger wat die kontinent noord van die kolonie van [[Nieu-Suid-Wallis]] gekarteer het, het in 1802 daar verby geseil. Ontsnapte misdadigers van die Moretonbaaistrafkolonie het in die omgewing weggekruip. Die gebied het tot 1823 grootliks onbewoon gebly deur Europeërs totdat die ontdekkingsreisiger John Oxley aan Mermaidstrand geland het. Die strand is benoem nadat ’n kotter genaamd ''Mermaid'' daar gewaar is. Die binneland se rooisedervoorraad het mense in die middel van die 18de eeu daarheen gelok. Die westelike voorstad Nerang is opgemeet en as basis vir die industrie gestig. Later, in 1875, is Southport opgemeet en gestig en het dit vinnig die reputasie van ’n versteekte vakansiebestemming vir Brisbane se hoërstand gekry. In 1925 het [[toerisme]] snel toegeneem toe Jim Cavill die Surfers Paradise-hotel geopen het (dit is vandag ’n Hard Rock Cafe en die Paradise Towers, ’n oordwoonstelkompleks). Die bevolking het stadig maar seker gegroei om die toerismebedryf aan die gang te hou en teen die 1940’s het eiendomspekulante en joernaliste na die area as die “Goudkus” begin verwys. Die ware oorsprong van die naam word egter nog betwis. Die naam is in 1958 amptelik toegepas op die gebied toe die plaaslike regeringsarea wat Southport en Coolangatta dek, tot “Goudkus” hernoem is alhoewel die stedelike gebied en die plaaslike regeringsarea nooit dieselfde grense gehad het nie. Gedurende die 1970’s het eiendomsontwikkelaars ’n dominante rol in die plaaslike regering gekry en wolkekrabbers het die gebied wat nou bekend is as [[Surfers Paradise]] begin oorheers. In 1981 is die Coolangatta-lughawe gebou. In 2007 het die Goudkus [[Newcastle, Nieu-Suid-Wallis|Newcastle]], [[Nieu-Suid-Wallis]], verbygesteek as die sesde grootste stad in Australië en die grootste stad wat nie ’n hoofstad is nie.<ref>{{cite web |url=http://www.couriermail.com.au/news/queensland/gold-coast-no-6-city/story-e6freoof-1111114852692 |title=Goudkus sesde grootste stad |authors=McCarthy, John; Stolz, Greg |publisher=The Courier-Mail |date=11 November 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20120612032706/http://www.couriermail.com.au/news/queensland/gold-coast-no-6-city/story-e6freoof-1111114852692 |archive-date=12 Junie 2012 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> == Geografie == [[Lêer:Goldcoast Queensland Australia aerial view.jpg|duimnael|links|Lugaansig van die voorstede Mermaid Waters (links) en Broadbeach Waters (regs)]] [[Lêer:Pacific.hwy.nth.jpg|duimnael|Die Goudkus kan vanaf Brisbane via die Pasifiese Snelweg M1 (blou) en Pasifiese Hoofweg (Hoofweg 1) vanaf Sydney en Newcastle bereik word]] [[Lêer:IMAG0310.jpg|duimnael|Uitsig vanaf ‘Best of All Lookout’, Springbrook Nasionale Park]] Goudkusstad is geleë in die suidoostelike hoek van [[Queensland]], net suid van die staatshoofstad [[Brisbane]]. Dit word deur die Albertrivier geskei van Loganstad, ’n voorstedelike area van Brisbane. Daar strek Goudkusstad van Beenleigh en Russelleiland tot by die grens met [[Nieu-Suid-Wallis]], ongeveer 56&nbsp;km suid en dit gaan wes tot by die voetheuwels van die [[Groot Skeidingsgebergte]] in die Lamington Nasionale Park, ’n [[Unesco]]-[[wêrelderfenisgebied]]. Die suidelikste dorpie van Goudkusstad is Coolangatta wat Point Danger en sy vuurtoring insluit. Coolangatta is ’n susterstad van Tweed Heads wat direk oorkant die grens lê. Dit is die mees oostelike punt op die Australiese vasteland (Point Lookout op Noord-Stradbroke-eiland is effens verder oos). Vanaf Coolangatta strek vakansieoorde en branderplankrystrande vir ongeveer veertig kilometer noord na die voorstad Main Beach en van daar af nog verder na Stradbroke-eiland. Die voorstede Southport en Surfers Paradise maak die kommersiële sentrum van die Goudkus uit. Die hoofrivier in die gebied is die Nerangrivier. ’n groot gedelte van die grondgebied tussen die kusstrook en die binneland was eens vleilande wat deur die rivier gedreineer is maar die moerasse is omskep in mensgemaakte waterkanale (meer as 260&nbsp;km<ref>{{cite web |url=http://www.goldcoast.qld.gov.au/thegoldcoast/boating-969.html |title=Gouskus Stadsraad – Bootvaart |publisher=Goldcoastcity.com.au |date=17 Junie 2010 |access-date=27 Februarie 2013 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20191009114446/http://www.goldcoast.qld.gov.au/thegoldcoast/boating-969.html |archive-date=9 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> of meer as 9 keer dié van [[Venesië]], [[Italië]]) en kunsmatige eilande waarop luukse huise staan. Die volontwikkelde kusstrook is geleë op ’n smal versperringsandbank tussen hierdie waterweë en die see. Aan die westekant is die stad begrens deur ’n deel van die Groot Skeidingsgebergte wat algemeen bekend staan die Binnelandse Goudkus. ’n 206&nbsp;km² gedeelte van die bergreeks word deur die Lamington Nasionale Park beskerm en word as Wêrelderfenisgebied erken weens die “uitstekende geologiese eienskappe wat rondom die vulkaniese kraters en die groot aantal skaars en bedreigde reënwoudspesies voorkom.”<ref name="UNESCO">{{en}} [http://whc.unesco.org/en/list/368 UNESCO Wêrelderfenissentrum, Sentraal-oostelike Reënwoudreserves]</ref> Die area is gewild onder stappers en dagbesoekers. == Klimaat == Die Goudkus het ’n vogtige subtropiese klimaat (''Cfa'' volgens die Klimaatklassifikasie van Koppen) met matige winters en vogtige somers. Die stad het noemenswaardige somerreënval, normaalweg gekonsentreer in donderstorms en swaar neerslae met reënbuie wat soms weke kan duur en waarvan inwoners die “somer-blues” kry, terwyl die winter sonnig, warm en redelik droog is. Dit is juis hierdie aangename winterweer waarna die stad en omliggende kusgebied, die Sonskynkus, vernoem en internasionaal bekend is. {{Tabel weergemiddeldes |locatie = Gold Coast Seaway (1992–2015) |jan_a_max = 38.5 |feb_a_max = 40.5 |mrt_a_max = 36.3 |apr_a_max = 33.3 |mei_a_max = 29.4 |jun_a_max = 27.1 |jul_a_max = 26.8 |aug_a_max = 32.4 |sep_a_max = 33.0 |okt_a_max = 36.8 |nov_a_max = 35.5 |dec_a_max = 39.4 |jaar_a_max = 40.5 |jan_gem_max = 28.7 |feb_gem_max = 28.6 |mrt_gem_max = 27.8 |apr_gem_max = 25.9 |mei_gem_max = 23.5 |jun_gem_max = 21.3 |jul_gem_max = 21.1 |aug_gem_max = 21.9 |sep_gem_max = 23.9 |okt_gem_max = 25.3 |nov_gem_max = 26.7 |dec_gem_max = 27.8 |jaar_gem_max = 25.2 |jan_gem_min = 21.9 |feb_gem_min = 21.8 |mrt_gem_min = 20.8 |apr_gem_min = 18.3 |mei_gem_min = 15.3 |jun_gem_min = 13.1 |jul_gem_min = 12.0 |aug_gem_min = 12.5 |sep_gem_min = 14.8 |okt_gem_min = 16.9 |nov_gem_min = 18.8 |dec_gem_min = 20.5 |jaar_gem_min = 17.2 |jan_a_min = 17.2 |feb_a_min = 17.2 |mrt_a_min = 13.4 |apr_a_min = 8.9 |mei_a_min = 6.6 |jun_a_min = 3.8 |jul_a_min = 2.5 |aug_a_min = 4.2 |sep_a_min = 8.3 |okt_a_min = 9.5 |nov_a_min = 8.2 |dec_a_min = 14.7 |jaar_a_min = 2.5 |jan_gem_ns = 139.9 |feb_gem_ns = 177.7 |mrt_gem_ns = 110.8 |apr_gem_ns = 134.3 |mei_gem_ns = 111.8 |jun_gem_ns = 112.8 |jul_gem_ns = 48.8 |aug_gem_ns = 62.6 |sep_gem_ns = 44.4 |okt_gem_ns = 91.5 |nov_gem_ns = 119.0 |dec_gem_ns = 139.3 |jaar_gem_ns = 1292.7 |rdjan = 14.4 |rdfeb = 14.6 |rdmrt = 15.0 |rdapr = 12.1 |rdmei = 11.9 |rdjun = 10.8 |rdjul = 8.4 |rdaug = 7.1 |rdsep = 8.5 |rdokt = 9.8 |rdnov = 12.2 |rddec = 12.2 |rdjaar = 137.3 |bron =Australiese Buro vir Meteorologie<ref>{{cite web |url=http://www.bom.gov.au/climate/averages/tables/cw_040764_All.shtml |title=Climate statistics for Australian locations – Gold Coast Seaway |publisher=[[Australiese Buro vir Meteorologie]] |date=24 Junie 2015 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20190325130216/http://www.bom.gov.au/climate/averages/tables/cw_040764_All.shtml |archive-date=25 Maart 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> |accessdate=Junie 2015}} === Stedelike struktuur === <!--{{Hoofartikel|Lys van voorstede van die Goudkus}}--> Die Goudkus sluit voorstede, areas en landelike distrikte in. [[Lêer:The Gold Coast, QLD skyline.jpg|duimnael|senter|600px|Die luglyn van die Goudkus en kuslyn van Burleigh Heads]] === Waterweë === [[Lêer:Surfers Paradise (158).JPG|duimnael|Surfers Paradise se luglyn vanuit Q1]] [[Lêer:Chevron Islad in Surfers Paradise.jpg|duimnael|regs|Goudkuswaterweg en Chevron-eiland in [[Surfers Paradise, Queensland|Surfers Paradise]]]] [[Lêer:Q deck day 4.JPG|duimnael|Uitsig oor die kanale vanuit [[Q1 (gebou)|Q1]]]] ’n Kenmerkende eienskap van die Goudkus is die kanale met die meeste huise wat aan die kanale geleë is wat ’n ponton het. Die Goudkusseeweg tussen Die Landtong (''The Spit'') en Suid-Stradbroke-eiland, bied direkte toegang tot die Stille Oseaan vanuit die Broadwater en talle van die stad se kanaallandgoedere. Keerwalle aan beide kante van die waterweg voorkom strandverskuiwing en keer dat die sandbank met slik opbou. ’n Sandpompoperasie op die landtong stuur sand onder die Waterweg deur sodat die natuurlike proses kan voortgaan. Residensiële kanale is in die 1950’s vir die eerste keer aan die Goudkus gebou en daar word vandag steeds nuwes gebou. Die meeste kanale is uitbreidings van die Nerangrivier maar daar is ook verder suid langs die Tallebudgera en Currumbin-spruite en noord langs die Goudkus-hawe, Coomerarivier en suidelike Moretonbaai. Daar is meer as 890&nbsp;km beboude waterfrontland in die stad, wat deur meer as 80&nbsp;000 mense bewoon word. === Strande === [[Lêer:Surfers arch.JPG|duimnael|regs|Die ingang na Surfers Paradise-strand]] Die stad bestaan uit 57&nbsp;km se kuslyn met van die gewildste branderplankstrande in Australië en die wêreld, insluitend Suid-Stradbroke-eiland, Die Landtong, Hoofstrand, Surfers Paradise, Broadstrand, Mermaidstrand, Nobbystrand, Burleighstrand, Burleigh Heads, Tallebudgerastrand, Palmstrand, Currumbinstrand, Tugun, Bilinga, Kirra, Coolangatta, Greenmount, Reënboogbaai, Snapper Rocks en Froggiesstrand. Duranbahstrand is een van die wêreld se bekendste branderplankrystrande en word dikwels gereken as deel van Goudkusstad maar dit is eintlik oor die grens in [[Nieu-Suid-Wallis]] in Tweed Shire. Die amptelike naam vir die strand is Flagstaffstrand. Duranbah is ’n klein dorpie ongeveer 12&nbsp;km suidwes van die strand maar die naam Duranbahstrand word deesdae as korrek aanvaar. Daar is ook strande aan talle van die Goudkus se 860&nbsp;km navigeerbare rivierwaterweë. Gewilde binnelandse strande sluit Southport, Buddsstrand, Marine Stadium, Currumbin Alley, die Tallebudgerariviermond, Jacobs Well, Jabiru-eiland, Paradisepunt, Harley Park Labrador, Santa Barbara, Boykambil en Evandalemeer in. ==== Strandveiligheid en -bestuur ==== Australië se grootste professionele seelewensreddingsdienste<ref>{{cite web |url=http://www.goldcoast.qld.gov.au/t_standard2.aspx?PID=50 |title=Goudkus Lewensreddingsdiens |publisher=Goldcoast.qld.gov.au |access-date=2 Julie 2010 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20120327020539/https://www.goldcoast.qld.gov.au/t_standard2.aspx?pid=50 |archive-date=27 Maart 2012 |url-status=dead |df=dmy-all}}</ref> om mense op die strand te beskerm en seeveiligheid in die gemeenskap te bevorder, is in die Goudkus. Die Queensland se Departement van Primêre Industrieë voer die Queenslandse Haaibeheerprogram (HBP) uit om swemmers teen haaie te beskerm.<ref>{{en}} [http://www.dpi.qld.gov.au/28_15736.htm Queensland Shark Control Program] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120504160624/http://www.dpi.qld.gov.au/28_15736.htm |date= 4 Mei 2012 }}</ref> Haaie word aan die grootste swemstrande gevang deur nette en dryflyne met aas te gebruik. Selfs met die HBP in plek kom haaie soms op gepatrolleerde strande te lande. Lewensredders sal swemmers beveel om die water te verlaat indien hulle voel dat dit onveilig vir swemmers is. Die Goudkus se strande het noemenswaardige kuserosie ondergaan. In 1967 het ’n reeks van 11 siklone die meeste van die sand van die Goudkus se strande verwyder. Die Regering van Queensland het ingenieurs van die Tegniese Universiteit Delft in [[Nederland]] aangestel om advies oor die stranderosie te gee. Die Delftverslag<ref>{{cite web |url=http://www.archives.qld.gov.au/1972cabdocs/beach.asp |title=Delftverslag |publisher=Archives.qld.gov.au |date=20 Mei 2004 |access-date=2 Julie 2010 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20120205233823/http://www.archives.qld.gov.au/1972cabdocs/beach.asp |archive-date=5 Februarie 2012 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> is in 1971 gepubliseer en het ’n reeks werke vir die Goudkus se strande aanbeveel insluitend die Waterweg,<ref>{{en}} [https://web.archive.org/web/20060830212521/http://www.gu.edu.au/centre/gccm/InfoSheet/Seaway.pdf Goudkuswaterweg]</ref> werke by Narrowneck wat uitgeloop het in die Noordelike Goudkusstrandbeskermingstrategie<ref>{{cite web |url=http://coastalmanagement.com.au/projects/NGCBPS/ |title=Noordelike Goudkusstrandbeskermingstrategie |publisher=Coastalmanagement.com.au |access-date=2 Julie 2010 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20110722070830/http://coastalmanagement.com.au/projects/NGCBPS/ |archive-date=22 Julie 2011 |url-status=dead |df=dmy-all}}</ref> en werke aan die Tweedrivier wat vergestalt het in die Tweedrivieringangsandomseilingsprojek.<ref>{{cite web |url=http://www.tweedsandbypass.nsw.gov.au/ |title=Tweedrivieringangsandomseilingsprojek |publisher=Tweedsandbypass.nsw.gov.au |access-date=2 Julie 2010 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200314065326/https://www.tweedsandbypass.nsw.gov.au/ |archive-date=14 Maart 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Teen 2005 is die meeste van die aanbevelings van die Delftverslag van 1971 geïmplementeer. Goudkusstad het begin met die implementering van die Palmstrandbeskermingstrategie<ref>{{en}} [http://www.goldcoast.qld.gov.au/t_standard2.aspx?pid=651 Palmstrandbeskermingstrategie] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071212161927/http://www.goldcoast.qld.gov.au/t_standard2.aspx?pid=651 |date=12 Desember 2007 }}</ref> maar het heelwat opposisie vanuit die gemeenskap, wat ’n GEEN RIF protesveldtog gereël het, gekry.<ref>{{cite web |url=http://www.sargesdailysurf.com/archives/news/2004/0104/240104b.html |title=Geen Rif-veldtog |publisher=Sargesdailysurf.com |access-date=2 Julie 2010 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20110722070829/http://www.sargesdailysurf.com/archives/news/2004/0104/240104b.html |archive-date=22 Julie 2011 |url-status=dead |df=dmy-all}}</ref> Die stadsraad van die Goudkus het hulle daartoe verbind om ’n oorsig van die strandbestuurspraktyke te voltooi om die Delftverslag op te dateer. Die Goudkus Kuslynbestuursplan<ref>{{en}} [http://www.griffith.edu.au/centre/gccm/gcsmp/ Goudkus Kuslynbestuursplan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070218074629/http://www.griffith.edu.au/centre/gccm/gcsmp/ |date=18 Februarie 2007 }}</ref> sal deur organisasies soos die Omgewingsbeskermingsagentskap, Goudkusstad en die Griffith Sentrum vir Kusbestuur aangebied word. Goudkusstad belê ook in die kwaliteit en kapasiteit van die Goudkusoseaanweg wat volhoubare vervoer aan die Goudkus se strande bied. == Regering == [[Lêer:Gold Coast 3.jpg|duimnael|Die grens tussen Queensland en Nieu-Suid-Wallis kan gesien word waar die dennebome in die middel van die straat is]] Die stad word op plaaslike vlak geregeer deur die Goudkusstad Stadsraad, die tweede grootste plaaslike regering in die land na dié van Brisbanestad. Die oorsprong lê in twee plaaslike regerings wat tydens die verkiesing op 10 Junie 1949 gestig is, nl. die Suidkus wat Coolangatta met Southport en ’n gedeelte van Nerang versmelt het, en Albert Shire wat ’n groot deel van die omliggende omgewing ingeneem het. Op 23 Oktober 1959 is die Suidkus herdoop tot Goudkus en op 16 Mei 1959 is dit tot stadstatus verhef. Die moderne Goudkusstad is in 1995 geskep toe die bestaande stad met die Albert Shire saamgesmelt het. In 2008 het die Goudkus effens gekrimp toe die Regering van Queensland sy plaaslike regeringsgrense geherorganiseer het. Deur daardie stap is die Beenleigh en Eagleby-areas noord van die Albertrivier aan Loganstad afgestaan. Die Goudkusstad Stadsraad het 14 raadslede wat elk ’n afdeling van die stad verteenwoordig. Die Olimpiese atleet Ron Clarke is in 2004 verkies tot burgemeester van die Goudkus. Voormalige burgemeesters sluit Gary Baildon, Lex Bell, Ray Stevens, Ern Harley en Sir Bruce Small in, wat verantwoordelik was vir die ontwikkeling van talle van die kanaallandgoedere wat nou die tuiste van duisende inwoners van die Goudkus is. Die Goudkusarea word op staatsvlak deur tien lede in die Wetgewende Vergadering van Queensland verteenwoordig. Die setels is soos volg ingedeel: Albert, Broadwater, Burleigh, Coomera, Currumbin, Gaven, Mudgeebara, Robina, Southport en Surfers Paradise. In die Australiese federasie word die Goudkus verteenwoordig deur drie lede in die Huis van Verteenwoordigers waarvan die setels Fadden (noordelik), Moncrief (sentraal) en McPherson (suidelik) is. Sommige westelike areas is deel van die Forde wat in die Scenic Rim-streek geleë is. <!-- Historically, Gold Coast has tilted conservative. The three Gold Coast federal divisions have returned only [[Liberal Party of Australia|Liberal Party]] representatives since 1986, and [[Australian Labor Party|Labor]] has historically only done well around Labrador and Coolangatta. At the state level, Labor has been fairly competitive in the Gold Coast for most of the early part of the 21st century. However, as part of its massive landslide in the [[Queensland state election, 2012|2012 state election]], the [[Liberal National Party of Queensland|Liberal National Party]] now holds every seat there. [[Southport Courthouse]] is the city's major courthouse and has jurisdiction to hear petty criminal offences and civil matters up to [[A$]]250,000. Indictable offences, criminal sentencing and civil matters above A$250,000 are heard in the higher [[Supreme Court of Queensland]] which is located in Brisbane. There are subsidiary Magistrates Courts, also located at the northern and southern suburbs of [[Beenleigh, Queensland|Beenleigh]] and [[Coolangatta, Queensland|Coolangatta]]. --> == Susterstede == {{columns-list|3| * {{vlagikoon|Volksrepubliek China}} [[Beihai]] ([[Volksrepubliek China]]), sedert 1997 * {{vlagikoon|Verenigde Arabiese Emirate}} [[Doebai (stad)|Doebai]] ([[Verenigde Arabiese Emirate]]), sedert 2001 * {{vlagikoon|Verenigde State}} [[Fort Lauderdale]] ([[Verenigde State van Amerika|Verenigde State]]), sedert 1980 * {{vlagikoon|Nieu-Seeland}} [[Horowhenua]] ([[Nieu-Seeland]]) * {{vlagikoon|Japan}} [[Kanagawa (prefectuur)|Kanagawa]] ([[Japan]]), sedert 1990 * {{vlagikoon|Griekeland}} [[Korfoe (stad)|Korfoe]] ([[Griekeland]]) * {{vlagikoon|Colombia}} [[Medellín]] ([[Columbia]]) * {{vlagikoon|Israel}} [[Netanya]] ([[Israel]]) * {{vlagikoon|Frankryk}} [[Nouméa]] ([[Nieu-Kaledonië]] ([[Frankryk]])), sedert 1992 * {{vlagikoon|Japan}} [[Takasu]] (Japan), sedert 1995 * {{vlagikoon|Republiek China}} [[Tainan]] ([[Republiek China]]) * {{vlagikoon|Republiek China}} [[Taipei]] (Republiek China), sedert 1982 * {{vlagikoon|Mongolië}} [[Ulaanbaatar]] ([[Mongolië]]) }} == Verwysings == {{Verwysings|3}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie|Gold Coast, Queensland|Goudkus}} * {{en}} {{Wikivoyage|Gold_Coast|Goudkus}} * {{en}} [http://www.goldcoast.qld.gov.au/ Amptelike webwerf] {{Normdata}} [[Kategorie:Kusstede]] [[Kategorie:Nedersettings in Queensland]] h4mrf6keksrfmrjq4x9tm3waz05lgtq 0 67979 2513541 2491495 2022-07-19T14:14:04Z JMK 649 vertaal in wikitext text/x-wiki [[Lêer:The telephone baby cph.3b17965.jpg|duimnael|120px|Sy praat 'n hond uit 'n bos uit.]] 'n '''Idioom''' is 'n vaste [[spreekwoord]] of segswyse wat eie is aan 'n spesifieke taal, streek of volksgroep. Idiome het gewoonlik 'n dieper betekenis wat uit die tradisies, geskiedenis en leefwyse van 'n volk gegroei het. Dit is nie altyd moontlik om die betekenis van 'n idioom uit die [[woord]]e af te lei nie, omdat dit baie op figuurlike spraak berus. Vir die rede kan idiome ook nie direk van een taal in 'n ander vertaal word sonder om die betekenis daarvan in ag te neem nie. Afrikaans, as [[taal]], is besonder ryk aan idiome. Idiome in [[Afrikaans]] is nie noodwendig in [[Engels]] of in ander tale beskikbaar nie. Die omgekeerde is egter ook waar. Direkte vertaling van idiome kan tot foutiewe (en soms komiese) vertalings lei. As voorbeeld: "Jan skiet 'n kat" beteken nie noodwendig dieselfde as "''Jan shoots a cat''" nie, maar moet na gelang van die konteks eerder vertaal word as "''Jan is vomiting''". == Voorbeelde == Enkele voorbeelde van idiome: {{Clear}} {| class="wikitable" |- ! Idioom || Betekenis |- | 'n Adder in eie boesem hê || 'n Verraaier / indringer / skelm |- | 'n Appeltjie te skil || Iemand uittrap of redeneer oor 'n saak |- | Van bakboord na stuurboord stuur || 'n Persoon herhalend na ander persone verwys / Instruksies gee wat onnodig ingewikkeld is. |- | Balke saag || Erg snork |- | Piet is been-af op Sannie || Piet is verlief op Sannie |- | Nie op sy/haar bek geval nie || Lewer maklik 'n opinie |- | Jy kan dit vir die bobbejane vertel || Ek glo dit nie |- | Die bobbejaan agter die berg gaan haal || 'n Moeilikheid tegemoet loop; jou vreeslik kwel oor iets wat nog glad nie eens gebeur het nie |- | Te diep in die bottel kyk || Om 'n dronklap te wees |- | Dis 'n bietjie te dik vir 'n daalder || Dis te erg/moeilik om te glo<ref>https://maroelamedia.co.za/afrikaans/idiome-en-uitdrukkings/dis-n-bietjie-te-dik-vir-n-daalder/ URL besoek op 21 Mei 2020</ref> |- | Daar sal dadels van kom || Daar sal niks van kom nie |- | Doekies omdraai || Lieg |- | Die lepel in die dak steek / die gees gee || Sterf / breek |- | Om ook 'n eiertjie te lê || Iets (bykomends) te sê hê |- | Hy is 'n haan onder die henne || Die gewildste man tussen die vroue |- | Geen haan sal daarna kraai nie || Niemand sal later iets te sê hê daaroor nie |- | Elke haan is baas op sy eie mishoop || Elkeen wil op sy eie gebied baas wees |- | Gaan vang 'n haan! || "Los my uit" of gaan net weg. |- | Op iemand se hakke sit || Hom/haar voortdurend agtervolg |- | Iemand se hakskene word al rooi || Om te begin belangstel in die teenoorgestelde geslag |- | Die hand aan eie lewe slaan || Selfmoord pleeg |- | Die hand in eie boesem steek || Jouself ondersoek om te sien of daar nie skuld by jou lê nie |- | As een hand die ander was, word albei skoon || As die een die ander help, word albei bevoordeel |- | Iemand se hand in die as slaan || Om iemand by 'n meisie uit te oorlê |- | Van die hand na die tand lewe || Net genoeg verdien om van te lewe |- | Van die hand wys || Weier, afwys |- | Die handdoek ingooi || Die stryd gewonne gee (oorspronklik in boks gebruik) |- | Met die hand in die hare sit || Worstel met 'n probleem |- | Iemand in die hare vlieg || Stry of baklei |- | Die hare laat waai || Woes baklei |- | Met die hoed in die hand iets vra || Verleë iets by 'n belangrike persoon kom vra |- | Die hoenders in maak || Kwaad maak |- | In 'n japtrap klaarsien || Iets (byvoorbeeld 'n taak) vinnig afhandel |- | Die kat in die donker knyp || Stoutigheid aanvang (gewoonlik seksueel van aard) |- | 'n Kat skiet || Braak, opgooi, naar word |- | Klippe gooi na glashuise || Doen iets wat jy nie aan jouself gedoen wil hê nie |- | Die koeël is deur die kerk || Iets is afgesluit; dis gedane sake |- | Die kool is nie die sous werd nie || Dis nie die moeite werd/koste werd nie |- | Daar loop iemand oor my graf || 'n Koue rilling kry |- | Van jou lotjie getik || Mal wees |- | Jy kan dit maar op jou maag skryf (en met jou hemp afvee) || Daar sal niks van kom nie |- | Jou mantel na die wind draai || Jou op beginsellose wyse na omstandighede skik |- | Muisneste hê || deurmekaar wees van verliefdheid/verslons wees |- | Met pens en pootjies / met hoek en sinker / met skoene en al || Heeltemal |- | Die kar voor die perde inspan || Iets verkeerd-om doen |- | Om die pyp te rook || Met iets slaag; wen<ref>https://maroelamedia.co.za/afrikaans/idiome-en-uitdrukkings/uitdrukking-die-pyp-rook/ Opgespoor en besoek op 30 Junie 2020</ref> |- | Dit reën katte en honde || Daar val swaar reën |- | In die rooi wees (met geld) || Om in die skuld / oortrokke by die bank te wees |- | Jy kan maar jou ou skoene agterna gooi || Jy moet dankbaar wees om dit/hom/haar te kry |- | Daar is 'n slang in die gras || Iets is nie pluis nie |- | Spek skiet || 'n Leun vertel of onwaarheid kwyt raak |- | 'n Stuiwer in die armbeurs gooi || Saampraat |- | Uit die veld geslaan wees || Teleurgesteld of beskaamd wees |- | Iemand is nie hier om vlieë te vang nie || Iemand is nie sonder rede hier nie |- | Sit nie langs dieselfde vuur nie || Stem nie saam met iemand nie |- | Water uit 'n klip tap || Om met min die onmoontlike reg te kry |- | Iemand van sy wysie af bring || Iemand heeltemal deurmekaar maak |- |} == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == * {{Wikt-inlyn|idioom}} * [http://www.gesegdes.co.za/idiome/idiome.html Idiome op gesegdes.co.za] * [http://af.wiktionary.org/wiki/Kategorie:Afrikaanse_idiome Idiome op wiktionary.org] * https://maroelamedia.co.za/kategorie/afrikaans/idiome-en-uitdrukkings/ {{Saadjie}} {{Normdata}} [[Kategorie:Leksikologie]] [[Kategorie:Taalkunde]] [[Kategorie:Woordeskat]] q5fdqog1kc07oxwffic9yuivdys2it6 0 68180 2513542 2448802 2022-07-19T14:17:44Z JMK 649 transkribeer in ... wikitext text/x-wiki '''Hanyu pinyin''' ([[Vereenvoudigde Chinees]]: 汉语拼音, [[Tradisionele Chinees]]: 漢語拼音, pinyin: Hànyǔ pīnyīn, uitspraak: [pʰín ín]) is die amptelike stelsel waarmee [[Chinese karakters]] in die [[Volksrepubliek China]], [[Taiwan]] (Republiek China),<ref name=snowling>{{cite book|first= Margaret J. |last= Snowling |first2= Charles |last2 = Hulme | publisher = Wiley-Blackwell |year= 2005 |isbn= 1-4051-1488-6 |title = The science of reading: a handbook | volume = 17 | series = Blackwell handbooks of developmental psychology) |url= http://books.google.com/?id=qV7s-Oyx13oC |pages = 320–22}}</ref> [[Singapoer]] en [[Maleisië]] in die [[Latynse alfabet]] getranskribeer word. Dit word algemeen gebruik om Standaard-Chinees te leer en om Chinese name in buitelandse publikasies te spel. Dit word ook as 'n invoermetode gebruik om Chinese karakters (汉字 / 漢字, ''hànzì'') op rekenaars te skryf. Die pinyinstelsel is in die 1950's ontwikkel en is op vroeë vorme van romanisering gebaseer. Dit is in 1958 deur die Chinese regering gepubliseer en is sedertdien etlike male hersien.<ref>{{cite news |publisher=Xinhua News Agency |date=11 Februarie 2008 |title=Pinyin celebrates 50th birthday |url=http://www.china.org.cn/english/news/242463.htm |access-date=20 September 2008 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200424214242/http://www.china.org.cn/english/news/242463.htm |archive-date=24 April 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die [[Internasionale Standaardeorganisasie]] het pinyin in 1982 as die standaard aanvaar.<ref name="ISO1982">{{cite web |url=http://www.iso.org/iso/iso_catalogue/catalogue_ics/catalogue_detail_ics.htm?csnumber=13682 |title=ISO 7098:1982 – Documentation – Romanization of Chinese |access-date=1 Maart 2009 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20160303180751/http://www.iso.org/iso/iso_catalogue/catalogue_ics/catalogue_detail_ics.htm?csnumber=13682 |archive-date=3 Maart 2016 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die stelsel is in 2009 in Taiwan in gebruik geneem, waar dit algemeen as die Nuwe Fonetiese Stelsel bekend staan en slegs vir romanisering en nie vir opvoedkundige of rekenaarinvoerdoeleindes gebruik word nie.<ref name="pinyin_tt">{{cite news |publisher=Taipei Times |date=18 September 2008 |title=Hanyu Pinyin to be standard system in 2009 |url=http://www.taipeitimes.com/News/taiwan/archives/2008/09/18/2003423528 |access-date=20 September 2008 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200522022605/http://www.taipeitimes.com/News/taiwan/archives/2008/09/18/2003423528 |archive-date= 22 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref name="pinyin_cp">{{cite news |publisher=The China Post |date=2008-09-18 |title= Government to improve English-friendly environment |url= http://www.chinapost.com.tw/taiwan/national/national%20news/2008/09/18/175155/Gov%27t-to.htm |accessdate=2008-09-20 |archive-date=2008-09-19 |archive-url= https://web.archive.org/web/20080919054355/http://www.chinapost.com.tw/taiwan/national/national%20news/2008/09/18/175155/Gov%27t%2Dto.htm |url-status= dead }}</ref> ''Hànyǔ'' beteken die gesproke taal van die Han-mense, en ''pinyin'' beteken "gespelde klank" ([[fonetiek]]).<ref name="Harbaugh">{{cite web |url=http://zhongwen.com/d/186/x126.htm |title=中文字普 (Chinese Characters: A Genealogy and Dictionary) |last=Harbaugh |first=Richard |year=1998 |publisher=Zhongwen.com |access-date=27 April 2008 |language=ja |archive-url=https://web.archive.org/web/20150426155003/http://zhongwen.com/d/186/x126.htm |archive-date=26 April 2015 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die teenoorgestelde proses, d.i. transkripsie van Latynse letters na Chinees, geniet slegs semi-amptelike status en is hewig inkonsekwent weens die groot aantal [[homofoon|homofone]] in [[Mandaryns|Mandaryn-Chinees]]. == Verwysings == {{Verwysings}} == Verdere leesstof == * Yin Binyong 尹斌庸 en Mary Felley (1990). ''Chinese romanisering''. Uitspraak en ortografie (Hanyu pinyin he zhengcifa 汉语拼音和正词法). Beijing: Sinolingua. ISBN 7-80052-148-6 / ISBN 0-8351-1930-0. * Gao, J. K. (2005). ''Pinyin shorthand: a bilingual handbook = [Pinyin su ji fa]''. Dallas, TX: Jack Sun. ISBN 1-59971-251-2 * Kimball, R. L. (1988). ''Quick reference Chinese: a practical guide to Mandarin for beginners and travelers in English, Pinyin romanization, and Chinese characters''. San Francisco, CA: China Books & Periodicals. ISBN 0-8351-2036-8 * {{cite book |last=Uy |first=Dr. Tim en Jim Hsia (ed.) |title=Webster's Digital Chinese Dictionary: Advanced Reference Edition|year=2009 |publisher=Loqu8 Press |location=Mountain View, CA}} * Wu, C.-j. (1979). ''The Pinyin Chinese–English dictionary''. Hong Kong: Commercial Press. ISBN 0-471-27557-3 == Eksterne skakels == * [http://www.purpleculture.net/chinese-pinyin-converter/ Aanlyn Chinees na Pinyin-oorskakeling] met toonsyfers of toontekens en gerekenariseerde uitspraak * [http://www.zdic.net/appendix/f43.htm Klank van pinyin vanaf zdic.net; benodig JavaScript] * [http://en.wikibooks.org/wiki/Pinyin/Vocabulary Pinyin-Hanzi-Engels, Chinees-Engelse woordeboek] * [http://en.wikibooks.org/wiki/Pinyin/Pinyin-English_News_Summary Pinyin-Engelse nuusopsomming vir leerders van Chinees] * [http://chineseandbeyond.com/pinyin Gratis pinyintutoriaal] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120123064700/http://chineseandbeyond.com/pinyin |date=23 Januarie 2012 }} (Chinees en ander) * [http://www.chinesestudies.hawaii.edu/media/pdf/abc/appendix1.pdf Basiese reëls vir Hanyu pinyinortografie] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120803030805/http://www.chinesestudies.hawaii.edu/media/pdf/abc/appendix1.pdf |date= 3 Augustus 2012 }} (Nasionale Standaard van die Volksrepubliek China (ICS 01.140.10), 1996) * [http://www.quickmandarin.com/chinesepinyintable/ Interaktiewe pinyintabel] * [http://www.archchinese.com/arch_pinyin_table.html Standaard Mandarynse pinyinkaart] * [http://sites.google.com/site/pinyinsite/pinyinaid-1 pinyinAID] * [http://pinyin.info/readings/zyg/rules.html Basiese reëls vir Hanyu pinyinortografie] deur [[Zhou Youguang]] (Pinyin.info) * [http://pinyin.info/rules/initials_finals.html Tabel van kombinasies van inisiales en finales] (Pinyin.info) * [http://mandarinspot.com/annotate Chinese teksannotasie] * [http://www.standardmandarin.com/ Gratis Chinese aanlyn uitspraakhulpmiddel] * [http://www.sayjack.com/advanced/pinyin/quiz/ Pinyinluistertoets vir vier tone] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101009010342/http://www.sayjack.com/advanced/pinyin/quiz |date= 9 Oktober 2010 }} * [http://pinyin.quickmandarin.com/learn_chinese_quiz/blue/ Pinyintoonherkenningstoets] * [http://www.hakenberg.de/language/mandarin/pinyin.zip Pinyin-oudio vir Google Vertaal (mp3-lêers)] 1&nbsp;243 verskillende lettergrepe en tone * [http://www.ichineseflashcards.com/pinyin.asp Pinyinuitspraakverfrissing] {{Normdata}} [[Kategorie:Chinees]] i932101bh5bb6fgi4av1iik6g42gq8t 0 68930 2513550 2500661 2022-07-19T14:44:20Z Aliwal2012 39067 +toetsdrieë wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rugbyspeler | naam = Elton Jantjies | beeld = | byskrif = | vollenaam = Elton Thomas Jantjies | bynaam = | geboortedatum = {{Geboortedatum en ouderdom|1990|8|1}} | geboorteplek = [[Graaff-Reinet]], [[Suid-Afrika]] | sterftedatum = | sterfteplek = | lengte = 1,76 m | gewig = 88 kg | ru_posisies = [[Losskakel]] | springbokid = 819 | sarugbyno = 40396 | ru_amateurjare = | ru_amateurklubs = | ru_amklubwedstryde = | ru_amklubpunte = | ru_amopdatering = | ru_klubjare = 2014–2018<br />2022– | ru_proklubs = NTT Shining Arcs<br />{{nowrap|NTT Red Hurricanes}} | ru_klubwedstryde = 35<br />0 | ru_klubpunte = (224)<br />(0) | ru_klubopdatering = 22 Mei 2022 | super14 = {{Rut Lions}}<br />→{{Rut Stormers}} | super14jare = 2011–<br />2013 | super14wedstryde = 131<br />13 | super14punte = (1183)<br />(98) | ru_currentclub = | super14opdatering = 8 September 2021 | ru_provinsie = [[Goue Leeus]] | ru_provinsiejare = 2010–2021 | ru_provinsiewedstryde = 51 | ru_provinsiepunte = (538) | ru_provinsieopdatering = 8 September 2021 | ru_sewesnasionalejare = | ru_sewesnasionalespan = | ru_sewesnasionalekomp = | ru_sewesopdatering = | ru_nasionalespan = {{Rugby-unie-landdata|RSA}} | ru_nasionalejare = 2012– | ru_nasionalewedstryde = 42 | ru_nasionalepunte = (314) | ru_nsopdatering = 9 Oktober 2021 | ru_afrigtingklubs = | ru_afrigtingjare = | ru_afrigtingopdatering = | ander = Ja | beroep = Professionele rugbyspeler | eggenote = | kinders = | familie = | skool = [[Hoërskool Florida]] | universiteit = | url = }} '''Elton Jantjies''' (gebore in [[Graaff-Reinet]] op [[1 Augustus]] [[1990]]) is 'n [[rugby]]speler wat vir die [[Goue Leeus]] in die [[Curriebeker]] speel en vir die {{Rut Lions}} in [[Superrugby]]. Hy sluit in [[2013]] tydelik by die {{Rut Stormers}} aan, weens die Lions se weglating uit Superrugby daardie jaar. Hy is ook deel van Suid-Afrika se span tydens die [[Rugbywêreldbeker 2019]]. == Curriebekerrugby == Jantjies het sy reputasie as sleutelspeler verwerf toe hy al vyf sy doelskoppe, asook 'n verdere tien strafskoppe suksesvol oorgeskop het in die [[2011 Curriebeker Premierafdeling#Uitspeelwedstryde|2011 Curriebeker-halfeindronde]] en in die eindstryd. Hy is aangewys as ''Speler van die wedstryd'' na die oorwinning van 42-16 oor die [[Natalse Haaie|Haaie]]. == Springbokloopbaan == Elton Jantjies was ingesluit in the Springbokgroep vir die 2010 toer na Brittanje en Ierland;<ref>[http://www.espnscrum.com/south-africa-tour-2010/rugby/story/125164.html espnscrum webblad].</ref> en vir die inkomende toer teen [[Engelse nasionale rugbyspan|Engeland]] in 2012.<ref>[http://www.sport24.co.za/Rugby/Springboks/Springbok-squad-named-20120602 sport24 webblad].</ref> Jantjies het egter eers opgedraf vir die [[Springbokke]] op [[Loftus Versfeld|Loftus]] in die 75ste minuut van die toetswedstryd teen [[Australië nasionale rugbyspan|Australië]] om 18h45 (SA tyd) op 29 September 2012, toe hy [[Johan Goosen]] vervang het. Dit besorg aan hom die eer om die Springbokbaadjie te dra vir sy spel as losskakel in die laaste vyf minute van die toetswedstryd. In Junie 2016, na [[Patrick Lambie]] beseer is, word hy egter die 'Bokke se nommer-een losskakel tydens die inkomende [[Ierse nasionale rugbyspan|Ierse toer]]. == Toetsdrieë == {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%" ! Drie !! Teenstanders !! Stad !! Veld !! Kompetisie !! Datum !! Uitslag |- | align="center"|1 || {{ARGru}} || [[Salta]], [[Argentinië]] || Estadio Padre Ernesto Martearena || [[2017-Rugbykampioenskapreeks|2017-Rugbykampioenskap]] || {{dts|format=dmy|2017|Augustus|26}} || Wen 41–23 |- | align="center"|2 || ? || [[Johannesburg]], Suid-Afrika || [[Ellispark-stadion|Ellispark]] || || || ? |} == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == * [https://springboks.rugby/teams/player?pid=466&teamclass=1 Jantjies se Springbokprofiel] * {{Genslin-bokke|id=799|naam=Elton Jantjies}} * [http://www.espnscrum.com/southafricaclub2010/rugby/player/117444.html ESPN Scrum profiel] * [http://www.itsrugby.co.uk/player_19125.html Jantjies se statistiek by itsrugby.co.uk] {{Navbox |name = Elton Jantjies |state = collapsed |title = Springbokspanne gehaal |list1 = {{Springbokke (2012)}} {{Springbokke (2015)}} {{Springbokke (2016)}} {{Springbokke (2017)}} {{Springbokke (2018)}} {{Springbokke (2019)}} {{Springbokke (2019 Rugbywêreldbeker)}} }} {{DEFAULTSORT:Jantjies, Elton}} [[Kategorie:Suid-Afrikaanse rugbyspelers]] [[Kategorie:Lions rugbyspelers]] [[Kategorie:Springbokrugbyspelers]] [[Kategorie:Geboortes in 1990]] [[Kategorie:Lewende mense]] [[Kategorie:Stormers rugbyspelers]] 0qhz5ica85ba35400z281niimv0zo38 2513551 2513550 2022-07-19T14:49:12Z Aliwal2012 39067 opd na Wallis-toets 2 Julie 2022 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rugbyspeler | naam = Elton Jantjies | beeld = | byskrif = | vollenaam = Elton Thomas Jantjies | bynaam = | geboortedatum = {{Geboortedatum en ouderdom|1990|8|1}} | geboorteplek = [[Graaff-Reinet]], [[Suid-Afrika]] | sterftedatum = | sterfteplek = | lengte = 1,76 m | gewig = 88 kg | ru_posisies = [[Losskakel]] | springbokid = 819 | sarugbyno = 40396 | ru_amateurjare = | ru_amateurklubs = | ru_amklubwedstryde = | ru_amklubpunte = | ru_amopdatering = | ru_klubjare = 2014–2018<br />2022– | ru_proklubs = NTT Shining Arcs<br />{{nowrap|NTT Red Hurricanes}} | ru_klubwedstryde = 35<br />0 | ru_klubpunte = (224)<br />(0) | ru_klubopdatering = 22 Mei 2022 | super14 = {{Rut Lions}}<br />→{{Rut Stormers}} | super14jare = 2011–<br />2013 | super14wedstryde = 131<br />13 | super14punte = (1183)<br />(98) | ru_currentclub = | super14opdatering = 8 September 2021 | ru_provinsie = [[Goue Leeus]] | ru_provinsiejare = 2010–2021 | ru_provinsiewedstryde = 51 | ru_provinsiepunte = (538) | ru_provinsieopdatering = 8 September 2021 | ru_sewesnasionalejare = | ru_sewesnasionalespan = | ru_sewesnasionalekomp = | ru_sewesopdatering = | ru_nasionalespan = {{Rugby-unie-landdata|RSA}} | ru_nasionalejare = 2012– | ru_nasionalewedstryde = 43 | ru_nasionalepunte = (317) | ru_nsopdatering = 19 Oktober 2022 | ru_afrigtingklubs = | ru_afrigtingjare = | ru_afrigtingopdatering = | ander = Ja | beroep = Professionele rugbyspeler | eggenote = | kinders = | familie = | skool = [[Hoërskool Florida]] | universiteit = | url = }} '''Elton Jantjies''' (gebore in [[Graaff-Reinet]] op [[1 Augustus]] [[1990]]) is 'n [[rugby]]speler wat vir die [[Goue Leeus]] in die [[Curriebeker]] speel en vir die {{Rut Lions}} in [[Superrugby]]. Hy sluit in [[2013]] tydelik by die {{Rut Stormers}} aan, weens die Lions se weglating uit Superrugby daardie jaar. Hy is ook deel van Suid-Afrika se span tydens die [[Rugbywêreldbeker 2019]]. == Curriebekerrugby == Jantjies het sy reputasie as sleutelspeler verwerf toe hy al vyf sy doelskoppe, asook 'n verdere tien strafskoppe suksesvol oorgeskop het in die [[2011 Curriebeker Premierafdeling#Uitspeelwedstryde|2011 Curriebeker-halfeindronde]] en in die eindstryd. Hy is aangewys as ''Speler van die wedstryd'' na die oorwinning van 42-16 oor die [[Natalse Haaie|Haaie]]. == Springbokloopbaan == Elton Jantjies was ingesluit in the Springbokgroep vir die 2010 toer na Brittanje en Ierland;<ref>[http://www.espnscrum.com/south-africa-tour-2010/rugby/story/125164.html espnscrum webblad].</ref> en vir die inkomende toer teen [[Engelse nasionale rugbyspan|Engeland]] in 2012.<ref>[http://www.sport24.co.za/Rugby/Springboks/Springbok-squad-named-20120602 sport24 webblad].</ref> Jantjies het egter eers opgedraf vir die [[Springbokke]] op [[Loftus Versfeld|Loftus]] in die 75ste minuut van die toetswedstryd teen [[Australië nasionale rugbyspan|Australië]] om 18h45 (SA tyd) op 29 September 2012, toe hy [[Johan Goosen]] vervang het. Dit besorg aan hom die eer om die Springbokbaadjie te dra vir sy spel as losskakel in die laaste vyf minute van die toetswedstryd. In Junie 2016, na [[Patrick Lambie]] beseer is, word hy egter die 'Bokke se nommer-een losskakel tydens die inkomende [[Ierse nasionale rugbyspan|Ierse toer]]. == Toetsdrieë == {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%" ! Drie !! Teenstanders !! Stad !! Veld !! Kompetisie !! Datum !! Uitslag |- | align="center"|1 || {{ARGru}} || [[Salta]], [[Argentinië]] || Estadio Padre Ernesto Martearena || [[2017-Rugbykampioenskapreeks|2017-Rugbykampioenskap]] || {{dts|format=dmy|2017|Augustus|26}} || Wen 41–23 |- | align="center"|2 || ? || [[Johannesburg]], Suid-Afrika || [[Ellispark-stadion|Ellispark]] || || || ? |} == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == * [https://springboks.rugby/teams/player?pid=466&teamclass=1 Jantjies se Springbokprofiel] * {{Genslin-bokke|id=799|naam=Elton Jantjies}} * [http://www.espnscrum.com/southafricaclub2010/rugby/player/117444.html ESPN Scrum profiel] * [http://www.itsrugby.co.uk/player_19125.html Jantjies se statistiek by itsrugby.co.uk] {{Navbox |name = Elton Jantjies |state = collapsed |title = Springbokspanne gehaal |list1 = {{Springbokke (2012)}} {{Springbokke (2015)}} {{Springbokke (2016)}} {{Springbokke (2017)}} {{Springbokke (2018)}} {{Springbokke (2019)}} {{Springbokke (2019 Rugbywêreldbeker)}} }} {{DEFAULTSORT:Jantjies, Elton}} [[Kategorie:Suid-Afrikaanse rugbyspelers]] [[Kategorie:Lions rugbyspelers]] [[Kategorie:Springbokrugbyspelers]] [[Kategorie:Geboortes in 1990]] [[Kategorie:Lewende mense]] [[Kategorie:Stormers rugbyspelers]] 7fdn4q3tk9qsw572b7sxrtqd6tfq20l 2513554 2513551 2022-07-19T15:05:21Z Aliwal2012 39067 /* Toetsdrieë */ opd (#1) wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rugbyspeler | naam = Elton Jantjies | beeld = | byskrif = | vollenaam = Elton Thomas Jantjies | bynaam = | geboortedatum = {{Geboortedatum en ouderdom|1990|8|1}} | geboorteplek = [[Graaff-Reinet]], [[Suid-Afrika]] | sterftedatum = | sterfteplek = | lengte = 1,76 m | gewig = 88 kg | ru_posisies = [[Losskakel]] | springbokid = 819 | sarugbyno = 40396 | ru_amateurjare = | ru_amateurklubs = | ru_amklubwedstryde = | ru_amklubpunte = | ru_amopdatering = | ru_klubjare = 2014–2018<br />2022– | ru_proklubs = NTT Shining Arcs<br />{{nowrap|NTT Red Hurricanes}} | ru_klubwedstryde = 35<br />0 | ru_klubpunte = (224)<br />(0) | ru_klubopdatering = 22 Mei 2022 | super14 = {{Rut Lions}}<br />→{{Rut Stormers}} | super14jare = 2011–<br />2013 | super14wedstryde = 131<br />13 | super14punte = (1183)<br />(98) | ru_currentclub = | super14opdatering = 8 September 2021 | ru_provinsie = [[Goue Leeus]] | ru_provinsiejare = 2010–2021 | ru_provinsiewedstryde = 51 | ru_provinsiepunte = (538) | ru_provinsieopdatering = 8 September 2021 | ru_sewesnasionalejare = | ru_sewesnasionalespan = | ru_sewesnasionalekomp = | ru_sewesopdatering = | ru_nasionalespan = {{Rugby-unie-landdata|RSA}} | ru_nasionalejare = 2012– | ru_nasionalewedstryde = 43 | ru_nasionalepunte = (317) | ru_nsopdatering = 19 Oktober 2022 | ru_afrigtingklubs = | ru_afrigtingjare = | ru_afrigtingopdatering = | ander = Ja | beroep = Professionele rugbyspeler | eggenote = | kinders = | familie = | skool = [[Hoërskool Florida]] | universiteit = | url = }} '''Elton Jantjies''' (gebore in [[Graaff-Reinet]] op [[1 Augustus]] [[1990]]) is 'n [[rugby]]speler wat vir die [[Goue Leeus]] in die [[Curriebeker]] speel en vir die {{Rut Lions}} in [[Superrugby]]. Hy sluit in [[2013]] tydelik by die {{Rut Stormers}} aan, weens die Lions se weglating uit Superrugby daardie jaar. Hy is ook deel van Suid-Afrika se span tydens die [[Rugbywêreldbeker 2019]]. == Curriebekerrugby == Jantjies het sy reputasie as sleutelspeler verwerf toe hy al vyf sy doelskoppe, asook 'n verdere tien strafskoppe suksesvol oorgeskop het in die [[2011 Curriebeker Premierafdeling#Uitspeelwedstryde|2011 Curriebeker-halfeindronde]] en in die eindstryd. Hy is aangewys as ''Speler van die wedstryd'' na die oorwinning van 42-16 oor die [[Natalse Haaie|Haaie]]. == Springbokloopbaan == Elton Jantjies was ingesluit in the Springbokgroep vir die 2010 toer na Brittanje en Ierland;<ref>[http://www.espnscrum.com/south-africa-tour-2010/rugby/story/125164.html espnscrum webblad].</ref> en vir die inkomende toer teen [[Engelse nasionale rugbyspan|Engeland]] in 2012.<ref>[http://www.sport24.co.za/Rugby/Springboks/Springbok-squad-named-20120602 sport24 webblad].</ref> Jantjies het egter eers opgedraf vir die [[Springbokke]] op [[Loftus Versfeld|Loftus]] in die 75ste minuut van die toetswedstryd teen [[Australië nasionale rugbyspan|Australië]] om 18h45 (SA tyd) op 29 September 2012, toe hy [[Johan Goosen]] vervang het. Dit besorg aan hom die eer om die Springbokbaadjie te dra vir sy spel as losskakel in die laaste vyf minute van die toetswedstryd. In Junie 2016, na [[Patrick Lambie]] beseer is, word hy egter die 'Bokke se nommer-een losskakel tydens die inkomende [[Ierse nasionale rugbyspan|Ierse toer]]. == Toetsdrieë == {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%" ! Drie !! Teenstanders !! Stad !! Veld !! Kompetisie !! Datum !! Uitslag |- | align="center"|1 || {{FRAru}} || [[Durban]], Suid-Afrika || [[Kings Park-stadion|Kings Park]] || || {{dts|format=dmy|2017|Junie|17}} || Wen 37–15 |- | align="center"|2 || {{ARGru}} || [[Salta]], [[Argentinië]] || Estadio Padre Ernesto Martearena || [[2017-Rugbykampioenskapreeks|2017-Rugbykampioenskap]] || {{dts|format=dmy|2017|Augustus|26}} || Wen 41–23 |} == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == * [https://springboks.rugby/teams/player?pid=466&teamclass=1 Jantjies se Springbokprofiel] * {{Genslin-bokke|id=799|naam=Elton Jantjies}} * [http://www.espnscrum.com/southafricaclub2010/rugby/player/117444.html ESPN Scrum profiel] * [http://www.itsrugby.co.uk/player_19125.html Jantjies se statistiek by itsrugby.co.uk] {{Navbox |name = Elton Jantjies |state = collapsed |title = Springbokspanne gehaal |list1 = {{Springbokke (2012)}} {{Springbokke (2015)}} {{Springbokke (2016)}} {{Springbokke (2017)}} {{Springbokke (2018)}} {{Springbokke (2019)}} {{Springbokke (2019 Rugbywêreldbeker)}} }} {{DEFAULTSORT:Jantjies, Elton}} [[Kategorie:Suid-Afrikaanse rugbyspelers]] [[Kategorie:Lions rugbyspelers]] [[Kategorie:Springbokrugbyspelers]] [[Kategorie:Geboortes in 1990]] [[Kategorie:Lewende mense]] [[Kategorie:Stormers rugbyspelers]] spzp06hj6jhwd2y6xoqki1k0cn9gknf 2513557 2513554 2022-07-19T15:42:57Z Aliwal2012 39067 +[[Junior Bokke]] statistiek wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rugbyspeler | naam = Elton Jantjies | beeld = | byskrif = | vollenaam = Elton Thomas Jantjies | bynaam = | geboortedatum = {{Geboortedatum en ouderdom|1990|8|1}} | geboorteplek = [[Graaff-Reinet]], [[Suid-Afrika]] | sterftedatum = | sterfteplek = | lengte = 1,76 m | gewig = 88 kg | ru_posisies = [[Losskakel]] | springbokid = 819 | sarugbyno = 40396 | ru_amateurjare = | ru_amateurklubs = | ru_amklubwedstryde = | ru_amklubpunte = | ru_amopdatering = | ru_klubjare = 2014–2018<br />2022– | ru_proklubs = NTT Shining Arcs<br />{{nowrap|NTT Red Hurricanes}} | ru_klubwedstryde = 35<br />0 | ru_klubpunte = (224)<br />(0) | ru_klubopdatering = 22 Mei 2022 | super14 = {{Rut Lions}}<br />→{{Rut Stormers}} | super14jare = 2011–<br />2013 | super14wedstryde = 131<br />13 | super14punte = (1183)<br />(98) | ru_currentclub = | super14opdatering = 8 September 2021 | ru_provinsie = [[Goue Leeus]] | ru_provinsiejare = 2010–2021 | ru_provinsiewedstryde = 51 | ru_provinsiepunte = (538) | ru_provinsieopdatering = 8 September 2021 | ru_sewesnasionalejare = | ru_sewesnasionalespan = | ru_sewesnasionalekomp = | ru_sewesopdatering = | ru_nasionalespan = [[Junior Bokke]]<br />{{Rugby-unie-landdata|RSA}} | ru_nasionalejare = 2010<br />2012– | ru_nasionalewedstryde = 5<br />45 | ru_nasionalepunte = (12)<br />(331) | ru_nsopdatering = 19 Julie 2022 | ru_afrigtingklubs = | ru_afrigtingjare = | ru_afrigtingopdatering = | ander = Ja | beroep = Professionele rugbyspeler | eggenote = | kinders = | familie = | skool = [[Hoërskool Florida]] | universiteit = | url = }} '''Elton Jantjies''' (gebore in [[Graaff-Reinet]] op [[1 Augustus]] [[1990]]) is 'n [[rugby]]speler wat vir die [[Goue Leeus]] in die [[Curriebeker]] speel en vir die {{Rut Lions}} in [[Superrugby]]. Hy sluit in [[2013]] tydelik by die {{Rut Stormers}} aan, weens die Lions se weglating uit Superrugby daardie jaar. Hy is ook deel van Suid-Afrika se span tydens die [[Rugbywêreldbeker 2019]]. == Curriebekerrugby == Jantjies het sy reputasie as sleutelspeler verwerf toe hy al vyf sy doelskoppe, asook 'n verdere tien strafskoppe suksesvol oorgeskop het in die [[2011 Curriebeker Premierafdeling#Uitspeelwedstryde|2011 Curriebeker-halfeindronde]] en in die eindstryd. Hy is aangewys as ''Speler van die wedstryd'' na die oorwinning van 42-16 oor die [[Natalse Haaie|Haaie]]. == Springbokloopbaan == Elton Jantjies was ingesluit in the Springbokgroep vir die 2010 toer na Brittanje en Ierland;<ref>[http://www.espnscrum.com/south-africa-tour-2010/rugby/story/125164.html espnscrum webblad].</ref> en vir die inkomende toer teen [[Engelse nasionale rugbyspan|Engeland]] in 2012.<ref>[http://www.sport24.co.za/Rugby/Springboks/Springbok-squad-named-20120602 sport24 webblad].</ref> Jantjies het egter eers opgedraf vir die [[Springbokke]] op [[Loftus Versfeld|Loftus]] in die 75ste minuut van die toetswedstryd teen [[Australië nasionale rugbyspan|Australië]] om 18h45 (SA tyd) op 29 September 2012, toe hy [[Johan Goosen]] vervang het. Dit besorg aan hom die eer om die Springbokbaadjie te dra vir sy spel as losskakel in die laaste vyf minute van die toetswedstryd. In Junie 2016, na [[Patrick Lambie]] beseer is, word hy egter die 'Bokke se nommer-een losskakel tydens die inkomende [[Ierse nasionale rugbyspan|Ierse toer]]. == Toetsdrieë == {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%" ! Drie !! Teenstanders !! Stad !! Veld !! Kompetisie !! Datum !! Uitslag |- | align="center"|1 || {{FRAru}} || [[Durban]], Suid-Afrika || [[Kings Park-stadion|Kings Park]] || || {{dts|format=dmy|2017|Junie|17}} || Wen 37–15 |- | align="center"|2 || {{ARGru}} || [[Salta]], [[Argentinië]] || Estadio Padre Ernesto Martearena || [[2017-Rugbykampioenskapreeks|2017-Rugbykampioenskap]] || {{dts|format=dmy|2017|Augustus|26}} || Wen 41–23 |} == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == * [https://springboks.rugby/teams/player?pid=466&teamclass=1 Jantjies se Springbokprofiel] * {{Genslin-bokke|id=799|naam=Elton Jantjies}} * [http://www.espnscrum.com/southafricaclub2010/rugby/player/117444.html ESPN Scrum profiel] * [http://www.itsrugby.co.uk/player_19125.html Jantjies se statistiek by itsrugby.co.uk] {{Navbox |name = Elton Jantjies |state = collapsed |title = Springbokspanne gehaal |list1 = {{Springbokke (2012)}} {{Springbokke (2015)}} {{Springbokke (2016)}} {{Springbokke (2017)}} {{Springbokke (2018)}} {{Springbokke (2019)}} {{Springbokke (2019 Rugbywêreldbeker)}} }} {{DEFAULTSORT:Jantjies, Elton}} [[Kategorie:Suid-Afrikaanse rugbyspelers]] [[Kategorie:Lions rugbyspelers]] [[Kategorie:Springbokrugbyspelers]] [[Kategorie:Geboortes in 1990]] [[Kategorie:Lewende mense]] [[Kategorie:Stormers rugbyspelers]] recpfmnc9vjjws5c1g24yefaa4vdfii 0 69489 2513677 2433393 2022-07-20T08:09:29Z Aliwal2012 39067 Orkney Snork Nie - Die Moewie 1992 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Akteur | Naam = Chanté Hinds | Beeld = | Beeldbeskrywing = <!-- Vir oormuis-info/ vir siggestremdes; sonder wiki-sintaks --> | Beeldonderskrif = | Geboortenaam = | Alias = | Geboortedatum = {{GDEO|1968|8|2|df=yes}} | Geboorteplek = [[Kaapstad]] | Nasionaliteit = [[Suid-Afrika]] | Sterftedatum = | Sterfteplek = | Beroep = [[Aktrise]] | Aktiewe jare = | Noemenswaardige rolprente = | Webwerf = | imdb = 3490301 | Toekennings = <!-- slegs noemenswaardiges --> }} '''Chanté Hinds''' is 'n [[Suid-Afrika]]anse [[aktrise]]. Hinds is op [[2 Augustus]] [[1968]] in [[Kaapstad]] gebore, maar word in [[Johannesburg]] groot. Sy matrikuleer by die [[Hoërskool Kemptonpark]] en verwerf daarna 'n [[B.A.-graad]] in Drama en Engels aan die [[Potchefstroomse Universiteit vir C.H.O.]]. Hinds trou aanvanklik met Evan Schoombie en daarna met Christian Zimelka. In 2007 tree sy vir 'n derde keer in die huwelik met 'n wolboer, Jan Möller. Die egpaar se oudste kind, die 18 maande oue seuntjie Jan Daniël Möller verdrink in 2009 in 'n plaasdam, net minder as twee jaar nadat haar broer in die see verdrink het.<ref>[http://www.beeld.com/Suid-Afrika/Nuus/TV-ster-se-baba-verdrink-in-dam-20100617 TV-ster se baba verdrink in dam]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, [[Beeld]], 15 Mei 2009</ref> == Filmografie == * [[Stilte (rolprent)|Stilte]], 2012 as Tannie Dorrette * [[Jakhalsdans]], 2010 as Bokkie de Wet * Begeertes (TV-reeks), 2007 as Barbara * Goeiemôre Suid-Afrika * [[Orkney Snork Nie (Die Moewie)]] 1992 == Verwysings == {{Verwysings}} {{Saadjie}} {{DEFAULTSORT:Hinds, Chante}} [[Kategorie:Geboortes in 1968]] [[Kategorie:Lewende mense]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse aktrises]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse aktrises van die 20ste eeu]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse aktrises van die 21ste eeu]] 8yh9gb79s8saugw6s30wwm0pcqlc59m 0 70187 2513678 2234501 2022-07-20T08:14:10Z Aliwal2012 39067 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas rolprent | naam = Orkney Snork Nie (Die&nbsp;Moewie) | beeld = | regisseur = [[Willie Esterhuizen]] | produksieleier = | geskryf_deur = | verteller = | met = [[Zack du Plessis]]<br />[[Annette Engelbrecht]]<br />[[Marcel van Heerden]]<br />[[Sally Campher]] | musiek = | kinematografie = | redigeerder = | ateljee = | verspreider = | vrygestel = [[1992]] | speeltyd = | land = [[Suid-Afrika]] | taal = [[Afrikaans]] | begroting = | bruto = | voorafgegaan_deur = [[Orkney Snork Nie]] (TV-reeks) | opgevolg_deur = [[Orkney Snork Nie 2]] | webtuiste = | imdb_id = 2156917 }} '''''Orkney Snork Nie (Die Moewie)''''' is 'n [[Afrikaans]]e rolprent wat in 1992 na afloop van die gelyknamige TV-reeks, [[Orkney Snork Nie]] vrygestel is. Die rolprent se ondertitel is: ''Dis lekker by die see''. [[Frank Opperman]] is nie in die rolprent te sien nie - die rol van Opperman se karakter, Neels (Ouboet) van Tonder, word deur [[Marcel van Heerden]] vertolk. Opperman keer egter terug na die rol van Ouboet in die tweede film, Orkney Snork Nie 2. == Genre == Die rolprent is 'n lekkerlag [[komedie]]. Dit het geen ouderdomsperk nie, maar ouerleiding word aanbeveel vir kru taal hier en daar. == Hoofrolspelers == * [[Zack du Plessis]] as Hendrik van Tonder * [[Annette Engelbrecht]] as Maggie van Tonder * [[Marcel van Heerden]] as Neels (Ouboet) van Tonder * [[Sally Campher]] as Yolanda (bynaam: Yollie), Ouboet se vrou == Storielyn == In die rolprent gaan die Vantonder-familie op vakansie na [[Margate, Suid-Afrika|Margate]]. Hendrik wil visvang, die kinders wil speel en swem, Yollie en Maggie wil ''tan'' en Ouboet het 'n selfgeboude opgewarmde snelboot (Spuitpoep II) wat hy in die see wil uittoets. Hulle droomvakansie word egter deur 'n Johannesburgse sakesindikaat gesaboteer, wat die karavaanpark waar hulle vakansie hou wil koop, platslaan en 'n winkelsentrum oprig. Maar dan kry hulle te doen met die Vantonders wat nie met hulle laat mors nie. == Sien ook == * [[Lys van Afrikaanse rolprente]] == Eksterne skakels == * {{YouTube|Lizo7mO7yds|Uittreksel}} {{Saadjie}} [[Kategorie:Afrikaanse rolprente]] [[Kategorie:Komedierolprente]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse rolprente]] mkhdpfopukzzl2p4lby3jq5dqq7ilt3 2513679 2513678 2022-07-20T08:18:23Z Aliwal2012 39067 Aliwal2012 het bladsy [[Orkney snork nie! (die moewie) (dis lekker by die see)]] na [[Orkney Snork Nie (Die Moewie)]] oor 'n aanstuur geskuif: meer gebruiklike naam wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas rolprent | naam = Orkney Snork Nie (Die&nbsp;Moewie) | beeld = | regisseur = [[Willie Esterhuizen]] | produksieleier = | geskryf_deur = | verteller = | met = [[Zack du Plessis]]<br />[[Annette Engelbrecht]]<br />[[Marcel van Heerden]]<br />[[Sally Campher]] | musiek = | kinematografie = | redigeerder = | ateljee = | verspreider = | vrygestel = [[1992]] | speeltyd = | land = [[Suid-Afrika]] | taal = [[Afrikaans]] | begroting = | bruto = | voorafgegaan_deur = [[Orkney Snork Nie]] (TV-reeks) | opgevolg_deur = [[Orkney Snork Nie 2]] | webtuiste = | imdb_id = 2156917 }} '''''Orkney Snork Nie (Die Moewie)''''' is 'n [[Afrikaans]]e rolprent wat in 1992 na afloop van die gelyknamige TV-reeks, [[Orkney Snork Nie]] vrygestel is. Die rolprent se ondertitel is: ''Dis lekker by die see''. [[Frank Opperman]] is nie in die rolprent te sien nie - die rol van Opperman se karakter, Neels (Ouboet) van Tonder, word deur [[Marcel van Heerden]] vertolk. Opperman keer egter terug na die rol van Ouboet in die tweede film, Orkney Snork Nie 2. == Genre == Die rolprent is 'n lekkerlag [[komedie]]. Dit het geen ouderdomsperk nie, maar ouerleiding word aanbeveel vir kru taal hier en daar. == Hoofrolspelers == * [[Zack du Plessis]] as Hendrik van Tonder * [[Annette Engelbrecht]] as Maggie van Tonder * [[Marcel van Heerden]] as Neels (Ouboet) van Tonder * [[Sally Campher]] as Yolanda (bynaam: Yollie), Ouboet se vrou == Storielyn == In die rolprent gaan die Vantonder-familie op vakansie na [[Margate, Suid-Afrika|Margate]]. Hendrik wil visvang, die kinders wil speel en swem, Yollie en Maggie wil ''tan'' en Ouboet het 'n selfgeboude opgewarmde snelboot (Spuitpoep II) wat hy in die see wil uittoets. Hulle droomvakansie word egter deur 'n Johannesburgse sakesindikaat gesaboteer, wat die karavaanpark waar hulle vakansie hou wil koop, platslaan en 'n winkelsentrum oprig. Maar dan kry hulle te doen met die Vantonders wat nie met hulle laat mors nie. == Sien ook == * [[Lys van Afrikaanse rolprente]] == Eksterne skakels == * {{YouTube|Lizo7mO7yds|Uittreksel}} {{Saadjie}} [[Kategorie:Afrikaanse rolprente]] [[Kategorie:Komedierolprente]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse rolprente]] mkhdpfopukzzl2p4lby3jq5dqq7ilt3 0 70448 2513569 2428992 2022-07-19T18:07:16Z Aliwal2012 39067 korr. skakel wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rivier |rivier_naam = Senqunyanerivier |ander_naam = <small>Klein-Oranjerivier</small> |beeld = Mohaledam.jpg |beeld_byskrif = Die reuse Mohaledam in die Senqunyanerivier. |oorsprong = Malutiberge |oorsprong_hoogte = 2850 m |monding = [[Oranjerivier]] |stroomgebied_lande = [[Lesotho]] |lengte = 120 km |hoogte = |monding_hoogte = 1515 m |afloop = |stroomgebied = |duimdrukkerkaart = Lesotho |duimdrukkeretiketposisie = regs |duimdrukkerkaartgrootte = 250 |duimdrukkerkaartbyskrif = |breedtegraad = 30 |breedtegraad_m = 1 |breedtegraad_s = 59 |breedtegraad_NS = S |lengtegraad = 28 |lengtegraad_m = 10 |lengtegraad_s = 26 |lengtegraad_OW = O }} Die '''Senqunyanerivier''' is 'n rivier in die sentrale deel van [[Lesotho]]. Die naam beteken ''Klein-Oranjerivier'' in [[Sotho]]. Die Senqunyanerivier ontspring op die westelike hange van die [[Malutiberge]]. By die bron is die bymekaarkompunt van drie distrikte: [[Maseru-distrik|Maseru]], Berea en [[Leribe-distrik|Leribe]]. Die Senqunyanerivier vloei eers suidwes en dan suidwaarts. By Ha Marakabei volg dit die pad wat uit die Laaglande van Lesotho lei na [[Thaba Tseka]] in die weste. Dit vorm byna oral langs sy loop distriksgrense: die grens van Berea- en Thaba-Tsekadistrikte strek selfs in sy geheel langs die Senqunyanerivier. Net voordat dit uitmond in die [[Mohaledam]], word 'n deel van die [[Lesotho-Hoogland-waterprojek]] bereik. Die Senqunyanerivier sluit na ongeveer 200 kilometer aan by die Senqu- of [[Oranjerivier]] by Ha Nkau, en vorm die grens tussen die distrikte van [[Mohaleshoek]] en [[Quthing]], op pad na [[Suid-Afrika]].<ref>{{Cite web |url=http://www.eosnap.com/tag/senqu-river/ |title=The Orange River, Delineating the Border between South Africa and Namibia |access-date=14 November 2012 |archive-date= 5 Oktober 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131005004520/http://www.eosnap.com/tag/senqu-river/ |url-status=dead }}</ref> == Sien ook == * [[Lys van riviere in Afrika]] == Verwysings == {{Verwysings}} {{Saadjie}} [[Kategorie:Riviere in Lesotho]] sfxfgihahx0kxll3gq28md14hme0efr 2513570 2513569 2022-07-19T18:08:03Z Aliwal2012 39067 ai tog! Weg met rooi skakels wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rivier |rivier_naam = Senqunyanerivier |ander_naam = <small>Klein-Oranjerivier</small> |beeld = Mohaledam.jpg |beeld_byskrif = Die reuse Mohaledam in die Senqunyanerivier. |oorsprong = Malutiberge |oorsprong_hoogte = 2850 m |monding = [[Oranjerivier]] |stroomgebied_lande = [[Lesotho]] |lengte = 120 km |hoogte = |monding_hoogte = 1515 m |afloop = |stroomgebied = |duimdrukkerkaart = Lesotho |duimdrukkeretiketposisie = regs |duimdrukkerkaartgrootte = 250 |duimdrukkerkaartbyskrif = |breedtegraad = 30 |breedtegraad_m = 1 |breedtegraad_s = 59 |breedtegraad_NS = S |lengtegraad = 28 |lengtegraad_m = 10 |lengtegraad_s = 26 |lengtegraad_OW = O }} Die '''Senqunyanerivier''' is 'n rivier in die sentrale deel van [[Lesotho]]. Die naam beteken ''Klein-Oranjerivier'' in [[Sotho]]. Die Senqunyanerivier ontspring op die westelike hange van die [[Malutiberge]]. By die bron is die bymekaarkompunt van drie distrikte: [[Maseru-distrik|Maseru]], Berea en [[Leribe-distrik|Leribe]]. Die Senqunyanerivier vloei eers suidwes en dan suidwaarts. By Ha Marakabei volg dit die pad wat uit die Laaglande van Lesotho lei na [[Thaba-Tseka]] in die weste. Dit vorm byna oral langs sy loop distriksgrense: die grens van Berea- en Thaba-Tsekadistrikte strek selfs in sy geheel langs die Senqunyanerivier. Net voordat dit uitmond in die [[Mohaledam]], word 'n deel van die [[Lesotho-Hoogland-waterprojek]] bereik. Die Senqunyanerivier sluit na ongeveer 200 kilometer aan by die Senqu- of [[Oranjerivier]] by Ha Nkau, en vorm die grens tussen die distrikte van [[Mohaleshoek]] en [[Quthing]], op pad na [[Suid-Afrika]].<ref>{{Cite web |url=http://www.eosnap.com/tag/senqu-river/ |title=The Orange River, Delineating the Border between South Africa and Namibia |access-date=14 November 2012 |archive-date= 5 Oktober 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131005004520/http://www.eosnap.com/tag/senqu-river/ |url-status=dead }}</ref> == Sien ook == * [[Lys van riviere in Afrika]] == Verwysings == {{Verwysings}} {{Saadjie}} [[Kategorie:Riviere in Lesotho]] 1seupsdbdr6trc2ak0a2s75ioura7vt 0 74246 2513574 1434376 2022-07-19T18:16:34Z Aliwal2012 39067 opgebou uit Brits wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Berg | Naam = Malutiberge | Foto = Maluti snow.jpg | Foto onderskrif = Sneeu op die Malutiberge | Hoogte = 3 482 | Ligging = [[Lesotho]] en [[Vrystaat]], [[Suid-Afrika]] | Bergreeks = [[Drakensberg]] | Prominensie = | Koördinate = {{Koördinate|29|0|0|S|28|25|0|O|type:mountain|aansig=inlyn,titel}} | Topografiese kaart = | Tipe = [[Bosveldstollingskompleks]] en sandsteen. | Rotsouderdom = Neoargeaans tot vroeg-Paleoproterosoïes | duimdrukkerkaart = Suid-Afrika | duimdrukkeretiketposisie = regs | diumdrukkerkaartgrootte = 290 | duimdrukkerkaartbyskrif = | breedtegraad = 29 | breedtegraad_m = 0 | breedtegraad_s = 0 | breedtegraad_NS = S | lengtegraad = 28 | lengtegraad_m = 25 | lengtegraad_s = 0 | lengtegraad_OW = O }} Die '''Malutiberge''' is 'n bergreeks geleë in die Koninkryk van [[Lesotho]] Dit is geleë tussen die Butha-Buthe-distrik in Lesotho en strek vir ongeveer 100 km in die [[Suid-Afrika]]anse [[Vrystaat]]provinsie.<ref name="Connectivity">Zunckel, Kevan. 2010. Connectivity Conservation Management: A Global Guide (with Particular Reference to Mountain Connectivity Conservation). Earthscan. p.77-79</ref> Die Malutiberge vorm 'n deel van die uitgestrekte [[Drakensberg]]reeks wat vir etlike honderde [[kilometer]] oor Suid-Afrika strek. == Geologie == [[File:Maloti Mountains Village.jpg|duimnael|links|280px|'n Lugfoto van 'n nedersetting (village) in die Malutibergreeks.]] Die reeks bestaan uit 'n hoë basaltplato, tot 3&nbsp;400 m (11&nbsp;200 vt) in hoogte, met 'n koel alpynse klimaat. Die hoogste punt, die 3&nbsp;482&nbsp;m hoë [[Thabana Ntlenyana]], word in die noordoostelike hoek van die reeks aangetref. Dit is die hoogste bergpiek in [[Suider-Afrika]], en die hoogste in [[Afrika]] suid van [[Kilimanjaro]].<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/589564/Thabana-Ntlenyana Thabana Ntlenyana (mountain, Lesotho) – Britannica Online]</ref> Die 3&nbsp;291&nbsp;m hoë [[Namahadipiek]], die hoogste piek in die [[Vrystaat]], is ook deel van die Malutireeks. Die biostreek bestaam uit sandsteen en skalie wat met basalt bedek is. Die berg se rowwe terrein maak dit minder toeganklik vir besoekers en verhoed enige beduidende eksplorasie van sy mineraalbronne. Die topografie verskil tussen die twee lande. In Lesotho vorm die Maluti's 'n aaneenlopende hoogland van ronde pieke met ingekerfde diep valleie aan die flanke wat in die [[Oranjerivier|Senqurivier]] dreineer. Sneeu en ryp kom selfs in die somer op die hoogste pieke voor.<ref name="Connectivity" /> Langs die grenslyn van Suid-Afrika val loodregte basaltrotswande na benede in voetheuwels bestaande uit sandsteen. Hierdie rotse is ingekeep deur die riviere wat ooswaarts deur KwaZulu-Natal vloei.<ref name="Connectivity" /> == Verwysings == {{Verwysings}} == Sien ook == * [[Lys van bergpieke in Suid-Afrika]] {{en-vertaal|Maloti Mountains}} [[Kategorie:Bergreekse in Lesotho]] [[Kategorie:Bergreekse in Suid-Afrika]] [[Kategorie:Vrystaat]] 9w4ralr6watjsgzntafmth5mkctigg1 0 78311 2513493 2512525 2022-07-19T12:06:03Z Aliwal2012 39067 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rugbyspeler | naam = Eben Etzebeth | beeld = [[Lêer:Eben Etzebeth.jpg|180px]] | byskrif = | vollenaam = Eben Etzebeth | bynaam = | geboortedatum = {{Geboortedatum en ouderdom|1991|10|29}} | geboorteplek = [[Kaapstad]], [[Suid-Afrika]] | sterftedatum = | sterfteplek = | lengte = 203 cm | gewig = 122 kg | ru_posisies = [[Slot]] | springbokid = 833 | sarugbyno = 49334 | ru_klubjare = 2015–2016<br /><br /><!-- dubbelspasiëring -->2019–2022 | ru_proklubs = NTT Docomo Red Hurricanes<br />Toulon | ru_klubwedstryde = 8<br /><br /><!-- dubbelspasiëring -->40 | ru_klubpunte = (5)<br /><br />(35) | ru_klubopdatering = 11 Junie 2022 | ru_amateurjare = 2011 | ru_amateurklubs = UCT Ikey Tigers | ru_amklubwedstryde = 7 | ru_amklubpunte = (5) | ru_amopdatering = 11 Junie 2022 | super14 = [[Stormers]]<br />{{rut Sharks}} | super14jare = 2012–2019<br />2022– | super14wedstryde = 61<br />0 | super14punte = (20)<br /> | super14opdatering = 11 Junie 2022 | ru_provinsie = [[Westelike&nbsp;Provinsie]] | ru_provinsiejare = 2011–2014 | ru_provinsiewedstryde = 7 | ru_provinsiepunte = (0) | ru_provinsieopdatering = 19 Augustus 2021 | ru_nasionalespan = {{Rugby-unie-landdata|RSA}} | ru_nasionalejare = 2012- | ru_nasionalewedstryde = 100 | ru_nasionalepunte = (15) | ru_nsopdatering = 16 Julie 2022 | ru_afrigtingklubs = | ru_afrigtingjare = | ru_afrigtingopdatering = | ander = Ja | beroep = | eggenote = | kinders = | familie = | skool = [[Hoërskool Tygerberg]] | universiteit = [[Universiteit van Kaapstad]] | url }} '''Eben Etzebeth''' (gebore [[29 Oktober]] [[1991]], [[Kaapstad]]) is 'n [[Suid-Afrika]]anse [[rugby]]speler. Hy speel vir die [[Stormers]] in [[Superrugby]] en vir Toulon in Frankryk se Top 14. Hy speel op [[slot]]posisie en is bekend vir sy harde, fisiese spel. Hy was ook deel van Suid-Afrika se span tydens die [[Rugbywêreldbeker 2015]] en die [[Rugbywêreldbeker 2019]]. == Uitbeelding == Etzebeth het aan die [[Hoërskool Tygerberg]] in die [[Wes-Kaap]] gematrikuleer. == Loopbaan == === Westelike Provinsie en Stormers === Hy maak sy debuut vir die Stormers op 25 Februarie 2012 teen die [[Hurricanes (Superrugbyspan)|Hurricanes]].<ref name="Etzebeth maak Stormers debuut">{{cite web |url=http://www.iol.co.za/sport/rugby/cup-competitions/etzebeth-to-make-stormers-debut-1.1240462 |title=Etzebeth maak Stormers debuut |work=Iol.co.za |date=22 Februarie 2012 |access-date=16 Junie 2012 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20150924140209/http://www.iol.co.za/sport/rugby/cup-competitions/etzebeth-to-make-stormers-debut-1.1240462 |archive-date=24 September 2015 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Hy word as "Speler-van-die-Wedstryd" aangewys tydens die Westelike Provinsie se oorwinning in die halfeindstryd om die [[2012 Curriebeker Premierafdeling|Curriebeker in 2012]]. In April 2013 het hy 'n ooreenkoms onderteken wat hom tot minstens 2016 in Kaapstad sou hou.<ref name="Stormers retain key quartet">{{cite web |url=http://www.rugby365.com/article/53419-stormers-retain-key-quartet |title=Stormers retain key quartet |work=Rugby365 |date=22 April 2013 |access-date=12 Oktober 2013 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20160310095256/http://www.rugby365.com/article/53419-stormers-retain-key-quartet |archive-date=10 Maart 2016 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> === Suid-Afrika o/20 === As 'n lid van die [[Junior Bokke]] (Suid-Afrikaanse o/20 span) het hy aan die IRR Juniorwêreldkampioenskap in 2011 deelgeneem.<ref name="SA Under-20 squad named">{{cite web |url=http://www.sport24.co.za/Rugby/SA-Under-20-squad-named-20110506 |title=SA Onder-20 span aangekondig |work=Sport24 |date=6 Mei 2011 |access-date=16 Junie 2012 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20191009121702/https://www.sport24.co.za/Rugby/SA-Under-20-squad-named-20110506 |archive-date=9 Oktober 2019 |url-status=live|df=dmy-all}}</ref> === Springbokkleure === Etzebeth word die eerste keer opgeroep vir die [[Springbokke|Springbokoefengroep]] deur die nuwe hoofafrigter [[Heyneke Meyer]], voor die reeks van drie toetse teen [[Engelse nasionale rugbyspan|Engeland]] in Junie 2012.<ref>{{en}} {{cite web | url=http://www.dailytelegraph.com.au/sport/rugby-gold/springboks-to-blood-forwards-eben-etzebeth-juandre-kruger-and-marcell-coetzee-against-england-in-durban-test/story-fn8ti7yn-1226387036643 | title=Springboks to blood forwards Eben Etzebeth, Juandre Kruger and Marcell Coetzee against England in Durban Test | publisher=Associated Press | work=Daily Telegraph | date=7 Junie 2012 | accessdate=22 April 2013}}</ref> Hy maak op 9 Junie 2012 sy Springbokdebuut op slot langs mede-nuweling [[Juandré Kruger]] te [[Kings Park-stadion]] in [[Durban]]. Suid-Afrika tree as 22-17 wenners uit die stryd teen Engeland, en wen ook die laaste twee toetse.<ref name="SA vs Eng">{{en}} {{cite web | url=http://www.sarugby.net/matchbreakdown.aspx?id=103561&category=sarugby/springboks&leagueid=1&homeid=10871&awayid=10881&fullview=true | title=South Africa vs England | work=South African Rugby Union | date=9 Junie 2012 | accessdate=22 April 2013 | archive-date=27 April 2020 | archive-url=https://web.archive.org/web/20200427165359/http://www.sarugby.net/matchbreakdown.aspx?id=103561&category=sarugby%2Fspringboks&leagueid=1&homeid=10871&awayid=10881&fullview=true | url-status=dead }}</ref> Hy lei die Springbokke op 24 Junie 2017 teen die Franse in die 3de toets en word sodoende Suid-Afrika se 59ste [[Springbokkaptein]]. Hy druk ook 'n drie in die wedstryd. == Verwysings == {{Verwysings|2}} == Eksterne skakels == * {{Springbokke|id=49334|name=Eben Etzebeth}} * {{Genslin-bokke|id=904|naam=Eben Etzebeth}} * [http://www.itsrugby.co.uk/player_23746.html Eben Etzebeth] by itsrugby.co.uk * [http://www.thestormers.co.za/profiles.asp?id=1371 Eben Etzebeth]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} by die Stormers * [http://www.irb.com/jwc/teams/team=3220/player=43559/index.html Eben Etzebeth IRR Juniorwêreldbeker spelersprofiel] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141006070507/http://www.irb.com/jwc/teams/team=3220/player=43559/index.html |date= 6 Oktober 2014 }} {{beginboks}} {{opvolgboks| voor=[[Warren Whiteley]] | titel=[[Springbokkaptein]] | jare=2017-2018 (12 toetse)| na=[[Pieter-Steph du Toit]] }} {{eindboks}} {{Navbox |name = Eben Etzebeth |state = collapsed |title = Springbokspanne gehaal |list1 = {{Springbokke (2012)}} {{Springbokke (2013)}} {{Springbokke (2014)}} {{Springbokke (2015)}} {{Springbokke (2015 Rugbywêreldbeker)}} {{Springbokke (2016)}} {{Springbokke (2017)}} {{Springbokke (2018)}} {{Springbokke (2019)}} {{Springbokke (2019 Rugbywêreldbeker)}} }} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Etzebeth, Eben}} [[Kategorie:Afrikaners]] [[Kategorie:Geboortes in 1991]] [[Kategorie:Lewende mense]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse rugbyspelers]] [[Kategorie:Springbokrugbyspelers]] [[Kategorie:Springbokkapteins]] [[Kategorie:Stormers rugbyspelers]] opme2wnxmndrc4ym34za1rvy2u7b11g 2513496 2513493 2022-07-19T12:21:23Z Aliwal2012 39067 +toetsdrieë wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rugbyspeler | naam = Eben Etzebeth | beeld = [[Lêer:Eben Etzebeth.jpg|180px]] | byskrif = | vollenaam = Eben Etzebeth | bynaam = | geboortedatum = {{Geboortedatum en ouderdom|1991|10|29}} | geboorteplek = [[Kaapstad]], [[Suid-Afrika]] | sterftedatum = | sterfteplek = | lengte = 203 cm | gewig = 122 kg | ru_posisies = [[Slot]] | springbokid = 833 | sarugbyno = 49334 | ru_klubjare = 2015–2016<br /><br /><!-- dubbelspasiëring -->2019–2022 | ru_proklubs = NTT Docomo Red Hurricanes<br />Toulon | ru_klubwedstryde = 8<br /><br /><!-- dubbelspasiëring -->40 | ru_klubpunte = (5)<br /><br />(35) | ru_klubopdatering = 11 Junie 2022 | ru_amateurjare = 2011 | ru_amateurklubs = UCT Ikey Tigers | ru_amklubwedstryde = 7 | ru_amklubpunte = (5) | ru_amopdatering = 11 Junie 2022 | super14 = [[Stormers]]<br />{{rut Sharks}} | super14jare = 2012–2019<br />2022– | super14wedstryde = 61<br />0 | super14punte = (20)<br /> | super14opdatering = 11 Junie 2022 | ru_provinsie = [[Westelike&nbsp;Provinsie]] | ru_provinsiejare = 2011–2014 | ru_provinsiewedstryde = 7 | ru_provinsiepunte = (0) | ru_provinsieopdatering = 19 Augustus 2021 | ru_nasionalespan = {{Rugby-unie-landdata|RSA}} | ru_nasionalejare = 2012- | ru_nasionalewedstryde = 100 | ru_nasionalepunte = (15) | ru_nsopdatering = 16 Julie 2022 | ru_afrigtingklubs = | ru_afrigtingjare = | ru_afrigtingopdatering = | ander = Ja | beroep = | eggenote = | kinders = | familie = | skool = [[Hoërskool Tygerberg]] | universiteit = [[Universiteit van Kaapstad]] | url }} '''Eben Etzebeth''' (gebore [[29 Oktober]] [[1991]], [[Kaapstad]]) is 'n [[Suid-Afrika]]anse [[rugby]]speler. Hy speel vir die [[Stormers]] in [[Superrugby]] en vir Toulon in Frankryk se Top 14. Hy speel op [[slot]]posisie en is bekend vir sy harde, fisiese spel. Hy was ook deel van Suid-Afrika se span tydens die [[Rugbywêreldbeker 2015]] en die [[Rugbywêreldbeker 2019]]. == Uitbeelding == Etzebeth het aan die [[Hoërskool Tygerberg]] in die [[Wes-Kaap]] gematrikuleer. == Loopbaan == === Westelike Provinsie en Stormers === Hy maak sy debuut vir die Stormers op 25 Februarie 2012 teen die [[Hurricanes (Superrugbyspan)|Hurricanes]].<ref name="Etzebeth maak Stormers debuut">{{cite web |url=http://www.iol.co.za/sport/rugby/cup-competitions/etzebeth-to-make-stormers-debut-1.1240462 |title=Etzebeth maak Stormers debuut |work=Iol.co.za |date=22 Februarie 2012 |access-date=16 Junie 2012 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20150924140209/http://www.iol.co.za/sport/rugby/cup-competitions/etzebeth-to-make-stormers-debut-1.1240462 |archive-date=24 September 2015 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Hy word as "Speler-van-die-Wedstryd" aangewys tydens die Westelike Provinsie se oorwinning in die halfeindstryd om die [[2012 Curriebeker Premierafdeling|Curriebeker in 2012]]. In April 2013 het hy 'n ooreenkoms onderteken wat hom tot minstens 2016 in Kaapstad sou hou.<ref name="Stormers retain key quartet">{{cite web |url=http://www.rugby365.com/article/53419-stormers-retain-key-quartet |title=Stormers retain key quartet |work=Rugby365 |date=22 April 2013 |access-date=12 Oktober 2013 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20160310095256/http://www.rugby365.com/article/53419-stormers-retain-key-quartet |archive-date=10 Maart 2016 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> === Suid-Afrika o/20 === As 'n lid van die [[Junior Bokke]] (Suid-Afrikaanse o/20 span) het hy aan die IRR Juniorwêreldkampioenskap in 2011 deelgeneem.<ref name="SA Under-20 squad named">{{cite web |url=http://www.sport24.co.za/Rugby/SA-Under-20-squad-named-20110506 |title=SA Onder-20 span aangekondig |work=Sport24 |date=6 Mei 2011 |access-date=16 Junie 2012 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20191009121702/https://www.sport24.co.za/Rugby/SA-Under-20-squad-named-20110506 |archive-date=9 Oktober 2019 |url-status=live|df=dmy-all}}</ref> === Springbokkleure === Etzebeth word die eerste keer opgeroep vir die [[Springbokke|Springbokoefengroep]] deur die nuwe hoofafrigter [[Heyneke Meyer]], voor die reeks van drie toetse teen [[Engelse nasionale rugbyspan|Engeland]] in Junie 2012.<ref>{{en}} {{cite web | url=http://www.dailytelegraph.com.au/sport/rugby-gold/springboks-to-blood-forwards-eben-etzebeth-juandre-kruger-and-marcell-coetzee-against-england-in-durban-test/story-fn8ti7yn-1226387036643 | title=Springboks to blood forwards Eben Etzebeth, Juandre Kruger and Marcell Coetzee against England in Durban Test | publisher=Associated Press | work=Daily Telegraph | date=7 Junie 2012 | accessdate=22 April 2013}}</ref> Hy maak op 9 Junie 2012 sy Springbokdebuut op slot langs mede-nuweling [[Juandré Kruger]] te [[Kings Park-stadion]] in [[Durban]]. Suid-Afrika tree as 22-17 wenners uit die stryd teen Engeland, en wen ook die laaste twee toetse.<ref name="SA vs Eng">{{en}} {{cite web | url=http://www.sarugby.net/matchbreakdown.aspx?id=103561&category=sarugby/springboks&leagueid=1&homeid=10871&awayid=10881&fullview=true | title=South Africa vs England | work=South African Rugby Union | date=9 Junie 2012 | accessdate=22 April 2013 | archive-date=27 April 2020 | archive-url=https://web.archive.org/web/20200427165359/http://www.sarugby.net/matchbreakdown.aspx?id=103561&category=sarugby%2Fspringboks&leagueid=1&homeid=10871&awayid=10881&fullview=true | url-status=dead }}</ref> Hy lei die Springbokke op 24 Junie 2017 teen die Franse in die 3de toets en word sodoende Suid-Afrika se 59ste [[Springbokkaptein]]. Hy druk ook 'n drie in die wedstryd. == Toetsdrieë == {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%" ! Drie !! Teenstanders !! Stad !! Veld !! Kompetisie !! Datum !! Uitslag |- | align="center"|1 || {{AUSru}} || [[Brisbane]], Australië || [[Suncorpstadion]] || [[2015-Rugbykampioenskapreeks|Rugbykampioenskap]] || {{dts|format=dmy|2015|Julie|18}} || verloor 20–24 |- | align="center"|2 || {{ARGru}} || [[Londen]], Engeland || [[Olimpiese Stadion (Londen)|Olimpiese Stadion]] || [[Rugbywêreldbeker 2015]] || {{dts|format=dmy|2015|Oktober|30}} || wen 24–13 |- | align="center"|3 || {{FRAru}} || [[Johannesburg]], Suid-Afrika || [[Ellispark-stadion|Ellispark]] || 2017 Franse toets || {{dts|format=dmy|2017|Junie|24}} || wen 35–12 |} == Verwysings == {{Verwysings|2}} == Eksterne skakels == * {{Springbokke|id=49334|name=Eben Etzebeth}} * {{Genslin-bokke|id=904|naam=Eben Etzebeth}} * [http://www.itsrugby.co.uk/player_23746.html Eben Etzebeth] by itsrugby.co.uk * [http://www.thestormers.co.za/profiles.asp?id=1371 Eben Etzebeth]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} by die Stormers * [http://www.irb.com/jwc/teams/team=3220/player=43559/index.html Eben Etzebeth IRR Juniorwêreldbeker spelersprofiel] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141006070507/http://www.irb.com/jwc/teams/team=3220/player=43559/index.html |date= 6 Oktober 2014 }} {{beginboks}} {{opvolgboks| voor=[[Warren Whiteley]] | titel=[[Springbokkaptein]] | jare=2017-2018 (12 toetse)| na=[[Pieter-Steph du Toit]] }} {{eindboks}} {{Navbox |name = Eben Etzebeth |state = collapsed |title = Springbokspanne gehaal |list1 = {{Springbokke (2012)}} {{Springbokke (2013)}} {{Springbokke (2014)}} {{Springbokke (2015)}} {{Springbokke (2015 Rugbywêreldbeker)}} {{Springbokke (2016)}} {{Springbokke (2017)}} {{Springbokke (2018)}} {{Springbokke (2019)}} {{Springbokke (2019 Rugbywêreldbeker)}} }} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Etzebeth, Eben}} [[Kategorie:Afrikaners]] [[Kategorie:Geboortes in 1991]] [[Kategorie:Lewende mense]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse rugbyspelers]] [[Kategorie:Springbokrugbyspelers]] [[Kategorie:Springbokkapteins]] [[Kategorie:Stormers rugbyspelers]] smk1zdsfiu7ceyfp272b2wvxf4ofzhl 2513497 2513496 2022-07-19T12:23:53Z Aliwal2012 39067 /* Uitbeelding */ wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rugbyspeler | naam = Eben Etzebeth | beeld = [[Lêer:Eben Etzebeth.jpg|180px]] | byskrif = | vollenaam = Eben Etzebeth | bynaam = | geboortedatum = {{Geboortedatum en ouderdom|1991|10|29}} | geboorteplek = [[Kaapstad]], [[Suid-Afrika]] | sterftedatum = | sterfteplek = | lengte = 203 cm | gewig = 122 kg | ru_posisies = [[Slot]] | springbokid = 833 | sarugbyno = 49334 | ru_klubjare = 2015–2016<br /><br /><!-- dubbelspasiëring -->2019–2022 | ru_proklubs = NTT Docomo Red Hurricanes<br />Toulon | ru_klubwedstryde = 8<br /><br /><!-- dubbelspasiëring -->40 | ru_klubpunte = (5)<br /><br />(35) | ru_klubopdatering = 11 Junie 2022 | ru_amateurjare = 2011 | ru_amateurklubs = UCT Ikey Tigers | ru_amklubwedstryde = 7 | ru_amklubpunte = (5) | ru_amopdatering = 11 Junie 2022 | super14 = [[Stormers]]<br />{{rut Sharks}} | super14jare = 2012–2019<br />2022– | super14wedstryde = 61<br />0 | super14punte = (20)<br /> | super14opdatering = 11 Junie 2022 | ru_provinsie = [[Westelike&nbsp;Provinsie]] | ru_provinsiejare = 2011–2014 | ru_provinsiewedstryde = 7 | ru_provinsiepunte = (0) | ru_provinsieopdatering = 19 Augustus 2021 | ru_nasionalespan = {{Rugby-unie-landdata|RSA}} | ru_nasionalejare = 2012- | ru_nasionalewedstryde = 100 | ru_nasionalepunte = (15) | ru_nsopdatering = 16 Julie 2022 | ru_afrigtingklubs = | ru_afrigtingjare = | ru_afrigtingopdatering = | ander = Ja | beroep = | eggenote = | kinders = | familie = | skool = [[Hoërskool Tygerberg]] | universiteit = [[Universiteit van Kaapstad]] | url }} '''Eben Etzebeth''' (gebore [[29 Oktober]] [[1991]], [[Kaapstad]]) is 'n [[Suid-Afrika]]anse [[rugby]]speler. Hy speel vir die [[Stormers]] in [[Superrugby]] en vir Toulon in Frankryk se Top 14. Hy speel op [[slot]]posisie en is bekend vir sy harde, fisiese spel. Hy was ook deel van Suid-Afrika se span tydens die [[Rugbywêreldbeker 2015]] en die [[Rugbywêreldbeker 2019]]. == Uitbeelding == Etzebeth het in 2009 aan die [[Hoërskool Tygerberg]] in die [[Wes-Kaap]] [[Matriek in Suid-Afrika|gematrikuleer]]. == Loopbaan == === Westelike Provinsie en Stormers === Hy maak sy debuut vir die Stormers op 25 Februarie 2012 teen die [[Hurricanes (Superrugbyspan)|Hurricanes]].<ref name="Etzebeth maak Stormers debuut">{{cite web |url=http://www.iol.co.za/sport/rugby/cup-competitions/etzebeth-to-make-stormers-debut-1.1240462 |title=Etzebeth maak Stormers debuut |work=Iol.co.za |date=22 Februarie 2012 |access-date=16 Junie 2012 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20150924140209/http://www.iol.co.za/sport/rugby/cup-competitions/etzebeth-to-make-stormers-debut-1.1240462 |archive-date=24 September 2015 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Hy word as "Speler-van-die-Wedstryd" aangewys tydens die Westelike Provinsie se oorwinning in die halfeindstryd om die [[2012 Curriebeker Premierafdeling|Curriebeker in 2012]]. In April 2013 het hy 'n ooreenkoms onderteken wat hom tot minstens 2016 in Kaapstad sou hou.<ref name="Stormers retain key quartet">{{cite web |url=http://www.rugby365.com/article/53419-stormers-retain-key-quartet |title=Stormers retain key quartet |work=Rugby365 |date=22 April 2013 |access-date=12 Oktober 2013 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20160310095256/http://www.rugby365.com/article/53419-stormers-retain-key-quartet |archive-date=10 Maart 2016 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> === Suid-Afrika o/20 === As 'n lid van die [[Junior Bokke]] (Suid-Afrikaanse o/20 span) het hy aan die IRR Juniorwêreldkampioenskap in 2011 deelgeneem.<ref name="SA Under-20 squad named">{{cite web |url=http://www.sport24.co.za/Rugby/SA-Under-20-squad-named-20110506 |title=SA Onder-20 span aangekondig |work=Sport24 |date=6 Mei 2011 |access-date=16 Junie 2012 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20191009121702/https://www.sport24.co.za/Rugby/SA-Under-20-squad-named-20110506 |archive-date=9 Oktober 2019 |url-status=live|df=dmy-all}}</ref> === Springbokkleure === Etzebeth word die eerste keer opgeroep vir die [[Springbokke|Springbokoefengroep]] deur die nuwe hoofafrigter [[Heyneke Meyer]], voor die reeks van drie toetse teen [[Engelse nasionale rugbyspan|Engeland]] in Junie 2012.<ref>{{en}} {{cite web | url=http://www.dailytelegraph.com.au/sport/rugby-gold/springboks-to-blood-forwards-eben-etzebeth-juandre-kruger-and-marcell-coetzee-against-england-in-durban-test/story-fn8ti7yn-1226387036643 | title=Springboks to blood forwards Eben Etzebeth, Juandre Kruger and Marcell Coetzee against England in Durban Test | publisher=Associated Press | work=Daily Telegraph | date=7 Junie 2012 | accessdate=22 April 2013}}</ref> Hy maak op 9 Junie 2012 sy Springbokdebuut op slot langs mede-nuweling [[Juandré Kruger]] te [[Kings Park-stadion]] in [[Durban]]. Suid-Afrika tree as 22-17 wenners uit die stryd teen Engeland, en wen ook die laaste twee toetse.<ref name="SA vs Eng">{{en}} {{cite web | url=http://www.sarugby.net/matchbreakdown.aspx?id=103561&category=sarugby/springboks&leagueid=1&homeid=10871&awayid=10881&fullview=true | title=South Africa vs England | work=South African Rugby Union | date=9 Junie 2012 | accessdate=22 April 2013 | archive-date=27 April 2020 | archive-url=https://web.archive.org/web/20200427165359/http://www.sarugby.net/matchbreakdown.aspx?id=103561&category=sarugby%2Fspringboks&leagueid=1&homeid=10871&awayid=10881&fullview=true | url-status=dead }}</ref> Hy lei die Springbokke op 24 Junie 2017 teen die Franse in die 3de toets en word sodoende Suid-Afrika se 59ste [[Springbokkaptein]]. Hy druk ook 'n drie in die wedstryd. == Toetsdrieë == {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%" ! Drie !! Teenstanders !! Stad !! Veld !! Kompetisie !! Datum !! Uitslag |- | align="center"|1 || {{AUSru}} || [[Brisbane]], Australië || [[Suncorpstadion]] || [[2015-Rugbykampioenskapreeks|Rugbykampioenskap]] || {{dts|format=dmy|2015|Julie|18}} || verloor 20–24 |- | align="center"|2 || {{ARGru}} || [[Londen]], Engeland || [[Olimpiese Stadion (Londen)|Olimpiese Stadion]] || [[Rugbywêreldbeker 2015]] || {{dts|format=dmy|2015|Oktober|30}} || wen 24–13 |- | align="center"|3 || {{FRAru}} || [[Johannesburg]], Suid-Afrika || [[Ellispark-stadion|Ellispark]] || 2017 Franse toets || {{dts|format=dmy|2017|Junie|24}} || wen 35–12 |} == Verwysings == {{Verwysings|2}} == Eksterne skakels == * {{Springbokke|id=49334|name=Eben Etzebeth}} * {{Genslin-bokke|id=904|naam=Eben Etzebeth}} * [http://www.itsrugby.co.uk/player_23746.html Eben Etzebeth] by itsrugby.co.uk * [http://www.thestormers.co.za/profiles.asp?id=1371 Eben Etzebeth]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} by die Stormers * [http://www.irb.com/jwc/teams/team=3220/player=43559/index.html Eben Etzebeth IRR Juniorwêreldbeker spelersprofiel] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141006070507/http://www.irb.com/jwc/teams/team=3220/player=43559/index.html |date= 6 Oktober 2014 }} {{beginboks}} {{opvolgboks| voor=[[Warren Whiteley]] | titel=[[Springbokkaptein]] | jare=2017-2018 (12 toetse)| na=[[Pieter-Steph du Toit]] }} {{eindboks}} {{Navbox |name = Eben Etzebeth |state = collapsed |title = Springbokspanne gehaal |list1 = {{Springbokke (2012)}} {{Springbokke (2013)}} {{Springbokke (2014)}} {{Springbokke (2015)}} {{Springbokke (2015 Rugbywêreldbeker)}} {{Springbokke (2016)}} {{Springbokke (2017)}} {{Springbokke (2018)}} {{Springbokke (2019)}} {{Springbokke (2019 Rugbywêreldbeker)}} }} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Etzebeth, Eben}} [[Kategorie:Afrikaners]] [[Kategorie:Geboortes in 1991]] [[Kategorie:Lewende mense]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse rugbyspelers]] [[Kategorie:Springbokrugbyspelers]] [[Kategorie:Springbokkapteins]] [[Kategorie:Stormers rugbyspelers]] prt8s5b14ejcf48nf86pifm2a2h2rjg 2513519 2513497 2022-07-19T12:35:14Z Aliwal2012 39067 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rugbyspeler | naam = Eben Etzebeth | beeld = [[Lêer:Eben Etzebeth.jpg|180px]] | byskrif = | vollenaam = Eben Etzebeth | bynaam = | geboortedatum = {{Geboortedatum en ouderdom|1991|10|29}} | geboorteplek = [[Kaapstad]], [[Suid-Afrika]] | sterftedatum = | sterfteplek = | lengte = 203 cm | gewig = 122 kg | ru_posisies = [[Slot]] | springbokid = 833 | sarugbyno = 49334 | ru_klubjare = 2015–2016<br /><br /><!-- dubbelspasiëring -->2019–2022 | ru_proklubs = NTT Docomo Red Hurricanes<br />Toulon | ru_klubwedstryde = 8<br /><br /><!-- dubbelspasiëring -->40 | ru_klubpunte = (5)<br /><br />(35) | ru_klubopdatering = 11 Junie 2022 | ru_amateurjare = 2011 | ru_amateurklubs = UCT Ikey Tigers | ru_amklubwedstryde = 7 | ru_amklubpunte = (5) | ru_amopdatering = 11 Junie 2022 | super14 = [[Stormers]]<br />{{rut Sharks}} | super14jare = 2012–2019<br />2022– | super14wedstryde = 61<br />0 | super14punte = (20)<br /> | super14opdatering = 11 Junie 2022 | ru_provinsie = [[Westelike&nbsp;Provinsie]] | ru_provinsiejare = 2011–2014 | ru_provinsiewedstryde = 7 | ru_provinsiepunte = (0) | ru_provinsieopdatering = 19 Augustus 2021 | ru_nasionalespan = {{Rugby-unie-landdata|RSA}} | ru_nasionalejare = 2012- | ru_nasionalewedstryde = 100 | ru_nasionalepunte = (15) | ru_nsopdatering = 16 Julie 2022 | ru_afrigtingklubs = | ru_afrigtingjare = | ru_afrigtingopdatering = | ander = Ja | beroep = | eggenote = | kinders = | familie = | skool = [[Hoërskool Tygerberg]] | universiteit = [[Universiteit van Kaapstad]] | url }} '''Eben Etzebeth''' (gebore [[29 Oktober]] [[1991]], [[Kaapstad]]) is 'n [[Suid-Afrika]]anse [[rugby]]speler. Hy het vir die [[Stormers]] in [[Superrugby]] en vir Toulon in Frankryk se Top 14 gespeel. Hy behoort vanaf 2022 vir die {{rut Sharks}} te speel in die [[Verenigde Rugbykampioenskap]]. Hy speel op [[slot]]posisie en is bekend vir sy harde, fisiese spel. Hy was ook deel van Suid-Afrika se span tydens die [[Rugbywêreldbeker 2015]] en die [[Rugbywêreldbeker 2019]]. == Uitbeelding == Etzebeth het in 2009 aan die [[Hoërskool Tygerberg]] in die [[Wes-Kaap]] [[Matriek in Suid-Afrika|gematrikuleer]]. == Loopbaan == === Westelike Provinsie en Stormers === Hy maak sy debuut vir die Stormers op 25 Februarie 2012 teen die [[Hurricanes (Superrugbyspan)|Hurricanes]].<ref name="Etzebeth maak Stormers debuut">{{cite web |url=http://www.iol.co.za/sport/rugby/cup-competitions/etzebeth-to-make-stormers-debut-1.1240462 |title=Etzebeth maak Stormers debuut |work=Iol.co.za |date=22 Februarie 2012 |access-date=16 Junie 2012 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20150924140209/http://www.iol.co.za/sport/rugby/cup-competitions/etzebeth-to-make-stormers-debut-1.1240462 |archive-date=24 September 2015 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Hy word as "Speler-van-die-Wedstryd" aangewys tydens die Westelike Provinsie se oorwinning in die halfeindstryd om die [[2012 Curriebeker Premierafdeling|Curriebeker in 2012]]. In April 2013 het hy 'n ooreenkoms onderteken wat hom tot minstens 2016 in Kaapstad sou hou.<ref name="Stormers retain key quartet">{{cite web |url=http://www.rugby365.com/article/53419-stormers-retain-key-quartet |title=Stormers retain key quartet |work=Rugby365 |date=22 April 2013 |access-date=12 Oktober 2013 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20160310095256/http://www.rugby365.com/article/53419-stormers-retain-key-quartet |archive-date=10 Maart 2016 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> === Suid-Afrika o/20 === As 'n lid van die [[Junior Bokke]] (Suid-Afrikaanse o/20 span) het hy aan die IRR Juniorwêreldkampioenskap in 2011 deelgeneem.<ref name="SA Under-20 squad named">{{cite web |url=http://www.sport24.co.za/Rugby/SA-Under-20-squad-named-20110506 |title=SA Onder-20 span aangekondig |work=Sport24 |date=6 Mei 2011 |access-date=16 Junie 2012 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20191009121702/https://www.sport24.co.za/Rugby/SA-Under-20-squad-named-20110506 |archive-date=9 Oktober 2019 |url-status=live|df=dmy-all}}</ref> === Springbokkleure === Etzebeth word die eerste keer opgeroep vir die [[Springbokke|Springbokoefengroep]] deur die nuwe hoofafrigter [[Heyneke Meyer]], voor die reeks van drie toetse teen [[Engelse nasionale rugbyspan|Engeland]] in Junie 2012.<ref>{{en}} {{cite web | url=http://www.dailytelegraph.com.au/sport/rugby-gold/springboks-to-blood-forwards-eben-etzebeth-juandre-kruger-and-marcell-coetzee-against-england-in-durban-test/story-fn8ti7yn-1226387036643 | title=Springboks to blood forwards Eben Etzebeth, Juandre Kruger and Marcell Coetzee against England in Durban Test | publisher=Associated Press | work=Daily Telegraph | date=7 Junie 2012 | accessdate=22 April 2013}}</ref> Hy maak op 9 Junie 2012 sy Springbokdebuut op slot langs mede-nuweling [[Juandré Kruger]] te [[Kings Park-stadion]] in [[Durban]]. Suid-Afrika tree as 22-17 wenners uit die stryd teen Engeland, en wen ook die laaste twee toetse.<ref name="SA vs Eng">{{en}} {{cite web | url=http://www.sarugby.net/matchbreakdown.aspx?id=103561&category=sarugby/springboks&leagueid=1&homeid=10871&awayid=10881&fullview=true | title=South Africa vs England | work=South African Rugby Union | date=9 Junie 2012 | accessdate=22 April 2013 | archive-date=27 April 2020 | archive-url=https://web.archive.org/web/20200427165359/http://www.sarugby.net/matchbreakdown.aspx?id=103561&category=sarugby%2Fspringboks&leagueid=1&homeid=10871&awayid=10881&fullview=true | url-status=dead }}</ref> Hy lei die Springbokke op 24 Junie 2017 teen die Franse in die 3de toets en word sodoende Suid-Afrika se 59ste [[Springbokkaptein]]. Hy druk ook 'n drie in die wedstryd. == Toetsdrieë == {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%" ! Drie !! Teenstanders !! Stad !! Veld !! Kompetisie !! Datum !! Uitslag |- | align="center"|1 || {{AUSru}} || [[Brisbane]], Australië || [[Suncorpstadion]] || [[2015-Rugbykampioenskapreeks|Rugbykampioenskap]] || {{dts|format=dmy|2015|Julie|18}} || verloor 20–24 |- | align="center"|2 || {{ARGru}} || [[Londen]], Engeland || [[Olimpiese Stadion (Londen)|Olimpiese Stadion]] || [[Rugbywêreldbeker 2015]] || {{dts|format=dmy|2015|Oktober|30}} || wen 24–13 |- | align="center"|3 || {{FRAru}} || [[Johannesburg]], Suid-Afrika || [[Ellispark-stadion|Ellispark]] || 2017 Franse toets || {{dts|format=dmy|2017|Junie|24}} || wen 35–12 |} == Verwysings == {{Verwysings|2}} == Eksterne skakels == * {{Springbokke|id=49334|name=Eben Etzebeth}} * {{Genslin-bokke|id=904|naam=Eben Etzebeth}} * [http://www.itsrugby.co.uk/player_23746.html Eben Etzebeth] by itsrugby.co.uk * [http://www.thestormers.co.za/profiles.asp?id=1371 Eben Etzebeth]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} by die Stormers * [http://www.irb.com/jwc/teams/team=3220/player=43559/index.html Eben Etzebeth IRR Juniorwêreldbeker spelersprofiel] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20141006070507/http://www.irb.com/jwc/teams/team=3220/player=43559/index.html |date= 6 Oktober 2014 }} {{beginboks}} {{opvolgboks| voor=[[Warren Whiteley]] | titel=[[Springbokkaptein]] | jare=2017-2018 (12 toetse)| na=[[Pieter-Steph du Toit]] }} {{eindboks}} {{Navbox |name = Eben Etzebeth |state = collapsed |title = Springbokspanne gehaal |list1 = {{Springbokke (2012)}} {{Springbokke (2013)}} {{Springbokke (2014)}} {{Springbokke (2015)}} {{Springbokke (2015 Rugbywêreldbeker)}} {{Springbokke (2016)}} {{Springbokke (2017)}} {{Springbokke (2018)}} {{Springbokke (2019)}} {{Springbokke (2019 Rugbywêreldbeker)}} }} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Etzebeth, Eben}} [[Kategorie:Afrikaners]] [[Kategorie:Geboortes in 1991]] [[Kategorie:Lewende mense]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse rugbyspelers]] [[Kategorie:Springbokrugbyspelers]] [[Kategorie:Springbokkapteins]] [[Kategorie:Stormers rugbyspelers]] 6dg5es1si3jy19i84tzia1x0q7ozj7r 6 80786 2513657 1245496 2022-07-20T06:59:59Z Morne 672 Morne het 'n nuwe weergawe van [[Lêer:Ds Coligny Nel.jpg]] opgelaai wikitext text/x-wiki {{Beeldinligting |beskrywing=Ds Coligny Nel |bron=''[[Ons gemeentelike feesalbum]]'' |datum=1951 |daarsteller=Morné van Rooyen |outeur=Onbekend |ander_weergawes=Geen }} == Lisensiëring == {{PD-SA}} qxbtl18vcqiiousy6da8mmqijg1s4r9 0 81376 2513633 2510233 2022-07-19T21:30:03Z JMK 649 teksdetails wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Politieke party | party_naam = Agang Suid-Afrika | afkorting = Agang SA | party_logo = AgangSA.png | logobeskrywing = | logo_onderskrif = | leier = Andries Tlouamma | slagspreuk = ''Restoring the Promise of Freedom'' | gestig = [[18 Februarie]] [[2013]] | ontbind = | samesmelting_van = | afgestig_van = | voorafgegaan = | samesmelting_met = | opgevolg = | nuusbrief = | hoofkwartiere = Posbus 31817, [[Braamfontein]], 2017 | studentevleuel = | jeugvleuel = | ideologie = Anti-korrupsie politiek, Progressiwisme | nasionaal = | internasionaal = | kleure = Groen | webwerf = {{URL|http://www.agangsa.org.za}} }} [[Lêer:Dr Mamphela Ramphele, Founder, Agang South Africa Party (8902079418) cropped.jpg|duimnael|links|upright|[[Mamphela Ramphele]] in 2014]] '''Agang Suid-Afrika''' is 'n progressiewe [[Suid-Afrika]]anse [[politieke party]] wat op 18 Februarie 2013 deur [[Mamphela Ramphele]] gestig is.<ref>{{cite web |url=http://www.agangsa.org.za/2013/02/19/video-mamphela-ramphelas-announces-launch-of-agang-february-18-2013/ |title=Agang Suid-Afrika: Video: Mamphele Ramphele Kondig die stigting van Agang aan, 18 Februarie 2013 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20130525093356/http://www.agangsa.org.za/2013/02/19/video-mamphela-ramphelas-announces-launch-of-agang-february-18-2013/ |archive-date=25 Mei 2013 |url-status=dead |df=dmy-all |access-date=12 November 2013 }}</ref> Die party moedig die hervorming van direkte regering aan en streef daarna “om ’n sterker demokrasie te bou waarin burgers die kern van openbare lewe sal wees”<ref>{{cite web |url=http://www.agangsa.co.za/about-agang/ |title=Agang Suid-Afrika |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20130221091548/http://www.agangsa.co.za/about-agang/ |archive-date=21 Februarie 2013 |url-status=dead |df=dmy-all |access-date=12 November 2013 }}</ref> en het beoog om die regerende [[African National Congress]] in die [[Suid-Afrikaanse algemene verkiesing van 2014|2014 algemene verkiesing]] aan te vat.<ref>{{cite web |url=http://www.nytimes.com/2013/02/19/world/africa/anti-apartheid-leader-launches-new-party-in-south-africa.html |title=Anti-apartheidsleier stig nuwe party in Suid-Afrika |last=Polgreen |first=Lydia |date=18 Februarie 2013 |access-date=12 November 2013 |publisher= New York Times |format=html |language=en |archive-url= https://web.archive.org/web/20191009120813/https://www.nytimes.com/2013/02/19/world/africa/anti-apartheid-leader-launches-new-party-in-south-africa.html |archive-date=9 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die naam “Agang” is ’n [[Suid-Sotho]]-woord wat beteken “om te bou”.<ref>{{cite web |url=http://www.economist.com/news/middle-east-and-africa/21572241-veteran-struggle-against-apartheid-starts-political-party-join-my-agang |title=Sluit aan by Agang: ’n Veretaan van die stryd teen apartheid begin politieke party |author=''The Economist'' |publisher=economist.com |date=23 Februarie 2013 |language=en |archive-url= https://web.archive.org/web/20140228052315/http://www.economist.com/news/middle-east-and-africa/21572241-veteran-struggle-against-apartheid-starts-political-party-join-my-agang |archive-date=28 Februarie 2014 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die party se naam kan as ‘akhani’ in die [[Nguni-taalfamilie]] ([[Zoeloe]], [[Swazi]], [[Suid-Ndebele]] en [[Xhosa]]) vertaal word. Op 28 Januarie 2014 is aangekondig dat Ramphele as die [[Demokratiese Alliansie]] se presidentskandidaat in die [[Suid-Afrikaanse algemene verkiesing van 2014|2014 algemene verkiesing]] sou optree.<ref>{{cite web |url=http://agangsa.org.za/news/entry/opportunity-for-change |title=Opportunity for change |last=Ramphele |first=Mamphela |publisher=Agang SA |date=28 Januarie 2014 |access-date=28 Januarie 2014 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20140415031833/http://agangsa.org.za/news/entry/opportunity-for-change |archive-date=15 April 2014 |url-status=dead |df=dmy-all }}</ref><ref>{{cite web |url=http://mg.co.za/article/2014-01-28-agang-sa-da-merge-with-ramphele-as-presidential-candidate |title=Ramphele announced as DA presidential candidate |publisher=[[Mail & Guardian]] |date=28 Januarie 2014 |access-date=28 Januarie 2014 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20191009145803/https://mg.co.za/article/2014-01-28-agang-sa-da-merge-with-ramphele-as-presidential-candidate |archive-date=9 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Hierdie rampspoedige poging tot ’n oorname van die DA is vyf dae later, op 2 Februarie beëindig toe Ramphele gesê het dat sy nie meer vir die DA beskikbaar is nie.<ref>{{cite web |url=http://www.news24.com/SouthAfrica/Politics/DA-Ramphele-deal-off-20140202 |title=Ramphele-ooreenkoms ongedaan |format=html |publisher=News24 |date=2 Februarie 2014 |access-date=2 Februarie 2014 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20191009120818/https://www.news24.com/SouthAfrica/Politics/DA-Ramphele-deal-off-20140202 |archive-date=9 Oktober 2019 |url-status=live|df=dmy-all}}</ref> In die [[Suid-Afrikaanse munisipale verkiesing van 2021|munisipale verkiesing van 2021]] het steun vir die party nasionaal tot 0,01% gedaal en die party het al sy setels in die [[Suid-Afrikaanse algemene verkiesing van 2019|algemene verkiesing van 2019]] verloor.<ref>{{cite web |url=https://results.elections.org.za/home/LGEPublicReports/1091/Detailed%20Results/National.pdf |title=2021 Results Summary – All Ballots |publisher=elections.org.za |access-date=7 November 2021 |language=en |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> == Ideologie en stigting == Die party is op vyf beginsels gebou: bemagtig mense om te regeer, bou effektiewe openbare dienste, bou ’n hergestruktureerde ekonomie, bou ’n moderne opvoeding- en opleidingstelsel en die heropbou van Suid-Afrika se posisie in Afrika en Internasionaal.<ref>{{cite web |url=http://agangsa.org.za/pages/agangs-aims |title=Agang se Doelwitte |publisher=agangsa.org.za |date=21 Junie 2013 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20140209032503/http://agangsa.org.za/pages/agangs-aims |archive-date=9 Februarie 2014 |url-status=dead |df=dmy-all}}</ref> Agang is amptelik op 22 Junie 2013 in [[Pretoria]] as politieke party gestig.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.thecitizen.co.za/citizen/content/en/citizen/local-news?oid=439296&sn=Detail&pid=334&Agang-SA-to-launch-political-party- |title=Agang SA gaan politieke party stig |author=''[[The Citizen]]'' |publisher=thecitizen.co.za |date=21 Junie 2013 }}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-23012310 |title=Nuwe Suid-Afrikaanse party Agang gaan ANC aanveg |author=''[[BBC]]'' |publisher=bbc.co.uk |date=22 Junie 2013 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20191011181229/https://www.bbc.co.uk/news/world-africa-23012310 |archive-date=11 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Na ’n aantal skandale in die party, waaronder bedrog met die verdwyning van R13 miljoen en ander,<ref>{{cite web |url=http://praag.org/?p=14144 |title=Mampi-Rampi se naam genoem in R13 miljoen bedrogskandaal |first=Dan |last=Roodt |format=html |publisher=praag.org |date=13 Junie 2014 |access-date=8 Julie 2014 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20160820054700/http://praag.org/?p=14144 |archive-date=20 Augustus 2016 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite web |url=http://citizen.co.za/189036/ramphele-ignored-improper-appointment-of-tia-ceo/ |title=Ramphele in HUB-skandaal |last=Mabona |first=Warren |date=3 Junie 2014 |access-date=8 Julie 2014 |format=html |publisher=[[The Citizen]] |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20151009211324/http://citizen.co.za/189036/ramphele-ignored-improper-appointment-of-tia-ceo/ |archive-date=9 Oktober 2015 |url-status=dead |df=dmy-all}}</ref> het Ramphele op 8 Julie 2014 haar uittrede uit partypolitiek aangekondig en gesê dat sy geslaag het in haar doel om ’n politieke voertuig op die been te bring vir diegene wat nie ’n politieke stem het nie.<ref>{{cite web |url=http://www.sowetanlive.co.za/news/2014/07/08/mamphela-ramphele-leaves-party-politics |title=Mamphela Ramphele verlaat partypolitiek |date=8 Julie 2014 |publisher=Sowetanlive |author=Sapa |access-date=8 Julie 2014 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20170906005219/http://www.sowetanlive.co.za/news/2014/07/08/mamphela-ramphele-leaves-party-politics |archive-date=6 September 2017 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> == Leierskap == * Nkosinathi Solomon – Veldtog * Mills Soko – Beleid * Moeketsi Mosola – Politieke Direkteur * Zohra Dawood – Fondsinsameling- en Skedulering * Thabo Leshilo – Kommunikasie * Tim Knapp – Stafhoof * Rori Tshabalala – Adjunk Velddirekteur == Verkiesingsresultate == === Nasionale verkiesings === {| border="1" cellspacing="0" cellpadding="5" |----- bgcolor="#cccccc" ! '''Verkiesing''' ! '''Stemme''' ! '''%''' ! '''Setels''' |- | [[Suid-Afrikaanse algemene verkiesing van 2019|2019]]<ref name= name"IEC ">{{cite web |title= NPEDashboard |url=https://www.elections.org.za/NPEDashboard/app/hybrid.html|access-date=11 Mei 2019 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200119125524/https://www.elections.org.za/NPEDashboard/app/hybrid.html |archive-date=19 Januarie 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | align="right" | {{verlies}} 13&nbsp;856 | align="right" | {{verlies}} 0,08 | align="right" | {{verlies}} 0 |- | [[Suid-Afrikaanse algemene verkiesing van 2014|2014]]<ref name="IEC 2014 election results">{{cite web |title=2014 National and Provincial Elections Results – 2014 National and Provincial Election Results |url=http://www.elections.org.za/resultsNPE2014/ |publisher=elections.org.za |access-date=13 Oktober 2016 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20190915150213/http://www.elections.org.za/resultsNPE2014/ |archive-date=15 September 2019 |url-status=dead |df=dmy-all }}</ref> | align="right" | 52&nbsp;350 | align="right" | 0,28 | align="right" | 2 |} === Provinsiale verkiesings === {| border="1" cellspacing="0" cellpadding="5" |----- bgcolor="#cccccc" !rowspan="2"|'''Verkiesing''' !colspan="2" |[[Oos-Kaap]] !colspan="2" |[[Vrystaat]] !colspan="2" |[[Gauteng]] !colspan="2" |[[KwaZulu-Natal]] !colspan="2" |[[Limpopo]] !colspan="2" |[[Mpumalanga]] !colspan="2" |[[Noordwes]] !colspan="2" |[[Noord-Kaap]] !colspan="2" |[[Wes-Kaap]] |- |----- bgcolor="#cccccc" |align="center"|'''%''' |'''Setels''' |align="center"|'''%''' |'''Setels''' |align="center"|'''%''' |'''Setels''' |align="center"|'''%''' |'''Setels''' |align="center"|'''%''' |'''Setels''' |align="center"|'''%''' |'''Setels''' |align="center"|'''%''' |'''Setels''' |align="center"|'''%''' |'''Setels''' |align="center"|'''%''' |'''Setels''' |- |[[Suid-Afrikaanse algemene verkiesing van 2014|2014]]<ref name="IEC 2014 election results" /> | align="right"|0,11% | align="right"|0/63 | align="right"|0,20% | align="right"|0/30 | align="right"|0,42% | align="right"|0/73 | align="right"|– | align="right"|– | align="right"|0,36% | align="right"|0/49 | align="right"|0,13% | align="right"|0/30 | align="right"|0,44% | align="right"|0/33 | align="right"|– | align="right"|– | align="right"|0,30% | align="right"|0/42 |} === Munisipale verkiesings === {| border="1" cellspacing="0" cellpadding="5" |----- bgcolor="#cccccc" !Verkiesing !Stemme !% |- | [[Suid-Afrikaanse munisipale verkiesing van 2021|2021]]<ref>{{cite web |url=https://results.elections.org.za/home/LGEPublicReports/1091/Detailed%20Results/National.pdf |title=2021 Results Summary – All Ballots |publisher=elections.org.za |access-date=7 November 2021 |language=en |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | align="right" | {{verlies}} 1&nbsp;569 | align="right" | {{bestendig}} 0,01% |- | [[Suid-Afrikaanse munisipale verkiesing van 2016|2016]]<ref>{{cite web |url=http://www.elections.org.za/content/LGEPublicReports/402/Detailed%20Results/National.pdf |title=2016 Results Summary – All Ballots |publisher=elections.org.za |access-date=13 Oktober 2016 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20190619175129/https://www.elections.org.za/content/LGEPublicReports/402/Detailed%20Results/National.pdf |archive-date=19 Junie 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | align="right" | 5&nbsp;493 | align="right" | 0,01% |} == Sien ook == * [[Lys van politieke partye in Suid-Afrika]] == Verwysings == {{Verwysings|2}} == Eksterne skakels == * {{en}} [http://www.agangsa.org.za/ Amptelike webwerf] {{Politieke partye in Suid-Afrika}} [[Kategorie:Politieke organisasies in Suid-Afrika]] ofuzubqzachqyc0bf153inpdxzpqbl9 2513708 2513633 2022-07-20T09:51:37Z Rooiratel 90342 Verander na wikitable wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Politieke party | party_naam = Agang Suid-Afrika | afkorting = Agang SA | party_logo = AgangSA.png | logobeskrywing = | logo_onderskrif = | leier = Andries Tlouamma | slagspreuk = ''Restoring the Promise of Freedom'' | gestig = [[18 Februarie]] [[2013]] | ontbind = | samesmelting_van = | afgestig_van = | voorafgegaan = | samesmelting_met = | opgevolg = | nuusbrief = | hoofkwartiere = Posbus 31817, [[Braamfontein]], 2017 | studentevleuel = | jeugvleuel = | ideologie = Anti-korrupsie politiek, Progressiwisme | nasionaal = | internasionaal = | kleure = Groen | webwerf = {{URL|http://www.agangsa.org.za}} }} [[Lêer:Dr Mamphela Ramphele, Founder, Agang South Africa Party (8902079418) cropped.jpg|duimnael|links|upright|[[Mamphela Ramphele]] in 2014]] '''Agang Suid-Afrika''' is 'n progressiewe [[Suid-Afrika]]anse [[politieke party]] wat op 18 Februarie 2013 deur [[Mamphela Ramphele]] gestig is.<ref>{{cite web |url=http://www.agangsa.org.za/2013/02/19/video-mamphela-ramphelas-announces-launch-of-agang-february-18-2013/ |title=Agang Suid-Afrika: Video: Mamphele Ramphele Kondig die stigting van Agang aan, 18 Februarie 2013 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20130525093356/http://www.agangsa.org.za/2013/02/19/video-mamphela-ramphelas-announces-launch-of-agang-february-18-2013/ |archive-date=25 Mei 2013 |url-status=dead |df=dmy-all |access-date=12 November 2013 }}</ref> Die party moedig die hervorming van direkte regering aan en streef daarna “om ’n sterker demokrasie te bou waarin burgers die kern van openbare lewe sal wees”<ref>{{cite web |url=http://www.agangsa.co.za/about-agang/ |title=Agang Suid-Afrika |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20130221091548/http://www.agangsa.co.za/about-agang/ |archive-date=21 Februarie 2013 |url-status=dead |df=dmy-all |access-date=12 November 2013 }}</ref> en het beoog om die regerende [[African National Congress]] in die [[Suid-Afrikaanse algemene verkiesing van 2014|2014 algemene verkiesing]] aan te vat.<ref>{{cite web |url=http://www.nytimes.com/2013/02/19/world/africa/anti-apartheid-leader-launches-new-party-in-south-africa.html |title=Anti-apartheidsleier stig nuwe party in Suid-Afrika |last=Polgreen |first=Lydia |date=18 Februarie 2013 |access-date=12 November 2013 |publisher= New York Times |format=html |language=en |archive-url= https://web.archive.org/web/20191009120813/https://www.nytimes.com/2013/02/19/world/africa/anti-apartheid-leader-launches-new-party-in-south-africa.html |archive-date=9 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die naam “Agang” is ’n [[Suid-Sotho]]-woord wat beteken “om te bou”.<ref>{{cite web |url=http://www.economist.com/news/middle-east-and-africa/21572241-veteran-struggle-against-apartheid-starts-political-party-join-my-agang |title=Sluit aan by Agang: ’n Veretaan van die stryd teen apartheid begin politieke party |author=''The Economist'' |publisher=economist.com |date=23 Februarie 2013 |language=en |archive-url= https://web.archive.org/web/20140228052315/http://www.economist.com/news/middle-east-and-africa/21572241-veteran-struggle-against-apartheid-starts-political-party-join-my-agang |archive-date=28 Februarie 2014 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die party se naam kan as ‘akhani’ in die [[Nguni-taalfamilie]] ([[Zoeloe]], [[Swazi]], [[Suid-Ndebele]] en [[Xhosa]]) vertaal word. Op 28 Januarie 2014 is aangekondig dat Ramphele as die [[Demokratiese Alliansie]] se presidentskandidaat in die [[Suid-Afrikaanse algemene verkiesing van 2014|2014 algemene verkiesing]] sou optree.<ref>{{cite web |url=http://agangsa.org.za/news/entry/opportunity-for-change |title=Opportunity for change |last=Ramphele |first=Mamphela |publisher=Agang SA |date=28 Januarie 2014 |access-date=28 Januarie 2014 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20140415031833/http://agangsa.org.za/news/entry/opportunity-for-change |archive-date=15 April 2014 |url-status=dead |df=dmy-all }}</ref><ref>{{cite web |url=http://mg.co.za/article/2014-01-28-agang-sa-da-merge-with-ramphele-as-presidential-candidate |title=Ramphele announced as DA presidential candidate |publisher=[[Mail & Guardian]] |date=28 Januarie 2014 |access-date=28 Januarie 2014 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20191009145803/https://mg.co.za/article/2014-01-28-agang-sa-da-merge-with-ramphele-as-presidential-candidate |archive-date=9 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Hierdie rampspoedige poging tot ’n oorname van die DA is vyf dae later, op 2 Februarie beëindig toe Ramphele gesê het dat sy nie meer vir die DA beskikbaar is nie.<ref>{{cite web |url=http://www.news24.com/SouthAfrica/Politics/DA-Ramphele-deal-off-20140202 |title=Ramphele-ooreenkoms ongedaan |format=html |publisher=News24 |date=2 Februarie 2014 |access-date=2 Februarie 2014 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20191009120818/https://www.news24.com/SouthAfrica/Politics/DA-Ramphele-deal-off-20140202 |archive-date=9 Oktober 2019 |url-status=live|df=dmy-all}}</ref> In die [[Suid-Afrikaanse munisipale verkiesing van 2021|munisipale verkiesing van 2021]] het steun vir die party nasionaal tot 0,01% gedaal en die party het al sy setels in die [[Suid-Afrikaanse algemene verkiesing van 2019|algemene verkiesing van 2019]] verloor.<ref>{{cite web |url=https://results.elections.org.za/home/LGEPublicReports/1091/Detailed%20Results/National.pdf |title=2021 Results Summary – All Ballots |publisher=elections.org.za |access-date=7 November 2021 |language=en |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> == Ideologie en stigting == Die party is op vyf beginsels gebou: bemagtig mense om te regeer, bou effektiewe openbare dienste, bou ’n hergestruktureerde ekonomie, bou ’n moderne opvoeding- en opleidingstelsel en die heropbou van Suid-Afrika se posisie in Afrika en Internasionaal.<ref>{{cite web |url=http://agangsa.org.za/pages/agangs-aims |title=Agang se Doelwitte |publisher=agangsa.org.za |date=21 Junie 2013 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20140209032503/http://agangsa.org.za/pages/agangs-aims |archive-date=9 Februarie 2014 |url-status=dead |df=dmy-all}}</ref> Agang is amptelik op 22 Junie 2013 in [[Pretoria]] as politieke party gestig.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.thecitizen.co.za/citizen/content/en/citizen/local-news?oid=439296&sn=Detail&pid=334&Agang-SA-to-launch-political-party- |title=Agang SA gaan politieke party stig |author=''[[The Citizen]]'' |publisher=thecitizen.co.za |date=21 Junie 2013 }}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.bbc.co.uk/news/world-africa-23012310 |title=Nuwe Suid-Afrikaanse party Agang gaan ANC aanveg |author=''[[BBC]]'' |publisher=bbc.co.uk |date=22 Junie 2013 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20191011181229/https://www.bbc.co.uk/news/world-africa-23012310 |archive-date=11 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Na ’n aantal skandale in die party, waaronder bedrog met die verdwyning van R13 miljoen en ander,<ref>{{cite web |url=http://praag.org/?p=14144 |title=Mampi-Rampi se naam genoem in R13 miljoen bedrogskandaal |first=Dan |last=Roodt |format=html |publisher=praag.org |date=13 Junie 2014 |access-date=8 Julie 2014 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20160820054700/http://praag.org/?p=14144 |archive-date=20 Augustus 2016 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite web |url=http://citizen.co.za/189036/ramphele-ignored-improper-appointment-of-tia-ceo/ |title=Ramphele in HUB-skandaal |last=Mabona |first=Warren |date=3 Junie 2014 |access-date=8 Julie 2014 |format=html |publisher=[[The Citizen]] |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20151009211324/http://citizen.co.za/189036/ramphele-ignored-improper-appointment-of-tia-ceo/ |archive-date=9 Oktober 2015 |url-status=dead |df=dmy-all}}</ref> het Ramphele op 8 Julie 2014 haar uittrede uit partypolitiek aangekondig en gesê dat sy geslaag het in haar doel om ’n politieke voertuig op die been te bring vir diegene wat nie ’n politieke stem het nie.<ref>{{cite web |url=http://www.sowetanlive.co.za/news/2014/07/08/mamphela-ramphele-leaves-party-politics |title=Mamphela Ramphele verlaat partypolitiek |date=8 Julie 2014 |publisher=Sowetanlive |author=Sapa |access-date=8 Julie 2014 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20170906005219/http://www.sowetanlive.co.za/news/2014/07/08/mamphela-ramphele-leaves-party-politics |archive-date=6 September 2017 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> == Leierskap == * Nkosinathi Solomon – Veldtog * Mills Soko – Beleid * Moeketsi Mosola – Politieke Direkteur * Zohra Dawood – Fondsinsameling- en Skedulering * Thabo Leshilo – Kommunikasie * Tim Knapp – Stafhoof * Rori Tshabalala – Adjunk Velddirekteur == Verkiesingsresultate == === Nasionale verkiesings === {| class="wikitable" |----- ! Verkiesing ! Stemme ! % ! Setels |- | [[Suid-Afrikaanse algemene verkiesing van 2019|2019]]<ref name= name"IEC ">{{cite web |title= NPEDashboard |url=https://www.elections.org.za/NPEDashboard/app/hybrid.html|access-date=11 Mei 2019 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200119125524/https://www.elections.org.za/NPEDashboard/app/hybrid.html |archive-date=19 Januarie 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | align="right" | {{verlies}} 13&nbsp;856 | align="right" | {{verlies}} 0,08 | align="right" | {{verlies}} 0 |- | [[Suid-Afrikaanse algemene verkiesing van 2014|2014]]<ref name="IEC 2014 election results">{{cite web |title=2014 National and Provincial Elections Results – 2014 National and Provincial Election Results |url=http://www.elections.org.za/resultsNPE2014/ |publisher=elections.org.za |access-date=13 Oktober 2016 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20190915150213/http://www.elections.org.za/resultsNPE2014/ |archive-date=15 September 2019 |url-status=dead |df=dmy-all }}</ref> | align="right" | 52&nbsp;350 | align="right" | 0,28 | align="right" | 2 |} === Provinsiale verkiesings === {| class="wikitable" |+ |----- ! rowspan="2" |Verkiesing ! colspan="2" |[[Oos-Kaap]] ! colspan="2" |[[Vrystaat]] ! colspan="2" |[[Gauteng]] ! colspan="2" |[[KwaZulu-Natal]] ! colspan="2" |[[Limpopo]] ! colspan="2" |[[Mpumalanga]] ! colspan="2" |[[Noordwes]] ! colspan="2" |[[Noord-Kaap]] ! colspan="2" |[[Wes-Kaap]] |- !% !Setels !% !Setels !% !Setels !% !Setels !% !Setels !% !Setels !% !Setels !% !Setels !% !Setels |- |[[Suid-Afrikaanse algemene verkiesing van 2014|2014]]<ref name="IEC 2014 election results" /> | align="right" |0,11% | align="right" |0/63 | align="right" |0,20% | align="right" |0/30 | align="right" |0,42% | align="right" |0/73 | align="right" |– | align="right" |– | align="right" |0,36% | align="right" |0/49 | align="right" |0,13% | align="right" |0/30 | align="right" |0,44% | align="right" |0/33 | align="right" |– | align="right" |– | align="right" |0,30% | align="right" |0/42 |} === Munisipale verkiesings === {| class="wikitable" |----- !Verkiesing !Stemme !% |- | [[Suid-Afrikaanse munisipale verkiesing van 2021|2021]]<ref>{{cite web |url=https://results.elections.org.za/home/LGEPublicReports/1091/Detailed%20Results/National.pdf |title=2021 Results Summary – All Ballots |publisher=elections.org.za |access-date=7 November 2021 |language=en |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | align="right" | {{verlies}} 1&nbsp;569 | align="right" | {{bestendig}} 0,01% |- | [[Suid-Afrikaanse munisipale verkiesing van 2016|2016]]<ref>{{cite web |url=http://www.elections.org.za/content/LGEPublicReports/402/Detailed%20Results/National.pdf |title=2016 Results Summary – All Ballots |publisher=elections.org.za |access-date=13 Oktober 2016 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20190619175129/https://www.elections.org.za/content/LGEPublicReports/402/Detailed%20Results/National.pdf |archive-date=19 Junie 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | align="right" | 5&nbsp;493 | align="right" | 0,01% |} == Sien ook == * [[Lys van politieke partye in Suid-Afrika]] == Verwysings == {{Verwysings|2}} == Eksterne skakels == * {{en}} [http://www.agangsa.org.za/ Amptelike webwerf] {{Politieke partye in Suid-Afrika}} [[Kategorie:Politieke organisasies in Suid-Afrika]] muefiz9s7mctao7h9lsvyz0hoi5qp3t 0 82650 2513564 2107001 2022-07-19T17:41:37Z Wyatt Tyrone Smith 107496 verwysings verbeter wikitext text/x-wiki {{Isotoopkas|beeld=Hydrogen-2.svg|kernspin=1|protone=1|neutrone=1|status=stabiel|aanwesigheid=0,0115% |dit='''{{sub sup|2|1|pos=right}}H''' |s=[[tritium|{{sub sup|3|1|pos=right}}H]] |n=[[protium|{{sub sup|1|1|pos=right}}H]] |e=[[helium-3|{{sub sup|3|2|pos=right}}He]] |w=[[neutron|{{sub sup|1|0|pos=right}}n]] |se=[[helium-4|{{sub sup|4|2|pos=right}}He]] |koh-b=6,671 |ink-b=4,04 |koh-xs=5,592 |ink-xs=2,05 |abs-xs=0,000519 }} '''Deuterium''' is 'n [[isotoop]] van [[waterstof]]. Sy atoomkern word '''deuteron''' genoem en bevat 2 [[nukleone]] – 1 [[proton]] en 1 [[neutron]]. Dit word ook soos volg geskryf: {{sub sup|2|1}}H of slegs ²H. Deuterium het sy eie chemiese simbool '''D''' en suiwer deuteriumgas word as {{chem|D|2}} geskryf. Natuurlike waterstof bevat net 0,0115% deuterium. == Oorsprong van die naam == Die naam deuterium is afgelei van die [[Grieks]]e ''deuteros'', wat "tweede" beteken, om die twee deeltjies wat die kern uitmaak, aan te dui.<ref name="diplogen"/> Deuterium is in 1931 ontdek en vernoem deur Harold Urey. Toe die neutron in 1932 ontdek is, het dit die kernstruktuur van deuterium duidelik gemaak, en Urey het in 1934 die [[Nobelprys vir Chemie#1930's|Nobelprys]] gewen "vir sy ontdekking van swaar waterstof". Kort na die ontdekking van Deuterium het Urey en ander monsters van "swaar water" geproduseer waarin die deuterium-inhoud baie gekonsentreerd was. Die isotoop is stabiel maar nie volop nie. Deuterium word vinniger vernietig in die binnekant van sterre as wat dit geproduseer word. Daar word gemeen dat ander natuurlike prosesse slegs 'n onbeduidende hoeveelheid deuterium lewer. Byna al die deuterium wat in die natuur aangetref word, is 13,8&nbsp;miljard jaar gelede in die [[Oerknal]] [[Nukleosintese#Oerknalnukleosintese|geproduseer]], aangesien die basiese of primordiale verhouding van waterstof-1 tot deuterium (ongeveer 26 atome deuterium per miljoen waterstofatome) sy oorsprong uit daardie tyd het. Dit is die verhouding wat in die gasreuse-planete, soos [[Jupiter]], voorkom. Die ontleding van verhoudings tussen deuterium en protium by [[komeet|komete]] het gevind dat die resultate baie ooreenstem met die gemiddelde verhouding in die Aarde se oseane (156 atome deuterium per miljoen waterstofatome). Dit versterk die teorieë dat baie van die aarde se seewater van komete afkomstig is.<ref name="nature2"/><ref name="Hersant"/> Die deuterium / protium-verhouding van die komeet 67P/Churyumov-Gerasimenko, soos gemeet deur die [[Rosetta-ruimtetuig]], is ongeveer drie keer die van aardwater. Hierdie syfer is die hoogste wat nog in 'n komeet gemeet is.<ref name="sciencemag.org"/> == Kernmagnetiese resonansie == [[Lêer:Deuterium lamp 1.png|duimnael|links|[[Spektraallyn|Emissiespektrum]] van 'n [[ultraviolet]] deuteriumbooglamp]] [[Kernmagnetiese resonansie]] (KMR) vereis gewoonlik dat verbindings van belang ontleed moet word in 'n oplossing. Die [[kernspin]] van deuterium is 1 pleks van ½ en dit gee aan die [[isotoop]] baie anderse resonansie-eienskappe. Vanweë deuterium se kernspin-eienskappe wat verskil van die ligte waterstof wat gewoonlik in [[organiese molekules]] voorkom, is KMR-spektra van waterstof / protium hoogs onderskeibaar van dié van deuterium, en in die praktyk word deuterium nie "gesien" deur 'n KMR-instrument wat ingestel is op waterstof nie. Stowwe waarin waterstof deur deuterium vervang is word ''gedeutereerde'' stowwe genoem. Gedeuterreerde oplosmiddels (swaar water ingesluit, maar ook verbindings soos deutero-[[chloroform]] {{chem|C|D|Cl|3}}) word dus gereeld in KMR-spektroskopie gebruik om slegs die waterstofspektra van die verbinding van belang te meet, sonder oplosmiddel-sein-interferensie.<ref name="Yang 2016"/> == Kyk ook == :[[Waterstof]], [[Protium]] ({{sub sup|1|1}}H) :[[Tritium]] ({{sub sup|3|1}}H). == Verwysings == {{Verwysings|30em|verwysings= <ref name="diplogen">{{cite journal |doi=10.1038/nchem.1273 |pmid=22354440 |author=O'Leary, Dan |title=Die dade tot deuterium |journal=Nature Chemistry |volume=4 |issue=3 |page=236 |year=2012 |bibcode=2012NatCh...4..236O| language=Engels}}</ref> <ref name="Hersant">{{cite journal |doi=10.1086/321355 |title=A Two‐dimensional Model for the Primordial Nebula Constrained by D/H Measurements in the Solar System: Implications for the Formation of Giant Planets |year=2001 |last1=Hersant |first1=Franck |last2=Gautier |first2=Daniel |last3=Hure |first3=Jean‐Marc |journal=The Astrophysical Journal |volume=554 |pages=391–407 |bibcode=2001ApJ...554..391H |issue=1| language=Engels}}</ref> <ref name="nature2">{{cite journal |doi=10.1038/nature10519 |journal=Nature |volume=478 |pages=218–220 |year=2011 |title=Ocean-like water in the Jupiter-family comet 103P/Hartley 2 |last1=Hartogh |first1=Paul | last2=Lis |first2=Dariusz C. |last3=Bockelée-Morvan |first3=Dominique |last4=De Val-Borro |first4=Miguel |last5=Biver |first5=Nicolas |last6=Küppers |first6=Michael |last7=Emprechtinger |first7=Martin |last8=Bergin |first8=Edwin A |last9=Crovisier |first9=Jacques |issue=7368 |pmid=21976024 |bibcode=2011Natur.478..218H| language=Engels}}</ref> <ref name="sciencemag.org">{{cite journal |doi=10.1126/science.1261952 |journal=Science |year=2014 |title=67P/Churyumov-Gerasimenko, a Jupiter family comet with a high D/H ratio |last1=Altwegg |first1=K. |last2=Balsiger |first2=H. |last3=Bar-Nun |first3=A. |last4=Berthelier |first4=J. J. |volume=347 |issue=6220 |pages=1261952 |bibcode=2015Sci...347A.387A |pmid=25501976 |url=https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-01346024/file/D%3AH_CG_Science.pdf| language=Engels}}</ref> <ref name="Yang 2016">{{cite book | last=Yang | first=Jaemoon | title=Deuterium : discovery and applications in organic chemistry | publisher=Elsevier | publication-place=Amsterdam | year=2016 | isbn=978-0-12-811041-6 | oclc=950895255 | page= | language=Engels}}</ref> }} {{Normdata}} [[Kategorie:Isotope van waterstof]] 3m51b77dhm6rc96vl7m20p1cu51p3gk 0 82855 2513653 2159726 2022-07-20T06:25:57Z Mashkawat.ahsan 90229 verkeerde beeld. Daardie beeld is [[en:C. B. Fry]] wikitext text/x-wiki {{Weesbladsy}} {{Inligtingskas Sokkerspeler | name = Segar Bastard | image = | image_size = | caption = | fullname = Segar Richard Bastard | birth_date = 25 Januarie 1854 | birth_place = [[Chigwell]], [[Engeland]] | death_date = {{SDEO|1854|1|25|1921|3|20}} | death_place = Engeland | position = Buite reg/Vorentoe | years1 = 1873–1887 | clubs1 = [[Upton Park F.C.|Upton Park]] | clubs2 = [[Trojans F.C. (Engeland)|Trojans]] | clubs3 = [[Leyton F.C.|Leyton]] | caps1 = | goals1 = | nationalyears1 = 1880 | nationalteam1 = [[Engelse nasionale sokkerspan|Engeland]] | nationalcaps1 = 1 | nationalgoals1 = 0 }} '''Segar Richard Bastard''' (25 Januarie 1854 – 20 Maart 1921) was 'n internasionale Engelse sokkerspeler en skeidsregter.<ref>{{cite book | title=Four Four Two: Football Intelligence| first=Paul |last= Simpson|first2=Ray |last2= Spiller| year=1997| pages=50–51| publisher=Pan Books| location=Londen| isbn=0-330-34976-7}}</ref> == Verwysings == {{Verwysings}} {{Saadjie}} {{DEFAULTSORT:Bastard, Segar}} [[Kategorie:Engelse sokkerspelers]] [[Kategorie:Geboortes in 1854]] [[Kategorie:Sterftes in 1921]] fawu40c8y3fu241g8zw8bz6a06x8jr1 2513697 2513653 2022-07-20T09:15:41Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki {{Weesbladsy}} {{Inligtingskas Sokkerspeler | name = Segar Bastard | image = | image_size = | caption = | fullname = Segar Richard Bastard | birth_date = 25 Januarie 1854 | birth_place = [[Chigwell]], [[Engeland]] | death_date = {{SDEO|1854|1|25|1921|3|20}} | death_place = Engeland | position = Buite reg/Vorentoe | years1 = 1873–1887 | clubs1 = [[Upton Park F.C.|Upton Park]] | clubs2 = [[Trojans F.C. (Engeland)|Trojans]] | clubs3 = [[Leyton F.C.|Leyton]] | caps1 = | goals1 = | nationalyears1 = 1880 | nationalteam1 = [[Engelse nasionale sokkerspan|Engeland]] | nationalcaps1 = 1 | nationalgoals1 = 0 }} '''Segar Richard Bastard''' (25 Januarie 1854 – 20 Maart 1921) was 'n internasionale Engelse sokkerspeler en skeidsregter.<ref>{{cite book | title=Four Four Two: Football Intelligence| first=Paul |last= Simpson|first2=Ray |last2= Spiller| year=1997| pages=50–51| publisher=Pan Books| location=Londen| isbn=0-330-34976-7}}</ref> == Verwysings == {{Verwysings}} {{Saadjie}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Bastard, Segar}} [[Kategorie:Engelse sokkerspelers]] [[Kategorie:Geboortes in 1854]] [[Kategorie:Sterftes in 1921]] 77gzb2fpt0gpbwhzhm7vc44a1euz0gj 0 84244 2513622 2261289 2022-07-19T20:18:01Z Oesjaar 7467 /* Bron */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Harpuiskatjiepiering |image = |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Gentianales]] |familia = [[Rubiaceae]] |genus = ''[[Gardenia]]'' |species = '''''G. resiniflua''''' |binomial = ''Gardenia resiniflua'' |binomial_authority = Hiern, 1877 |synonyms = }} Die '''Harpuiskatjiepiering''' (''Gardenia resiniflua'') is 'n meerstammige [[struik]] of klein [[boom]]pie wat voorkom in die noorde van [[Limpopo (provinsie)|Limpopo]] en in [[Zimbabwe]] behalwe die ooste. Die plant is 'n [[ondergrondse boom|geoksiel]] <ref>{{webaanhaling|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25039765|titel=''Savanna fire and the origins of the 'underground forests' of Africa'' {{Outeur|Maurin O, Davies TJ, Burrows JE, Daru BH, Yessoufou K, Muasya AM, van der Bank M, Bond WJ.}},New Phytol. 2014 Oct;204(1):201-14. doi: 10.1111/nph.12936. Epub 2014 Jul 17.}}</ref> Die boom groei in ruigtes, bosveld, oewerbos of droë woud. Die [[blaar|blare]] is fluweelagtig maar volwasse blare is grof aan die bokant en fluweelagtig aan die onderkant. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bron == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 {{Verwysings}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Gardenia]] [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Ondergrondse bome]] 5ixilnnhxqohcpm3muivpnc8nkyti03 2513623 2513622 2022-07-19T20:18:27Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Harpuiskatjiepiering |image = |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Gentianales]] |familia = [[Rubiaceae]] |genus = ''[[Gardenia]]'' |species = '''''G. resiniflua''''' |binomial = ''Gardenia resiniflua'' |binomial_authority = Hiern, 1877 |synonyms = }} Die '''Harpuiskatjiepiering''' (''Gardenia resiniflua'') is 'n meerstammige [[struik]] of klein [[boom]]pie wat voorkom in die noorde van [[Limpopo (provinsie)|Limpopo]] en in [[Zimbabwe]] behalwe die ooste. Die plant is 'n [[ondergrondse boom|geoksiel]] <ref>{{webaanhaling|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25039765|titel=''Savanna fire and the origins of the 'underground forests' of Africa'' {{Outeur|Maurin O, Davies TJ, Burrows JE, Daru BH, Yessoufou K, Muasya AM, van der Bank M, Bond WJ.}},New Phytol. 2014 Oct;204(1):201-14. doi: 10.1111/nph.12936. Epub 2014 Jul 17.}}</ref> Die boom groei in ruigtes, bosveld, oewerbos of droë woud. Die [[blaar|blare]] is fluweelagtig maar volwasse blare is grof aan die bokant en fluweelagtig aan die onderkant. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bron == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Gardenia]] [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Ondergrondse bome]] iola8t2dsbv8lvw026co1jixrqmapjp 0 84246 2513624 2253529 2022-07-19T20:19:32Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Poeierbaskatjiepiering |image = Gardenia ternifolia MS 10824.jpg |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Gentianales]] |familia = [[Rubiaceae]] |genus = ''[[Gardenia]]'' |species = '''''G. ternifolia''''' |binomial = ''Gardenia ternifolia'' |binomial_authority = Schumach. & Thonn., 1827 |synonyms = }} Die '''Poeierbaskatjiepiering''' (''Gardenia ternifolia'') is 'n meerstammige [[struik]] of klein [[boom]]pie wat voorkom vanaf die noordooste van [[Limpopo (provinsie)|Limpopo]], deur [[Zimbabwe]] behalwe die suide tot by die [[Okavangorivier]]. Die boom groei in ruigtes, bosveld, oewerbos of droë woud. Die [[bas]] is glad en poeierig en kan afvryf. Dit skilfer ook af, in ronderige stukkies. [[Lêer:Gardenia ternifolia ssp jovis-tonantis KirstenboshBotGard09292010A.JPG|duimnael|links|'n Poeierbaskatjiepiering in Kirstenbosch.]] == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bron == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 == Eksterne skakels == * {{Commonskat-inlyn|Gardenia ternifolia}} * {{Wikispecies-inlyn|Gardenia ternifolia}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Gardenia]] [[Kategorie:Bome van Afrika]] kseck5g1zq0x01njswixgzwbzd9wvq9 0 84265 2513615 2269301 2022-07-19T20:00:42Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Gardenia |image = Gardeniaflower.jpg |image_caption = ''Gardenia jasminoides'' |regnum = [[Plantae]] |phylum_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Gentianales]] |familia = [[Rubiaceae]] |subfamilia = [[Ixoroideae]] |tribus = [[Gardenieae]]<ref>{{cite web |url=http://www.uniprot.org/taxonomy/43486 |title=Genus '''Gardenia''' |work=Taxonomy |publisher=UniProt |access-date=13 Februarie 2010 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20190325224622/https://www.uniprot.org/taxonomy/43486 |archive-date=25 Maart 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> |genus = '''''Gardenia''''' |genus_authority = [[John Ellis|J.Ellis]] |subdivision_ranks = Spesies |subdivision = Sien teks. |}} '''Gardenia''' is 'n [[genus]] van [[Boom|bome]] wat hoort tot die [[familie (biologie)|familie]] ''[[Rubiaceae]]''. Daar is sewe [[spesie]]s wat hoort tot die familie en almal het wit tot geel buisvormige blomme, eiervormige vrugte en stywe [[blaar|blare]] in kranse van drie. Die meeste [[spesie]]s is meerstammige [[struik]]e of klein bome. == Boomspesies == * [[Boskatjiepiering]] (''Gardenia thunbergia'') * [[Bosveldkatjiepiering]] (''Gardenia volkensii'') * [[Harpuiskatjiepiering]] (''Gardenia resiniflua'') * [[Poeierbaskatjiepiering]] (''Gardenia ternifolia'') * [[Tongakatjiepiering]] (''Gardenia cornuta'') == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * ''Algemene gids tot BOME''. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 == Eksterne skakels == * {{Commonskat-inlyn|Gardenia}} * {{Wikispecies-inlyn|Gardenia}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] 0i92jf4odzlgwtp6oe1x46eqig62lbx 2513616 2513615 2022-07-19T20:14:32Z Oesjaar 7467 /* Eksterne skakels */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Gardenia |image = Gardeniaflower.jpg |image_caption = ''Gardenia jasminoides'' |regnum = [[Plantae]] |phylum_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Gentianales]] |familia = [[Rubiaceae]] |subfamilia = [[Ixoroideae]] |tribus = [[Gardenieae]]<ref>{{cite web |url=http://www.uniprot.org/taxonomy/43486 |title=Genus '''Gardenia''' |work=Taxonomy |publisher=UniProt |access-date=13 Februarie 2010 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20190325224622/https://www.uniprot.org/taxonomy/43486 |archive-date=25 Maart 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> |genus = '''''Gardenia''''' |genus_authority = [[John Ellis|J.Ellis]] |subdivision_ranks = Spesies |subdivision = Sien teks. |}} '''Gardenia''' is 'n [[genus]] van [[Boom|bome]] wat hoort tot die [[familie (biologie)|familie]] ''[[Rubiaceae]]''. Daar is sewe [[spesie]]s wat hoort tot die familie en almal het wit tot geel buisvormige blomme, eiervormige vrugte en stywe [[blaar|blare]] in kranse van drie. Die meeste [[spesie]]s is meerstammige [[struik]]e of klein bome. == Boomspesies == * [[Boskatjiepiering]] (''Gardenia thunbergia'') * [[Bosveldkatjiepiering]] (''Gardenia volkensii'') * [[Harpuiskatjiepiering]] (''Gardenia resiniflua'') * [[Poeierbaskatjiepiering]] (''Gardenia ternifolia'') * [[Tongakatjiepiering]] (''Gardenia cornuta'') == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * ''Algemene gids tot BOME''. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 == Eksterne skakels == * {{Commonskat-inlyn|Gardenia}} * {{Wikispecies-inlyn|Gardenia}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Gardenia]] [[Kategorie:Bome van Afrika]] ai1brii4pi7zlw9lgvcvw01ejke0ah3 2513618 2513616 2022-07-19T20:15:39Z Oesjaar 7467 /* Eksterne skakels */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Gardenia |image = Gardeniaflower.jpg |image_caption = ''Gardenia jasminoides'' |regnum = [[Plantae]] |phylum_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Gentianales]] |familia = [[Rubiaceae]] |subfamilia = [[Ixoroideae]] |tribus = [[Gardenieae]]<ref>{{cite web |url=http://www.uniprot.org/taxonomy/43486 |title=Genus '''Gardenia''' |work=Taxonomy |publisher=UniProt |access-date=13 Februarie 2010 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20190325224622/https://www.uniprot.org/taxonomy/43486 |archive-date=25 Maart 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> |genus = '''''Gardenia''''' |genus_authority = [[John Ellis|J.Ellis]] |subdivision_ranks = Spesies |subdivision = Sien teks. |}} '''Gardenia''' is 'n [[genus]] van [[Boom|bome]] wat hoort tot die [[familie (biologie)|familie]] ''[[Rubiaceae]]''. Daar is sewe [[spesie]]s wat hoort tot die familie en almal het wit tot geel buisvormige blomme, eiervormige vrugte en stywe [[blaar|blare]] in kranse van drie. Die meeste [[spesie]]s is meerstammige [[struik]]e of klein bome. == Boomspesies == * [[Boskatjiepiering]] (''Gardenia thunbergia'') * [[Bosveldkatjiepiering]] (''Gardenia volkensii'') * [[Harpuiskatjiepiering]] (''Gardenia resiniflua'') * [[Poeierbaskatjiepiering]] (''Gardenia ternifolia'') * [[Tongakatjiepiering]] (''Gardenia cornuta'') == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * ''Algemene gids tot BOME''. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 == Eksterne skakels == * {{Commonskat-inlyn|Gardenia}} * {{Wikispecies-inlyn|Gardenia}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Gardenia| ]] [[Kategorie:Bome van Afrika]] 7njl0dvybloweulyan0lfo4foxj9gto 0 84999 2513700 2513237 2022-07-20T09:25:48Z Burgert Behr 2401 /* Uitsterwing */ wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Neanderdaller | fossil_range = {{Fossiel tydperk|0.6|0.03}} Middel- tot Laat [[Pleistoseen]] | image= Homo sapiens neanderthalensis.jpg | image_caption = ’n Neanderdallerkopbeen. | image2 = | image2_alt =g | image2_caption = | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Mammalia]] | ordo = [[Primates]] | familia = [[Hominidae]] | genus = ''[[Homo]]'' | species = '''''H. neanderthalensis''''' | binomial = ''Homo neanderthalensis'' | binomial_authority = William King, 1864 | synonyms = ''Homo mousteriensis''<ref>[https://books.google.com/books?id=pXZ1AQAAQBAJ&pg=PT361&lpg=PT361&dq=Homo+mousteriensis&source=bl&ots=SwpgvbZPNx&sig=Iiq55UMRGSIOoxZqE39aWNwrJXc&hl=en&sa=X&ei=BnXtUsq7FO6uyAH06IAo&ved=0CGAQ6AEwCg#v=onepage&q=Homo%20mousteriensis&f=false Dictionary of Anthropology - Charles Winick - Google Books]. Books.google.ca (1956-12-18). Besoek op 24 Mei 2014.</ref><br />''Homo sapiens neanderthalensis''<br />''Palaeoanthropus neanderthalensis''<ref>[https://books.google.com/books?id=mR_cxcxO8h8C&pg=PA556&lpg=PA556&dq=Palaeoanthropus+neanderthalensis&source=bl&ots=wsgpR8oudS&sig=3TDe6QN_tlrnqVz10HK2s8Ls9Ho&hl=en&sa=X&ei=cnTtUrWtOqWMyQHWg4DgCg&ved=0CHwQ6AEwCw#v=onepage&q=Palaeoanthropus%20neanderthalensis&f=false Bibliography of Fossil Vertebrates 1954-1958 - C.L. Camp, H.J. Allison, and R.H. Nichols - Google Books]. Books.google.ca. Besoek op 24 Mei 2014.</ref> | range_map = Range of Homo neanderthalensis.png | range_map_width = 220px | range_map_caption = Die Neanderdaller kon voorgekom het so ver as die Altai- en die Oeralgebergte. }} Die '''Neanderdallers''' of '''Neanderdalmense''' is ’n [[Uitsterwing|uitgestorwe]] [[spesie]] van [[argaïese mense]] in die [[genus]] ''[[Homo]]'', moontlik ’n subspesie van ''[[Homo sapiens]]'', wat tot omtrent 40&nbsp;000 jaar gelede in [[Eurasië]] voorgekom het.<ref>{{cite web |url=http://www.livescience.com/28036-neanderthals-facts-about-our-extinct-human-relatives.html |title=Neanderthal: Facts About Our Extinct Human Relatives |publisher=LiveScience |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200513075637/https://www.livescience.com/28036-neanderthals-facts-about-our-extinct-human-relatives.html |archive-date=13 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Hoewel daar konsesnsus is dat die redes vir hulle [[uitsterwing]] "hoogs betwisbaar" is, word [[demografie]]se faktore soos klein bevolkings, verbastering en lukrake skommelings as waarskynlike faktore beskou.<ref>{{cite journal |last1=Vaesen |first1=Krist |last2=Dusseldorp |first2=Gerrit L. |last3=Brandt |first3=Mark J. |date=2021 |title=An emerging consensus in palaeoanthropology: Demography was the main factor responsible for the disappearance of Neanderthals |journal=Scientific Reports |volume=11 |issue=1 |page=4925 |doi=10.1038/s41598-021-84410-7|pmid=33649483 |pmc=7921565 |bibcode=2021NatSR..11.4925V }}</ref><ref>{{cite journal |last1=Vaesen |first1=Krist |last2=Dusseldorp |first2=Gerrit L. |last3=Brandt |first3=Mark J. |date=2021 |title=Author correction: 'An Emerging Consensus in Palaeoanthropology: Demography Was the Main Factor Responsible for the Disappearance of Neanderthals'|journal=Scientific Reports |volume=11 |issue=1 |page=8450 |doi=10.1038/s41598-021-88189-5|pmid=33850254 |pmc=8044239 |bibcode=2021NatSR..11.8450V |s2cid=233232999 }}</ref> Ander redes wat aangevoer word, is opname in die moderne menslike samelewing,<ref name=Villa2014>{{cite journal |first1=P. |last1=Villa |first2=W. |last2=Roebroeks |year=2014 |title=Neandertal demise: an archaeological analysis of the modern human superiority complex |journal=PLOS ONE |volume=9 |issue=4 |page=e96424 |doi=10.1371/journal.pone.0096424 |pmc=4005592 |pmid=24789039 |bibcode=2014PLoSO...996424V|doi-access=free }}</ref> groot [[klimaat]]sveranderings,<ref name=bradtmoller2012>{{cite journal |first1=M. |last1=Bradtmöller |first2=A. |last2=Pastoors |first3=B. |last3=Weninger |first4=G. |last4=Weninger |year=2012 |title=The repeated replacement model – Rapid climate change and population dynamics in Late Pleistocene Europe |journal=Quaternary International |volume=247 |pages=38–49 |doi=10.1016/j.quaint.2010.10.015 |bibcode=2012QuInt.247...38B}}</ref> siektes<ref name=underdown2008>{{cite journal |first=S. |last=Underdown |year=2008 |title=A potential role for transmissible spongiform encephalopathies in Neanderthal extinction |journal=Medical Hypotheses |volume=71 |issue=1 |pages=4–7 |doi=10.1016/j.mehy.2007.12.014 |pmid=18280671}}</ref><ref name=sullivan2017>{{cite journal |first1=A. P. |last1=Sullivan |first2=M. |last2=de Manuel |first3=T. |last3=Marques-Bonet |first4=G. H. |last4=Perry |year=2017 |title=An evolutionary medicine perspective on Neandertal extinction |journal=Journal of Human Evolution |volume=108 |pages=62–71 |doi=10.1016/j.jhevol.2017.03.004 |url=https://www.biorxiv.org/content/biorxiv/early/2016/04/06/047209.full.pdf |pmid=28622932}}</ref> of 'n kombinasie van dié faktore. Hulle word gewoonlik geklassifiseer as die spesie '''''Homo neanderthalensis''''', maar sommige wetenskaplikes beskou hulle as '''''Homo sapiens neanderthalensis''''', ’n subspesie van ''Homo sapiens''. Dit is onduidelik wanneer die Neanderdallers van die menslike lyn afgeskei het; studies dui op verskillende intervalle wat wissel van 315&nbsp;000 jaar<ref name=stringer/> tot meer as 800&nbsp;000 jaar gelede.<ref name=gomez2019/> Die tyd toe hulle van hulle voorouer ''[[Homo heidelbergensis|H. heidelbergensis]]'' afgeskei is, is ook onduidelik. Die oudste moontlike Neanderdallerbene dater van 430&nbsp;000 jaar gelede, maar die klassifikasie is onseker.<ref name=meyer2016/> Neanderdallers is bekend van talle [[fossiel]]e, veral van ná 130&nbsp;000 jaar gelede.<ref name=klein1983/> Die [[tipespesie|tipespesimen]], "Neanderthal 1", is in 1856 in die Neanderdal in die hedendaagse [[Duitsland]] ontdek. Vir 'n groot deel van die 20ste eeu het navorsers die Neanderdallers uitgebeeld as primitief, onintelligent en dierlik. Hoewel kennis en die persepsie van hulle sedertdien aansienlik verander het in die wetenskaplike gemeenskap, is die beeld van die onontwikkelde grotman-argetipe steeds gewild in die volkskultuur.{{sfn|Papagianni|Morse|2013}}<ref name=drell2000/> [[Lêer:Neanderthalensis.jpg|duimnael|180px|links|’n Neanderdallerskelet (Amerikaanse Museum van Natuurgeskiedenis).]] Die Neanderdallers se tegnologie was taamlik gesofistikeerd. Dit sluit in die kultuur van steengereedskap<ref name=Shaw1999/> en die vermoë om vuur te maak,<ref name="Sorensen_etal2018">{{Cite journal |last1=Sorensen |first1=A. C. |last2=Claud |first2=E. |last3=Soressi |first3=M. |year=2018 |title=Neandertal fire-making technology inferred from microwear analysis |journal=Scientific Reports |volume=8 |issue=1 |pages=10065 |doi=10.1038/s41598-018-28342-9 |pmid=30026576 |pmc=6053370 |issn=2045-2322 |bibcode=2018NatSR...810065S}}</ref> asook die bou van vuurherde,<ref name=hayden2012/><ref name=kedar2019/> om boombasteer<ref name=schmidt/> en minstens eenvoudige [[klere]] soos komberse en poncho's te maak,<ref name=hoffecker2009/> te weef<ref name=Hardy2020/> en op die [[Middellandse See]] te vaar.<ref name=ferentinos2012/> Hulle het ook medisinale plante gebruik<ref name=buckley/> en ernstige beserings behandel, kos gestoor en verskeie kookmetodes gebruik soos die braai, kook en rook van vleis.<ref name=hardy2012/> Neanderdallers het 'n groot verskeidenheid kos geëet, veral [[ewehoewiges]],<ref name=dusseldorp2013/> maar ook ander diere van die [[Pleistoseen]],{{sfn|Papagianni|Morse|2013}} [[plant]]e, klein [[soogdier]]e, [[voël]]s en seediere.{{sfn|Brown|2011}} Hoewel hulle moontlik roofdiere aan die bopunt van die [[voedselketting]] was, het hulle nog met grotbere, grotleeus, grothiënas en ander groot roofdiere meegeding.{{sfn|Shipman|2015|loc= pp. 120–143}} 'n Aantal voorbeelde van simboliese gedagtes en [[kuns]] word onbeslis aan Neanderdallers toegeskryf{{sfn|Tattersall|2015}}, soos moontlike ornamente wat gemaak is van voëlkloue en vere<ref name=Errico2017/>{{sfn|Finlayson|2019}} of skulpe,<ref name=Hoffman/> asook versamelings ongewone voorwerpe soos kritalle en fossiele.<ref name=Moncel2012/> Hulle het blykbaar musiek met 'n soort fluit<ref name=Turk2018/> en Spaanse [[grotkuns]]e gemaak<ref name=Aubert2018/> wat uit voor 65&nbsp;000 jaar gelede dateer.<ref name=pike2017/><ref name=hoffmann2018/> Sommige bewerings van [[godsdiens]]oortuigings is al gemaak.<ref name=wunn2000/> Neanderdallers kon moontlik praat, maar dit is nie bekend hoe ingewikkeld hulle spraak was nie.<ref name=dediu2018/><ref name=danastasio2013/> In vergelyking met die mens het Neanderdallers 'n robuuste liggaamsbou gehad met proporsioneel kort ledemate. Navorsers skryf dit dikwels toe aan aanpassing om hitte in 'n koue klimaat te bewaar, maar dit kon ook aanpassings gewees het om te hardloop in die warmer woudstreke waar hulle dikwels voorgekom het.<ref name=stewart2019/> Hulle het egter wel aanpassings vir die koue gehad, soos gespesialiseerde vetstoring<ref name=Kislev2018/> en 'n vergrote neus om lug warm te maak.<ref name=Azevedo2017/> Die mans was gemiddeld 165&nbsp;cm lank en vroue 153&nbsp;cm, nes moderne mense voor die industriële tydperk.<ref name="Helmuth1998"/> Die breinholtes van mans en vroue was onderskeidelik sowat 1&nbsp;600&nbsp;cm³ en 1&nbsp;300&nbsp;cm³,<ref name=holloway1985/><ref name=amano2015/> wat binne die omvang van moderne menslike breine is. Die totale Neanderdalbevolking was klein. Tog is daar bewyse van streekkulture en dus gereelde kommunikasies tussen gemeenskappe.<ref name=Ruebens2013/><ref name=Fabre2009/> Hulle kon in grotte gelewe het na gelang van die [[seisoen]].<ref name=Demay2012/> Die Neanderdalgenoomprojek van 2010 het bewyse gevind van verbastering tussen Neanderdallers en moderne mense.<ref name="green" /><ref name="sankararaman2014" /> Dit het moontlik tussen 316&nbsp;000 en 219&nbsp;000 jaar gelede voorgekom,<ref name="Peyrégne" /> maar waarskynliker sowat 100&nbsp;000 jaar gelede en weer 65&nbsp;000 jaar gelede.<ref name="Kuhlwilm" /> Dit lyk ook of Neanderdallers in [[Siberië]] met [[Denisova-hominien]]e, 'n ander groep argaïese mense, verbaster het.<ref name="Prufer2014" /><ref name=Pennisi/> Neanderdallergene kom ook in ander bevolkings voor en sowat 20% van dié gene het oorleef.<ref name="vernot2014" /> Dit het blykbaar die mens se [[immuunstelsel]] beïnvloed<ref>{{Cite journal |last1=Zeberg |first1=Hugo |last2=Pääbo |first2=Svante |date=2021-03-02 |title=A genomic region associated with protection against severe COVID-19 is inherited from Neandertals |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=118 |issue=9 |pages=e2026309118 |doi=10.1073/pnas.2026309118 |pmid=33593941 |pmc=7936282 |s2cid=231943450 |issn=0027-8424 |doi-access=free}}</ref> en word ook genoem ten opsigte van verskeie ander [[biologie]]se funksies en strukture.<ref name=Dolgova2018/> ==Taksonomie== ===Etimologie=== [[Beeld:Neanderthal excavation site.JPG|thumb|220px|links|Die Kleine Feldhofer-grot, waar Neanderthal 1 ontdek is.]] Neanderdallers is genoem na die ''Neandertal'' in Duitsland (voorheen gespel ''Neanderthal'').<ref name="naming">{{cite journal |last1=Howell |first1=F. C.|year=1957 |title=The evolutionary significance of variation and varieties of 'Neanderthal' man |journal=The Quarterly Review of Biology |volume=32 |issue=4 |pages=330–347 |doi=10.1086/401978 |jstor=2816956 |pmid=13506025 |s2cid=10857962}}</ref><ref name=Kreisstadt2017/> Die dal self is genoem na Joachim Neander, 'n Duitse teoloog en liedjieskrywer wat die streek dikwels besoek het.<ref>{{cite web |url=https://www.ahdictionary.com/word/search.html?q=Neanderthal |title=Neanderthal |website=American Heritage Dictionary |access-date=February 18, 2020}}</ref> Neanderthal 1, die tipespesimen, was in [[antropologie]]se geskrifte bekend as die "Neanderdalskedel" en die rekonstruksie wat op die skedel gegrond is, is die "Neanderdalmens" genoem.<ref>{{cite book |url=https://archive.org/stream/lecturesonmanhi00huntgoog#page/n330/mode/2up |title=Lectures on man: his place in creation, and in the history of the earth |last=Vogt |first=K. C.|publisher=Longman, Green, Longman and Roberts |year=1864 |place=Londen, VK |pages=302, 473}}</ref> Die hele spesie is ''Homo neanderthalensis'' genoem, en dit onderskei dit is apart van mense, soos in 1863 die eerste keer voorgestel is deur die Ierse geoloog William King.<ref name="King64">{{Cite journal |last1=King |first1=W. |year=1864 |title=On the Neanderthal skull, or reasons for believing it to belong to the Clydian Period and to a species different from that represented by man |url=https://biodiversitylibrary.org/page/29371003 |journal=Report of the British Association for the Advancement of Science, Notices and Abstracts, Newcastle-upon-Tyne, 1863 |volume=33 |pages=81–82 |via=Biodiversity Heritage Library}}</ref><ref name="MurrNashSeoiMcCo15">{{cite journal |last1=Murray |first1=J. |title=The contribution of William King to the early development of palaeoanthropology |year=2015 |journal=Irish Journal of Earth Sciences |volume=33 |pages=1–16 |doi=10.3318/ijes.2015.33.1 |jstor=10.3318/ijes.2015.33.1 |last2=Nasheuer |first2=H. P. |last3=Seoighe |first3=C. |last4=McCormack |first4=G. P. |last5=Williams |first5=D. M. |last6=Harper |first6=D. A. T.}}</ref><ref>{{cite journal |first=A. K. |last=Winner |year=1964 |title=Terminology |journal=Current Anthropology |volume=5 |issue=2 |pages=119–122 |doi=10.1086/200469 |jstor=2739959 |s2cid=224796921}}</ref> [[Beeld:Stammbaum der Primaten Haeckel.jpg|thumb|220px|Ernst Haeckel se stamboom van die primate dui ''H. stupidus'' (Neanderdallers) aan as die voorsaat van ''H. sapiens''.<ref name=haeckel>{{cite book |url=https://archive.org/details/systematischephy03haec/page/601 |first=E. |last=Haeckel |year=1895 |title=Systematische Phylogenie: Wirbelthiere |publisher=G. Reimer |language=de |page=601}}</ref>]] [[Beeld:Calotte crânienne, type de l'espèce Homo neanderthalensis, vallée de Néander.jpg|thumb|220px|links|Die bokant van die skedel van Neanderthal 1, die tipespesimen, in die Musée de l'Homme, [[Parys]].]] [[Beeld:Le Moustier.jpg|links|thumb|220px|''Le Moustier'' deur Charles R. Knight, 1920.]] ===Navorsingsgeskiedenis=== Die eerste Neanderdalleroorblyfsel, 'n skedel, is in 1829 deur die Nederlandse naturalis Philippe-Charles Schmerling in die Grottes d'Engis in [[België]], ontdek. Hy het egter gedink dit behoort aan 'n moderne mens.<ref>{{cite book |url=https://orbi.uliege.be/handle/2268/207986 |first=P. |last=Schmerling |year=1834 |title=Recherches sur les ossemens fossiles découverts dans les cavernes de la province de Liége |trans-title=Research on the fossil specimens discovered in the caves of Liège |publisher=P. J. Collardin |pages=30–32 |hdl=2268/207986}}</ref> In 1848 is "Gibraltar 1" van die Forbes-groefsteen aan Gibraltar se wetenskapvereniging voorgelê, maar hulle het ook geglo dit is 'n moderne menslike skedel.<ref>{{cite journal |first=A. |last=Menez |year=2018 |title=Custodian of the Gibraltar skull: the history of the Gibraltar Scientific Society |journal=Earth Sciences History |volume=37 |issue=1 |pages=34–62 |doi=10.17704/1944-6178-37.1.34}}</ref> In 1856 het die plaaslike onderwyser Johann Carl Fuhlrott besef bene van die Kleine Feldhofer-grot in die Neanderdal, Neanderdal 1, is iets anders as dié van 'n moderne mens.<ref name=Schmitz2002>{{cite journal |first1=R. W. |last1=Schmitz |first2=D. |last2=Serre |first3=G. |last3=Bonani |display-authors=et al. |year=2002 |title=The Neandertal type site revisited: interdisciplinary investigations of skeletal remains from the Neander Valley, Germany |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=99 |issue=20 |pages=13342–13347 |doi=10.1073/pnas.192464099 |pmc=130635 |pmid=12232049 |bibcode=2002PNAS...9913342S|doi-access=free }}</ref> Hy het dit in 1857 aan die Duitse antropoloog Hermann Schaaffhausen gegee om te bestudeer. Dit het bestaan uit die skedel, bene van die bobeen, regterarm, heupbeen, skouerblad, ribbes en ander bene.<ref name=king1864/><ref>{{cite journal |first=H. |last=Schaaffhausen |year=1858 |title=Zur Kenntnis der ältesten Rassenschädel |journal=Archiv für Anatomie, Physiologie und Wissenschaftliche Medicin |pages=453–478 |language=de |trans-title=Acknowledging the oldest racial skull}}</ref> Ná die publikasie van [[Charles Darwin]] se ''On the Origin of Species'' het Fuhlrott en Schaaffhausen gemeen die bene behoort aan 'n antieke moderne mens.<ref name=drell2000/><ref name=king1864/><ref name=schlager/><ref>{{cite journal |first=J. C. |last=Fuhlrott |url=https://www.naturhistorischerverein.de/neandertaler_ebook.pdf |title=Menschliche Überreste aus einer Felsengrotte des Düsselthales |trans-title=Human remains from a rock grotto in Düsseltal |journal=Verh Naturhist Ver Preuss Rheinl |year=1859 |volume=16 |pages=131–153 |language=de}}</ref> Fuhlrott en Schaaffhausen het teenstand gekry van veral die patoloog Rudolf Virchow, wat gereken het 'n mens kan nie 'n nuwe spesie definieer op grond van 'n enkele ontdekking nie. In 1872 het Virchow Neanderdallereienskappe verkeerdelik vertolk as tekens van seniliteit, siektes en misvorming.<ref>{{cite journal |last=Virchow |first=R. |trans-title=Examinations on the Neandertal skull |language=de |title=Untersuchung des Neanderthal-Schädels |journal=Verh Berl Anthrop Ges |year=1872 |volume=4 |pages=157–165}}</ref> Dit het die navorsing oor die Neanderdaller vertraag tot aan die einde van die 19de eeu.<ref name=drell2000>{{cite journal |first=J. R. R. |last=Drell |year=2000 |title=Neanderthals: a history of interpretation |journal=Oxford Journal of Archaeology |volume=19 |issue=1 |pages=1–24 |doi=10.1111/1468-0092.00096 |s2cid=54616107 |url=https://semanticscholar.org/paper/58187be48de69d51c7c50e7a59ce26c16fb7d099}}</ref><ref name=schlager/> Teen die vroeë 20ste eeu is nog talle ander ontdekkings van Neanderdalleroorblyfsels gemaak, en daar is bepaal ''H. neanderthalensis'' is 'n wettige spesie. Die invloedrykste spesimen was La Chapelle-aux-Saints 1 ("Die Ou Man") uit La Chapelle-aux-Saints, [[Frankryk]]. Die Franse paleoantropoloog Marcellin Boule het verskeie geskrifte geskryf, onder meer die eerste een wat [[paleoantropologie]] as 'n wetenskap gevestig het, en het die spesimen beskryf. Hy het hom egter as krom en aapagtige gerekonstrueer, en net verreweg verwant aan die moderne mens. Boule het die gewilde beeld van Neanderdallers aangevuur as barbaars, krom, knuppelswaaiend en primitief. Dié beeld is verskeie dekades lank nageboots. In 1911 het die Skotse antropoloog Arthur Keith Chapelle-aux-Saints 1 as 'n onmiddellike voorsaat van die moderne mens gerekonstrueer wat langs 'n vuur sit en gereedskap maak. Dit het egter nie wetenskaplikes oortuig nie en in 1915 het Keith van sy teorie afgesien.<ref name=drell2000/><ref name=schlager/><ref name=sommer2006>{{cite journal |first=M. |last=Sommer |year=2006 |title=Mirror, mirror on the wall: Neanderthal as image and 'distortion' in early 20th-century French science and press |journal=Social Studies of Science |volume=36 |issue=2 |pages=207–240 |doi=10.1177/0306312706054527 |s2cid=145778787 |url=http://blog.wbkolleg.unibe.ch/wp-content/uploads/Sommer2006_MirrorMirrorNeanderthals.pdf}}</ref> [[Beeld:Neanderthaler Fund.png|thumb|220px|Die rekonstruksie van Neanderthal 1 deur Hermann Schaaffhausen, 1888.]] Teen die middel van die eeu het wetenskaplikes 'n poging aangewend om die Neanderdaller beter te verstaan. Idees soos die Neanderdaller se gedrag, intelligensie en kultuur is bespreek, en daaruit het 'n mensagtiger beeld te voorskyn gekom. In 1939 het die Amerikaanse antropoloog Carleton Coon die Neanderdaller gerekonstrueer in 'n moderne sakepak en hoed om te beklemtoon dat hy min of meer ononderskeidbaar van die moderne mens sou gewees het as hy tot vandag oorleef het. [[William Golding]] se roman van 1955 ''The Inheritors'' beeld Neanderdallers uit as veel emosioneler en beskaafder.<ref name=drell2000/>{{sfn|Papagianni|Morse|2013}}<ref name=Langdon2016/> Boule se beeld het egter werke tot in die 1960's beïnvloed. Deesdae is rekonstruksies van Neanderdallers mensliker.<ref name=schlager>{{cite book |first1=S. |last1=Schlager |first2=U. |last2=Wittwer-Backofen |year=2015 |chapter=Images in paleoanthropology: facing our ancestors |title=Handbook of paleoanthropology |publisher=Springer-Verlag Berlin Heidelberg |pages=1019–1027 |editor1-first=W. |editor1-last=Henke |editor2-first=I. |editor2-last=Tattersall |doi=10.1007/978-3-642-39979-4_70 |isbn=978-3-642-39978-7}}</ref><ref name=Langdon2016/> 'n Verbastering tussen Neanderdallers en moderne mense is al vroeg vermoed,<ref name="McFarland">{{cite book |url=http://www.electricscotland.com/webclans/cairney/14.htm|title=Clans and families of Ireland and Scotland, an ethnography of the Gael |last1=Cairney |first1=C. T. |year=1989 |publisher=McFarland |isbn=978-0-89950-362-2 |page=14}}</ref> soos in 1800 voorgestel deur die Engelse paleoantropoloog [[Thomas Henry Huxley|Thomas Huxley]],<ref>{{cite journal |last=Huxley |first=T. |year=1891 |title=The Aryan question and pre-historic man |url=http://aleph0.clarku.edu/huxley/CE7/Aryan.html |journal=The Popular Science Monthly |volume=38 |pages=512–516}}</ref> in 1907 deur die Deense etnograaf Hans Peder Steensby<ref>{{cite journal |first=H. P. |last=Steensby |title=Racestudier i Danmark |trans-title=Race Studies in Denmark |language=da |url=http://img.kb.dk/tidsskriftdk/pdf/gto/gto_0019-PDF/gto_0019_67206.pdf |journal=Geographical Journal |publisher=Geografisk Tidsskrift |volume=9 |year=1907}}</ref> en in 1962 deur Coon.<ref>{{cite journal |last=Coon |first=C. S. |title=The origin of races |journal=Science |year=1962 |volume=140 |issue=3563 |publisher=Knopf |pages=548–549 |doi=10.1126/science.140.3563.208 |pmid=14022816 |url=https://archive.org/details/B-001-001-289/page/n631}}</ref> In die vroeë 2000's is vermeende kruisingspesimens ontdek.<ref name = "Tattersall">{{cite journal |doi=10.1073/pnas.96.13.7117 |title=Hominids and hybrids: The place of Neanderthals in human evolution |year=1999 |last1=Tattersall |first1=I. |last2=Schwartz |first2=J. H. |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=96 |issue=13 |pages=7117–19 |jstor=48019 |bibcode=1999PNAS...96.7117T |pmid=10377375 |pmc=33580|doi-access=free }}</ref> Eenderse anatomie kan egter toegeskryf word aan aanpassing by dieselfde soort omgewing eerder as verbastering.{{sfn|Reich|2018}} Neanderdallergene is in 2010, met die eerste [[genoom]]volgordebepaling van Neanderdallers, in moderne bevolkings aangetref.<ref name=green>{{cite journal |last1=Green |first1=R. E. |last2=Krause |first2=J. |last3=Briggs |first3=A. W. |display-authors=3 |last4=Maricic |first4=T. |last5=Stenzel |first5=U. |last6=Kircher |first6=M. |last7=Patterson |first7=N. |last8=Li |first8=H. |last9=Zhai |first9=W. |title=A draft sequence of the Neandertal genome |journal=Science |year= 2010 |volume=328 |issue=5979 |pages=710–722 |doi=10.1126/science.1188021 |pmid=20448178 |pmc=5100745 |bibcode=2010Sci...328..710G}}</ref> Dit is gegrond op drie spesimens in die Vindijagrot in [[Kroasië]] wat amper 4% argaïese [[DNS]] bevat het. ===Klassifikasie=== {{kladogram|align=left|caption=2019-filogenie gegrond op 'n vergelyking van antieke proteome en genome met dié van moderne spesies.<ref name="Chen2019">{{cite journal |first1=F. |last1=Chen |first2=F. |last2=Welker |first3=C. |last3=Shen |year=2019 |title=A late Middle Pleistocene Denisovan mandible from the Tibetan Plateau |journal=Nature |volume=569 |issue=7,756 |pages=409–412 |doi=10.1038/s41586-019-1139-x|pmid=31043746 |bibcode=2019Natur.569..409C |s2cid=141503768|url=https://kar.kent.ac.uk/74280/1/Xiahe_Main.pdf }}</ref>|width=400|cladogram= {{clade |1={{clade |1=''[[Homo sapiens]]'' |2={{clade |1={{clade |1=[[Denisova-hominien]] van die Denisovagrot |2=Denisova van die Baishiya Karstgrot }} |2={{clade |1=Neanderdaller van die Denisovagrot |2={{clade |1=Neanderdaller van die Sidróngrot |2=Neanderdaller van die Vindijagrot }} }}}}}}}}}} Neanderdallers is [[hominied]]e in die [[genus]] ''[[Homo]]'' (mense) en word gewoonlik geklassifiseer as 'n aparte [[spesie]], ''H. neanderthalensis'', hoewel soms as 'n [[subspesie]] van moderne mense soos ''H. sapiens neanderthalensis''. Dan word die mens geklassifiseer as ''H. sapiens sapiens''.<ref name="Pääbo2014"/> 'n Groot deel van die omstredenheid spruit uit die vaagheid van die term "spesie", want dit beteken gewoonlik twee geneties geïsoleerde bevolkings, maar 'n kruising tussen mense en Neanderdallers het plaasgevind.<ref name="Pääbo2014">{{cite book |title=Neanderthal man: in search of lost genomes |author-last=Pääbo |author-first=S. |publisher=Basic Books |year=2014 |location=New York |page=237 }}</ref> Die afwesigheid van vaderlike [[Y-chromosoom|Y-chromosome]] en moederlike [[mitochondriale DNS]] (mtDNS) in moderne mense wat van Neanderdallers af kom, asook die onderverteenwoordiging van Neanderdalse X-chromosoom-DNS, kan dui op 'n afname van vrugbaarheid of gereelde steriliteit van sommige kruisings,<ref name=sankararaman2014/><ref name=currat2004/><ref name=Bustamante>{{cite journal |author-last1=Mendez |author-first1=F. L. |author-last2=Poznik |author-first2=G. D. |author-last3=Castellano |author-first3=S. |author-last4=Bustamante |author-first4=C. D. |title=The divergence of Neandertal and modern human Y chromosomes |journal=American Journal of Human Genetics |volume=98 |number=4 |pages=728–734 |year=2016 |doi=10.1016/j.ajhg.2016.02.023 |pmid=27058445 |pmc=4833433}}</ref> en dit verteenwoordig 'n gedeeltelike biologiese voortplantingsblokkade tussen die groepe, en dus spesie-uitsterwing.<ref name=sankararaman2014/> In 2014 het die genetikus Svante Pääbo sulke "taksonomiese oorloë" as onoplosbaar beskryf, "want daar is geen definisie van spesie wat die geval perfek beskryf nie".<ref name="Pääbo2014"/> Neanderdallers was vermoedelik nader verwant aan Denisova-hominiene as aan moderne mense. Neanderdallers deel ook 'n meer onlangse [[laaste gemeenskaplike voorsaat]] (LGV) met die Denisovas as met moderne mense, volgens kern-DNS (nDNA). Tog deel Neanderdallers en moderne mense 'n meer onlangse mitochondriale LGV (waarneembaar wanneer mtDNS bestudeer word). Dit stam waarskynlik uit 'n verbastering ná die skeiding van die Neanderdallers en Denisovas, wat 'n ander mtDNS-lyn daargestel het. Dit behels óf die introgressie van 'n ander argaïese mens en Denisovas,<ref name="Prufer2014"/><ref name=Pennisi/><ref name="Chen2019"/><ref name=rogers2017/><ref name=hajdinjak2018>{{cite journal |author-first1=M. |author-last1=Hajdinjak |author-first2=Q. |author-last2=Fu |author-first3=A. |author-last3=Hübner |year=2018 |title=Reconstructing the genetic history of late Neanderthals |journal=Nature |volume=555 |issue=7698 |pages=652–656 |doi=10.1038/nature26151 |pmid=29562232 |pmc=6485383 |bibcode=2018Natur.555..652H}}</ref> óf die introgressie van 'n vroeëre, ongeïdentifiseerde moderne mens uit Afrika en die Neanderdallers.<ref>{{cite journal |first1=C. |last1=Posth |first2=C. |last2=Wißing |first3=K. |last3=Kitagawa |display-authors=et al. |title=Deeply divergent archaic mitochondrial genome provides lower time boundary for African gene flow into Neanderthals |journal=Nature Communications |volume=8 |page=16046 |year=2017 |doi=10.1038/ncomms16046| pmid=28675384 | pmc=5500885 | bibcode=2017NatCo...816046P}}</ref> ==Evolusie== {{beeldgroep2|perrow = 2|total_width=300 |image1= Homo_erectus_tautavelensis.jpg|caption1=Fase 1: vroeë pre-Neanderdaller, moontlik ''[[Homo erectus|H. erectus]]'', 450&nbsp;000 jaar gelede) |image2= Homo_heildebergensis._Museo_de_Prehistoria_de_Valencia.jpg|caption2=Fase 2: argaïese Neanderdaller, moontlik ''[[Homo heidelbergensis|H. heidelbergensis]]'', 430&nbsp;000 jaar gelede) |image3= National_Museum_of_Natural_History_(8587341141)_CROP.jpg|caption3=Fase 3: vroeë Neanderdaller, 130&nbsp;000 jaar gelede) |image4= Homo sapiens neanderthalensis.jpg| width5 = 150 | caption4 = Fase 4: klassieke Europese Neanderdaller, 50&nbsp;000 jaar gelede) |footer='''Die akkresiemodel'''<ref name = "Dean1998"/> }} Baie kenners dink ''[[Homo heidelbergensis|H. heidelbergensis]]'' was die laaste gemeenskaplike voorsaat van die Neanderdallers, Denisovas en moderne mense voordat bevolkings in onderskeidelik Europa, Asië en Afrika afgesonder geraak het.<ref>{{cite journal |first=K. W. |last= Ko|year=2016 |title=Hominin interbreeding and the evolution of human variation |journal=Journal of Biological Research-Thessaloniki |volume=23 |pages=17 |doi=10.1186/s40709-016-0054-7 |pmc=4947341 |pmid=27429943}}</ref> Die taksonomiese onderskeid tussen ''H. heidelbergensis'' en die Neanderdallers is hoofsaaklik gebaseer op 'n fossielgaping in Europa tussen 300&nbsp;000 en 243&nbsp;000 jaar gelede. "Neanderdallers word gewoonlik beskou as fossiele wat van ná dié gaping dateer.<ref name = "Dean1998">{{cite journal |author-first1=D. |author-last1=Dean |title=On the phylogenetic position of the pre-Neandertal specimen from Reilingen, Germany |author-first2=J.-J. |author-last2=Hublin |author-first3=R. |author-last3=Holloway |author-first4=R. |author-last4=Ziegler |year=1998 |journal=Journal of Human Evolution |volume=34 |issue=5 |pages=485–508 |doi=10.1006/jhev.1998.0214 |pmid=9614635 |s2cid=6996233 |url=https://semanticscholar.org/paper/c5124104dcc8d911099106295b006e21bf31e60f}}</ref> Bene van 430&nbsp;000 jaar oud by Sima de los Huesos kan egter vroeë Neanderdallers of 'n nabyverwante groep verteenwoordig,<ref name=meyer2016/><ref name=bischoff2003>{{cite journal |doi=10.1006/jasc.2002.0834 |title=The Sima de los Huesos hominids date to beyond U/Th equilibrium (>350kyr) and perhaps to 400–500kyr: new radiometric dates |year=2003 |author-last1=Bischoff |author-first1=J. L. |author-last2=Shamp |author-first2=D. D. |author-first3=A. |author-last3=Aramburu |display-authors=et al. |journal=Journal of Archaeological Science |volume=30 |issue=3 |pages=275–280 |url=https://www.academia.edu/12923811}}</ref> en die 400&nbsp;000 jaar oue Aroeira&nbsp;3 kan 'n oorgangsfase wees. Voorsaat- en afstammende vorme kon saam voorgekom het.<ref>{{cite journal |author-first1=J. |author-last1=Daura |author-first2=M. |author-last2=Sanz |author-first3=J. L. |author-last3=Arsuaga |author-first4=D. L. |author-last4=Hoffman |year=2017 |title=New Middle Pleistocene hominin cranium from Gruta da Aroeira (Portugal) |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=114 |issue=13 |pages=3397–3402 |doi=10.1073/pnas.1619040114 |pmid=28289213 |pmc=5380066|doi-access=free }}</ref> Dit is ook moontlik dat daar 'n geenvloei tussen Wes-Europa en Afrika was tydens die Middel-Pleistoseen wat Neanderdallereienskappe in sommige spesies verberg.<ref name=meyer2016/> Die fossielrekord is baie vollediger vanaf minder as 130&nbsp;000 jaar gelede,{{sfn|Stringer|1993|loc=pp. 65–70}} en spesimens uit dié tydperk maak die grootste deel van die bekende Neanderdallerskelette uit.<ref>{{cite book |author-first1=B. |author-last1=Vandermeersch |author-first2=M. D. |author-last2=Garralda |title=Continuity and discontinuity in the peopling of Europe |chapter=Neanderthal geographical and chronological variation |publisher=Springer Netherlands |editor1=S. Condemi |editor2=G.-C. Weniger |series=Vertebrate Paleobiology and Paleoanthropology |pages=113–125 |year=2011 |doi=10.1007/978-94-007-0492-3_10 |isbn=978-94-007-0491-6}}</ref> Daar is twee hoofhipoteses oor die evolusie van Neanderdallers ná die skeiding tussen Neanderdallers en mense: twee fases en akkresie. Twee fases behels 'n enkele groot omgewingsvoorval, soos die [[Saale-glasiasie]], wat veroorsaak het dat die Europese ''H. heidelbergensis'' se liggaamsgrootte en robuustheid vinnig toegeneem het en hulle kop 'n verlenging ondergaan het (fase 1). Dit het daarna gelei tot ander veranderings in die anatomie van die skedel (fase 2).<ref name="speciation"/> Die anatomie van die Neanderdallers is egter dalk nie net deur aanpassings by die koue weer veroorsaak nie.<ref name=stewart2019/> Volgens die akkresiehipotese het Neanderdallers mettertyd stadig ontwikkel van die voorouer-''H. heidelbergensis'', en dit het in vier fases gebeur: vroeë pre-Neanderdallers, argaïese Neanderdallers, vroeë Neanderdallers en klassieke Neanderdallers.<ref name = "Dean1998"/> Verskeie datums is al voorgestel vir die skeiding tussen Neanderdallers en mense. Volgens die datum van 250&nbsp;000 jaar gelede was ''[[Florisbad-skedel|H. helmei]]'' die laaste gemeenskaplike voorsaat. Die datum van sowat 400&nbsp;000 jaar gelede gebruik ''H. heidelbergensis'' as die LGV. Volgens 600&nbsp;000 jaar gelede was ''[[Homo rhodesiensis|H. rhodesiensis]]'' die LGV, en dit het vertak in moderne mense en 'n ''H. heidelbergensis''-lyn.<ref name=endicott/> Volgens die datum 800&nbsp;000 jaar gelede was ''[[Homo antecessor|H. antecessor]]'' die LGV, maar verskillende variasies van die model stoot die datum terug tot 'n miljoen jaar gelede.<ref name=meyer2016/><ref name=endicott/> 'n Ontleding van 2020 van ''H. antecessor'' dui aan dié spesie is verwant, maar nie 'n direkte voorsaat nie.<ref>{{cite journal |first=F. |last=Welker |display-authors=et al. |title=The dental proteome of ''Homo antecessor'' |journal=Nature |year=2020 |volume=580 |issue=7802 |pages=235–238 |doi=10.1038/s41586-020-2153-8 |pmid=32269345 |pmc=7582224 |bibcode=2020Natur.580..235W |s2cid=214736611}}</ref> DNS-stdies het verskeie datums opgelewer, soos 538&nbsp;000 - 315&nbsp;000,<ref name=stringer/> 553&nbsp;000 - 321&nbsp;000<ref>{{cite journal |first1=A. W. |last1=Briggs |first2=J. M. |last2=Good |first3=R. E. |last3=Green |year=2009 |title=Targeted retrieval and analysis of five Neandertal mtDNA genomes |journal=Science |volume=325 |issue=5,938 |pages=318–321 |doi=10.1126/science.1174462 |pmid=19608918 |url=http://pdfs.semanticscholar.org/db3e/13246f66ddcaf0d6920fca4e7688ccc9a636.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20190307185255/http://pdfs.semanticscholar.org/db3e/13246f66ddcaf0d6920fca4e7688ccc9a636.pdf |url-status=dead |archive-date=2019-03-07 |bibcode=2009Sci...325..318B |s2cid=7117454}}</ref> 565&nbsp;000 - 503&nbsp;000,<ref name=Hajdinjak2018>{{Cite journal |doi=10.1038/nature26151 |issn=1476-4687 |volume=555 |issue=7698 |pages=652–656 |last1=Hajdinjak |first1=M. |last2=Fu |first2=Q. |last3=Hübner |first3=A. |display-authors=3 |last4=Petr |first4=Martin |last5=Mafessoni |first5=Fabrizio |last6=Grote |first6=Steffi |last7=Skoglund |first7=Pontus |last8=Narasimham |first8=Vagheesh |last9=Rougier |first9=Hélène |title=Reconstructing the genetic history of late Neanderthals |journal=Nature |date=March 1, 2018 |pmid=29562232 |pmc=6485383 |bibcode=2018Natur.555..652H}}</ref> 654&nbsp;00 - 475&nbsp;000,<ref name=endicott>{{cite journal |first1=P. |last1=Endicott |first2=S. Y. W. |last2=Ho |first3=C. |last3=Stringer |year=2010 |title=Using genetic evidence to evaluate four palaeoanthropological hypotheses for the timing of Neanderthal and modern human origins |journal=Journal of Human Evolution |volume=59 |issue=1 |pages=87–95 |url=http://materiais.dbio.uevora.pt/MA/Artigos/The_timing_of_Neanderthal_and_modern_human_origins.pdf |doi=10.1016/j.jhevol.2010.04.005|pmid=20510437}}</ref> en 800&nbsp;00 - 520&nbsp;000 jaar gelede.<ref>{{cite journal |first1=R. E. |last1=Green |first2=A. S. |last2=Malaspinas |first3=J. |last3=Krause |first4=A. W. |last4=Briggs |display-authors=etal |year=2008 |title=A complete Neandertal mitochondrial genome sequence determined by high-throughput sequencing |journal=Cell |volume=134 |issue=3 |pages=416–426 |doi=10.1016/j.cell.2008.06.021 |pmc=2602844 |pmid=18692465}}</ref> Die skeiding tussen Neanderdallers en Denisovas het ná die skeiding met moderne mense geskied:<ref name=meyer2016/><ref name="Prufer2014">{{cite journal |first=K. |last=Prüfer |display-authors=etal |year=2014 |title=The complete genome sequence of a Neanderthal from the Altai Mountains |journal=Nature |volume=505 |issue=7481 |pages=43–49|doi=10.1038/nature12886 |pmid=24352235 |pmc=4031459 |bibcode=2014Natur.505...43P}}</ref> sowat 236&nbsp;000 - 190&nbsp;000 of 473&nbsp;000 - 381&nbsp;000 jaar gelede.<ref name="Prufer2014"/> Dié datum kan volgens verskillende studies egter teruggestoot word tot 744&nbsp;000 jaar gelede. ==Demografie== ===Habitat=== [[Beeld:Homo Neanderthalensis Tabun 1 Mount Carmel Israel About 1200,000-50,000 BP.jpg|thumb|links|180px|'n Skedel uit die Tabungrot, [[Israel]], in die Israelmuseum.]] Taamlik min is bekend van die pre- en vroeë Neanderdallers wat voor die Eem- [[interglasiale tyd]] (130&nbsp;000 jaar gelede) gelewe het. Hulle het hoofsaaklik van Wes-Europese terreine gekom. Vanaf 130&nbsp;000 jaar gelede het die gehalte van die fossielrekord drasties verbeter, met fossiele van klassieke Neanderdallers uit Wes-, Sentraal-, Oos- en Mediterreense Europa.<ref name=klein1983>{{cite journal |first=R. G. |last=Klein |year=1983 |title=What Do We Know About Neanderthals and Cro-Magnon Man? |journal=Anthropology |volume=52 |issue=3 |pages=386–392 |jstor=41210959}}</ref> Daar was ook Neanderdallers in Suidwes-, Sentraal en Noord-Asië tot by die [[Altai]]gebergte in Suid-Siberië. Pre- en vroeë Neanderdallers het aan die ander kant blykbaar net Frankryk, Spanje en Italië aaneenlopend beset, hoewel dit lyk of sommige uit dié kerngebied weggetrek het om tydelike nedersettings in die ooste te stig, maar sonder om Europa te verlaat. Tog het Suidwes-Frankryk die meeste terreine met fossiele van pre-, vroeë en klassieke Neanderdallers.<ref name=Serangeli>{{cite journal |first1=J. |last1=Serangeli |first2=M. |last2=Bolus |url=http://www.quartaer.eu/pdfs/2008/2008_serangeli.pdf |year=2008 |title=Out of Europe - The dispersal of a successful European hominin form |journal=Quartär |volume=55 |pages=83–98}}</ref> Die suidelikste vonds was in die Shuqbagrot, [[Levant]].<ref>{{cite journal |first=J. |last=Callander |year=2004 |title=Dorothy Garrod's excavations in the Late Mousterian of Shukbah Cave in Palestine reconsidered |journal=Proceedings of the Prehistoric Society |volume=70 |pages=207–231 |doi=10.1017/S0079497X00001171 |s2cid=191630165}}</ref> Die noordelikste grens word gewoonlik aanvaar as 55°N, met moontlike terreine tussen 50°N en 53°N. Laasgenoemde is egter moeilik om na te vors, omdat ysverskuiwings die meeste menslike oorblyfsels vernietig. Dit en 'n gebrek aan navorsing is volgens die paleoantropoloog Trine Kellberg Nielsen ook die rede vir 'n gebrek aan bewyse van besettings in Suid-[[Skandinawië]] (ten minste tydens die Eem-interglasiaal).<ref>{{cite journal |first1=T. K. |last1=Nielsen |first2=B. M. |last2=Benito |display-authors=et al. |year=2017 |title=Investigating Neanderthal dispersal above 55°N in Europe during the Last Interglacial Complex |journal=Quaternary International |volume=431 |pages=88–103 |doi=10.1016/j.quaint.2015.10.039 |bibcode=2017QuInt.431...88N}}</ref> Artefakte uit die Middel-[[Paleolitikum]] is ontdek tot 60°N op die Russiese vlaktes,<ref>{{Cite journal |last1=Pavlov |first1=P. |last2=Roebroeks |first2=W. |last3=Svendsen |first3=J. I. |title=The Pleistocene colonization of northeastern Europe: a report on recent research |journal=Journal of Human Evolution |volume=47 |issue=1–2 |pages=3–17 |year=2004 |pmid=15288521 |doi=10.1016/j.jhevol.2004.05.002}}</ref><ref name=slimak2011>{{cite journal |first1=L. |last1=Slimak |first2=J. I. |last2=Svendsen |first3=J. |last3=Mangerud |first4=H. |last4=Plisson |year=2011 |title=Late Mousterian persistence near the Arctic Circle |journal=Science |volume=332 |issue=6031 |pages=841–845 |doi=10.1126/science.1203866 |pmid=21566192 |jstor=29784275 |bibcode=2011Sci...332..841S |s2cid=24688365}}</ref> maar dit kan moontlik aan die moderne mens toegeskryf word.<ref name=zwyns2012>{{cite journal |last=Zwyns |first=N. |year=2012 |title=Comment on Late Mousterian persistence near the Arctic Circle |journal=Science |volume=335 |issue=6065 |page=167 |doi=10.1126/science.1209908 |pmid=22246757 |bibcode=2012Sci...335..167Z |doi-access=free}}</ref> Dit is onbekend hoe die vinnig wisselende klimaat van die [[laaste glasiale tyd]] die Neanderdallers geraak het, want warmer tydperke sou gunstiger temperature tot gevolg gehad het, maar ook woudgroei verbeter en megafauna teruggehou het, terwyl kouer tydperke die teenoorgestelde uitwerking sou gehad het.<ref name=bocquet2013/> Dit is egter moontlik dat die Neanderdallers 'n landskap met woude verkies het.<ref name=stewart2019/> Bevolkings kon 'n hoogtepunt bereik het in koue maar nie ekstreme intervalle nie. Dit is moontlik dat hulle habitat vergroot en verklein het namate die ys teruggetrek en aangegroei het.<ref name=bocquet2013/> In 2021 het die Israeliese antropoloog Israel Hershkovitz en sy kollegas voorgestel die 140&nbsp;000 tot 120&nbsp;000 jaar oue Israeliese Nesher Ramla-oorblyfsels, wat 'n mengsel van Neanderdaller- en meer antieke ''[[Homo erectus|H. erectus]]''-voorwerpe bevat, is een so 'n terrein wat die rekolonisasie van Europa ná 'n glasiale tyd toon.<ref>{{cite journal |first1=I. |last1=Hershkovitz |first2=H. |last2=May |first3=R. |last3=Sarig |display-authors=et al. |year=2021 |title=A Middle Pleistocene ''Homo'' from Nesher Ramla, Israel |journal=Science |volume=372 |issue=6549 |pages=1424–1428 |doi=10.1126/science.abh3169 |bibcode=2021Sci...372.1424H |s2cid=235628111}}</ref> [[Beeld:Weichsel-Würm-Glaciation.png|thumb|250px|'n Kaart van Europa tydens die Würm-glasiasie van 70&nbsp;000 tot 20&nbsp;00 jaar gelede]] ===Bevolking=== Nes mense het Neanderdallers moontlik van 'n baie klein bevolking afgestam met sowat 3&nbsp;000 tot 12&nbsp;000 vrugbare individue (die [[effektiewe bevolkingsgrootte]]). Neanderdallerbevolkings het egter klein gebly en swak gene aan hulle nageslag oorgedra weens die afnemende doeltreffendheid van [[natuurlike seleksie]].<ref name="juric" /><ref name=mafessoni2017>{{cite journal |first1=F. |last1=Mafessoni |first2=K. |last2=Prüfer |title=Better support for a small effective population size of Neandertals and a long shared history of Neandertals and Denisovans |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=114 |issue=48 |year=2017 |pages=10256–10257 |doi=10.1073/pnas.1716918114 |pmid=29138326 |pmc=5715791|doi-access=free }}</ref> Verskeie studies met mtDNS-ontledings het gedui op verskillende effektiewe bevolkingsgroottes,<ref name=bocquet2013/> wat wissel van 1&nbsp;000 tot 5&nbsp;000;<ref name=mafessoni2017/> 5&nbsp;000 tot 9&nbsp;000 wat konstant gebly het;<ref>{{cite journal |last1=Lalueza-Fox |first1=C. |last2=Sampietro |first2=M. L. |last3=Caramelli |first3=D. |last4=Puder |first4=Y. |year=2013 |title=Neandertal evolutionary genetics: mitochondrial DNA data from the iberian peninsula |journal=Molecular Biology and Evolution |volume=22 |issue=4 |pages=1077–1081 |doi=10.1093/molbev/msi094 |pmid=15689531 |doi-access=free}}</ref> en 3&nbsp;000 tot 25&nbsp;000 met 'n stadige toename tot 52&nbsp;000 jaar gelede totdat dit daarna afgeneem en tot uitsterwing gelei het.<ref name=Fabre2009>{{cite journal |first1=V. |last1=Fabre |first2=S. |last2=Condemi |first3=A. |last3=Degioanni |year=2009 |title=Genetic evidence of geographical groups among Neanderthals |journal=PLOS ONE |volume=4 |issue=4 |pages=e5151 |doi=10.1371/journal.pone.0005151 |pmc=2664900 |pmid=19367332 |bibcode=2009PLoSO...4.5151F|doi-access=free }}</ref> Alle kenners stem egter saam dat die bevolkings klein was,<ref name=bocquet2013/> dalk minder as 'n tiende van die destydse menslike bevolking in Wes-Europa,<ref>{{cite journal |first1=P. |last1=Mellars |first2=J. C. |last2=French |year=2011 |title=Tenfold population increase in Western Europe at the Neandertal-to-modern human transition |journal=Science |volume=333 |issue=6042 |pages=623–627 |doi=10.1126/science.1206930 |pmid=21798948 |bibcode=2011Sci...333..623M |s2cid=28256970}}</ref> moontlik omdat die Neanderdallers 'n laer vrugbaarheidstempo gehad het.<ref name=Trinkaus2011/> Volgens 'n teorie van Ester Boserup word 'n bevolking se grootte beperk deur die hoeveelheid kos wat dit kan versamel, wat op sy beurt beperk word deur die bevolking se tegnologie. Innovasie neem toe saam met die bevolkingsgrootte, maar as die bevolking te klein is, sal innovasie nie baie vinnig vooruitgaan nie en sal die bevolking klein bly. Dit stem ooreen met die skynbaar 150&nbsp;000 jare lange stagnasie in die Neanderdallers se tegnologie.<ref name=bocquet2013>{{cite journal |first1=J. |last1=Bocquet-Appel |first2=A. |last2=Degioanni |year=2013 |title=Neanderthal demographic estimates |journal=Current Anthropology |volume=54 |pages=202–214 |doi=10.1086/673725 |s2cid=85090309}}</ref> In 'n model met 206 Neanderdallers wat gebaseer is op die hoeveelheid jong en geslagsryp volwassenes in vergelyking met dié van ander ouderdomme, het 80% van dié ouer as 20 jaar gesterf voordat hulle die ouderdom van 40 bereik het. Dié hoë sterftesyfer was waarskynlik te wyte aan die hoëstresomgewing.<ref name=trinkaus1995>{{cite journal |first=E. |last=Trinkaus |year=1995 |title=Neanderthal mortality patterns |journal=Journal of Archaeological Science |volume=22 |issue=1 |pages=121–142 |doi=10.1016/S0305-4403(95)80170-7}}</ref> Daar is egter ook vasgestel dat die ouderdomspiramide vir Neanderdallers en moderne mense dieselfde was.<ref name=bocquet2013/> Babasterftes was baie hoog onder die Neanderdallers: sowat 43% in Noord-Eurasië.<ref name=pettitt2000>{{cite journal |first=R. B. |last=Pettitt |year=2000 |title=Neanderthal lifecycles: developmental and social phases in the lives of the last archaics |journal=World Archaeology |volume=31 |issue=3 |pages=351–366 |doi=10.1080/00438240009696926 |pmid=16475295 |jstor=125106 |s2cid=43859422}}</ref> ==Anatomie== ===Bou=== [[Beeld:Sapiens neanderthal comparison.jpg|thumb|300px|'n Vergelyking tussen die gerekonstrueerde kopbene van 'n manlike Eurasiër (links) en 'n Neanderdaller, in die Clevelandse Museum van Natuurgeskiedenis.]] Neanderdallers en 'n robuuster en stewiger bou as die tipiese moderne mens gehad.<ref name="Helmuth1998"/> Hulle het ook breër, vaatjievormige ribbekaste; breër bekkens;{{sfn|Papagianni|Morse|2013}}<ref name=Gomez2018/> en proporsioneel korter voorarms en bobene gehad.<ref name=stewart2019/><ref name=etrinkaus1981/> Gegrond op 45 bene van 14 Naenderdalse mans en 7 vroue, was die gemiddelde lengte 164 tot 168&nbsp;cm vir mans en 152 tot 156&nbsp;cm vir vroue.<ref name="Helmuth1998"/> Die gewig het gewissel van 77,6&nbsp;kg vir mans tot 66,4&nbsp;kg vir vroue.<ref name=Froehle2009>{{cite journal |last1=Froehle |first1=A. W. |last2=Churchill |first2=S. E. |year=2009 |title=Energetic competition between Neandertals and anatomically modern humans |journal=PaleoAnthropology |pages=96–116 |url=http://www.paleoanthro.org/journal/content/PA20090096.pdf}}</ref> Die nekwerwels van die Neanderdallers was langer en dikker as die meeste mense s'n en het tot stabiliteit bygedra, moontlik vanweë die verskillende vorm en grootte van die kop.<ref>{{cite journal |first1=A. |last1=Gómez-Olivencia |first2=E. |last2=Been |first3=J. L. |last3=Arsuaga |first4=J. T. |last4=Stock |year=2013 |title=The Neandertal vertebral column 1: the cervical spine |journal=Journal of Human Evolution |volume=64 |issue=6 |pages=604–630 |doi=10.1016/j.jhevol.2013.02.008 |pmid=23541382}}</ref> Liggaamsverhoudings word gewoonlik "hiperarkties" genoem vanweë die aanpassings vir die koue, want hulle is soortgelyk aan dié van menslike bevolkings wat in koue klimate ontwikkel het.<ref name=weaver2009/> Die Neanderdaller se bou is nader aan dié van die [[Inuïete]] en Siberiese Joepiks onder moderne mense<ref>{{cite journal |first=T. W. |last=Holliday |year=1997 |title=Postcranial evidence of cold adaptation in European Neandertals |journal=American Journal of Physical Anthropology |volume=104 |issue=2 |pages=245–258 |doi=10.1002/(SICI)1096-8644(199710)104:2<245::AID-AJPA10>3.0.CO;2-# |pmid=9386830}}</ref> – en korter ledemate lei tot 'n groter bewaring van liggaamshitte.<ref name=etrinkaus1981/><ref name=weaver2009>{{cite journal |first=T. D. |last=Weaver |year=2009 |title=The meaning of Neandertal skeletal morphology |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=106 |issue=38 |pages=16,028–16,033 |doi=10.1073/pnas.0903864106 |pmid=19805258 |pmc=2752516|doi-access=free }}</ref> Tog het Neanderdallers van die gematigder streke, soos [[Iberië]], hulle "hiperarktiese" bou behou.<ref>{{cite journal |first1=M. J. |last1=Walker |first2=J. |last2=Ortega |first3=K. |last3=Parmová |first4=M. V. |last4=López |first5=E. |last5=Trinkaus |year=2011 |title=Morphology, body proportions, and postcranial hypertrophy of a Neandertal female from the Sima de las Palomas, southeastern Spain |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=108 |issue=25 |pages=10,087–10,091 |doi=10.1073/pnas.1107318108 |pmc=3121844 |pmid=21646528 |bibcode=2011PNAS..10810087W|doi-access=free }}</ref> In 2019 het die Engelse antropoloog John Stewart en sy kollegas voorgestel die Neanderdallers is eerder aangepas om vir kort ente vinnig te hardloop, omdat hulle blykbaar warmer, beboste streke verkies het bo die kouer [[steppe]], en hulle het volgens DNS-ontledings 'n groter verhouding spiervesels vir vinnige bewegings oor kort afstande gehad as moderne mense, wat weer verder kon hardloop.<ref name=stewart2019>{{cite journal |last1=Stewart |first1=J.R. |last2=García-Rodríguez |first2=O. |last3=Knul |first3=M.V. |last4=Sewell |first4=L. |last5=Montgomery |first5=H. |last6=Thomas |first6=M.G. |last7=Diekmann |first7=Y. |title=Palaeoecological and genetic evidence for Neanderthal power locomotion as an adaptation to a woodland environment |journal=Quaternary Science Reviews |year= 2019 |volume=217 |pages=310–315 |doi=10.1016/j.quascirev.2018.12.023 |bibcode=2019QSRv..217..310S |s2cid=133980969 |url=https://www.researchgate.net/publication/329811193}}</ref> Hulle het langer hakskeenbene gehad,<ref>{{cite journal |first1=D. |last1=Raichlen |first2=H. |last2=Armstrong |first3=D. E. |last3=Lieberman |year=2011 |title=Calcaneus length determines running economy: Implications for endurance running performance in modern humans and Neandertals |journal=Journal of Human Evolution |volume=60 |issue=3 |pages=299–308 |doi=10.1016/j.jhevol.2010.11.002 |pmid=21269660}}</ref> wat hulle vermoë om ver te hardloop verminder het. ===Gesig=== [[Beeld:Reconstruction of Neanderthal woman.jpg|thumb|180px|'n Rekonstruksie van die gesig van 'n Neanderdalvrou.<ref>{{cite journal|title=Cro-Magnons conquered Europe, but left Neanderthals alone|journal=PLOS Biology|year= 2004|volume=2 |issue=12|page=e449|doi=10.1371/journal.pbio.0020449|pmc=532398}}</ref>]] Neanderdallers het 'n reguit ken, skuins voorkop en uitstaande neus gehad wat ook effens hoër aan die gesig begin het as by die meeste mense. Die skedel was gewoonlik langer met 'n groter knop agter,<ref name=gunz2019>{{cite journal |last1=Gunz |first1=P. |last2=Tilot |first2=A. K. |last3=Wittfeld |first3=K. |display-authors=3 |last4=Teumer |first4=A. |last5=Shapland |first5=C. Y. |last6=van Erp |first6=T. G. M. |last7=Dannemann |first7=M. |last8=Vernot |first8=B. |last9=Neubauer |first9=S. |last10=Guadalupe |first10=T. |last11=Fernández |first11=G. |last12=Brunner |first12=H. G. |last13=Enard |first13=W. |last14=Fallon |first14=J. |last15=Hosten |first15=N. |last16=Völker |first16=U. |last17=Profico |first17=A.|last18=Di Vincenzo |first18=F.|last19=Manzi |first19=G.|last20=Kelso |first20=J. |last21=St. Pourcain |first21=B.|last22=Hublin |first22=J.-J. |last23=Franke |first23=B. |last24=Pääbo |first24=S.|author-link24=Svante Pääbo |last25=Macciardi |first25=F. |last26=Grabe |first26=H. J. |last27=Fisher |first27=S. E. |title=Neandertal introgression sheds light on modern human endocranial globularity |journal=Current Biology |year= 2019 |volume=29 |issue=1 |pages=120–127|doi=10.1016/j.cub.2018.10.065 |pmid=30554901 |pmc=6380688}}</ref> hoewel dit in afwisselende groottes by mense ook voorkom. Dit word veroorsaak deur die skedelbasis en slaapbene wat hoër en meer vorentoe sit, en 'n platter skedelkap.<ref>{{cite journal |first1=P. |last1=Gunz |first2=K. |last2=Harvati |year=2007 |title=The Neanderthal "chignon": variation, integration, and homology |journal=Journal of Human Evolution |volume=52 |issue=3 |pages=262–274 |doi=10.1016/j.jhevol.2006.08.010 |pmid=17097133}}</ref> Hulle het ook groter oë gehad wat waarskynlik aangepas was by die min lig van die omgewing.<ref name=pearce2013/> Neanderdallers het 'n taamlike groot kakebeen gehad wat vroeër geglo is 'n reaksie te wees op 'n groot bytkrag wat te sien in aan die gevorderde slytasie van Neanderdallers se voorste tande, maar soortgelyke slytasiepatrone word by moderne mense gesien. Dit kon ook ontwikkel het om groter tande in die kakebeen te huisves, wat slytasie beter sou kon weerstaan,<ref name=clement2012/><ref>{{cite journal |first1=C. F. |last1=O'Connor |first2=R. G. |last2=Franciscus |first3=N. E. |last3=Holton |year=2005 |title=Bite force production capability and efficiency in Neandertals and modern humans |journal=American Journal of Physical Anthropology |volume=127 |issue=2 |pages=129–151 |doi=10.1002/ajpa.20025 |pmid=15558614}}</ref> en die groter slytasie aan die voortande in vergelyking met die agtertande kon gewees het vanweë herhalende gebruik. Die Neanderdallers se tandslytasiepatrone het die meeste met die moderne Inuïete s'n ooreengestem.<ref name=clement2012/> Daar word nou geglo die bytkrag van Neanderdallers en moderne mense is min of meer dieselfde.<ref name=clement2012>{{cite journal |first1=A. F. |last1=Clement |first2=S. W. |last2=Hillson |first3=L. C. |last3=Aiello |year=2012 |title=Tooth wear, Neanderthal facial morphology and the anterior dental loading hypothesis |journal=Journal of Human Evolution |volume=62 |issue=3 |pages=367–376 |doi=10.1016/j.jhevol.2011.11.014 |pmid=22341317 |doi-access=free}}</ref> [[Beeld:Homo sapiens neanderthalensis-Mr. N.jpg|thumb|180px|links|'n Rekonstruksie van 'n ouerige Neanderdalman.]] ===Brein=== Die breinholte van die Neanderdallers was omtrent 1&nbsp;640&nbsp;cm³ vir mans en 1&nbsp;460&nbsp;cm³ vir vroue,<ref name="holloway1985">{{cite encyclopedia |author-last=Holloway |author-first=R. L. |editor-last=Delson |editor-first=E. |encyclopedia=Ancestors: The hard evidence |title=The poor brain of ''Homo sapiens neanderthalensis'': see what you please |year=1985 |publisher=Alan R. Liss |isbn=978-0-471-84376-4}}</ref><ref name="amano2015">{{cite journal |last1=Amano |first1=H. |last2=Kikuchi |first2=T. |last3=Morita |first3=Y. |last4=Kondo |first4=O. |last5=Suzuki |first5=H. |last6=Ponce de Leon |first6=M. S. |last7=Zollikofer |first7=C.P.E. |last8=Bastir |first8=M. |last9=Stringer |first9=C. |last10=Ogihara |first10=N. |display-authors=5 |year=2015 |title=Virtual reconstruction of the Neanderthal Amud 1 cranium |journal=American Journal of Physical Anthropology |volume=158 |issue=2 |pages=185–197 |pmid=26249757 |hdl=10261/123419 |doi=10.1002/ajpa.22777 |url=https://www.zora.uzh.ch/id/eprint/120401/6/AmudPaper.pdf}}</ref> wat binne die omvang van dié van die moderne mens is<ref>{{Cite journal |last1=Beals |first1=K. |last2=Smith |first2=C. |last3=Dodd |first3=S. |year=1984 |title=Brain size, cranial morphology, climate, and time machines |url=http://syslearn.oregonstate.edu/instruction/anth/smith/TimeMach1984.pdf |journal=Current Anthropology |volume=12 |issue=3 |pages=301–30 |doi=10.1086/203138 |s2cid=86147507}}</ref> (Die menslike breinholte is gemiddeld sowat 1&nbsp;270&nbsp;cm³ vir mans en 1&nbsp;130&nbsp;cm³ vir vroue;<ref>{{cite journal |first1=J. S. |last1=Allen |first2=H. |last2=Damasio |first3=T. J. |last3=Grabowski |year=2002 |title=Normal neuroanatomical variation in the human brain: an MRI-volumetric study |journal=American Journal of Physical Anthropology |volume=118 |issue=4 |pages=341–358 |doi=10.1002/ajpa.10092 |pmid=12124914 |s2cid=21705705 |url=https://semanticscholar.org/paper/97ba80fc802f5e29b06959700c9905d1e17a00da}}</ref> dit het blykbaar afgeneem sedert die laat [[Paleolitikum]]).<ref>{{cite journal |first1=A. |last1=Balzeau |first2=D. |last2=Grimaud-Hervé |first3=F. |last3=Detroit |first4=R. L. |last4=Holloway |year=2013 |title=First description of the Cro-Magnon 1 endocast and study of brain variation and evolution in anatomically modern ''Homo sapiens'' |journal=Bulletins et Mémoires de la Société d anthropologie de Paris |volume=25 |issue=1–2 |pages=11–12 |doi=10.1007/s13219-012-0069-z |s2cid=14675512 |url=https://www.researchgate.net/publication/257799835}}</ref> Die grootste brein van 'n Neanderdaller, dié van Amud&nbsp;1, was sowat 1&nbsp;736cm³ en dit was sover bekend die grootste in enige hominied.<ref name="amano2015"/> Die Neanderdaller se skedel was aansienlik verleng en het uitgeloop op 'n knop agter, met kleiner pariëtale lobbe<ref name="Geometric Morphometrics and Paleone"/><ref name="Morphological Differences in the Pa"/><ref name="Encephalization and Allometric Traj"/> en 'n smaller serebellum,<ref name=Weaver2005/><ref name=Hublinetal2015>{{cite journal |last1=Hublin |first1=Jean-Jacques |last2=Neubauer |first2=Simon |last3=Gunz |first3=Philipp |date=2015 |title=Brain Ontogeny and Life History in Pleistocene Hominins |journal=Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences |volume=370 |issue=1663 |pages=1–11 |doi=10.1098/rstb.2014.0062 |pmid=25602066 |pmc=4305163 }}</ref> areas wat dui op die gebruik van gereedskap, visuoruimtelike integrasie, syfervaardigheid, kreatiwiteit, spiergeheue en moontlik taal, aandag, sosiale vermoëns en episodiese geheue. Hulle breine toon ook 'n ander tempo van groei en ontwikkeling.<ref>{{cite journal |last1=Gunz |first1=Philipp |last2=Maureille |first2=Bruno |last3=Hublin |first3=Jean-Jacques |date=2010 |title=Brain Development after Birth Differs between Neanderthals and Modern Humans |journal=Current Biology |volume=20 |issue=21 |pages=R921–R922 |doi=10.1016/j.cub.2010.10.018 |pmid=21056830 |s2cid=29295311 }}</ref> Sulke en ander klein verskille kon belangrik gewees het vir natuurlike seleksie en kan die verskille in die materiaalrekord verduidelik wat betref sosiale gedrag, tegnologiese innovasie en kunsuitinge.<ref name="Wynnetal2016"/> ===Hare en velkleur=== Die min sonlig het waarskynlik gelei tot 'n ligter velkeur by Neanderdallers,<ref name=dannemann/> hoewel onlangs beweer is 'n ligter velkeur by mense was nie algemeen tot miskien die [[Bronstydperk]] nie.<ref name=Allentoft2015>{{cite journal |first1=M. E. |last1=Allentoft |first2=M. |last2=Sikora |year=2015 |title=Population genomics of Bronze Age Eurasia |journal=Nature |volume=522 |issue=7,555 |pages=167–172 |doi=10.1038/nature14507 |pmid=26062507 |bibcode=2015Natur.522..167A |s2cid=4399103 |url=https://depot.ceon.pl/handle/123456789/13155}}</ref> Geneties was BNC2, wat met 'n ligter velkleur verbind word, teenwoordig in Neanderdallers; 'n tweede variasie wat in moderne bevolking met donker velle verbind word, was egter ook teenwoordig.<ref name=dannemann/> DNS-ontledings van drie Neanderdalvroue uit Suidoos-Europa dui daarop dat hulle bruin oë, donker velle en bruin hare gehad het; een het rooi hare gehad.<ref name="Watson2012">{{cite web |last1=Watson |first1=Traci |title=Were Some Neandertals Brown-Eyed Girls? |url=https://www.science.org/content/article/were-some-neandertals-brown-eyed-girls |website=www.science.org}} "According to this method, all three Neandertals had a dark complexion and brown eyes, and although one was red-haired, two sported brown locks"</ref> ===Metabolisme=== Die maksimun natuurlike lewensduur en die tydstip van [[menopouse]] en [[swangerskap]] was moontlik soortgelyk aan dié van moderne mense.<ref name=bocquet2013/> Gegrond op die groeitempo van tande en tandemalje,<ref>{{cite journal |first1=T. M. |last1=Smith |first2=P. |last2=Tafforeau |first3=D. J. |last3=Reid |year=2010 |title=Dental evidence for ontogenetic differences between modern humans and Neanderthals |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=107 |issue=49 |pages=20923–20928 |doi=10.1073/pnas.1010906107 |pmc=3000267 |pmid=21078988 |bibcode=2010PNAS..10720923S|doi-access=free }}</ref> lyk dit egter of Neanderdallers dalk gouer volwasse geword het.<ref name=trinkaus1995/> ===Patologie=== Neanderdallers het 'n groter voorkoms van traumatiese beserings gehad. Sowat 79%-94% van spesimens toon bewyse van groot wonde wat genees het. Sowat 37%-52% daarvan was kwaai beserings en 13%-19% beserings wat voor 'n volwasse ouderdom opgedoen is.<ref name=nakahashi>{{cite journal |last1=Nakahashi |first1=W. |title=The effect of trauma on Neanderthal culture: A mathematical analysis |journal=Homo |year= 2017 |volume=68 |issue=2 |pages=83–100 |doi=10.1016/j.jchb.2017.02.001 |pmid=28238406}}</ref> Een uiterse voorbeeld is Shanidar&nbsp;1, wat tekens van 'n amputasie van die regterarm toon, asook van 'n beeninfeksie, 'n abnormale loop, sigprobleme in die linkeroog en moontlike gehoorverlies.<ref name=Trinkaus2017>{{cite journal |first1=E. |last1=Trinkaus |first2=S |last2=Villotte |year=2017 |title=External auditory exostoses and hearing loss in the Shanidar 1 Neandertal |journal=PLOS ONE |volume=12 |issue=10 |page=e0186684 |doi=10.1371/journal.pone.0186684 |pmc=5650169 |pmid=29053746 |bibcode=2017PLoSO..1286684T|doi-access=free }}</ref> In 1995 het Trinkaus geraam sowat 80% van Neanderdallers is aan hulle beserings dood voordat hulle 'n ouderdom van 40 bereik het. Sy hipotese was dat hulle 'n waaghalsige jagstrategie gehad het.<ref name=trinkaus1995/> 'n Studie in 2016 van 124 Neanderdallers het getoon die hoë traumatempo is waarskynlik toe te skryf aan aanvalle deur diere. Daar is vasgestel sowat 36% was die slagoffer van beeraanvalle, 21% van grootkataanvalle en 17% van wolfaanvalle. Dit was 92, of 74%, van die spesimens in die studie.<ref name=Camaros2016/> Dit kon gespruit het uit mededinging om kos en grotruimte, en omdat Neanderdallers dié karnivore gejag het.<ref name=Camaros2016>{{cite journal |url=https://www.researchgate.net/publication/276353034 |first1=E. |last1=Camarós |first2=M. |last2=Cueto |first3=C. |last3=Lorenzo |first4=V. |last4=Villaverde |year=2016 |title=Large carnivore attacks on hominins during the Pleistocene: a forensic approach with a Neanderthal example |journal=Archaeological and Anthropological Sciences |volume=8 |issue=3 |pages=635–646 |doi=10.1007/s12520-015-0248-1 |hdl=10550/54275 |s2cid=82001651 |hdl-access=free}}</ref> [[Beeld:La Ferrassie 1 MdlH 1 2018-10-20.jpg|thumb|upright=1.35|La Ferrassie&nbsp;1 in die Musée de l'Homme, Parys.]] Klein bevolkings het 'n klein genetiese diversiteit en moontlik inteling veroorsaak, wat die Neanderdallers se vermoë verklein het om skadelike [[mutasie]]s teen te werk. Die 13 inwoners van die Sidrón-grot het 17 verskillende geboorteafwykings getoon wat moontlik deur inteling veroorsaak is.<ref name=rios2019>{{cite journal |first1=L. |last1=Ríos |first2=T. L. |last2=Kivell |first3=C. |last3=Lalueza-Fox |first4=A. |last4=Estalrrich |year=2019 |title=Skeletal anomalies in the Neandertal family of El Sidrón (Spain) support a role of inbreeding in Neandertal extinction |journal=Scientific Reports |volume=9 |issue=1 |page=1697 |doi=10.1038/s41598-019-38571-1 |pmc=6368597 |pmid=30737446 |bibcode=2019NatSR...9.1697R}}</ref> Neanderdallers was onderworpe aan verskeie aansteeklike siektes en parasiete. Moderne mense het waarskynlik siektes aan hulle oorgedra; een moontlike kandidaat is die maagbakterie ''Helicobacter pylori''.<ref>{{cite journal |first1=C. J. |last1=Houldcroft |first2=S. J. |last2=Underdown |year=2016 |title=Neanderthal genomics suggests a pleistocene time frame for the first epidemiologic transition |journal=American Journal of Physical Anthropology |volume=160 |issue=3 |pages=379–388 |doi=10.1002/ajpa.22985 |pmid=27063929 |url=http://discovery.ucl.ac.uk/1476201/3/Houldcroft_Neanderthal_disease_AJPA-2015-00253.R1_100216.pdf}}</ref> Die moderne [[Menslikepapilloomvirus-infeksie|menslike papiloomvirus]] variant 16A kan van interaksies met Neanderdallers kom.<ref>{{cite journal |first1=V. N. |last1=Pimenoff |first2=C. M. |last2=de Oliveira |first3=I. G. |last3=Bravo |year=2017 |title=Transmission between archaic and modern human ancestors during the evolution of the oncogenic human papillomavirus 16 |journal=Molecular Biology and Evolution |volume=34 |issue=1 |pages=4–19 |doi=10.1093/molbev/msw214 |pmid=28025273 |pmc=5854117}}</ref> 'n Neanderdaller by Cueva del Sidrón, Spanje, toon bewyse van 'n infeksie van ''Enterocytozoon bieneusi'' in die maagdermkanaal.<ref name=Weyrich2017/> Neanderdallers het minder gaatjies in hulle tande gekry as moderne mense, al het van hulle groot hoeveelhede kos geëet wat gaatjies veroorsaak; dit kan dui op 'n gebrek aan die mondbakterie ''Streptococcus mutans'', wat gaatjies veroorsaak.<ref>{{cite journal |first=A. |last=Soltysiak |year=2012 |title=Comment: low dental caries rate in Neandertals: the result of diet or the oral flora composition? |journal=Homo |volume=63 |issue=2 |pages=110–113 |doi=10.1016/j.jchb.2012.02.001 |pmid=22409830}}</ref> ==Kultuur== ===Sosiale struktuur=== ====Groepdinamika==== [[Beeld:Neanderthal child (1).jpg|thumb|links|160px|Die skelet van 'n Neanderdalkind wat in Frankryk ontdek is.]] Neanderdallers het waarskynlik in yler verspreide groepe as moderne mense gewoon,<ref name=bocquet2013/> maar daar was vermoedelik 10 tot 30 individue in 'n groep, nes by moderne [[jagter-versamelaar]]s.<ref name=hayden2012/> 'n Kind se tande wat in 2018 ontleed is, wys dit is op 2,5 jaar gespeen, nes by moderne jagter-versamelaars. Die kind is in die lente gebore, wat ooreenstem met moderne mense en ander soogdiere waarvan die geboortesiklusse saamval met omgewingsiklusse.<ref name=Smith2018>{{cite journal |first1=T. A. |last1=Smith |first2=C. |last2=Austin |first3=D. R. |last3=Green |display-authors=et al. |year=2018 |title=Wintertime stress, nursing, and lead exposure in Neanderthal children |journal=Science Advances |volume=4 |issue=10 |page=eaau9483 |doi=10.1126/sciadv.aau9483 |pmid=30402544 |pmc=6209393 |bibcode=2018SciA....4.9483S}}</ref> Aanduidings van verskeie kwale op 'n vroeë ouderdom bewys volgens die Britse argeoloog Paul Pettitt dalk dat kinders van albei geslagte moes begin werk net nadat hulle gespeen is.<ref name=pettitt2000/> Volgens hom is van 'n individu wat [[adolessensie]] bereik het, verwag om groot en gevaarlike diere te help jag.<ref name=trinkaus1995/> Terreine met bewyse van nie meer as twee of drie individue nie kon kerngesinne verteenwoordig het, of tydelike kampterreine vir klein groepe soos jagters.<ref name=hayden2012/> Groepe het vermoedelik van grot tot grot beweeg na gelang van die seisoen, soos bewys deur oorblyfsels soos sekere kossoorte, en het van generasie tot generasie na dieselfde terreine teruggekeer. Sommige terreine kan vir langer as 100 jaar gebruik gewees het.<ref name=Farizy1994>{{cite journal |first=C. |last=Farizy |year=1994 |title=Spatial patterning of Middle Paleolithic sites |journal=Journal of Anthropological Archaeology |volume=13 |issue=2 |pages=153–160 |doi=10.1006/jaar.1994.1010}}</ref> Grotbere kon met Neanderdallers meegeding het om grotruimte, en daar is 'n afname in die grotbeerbevolkings van 50&nbsp;000 jaar gelede af, hoewel hulle lank ná die Neanderdallers uitgesterf het.<ref>{{cite journal |first1=G. G. |last1=Fortes |first2=A. |last2=Grandal-d'Anglade |first3=B. |last3=Kolbe |year=2016 |title=Ancient DNA reveals differences in behaviour and sociality between brown bears and extinct cave bears |journal=Molecular Ecology |volume=25 |issue=19 |pages=4907–4918 |doi=10.1111/mec.13800 |pmid=27506329 |s2cid=18353913 |url=http://irep.ntu.ac.uk/id/eprint/38241/1/1233179_Barlow.pdf}}</ref> Genetiese ontledings dui aan daar was minstens drie afsonderlike geografiese groepe – Wes-Europa, die Mediterreense kus en oos van die [[Kaukasus]] – met 'n mate van migrasie tussen die streke.<ref name=Fabre2009/> Oor lang tydperke was daar egter grootskaalse interkontinentale migrasies. Vroeë spesimens van die Mezmaiskaja-grot in die Kaukasus<ref name=hajdinjak2018/> en die Denisova-grot in Siberië<ref name="Peyrégne"/> verskil grootliks van dié in Wes-Europa, terwyl latere spesimens van albei dié grotte se genetiese profiele meer met dié van Wes-Europese Neanderdallers ooreengestem het as met dié van die vroeë spesimens van dieselfde terreine, wat dui op migrasies oor lang afstande.<ref name="Peyrégne"/><ref name=hajdinjak2018/> Net so stem artefakte en DNS van die Tsjagirskaja- en Okladnikof-grot, ook in Siberië, meer ooreen met dié van Oos-Europese Neanderdallers sowat 3&nbsp;000 tot 4&nbsp;000&nbsp;km van daar as met dié van ouer Neanderdallers van die Denisova-grot, wat dui op twee aparte migrasievoorvalle na Siberië.<ref name=Kolobova2020>{{cite journal |first1=K. A. |last1=Kolobova |first2=R. G. |last2=Roberts |first3=V. P. |last3=Chabai |display-authors=et al. |year=2020 |title=Archaeological evidence for two separate dispersals of Neanderthals into southern Siberia |journal=PNAS |volume=117 |issue=6 |pages=2979–2885 |doi=10.1073/pnas.1918047117 |pmid=31988114 |pmc=7022189|doi-access=free }}</ref> Daar is ook bewyse van konflik tussen groepe. 'n Skelet van La Roche à Pierrot, Frankryk, toon 'n geneesde breuk aan die bokant van die skedel wat blykbaar kom van 'n diep lemwond,<ref>{{cite journal |last1=Zollikofer |first1=C. P. E. |last2=Ponce de Leon |first2=M. S. |last3=Vandermeersch |first3=B. |last4=Leveque |first4=F. |title=Evidence for interpersonal violence in the St. Cesaire Neanderthal |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |year=2002 |volume=99 |issue=9 |pages=6444–6448 |doi=10.1073/pnas.082111899 |pmid=11972028 |pmc=122968 |bibcode=2002PNAS...99.6444Z|doi-access=free }}</ref> en beseerde ribbes in die Shanadir-grot in [[Irak]] is oënskynlik deur 'n gegooide wapen veroorsaak.<ref>{{cite journal |last1=Churchill |first1=S. E. |last2=Franciscus |first2=R. G. |last3=McKean-Peraza |first3=H. A. |last4=Daniel |first4=J. A. |last5=Warren |first5=B. R. |title=Shanidar 3 Neandertal rib puncture wound and Paleolithic weaponry |journal=Journal of Human Evolution |year= 2009 |volume=57 |issue=2 |pages=163–178 |doi=10.1016/j.jhevol.2009.05.010 |pmid=19615713}}</ref> ====Sosiale hiërargie==== Omdat die Neanderdallers groot, gevaarlike wildsoorte gejag en in klein groepe gewoon het, word soms voorgestel dat daar geen verdeling van take tussen die twee [[geslag]]te was soos by moderne jagter-versamelaars nie. Mans, vroue en kinders was dus almal by jag betrokke, in plaas daarvan dat mans gejag en vroue en kinders kos versamel het. Hoe groter die afhanklikheid van vleis by moderne jagter-versamelaars, hoe groter is die verdeling van arbeid egter.<ref name=hayden2012/> Verder het studies van die tandverweerpatrone daarop gedui dat hulle hulle tande gebruik het om voorwerpe te dra, maar mans se botande en vroue se ondertande was meer verweer. Dit dui daarop dat hulle verskillende take verrig het.<ref>{{cite journal |first1=A. |last1=Estalrrich |first2=A. |last2=Rosas |year=2015 |title=Division of labor by sex and age in Neandertals: an approach through the study of activity-related dental wear |journal=Journal of Human Evolution |volume=80 |pages=51–63 |doi=10.1016/j.jhevol.2014.07.007 |pmid=25681013}}</ref> ===Kos=== ====Jag en versamel==== [[Beeld:Edelherten in tegenlicht.jpg|thumb|180px|[[Edelhert]]e, die wildsoort wat die meeste deur Neanderdallers gejag is.<ref name=Valensi2013/><ref name=dusseldorp2013/>]] Eers is vermoed Neanderdallers het [[Aasdier|van aas gelewe]], maar hulle word nou beskou as roofdiere aan die bopunt van die voedselketting.<ref name="neanderapex">{{cite journal |doi=10.1016/j.jhevol.2005.03.003 |title=Isotopic evidence for diet and subsistence pattern of the Saint-Césaire I Neanderthal: review and use of a multi-source mixing model |year=2005 |last1=Bocherens |first1=H. |last2=Drucker |first2=D. G. |last3=Billiou |first3=D. |last4=Patou-Mathis |first4=M. |last5=Vandermeersch |first5=B. |journal=Journal of Human Evolution |volume=49 |pages=71–87 |pmid=15869783 |issue=1}}</ref> Hulle het in 'n beboste omgewing gewoon en het waarskynlik hulle prooi bekruip en vinnig en van naby met 'n spies aangeval.<ref name=stewart2019/><ref name=marin2017/> Jonger en gewonde diere sou gevang gewees het met valstrikke, projektiele of agtervolging.<ref name=marin2017>{{cite journal |first1=J. |last1=Marín |first2=P. |last2=Saladié |first3=A. |last3=Rodríguez-Hidalgo |first4=E. |last4=Carbonell |year=2017 |title=Neanderthal hunting strategies inferred from mortality profiles within the Abric Romaní sequence |journal=PLOS ONE |volume=12 |issue=11 |page=e0186970 |doi=10.1371/journal.pone.0186970 |pmc=5699840 |pmid=29166384 |bibcode=2017PLoSO..1286970M|doi-access=free }}</ref> Dit lyk of hulle geëet het wat in hulle natuurlike omgewing voorkom:{{sfn|Tattersall|2015}} Gemeenskappe op die steppe het gewoonlik gelewe van groot wildsoorte, dié in die woude van kleiner diere en 'n verskeidenheid plante en dié naby die water van waterbronne. Moderne mense van dié tyd het blykbaar ingewikkelder strategieë gehad om kos te kry en hulle dieet was uiteenlopender.<ref name=Zaatari2016>{{cite journal |first1=S. |last1=El Zaatari |first2=F. E. |last2=Grine |first3=P. S. |last3=Ungar |first4=J.-J. |last4=Hublin |year=2016 |title=Neandertal versus modern human dietary responses to climatic fluctuations |journal=PLOS ONE |volume=11 |issue=4 |page=e0153277 |doi=10.1371/journal.pone.0153277 |pmc=4847867 |pmid=27119336 |bibcode=2016PLoSO..1153277E|doi-access=free }}</ref> Om voedeltekorte te voorkom sou Neanderdallers egter hulle dieet aangevul het met vetterige breine,<ref name=Spikins2019/> wortels en knolle<ref>{{cite journal |first=B. L. |last=Hardy |year=2010 |title=Climatic variability and plant food distribution in Pleistocene Europe: Implications for Neanderthal diet and subsistence |journal=Quaternary Science Reviews |volume=29 |issue=5–6 |pages=662–679 |doi=10.1016/j.quascirev.2009.11.016 |bibcode=2010QSRv...29..662H}}</ref> of, soos moderne Inoeïte, die maaginhoud van plantvretende prooi.<ref>{{cite journal |first1=L. T. |last1=Buck |first2=C. B. |last2=Stringer |year=2014 |title=Having the stomach for it: a contribution to Neanderthal diets? |journal=Quaternary Science Reviews |volume=96 |pages=161–167 |doi=10.1016/j.quascirev.2013.09.003 |bibcode=2014QSRv...96..161B |url=http://researchonline.ljmu.ac.uk/id/eprint/12696/1/Buck%20%26%20Stringer%2C%202014_Submission.pdf}}</ref> Vir vleis was hulle hoofsaaklik afhanklik van ewehoewige soogdiere soos [[edelhert]]e en [[takbok]]ke, want dit was die volopste wildsoorte,<ref name=dusseldorp2013/> maar ook van ander diere van die Pleistoseen soos ibekse, wildevarke, [[olifant]]e, [[wolhaarrenoster]]s, [[mammoet]]e, ensovoorts.{{sfn|Papagianni|Morse|2013}}<ref name="neandercarnivore" /><ref>{{cite journal |doi=10.1371/journal.pone.0014769 |title=Molar macrowear reveals Neanderthal eco-geographic dietary variation |year=2011 |editor1-last=Rosenberg |editor1-first=Karen |last1=Fiorenza |first1=L. |last2=Benazzi |first2=S. |last3=Tausch |first3=J. |last4=Kullmer |first4=O. |last5=Bromage |first5=T. G. |last6=Schrenk |first6=F. |journal=PLOS ONE |volume=6 |issue=3 |page=e14769 |pmid=21445243 |pmc=3060801 |bibcode=2011PLoSO...614769F|doi-access=free }}</ref> Daar is ook bewyse van die eet van [[konyn]]e, [[Skilpad|skilpaaie]] en [[voël]]s.{{sfn|Brown|2011}} Seebronne het ingesluit [[skulpvis]],{{sfn|Brown|2011}}<ref>{{cite journal |last1=Colonese |first1=A. C. |last2=Mannino |first2=M. A. |last3=Mayer |first3=DE |year=2011 |title=Marine mollusc exploitation in Mediterranean prehistory: an overview |journal=Quaternary International |volume=239 |issue=1–2 |pages=86–103 |doi=10.1016/j.quaint.2010.09.001 |bibcode=2011QuInt.239...86C}}</ref> wat ook deur moderne mense van dié tyd geëet is,<ref>{{cite journal |first1=M. |last1=Cortés-Sánchez |first2=A. |last2=Morales-Muñiz |display-authors=et al. |year=2011 |title=Earliest known use of marine resources by Neanderthals |journal=PLOS ONE |volume=6 |issue=9 |page=e24026 |doi=10.1371/journal.pone.0024026 |pmc=3173367 |pmid=21935371 |bibcode=2011PLoSO...624026C|doi-access=free }}</ref> [[dolfyn]]e, [[Blouvin-tuna|blouvintuna]], [[baarsagtige]]s en [[krap]]pe.<ref>{{cite journal |first1=J. |last1=Zilhão |first2=D. E. |last2=Angelucci |first3=M. A. |last3=Igreja |display-authors=et al. |title=Last Interglacial Iberian Neandertals as fisher-hunter-gatherers |journal=Science |year=2020 |volume=367 |issue=6485 |page=eaaz7943 |doi=10.1126/science.aaz7943 |pmid=32217702 |s2cid=214671143 |url=https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-02532588/file/Zilhao-etal_2020.pdf |access-date=October 4, 2020 |archive-date=November 8, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201108160738/https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-02532588/file/Zilhao-etal_2020.pdf |url-status=dead }}</ref> Oorblyfsels van [[sampioen]]e en ander eetbare plante is in verskeie grotte ontdek.<ref name=shipley2016>{{cite journal |first1=G. P. |last1=Shipley |last2=Kindscher |first2=K. |year=2016 |title=Evidence for the paleoethnobotany of the Neanderthal: a review of the literature |journal=Scientifica |volume=2016 |pages=1–12 |doi=10.1155/2016/8927654 |pmc=5098096 |pmid=27843675 |doi-access=free}}</ref> Neanderdallers van Cueva del Sidrón, Spanje, het waarskynlik 'n vleislose dieet gehad van sampioene, [[Denneboom|dennepitte]] en [[mos]], wat daarop dui dat hulle versamelende woudbewoners was.<ref name=Weyrich2017>{{cite journal |title=Neanderthal behaviour, diet, and disease inferred from ancient DNA in dental calculus |volume=544 |issue=7650 |pages=357–361 |journal=Nature |doi=10.1038/nature21674 |pmid=28273061 |year=2017 |last1=Weyrich |first1=L. S. |last2=Duchene |first2=S. |last3=Soubrier |first3=J.|display-authors=et al. |bibcode=2017Natur.544..357W |hdl=10261/152016 |s2cid=4457717 |url=https://radar.brookes.ac.uk/radar/items/d6689cb0-38fa-4d3e-98e4-c8be2bd0263e/1}}</ref> Oorblyfsels uit die Amud-grot in [[Israel]] dui op 'n dieet van [[Vyebome|vy]]e, [[Palmagtige|palmboomvrugte]], [[Graan|grane]] en [[gras]]se.<ref name=Madella2002>{{cite journal |first1=M. |last1=Madella |first2=M. K. |last2=Jones |first3=P. |last3=Goldberg |first4=Y. |last4=Goren |first5=E. |last5=Hovers |year=2002 |title=The Exploitation of plant resources by Neanderthals in Amud Cave (Israel): the evidence from phytolith studies |journal=Journal of Archaeological Science |volume=29 |issue=7 |pages=703–719 |doi=10.1006/jasc.2001.0743 |s2cid=43217031 |url=https://semanticscholar.org/paper/3573e591b6b4af05ce7507cc346bd4346f6143f3}}</ref> ====Voedselvoorbereiding==== Neanderdallers het waarskynlik verskeie gaarmaaktegnieke gehad, soos braai, en kon ook sop, bredies en aftreksels gekook het.<ref name=krief2015/> Die afname in tandgrootte nà 10&nbsp;000 jaar gelede kan 'n aanduiding wees van 'n toenemende afhanklikheid van gaar kos of die uitvinding van kookmetodes, wat die kos sakter sou gemaak het.<ref name=speth2015/> By Cueva del Sidrón kon hulle kos gekook en dalk gerook het.<ref name=hardy2012>{{cite journal |first1=K. |last1=Hardy |first2=S. |last2=Buckley |first3=M. J. |last3=Collins |first4=A. |last4=Estalrrich |year=2012 |title=Neanderthal medics? Evidence for food, cooking, and medicinal plants entrapped in dental calculus |journal=The Science of Nature |volume=99 |issue=8 |pages=617–626 |doi=10.1007/s00114-012-0942-0 |pmid=22806252 |url=https://www.researchgate.net/publication/229160372 |bibcode=2012NW.....99..617H |s2cid=10925552}}</ref> In Grotte du Lazaret, Frankryk, is altesaam 23 edelherte en ook ander diere gevind wat blykbaar in een seisoen gejag is. Dit lyk of al die karkasse na die grot geneem en daar geslag is. Omdat dit te veel kos sou wees om te eet voordat dit bederf, het hulle waarskynlik maniere gehad om kos voor die winter te preserveer. Dié bewys van 160&nbsp;000 jaar gelede is die oudste aanduiding van die bewaring van kos.<ref name=Valensi2013>{{cite journal |first1=P. |last1=Valensi |first2=V. |last2=Michel |display-authors=et al. |year=2013 |title=New data on human behavior from a 160,000 year old Acheulean occupation level at Lazaret cave, south-east France: An archaeozoological approach |journal=Quaternary International |volume=316 |pages=123–139 |doi=10.1016/j.quaint.2013.10.034 |bibcode=2013QuInt.316..123V}}</ref> ====Kannibalisme==== Daar is verskeie gevalle waar tekens van [[kannibalisme]] gekry is.<ref name=rougier2016/><ref name=yravedra2015/> Die eerste voorbeeld was in 1899 by Krapina, [[Kroasië]].<ref name=Langdon2016/> Ander voorbeelde is by Cueva del Sidrón<ref name=Rosas2006>{{cite journal |author-first1=A. |author-last1=Rosas |author-first2=M. |author-last2=Bastir |author-first3=C. |author-last3=Martínez-Maza |year=2006 |title=Paleobiology and comparative morphology of a late Neandertal sample from El Sidrón, Asturias, Spain |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=103 |issue=51 |pages=19266–19271 |doi=10.1073/pnas.0609662104 |pmid=17164326 |pmc=1748215 |bibcode=2006PNAS..10319266R|doi-access=free }}</ref> en Zafarraya in Spanje; en die Franse Grotte de Moula-Guercy,<ref>{{cite journal |author-first1=A. |author-last1=Defleur |author-first2=T. |author-last2=White |author-first3=P. |author-last3=Valensi |author-first4=L. |author-last4=Slimak |year=1999 |title=Neanderthal cannibalism at Moula-Guercy, Ardèche, France |journal=Science |volume=286 |issue=5437 |pages=128–131 |url=https://www.researchgate.net/publication/12793026 |doi=10.1126/science.286.5437.128 |pmid=10506562}}</ref> Les Pradelles en La Quina. Vir die vyf gekannibaliseerde Neanderdallers in die Grottes de Goyet, [[België]], is daar bewyse dat die boonste ledemate verwyder is, die vleis gestroop is van die onderste ledemate, wat ook fyngemaak is (waarskynlik om beenmurg te kry), die ingewande uit die borsholte gehaal is en die kakebeen verwyder is. Van die bene is gebruik om gereedskap te herstel. Die vleis is op dieselfde manier behandel as dié van perde en takbokke.<ref name=rougier2016>{{cite journal |author-first1=H. |author-last1=Rougier |author-first2=I. |author-last2=Crevecoeur |author-first3=C. |author-last3=Beauval |year=2016 |title=Neandertal cannibalism and Neandertal bones used as tools in Northern Europe |journal=Scientific Reports |volume=6 |issue=29,005 |pages=29005 |doi=10.1038/srep29005 |pmid=27381450 |pmc=4933918 |bibcode=2016NatSR...629005R}}</ref> Sowat 35% van die Neanderdallers by Marillac-le-Franc, Frankryk, wys duidelike tekens van slagting, en die teenwoordigheid van geëte tande dui daarop dat die liggame daar gelos en deur aasdiere geëet is.<ref>{{cite journal |author-first1=B. |author-last1=Maureille |author-first2=C. |author-last2=Sandrine |author-first3=C. |author-last3=Beauval |author-first4=A. E. |author-last4=Mann |year=2017 |title=The challenges of identifying partially digested human teeth: first description of Neandertal remains from the Mousterian site of Marillac (Marillac-le-Franc, Charente, France) and implications for palaeoanthropological research |journal=Paleo |volume=28 |pages=201–212 |doi=10.4000/paleo.3448 |url=http://journals.openedition.org/paleo/3448 |doi-access=free}}</ref> Dié kannibalistiese neigings is verduidelik aan die hand van rituele vleisstroping, vleisstroping voor begrafnisse om aasdiere weg te hou of slegte reuke te voorkom, oorlogsdade of bloot om kos te kry. Aan die klein hoeveelheid gevalle lyk dit of kannibalisme nie algemeen was nie of dat dit net gedoen is in tye van uiterse kosskaarste.<ref name=yravedra2015>{{cite journal |author-first1=J. |author-last1=Yravedra |author-first2=M. |author-last2=Yustos |year=2015 |title=Cannibalism in the Neanderthal world: an exhaustive revision |journal=Journal of Taphonomy |volume=13 |issue=1 |pages=33–52 |url=https://www.researchgate.net/publication/316915426}}</ref> ===Kuns=== Neanderdallers het blykbaar [[oker]] as pigment gebruik. Dit is op terreine van 60&nbsp;000 tot 45&nbsp;000 jaar gelede aangetref.<ref name=Roebrooks2012>{{cite journal |author-last1=Roebroeks |author-first1=W. |author-last2=Sier |author-first2=M. J. |author-last3=Nielsen |author-first3=T. K. |display-authors=et al. |year=2012 |title=Use of red ochre by early Neandertals |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=109 |issue=6 |pages=1889–1894 |doi=10.1073/pnas.1112261109 |pmid=22308348 |pmc=3277516 |bibcode=2012PNAS..109.1889R |doi-access=free}}</ref> Hipoteses sluit in dat dit as liggaamsverf gebruik is.<ref>{{cite book |author-last1=d'Errico |author-first1=F. |author-last2=Vanhaeren |author-first2=M. |author-last3=Henshilwood |author-first3=C. |year=2009 |chapter=From the origin of language to the diversification of languages: What archaeology and paleoanthropology say? |title=Becoming eloquent: advances in the emergence of language, human cognition, and modern cultures |publisher=John Benjamins Publishing Company |page=25 |isbn=978-90-272-3269-4}}</ref> Houers waarin okerpigmente vermoedelik gemeng is, is in [[Roemenië]] ontdek, wat daarop dui dat die oker vir estetiese doeleindes gebruik is.<ref>{{cite journal |author-last1=Marin |author-first1=C. |author-last2=Moncele |author-first2=M.-H. |author-last3=Anghelinu |author-first3=M. |author-last4=Cârciumaru |author-first4=R. |title=The Cioarei-Boroșteni Cave (Carpathian Mountains, Romania): Middle Palaeolithic finds and technological analysis of the lithic assemblages |journal=Antiquity |year=2002 |volume=76 |issue=293 |pages=681–690 | doi=10.1017/S0003598X00091122|s2cid=130918977 }}</ref> [[Beeld:Decorated shell from Cueva Antón.jpg|thumb|220px|'n Skulp uit Spanje. Die binnekant (links) se natuurlike rooi kleur is so gelos, maar die buitekant (regs) is oranje geverf.]] Die Neanderdallers het voorwerpe met unieke vorms versamel en kon hulle gebruik het as versierings. 'n Voorbeeld is 'n skulpfossiel uit [[Italië]] wat blykbaar rooi geverf is; dit is 47&nbsp;500 jaar gelede 100&nbsp;km ver vervoer na die terrein waar dit ontdek is.<ref>{{cite journal |author-first1=M. |author-last1=Peresani |author-first2=M. |author-last2=Vanhaeren |author-first3=E. |author-last3=Quaggiotto |display-authors=et al. |year=2013 |title=An ochered fossil marine shell from the Mousterian of Fumane Cave, Italy |journal=PLOS ONE |volume=8 |issue=7 |page=e68572 |doi=10.1371/journal.pone.0068572 |pmc=3707824 |pmid=23874677 |bibcode=2013PLoSO...868572P |doi-access=free }}</ref> Daar is ook al voorgestel dat Neanderdallers verskeie voëldele, veral swart vere, as kunsmediums gebruik het.{{sfn|Finlayson|2019|loc=pp. 129–132}} In 2012 is 1&nbsp;699 terreine in Eurasië ondersoek en baie oorblyfsels van [[roofvoël]]s en [[kraaiagtiges]], wat nie gewoonlik deur mense geëet is nie, is gekry – veral vlerkbene is gevind en nie die res van die lyf nie, en dit lyk dus of veral die groot vere gepluk en as versierings gebruik is.<ref>{{cite journal |title=Birds of a feather: Neanderthal exploitation of raptors and corvids |doi=10.1371/journal.pone.0045927 |pmid = 23029321 |pmc=3444460 |journal=PLOS ONE |year= 2012 |volume=7 |issue=9 |page=e45927 |last1=Finlayson |first1=C. |last2=Brown |first2=K. |last3=Blasco |first3=R. |last4=Rosell |first4=J. |last5=Negro |first5=J. José |last6=Bortolotti |first6=G. R. |last7=Finlayson |first7=G. |author7-link=Geraldine Finlayson |last8=Sánchez Marco |first8=A. |last9=Giles Pacheco |first9=F. |last10=Rodríguez Vidal |first10=J. |last11=Carrión |first11=J. S. |last12=Fa |first12=D. A. |last13=Rodríguez Llanes |first13=J. M. |bibcode=2012PLoSO...745927F|doi-access=free }}</ref> In 2017 is 17 bene van [[Raaf|rawe]] met kepe gevind op 'n terrein van 43&nbsp;000 tot 38&nbsp;000 jaar gelede in [[Oekraïne]]. Die kepe was min of meer ewe ver van mekaar af en dit is die eerste bewys van voëlbene wat om 'n ander rede aangepas is as om dit te eet.<ref name=Errico2017>{{cite journal |last1=d’Errico |first1=F. |last2=Tsvelykh |first2=A. |title=A decorated raven bone from the Zaskalnaya VI (Kolosovskaya) Neanderthal site, Crimea |journal=PLOS ONE |year= 2017 |volume=12 |issue=3 |page=e0173435 |doi=10.1371/journal.pone.0173435 |pmid=28355292 |pmc=5371307 |bibcode=2017PLoSO..1273435M|doi-access=free }}</ref> [[Beeld:Neanderthal Engraving (Gorham's Cave Gibraltar).jpg|thumb|200px|Die gekrapte vloer van die Gorham-grot in [[Gibraltar]].]] Tot in 2014 is 63 vermeende graveermerke op 27 verskillende terreine in Europa en die Midde-Ooste ontdek. Daar word vermoed die merke het 'n simboliese betekenis gehad.<ref name=Majkic2018>{{cite journal |first1=A. |last1=Majkić |first2=F. |last2=d’Errico |first3=V. |last3=Stepanchuk |year=2018 |title=Assessing the significance of Palaeolithic engraved cortexes. A case study from the Mousterian site of Kiik-Koba, Crimea |journal=PLOS ONE |volume=13 |issue=5 |page=e0195049 |doi=10.1371/journal.pone.0195049 |pmid=29718916 |pmc=5931501 |bibcode=2018PLoSO..1395049M|doi-access=free }}</ref> In 2012 is diep krapmerke op die vloer van die Gorham-grot in [[Gibraltar]] ontdek wat ouer as 39&nbsp;000 jaar is. Die ontdekkers het dit vertolk as abstrakte kuns deur Neanderdallers.<ref>{{cite journal |author1=E. Callaway |title=Neanderthals made some of Europe's oldest art |year=2014 |journal=Nature News |doi=10.1038/nature.2014.15805 |s2cid=163840392 |url=http://www.nature.com/news/neanderthals-made-some-of-europe-s-oldest-art-1.15805}}</ref><ref>{{cite journal |first1=J. |last1=Rodríguez-Vidal |first2=F. |last2=d'Errico |first3=F. G. |last3=Pacheco |year=2014 |title=A rock engraving made by Neanderthals in Gibraltar |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=111 |issue=37 |pages=13301–13306 |doi=10.1073/pnas.1411529111 |pmc=4169962 |pmid=25197076 |bibcode=2014PNAS..11113301R|doi-access=free }}</ref> In 2018 is rooi kolle, skywe, lyne en ander patrone teen grotmure in Spanje ontdek wat na raming ouer as 66&nbsp;000 jaar is. Dit was minstens 20&nbsp;000 jaar voor die aankoms van die moderne mens in Wes-Europa en is dus vermoedelik deur Neanderdallers gemaak. Soortgelyke ikonografie is al aangetref op ander Wes-Europese terreine, soos in Frankryk en Spanje, en dit kon ook deur Neanderdallers aangebring gewees het.<ref name=pike2017/> ====Musiek==== [[Beeld:Flûte paléolithique (musée national de Slovénie, Ljubljana) (9420310527).jpg|thumb|200px|Die Divje-fluit in die Nasionale Museum van Slowenië.]] Die skerwe van vermeende Neanderdalfluite wat van die bene van bere gemaak is, is in die 1920's aangeteken in Potočka zijalka, [[Slowenië]], en Istállós-kői-barlang, [[Hongarye]],<ref>{{cite journal |last=Dobosi |first=V. T. |year=1985 |title=Jewelry, musical instruments and exotic objects from the Hungarian Palaeolithic |journal=Folia Archaeologica |volume=36 |pages=7–29}}</ref> en in 1985 in Mokriška jama, Slowenië; maar dit kon ook deur moderne mense gemaak gewees het.<ref>{{cite journal |last=Withalm |first=G. |year=2004 |title=New evidence for cave bear hunting from Potočka Zijalka Cave, Slovenia |journal=Mitteilungen der Kommission für Quartärforschung der Österreichischen Akademie der Wissenschaften |volume=13 |pages=219–234 |url=https://www.researchgate.net/publication/235339273}}</ref><ref name=Diedrich2015>{{cite journal |first=C. G. |last=Diedrich |year=2015 |title='Neanderthal bone flutes': simply products of Ice Age spotted hyena scavenging activities on cave bear cubs in European cave bear dens |journal=Royal Society Open Science |volume=2 |issue=4 |pages=140022 |doi=10.1098/rsos.140022 |pmid=26064624 |pmc=4448875 |bibcode=2015RSOS....240022D}}</ref> Die Divje-fluit van 43&nbsp;000 jaar gelede wat in 1995 in Slowenië ontdek is, word ook aan Neanderdallers toegeskryf,<ref>{{cite journal |url=https://books.google.com/books?id=Em-VJoURT9sC&pg=PA1 |first=R. |last=Fink |year=1997 |title=Neanderthal flute: oldest musical instrument: matches notes of do, re, mi scale: musicological analysis |journal=Crosscurrents |issue=183 |pages=1–9 |isbn=978-0-912424-12-5}}</ref> hoewel sommige kenners dit betwyfel.<ref name="GL2008">{{cite web |url=http://www.gore-ljudje.net/novosti/39105/ |title="Piščalka" iz Divjih bab ni neandertalska |language=sl |trans-title=The Divje Babe "Flute" is not Neanderthal |first=Mitja |last=Brodar |date=September 26, 2008 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20110728124424/http://www.gore-ljudje.net/novosti/39105/ |archive-date=July 28, 2011}}</ref> == Genetika == In 2010 is genetiese getuienis gepubliseer wat daarop dui dat Neanderdallers bygedra het tot die DNA van die moderne mens, moontlik deur verbastering tussen 80&nbsp;000 en 30&nbsp;000 jaar gelede. Volgens die studie het Neanderdal-gene tot 1-4% van die bevolking se [[genoom]] uitgemaak teen die tyd dat mense oor [[Eurasië]] begin versprei het (rofweg soos om een Neanderdaller as ’n groot-groot-groot-grootouer te hê).<ref>{{cite book |first1=Gregory |last1=Cochran |first2=Henry |last2=Harpending |title=The 10,000 Year Explosion: How Civilization Accelerated Human Evolution |publisher=Basic Books |year=2009 |location=New York |quote=Logically, if admixture occurred at all, it had to happen somewhere in Neanderthal-occupied territory, which means Europe and Western Asia.}}</ref> [[Ötzi|Ötzi die ysman]], Europa se oudste bewaarde [[mummie]], het ’n selfs groter persentasie Neanderdal-gene gehad.<ref>http://johnhawks.net/weblog/reviews/neandertals/neandertal_dna/neandertal-ancestry-iced-2012.html</ref> Onlangse bevindings dui aan mense buite Afrika kan selfs meer Neanderdal-gene hê – tot 20%.<ref>{{cite web|url=http://www.sciencemag.org/content/early/2014/01/28/science.1245938 |title=Resurrecting Surviving Neandertal Lineages from Modern Human Genomes |publisher=Science |date=2014-01-29 |accessdate=2014-02-02}}</ref> In Desember 2013 het navorsers berig Neanderdallers het hul dooies begrawe.<ref name="NYT-20131216">{{cite news |last=Wilford |first=John Noble |title=Neanderthals and the Dead |url=http://www.nytimes.com/2013/12/17/science/neanderthals-and-the-dead.html |date=16 Desember 2013 |work=New York Times |access-date=17 Desember 2013 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200414231034/https://www.nytimes.com/2013/12/17/science/neanderthals-and-the-dead.html |archive-date=14 April 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Wetenskaplikes het in dieselfde jaar vir die eerste keer die hele genoom van ’n Neanderdaller bekend gemaak. Die genoom is onttrek uit ’n toonbeentjie van ’n 130&nbsp;000 jaar oue Neanderdaller wat in ’n grot in [[Siberië]] gevind is.<ref name="NYT-20131218">{{cite news |last=Zimmer |first=Carl |title=Toe Fossil Provides Complete Neanderthal Genome |url=http://www.nytimes.com/2013/12/19/science/toe-fossil-provides-complete-neanderthal-genome.html |date=18 Desember 2013 |work=New York Times |access-date=18 Desember 2013 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200211213838/https://www.nytimes.com/2013/12/19/science/toe-fossil-provides-complete-neanderthal-genome.html |archive-date=11 Februarie 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> == Uitsterwing == Van die teorieë vir die uitsterwing van die Neanderdallers is: * Hulle was ’n ander spesie as die moderne mens en het uitgesterf weens [[klimaat]]sveranderings en interaksies met moderne mense; hulle is vervang deur die moderne mens, wat sowat 80&nbsp;000 jaar gelede in hul habitats inbeweeg het.<ref>{{cite news |date=24 Oktober 2007 |title=First genocide of human beings occurred 30,000 years ago |url=http://english.pravda.ru/science/mysteries/24-10-2007/99419-genocide-0 |work=Pravda |access-date=18 Mei 2009 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20150909085220/http://english.pravda.ru/science/mysteries/24-10-2007/99419-genocide-0/ |archive-date= 9 September 2015 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref> Mededinging met die mens het waarskynlik bygedra tot hul uitsterwing.<ref>{{cite news |first=Robin |last=McKie |date=17 Mei 2009 |title=How Neanderthals met a grisly fate: devoured by humans |url=http://www.guardian.co.uk/science/2009/may/17/neanderthals-cannibalism-anthropological-sciences-journal |work=[[The Observer]] |access-date=18 Mei 2009 |location=London |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20130719011301/http://www.guardian.co.uk/science/2009/may/17/neanderthals-cannibalism-anthropological-sciences-journal |archive-date=19 Julie 2013 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref><ref>{{cite journal |doi=10.1016/j.quaint.2012.02.037 |title=The Quaternary megafaunal extinction and the fate of Neanderthals: An integrative working hypothesis |year=2013 |last1=Hortolà |first1=Policarp |last2=Martínez-Navarro |first2=Bienvenido |journal=Quaternary International |volume=295 |pages=69–72 |bibcode=2013QuInt.295...69H}}</ref> Die wetenskaplike en skrywer [[Jared Diamond]] stel ’n scenario van gewelddadige konflik en verdringing voor.<ref name="thirdchimp">{{cite book|first=Jared M. |last=Diamond |title=The third chimpanzee: the evolution and future of the human animal |publisher=HarperCollins |location=New York |year=1992 |page=52 |isbn=0-06-098403-1 |oclc=60088352}}</ref> * Neanderdallers was ’n moderne subspesie wat met moderne mense verbaster het en in dié spesie opgeneem is. * Siektes van die moderne mens waarteen die Neanderdallers nie immuun was nie, kon ook ’n faktor gewees het. === Klimaat === Sowat 55 000 jaar gelede het die weer wild begin wissel van uiters koue tot uiters warm toestande en weer terug binne ’n paar dekades. Die Neanderdallers kon goed by die koue aanpas, maar die vinnige veranderings het [[ekologie]]se veranderings veroorsaak waarby hulle nie kon aanpas nie: bekende plante en diere sou binne ’n leeftyd deur heeltemal verskillendes vervang gewees het. Die Neanderdallers se lokvaltegnieke sou begin misluk het namate graslande bome vervang het. Baie Neanderdallers sou uitgesterf het tydens hierdie wisselings, wat sowat 30&nbsp;000 jaar gelede ’n hoogtepunt bereik het.<ref name="sciam">"[http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=the-mysterious-downfall The Mysterious Downfall of the Neandertals]", ''Scientific American'', Augustus 2009</ref> Ondersoeke van Neanderdal-liggaamstrukture het gewys hulle het meer [[energie]] nodig gehad om te oorleef as enige ander [[hominied]]spesie. Hul energiebehoeftes was tot 100-350 kalorieë per dag groter as dié van moderne mense.<ref>{{cite journal |first1=Andrew W. |last1=Froehle |first2=Steven E. |last2=Churchill |year=2009 |title=Energetic Competition Between Neandertals and Anatomically Modern Humans |url=http://www.paleoanthro.org/static/journal/content/PA20090096.pdf |journal=PaleoAnthropology |pages=96–116}}</ref> Toe voedsel skaars begin word, kon hierdie verskil ’n groot rol gespeel het in hul uitsterwing.<ref name="sciam" /> === Verbastering === [[Beeld:Homo sapiens sapiens, Oase, Rumänien (Daniela Hitzemann).jpg|thumb|160px|'n Rekonstruksie van Oase 2, die mens uit die laat Paleolitikum wat sowat 7,3% Neanderdal-DNS gehad het (van 'n voorouer vier tot slegte geslagte vorentoe).]] ’n Alternatief vir die uitsterwingsteorie is dat Neanderdallers in die [[Cro-Magnon]]-bevolking opgeneem is deur verbastering. Dit weerspreek die onlangse teorie dat die moderne mens sy oorsprong in [[Afrika]] het, aangesien dit sou impliseer minstens ’n deel van die genoom van Europeërs is van Neanderdallers afkomstig. Hoewel die [[Denemarke|Deense]] etnograaf en geograaf Hans Petter Steensby sterk klem daarop gelê het dat alle moderne mense van gemengde afkoms is, het hy die verbasteringsteorie in 1907 voorgestel<ref>[http://img.kb.dk/tidsskriftdk/pdf/gto/gto_0019-PDF/gto_0019_67206.pdf ''Geografisk Tidsskrift, Bind 19 (1907)''] {{pdf}}, opgesoek in Desember 2013</ref> Hy het die destyds wydverspreide idee dat Neanderdallers aapagtig en minderwaardig was, sterk veroordeel. ’n Groot voorstander van die verbasteringsteorie is die paleoantropoloog Erik Trinkaus van die Universiteit van Washington.<ref>Dan Jones: ''The Neanderthal within.'', New Scientist 193.2007, H. 2593 (3 Maart), 28–32. [http://news.yahoo.com/s/hsn/20061030/hl_hsn/modernhumansneanderthalsmayhaveinterbred Modern Humans, Neanderthals May Have Interbred]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}; [http://www.cosmosmagazine.com/node/814 Humans and Neanderthals interbred] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090222210101/http://www.cosmosmagazine.com/node/814 |date=22 Februarie 2009 }}</ref> Hy beweer verskeie fossiele is die resultaat van verbastering, insluitende die "kind van Lagar Velho", ’n skelet wat in Portugal gevind is en uit sowat 24&nbsp;000 jaar gelede dateer.<ref>[http://www.talkorigins.org/faqs/homs/lagarvelho.html talkorigins.org]; [http://www.guardian.co.uk/science/story/0,,1871842,00.html guardian.co.uk]</ref><ref>[http://johnhawks.net/weblog/reviews/neandertals/gorhams_28000_date_2006.html Not a lasting last for the Neandertals – John Hawks weblog], 13 September 2006</ref> In ’n 2006-publikasie deur onder andere Trinkaus, is beweer die fossiele wat in 1952 in ’n grot in [[Roemenië]] ontdek is, is ook nasate van voorheen verbasterde bevolkings. Genetiese navorsing toon dat ’n mate van verbastering kon plaasgevind het.<ref>"[http://www.nytimes.com/2012/07/27/science/cousins-of-neanderthals-left-dna-in-africa-scientists-report.html?_r=1 Cousins of Neanderthals Left DNA in Africa, Scientists Report]". ''The New York Times''. 26 Julie 2012.</ref> Die genoom van alle nie-Afrikane sluit dele in wat van Neanderdal-afkoms is<ref>{{cite journal |doi=10.1093/molbev/msr024 |title=An X-Linked Haplotype of Neandertal Origin is Present Among All Non-African Populations |year=2011 |last1=Yotova |first1=V. |last2=Lefebvre |first2=J.-F. |last3=Moreau |first3=C. |last4=Gbeha |first4=E. |last5=Hovhannesyan |first5=K. |last6=Bourgeois |first6=S. |last7=Bédarida |first7=S. |last8=Azevedo |first8=L. |last9=Amorim |first9=A. |last10=Sarkisian |first10=T. |last11=Avogbe |first11=P. H. |last12=Chabi |first12=N. |last13=Dicko |first13=M. H. |last14=Kou' Santa Amouzou |first14=E. S. |last15=Sanni |first15=A. |last16=Roberts-Thomson |first16=J. |last17=Boettcher |first17=B. |last18=Scott |first18=R. J. |last19=Labuda |first19=D. |journal=Molecular Biology and Evolution |volume=28 |issue=7 |pages=1957–62 |pmid=21266489}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://news.discovery.com/human/genetics-neanderthal-110718.html |title=All Non-Africans Part Neanderthal, Genetics Confirm : Discovery News |access-date=15 Februarie 2014 |archive-date=17 November 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121117043242/http://news.discovery.com/human/genetics-neanderthal-110718.html |url-status=dead }}</ref> vanweë die verbastering van Neanderdallers en die voorouers van Eurasiërs. Eerder as ’n opname van die Neanderdal-bevolking, lyk dit of die geenuitruiling ’n beperkte tydsduur en omvang gehad het. ’n Geskatte 1-4% van die DNA van Europeërs en Asiate is nie-modern en dieselfde as Neanderdal-DNA eerder as dié van Suider-Afrikaners. Uit meer onlangse genetiese studies blyk egter die moderne mens kon met twee groepe archaïese mense verbaster het: Neanderdallers en ''[[Homo denisova]]''.<ref name="NYT-01302012">{{cite news |last=Mitchell |first=Alanna |title=DNA Turning Human Story Into a Tell-All |url=http://www.nytimes.com/2012/01/31/science/gains-in-dna-are-speeding-research-into-human-origins.html |date=30 Januarie 2012 |publisher=NYTimes |access-date=31 Januarie 2012 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20190601064907/https://www.nytimes.com/2012/01/31/science/gains-in-dna-are-speeding-research-into-human-origins.html |archive-date=1 Junie 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Teenstanders van die teorie meen die tekens van Neanderdal-verbastering kan wees vanweë ’n gemeenskaplike voorouer van beide die Neanderdallers en moderne mense, en dus nie verbastering nie.<ref>{{cite web |url=http://www.theguardian.com/science/2012/aug/14/study-doubt-human-neanderthal-interbreeding |title=Study casts doubt on human-Neanderthal interbreeding theory |first=Alok |last=Jha |work=[[The Guardian]] |date=14 Augustus 2012 |access-date=19 Februarie 2015 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20191009121122/https://www.theguardian.com/science/2012/aug/14/study-doubt-human-neanderthal-interbreeding |archive-date=9 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite journal |doi=10.1016/j.gene.2013.06.005 |title=Neanderthal and Denisova genetic affinities with contemporary humans: Introgression versus common ancestral polymorphisms |year=2013 |last1=Lowery |first1=Robert K. |last2=Uribe |first2=Gabriel |last3=Jimenez |first3=Eric B. |last4=Weiss |first4=Mark A. |last5=Herrera |first5=Kristian J. |last6=Regueiro |first6=Maria |last7=Herrera |first7=Rene J. |journal=Gene |volume=530 |pages=83–94 |pmid=23872234 |issue=1}}</ref> Die antropologie-professor John D. Hawks meen weer die genetiese ooreenkoms met die Neanderdallers kan die gevolg wees van beide ’n gemeenskaplike voorouer en verbastering en nie net een van die twee nie.<ref name="HawksAnnuRev">{{cite journal |doi=10.1146/annurev-anthro-092412-155548 |title=Significance of Neandertal and Denisovan Genomes in Human Evolution |year=2013 |last1=Hawks |first1=John |journal=Annual Review of Anthropology |volume=42 |pages=433–49}}</ref> ===Siektes=== Moderne mense kon Neanderdallers met siektes uit Afrika aangesteek en so tot hulle uitsterwing bygedra het. 'n Gebrek aan [[Immuunstelsel|immuniteit]], tesame met 'n klein bevolking, was moontlik verwoestend vir die Neanderdallers. 'n Klein genetiese diversiteit kon ook minder van hulle immuun teen hierdie siektes gemaak het. Verder kon klein bevolkings en verbastering geboortedefekte vererger het, wat tot hulle finale uitsterwing kon gelei het.<ref name=rios2019/> In die laat 20ste eeu is die Forevolk van [[Nieu-Guinee]] afgemaai deur 'n siekte bekend as kurusiekte, wat veroorsaak word deur die eet van [[prion]]s, wat in breinweefsel voorkom. Mense met die 129-variant van die [[PRNP]]-geen was agter natuurlik immuun teen die siekte. Die bestudering van dié geen het gelei tot die ontdekking dat die 129-variant algemeen in moderne mense voorgekom het, wat kan dui op wydverspreide [[kannibalisme]] op 'n sekere tyd in die menslike [[voorgeskiedenis]]. Neanderdallers het in 'n mate kannibalisme beoefen en saam met moderne mense gelewe, en daarom spekuleer die Britse paleoantropoloog Simon Underdown dat moderne mense 'n vorm van die kurusiekte aan Neanderdallers oorgedra het en, omdat die 129-variant blykbaar nie in Neanderdallers voorgekom het nie, het die siekte hulle uitgewis.<ref name=underdown2008>{{cite journal |first=S. |last=Underdown |year=2008 |title=A potential role for transmissible spongiform encephalopathies in Neanderthal extinction |journal=Medical Hypotheses |volume=71 |issue=1 |pages=4–7 |doi=10.1016/j.mehy.2007.12.014 |pmid=18280671}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Liberski |first1=P. |title=Kuru: a journey back in time from Papua New Guinea to the Neanderthals' extinction |journal=Pathogens |volume=2 |issue=3 |pages=472–505 |year=2013 |pmid=25437203 |pmc=4235695 |doi=10.3390/pathogens2030472 |doi-access=free}}</ref> == Fossiele == Fossiele van ''H. neanderthalensis'' wat gevind is, sluit in: {{div col|colwidth=20em}} * Altamura-mens * Bontnewydd * Tabun C1 * Tabun C1 * Krapina * Obi-Rakhmat 1 * Teshik-Tash-skedel * La Ferrassie 1 * Saccopastore 1 * [[Shanidar-grot#Shanidar 1|Shanidar 1]] * La Chapelle-aux-Saints 1 * Amud 7 * Sidrón-grot-fossiele * La Quina 5 * La Quina 18 * Amud 1 * Berg Circeo 1-fossiele * Neanderthal 1 * Engis * Gibraltar 1 * Le Moustier * Lapedo-kind {{div col end}} ==Verwysings== {{Verwysings|25em|verwysings= <ref name=stringer>{{cite journal |first=C. |last=Stringer |year=2012 |title=The status of ''Homo heidelbergensis'' (Schoetensack 1908) |journal=Evolutionary Anthropology |volume=21 |issue=3 |pages=101–107|doi=10.1002/evan.21311 |pmid=22718477 |s2cid=205826399 |doi-access=free}}</ref> <ref name=gomez2019>{{cite journal |first=A. |last=Gómez-Robles |year=2019 |title=Dental evolutionary rates and its implications for the Neanderthal–modern human divergence |journal=Science Advances |volume=5 |issue=5 |page=eaaw1268 |doi=10.1126/sciadv.aaw1268 |pmid=31106274 |pmc=6520022 |bibcode=2019SciA....5.1268G}}</ref> <ref name=meyer2016>{{cite journal |first1=M. |last1=Meyer |first2=J. |last2=Arsuaga |first3=C.|last3=de Filippo |first4=S. |last4=Nagel |title=Nuclear DNA sequences from the Middle Pleistocene Sima de los Huesos hominins |journal=Nature |volume=531 |issue=7595 |pages=504–507 |year=2016 |doi=10.1038/nature17405 |pmid=26976447 |bibcode=2016Natur.531..504M |s2cid=4467094}}</ref> <ref name=Shaw1999>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=8HKDtlPuM2oC&pg=PA408 |title=A dictionary of archaeology |year=1999 |publisher=Blackwell |isbn=978-0-631-17423-3 |editor1-last=Shaw |editor1-first=I. |page=408 |editor2-last=Jameson |editor2-first=R.}}</ref> <ref name=hayden2012>{{cite journal |first=B. |last=Hayden |year=2012 |title=Neandertal social structure? |journal=Oxford Journal of Archaeology |volume=31 |issue=1 |pages=1–26 |doi=10.1111/j.1468-0092.2011.00376.x}}</ref> <ref name=kedar2019>{{cite journal |last1=Kedar |first1=Y. |last2=Barkai |first2=R. |title=The significance of air circulation and hearth location at Paleolithic cave sites |journal=Open Quaternary |year=2019 |volume=5 |issue=1 |page=4 |doi=10.5334/oq.52 |doi-access=free}}</ref> <ref name=schmidt>{{cite journal |last1=Schmidt |first1=P. |last2=Blessing |first2=M. |last3=Rageot |first3=M. |last4=Iovita |first4=R. |last5=Pfleging |first5=J. |last6=Nickel |first6=K. G. |last7=Righetti |first7=L. |last8=Tennie |first8=C. |title=Birch tar production does not prove Neanderthal behavioral complexity |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |year=2019 |volume=116 |issue=36 |pages=17707–17711 |doi=10.1073/pnas.1911137116 |pmid=31427508 |pmc=6731756|doi-access=free }}</ref> <ref name=hoffecker2009>{{cite journal |last1=Hoffecker |first1=J. F. |title=The spread of modern humans in Europe |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |year= 2009 |volume=106 |issue=38 |pages=16040–16045 |doi=10.1073/pnas.0903446106 |pmid=19571003 |pmc=2752585 |bibcode=2009PNAS..10616040H|doi-access=free }}</ref> <ref name=Hardy2020>{{cite journal |first1=B. L. |last1=Hardy |first2=M.-H. |last2=Moncel |first3=C. |last3=Kerfant |display-authors=et al. |year=2020 |title=Direct evidence of Neanderthal fibre technology and its cognitive and behavioral implications |journal=Scientific Reports |volume=10 |issue=4889 |pages=4889 |doi=10.1038/s41598-020-61839-w |pmid=32273518 |pmc=7145842 |bibcode=2020NatSR..10.4889H}}</ref> <ref name=ferentinos2012>{{cite journal |last1=Ferentinos |first1=G. |last2=Gkioni |first2=M. |last3=Geraga |first3=M. |last4=Papatheodorou |first4=G. |year=2012 |title=Early seafaring activity in the southern Ionian Islands, Mediterranean Sea |journal=Journal of Archaeological Science |volume=39 |issue=7 |pages=2167–2176 |doi=10.1016/j.jas.2012.01.032 |bibcode=2011JQS....26..553S}}</ref> <ref name=buckley>{{cite journal |first1=S. |last1=Buckley |first2=K. |last2=Hardy |first3=M. |last3=Huffman |year=2013 |title=Neanderthal self-medication in context |journal=Antiquity |volume=87 |issue=337 |pages=873–878 |doi=10.1017/S0003598X00049528 |s2cid=160563162 |url=https://www.researchgate.net/publication/256374897}}</ref> <ref name=hardy2012>{{cite journal |first1=K. |last1=Hardy |first2=S. |last2=Buckley |first3=M. J. |last3=Collins |first4=A. |last4=Estalrrich |year=2012 |title=Neanderthal medics? Evidence for food, cooking, and medicinal plants entrapped in dental calculus |journal=The Science of Nature |volume=99 |issue=8 |pages=617–626 |doi=10.1007/s00114-012-0942-0 |pmid=22806252 |url=https://www.researchgate.net/publication/229160372 |bibcode=2012NW.....99..617H |s2cid=10925552}}</ref> <ref name=dusseldorp2013>{{cite book |author-first=G. L. |author-last=Dusseldorp |year=2013 |chapter=Neanderthals and cave hyenas: co-existence, competition or conflict? |title=Zooarchaeology and modern human origins |pages=191–208 |chapter-url=https://link.springer.com/content/pdf/10.1007%2F978-94-007-6766-9_12.pdf |doi=10.1007/978-94-007-6766-9_12 |series=Vertebrate paleobiology and paleoanthropology |publisher=Springer Science+Business Media Dordrecht |editor1-first=J. L. |editor1-last=Clark |editor2-first=J. D. |editor2-last=Speth |isbn=978-94-007-6765-2}}</ref> <ref name=Errico2017>{{cite journal |last1=d’Errico |first1=F. |last2=Tsvelykh |first2=A. |title=A decorated raven bone from the Zaskalnaya VI (Kolosovskaya) Neanderthal site, Crimea |journal=PLOS ONE |year= 2017 |volume=12 |issue=3 |page=e0173435 |doi=10.1371/journal.pone.0173435 |pmid=28355292 |pmc=5371307 |bibcode=2017PLoSO..1273435M|doi-access=free }}</ref> <ref name=Hoffman>{{cite journal |author-first1=D. L. |author-last1=Hoffman |author-last2=Angelucci |author-first2=D. E. |author-last3=Villaverde |author-first3=V. |author-last4=Zapata |author-first4=Z. |author-last5=Zilhão |author-first5=J. |year=2018 |title=Symbolic use of marine shells and mineral pigments by Iberian Neandertals 115,000 years ago |journal=Science Advances |volume=4 |issue=2 |pages=eaar5255 |doi=10.1126/sciadv.aar5255 |pmid=29507889 |pmc=5833998 |bibcode=2018SciA....4.5255H}}</ref> <ref name=Moncel2012>{{cite journal |first1=M.-H. |last1=Moncel |first2=L. |last2=Chiotti |first3=C. |last3=Gaillard |first4=G. |last4=Onoratini |first5=D. |last5=Pleurdeau |year=2012 |title=Non utilitarian objects in the Palaeolithic: emergence of the sense of precious? |journal=Archaeology, Ethnology & Anthropology of Eurasia |volume=401 |pages=25–27<!--only citing these pages--> |doi=10.1016/j.aeae.2012.05.004 |url=https://www.researchgate.net/publication/230703161}}</ref> <ref name=Turk2018>{{cite journal |url=https://www.academia.edu/37720432 |first1=M. |last1=Turk |first2=I. |last2=Turk |first3=L. |last3=Dimkaroski |year=2018 |title=The Mousterian musical instrument from the Divje Babe I Cave (Slovenia): arguments on the material evidence for Neanderthal musical behaviour |journal=L'Anthropologie |volume=122 |issue=4 |pages=1–28 |doi=10.1016/j.anthro.2018.10.001|s2cid=133682741 }}</ref> <ref name=Aubert2018>{{cite journal |first1=M. |last1=Aubert |first2=A. |last2=Brumm |first3=J. |last3=Huntley |year=2018 |title=Early dates for 'Neanderthal cave art' may be wrong |journal=Journal of Human Evolution |volume=125 |pages=215–217 |doi=10.1016/j.jhevol.2018.08.004 |pmid=30173883|s2cid=52145541 }}</ref> <ref name=pike2017>{{cite journal |last1=Pike |first1=A. W. |last2=Hoffmann |first2=D. L. |last3=Pettitt |first3=P. B. | last4=García-Diez |first4=M. |last5=Zilhão |first5=J. |year=2017 |title=Dating Palaeolithic cave art: Why U–Th is the way to go |url=http://dro.dur.ac.uk/22566/1/22566.pdf | journal=Quaternary International |volume=432 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.quaint.2015.12.013 | bibcode=2017QuInt.432...41P}}</ref> <ref name=hoffmann2018>{{cite journal |first1=D. L. |last1=Hoffmann |first2=C. D. |last2=Standish |first3=M. |last3=García-Diez |first4=P. B. |last4=Pettitt |first5=J. A. |last5=Milton |first6=J. |last6=Zilhão |first7=J. J. |last7=Alcolea-González |first8=P. |last8=Cantalejo-Duarte |first9=H. |last9=Collado |first10=R. |last10=de Balbín |first11=M. |last11=Lorblanchet |first12=J. |last12=Ramos-Muñoz |first13=G.-C. |last13=Weniger |first14=A. W. G. |last14=Pike |year=2018 |title=U-Th dating of carbonate crusts reveals Neandertal origin of Iberian cave art |journal=Science |volume=359 |issue=6378 |pages=912–915 |doi=10.1126/science.aap7778 |pmid=29472483 |bibcode=2018Sci...359..912H |doi-access=free}}</ref> <ref name=wunn2000>{{cite journal |last=Wunn |first=I. | year=2000 | title=Beginning of religion | journal=Numen |volume=47 |number=4 |pages=417–452 |url=https://www.researchgate.net/publication/240682150 |doi=10.1163/156852700511612}}</ref> <ref name=dediu2018>{{cite journal |first1=D. |last1=Dediu |first2=S. C. |last2=Levinson |year=2018 |title=Neanderthal language revisited: not only us |journal=Current Opinion in Behavioral Sciences |volume=21 |pages=49–55 |doi=10.1016/j.cobeha.2018.01.001 |url=https://pure.mpg.de/rest/items/item_2521815_7/component/file_2538918/content |hdl=21.11116/0000-0000-1667-4 |s2cid=54391128 |hdl-access=free}}</ref> <ref name="danastasio2013">{{cite journal |first1=R. |last1=D’Anastasio |first2=S. |last2=Wroe |first3=C. |last3=Tuniz |first4=L. |last4=Mancini |first5=D. T. |last5=Cesana |year=2013 |title=Micro-biomechanics of the Kebara 2 hyoid and its implications for speech in Neanderthals |journal=PLOS ONE |volume=8 |issue=12 |page=e82261 |doi=10.1371/journal.pone.0082261 |pmc=3867335 |pmid=24367509 |bibcode=2013PLoSO...882261D|doi-access=free }}</ref> <ref name=Kislev2018>{{cite journal |first1=M. |last1=Kislev |first2=R. |last2=Barkai |year=2018 |title=Neanderthal and woolly mammoth molecular resemblance |journal=Human Biology |volume=90 |issue=2 |pages=115–128 |doi=10.13110/humanbiology.90.2.03 |pmid=33951886 |s2cid=106401104}}</ref> <ref name=Azevedo2017>{{cite journal |last1=de Azevedo |first1=S. |last2=González |first2=M. F. |last3=Cintas |first3=C. |display-authors=3 |last4=Ramallo |first4=V. |last5=Quinto-Sánchez |first5=M. |last6=Márquez |first6=F. |last7=Hünemeier |first7=T. |last8=Paschetta |first8=C. |last9=Ruderman |first9=A. |last10=Navarro |first10=P. |last11=Pazos |first11=B. A. |last12=Silva de Cerqueira |first12=C. C. |last13=Velan |first13=O. |last14=Ramírez-Rozzi |first14=F. |last15=Calvo |first15=N. |last16=Castro |first16=H. G. |last17=Paz |first17=R. R. |last18=González-José |first18=R. |title=Nasal airflow simulations suggest convergent adaptation in Neanderthals and modern humans |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |year=2017 |volume=114 |issue=47 |pages=12442–12447 |doi=10.1073/pnas.1703790114 |pmid=29087302 |pmc=5703271|doi-access=free }}</ref> <ref name="Helmuth1998">{{Cite journal |last=Helmuth |first=H. |title=Body height, body mass and surface area of the Neanderthals |journal=Zeitschrift für Morphologie und Anthropologie |volume=82 |issue=1 |pages=1–12 |year=1998 |doi=10.1127/zma/82/1998/1 |pmid=9850627 |jstor=25757530}}</ref> <ref name=Ruebens2013>{{cite journal |url=https://www.academia.edu/4182063 |first=K. |last=Ruebens |year=2013 |title=Regional behaviour among late Neanderthal groups in Western Europe: A comparative assessment of late Middle Palaeolithic bifacial tool variability |journal=Journal of Human Evolution |volume=65 |issue=4 |pages=341–362 |doi=10.1016/j.jhevol.2013.06.009 |pmid=23928352}}</ref> <ref name=Demay2012>{{cite journal |last1=Demay |first1=L. |last2=Péan |first2=S. |last3=Patou-Mathis |first3=M. |title=Mammoths used as food and building resources by Neanderthals: zooarchaeological study applied to layer 4, Molodova I (Ukraine) |journal=Quaternary International |year=2012 |volume=276–277 |pages=212–226 |doi=10.1016/j.quaint.2011.11.019 |bibcode=2012QuInt.276..212D |hdl=2268/190618 |url=http://orbi.ulg.ac.be/bitstream/2268/190618/1/Demay%20et%20al%2c%202012%20Molodova.pdf}}</ref> <ref name=sankararaman2014>{{cite journal |last1=Sankararaman |first1=S.|last2=Mallick |first2=S. |last3=Dannemann |first3=M. |last4=Prüfer |first4=K. |last5=Kelso |first5=J. |last6=Pääbo |first6=S. |last7=Patterson |first7=N. |last8=Reich |first8=D. |title=The genomic landscape of Neanderthal ancestry in present-day humans |journal=Nature |year= 2014 |volume=507 |issue=7492 |pages=354–357 |doi=10.1038/nature12961 |pmid=24476815 |pmc=4072735 |bibcode=2014Natur.507..354S}}</ref> <ref name="Peyrégne">{{cite journal |last1=Peyrégne |first1=S. |last2=Slon |first2=V. |last3=Mafessoni |first3=F. |display-authors=et al. |title=Nuclear DNA from two early Neandertals reveals 80 ka of genetic continuity in Europe |journal=Science Advances |volume=5 |number=6 |page=eaaw5873 |year=2019 |doi=10.1126/sciadv.aaw5873 |pmid=31249872 |pmc=6594762 |bibcode=2019SciA....5.5873P}}</ref> <ref name="Kuhlwilm">{{cite journal |last1=Kuhlwilm |first1=M. |title=Ancient gene flow from early modern humans into eastern Neanderthals |journal=Nature |year=2016 |volume=530 |issue=7591 |pages= 429–433 |doi=10.1038/nature16544 |pmid=26886800 |pmc=4933530 |bibcode=2016Natur.530..429K}}</ref> <ref name=Pennisi>{{cite journal |doi=10.1126/science.340.6134.799 |pmid=23687020 |title=More genomes from Denisova Cave show mixing of early human groups |journal=Science |volume=340 |issue=6134 |page=799 |year=2013 |last1=Pennisi |first1=E. |bibcode=2013Sci...340..799P}}</ref> <ref name=vernot2014>{{cite journal |title=Resurrecting surviving Neandertal lineages from modern human genomes |journal=Science |volume=343 |issue=6174 |pages=1017–1021 |year=2014 |bibcode=2014Sci...343.1017V |last1=Vernot |first1=B. |last2=Akey |first2=J. M. |doi=10.1126/science.1245938 |pmid=24476670 |s2cid=23003860}}</ref> <ref name=Dolgova2018>{{cite journal |first1=O. |last1=Dolgova |first2=O. |last2=Lao |year=2018 |title=Evolutionary and medical consequences of archaic introgression into modern human genomes |journal=Genes |volume=9 |issue=7 |page=358 |doi=10.3390/genes9070358 |pmc=6070777 |pmid=30022013 |doi-access=free}}</ref> <ref name=Kreisstadt2017>{{cite web |url=http://www.mettmann.de/neandertal/schreibweise.php |title=Neandertal oder Neanderthal? Was ist denn nun richtig? |publisher=Kreisstadt Mettmann |trans-title=Neandertal or Neanderthal? So which is actually right? |access-date=February 1, 2017</ref> <ref name=king1864>{{cite journal |first=W. |last=King |year=1864 |title=The reputed fossil man of the Neanderthal |journal=Quarterly Journal of Science |volume=1 |page=96 |url=https://afanporsaber.com/wp-content/uploads/2017/10/The-reputed-fossil-man-of-the-Neanderthal.pdf}}</ref> <ref name=Langdon2016>{{cite book |first=J. H. |last=Langdon |year=2016 |chapter=Case study 18. Neanderthals in the mirror: imagining our relatives |title=The science of human evolution: getting it right |publisher=Springer |isbn=978-3-319-41584-0}}</ref> <ref name=currat2004>{{cite journal |doi=10.1371/journal.pbio.0020421 |title=Modern humans did not admix with Neanderthals during their range expansion into Europe |year=2004 |last1=Currat |first1=M. |last2=Excoffier |first2=L. |journal=PLOS Biology |volume=2 |issue=12 |page=e421 |pmid=15562317 |pmc=532389}}</ref> <ref name=rogers2017>{{cite journal |first1=A. R. |last1=Rogers |first2=R. J. |last2=Bohlender |first3=C. D. |last3=Huff |title=Early history of Neanderthals and Denisovans |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=114 |issue=37 |year=2017 |pages=9859–9863 |doi=10.1073/pnas.1706426114 |pmid=28784789 |pmc=5604018|doi-access=free }}</ref> <ref name="speciation">{{cite journal |last1=Hublin |first1=J. J. |year=2009 |title=The origin of Neandertals |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=106 |issue=38 |pages=16022–16027 |bibcode=2009PNAS..10616022H |doi=10.1073/pnas.0904119106 |jstor=40485013|pmc=2752594 |pmid=19805257|doi-access=free }}</ref> <ref name=juric>{{cite journal |first1=I. |last1=Juric |first2=S. |last2=Aeschbacher |first3=G. |last3=Coop |year=2016 |title=The strength of selection against Neanderthal introgression |journal=PLOS Genetics |volume=12 |issue=11 |pages=e1006340 |doi=10.1371/journal.pgen.1006340 |pmid=27824859 |pmc=5100956}}</ref> <ref name=Trinkaus2011>{{cite journal |first=E. |last=Trinkaus |year=2011 |title=Late Pleistocene adult mortality patterns and modern human establishment |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=108 |issue=4 |pages=1267–1271 |doi=10.1073/pnas.1018700108 |pmc=3029716 |pmid=21220336 |bibcode=2011PNAS..108.1267T|doi-access=free }}</ref> <ref name=Gomez2018>{{cite journal |first1=A. |last1=Gómez-Olivencia |first2=A. |last2=Barash |first3=D. |last3=García-Martínez |display-authors=et al. |year=2018 |title=3D virtual reconstruction of the Kebara 2 Neandertal thorax |journal=Nature Communications |volume=9 |issue=4387 |pages=4387 |doi=10.1038/s41467-018-06803-z |pmc=6207772 |pmid=30377294 |bibcode=2018NatCo...9.4387G}}</ref> <ref name=etrinkaus1981>{{cite book |first=E. |last=Trinkaus |year=1981 |title=Aspects of human evolution |chapter=Neanderthal limb proportions and cold adaptation |publisher=Taylor and Francis Ltd. |editor-first=C. B. |editor-last=Stringer}}</ref> <ref name=pearce2013>{{cite journal |first1=E. |last1=Pearce |first2=C. |last2=Stringer |first3=R. I. M. |last3=Dunbar |year=2013 |title=New insights into differences in brain organization between Neanderthals and anatomically modern humans |journal=Proceedings of the Royal Society B |volume=280 |issue=1758 |page=20130168 |doi=10.1098/rspb.2013.0168 |pmc=3619466 |pmid=23486442}}</ref> <ref name="Geometric Morphometrics and Paleone">{{cite journal |last1=Bruner |first1=Emiliano |date=2004 |title=Geometric Morphometrics and Paleoneurology: Brain Shape Evolution in the Genus ''Homo'' |journal=Journal of Human Evolution |volume=47 |issue=5 |pages=279–303 |doi=10.1016/j.jhevol.2004.03.009 |pmid=15530349 }}</ref> <ref name="Morphological Differences in the Pa">{{cite journal |last1=Bruner |first1=Emiliano |date=2010 |title=Morphological Differences in the Parietal Lobes with the Human Genus: A Neurofunctional Perspective |journal=Current Anthropology |volume=51 |issue=1 |pages=S77–S88 |doi=10.1086/650729 |s2cid=146587487 }}</ref> <ref name="Encephalization and Allometric Traj">{{cite journal |last1=Bruner |first1=Emiliano |last2=Manzi |first2=Giorgio |last3=Arsuaga |first3=Juan Luis |date=2003 |title=Encephalization and Allometric Trajectories in the Genus ''Homo'': Evidence from the Neandertal and Modern Lineages |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America |volume=100 |issue=26 |pages=15335–15340 |doi=10.1073/pnas.2536671100 |pmid=14673084 |pmc=307568 |bibcode=2003PNAS..10015335B |doi-access=free }}</ref> <ref name=Weaver2005>{{cite journal |last1=Weaver |first1=Anne |date=2005 |title=Reciprocal Evolution of the Cerebellum and Neocortex in Fossil Humans |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America |volume=102 |issue=10 |pages=3576–3580 |doi=10.1073/pnas.0500692102 |doi-access=free |pmid=15731345 |pmc=553338 |bibcode=2005PNAS..102.3576W}}</ref> <ref name="Wynnetal2016">{{cite journal |last1= Wynn |first1= Thomas |last2= Overmann |first2= Karenleigh A |last3= Coolidge |first3= Frederick L |date= 2016 |title= The false dichotomy: A refutation of the Neandertal indistinguishability claim |journal= Journal of Anthropological Sciences |volume=94 |issue= 94 |pages= 201–221 |doi= 10.4436/jass.94022 |pmid= 26708102 }}</ref> <ref name=dannemann>{{cite journal |last1=Dannemann |first1=M. |last2=Kelso |first2=J. |title=The contribution of Neanderthals to phenotypic variation in modern humans |journal=The American Journal of Human Genetics |year=2017 |volume=101 |issue=4 |pages=578–589 |doi=10.1016/j.ajhg.2017.09.010 |pmid=28985494 |pmc=5630192}}</ref> <ref name=Weyrich2017>{{cite journal |title=Neanderthal behaviour, diet, and disease inferred from ancient DNA in dental calculus |volume=544 |issue=7650 |pages=357–361 |journal=Nature |doi=10.1038/nature21674 |pmid=28273061 |year=2017 |last1=Weyrich |first1=L. S. |last2=Duchene |first2=S. |last3=Soubrier |first3=J.|display-authors=et al. |bibcode=2017Natur.544..357W |hdl=10261/152016 |s2cid=4457717 |url=https://radar.brookes.ac.uk/radar/items/d6689cb0-38fa-4d3e-98e4-c8be2bd0263e/1}}</ref> <ref name=Spikins2019>{{cite journal |first1=P. |last1=Spikins |first2=A. |last2=Needham |first3=B. |last3=Wright |year=2019 |title=Living to fight another day: The ecological and evolutionary significance of Neanderthal healthcare |journal=Quaternary Science Reviews |volume=217 |pages=98–118 |doi=10.1016/j.quascirev.2018.08.011 |bibcode=2019QSRv..217...98S |doi-access=free}}</ref> <ref name="neandercarnivore">{{cite journal |doi=10.1073/pnas.120178997 |title=Neanderthal diet at Vindija and Neanderthal predation: The evidence from stable isotopes |year=2000 |last1=Richards |first1=M. P. |last2=Pettitt |first2=P. B.|last3=Trinkaus |first3=E.|last4=Smith |first4=F. H. |last5=Paunović |first5=M. |last6=Karavanić |first6=I. |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=97 |issue=13 |pages=7663–7666 |pmid=10852955 |jstor=122870 |bibcode=2000pnas...97.7663r |pmc=16602|doi-access=free }}</ref> <ref name=krief2015>{{cite journal |first1=S. |last1=Krief |first2=C. |last2=Daujeard |first3=M. |last3=Moncel |first4=N. |last4=Lamon |first5=V. |last5=Reynolds |year=2015 |title=Flavouring food: the contribution of chimpanzee behaviour to the understanding of Neanderthal calculus composition and plant use in Neanderthal diets |journal=Antiquity |volume=89 |issue=344 |pages=464–471 |doi=10.15184/aqy.2014.7 |s2cid=86646905 |url=https://www.researchgate.net/publication/283861536}}</ref> <ref name=speth2015>{{cite journal |first=J. D. |last=Speth |year=2015 |title=When did humans learn to boil? |journal=PaleoAnthropology |pages=54–67 |url=http://www.paleoanthro.org/media/journal/content/PA20150054.pdf}}</ref> }} == Eksterne skakels == * {{cite web |first=C. David |last=Kreger |date=30 Junie 2000 |url=http://www.archaeologyinfo.com/homoneaderthalensis.htm |title=Homo neanderthalensis |publisher=ArchaeologyInfo.com |accessdate=23 Mei 2009}} * {{cite web|first=Dennis|last=O'Neil|date=12 Mei 2009|url=http://anthro.palomar.edu/homo2/mod_homo_2.htm|title=Evolution of Modern Humans: Neandertals|accessdate=23 Mei 2009|archive-date=26 Desember 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181226112024/https://www2.palomar.edu/anthro/homo2/mod_homo_2.htm|url-status=dead}} * {{cite web | title = Homo neanderthalensis | publisher = The Smithsonian Institution | url = http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/homo-neanderthalensis}} * {{cite web | title = Neanderthal DNA | publisher = International Society of Genetic Genealogy | url = http://www.isogg.org/neanderthaldna.htm}}: Includes Neanderthal mtDNA sequences * {{Commons-kategorie inlyn|Homo neanderthalensis}} * [[Lêer:Crystal txt.png|15px]] Hierdie artikel is vertaal uit die [[:en:Neanderthal|Engelse Wikipedia]] {{Menslike evolusie}} {{Normdata}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Evolusie]] [[Kategorie:Fossiele]] [[Kategorie:Uitgestorwe primate]] dnkbocm5atadpjqlt4z16u4vnu4oy6f 2513705 2513700 2022-07-20T09:34:49Z Burgert Behr 2401 Paar goed wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Neanderdaller | fossil_range = {{Fossiel tydperk|0.6|0.03}} Middel- tot Laat [[Pleistoseen]] | image= Homo sapiens neanderthalensis.jpg | image_caption = ’n Neanderdallerkopbeen. | image2 = | image2_alt =g | image2_caption = | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Mammalia]] | ordo = [[Primates]] | familia = [[Hominidae]] | genus = ''[[Homo]]'' | species = '''''H. neanderthalensis''''' | binomial = ''Homo neanderthalensis'' | binomial_authority = William King, 1864 | synonyms = ''Homo mousteriensis''<ref>[https://books.google.com/books?id=pXZ1AQAAQBAJ&pg=PT361&lpg=PT361&dq=Homo+mousteriensis&source=bl&ots=SwpgvbZPNx&sig=Iiq55UMRGSIOoxZqE39aWNwrJXc&hl=en&sa=X&ei=BnXtUsq7FO6uyAH06IAo&ved=0CGAQ6AEwCg#v=onepage&q=Homo%20mousteriensis&f=false Dictionary of Anthropology - Charles Winick - Google Books]. Books.google.ca (1956-12-18). Besoek op 24 Mei 2014.</ref><br />''Homo sapiens neanderthalensis''<br />''Palaeoanthropus neanderthalensis''<ref>[https://books.google.com/books?id=mR_cxcxO8h8C&pg=PA556&lpg=PA556&dq=Palaeoanthropus+neanderthalensis&source=bl&ots=wsgpR8oudS&sig=3TDe6QN_tlrnqVz10HK2s8Ls9Ho&hl=en&sa=X&ei=cnTtUrWtOqWMyQHWg4DgCg&ved=0CHwQ6AEwCw#v=onepage&q=Palaeoanthropus%20neanderthalensis&f=false Bibliography of Fossil Vertebrates 1954-1958 - C.L. Camp, H.J. Allison, and R.H. Nichols - Google Books]. Books.google.ca. Besoek op 24 Mei 2014.</ref> | range_map = Range of Homo neanderthalensis.png | range_map_width = 220px | range_map_caption = Die Neanderdaller kon voorgekom het so ver as die Altai- en die Oeralgebergte. }} Die '''Neanderdallers''' of '''Neanderdalmense''' is ’n [[Uitsterwing|uitgestorwe]] [[spesie]] van [[argaïese mense]] in die [[genus]] ''[[Homo]]'', moontlik ’n subspesie van ''[[Homo sapiens]]'', wat tot omtrent 40&nbsp;000 jaar gelede in [[Eurasië]] voorgekom het.<ref>{{cite web |url=http://www.livescience.com/28036-neanderthals-facts-about-our-extinct-human-relatives.html |title=Neanderthal: Facts About Our Extinct Human Relatives |publisher=LiveScience |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200513075637/https://www.livescience.com/28036-neanderthals-facts-about-our-extinct-human-relatives.html |archive-date=13 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Hoewel daar konsensus is dat die redes vir hulle [[uitsterwing]] "hoogs betwisbaar" is, word [[demografie]]se faktore soos klein bevolkings, verbastering en lukrake skommelings as waarskynlike faktore beskou.<ref>{{cite journal |last1=Vaesen |first1=Krist |last2=Dusseldorp |first2=Gerrit L. |last3=Brandt |first3=Mark J. |date=2021 |title=An emerging consensus in palaeoanthropology: Demography was the main factor responsible for the disappearance of Neanderthals |journal=Scientific Reports |volume=11 |issue=1 |page=4925 |doi=10.1038/s41598-021-84410-7|pmid=33649483 |pmc=7921565 |bibcode=2021NatSR..11.4925V }}</ref><ref>{{cite journal |last1=Vaesen |first1=Krist |last2=Dusseldorp |first2=Gerrit L. |last3=Brandt |first3=Mark J. |date=2021 |title=Author correction: 'An Emerging Consensus in Palaeoanthropology: Demography Was the Main Factor Responsible for the Disappearance of Neanderthals'|journal=Scientific Reports |volume=11 |issue=1 |page=8450 |doi=10.1038/s41598-021-88189-5|pmid=33850254 |pmc=8044239 |bibcode=2021NatSR..11.8450V |s2cid=233232999 }}</ref> Ander redes wat aangevoer word, is opname in die moderne menslike samelewing,<ref name=Villa2014>{{cite journal |first1=P. |last1=Villa |first2=W. |last2=Roebroeks |year=2014 |title=Neandertal demise: an archaeological analysis of the modern human superiority complex |journal=PLOS ONE |volume=9 |issue=4 |page=e96424 |doi=10.1371/journal.pone.0096424 |pmc=4005592 |pmid=24789039 |bibcode=2014PLoSO...996424V|doi-access=free }}</ref> groot [[klimaat]]sveranderings,<ref name=bradtmoller2012>{{cite journal |first1=M. |last1=Bradtmöller |first2=A. |last2=Pastoors |first3=B. |last3=Weninger |first4=G. |last4=Weninger |year=2012 |title=The repeated replacement model – Rapid climate change and population dynamics in Late Pleistocene Europe |journal=Quaternary International |volume=247 |pages=38–49 |doi=10.1016/j.quaint.2010.10.015 |bibcode=2012QuInt.247...38B}}</ref> siektes<ref name=underdown2008>{{cite journal |first=S. |last=Underdown |year=2008 |title=A potential role for transmissible spongiform encephalopathies in Neanderthal extinction |journal=Medical Hypotheses |volume=71 |issue=1 |pages=4–7 |doi=10.1016/j.mehy.2007.12.014 |pmid=18280671}}</ref><ref name=sullivan2017>{{cite journal |first1=A. P. |last1=Sullivan |first2=M. |last2=de Manuel |first3=T. |last3=Marques-Bonet |first4=G. H. |last4=Perry |year=2017 |title=An evolutionary medicine perspective on Neandertal extinction |journal=Journal of Human Evolution |volume=108 |pages=62–71 |doi=10.1016/j.jhevol.2017.03.004 |url=https://www.biorxiv.org/content/biorxiv/early/2016/04/06/047209.full.pdf |pmid=28622932}}</ref> of 'n kombinasie van dié faktore. Hulle word gewoonlik geklassifiseer as die spesie '''''Homo neanderthalensis''''', maar sommige wetenskaplikes beskou hulle as '''''Homo sapiens neanderthalensis''''', ’n subspesie van ''Homo sapiens''. Dit is onduidelik wanneer die Neanderdallers van die menslike lyn afgeskei het; studies dui op verskillende intervalle wat wissel van 315&nbsp;000 jaar<ref name=stringer/> tot meer as 800&nbsp;000 jaar gelede.<ref name=gomez2019/> Die tyd toe hulle van hulle voorouer ''[[Homo heidelbergensis|H. heidelbergensis]]'' afgeskei is, is ook onduidelik. Die oudste moontlike Neanderdallerbene dater van 430&nbsp;000 jaar gelede, maar die klassifikasie is onseker.<ref name=meyer2016/> Neanderdallers is bekend van talle [[fossiel]]e, veral van ná 130&nbsp;000 jaar gelede.<ref name=klein1983/> Die [[tipespesie|tipespesimen]], "Neanderthal 1", is in 1856 in die Neanderdal in die hedendaagse [[Duitsland]] ontdek. Vir 'n groot deel van die 20ste eeu het navorsers die Neanderdallers uitgebeeld as primitief, onintelligent en dierlik. Hoewel kennis en die persepsie van hulle sedertdien aansienlik verander het in die wetenskaplike gemeenskap, is die beeld van die onontwikkelde grotman-argetipe steeds gewild in die volkskultuur.{{sfn|Papagianni|Morse|2013}}<ref name=drell2000/> [[Lêer:Neanderthalensis.jpg|duimnael|180px|links|’n Neanderdallerskelet (Amerikaanse Museum van Natuurgeskiedenis).]] Die Neanderdallers se tegnologie was taamlik gesofistikeerd. Dit sluit in die kultuur van steengereedskap<ref name=Shaw1999/> en die vermoë om vuur te maak,<ref name="Sorensen_etal2018">{{Cite journal |last1=Sorensen |first1=A. C. |last2=Claud |first2=E. |last3=Soressi |first3=M. |year=2018 |title=Neandertal fire-making technology inferred from microwear analysis |journal=Scientific Reports |volume=8 |issue=1 |pages=10065 |doi=10.1038/s41598-018-28342-9 |pmid=30026576 |pmc=6053370 |issn=2045-2322 |bibcode=2018NatSR...810065S}}</ref> asook die bou van vuurherde,<ref name=hayden2012/><ref name=kedar2019/> om boombasteer<ref name=schmidt/> en minstens eenvoudige [[klere]] soos komberse en poncho's te maak,<ref name=hoffecker2009/> te weef<ref name=Hardy2020/> en op die [[Middellandse See]] te vaar.<ref name=ferentinos2012/> Hulle het ook medisinale plante gebruik<ref name=buckley/> en ernstige beserings behandel, kos gestoor en verskeie kookmetodes gebruik soos die braai, kook en rook van vleis.<ref name=hardy2012/> Neanderdallers het 'n groot verskeidenheid kos geëet, veral [[ewehoewiges]],<ref name=dusseldorp2013/> maar ook ander diere van die [[Pleistoseen]],{{sfn|Papagianni|Morse|2013}} [[plant]]e, klein [[soogdier]]e, [[voël]]s en seediere.{{sfn|Brown|2011}} Hoewel hulle moontlik roofdiere aan die bopunt van die [[voedselketting]] was, het hulle nog met grotbere, grotleeus, grothiënas en ander groot roofdiere meegeding.{{sfn|Shipman|2015|loc= pp. 120–143}} 'n Aantal voorbeelde van simboliese gedagtes en [[kuns]] word onbeslis aan Neanderdallers toegeskryf{{sfn|Tattersall|2015}}, soos moontlike ornamente wat gemaak is van voëlkloue en vere<ref name=Errico2017/>{{sfn|Finlayson|2019}} of skulpe,<ref name=Hoffman/> asook versamelings ongewone voorwerpe soos [[kristal]]le en [[fossiel]]e.<ref name=Moncel2012/> Hulle het blykbaar musiek met 'n soort [[fluit]]<ref name=Turk2018/> en Spaanse [[grotkuns]] gemaak<ref name=Aubert2018/> wat uit voor 65&nbsp;000 jaar gelede dateer.<ref name=pike2017/><ref name=hoffmann2018/> Sommige bewerings van [[godsdiens]]oortuigings is al gemaak.<ref name=wunn2000/> Neanderdallers kon moontlik praat, maar dit is nie bekend hoe ingewikkeld hulle spraak was nie.<ref name=dediu2018/><ref name=danastasio2013/> In vergelyking met die mens het Neanderdallers 'n robuuste liggaamsbou gehad met proporsioneel kort ledemate. Navorsers skryf dit dikwels toe aan aanpassing om hitte in 'n koue klimaat te bewaar, maar dit kon ook aanpassings gewees het om te hardloop in die warmer woudstreke waar hulle dikwels voorgekom het.<ref name=stewart2019/> Hulle het egter wel aanpassings vir die koue gehad, soos gespesialiseerde vetstoring<ref name=Kislev2018/> en 'n vergrote neus om lug warm te maak.<ref name=Azevedo2017/> Die mans was gemiddeld 165&nbsp;cm lank en vroue 153&nbsp;cm, nes moderne mense voor die industriële tydperk.<ref name="Helmuth1998"/> Die breinholtes van mans en vroue was onderskeidelik sowat 1&nbsp;600&nbsp;cm³ en 1&nbsp;300&nbsp;cm³,<ref name=holloway1985/><ref name=amano2015/> wat binne die omvang van moderne menslike breine is. Die totale Neanderdalbevolking was klein. Tog is daar bewyse van streekkulture en dus gereelde kommunikasies tussen gemeenskappe.<ref name=Ruebens2013/><ref name=Fabre2009/> Hulle kon in grotte gelewe het na gelang van die [[seisoen]].<ref name=Demay2012/> Die Neanderdalgenoomprojek van 2010 het bewyse gevind van verbastering tussen Neanderdallers en moderne mense.<ref name="green" /><ref name="sankararaman2014" /> Dit het moontlik tussen 316&nbsp;000 en 219&nbsp;000 jaar gelede voorgekom,<ref name="Peyrégne" /> maar waarskynliker sowat 100&nbsp;000 jaar gelede en weer 65&nbsp;000 jaar gelede.<ref name="Kuhlwilm" /> Dit lyk ook of Neanderdallers in [[Siberië]] met [[Denisova-hominien]]e, 'n ander groep argaïese mense, verbaster het.<ref name="Prufer2014" /><ref name=Pennisi/> Neanderdallergene kom ook in ander bevolkings voor en sowat 20% van dié gene het oorleef.<ref name="vernot2014" /> Dit het blykbaar die mens se [[immuunstelsel]] beïnvloed<ref>{{Cite journal |last1=Zeberg |first1=Hugo |last2=Pääbo |first2=Svante |date=2021-03-02 |title=A genomic region associated with protection against severe COVID-19 is inherited from Neandertals |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=118 |issue=9 |pages=e2026309118 |doi=10.1073/pnas.2026309118 |pmid=33593941 |pmc=7936282 |s2cid=231943450 |issn=0027-8424 |doi-access=free}}</ref> en word ook genoem ten opsigte van verskeie ander [[biologie]]se funksies en strukture.<ref name=Dolgova2018/> ==Taksonomie== ===Etimologie=== [[Beeld:Neanderthal excavation site.JPG|thumb|220px|links|Die Kleine Feldhofer-grot, waar Neanderthal 1 ontdek is.]] Neanderdallers is genoem na die ''Neandertal'' in Duitsland (voorheen gespel ''Neanderthal'').<ref name="naming">{{cite journal |last1=Howell |first1=F. C.|year=1957 |title=The evolutionary significance of variation and varieties of 'Neanderthal' man |journal=The Quarterly Review of Biology |volume=32 |issue=4 |pages=330–347 |doi=10.1086/401978 |jstor=2816956 |pmid=13506025 |s2cid=10857962}}</ref><ref name=Kreisstadt2017/> Die dal self is genoem na Joachim Neander, 'n Duitse teoloog en liedjieskrywer wat die streek dikwels besoek het.<ref>{{cite web |url=https://www.ahdictionary.com/word/search.html?q=Neanderthal |title=Neanderthal |website=American Heritage Dictionary |access-date=February 18, 2020}}</ref> Neanderthal 1, die tipespesimen, was in [[antropologie]]se geskrifte bekend as die "Neanderdalskedel" en die rekonstruksie wat op die skedel gegrond is, is die "Neanderdalmens" genoem.<ref>{{cite book |url=https://archive.org/stream/lecturesonmanhi00huntgoog#page/n330/mode/2up |title=Lectures on man: his place in creation, and in the history of the earth |last=Vogt |first=K. C.|publisher=Longman, Green, Longman and Roberts |year=1864 |place=Londen, VK |pages=302, 473}}</ref> Die hele spesie is ''Homo neanderthalensis'' genoem, en dit onderskei dit is apart van mense, soos in 1863 die eerste keer voorgestel is deur die Ierse geoloog William King.<ref name="King64">{{Cite journal |last1=King |first1=W. |year=1864 |title=On the Neanderthal skull, or reasons for believing it to belong to the Clydian Period and to a species different from that represented by man |url=https://biodiversitylibrary.org/page/29371003 |journal=Report of the British Association for the Advancement of Science, Notices and Abstracts, Newcastle-upon-Tyne, 1863 |volume=33 |pages=81–82 |via=Biodiversity Heritage Library}}</ref><ref name="MurrNashSeoiMcCo15">{{cite journal |last1=Murray |first1=J. |title=The contribution of William King to the early development of palaeoanthropology |year=2015 |journal=Irish Journal of Earth Sciences |volume=33 |pages=1–16 |doi=10.3318/ijes.2015.33.1 |jstor=10.3318/ijes.2015.33.1 |last2=Nasheuer |first2=H. P. |last3=Seoighe |first3=C. |last4=McCormack |first4=G. P. |last5=Williams |first5=D. M. |last6=Harper |first6=D. A. T.}}</ref><ref>{{cite journal |first=A. K. |last=Winner |year=1964 |title=Terminology |journal=Current Anthropology |volume=5 |issue=2 |pages=119–122 |doi=10.1086/200469 |jstor=2739959 |s2cid=224796921}}</ref> [[Beeld:Stammbaum der Primaten Haeckel.jpg|thumb|220px|Ernst Haeckel se stamboom van die primate dui ''H. stupidus'' (Neanderdallers) aan as die voorsaat van ''H. sapiens''.<ref name=haeckel>{{cite book |url=https://archive.org/details/systematischephy03haec/page/601 |first=E. |last=Haeckel |year=1895 |title=Systematische Phylogenie: Wirbelthiere |publisher=G. Reimer |language=de |page=601}}</ref>]] [[Beeld:Calotte crânienne, type de l'espèce Homo neanderthalensis, vallée de Néander.jpg|thumb|220px|links|Die bokant van die skedel van Neanderthal 1, die tipespesimen, in die Musée de l'Homme, [[Parys]].]] [[Beeld:Le Moustier.jpg|links|thumb|220px|''Le Moustier'' deur Charles R. Knight, 1920.]] ===Navorsingsgeskiedenis=== Die eerste Neanderdalleroorblyfsel, 'n skedel, is in 1829 deur die Nederlandse naturalis Philippe-Charles Schmerling in die Grottes d'Engis in [[België]], ontdek. Hy het egter gedink dit behoort aan 'n moderne mens.<ref>{{cite book |url=https://orbi.uliege.be/handle/2268/207986 |first=P. |last=Schmerling |year=1834 |title=Recherches sur les ossemens fossiles découverts dans les cavernes de la province de Liége |trans-title=Research on the fossil specimens discovered in the caves of Liège |publisher=P. J. Collardin |pages=30–32 |hdl=2268/207986}}</ref> In 1848 is "Gibraltar 1" van die Forbes-groefsteen aan Gibraltar se wetenskapvereniging voorgelê, maar hulle het ook geglo dit is 'n moderne menslike skedel.<ref>{{cite journal |first=A. |last=Menez |year=2018 |title=Custodian of the Gibraltar skull: the history of the Gibraltar Scientific Society |journal=Earth Sciences History |volume=37 |issue=1 |pages=34–62 |doi=10.17704/1944-6178-37.1.34}}</ref> In 1856 het die plaaslike onderwyser Johann Carl Fuhlrott besef bene van die Kleine Feldhofer-grot in die Neanderdal, Neanderdal 1, is iets anders as dié van 'n moderne mens.<ref name=Schmitz2002>{{cite journal |first1=R. W. |last1=Schmitz |first2=D. |last2=Serre |first3=G. |last3=Bonani |display-authors=et al. |year=2002 |title=The Neandertal type site revisited: interdisciplinary investigations of skeletal remains from the Neander Valley, Germany |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=99 |issue=20 |pages=13342–13347 |doi=10.1073/pnas.192464099 |pmc=130635 |pmid=12232049 |bibcode=2002PNAS...9913342S|doi-access=free }}</ref> Hy het dit in 1857 aan die Duitse antropoloog Hermann Schaaffhausen gegee om te bestudeer. Dit het bestaan uit die skedel, bene van die bobeen, regterarm, heupbeen, skouerblad, ribbes en ander bene.<ref name=king1864/><ref>{{cite journal |first=H. |last=Schaaffhausen |year=1858 |title=Zur Kenntnis der ältesten Rassenschädel |journal=Archiv für Anatomie, Physiologie und Wissenschaftliche Medicin |pages=453–478 |language=de |trans-title=Acknowledging the oldest racial skull}}</ref> Ná die publikasie van [[Charles Darwin]] se ''On the Origin of Species'' het Fuhlrott en Schaaffhausen gemeen die bene behoort aan 'n antieke moderne mens.<ref name=drell2000/><ref name=king1864/><ref name=schlager/><ref>{{cite journal |first=J. C. |last=Fuhlrott |url=https://www.naturhistorischerverein.de/neandertaler_ebook.pdf |title=Menschliche Überreste aus einer Felsengrotte des Düsselthales |trans-title=Human remains from a rock grotto in Düsseltal |journal=Verh Naturhist Ver Preuss Rheinl |year=1859 |volume=16 |pages=131–153 |language=de}}</ref> Fuhlrott en Schaaffhausen het teenstand gekry van veral die patoloog Rudolf Virchow, wat gereken het 'n mens kan nie 'n nuwe spesie definieer op grond van 'n enkele ontdekking nie. In 1872 het Virchow Neanderdallereienskappe verkeerdelik vertolk as tekens van seniliteit, siektes en misvorming.<ref>{{cite journal |last=Virchow |first=R. |trans-title=Examinations on the Neandertal skull |language=de |title=Untersuchung des Neanderthal-Schädels |journal=Verh Berl Anthrop Ges |year=1872 |volume=4 |pages=157–165}}</ref> Dit het die navorsing oor die Neanderdaller vertraag tot aan die einde van die 19de eeu.<ref name=drell2000>{{cite journal |first=J. R. R. |last=Drell |year=2000 |title=Neanderthals: a history of interpretation |journal=Oxford Journal of Archaeology |volume=19 |issue=1 |pages=1–24 |doi=10.1111/1468-0092.00096 |s2cid=54616107 |url=https://semanticscholar.org/paper/58187be48de69d51c7c50e7a59ce26c16fb7d099}}</ref><ref name=schlager/> Teen die vroeë 20ste eeu is nog talle ander ontdekkings van Neanderdalleroorblyfsels gemaak, en daar is bepaal ''H. neanderthalensis'' is 'n wettige spesie. Die invloedrykste spesimen was La Chapelle-aux-Saints 1 ("Die Ou Man") uit La Chapelle-aux-Saints, [[Frankryk]]. Die Franse paleoantropoloog Marcellin Boule het verskeie geskrifte geskryf, onder meer die eerste een wat [[paleoantropologie]] as 'n wetenskap gevestig het, en het die spesimen beskryf. Hy het hom egter as krom en aapagtige gerekonstrueer, en net verreweg verwant aan die moderne mens. Boule het die gewilde beeld van Neanderdallers aangevuur as barbaars, krom, knuppelswaaiend en primitief. Dié beeld is verskeie dekades lank nageboots. In 1911 het die Skotse antropoloog Arthur Keith Chapelle-aux-Saints 1 as 'n onmiddellike voorsaat van die moderne mens gerekonstrueer wat langs 'n vuur sit en gereedskap maak. Dit het egter nie wetenskaplikes oortuig nie en in 1915 het Keith van sy teorie afgesien.<ref name=drell2000/><ref name=schlager/><ref name=sommer2006>{{cite journal |first=M. |last=Sommer |year=2006 |title=Mirror, mirror on the wall: Neanderthal as image and 'distortion' in early 20th-century French science and press |journal=Social Studies of Science |volume=36 |issue=2 |pages=207–240 |doi=10.1177/0306312706054527 |s2cid=145778787 |url=http://blog.wbkolleg.unibe.ch/wp-content/uploads/Sommer2006_MirrorMirrorNeanderthals.pdf}}</ref> [[Beeld:Neanderthaler Fund.png|thumb|220px|Die rekonstruksie van Neanderthal 1 deur Hermann Schaaffhausen, 1888.]] Teen die middel van die eeu het wetenskaplikes 'n poging aangewend om die Neanderdaller beter te verstaan. Idees soos die Neanderdaller se gedrag, intelligensie en kultuur is bespreek, en daaruit het 'n mensagtiger beeld te voorskyn gekom. In 1939 het die Amerikaanse antropoloog Carleton Coon die Neanderdaller gerekonstrueer in 'n moderne sakepak en hoed om te beklemtoon dat hy min of meer ononderskeidbaar van die moderne mens sou gewees het as hy tot vandag oorleef het. [[William Golding]] se roman van 1955 ''The Inheritors'' beeld Neanderdallers uit as veel emosioneler en beskaafder.<ref name=drell2000/>{{sfn|Papagianni|Morse|2013}}<ref name=Langdon2016/> Boule se beeld het egter werke tot in die 1960's beïnvloed. Deesdae is rekonstruksies van Neanderdallers mensliker.<ref name=schlager>{{cite book |first1=S. |last1=Schlager |first2=U. |last2=Wittwer-Backofen |year=2015 |chapter=Images in paleoanthropology: facing our ancestors |title=Handbook of paleoanthropology |publisher=Springer-Verlag Berlin Heidelberg |pages=1019–1027 |editor1-first=W. |editor1-last=Henke |editor2-first=I. |editor2-last=Tattersall |doi=10.1007/978-3-642-39979-4_70 |isbn=978-3-642-39978-7}}</ref><ref name=Langdon2016/> 'n Verbastering tussen Neanderdallers en moderne mense is al vroeg vermoed,<ref name="McFarland">{{cite book |url=http://www.electricscotland.com/webclans/cairney/14.htm|title=Clans and families of Ireland and Scotland, an ethnography of the Gael |last1=Cairney |first1=C. T. |year=1989 |publisher=McFarland |isbn=978-0-89950-362-2 |page=14}}</ref> soos in 1800 voorgestel deur die Engelse paleoantropoloog [[Thomas Henry Huxley|Thomas Huxley]],<ref>{{cite journal |last=Huxley |first=T. |year=1891 |title=The Aryan question and pre-historic man |url=http://aleph0.clarku.edu/huxley/CE7/Aryan.html |journal=The Popular Science Monthly |volume=38 |pages=512–516}}</ref> in 1907 deur die Deense etnograaf Hans Peder Steensby<ref>{{cite journal |first=H. P. |last=Steensby |title=Racestudier i Danmark |trans-title=Race Studies in Denmark |language=da |url=http://img.kb.dk/tidsskriftdk/pdf/gto/gto_0019-PDF/gto_0019_67206.pdf |journal=Geographical Journal |publisher=Geografisk Tidsskrift |volume=9 |year=1907}}</ref> en in 1962 deur Coon.<ref>{{cite journal |last=Coon |first=C. S. |title=The origin of races |journal=Science |year=1962 |volume=140 |issue=3563 |publisher=Knopf |pages=548–549 |doi=10.1126/science.140.3563.208 |pmid=14022816 |url=https://archive.org/details/B-001-001-289/page/n631}}</ref> In die vroeë 2000's is vermeende kruisingspesimens ontdek.<ref name = "Tattersall">{{cite journal |doi=10.1073/pnas.96.13.7117 |title=Hominids and hybrids: The place of Neanderthals in human evolution |year=1999 |last1=Tattersall |first1=I. |last2=Schwartz |first2=J. H. |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=96 |issue=13 |pages=7117–19 |jstor=48019 |bibcode=1999PNAS...96.7117T |pmid=10377375 |pmc=33580|doi-access=free }}</ref> Eenderse anatomie kan egter toegeskryf word aan aanpassing by dieselfde soort omgewing eerder as verbastering.{{sfn|Reich|2018}} Neanderdallergene is in 2010, met die eerste [[genoom]]volgordebepaling van Neanderdallers, in moderne bevolkings aangetref.<ref name=green>{{cite journal |last1=Green |first1=R. E. |last2=Krause |first2=J. |last3=Briggs |first3=A. W. |display-authors=3 |last4=Maricic |first4=T. |last5=Stenzel |first5=U. |last6=Kircher |first6=M. |last7=Patterson |first7=N. |last8=Li |first8=H. |last9=Zhai |first9=W. |title=A draft sequence of the Neandertal genome |journal=Science |year= 2010 |volume=328 |issue=5979 |pages=710–722 |doi=10.1126/science.1188021 |pmid=20448178 |pmc=5100745 |bibcode=2010Sci...328..710G}}</ref> Dit is gegrond op drie spesimens in die Vindijagrot in [[Kroasië]] wat amper 4% argaïese [[DNS]] bevat het. ===Klassifikasie=== {{kladogram|align=left|caption=2019-filogenie gegrond op 'n vergelyking van antieke proteome en genome met dié van moderne spesies.<ref name="Chen2019">{{cite journal |first1=F. |last1=Chen |first2=F. |last2=Welker |first3=C. |last3=Shen |year=2019 |title=A late Middle Pleistocene Denisovan mandible from the Tibetan Plateau |journal=Nature |volume=569 |issue=7,756 |pages=409–412 |doi=10.1038/s41586-019-1139-x|pmid=31043746 |bibcode=2019Natur.569..409C |s2cid=141503768|url=https://kar.kent.ac.uk/74280/1/Xiahe_Main.pdf }}</ref>|width=400|cladogram= {{clade |1={{clade |1=''[[Homo sapiens]]'' |2={{clade |1={{clade |1=[[Denisova-hominien]] van die Denisovagrot |2=Denisova van die Baishiya Karstgrot }} |2={{clade |1=Neanderdaller van die Denisovagrot |2={{clade |1=Neanderdaller van die Sidróngrot |2=Neanderdaller van die Vindijagrot }} }}}}}}}}}} Neanderdallers is [[hominied]]e in die [[genus]] ''[[Homo]]'' (mense) en word gewoonlik geklassifiseer as 'n aparte [[spesie]], ''H. neanderthalensis'', hoewel soms as 'n [[subspesie]] van moderne mense soos ''H. sapiens neanderthalensis''. Dan word die mens geklassifiseer as ''H. sapiens sapiens''.<ref name="Pääbo2014"/> 'n Groot deel van die omstredenheid spruit uit die vaagheid van die term "spesie", want dit beteken gewoonlik twee geneties geïsoleerde bevolkings, maar 'n kruising tussen mense en Neanderdallers het plaasgevind.<ref name="Pääbo2014">{{cite book |title=Neanderthal man: in search of lost genomes |author-last=Pääbo |author-first=S. |publisher=Basic Books |year=2014 |location=New York |page=237 }}</ref> Die afwesigheid van vaderlike [[Y-chromosoom|Y-chromosome]] en moederlike [[mitochondriale DNS]] (mtDNS) in moderne mense wat van Neanderdallers af kom, asook die onderverteenwoordiging van Neanderdalse X-chromosoom-DNS, kan dui op 'n afname van vrugbaarheid of gereelde steriliteit van sommige kruisings,<ref name=sankararaman2014/><ref name=currat2004/><ref name=Bustamante>{{cite journal |author-last1=Mendez |author-first1=F. L. |author-last2=Poznik |author-first2=G. D. |author-last3=Castellano |author-first3=S. |author-last4=Bustamante |author-first4=C. D. |title=The divergence of Neandertal and modern human Y chromosomes |journal=American Journal of Human Genetics |volume=98 |number=4 |pages=728–734 |year=2016 |doi=10.1016/j.ajhg.2016.02.023 |pmid=27058445 |pmc=4833433}}</ref> en dit verteenwoordig 'n gedeeltelike biologiese voortplantingsblokkade tussen die groepe, en dus spesie-uitsterwing.<ref name=sankararaman2014/> In 2014 het die genetikus Svante Pääbo sulke "taksonomiese oorloë" as onoplosbaar beskryf, "want daar is geen definisie van spesie wat die geval perfek beskryf nie".<ref name="Pääbo2014"/> Neanderdallers was vermoedelik nader verwant aan Denisova-hominiene as aan moderne mense. Neanderdallers deel ook 'n meer onlangse [[laaste gemeenskaplike voorsaat]] (LGV) met die Denisovas as met moderne mense, volgens kern-DNS (nDNA). Tog deel Neanderdallers en moderne mense 'n meer onlangse mitochondriale LGV (waarneembaar wanneer mtDNS bestudeer word). Dit stam waarskynlik uit 'n verbastering ná die skeiding van die Neanderdallers en Denisovas, wat 'n ander mtDNS-lyn daargestel het. Dit behels óf die introgressie van 'n ander argaïese mens en Denisovas,<ref name="Prufer2014"/><ref name=Pennisi/><ref name="Chen2019"/><ref name=rogers2017/><ref name=hajdinjak2018>{{cite journal |author-first1=M. |author-last1=Hajdinjak |author-first2=Q. |author-last2=Fu |author-first3=A. |author-last3=Hübner |year=2018 |title=Reconstructing the genetic history of late Neanderthals |journal=Nature |volume=555 |issue=7698 |pages=652–656 |doi=10.1038/nature26151 |pmid=29562232 |pmc=6485383 |bibcode=2018Natur.555..652H}}</ref> óf die introgressie van 'n vroeëre, ongeïdentifiseerde moderne mens uit Afrika en die Neanderdallers.<ref>{{cite journal |first1=C. |last1=Posth |first2=C. |last2=Wißing |first3=K. |last3=Kitagawa |display-authors=et al. |title=Deeply divergent archaic mitochondrial genome provides lower time boundary for African gene flow into Neanderthals |journal=Nature Communications |volume=8 |page=16046 |year=2017 |doi=10.1038/ncomms16046| pmid=28675384 | pmc=5500885 | bibcode=2017NatCo...816046P}}</ref> ==Evolusie== {{beeldgroep2|perrow = 2|total_width=300 |image1= Homo_erectus_tautavelensis.jpg|caption1=Fase 1: vroeë pre-Neanderdaller, moontlik ''[[Homo erectus|H. erectus]]'', 450&nbsp;000 jaar gelede) |image2= Homo_heildebergensis._Museo_de_Prehistoria_de_Valencia.jpg|caption2=Fase 2: argaïese Neanderdaller, moontlik ''[[Homo heidelbergensis|H. heidelbergensis]]'', 430&nbsp;000 jaar gelede) |image3= National_Museum_of_Natural_History_(8587341141)_CROP.jpg|caption3=Fase 3: vroeë Neanderdaller, 130&nbsp;000 jaar gelede) |image4= Homo sapiens neanderthalensis.jpg| width5 = 150 | caption4 = Fase 4: klassieke Europese Neanderdaller, 50&nbsp;000 jaar gelede) |footer='''Die akkresiemodel'''<ref name = "Dean1998"/> }} Baie kenners dink ''[[Homo heidelbergensis|H. heidelbergensis]]'' was die laaste gemeenskaplike voorsaat van die Neanderdallers, Denisovas en moderne mense voordat bevolkings in onderskeidelik Europa, Asië en Afrika afgesonder geraak het.<ref>{{cite journal |first=K. W. |last= Ko|year=2016 |title=Hominin interbreeding and the evolution of human variation |journal=Journal of Biological Research-Thessaloniki |volume=23 |pages=17 |doi=10.1186/s40709-016-0054-7 |pmc=4947341 |pmid=27429943}}</ref> Die taksonomiese onderskeid tussen ''H. heidelbergensis'' en die Neanderdallers is hoofsaaklik gebaseer op 'n fossielgaping in Europa tussen 300&nbsp;000 en 243&nbsp;000 jaar gelede. "Neanderdallers word gewoonlik beskou as fossiele wat van ná dié gaping dateer.<ref name = "Dean1998">{{cite journal |author-first1=D. |author-last1=Dean |title=On the phylogenetic position of the pre-Neandertal specimen from Reilingen, Germany |author-first2=J.-J. |author-last2=Hublin |author-first3=R. |author-last3=Holloway |author-first4=R. |author-last4=Ziegler |year=1998 |journal=Journal of Human Evolution |volume=34 |issue=5 |pages=485–508 |doi=10.1006/jhev.1998.0214 |pmid=9614635 |s2cid=6996233 |url=https://semanticscholar.org/paper/c5124104dcc8d911099106295b006e21bf31e60f}}</ref> Bene van 430&nbsp;000 jaar oud by Sima de los Huesos kan egter vroeë Neanderdallers of 'n nabyverwante groep verteenwoordig,<ref name=meyer2016/><ref name=bischoff2003>{{cite journal |doi=10.1006/jasc.2002.0834 |title=The Sima de los Huesos hominids date to beyond U/Th equilibrium (>350kyr) and perhaps to 400–500kyr: new radiometric dates |year=2003 |author-last1=Bischoff |author-first1=J. L. |author-last2=Shamp |author-first2=D. D. |author-first3=A. |author-last3=Aramburu |display-authors=et al. |journal=Journal of Archaeological Science |volume=30 |issue=3 |pages=275–280 |url=https://www.academia.edu/12923811}}</ref> en die 400&nbsp;000 jaar oue Aroeira&nbsp;3 kan 'n oorgangsfase wees. Voorsaat- en afstammende vorme kon saam voorgekom het.<ref>{{cite journal |author-first1=J. |author-last1=Daura |author-first2=M. |author-last2=Sanz |author-first3=J. L. |author-last3=Arsuaga |author-first4=D. L. |author-last4=Hoffman |year=2017 |title=New Middle Pleistocene hominin cranium from Gruta da Aroeira (Portugal) |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=114 |issue=13 |pages=3397–3402 |doi=10.1073/pnas.1619040114 |pmid=28289213 |pmc=5380066|doi-access=free }}</ref> Dit is ook moontlik dat daar 'n geenvloei tussen Wes-Europa en Afrika was tydens die Middel-Pleistoseen wat Neanderdallereienskappe in sommige spesies verberg.<ref name=meyer2016/> Die fossielrekord is baie vollediger vanaf minder as 130&nbsp;000 jaar gelede,{{sfn|Stringer|1993|loc=pp. 65–70}} en spesimens uit dié tydperk maak die grootste deel van die bekende Neanderdallerskelette uit.<ref>{{cite book |author-first1=B. |author-last1=Vandermeersch |author-first2=M. D. |author-last2=Garralda |title=Continuity and discontinuity in the peopling of Europe |chapter=Neanderthal geographical and chronological variation |publisher=Springer Netherlands |editor1=S. Condemi |editor2=G.-C. Weniger |series=Vertebrate Paleobiology and Paleoanthropology |pages=113–125 |year=2011 |doi=10.1007/978-94-007-0492-3_10 |isbn=978-94-007-0491-6}}</ref> Daar is twee hoofhipoteses oor die evolusie van Neanderdallers ná die skeiding tussen Neanderdallers en mense: twee fases en akkresie. Twee fases behels 'n enkele groot omgewingsvoorval, soos die [[Saale-glasiasie]], wat veroorsaak het dat die Europese ''H. heidelbergensis'' se liggaamsgrootte en robuustheid vinnig toegeneem het en hulle kop 'n verlenging ondergaan het (fase 1). Dit het daarna gelei tot ander veranderings in die anatomie van die skedel (fase 2).<ref name="speciation"/> Die anatomie van die Neanderdallers is egter dalk nie net deur aanpassings by die koue weer veroorsaak nie.<ref name=stewart2019/> Volgens die akkresiehipotese het Neanderdallers mettertyd stadig ontwikkel van die voorouer-''H. heidelbergensis'', en dit het in vier fases gebeur: vroeë pre-Neanderdallers, argaïese Neanderdallers, vroeë Neanderdallers en klassieke Neanderdallers.<ref name = "Dean1998"/> Verskeie datums is al voorgestel vir die skeiding tussen Neanderdallers en mense. Volgens die datum van 250&nbsp;000 jaar gelede was ''[[Florisbad-skedel|H. helmei]]'' die laaste gemeenskaplike voorsaat. Die datum van sowat 400&nbsp;000 jaar gelede gebruik ''H. heidelbergensis'' as die LGV. Volgens 600&nbsp;000 jaar gelede was ''[[Homo rhodesiensis|H. rhodesiensis]]'' die LGV, en dit het vertak in moderne mense en 'n ''H. heidelbergensis''-lyn.<ref name=endicott/> Volgens die datum 800&nbsp;000 jaar gelede was ''[[Homo antecessor|H. antecessor]]'' die LGV, maar verskillende variasies van die model stoot die datum terug tot 'n miljoen jaar gelede.<ref name=meyer2016/><ref name=endicott/> 'n Ontleding van 2020 van ''H. antecessor'' dui aan dié spesie is verwant, maar nie 'n direkte voorsaat nie.<ref>{{cite journal |first=F. |last=Welker |display-authors=et al. |title=The dental proteome of ''Homo antecessor'' |journal=Nature |year=2020 |volume=580 |issue=7802 |pages=235–238 |doi=10.1038/s41586-020-2153-8 |pmid=32269345 |pmc=7582224 |bibcode=2020Natur.580..235W |s2cid=214736611}}</ref> DNS-stdies het verskeie datums opgelewer, soos 538&nbsp;000 - 315&nbsp;000,<ref name=stringer/> 553&nbsp;000 - 321&nbsp;000<ref>{{cite journal |first1=A. W. |last1=Briggs |first2=J. M. |last2=Good |first3=R. E. |last3=Green |year=2009 |title=Targeted retrieval and analysis of five Neandertal mtDNA genomes |journal=Science |volume=325 |issue=5,938 |pages=318–321 |doi=10.1126/science.1174462 |pmid=19608918 |url=http://pdfs.semanticscholar.org/db3e/13246f66ddcaf0d6920fca4e7688ccc9a636.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20190307185255/http://pdfs.semanticscholar.org/db3e/13246f66ddcaf0d6920fca4e7688ccc9a636.pdf |url-status=dead |archive-date=2019-03-07 |bibcode=2009Sci...325..318B |s2cid=7117454}}</ref> 565&nbsp;000 - 503&nbsp;000,<ref name=Hajdinjak2018>{{Cite journal |doi=10.1038/nature26151 |issn=1476-4687 |volume=555 |issue=7698 |pages=652–656 |last1=Hajdinjak |first1=M. |last2=Fu |first2=Q. |last3=Hübner |first3=A. |display-authors=3 |last4=Petr |first4=Martin |last5=Mafessoni |first5=Fabrizio |last6=Grote |first6=Steffi |last7=Skoglund |first7=Pontus |last8=Narasimham |first8=Vagheesh |last9=Rougier |first9=Hélène |title=Reconstructing the genetic history of late Neanderthals |journal=Nature |date=March 1, 2018 |pmid=29562232 |pmc=6485383 |bibcode=2018Natur.555..652H}}</ref> 654&nbsp;00 - 475&nbsp;000,<ref name=endicott>{{cite journal |first1=P. |last1=Endicott |first2=S. Y. W. |last2=Ho |first3=C. |last3=Stringer |year=2010 |title=Using genetic evidence to evaluate four palaeoanthropological hypotheses for the timing of Neanderthal and modern human origins |journal=Journal of Human Evolution |volume=59 |issue=1 |pages=87–95 |url=http://materiais.dbio.uevora.pt/MA/Artigos/The_timing_of_Neanderthal_and_modern_human_origins.pdf |doi=10.1016/j.jhevol.2010.04.005|pmid=20510437}}</ref> en 800&nbsp;00 - 520&nbsp;000 jaar gelede.<ref>{{cite journal |first1=R. E. |last1=Green |first2=A. S. |last2=Malaspinas |first3=J. |last3=Krause |first4=A. W. |last4=Briggs |display-authors=etal |year=2008 |title=A complete Neandertal mitochondrial genome sequence determined by high-throughput sequencing |journal=Cell |volume=134 |issue=3 |pages=416–426 |doi=10.1016/j.cell.2008.06.021 |pmc=2602844 |pmid=18692465}}</ref> Die skeiding tussen Neanderdallers en Denisovas het ná die skeiding met moderne mense geskied:<ref name=meyer2016/><ref name="Prufer2014">{{cite journal |first=K. |last=Prüfer |display-authors=etal |year=2014 |title=The complete genome sequence of a Neanderthal from the Altai Mountains |journal=Nature |volume=505 |issue=7481 |pages=43–49|doi=10.1038/nature12886 |pmid=24352235 |pmc=4031459 |bibcode=2014Natur.505...43P}}</ref> sowat 236&nbsp;000 - 190&nbsp;000 of 473&nbsp;000 - 381&nbsp;000 jaar gelede.<ref name="Prufer2014"/> Dié datum kan volgens verskillende studies egter teruggestoot word tot 744&nbsp;000 jaar gelede. ==Demografie== ===Habitat=== [[Beeld:Homo Neanderthalensis Tabun 1 Mount Carmel Israel About 1200,000-50,000 BP.jpg|thumb|links|180px|'n Skedel uit die Tabungrot, [[Israel]], in die Israelmuseum.]] Taamlik min is bekend van die pre- en vroeë Neanderdallers wat voor die Eem- [[interglasiale tyd]] (130&nbsp;000 jaar gelede) gelewe het. Hulle het hoofsaaklik van Wes-Europese terreine gekom. Vanaf 130&nbsp;000 jaar gelede het die gehalte van die fossielrekord drasties verbeter, met fossiele van klassieke Neanderdallers uit Wes-, Sentraal-, Oos- en Mediterreense Europa.<ref name=klein1983>{{cite journal |first=R. G. |last=Klein |year=1983 |title=What Do We Know About Neanderthals and Cro-Magnon Man? |journal=Anthropology |volume=52 |issue=3 |pages=386–392 |jstor=41210959}}</ref> Daar was ook Neanderdallers in Suidwes-, Sentraal en Noord-Asië tot by die [[Altai]]gebergte in Suid-Siberië. Pre- en vroeë Neanderdallers het aan die ander kant blykbaar net Frankryk, Spanje en Italië aaneenlopend beset, hoewel dit lyk of sommige uit dié kerngebied weggetrek het om tydelike nedersettings in die ooste te stig, maar sonder om Europa te verlaat. Tog het Suidwes-Frankryk die meeste terreine met fossiele van pre-, vroeë en klassieke Neanderdallers.<ref name=Serangeli>{{cite journal |first1=J. |last1=Serangeli |first2=M. |last2=Bolus |url=http://www.quartaer.eu/pdfs/2008/2008_serangeli.pdf |year=2008 |title=Out of Europe - The dispersal of a successful European hominin form |journal=Quartär |volume=55 |pages=83–98}}</ref> Die suidelikste vonds was in die Shuqbagrot, [[Levant]].<ref>{{cite journal |first=J. |last=Callander |year=2004 |title=Dorothy Garrod's excavations in the Late Mousterian of Shukbah Cave in Palestine reconsidered |journal=Proceedings of the Prehistoric Society |volume=70 |pages=207–231 |doi=10.1017/S0079497X00001171 |s2cid=191630165}}</ref> Die noordelikste grens word gewoonlik aanvaar as 55°N, met moontlike terreine tussen 50°N en 53°N. Laasgenoemde is egter moeilik om na te vors, omdat ysverskuiwings die meeste menslike oorblyfsels vernietig. Dit en 'n gebrek aan navorsing is volgens die paleoantropoloog Trine Kellberg Nielsen ook die rede vir 'n gebrek aan bewyse van besettings in Suid-[[Skandinawië]] (ten minste tydens die Eem-interglasiaal).<ref>{{cite journal |first1=T. K. |last1=Nielsen |first2=B. M. |last2=Benito |display-authors=et al. |year=2017 |title=Investigating Neanderthal dispersal above 55°N in Europe during the Last Interglacial Complex |journal=Quaternary International |volume=431 |pages=88–103 |doi=10.1016/j.quaint.2015.10.039 |bibcode=2017QuInt.431...88N}}</ref> Artefakte uit die Middel-[[Paleolitikum]] is ontdek tot 60°N op die Russiese vlaktes,<ref>{{Cite journal |last1=Pavlov |first1=P. |last2=Roebroeks |first2=W. |last3=Svendsen |first3=J. I. |title=The Pleistocene colonization of northeastern Europe: a report on recent research |journal=Journal of Human Evolution |volume=47 |issue=1–2 |pages=3–17 |year=2004 |pmid=15288521 |doi=10.1016/j.jhevol.2004.05.002}}</ref><ref name=slimak2011>{{cite journal |first1=L. |last1=Slimak |first2=J. I. |last2=Svendsen |first3=J. |last3=Mangerud |first4=H. |last4=Plisson |year=2011 |title=Late Mousterian persistence near the Arctic Circle |journal=Science |volume=332 |issue=6031 |pages=841–845 |doi=10.1126/science.1203866 |pmid=21566192 |jstor=29784275 |bibcode=2011Sci...332..841S |s2cid=24688365}}</ref> maar dit kan moontlik aan die moderne mens toegeskryf word.<ref name=zwyns2012>{{cite journal |last=Zwyns |first=N. |year=2012 |title=Comment on Late Mousterian persistence near the Arctic Circle |journal=Science |volume=335 |issue=6065 |page=167 |doi=10.1126/science.1209908 |pmid=22246757 |bibcode=2012Sci...335..167Z |doi-access=free}}</ref> Dit is onbekend hoe die vinnig wisselende klimaat van die [[laaste glasiale tyd]] die Neanderdallers geraak het, want warmer tydperke sou gunstiger temperature tot gevolg gehad het, maar ook woudgroei verbeter en megafauna teruggehou het, terwyl kouer tydperke die teenoorgestelde uitwerking sou gehad het.<ref name=bocquet2013/> Dit is egter moontlik dat die Neanderdallers 'n landskap met woude verkies het.<ref name=stewart2019/> Bevolkings kon 'n hoogtepunt bereik het in koue maar nie ekstreme intervalle nie. Dit is moontlik dat hulle habitat vergroot en verklein het namate die ys teruggetrek en aangegroei het.<ref name=bocquet2013/> In 2021 het die Israeliese antropoloog Israel Hershkovitz en sy kollegas voorgestel die 140&nbsp;000 tot 120&nbsp;000 jaar oue Israeliese Nesher Ramla-oorblyfsels, wat 'n mengsel van Neanderdaller- en meer antieke ''[[Homo erectus|H. erectus]]''-voorwerpe bevat, is een so 'n terrein wat die rekolonisasie van Europa ná 'n glasiale tyd toon.<ref>{{cite journal |first1=I. |last1=Hershkovitz |first2=H. |last2=May |first3=R. |last3=Sarig |display-authors=et al. |year=2021 |title=A Middle Pleistocene ''Homo'' from Nesher Ramla, Israel |journal=Science |volume=372 |issue=6549 |pages=1424–1428 |doi=10.1126/science.abh3169 |bibcode=2021Sci...372.1424H |s2cid=235628111}}</ref> [[Beeld:Weichsel-Würm-Glaciation.png|thumb|250px|'n Kaart van Europa tydens die Würm-glasiasie van 70&nbsp;000 tot 20&nbsp;00 jaar gelede]] ===Bevolking=== Nes mense het Neanderdallers moontlik van 'n baie klein bevolking afgestam met sowat 3&nbsp;000 tot 12&nbsp;000 vrugbare individue (die [[effektiewe bevolkingsgrootte]]). Neanderdallerbevolkings het egter klein gebly en swak gene aan hulle nageslag oorgedra weens die afnemende doeltreffendheid van [[natuurlike seleksie]].<ref name="juric" /><ref name=mafessoni2017>{{cite journal |first1=F. |last1=Mafessoni |first2=K. |last2=Prüfer |title=Better support for a small effective population size of Neandertals and a long shared history of Neandertals and Denisovans |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=114 |issue=48 |year=2017 |pages=10256–10257 |doi=10.1073/pnas.1716918114 |pmid=29138326 |pmc=5715791|doi-access=free }}</ref> Verskeie studies met mtDNS-ontledings het gedui op verskillende effektiewe bevolkingsgroottes,<ref name=bocquet2013/> wat wissel van 1&nbsp;000 tot 5&nbsp;000;<ref name=mafessoni2017/> 5&nbsp;000 tot 9&nbsp;000 wat konstant gebly het;<ref>{{cite journal |last1=Lalueza-Fox |first1=C. |last2=Sampietro |first2=M. L. |last3=Caramelli |first3=D. |last4=Puder |first4=Y. |year=2013 |title=Neandertal evolutionary genetics: mitochondrial DNA data from the iberian peninsula |journal=Molecular Biology and Evolution |volume=22 |issue=4 |pages=1077–1081 |doi=10.1093/molbev/msi094 |pmid=15689531 |doi-access=free}}</ref> en 3&nbsp;000 tot 25&nbsp;000 met 'n stadige toename tot 52&nbsp;000 jaar gelede totdat dit daarna afgeneem en tot uitsterwing gelei het.<ref name=Fabre2009>{{cite journal |first1=V. |last1=Fabre |first2=S. |last2=Condemi |first3=A. |last3=Degioanni |year=2009 |title=Genetic evidence of geographical groups among Neanderthals |journal=PLOS ONE |volume=4 |issue=4 |pages=e5151 |doi=10.1371/journal.pone.0005151 |pmc=2664900 |pmid=19367332 |bibcode=2009PLoSO...4.5151F|doi-access=free }}</ref> Alle kenners stem egter saam dat die bevolkings klein was,<ref name=bocquet2013/> dalk minder as 'n tiende van die destydse menslike bevolking in Wes-Europa,<ref>{{cite journal |first1=P. |last1=Mellars |first2=J. C. |last2=French |year=2011 |title=Tenfold population increase in Western Europe at the Neandertal-to-modern human transition |journal=Science |volume=333 |issue=6042 |pages=623–627 |doi=10.1126/science.1206930 |pmid=21798948 |bibcode=2011Sci...333..623M |s2cid=28256970}}</ref> moontlik omdat die Neanderdallers 'n laer vrugbaarheidstempo gehad het.<ref name=Trinkaus2011/> Volgens 'n teorie van Ester Boserup word 'n bevolking se grootte beperk deur die hoeveelheid kos wat dit kan versamel, wat op sy beurt beperk word deur die bevolking se tegnologie. Innovasie neem toe saam met die bevolkingsgrootte, maar as die bevolking te klein is, sal innovasie nie baie vinnig vooruitgaan nie en sal die bevolking klein bly. Dit stem ooreen met die skynbaar 150&nbsp;000 jare lange stagnasie in die Neanderdallers se tegnologie.<ref name=bocquet2013>{{cite journal |first1=J. |last1=Bocquet-Appel |first2=A. |last2=Degioanni |year=2013 |title=Neanderthal demographic estimates |journal=Current Anthropology |volume=54 |pages=202–214 |doi=10.1086/673725 |s2cid=85090309}}</ref> In 'n model met 206 Neanderdallers wat gebaseer is op die hoeveelheid jong en geslagsryp volwassenes in vergelyking met dié van ander ouderdomme, het 80% van dié ouer as 20 jaar gesterf voordat hulle die ouderdom van 40 bereik het. Dié hoë sterftesyfer was waarskynlik te wyte aan die hoëstresomgewing.<ref name=trinkaus1995>{{cite journal |first=E. |last=Trinkaus |year=1995 |title=Neanderthal mortality patterns |journal=Journal of Archaeological Science |volume=22 |issue=1 |pages=121–142 |doi=10.1016/S0305-4403(95)80170-7}}</ref> Daar is egter ook vasgestel dat die ouderdomspiramide vir Neanderdallers en moderne mense dieselfde was.<ref name=bocquet2013/> Babasterftes was baie hoog onder die Neanderdallers: sowat 43% in Noord-Eurasië.<ref name=pettitt2000>{{cite journal |first=R. B. |last=Pettitt |year=2000 |title=Neanderthal lifecycles: developmental and social phases in the lives of the last archaics |journal=World Archaeology |volume=31 |issue=3 |pages=351–366 |doi=10.1080/00438240009696926 |pmid=16475295 |jstor=125106 |s2cid=43859422}}</ref> ==Anatomie== ===Bou=== [[Beeld:Sapiens neanderthal comparison.jpg|thumb|300px|'n Vergelyking tussen die gerekonstrueerde kopbene van 'n manlike Eurasiër (links) en 'n Neanderdaller, in die Clevelandse Museum van Natuurgeskiedenis.]] Neanderdallers en 'n robuuster en stewiger bou as die tipiese moderne mens gehad.<ref name="Helmuth1998"/> Hulle het ook breër, vaatjievormige ribbekaste; breër bekkens;{{sfn|Papagianni|Morse|2013}}<ref name=Gomez2018/> en proporsioneel korter voorarms en bobene gehad.<ref name=stewart2019/><ref name=etrinkaus1981/> Gegrond op 45 bene van 14 Naenderdalse mans en 7 vroue, was die gemiddelde lengte 164 tot 168&nbsp;cm vir mans en 152 tot 156&nbsp;cm vir vroue.<ref name="Helmuth1998"/> Die gewig het gewissel van 77,6&nbsp;kg vir mans tot 66,4&nbsp;kg vir vroue.<ref name=Froehle2009>{{cite journal |last1=Froehle |first1=A. W. |last2=Churchill |first2=S. E. |year=2009 |title=Energetic competition between Neandertals and anatomically modern humans |journal=PaleoAnthropology |pages=96–116 |url=http://www.paleoanthro.org/journal/content/PA20090096.pdf}}</ref> Die nekwerwels van die Neanderdallers was langer en dikker as die meeste mense s'n en het tot stabiliteit bygedra, moontlik vanweë die verskillende vorm en grootte van die kop.<ref>{{cite journal |first1=A. |last1=Gómez-Olivencia |first2=E. |last2=Been |first3=J. L. |last3=Arsuaga |first4=J. T. |last4=Stock |year=2013 |title=The Neandertal vertebral column 1: the cervical spine |journal=Journal of Human Evolution |volume=64 |issue=6 |pages=604–630 |doi=10.1016/j.jhevol.2013.02.008 |pmid=23541382}}</ref> Liggaamsverhoudings word gewoonlik "hiperarkties" genoem vanweë die aanpassings vir die koue, want hulle is soortgelyk aan dié van menslike bevolkings wat in koue klimate ontwikkel het.<ref name=weaver2009/> Die Neanderdaller se bou is nader aan dié van die [[Inuïete]] en Siberiese Joepiks onder moderne mense<ref>{{cite journal |first=T. W. |last=Holliday |year=1997 |title=Postcranial evidence of cold adaptation in European Neandertals |journal=American Journal of Physical Anthropology |volume=104 |issue=2 |pages=245–258 |doi=10.1002/(SICI)1096-8644(199710)104:2<245::AID-AJPA10>3.0.CO;2-# |pmid=9386830}}</ref> – en korter ledemate lei tot 'n groter bewaring van liggaamshitte.<ref name=etrinkaus1981/><ref name=weaver2009>{{cite journal |first=T. D. |last=Weaver |year=2009 |title=The meaning of Neandertal skeletal morphology |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=106 |issue=38 |pages=16,028–16,033 |doi=10.1073/pnas.0903864106 |pmid=19805258 |pmc=2752516|doi-access=free }}</ref> Tog het Neanderdallers van die gematigder streke, soos [[Iberië]], hulle "hiperarktiese" bou behou.<ref>{{cite journal |first1=M. J. |last1=Walker |first2=J. |last2=Ortega |first3=K. |last3=Parmová |first4=M. V. |last4=López |first5=E. |last5=Trinkaus |year=2011 |title=Morphology, body proportions, and postcranial hypertrophy of a Neandertal female from the Sima de las Palomas, southeastern Spain |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=108 |issue=25 |pages=10,087–10,091 |doi=10.1073/pnas.1107318108 |pmc=3121844 |pmid=21646528 |bibcode=2011PNAS..10810087W|doi-access=free }}</ref> In 2019 het die Engelse antropoloog John Stewart en sy kollegas voorgestel die Neanderdallers is eerder aangepas om vir kort ente vinnig te hardloop, omdat hulle blykbaar warmer, beboste streke verkies het bo die kouer [[steppe]], en hulle het volgens DNS-ontledings 'n groter verhouding spiervesels vir vinnige bewegings oor kort afstande gehad as moderne mense, wat weer verder kon hardloop.<ref name=stewart2019>{{cite journal |last1=Stewart |first1=J.R. |last2=García-Rodríguez |first2=O. |last3=Knul |first3=M.V. |last4=Sewell |first4=L. |last5=Montgomery |first5=H. |last6=Thomas |first6=M.G. |last7=Diekmann |first7=Y. |title=Palaeoecological and genetic evidence for Neanderthal power locomotion as an adaptation to a woodland environment |journal=Quaternary Science Reviews |year= 2019 |volume=217 |pages=310–315 |doi=10.1016/j.quascirev.2018.12.023 |bibcode=2019QSRv..217..310S |s2cid=133980969 |url=https://www.researchgate.net/publication/329811193}}</ref> Hulle het langer hakskeenbene gehad,<ref>{{cite journal |first1=D. |last1=Raichlen |first2=H. |last2=Armstrong |first3=D. E. |last3=Lieberman |year=2011 |title=Calcaneus length determines running economy: Implications for endurance running performance in modern humans and Neandertals |journal=Journal of Human Evolution |volume=60 |issue=3 |pages=299–308 |doi=10.1016/j.jhevol.2010.11.002 |pmid=21269660}}</ref> wat hulle vermoë om ver te hardloop verminder het. ===Gesig=== [[Beeld:Reconstruction of Neanderthal woman.jpg|thumb|180px|'n Rekonstruksie van die gesig van 'n Neanderdalvrou.<ref>{{cite journal|title=Cro-Magnons conquered Europe, but left Neanderthals alone|journal=PLOS Biology|year= 2004|volume=2 |issue=12|page=e449|doi=10.1371/journal.pbio.0020449|pmc=532398}}</ref>]] Neanderdallers het 'n reguit ken, skuins voorkop en uitstaande neus gehad wat ook effens hoër aan die gesig begin het as by die meeste mense. Die skedel was gewoonlik langer met 'n groter knop agter,<ref name=gunz2019>{{cite journal |last1=Gunz |first1=P. |last2=Tilot |first2=A. K. |last3=Wittfeld |first3=K. |display-authors=3 |last4=Teumer |first4=A. |last5=Shapland |first5=C. Y. |last6=van Erp |first6=T. G. M. |last7=Dannemann |first7=M. |last8=Vernot |first8=B. |last9=Neubauer |first9=S. |last10=Guadalupe |first10=T. |last11=Fernández |first11=G. |last12=Brunner |first12=H. G. |last13=Enard |first13=W. |last14=Fallon |first14=J. |last15=Hosten |first15=N. |last16=Völker |first16=U. |last17=Profico |first17=A.|last18=Di Vincenzo |first18=F.|last19=Manzi |first19=G.|last20=Kelso |first20=J. |last21=St. Pourcain |first21=B.|last22=Hublin |first22=J.-J. |last23=Franke |first23=B. |last24=Pääbo |first24=S.|author-link24=Svante Pääbo |last25=Macciardi |first25=F. |last26=Grabe |first26=H. J. |last27=Fisher |first27=S. E. |title=Neandertal introgression sheds light on modern human endocranial globularity |journal=Current Biology |year= 2019 |volume=29 |issue=1 |pages=120–127|doi=10.1016/j.cub.2018.10.065 |pmid=30554901 |pmc=6380688}}</ref> hoewel dit in afwisselende groottes by mense ook voorkom. Dit word veroorsaak deur die skedelbasis en slaapbene wat hoër en meer vorentoe sit, en 'n platter skedelkap.<ref>{{cite journal |first1=P. |last1=Gunz |first2=K. |last2=Harvati |year=2007 |title=The Neanderthal "chignon": variation, integration, and homology |journal=Journal of Human Evolution |volume=52 |issue=3 |pages=262–274 |doi=10.1016/j.jhevol.2006.08.010 |pmid=17097133}}</ref> Hulle het ook groter oë gehad wat waarskynlik aangepas was by die min lig van die omgewing.<ref name=pearce2013/> Neanderdallers het 'n taamlike groot kakebeen gehad wat vroeër geglo is 'n reaksie te wees op 'n groot bytkrag wat te sien in aan die gevorderde slytasie van Neanderdallers se voorste tande, maar soortgelyke slytasiepatrone word by moderne mense gesien. Dit kon ook ontwikkel het om groter tande in die kakebeen te huisves, wat slytasie beter sou kon weerstaan,<ref name=clement2012/><ref>{{cite journal |first1=C. F. |last1=O'Connor |first2=R. G. |last2=Franciscus |first3=N. E. |last3=Holton |year=2005 |title=Bite force production capability and efficiency in Neandertals and modern humans |journal=American Journal of Physical Anthropology |volume=127 |issue=2 |pages=129–151 |doi=10.1002/ajpa.20025 |pmid=15558614}}</ref> en die groter slytasie aan die voortande in vergelyking met die agtertande kon gewees het vanweë herhalende gebruik. Die Neanderdallers se tandslytasiepatrone het die meeste met die moderne Inuïete s'n ooreengestem.<ref name=clement2012/> Daar word nou geglo die bytkrag van Neanderdallers en moderne mense is min of meer dieselfde.<ref name=clement2012>{{cite journal |first1=A. F. |last1=Clement |first2=S. W. |last2=Hillson |first3=L. C. |last3=Aiello |year=2012 |title=Tooth wear, Neanderthal facial morphology and the anterior dental loading hypothesis |journal=Journal of Human Evolution |volume=62 |issue=3 |pages=367–376 |doi=10.1016/j.jhevol.2011.11.014 |pmid=22341317 |doi-access=free}}</ref> [[Beeld:Homo sapiens neanderthalensis-Mr. N.jpg|thumb|180px|links|'n Rekonstruksie van 'n ouerige Neanderdalman.]] ===Brein=== Die breinholte van die Neanderdallers was omtrent 1&nbsp;640&nbsp;cm³ vir mans en 1&nbsp;460&nbsp;cm³ vir vroue,<ref name="holloway1985">{{cite encyclopedia |author-last=Holloway |author-first=R. L. |editor-last=Delson |editor-first=E. |encyclopedia=Ancestors: The hard evidence |title=The poor brain of ''Homo sapiens neanderthalensis'': see what you please |year=1985 |publisher=Alan R. Liss |isbn=978-0-471-84376-4}}</ref><ref name="amano2015">{{cite journal |last1=Amano |first1=H. |last2=Kikuchi |first2=T. |last3=Morita |first3=Y. |last4=Kondo |first4=O. |last5=Suzuki |first5=H. |last6=Ponce de Leon |first6=M. S. |last7=Zollikofer |first7=C.P.E. |last8=Bastir |first8=M. |last9=Stringer |first9=C. |last10=Ogihara |first10=N. |display-authors=5 |year=2015 |title=Virtual reconstruction of the Neanderthal Amud 1 cranium |journal=American Journal of Physical Anthropology |volume=158 |issue=2 |pages=185–197 |pmid=26249757 |hdl=10261/123419 |doi=10.1002/ajpa.22777 |url=https://www.zora.uzh.ch/id/eprint/120401/6/AmudPaper.pdf}}</ref> wat binne die omvang van dié van die moderne mens is<ref>{{Cite journal |last1=Beals |first1=K. |last2=Smith |first2=C. |last3=Dodd |first3=S. |year=1984 |title=Brain size, cranial morphology, climate, and time machines |url=http://syslearn.oregonstate.edu/instruction/anth/smith/TimeMach1984.pdf |journal=Current Anthropology |volume=12 |issue=3 |pages=301–30 |doi=10.1086/203138 |s2cid=86147507}}</ref> (Die menslike breinholte is gemiddeld sowat 1&nbsp;270&nbsp;cm³ vir mans en 1&nbsp;130&nbsp;cm³ vir vroue;<ref>{{cite journal |first1=J. S. |last1=Allen |first2=H. |last2=Damasio |first3=T. J. |last3=Grabowski |year=2002 |title=Normal neuroanatomical variation in the human brain: an MRI-volumetric study |journal=American Journal of Physical Anthropology |volume=118 |issue=4 |pages=341–358 |doi=10.1002/ajpa.10092 |pmid=12124914 |s2cid=21705705 |url=https://semanticscholar.org/paper/97ba80fc802f5e29b06959700c9905d1e17a00da}}</ref> dit het blykbaar afgeneem sedert die laat [[Paleolitikum]]).<ref>{{cite journal |first1=A. |last1=Balzeau |first2=D. |last2=Grimaud-Hervé |first3=F. |last3=Detroit |first4=R. L. |last4=Holloway |year=2013 |title=First description of the Cro-Magnon 1 endocast and study of brain variation and evolution in anatomically modern ''Homo sapiens'' |journal=Bulletins et Mémoires de la Société d anthropologie de Paris |volume=25 |issue=1–2 |pages=11–12 |doi=10.1007/s13219-012-0069-z |s2cid=14675512 |url=https://www.researchgate.net/publication/257799835}}</ref> Die grootste brein van 'n Neanderdaller, dié van Amud&nbsp;1, was sowat 1&nbsp;736cm³ en dit was sover bekend die grootste in enige hominied.<ref name="amano2015"/> Die Neanderdaller se skedel was aansienlik verleng en het uitgeloop op 'n knop agter, met kleiner pariëtale lobbe<ref name="Geometric Morphometrics and Paleone"/><ref name="Morphological Differences in the Pa"/><ref name="Encephalization and Allometric Traj"/> en 'n smaller serebellum,<ref name=Weaver2005/><ref name=Hublinetal2015>{{cite journal |last1=Hublin |first1=Jean-Jacques |last2=Neubauer |first2=Simon |last3=Gunz |first3=Philipp |date=2015 |title=Brain Ontogeny and Life History in Pleistocene Hominins |journal=Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences |volume=370 |issue=1663 |pages=1–11 |doi=10.1098/rstb.2014.0062 |pmid=25602066 |pmc=4305163 }}</ref> areas wat dui op die gebruik van gereedskap, visuoruimtelike integrasie, syfervaardigheid, kreatiwiteit, spiergeheue en moontlik taal, aandag, sosiale vermoëns en episodiese geheue. Hulle breine toon ook 'n ander tempo van groei en ontwikkeling.<ref>{{cite journal |last1=Gunz |first1=Philipp |last2=Maureille |first2=Bruno |last3=Hublin |first3=Jean-Jacques |date=2010 |title=Brain Development after Birth Differs between Neanderthals and Modern Humans |journal=Current Biology |volume=20 |issue=21 |pages=R921–R922 |doi=10.1016/j.cub.2010.10.018 |pmid=21056830 |s2cid=29295311 }}</ref> Sulke en ander klein verskille kon belangrik gewees het vir natuurlike seleksie en kan die verskille in die materiaalrekord verduidelik wat betref sosiale gedrag, tegnologiese innovasie en kunsuitinge.<ref name="Wynnetal2016"/> ===Hare en velkleur=== Die min sonlig het waarskynlik gelei tot 'n ligter velkeur by Neanderdallers,<ref name=dannemann/> hoewel onlangs beweer is 'n ligter velkeur by mense was nie algemeen tot miskien die [[Bronstydperk]] nie.<ref name=Allentoft2015>{{cite journal |first1=M. E. |last1=Allentoft |first2=M. |last2=Sikora |year=2015 |title=Population genomics of Bronze Age Eurasia |journal=Nature |volume=522 |issue=7,555 |pages=167–172 |doi=10.1038/nature14507 |pmid=26062507 |bibcode=2015Natur.522..167A |s2cid=4399103 |url=https://depot.ceon.pl/handle/123456789/13155}}</ref> Geneties was BNC2, wat met 'n ligter velkleur verbind word, teenwoordig in Neanderdallers; 'n tweede variasie wat in moderne bevolking met donker velle verbind word, was egter ook teenwoordig.<ref name=dannemann/> DNS-ontledings van drie Neanderdalvroue uit Suidoos-Europa dui daarop dat hulle bruin oë, donker velle en bruin hare gehad het; een het rooi hare gehad.<ref name="Watson2012">{{cite web |last1=Watson |first1=Traci |title=Were Some Neandertals Brown-Eyed Girls? |url=https://www.science.org/content/article/were-some-neandertals-brown-eyed-girls |website=www.science.org}} "According to this method, all three Neandertals had a dark complexion and brown eyes, and although one was red-haired, two sported brown locks"</ref> ===Metabolisme=== Die maksimun natuurlike lewensduur en die tydstip van [[menopouse]] en [[swangerskap]] was moontlik soortgelyk aan dié van moderne mense.<ref name=bocquet2013/> Gegrond op die groeitempo van tande en tandemalje,<ref>{{cite journal |first1=T. M. |last1=Smith |first2=P. |last2=Tafforeau |first3=D. J. |last3=Reid |year=2010 |title=Dental evidence for ontogenetic differences between modern humans and Neanderthals |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=107 |issue=49 |pages=20923–20928 |doi=10.1073/pnas.1010906107 |pmc=3000267 |pmid=21078988 |bibcode=2010PNAS..10720923S|doi-access=free }}</ref> lyk dit egter of Neanderdallers dalk gouer volwasse geword het.<ref name=trinkaus1995/> ===Patologie=== Neanderdallers het 'n groter voorkoms van traumatiese beserings gehad. Sowat 79%-94% van spesimens toon bewyse van groot wonde wat genees het. Sowat 37%-52% daarvan was kwaai beserings en 13%-19% beserings wat voor 'n volwasse ouderdom opgedoen is.<ref name=nakahashi>{{cite journal |last1=Nakahashi |first1=W. |title=The effect of trauma on Neanderthal culture: A mathematical analysis |journal=Homo |year= 2017 |volume=68 |issue=2 |pages=83–100 |doi=10.1016/j.jchb.2017.02.001 |pmid=28238406}}</ref> Een uiterse voorbeeld is Shanidar&nbsp;1, wat tekens van 'n amputasie van die regterarm toon, asook van 'n beeninfeksie, 'n abnormale loop, sigprobleme in die linkeroog en moontlike gehoorverlies.<ref name=Trinkaus2017>{{cite journal |first1=E. |last1=Trinkaus |first2=S |last2=Villotte |year=2017 |title=External auditory exostoses and hearing loss in the Shanidar 1 Neandertal |journal=PLOS ONE |volume=12 |issue=10 |page=e0186684 |doi=10.1371/journal.pone.0186684 |pmc=5650169 |pmid=29053746 |bibcode=2017PLoSO..1286684T|doi-access=free }}</ref> In 1995 het Trinkaus geraam sowat 80% van Neanderdallers is aan hulle beserings dood voordat hulle 'n ouderdom van 40 bereik het. Sy hipotese was dat hulle 'n waaghalsige jagstrategie gehad het.<ref name=trinkaus1995/> 'n Studie in 2016 van 124 Neanderdallers het getoon die hoë traumatempo is waarskynlik toe te skryf aan aanvalle deur diere. Daar is vasgestel sowat 36% was die slagoffer van beeraanvalle, 21% van grootkataanvalle en 17% van wolfaanvalle. Dit was 92, of 74%, van die spesimens in die studie.<ref name=Camaros2016/> Dit kon gespruit het uit mededinging om kos en grotruimte, en omdat Neanderdallers dié karnivore gejag het.<ref name=Camaros2016>{{cite journal |url=https://www.researchgate.net/publication/276353034 |first1=E. |last1=Camarós |first2=M. |last2=Cueto |first3=C. |last3=Lorenzo |first4=V. |last4=Villaverde |year=2016 |title=Large carnivore attacks on hominins during the Pleistocene: a forensic approach with a Neanderthal example |journal=Archaeological and Anthropological Sciences |volume=8 |issue=3 |pages=635–646 |doi=10.1007/s12520-015-0248-1 |hdl=10550/54275 |s2cid=82001651 |hdl-access=free}}</ref> [[Beeld:La Ferrassie 1 MdlH 1 2018-10-20.jpg|thumb|upright=1.35|La Ferrassie&nbsp;1 in die Musée de l'Homme, Parys.]] Klein bevolkings het 'n klein genetiese diversiteit en moontlik inteling veroorsaak, wat die Neanderdallers se vermoë verklein het om skadelike [[mutasie]]s teen te werk. Die 13 inwoners van die Sidrón-grot het 17 verskillende geboorteafwykings getoon wat moontlik deur inteling veroorsaak is.<ref name=rios2019>{{cite journal |first1=L. |last1=Ríos |first2=T. L. |last2=Kivell |first3=C. |last3=Lalueza-Fox |first4=A. |last4=Estalrrich |year=2019 |title=Skeletal anomalies in the Neandertal family of El Sidrón (Spain) support a role of inbreeding in Neandertal extinction |journal=Scientific Reports |volume=9 |issue=1 |page=1697 |doi=10.1038/s41598-019-38571-1 |pmc=6368597 |pmid=30737446 |bibcode=2019NatSR...9.1697R}}</ref> Neanderdallers was onderworpe aan verskeie aansteeklike siektes en parasiete. Moderne mense het waarskynlik siektes aan hulle oorgedra; een moontlike kandidaat is die maagbakterie ''Helicobacter pylori''.<ref>{{cite journal |first1=C. J. |last1=Houldcroft |first2=S. J. |last2=Underdown |year=2016 |title=Neanderthal genomics suggests a pleistocene time frame for the first epidemiologic transition |journal=American Journal of Physical Anthropology |volume=160 |issue=3 |pages=379–388 |doi=10.1002/ajpa.22985 |pmid=27063929 |url=http://discovery.ucl.ac.uk/1476201/3/Houldcroft_Neanderthal_disease_AJPA-2015-00253.R1_100216.pdf}}</ref> Die moderne [[Menslikepapilloomvirus-infeksie|menslike papiloomvirus]] variant 16A kan van interaksies met Neanderdallers kom.<ref>{{cite journal |first1=V. N. |last1=Pimenoff |first2=C. M. |last2=de Oliveira |first3=I. G. |last3=Bravo |year=2017 |title=Transmission between archaic and modern human ancestors during the evolution of the oncogenic human papillomavirus 16 |journal=Molecular Biology and Evolution |volume=34 |issue=1 |pages=4–19 |doi=10.1093/molbev/msw214 |pmid=28025273 |pmc=5854117}}</ref> 'n Neanderdaller by Cueva del Sidrón, Spanje, toon bewyse van 'n infeksie van ''Enterocytozoon bieneusi'' in die maagdermkanaal.<ref name=Weyrich2017/> Neanderdallers het minder gaatjies in hulle tande gekry as moderne mense, al het van hulle groot hoeveelhede kos geëet wat gaatjies veroorsaak; dit kan dui op 'n gebrek aan die mondbakterie ''Streptococcus mutans'', wat gaatjies veroorsaak.<ref>{{cite journal |first=A. |last=Soltysiak |year=2012 |title=Comment: low dental caries rate in Neandertals: the result of diet or the oral flora composition? |journal=Homo |volume=63 |issue=2 |pages=110–113 |doi=10.1016/j.jchb.2012.02.001 |pmid=22409830}}</ref> ==Kultuur== ===Sosiale struktuur=== ====Groepdinamika==== [[Beeld:Neanderthal child (1).jpg|thumb|links|160px|Die skelet van 'n Neanderdalkind wat in Frankryk ontdek is.]] Neanderdallers het waarskynlik in yler verspreide groepe as moderne mense gewoon,<ref name=bocquet2013/> maar daar was vermoedelik 10 tot 30 individue in 'n groep, nes by moderne [[jagter-versamelaar]]s.<ref name=hayden2012/> 'n Kind se tande wat in 2018 ontleed is, wys dit is op 2,5 jaar gespeen, nes by moderne jagter-versamelaars. Die kind is in die lente gebore, wat ooreenstem met moderne mense en ander soogdiere waarvan die geboortesiklusse saamval met omgewingsiklusse.<ref name=Smith2018>{{cite journal |first1=T. A. |last1=Smith |first2=C. |last2=Austin |first3=D. R. |last3=Green |display-authors=et al. |year=2018 |title=Wintertime stress, nursing, and lead exposure in Neanderthal children |journal=Science Advances |volume=4 |issue=10 |page=eaau9483 |doi=10.1126/sciadv.aau9483 |pmid=30402544 |pmc=6209393 |bibcode=2018SciA....4.9483S}}</ref> Aanduidings van verskeie kwale op 'n vroeë ouderdom bewys volgens die Britse argeoloog Paul Pettitt dalk dat kinders van albei geslagte moes begin werk net nadat hulle gespeen is.<ref name=pettitt2000/> Volgens hom is van 'n individu wat [[adolessensie]] bereik het, verwag om groot en gevaarlike diere te help jag.<ref name=trinkaus1995/> Terreine met bewyse van nie meer as twee of drie individue nie kon kerngesinne verteenwoordig het, of tydelike kampterreine vir klein groepe soos jagters.<ref name=hayden2012/> Groepe het vermoedelik van grot tot grot beweeg na gelang van die seisoen, soos bewys deur oorblyfsels soos sekere kossoorte, en het van generasie tot generasie na dieselfde terreine teruggekeer. Sommige terreine kan vir langer as 100 jaar gebruik gewees het.<ref name=Farizy1994>{{cite journal |first=C. |last=Farizy |year=1994 |title=Spatial patterning of Middle Paleolithic sites |journal=Journal of Anthropological Archaeology |volume=13 |issue=2 |pages=153–160 |doi=10.1006/jaar.1994.1010}}</ref> Grotbere kon met Neanderdallers meegeding het om grotruimte, en daar is 'n afname in die grotbeerbevolkings van 50&nbsp;000 jaar gelede af, hoewel hulle lank ná die Neanderdallers uitgesterf het.<ref>{{cite journal |first1=G. G. |last1=Fortes |first2=A. |last2=Grandal-d'Anglade |first3=B. |last3=Kolbe |year=2016 |title=Ancient DNA reveals differences in behaviour and sociality between brown bears and extinct cave bears |journal=Molecular Ecology |volume=25 |issue=19 |pages=4907–4918 |doi=10.1111/mec.13800 |pmid=27506329 |s2cid=18353913 |url=http://irep.ntu.ac.uk/id/eprint/38241/1/1233179_Barlow.pdf}}</ref> Genetiese ontledings dui aan daar was minstens drie afsonderlike geografiese groepe – Wes-Europa, die Mediterreense kus en oos van die [[Kaukasus]] – met 'n mate van migrasie tussen die streke.<ref name=Fabre2009/> Oor lang tydperke was daar egter grootskaalse interkontinentale migrasies. Vroeë spesimens van die Mezmaiskaja-grot in die Kaukasus<ref name=hajdinjak2018/> en die Denisova-grot in Siberië<ref name="Peyrégne"/> verskil grootliks van dié in Wes-Europa, terwyl latere spesimens van albei dié grotte se genetiese profiele meer met dié van Wes-Europese Neanderdallers ooreengestem het as met dié van die vroeë spesimens van dieselfde terreine, wat dui op migrasies oor lang afstande.<ref name="Peyrégne"/><ref name=hajdinjak2018/> Net so stem artefakte en DNS van die Tsjagirskaja- en Okladnikof-grot, ook in Siberië, meer ooreen met dié van Oos-Europese Neanderdallers sowat 3&nbsp;000 tot 4&nbsp;000&nbsp;km van daar as met dié van ouer Neanderdallers van die Denisova-grot, wat dui op twee aparte migrasievoorvalle na Siberië.<ref name=Kolobova2020>{{cite journal |first1=K. A. |last1=Kolobova |first2=R. G. |last2=Roberts |first3=V. P. |last3=Chabai |display-authors=et al. |year=2020 |title=Archaeological evidence for two separate dispersals of Neanderthals into southern Siberia |journal=PNAS |volume=117 |issue=6 |pages=2979–2885 |doi=10.1073/pnas.1918047117 |pmid=31988114 |pmc=7022189|doi-access=free }}</ref> Daar is ook bewyse van konflik tussen groepe. 'n Skelet van La Roche à Pierrot, Frankryk, toon 'n geneesde breuk aan die bokant van die skedel wat blykbaar kom van 'n diep lemwond,<ref>{{cite journal |last1=Zollikofer |first1=C. P. E. |last2=Ponce de Leon |first2=M. S. |last3=Vandermeersch |first3=B. |last4=Leveque |first4=F. |title=Evidence for interpersonal violence in the St. Cesaire Neanderthal |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |year=2002 |volume=99 |issue=9 |pages=6444–6448 |doi=10.1073/pnas.082111899 |pmid=11972028 |pmc=122968 |bibcode=2002PNAS...99.6444Z|doi-access=free }}</ref> en beseerde ribbes in die Shanadir-grot in [[Irak]] is oënskynlik deur 'n gegooide wapen veroorsaak.<ref>{{cite journal |last1=Churchill |first1=S. E. |last2=Franciscus |first2=R. G. |last3=McKean-Peraza |first3=H. A. |last4=Daniel |first4=J. A. |last5=Warren |first5=B. R. |title=Shanidar 3 Neandertal rib puncture wound and Paleolithic weaponry |journal=Journal of Human Evolution |year= 2009 |volume=57 |issue=2 |pages=163–178 |doi=10.1016/j.jhevol.2009.05.010 |pmid=19615713}}</ref> ====Sosiale hiërargie==== Omdat die Neanderdallers groot, gevaarlike wildsoorte gejag en in klein groepe gewoon het, word soms voorgestel dat daar geen verdeling van take tussen die twee [[geslag]]te was soos by moderne jagter-versamelaars nie. Mans, vroue en kinders was dus almal by jag betrokke, in plaas daarvan dat mans gejag en vroue en kinders kos versamel het. Hoe groter die afhanklikheid van vleis by moderne jagter-versamelaars, hoe groter is die verdeling van arbeid egter.<ref name=hayden2012/> Verder het studies van die tandverweerpatrone daarop gedui dat hulle hulle tande gebruik het om voorwerpe te dra, maar mans se botande en vroue se ondertande was meer verweer. Dit dui daarop dat hulle verskillende take verrig het.<ref>{{cite journal |first1=A. |last1=Estalrrich |first2=A. |last2=Rosas |year=2015 |title=Division of labor by sex and age in Neandertals: an approach through the study of activity-related dental wear |journal=Journal of Human Evolution |volume=80 |pages=51–63 |doi=10.1016/j.jhevol.2014.07.007 |pmid=25681013}}</ref> ===Kos=== ====Jag en versamel==== [[Beeld:Edelherten in tegenlicht.jpg|thumb|180px|[[Edelhert]]e, die wildsoort wat die meeste deur Neanderdallers gejag is.<ref name=Valensi2013/><ref name=dusseldorp2013/>]] Eers is vermoed Neanderdallers het [[Aasdier|van aas gelewe]], maar hulle word nou beskou as roofdiere aan die bopunt van die voedselketting.<ref name="neanderapex">{{cite journal |doi=10.1016/j.jhevol.2005.03.003 |title=Isotopic evidence for diet and subsistence pattern of the Saint-Césaire I Neanderthal: review and use of a multi-source mixing model |year=2005 |last1=Bocherens |first1=H. |last2=Drucker |first2=D. G. |last3=Billiou |first3=D. |last4=Patou-Mathis |first4=M. |last5=Vandermeersch |first5=B. |journal=Journal of Human Evolution |volume=49 |pages=71–87 |pmid=15869783 |issue=1}}</ref> Hulle het in 'n beboste omgewing gewoon en het waarskynlik hulle prooi bekruip en vinnig en van naby met 'n spies aangeval.<ref name=stewart2019/><ref name=marin2017/> Jonger en gewonde diere sou gevang gewees het met valstrikke, projektiele of agtervolging.<ref name=marin2017>{{cite journal |first1=J. |last1=Marín |first2=P. |last2=Saladié |first3=A. |last3=Rodríguez-Hidalgo |first4=E. |last4=Carbonell |year=2017 |title=Neanderthal hunting strategies inferred from mortality profiles within the Abric Romaní sequence |journal=PLOS ONE |volume=12 |issue=11 |page=e0186970 |doi=10.1371/journal.pone.0186970 |pmc=5699840 |pmid=29166384 |bibcode=2017PLoSO..1286970M|doi-access=free }}</ref> Dit lyk of hulle geëet het wat in hulle natuurlike omgewing voorkom:{{sfn|Tattersall|2015}} Gemeenskappe op die steppe het gewoonlik gelewe van groot wildsoorte, dié in die woude van kleiner diere en 'n verskeidenheid plante en dié naby die water van waterbronne. Moderne mense van dié tyd het blykbaar ingewikkelder strategieë gehad om kos te kry en hulle dieet was uiteenlopender.<ref name=Zaatari2016>{{cite journal |first1=S. |last1=El Zaatari |first2=F. E. |last2=Grine |first3=P. S. |last3=Ungar |first4=J.-J. |last4=Hublin |year=2016 |title=Neandertal versus modern human dietary responses to climatic fluctuations |journal=PLOS ONE |volume=11 |issue=4 |page=e0153277 |doi=10.1371/journal.pone.0153277 |pmc=4847867 |pmid=27119336 |bibcode=2016PLoSO..1153277E|doi-access=free }}</ref> Om voedeltekorte te voorkom sou Neanderdallers egter hulle dieet aangevul het met vetterige breine,<ref name=Spikins2019/> wortels en knolle<ref>{{cite journal |first=B. L. |last=Hardy |year=2010 |title=Climatic variability and plant food distribution in Pleistocene Europe: Implications for Neanderthal diet and subsistence |journal=Quaternary Science Reviews |volume=29 |issue=5–6 |pages=662–679 |doi=10.1016/j.quascirev.2009.11.016 |bibcode=2010QSRv...29..662H}}</ref> of, soos moderne Inoeïte, die maaginhoud van plantvretende prooi.<ref>{{cite journal |first1=L. T. |last1=Buck |first2=C. B. |last2=Stringer |year=2014 |title=Having the stomach for it: a contribution to Neanderthal diets? |journal=Quaternary Science Reviews |volume=96 |pages=161–167 |doi=10.1016/j.quascirev.2013.09.003 |bibcode=2014QSRv...96..161B |url=http://researchonline.ljmu.ac.uk/id/eprint/12696/1/Buck%20%26%20Stringer%2C%202014_Submission.pdf}}</ref> Vir vleis was hulle hoofsaaklik afhanklik van ewehoewige soogdiere soos [[edelhert]]e en [[takbok]]ke, want dit was die volopste wildsoorte,<ref name=dusseldorp2013/> maar ook van ander diere van die Pleistoseen soos ibekse, wildevarke, [[olifant]]e, [[wolhaarrenoster]]s, [[mammoet]]e, ensovoorts.{{sfn|Papagianni|Morse|2013}}<ref name="neandercarnivore" /><ref>{{cite journal |doi=10.1371/journal.pone.0014769 |title=Molar macrowear reveals Neanderthal eco-geographic dietary variation |year=2011 |editor1-last=Rosenberg |editor1-first=Karen |last1=Fiorenza |first1=L. |last2=Benazzi |first2=S. |last3=Tausch |first3=J. |last4=Kullmer |first4=O. |last5=Bromage |first5=T. G. |last6=Schrenk |first6=F. |journal=PLOS ONE |volume=6 |issue=3 |page=e14769 |pmid=21445243 |pmc=3060801 |bibcode=2011PLoSO...614769F|doi-access=free }}</ref> Daar is ook bewyse van die eet van [[konyn]]e, [[Skilpad|skilpaaie]] en [[voël]]s.{{sfn|Brown|2011}} Seebronne het ingesluit [[skulpvis]],{{sfn|Brown|2011}}<ref>{{cite journal |last1=Colonese |first1=A. C. |last2=Mannino |first2=M. A. |last3=Mayer |first3=DE |year=2011 |title=Marine mollusc exploitation in Mediterranean prehistory: an overview |journal=Quaternary International |volume=239 |issue=1–2 |pages=86–103 |doi=10.1016/j.quaint.2010.09.001 |bibcode=2011QuInt.239...86C}}</ref> wat ook deur moderne mense van dié tyd geëet is,<ref>{{cite journal |first1=M. |last1=Cortés-Sánchez |first2=A. |last2=Morales-Muñiz |display-authors=et al. |year=2011 |title=Earliest known use of marine resources by Neanderthals |journal=PLOS ONE |volume=6 |issue=9 |page=e24026 |doi=10.1371/journal.pone.0024026 |pmc=3173367 |pmid=21935371 |bibcode=2011PLoSO...624026C|doi-access=free }}</ref> [[dolfyn]]e, [[Blouvin-tuna|blouvintuna]], [[baarsagtige]]s en [[krap]]pe.<ref>{{cite journal |first1=J. |last1=Zilhão |first2=D. E. |last2=Angelucci |first3=M. A. |last3=Igreja |display-authors=et al. |title=Last Interglacial Iberian Neandertals as fisher-hunter-gatherers |journal=Science |year=2020 |volume=367 |issue=6485 |page=eaaz7943 |doi=10.1126/science.aaz7943 |pmid=32217702 |s2cid=214671143 |url=https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-02532588/file/Zilhao-etal_2020.pdf |access-date=October 4, 2020 |archive-date=November 8, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201108160738/https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-02532588/file/Zilhao-etal_2020.pdf |url-status=dead }}</ref> Oorblyfsels van [[sampioen]]e en ander eetbare plante is in verskeie grotte ontdek.<ref name=shipley2016>{{cite journal |first1=G. P. |last1=Shipley |last2=Kindscher |first2=K. |year=2016 |title=Evidence for the paleoethnobotany of the Neanderthal: a review of the literature |journal=Scientifica |volume=2016 |pages=1–12 |doi=10.1155/2016/8927654 |pmc=5098096 |pmid=27843675 |doi-access=free}}</ref> Neanderdallers van Cueva del Sidrón, Spanje, het waarskynlik 'n vleislose dieet gehad van sampioene, [[Denneboom|dennepitte]] en [[mos]], wat daarop dui dat hulle versamelende woudbewoners was.<ref name=Weyrich2017>{{cite journal |title=Neanderthal behaviour, diet, and disease inferred from ancient DNA in dental calculus |volume=544 |issue=7650 |pages=357–361 |journal=Nature |doi=10.1038/nature21674 |pmid=28273061 |year=2017 |last1=Weyrich |first1=L. S. |last2=Duchene |first2=S. |last3=Soubrier |first3=J.|display-authors=et al. |bibcode=2017Natur.544..357W |hdl=10261/152016 |s2cid=4457717 |url=https://radar.brookes.ac.uk/radar/items/d6689cb0-38fa-4d3e-98e4-c8be2bd0263e/1}}</ref> Oorblyfsels uit die Amud-grot in [[Israel]] dui op 'n dieet van [[Vyebome|vy]]e, [[Palmagtige|palmboomvrugte]], [[Graan|grane]] en [[gras]]se.<ref name=Madella2002>{{cite journal |first1=M. |last1=Madella |first2=M. K. |last2=Jones |first3=P. |last3=Goldberg |first4=Y. |last4=Goren |first5=E. |last5=Hovers |year=2002 |title=The Exploitation of plant resources by Neanderthals in Amud Cave (Israel): the evidence from phytolith studies |journal=Journal of Archaeological Science |volume=29 |issue=7 |pages=703–719 |doi=10.1006/jasc.2001.0743 |s2cid=43217031 |url=https://semanticscholar.org/paper/3573e591b6b4af05ce7507cc346bd4346f6143f3}}</ref> ====Voedselvoorbereiding==== Neanderdallers het waarskynlik verskeie gaarmaaktegnieke gehad, soos braai, en kon ook sop, bredies en aftreksels gekook het.<ref name=krief2015/> Die afname in tandgrootte nà 10&nbsp;000 jaar gelede kan 'n aanduiding wees van 'n toenemende afhanklikheid van gaar kos of die uitvinding van kookmetodes, wat die kos sakter sou gemaak het.<ref name=speth2015/> By Cueva del Sidrón kon hulle kos gekook en dalk gerook het.<ref name=hardy2012>{{cite journal |first1=K. |last1=Hardy |first2=S. |last2=Buckley |first3=M. J. |last3=Collins |first4=A. |last4=Estalrrich |year=2012 |title=Neanderthal medics? Evidence for food, cooking, and medicinal plants entrapped in dental calculus |journal=The Science of Nature |volume=99 |issue=8 |pages=617–626 |doi=10.1007/s00114-012-0942-0 |pmid=22806252 |url=https://www.researchgate.net/publication/229160372 |bibcode=2012NW.....99..617H |s2cid=10925552}}</ref> In Grotte du Lazaret, Frankryk, is altesaam 23 edelherte en ook ander diere gevind wat blykbaar in een seisoen gejag is. Dit lyk of al die karkasse na die grot geneem en daar geslag is. Omdat dit te veel kos sou wees om te eet voordat dit bederf, het hulle waarskynlik maniere gehad om kos voor die winter te preserveer. Dié bewys van 160&nbsp;000 jaar gelede is die oudste aanduiding van die bewaring van kos.<ref name=Valensi2013>{{cite journal |first1=P. |last1=Valensi |first2=V. |last2=Michel |display-authors=et al. |year=2013 |title=New data on human behavior from a 160,000 year old Acheulean occupation level at Lazaret cave, south-east France: An archaeozoological approach |journal=Quaternary International |volume=316 |pages=123–139 |doi=10.1016/j.quaint.2013.10.034 |bibcode=2013QuInt.316..123V}}</ref> ====Kannibalisme==== Daar is verskeie gevalle waar tekens van [[kannibalisme]] gekry is.<ref name=rougier2016/><ref name=yravedra2015/> Die eerste voorbeeld was in 1899 by Krapina, [[Kroasië]].<ref name=Langdon2016/> Ander voorbeelde is by Cueva del Sidrón<ref name=Rosas2006>{{cite journal |author-first1=A. |author-last1=Rosas |author-first2=M. |author-last2=Bastir |author-first3=C. |author-last3=Martínez-Maza |year=2006 |title=Paleobiology and comparative morphology of a late Neandertal sample from El Sidrón, Asturias, Spain |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=103 |issue=51 |pages=19266–19271 |doi=10.1073/pnas.0609662104 |pmid=17164326 |pmc=1748215 |bibcode=2006PNAS..10319266R|doi-access=free }}</ref> en Zafarraya in Spanje; en die Franse Grotte de Moula-Guercy,<ref>{{cite journal |author-first1=A. |author-last1=Defleur |author-first2=T. |author-last2=White |author-first3=P. |author-last3=Valensi |author-first4=L. |author-last4=Slimak |year=1999 |title=Neanderthal cannibalism at Moula-Guercy, Ardèche, France |journal=Science |volume=286 |issue=5437 |pages=128–131 |url=https://www.researchgate.net/publication/12793026 |doi=10.1126/science.286.5437.128 |pmid=10506562}}</ref> Les Pradelles en La Quina. Vir die vyf gekannibaliseerde Neanderdallers in die Grottes de Goyet, [[België]], is daar bewyse dat die boonste ledemate verwyder is, die vleis gestroop is van die onderste ledemate, wat ook fyngemaak is (waarskynlik om beenmurg te kry), die ingewande uit die borsholte gehaal is en die kakebeen verwyder is. Van die bene is gebruik om gereedskap te herstel. Die vleis is op dieselfde manier behandel as dié van perde en takbokke.<ref name=rougier2016>{{cite journal |author-first1=H. |author-last1=Rougier |author-first2=I. |author-last2=Crevecoeur |author-first3=C. |author-last3=Beauval |year=2016 |title=Neandertal cannibalism and Neandertal bones used as tools in Northern Europe |journal=Scientific Reports |volume=6 |issue=29,005 |pages=29005 |doi=10.1038/srep29005 |pmid=27381450 |pmc=4933918 |bibcode=2016NatSR...629005R}}</ref> Sowat 35% van die Neanderdallers by Marillac-le-Franc, Frankryk, wys duidelike tekens van slagting, en die teenwoordigheid van geëte tande dui daarop dat die liggame daar gelos en deur aasdiere geëet is.<ref>{{cite journal |author-first1=B. |author-last1=Maureille |author-first2=C. |author-last2=Sandrine |author-first3=C. |author-last3=Beauval |author-first4=A. E. |author-last4=Mann |year=2017 |title=The challenges of identifying partially digested human teeth: first description of Neandertal remains from the Mousterian site of Marillac (Marillac-le-Franc, Charente, France) and implications for palaeoanthropological research |journal=Paleo |volume=28 |pages=201–212 |doi=10.4000/paleo.3448 |url=http://journals.openedition.org/paleo/3448 |doi-access=free}}</ref> Dié kannibalistiese neigings is verduidelik aan die hand van rituele vleisstroping, vleisstroping voor begrafnisse om aasdiere weg te hou of slegte reuke te voorkom, oorlogsdade of bloot om kos te kry. Aan die klein hoeveelheid gevalle lyk dit of kannibalisme nie algemeen was nie of dat dit net gedoen is in tye van uiterse kosskaarste.<ref name=yravedra2015>{{cite journal |author-first1=J. |author-last1=Yravedra |author-first2=M. |author-last2=Yustos |year=2015 |title=Cannibalism in the Neanderthal world: an exhaustive revision |journal=Journal of Taphonomy |volume=13 |issue=1 |pages=33–52 |url=https://www.researchgate.net/publication/316915426}}</ref> ===Kuns=== Neanderdallers het blykbaar [[oker]] as pigment gebruik. Dit is op terreine van 60&nbsp;000 tot 45&nbsp;000 jaar gelede aangetref.<ref name=Roebrooks2012>{{cite journal |author-last1=Roebroeks |author-first1=W. |author-last2=Sier |author-first2=M. J. |author-last3=Nielsen |author-first3=T. K. |display-authors=et al. |year=2012 |title=Use of red ochre by early Neandertals |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=109 |issue=6 |pages=1889–1894 |doi=10.1073/pnas.1112261109 |pmid=22308348 |pmc=3277516 |bibcode=2012PNAS..109.1889R |doi-access=free}}</ref> Hipoteses sluit in dat dit as liggaamsverf gebruik is.<ref>{{cite book |author-last1=d'Errico |author-first1=F. |author-last2=Vanhaeren |author-first2=M. |author-last3=Henshilwood |author-first3=C. |year=2009 |chapter=From the origin of language to the diversification of languages: What archaeology and paleoanthropology say? |title=Becoming eloquent: advances in the emergence of language, human cognition, and modern cultures |publisher=John Benjamins Publishing Company |page=25 |isbn=978-90-272-3269-4}}</ref> Houers waarin okerpigmente vermoedelik gemeng is, is in [[Roemenië]] ontdek, wat daarop dui dat die oker vir estetiese doeleindes gebruik is.<ref>{{cite journal |author-last1=Marin |author-first1=C. |author-last2=Moncele |author-first2=M.-H. |author-last3=Anghelinu |author-first3=M. |author-last4=Cârciumaru |author-first4=R. |title=The Cioarei-Boroșteni Cave (Carpathian Mountains, Romania): Middle Palaeolithic finds and technological analysis of the lithic assemblages |journal=Antiquity |year=2002 |volume=76 |issue=293 |pages=681–690 | doi=10.1017/S0003598X00091122|s2cid=130918977 }}</ref> [[Beeld:Decorated shell from Cueva Antón.jpg|thumb|220px|'n Skulp uit Spanje. Die binnekant (links) se natuurlike rooi kleur is so gelos, maar die buitekant (regs) is oranje geverf.]] Die Neanderdallers het voorwerpe met unieke vorms versamel en kon hulle gebruik het as versierings. 'n Voorbeeld is 'n skulpfossiel uit [[Italië]] wat blykbaar rooi geverf is; dit is 47&nbsp;500 jaar gelede 100&nbsp;km ver vervoer na die terrein waar dit ontdek is.<ref>{{cite journal |author-first1=M. |author-last1=Peresani |author-first2=M. |author-last2=Vanhaeren |author-first3=E. |author-last3=Quaggiotto |display-authors=et al. |year=2013 |title=An ochered fossil marine shell from the Mousterian of Fumane Cave, Italy |journal=PLOS ONE |volume=8 |issue=7 |page=e68572 |doi=10.1371/journal.pone.0068572 |pmc=3707824 |pmid=23874677 |bibcode=2013PLoSO...868572P |doi-access=free }}</ref> Daar is ook al voorgestel dat Neanderdallers verskeie voëldele, veral swart vere, as kunsmediums gebruik het.{{sfn|Finlayson|2019|loc=pp. 129–132}} In 2012 is 1&nbsp;699 terreine in Eurasië ondersoek en baie oorblyfsels van [[roofvoël]]s en [[kraaiagtiges]], wat nie gewoonlik deur mense geëet is nie, is gekry – veral vlerkbene is gevind en nie die res van die lyf nie, en dit lyk dus of veral die groot vere gepluk en as versierings gebruik is.<ref>{{cite journal |title=Birds of a feather: Neanderthal exploitation of raptors and corvids |doi=10.1371/journal.pone.0045927 |pmid = 23029321 |pmc=3444460 |journal=PLOS ONE |year= 2012 |volume=7 |issue=9 |page=e45927 |last1=Finlayson |first1=C. |last2=Brown |first2=K. |last3=Blasco |first3=R. |last4=Rosell |first4=J. |last5=Negro |first5=J. José |last6=Bortolotti |first6=G. R. |last7=Finlayson |first7=G. |author7-link=Geraldine Finlayson |last8=Sánchez Marco |first8=A. |last9=Giles Pacheco |first9=F. |last10=Rodríguez Vidal |first10=J. |last11=Carrión |first11=J. S. |last12=Fa |first12=D. A. |last13=Rodríguez Llanes |first13=J. M. |bibcode=2012PLoSO...745927F|doi-access=free }}</ref> In 2017 is 17 bene van [[Raaf|rawe]] met kepe gevind op 'n terrein van 43&nbsp;000 tot 38&nbsp;000 jaar gelede in [[Oekraïne]]. Die kepe was min of meer ewe ver van mekaar af en dit is die eerste bewys van voëlbene wat om 'n ander rede aangepas is as om dit te eet.<ref name=Errico2017>{{cite journal |last1=d’Errico |first1=F. |last2=Tsvelykh |first2=A. |title=A decorated raven bone from the Zaskalnaya VI (Kolosovskaya) Neanderthal site, Crimea |journal=PLOS ONE |year= 2017 |volume=12 |issue=3 |page=e0173435 |doi=10.1371/journal.pone.0173435 |pmid=28355292 |pmc=5371307 |bibcode=2017PLoSO..1273435M|doi-access=free }}</ref> [[Beeld:Neanderthal Engraving (Gorham's Cave Gibraltar).jpg|thumb|200px|Die gekrapte vloer van die Gorham-grot in [[Gibraltar]].]] Tot in 2014 is 63 vermeende graveermerke op 27 verskillende terreine in Europa en die Midde-Ooste ontdek. Daar word vermoed die merke het 'n simboliese betekenis gehad.<ref name=Majkic2018>{{cite journal |first1=A. |last1=Majkić |first2=F. |last2=d’Errico |first3=V. |last3=Stepanchuk |year=2018 |title=Assessing the significance of Palaeolithic engraved cortexes. A case study from the Mousterian site of Kiik-Koba, Crimea |journal=PLOS ONE |volume=13 |issue=5 |page=e0195049 |doi=10.1371/journal.pone.0195049 |pmid=29718916 |pmc=5931501 |bibcode=2018PLoSO..1395049M|doi-access=free }}</ref> In 2012 is diep krapmerke op die vloer van die Gorham-grot in [[Gibraltar]] ontdek wat ouer as 39&nbsp;000 jaar is. Die ontdekkers het dit vertolk as abstrakte kuns deur Neanderdallers.<ref>{{cite journal |author1=E. Callaway |title=Neanderthals made some of Europe's oldest art |year=2014 |journal=Nature News |doi=10.1038/nature.2014.15805 |s2cid=163840392 |url=http://www.nature.com/news/neanderthals-made-some-of-europe-s-oldest-art-1.15805}}</ref><ref>{{cite journal |first1=J. |last1=Rodríguez-Vidal |first2=F. |last2=d'Errico |first3=F. G. |last3=Pacheco |year=2014 |title=A rock engraving made by Neanderthals in Gibraltar |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=111 |issue=37 |pages=13301–13306 |doi=10.1073/pnas.1411529111 |pmc=4169962 |pmid=25197076 |bibcode=2014PNAS..11113301R|doi-access=free }}</ref> In 2018 is rooi kolle, skywe, lyne en ander patrone teen grotmure in Spanje ontdek wat na raming ouer as 66&nbsp;000 jaar is. Dit was minstens 20&nbsp;000 jaar voor die aankoms van die moderne mens in Wes-Europa en is dus vermoedelik deur Neanderdallers gemaak. Soortgelyke ikonografie is al aangetref op ander Wes-Europese terreine, soos in Frankryk en Spanje, en dit kon ook deur Neanderdallers aangebring gewees het.<ref name=pike2017/> ====Musiek==== [[Beeld:Flûte paléolithique (musée national de Slovénie, Ljubljana) (9420310527).jpg|thumb|200px|Die Divje-fluit in die Nasionale Museum van Slowenië.]] Die skerwe van vermeende Neanderdalfluite wat van die bene van bere gemaak is, is in die 1920's aangeteken in Potočka zijalka, [[Slowenië]], en Istállós-kői-barlang, [[Hongarye]],<ref>{{cite journal |last=Dobosi |first=V. T. |year=1985 |title=Jewelry, musical instruments and exotic objects from the Hungarian Palaeolithic |journal=Folia Archaeologica |volume=36 |pages=7–29}}</ref> en in 1985 in Mokriška jama, Slowenië; maar dit kon ook deur moderne mense gemaak gewees het.<ref>{{cite journal |last=Withalm |first=G. |year=2004 |title=New evidence for cave bear hunting from Potočka Zijalka Cave, Slovenia |journal=Mitteilungen der Kommission für Quartärforschung der Österreichischen Akademie der Wissenschaften |volume=13 |pages=219–234 |url=https://www.researchgate.net/publication/235339273}}</ref><ref name=Diedrich2015>{{cite journal |first=C. G. |last=Diedrich |year=2015 |title='Neanderthal bone flutes': simply products of Ice Age spotted hyena scavenging activities on cave bear cubs in European cave bear dens |journal=Royal Society Open Science |volume=2 |issue=4 |pages=140022 |doi=10.1098/rsos.140022 |pmid=26064624 |pmc=4448875 |bibcode=2015RSOS....240022D}}</ref> Die Divje-fluit van 43&nbsp;000 jaar gelede wat in 1995 in Slowenië ontdek is, word ook aan Neanderdallers toegeskryf,<ref>{{cite journal |url=https://books.google.com/books?id=Em-VJoURT9sC&pg=PA1 |first=R. |last=Fink |year=1997 |title=Neanderthal flute: oldest musical instrument: matches notes of do, re, mi scale: musicological analysis |journal=Crosscurrents |issue=183 |pages=1–9 |isbn=978-0-912424-12-5}}</ref> hoewel sommige kenners dit betwyfel.<ref name="GL2008">{{cite web |url=http://www.gore-ljudje.net/novosti/39105/ |title="Piščalka" iz Divjih bab ni neandertalska |language=sl |trans-title=The Divje Babe "Flute" is not Neanderthal |first=Mitja |last=Brodar |date=September 26, 2008 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20110728124424/http://www.gore-ljudje.net/novosti/39105/ |archive-date=July 28, 2011}}</ref> == Genetika == In 2010 is genetiese getuienis gepubliseer wat daarop dui dat Neanderdallers bygedra het tot die DNA van die moderne mens, moontlik deur verbastering tussen 80&nbsp;000 en 30&nbsp;000 jaar gelede. Volgens die studie het Neanderdal-gene tot 1-4% van die bevolking se [[genoom]] uitgemaak teen die tyd dat mense oor [[Eurasië]] begin versprei het (rofweg soos om een Neanderdaller as ’n groot-groot-groot-grootouer te hê).<ref>{{cite book |first1=Gregory |last1=Cochran |first2=Henry |last2=Harpending |title=The 10,000 Year Explosion: How Civilization Accelerated Human Evolution |publisher=Basic Books |year=2009 |location=New York |quote=Logically, if admixture occurred at all, it had to happen somewhere in Neanderthal-occupied territory, which means Europe and Western Asia.}}</ref> [[Ötzi|Ötzi die ysman]], Europa se oudste bewaarde [[mummie]], het ’n selfs groter persentasie Neanderdal-gene gehad.<ref>http://johnhawks.net/weblog/reviews/neandertals/neandertal_dna/neandertal-ancestry-iced-2012.html</ref> Onlangse bevindings dui aan mense buite Afrika kan selfs meer Neanderdal-gene hê – tot 20%.<ref>{{cite web|url=http://www.sciencemag.org/content/early/2014/01/28/science.1245938 |title=Resurrecting Surviving Neandertal Lineages from Modern Human Genomes |publisher=Science |date=2014-01-29 |accessdate=2014-02-02}}</ref> In Desember 2013 het navorsers berig Neanderdallers het hul dooies begrawe.<ref name="NYT-20131216">{{cite news |last=Wilford |first=John Noble |title=Neanderthals and the Dead |url=http://www.nytimes.com/2013/12/17/science/neanderthals-and-the-dead.html |date=16 Desember 2013 |work=New York Times |access-date=17 Desember 2013 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200414231034/https://www.nytimes.com/2013/12/17/science/neanderthals-and-the-dead.html |archive-date=14 April 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Wetenskaplikes het in dieselfde jaar vir die eerste keer die hele genoom van ’n Neanderdaller bekend gemaak. Die genoom is onttrek uit ’n toonbeentjie van ’n 130&nbsp;000 jaar oue Neanderdaller wat in ’n grot in [[Siberië]] gevind is.<ref name="NYT-20131218">{{cite news |last=Zimmer |first=Carl |title=Toe Fossil Provides Complete Neanderthal Genome |url=http://www.nytimes.com/2013/12/19/science/toe-fossil-provides-complete-neanderthal-genome.html |date=18 Desember 2013 |work=New York Times |access-date=18 Desember 2013 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200211213838/https://www.nytimes.com/2013/12/19/science/toe-fossil-provides-complete-neanderthal-genome.html |archive-date=11 Februarie 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> == Uitsterwing == Van die teorieë vir die uitsterwing van die Neanderdallers is: * Hulle was ’n ander spesie as die moderne mens en het uitgesterf weens [[klimaat]]sveranderings en interaksies met moderne mense; hulle is vervang deur die moderne mens, wat sowat 80&nbsp;000 jaar gelede in hul habitats inbeweeg het.<ref>{{cite news |date=24 Oktober 2007 |title=First genocide of human beings occurred 30,000 years ago |url=http://english.pravda.ru/science/mysteries/24-10-2007/99419-genocide-0 |work=Pravda |access-date=18 Mei 2009 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20150909085220/http://english.pravda.ru/science/mysteries/24-10-2007/99419-genocide-0/ |archive-date= 9 September 2015 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref> Mededinging met die mens het waarskynlik bygedra tot hul uitsterwing.<ref>{{cite news |first=Robin |last=McKie |date=17 Mei 2009 |title=How Neanderthals met a grisly fate: devoured by humans |url=http://www.guardian.co.uk/science/2009/may/17/neanderthals-cannibalism-anthropological-sciences-journal |work=[[The Observer]] |access-date=18 Mei 2009 |location=London |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20130719011301/http://www.guardian.co.uk/science/2009/may/17/neanderthals-cannibalism-anthropological-sciences-journal |archive-date=19 Julie 2013 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref><ref>{{cite journal |doi=10.1016/j.quaint.2012.02.037 |title=The Quaternary megafaunal extinction and the fate of Neanderthals: An integrative working hypothesis |year=2013 |last1=Hortolà |first1=Policarp |last2=Martínez-Navarro |first2=Bienvenido |journal=Quaternary International |volume=295 |pages=69–72 |bibcode=2013QuInt.295...69H}}</ref> Die wetenskaplike en skrywer [[Jared Diamond]] stel ’n scenario van gewelddadige konflik en verdringing voor.<ref name="thirdchimp">{{cite book|first=Jared M. |last=Diamond |title=The third chimpanzee: the evolution and future of the human animal |publisher=HarperCollins |location=New York |year=1992 |page=52 |isbn=0-06-098403-1 |oclc=60088352}}</ref> * Neanderdallers was ’n moderne subspesie wat met moderne mense verbaster het en in dié spesie opgeneem is. * Siektes van die moderne mens waarteen die Neanderdallers nie immuun was nie, kon ook ’n faktor gewees het. === Klimaat === Sowat 55 000 jaar gelede het die weer wild begin wissel van uiters koue tot uiters warm toestande en weer terug binne ’n paar dekades. Die Neanderdallers kon goed by die koue aanpas, maar die vinnige veranderings het [[ekologie]]se veranderings veroorsaak waarby hulle nie kon aanpas nie: bekende plante en diere sou binne ’n leeftyd deur heeltemal verskillendes vervang gewees het. Die Neanderdallers se lokvaltegnieke sou begin misluk het namate graslande bome vervang het. Baie Neanderdallers sou uitgesterf het tydens hierdie wisselings, wat sowat 30&nbsp;000 jaar gelede ’n hoogtepunt bereik het.<ref name="sciam">"[http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=the-mysterious-downfall The Mysterious Downfall of the Neandertals]", ''Scientific American'', Augustus 2009</ref> Ondersoeke van Neanderdal-liggaamstrukture het gewys hulle het meer [[energie]] nodig gehad om te oorleef as enige ander [[hominied]]spesie. Hul energiebehoeftes was tot 100-350 kalorieë per dag groter as dié van moderne mense.<ref>{{cite journal |first1=Andrew W. |last1=Froehle |first2=Steven E. |last2=Churchill |year=2009 |title=Energetic Competition Between Neandertals and Anatomically Modern Humans |url=http://www.paleoanthro.org/static/journal/content/PA20090096.pdf |journal=PaleoAnthropology |pages=96–116}}</ref> Toe voedsel skaars begin word, kon hierdie verskil ’n groot rol gespeel het in hul uitsterwing.<ref name="sciam" /> === Verbastering === [[Beeld:Homo sapiens sapiens, Oase, Rumänien (Daniela Hitzemann).jpg|thumb|160px|'n Rekonstruksie van Oase 2, die mens uit die laat Paleolitikum wat sowat 7,3% Neanderdal-DNS gehad het (van 'n voorouer vier tot slegte geslagte vorentoe).]] ’n Alternatief vir die uitsterwingsteorie is dat Neanderdallers in die [[Cro-Magnon]]-bevolking opgeneem is deur verbastering. Dit weerspreek die onlangse teorie dat die moderne mens sy oorsprong in [[Afrika]] het, aangesien dit sou impliseer minstens ’n deel van die genoom van Europeërs is van Neanderdallers afkomstig. Hoewel die [[Denemarke|Deense]] etnograaf en geograaf Hans Petter Steensby sterk klem daarop gelê het dat alle moderne mense van gemengde afkoms is, het hy die verbasteringsteorie in 1907 voorgestel<ref>[http://img.kb.dk/tidsskriftdk/pdf/gto/gto_0019-PDF/gto_0019_67206.pdf ''Geografisk Tidsskrift, Bind 19 (1907)''] {{pdf}}, opgesoek in Desember 2013</ref> Hy het die destyds wydverspreide idee dat Neanderdallers aapagtig en minderwaardig was, sterk veroordeel. ’n Groot voorstander van die verbasteringsteorie is die paleoantropoloog Erik Trinkaus van die Universiteit van Washington.<ref>Dan Jones: ''The Neanderthal within.'', New Scientist 193.2007, H. 2593 (3 Maart), 28–32. [http://news.yahoo.com/s/hsn/20061030/hl_hsn/modernhumansneanderthalsmayhaveinterbred Modern Humans, Neanderthals May Have Interbred]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}; [http://www.cosmosmagazine.com/node/814 Humans and Neanderthals interbred] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090222210101/http://www.cosmosmagazine.com/node/814 |date=22 Februarie 2009 }}</ref> Hy beweer verskeie fossiele is die resultaat van verbastering, insluitende die "kind van Lagar Velho", ’n skelet wat in Portugal gevind is en uit sowat 24&nbsp;000 jaar gelede dateer.<ref>[http://www.talkorigins.org/faqs/homs/lagarvelho.html talkorigins.org]; [http://www.guardian.co.uk/science/story/0,,1871842,00.html guardian.co.uk]</ref><ref>[http://johnhawks.net/weblog/reviews/neandertals/gorhams_28000_date_2006.html Not a lasting last for the Neandertals – John Hawks weblog], 13 September 2006</ref> In ’n 2006-publikasie deur onder andere Trinkaus, is beweer die fossiele wat in 1952 in ’n grot in [[Roemenië]] ontdek is, is ook nasate van voorheen verbasterde bevolkings. Genetiese navorsing toon dat ’n mate van verbastering kon plaasgevind het.<ref>"[http://www.nytimes.com/2012/07/27/science/cousins-of-neanderthals-left-dna-in-africa-scientists-report.html?_r=1 Cousins of Neanderthals Left DNA in Africa, Scientists Report]". ''The New York Times''. 26 Julie 2012.</ref> Die genoom van alle nie-Afrikane sluit dele in wat van Neanderdal-afkoms is<ref>{{cite journal |doi=10.1093/molbev/msr024 |title=An X-Linked Haplotype of Neandertal Origin is Present Among All Non-African Populations |year=2011 |last1=Yotova |first1=V. |last2=Lefebvre |first2=J.-F. |last3=Moreau |first3=C. |last4=Gbeha |first4=E. |last5=Hovhannesyan |first5=K. |last6=Bourgeois |first6=S. |last7=Bédarida |first7=S. |last8=Azevedo |first8=L. |last9=Amorim |first9=A. |last10=Sarkisian |first10=T. |last11=Avogbe |first11=P. H. |last12=Chabi |first12=N. |last13=Dicko |first13=M. H. |last14=Kou' Santa Amouzou |first14=E. S. |last15=Sanni |first15=A. |last16=Roberts-Thomson |first16=J. |last17=Boettcher |first17=B. |last18=Scott |first18=R. J. |last19=Labuda |first19=D. |journal=Molecular Biology and Evolution |volume=28 |issue=7 |pages=1957–62 |pmid=21266489}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://news.discovery.com/human/genetics-neanderthal-110718.html |title=All Non-Africans Part Neanderthal, Genetics Confirm : Discovery News |access-date=15 Februarie 2014 |archive-date=17 November 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121117043242/http://news.discovery.com/human/genetics-neanderthal-110718.html |url-status=dead }}</ref> vanweë die verbastering van Neanderdallers en die voorouers van Eurasiërs. Eerder as ’n opname van die Neanderdal-bevolking, lyk dit of die geenuitruiling ’n beperkte tydsduur en omvang gehad het. ’n Geskatte 1-4% van die DNA van Europeërs en Asiate is nie-modern en dieselfde as Neanderdal-DNA eerder as dié van Suider-Afrikaners. Uit meer onlangse genetiese studies blyk egter die moderne mens kon met twee groepe archaïese mense verbaster het: Neanderdallers en ''[[Homo denisova]]''.<ref name="NYT-01302012">{{cite news |last=Mitchell |first=Alanna |title=DNA Turning Human Story Into a Tell-All |url=http://www.nytimes.com/2012/01/31/science/gains-in-dna-are-speeding-research-into-human-origins.html |date=30 Januarie 2012 |publisher=NYTimes |access-date=31 Januarie 2012 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20190601064907/https://www.nytimes.com/2012/01/31/science/gains-in-dna-are-speeding-research-into-human-origins.html |archive-date=1 Junie 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Teenstanders van die teorie meen die tekens van Neanderdal-verbastering kan wees vanweë ’n gemeenskaplike voorouer van beide die Neanderdallers en moderne mense, en dus nie verbastering nie.<ref>{{cite web |url=http://www.theguardian.com/science/2012/aug/14/study-doubt-human-neanderthal-interbreeding |title=Study casts doubt on human-Neanderthal interbreeding theory |first=Alok |last=Jha |work=[[The Guardian]] |date=14 Augustus 2012 |access-date=19 Februarie 2015 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20191009121122/https://www.theguardian.com/science/2012/aug/14/study-doubt-human-neanderthal-interbreeding |archive-date=9 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite journal |doi=10.1016/j.gene.2013.06.005 |title=Neanderthal and Denisova genetic affinities with contemporary humans: Introgression versus common ancestral polymorphisms |year=2013 |last1=Lowery |first1=Robert K. |last2=Uribe |first2=Gabriel |last3=Jimenez |first3=Eric B. |last4=Weiss |first4=Mark A. |last5=Herrera |first5=Kristian J. |last6=Regueiro |first6=Maria |last7=Herrera |first7=Rene J. |journal=Gene |volume=530 |pages=83–94 |pmid=23872234 |issue=1}}</ref> Die antropologie-professor John D. Hawks meen weer die genetiese ooreenkoms met die Neanderdallers kan die gevolg wees van beide ’n gemeenskaplike voorouer en verbastering en nie net een van die twee nie.<ref name="HawksAnnuRev">{{cite journal |doi=10.1146/annurev-anthro-092412-155548 |title=Significance of Neandertal and Denisovan Genomes in Human Evolution |year=2013 |last1=Hawks |first1=John |journal=Annual Review of Anthropology |volume=42 |pages=433–49}}</ref> ===Siektes=== Moderne mense kon Neanderdallers met siektes uit Afrika aangesteek en so tot hulle uitsterwing bygedra het. 'n Gebrek aan [[Immuunstelsel|immuniteit]], tesame met 'n klein bevolking, was moontlik verwoestend vir die Neanderdallers. 'n Klein genetiese diversiteit kon ook minder van hulle immuun teen hierdie siektes gemaak het. Verder kon klein bevolkings en verbastering geboortedefekte vererger het, wat tot hulle finale uitsterwing kon gelei het.<ref name=rios2019/> In die laat 20ste eeu is die Forevolk van [[Nieu-Guinee]] afgemaai deur 'n siekte bekend as kurusiekte, wat veroorsaak word deur die eet van [[prion]]s, wat in breinweefsel voorkom. Mense met die 129-variant van die [[PRNP]]-geen was agter natuurlik immuun teen die siekte. Die bestudering van dié geen het gelei tot die ontdekking dat die 129-variant algemeen in moderne mense voorgekom het, wat kan dui op wydverspreide [[kannibalisme]] op 'n sekere tyd in die menslike [[voorgeskiedenis]]. Neanderdallers het in 'n mate kannibalisme beoefen en saam met moderne mense gelewe, en daarom spekuleer die Britse paleoantropoloog Simon Underdown dat moderne mense 'n vorm van die kurusiekte aan Neanderdallers oorgedra het en, omdat die 129-variant blykbaar nie in Neanderdallers voorgekom het nie, het die siekte hulle uitgewis.<ref name=underdown2008>{{cite journal |first=S. |last=Underdown |year=2008 |title=A potential role for transmissible spongiform encephalopathies in Neanderthal extinction |journal=Medical Hypotheses |volume=71 |issue=1 |pages=4–7 |doi=10.1016/j.mehy.2007.12.014 |pmid=18280671}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Liberski |first1=P. |title=Kuru: a journey back in time from Papua New Guinea to the Neanderthals' extinction |journal=Pathogens |volume=2 |issue=3 |pages=472–505 |year=2013 |pmid=25437203 |pmc=4235695 |doi=10.3390/pathogens2030472 |doi-access=free}}</ref> == Fossiele == Fossiele van ''H. neanderthalensis'' wat gevind is, sluit in: {{div col|colwidth=20em}} * Altamura-mens * Bontnewydd * Tabun C1 * Tabun C1 * Krapina * Obi-Rakhmat 1 * Teshik-Tash-skedel * La Ferrassie 1 * Saccopastore 1 * [[Shanidar-grot#Shanidar 1|Shanidar 1]] * La Chapelle-aux-Saints 1 * Amud 7 * Sidrón-grot-fossiele * La Quina 5 * La Quina 18 * Amud 1 * Berg Circeo 1-fossiele * Neanderthal 1 * Engis * Gibraltar 1 * Le Moustier * Lapedo-kind {{div col end}} ==Verwysings== {{Verwysings|25em|verwysings= <ref name=stringer>{{cite journal |first=C. |last=Stringer |year=2012 |title=The status of ''Homo heidelbergensis'' (Schoetensack 1908) |journal=Evolutionary Anthropology |volume=21 |issue=3 |pages=101–107|doi=10.1002/evan.21311 |pmid=22718477 |s2cid=205826399 |doi-access=free}}</ref> <ref name=gomez2019>{{cite journal |first=A. |last=Gómez-Robles |year=2019 |title=Dental evolutionary rates and its implications for the Neanderthal–modern human divergence |journal=Science Advances |volume=5 |issue=5 |page=eaaw1268 |doi=10.1126/sciadv.aaw1268 |pmid=31106274 |pmc=6520022 |bibcode=2019SciA....5.1268G}}</ref> <ref name=meyer2016>{{cite journal |first1=M. |last1=Meyer |first2=J. |last2=Arsuaga |first3=C.|last3=de Filippo |first4=S. |last4=Nagel |title=Nuclear DNA sequences from the Middle Pleistocene Sima de los Huesos hominins |journal=Nature |volume=531 |issue=7595 |pages=504–507 |year=2016 |doi=10.1038/nature17405 |pmid=26976447 |bibcode=2016Natur.531..504M |s2cid=4467094}}</ref> <ref name=Shaw1999>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=8HKDtlPuM2oC&pg=PA408 |title=A dictionary of archaeology |year=1999 |publisher=Blackwell |isbn=978-0-631-17423-3 |editor1-last=Shaw |editor1-first=I. |page=408 |editor2-last=Jameson |editor2-first=R.}}</ref> <ref name=hayden2012>{{cite journal |first=B. |last=Hayden |year=2012 |title=Neandertal social structure? |journal=Oxford Journal of Archaeology |volume=31 |issue=1 |pages=1–26 |doi=10.1111/j.1468-0092.2011.00376.x}}</ref> <ref name=kedar2019>{{cite journal |last1=Kedar |first1=Y. |last2=Barkai |first2=R. |title=The significance of air circulation and hearth location at Paleolithic cave sites |journal=Open Quaternary |year=2019 |volume=5 |issue=1 |page=4 |doi=10.5334/oq.52 |doi-access=free}}</ref> <ref name=schmidt>{{cite journal |last1=Schmidt |first1=P. |last2=Blessing |first2=M. |last3=Rageot |first3=M. |last4=Iovita |first4=R. |last5=Pfleging |first5=J. |last6=Nickel |first6=K. G. |last7=Righetti |first7=L. |last8=Tennie |first8=C. |title=Birch tar production does not prove Neanderthal behavioral complexity |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |year=2019 |volume=116 |issue=36 |pages=17707–17711 |doi=10.1073/pnas.1911137116 |pmid=31427508 |pmc=6731756|doi-access=free }}</ref> <ref name=hoffecker2009>{{cite journal |last1=Hoffecker |first1=J. F. |title=The spread of modern humans in Europe |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |year= 2009 |volume=106 |issue=38 |pages=16040–16045 |doi=10.1073/pnas.0903446106 |pmid=19571003 |pmc=2752585 |bibcode=2009PNAS..10616040H|doi-access=free }}</ref> <ref name=Hardy2020>{{cite journal |first1=B. L. |last1=Hardy |first2=M.-H. |last2=Moncel |first3=C. |last3=Kerfant |display-authors=et al. |year=2020 |title=Direct evidence of Neanderthal fibre technology and its cognitive and behavioral implications |journal=Scientific Reports |volume=10 |issue=4889 |pages=4889 |doi=10.1038/s41598-020-61839-w |pmid=32273518 |pmc=7145842 |bibcode=2020NatSR..10.4889H}}</ref> <ref name=ferentinos2012>{{cite journal |last1=Ferentinos |first1=G. |last2=Gkioni |first2=M. |last3=Geraga |first3=M. |last4=Papatheodorou |first4=G. |year=2012 |title=Early seafaring activity in the southern Ionian Islands, Mediterranean Sea |journal=Journal of Archaeological Science |volume=39 |issue=7 |pages=2167–2176 |doi=10.1016/j.jas.2012.01.032 |bibcode=2011JQS....26..553S}}</ref> <ref name=buckley>{{cite journal |first1=S. |last1=Buckley |first2=K. |last2=Hardy |first3=M. |last3=Huffman |year=2013 |title=Neanderthal self-medication in context |journal=Antiquity |volume=87 |issue=337 |pages=873–878 |doi=10.1017/S0003598X00049528 |s2cid=160563162 |url=https://www.researchgate.net/publication/256374897}}</ref> <ref name=hardy2012>{{cite journal |first1=K. |last1=Hardy |first2=S. |last2=Buckley |first3=M. J. |last3=Collins |first4=A. |last4=Estalrrich |year=2012 |title=Neanderthal medics? Evidence for food, cooking, and medicinal plants entrapped in dental calculus |journal=The Science of Nature |volume=99 |issue=8 |pages=617–626 |doi=10.1007/s00114-012-0942-0 |pmid=22806252 |url=https://www.researchgate.net/publication/229160372 |bibcode=2012NW.....99..617H |s2cid=10925552}}</ref> <ref name=dusseldorp2013>{{cite book |author-first=G. L. |author-last=Dusseldorp |year=2013 |chapter=Neanderthals and cave hyenas: co-existence, competition or conflict? |title=Zooarchaeology and modern human origins |pages=191–208 |chapter-url=https://link.springer.com/content/pdf/10.1007%2F978-94-007-6766-9_12.pdf |doi=10.1007/978-94-007-6766-9_12 |series=Vertebrate paleobiology and paleoanthropology |publisher=Springer Science+Business Media Dordrecht |editor1-first=J. L. |editor1-last=Clark |editor2-first=J. D. |editor2-last=Speth |isbn=978-94-007-6765-2}}</ref> <ref name=Errico2017>{{cite journal |last1=d’Errico |first1=F. |last2=Tsvelykh |first2=A. |title=A decorated raven bone from the Zaskalnaya VI (Kolosovskaya) Neanderthal site, Crimea |journal=PLOS ONE |year= 2017 |volume=12 |issue=3 |page=e0173435 |doi=10.1371/journal.pone.0173435 |pmid=28355292 |pmc=5371307 |bibcode=2017PLoSO..1273435M|doi-access=free }}</ref> <ref name=Hoffman>{{cite journal |author-first1=D. L. |author-last1=Hoffman |author-last2=Angelucci |author-first2=D. E. |author-last3=Villaverde |author-first3=V. |author-last4=Zapata |author-first4=Z. |author-last5=Zilhão |author-first5=J. |year=2018 |title=Symbolic use of marine shells and mineral pigments by Iberian Neandertals 115,000 years ago |journal=Science Advances |volume=4 |issue=2 |pages=eaar5255 |doi=10.1126/sciadv.aar5255 |pmid=29507889 |pmc=5833998 |bibcode=2018SciA....4.5255H}}</ref> <ref name=Moncel2012>{{cite journal |first1=M.-H. |last1=Moncel |first2=L. |last2=Chiotti |first3=C. |last3=Gaillard |first4=G. |last4=Onoratini |first5=D. |last5=Pleurdeau |year=2012 |title=Non utilitarian objects in the Palaeolithic: emergence of the sense of precious? |journal=Archaeology, Ethnology & Anthropology of Eurasia |volume=401 |pages=25–27<!--only citing these pages--> |doi=10.1016/j.aeae.2012.05.004 |url=https://www.researchgate.net/publication/230703161}}</ref> <ref name=Turk2018>{{cite journal |url=https://www.academia.edu/37720432 |first1=M. |last1=Turk |first2=I. |last2=Turk |first3=L. |last3=Dimkaroski |year=2018 |title=The Mousterian musical instrument from the Divje Babe I Cave (Slovenia): arguments on the material evidence for Neanderthal musical behaviour |journal=L'Anthropologie |volume=122 |issue=4 |pages=1–28 |doi=10.1016/j.anthro.2018.10.001|s2cid=133682741 }}</ref> <ref name=Aubert2018>{{cite journal |first1=M. |last1=Aubert |first2=A. |last2=Brumm |first3=J. |last3=Huntley |year=2018 |title=Early dates for 'Neanderthal cave art' may be wrong |journal=Journal of Human Evolution |volume=125 |pages=215–217 |doi=10.1016/j.jhevol.2018.08.004 |pmid=30173883|s2cid=52145541 }}</ref> <ref name=pike2017>{{cite journal |last1=Pike |first1=A. W. |last2=Hoffmann |first2=D. L. |last3=Pettitt |first3=P. B. | last4=García-Diez |first4=M. |last5=Zilhão |first5=J. |year=2017 |title=Dating Palaeolithic cave art: Why U–Th is the way to go |url=http://dro.dur.ac.uk/22566/1/22566.pdf | journal=Quaternary International |volume=432 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.quaint.2015.12.013 | bibcode=2017QuInt.432...41P}}</ref> <ref name=hoffmann2018>{{cite journal |first1=D. L. |last1=Hoffmann |first2=C. D. |last2=Standish |first3=M. |last3=García-Diez |first4=P. B. |last4=Pettitt |first5=J. A. |last5=Milton |first6=J. |last6=Zilhão |first7=J. J. |last7=Alcolea-González |first8=P. |last8=Cantalejo-Duarte |first9=H. |last9=Collado |first10=R. |last10=de Balbín |first11=M. |last11=Lorblanchet |first12=J. |last12=Ramos-Muñoz |first13=G.-C. |last13=Weniger |first14=A. W. G. |last14=Pike |year=2018 |title=U-Th dating of carbonate crusts reveals Neandertal origin of Iberian cave art |journal=Science |volume=359 |issue=6378 |pages=912–915 |doi=10.1126/science.aap7778 |pmid=29472483 |bibcode=2018Sci...359..912H |doi-access=free}}</ref> <ref name=wunn2000>{{cite journal |last=Wunn |first=I. | year=2000 | title=Beginning of religion | journal=Numen |volume=47 |number=4 |pages=417–452 |url=https://www.researchgate.net/publication/240682150 |doi=10.1163/156852700511612}}</ref> <ref name=dediu2018>{{cite journal |first1=D. |last1=Dediu |first2=S. C. |last2=Levinson |year=2018 |title=Neanderthal language revisited: not only us |journal=Current Opinion in Behavioral Sciences |volume=21 |pages=49–55 |doi=10.1016/j.cobeha.2018.01.001 |url=https://pure.mpg.de/rest/items/item_2521815_7/component/file_2538918/content |hdl=21.11116/0000-0000-1667-4 |s2cid=54391128 |hdl-access=free}}</ref> <ref name="danastasio2013">{{cite journal |first1=R. |last1=D’Anastasio |first2=S. |last2=Wroe |first3=C. |last3=Tuniz |first4=L. |last4=Mancini |first5=D. T. |last5=Cesana |year=2013 |title=Micro-biomechanics of the Kebara 2 hyoid and its implications for speech in Neanderthals |journal=PLOS ONE |volume=8 |issue=12 |page=e82261 |doi=10.1371/journal.pone.0082261 |pmc=3867335 |pmid=24367509 |bibcode=2013PLoSO...882261D|doi-access=free }}</ref> <ref name=Kislev2018>{{cite journal |first1=M. |last1=Kislev |first2=R. |last2=Barkai |year=2018 |title=Neanderthal and woolly mammoth molecular resemblance |journal=Human Biology |volume=90 |issue=2 |pages=115–128 |doi=10.13110/humanbiology.90.2.03 |pmid=33951886 |s2cid=106401104}}</ref> <ref name=Azevedo2017>{{cite journal |last1=de Azevedo |first1=S. |last2=González |first2=M. F. |last3=Cintas |first3=C. |display-authors=3 |last4=Ramallo |first4=V. |last5=Quinto-Sánchez |first5=M. |last6=Márquez |first6=F. |last7=Hünemeier |first7=T. |last8=Paschetta |first8=C. |last9=Ruderman |first9=A. |last10=Navarro |first10=P. |last11=Pazos |first11=B. A. |last12=Silva de Cerqueira |first12=C. C. |last13=Velan |first13=O. |last14=Ramírez-Rozzi |first14=F. |last15=Calvo |first15=N. |last16=Castro |first16=H. G. |last17=Paz |first17=R. R. |last18=González-José |first18=R. |title=Nasal airflow simulations suggest convergent adaptation in Neanderthals and modern humans |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |year=2017 |volume=114 |issue=47 |pages=12442–12447 |doi=10.1073/pnas.1703790114 |pmid=29087302 |pmc=5703271|doi-access=free }}</ref> <ref name="Helmuth1998">{{Cite journal |last=Helmuth |first=H. |title=Body height, body mass and surface area of the Neanderthals |journal=Zeitschrift für Morphologie und Anthropologie |volume=82 |issue=1 |pages=1–12 |year=1998 |doi=10.1127/zma/82/1998/1 |pmid=9850627 |jstor=25757530}}</ref> <ref name=Ruebens2013>{{cite journal |url=https://www.academia.edu/4182063 |first=K. |last=Ruebens |year=2013 |title=Regional behaviour among late Neanderthal groups in Western Europe: A comparative assessment of late Middle Palaeolithic bifacial tool variability |journal=Journal of Human Evolution |volume=65 |issue=4 |pages=341–362 |doi=10.1016/j.jhevol.2013.06.009 |pmid=23928352}}</ref> <ref name=Demay2012>{{cite journal |last1=Demay |first1=L. |last2=Péan |first2=S. |last3=Patou-Mathis |first3=M. |title=Mammoths used as food and building resources by Neanderthals: zooarchaeological study applied to layer 4, Molodova I (Ukraine) |journal=Quaternary International |year=2012 |volume=276–277 |pages=212–226 |doi=10.1016/j.quaint.2011.11.019 |bibcode=2012QuInt.276..212D |hdl=2268/190618 |url=http://orbi.ulg.ac.be/bitstream/2268/190618/1/Demay%20et%20al%2c%202012%20Molodova.pdf}}</ref> <ref name=sankararaman2014>{{cite journal |last1=Sankararaman |first1=S.|last2=Mallick |first2=S. |last3=Dannemann |first3=M. |last4=Prüfer |first4=K. |last5=Kelso |first5=J. |last6=Pääbo |first6=S. |last7=Patterson |first7=N. |last8=Reich |first8=D. |title=The genomic landscape of Neanderthal ancestry in present-day humans |journal=Nature |year= 2014 |volume=507 |issue=7492 |pages=354–357 |doi=10.1038/nature12961 |pmid=24476815 |pmc=4072735 |bibcode=2014Natur.507..354S}}</ref> <ref name="Peyrégne">{{cite journal |last1=Peyrégne |first1=S. |last2=Slon |first2=V. |last3=Mafessoni |first3=F. |display-authors=et al. |title=Nuclear DNA from two early Neandertals reveals 80 ka of genetic continuity in Europe |journal=Science Advances |volume=5 |number=6 |page=eaaw5873 |year=2019 |doi=10.1126/sciadv.aaw5873 |pmid=31249872 |pmc=6594762 |bibcode=2019SciA....5.5873P}}</ref> <ref name="Kuhlwilm">{{cite journal |last1=Kuhlwilm |first1=M. |title=Ancient gene flow from early modern humans into eastern Neanderthals |journal=Nature |year=2016 |volume=530 |issue=7591 |pages= 429–433 |doi=10.1038/nature16544 |pmid=26886800 |pmc=4933530 |bibcode=2016Natur.530..429K}}</ref> <ref name=Pennisi>{{cite journal |doi=10.1126/science.340.6134.799 |pmid=23687020 |title=More genomes from Denisova Cave show mixing of early human groups |journal=Science |volume=340 |issue=6134 |page=799 |year=2013 |last1=Pennisi |first1=E. |bibcode=2013Sci...340..799P}}</ref> <ref name=vernot2014>{{cite journal |title=Resurrecting surviving Neandertal lineages from modern human genomes |journal=Science |volume=343 |issue=6174 |pages=1017–1021 |year=2014 |bibcode=2014Sci...343.1017V |last1=Vernot |first1=B. |last2=Akey |first2=J. M. |doi=10.1126/science.1245938 |pmid=24476670 |s2cid=23003860}}</ref> <ref name=Dolgova2018>{{cite journal |first1=O. |last1=Dolgova |first2=O. |last2=Lao |year=2018 |title=Evolutionary and medical consequences of archaic introgression into modern human genomes |journal=Genes |volume=9 |issue=7 |page=358 |doi=10.3390/genes9070358 |pmc=6070777 |pmid=30022013 |doi-access=free}}</ref> <ref name=Kreisstadt2017>{{cite web |url=http://www.mettmann.de/neandertal/schreibweise.php |title=Neandertal oder Neanderthal? Was ist denn nun richtig? |publisher=Kreisstadt Mettmann |trans-title=Neandertal or Neanderthal? So which is actually right? |access-date=February 1, 2017</ref> <ref name=king1864>{{cite journal |first=W. |last=King |year=1864 |title=The reputed fossil man of the Neanderthal |journal=Quarterly Journal of Science |volume=1 |page=96 |url=https://afanporsaber.com/wp-content/uploads/2017/10/The-reputed-fossil-man-of-the-Neanderthal.pdf}}</ref> <ref name=Langdon2016>{{cite book |first=J. H. |last=Langdon |year=2016 |chapter=Case study 18. Neanderthals in the mirror: imagining our relatives |title=The science of human evolution: getting it right |publisher=Springer |isbn=978-3-319-41584-0}}</ref> <ref name=currat2004>{{cite journal |doi=10.1371/journal.pbio.0020421 |title=Modern humans did not admix with Neanderthals during their range expansion into Europe |year=2004 |last1=Currat |first1=M. |last2=Excoffier |first2=L. |journal=PLOS Biology |volume=2 |issue=12 |page=e421 |pmid=15562317 |pmc=532389}}</ref> <ref name=rogers2017>{{cite journal |first1=A. R. |last1=Rogers |first2=R. J. |last2=Bohlender |first3=C. D. |last3=Huff |title=Early history of Neanderthals and Denisovans |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=114 |issue=37 |year=2017 |pages=9859–9863 |doi=10.1073/pnas.1706426114 |pmid=28784789 |pmc=5604018|doi-access=free }}</ref> <ref name="speciation">{{cite journal |last1=Hublin |first1=J. J. |year=2009 |title=The origin of Neandertals |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=106 |issue=38 |pages=16022–16027 |bibcode=2009PNAS..10616022H |doi=10.1073/pnas.0904119106 |jstor=40485013|pmc=2752594 |pmid=19805257|doi-access=free }}</ref> <ref name=juric>{{cite journal |first1=I. |last1=Juric |first2=S. |last2=Aeschbacher |first3=G. |last3=Coop |year=2016 |title=The strength of selection against Neanderthal introgression |journal=PLOS Genetics |volume=12 |issue=11 |pages=e1006340 |doi=10.1371/journal.pgen.1006340 |pmid=27824859 |pmc=5100956}}</ref> <ref name=Trinkaus2011>{{cite journal |first=E. |last=Trinkaus |year=2011 |title=Late Pleistocene adult mortality patterns and modern human establishment |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=108 |issue=4 |pages=1267–1271 |doi=10.1073/pnas.1018700108 |pmc=3029716 |pmid=21220336 |bibcode=2011PNAS..108.1267T|doi-access=free }}</ref> <ref name=Gomez2018>{{cite journal |first1=A. |last1=Gómez-Olivencia |first2=A. |last2=Barash |first3=D. |last3=García-Martínez |display-authors=et al. |year=2018 |title=3D virtual reconstruction of the Kebara 2 Neandertal thorax |journal=Nature Communications |volume=9 |issue=4387 |pages=4387 |doi=10.1038/s41467-018-06803-z |pmc=6207772 |pmid=30377294 |bibcode=2018NatCo...9.4387G}}</ref> <ref name=etrinkaus1981>{{cite book |first=E. |last=Trinkaus |year=1981 |title=Aspects of human evolution |chapter=Neanderthal limb proportions and cold adaptation |publisher=Taylor and Francis Ltd. |editor-first=C. B. |editor-last=Stringer}}</ref> <ref name=pearce2013>{{cite journal |first1=E. |last1=Pearce |first2=C. |last2=Stringer |first3=R. I. M. |last3=Dunbar |year=2013 |title=New insights into differences in brain organization between Neanderthals and anatomically modern humans |journal=Proceedings of the Royal Society B |volume=280 |issue=1758 |page=20130168 |doi=10.1098/rspb.2013.0168 |pmc=3619466 |pmid=23486442}}</ref> <ref name="Geometric Morphometrics and Paleone">{{cite journal |last1=Bruner |first1=Emiliano |date=2004 |title=Geometric Morphometrics and Paleoneurology: Brain Shape Evolution in the Genus ''Homo'' |journal=Journal of Human Evolution |volume=47 |issue=5 |pages=279–303 |doi=10.1016/j.jhevol.2004.03.009 |pmid=15530349 }}</ref> <ref name="Morphological Differences in the Pa">{{cite journal |last1=Bruner |first1=Emiliano |date=2010 |title=Morphological Differences in the Parietal Lobes with the Human Genus: A Neurofunctional Perspective |journal=Current Anthropology |volume=51 |issue=1 |pages=S77–S88 |doi=10.1086/650729 |s2cid=146587487 }}</ref> <ref name="Encephalization and Allometric Traj">{{cite journal |last1=Bruner |first1=Emiliano |last2=Manzi |first2=Giorgio |last3=Arsuaga |first3=Juan Luis |date=2003 |title=Encephalization and Allometric Trajectories in the Genus ''Homo'': Evidence from the Neandertal and Modern Lineages |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America |volume=100 |issue=26 |pages=15335–15340 |doi=10.1073/pnas.2536671100 |pmid=14673084 |pmc=307568 |bibcode=2003PNAS..10015335B |doi-access=free }}</ref> <ref name=Weaver2005>{{cite journal |last1=Weaver |first1=Anne |date=2005 |title=Reciprocal Evolution of the Cerebellum and Neocortex in Fossil Humans |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America |volume=102 |issue=10 |pages=3576–3580 |doi=10.1073/pnas.0500692102 |doi-access=free |pmid=15731345 |pmc=553338 |bibcode=2005PNAS..102.3576W}}</ref> <ref name="Wynnetal2016">{{cite journal |last1= Wynn |first1= Thomas |last2= Overmann |first2= Karenleigh A |last3= Coolidge |first3= Frederick L |date= 2016 |title= The false dichotomy: A refutation of the Neandertal indistinguishability claim |journal= Journal of Anthropological Sciences |volume=94 |issue= 94 |pages= 201–221 |doi= 10.4436/jass.94022 |pmid= 26708102 }}</ref> <ref name=dannemann>{{cite journal |last1=Dannemann |first1=M. |last2=Kelso |first2=J. |title=The contribution of Neanderthals to phenotypic variation in modern humans |journal=The American Journal of Human Genetics |year=2017 |volume=101 |issue=4 |pages=578–589 |doi=10.1016/j.ajhg.2017.09.010 |pmid=28985494 |pmc=5630192}}</ref> <ref name=Weyrich2017>{{cite journal |title=Neanderthal behaviour, diet, and disease inferred from ancient DNA in dental calculus |volume=544 |issue=7650 |pages=357–361 |journal=Nature |doi=10.1038/nature21674 |pmid=28273061 |year=2017 |last1=Weyrich |first1=L. S. |last2=Duchene |first2=S. |last3=Soubrier |first3=J.|display-authors=et al. |bibcode=2017Natur.544..357W |hdl=10261/152016 |s2cid=4457717 |url=https://radar.brookes.ac.uk/radar/items/d6689cb0-38fa-4d3e-98e4-c8be2bd0263e/1}}</ref> <ref name=Spikins2019>{{cite journal |first1=P. |last1=Spikins |first2=A. |last2=Needham |first3=B. |last3=Wright |year=2019 |title=Living to fight another day: The ecological and evolutionary significance of Neanderthal healthcare |journal=Quaternary Science Reviews |volume=217 |pages=98–118 |doi=10.1016/j.quascirev.2018.08.011 |bibcode=2019QSRv..217...98S |doi-access=free}}</ref> <ref name="neandercarnivore">{{cite journal |doi=10.1073/pnas.120178997 |title=Neanderthal diet at Vindija and Neanderthal predation: The evidence from stable isotopes |year=2000 |last1=Richards |first1=M. P. |last2=Pettitt |first2=P. B.|last3=Trinkaus |first3=E.|last4=Smith |first4=F. H. |last5=Paunović |first5=M. |last6=Karavanić |first6=I. |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=97 |issue=13 |pages=7663–7666 |pmid=10852955 |jstor=122870 |bibcode=2000pnas...97.7663r |pmc=16602|doi-access=free }}</ref> <ref name=krief2015>{{cite journal |first1=S. |last1=Krief |first2=C. |last2=Daujeard |first3=M. |last3=Moncel |first4=N. |last4=Lamon |first5=V. |last5=Reynolds |year=2015 |title=Flavouring food: the contribution of chimpanzee behaviour to the understanding of Neanderthal calculus composition and plant use in Neanderthal diets |journal=Antiquity |volume=89 |issue=344 |pages=464–471 |doi=10.15184/aqy.2014.7 |s2cid=86646905 |url=https://www.researchgate.net/publication/283861536}}</ref> <ref name=speth2015>{{cite journal |first=J. D. |last=Speth |year=2015 |title=When did humans learn to boil? |journal=PaleoAnthropology |pages=54–67 |url=http://www.paleoanthro.org/media/journal/content/PA20150054.pdf}}</ref> }} == Eksterne skakels == * {{cite web |first=C. David |last=Kreger |date=30 Junie 2000 |url=http://www.archaeologyinfo.com/homoneaderthalensis.htm |title=Homo neanderthalensis |publisher=ArchaeologyInfo.com |accessdate=23 Mei 2009}} * {{cite web|first=Dennis|last=O'Neil|date=12 Mei 2009|url=http://anthro.palomar.edu/homo2/mod_homo_2.htm|title=Evolution of Modern Humans: Neandertals|accessdate=23 Mei 2009|archive-date=26 Desember 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181226112024/https://www2.palomar.edu/anthro/homo2/mod_homo_2.htm|url-status=dead}} * {{cite web | title = Homo neanderthalensis | publisher = The Smithsonian Institution | url = http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/homo-neanderthalensis}} * {{cite web | title = Neanderthal DNA | publisher = International Society of Genetic Genealogy | url = http://www.isogg.org/neanderthaldna.htm}}: Includes Neanderthal mtDNA sequences * {{Commons-kategorie inlyn|Homo neanderthalensis}} * [[Lêer:Crystal txt.png|15px]] Hierdie artikel is vertaal uit die [[:en:Neanderthal|Engelse Wikipedia]] {{Menslike evolusie}} {{Normdata}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Evolusie]] [[Kategorie:Fossiele]] [[Kategorie:Uitgestorwe primate]] 450l12xbbml25suqrrxbljmylyex8qa 2513707 2513705 2022-07-20T09:46:30Z Burgert Behr 2401 Paar goed wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Neanderdaller | fossil_range = {{Fossiel tydperk|0.6|0.03}} Middel- tot Laat [[Pleistoseen]] | image= Homo sapiens neanderthalensis.jpg | image_caption = ’n Neanderdallerkopbeen. | image2 = | image2_alt =g | image2_caption = | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Mammalia]] | ordo = [[Primates]] | familia = [[Hominidae]] | genus = ''[[Homo]]'' | species = '''''H. neanderthalensis''''' | binomial = ''Homo neanderthalensis'' | binomial_authority = William King, 1864 | synonyms = ''Homo mousteriensis''<ref>[https://books.google.com/books?id=pXZ1AQAAQBAJ&pg=PT361&lpg=PT361&dq=Homo+mousteriensis&source=bl&ots=SwpgvbZPNx&sig=Iiq55UMRGSIOoxZqE39aWNwrJXc&hl=en&sa=X&ei=BnXtUsq7FO6uyAH06IAo&ved=0CGAQ6AEwCg#v=onepage&q=Homo%20mousteriensis&f=false Dictionary of Anthropology - Charles Winick - Google Books]. Books.google.ca (1956-12-18). Besoek op 24 Mei 2014.</ref><br />''Homo sapiens neanderthalensis''<br />''Palaeoanthropus neanderthalensis''<ref>[https://books.google.com/books?id=mR_cxcxO8h8C&pg=PA556&lpg=PA556&dq=Palaeoanthropus+neanderthalensis&source=bl&ots=wsgpR8oudS&sig=3TDe6QN_tlrnqVz10HK2s8Ls9Ho&hl=en&sa=X&ei=cnTtUrWtOqWMyQHWg4DgCg&ved=0CHwQ6AEwCw#v=onepage&q=Palaeoanthropus%20neanderthalensis&f=false Bibliography of Fossil Vertebrates 1954-1958 - C.L. Camp, H.J. Allison, and R.H. Nichols - Google Books]. Books.google.ca. Besoek op 24 Mei 2014.</ref> | range_map = Range of Homo neanderthalensis.png | range_map_width = 220px | range_map_caption = Die Neanderdaller kon voorgekom het so ver as die Altai- en die Oeralgebergte. }} Die '''Neanderdallers''' of '''Neanderdalmense''' is ’n [[Uitsterwing|uitgestorwe]] [[spesie]] van [[argaïese mense]] in die [[genus]] ''[[Homo]]'', moontlik ’n subspesie van ''[[Homo sapiens]]'', wat tot omtrent 40&nbsp;000 jaar gelede in [[Eurasië]] voorgekom het.<ref>{{cite web |url=http://www.livescience.com/28036-neanderthals-facts-about-our-extinct-human-relatives.html |title=Neanderthal: Facts About Our Extinct Human Relatives |publisher=LiveScience |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200513075637/https://www.livescience.com/28036-neanderthals-facts-about-our-extinct-human-relatives.html |archive-date=13 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Hoewel daar konsensus is dat die redes vir hulle [[uitsterwing]] "hoogs betwisbaar" is, word [[demografie]]se faktore soos klein bevolkings, verbastering en lukrake skommelings as waarskynlike faktore beskou.<ref>{{cite journal |last1=Vaesen |first1=Krist |last2=Dusseldorp |first2=Gerrit L. |last3=Brandt |first3=Mark J. |date=2021 |title=An emerging consensus in palaeoanthropology: Demography was the main factor responsible for the disappearance of Neanderthals |journal=Scientific Reports |volume=11 |issue=1 |page=4925 |doi=10.1038/s41598-021-84410-7|pmid=33649483 |pmc=7921565 |bibcode=2021NatSR..11.4925V }}</ref><ref>{{cite journal |last1=Vaesen |first1=Krist |last2=Dusseldorp |first2=Gerrit L. |last3=Brandt |first3=Mark J. |date=2021 |title=Author correction: 'An Emerging Consensus in Palaeoanthropology: Demography Was the Main Factor Responsible for the Disappearance of Neanderthals'|journal=Scientific Reports |volume=11 |issue=1 |page=8450 |doi=10.1038/s41598-021-88189-5|pmid=33850254 |pmc=8044239 |bibcode=2021NatSR..11.8450V |s2cid=233232999 }}</ref> Ander redes wat aangevoer word, is opname in die moderne menslike samelewing,<ref name=Villa2014>{{cite journal |first1=P. |last1=Villa |first2=W. |last2=Roebroeks |year=2014 |title=Neandertal demise: an archaeological analysis of the modern human superiority complex |journal=PLOS ONE |volume=9 |issue=4 |page=e96424 |doi=10.1371/journal.pone.0096424 |pmc=4005592 |pmid=24789039 |bibcode=2014PLoSO...996424V|doi-access=free }}</ref> groot [[klimaat]]sveranderings,<ref name=bradtmoller2012>{{cite journal |first1=M. |last1=Bradtmöller |first2=A. |last2=Pastoors |first3=B. |last3=Weninger |first4=G. |last4=Weninger |year=2012 |title=The repeated replacement model – Rapid climate change and population dynamics in Late Pleistocene Europe |journal=Quaternary International |volume=247 |pages=38–49 |doi=10.1016/j.quaint.2010.10.015 |bibcode=2012QuInt.247...38B}}</ref> siektes<ref name=underdown2008>{{cite journal |first=S. |last=Underdown |year=2008 |title=A potential role for transmissible spongiform encephalopathies in Neanderthal extinction |journal=Medical Hypotheses |volume=71 |issue=1 |pages=4–7 |doi=10.1016/j.mehy.2007.12.014 |pmid=18280671}}</ref><ref name=sullivan2017>{{cite journal |first1=A. P. |last1=Sullivan |first2=M. |last2=de Manuel |first3=T. |last3=Marques-Bonet |first4=G. H. |last4=Perry |year=2017 |title=An evolutionary medicine perspective on Neandertal extinction |journal=Journal of Human Evolution |volume=108 |pages=62–71 |doi=10.1016/j.jhevol.2017.03.004 |url=https://www.biorxiv.org/content/biorxiv/early/2016/04/06/047209.full.pdf |pmid=28622932}}</ref> of 'n kombinasie van dié faktore. Hulle word gewoonlik geklassifiseer as die spesie '''''Homo neanderthalensis''''', maar sommige wetenskaplikes beskou hulle as '''''Homo sapiens neanderthalensis''''', ’n subspesie van ''Homo sapiens''. Dit is onduidelik wanneer die Neanderdallers van die menslike lyn afgeskei het; studies dui op verskillende intervalle wat wissel van 315&nbsp;000 jaar<ref name=stringer/> tot meer as 800&nbsp;000 jaar gelede.<ref name=gomez2019/> Die tyd toe hulle van hulle voorouer ''[[Homo heidelbergensis|H. heidelbergensis]]'' afgeskei is, is ook onduidelik. Die oudste moontlike Neanderdallerbene dater van 430&nbsp;000 jaar gelede, maar die klassifikasie is onseker.<ref name=meyer2016/> Neanderdallers is bekend van talle [[fossiel]]e, veral van ná 130&nbsp;000 jaar gelede.<ref name=klein1983/> Die [[tipespesie|tipespesimen]], "Neanderthal 1", is in 1856 in die Neanderdal in die hedendaagse [[Duitsland]] ontdek. Vir 'n groot deel van die 20ste eeu het navorsers die Neanderdallers uitgebeeld as primitief, onintelligent en dierlik. Hoewel kennis en die persepsie van hulle sedertdien aansienlik verander het in die wetenskaplike gemeenskap, is die beeld van die onontwikkelde grotman-argetipe steeds gewild in die volkskultuur.{{sfn|Papagianni|Morse|2013}}<ref name=drell2000/> [[Lêer:Neanderthalensis.jpg|duimnael|180px|links|’n Neanderdallerskelet (Amerikaanse Museum van Natuurgeskiedenis).]] Die Neanderdallers se tegnologie was taamlik gesofistikeerd. Dit sluit in die kultuur van steengereedskap<ref name=Shaw1999/> en die vermoë om vuur te maak,<ref name="Sorensen_etal2018">{{Cite journal |last1=Sorensen |first1=A. C. |last2=Claud |first2=E. |last3=Soressi |first3=M. |year=2018 |title=Neandertal fire-making technology inferred from microwear analysis |journal=Scientific Reports |volume=8 |issue=1 |pages=10065 |doi=10.1038/s41598-018-28342-9 |pmid=30026576 |pmc=6053370 |issn=2045-2322 |bibcode=2018NatSR...810065S}}</ref> asook die bou van vuurherde,<ref name=hayden2012/><ref name=kedar2019/> om boombasteer<ref name=schmidt/> en minstens eenvoudige [[klere]] soos komberse en poncho's te maak,<ref name=hoffecker2009/> te weef<ref name=Hardy2020/> en op die [[Middellandse See]] te vaar.<ref name=ferentinos2012/> Hulle het ook medisinale plante gebruik<ref name=buckley/> en ernstige beserings behandel, kos gestoor en verskeie kookmetodes gebruik soos die braai, kook en rook van vleis.<ref name=hardy2012/> Neanderdallers het 'n groot verskeidenheid kos geëet, veral [[ewehoewiges]],<ref name=dusseldorp2013/> maar ook ander diere van die [[Pleistoseen]],{{sfn|Papagianni|Morse|2013}} [[plant]]e, klein [[soogdier]]e, [[voël]]s en seediere.{{sfn|Brown|2011}} Hoewel hulle moontlik roofdiere aan die bopunt van die [[voedselketting]] was, het hulle nog met grotbere, grotleeus, grothiënas en ander groot roofdiere meegeding.{{sfn|Shipman|2015|loc= pp. 120–143}} 'n Aantal voorbeelde van simboliese gedagtes en [[kuns]] word onbeslis aan Neanderdallers toegeskryf{{sfn|Tattersall|2015}}, soos moontlike ornamente wat gemaak is van voëlkloue en vere<ref name=Errico2017/>{{sfn|Finlayson|2019}} of skulpe,<ref name=Hoffman/> asook versamelings ongewone voorwerpe soos [[kristal]]le en [[fossiel]]e.<ref name=Moncel2012/> Hulle het blykbaar musiek met 'n soort [[fluit]]<ref name=Turk2018/> en Spaanse [[grotkuns]] gemaak<ref name=Aubert2018/> wat uit voor 65&nbsp;000 jaar gelede dateer.<ref name=pike2017/><ref name=hoffmann2018/> Sommige bewerings van [[godsdiens]]oortuigings is al gemaak.<ref name=wunn2000/> Neanderdallers kon moontlik praat, maar dit is nie bekend hoe ingewikkeld hulle spraak was nie.<ref name=dediu2018/><ref name=danastasio2013/> In vergelyking met die mens het Neanderdallers 'n robuuste liggaamsbou gehad met proporsioneel kort ledemate. Navorsers skryf dit dikwels toe aan aanpassing om hitte in 'n koue klimaat te bewaar, maar dit kon ook aanpassings gewees het om te hardloop in die warmer woudstreke waar hulle dikwels voorgekom het.<ref name=stewart2019/> Hulle het egter wel aanpassings vir die koue gehad, soos gespesialiseerde vetstoring<ref name=Kislev2018/> en 'n vergrote neus om lug warm te maak.<ref name=Azevedo2017/> Die mans was gemiddeld 165&nbsp;cm lank en vroue 153&nbsp;cm, nes moderne mense voor die industriële tydperk.<ref name="Helmuth1998"/> Die breinholtes van mans en vroue was onderskeidelik sowat 1&nbsp;600&nbsp;cm³ en 1&nbsp;300&nbsp;cm³,<ref name=holloway1985/><ref name=amano2015/> wat binne die omvang van moderne menslike breine is. Die totale Neanderdalbevolking was klein. Tog is daar bewyse van streekkulture en dus gereelde kommunikasies tussen gemeenskappe.<ref name=Ruebens2013/><ref name=Fabre2009/> Hulle kon in grotte gelewe het na gelang van die [[seisoen]].<ref name=Demay2012/> Die Neanderdalgenoomprojek van 2010 het bewyse gevind van verbastering tussen Neanderdallers en moderne mense.<ref name="green" /><ref name="sankararaman2014" /> Dit het moontlik tussen 316&nbsp;000 en 219&nbsp;000 jaar gelede voorgekom,<ref name="Peyrégne" /> maar waarskynliker sowat 100&nbsp;000 jaar gelede en weer 65&nbsp;000 jaar gelede.<ref name="Kuhlwilm" /> Dit lyk ook of Neanderdallers in [[Siberië]] met [[Denisova-hominien]]e, 'n ander groep argaïese mense, verbaster het.<ref name="Prufer2014" /><ref name=Pennisi/> Neanderdallergene kom ook in ander bevolkings voor en sowat 20% van dié gene het oorleef.<ref name="vernot2014" /> Dit het blykbaar die mens se [[immuunstelsel]] beïnvloed<ref>{{Cite journal |last1=Zeberg |first1=Hugo |last2=Pääbo |first2=Svante |date=2021-03-02 |title=A genomic region associated with protection against severe COVID-19 is inherited from Neandertals |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=118 |issue=9 |pages=e2026309118 |doi=10.1073/pnas.2026309118 |pmid=33593941 |pmc=7936282 |s2cid=231943450 |issn=0027-8424 |doi-access=free}}</ref> en word ook genoem ten opsigte van verskeie ander [[biologie]]se funksies en strukture.<ref name=Dolgova2018/> ==Taksonomie== ===Etimologie=== [[Beeld:Neanderthal excavation site.JPG|thumb|220px|links|Die Kleine Feldhofer-grot, waar Neanderthal 1 ontdek is.]] Neanderdallers is genoem na die ''Neandertal'' in Duitsland (voorheen gespel ''Neanderthal'').<ref name="naming">{{cite journal |last1=Howell |first1=F. C.|year=1957 |title=The evolutionary significance of variation and varieties of 'Neanderthal' man |journal=The Quarterly Review of Biology |volume=32 |issue=4 |pages=330–347 |doi=10.1086/401978 |jstor=2816956 |pmid=13506025 |s2cid=10857962}}</ref><ref name=Kreisstadt2017/> Die dal self is genoem na Joachim Neander, 'n Duitse teoloog en liedjieskrywer wat die streek dikwels besoek het.<ref>{{cite web |url=https://www.ahdictionary.com/word/search.html?q=Neanderthal |title=Neanderthal |website=American Heritage Dictionary |access-date=February 18, 2020}}</ref> Neanderthal 1, die tipespesimen, was in [[antropologie]]se geskrifte bekend as die "Neanderdalskedel" en die rekonstruksie wat op die skedel gegrond is, is die "Neanderdalmens" genoem.<ref>{{cite book |url=https://archive.org/stream/lecturesonmanhi00huntgoog#page/n330/mode/2up |title=Lectures on man: his place in creation, and in the history of the earth |last=Vogt |first=K. C.|publisher=Longman, Green, Longman and Roberts |year=1864 |place=Londen, VK |pages=302, 473}}</ref> Die hele spesie is ''Homo neanderthalensis'' genoem, en dit onderskei dit is apart van mense, soos in 1863 die eerste keer voorgestel is deur die Ierse geoloog William King.<ref name="King64">{{Cite journal |last1=King |first1=W. |year=1864 |title=On the Neanderthal skull, or reasons for believing it to belong to the Clydian Period and to a species different from that represented by man |url=https://biodiversitylibrary.org/page/29371003 |journal=Report of the British Association for the Advancement of Science, Notices and Abstracts, Newcastle-upon-Tyne, 1863 |volume=33 |pages=81–82 |via=Biodiversity Heritage Library}}</ref><ref name="MurrNashSeoiMcCo15">{{cite journal |last1=Murray |first1=J. |title=The contribution of William King to the early development of palaeoanthropology |year=2015 |journal=Irish Journal of Earth Sciences |volume=33 |pages=1–16 |doi=10.3318/ijes.2015.33.1 |jstor=10.3318/ijes.2015.33.1 |last2=Nasheuer |first2=H. P. |last3=Seoighe |first3=C. |last4=McCormack |first4=G. P. |last5=Williams |first5=D. M. |last6=Harper |first6=D. A. T.}}</ref><ref>{{cite journal |first=A. K. |last=Winner |year=1964 |title=Terminology |journal=Current Anthropology |volume=5 |issue=2 |pages=119–122 |doi=10.1086/200469 |jstor=2739959 |s2cid=224796921}}</ref> [[Beeld:Stammbaum der Primaten Haeckel.jpg|thumb|220px|Ernst Haeckel se stamboom van die primate dui ''H. stupidus'' (Neanderdallers) aan as die voorsaat van ''H. sapiens''.<ref name=haeckel>{{cite book |url=https://archive.org/details/systematischephy03haec/page/601 |first=E. |last=Haeckel |year=1895 |title=Systematische Phylogenie: Wirbelthiere |publisher=G. Reimer |language=de |page=601}}</ref>]] [[Beeld:Calotte crânienne, type de l'espèce Homo neanderthalensis, vallée de Néander.jpg|thumb|220px|links|Die bokant van die skedel van Neanderthal 1, die tipespesimen, in die Musée de l'Homme, [[Parys]].]] [[Beeld:Le Moustier.jpg|links|thumb|220px|''Le Moustier'' deur Charles R. Knight, 1920.]] ===Navorsingsgeskiedenis=== Die eerste Neanderdalleroorblyfsel, 'n skedel, is in 1829 deur die Nederlandse naturalis Philippe-Charles Schmerling in die Grottes d'Engis in [[België]], ontdek. Hy het egter gedink dit behoort aan 'n moderne mens.<ref>{{cite book |url=https://orbi.uliege.be/handle/2268/207986 |first=P. |last=Schmerling |year=1834 |title=Recherches sur les ossemens fossiles découverts dans les cavernes de la province de Liége |trans-title=Research on the fossil specimens discovered in the caves of Liège |publisher=P. J. Collardin |pages=30–32 |hdl=2268/207986}}</ref> In 1848 is "Gibraltar 1" van die Forbes-groefsteen aan Gibraltar se wetenskapvereniging voorgelê, maar hulle het ook geglo dit is 'n moderne menslike skedel.<ref>{{cite journal |first=A. |last=Menez |year=2018 |title=Custodian of the Gibraltar skull: the history of the Gibraltar Scientific Society |journal=Earth Sciences History |volume=37 |issue=1 |pages=34–62 |doi=10.17704/1944-6178-37.1.34}}</ref> In 1856 het die plaaslike onderwyser Johann Carl Fuhlrott besef bene van die Kleine Feldhofer-grot in die Neanderdal, Neanderthal 1, is iets anders as dié van 'n moderne mens.<ref name=Schmitz2002>{{cite journal |first1=R. W. |last1=Schmitz |first2=D. |last2=Serre |first3=G. |last3=Bonani |display-authors=et al. |year=2002 |title=The Neandertal type site revisited: interdisciplinary investigations of skeletal remains from the Neander Valley, Germany |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=99 |issue=20 |pages=13342–13347 |doi=10.1073/pnas.192464099 |pmc=130635 |pmid=12232049 |bibcode=2002PNAS...9913342S|doi-access=free }}</ref> Hy het dit in 1857 aan die Duitse antropoloog Hermann Schaaffhausen gegee om te bestudeer. Dit het bestaan uit die skedel, bene van die bobeen, regterarm, heupbeen, skouerblad, ribbes en ander bene.<ref name=king1864/><ref>{{cite journal |first=H. |last=Schaaffhausen |year=1858 |title=Zur Kenntnis der ältesten Rassenschädel |journal=Archiv für Anatomie, Physiologie und Wissenschaftliche Medicin |pages=453–478 |language=de |trans-title=Acknowledging the oldest racial skull}}</ref> Ná die publikasie van [[Charles Darwin]] se ''On the Origin of Species'' het Fuhlrott en Schaaffhausen gemeen die bene behoort aan 'n antieke moderne mens.<ref name=drell2000/><ref name=king1864/><ref name=schlager/><ref>{{cite journal |first=J. C. |last=Fuhlrott |url=https://www.naturhistorischerverein.de/neandertaler_ebook.pdf |title=Menschliche Überreste aus einer Felsengrotte des Düsselthales |trans-title=Human remains from a rock grotto in Düsseltal |journal=Verh Naturhist Ver Preuss Rheinl |year=1859 |volume=16 |pages=131–153 |language=de}}</ref> Fuhlrott en Schaaffhausen het teenstand gekry van veral die patoloog Rudolf Virchow, wat gereken het 'n mens kan nie 'n nuwe spesie definieer op grond van 'n enkele ontdekking nie. In 1872 het Virchow Neanderdallereienskappe verkeerdelik vertolk as tekens van seniliteit, siektes en misvorming.<ref>{{cite journal |last=Virchow |first=R. |trans-title=Examinations on the Neandertal skull |language=de |title=Untersuchung des Neanderthal-Schädels |journal=Verh Berl Anthrop Ges |year=1872 |volume=4 |pages=157–165}}</ref> Dit het die navorsing oor die Neanderdaller vertraag tot aan die einde van die 19de eeu.<ref name=drell2000>{{cite journal |first=J. R. R. |last=Drell |year=2000 |title=Neanderthals: a history of interpretation |journal=Oxford Journal of Archaeology |volume=19 |issue=1 |pages=1–24 |doi=10.1111/1468-0092.00096 |s2cid=54616107 |url=https://semanticscholar.org/paper/58187be48de69d51c7c50e7a59ce26c16fb7d099}}</ref><ref name=schlager/> Teen die vroeë 20ste eeu is nog talle ander ontdekkings van Neanderdalleroorblyfsels gemaak, en daar is bepaal ''H. neanderthalensis'' is 'n wettige spesie. Die invloedrykste spesimen was La Chapelle-aux-Saints 1 ("Die Ou Man") uit La Chapelle-aux-Saints, [[Frankryk]]. Die Franse paleoantropoloog Marcellin Boule het verskeie geskrifte geskryf, onder meer die eerste een wat [[paleoantropologie]] as 'n wetenskap gevestig het, en het die spesimen beskryf. Hy het hom egter as krom en aapagtige gerekonstrueer, en net verreweg verwant aan die moderne mens. Boule het die gewilde beeld van Neanderdallers aangevuur as barbaars, krom, knuppelswaaiend en primitief. Dié beeld is verskeie dekades lank nageboots. In 1911 het die Skotse antropoloog Arthur Keith Chapelle-aux-Saints 1 as 'n onmiddellike voorsaat van die moderne mens gerekonstrueer wat langs 'n vuur sit en gereedskap maak. Dit het egter nie wetenskaplikes oortuig nie en in 1915 het Keith van sy teorie afgesien.<ref name=drell2000/><ref name=schlager/><ref name=sommer2006>{{cite journal |first=M. |last=Sommer |year=2006 |title=Mirror, mirror on the wall: Neanderthal as image and 'distortion' in early 20th-century French science and press |journal=Social Studies of Science |volume=36 |issue=2 |pages=207–240 |doi=10.1177/0306312706054527 |s2cid=145778787 |url=http://blog.wbkolleg.unibe.ch/wp-content/uploads/Sommer2006_MirrorMirrorNeanderthals.pdf}}</ref> [[Beeld:Neanderthaler Fund.png|thumb|220px|Die rekonstruksie van Neanderthal 1 deur Hermann Schaaffhausen, 1888.]] Teen die middel van die eeu het wetenskaplikes 'n poging aangewend om die Neanderdaller beter te verstaan. Idees soos die Neanderdaller se gedrag, intelligensie en kultuur is bespreek, en daaruit het 'n mensagtiger beeld te voorskyn gekom. In 1939 het die Amerikaanse antropoloog Carleton Coon die Neanderdaller gerekonstrueer in 'n moderne sakepak en hoed om te beklemtoon dat hy min of meer ononderskeidbaar van die moderne mens sou gewees het as hy tot vandag oorleef het. [[William Golding]] se roman van 1955 ''The Inheritors'' beeld Neanderdallers uit as veel emosioneler en beskaafder.<ref name=drell2000/>{{sfn|Papagianni|Morse|2013}}<ref name=Langdon2016/> Boule se beeld het egter werke tot in die 1960's beïnvloed. Deesdae is rekonstruksies van Neanderdallers mensliker.<ref name=schlager>{{cite book |first1=S. |last1=Schlager |first2=U. |last2=Wittwer-Backofen |year=2015 |chapter=Images in paleoanthropology: facing our ancestors |title=Handbook of paleoanthropology |publisher=Springer-Verlag Berlin Heidelberg |pages=1019–1027 |editor1-first=W. |editor1-last=Henke |editor2-first=I. |editor2-last=Tattersall |doi=10.1007/978-3-642-39979-4_70 |isbn=978-3-642-39978-7}}</ref><ref name=Langdon2016/> 'n Verbastering tussen Neanderdallers en moderne mense is al vroeg vermoed,<ref name="McFarland">{{cite book |url=http://www.electricscotland.com/webclans/cairney/14.htm|title=Clans and families of Ireland and Scotland, an ethnography of the Gael |last1=Cairney |first1=C. T. |year=1989 |publisher=McFarland |isbn=978-0-89950-362-2 |page=14}}</ref> soos in 1800 voorgestel deur die Engelse paleoantropoloog [[Thomas Henry Huxley|Thomas Huxley]],<ref>{{cite journal |last=Huxley |first=T. |year=1891 |title=The Aryan question and pre-historic man |url=http://aleph0.clarku.edu/huxley/CE7/Aryan.html |journal=The Popular Science Monthly |volume=38 |pages=512–516}}</ref> in 1907 deur die Deense etnograaf Hans Peder Steensby<ref>{{cite journal |first=H. P. |last=Steensby |title=Racestudier i Danmark |trans-title=Race Studies in Denmark |language=da |url=http://img.kb.dk/tidsskriftdk/pdf/gto/gto_0019-PDF/gto_0019_67206.pdf |journal=Geographical Journal |publisher=Geografisk Tidsskrift |volume=9 |year=1907}}</ref> en in 1962 deur Coon.<ref>{{cite journal |last=Coon |first=C. S. |title=The origin of races |journal=Science |year=1962 |volume=140 |issue=3563 |publisher=Knopf |pages=548–549 |doi=10.1126/science.140.3563.208 |pmid=14022816 |url=https://archive.org/details/B-001-001-289/page/n631}}</ref> In die vroeë 2000's is vermeende kruisingspesimens ontdek.<ref name = "Tattersall">{{cite journal |doi=10.1073/pnas.96.13.7117 |title=Hominids and hybrids: The place of Neanderthals in human evolution |year=1999 |last1=Tattersall |first1=I. |last2=Schwartz |first2=J. H. |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=96 |issue=13 |pages=7117–19 |jstor=48019 |bibcode=1999PNAS...96.7117T |pmid=10377375 |pmc=33580|doi-access=free }}</ref> Eenderse anatomie kan egter toegeskryf word aan aanpassing by dieselfde soort omgewing eerder as verbastering.{{sfn|Reich|2018}} Neanderdallergene is in 2010, met die eerste [[genoom]]volgordebepaling van Neanderdallers, in moderne bevolkings aangetref.<ref name=green>{{cite journal |last1=Green |first1=R. E. |last2=Krause |first2=J. |last3=Briggs |first3=A. W. |display-authors=3 |last4=Maricic |first4=T. |last5=Stenzel |first5=U. |last6=Kircher |first6=M. |last7=Patterson |first7=N. |last8=Li |first8=H. |last9=Zhai |first9=W. |title=A draft sequence of the Neandertal genome |journal=Science |year= 2010 |volume=328 |issue=5979 |pages=710–722 |doi=10.1126/science.1188021 |pmid=20448178 |pmc=5100745 |bibcode=2010Sci...328..710G}}</ref> Dit is gegrond op drie spesimens in die Vindijagrot in [[Kroasië]] wat amper 4% argaïese [[DNS]] bevat het. ===Klassifikasie=== {{kladogram|align=left|caption=2019-filogenie gegrond op 'n vergelyking van antieke proteome en genome met dié van moderne spesies.<ref name="Chen2019">{{cite journal |first1=F. |last1=Chen |first2=F. |last2=Welker |first3=C. |last3=Shen |year=2019 |title=A late Middle Pleistocene Denisovan mandible from the Tibetan Plateau |journal=Nature |volume=569 |issue=7,756 |pages=409–412 |doi=10.1038/s41586-019-1139-x|pmid=31043746 |bibcode=2019Natur.569..409C |s2cid=141503768|url=https://kar.kent.ac.uk/74280/1/Xiahe_Main.pdf }}</ref>|width=400|cladogram= {{clade |1={{clade |1=''[[Homo sapiens]]'' |2={{clade |1={{clade |1=[[Denisova-hominien]] van die Denisovagrot |2=Denisova van die Baishiya Karstgrot }} |2={{clade |1=Neanderdaller van die Denisovagrot |2={{clade |1=Neanderdaller van die Sidróngrot |2=Neanderdaller van die Vindijagrot }} }}}}}}}}}} Neanderdallers is [[hominied]]e in die [[genus]] ''[[Homo]]'' (mense) en word gewoonlik geklassifiseer as 'n aparte [[spesie]], ''H. neanderthalensis'', hoewel soms as 'n [[subspesie]] van moderne mense soos ''H. sapiens neanderthalensis''. Dan word die mens geklassifiseer as ''H. sapiens sapiens''.<ref name="Pääbo2014"/> 'n Groot deel van die omstredenheid spruit uit die vaagheid van die term "spesie", want dit beteken gewoonlik twee geneties geïsoleerde bevolkings, maar 'n kruising tussen mense en Neanderdallers het plaasgevind.<ref name="Pääbo2014">{{cite book |title=Neanderthal man: in search of lost genomes |author-last=Pääbo |author-first=S. |publisher=Basic Books |year=2014 |location=New York |page=237 }}</ref> Die afwesigheid van vaderlike [[Y-chromosoom|Y-chromosome]] en moederlike [[mitochondriale DNS]] (mtDNS) in moderne mense wat van Neanderdallers af kom, asook die onderverteenwoordiging van Neanderdalse X-chromosoom-DNS, kan dui op 'n afname van vrugbaarheid of gereelde steriliteit van sommige kruisings,<ref name=sankararaman2014/><ref name=currat2004/><ref name=Bustamante>{{cite journal |author-last1=Mendez |author-first1=F. L. |author-last2=Poznik |author-first2=G. D. |author-last3=Castellano |author-first3=S. |author-last4=Bustamante |author-first4=C. D. |title=The divergence of Neandertal and modern human Y chromosomes |journal=American Journal of Human Genetics |volume=98 |number=4 |pages=728–734 |year=2016 |doi=10.1016/j.ajhg.2016.02.023 |pmid=27058445 |pmc=4833433}}</ref> en dit verteenwoordig 'n gedeeltelike biologiese voortplantingsblokkade tussen die groepe, en dus spesie-uitsterwing.<ref name=sankararaman2014/> In 2014 het die genetikus Svante Pääbo sulke "taksonomiese oorloë" as onoplosbaar beskryf, "want daar is geen definisie van spesie wat die geval perfek beskryf nie".<ref name="Pääbo2014"/> Neanderdallers was vermoedelik nader verwant aan Denisova-hominiene as aan moderne mense. Neanderdallers deel ook 'n meer onlangse [[laaste gemeenskaplike voorsaat]] (LGV) met die Denisovas as met moderne mense, volgens kern-DNS (nDNA). Tog deel Neanderdallers en moderne mense 'n meer onlangse mitochondriale LGV (waarneembaar wanneer mtDNS bestudeer word). Dit stam waarskynlik uit 'n verbastering ná die skeiding van die Neanderdallers en Denisovas, wat 'n ander mtDNS-lyn daargestel het. Dit behels óf die introgressie van 'n ander argaïese mens en Denisovas,<ref name="Prufer2014"/><ref name=Pennisi/><ref name="Chen2019"/><ref name=rogers2017/><ref name=hajdinjak2018>{{cite journal |author-first1=M. |author-last1=Hajdinjak |author-first2=Q. |author-last2=Fu |author-first3=A. |author-last3=Hübner |year=2018 |title=Reconstructing the genetic history of late Neanderthals |journal=Nature |volume=555 |issue=7698 |pages=652–656 |doi=10.1038/nature26151 |pmid=29562232 |pmc=6485383 |bibcode=2018Natur.555..652H}}</ref> óf die introgressie van 'n vroeëre, ongeïdentifiseerde moderne mens uit Afrika en die Neanderdallers.<ref>{{cite journal |first1=C. |last1=Posth |first2=C. |last2=Wißing |first3=K. |last3=Kitagawa |display-authors=et al. |title=Deeply divergent archaic mitochondrial genome provides lower time boundary for African gene flow into Neanderthals |journal=Nature Communications |volume=8 |page=16046 |year=2017 |doi=10.1038/ncomms16046| pmid=28675384 | pmc=5500885 | bibcode=2017NatCo...816046P}}</ref> ==Evolusie== {{beeldgroep2|perrow = 2|total_width=300 |image1= Homo_erectus_tautavelensis.jpg|caption1=Fase 1: vroeë pre-Neanderdaller, moontlik ''[[Homo erectus|H. erectus]]'', 450&nbsp;000 jaar gelede) |image2= Homo_heildebergensis._Museo_de_Prehistoria_de_Valencia.jpg|caption2=Fase 2: argaïese Neanderdaller, moontlik ''[[Homo heidelbergensis|H. heidelbergensis]]'', 430&nbsp;000 jaar gelede) |image3= National_Museum_of_Natural_History_(8587341141)_CROP.jpg|caption3=Fase 3: vroeë Neanderdaller, 130&nbsp;000 jaar gelede) |image4= Homo sapiens neanderthalensis.jpg| width5 = 150 | caption4 = Fase 4: klassieke Europese Neanderdaller, 50&nbsp;000 jaar gelede) |footer='''Die akkresiemodel'''<ref name = "Dean1998"/> }} Baie kenners dink ''[[Homo heidelbergensis|H. heidelbergensis]]'' was die laaste gemeenskaplike voorsaat van die Neanderdallers, Denisovas en moderne mense voordat bevolkings in onderskeidelik Europa, Asië en Afrika afgesonder geraak het.<ref>{{cite journal |first=K. W. |last= Ko|year=2016 |title=Hominin interbreeding and the evolution of human variation |journal=Journal of Biological Research-Thessaloniki |volume=23 |pages=17 |doi=10.1186/s40709-016-0054-7 |pmc=4947341 |pmid=27429943}}</ref> Die taksonomiese onderskeid tussen ''H. heidelbergensis'' en die Neanderdallers is hoofsaaklik gebaseer op 'n fossielgaping in Europa tussen 300&nbsp;000 en 243&nbsp;000 jaar gelede. "Neanderdallers word gewoonlik beskou as fossiele wat van ná dié gaping dateer.<ref name = "Dean1998">{{cite journal |author-first1=D. |author-last1=Dean |title=On the phylogenetic position of the pre-Neandertal specimen from Reilingen, Germany |author-first2=J.-J. |author-last2=Hublin |author-first3=R. |author-last3=Holloway |author-first4=R. |author-last4=Ziegler |year=1998 |journal=Journal of Human Evolution |volume=34 |issue=5 |pages=485–508 |doi=10.1006/jhev.1998.0214 |pmid=9614635 |s2cid=6996233 |url=https://semanticscholar.org/paper/c5124104dcc8d911099106295b006e21bf31e60f}}</ref> Bene van 430&nbsp;000 jaar oud by Sima de los Huesos kan egter vroeë Neanderdallers of 'n nabyverwante groep verteenwoordig,<ref name=meyer2016/><ref name=bischoff2003>{{cite journal |doi=10.1006/jasc.2002.0834 |title=The Sima de los Huesos hominids date to beyond U/Th equilibrium (>350kyr) and perhaps to 400–500kyr: new radiometric dates |year=2003 |author-last1=Bischoff |author-first1=J. L. |author-last2=Shamp |author-first2=D. D. |author-first3=A. |author-last3=Aramburu |display-authors=et al. |journal=Journal of Archaeological Science |volume=30 |issue=3 |pages=275–280 |url=https://www.academia.edu/12923811}}</ref> en die 400&nbsp;000 jaar oue Aroeira&nbsp;3 kan 'n oorgangsfase wees. Voorsaat- en afstammende vorme kon saam voorgekom het.<ref>{{cite journal |author-first1=J. |author-last1=Daura |author-first2=M. |author-last2=Sanz |author-first3=J. L. |author-last3=Arsuaga |author-first4=D. L. |author-last4=Hoffman |year=2017 |title=New Middle Pleistocene hominin cranium from Gruta da Aroeira (Portugal) |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=114 |issue=13 |pages=3397–3402 |doi=10.1073/pnas.1619040114 |pmid=28289213 |pmc=5380066|doi-access=free }}</ref> Dit is ook moontlik dat daar 'n geenvloei tussen Wes-Europa en Afrika was tydens die Middel-Pleistoseen wat Neanderdallereienskappe in sommige spesies verberg.<ref name=meyer2016/> Die fossielrekord is baie vollediger vanaf minder as 130&nbsp;000 jaar gelede,{{sfn|Stringer|1993|loc=pp. 65–70}} en spesimens uit dié tydperk maak die grootste deel van die bekende Neanderdallerskelette uit.<ref>{{cite book |author-first1=B. |author-last1=Vandermeersch |author-first2=M. D. |author-last2=Garralda |title=Continuity and discontinuity in the peopling of Europe |chapter=Neanderthal geographical and chronological variation |publisher=Springer Netherlands |editor1=S. Condemi |editor2=G.-C. Weniger |series=Vertebrate Paleobiology and Paleoanthropology |pages=113–125 |year=2011 |doi=10.1007/978-94-007-0492-3_10 |isbn=978-94-007-0491-6}}</ref> Daar is twee hoofhipoteses oor die evolusie van Neanderdallers ná die skeiding tussen Neanderdallers en mense: twee fases en akkresie. Twee fases behels 'n enkele groot omgewingsvoorval, soos die [[Saale-glasiasie]], wat veroorsaak het dat die Europese ''H. heidelbergensis'' se liggaamsgrootte en robuustheid vinnig toegeneem het en hulle kop 'n verlenging ondergaan het (fase 1). Dit het daarna gelei tot ander veranderings in die anatomie van die skedel (fase 2).<ref name="speciation"/> Die anatomie van die Neanderdallers is egter dalk nie net deur aanpassings by die koue weer veroorsaak nie.<ref name=stewart2019/> Volgens die akkresiehipotese het Neanderdallers mettertyd stadig ontwikkel van die voorouer-''H. heidelbergensis'', en dit het in vier fases gebeur: vroeë pre-Neanderdallers, argaïese Neanderdallers, vroeë Neanderdallers en klassieke Neanderdallers.<ref name = "Dean1998"/> Verskeie datums is al voorgestel vir die skeiding tussen Neanderdallers en mense. Volgens die datum van 250&nbsp;000 jaar gelede was ''[[Florisbad-skedel|H. helmei]]'' die laaste gemeenskaplike voorsaat. Die datum van sowat 400&nbsp;000 jaar gelede gebruik ''H. heidelbergensis'' as die LGV. Volgens 600&nbsp;000 jaar gelede was ''[[Homo rhodesiensis|H. rhodesiensis]]'' die LGV, en dit het vertak in moderne mense en 'n ''H. heidelbergensis''-lyn.<ref name=endicott/> Volgens die datum 800&nbsp;000 jaar gelede was ''[[Homo antecessor|H. antecessor]]'' die LGV, maar verskillende variasies van die model stoot die datum terug tot 'n miljoen jaar gelede.<ref name=meyer2016/><ref name=endicott/> 'n Ontleding van 2020 van ''H. antecessor'' dui aan dié spesie is verwant, maar nie 'n direkte voorsaat nie.<ref>{{cite journal |first=F. |last=Welker |display-authors=et al. |title=The dental proteome of ''Homo antecessor'' |journal=Nature |year=2020 |volume=580 |issue=7802 |pages=235–238 |doi=10.1038/s41586-020-2153-8 |pmid=32269345 |pmc=7582224 |bibcode=2020Natur.580..235W |s2cid=214736611}}</ref> DNS-studies het verskeie datums opgelewer, soos 538&nbsp;000 - 315&nbsp;000,<ref name=stringer/> 553&nbsp;000 - 321&nbsp;000<ref>{{cite journal |first1=A. W. |last1=Briggs |first2=J. M. |last2=Good |first3=R. E. |last3=Green |year=2009 |title=Targeted retrieval and analysis of five Neandertal mtDNA genomes |journal=Science |volume=325 |issue=5,938 |pages=318–321 |doi=10.1126/science.1174462 |pmid=19608918 |url=http://pdfs.semanticscholar.org/db3e/13246f66ddcaf0d6920fca4e7688ccc9a636.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20190307185255/http://pdfs.semanticscholar.org/db3e/13246f66ddcaf0d6920fca4e7688ccc9a636.pdf |url-status=dead |archive-date=2019-03-07 |bibcode=2009Sci...325..318B |s2cid=7117454}}</ref> 565&nbsp;000 - 503&nbsp;000,<ref name=Hajdinjak2018>{{Cite journal |doi=10.1038/nature26151 |issn=1476-4687 |volume=555 |issue=7698 |pages=652–656 |last1=Hajdinjak |first1=M. |last2=Fu |first2=Q. |last3=Hübner |first3=A. |display-authors=3 |last4=Petr |first4=Martin |last5=Mafessoni |first5=Fabrizio |last6=Grote |first6=Steffi |last7=Skoglund |first7=Pontus |last8=Narasimham |first8=Vagheesh |last9=Rougier |first9=Hélène |title=Reconstructing the genetic history of late Neanderthals |journal=Nature |date=March 1, 2018 |pmid=29562232 |pmc=6485383 |bibcode=2018Natur.555..652H}}</ref> 654&nbsp;00 - 475&nbsp;000,<ref name=endicott>{{cite journal |first1=P. |last1=Endicott |first2=S. Y. W. |last2=Ho |first3=C. |last3=Stringer |year=2010 |title=Using genetic evidence to evaluate four palaeoanthropological hypotheses for the timing of Neanderthal and modern human origins |journal=Journal of Human Evolution |volume=59 |issue=1 |pages=87–95 |url=http://materiais.dbio.uevora.pt/MA/Artigos/The_timing_of_Neanderthal_and_modern_human_origins.pdf |doi=10.1016/j.jhevol.2010.04.005|pmid=20510437}}</ref> en 800&nbsp;00 - 520&nbsp;000 jaar gelede.<ref>{{cite journal |first1=R. E. |last1=Green |first2=A. S. |last2=Malaspinas |first3=J. |last3=Krause |first4=A. W. |last4=Briggs |display-authors=etal |year=2008 |title=A complete Neandertal mitochondrial genome sequence determined by high-throughput sequencing |journal=Cell |volume=134 |issue=3 |pages=416–426 |doi=10.1016/j.cell.2008.06.021 |pmc=2602844 |pmid=18692465}}</ref> Die skeiding tussen Neanderdallers en Denisovas het ná die skeiding met moderne mense geskied:<ref name=meyer2016/><ref name="Prufer2014">{{cite journal |first=K. |last=Prüfer |display-authors=etal |year=2014 |title=The complete genome sequence of a Neanderthal from the Altai Mountains |journal=Nature |volume=505 |issue=7481 |pages=43–49|doi=10.1038/nature12886 |pmid=24352235 |pmc=4031459 |bibcode=2014Natur.505...43P}}</ref> sowat 236&nbsp;000 - 190&nbsp;000 of 473&nbsp;000 - 381&nbsp;000 jaar gelede.<ref name="Prufer2014"/> Dié datum kan volgens verskillende studies egter teruggestoot word tot 744&nbsp;000 jaar gelede. ==Demografie== ===Habitat=== [[Beeld:Homo Neanderthalensis Tabun 1 Mount Carmel Israel About 1200,000-50,000 BP.jpg|thumb|links|180px|'n Skedel uit die Tabungrot, [[Israel]], in die Israelmuseum.]] Taamlik min is bekend van die pre- en vroeë Neanderdallers wat voor die Eem- [[interglasiale tyd]] (130&nbsp;000 jaar gelede) gelewe het. Hulle het hoofsaaklik van Wes-Europese terreine gekom. Vanaf 130&nbsp;000 jaar gelede het die gehalte van die fossielrekord drasties verbeter, met fossiele van klassieke Neanderdallers uit Wes-, Sentraal-, Oos- en Mediterreense Europa.<ref name=klein1983>{{cite journal |first=R. G. |last=Klein |year=1983 |title=What Do We Know About Neanderthals and Cro-Magnon Man? |journal=Anthropology |volume=52 |issue=3 |pages=386–392 |jstor=41210959}}</ref> Daar was ook Neanderdallers in Suidwes-, Sentraal en Noord-Asië tot by die [[Altai]]gebergte in Suid-Siberië. Pre- en vroeë Neanderdallers het aan die ander kant blykbaar net Frankryk, Spanje en Italië aaneenlopend beset, hoewel dit lyk of sommige uit dié kerngebied weggetrek het om tydelike nedersettings in die ooste te stig, maar sonder om Europa te verlaat. Tog het Suidwes-Frankryk die meeste terreine met fossiele van pre-, vroeë en klassieke Neanderdallers.<ref name=Serangeli>{{cite journal |first1=J. |last1=Serangeli |first2=M. |last2=Bolus |url=http://www.quartaer.eu/pdfs/2008/2008_serangeli.pdf |year=2008 |title=Out of Europe - The dispersal of a successful European hominin form |journal=Quartär |volume=55 |pages=83–98}}</ref> Die suidelikste vonds was in die Shuqbagrot, [[Levant]].<ref>{{cite journal |first=J. |last=Callander |year=2004 |title=Dorothy Garrod's excavations in the Late Mousterian of Shukbah Cave in Palestine reconsidered |journal=Proceedings of the Prehistoric Society |volume=70 |pages=207–231 |doi=10.1017/S0079497X00001171 |s2cid=191630165}}</ref> Die noordelikste grens word gewoonlik aanvaar as 55°N, met moontlike terreine tussen 50°N en 53°N. Laasgenoemde is egter moeilik om na te vors, omdat ysverskuiwings die meeste menslike oorblyfsels vernietig. Dit en 'n gebrek aan navorsing is volgens die paleoantropoloog Trine Kellberg Nielsen ook die rede vir 'n gebrek aan bewyse van besettings in Suid-[[Skandinawië]] (ten minste tydens die Eem-interglasiaal).<ref>{{cite journal |first1=T. K. |last1=Nielsen |first2=B. M. |last2=Benito |display-authors=et al. |year=2017 |title=Investigating Neanderthal dispersal above 55°N in Europe during the Last Interglacial Complex |journal=Quaternary International |volume=431 |pages=88–103 |doi=10.1016/j.quaint.2015.10.039 |bibcode=2017QuInt.431...88N}}</ref> Artefakte uit die Middel-[[Paleolitikum]] is ontdek tot 60°N op die Russiese vlaktes,<ref>{{Cite journal |last1=Pavlov |first1=P. |last2=Roebroeks |first2=W. |last3=Svendsen |first3=J. I. |title=The Pleistocene colonization of northeastern Europe: a report on recent research |journal=Journal of Human Evolution |volume=47 |issue=1–2 |pages=3–17 |year=2004 |pmid=15288521 |doi=10.1016/j.jhevol.2004.05.002}}</ref><ref name=slimak2011>{{cite journal |first1=L. |last1=Slimak |first2=J. I. |last2=Svendsen |first3=J. |last3=Mangerud |first4=H. |last4=Plisson |year=2011 |title=Late Mousterian persistence near the Arctic Circle |journal=Science |volume=332 |issue=6031 |pages=841–845 |doi=10.1126/science.1203866 |pmid=21566192 |jstor=29784275 |bibcode=2011Sci...332..841S |s2cid=24688365}}</ref> maar dit kan moontlik aan die moderne mens toegeskryf word.<ref name=zwyns2012>{{cite journal |last=Zwyns |first=N. |year=2012 |title=Comment on Late Mousterian persistence near the Arctic Circle |journal=Science |volume=335 |issue=6065 |page=167 |doi=10.1126/science.1209908 |pmid=22246757 |bibcode=2012Sci...335..167Z |doi-access=free}}</ref> Dit is onbekend hoe die vinnig wisselende klimaat van die [[laaste glasiale tyd]] die Neanderdallers geraak het, want warmer tydperke sou gunstiger temperature tot gevolg gehad het, maar ook woudgroei verbeter en megafauna teruggehou het, terwyl kouer tydperke die teenoorgestelde uitwerking sou gehad het.<ref name=bocquet2013/> Dit is egter moontlik dat die Neanderdallers 'n landskap met woude verkies het.<ref name=stewart2019/> Bevolkings kon 'n hoogtepunt bereik het in koue maar nie ekstreme intervalle nie. Dit is moontlik dat hulle habitat vergroot en verklein het namate die ys teruggetrek en aangegroei het.<ref name=bocquet2013/> In 2021 het die Israeliese antropoloog Israel Hershkovitz en sy kollegas voorgestel die 140&nbsp;000 tot 120&nbsp;000 jaar oue Israeliese Nesher Ramla-oorblyfsels, wat 'n mengsel van Neanderdaller- en meer antieke ''[[Homo erectus|H. erectus]]''-voorwerpe bevat, is een so 'n terrein wat die rekolonisasie van Europa ná 'n glasiale tyd toon.<ref>{{cite journal |first1=I. |last1=Hershkovitz |first2=H. |last2=May |first3=R. |last3=Sarig |display-authors=et al. |year=2021 |title=A Middle Pleistocene ''Homo'' from Nesher Ramla, Israel |journal=Science |volume=372 |issue=6549 |pages=1424–1428 |doi=10.1126/science.abh3169 |bibcode=2021Sci...372.1424H |s2cid=235628111}}</ref> [[Beeld:Weichsel-Würm-Glaciation.png|thumb|250px|'n Kaart van Europa tydens die Würm-glasiasie van 70&nbsp;000 tot 20&nbsp;00 jaar gelede]] ===Bevolking=== Nes mense het Neanderdallers moontlik van 'n baie klein bevolking afgestam met sowat 3&nbsp;000 tot 12&nbsp;000 vrugbare individue (die [[effektiewe bevolkingsgrootte]]). Neanderdallerbevolkings het egter klein gebly en swak gene aan hulle nageslag oorgedra weens die afnemende doeltreffendheid van [[natuurlike seleksie]].<ref name="juric" /><ref name=mafessoni2017>{{cite journal |first1=F. |last1=Mafessoni |first2=K. |last2=Prüfer |title=Better support for a small effective population size of Neandertals and a long shared history of Neandertals and Denisovans |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=114 |issue=48 |year=2017 |pages=10256–10257 |doi=10.1073/pnas.1716918114 |pmid=29138326 |pmc=5715791|doi-access=free }}</ref> Verskeie studies met mtDNS-ontledings het gedui op verskillende effektiewe bevolkingsgroottes,<ref name=bocquet2013/> wat wissel van 1&nbsp;000 tot 5&nbsp;000;<ref name=mafessoni2017/> 5&nbsp;000 tot 9&nbsp;000 wat konstant gebly het;<ref>{{cite journal |last1=Lalueza-Fox |first1=C. |last2=Sampietro |first2=M. L. |last3=Caramelli |first3=D. |last4=Puder |first4=Y. |year=2013 |title=Neandertal evolutionary genetics: mitochondrial DNA data from the iberian peninsula |journal=Molecular Biology and Evolution |volume=22 |issue=4 |pages=1077–1081 |doi=10.1093/molbev/msi094 |pmid=15689531 |doi-access=free}}</ref> en 3&nbsp;000 tot 25&nbsp;000 met 'n stadige toename tot 52&nbsp;000 jaar gelede totdat dit daarna afgeneem en tot uitsterwing gelei het.<ref name=Fabre2009>{{cite journal |first1=V. |last1=Fabre |first2=S. |last2=Condemi |first3=A. |last3=Degioanni |year=2009 |title=Genetic evidence of geographical groups among Neanderthals |journal=PLOS ONE |volume=4 |issue=4 |pages=e5151 |doi=10.1371/journal.pone.0005151 |pmc=2664900 |pmid=19367332 |bibcode=2009PLoSO...4.5151F|doi-access=free }}</ref> Alle kenners stem egter saam dat die bevolkings klein was,<ref name=bocquet2013/> dalk minder as 'n tiende van die destydse menslike bevolking in Wes-Europa,<ref>{{cite journal |first1=P. |last1=Mellars |first2=J. C. |last2=French |year=2011 |title=Tenfold population increase in Western Europe at the Neandertal-to-modern human transition |journal=Science |volume=333 |issue=6042 |pages=623–627 |doi=10.1126/science.1206930 |pmid=21798948 |bibcode=2011Sci...333..623M |s2cid=28256970}}</ref> moontlik omdat die Neanderdallers 'n laer vrugbaarheidstempo gehad het.<ref name=Trinkaus2011/> Volgens 'n teorie van Ester Boserup word 'n bevolking se grootte beperk deur die hoeveelheid kos wat dit kan versamel, wat op sy beurt beperk word deur die bevolking se tegnologie. Innovasie neem toe saam met die bevolkingsgrootte, maar as die bevolking te klein is, sal innovasie nie baie vinnig vooruitgaan nie en sal die bevolking klein bly. Dit stem ooreen met die skynbaar 150&nbsp;000 jare lange stagnasie in die Neanderdallers se tegnologie.<ref name=bocquet2013>{{cite journal |first1=J. |last1=Bocquet-Appel |first2=A. |last2=Degioanni |year=2013 |title=Neanderthal demographic estimates |journal=Current Anthropology |volume=54 |pages=202–214 |doi=10.1086/673725 |s2cid=85090309}}</ref> In 'n model met 206 Neanderdallers wat gebaseer is op die hoeveelheid jong en geslagsryp volwassenes in vergelyking met dié van ander ouderdomme, het 80% van dié ouer as 20 jaar gesterf voordat hulle die ouderdom van 40 bereik het. Dié hoë sterftesyfer was waarskynlik te wyte aan die hoëstresomgewing.<ref name=trinkaus1995>{{cite journal |first=E. |last=Trinkaus |year=1995 |title=Neanderthal mortality patterns |journal=Journal of Archaeological Science |volume=22 |issue=1 |pages=121–142 |doi=10.1016/S0305-4403(95)80170-7}}</ref> Daar is egter ook vasgestel dat die ouderdomspiramide vir Neanderdallers en moderne mense dieselfde was.<ref name=bocquet2013/> Babasterftes was baie hoog onder die Neanderdallers: sowat 43% in Noord-Eurasië.<ref name=pettitt2000>{{cite journal |first=R. B. |last=Pettitt |year=2000 |title=Neanderthal lifecycles: developmental and social phases in the lives of the last archaics |journal=World Archaeology |volume=31 |issue=3 |pages=351–366 |doi=10.1080/00438240009696926 |pmid=16475295 |jstor=125106 |s2cid=43859422}}</ref> ==Anatomie== ===Bou=== [[Beeld:Sapiens neanderthal comparison.jpg|thumb|300px|'n Vergelyking tussen die gerekonstrueerde kopbene van 'n manlike Eurasiër (links) en 'n Neanderdaller, in die Clevelandse Museum van Natuurgeskiedenis.]] Neanderdallers en 'n robuuster en stewiger bou as die tipiese moderne mens gehad.<ref name="Helmuth1998"/> Hulle het ook breër, vaatjievormige ribbekaste; breër bekkens;{{sfn|Papagianni|Morse|2013}}<ref name=Gomez2018/> en proporsioneel korter voorarms en bobene gehad.<ref name=stewart2019/><ref name=etrinkaus1981/> Gegrond op 45 bene van 14 Naenderdalse mans en 7 vroue, was die gemiddelde lengte 164 tot 168&nbsp;cm vir mans en 152 tot 156&nbsp;cm vir vroue.<ref name="Helmuth1998"/> Die gewig het gewissel van 77,6&nbsp;kg vir mans tot 66,4&nbsp;kg vir vroue.<ref name=Froehle2009>{{cite journal |last1=Froehle |first1=A. W. |last2=Churchill |first2=S. E. |year=2009 |title=Energetic competition between Neandertals and anatomically modern humans |journal=PaleoAnthropology |pages=96–116 |url=http://www.paleoanthro.org/journal/content/PA20090096.pdf}}</ref> Die nekwerwels van die Neanderdallers was langer en dikker as die meeste mense s'n en het tot stabiliteit bygedra, moontlik vanweë die verskillende vorm en grootte van die kop.<ref>{{cite journal |first1=A. |last1=Gómez-Olivencia |first2=E. |last2=Been |first3=J. L. |last3=Arsuaga |first4=J. T. |last4=Stock |year=2013 |title=The Neandertal vertebral column 1: the cervical spine |journal=Journal of Human Evolution |volume=64 |issue=6 |pages=604–630 |doi=10.1016/j.jhevol.2013.02.008 |pmid=23541382}}</ref> Liggaamsverhoudings word gewoonlik "hiperarkties" genoem vanweë die aanpassings vir die koue, want hulle is soortgelyk aan dié van menslike bevolkings wat in koue klimate ontwikkel het.<ref name=weaver2009/> Die Neanderdaller se bou is nader aan dié van die [[Inuïete]] en Siberiese Joepiks onder moderne mense<ref>{{cite journal |first=T. W. |last=Holliday |year=1997 |title=Postcranial evidence of cold adaptation in European Neandertals |journal=American Journal of Physical Anthropology |volume=104 |issue=2 |pages=245–258 |doi=10.1002/(SICI)1096-8644(199710)104:2<245::AID-AJPA10>3.0.CO;2-# |pmid=9386830}}</ref> – en korter ledemate lei tot 'n groter bewaring van liggaamshitte.<ref name=etrinkaus1981/><ref name=weaver2009>{{cite journal |first=T. D. |last=Weaver |year=2009 |title=The meaning of Neandertal skeletal morphology |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=106 |issue=38 |pages=16,028–16,033 |doi=10.1073/pnas.0903864106 |pmid=19805258 |pmc=2752516|doi-access=free }}</ref> Tog het Neanderdallers van die gematigder streke, soos [[Iberië]], hulle "hiperarktiese" bou behou.<ref>{{cite journal |first1=M. J. |last1=Walker |first2=J. |last2=Ortega |first3=K. |last3=Parmová |first4=M. V. |last4=López |first5=E. |last5=Trinkaus |year=2011 |title=Morphology, body proportions, and postcranial hypertrophy of a Neandertal female from the Sima de las Palomas, southeastern Spain |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=108 |issue=25 |pages=10,087–10,091 |doi=10.1073/pnas.1107318108 |pmc=3121844 |pmid=21646528 |bibcode=2011PNAS..10810087W|doi-access=free }}</ref> In 2019 het die Engelse antropoloog John Stewart en sy kollegas voorgestel die Neanderdallers is eerder aangepas om vir kort ente vinnig te hardloop, omdat hulle blykbaar warmer, beboste streke verkies het bo die kouer [[steppe]], en hulle het volgens DNS-ontledings 'n groter verhouding spiervesels vir vinnige bewegings oor kort afstande gehad as moderne mense, wat weer verder kon hardloop.<ref name=stewart2019>{{cite journal |last1=Stewart |first1=J.R. |last2=García-Rodríguez |first2=O. |last3=Knul |first3=M.V. |last4=Sewell |first4=L. |last5=Montgomery |first5=H. |last6=Thomas |first6=M.G. |last7=Diekmann |first7=Y. |title=Palaeoecological and genetic evidence for Neanderthal power locomotion as an adaptation to a woodland environment |journal=Quaternary Science Reviews |year= 2019 |volume=217 |pages=310–315 |doi=10.1016/j.quascirev.2018.12.023 |bibcode=2019QSRv..217..310S |s2cid=133980969 |url=https://www.researchgate.net/publication/329811193}}</ref> Hulle het langer hakskeenbene gehad,<ref>{{cite journal |first1=D. |last1=Raichlen |first2=H. |last2=Armstrong |first3=D. E. |last3=Lieberman |year=2011 |title=Calcaneus length determines running economy: Implications for endurance running performance in modern humans and Neandertals |journal=Journal of Human Evolution |volume=60 |issue=3 |pages=299–308 |doi=10.1016/j.jhevol.2010.11.002 |pmid=21269660}}</ref> wat hulle vermoë om ver te hardloop verminder het. ===Gesig=== [[Beeld:Reconstruction of Neanderthal woman.jpg|thumb|180px|'n Rekonstruksie van die gesig van 'n Neanderdalvrou.<ref>{{cite journal|title=Cro-Magnons conquered Europe, but left Neanderthals alone|journal=PLOS Biology|year= 2004|volume=2 |issue=12|page=e449|doi=10.1371/journal.pbio.0020449|pmc=532398}}</ref>]] Neanderdallers het 'n reguit ken, skuins voorkop en uitstaande neus gehad wat ook effens hoër aan die gesig begin het as by die meeste mense. Die skedel was gewoonlik langer met 'n groter knop agter,<ref name=gunz2019>{{cite journal |last1=Gunz |first1=P. |last2=Tilot |first2=A. K. |last3=Wittfeld |first3=K. |display-authors=3 |last4=Teumer |first4=A. |last5=Shapland |first5=C. Y. |last6=van Erp |first6=T. G. M. |last7=Dannemann |first7=M. |last8=Vernot |first8=B. |last9=Neubauer |first9=S. |last10=Guadalupe |first10=T. |last11=Fernández |first11=G. |last12=Brunner |first12=H. G. |last13=Enard |first13=W. |last14=Fallon |first14=J. |last15=Hosten |first15=N. |last16=Völker |first16=U. |last17=Profico |first17=A.|last18=Di Vincenzo |first18=F.|last19=Manzi |first19=G.|last20=Kelso |first20=J. |last21=St. Pourcain |first21=B.|last22=Hublin |first22=J.-J. |last23=Franke |first23=B. |last24=Pääbo |first24=S.|author-link24=Svante Pääbo |last25=Macciardi |first25=F. |last26=Grabe |first26=H. J. |last27=Fisher |first27=S. E. |title=Neandertal introgression sheds light on modern human endocranial globularity |journal=Current Biology |year= 2019 |volume=29 |issue=1 |pages=120–127|doi=10.1016/j.cub.2018.10.065 |pmid=30554901 |pmc=6380688}}</ref> hoewel dit in afwisselende groottes by mense ook voorkom. Dit word veroorsaak deur die skedelbasis en slaapbene wat hoër en meer vorentoe sit, en 'n platter skedelkap.<ref>{{cite journal |first1=P. |last1=Gunz |first2=K. |last2=Harvati |year=2007 |title=The Neanderthal "chignon": variation, integration, and homology |journal=Journal of Human Evolution |volume=52 |issue=3 |pages=262–274 |doi=10.1016/j.jhevol.2006.08.010 |pmid=17097133}}</ref> Hulle het ook groter oë gehad wat waarskynlik aangepas was by die min lig van die omgewing.<ref name=pearce2013/> Neanderdallers het 'n taamlike groot kakebeen gehad wat vroeër geglo is 'n reaksie te wees op 'n groot bytkrag wat te sien in aan die gevorderde slytasie van Neanderdallers se voorste tande, maar soortgelyke slytasiepatrone word by moderne mense gesien. Dit kon ook ontwikkel het om groter tande in die kakebeen te huisves, wat slytasie beter sou kon weerstaan,<ref name=clement2012/><ref>{{cite journal |first1=C. F. |last1=O'Connor |first2=R. G. |last2=Franciscus |first3=N. E. |last3=Holton |year=2005 |title=Bite force production capability and efficiency in Neandertals and modern humans |journal=American Journal of Physical Anthropology |volume=127 |issue=2 |pages=129–151 |doi=10.1002/ajpa.20025 |pmid=15558614}}</ref> en die groter slytasie aan die voortande in vergelyking met die agtertande kon gewees het vanweë herhalende gebruik. Die Neanderdallers se tandslytasiepatrone het die meeste met die moderne Inuïete s'n ooreengestem.<ref name=clement2012/> Daar word nou geglo die bytkrag van Neanderdallers en moderne mense is min of meer dieselfde.<ref name=clement2012>{{cite journal |first1=A. F. |last1=Clement |first2=S. W. |last2=Hillson |first3=L. C. |last3=Aiello |year=2012 |title=Tooth wear, Neanderthal facial morphology and the anterior dental loading hypothesis |journal=Journal of Human Evolution |volume=62 |issue=3 |pages=367–376 |doi=10.1016/j.jhevol.2011.11.014 |pmid=22341317 |doi-access=free}}</ref> [[Beeld:Homo sapiens neanderthalensis-Mr. N.jpg|thumb|180px|links|'n Rekonstruksie van 'n ouerige Neanderdalman.]] ===Brein=== Die breinholte van die Neanderdallers was omtrent 1&nbsp;640&nbsp;cm³ vir mans en 1&nbsp;460&nbsp;cm³ vir vroue,<ref name="holloway1985">{{cite encyclopedia |author-last=Holloway |author-first=R. L. |editor-last=Delson |editor-first=E. |encyclopedia=Ancestors: The hard evidence |title=The poor brain of ''Homo sapiens neanderthalensis'': see what you please |year=1985 |publisher=Alan R. Liss |isbn=978-0-471-84376-4}}</ref><ref name="amano2015">{{cite journal |last1=Amano |first1=H. |last2=Kikuchi |first2=T. |last3=Morita |first3=Y. |last4=Kondo |first4=O. |last5=Suzuki |first5=H. |last6=Ponce de Leon |first6=M. S. |last7=Zollikofer |first7=C.P.E. |last8=Bastir |first8=M. |last9=Stringer |first9=C. |last10=Ogihara |first10=N. |display-authors=5 |year=2015 |title=Virtual reconstruction of the Neanderthal Amud 1 cranium |journal=American Journal of Physical Anthropology |volume=158 |issue=2 |pages=185–197 |pmid=26249757 |hdl=10261/123419 |doi=10.1002/ajpa.22777 |url=https://www.zora.uzh.ch/id/eprint/120401/6/AmudPaper.pdf}}</ref> wat binne die omvang van dié van die moderne mens is<ref>{{Cite journal |last1=Beals |first1=K. |last2=Smith |first2=C. |last3=Dodd |first3=S. |year=1984 |title=Brain size, cranial morphology, climate, and time machines |url=http://syslearn.oregonstate.edu/instruction/anth/smith/TimeMach1984.pdf |journal=Current Anthropology |volume=12 |issue=3 |pages=301–30 |doi=10.1086/203138 |s2cid=86147507}}</ref> (Die menslike breinholte is gemiddeld sowat 1&nbsp;270&nbsp;cm³ vir mans en 1&nbsp;130&nbsp;cm³ vir vroue;<ref>{{cite journal |first1=J. S. |last1=Allen |first2=H. |last2=Damasio |first3=T. J. |last3=Grabowski |year=2002 |title=Normal neuroanatomical variation in the human brain: an MRI-volumetric study |journal=American Journal of Physical Anthropology |volume=118 |issue=4 |pages=341–358 |doi=10.1002/ajpa.10092 |pmid=12124914 |s2cid=21705705 |url=https://semanticscholar.org/paper/97ba80fc802f5e29b06959700c9905d1e17a00da}}</ref> dit het blykbaar afgeneem sedert die laat [[Paleolitikum]]).<ref>{{cite journal |first1=A. |last1=Balzeau |first2=D. |last2=Grimaud-Hervé |first3=F. |last3=Detroit |first4=R. L. |last4=Holloway |year=2013 |title=First description of the Cro-Magnon 1 endocast and study of brain variation and evolution in anatomically modern ''Homo sapiens'' |journal=Bulletins et Mémoires de la Société d anthropologie de Paris |volume=25 |issue=1–2 |pages=11–12 |doi=10.1007/s13219-012-0069-z |s2cid=14675512 |url=https://www.researchgate.net/publication/257799835}}</ref> Die grootste brein van 'n Neanderdaller, dié van Amud&nbsp;1, was sowat 1&nbsp;736cm³ en dit was sover bekend die grootste in enige hominied.<ref name="amano2015"/> Die Neanderdaller se skedel was aansienlik verleng en het uitgeloop op 'n knop agter, met kleiner pariëtale lobbe<ref name="Geometric Morphometrics and Paleone"/><ref name="Morphological Differences in the Pa"/><ref name="Encephalization and Allometric Traj"/> en 'n smaller serebellum,<ref name=Weaver2005/><ref name=Hublinetal2015>{{cite journal |last1=Hublin |first1=Jean-Jacques |last2=Neubauer |first2=Simon |last3=Gunz |first3=Philipp |date=2015 |title=Brain Ontogeny and Life History in Pleistocene Hominins |journal=Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences |volume=370 |issue=1663 |pages=1–11 |doi=10.1098/rstb.2014.0062 |pmid=25602066 |pmc=4305163 }}</ref> areas wat dui op die gebruik van gereedskap, visuoruimtelike integrasie, syfervaardigheid, kreatiwiteit, spiergeheue en moontlik taal, aandag, sosiale vermoëns en episodiese geheue. Hulle breine toon ook 'n ander tempo van groei en ontwikkeling.<ref>{{cite journal |last1=Gunz |first1=Philipp |last2=Maureille |first2=Bruno |last3=Hublin |first3=Jean-Jacques |date=2010 |title=Brain Development after Birth Differs between Neanderthals and Modern Humans |journal=Current Biology |volume=20 |issue=21 |pages=R921–R922 |doi=10.1016/j.cub.2010.10.018 |pmid=21056830 |s2cid=29295311 }}</ref> Sulke en ander klein verskille kon belangrik gewees het vir natuurlike seleksie en kan die verskille in die materiaalrekord verduidelik wat betref sosiale gedrag, tegnologiese innovasie en kunsuitinge.<ref name="Wynnetal2016"/> ===Hare en velkleur=== Die min sonlig het waarskynlik gelei tot 'n ligter velkeur by Neanderdallers,<ref name=dannemann/> hoewel onlangs beweer is 'n ligter velkeur by mense was nie algemeen tot miskien die [[Bronstydperk]] nie.<ref name=Allentoft2015>{{cite journal |first1=M. E. |last1=Allentoft |first2=M. |last2=Sikora |year=2015 |title=Population genomics of Bronze Age Eurasia |journal=Nature |volume=522 |issue=7,555 |pages=167–172 |doi=10.1038/nature14507 |pmid=26062507 |bibcode=2015Natur.522..167A |s2cid=4399103 |url=https://depot.ceon.pl/handle/123456789/13155}}</ref> Geneties was BNC2, wat met 'n ligter velkleur verbind word, teenwoordig in Neanderdallers; 'n tweede variasie wat in moderne bevolking met donker velle verbind word, was egter ook teenwoordig.<ref name=dannemann/> DNS-ontledings van drie Neanderdalvroue uit Suidoos-Europa dui daarop dat hulle bruin oë, donker velle en bruin hare gehad het; een het rooi hare gehad.<ref name="Watson2012">{{cite web |last1=Watson |first1=Traci |title=Were Some Neandertals Brown-Eyed Girls? |url=https://www.science.org/content/article/were-some-neandertals-brown-eyed-girls |website=www.science.org}} "According to this method, all three Neandertals had a dark complexion and brown eyes, and although one was red-haired, two sported brown locks"</ref> ===Metabolisme=== Die maksimun natuurlike lewensduur en die tydstip van [[menopouse]] en [[swangerskap]] was moontlik soortgelyk aan dié van moderne mense.<ref name=bocquet2013/> Gegrond op die groeitempo van tande en tandemalje,<ref>{{cite journal |first1=T. M. |last1=Smith |first2=P. |last2=Tafforeau |first3=D. J. |last3=Reid |year=2010 |title=Dental evidence for ontogenetic differences between modern humans and Neanderthals |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=107 |issue=49 |pages=20923–20928 |doi=10.1073/pnas.1010906107 |pmc=3000267 |pmid=21078988 |bibcode=2010PNAS..10720923S|doi-access=free }}</ref> lyk dit egter of Neanderdallers dalk gouer volwasse geword het.<ref name=trinkaus1995/> ===Patologie=== Neanderdallers het 'n groter voorkoms van traumatiese beserings gehad. Sowat 79%-94% van spesimens toon bewyse van groot wonde wat genees het. Sowat 37%-52% daarvan was kwaai beserings en 13%-19% beserings wat voor 'n volwasse ouderdom opgedoen is.<ref name=nakahashi>{{cite journal |last1=Nakahashi |first1=W. |title=The effect of trauma on Neanderthal culture: A mathematical analysis |journal=Homo |year= 2017 |volume=68 |issue=2 |pages=83–100 |doi=10.1016/j.jchb.2017.02.001 |pmid=28238406}}</ref> Een uiterse voorbeeld is Shanidar&nbsp;1, wat tekens van 'n amputasie van die regterarm toon, asook van 'n beeninfeksie, 'n abnormale loop, sigprobleme in die linkeroog en moontlike gehoorverlies.<ref name=Trinkaus2017>{{cite journal |first1=E. |last1=Trinkaus |first2=S |last2=Villotte |year=2017 |title=External auditory exostoses and hearing loss in the Shanidar 1 Neandertal |journal=PLOS ONE |volume=12 |issue=10 |page=e0186684 |doi=10.1371/journal.pone.0186684 |pmc=5650169 |pmid=29053746 |bibcode=2017PLoSO..1286684T|doi-access=free }}</ref> In 1995 het Trinkaus geraam sowat 80% van Neanderdallers is aan hulle beserings dood voordat hulle 'n ouderdom van 40 bereik het. Sy hipotese was dat hulle 'n waaghalsige jagstrategie gehad het.<ref name=trinkaus1995/> 'n Studie in 2016 van 124 Neanderdallers het getoon die hoë traumatempo is waarskynlik toe te skryf aan aanvalle deur diere. Daar is vasgestel sowat 36% was die slagoffer van beeraanvalle, 21% van grootkataanvalle en 17% van wolfaanvalle. Dit was 92, of 74%, van die spesimens in die studie.<ref name=Camaros2016/> Dit kon gespruit het uit mededinging om kos en grotruimte, en omdat Neanderdallers dié karnivore gejag het.<ref name=Camaros2016>{{cite journal |url=https://www.researchgate.net/publication/276353034 |first1=E. |last1=Camarós |first2=M. |last2=Cueto |first3=C. |last3=Lorenzo |first4=V. |last4=Villaverde |year=2016 |title=Large carnivore attacks on hominins during the Pleistocene: a forensic approach with a Neanderthal example |journal=Archaeological and Anthropological Sciences |volume=8 |issue=3 |pages=635–646 |doi=10.1007/s12520-015-0248-1 |hdl=10550/54275 |s2cid=82001651 |hdl-access=free}}</ref> [[Beeld:La Ferrassie 1 MdlH 1 2018-10-20.jpg|thumb|upright=1.35|La Ferrassie&nbsp;1 in die Musée de l'Homme, Parys.]] Klein bevolkings het 'n klein genetiese diversiteit en moontlik inteling veroorsaak, wat die Neanderdallers se vermoë verklein het om skadelike [[mutasie]]s teen te werk. Die 13 inwoners van die Sidrón-grot het 17 verskillende geboorteafwykings getoon wat moontlik deur inteling veroorsaak is.<ref name=rios2019>{{cite journal |first1=L. |last1=Ríos |first2=T. L. |last2=Kivell |first3=C. |last3=Lalueza-Fox |first4=A. |last4=Estalrrich |year=2019 |title=Skeletal anomalies in the Neandertal family of El Sidrón (Spain) support a role of inbreeding in Neandertal extinction |journal=Scientific Reports |volume=9 |issue=1 |page=1697 |doi=10.1038/s41598-019-38571-1 |pmc=6368597 |pmid=30737446 |bibcode=2019NatSR...9.1697R}}</ref> Neanderdallers was onderworpe aan verskeie aansteeklike siektes en parasiete. Moderne mense het waarskynlik siektes aan hulle oorgedra; een moontlike kandidaat is die maagbakterie ''Helicobacter pylori''.<ref>{{cite journal |first1=C. J. |last1=Houldcroft |first2=S. J. |last2=Underdown |year=2016 |title=Neanderthal genomics suggests a pleistocene time frame for the first epidemiologic transition |journal=American Journal of Physical Anthropology |volume=160 |issue=3 |pages=379–388 |doi=10.1002/ajpa.22985 |pmid=27063929 |url=http://discovery.ucl.ac.uk/1476201/3/Houldcroft_Neanderthal_disease_AJPA-2015-00253.R1_100216.pdf}}</ref> Die moderne [[Menslikepapilloomvirus-infeksie|menslike papiloomvirus]] variant 16A kan van interaksies met Neanderdallers kom.<ref>{{cite journal |first1=V. N. |last1=Pimenoff |first2=C. M. |last2=de Oliveira |first3=I. G. |last3=Bravo |year=2017 |title=Transmission between archaic and modern human ancestors during the evolution of the oncogenic human papillomavirus 16 |journal=Molecular Biology and Evolution |volume=34 |issue=1 |pages=4–19 |doi=10.1093/molbev/msw214 |pmid=28025273 |pmc=5854117}}</ref> 'n Neanderdaller by Cueva del Sidrón, Spanje, toon bewyse van 'n infeksie van ''Enterocytozoon bieneusi'' in die maagdermkanaal.<ref name=Weyrich2017/> Neanderdallers het minder gaatjies in hulle tande gekry as moderne mense, al het van hulle groot hoeveelhede kos geëet wat gaatjies veroorsaak; dit kan dui op 'n gebrek aan die mondbakterie ''Streptococcus mutans'', wat gaatjies veroorsaak.<ref>{{cite journal |first=A. |last=Soltysiak |year=2012 |title=Comment: low dental caries rate in Neandertals: the result of diet or the oral flora composition? |journal=Homo |volume=63 |issue=2 |pages=110–113 |doi=10.1016/j.jchb.2012.02.001 |pmid=22409830}}</ref> ==Kultuur== ===Sosiale struktuur=== ====Groepdinamika==== [[Beeld:Neanderthal child (1).jpg|thumb|links|160px|Die skelet van 'n Neanderdalkind wat in Frankryk ontdek is.]] Neanderdallers het waarskynlik in yler verspreide groepe as moderne mense gewoon,<ref name=bocquet2013/> maar daar was vermoedelik 10 tot 30 individue in 'n groep, nes by moderne [[jagter-versamelaar]]s.<ref name=hayden2012/> 'n Kind se tande wat in 2018 ontleed is, wys dit is op 2,5 jaar gespeen, nes by moderne jagter-versamelaars. Die kind is in die lente gebore, wat ooreenstem met moderne mense en ander soogdiere waarvan die geboortesiklusse saamval met omgewingsiklusse.<ref name=Smith2018>{{cite journal |first1=T. A. |last1=Smith |first2=C. |last2=Austin |first3=D. R. |last3=Green |display-authors=et al. |year=2018 |title=Wintertime stress, nursing, and lead exposure in Neanderthal children |journal=Science Advances |volume=4 |issue=10 |page=eaau9483 |doi=10.1126/sciadv.aau9483 |pmid=30402544 |pmc=6209393 |bibcode=2018SciA....4.9483S}}</ref> Aanduidings van verskeie kwale op 'n vroeë ouderdom bewys volgens die Britse argeoloog Paul Pettitt dalk dat kinders van albei geslagte moes begin werk net nadat hulle gespeen is.<ref name=pettitt2000/> Volgens hom is van 'n individu wat [[adolessensie]] bereik het, verwag om groot en gevaarlike diere te help jag.<ref name=trinkaus1995/> Terreine met bewyse van nie meer as twee of drie individue nie kon kerngesinne verteenwoordig het, of tydelike kampterreine vir klein groepe soos jagters.<ref name=hayden2012/> Groepe het vermoedelik van grot tot grot beweeg na gelang van die seisoen, soos bewys deur oorblyfsels soos sekere kossoorte, en het van generasie tot generasie na dieselfde terreine teruggekeer. Sommige terreine kan vir langer as 100 jaar gebruik gewees het.<ref name=Farizy1994>{{cite journal |first=C. |last=Farizy |year=1994 |title=Spatial patterning of Middle Paleolithic sites |journal=Journal of Anthropological Archaeology |volume=13 |issue=2 |pages=153–160 |doi=10.1006/jaar.1994.1010}}</ref> Grotbere kon met Neanderdallers meegeding het om grotruimte, en daar is 'n afname in die grotbeerbevolkings van 50&nbsp;000 jaar gelede af, hoewel hulle lank ná die Neanderdallers uitgesterf het.<ref>{{cite journal |first1=G. G. |last1=Fortes |first2=A. |last2=Grandal-d'Anglade |first3=B. |last3=Kolbe |year=2016 |title=Ancient DNA reveals differences in behaviour and sociality between brown bears and extinct cave bears |journal=Molecular Ecology |volume=25 |issue=19 |pages=4907–4918 |doi=10.1111/mec.13800 |pmid=27506329 |s2cid=18353913 |url=http://irep.ntu.ac.uk/id/eprint/38241/1/1233179_Barlow.pdf}}</ref> Genetiese ontledings dui aan daar was minstens drie afsonderlike geografiese groepe – Wes-Europa, die Mediterreense kus en oos van die [[Kaukasus]] – met 'n mate van migrasie tussen die streke.<ref name=Fabre2009/> Oor lang tydperke was daar egter grootskaalse interkontinentale migrasies. Vroeë spesimens van die Mezmaiskaja-grot in die Kaukasus<ref name=hajdinjak2018/> en die Denisova-grot in Siberië<ref name="Peyrégne"/> verskil grootliks van dié in Wes-Europa, terwyl latere spesimens van albei dié grotte se genetiese profiele meer met dié van Wes-Europese Neanderdallers ooreengestem het as met dié van die vroeë spesimens van dieselfde terreine, wat dui op migrasies oor lang afstande.<ref name="Peyrégne"/><ref name=hajdinjak2018/> Net so stem artefakte en DNS van die Tsjagirskaja- en Okladnikof-grot, ook in Siberië, meer ooreen met dié van Oos-Europese Neanderdallers sowat 3&nbsp;000 tot 4&nbsp;000&nbsp;km van daar as met dié van ouer Neanderdallers van die Denisova-grot, wat dui op twee aparte migrasievoorvalle na Siberië.<ref name=Kolobova2020>{{cite journal |first1=K. A. |last1=Kolobova |first2=R. G. |last2=Roberts |first3=V. P. |last3=Chabai |display-authors=et al. |year=2020 |title=Archaeological evidence for two separate dispersals of Neanderthals into southern Siberia |journal=PNAS |volume=117 |issue=6 |pages=2979–2885 |doi=10.1073/pnas.1918047117 |pmid=31988114 |pmc=7022189|doi-access=free }}</ref> Daar is ook bewyse van konflik tussen groepe. 'n Skelet van La Roche à Pierrot, Frankryk, toon 'n geneesde breuk aan die bokant van die skedel wat blykbaar kom van 'n diep lemwond,<ref>{{cite journal |last1=Zollikofer |first1=C. P. E. |last2=Ponce de Leon |first2=M. S. |last3=Vandermeersch |first3=B. |last4=Leveque |first4=F. |title=Evidence for interpersonal violence in the St. Cesaire Neanderthal |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |year=2002 |volume=99 |issue=9 |pages=6444–6448 |doi=10.1073/pnas.082111899 |pmid=11972028 |pmc=122968 |bibcode=2002PNAS...99.6444Z|doi-access=free }}</ref> en beseerde ribbes in die Shanadir-grot in [[Irak]] is oënskynlik deur 'n gegooide wapen veroorsaak.<ref>{{cite journal |last1=Churchill |first1=S. E. |last2=Franciscus |first2=R. G. |last3=McKean-Peraza |first3=H. A. |last4=Daniel |first4=J. A. |last5=Warren |first5=B. R. |title=Shanidar 3 Neandertal rib puncture wound and Paleolithic weaponry |journal=Journal of Human Evolution |year= 2009 |volume=57 |issue=2 |pages=163–178 |doi=10.1016/j.jhevol.2009.05.010 |pmid=19615713}}</ref> ====Sosiale hiërargie==== Omdat die Neanderdallers groot, gevaarlike wildsoorte gejag en in klein groepe gewoon het, word soms voorgestel dat daar geen verdeling van take tussen die twee [[geslag]]te was soos by moderne jagter-versamelaars nie. Mans, vroue en kinders was dus almal by jag betrokke, in plaas daarvan dat mans gejag en vroue en kinders kos versamel het. Hoe groter die afhanklikheid van vleis by moderne jagter-versamelaars, hoe groter is die verdeling van arbeid egter.<ref name=hayden2012/> Verder het studies van die tandverweerpatrone daarop gedui dat hulle hulle tande gebruik het om voorwerpe te dra, maar mans se botande en vroue se ondertande was meer verweer. Dit dui daarop dat hulle verskillende take verrig het.<ref>{{cite journal |first1=A. |last1=Estalrrich |first2=A. |last2=Rosas |year=2015 |title=Division of labor by sex and age in Neandertals: an approach through the study of activity-related dental wear |journal=Journal of Human Evolution |volume=80 |pages=51–63 |doi=10.1016/j.jhevol.2014.07.007 |pmid=25681013}}</ref> ===Kos=== ====Jag en versamel==== [[Beeld:Edelherten in tegenlicht.jpg|thumb|180px|[[Edelhert]]e, die wildsoort wat die meeste deur Neanderdallers gejag is.<ref name=Valensi2013/><ref name=dusseldorp2013/>]] Eers is vermoed Neanderdallers het [[Aasdier|van aas gelewe]], maar hulle word nou beskou as roofdiere aan die bopunt van die voedselketting.<ref name="neanderapex">{{cite journal |doi=10.1016/j.jhevol.2005.03.003 |title=Isotopic evidence for diet and subsistence pattern of the Saint-Césaire I Neanderthal: review and use of a multi-source mixing model |year=2005 |last1=Bocherens |first1=H. |last2=Drucker |first2=D. G. |last3=Billiou |first3=D. |last4=Patou-Mathis |first4=M. |last5=Vandermeersch |first5=B. |journal=Journal of Human Evolution |volume=49 |pages=71–87 |pmid=15869783 |issue=1}}</ref> Hulle het in 'n beboste omgewing gewoon en het waarskynlik hulle prooi bekruip en vinnig en van naby met 'n spies aangeval.<ref name=stewart2019/><ref name=marin2017/> Jonger en gewonde diere sou gevang gewees het met valstrikke, projektiele of agtervolging.<ref name=marin2017>{{cite journal |first1=J. |last1=Marín |first2=P. |last2=Saladié |first3=A. |last3=Rodríguez-Hidalgo |first4=E. |last4=Carbonell |year=2017 |title=Neanderthal hunting strategies inferred from mortality profiles within the Abric Romaní sequence |journal=PLOS ONE |volume=12 |issue=11 |page=e0186970 |doi=10.1371/journal.pone.0186970 |pmc=5699840 |pmid=29166384 |bibcode=2017PLoSO..1286970M|doi-access=free }}</ref> Dit lyk of hulle geëet het wat in hulle natuurlike omgewing voorkom:{{sfn|Tattersall|2015}} Gemeenskappe op die steppe het gewoonlik gelewe van groot wildsoorte, dié in die woude van kleiner diere en 'n verskeidenheid plante en dié naby die water van waterbronne. Moderne mense van dié tyd het blykbaar ingewikkelder strategieë gehad om kos te kry en hulle dieet was uiteenlopender.<ref name=Zaatari2016>{{cite journal |first1=S. |last1=El Zaatari |first2=F. E. |last2=Grine |first3=P. S. |last3=Ungar |first4=J.-J. |last4=Hublin |year=2016 |title=Neandertal versus modern human dietary responses to climatic fluctuations |journal=PLOS ONE |volume=11 |issue=4 |page=e0153277 |doi=10.1371/journal.pone.0153277 |pmc=4847867 |pmid=27119336 |bibcode=2016PLoSO..1153277E|doi-access=free }}</ref> Om voedeltekorte te voorkom sou Neanderdallers egter hulle dieet aangevul het met vetterige breine,<ref name=Spikins2019/> wortels en knolle<ref>{{cite journal |first=B. L. |last=Hardy |year=2010 |title=Climatic variability and plant food distribution in Pleistocene Europe: Implications for Neanderthal diet and subsistence |journal=Quaternary Science Reviews |volume=29 |issue=5–6 |pages=662–679 |doi=10.1016/j.quascirev.2009.11.016 |bibcode=2010QSRv...29..662H}}</ref> of, soos moderne Inoeïte, die maaginhoud van plantvretende prooi.<ref>{{cite journal |first1=L. T. |last1=Buck |first2=C. B. |last2=Stringer |year=2014 |title=Having the stomach for it: a contribution to Neanderthal diets? |journal=Quaternary Science Reviews |volume=96 |pages=161–167 |doi=10.1016/j.quascirev.2013.09.003 |bibcode=2014QSRv...96..161B |url=http://researchonline.ljmu.ac.uk/id/eprint/12696/1/Buck%20%26%20Stringer%2C%202014_Submission.pdf}}</ref> Vir vleis was hulle hoofsaaklik afhanklik van ewehoewige soogdiere soos [[edelhert]]e en [[takbok]]ke, want dit was die volopste wildsoorte,<ref name=dusseldorp2013/> maar ook van ander diere van die Pleistoseen soos ibekse, wildevarke, [[olifant]]e, [[wolhaarrenoster]]s, [[mammoet]]e, ensovoorts.{{sfn|Papagianni|Morse|2013}}<ref name="neandercarnivore" /><ref>{{cite journal |doi=10.1371/journal.pone.0014769 |title=Molar macrowear reveals Neanderthal eco-geographic dietary variation |year=2011 |editor1-last=Rosenberg |editor1-first=Karen |last1=Fiorenza |first1=L. |last2=Benazzi |first2=S. |last3=Tausch |first3=J. |last4=Kullmer |first4=O. |last5=Bromage |first5=T. G. |last6=Schrenk |first6=F. |journal=PLOS ONE |volume=6 |issue=3 |page=e14769 |pmid=21445243 |pmc=3060801 |bibcode=2011PLoSO...614769F|doi-access=free }}</ref> Daar is ook bewyse van die eet van [[konyn]]e, [[Skilpad|skilpaaie]] en [[voël]]s.{{sfn|Brown|2011}} Seebronne het ingesluit [[skulpvis]],{{sfn|Brown|2011}}<ref>{{cite journal |last1=Colonese |first1=A. C. |last2=Mannino |first2=M. A. |last3=Mayer |first3=DE |year=2011 |title=Marine mollusc exploitation in Mediterranean prehistory: an overview |journal=Quaternary International |volume=239 |issue=1–2 |pages=86–103 |doi=10.1016/j.quaint.2010.09.001 |bibcode=2011QuInt.239...86C}}</ref> wat ook deur moderne mense van dié tyd geëet is,<ref>{{cite journal |first1=M. |last1=Cortés-Sánchez |first2=A. |last2=Morales-Muñiz |display-authors=et al. |year=2011 |title=Earliest known use of marine resources by Neanderthals |journal=PLOS ONE |volume=6 |issue=9 |page=e24026 |doi=10.1371/journal.pone.0024026 |pmc=3173367 |pmid=21935371 |bibcode=2011PLoSO...624026C|doi-access=free }}</ref> [[dolfyn]]e, [[Blouvin-tuna|blouvintuna]], [[baarsagtige]]s en [[krap]]pe.<ref>{{cite journal |first1=J. |last1=Zilhão |first2=D. E. |last2=Angelucci |first3=M. A. |last3=Igreja |display-authors=et al. |title=Last Interglacial Iberian Neandertals as fisher-hunter-gatherers |journal=Science |year=2020 |volume=367 |issue=6485 |page=eaaz7943 |doi=10.1126/science.aaz7943 |pmid=32217702 |s2cid=214671143 |url=https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-02532588/file/Zilhao-etal_2020.pdf |access-date=October 4, 2020 |archive-date=November 8, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201108160738/https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-02532588/file/Zilhao-etal_2020.pdf |url-status=dead }}</ref> Oorblyfsels van [[sampioen]]e en ander eetbare plante is in verskeie grotte ontdek.<ref name=shipley2016>{{cite journal |first1=G. P. |last1=Shipley |last2=Kindscher |first2=K. |year=2016 |title=Evidence for the paleoethnobotany of the Neanderthal: a review of the literature |journal=Scientifica |volume=2016 |pages=1–12 |doi=10.1155/2016/8927654 |pmc=5098096 |pmid=27843675 |doi-access=free}}</ref> Neanderdallers van Cueva del Sidrón, Spanje, het waarskynlik 'n vleislose dieet gehad van sampioene, [[Denneboom|dennepitte]] en [[mos]], wat daarop dui dat hulle versamelende woudbewoners was.<ref name=Weyrich2017>{{cite journal |title=Neanderthal behaviour, diet, and disease inferred from ancient DNA in dental calculus |volume=544 |issue=7650 |pages=357–361 |journal=Nature |doi=10.1038/nature21674 |pmid=28273061 |year=2017 |last1=Weyrich |first1=L. S. |last2=Duchene |first2=S. |last3=Soubrier |first3=J.|display-authors=et al. |bibcode=2017Natur.544..357W |hdl=10261/152016 |s2cid=4457717 |url=https://radar.brookes.ac.uk/radar/items/d6689cb0-38fa-4d3e-98e4-c8be2bd0263e/1}}</ref> Oorblyfsels uit die Amud-grot in [[Israel]] dui op 'n dieet van [[Vyebome|vy]]e, [[Palmagtige|palmboomvrugte]], [[Graan|grane]] en [[gras]]se.<ref name=Madella2002>{{cite journal |first1=M. |last1=Madella |first2=M. K. |last2=Jones |first3=P. |last3=Goldberg |first4=Y. |last4=Goren |first5=E. |last5=Hovers |year=2002 |title=The Exploitation of plant resources by Neanderthals in Amud Cave (Israel): the evidence from phytolith studies |journal=Journal of Archaeological Science |volume=29 |issue=7 |pages=703–719 |doi=10.1006/jasc.2001.0743 |s2cid=43217031 |url=https://semanticscholar.org/paper/3573e591b6b4af05ce7507cc346bd4346f6143f3}}</ref> ====Voedselvoorbereiding==== Neanderdallers het waarskynlik verskeie gaarmaaktegnieke gehad, soos braai, en kon ook sop, bredies en aftreksels gekook het.<ref name=krief2015/> Die afname in tandgrootte nà 10&nbsp;000 jaar gelede kan 'n aanduiding wees van 'n toenemende afhanklikheid van gaar kos of die uitvinding van kookmetodes, wat die kos sakter sou gemaak het.<ref name=speth2015/> By Cueva del Sidrón kon hulle kos gekook en dalk gerook het.<ref name=hardy2012>{{cite journal |first1=K. |last1=Hardy |first2=S. |last2=Buckley |first3=M. J. |last3=Collins |first4=A. |last4=Estalrrich |year=2012 |title=Neanderthal medics? Evidence for food, cooking, and medicinal plants entrapped in dental calculus |journal=The Science of Nature |volume=99 |issue=8 |pages=617–626 |doi=10.1007/s00114-012-0942-0 |pmid=22806252 |url=https://www.researchgate.net/publication/229160372 |bibcode=2012NW.....99..617H |s2cid=10925552}}</ref> In Grotte du Lazaret, Frankryk, is altesaam 23 edelherte en ook ander diere gevind wat blykbaar in een seisoen gejag is. Dit lyk of al die karkasse na die grot geneem en daar geslag is. Omdat dit te veel kos sou wees om te eet voordat dit bederf, het hulle waarskynlik maniere gehad om kos voor die winter te preserveer. Dié bewys van 160&nbsp;000 jaar gelede is die oudste aanduiding van die bewaring van kos.<ref name=Valensi2013>{{cite journal |first1=P. |last1=Valensi |first2=V. |last2=Michel |display-authors=et al. |year=2013 |title=New data on human behavior from a 160,000 year old Acheulean occupation level at Lazaret cave, south-east France: An archaeozoological approach |journal=Quaternary International |volume=316 |pages=123–139 |doi=10.1016/j.quaint.2013.10.034 |bibcode=2013QuInt.316..123V}}</ref> ====Kannibalisme==== Daar is verskeie gevalle waar tekens van [[kannibalisme]] gekry is.<ref name=rougier2016/><ref name=yravedra2015/> Die eerste voorbeeld was in 1899 by Krapina, [[Kroasië]].<ref name=Langdon2016/> Ander voorbeelde is by Cueva del Sidrón<ref name=Rosas2006>{{cite journal |author-first1=A. |author-last1=Rosas |author-first2=M. |author-last2=Bastir |author-first3=C. |author-last3=Martínez-Maza |year=2006 |title=Paleobiology and comparative morphology of a late Neandertal sample from El Sidrón, Asturias, Spain |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=103 |issue=51 |pages=19266–19271 |doi=10.1073/pnas.0609662104 |pmid=17164326 |pmc=1748215 |bibcode=2006PNAS..10319266R|doi-access=free }}</ref> en Zafarraya in Spanje; en die Franse Grotte de Moula-Guercy,<ref>{{cite journal |author-first1=A. |author-last1=Defleur |author-first2=T. |author-last2=White |author-first3=P. |author-last3=Valensi |author-first4=L. |author-last4=Slimak |year=1999 |title=Neanderthal cannibalism at Moula-Guercy, Ardèche, France |journal=Science |volume=286 |issue=5437 |pages=128–131 |url=https://www.researchgate.net/publication/12793026 |doi=10.1126/science.286.5437.128 |pmid=10506562}}</ref> Les Pradelles en La Quina. Vir die vyf gekannibaliseerde Neanderdallers in die Grottes de Goyet, [[België]], is daar bewyse dat die boonste ledemate verwyder is, die vleis gestroop is van die onderste ledemate, wat ook fyngemaak is (waarskynlik om beenmurg te kry), die ingewande uit die borsholte gehaal is en die kakebeen verwyder is. Van die bene is gebruik om gereedskap te herstel. Die vleis is op dieselfde manier behandel as dié van perde en takbokke.<ref name=rougier2016>{{cite journal |author-first1=H. |author-last1=Rougier |author-first2=I. |author-last2=Crevecoeur |author-first3=C. |author-last3=Beauval |year=2016 |title=Neandertal cannibalism and Neandertal bones used as tools in Northern Europe |journal=Scientific Reports |volume=6 |issue=29,005 |pages=29005 |doi=10.1038/srep29005 |pmid=27381450 |pmc=4933918 |bibcode=2016NatSR...629005R}}</ref> Sowat 35% van die Neanderdallers by Marillac-le-Franc, Frankryk, wys duidelike tekens van slagting, en die teenwoordigheid van geëte tande dui daarop dat die liggame daar gelos en deur aasdiere geëet is.<ref>{{cite journal |author-first1=B. |author-last1=Maureille |author-first2=C. |author-last2=Sandrine |author-first3=C. |author-last3=Beauval |author-first4=A. E. |author-last4=Mann |year=2017 |title=The challenges of identifying partially digested human teeth: first description of Neandertal remains from the Mousterian site of Marillac (Marillac-le-Franc, Charente, France) and implications for palaeoanthropological research |journal=Paleo |volume=28 |pages=201–212 |doi=10.4000/paleo.3448 |url=http://journals.openedition.org/paleo/3448 |doi-access=free}}</ref> Dié kannibalistiese neigings is verduidelik aan die hand van rituele vleisstroping, vleisstroping voor begrafnisse om aasdiere weg te hou of slegte reuke te voorkom, oorlogsdade of bloot om kos te kry. Aan die klein hoeveelheid gevalle lyk dit of kannibalisme nie algemeen was nie of dat dit net gedoen is in tye van uiterse kosskaarste.<ref name=yravedra2015>{{cite journal |author-first1=J. |author-last1=Yravedra |author-first2=M. |author-last2=Yustos |year=2015 |title=Cannibalism in the Neanderthal world: an exhaustive revision |journal=Journal of Taphonomy |volume=13 |issue=1 |pages=33–52 |url=https://www.researchgate.net/publication/316915426}}</ref> ===Kuns=== Neanderdallers het blykbaar [[oker]] as pigment gebruik. Dit is op terreine van 60&nbsp;000 tot 45&nbsp;000 jaar gelede aangetref.<ref name=Roebrooks2012>{{cite journal |author-last1=Roebroeks |author-first1=W. |author-last2=Sier |author-first2=M. J. |author-last3=Nielsen |author-first3=T. K. |display-authors=et al. |year=2012 |title=Use of red ochre by early Neandertals |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=109 |issue=6 |pages=1889–1894 |doi=10.1073/pnas.1112261109 |pmid=22308348 |pmc=3277516 |bibcode=2012PNAS..109.1889R |doi-access=free}}</ref> Hipoteses sluit in dat dit as liggaamsverf gebruik is.<ref>{{cite book |author-last1=d'Errico |author-first1=F. |author-last2=Vanhaeren |author-first2=M. |author-last3=Henshilwood |author-first3=C. |year=2009 |chapter=From the origin of language to the diversification of languages: What archaeology and paleoanthropology say? |title=Becoming eloquent: advances in the emergence of language, human cognition, and modern cultures |publisher=John Benjamins Publishing Company |page=25 |isbn=978-90-272-3269-4}}</ref> Houers waarin okerpigmente vermoedelik gemeng is, is in [[Roemenië]] ontdek, wat daarop dui dat die oker vir estetiese doeleindes gebruik is.<ref>{{cite journal |author-last1=Marin |author-first1=C. |author-last2=Moncele |author-first2=M.-H. |author-last3=Anghelinu |author-first3=M. |author-last4=Cârciumaru |author-first4=R. |title=The Cioarei-Boroșteni Cave (Carpathian Mountains, Romania): Middle Palaeolithic finds and technological analysis of the lithic assemblages |journal=Antiquity |year=2002 |volume=76 |issue=293 |pages=681–690 | doi=10.1017/S0003598X00091122|s2cid=130918977 }}</ref> [[Beeld:Decorated shell from Cueva Antón.jpg|thumb|220px|'n Skulp uit Spanje. Die binnekant (links) se natuurlike rooi kleur is so gelos, maar die buitekant (regs) is oranje geverf.]] Die Neanderdallers het voorwerpe met unieke vorms versamel en kon hulle gebruik het as versierings. 'n Voorbeeld is 'n skulpfossiel uit [[Italië]] wat blykbaar rooi geverf is; dit is 47&nbsp;500 jaar gelede 100&nbsp;km ver vervoer na die terrein waar dit ontdek is.<ref>{{cite journal |author-first1=M. |author-last1=Peresani |author-first2=M. |author-last2=Vanhaeren |author-first3=E. |author-last3=Quaggiotto |display-authors=et al. |year=2013 |title=An ochered fossil marine shell from the Mousterian of Fumane Cave, Italy |journal=PLOS ONE |volume=8 |issue=7 |page=e68572 |doi=10.1371/journal.pone.0068572 |pmc=3707824 |pmid=23874677 |bibcode=2013PLoSO...868572P |doi-access=free }}</ref> Daar is ook al voorgestel dat Neanderdallers verskeie voëldele, veral swart vere, as kunsmediums gebruik het.{{sfn|Finlayson|2019|loc=pp. 129–132}} In 2012 is 1&nbsp;699 terreine in Eurasië ondersoek en baie oorblyfsels van [[roofvoël]]s en [[kraaiagtiges]], wat nie gewoonlik deur mense geëet is nie, is gekry – veral vlerkbene is gevind en nie die res van die lyf nie, en dit lyk dus of veral die groot vere gepluk en as versierings gebruik is.<ref>{{cite journal |title=Birds of a feather: Neanderthal exploitation of raptors and corvids |doi=10.1371/journal.pone.0045927 |pmid = 23029321 |pmc=3444460 |journal=PLOS ONE |year= 2012 |volume=7 |issue=9 |page=e45927 |last1=Finlayson |first1=C. |last2=Brown |first2=K. |last3=Blasco |first3=R. |last4=Rosell |first4=J. |last5=Negro |first5=J. José |last6=Bortolotti |first6=G. R. |last7=Finlayson |first7=G. |author7-link=Geraldine Finlayson |last8=Sánchez Marco |first8=A. |last9=Giles Pacheco |first9=F. |last10=Rodríguez Vidal |first10=J. |last11=Carrión |first11=J. S. |last12=Fa |first12=D. A. |last13=Rodríguez Llanes |first13=J. M. |bibcode=2012PLoSO...745927F|doi-access=free }}</ref> In 2017 is 17 bene van [[Raaf|rawe]] met kepe gevind op 'n terrein van 43&nbsp;000 tot 38&nbsp;000 jaar gelede in [[Oekraïne]]. Die kepe was min of meer ewe ver van mekaar af en dit is die eerste bewys van voëlbene wat om 'n ander rede aangepas is as om dit te eet.<ref name=Errico2017>{{cite journal |last1=d’Errico |first1=F. |last2=Tsvelykh |first2=A. |title=A decorated raven bone from the Zaskalnaya VI (Kolosovskaya) Neanderthal site, Crimea |journal=PLOS ONE |year= 2017 |volume=12 |issue=3 |page=e0173435 |doi=10.1371/journal.pone.0173435 |pmid=28355292 |pmc=5371307 |bibcode=2017PLoSO..1273435M|doi-access=free }}</ref> [[Beeld:Neanderthal Engraving (Gorham's Cave Gibraltar).jpg|thumb|200px|Die gekrapte vloer van die Gorham-grot in [[Gibraltar]].]] Tot in 2014 is 63 vermeende graveermerke op 27 verskillende terreine in Europa en die Midde-Ooste ontdek. Daar word vermoed die merke het 'n simboliese betekenis gehad.<ref name=Majkic2018>{{cite journal |first1=A. |last1=Majkić |first2=F. |last2=d’Errico |first3=V. |last3=Stepanchuk |year=2018 |title=Assessing the significance of Palaeolithic engraved cortexes. A case study from the Mousterian site of Kiik-Koba, Crimea |journal=PLOS ONE |volume=13 |issue=5 |page=e0195049 |doi=10.1371/journal.pone.0195049 |pmid=29718916 |pmc=5931501 |bibcode=2018PLoSO..1395049M|doi-access=free }}</ref> In 2012 is diep krapmerke op die vloer van die Gorham-grot in [[Gibraltar]] ontdek wat ouer as 39&nbsp;000 jaar is. Die ontdekkers het dit vertolk as abstrakte kuns deur Neanderdallers.<ref>{{cite journal |author1=E. Callaway |title=Neanderthals made some of Europe's oldest art |year=2014 |journal=Nature News |doi=10.1038/nature.2014.15805 |s2cid=163840392 |url=http://www.nature.com/news/neanderthals-made-some-of-europe-s-oldest-art-1.15805}}</ref><ref>{{cite journal |first1=J. |last1=Rodríguez-Vidal |first2=F. |last2=d'Errico |first3=F. G. |last3=Pacheco |year=2014 |title=A rock engraving made by Neanderthals in Gibraltar |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=111 |issue=37 |pages=13301–13306 |doi=10.1073/pnas.1411529111 |pmc=4169962 |pmid=25197076 |bibcode=2014PNAS..11113301R|doi-access=free }}</ref> In 2018 is rooi kolle, skywe, lyne en ander patrone teen grotmure in Spanje ontdek wat na raming ouer as 66&nbsp;000 jaar is. Dit was minstens 20&nbsp;000 jaar voor die aankoms van die moderne mens in Wes-Europa en is dus vermoedelik deur Neanderdallers gemaak. Soortgelyke ikonografie is al aangetref op ander Wes-Europese terreine, soos in Frankryk en Spanje, en dit kon ook deur Neanderdallers aangebring gewees het.<ref name=pike2017/> ====Musiek==== [[Beeld:Flûte paléolithique (musée national de Slovénie, Ljubljana) (9420310527).jpg|thumb|200px|Die Divje-fluit in die Nasionale Museum van Slowenië.]] Die skerwe van vermeende Neanderdalfluite wat van die bene van bere gemaak is, is in die 1920's aangeteken in Potočka zijalka, [[Slowenië]], en Istállós-kői-barlang, [[Hongarye]],<ref>{{cite journal |last=Dobosi |first=V. T. |year=1985 |title=Jewelry, musical instruments and exotic objects from the Hungarian Palaeolithic |journal=Folia Archaeologica |volume=36 |pages=7–29}}</ref> en in 1985 in Mokriška jama, Slowenië; maar dit kon ook deur moderne mense gemaak gewees het.<ref>{{cite journal |last=Withalm |first=G. |year=2004 |title=New evidence for cave bear hunting from Potočka Zijalka Cave, Slovenia |journal=Mitteilungen der Kommission für Quartärforschung der Österreichischen Akademie der Wissenschaften |volume=13 |pages=219–234 |url=https://www.researchgate.net/publication/235339273}}</ref><ref name=Diedrich2015>{{cite journal |first=C. G. |last=Diedrich |year=2015 |title='Neanderthal bone flutes': simply products of Ice Age spotted hyena scavenging activities on cave bear cubs in European cave bear dens |journal=Royal Society Open Science |volume=2 |issue=4 |pages=140022 |doi=10.1098/rsos.140022 |pmid=26064624 |pmc=4448875 |bibcode=2015RSOS....240022D}}</ref> Die Divje-fluit van 43&nbsp;000 jaar gelede wat in 1995 in Slowenië ontdek is, word ook aan Neanderdallers toegeskryf,<ref>{{cite journal |url=https://books.google.com/books?id=Em-VJoURT9sC&pg=PA1 |first=R. |last=Fink |year=1997 |title=Neanderthal flute: oldest musical instrument: matches notes of do, re, mi scale: musicological analysis |journal=Crosscurrents |issue=183 |pages=1–9 |isbn=978-0-912424-12-5}}</ref> hoewel sommige kenners dit betwyfel.<ref name="GL2008">{{cite web |url=http://www.gore-ljudje.net/novosti/39105/ |title="Piščalka" iz Divjih bab ni neandertalska |language=sl |trans-title=The Divje Babe "Flute" is not Neanderthal |first=Mitja |last=Brodar |date=September 26, 2008 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20110728124424/http://www.gore-ljudje.net/novosti/39105/ |archive-date=July 28, 2011}}</ref> == Genetika == In 2010 is genetiese getuienis gepubliseer wat daarop dui dat Neanderdallers bygedra het tot die DNA van die moderne mens, moontlik deur verbastering tussen 80&nbsp;000 en 30&nbsp;000 jaar gelede. Volgens die studie het Neanderdal-gene tot 1-4% van die bevolking se [[genoom]] uitgemaak teen die tyd dat mense oor [[Eurasië]] begin versprei het (rofweg soos om een Neanderdaller as ’n groot-groot-groot-grootouer te hê).<ref>{{cite book |first1=Gregory |last1=Cochran |first2=Henry |last2=Harpending |title=The 10,000 Year Explosion: How Civilization Accelerated Human Evolution |publisher=Basic Books |year=2009 |location=New York |quote=Logically, if admixture occurred at all, it had to happen somewhere in Neanderthal-occupied territory, which means Europe and Western Asia.}}</ref> [[Ötzi|Ötzi die ysman]], Europa se oudste bewaarde [[mummie]], het ’n selfs groter persentasie Neanderdal-gene gehad.<ref>http://johnhawks.net/weblog/reviews/neandertals/neandertal_dna/neandertal-ancestry-iced-2012.html</ref> Onlangse bevindings dui aan mense buite Afrika kan selfs meer Neanderdal-gene hê – tot 20%.<ref>{{cite web|url=http://www.sciencemag.org/content/early/2014/01/28/science.1245938 |title=Resurrecting Surviving Neandertal Lineages from Modern Human Genomes |publisher=Science |date=2014-01-29 |accessdate=2014-02-02}}</ref> In Desember 2013 het navorsers berig Neanderdallers het hul dooies begrawe.<ref name="NYT-20131216">{{cite news |last=Wilford |first=John Noble |title=Neanderthals and the Dead |url=http://www.nytimes.com/2013/12/17/science/neanderthals-and-the-dead.html |date=16 Desember 2013 |work=New York Times |access-date=17 Desember 2013 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200414231034/https://www.nytimes.com/2013/12/17/science/neanderthals-and-the-dead.html |archive-date=14 April 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Wetenskaplikes het in dieselfde jaar vir die eerste keer die hele genoom van ’n Neanderdaller bekend gemaak. Die genoom is onttrek uit ’n toonbeentjie van ’n 130&nbsp;000 jaar oue Neanderdaller wat in ’n grot in [[Siberië]] gevind is.<ref name="NYT-20131218">{{cite news |last=Zimmer |first=Carl |title=Toe Fossil Provides Complete Neanderthal Genome |url=http://www.nytimes.com/2013/12/19/science/toe-fossil-provides-complete-neanderthal-genome.html |date=18 Desember 2013 |work=New York Times |access-date=18 Desember 2013 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200211213838/https://www.nytimes.com/2013/12/19/science/toe-fossil-provides-complete-neanderthal-genome.html |archive-date=11 Februarie 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> == Uitsterwing == Van die teorieë vir die uitsterwing van die Neanderdallers is: * Hulle was ’n ander spesie as die moderne mens en het uitgesterf weens [[klimaat]]sveranderings en interaksies met moderne mense; hulle is vervang deur die moderne mens, wat sowat 80&nbsp;000 jaar gelede in hul habitats inbeweeg het.<ref>{{cite news |date=24 Oktober 2007 |title=First genocide of human beings occurred 30,000 years ago |url=http://english.pravda.ru/science/mysteries/24-10-2007/99419-genocide-0 |work=Pravda |access-date=18 Mei 2009 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20150909085220/http://english.pravda.ru/science/mysteries/24-10-2007/99419-genocide-0/ |archive-date= 9 September 2015 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref> Mededinging met die mens het waarskynlik bygedra tot hul uitsterwing.<ref>{{cite news |first=Robin |last=McKie |date=17 Mei 2009 |title=How Neanderthals met a grisly fate: devoured by humans |url=http://www.guardian.co.uk/science/2009/may/17/neanderthals-cannibalism-anthropological-sciences-journal |work=[[The Observer]] |access-date=18 Mei 2009 |location=London |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20130719011301/http://www.guardian.co.uk/science/2009/may/17/neanderthals-cannibalism-anthropological-sciences-journal |archive-date=19 Julie 2013 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref><ref>{{cite journal |doi=10.1016/j.quaint.2012.02.037 |title=The Quaternary megafaunal extinction and the fate of Neanderthals: An integrative working hypothesis |year=2013 |last1=Hortolà |first1=Policarp |last2=Martínez-Navarro |first2=Bienvenido |journal=Quaternary International |volume=295 |pages=69–72 |bibcode=2013QuInt.295...69H}}</ref> Die wetenskaplike en skrywer [[Jared Diamond]] stel ’n scenario van gewelddadige konflik en verdringing voor.<ref name="thirdchimp">{{cite book|first=Jared M. |last=Diamond |title=The third chimpanzee: the evolution and future of the human animal |publisher=HarperCollins |location=New York |year=1992 |page=52 |isbn=0-06-098403-1 |oclc=60088352}}</ref> * Neanderdallers was ’n moderne subspesie wat met moderne mense verbaster het en in dié spesie opgeneem is. * Siektes van die moderne mens waarteen die Neanderdallers nie immuun was nie, kon ook ’n faktor gewees het. === Klimaat === Sowat 55 000 jaar gelede het die weer wild begin wissel van uiters koue tot uiters warm toestande en weer terug binne ’n paar dekades. Die Neanderdallers kon goed by die koue aanpas, maar die vinnige veranderings het [[ekologie]]se veranderings veroorsaak waarby hulle nie kon aanpas nie: bekende plante en diere sou binne ’n leeftyd deur heeltemal verskillendes vervang gewees het. Die Neanderdallers se lokvaltegnieke sou begin misluk het namate graslande bome vervang het. Baie Neanderdallers sou uitgesterf het tydens hierdie wisselings, wat sowat 30&nbsp;000 jaar gelede ’n hoogtepunt bereik het.<ref name="sciam">"[http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=the-mysterious-downfall The Mysterious Downfall of the Neandertals]", ''Scientific American'', Augustus 2009</ref> Ondersoeke van Neanderdal-liggaamstrukture het gewys hulle het meer [[energie]] nodig gehad om te oorleef as enige ander [[hominied]]spesie. Hul energiebehoeftes was tot 100-350 kalorieë per dag groter as dié van moderne mense.<ref>{{cite journal |first1=Andrew W. |last1=Froehle |first2=Steven E. |last2=Churchill |year=2009 |title=Energetic Competition Between Neandertals and Anatomically Modern Humans |url=http://www.paleoanthro.org/static/journal/content/PA20090096.pdf |journal=PaleoAnthropology |pages=96–116}}</ref> Toe voedsel skaars begin word, kon hierdie verskil ’n groot rol gespeel het in hul uitsterwing.<ref name="sciam" /> === Verbastering === [[Beeld:Homo sapiens sapiens, Oase, Rumänien (Daniela Hitzemann).jpg|thumb|160px|'n Rekonstruksie van Oase 2, die mens uit die laat Paleolitikum wat sowat 7,3% Neanderdal-DNS gehad het (van 'n voorouer vier tot slegte geslagte vorentoe).]] ’n Alternatief vir die uitsterwingsteorie is dat Neanderdallers in die [[Cro-Magnon]]-bevolking opgeneem is deur verbastering. Dit weerspreek die onlangse teorie dat die moderne mens sy oorsprong in [[Afrika]] het, aangesien dit sou impliseer minstens ’n deel van die genoom van Europeërs is van Neanderdallers afkomstig. Hoewel die [[Denemarke|Deense]] etnograaf en geograaf Hans Petter Steensby sterk klem daarop gelê het dat alle moderne mense van gemengde afkoms is, het hy die verbasteringsteorie in 1907 voorgestel<ref>[http://img.kb.dk/tidsskriftdk/pdf/gto/gto_0019-PDF/gto_0019_67206.pdf ''Geografisk Tidsskrift, Bind 19 (1907)''] {{pdf}}, opgesoek in Desember 2013</ref> Hy het die destyds wydverspreide idee dat Neanderdallers aapagtig en minderwaardig was, sterk veroordeel. ’n Groot voorstander van die verbasteringsteorie is die paleoantropoloog Erik Trinkaus van die Universiteit van Washington.<ref>Dan Jones: ''The Neanderthal within.'', New Scientist 193.2007, H. 2593 (3 Maart), 28–32. [http://news.yahoo.com/s/hsn/20061030/hl_hsn/modernhumansneanderthalsmayhaveinterbred Modern Humans, Neanderthals May Have Interbred]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}; [http://www.cosmosmagazine.com/node/814 Humans and Neanderthals interbred] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090222210101/http://www.cosmosmagazine.com/node/814 |date=22 Februarie 2009 }}</ref> Hy beweer verskeie fossiele is die resultaat van verbastering, insluitende die "kind van Lagar Velho", ’n skelet wat in Portugal gevind is en uit sowat 24&nbsp;000 jaar gelede dateer.<ref>[http://www.talkorigins.org/faqs/homs/lagarvelho.html talkorigins.org]; [http://www.guardian.co.uk/science/story/0,,1871842,00.html guardian.co.uk]</ref><ref>[http://johnhawks.net/weblog/reviews/neandertals/gorhams_28000_date_2006.html Not a lasting last for the Neandertals – John Hawks weblog], 13 September 2006</ref> In ’n 2006-publikasie deur onder andere Trinkaus, is beweer die fossiele wat in 1952 in ’n grot in [[Roemenië]] ontdek is, is ook nasate van voorheen verbasterde bevolkings. Genetiese navorsing toon dat ’n mate van verbastering kon plaasgevind het.<ref>"[http://www.nytimes.com/2012/07/27/science/cousins-of-neanderthals-left-dna-in-africa-scientists-report.html?_r=1 Cousins of Neanderthals Left DNA in Africa, Scientists Report]". ''The New York Times''. 26 Julie 2012.</ref> Die genoom van alle nie-Afrikane sluit dele in wat van Neanderdal-afkoms is<ref>{{cite journal |doi=10.1093/molbev/msr024 |title=An X-Linked Haplotype of Neandertal Origin is Present Among All Non-African Populations |year=2011 |last1=Yotova |first1=V. |last2=Lefebvre |first2=J.-F. |last3=Moreau |first3=C. |last4=Gbeha |first4=E. |last5=Hovhannesyan |first5=K. |last6=Bourgeois |first6=S. |last7=Bédarida |first7=S. |last8=Azevedo |first8=L. |last9=Amorim |first9=A. |last10=Sarkisian |first10=T. |last11=Avogbe |first11=P. H. |last12=Chabi |first12=N. |last13=Dicko |first13=M. H. |last14=Kou' Santa Amouzou |first14=E. S. |last15=Sanni |first15=A. |last16=Roberts-Thomson |first16=J. |last17=Boettcher |first17=B. |last18=Scott |first18=R. J. |last19=Labuda |first19=D. |journal=Molecular Biology and Evolution |volume=28 |issue=7 |pages=1957–62 |pmid=21266489}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://news.discovery.com/human/genetics-neanderthal-110718.html |title=All Non-Africans Part Neanderthal, Genetics Confirm : Discovery News |access-date=15 Februarie 2014 |archive-date=17 November 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121117043242/http://news.discovery.com/human/genetics-neanderthal-110718.html |url-status=dead }}</ref> vanweë die verbastering van Neanderdallers en die voorouers van Eurasiërs. Eerder as ’n opname van die Neanderdal-bevolking, lyk dit of die geenuitruiling ’n beperkte tydsduur en omvang gehad het. ’n Geskatte 1-4% van die DNA van Europeërs en Asiate is nie-modern en dieselfde as Neanderdal-DNA eerder as dié van Suider-Afrikaners. Uit meer onlangse genetiese studies blyk egter die moderne mens kon met twee groepe archaïese mense verbaster het: Neanderdallers en ''[[Homo denisova]]''.<ref name="NYT-01302012">{{cite news |last=Mitchell |first=Alanna |title=DNA Turning Human Story Into a Tell-All |url=http://www.nytimes.com/2012/01/31/science/gains-in-dna-are-speeding-research-into-human-origins.html |date=30 Januarie 2012 |publisher=NYTimes |access-date=31 Januarie 2012 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20190601064907/https://www.nytimes.com/2012/01/31/science/gains-in-dna-are-speeding-research-into-human-origins.html |archive-date=1 Junie 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Teenstanders van die teorie meen die tekens van Neanderdal-verbastering kan wees vanweë ’n gemeenskaplike voorouer van beide die Neanderdallers en moderne mense, en dus nie verbastering nie.<ref>{{cite web |url=http://www.theguardian.com/science/2012/aug/14/study-doubt-human-neanderthal-interbreeding |title=Study casts doubt on human-Neanderthal interbreeding theory |first=Alok |last=Jha |work=[[The Guardian]] |date=14 Augustus 2012 |access-date=19 Februarie 2015 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20191009121122/https://www.theguardian.com/science/2012/aug/14/study-doubt-human-neanderthal-interbreeding |archive-date=9 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite journal |doi=10.1016/j.gene.2013.06.005 |title=Neanderthal and Denisova genetic affinities with contemporary humans: Introgression versus common ancestral polymorphisms |year=2013 |last1=Lowery |first1=Robert K. |last2=Uribe |first2=Gabriel |last3=Jimenez |first3=Eric B. |last4=Weiss |first4=Mark A. |last5=Herrera |first5=Kristian J. |last6=Regueiro |first6=Maria |last7=Herrera |first7=Rene J. |journal=Gene |volume=530 |pages=83–94 |pmid=23872234 |issue=1}}</ref> Die antropologie-professor John D. Hawks meen weer die genetiese ooreenkoms met die Neanderdallers kan die gevolg wees van beide ’n gemeenskaplike voorouer en verbastering en nie net een van die twee nie.<ref name="HawksAnnuRev">{{cite journal |doi=10.1146/annurev-anthro-092412-155548 |title=Significance of Neandertal and Denisovan Genomes in Human Evolution |year=2013 |last1=Hawks |first1=John |journal=Annual Review of Anthropology |volume=42 |pages=433–49}}</ref> ===Siektes=== Moderne mense kon Neanderdallers met siektes uit Afrika aangesteek en so tot hulle uitsterwing bygedra het. 'n Gebrek aan [[Immuunstelsel|immuniteit]], tesame met 'n klein bevolking, was moontlik verwoestend vir die Neanderdallers. 'n Klein genetiese diversiteit kon ook minder van hulle immuun teen hierdie siektes gemaak het. Verder kon klein bevolkings en verbastering geboortedefekte vererger het, wat tot hulle finale uitsterwing kon gelei het.<ref name=rios2019/> In die laat 20ste eeu is die Forevolk van [[Nieu-Guinee]] afgemaai deur 'n siekte bekend as kurusiekte, wat veroorsaak word deur die eet van [[prion]]s, wat in breinweefsel voorkom. Mense met die 129-variant van die [[PRNP]]-geen was agter natuurlik immuun teen die siekte. Die bestudering van dié geen het gelei tot die ontdekking dat die 129-variant algemeen in moderne mense voorgekom het, wat kan dui op wydverspreide [[kannibalisme]] op 'n sekere tyd in die menslike [[voorgeskiedenis]]. Neanderdallers het in 'n mate kannibalisme beoefen en saam met moderne mense gelewe, en daarom spekuleer die Britse paleoantropoloog Simon Underdown dat moderne mense 'n vorm van die kurusiekte aan Neanderdallers oorgedra het en, omdat die 129-variant blykbaar nie in Neanderdallers voorgekom het nie, het die siekte hulle uitgewis.<ref name=underdown2008>{{cite journal |first=S. |last=Underdown |year=2008 |title=A potential role for transmissible spongiform encephalopathies in Neanderthal extinction |journal=Medical Hypotheses |volume=71 |issue=1 |pages=4–7 |doi=10.1016/j.mehy.2007.12.014 |pmid=18280671}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Liberski |first1=P. |title=Kuru: a journey back in time from Papua New Guinea to the Neanderthals' extinction |journal=Pathogens |volume=2 |issue=3 |pages=472–505 |year=2013 |pmid=25437203 |pmc=4235695 |doi=10.3390/pathogens2030472 |doi-access=free}}</ref> == Fossiele == Fossiele van ''H. neanderthalensis'' wat gevind is, sluit in: {{div col|colwidth=20em}} * Altamura-mens * Bontnewydd * Tabun C1 * Tabun C1 * Krapina * Obi-Rakhmat 1 * Teshik-Tash-skedel * La Ferrassie 1 * Saccopastore 1 * [[Shanidar-grot#Shanidar 1|Shanidar 1]] * La Chapelle-aux-Saints 1 * Amud 7 * Sidrón-grot-fossiele * La Quina 5 * La Quina 18 * Amud 1 * Berg Circeo 1-fossiele * Neanderthal 1 * Engis * Gibraltar 1 * Le Moustier * Lapedo-kind {{div col end}} ==Verwysings== {{Verwysings|25em|verwysings= <ref name=stringer>{{cite journal |first=C. |last=Stringer |year=2012 |title=The status of ''Homo heidelbergensis'' (Schoetensack 1908) |journal=Evolutionary Anthropology |volume=21 |issue=3 |pages=101–107|doi=10.1002/evan.21311 |pmid=22718477 |s2cid=205826399 |doi-access=free}}</ref> <ref name=gomez2019>{{cite journal |first=A. |last=Gómez-Robles |year=2019 |title=Dental evolutionary rates and its implications for the Neanderthal–modern human divergence |journal=Science Advances |volume=5 |issue=5 |page=eaaw1268 |doi=10.1126/sciadv.aaw1268 |pmid=31106274 |pmc=6520022 |bibcode=2019SciA....5.1268G}}</ref> <ref name=meyer2016>{{cite journal |first1=M. |last1=Meyer |first2=J. |last2=Arsuaga |first3=C.|last3=de Filippo |first4=S. |last4=Nagel |title=Nuclear DNA sequences from the Middle Pleistocene Sima de los Huesos hominins |journal=Nature |volume=531 |issue=7595 |pages=504–507 |year=2016 |doi=10.1038/nature17405 |pmid=26976447 |bibcode=2016Natur.531..504M |s2cid=4467094}}</ref> <ref name=Shaw1999>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=8HKDtlPuM2oC&pg=PA408 |title=A dictionary of archaeology |year=1999 |publisher=Blackwell |isbn=978-0-631-17423-3 |editor1-last=Shaw |editor1-first=I. |page=408 |editor2-last=Jameson |editor2-first=R.}}</ref> <ref name=hayden2012>{{cite journal |first=B. |last=Hayden |year=2012 |title=Neandertal social structure? |journal=Oxford Journal of Archaeology |volume=31 |issue=1 |pages=1–26 |doi=10.1111/j.1468-0092.2011.00376.x}}</ref> <ref name=kedar2019>{{cite journal |last1=Kedar |first1=Y. |last2=Barkai |first2=R. |title=The significance of air circulation and hearth location at Paleolithic cave sites |journal=Open Quaternary |year=2019 |volume=5 |issue=1 |page=4 |doi=10.5334/oq.52 |doi-access=free}}</ref> <ref name=schmidt>{{cite journal |last1=Schmidt |first1=P. |last2=Blessing |first2=M. |last3=Rageot |first3=M. |last4=Iovita |first4=R. |last5=Pfleging |first5=J. |last6=Nickel |first6=K. G. |last7=Righetti |first7=L. |last8=Tennie |first8=C. |title=Birch tar production does not prove Neanderthal behavioral complexity |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |year=2019 |volume=116 |issue=36 |pages=17707–17711 |doi=10.1073/pnas.1911137116 |pmid=31427508 |pmc=6731756|doi-access=free }}</ref> <ref name=hoffecker2009>{{cite journal |last1=Hoffecker |first1=J. F. |title=The spread of modern humans in Europe |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |year= 2009 |volume=106 |issue=38 |pages=16040–16045 |doi=10.1073/pnas.0903446106 |pmid=19571003 |pmc=2752585 |bibcode=2009PNAS..10616040H|doi-access=free }}</ref> <ref name=Hardy2020>{{cite journal |first1=B. L. |last1=Hardy |first2=M.-H. |last2=Moncel |first3=C. |last3=Kerfant |display-authors=et al. |year=2020 |title=Direct evidence of Neanderthal fibre technology and its cognitive and behavioral implications |journal=Scientific Reports |volume=10 |issue=4889 |pages=4889 |doi=10.1038/s41598-020-61839-w |pmid=32273518 |pmc=7145842 |bibcode=2020NatSR..10.4889H}}</ref> <ref name=ferentinos2012>{{cite journal |last1=Ferentinos |first1=G. |last2=Gkioni |first2=M. |last3=Geraga |first3=M. |last4=Papatheodorou |first4=G. |year=2012 |title=Early seafaring activity in the southern Ionian Islands, Mediterranean Sea |journal=Journal of Archaeological Science |volume=39 |issue=7 |pages=2167–2176 |doi=10.1016/j.jas.2012.01.032 |bibcode=2011JQS....26..553S}}</ref> <ref name=buckley>{{cite journal |first1=S. |last1=Buckley |first2=K. |last2=Hardy |first3=M. |last3=Huffman |year=2013 |title=Neanderthal self-medication in context |journal=Antiquity |volume=87 |issue=337 |pages=873–878 |doi=10.1017/S0003598X00049528 |s2cid=160563162 |url=https://www.researchgate.net/publication/256374897}}</ref> <ref name=hardy2012>{{cite journal |first1=K. |last1=Hardy |first2=S. |last2=Buckley |first3=M. J. |last3=Collins |first4=A. |last4=Estalrrich |year=2012 |title=Neanderthal medics? Evidence for food, cooking, and medicinal plants entrapped in dental calculus |journal=The Science of Nature |volume=99 |issue=8 |pages=617–626 |doi=10.1007/s00114-012-0942-0 |pmid=22806252 |url=https://www.researchgate.net/publication/229160372 |bibcode=2012NW.....99..617H |s2cid=10925552}}</ref> <ref name=dusseldorp2013>{{cite book |author-first=G. L. |author-last=Dusseldorp |year=2013 |chapter=Neanderthals and cave hyenas: co-existence, competition or conflict? |title=Zooarchaeology and modern human origins |pages=191–208 |chapter-url=https://link.springer.com/content/pdf/10.1007%2F978-94-007-6766-9_12.pdf |doi=10.1007/978-94-007-6766-9_12 |series=Vertebrate paleobiology and paleoanthropology |publisher=Springer Science+Business Media Dordrecht |editor1-first=J. L. |editor1-last=Clark |editor2-first=J. D. |editor2-last=Speth |isbn=978-94-007-6765-2}}</ref> <ref name=Errico2017>{{cite journal |last1=d’Errico |first1=F. |last2=Tsvelykh |first2=A. |title=A decorated raven bone from the Zaskalnaya VI (Kolosovskaya) Neanderthal site, Crimea |journal=PLOS ONE |year= 2017 |volume=12 |issue=3 |page=e0173435 |doi=10.1371/journal.pone.0173435 |pmid=28355292 |pmc=5371307 |bibcode=2017PLoSO..1273435M|doi-access=free }}</ref> <ref name=Hoffman>{{cite journal |author-first1=D. L. |author-last1=Hoffman |author-last2=Angelucci |author-first2=D. E. |author-last3=Villaverde |author-first3=V. |author-last4=Zapata |author-first4=Z. |author-last5=Zilhão |author-first5=J. |year=2018 |title=Symbolic use of marine shells and mineral pigments by Iberian Neandertals 115,000 years ago |journal=Science Advances |volume=4 |issue=2 |pages=eaar5255 |doi=10.1126/sciadv.aar5255 |pmid=29507889 |pmc=5833998 |bibcode=2018SciA....4.5255H}}</ref> <ref name=Moncel2012>{{cite journal |first1=M.-H. |last1=Moncel |first2=L. |last2=Chiotti |first3=C. |last3=Gaillard |first4=G. |last4=Onoratini |first5=D. |last5=Pleurdeau |year=2012 |title=Non utilitarian objects in the Palaeolithic: emergence of the sense of precious? |journal=Archaeology, Ethnology & Anthropology of Eurasia |volume=401 |pages=25–27<!--only citing these pages--> |doi=10.1016/j.aeae.2012.05.004 |url=https://www.researchgate.net/publication/230703161}}</ref> <ref name=Turk2018>{{cite journal |url=https://www.academia.edu/37720432 |first1=M. |last1=Turk |first2=I. |last2=Turk |first3=L. |last3=Dimkaroski |year=2018 |title=The Mousterian musical instrument from the Divje Babe I Cave (Slovenia): arguments on the material evidence for Neanderthal musical behaviour |journal=L'Anthropologie |volume=122 |issue=4 |pages=1–28 |doi=10.1016/j.anthro.2018.10.001|s2cid=133682741 }}</ref> <ref name=Aubert2018>{{cite journal |first1=M. |last1=Aubert |first2=A. |last2=Brumm |first3=J. |last3=Huntley |year=2018 |title=Early dates for 'Neanderthal cave art' may be wrong |journal=Journal of Human Evolution |volume=125 |pages=215–217 |doi=10.1016/j.jhevol.2018.08.004 |pmid=30173883|s2cid=52145541 }}</ref> <ref name=pike2017>{{cite journal |last1=Pike |first1=A. W. |last2=Hoffmann |first2=D. L. |last3=Pettitt |first3=P. B. | last4=García-Diez |first4=M. |last5=Zilhão |first5=J. |year=2017 |title=Dating Palaeolithic cave art: Why U–Th is the way to go |url=http://dro.dur.ac.uk/22566/1/22566.pdf | journal=Quaternary International |volume=432 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.quaint.2015.12.013 | bibcode=2017QuInt.432...41P}}</ref> <ref name=hoffmann2018>{{cite journal |first1=D. L. |last1=Hoffmann |first2=C. D. |last2=Standish |first3=M. |last3=García-Diez |first4=P. B. |last4=Pettitt |first5=J. A. |last5=Milton |first6=J. |last6=Zilhão |first7=J. J. |last7=Alcolea-González |first8=P. |last8=Cantalejo-Duarte |first9=H. |last9=Collado |first10=R. |last10=de Balbín |first11=M. |last11=Lorblanchet |first12=J. |last12=Ramos-Muñoz |first13=G.-C. |last13=Weniger |first14=A. W. G. |last14=Pike |year=2018 |title=U-Th dating of carbonate crusts reveals Neandertal origin of Iberian cave art |journal=Science |volume=359 |issue=6378 |pages=912–915 |doi=10.1126/science.aap7778 |pmid=29472483 |bibcode=2018Sci...359..912H |doi-access=free}}</ref> <ref name=wunn2000>{{cite journal |last=Wunn |first=I. | year=2000 | title=Beginning of religion | journal=Numen |volume=47 |number=4 |pages=417–452 |url=https://www.researchgate.net/publication/240682150 |doi=10.1163/156852700511612}}</ref> <ref name=dediu2018>{{cite journal |first1=D. |last1=Dediu |first2=S. C. |last2=Levinson |year=2018 |title=Neanderthal language revisited: not only us |journal=Current Opinion in Behavioral Sciences |volume=21 |pages=49–55 |doi=10.1016/j.cobeha.2018.01.001 |url=https://pure.mpg.de/rest/items/item_2521815_7/component/file_2538918/content |hdl=21.11116/0000-0000-1667-4 |s2cid=54391128 |hdl-access=free}}</ref> <ref name="danastasio2013">{{cite journal |first1=R. |last1=D’Anastasio |first2=S. |last2=Wroe |first3=C. |last3=Tuniz |first4=L. |last4=Mancini |first5=D. T. |last5=Cesana |year=2013 |title=Micro-biomechanics of the Kebara 2 hyoid and its implications for speech in Neanderthals |journal=PLOS ONE |volume=8 |issue=12 |page=e82261 |doi=10.1371/journal.pone.0082261 |pmc=3867335 |pmid=24367509 |bibcode=2013PLoSO...882261D|doi-access=free }}</ref> <ref name=Kislev2018>{{cite journal |first1=M. |last1=Kislev |first2=R. |last2=Barkai |year=2018 |title=Neanderthal and woolly mammoth molecular resemblance |journal=Human Biology |volume=90 |issue=2 |pages=115–128 |doi=10.13110/humanbiology.90.2.03 |pmid=33951886 |s2cid=106401104}}</ref> <ref name=Azevedo2017>{{cite journal |last1=de Azevedo |first1=S. |last2=González |first2=M. F. |last3=Cintas |first3=C. |display-authors=3 |last4=Ramallo |first4=V. |last5=Quinto-Sánchez |first5=M. |last6=Márquez |first6=F. |last7=Hünemeier |first7=T. |last8=Paschetta |first8=C. |last9=Ruderman |first9=A. |last10=Navarro |first10=P. |last11=Pazos |first11=B. A. |last12=Silva de Cerqueira |first12=C. C. |last13=Velan |first13=O. |last14=Ramírez-Rozzi |first14=F. |last15=Calvo |first15=N. |last16=Castro |first16=H. G. |last17=Paz |first17=R. R. |last18=González-José |first18=R. |title=Nasal airflow simulations suggest convergent adaptation in Neanderthals and modern humans |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |year=2017 |volume=114 |issue=47 |pages=12442–12447 |doi=10.1073/pnas.1703790114 |pmid=29087302 |pmc=5703271|doi-access=free }}</ref> <ref name="Helmuth1998">{{Cite journal |last=Helmuth |first=H. |title=Body height, body mass and surface area of the Neanderthals |journal=Zeitschrift für Morphologie und Anthropologie |volume=82 |issue=1 |pages=1–12 |year=1998 |doi=10.1127/zma/82/1998/1 |pmid=9850627 |jstor=25757530}}</ref> <ref name=Ruebens2013>{{cite journal |url=https://www.academia.edu/4182063 |first=K. |last=Ruebens |year=2013 |title=Regional behaviour among late Neanderthal groups in Western Europe: A comparative assessment of late Middle Palaeolithic bifacial tool variability |journal=Journal of Human Evolution |volume=65 |issue=4 |pages=341–362 |doi=10.1016/j.jhevol.2013.06.009 |pmid=23928352}}</ref> <ref name=Demay2012>{{cite journal |last1=Demay |first1=L. |last2=Péan |first2=S. |last3=Patou-Mathis |first3=M. |title=Mammoths used as food and building resources by Neanderthals: zooarchaeological study applied to layer 4, Molodova I (Ukraine) |journal=Quaternary International |year=2012 |volume=276–277 |pages=212–226 |doi=10.1016/j.quaint.2011.11.019 |bibcode=2012QuInt.276..212D |hdl=2268/190618 |url=http://orbi.ulg.ac.be/bitstream/2268/190618/1/Demay%20et%20al%2c%202012%20Molodova.pdf}}</ref> <ref name=sankararaman2014>{{cite journal |last1=Sankararaman |first1=S.|last2=Mallick |first2=S. |last3=Dannemann |first3=M. |last4=Prüfer |first4=K. |last5=Kelso |first5=J. |last6=Pääbo |first6=S. |last7=Patterson |first7=N. |last8=Reich |first8=D. |title=The genomic landscape of Neanderthal ancestry in present-day humans |journal=Nature |year= 2014 |volume=507 |issue=7492 |pages=354–357 |doi=10.1038/nature12961 |pmid=24476815 |pmc=4072735 |bibcode=2014Natur.507..354S}}</ref> <ref name="Peyrégne">{{cite journal |last1=Peyrégne |first1=S. |last2=Slon |first2=V. |last3=Mafessoni |first3=F. |display-authors=et al. |title=Nuclear DNA from two early Neandertals reveals 80 ka of genetic continuity in Europe |journal=Science Advances |volume=5 |number=6 |page=eaaw5873 |year=2019 |doi=10.1126/sciadv.aaw5873 |pmid=31249872 |pmc=6594762 |bibcode=2019SciA....5.5873P}}</ref> <ref name="Kuhlwilm">{{cite journal |last1=Kuhlwilm |first1=M. |title=Ancient gene flow from early modern humans into eastern Neanderthals |journal=Nature |year=2016 |volume=530 |issue=7591 |pages= 429–433 |doi=10.1038/nature16544 |pmid=26886800 |pmc=4933530 |bibcode=2016Natur.530..429K}}</ref> <ref name=Pennisi>{{cite journal |doi=10.1126/science.340.6134.799 |pmid=23687020 |title=More genomes from Denisova Cave show mixing of early human groups |journal=Science |volume=340 |issue=6134 |page=799 |year=2013 |last1=Pennisi |first1=E. |bibcode=2013Sci...340..799P}}</ref> <ref name=vernot2014>{{cite journal |title=Resurrecting surviving Neandertal lineages from modern human genomes |journal=Science |volume=343 |issue=6174 |pages=1017–1021 |year=2014 |bibcode=2014Sci...343.1017V |last1=Vernot |first1=B. |last2=Akey |first2=J. M. |doi=10.1126/science.1245938 |pmid=24476670 |s2cid=23003860}}</ref> <ref name=Dolgova2018>{{cite journal |first1=O. |last1=Dolgova |first2=O. |last2=Lao |year=2018 |title=Evolutionary and medical consequences of archaic introgression into modern human genomes |journal=Genes |volume=9 |issue=7 |page=358 |doi=10.3390/genes9070358 |pmc=6070777 |pmid=30022013 |doi-access=free}}</ref> <ref name=Kreisstadt2017>{{cite web |url=http://www.mettmann.de/neandertal/schreibweise.php |title=Neandertal oder Neanderthal? Was ist denn nun richtig? |publisher=Kreisstadt Mettmann |trans-title=Neandertal or Neanderthal? So which is actually right? |access-date=February 1, 2017</ref> <ref name=king1864>{{cite journal |first=W. |last=King |year=1864 |title=The reputed fossil man of the Neanderthal |journal=Quarterly Journal of Science |volume=1 |page=96 |url=https://afanporsaber.com/wp-content/uploads/2017/10/The-reputed-fossil-man-of-the-Neanderthal.pdf}}</ref> <ref name=Langdon2016>{{cite book |first=J. H. |last=Langdon |year=2016 |chapter=Case study 18. Neanderthals in the mirror: imagining our relatives |title=The science of human evolution: getting it right |publisher=Springer |isbn=978-3-319-41584-0}}</ref> <ref name=currat2004>{{cite journal |doi=10.1371/journal.pbio.0020421 |title=Modern humans did not admix with Neanderthals during their range expansion into Europe |year=2004 |last1=Currat |first1=M. |last2=Excoffier |first2=L. |journal=PLOS Biology |volume=2 |issue=12 |page=e421 |pmid=15562317 |pmc=532389}}</ref> <ref name=rogers2017>{{cite journal |first1=A. R. |last1=Rogers |first2=R. J. |last2=Bohlender |first3=C. D. |last3=Huff |title=Early history of Neanderthals and Denisovans |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=114 |issue=37 |year=2017 |pages=9859–9863 |doi=10.1073/pnas.1706426114 |pmid=28784789 |pmc=5604018|doi-access=free }}</ref> <ref name="speciation">{{cite journal |last1=Hublin |first1=J. J. |year=2009 |title=The origin of Neandertals |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=106 |issue=38 |pages=16022–16027 |bibcode=2009PNAS..10616022H |doi=10.1073/pnas.0904119106 |jstor=40485013|pmc=2752594 |pmid=19805257|doi-access=free }}</ref> <ref name=juric>{{cite journal |first1=I. |last1=Juric |first2=S. |last2=Aeschbacher |first3=G. |last3=Coop |year=2016 |title=The strength of selection against Neanderthal introgression |journal=PLOS Genetics |volume=12 |issue=11 |pages=e1006340 |doi=10.1371/journal.pgen.1006340 |pmid=27824859 |pmc=5100956}}</ref> <ref name=Trinkaus2011>{{cite journal |first=E. |last=Trinkaus |year=2011 |title=Late Pleistocene adult mortality patterns and modern human establishment |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=108 |issue=4 |pages=1267–1271 |doi=10.1073/pnas.1018700108 |pmc=3029716 |pmid=21220336 |bibcode=2011PNAS..108.1267T|doi-access=free }}</ref> <ref name=Gomez2018>{{cite journal |first1=A. |last1=Gómez-Olivencia |first2=A. |last2=Barash |first3=D. |last3=García-Martínez |display-authors=et al. |year=2018 |title=3D virtual reconstruction of the Kebara 2 Neandertal thorax |journal=Nature Communications |volume=9 |issue=4387 |pages=4387 |doi=10.1038/s41467-018-06803-z |pmc=6207772 |pmid=30377294 |bibcode=2018NatCo...9.4387G}}</ref> <ref name=etrinkaus1981>{{cite book |first=E. |last=Trinkaus |year=1981 |title=Aspects of human evolution |chapter=Neanderthal limb proportions and cold adaptation |publisher=Taylor and Francis Ltd. |editor-first=C. B. |editor-last=Stringer}}</ref> <ref name=pearce2013>{{cite journal |first1=E. |last1=Pearce |first2=C. |last2=Stringer |first3=R. I. M. |last3=Dunbar |year=2013 |title=New insights into differences in brain organization between Neanderthals and anatomically modern humans |journal=Proceedings of the Royal Society B |volume=280 |issue=1758 |page=20130168 |doi=10.1098/rspb.2013.0168 |pmc=3619466 |pmid=23486442}}</ref> <ref name="Geometric Morphometrics and Paleone">{{cite journal |last1=Bruner |first1=Emiliano |date=2004 |title=Geometric Morphometrics and Paleoneurology: Brain Shape Evolution in the Genus ''Homo'' |journal=Journal of Human Evolution |volume=47 |issue=5 |pages=279–303 |doi=10.1016/j.jhevol.2004.03.009 |pmid=15530349 }}</ref> <ref name="Morphological Differences in the Pa">{{cite journal |last1=Bruner |first1=Emiliano |date=2010 |title=Morphological Differences in the Parietal Lobes with the Human Genus: A Neurofunctional Perspective |journal=Current Anthropology |volume=51 |issue=1 |pages=S77–S88 |doi=10.1086/650729 |s2cid=146587487 }}</ref> <ref name="Encephalization and Allometric Traj">{{cite journal |last1=Bruner |first1=Emiliano |last2=Manzi |first2=Giorgio |last3=Arsuaga |first3=Juan Luis |date=2003 |title=Encephalization and Allometric Trajectories in the Genus ''Homo'': Evidence from the Neandertal and Modern Lineages |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America |volume=100 |issue=26 |pages=15335–15340 |doi=10.1073/pnas.2536671100 |pmid=14673084 |pmc=307568 |bibcode=2003PNAS..10015335B |doi-access=free }}</ref> <ref name=Weaver2005>{{cite journal |last1=Weaver |first1=Anne |date=2005 |title=Reciprocal Evolution of the Cerebellum and Neocortex in Fossil Humans |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America |volume=102 |issue=10 |pages=3576–3580 |doi=10.1073/pnas.0500692102 |doi-access=free |pmid=15731345 |pmc=553338 |bibcode=2005PNAS..102.3576W}}</ref> <ref name="Wynnetal2016">{{cite journal |last1= Wynn |first1= Thomas |last2= Overmann |first2= Karenleigh A |last3= Coolidge |first3= Frederick L |date= 2016 |title= The false dichotomy: A refutation of the Neandertal indistinguishability claim |journal= Journal of Anthropological Sciences |volume=94 |issue= 94 |pages= 201–221 |doi= 10.4436/jass.94022 |pmid= 26708102 }}</ref> <ref name=dannemann>{{cite journal |last1=Dannemann |first1=M. |last2=Kelso |first2=J. |title=The contribution of Neanderthals to phenotypic variation in modern humans |journal=The American Journal of Human Genetics |year=2017 |volume=101 |issue=4 |pages=578–589 |doi=10.1016/j.ajhg.2017.09.010 |pmid=28985494 |pmc=5630192}}</ref> <ref name=Weyrich2017>{{cite journal |title=Neanderthal behaviour, diet, and disease inferred from ancient DNA in dental calculus |volume=544 |issue=7650 |pages=357–361 |journal=Nature |doi=10.1038/nature21674 |pmid=28273061 |year=2017 |last1=Weyrich |first1=L. S. |last2=Duchene |first2=S. |last3=Soubrier |first3=J.|display-authors=et al. |bibcode=2017Natur.544..357W |hdl=10261/152016 |s2cid=4457717 |url=https://radar.brookes.ac.uk/radar/items/d6689cb0-38fa-4d3e-98e4-c8be2bd0263e/1}}</ref> <ref name=Spikins2019>{{cite journal |first1=P. |last1=Spikins |first2=A. |last2=Needham |first3=B. |last3=Wright |year=2019 |title=Living to fight another day: The ecological and evolutionary significance of Neanderthal healthcare |journal=Quaternary Science Reviews |volume=217 |pages=98–118 |doi=10.1016/j.quascirev.2018.08.011 |bibcode=2019QSRv..217...98S |doi-access=free}}</ref> <ref name="neandercarnivore">{{cite journal |doi=10.1073/pnas.120178997 |title=Neanderthal diet at Vindija and Neanderthal predation: The evidence from stable isotopes |year=2000 |last1=Richards |first1=M. P. |last2=Pettitt |first2=P. B.|last3=Trinkaus |first3=E.|last4=Smith |first4=F. H. |last5=Paunović |first5=M. |last6=Karavanić |first6=I. |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=97 |issue=13 |pages=7663–7666 |pmid=10852955 |jstor=122870 |bibcode=2000pnas...97.7663r |pmc=16602|doi-access=free }}</ref> <ref name=krief2015>{{cite journal |first1=S. |last1=Krief |first2=C. |last2=Daujeard |first3=M. |last3=Moncel |first4=N. |last4=Lamon |first5=V. |last5=Reynolds |year=2015 |title=Flavouring food: the contribution of chimpanzee behaviour to the understanding of Neanderthal calculus composition and plant use in Neanderthal diets |journal=Antiquity |volume=89 |issue=344 |pages=464–471 |doi=10.15184/aqy.2014.7 |s2cid=86646905 |url=https://www.researchgate.net/publication/283861536}}</ref> <ref name=speth2015>{{cite journal |first=J. D. |last=Speth |year=2015 |title=When did humans learn to boil? |journal=PaleoAnthropology |pages=54–67 |url=http://www.paleoanthro.org/media/journal/content/PA20150054.pdf}}</ref> }} == Eksterne skakels == * {{cite web |first=C. David |last=Kreger |date=30 Junie 2000 |url=http://www.archaeologyinfo.com/homoneaderthalensis.htm |title=Homo neanderthalensis |publisher=ArchaeologyInfo.com |accessdate=23 Mei 2009}} * {{cite web|first=Dennis|last=O'Neil|date=12 Mei 2009|url=http://anthro.palomar.edu/homo2/mod_homo_2.htm|title=Evolution of Modern Humans: Neandertals|accessdate=23 Mei 2009|archive-date=26 Desember 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181226112024/https://www2.palomar.edu/anthro/homo2/mod_homo_2.htm|url-status=dead}} * {{cite web | title = Homo neanderthalensis | publisher = The Smithsonian Institution | url = http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/homo-neanderthalensis}} * {{cite web | title = Neanderthal DNA | publisher = International Society of Genetic Genealogy | url = http://www.isogg.org/neanderthaldna.htm}}: Includes Neanderthal mtDNA sequences * {{Commons-kategorie inlyn|Homo neanderthalensis}} * [[Lêer:Crystal txt.png|15px]] Hierdie artikel is vertaal uit die [[:en:Neanderthal|Engelse Wikipedia]] {{Menslike evolusie}} {{Normdata}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Evolusie]] [[Kategorie:Fossiele]] [[Kategorie:Uitgestorwe primate]] nyhxp4v0ym5l1npy1ab8es19wqblj0m 2513713 2513707 2022-07-20T10:03:06Z Burgert Behr 2401 /* Demografie */ wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Neanderdaller | fossil_range = {{Fossiel tydperk|0.6|0.03}} Middel- tot Laat [[Pleistoseen]] | image= Homo sapiens neanderthalensis.jpg | image_caption = ’n Neanderdallerkopbeen. | image2 = | image2_alt =g | image2_caption = | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Mammalia]] | ordo = [[Primates]] | familia = [[Hominidae]] | genus = ''[[Homo]]'' | species = '''''H. neanderthalensis''''' | binomial = ''Homo neanderthalensis'' | binomial_authority = William King, 1864 | synonyms = ''Homo mousteriensis''<ref>[https://books.google.com/books?id=pXZ1AQAAQBAJ&pg=PT361&lpg=PT361&dq=Homo+mousteriensis&source=bl&ots=SwpgvbZPNx&sig=Iiq55UMRGSIOoxZqE39aWNwrJXc&hl=en&sa=X&ei=BnXtUsq7FO6uyAH06IAo&ved=0CGAQ6AEwCg#v=onepage&q=Homo%20mousteriensis&f=false Dictionary of Anthropology - Charles Winick - Google Books]. Books.google.ca (1956-12-18). Besoek op 24 Mei 2014.</ref><br />''Homo sapiens neanderthalensis''<br />''Palaeoanthropus neanderthalensis''<ref>[https://books.google.com/books?id=mR_cxcxO8h8C&pg=PA556&lpg=PA556&dq=Palaeoanthropus+neanderthalensis&source=bl&ots=wsgpR8oudS&sig=3TDe6QN_tlrnqVz10HK2s8Ls9Ho&hl=en&sa=X&ei=cnTtUrWtOqWMyQHWg4DgCg&ved=0CHwQ6AEwCw#v=onepage&q=Palaeoanthropus%20neanderthalensis&f=false Bibliography of Fossil Vertebrates 1954-1958 - C.L. Camp, H.J. Allison, and R.H. Nichols - Google Books]. Books.google.ca. Besoek op 24 Mei 2014.</ref> | range_map = Range of Homo neanderthalensis.png | range_map_width = 220px | range_map_caption = Die Neanderdaller kon voorgekom het so ver as die Altai- en die Oeralgebergte. }} Die '''Neanderdallers''' of '''Neanderdalmense''' is ’n [[Uitsterwing|uitgestorwe]] [[spesie]] van [[argaïese mense]] in die [[genus]] ''[[Homo]]'', moontlik ’n subspesie van ''[[Homo sapiens]]'', wat tot omtrent 40&nbsp;000 jaar gelede in [[Eurasië]] voorgekom het.<ref>{{cite web |url=http://www.livescience.com/28036-neanderthals-facts-about-our-extinct-human-relatives.html |title=Neanderthal: Facts About Our Extinct Human Relatives |publisher=LiveScience |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200513075637/https://www.livescience.com/28036-neanderthals-facts-about-our-extinct-human-relatives.html |archive-date=13 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Hoewel daar konsensus is dat die redes vir hulle [[uitsterwing]] "hoogs betwisbaar" is, word [[demografie]]se faktore soos klein bevolkings, verbastering en lukrake skommelings as waarskynlike faktore beskou.<ref>{{cite journal |last1=Vaesen |first1=Krist |last2=Dusseldorp |first2=Gerrit L. |last3=Brandt |first3=Mark J. |date=2021 |title=An emerging consensus in palaeoanthropology: Demography was the main factor responsible for the disappearance of Neanderthals |journal=Scientific Reports |volume=11 |issue=1 |page=4925 |doi=10.1038/s41598-021-84410-7|pmid=33649483 |pmc=7921565 |bibcode=2021NatSR..11.4925V }}</ref><ref>{{cite journal |last1=Vaesen |first1=Krist |last2=Dusseldorp |first2=Gerrit L. |last3=Brandt |first3=Mark J. |date=2021 |title=Author correction: 'An Emerging Consensus in Palaeoanthropology: Demography Was the Main Factor Responsible for the Disappearance of Neanderthals'|journal=Scientific Reports |volume=11 |issue=1 |page=8450 |doi=10.1038/s41598-021-88189-5|pmid=33850254 |pmc=8044239 |bibcode=2021NatSR..11.8450V |s2cid=233232999 }}</ref> Ander redes wat aangevoer word, is opname in die moderne menslike samelewing,<ref name=Villa2014>{{cite journal |first1=P. |last1=Villa |first2=W. |last2=Roebroeks |year=2014 |title=Neandertal demise: an archaeological analysis of the modern human superiority complex |journal=PLOS ONE |volume=9 |issue=4 |page=e96424 |doi=10.1371/journal.pone.0096424 |pmc=4005592 |pmid=24789039 |bibcode=2014PLoSO...996424V|doi-access=free }}</ref> groot [[klimaat]]sveranderings,<ref name=bradtmoller2012>{{cite journal |first1=M. |last1=Bradtmöller |first2=A. |last2=Pastoors |first3=B. |last3=Weninger |first4=G. |last4=Weninger |year=2012 |title=The repeated replacement model – Rapid climate change and population dynamics in Late Pleistocene Europe |journal=Quaternary International |volume=247 |pages=38–49 |doi=10.1016/j.quaint.2010.10.015 |bibcode=2012QuInt.247...38B}}</ref> siektes<ref name=underdown2008>{{cite journal |first=S. |last=Underdown |year=2008 |title=A potential role for transmissible spongiform encephalopathies in Neanderthal extinction |journal=Medical Hypotheses |volume=71 |issue=1 |pages=4–7 |doi=10.1016/j.mehy.2007.12.014 |pmid=18280671}}</ref><ref name=sullivan2017>{{cite journal |first1=A. P. |last1=Sullivan |first2=M. |last2=de Manuel |first3=T. |last3=Marques-Bonet |first4=G. H. |last4=Perry |year=2017 |title=An evolutionary medicine perspective on Neandertal extinction |journal=Journal of Human Evolution |volume=108 |pages=62–71 |doi=10.1016/j.jhevol.2017.03.004 |url=https://www.biorxiv.org/content/biorxiv/early/2016/04/06/047209.full.pdf |pmid=28622932}}</ref> of 'n kombinasie van dié faktore. Hulle word gewoonlik geklassifiseer as die spesie '''''Homo neanderthalensis''''', maar sommige wetenskaplikes beskou hulle as '''''Homo sapiens neanderthalensis''''', ’n subspesie van ''Homo sapiens''. Dit is onduidelik wanneer die Neanderdallers van die menslike lyn afgeskei het; studies dui op verskillende intervalle wat wissel van 315&nbsp;000 jaar<ref name=stringer/> tot meer as 800&nbsp;000 jaar gelede.<ref name=gomez2019/> Die tyd toe hulle van hulle voorouer ''[[Homo heidelbergensis|H. heidelbergensis]]'' afgeskei is, is ook onduidelik. Die oudste moontlike Neanderdallerbene dater van 430&nbsp;000 jaar gelede, maar die klassifikasie is onseker.<ref name=meyer2016/> Neanderdallers is bekend van talle [[fossiel]]e, veral van ná 130&nbsp;000 jaar gelede.<ref name=klein1983/> Die [[tipespesie|tipespesimen]], "Neanderthal 1", is in 1856 in die Neanderdal in die hedendaagse [[Duitsland]] ontdek. Vir 'n groot deel van die 20ste eeu het navorsers die Neanderdallers uitgebeeld as primitief, onintelligent en dierlik. Hoewel kennis en die persepsie van hulle sedertdien aansienlik verander het in die wetenskaplike gemeenskap, is die beeld van die onontwikkelde grotman-argetipe steeds gewild in die volkskultuur.{{sfn|Papagianni|Morse|2013}}<ref name=drell2000/> [[Lêer:Neanderthalensis.jpg|duimnael|180px|links|’n Neanderdallerskelet (Amerikaanse Museum van Natuurgeskiedenis).]] Die Neanderdallers se tegnologie was taamlik gesofistikeerd. Dit sluit in die kultuur van steengereedskap<ref name=Shaw1999/> en die vermoë om vuur te maak,<ref name="Sorensen_etal2018">{{Cite journal |last1=Sorensen |first1=A. C. |last2=Claud |first2=E. |last3=Soressi |first3=M. |year=2018 |title=Neandertal fire-making technology inferred from microwear analysis |journal=Scientific Reports |volume=8 |issue=1 |pages=10065 |doi=10.1038/s41598-018-28342-9 |pmid=30026576 |pmc=6053370 |issn=2045-2322 |bibcode=2018NatSR...810065S}}</ref> asook die bou van vuurherde,<ref name=hayden2012/><ref name=kedar2019/> om boombasteer<ref name=schmidt/> en minstens eenvoudige [[klere]] soos komberse en poncho's te maak,<ref name=hoffecker2009/> te weef<ref name=Hardy2020/> en op die [[Middellandse See]] te vaar.<ref name=ferentinos2012/> Hulle het ook medisinale plante gebruik<ref name=buckley/> en ernstige beserings behandel, kos gestoor en verskeie kookmetodes gebruik soos die braai, kook en rook van vleis.<ref name=hardy2012/> Neanderdallers het 'n groot verskeidenheid kos geëet, veral [[ewehoewiges]],<ref name=dusseldorp2013/> maar ook ander diere van die [[Pleistoseen]],{{sfn|Papagianni|Morse|2013}} [[plant]]e, klein [[soogdier]]e, [[voël]]s en seediere.{{sfn|Brown|2011}} Hoewel hulle moontlik roofdiere aan die bopunt van die [[voedselketting]] was, het hulle nog met grotbere, grotleeus, grothiënas en ander groot roofdiere meegeding.{{sfn|Shipman|2015|loc= pp. 120–143}} 'n Aantal voorbeelde van simboliese gedagtes en [[kuns]] word onbeslis aan Neanderdallers toegeskryf{{sfn|Tattersall|2015}}, soos moontlike ornamente wat gemaak is van voëlkloue en vere<ref name=Errico2017/>{{sfn|Finlayson|2019}} of skulpe,<ref name=Hoffman/> asook versamelings ongewone voorwerpe soos [[kristal]]le en [[fossiel]]e.<ref name=Moncel2012/> Hulle het blykbaar musiek met 'n soort [[fluit]]<ref name=Turk2018/> en Spaanse [[grotkuns]] gemaak<ref name=Aubert2018/> wat uit voor 65&nbsp;000 jaar gelede dateer.<ref name=pike2017/><ref name=hoffmann2018/> Sommige bewerings van [[godsdiens]]oortuigings is al gemaak.<ref name=wunn2000/> Neanderdallers kon moontlik praat, maar dit is nie bekend hoe ingewikkeld hulle spraak was nie.<ref name=dediu2018/><ref name=danastasio2013/> In vergelyking met die mens het Neanderdallers 'n robuuste liggaamsbou gehad met proporsioneel kort ledemate. Navorsers skryf dit dikwels toe aan aanpassing om hitte in 'n koue klimaat te bewaar, maar dit kon ook aanpassings gewees het om te hardloop in die warmer woudstreke waar hulle dikwels voorgekom het.<ref name=stewart2019/> Hulle het egter wel aanpassings vir die koue gehad, soos gespesialiseerde vetstoring<ref name=Kislev2018/> en 'n vergrote neus om lug warm te maak.<ref name=Azevedo2017/> Die mans was gemiddeld 165&nbsp;cm lank en vroue 153&nbsp;cm, nes moderne mense voor die industriële tydperk.<ref name="Helmuth1998"/> Die breinholtes van mans en vroue was onderskeidelik sowat 1&nbsp;600&nbsp;cm³ en 1&nbsp;300&nbsp;cm³,<ref name=holloway1985/><ref name=amano2015/> wat binne die omvang van moderne menslike breine is. Die totale Neanderdalbevolking was klein. Tog is daar bewyse van streekkulture en dus gereelde kommunikasies tussen gemeenskappe.<ref name=Ruebens2013/><ref name=Fabre2009/> Hulle kon in grotte gelewe het na gelang van die [[seisoen]].<ref name=Demay2012/> Die Neanderdalgenoomprojek van 2010 het bewyse gevind van verbastering tussen Neanderdallers en moderne mense.<ref name="green" /><ref name="sankararaman2014" /> Dit het moontlik tussen 316&nbsp;000 en 219&nbsp;000 jaar gelede voorgekom,<ref name="Peyrégne" /> maar waarskynliker sowat 100&nbsp;000 jaar gelede en weer 65&nbsp;000 jaar gelede.<ref name="Kuhlwilm" /> Dit lyk ook of Neanderdallers in [[Siberië]] met [[Denisova-hominien]]e, 'n ander groep argaïese mense, verbaster het.<ref name="Prufer2014" /><ref name=Pennisi/> Neanderdallergene kom ook in ander bevolkings voor en sowat 20% van dié gene het oorleef.<ref name="vernot2014" /> Dit het blykbaar die mens se [[immuunstelsel]] beïnvloed<ref>{{Cite journal |last1=Zeberg |first1=Hugo |last2=Pääbo |first2=Svante |date=2021-03-02 |title=A genomic region associated with protection against severe COVID-19 is inherited from Neandertals |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=118 |issue=9 |pages=e2026309118 |doi=10.1073/pnas.2026309118 |pmid=33593941 |pmc=7936282 |s2cid=231943450 |issn=0027-8424 |doi-access=free}}</ref> en word ook genoem ten opsigte van verskeie ander [[biologie]]se funksies en strukture.<ref name=Dolgova2018/> ==Taksonomie== ===Etimologie=== [[Beeld:Neanderthal excavation site.JPG|thumb|220px|links|Die Kleine Feldhofer-grot, waar Neanderthal 1 ontdek is.]] Neanderdallers is genoem na die ''Neandertal'' in Duitsland (voorheen gespel ''Neanderthal'').<ref name="naming">{{cite journal |last1=Howell |first1=F. C.|year=1957 |title=The evolutionary significance of variation and varieties of 'Neanderthal' man |journal=The Quarterly Review of Biology |volume=32 |issue=4 |pages=330–347 |doi=10.1086/401978 |jstor=2816956 |pmid=13506025 |s2cid=10857962}}</ref><ref name=Kreisstadt2017/> Die dal self is genoem na Joachim Neander, 'n Duitse teoloog en liedjieskrywer wat die streek dikwels besoek het.<ref>{{cite web |url=https://www.ahdictionary.com/word/search.html?q=Neanderthal |title=Neanderthal |website=American Heritage Dictionary |access-date=February 18, 2020}}</ref> Neanderthal 1, die tipespesimen, was in [[antropologie]]se geskrifte bekend as die "Neanderdalskedel" en die rekonstruksie wat op die skedel gegrond is, is die "Neanderdalmens" genoem.<ref>{{cite book |url=https://archive.org/stream/lecturesonmanhi00huntgoog#page/n330/mode/2up |title=Lectures on man: his place in creation, and in the history of the earth |last=Vogt |first=K. C.|publisher=Longman, Green, Longman and Roberts |year=1864 |place=Londen, VK |pages=302, 473}}</ref> Die hele spesie is ''Homo neanderthalensis'' genoem, en dit onderskei dit is apart van mense, soos in 1863 die eerste keer voorgestel is deur die Ierse geoloog William King.<ref name="King64">{{Cite journal |last1=King |first1=W. |year=1864 |title=On the Neanderthal skull, or reasons for believing it to belong to the Clydian Period and to a species different from that represented by man |url=https://biodiversitylibrary.org/page/29371003 |journal=Report of the British Association for the Advancement of Science, Notices and Abstracts, Newcastle-upon-Tyne, 1863 |volume=33 |pages=81–82 |via=Biodiversity Heritage Library}}</ref><ref name="MurrNashSeoiMcCo15">{{cite journal |last1=Murray |first1=J. |title=The contribution of William King to the early development of palaeoanthropology |year=2015 |journal=Irish Journal of Earth Sciences |volume=33 |pages=1–16 |doi=10.3318/ijes.2015.33.1 |jstor=10.3318/ijes.2015.33.1 |last2=Nasheuer |first2=H. P. |last3=Seoighe |first3=C. |last4=McCormack |first4=G. P. |last5=Williams |first5=D. M. |last6=Harper |first6=D. A. T.}}</ref><ref>{{cite journal |first=A. K. |last=Winner |year=1964 |title=Terminology |journal=Current Anthropology |volume=5 |issue=2 |pages=119–122 |doi=10.1086/200469 |jstor=2739959 |s2cid=224796921}}</ref> [[Beeld:Stammbaum der Primaten Haeckel.jpg|thumb|220px|Ernst Haeckel se stamboom van die primate dui ''H. stupidus'' (Neanderdallers) aan as die voorsaat van ''H. sapiens''.<ref name=haeckel>{{cite book |url=https://archive.org/details/systematischephy03haec/page/601 |first=E. |last=Haeckel |year=1895 |title=Systematische Phylogenie: Wirbelthiere |publisher=G. Reimer |language=de |page=601}}</ref>]] [[Beeld:Calotte crânienne, type de l'espèce Homo neanderthalensis, vallée de Néander.jpg|thumb|220px|links|Die bokant van die skedel van Neanderthal 1, die tipespesimen, in die Musée de l'Homme, [[Parys]].]] [[Beeld:Le Moustier.jpg|links|thumb|220px|''Le Moustier'' deur Charles R. Knight, 1920.]] ===Navorsingsgeskiedenis=== Die eerste Neanderdalleroorblyfsel, 'n skedel, is in 1829 deur die Nederlandse naturalis Philippe-Charles Schmerling in die Grottes d'Engis in [[België]], ontdek. Hy het egter gedink dit behoort aan 'n moderne mens.<ref>{{cite book |url=https://orbi.uliege.be/handle/2268/207986 |first=P. |last=Schmerling |year=1834 |title=Recherches sur les ossemens fossiles découverts dans les cavernes de la province de Liége |trans-title=Research on the fossil specimens discovered in the caves of Liège |publisher=P. J. Collardin |pages=30–32 |hdl=2268/207986}}</ref> In 1848 is "Gibraltar 1" van die Forbes-groefsteen aan Gibraltar se wetenskapvereniging voorgelê, maar hulle het ook geglo dit is 'n moderne menslike skedel.<ref>{{cite journal |first=A. |last=Menez |year=2018 |title=Custodian of the Gibraltar skull: the history of the Gibraltar Scientific Society |journal=Earth Sciences History |volume=37 |issue=1 |pages=34–62 |doi=10.17704/1944-6178-37.1.34}}</ref> In 1856 het die plaaslike onderwyser Johann Carl Fuhlrott besef bene van die Kleine Feldhofer-grot in die Neanderdal, Neanderthal 1, is iets anders as dié van 'n moderne mens.<ref name=Schmitz2002>{{cite journal |first1=R. W. |last1=Schmitz |first2=D. |last2=Serre |first3=G. |last3=Bonani |display-authors=et al. |year=2002 |title=The Neandertal type site revisited: interdisciplinary investigations of skeletal remains from the Neander Valley, Germany |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=99 |issue=20 |pages=13342–13347 |doi=10.1073/pnas.192464099 |pmc=130635 |pmid=12232049 |bibcode=2002PNAS...9913342S|doi-access=free }}</ref> Hy het dit in 1857 aan die Duitse antropoloog Hermann Schaaffhausen gegee om te bestudeer. Dit het bestaan uit die skedel, bene van die bobeen, regterarm, heupbeen, skouerblad, ribbes en ander bene.<ref name=king1864/><ref>{{cite journal |first=H. |last=Schaaffhausen |year=1858 |title=Zur Kenntnis der ältesten Rassenschädel |journal=Archiv für Anatomie, Physiologie und Wissenschaftliche Medicin |pages=453–478 |language=de |trans-title=Acknowledging the oldest racial skull}}</ref> Ná die publikasie van [[Charles Darwin]] se ''On the Origin of Species'' het Fuhlrott en Schaaffhausen gemeen die bene behoort aan 'n antieke moderne mens.<ref name=drell2000/><ref name=king1864/><ref name=schlager/><ref>{{cite journal |first=J. C. |last=Fuhlrott |url=https://www.naturhistorischerverein.de/neandertaler_ebook.pdf |title=Menschliche Überreste aus einer Felsengrotte des Düsselthales |trans-title=Human remains from a rock grotto in Düsseltal |journal=Verh Naturhist Ver Preuss Rheinl |year=1859 |volume=16 |pages=131–153 |language=de}}</ref> Fuhlrott en Schaaffhausen het teenstand gekry van veral die patoloog Rudolf Virchow, wat gereken het 'n mens kan nie 'n nuwe spesie definieer op grond van 'n enkele ontdekking nie. In 1872 het Virchow Neanderdallereienskappe verkeerdelik vertolk as tekens van seniliteit, siektes en misvorming.<ref>{{cite journal |last=Virchow |first=R. |trans-title=Examinations on the Neandertal skull |language=de |title=Untersuchung des Neanderthal-Schädels |journal=Verh Berl Anthrop Ges |year=1872 |volume=4 |pages=157–165}}</ref> Dit het die navorsing oor die Neanderdaller vertraag tot aan die einde van die 19de eeu.<ref name=drell2000>{{cite journal |first=J. R. R. |last=Drell |year=2000 |title=Neanderthals: a history of interpretation |journal=Oxford Journal of Archaeology |volume=19 |issue=1 |pages=1–24 |doi=10.1111/1468-0092.00096 |s2cid=54616107 |url=https://semanticscholar.org/paper/58187be48de69d51c7c50e7a59ce26c16fb7d099}}</ref><ref name=schlager/> Teen die vroeë 20ste eeu is nog talle ander ontdekkings van Neanderdalleroorblyfsels gemaak, en daar is bepaal ''H. neanderthalensis'' is 'n wettige spesie. Die invloedrykste spesimen was La Chapelle-aux-Saints 1 ("Die Ou Man") uit La Chapelle-aux-Saints, [[Frankryk]]. Die Franse paleoantropoloog Marcellin Boule het verskeie geskrifte geskryf, onder meer die eerste een wat [[paleoantropologie]] as 'n wetenskap gevestig het, en het die spesimen beskryf. Hy het hom egter as krom en aapagtige gerekonstrueer, en net verreweg verwant aan die moderne mens. Boule het die gewilde beeld van Neanderdallers aangevuur as barbaars, krom, knuppelswaaiend en primitief. Dié beeld is verskeie dekades lank nageboots. In 1911 het die Skotse antropoloog Arthur Keith Chapelle-aux-Saints 1 as 'n onmiddellike voorsaat van die moderne mens gerekonstrueer wat langs 'n vuur sit en gereedskap maak. Dit het egter nie wetenskaplikes oortuig nie en in 1915 het Keith van sy teorie afgesien.<ref name=drell2000/><ref name=schlager/><ref name=sommer2006>{{cite journal |first=M. |last=Sommer |year=2006 |title=Mirror, mirror on the wall: Neanderthal as image and 'distortion' in early 20th-century French science and press |journal=Social Studies of Science |volume=36 |issue=2 |pages=207–240 |doi=10.1177/0306312706054527 |s2cid=145778787 |url=http://blog.wbkolleg.unibe.ch/wp-content/uploads/Sommer2006_MirrorMirrorNeanderthals.pdf}}</ref> [[Beeld:Neanderthaler Fund.png|thumb|220px|Die rekonstruksie van Neanderthal 1 deur Hermann Schaaffhausen, 1888.]] Teen die middel van die eeu het wetenskaplikes 'n poging aangewend om die Neanderdaller beter te verstaan. Idees soos die Neanderdaller se gedrag, intelligensie en kultuur is bespreek, en daaruit het 'n mensagtiger beeld te voorskyn gekom. In 1939 het die Amerikaanse antropoloog Carleton Coon die Neanderdaller gerekonstrueer in 'n moderne sakepak en hoed om te beklemtoon dat hy min of meer ononderskeidbaar van die moderne mens sou gewees het as hy tot vandag oorleef het. [[William Golding]] se roman van 1955 ''The Inheritors'' beeld Neanderdallers uit as veel emosioneler en beskaafder.<ref name=drell2000/>{{sfn|Papagianni|Morse|2013}}<ref name=Langdon2016/> Boule se beeld het egter werke tot in die 1960's beïnvloed. Deesdae is rekonstruksies van Neanderdallers mensliker.<ref name=schlager>{{cite book |first1=S. |last1=Schlager |first2=U. |last2=Wittwer-Backofen |year=2015 |chapter=Images in paleoanthropology: facing our ancestors |title=Handbook of paleoanthropology |publisher=Springer-Verlag Berlin Heidelberg |pages=1019–1027 |editor1-first=W. |editor1-last=Henke |editor2-first=I. |editor2-last=Tattersall |doi=10.1007/978-3-642-39979-4_70 |isbn=978-3-642-39978-7}}</ref><ref name=Langdon2016/> 'n Verbastering tussen Neanderdallers en moderne mense is al vroeg vermoed,<ref name="McFarland">{{cite book |url=http://www.electricscotland.com/webclans/cairney/14.htm|title=Clans and families of Ireland and Scotland, an ethnography of the Gael |last1=Cairney |first1=C. T. |year=1989 |publisher=McFarland |isbn=978-0-89950-362-2 |page=14}}</ref> soos in 1800 voorgestel deur die Engelse paleoantropoloog [[Thomas Henry Huxley|Thomas Huxley]],<ref>{{cite journal |last=Huxley |first=T. |year=1891 |title=The Aryan question and pre-historic man |url=http://aleph0.clarku.edu/huxley/CE7/Aryan.html |journal=The Popular Science Monthly |volume=38 |pages=512–516}}</ref> in 1907 deur die Deense etnograaf Hans Peder Steensby<ref>{{cite journal |first=H. P. |last=Steensby |title=Racestudier i Danmark |trans-title=Race Studies in Denmark |language=da |url=http://img.kb.dk/tidsskriftdk/pdf/gto/gto_0019-PDF/gto_0019_67206.pdf |journal=Geographical Journal |publisher=Geografisk Tidsskrift |volume=9 |year=1907}}</ref> en in 1962 deur Coon.<ref>{{cite journal |last=Coon |first=C. S. |title=The origin of races |journal=Science |year=1962 |volume=140 |issue=3563 |publisher=Knopf |pages=548–549 |doi=10.1126/science.140.3563.208 |pmid=14022816 |url=https://archive.org/details/B-001-001-289/page/n631}}</ref> In die vroeë 2000's is vermeende kruisingspesimens ontdek.<ref name = "Tattersall">{{cite journal |doi=10.1073/pnas.96.13.7117 |title=Hominids and hybrids: The place of Neanderthals in human evolution |year=1999 |last1=Tattersall |first1=I. |last2=Schwartz |first2=J. H. |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=96 |issue=13 |pages=7117–19 |jstor=48019 |bibcode=1999PNAS...96.7117T |pmid=10377375 |pmc=33580|doi-access=free }}</ref> Eenderse anatomie kan egter toegeskryf word aan aanpassing by dieselfde soort omgewing eerder as verbastering.{{sfn|Reich|2018}} Neanderdallergene is in 2010, met die eerste [[genoom]]volgordebepaling van Neanderdallers, in moderne bevolkings aangetref.<ref name=green>{{cite journal |last1=Green |first1=R. E. |last2=Krause |first2=J. |last3=Briggs |first3=A. W. |display-authors=3 |last4=Maricic |first4=T. |last5=Stenzel |first5=U. |last6=Kircher |first6=M. |last7=Patterson |first7=N. |last8=Li |first8=H. |last9=Zhai |first9=W. |title=A draft sequence of the Neandertal genome |journal=Science |year= 2010 |volume=328 |issue=5979 |pages=710–722 |doi=10.1126/science.1188021 |pmid=20448178 |pmc=5100745 |bibcode=2010Sci...328..710G}}</ref> Dit is gegrond op drie spesimens in die Vindijagrot in [[Kroasië]] wat amper 4% argaïese [[DNS]] bevat het. ===Klassifikasie=== {{kladogram|align=left|caption=2019-filogenie gegrond op 'n vergelyking van antieke proteome en genome met dié van moderne spesies.<ref name="Chen2019">{{cite journal |first1=F. |last1=Chen |first2=F. |last2=Welker |first3=C. |last3=Shen |year=2019 |title=A late Middle Pleistocene Denisovan mandible from the Tibetan Plateau |journal=Nature |volume=569 |issue=7,756 |pages=409–412 |doi=10.1038/s41586-019-1139-x|pmid=31043746 |bibcode=2019Natur.569..409C |s2cid=141503768|url=https://kar.kent.ac.uk/74280/1/Xiahe_Main.pdf }}</ref>|width=400|cladogram= {{clade |1={{clade |1=''[[Homo sapiens]]'' |2={{clade |1={{clade |1=[[Denisova-hominien]] van die Denisovagrot |2=Denisova van die Baishiya Karstgrot }} |2={{clade |1=Neanderdaller van die Denisovagrot |2={{clade |1=Neanderdaller van die Sidróngrot |2=Neanderdaller van die Vindijagrot }} }}}}}}}}}} Neanderdallers is [[hominied]]e in die [[genus]] ''[[Homo]]'' (mense) en word gewoonlik geklassifiseer as 'n aparte [[spesie]], ''H. neanderthalensis'', hoewel soms as 'n [[subspesie]] van moderne mense soos ''H. sapiens neanderthalensis''. Dan word die mens geklassifiseer as ''H. sapiens sapiens''.<ref name="Pääbo2014"/> 'n Groot deel van die omstredenheid spruit uit die vaagheid van die term "spesie", want dit beteken gewoonlik twee geneties geïsoleerde bevolkings, maar 'n kruising tussen mense en Neanderdallers het plaasgevind.<ref name="Pääbo2014">{{cite book |title=Neanderthal man: in search of lost genomes |author-last=Pääbo |author-first=S. |publisher=Basic Books |year=2014 |location=New York |page=237 }}</ref> Die afwesigheid van vaderlike [[Y-chromosoom|Y-chromosome]] en moederlike [[mitochondriale DNS]] (mtDNS) in moderne mense wat van Neanderdallers af kom, asook die onderverteenwoordiging van Neanderdalse X-chromosoom-DNS, kan dui op 'n afname van vrugbaarheid of gereelde steriliteit van sommige kruisings,<ref name=sankararaman2014/><ref name=currat2004/><ref name=Bustamante>{{cite journal |author-last1=Mendez |author-first1=F. L. |author-last2=Poznik |author-first2=G. D. |author-last3=Castellano |author-first3=S. |author-last4=Bustamante |author-first4=C. D. |title=The divergence of Neandertal and modern human Y chromosomes |journal=American Journal of Human Genetics |volume=98 |number=4 |pages=728–734 |year=2016 |doi=10.1016/j.ajhg.2016.02.023 |pmid=27058445 |pmc=4833433}}</ref> en dit verteenwoordig 'n gedeeltelike biologiese voortplantingsblokkade tussen die groepe, en dus spesie-uitsterwing.<ref name=sankararaman2014/> In 2014 het die genetikus Svante Pääbo sulke "taksonomiese oorloë" as onoplosbaar beskryf, "want daar is geen definisie van spesie wat die geval perfek beskryf nie".<ref name="Pääbo2014"/> Neanderdallers was vermoedelik nader verwant aan Denisova-hominiene as aan moderne mense. Neanderdallers deel ook 'n meer onlangse [[laaste gemeenskaplike voorsaat]] (LGV) met die Denisovas as met moderne mense, volgens kern-DNS (nDNA). Tog deel Neanderdallers en moderne mense 'n meer onlangse mitochondriale LGV (waarneembaar wanneer mtDNS bestudeer word). Dit stam waarskynlik uit 'n verbastering ná die skeiding van die Neanderdallers en Denisovas, wat 'n ander mtDNS-lyn daargestel het. Dit behels óf die introgressie van 'n ander argaïese mens en Denisovas,<ref name="Prufer2014"/><ref name=Pennisi/><ref name="Chen2019"/><ref name=rogers2017/><ref name=hajdinjak2018>{{cite journal |author-first1=M. |author-last1=Hajdinjak |author-first2=Q. |author-last2=Fu |author-first3=A. |author-last3=Hübner |year=2018 |title=Reconstructing the genetic history of late Neanderthals |journal=Nature |volume=555 |issue=7698 |pages=652–656 |doi=10.1038/nature26151 |pmid=29562232 |pmc=6485383 |bibcode=2018Natur.555..652H}}</ref> óf die introgressie van 'n vroeëre, ongeïdentifiseerde moderne mens uit Afrika en die Neanderdallers.<ref>{{cite journal |first1=C. |last1=Posth |first2=C. |last2=Wißing |first3=K. |last3=Kitagawa |display-authors=et al. |title=Deeply divergent archaic mitochondrial genome provides lower time boundary for African gene flow into Neanderthals |journal=Nature Communications |volume=8 |page=16046 |year=2017 |doi=10.1038/ncomms16046| pmid=28675384 | pmc=5500885 | bibcode=2017NatCo...816046P}}</ref> ==Evolusie== {{beeldgroep2|perrow = 2|total_width=300 |image1= Homo_erectus_tautavelensis.jpg|caption1=Fase 1: vroeë pre-Neanderdaller, moontlik ''[[Homo erectus|H. erectus]]'', 450&nbsp;000 jaar gelede) |image2= Homo_heildebergensis._Museo_de_Prehistoria_de_Valencia.jpg|caption2=Fase 2: argaïese Neanderdaller, moontlik ''[[Homo heidelbergensis|H. heidelbergensis]]'', 430&nbsp;000 jaar gelede) |image3= National_Museum_of_Natural_History_(8587341141)_CROP.jpg|caption3=Fase 3: vroeë Neanderdaller, 130&nbsp;000 jaar gelede) |image4= Homo sapiens neanderthalensis.jpg| width5 = 150 | caption4 = Fase 4: klassieke Europese Neanderdaller, 50&nbsp;000 jaar gelede) |footer='''Die akkresiemodel'''<ref name = "Dean1998"/> }} Baie kenners dink ''[[Homo heidelbergensis|H. heidelbergensis]]'' was die laaste gemeenskaplike voorsaat van die Neanderdallers, Denisovas en moderne mense voordat bevolkings in onderskeidelik Europa, Asië en Afrika afgesonder geraak het.<ref>{{cite journal |first=K. W. |last= Ko|year=2016 |title=Hominin interbreeding and the evolution of human variation |journal=Journal of Biological Research-Thessaloniki |volume=23 |pages=17 |doi=10.1186/s40709-016-0054-7 |pmc=4947341 |pmid=27429943}}</ref> Die taksonomiese onderskeid tussen ''H. heidelbergensis'' en die Neanderdallers is hoofsaaklik gebaseer op 'n fossielgaping in Europa tussen 300&nbsp;000 en 243&nbsp;000 jaar gelede. "Neanderdallers word gewoonlik beskou as fossiele wat van ná dié gaping dateer.<ref name = "Dean1998">{{cite journal |author-first1=D. |author-last1=Dean |title=On the phylogenetic position of the pre-Neandertal specimen from Reilingen, Germany |author-first2=J.-J. |author-last2=Hublin |author-first3=R. |author-last3=Holloway |author-first4=R. |author-last4=Ziegler |year=1998 |journal=Journal of Human Evolution |volume=34 |issue=5 |pages=485–508 |doi=10.1006/jhev.1998.0214 |pmid=9614635 |s2cid=6996233 |url=https://semanticscholar.org/paper/c5124104dcc8d911099106295b006e21bf31e60f}}</ref> Bene van 430&nbsp;000 jaar oud by Sima de los Huesos kan egter vroeë Neanderdallers of 'n nabyverwante groep verteenwoordig,<ref name=meyer2016/><ref name=bischoff2003>{{cite journal |doi=10.1006/jasc.2002.0834 |title=The Sima de los Huesos hominids date to beyond U/Th equilibrium (>350kyr) and perhaps to 400–500kyr: new radiometric dates |year=2003 |author-last1=Bischoff |author-first1=J. L. |author-last2=Shamp |author-first2=D. D. |author-first3=A. |author-last3=Aramburu |display-authors=et al. |journal=Journal of Archaeological Science |volume=30 |issue=3 |pages=275–280 |url=https://www.academia.edu/12923811}}</ref> en die 400&nbsp;000 jaar oue Aroeira&nbsp;3 kan 'n oorgangsfase wees. Voorsaat- en afstammende vorme kon saam voorgekom het.<ref>{{cite journal |author-first1=J. |author-last1=Daura |author-first2=M. |author-last2=Sanz |author-first3=J. L. |author-last3=Arsuaga |author-first4=D. L. |author-last4=Hoffman |year=2017 |title=New Middle Pleistocene hominin cranium from Gruta da Aroeira (Portugal) |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=114 |issue=13 |pages=3397–3402 |doi=10.1073/pnas.1619040114 |pmid=28289213 |pmc=5380066|doi-access=free }}</ref> Dit is ook moontlik dat daar 'n geenvloei tussen Wes-Europa en Afrika was tydens die Middel-Pleistoseen wat Neanderdallereienskappe in sommige spesies verberg.<ref name=meyer2016/> Die fossielrekord is baie vollediger vanaf minder as 130&nbsp;000 jaar gelede,{{sfn|Stringer|1993|loc=pp. 65–70}} en spesimens uit dié tydperk maak die grootste deel van die bekende Neanderdallerskelette uit.<ref>{{cite book |author-first1=B. |author-last1=Vandermeersch |author-first2=M. D. |author-last2=Garralda |title=Continuity and discontinuity in the peopling of Europe |chapter=Neanderthal geographical and chronological variation |publisher=Springer Netherlands |editor1=S. Condemi |editor2=G.-C. Weniger |series=Vertebrate Paleobiology and Paleoanthropology |pages=113–125 |year=2011 |doi=10.1007/978-94-007-0492-3_10 |isbn=978-94-007-0491-6}}</ref> Daar is twee hoofhipoteses oor die evolusie van Neanderdallers ná die skeiding tussen Neanderdallers en mense: twee fases en akkresie. Twee fases behels 'n enkele groot omgewingsvoorval, soos die [[Saale-glasiasie]], wat veroorsaak het dat die Europese ''H. heidelbergensis'' se liggaamsgrootte en robuustheid vinnig toegeneem het en hulle kop 'n verlenging ondergaan het (fase 1). Dit het daarna gelei tot ander veranderings in die anatomie van die skedel (fase 2).<ref name="speciation"/> Die anatomie van die Neanderdallers is egter dalk nie net deur aanpassings by die koue weer veroorsaak nie.<ref name=stewart2019/> Volgens die akkresiehipotese het Neanderdallers mettertyd stadig ontwikkel van die voorouer-''H. heidelbergensis'', en dit het in vier fases gebeur: vroeë pre-Neanderdallers, argaïese Neanderdallers, vroeë Neanderdallers en klassieke Neanderdallers.<ref name = "Dean1998"/> Verskeie datums is al voorgestel vir die skeiding tussen Neanderdallers en mense. Volgens die datum van 250&nbsp;000 jaar gelede was ''[[Florisbad-skedel|H. helmei]]'' die laaste gemeenskaplike voorsaat. Die datum van sowat 400&nbsp;000 jaar gelede gebruik ''H. heidelbergensis'' as die LGV. Volgens 600&nbsp;000 jaar gelede was ''[[Homo rhodesiensis|H. rhodesiensis]]'' die LGV, en dit het vertak in moderne mense en 'n ''H. heidelbergensis''-lyn.<ref name=endicott/> Volgens die datum 800&nbsp;000 jaar gelede was ''[[Homo antecessor|H. antecessor]]'' die LGV, maar verskillende variasies van die model stoot die datum terug tot 'n miljoen jaar gelede.<ref name=meyer2016/><ref name=endicott/> 'n Ontleding van 2020 van ''H. antecessor'' dui aan dié spesie is verwant, maar nie 'n direkte voorsaat nie.<ref>{{cite journal |first=F. |last=Welker |display-authors=et al. |title=The dental proteome of ''Homo antecessor'' |journal=Nature |year=2020 |volume=580 |issue=7802 |pages=235–238 |doi=10.1038/s41586-020-2153-8 |pmid=32269345 |pmc=7582224 |bibcode=2020Natur.580..235W |s2cid=214736611}}</ref> DNS-studies het verskeie datums opgelewer, soos 538&nbsp;000 - 315&nbsp;000,<ref name=stringer/> 553&nbsp;000 - 321&nbsp;000<ref>{{cite journal |first1=A. W. |last1=Briggs |first2=J. M. |last2=Good |first3=R. E. |last3=Green |year=2009 |title=Targeted retrieval and analysis of five Neandertal mtDNA genomes |journal=Science |volume=325 |issue=5,938 |pages=318–321 |doi=10.1126/science.1174462 |pmid=19608918 |url=http://pdfs.semanticscholar.org/db3e/13246f66ddcaf0d6920fca4e7688ccc9a636.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20190307185255/http://pdfs.semanticscholar.org/db3e/13246f66ddcaf0d6920fca4e7688ccc9a636.pdf |url-status=dead |archive-date=2019-03-07 |bibcode=2009Sci...325..318B |s2cid=7117454}}</ref> 565&nbsp;000 - 503&nbsp;000,<ref name=Hajdinjak2018>{{Cite journal |doi=10.1038/nature26151 |issn=1476-4687 |volume=555 |issue=7698 |pages=652–656 |last1=Hajdinjak |first1=M. |last2=Fu |first2=Q. |last3=Hübner |first3=A. |display-authors=3 |last4=Petr |first4=Martin |last5=Mafessoni |first5=Fabrizio |last6=Grote |first6=Steffi |last7=Skoglund |first7=Pontus |last8=Narasimham |first8=Vagheesh |last9=Rougier |first9=Hélène |title=Reconstructing the genetic history of late Neanderthals |journal=Nature |date=March 1, 2018 |pmid=29562232 |pmc=6485383 |bibcode=2018Natur.555..652H}}</ref> 654&nbsp;00 - 475&nbsp;000,<ref name=endicott>{{cite journal |first1=P. |last1=Endicott |first2=S. Y. W. |last2=Ho |first3=C. |last3=Stringer |year=2010 |title=Using genetic evidence to evaluate four palaeoanthropological hypotheses for the timing of Neanderthal and modern human origins |journal=Journal of Human Evolution |volume=59 |issue=1 |pages=87–95 |url=http://materiais.dbio.uevora.pt/MA/Artigos/The_timing_of_Neanderthal_and_modern_human_origins.pdf |doi=10.1016/j.jhevol.2010.04.005|pmid=20510437}}</ref> en 800&nbsp;00 - 520&nbsp;000 jaar gelede.<ref>{{cite journal |first1=R. E. |last1=Green |first2=A. S. |last2=Malaspinas |first3=J. |last3=Krause |first4=A. W. |last4=Briggs |display-authors=etal |year=2008 |title=A complete Neandertal mitochondrial genome sequence determined by high-throughput sequencing |journal=Cell |volume=134 |issue=3 |pages=416–426 |doi=10.1016/j.cell.2008.06.021 |pmc=2602844 |pmid=18692465}}</ref> Die skeiding tussen Neanderdallers en Denisovas het ná die skeiding met moderne mense geskied:<ref name=meyer2016/><ref name="Prufer2014">{{cite journal |first=K. |last=Prüfer |display-authors=etal |year=2014 |title=The complete genome sequence of a Neanderthal from the Altai Mountains |journal=Nature |volume=505 |issue=7481 |pages=43–49|doi=10.1038/nature12886 |pmid=24352235 |pmc=4031459 |bibcode=2014Natur.505...43P}}</ref> sowat 236&nbsp;000 - 190&nbsp;000 of 473&nbsp;000 - 381&nbsp;000 jaar gelede.<ref name="Prufer2014"/> Dié datum kan volgens verskillende studies egter teruggestoot word tot 744&nbsp;000 jaar gelede. ==Demografie== ===Habitat=== [[Beeld:Homo Neanderthalensis Tabun 1 Mount Carmel Israel About 1200,000-50,000 BP.jpg|thumb|links|180px|'n Skedel uit die Tabungrot, [[Israel]], in die Israelmuseum.]] Taamlik min is bekend van die pre- en vroeë Neanderdallers wat voor die Eem- [[interglasiale tyd]] (130&nbsp;000 jaar gelede) gelewe het. Hulle het hoofsaaklik van Wes-Europese terreine gekom. Vanaf 130&nbsp;000 jaar gelede het die gehalte van die fossielrekord drasties verbeter, met fossiele van klassieke Neanderdallers uit Wes-, Sentraal-, Oos- en Mediterreense Europa.<ref name=klein1983>{{cite journal |first=R. G. |last=Klein |year=1983 |title=What Do We Know About Neanderthals and Cro-Magnon Man? |journal=Anthropology |volume=52 |issue=3 |pages=386–392 |jstor=41210959}}</ref> Daar was ook Neanderdallers in Suidwes-, Sentraal en Noord-Asië tot by die [[Altai]]gebergte in Suid-Siberië. Pre- en vroeë Neanderdallers het aan die ander kant blykbaar net Frankryk, Spanje en Italië aaneenlopend beset, hoewel dit lyk of sommige uit dié kerngebied weggetrek het om tydelike nedersettings in die ooste te stig, maar sonder om Europa te verlaat. Tog het Suidwes-Frankryk die meeste terreine met fossiele van pre-, vroeë en klassieke Neanderdallers.<ref name=Serangeli>{{cite journal |first1=J. |last1=Serangeli |first2=M. |last2=Bolus |url=http://www.quartaer.eu/pdfs/2008/2008_serangeli.pdf |year=2008 |title=Out of Europe - The dispersal of a successful European hominin form |journal=Quartär |volume=55 |pages=83–98}}</ref> Die suidelikste vonds was in die Shuqbagrot, [[Levant]].<ref>{{cite journal |first=J. |last=Callander |year=2004 |title=Dorothy Garrod's excavations in the Late Mousterian of Shukbah Cave in Palestine reconsidered |journal=Proceedings of the Prehistoric Society |volume=70 |pages=207–231 |doi=10.1017/S0079497X00001171 |s2cid=191630165}}</ref> Die noordelikste grens word gewoonlik aanvaar as 55°N, met moontlike terreine tussen 50°N en 53°N. Laasgenoemde is egter moeilik om na te vors, omdat ysverskuiwings die meeste menslike oorblyfsels vernietig. Dit en 'n gebrek aan navorsing is volgens die paleoantropoloog Trine Kellberg Nielsen ook die rede vir 'n gebrek aan bewyse van besettings in Suid-[[Skandinawië]] (ten minste tydens die Eem-interglasiaal).<ref>{{cite journal |first1=T. K. |last1=Nielsen |first2=B. M. |last2=Benito |display-authors=et al. |year=2017 |title=Investigating Neanderthal dispersal above 55°N in Europe during the Last Interglacial Complex |journal=Quaternary International |volume=431 |pages=88–103 |doi=10.1016/j.quaint.2015.10.039 |bibcode=2017QuInt.431...88N}}</ref> Artefakte uit die Middel-[[Paleolitikum]] is ontdek tot 60°N op die Russiese vlaktes,<ref>{{Cite journal |last1=Pavlov |first1=P. |last2=Roebroeks |first2=W. |last3=Svendsen |first3=J. I. |title=The Pleistocene colonization of northeastern Europe: a report on recent research |journal=Journal of Human Evolution |volume=47 |issue=1–2 |pages=3–17 |year=2004 |pmid=15288521 |doi=10.1016/j.jhevol.2004.05.002}}</ref><ref name=slimak2011>{{cite journal |first1=L. |last1=Slimak |first2=J. I. |last2=Svendsen |first3=J. |last3=Mangerud |first4=H. |last4=Plisson |year=2011 |title=Late Mousterian persistence near the Arctic Circle |journal=Science |volume=332 |issue=6031 |pages=841–845 |doi=10.1126/science.1203866 |pmid=21566192 |jstor=29784275 |bibcode=2011Sci...332..841S |s2cid=24688365}}</ref> maar dit kan moontlik aan die moderne mens toegeskryf word.<ref name=zwyns2012>{{cite journal |last=Zwyns |first=N. |year=2012 |title=Comment on Late Mousterian persistence near the Arctic Circle |journal=Science |volume=335 |issue=6065 |page=167 |doi=10.1126/science.1209908 |pmid=22246757 |bibcode=2012Sci...335..167Z |doi-access=free}}</ref> Dit is onbekend hoe die vinnig wisselende klimaat van die [[laaste glasiale tyd]] die Neanderdallers geraak het, want warmer tydperke sou gunstiger temperature tot gevolg gehad het, maar ook woudgroei verbeter en megafauna teruggehou het, terwyl kouer tydperke die teenoorgestelde uitwerking sou gehad het.<ref name=bocquet2013/> Dit is egter moontlik dat die Neanderdallers 'n landskap met woude verkies het.<ref name=stewart2019/> Bevolkings kon 'n hoogtepunt bereik het in koue maar nie ekstreme intervalle nie. Dit is moontlik dat hulle habitat vergroot en verklein het namate die ys teruggetrek en aangegroei het.<ref name=bocquet2013/> In 2021 het die Israeliese antropoloog Israel Hershkovitz en sy kollegas voorgestel die 140&nbsp;000 tot 120&nbsp;000 jaar oue Israeliese Nesher Ramla-oorblyfsels, wat 'n mengsel van Neanderdaller- en meer antieke ''[[Homo erectus|H. erectus]]''-voorwerpe bevat, is een so 'n terrein wat die rekolonisasie van Europa ná 'n glasiale tyd toon.<ref>{{cite journal |first1=I. |last1=Hershkovitz |first2=H. |last2=May |first3=R. |last3=Sarig |display-authors=et al. |year=2021 |title=A Middle Pleistocene ''Homo'' from Nesher Ramla, Israel |journal=Science |volume=372 |issue=6549 |pages=1424–1428 |doi=10.1126/science.abh3169 |bibcode=2021Sci...372.1424H |s2cid=235628111}}</ref> [[Beeld:Weichsel-Würm-Glaciation.png|thumb|250px|'n Kaart van Europa tydens die Würm-glasiasie van 70&nbsp;000 tot 20&nbsp;00 jaar gelede]] ===Bevolking=== Nes mense het Neanderdallers moontlik van 'n baie klein bevolking afgestam met sowat 3&nbsp;000 tot 12&nbsp;000 vrugbare individue (die [[effektiewe bevolkingsgrootte]]). Neanderdallerbevolkings het egter klein gebly en swak gene aan hulle nageslag oorgedra weens die afnemende doeltreffendheid van [[natuurlike seleksie]].<ref name="juric" /><ref name=mafessoni2017>{{cite journal |first1=F. |last1=Mafessoni |first2=K. |last2=Prüfer |title=Better support for a small effective population size of Neandertals and a long shared history of Neandertals and Denisovans |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=114 |issue=48 |year=2017 |pages=10256–10257 |doi=10.1073/pnas.1716918114 |pmid=29138326 |pmc=5715791|doi-access=free }}</ref> Verskeie studies met mtDNS-ontledings het gedui op verskillende effektiewe bevolkingsgroottes,<ref name=bocquet2013/> wat wissel van 1&nbsp;000 tot 5&nbsp;000;<ref name=mafessoni2017/> 5&nbsp;000 tot 9&nbsp;000 wat konstant gebly het;<ref>{{cite journal |last1=Lalueza-Fox |first1=C. |last2=Sampietro |first2=M. L. |last3=Caramelli |first3=D. |last4=Puder |first4=Y. |year=2013 |title=Neandertal evolutionary genetics: mitochondrial DNA data from the iberian peninsula |journal=Molecular Biology and Evolution |volume=22 |issue=4 |pages=1077–1081 |doi=10.1093/molbev/msi094 |pmid=15689531 |doi-access=free}}</ref> en 3&nbsp;000 tot 25&nbsp;000 met 'n stadige toename tot 52&nbsp;000 jaar gelede totdat dit daarna afgeneem en tot uitsterwing gelei het.<ref name=Fabre2009>{{cite journal |first1=V. |last1=Fabre |first2=S. |last2=Condemi |first3=A. |last3=Degioanni |year=2009 |title=Genetic evidence of geographical groups among Neanderthals |journal=PLOS ONE |volume=4 |issue=4 |pages=e5151 |doi=10.1371/journal.pone.0005151 |pmc=2664900 |pmid=19367332 |bibcode=2009PLoSO...4.5151F|doi-access=free }}</ref> Alle kenners stem egter saam dat die bevolkings klein was,<ref name=bocquet2013/> dalk minder as 'n tiende van die destydse menslike bevolkings in Wes-Europa,<ref>{{cite journal |first1=P. |last1=Mellars |first2=J. C. |last2=French |year=2011 |title=Tenfold population increase in Western Europe at the Neandertal-to-modern human transition |journal=Science |volume=333 |issue=6042 |pages=623–627 |doi=10.1126/science.1206930 |pmid=21798948 |bibcode=2011Sci...333..623M |s2cid=28256970}}</ref> moontlik omdat die Neanderdallers 'n laer vrugbaarheidstempo gehad het.<ref name=Trinkaus2011/> Volgens 'n teorie van Ester Boserup word 'n bevolking se grootte beperk deur die hoeveelheid kos wat dit kan versamel, wat op sy beurt beperk word deur die bevolking se tegnologie. Innovasie neem toe saam met die bevolkingsgrootte, maar as die bevolking te klein is, sal innovasie nie baie vinnig vooruitgaan nie en sal die bevolking klein bly. Dit stem ooreen met die skynbaar 150&nbsp;000 jare lange stagnasie in die Neanderdallers se tegnologie.<ref name=bocquet2013>{{cite journal |first1=J. |last1=Bocquet-Appel |first2=A. |last2=Degioanni |year=2013 |title=Neanderthal demographic estimates |journal=Current Anthropology |volume=54 |pages=202–214 |doi=10.1086/673725 |s2cid=85090309}}</ref> In 'n model met 206 Neanderdallers wat gebaseer is op die hoeveelheid jong en geslagsryp volwassenes in vergelyking met dié van ander ouderdomme, het 80% van dié ouer as 20 jaar gesterf voordat hulle die ouderdom van 40 bereik het. Dié hoë sterftesyfer was waarskynlik te wyte aan die hoëstresomgewing.<ref name=trinkaus1995>{{cite journal |first=E. |last=Trinkaus |year=1995 |title=Neanderthal mortality patterns |journal=Journal of Archaeological Science |volume=22 |issue=1 |pages=121–142 |doi=10.1016/S0305-4403(95)80170-7}}</ref> Daar is egter ook vasgestel dat die ouderdomspiramide vir Neanderdallers en moderne mense dieselfde was.<ref name=bocquet2013/> Babasterftes was baie hoog onder die Neanderdallers: sowat 43% in Noord-Eurasië.<ref name=pettitt2000>{{cite journal |first=R. B. |last=Pettitt |year=2000 |title=Neanderthal lifecycles: developmental and social phases in the lives of the last archaics |journal=World Archaeology |volume=31 |issue=3 |pages=351–366 |doi=10.1080/00438240009696926 |pmid=16475295 |jstor=125106 |s2cid=43859422}}</ref> ==Anatomie== ===Bou=== [[Beeld:Sapiens neanderthal comparison.jpg|thumb|300px|'n Vergelyking tussen die gerekonstrueerde kopbene van 'n manlike Eurasiër (links) en 'n Neanderdaller, in die Clevelandse Museum van Natuurgeskiedenis.]] Neanderdallers en 'n robuuster en stewiger bou as die tipiese moderne mens gehad.<ref name="Helmuth1998"/> Hulle het ook breër, vaatjievormige ribbekaste; breër bekkens;{{sfn|Papagianni|Morse|2013}}<ref name=Gomez2018/> en proporsioneel korter voorarms en bobene gehad.<ref name=stewart2019/><ref name=etrinkaus1981/> Gegrond op 45 bene van 14 Naenderdalse mans en 7 vroue, was die gemiddelde lengte 164 tot 168&nbsp;cm vir mans en 152 tot 156&nbsp;cm vir vroue.<ref name="Helmuth1998"/> Die gewig het gewissel van 77,6&nbsp;kg vir mans tot 66,4&nbsp;kg vir vroue.<ref name=Froehle2009>{{cite journal |last1=Froehle |first1=A. W. |last2=Churchill |first2=S. E. |year=2009 |title=Energetic competition between Neandertals and anatomically modern humans |journal=PaleoAnthropology |pages=96–116 |url=http://www.paleoanthro.org/journal/content/PA20090096.pdf}}</ref> Die nekwerwels van die Neanderdallers was langer en dikker as die meeste mense s'n en het tot stabiliteit bygedra, moontlik vanweë die verskillende vorm en grootte van die kop.<ref>{{cite journal |first1=A. |last1=Gómez-Olivencia |first2=E. |last2=Been |first3=J. L. |last3=Arsuaga |first4=J. T. |last4=Stock |year=2013 |title=The Neandertal vertebral column 1: the cervical spine |journal=Journal of Human Evolution |volume=64 |issue=6 |pages=604–630 |doi=10.1016/j.jhevol.2013.02.008 |pmid=23541382}}</ref> Liggaamsverhoudings word gewoonlik "hiperarkties" genoem vanweë die aanpassings vir die koue, want hulle is soortgelyk aan dié van menslike bevolkings wat in koue klimate ontwikkel het.<ref name=weaver2009/> Die Neanderdaller se bou is nader aan dié van die [[Inuïete]] en Siberiese Joepiks onder moderne mense<ref>{{cite journal |first=T. W. |last=Holliday |year=1997 |title=Postcranial evidence of cold adaptation in European Neandertals |journal=American Journal of Physical Anthropology |volume=104 |issue=2 |pages=245–258 |doi=10.1002/(SICI)1096-8644(199710)104:2<245::AID-AJPA10>3.0.CO;2-# |pmid=9386830}}</ref> – en korter ledemate lei tot 'n groter bewaring van liggaamshitte.<ref name=etrinkaus1981/><ref name=weaver2009>{{cite journal |first=T. D. |last=Weaver |year=2009 |title=The meaning of Neandertal skeletal morphology |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=106 |issue=38 |pages=16,028–16,033 |doi=10.1073/pnas.0903864106 |pmid=19805258 |pmc=2752516|doi-access=free }}</ref> Tog het Neanderdallers van die gematigder streke, soos [[Iberië]], hulle "hiperarktiese" bou behou.<ref>{{cite journal |first1=M. J. |last1=Walker |first2=J. |last2=Ortega |first3=K. |last3=Parmová |first4=M. V. |last4=López |first5=E. |last5=Trinkaus |year=2011 |title=Morphology, body proportions, and postcranial hypertrophy of a Neandertal female from the Sima de las Palomas, southeastern Spain |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=108 |issue=25 |pages=10,087–10,091 |doi=10.1073/pnas.1107318108 |pmc=3121844 |pmid=21646528 |bibcode=2011PNAS..10810087W|doi-access=free }}</ref> In 2019 het die Engelse antropoloog John Stewart en sy kollegas voorgestel die Neanderdallers is eerder aangepas om vir kort ente vinnig te hardloop, omdat hulle blykbaar warmer, beboste streke verkies het bo die kouer [[steppe]], en hulle het volgens DNS-ontledings 'n groter verhouding spiervesels vir vinnige bewegings oor kort afstande gehad as moderne mense, wat weer verder kon hardloop.<ref name=stewart2019>{{cite journal |last1=Stewart |first1=J.R. |last2=García-Rodríguez |first2=O. |last3=Knul |first3=M.V. |last4=Sewell |first4=L. |last5=Montgomery |first5=H. |last6=Thomas |first6=M.G. |last7=Diekmann |first7=Y. |title=Palaeoecological and genetic evidence for Neanderthal power locomotion as an adaptation to a woodland environment |journal=Quaternary Science Reviews |year= 2019 |volume=217 |pages=310–315 |doi=10.1016/j.quascirev.2018.12.023 |bibcode=2019QSRv..217..310S |s2cid=133980969 |url=https://www.researchgate.net/publication/329811193}}</ref> Hulle het langer hakskeenbene gehad,<ref>{{cite journal |first1=D. |last1=Raichlen |first2=H. |last2=Armstrong |first3=D. E. |last3=Lieberman |year=2011 |title=Calcaneus length determines running economy: Implications for endurance running performance in modern humans and Neandertals |journal=Journal of Human Evolution |volume=60 |issue=3 |pages=299–308 |doi=10.1016/j.jhevol.2010.11.002 |pmid=21269660}}</ref> wat hulle vermoë om ver te hardloop verminder het. ===Gesig=== [[Beeld:Reconstruction of Neanderthal woman.jpg|thumb|180px|'n Rekonstruksie van die gesig van 'n Neanderdalvrou.<ref>{{cite journal|title=Cro-Magnons conquered Europe, but left Neanderthals alone|journal=PLOS Biology|year= 2004|volume=2 |issue=12|page=e449|doi=10.1371/journal.pbio.0020449|pmc=532398}}</ref>]] Neanderdallers het 'n reguit ken, skuins voorkop en uitstaande neus gehad wat ook effens hoër aan die gesig begin het as by die meeste mense. Die skedel was gewoonlik langer met 'n groter knop agter,<ref name=gunz2019>{{cite journal |last1=Gunz |first1=P. |last2=Tilot |first2=A. K. |last3=Wittfeld |first3=K. |display-authors=3 |last4=Teumer |first4=A. |last5=Shapland |first5=C. Y. |last6=van Erp |first6=T. G. M. |last7=Dannemann |first7=M. |last8=Vernot |first8=B. |last9=Neubauer |first9=S. |last10=Guadalupe |first10=T. |last11=Fernández |first11=G. |last12=Brunner |first12=H. G. |last13=Enard |first13=W. |last14=Fallon |first14=J. |last15=Hosten |first15=N. |last16=Völker |first16=U. |last17=Profico |first17=A.|last18=Di Vincenzo |first18=F.|last19=Manzi |first19=G.|last20=Kelso |first20=J. |last21=St. Pourcain |first21=B.|last22=Hublin |first22=J.-J. |last23=Franke |first23=B. |last24=Pääbo |first24=S.|author-link24=Svante Pääbo |last25=Macciardi |first25=F. |last26=Grabe |first26=H. J. |last27=Fisher |first27=S. E. |title=Neandertal introgression sheds light on modern human endocranial globularity |journal=Current Biology |year= 2019 |volume=29 |issue=1 |pages=120–127|doi=10.1016/j.cub.2018.10.065 |pmid=30554901 |pmc=6380688}}</ref> hoewel dit in afwisselende groottes by mense ook voorkom. Dit word veroorsaak deur die skedelbasis en slaapbene wat hoër en meer vorentoe sit, en 'n platter skedelkap.<ref>{{cite journal |first1=P. |last1=Gunz |first2=K. |last2=Harvati |year=2007 |title=The Neanderthal "chignon": variation, integration, and homology |journal=Journal of Human Evolution |volume=52 |issue=3 |pages=262–274 |doi=10.1016/j.jhevol.2006.08.010 |pmid=17097133}}</ref> Hulle het ook groter oë gehad wat waarskynlik aangepas was by die min lig van die omgewing.<ref name=pearce2013/> Neanderdallers het 'n taamlike groot kakebeen gehad wat vroeër geglo is 'n reaksie te wees op 'n groot bytkrag wat te sien in aan die gevorderde slytasie van Neanderdallers se voorste tande, maar soortgelyke slytasiepatrone word by moderne mense gesien. Dit kon ook ontwikkel het om groter tande in die kakebeen te huisves, wat slytasie beter sou kon weerstaan,<ref name=clement2012/><ref>{{cite journal |first1=C. F. |last1=O'Connor |first2=R. G. |last2=Franciscus |first3=N. E. |last3=Holton |year=2005 |title=Bite force production capability and efficiency in Neandertals and modern humans |journal=American Journal of Physical Anthropology |volume=127 |issue=2 |pages=129–151 |doi=10.1002/ajpa.20025 |pmid=15558614}}</ref> en die groter slytasie aan die voortande in vergelyking met die agtertande kon gewees het vanweë herhalende gebruik. Die Neanderdallers se tandslytasiepatrone het die meeste met die moderne Inuïete s'n ooreengestem.<ref name=clement2012/> Daar word nou geglo die bytkrag van Neanderdallers en moderne mense is min of meer dieselfde.<ref name=clement2012>{{cite journal |first1=A. F. |last1=Clement |first2=S. W. |last2=Hillson |first3=L. C. |last3=Aiello |year=2012 |title=Tooth wear, Neanderthal facial morphology and the anterior dental loading hypothesis |journal=Journal of Human Evolution |volume=62 |issue=3 |pages=367–376 |doi=10.1016/j.jhevol.2011.11.014 |pmid=22341317 |doi-access=free}}</ref> [[Beeld:Homo sapiens neanderthalensis-Mr. N.jpg|thumb|180px|links|'n Rekonstruksie van 'n ouerige Neanderdalman.]] ===Brein=== Die breinholte van die Neanderdallers was omtrent 1&nbsp;640&nbsp;cm³ vir mans en 1&nbsp;460&nbsp;cm³ vir vroue,<ref name="holloway1985">{{cite encyclopedia |author-last=Holloway |author-first=R. L. |editor-last=Delson |editor-first=E. |encyclopedia=Ancestors: The hard evidence |title=The poor brain of ''Homo sapiens neanderthalensis'': see what you please |year=1985 |publisher=Alan R. Liss |isbn=978-0-471-84376-4}}</ref><ref name="amano2015">{{cite journal |last1=Amano |first1=H. |last2=Kikuchi |first2=T. |last3=Morita |first3=Y. |last4=Kondo |first4=O. |last5=Suzuki |first5=H. |last6=Ponce de Leon |first6=M. S. |last7=Zollikofer |first7=C.P.E. |last8=Bastir |first8=M. |last9=Stringer |first9=C. |last10=Ogihara |first10=N. |display-authors=5 |year=2015 |title=Virtual reconstruction of the Neanderthal Amud 1 cranium |journal=American Journal of Physical Anthropology |volume=158 |issue=2 |pages=185–197 |pmid=26249757 |hdl=10261/123419 |doi=10.1002/ajpa.22777 |url=https://www.zora.uzh.ch/id/eprint/120401/6/AmudPaper.pdf}}</ref> wat binne die omvang van dié van die moderne mens is<ref>{{Cite journal |last1=Beals |first1=K. |last2=Smith |first2=C. |last3=Dodd |first3=S. |year=1984 |title=Brain size, cranial morphology, climate, and time machines |url=http://syslearn.oregonstate.edu/instruction/anth/smith/TimeMach1984.pdf |journal=Current Anthropology |volume=12 |issue=3 |pages=301–30 |doi=10.1086/203138 |s2cid=86147507}}</ref> (Die menslike breinholte is gemiddeld sowat 1&nbsp;270&nbsp;cm³ vir mans en 1&nbsp;130&nbsp;cm³ vir vroue;<ref>{{cite journal |first1=J. S. |last1=Allen |first2=H. |last2=Damasio |first3=T. J. |last3=Grabowski |year=2002 |title=Normal neuroanatomical variation in the human brain: an MRI-volumetric study |journal=American Journal of Physical Anthropology |volume=118 |issue=4 |pages=341–358 |doi=10.1002/ajpa.10092 |pmid=12124914 |s2cid=21705705 |url=https://semanticscholar.org/paper/97ba80fc802f5e29b06959700c9905d1e17a00da}}</ref> dit het blykbaar afgeneem sedert die laat [[Paleolitikum]]).<ref>{{cite journal |first1=A. |last1=Balzeau |first2=D. |last2=Grimaud-Hervé |first3=F. |last3=Detroit |first4=R. L. |last4=Holloway |year=2013 |title=First description of the Cro-Magnon 1 endocast and study of brain variation and evolution in anatomically modern ''Homo sapiens'' |journal=Bulletins et Mémoires de la Société d anthropologie de Paris |volume=25 |issue=1–2 |pages=11–12 |doi=10.1007/s13219-012-0069-z |s2cid=14675512 |url=https://www.researchgate.net/publication/257799835}}</ref> Die grootste brein van 'n Neanderdaller, dié van Amud&nbsp;1, was sowat 1&nbsp;736cm³ en dit was sover bekend die grootste in enige hominied.<ref name="amano2015"/> Die Neanderdaller se skedel was aansienlik verleng en het uitgeloop op 'n knop agter, met kleiner pariëtale lobbe<ref name="Geometric Morphometrics and Paleone"/><ref name="Morphological Differences in the Pa"/><ref name="Encephalization and Allometric Traj"/> en 'n smaller serebellum,<ref name=Weaver2005/><ref name=Hublinetal2015>{{cite journal |last1=Hublin |first1=Jean-Jacques |last2=Neubauer |first2=Simon |last3=Gunz |first3=Philipp |date=2015 |title=Brain Ontogeny and Life History in Pleistocene Hominins |journal=Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences |volume=370 |issue=1663 |pages=1–11 |doi=10.1098/rstb.2014.0062 |pmid=25602066 |pmc=4305163 }}</ref> areas wat dui op die gebruik van gereedskap, visuoruimtelike integrasie, syfervaardigheid, kreatiwiteit, spiergeheue en moontlik taal, aandag, sosiale vermoëns en episodiese geheue. Hulle breine toon ook 'n ander tempo van groei en ontwikkeling.<ref>{{cite journal |last1=Gunz |first1=Philipp |last2=Maureille |first2=Bruno |last3=Hublin |first3=Jean-Jacques |date=2010 |title=Brain Development after Birth Differs between Neanderthals and Modern Humans |journal=Current Biology |volume=20 |issue=21 |pages=R921–R922 |doi=10.1016/j.cub.2010.10.018 |pmid=21056830 |s2cid=29295311 }}</ref> Sulke en ander klein verskille kon belangrik gewees het vir natuurlike seleksie en kan die verskille in die materiaalrekord verduidelik wat betref sosiale gedrag, tegnologiese innovasie en kunsuitinge.<ref name="Wynnetal2016"/> ===Hare en velkleur=== Die min sonlig het waarskynlik gelei tot 'n ligter velkeur by Neanderdallers,<ref name=dannemann/> hoewel onlangs beweer is 'n ligter velkeur by mense was nie algemeen tot miskien die [[Bronstydperk]] nie.<ref name=Allentoft2015>{{cite journal |first1=M. E. |last1=Allentoft |first2=M. |last2=Sikora |year=2015 |title=Population genomics of Bronze Age Eurasia |journal=Nature |volume=522 |issue=7,555 |pages=167–172 |doi=10.1038/nature14507 |pmid=26062507 |bibcode=2015Natur.522..167A |s2cid=4399103 |url=https://depot.ceon.pl/handle/123456789/13155}}</ref> Geneties was BNC2, wat met 'n ligter velkleur verbind word, teenwoordig in Neanderdallers; 'n tweede variasie wat in moderne bevolking met donker velle verbind word, was egter ook teenwoordig.<ref name=dannemann/> DNS-ontledings van drie Neanderdalvroue uit Suidoos-Europa dui daarop dat hulle bruin oë, donker velle en bruin hare gehad het; een het rooi hare gehad.<ref name="Watson2012">{{cite web |last1=Watson |first1=Traci |title=Were Some Neandertals Brown-Eyed Girls? |url=https://www.science.org/content/article/were-some-neandertals-brown-eyed-girls |website=www.science.org}} "According to this method, all three Neandertals had a dark complexion and brown eyes, and although one was red-haired, two sported brown locks"</ref> ===Metabolisme=== Die maksimun natuurlike lewensduur en die tydstip van [[menopouse]] en [[swangerskap]] was moontlik soortgelyk aan dié van moderne mense.<ref name=bocquet2013/> Gegrond op die groeitempo van tande en tandemalje,<ref>{{cite journal |first1=T. M. |last1=Smith |first2=P. |last2=Tafforeau |first3=D. J. |last3=Reid |year=2010 |title=Dental evidence for ontogenetic differences between modern humans and Neanderthals |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=107 |issue=49 |pages=20923–20928 |doi=10.1073/pnas.1010906107 |pmc=3000267 |pmid=21078988 |bibcode=2010PNAS..10720923S|doi-access=free }}</ref> lyk dit egter of Neanderdallers dalk gouer volwasse geword het.<ref name=trinkaus1995/> ===Patologie=== Neanderdallers het 'n groter voorkoms van traumatiese beserings gehad. Sowat 79%-94% van spesimens toon bewyse van groot wonde wat genees het. Sowat 37%-52% daarvan was kwaai beserings en 13%-19% beserings wat voor 'n volwasse ouderdom opgedoen is.<ref name=nakahashi>{{cite journal |last1=Nakahashi |first1=W. |title=The effect of trauma on Neanderthal culture: A mathematical analysis |journal=Homo |year= 2017 |volume=68 |issue=2 |pages=83–100 |doi=10.1016/j.jchb.2017.02.001 |pmid=28238406}}</ref> Een uiterse voorbeeld is Shanidar&nbsp;1, wat tekens van 'n amputasie van die regterarm toon, asook van 'n beeninfeksie, 'n abnormale loop, sigprobleme in die linkeroog en moontlike gehoorverlies.<ref name=Trinkaus2017>{{cite journal |first1=E. |last1=Trinkaus |first2=S |last2=Villotte |year=2017 |title=External auditory exostoses and hearing loss in the Shanidar 1 Neandertal |journal=PLOS ONE |volume=12 |issue=10 |page=e0186684 |doi=10.1371/journal.pone.0186684 |pmc=5650169 |pmid=29053746 |bibcode=2017PLoSO..1286684T|doi-access=free }}</ref> In 1995 het Trinkaus geraam sowat 80% van Neanderdallers is aan hulle beserings dood voordat hulle 'n ouderdom van 40 bereik het. Sy hipotese was dat hulle 'n waaghalsige jagstrategie gehad het.<ref name=trinkaus1995/> 'n Studie in 2016 van 124 Neanderdallers het getoon die hoë traumatempo is waarskynlik toe te skryf aan aanvalle deur diere. Daar is vasgestel sowat 36% was die slagoffer van beeraanvalle, 21% van grootkataanvalle en 17% van wolfaanvalle. Dit was 92, of 74%, van die spesimens in die studie.<ref name=Camaros2016/> Dit kon gespruit het uit mededinging om kos en grotruimte, en omdat Neanderdallers dié karnivore gejag het.<ref name=Camaros2016>{{cite journal |url=https://www.researchgate.net/publication/276353034 |first1=E. |last1=Camarós |first2=M. |last2=Cueto |first3=C. |last3=Lorenzo |first4=V. |last4=Villaverde |year=2016 |title=Large carnivore attacks on hominins during the Pleistocene: a forensic approach with a Neanderthal example |journal=Archaeological and Anthropological Sciences |volume=8 |issue=3 |pages=635–646 |doi=10.1007/s12520-015-0248-1 |hdl=10550/54275 |s2cid=82001651 |hdl-access=free}}</ref> [[Beeld:La Ferrassie 1 MdlH 1 2018-10-20.jpg|thumb|upright=1.35|La Ferrassie&nbsp;1 in die Musée de l'Homme, Parys.]] Klein bevolkings het 'n klein genetiese diversiteit en moontlik inteling veroorsaak, wat die Neanderdallers se vermoë verklein het om skadelike [[mutasie]]s teen te werk. Die 13 inwoners van die Sidrón-grot het 17 verskillende geboorteafwykings getoon wat moontlik deur inteling veroorsaak is.<ref name=rios2019>{{cite journal |first1=L. |last1=Ríos |first2=T. L. |last2=Kivell |first3=C. |last3=Lalueza-Fox |first4=A. |last4=Estalrrich |year=2019 |title=Skeletal anomalies in the Neandertal family of El Sidrón (Spain) support a role of inbreeding in Neandertal extinction |journal=Scientific Reports |volume=9 |issue=1 |page=1697 |doi=10.1038/s41598-019-38571-1 |pmc=6368597 |pmid=30737446 |bibcode=2019NatSR...9.1697R}}</ref> Neanderdallers was onderworpe aan verskeie aansteeklike siektes en parasiete. Moderne mense het waarskynlik siektes aan hulle oorgedra; een moontlike kandidaat is die maagbakterie ''Helicobacter pylori''.<ref>{{cite journal |first1=C. J. |last1=Houldcroft |first2=S. J. |last2=Underdown |year=2016 |title=Neanderthal genomics suggests a pleistocene time frame for the first epidemiologic transition |journal=American Journal of Physical Anthropology |volume=160 |issue=3 |pages=379–388 |doi=10.1002/ajpa.22985 |pmid=27063929 |url=http://discovery.ucl.ac.uk/1476201/3/Houldcroft_Neanderthal_disease_AJPA-2015-00253.R1_100216.pdf}}</ref> Die moderne [[Menslikepapilloomvirus-infeksie|menslike papiloomvirus]] variant 16A kan van interaksies met Neanderdallers kom.<ref>{{cite journal |first1=V. N. |last1=Pimenoff |first2=C. M. |last2=de Oliveira |first3=I. G. |last3=Bravo |year=2017 |title=Transmission between archaic and modern human ancestors during the evolution of the oncogenic human papillomavirus 16 |journal=Molecular Biology and Evolution |volume=34 |issue=1 |pages=4–19 |doi=10.1093/molbev/msw214 |pmid=28025273 |pmc=5854117}}</ref> 'n Neanderdaller by Cueva del Sidrón, Spanje, toon bewyse van 'n infeksie van ''Enterocytozoon bieneusi'' in die maagdermkanaal.<ref name=Weyrich2017/> Neanderdallers het minder gaatjies in hulle tande gekry as moderne mense, al het van hulle groot hoeveelhede kos geëet wat gaatjies veroorsaak; dit kan dui op 'n gebrek aan die mondbakterie ''Streptococcus mutans'', wat gaatjies veroorsaak.<ref>{{cite journal |first=A. |last=Soltysiak |year=2012 |title=Comment: low dental caries rate in Neandertals: the result of diet or the oral flora composition? |journal=Homo |volume=63 |issue=2 |pages=110–113 |doi=10.1016/j.jchb.2012.02.001 |pmid=22409830}}</ref> ==Kultuur== ===Sosiale struktuur=== ====Groepdinamika==== [[Beeld:Neanderthal child (1).jpg|thumb|links|160px|Die skelet van 'n Neanderdalkind wat in Frankryk ontdek is.]] Neanderdallers het waarskynlik in yler verspreide groepe as moderne mense gewoon,<ref name=bocquet2013/> maar daar was vermoedelik 10 tot 30 individue in 'n groep, nes by moderne [[jagter-versamelaar]]s.<ref name=hayden2012/> 'n Kind se tande wat in 2018 ontleed is, wys dit is op 2,5 jaar gespeen, nes by moderne jagter-versamelaars. Die kind is in die lente gebore, wat ooreenstem met moderne mense en ander soogdiere waarvan die geboortesiklusse saamval met omgewingsiklusse.<ref name=Smith2018>{{cite journal |first1=T. A. |last1=Smith |first2=C. |last2=Austin |first3=D. R. |last3=Green |display-authors=et al. |year=2018 |title=Wintertime stress, nursing, and lead exposure in Neanderthal children |journal=Science Advances |volume=4 |issue=10 |page=eaau9483 |doi=10.1126/sciadv.aau9483 |pmid=30402544 |pmc=6209393 |bibcode=2018SciA....4.9483S}}</ref> Aanduidings van verskeie kwale op 'n vroeë ouderdom bewys volgens die Britse argeoloog Paul Pettitt dalk dat kinders van albei geslagte moes begin werk net nadat hulle gespeen is.<ref name=pettitt2000/> Volgens hom is van 'n individu wat [[adolessensie]] bereik het, verwag om groot en gevaarlike diere te help jag.<ref name=trinkaus1995/> Terreine met bewyse van nie meer as twee of drie individue nie kon kerngesinne verteenwoordig het, of tydelike kampterreine vir klein groepe soos jagters.<ref name=hayden2012/> Groepe het vermoedelik van grot tot grot beweeg na gelang van die seisoen, soos bewys deur oorblyfsels soos sekere kossoorte, en het van generasie tot generasie na dieselfde terreine teruggekeer. Sommige terreine kan vir langer as 100 jaar gebruik gewees het.<ref name=Farizy1994>{{cite journal |first=C. |last=Farizy |year=1994 |title=Spatial patterning of Middle Paleolithic sites |journal=Journal of Anthropological Archaeology |volume=13 |issue=2 |pages=153–160 |doi=10.1006/jaar.1994.1010}}</ref> Grotbere kon met Neanderdallers meegeding het om grotruimte, en daar is 'n afname in die grotbeerbevolkings van 50&nbsp;000 jaar gelede af, hoewel hulle lank ná die Neanderdallers uitgesterf het.<ref>{{cite journal |first1=G. G. |last1=Fortes |first2=A. |last2=Grandal-d'Anglade |first3=B. |last3=Kolbe |year=2016 |title=Ancient DNA reveals differences in behaviour and sociality between brown bears and extinct cave bears |journal=Molecular Ecology |volume=25 |issue=19 |pages=4907–4918 |doi=10.1111/mec.13800 |pmid=27506329 |s2cid=18353913 |url=http://irep.ntu.ac.uk/id/eprint/38241/1/1233179_Barlow.pdf}}</ref> Genetiese ontledings dui aan daar was minstens drie afsonderlike geografiese groepe – Wes-Europa, die Mediterreense kus en oos van die [[Kaukasus]] – met 'n mate van migrasie tussen die streke.<ref name=Fabre2009/> Oor lang tydperke was daar egter grootskaalse interkontinentale migrasies. Vroeë spesimens van die Mezmaiskaja-grot in die Kaukasus<ref name=hajdinjak2018/> en die Denisova-grot in Siberië<ref name="Peyrégne"/> verskil grootliks van dié in Wes-Europa, terwyl latere spesimens van albei dié grotte se genetiese profiele meer met dié van Wes-Europese Neanderdallers ooreengestem het as met dié van die vroeë spesimens van dieselfde terreine, wat dui op migrasies oor lang afstande.<ref name="Peyrégne"/><ref name=hajdinjak2018/> Net so stem artefakte en DNS van die Tsjagirskaja- en Okladnikof-grot, ook in Siberië, meer ooreen met dié van Oos-Europese Neanderdallers sowat 3&nbsp;000 tot 4&nbsp;000&nbsp;km van daar as met dié van ouer Neanderdallers van die Denisova-grot, wat dui op twee aparte migrasievoorvalle na Siberië.<ref name=Kolobova2020>{{cite journal |first1=K. A. |last1=Kolobova |first2=R. G. |last2=Roberts |first3=V. P. |last3=Chabai |display-authors=et al. |year=2020 |title=Archaeological evidence for two separate dispersals of Neanderthals into southern Siberia |journal=PNAS |volume=117 |issue=6 |pages=2979–2885 |doi=10.1073/pnas.1918047117 |pmid=31988114 |pmc=7022189|doi-access=free }}</ref> Daar is ook bewyse van konflik tussen groepe. 'n Skelet van La Roche à Pierrot, Frankryk, toon 'n geneesde breuk aan die bokant van die skedel wat blykbaar kom van 'n diep lemwond,<ref>{{cite journal |last1=Zollikofer |first1=C. P. E. |last2=Ponce de Leon |first2=M. S. |last3=Vandermeersch |first3=B. |last4=Leveque |first4=F. |title=Evidence for interpersonal violence in the St. Cesaire Neanderthal |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |year=2002 |volume=99 |issue=9 |pages=6444–6448 |doi=10.1073/pnas.082111899 |pmid=11972028 |pmc=122968 |bibcode=2002PNAS...99.6444Z|doi-access=free }}</ref> en beseerde ribbes in die Shanadir-grot in [[Irak]] is oënskynlik deur 'n gegooide wapen veroorsaak.<ref>{{cite journal |last1=Churchill |first1=S. E. |last2=Franciscus |first2=R. G. |last3=McKean-Peraza |first3=H. A. |last4=Daniel |first4=J. A. |last5=Warren |first5=B. R. |title=Shanidar 3 Neandertal rib puncture wound and Paleolithic weaponry |journal=Journal of Human Evolution |year= 2009 |volume=57 |issue=2 |pages=163–178 |doi=10.1016/j.jhevol.2009.05.010 |pmid=19615713}}</ref> ====Sosiale hiërargie==== Omdat die Neanderdallers groot, gevaarlike wildsoorte gejag en in klein groepe gewoon het, word soms voorgestel dat daar geen verdeling van take tussen die twee [[geslag]]te was soos by moderne jagter-versamelaars nie. Mans, vroue en kinders was dus almal by jag betrokke, in plaas daarvan dat mans gejag en vroue en kinders kos versamel het. Hoe groter die afhanklikheid van vleis by moderne jagter-versamelaars, hoe groter is die verdeling van arbeid egter.<ref name=hayden2012/> Verder het studies van die tandverweerpatrone daarop gedui dat hulle hulle tande gebruik het om voorwerpe te dra, maar mans se botande en vroue se ondertande was meer verweer. Dit dui daarop dat hulle verskillende take verrig het.<ref>{{cite journal |first1=A. |last1=Estalrrich |first2=A. |last2=Rosas |year=2015 |title=Division of labor by sex and age in Neandertals: an approach through the study of activity-related dental wear |journal=Journal of Human Evolution |volume=80 |pages=51–63 |doi=10.1016/j.jhevol.2014.07.007 |pmid=25681013}}</ref> ===Kos=== ====Jag en versamel==== [[Beeld:Edelherten in tegenlicht.jpg|thumb|180px|[[Edelhert]]e, die wildsoort wat die meeste deur Neanderdallers gejag is.<ref name=Valensi2013/><ref name=dusseldorp2013/>]] Eers is vermoed Neanderdallers het [[Aasdier|van aas gelewe]], maar hulle word nou beskou as roofdiere aan die bopunt van die voedselketting.<ref name="neanderapex">{{cite journal |doi=10.1016/j.jhevol.2005.03.003 |title=Isotopic evidence for diet and subsistence pattern of the Saint-Césaire I Neanderthal: review and use of a multi-source mixing model |year=2005 |last1=Bocherens |first1=H. |last2=Drucker |first2=D. G. |last3=Billiou |first3=D. |last4=Patou-Mathis |first4=M. |last5=Vandermeersch |first5=B. |journal=Journal of Human Evolution |volume=49 |pages=71–87 |pmid=15869783 |issue=1}}</ref> Hulle het in 'n beboste omgewing gewoon en het waarskynlik hulle prooi bekruip en vinnig en van naby met 'n spies aangeval.<ref name=stewart2019/><ref name=marin2017/> Jonger en gewonde diere sou gevang gewees het met valstrikke, projektiele of agtervolging.<ref name=marin2017>{{cite journal |first1=J. |last1=Marín |first2=P. |last2=Saladié |first3=A. |last3=Rodríguez-Hidalgo |first4=E. |last4=Carbonell |year=2017 |title=Neanderthal hunting strategies inferred from mortality profiles within the Abric Romaní sequence |journal=PLOS ONE |volume=12 |issue=11 |page=e0186970 |doi=10.1371/journal.pone.0186970 |pmc=5699840 |pmid=29166384 |bibcode=2017PLoSO..1286970M|doi-access=free }}</ref> Dit lyk of hulle geëet het wat in hulle natuurlike omgewing voorkom:{{sfn|Tattersall|2015}} Gemeenskappe op die steppe het gewoonlik gelewe van groot wildsoorte, dié in die woude van kleiner diere en 'n verskeidenheid plante en dié naby die water van waterbronne. Moderne mense van dié tyd het blykbaar ingewikkelder strategieë gehad om kos te kry en hulle dieet was uiteenlopender.<ref name=Zaatari2016>{{cite journal |first1=S. |last1=El Zaatari |first2=F. E. |last2=Grine |first3=P. S. |last3=Ungar |first4=J.-J. |last4=Hublin |year=2016 |title=Neandertal versus modern human dietary responses to climatic fluctuations |journal=PLOS ONE |volume=11 |issue=4 |page=e0153277 |doi=10.1371/journal.pone.0153277 |pmc=4847867 |pmid=27119336 |bibcode=2016PLoSO..1153277E|doi-access=free }}</ref> Om voedeltekorte te voorkom sou Neanderdallers egter hulle dieet aangevul het met vetterige breine,<ref name=Spikins2019/> wortels en knolle<ref>{{cite journal |first=B. L. |last=Hardy |year=2010 |title=Climatic variability and plant food distribution in Pleistocene Europe: Implications for Neanderthal diet and subsistence |journal=Quaternary Science Reviews |volume=29 |issue=5–6 |pages=662–679 |doi=10.1016/j.quascirev.2009.11.016 |bibcode=2010QSRv...29..662H}}</ref> of, soos moderne Inoeïte, die maaginhoud van plantvretende prooi.<ref>{{cite journal |first1=L. T. |last1=Buck |first2=C. B. |last2=Stringer |year=2014 |title=Having the stomach for it: a contribution to Neanderthal diets? |journal=Quaternary Science Reviews |volume=96 |pages=161–167 |doi=10.1016/j.quascirev.2013.09.003 |bibcode=2014QSRv...96..161B |url=http://researchonline.ljmu.ac.uk/id/eprint/12696/1/Buck%20%26%20Stringer%2C%202014_Submission.pdf}}</ref> Vir vleis was hulle hoofsaaklik afhanklik van ewehoewige soogdiere soos [[edelhert]]e en [[takbok]]ke, want dit was die volopste wildsoorte,<ref name=dusseldorp2013/> maar ook van ander diere van die Pleistoseen soos ibekse, wildevarke, [[olifant]]e, [[wolhaarrenoster]]s, [[mammoet]]e, ensovoorts.{{sfn|Papagianni|Morse|2013}}<ref name="neandercarnivore" /><ref>{{cite journal |doi=10.1371/journal.pone.0014769 |title=Molar macrowear reveals Neanderthal eco-geographic dietary variation |year=2011 |editor1-last=Rosenberg |editor1-first=Karen |last1=Fiorenza |first1=L. |last2=Benazzi |first2=S. |last3=Tausch |first3=J. |last4=Kullmer |first4=O. |last5=Bromage |first5=T. G. |last6=Schrenk |first6=F. |journal=PLOS ONE |volume=6 |issue=3 |page=e14769 |pmid=21445243 |pmc=3060801 |bibcode=2011PLoSO...614769F|doi-access=free }}</ref> Daar is ook bewyse van die eet van [[konyn]]e, [[Skilpad|skilpaaie]] en [[voël]]s.{{sfn|Brown|2011}} Seebronne het ingesluit [[skulpvis]],{{sfn|Brown|2011}}<ref>{{cite journal |last1=Colonese |first1=A. C. |last2=Mannino |first2=M. A. |last3=Mayer |first3=DE |year=2011 |title=Marine mollusc exploitation in Mediterranean prehistory: an overview |journal=Quaternary International |volume=239 |issue=1–2 |pages=86–103 |doi=10.1016/j.quaint.2010.09.001 |bibcode=2011QuInt.239...86C}}</ref> wat ook deur moderne mense van dié tyd geëet is,<ref>{{cite journal |first1=M. |last1=Cortés-Sánchez |first2=A. |last2=Morales-Muñiz |display-authors=et al. |year=2011 |title=Earliest known use of marine resources by Neanderthals |journal=PLOS ONE |volume=6 |issue=9 |page=e24026 |doi=10.1371/journal.pone.0024026 |pmc=3173367 |pmid=21935371 |bibcode=2011PLoSO...624026C|doi-access=free }}</ref> [[dolfyn]]e, [[Blouvin-tuna|blouvintuna]], [[baarsagtige]]s en [[krap]]pe.<ref>{{cite journal |first1=J. |last1=Zilhão |first2=D. E. |last2=Angelucci |first3=M. A. |last3=Igreja |display-authors=et al. |title=Last Interglacial Iberian Neandertals as fisher-hunter-gatherers |journal=Science |year=2020 |volume=367 |issue=6485 |page=eaaz7943 |doi=10.1126/science.aaz7943 |pmid=32217702 |s2cid=214671143 |url=https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-02532588/file/Zilhao-etal_2020.pdf |access-date=October 4, 2020 |archive-date=November 8, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201108160738/https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-02532588/file/Zilhao-etal_2020.pdf |url-status=dead }}</ref> Oorblyfsels van [[sampioen]]e en ander eetbare plante is in verskeie grotte ontdek.<ref name=shipley2016>{{cite journal |first1=G. P. |last1=Shipley |last2=Kindscher |first2=K. |year=2016 |title=Evidence for the paleoethnobotany of the Neanderthal: a review of the literature |journal=Scientifica |volume=2016 |pages=1–12 |doi=10.1155/2016/8927654 |pmc=5098096 |pmid=27843675 |doi-access=free}}</ref> Neanderdallers van Cueva del Sidrón, Spanje, het waarskynlik 'n vleislose dieet gehad van sampioene, [[Denneboom|dennepitte]] en [[mos]], wat daarop dui dat hulle versamelende woudbewoners was.<ref name=Weyrich2017>{{cite journal |title=Neanderthal behaviour, diet, and disease inferred from ancient DNA in dental calculus |volume=544 |issue=7650 |pages=357–361 |journal=Nature |doi=10.1038/nature21674 |pmid=28273061 |year=2017 |last1=Weyrich |first1=L. S. |last2=Duchene |first2=S. |last3=Soubrier |first3=J.|display-authors=et al. |bibcode=2017Natur.544..357W |hdl=10261/152016 |s2cid=4457717 |url=https://radar.brookes.ac.uk/radar/items/d6689cb0-38fa-4d3e-98e4-c8be2bd0263e/1}}</ref> Oorblyfsels uit die Amud-grot in [[Israel]] dui op 'n dieet van [[Vyebome|vy]]e, [[Palmagtige|palmboomvrugte]], [[Graan|grane]] en [[gras]]se.<ref name=Madella2002>{{cite journal |first1=M. |last1=Madella |first2=M. K. |last2=Jones |first3=P. |last3=Goldberg |first4=Y. |last4=Goren |first5=E. |last5=Hovers |year=2002 |title=The Exploitation of plant resources by Neanderthals in Amud Cave (Israel): the evidence from phytolith studies |journal=Journal of Archaeological Science |volume=29 |issue=7 |pages=703–719 |doi=10.1006/jasc.2001.0743 |s2cid=43217031 |url=https://semanticscholar.org/paper/3573e591b6b4af05ce7507cc346bd4346f6143f3}}</ref> ====Voedselvoorbereiding==== Neanderdallers het waarskynlik verskeie gaarmaaktegnieke gehad, soos braai, en kon ook sop, bredies en aftreksels gekook het.<ref name=krief2015/> Die afname in tandgrootte nà 10&nbsp;000 jaar gelede kan 'n aanduiding wees van 'n toenemende afhanklikheid van gaar kos of die uitvinding van kookmetodes, wat die kos sakter sou gemaak het.<ref name=speth2015/> By Cueva del Sidrón kon hulle kos gekook en dalk gerook het.<ref name=hardy2012>{{cite journal |first1=K. |last1=Hardy |first2=S. |last2=Buckley |first3=M. J. |last3=Collins |first4=A. |last4=Estalrrich |year=2012 |title=Neanderthal medics? Evidence for food, cooking, and medicinal plants entrapped in dental calculus |journal=The Science of Nature |volume=99 |issue=8 |pages=617–626 |doi=10.1007/s00114-012-0942-0 |pmid=22806252 |url=https://www.researchgate.net/publication/229160372 |bibcode=2012NW.....99..617H |s2cid=10925552}}</ref> In Grotte du Lazaret, Frankryk, is altesaam 23 edelherte en ook ander diere gevind wat blykbaar in een seisoen gejag is. Dit lyk of al die karkasse na die grot geneem en daar geslag is. Omdat dit te veel kos sou wees om te eet voordat dit bederf, het hulle waarskynlik maniere gehad om kos voor die winter te preserveer. Dié bewys van 160&nbsp;000 jaar gelede is die oudste aanduiding van die bewaring van kos.<ref name=Valensi2013>{{cite journal |first1=P. |last1=Valensi |first2=V. |last2=Michel |display-authors=et al. |year=2013 |title=New data on human behavior from a 160,000 year old Acheulean occupation level at Lazaret cave, south-east France: An archaeozoological approach |journal=Quaternary International |volume=316 |pages=123–139 |doi=10.1016/j.quaint.2013.10.034 |bibcode=2013QuInt.316..123V}}</ref> ====Kannibalisme==== Daar is verskeie gevalle waar tekens van [[kannibalisme]] gekry is.<ref name=rougier2016/><ref name=yravedra2015/> Die eerste voorbeeld was in 1899 by Krapina, [[Kroasië]].<ref name=Langdon2016/> Ander voorbeelde is by Cueva del Sidrón<ref name=Rosas2006>{{cite journal |author-first1=A. |author-last1=Rosas |author-first2=M. |author-last2=Bastir |author-first3=C. |author-last3=Martínez-Maza |year=2006 |title=Paleobiology and comparative morphology of a late Neandertal sample from El Sidrón, Asturias, Spain |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=103 |issue=51 |pages=19266–19271 |doi=10.1073/pnas.0609662104 |pmid=17164326 |pmc=1748215 |bibcode=2006PNAS..10319266R|doi-access=free }}</ref> en Zafarraya in Spanje; en die Franse Grotte de Moula-Guercy,<ref>{{cite journal |author-first1=A. |author-last1=Defleur |author-first2=T. |author-last2=White |author-first3=P. |author-last3=Valensi |author-first4=L. |author-last4=Slimak |year=1999 |title=Neanderthal cannibalism at Moula-Guercy, Ardèche, France |journal=Science |volume=286 |issue=5437 |pages=128–131 |url=https://www.researchgate.net/publication/12793026 |doi=10.1126/science.286.5437.128 |pmid=10506562}}</ref> Les Pradelles en La Quina. Vir die vyf gekannibaliseerde Neanderdallers in die Grottes de Goyet, [[België]], is daar bewyse dat die boonste ledemate verwyder is, die vleis gestroop is van die onderste ledemate, wat ook fyngemaak is (waarskynlik om beenmurg te kry), die ingewande uit die borsholte gehaal is en die kakebeen verwyder is. Van die bene is gebruik om gereedskap te herstel. Die vleis is op dieselfde manier behandel as dié van perde en takbokke.<ref name=rougier2016>{{cite journal |author-first1=H. |author-last1=Rougier |author-first2=I. |author-last2=Crevecoeur |author-first3=C. |author-last3=Beauval |year=2016 |title=Neandertal cannibalism and Neandertal bones used as tools in Northern Europe |journal=Scientific Reports |volume=6 |issue=29,005 |pages=29005 |doi=10.1038/srep29005 |pmid=27381450 |pmc=4933918 |bibcode=2016NatSR...629005R}}</ref> Sowat 35% van die Neanderdallers by Marillac-le-Franc, Frankryk, wys duidelike tekens van slagting, en die teenwoordigheid van geëte tande dui daarop dat die liggame daar gelos en deur aasdiere geëet is.<ref>{{cite journal |author-first1=B. |author-last1=Maureille |author-first2=C. |author-last2=Sandrine |author-first3=C. |author-last3=Beauval |author-first4=A. E. |author-last4=Mann |year=2017 |title=The challenges of identifying partially digested human teeth: first description of Neandertal remains from the Mousterian site of Marillac (Marillac-le-Franc, Charente, France) and implications for palaeoanthropological research |journal=Paleo |volume=28 |pages=201–212 |doi=10.4000/paleo.3448 |url=http://journals.openedition.org/paleo/3448 |doi-access=free}}</ref> Dié kannibalistiese neigings is verduidelik aan die hand van rituele vleisstroping, vleisstroping voor begrafnisse om aasdiere weg te hou of slegte reuke te voorkom, oorlogsdade of bloot om kos te kry. Aan die klein hoeveelheid gevalle lyk dit of kannibalisme nie algemeen was nie of dat dit net gedoen is in tye van uiterse kosskaarste.<ref name=yravedra2015>{{cite journal |author-first1=J. |author-last1=Yravedra |author-first2=M. |author-last2=Yustos |year=2015 |title=Cannibalism in the Neanderthal world: an exhaustive revision |journal=Journal of Taphonomy |volume=13 |issue=1 |pages=33–52 |url=https://www.researchgate.net/publication/316915426}}</ref> ===Kuns=== Neanderdallers het blykbaar [[oker]] as pigment gebruik. Dit is op terreine van 60&nbsp;000 tot 45&nbsp;000 jaar gelede aangetref.<ref name=Roebrooks2012>{{cite journal |author-last1=Roebroeks |author-first1=W. |author-last2=Sier |author-first2=M. J. |author-last3=Nielsen |author-first3=T. K. |display-authors=et al. |year=2012 |title=Use of red ochre by early Neandertals |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=109 |issue=6 |pages=1889–1894 |doi=10.1073/pnas.1112261109 |pmid=22308348 |pmc=3277516 |bibcode=2012PNAS..109.1889R |doi-access=free}}</ref> Hipoteses sluit in dat dit as liggaamsverf gebruik is.<ref>{{cite book |author-last1=d'Errico |author-first1=F. |author-last2=Vanhaeren |author-first2=M. |author-last3=Henshilwood |author-first3=C. |year=2009 |chapter=From the origin of language to the diversification of languages: What archaeology and paleoanthropology say? |title=Becoming eloquent: advances in the emergence of language, human cognition, and modern cultures |publisher=John Benjamins Publishing Company |page=25 |isbn=978-90-272-3269-4}}</ref> Houers waarin okerpigmente vermoedelik gemeng is, is in [[Roemenië]] ontdek, wat daarop dui dat die oker vir estetiese doeleindes gebruik is.<ref>{{cite journal |author-last1=Marin |author-first1=C. |author-last2=Moncele |author-first2=M.-H. |author-last3=Anghelinu |author-first3=M. |author-last4=Cârciumaru |author-first4=R. |title=The Cioarei-Boroșteni Cave (Carpathian Mountains, Romania): Middle Palaeolithic finds and technological analysis of the lithic assemblages |journal=Antiquity |year=2002 |volume=76 |issue=293 |pages=681–690 | doi=10.1017/S0003598X00091122|s2cid=130918977 }}</ref> [[Beeld:Decorated shell from Cueva Antón.jpg|thumb|220px|'n Skulp uit Spanje. Die binnekant (links) se natuurlike rooi kleur is so gelos, maar die buitekant (regs) is oranje geverf.]] Die Neanderdallers het voorwerpe met unieke vorms versamel en kon hulle gebruik het as versierings. 'n Voorbeeld is 'n skulpfossiel uit [[Italië]] wat blykbaar rooi geverf is; dit is 47&nbsp;500 jaar gelede 100&nbsp;km ver vervoer na die terrein waar dit ontdek is.<ref>{{cite journal |author-first1=M. |author-last1=Peresani |author-first2=M. |author-last2=Vanhaeren |author-first3=E. |author-last3=Quaggiotto |display-authors=et al. |year=2013 |title=An ochered fossil marine shell from the Mousterian of Fumane Cave, Italy |journal=PLOS ONE |volume=8 |issue=7 |page=e68572 |doi=10.1371/journal.pone.0068572 |pmc=3707824 |pmid=23874677 |bibcode=2013PLoSO...868572P |doi-access=free }}</ref> Daar is ook al voorgestel dat Neanderdallers verskeie voëldele, veral swart vere, as kunsmediums gebruik het.{{sfn|Finlayson|2019|loc=pp. 129–132}} In 2012 is 1&nbsp;699 terreine in Eurasië ondersoek en baie oorblyfsels van [[roofvoël]]s en [[kraaiagtiges]], wat nie gewoonlik deur mense geëet is nie, is gekry – veral vlerkbene is gevind en nie die res van die lyf nie, en dit lyk dus of veral die groot vere gepluk en as versierings gebruik is.<ref>{{cite journal |title=Birds of a feather: Neanderthal exploitation of raptors and corvids |doi=10.1371/journal.pone.0045927 |pmid = 23029321 |pmc=3444460 |journal=PLOS ONE |year= 2012 |volume=7 |issue=9 |page=e45927 |last1=Finlayson |first1=C. |last2=Brown |first2=K. |last3=Blasco |first3=R. |last4=Rosell |first4=J. |last5=Negro |first5=J. José |last6=Bortolotti |first6=G. R. |last7=Finlayson |first7=G. |author7-link=Geraldine Finlayson |last8=Sánchez Marco |first8=A. |last9=Giles Pacheco |first9=F. |last10=Rodríguez Vidal |first10=J. |last11=Carrión |first11=J. S. |last12=Fa |first12=D. A. |last13=Rodríguez Llanes |first13=J. M. |bibcode=2012PLoSO...745927F|doi-access=free }}</ref> In 2017 is 17 bene van [[Raaf|rawe]] met kepe gevind op 'n terrein van 43&nbsp;000 tot 38&nbsp;000 jaar gelede in [[Oekraïne]]. Die kepe was min of meer ewe ver van mekaar af en dit is die eerste bewys van voëlbene wat om 'n ander rede aangepas is as om dit te eet.<ref name=Errico2017>{{cite journal |last1=d’Errico |first1=F. |last2=Tsvelykh |first2=A. |title=A decorated raven bone from the Zaskalnaya VI (Kolosovskaya) Neanderthal site, Crimea |journal=PLOS ONE |year= 2017 |volume=12 |issue=3 |page=e0173435 |doi=10.1371/journal.pone.0173435 |pmid=28355292 |pmc=5371307 |bibcode=2017PLoSO..1273435M|doi-access=free }}</ref> [[Beeld:Neanderthal Engraving (Gorham's Cave Gibraltar).jpg|thumb|200px|Die gekrapte vloer van die Gorham-grot in [[Gibraltar]].]] Tot in 2014 is 63 vermeende graveermerke op 27 verskillende terreine in Europa en die Midde-Ooste ontdek. Daar word vermoed die merke het 'n simboliese betekenis gehad.<ref name=Majkic2018>{{cite journal |first1=A. |last1=Majkić |first2=F. |last2=d’Errico |first3=V. |last3=Stepanchuk |year=2018 |title=Assessing the significance of Palaeolithic engraved cortexes. A case study from the Mousterian site of Kiik-Koba, Crimea |journal=PLOS ONE |volume=13 |issue=5 |page=e0195049 |doi=10.1371/journal.pone.0195049 |pmid=29718916 |pmc=5931501 |bibcode=2018PLoSO..1395049M|doi-access=free }}</ref> In 2012 is diep krapmerke op die vloer van die Gorham-grot in [[Gibraltar]] ontdek wat ouer as 39&nbsp;000 jaar is. Die ontdekkers het dit vertolk as abstrakte kuns deur Neanderdallers.<ref>{{cite journal |author1=E. Callaway |title=Neanderthals made some of Europe's oldest art |year=2014 |journal=Nature News |doi=10.1038/nature.2014.15805 |s2cid=163840392 |url=http://www.nature.com/news/neanderthals-made-some-of-europe-s-oldest-art-1.15805}}</ref><ref>{{cite journal |first1=J. |last1=Rodríguez-Vidal |first2=F. |last2=d'Errico |first3=F. G. |last3=Pacheco |year=2014 |title=A rock engraving made by Neanderthals in Gibraltar |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=111 |issue=37 |pages=13301–13306 |doi=10.1073/pnas.1411529111 |pmc=4169962 |pmid=25197076 |bibcode=2014PNAS..11113301R|doi-access=free }}</ref> In 2018 is rooi kolle, skywe, lyne en ander patrone teen grotmure in Spanje ontdek wat na raming ouer as 66&nbsp;000 jaar is. Dit was minstens 20&nbsp;000 jaar voor die aankoms van die moderne mens in Wes-Europa en is dus vermoedelik deur Neanderdallers gemaak. Soortgelyke ikonografie is al aangetref op ander Wes-Europese terreine, soos in Frankryk en Spanje, en dit kon ook deur Neanderdallers aangebring gewees het.<ref name=pike2017/> ====Musiek==== [[Beeld:Flûte paléolithique (musée national de Slovénie, Ljubljana) (9420310527).jpg|thumb|200px|Die Divje-fluit in die Nasionale Museum van Slowenië.]] Die skerwe van vermeende Neanderdalfluite wat van die bene van bere gemaak is, is in die 1920's aangeteken in Potočka zijalka, [[Slowenië]], en Istállós-kői-barlang, [[Hongarye]],<ref>{{cite journal |last=Dobosi |first=V. T. |year=1985 |title=Jewelry, musical instruments and exotic objects from the Hungarian Palaeolithic |journal=Folia Archaeologica |volume=36 |pages=7–29}}</ref> en in 1985 in Mokriška jama, Slowenië; maar dit kon ook deur moderne mense gemaak gewees het.<ref>{{cite journal |last=Withalm |first=G. |year=2004 |title=New evidence for cave bear hunting from Potočka Zijalka Cave, Slovenia |journal=Mitteilungen der Kommission für Quartärforschung der Österreichischen Akademie der Wissenschaften |volume=13 |pages=219–234 |url=https://www.researchgate.net/publication/235339273}}</ref><ref name=Diedrich2015>{{cite journal |first=C. G. |last=Diedrich |year=2015 |title='Neanderthal bone flutes': simply products of Ice Age spotted hyena scavenging activities on cave bear cubs in European cave bear dens |journal=Royal Society Open Science |volume=2 |issue=4 |pages=140022 |doi=10.1098/rsos.140022 |pmid=26064624 |pmc=4448875 |bibcode=2015RSOS....240022D}}</ref> Die Divje-fluit van 43&nbsp;000 jaar gelede wat in 1995 in Slowenië ontdek is, word ook aan Neanderdallers toegeskryf,<ref>{{cite journal |url=https://books.google.com/books?id=Em-VJoURT9sC&pg=PA1 |first=R. |last=Fink |year=1997 |title=Neanderthal flute: oldest musical instrument: matches notes of do, re, mi scale: musicological analysis |journal=Crosscurrents |issue=183 |pages=1–9 |isbn=978-0-912424-12-5}}</ref> hoewel sommige kenners dit betwyfel.<ref name="GL2008">{{cite web |url=http://www.gore-ljudje.net/novosti/39105/ |title="Piščalka" iz Divjih bab ni neandertalska |language=sl |trans-title=The Divje Babe "Flute" is not Neanderthal |first=Mitja |last=Brodar |date=September 26, 2008 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20110728124424/http://www.gore-ljudje.net/novosti/39105/ |archive-date=July 28, 2011}}</ref> == Genetika == In 2010 is genetiese getuienis gepubliseer wat daarop dui dat Neanderdallers bygedra het tot die DNA van die moderne mens, moontlik deur verbastering tussen 80&nbsp;000 en 30&nbsp;000 jaar gelede. Volgens die studie het Neanderdal-gene tot 1-4% van die bevolking se [[genoom]] uitgemaak teen die tyd dat mense oor [[Eurasië]] begin versprei het (rofweg soos om een Neanderdaller as ’n groot-groot-groot-grootouer te hê).<ref>{{cite book |first1=Gregory |last1=Cochran |first2=Henry |last2=Harpending |title=The 10,000 Year Explosion: How Civilization Accelerated Human Evolution |publisher=Basic Books |year=2009 |location=New York |quote=Logically, if admixture occurred at all, it had to happen somewhere in Neanderthal-occupied territory, which means Europe and Western Asia.}}</ref> [[Ötzi|Ötzi die ysman]], Europa se oudste bewaarde [[mummie]], het ’n selfs groter persentasie Neanderdal-gene gehad.<ref>http://johnhawks.net/weblog/reviews/neandertals/neandertal_dna/neandertal-ancestry-iced-2012.html</ref> Onlangse bevindings dui aan mense buite Afrika kan selfs meer Neanderdal-gene hê – tot 20%.<ref>{{cite web|url=http://www.sciencemag.org/content/early/2014/01/28/science.1245938 |title=Resurrecting Surviving Neandertal Lineages from Modern Human Genomes |publisher=Science |date=2014-01-29 |accessdate=2014-02-02}}</ref> In Desember 2013 het navorsers berig Neanderdallers het hul dooies begrawe.<ref name="NYT-20131216">{{cite news |last=Wilford |first=John Noble |title=Neanderthals and the Dead |url=http://www.nytimes.com/2013/12/17/science/neanderthals-and-the-dead.html |date=16 Desember 2013 |work=New York Times |access-date=17 Desember 2013 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200414231034/https://www.nytimes.com/2013/12/17/science/neanderthals-and-the-dead.html |archive-date=14 April 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Wetenskaplikes het in dieselfde jaar vir die eerste keer die hele genoom van ’n Neanderdaller bekend gemaak. Die genoom is onttrek uit ’n toonbeentjie van ’n 130&nbsp;000 jaar oue Neanderdaller wat in ’n grot in [[Siberië]] gevind is.<ref name="NYT-20131218">{{cite news |last=Zimmer |first=Carl |title=Toe Fossil Provides Complete Neanderthal Genome |url=http://www.nytimes.com/2013/12/19/science/toe-fossil-provides-complete-neanderthal-genome.html |date=18 Desember 2013 |work=New York Times |access-date=18 Desember 2013 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200211213838/https://www.nytimes.com/2013/12/19/science/toe-fossil-provides-complete-neanderthal-genome.html |archive-date=11 Februarie 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> == Uitsterwing == Van die teorieë vir die uitsterwing van die Neanderdallers is: * Hulle was ’n ander spesie as die moderne mens en het uitgesterf weens [[klimaat]]sveranderings en interaksies met moderne mense; hulle is vervang deur die moderne mens, wat sowat 80&nbsp;000 jaar gelede in hul habitats inbeweeg het.<ref>{{cite news |date=24 Oktober 2007 |title=First genocide of human beings occurred 30,000 years ago |url=http://english.pravda.ru/science/mysteries/24-10-2007/99419-genocide-0 |work=Pravda |access-date=18 Mei 2009 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20150909085220/http://english.pravda.ru/science/mysteries/24-10-2007/99419-genocide-0/ |archive-date= 9 September 2015 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref> Mededinging met die mens het waarskynlik bygedra tot hul uitsterwing.<ref>{{cite news |first=Robin |last=McKie |date=17 Mei 2009 |title=How Neanderthals met a grisly fate: devoured by humans |url=http://www.guardian.co.uk/science/2009/may/17/neanderthals-cannibalism-anthropological-sciences-journal |work=[[The Observer]] |access-date=18 Mei 2009 |location=London |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20130719011301/http://www.guardian.co.uk/science/2009/may/17/neanderthals-cannibalism-anthropological-sciences-journal |archive-date=19 Julie 2013 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref><ref>{{cite journal |doi=10.1016/j.quaint.2012.02.037 |title=The Quaternary megafaunal extinction and the fate of Neanderthals: An integrative working hypothesis |year=2013 |last1=Hortolà |first1=Policarp |last2=Martínez-Navarro |first2=Bienvenido |journal=Quaternary International |volume=295 |pages=69–72 |bibcode=2013QuInt.295...69H}}</ref> Die wetenskaplike en skrywer [[Jared Diamond]] stel ’n scenario van gewelddadige konflik en verdringing voor.<ref name="thirdchimp">{{cite book|first=Jared M. |last=Diamond |title=The third chimpanzee: the evolution and future of the human animal |publisher=HarperCollins |location=New York |year=1992 |page=52 |isbn=0-06-098403-1 |oclc=60088352}}</ref> * Neanderdallers was ’n moderne subspesie wat met moderne mense verbaster het en in dié spesie opgeneem is. * Siektes van die moderne mens waarteen die Neanderdallers nie immuun was nie, kon ook ’n faktor gewees het. === Klimaat === Sowat 55 000 jaar gelede het die weer wild begin wissel van uiters koue tot uiters warm toestande en weer terug binne ’n paar dekades. Die Neanderdallers kon goed by die koue aanpas, maar die vinnige veranderings het [[ekologie]]se veranderings veroorsaak waarby hulle nie kon aanpas nie: bekende plante en diere sou binne ’n leeftyd deur heeltemal verskillendes vervang gewees het. Die Neanderdallers se lokvaltegnieke sou begin misluk het namate graslande bome vervang het. Baie Neanderdallers sou uitgesterf het tydens hierdie wisselings, wat sowat 30&nbsp;000 jaar gelede ’n hoogtepunt bereik het.<ref name="sciam">"[http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=the-mysterious-downfall The Mysterious Downfall of the Neandertals]", ''Scientific American'', Augustus 2009</ref> Ondersoeke van Neanderdal-liggaamstrukture het gewys hulle het meer [[energie]] nodig gehad om te oorleef as enige ander [[hominied]]spesie. Hul energiebehoeftes was tot 100-350 kalorieë per dag groter as dié van moderne mense.<ref>{{cite journal |first1=Andrew W. |last1=Froehle |first2=Steven E. |last2=Churchill |year=2009 |title=Energetic Competition Between Neandertals and Anatomically Modern Humans |url=http://www.paleoanthro.org/static/journal/content/PA20090096.pdf |journal=PaleoAnthropology |pages=96–116}}</ref> Toe voedsel skaars begin word, kon hierdie verskil ’n groot rol gespeel het in hul uitsterwing.<ref name="sciam" /> === Verbastering === [[Beeld:Homo sapiens sapiens, Oase, Rumänien (Daniela Hitzemann).jpg|thumb|160px|'n Rekonstruksie van Oase 2, die mens uit die laat Paleolitikum wat sowat 7,3% Neanderdal-DNS gehad het (van 'n voorouer vier tot slegte geslagte vorentoe).]] ’n Alternatief vir die uitsterwingsteorie is dat Neanderdallers in die [[Cro-Magnon]]-bevolking opgeneem is deur verbastering. Dit weerspreek die onlangse teorie dat die moderne mens sy oorsprong in [[Afrika]] het, aangesien dit sou impliseer minstens ’n deel van die genoom van Europeërs is van Neanderdallers afkomstig. Hoewel die [[Denemarke|Deense]] etnograaf en geograaf Hans Petter Steensby sterk klem daarop gelê het dat alle moderne mense van gemengde afkoms is, het hy die verbasteringsteorie in 1907 voorgestel<ref>[http://img.kb.dk/tidsskriftdk/pdf/gto/gto_0019-PDF/gto_0019_67206.pdf ''Geografisk Tidsskrift, Bind 19 (1907)''] {{pdf}}, opgesoek in Desember 2013</ref> Hy het die destyds wydverspreide idee dat Neanderdallers aapagtig en minderwaardig was, sterk veroordeel. ’n Groot voorstander van die verbasteringsteorie is die paleoantropoloog Erik Trinkaus van die Universiteit van Washington.<ref>Dan Jones: ''The Neanderthal within.'', New Scientist 193.2007, H. 2593 (3 Maart), 28–32. [http://news.yahoo.com/s/hsn/20061030/hl_hsn/modernhumansneanderthalsmayhaveinterbred Modern Humans, Neanderthals May Have Interbred]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}; [http://www.cosmosmagazine.com/node/814 Humans and Neanderthals interbred] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090222210101/http://www.cosmosmagazine.com/node/814 |date=22 Februarie 2009 }}</ref> Hy beweer verskeie fossiele is die resultaat van verbastering, insluitende die "kind van Lagar Velho", ’n skelet wat in Portugal gevind is en uit sowat 24&nbsp;000 jaar gelede dateer.<ref>[http://www.talkorigins.org/faqs/homs/lagarvelho.html talkorigins.org]; [http://www.guardian.co.uk/science/story/0,,1871842,00.html guardian.co.uk]</ref><ref>[http://johnhawks.net/weblog/reviews/neandertals/gorhams_28000_date_2006.html Not a lasting last for the Neandertals – John Hawks weblog], 13 September 2006</ref> In ’n 2006-publikasie deur onder andere Trinkaus, is beweer die fossiele wat in 1952 in ’n grot in [[Roemenië]] ontdek is, is ook nasate van voorheen verbasterde bevolkings. Genetiese navorsing toon dat ’n mate van verbastering kon plaasgevind het.<ref>"[http://www.nytimes.com/2012/07/27/science/cousins-of-neanderthals-left-dna-in-africa-scientists-report.html?_r=1 Cousins of Neanderthals Left DNA in Africa, Scientists Report]". ''The New York Times''. 26 Julie 2012.</ref> Die genoom van alle nie-Afrikane sluit dele in wat van Neanderdal-afkoms is<ref>{{cite journal |doi=10.1093/molbev/msr024 |title=An X-Linked Haplotype of Neandertal Origin is Present Among All Non-African Populations |year=2011 |last1=Yotova |first1=V. |last2=Lefebvre |first2=J.-F. |last3=Moreau |first3=C. |last4=Gbeha |first4=E. |last5=Hovhannesyan |first5=K. |last6=Bourgeois |first6=S. |last7=Bédarida |first7=S. |last8=Azevedo |first8=L. |last9=Amorim |first9=A. |last10=Sarkisian |first10=T. |last11=Avogbe |first11=P. H. |last12=Chabi |first12=N. |last13=Dicko |first13=M. H. |last14=Kou' Santa Amouzou |first14=E. S. |last15=Sanni |first15=A. |last16=Roberts-Thomson |first16=J. |last17=Boettcher |first17=B. |last18=Scott |first18=R. J. |last19=Labuda |first19=D. |journal=Molecular Biology and Evolution |volume=28 |issue=7 |pages=1957–62 |pmid=21266489}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://news.discovery.com/human/genetics-neanderthal-110718.html |title=All Non-Africans Part Neanderthal, Genetics Confirm : Discovery News |access-date=15 Februarie 2014 |archive-date=17 November 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121117043242/http://news.discovery.com/human/genetics-neanderthal-110718.html |url-status=dead }}</ref> vanweë die verbastering van Neanderdallers en die voorouers van Eurasiërs. Eerder as ’n opname van die Neanderdal-bevolking, lyk dit of die geenuitruiling ’n beperkte tydsduur en omvang gehad het. ’n Geskatte 1-4% van die DNA van Europeërs en Asiate is nie-modern en dieselfde as Neanderdal-DNA eerder as dié van Suider-Afrikaners. Uit meer onlangse genetiese studies blyk egter die moderne mens kon met twee groepe archaïese mense verbaster het: Neanderdallers en ''[[Homo denisova]]''.<ref name="NYT-01302012">{{cite news |last=Mitchell |first=Alanna |title=DNA Turning Human Story Into a Tell-All |url=http://www.nytimes.com/2012/01/31/science/gains-in-dna-are-speeding-research-into-human-origins.html |date=30 Januarie 2012 |publisher=NYTimes |access-date=31 Januarie 2012 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20190601064907/https://www.nytimes.com/2012/01/31/science/gains-in-dna-are-speeding-research-into-human-origins.html |archive-date=1 Junie 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Teenstanders van die teorie meen die tekens van Neanderdal-verbastering kan wees vanweë ’n gemeenskaplike voorouer van beide die Neanderdallers en moderne mense, en dus nie verbastering nie.<ref>{{cite web |url=http://www.theguardian.com/science/2012/aug/14/study-doubt-human-neanderthal-interbreeding |title=Study casts doubt on human-Neanderthal interbreeding theory |first=Alok |last=Jha |work=[[The Guardian]] |date=14 Augustus 2012 |access-date=19 Februarie 2015 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20191009121122/https://www.theguardian.com/science/2012/aug/14/study-doubt-human-neanderthal-interbreeding |archive-date=9 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite journal |doi=10.1016/j.gene.2013.06.005 |title=Neanderthal and Denisova genetic affinities with contemporary humans: Introgression versus common ancestral polymorphisms |year=2013 |last1=Lowery |first1=Robert K. |last2=Uribe |first2=Gabriel |last3=Jimenez |first3=Eric B. |last4=Weiss |first4=Mark A. |last5=Herrera |first5=Kristian J. |last6=Regueiro |first6=Maria |last7=Herrera |first7=Rene J. |journal=Gene |volume=530 |pages=83–94 |pmid=23872234 |issue=1}}</ref> Die antropologie-professor John D. Hawks meen weer die genetiese ooreenkoms met die Neanderdallers kan die gevolg wees van beide ’n gemeenskaplike voorouer en verbastering en nie net een van die twee nie.<ref name="HawksAnnuRev">{{cite journal |doi=10.1146/annurev-anthro-092412-155548 |title=Significance of Neandertal and Denisovan Genomes in Human Evolution |year=2013 |last1=Hawks |first1=John |journal=Annual Review of Anthropology |volume=42 |pages=433–49}}</ref> ===Siektes=== Moderne mense kon Neanderdallers met siektes uit Afrika aangesteek en so tot hulle uitsterwing bygedra het. 'n Gebrek aan [[Immuunstelsel|immuniteit]], tesame met 'n klein bevolking, was moontlik verwoestend vir die Neanderdallers. 'n Klein genetiese diversiteit kon ook minder van hulle immuun teen hierdie siektes gemaak het. Verder kon klein bevolkings en verbastering geboortedefekte vererger het, wat tot hulle finale uitsterwing kon gelei het.<ref name=rios2019/> In die laat 20ste eeu is die Forevolk van [[Nieu-Guinee]] afgemaai deur 'n siekte bekend as kurusiekte, wat veroorsaak word deur die eet van [[prion]]s, wat in breinweefsel voorkom. Mense met die 129-variant van die [[PRNP]]-geen was agter natuurlik immuun teen die siekte. Die bestudering van dié geen het gelei tot die ontdekking dat die 129-variant algemeen in moderne mense voorgekom het, wat kan dui op wydverspreide [[kannibalisme]] op 'n sekere tyd in die menslike [[voorgeskiedenis]]. Neanderdallers het in 'n mate kannibalisme beoefen en saam met moderne mense gelewe, en daarom spekuleer die Britse paleoantropoloog Simon Underdown dat moderne mense 'n vorm van die kurusiekte aan Neanderdallers oorgedra het en, omdat die 129-variant blykbaar nie in Neanderdallers voorgekom het nie, het die siekte hulle uitgewis.<ref name=underdown2008>{{cite journal |first=S. |last=Underdown |year=2008 |title=A potential role for transmissible spongiform encephalopathies in Neanderthal extinction |journal=Medical Hypotheses |volume=71 |issue=1 |pages=4–7 |doi=10.1016/j.mehy.2007.12.014 |pmid=18280671}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Liberski |first1=P. |title=Kuru: a journey back in time from Papua New Guinea to the Neanderthals' extinction |journal=Pathogens |volume=2 |issue=3 |pages=472–505 |year=2013 |pmid=25437203 |pmc=4235695 |doi=10.3390/pathogens2030472 |doi-access=free}}</ref> == Fossiele == Fossiele van ''H. neanderthalensis'' wat gevind is, sluit in: {{div col|colwidth=20em}} * Altamura-mens * Bontnewydd * Tabun C1 * Tabun C1 * Krapina * Obi-Rakhmat 1 * Teshik-Tash-skedel * La Ferrassie 1 * Saccopastore 1 * [[Shanidar-grot#Shanidar 1|Shanidar 1]] * La Chapelle-aux-Saints 1 * Amud 7 * Sidrón-grot-fossiele * La Quina 5 * La Quina 18 * Amud 1 * Berg Circeo 1-fossiele * Neanderthal 1 * Engis * Gibraltar 1 * Le Moustier * Lapedo-kind {{div col end}} ==Verwysings== {{Verwysings|25em|verwysings= <ref name=stringer>{{cite journal |first=C. |last=Stringer |year=2012 |title=The status of ''Homo heidelbergensis'' (Schoetensack 1908) |journal=Evolutionary Anthropology |volume=21 |issue=3 |pages=101–107|doi=10.1002/evan.21311 |pmid=22718477 |s2cid=205826399 |doi-access=free}}</ref> <ref name=gomez2019>{{cite journal |first=A. |last=Gómez-Robles |year=2019 |title=Dental evolutionary rates and its implications for the Neanderthal–modern human divergence |journal=Science Advances |volume=5 |issue=5 |page=eaaw1268 |doi=10.1126/sciadv.aaw1268 |pmid=31106274 |pmc=6520022 |bibcode=2019SciA....5.1268G}}</ref> <ref name=meyer2016>{{cite journal |first1=M. |last1=Meyer |first2=J. |last2=Arsuaga |first3=C.|last3=de Filippo |first4=S. |last4=Nagel |title=Nuclear DNA sequences from the Middle Pleistocene Sima de los Huesos hominins |journal=Nature |volume=531 |issue=7595 |pages=504–507 |year=2016 |doi=10.1038/nature17405 |pmid=26976447 |bibcode=2016Natur.531..504M |s2cid=4467094}}</ref> <ref name=Shaw1999>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=8HKDtlPuM2oC&pg=PA408 |title=A dictionary of archaeology |year=1999 |publisher=Blackwell |isbn=978-0-631-17423-3 |editor1-last=Shaw |editor1-first=I. |page=408 |editor2-last=Jameson |editor2-first=R.}}</ref> <ref name=hayden2012>{{cite journal |first=B. |last=Hayden |year=2012 |title=Neandertal social structure? |journal=Oxford Journal of Archaeology |volume=31 |issue=1 |pages=1–26 |doi=10.1111/j.1468-0092.2011.00376.x}}</ref> <ref name=kedar2019>{{cite journal |last1=Kedar |first1=Y. |last2=Barkai |first2=R. |title=The significance of air circulation and hearth location at Paleolithic cave sites |journal=Open Quaternary |year=2019 |volume=5 |issue=1 |page=4 |doi=10.5334/oq.52 |doi-access=free}}</ref> <ref name=schmidt>{{cite journal |last1=Schmidt |first1=P. |last2=Blessing |first2=M. |last3=Rageot |first3=M. |last4=Iovita |first4=R. |last5=Pfleging |first5=J. |last6=Nickel |first6=K. G. |last7=Righetti |first7=L. |last8=Tennie |first8=C. |title=Birch tar production does not prove Neanderthal behavioral complexity |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |year=2019 |volume=116 |issue=36 |pages=17707–17711 |doi=10.1073/pnas.1911137116 |pmid=31427508 |pmc=6731756|doi-access=free }}</ref> <ref name=hoffecker2009>{{cite journal |last1=Hoffecker |first1=J. F. |title=The spread of modern humans in Europe |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |year= 2009 |volume=106 |issue=38 |pages=16040–16045 |doi=10.1073/pnas.0903446106 |pmid=19571003 |pmc=2752585 |bibcode=2009PNAS..10616040H|doi-access=free }}</ref> <ref name=Hardy2020>{{cite journal |first1=B. L. |last1=Hardy |first2=M.-H. |last2=Moncel |first3=C. |last3=Kerfant |display-authors=et al. |year=2020 |title=Direct evidence of Neanderthal fibre technology and its cognitive and behavioral implications |journal=Scientific Reports |volume=10 |issue=4889 |pages=4889 |doi=10.1038/s41598-020-61839-w |pmid=32273518 |pmc=7145842 |bibcode=2020NatSR..10.4889H}}</ref> <ref name=ferentinos2012>{{cite journal |last1=Ferentinos |first1=G. |last2=Gkioni |first2=M. |last3=Geraga |first3=M. |last4=Papatheodorou |first4=G. |year=2012 |title=Early seafaring activity in the southern Ionian Islands, Mediterranean Sea |journal=Journal of Archaeological Science |volume=39 |issue=7 |pages=2167–2176 |doi=10.1016/j.jas.2012.01.032 |bibcode=2011JQS....26..553S}}</ref> <ref name=buckley>{{cite journal |first1=S. |last1=Buckley |first2=K. |last2=Hardy |first3=M. |last3=Huffman |year=2013 |title=Neanderthal self-medication in context |journal=Antiquity |volume=87 |issue=337 |pages=873–878 |doi=10.1017/S0003598X00049528 |s2cid=160563162 |url=https://www.researchgate.net/publication/256374897}}</ref> <ref name=hardy2012>{{cite journal |first1=K. |last1=Hardy |first2=S. |last2=Buckley |first3=M. J. |last3=Collins |first4=A. |last4=Estalrrich |year=2012 |title=Neanderthal medics? Evidence for food, cooking, and medicinal plants entrapped in dental calculus |journal=The Science of Nature |volume=99 |issue=8 |pages=617–626 |doi=10.1007/s00114-012-0942-0 |pmid=22806252 |url=https://www.researchgate.net/publication/229160372 |bibcode=2012NW.....99..617H |s2cid=10925552}}</ref> <ref name=dusseldorp2013>{{cite book |author-first=G. L. |author-last=Dusseldorp |year=2013 |chapter=Neanderthals and cave hyenas: co-existence, competition or conflict? |title=Zooarchaeology and modern human origins |pages=191–208 |chapter-url=https://link.springer.com/content/pdf/10.1007%2F978-94-007-6766-9_12.pdf |doi=10.1007/978-94-007-6766-9_12 |series=Vertebrate paleobiology and paleoanthropology |publisher=Springer Science+Business Media Dordrecht |editor1-first=J. L. |editor1-last=Clark |editor2-first=J. D. |editor2-last=Speth |isbn=978-94-007-6765-2}}</ref> <ref name=Errico2017>{{cite journal |last1=d’Errico |first1=F. |last2=Tsvelykh |first2=A. |title=A decorated raven bone from the Zaskalnaya VI (Kolosovskaya) Neanderthal site, Crimea |journal=PLOS ONE |year= 2017 |volume=12 |issue=3 |page=e0173435 |doi=10.1371/journal.pone.0173435 |pmid=28355292 |pmc=5371307 |bibcode=2017PLoSO..1273435M|doi-access=free }}</ref> <ref name=Hoffman>{{cite journal |author-first1=D. L. |author-last1=Hoffman |author-last2=Angelucci |author-first2=D. E. |author-last3=Villaverde |author-first3=V. |author-last4=Zapata |author-first4=Z. |author-last5=Zilhão |author-first5=J. |year=2018 |title=Symbolic use of marine shells and mineral pigments by Iberian Neandertals 115,000 years ago |journal=Science Advances |volume=4 |issue=2 |pages=eaar5255 |doi=10.1126/sciadv.aar5255 |pmid=29507889 |pmc=5833998 |bibcode=2018SciA....4.5255H}}</ref> <ref name=Moncel2012>{{cite journal |first1=M.-H. |last1=Moncel |first2=L. |last2=Chiotti |first3=C. |last3=Gaillard |first4=G. |last4=Onoratini |first5=D. |last5=Pleurdeau |year=2012 |title=Non utilitarian objects in the Palaeolithic: emergence of the sense of precious? |journal=Archaeology, Ethnology & Anthropology of Eurasia |volume=401 |pages=25–27<!--only citing these pages--> |doi=10.1016/j.aeae.2012.05.004 |url=https://www.researchgate.net/publication/230703161}}</ref> <ref name=Turk2018>{{cite journal |url=https://www.academia.edu/37720432 |first1=M. |last1=Turk |first2=I. |last2=Turk |first3=L. |last3=Dimkaroski |year=2018 |title=The Mousterian musical instrument from the Divje Babe I Cave (Slovenia): arguments on the material evidence for Neanderthal musical behaviour |journal=L'Anthropologie |volume=122 |issue=4 |pages=1–28 |doi=10.1016/j.anthro.2018.10.001|s2cid=133682741 }}</ref> <ref name=Aubert2018>{{cite journal |first1=M. |last1=Aubert |first2=A. |last2=Brumm |first3=J. |last3=Huntley |year=2018 |title=Early dates for 'Neanderthal cave art' may be wrong |journal=Journal of Human Evolution |volume=125 |pages=215–217 |doi=10.1016/j.jhevol.2018.08.004 |pmid=30173883|s2cid=52145541 }}</ref> <ref name=pike2017>{{cite journal |last1=Pike |first1=A. W. |last2=Hoffmann |first2=D. L. |last3=Pettitt |first3=P. B. | last4=García-Diez |first4=M. |last5=Zilhão |first5=J. |year=2017 |title=Dating Palaeolithic cave art: Why U–Th is the way to go |url=http://dro.dur.ac.uk/22566/1/22566.pdf | journal=Quaternary International |volume=432 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.quaint.2015.12.013 | bibcode=2017QuInt.432...41P}}</ref> <ref name=hoffmann2018>{{cite journal |first1=D. L. |last1=Hoffmann |first2=C. D. |last2=Standish |first3=M. |last3=García-Diez |first4=P. B. |last4=Pettitt |first5=J. A. |last5=Milton |first6=J. |last6=Zilhão |first7=J. J. |last7=Alcolea-González |first8=P. |last8=Cantalejo-Duarte |first9=H. |last9=Collado |first10=R. |last10=de Balbín |first11=M. |last11=Lorblanchet |first12=J. |last12=Ramos-Muñoz |first13=G.-C. |last13=Weniger |first14=A. W. G. |last14=Pike |year=2018 |title=U-Th dating of carbonate crusts reveals Neandertal origin of Iberian cave art |journal=Science |volume=359 |issue=6378 |pages=912–915 |doi=10.1126/science.aap7778 |pmid=29472483 |bibcode=2018Sci...359..912H |doi-access=free}}</ref> <ref name=wunn2000>{{cite journal |last=Wunn |first=I. | year=2000 | title=Beginning of religion | journal=Numen |volume=47 |number=4 |pages=417–452 |url=https://www.researchgate.net/publication/240682150 |doi=10.1163/156852700511612}}</ref> <ref name=dediu2018>{{cite journal |first1=D. |last1=Dediu |first2=S. C. |last2=Levinson |year=2018 |title=Neanderthal language revisited: not only us |journal=Current Opinion in Behavioral Sciences |volume=21 |pages=49–55 |doi=10.1016/j.cobeha.2018.01.001 |url=https://pure.mpg.de/rest/items/item_2521815_7/component/file_2538918/content |hdl=21.11116/0000-0000-1667-4 |s2cid=54391128 |hdl-access=free}}</ref> <ref name="danastasio2013">{{cite journal |first1=R. |last1=D’Anastasio |first2=S. |last2=Wroe |first3=C. |last3=Tuniz |first4=L. |last4=Mancini |first5=D. T. |last5=Cesana |year=2013 |title=Micro-biomechanics of the Kebara 2 hyoid and its implications for speech in Neanderthals |journal=PLOS ONE |volume=8 |issue=12 |page=e82261 |doi=10.1371/journal.pone.0082261 |pmc=3867335 |pmid=24367509 |bibcode=2013PLoSO...882261D|doi-access=free }}</ref> <ref name=Kislev2018>{{cite journal |first1=M. |last1=Kislev |first2=R. |last2=Barkai |year=2018 |title=Neanderthal and woolly mammoth molecular resemblance |journal=Human Biology |volume=90 |issue=2 |pages=115–128 |doi=10.13110/humanbiology.90.2.03 |pmid=33951886 |s2cid=106401104}}</ref> <ref name=Azevedo2017>{{cite journal |last1=de Azevedo |first1=S. |last2=González |first2=M. F. |last3=Cintas |first3=C. |display-authors=3 |last4=Ramallo |first4=V. |last5=Quinto-Sánchez |first5=M. |last6=Márquez |first6=F. |last7=Hünemeier |first7=T. |last8=Paschetta |first8=C. |last9=Ruderman |first9=A. |last10=Navarro |first10=P. |last11=Pazos |first11=B. A. |last12=Silva de Cerqueira |first12=C. C. |last13=Velan |first13=O. |last14=Ramírez-Rozzi |first14=F. |last15=Calvo |first15=N. |last16=Castro |first16=H. G. |last17=Paz |first17=R. R. |last18=González-José |first18=R. |title=Nasal airflow simulations suggest convergent adaptation in Neanderthals and modern humans |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |year=2017 |volume=114 |issue=47 |pages=12442–12447 |doi=10.1073/pnas.1703790114 |pmid=29087302 |pmc=5703271|doi-access=free }}</ref> <ref name="Helmuth1998">{{Cite journal |last=Helmuth |first=H. |title=Body height, body mass and surface area of the Neanderthals |journal=Zeitschrift für Morphologie und Anthropologie |volume=82 |issue=1 |pages=1–12 |year=1998 |doi=10.1127/zma/82/1998/1 |pmid=9850627 |jstor=25757530}}</ref> <ref name=Ruebens2013>{{cite journal |url=https://www.academia.edu/4182063 |first=K. |last=Ruebens |year=2013 |title=Regional behaviour among late Neanderthal groups in Western Europe: A comparative assessment of late Middle Palaeolithic bifacial tool variability |journal=Journal of Human Evolution |volume=65 |issue=4 |pages=341–362 |doi=10.1016/j.jhevol.2013.06.009 |pmid=23928352}}</ref> <ref name=Demay2012>{{cite journal |last1=Demay |first1=L. |last2=Péan |first2=S. |last3=Patou-Mathis |first3=M. |title=Mammoths used as food and building resources by Neanderthals: zooarchaeological study applied to layer 4, Molodova I (Ukraine) |journal=Quaternary International |year=2012 |volume=276–277 |pages=212–226 |doi=10.1016/j.quaint.2011.11.019 |bibcode=2012QuInt.276..212D |hdl=2268/190618 |url=http://orbi.ulg.ac.be/bitstream/2268/190618/1/Demay%20et%20al%2c%202012%20Molodova.pdf}}</ref> <ref name=sankararaman2014>{{cite journal |last1=Sankararaman |first1=S.|last2=Mallick |first2=S. |last3=Dannemann |first3=M. |last4=Prüfer |first4=K. |last5=Kelso |first5=J. |last6=Pääbo |first6=S. |last7=Patterson |first7=N. |last8=Reich |first8=D. |title=The genomic landscape of Neanderthal ancestry in present-day humans |journal=Nature |year= 2014 |volume=507 |issue=7492 |pages=354–357 |doi=10.1038/nature12961 |pmid=24476815 |pmc=4072735 |bibcode=2014Natur.507..354S}}</ref> <ref name="Peyrégne">{{cite journal |last1=Peyrégne |first1=S. |last2=Slon |first2=V. |last3=Mafessoni |first3=F. |display-authors=et al. |title=Nuclear DNA from two early Neandertals reveals 80 ka of genetic continuity in Europe |journal=Science Advances |volume=5 |number=6 |page=eaaw5873 |year=2019 |doi=10.1126/sciadv.aaw5873 |pmid=31249872 |pmc=6594762 |bibcode=2019SciA....5.5873P}}</ref> <ref name="Kuhlwilm">{{cite journal |last1=Kuhlwilm |first1=M. |title=Ancient gene flow from early modern humans into eastern Neanderthals |journal=Nature |year=2016 |volume=530 |issue=7591 |pages= 429–433 |doi=10.1038/nature16544 |pmid=26886800 |pmc=4933530 |bibcode=2016Natur.530..429K}}</ref> <ref name=Pennisi>{{cite journal |doi=10.1126/science.340.6134.799 |pmid=23687020 |title=More genomes from Denisova Cave show mixing of early human groups |journal=Science |volume=340 |issue=6134 |page=799 |year=2013 |last1=Pennisi |first1=E. |bibcode=2013Sci...340..799P}}</ref> <ref name=vernot2014>{{cite journal |title=Resurrecting surviving Neandertal lineages from modern human genomes |journal=Science |volume=343 |issue=6174 |pages=1017–1021 |year=2014 |bibcode=2014Sci...343.1017V |last1=Vernot |first1=B. |last2=Akey |first2=J. M. |doi=10.1126/science.1245938 |pmid=24476670 |s2cid=23003860}}</ref> <ref name=Dolgova2018>{{cite journal |first1=O. |last1=Dolgova |first2=O. |last2=Lao |year=2018 |title=Evolutionary and medical consequences of archaic introgression into modern human genomes |journal=Genes |volume=9 |issue=7 |page=358 |doi=10.3390/genes9070358 |pmc=6070777 |pmid=30022013 |doi-access=free}}</ref> <ref name=Kreisstadt2017>{{cite web |url=http://www.mettmann.de/neandertal/schreibweise.php |title=Neandertal oder Neanderthal? Was ist denn nun richtig? |publisher=Kreisstadt Mettmann |trans-title=Neandertal or Neanderthal? So which is actually right? |access-date=February 1, 2017</ref> <ref name=king1864>{{cite journal |first=W. |last=King |year=1864 |title=The reputed fossil man of the Neanderthal |journal=Quarterly Journal of Science |volume=1 |page=96 |url=https://afanporsaber.com/wp-content/uploads/2017/10/The-reputed-fossil-man-of-the-Neanderthal.pdf}}</ref> <ref name=Langdon2016>{{cite book |first=J. H. |last=Langdon |year=2016 |chapter=Case study 18. Neanderthals in the mirror: imagining our relatives |title=The science of human evolution: getting it right |publisher=Springer |isbn=978-3-319-41584-0}}</ref> <ref name=currat2004>{{cite journal |doi=10.1371/journal.pbio.0020421 |title=Modern humans did not admix with Neanderthals during their range expansion into Europe |year=2004 |last1=Currat |first1=M. |last2=Excoffier |first2=L. |journal=PLOS Biology |volume=2 |issue=12 |page=e421 |pmid=15562317 |pmc=532389}}</ref> <ref name=rogers2017>{{cite journal |first1=A. R. |last1=Rogers |first2=R. J. |last2=Bohlender |first3=C. D. |last3=Huff |title=Early history of Neanderthals and Denisovans |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=114 |issue=37 |year=2017 |pages=9859–9863 |doi=10.1073/pnas.1706426114 |pmid=28784789 |pmc=5604018|doi-access=free }}</ref> <ref name="speciation">{{cite journal |last1=Hublin |first1=J. J. |year=2009 |title=The origin of Neandertals |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=106 |issue=38 |pages=16022–16027 |bibcode=2009PNAS..10616022H |doi=10.1073/pnas.0904119106 |jstor=40485013|pmc=2752594 |pmid=19805257|doi-access=free }}</ref> <ref name=juric>{{cite journal |first1=I. |last1=Juric |first2=S. |last2=Aeschbacher |first3=G. |last3=Coop |year=2016 |title=The strength of selection against Neanderthal introgression |journal=PLOS Genetics |volume=12 |issue=11 |pages=e1006340 |doi=10.1371/journal.pgen.1006340 |pmid=27824859 |pmc=5100956}}</ref> <ref name=Trinkaus2011>{{cite journal |first=E. |last=Trinkaus |year=2011 |title=Late Pleistocene adult mortality patterns and modern human establishment |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=108 |issue=4 |pages=1267–1271 |doi=10.1073/pnas.1018700108 |pmc=3029716 |pmid=21220336 |bibcode=2011PNAS..108.1267T|doi-access=free }}</ref> <ref name=Gomez2018>{{cite journal |first1=A. |last1=Gómez-Olivencia |first2=A. |last2=Barash |first3=D. |last3=García-Martínez |display-authors=et al. |year=2018 |title=3D virtual reconstruction of the Kebara 2 Neandertal thorax |journal=Nature Communications |volume=9 |issue=4387 |pages=4387 |doi=10.1038/s41467-018-06803-z |pmc=6207772 |pmid=30377294 |bibcode=2018NatCo...9.4387G}}</ref> <ref name=etrinkaus1981>{{cite book |first=E. |last=Trinkaus |year=1981 |title=Aspects of human evolution |chapter=Neanderthal limb proportions and cold adaptation |publisher=Taylor and Francis Ltd. |editor-first=C. B. |editor-last=Stringer}}</ref> <ref name=pearce2013>{{cite journal |first1=E. |last1=Pearce |first2=C. |last2=Stringer |first3=R. I. M. |last3=Dunbar |year=2013 |title=New insights into differences in brain organization between Neanderthals and anatomically modern humans |journal=Proceedings of the Royal Society B |volume=280 |issue=1758 |page=20130168 |doi=10.1098/rspb.2013.0168 |pmc=3619466 |pmid=23486442}}</ref> <ref name="Geometric Morphometrics and Paleone">{{cite journal |last1=Bruner |first1=Emiliano |date=2004 |title=Geometric Morphometrics and Paleoneurology: Brain Shape Evolution in the Genus ''Homo'' |journal=Journal of Human Evolution |volume=47 |issue=5 |pages=279–303 |doi=10.1016/j.jhevol.2004.03.009 |pmid=15530349 }}</ref> <ref name="Morphological Differences in the Pa">{{cite journal |last1=Bruner |first1=Emiliano |date=2010 |title=Morphological Differences in the Parietal Lobes with the Human Genus: A Neurofunctional Perspective |journal=Current Anthropology |volume=51 |issue=1 |pages=S77–S88 |doi=10.1086/650729 |s2cid=146587487 }}</ref> <ref name="Encephalization and Allometric Traj">{{cite journal |last1=Bruner |first1=Emiliano |last2=Manzi |first2=Giorgio |last3=Arsuaga |first3=Juan Luis |date=2003 |title=Encephalization and Allometric Trajectories in the Genus ''Homo'': Evidence from the Neandertal and Modern Lineages |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America |volume=100 |issue=26 |pages=15335–15340 |doi=10.1073/pnas.2536671100 |pmid=14673084 |pmc=307568 |bibcode=2003PNAS..10015335B |doi-access=free }}</ref> <ref name=Weaver2005>{{cite journal |last1=Weaver |first1=Anne |date=2005 |title=Reciprocal Evolution of the Cerebellum and Neocortex in Fossil Humans |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America |volume=102 |issue=10 |pages=3576–3580 |doi=10.1073/pnas.0500692102 |doi-access=free |pmid=15731345 |pmc=553338 |bibcode=2005PNAS..102.3576W}}</ref> <ref name="Wynnetal2016">{{cite journal |last1= Wynn |first1= Thomas |last2= Overmann |first2= Karenleigh A |last3= Coolidge |first3= Frederick L |date= 2016 |title= The false dichotomy: A refutation of the Neandertal indistinguishability claim |journal= Journal of Anthropological Sciences |volume=94 |issue= 94 |pages= 201–221 |doi= 10.4436/jass.94022 |pmid= 26708102 }}</ref> <ref name=dannemann>{{cite journal |last1=Dannemann |first1=M. |last2=Kelso |first2=J. |title=The contribution of Neanderthals to phenotypic variation in modern humans |journal=The American Journal of Human Genetics |year=2017 |volume=101 |issue=4 |pages=578–589 |doi=10.1016/j.ajhg.2017.09.010 |pmid=28985494 |pmc=5630192}}</ref> <ref name=Weyrich2017>{{cite journal |title=Neanderthal behaviour, diet, and disease inferred from ancient DNA in dental calculus |volume=544 |issue=7650 |pages=357–361 |journal=Nature |doi=10.1038/nature21674 |pmid=28273061 |year=2017 |last1=Weyrich |first1=L. S. |last2=Duchene |first2=S. |last3=Soubrier |first3=J.|display-authors=et al. |bibcode=2017Natur.544..357W |hdl=10261/152016 |s2cid=4457717 |url=https://radar.brookes.ac.uk/radar/items/d6689cb0-38fa-4d3e-98e4-c8be2bd0263e/1}}</ref> <ref name=Spikins2019>{{cite journal |first1=P. |last1=Spikins |first2=A. |last2=Needham |first3=B. |last3=Wright |year=2019 |title=Living to fight another day: The ecological and evolutionary significance of Neanderthal healthcare |journal=Quaternary Science Reviews |volume=217 |pages=98–118 |doi=10.1016/j.quascirev.2018.08.011 |bibcode=2019QSRv..217...98S |doi-access=free}}</ref> <ref name="neandercarnivore">{{cite journal |doi=10.1073/pnas.120178997 |title=Neanderthal diet at Vindija and Neanderthal predation: The evidence from stable isotopes |year=2000 |last1=Richards |first1=M. P. |last2=Pettitt |first2=P. B.|last3=Trinkaus |first3=E.|last4=Smith |first4=F. H. |last5=Paunović |first5=M. |last6=Karavanić |first6=I. |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=97 |issue=13 |pages=7663–7666 |pmid=10852955 |jstor=122870 |bibcode=2000pnas...97.7663r |pmc=16602|doi-access=free }}</ref> <ref name=krief2015>{{cite journal |first1=S. |last1=Krief |first2=C. |last2=Daujeard |first3=M. |last3=Moncel |first4=N. |last4=Lamon |first5=V. |last5=Reynolds |year=2015 |title=Flavouring food: the contribution of chimpanzee behaviour to the understanding of Neanderthal calculus composition and plant use in Neanderthal diets |journal=Antiquity |volume=89 |issue=344 |pages=464–471 |doi=10.15184/aqy.2014.7 |s2cid=86646905 |url=https://www.researchgate.net/publication/283861536}}</ref> <ref name=speth2015>{{cite journal |first=J. D. |last=Speth |year=2015 |title=When did humans learn to boil? |journal=PaleoAnthropology |pages=54–67 |url=http://www.paleoanthro.org/media/journal/content/PA20150054.pdf}}</ref> }} == Eksterne skakels == * {{cite web |first=C. David |last=Kreger |date=30 Junie 2000 |url=http://www.archaeologyinfo.com/homoneaderthalensis.htm |title=Homo neanderthalensis |publisher=ArchaeologyInfo.com |accessdate=23 Mei 2009}} * {{cite web|first=Dennis|last=O'Neil|date=12 Mei 2009|url=http://anthro.palomar.edu/homo2/mod_homo_2.htm|title=Evolution of Modern Humans: Neandertals|accessdate=23 Mei 2009|archive-date=26 Desember 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181226112024/https://www2.palomar.edu/anthro/homo2/mod_homo_2.htm|url-status=dead}} * {{cite web | title = Homo neanderthalensis | publisher = The Smithsonian Institution | url = http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/homo-neanderthalensis}} * {{cite web | title = Neanderthal DNA | publisher = International Society of Genetic Genealogy | url = http://www.isogg.org/neanderthaldna.htm}}: Includes Neanderthal mtDNA sequences * {{Commons-kategorie inlyn|Homo neanderthalensis}} * [[Lêer:Crystal txt.png|15px]] Hierdie artikel is vertaal uit die [[:en:Neanderthal|Engelse Wikipedia]] {{Menslike evolusie}} {{Normdata}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Evolusie]] [[Kategorie:Fossiele]] [[Kategorie:Uitgestorwe primate]] tegk1cjyuid864rofb9kcppez6qquc1 2513718 2513713 2022-07-20T10:12:06Z Burgert Behr 2401 /* Anatomie */ wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Neanderdaller | fossil_range = {{Fossiel tydperk|0.6|0.03}} Middel- tot Laat [[Pleistoseen]] | image= Homo sapiens neanderthalensis.jpg | image_caption = ’n Neanderdallerkopbeen. | image2 = | image2_alt =g | image2_caption = | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Mammalia]] | ordo = [[Primates]] | familia = [[Hominidae]] | genus = ''[[Homo]]'' | species = '''''H. neanderthalensis''''' | binomial = ''Homo neanderthalensis'' | binomial_authority = William King, 1864 | synonyms = ''Homo mousteriensis''<ref>[https://books.google.com/books?id=pXZ1AQAAQBAJ&pg=PT361&lpg=PT361&dq=Homo+mousteriensis&source=bl&ots=SwpgvbZPNx&sig=Iiq55UMRGSIOoxZqE39aWNwrJXc&hl=en&sa=X&ei=BnXtUsq7FO6uyAH06IAo&ved=0CGAQ6AEwCg#v=onepage&q=Homo%20mousteriensis&f=false Dictionary of Anthropology - Charles Winick - Google Books]. Books.google.ca (1956-12-18). Besoek op 24 Mei 2014.</ref><br />''Homo sapiens neanderthalensis''<br />''Palaeoanthropus neanderthalensis''<ref>[https://books.google.com/books?id=mR_cxcxO8h8C&pg=PA556&lpg=PA556&dq=Palaeoanthropus+neanderthalensis&source=bl&ots=wsgpR8oudS&sig=3TDe6QN_tlrnqVz10HK2s8Ls9Ho&hl=en&sa=X&ei=cnTtUrWtOqWMyQHWg4DgCg&ved=0CHwQ6AEwCw#v=onepage&q=Palaeoanthropus%20neanderthalensis&f=false Bibliography of Fossil Vertebrates 1954-1958 - C.L. Camp, H.J. Allison, and R.H. Nichols - Google Books]. Books.google.ca. Besoek op 24 Mei 2014.</ref> | range_map = Range of Homo neanderthalensis.png | range_map_width = 220px | range_map_caption = Die Neanderdaller kon voorgekom het so ver as die Altai- en die Oeralgebergte. }} Die '''Neanderdallers''' of '''Neanderdalmense''' is ’n [[Uitsterwing|uitgestorwe]] [[spesie]] van [[argaïese mense]] in die [[genus]] ''[[Homo]]'', moontlik ’n subspesie van ''[[Homo sapiens]]'', wat tot omtrent 40&nbsp;000 jaar gelede in [[Eurasië]] voorgekom het.<ref>{{cite web |url=http://www.livescience.com/28036-neanderthals-facts-about-our-extinct-human-relatives.html |title=Neanderthal: Facts About Our Extinct Human Relatives |publisher=LiveScience |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200513075637/https://www.livescience.com/28036-neanderthals-facts-about-our-extinct-human-relatives.html |archive-date=13 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Hoewel daar konsensus is dat die redes vir hulle [[uitsterwing]] "hoogs betwisbaar" is, word [[demografie]]se faktore soos klein bevolkings, verbastering en lukrake skommelings as waarskynlike faktore beskou.<ref>{{cite journal |last1=Vaesen |first1=Krist |last2=Dusseldorp |first2=Gerrit L. |last3=Brandt |first3=Mark J. |date=2021 |title=An emerging consensus in palaeoanthropology: Demography was the main factor responsible for the disappearance of Neanderthals |journal=Scientific Reports |volume=11 |issue=1 |page=4925 |doi=10.1038/s41598-021-84410-7|pmid=33649483 |pmc=7921565 |bibcode=2021NatSR..11.4925V }}</ref><ref>{{cite journal |last1=Vaesen |first1=Krist |last2=Dusseldorp |first2=Gerrit L. |last3=Brandt |first3=Mark J. |date=2021 |title=Author correction: 'An Emerging Consensus in Palaeoanthropology: Demography Was the Main Factor Responsible for the Disappearance of Neanderthals'|journal=Scientific Reports |volume=11 |issue=1 |page=8450 |doi=10.1038/s41598-021-88189-5|pmid=33850254 |pmc=8044239 |bibcode=2021NatSR..11.8450V |s2cid=233232999 }}</ref> Ander redes wat aangevoer word, is opname in die moderne menslike samelewing,<ref name=Villa2014>{{cite journal |first1=P. |last1=Villa |first2=W. |last2=Roebroeks |year=2014 |title=Neandertal demise: an archaeological analysis of the modern human superiority complex |journal=PLOS ONE |volume=9 |issue=4 |page=e96424 |doi=10.1371/journal.pone.0096424 |pmc=4005592 |pmid=24789039 |bibcode=2014PLoSO...996424V|doi-access=free }}</ref> groot [[klimaat]]sveranderings,<ref name=bradtmoller2012>{{cite journal |first1=M. |last1=Bradtmöller |first2=A. |last2=Pastoors |first3=B. |last3=Weninger |first4=G. |last4=Weninger |year=2012 |title=The repeated replacement model – Rapid climate change and population dynamics in Late Pleistocene Europe |journal=Quaternary International |volume=247 |pages=38–49 |doi=10.1016/j.quaint.2010.10.015 |bibcode=2012QuInt.247...38B}}</ref> siektes<ref name=underdown2008>{{cite journal |first=S. |last=Underdown |year=2008 |title=A potential role for transmissible spongiform encephalopathies in Neanderthal extinction |journal=Medical Hypotheses |volume=71 |issue=1 |pages=4–7 |doi=10.1016/j.mehy.2007.12.014 |pmid=18280671}}</ref><ref name=sullivan2017>{{cite journal |first1=A. P. |last1=Sullivan |first2=M. |last2=de Manuel |first3=T. |last3=Marques-Bonet |first4=G. H. |last4=Perry |year=2017 |title=An evolutionary medicine perspective on Neandertal extinction |journal=Journal of Human Evolution |volume=108 |pages=62–71 |doi=10.1016/j.jhevol.2017.03.004 |url=https://www.biorxiv.org/content/biorxiv/early/2016/04/06/047209.full.pdf |pmid=28622932}}</ref> of 'n kombinasie van dié faktore. Hulle word gewoonlik geklassifiseer as die spesie '''''Homo neanderthalensis''''', maar sommige wetenskaplikes beskou hulle as '''''Homo sapiens neanderthalensis''''', ’n subspesie van ''Homo sapiens''. Dit is onduidelik wanneer die Neanderdallers van die menslike lyn afgeskei het; studies dui op verskillende intervalle wat wissel van 315&nbsp;000 jaar<ref name=stringer/> tot meer as 800&nbsp;000 jaar gelede.<ref name=gomez2019/> Die tyd toe hulle van hulle voorouer ''[[Homo heidelbergensis|H. heidelbergensis]]'' afgeskei is, is ook onduidelik. Die oudste moontlike Neanderdallerbene dater van 430&nbsp;000 jaar gelede, maar die klassifikasie is onseker.<ref name=meyer2016/> Neanderdallers is bekend van talle [[fossiel]]e, veral van ná 130&nbsp;000 jaar gelede.<ref name=klein1983/> Die [[tipespesie|tipespesimen]], "Neanderthal 1", is in 1856 in die Neanderdal in die hedendaagse [[Duitsland]] ontdek. Vir 'n groot deel van die 20ste eeu het navorsers die Neanderdallers uitgebeeld as primitief, onintelligent en dierlik. Hoewel kennis en die persepsie van hulle sedertdien aansienlik verander het in die wetenskaplike gemeenskap, is die beeld van die onontwikkelde grotman-argetipe steeds gewild in die volkskultuur.{{sfn|Papagianni|Morse|2013}}<ref name=drell2000/> [[Lêer:Neanderthalensis.jpg|duimnael|180px|links|’n Neanderdallerskelet (Amerikaanse Museum van Natuurgeskiedenis).]] Die Neanderdallers se tegnologie was taamlik gesofistikeerd. Dit sluit in die kultuur van steengereedskap<ref name=Shaw1999/> en die vermoë om vuur te maak,<ref name="Sorensen_etal2018">{{Cite journal |last1=Sorensen |first1=A. C. |last2=Claud |first2=E. |last3=Soressi |first3=M. |year=2018 |title=Neandertal fire-making technology inferred from microwear analysis |journal=Scientific Reports |volume=8 |issue=1 |pages=10065 |doi=10.1038/s41598-018-28342-9 |pmid=30026576 |pmc=6053370 |issn=2045-2322 |bibcode=2018NatSR...810065S}}</ref> asook die bou van vuurherde,<ref name=hayden2012/><ref name=kedar2019/> om boombasteer<ref name=schmidt/> en minstens eenvoudige [[klere]] soos komberse en poncho's te maak,<ref name=hoffecker2009/> te weef<ref name=Hardy2020/> en op die [[Middellandse See]] te vaar.<ref name=ferentinos2012/> Hulle het ook medisinale plante gebruik<ref name=buckley/> en ernstige beserings behandel, kos gestoor en verskeie kookmetodes gebruik soos die braai, kook en rook van vleis.<ref name=hardy2012/> Neanderdallers het 'n groot verskeidenheid kos geëet, veral [[ewehoewiges]],<ref name=dusseldorp2013/> maar ook ander diere van die [[Pleistoseen]],{{sfn|Papagianni|Morse|2013}} [[plant]]e, klein [[soogdier]]e, [[voël]]s en seediere.{{sfn|Brown|2011}} Hoewel hulle moontlik roofdiere aan die bopunt van die [[voedselketting]] was, het hulle nog met grotbere, grotleeus, grothiënas en ander groot roofdiere meegeding.{{sfn|Shipman|2015|loc= pp. 120–143}} 'n Aantal voorbeelde van simboliese gedagtes en [[kuns]] word onbeslis aan Neanderdallers toegeskryf{{sfn|Tattersall|2015}}, soos moontlike ornamente wat gemaak is van voëlkloue en vere<ref name=Errico2017/>{{sfn|Finlayson|2019}} of skulpe,<ref name=Hoffman/> asook versamelings ongewone voorwerpe soos [[kristal]]le en [[fossiel]]e.<ref name=Moncel2012/> Hulle het blykbaar musiek met 'n soort [[fluit]]<ref name=Turk2018/> en Spaanse [[grotkuns]] gemaak<ref name=Aubert2018/> wat uit voor 65&nbsp;000 jaar gelede dateer.<ref name=pike2017/><ref name=hoffmann2018/> Sommige bewerings van [[godsdiens]]oortuigings is al gemaak.<ref name=wunn2000/> Neanderdallers kon moontlik praat, maar dit is nie bekend hoe ingewikkeld hulle spraak was nie.<ref name=dediu2018/><ref name=danastasio2013/> In vergelyking met die mens het Neanderdallers 'n robuuste liggaamsbou gehad met proporsioneel kort ledemate. Navorsers skryf dit dikwels toe aan aanpassing om hitte in 'n koue klimaat te bewaar, maar dit kon ook aanpassings gewees het om te hardloop in die warmer woudstreke waar hulle dikwels voorgekom het.<ref name=stewart2019/> Hulle het egter wel aanpassings vir die koue gehad, soos gespesialiseerde vetstoring<ref name=Kislev2018/> en 'n vergrote neus om lug warm te maak.<ref name=Azevedo2017/> Die mans was gemiddeld 165&nbsp;cm lank en vroue 153&nbsp;cm, nes moderne mense voor die industriële tydperk.<ref name="Helmuth1998"/> Die breinholtes van mans en vroue was onderskeidelik sowat 1&nbsp;600&nbsp;cm³ en 1&nbsp;300&nbsp;cm³,<ref name=holloway1985/><ref name=amano2015/> wat binne die omvang van moderne menslike breine is. Die totale Neanderdalbevolking was klein. Tog is daar bewyse van streekkulture en dus gereelde kommunikasies tussen gemeenskappe.<ref name=Ruebens2013/><ref name=Fabre2009/> Hulle kon in grotte gelewe het na gelang van die [[seisoen]].<ref name=Demay2012/> Die Neanderdalgenoomprojek van 2010 het bewyse gevind van verbastering tussen Neanderdallers en moderne mense.<ref name="green" /><ref name="sankararaman2014" /> Dit het moontlik tussen 316&nbsp;000 en 219&nbsp;000 jaar gelede voorgekom,<ref name="Peyrégne" /> maar waarskynliker sowat 100&nbsp;000 jaar gelede en weer 65&nbsp;000 jaar gelede.<ref name="Kuhlwilm" /> Dit lyk ook of Neanderdallers in [[Siberië]] met [[Denisova-hominien]]e, 'n ander groep argaïese mense, verbaster het.<ref name="Prufer2014" /><ref name=Pennisi/> Neanderdallergene kom ook in ander bevolkings voor en sowat 20% van dié gene het oorleef.<ref name="vernot2014" /> Dit het blykbaar die mens se [[immuunstelsel]] beïnvloed<ref>{{Cite journal |last1=Zeberg |first1=Hugo |last2=Pääbo |first2=Svante |date=2021-03-02 |title=A genomic region associated with protection against severe COVID-19 is inherited from Neandertals |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=118 |issue=9 |pages=e2026309118 |doi=10.1073/pnas.2026309118 |pmid=33593941 |pmc=7936282 |s2cid=231943450 |issn=0027-8424 |doi-access=free}}</ref> en word ook genoem ten opsigte van verskeie ander [[biologie]]se funksies en strukture.<ref name=Dolgova2018/> ==Taksonomie== ===Etimologie=== [[Beeld:Neanderthal excavation site.JPG|thumb|220px|links|Die Kleine Feldhofer-grot, waar Neanderthal 1 ontdek is.]] Neanderdallers is genoem na die ''Neandertal'' in Duitsland (voorheen gespel ''Neanderthal'').<ref name="naming">{{cite journal |last1=Howell |first1=F. C.|year=1957 |title=The evolutionary significance of variation and varieties of 'Neanderthal' man |journal=The Quarterly Review of Biology |volume=32 |issue=4 |pages=330–347 |doi=10.1086/401978 |jstor=2816956 |pmid=13506025 |s2cid=10857962}}</ref><ref name=Kreisstadt2017/> Die dal self is genoem na Joachim Neander, 'n Duitse teoloog en liedjieskrywer wat die streek dikwels besoek het.<ref>{{cite web |url=https://www.ahdictionary.com/word/search.html?q=Neanderthal |title=Neanderthal |website=American Heritage Dictionary |access-date=February 18, 2020}}</ref> Neanderthal 1, die tipespesimen, was in [[antropologie]]se geskrifte bekend as die "Neanderdalskedel" en die rekonstruksie wat op die skedel gegrond is, is die "Neanderdalmens" genoem.<ref>{{cite book |url=https://archive.org/stream/lecturesonmanhi00huntgoog#page/n330/mode/2up |title=Lectures on man: his place in creation, and in the history of the earth |last=Vogt |first=K. C.|publisher=Longman, Green, Longman and Roberts |year=1864 |place=Londen, VK |pages=302, 473}}</ref> Die hele spesie is ''Homo neanderthalensis'' genoem, en dit onderskei dit is apart van mense, soos in 1863 die eerste keer voorgestel is deur die Ierse geoloog William King.<ref name="King64">{{Cite journal |last1=King |first1=W. |year=1864 |title=On the Neanderthal skull, or reasons for believing it to belong to the Clydian Period and to a species different from that represented by man |url=https://biodiversitylibrary.org/page/29371003 |journal=Report of the British Association for the Advancement of Science, Notices and Abstracts, Newcastle-upon-Tyne, 1863 |volume=33 |pages=81–82 |via=Biodiversity Heritage Library}}</ref><ref name="MurrNashSeoiMcCo15">{{cite journal |last1=Murray |first1=J. |title=The contribution of William King to the early development of palaeoanthropology |year=2015 |journal=Irish Journal of Earth Sciences |volume=33 |pages=1–16 |doi=10.3318/ijes.2015.33.1 |jstor=10.3318/ijes.2015.33.1 |last2=Nasheuer |first2=H. P. |last3=Seoighe |first3=C. |last4=McCormack |first4=G. P. |last5=Williams |first5=D. M. |last6=Harper |first6=D. A. T.}}</ref><ref>{{cite journal |first=A. K. |last=Winner |year=1964 |title=Terminology |journal=Current Anthropology |volume=5 |issue=2 |pages=119–122 |doi=10.1086/200469 |jstor=2739959 |s2cid=224796921}}</ref> [[Beeld:Stammbaum der Primaten Haeckel.jpg|thumb|220px|Ernst Haeckel se stamboom van die primate dui ''H. stupidus'' (Neanderdallers) aan as die voorsaat van ''H. sapiens''.<ref name=haeckel>{{cite book |url=https://archive.org/details/systematischephy03haec/page/601 |first=E. |last=Haeckel |year=1895 |title=Systematische Phylogenie: Wirbelthiere |publisher=G. Reimer |language=de |page=601}}</ref>]] [[Beeld:Calotte crânienne, type de l'espèce Homo neanderthalensis, vallée de Néander.jpg|thumb|220px|links|Die bokant van die skedel van Neanderthal 1, die tipespesimen, in die Musée de l'Homme, [[Parys]].]] [[Beeld:Le Moustier.jpg|links|thumb|220px|''Le Moustier'' deur Charles R. Knight, 1920.]] ===Navorsingsgeskiedenis=== Die eerste Neanderdalleroorblyfsel, 'n skedel, is in 1829 deur die Nederlandse naturalis Philippe-Charles Schmerling in die Grottes d'Engis in [[België]], ontdek. Hy het egter gedink dit behoort aan 'n moderne mens.<ref>{{cite book |url=https://orbi.uliege.be/handle/2268/207986 |first=P. |last=Schmerling |year=1834 |title=Recherches sur les ossemens fossiles découverts dans les cavernes de la province de Liége |trans-title=Research on the fossil specimens discovered in the caves of Liège |publisher=P. J. Collardin |pages=30–32 |hdl=2268/207986}}</ref> In 1848 is "Gibraltar 1" van die Forbes-groefsteen aan Gibraltar se wetenskapvereniging voorgelê, maar hulle het ook geglo dit is 'n moderne menslike skedel.<ref>{{cite journal |first=A. |last=Menez |year=2018 |title=Custodian of the Gibraltar skull: the history of the Gibraltar Scientific Society |journal=Earth Sciences History |volume=37 |issue=1 |pages=34–62 |doi=10.17704/1944-6178-37.1.34}}</ref> In 1856 het die plaaslike onderwyser Johann Carl Fuhlrott besef bene van die Kleine Feldhofer-grot in die Neanderdal, Neanderthal 1, is iets anders as dié van 'n moderne mens.<ref name=Schmitz2002>{{cite journal |first1=R. W. |last1=Schmitz |first2=D. |last2=Serre |first3=G. |last3=Bonani |display-authors=et al. |year=2002 |title=The Neandertal type site revisited: interdisciplinary investigations of skeletal remains from the Neander Valley, Germany |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=99 |issue=20 |pages=13342–13347 |doi=10.1073/pnas.192464099 |pmc=130635 |pmid=12232049 |bibcode=2002PNAS...9913342S|doi-access=free }}</ref> Hy het dit in 1857 aan die Duitse antropoloog Hermann Schaaffhausen gegee om te bestudeer. Dit het bestaan uit die skedel, bene van die bobeen, regterarm, heupbeen, skouerblad, ribbes en ander bene.<ref name=king1864/><ref>{{cite journal |first=H. |last=Schaaffhausen |year=1858 |title=Zur Kenntnis der ältesten Rassenschädel |journal=Archiv für Anatomie, Physiologie und Wissenschaftliche Medicin |pages=453–478 |language=de |trans-title=Acknowledging the oldest racial skull}}</ref> Ná die publikasie van [[Charles Darwin]] se ''On the Origin of Species'' het Fuhlrott en Schaaffhausen gemeen die bene behoort aan 'n antieke moderne mens.<ref name=drell2000/><ref name=king1864/><ref name=schlager/><ref>{{cite journal |first=J. C. |last=Fuhlrott |url=https://www.naturhistorischerverein.de/neandertaler_ebook.pdf |title=Menschliche Überreste aus einer Felsengrotte des Düsselthales |trans-title=Human remains from a rock grotto in Düsseltal |journal=Verh Naturhist Ver Preuss Rheinl |year=1859 |volume=16 |pages=131–153 |language=de}}</ref> Fuhlrott en Schaaffhausen het teenstand gekry van veral die patoloog Rudolf Virchow, wat gereken het 'n mens kan nie 'n nuwe spesie definieer op grond van 'n enkele ontdekking nie. In 1872 het Virchow Neanderdallereienskappe verkeerdelik vertolk as tekens van seniliteit, siektes en misvorming.<ref>{{cite journal |last=Virchow |first=R. |trans-title=Examinations on the Neandertal skull |language=de |title=Untersuchung des Neanderthal-Schädels |journal=Verh Berl Anthrop Ges |year=1872 |volume=4 |pages=157–165}}</ref> Dit het die navorsing oor die Neanderdaller vertraag tot aan die einde van die 19de eeu.<ref name=drell2000>{{cite journal |first=J. R. R. |last=Drell |year=2000 |title=Neanderthals: a history of interpretation |journal=Oxford Journal of Archaeology |volume=19 |issue=1 |pages=1–24 |doi=10.1111/1468-0092.00096 |s2cid=54616107 |url=https://semanticscholar.org/paper/58187be48de69d51c7c50e7a59ce26c16fb7d099}}</ref><ref name=schlager/> Teen die vroeë 20ste eeu is nog talle ander ontdekkings van Neanderdalleroorblyfsels gemaak, en daar is bepaal ''H. neanderthalensis'' is 'n wettige spesie. Die invloedrykste spesimen was La Chapelle-aux-Saints 1 ("Die Ou Man") uit La Chapelle-aux-Saints, [[Frankryk]]. Die Franse paleoantropoloog Marcellin Boule het verskeie geskrifte geskryf, onder meer die eerste een wat [[paleoantropologie]] as 'n wetenskap gevestig het, en het die spesimen beskryf. Hy het hom egter as krom en aapagtige gerekonstrueer, en net verreweg verwant aan die moderne mens. Boule het die gewilde beeld van Neanderdallers aangevuur as barbaars, krom, knuppelswaaiend en primitief. Dié beeld is verskeie dekades lank nageboots. In 1911 het die Skotse antropoloog Arthur Keith Chapelle-aux-Saints 1 as 'n onmiddellike voorsaat van die moderne mens gerekonstrueer wat langs 'n vuur sit en gereedskap maak. Dit het egter nie wetenskaplikes oortuig nie en in 1915 het Keith van sy teorie afgesien.<ref name=drell2000/><ref name=schlager/><ref name=sommer2006>{{cite journal |first=M. |last=Sommer |year=2006 |title=Mirror, mirror on the wall: Neanderthal as image and 'distortion' in early 20th-century French science and press |journal=Social Studies of Science |volume=36 |issue=2 |pages=207–240 |doi=10.1177/0306312706054527 |s2cid=145778787 |url=http://blog.wbkolleg.unibe.ch/wp-content/uploads/Sommer2006_MirrorMirrorNeanderthals.pdf}}</ref> [[Beeld:Neanderthaler Fund.png|thumb|220px|Die rekonstruksie van Neanderthal 1 deur Hermann Schaaffhausen, 1888.]] Teen die middel van die eeu het wetenskaplikes 'n poging aangewend om die Neanderdaller beter te verstaan. Idees soos die Neanderdaller se gedrag, intelligensie en kultuur is bespreek, en daaruit het 'n mensagtiger beeld te voorskyn gekom. In 1939 het die Amerikaanse antropoloog Carleton Coon die Neanderdaller gerekonstrueer in 'n moderne sakepak en hoed om te beklemtoon dat hy min of meer ononderskeidbaar van die moderne mens sou gewees het as hy tot vandag oorleef het. [[William Golding]] se roman van 1955 ''The Inheritors'' beeld Neanderdallers uit as veel emosioneler en beskaafder.<ref name=drell2000/>{{sfn|Papagianni|Morse|2013}}<ref name=Langdon2016/> Boule se beeld het egter werke tot in die 1960's beïnvloed. Deesdae is rekonstruksies van Neanderdallers mensliker.<ref name=schlager>{{cite book |first1=S. |last1=Schlager |first2=U. |last2=Wittwer-Backofen |year=2015 |chapter=Images in paleoanthropology: facing our ancestors |title=Handbook of paleoanthropology |publisher=Springer-Verlag Berlin Heidelberg |pages=1019–1027 |editor1-first=W. |editor1-last=Henke |editor2-first=I. |editor2-last=Tattersall |doi=10.1007/978-3-642-39979-4_70 |isbn=978-3-642-39978-7}}</ref><ref name=Langdon2016/> 'n Verbastering tussen Neanderdallers en moderne mense is al vroeg vermoed,<ref name="McFarland">{{cite book |url=http://www.electricscotland.com/webclans/cairney/14.htm|title=Clans and families of Ireland and Scotland, an ethnography of the Gael |last1=Cairney |first1=C. T. |year=1989 |publisher=McFarland |isbn=978-0-89950-362-2 |page=14}}</ref> soos in 1800 voorgestel deur die Engelse paleoantropoloog [[Thomas Henry Huxley|Thomas Huxley]],<ref>{{cite journal |last=Huxley |first=T. |year=1891 |title=The Aryan question and pre-historic man |url=http://aleph0.clarku.edu/huxley/CE7/Aryan.html |journal=The Popular Science Monthly |volume=38 |pages=512–516}}</ref> in 1907 deur die Deense etnograaf Hans Peder Steensby<ref>{{cite journal |first=H. P. |last=Steensby |title=Racestudier i Danmark |trans-title=Race Studies in Denmark |language=da |url=http://img.kb.dk/tidsskriftdk/pdf/gto/gto_0019-PDF/gto_0019_67206.pdf |journal=Geographical Journal |publisher=Geografisk Tidsskrift |volume=9 |year=1907}}</ref> en in 1962 deur Coon.<ref>{{cite journal |last=Coon |first=C. S. |title=The origin of races |journal=Science |year=1962 |volume=140 |issue=3563 |publisher=Knopf |pages=548–549 |doi=10.1126/science.140.3563.208 |pmid=14022816 |url=https://archive.org/details/B-001-001-289/page/n631}}</ref> In die vroeë 2000's is vermeende kruisingspesimens ontdek.<ref name = "Tattersall">{{cite journal |doi=10.1073/pnas.96.13.7117 |title=Hominids and hybrids: The place of Neanderthals in human evolution |year=1999 |last1=Tattersall |first1=I. |last2=Schwartz |first2=J. H. |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=96 |issue=13 |pages=7117–19 |jstor=48019 |bibcode=1999PNAS...96.7117T |pmid=10377375 |pmc=33580|doi-access=free }}</ref> Eenderse anatomie kan egter toegeskryf word aan aanpassing by dieselfde soort omgewing eerder as verbastering.{{sfn|Reich|2018}} Neanderdallergene is in 2010, met die eerste [[genoom]]volgordebepaling van Neanderdallers, in moderne bevolkings aangetref.<ref name=green>{{cite journal |last1=Green |first1=R. E. |last2=Krause |first2=J. |last3=Briggs |first3=A. W. |display-authors=3 |last4=Maricic |first4=T. |last5=Stenzel |first5=U. |last6=Kircher |first6=M. |last7=Patterson |first7=N. |last8=Li |first8=H. |last9=Zhai |first9=W. |title=A draft sequence of the Neandertal genome |journal=Science |year= 2010 |volume=328 |issue=5979 |pages=710–722 |doi=10.1126/science.1188021 |pmid=20448178 |pmc=5100745 |bibcode=2010Sci...328..710G}}</ref> Dit is gegrond op drie spesimens in die Vindijagrot in [[Kroasië]] wat amper 4% argaïese [[DNS]] bevat het. ===Klassifikasie=== {{kladogram|align=left|caption=2019-filogenie gegrond op 'n vergelyking van antieke proteome en genome met dié van moderne spesies.<ref name="Chen2019">{{cite journal |first1=F. |last1=Chen |first2=F. |last2=Welker |first3=C. |last3=Shen |year=2019 |title=A late Middle Pleistocene Denisovan mandible from the Tibetan Plateau |journal=Nature |volume=569 |issue=7,756 |pages=409–412 |doi=10.1038/s41586-019-1139-x|pmid=31043746 |bibcode=2019Natur.569..409C |s2cid=141503768|url=https://kar.kent.ac.uk/74280/1/Xiahe_Main.pdf }}</ref>|width=400|cladogram= {{clade |1={{clade |1=''[[Homo sapiens]]'' |2={{clade |1={{clade |1=[[Denisova-hominien]] van die Denisovagrot |2=Denisova van die Baishiya Karstgrot }} |2={{clade |1=Neanderdaller van die Denisovagrot |2={{clade |1=Neanderdaller van die Sidróngrot |2=Neanderdaller van die Vindijagrot }} }}}}}}}}}} Neanderdallers is [[hominied]]e in die [[genus]] ''[[Homo]]'' (mense) en word gewoonlik geklassifiseer as 'n aparte [[spesie]], ''H. neanderthalensis'', hoewel soms as 'n [[subspesie]] van moderne mense soos ''H. sapiens neanderthalensis''. Dan word die mens geklassifiseer as ''H. sapiens sapiens''.<ref name="Pääbo2014"/> 'n Groot deel van die omstredenheid spruit uit die vaagheid van die term "spesie", want dit beteken gewoonlik twee geneties geïsoleerde bevolkings, maar 'n kruising tussen mense en Neanderdallers het plaasgevind.<ref name="Pääbo2014">{{cite book |title=Neanderthal man: in search of lost genomes |author-last=Pääbo |author-first=S. |publisher=Basic Books |year=2014 |location=New York |page=237 }}</ref> Die afwesigheid van vaderlike [[Y-chromosoom|Y-chromosome]] en moederlike [[mitochondriale DNS]] (mtDNS) in moderne mense wat van Neanderdallers af kom, asook die onderverteenwoordiging van Neanderdalse X-chromosoom-DNS, kan dui op 'n afname van vrugbaarheid of gereelde steriliteit van sommige kruisings,<ref name=sankararaman2014/><ref name=currat2004/><ref name=Bustamante>{{cite journal |author-last1=Mendez |author-first1=F. L. |author-last2=Poznik |author-first2=G. D. |author-last3=Castellano |author-first3=S. |author-last4=Bustamante |author-first4=C. D. |title=The divergence of Neandertal and modern human Y chromosomes |journal=American Journal of Human Genetics |volume=98 |number=4 |pages=728–734 |year=2016 |doi=10.1016/j.ajhg.2016.02.023 |pmid=27058445 |pmc=4833433}}</ref> en dit verteenwoordig 'n gedeeltelike biologiese voortplantingsblokkade tussen die groepe, en dus spesie-uitsterwing.<ref name=sankararaman2014/> In 2014 het die genetikus Svante Pääbo sulke "taksonomiese oorloë" as onoplosbaar beskryf, "want daar is geen definisie van spesie wat die geval perfek beskryf nie".<ref name="Pääbo2014"/> Neanderdallers was vermoedelik nader verwant aan Denisova-hominiene as aan moderne mense. Neanderdallers deel ook 'n meer onlangse [[laaste gemeenskaplike voorsaat]] (LGV) met die Denisovas as met moderne mense, volgens kern-DNS (nDNA). Tog deel Neanderdallers en moderne mense 'n meer onlangse mitochondriale LGV (waarneembaar wanneer mtDNS bestudeer word). Dit stam waarskynlik uit 'n verbastering ná die skeiding van die Neanderdallers en Denisovas, wat 'n ander mtDNS-lyn daargestel het. Dit behels óf die introgressie van 'n ander argaïese mens en Denisovas,<ref name="Prufer2014"/><ref name=Pennisi/><ref name="Chen2019"/><ref name=rogers2017/><ref name=hajdinjak2018>{{cite journal |author-first1=M. |author-last1=Hajdinjak |author-first2=Q. |author-last2=Fu |author-first3=A. |author-last3=Hübner |year=2018 |title=Reconstructing the genetic history of late Neanderthals |journal=Nature |volume=555 |issue=7698 |pages=652–656 |doi=10.1038/nature26151 |pmid=29562232 |pmc=6485383 |bibcode=2018Natur.555..652H}}</ref> óf die introgressie van 'n vroeëre, ongeïdentifiseerde moderne mens uit Afrika en die Neanderdallers.<ref>{{cite journal |first1=C. |last1=Posth |first2=C. |last2=Wißing |first3=K. |last3=Kitagawa |display-authors=et al. |title=Deeply divergent archaic mitochondrial genome provides lower time boundary for African gene flow into Neanderthals |journal=Nature Communications |volume=8 |page=16046 |year=2017 |doi=10.1038/ncomms16046| pmid=28675384 | pmc=5500885 | bibcode=2017NatCo...816046P}}</ref> ==Evolusie== {{beeldgroep2|perrow = 2|total_width=300 |image1= Homo_erectus_tautavelensis.jpg|caption1=Fase 1: vroeë pre-Neanderdaller, moontlik ''[[Homo erectus|H. erectus]]'', 450&nbsp;000 jaar gelede) |image2= Homo_heildebergensis._Museo_de_Prehistoria_de_Valencia.jpg|caption2=Fase 2: argaïese Neanderdaller, moontlik ''[[Homo heidelbergensis|H. heidelbergensis]]'', 430&nbsp;000 jaar gelede) |image3= National_Museum_of_Natural_History_(8587341141)_CROP.jpg|caption3=Fase 3: vroeë Neanderdaller, 130&nbsp;000 jaar gelede) |image4= Homo sapiens neanderthalensis.jpg| width5 = 150 | caption4 = Fase 4: klassieke Europese Neanderdaller, 50&nbsp;000 jaar gelede) |footer='''Die akkresiemodel'''<ref name = "Dean1998"/> }} Baie kenners dink ''[[Homo heidelbergensis|H. heidelbergensis]]'' was die laaste gemeenskaplike voorsaat van die Neanderdallers, Denisovas en moderne mense voordat bevolkings in onderskeidelik Europa, Asië en Afrika afgesonder geraak het.<ref>{{cite journal |first=K. W. |last= Ko|year=2016 |title=Hominin interbreeding and the evolution of human variation |journal=Journal of Biological Research-Thessaloniki |volume=23 |pages=17 |doi=10.1186/s40709-016-0054-7 |pmc=4947341 |pmid=27429943}}</ref> Die taksonomiese onderskeid tussen ''H. heidelbergensis'' en die Neanderdallers is hoofsaaklik gebaseer op 'n fossielgaping in Europa tussen 300&nbsp;000 en 243&nbsp;000 jaar gelede. "Neanderdallers word gewoonlik beskou as fossiele wat van ná dié gaping dateer.<ref name = "Dean1998">{{cite journal |author-first1=D. |author-last1=Dean |title=On the phylogenetic position of the pre-Neandertal specimen from Reilingen, Germany |author-first2=J.-J. |author-last2=Hublin |author-first3=R. |author-last3=Holloway |author-first4=R. |author-last4=Ziegler |year=1998 |journal=Journal of Human Evolution |volume=34 |issue=5 |pages=485–508 |doi=10.1006/jhev.1998.0214 |pmid=9614635 |s2cid=6996233 |url=https://semanticscholar.org/paper/c5124104dcc8d911099106295b006e21bf31e60f}}</ref> Bene van 430&nbsp;000 jaar oud by Sima de los Huesos kan egter vroeë Neanderdallers of 'n nabyverwante groep verteenwoordig,<ref name=meyer2016/><ref name=bischoff2003>{{cite journal |doi=10.1006/jasc.2002.0834 |title=The Sima de los Huesos hominids date to beyond U/Th equilibrium (>350kyr) and perhaps to 400–500kyr: new radiometric dates |year=2003 |author-last1=Bischoff |author-first1=J. L. |author-last2=Shamp |author-first2=D. D. |author-first3=A. |author-last3=Aramburu |display-authors=et al. |journal=Journal of Archaeological Science |volume=30 |issue=3 |pages=275–280 |url=https://www.academia.edu/12923811}}</ref> en die 400&nbsp;000 jaar oue Aroeira&nbsp;3 kan 'n oorgangsfase wees. Voorsaat- en afstammende vorme kon saam voorgekom het.<ref>{{cite journal |author-first1=J. |author-last1=Daura |author-first2=M. |author-last2=Sanz |author-first3=J. L. |author-last3=Arsuaga |author-first4=D. L. |author-last4=Hoffman |year=2017 |title=New Middle Pleistocene hominin cranium from Gruta da Aroeira (Portugal) |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=114 |issue=13 |pages=3397–3402 |doi=10.1073/pnas.1619040114 |pmid=28289213 |pmc=5380066|doi-access=free }}</ref> Dit is ook moontlik dat daar 'n geenvloei tussen Wes-Europa en Afrika was tydens die Middel-Pleistoseen wat Neanderdallereienskappe in sommige spesies verberg.<ref name=meyer2016/> Die fossielrekord is baie vollediger vanaf minder as 130&nbsp;000 jaar gelede,{{sfn|Stringer|1993|loc=pp. 65–70}} en spesimens uit dié tydperk maak die grootste deel van die bekende Neanderdallerskelette uit.<ref>{{cite book |author-first1=B. |author-last1=Vandermeersch |author-first2=M. D. |author-last2=Garralda |title=Continuity and discontinuity in the peopling of Europe |chapter=Neanderthal geographical and chronological variation |publisher=Springer Netherlands |editor1=S. Condemi |editor2=G.-C. Weniger |series=Vertebrate Paleobiology and Paleoanthropology |pages=113–125 |year=2011 |doi=10.1007/978-94-007-0492-3_10 |isbn=978-94-007-0491-6}}</ref> Daar is twee hoofhipoteses oor die evolusie van Neanderdallers ná die skeiding tussen Neanderdallers en mense: twee fases en akkresie. Twee fases behels 'n enkele groot omgewingsvoorval, soos die [[Saale-glasiasie]], wat veroorsaak het dat die Europese ''H. heidelbergensis'' se liggaamsgrootte en robuustheid vinnig toegeneem het en hulle kop 'n verlenging ondergaan het (fase 1). Dit het daarna gelei tot ander veranderings in die anatomie van die skedel (fase 2).<ref name="speciation"/> Die anatomie van die Neanderdallers is egter dalk nie net deur aanpassings by die koue weer veroorsaak nie.<ref name=stewart2019/> Volgens die akkresiehipotese het Neanderdallers mettertyd stadig ontwikkel van die voorouer-''H. heidelbergensis'', en dit het in vier fases gebeur: vroeë pre-Neanderdallers, argaïese Neanderdallers, vroeë Neanderdallers en klassieke Neanderdallers.<ref name = "Dean1998"/> Verskeie datums is al voorgestel vir die skeiding tussen Neanderdallers en mense. Volgens die datum van 250&nbsp;000 jaar gelede was ''[[Florisbad-skedel|H. helmei]]'' die laaste gemeenskaplike voorsaat. Die datum van sowat 400&nbsp;000 jaar gelede gebruik ''H. heidelbergensis'' as die LGV. Volgens 600&nbsp;000 jaar gelede was ''[[Homo rhodesiensis|H. rhodesiensis]]'' die LGV, en dit het vertak in moderne mense en 'n ''H. heidelbergensis''-lyn.<ref name=endicott/> Volgens die datum 800&nbsp;000 jaar gelede was ''[[Homo antecessor|H. antecessor]]'' die LGV, maar verskillende variasies van die model stoot die datum terug tot 'n miljoen jaar gelede.<ref name=meyer2016/><ref name=endicott/> 'n Ontleding van 2020 van ''H. antecessor'' dui aan dié spesie is verwant, maar nie 'n direkte voorsaat nie.<ref>{{cite journal |first=F. |last=Welker |display-authors=et al. |title=The dental proteome of ''Homo antecessor'' |journal=Nature |year=2020 |volume=580 |issue=7802 |pages=235–238 |doi=10.1038/s41586-020-2153-8 |pmid=32269345 |pmc=7582224 |bibcode=2020Natur.580..235W |s2cid=214736611}}</ref> DNS-studies het verskeie datums opgelewer, soos 538&nbsp;000 - 315&nbsp;000,<ref name=stringer/> 553&nbsp;000 - 321&nbsp;000<ref>{{cite journal |first1=A. W. |last1=Briggs |first2=J. M. |last2=Good |first3=R. E. |last3=Green |year=2009 |title=Targeted retrieval and analysis of five Neandertal mtDNA genomes |journal=Science |volume=325 |issue=5,938 |pages=318–321 |doi=10.1126/science.1174462 |pmid=19608918 |url=http://pdfs.semanticscholar.org/db3e/13246f66ddcaf0d6920fca4e7688ccc9a636.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20190307185255/http://pdfs.semanticscholar.org/db3e/13246f66ddcaf0d6920fca4e7688ccc9a636.pdf |url-status=dead |archive-date=2019-03-07 |bibcode=2009Sci...325..318B |s2cid=7117454}}</ref> 565&nbsp;000 - 503&nbsp;000,<ref name=Hajdinjak2018>{{Cite journal |doi=10.1038/nature26151 |issn=1476-4687 |volume=555 |issue=7698 |pages=652–656 |last1=Hajdinjak |first1=M. |last2=Fu |first2=Q. |last3=Hübner |first3=A. |display-authors=3 |last4=Petr |first4=Martin |last5=Mafessoni |first5=Fabrizio |last6=Grote |first6=Steffi |last7=Skoglund |first7=Pontus |last8=Narasimham |first8=Vagheesh |last9=Rougier |first9=Hélène |title=Reconstructing the genetic history of late Neanderthals |journal=Nature |date=March 1, 2018 |pmid=29562232 |pmc=6485383 |bibcode=2018Natur.555..652H}}</ref> 654&nbsp;00 - 475&nbsp;000,<ref name=endicott>{{cite journal |first1=P. |last1=Endicott |first2=S. Y. W. |last2=Ho |first3=C. |last3=Stringer |year=2010 |title=Using genetic evidence to evaluate four palaeoanthropological hypotheses for the timing of Neanderthal and modern human origins |journal=Journal of Human Evolution |volume=59 |issue=1 |pages=87–95 |url=http://materiais.dbio.uevora.pt/MA/Artigos/The_timing_of_Neanderthal_and_modern_human_origins.pdf |doi=10.1016/j.jhevol.2010.04.005|pmid=20510437}}</ref> en 800&nbsp;00 - 520&nbsp;000 jaar gelede.<ref>{{cite journal |first1=R. E. |last1=Green |first2=A. S. |last2=Malaspinas |first3=J. |last3=Krause |first4=A. W. |last4=Briggs |display-authors=etal |year=2008 |title=A complete Neandertal mitochondrial genome sequence determined by high-throughput sequencing |journal=Cell |volume=134 |issue=3 |pages=416–426 |doi=10.1016/j.cell.2008.06.021 |pmc=2602844 |pmid=18692465}}</ref> Die skeiding tussen Neanderdallers en Denisovas het ná die skeiding met moderne mense geskied:<ref name=meyer2016/><ref name="Prufer2014">{{cite journal |first=K. |last=Prüfer |display-authors=etal |year=2014 |title=The complete genome sequence of a Neanderthal from the Altai Mountains |journal=Nature |volume=505 |issue=7481 |pages=43–49|doi=10.1038/nature12886 |pmid=24352235 |pmc=4031459 |bibcode=2014Natur.505...43P}}</ref> sowat 236&nbsp;000 - 190&nbsp;000 of 473&nbsp;000 - 381&nbsp;000 jaar gelede.<ref name="Prufer2014"/> Dié datum kan volgens verskillende studies egter teruggestoot word tot 744&nbsp;000 jaar gelede. ==Demografie== ===Habitat=== [[Beeld:Homo Neanderthalensis Tabun 1 Mount Carmel Israel About 1200,000-50,000 BP.jpg|thumb|links|180px|'n Skedel uit die Tabungrot, [[Israel]], in die Israelmuseum.]] Taamlik min is bekend van die pre- en vroeë Neanderdallers wat voor die Eem- [[interglasiale tyd]] (130&nbsp;000 jaar gelede) gelewe het. Hulle het hoofsaaklik van Wes-Europese terreine gekom. Vanaf 130&nbsp;000 jaar gelede het die gehalte van die fossielrekord drasties verbeter, met fossiele van klassieke Neanderdallers uit Wes-, Sentraal-, Oos- en Mediterreense Europa.<ref name=klein1983>{{cite journal |first=R. G. |last=Klein |year=1983 |title=What Do We Know About Neanderthals and Cro-Magnon Man? |journal=Anthropology |volume=52 |issue=3 |pages=386–392 |jstor=41210959}}</ref> Daar was ook Neanderdallers in Suidwes-, Sentraal en Noord-Asië tot by die [[Altai]]gebergte in Suid-Siberië. Pre- en vroeë Neanderdallers het aan die ander kant blykbaar net Frankryk, Spanje en Italië aaneenlopend beset, hoewel dit lyk of sommige uit dié kerngebied weggetrek het om tydelike nedersettings in die ooste te stig, maar sonder om Europa te verlaat. Tog het Suidwes-Frankryk die meeste terreine met fossiele van pre-, vroeë en klassieke Neanderdallers.<ref name=Serangeli>{{cite journal |first1=J. |last1=Serangeli |first2=M. |last2=Bolus |url=http://www.quartaer.eu/pdfs/2008/2008_serangeli.pdf |year=2008 |title=Out of Europe - The dispersal of a successful European hominin form |journal=Quartär |volume=55 |pages=83–98}}</ref> Die suidelikste vonds was in die Shuqbagrot, [[Levant]].<ref>{{cite journal |first=J. |last=Callander |year=2004 |title=Dorothy Garrod's excavations in the Late Mousterian of Shukbah Cave in Palestine reconsidered |journal=Proceedings of the Prehistoric Society |volume=70 |pages=207–231 |doi=10.1017/S0079497X00001171 |s2cid=191630165}}</ref> Die noordelikste grens word gewoonlik aanvaar as 55°N, met moontlike terreine tussen 50°N en 53°N. Laasgenoemde is egter moeilik om na te vors, omdat ysverskuiwings die meeste menslike oorblyfsels vernietig. Dit en 'n gebrek aan navorsing is volgens die paleoantropoloog Trine Kellberg Nielsen ook die rede vir 'n gebrek aan bewyse van besettings in Suid-[[Skandinawië]] (ten minste tydens die Eem-interglasiaal).<ref>{{cite journal |first1=T. K. |last1=Nielsen |first2=B. M. |last2=Benito |display-authors=et al. |year=2017 |title=Investigating Neanderthal dispersal above 55°N in Europe during the Last Interglacial Complex |journal=Quaternary International |volume=431 |pages=88–103 |doi=10.1016/j.quaint.2015.10.039 |bibcode=2017QuInt.431...88N}}</ref> Artefakte uit die Middel-[[Paleolitikum]] is ontdek tot 60°N op die Russiese vlaktes,<ref>{{Cite journal |last1=Pavlov |first1=P. |last2=Roebroeks |first2=W. |last3=Svendsen |first3=J. I. |title=The Pleistocene colonization of northeastern Europe: a report on recent research |journal=Journal of Human Evolution |volume=47 |issue=1–2 |pages=3–17 |year=2004 |pmid=15288521 |doi=10.1016/j.jhevol.2004.05.002}}</ref><ref name=slimak2011>{{cite journal |first1=L. |last1=Slimak |first2=J. I. |last2=Svendsen |first3=J. |last3=Mangerud |first4=H. |last4=Plisson |year=2011 |title=Late Mousterian persistence near the Arctic Circle |journal=Science |volume=332 |issue=6031 |pages=841–845 |doi=10.1126/science.1203866 |pmid=21566192 |jstor=29784275 |bibcode=2011Sci...332..841S |s2cid=24688365}}</ref> maar dit kan moontlik aan die moderne mens toegeskryf word.<ref name=zwyns2012>{{cite journal |last=Zwyns |first=N. |year=2012 |title=Comment on Late Mousterian persistence near the Arctic Circle |journal=Science |volume=335 |issue=6065 |page=167 |doi=10.1126/science.1209908 |pmid=22246757 |bibcode=2012Sci...335..167Z |doi-access=free}}</ref> Dit is onbekend hoe die vinnig wisselende klimaat van die [[laaste glasiale tyd]] die Neanderdallers geraak het, want warmer tydperke sou gunstiger temperature tot gevolg gehad het, maar ook woudgroei verbeter en megafauna teruggehou het, terwyl kouer tydperke die teenoorgestelde uitwerking sou gehad het.<ref name=bocquet2013/> Dit is egter moontlik dat die Neanderdallers 'n landskap met woude verkies het.<ref name=stewart2019/> Bevolkings kon 'n hoogtepunt bereik het in koue maar nie ekstreme intervalle nie. Dit is moontlik dat hulle habitat vergroot en verklein het namate die ys teruggetrek en aangegroei het.<ref name=bocquet2013/> In 2021 het die Israeliese antropoloog Israel Hershkovitz en sy kollegas voorgestel die 140&nbsp;000 tot 120&nbsp;000 jaar oue Israeliese Nesher Ramla-oorblyfsels, wat 'n mengsel van Neanderdaller- en meer antieke ''[[Homo erectus|H. erectus]]''-voorwerpe bevat, is een so 'n terrein wat die rekolonisasie van Europa ná 'n glasiale tyd toon.<ref>{{cite journal |first1=I. |last1=Hershkovitz |first2=H. |last2=May |first3=R. |last3=Sarig |display-authors=et al. |year=2021 |title=A Middle Pleistocene ''Homo'' from Nesher Ramla, Israel |journal=Science |volume=372 |issue=6549 |pages=1424–1428 |doi=10.1126/science.abh3169 |bibcode=2021Sci...372.1424H |s2cid=235628111}}</ref> [[Beeld:Weichsel-Würm-Glaciation.png|thumb|250px|'n Kaart van Europa tydens die Würm-glasiasie van 70&nbsp;000 tot 20&nbsp;00 jaar gelede]] ===Bevolking=== Nes mense het Neanderdallers moontlik van 'n baie klein bevolking afgestam met sowat 3&nbsp;000 tot 12&nbsp;000 vrugbare individue (die [[effektiewe bevolkingsgrootte]]). Neanderdallerbevolkings het egter klein gebly en swak gene aan hulle nageslag oorgedra weens die afnemende doeltreffendheid van [[natuurlike seleksie]].<ref name="juric" /><ref name=mafessoni2017>{{cite journal |first1=F. |last1=Mafessoni |first2=K. |last2=Prüfer |title=Better support for a small effective population size of Neandertals and a long shared history of Neandertals and Denisovans |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=114 |issue=48 |year=2017 |pages=10256–10257 |doi=10.1073/pnas.1716918114 |pmid=29138326 |pmc=5715791|doi-access=free }}</ref> Verskeie studies met mtDNS-ontledings het gedui op verskillende effektiewe bevolkingsgroottes,<ref name=bocquet2013/> wat wissel van 1&nbsp;000 tot 5&nbsp;000;<ref name=mafessoni2017/> 5&nbsp;000 tot 9&nbsp;000 wat konstant gebly het;<ref>{{cite journal |last1=Lalueza-Fox |first1=C. |last2=Sampietro |first2=M. L. |last3=Caramelli |first3=D. |last4=Puder |first4=Y. |year=2013 |title=Neandertal evolutionary genetics: mitochondrial DNA data from the iberian peninsula |journal=Molecular Biology and Evolution |volume=22 |issue=4 |pages=1077–1081 |doi=10.1093/molbev/msi094 |pmid=15689531 |doi-access=free}}</ref> en 3&nbsp;000 tot 25&nbsp;000 met 'n stadige toename tot 52&nbsp;000 jaar gelede totdat dit daarna afgeneem en tot uitsterwing gelei het.<ref name=Fabre2009>{{cite journal |first1=V. |last1=Fabre |first2=S. |last2=Condemi |first3=A. |last3=Degioanni |year=2009 |title=Genetic evidence of geographical groups among Neanderthals |journal=PLOS ONE |volume=4 |issue=4 |pages=e5151 |doi=10.1371/journal.pone.0005151 |pmc=2664900 |pmid=19367332 |bibcode=2009PLoSO...4.5151F|doi-access=free }}</ref> Alle kenners stem egter saam dat die bevolkings klein was,<ref name=bocquet2013/> dalk minder as 'n tiende van die destydse menslike bevolkings in Wes-Europa,<ref>{{cite journal |first1=P. |last1=Mellars |first2=J. C. |last2=French |year=2011 |title=Tenfold population increase in Western Europe at the Neandertal-to-modern human transition |journal=Science |volume=333 |issue=6042 |pages=623–627 |doi=10.1126/science.1206930 |pmid=21798948 |bibcode=2011Sci...333..623M |s2cid=28256970}}</ref> moontlik omdat die Neanderdallers 'n laer vrugbaarheidstempo gehad het.<ref name=Trinkaus2011/> Volgens 'n teorie van Ester Boserup word 'n bevolking se grootte beperk deur die hoeveelheid kos wat dit kan versamel, wat op sy beurt beperk word deur die bevolking se tegnologie. Innovasie neem toe saam met die bevolkingsgrootte, maar as die bevolking te klein is, sal innovasie nie baie vinnig vooruitgaan nie en sal die bevolking klein bly. Dit stem ooreen met die skynbaar 150&nbsp;000 jare lange stagnasie in die Neanderdallers se tegnologie.<ref name=bocquet2013>{{cite journal |first1=J. |last1=Bocquet-Appel |first2=A. |last2=Degioanni |year=2013 |title=Neanderthal demographic estimates |journal=Current Anthropology |volume=54 |pages=202–214 |doi=10.1086/673725 |s2cid=85090309}}</ref> In 'n model met 206 Neanderdallers wat gebaseer is op die hoeveelheid jong en geslagsryp volwassenes in vergelyking met dié van ander ouderdomme, het 80% van dié ouer as 20 jaar gesterf voordat hulle die ouderdom van 40 bereik het. Dié hoë sterftesyfer was waarskynlik te wyte aan die hoëstresomgewing.<ref name=trinkaus1995>{{cite journal |first=E. |last=Trinkaus |year=1995 |title=Neanderthal mortality patterns |journal=Journal of Archaeological Science |volume=22 |issue=1 |pages=121–142 |doi=10.1016/S0305-4403(95)80170-7}}</ref> Daar is egter ook vasgestel dat die ouderdomspiramide vir Neanderdallers en moderne mense dieselfde was.<ref name=bocquet2013/> Babasterftes was baie hoog onder die Neanderdallers: sowat 43% in Noord-Eurasië.<ref name=pettitt2000>{{cite journal |first=R. B. |last=Pettitt |year=2000 |title=Neanderthal lifecycles: developmental and social phases in the lives of the last archaics |journal=World Archaeology |volume=31 |issue=3 |pages=351–366 |doi=10.1080/00438240009696926 |pmid=16475295 |jstor=125106 |s2cid=43859422}}</ref> ==Anatomie== ===Bou=== [[Beeld:Sapiens neanderthal comparison.jpg|thumb|300px|'n Vergelyking tussen die gerekonstrueerde kopbene van 'n manlike Eurasiër (links) en 'n Neanderdaller, in die Clevelandse Museum van Natuurgeskiedenis.]] Neanderdallers het 'n robuuster en stewiger bou as die tipiese moderne mens gehad.<ref name="Helmuth1998"/> Hulle het ook breër, vaatjievormige ribbekaste; breër bekkens;{{sfn|Papagianni|Morse|2013}}<ref name=Gomez2018/> en proporsioneel korter voorarms en bobene gehad.<ref name=stewart2019/><ref name=etrinkaus1981/> Gegrond op 45 bene van 14 Neanderdalmans en 7 {{nowrap|-vroue}}, was die gemiddelde lengte 164 tot 168&nbsp;cm vir mans en 152 tot 156&nbsp;cm vir vroue.<ref name="Helmuth1998"/> Die gewig het gewissel van 77,6&nbsp;kg vir mans tot 66,4&nbsp;kg vir vroue.<ref name=Froehle2009>{{cite journal |last1=Froehle |first1=A. W. |last2=Churchill |first2=S. E. |year=2009 |title=Energetic competition between Neandertals and anatomically modern humans |journal=PaleoAnthropology |pages=96–116 |url=http://www.paleoanthro.org/journal/content/PA20090096.pdf}}</ref> Die nekwerwels van die Neanderdallers was langer en dikker as die meeste mense s'n en het tot stabiliteit bygedra, moontlik vanweë die verskillende vorm en grootte van die kop.<ref>{{cite journal |first1=A. |last1=Gómez-Olivencia |first2=E. |last2=Been |first3=J. L. |last3=Arsuaga |first4=J. T. |last4=Stock |year=2013 |title=The Neandertal vertebral column 1: the cervical spine |journal=Journal of Human Evolution |volume=64 |issue=6 |pages=604–630 |doi=10.1016/j.jhevol.2013.02.008 |pmid=23541382}}</ref> Liggaamsverhoudings word gewoonlik "hiperarkties" genoem vanweë die aanpassings vir die koue, want hulle is soortgelyk aan dié van menslike bevolkings wat in koue klimate ontwikkel het.<ref name=weaver2009/> Die Neanderdaller se bou is nader aan dié van die [[Inuïete]] en Siberiese Joepiks onder moderne mense<ref>{{cite journal |first=T. W. |last=Holliday |year=1997 |title=Postcranial evidence of cold adaptation in European Neandertals |journal=American Journal of Physical Anthropology |volume=104 |issue=2 |pages=245–258 |doi=10.1002/(SICI)1096-8644(199710)104:2<245::AID-AJPA10>3.0.CO;2-# |pmid=9386830}}</ref> – en korter ledemate lei tot 'n groter bewaring van liggaamshitte.<ref name=etrinkaus1981/><ref name=weaver2009>{{cite journal |first=T. D. |last=Weaver |year=2009 |title=The meaning of Neandertal skeletal morphology |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=106 |issue=38 |pages=16,028–16,033 |doi=10.1073/pnas.0903864106 |pmid=19805258 |pmc=2752516|doi-access=free }}</ref> Tog het Neanderdallers van die gematigder streke, soos [[Iberië]], hulle "hiperarktiese" bou behou.<ref>{{cite journal |first1=M. J. |last1=Walker |first2=J. |last2=Ortega |first3=K. |last3=Parmová |first4=M. V. |last4=López |first5=E. |last5=Trinkaus |year=2011 |title=Morphology, body proportions, and postcranial hypertrophy of a Neandertal female from the Sima de las Palomas, southeastern Spain |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=108 |issue=25 |pages=10,087–10,091 |doi=10.1073/pnas.1107318108 |pmc=3121844 |pmid=21646528 |bibcode=2011PNAS..10810087W|doi-access=free }}</ref> In 2019 het die Engelse antropoloog John Stewart en sy kollegas voorgestel die Neanderdallers is eerder aangepas om vir kort ente vinnig te hardloop, omdat hulle blykbaar warmer, beboste streke verkies het bo die kouer [[steppe]], en hulle het volgens DNS-ontledings 'n groter verhouding spiervesels vir vinnige bewegings oor kort afstande gehad as moderne mense, wat weer verder kon hardloop.<ref name=stewart2019>{{cite journal |last1=Stewart |first1=J.R. |last2=García-Rodríguez |first2=O. |last3=Knul |first3=M.V. |last4=Sewell |first4=L. |last5=Montgomery |first5=H. |last6=Thomas |first6=M.G. |last7=Diekmann |first7=Y. |title=Palaeoecological and genetic evidence for Neanderthal power locomotion as an adaptation to a woodland environment |journal=Quaternary Science Reviews |year= 2019 |volume=217 |pages=310–315 |doi=10.1016/j.quascirev.2018.12.023 |bibcode=2019QSRv..217..310S |s2cid=133980969 |url=https://www.researchgate.net/publication/329811193}}</ref> Hulle het langer hakskeenbene gehad,<ref>{{cite journal |first1=D. |last1=Raichlen |first2=H. |last2=Armstrong |first3=D. E. |last3=Lieberman |year=2011 |title=Calcaneus length determines running economy: Implications for endurance running performance in modern humans and Neandertals |journal=Journal of Human Evolution |volume=60 |issue=3 |pages=299–308 |doi=10.1016/j.jhevol.2010.11.002 |pmid=21269660}}</ref> wat hulle vermoë om ver te hardloop verminder het. ===Gesig=== [[Beeld:Reconstruction of Neanderthal woman.jpg|thumb|180px|'n Rekonstruksie van die gesig van 'n Neanderdalvrou.<ref>{{cite journal|title=Cro-Magnons conquered Europe, but left Neanderthals alone|journal=PLOS Biology|year= 2004|volume=2 |issue=12|page=e449|doi=10.1371/journal.pbio.0020449|pmc=532398}}</ref>]] Neanderdallers het 'n reguit ken, skuins voorkop en uitstaande neus gehad wat ook effens hoër aan die gesig begin het as by die meeste mense. Die skedel was gewoonlik langer met 'n groter knop agter,<ref name=gunz2019>{{cite journal |last1=Gunz |first1=P. |last2=Tilot |first2=A. K. |last3=Wittfeld |first3=K. |display-authors=3 |last4=Teumer |first4=A. |last5=Shapland |first5=C. Y. |last6=van Erp |first6=T. G. M. |last7=Dannemann |first7=M. |last8=Vernot |first8=B. |last9=Neubauer |first9=S. |last10=Guadalupe |first10=T. |last11=Fernández |first11=G. |last12=Brunner |first12=H. G. |last13=Enard |first13=W. |last14=Fallon |first14=J. |last15=Hosten |first15=N. |last16=Völker |first16=U. |last17=Profico |first17=A.|last18=Di Vincenzo |first18=F.|last19=Manzi |first19=G.|last20=Kelso |first20=J. |last21=St. Pourcain |first21=B.|last22=Hublin |first22=J.-J. |last23=Franke |first23=B. |last24=Pääbo |first24=S.|author-link24=Svante Pääbo |last25=Macciardi |first25=F. |last26=Grabe |first26=H. J. |last27=Fisher |first27=S. E. |title=Neandertal introgression sheds light on modern human endocranial globularity |journal=Current Biology |year= 2019 |volume=29 |issue=1 |pages=120–127|doi=10.1016/j.cub.2018.10.065 |pmid=30554901 |pmc=6380688}}</ref> hoewel dit in afwisselende groottes by mense ook voorkom. Dit word veroorsaak deur die skedelbasis en slaapbene wat hoër en meer vorentoe sit, en 'n platter skedelkap.<ref>{{cite journal |first1=P. |last1=Gunz |first2=K. |last2=Harvati |year=2007 |title=The Neanderthal "chignon": variation, integration, and homology |journal=Journal of Human Evolution |volume=52 |issue=3 |pages=262–274 |doi=10.1016/j.jhevol.2006.08.010 |pmid=17097133}}</ref> Hulle het ook groter oë gehad wat waarskynlik aangepas was by die min lig van die omgewing.<ref name=pearce2013/> Neanderdallers het 'n taamlike groot kakebeen gehad, wat vroeër geglo is 'n reaksie was op 'n groot bytkrag wat te sien in aan die gevorderde slytasie van Neanderdallers se voorste tande, maar soortgelyke slytasiepatrone word by moderne mense gesien. Dit kon ook ontwikkel het om groter tande in die kakebeen te huisves, wat slytasie beter sou kon weerstaan,<ref name=clement2012/><ref>{{cite journal |first1=C. F. |last1=O'Connor |first2=R. G. |last2=Franciscus |first3=N. E. |last3=Holton |year=2005 |title=Bite force production capability and efficiency in Neandertals and modern humans |journal=American Journal of Physical Anthropology |volume=127 |issue=2 |pages=129–151 |doi=10.1002/ajpa.20025 |pmid=15558614}}</ref> en die groter slytasie aan die voortande in vergelyking met die agtertande kon gewees het vanweë herhalende gebruik. Die Neanderdallers se tandslytasiepatrone het die meeste met die moderne Inuïete s'n ooreengestem.<ref name=clement2012/> Daar word nou geglo die bytkrag van Neanderdallers en moderne mense is min of meer dieselfde.<ref name=clement2012>{{cite journal |first1=A. F. |last1=Clement |first2=S. W. |last2=Hillson |first3=L. C. |last3=Aiello |year=2012 |title=Tooth wear, Neanderthal facial morphology and the anterior dental loading hypothesis |journal=Journal of Human Evolution |volume=62 |issue=3 |pages=367–376 |doi=10.1016/j.jhevol.2011.11.014 |pmid=22341317 |doi-access=free}}</ref> [[Beeld:Homo sapiens neanderthalensis-Mr. N.jpg|thumb|180px|links|'n Rekonstruksie van 'n ouerige Neanderdalman.]] ===Brein=== Die breinholte van die Neanderdallers was omtrent 1&nbsp;640&nbsp;cm³ vir mans en 1&nbsp;460&nbsp;cm³ vir vroue,<ref name="holloway1985">{{cite encyclopedia |author-last=Holloway |author-first=R. L. |editor-last=Delson |editor-first=E. |encyclopedia=Ancestors: The hard evidence |title=The poor brain of ''Homo sapiens neanderthalensis'': see what you please |year=1985 |publisher=Alan R. Liss |isbn=978-0-471-84376-4}}</ref><ref name="amano2015">{{cite journal |last1=Amano |first1=H. |last2=Kikuchi |first2=T. |last3=Morita |first3=Y. |last4=Kondo |first4=O. |last5=Suzuki |first5=H. |last6=Ponce de Leon |first6=M. S. |last7=Zollikofer |first7=C.P.E. |last8=Bastir |first8=M. |last9=Stringer |first9=C. |last10=Ogihara |first10=N. |display-authors=5 |year=2015 |title=Virtual reconstruction of the Neanderthal Amud 1 cranium |journal=American Journal of Physical Anthropology |volume=158 |issue=2 |pages=185–197 |pmid=26249757 |hdl=10261/123419 |doi=10.1002/ajpa.22777 |url=https://www.zora.uzh.ch/id/eprint/120401/6/AmudPaper.pdf}}</ref> wat binne die omvang van dié van die moderne mens is<ref>{{Cite journal |last1=Beals |first1=K. |last2=Smith |first2=C. |last3=Dodd |first3=S. |year=1984 |title=Brain size, cranial morphology, climate, and time machines |url=http://syslearn.oregonstate.edu/instruction/anth/smith/TimeMach1984.pdf |journal=Current Anthropology |volume=12 |issue=3 |pages=301–30 |doi=10.1086/203138 |s2cid=86147507}}</ref> (Die menslike breinholte is gemiddeld sowat 1&nbsp;270&nbsp;cm³ vir mans en 1&nbsp;130&nbsp;cm³ vir vroue;<ref>{{cite journal |first1=J. S. |last1=Allen |first2=H. |last2=Damasio |first3=T. J. |last3=Grabowski |year=2002 |title=Normal neuroanatomical variation in the human brain: an MRI-volumetric study |journal=American Journal of Physical Anthropology |volume=118 |issue=4 |pages=341–358 |doi=10.1002/ajpa.10092 |pmid=12124914 |s2cid=21705705 |url=https://semanticscholar.org/paper/97ba80fc802f5e29b06959700c9905d1e17a00da}}</ref> dit het blykbaar afgeneem sedert die laat [[Paleolitikum]]).<ref>{{cite journal |first1=A. |last1=Balzeau |first2=D. |last2=Grimaud-Hervé |first3=F. |last3=Detroit |first4=R. L. |last4=Holloway |year=2013 |title=First description of the Cro-Magnon 1 endocast and study of brain variation and evolution in anatomically modern ''Homo sapiens'' |journal=Bulletins et Mémoires de la Société d anthropologie de Paris |volume=25 |issue=1–2 |pages=11–12 |doi=10.1007/s13219-012-0069-z |s2cid=14675512 |url=https://www.researchgate.net/publication/257799835}}</ref> Die grootste brein van 'n Neanderdaller, dié van Amud&nbsp;1, was sowat 1&nbsp;736&nbsp;cm³ en dit was sover bekend die grootste in enige hominied.<ref name="amano2015"/> Die Neanderdaller se skedel was aansienlik verleng en het uitgeloop op 'n knop agter, met kleiner pariëtale lobbe<ref name="Geometric Morphometrics and Paleone"/><ref name="Morphological Differences in the Pa"/><ref name="Encephalization and Allometric Traj"/> en 'n smaller serebellum,<ref name=Weaver2005/><ref name=Hublinetal2015>{{cite journal |last1=Hublin |first1=Jean-Jacques |last2=Neubauer |first2=Simon |last3=Gunz |first3=Philipp |date=2015 |title=Brain Ontogeny and Life History in Pleistocene Hominins |journal=Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences |volume=370 |issue=1663 |pages=1–11 |doi=10.1098/rstb.2014.0062 |pmid=25602066 |pmc=4305163 }}</ref> areas wat dui op die gebruik van gereedskap, visuoruimtelike integrasie, syfervaardigheid, kreatiwiteit, spiergeheue en moontlik taal, aandag, sosiale vermoëns en episodiese geheue. Hulle breine toon ook 'n ander tempo van groei en ontwikkeling.<ref>{{cite journal |last1=Gunz |first1=Philipp |last2=Maureille |first2=Bruno |last3=Hublin |first3=Jean-Jacques |date=2010 |title=Brain Development after Birth Differs between Neanderthals and Modern Humans |journal=Current Biology |volume=20 |issue=21 |pages=R921–R922 |doi=10.1016/j.cub.2010.10.018 |pmid=21056830 |s2cid=29295311 }}</ref> Sulke en ander klein verskille kon belangrik gewees het vir natuurlike seleksie en kan die verskille in die materiaalrekord verduidelik wat betref sosiale gedrag, tegnologiese innovasie en kunsuitinge.<ref name="Wynnetal2016"/> ===Hare en velkleur=== Die min sonlig het waarskynlik gelei tot 'n ligter velkeur by Neanderdallers,<ref name=dannemann/> hoewel onlangs beweer is 'n ligter velkeur by mense was nie algemeen tot miskien die [[Bronstydperk]] nie.<ref name=Allentoft2015>{{cite journal |first1=M. E. |last1=Allentoft |first2=M. |last2=Sikora |year=2015 |title=Population genomics of Bronze Age Eurasia |journal=Nature |volume=522 |issue=7,555 |pages=167–172 |doi=10.1038/nature14507 |pmid=26062507 |bibcode=2015Natur.522..167A |s2cid=4399103 |url=https://depot.ceon.pl/handle/123456789/13155}}</ref> Geneties was BNC2, wat met 'n ligter velkleur verbind word, teenwoordig in Neanderdallers; 'n tweede variasie wat in moderne bevolking met donker velle verbind word, was egter ook teenwoordig.<ref name=dannemann/> DNS-ontledings van drie Neanderdalvroue uit Suidoos-Europa dui daarop dat hulle bruin oë, donker velle en bruin hare gehad het; een het rooi hare gehad.<ref name="Watson2012">{{cite web |last1=Watson |first1=Traci |title=Were Some Neandertals Brown-Eyed Girls? |url=https://www.science.org/content/article/were-some-neandertals-brown-eyed-girls |website=www.science.org}} "According to this method, all three Neandertals had a dark complexion and brown eyes, and although one was red-haired, two sported brown locks"</ref> ===Metabolisme=== Die maksimun natuurlike lewensduur en die tydstip van [[menopouse]] en [[swangerskap]] was moontlik soortgelyk aan dié van moderne mense.<ref name=bocquet2013/> Gegrond op die groeitempo van tande en tandemalje,<ref>{{cite journal |first1=T. M. |last1=Smith |first2=P. |last2=Tafforeau |first3=D. J. |last3=Reid |year=2010 |title=Dental evidence for ontogenetic differences between modern humans and Neanderthals |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=107 |issue=49 |pages=20923–20928 |doi=10.1073/pnas.1010906107 |pmc=3000267 |pmid=21078988 |bibcode=2010PNAS..10720923S|doi-access=free }}</ref> lyk dit egter of Neanderdallers dalk gouer volwasse geword het.<ref name=trinkaus1995/> ===Patologie=== Neanderdallers het 'n groter voorkoms van traumatiese beserings gehad. Sowat 79%-94% van spesimens toon bewyse van groot wonde wat genees het. Sowat 37%-52% daarvan was kwaai beserings en 13%-19% beserings wat voor 'n volwasse ouderdom opgedoen is.<ref name=nakahashi>{{cite journal |last1=Nakahashi |first1=W. |title=The effect of trauma on Neanderthal culture: A mathematical analysis |journal=Homo |year= 2017 |volume=68 |issue=2 |pages=83–100 |doi=10.1016/j.jchb.2017.02.001 |pmid=28238406}}</ref> Een uiterse voorbeeld is Shanidar&nbsp;1, wat tekens van 'n amputasie van die regterarm toon, asook van 'n beeninfeksie, 'n abnormale loop, sigprobleme in die linkeroog en moontlike gehoorverlies.<ref name=Trinkaus2017>{{cite journal |first1=E. |last1=Trinkaus |first2=S |last2=Villotte |year=2017 |title=External auditory exostoses and hearing loss in the Shanidar 1 Neandertal |journal=PLOS ONE |volume=12 |issue=10 |page=e0186684 |doi=10.1371/journal.pone.0186684 |pmc=5650169 |pmid=29053746 |bibcode=2017PLoSO..1286684T|doi-access=free }}</ref> In 1995 het Trinkaus geraam sowat 80% van Neanderdallers is aan hulle beserings dood voordat hulle 'n ouderdom van 40 bereik het. Sy hipotese was dat hulle 'n waaghalsige jagstrategie gehad het.<ref name=trinkaus1995/> 'n Studie in 2016 van 124 Neanderdallers het getoon die hoë traumatempo is waarskynlik toe te skryf aan aanvalle deur diere. Daar is vasgestel sowat 36% was die slagoffer van beeraanvalle, 21% van grootkataanvalle en 17% van wolfaanvalle. Dit was 92, of 74%, van die spesimens in die studie.<ref name=Camaros2016/> Dit kon gespruit het uit mededinging om kos en grotruimte, en omdat Neanderdallers dié karnivore gejag het.<ref name=Camaros2016>{{cite journal |url=https://www.researchgate.net/publication/276353034 |first1=E. |last1=Camarós |first2=M. |last2=Cueto |first3=C. |last3=Lorenzo |first4=V. |last4=Villaverde |year=2016 |title=Large carnivore attacks on hominins during the Pleistocene: a forensic approach with a Neanderthal example |journal=Archaeological and Anthropological Sciences |volume=8 |issue=3 |pages=635–646 |doi=10.1007/s12520-015-0248-1 |hdl=10550/54275 |s2cid=82001651 |hdl-access=free}}</ref> [[Beeld:La Ferrassie 1 MdlH 1 2018-10-20.jpg|thumb|upright=1.35|La Ferrassie&nbsp;1 in die Musée de l'Homme, Parys.]] Klein bevolkings het 'n klein genetiese diversiteit en moontlik inteling veroorsaak, wat die Neanderdallers se vermoë verklein het om skadelike [[mutasie]]s teen te werk. Die 13 inwoners van die Sidrón-grot het 17 verskillende geboorteafwykings getoon wat moontlik deur inteling veroorsaak is.<ref name=rios2019>{{cite journal |first1=L. |last1=Ríos |first2=T. L. |last2=Kivell |first3=C. |last3=Lalueza-Fox |first4=A. |last4=Estalrrich |year=2019 |title=Skeletal anomalies in the Neandertal family of El Sidrón (Spain) support a role of inbreeding in Neandertal extinction |journal=Scientific Reports |volume=9 |issue=1 |page=1697 |doi=10.1038/s41598-019-38571-1 |pmc=6368597 |pmid=30737446 |bibcode=2019NatSR...9.1697R}}</ref> Neanderdallers was onderworpe aan verskeie aansteeklike siektes en parasiete. Moderne mense het waarskynlik siektes aan hulle oorgedra; een moontlike kandidaat is die maagbakterie ''Helicobacter pylori''.<ref>{{cite journal |first1=C. J. |last1=Houldcroft |first2=S. J. |last2=Underdown |year=2016 |title=Neanderthal genomics suggests a pleistocene time frame for the first epidemiologic transition |journal=American Journal of Physical Anthropology |volume=160 |issue=3 |pages=379–388 |doi=10.1002/ajpa.22985 |pmid=27063929 |url=http://discovery.ucl.ac.uk/1476201/3/Houldcroft_Neanderthal_disease_AJPA-2015-00253.R1_100216.pdf}}</ref> Die moderne [[Menslikepapilloomvirus-infeksie|menslike papiloomvirus]] variant 16A kan van interaksies met Neanderdallers kom.<ref>{{cite journal |first1=V. N. |last1=Pimenoff |first2=C. M. |last2=de Oliveira |first3=I. G. |last3=Bravo |year=2017 |title=Transmission between archaic and modern human ancestors during the evolution of the oncogenic human papillomavirus 16 |journal=Molecular Biology and Evolution |volume=34 |issue=1 |pages=4–19 |doi=10.1093/molbev/msw214 |pmid=28025273 |pmc=5854117}}</ref> 'n Neanderdaller by Cueva del Sidrón, Spanje, toon bewyse van 'n infeksie van ''Enterocytozoon bieneusi'' in die maagdermkanaal.<ref name=Weyrich2017/> Neanderdallers het minder gaatjies in hulle tande gekry as moderne mense, al het van hulle groot hoeveelhede kos geëet wat gaatjies veroorsaak; dit kan dui op 'n gebrek aan die mondbakterie ''Streptococcus mutans'', wat gaatjies veroorsaak.<ref>{{cite journal |first=A. |last=Soltysiak |year=2012 |title=Comment: low dental caries rate in Neandertals: the result of diet or the oral flora composition? |journal=Homo |volume=63 |issue=2 |pages=110–113 |doi=10.1016/j.jchb.2012.02.001 |pmid=22409830}}</ref> ==Kultuur== ===Sosiale struktuur=== ====Groepdinamika==== [[Beeld:Neanderthal child (1).jpg|thumb|links|160px|Die skelet van 'n Neanderdalkind wat in Frankryk ontdek is.]] Neanderdallers het waarskynlik in yler verspreide groepe as moderne mense gewoon,<ref name=bocquet2013/> maar daar was vermoedelik 10 tot 30 individue in 'n groep, nes by moderne [[jagter-versamelaar]]s.<ref name=hayden2012/> 'n Kind se tande wat in 2018 ontleed is, wys dit is op 2,5 jaar gespeen, nes by moderne jagter-versamelaars. Die kind is in die lente gebore, wat ooreenstem met moderne mense en ander soogdiere waarvan die geboortesiklusse saamval met omgewingsiklusse.<ref name=Smith2018>{{cite journal |first1=T. A. |last1=Smith |first2=C. |last2=Austin |first3=D. R. |last3=Green |display-authors=et al. |year=2018 |title=Wintertime stress, nursing, and lead exposure in Neanderthal children |journal=Science Advances |volume=4 |issue=10 |page=eaau9483 |doi=10.1126/sciadv.aau9483 |pmid=30402544 |pmc=6209393 |bibcode=2018SciA....4.9483S}}</ref> Aanduidings van verskeie kwale op 'n vroeë ouderdom bewys volgens die Britse argeoloog Paul Pettitt dalk dat kinders van albei geslagte moes begin werk net nadat hulle gespeen is.<ref name=pettitt2000/> Volgens hom is van 'n individu wat [[adolessensie]] bereik het, verwag om groot en gevaarlike diere te help jag.<ref name=trinkaus1995/> Terreine met bewyse van nie meer as twee of drie individue nie kon kerngesinne verteenwoordig het, of tydelike kampterreine vir klein groepe soos jagters.<ref name=hayden2012/> Groepe het vermoedelik van grot tot grot beweeg na gelang van die seisoen, soos bewys deur oorblyfsels soos sekere kossoorte, en het van generasie tot generasie na dieselfde terreine teruggekeer. Sommige terreine kan vir langer as 100 jaar gebruik gewees het.<ref name=Farizy1994>{{cite journal |first=C. |last=Farizy |year=1994 |title=Spatial patterning of Middle Paleolithic sites |journal=Journal of Anthropological Archaeology |volume=13 |issue=2 |pages=153–160 |doi=10.1006/jaar.1994.1010}}</ref> Grotbere kon met Neanderdallers meegeding het om grotruimte, en daar is 'n afname in die grotbeerbevolkings van 50&nbsp;000 jaar gelede af, hoewel hulle lank ná die Neanderdallers uitgesterf het.<ref>{{cite journal |first1=G. G. |last1=Fortes |first2=A. |last2=Grandal-d'Anglade |first3=B. |last3=Kolbe |year=2016 |title=Ancient DNA reveals differences in behaviour and sociality between brown bears and extinct cave bears |journal=Molecular Ecology |volume=25 |issue=19 |pages=4907–4918 |doi=10.1111/mec.13800 |pmid=27506329 |s2cid=18353913 |url=http://irep.ntu.ac.uk/id/eprint/38241/1/1233179_Barlow.pdf}}</ref> Genetiese ontledings dui aan daar was minstens drie afsonderlike geografiese groepe – Wes-Europa, die Mediterreense kus en oos van die [[Kaukasus]] – met 'n mate van migrasie tussen die streke.<ref name=Fabre2009/> Oor lang tydperke was daar egter grootskaalse interkontinentale migrasies. Vroeë spesimens van die Mezmaiskaja-grot in die Kaukasus<ref name=hajdinjak2018/> en die Denisova-grot in Siberië<ref name="Peyrégne"/> verskil grootliks van dié in Wes-Europa, terwyl latere spesimens van albei dié grotte se genetiese profiele meer met dié van Wes-Europese Neanderdallers ooreengestem het as met dié van die vroeë spesimens van dieselfde terreine, wat dui op migrasies oor lang afstande.<ref name="Peyrégne"/><ref name=hajdinjak2018/> Net so stem artefakte en DNS van die Tsjagirskaja- en Okladnikof-grot, ook in Siberië, meer ooreen met dié van Oos-Europese Neanderdallers sowat 3&nbsp;000 tot 4&nbsp;000&nbsp;km van daar as met dié van ouer Neanderdallers van die Denisova-grot, wat dui op twee aparte migrasievoorvalle na Siberië.<ref name=Kolobova2020>{{cite journal |first1=K. A. |last1=Kolobova |first2=R. G. |last2=Roberts |first3=V. P. |last3=Chabai |display-authors=et al. |year=2020 |title=Archaeological evidence for two separate dispersals of Neanderthals into southern Siberia |journal=PNAS |volume=117 |issue=6 |pages=2979–2885 |doi=10.1073/pnas.1918047117 |pmid=31988114 |pmc=7022189|doi-access=free }}</ref> Daar is ook bewyse van konflik tussen groepe. 'n Skelet van La Roche à Pierrot, Frankryk, toon 'n geneesde breuk aan die bokant van die skedel wat blykbaar kom van 'n diep lemwond,<ref>{{cite journal |last1=Zollikofer |first1=C. P. E. |last2=Ponce de Leon |first2=M. S. |last3=Vandermeersch |first3=B. |last4=Leveque |first4=F. |title=Evidence for interpersonal violence in the St. Cesaire Neanderthal |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |year=2002 |volume=99 |issue=9 |pages=6444–6448 |doi=10.1073/pnas.082111899 |pmid=11972028 |pmc=122968 |bibcode=2002PNAS...99.6444Z|doi-access=free }}</ref> en beseerde ribbes in die Shanadir-grot in [[Irak]] is oënskynlik deur 'n gegooide wapen veroorsaak.<ref>{{cite journal |last1=Churchill |first1=S. E. |last2=Franciscus |first2=R. G. |last3=McKean-Peraza |first3=H. A. |last4=Daniel |first4=J. A. |last5=Warren |first5=B. R. |title=Shanidar 3 Neandertal rib puncture wound and Paleolithic weaponry |journal=Journal of Human Evolution |year= 2009 |volume=57 |issue=2 |pages=163–178 |doi=10.1016/j.jhevol.2009.05.010 |pmid=19615713}}</ref> ====Sosiale hiërargie==== Omdat die Neanderdallers groot, gevaarlike wildsoorte gejag en in klein groepe gewoon het, word soms voorgestel dat daar geen verdeling van take tussen die twee [[geslag]]te was soos by moderne jagter-versamelaars nie. Mans, vroue en kinders was dus almal by jag betrokke, in plaas daarvan dat mans gejag en vroue en kinders kos versamel het. Hoe groter die afhanklikheid van vleis by moderne jagter-versamelaars, hoe groter is die verdeling van arbeid egter.<ref name=hayden2012/> Verder het studies van die tandverweerpatrone daarop gedui dat hulle hulle tande gebruik het om voorwerpe te dra, maar mans se botande en vroue se ondertande was meer verweer. Dit dui daarop dat hulle verskillende take verrig het.<ref>{{cite journal |first1=A. |last1=Estalrrich |first2=A. |last2=Rosas |year=2015 |title=Division of labor by sex and age in Neandertals: an approach through the study of activity-related dental wear |journal=Journal of Human Evolution |volume=80 |pages=51–63 |doi=10.1016/j.jhevol.2014.07.007 |pmid=25681013}}</ref> ===Kos=== ====Jag en versamel==== [[Beeld:Edelherten in tegenlicht.jpg|thumb|180px|[[Edelhert]]e, die wildsoort wat die meeste deur Neanderdallers gejag is.<ref name=Valensi2013/><ref name=dusseldorp2013/>]] Eers is vermoed Neanderdallers het [[Aasdier|van aas gelewe]], maar hulle word nou beskou as roofdiere aan die bopunt van die voedselketting.<ref name="neanderapex">{{cite journal |doi=10.1016/j.jhevol.2005.03.003 |title=Isotopic evidence for diet and subsistence pattern of the Saint-Césaire I Neanderthal: review and use of a multi-source mixing model |year=2005 |last1=Bocherens |first1=H. |last2=Drucker |first2=D. G. |last3=Billiou |first3=D. |last4=Patou-Mathis |first4=M. |last5=Vandermeersch |first5=B. |journal=Journal of Human Evolution |volume=49 |pages=71–87 |pmid=15869783 |issue=1}}</ref> Hulle het in 'n beboste omgewing gewoon en het waarskynlik hulle prooi bekruip en vinnig en van naby met 'n spies aangeval.<ref name=stewart2019/><ref name=marin2017/> Jonger en gewonde diere sou gevang gewees het met valstrikke, projektiele of agtervolging.<ref name=marin2017>{{cite journal |first1=J. |last1=Marín |first2=P. |last2=Saladié |first3=A. |last3=Rodríguez-Hidalgo |first4=E. |last4=Carbonell |year=2017 |title=Neanderthal hunting strategies inferred from mortality profiles within the Abric Romaní sequence |journal=PLOS ONE |volume=12 |issue=11 |page=e0186970 |doi=10.1371/journal.pone.0186970 |pmc=5699840 |pmid=29166384 |bibcode=2017PLoSO..1286970M|doi-access=free }}</ref> Dit lyk of hulle geëet het wat in hulle natuurlike omgewing voorkom:{{sfn|Tattersall|2015}} Gemeenskappe op die steppe het gewoonlik gelewe van groot wildsoorte, dié in die woude van kleiner diere en 'n verskeidenheid plante en dié naby die water van waterbronne. Moderne mense van dié tyd het blykbaar ingewikkelder strategieë gehad om kos te kry en hulle dieet was uiteenlopender.<ref name=Zaatari2016>{{cite journal |first1=S. |last1=El Zaatari |first2=F. E. |last2=Grine |first3=P. S. |last3=Ungar |first4=J.-J. |last4=Hublin |year=2016 |title=Neandertal versus modern human dietary responses to climatic fluctuations |journal=PLOS ONE |volume=11 |issue=4 |page=e0153277 |doi=10.1371/journal.pone.0153277 |pmc=4847867 |pmid=27119336 |bibcode=2016PLoSO..1153277E|doi-access=free }}</ref> Om voedeltekorte te voorkom sou Neanderdallers egter hulle dieet aangevul het met vetterige breine,<ref name=Spikins2019/> wortels en knolle<ref>{{cite journal |first=B. L. |last=Hardy |year=2010 |title=Climatic variability and plant food distribution in Pleistocene Europe: Implications for Neanderthal diet and subsistence |journal=Quaternary Science Reviews |volume=29 |issue=5–6 |pages=662–679 |doi=10.1016/j.quascirev.2009.11.016 |bibcode=2010QSRv...29..662H}}</ref> of, soos moderne Inoeïte, die maaginhoud van plantvretende prooi.<ref>{{cite journal |first1=L. T. |last1=Buck |first2=C. B. |last2=Stringer |year=2014 |title=Having the stomach for it: a contribution to Neanderthal diets? |journal=Quaternary Science Reviews |volume=96 |pages=161–167 |doi=10.1016/j.quascirev.2013.09.003 |bibcode=2014QSRv...96..161B |url=http://researchonline.ljmu.ac.uk/id/eprint/12696/1/Buck%20%26%20Stringer%2C%202014_Submission.pdf}}</ref> Vir vleis was hulle hoofsaaklik afhanklik van ewehoewige soogdiere soos [[edelhert]]e en [[takbok]]ke, want dit was die volopste wildsoorte,<ref name=dusseldorp2013/> maar ook van ander diere van die Pleistoseen soos ibekse, wildevarke, [[olifant]]e, [[wolhaarrenoster]]s, [[mammoet]]e, ensovoorts.{{sfn|Papagianni|Morse|2013}}<ref name="neandercarnivore" /><ref>{{cite journal |doi=10.1371/journal.pone.0014769 |title=Molar macrowear reveals Neanderthal eco-geographic dietary variation |year=2011 |editor1-last=Rosenberg |editor1-first=Karen |last1=Fiorenza |first1=L. |last2=Benazzi |first2=S. |last3=Tausch |first3=J. |last4=Kullmer |first4=O. |last5=Bromage |first5=T. G. |last6=Schrenk |first6=F. |journal=PLOS ONE |volume=6 |issue=3 |page=e14769 |pmid=21445243 |pmc=3060801 |bibcode=2011PLoSO...614769F|doi-access=free }}</ref> Daar is ook bewyse van die eet van [[konyn]]e, [[Skilpad|skilpaaie]] en [[voël]]s.{{sfn|Brown|2011}} Seebronne het ingesluit [[skulpvis]],{{sfn|Brown|2011}}<ref>{{cite journal |last1=Colonese |first1=A. C. |last2=Mannino |first2=M. A. |last3=Mayer |first3=DE |year=2011 |title=Marine mollusc exploitation in Mediterranean prehistory: an overview |journal=Quaternary International |volume=239 |issue=1–2 |pages=86–103 |doi=10.1016/j.quaint.2010.09.001 |bibcode=2011QuInt.239...86C}}</ref> wat ook deur moderne mense van dié tyd geëet is,<ref>{{cite journal |first1=M. |last1=Cortés-Sánchez |first2=A. |last2=Morales-Muñiz |display-authors=et al. |year=2011 |title=Earliest known use of marine resources by Neanderthals |journal=PLOS ONE |volume=6 |issue=9 |page=e24026 |doi=10.1371/journal.pone.0024026 |pmc=3173367 |pmid=21935371 |bibcode=2011PLoSO...624026C|doi-access=free }}</ref> [[dolfyn]]e, [[Blouvin-tuna|blouvintuna]], [[baarsagtige]]s en [[krap]]pe.<ref>{{cite journal |first1=J. |last1=Zilhão |first2=D. E. |last2=Angelucci |first3=M. A. |last3=Igreja |display-authors=et al. |title=Last Interglacial Iberian Neandertals as fisher-hunter-gatherers |journal=Science |year=2020 |volume=367 |issue=6485 |page=eaaz7943 |doi=10.1126/science.aaz7943 |pmid=32217702 |s2cid=214671143 |url=https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-02532588/file/Zilhao-etal_2020.pdf |access-date=October 4, 2020 |archive-date=November 8, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201108160738/https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-02532588/file/Zilhao-etal_2020.pdf |url-status=dead }}</ref> Oorblyfsels van [[sampioen]]e en ander eetbare plante is in verskeie grotte ontdek.<ref name=shipley2016>{{cite journal |first1=G. P. |last1=Shipley |last2=Kindscher |first2=K. |year=2016 |title=Evidence for the paleoethnobotany of the Neanderthal: a review of the literature |journal=Scientifica |volume=2016 |pages=1–12 |doi=10.1155/2016/8927654 |pmc=5098096 |pmid=27843675 |doi-access=free}}</ref> Neanderdallers van Cueva del Sidrón, Spanje, het waarskynlik 'n vleislose dieet gehad van sampioene, [[Denneboom|dennepitte]] en [[mos]], wat daarop dui dat hulle versamelende woudbewoners was.<ref name=Weyrich2017>{{cite journal |title=Neanderthal behaviour, diet, and disease inferred from ancient DNA in dental calculus |volume=544 |issue=7650 |pages=357–361 |journal=Nature |doi=10.1038/nature21674 |pmid=28273061 |year=2017 |last1=Weyrich |first1=L. S. |last2=Duchene |first2=S. |last3=Soubrier |first3=J.|display-authors=et al. |bibcode=2017Natur.544..357W |hdl=10261/152016 |s2cid=4457717 |url=https://radar.brookes.ac.uk/radar/items/d6689cb0-38fa-4d3e-98e4-c8be2bd0263e/1}}</ref> Oorblyfsels uit die Amud-grot in [[Israel]] dui op 'n dieet van [[Vyebome|vy]]e, [[Palmagtige|palmboomvrugte]], [[Graan|grane]] en [[gras]]se.<ref name=Madella2002>{{cite journal |first1=M. |last1=Madella |first2=M. K. |last2=Jones |first3=P. |last3=Goldberg |first4=Y. |last4=Goren |first5=E. |last5=Hovers |year=2002 |title=The Exploitation of plant resources by Neanderthals in Amud Cave (Israel): the evidence from phytolith studies |journal=Journal of Archaeological Science |volume=29 |issue=7 |pages=703–719 |doi=10.1006/jasc.2001.0743 |s2cid=43217031 |url=https://semanticscholar.org/paper/3573e591b6b4af05ce7507cc346bd4346f6143f3}}</ref> ====Voedselvoorbereiding==== Neanderdallers het waarskynlik verskeie gaarmaaktegnieke gehad, soos braai, en kon ook sop, bredies en aftreksels gekook het.<ref name=krief2015/> Die afname in tandgrootte nà 10&nbsp;000 jaar gelede kan 'n aanduiding wees van 'n toenemende afhanklikheid van gaar kos of die uitvinding van kookmetodes, wat die kos sakter sou gemaak het.<ref name=speth2015/> By Cueva del Sidrón kon hulle kos gekook en dalk gerook het.<ref name=hardy2012>{{cite journal |first1=K. |last1=Hardy |first2=S. |last2=Buckley |first3=M. J. |last3=Collins |first4=A. |last4=Estalrrich |year=2012 |title=Neanderthal medics? Evidence for food, cooking, and medicinal plants entrapped in dental calculus |journal=The Science of Nature |volume=99 |issue=8 |pages=617–626 |doi=10.1007/s00114-012-0942-0 |pmid=22806252 |url=https://www.researchgate.net/publication/229160372 |bibcode=2012NW.....99..617H |s2cid=10925552}}</ref> In Grotte du Lazaret, Frankryk, is altesaam 23 edelherte en ook ander diere gevind wat blykbaar in een seisoen gejag is. Dit lyk of al die karkasse na die grot geneem en daar geslag is. Omdat dit te veel kos sou wees om te eet voordat dit bederf, het hulle waarskynlik maniere gehad om kos voor die winter te preserveer. Dié bewys van 160&nbsp;000 jaar gelede is die oudste aanduiding van die bewaring van kos.<ref name=Valensi2013>{{cite journal |first1=P. |last1=Valensi |first2=V. |last2=Michel |display-authors=et al. |year=2013 |title=New data on human behavior from a 160,000 year old Acheulean occupation level at Lazaret cave, south-east France: An archaeozoological approach |journal=Quaternary International |volume=316 |pages=123–139 |doi=10.1016/j.quaint.2013.10.034 |bibcode=2013QuInt.316..123V}}</ref> ====Kannibalisme==== Daar is verskeie gevalle waar tekens van [[kannibalisme]] gekry is.<ref name=rougier2016/><ref name=yravedra2015/> Die eerste voorbeeld was in 1899 by Krapina, [[Kroasië]].<ref name=Langdon2016/> Ander voorbeelde is by Cueva del Sidrón<ref name=Rosas2006>{{cite journal |author-first1=A. |author-last1=Rosas |author-first2=M. |author-last2=Bastir |author-first3=C. |author-last3=Martínez-Maza |year=2006 |title=Paleobiology and comparative morphology of a late Neandertal sample from El Sidrón, Asturias, Spain |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=103 |issue=51 |pages=19266–19271 |doi=10.1073/pnas.0609662104 |pmid=17164326 |pmc=1748215 |bibcode=2006PNAS..10319266R|doi-access=free }}</ref> en Zafarraya in Spanje; en die Franse Grotte de Moula-Guercy,<ref>{{cite journal |author-first1=A. |author-last1=Defleur |author-first2=T. |author-last2=White |author-first3=P. |author-last3=Valensi |author-first4=L. |author-last4=Slimak |year=1999 |title=Neanderthal cannibalism at Moula-Guercy, Ardèche, France |journal=Science |volume=286 |issue=5437 |pages=128–131 |url=https://www.researchgate.net/publication/12793026 |doi=10.1126/science.286.5437.128 |pmid=10506562}}</ref> Les Pradelles en La Quina. Vir die vyf gekannibaliseerde Neanderdallers in die Grottes de Goyet, [[België]], is daar bewyse dat die boonste ledemate verwyder is, die vleis gestroop is van die onderste ledemate, wat ook fyngemaak is (waarskynlik om beenmurg te kry), die ingewande uit die borsholte gehaal is en die kakebeen verwyder is. Van die bene is gebruik om gereedskap te herstel. Die vleis is op dieselfde manier behandel as dié van perde en takbokke.<ref name=rougier2016>{{cite journal |author-first1=H. |author-last1=Rougier |author-first2=I. |author-last2=Crevecoeur |author-first3=C. |author-last3=Beauval |year=2016 |title=Neandertal cannibalism and Neandertal bones used as tools in Northern Europe |journal=Scientific Reports |volume=6 |issue=29,005 |pages=29005 |doi=10.1038/srep29005 |pmid=27381450 |pmc=4933918 |bibcode=2016NatSR...629005R}}</ref> Sowat 35% van die Neanderdallers by Marillac-le-Franc, Frankryk, wys duidelike tekens van slagting, en die teenwoordigheid van geëte tande dui daarop dat die liggame daar gelos en deur aasdiere geëet is.<ref>{{cite journal |author-first1=B. |author-last1=Maureille |author-first2=C. |author-last2=Sandrine |author-first3=C. |author-last3=Beauval |author-first4=A. E. |author-last4=Mann |year=2017 |title=The challenges of identifying partially digested human teeth: first description of Neandertal remains from the Mousterian site of Marillac (Marillac-le-Franc, Charente, France) and implications for palaeoanthropological research |journal=Paleo |volume=28 |pages=201–212 |doi=10.4000/paleo.3448 |url=http://journals.openedition.org/paleo/3448 |doi-access=free}}</ref> Dié kannibalistiese neigings is verduidelik aan die hand van rituele vleisstroping, vleisstroping voor begrafnisse om aasdiere weg te hou of slegte reuke te voorkom, oorlogsdade of bloot om kos te kry. Aan die klein hoeveelheid gevalle lyk dit of kannibalisme nie algemeen was nie of dat dit net gedoen is in tye van uiterse kosskaarste.<ref name=yravedra2015>{{cite journal |author-first1=J. |author-last1=Yravedra |author-first2=M. |author-last2=Yustos |year=2015 |title=Cannibalism in the Neanderthal world: an exhaustive revision |journal=Journal of Taphonomy |volume=13 |issue=1 |pages=33–52 |url=https://www.researchgate.net/publication/316915426}}</ref> ===Kuns=== Neanderdallers het blykbaar [[oker]] as pigment gebruik. Dit is op terreine van 60&nbsp;000 tot 45&nbsp;000 jaar gelede aangetref.<ref name=Roebrooks2012>{{cite journal |author-last1=Roebroeks |author-first1=W. |author-last2=Sier |author-first2=M. J. |author-last3=Nielsen |author-first3=T. K. |display-authors=et al. |year=2012 |title=Use of red ochre by early Neandertals |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=109 |issue=6 |pages=1889–1894 |doi=10.1073/pnas.1112261109 |pmid=22308348 |pmc=3277516 |bibcode=2012PNAS..109.1889R |doi-access=free}}</ref> Hipoteses sluit in dat dit as liggaamsverf gebruik is.<ref>{{cite book |author-last1=d'Errico |author-first1=F. |author-last2=Vanhaeren |author-first2=M. |author-last3=Henshilwood |author-first3=C. |year=2009 |chapter=From the origin of language to the diversification of languages: What archaeology and paleoanthropology say? |title=Becoming eloquent: advances in the emergence of language, human cognition, and modern cultures |publisher=John Benjamins Publishing Company |page=25 |isbn=978-90-272-3269-4}}</ref> Houers waarin okerpigmente vermoedelik gemeng is, is in [[Roemenië]] ontdek, wat daarop dui dat die oker vir estetiese doeleindes gebruik is.<ref>{{cite journal |author-last1=Marin |author-first1=C. |author-last2=Moncele |author-first2=M.-H. |author-last3=Anghelinu |author-first3=M. |author-last4=Cârciumaru |author-first4=R. |title=The Cioarei-Boroșteni Cave (Carpathian Mountains, Romania): Middle Palaeolithic finds and technological analysis of the lithic assemblages |journal=Antiquity |year=2002 |volume=76 |issue=293 |pages=681–690 | doi=10.1017/S0003598X00091122|s2cid=130918977 }}</ref> [[Beeld:Decorated shell from Cueva Antón.jpg|thumb|220px|'n Skulp uit Spanje. Die binnekant (links) se natuurlike rooi kleur is so gelos, maar die buitekant (regs) is oranje geverf.]] Die Neanderdallers het voorwerpe met unieke vorms versamel en kon hulle gebruik het as versierings. 'n Voorbeeld is 'n skulpfossiel uit [[Italië]] wat blykbaar rooi geverf is; dit is 47&nbsp;500 jaar gelede 100&nbsp;km ver vervoer na die terrein waar dit ontdek is.<ref>{{cite journal |author-first1=M. |author-last1=Peresani |author-first2=M. |author-last2=Vanhaeren |author-first3=E. |author-last3=Quaggiotto |display-authors=et al. |year=2013 |title=An ochered fossil marine shell from the Mousterian of Fumane Cave, Italy |journal=PLOS ONE |volume=8 |issue=7 |page=e68572 |doi=10.1371/journal.pone.0068572 |pmc=3707824 |pmid=23874677 |bibcode=2013PLoSO...868572P |doi-access=free }}</ref> Daar is ook al voorgestel dat Neanderdallers verskeie voëldele, veral swart vere, as kunsmediums gebruik het.{{sfn|Finlayson|2019|loc=pp. 129–132}} In 2012 is 1&nbsp;699 terreine in Eurasië ondersoek en baie oorblyfsels van [[roofvoël]]s en [[kraaiagtiges]], wat nie gewoonlik deur mense geëet is nie, is gekry – veral vlerkbene is gevind en nie die res van die lyf nie, en dit lyk dus of veral die groot vere gepluk en as versierings gebruik is.<ref>{{cite journal |title=Birds of a feather: Neanderthal exploitation of raptors and corvids |doi=10.1371/journal.pone.0045927 |pmid = 23029321 |pmc=3444460 |journal=PLOS ONE |year= 2012 |volume=7 |issue=9 |page=e45927 |last1=Finlayson |first1=C. |last2=Brown |first2=K. |last3=Blasco |first3=R. |last4=Rosell |first4=J. |last5=Negro |first5=J. José |last6=Bortolotti |first6=G. R. |last7=Finlayson |first7=G. |author7-link=Geraldine Finlayson |last8=Sánchez Marco |first8=A. |last9=Giles Pacheco |first9=F. |last10=Rodríguez Vidal |first10=J. |last11=Carrión |first11=J. S. |last12=Fa |first12=D. A. |last13=Rodríguez Llanes |first13=J. M. |bibcode=2012PLoSO...745927F|doi-access=free }}</ref> In 2017 is 17 bene van [[Raaf|rawe]] met kepe gevind op 'n terrein van 43&nbsp;000 tot 38&nbsp;000 jaar gelede in [[Oekraïne]]. Die kepe was min of meer ewe ver van mekaar af en dit is die eerste bewys van voëlbene wat om 'n ander rede aangepas is as om dit te eet.<ref name=Errico2017>{{cite journal |last1=d’Errico |first1=F. |last2=Tsvelykh |first2=A. |title=A decorated raven bone from the Zaskalnaya VI (Kolosovskaya) Neanderthal site, Crimea |journal=PLOS ONE |year= 2017 |volume=12 |issue=3 |page=e0173435 |doi=10.1371/journal.pone.0173435 |pmid=28355292 |pmc=5371307 |bibcode=2017PLoSO..1273435M|doi-access=free }}</ref> [[Beeld:Neanderthal Engraving (Gorham's Cave Gibraltar).jpg|thumb|200px|Die gekrapte vloer van die Gorham-grot in [[Gibraltar]].]] Tot in 2014 is 63 vermeende graveermerke op 27 verskillende terreine in Europa en die Midde-Ooste ontdek. Daar word vermoed die merke het 'n simboliese betekenis gehad.<ref name=Majkic2018>{{cite journal |first1=A. |last1=Majkić |first2=F. |last2=d’Errico |first3=V. |last3=Stepanchuk |year=2018 |title=Assessing the significance of Palaeolithic engraved cortexes. A case study from the Mousterian site of Kiik-Koba, Crimea |journal=PLOS ONE |volume=13 |issue=5 |page=e0195049 |doi=10.1371/journal.pone.0195049 |pmid=29718916 |pmc=5931501 |bibcode=2018PLoSO..1395049M|doi-access=free }}</ref> In 2012 is diep krapmerke op die vloer van die Gorham-grot in [[Gibraltar]] ontdek wat ouer as 39&nbsp;000 jaar is. Die ontdekkers het dit vertolk as abstrakte kuns deur Neanderdallers.<ref>{{cite journal |author1=E. Callaway |title=Neanderthals made some of Europe's oldest art |year=2014 |journal=Nature News |doi=10.1038/nature.2014.15805 |s2cid=163840392 |url=http://www.nature.com/news/neanderthals-made-some-of-europe-s-oldest-art-1.15805}}</ref><ref>{{cite journal |first1=J. |last1=Rodríguez-Vidal |first2=F. |last2=d'Errico |first3=F. G. |last3=Pacheco |year=2014 |title=A rock engraving made by Neanderthals in Gibraltar |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=111 |issue=37 |pages=13301–13306 |doi=10.1073/pnas.1411529111 |pmc=4169962 |pmid=25197076 |bibcode=2014PNAS..11113301R|doi-access=free }}</ref> In 2018 is rooi kolle, skywe, lyne en ander patrone teen grotmure in Spanje ontdek wat na raming ouer as 66&nbsp;000 jaar is. Dit was minstens 20&nbsp;000 jaar voor die aankoms van die moderne mens in Wes-Europa en is dus vermoedelik deur Neanderdallers gemaak. Soortgelyke ikonografie is al aangetref op ander Wes-Europese terreine, soos in Frankryk en Spanje, en dit kon ook deur Neanderdallers aangebring gewees het.<ref name=pike2017/> ====Musiek==== [[Beeld:Flûte paléolithique (musée national de Slovénie, Ljubljana) (9420310527).jpg|thumb|200px|Die Divje-fluit in die Nasionale Museum van Slowenië.]] Die skerwe van vermeende Neanderdalfluite wat van die bene van bere gemaak is, is in die 1920's aangeteken in Potočka zijalka, [[Slowenië]], en Istállós-kői-barlang, [[Hongarye]],<ref>{{cite journal |last=Dobosi |first=V. T. |year=1985 |title=Jewelry, musical instruments and exotic objects from the Hungarian Palaeolithic |journal=Folia Archaeologica |volume=36 |pages=7–29}}</ref> en in 1985 in Mokriška jama, Slowenië; maar dit kon ook deur moderne mense gemaak gewees het.<ref>{{cite journal |last=Withalm |first=G. |year=2004 |title=New evidence for cave bear hunting from Potočka Zijalka Cave, Slovenia |journal=Mitteilungen der Kommission für Quartärforschung der Österreichischen Akademie der Wissenschaften |volume=13 |pages=219–234 |url=https://www.researchgate.net/publication/235339273}}</ref><ref name=Diedrich2015>{{cite journal |first=C. G. |last=Diedrich |year=2015 |title='Neanderthal bone flutes': simply products of Ice Age spotted hyena scavenging activities on cave bear cubs in European cave bear dens |journal=Royal Society Open Science |volume=2 |issue=4 |pages=140022 |doi=10.1098/rsos.140022 |pmid=26064624 |pmc=4448875 |bibcode=2015RSOS....240022D}}</ref> Die Divje-fluit van 43&nbsp;000 jaar gelede wat in 1995 in Slowenië ontdek is, word ook aan Neanderdallers toegeskryf,<ref>{{cite journal |url=https://books.google.com/books?id=Em-VJoURT9sC&pg=PA1 |first=R. |last=Fink |year=1997 |title=Neanderthal flute: oldest musical instrument: matches notes of do, re, mi scale: musicological analysis |journal=Crosscurrents |issue=183 |pages=1–9 |isbn=978-0-912424-12-5}}</ref> hoewel sommige kenners dit betwyfel.<ref name="GL2008">{{cite web |url=http://www.gore-ljudje.net/novosti/39105/ |title="Piščalka" iz Divjih bab ni neandertalska |language=sl |trans-title=The Divje Babe "Flute" is not Neanderthal |first=Mitja |last=Brodar |date=September 26, 2008 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20110728124424/http://www.gore-ljudje.net/novosti/39105/ |archive-date=July 28, 2011}}</ref> == Genetika == In 2010 is genetiese getuienis gepubliseer wat daarop dui dat Neanderdallers bygedra het tot die DNA van die moderne mens, moontlik deur verbastering tussen 80&nbsp;000 en 30&nbsp;000 jaar gelede. Volgens die studie het Neanderdal-gene tot 1-4% van die bevolking se [[genoom]] uitgemaak teen die tyd dat mense oor [[Eurasië]] begin versprei het (rofweg soos om een Neanderdaller as ’n groot-groot-groot-grootouer te hê).<ref>{{cite book |first1=Gregory |last1=Cochran |first2=Henry |last2=Harpending |title=The 10,000 Year Explosion: How Civilization Accelerated Human Evolution |publisher=Basic Books |year=2009 |location=New York |quote=Logically, if admixture occurred at all, it had to happen somewhere in Neanderthal-occupied territory, which means Europe and Western Asia.}}</ref> [[Ötzi|Ötzi die ysman]], Europa se oudste bewaarde [[mummie]], het ’n selfs groter persentasie Neanderdal-gene gehad.<ref>http://johnhawks.net/weblog/reviews/neandertals/neandertal_dna/neandertal-ancestry-iced-2012.html</ref> Onlangse bevindings dui aan mense buite Afrika kan selfs meer Neanderdal-gene hê – tot 20%.<ref>{{cite web|url=http://www.sciencemag.org/content/early/2014/01/28/science.1245938 |title=Resurrecting Surviving Neandertal Lineages from Modern Human Genomes |publisher=Science |date=2014-01-29 |accessdate=2014-02-02}}</ref> In Desember 2013 het navorsers berig Neanderdallers het hul dooies begrawe.<ref name="NYT-20131216">{{cite news |last=Wilford |first=John Noble |title=Neanderthals and the Dead |url=http://www.nytimes.com/2013/12/17/science/neanderthals-and-the-dead.html |date=16 Desember 2013 |work=New York Times |access-date=17 Desember 2013 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200414231034/https://www.nytimes.com/2013/12/17/science/neanderthals-and-the-dead.html |archive-date=14 April 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Wetenskaplikes het in dieselfde jaar vir die eerste keer die hele genoom van ’n Neanderdaller bekend gemaak. Die genoom is onttrek uit ’n toonbeentjie van ’n 130&nbsp;000 jaar oue Neanderdaller wat in ’n grot in [[Siberië]] gevind is.<ref name="NYT-20131218">{{cite news |last=Zimmer |first=Carl |title=Toe Fossil Provides Complete Neanderthal Genome |url=http://www.nytimes.com/2013/12/19/science/toe-fossil-provides-complete-neanderthal-genome.html |date=18 Desember 2013 |work=New York Times |access-date=18 Desember 2013 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200211213838/https://www.nytimes.com/2013/12/19/science/toe-fossil-provides-complete-neanderthal-genome.html |archive-date=11 Februarie 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> == Uitsterwing == Van die teorieë vir die uitsterwing van die Neanderdallers is: * Hulle was ’n ander spesie as die moderne mens en het uitgesterf weens [[klimaat]]sveranderings en interaksies met moderne mense; hulle is vervang deur die moderne mens, wat sowat 80&nbsp;000 jaar gelede in hul habitats inbeweeg het.<ref>{{cite news |date=24 Oktober 2007 |title=First genocide of human beings occurred 30,000 years ago |url=http://english.pravda.ru/science/mysteries/24-10-2007/99419-genocide-0 |work=Pravda |access-date=18 Mei 2009 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20150909085220/http://english.pravda.ru/science/mysteries/24-10-2007/99419-genocide-0/ |archive-date= 9 September 2015 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref> Mededinging met die mens het waarskynlik bygedra tot hul uitsterwing.<ref>{{cite news |first=Robin |last=McKie |date=17 Mei 2009 |title=How Neanderthals met a grisly fate: devoured by humans |url=http://www.guardian.co.uk/science/2009/may/17/neanderthals-cannibalism-anthropological-sciences-journal |work=[[The Observer]] |access-date=18 Mei 2009 |location=London |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20130719011301/http://www.guardian.co.uk/science/2009/may/17/neanderthals-cannibalism-anthropological-sciences-journal |archive-date=19 Julie 2013 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref><ref>{{cite journal |doi=10.1016/j.quaint.2012.02.037 |title=The Quaternary megafaunal extinction and the fate of Neanderthals: An integrative working hypothesis |year=2013 |last1=Hortolà |first1=Policarp |last2=Martínez-Navarro |first2=Bienvenido |journal=Quaternary International |volume=295 |pages=69–72 |bibcode=2013QuInt.295...69H}}</ref> Die wetenskaplike en skrywer [[Jared Diamond]] stel ’n scenario van gewelddadige konflik en verdringing voor.<ref name="thirdchimp">{{cite book|first=Jared M. |last=Diamond |title=The third chimpanzee: the evolution and future of the human animal |publisher=HarperCollins |location=New York |year=1992 |page=52 |isbn=0-06-098403-1 |oclc=60088352}}</ref> * Neanderdallers was ’n moderne subspesie wat met moderne mense verbaster het en in dié spesie opgeneem is. * Siektes van die moderne mens waarteen die Neanderdallers nie immuun was nie, kon ook ’n faktor gewees het. === Klimaat === Sowat 55 000 jaar gelede het die weer wild begin wissel van uiters koue tot uiters warm toestande en weer terug binne ’n paar dekades. Die Neanderdallers kon goed by die koue aanpas, maar die vinnige veranderings het [[ekologie]]se veranderings veroorsaak waarby hulle nie kon aanpas nie: bekende plante en diere sou binne ’n leeftyd deur heeltemal verskillendes vervang gewees het. Die Neanderdallers se lokvaltegnieke sou begin misluk het namate graslande bome vervang het. Baie Neanderdallers sou uitgesterf het tydens hierdie wisselings, wat sowat 30&nbsp;000 jaar gelede ’n hoogtepunt bereik het.<ref name="sciam">"[http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=the-mysterious-downfall The Mysterious Downfall of the Neandertals]", ''Scientific American'', Augustus 2009</ref> Ondersoeke van Neanderdal-liggaamstrukture het gewys hulle het meer [[energie]] nodig gehad om te oorleef as enige ander [[hominied]]spesie. Hul energiebehoeftes was tot 100-350 kalorieë per dag groter as dié van moderne mense.<ref>{{cite journal |first1=Andrew W. |last1=Froehle |first2=Steven E. |last2=Churchill |year=2009 |title=Energetic Competition Between Neandertals and Anatomically Modern Humans |url=http://www.paleoanthro.org/static/journal/content/PA20090096.pdf |journal=PaleoAnthropology |pages=96–116}}</ref> Toe voedsel skaars begin word, kon hierdie verskil ’n groot rol gespeel het in hul uitsterwing.<ref name="sciam" /> === Verbastering === [[Beeld:Homo sapiens sapiens, Oase, Rumänien (Daniela Hitzemann).jpg|thumb|160px|'n Rekonstruksie van Oase 2, die mens uit die laat Paleolitikum wat sowat 7,3% Neanderdal-DNS gehad het (van 'n voorouer vier tot slegte geslagte vorentoe).]] ’n Alternatief vir die uitsterwingsteorie is dat Neanderdallers in die [[Cro-Magnon]]-bevolking opgeneem is deur verbastering. Dit weerspreek die onlangse teorie dat die moderne mens sy oorsprong in [[Afrika]] het, aangesien dit sou impliseer minstens ’n deel van die genoom van Europeërs is van Neanderdallers afkomstig. Hoewel die [[Denemarke|Deense]] etnograaf en geograaf Hans Petter Steensby sterk klem daarop gelê het dat alle moderne mense van gemengde afkoms is, het hy die verbasteringsteorie in 1907 voorgestel<ref>[http://img.kb.dk/tidsskriftdk/pdf/gto/gto_0019-PDF/gto_0019_67206.pdf ''Geografisk Tidsskrift, Bind 19 (1907)''] {{pdf}}, opgesoek in Desember 2013</ref> Hy het die destyds wydverspreide idee dat Neanderdallers aapagtig en minderwaardig was, sterk veroordeel. ’n Groot voorstander van die verbasteringsteorie is die paleoantropoloog Erik Trinkaus van die Universiteit van Washington.<ref>Dan Jones: ''The Neanderthal within.'', New Scientist 193.2007, H. 2593 (3 Maart), 28–32. [http://news.yahoo.com/s/hsn/20061030/hl_hsn/modernhumansneanderthalsmayhaveinterbred Modern Humans, Neanderthals May Have Interbred]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}; [http://www.cosmosmagazine.com/node/814 Humans and Neanderthals interbred] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090222210101/http://www.cosmosmagazine.com/node/814 |date=22 Februarie 2009 }}</ref> Hy beweer verskeie fossiele is die resultaat van verbastering, insluitende die "kind van Lagar Velho", ’n skelet wat in Portugal gevind is en uit sowat 24&nbsp;000 jaar gelede dateer.<ref>[http://www.talkorigins.org/faqs/homs/lagarvelho.html talkorigins.org]; [http://www.guardian.co.uk/science/story/0,,1871842,00.html guardian.co.uk]</ref><ref>[http://johnhawks.net/weblog/reviews/neandertals/gorhams_28000_date_2006.html Not a lasting last for the Neandertals – John Hawks weblog], 13 September 2006</ref> In ’n 2006-publikasie deur onder andere Trinkaus, is beweer die fossiele wat in 1952 in ’n grot in [[Roemenië]] ontdek is, is ook nasate van voorheen verbasterde bevolkings. Genetiese navorsing toon dat ’n mate van verbastering kon plaasgevind het.<ref>"[http://www.nytimes.com/2012/07/27/science/cousins-of-neanderthals-left-dna-in-africa-scientists-report.html?_r=1 Cousins of Neanderthals Left DNA in Africa, Scientists Report]". ''The New York Times''. 26 Julie 2012.</ref> Die genoom van alle nie-Afrikane sluit dele in wat van Neanderdal-afkoms is<ref>{{cite journal |doi=10.1093/molbev/msr024 |title=An X-Linked Haplotype of Neandertal Origin is Present Among All Non-African Populations |year=2011 |last1=Yotova |first1=V. |last2=Lefebvre |first2=J.-F. |last3=Moreau |first3=C. |last4=Gbeha |first4=E. |last5=Hovhannesyan |first5=K. |last6=Bourgeois |first6=S. |last7=Bédarida |first7=S. |last8=Azevedo |first8=L. |last9=Amorim |first9=A. |last10=Sarkisian |first10=T. |last11=Avogbe |first11=P. H. |last12=Chabi |first12=N. |last13=Dicko |first13=M. H. |last14=Kou' Santa Amouzou |first14=E. S. |last15=Sanni |first15=A. |last16=Roberts-Thomson |first16=J. |last17=Boettcher |first17=B. |last18=Scott |first18=R. J. |last19=Labuda |first19=D. |journal=Molecular Biology and Evolution |volume=28 |issue=7 |pages=1957–62 |pmid=21266489}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://news.discovery.com/human/genetics-neanderthal-110718.html |title=All Non-Africans Part Neanderthal, Genetics Confirm : Discovery News |access-date=15 Februarie 2014 |archive-date=17 November 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121117043242/http://news.discovery.com/human/genetics-neanderthal-110718.html |url-status=dead }}</ref> vanweë die verbastering van Neanderdallers en die voorouers van Eurasiërs. Eerder as ’n opname van die Neanderdal-bevolking, lyk dit of die geenuitruiling ’n beperkte tydsduur en omvang gehad het. ’n Geskatte 1-4% van die DNA van Europeërs en Asiate is nie-modern en dieselfde as Neanderdal-DNA eerder as dié van Suider-Afrikaners. Uit meer onlangse genetiese studies blyk egter die moderne mens kon met twee groepe archaïese mense verbaster het: Neanderdallers en ''[[Homo denisova]]''.<ref name="NYT-01302012">{{cite news |last=Mitchell |first=Alanna |title=DNA Turning Human Story Into a Tell-All |url=http://www.nytimes.com/2012/01/31/science/gains-in-dna-are-speeding-research-into-human-origins.html |date=30 Januarie 2012 |publisher=NYTimes |access-date=31 Januarie 2012 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20190601064907/https://www.nytimes.com/2012/01/31/science/gains-in-dna-are-speeding-research-into-human-origins.html |archive-date=1 Junie 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Teenstanders van die teorie meen die tekens van Neanderdal-verbastering kan wees vanweë ’n gemeenskaplike voorouer van beide die Neanderdallers en moderne mense, en dus nie verbastering nie.<ref>{{cite web |url=http://www.theguardian.com/science/2012/aug/14/study-doubt-human-neanderthal-interbreeding |title=Study casts doubt on human-Neanderthal interbreeding theory |first=Alok |last=Jha |work=[[The Guardian]] |date=14 Augustus 2012 |access-date=19 Februarie 2015 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20191009121122/https://www.theguardian.com/science/2012/aug/14/study-doubt-human-neanderthal-interbreeding |archive-date=9 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite journal |doi=10.1016/j.gene.2013.06.005 |title=Neanderthal and Denisova genetic affinities with contemporary humans: Introgression versus common ancestral polymorphisms |year=2013 |last1=Lowery |first1=Robert K. |last2=Uribe |first2=Gabriel |last3=Jimenez |first3=Eric B. |last4=Weiss |first4=Mark A. |last5=Herrera |first5=Kristian J. |last6=Regueiro |first6=Maria |last7=Herrera |first7=Rene J. |journal=Gene |volume=530 |pages=83–94 |pmid=23872234 |issue=1}}</ref> Die antropologie-professor John D. Hawks meen weer die genetiese ooreenkoms met die Neanderdallers kan die gevolg wees van beide ’n gemeenskaplike voorouer en verbastering en nie net een van die twee nie.<ref name="HawksAnnuRev">{{cite journal |doi=10.1146/annurev-anthro-092412-155548 |title=Significance of Neandertal and Denisovan Genomes in Human Evolution |year=2013 |last1=Hawks |first1=John |journal=Annual Review of Anthropology |volume=42 |pages=433–49}}</ref> ===Siektes=== Moderne mense kon Neanderdallers met siektes uit Afrika aangesteek en so tot hulle uitsterwing bygedra het. 'n Gebrek aan [[Immuunstelsel|immuniteit]], tesame met 'n klein bevolking, was moontlik verwoestend vir die Neanderdallers. 'n Klein genetiese diversiteit kon ook minder van hulle immuun teen hierdie siektes gemaak het. Verder kon klein bevolkings en verbastering geboortedefekte vererger het, wat tot hulle finale uitsterwing kon gelei het.<ref name=rios2019/> In die laat 20ste eeu is die Forevolk van [[Nieu-Guinee]] afgemaai deur 'n siekte bekend as kurusiekte, wat veroorsaak word deur die eet van [[prion]]s, wat in breinweefsel voorkom. Mense met die 129-variant van die [[PRNP]]-geen was agter natuurlik immuun teen die siekte. Die bestudering van dié geen het gelei tot die ontdekking dat die 129-variant algemeen in moderne mense voorgekom het, wat kan dui op wydverspreide [[kannibalisme]] op 'n sekere tyd in die menslike [[voorgeskiedenis]]. Neanderdallers het in 'n mate kannibalisme beoefen en saam met moderne mense gelewe, en daarom spekuleer die Britse paleoantropoloog Simon Underdown dat moderne mense 'n vorm van die kurusiekte aan Neanderdallers oorgedra het en, omdat die 129-variant blykbaar nie in Neanderdallers voorgekom het nie, het die siekte hulle uitgewis.<ref name=underdown2008>{{cite journal |first=S. |last=Underdown |year=2008 |title=A potential role for transmissible spongiform encephalopathies in Neanderthal extinction |journal=Medical Hypotheses |volume=71 |issue=1 |pages=4–7 |doi=10.1016/j.mehy.2007.12.014 |pmid=18280671}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Liberski |first1=P. |title=Kuru: a journey back in time from Papua New Guinea to the Neanderthals' extinction |journal=Pathogens |volume=2 |issue=3 |pages=472–505 |year=2013 |pmid=25437203 |pmc=4235695 |doi=10.3390/pathogens2030472 |doi-access=free}}</ref> == Fossiele == Fossiele van ''H. neanderthalensis'' wat gevind is, sluit in: {{div col|colwidth=20em}} * Altamura-mens * Bontnewydd * Tabun C1 * Tabun C1 * Krapina * Obi-Rakhmat 1 * Teshik-Tash-skedel * La Ferrassie 1 * Saccopastore 1 * [[Shanidar-grot#Shanidar 1|Shanidar 1]] * La Chapelle-aux-Saints 1 * Amud 7 * Sidrón-grot-fossiele * La Quina 5 * La Quina 18 * Amud 1 * Berg Circeo 1-fossiele * Neanderthal 1 * Engis * Gibraltar 1 * Le Moustier * Lapedo-kind {{div col end}} ==Verwysings== {{Verwysings|25em|verwysings= <ref name=stringer>{{cite journal |first=C. |last=Stringer |year=2012 |title=The status of ''Homo heidelbergensis'' (Schoetensack 1908) |journal=Evolutionary Anthropology |volume=21 |issue=3 |pages=101–107|doi=10.1002/evan.21311 |pmid=22718477 |s2cid=205826399 |doi-access=free}}</ref> <ref name=gomez2019>{{cite journal |first=A. |last=Gómez-Robles |year=2019 |title=Dental evolutionary rates and its implications for the Neanderthal–modern human divergence |journal=Science Advances |volume=5 |issue=5 |page=eaaw1268 |doi=10.1126/sciadv.aaw1268 |pmid=31106274 |pmc=6520022 |bibcode=2019SciA....5.1268G}}</ref> <ref name=meyer2016>{{cite journal |first1=M. |last1=Meyer |first2=J. |last2=Arsuaga |first3=C.|last3=de Filippo |first4=S. |last4=Nagel |title=Nuclear DNA sequences from the Middle Pleistocene Sima de los Huesos hominins |journal=Nature |volume=531 |issue=7595 |pages=504–507 |year=2016 |doi=10.1038/nature17405 |pmid=26976447 |bibcode=2016Natur.531..504M |s2cid=4467094}}</ref> <ref name=Shaw1999>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=8HKDtlPuM2oC&pg=PA408 |title=A dictionary of archaeology |year=1999 |publisher=Blackwell |isbn=978-0-631-17423-3 |editor1-last=Shaw |editor1-first=I. |page=408 |editor2-last=Jameson |editor2-first=R.}}</ref> <ref name=hayden2012>{{cite journal |first=B. |last=Hayden |year=2012 |title=Neandertal social structure? |journal=Oxford Journal of Archaeology |volume=31 |issue=1 |pages=1–26 |doi=10.1111/j.1468-0092.2011.00376.x}}</ref> <ref name=kedar2019>{{cite journal |last1=Kedar |first1=Y. |last2=Barkai |first2=R. |title=The significance of air circulation and hearth location at Paleolithic cave sites |journal=Open Quaternary |year=2019 |volume=5 |issue=1 |page=4 |doi=10.5334/oq.52 |doi-access=free}}</ref> <ref name=schmidt>{{cite journal |last1=Schmidt |first1=P. |last2=Blessing |first2=M. |last3=Rageot |first3=M. |last4=Iovita |first4=R. |last5=Pfleging |first5=J. |last6=Nickel |first6=K. G. |last7=Righetti |first7=L. |last8=Tennie |first8=C. |title=Birch tar production does not prove Neanderthal behavioral complexity |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |year=2019 |volume=116 |issue=36 |pages=17707–17711 |doi=10.1073/pnas.1911137116 |pmid=31427508 |pmc=6731756|doi-access=free }}</ref> <ref name=hoffecker2009>{{cite journal |last1=Hoffecker |first1=J. F. |title=The spread of modern humans in Europe |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |year= 2009 |volume=106 |issue=38 |pages=16040–16045 |doi=10.1073/pnas.0903446106 |pmid=19571003 |pmc=2752585 |bibcode=2009PNAS..10616040H|doi-access=free }}</ref> <ref name=Hardy2020>{{cite journal |first1=B. L. |last1=Hardy |first2=M.-H. |last2=Moncel |first3=C. |last3=Kerfant |display-authors=et al. |year=2020 |title=Direct evidence of Neanderthal fibre technology and its cognitive and behavioral implications |journal=Scientific Reports |volume=10 |issue=4889 |pages=4889 |doi=10.1038/s41598-020-61839-w |pmid=32273518 |pmc=7145842 |bibcode=2020NatSR..10.4889H}}</ref> <ref name=ferentinos2012>{{cite journal |last1=Ferentinos |first1=G. |last2=Gkioni |first2=M. |last3=Geraga |first3=M. |last4=Papatheodorou |first4=G. |year=2012 |title=Early seafaring activity in the southern Ionian Islands, Mediterranean Sea |journal=Journal of Archaeological Science |volume=39 |issue=7 |pages=2167–2176 |doi=10.1016/j.jas.2012.01.032 |bibcode=2011JQS....26..553S}}</ref> <ref name=buckley>{{cite journal |first1=S. |last1=Buckley |first2=K. |last2=Hardy |first3=M. |last3=Huffman |year=2013 |title=Neanderthal self-medication in context |journal=Antiquity |volume=87 |issue=337 |pages=873–878 |doi=10.1017/S0003598X00049528 |s2cid=160563162 |url=https://www.researchgate.net/publication/256374897}}</ref> <ref name=hardy2012>{{cite journal |first1=K. |last1=Hardy |first2=S. |last2=Buckley |first3=M. J. |last3=Collins |first4=A. |last4=Estalrrich |year=2012 |title=Neanderthal medics? Evidence for food, cooking, and medicinal plants entrapped in dental calculus |journal=The Science of Nature |volume=99 |issue=8 |pages=617–626 |doi=10.1007/s00114-012-0942-0 |pmid=22806252 |url=https://www.researchgate.net/publication/229160372 |bibcode=2012NW.....99..617H |s2cid=10925552}}</ref> <ref name=dusseldorp2013>{{cite book |author-first=G. L. |author-last=Dusseldorp |year=2013 |chapter=Neanderthals and cave hyenas: co-existence, competition or conflict? |title=Zooarchaeology and modern human origins |pages=191–208 |chapter-url=https://link.springer.com/content/pdf/10.1007%2F978-94-007-6766-9_12.pdf |doi=10.1007/978-94-007-6766-9_12 |series=Vertebrate paleobiology and paleoanthropology |publisher=Springer Science+Business Media Dordrecht |editor1-first=J. L. |editor1-last=Clark |editor2-first=J. D. |editor2-last=Speth |isbn=978-94-007-6765-2}}</ref> <ref name=Errico2017>{{cite journal |last1=d’Errico |first1=F. |last2=Tsvelykh |first2=A. |title=A decorated raven bone from the Zaskalnaya VI (Kolosovskaya) Neanderthal site, Crimea |journal=PLOS ONE |year= 2017 |volume=12 |issue=3 |page=e0173435 |doi=10.1371/journal.pone.0173435 |pmid=28355292 |pmc=5371307 |bibcode=2017PLoSO..1273435M|doi-access=free }}</ref> <ref name=Hoffman>{{cite journal |author-first1=D. L. |author-last1=Hoffman |author-last2=Angelucci |author-first2=D. E. |author-last3=Villaverde |author-first3=V. |author-last4=Zapata |author-first4=Z. |author-last5=Zilhão |author-first5=J. |year=2018 |title=Symbolic use of marine shells and mineral pigments by Iberian Neandertals 115,000 years ago |journal=Science Advances |volume=4 |issue=2 |pages=eaar5255 |doi=10.1126/sciadv.aar5255 |pmid=29507889 |pmc=5833998 |bibcode=2018SciA....4.5255H}}</ref> <ref name=Moncel2012>{{cite journal |first1=M.-H. |last1=Moncel |first2=L. |last2=Chiotti |first3=C. |last3=Gaillard |first4=G. |last4=Onoratini |first5=D. |last5=Pleurdeau |year=2012 |title=Non utilitarian objects in the Palaeolithic: emergence of the sense of precious? |journal=Archaeology, Ethnology & Anthropology of Eurasia |volume=401 |pages=25–27<!--only citing these pages--> |doi=10.1016/j.aeae.2012.05.004 |url=https://www.researchgate.net/publication/230703161}}</ref> <ref name=Turk2018>{{cite journal |url=https://www.academia.edu/37720432 |first1=M. |last1=Turk |first2=I. |last2=Turk |first3=L. |last3=Dimkaroski |year=2018 |title=The Mousterian musical instrument from the Divje Babe I Cave (Slovenia): arguments on the material evidence for Neanderthal musical behaviour |journal=L'Anthropologie |volume=122 |issue=4 |pages=1–28 |doi=10.1016/j.anthro.2018.10.001|s2cid=133682741 }}</ref> <ref name=Aubert2018>{{cite journal |first1=M. |last1=Aubert |first2=A. |last2=Brumm |first3=J. |last3=Huntley |year=2018 |title=Early dates for 'Neanderthal cave art' may be wrong |journal=Journal of Human Evolution |volume=125 |pages=215–217 |doi=10.1016/j.jhevol.2018.08.004 |pmid=30173883|s2cid=52145541 }}</ref> <ref name=pike2017>{{cite journal |last1=Pike |first1=A. W. |last2=Hoffmann |first2=D. L. |last3=Pettitt |first3=P. B. | last4=García-Diez |first4=M. |last5=Zilhão |first5=J. |year=2017 |title=Dating Palaeolithic cave art: Why U–Th is the way to go |url=http://dro.dur.ac.uk/22566/1/22566.pdf | journal=Quaternary International |volume=432 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.quaint.2015.12.013 | bibcode=2017QuInt.432...41P}}</ref> <ref name=hoffmann2018>{{cite journal |first1=D. L. |last1=Hoffmann |first2=C. D. |last2=Standish |first3=M. |last3=García-Diez |first4=P. B. |last4=Pettitt |first5=J. A. |last5=Milton |first6=J. |last6=Zilhão |first7=J. J. |last7=Alcolea-González |first8=P. |last8=Cantalejo-Duarte |first9=H. |last9=Collado |first10=R. |last10=de Balbín |first11=M. |last11=Lorblanchet |first12=J. |last12=Ramos-Muñoz |first13=G.-C. |last13=Weniger |first14=A. W. G. |last14=Pike |year=2018 |title=U-Th dating of carbonate crusts reveals Neandertal origin of Iberian cave art |journal=Science |volume=359 |issue=6378 |pages=912–915 |doi=10.1126/science.aap7778 |pmid=29472483 |bibcode=2018Sci...359..912H |doi-access=free}}</ref> <ref name=wunn2000>{{cite journal |last=Wunn |first=I. | year=2000 | title=Beginning of religion | journal=Numen |volume=47 |number=4 |pages=417–452 |url=https://www.researchgate.net/publication/240682150 |doi=10.1163/156852700511612}}</ref> <ref name=dediu2018>{{cite journal |first1=D. |last1=Dediu |first2=S. C. |last2=Levinson |year=2018 |title=Neanderthal language revisited: not only us |journal=Current Opinion in Behavioral Sciences |volume=21 |pages=49–55 |doi=10.1016/j.cobeha.2018.01.001 |url=https://pure.mpg.de/rest/items/item_2521815_7/component/file_2538918/content |hdl=21.11116/0000-0000-1667-4 |s2cid=54391128 |hdl-access=free}}</ref> <ref name="danastasio2013">{{cite journal |first1=R. |last1=D’Anastasio |first2=S. |last2=Wroe |first3=C. |last3=Tuniz |first4=L. |last4=Mancini |first5=D. T. |last5=Cesana |year=2013 |title=Micro-biomechanics of the Kebara 2 hyoid and its implications for speech in Neanderthals |journal=PLOS ONE |volume=8 |issue=12 |page=e82261 |doi=10.1371/journal.pone.0082261 |pmc=3867335 |pmid=24367509 |bibcode=2013PLoSO...882261D|doi-access=free }}</ref> <ref name=Kislev2018>{{cite journal |first1=M. |last1=Kislev |first2=R. |last2=Barkai |year=2018 |title=Neanderthal and woolly mammoth molecular resemblance |journal=Human Biology |volume=90 |issue=2 |pages=115–128 |doi=10.13110/humanbiology.90.2.03 |pmid=33951886 |s2cid=106401104}}</ref> <ref name=Azevedo2017>{{cite journal |last1=de Azevedo |first1=S. |last2=González |first2=M. F. |last3=Cintas |first3=C. |display-authors=3 |last4=Ramallo |first4=V. |last5=Quinto-Sánchez |first5=M. |last6=Márquez |first6=F. |last7=Hünemeier |first7=T. |last8=Paschetta |first8=C. |last9=Ruderman |first9=A. |last10=Navarro |first10=P. |last11=Pazos |first11=B. A. |last12=Silva de Cerqueira |first12=C. C. |last13=Velan |first13=O. |last14=Ramírez-Rozzi |first14=F. |last15=Calvo |first15=N. |last16=Castro |first16=H. G. |last17=Paz |first17=R. R. |last18=González-José |first18=R. |title=Nasal airflow simulations suggest convergent adaptation in Neanderthals and modern humans |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |year=2017 |volume=114 |issue=47 |pages=12442–12447 |doi=10.1073/pnas.1703790114 |pmid=29087302 |pmc=5703271|doi-access=free }}</ref> <ref name="Helmuth1998">{{Cite journal |last=Helmuth |first=H. |title=Body height, body mass and surface area of the Neanderthals |journal=Zeitschrift für Morphologie und Anthropologie |volume=82 |issue=1 |pages=1–12 |year=1998 |doi=10.1127/zma/82/1998/1 |pmid=9850627 |jstor=25757530}}</ref> <ref name=Ruebens2013>{{cite journal |url=https://www.academia.edu/4182063 |first=K. |last=Ruebens |year=2013 |title=Regional behaviour among late Neanderthal groups in Western Europe: A comparative assessment of late Middle Palaeolithic bifacial tool variability |journal=Journal of Human Evolution |volume=65 |issue=4 |pages=341–362 |doi=10.1016/j.jhevol.2013.06.009 |pmid=23928352}}</ref> <ref name=Demay2012>{{cite journal |last1=Demay |first1=L. |last2=Péan |first2=S. |last3=Patou-Mathis |first3=M. |title=Mammoths used as food and building resources by Neanderthals: zooarchaeological study applied to layer 4, Molodova I (Ukraine) |journal=Quaternary International |year=2012 |volume=276–277 |pages=212–226 |doi=10.1016/j.quaint.2011.11.019 |bibcode=2012QuInt.276..212D |hdl=2268/190618 |url=http://orbi.ulg.ac.be/bitstream/2268/190618/1/Demay%20et%20al%2c%202012%20Molodova.pdf}}</ref> <ref name=sankararaman2014>{{cite journal |last1=Sankararaman |first1=S.|last2=Mallick |first2=S. |last3=Dannemann |first3=M. |last4=Prüfer |first4=K. |last5=Kelso |first5=J. |last6=Pääbo |first6=S. |last7=Patterson |first7=N. |last8=Reich |first8=D. |title=The genomic landscape of Neanderthal ancestry in present-day humans |journal=Nature |year= 2014 |volume=507 |issue=7492 |pages=354–357 |doi=10.1038/nature12961 |pmid=24476815 |pmc=4072735 |bibcode=2014Natur.507..354S}}</ref> <ref name="Peyrégne">{{cite journal |last1=Peyrégne |first1=S. |last2=Slon |first2=V. |last3=Mafessoni |first3=F. |display-authors=et al. |title=Nuclear DNA from two early Neandertals reveals 80 ka of genetic continuity in Europe |journal=Science Advances |volume=5 |number=6 |page=eaaw5873 |year=2019 |doi=10.1126/sciadv.aaw5873 |pmid=31249872 |pmc=6594762 |bibcode=2019SciA....5.5873P}}</ref> <ref name="Kuhlwilm">{{cite journal |last1=Kuhlwilm |first1=M. |title=Ancient gene flow from early modern humans into eastern Neanderthals |journal=Nature |year=2016 |volume=530 |issue=7591 |pages= 429–433 |doi=10.1038/nature16544 |pmid=26886800 |pmc=4933530 |bibcode=2016Natur.530..429K}}</ref> <ref name=Pennisi>{{cite journal |doi=10.1126/science.340.6134.799 |pmid=23687020 |title=More genomes from Denisova Cave show mixing of early human groups |journal=Science |volume=340 |issue=6134 |page=799 |year=2013 |last1=Pennisi |first1=E. |bibcode=2013Sci...340..799P}}</ref> <ref name=vernot2014>{{cite journal |title=Resurrecting surviving Neandertal lineages from modern human genomes |journal=Science |volume=343 |issue=6174 |pages=1017–1021 |year=2014 |bibcode=2014Sci...343.1017V |last1=Vernot |first1=B. |last2=Akey |first2=J. M. |doi=10.1126/science.1245938 |pmid=24476670 |s2cid=23003860}}</ref> <ref name=Dolgova2018>{{cite journal |first1=O. |last1=Dolgova |first2=O. |last2=Lao |year=2018 |title=Evolutionary and medical consequences of archaic introgression into modern human genomes |journal=Genes |volume=9 |issue=7 |page=358 |doi=10.3390/genes9070358 |pmc=6070777 |pmid=30022013 |doi-access=free}}</ref> <ref name=Kreisstadt2017>{{cite web |url=http://www.mettmann.de/neandertal/schreibweise.php |title=Neandertal oder Neanderthal? Was ist denn nun richtig? |publisher=Kreisstadt Mettmann |trans-title=Neandertal or Neanderthal? So which is actually right? |access-date=February 1, 2017</ref> <ref name=king1864>{{cite journal |first=W. |last=King |year=1864 |title=The reputed fossil man of the Neanderthal |journal=Quarterly Journal of Science |volume=1 |page=96 |url=https://afanporsaber.com/wp-content/uploads/2017/10/The-reputed-fossil-man-of-the-Neanderthal.pdf}}</ref> <ref name=Langdon2016>{{cite book |first=J. H. |last=Langdon |year=2016 |chapter=Case study 18. Neanderthals in the mirror: imagining our relatives |title=The science of human evolution: getting it right |publisher=Springer |isbn=978-3-319-41584-0}}</ref> <ref name=currat2004>{{cite journal |doi=10.1371/journal.pbio.0020421 |title=Modern humans did not admix with Neanderthals during their range expansion into Europe |year=2004 |last1=Currat |first1=M. |last2=Excoffier |first2=L. |journal=PLOS Biology |volume=2 |issue=12 |page=e421 |pmid=15562317 |pmc=532389}}</ref> <ref name=rogers2017>{{cite journal |first1=A. R. |last1=Rogers |first2=R. J. |last2=Bohlender |first3=C. D. |last3=Huff |title=Early history of Neanderthals and Denisovans |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=114 |issue=37 |year=2017 |pages=9859–9863 |doi=10.1073/pnas.1706426114 |pmid=28784789 |pmc=5604018|doi-access=free }}</ref> <ref name="speciation">{{cite journal |last1=Hublin |first1=J. J. |year=2009 |title=The origin of Neandertals |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=106 |issue=38 |pages=16022–16027 |bibcode=2009PNAS..10616022H |doi=10.1073/pnas.0904119106 |jstor=40485013|pmc=2752594 |pmid=19805257|doi-access=free }}</ref> <ref name=juric>{{cite journal |first1=I. |last1=Juric |first2=S. |last2=Aeschbacher |first3=G. |last3=Coop |year=2016 |title=The strength of selection against Neanderthal introgression |journal=PLOS Genetics |volume=12 |issue=11 |pages=e1006340 |doi=10.1371/journal.pgen.1006340 |pmid=27824859 |pmc=5100956}}</ref> <ref name=Trinkaus2011>{{cite journal |first=E. |last=Trinkaus |year=2011 |title=Late Pleistocene adult mortality patterns and modern human establishment |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=108 |issue=4 |pages=1267–1271 |doi=10.1073/pnas.1018700108 |pmc=3029716 |pmid=21220336 |bibcode=2011PNAS..108.1267T|doi-access=free }}</ref> <ref name=Gomez2018>{{cite journal |first1=A. |last1=Gómez-Olivencia |first2=A. |last2=Barash |first3=D. |last3=García-Martínez |display-authors=et al. |year=2018 |title=3D virtual reconstruction of the Kebara 2 Neandertal thorax |journal=Nature Communications |volume=9 |issue=4387 |pages=4387 |doi=10.1038/s41467-018-06803-z |pmc=6207772 |pmid=30377294 |bibcode=2018NatCo...9.4387G}}</ref> <ref name=etrinkaus1981>{{cite book |first=E. |last=Trinkaus |year=1981 |title=Aspects of human evolution |chapter=Neanderthal limb proportions and cold adaptation |publisher=Taylor and Francis Ltd. |editor-first=C. B. |editor-last=Stringer}}</ref> <ref name=pearce2013>{{cite journal |first1=E. |last1=Pearce |first2=C. |last2=Stringer |first3=R. I. M. |last3=Dunbar |year=2013 |title=New insights into differences in brain organization between Neanderthals and anatomically modern humans |journal=Proceedings of the Royal Society B |volume=280 |issue=1758 |page=20130168 |doi=10.1098/rspb.2013.0168 |pmc=3619466 |pmid=23486442}}</ref> <ref name="Geometric Morphometrics and Paleone">{{cite journal |last1=Bruner |first1=Emiliano |date=2004 |title=Geometric Morphometrics and Paleoneurology: Brain Shape Evolution in the Genus ''Homo'' |journal=Journal of Human Evolution |volume=47 |issue=5 |pages=279–303 |doi=10.1016/j.jhevol.2004.03.009 |pmid=15530349 }}</ref> <ref name="Morphological Differences in the Pa">{{cite journal |last1=Bruner |first1=Emiliano |date=2010 |title=Morphological Differences in the Parietal Lobes with the Human Genus: A Neurofunctional Perspective |journal=Current Anthropology |volume=51 |issue=1 |pages=S77–S88 |doi=10.1086/650729 |s2cid=146587487 }}</ref> <ref name="Encephalization and Allometric Traj">{{cite journal |last1=Bruner |first1=Emiliano |last2=Manzi |first2=Giorgio |last3=Arsuaga |first3=Juan Luis |date=2003 |title=Encephalization and Allometric Trajectories in the Genus ''Homo'': Evidence from the Neandertal and Modern Lineages |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America |volume=100 |issue=26 |pages=15335–15340 |doi=10.1073/pnas.2536671100 |pmid=14673084 |pmc=307568 |bibcode=2003PNAS..10015335B |doi-access=free }}</ref> <ref name=Weaver2005>{{cite journal |last1=Weaver |first1=Anne |date=2005 |title=Reciprocal Evolution of the Cerebellum and Neocortex in Fossil Humans |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America |volume=102 |issue=10 |pages=3576–3580 |doi=10.1073/pnas.0500692102 |doi-access=free |pmid=15731345 |pmc=553338 |bibcode=2005PNAS..102.3576W}}</ref> <ref name="Wynnetal2016">{{cite journal |last1= Wynn |first1= Thomas |last2= Overmann |first2= Karenleigh A |last3= Coolidge |first3= Frederick L |date= 2016 |title= The false dichotomy: A refutation of the Neandertal indistinguishability claim |journal= Journal of Anthropological Sciences |volume=94 |issue= 94 |pages= 201–221 |doi= 10.4436/jass.94022 |pmid= 26708102 }}</ref> <ref name=dannemann>{{cite journal |last1=Dannemann |first1=M. |last2=Kelso |first2=J. |title=The contribution of Neanderthals to phenotypic variation in modern humans |journal=The American Journal of Human Genetics |year=2017 |volume=101 |issue=4 |pages=578–589 |doi=10.1016/j.ajhg.2017.09.010 |pmid=28985494 |pmc=5630192}}</ref> <ref name=Weyrich2017>{{cite journal |title=Neanderthal behaviour, diet, and disease inferred from ancient DNA in dental calculus |volume=544 |issue=7650 |pages=357–361 |journal=Nature |doi=10.1038/nature21674 |pmid=28273061 |year=2017 |last1=Weyrich |first1=L. S. |last2=Duchene |first2=S. |last3=Soubrier |first3=J.|display-authors=et al. |bibcode=2017Natur.544..357W |hdl=10261/152016 |s2cid=4457717 |url=https://radar.brookes.ac.uk/radar/items/d6689cb0-38fa-4d3e-98e4-c8be2bd0263e/1}}</ref> <ref name=Spikins2019>{{cite journal |first1=P. |last1=Spikins |first2=A. |last2=Needham |first3=B. |last3=Wright |year=2019 |title=Living to fight another day: The ecological and evolutionary significance of Neanderthal healthcare |journal=Quaternary Science Reviews |volume=217 |pages=98–118 |doi=10.1016/j.quascirev.2018.08.011 |bibcode=2019QSRv..217...98S |doi-access=free}}</ref> <ref name="neandercarnivore">{{cite journal |doi=10.1073/pnas.120178997 |title=Neanderthal diet at Vindija and Neanderthal predation: The evidence from stable isotopes |year=2000 |last1=Richards |first1=M. P. |last2=Pettitt |first2=P. B.|last3=Trinkaus |first3=E.|last4=Smith |first4=F. H. |last5=Paunović |first5=M. |last6=Karavanić |first6=I. |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=97 |issue=13 |pages=7663–7666 |pmid=10852955 |jstor=122870 |bibcode=2000pnas...97.7663r |pmc=16602|doi-access=free }}</ref> <ref name=krief2015>{{cite journal |first1=S. |last1=Krief |first2=C. |last2=Daujeard |first3=M. |last3=Moncel |first4=N. |last4=Lamon |first5=V. |last5=Reynolds |year=2015 |title=Flavouring food: the contribution of chimpanzee behaviour to the understanding of Neanderthal calculus composition and plant use in Neanderthal diets |journal=Antiquity |volume=89 |issue=344 |pages=464–471 |doi=10.15184/aqy.2014.7 |s2cid=86646905 |url=https://www.researchgate.net/publication/283861536}}</ref> <ref name=speth2015>{{cite journal |first=J. D. |last=Speth |year=2015 |title=When did humans learn to boil? |journal=PaleoAnthropology |pages=54–67 |url=http://www.paleoanthro.org/media/journal/content/PA20150054.pdf}}</ref> }} == Eksterne skakels == * {{cite web |first=C. David |last=Kreger |date=30 Junie 2000 |url=http://www.archaeologyinfo.com/homoneaderthalensis.htm |title=Homo neanderthalensis |publisher=ArchaeologyInfo.com |accessdate=23 Mei 2009}} * {{cite web|first=Dennis|last=O'Neil|date=12 Mei 2009|url=http://anthro.palomar.edu/homo2/mod_homo_2.htm|title=Evolution of Modern Humans: Neandertals|accessdate=23 Mei 2009|archive-date=26 Desember 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181226112024/https://www2.palomar.edu/anthro/homo2/mod_homo_2.htm|url-status=dead}} * {{cite web | title = Homo neanderthalensis | publisher = The Smithsonian Institution | url = http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/homo-neanderthalensis}} * {{cite web | title = Neanderthal DNA | publisher = International Society of Genetic Genealogy | url = http://www.isogg.org/neanderthaldna.htm}}: Includes Neanderthal mtDNA sequences * {{Commons-kategorie inlyn|Homo neanderthalensis}} * [[Lêer:Crystal txt.png|15px]] Hierdie artikel is vertaal uit die [[:en:Neanderthal|Engelse Wikipedia]] {{Menslike evolusie}} {{Normdata}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Evolusie]] [[Kategorie:Fossiele]] [[Kategorie:Uitgestorwe primate]] 2ybq7p6xvbcyaiqdojw7i74zfmjqpzu 2513720 2513718 2022-07-20T10:22:55Z Burgert Behr 2401 /* Kultuur */ wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Neanderdaller | fossil_range = {{Fossiel tydperk|0.6|0.03}} Middel- tot Laat [[Pleistoseen]] | image= Homo sapiens neanderthalensis.jpg | image_caption = ’n Neanderdallerkopbeen. | image2 = | image2_alt =g | image2_caption = | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Mammalia]] | ordo = [[Primates]] | familia = [[Hominidae]] | genus = ''[[Homo]]'' | species = '''''H. neanderthalensis''''' | binomial = ''Homo neanderthalensis'' | binomial_authority = William King, 1864 | synonyms = ''Homo mousteriensis''<ref>[https://books.google.com/books?id=pXZ1AQAAQBAJ&pg=PT361&lpg=PT361&dq=Homo+mousteriensis&source=bl&ots=SwpgvbZPNx&sig=Iiq55UMRGSIOoxZqE39aWNwrJXc&hl=en&sa=X&ei=BnXtUsq7FO6uyAH06IAo&ved=0CGAQ6AEwCg#v=onepage&q=Homo%20mousteriensis&f=false Dictionary of Anthropology - Charles Winick - Google Books]. Books.google.ca (1956-12-18). Besoek op 24 Mei 2014.</ref><br />''Homo sapiens neanderthalensis''<br />''Palaeoanthropus neanderthalensis''<ref>[https://books.google.com/books?id=mR_cxcxO8h8C&pg=PA556&lpg=PA556&dq=Palaeoanthropus+neanderthalensis&source=bl&ots=wsgpR8oudS&sig=3TDe6QN_tlrnqVz10HK2s8Ls9Ho&hl=en&sa=X&ei=cnTtUrWtOqWMyQHWg4DgCg&ved=0CHwQ6AEwCw#v=onepage&q=Palaeoanthropus%20neanderthalensis&f=false Bibliography of Fossil Vertebrates 1954-1958 - C.L. Camp, H.J. Allison, and R.H. Nichols - Google Books]. Books.google.ca. Besoek op 24 Mei 2014.</ref> | range_map = Range of Homo neanderthalensis.png | range_map_width = 220px | range_map_caption = Die Neanderdaller kon voorgekom het so ver as die Altai- en die Oeralgebergte. }} Die '''Neanderdallers''' of '''Neanderdalmense''' is ’n [[Uitsterwing|uitgestorwe]] [[spesie]] van [[argaïese mense]] in die [[genus]] ''[[Homo]]'', moontlik ’n subspesie van ''[[Homo sapiens]]'', wat tot omtrent 40&nbsp;000 jaar gelede in [[Eurasië]] voorgekom het.<ref>{{cite web |url=http://www.livescience.com/28036-neanderthals-facts-about-our-extinct-human-relatives.html |title=Neanderthal: Facts About Our Extinct Human Relatives |publisher=LiveScience |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200513075637/https://www.livescience.com/28036-neanderthals-facts-about-our-extinct-human-relatives.html |archive-date=13 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Hoewel daar konsensus is dat die redes vir hulle [[uitsterwing]] "hoogs betwisbaar" is, word [[demografie]]se faktore soos klein bevolkings, verbastering en lukrake skommelings as waarskynlike faktore beskou.<ref>{{cite journal |last1=Vaesen |first1=Krist |last2=Dusseldorp |first2=Gerrit L. |last3=Brandt |first3=Mark J. |date=2021 |title=An emerging consensus in palaeoanthropology: Demography was the main factor responsible for the disappearance of Neanderthals |journal=Scientific Reports |volume=11 |issue=1 |page=4925 |doi=10.1038/s41598-021-84410-7|pmid=33649483 |pmc=7921565 |bibcode=2021NatSR..11.4925V }}</ref><ref>{{cite journal |last1=Vaesen |first1=Krist |last2=Dusseldorp |first2=Gerrit L. |last3=Brandt |first3=Mark J. |date=2021 |title=Author correction: 'An Emerging Consensus in Palaeoanthropology: Demography Was the Main Factor Responsible for the Disappearance of Neanderthals'|journal=Scientific Reports |volume=11 |issue=1 |page=8450 |doi=10.1038/s41598-021-88189-5|pmid=33850254 |pmc=8044239 |bibcode=2021NatSR..11.8450V |s2cid=233232999 }}</ref> Ander redes wat aangevoer word, is opname in die moderne menslike samelewing,<ref name=Villa2014>{{cite journal |first1=P. |last1=Villa |first2=W. |last2=Roebroeks |year=2014 |title=Neandertal demise: an archaeological analysis of the modern human superiority complex |journal=PLOS ONE |volume=9 |issue=4 |page=e96424 |doi=10.1371/journal.pone.0096424 |pmc=4005592 |pmid=24789039 |bibcode=2014PLoSO...996424V|doi-access=free }}</ref> groot [[klimaat]]sveranderings,<ref name=bradtmoller2012>{{cite journal |first1=M. |last1=Bradtmöller |first2=A. |last2=Pastoors |first3=B. |last3=Weninger |first4=G. |last4=Weninger |year=2012 |title=The repeated replacement model – Rapid climate change and population dynamics in Late Pleistocene Europe |journal=Quaternary International |volume=247 |pages=38–49 |doi=10.1016/j.quaint.2010.10.015 |bibcode=2012QuInt.247...38B}}</ref> siektes<ref name=underdown2008>{{cite journal |first=S. |last=Underdown |year=2008 |title=A potential role for transmissible spongiform encephalopathies in Neanderthal extinction |journal=Medical Hypotheses |volume=71 |issue=1 |pages=4–7 |doi=10.1016/j.mehy.2007.12.014 |pmid=18280671}}</ref><ref name=sullivan2017>{{cite journal |first1=A. P. |last1=Sullivan |first2=M. |last2=de Manuel |first3=T. |last3=Marques-Bonet |first4=G. H. |last4=Perry |year=2017 |title=An evolutionary medicine perspective on Neandertal extinction |journal=Journal of Human Evolution |volume=108 |pages=62–71 |doi=10.1016/j.jhevol.2017.03.004 |url=https://www.biorxiv.org/content/biorxiv/early/2016/04/06/047209.full.pdf |pmid=28622932}}</ref> of 'n kombinasie van dié faktore. Hulle word gewoonlik geklassifiseer as die spesie '''''Homo neanderthalensis''''', maar sommige wetenskaplikes beskou hulle as '''''Homo sapiens neanderthalensis''''', ’n subspesie van ''Homo sapiens''. Dit is onduidelik wanneer die Neanderdallers van die menslike lyn afgeskei het; studies dui op verskillende intervalle wat wissel van 315&nbsp;000 jaar<ref name=stringer/> tot meer as 800&nbsp;000 jaar gelede.<ref name=gomez2019/> Die tyd toe hulle van hulle voorouer ''[[Homo heidelbergensis|H. heidelbergensis]]'' afgeskei is, is ook onduidelik. Die oudste moontlike Neanderdallerbene dater van 430&nbsp;000 jaar gelede, maar die klassifikasie is onseker.<ref name=meyer2016/> Neanderdallers is bekend van talle [[fossiel]]e, veral van ná 130&nbsp;000 jaar gelede.<ref name=klein1983/> Die [[tipespesie|tipespesimen]], "Neanderthal 1", is in 1856 in die Neanderdal in die hedendaagse [[Duitsland]] ontdek. Vir 'n groot deel van die 20ste eeu het navorsers die Neanderdallers uitgebeeld as primitief, onintelligent en dierlik. Hoewel kennis en die persepsie van hulle sedertdien aansienlik verander het in die wetenskaplike gemeenskap, is die beeld van die onontwikkelde grotman-argetipe steeds gewild in die volkskultuur.{{sfn|Papagianni|Morse|2013}}<ref name=drell2000/> [[Lêer:Neanderthalensis.jpg|duimnael|180px|links|’n Neanderdallerskelet (Amerikaanse Museum van Natuurgeskiedenis).]] Die Neanderdallers se tegnologie was taamlik gesofistikeerd. Dit sluit in die kultuur van steengereedskap<ref name=Shaw1999/> en die vermoë om vuur te maak,<ref name="Sorensen_etal2018">{{Cite journal |last1=Sorensen |first1=A. C. |last2=Claud |first2=E. |last3=Soressi |first3=M. |year=2018 |title=Neandertal fire-making technology inferred from microwear analysis |journal=Scientific Reports |volume=8 |issue=1 |pages=10065 |doi=10.1038/s41598-018-28342-9 |pmid=30026576 |pmc=6053370 |issn=2045-2322 |bibcode=2018NatSR...810065S}}</ref> asook die bou van vuurherde,<ref name=hayden2012/><ref name=kedar2019/> om boombasteer<ref name=schmidt/> en minstens eenvoudige [[klere]] soos komberse en poncho's te maak,<ref name=hoffecker2009/> te weef<ref name=Hardy2020/> en op die [[Middellandse See]] te vaar.<ref name=ferentinos2012/> Hulle het ook medisinale plante gebruik<ref name=buckley/> en ernstige beserings behandel, kos gestoor en verskeie kookmetodes gebruik soos die braai, kook en rook van vleis.<ref name=hardy2012/> Neanderdallers het 'n groot verskeidenheid kos geëet, veral [[ewehoewiges]],<ref name=dusseldorp2013/> maar ook ander diere van die [[Pleistoseen]],{{sfn|Papagianni|Morse|2013}} [[plant]]e, klein [[soogdier]]e, [[voël]]s en seediere.{{sfn|Brown|2011}} Hoewel hulle moontlik roofdiere aan die bopunt van die [[voedselketting]] was, het hulle nog met grotbere, grotleeus, grothiënas en ander groot roofdiere meegeding.{{sfn|Shipman|2015|loc= pp. 120–143}} 'n Aantal voorbeelde van simboliese gedagtes en [[kuns]] word onbeslis aan Neanderdallers toegeskryf{{sfn|Tattersall|2015}}, soos moontlike ornamente wat gemaak is van voëlkloue en vere<ref name=Errico2017/>{{sfn|Finlayson|2019}} of skulpe,<ref name=Hoffman/> asook versamelings ongewone voorwerpe soos [[kristal]]le en [[fossiel]]e.<ref name=Moncel2012/> Hulle het blykbaar musiek met 'n soort [[fluit]]<ref name=Turk2018/> en Spaanse [[grotkuns]] gemaak<ref name=Aubert2018/> wat uit voor 65&nbsp;000 jaar gelede dateer.<ref name=pike2017/><ref name=hoffmann2018/> Sommige bewerings van [[godsdiens]]oortuigings is al gemaak.<ref name=wunn2000/> Neanderdallers kon moontlik praat, maar dit is nie bekend hoe ingewikkeld hulle spraak was nie.<ref name=dediu2018/><ref name=danastasio2013/> In vergelyking met die mens het Neanderdallers 'n robuuste liggaamsbou gehad met proporsioneel kort ledemate. Navorsers skryf dit dikwels toe aan aanpassing om hitte in 'n koue klimaat te bewaar, maar dit kon ook aanpassings gewees het om te hardloop in die warmer woudstreke waar hulle dikwels voorgekom het.<ref name=stewart2019/> Hulle het egter wel aanpassings vir die koue gehad, soos gespesialiseerde vetstoring<ref name=Kislev2018/> en 'n vergrote neus om lug warm te maak.<ref name=Azevedo2017/> Die mans was gemiddeld 165&nbsp;cm lank en vroue 153&nbsp;cm, nes moderne mense voor die industriële tydperk.<ref name="Helmuth1998"/> Die breinholtes van mans en vroue was onderskeidelik sowat 1&nbsp;600&nbsp;cm³ en 1&nbsp;300&nbsp;cm³,<ref name=holloway1985/><ref name=amano2015/> wat binne die omvang van moderne menslike breine is. Die totale Neanderdalbevolking was klein. Tog is daar bewyse van streekkulture en dus gereelde kommunikasies tussen gemeenskappe.<ref name=Ruebens2013/><ref name=Fabre2009/> Hulle kon in grotte gelewe het na gelang van die [[seisoen]].<ref name=Demay2012/> Die Neanderdalgenoomprojek van 2010 het bewyse gevind van verbastering tussen Neanderdallers en moderne mense.<ref name="green" /><ref name="sankararaman2014" /> Dit het moontlik tussen 316&nbsp;000 en 219&nbsp;000 jaar gelede voorgekom,<ref name="Peyrégne" /> maar waarskynliker sowat 100&nbsp;000 jaar gelede en weer 65&nbsp;000 jaar gelede.<ref name="Kuhlwilm" /> Dit lyk ook of Neanderdallers in [[Siberië]] met [[Denisova-hominien]]e, 'n ander groep argaïese mense, verbaster het.<ref name="Prufer2014" /><ref name=Pennisi/> Neanderdallergene kom ook in ander bevolkings voor en sowat 20% van dié gene het oorleef.<ref name="vernot2014" /> Dit het blykbaar die mens se [[immuunstelsel]] beïnvloed<ref>{{Cite journal |last1=Zeberg |first1=Hugo |last2=Pääbo |first2=Svante |date=2021-03-02 |title=A genomic region associated with protection against severe COVID-19 is inherited from Neandertals |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=118 |issue=9 |pages=e2026309118 |doi=10.1073/pnas.2026309118 |pmid=33593941 |pmc=7936282 |s2cid=231943450 |issn=0027-8424 |doi-access=free}}</ref> en word ook genoem ten opsigte van verskeie ander [[biologie]]se funksies en strukture.<ref name=Dolgova2018/> ==Taksonomie== ===Etimologie=== [[Beeld:Neanderthal excavation site.JPG|thumb|220px|links|Die Kleine Feldhofer-grot, waar Neanderthal 1 ontdek is.]] Neanderdallers is genoem na die ''Neandertal'' in Duitsland (voorheen gespel ''Neanderthal'').<ref name="naming">{{cite journal |last1=Howell |first1=F. C.|year=1957 |title=The evolutionary significance of variation and varieties of 'Neanderthal' man |journal=The Quarterly Review of Biology |volume=32 |issue=4 |pages=330–347 |doi=10.1086/401978 |jstor=2816956 |pmid=13506025 |s2cid=10857962}}</ref><ref name=Kreisstadt2017/> Die dal self is genoem na Joachim Neander, 'n Duitse teoloog en liedjieskrywer wat die streek dikwels besoek het.<ref>{{cite web |url=https://www.ahdictionary.com/word/search.html?q=Neanderthal |title=Neanderthal |website=American Heritage Dictionary |access-date=February 18, 2020}}</ref> Neanderthal 1, die tipespesimen, was in [[antropologie]]se geskrifte bekend as die "Neanderdalskedel" en die rekonstruksie wat op die skedel gegrond is, is die "Neanderdalmens" genoem.<ref>{{cite book |url=https://archive.org/stream/lecturesonmanhi00huntgoog#page/n330/mode/2up |title=Lectures on man: his place in creation, and in the history of the earth |last=Vogt |first=K. C.|publisher=Longman, Green, Longman and Roberts |year=1864 |place=Londen, VK |pages=302, 473}}</ref> Die hele spesie is ''Homo neanderthalensis'' genoem, en dit onderskei dit is apart van mense, soos in 1863 die eerste keer voorgestel is deur die Ierse geoloog William King.<ref name="King64">{{Cite journal |last1=King |first1=W. |year=1864 |title=On the Neanderthal skull, or reasons for believing it to belong to the Clydian Period and to a species different from that represented by man |url=https://biodiversitylibrary.org/page/29371003 |journal=Report of the British Association for the Advancement of Science, Notices and Abstracts, Newcastle-upon-Tyne, 1863 |volume=33 |pages=81–82 |via=Biodiversity Heritage Library}}</ref><ref name="MurrNashSeoiMcCo15">{{cite journal |last1=Murray |first1=J. |title=The contribution of William King to the early development of palaeoanthropology |year=2015 |journal=Irish Journal of Earth Sciences |volume=33 |pages=1–16 |doi=10.3318/ijes.2015.33.1 |jstor=10.3318/ijes.2015.33.1 |last2=Nasheuer |first2=H. P. |last3=Seoighe |first3=C. |last4=McCormack |first4=G. P. |last5=Williams |first5=D. M. |last6=Harper |first6=D. A. T.}}</ref><ref>{{cite journal |first=A. K. |last=Winner |year=1964 |title=Terminology |journal=Current Anthropology |volume=5 |issue=2 |pages=119–122 |doi=10.1086/200469 |jstor=2739959 |s2cid=224796921}}</ref> [[Beeld:Stammbaum der Primaten Haeckel.jpg|thumb|220px|Ernst Haeckel se stamboom van die primate dui ''H. stupidus'' (Neanderdallers) aan as die voorsaat van ''H. sapiens''.<ref name=haeckel>{{cite book |url=https://archive.org/details/systematischephy03haec/page/601 |first=E. |last=Haeckel |year=1895 |title=Systematische Phylogenie: Wirbelthiere |publisher=G. Reimer |language=de |page=601}}</ref>]] [[Beeld:Calotte crânienne, type de l'espèce Homo neanderthalensis, vallée de Néander.jpg|thumb|220px|links|Die bokant van die skedel van Neanderthal 1, die tipespesimen, in die Musée de l'Homme, [[Parys]].]] [[Beeld:Le Moustier.jpg|links|thumb|220px|''Le Moustier'' deur Charles R. Knight, 1920.]] ===Navorsingsgeskiedenis=== Die eerste Neanderdalleroorblyfsel, 'n skedel, is in 1829 deur die Nederlandse naturalis Philippe-Charles Schmerling in die Grottes d'Engis in [[België]], ontdek. Hy het egter gedink dit behoort aan 'n moderne mens.<ref>{{cite book |url=https://orbi.uliege.be/handle/2268/207986 |first=P. |last=Schmerling |year=1834 |title=Recherches sur les ossemens fossiles découverts dans les cavernes de la province de Liége |trans-title=Research on the fossil specimens discovered in the caves of Liège |publisher=P. J. Collardin |pages=30–32 |hdl=2268/207986}}</ref> In 1848 is "Gibraltar 1" van die Forbes-groefsteen aan Gibraltar se wetenskapvereniging voorgelê, maar hulle het ook geglo dit is 'n moderne menslike skedel.<ref>{{cite journal |first=A. |last=Menez |year=2018 |title=Custodian of the Gibraltar skull: the history of the Gibraltar Scientific Society |journal=Earth Sciences History |volume=37 |issue=1 |pages=34–62 |doi=10.17704/1944-6178-37.1.34}}</ref> In 1856 het die plaaslike onderwyser Johann Carl Fuhlrott besef bene van die Kleine Feldhofer-grot in die Neanderdal, Neanderthal 1, is iets anders as dié van 'n moderne mens.<ref name=Schmitz2002>{{cite journal |first1=R. W. |last1=Schmitz |first2=D. |last2=Serre |first3=G. |last3=Bonani |display-authors=et al. |year=2002 |title=The Neandertal type site revisited: interdisciplinary investigations of skeletal remains from the Neander Valley, Germany |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=99 |issue=20 |pages=13342–13347 |doi=10.1073/pnas.192464099 |pmc=130635 |pmid=12232049 |bibcode=2002PNAS...9913342S|doi-access=free }}</ref> Hy het dit in 1857 aan die Duitse antropoloog Hermann Schaaffhausen gegee om te bestudeer. Dit het bestaan uit die skedel, bene van die bobeen, regterarm, heupbeen, skouerblad, ribbes en ander bene.<ref name=king1864/><ref>{{cite journal |first=H. |last=Schaaffhausen |year=1858 |title=Zur Kenntnis der ältesten Rassenschädel |journal=Archiv für Anatomie, Physiologie und Wissenschaftliche Medicin |pages=453–478 |language=de |trans-title=Acknowledging the oldest racial skull}}</ref> Ná die publikasie van [[Charles Darwin]] se ''On the Origin of Species'' het Fuhlrott en Schaaffhausen gemeen die bene behoort aan 'n antieke moderne mens.<ref name=drell2000/><ref name=king1864/><ref name=schlager/><ref>{{cite journal |first=J. C. |last=Fuhlrott |url=https://www.naturhistorischerverein.de/neandertaler_ebook.pdf |title=Menschliche Überreste aus einer Felsengrotte des Düsselthales |trans-title=Human remains from a rock grotto in Düsseltal |journal=Verh Naturhist Ver Preuss Rheinl |year=1859 |volume=16 |pages=131–153 |language=de}}</ref> Fuhlrott en Schaaffhausen het teenstand gekry van veral die patoloog Rudolf Virchow, wat gereken het 'n mens kan nie 'n nuwe spesie definieer op grond van 'n enkele ontdekking nie. In 1872 het Virchow Neanderdallereienskappe verkeerdelik vertolk as tekens van seniliteit, siektes en misvorming.<ref>{{cite journal |last=Virchow |first=R. |trans-title=Examinations on the Neandertal skull |language=de |title=Untersuchung des Neanderthal-Schädels |journal=Verh Berl Anthrop Ges |year=1872 |volume=4 |pages=157–165}}</ref> Dit het die navorsing oor die Neanderdaller vertraag tot aan die einde van die 19de eeu.<ref name=drell2000>{{cite journal |first=J. R. R. |last=Drell |year=2000 |title=Neanderthals: a history of interpretation |journal=Oxford Journal of Archaeology |volume=19 |issue=1 |pages=1–24 |doi=10.1111/1468-0092.00096 |s2cid=54616107 |url=https://semanticscholar.org/paper/58187be48de69d51c7c50e7a59ce26c16fb7d099}}</ref><ref name=schlager/> Teen die vroeë 20ste eeu is nog talle ander ontdekkings van Neanderdalleroorblyfsels gemaak, en daar is bepaal ''H. neanderthalensis'' is 'n wettige spesie. Die invloedrykste spesimen was La Chapelle-aux-Saints 1 ("Die Ou Man") uit La Chapelle-aux-Saints, [[Frankryk]]. Die Franse paleoantropoloog Marcellin Boule het verskeie geskrifte geskryf, onder meer die eerste een wat [[paleoantropologie]] as 'n wetenskap gevestig het, en het die spesimen beskryf. Hy het hom egter as krom en aapagtige gerekonstrueer, en net verreweg verwant aan die moderne mens. Boule het die gewilde beeld van Neanderdallers aangevuur as barbaars, krom, knuppelswaaiend en primitief. Dié beeld is verskeie dekades lank nageboots. In 1911 het die Skotse antropoloog Arthur Keith Chapelle-aux-Saints 1 as 'n onmiddellike voorsaat van die moderne mens gerekonstrueer wat langs 'n vuur sit en gereedskap maak. Dit het egter nie wetenskaplikes oortuig nie en in 1915 het Keith van sy teorie afgesien.<ref name=drell2000/><ref name=schlager/><ref name=sommer2006>{{cite journal |first=M. |last=Sommer |year=2006 |title=Mirror, mirror on the wall: Neanderthal as image and 'distortion' in early 20th-century French science and press |journal=Social Studies of Science |volume=36 |issue=2 |pages=207–240 |doi=10.1177/0306312706054527 |s2cid=145778787 |url=http://blog.wbkolleg.unibe.ch/wp-content/uploads/Sommer2006_MirrorMirrorNeanderthals.pdf}}</ref> [[Beeld:Neanderthaler Fund.png|thumb|220px|Die rekonstruksie van Neanderthal 1 deur Hermann Schaaffhausen, 1888.]] Teen die middel van die eeu het wetenskaplikes 'n poging aangewend om die Neanderdaller beter te verstaan. Idees soos die Neanderdaller se gedrag, intelligensie en kultuur is bespreek, en daaruit het 'n mensagtiger beeld te voorskyn gekom. In 1939 het die Amerikaanse antropoloog Carleton Coon die Neanderdaller gerekonstrueer in 'n moderne sakepak en hoed om te beklemtoon dat hy min of meer ononderskeidbaar van die moderne mens sou gewees het as hy tot vandag oorleef het. [[William Golding]] se roman van 1955 ''The Inheritors'' beeld Neanderdallers uit as veel emosioneler en beskaafder.<ref name=drell2000/>{{sfn|Papagianni|Morse|2013}}<ref name=Langdon2016/> Boule se beeld het egter werke tot in die 1960's beïnvloed. Deesdae is rekonstruksies van Neanderdallers mensliker.<ref name=schlager>{{cite book |first1=S. |last1=Schlager |first2=U. |last2=Wittwer-Backofen |year=2015 |chapter=Images in paleoanthropology: facing our ancestors |title=Handbook of paleoanthropology |publisher=Springer-Verlag Berlin Heidelberg |pages=1019–1027 |editor1-first=W. |editor1-last=Henke |editor2-first=I. |editor2-last=Tattersall |doi=10.1007/978-3-642-39979-4_70 |isbn=978-3-642-39978-7}}</ref><ref name=Langdon2016/> 'n Verbastering tussen Neanderdallers en moderne mense is al vroeg vermoed,<ref name="McFarland">{{cite book |url=http://www.electricscotland.com/webclans/cairney/14.htm|title=Clans and families of Ireland and Scotland, an ethnography of the Gael |last1=Cairney |first1=C. T. |year=1989 |publisher=McFarland |isbn=978-0-89950-362-2 |page=14}}</ref> soos in 1800 voorgestel deur die Engelse paleoantropoloog [[Thomas Henry Huxley|Thomas Huxley]],<ref>{{cite journal |last=Huxley |first=T. |year=1891 |title=The Aryan question and pre-historic man |url=http://aleph0.clarku.edu/huxley/CE7/Aryan.html |journal=The Popular Science Monthly |volume=38 |pages=512–516}}</ref> in 1907 deur die Deense etnograaf Hans Peder Steensby<ref>{{cite journal |first=H. P. |last=Steensby |title=Racestudier i Danmark |trans-title=Race Studies in Denmark |language=da |url=http://img.kb.dk/tidsskriftdk/pdf/gto/gto_0019-PDF/gto_0019_67206.pdf |journal=Geographical Journal |publisher=Geografisk Tidsskrift |volume=9 |year=1907}}</ref> en in 1962 deur Coon.<ref>{{cite journal |last=Coon |first=C. S. |title=The origin of races |journal=Science |year=1962 |volume=140 |issue=3563 |publisher=Knopf |pages=548–549 |doi=10.1126/science.140.3563.208 |pmid=14022816 |url=https://archive.org/details/B-001-001-289/page/n631}}</ref> In die vroeë 2000's is vermeende kruisingspesimens ontdek.<ref name = "Tattersall">{{cite journal |doi=10.1073/pnas.96.13.7117 |title=Hominids and hybrids: The place of Neanderthals in human evolution |year=1999 |last1=Tattersall |first1=I. |last2=Schwartz |first2=J. H. |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=96 |issue=13 |pages=7117–19 |jstor=48019 |bibcode=1999PNAS...96.7117T |pmid=10377375 |pmc=33580|doi-access=free }}</ref> Eenderse anatomie kan egter toegeskryf word aan aanpassing by dieselfde soort omgewing eerder as verbastering.{{sfn|Reich|2018}} Neanderdallergene is in 2010, met die eerste [[genoom]]volgordebepaling van Neanderdallers, in moderne bevolkings aangetref.<ref name=green>{{cite journal |last1=Green |first1=R. E. |last2=Krause |first2=J. |last3=Briggs |first3=A. W. |display-authors=3 |last4=Maricic |first4=T. |last5=Stenzel |first5=U. |last6=Kircher |first6=M. |last7=Patterson |first7=N. |last8=Li |first8=H. |last9=Zhai |first9=W. |title=A draft sequence of the Neandertal genome |journal=Science |year= 2010 |volume=328 |issue=5979 |pages=710–722 |doi=10.1126/science.1188021 |pmid=20448178 |pmc=5100745 |bibcode=2010Sci...328..710G}}</ref> Dit is gegrond op drie spesimens in die Vindijagrot in [[Kroasië]] wat amper 4% argaïese [[DNS]] bevat het. ===Klassifikasie=== {{kladogram|align=left|caption=2019-filogenie gegrond op 'n vergelyking van antieke proteome en genome met dié van moderne spesies.<ref name="Chen2019">{{cite journal |first1=F. |last1=Chen |first2=F. |last2=Welker |first3=C. |last3=Shen |year=2019 |title=A late Middle Pleistocene Denisovan mandible from the Tibetan Plateau |journal=Nature |volume=569 |issue=7,756 |pages=409–412 |doi=10.1038/s41586-019-1139-x|pmid=31043746 |bibcode=2019Natur.569..409C |s2cid=141503768|url=https://kar.kent.ac.uk/74280/1/Xiahe_Main.pdf }}</ref>|width=400|cladogram= {{clade |1={{clade |1=''[[Homo sapiens]]'' |2={{clade |1={{clade |1=[[Denisova-hominien]] van die Denisovagrot |2=Denisova van die Baishiya Karstgrot }} |2={{clade |1=Neanderdaller van die Denisovagrot |2={{clade |1=Neanderdaller van die Sidróngrot |2=Neanderdaller van die Vindijagrot }} }}}}}}}}}} Neanderdallers is [[hominied]]e in die [[genus]] ''[[Homo]]'' (mense) en word gewoonlik geklassifiseer as 'n aparte [[spesie]], ''H. neanderthalensis'', hoewel soms as 'n [[subspesie]] van moderne mense soos ''H. sapiens neanderthalensis''. Dan word die mens geklassifiseer as ''H. sapiens sapiens''.<ref name="Pääbo2014"/> 'n Groot deel van die omstredenheid spruit uit die vaagheid van die term "spesie", want dit beteken gewoonlik twee geneties geïsoleerde bevolkings, maar 'n kruising tussen mense en Neanderdallers het plaasgevind.<ref name="Pääbo2014">{{cite book |title=Neanderthal man: in search of lost genomes |author-last=Pääbo |author-first=S. |publisher=Basic Books |year=2014 |location=New York |page=237 }}</ref> Die afwesigheid van vaderlike [[Y-chromosoom|Y-chromosome]] en moederlike [[mitochondriale DNS]] (mtDNS) in moderne mense wat van Neanderdallers af kom, asook die onderverteenwoordiging van Neanderdalse X-chromosoom-DNS, kan dui op 'n afname van vrugbaarheid of gereelde steriliteit van sommige kruisings,<ref name=sankararaman2014/><ref name=currat2004/><ref name=Bustamante>{{cite journal |author-last1=Mendez |author-first1=F. L. |author-last2=Poznik |author-first2=G. D. |author-last3=Castellano |author-first3=S. |author-last4=Bustamante |author-first4=C. D. |title=The divergence of Neandertal and modern human Y chromosomes |journal=American Journal of Human Genetics |volume=98 |number=4 |pages=728–734 |year=2016 |doi=10.1016/j.ajhg.2016.02.023 |pmid=27058445 |pmc=4833433}}</ref> en dit verteenwoordig 'n gedeeltelike biologiese voortplantingsblokkade tussen die groepe, en dus spesie-uitsterwing.<ref name=sankararaman2014/> In 2014 het die genetikus Svante Pääbo sulke "taksonomiese oorloë" as onoplosbaar beskryf, "want daar is geen definisie van spesie wat die geval perfek beskryf nie".<ref name="Pääbo2014"/> Neanderdallers was vermoedelik nader verwant aan Denisova-hominiene as aan moderne mense. Neanderdallers deel ook 'n meer onlangse [[laaste gemeenskaplike voorsaat]] (LGV) met die Denisovas as met moderne mense, volgens kern-DNS (nDNA). Tog deel Neanderdallers en moderne mense 'n meer onlangse mitochondriale LGV (waarneembaar wanneer mtDNS bestudeer word). Dit stam waarskynlik uit 'n verbastering ná die skeiding van die Neanderdallers en Denisovas, wat 'n ander mtDNS-lyn daargestel het. Dit behels óf die introgressie van 'n ander argaïese mens en Denisovas,<ref name="Prufer2014"/><ref name=Pennisi/><ref name="Chen2019"/><ref name=rogers2017/><ref name=hajdinjak2018>{{cite journal |author-first1=M. |author-last1=Hajdinjak |author-first2=Q. |author-last2=Fu |author-first3=A. |author-last3=Hübner |year=2018 |title=Reconstructing the genetic history of late Neanderthals |journal=Nature |volume=555 |issue=7698 |pages=652–656 |doi=10.1038/nature26151 |pmid=29562232 |pmc=6485383 |bibcode=2018Natur.555..652H}}</ref> óf die introgressie van 'n vroeëre, ongeïdentifiseerde moderne mens uit Afrika en die Neanderdallers.<ref>{{cite journal |first1=C. |last1=Posth |first2=C. |last2=Wißing |first3=K. |last3=Kitagawa |display-authors=et al. |title=Deeply divergent archaic mitochondrial genome provides lower time boundary for African gene flow into Neanderthals |journal=Nature Communications |volume=8 |page=16046 |year=2017 |doi=10.1038/ncomms16046| pmid=28675384 | pmc=5500885 | bibcode=2017NatCo...816046P}}</ref> ==Evolusie== {{beeldgroep2|perrow = 2|total_width=300 |image1= Homo_erectus_tautavelensis.jpg|caption1=Fase 1: vroeë pre-Neanderdaller, moontlik ''[[Homo erectus|H. erectus]]'', 450&nbsp;000 jaar gelede) |image2= Homo_heildebergensis._Museo_de_Prehistoria_de_Valencia.jpg|caption2=Fase 2: argaïese Neanderdaller, moontlik ''[[Homo heidelbergensis|H. heidelbergensis]]'', 430&nbsp;000 jaar gelede) |image3= National_Museum_of_Natural_History_(8587341141)_CROP.jpg|caption3=Fase 3: vroeë Neanderdaller, 130&nbsp;000 jaar gelede) |image4= Homo sapiens neanderthalensis.jpg| width5 = 150 | caption4 = Fase 4: klassieke Europese Neanderdaller, 50&nbsp;000 jaar gelede) |footer='''Die akkresiemodel'''<ref name = "Dean1998"/> }} Baie kenners dink ''[[Homo heidelbergensis|H. heidelbergensis]]'' was die laaste gemeenskaplike voorsaat van die Neanderdallers, Denisovas en moderne mense voordat bevolkings in onderskeidelik Europa, Asië en Afrika afgesonder geraak het.<ref>{{cite journal |first=K. W. |last= Ko|year=2016 |title=Hominin interbreeding and the evolution of human variation |journal=Journal of Biological Research-Thessaloniki |volume=23 |pages=17 |doi=10.1186/s40709-016-0054-7 |pmc=4947341 |pmid=27429943}}</ref> Die taksonomiese onderskeid tussen ''H. heidelbergensis'' en die Neanderdallers is hoofsaaklik gebaseer op 'n fossielgaping in Europa tussen 300&nbsp;000 en 243&nbsp;000 jaar gelede. "Neanderdallers word gewoonlik beskou as fossiele wat van ná dié gaping dateer.<ref name = "Dean1998">{{cite journal |author-first1=D. |author-last1=Dean |title=On the phylogenetic position of the pre-Neandertal specimen from Reilingen, Germany |author-first2=J.-J. |author-last2=Hublin |author-first3=R. |author-last3=Holloway |author-first4=R. |author-last4=Ziegler |year=1998 |journal=Journal of Human Evolution |volume=34 |issue=5 |pages=485–508 |doi=10.1006/jhev.1998.0214 |pmid=9614635 |s2cid=6996233 |url=https://semanticscholar.org/paper/c5124104dcc8d911099106295b006e21bf31e60f}}</ref> Bene van 430&nbsp;000 jaar oud by Sima de los Huesos kan egter vroeë Neanderdallers of 'n nabyverwante groep verteenwoordig,<ref name=meyer2016/><ref name=bischoff2003>{{cite journal |doi=10.1006/jasc.2002.0834 |title=The Sima de los Huesos hominids date to beyond U/Th equilibrium (>350kyr) and perhaps to 400–500kyr: new radiometric dates |year=2003 |author-last1=Bischoff |author-first1=J. L. |author-last2=Shamp |author-first2=D. D. |author-first3=A. |author-last3=Aramburu |display-authors=et al. |journal=Journal of Archaeological Science |volume=30 |issue=3 |pages=275–280 |url=https://www.academia.edu/12923811}}</ref> en die 400&nbsp;000 jaar oue Aroeira&nbsp;3 kan 'n oorgangsfase wees. Voorsaat- en afstammende vorme kon saam voorgekom het.<ref>{{cite journal |author-first1=J. |author-last1=Daura |author-first2=M. |author-last2=Sanz |author-first3=J. L. |author-last3=Arsuaga |author-first4=D. L. |author-last4=Hoffman |year=2017 |title=New Middle Pleistocene hominin cranium from Gruta da Aroeira (Portugal) |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=114 |issue=13 |pages=3397–3402 |doi=10.1073/pnas.1619040114 |pmid=28289213 |pmc=5380066|doi-access=free }}</ref> Dit is ook moontlik dat daar 'n geenvloei tussen Wes-Europa en Afrika was tydens die Middel-Pleistoseen wat Neanderdallereienskappe in sommige spesies verberg.<ref name=meyer2016/> Die fossielrekord is baie vollediger vanaf minder as 130&nbsp;000 jaar gelede,{{sfn|Stringer|1993|loc=pp. 65–70}} en spesimens uit dié tydperk maak die grootste deel van die bekende Neanderdallerskelette uit.<ref>{{cite book |author-first1=B. |author-last1=Vandermeersch |author-first2=M. D. |author-last2=Garralda |title=Continuity and discontinuity in the peopling of Europe |chapter=Neanderthal geographical and chronological variation |publisher=Springer Netherlands |editor1=S. Condemi |editor2=G.-C. Weniger |series=Vertebrate Paleobiology and Paleoanthropology |pages=113–125 |year=2011 |doi=10.1007/978-94-007-0492-3_10 |isbn=978-94-007-0491-6}}</ref> Daar is twee hoofhipoteses oor die evolusie van Neanderdallers ná die skeiding tussen Neanderdallers en mense: twee fases en akkresie. Twee fases behels 'n enkele groot omgewingsvoorval, soos die [[Saale-glasiasie]], wat veroorsaak het dat die Europese ''H. heidelbergensis'' se liggaamsgrootte en robuustheid vinnig toegeneem het en hulle kop 'n verlenging ondergaan het (fase 1). Dit het daarna gelei tot ander veranderings in die anatomie van die skedel (fase 2).<ref name="speciation"/> Die anatomie van die Neanderdallers is egter dalk nie net deur aanpassings by die koue weer veroorsaak nie.<ref name=stewart2019/> Volgens die akkresiehipotese het Neanderdallers mettertyd stadig ontwikkel van die voorouer-''H. heidelbergensis'', en dit het in vier fases gebeur: vroeë pre-Neanderdallers, argaïese Neanderdallers, vroeë Neanderdallers en klassieke Neanderdallers.<ref name = "Dean1998"/> Verskeie datums is al voorgestel vir die skeiding tussen Neanderdallers en mense. Volgens die datum van 250&nbsp;000 jaar gelede was ''[[Florisbad-skedel|H. helmei]]'' die laaste gemeenskaplike voorsaat. Die datum van sowat 400&nbsp;000 jaar gelede gebruik ''H. heidelbergensis'' as die LGV. Volgens 600&nbsp;000 jaar gelede was ''[[Homo rhodesiensis|H. rhodesiensis]]'' die LGV, en dit het vertak in moderne mense en 'n ''H. heidelbergensis''-lyn.<ref name=endicott/> Volgens die datum 800&nbsp;000 jaar gelede was ''[[Homo antecessor|H. antecessor]]'' die LGV, maar verskillende variasies van die model stoot die datum terug tot 'n miljoen jaar gelede.<ref name=meyer2016/><ref name=endicott/> 'n Ontleding van 2020 van ''H. antecessor'' dui aan dié spesie is verwant, maar nie 'n direkte voorsaat nie.<ref>{{cite journal |first=F. |last=Welker |display-authors=et al. |title=The dental proteome of ''Homo antecessor'' |journal=Nature |year=2020 |volume=580 |issue=7802 |pages=235–238 |doi=10.1038/s41586-020-2153-8 |pmid=32269345 |pmc=7582224 |bibcode=2020Natur.580..235W |s2cid=214736611}}</ref> DNS-studies het verskeie datums opgelewer, soos 538&nbsp;000 - 315&nbsp;000,<ref name=stringer/> 553&nbsp;000 - 321&nbsp;000<ref>{{cite journal |first1=A. W. |last1=Briggs |first2=J. M. |last2=Good |first3=R. E. |last3=Green |year=2009 |title=Targeted retrieval and analysis of five Neandertal mtDNA genomes |journal=Science |volume=325 |issue=5,938 |pages=318–321 |doi=10.1126/science.1174462 |pmid=19608918 |url=http://pdfs.semanticscholar.org/db3e/13246f66ddcaf0d6920fca4e7688ccc9a636.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20190307185255/http://pdfs.semanticscholar.org/db3e/13246f66ddcaf0d6920fca4e7688ccc9a636.pdf |url-status=dead |archive-date=2019-03-07 |bibcode=2009Sci...325..318B |s2cid=7117454}}</ref> 565&nbsp;000 - 503&nbsp;000,<ref name=Hajdinjak2018>{{Cite journal |doi=10.1038/nature26151 |issn=1476-4687 |volume=555 |issue=7698 |pages=652–656 |last1=Hajdinjak |first1=M. |last2=Fu |first2=Q. |last3=Hübner |first3=A. |display-authors=3 |last4=Petr |first4=Martin |last5=Mafessoni |first5=Fabrizio |last6=Grote |first6=Steffi |last7=Skoglund |first7=Pontus |last8=Narasimham |first8=Vagheesh |last9=Rougier |first9=Hélène |title=Reconstructing the genetic history of late Neanderthals |journal=Nature |date=March 1, 2018 |pmid=29562232 |pmc=6485383 |bibcode=2018Natur.555..652H}}</ref> 654&nbsp;00 - 475&nbsp;000,<ref name=endicott>{{cite journal |first1=P. |last1=Endicott |first2=S. Y. W. |last2=Ho |first3=C. |last3=Stringer |year=2010 |title=Using genetic evidence to evaluate four palaeoanthropological hypotheses for the timing of Neanderthal and modern human origins |journal=Journal of Human Evolution |volume=59 |issue=1 |pages=87–95 |url=http://materiais.dbio.uevora.pt/MA/Artigos/The_timing_of_Neanderthal_and_modern_human_origins.pdf |doi=10.1016/j.jhevol.2010.04.005|pmid=20510437}}</ref> en 800&nbsp;00 - 520&nbsp;000 jaar gelede.<ref>{{cite journal |first1=R. E. |last1=Green |first2=A. S. |last2=Malaspinas |first3=J. |last3=Krause |first4=A. W. |last4=Briggs |display-authors=etal |year=2008 |title=A complete Neandertal mitochondrial genome sequence determined by high-throughput sequencing |journal=Cell |volume=134 |issue=3 |pages=416–426 |doi=10.1016/j.cell.2008.06.021 |pmc=2602844 |pmid=18692465}}</ref> Die skeiding tussen Neanderdallers en Denisovas het ná die skeiding met moderne mense geskied:<ref name=meyer2016/><ref name="Prufer2014">{{cite journal |first=K. |last=Prüfer |display-authors=etal |year=2014 |title=The complete genome sequence of a Neanderthal from the Altai Mountains |journal=Nature |volume=505 |issue=7481 |pages=43–49|doi=10.1038/nature12886 |pmid=24352235 |pmc=4031459 |bibcode=2014Natur.505...43P}}</ref> sowat 236&nbsp;000 - 190&nbsp;000 of 473&nbsp;000 - 381&nbsp;000 jaar gelede.<ref name="Prufer2014"/> Dié datum kan volgens verskillende studies egter teruggestoot word tot 744&nbsp;000 jaar gelede. ==Demografie== ===Habitat=== [[Beeld:Homo Neanderthalensis Tabun 1 Mount Carmel Israel About 1200,000-50,000 BP.jpg|thumb|links|180px|'n Skedel uit die Tabungrot, [[Israel]], in die Israelmuseum.]] Taamlik min is bekend van die pre- en vroeë Neanderdallers wat voor die Eem- [[interglasiale tyd]] (130&nbsp;000 jaar gelede) gelewe het. Hulle het hoofsaaklik van Wes-Europese terreine gekom. Vanaf 130&nbsp;000 jaar gelede het die gehalte van die fossielrekord drasties verbeter, met fossiele van klassieke Neanderdallers uit Wes-, Sentraal-, Oos- en Mediterreense Europa.<ref name=klein1983>{{cite journal |first=R. G. |last=Klein |year=1983 |title=What Do We Know About Neanderthals and Cro-Magnon Man? |journal=Anthropology |volume=52 |issue=3 |pages=386–392 |jstor=41210959}}</ref> Daar was ook Neanderdallers in Suidwes-, Sentraal en Noord-Asië tot by die [[Altai]]gebergte in Suid-Siberië. Pre- en vroeë Neanderdallers het aan die ander kant blykbaar net Frankryk, Spanje en Italië aaneenlopend beset, hoewel dit lyk of sommige uit dié kerngebied weggetrek het om tydelike nedersettings in die ooste te stig, maar sonder om Europa te verlaat. Tog het Suidwes-Frankryk die meeste terreine met fossiele van pre-, vroeë en klassieke Neanderdallers.<ref name=Serangeli>{{cite journal |first1=J. |last1=Serangeli |first2=M. |last2=Bolus |url=http://www.quartaer.eu/pdfs/2008/2008_serangeli.pdf |year=2008 |title=Out of Europe - The dispersal of a successful European hominin form |journal=Quartär |volume=55 |pages=83–98}}</ref> Die suidelikste vonds was in die Shuqbagrot, [[Levant]].<ref>{{cite journal |first=J. |last=Callander |year=2004 |title=Dorothy Garrod's excavations in the Late Mousterian of Shukbah Cave in Palestine reconsidered |journal=Proceedings of the Prehistoric Society |volume=70 |pages=207–231 |doi=10.1017/S0079497X00001171 |s2cid=191630165}}</ref> Die noordelikste grens word gewoonlik aanvaar as 55°N, met moontlike terreine tussen 50°N en 53°N. Laasgenoemde is egter moeilik om na te vors, omdat ysverskuiwings die meeste menslike oorblyfsels vernietig. Dit en 'n gebrek aan navorsing is volgens die paleoantropoloog Trine Kellberg Nielsen ook die rede vir 'n gebrek aan bewyse van besettings in Suid-[[Skandinawië]] (ten minste tydens die Eem-interglasiaal).<ref>{{cite journal |first1=T. K. |last1=Nielsen |first2=B. M. |last2=Benito |display-authors=et al. |year=2017 |title=Investigating Neanderthal dispersal above 55°N in Europe during the Last Interglacial Complex |journal=Quaternary International |volume=431 |pages=88–103 |doi=10.1016/j.quaint.2015.10.039 |bibcode=2017QuInt.431...88N}}</ref> Artefakte uit die Middel-[[Paleolitikum]] is ontdek tot 60°N op die Russiese vlaktes,<ref>{{Cite journal |last1=Pavlov |first1=P. |last2=Roebroeks |first2=W. |last3=Svendsen |first3=J. I. |title=The Pleistocene colonization of northeastern Europe: a report on recent research |journal=Journal of Human Evolution |volume=47 |issue=1–2 |pages=3–17 |year=2004 |pmid=15288521 |doi=10.1016/j.jhevol.2004.05.002}}</ref><ref name=slimak2011>{{cite journal |first1=L. |last1=Slimak |first2=J. I. |last2=Svendsen |first3=J. |last3=Mangerud |first4=H. |last4=Plisson |year=2011 |title=Late Mousterian persistence near the Arctic Circle |journal=Science |volume=332 |issue=6031 |pages=841–845 |doi=10.1126/science.1203866 |pmid=21566192 |jstor=29784275 |bibcode=2011Sci...332..841S |s2cid=24688365}}</ref> maar dit kan moontlik aan die moderne mens toegeskryf word.<ref name=zwyns2012>{{cite journal |last=Zwyns |first=N. |year=2012 |title=Comment on Late Mousterian persistence near the Arctic Circle |journal=Science |volume=335 |issue=6065 |page=167 |doi=10.1126/science.1209908 |pmid=22246757 |bibcode=2012Sci...335..167Z |doi-access=free}}</ref> Dit is onbekend hoe die vinnig wisselende klimaat van die [[laaste glasiale tyd]] die Neanderdallers geraak het, want warmer tydperke sou gunstiger temperature tot gevolg gehad het, maar ook woudgroei verbeter en megafauna teruggehou het, terwyl kouer tydperke die teenoorgestelde uitwerking sou gehad het.<ref name=bocquet2013/> Dit is egter moontlik dat die Neanderdallers 'n landskap met woude verkies het.<ref name=stewart2019/> Bevolkings kon 'n hoogtepunt bereik het in koue maar nie ekstreme intervalle nie. Dit is moontlik dat hulle habitat vergroot en verklein het namate die ys teruggetrek en aangegroei het.<ref name=bocquet2013/> In 2021 het die Israeliese antropoloog Israel Hershkovitz en sy kollegas voorgestel die 140&nbsp;000 tot 120&nbsp;000 jaar oue Israeliese Nesher Ramla-oorblyfsels, wat 'n mengsel van Neanderdaller- en meer antieke ''[[Homo erectus|H. erectus]]''-voorwerpe bevat, is een so 'n terrein wat die rekolonisasie van Europa ná 'n glasiale tyd toon.<ref>{{cite journal |first1=I. |last1=Hershkovitz |first2=H. |last2=May |first3=R. |last3=Sarig |display-authors=et al. |year=2021 |title=A Middle Pleistocene ''Homo'' from Nesher Ramla, Israel |journal=Science |volume=372 |issue=6549 |pages=1424–1428 |doi=10.1126/science.abh3169 |bibcode=2021Sci...372.1424H |s2cid=235628111}}</ref> [[Beeld:Weichsel-Würm-Glaciation.png|thumb|250px|'n Kaart van Europa tydens die Würm-glasiasie van 70&nbsp;000 tot 20&nbsp;00 jaar gelede]] ===Bevolking=== Nes mense het Neanderdallers moontlik van 'n baie klein bevolking afgestam met sowat 3&nbsp;000 tot 12&nbsp;000 vrugbare individue (die [[effektiewe bevolkingsgrootte]]). Neanderdallerbevolkings het egter klein gebly en swak gene aan hulle nageslag oorgedra weens die afnemende doeltreffendheid van [[natuurlike seleksie]].<ref name="juric" /><ref name=mafessoni2017>{{cite journal |first1=F. |last1=Mafessoni |first2=K. |last2=Prüfer |title=Better support for a small effective population size of Neandertals and a long shared history of Neandertals and Denisovans |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=114 |issue=48 |year=2017 |pages=10256–10257 |doi=10.1073/pnas.1716918114 |pmid=29138326 |pmc=5715791|doi-access=free }}</ref> Verskeie studies met mtDNS-ontledings het gedui op verskillende effektiewe bevolkingsgroottes,<ref name=bocquet2013/> wat wissel van 1&nbsp;000 tot 5&nbsp;000;<ref name=mafessoni2017/> 5&nbsp;000 tot 9&nbsp;000 wat konstant gebly het;<ref>{{cite journal |last1=Lalueza-Fox |first1=C. |last2=Sampietro |first2=M. L. |last3=Caramelli |first3=D. |last4=Puder |first4=Y. |year=2013 |title=Neandertal evolutionary genetics: mitochondrial DNA data from the iberian peninsula |journal=Molecular Biology and Evolution |volume=22 |issue=4 |pages=1077–1081 |doi=10.1093/molbev/msi094 |pmid=15689531 |doi-access=free}}</ref> en 3&nbsp;000 tot 25&nbsp;000 met 'n stadige toename tot 52&nbsp;000 jaar gelede totdat dit daarna afgeneem en tot uitsterwing gelei het.<ref name=Fabre2009>{{cite journal |first1=V. |last1=Fabre |first2=S. |last2=Condemi |first3=A. |last3=Degioanni |year=2009 |title=Genetic evidence of geographical groups among Neanderthals |journal=PLOS ONE |volume=4 |issue=4 |pages=e5151 |doi=10.1371/journal.pone.0005151 |pmc=2664900 |pmid=19367332 |bibcode=2009PLoSO...4.5151F|doi-access=free }}</ref> Alle kenners stem egter saam dat die bevolkings klein was,<ref name=bocquet2013/> dalk minder as 'n tiende van die destydse menslike bevolkings in Wes-Europa,<ref>{{cite journal |first1=P. |last1=Mellars |first2=J. C. |last2=French |year=2011 |title=Tenfold population increase in Western Europe at the Neandertal-to-modern human transition |journal=Science |volume=333 |issue=6042 |pages=623–627 |doi=10.1126/science.1206930 |pmid=21798948 |bibcode=2011Sci...333..623M |s2cid=28256970}}</ref> moontlik omdat die Neanderdallers 'n laer vrugbaarheidstempo gehad het.<ref name=Trinkaus2011/> Volgens 'n teorie van Ester Boserup word 'n bevolking se grootte beperk deur die hoeveelheid kos wat dit kan versamel, wat op sy beurt beperk word deur die bevolking se tegnologie. Innovasie neem toe saam met die bevolkingsgrootte, maar as die bevolking te klein is, sal innovasie nie baie vinnig vooruitgaan nie en sal die bevolking klein bly. Dit stem ooreen met die skynbaar 150&nbsp;000 jare lange stagnasie in die Neanderdallers se tegnologie.<ref name=bocquet2013>{{cite journal |first1=J. |last1=Bocquet-Appel |first2=A. |last2=Degioanni |year=2013 |title=Neanderthal demographic estimates |journal=Current Anthropology |volume=54 |pages=202–214 |doi=10.1086/673725 |s2cid=85090309}}</ref> In 'n model met 206 Neanderdallers wat gebaseer is op die hoeveelheid jong en geslagsryp volwassenes in vergelyking met dié van ander ouderdomme, het 80% van dié ouer as 20 jaar gesterf voordat hulle die ouderdom van 40 bereik het. Dié hoë sterftesyfer was waarskynlik te wyte aan die hoëstresomgewing.<ref name=trinkaus1995>{{cite journal |first=E. |last=Trinkaus |year=1995 |title=Neanderthal mortality patterns |journal=Journal of Archaeological Science |volume=22 |issue=1 |pages=121–142 |doi=10.1016/S0305-4403(95)80170-7}}</ref> Daar is egter ook vasgestel dat die ouderdomspiramide vir Neanderdallers en moderne mense dieselfde was.<ref name=bocquet2013/> Babasterftes was baie hoog onder die Neanderdallers: sowat 43% in Noord-Eurasië.<ref name=pettitt2000>{{cite journal |first=R. B. |last=Pettitt |year=2000 |title=Neanderthal lifecycles: developmental and social phases in the lives of the last archaics |journal=World Archaeology |volume=31 |issue=3 |pages=351–366 |doi=10.1080/00438240009696926 |pmid=16475295 |jstor=125106 |s2cid=43859422}}</ref> ==Anatomie== ===Bou=== [[Beeld:Sapiens neanderthal comparison.jpg|thumb|300px|'n Vergelyking tussen die gerekonstrueerde kopbene van 'n manlike Eurasiër (links) en 'n Neanderdaller, in die Clevelandse Museum van Natuurgeskiedenis.]] Neanderdallers het 'n robuuster en stewiger bou as die tipiese moderne mens gehad.<ref name="Helmuth1998"/> Hulle het ook breër, vaatjievormige ribbekaste; breër bekkens;{{sfn|Papagianni|Morse|2013}}<ref name=Gomez2018/> en proporsioneel korter voorarms en bobene gehad.<ref name=stewart2019/><ref name=etrinkaus1981/> Gegrond op 45 bene van 14 Neanderdalmans en 7 {{nowrap|-vroue}}, was die gemiddelde lengte 164 tot 168&nbsp;cm vir mans en 152 tot 156&nbsp;cm vir vroue.<ref name="Helmuth1998"/> Die gewig het gewissel van 77,6&nbsp;kg vir mans tot 66,4&nbsp;kg vir vroue.<ref name=Froehle2009>{{cite journal |last1=Froehle |first1=A. W. |last2=Churchill |first2=S. E. |year=2009 |title=Energetic competition between Neandertals and anatomically modern humans |journal=PaleoAnthropology |pages=96–116 |url=http://www.paleoanthro.org/journal/content/PA20090096.pdf}}</ref> Die nekwerwels van die Neanderdallers was langer en dikker as die meeste mense s'n en het tot stabiliteit bygedra, moontlik vanweë die verskillende vorm en grootte van die kop.<ref>{{cite journal |first1=A. |last1=Gómez-Olivencia |first2=E. |last2=Been |first3=J. L. |last3=Arsuaga |first4=J. T. |last4=Stock |year=2013 |title=The Neandertal vertebral column 1: the cervical spine |journal=Journal of Human Evolution |volume=64 |issue=6 |pages=604–630 |doi=10.1016/j.jhevol.2013.02.008 |pmid=23541382}}</ref> Liggaamsverhoudings word gewoonlik "hiperarkties" genoem vanweë die aanpassings vir die koue, want hulle is soortgelyk aan dié van menslike bevolkings wat in koue klimate ontwikkel het.<ref name=weaver2009/> Die Neanderdaller se bou is nader aan dié van die [[Inuïete]] en Siberiese Joepiks onder moderne mense<ref>{{cite journal |first=T. W. |last=Holliday |year=1997 |title=Postcranial evidence of cold adaptation in European Neandertals |journal=American Journal of Physical Anthropology |volume=104 |issue=2 |pages=245–258 |doi=10.1002/(SICI)1096-8644(199710)104:2<245::AID-AJPA10>3.0.CO;2-# |pmid=9386830}}</ref> – en korter ledemate lei tot 'n groter bewaring van liggaamshitte.<ref name=etrinkaus1981/><ref name=weaver2009>{{cite journal |first=T. D. |last=Weaver |year=2009 |title=The meaning of Neandertal skeletal morphology |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=106 |issue=38 |pages=16,028–16,033 |doi=10.1073/pnas.0903864106 |pmid=19805258 |pmc=2752516|doi-access=free }}</ref> Tog het Neanderdallers van die gematigder streke, soos [[Iberië]], hulle "hiperarktiese" bou behou.<ref>{{cite journal |first1=M. J. |last1=Walker |first2=J. |last2=Ortega |first3=K. |last3=Parmová |first4=M. V. |last4=López |first5=E. |last5=Trinkaus |year=2011 |title=Morphology, body proportions, and postcranial hypertrophy of a Neandertal female from the Sima de las Palomas, southeastern Spain |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=108 |issue=25 |pages=10,087–10,091 |doi=10.1073/pnas.1107318108 |pmc=3121844 |pmid=21646528 |bibcode=2011PNAS..10810087W|doi-access=free }}</ref> In 2019 het die Engelse antropoloog John Stewart en sy kollegas voorgestel die Neanderdallers is eerder aangepas om vir kort ente vinnig te hardloop, omdat hulle blykbaar warmer, beboste streke verkies het bo die kouer [[steppe]], en hulle het volgens DNS-ontledings 'n groter verhouding spiervesels vir vinnige bewegings oor kort afstande gehad as moderne mense, wat weer verder kon hardloop.<ref name=stewart2019>{{cite journal |last1=Stewart |first1=J.R. |last2=García-Rodríguez |first2=O. |last3=Knul |first3=M.V. |last4=Sewell |first4=L. |last5=Montgomery |first5=H. |last6=Thomas |first6=M.G. |last7=Diekmann |first7=Y. |title=Palaeoecological and genetic evidence for Neanderthal power locomotion as an adaptation to a woodland environment |journal=Quaternary Science Reviews |year= 2019 |volume=217 |pages=310–315 |doi=10.1016/j.quascirev.2018.12.023 |bibcode=2019QSRv..217..310S |s2cid=133980969 |url=https://www.researchgate.net/publication/329811193}}</ref> Hulle het langer hakskeenbene gehad,<ref>{{cite journal |first1=D. |last1=Raichlen |first2=H. |last2=Armstrong |first3=D. E. |last3=Lieberman |year=2011 |title=Calcaneus length determines running economy: Implications for endurance running performance in modern humans and Neandertals |journal=Journal of Human Evolution |volume=60 |issue=3 |pages=299–308 |doi=10.1016/j.jhevol.2010.11.002 |pmid=21269660}}</ref> wat hulle vermoë om ver te hardloop verminder het. ===Gesig=== [[Beeld:Reconstruction of Neanderthal woman.jpg|thumb|180px|'n Rekonstruksie van die gesig van 'n Neanderdalvrou.<ref>{{cite journal|title=Cro-Magnons conquered Europe, but left Neanderthals alone|journal=PLOS Biology|year= 2004|volume=2 |issue=12|page=e449|doi=10.1371/journal.pbio.0020449|pmc=532398}}</ref>]] Neanderdallers het 'n reguit ken, skuins voorkop en uitstaande neus gehad wat ook effens hoër aan die gesig begin het as by die meeste mense. Die skedel was gewoonlik langer met 'n groter knop agter,<ref name=gunz2019>{{cite journal |last1=Gunz |first1=P. |last2=Tilot |first2=A. K. |last3=Wittfeld |first3=K. |display-authors=3 |last4=Teumer |first4=A. |last5=Shapland |first5=C. Y. |last6=van Erp |first6=T. G. M. |last7=Dannemann |first7=M. |last8=Vernot |first8=B. |last9=Neubauer |first9=S. |last10=Guadalupe |first10=T. |last11=Fernández |first11=G. |last12=Brunner |first12=H. G. |last13=Enard |first13=W. |last14=Fallon |first14=J. |last15=Hosten |first15=N. |last16=Völker |first16=U. |last17=Profico |first17=A.|last18=Di Vincenzo |first18=F.|last19=Manzi |first19=G.|last20=Kelso |first20=J. |last21=St. Pourcain |first21=B.|last22=Hublin |first22=J.-J. |last23=Franke |first23=B. |last24=Pääbo |first24=S.|author-link24=Svante Pääbo |last25=Macciardi |first25=F. |last26=Grabe |first26=H. J. |last27=Fisher |first27=S. E. |title=Neandertal introgression sheds light on modern human endocranial globularity |journal=Current Biology |year= 2019 |volume=29 |issue=1 |pages=120–127|doi=10.1016/j.cub.2018.10.065 |pmid=30554901 |pmc=6380688}}</ref> hoewel dit in afwisselende groottes by mense ook voorkom. Dit word veroorsaak deur die skedelbasis en slaapbene wat hoër en meer vorentoe sit, en 'n platter skedelkap.<ref>{{cite journal |first1=P. |last1=Gunz |first2=K. |last2=Harvati |year=2007 |title=The Neanderthal "chignon": variation, integration, and homology |journal=Journal of Human Evolution |volume=52 |issue=3 |pages=262–274 |doi=10.1016/j.jhevol.2006.08.010 |pmid=17097133}}</ref> Hulle het ook groter oë gehad wat waarskynlik aangepas was by die min lig van die omgewing.<ref name=pearce2013/> Neanderdallers het 'n taamlike groot kakebeen gehad, wat vroeër geglo is 'n reaksie was op 'n groot bytkrag wat te sien in aan die gevorderde slytasie van Neanderdallers se voorste tande, maar soortgelyke slytasiepatrone word by moderne mense gesien. Dit kon ook ontwikkel het om groter tande in die kakebeen te huisves, wat slytasie beter sou kon weerstaan,<ref name=clement2012/><ref>{{cite journal |first1=C. F. |last1=O'Connor |first2=R. G. |last2=Franciscus |first3=N. E. |last3=Holton |year=2005 |title=Bite force production capability and efficiency in Neandertals and modern humans |journal=American Journal of Physical Anthropology |volume=127 |issue=2 |pages=129–151 |doi=10.1002/ajpa.20025 |pmid=15558614}}</ref> en die groter slytasie aan die voortande in vergelyking met die agtertande kon gewees het vanweë herhalende gebruik. Die Neanderdallers se tandslytasiepatrone het die meeste met die moderne Inuïete s'n ooreengestem.<ref name=clement2012/> Daar word nou geglo die bytkrag van Neanderdallers en moderne mense is min of meer dieselfde.<ref name=clement2012>{{cite journal |first1=A. F. |last1=Clement |first2=S. W. |last2=Hillson |first3=L. C. |last3=Aiello |year=2012 |title=Tooth wear, Neanderthal facial morphology and the anterior dental loading hypothesis |journal=Journal of Human Evolution |volume=62 |issue=3 |pages=367–376 |doi=10.1016/j.jhevol.2011.11.014 |pmid=22341317 |doi-access=free}}</ref> [[Beeld:Homo sapiens neanderthalensis-Mr. N.jpg|thumb|180px|links|'n Rekonstruksie van 'n ouerige Neanderdalman.]] ===Brein=== Die breinholte van die Neanderdallers was omtrent 1&nbsp;640&nbsp;cm³ vir mans en 1&nbsp;460&nbsp;cm³ vir vroue,<ref name="holloway1985">{{cite encyclopedia |author-last=Holloway |author-first=R. L. |editor-last=Delson |editor-first=E. |encyclopedia=Ancestors: The hard evidence |title=The poor brain of ''Homo sapiens neanderthalensis'': see what you please |year=1985 |publisher=Alan R. Liss |isbn=978-0-471-84376-4}}</ref><ref name="amano2015">{{cite journal |last1=Amano |first1=H. |last2=Kikuchi |first2=T. |last3=Morita |first3=Y. |last4=Kondo |first4=O. |last5=Suzuki |first5=H. |last6=Ponce de Leon |first6=M. S. |last7=Zollikofer |first7=C.P.E. |last8=Bastir |first8=M. |last9=Stringer |first9=C. |last10=Ogihara |first10=N. |display-authors=5 |year=2015 |title=Virtual reconstruction of the Neanderthal Amud 1 cranium |journal=American Journal of Physical Anthropology |volume=158 |issue=2 |pages=185–197 |pmid=26249757 |hdl=10261/123419 |doi=10.1002/ajpa.22777 |url=https://www.zora.uzh.ch/id/eprint/120401/6/AmudPaper.pdf}}</ref> wat binne die omvang van dié van die moderne mens is<ref>{{Cite journal |last1=Beals |first1=K. |last2=Smith |first2=C. |last3=Dodd |first3=S. |year=1984 |title=Brain size, cranial morphology, climate, and time machines |url=http://syslearn.oregonstate.edu/instruction/anth/smith/TimeMach1984.pdf |journal=Current Anthropology |volume=12 |issue=3 |pages=301–30 |doi=10.1086/203138 |s2cid=86147507}}</ref> (Die menslike breinholte is gemiddeld sowat 1&nbsp;270&nbsp;cm³ vir mans en 1&nbsp;130&nbsp;cm³ vir vroue;<ref>{{cite journal |first1=J. S. |last1=Allen |first2=H. |last2=Damasio |first3=T. J. |last3=Grabowski |year=2002 |title=Normal neuroanatomical variation in the human brain: an MRI-volumetric study |journal=American Journal of Physical Anthropology |volume=118 |issue=4 |pages=341–358 |doi=10.1002/ajpa.10092 |pmid=12124914 |s2cid=21705705 |url=https://semanticscholar.org/paper/97ba80fc802f5e29b06959700c9905d1e17a00da}}</ref> dit het blykbaar afgeneem sedert die laat [[Paleolitikum]]).<ref>{{cite journal |first1=A. |last1=Balzeau |first2=D. |last2=Grimaud-Hervé |first3=F. |last3=Detroit |first4=R. L. |last4=Holloway |year=2013 |title=First description of the Cro-Magnon 1 endocast and study of brain variation and evolution in anatomically modern ''Homo sapiens'' |journal=Bulletins et Mémoires de la Société d anthropologie de Paris |volume=25 |issue=1–2 |pages=11–12 |doi=10.1007/s13219-012-0069-z |s2cid=14675512 |url=https://www.researchgate.net/publication/257799835}}</ref> Die grootste brein van 'n Neanderdaller, dié van Amud&nbsp;1, was sowat 1&nbsp;736&nbsp;cm³ en dit was sover bekend die grootste in enige hominied.<ref name="amano2015"/> Die Neanderdaller se skedel was aansienlik verleng en het uitgeloop op 'n knop agter, met kleiner pariëtale lobbe<ref name="Geometric Morphometrics and Paleone"/><ref name="Morphological Differences in the Pa"/><ref name="Encephalization and Allometric Traj"/> en 'n smaller serebellum,<ref name=Weaver2005/><ref name=Hublinetal2015>{{cite journal |last1=Hublin |first1=Jean-Jacques |last2=Neubauer |first2=Simon |last3=Gunz |first3=Philipp |date=2015 |title=Brain Ontogeny and Life History in Pleistocene Hominins |journal=Philosophical Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological Sciences |volume=370 |issue=1663 |pages=1–11 |doi=10.1098/rstb.2014.0062 |pmid=25602066 |pmc=4305163 }}</ref> areas wat dui op die gebruik van gereedskap, visuoruimtelike integrasie, syfervaardigheid, kreatiwiteit, spiergeheue en moontlik taal, aandag, sosiale vermoëns en episodiese geheue. Hulle breine toon ook 'n ander tempo van groei en ontwikkeling.<ref>{{cite journal |last1=Gunz |first1=Philipp |last2=Maureille |first2=Bruno |last3=Hublin |first3=Jean-Jacques |date=2010 |title=Brain Development after Birth Differs between Neanderthals and Modern Humans |journal=Current Biology |volume=20 |issue=21 |pages=R921–R922 |doi=10.1016/j.cub.2010.10.018 |pmid=21056830 |s2cid=29295311 }}</ref> Sulke en ander klein verskille kon belangrik gewees het vir natuurlike seleksie en kan die verskille in die materiaalrekord verduidelik wat betref sosiale gedrag, tegnologiese innovasie en kunsuitinge.<ref name="Wynnetal2016"/> ===Hare en velkleur=== Die min sonlig het waarskynlik gelei tot 'n ligter velkeur by Neanderdallers,<ref name=dannemann/> hoewel onlangs beweer is 'n ligter velkeur by mense was nie algemeen tot miskien die [[Bronstydperk]] nie.<ref name=Allentoft2015>{{cite journal |first1=M. E. |last1=Allentoft |first2=M. |last2=Sikora |year=2015 |title=Population genomics of Bronze Age Eurasia |journal=Nature |volume=522 |issue=7,555 |pages=167–172 |doi=10.1038/nature14507 |pmid=26062507 |bibcode=2015Natur.522..167A |s2cid=4399103 |url=https://depot.ceon.pl/handle/123456789/13155}}</ref> Geneties was BNC2, wat met 'n ligter velkleur verbind word, teenwoordig in Neanderdallers; 'n tweede variasie wat in moderne bevolking met donker velle verbind word, was egter ook teenwoordig.<ref name=dannemann/> DNS-ontledings van drie Neanderdalvroue uit Suidoos-Europa dui daarop dat hulle bruin oë, donker velle en bruin hare gehad het; een het rooi hare gehad.<ref name="Watson2012">{{cite web |last1=Watson |first1=Traci |title=Were Some Neandertals Brown-Eyed Girls? |url=https://www.science.org/content/article/were-some-neandertals-brown-eyed-girls |website=www.science.org}} "According to this method, all three Neandertals had a dark complexion and brown eyes, and although one was red-haired, two sported brown locks"</ref> ===Metabolisme=== Die maksimun natuurlike lewensduur en die tydstip van [[menopouse]] en [[swangerskap]] was moontlik soortgelyk aan dié van moderne mense.<ref name=bocquet2013/> Gegrond op die groeitempo van tande en tandemalje,<ref>{{cite journal |first1=T. M. |last1=Smith |first2=P. |last2=Tafforeau |first3=D. J. |last3=Reid |year=2010 |title=Dental evidence for ontogenetic differences between modern humans and Neanderthals |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=107 |issue=49 |pages=20923–20928 |doi=10.1073/pnas.1010906107 |pmc=3000267 |pmid=21078988 |bibcode=2010PNAS..10720923S|doi-access=free }}</ref> lyk dit egter of Neanderdallers dalk gouer volwasse geword het.<ref name=trinkaus1995/> ===Patologie=== Neanderdallers het 'n groter voorkoms van traumatiese beserings gehad. Sowat 79%-94% van spesimens toon bewyse van groot wonde wat genees het. Sowat 37%-52% daarvan was kwaai beserings en 13%-19% beserings wat voor 'n volwasse ouderdom opgedoen is.<ref name=nakahashi>{{cite journal |last1=Nakahashi |first1=W. |title=The effect of trauma on Neanderthal culture: A mathematical analysis |journal=Homo |year= 2017 |volume=68 |issue=2 |pages=83–100 |doi=10.1016/j.jchb.2017.02.001 |pmid=28238406}}</ref> Een uiterse voorbeeld is Shanidar&nbsp;1, wat tekens van 'n amputasie van die regterarm toon, asook van 'n beeninfeksie, 'n abnormale loop, sigprobleme in die linkeroog en moontlike gehoorverlies.<ref name=Trinkaus2017>{{cite journal |first1=E. |last1=Trinkaus |first2=S |last2=Villotte |year=2017 |title=External auditory exostoses and hearing loss in the Shanidar 1 Neandertal |journal=PLOS ONE |volume=12 |issue=10 |page=e0186684 |doi=10.1371/journal.pone.0186684 |pmc=5650169 |pmid=29053746 |bibcode=2017PLoSO..1286684T|doi-access=free }}</ref> In 1995 het Trinkaus geraam sowat 80% van Neanderdallers is aan hulle beserings dood voordat hulle 'n ouderdom van 40 bereik het. Sy hipotese was dat hulle 'n waaghalsige jagstrategie gehad het.<ref name=trinkaus1995/> 'n Studie in 2016 van 124 Neanderdallers het getoon die hoë traumatempo is waarskynlik toe te skryf aan aanvalle deur diere. Daar is vasgestel sowat 36% was die slagoffer van beeraanvalle, 21% van grootkataanvalle en 17% van wolfaanvalle. Dit was 92, of 74%, van die spesimens in die studie.<ref name=Camaros2016/> Dit kon gespruit het uit mededinging om kos en grotruimte, en omdat Neanderdallers dié karnivore gejag het.<ref name=Camaros2016>{{cite journal |url=https://www.researchgate.net/publication/276353034 |first1=E. |last1=Camarós |first2=M. |last2=Cueto |first3=C. |last3=Lorenzo |first4=V. |last4=Villaverde |year=2016 |title=Large carnivore attacks on hominins during the Pleistocene: a forensic approach with a Neanderthal example |journal=Archaeological and Anthropological Sciences |volume=8 |issue=3 |pages=635–646 |doi=10.1007/s12520-015-0248-1 |hdl=10550/54275 |s2cid=82001651 |hdl-access=free}}</ref> [[Beeld:La Ferrassie 1 MdlH 1 2018-10-20.jpg|thumb|upright=1.35|La Ferrassie&nbsp;1 in die Musée de l'Homme, Parys.]] Klein bevolkings het 'n klein genetiese diversiteit en moontlik inteling veroorsaak, wat die Neanderdallers se vermoë verklein het om skadelike [[mutasie]]s teen te werk. Die 13 inwoners van die Sidrón-grot het 17 verskillende geboorteafwykings getoon wat moontlik deur inteling veroorsaak is.<ref name=rios2019>{{cite journal |first1=L. |last1=Ríos |first2=T. L. |last2=Kivell |first3=C. |last3=Lalueza-Fox |first4=A. |last4=Estalrrich |year=2019 |title=Skeletal anomalies in the Neandertal family of El Sidrón (Spain) support a role of inbreeding in Neandertal extinction |journal=Scientific Reports |volume=9 |issue=1 |page=1697 |doi=10.1038/s41598-019-38571-1 |pmc=6368597 |pmid=30737446 |bibcode=2019NatSR...9.1697R}}</ref> Neanderdallers was onderworpe aan verskeie aansteeklike siektes en parasiete. Moderne mense het waarskynlik siektes aan hulle oorgedra; een moontlike kandidaat is die maagbakterie ''Helicobacter pylori''.<ref>{{cite journal |first1=C. J. |last1=Houldcroft |first2=S. J. |last2=Underdown |year=2016 |title=Neanderthal genomics suggests a pleistocene time frame for the first epidemiologic transition |journal=American Journal of Physical Anthropology |volume=160 |issue=3 |pages=379–388 |doi=10.1002/ajpa.22985 |pmid=27063929 |url=http://discovery.ucl.ac.uk/1476201/3/Houldcroft_Neanderthal_disease_AJPA-2015-00253.R1_100216.pdf}}</ref> Die moderne [[Menslikepapilloomvirus-infeksie|menslike papiloomvirus]] variant 16A kan van interaksies met Neanderdallers kom.<ref>{{cite journal |first1=V. N. |last1=Pimenoff |first2=C. M. |last2=de Oliveira |first3=I. G. |last3=Bravo |year=2017 |title=Transmission between archaic and modern human ancestors during the evolution of the oncogenic human papillomavirus 16 |journal=Molecular Biology and Evolution |volume=34 |issue=1 |pages=4–19 |doi=10.1093/molbev/msw214 |pmid=28025273 |pmc=5854117}}</ref> 'n Neanderdaller by Cueva del Sidrón, Spanje, toon bewyse van 'n infeksie van ''Enterocytozoon bieneusi'' in die maagdermkanaal.<ref name=Weyrich2017/> Neanderdallers het minder gaatjies in hulle tande gekry as moderne mense, al het van hulle groot hoeveelhede kos geëet wat gaatjies veroorsaak; dit kan dui op 'n gebrek aan die mondbakterie ''Streptococcus mutans'', wat gaatjies veroorsaak.<ref>{{cite journal |first=A. |last=Soltysiak |year=2012 |title=Comment: low dental caries rate in Neandertals: the result of diet or the oral flora composition? |journal=Homo |volume=63 |issue=2 |pages=110–113 |doi=10.1016/j.jchb.2012.02.001 |pmid=22409830}}</ref> ==Kultuur== ===Sosiale struktuur=== ====Groepdinamika==== [[Beeld:Neanderthal child (1).jpg|thumb|links|160px|Die skelet van 'n Neanderdalkind wat in Frankryk ontdek is.]] Neanderdallers het waarskynlik in yler verspreide groepe as moderne mense gewoon,<ref name=bocquet2013/> maar daar was vermoedelik 10 tot 30 individue in 'n groep, nes by moderne [[jagter-versamelaar]]s.<ref name=hayden2012/> 'n Kind se tande wat in 2018 ontleed is, wys dit is op 2,5 jaar gespeen, nes by moderne jagter-versamelaars. Die kind is in die lente gebore, wat ooreenstem met moderne mense en ander soogdiere waarvan die geboortesiklusse saamval met omgewingsiklusse.<ref name=Smith2018>{{cite journal |first1=T. A. |last1=Smith |first2=C. |last2=Austin |first3=D. R. |last3=Green |display-authors=et al. |year=2018 |title=Wintertime stress, nursing, and lead exposure in Neanderthal children |journal=Science Advances |volume=4 |issue=10 |page=eaau9483 |doi=10.1126/sciadv.aau9483 |pmid=30402544 |pmc=6209393 |bibcode=2018SciA....4.9483S}}</ref> Aanduidings van verskeie kwale op 'n vroeë ouderdom bewys volgens die Britse argeoloog Paul Pettitt dalk dat kinders van albei geslagte moes begin werk net nadat hulle gespeen is.<ref name=pettitt2000/> Volgens hom is van 'n individu wat [[adolessensie]] bereik het, verwag om groot en gevaarlike diere te help jag.<ref name=trinkaus1995/> Terreine met bewyse van nie meer as twee of drie individue nie kon kerngesinne verteenwoordig het, of tydelike kampterreine vir klein groepe soos jagters.<ref name=hayden2012/> Groepe het vermoedelik van grot tot grot beweeg na gelang van die seisoen, soos bewys deur oorblyfsels soos sekere kossoorte, en het van generasie tot generasie na dieselfde terreine teruggekeer. Sommige terreine kan vir langer as 100 jaar gebruik gewees het.<ref name=Farizy1994>{{cite journal |first=C. |last=Farizy |year=1994 |title=Spatial patterning of Middle Paleolithic sites |journal=Journal of Anthropological Archaeology |volume=13 |issue=2 |pages=153–160 |doi=10.1006/jaar.1994.1010}}</ref> Grotbere kon met Neanderdallers meegeding het om grotruimte, en daar is 'n afname in die grotbeerbevolkings van 50&nbsp;000 jaar gelede af, hoewel hulle lank ná die Neanderdallers uitgesterf het.<ref>{{cite journal |first1=G. G. |last1=Fortes |first2=A. |last2=Grandal-d'Anglade |first3=B. |last3=Kolbe |year=2016 |title=Ancient DNA reveals differences in behaviour and sociality between brown bears and extinct cave bears |journal=Molecular Ecology |volume=25 |issue=19 |pages=4907–4918 |doi=10.1111/mec.13800 |pmid=27506329 |s2cid=18353913 |url=http://irep.ntu.ac.uk/id/eprint/38241/1/1233179_Barlow.pdf}}</ref> Genetiese ontledings dui aan daar was minstens drie afsonderlike geografiese groepe – Wes-Europa, die Mediterreense kus en oos van die [[Kaukasus]] – met 'n mate van migrasie tussen die streke.<ref name=Fabre2009/> Oor lang tydperke was daar egter grootskaalse interkontinentale migrasies. Vroeë spesimens van die Mezmaiskaja-grot in die Kaukasus<ref name=hajdinjak2018/> en die Denisova-grot in Siberië<ref name="Peyrégne"/> verskil grootliks van dié in Wes-Europa, terwyl latere spesimens van albei dié grotte se genetiese profiele meer met dié van Wes-Europese Neanderdallers ooreengestem het as met dié van die vroeë spesimens van dieselfde terreine, wat dui op migrasies oor lang afstande.<ref name="Peyrégne"/><ref name=hajdinjak2018/> Net so stem artefakte en DNS van die Tsjagirskaja- en Okladnikof-grot, ook in Siberië, meer ooreen met dié van Oos-Europese Neanderdallers sowat 3&nbsp;000 tot 4&nbsp;000&nbsp;km van daar as met dié van ouer Neanderdallers van die Denisova-grot, wat dui op twee aparte migrasievoorvalle na Siberië.<ref name=Kolobova2020>{{cite journal |first1=K. A. |last1=Kolobova |first2=R. G. |last2=Roberts |first3=V. P. |last3=Chabai |display-authors=et al. |year=2020 |title=Archaeological evidence for two separate dispersals of Neanderthals into southern Siberia |journal=PNAS |volume=117 |issue=6 |pages=2979–2885 |doi=10.1073/pnas.1918047117 |pmid=31988114 |pmc=7022189|doi-access=free }}</ref> Daar is ook bewyse van konflik tussen groepe. 'n Skelet van La Roche à Pierrot, Frankryk, toon 'n geneesde breuk aan die bokant van die skedel wat blykbaar kom van 'n diep lemwond,<ref>{{cite journal |last1=Zollikofer |first1=C. P. E. |last2=Ponce de Leon |first2=M. S. |last3=Vandermeersch |first3=B. |last4=Leveque |first4=F. |title=Evidence for interpersonal violence in the St. Cesaire Neanderthal |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |year=2002 |volume=99 |issue=9 |pages=6444–6448 |doi=10.1073/pnas.082111899 |pmid=11972028 |pmc=122968 |bibcode=2002PNAS...99.6444Z|doi-access=free }}</ref> en beseerde ribbes in die Shanadir-grot in [[Irak]] is oënskynlik deur 'n gegooide wapen veroorsaak.<ref>{{cite journal |last1=Churchill |first1=S. E. |last2=Franciscus |first2=R. G. |last3=McKean-Peraza |first3=H. A. |last4=Daniel |first4=J. A. |last5=Warren |first5=B. R. |title=Shanidar 3 Neandertal rib puncture wound and Paleolithic weaponry |journal=Journal of Human Evolution |year= 2009 |volume=57 |issue=2 |pages=163–178 |doi=10.1016/j.jhevol.2009.05.010 |pmid=19615713}}</ref> ====Sosiale hiërargie==== Omdat die Neanderdallers groot, gevaarlike wildsoorte gejag en in klein groepe gewoon het, word soms voorgestel dat daar geen verdeling van take tussen die twee [[geslag]]te was soos by moderne jagter-versamelaars nie. Mans, vroue en kinders was dus almal by jag betrokke, in plaas daarvan dat mans gejag en vroue en kinders kos versamel het. Hoe groter die afhanklikheid van vleis by moderne jagter-versamelaars, hoe groter is die verdeling van arbeid egter.<ref name=hayden2012/> Verder het studies van die tandverweerpatrone daarop gedui dat hulle hulle tande gebruik het om voorwerpe te dra, maar mans se botande en vroue se ondertande was meer verweer. Dit dui daarop dat hulle verskillende take verrig het.<ref>{{cite journal |first1=A. |last1=Estalrrich |first2=A. |last2=Rosas |year=2015 |title=Division of labor by sex and age in Neandertals: an approach through the study of activity-related dental wear |journal=Journal of Human Evolution |volume=80 |pages=51–63 |doi=10.1016/j.jhevol.2014.07.007 |pmid=25681013}}</ref> ===Kos=== ====Jag en versamel==== [[Beeld:Edelherten in tegenlicht.jpg|thumb|180px|[[Edelhert]]e, die wildsoort wat die meeste deur Neanderdallers gejag is.<ref name=Valensi2013/><ref name=dusseldorp2013/>]] Eers is vermoed Neanderdallers het [[Aasdier|van aas gelewe]], maar hulle word nou beskou as roofdiere aan die bopunt van die voedselketting.<ref name="neanderapex">{{cite journal |doi=10.1016/j.jhevol.2005.03.003 |title=Isotopic evidence for diet and subsistence pattern of the Saint-Césaire I Neanderthal: review and use of a multi-source mixing model |year=2005 |last1=Bocherens |first1=H. |last2=Drucker |first2=D. G. |last3=Billiou |first3=D. |last4=Patou-Mathis |first4=M. |last5=Vandermeersch |first5=B. |journal=Journal of Human Evolution |volume=49 |pages=71–87 |pmid=15869783 |issue=1}}</ref> Hulle het in 'n beboste omgewing gewoon en het waarskynlik hulle prooi bekruip en vinnig en van naby met 'n spies aangeval.<ref name=stewart2019/><ref name=marin2017/> Jonger en gewonde diere sou gevang gewees het met valstrikke, projektiele of agtervolging.<ref name=marin2017>{{cite journal |first1=J. |last1=Marín |first2=P. |last2=Saladié |first3=A. |last3=Rodríguez-Hidalgo |first4=E. |last4=Carbonell |year=2017 |title=Neanderthal hunting strategies inferred from mortality profiles within the Abric Romaní sequence |journal=PLOS ONE |volume=12 |issue=11 |page=e0186970 |doi=10.1371/journal.pone.0186970 |pmc=5699840 |pmid=29166384 |bibcode=2017PLoSO..1286970M|doi-access=free }}</ref> Dit lyk of hulle geëet het wat in hulle natuurlike omgewing voorkom:{{sfn|Tattersall|2015}} Gemeenskappe op die steppe het gewoonlik gelewe van groot wildsoorte, dié in die woude van kleiner diere en 'n verskeidenheid plante en dié naby die water van waterbronne. Moderne mense van dié tyd het blykbaar ingewikkelder strategieë gehad om kos te kry en hulle dieet was uiteenlopender.<ref name=Zaatari2016>{{cite journal |first1=S. |last1=El Zaatari |first2=F. E. |last2=Grine |first3=P. S. |last3=Ungar |first4=J.-J. |last4=Hublin |year=2016 |title=Neandertal versus modern human dietary responses to climatic fluctuations |journal=PLOS ONE |volume=11 |issue=4 |page=e0153277 |doi=10.1371/journal.pone.0153277 |pmc=4847867 |pmid=27119336 |bibcode=2016PLoSO..1153277E|doi-access=free }}</ref> Om voedeltekorte te voorkom sou Neanderdallers egter hulle dieet aangevul het met vetterige breine,<ref name=Spikins2019/> wortels en knolle<ref>{{cite journal |first=B. L. |last=Hardy |year=2010 |title=Climatic variability and plant food distribution in Pleistocene Europe: Implications for Neanderthal diet and subsistence |journal=Quaternary Science Reviews |volume=29 |issue=5–6 |pages=662–679 |doi=10.1016/j.quascirev.2009.11.016 |bibcode=2010QSRv...29..662H}}</ref> of, soos moderne Inuïete, die maaginhoud van plantvretende prooi.<ref>{{cite journal |first1=L. T. |last1=Buck |first2=C. B. |last2=Stringer |year=2014 |title=Having the stomach for it: a contribution to Neanderthal diets? |journal=Quaternary Science Reviews |volume=96 |pages=161–167 |doi=10.1016/j.quascirev.2013.09.003 |bibcode=2014QSRv...96..161B |url=http://researchonline.ljmu.ac.uk/id/eprint/12696/1/Buck%20%26%20Stringer%2C%202014_Submission.pdf}}</ref> Vir vleis was hulle hoofsaaklik afhanklik van ewehoewige soogdiere soos [[edelhert]]e en [[takbok]]ke, want dit was die volopste wildsoorte,<ref name=dusseldorp2013/> maar ook van ander diere van die Pleistoseen soos ibekse, wildevarke, [[olifant]]e, [[wolhaarrenoster]]s, [[mammoet]]e, ensovoorts.{{sfn|Papagianni|Morse|2013}}<ref name="neandercarnivore" /><ref>{{cite journal |doi=10.1371/journal.pone.0014769 |title=Molar macrowear reveals Neanderthal eco-geographic dietary variation |year=2011 |editor1-last=Rosenberg |editor1-first=Karen |last1=Fiorenza |first1=L. |last2=Benazzi |first2=S. |last3=Tausch |first3=J. |last4=Kullmer |first4=O. |last5=Bromage |first5=T. G. |last6=Schrenk |first6=F. |journal=PLOS ONE |volume=6 |issue=3 |page=e14769 |pmid=21445243 |pmc=3060801 |bibcode=2011PLoSO...614769F|doi-access=free }}</ref> Daar is ook bewyse van die eet van [[konyn]]e, [[Skilpad|skilpaaie]] en [[voël]]s.{{sfn|Brown|2011}} Seebronne het ingesluit [[skulpvis]],{{sfn|Brown|2011}}<ref>{{cite journal |last1=Colonese |first1=A. C. |last2=Mannino |first2=M. A. |last3=Mayer |first3=DE |year=2011 |title=Marine mollusc exploitation in Mediterranean prehistory: an overview |journal=Quaternary International |volume=239 |issue=1–2 |pages=86–103 |doi=10.1016/j.quaint.2010.09.001 |bibcode=2011QuInt.239...86C}}</ref> wat ook deur moderne mense van dié tyd geëet is,<ref>{{cite journal |first1=M. |last1=Cortés-Sánchez |first2=A. |last2=Morales-Muñiz |display-authors=et al. |year=2011 |title=Earliest known use of marine resources by Neanderthals |journal=PLOS ONE |volume=6 |issue=9 |page=e24026 |doi=10.1371/journal.pone.0024026 |pmc=3173367 |pmid=21935371 |bibcode=2011PLoSO...624026C|doi-access=free }}</ref> [[dolfyn]]e, [[Blouvin-tuna|blouvintuna]], [[baarsagtige]]s en [[krap]]pe.<ref>{{cite journal |first1=J. |last1=Zilhão |first2=D. E. |last2=Angelucci |first3=M. A. |last3=Igreja |display-authors=et al. |title=Last Interglacial Iberian Neandertals as fisher-hunter-gatherers |journal=Science |year=2020 |volume=367 |issue=6485 |page=eaaz7943 |doi=10.1126/science.aaz7943 |pmid=32217702 |s2cid=214671143 |url=https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-02532588/file/Zilhao-etal_2020.pdf |access-date=October 4, 2020 |archive-date=November 8, 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201108160738/https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-02532588/file/Zilhao-etal_2020.pdf |url-status=dead }}</ref> Oorblyfsels van [[sampioen]]e en ander eetbare plante is in verskeie grotte ontdek.<ref name=shipley2016>{{cite journal |first1=G. P. |last1=Shipley |last2=Kindscher |first2=K. |year=2016 |title=Evidence for the paleoethnobotany of the Neanderthal: a review of the literature |journal=Scientifica |volume=2016 |pages=1–12 |doi=10.1155/2016/8927654 |pmc=5098096 |pmid=27843675 |doi-access=free}}</ref> Neanderdallers van Cueva del Sidrón, Spanje, het waarskynlik 'n vleislose dieet gehad van sampioene, [[Denneboom|dennepitte]] en [[mos]], wat daarop dui dat hulle versamelende woudbewoners was.<ref name=Weyrich2017>{{cite journal |title=Neanderthal behaviour, diet, and disease inferred from ancient DNA in dental calculus |volume=544 |issue=7650 |pages=357–361 |journal=Nature |doi=10.1038/nature21674 |pmid=28273061 |year=2017 |last1=Weyrich |first1=L. S. |last2=Duchene |first2=S. |last3=Soubrier |first3=J.|display-authors=et al. |bibcode=2017Natur.544..357W |hdl=10261/152016 |s2cid=4457717 |url=https://radar.brookes.ac.uk/radar/items/d6689cb0-38fa-4d3e-98e4-c8be2bd0263e/1}}</ref> Oorblyfsels uit die Amud-grot in [[Israel]] dui op 'n dieet van [[Vyebome|vy]]e, [[Palmagtige|palmboomvrugte]], [[Graan|grane]] en [[gras]]se.<ref name=Madella2002>{{cite journal |first1=M. |last1=Madella |first2=M. K. |last2=Jones |first3=P. |last3=Goldberg |first4=Y. |last4=Goren |first5=E. |last5=Hovers |year=2002 |title=The Exploitation of plant resources by Neanderthals in Amud Cave (Israel): the evidence from phytolith studies |journal=Journal of Archaeological Science |volume=29 |issue=7 |pages=703–719 |doi=10.1006/jasc.2001.0743 |s2cid=43217031 |url=https://semanticscholar.org/paper/3573e591b6b4af05ce7507cc346bd4346f6143f3}}</ref> ====Voedselvoorbereiding==== Neanderdallers het waarskynlik verskeie gaarmaaktegnieke gehad, soos braai, en kon ook sop, bredies en aftreksels gekook het.<ref name=krief2015/> Die afname in tandgrootte nà 10&nbsp;000 jaar gelede kan 'n aanduiding wees van 'n toenemende afhanklikheid van gaar kos of die uitvinding van kookmetodes, wat die kos sagter sou gemaak het.<ref name=speth2015/> By Cueva del Sidrón kon hulle kos gekook en dalk gerook het.<ref name=hardy2012>{{cite journal |first1=K. |last1=Hardy |first2=S. |last2=Buckley |first3=M. J. |last3=Collins |first4=A. |last4=Estalrrich |year=2012 |title=Neanderthal medics? Evidence for food, cooking, and medicinal plants entrapped in dental calculus |journal=The Science of Nature |volume=99 |issue=8 |pages=617–626 |doi=10.1007/s00114-012-0942-0 |pmid=22806252 |url=https://www.researchgate.net/publication/229160372 |bibcode=2012NW.....99..617H |s2cid=10925552}}</ref> In Grotte du Lazaret, Frankryk, is altesaam 23 edelherte en ook ander diere gevind wat blykbaar in een seisoen gejag is. Dit lyk of al die karkasse na die grot geneem en daar geslag is. Omdat dit te veel kos sou wees om te eet voordat dit bederf, het hulle waarskynlik maniere gehad om kos voor die winter te preserveer. Dié bewys van 160&nbsp;000 jaar gelede is die oudste aanduiding van die bewaring van kos.<ref name=Valensi2013>{{cite journal |first1=P. |last1=Valensi |first2=V. |last2=Michel |display-authors=et al. |year=2013 |title=New data on human behavior from a 160,000 year old Acheulean occupation level at Lazaret cave, south-east France: An archaeozoological approach |journal=Quaternary International |volume=316 |pages=123–139 |doi=10.1016/j.quaint.2013.10.034 |bibcode=2013QuInt.316..123V}}</ref> ====Kannibalisme==== Daar is verskeie gevalle waar tekens van [[kannibalisme]] gekry is.<ref name=rougier2016/><ref name=yravedra2015/> Die eerste voorbeeld was in 1899 by Krapina, [[Kroasië]].<ref name=Langdon2016/> Ander voorbeelde is by Cueva del Sidrón<ref name=Rosas2006>{{cite journal |author-first1=A. |author-last1=Rosas |author-first2=M. |author-last2=Bastir |author-first3=C. |author-last3=Martínez-Maza |year=2006 |title=Paleobiology and comparative morphology of a late Neandertal sample from El Sidrón, Asturias, Spain |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=103 |issue=51 |pages=19266–19271 |doi=10.1073/pnas.0609662104 |pmid=17164326 |pmc=1748215 |bibcode=2006PNAS..10319266R|doi-access=free }}</ref> en Zafarraya in Spanje; en die Franse Grotte de Moula-Guercy,<ref>{{cite journal |author-first1=A. |author-last1=Defleur |author-first2=T. |author-last2=White |author-first3=P. |author-last3=Valensi |author-first4=L. |author-last4=Slimak |year=1999 |title=Neanderthal cannibalism at Moula-Guercy, Ardèche, France |journal=Science |volume=286 |issue=5437 |pages=128–131 |url=https://www.researchgate.net/publication/12793026 |doi=10.1126/science.286.5437.128 |pmid=10506562}}</ref> Les Pradelles en La Quina. Vir die vyf gekannibaliseerde Neanderdallers in die Grottes de Goyet, [[België]], is daar bewyse dat die boonste ledemate verwyder is, die vleis gestroop is van die onderste ledemate, wat ook fyngemaak is (waarskynlik om beenmurg te kry), die ingewande uit die borsholte gehaal is en die kakebeen verwyder is. Van die bene is gebruik om gereedskap te herstel. Die vleis is op dieselfde manier behandel as dié van perde en takbokke.<ref name=rougier2016>{{cite journal |author-first1=H. |author-last1=Rougier |author-first2=I. |author-last2=Crevecoeur |author-first3=C. |author-last3=Beauval |year=2016 |title=Neandertal cannibalism and Neandertal bones used as tools in Northern Europe |journal=Scientific Reports |volume=6 |issue=29,005 |pages=29005 |doi=10.1038/srep29005 |pmid=27381450 |pmc=4933918 |bibcode=2016NatSR...629005R}}</ref> Sowat 35% van die Neanderdallers by Marillac-le-Franc, Frankryk, wys duidelike tekens van slagting, en die teenwoordigheid van geëte tande dui daarop dat die liggame daar gelos en deur aasdiere geëet is.<ref>{{cite journal |author-first1=B. |author-last1=Maureille |author-first2=C. |author-last2=Sandrine |author-first3=C. |author-last3=Beauval |author-first4=A. E. |author-last4=Mann |year=2017 |title=The challenges of identifying partially digested human teeth: first description of Neandertal remains from the Mousterian site of Marillac (Marillac-le-Franc, Charente, France) and implications for palaeoanthropological research |journal=Paleo |volume=28 |pages=201–212 |doi=10.4000/paleo.3448 |url=http://journals.openedition.org/paleo/3448 |doi-access=free}}</ref> Dié kannibalistiese neigings is verduidelik aan die hand van rituele vleisstroping, vleisstroping voor begrafnisse om aasdiere weg te hou of slegte reuke te voorkom, oorlogsdade of bloot om kos te kry. Aan die klein hoeveelheid gevalle lyk dit of kannibalisme nie algemeen was nie of dat dit net gedoen is in tye van uiterse kosskaarste.<ref name=yravedra2015>{{cite journal |author-first1=J. |author-last1=Yravedra |author-first2=M. |author-last2=Yustos |year=2015 |title=Cannibalism in the Neanderthal world: an exhaustive revision |journal=Journal of Taphonomy |volume=13 |issue=1 |pages=33–52 |url=https://www.researchgate.net/publication/316915426}}</ref> ===Kuns=== Neanderdallers het blykbaar [[oker]] as pigment gebruik. Dit is op terreine van 60&nbsp;000 tot 45&nbsp;000 jaar gelede aangetref.<ref name=Roebrooks2012>{{cite journal |author-last1=Roebroeks |author-first1=W. |author-last2=Sier |author-first2=M. J. |author-last3=Nielsen |author-first3=T. K. |display-authors=et al. |year=2012 |title=Use of red ochre by early Neandertals |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=109 |issue=6 |pages=1889–1894 |doi=10.1073/pnas.1112261109 |pmid=22308348 |pmc=3277516 |bibcode=2012PNAS..109.1889R |doi-access=free}}</ref> Hipoteses sluit in dat dit as liggaamsverf gebruik is.<ref>{{cite book |author-last1=d'Errico |author-first1=F. |author-last2=Vanhaeren |author-first2=M. |author-last3=Henshilwood |author-first3=C. |year=2009 |chapter=From the origin of language to the diversification of languages: What archaeology and paleoanthropology say? |title=Becoming eloquent: advances in the emergence of language, human cognition, and modern cultures |publisher=John Benjamins Publishing Company |page=25 |isbn=978-90-272-3269-4}}</ref> Houers waarin okerpigmente vermoedelik gemeng is, is in [[Roemenië]] ontdek, wat daarop dui dat die oker vir estetiese doeleindes gebruik is.<ref>{{cite journal |author-last1=Marin |author-first1=C. |author-last2=Moncele |author-first2=M.-H. |author-last3=Anghelinu |author-first3=M. |author-last4=Cârciumaru |author-first4=R. |title=The Cioarei-Boroșteni Cave (Carpathian Mountains, Romania): Middle Palaeolithic finds and technological analysis of the lithic assemblages |journal=Antiquity |year=2002 |volume=76 |issue=293 |pages=681–690 | doi=10.1017/S0003598X00091122|s2cid=130918977 }}</ref> [[Beeld:Decorated shell from Cueva Antón.jpg|thumb|220px|'n Skulp uit Spanje. Die binnekant (links) se natuurlike rooi kleur is so gelos, maar die buitekant (regs) is oranje geverf.]] Die Neanderdallers het voorwerpe met unieke vorms versamel en kon hulle gebruik het as versierings. 'n Voorbeeld is 'n skulpfossiel uit [[Italië]] wat blykbaar rooi geverf is; dit is 47&nbsp;500 jaar gelede 100&nbsp;km ver vervoer na die terrein waar dit ontdek is.<ref>{{cite journal |author-first1=M. |author-last1=Peresani |author-first2=M. |author-last2=Vanhaeren |author-first3=E. |author-last3=Quaggiotto |display-authors=et al. |year=2013 |title=An ochered fossil marine shell from the Mousterian of Fumane Cave, Italy |journal=PLOS ONE |volume=8 |issue=7 |page=e68572 |doi=10.1371/journal.pone.0068572 |pmc=3707824 |pmid=23874677 |bibcode=2013PLoSO...868572P |doi-access=free }}</ref> Daar is ook al voorgestel dat Neanderdallers verskeie voëldele, veral swart vere, as kunsmediums gebruik het.{{sfn|Finlayson|2019|loc=pp. 129–132}} In 2012 is 1&nbsp;699 terreine in Eurasië ondersoek en baie oorblyfsels van [[roofvoël]]s en [[kraaiagtiges]], wat nie gewoonlik deur mense geëet is nie, is gekry – veral vlerkbene is gevind en nie die res van die lyf nie, en dit lyk dus of veral die groot vere gepluk en as versierings gebruik is.<ref>{{cite journal |title=Birds of a feather: Neanderthal exploitation of raptors and corvids |doi=10.1371/journal.pone.0045927 |pmid = 23029321 |pmc=3444460 |journal=PLOS ONE |year= 2012 |volume=7 |issue=9 |page=e45927 |last1=Finlayson |first1=C. |last2=Brown |first2=K. |last3=Blasco |first3=R. |last4=Rosell |first4=J. |last5=Negro |first5=J. José |last6=Bortolotti |first6=G. R. |last7=Finlayson |first7=G. |author7-link=Geraldine Finlayson |last8=Sánchez Marco |first8=A. |last9=Giles Pacheco |first9=F. |last10=Rodríguez Vidal |first10=J. |last11=Carrión |first11=J. S. |last12=Fa |first12=D. A. |last13=Rodríguez Llanes |first13=J. M. |bibcode=2012PLoSO...745927F|doi-access=free }}</ref> In 2017 is 17 bene van [[Raaf|rawe]] met kepe gevind op 'n terrein van 43&nbsp;000 tot 38&nbsp;000 jaar gelede in [[Oekraïne]]. Die kepe was min of meer ewe ver van mekaar af en dit is die eerste bewys van voëlbene wat om 'n ander rede aangepas is as om dit te eet.<ref name=Errico2017>{{cite journal |last1=d’Errico |first1=F. |last2=Tsvelykh |first2=A. |title=A decorated raven bone from the Zaskalnaya VI (Kolosovskaya) Neanderthal site, Crimea |journal=PLOS ONE |year= 2017 |volume=12 |issue=3 |page=e0173435 |doi=10.1371/journal.pone.0173435 |pmid=28355292 |pmc=5371307 |bibcode=2017PLoSO..1273435M|doi-access=free }}</ref> [[Beeld:Neanderthal Engraving (Gorham's Cave Gibraltar).jpg|thumb|200px|Die gekrapte vloer van die Gorham-grot in [[Gibraltar]].]] Tot in 2014 is 63 vermeende graveermerke op 27 verskillende terreine in Europa en die Midde-Ooste ontdek. Daar word vermoed die merke het 'n simboliese betekenis gehad.<ref name=Majkic2018>{{cite journal |first1=A. |last1=Majkić |first2=F. |last2=d’Errico |first3=V. |last3=Stepanchuk |year=2018 |title=Assessing the significance of Palaeolithic engraved cortexes. A case study from the Mousterian site of Kiik-Koba, Crimea |journal=PLOS ONE |volume=13 |issue=5 |page=e0195049 |doi=10.1371/journal.pone.0195049 |pmid=29718916 |pmc=5931501 |bibcode=2018PLoSO..1395049M|doi-access=free }}</ref> In 2012 is diep krapmerke op die vloer van die Gorham-grot in [[Gibraltar]] ontdek wat ouer as 39&nbsp;000 jaar is. Die ontdekkers het dit vertolk as abstrakte kuns deur Neanderdallers.<ref>{{cite journal |author1=E. Callaway |title=Neanderthals made some of Europe's oldest art |year=2014 |journal=Nature News |doi=10.1038/nature.2014.15805 |s2cid=163840392 |url=http://www.nature.com/news/neanderthals-made-some-of-europe-s-oldest-art-1.15805}}</ref><ref>{{cite journal |first1=J. |last1=Rodríguez-Vidal |first2=F. |last2=d'Errico |first3=F. G. |last3=Pacheco |year=2014 |title=A rock engraving made by Neanderthals in Gibraltar |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=111 |issue=37 |pages=13301–13306 |doi=10.1073/pnas.1411529111 |pmc=4169962 |pmid=25197076 |bibcode=2014PNAS..11113301R|doi-access=free }}</ref> In 2018 is rooi kolle, skywe, lyne en ander patrone teen grotmure in Spanje ontdek wat na raming ouer as 66&nbsp;000 jaar is. Dit was minstens 20&nbsp;000 jaar voor die aankoms van die moderne mens in Wes-Europa en is dus vermoedelik deur Neanderdallers gemaak. Soortgelyke ikonografie is al aangetref op ander Wes-Europese terreine, soos in Frankryk en Spanje, en dit kon ook deur Neanderdallers aangebring gewees het.<ref name=pike2017/> ====Musiek==== [[Beeld:Flûte paléolithique (musée national de Slovénie, Ljubljana) (9420310527).jpg|thumb|200px|Die Divje-fluit in die Nasionale Museum van Slowenië.]] Die skerwe van vermeende Neanderdalfluite wat van die bene van bere gemaak is, is in die 1920's aangeteken in Potočka zijalka, [[Slowenië]], en Istállós-kői-barlang, [[Hongarye]],<ref>{{cite journal |last=Dobosi |first=V. T. |year=1985 |title=Jewelry, musical instruments and exotic objects from the Hungarian Palaeolithic |journal=Folia Archaeologica |volume=36 |pages=7–29}}</ref> en in 1985 in Mokriška jama, Slowenië; maar dit kon ook deur moderne mense gemaak gewees het.<ref>{{cite journal |last=Withalm |first=G. |year=2004 |title=New evidence for cave bear hunting from Potočka Zijalka Cave, Slovenia |journal=Mitteilungen der Kommission für Quartärforschung der Österreichischen Akademie der Wissenschaften |volume=13 |pages=219–234 |url=https://www.researchgate.net/publication/235339273}}</ref><ref name=Diedrich2015>{{cite journal |first=C. G. |last=Diedrich |year=2015 |title='Neanderthal bone flutes': simply products of Ice Age spotted hyena scavenging activities on cave bear cubs in European cave bear dens |journal=Royal Society Open Science |volume=2 |issue=4 |pages=140022 |doi=10.1098/rsos.140022 |pmid=26064624 |pmc=4448875 |bibcode=2015RSOS....240022D}}</ref> Die Divje-fluit van 43&nbsp;000 jaar gelede wat in 1995 in Slowenië ontdek is, word ook aan Neanderdallers toegeskryf,<ref>{{cite journal |url=https://books.google.com/books?id=Em-VJoURT9sC&pg=PA1 |first=R. |last=Fink |year=1997 |title=Neanderthal flute: oldest musical instrument: matches notes of do, re, mi scale: musicological analysis |journal=Crosscurrents |issue=183 |pages=1–9 |isbn=978-0-912424-12-5}}</ref> hoewel sommige kenners dit betwyfel.<ref name="GL2008">{{cite web |url=http://www.gore-ljudje.net/novosti/39105/ |title="Piščalka" iz Divjih bab ni neandertalska |language=sl |trans-title=The Divje Babe "Flute" is not Neanderthal |first=Mitja |last=Brodar |date=September 26, 2008 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20110728124424/http://www.gore-ljudje.net/novosti/39105/ |archive-date=July 28, 2011}}</ref> == Genetika == In 2010 is genetiese getuienis gepubliseer wat daarop dui dat Neanderdallers bygedra het tot die DNA van die moderne mens, moontlik deur verbastering tussen 80&nbsp;000 en 30&nbsp;000 jaar gelede. Volgens die studie het Neanderdal-gene tot 1-4% van die bevolking se [[genoom]] uitgemaak teen die tyd dat mense oor [[Eurasië]] begin versprei het (rofweg soos om een Neanderdaller as ’n groot-groot-groot-grootouer te hê).<ref>{{cite book |first1=Gregory |last1=Cochran |first2=Henry |last2=Harpending |title=The 10,000 Year Explosion: How Civilization Accelerated Human Evolution |publisher=Basic Books |year=2009 |location=New York |quote=Logically, if admixture occurred at all, it had to happen somewhere in Neanderthal-occupied territory, which means Europe and Western Asia.}}</ref> [[Ötzi|Ötzi die ysman]], Europa se oudste bewaarde [[mummie]], het ’n selfs groter persentasie Neanderdal-gene gehad.<ref>http://johnhawks.net/weblog/reviews/neandertals/neandertal_dna/neandertal-ancestry-iced-2012.html</ref> Onlangse bevindings dui aan mense buite Afrika kan selfs meer Neanderdal-gene hê – tot 20%.<ref>{{cite web|url=http://www.sciencemag.org/content/early/2014/01/28/science.1245938 |title=Resurrecting Surviving Neandertal Lineages from Modern Human Genomes |publisher=Science |date=2014-01-29 |accessdate=2014-02-02}}</ref> In Desember 2013 het navorsers berig Neanderdallers het hul dooies begrawe.<ref name="NYT-20131216">{{cite news |last=Wilford |first=John Noble |title=Neanderthals and the Dead |url=http://www.nytimes.com/2013/12/17/science/neanderthals-and-the-dead.html |date=16 Desember 2013 |work=New York Times |access-date=17 Desember 2013 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200414231034/https://www.nytimes.com/2013/12/17/science/neanderthals-and-the-dead.html |archive-date=14 April 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Wetenskaplikes het in dieselfde jaar vir die eerste keer die hele genoom van ’n Neanderdaller bekend gemaak. Die genoom is onttrek uit ’n toonbeentjie van ’n 130&nbsp;000 jaar oue Neanderdaller wat in ’n grot in [[Siberië]] gevind is.<ref name="NYT-20131218">{{cite news |last=Zimmer |first=Carl |title=Toe Fossil Provides Complete Neanderthal Genome |url=http://www.nytimes.com/2013/12/19/science/toe-fossil-provides-complete-neanderthal-genome.html |date=18 Desember 2013 |work=New York Times |access-date=18 Desember 2013 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200211213838/https://www.nytimes.com/2013/12/19/science/toe-fossil-provides-complete-neanderthal-genome.html |archive-date=11 Februarie 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> == Uitsterwing == Van die teorieë vir die uitsterwing van die Neanderdallers is: * Hulle was ’n ander spesie as die moderne mens en het uitgesterf weens [[klimaat]]sveranderings en interaksies met moderne mense; hulle is vervang deur die moderne mens, wat sowat 80&nbsp;000 jaar gelede in hul habitats inbeweeg het.<ref>{{cite news |date=24 Oktober 2007 |title=First genocide of human beings occurred 30,000 years ago |url=http://english.pravda.ru/science/mysteries/24-10-2007/99419-genocide-0 |work=Pravda |access-date=18 Mei 2009 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20150909085220/http://english.pravda.ru/science/mysteries/24-10-2007/99419-genocide-0/ |archive-date= 9 September 2015 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref> Mededinging met die mens het waarskynlik bygedra tot hul uitsterwing.<ref>{{cite news |first=Robin |last=McKie |date=17 Mei 2009 |title=How Neanderthals met a grisly fate: devoured by humans |url=http://www.guardian.co.uk/science/2009/may/17/neanderthals-cannibalism-anthropological-sciences-journal |work=[[The Observer]] |access-date=18 Mei 2009 |location=London |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20130719011301/http://www.guardian.co.uk/science/2009/may/17/neanderthals-cannibalism-anthropological-sciences-journal |archive-date=19 Julie 2013 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref><ref>{{cite journal |doi=10.1016/j.quaint.2012.02.037 |title=The Quaternary megafaunal extinction and the fate of Neanderthals: An integrative working hypothesis |year=2013 |last1=Hortolà |first1=Policarp |last2=Martínez-Navarro |first2=Bienvenido |journal=Quaternary International |volume=295 |pages=69–72 |bibcode=2013QuInt.295...69H}}</ref> Die wetenskaplike en skrywer [[Jared Diamond]] stel ’n scenario van gewelddadige konflik en verdringing voor.<ref name="thirdchimp">{{cite book|first=Jared M. |last=Diamond |title=The third chimpanzee: the evolution and future of the human animal |publisher=HarperCollins |location=New York |year=1992 |page=52 |isbn=0-06-098403-1 |oclc=60088352}}</ref> * Neanderdallers was ’n moderne subspesie wat met moderne mense verbaster het en in dié spesie opgeneem is. * Siektes van die moderne mens waarteen die Neanderdallers nie immuun was nie, kon ook ’n faktor gewees het. === Klimaat === Sowat 55 000 jaar gelede het die weer wild begin wissel van uiters koue tot uiters warm toestande en weer terug binne ’n paar dekades. Die Neanderdallers kon goed by die koue aanpas, maar die vinnige veranderings het [[ekologie]]se veranderings veroorsaak waarby hulle nie kon aanpas nie: bekende plante en diere sou binne ’n leeftyd deur heeltemal verskillendes vervang gewees het. Die Neanderdallers se lokvaltegnieke sou begin misluk het namate graslande bome vervang het. Baie Neanderdallers sou uitgesterf het tydens hierdie wisselings, wat sowat 30&nbsp;000 jaar gelede ’n hoogtepunt bereik het.<ref name="sciam">"[http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=the-mysterious-downfall The Mysterious Downfall of the Neandertals]", ''Scientific American'', Augustus 2009</ref> Ondersoeke van Neanderdal-liggaamstrukture het gewys hulle het meer [[energie]] nodig gehad om te oorleef as enige ander [[hominied]]spesie. Hul energiebehoeftes was tot 100-350 kalorieë per dag groter as dié van moderne mense.<ref>{{cite journal |first1=Andrew W. |last1=Froehle |first2=Steven E. |last2=Churchill |year=2009 |title=Energetic Competition Between Neandertals and Anatomically Modern Humans |url=http://www.paleoanthro.org/static/journal/content/PA20090096.pdf |journal=PaleoAnthropology |pages=96–116}}</ref> Toe voedsel skaars begin word, kon hierdie verskil ’n groot rol gespeel het in hul uitsterwing.<ref name="sciam" /> === Verbastering === [[Beeld:Homo sapiens sapiens, Oase, Rumänien (Daniela Hitzemann).jpg|thumb|160px|'n Rekonstruksie van Oase 2, die mens uit die laat Paleolitikum wat sowat 7,3% Neanderdal-DNS gehad het (van 'n voorouer vier tot slegte geslagte vorentoe).]] ’n Alternatief vir die uitsterwingsteorie is dat Neanderdallers in die [[Cro-Magnon]]-bevolking opgeneem is deur verbastering. Dit weerspreek die onlangse teorie dat die moderne mens sy oorsprong in [[Afrika]] het, aangesien dit sou impliseer minstens ’n deel van die genoom van Europeërs is van Neanderdallers afkomstig. Hoewel die [[Denemarke|Deense]] etnograaf en geograaf Hans Petter Steensby sterk klem daarop gelê het dat alle moderne mense van gemengde afkoms is, het hy die verbasteringsteorie in 1907 voorgestel<ref>[http://img.kb.dk/tidsskriftdk/pdf/gto/gto_0019-PDF/gto_0019_67206.pdf ''Geografisk Tidsskrift, Bind 19 (1907)''] {{pdf}}, opgesoek in Desember 2013</ref> Hy het die destyds wydverspreide idee dat Neanderdallers aapagtig en minderwaardig was, sterk veroordeel. ’n Groot voorstander van die verbasteringsteorie is die paleoantropoloog Erik Trinkaus van die Universiteit van Washington.<ref>Dan Jones: ''The Neanderthal within.'', New Scientist 193.2007, H. 2593 (3 Maart), 28–32. [http://news.yahoo.com/s/hsn/20061030/hl_hsn/modernhumansneanderthalsmayhaveinterbred Modern Humans, Neanderthals May Have Interbred]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}; [http://www.cosmosmagazine.com/node/814 Humans and Neanderthals interbred] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090222210101/http://www.cosmosmagazine.com/node/814 |date=22 Februarie 2009 }}</ref> Hy beweer verskeie fossiele is die resultaat van verbastering, insluitende die "kind van Lagar Velho", ’n skelet wat in Portugal gevind is en uit sowat 24&nbsp;000 jaar gelede dateer.<ref>[http://www.talkorigins.org/faqs/homs/lagarvelho.html talkorigins.org]; [http://www.guardian.co.uk/science/story/0,,1871842,00.html guardian.co.uk]</ref><ref>[http://johnhawks.net/weblog/reviews/neandertals/gorhams_28000_date_2006.html Not a lasting last for the Neandertals – John Hawks weblog], 13 September 2006</ref> In ’n 2006-publikasie deur onder andere Trinkaus, is beweer die fossiele wat in 1952 in ’n grot in [[Roemenië]] ontdek is, is ook nasate van voorheen verbasterde bevolkings. Genetiese navorsing toon dat ’n mate van verbastering kon plaasgevind het.<ref>"[http://www.nytimes.com/2012/07/27/science/cousins-of-neanderthals-left-dna-in-africa-scientists-report.html?_r=1 Cousins of Neanderthals Left DNA in Africa, Scientists Report]". ''The New York Times''. 26 Julie 2012.</ref> Die genoom van alle nie-Afrikane sluit dele in wat van Neanderdal-afkoms is<ref>{{cite journal |doi=10.1093/molbev/msr024 |title=An X-Linked Haplotype of Neandertal Origin is Present Among All Non-African Populations |year=2011 |last1=Yotova |first1=V. |last2=Lefebvre |first2=J.-F. |last3=Moreau |first3=C. |last4=Gbeha |first4=E. |last5=Hovhannesyan |first5=K. |last6=Bourgeois |first6=S. |last7=Bédarida |first7=S. |last8=Azevedo |first8=L. |last9=Amorim |first9=A. |last10=Sarkisian |first10=T. |last11=Avogbe |first11=P. H. |last12=Chabi |first12=N. |last13=Dicko |first13=M. H. |last14=Kou' Santa Amouzou |first14=E. S. |last15=Sanni |first15=A. |last16=Roberts-Thomson |first16=J. |last17=Boettcher |first17=B. |last18=Scott |first18=R. J. |last19=Labuda |first19=D. |journal=Molecular Biology and Evolution |volume=28 |issue=7 |pages=1957–62 |pmid=21266489}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://news.discovery.com/human/genetics-neanderthal-110718.html |title=All Non-Africans Part Neanderthal, Genetics Confirm : Discovery News |access-date=15 Februarie 2014 |archive-date=17 November 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121117043242/http://news.discovery.com/human/genetics-neanderthal-110718.html |url-status=dead }}</ref> vanweë die verbastering van Neanderdallers en die voorouers van Eurasiërs. Eerder as ’n opname van die Neanderdal-bevolking, lyk dit of die geenuitruiling ’n beperkte tydsduur en omvang gehad het. ’n Geskatte 1-4% van die DNA van Europeërs en Asiate is nie-modern en dieselfde as Neanderdal-DNA eerder as dié van Suider-Afrikaners. Uit meer onlangse genetiese studies blyk egter die moderne mens kon met twee groepe archaïese mense verbaster het: Neanderdallers en ''[[Homo denisova]]''.<ref name="NYT-01302012">{{cite news |last=Mitchell |first=Alanna |title=DNA Turning Human Story Into a Tell-All |url=http://www.nytimes.com/2012/01/31/science/gains-in-dna-are-speeding-research-into-human-origins.html |date=30 Januarie 2012 |publisher=NYTimes |access-date=31 Januarie 2012 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20190601064907/https://www.nytimes.com/2012/01/31/science/gains-in-dna-are-speeding-research-into-human-origins.html |archive-date=1 Junie 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Teenstanders van die teorie meen die tekens van Neanderdal-verbastering kan wees vanweë ’n gemeenskaplike voorouer van beide die Neanderdallers en moderne mense, en dus nie verbastering nie.<ref>{{cite web |url=http://www.theguardian.com/science/2012/aug/14/study-doubt-human-neanderthal-interbreeding |title=Study casts doubt on human-Neanderthal interbreeding theory |first=Alok |last=Jha |work=[[The Guardian]] |date=14 Augustus 2012 |access-date=19 Februarie 2015 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20191009121122/https://www.theguardian.com/science/2012/aug/14/study-doubt-human-neanderthal-interbreeding |archive-date=9 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite journal |doi=10.1016/j.gene.2013.06.005 |title=Neanderthal and Denisova genetic affinities with contemporary humans: Introgression versus common ancestral polymorphisms |year=2013 |last1=Lowery |first1=Robert K. |last2=Uribe |first2=Gabriel |last3=Jimenez |first3=Eric B. |last4=Weiss |first4=Mark A. |last5=Herrera |first5=Kristian J. |last6=Regueiro |first6=Maria |last7=Herrera |first7=Rene J. |journal=Gene |volume=530 |pages=83–94 |pmid=23872234 |issue=1}}</ref> Die antropologie-professor John D. Hawks meen weer die genetiese ooreenkoms met die Neanderdallers kan die gevolg wees van beide ’n gemeenskaplike voorouer en verbastering en nie net een van die twee nie.<ref name="HawksAnnuRev">{{cite journal |doi=10.1146/annurev-anthro-092412-155548 |title=Significance of Neandertal and Denisovan Genomes in Human Evolution |year=2013 |last1=Hawks |first1=John |journal=Annual Review of Anthropology |volume=42 |pages=433–49}}</ref> ===Siektes=== Moderne mense kon Neanderdallers met siektes uit Afrika aangesteek en so tot hulle uitsterwing bygedra het. 'n Gebrek aan [[Immuunstelsel|immuniteit]], tesame met 'n klein bevolking, was moontlik verwoestend vir die Neanderdallers. 'n Klein genetiese diversiteit kon ook minder van hulle immuun teen hierdie siektes gemaak het. Verder kon klein bevolkings en verbastering geboortedefekte vererger het, wat tot hulle finale uitsterwing kon gelei het.<ref name=rios2019/> In die laat 20ste eeu is die Forevolk van [[Nieu-Guinee]] afgemaai deur 'n siekte bekend as kurusiekte, wat veroorsaak word deur die eet van [[prion]]s, wat in breinweefsel voorkom. Mense met die 129-variant van die [[PRNP]]-geen was agter natuurlik immuun teen die siekte. Die bestudering van dié geen het gelei tot die ontdekking dat die 129-variant algemeen in moderne mense voorgekom het, wat kan dui op wydverspreide [[kannibalisme]] op 'n sekere tyd in die menslike [[voorgeskiedenis]]. Neanderdallers het in 'n mate kannibalisme beoefen en saam met moderne mense gelewe, en daarom spekuleer die Britse paleoantropoloog Simon Underdown dat moderne mense 'n vorm van die kurusiekte aan Neanderdallers oorgedra het en, omdat die 129-variant blykbaar nie in Neanderdallers voorgekom het nie, het die siekte hulle uitgewis.<ref name=underdown2008>{{cite journal |first=S. |last=Underdown |year=2008 |title=A potential role for transmissible spongiform encephalopathies in Neanderthal extinction |journal=Medical Hypotheses |volume=71 |issue=1 |pages=4–7 |doi=10.1016/j.mehy.2007.12.014 |pmid=18280671}}</ref><ref>{{cite journal |last1=Liberski |first1=P. |title=Kuru: a journey back in time from Papua New Guinea to the Neanderthals' extinction |journal=Pathogens |volume=2 |issue=3 |pages=472–505 |year=2013 |pmid=25437203 |pmc=4235695 |doi=10.3390/pathogens2030472 |doi-access=free}}</ref> == Fossiele == Fossiele van ''H. neanderthalensis'' wat gevind is, sluit in: {{div col|colwidth=20em}} * Altamura-mens * Bontnewydd * Tabun C1 * Tabun C1 * Krapina * Obi-Rakhmat 1 * Teshik-Tash-skedel * La Ferrassie 1 * Saccopastore 1 * [[Shanidar-grot#Shanidar 1|Shanidar 1]] * La Chapelle-aux-Saints 1 * Amud 7 * Sidrón-grot-fossiele * La Quina 5 * La Quina 18 * Amud 1 * Berg Circeo 1-fossiele * Neanderthal 1 * Engis * Gibraltar 1 * Le Moustier * Lapedo-kind {{div col end}} ==Verwysings== {{Verwysings|25em|verwysings= <ref name=stringer>{{cite journal |first=C. |last=Stringer |year=2012 |title=The status of ''Homo heidelbergensis'' (Schoetensack 1908) |journal=Evolutionary Anthropology |volume=21 |issue=3 |pages=101–107|doi=10.1002/evan.21311 |pmid=22718477 |s2cid=205826399 |doi-access=free}}</ref> <ref name=gomez2019>{{cite journal |first=A. |last=Gómez-Robles |year=2019 |title=Dental evolutionary rates and its implications for the Neanderthal–modern human divergence |journal=Science Advances |volume=5 |issue=5 |page=eaaw1268 |doi=10.1126/sciadv.aaw1268 |pmid=31106274 |pmc=6520022 |bibcode=2019SciA....5.1268G}}</ref> <ref name=meyer2016>{{cite journal |first1=M. |last1=Meyer |first2=J. |last2=Arsuaga |first3=C.|last3=de Filippo |first4=S. |last4=Nagel |title=Nuclear DNA sequences from the Middle Pleistocene Sima de los Huesos hominins |journal=Nature |volume=531 |issue=7595 |pages=504–507 |year=2016 |doi=10.1038/nature17405 |pmid=26976447 |bibcode=2016Natur.531..504M |s2cid=4467094}}</ref> <ref name=Shaw1999>{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=8HKDtlPuM2oC&pg=PA408 |title=A dictionary of archaeology |year=1999 |publisher=Blackwell |isbn=978-0-631-17423-3 |editor1-last=Shaw |editor1-first=I. |page=408 |editor2-last=Jameson |editor2-first=R.}}</ref> <ref name=hayden2012>{{cite journal |first=B. |last=Hayden |year=2012 |title=Neandertal social structure? |journal=Oxford Journal of Archaeology |volume=31 |issue=1 |pages=1–26 |doi=10.1111/j.1468-0092.2011.00376.x}}</ref> <ref name=kedar2019>{{cite journal |last1=Kedar |first1=Y. |last2=Barkai |first2=R. |title=The significance of air circulation and hearth location at Paleolithic cave sites |journal=Open Quaternary |year=2019 |volume=5 |issue=1 |page=4 |doi=10.5334/oq.52 |doi-access=free}}</ref> <ref name=schmidt>{{cite journal |last1=Schmidt |first1=P. |last2=Blessing |first2=M. |last3=Rageot |first3=M. |last4=Iovita |first4=R. |last5=Pfleging |first5=J. |last6=Nickel |first6=K. G. |last7=Righetti |first7=L. |last8=Tennie |first8=C. |title=Birch tar production does not prove Neanderthal behavioral complexity |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |year=2019 |volume=116 |issue=36 |pages=17707–17711 |doi=10.1073/pnas.1911137116 |pmid=31427508 |pmc=6731756|doi-access=free }}</ref> <ref name=hoffecker2009>{{cite journal |last1=Hoffecker |first1=J. F. |title=The spread of modern humans in Europe |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |year= 2009 |volume=106 |issue=38 |pages=16040–16045 |doi=10.1073/pnas.0903446106 |pmid=19571003 |pmc=2752585 |bibcode=2009PNAS..10616040H|doi-access=free }}</ref> <ref name=Hardy2020>{{cite journal |first1=B. L. |last1=Hardy |first2=M.-H. |last2=Moncel |first3=C. |last3=Kerfant |display-authors=et al. |year=2020 |title=Direct evidence of Neanderthal fibre technology and its cognitive and behavioral implications |journal=Scientific Reports |volume=10 |issue=4889 |pages=4889 |doi=10.1038/s41598-020-61839-w |pmid=32273518 |pmc=7145842 |bibcode=2020NatSR..10.4889H}}</ref> <ref name=ferentinos2012>{{cite journal |last1=Ferentinos |first1=G. |last2=Gkioni |first2=M. |last3=Geraga |first3=M. |last4=Papatheodorou |first4=G. |year=2012 |title=Early seafaring activity in the southern Ionian Islands, Mediterranean Sea |journal=Journal of Archaeological Science |volume=39 |issue=7 |pages=2167–2176 |doi=10.1016/j.jas.2012.01.032 |bibcode=2011JQS....26..553S}}</ref> <ref name=buckley>{{cite journal |first1=S. |last1=Buckley |first2=K. |last2=Hardy |first3=M. |last3=Huffman |year=2013 |title=Neanderthal self-medication in context |journal=Antiquity |volume=87 |issue=337 |pages=873–878 |doi=10.1017/S0003598X00049528 |s2cid=160563162 |url=https://www.researchgate.net/publication/256374897}}</ref> <ref name=hardy2012>{{cite journal |first1=K. |last1=Hardy |first2=S. |last2=Buckley |first3=M. J. |last3=Collins |first4=A. |last4=Estalrrich |year=2012 |title=Neanderthal medics? Evidence for food, cooking, and medicinal plants entrapped in dental calculus |journal=The Science of Nature |volume=99 |issue=8 |pages=617–626 |doi=10.1007/s00114-012-0942-0 |pmid=22806252 |url=https://www.researchgate.net/publication/229160372 |bibcode=2012NW.....99..617H |s2cid=10925552}}</ref> <ref name=dusseldorp2013>{{cite book |author-first=G. L. |author-last=Dusseldorp |year=2013 |chapter=Neanderthals and cave hyenas: co-existence, competition or conflict? |title=Zooarchaeology and modern human origins |pages=191–208 |chapter-url=https://link.springer.com/content/pdf/10.1007%2F978-94-007-6766-9_12.pdf |doi=10.1007/978-94-007-6766-9_12 |series=Vertebrate paleobiology and paleoanthropology |publisher=Springer Science+Business Media Dordrecht |editor1-first=J. L. |editor1-last=Clark |editor2-first=J. D. |editor2-last=Speth |isbn=978-94-007-6765-2}}</ref> <ref name=Errico2017>{{cite journal |last1=d’Errico |first1=F. |last2=Tsvelykh |first2=A. |title=A decorated raven bone from the Zaskalnaya VI (Kolosovskaya) Neanderthal site, Crimea |journal=PLOS ONE |year= 2017 |volume=12 |issue=3 |page=e0173435 |doi=10.1371/journal.pone.0173435 |pmid=28355292 |pmc=5371307 |bibcode=2017PLoSO..1273435M|doi-access=free }}</ref> <ref name=Hoffman>{{cite journal |author-first1=D. L. |author-last1=Hoffman |author-last2=Angelucci |author-first2=D. E. |author-last3=Villaverde |author-first3=V. |author-last4=Zapata |author-first4=Z. |author-last5=Zilhão |author-first5=J. |year=2018 |title=Symbolic use of marine shells and mineral pigments by Iberian Neandertals 115,000 years ago |journal=Science Advances |volume=4 |issue=2 |pages=eaar5255 |doi=10.1126/sciadv.aar5255 |pmid=29507889 |pmc=5833998 |bibcode=2018SciA....4.5255H}}</ref> <ref name=Moncel2012>{{cite journal |first1=M.-H. |last1=Moncel |first2=L. |last2=Chiotti |first3=C. |last3=Gaillard |first4=G. |last4=Onoratini |first5=D. |last5=Pleurdeau |year=2012 |title=Non utilitarian objects in the Palaeolithic: emergence of the sense of precious? |journal=Archaeology, Ethnology & Anthropology of Eurasia |volume=401 |pages=25–27<!--only citing these pages--> |doi=10.1016/j.aeae.2012.05.004 |url=https://www.researchgate.net/publication/230703161}}</ref> <ref name=Turk2018>{{cite journal |url=https://www.academia.edu/37720432 |first1=M. |last1=Turk |first2=I. |last2=Turk |first3=L. |last3=Dimkaroski |year=2018 |title=The Mousterian musical instrument from the Divje Babe I Cave (Slovenia): arguments on the material evidence for Neanderthal musical behaviour |journal=L'Anthropologie |volume=122 |issue=4 |pages=1–28 |doi=10.1016/j.anthro.2018.10.001|s2cid=133682741 }}</ref> <ref name=Aubert2018>{{cite journal |first1=M. |last1=Aubert |first2=A. |last2=Brumm |first3=J. |last3=Huntley |year=2018 |title=Early dates for 'Neanderthal cave art' may be wrong |journal=Journal of Human Evolution |volume=125 |pages=215–217 |doi=10.1016/j.jhevol.2018.08.004 |pmid=30173883|s2cid=52145541 }}</ref> <ref name=pike2017>{{cite journal |last1=Pike |first1=A. W. |last2=Hoffmann |first2=D. L. |last3=Pettitt |first3=P. B. | last4=García-Diez |first4=M. |last5=Zilhão |first5=J. |year=2017 |title=Dating Palaeolithic cave art: Why U–Th is the way to go |url=http://dro.dur.ac.uk/22566/1/22566.pdf | journal=Quaternary International |volume=432 |pages=41–49 |doi=10.1016/j.quaint.2015.12.013 | bibcode=2017QuInt.432...41P}}</ref> <ref name=hoffmann2018>{{cite journal |first1=D. L. |last1=Hoffmann |first2=C. D. |last2=Standish |first3=M. |last3=García-Diez |first4=P. B. |last4=Pettitt |first5=J. A. |last5=Milton |first6=J. |last6=Zilhão |first7=J. J. |last7=Alcolea-González |first8=P. |last8=Cantalejo-Duarte |first9=H. |last9=Collado |first10=R. |last10=de Balbín |first11=M. |last11=Lorblanchet |first12=J. |last12=Ramos-Muñoz |first13=G.-C. |last13=Weniger |first14=A. W. G. |last14=Pike |year=2018 |title=U-Th dating of carbonate crusts reveals Neandertal origin of Iberian cave art |journal=Science |volume=359 |issue=6378 |pages=912–915 |doi=10.1126/science.aap7778 |pmid=29472483 |bibcode=2018Sci...359..912H |doi-access=free}}</ref> <ref name=wunn2000>{{cite journal |last=Wunn |first=I. | year=2000 | title=Beginning of religion | journal=Numen |volume=47 |number=4 |pages=417–452 |url=https://www.researchgate.net/publication/240682150 |doi=10.1163/156852700511612}}</ref> <ref name=dediu2018>{{cite journal |first1=D. |last1=Dediu |first2=S. C. |last2=Levinson |year=2018 |title=Neanderthal language revisited: not only us |journal=Current Opinion in Behavioral Sciences |volume=21 |pages=49–55 |doi=10.1016/j.cobeha.2018.01.001 |url=https://pure.mpg.de/rest/items/item_2521815_7/component/file_2538918/content |hdl=21.11116/0000-0000-1667-4 |s2cid=54391128 |hdl-access=free}}</ref> <ref name="danastasio2013">{{cite journal |first1=R. |last1=D’Anastasio |first2=S. |last2=Wroe |first3=C. |last3=Tuniz |first4=L. |last4=Mancini |first5=D. T. |last5=Cesana |year=2013 |title=Micro-biomechanics of the Kebara 2 hyoid and its implications for speech in Neanderthals |journal=PLOS ONE |volume=8 |issue=12 |page=e82261 |doi=10.1371/journal.pone.0082261 |pmc=3867335 |pmid=24367509 |bibcode=2013PLoSO...882261D|doi-access=free }}</ref> <ref name=Kislev2018>{{cite journal |first1=M. |last1=Kislev |first2=R. |last2=Barkai |year=2018 |title=Neanderthal and woolly mammoth molecular resemblance |journal=Human Biology |volume=90 |issue=2 |pages=115–128 |doi=10.13110/humanbiology.90.2.03 |pmid=33951886 |s2cid=106401104}}</ref> <ref name=Azevedo2017>{{cite journal |last1=de Azevedo |first1=S. |last2=González |first2=M. F. |last3=Cintas |first3=C. |display-authors=3 |last4=Ramallo |first4=V. |last5=Quinto-Sánchez |first5=M. |last6=Márquez |first6=F. |last7=Hünemeier |first7=T. |last8=Paschetta |first8=C. |last9=Ruderman |first9=A. |last10=Navarro |first10=P. |last11=Pazos |first11=B. A. |last12=Silva de Cerqueira |first12=C. C. |last13=Velan |first13=O. |last14=Ramírez-Rozzi |first14=F. |last15=Calvo |first15=N. |last16=Castro |first16=H. G. |last17=Paz |first17=R. R. |last18=González-José |first18=R. |title=Nasal airflow simulations suggest convergent adaptation in Neanderthals and modern humans |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |year=2017 |volume=114 |issue=47 |pages=12442–12447 |doi=10.1073/pnas.1703790114 |pmid=29087302 |pmc=5703271|doi-access=free }}</ref> <ref name="Helmuth1998">{{Cite journal |last=Helmuth |first=H. |title=Body height, body mass and surface area of the Neanderthals |journal=Zeitschrift für Morphologie und Anthropologie |volume=82 |issue=1 |pages=1–12 |year=1998 |doi=10.1127/zma/82/1998/1 |pmid=9850627 |jstor=25757530}}</ref> <ref name=Ruebens2013>{{cite journal |url=https://www.academia.edu/4182063 |first=K. |last=Ruebens |year=2013 |title=Regional behaviour among late Neanderthal groups in Western Europe: A comparative assessment of late Middle Palaeolithic bifacial tool variability |journal=Journal of Human Evolution |volume=65 |issue=4 |pages=341–362 |doi=10.1016/j.jhevol.2013.06.009 |pmid=23928352}}</ref> <ref name=Demay2012>{{cite journal |last1=Demay |first1=L. |last2=Péan |first2=S. |last3=Patou-Mathis |first3=M. |title=Mammoths used as food and building resources by Neanderthals: zooarchaeological study applied to layer 4, Molodova I (Ukraine) |journal=Quaternary International |year=2012 |volume=276–277 |pages=212–226 |doi=10.1016/j.quaint.2011.11.019 |bibcode=2012QuInt.276..212D |hdl=2268/190618 |url=http://orbi.ulg.ac.be/bitstream/2268/190618/1/Demay%20et%20al%2c%202012%20Molodova.pdf}}</ref> <ref name=sankararaman2014>{{cite journal |last1=Sankararaman |first1=S.|last2=Mallick |first2=S. |last3=Dannemann |first3=M. |last4=Prüfer |first4=K. |last5=Kelso |first5=J. |last6=Pääbo |first6=S. |last7=Patterson |first7=N. |last8=Reich |first8=D. |title=The genomic landscape of Neanderthal ancestry in present-day humans |journal=Nature |year= 2014 |volume=507 |issue=7492 |pages=354–357 |doi=10.1038/nature12961 |pmid=24476815 |pmc=4072735 |bibcode=2014Natur.507..354S}}</ref> <ref name="Peyrégne">{{cite journal |last1=Peyrégne |first1=S. |last2=Slon |first2=V. |last3=Mafessoni |first3=F. |display-authors=et al. |title=Nuclear DNA from two early Neandertals reveals 80 ka of genetic continuity in Europe |journal=Science Advances |volume=5 |number=6 |page=eaaw5873 |year=2019 |doi=10.1126/sciadv.aaw5873 |pmid=31249872 |pmc=6594762 |bibcode=2019SciA....5.5873P}}</ref> <ref name="Kuhlwilm">{{cite journal |last1=Kuhlwilm |first1=M. |title=Ancient gene flow from early modern humans into eastern Neanderthals |journal=Nature |year=2016 |volume=530 |issue=7591 |pages= 429–433 |doi=10.1038/nature16544 |pmid=26886800 |pmc=4933530 |bibcode=2016Natur.530..429K}}</ref> <ref name=Pennisi>{{cite journal |doi=10.1126/science.340.6134.799 |pmid=23687020 |title=More genomes from Denisova Cave show mixing of early human groups |journal=Science |volume=340 |issue=6134 |page=799 |year=2013 |last1=Pennisi |first1=E. |bibcode=2013Sci...340..799P}}</ref> <ref name=vernot2014>{{cite journal |title=Resurrecting surviving Neandertal lineages from modern human genomes |journal=Science |volume=343 |issue=6174 |pages=1017–1021 |year=2014 |bibcode=2014Sci...343.1017V |last1=Vernot |first1=B. |last2=Akey |first2=J. M. |doi=10.1126/science.1245938 |pmid=24476670 |s2cid=23003860}}</ref> <ref name=Dolgova2018>{{cite journal |first1=O. |last1=Dolgova |first2=O. |last2=Lao |year=2018 |title=Evolutionary and medical consequences of archaic introgression into modern human genomes |journal=Genes |volume=9 |issue=7 |page=358 |doi=10.3390/genes9070358 |pmc=6070777 |pmid=30022013 |doi-access=free}}</ref> <ref name=Kreisstadt2017>{{cite web |url=http://www.mettmann.de/neandertal/schreibweise.php |title=Neandertal oder Neanderthal? Was ist denn nun richtig? |publisher=Kreisstadt Mettmann |trans-title=Neandertal or Neanderthal? So which is actually right? |access-date=February 1, 2017</ref> <ref name=king1864>{{cite journal |first=W. |last=King |year=1864 |title=The reputed fossil man of the Neanderthal |journal=Quarterly Journal of Science |volume=1 |page=96 |url=https://afanporsaber.com/wp-content/uploads/2017/10/The-reputed-fossil-man-of-the-Neanderthal.pdf}}</ref> <ref name=Langdon2016>{{cite book |first=J. H. |last=Langdon |year=2016 |chapter=Case study 18. Neanderthals in the mirror: imagining our relatives |title=The science of human evolution: getting it right |publisher=Springer |isbn=978-3-319-41584-0}}</ref> <ref name=currat2004>{{cite journal |doi=10.1371/journal.pbio.0020421 |title=Modern humans did not admix with Neanderthals during their range expansion into Europe |year=2004 |last1=Currat |first1=M. |last2=Excoffier |first2=L. |journal=PLOS Biology |volume=2 |issue=12 |page=e421 |pmid=15562317 |pmc=532389}}</ref> <ref name=rogers2017>{{cite journal |first1=A. R. |last1=Rogers |first2=R. J. |last2=Bohlender |first3=C. D. |last3=Huff |title=Early history of Neanderthals and Denisovans |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=114 |issue=37 |year=2017 |pages=9859–9863 |doi=10.1073/pnas.1706426114 |pmid=28784789 |pmc=5604018|doi-access=free }}</ref> <ref name="speciation">{{cite journal |last1=Hublin |first1=J. J. |year=2009 |title=The origin of Neandertals |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=106 |issue=38 |pages=16022–16027 |bibcode=2009PNAS..10616022H |doi=10.1073/pnas.0904119106 |jstor=40485013|pmc=2752594 |pmid=19805257|doi-access=free }}</ref> <ref name=juric>{{cite journal |first1=I. |last1=Juric |first2=S. |last2=Aeschbacher |first3=G. |last3=Coop |year=2016 |title=The strength of selection against Neanderthal introgression |journal=PLOS Genetics |volume=12 |issue=11 |pages=e1006340 |doi=10.1371/journal.pgen.1006340 |pmid=27824859 |pmc=5100956}}</ref> <ref name=Trinkaus2011>{{cite journal |first=E. |last=Trinkaus |year=2011 |title=Late Pleistocene adult mortality patterns and modern human establishment |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=108 |issue=4 |pages=1267–1271 |doi=10.1073/pnas.1018700108 |pmc=3029716 |pmid=21220336 |bibcode=2011PNAS..108.1267T|doi-access=free }}</ref> <ref name=Gomez2018>{{cite journal |first1=A. |last1=Gómez-Olivencia |first2=A. |last2=Barash |first3=D. |last3=García-Martínez |display-authors=et al. |year=2018 |title=3D virtual reconstruction of the Kebara 2 Neandertal thorax |journal=Nature Communications |volume=9 |issue=4387 |pages=4387 |doi=10.1038/s41467-018-06803-z |pmc=6207772 |pmid=30377294 |bibcode=2018NatCo...9.4387G}}</ref> <ref name=etrinkaus1981>{{cite book |first=E. |last=Trinkaus |year=1981 |title=Aspects of human evolution |chapter=Neanderthal limb proportions and cold adaptation |publisher=Taylor and Francis Ltd. |editor-first=C. B. |editor-last=Stringer}}</ref> <ref name=pearce2013>{{cite journal |first1=E. |last1=Pearce |first2=C. |last2=Stringer |first3=R. I. M. |last3=Dunbar |year=2013 |title=New insights into differences in brain organization between Neanderthals and anatomically modern humans |journal=Proceedings of the Royal Society B |volume=280 |issue=1758 |page=20130168 |doi=10.1098/rspb.2013.0168 |pmc=3619466 |pmid=23486442}}</ref> <ref name="Geometric Morphometrics and Paleone">{{cite journal |last1=Bruner |first1=Emiliano |date=2004 |title=Geometric Morphometrics and Paleoneurology: Brain Shape Evolution in the Genus ''Homo'' |journal=Journal of Human Evolution |volume=47 |issue=5 |pages=279–303 |doi=10.1016/j.jhevol.2004.03.009 |pmid=15530349 }}</ref> <ref name="Morphological Differences in the Pa">{{cite journal |last1=Bruner |first1=Emiliano |date=2010 |title=Morphological Differences in the Parietal Lobes with the Human Genus: A Neurofunctional Perspective |journal=Current Anthropology |volume=51 |issue=1 |pages=S77–S88 |doi=10.1086/650729 |s2cid=146587487 }}</ref> <ref name="Encephalization and Allometric Traj">{{cite journal |last1=Bruner |first1=Emiliano |last2=Manzi |first2=Giorgio |last3=Arsuaga |first3=Juan Luis |date=2003 |title=Encephalization and Allometric Trajectories in the Genus ''Homo'': Evidence from the Neandertal and Modern Lineages |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America |volume=100 |issue=26 |pages=15335–15340 |doi=10.1073/pnas.2536671100 |pmid=14673084 |pmc=307568 |bibcode=2003PNAS..10015335B |doi-access=free }}</ref> <ref name=Weaver2005>{{cite journal |last1=Weaver |first1=Anne |date=2005 |title=Reciprocal Evolution of the Cerebellum and Neocortex in Fossil Humans |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America |volume=102 |issue=10 |pages=3576–3580 |doi=10.1073/pnas.0500692102 |doi-access=free |pmid=15731345 |pmc=553338 |bibcode=2005PNAS..102.3576W}}</ref> <ref name="Wynnetal2016">{{cite journal |last1= Wynn |first1= Thomas |last2= Overmann |first2= Karenleigh A |last3= Coolidge |first3= Frederick L |date= 2016 |title= The false dichotomy: A refutation of the Neandertal indistinguishability claim |journal= Journal of Anthropological Sciences |volume=94 |issue= 94 |pages= 201–221 |doi= 10.4436/jass.94022 |pmid= 26708102 }}</ref> <ref name=dannemann>{{cite journal |last1=Dannemann |first1=M. |last2=Kelso |first2=J. |title=The contribution of Neanderthals to phenotypic variation in modern humans |journal=The American Journal of Human Genetics |year=2017 |volume=101 |issue=4 |pages=578–589 |doi=10.1016/j.ajhg.2017.09.010 |pmid=28985494 |pmc=5630192}}</ref> <ref name=Weyrich2017>{{cite journal |title=Neanderthal behaviour, diet, and disease inferred from ancient DNA in dental calculus |volume=544 |issue=7650 |pages=357–361 |journal=Nature |doi=10.1038/nature21674 |pmid=28273061 |year=2017 |last1=Weyrich |first1=L. S. |last2=Duchene |first2=S. |last3=Soubrier |first3=J.|display-authors=et al. |bibcode=2017Natur.544..357W |hdl=10261/152016 |s2cid=4457717 |url=https://radar.brookes.ac.uk/radar/items/d6689cb0-38fa-4d3e-98e4-c8be2bd0263e/1}}</ref> <ref name=Spikins2019>{{cite journal |first1=P. |last1=Spikins |first2=A. |last2=Needham |first3=B. |last3=Wright |year=2019 |title=Living to fight another day: The ecological and evolutionary significance of Neanderthal healthcare |journal=Quaternary Science Reviews |volume=217 |pages=98–118 |doi=10.1016/j.quascirev.2018.08.011 |bibcode=2019QSRv..217...98S |doi-access=free}}</ref> <ref name="neandercarnivore">{{cite journal |doi=10.1073/pnas.120178997 |title=Neanderthal diet at Vindija and Neanderthal predation: The evidence from stable isotopes |year=2000 |last1=Richards |first1=M. P. |last2=Pettitt |first2=P. B.|last3=Trinkaus |first3=E.|last4=Smith |first4=F. H. |last5=Paunović |first5=M. |last6=Karavanić |first6=I. |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |volume=97 |issue=13 |pages=7663–7666 |pmid=10852955 |jstor=122870 |bibcode=2000pnas...97.7663r |pmc=16602|doi-access=free }}</ref> <ref name=krief2015>{{cite journal |first1=S. |last1=Krief |first2=C. |last2=Daujeard |first3=M. |last3=Moncel |first4=N. |last4=Lamon |first5=V. |last5=Reynolds |year=2015 |title=Flavouring food: the contribution of chimpanzee behaviour to the understanding of Neanderthal calculus composition and plant use in Neanderthal diets |journal=Antiquity |volume=89 |issue=344 |pages=464–471 |doi=10.15184/aqy.2014.7 |s2cid=86646905 |url=https://www.researchgate.net/publication/283861536}}</ref> <ref name=speth2015>{{cite journal |first=J. D. |last=Speth |year=2015 |title=When did humans learn to boil? |journal=PaleoAnthropology |pages=54–67 |url=http://www.paleoanthro.org/media/journal/content/PA20150054.pdf}}</ref> }} == Eksterne skakels == * {{cite web |first=C. David |last=Kreger |date=30 Junie 2000 |url=http://www.archaeologyinfo.com/homoneaderthalensis.htm |title=Homo neanderthalensis |publisher=ArchaeologyInfo.com |accessdate=23 Mei 2009}} * {{cite web|first=Dennis|last=O'Neil|date=12 Mei 2009|url=http://anthro.palomar.edu/homo2/mod_homo_2.htm|title=Evolution of Modern Humans: Neandertals|accessdate=23 Mei 2009|archive-date=26 Desember 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181226112024/https://www2.palomar.edu/anthro/homo2/mod_homo_2.htm|url-status=dead}} * {{cite web | title = Homo neanderthalensis | publisher = The Smithsonian Institution | url = http://humanorigins.si.edu/evidence/human-fossils/species/homo-neanderthalensis}} * {{cite web | title = Neanderthal DNA | publisher = International Society of Genetic Genealogy | url = http://www.isogg.org/neanderthaldna.htm}}: Includes Neanderthal mtDNA sequences * {{Commons-kategorie inlyn|Homo neanderthalensis}} * [[Lêer:Crystal txt.png|15px]] Hierdie artikel is vertaal uit die [[:en:Neanderthal|Engelse Wikipedia]] {{Menslike evolusie}} {{Normdata}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Evolusie]] [[Kategorie:Fossiele]] [[Kategorie:Uitgestorwe primate]] 5rtussfcytrhsvslnr7hny0c9bi2zmn 0 85169 2513529 2512798 2022-07-19T13:13:46Z Aliwal2012 39067 +toetsdrieë wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rugbyspeler | naam = Handré Pollard | beeld = [[Lêer:Handre Pollard 2015 RWC USA.jpg|250px]] | beeldgrootte = 250px | byskrif = Handré Pollard tydens die [[Rugbywêreldbeker 2015]]-wedstryd teen die VSA | vollenaam = Handré Pollard | bynaam = | geboortedatum = {{Geboortedatum en ouderdom|1994|03|11}} | geboorteplek = [[Somerset-Wes]], [[Suid-Afrika]] | sterftedatum = | sterfteplek = | lengte = 189 cm | gewig = 101 kg | gewig_opdatering = | beroep = Professionele rugbyspeler | familie = | skool = [[Paarl Gimnasium]] | universiteit = [[Universiteit van Pretoria]] | ru_posisies = [[Losskakel]] | ru_huidigeposisie = [[Losskakel]] | ru_huidigespan = Montpellier | springbokid = 857 | sarugbyno = 43006 | ru_jeugjare = 2007–2011 | ru_jeugspanne = WP Cravenweek | ru_amateurjare = 2013 | ru_amateurklubs = [[Universiteit van Pretoria|UP-Tuks]] | ru_amklubwedstryde = 8 | ru_amklubpunte = (52) | ru_amopdatering = | ru_klubjare = 2015–2016<br /><br />2019–2022<br />2022– | ru_proklubs = NTT Docomo Red Hurricanes<br />Montpellier<br />[[Leicester Tigers]] | ru_klubwedstryde = 7<br /><br /><!-- dubbelspasiëring -->29<br />0 | ru_klubpunte = (29)<br /><br /><!-- dubbelspasiëring -->(172)<br /> | ru_klubopdatering = 2 Julie 2022 | ru_provinsiejare = 2013–2017<br />2017 | ru_provinsie = [[Blou Bulle]]<br />Blou Bulle XV | ru_provinsiewedstryde = 12<br />1 | ru_provinsiepunte = (94)<br />(6) | ru_provinsieopdatering = 16 Julie 2022 | provinsievert = | super14jare = 2014–2019 | super14 = {{Rut Bulls}} | super14wedstryde = 59 | super14punte = (636) | super14opdatering = 16 Julie 2022 | ru_huidigeklub = | ru_nasionalespan = SA Skole<br />[[Junior Bokke]]<br />{{RSAru}} | ru_nasionalejare = 2012<br />2012–2014<br />2014– | ru_nasionalewedstryde = 3<br />14<br />62 | ru_nasionalepunte = (37)<br />(141)<br />(633) | ru_nsopdatering = 16 Julie 2022 | ru_afrigtingklubs = | ru_afrigtingjare = | ru_afrigtingopdatering = | url = }} '''Handré Pollard''' (gebore in [[Somerset-Wes]] op [[11 Maart]] [[1994]]) is ’n [[Suid-Afrika]]anse [[rugby]]speler wat op [[losskakel]] vir die [[Blou Bulle]] in die [[Curriebeker]] en die [[Bulls (Superrugbyspan)|Bulls]] in [[Superrugby]] gespeel het. Pollard maak op 28 Junie 2014 sy [[Springbokke|Springbokdebuut]] teen [[Skotse nasionale rugbyspan|Skotland]] in [[Port Elizabeth]] en teken 13 punte met die stewel aan. Hy was ook deel van Suid-Afrika se span tydens die [[Rugbywêreldbeker 2015]] en die [[Rugbywêreldbeker 2019]]. == Toetsdrieë == {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%" ! Drie !! Teenstanders !! Stad !! Veld !! Kompetisie !! Datum !! Uitslag |- | align="center"|1 || {{NZLru}} || [[Johannesburg]], Suid-Afrika || [[Ellispark-stadion|Ellispark]] || [[2014 Rugby Championship]] || {{dts|format=dmy|2014|Oktober|4}} || Wen 27–25 |- | align="center"|2 || {{NZLru}} || [[Johannesburg]], Suid-Afrika || [[Ellispark-stadion|Ellispark]] || [[2014 Rugby Championship]] || {{dts|format=dmy|2014|Oktober|4}} || Wen 27–25 |- | align="center"|3 || {{WALru}} || [[Cardiff]], [[Wallis]] || [[Millennium-stadion]] || || {{dts|format=dmy|2017|Desember|2}} || Verloor 22–24 |- | align="center"|4 || {{SCOru}} || [[Edinburgh]], [[Skotland]] || [[Murrayfield-stadion]] || || {{dts|format=dmy|2018|November|17}} || Wen 26–20 |- | align="center"|5 || {{ARGru}} || [[Salta]], Argentinië || [[Estadio Padre Ernesto Martearena]] || [[2019 Rugby Championship]] || {{dts|format=dmy|2019|Augustus|10}} || Wen 13-46 |- | align="center"|6 || {{ARGru}} || [[Salta]], Argentinië || [[Estadio Padre Ernesto Martearena]] || [[2019 Rugby Championship]] || {{dts|format=dmy|2019|Augustus|10}} || Wen 13-46 |- | align="center"|7 || {{WALru}} || [[Kaapstad]] || [[Kaapstad-stadion]] || Wallis Inkomende Toer || {{dts|format=dmy|2022|Julie|16}} || Wen 30–14 |} == Eksterne skakels == {{Commons-kategorie inlyn}} * [http://www.sarugby.net/playerprofile.aspx?id=43006 SA rugby profiel] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150925025125/http://www.sarugby.net/playerprofile.aspx?id=43006 |date=25 September 2015 }} * [http://www.itsrugby.co.uk/player_26423.html itsrugby.co.uk profiel] {{Saadjie}} {{Navbox |name = Handré Pollard |state = collapsed |title = Springbokspanne gehaal |list1 = {{Springbokke (2014)}} {{Springbokke (2015)}} {{Springbokke (2015 Rugbywêreldbeker)}} {{Springbokke (2017)}} {{Springbokke (2018)}} {{Springbokke (2019)}} {{Springbokke (2019 Rugbywêreldbeker)}} }} {{en-vertaal|Handré Pollard}} {{DEFAULTSORT:Pollard, Handre}} [[Kategorie:Bulls rugbyspelers]] [[Kategorie:Geboortes in 1994]] [[Kategorie:Lewende mense]] [[Kategorie:Springbokrugbyspelers]] 9pg4bt74krvot1qw5goohsqzcr8u97i 2513533 2513529 2022-07-19T13:27:31Z Aliwal2012 39067 /* Toetsdrieë */ wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rugbyspeler | naam = Handré Pollard | beeld = [[Lêer:Handre Pollard 2015 RWC USA.jpg|250px]] | beeldgrootte = 250px | byskrif = Handré Pollard tydens die [[Rugbywêreldbeker 2015]]-wedstryd teen die VSA | vollenaam = Handré Pollard | bynaam = | geboortedatum = {{Geboortedatum en ouderdom|1994|03|11}} | geboorteplek = [[Somerset-Wes]], [[Suid-Afrika]] | sterftedatum = | sterfteplek = | lengte = 189 cm | gewig = 101 kg | gewig_opdatering = | beroep = Professionele rugbyspeler | familie = | skool = [[Paarl Gimnasium]] | universiteit = [[Universiteit van Pretoria]] | ru_posisies = [[Losskakel]] | ru_huidigeposisie = [[Losskakel]] | ru_huidigespan = Montpellier | springbokid = 857 | sarugbyno = 43006 | ru_jeugjare = 2007–2011 | ru_jeugspanne = WP Cravenweek | ru_amateurjare = 2013 | ru_amateurklubs = [[Universiteit van Pretoria|UP-Tuks]] | ru_amklubwedstryde = 8 | ru_amklubpunte = (52) | ru_amopdatering = | ru_klubjare = 2015–2016<br /><br />2019–2022<br />2022– | ru_proklubs = NTT Docomo Red Hurricanes<br />Montpellier<br />[[Leicester Tigers]] | ru_klubwedstryde = 7<br /><br /><!-- dubbelspasiëring -->29<br />0 | ru_klubpunte = (29)<br /><br /><!-- dubbelspasiëring -->(172)<br /> | ru_klubopdatering = 2 Julie 2022 | ru_provinsiejare = 2013–2017<br />2017 | ru_provinsie = [[Blou Bulle]]<br />Blou Bulle XV | ru_provinsiewedstryde = 12<br />1 | ru_provinsiepunte = (94)<br />(6) | ru_provinsieopdatering = 16 Julie 2022 | provinsievert = | super14jare = 2014–2019 | super14 = {{Rut Bulls}} | super14wedstryde = 59 | super14punte = (636) | super14opdatering = 16 Julie 2022 | ru_huidigeklub = | ru_nasionalespan = SA Skole<br />[[Junior Bokke]]<br />{{RSAru}} | ru_nasionalejare = 2012<br />2012–2014<br />2014– | ru_nasionalewedstryde = 3<br />14<br />62 | ru_nasionalepunte = (37)<br />(141)<br />(633) | ru_nsopdatering = 16 Julie 2022 | ru_afrigtingklubs = | ru_afrigtingjare = | ru_afrigtingopdatering = | url = }} '''Handré Pollard''' (gebore in [[Somerset-Wes]] op [[11 Maart]] [[1994]]) is ’n [[Suid-Afrika]]anse [[rugby]]speler wat op [[losskakel]] vir die [[Blou Bulle]] in die [[Curriebeker]] en die [[Bulls (Superrugbyspan)|Bulls]] in [[Superrugby]] gespeel het. Pollard maak op 28 Junie 2014 sy [[Springbokke|Springbokdebuut]] teen [[Skotse nasionale rugbyspan|Skotland]] in [[Port Elizabeth]] en teken 13 punte met die stewel aan. Hy was ook deel van Suid-Afrika se span tydens die [[Rugbywêreldbeker 2015]] en die [[Rugbywêreldbeker 2019]]. == Toetsdrieë == {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%" ! Drie !! Teenstanders !! Stad !! Veld !! Kompetisie !! Datum !! Uitslag |- | align="center"|1 || {{NZLru}} || [[Johannesburg]], S-Afrika || [[Ellispark-stadion|Ellispark]] || [[2014-Rugbykampioenskapreeks|2014-Rugbykampioenskap]] || {{dts|format=dmy|2014|Oktober|4}} || Wen 27–25 |- | align="center"|2 || {{NZLru}} || [[Johannesburg]], S-Afrika || [[Ellispark-stadion|Ellispark]] || [[2014-Rugbykampioenskapreeks|2014-Rugbykampioenskap]] || {{dts|format=dmy|2014|Oktober|4}} || Wen 27–25 |- | align="center"|3 || {{WALru}} || [[Cardiff]], [[Wallis]] || [[Millennium-stadion]] || || {{dts|format=dmy|2017|Desember|2}} || Verloor 22–24 |- | align="center"|4 || {{SCOru}} || [[Edinburgh]], [[Skotland]] || [[Murrayfield-stadion]] || || {{dts|format=dmy|2018|November|17}} || Wen 26–20 |- | align="center"|5 || {{ARGru}} || [[Salta]], Argentinië || Estadio Padre Ernesto Martearena || [[2019-Rugbykampioenskapreeks|2019-Rugbykampioenskap]] || {{dts|format=dmy|2019|Augustus|10}} || Wen 13-46 |- | align="center"|6 || {{ARGru}} || [[Salta]], Argentinië || Estadio Padre Ernesto Martearena || [[2019-Rugbykampioenskapreeks|2019-Rugbykampioenskap]] || {{dts|format=dmy|2019|Augustus|10}} || Wen 13-46 |- | align="center"|7 || {{WALru}} || [[Kaapstad]] || [[Kaapstad-stadion]] || Wallis Inkomende Toer || {{dts|format=dmy|2022|Julie|16}} || Wen 30–14 |} == Eksterne skakels == {{Commons-kategorie inlyn}} * [http://www.sarugby.net/playerprofile.aspx?id=43006 SA rugby profiel] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150925025125/http://www.sarugby.net/playerprofile.aspx?id=43006 |date=25 September 2015 }} * [http://www.itsrugby.co.uk/player_26423.html itsrugby.co.uk profiel] {{Saadjie}} {{Navbox |name = Handré Pollard |state = collapsed |title = Springbokspanne gehaal |list1 = {{Springbokke (2014)}} {{Springbokke (2015)}} {{Springbokke (2015 Rugbywêreldbeker)}} {{Springbokke (2017)}} {{Springbokke (2018)}} {{Springbokke (2019)}} {{Springbokke (2019 Rugbywêreldbeker)}} }} {{en-vertaal|Handré Pollard}} {{DEFAULTSORT:Pollard, Handre}} [[Kategorie:Bulls rugbyspelers]] [[Kategorie:Geboortes in 1994]] [[Kategorie:Lewende mense]] [[Kategorie:Springbokrugbyspelers]] kkum8kj6eih4kiff0xaj4347s2pao5i 2513534 2513533 2022-07-19T13:28:59Z Aliwal2012 39067 /* Toetsdrieë */ ek is nie Mukdro nie! wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rugbyspeler | naam = Handré Pollard | beeld = [[Lêer:Handre Pollard 2015 RWC USA.jpg|250px]] | beeldgrootte = 250px | byskrif = Handré Pollard tydens die [[Rugbywêreldbeker 2015]]-wedstryd teen die VSA | vollenaam = Handré Pollard | bynaam = | geboortedatum = {{Geboortedatum en ouderdom|1994|03|11}} | geboorteplek = [[Somerset-Wes]], [[Suid-Afrika]] | sterftedatum = | sterfteplek = | lengte = 189 cm | gewig = 101 kg | gewig_opdatering = | beroep = Professionele rugbyspeler | familie = | skool = [[Paarl Gimnasium]] | universiteit = [[Universiteit van Pretoria]] | ru_posisies = [[Losskakel]] | ru_huidigeposisie = [[Losskakel]] | ru_huidigespan = Montpellier | springbokid = 857 | sarugbyno = 43006 | ru_jeugjare = 2007–2011 | ru_jeugspanne = WP Cravenweek | ru_amateurjare = 2013 | ru_amateurklubs = [[Universiteit van Pretoria|UP-Tuks]] | ru_amklubwedstryde = 8 | ru_amklubpunte = (52) | ru_amopdatering = | ru_klubjare = 2015–2016<br /><br />2019–2022<br />2022– | ru_proklubs = NTT Docomo Red Hurricanes<br />Montpellier<br />[[Leicester Tigers]] | ru_klubwedstryde = 7<br /><br /><!-- dubbelspasiëring -->29<br />0 | ru_klubpunte = (29)<br /><br /><!-- dubbelspasiëring -->(172)<br /> | ru_klubopdatering = 2 Julie 2022 | ru_provinsiejare = 2013–2017<br />2017 | ru_provinsie = [[Blou Bulle]]<br />Blou Bulle XV | ru_provinsiewedstryde = 12<br />1 | ru_provinsiepunte = (94)<br />(6) | ru_provinsieopdatering = 16 Julie 2022 | provinsievert = | super14jare = 2014–2019 | super14 = {{Rut Bulls}} | super14wedstryde = 59 | super14punte = (636) | super14opdatering = 16 Julie 2022 | ru_huidigeklub = | ru_nasionalespan = SA Skole<br />[[Junior Bokke]]<br />{{RSAru}} | ru_nasionalejare = 2012<br />2012–2014<br />2014– | ru_nasionalewedstryde = 3<br />14<br />62 | ru_nasionalepunte = (37)<br />(141)<br />(633) | ru_nsopdatering = 16 Julie 2022 | ru_afrigtingklubs = | ru_afrigtingjare = | ru_afrigtingopdatering = | url = }} '''Handré Pollard''' (gebore in [[Somerset-Wes]] op [[11 Maart]] [[1994]]) is ’n [[Suid-Afrika]]anse [[rugby]]speler wat op [[losskakel]] vir die [[Blou Bulle]] in die [[Curriebeker]] en die [[Bulls (Superrugbyspan)|Bulls]] in [[Superrugby]] gespeel het. Pollard maak op 28 Junie 2014 sy [[Springbokke|Springbokdebuut]] teen [[Skotse nasionale rugbyspan|Skotland]] in [[Port Elizabeth]] en teken 13 punte met die stewel aan. Hy was ook deel van Suid-Afrika se span tydens die [[Rugbywêreldbeker 2015]] en die [[Rugbywêreldbeker 2019]]. == Toetsdrieë == {| class="wikitable sortable" style="font-size:95%" ! Drie !! Teenstanders !! Stad !! Veld !! Kompetisie !! Datum !! Uitslag |- | align="center"|1 || {{NZLru}} || [[Johannesburg]], Suid-Afrika || [[Ellispark-stadion|Ellispark]] || [[2014-Rugbykampioenskapreeks|2014-Rugbykampioenskap]] || {{dts|format=dmy|2014|Oktober|4}} || Wen 27–25 |- | align="center"|2 || {{NZLru}} || [[Johannesburg]], Suid-Afrika || [[Ellispark-stadion|Ellispark]] || [[2014-Rugbykampioenskapreeks|2014-Rugbykampioenskap]] || {{dts|format=dmy|2014|Oktober|4}} || Wen 27–25 |- | align="center"|3 || {{WALru}} || [[Cardiff]], [[Wallis]] || [[Millennium-stadion]] || || {{dts|format=dmy|2017|Desember|2}} || Verloor 22–24 |- | align="center"|4 || {{SCOru}} || [[Edinburgh]], [[Skotland]] || [[Murrayfield-stadion]] || || {{dts|format=dmy|2018|November|17}} || Wen 26–20 |- | align="center"|5 || {{ARGru}} || [[Salta]], Argentinië || Estadio Padre Ernesto Martearena || [[2019-Rugbykampioenskapreeks|2019-Rugbykampioenskap]] || {{dts|format=dmy|2019|Augustus|10}} || Wen 13–46 |- | align="center"|6 || {{ARGru}} || [[Salta]], Argentinië || Estadio Padre Ernesto Martearena || [[2019-Rugbykampioenskapreeks|2019-Rugbykampioenskap]] || {{dts|format=dmy|2019|Augustus|10}} || Wen 13–46 |- | align="center"|7 || {{WALru}} || [[Kaapstad]] || [[Kaapstad-stadion]] || Wallis Inkomende Toer || {{dts|format=dmy|2022|Julie|16}} || Wen 30–14 |} == Eksterne skakels == {{Commons-kategorie inlyn}} * [http://www.sarugby.net/playerprofile.aspx?id=43006 SA rugby profiel] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150925025125/http://www.sarugby.net/playerprofile.aspx?id=43006 |date=25 September 2015 }} * [http://www.itsrugby.co.uk/player_26423.html itsrugby.co.uk profiel] {{Saadjie}} {{Navbox |name = Handré Pollard |state = collapsed |title = Springbokspanne gehaal |list1 = {{Springbokke (2014)}} {{Springbokke (2015)}} {{Springbokke (2015 Rugbywêreldbeker)}} {{Springbokke (2017)}} {{Springbokke (2018)}} {{Springbokke (2019)}} {{Springbokke (2019 Rugbywêreldbeker)}} }} {{en-vertaal|Handré Pollard}} {{DEFAULTSORT:Pollard, Handre}} [[Kategorie:Bulls rugbyspelers]] [[Kategorie:Geboortes in 1994]] [[Kategorie:Lewende mense]] [[Kategorie:Springbokrugbyspelers]] h2jmtxsypgoadthnjqarbju4j2goxi2 0 86583 2513544 2231205 2022-07-19T14:29:48Z Imbirius 151869 Russiese vertaling word nie vereis nie wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Nedersetting |amptelike_naam=Cherson |ander_naam= |inheemse_naam=Херсо́н |nedersetting_tipe=Stad |bynaam= |slagspreuk= |translit_taal1= |translit_taal1_tipe= |translit_taal1_inligting= |translit_taal2= |translit_taal2_tipe= |translit_taal2_inligting= |beeld_stadsilhoeët=Kherson-Potemkin.jpg |beeldgrootte=250px |beeldbyskrif= |beeld_vlag=Flag of Kherson.svg |vlaggrootte= |vlagskakel= |beeld_seël= |seëlskakel= |seëlgrootte= |beeld_skild=Coat_of_arms_of_Kherson.svg |skildskakel= |skildgrootte= |beeld_leë_embleem= |leë_embleemtipe= |leë_embleemgrootte= |leë_embleemskakel= |beeld_kaart= |kaartgrootte=250px |kaartbyskrif= |beeld_kaart1= |kaartgrootte1= |kaartbyskrif1= |beeld_punt_kaart= |puntkaartgrootte= |puntkaartbyskrif= |punt-x= |punt-y= |duimdrukkerkaart=Oekraïne |duimdrukkeretiketposisie=onderkant |duimdrukkerkaartgrootte= |duimdrukkerkaartbyskrif= |onderafdelingtipe=[[Land]] |onderafdelingnaam={{vlag|Oekraïne}} |onderafdelingtipe1=[[Deelgebiede van Oekraïne|Oblast]] |onderafdelingtipe2= |onderafdelingtipe3= |onderafdelingtipe4= |onderafdelingnaam1=[[Cherson-oblast|Cherson]] |onderafdelingnaam2= |onderafdelingnaam3= |onderafdelingnaam4= |regeringvoetnotas= |regeringstipe= |leiertitel= |leiernaam= |leiertitel1= |leiertitel2= |leiertitel3= |leiertitel4= |leiernaam1= |leiernaam2= |leiernaam3= |leiernaam4= |stigtingstitel=Stigting |stigtingsdatum=1778 |stigtingstitel2= |stigtingsdatum2= |stigtingstitel3= |stigtingsdatum3= |eenheidvoorkeur= |oppervlakvoetnotas= |oppervlakgroottes= |oppervlak_totaal_km2=136 |oppervlak_land_km2= |oppervlak_water_km2= |oppervlak_totaal_myl2= |oppervlak_land_myl2= |oppervlak_water_myl2= |oppervlak_water_persent= |oppervlak_stedelik_km2= |oppervlak_stedelik_myl2= |oppervlak_metro_km2= |oppervlak_metro_myl2= |oppervlak_leeg1_titel= |oppervlak_leeg1_km2l= |oppervlak_leeg1_myl2= |oppervlak_leeg2_titel= |oppervlak_leeg2_km2l= |oppervlak_leeg2_myl2= |hoogtevoetnotas= |hoogte_m= |hoogte_voet= |koördinaattipes= |koördinate = {{Koördinate|46|38|N|32|35|O|display=}} |bevolking_soos_op=2007 |bevolkingnotas= |bevolking_totaal=329000 |bevolkingsdigtheid_km2= |bevolkingsdigtheid_myl2= |bevolking_metro= |bevolkingsdigtheid_metro_km2= |bevolkingsdigtheid_metro_myl2= |bevolking_stedelik= |bevolkingsdigtheid_stedelik_km2= |bevolkingsdigtheid_stedelik_myl2= |bevolking_leeg1_titel= |bevolking_leeg1= |bevolkingsdigtheid_leeg1_km2= |bevolkingsdigtheid_leeg1_myl2= |bevolking_leeg2_titel= |bevolking_leeg2= |bevolkingsdigtheid_leeg2_km2= |bevolkingsdigtheid_leeg2_myl2= |bevolkingnota= |tydsone= |utcafset= |tydsone_DST= |uctafset_DST= |poskodetipe= |poskode= |skakelkode= |leë_naam= |leë_inligting= |leë1_naam= |leë1_inligting= |leë2_naam= |leë2_inligting= |leë3_naam= |leë3_inligting= |voetnotas= |webwerf=[http://www.city.kherson.ua/ www.city.kherson.ua] }} '''Cherson''' ([[Oekraïens]]: Херсо́н) is 'n hawestad in suidelike [[Oekraïne]] met ongeveer 358 duisend inwoners. Die stad is ook die administratiewe sentrum van die [[Cherson-oblast]]. == Susterstede == *[[Beeld:Flag of Poland.svg|23px]] [[Rzeszów]], [[Pole]] *[[Beeld:Flag of Norway.svg|23px]] [[Oslo]], [[Noorweë]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == *[http://www.city.kherson.ua/ www.city.kherson.ua - Cherson se webwerf] {{Saadjie}} {{Normdata}} [[Kategorie:Nedersettings in Oekraïne]] rbopc2jnxnky9d3w286xd9p0zgq21yx 2513546 2513544 2022-07-19T14:37:09Z Imbirius 151869 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Nedersetting |amptelike_naam=Cherson |ander_naam= |inheemse_naam=Херсо́н |nedersetting_tipe=Stad |bynaam= |slagspreuk= |translit_taal1= |translit_taal1_tipe= |translit_taal1_inligting= |translit_taal2= |translit_taal2_tipe= |translit_taal2_inligting= |beeld_stadsilhoeët=Kherson-Potemkin.jpg |beeldgrootte=250px |beeldbyskrif= |beeld_vlag=Flag of Kherson.svg |vlaggrootte= |vlagskakel= |beeld_seël= |seëlskakel= |seëlgrootte= |beeld_skild=Coat_of_arms_of_Kherson.svg |skildskakel= |skildgrootte= |beeld_leë_embleem= |leë_embleemtipe= |leë_embleemgrootte= |leë_embleemskakel= |beeld_kaart= |kaartgrootte=250px |kaartbyskrif= |beeld_kaart1= |kaartgrootte1= |kaartbyskrif1= |beeld_punt_kaart= |puntkaartgrootte= |puntkaartbyskrif= |punt-x= |punt-y= |duimdrukkerkaart=Oekraïne |duimdrukkeretiketposisie=onderkant |duimdrukkerkaartgrootte= |duimdrukkerkaartbyskrif= |onderafdelingtipe=[[Land]] |onderafdelingnaam={{vlag|Oekraïne}} |onderafdelingtipe1=[[Deelgebiede van Oekraïne|Oblast]] |onderafdelingtipe2= |onderafdelingtipe3= |onderafdelingtipe4= |onderafdelingnaam1=[[Cherson-oblast|Cherson]] |onderafdelingnaam2= |onderafdelingnaam3= |onderafdelingnaam4= |regeringvoetnotas= |regeringstipe= |leiertitel= |leiernaam= |leiertitel1= |leiertitel2= |leiertitel3= |leiertitel4= |leiernaam1= |leiernaam2= |leiernaam3= |leiernaam4= |stigtingstitel=Stigting |stigtingsdatum=1778 |stigtingstitel2= |stigtingsdatum2= |stigtingstitel3= |stigtingsdatum3= |eenheidvoorkeur= |oppervlakvoetnotas= |oppervlakgroottes= |oppervlak_totaal_km2=136 |oppervlak_land_km2= |oppervlak_water_km2= |oppervlak_totaal_myl2= |oppervlak_land_myl2= |oppervlak_water_myl2= |oppervlak_water_persent= |oppervlak_stedelik_km2= |oppervlak_stedelik_myl2= |oppervlak_metro_km2= |oppervlak_metro_myl2= |oppervlak_leeg1_titel= |oppervlak_leeg1_km2l= |oppervlak_leeg1_myl2= |oppervlak_leeg2_titel= |oppervlak_leeg2_km2l= |oppervlak_leeg2_myl2= |hoogtevoetnotas= |hoogte_m= |hoogte_voet= |koördinaattipes= |koördinate = {{Koördinate|46|38|N|32|35|O|display=}} |bevolking_soos_op=2007 |bevolkingnotas= |bevolking_totaal=329000 |bevolkingsdigtheid_km2= |bevolkingsdigtheid_myl2= |bevolking_metro= |bevolkingsdigtheid_metro_km2= |bevolkingsdigtheid_metro_myl2= |bevolking_stedelik= |bevolkingsdigtheid_stedelik_km2= |bevolkingsdigtheid_stedelik_myl2= |bevolking_leeg1_titel= |bevolking_leeg1= |bevolkingsdigtheid_leeg1_km2= |bevolkingsdigtheid_leeg1_myl2= |bevolking_leeg2_titel= |bevolking_leeg2= |bevolkingsdigtheid_leeg2_km2= |bevolkingsdigtheid_leeg2_myl2= |bevolkingnota= |tydsone= |utcafset= |tydsone_DST= |uctafset_DST= |poskodetipe= |poskode= |skakelkode= |leë_naam= |leë_inligting= |leë1_naam= |leë1_inligting= |leë2_naam= |leë2_inligting= |leë3_naam= |leë3_inligting= |voetnotas= |webwerf=[http://www.city.kherson.ua/ www.city.kherson.ua] }} '''Cherson''' ([[Oekraïens]]: Херсо́н) is 'n hawestad in suidelike [[Oekraïne]] met ongeveer 358 duisend inwoners. Die stad is ook die administratiewe sentrum van die [[Cherson-oblast]]. == Susterstede == *[[Beeld:Flag of Poland.svg|23px]] [[Rzeszów]], [[Pole]] *[[Beeld:Flag of Norway.svg|23px]] [[Oslo]], [[Noorweë]] *[[beeld:flag of Ukraine.svg|23px]] [[Mariupol]], [[Oekraïne]] *[[beeld:flag of Hungary.svg|23px]][[Hongarye]], Zalaegerszeg * [[beeld:flag of Bulgaria.svg|23px]] [[Bulgarye]], Shumen * [[beeld:flag of United Kingdom.svg|23px]] [[Groot-Brittanje]], [[Kent]] * [[beeld:flag of Turkey.svg|23px]] [[Turkye]], Zonguldak == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == *[http://www.city.kherson.ua/ www.city.kherson.ua - Cherson se webwerf] {{Saadjie}} {{Normdata}} [[Kategorie:Nedersettings in Oekraïne]] ehknjxk4waue9pj4aln5mqjnwlj6u6z 0 86775 2513673 2430746 2022-07-20T07:57:05Z JMK 649 sp wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Vlag | Naam = Broenei | Artikel = | Beeld = Flag of Brunei.svg | Beeldgrootte = 210px | Geen_grens = | Bynaam = | Ander_byname = | Gebruik = 110100 | Simbool = | Verhouding = 1:2 | Goedgekeur_op = [[29 September]] [[1959]]<ref name="FOTW-Broenei">{{cite web |publisher=Flags of the World |url=https://www.crwflags.com/fotw/flags/bn.html |title=Broenei |access-date=27 Mei 2019 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20011018033855/http://www.crwflags.com/fotw/flags/bn.html |archive-date=18 Oktober 2001 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref> | Ontwerp = Twee parallelogramme in wit bo en swart onder van die skildhoek na onder in die wapperkant op ’n geel baan. In die middel is embleem van Broenei in rooi. | Ontwerper = }} Die '''nasionale vlag van [[Broenei]]''' is op [[29 September]] [[1959]] amptelik in gebruik geneem. Die vlag vertoon twee parallelogramme in wit bo en swart onder van die skildhoek na onder in die wapperkant op ’n geel baan. In die middel is embleem van Broenei in rooi. == Simboliek == Die geel stel die Sultan van Broenei voor. In [[Suidoos-Asië]] is geel tradisioneel die koninklike kleur en die koninklike standaarde van [[Maleisië]] en [[Thailand]], asook die vlag van Sarawak en die presidensiële vlag van [[Indonesië]] gebruik ’n geel baan. Die embleem bestaan uit ’n sekelmaan (wat [[Islam]] voorstel) wat met ’n [[sambreel]] (wat [[monargie]] voorstel) saamgesmelt is saam met twee hande weerskante wat opwaarts wys (wat die welwillendheid van die regering voorstel). Onder die sekelmaan is ’n lint. Op die sekelmaan en lint is [[Arabies]]e inskripsies wat vertaal word as ''Staat van Broenei, Woning van vrede'' en Broenei se leuse ''Altyd in diens met God se leiding''. Die swart en wit parallelogramme stel Broenei se hoofministers voor. == Geskiedenis == Die vlag in sy huidige vorm, behalwe vir die embleem, is sedert 1906 in gebruik toe Broenei ’n Britse protektoraat geword het na die ondertekening van ’n ooreenkoms tussen Broenei en Groot-Brittanje. Die embleem is in 1959 op die vlag gesuperponeer na die promulgasie van die Grondwet van 29 September 1959.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.information.gov.bn/VER2/content/view/594/188/1/7/ |title=The Brunei Darussalam State Flag |publisher=Information Department, Prime Minister's Office |accessdate=23 March 2012 }}{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Die ontwerp is behou toe die land op 1 Januarie 1984 volle afhanklikheid verkry het en as ''Brunei Darussalam'' (''Staat van Broenei, Woning van Vrede''). <center><gallery align="center" widths="150"> Lêer:Old Flag of Brunei.svg | {{FIAV|historical}} Vlag van die Sultanaat (later protektoraat) van Broenei tot 1906 Lêer:Flag of Brunei 1906-1959.svg | {{FIAV|historical}} Vlag van die Protektoraat van Broenei, 1906 tot 1959 </gallery></center> == Ander vlae == <center><gallery align="center" widths="150"> Lêer:War Flag of Brunei.svg | {{FIAV|001000}} Vlag van Broenei se Verdedigingsmag Lêer:Naval Ensign of Brunei.svg | {{FIAV|000001}} Vlootvaandel van Broenei Lêer:Naval Ensign of Brunei (1984-late 1990s).svg | {{FIAV|historical}} Vlootvaandel van Broenei, 1984 tot laat 1990’s Lêer:Ensign of the Royal Brunei Air Force.svg | Lugmagvaandel van Broenei Lêer:Flag of the Royal Brunei Police Force.svg | Vlag van die Broeneise Polisiemag </gallery></center> === Persoonlike standaarde === Sy Majesteit die Sultan het ’n persoonlike standaard in geel waarop die koninklike embleem op ’n rooi agtergrond in die middel van die standaard is.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.information.gov.bn/VER2/content/view/594/188/1/9/ |title=The Brunei Darussalam State Flag - Page 2 |publisher=Information Department, Prime Minister's Office |accessdate=23 Maart 2012 }}{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Die standaard van Haar Majesteit die Raja Isteri is liggeel met die koninklike embleem op ’n rooi agtergrond in die middel van die standaard. Die Perdana Wazir het ook ’n persoonlike standaard wat deur Sy Majesteit die Sultan aan hom toegeken is. Die standaard is gesuperponeerde wit in die middel van die vlag met die koninklike embleem in liggeel. Die embleem word ondersteun deur “Si Kikil”, ’n kris wat met sy skede gekruis is. Die persoonlike standaarde van die Pengiran Bendahara, Pengiran Digadong, Pengiran Pemancha en Pengiran Temenggong is onderskeidelik wit, groen, swart en rooi. Die Sultan het ook persoonlike vlae aan laer amptenare, bekend as die Pengiran Cheteria, toegeken asook aan Pengiran en ander onderdane. Onder die Pengiran en hoogwaardigheidsbekleërs wat gemagtig is om persoonlike standaarde te gebruik, is: # afstammelinge van die Sultan tot in die vierde geslag, # afstammelinge van Wazir tot in die derde geslag, # afstammelinge van Cheteria tot in die tweede geslag, # Menteri tot by Damong. Hul persoonlike standaarde inkorporeer die koninklike embleem in rooi op ’n geel agtergrond in die vlag se skildhoek. == Verwysings == {{Verwysings|2}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie|Flags of Brunei|Vlae van Broenei}} * {{en}} [https://www.crwflags.com/fotw/flags/bn.html Broenei] by ''Flags of the World''. * {{en}} {{cite web|url=https://www.britannica.com/topic/flag-of-Brunei|title=Flag of Brunei|publisher=[[Encyclopædia Britannica]]|accessdate=27 Mei 2019}} {{Asiëvlae}} {{en-vertaal|Flag of Brunei}} [[Kategorie:Broenei]] [[Kategorie:Nasionale vlae|Broenei]] 8c4ha18zcs470r6wgds108no98m9hp6 0 88737 2513658 2438858 2022-07-20T07:06:22Z Morne 672 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Musikale kunstenaar | naam = Margaret van der Post | beeld = | beeldgrootte = | dwarsformaat = | beeldbeskrywing = | beeldonderskrif = | agtergrondkleur = Klassiek | geboortenaam = Beatrice Margaret van der Post | alias = | geboortedatum = {{GDEO|1938|7|20}} | geboorteplek = [[Bloemfontein]] | oorsprong = | sterfdatum = | sterfplek = | genre = | beroep = Akademikus, operasangeres | instrument = | jare_aktief = | etiket = | assosiasies = | webwerf = | huidige_lede = | gewese_lede = }} '''Margaret van der Post''' is 'n [[Suid-Afrika]]anse sopraan en musiekonderwyser. Sy is bekend vir haar radio-uitsendings en konsertoptredes saam met die Nasionale Simfonie-orkes.<ref>[http://152.111.11.6/argief/berigte/volksblad/2007/07/30/VB/10/boek.song.html ’n Lied van lig], [[Volksblad]], 30 Julie 2007</ref><ref>[http://saoperasingers.homestead.com/Margaret_van_der_Post_Bio.html Biografiese inligting], besoek op 20 Julie 2014</ref><ref>[http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/1998/07/20/13/3.html Vandag in die ou dae]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, [[Beeld]], 20 Julie 1998</ref> == Biografie == Beatrice Margaret van der Post is op [[20 Julie]] [[1938]] in [[Bloemfontein]] gebore en was 'n [[polio]]-lyer. Sy is aanvanklik in [[Pretoria]] deur Ena Bennett in [[klavier]]spel opgelei en vorder tot UOLM van [[UNISA]] (die Universiteit van Suid-Afrika se Onderwyslisensiaat in Musiek). Teen die tyd het sy [[sang]]lesse by [[Anna Elizabeth Pohl]] geneem. Sy ontvang 'n beurs van die Afrikaanse Musiekklub, die Lord Clarendon Cup vir vokale prestasie en die Buchanan-prys nadat sy as naaswenner van UNISA se oorsese beurs aangewys is. Toegerus met haar lisensiate vir klavier en sang, is sy na [[Londen]] om verder te studeer, nadat die Pretoriase publiek die fondse bygedra het. Na twee jaar onder leiding van Maria Santi het sy 'n verdere jaar onder Borishka Gereb studeer. Later het sy na Gereb vir verdere opleiding teruggekeer. In 1964 keer sy na Suid-Afrika terug en werk as dosent in sang by die Pretoriase Konservatorium vir Musiek. Sy word bekend vir haar radio-uitsendings en konsertoptredes saam met die Nasionale Simfonie-orkes. Sy neem aan 'n toer wat [[TRUK]] gereël het deel en sing in [[Bloemfontein]], waar die [[Universiteit van die Vrystaat]] haar in 1969 aangestel om lesings by hul konservatorium aan te bied. Sy het haar konsertloopbaan in Bloemfontein voortgesit. == Verwysings == {{Verwysings}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Van der Post, Margaret}} [[Kategorie:Suid-Afrikaanse operasangers]] [[Kategorie:Geboortes in 1938]] 9am94i1laakhxdburiukhfu14wyq9gv 2513696 2513658 2022-07-20T09:08:04Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Musikale kunstenaar | naam = Margaret van der Post | beeld = | beeldgrootte = | dwarsformaat = | beeldbeskrywing = | beeldonderskrif = | agtergrondkleur = Klassiek | geboortenaam = Beatrice Margaret van der Post | alias = | geboortedatum = {{GDEO|1938|7|20}} | geboorteplek = [[Bloemfontein]] | oorsprong = | sterfdatum = | sterfplek = | genre = | beroep = Akademikus, operasangeres | instrument = | jare_aktief = | etiket = | assosiasies = | webwerf = | huidige_lede = | gewese_lede = }} '''Margaret van der Post''' is 'n [[Suid-Afrika]]anse sopraan en musiekonderwyser. Sy is bekend vir haar radio-uitsendings en konsertoptredes saam met die Nasionale Simfonie-orkes.<ref>[http://152.111.11.6/argief/berigte/volksblad/2007/07/30/VB/10/boek.song.html ’n Lied van lig], [[Volksblad]], 30 Julie 2007</ref><ref>[http://saoperasingers.homestead.com/Margaret_van_der_Post_Bio.html Biografiese inligting], besoek op 20 Julie 2014</ref><ref>[http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/1998/07/20/13/3.html Vandag in die ou dae]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, [[Beeld]], 20 Julie 1998</ref> == Biografie == Beatrice Margaret van der Post is op [[20 Julie]] [[1938]] in [[Bloemfontein]] gebore en was 'n [[polio]]-lyer. Sy is aanvanklik in [[Pretoria]] deur Ena Bennett in [[klavier]]spel opgelei en vorder tot UOLM van [[UNISA]] (die Universiteit van Suid-Afrika se Onderwyslisensiaat in Musiek). Teen die tyd het sy [[sang]]lesse by [[Anna Elizabeth Pohl]] geneem. Sy ontvang 'n beurs van die Afrikaanse Musiekklub, die Lord Clarendon Cup vir vokale prestasie en die Buchanan-prys nadat sy as naaswenner van UNISA se oorsese beurs aangewys is. Toegerus met haar lisensiate vir klavier en sang, is sy na [[Londen]] om verder te studeer, nadat die Pretoriase publiek die fondse bygedra het. Na twee jaar onder leiding van Maria Santi het sy 'n verdere jaar onder Borishka Gereb studeer. Later het sy na Gereb vir verdere opleiding teruggekeer. In 1964 keer sy na Suid-Afrika terug en werk as dosent in sang by die Pretoriase Konservatorium vir Musiek. Sy word bekend vir haar radio-uitsendings en konsertoptredes saam met die Nasionale Simfonie-orkes. Sy neem aan 'n toer wat [[TRUK]] gereël het deel en sing in [[Bloemfontein]], waar die [[Universiteit van die Vrystaat]] haar in 1969 aangestel om lesings by hul konservatorium aan te bied. Sy het haar konsertloopbaan in Bloemfontein voortgesit. == Verwysings == {{Verwysings}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Van der Post, Margaret}} [[Kategorie:Suid-Afrikaanse operasangers]] [[Kategorie:Geboortes in 1938]] 7npy76j1ccymljer906qsyhdzl2br9f 0 88982 2513605 1636121 2022-07-19T19:37:29Z JMK 649 vertaal in ... wikitext text/x-wiki [[Lêer:Unua libro per russi - 1887 - 1a edizione - copertina fronte.jpg|duimnael|Unua Libro - 1887 - eerste uitgawe]] [[Lêer:Unua libro per russi - 1887 - 1a edizione - frontespizio.jpg|duimnael]] [[Lêer:Unua libro per russi - 1887 - 1a edizione - introduzione.jpg|duimnael]] [[Lêer:Unua libro per russi - 1887 - 1a edizione - pagina 23.jpg|duimnael]] [[Lêer:Unua libro per russi - 1887 - 1a edizione - dizionario.jpg|duimnael]] [[Lêer:Unua libro per russi - 1887 - 1a edizione - copertina retro.jpg|duimnael]] Die '''''Unua Libro''''' (Esperanto: [uˈnua ˈlibro], ''Eerste Boek'') was die eerste leerboek om die kunsmagtige taal [[Esperanto]] (destyds ''Lingvo Internacia'', die Internasionale Taal) te beskryf. Die boek is op 26 Julie 1887 in [[Warskou]] deur [[Ludwik Lejzer Zamenhof]], die skepper van Esperanto, onder die pseudoniem ''Doktoro Esperanto'' gepubliseer. Die oorspronklike uitgawe is in [[Russies]] uitgegee en is voor die einde van die jaar in [[Pools]], [[Frans]], [[Duits]] en [[Engels]] en toe in 1889 in [[Hebreeus]] vertaal. Die boek is in 1888 opgevolg deur die publikasie van die tweede boek, [[Dua Libro]]. == Esketerne skakels == *[http://www.genekeyes.com/Dr_Esperanto.html Aanlyn HTML-herdruk van Dr. Esperanto se ''International Language: Introduction and Complete Grammar'' (Engelse vertaling van "Unua Libro" deur R.H. Geoghegan, 1889)] {{Taalsaadjie}} [[Kategorie:Esperanto]] ne51qnkz7er6g0cbnlxaq6zatrek8vn 2513608 2513605 2022-07-19T19:45:31Z JMK 649 fotos na galery wikitext text/x-wiki Die '''''Unua Libro''''' (Esperanto: [uˈnua ˈlibro], ''Eerste Boek'') was die eerste leerboek om die kunsmagtige taal [[Esperanto]] (destyds ''Lingvo Internacia'', die Internasionale Taal) te beskryf. Die boek is op 26 Julie 1887 in [[Warskou]] deur [[Ludwik Lejzer Zamenhof]], die skepper van Esperanto, onder die pseudoniem ''Doktoro Esperanto'' gepubliseer. Die oorspronklike uitgawe is in [[Russies]] uitgegee en is voor die einde van die jaar in [[Pools]], [[Frans]], [[Duits]] en [[Engels]] en toe in 1889 in [[Hebreeus]] vertaal. Die boek is in 1888 opgevolg deur die publikasie van die tweede boek, [[Dua Libro]]. == Uittreksels uit die boek == <gallery mode="packed" heights="160"> Unua libro per russi - 1887 - 1a edizione - copertina fronte.jpg|Unua Libro - 1887 - eerste uitgawe Unua libro per russi - 1887 - 1a edizione - frontespizio.jpg Unua libro per russi - 1887 - 1a edizione - introduzione.jpg Unua libro per russi - 1887 - 1a edizione - pagina 23.jpg Unua libro per russi - 1887 - 1a edizione - dizionario.jpg Unua libro per russi - 1887 - 1a edizione - copertina retro.jpg </gallery> == Esketerne skakels == *[http://www.genekeyes.com/Dr_Esperanto.html Aanlyn HTML-herdruk van Dr. Esperanto se ''International Language: Introduction and Complete Grammar'' (Engelse vertaling van "Unua Libro" deur R.H. Geoghegan, 1889)] {{Taalsaadjie}} [[Kategorie:Esperanto]] 4rk1xor8v64e3n7j1hu8aaopr25xa9c 2513609 2513608 2022-07-19T19:46:08Z JMK 649 sp wikitext text/x-wiki Die '''''Unua Libro''''' (Esperanto: [uˈnua ˈlibro], ''Eerste Boek'') was die eerste leerboek om die kunsmagtige taal [[Esperanto]] (destyds ''Lingvo Internacia'', die Internasionale Taal) te beskryf. Die boek is op 26 Julie 1887 in [[Warskou]] deur [[Ludwik Lejzer Zamenhof]], die skepper van Esperanto, onder die pseudoniem ''Doktoro Esperanto'' gepubliseer. Die oorspronklike uitgawe is in [[Russies]] uitgegee en is voor die einde van die jaar in [[Pools]], [[Frans]], [[Duits]] en [[Engels]] en toe in 1889 in [[Hebreeus]] vertaal. Die boek is in 1888 opgevolg deur die publikasie van die tweede boek, [[Dua Libro]]. == Uittreksels uit die boek == <gallery mode="packed" heights="160"> Unua libro per russi - 1887 - 1a edizione - copertina fronte.jpg|Unua Libro - 1887 - eerste uitgawe Unua libro per russi - 1887 - 1a edizione - frontespizio.jpg Unua libro per russi - 1887 - 1a edizione - introduzione.jpg Unua libro per russi - 1887 - 1a edizione - pagina 23.jpg Unua libro per russi - 1887 - 1a edizione - dizionario.jpg Unua libro per russi - 1887 - 1a edizione - copertina retro.jpg </gallery> == Eksterne skakels == *[http://www.genekeyes.com/Dr_Esperanto.html Aanlyn HTML-herdruk van Dr. Esperanto se ''International Language: Introduction and Complete Grammar'' (Engelse vertaling van "Unua Libro" deur R.H. Geoghegan, 1889)] {{Taalsaadjie}} [[Kategorie:Esperanto]] fkcd6v8pdoy608a0qy86r8vn5jl9uik 0 93386 2513537 2477393 2022-07-19T14:01:34Z Tomislav Addai 137246 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Voormalige land |inheemse_naam = Provinsie van die Oranje-Vrystaat |gewone_lang_naam = Province of the Orange Free State |gewone_naam = Oranje-Vrystaat |kontinent =Afrika |gebied =Suider-Afrika |land =Suid-Afrika |era =[[Unie van Suid-Afrika]] |status =Provinsie |status_teks = |ryk = |bestaanstydperk =1910-1994 |jaar_begin =1910 |jaar_einde =1994 |datum_begin =[[31 Mei]] [[1910]] |datum_einde =[[27 April]] [[1994]] |gebeurtenis_begin =Stigting van die [[Unie van Suid-Afrika]] |gebeurtenis_einde =Einde van [[Apartheid]] |v1 =Oranjerivierkolonie |vlag_v1 =Flag of Orange River Colony.svg |v2 = |vlag_v2 = |v3 = |vlag_v3 = |v4 = |vlag_v4 = |v5 = |vlag_v5 = |n1 =Vrystaat |vlag_n1 =Flag of South Africa.svg |n2 = |vlag_n2 = |n3 = |vlag_n3 = |n4 = |vlag_n4 = |n5 = |vlag_n5 = |beeld_vlag =Flag of the Orange Free State.svg |vlag = Vlag van die Oranje-Vrystaat |beeld_wapen =Coat of arms of the Orange Free State.svg |wapen = Wapen van die Oranje-Vrystaat |beeld_kaart =Map of the provinces of South Africa 1976-1994 with the OFS highlighted.svg |beeld_kaart_byskrif =Ligging van die Oranje-Vrystaat tussen 1976-1994 (die tuislande word nie aangetoon nie) |nasionale_leuse = |nasionale_volkslied = |wetgewer=Oranje-Vrystaat-provinsiale Raad |godsdiens=[[Nederduits Gereformeerde Kerkfamilie]], [[Anglikaanse Kerk]] |hoofstad = [[Bloemfontein]] |breedtegraad_grade =29 |breedtegraad_minute =7 |breedtegraad_NS =S |lengtegraad_grade =26 |lengtegraad_minute =13 |lengtegraad_OW =O |algemene_tale =[[Afrikaans]], [[Nederlands]], [[Engels]] |regeringstipe = |titel_leier = |leier1 = |jaar_leier1 = |titel_verteenwoordiger = |verteenwoordiger1 = |jaar_verteenwoordiger1= |titel_adjunk = |adjunk = |jaar_adjunk = |stat_jaar1 =1991 |stat_bev1 =2193062 |stat_opp1 = |bev_digtheid1 = |geldeenheid =[[Suid-Afrikaanse Pond]] (1910-1961)<br />[[Suid-Afrikaanse Rand]] (1961-1994) }} Die '''Provinsie van die Oranje-Vrystaat''' ([[Engels]]: ''Province of the Orange Free State'') was een van die vier provinsies van [[Suid-Afrika]] vanaf 1910 tot 1994. Dit is ontbind op 27 April 1994. Die hoofstad van die provinsie was [[Bloemfontein]]. Die voorganger van die provinsie was die [[Oranjerivierkolonie]]. Die [[Bantoestan]]s van [[QwaQwa]] en 'n deel van [[Bophuthatswana]] was in die provinsie geleë. == Distrikte in 1991 == Distrikte van die provinsie en bevolking tydens die sensus van 1991.<ref name=RSAdist>{{cite web|title=Census > 1991 > RSA > Variable Description > Person file > District code|url=http://interactive.statssa.gov.za:8282/webview/|publisher=Statistics South Africa - Nesstar WebView|accessdate=18 Augustus 2013|archive-date=19 Junie 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160619202856/http://interactive.statssa.gov.za:8282/webview/|url-status=dead}}</ref> {{div col|colwidth=26em}} * [[Zastron]]: 14,122 * [[Rouxville]]: 11,904 * [[Bethulie]]: 9,333 * [[Smithfield, Vrystaat|Smithfield]]: 7,946 * [[Wepener]]: 12,964 * [[Dewetsdorp]]: 13,521 * [[Reddersburg]]: 6,070 * [[Edenburg]]: 6,968 * [[Trompsburg]]: 5,138 * [[Jagersfontein]]: 6,353 * [[Bloemfontein]]: 300,150 * [[Petrusburg]]: 11,071 * [[Brandfort]]: 23,521 * [[Botshabelo]]: 177,926 * [[Philippolis]]: 7,056 * [[Fauresmith]]: 8,916 * [[Koffiefontein]]: 10,778 * [[Jacobsdal]]: 9,748 * [[Boshof]]: 32,033 * [[Theunissen]]: 38,482 * [[Bultfontein]]: 28,556 * [[Hoopstad]]: 27,934 * [[Wesselsbron]]: 26,494 * [[Odendaalsrus]]: 97,603 * [[Welkom]]: 248,186 * [[Virginia]]: 81,780 * [[Hennenman]]: 25,165 * [[Ventersburg]]: 14,534 * [[Ladybrand]]: 30,532 * [[Excelsior, Vrystaat|Excelsior]]: 18,051 * [[Clocolan]]: 18,542 * [[Marquard]]: 17,217 * [[Winburg]]: 17,765 * [[Senekal]]: 41,551 * [[Ficksburg]]: 36,810 * [[Fouriesburg]]: 16,932 * [[Bethlehem, Vrystaat|Bethlehem]]: 80,921 * [[Lindley, Vrystaat|Lindley]]: 37,664 * [[Reitz]]: 30,712 * [[Harrismith]]: 63,220 * [[Vrede]]: 37,324 * [[Kroonstad]]: 110,963 * [[Bothaville]]: 54,726 * [[Viljoenskroon]]: 59,279 * [[Vredefort]]: 13,518 * [[Koppies]]: 19,723 * [[Parys]]: 48,678 * [[Sasolburg]]: 89,079 * [[Heilbron]]: 40,987 * [[Frankfort]]: 44,617 {{div col end}} [[File:Orange_Free_State_Districts.png|250px]] == Administrateurs van die Oranje Vrystaat (1910–1994) == * [[Alfred Ernest William Ramsbottom]] (Mei 1910 – Mei 1915) ** [[Christiaan de Wet|Christiaan Rudolf de Wet]] (15 September 1914 – 20 Oktober 1914) (In rebellie) * [[Cornelius Hermanus Wessels]] (Mei 1915 – 2 Maart 1924) (Vanaf 4 Maart 1920, Sir Cornelius Hermanus Wessels) * [[Esaias Reinier Grobler]] (11 Maart 1924 – Maart 1929) * [[Carl Theodorus Muller Wilcocks]] (Maart 1929 – 11 November 1936) * [[Johannes Buys]] (November 1936 – Desember 1936) (waarnemend) * [[Hans van Rensburg|Johannes Frederik Janse van Rensburg]] (Desember 1936 – Desember 1940) * [[Stephanus Philippus Barnard]] (Desember 1940 – Desember 1950) * [[Jacobus Johannes Fouché|Jacobus "Jim" Johannes Fouché]] (1 Januarie 1951 – Desember 1959) * [[Johannes Willem Jacobus Coetzee du Plessis]] (Desember 1959 – Desember 1969) * [[Gabriel François van Lingen Froneman]] (Desember 1969 – 13 Desember 1974) * [[Abraham Cornelis van Wyk]] (14 Desember 1974 – 1979) * [[Cornelius "Nak" van der Merwe]] (1979 – 1980) * [[Louis Johannes Botha]] (November 1980 – Augustus 1991) * [[Louis van der Watt]] (Augustus 1991 – 7 Mei 1994) == Verwysings == {{Verwysings}} [[Kategorie:Vorige provinsies van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Vrystaat]] tn9bf4l8s06psfaj6civ7x836gbum9p 2513538 2513537 2022-07-19T14:02:11Z Tomislav Addai 137246 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Voormalige land |inheemse_naam = Provinsie van die Oranje-Vrystaat |gewone_lang_naam = Province of the Orange Free State |gewone_naam = Oranje-Vrystaat |kontinent =Afrika |gebied =Suider-Afrika |land =Suid-Afrika |era =[[Unie van Suid-Afrika]] |status =Provinsie |status_teks = |ryk = |bestaanstydperk =1910-1994 |jaar_begin =1910 |jaar_einde =1994 |datum_begin =[[31 Mei]] [[1910]] |datum_einde =[[27 April]] [[1994]] |gebeurtenis_begin =Stigting van die [[Unie van Suid-Afrika]] |gebeurtenis_einde =Einde van [[Apartheid]] |v1 =Oranjerivierkolonie |vlag_v1 =Flag of Orange River Colony.svg |v2 = |vlag_v2 = |v3 = |vlag_v3 = |v4 = |vlag_v4 = |v5 = |vlag_v5 = |n1 =Vrystaat |vlag_n1 =Flag of South Africa.svg |n2 = |vlag_n2 = |n3 = |vlag_n3 = |n4 = |vlag_n4 = |n5 = |vlag_n5 = |beeld_vlag =Flag of the Orange Free State.svg |vlag = Vlag van die Oranje-Vrystaat |beeld_wapen =Coat of arms of the Orange Free State.svg |wapen = Wapen van die Oranje-Vrystaat |beeld_kaart =Map of the provinces of South Africa 1976-1994 with the OFS highlighted.svg |beeld_kaart_byskrif =Ligging van die Oranje-Vrystaat tussen 1976-1994 (die tuislande word nie aangetoon nie) |nasionale_leuse = |nasionale_volkslied = |wetgewer=Oranje-Vrystaat-provinsiale Raad |godsdiens=[[Nederduits Gereformeerde Kerkfamilie]], [[Anglikaanse Kerk]] |hoofstad = [[Bloemfontein]] |breedtegraad_grade =29 |breedtegraad_minute =7 |breedtegraad_NS =S |lengtegraad_grade =26 |lengtegraad_minute =13 |lengtegraad_OW =O |algemene_tale =[[Afrikaans]], [[Nederlands]], [[Engels]] |regeringstipe = |titel_leier = |leier1 = |jaar_leier1 = |titel_verteenwoordiger = |verteenwoordiger1 = |jaar_verteenwoordiger1= |titel_adjunk = |adjunk = |jaar_adjunk = |stat_jaar1 =1991 |stat_bev1 =2193062 |stat_opp1 = |bev_digtheid1 = |geldeenheid =[[Suid-Afrikaanse Pond]] (1910-1961)<br />[[Suid-Afrikaanse Rand]] (1961-1994) }} Die '''Provinsie van die Oranje-Vrystaat''' ([[Engels]]: ''Province of the Orange Free State'') was een van die vier provinsies van [[Suid-Afrika]] vanaf 1910 tot 1994. Dit is ontbind op 27 April 1994. Die hoofstad van die provinsie was [[Bloemfontein]]. Die voorganger van die provinsie was die [[Oranjerivierkolonie]]. Die [[Bantoestan]]s van [[QwaQwa]] en 'n deel van [[Bophuthatswana]] was in die provinsie geleë. == Distrikte in 1991 == [[File:Orange_Free_State_Districts.png|250px]] Distrikte van die provinsie en bevolking tydens die sensus van 1991.<ref name="RSAdist">{{cite web|title=Census > 1991 > RSA > Variable Description > Person file > District code|url=http://interactive.statssa.gov.za:8282/webview/|publisher=Statistics South Africa - Nesstar WebView|accessdate=18 Augustus 2013|archive-date=19 Junie 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160619202856/http://interactive.statssa.gov.za:8282/webview/|url-status=dead}}</ref> {{div col|colwidth=26em}} * [[Zastron]]: 14,122 * [[Rouxville]]: 11,904 * [[Bethulie]]: 9,333 * [[Smithfield, Vrystaat|Smithfield]]: 7,946 * [[Wepener]]: 12,964 * [[Dewetsdorp]]: 13,521 * [[Reddersburg]]: 6,070 * [[Edenburg]]: 6,968 * [[Trompsburg]]: 5,138 * [[Jagersfontein]]: 6,353 * [[Bloemfontein]]: 300,150 * [[Petrusburg]]: 11,071 * [[Brandfort]]: 23,521 * [[Botshabelo]]: 177,926 * [[Philippolis]]: 7,056 * [[Fauresmith]]: 8,916 * [[Koffiefontein]]: 10,778 * [[Jacobsdal]]: 9,748 * [[Boshof]]: 32,033 * [[Theunissen]]: 38,482 * [[Bultfontein]]: 28,556 * [[Hoopstad]]: 27,934 * [[Wesselsbron]]: 26,494 * [[Odendaalsrus]]: 97,603 * [[Welkom]]: 248,186 * [[Virginia]]: 81,780 * [[Hennenman]]: 25,165 * [[Ventersburg]]: 14,534 * [[Ladybrand]]: 30,532 * [[Excelsior, Vrystaat|Excelsior]]: 18,051 * [[Clocolan]]: 18,542 * [[Marquard]]: 17,217 * [[Winburg]]: 17,765 * [[Senekal]]: 41,551 * [[Ficksburg]]: 36,810 * [[Fouriesburg]]: 16,932 * [[Bethlehem, Vrystaat|Bethlehem]]: 80,921 * [[Lindley, Vrystaat|Lindley]]: 37,664 * [[Reitz]]: 30,712 * [[Harrismith]]: 63,220 * [[Vrede]]: 37,324 * [[Kroonstad]]: 110,963 * [[Bothaville]]: 54,726 * [[Viljoenskroon]]: 59,279 * [[Vredefort]]: 13,518 * [[Koppies]]: 19,723 * [[Parys]]: 48,678 * [[Sasolburg]]: 89,079 * [[Heilbron]]: 40,987 * [[Frankfort]]: 44,617 {{div col end}} == Administrateurs van die Oranje Vrystaat (1910–1994) == * [[Alfred Ernest William Ramsbottom]] (Mei 1910 – Mei 1915) ** [[Christiaan de Wet|Christiaan Rudolf de Wet]] (15 September 1914 – 20 Oktober 1914) (In rebellie) * [[Cornelius Hermanus Wessels]] (Mei 1915 – 2 Maart 1924) (Vanaf 4 Maart 1920, Sir Cornelius Hermanus Wessels) * [[Esaias Reinier Grobler]] (11 Maart 1924 – Maart 1929) * [[Carl Theodorus Muller Wilcocks]] (Maart 1929 – 11 November 1936) * [[Johannes Buys]] (November 1936 – Desember 1936) (waarnemend) * [[Hans van Rensburg|Johannes Frederik Janse van Rensburg]] (Desember 1936 – Desember 1940) * [[Stephanus Philippus Barnard]] (Desember 1940 – Desember 1950) * [[Jacobus Johannes Fouché|Jacobus "Jim" Johannes Fouché]] (1 Januarie 1951 – Desember 1959) * [[Johannes Willem Jacobus Coetzee du Plessis]] (Desember 1959 – Desember 1969) * [[Gabriel François van Lingen Froneman]] (Desember 1969 – 13 Desember 1974) * [[Abraham Cornelis van Wyk]] (14 Desember 1974 – 1979) * [[Cornelius "Nak" van der Merwe]] (1979 – 1980) * [[Louis Johannes Botha]] (November 1980 – Augustus 1991) * [[Louis van der Watt]] (Augustus 1991 – 7 Mei 1994) == Verwysings == {{Verwysings}} [[Kategorie:Vorige provinsies van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Vrystaat]] r9a7a8dfzknygfquds2l596f7hfk2af 2513715 2513538 2022-07-20T10:06:22Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Voormalige land |inheemse_naam = Provinsie van die Oranje-Vrystaat |gewone_lang_naam = Province of the Orange Free State |gewone_naam = Oranje-Vrystaat |kontinent =Afrika |gebied =Suider-Afrika |land =Suid-Afrika |era =[[Unie van Suid-Afrika]] |status =Provinsie |status_teks = |ryk = |bestaanstydperk =1910-1994 |jaar_begin =1910 |jaar_einde =1994 |datum_begin =[[31 Mei]] [[1910]] |datum_einde =[[27 April]] [[1994]] |gebeurtenis_begin =Stigting van die [[Unie van Suid-Afrika]] |gebeurtenis_einde =Einde van [[Apartheid]] |v1 =Oranjerivierkolonie |vlag_v1 =Flag of Orange River Colony.svg |v2 = |vlag_v2 = |v3 = |vlag_v3 = |v4 = |vlag_v4 = |v5 = |vlag_v5 = |n1 =Vrystaat |vlag_n1 =Flag of South Africa.svg |n2 = |vlag_n2 = |n3 = |vlag_n3 = |n4 = |vlag_n4 = |n5 = |vlag_n5 = |beeld_vlag =Flag of the Orange Free State.svg |vlag = Vlag van die Oranje-Vrystaat |beeld_wapen =Coat of arms of the Orange Free State.svg |wapen = Wapen van die Oranje-Vrystaat |beeld_kaart =Map of the provinces of South Africa 1976-1994 with the OFS highlighted.svg |beeld_kaart_byskrif =Ligging van die Oranje-Vrystaat tussen 1976-1994 (die tuislande word nie aangetoon nie) |nasionale_leuse = |nasionale_volkslied = |wetgewer=Oranje-Vrystaat-provinsiale Raad |godsdiens=[[Nederduits Gereformeerde Kerkfamilie]], [[Anglikaanse Kerk]] |hoofstad = [[Bloemfontein]] |breedtegraad_grade =29 |breedtegraad_minute =7 |breedtegraad_NS =S |lengtegraad_grade =26 |lengtegraad_minute =13 |lengtegraad_OW =O |algemene_tale =[[Afrikaans]], [[Nederlands]], [[Engels]] |regeringstipe = |titel_leier = |leier1 = |jaar_leier1 = |titel_verteenwoordiger = |verteenwoordiger1 = |jaar_verteenwoordiger1= |titel_adjunk = |adjunk = |jaar_adjunk = |stat_jaar1 =1991 |stat_bev1 =2193062 |stat_opp1 = |bev_digtheid1 = |geldeenheid =[[Suid-Afrikaanse Pond]] (1910-1961)<br />[[Suid-Afrikaanse Rand]] (1961-1994) }} Die '''Provinsie van die Oranje-Vrystaat''' ([[Engels]]: ''Province of the Orange Free State'') was een van die vier provinsies van [[Suid-Afrika]] vanaf 1910 tot 1994. Dit is ontbind op 27 April 1994. Die hoofstad van die provinsie was [[Bloemfontein]]. Die voorganger van die provinsie was die [[Oranjerivierkolonie]]. Die [[Bantoestan]]s van [[QwaQwa]] en 'n deel van [[Bophuthatswana]] was in die provinsie geleë. == Distrikte in 1991 == [[Lêer:Orange_Free_State_Districts.png|250px]] Distrikte van die provinsie en bevolking tydens die sensus van 1991.<ref name="RSAdist">{{cite web|title=Census > 1991 > RSA > Variable Description > Person file > District code|url=http://interactive.statssa.gov.za:8282/webview/|publisher=Statistics South Africa - Nesstar WebView|accessdate=18 Augustus 2013|archive-date=19 Junie 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160619202856/http://interactive.statssa.gov.za:8282/webview/|url-status=dead}}</ref> {{div col|colwidth=26em}} * [[Zastron]]: 14,122 * [[Rouxville]]: 11,904 * [[Bethulie]]: 9,333 * [[Smithfield, Vrystaat|Smithfield]]: 7,946 * [[Wepener]]: 12,964 * [[Dewetsdorp]]: 13,521 * [[Reddersburg]]: 6,070 * [[Edenburg]]: 6,968 * [[Trompsburg]]: 5,138 * [[Jagersfontein]]: 6,353 * [[Bloemfontein]]: 300,150 * [[Petrusburg]]: 11,071 * [[Brandfort]]: 23,521 * [[Botshabelo]]: 177,926 * [[Philippolis]]: 7,056 * [[Fauresmith]]: 8,916 * [[Koffiefontein]]: 10,778 * [[Jacobsdal]]: 9,748 * [[Boshof]]: 32,033 * [[Theunissen]]: 38,482 * [[Bultfontein]]: 28,556 * [[Hoopstad]]: 27,934 * [[Wesselsbron]]: 26,494 * [[Odendaalsrus]]: 97,603 * [[Welkom]]: 248,186 * [[Virginia]]: 81,780 * [[Hennenman]]: 25,165 * [[Ventersburg]]: 14,534 * [[Ladybrand]]: 30,532 * [[Excelsior, Vrystaat|Excelsior]]: 18,051 * [[Clocolan]]: 18,542 * [[Marquard]]: 17,217 * [[Winburg]]: 17,765 * [[Senekal]]: 41,551 * [[Ficksburg]]: 36,810 * [[Fouriesburg]]: 16,932 * [[Bethlehem, Vrystaat|Bethlehem]]: 80,921 * [[Lindley, Vrystaat|Lindley]]: 37,664 * [[Reitz]]: 30,712 * [[Harrismith]]: 63,220 * [[Vrede]]: 37,324 * [[Kroonstad]]: 110,963 * [[Bothaville]]: 54,726 * [[Viljoenskroon]]: 59,279 * [[Vredefort]]: 13,518 * [[Koppies]]: 19,723 * [[Parys]]: 48,678 * [[Sasolburg]]: 89,079 * [[Heilbron]]: 40,987 * [[Frankfort]]: 44,617 {{div col end}} == Administrateurs van die Oranje Vrystaat (1910–1994) == * [[Alfred Ernest William Ramsbottom]] (Mei 1910 – Mei 1915) ** [[Christiaan de Wet|Christiaan Rudolf de Wet]] (15 September 1914 – 20 Oktober 1914) (In rebellie) * [[Cornelius Hermanus Wessels]] (Mei 1915 – 2 Maart 1924) (Vanaf 4 Maart 1920, Sir Cornelius Hermanus Wessels) * [[Esaias Reinier Grobler]] (11 Maart 1924 – Maart 1929) * [[Carl Theodorus Muller Wilcocks]] (Maart 1929 – 11 November 1936) * [[Johannes Buys]] (November 1936 – Desember 1936) (waarnemend) * [[Hans van Rensburg|Johannes Frederik Janse van Rensburg]] (Desember 1936 – Desember 1940) * [[Stephanus Philippus Barnard]] (Desember 1940 – Desember 1950) * [[Jacobus Johannes Fouché|Jacobus "Jim" Johannes Fouché]] (1 Januarie 1951 – Desember 1959) * [[Johannes Willem Jacobus Coetzee du Plessis]] (Desember 1959 – Desember 1969) * [[Gabriel François van Lingen Froneman]] (Desember 1969 – 13 Desember 1974) * [[Abraham Cornelis van Wyk]] (14 Desember 1974 – 1979) * [[Cornelius "Nak" van der Merwe]] (1979 – 1980) * [[Louis Johannes Botha]] (November 1980 – Augustus 1991) * [[Louis van der Watt]] (Augustus 1991 – 7 Mei 1994) == Verwysings == {{Verwysings}} {{Normdata}} [[Kategorie:Vorige provinsies van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Vrystaat]] rpqsfgaugvwym18g0c9mxkzrj9o6wrz 0 99222 2513522 2478593 2022-07-19T13:09:17Z 2A01:CB06:A060:2B79:D0FF:B107:8E6B:EEE3 Sorbonne wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Wetenskaplike | naam = Pierre Curie | beeld = Pierre Curie by Dujardin c1906.jpg | breedte = 220 | beeldbeskrywing = <!-- Vir oormuis-info/ vir siggestremdes; sonder wiki-sintaks --> | beeldonderskrif = Pierre Curie, ca. 1906 | geboortenaam = | geboortedatum = [[15 Mei]] [[1859]] | geboorteplek = [[Parys]], [[Frankryk]] | sterftedatum = {{SDEO|1859|5|15|1906|4|19}} | sterfteplek = Parys, Frankryk | plek van graf = | blyplek = {{vlagland|Frankryk}} | burgerskap = | nasionaliteit = | vakgebied = [[Chemie]], [[fisika]] | werkplek = | alma mater = [[Sorbonne]] | doktorale promotor = Gabriel Lippmann | akademiese adviseurs = | doktorale studente = Paul Langevin<br />André-Louis Debierne<br />Marguerite Catherine Perey | ander studente = | bekend vir = [[Radioaktiwiteit]]<br />Curie se wet | beïnvloed deur = | invloed op = | toekennings = [[Davy-medalje]] (1903)<br />[[Nobelprys vir fisika]] (1903)<br />Matteucci-medalje (1904)<br />Elliott Cresson-medalje (1909) | handtekening = Pierre Curie signature.svg | webblad = | voetnotas = }} '''Pierre Curie''' ([[15 Mei]] [[1859]] – [[19 April]] [[1906]]) was 'n Franse fisikus en die eggenote van [[Marie Curie]]. Hy het aan die [[Sorbonne]] studeer en word professor in Algemene Fisika aan die ''École de Physique et de Chimie'' in 1895. Later beklee hy dieselfde pos aan die Sorbonne in 1904. Sy eerste navorsingswerk het gegaan oor magnetisme in kristalle. Saam met sy broer Paul-Jean Curie ondersoek hulle piësoëlektrisiteit in kristalle in 1880. Sy werk oor magnetiseerbaarheid lei tot ''Curie se Wet'' terwyl ''Curie se Punt'' die kritiese temperatuurpunt is waar magnetisme skielik verdwyn. Pierre Curie ontvang in 1903, saam met [[Henri Becquerel]] en sy eggenote Marie, die [[Nobelprys vir fisika]].<ref>{{cite web |title=The Nobel Prize in Physics 1903 |publisher=Nobelprize.org |url=https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1903/index.html |access-date=8 Oktober 2017 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20180623010330/https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1903/index.html |archive-date=23 Junie 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Hy sterf in 'n ongeluk toe 'n perdekar oor hom ry in [[Parys]] op 19 April 1906. Pierre en sy vrou het twee dogters gehad: [[Ève Curie|Ève]] en [[Irène Joliot-Curie|Irène]]. == Kyk ook == *[[Nobelsiekte]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bron == * ''Collier's Encyclopedia'', Crowell-Collier Educational Corporation, Volume 7, Bladsy 566. == Eksterne skakels == * {{Commonskat-inlyn|Pierre Curie}} {{Nobelprys vir Fisika}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Curie, Pierre}} [[Kategorie:Franse akademici]] [[Kategorie:Franse chemici]] [[Kategorie:Franse fisici]] [[Kategorie:Kernfisici]] [[Kategorie:Nobelprys vir Fisika wenners]] [[Kategorie:Geboortes in 1859]] [[Kategorie:Sterftes in 1906]] ohvpdmwulbmgfx46v43ebahvv0rido7 0 99239 2513526 2289434 2022-07-19T13:11:01Z 2A01:CB06:A060:2B79:D0FF:B107:8E6B:EEE3 Sorbonne wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Wetenskaplike | naam = Irène Joliot-Curie | beeld = Irène Joliot-Curie Harcourt.jpg | breedte = 220 | beeldbeskrywing = <!-- Vir oormuis-info/ vir siggestremdes; sonder wiki-sintaks --> | beeldonderskrif = | geboortenaam = | geboortedatum = [[12 September]] [[1897]] | geboorteplek = [[Parys]], [[Frankryk]] | sterftedatum = {{SDEO|1897|9|12|1956|3|17}} | sterfteplek = Parys, Frankryk | plek van graf = | blyplek = {{vlagland|Frankryk}} | burgerskap = | nasionaliteit = | vakgebied = [[Chemie]], [[Fisika]] | werkplek = | alma mater = [[Sorbonne]] | doktorale promotor = | akademiese adviseurs = Paul Langevin | doktorale studente = haar kinders | ander studente = | bekend vir = | beïnvloed deur = | invloed op = | toekennings = [[Nobelprys vir Chemie]] (1935) | handtekening = | webblad = | voetnotas = }} '''Irène Joliot-Curie''' ([[12 September]] [[1897]] – [[17 Maart]] [[1956]]) was 'n Franse fisikus en die dogter van [[Pierre Curie|Pierre]] en [[Marie Curie]]. Sy het ook gestudeer aan die [[Sorbonne]] en het gewerk as 'n verpleegster tydens die [[Eerste Wêreldoorlog]]. Sy het haar eerste wetenskaplike werk gepubliseer in 1921. Sy het aan die Radium Instituut van die Universiteit van [[Parys]] gewerk waar sy haar man Jean Frédéric Joliot ontmoet het. Hulle is in 1926 getroud. Hulle werk oor [[radioaktiwiteit]] wen vir hulle die [[Nobelprys vir Chemie]] in 1935.<ref>{{cite web |title=The Nobel Prize in Chemistry 1935 |publisher=Nobelprize.org |url=https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1935/index.html |access-date=8 Oktober 2017 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20180708045124/https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1935/index.html |archive-date=8 Julie 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> In 1936 het Joliot-Curie as 'n assistent sekretaresse gewerk in die wetenskaplike navorings eenheid van die kabinet van Léon Blum maar bedank daarna om op haar navorsingswerk te konsentreer. Sy sukkel tydens die [[Tweede Wêreldoorlog]] en word geforseer om na [[Switserland]] te ontsnap vroeg in 1944. Sy moes uit die Franse Atoom Energie Kommissie bedank in 1951 as gevolg van haar man se kommunistiese aktiwiteite. Sy sterf in Parys op 17 Maart 1956. Haar suster was [[Ève Curie]]. == Verwysings == {{Verwysings}} == Bron == * ''Collier's Encyclopedia'', Crowell-Collier Educational Corporation, Volume 13, Bladsy 620. == Eksterne skakels == {{Commons-kategorie inlyn}} {{Saadjie}} {{Nobelprys vir Chemie}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Joliot-Curie, Irene}} [[Kategorie:Franse chemici]] [[Kategorie:Franse fisici]] [[Kategorie:Nobelprys vir Chemie wenners]] [[Kategorie:Geboortes in 1897]] [[Kategorie:Sterftes in 1956]] d28gzk9p32p2j6tasf63ogur1bki9wt 0 101062 2513492 2470938 2022-07-19T12:05:27Z JMK 649 taalsorg wikitext text/x-wiki 'n '''Vreemde taal''' verwys na 'n [[taal]] wat nie 'n spreker se [[moedertaal]] is nie, en vreemdtalige woordeboeke is hulpmiddels wat mense reg oor die wêreld in staat stel om mekaar te verstaan en tale grondig te verken. Dit word gevolglik aanvaar dat die skryf en publikasie van meer Groot Woordeboeke in Afrikaans die belangstelling en vaardigheid daarin reg oor die wêreld sal aanwakker en bevorder. == Agtergrond == Vreemdtalige woordeboeke het beperk gebly tot Engels, 'n internasionale en ampstaal, sekere nabye Afrikatale en plaaslike strategiese tale. Kleiner tale soos Ndebele en Swati is afgeskeep, maar Namibiese tale soos Otjiherero en Ndongo wat tydens die Grensoorlog benodig is, asook Fanakalo wat by die myne gebruik is, het aandag ontvang. Hierdie Afrikataalwoordeboeke het intussen verouderd geraak en wag sedert die aanvang van die nuwe millennium op hersiening. Die uitsondering in hierdie opsig is die Khoekhoegowab-glossarium wat in die jaar 2010 in Namibië verskyn het. Die Duits-Afrikaanse woordeboeke bestaan wel sedert 1925 en het baie verder gevorder as die Frans-Afrikaanse woorde boek van 1950 wat slegs één uitgawe beleef het. Die Duitse woordeboek het ook die Latynse (1939–1972) en Portugese (1975) woordeboeke oorleef. Tog het navorsing tussen die Duitse en Afrikaanse taal in 1983 by sy agtste uitgawe so te sê tot stilstand gekom. Pharos het hierdie ou Duitse woordeboeke sedert 2004 slegs op aanvraag laat herdruk, sonder enige hersiening. Solé Pienaar het in 2006 'n [http://scholar.sun.ac.za/handle/10019.1/2076 verhandeling] geskryf as pleidooi om hierdie woordeboek grondig hersien te kry. Sedert die aanvang van 1990 het die eksperimentering met nuwe vreemdtalige woordeboeke meestal beperk gebly tot [[Japannees]] (van 1986 tot einde 2001). Met die afskaffing van die politieke (en akademiese) sanksies het die Nederlanders en Belge van hul kant ook meer woordeboeke begin publiseer waarin Afrikaans en Nederlands geamalgameer is, soos ''[[Groot Woordeboek Afrikaans en Nederlands|Pharos Groot woordeboek: Afrikaans en Nederlands]]''. Leksikografiese potensiaal word wel in die Russiese taal gesien. Soos by die Afrikaans-Japannese woordeboekie, kom belangstelling meestal uit buitelandse oorde. Svetlana Leshchenko, maar ook Ewgeny Artemof, stel albei in Afrikaans belang. Van die netelige punte waarom vreemdetalige woordeboeke met huiwering aangepak word, is: * Dat dikwels geredeneer word dat mens slegs voldoende kernwoordeskat moet opbou om 'n vreemdtalige ''verklarende'' woordeboek te verstaan ten einde daardie taal te bemeester. By vertaling moet mens egter "albei" tale op 'n voldoende en gelyke vlak vaardig wees om die teks van die een so noukeurig as moontlik in die ander te vertaal – 'n vertalende woordeboek in Afrikaans is dus wel noodsaaklik. * Slegs by uitsondering word fonetiese skrif naas die lemma gebruik, selfs wanneer 'n [http://dspace.nwu.ac.za/bitstream/handle/10394/9486/Uitspraakwoordeboek%20van%20Afrikaans.pdf?sequence=1 verouderde uitspraakwoordeboek] beskikbaar is. Sonder die uitspraaknotering bly Afrikaans slegs 'n "leestaal" en nié 'n praattaal nie, en die taalleerder kan hom dan maklik aan [[letteruitspraak]] skuldig maak. Vir besuiniging van bladruimte word spreekwoorde en frases ook net by uitsondering ingesluit. * Dikwels is 'n uitvoerige Engelse vertalende woordeboek (met fonetiese transkripsie) van 'n betrokke vreemde taal vryelik op die Suid-Afrikaanse mark beskikbaar. Duitse of Nederlandse vertalende woordeboeke van ander vreemde tale (indien dit wel bekom kan word) word ook dikwels gebruik om die oerteks beter in Afrikaans oor te sit (byvoorbeeld werke uit [[Frans]]). Sodoende word 'n Afrikaans-vreemdetaalwoordeboek dikwels as oorbodig beskou. Volgens G.P. Kirsten: ''My Russiese studies het in die geheel swaar geleun op Russies-Engels of Russies-Duitse woordeboeke, en ek het eintlik nooit die afwesigheid van 'n Afrikaans-Russiese woordeboek as 'n gemis gevoel nie.''<ref name="Kirsten">[http://archive.is/3QurP Kirsten, G.P. 1994. Woordeboek 'n liefdeswerk. ''Die Burger'', 08 Maart:8]</ref> * Ewe dikwels word aangevoer dat daar nie genoeg tweetalige akademici of proeflesers is wat voldoende bekwaam is om 'n vreemdetaalwoordeboek te assesseer nie. Uit Afrikaanse oorde word dan wag gemaak op 'n Afrikaans-kundige "van buite". In die geval van Joy H. Wagner se eerste Afrikaans-Russiese Woordeboek, kon sy byvoorbeeld nie 'n Russiese proefleser opspoor wat ook Afrikaans magtig is nie.<ref name="Elfra">[http://archive.is/FfO3a Erasmus, Elfra. 1994. Afrikaans-Russiese woordeboek verskyn. Beeld, 10 Januarie:10]</ref> Dit is naamlik 'n sirkelredenasie, omdat iemand in Rusland weer sal sukkel om 'n Afrikaanssprekende persoon ('n veel kleiner bevolking) te vind wat Russies op moedertaalvlak magtig is. * Uitgewerye is dikwels huiwerig om 'n Afrikaans-vreemdtalige woordeboek te druk omdat dit 'n geldelike risiko inhou indien die markaanvraag nie voldoende sou wees nie. * Meestal is die (ingevoerde) Engelse vertaling van sowel internasionale fiksie as niefiksie in vreemde tale vryelik in die mark en in biblioteke beskikbaar. Omrede die meeste Afrikaanssprekendes die Engelse taal magtig is, word daar minder moeite gedoen om uit die bronteks self te vertaal. As voorbeeld sou 'n Afrikaanse leser makliker [[Jo Nesbø]] se werke in Engels lees as in Noors, waarvan die eksemplaar eerstens duurder, en tweedens moeiliker bekombaar is. Al lees die Afrikaanssprekende bv. ''The Leopard'' (oorspronklik: ''Panserhjerte''), is dit geen waarborg dat die leser belang sou stel om Noors te lees of leer lees nie. : Omgekeerd kan dieselfde weer geld by bekende Afrikaanse werke, soos dié van die spanningverhaalskrywer Deon Meyer, wat reeds via die Engelse vertaling in ander vreemde doeltale vertaal is. Meyer se spanningromans was teen 2014 reeds in 27 tale vertaal. Meyer se boeke vaar die beste in Frankryk, waar 'n oplaag van ''Kobra'' van omtrent 50&nbsp;000 vir die eerste druk beplan is. Maar, stel die ''Taalgenoot'': "Die enigste ander tale waar die vertalings regstreeks uit Afrikaans is, is [[Duits]], [[Noorweegs]], en [[Nederlands]]". Die doeltale is dikwels binne "volkslande" geleë wat doelbewus die invoer van Engelse werke op die openbare mark verlangsaam om die eie taal te bevorder. Nietemin kan bronteksgetrouheid juis 'n groter aanvraag na Afrikaans-vreemdtalige woordeboeke stimuleer. Daar is byvoorbeeld foute begaan met die Franse vertaling van die Engelse uitgawe van Breyten Breytenbach se 'Die Man met die Kop' uit die oorspronklik Afrikaanse bundel ''Mouroir''. ''Ou gabba'' is as ''china'' in Engels vertaal, wat dan in Frans letterlik as ''porcelaine'' oorgesit is.<ref>Meiring, E. 1988. Breyten in Frans. ''Tydskrif vir letterkunde'', 24(4):68</ref> Selfs in vertalings uit Afrikaans in Nederlands glip daar gereeld vertaalfoute in. So skryf Martie Preller ''Ons het baie in bome geklim'', '''groot [[steeleik|akkerbome]]''', ''perskebome en appelkoosbome'', wat vertaal word: ''We klommen veel in bomen''. '''Grote bomen op het veld''', ''perzikbomen en abrikozenbomen''.<ref>[https://books.google.co.za/books?id=d-orAsgEybkC&pg=PA168&dq=%22martie+preller%22&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%22martie%20preller%22&f=false Wat is familie, p. 168]</ref> Die "akker" (vergelyk die Engels ''acorn'', verouderde Nederlands ''aker'', Platduits ''ecker'', maar ook die Gotiese "[http://www.wulfila.be/gothic/browse/search/?find=akran&mode=5 akran]" (vrug[te])) is verwar met 'n landoppervlak; die korrekte vertaling sou wees ''grote eiken'' of ''grote eikenbomen''. : Tans, weens die tekort aan goeie tweetalige woordeboeke, wend die publiek hul na groter tale waarin die romans reeds verskyn, of reeds in vertaal is deur vertalers wat aan hulle goed bekend is, byvoorbeeld Engels. : ''Agaat'' (deur Marlene van Niekerk) se verkope in Swede was hoër as in Suid-Afrika (30&nbsp;000 Sweedse eksemplare sedert 2012–2014; teenoor 14&nbsp;000 Afrikaanse eksemplare sedert 2004–2014), wat wel toon dat vertalings uit Afrikaans finansiële sukses kan beleef. In Suid-Afrika vaar die verkope van vertalings van die Afrikaanse romans egter sleg. Wat niefiksie betref, word by NB-uitgewers selde uit Afrikaans vir die oorsese mark vertaal.<ref>Groenewald, A. 2014. 'n Vertaalstorie. ''Taalgenoot'' (Someruitgawe), p. 62-65</ref> : Die teendeel is egter ook waar: [[Nicol Stassen]] en Melt Myburgh meen albei dat die skrywe van 'n boek in Engels met die oog op die buitelandse mark, nie baie geld of sukses waarborg nie. Melt Myburgh van ''Penguin Random House'' voer aan dat hulle dikwels 'n niefiksietitel tegelyk in Engels en Afrikaans publiseer, maar dat die Engelse uitgawe relatief selde 'n tuiste in die buitelandse mark vind, omdat die smake van lesers in die onderskeie markte so dramaties verskil. Volgens Myburgh begaan skrywers en uitgewers maklik die fout om te aanvaar dat hul Engelse boeke die buitelandse mark sal inpalm, terwyl dit nie met die praktyk strook nie. Een sprekende voorbeeld is Carol Campbell se ''My Children Have Faces'' (2013), uitgegee deur ''Umuzi'', wat ook as ''Karretjiemense'' (2013) verskyn het. Volgens Campbell self is daar teen einde-2015 slegs sowat 800 eksemplare van ''My Children Have Faces'' in die oorspronklike Engels verkoop, terwyl oor dieselfde tydperk 12&nbsp;000 Afrikaans-vertaalde kopieë van die hand gesit is. Volgens Nicol Stassen, uitgewershoof van ''Protea Boeke'', gaan vertalings ook dikwels gepaard met ander faktore soos gehalte, bekendheid van die boek, leserssmaak, die kwessies en vraagstukke waarmee lesers hulself kan identifiseer of die bekendheid van die skrywer (en vertaler), benewens die getal tale waarin die boek reeds vertaal is.<ref>Malan. M. 2016. Boekeblad: Tendens. ''DeKat'', Maart/April-uitgawe: bl. 78.</ref> == Tale == Hierdie lys van gedrukte vertalende [[woordeboek]]e kan deur die [[Afrikaans]]sprekende gebruik word om 'n vreemde taal aan te leer, maar ook ''vice versa''. Reisgidse, asook vertalende kinderwoordeboeke en vakwoordeboeke is nie by hierdie lys ingesluit nie. Hierdie "katalogus" mag van nut wees om: (i) ou of gevestigde werke op te spoor wat hersien of uitgebrei moet word;<br /> (ii) moontlike leemtes in die beskikbaarheid van twee- of veeltalige woordeboeke uit te lig, en <br /> (iii) om geskikte woordeboeke te keur wat die aanleer van 'n vreemde taal mees doeltreffend sal fasiliteer. === Duits === * ''[http://www.dbnl.org/titels/titel.php?id=hoog149prak01 Praktisches Lehrbuch der kapholländischen Sprache (Burensprache): Sprachlehre, Gespräche, Lesestücke und Wörterbuch]'' – Nicolaas Marais Hoogenhout – 1904. * ''Woordeboek / Wörterbuch: Afrikaans-Duits, Deutsch-Afrikaans'' – eers Hendrik Abraham Steyn, Hans Georg Schulze en Hugo Gutsche, later Hans Georg Schulze en Georg Paul Johannes Trümpelmann (1957), en later Georg Paul Johannes Trümpelmann & E. Erbe – 1925 (1971, 1983, 2004 (eerste sagtebanduitgawe), as ''Deutsch – Afrikaans großes Wörterbuch'' herdruk deur VVB Laufersweiler Verlag in Duitsland, 29 Julie 2015). * ''[ftp://ftp.puk.ac.za/outgoing/Library/2017-05-24/Drietalige%20idioomboek%20in%20Afrikaans,%20Engels,%20Duits.pdf Drietalige idioomboek in Afrikaans, Engels, Duits.]{{Dooie skakel|date=Desember 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}'' – Daniël Brand – 1936. * ''Juta se Afrikaans-Duitse en Duits-Afrikaanse woordeboek'' – F C Boehm; Josephine Boehm (1939), later W.H.C. Hellberg (1958). * ''Skoolwoordeboek: Duits-Afrikaans, Afrikaans-Duits'' – Otfried Rode, M. Rode, T.J. Schulz. (1938; 2de hers. uitg. - 1949; 3de hers. uitg. - 1963; 4de hersiene uitg. - 1968; 5de hers. uitg. - 1980; 5de hers. uitg. derde druk – Jan. 1983) * ''Schulwörterbuch: Deutsch-Afrikaans, Afrikaans-Deutsch / Skoolwoordeboek: Duits-Afrikaans, Afrikaans-Duits'' – Hugo Gutsche & P.A. Brandt – 1950. * ''Schulwörterbuch: Deutsch-Afrikaans, Afrikaans-Duits'' – P.A. Brandt, J.A.E. Leue – 1951 (1961, 1965, 1973). === Engels === [[Lêer:Tweetalige skoolwoordeboek.jpg|duimnael|regs|''Tweetalige skoolwoordeboek: Afrikaans-Engels, Engels-Afrikaans'' deur [[Daniël Brink Bosman]] en [[Izak Wilhelmus van der Merwe]] (Boerneef), vierde hersiene druk, [[1944]].]] * ''[http://www.dbnl.org/tekst/toit001patr01_01/toit001patr01_01.pdf Patriot-woordeboek]'' – [[S.J. du Toit]] – [[1902]] ([[1904]]). * ''[http://www.dbnl.org/arch/oord002engl01_01/pag/oord002engl01_01.pdf An English-Cape Dutch vocabulary for the use of Englishmen]'' – Joan Frederik van Oordt – 1902. * ''Tweetalige skoolwoordeboek: Afrikaans-Engels, Engels-Afrikaans'' – [[Daniël Brink Bosman]]; [[Izak Wilhelmus van der Merwe]] – [[1942]]? ([[1944]]; [[1946]]<ref>http://www.worldcat.org/title/tweetalige-skoolwoordeboek/oclc/990439129</ref>) * ''Groot woordeboek: Afrikaans-Engels, Engels-Afrikaans''. – Matthys Stefanus Benjamin Kritzinger; later ook U.J. Cronje, Pieter Cornelis Schoonees – [[1954]] ([[1972]], [[1981]], [[1986]], [[1988]]) * ''Tweetalige woordeboek: Afrikaans-Engels, Engels-Afrikaans'' (aanvanklik in twee afsonderlike boekdele uitgegee). – Daniel Brink Bosman; Ludwig Wybren Hiemstra; Izak Wilhelmus van der Merwe; later ook Johan Jacobus Spies en P.A. Joubert – [[1964]] ([[1969]]; [[1977]]; [[1980]]; [[1982]]; [[1984]]; [[1992]]; [[1995]]; [[1998]]; [[1999]]). * ''Afrikaans-Engelse woordeboek / English-Afrikaans dictionary'' – Reader's Digest – [[1987]] (1999). * ''Juta se Afrikaans-Engelse woordeboek: beginners'' – R.B. Volsteedt; Henri Snijders; Peter Grobbelaar – [[1988]]. * ''Pharos Groot Woordeboek / Major Dictionary: Afrikaans-Engels, English-Afrikaans'' – Louis Cornelius Eksteen. (Veertiende uitgawe van die ''Groot Woordeboek'') – 1997. * ''Pharos Klein woordeboek: Afrikaans-Engels, English-Afrikaans''. Louis Cornelius Eksteen. – 1997. * ''Pharos Afrikaans-Engels, English-Afrikaans woordeboek/dictionary'' – [[2005]] ([[2010]]) * ''Pharos Tweetalige skoolwoordeboek: Afrikaans-Engels, Engels-Afrikaans'' – Daniel Brink Bosman; Algernon Strange Valentine Barnes; Izak Wilhelmus van der Merwe. – [[2008]]. * ''Oxford Afrikaans-Engels English-Afrikaans Skoolwoordeboek School Dictionary'' – 2008. * ''Pharos tweetalige skoolwoordeboek = Pharos bilingual school dictionary'' – Charlene Verster – Pharos – [[2012]] tot [[2013]] hers. druk * ''Afrikaans-English, English-Afrikaans Dictionary: With over 28,000 entries'' – Alet Kruger & Penny Grearson – Geddes and Grosset: [[16 September]] [[2014]] === Fanakalo === * ''Woordeboek Afrikaans – Fanakalo. Dictionary: English – Fanakalo. Lo buk ka lo izwi: Fanakalo – Sibulu – Singis'' – [[Yskor]] – 1966. * ''Mynerswoordeboek: English-Fanakalo: Afrikaans-Fanakalo'' – Kamer van Mynwese – 1972. === Frans === [[Lêer:FransAfrikaansewoordeboek1950.jpg|duimnael|Die enigste gedrukte Afrikaans-Franse woordeboek (1950) het slegs een druk beleef.]] * ''Afrikaans-Frans, Frans-Afrikaans Woordeboek'' – B. Strelen met die medewerking van H.L. Gonin – 1950.<ref>Inskip, Donald P. 1951. Resensie: Strelen, B. en H. L. Gonin: "Afrikaans-Frans en Frans-Afrikaans Woordeboek". In: ''Ons eie boek'' XVII(2):30-31: ''The appearance of an Afrikaans-French and French-Afrikaans dictionary is a noteworthy event in South African cultural development. The way to understanding of the great French literary heritage will no longer lie exclusively through a third tongue, as has necessarily been the case hitherto; and we may hope also that direct contact with Afrikaans from the French side may lead to profitable exchanges and increased interest in South African affairs.'' ''The "Woordeboek" of Strelen and Gonin, is attractive in format and handy in use. On the whole the selection of words for inclusion is judicious and the range of meanings considerable: there can be no doubt that the dictionary fills a gap and will render good service. The concise grouping of words of common stem under one head is ably done and saves useful space. Having said this, one must add that the absence of any indication of pronunciation of either language is a grave defect, which must to some extent prevent the Dictionary from taking its rightful place with students. Whereas the Oxford Concise French Dictionary and the small Harrap find space for phonetic transcription (the Oxford Dictionary even manages to include etymologies in succinct form), this new arrival gives no guidance other than the asterisk before French aspirate "H".'' ''We can well believe that limitations of space pressed severely on the authors, but a more vigorous pruning of the vocabulary and the use of smaller type for certain secondary information might have left room for phonetic indication of pronunciation, and for more examples of common usage and constructions. For instance, the very uncommon ''acmé'' (included as well as the usual ''apogée'') could well be sacrificed, as could probably such words as ''pontifical'' and ''filigrane''.'' ''All in all, however, we must welcome the hard work and enthusiasm which have gone to the making of this Dictionary and hope that the authors and the publishers will reap their due reward for enterprise and pioneering.''</ref> === (Nieu-)Grieks === * ''Grieks-Afrikaanse Woordeboek'' – Philip Nicolaides – 1964 (eerste keer gedruk in 2017)<ref>Nienaber, P.J. 1968. ''Wat doen die Akademie?'' Kaapstad: Nasionale Boekhandel, p. 61: ''Grieks-Afrikaanse Woordeboek'' en ''Grammatika van die Afrikaanse Taal'' (1964)<br /> Dié boeke, uitgegee onder beskerming van die S.A. Akademie, is 'n groot prestasie vir sowel die Griekse as die Afrikaanse taal. Albei werke is gekontroleer en goedgekeur deur die Taalkommissie van die S.A. Akademie. Dr. Philip Nicolaides, opsteller van albei werke, is verbonde aan die [[Universiteit van die Witwatersrand|Universiteit van Witwatersrand]]. Die boeke sal Griekssprekende skoliere, burgers, en veral immigrante in staat stel om die grondbeginsels van Afrikaans onder die knie te kry, en hulle makliker by die Afrikaanse kultuurlewe inskakel.</ref><ref>Wel vir die eerste maal gedruk in ''Die verhaal van die Griekse taal oor 35 eeue heen'' (28 April 2017) deur Gerrit van Wyk Kruger, soos gestel word: "Vir sy bespreking van veral die semantiek van Moderne Grieks gebruik die skrywer hier vir die eerste keer dr. Philip Nicolaides se uitvoerige Grieks-Afrikaanse Woordeboek van 843 foliogrootte bladsye. Dis teen die middel van die vorige eeu opgestel, maar is nooit gepubliseer nie." </ref> === Hebreeus === * ''Hebreeus-Afrikaanse woordelys: die 806 woorde wat die meeste in die Ou Testament voorkom, in groepe ingedeel volgens frekwensie'' – Walter Theophilus Claassen – 1985. * ''Van ALEF tot TAW: basiese woordelys Hebreeus-Afrikaans'' – Jan H. Kroeze – 1993. === Japannees === * 'n Gepubliseerde Afrikaans-Japannese Woordelys van 1&nbsp;500 lemmas ( アフリカーンス語基礎1500語 ) – Takashi Sakurai (ook soms geskryf: Takasji Sakoerai) – ca. 1986.<ref>[http://archive.is/4S9sw ''Die Burger''. 1996. Japannees besig met woordeboek. 13 November:14]</ref> * アフリカーンス語基礎語彙集 (ander titel: ''Kernwoordelys vir gebruik by 'n inleidingskursus in Afrikaans'') – Ernst Kotzé, Takashi Sakurai – 2000. * ''Afrikaans-Japannese woordeboek: met Engelse vertalings (アフリカーンス語・日本語基礎語辞典 Afurikānsugo Nihongo kisogo jiten)'' – Ernst Kotzé, Takashi Sakurai – 2001.<ref>[http://archive.is/Git3R ''Beeld''. 2000. Professor in Afrikaans na Japan oor woordeboek. 26 April:9]</ref><ref>[http://archive.is/6omKS Strydom, Linda. 2001. Japannees 'bied sakelui voorsprong'. ''Die Burger'', 09 Junie:4]</ref> === (Regs)Latyn === [[Lêer:LatynAfrikaansWoordeboek1975.JPG|regs|duimnael]] * ''Woordeboek: Afrikaans-Latyn'' – Ferdinand Postma – 1937. * ''Beknopte woordeboek: Latyn-Afrikaans'' – Ferdinand Postma – 1939 (1967, 1972). * ''Drietalige regswoordeboek: Engels-Afrikaans, Latyn-Afrikaans-Engels, Afrikaans-Engels'' – Victor Gustav Hiemstra ; Henri Louis Gonin – 1981 (1986, 1992) * ''Lexis Latina: Latynse Kernwoordeskat / Basic Latin Vocabulary'' – F. Smuts, S.M. Bruwer, A.V. van Stekelenburg – 1985. * ''Lexicon Latyn-Afrikaans: Institutionum Gai et Institutionum Justiniani'' – H L Gonin; W J G Lubbe – 1987. * ''Drietalige studente regsleksikon: Afrikaans – Engels, Engels – Afrikaans, Latyn – Afrikaans – Engels = Trilingual student law lexicon: Afrikaans – English, English – Afrikaans, Latin – English – Afrikaans'' – Etienne Labuschagne – 2004. * ''Regsterminologie: straf-, strafproses- en bewysreg'' – [Centre for Legal Terminology in African Languages; Juta Law] – 2015. === Nama === ==== Khoekhoegowab ==== * ''Khoekhoegowab-Afrikaans: glossarium / Afrikaans-Khoekhoegowab: mîdi saogub.'' Wilfrid H.G. Haacke, Eliphas Eiseb, Christine Gericke – 2010. === Ndonga === * ''Okambo kiitja (woordeboek): Afrikaans-Oshambo'' – Erkki Laurmaa (Finse Sending) – 1949 (word gekategoriseer as 'Ndonga'). * ''Ndonga, Afrikaans, English: drietalige woordeboek = tri-lingual dictionary = embwiitya pamalaka gatatu'' – Johannes Jurgens Viljoen – 1975. * ''Oshindonga woordeboek / dictionary / embwiitya'' – Johannes Jurgens Viljoen; P Amakali – 1984. === Nederlands === <small>Tot 1961 word Afrikaanse woorde in verskeie Nederlandse woordeboeke opgeneem met die nota ''Zuid-Afrikaans'', bedoelende ''Suid-Afrikaanse Nederlands''</small><ref>''[[Afrikaans hoort by Nederlands]]'', p. 207: "In die plek van die huidige Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal kon ons gehou het by die 'Dikke Van Dale' of amptelik die ''Van Dale'', ''Groot Woordenboek der Nederlandse Taal'' wat tans uit drie boekdele bestaan met 240,000 woorde. Die samestellers van die woordeboek sou waarskynlik sonder probleme, ook nog tipies Afrikaanse woorde daarin kon opneem. Trouens aanvanklik is in dié woordeboek ook Afrikaanse woorde opgeneem, maar is dit sedert die 1961 uitgawe weggelaat."</ref> * ''Beknopt Afrikaans-Nederlands woordenboek'' – H. Bloem; Nederlandsch-Zuidafrikaansche Vereeniging. - 1947. * ''Nederlands – Afrikaanse woordeboek'' – P.C. Paardekooper; Leendert Dekker – 1990. * ''Kramers woordenboek Zuid-Afrikaans-Nederlands, Nederlands-Zuid-Afrikaans'' – Hanny Demeersseman et al. - 2000. * ''Protea Miniwoordeboek Nederlands-Afrikaans / Afrikaans-Nederlands'' – Roy Pheiffer, Fred Pheiffer, Anneli Terre Blanche en Sief Veltkamp-Visser – 30 November 2000 * ''Prisma Woordenboeken: Afrikaans-Nederlands, Nederlands-Afrikaans'' – Hanny Demeersseman et al. - 2009. * ''Van Dale Miniwoordenboek Afrikaans'' – Herman Beyer – 2010 * ''Prisma: Afrikaans-Nederlands, Nederlands-Afrikaans'' – R Pheiffer; Primaredactie – 2010. * ''Prisma miniwoordenboek Afrikaans'' – 2010. * ''[[Groot Woordeboek Afrikaans en Nederlands| Pharos Groot woordeboek: Afrikaans en Nederlands]]'' – Willy Martin – 2011. === Noord-Sotho === * ''Sotho-woordelys: met die Afrikaanse ekwiwalente versamel uit bestaande Sotho-literatuur: behoor by die Handleiding by die aanleer van Transvaal-Sotho (Sepedi)''- Theodor Martin Helmuth Endemann – 1939. * ''Noord-Sotho-Afrikaans, Afrikaans-Noord-Sotho woordelys: met 'n byvoegsel van Sotho-vakterminologie vir gebruik in Bantoeskole'' – N.J. Kotzé – 1957. * ''Klein Noord-Sotho woordeboek'' – D. Ziervogel ; P. C. Mokgokong; A.T. Malepe – 1961 (1969, 1972, 1974, 1988) * ''Noord-Sotho: terminologie en spelreëls = Northern-Sotho: terminology and orthography'' – Departement van Bantoe-Onderwys – 1962. * ''Pukuntšu ye kgolo ya sesotho sa leboa: sesotho sa leboa, seburu/seisimane = Groot Noord-Sotho woordeboek: Noord-Sotho, Afrikaans/Engels'' – D. Ziervogel, P.C. Mokgokong – 1975, 1985. * ''Pukuntsu woordeboek: Noord-Sotho-Afrikaans, Afrikaans-Noord-Sotho'' – T.J. Kriel en E.B. van Wyk ; in samewerking met S.A. Makopo. - 1977, 1983, 1989. * ''Verklarende woordelys, Afrikaans, Engels, Noord-Sotho = Lenanentšu-tlhalosi, Seafrikaans, Seisemane, Sesotho sa Leboa'' – P.J. Joubert – 198?. * ''The concise trilingual pocket dictionary: English, Northern Sotho, Afrikaans'' – G.M.M. Grobler – 1991. * ''Sediba: practical list of words and expressions in Northern Sotho, Northern Sotho-Afrikaans-English, English-Northern Sotho = Sediba: praktiese lys van woorde en uitdrukkings in Noord-Sotho, Noord-Sotho-Afrikaans-Engels, Afrikaans-Noord-Sotho'' – D. P. Lombard – 1992. * ''Shuters nuwe Sepedi woordeboek: Afrikaans-Sepedi (Noord Sotho, Sepedi (Noord Sotho))-Afrikaans'' – D.J. Prinsloo, B.P. Sathekge & E. Kapp – 1997. * ''Woordeboek: Afrikaans-Noord-Sotho'' (ook getiteld: ''Pukuntšu: Seburu-Sesotho sa Lebowa'') – H.H. Gerber – 2000. === Otjiherero === * ''Otjiherero woordeboek = Otjiherero dictionary'' – J.J. Viljoen; T.K. Kamupingene – 1983. === Portugees === * ''Die Portugees-Afrikaanse woordelys en algemene uitdrukkings: Vocabulário Português-Afrikaans e frases gerais.'' J.L. Van Schaik. (26 bladsye) – 1969 * ''[http://uir.unisa.ac.za/handle/10500/19472 Dicionário português-africanse / Portugees-Afrikaanse Woordeboek]''. Unisa. – Peter Haffter, Joaquim Carlos Bento Sabino, S.J. Pretorius ; in samewerking met H. Louw, C.S. van der Pluym – 1975.<ref>[http://collections.nwu.ac.za/dbtw-wpd/images/BATL/taalpraktisyn_1986_30-32.pdf ''Die taalpraktisyn / The language practitioner''. 1986. Afrikaans-Portugese woordeboek word uitgegee. (1):30-32]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> === Russies === * ''Beknopte Afrikaans-Russies, Russies-Afrikaans Woordeboek: ongeveer 22&nbsp;000 woorde'' – Joy H. Wagner<ref>[http://archive.is/gE9Ev Fourie, C. 1992. Dié Rus na SA gelok met eksemplare van Beeld. ''Beeld'', 19 Oktober:12]</ref><ref name="Elfra" /><ref name="Kirsten" /> – 1993. * ''Moderne Russiese-Boere-Woordeboek'' – Svetlana Leshchenko (Swetlana Lesjtjenko) – 1 September 2014. * (''In wording''…) Woordeboek deur Ewgeny Artemof<ref>[http://archive.is/ttORb Nel, C.A. 2014. Taal lok Rus om gids te skryf. ''Beeld'', 27 Augustus: 5]</ref> === San === ==== !Xuhn ==== * ''San dictionary / San-woordeboek / Thahli xanu: San-Afrikaans-English, English-San-Afrikaans, Afrikaans-San-English'' – Ferdie Weich – 1961 (2004)<ref>[http://lexikos.journals.ac.za/pub/article/viewFile/1191/707 {{en}} Resensie in ''Lexikos'']</ref> ==== Žul'hõasi ==== * ''Žul'hõasi fonologie en woordeboek''. J.W. Snyman – 1975. === Suid-Sotho === * Suid-Sotho: terminologie en spelreëls no. 3 = Southern Sotho: terminology and orthography no. 3 – Departement van Bantoe-Onderwys – 1972. * ''Verklarende woordelys: Afrikaans – Engels – Suid-Sotho'' – P.J. Joubert en S.S. Selepe – 19?? * ''Bukantswe ya maleme-pedi: Sesotho-Seafrikanse = Tweetalige woordeboek: Afrikaans-Suid-Sotho'' – Jacobus Albertus du Plessis; J.G. Gildenhuys; J.J. Moiloa – 1974 * ''Skoolwoordeboek: Suid-Sotho-Afrikaans, Afrikaans-Suid-Sotho'' – Christiaan Rabie Kok – 1984. * ''The Concise trilingual pocket dictionary: English, Southern Sotho, Afrikaans'' – R.H. Moeketsi – 1991. === Tsonga === * Tsonga: terminologie en spelreëls / Tsonga: terminology and orthography – Departement van Bantoe-onderwys. * ''Afrikaans-Tsonga woordelys: (inleidende Afrikaans)'' – Switserse Sending in Suid-Afrika – 1970. * ''Verklarende woordelys: Afrikaans-Engels-Tsonga'' – P.J. Joubert en Khazamula Jamey Nkuzana – s.j. === Tswana === * Tswana: terminologie en spelreëls / Tswana: terminology and orthography – Departement van Bantoe-onderwys. * ''Verklarende woordelys, Afrikaans, Engels, Tswana / Lenanephokotlhalosi, Seaforikanse, Sengesimane, Setswana'' – P.J. Joubert & T. S. Metsileng – 1980's. * ''Dikišinare ya Setswana-English-Afrikaans'' / ''Setswana-English-Afrikaans Dictionary'' – J.W. Snyman (redakteur); J.S. Shole, J.C. le Roux (subredakteurs) – 1990. * ''The concise trilingual pocket dictionary: English, Tswana, Afrikaans ; Afrikaans, Tswana, English'' – Jurie Charles le Roux – 1991. * ''Kompakte Setswana woordeboek: Afrikaans-Setswana, Setswana-Afrikaans'' – George Robinson Dent – 1994. === Venda === * ''[http://uir.unisa.ac.za/handle/10500/19465 Drietalige elementêre woordeboek = Trilingual elementary dictionary: Venda, Afrikaans, English]'' (ook getiteld: ''Thalusamaipfi ya nyambotharu yo khwiniswaho: Luvenda, Luvhuru, Luisimane'') – P.J. Wentzel; T.W. Muloiwa – 1976 (Verbeterde uitgawe: 1982). === Xhosa<ref>[http://lexikos.journals.ac.za/pub/article/viewFile/1219/730 IsiXhosaleksikografie: Verlede, hede en toekoms bl.351]</ref> === * ''The Concise Trilingual Dictionary in English, Xhosa, Afrikaans / Die Kort Drietalige Woordeboek in Afrikaans, Xhosa, English'' – Lionel E. Jennings – 1961. * ''Xhosa Dictionary: English–Xhosa–Afrikaans, Xhosa–English–Afrikaans'' – H. Nabe, P. W. Dreyer en G.L. Kakana. - 1976. * ''Woordeboek: Afrikaans-Xhosa, Xhosa-Afrikaans''. - Via Afrika (1964; 1988; 1994); later Pharos (2005) * ''The Greater dictionary of IsiXhosa'' ('n groot driedelige woordeboek met sy-aan-sy lemmas in Xhosa, Engels en Afrikaans) – B. M. Mini; S. L. Tshabe; Herbert Walter Pahl; T. A. Ndungane; F. M. Shoba; A. M. Pienaar (Fort Hare Universiteit) – 1989–2006.<ref>[http://www.ufh.ac.za/files/Finalfinal%20greater%20dictionary.pdf ''The Greater Dictionary of isiXhosa: The Official Dictionary for isiXhosa''-pamflet]</ref> === Zoeloe === * ''Woordeboek: Afrikaans-Zoeloe, Zoeloe-Afrikaans'' / ''Isichazimazwi: Isibhunu-Isizulu, Isizulu-Isibhunu'' – Abraham M. Dekker; Johan H. Ries – 1958 (1972, 1984). * ''Afrikaans/Zoeloe-woordeboek met Engelse vertalings'' – Ernst Kotzé & Patrick Wela – 1991. * ''The concise trilingual pocket dictionary: English, Zulu, Afrikaans = Die kort drietalige sakwoordeboek: Afrikaans, Zoeloe, English'' – P.C. Taljaard – 1991 * ''Kompakte Zoeloe woordeboek: Afrikaans-Zoeloe, Zoeloe-Afrikaans'' / ''Sichazimazwi sesibhunu nasesiZulu'' – G.R. Dent – 1996. * ''Woordeboek: Afrikaans-Zoeloe'' / ''Icichazimazwi: IsiAfrikaans-IsiZulu'' – H.H. Gerber – 1998. == Sien ook == * [[Lys van gedrukte Nederlands-vreemdtalige woordeboeke]] * [[Lys van Afrikaanse vakwoordeboeke en terminologielyste]] == Verwysings == {{Verwysings}} [[Kategorie:Afrikaans]] [[Kategorie:Lyste|Woordeboek]] [[Kategorie:Woordeboeke]] 07vdytvpdf4z80lodq8vd0e9rtfsmms 2513494 2513492 2022-07-19T12:07:27Z JMK 649 skakel, formaat wikitext text/x-wiki 'n '''Vreemde taal''' verwys na 'n [[taal]] wat nie 'n spreker se [[moedertaal]] is nie, en '''vreemdtalige woordeboeke''' is hulpmiddels wat mense reg oor die wêreld in staat stel om mekaar te verstaan en tale grondig te verken. Dit word gevolglik aanvaar dat die skryf en publikasie van meer Groot Woordeboeke in Afrikaans die belangstelling en vaardigheid daarin reg oor die wêreld sal aanwakker en bevorder. == Agtergrond == Vreemdtalige woordeboeke het beperk gebly tot Engels, 'n internasionale en ampstaal, sekere nabye Afrikatale en plaaslike strategiese tale. Kleiner tale soos Ndebele en Swati is afgeskeep, maar Namibiese tale soos Otjiherero en Ndongo wat tydens die Grensoorlog benodig is, asook Fanakalo wat by die myne gebruik is, het aandag ontvang. Hierdie Afrikataalwoordeboeke het intussen verouderd geraak en wag sedert die aanvang van die nuwe millennium op hersiening. Die uitsondering in hierdie opsig is die Khoekhoegowab-glossarium wat in die jaar 2010 in Namibië verskyn het. Die Duits-Afrikaanse woordeboeke bestaan wel sedert 1925 en het baie verder gevorder as die Frans-Afrikaanse woorde boek van 1950 wat slegs één uitgawe beleef het. Die Duitse woordeboek het ook die Latynse (1939–1972) en Portugese (1975) woordeboeke oorleef. Tog het navorsing tussen die Duitse en Afrikaanse taal in 1983 by sy agtste uitgawe so te sê tot stilstand gekom. Pharos het hierdie ou Duitse woordeboeke sedert 2004 slegs op aanvraag laat herdruk, sonder enige hersiening. Solé Pienaar het in 2006 'n [http://scholar.sun.ac.za/handle/10019.1/2076 verhandeling] geskryf as pleidooi om hierdie woordeboek grondig hersien te kry. Sedert die aanvang van 1990 het die eksperimentering met nuwe vreemdtalige woordeboeke meestal beperk gebly tot [[Japannees]] (van 1986 tot einde 2001). Met die afskaffing van die politieke (en akademiese) sanksies het die Nederlanders en Belge van hul kant ook meer woordeboeke begin publiseer waarin Afrikaans en Nederlands geamalgameer is, soos ''[[Groot Woordeboek Afrikaans en Nederlands|Pharos Groot woordeboek: Afrikaans en Nederlands]]''. Leksikografiese potensiaal word wel in die Russiese taal gesien. Soos by die Afrikaans-Japannese woordeboekie, kom belangstelling meestal uit buitelandse oorde. Svetlana Leshchenko, maar ook Ewgeny Artemof, stel albei in Afrikaans belang. Van die netelige punte waarom vreemdetalige woordeboeke met huiwering aangepak word, is: * Dat dikwels geredeneer word dat mens slegs voldoende kernwoordeskat moet opbou om 'n vreemdtalige ''verklarende'' woordeboek te verstaan ten einde daardie taal te bemeester. By vertaling moet mens egter "albei" tale op 'n voldoende en gelyke vlak vaardig wees om die teks van die een so noukeurig as moontlik in die ander te vertaal – 'n vertalende woordeboek in Afrikaans is dus wel noodsaaklik. * Slegs by uitsondering word fonetiese skrif naas die lemma gebruik, selfs wanneer 'n [http://dspace.nwu.ac.za/bitstream/handle/10394/9486/Uitspraakwoordeboek%20van%20Afrikaans.pdf?sequence=1 verouderde uitspraakwoordeboek] beskikbaar is. Sonder die uitspraaknotering bly Afrikaans slegs 'n "leestaal" en nié 'n praattaal nie, en die taalleerder kan hom dan maklik aan [[letteruitspraak]] skuldig maak. Vir besuiniging van bladruimte word spreekwoorde en frases ook net by uitsondering ingesluit. * Dikwels is 'n uitvoerige Engelse vertalende woordeboek (met fonetiese transkripsie) van 'n betrokke vreemde taal vryelik op die Suid-Afrikaanse mark beskikbaar. Duitse of Nederlandse vertalende woordeboeke van ander vreemde tale (indien dit wel bekom kan word) word ook dikwels gebruik om die oerteks beter in Afrikaans oor te sit (byvoorbeeld werke uit [[Frans]]). Sodoende word 'n Afrikaans-vreemdetaalwoordeboek dikwels as oorbodig beskou. Volgens G.P. Kirsten: ''My Russiese studies het in die geheel swaar geleun op Russies-Engels of Russies-Duitse woordeboeke, en ek het eintlik nooit die afwesigheid van 'n Afrikaans-Russiese woordeboek as 'n gemis gevoel nie.''<ref name="Kirsten">[http://archive.is/3QurP Kirsten, G.P. 1994. Woordeboek 'n liefdeswerk. ''Die Burger'', 08 Maart:8]</ref> * Ewe dikwels word aangevoer dat daar nie genoeg tweetalige akademici of proeflesers is wat voldoende bekwaam is om 'n vreemdetaalwoordeboek te assesseer nie. Uit Afrikaanse oorde word dan wag gemaak op 'n Afrikaans-kundige "van buite". In die geval van Joy H. Wagner se eerste Afrikaans-Russiese Woordeboek, kon sy byvoorbeeld nie 'n Russiese proefleser opspoor wat ook Afrikaans magtig is nie.<ref name="Elfra">[http://archive.is/FfO3a Erasmus, Elfra. 1994. Afrikaans-Russiese woordeboek verskyn. Beeld, 10 Januarie:10]</ref> Dit is naamlik 'n sirkelredenasie, omdat iemand in Rusland weer sal sukkel om 'n Afrikaanssprekende persoon ('n veel kleiner bevolking) te vind wat Russies op moedertaalvlak magtig is. * Uitgewerye is dikwels huiwerig om 'n Afrikaans-vreemdtalige woordeboek te druk omdat dit 'n geldelike risiko inhou indien die markaanvraag nie voldoende sou wees nie. * Meestal is die (ingevoerde) Engelse vertaling van sowel internasionale fiksie as niefiksie in vreemde tale vryelik in die mark en in biblioteke beskikbaar. Omrede die meeste Afrikaanssprekendes die Engelse taal magtig is, word daar minder moeite gedoen om uit die bronteks self te vertaal. As voorbeeld sou 'n Afrikaanse leser makliker [[Jo Nesbø]] se werke in Engels lees as in Noors, waarvan die eksemplaar eerstens duurder, en tweedens moeiliker bekombaar is. Al lees die Afrikaanssprekende bv. ''The Leopard'' (oorspronklik: ''Panserhjerte''), is dit geen waarborg dat die leser belang sou stel om Noors te lees of leer lees nie. : Omgekeerd kan dieselfde weer geld by bekende Afrikaanse werke, soos dié van die spanningverhaalskrywer Deon Meyer, wat reeds via die Engelse vertaling in ander vreemde doeltale vertaal is. Meyer se spanningromans was teen 2014 reeds in 27 tale vertaal. Meyer se boeke vaar die beste in Frankryk, waar 'n oplaag van ''Kobra'' van omtrent 50&nbsp;000 vir die eerste druk beplan is. Maar, stel die ''Taalgenoot'': "Die enigste ander tale waar die vertalings regstreeks uit Afrikaans is, is [[Duits]], [[Noorweegs]], en [[Nederlands]]". Die doeltale is dikwels binne "volkslande" geleë wat doelbewus die invoer van Engelse werke op die openbare mark verlangsaam om die eie taal te bevorder. Nietemin kan bronteksgetrouheid juis 'n groter aanvraag na Afrikaans-vreemdtalige woordeboeke stimuleer. Daar is byvoorbeeld foute begaan met die Franse vertaling van die Engelse uitgawe van Breyten Breytenbach se 'Die Man met die Kop' uit die oorspronklik Afrikaanse bundel ''Mouroir''. ''Ou gabba'' is as ''china'' in Engels vertaal, wat dan in Frans letterlik as ''porcelaine'' oorgesit is.<ref>Meiring, E. 1988. Breyten in Frans. ''Tydskrif vir letterkunde'', 24(4):68</ref> Selfs in vertalings uit Afrikaans in Nederlands glip daar gereeld vertaalfoute in. So skryf Martie Preller ''Ons het baie in bome geklim'', '''groot [[steeleik|akkerbome]]''', ''perskebome en appelkoosbome'', wat vertaal word: ''We klommen veel in bomen''. '''Grote bomen op het veld''', ''perzikbomen en abrikozenbomen''.<ref>[https://books.google.co.za/books?id=d-orAsgEybkC&pg=PA168&dq=%22martie+preller%22&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%22martie%20preller%22&f=false Wat is familie, p. 168]</ref> Die "akker" (vergelyk die Engels ''acorn'', verouderde Nederlands ''aker'', Platduits ''ecker'', maar ook die Gotiese "[http://www.wulfila.be/gothic/browse/search/?find=akran&mode=5 akran]" (vrug[te])) is verwar met 'n landoppervlak; die korrekte vertaling sou wees ''grote eiken'' of ''grote eikenbomen''. : Tans, weens die tekort aan goeie tweetalige woordeboeke, wend die publiek hul na groter tale waarin die romans reeds verskyn, of reeds in vertaal is deur vertalers wat aan hulle goed bekend is, byvoorbeeld Engels. : ''Agaat'' (deur Marlene van Niekerk) se verkope in Swede was hoër as in Suid-Afrika (30&nbsp;000 Sweedse eksemplare sedert 2012–2014; teenoor 14&nbsp;000 Afrikaanse eksemplare sedert 2004–2014), wat wel toon dat vertalings uit Afrikaans finansiële sukses kan beleef. In Suid-Afrika vaar die verkope van vertalings van die Afrikaanse romans egter sleg. Wat niefiksie betref, word by NB-uitgewers selde uit Afrikaans vir die oorsese mark vertaal.<ref>Groenewald, A. 2014. 'n Vertaalstorie. ''Taalgenoot'' (Someruitgawe), p. 62-65</ref> : Die teendeel is egter ook waar: [[Nicol Stassen]] en Melt Myburgh meen albei dat die skrywe van 'n boek in Engels met die oog op die buitelandse mark, nie baie geld of sukses waarborg nie. Melt Myburgh van ''Penguin Random House'' voer aan dat hulle dikwels 'n niefiksietitel tegelyk in Engels en Afrikaans publiseer, maar dat die Engelse uitgawe relatief selde 'n tuiste in die buitelandse mark vind, omdat die smake van lesers in die onderskeie markte so dramaties verskil. Volgens Myburgh begaan skrywers en uitgewers maklik die fout om te aanvaar dat hul Engelse boeke die buitelandse mark sal inpalm, terwyl dit nie met die praktyk strook nie. Een sprekende voorbeeld is Carol Campbell se ''My Children Have Faces'' (2013), uitgegee deur ''Umuzi'', wat ook as ''Karretjiemense'' (2013) verskyn het. Volgens Campbell self is daar teen einde-2015 slegs sowat 800 eksemplare van ''My Children Have Faces'' in die oorspronklike Engels verkoop, terwyl oor dieselfde tydperk 12&nbsp;000 Afrikaans-vertaalde kopieë van die hand gesit is. Volgens Nicol Stassen, uitgewershoof van ''Protea Boeke'', gaan vertalings ook dikwels gepaard met ander faktore soos gehalte, bekendheid van die boek, leserssmaak, die kwessies en vraagstukke waarmee lesers hulself kan identifiseer of die bekendheid van die skrywer (en vertaler), benewens die getal tale waarin die boek reeds vertaal is.<ref>Malan. M. 2016. Boekeblad: Tendens. ''DeKat'', Maart/April-uitgawe: bl. 78.</ref> == Tale == Hierdie lys van gedrukte vertalende [[woordeboek]]e kan deur die [[Afrikaans]]sprekende gebruik word om 'n vreemde taal aan te leer, maar ook ''vice versa''. Reisgidse, asook vertalende kinderwoordeboeke en vakwoordeboeke is nie by hierdie lys ingesluit nie. Hierdie "katalogus" mag van nut wees om: (i) ou of gevestigde werke op te spoor wat hersien of uitgebrei moet word;<br /> (ii) moontlike leemtes in die beskikbaarheid van twee- of veeltalige woordeboeke uit te lig, en <br /> (iii) om geskikte woordeboeke te keur wat die aanleer van 'n vreemde taal mees doeltreffend sal fasiliteer. === Duits === * ''[http://www.dbnl.org/titels/titel.php?id=hoog149prak01 Praktisches Lehrbuch der kapholländischen Sprache (Burensprache): Sprachlehre, Gespräche, Lesestücke und Wörterbuch]'' – Nicolaas Marais Hoogenhout – 1904. * ''Woordeboek / Wörterbuch: Afrikaans-Duits, Deutsch-Afrikaans'' – eers Hendrik Abraham Steyn, Hans Georg Schulze en Hugo Gutsche, later Hans Georg Schulze en Georg Paul Johannes Trümpelmann (1957), en later Georg Paul Johannes Trümpelmann & E. Erbe – 1925 (1971, 1983, 2004 (eerste sagtebanduitgawe), as ''Deutsch – Afrikaans großes Wörterbuch'' herdruk deur VVB Laufersweiler Verlag in Duitsland, 29 Julie 2015). * ''[ftp://ftp.puk.ac.za/outgoing/Library/2017-05-24/Drietalige%20idioomboek%20in%20Afrikaans,%20Engels,%20Duits.pdf Drietalige idioomboek in Afrikaans, Engels, Duits.]{{Dooie skakel|date=Desember 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}'' – Daniël Brand – 1936. * ''Juta se Afrikaans-Duitse en Duits-Afrikaanse woordeboek'' – F C Boehm; Josephine Boehm (1939), later W.H.C. Hellberg (1958). * ''Skoolwoordeboek: Duits-Afrikaans, Afrikaans-Duits'' – Otfried Rode, M. Rode, T.J. Schulz. (1938; 2de hers. uitg. - 1949; 3de hers. uitg. - 1963; 4de hersiene uitg. - 1968; 5de hers. uitg. - 1980; 5de hers. uitg. derde druk – Jan. 1983) * ''Schulwörterbuch: Deutsch-Afrikaans, Afrikaans-Deutsch / Skoolwoordeboek: Duits-Afrikaans, Afrikaans-Duits'' – Hugo Gutsche & P.A. Brandt – 1950. * ''Schulwörterbuch: Deutsch-Afrikaans, Afrikaans-Duits'' – P.A. Brandt, J.A.E. Leue – 1951 (1961, 1965, 1973). === Engels === [[Lêer:Tweetalige skoolwoordeboek.jpg|duimnael|regs|''Tweetalige skoolwoordeboek: Afrikaans-Engels, Engels-Afrikaans'' deur [[Daniël Brink Bosman]] en [[Izak Wilhelmus van der Merwe]] (Boerneef), vierde hersiene druk, [[1944]].]] * ''[http://www.dbnl.org/tekst/toit001patr01_01/toit001patr01_01.pdf Patriot-woordeboek]'' – [[S.J. du Toit]] – [[1902]] ([[1904]]). * ''[http://www.dbnl.org/arch/oord002engl01_01/pag/oord002engl01_01.pdf An English-Cape Dutch vocabulary for the use of Englishmen]'' – Joan Frederik van Oordt – 1902. * ''Tweetalige skoolwoordeboek: Afrikaans-Engels, Engels-Afrikaans'' – [[Daniël Brink Bosman]]; [[Izak Wilhelmus van der Merwe]] – [[1942]]? ([[1944]]; [[1946]]<ref>http://www.worldcat.org/title/tweetalige-skoolwoordeboek/oclc/990439129</ref>) * ''Groot woordeboek: Afrikaans-Engels, Engels-Afrikaans''. – Matthys Stefanus Benjamin Kritzinger; later ook U.J. Cronje, Pieter Cornelis Schoonees – [[1954]] ([[1972]], [[1981]], [[1986]], [[1988]]) * ''Tweetalige woordeboek: Afrikaans-Engels, Engels-Afrikaans'' (aanvanklik in twee afsonderlike boekdele uitgegee). – Daniel Brink Bosman; Ludwig Wybren Hiemstra; Izak Wilhelmus van der Merwe; later ook Johan Jacobus Spies en P.A. Joubert – [[1964]] ([[1969]]; [[1977]]; [[1980]]; [[1982]]; [[1984]]; [[1992]]; [[1995]]; [[1998]]; [[1999]]). * ''Afrikaans-Engelse woordeboek / English-Afrikaans dictionary'' – Reader's Digest – [[1987]] (1999). * ''Juta se Afrikaans-Engelse woordeboek: beginners'' – R.B. Volsteedt; Henri Snijders; Peter Grobbelaar – [[1988]]. * ''Pharos Groot Woordeboek / Major Dictionary: Afrikaans-Engels, English-Afrikaans'' – Louis Cornelius Eksteen. (Veertiende uitgawe van die ''Groot Woordeboek'') – 1997. * ''Pharos Klein woordeboek: Afrikaans-Engels, English-Afrikaans''. Louis Cornelius Eksteen. – 1997. * ''Pharos Afrikaans-Engels, English-Afrikaans woordeboek/dictionary'' – [[2005]] ([[2010]]) * ''Pharos Tweetalige skoolwoordeboek: Afrikaans-Engels, Engels-Afrikaans'' – Daniel Brink Bosman; Algernon Strange Valentine Barnes; Izak Wilhelmus van der Merwe. – [[2008]]. * ''Oxford Afrikaans-Engels English-Afrikaans Skoolwoordeboek School Dictionary'' – 2008. * ''Pharos tweetalige skoolwoordeboek = Pharos bilingual school dictionary'' – Charlene Verster – Pharos – [[2012]] tot [[2013]] hers. druk * ''Afrikaans-English, English-Afrikaans Dictionary: With over 28,000 entries'' – Alet Kruger & Penny Grearson – Geddes and Grosset: [[16 September]] [[2014]] === Fanakalo === * ''Woordeboek Afrikaans – Fanakalo. Dictionary: English – Fanakalo. Lo buk ka lo izwi: Fanakalo – Sibulu – Singis'' – [[Yskor]] – 1966. * ''Mynerswoordeboek: English-Fanakalo: Afrikaans-Fanakalo'' – Kamer van Mynwese – 1972. === Frans === [[Lêer:FransAfrikaansewoordeboek1950.jpg|duimnael|Die enigste gedrukte Afrikaans-Franse woordeboek (1950) het slegs een druk beleef.]] * ''Afrikaans-Frans, Frans-Afrikaans Woordeboek'' – B. Strelen met die medewerking van H.L. Gonin – 1950.<ref>Inskip, Donald P. 1951. Resensie: Strelen, B. en H. L. Gonin: "Afrikaans-Frans en Frans-Afrikaans Woordeboek". In: ''Ons eie boek'' XVII(2):30-31: ''The appearance of an Afrikaans-French and French-Afrikaans dictionary is a noteworthy event in South African cultural development. The way to understanding of the great French literary heritage will no longer lie exclusively through a third tongue, as has necessarily been the case hitherto; and we may hope also that direct contact with Afrikaans from the French side may lead to profitable exchanges and increased interest in South African affairs.'' ''The "Woordeboek" of Strelen and Gonin, is attractive in format and handy in use. On the whole the selection of words for inclusion is judicious and the range of meanings considerable: there can be no doubt that the dictionary fills a gap and will render good service. The concise grouping of words of common stem under one head is ably done and saves useful space. Having said this, one must add that the absence of any indication of pronunciation of either language is a grave defect, which must to some extent prevent the Dictionary from taking its rightful place with students. Whereas the Oxford Concise French Dictionary and the small Harrap find space for phonetic transcription (the Oxford Dictionary even manages to include etymologies in succinct form), this new arrival gives no guidance other than the asterisk before French aspirate "H".'' ''We can well believe that limitations of space pressed severely on the authors, but a more vigorous pruning of the vocabulary and the use of smaller type for certain secondary information might have left room for phonetic indication of pronunciation, and for more examples of common usage and constructions. For instance, the very uncommon ''acmé'' (included as well as the usual ''apogée'') could well be sacrificed, as could probably such words as ''pontifical'' and ''filigrane''.'' ''All in all, however, we must welcome the hard work and enthusiasm which have gone to the making of this Dictionary and hope that the authors and the publishers will reap their due reward for enterprise and pioneering.''</ref> === (Nieu-)Grieks === * ''Grieks-Afrikaanse Woordeboek'' – Philip Nicolaides – 1964 (eerste keer gedruk in 2017)<ref>Nienaber, P.J. 1968. ''Wat doen die Akademie?'' Kaapstad: Nasionale Boekhandel, p. 61: ''Grieks-Afrikaanse Woordeboek'' en ''Grammatika van die Afrikaanse Taal'' (1964)<br /> Dié boeke, uitgegee onder beskerming van die [[Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns|S.A. Akademie]], is 'n groot prestasie vir sowel die Griekse as die Afrikaanse taal. Albei werke is gekontroleer en goedgekeur deur die Taalkommissie van die S.A. Akademie. Dr. Philip Nicolaides, opsteller van albei werke, is verbonde aan die [[Universiteit van die Witwatersrand|Universiteit van Witwatersrand]]. Die boeke sal Griekssprekende skoliere, burgers, en veral immigrante in staat stel om die grondbeginsels van Afrikaans onder die knie te kry, en hulle makliker by die Afrikaanse kultuurlewe inskakel.</ref><ref>Wel vir die eerste maal gedruk in ''Die verhaal van die Griekse taal oor 35 eeue heen'' (28 April 2017) deur Gerrit van Wyk Kruger, soos gestel word: "Vir sy bespreking van veral die semantiek van Moderne Grieks gebruik die skrywer hier vir die eerste keer dr. Philip Nicolaides se uitvoerige Grieks-Afrikaanse Woordeboek van 843 foliogrootte bladsye. Dis teen die middel van die vorige eeu opgestel, maar is nooit gepubliseer nie." </ref> === Hebreeus === * ''Hebreeus-Afrikaanse woordelys: die 806 woorde wat die meeste in die Ou Testament voorkom, in groepe ingedeel volgens frekwensie'' – Walter Theophilus Claassen – 1985. * ''Van ALEF tot TAW: basiese woordelys Hebreeus-Afrikaans'' – Jan H. Kroeze – 1993. === Japannees === * 'n Gepubliseerde Afrikaans-Japannese Woordelys van 1&nbsp;500 lemmas ( アフリカーンス語基礎1500語 ) – Takashi Sakurai (ook soms geskryf: Takasji Sakoerai) – ca. 1986.<ref>[http://archive.is/4S9sw ''Die Burger''. 1996. Japannees besig met woordeboek. 13 November:14]</ref> * アフリカーンス語基礎語彙集 (ander titel: ''Kernwoordelys vir gebruik by 'n inleidingskursus in Afrikaans'') – Ernst Kotzé, Takashi Sakurai – 2000. * ''Afrikaans-Japannese woordeboek: met Engelse vertalings (アフリカーンス語・日本語基礎語辞典 Afurikānsugo Nihongo kisogo jiten)'' – Ernst Kotzé, Takashi Sakurai – 2001.<ref>[http://archive.is/Git3R ''Beeld''. 2000. Professor in Afrikaans na Japan oor woordeboek. 26 April:9]</ref><ref>[http://archive.is/6omKS Strydom, Linda. 2001. Japannees 'bied sakelui voorsprong'. ''Die Burger'', 09 Junie:4]</ref> === (Regs)Latyn === [[Lêer:LatynAfrikaansWoordeboek1975.JPG|regs|duimnael]] * ''Woordeboek: Afrikaans-Latyn'' – Ferdinand Postma – 1937. * ''Beknopte woordeboek: Latyn-Afrikaans'' – Ferdinand Postma – 1939 (1967, 1972). * ''Drietalige regswoordeboek: Engels-Afrikaans, Latyn-Afrikaans-Engels, Afrikaans-Engels'' – Victor Gustav Hiemstra ; Henri Louis Gonin – 1981 (1986, 1992) * ''Lexis Latina: Latynse Kernwoordeskat / Basic Latin Vocabulary'' – F. Smuts, S.M. Bruwer, A.V. van Stekelenburg – 1985. * ''Lexicon Latyn-Afrikaans: Institutionum Gai et Institutionum Justiniani'' – H L Gonin; W J G Lubbe – 1987. * ''Drietalige studente regsleksikon: Afrikaans – Engels, Engels – Afrikaans, Latyn – Afrikaans – Engels = Trilingual student law lexicon: Afrikaans – English, English – Afrikaans, Latin – English – Afrikaans'' – Etienne Labuschagne – 2004. * ''Regsterminologie: straf-, strafproses- en bewysreg'' – [Centre for Legal Terminology in African Languages; Juta Law] – 2015. === Nama === ==== Khoekhoegowab ==== * ''Khoekhoegowab-Afrikaans: glossarium / Afrikaans-Khoekhoegowab: mîdi saogub.'' Wilfrid H.G. Haacke, Eliphas Eiseb, Christine Gericke – 2010. === Ndonga === * ''Okambo kiitja (woordeboek): Afrikaans-Oshambo'' – Erkki Laurmaa (Finse Sending) – 1949 (word gekategoriseer as 'Ndonga'). * ''Ndonga, Afrikaans, English: drietalige woordeboek = tri-lingual dictionary = embwiitya pamalaka gatatu'' – Johannes Jurgens Viljoen – 1975. * ''Oshindonga woordeboek / dictionary / embwiitya'' – Johannes Jurgens Viljoen; P Amakali – 1984. === Nederlands === <small>Tot 1961 word Afrikaanse woorde in verskeie Nederlandse woordeboeke opgeneem met die nota ''Zuid-Afrikaans'', bedoelende ''Suid-Afrikaanse Nederlands''</small><ref>''[[Afrikaans hoort by Nederlands]]'', p. 207: "In die plek van die huidige Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal kon ons gehou het by die 'Dikke Van Dale' of amptelik die ''Van Dale'', ''Groot Woordenboek der Nederlandse Taal'' wat tans uit drie boekdele bestaan met 240,000 woorde. Die samestellers van die woordeboek sou waarskynlik sonder probleme, ook nog tipies Afrikaanse woorde daarin kon opneem. Trouens aanvanklik is in dié woordeboek ook Afrikaanse woorde opgeneem, maar is dit sedert die 1961 uitgawe weggelaat."</ref> * ''Beknopt Afrikaans-Nederlands woordenboek'' – H. Bloem; Nederlandsch-Zuidafrikaansche Vereeniging. - 1947. * ''Nederlands – Afrikaanse woordeboek'' – P.C. Paardekooper; Leendert Dekker – 1990. * ''Kramers woordenboek Zuid-Afrikaans-Nederlands, Nederlands-Zuid-Afrikaans'' – Hanny Demeersseman et al. - 2000. * ''Protea Miniwoordeboek Nederlands-Afrikaans / Afrikaans-Nederlands'' – Roy Pheiffer, Fred Pheiffer, Anneli Terre Blanche en Sief Veltkamp-Visser – 30 November 2000 * ''Prisma Woordenboeken: Afrikaans-Nederlands, Nederlands-Afrikaans'' – Hanny Demeersseman et al. - 2009. * ''Van Dale Miniwoordenboek Afrikaans'' – Herman Beyer – 2010 * ''Prisma: Afrikaans-Nederlands, Nederlands-Afrikaans'' – R Pheiffer; Primaredactie – 2010. * ''Prisma miniwoordenboek Afrikaans'' – 2010. * ''[[Groot Woordeboek Afrikaans en Nederlands| Pharos Groot woordeboek: Afrikaans en Nederlands]]'' – Willy Martin – 2011. === Noord-Sotho === * ''Sotho-woordelys: met die Afrikaanse ekwiwalente versamel uit bestaande Sotho-literatuur: behoor by die Handleiding by die aanleer van Transvaal-Sotho (Sepedi)''- Theodor Martin Helmuth Endemann – 1939. * ''Noord-Sotho-Afrikaans, Afrikaans-Noord-Sotho woordelys: met 'n byvoegsel van Sotho-vakterminologie vir gebruik in Bantoeskole'' – N.J. Kotzé – 1957. * ''Klein Noord-Sotho woordeboek'' – D. Ziervogel ; P. C. Mokgokong; A.T. Malepe – 1961 (1969, 1972, 1974, 1988) * ''Noord-Sotho: terminologie en spelreëls = Northern-Sotho: terminology and orthography'' – Departement van Bantoe-Onderwys – 1962. * ''Pukuntšu ye kgolo ya sesotho sa leboa: sesotho sa leboa, seburu/seisimane = Groot Noord-Sotho woordeboek: Noord-Sotho, Afrikaans/Engels'' – D. Ziervogel, P.C. Mokgokong – 1975, 1985. * ''Pukuntsu woordeboek: Noord-Sotho-Afrikaans, Afrikaans-Noord-Sotho'' – T.J. Kriel en E.B. van Wyk ; in samewerking met S.A. Makopo. - 1977, 1983, 1989. * ''Verklarende woordelys, Afrikaans, Engels, Noord-Sotho = Lenanentšu-tlhalosi, Seafrikaans, Seisemane, Sesotho sa Leboa'' – P.J. Joubert – 198?. * ''The concise trilingual pocket dictionary: English, Northern Sotho, Afrikaans'' – G.M.M. Grobler – 1991. * ''Sediba: practical list of words and expressions in Northern Sotho, Northern Sotho-Afrikaans-English, English-Northern Sotho = Sediba: praktiese lys van woorde en uitdrukkings in Noord-Sotho, Noord-Sotho-Afrikaans-Engels, Afrikaans-Noord-Sotho'' – D. P. Lombard – 1992. * ''Shuters nuwe Sepedi woordeboek: Afrikaans-Sepedi (Noord Sotho, Sepedi (Noord Sotho))-Afrikaans'' – D.J. Prinsloo, B.P. Sathekge & E. Kapp – 1997. * ''Woordeboek: Afrikaans-Noord-Sotho'' (ook getiteld: ''Pukuntšu: Seburu-Sesotho sa Lebowa'') – H.H. Gerber – 2000. === Otjiherero === * ''Otjiherero woordeboek = Otjiherero dictionary'' – J.J. Viljoen; T.K. Kamupingene – 1983. === Portugees === * ''Die Portugees-Afrikaanse woordelys en algemene uitdrukkings: Vocabulário Português-Afrikaans e frases gerais.'' J.L. Van Schaik. (26 bladsye) – 1969 * ''[http://uir.unisa.ac.za/handle/10500/19472 Dicionário português-africanse / Portugees-Afrikaanse Woordeboek]''. Unisa. – Peter Haffter, Joaquim Carlos Bento Sabino, S.J. Pretorius ; in samewerking met H. Louw, C.S. van der Pluym – 1975.<ref>[http://collections.nwu.ac.za/dbtw-wpd/images/BATL/taalpraktisyn_1986_30-32.pdf ''Die taalpraktisyn / The language practitioner''. 1986. Afrikaans-Portugese woordeboek word uitgegee. (1):30-32]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> === Russies === * ''Beknopte Afrikaans-Russies, Russies-Afrikaans Woordeboek: ongeveer 22&nbsp;000 woorde'' – Joy H. Wagner<ref>[http://archive.is/gE9Ev Fourie, C. 1992. Dié Rus na SA gelok met eksemplare van Beeld. ''Beeld'', 19 Oktober:12]</ref><ref name="Elfra" /><ref name="Kirsten" /> – 1993. * ''Moderne Russiese-Boere-Woordeboek'' – Svetlana Leshchenko (Swetlana Lesjtjenko) – 1 September 2014. * (''In wording''…) Woordeboek deur Ewgeny Artemof<ref>[http://archive.is/ttORb Nel, C.A. 2014. Taal lok Rus om gids te skryf. ''Beeld'', 27 Augustus: 5]</ref> === San === ==== !Xuhn ==== * ''San dictionary / San-woordeboek / Thahli xanu: San-Afrikaans-English, English-San-Afrikaans, Afrikaans-San-English'' – Ferdie Weich – 1961 (2004)<ref>[http://lexikos.journals.ac.za/pub/article/viewFile/1191/707 {{en}} Resensie in ''Lexikos'']</ref> ==== Žul'hõasi ==== * ''Žul'hõasi fonologie en woordeboek''. J.W. Snyman – 1975. === Suid-Sotho === * Suid-Sotho: terminologie en spelreëls no. 3 = Southern Sotho: terminology and orthography no. 3 – Departement van Bantoe-Onderwys – 1972. * ''Verklarende woordelys: Afrikaans – Engels – Suid-Sotho'' – P.J. Joubert en S.S. Selepe – 19?? * ''Bukantswe ya maleme-pedi: Sesotho-Seafrikanse = Tweetalige woordeboek: Afrikaans-Suid-Sotho'' – Jacobus Albertus du Plessis; J.G. Gildenhuys; J.J. Moiloa – 1974 * ''Skoolwoordeboek: Suid-Sotho-Afrikaans, Afrikaans-Suid-Sotho'' – Christiaan Rabie Kok – 1984. * ''The Concise trilingual pocket dictionary: English, Southern Sotho, Afrikaans'' – R.H. Moeketsi – 1991. === Tsonga === * Tsonga: terminologie en spelreëls / Tsonga: terminology and orthography – Departement van Bantoe-onderwys. * ''Afrikaans-Tsonga woordelys: (inleidende Afrikaans)'' – Switserse Sending in Suid-Afrika – 1970. * ''Verklarende woordelys: Afrikaans-Engels-Tsonga'' – P.J. Joubert en Khazamula Jamey Nkuzana – s.j. === Tswana === * Tswana: terminologie en spelreëls / Tswana: terminology and orthography – Departement van Bantoe-onderwys. * ''Verklarende woordelys, Afrikaans, Engels, Tswana / Lenanephokotlhalosi, Seaforikanse, Sengesimane, Setswana'' – P.J. Joubert & T. S. Metsileng – 1980's. * ''Dikišinare ya Setswana-English-Afrikaans'' / ''Setswana-English-Afrikaans Dictionary'' – J.W. Snyman (redakteur); J.S. Shole, J.C. le Roux (subredakteurs) – 1990. * ''The concise trilingual pocket dictionary: English, Tswana, Afrikaans ; Afrikaans, Tswana, English'' – Jurie Charles le Roux – 1991. * ''Kompakte Setswana woordeboek: Afrikaans-Setswana, Setswana-Afrikaans'' – George Robinson Dent – 1994. === Venda === * ''[http://uir.unisa.ac.za/handle/10500/19465 Drietalige elementêre woordeboek = Trilingual elementary dictionary: Venda, Afrikaans, English]'' (ook getiteld: ''Thalusamaipfi ya nyambotharu yo khwiniswaho: Luvenda, Luvhuru, Luisimane'') – P.J. Wentzel; T.W. Muloiwa – 1976 (Verbeterde uitgawe: 1982). === Xhosa<ref>[http://lexikos.journals.ac.za/pub/article/viewFile/1219/730 IsiXhosaleksikografie: Verlede, hede en toekoms bl.351]</ref> === * ''The Concise Trilingual Dictionary in English, Xhosa, Afrikaans / Die Kort Drietalige Woordeboek in Afrikaans, Xhosa, English'' – Lionel E. Jennings – 1961. * ''Xhosa Dictionary: English–Xhosa–Afrikaans, Xhosa–English–Afrikaans'' – H. Nabe, P. W. Dreyer en G.L. Kakana. - 1976. * ''Woordeboek: Afrikaans-Xhosa, Xhosa-Afrikaans''. - Via Afrika (1964; 1988; 1994); later Pharos (2005) * ''The Greater dictionary of IsiXhosa'' ('n groot driedelige woordeboek met sy-aan-sy lemmas in Xhosa, Engels en Afrikaans) – B. M. Mini; S. L. Tshabe; Herbert Walter Pahl; T. A. Ndungane; F. M. Shoba; A. M. Pienaar (Fort Hare Universiteit) – 1989–2006.<ref>[http://www.ufh.ac.za/files/Finalfinal%20greater%20dictionary.pdf ''The Greater Dictionary of isiXhosa: The Official Dictionary for isiXhosa''-pamflet]</ref> === Zoeloe === * ''Woordeboek: Afrikaans-Zoeloe, Zoeloe-Afrikaans'' / ''Isichazimazwi: Isibhunu-Isizulu, Isizulu-Isibhunu'' – Abraham M. Dekker; Johan H. Ries – 1958 (1972, 1984). * ''Afrikaans/Zoeloe-woordeboek met Engelse vertalings'' – Ernst Kotzé & Patrick Wela – 1991. * ''The concise trilingual pocket dictionary: English, Zulu, Afrikaans = Die kort drietalige sakwoordeboek: Afrikaans, Zoeloe, English'' – P.C. Taljaard – 1991 * ''Kompakte Zoeloe woordeboek: Afrikaans-Zoeloe, Zoeloe-Afrikaans'' / ''Sichazimazwi sesibhunu nasesiZulu'' – G.R. Dent – 1996. * ''Woordeboek: Afrikaans-Zoeloe'' / ''Icichazimazwi: IsiAfrikaans-IsiZulu'' – H.H. Gerber – 1998. == Sien ook == * [[Lys van gedrukte Nederlands-vreemdtalige woordeboeke]] * [[Lys van Afrikaanse vakwoordeboeke en terminologielyste]] == Verwysings == {{Verwysings}} [[Kategorie:Afrikaans]] [[Kategorie:Lyste|Woordeboek]] [[Kategorie:Woordeboeke]] fc4uy9ly1cp7swzt1x2k5fj0s5yf90w 2513495 2513494 2022-07-19T12:09:20Z JMK 649 wikitext text/x-wiki 'n '''Vreemde taal''' verwys na 'n [[taal]] wat nie 'n spreker se [[moedertaal]] is nie, en '''vreemdtalige woordeboeke''' is hulpmiddels wat mense reg oor die wêreld in staat stel om mekaar te verstaan en tale grondig te verken. Dit word gevolglik aanvaar dat die skryf en publikasie van meer Groot Woordeboeke in Afrikaans die belangstelling en vaardigheid daarin reg oor die wêreld sal aanwakker en bevorder. == Agtergrond == Vreemdtalige woordeboeke het beperk gebly tot Engels, 'n internasionale en ampstaal, sekere nabye Afrikatale en plaaslike strategiese tale. Kleiner tale soos Ndebele en Swati is afgeskeep, maar Namibiese tale soos Otjiherero en Ndongo wat tydens die Grensoorlog benodig is, asook Fanakalo wat by die myne gebruik is, het aandag ontvang. Hierdie Afrikataalwoordeboeke het intussen verouderd geraak en wag sedert die aanvang van die nuwe millennium op hersiening. Die uitsondering in hierdie opsig is die Khoekhoegowab-glossarium wat in die jaar 2010 in Namibië verskyn het. Die Duits-Afrikaanse woordeboeke bestaan wel sedert 1925 en het baie verder gevorder as die Frans-Afrikaanse woorde boek van 1950 wat slegs één uitgawe beleef het. Die Duitse woordeboek het ook die Latynse (1939–1972) en Portugese (1975) woordeboeke oorleef. Tog het navorsing tussen die Duitse en Afrikaanse taal in 1983 by sy agtste uitgawe so te sê tot stilstand gekom. Pharos het hierdie ou Duitse woordeboeke sedert 2004 slegs op aanvraag laat herdruk, sonder enige hersiening. Solé Pienaar het in 2006 'n [http://scholar.sun.ac.za/handle/10019.1/2076 verhandeling] geskryf as pleidooi om hierdie woordeboek grondig hersien te kry. Sedert die aanvang van 1990 het die eksperimentering met nuwe vreemdtalige woordeboeke meestal beperk gebly tot [[Japannees]] (van 1986 tot einde 2001). Met die afskaffing van die politieke (en akademiese) sanksies het die Nederlanders en Belge van hul kant ook meer woordeboeke begin publiseer waarin Afrikaans en Nederlands geamalgameer is, soos ''[[Groot Woordeboek Afrikaans en Nederlands|Pharos Groot woordeboek: Afrikaans en Nederlands]]''. Leksikografiese potensiaal word wel in die Russiese taal gesien. Soos by die Afrikaans-Japannese woordeboekie, kom belangstelling meestal uit buitelandse oorde. Svetlana Leshchenko, maar ook Ewgeny Artemof, stel albei in Afrikaans belang. Van die netelige punte waarom vreemdetalige woordeboeke met huiwering aangepak word, is: * Dat dikwels geredeneer word dat mens slegs voldoende kernwoordeskat moet opbou om 'n vreemdtalige ''verklarende'' woordeboek te verstaan ten einde daardie taal te bemeester. By vertaling moet mens egter "albei" tale op 'n voldoende en gelyke vlak vaardig wees om die teks van die een so noukeurig as moontlik in die ander te vertaal – 'n vertalende woordeboek in Afrikaans is dus wel noodsaaklik. * Slegs by uitsondering word fonetiese skrif naas die lemma gebruik, selfs wanneer 'n [http://dspace.nwu.ac.za/bitstream/handle/10394/9486/Uitspraakwoordeboek%20van%20Afrikaans.pdf?sequence=1 verouderde uitspraakwoordeboek] beskikbaar is. Sonder die uitspraaknotering bly Afrikaans slegs 'n "leestaal" en nié 'n praattaal nie, en die taalleerder kan hom dan maklik aan [[letteruitspraak]] skuldig maak. Vir besuiniging van bladruimte word spreekwoorde en frases ook net by uitsondering ingesluit. * Dikwels is 'n uitvoerige Engelse vertalende woordeboek (met fonetiese transkripsie) van 'n betrokke vreemde taal vryelik op die Suid-Afrikaanse mark beskikbaar. Duitse of Nederlandse vertalende woordeboeke van ander vreemde tale (indien dit wel bekom kan word) word ook dikwels gebruik om die oerteks beter in Afrikaans oor te sit (byvoorbeeld werke uit [[Frans]]). Sodoende word 'n Afrikaans-vreemdetaalwoordeboek dikwels as oorbodig beskou. Volgens G.P. Kirsten: ''My Russiese studies het in die geheel swaar geleun op Russies-Engels of Russies-Duitse woordeboeke, en ek het eintlik nooit die afwesigheid van 'n Afrikaans-Russiese woordeboek as 'n gemis gevoel nie.''<ref name="Kirsten">[http://archive.is/3QurP Kirsten, G.P. 1994. Woordeboek 'n liefdeswerk. ''Die Burger'', 08 Maart:8]</ref> * Ewe dikwels word aangevoer dat daar nie genoeg tweetalige akademici of proeflesers is wat voldoende bekwaam is om 'n vreemdetaalwoordeboek te assesseer nie. Uit Afrikaanse oorde word dan wag gemaak op 'n Afrikaans-kundige "van buite". In die geval van Joy H. Wagner se eerste Afrikaans-Russiese Woordeboek, kon sy byvoorbeeld nie 'n Russiese proefleser opspoor wat ook Afrikaans magtig is nie.<ref name="Elfra">[http://archive.is/FfO3a Erasmus, Elfra. 1994. Afrikaans-Russiese woordeboek verskyn. Beeld, 10 Januarie:10]</ref> Dit is naamlik 'n sirkelredenasie, omdat iemand in Rusland weer sal sukkel om 'n Afrikaanssprekende persoon ('n veel kleiner bevolking) te vind wat Russies op moedertaalvlak magtig is. * Uitgewerye is dikwels huiwerig om 'n Afrikaans-vreemdtalige woordeboek te druk omdat dit 'n geldelike risiko inhou indien die markaanvraag nie voldoende sou wees nie. * Meestal is die (ingevoerde) Engelse vertaling van sowel internasionale fiksie as niefiksie in vreemde tale vryelik in die mark en in biblioteke beskikbaar. Omrede die meeste Afrikaanssprekendes die Engelse taal magtig is, word daar minder moeite gedoen om uit die bronteks self te vertaal. As voorbeeld sou 'n Afrikaanse leser makliker [[Jo Nesbø]] se werke in Engels lees as in Noors, waarvan die eksemplaar eerstens duurder, en tweedens moeiliker bekombaar is. Al lees die Afrikaanssprekende bv. ''The Leopard'' (oorspronklik: ''Panserhjerte''), is dit geen waarborg dat die leser belang sou stel om Noors te lees of leer lees nie. : Omgekeerd kan dieselfde weer geld by bekende Afrikaanse werke, soos dié van die spanningverhaalskrywer Deon Meyer, wat reeds via die Engelse vertaling in ander vreemde doeltale vertaal is. Meyer se spanningromans was teen 2014 reeds in 27 tale vertaal. Meyer se boeke vaar die beste in Frankryk, waar 'n oplaag van ''Kobra'' van omtrent 50&nbsp;000 vir die eerste druk beplan is. Maar, stel die ''Taalgenoot'': "Die enigste ander tale waar die vertalings regstreeks uit Afrikaans is, is [[Duits]], [[Noorweegs]], en [[Nederlands]]". Die doeltale is dikwels binne "volkslande" geleë wat doelbewus die invoer van Engelse werke op die openbare mark verlangsaam om die eie taal te bevorder. Nietemin kan bronteksgetrouheid juis 'n groter aanvraag na Afrikaans-vreemdtalige woordeboeke stimuleer. Daar is byvoorbeeld foute begaan met die Franse vertaling van die Engelse uitgawe van Breyten Breytenbach se 'Die Man met die Kop' uit die oorspronklik Afrikaanse bundel ''Mouroir''. ''Ou gabba'' is as ''china'' in Engels vertaal, wat dan in Frans letterlik as ''porcelaine'' oorgesit is.<ref>Meiring, E. 1988. Breyten in Frans. ''Tydskrif vir letterkunde'', 24(4):68</ref> Selfs in vertalings uit Afrikaans in Nederlands glip daar gereeld vertaalfoute in. So skryf Martie Preller ''Ons het baie in bome geklim'', '''groot [[steeleik|akkerbome]]''', ''perskebome en appelkoosbome'', wat vertaal word: ''We klommen veel in bomen''. '''Grote bomen op het veld''', ''perzikbomen en abrikozenbomen''.<ref>[https://books.google.co.za/books?id=d-orAsgEybkC&pg=PA168&dq=%22martie+preller%22&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=%22martie%20preller%22&f=false Wat is familie, p. 168]</ref> Die "akker" (vergelyk die Engels ''acorn'', verouderde Nederlands ''aker'', Platduits ''ecker'', maar ook die Gotiese "[http://www.wulfila.be/gothic/browse/search/?find=akran&mode=5 akran]" (vrug[te])) is verwar met 'n landoppervlak; die korrekte vertaling sou wees ''grote eiken'' of ''grote eikenbomen''. : Tans, weens die tekort aan goeie tweetalige woordeboeke, wend die publiek hul na groter tale waarin die romans reeds verskyn, of reeds in vertaal is deur vertalers wat aan hulle goed bekend is, byvoorbeeld Engels. : ''Agaat'' (deur Marlene van Niekerk) se verkope in Swede was hoër as in Suid-Afrika (30&nbsp;000 Sweedse eksemplare sedert 2012–2014; teenoor 14&nbsp;000 Afrikaanse eksemplare sedert 2004–2014), wat wel toon dat vertalings uit Afrikaans finansiële sukses kan beleef. In Suid-Afrika vaar die verkope van vertalings van die Afrikaanse romans egter sleg. Wat niefiksie betref, word by NB-uitgewers selde uit Afrikaans vir die oorsese mark vertaal.<ref>Groenewald, A. 2014. 'n Vertaalstorie. ''Taalgenoot'' (Someruitgawe), p. 62-65</ref> : Die teendeel is egter ook waar: [[Nicol Stassen]] en Melt Myburgh meen albei dat die skrywe van 'n boek in Engels met die oog op die buitelandse mark, nie baie geld of sukses waarborg nie. Melt Myburgh van ''Penguin Random House'' voer aan dat hulle dikwels 'n niefiksietitel tegelyk in Engels en Afrikaans publiseer, maar dat die Engelse uitgawe relatief selde 'n tuiste in die buitelandse mark vind, omdat die smake van lesers in die onderskeie markte so dramaties verskil. Volgens Myburgh begaan skrywers en uitgewers maklik die fout om te aanvaar dat hul Engelse boeke die buitelandse mark sal inpalm, terwyl dit nie met die praktyk strook nie. Een sprekende voorbeeld is Carol Campbell se ''My Children Have Faces'' (2013), uitgegee deur ''Umuzi'', wat ook as ''Karretjiemense'' (2013) verskyn het. Volgens Campbell self is daar teen einde-2015 slegs sowat 800 eksemplare van ''My Children Have Faces'' in die oorspronklike Engels verkoop, terwyl oor dieselfde tydperk 12&nbsp;000 Afrikaans-vertaalde kopieë van die hand gesit is. Volgens Nicol Stassen, uitgewershoof van ''Protea Boeke'', gaan vertalings ook dikwels gepaard met ander faktore soos gehalte, bekendheid van die boek, leserssmaak, die kwessies en vraagstukke waarmee lesers hulself kan identifiseer of die bekendheid van die skrywer (en vertaler), benewens die getal tale waarin die boek reeds vertaal is.<ref>Malan. M. 2016. Boekeblad: Tendens. ''DeKat'', Maart/April-uitgawe: bl. 78.</ref> == Tale == Hierdie lys van gedrukte vertalende [[woordeboek]]e kan deur die [[Afrikaans]]sprekende gebruik word om 'n vreemde taal aan te leer, maar ook ''vice versa''. Reisgidse, asook vertalende kinderwoordeboeke en vakwoordeboeke is nie by hierdie lys ingesluit nie. Hierdie "katalogus" mag van nut wees om: (i) ou of gevestigde werke op te spoor wat hersien of uitgebrei moet word;<br /> (ii) moontlike leemtes in die beskikbaarheid van twee- of veeltalige woordeboeke uit te lig, en <br /> (iii) om geskikte woordeboeke te keur wat die aanleer van 'n vreemde taal mees doeltreffend sal fasiliteer. === Duits === * ''[http://www.dbnl.org/titels/titel.php?id=hoog149prak01 Praktisches Lehrbuch der kapholländischen Sprache (Burensprache): Sprachlehre, Gespräche, Lesestücke und Wörterbuch]'' – Nicolaas Marais Hoogenhout – 1904. * ''Woordeboek / Wörterbuch: Afrikaans-Duits, Deutsch-Afrikaans'' – eers Hendrik Abraham Steyn, Hans Georg Schulze en Hugo Gutsche, later Hans Georg Schulze en Georg Paul Johannes Trümpelmann (1957), en later Georg Paul Johannes Trümpelmann & E. Erbe – 1925 (1971, 1983, 2004 (eerste sagtebanduitgawe), as ''Deutsch – Afrikaans großes Wörterbuch'' herdruk deur VVB Laufersweiler Verlag in Duitsland, 29 Julie 2015). * ''[ftp://ftp.puk.ac.za/outgoing/Library/2017-05-24/Drietalige%20idioomboek%20in%20Afrikaans,%20Engels,%20Duits.pdf Drietalige idioomboek in Afrikaans, Engels, Duits.]{{Dooie skakel|date=Desember 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}'' – Daniël Brand – 1936. * ''Juta se Afrikaans-Duitse en Duits-Afrikaanse woordeboek'' – F C Boehm; Josephine Boehm (1939), later W.H.C. Hellberg (1958). * ''Skoolwoordeboek: Duits-Afrikaans, Afrikaans-Duits'' – Otfried Rode, M. Rode, T.J. Schulz. (1938; 2de hers. uitg. - 1949; 3de hers. uitg. - 1963; 4de hersiene uitg. - 1968; 5de hers. uitg. - 1980; 5de hers. uitg. derde druk – Jan. 1983) * ''Schulwörterbuch: Deutsch-Afrikaans, Afrikaans-Deutsch / Skoolwoordeboek: Duits-Afrikaans, Afrikaans-Duits'' – Hugo Gutsche & P.A. Brandt – 1950. * ''Schulwörterbuch: Deutsch-Afrikaans, Afrikaans-Duits'' – P.A. Brandt, J.A.E. Leue – 1951 (1961, 1965, 1973). === Engels === [[Lêer:Tweetalige skoolwoordeboek.jpg|duimnael|regs|''Tweetalige skoolwoordeboek: Afrikaans-Engels, Engels-Afrikaans'' deur [[Daniël Brink Bosman]] en [[Izak Wilhelmus van der Merwe]] (Boerneef), vierde hersiene druk, [[1944]].]] * ''[http://www.dbnl.org/tekst/toit001patr01_01/toit001patr01_01.pdf Patriot-woordeboek]'' – [[S.J. du Toit]] – [[1902]] ([[1904]]). * ''[http://www.dbnl.org/arch/oord002engl01_01/pag/oord002engl01_01.pdf An English-Cape Dutch vocabulary for the use of Englishmen]'' – Joan Frederik van Oordt – 1902. * ''Tweetalige skoolwoordeboek: Afrikaans-Engels, Engels-Afrikaans'' – [[Daniël Brink Bosman]]; [[Izak Wilhelmus van der Merwe]] – [[1942]]? ([[1944]]; [[1946]]<ref>http://www.worldcat.org/title/tweetalige-skoolwoordeboek/oclc/990439129</ref>) * ''Groot woordeboek: Afrikaans-Engels, Engels-Afrikaans''. – Matthys Stefanus Benjamin Kritzinger; later ook U.J. Cronje, Pieter Cornelis Schoonees – [[1954]] ([[1972]], [[1981]], [[1986]], [[1988]]) * ''Tweetalige woordeboek: Afrikaans-Engels, Engels-Afrikaans'' (aanvanklik in twee afsonderlike boekdele uitgegee). – Daniel Brink Bosman; Ludwig Wybren Hiemstra; Izak Wilhelmus van der Merwe; later ook Johan Jacobus Spies en P.A. Joubert – [[1964]] ([[1969]]; [[1977]]; [[1980]]; [[1982]]; [[1984]]; [[1992]]; [[1995]]; [[1998]]; [[1999]]). * ''Afrikaans-Engelse woordeboek / English-Afrikaans dictionary'' – Reader's Digest – [[1987]] (1999). * ''Juta se Afrikaans-Engelse woordeboek: beginners'' – R.B. Volsteedt; Henri Snijders; Peter Grobbelaar – [[1988]]. * ''Pharos Groot Woordeboek / Major Dictionary: Afrikaans-Engels, English-Afrikaans'' – Louis Cornelius Eksteen. (Veertiende uitgawe van die ''Groot Woordeboek'') – 1997. * ''Pharos Klein woordeboek: Afrikaans-Engels, English-Afrikaans''. Louis Cornelius Eksteen. – 1997. * ''Pharos Afrikaans-Engels, English-Afrikaans woordeboek/dictionary'' – [[2005]] ([[2010]]) * ''Pharos Tweetalige skoolwoordeboek: Afrikaans-Engels, Engels-Afrikaans'' – Daniel Brink Bosman; Algernon Strange Valentine Barnes; Izak Wilhelmus van der Merwe. – [[2008]]. * ''Oxford Afrikaans-Engels English-Afrikaans Skoolwoordeboek School Dictionary'' – 2008. * ''Pharos tweetalige skoolwoordeboek = Pharos bilingual school dictionary'' – Charlene Verster – Pharos – [[2012]] tot [[2013]] hers. druk * ''Afrikaans-English, English-Afrikaans Dictionary: With over 28,000 entries'' – Alet Kruger & Penny Grearson – Geddes and Grosset: [[16 September]] [[2014]] === Fanakalo === * ''Woordeboek Afrikaans – Fanakalo. Dictionary: English – Fanakalo. Lo buk ka lo izwi: Fanakalo – Sibulu – Singis'' – [[Yskor]] – 1966. * ''Mynerswoordeboek: English-Fanakalo: Afrikaans-Fanakalo'' – Kamer van Mynwese – 1972. === Frans === [[Lêer:FransAfrikaansewoordeboek1950.jpg|duimnael|Die enigste gedrukte Afrikaans-Franse woordeboek (1950) het slegs een druk beleef.]] * ''Afrikaans-Frans, Frans-Afrikaans Woordeboek'' – B. Strelen met die medewerking van H.L. Gonin – 1950.<ref>Inskip, Donald P. 1951. Resensie: Strelen, B. en H. L. Gonin: "Afrikaans-Frans en Frans-Afrikaans Woordeboek". In: ''Ons eie boek'' XVII(2):30-31: ''The appearance of an Afrikaans-French and French-Afrikaans dictionary is a noteworthy event in South African cultural development. The way to understanding of the great French literary heritage will no longer lie exclusively through a third tongue, as has necessarily been the case hitherto; and we may hope also that direct contact with Afrikaans from the French side may lead to profitable exchanges and increased interest in South African affairs.''<br> ''The "Woordeboek" of Strelen and Gonin, is attractive in format and handy in use. On the whole the selection of words for inclusion is judicious and the range of meanings considerable: there can be no doubt that the dictionary fills a gap and will render good service. The concise grouping of words of common stem under one head is ably done and saves useful space. Having said this, one must add that the absence of any indication of pronunciation of either language is a grave defect, which must to some extent prevent the Dictionary from taking its rightful place with students. Whereas the Oxford Concise French Dictionary and the small Harrap find space for phonetic transcription (the Oxford Dictionary even manages to include etymologies in succinct form), this new arrival gives no guidance other than the asterisk before French aspirate "H".''<br> ''We can well believe that limitations of space pressed severely on the authors, but a more vigorous pruning of the vocabulary and the use of smaller type for certain secondary information might have left room for phonetic indication of pronunciation, and for more examples of common usage and constructions. For instance, the very uncommon ''acmé'' (included as well as the usual ''apogée'') could well be sacrificed, as could probably such words as ''pontifical'' and ''filigrane''.''<br> ''All in all, however, we must welcome the hard work and enthusiasm which have gone to the making of this Dictionary and hope that the authors and the publishers will reap their due reward for enterprise and pioneering.''</ref> === (Nieu-)Grieks === * ''Grieks-Afrikaanse Woordeboek'' – Philip Nicolaides – 1964 (eerste keer gedruk in 2017)<ref>Nienaber, P.J. 1968. ''Wat doen die Akademie?'' Kaapstad: Nasionale Boekhandel, p. 61: ''Grieks-Afrikaanse Woordeboek'' en ''Grammatika van die Afrikaanse Taal'' (1964)<br /> Dié boeke, uitgegee onder beskerming van die [[Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns|S.A. Akademie]], is 'n groot prestasie vir sowel die Griekse as die Afrikaanse taal. Albei werke is gekontroleer en goedgekeur deur die Taalkommissie van die S.A. Akademie. Dr. Philip Nicolaides, opsteller van albei werke, is verbonde aan die [[Universiteit van die Witwatersrand|Universiteit van Witwatersrand]]. Die boeke sal Griekssprekende skoliere, burgers, en veral immigrante in staat stel om die grondbeginsels van Afrikaans onder die knie te kry, en hulle makliker by die Afrikaanse kultuurlewe inskakel.</ref><ref>Wel vir die eerste maal gedruk in ''Die verhaal van die Griekse taal oor 35 eeue heen'' (28 April 2017) deur Gerrit van Wyk Kruger, soos gestel word: "Vir sy bespreking van veral die semantiek van Moderne Grieks gebruik die skrywer hier vir die eerste keer dr. Philip Nicolaides se uitvoerige Grieks-Afrikaanse Woordeboek van 843 foliogrootte bladsye. Dis teen die middel van die vorige eeu opgestel, maar is nooit gepubliseer nie." </ref> === Hebreeus === * ''Hebreeus-Afrikaanse woordelys: die 806 woorde wat die meeste in die Ou Testament voorkom, in groepe ingedeel volgens frekwensie'' – Walter Theophilus Claassen – 1985. * ''Van ALEF tot TAW: basiese woordelys Hebreeus-Afrikaans'' – Jan H. Kroeze – 1993. === Japannees === * 'n Gepubliseerde Afrikaans-Japannese Woordelys van 1&nbsp;500 lemmas ( アフリカーンス語基礎1500語 ) – Takashi Sakurai (ook soms geskryf: Takasji Sakoerai) – ca. 1986.<ref>[http://archive.is/4S9sw ''Die Burger''. 1996. Japannees besig met woordeboek. 13 November:14]</ref> * アフリカーンス語基礎語彙集 (ander titel: ''Kernwoordelys vir gebruik by 'n inleidingskursus in Afrikaans'') – Ernst Kotzé, Takashi Sakurai – 2000. * ''Afrikaans-Japannese woordeboek: met Engelse vertalings (アフリカーンス語・日本語基礎語辞典 Afurikānsugo Nihongo kisogo jiten)'' – Ernst Kotzé, Takashi Sakurai – 2001.<ref>[http://archive.is/Git3R ''Beeld''. 2000. Professor in Afrikaans na Japan oor woordeboek. 26 April:9]</ref><ref>[http://archive.is/6omKS Strydom, Linda. 2001. Japannees 'bied sakelui voorsprong'. ''Die Burger'', 09 Junie:4]</ref> === (Regs)Latyn === [[Lêer:LatynAfrikaansWoordeboek1975.JPG|regs|duimnael]] * ''Woordeboek: Afrikaans-Latyn'' – Ferdinand Postma – 1937. * ''Beknopte woordeboek: Latyn-Afrikaans'' – Ferdinand Postma – 1939 (1967, 1972). * ''Drietalige regswoordeboek: Engels-Afrikaans, Latyn-Afrikaans-Engels, Afrikaans-Engels'' – Victor Gustav Hiemstra ; Henri Louis Gonin – 1981 (1986, 1992) * ''Lexis Latina: Latynse Kernwoordeskat / Basic Latin Vocabulary'' – F. Smuts, S.M. Bruwer, A.V. van Stekelenburg – 1985. * ''Lexicon Latyn-Afrikaans: Institutionum Gai et Institutionum Justiniani'' – H L Gonin; W J G Lubbe – 1987. * ''Drietalige studente regsleksikon: Afrikaans – Engels, Engels – Afrikaans, Latyn – Afrikaans – Engels = Trilingual student law lexicon: Afrikaans – English, English – Afrikaans, Latin – English – Afrikaans'' – Etienne Labuschagne – 2004. * ''Regsterminologie: straf-, strafproses- en bewysreg'' – [Centre for Legal Terminology in African Languages; Juta Law] – 2015. === Nama === ==== Khoekhoegowab ==== * ''Khoekhoegowab-Afrikaans: glossarium / Afrikaans-Khoekhoegowab: mîdi saogub.'' Wilfrid H.G. Haacke, Eliphas Eiseb, Christine Gericke – 2010. === Ndonga === * ''Okambo kiitja (woordeboek): Afrikaans-Oshambo'' – Erkki Laurmaa (Finse Sending) – 1949 (word gekategoriseer as 'Ndonga'). * ''Ndonga, Afrikaans, English: drietalige woordeboek = tri-lingual dictionary = embwiitya pamalaka gatatu'' – Johannes Jurgens Viljoen – 1975. * ''Oshindonga woordeboek / dictionary / embwiitya'' – Johannes Jurgens Viljoen; P Amakali – 1984. === Nederlands === <small>Tot 1961 word Afrikaanse woorde in verskeie Nederlandse woordeboeke opgeneem met die nota ''Zuid-Afrikaans'', bedoelende ''Suid-Afrikaanse Nederlands''</small><ref>''[[Afrikaans hoort by Nederlands]]'', p. 207: "In die plek van die huidige Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal kon ons gehou het by die 'Dikke Van Dale' of amptelik die ''Van Dale'', ''Groot Woordenboek der Nederlandse Taal'' wat tans uit drie boekdele bestaan met 240,000 woorde. Die samestellers van die woordeboek sou waarskynlik sonder probleme, ook nog tipies Afrikaanse woorde daarin kon opneem. Trouens aanvanklik is in dié woordeboek ook Afrikaanse woorde opgeneem, maar is dit sedert die 1961 uitgawe weggelaat."</ref> * ''Beknopt Afrikaans-Nederlands woordenboek'' – H. Bloem; Nederlandsch-Zuidafrikaansche Vereeniging. - 1947. * ''Nederlands – Afrikaanse woordeboek'' – P.C. Paardekooper; Leendert Dekker – 1990. * ''Kramers woordenboek Zuid-Afrikaans-Nederlands, Nederlands-Zuid-Afrikaans'' – Hanny Demeersseman et al. - 2000. * ''Protea Miniwoordeboek Nederlands-Afrikaans / Afrikaans-Nederlands'' – Roy Pheiffer, Fred Pheiffer, Anneli Terre Blanche en Sief Veltkamp-Visser – 30 November 2000 * ''Prisma Woordenboeken: Afrikaans-Nederlands, Nederlands-Afrikaans'' – Hanny Demeersseman et al. - 2009. * ''Van Dale Miniwoordenboek Afrikaans'' – Herman Beyer – 2010 * ''Prisma: Afrikaans-Nederlands, Nederlands-Afrikaans'' – R Pheiffer; Primaredactie – 2010. * ''Prisma miniwoordenboek Afrikaans'' – 2010. * ''[[Groot Woordeboek Afrikaans en Nederlands| Pharos Groot woordeboek: Afrikaans en Nederlands]]'' – Willy Martin – 2011. === Noord-Sotho === * ''Sotho-woordelys: met die Afrikaanse ekwiwalente versamel uit bestaande Sotho-literatuur: behoor by die Handleiding by die aanleer van Transvaal-Sotho (Sepedi)''- Theodor Martin Helmuth Endemann – 1939. * ''Noord-Sotho-Afrikaans, Afrikaans-Noord-Sotho woordelys: met 'n byvoegsel van Sotho-vakterminologie vir gebruik in Bantoeskole'' – N.J. Kotzé – 1957. * ''Klein Noord-Sotho woordeboek'' – D. Ziervogel ; P. C. Mokgokong; A.T. Malepe – 1961 (1969, 1972, 1974, 1988) * ''Noord-Sotho: terminologie en spelreëls = Northern-Sotho: terminology and orthography'' – Departement van Bantoe-Onderwys – 1962. * ''Pukuntšu ye kgolo ya sesotho sa leboa: sesotho sa leboa, seburu/seisimane = Groot Noord-Sotho woordeboek: Noord-Sotho, Afrikaans/Engels'' – D. Ziervogel, P.C. Mokgokong – 1975, 1985. * ''Pukuntsu woordeboek: Noord-Sotho-Afrikaans, Afrikaans-Noord-Sotho'' – T.J. Kriel en E.B. van Wyk ; in samewerking met S.A. Makopo. - 1977, 1983, 1989. * ''Verklarende woordelys, Afrikaans, Engels, Noord-Sotho = Lenanentšu-tlhalosi, Seafrikaans, Seisemane, Sesotho sa Leboa'' – P.J. Joubert – 198?. * ''The concise trilingual pocket dictionary: English, Northern Sotho, Afrikaans'' – G.M.M. Grobler – 1991. * ''Sediba: practical list of words and expressions in Northern Sotho, Northern Sotho-Afrikaans-English, English-Northern Sotho = Sediba: praktiese lys van woorde en uitdrukkings in Noord-Sotho, Noord-Sotho-Afrikaans-Engels, Afrikaans-Noord-Sotho'' – D. P. Lombard – 1992. * ''Shuters nuwe Sepedi woordeboek: Afrikaans-Sepedi (Noord Sotho, Sepedi (Noord Sotho))-Afrikaans'' – D.J. Prinsloo, B.P. Sathekge & E. Kapp – 1997. * ''Woordeboek: Afrikaans-Noord-Sotho'' (ook getiteld: ''Pukuntšu: Seburu-Sesotho sa Lebowa'') – H.H. Gerber – 2000. === Otjiherero === * ''Otjiherero woordeboek = Otjiherero dictionary'' – J.J. Viljoen; T.K. Kamupingene – 1983. === Portugees === * ''Die Portugees-Afrikaanse woordelys en algemene uitdrukkings: Vocabulário Português-Afrikaans e frases gerais.'' J.L. Van Schaik. (26 bladsye) – 1969 * ''[http://uir.unisa.ac.za/handle/10500/19472 Dicionário português-africanse / Portugees-Afrikaanse Woordeboek]''. Unisa. – Peter Haffter, Joaquim Carlos Bento Sabino, S.J. Pretorius ; in samewerking met H. Louw, C.S. van der Pluym – 1975.<ref>[http://collections.nwu.ac.za/dbtw-wpd/images/BATL/taalpraktisyn_1986_30-32.pdf ''Die taalpraktisyn / The language practitioner''. 1986. Afrikaans-Portugese woordeboek word uitgegee. (1):30-32]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> === Russies === * ''Beknopte Afrikaans-Russies, Russies-Afrikaans Woordeboek: ongeveer 22&nbsp;000 woorde'' – Joy H. Wagner<ref>[http://archive.is/gE9Ev Fourie, C. 1992. Dié Rus na SA gelok met eksemplare van Beeld. ''Beeld'', 19 Oktober:12]</ref><ref name="Elfra" /><ref name="Kirsten" /> – 1993. * ''Moderne Russiese-Boere-Woordeboek'' – Svetlana Leshchenko (Swetlana Lesjtjenko) – 1 September 2014. * (''In wording''…) Woordeboek deur Ewgeny Artemof<ref>[http://archive.is/ttORb Nel, C.A. 2014. Taal lok Rus om gids te skryf. ''Beeld'', 27 Augustus: 5]</ref> === San === ==== !Xuhn ==== * ''San dictionary / San-woordeboek / Thahli xanu: San-Afrikaans-English, English-San-Afrikaans, Afrikaans-San-English'' – Ferdie Weich – 1961 (2004)<ref>[http://lexikos.journals.ac.za/pub/article/viewFile/1191/707 {{en}} Resensie in ''Lexikos'']</ref> ==== Žul'hõasi ==== * ''Žul'hõasi fonologie en woordeboek''. J.W. Snyman – 1975. === Suid-Sotho === * Suid-Sotho: terminologie en spelreëls no. 3 = Southern Sotho: terminology and orthography no. 3 – Departement van Bantoe-Onderwys – 1972. * ''Verklarende woordelys: Afrikaans – Engels – Suid-Sotho'' – P.J. Joubert en S.S. Selepe – 19?? * ''Bukantswe ya maleme-pedi: Sesotho-Seafrikanse = Tweetalige woordeboek: Afrikaans-Suid-Sotho'' – Jacobus Albertus du Plessis; J.G. Gildenhuys; J.J. Moiloa – 1974 * ''Skoolwoordeboek: Suid-Sotho-Afrikaans, Afrikaans-Suid-Sotho'' – Christiaan Rabie Kok – 1984. * ''The Concise trilingual pocket dictionary: English, Southern Sotho, Afrikaans'' – R.H. Moeketsi – 1991. === Tsonga === * Tsonga: terminologie en spelreëls / Tsonga: terminology and orthography – Departement van Bantoe-onderwys. * ''Afrikaans-Tsonga woordelys: (inleidende Afrikaans)'' – Switserse Sending in Suid-Afrika – 1970. * ''Verklarende woordelys: Afrikaans-Engels-Tsonga'' – P.J. Joubert en Khazamula Jamey Nkuzana – s.j. === Tswana === * Tswana: terminologie en spelreëls / Tswana: terminology and orthography – Departement van Bantoe-onderwys. * ''Verklarende woordelys, Afrikaans, Engels, Tswana / Lenanephokotlhalosi, Seaforikanse, Sengesimane, Setswana'' – P.J. Joubert & T. S. Metsileng – 1980's. * ''Dikišinare ya Setswana-English-Afrikaans'' / ''Setswana-English-Afrikaans Dictionary'' – J.W. Snyman (redakteur); J.S. Shole, J.C. le Roux (subredakteurs) – 1990. * ''The concise trilingual pocket dictionary: English, Tswana, Afrikaans ; Afrikaans, Tswana, English'' – Jurie Charles le Roux – 1991. * ''Kompakte Setswana woordeboek: Afrikaans-Setswana, Setswana-Afrikaans'' – George Robinson Dent – 1994. === Venda === * ''[http://uir.unisa.ac.za/handle/10500/19465 Drietalige elementêre woordeboek = Trilingual elementary dictionary: Venda, Afrikaans, English]'' (ook getiteld: ''Thalusamaipfi ya nyambotharu yo khwiniswaho: Luvenda, Luvhuru, Luisimane'') – P.J. Wentzel; T.W. Muloiwa – 1976 (Verbeterde uitgawe: 1982). === Xhosa<ref>[http://lexikos.journals.ac.za/pub/article/viewFile/1219/730 IsiXhosaleksikografie: Verlede, hede en toekoms bl.351]</ref> === * ''The Concise Trilingual Dictionary in English, Xhosa, Afrikaans / Die Kort Drietalige Woordeboek in Afrikaans, Xhosa, English'' – Lionel E. Jennings – 1961. * ''Xhosa Dictionary: English–Xhosa–Afrikaans, Xhosa–English–Afrikaans'' – H. Nabe, P. W. Dreyer en G.L. Kakana. - 1976. * ''Woordeboek: Afrikaans-Xhosa, Xhosa-Afrikaans''. - Via Afrika (1964; 1988; 1994); later Pharos (2005) * ''The Greater dictionary of IsiXhosa'' ('n groot driedelige woordeboek met sy-aan-sy lemmas in Xhosa, Engels en Afrikaans) – B. M. Mini; S. L. Tshabe; Herbert Walter Pahl; T. A. Ndungane; F. M. Shoba; A. M. Pienaar (Fort Hare Universiteit) – 1989–2006.<ref>[http://www.ufh.ac.za/files/Finalfinal%20greater%20dictionary.pdf ''The Greater Dictionary of isiXhosa: The Official Dictionary for isiXhosa''-pamflet]</ref> === Zoeloe === * ''Woordeboek: Afrikaans-Zoeloe, Zoeloe-Afrikaans'' / ''Isichazimazwi: Isibhunu-Isizulu, Isizulu-Isibhunu'' – Abraham M. Dekker; Johan H. Ries – 1958 (1972, 1984). * ''Afrikaans/Zoeloe-woordeboek met Engelse vertalings'' – Ernst Kotzé & Patrick Wela – 1991. * ''The concise trilingual pocket dictionary: English, Zulu, Afrikaans = Die kort drietalige sakwoordeboek: Afrikaans, Zoeloe, English'' – P.C. Taljaard – 1991 * ''Kompakte Zoeloe woordeboek: Afrikaans-Zoeloe, Zoeloe-Afrikaans'' / ''Sichazimazwi sesibhunu nasesiZulu'' – G.R. Dent – 1996. * ''Woordeboek: Afrikaans-Zoeloe'' / ''Icichazimazwi: IsiAfrikaans-IsiZulu'' – H.H. Gerber – 1998. == Sien ook == * [[Lys van gedrukte Nederlands-vreemdtalige woordeboeke]] * [[Lys van Afrikaanse vakwoordeboeke en terminologielyste]] == Verwysings == {{Verwysings}} [[Kategorie:Afrikaans]] [[Kategorie:Lyste|Woordeboek]] [[Kategorie:Woordeboeke]] tavqvd0g2ip6i6hf6be1ysa34pi150l 0 102102 2513520 2447554 2022-07-19T12:39:51Z Aliwal2012 39067 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rugbyspeler | naam = Warren Whiteley | beeld = | byskrif = | vollenaam = Warren Roger Whiteley | bynaam = | geboortedatum = {{Geboortedatum en ouderdom|1987|9|18}} | geboorteplek = [[Durban]], [[Suid-Afrika]] | sterftedatum = | sterfteplek = | lengte = 1,93 m | gewig = 106 kg | ru_posisies = [[Agsteman]] | ru_huidigespan = | springbokid = 863 | sarugbyno = 38411 | ru_amateurjare = | ru_amateurklubs = | ru_amklubwedstryde = | ru_amklubpunte = | ru_amopdatering = | ru_klubjare = 2016-2018 | ru_proklubs = NTT Docomo Red Hurricanes | ru_klubwedstryde = 4 | ru_klubpunte = (0) | ru_klubopdatering = | super14 = [[Lions (Superrugbyspan)|Lions]] | super14jare = 2011–2018 | super14wedstryde = 94 | super14punte = (75) | ru_currentclub = | super14opdatering = 6 April 2022 | ru_provinsie = [[Natalse Haaie]]<br />[[OP Olifante]]<br />[[Goue Leeus]] | ru_provinsiejare = 2008–09<br />2009<br />2010–2018 | ru_provinsiewedstryde = 13<br />5<br />65 | ru_provinsiepunte = (25)<br />(5)<br />(60) | ru_provinsieopdatering = 6 April 2022 | ru_sewesnasionalejare = | ru_sewesnasionalespan = | ru_sewesnasionalekomp = | ru_sewesopdatering = | ru_nasionalespan = {{Rugby-unie-landdata|RSA}} | ru_nasionalejare = 2014–2018 | ru_nasionalewedstryde = 23 | ru_nasionalepunte = (15) | ru_nsopdatering = 6 April 2022 | ru_afrigtingklubs = | ru_afrigtingjare = | ru_afrigtingopdatering = | ander = Ja | beroep = Professionele Rugbyspeler | eggenote = | kinders = | familie = | skool = | universiteit = | url = }} '''Warren Whiteley''' (gebore in Durban, [[18 September]] [[1987]]) is 'n [[Springbokke|Springbokrugbyspeler]] wat voorheen vir die [[Goue Leeus]] in die [[Curriebeker]] en die [[Lions (Superrugbyspan)|Lions]] in [[Superrugby]] gespeel het. Whiteley word op 23 Mei 2017 aangewys as Suid-Afrika se 58ste [[Springbokkaptein]] vir drie toetse teen 'n [[Franse nasionale rugbyspan|Franse toerspan]]. == Eksterne skakels == * {{Springbokke|id=38411|name=Warren Whiteley}} * {{Genslin-bokke|id=145|naam=Warren Whiteley}} * [http://www.itsrugby.co.uk/player_12563.html Warren Whiteley] by itsrugby.co.uk {{beginboks}} {{opvolgboks |voor=[[Patrick Lambie]] |titel=[[Springbokkaptein]] |jare=2017 |na=[[Eben Etzebeth]] }} {{eindboks}} {{Navbox |name = Springbokspanne gehaal |state = collapsed |title = Springbokspanne gehaal |list1 = {{Springbokke (2014)}} {{Springbokke (2015)}} {{Springbokke (2016)}} {{Springbokke (2017)}} {{Springbokke (2018)}} }} {{DEFAULTSORT:Whiteley, Warren}} [[Kategorie:Geboortes in 1987]] [[Kategorie:Lewende mense]] [[Kategorie:Lions rugbyspelers]] [[Kategorie:Sharks rugbyspelers]] [[Kategorie:Springbokrugbyspelers]] 2ouusvr94ey4jptvu2xbk6zfnsv7ril 0 102662 2513573 1983761 2022-07-19T18:13:32Z JMK 649 vertaal in ... wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Persoon | naam = Anna Rothmann | bynaam = | beeld = | beeldbeskrywing = | onderskrif = | geboortenaam = Anna Wilhelmina Rothmann | geboortedatum = [[11 Julie]] [[1904]] | geboorteplek = [[Swellendam]] | sterfdatum = {{SDEO|1904|7|11|2000|10|6}} | sterfteplek = (waarskynlik te Swellendam) | ouers = | titel = | nasionaliteit = [[Suid-Afrika]] | beroep = Skrywer, kurator | ander = | bekend = Jeugboeke | salaris = | termyn = | voorganger = | opvolger = | eerbewyse = Scheepersprys vir Jeugliteratuur | party = | religie = | huweliksmaat = | kinders = | webblad = | handtekening = }} '''Anna Wilhelmina Rothmann''' (1904–2000) was 'n [[Afrikaans]]e [[skrywer]] en die dogter van [[M.E.R.]]<ref name="Museumboekie">[http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1994/05/27/2/35.html Museumboekie nou ook in Engels vertaal], [[Die Burger]], 27 Mei 1994</ref> Sy het jeugboeke en een historiese boek geskryf, asook vertaalwerk in Afrikaans gedoen. In 1972 is die [[Scheepersprys vir Jeugliteratuur]] aan haar toegeken vir ''Klaasneus-hulle''. 'n Afdeling van die uitstalruimte in die Albany Museum is in 1980 na haar vernoem.<ref>[http://www.stellenboschwriters.com/rothmanna.html Anna Rothmann], stellenboschwriters.com, besoek op 31 Augustus 2015</ref> == Biografie == Anna W. Rothmann is in 1904 in [[Swellendam]] gebore. Haar ma was die bekende skrywer, M.E.R. (Maria Elizabeth Rothmann) en haar pa die skoolhoof, Herbert Charles Gordon Oakshott. Sy studeer aan die [[Universiteit van Stellenbosch]] en behaal in 1924 haar BSc-graad, in 1926 haar Sekondêre Onderwysdiploma en in 1931 haar MSc-graad. Rothmann was 'n lektrise aan die Paarlse Opleidingskollege. Gedurende 1938 ontvang sy 'n Carnegie-beurs om by 'n museum in [[Chicago]] te studeer. Vanaf 1936 tot 1954 was sy die skoolorganiseerder by die Albany Museum in [[Grahamstad]]. Van 1954 af was sy by die Drostdy Museum in Swellendam werksaam. Hier het sy ook navorsing oor die geskiedenis van die omgewing gedoen en 'n boekie oor die [[Republiek van Swellendam]] saamgestel.<ref name="Museumboekie" /> Sy is op [[6 Oktober]] [[2000]], op 96-jarige ouderdom, oorlede.<ref>[http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2000/10/07/2/34.html Dogter van MER sterf op 96], [[Die Burger]], 7 Oktober 2000</ref> == Bibliografie == * Die Drostdy van Swellendam (medeskrywer saam met haar ma, M.E.R.) * Klaasneus-hulle, [[Tafelberg Uitgewers]], 1964, ISBN 978-0-624-00479-0 * Kraai-hulle, Tafelberg Uitgewers, 1965, ISBN 0-624-02147-5 * Kriek-hulle, Tafelberg Uitgewers, 1979, ISBN 0-624-01240-9 == Verwysings == {{Verwysings}} {{DEFAULTSORT:Rothmann, Anna}} [[Kategorie:Afrikaanse skrywers]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse skrywers]] [[Kategorie:Geboortes in 1904]] [[Kategorie:Sterftes in 2000]] 1hp7eafdryhfb5gjpjhx53erlwbrbs3 2513719 2513573 2022-07-20T10:20:38Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Persoon | naam = Anna Rothmann | bynaam = | beeld = | beeldbeskrywing = | onderskrif = | geboortenaam = Anna Wilhelmina Rothmann | geboortedatum = [[11 Julie]] [[1904]] | geboorteplek = [[Swellendam]] | sterfdatum = {{SDEO|1904|7|11|2000|10|6}} | sterfteplek = (waarskynlik te Swellendam) | ouers = | titel = | nasionaliteit = [[Suid-Afrika]] | beroep = Skrywer, kurator | ander = | bekend = Jeugboeke | salaris = | termyn = | voorganger = | opvolger = | eerbewyse = Scheepersprys vir Jeugliteratuur | party = | religie = | huweliksmaat = | kinders = | webblad = | handtekening = }} '''Anna Wilhelmina Rothmann''' (1904–2000) was 'n [[Afrikaans]]e [[skrywer]] en die dogter van [[M.E.R.]]<ref name="Museumboekie">[http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1994/05/27/2/35.html Museumboekie nou ook in Engels vertaal], [[Die Burger]], 27 Mei 1994</ref> Sy het jeugboeke en een historiese boek geskryf, asook vertaalwerk in Afrikaans gedoen. In 1972 is die [[Scheepersprys vir Jeugliteratuur]] aan haar toegeken vir ''Klaasneus-hulle''. 'n Afdeling van die uitstalruimte in die Albany Museum is in 1980 na haar vernoem.<ref>[http://www.stellenboschwriters.com/rothmanna.html Anna Rothmann], stellenboschwriters.com, besoek op 31 Augustus 2015</ref> == Biografie == Anna W. Rothmann is in 1904 in [[Swellendam]] gebore. Haar ma was die bekende skrywer, M.E.R. (Maria Elizabeth Rothmann) en haar pa die skoolhoof, Herbert Charles Gordon Oakshott. Sy studeer aan die [[Universiteit van Stellenbosch]] en behaal in 1924 haar BSc-graad, in 1926 haar Sekondêre Onderwysdiploma en in 1931 haar MSc-graad. Rothmann was 'n lektrise aan die Paarlse Opleidingskollege. Gedurende 1938 ontvang sy 'n Carnegie-beurs om by 'n museum in [[Chicago]] te studeer. Vanaf 1936 tot 1954 was sy die skoolorganiseerder by die Albany Museum in [[Grahamstad]]. Van 1954 af was sy by die Drostdy Museum in Swellendam werksaam. Hier het sy ook navorsing oor die geskiedenis van die omgewing gedoen en 'n boekie oor die [[Republiek van Swellendam]] saamgestel.<ref name="Museumboekie" /> Sy is op [[6 Oktober]] [[2000]], op 96-jarige ouderdom, oorlede.<ref>[http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2000/10/07/2/34.html Dogter van MER sterf op 96], [[Die Burger]], 7 Oktober 2000</ref> == Bibliografie == * Die Drostdy van Swellendam (medeskrywer saam met haar ma, M.E.R.) * Klaasneus-hulle, [[Tafelberg Uitgewers]], 1964, ISBN 978-0-624-00479-0 * Kraai-hulle, Tafelberg Uitgewers, 1965, ISBN 0-624-02147-5 * Kriek-hulle, Tafelberg Uitgewers, 1979, ISBN 0-624-01240-9 == Verwysings == {{Verwysings}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Rothmann, Anna}} [[Kategorie:Afrikaanse skrywers]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse skrywers]] [[Kategorie:Geboortes in 1904]] [[Kategorie:Sterftes in 2000]] t2vsg6bfrfli2of27yjnkr94abfmxfz 0 103525 2513561 2382349 2022-07-19T16:29:09Z Aliwal2012 39067 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Berg | Naam = Njesuthi | Foto = | Foto onderskrif = | Hoogte = 3 408 | Ligging = [[KwaZulu-Natal]], [[Suid-Afrika]] / [[Lesotho]] | Bergreeks = [[Drakensberg]] | Prominensie = | Koördinate = {{Koördinate|29|12|S|29|22|O|type:mountain|aansig=inlyn,titel}} | Topografiese kaart = | Tipe = | Rotsouderdom = | Laaste uitbarsting = | Eerste bestyging datum = | Eerste bestyging persoon = | Maklikste klimroete = | Vertaling van naam = | Taal = | Uitspraak = | duimdrukkerkaart = Suid-Afrika | duimdrukkeretiketposisie = regs | diumdrukkerkaartgrootte = 300 | duimdrukkerkaartbyskrif = | breedtegraad = 29 | breedtegraad_m = 12 | breedtegraad_s = 0 | breedtegraad_NS = S | lengtegraad = 29 | lengtegraad_m = 22 | lengtegraad_s = 0 | lengtegraad_OW = O }} '''Njesuthi''' is een van die hoogste [[Berg|pieke]] in die [[Drakensberg]] wat op die [[grens tussen Suid-Afrika en Lesotho]] geleë is. Dit is 3&nbsp;408 meter hoog. Ongeveer 1,5&nbsp;km verder, ook langs die grens, lê die hoër [[Mafadipiek]] wat 3&nbsp;450 meter hoog is. == Sien ook == * [[Lys van bergpieke in Suid-Afrika]] {{Saadjie}} [[Kategorie:Berge van Lesotho]] [[Kategorie:Berge van Suid-Afrika]] [[Kategorie:KwaZulu-Natal]] 3fkk0ql173ooy9v8npr9ycip2zh3jl0 0 104685 2513654 2455928 2022-07-20T06:32:25Z 165.73.119.29 everything wikitext text/x-wiki [[Lêer:Herfst in België.jpg|duimnael|280px|Herfs in [[België]]]] [[Lêer:Autumn leaf.jpg|duimnael|280px|Afgevalle herfsblare]] == Eksterne skakels == * {{Commonskat-inlyn|Autumn}} * {{Wikt-inlyn|herfs}} {{Saadjie}} {{Seisoene}} {{Normdata}} [[Kategorie:Herfs| ]] j1we7q4k9t27g5wrztfaynifrees80v 2513661 2513654 2022-07-20T07:22:36Z Oesjaar 7467 Wysigings deur [[Special:Contributions/165.73.119.29|165.73.119.29]] teruggerol na laaste weergawe deur [[User:Mtarch11|Mtarch11]] wikitext text/x-wiki [[Lêer:Herfst in België.jpg|duimnael|280px|Herfs in [[België]]]] [[Lêer:Autumn leaf.jpg|duimnael|280px|Afgevalle herfsblare]] '''Herfs''' is een van die vier seisoene waarin die [[jaar]] opgedeel word. Herfs volg na die [[somer]] en kom voor die [[winter]]. Gedurende die herfs word die [[dag|dae]] korter en die [[nag]]te langer (dit word vroeër donker). [[Meteorologie|Meteorologies gesproke]] val die maande [[Maart]], [[April]] en [[Mei]] in die herfs (Suidelike Halfrond). Terwyl dit herfs in die Suidelike Halfrond is, is dit [[lente]] in die [[Noordelike Halfrond]]. [[Sterrekunde|Astronomies gesproke]] begin die herfs egter met die [[Dag-en-nag-ewening|herfsnagewening]]. In die Suidelike Halfrond vind die herfsnagewening gewoonlik op 20 Maart plaas. In die Noordelike Halfrond vind dit gewoonlik op 21 September plaas. In die herfs begin [[Bladwisselend|bladwisselende plante]] se blare verkleur en word dit afgegooi. Diere wat in die winter hiberneer begin al hoe meer voedsel inneem om hul liggame met die oorwinteringsproses te help. Voëls begin meer en meer in groepe byeenkom en migreer in groot swerms na warmer dele van die wêreld. == Eksterne skakels == * {{Commonskat-inlyn|Autumn}} * {{Wikt-inlyn|herfs}} {{Saadjie}} {{Seisoene}} {{Normdata}} [[Kategorie:Herfs| ]] no6sver8irmvob7jkvhlzsaox3d0imb 0 105117 2513584 2395117 2022-07-19T18:50:40Z Aliwal2012 39067 /* Predikante */ en swart word blou skakel wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Kerk | naam=Gereformeerde Kerk<br />Krugersdorp | beeld=Embleem van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika.jpg | breedte=190px | onderskrif= | vorige_naam= | sluit_in=Featherbrooke Estate<br />[[Kenmare]]<br />[[Krugersdorp-Noord]]<br />[[Krugersdorp-Sentraal]]<br />[[Luipaardsvlei]]<br />[[Monumentdorp]]<br />[[Muldersdrift]]<br />[[Noordheuwel]]<br />[[Noordkruin]]<br />[[Pinehaven]]<br /> [[Proteartif]]<br />[[Rangeview]]<br />[[Rant-en-Dal]]<br />[[Siverfields]]<br />[[Wentworth Park]]<br />en talle aftreeoorde | klassis=Groter Johannesburg | huidige_predikant=Dr. Wim Vergeer<br />Dr. De Wet Saaiman | kombinasie= | belydende_lidmate=527 | dooplidmate=101 | adres=H.v. Premier- en 3<br />Beginstraat<br />[[Krugersdorp-Noord]] | webtuiste= | stigting=[[25 April]] [[1896]] | afgestig=[[Gereformeerde kerk Rustenburg|Rustenburg]] | eerste_predikant=[[Marthinus Postma|Postma, Martinus]]<br /> (1897–1904, 1909–1912) | ontbind= | ingelyf= | ingelyf_by= | saamgesmelt_met= }} [[Beeld: Ou Gereformeerde kerk Krugersdorp omstreeks 1920.jpg|duimnael|300px|links|Die ou [[kerk]], te oordeel na die vragmotor en waens waarskynlik omstreeks 1920.]] [[Beeld:Gereformeerde Kerk Krugersdorp vooraansig.jpg|duimnael|links|220px|Die Gereformeerde kerk Krugersdorp, 1956. [[Johan de Ridder]], lidmaat van die [[Gereformeerde kerk Pretoria-Sunnyside]], het dit ontwerp.]] [[Beeld: Ou en nuwe Gereformeerde kerk Krugersdorp saam.jpg|duimnael|links|270px|Die ou en nuwe kerk het nog ’n wyle langs mekaar gestaan tot eersgenoemde gesloop is. Die laaste diens in die ou kerkgebou is op [[9 September]] [[1956]] gehou. Die sloping het begin op [[10 September]] 1956. Bouwerk aan die nuwe kerk het reeds op [[20 Januarie]] [[1956]] begin en die gebou is voltooi op [[20 September]] 1956.]] Die '''Gereformeerde kerk Krugersdorp''' is die oudste gemeente van die [[Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika]] (GKSA) op die [[Wes-Rand]]se dorp [[Krugersdorp]] en sedert 1986, toe dit 90 jaar oud was, die enigste van die twee gemeentes aan die [[Witwatersrand]] uit die 19de eeu wat steeds bestaan. Die [[Gereformeerde kerk Johannesburg]] is net ’n maand ná Krugersdorp gestig, op [[23 Mei]] [[1896]], maar het ná ’n paar gedaantewisselings in 1986 ontbind. Een van die twee ander Gereformeerde kerke op die dorp, [[Gereformeerde kerk Krugersdorp-Oos|Krugersdorp-Oos]], is by GK Krugersdorp ingelyf. [[Gereformeerde kerk Krugersdorp-Wes|Krugersdorp-Wes]] bestaan nog selfstandig. == Agtergrond == [[Beeld:Ds Willem de Klerk 1959.jpg|duimnael|regs|180px|Dr. [[Willem de Klerk]] leraar van 1953 tot 1957.]] [[Beeld:Willem de Klerk Gereformeerde kerk Krugersdorp.png|duimnael|links|250px|''[[Die Vaderland]]'' berig op [[22 Oktober]] [[1956]] oor die inwyding van die Gereformeerde kerk Krugersdorp. Ds. [[Willem de Klerk|De Klerk]], die leraar, het die kerk oopgesluit. Dit is ontwerp deur die [[Pretoria]]se argitek [[Johan de Ridder]], 'n lidmaat van die [[Gereformeerde kerk Pretoria-Sunnyside]].]] [[Beeld:Ou Gereformeerde kerk Krugersdorp.jpg|duimnael|regs|240px|Die ou Gereformeerde kerk Krugersdorp, in gebruik van 1904 tot 1956.]] [[Lêer:Dirk Postma.jpg|duimnael|160px|links|Ds. [[Dirk Postma, seun van Marthinus|Dirk Postma]], leraar van 1905 tot 1906.]] [[Beeld:du Plessis Ds DP 709.jpg|duimnael|regs|160px|Ds. [[Dirk du Plessis|D.P. du Plessis]], leraar van 1913 tot 1930.]] [[Beeld:Ds LP Vorster.jpg|duimnael|regs|160px|Ds. [[Louis Vorster|Louis Petrus Vorster]], leraar van 1922 tot 1929.]] [[Lêer:Ds WF Venter, Gereformeerde Kerk.jpg|duimnael|regs|160px|Ds. [[Willem Venter]], leraar van 1930 tot 1946.]] [[Beeld:Ds Douw Venter.jpg|duimnael|regs|160px|Ds. [[Douw Venter]], leraar van 1947 tot 1952.]] [[Beeld:Atletiekspan van die PU vir CHO, 1926.jpg|duimnael|regs|300px|Ds. [[Willem Venter|W.F. Venter]], leraar van 1930 tot 1938, was in 1926 lid van die eerste span van die [[PU vir CHO]] wat 'n enkele punt kon aanteken op 'n Dalrymple-byeenkoms. Staande: [[Stephanus van der Walt|S.J. van der Walt]], Sampie de Kock, J.J. van der Walt en J. Meyer. Sittende: D.G. Steenkamp, J. Vorster, J.F. du Plooy en [[Willem Venter|W.F. Venter]].]] [[Beeld:Dr Tjaart van der Walt.jpg|duimnael|regs|160px|Dr. Tjaart van der Walt, leraar van 1962 tot 1968.]] [[Beeld:Ds C Hattingh.jpg|duimnael|regs|160px|Ds. [[Chris Hattingh|Christiaan Hattingh]], leraar van 1969 tot 1986.]] [[Beeld:Gerrit Dalhuisen voor die orrel in die ou Gereformeerde kerk Krugersdorp.jpg|duimnael|regs|300px|Die laaste orrelis in die ou kerk en eerste in die nuwe, Gerrit Dalhuisen, voor die orrel in die ou kerk.]] Op die Algemene Vergadering van die Gereformeerde Kerk van die [[Zuid-Afrikaansche Republiek]] wat op [[16 Maart]] [[1896]] en volgende dae op [[Heidelberg, Gauteng|Heidelberg, Transvaal]] sitting geneem het, is daar toestemming verleen om twee gemeentes aan die Witwatersrand af te stig, naamlik dié van Krugersdorp en [[Gereformeerde kerk Johannesburg|Johannesburg]]. Op [[25 April]] [[1896]] is dan afgestig van [[Gereformeerde kerk Rustenburg|Rustenburg]] die Gereformeerde gemeente Krugersdorp in teenwoordigheid van die volgende deputate: ds. [[Johannes de Ridder]], ouderlinge. H.P. Steyn en A. Venter (Rustenburg), ds. J.L. Maury en ouderlinge. J.A. Bezuidenhout en G.A. van der Walt (Potchefstroom). Die gemeente is in twee wyke verdeel, naamlik Hekpoort en Hoogeveld, en dit het gestrek oor [[Krugersdorp]] tot by Die Moot na die noorde; oor [[Randfontein]] en omgewing weswaarts tot by Stenekoppies en Manhaarrand. In April van die volgende jaar het Rietfontein en omgewing ook bygekom. Tot konsulent is gekies ds. [[P.S. Snyman]] van [[Gereformeerde kerk Heidelberg|Heidelberg]]. Die lidmate van Krugersdorp het blykens die notule van hierdie gemeente eers sorteer onder die [[Gereformeerde kerk Rustenburg|gemeente van Rustenburg]], want hiervan is opgeteken: "In den loop van het jaar 1895 werd door byna al de manslidmaten van de wyk Hekpoort resorteerende onder de Gemeente Rustenburg, Z.A.R., een beleefd verzoekschrift ingediend om als zelfstandige Gemeente te Krugersdorp gesticht te worden. De Kerkraad van Rustenburg genoemd verzoekschrift al dadelyk in behandeling nemende, besloot te antwoorden, dat hy dat verzoekschrift naar de e.k. Algemene Vergadering zou zenden en krachtig zou ondersteunen het verzoek daarin gedaan. Den [[16 Maart]] [[1896]] en volgende dagen zat de Algemene Vergadering te Heidelberg, Z.A.R. en daar werd besloten dat de wyk Hekpoort als gemeente te Krugersdorp zou gesticht worden." Die aanvangsjare van die gemeente Krugersdorp word gekenmerk deur die ywer om grond vir die kerk in hande te kry, soos dit maar die geval is met elke pas gestigte gemeente. Nou was dit die gewoonte in die tyd van die Republiek dat die regering plase aan die kerke present gee. Oudl. S. Potgieter, wat hom besonder vir hierdie saak beywer het, ontvang dan ook opdrag van die kerkraad om grond vir die kerk aan te vra. Die Gemeente ontvang nou twee plase: Vrye Gunst in die Piet Retiefse en Nooitgedacht in die [[Rustenburg]]se distrik. In Oktober 1899 meld die notule dat die Gemeente ook nog erwe 15, 16, 17 en 136 van die Republikeinse regering ontvang het. In Mei 1904, agt jaar ná die stigting, het die gemeente 'n sierlike kerkgebou en [[pastorie]] in gebruik geneem. Dit het egter nie gebeur sonder baie worsteling op finansiële gebied nie. Dinge het op die Witwatersrand vinnig uitgebrei. Dit word baie duidelik weerspieël in die geskiedenisse van die verskillende gemeentes: Op die heel eerste kerkraadsvergadering van die Krugersdorpse gemeente ([[20 Oktober]] [[1896]]) word daar alreeds 'n brief van die pas gestigte gemeente Johannesburg voorgelees waarin gevra word dat die twee gemeentes kombineer om 'n predikant te beroep. == Eerste kerk == Reeds in September 1897 het die kerkraad besluit om ’n kerk te bou, maar die [[Tweede Vryheidsoorlog]] (1899–1902) het dié plan vir eers in die wiele gery. In 1903 kon toe tot kerkbou oorgegaan word en is die boumeester P. Enslin aangestel. Toe die bouwerk begin, was £1&nbsp;530 beskikbaar, maar die beraamde koste het £2&nbsp;200 beloop. By voltooiing later daardie jaar het die koste van die gebou egter op £5&nbsp;660 gestaan. Dis nie bekend wat tot dié verhoging aanleiding gegee het nie, maar dit kon moontlik swak toesig gewees het. Onder meer word melding gemaak van 28&nbsp;000 stene wat oorgebly het nadat bouwerk voltooi is. Gevolglik het die gemeente onder ’n swaar skuldlas gebuk gegaan wat hy eers vroeg in die twintigerjare kon delg. Dié gebou is op [[14 Mei]] [[1904]] ingewy nadat die hoeksteen op [[16 Julie]] [[1903]] gelê is, sonder dat dit vermeld deur wie. Eers moes kerkgangers hul eie sitplek voorsien, maar later daardie jaar is banke wel aangebring. == Tweede kerk == Mettertyd het die ou kerk te klein geword vir die groeiende gemeente en was dit ook baie vervalle. Bouwerk aan die nuwe kerkgebou het op [[20 Januarie]] [[1956]] begin en die hoeksteen is op [[24 Maart]] daardie jaar deur ds. [[Willem de Klerk|Wimpie de Klerk]] gelê. Op [[20 September]] [[1956]] is die gebou aan die kerkraad oorhandig en op [[20 Oktober]] daardie jaar is dit feestelik in gebruik geneem. Die argitek was [[Johan de Ridder]], lidmaat van die [[Gereformeerde kerk Pretoria-Sunnyside]], en die boumeester ’n plaaslike lidmaat, Siebrin Woudstra. Peet Pelser was verantwoordelik vir die elektriese installasie, die teëlwerk is behartig deur Piet Kleinloog en die houtwerk deur die Van Kraam-broers, eweneens almal lidmate van Krugersdorp. Die gebou beeld die vertikale verhouding met God uit, wat beklemtoon word deur twee mure met blougekleurde ruite. Die ou kerk is omstreeks 1956 gesloop. == Orrels == Die eerste orrel in die ou kerk, ’n groot huisorrel, het in 1937 plek gemaak vir ’n pyporrel. Dié orrel is in die nuwe kerkgebou ingebou en vergroot. Dit is so aangepas dat dit voldoen het aan die eise van die tyd, met inagneming van die beginsels van die klassieke kerkorrel uit die Baroktyd. Aanvanklik het die verboude orrel 1 087 pype gehad met altesaam 16 registers waardeur 16 verskillende klankkombinasies voortgebring kon word. In 1975 is dit uitgebou tot 1 465 pype en opnuut op [[23 Maart]] van daardie jaar in gebruik geneem. == Predikante == # [[Marthinus Postma|Postma, Martinus]], 1897–1904, 1909–1912 (in kombinasie met [[Gereformeerde kerk Johannesburg|Johannesburg]]) # [[Dirk Postma, seun van Marthinus|Postma, Dirk]], 1905–1906 # [[Dirk du Plessis|Du Plessis, Dirk Postma]], 1913–1920 # [[Louis Vorster|Vorster, Louis Petrus]], 1922–1929 (aanvaar sy [[emeritaat]]) # [[Willem Venter|Venter, Willem Frederick]], 1930–1938 (in kombinasie met [[Gereformeerde kerk Hartbeespoort|Die Moot]]), 1938–1946 (selfstandig) # [[Douw Venter|Venter, Douw Gerbrand]], 1947–1952 # [[Willem de Klerk|De Klerk, dr. Willem Johannes]], 1953–1957 # Helberg, dr. Jacob Lewis, 1958–1961 # [[Tjaart van der Walt (akademikus)|Van der Walt, dr. Tjaart]], 1962–1968 # [[Chris Hattingh|Hattingh, Christiaan]], 1969–1986 (aanvaar sy [[emeritaat]]) # Mulder, Arnoldus Henderikus, 1986–2008 (aanvaar sy [[emeritaat]]) # Vergeer, Willem Cornelis, 2007 – hede # Saaiman, dr. De Wet, 2012 – hede == Galery: Kerkgebou == <gallery mode=packed heights=200px> Lêer:GK Krugersdorp hek.jpg|Die ingang na die kerkgebou. Lêer:GK Krugersdorp syaansig.jpg Lêer:GK Krugersdorp vooraansig.jpg Lêer:GK Krugersdorp.jpg Beeld:Orrel van die Gereformeerde kerk Krugersdorp, George Pietersen.jpg|Die orrel in die huidige kerkgebou. </gallery> == Bronne == * {{af}} Harris, C.T., [[Hannes Noëth|Noëth, J.G.]], Sarkady, N.G., Schutte, F.M. en Van Tonder, J.M. 2010. ''Van seringboom tot kerkgebou: die argitektoniese erfenis van die Gereformeerde Kerke''. [[Potchefstroom]]: Administratiewe Buro. * {{af}} Schalekamp, ds. M.E. (voorsitter: redaksiekommissie). 2001. ''Die Almanak van die [[Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika]] vir die jaar 2002''. [[Potchefstroom]]: Administratiewe Buro. * {{af}} Van der Walt, dr. S.J. (voorsitter: deputate almanak). 1997. ''Die Almanak van die [[Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika]] vir die jaar 1998''. [[Potchefstroom]]: Administratiewe Buro. * {{af}} [[Ammi Venter|Venter, ds. A.A.]] (hoofred.) 1957. ''Almanak van die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika vir die jaar 1958''. [[Potchefstroom]]: Administratiewe Buro. * {{af}} Venter, ds. A.A. (hoofred.) 1958. ''Almanak van die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika vir die jaar 1959''. [[Potchefstroom]]: Administratiewe Buro. * {{af}} Vogel, Willem (red.). 2014. ''Die Almanak van die [[Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika]] vir die jaar 2015''. [[Potchefstroom]]: Administratiewe Buro. == Sien ook == * [[Gereformeerde kerk Krugersdorp-Oos]] * [[Gereformeerde kerk Krugersdorp-Wes]] {{GKSA}} {{DEFAULTSORT:Krugersdorp, Gereformeerde kerk}} [[Kategorie:Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika]] stkdlcts7uwtxjepo9m27u8vxqmgzsb 2513585 2513584 2022-07-19T18:54:12Z Aliwal2012 39067 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Kerk | naam=Gereformeerde Kerk<br />Krugersdorp | beeld=Embleem van die Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika.jpg | breedte=190px | onderskrif= | vorige_naam= | sluit_in=Featherbrooke Estate<br />[[Kenmare]]<br />[[Krugersdorp-Noord]]<br />[[Krugersdorp-Sentraal]]<br />[[Luipaardsvlei]]<br />[[Monumentdorp]]<br />[[Muldersdrift]]<br />[[Noordheuwel]]<br />[[Noordkruin]]<br />[[Pinehaven]]<br /> [[Proteartif]]<br />[[Rangeview]]<br />[[Rant-en-Dal]]<br />[[Siverfields]]<br />[[Wentworth Park]]<br />en talle aftreeoorde | klassis=Groter Johannesburg | huidige_predikant=Dr. Wim Vergeer<br />Dr. De Wet Saaiman | kombinasie= | belydende_lidmate=527 | dooplidmate=101 | adres=H.v. Premier- en 3<br />Beginstraat<br />[[Krugersdorp-Noord]] | webtuiste= | stigting=[[25 April]] [[1896]] | afgestig=[[Gereformeerde kerk Rustenburg|Rustenburg]] | eerste_predikant=[[Marthinus Postma|Postma, Martinus]]<br /> (1897–1904, 1909–1912) | ontbind= | ingelyf= | ingelyf_by= | saamgesmelt_met= }} [[Beeld:Ou Gereformeerde kerk Krugersdorp omstreeks 1920.jpg|duimnael|300px|links|Die ou [[kerk]], te oordeel na die vragmotor en waens waarskynlik omstreeks 1920.]] [[Beeld:Gereformeerde Kerk Krugersdorp vooraansig.jpg|duimnael|links|220px|Die Gereformeerde kerk Krugersdorp, 1956. [[Johan de Ridder]], lidmaat van die [[Gereformeerde kerk Pretoria-Sunnyside]], het dit ontwerp.]] [[Beeld:Ou en nuwe Gereformeerde kerk Krugersdorp saam.jpg|duimnael|links|270px|Die ou en nuwe kerk het nog ’n wyle langs mekaar gestaan tot eersgenoemde gesloop is. Die laaste diens in die ou kerkgebou is op [[9 September]] [[1956]] gehou. Die sloping het begin op [[10 September]] 1956. Bouwerk aan die nuwe kerk het reeds op [[20 Januarie]] [[1956]] begin en die gebou is voltooi op [[20 September]] 1956.]] Die '''Gereformeerde kerk Krugersdorp''' is die oudste gemeente van die [[Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika]] (GKSA) op die [[Wes-Rand]]se dorp [[Krugersdorp]] en sedert 1986, toe dit 90 jaar oud was, die enigste van die twee gemeentes aan die [[Witwatersrand]] uit die 19de eeu wat steeds bestaan. Die [[Gereformeerde kerk Johannesburg]] is net ’n maand ná Krugersdorp gestig, op [[23 Mei]] [[1896]], maar het ná ’n paar gedaantewisselings in 1986 ontbind. Een van die twee ander Gereformeerde kerke op die dorp, [[Gereformeerde kerk Krugersdorp-Oos|Krugersdorp-Oos]], is by GK Krugersdorp ingelyf. [[Gereformeerde kerk Krugersdorp-Wes|Krugersdorp-Wes]] bestaan nog selfstandig. == Agtergrond == [[Beeld:Ds Willem de Klerk 1959.jpg|duimnael|regs|180px|Dr. [[Willem de Klerk]] leraar van 1953 tot 1957.]] [[Beeld:Willem de Klerk Gereformeerde kerk Krugersdorp.png|duimnael|links|250px|''[[Die Vaderland]]'' berig op [[22 Oktober]] [[1956]] oor die inwyding van die Gereformeerde kerk Krugersdorp. Ds. [[Willem de Klerk|De Klerk]], die leraar, het die kerk oopgesluit. Dit is ontwerp deur die [[Pretoria]]se argitek [[Johan de Ridder]], 'n lidmaat van die [[Gereformeerde kerk Pretoria-Sunnyside]].]] [[Beeld:Ou Gereformeerde kerk Krugersdorp.jpg|duimnael|regs|240px|Die ou Gereformeerde kerk Krugersdorp, in gebruik van 1904 tot 1956.]] [[Lêer:Dirk Postma.jpg|duimnael|160px|links|Ds. [[Dirk Postma, seun van Marthinus|Dirk Postma]], leraar van 1905 tot 1906.]] [[Beeld:du Plessis Ds DP 709.jpg|duimnael|regs|160px|Ds. [[Dirk du Plessis|D.P. du Plessis]], leraar van 1913 tot 1930.]] [[Beeld:Ds LP Vorster.jpg|duimnael|regs|160px|Ds. [[Louis Vorster|Louis Petrus Vorster]], leraar van 1922 tot 1929.]] [[Lêer:Ds WF Venter, Gereformeerde Kerk.jpg|duimnael|regs|160px|Ds. [[Willem Venter]], leraar van 1930 tot 1946.]] [[Beeld:Ds Douw Venter.jpg|duimnael|regs|160px|Ds. [[Douw Venter]], leraar van 1947 tot 1952.]] [[Beeld:Atletiekspan van die PU vir CHO, 1926.jpg|duimnael|regs|300px|Ds. [[Willem Venter|W.F. Venter]], leraar van 1930 tot 1938, was in 1926 lid van die eerste span van die [[PU vir CHO]] wat 'n enkele punt kon aanteken op 'n Dalrymple-byeenkoms. Staande: [[Stephanus van der Walt|S.J. van der Walt]], Sampie de Kock, J.J. van der Walt en J. Meyer. Sittende: D.G. Steenkamp, J. Vorster, J.F. du Plooy en [[Willem Venter|W.F. Venter]].]] [[Beeld:Dr Tjaart van der Walt.jpg|duimnael|regs|160px|[[Tjaart van der Walt (akademikus)|Dr. Tjaart van der Walt]], leraar van 1962 tot 1968.]] [[Beeld:Ds C Hattingh.jpg|duimnael|regs|160px|Ds. [[Chris Hattingh|Christiaan Hattingh]], leraar van 1969 tot 1986.]] [[Beeld:Gerrit Dalhuisen voor die orrel in die ou Gereformeerde kerk Krugersdorp.jpg|duimnael|regs|300px|Die laaste orrelis in die ou kerk en eerste in die nuwe, Gerrit Dalhuisen, voor die orrel in die ou kerk.]] Op die Algemene Vergadering van die Gereformeerde Kerk van die [[Zuid-Afrikaansche Republiek]] wat op [[16 Maart]] [[1896]] en volgende dae op [[Heidelberg, Gauteng|Heidelberg, Transvaal]] sitting geneem het, is daar toestemming verleen om twee gemeentes aan die Witwatersrand af te stig, naamlik dié van Krugersdorp en [[Gereformeerde kerk Johannesburg|Johannesburg]]. Op [[25 April]] [[1896]] is dan afgestig van [[Gereformeerde kerk Rustenburg|Rustenburg]] die Gereformeerde gemeente Krugersdorp in teenwoordigheid van die volgende deputate: ds. [[Johannes de Ridder]], ouderlinge. H.P. Steyn en A. Venter (Rustenburg), ds. J.L. Maury en ouderlinge. J.A. Bezuidenhout en G.A. van der Walt (Potchefstroom). Die gemeente is in twee wyke verdeel, naamlik Hekpoort en Hoogeveld, en dit het gestrek oor [[Krugersdorp]] tot by Die Moot na die noorde; oor [[Randfontein]] en omgewing weswaarts tot by Stenekoppies en Manhaarrand. In April van die volgende jaar het Rietfontein en omgewing ook bygekom. Tot konsulent is gekies ds. [[P.S. Snyman]] van [[Gereformeerde kerk Heidelberg|Heidelberg]]. Die lidmate van Krugersdorp het blykens die notule van hierdie gemeente eers sorteer onder die [[Gereformeerde kerk Rustenburg|gemeente van Rustenburg]], want hiervan is opgeteken: "In den loop van het jaar 1895 werd door byna al de manslidmaten van de wyk Hekpoort resorteerende onder de Gemeente Rustenburg, Z.A.R., een beleefd verzoekschrift ingediend om als zelfstandige Gemeente te Krugersdorp gesticht te worden. De Kerkraad van Rustenburg genoemd verzoekschrift al dadelyk in behandeling nemende, besloot te antwoorden, dat hy dat verzoekschrift naar de e.k. Algemene Vergadering zou zenden en krachtig zou ondersteunen het verzoek daarin gedaan. Den [[16 Maart]] [[1896]] en volgende dagen zat de Algemene Vergadering te Heidelberg, Z.A.R. en daar werd besloten dat de wyk Hekpoort als gemeente te Krugersdorp zou gesticht worden." Die aanvangsjare van die gemeente Krugersdorp word gekenmerk deur die ywer om grond vir die kerk in hande te kry, soos dit maar die geval is met elke pas gestigte gemeente. Nou was dit die gewoonte in die tyd van die Republiek dat die regering plase aan die kerke present gee. Oudl. S. Potgieter, wat hom besonder vir hierdie saak beywer het, ontvang dan ook opdrag van die kerkraad om grond vir die kerk aan te vra. Die Gemeente ontvang nou twee plase: Vrye Gunst in die Piet Retiefse en Nooitgedacht in die [[Rustenburg]]se distrik. In Oktober 1899 meld die notule dat die Gemeente ook nog erwe 15, 16, 17 en 136 van die Republikeinse regering ontvang het. In Mei 1904, agt jaar ná die stigting, het die gemeente 'n sierlike kerkgebou en [[pastorie]] in gebruik geneem. Dit het egter nie gebeur sonder baie worsteling op finansiële gebied nie. Dinge het op die Witwatersrand vinnig uitgebrei. Dit word baie duidelik weerspieël in die geskiedenisse van die verskillende gemeentes: Op die heel eerste kerkraadsvergadering van die Krugersdorpse gemeente ([[20 Oktober]] [[1896]]) word daar alreeds 'n brief van die pas gestigte gemeente Johannesburg voorgelees waarin gevra word dat die twee gemeentes kombineer om 'n predikant te beroep. == Eerste kerk == Reeds in September 1897 het die kerkraad besluit om ’n kerk te bou, maar die [[Tweede Vryheidsoorlog]] (1899–1902) het dié plan vir eers in die wiele gery. In 1903 kon toe tot kerkbou oorgegaan word en is die boumeester P. Enslin aangestel. Toe die bouwerk begin, was £1&nbsp;530 beskikbaar, maar die beraamde koste het £2&nbsp;200 beloop. By voltooiing later daardie jaar het die koste van die gebou egter op £5&nbsp;660 gestaan. Dis nie bekend wat tot dié verhoging aanleiding gegee het nie, maar dit kon moontlik swak toesig gewees het. Onder meer word melding gemaak van 28&nbsp;000 stene wat oorgebly het nadat bouwerk voltooi is. Gevolglik het die gemeente onder ’n swaar skuldlas gebuk gegaan wat hy eers vroeg in die twintigerjare kon delg. Dié gebou is op [[14 Mei]] [[1904]] ingewy nadat die hoeksteen op [[16 Julie]] [[1903]] gelê is, sonder dat dit vermeld deur wie. Eers moes kerkgangers hul eie sitplek voorsien, maar later daardie jaar is banke wel aangebring. == Tweede kerk == Mettertyd het die ou kerk te klein geword vir die groeiende gemeente en was dit ook baie vervalle. Bouwerk aan die nuwe kerkgebou het op [[20 Januarie]] [[1956]] begin en die hoeksteen is op [[24 Maart]] daardie jaar deur ds. [[Willem de Klerk|Wimpie de Klerk]] gelê. Op [[20 September]] [[1956]] is die gebou aan die kerkraad oorhandig en op [[20 Oktober]] daardie jaar is dit feestelik in gebruik geneem. Die argitek was [[Johan de Ridder]], lidmaat van die [[Gereformeerde kerk Pretoria-Sunnyside]], en die boumeester ’n plaaslike lidmaat, Siebrin Woudstra. Peet Pelser was verantwoordelik vir die elektriese installasie, die teëlwerk is behartig deur Piet Kleinloog en die houtwerk deur die Van Kraam-broers, eweneens almal lidmate van Krugersdorp. Die gebou beeld die vertikale verhouding met God uit, wat beklemtoon word deur twee mure met blougekleurde ruite. Die ou kerk is omstreeks 1956 gesloop. == Orrels == Die eerste orrel in die ou kerk, ’n groot huisorrel, het in 1937 plek gemaak vir ’n pyporrel. Dié orrel is in die nuwe kerkgebou ingebou en vergroot. Dit is so aangepas dat dit voldoen het aan die eise van die tyd, met inagneming van die beginsels van die klassieke kerkorrel uit die Baroktyd. Aanvanklik het die verboude orrel 1 087 pype gehad met altesaam 16 registers waardeur 16 verskillende klankkombinasies voortgebring kon word. In 1975 is dit uitgebou tot 1 465 pype en opnuut op [[23 Maart]] van daardie jaar in gebruik geneem. == Predikante == # [[Marthinus Postma|Postma, Martinus]], 1897–1904, 1909–1912 (in kombinasie met [[Gereformeerde kerk Johannesburg|Johannesburg]]) # [[Dirk Postma, seun van Marthinus|Postma, Dirk]], 1905–1906 # [[Dirk du Plessis|Du Plessis, Dirk Postma]], 1913–1920 # [[Louis Vorster|Vorster, Louis Petrus]], 1922–1929 (aanvaar sy [[emeritaat]]) # [[Willem Venter|Venter, Willem Frederick]], 1930–1938 (in kombinasie met [[Gereformeerde kerk Hartbeespoort|Die Moot]]), 1938–1946 (selfstandig) # [[Douw Venter|Venter, Douw Gerbrand]], 1947–1952 # [[Willem de Klerk|De Klerk, dr. Willem Johannes]], 1953–1957 # Helberg, dr. Jacob Lewis, 1958–1961 # [[Tjaart van der Walt (akademikus)|Van der Walt, dr. Tjaart]], 1962–1968 # [[Chris Hattingh|Hattingh, Christiaan]], 1969–1986 (aanvaar sy [[emeritaat]]) # Mulder, Arnoldus Henderikus, 1986–2008 (aanvaar sy [[emeritaat]]) # Vergeer, Willem Cornelis, 2007 – hede # Saaiman, dr. De Wet, 2012 – hede == Galery: Kerkgebou == <gallery mode=packed heights=200px> Lêer:GK Krugersdorp hek.jpg|Die ingang na die kerkgebou. Lêer:GK Krugersdorp syaansig.jpg Lêer:GK Krugersdorp vooraansig.jpg Lêer:GK Krugersdorp.jpg Beeld:Orrel van die Gereformeerde kerk Krugersdorp, George Pietersen.jpg|Die orrel in die huidige kerkgebou. </gallery> == Bronne == * {{af}} Harris, C.T., [[Hannes Noëth|Noëth, J.G.]], Sarkady, N.G., Schutte, F.M. en Van Tonder, J.M. 2010. ''Van seringboom tot kerkgebou: die argitektoniese erfenis van die Gereformeerde Kerke''. [[Potchefstroom]]: Administratiewe Buro. * {{af}} Schalekamp, ds. M.E. (voorsitter: redaksiekommissie). 2001. ''Die Almanak van die [[Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika]] vir die jaar 2002''. [[Potchefstroom]]: Administratiewe Buro. * {{af}} Van der Walt, dr. S.J. (voorsitter: deputate almanak). 1997. ''Die Almanak van die [[Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika]] vir die jaar 1998''. [[Potchefstroom]]: Administratiewe Buro. * {{af}} [[Ammi Venter|Venter, ds. A.A.]] (hoofred.) 1957. ''Almanak van die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika vir die jaar 1958''. [[Potchefstroom]]: Administratiewe Buro. * {{af}} Venter, ds. A.A. (hoofred.) 1958. ''Almanak van die Gereformeerde Kerk in Suid-Afrika vir die jaar 1959''. [[Potchefstroom]]: Administratiewe Buro. * {{af}} Vogel, Willem (red.). 2014. ''Die Almanak van die [[Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika]] vir die jaar 2015''. [[Potchefstroom]]: Administratiewe Buro. == Sien ook == * [[Gereformeerde kerk Krugersdorp-Oos]] * [[Gereformeerde kerk Krugersdorp-Wes]] {{GKSA}} {{DEFAULTSORT:Krugersdorp, Gereformeerde kerk}} [[Kategorie:Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika]] gtt3yhka27uyfk62mvv4n3p0l0qugi0 0 106456 2513649 2209478 2022-07-20T05:41:28Z CommonsDelinker 1161 Administrateur [[commons:user:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] vervang "Sameul_Daniell_-_Kora-Khokhoi_preparing_to_move_-_1805.jpg" met "Samuel_Daniell_-_Kora-Khokhoi_preparing_to_move_-_1805.jpg" omrede: [[:c:COM:FR|File renamed]]: Correct author name wikitext text/x-wiki : ''Hierdie artikel handel oor die etniese groep in Suider-Afrika. Vir die taalfamilie, sien [[Khoisan-tale]].'' {{Etniese groep | beeld = [[Lêer:BushmenSan.jpg|300px]] | onderskrif = Begin vuur met die hand. San-mense in [[Botswana]] | groep = Khoisan | bevolking = ca. 400&nbsp;000<ref>{{en}} Brenzinger, Matthias (2011) "The twelve modern Khoisan languages." In Witzlack-Makarevich & Ernszt (eds.), Khoisan languages and linguistics: proceedings of the 3rd International Symposium, Riezlern / Kleinwalsertal (Research in Khoisan Studies 29).</ref><ref>{{en}} James Stuart Olson, « Damara » in The Peoples of Africa: An Ethnohistorical Dictionary, Greenwood Publishing Group, 1996, bl. 137.</ref><ref>{{en}} {{cite report |author=Anaya, James |date=2 Junie 2010 |title=Addendum – The situation of indigenous peoples in Botswana |publisher=United Nations Human Rights Council. A/HRC/15/37/Add.2 |url=http://unsr.jamesanaya.org/docs/countries/2010_report_botswana_en.pdf}}.</ref> | plek = [[Suider-Afrika]] ([[Angola]], [[Botswana]], [[Namibië]], [[Suid-Afrika]]) | taal = [[Afrikaans]],<ref>{{cite news |url=https://www.bbc.com/news/world-africa-36516241 |title=The first South Africans fight for their rights |first=Christian |last=Parkinson |publisher=[[BBC]] |date=14 Junie 2016 |access-date=21 September 2018 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20191029014446/https://www.bbc.com/news/world-africa-36516241 |archive-date=29 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> [[Khoisan-tale]] | geloof = [[Christendom|Christene]], [[Tradisionele Afrika-godsdiens]] | verwante = [[Khoikhoi]], [[Boesman|San]], [[Damaras]] en [[Namas]] }} '''Khoisan''' is 'n saambindende naam vir twee [[Suid-Afrikaanse etniese groepe en kulture|etniese groepe]] wat in [[Suider-Afrika]] leef, naamlik die [[Khoikhoi]] en die [[Boesman|San]]. Hulle deel fisiese en vermeende [[Taalwetenskappe|taalkundige]] eienskappe apart van die [[Bantoevolke|Bantoe]]-meerderheid van die streek.<ref>{{en}} Barnard, Alan (1992) ''Hunters and Herders of Southern Africa: A Comparative Ethnography of the Khoisan Peoples''. New York; Cambridge: Cambridge University Press, 1992.</ref> Kultureel word die Khoisan verdeel in die kossoekende San of [[Boesman]], en die Khoi, of meer spesifiek [[Khoikhoi]], vroeër bekend as "Hottentote", wat [[vee]] [[mak maak]]. Hulle praat veral [[Khoisan-tale]] wat bekend is vir hul klikgeluide, maar intussen is [[Afrikaans]] die belangrikste taal van die Khoisan. Die San het die inheemse bevolking van Suider-Afrika gevorm, voordat die Bantoevolke uit [[Sentraal-Afrika|Sentraal-]] en [[Oos-Afrika]] ná die suide migreer en hul streek bereik het, wat daartoe gelei het dat die Bantoe-bevolking die Khoisan-bevolking verplaas en die oorheersende bevolking van Suider-Afrika geword het. Oor die tyd het sommige Khoi die [[mak maak]] van [[vee]] opgegee en die jagter-versamelaar-ekonomie van die San aanvaar, waarskynlik as gevolg van 'n droë [[klimaat]], en word nou as San beskou. Eweneens het die Bantoegroep van die [[Damaras]] wat ná die suide migreer het later [[landbou]] opgegee en die Khoi se [[ekonomie]] aanvaar. Groot Khoisan-bevolkings bly in verskeie droë gebiede in die streek, veral in die [[Kalahari]]-[[woestyn]]. Die Khoisan is volgens genetiese studies die oudste nog bestaande menslike groep.<ref>{{en}} Carina M. Schlebusch et al.: ''Genomic Variation in Seven Khoe-San Groups Reveals Adaptation and Complex African History.'' In : ''Science.'' Online-Vorabveröffentlichung vom 20. September 2012, [[doi:0.1126/science.1227721]]</ref> == Fotogalery == <center><gallery> Lêer:San lady botswana.jpg|San-vrou in Botswana. Lêer:San tribesman.jpg|San-man in Namibië. Lêer:Sameul Daniell - Khoisan besig om sprinkane te braai - 1804.jpg|''Khoisan besig om sprinkane te braai'' – akwatint in kleur deur [[Samuel Daniell]] in 1804. Lêer:Samuel Daniell - Kora-Khokhoi preparing to move - 1805.jpg|''Korah-Khoikhoi besig om hulle hutte af te breek om na nuwe weivelde te trek'' – akwatint in kleur deur Samuel Daniell in 1805. Lêer:"The Portuguese and Hottentots", from page 74 of "Pioneers in South Africa" (1914) (14760195211).jpg|''Portugese ontmoet met Khoisan'' – tekening uit die boek "Pioniers in Suid-Afrika", 1914. Lêer:Angola Ethnic map 1970-de.svg|Verspreiding van etniese groepe in Angola, 1970 (wynrooi: Khoisan) </gallery></center> == Verwysings == {{Verwysings|2}} == Verdere leeswerk == * {{en}} Barnard, Alan (2004) Mutual Aid and the Foraging Mode of Thought: Re-reading Kropotkin on the Khoisan. ''Social Evolution & History'' 3/1: 3–21. * {{en}} Smith, Andrew; Malherbe, Candy; Guenther, Mat and Berens, Penny (2000), ''Bushmen of Southern Africa: Foraging Society in Transition.'' Athens: Ohio University Press. ISBN 0-8214-1341-4 == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie}} * {{en}} [http://khoisan.org/ Die Khoisan] * {{en}} [http://www.san.org.za/ Tuis van die Suider-Afrikaanse San] {{Navigasie etniese groepe in Suid-Afrika}} {{Normdata}} [[Kategorie:Etniese groepe in Angola]] [[Kategorie:Etniese groepe in Botswana]] [[Kategorie:Etniese groepe in Namibië]] [[Kategorie:Etniese groepe in Suid-Afrika]] [[Kategorie:Inheemse volke van Suider-Afrika]] a1qeohodlyqg4hadsdxdnn98s51q1rp 0 106563 2513562 2382379 2022-07-19T16:35:24Z Aliwal2012 39067 Ek is nie Mukdro nie! wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Berg | Naam = Champagne Castle | Foto = Champagne Castle.jpg | Foto onderskrif = Cathkinpiek voor met Champagne Castle links agter in wolke bedek. | Hoogte = 3 377 | Ligging = [[KwaZulu-Natal]], [[Suid-Afrika]] | Bergreeks = [[Drakensberge]] | Prominensie = | Koördinate = {{Koördinate|29|04|53|S|29|19|41|O|aansig=inlyn,titel}} | Topografiese kaart = | Tipe = | Rotsouderdom = | Laaste uitbarsting = | Eerste bestyging datum = Vroeë 20ste eeu | Eerste bestyging persoon = Ds. Stocker | Maklikste klimroete = Stap | Vertaling van naam = | Taal = | Uitspraak = | duimdrukkerkaart = Suid-Afrika | duimdrukkeretiketposisie = links | duimdrukkerkaartgrootte = 280 | duimdrukkerkaartbyskrif = | breedtegraad = 29 | breedtegraad_m = 4 | breedtegraad_s = 53 | breedtegraad_NS = S | lengtegraad = 29 | lengtegraad_m = 19 | lengtegraad_s = 41 | lengtegraad_OW = O }} [[Lêer:Champagne Range from the south.jpg|duimnael|links|Die Champagne Castle-bergreeks vanaf die suide.]] '''Champagne Castle''' is 'n [[berg]]piek in die Sentrale [[Drakensberge]] in [[KwaZulu-Natal]], [[Suid-Afrika]].<ref name="HAT Taal-en-feitegids">HAT Taal-en-feitegids, Pearson, Desember 2013, ISBN 978-1-77578-243-8</ref> Dit is die tweede hoogste bergpiek in [[Suid-Afrika]]. Om dit lê ander pieke, waaronder [[Cathkinpiek]] (3&nbsp;149&nbsp;m), ''Sterkhorn'' (voorheen bekend as ''Mount Memory''), ''[[Monk's Cowl]]'' en ''Dragon's Back''. Volgens oorlewering het twee onverskrokke bergklimmers, David Gray en majoor Grantham, die piek direk aan die voorkant van Cathkin af uitgeklim. Toe hulle hul oorwinning wou vier, val die bottel sjampanje op 'n rots stukkend en is die berg terstond ''Champagne Castle'' gedoop. Cathkinpiek het sy naam aan 'n immigrant van Lanarkshire, Stephan Snyman, te danke. Snyman het die piek na 'n koppie in [[Glasgow]], genaamd ''Cathkin Braes'', genoem.<ref>{{Cite book| last = Dodds| first = David A.| title = A Cradle of Rivers, The Natal Drakensberg| publisher = Centaur| location = Cape Town| date = 1975| page = 43| isbn = 0-908379-43-9 }}</ref> Die Champagne Castle-hotel bied 'n praguitsig oor die bergpiek. Op die perseel is rondawels wat in 1941 deur Italiaanse krygsgevangenes gebou is. Staproetes kan 'n entjie verder in die pad af, by [[Monk's Cowl]], aangedurf word. == Sien ook == * [[Lys van bergpieke in Suid-Afrika]] == Verwysings == {{Verwysings}} [[Kategorie:Berge van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Drakensberge]] [[Kategorie:KwaZulu-Natal]] 4g510t433x55td6zunt0k0tvq1pcora 0 114564 2513578 2049649 2022-07-19T18:22:26Z Sobaka 328 skakel wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Wetenskaplike | naam = Xenophanes | beeld = Xenophanes in Thomas Stanley History of Philosophy.jpg | beeldbeskrywing = <!-- Vir oormuis-info/ vir siggestremdes; sonder wiki-sintaks --> | beeldonderskrif = Xenophanes in Thomas Stanley se ''History of Philosophy'' | geboortenaam = | geboortedatum = ca. [[570 v.C.]] | geboorteplek = Colophon, [[Ionië]] | sterftedatum = ca. [[475 v.C.]] | sterfteplek = | plek van graf = | blyplek = | burgerskap = | nasionaliteit = | vakgebied = Epistemologie, fisika, waarheid, satire | werkplek = | alma mater = | doktorale promotor = | akademiese adviseurs = | doktorale studente = | ander studente = | bekend vir = elegiese gedigte, jambe, waterbronne op aarde | beïnvloed deur = Ioniese skool | invloed op = [[Parmenides]], [[Zenon van Elea]], Christelike apologetiek, [[Karl Popper]] | toekennings = | handtekening = | webblad = | voetnotas = }} '''Xenophanes''' (Oudgrieks: Ξενοφάνης ὁ Κολοφώνιος [ksenopʰánɛːs ho kolopʰɔ̌ːnios]; Colophon, 570 v.C. - ongeveer 475 v.C.) was 'n [[Grieks]]e [[filosoof]] en [[digter]]. Betroubare inligting oor sy lewe is skaars. Hy vlug vroeg uit sy geboortedorp na [[Sisilië]], vanweë die Persiese invalle wat sy land destyds teister. Van Sisilië verhuis hy na [[Magna Graecia]], waar hy 'n filosoof word in die skool van [[Pythagoras]]. Hier beleef hy aansienlike vryhede, en redeneer teen die doktrines van Epimenides, Thales en Pythagoras. Uiteindelik vestig hy homself in [[Elea]] in Suid-Italië, waar hy in ongeveer 475 v.C. sterf. == Denke == Xenophanes lei van die vroegste kritiek teen die Griekse [[politeïsme]]. Xenophanes maak die volgende uitlating: "[[Homerus]] en Hesiodus het aan die gode alle dinge toegeskryf wat skandelik en verkeerd is vir sterflinge naamlik diefstal, owerspel en leuens." "Die sterflinge meen dat die gode verwek word in die beeld van mense... ja, as osse en perde en leeus hande gehad het en kunswerke kon skep, soos mense, sou die perde die gode as perde afbeeld het en die osse daarenteen hul gode as osse." Xenophanes stel dus dat die mense nooit iets verseker van gode kan weet nie. Xenophanes kan daarmee beskou word as die eerste [[agnostikus]]. Maar hy voeg daaraan toe: "Die gode het egter nie vanaf die begin alles aan die sterflinge geopenbaar nie, maar mettertyd vind die mens in sy soeke iets meer uit." Veral die laatste deel van hierdie sin is belangrik, omdat hy daarmee die grondslag lê vir die empiriese wetenskap. Hy laat die gode alleen vir wat hul is of kan wees nie, omdat die mens tog nie meer oor hulle kan weet nie, maar doen 'n oproep op die verwerwing van kennis deur [[empiries]]e ondersoek soos dit sedertdien in die [[natuurwetenskap]] gebruiklik geword het. Die empirisme van Xenophanes is vir sy tyd buitengewoon vernuwend. Want daarmee formuleer hy vir die eerste keer 'n metode tot die verwerwing van kennis wat nie, soos in sy tyd gebruiklik, gebaseerd is op openbaring of sienerskap en alleen toeganklik is vir priesters, profete en ander ingewydes of uitverkorenes nie. Die kennis waarop Xenophanes dui is deur iedereen verwerfbaar deur die gebruik van korrekte metodes. Hier ontstaan dus ook die onderskeid tussen natuurlike en bonatuurlike kennis. Xenophanes verwerp alle bonatuurlike kennis. [[Thales van Milete]] formuleer as eerste westerse filosoof die beginsel van die [[reduksionisme]]. Die reduksionisme van Thales en die empirisme van Xenophanes vorm saam die metodologiese grondslag van die natuurwetenskap. Xenophanes maak in van sy argumente ook gebruik van die [[meteorologie]], en vergelyk van die [[Griekse mitologie |Griekse gode]] met weerverskynsels. Hiermee bou hy voort op die [[kosmologie]] van [[Anaximander]]. Volgens Xenophanes kan daar maar één hoogste wese bestaan: 'n alomteenwoordige [[God]], wat identies is aan die [[wêreld]]. Agter die veelheid van die verskynsels is daar dus volgens hom één ewig, onveranderlike Syn. Die onveranderlike Syn is egter nie transendent (bo-sinnelik) nie, soos later by [[Plato]] nie, maar ingebed en aanwesig in hierdie werklikheid en daarmee selfs samewerkend. Die leerlinge van Xenophanes sou hierdie leer tot die uiterste gevolge uitbou. Mens vind die opvatting later ook weer by [[Baruch Spinoza]] wat beweer 'God en die natuur is één'. As oerelemente, waaruit alles voorkom is volgens Xenophanes [[aarde]] en [[water]]. == Bronne == * Hierdie artikel is vertaal van die Nederlandse Wikipedia. == Eksterne skakels == {{Commons-kategorie inlyn}} {{Normdata}} [[Kategorie:Ou Griekse filosowe]] [[Kategorie:Mense in die 5de eeu v.C.]] [[Kategorie:Mense in die 6de eeu v.C.]] [[Kategorie:Geboortes in 570 v.C.]] [[Kategorie:Sterftes in 475 v.C.]] kta2o676ctv42errbhmdiaczlcc268e 0 117046 2513556 2049640 2022-07-19T15:30:35Z Sobaka 328 skakel wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Wetenskaplike | naam = Parmenides | beeld = Parmenides.jpg | beeldbeskrywing = <!-- Vir oormuis-info/ vir siggestremdes; sonder wiki-sintaks --> | beeldonderskrif = | geboortenaam = | geboortedatum = ca. [[515 v.C.]]<ref>{{cite book|last1=Curd|first1=Patricia|title=A Presocratics Reader. Selected Fragments and Testimonia|date=2011|publisher=Hackett Publishing|location=Indianapolis/Cambridge|isbn=978-1603843058|pages=53–63|edition=2nd}}</ref> | geboorteplek = [[Elea]], Magna Graecia | sterftedatum = | sterfteplek = | plek van graf = | blyplek = | burgerskap = | nasionaliteit = | vakgebied = Metafisika, Ontologie | werkplek = | alma mater = | doktorale promotor = | akademiese adviseurs = | doktorale studente = | ander studente = | bekend vir = "Gedagte en wese is dieselfde"<ref>DK fragment B 6: "χρὴ τὸ λέγειν τε νοεῖν τ᾿ ἐὸν ἔμμεναι"; cf. DK B 3 "τὸ γὰρ αὐτὸ νοεῖν ἐστίν τε καὶ εἶναι [It is the same thing that can be thought and that can be]."</ref><br />Die waarheid-voorkoms onderskeid | beïnvloed deur = [[Pythagoras]], [[Xenophanes]], [[Herakleitos]] | invloed op = [[Zenon van Elea]], [[Melissus van Samos]], [[Sokrates]], [[Plato]], [[Aristoteles]], [[Baruch Spinoza]], [[Friedrich Nietzsche]], [[Martin Heidegger]] | toekennings = | handtekening = | webblad = | voetnotas = }} '''Parmenides''' van Elea ([[Grieks]]: Παρμενίδης ὁ Ἐλεάτης) (Elea, rondom 515 v.C.) was 'n Griekse [[filosoof]] wie as 'n pre-[[Sokrates]] filosoof gereken word. Hy stel [[waarheid]] en weet teenoor mening en voorstelling. Die denke van Parmenides het gefragmenteerd oorleef, veral danksy latere skrywers wat hom aanhaal. Dit word aanvaar dat Parmenides moontlik 'n leerling was van [[Xenophanes]]. Sy filosofie behels in teenstelling tot die van sy voorgangers, nie soseer 'n [[kosmogonie]] of 'n [[teorie]] oor die ontstaan van die [[werklikheid]] nie, maar 'n [[ontologie]]. == Denke == Eers was Parmenides 'n aanhanger van die [[Pythagoras|pythagorisme]], maar later kom hy tot 'n volkome eie insig, wat hy in 'n didaktiese poësievorm uiteengesit het. Dié bestaan uit twee dele: ''Die Weg van die Waarheid'' en ''Die Weg van die Mening'' (gedeeltelik bewaar gebly). Volgens Parmenides kan 'n mens alleen deur middel van die rede iets te wete kom. So probeer hy, as één van die eerste [[rasionalisme | rasionaliste]] in die westerse filosofie, met 'n suiwer logies-deduktiewe benadering uitsprake te maak oor dit wat is. Die wette van [[logika]] is vir hom 'n "goddelike" gegewe en kon self nie meer gefundeer word nie. Die uitgangspunt van Parmenides is dat die rede impliseer dat jy alleenlik vanuit die Syn kan dink. Daar bestaan nie 'n "nie-Syn" nie. Teenoor die Syn kan daar nie denke wees nie. "Denke en Syn is één en dieselfde." As iets gedink word, is dit onmoontlik om te sê dat dit "nie is nie". Die Syn is ruimtelik volgens Parmenides. Volgens hom laat dit nie plek vir enige leë ruimtes nie, en gevolglik ook geen beweging nie, want as 'n voorwerp êrens heen sou beweeg sou daar eerstens 'n leë ruimte ('n nie-syn) moet wees. Ook ''word'' is uitgesluit: dit wat ''word'', is vantevore nog nie. Alle verandering is maar net 'n skyn. As mens aan iets kan dink wat in die toekoms sal bestaan, dan moet dit nou al in die gees bestaan. As mens homself iets uit die verlede kan voorstel (onthou), dan moet dit in die gees aanwesig wees op die oomblik van die gedagte. Die werklikheid (Grieks: ''eon'') het nie ontstaan nie, verander nie, gaan nie verlore nie, ken geen veelheid of verskeidenheid nie: dit is één en ondeelbaar. Alles het kortom altyd bestaan, en nie verander nie. Alles wat lyk na verandering of beweging, vind plaas binne 'n geslote stelsel. Verandering en beweging maak deel uit van die daaglikse ervaring ('‘n dwaling), maar nie van die korrekte denke wat gerig word op die een, ondeelbare, onveranderlike en ewige. Om te dink aan iets wat is, impliseer die bestaan van iets wat nie is nie (as iets groen is, is dit nie rooi nie; as iets 'n [[mens]] is, is dit nie 'n [[hond]] nie). Maar omdat Parmenides met sy vroeëre argumentering aangetoon het dat beweringe van nie bestaan nie onmoontlik is, kan ons ook geen beweringe van wat wel bestaan maak nie. Ons kan dus geen onderskeid maak tussen die verskillende dinge in die wêreld nie. Die enigste wat ons kan sê, stel Parmenides, is dat alles is en dus moet die ware aard van die [[werklikheid]] (dit wat is, die syn) 'n ondeelbare, homogene, enkele entiteit wees. Parmenides het homself nie net beperk tot hierdie ontologie nie. So het hy byvoorbeeld ook 'n teorie oor die [[kosmos]] ontwikkel, waarmee hy die eerste was wat dit gestel het dat die [[aarde]] rond is. Sodanige teorieë staan op gespanne voet met sy ontologie, omdat dit sy ander teorieë uitsluit en daarmee tog 'n "nie-Syn" impliseer. Wellig het Parmenides sy ontologie nie as die enige weg gestel nie, maar daarmee wil hy aandui hoe problematies die verhouding is tussen die [[werklikheid]] en die denke is. Parmenides is vir latere ontwikkeling van filosofie belangrik, nie vanweë die onmoontikheid van verandering nie, maar wel vanweë die idee dat substansie ewig en onveranderlik is: naamlik die idee dat substansie dieselfde bly onder wisselende omstandighede. Dit sou, om te begin met die [[ideëleer]] van [[Plato]], 'n basisidee word vir [[filosofie]], [[sielkunde]], [[natuurwetenskap]] en [[teologie]]. == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * Hierdie artikel is vertaal van die Nederlandse Wikipedia. == Eksterne skakels == {{Commons-kategorie inlyn|Parmenides of Elea}} {{Normdata}} [[Kategorie:Ou Griekse filosowe]] [[Kategorie:Mense in die 6de eeu v.C.]] [[Kategorie:Geboortes in 501 v.C.]] [[Kategorie:Sterftes in 450 v.C.]] nsgx95sb0l3xqzrrmyq5d74ugshd26e 0 117212 2513729 2511155 2022-07-20T11:43:28Z Oesjaar 7467 /* Anacardiaceae */ Skakels wikitext text/x-wiki [[Lêer:Erythrina zeyheri - Break-plough plant - Karoo Desert NBG - Worcester RSA.jpg|duimnael|Die [[ploegbreker]]-boom lyk op die oog af nie veel na 'n boom nie.]] 'n '''Ondergrondse boom''' of '''ploegbreker''' is 'n plantspesie wat eintlik 'n boom is, maar waarvan net die kroon bogronds sigbaar is.<ref>{{webaanhaling|url=https://ffgnr.files.wordpress.com/2016/01/2016-01-ffgnr-newsletter-summer-16.pdf|titel=Vriende van Faerie Glen Natuurreservaat, nuusbrief 2016}}</ref> Hulle kom in grasveld-biome voor, veral in die Afrikasavanne. In die wetenskap word hulle ''pyrogenic geoxylic suffrutices'' of '''geoksiele'''<ref>{{webaanhaling|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25039765|titel=''Savanna fire and the origins of the 'underground forests' of Africa'' {{Outeur|Maurin O, Davies TJ, Burrows JE, Daru BH, Yessoufou K, Muasya AM, van der Bank M, Bond WJ.}},New Phytol. 2014 Oct;204(1):201-14. doi: 10.1111/nph.12936. Epub 2014 Jul 17.}}</ref> genoem, omrede hulle ondergrondse houtige weefsels (''xylos'' is hout in Grieks) het. Ondergrondse bome lyk bogronds soos klein takkies of struikies wat uit die grond groei, maar hulle is eintlik die uitlopers van 'n groot boom wat nie sigbaar is nie. Die hele area kan net een organisme wees. Ondergrondse bome kan baie oud word. Van hierdie bome het 'n beraamde ouderdom van ongeveer 13&nbsp;000 jaar. Die grond beskerm hulle teen veldbrande en beweiding, omrede net die bogrondse dele aangetas kan word. Amper die enigste ding wat hulle kan dood is die mens se ploeg. In grond wat geploeg is, groei hulle nie terug nie. Dit is hoekom die ploeg 'n graslandbioom blywend kan verander.<ref>{{webaanhaling|url=http://www.gardendesign.com/plants/notables/underground-forest.html|titel=''Botanic Notables: The Immortal Underground Forest'' {{Outeur|Anna Laurent}} Garden Design}}</ref> Voorbeelde van ondergrondse bome is vyf van die ses spesies plante wat [[gousiekte]] veroorsaak. Net die [[gousiekteboom]] is 'n 'gewone' bogrondse boom.<ref>{{webaanhaling|url=http://repository.up.ac.za/bitstream/handle/2263/46061/Stanton_Polyamines_2015.pdf?sequence=1&isAllowed=y|titel=''The polyamines and endophytes of gousiekte-causing and non-pathogenic Vangueria and Pavetta species'' {{Outeur|Sarah Lillian Stanton}} Proefskif 2014 Universiteit van Pretoria}}</ref> 'n Ander voorbeeld is die [[ploegbreker]] self, wat 'n ondergrondse koraalboom is wat baie ploeë gebreek het. Geoksiele word in verskeie ordes van die eudikotiele aangetref: Asterales, Gentianales, Dillenales, Myrtales, Brassicales, Sapindales, Celastrales, Oxidales, Fagales, Rosales en Fabales. Dit wil sê dat hierdie verskynsel verskeie kere onafhanklik ontstaan het en dit is moontlik dat plante teruggekeer het na 'n lewenswyse as 'gewone' boom.<ref>{{webaanhaling|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25039765|titel=''Savanna fire and the origins of the 'underground forests' of Africa'' {{Outeur|Maurin O, Davies TJ, Burrows JE, Daru BH, Yessoufou K, Muasya AM, van der Bank M, Bond WJ.}},New Phytol. 2014 Oct;204(1):201-14. doi: 10.1111/nph.12936. Epub 2014 Jul 17.}}</ref> == Geoksiele in Suider-Afrika<ref>{{Outeur|Maurin et.al.}} Supporting Information Notes S1 Provisional list of African geoxylic suffrutices occurring south of the Equator (taxa included in this study indicated in bold) nph12936-sup-0002-NotesS1.docx</ref> == === Anacardiaceae === * [[Lannea edulis]] (Sond.) Engl. * Lannea gossweileri Exell & Mendonça var. gossweileri * Lannea gossweileri Exell & Mendonça var. tomentella R.Fern. & A.Fern. * Lannea katangensis Van der Veken * Lannea virgata R.Fern. & A.Fern. * Ozoroa albicans R.Fern. & A.Fern. * Ozoroa barbertonensis Retief * Ozoroa bredoi R.Fern. & A.Fern. * Ozoroa homblei (De Wild.) R.Fern. & A.Fern. * Ozoroa kassneri (Engl. & Brehm.) R.Fern. & A.Fern. var. kassneri * Ozoroa kassneri (Engl. & Brehm.) R.Fern. & A.Fern. var. rhodesiaca R.Fern. & A.Fern. * Ozoroa macrophylla R.Fern. & A.Fern. * Ozoroa marginata (Van der Veken) R. Fern. & A. Fern. * Ozoroa nigricans (Van der Veken) R. Fern. & A. Fern. * Ozoroa nitida (Engl. & Brehmer) R. Fern. & A. Fern. * Ozoroa pwetoensis (Van der Veken) R.Fern. & A.Fern. var. angustifolia R.Fern. & A.Fern. * Ozoroa pwetoensis (Van der Veken) R.Fern. & A.Fern. var. nitidula R.Fern. & A.Fern. * Ozoroa pwetoensis (Van der Veken) R.Fern. & A.Fern. var. pwetoensis * Ozoroa sp. A of FTEA * Ozoroa sp. nov, Ebutsini * Ozoroa stenophylla (Engl. & Brehmer) R. Fern. & A. Fern. * Ozoroa viridis R. Fern. & A. Fern. * [[Searsia discolor]] (E.Mey. ex Sond.) Moffett * [[Searsia fanshawei]] (R. Fern. & A. Fern.) Moffett * [[Searsia harveyi]] (Moffett) Moffett * [[Searsia kirkii]] (Oliv.) Moffett * [[Searsia kwangoensis]] (Van der Veken) Moffett * [[Searsia kwazuluana]] (Moffett) Moffett * [[Searsia magalismontana]] (Sond.) Moffett * [[Searsia ochracea Meikle var. ochracea]] * [Searsia ochracea Meikle var. saxicola]] R.Fern. & A.Fern. * [[Searsia pondoensis]] ([[Selmar Schönland|Schönland]]) Moffett * [[Searsia pygmaea]] (Moffett) Moffett * [[Searsia rudatisii]] (Engl.) Moffett * [[Searsia anchietae]] (Meikle) Moffett forma suffruticosa (Meikle) Moffett * [[Searsia tumulicola]] (S.Moore) Moffett var tumulicola subsp. meeuseana * [[Searsia wilmsii]] (R. Fern. & A. Fern.) Moffett === Anisophylleaceae === * Anisophyllea quangensis Engl. ex Henriq. === Annonaceae === * Annona stenophylla Engl. & Diels subsp. stenophylla * Annona stenophylla Engl. & Diels subsp. longipetiolata (R.E.Fr.) N.Robson * Annona stenophylla Engl. & Diels subsp. nana (Exell) N.Robson * Xylopia tomentosa Exell (syn. X. mendoncae) === Apiaceae === * Heteromorpha involucrata Conrath * Heteromorpha kassneri H.Wolff * Steganotaenia hockii (Norman) Norman === Apocynaceae === * Carissa praetermissa Kupicha * Chamaeclitandra henriquesiana (Hallier f.) Pichon * Landolphia cuneifolia Pichon * Rauvolfia nana E.A.Bruce * Strophanthus angusii F.White === Araliaceae === * Cussonia corbisieri De Wild. === Asteraceae === * Lopholaena disticha (N.E.Br.) S.Moore === Capparaceae === * Maerua andradae Wild * Ritchiea pygmaea (Gilg) DeWolf (syn. Maerua pygmaea Gilg) === Celastraceae === * Gymnosporia markwardii Jordaan * Salacia bussei Loes. * Salacia kraussii (Harv.) Harv. * Salacia luebbertii Loes. * Salacia rehmannii Schinz === Chrysobalanaceae === * Magnistipula sapinii De Wild. * Parinari capensis Harv. subsp. capensis * Parinari capensis Harv. subsp. incohata F.White === Clusiaceae === * Garcinia buchneri Engl. === Combretaceae === * Combretum argyrotrichum [[Friedrich Martin Josef Welwitsch|Welw.]] ex M.A.Lawson * Combretum platypetalum Welw. ex M.A.Lawson subsp. baumii (Engl. & Gilg) Exell * Combretum platypetalum Welw. ex M.A.Lawson subsp. oatesii (Rolfe) Exell * Combretum platypetalum Welw. ex M.A.Lawson subsp. platypetalum * Combretum platypetalum Welw. ex M.A.Lawson subsp. virgatum Exell * Combretum viscosum Exell === Connaraceae === * Rourea coccinea (Thonn. & Schumach.) Benth. subsp. coccinea (suffrutex form) === Dichapetalaceae === * Dichapetalum bangii (F.Didr.) Engl. * Dichapetalum crassifolium Chodat * [[Dichapetalum cymosum]] (Hook.) Engl. (syn. D. bullockii) * Dichapetalum rhodesicum Sprague & Hutch. === Dilleniaceae === * Tetracera masuiana De Wild. & Th.Dur. === Ebeneaceae === * Diospyros anitae F.White * Diospyros chamaethamnus Dinter & Mildbr. * Diospyros galpinii (Hiern) De Winter * Diospyros virgata (Gürke) Brenan * [[Euclea crispa]] ([[Carl Peter Thunberg|Thunb.]]) Gürke subsp. crispa (suffrutex form or syn. Euclea dekindtii Gürke) * Euclea sekhukhuniensis Retief, Siebert & A.E.van Wyk === Euphorbiaceae === * Clutia monticola S.Moore * Clutia sp. 1 of White (1962) * Oldfieldia dactylophylla (Oliv.) J.Léonard (geosuff form) * Microstachys acetosella (Milne-Redh.) Esser (syn. Sapium acetosellum Milne-Redh.) * Sclerocroton oblongifolius (Müll-Arg.) Kruijt & Roebers === Fabaceae === * Abrus melanospermum Hassk. subsp. suffruticosus (Boutique) D.K.Harder * Bauhinia mendoncae Torre & Hillc. * Brachystegia astlei Hoyle & Brummitt * Brachystegia michelmorei Hoyle * Brachystegia russelliae I.M.Johnst. * Copaifera baumiana Harms * Cryptosepalum exfoliatum De Wild. subsp. suffruticans (P.A.Duvign.) P.A.Duvign. * Cryptosepalum maraviense Oliv. * Elephantorrhiza elephantina (Burch.) Skeels * Elephantorrhiza obliqua Burtt Davy * Elephantorrhiza woodii E.Phillips * Entada arenaria Schinz subsp. arenaria * Entada arenaria Schinz subsp. microcarpa (Brenan) J.H.Ross * Entada dolichorrhachis Brenan * Entada nana Harms * Erythrina acanthocarpa E.Mey. * Erythrina baumii Harms * [[Erythrina zeyheri]] Harv. * Millettia makondensis Harms * Mucuna stans Welw. ex Baker * Tephrosia dasyphylla Baker subsp. amplissima Brummitt * Tephrosia dasyphylla Baker subsp. dasyphylla * Tephrosia hockii De Wild. subsp. hirsutostylosa (Dewit) J.B.Gillett * Tephrosia hockii De Wild. subsp. hockii * Tephrosia laxiflora R.E.Fr. * Tephrosia muenzneri Harms subsp. pedalis Brummitt * Tephrosia zambiana Brummitt === Flacourtiaceae === * Caloncoba suffruticosa (Milne-Redh.) Exell & Sleumer (syn. Oncoba suffruticosa (Milne-Redh.) S. Hul & Breteler) * Casearia sp. nov. (Palma) === Hypericaceae === * Psorospermum mechowii Engl. === Irvingiaceae === * Phyllocosmus candidus (Engl. & Gilg) Hallier.f. === Lamiaceae === * Clerodendrum abilioi R.Fern. * Clerodendrum baumii Gürke * Clerodendrum buchneri Gürke * Clerodendrum formicarum Gürke * Clerodendrum incisum Klotzsch * Clerodendrum lutambense Verdc. * Clerodendrum pusillum Gürke * Clerodendrum robustum Klotzsch * Clerodendrum ternatum Schinz * Kalaharia uncinata (Schinz) Moldenke * Rotheca cuneiformis (Moldenke) P.P.J.Herman & Retief * Rotheca hirsuta (Hochst.) R.Fern. * Rotheca louwalbertsii (P.P.J.Herman) P.P.J.Herman & Retief * Rotheca luembensis (De Wild.) R.Fern. subsp. luembensis (numers varieties & forms) * Rotheca pilosa (H.Pearson) P.P.J.Herman & Retief * Rotheca prittwitzii (B.Thomas) Verdc. * Vitex madiensis Oliv. subsp. milanjensis (Britten) F.White === Lecythidaceae === * Napoleonaea gossweileri Baker f. === Linaceae === * Hugonia gossweileri Baker f. === Malvaceae === * Grewia avellana Hiern * Grewia decemovulata Merxm. * Grewia falcistipula K.Schum. * Grewia herbacea Hiern === Malphighiceae === * Sphedamnocarpus angolensis (A.Juss.) Planch. ex Oliv. === Melastomaceae === * Dissotis canescens (E. Mey. ex Graham) Hook. f. (syn. Heterotis canescens (E. Mey. ex Graham) Jacq.-Fel.) === Meliaceae === * Ekebergia pumila I.M.Johnst. * Trichilia quadrivalvis C.DC. === Moraceae === * Ficus pygmaea Welw. ex Hiern === Myricaceae === * Morella brevifolia (E. Mey. ex C. DC.) Killick * Morella chimanimaniana Verdc. & Polhill === Myrtaceae === * Eugenia albanensis Sond. (Eugenia capensis subsp. albanensis (Sond.) F.White) * Eugenia capensis ([[Christian Friedrich Ecklon|Eckl.]] & [[Karl Ludwig Philipp Zeyher|Zeyh.]]) Harv. subsp. A. * Eugenia malangensis (O.Hoffman) Niedenzu (syn. Eugenia angolensis Engl.) * Eugenia pusilla N.E.Br. * Syzygium guineense (Willd.) DC. subsp. huillense (Hiern) F.White === Ochnaceae === * Brackenridgea arenaria (De Wild. & Dur.) N.Robson * Ochna angustifolia (Vahl) Kuntze * Ochna confusa Burtt Davy & Greenway * Ochna katangensis De Wild * Ochna leptoclada Oliv. * Ochna macrocalyx (Oliv.) * Ochna manikensis De Wild. (syn. O. angolensis I.M.Johnst.) * Ochna pygmaea Hiern * Ochna richardsiae N.Robson === Oleaceae === * Jasminum quinatum Schinz === Passifloraceae === * Adenia erecta de Wilde * Adenia goetzei Harms * Adenia tuberifera R.E.Fr. * Adenia ovata de Wilde * Adenia volkensii Harms * Adenia repanda (Burch.) Engl. * Paropsia brazzeana Baill. === Protaceae === * [[Leucospermum gerrardii]] Stapf * [[Protea angolensis angolensis|Protea angolensis Welw. subsp. angolensis]] * [[Protea angolensis divaricata|Protea angolensis]] Welw. subsp. roseola Chisumpa & Brummitt * [[Protea argyrea]] Hauman subsp. zambiana Chisumpa & Brummitt * [[Protea baumii]] Engl. & Gilg subsp. robusta Chisumpa & Brummitt * [[Protea enervis]] Wild * [[Protea heckmanniana]] Engl. subsp. heckmanniana * [[Protea humifusa]] Meisn. * [[Protea inyanganiensis]] Beard (P. dracomontana sensu Rourke 1982) * [[Protea kibarensis]] Hauman subsp. cuspidata (Beard) Chisumpa & Brummitt * [[Protea lemairei]] De Wild. * [[Protea linearifolia]] Engl. * [[Protea matonchiana]] Chisumpa & Brummitt * [[Protea micans]] Welw. subsp. micans * Protea micans Welw. subsp. makutuensis Chisumpa & Brummitt * Protea micans Welw. subsp. trichophylla (Engl. & Gilg) Chisumpa & Brummitt * [[Protea minima]] Hauman * [[Protea ongotium]] Beard * [[Protea paludosa]] (Hiern) Engl. subsp. secundifolia (Hauman) Chispmpa & Brummitt * [[Protea parvula]] Beard * [[Protea poggei]] Engl. subsp. mwinilungensis Chisumpa & Brummitt * [[Protea praticola]] Engl. * [[Protea roupelliae roupelliae|Protea roupelliae]] Meisn. subsp. hamiltonii Beard ex Rourke * [[Protea suffruticosa]] Beard (syn. Protea micans subsp. suffruticosa (Beard) Chisumpa & Brummitt) === Rhamnaceae === * Ziziphus zeyheriana Sond. === Rubiaceae === * Ancylanthos rubiginosus Desf. * Catunaregam pygmaea Vollesen * Eriosemopsis subanisophylla Robyns * Fadogia ancylantha Schweinf. * Fadogia arenicola K.Schum. & K.Krause * Fadogia chlorantha K.Schum. var. chlorantha * Fadogia chlorantha K.Schum. var. thamnus (K.Schum.) Verdc. * Fadogia cienkowskii Schweinf. * Fadogia elskensii De Wild. * Fadogia fuchsioides Schweinf. ex Oliv. * Fadogia glaberrima Hiern * Fadogia gossweileri Robyns * [[Fadogia homblei]] De Wild. * Fadogia luangwae Verdc. * Fadogia schmitzii Verdc. * Fadogia stenophylla Welw. ex Hiern subsp. odorata (Krause) Verdc. * Fadogia tetraquetra K.Krause var. tetraquetra * Fadogia tetraquetra K.Krause var. grandiflora (Robyns) Verdc. * Fadogia tomentosa De Wild. var. tomentosa * Fadogia tomentosa De Wild. var. calvescens (Verdc.) Verdc. * Fadogia tomentosa De Wild. var. flaviflora (Robyns) Verdc. * Fadogia triphylla Baker var. triphylla * Fadogia triphylla Baker var. giorgii (De Wild.) Verdc. * Fadogia triphylla Baker var. gracilifolia Verdc. * Fadogia triphylla Baker var. pubicaulis Verdc. * Fadogia variifolia Robyns * Fadogia verdcourtii Tennant * Fadogia verdickiiDe Wild. & T.Durand * Fadogia vollesenii Verdc. * Fadogia sp. A of FTEA * Fadogiella rogersii (Wernham) Bridson * Fadogiella stigmatoloba (K.Schum.) Robyns * Gardenia brachythamnus (K.Schum.) Launert * Gardenia subacaulis Stapf & Hutch. * Leptactina benguelensis (Welw. ex Hook f.) R.D.Good subsp. benguelensis * Leptactina benguelensis (Welw. ex Hook f.) R.D.Good subsp. pubescens Verdc. * Leptactina epinyctios Bullock ex Verdc. * Mitriostigma greenwayii Bridson (suffrutex form) * Morinda angolensis (R.D.Good) F.White * Multidentia concrescens (Bullock) Bridson & Verdc. * Pachystigma albosetulosum Verdc. (syn. Vangueria albosetulosa (Verdc.) Lantz) * Pachystigma coeruleum Robyns (syn. Vangueria coerulea (Robyns) Lantz) * Pachystigma latifolium Sond. (syn. [[Vangueria latifolia]] (Sond.) Sond.) * Pachystigma micropyren Verdc. (syn. Vangueria micropyren (Verdc.) Lantz) * Pachystigma pygmaeum (Schltr.) Robyns (syn. [[Vangueria pygmaea]] Schltr.) * Pachystigma thamnus Robyns (syn. [[Vangueria thamnus]] (Robyns) Lantz) * Pachystigma venosum Hochst. (syn. Vangueria venosa (Hochst.) Sond.) * Pavetta decumbens K.Schum. & K.Krause * Pavetta pumila N.E.Br. * Pavetta pygmaea Bremek. * Pavetta radicans Hiern * [[Pavetta schumanniana]] F.Hoffm. ex K.Schum. (suffrutex form) * Pavetta vanwykiana Bridson * Psychotria diversinodula (Verdc.) Verdc. * Psychotria kikwitensis De Wild. * Psychotria mwinilungae Verdc. * Psychotria peduncularis (Salisb.) Steyerm. * Psychotria pumila Hiern var. pumila * Psychotria spithamea S.Moore * Pygmaeothamnus chamaedendrum (Kuntze) Robyns * Pygmaeothamnus zeyheri (Sond.) Robyns var. zeyheri * Pygmaeothamnus zeyheri (Sond.) Robyns var. rogersii Robyns * Sericanthe suffruticosa (Hutch.) Robbr. * Tapiphyllum cistifolium (Welw. ex Hien) Robyns var. latifolium Verdc. * Tapiphyllum molle Robyns * Tapiphyllum verticillatum Robyns (syn. Vangueria verticillata (Robyns) Lantz) * Tricalysia cacondensis Hiern (syn. Empogona cacondensis (Hiern) Tosh & Robbr.) * Tricalysia repens Robbr. === Sapindaceae === * Deinbollia fanshawei Exell === Strychnaceae === * Strychnos gossweileri Exell * [[Strychnos spinosa]] Lam. (geoksiele vorm) === Urticaceae === * Pouzolzia parasitica (Forssk.) Schweinf. == Verwysings == {{Verwysings|2}} [[Kategorie:Plante]] emi6clug0cyiv7dhkm919xz5xgdwicm 2513730 2513729 2022-07-20T11:43:44Z Oesjaar 7467 /* Anacardiaceae */ Skakels wikitext text/x-wiki [[Lêer:Erythrina zeyheri - Break-plough plant - Karoo Desert NBG - Worcester RSA.jpg|duimnael|Die [[ploegbreker]]-boom lyk op die oog af nie veel na 'n boom nie.]] 'n '''Ondergrondse boom''' of '''ploegbreker''' is 'n plantspesie wat eintlik 'n boom is, maar waarvan net die kroon bogronds sigbaar is.<ref>{{webaanhaling|url=https://ffgnr.files.wordpress.com/2016/01/2016-01-ffgnr-newsletter-summer-16.pdf|titel=Vriende van Faerie Glen Natuurreservaat, nuusbrief 2016}}</ref> Hulle kom in grasveld-biome voor, veral in die Afrikasavanne. In die wetenskap word hulle ''pyrogenic geoxylic suffrutices'' of '''geoksiele'''<ref>{{webaanhaling|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25039765|titel=''Savanna fire and the origins of the 'underground forests' of Africa'' {{Outeur|Maurin O, Davies TJ, Burrows JE, Daru BH, Yessoufou K, Muasya AM, van der Bank M, Bond WJ.}},New Phytol. 2014 Oct;204(1):201-14. doi: 10.1111/nph.12936. Epub 2014 Jul 17.}}</ref> genoem, omrede hulle ondergrondse houtige weefsels (''xylos'' is hout in Grieks) het. Ondergrondse bome lyk bogronds soos klein takkies of struikies wat uit die grond groei, maar hulle is eintlik die uitlopers van 'n groot boom wat nie sigbaar is nie. Die hele area kan net een organisme wees. Ondergrondse bome kan baie oud word. Van hierdie bome het 'n beraamde ouderdom van ongeveer 13&nbsp;000 jaar. Die grond beskerm hulle teen veldbrande en beweiding, omrede net die bogrondse dele aangetas kan word. Amper die enigste ding wat hulle kan dood is die mens se ploeg. In grond wat geploeg is, groei hulle nie terug nie. Dit is hoekom die ploeg 'n graslandbioom blywend kan verander.<ref>{{webaanhaling|url=http://www.gardendesign.com/plants/notables/underground-forest.html|titel=''Botanic Notables: The Immortal Underground Forest'' {{Outeur|Anna Laurent}} Garden Design}}</ref> Voorbeelde van ondergrondse bome is vyf van die ses spesies plante wat [[gousiekte]] veroorsaak. Net die [[gousiekteboom]] is 'n 'gewone' bogrondse boom.<ref>{{webaanhaling|url=http://repository.up.ac.za/bitstream/handle/2263/46061/Stanton_Polyamines_2015.pdf?sequence=1&isAllowed=y|titel=''The polyamines and endophytes of gousiekte-causing and non-pathogenic Vangueria and Pavetta species'' {{Outeur|Sarah Lillian Stanton}} Proefskif 2014 Universiteit van Pretoria}}</ref> 'n Ander voorbeeld is die [[ploegbreker]] self, wat 'n ondergrondse koraalboom is wat baie ploeë gebreek het. Geoksiele word in verskeie ordes van die eudikotiele aangetref: Asterales, Gentianales, Dillenales, Myrtales, Brassicales, Sapindales, Celastrales, Oxidales, Fagales, Rosales en Fabales. Dit wil sê dat hierdie verskynsel verskeie kere onafhanklik ontstaan het en dit is moontlik dat plante teruggekeer het na 'n lewenswyse as 'gewone' boom.<ref>{{webaanhaling|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25039765|titel=''Savanna fire and the origins of the 'underground forests' of Africa'' {{Outeur|Maurin O, Davies TJ, Burrows JE, Daru BH, Yessoufou K, Muasya AM, van der Bank M, Bond WJ.}},New Phytol. 2014 Oct;204(1):201-14. doi: 10.1111/nph.12936. Epub 2014 Jul 17.}}</ref> == Geoksiele in Suider-Afrika<ref>{{Outeur|Maurin et.al.}} Supporting Information Notes S1 Provisional list of African geoxylic suffrutices occurring south of the Equator (taxa included in this study indicated in bold) nph12936-sup-0002-NotesS1.docx</ref> == === Anacardiaceae === * [[Lannea edulis]] (Sond.) Engl. * Lannea gossweileri Exell & Mendonça var. gossweileri * Lannea gossweileri Exell & Mendonça var. tomentella R.Fern. & A.Fern. * Lannea katangensis Van der Veken * Lannea virgata R.Fern. & A.Fern. * Ozoroa albicans R.Fern. & A.Fern. * Ozoroa barbertonensis Retief * Ozoroa bredoi R.Fern. & A.Fern. * Ozoroa homblei (De Wild.) R.Fern. & A.Fern. * Ozoroa kassneri (Engl. & Brehm.) R.Fern. & A.Fern. var. kassneri * Ozoroa kassneri (Engl. & Brehm.) R.Fern. & A.Fern. var. rhodesiaca R.Fern. & A.Fern. * Ozoroa macrophylla R.Fern. & A.Fern. * Ozoroa marginata (Van der Veken) R. Fern. & A. Fern. * Ozoroa nigricans (Van der Veken) R. Fern. & A. Fern. * Ozoroa nitida (Engl. & Brehmer) R. Fern. & A. Fern. * Ozoroa pwetoensis (Van der Veken) R.Fern. & A.Fern. var. angustifolia R.Fern. & A.Fern. * Ozoroa pwetoensis (Van der Veken) R.Fern. & A.Fern. var. nitidula R.Fern. & A.Fern. * Ozoroa pwetoensis (Van der Veken) R.Fern. & A.Fern. var. pwetoensis * Ozoroa sp. A of FTEA * Ozoroa sp. nov, Ebutsini * Ozoroa stenophylla (Engl. & Brehmer) R. Fern. & A. Fern. * Ozoroa viridis R. Fern. & A. Fern. * [[Searsia discolor]] (E.Mey. ex Sond.) Moffett * [[Searsia fanshawei]] (R. Fern. & A. Fern.) Moffett * [[Searsia harveyi]] (Moffett) Moffett * [[Searsia kirkii]] (Oliv.) Moffett * [[Searsia kwangoensis]] (Van der Veken) Moffett * [[Searsia kwazuluana]] (Moffett) Moffett * [[Searsia magalismontana]] (Sond.) Moffett * [[Searsia ochracea Meikle var. ochracea]] * [[Searsia ochracea Meikle var. saxicola]] R.Fern. & A.Fern. * [[Searsia pondoensis]] ([[Selmar Schönland|Schönland]]) Moffett * [[Searsia pygmaea]] (Moffett) Moffett * [[Searsia rudatisii]] (Engl.) Moffett * [[Searsia anchietae]] (Meikle) Moffett forma suffruticosa (Meikle) Moffett * [[Searsia tumulicola]] (S.Moore) Moffett var tumulicola subsp. meeuseana * [[Searsia wilmsii]] (R. Fern. & A. Fern.) Moffett === Anisophylleaceae === * Anisophyllea quangensis Engl. ex Henriq. === Annonaceae === * Annona stenophylla Engl. & Diels subsp. stenophylla * Annona stenophylla Engl. & Diels subsp. longipetiolata (R.E.Fr.) N.Robson * Annona stenophylla Engl. & Diels subsp. nana (Exell) N.Robson * Xylopia tomentosa Exell (syn. X. mendoncae) === Apiaceae === * Heteromorpha involucrata Conrath * Heteromorpha kassneri H.Wolff * Steganotaenia hockii (Norman) Norman === Apocynaceae === * Carissa praetermissa Kupicha * Chamaeclitandra henriquesiana (Hallier f.) Pichon * Landolphia cuneifolia Pichon * Rauvolfia nana E.A.Bruce * Strophanthus angusii F.White === Araliaceae === * Cussonia corbisieri De Wild. === Asteraceae === * Lopholaena disticha (N.E.Br.) S.Moore === Capparaceae === * Maerua andradae Wild * Ritchiea pygmaea (Gilg) DeWolf (syn. Maerua pygmaea Gilg) === Celastraceae === * Gymnosporia markwardii Jordaan * Salacia bussei Loes. * Salacia kraussii (Harv.) Harv. * Salacia luebbertii Loes. * Salacia rehmannii Schinz === Chrysobalanaceae === * Magnistipula sapinii De Wild. * Parinari capensis Harv. subsp. capensis * Parinari capensis Harv. subsp. incohata F.White === Clusiaceae === * Garcinia buchneri Engl. === Combretaceae === * Combretum argyrotrichum [[Friedrich Martin Josef Welwitsch|Welw.]] ex M.A.Lawson * Combretum platypetalum Welw. ex M.A.Lawson subsp. baumii (Engl. & Gilg) Exell * Combretum platypetalum Welw. ex M.A.Lawson subsp. oatesii (Rolfe) Exell * Combretum platypetalum Welw. ex M.A.Lawson subsp. platypetalum * Combretum platypetalum Welw. ex M.A.Lawson subsp. virgatum Exell * Combretum viscosum Exell === Connaraceae === * Rourea coccinea (Thonn. & Schumach.) Benth. subsp. coccinea (suffrutex form) === Dichapetalaceae === * Dichapetalum bangii (F.Didr.) Engl. * Dichapetalum crassifolium Chodat * [[Dichapetalum cymosum]] (Hook.) Engl. (syn. D. bullockii) * Dichapetalum rhodesicum Sprague & Hutch. === Dilleniaceae === * Tetracera masuiana De Wild. & Th.Dur. === Ebeneaceae === * Diospyros anitae F.White * Diospyros chamaethamnus Dinter & Mildbr. * Diospyros galpinii (Hiern) De Winter * Diospyros virgata (Gürke) Brenan * [[Euclea crispa]] ([[Carl Peter Thunberg|Thunb.]]) Gürke subsp. crispa (suffrutex form or syn. Euclea dekindtii Gürke) * Euclea sekhukhuniensis Retief, Siebert & A.E.van Wyk === Euphorbiaceae === * Clutia monticola S.Moore * Clutia sp. 1 of White (1962) * Oldfieldia dactylophylla (Oliv.) J.Léonard (geosuff form) * Microstachys acetosella (Milne-Redh.) Esser (syn. Sapium acetosellum Milne-Redh.) * Sclerocroton oblongifolius (Müll-Arg.) Kruijt & Roebers === Fabaceae === * Abrus melanospermum Hassk. subsp. suffruticosus (Boutique) D.K.Harder * Bauhinia mendoncae Torre & Hillc. * Brachystegia astlei Hoyle & Brummitt * Brachystegia michelmorei Hoyle * Brachystegia russelliae I.M.Johnst. * Copaifera baumiana Harms * Cryptosepalum exfoliatum De Wild. subsp. suffruticans (P.A.Duvign.) P.A.Duvign. * Cryptosepalum maraviense Oliv. * Elephantorrhiza elephantina (Burch.) Skeels * Elephantorrhiza obliqua Burtt Davy * Elephantorrhiza woodii E.Phillips * Entada arenaria Schinz subsp. arenaria * Entada arenaria Schinz subsp. microcarpa (Brenan) J.H.Ross * Entada dolichorrhachis Brenan * Entada nana Harms * Erythrina acanthocarpa E.Mey. * Erythrina baumii Harms * [[Erythrina zeyheri]] Harv. * Millettia makondensis Harms * Mucuna stans Welw. ex Baker * Tephrosia dasyphylla Baker subsp. amplissima Brummitt * Tephrosia dasyphylla Baker subsp. dasyphylla * Tephrosia hockii De Wild. subsp. hirsutostylosa (Dewit) J.B.Gillett * Tephrosia hockii De Wild. subsp. hockii * Tephrosia laxiflora R.E.Fr. * Tephrosia muenzneri Harms subsp. pedalis Brummitt * Tephrosia zambiana Brummitt === Flacourtiaceae === * Caloncoba suffruticosa (Milne-Redh.) Exell & Sleumer (syn. Oncoba suffruticosa (Milne-Redh.) S. Hul & Breteler) * Casearia sp. nov. (Palma) === Hypericaceae === * Psorospermum mechowii Engl. === Irvingiaceae === * Phyllocosmus candidus (Engl. & Gilg) Hallier.f. === Lamiaceae === * Clerodendrum abilioi R.Fern. * Clerodendrum baumii Gürke * Clerodendrum buchneri Gürke * Clerodendrum formicarum Gürke * Clerodendrum incisum Klotzsch * Clerodendrum lutambense Verdc. * Clerodendrum pusillum Gürke * Clerodendrum robustum Klotzsch * Clerodendrum ternatum Schinz * Kalaharia uncinata (Schinz) Moldenke * Rotheca cuneiformis (Moldenke) P.P.J.Herman & Retief * Rotheca hirsuta (Hochst.) R.Fern. * Rotheca louwalbertsii (P.P.J.Herman) P.P.J.Herman & Retief * Rotheca luembensis (De Wild.) R.Fern. subsp. luembensis (numers varieties & forms) * Rotheca pilosa (H.Pearson) P.P.J.Herman & Retief * Rotheca prittwitzii (B.Thomas) Verdc. * Vitex madiensis Oliv. subsp. milanjensis (Britten) F.White === Lecythidaceae === * Napoleonaea gossweileri Baker f. === Linaceae === * Hugonia gossweileri Baker f. === Malvaceae === * Grewia avellana Hiern * Grewia decemovulata Merxm. * Grewia falcistipula K.Schum. * Grewia herbacea Hiern === Malphighiceae === * Sphedamnocarpus angolensis (A.Juss.) Planch. ex Oliv. === Melastomaceae === * Dissotis canescens (E. Mey. ex Graham) Hook. f. (syn. Heterotis canescens (E. Mey. ex Graham) Jacq.-Fel.) === Meliaceae === * Ekebergia pumila I.M.Johnst. * Trichilia quadrivalvis C.DC. === Moraceae === * Ficus pygmaea Welw. ex Hiern === Myricaceae === * Morella brevifolia (E. Mey. ex C. DC.) Killick * Morella chimanimaniana Verdc. & Polhill === Myrtaceae === * Eugenia albanensis Sond. (Eugenia capensis subsp. albanensis (Sond.) F.White) * Eugenia capensis ([[Christian Friedrich Ecklon|Eckl.]] & [[Karl Ludwig Philipp Zeyher|Zeyh.]]) Harv. subsp. A. * Eugenia malangensis (O.Hoffman) Niedenzu (syn. Eugenia angolensis Engl.) * Eugenia pusilla N.E.Br. * Syzygium guineense (Willd.) DC. subsp. huillense (Hiern) F.White === Ochnaceae === * Brackenridgea arenaria (De Wild. & Dur.) N.Robson * Ochna angustifolia (Vahl) Kuntze * Ochna confusa Burtt Davy & Greenway * Ochna katangensis De Wild * Ochna leptoclada Oliv. * Ochna macrocalyx (Oliv.) * Ochna manikensis De Wild. (syn. O. angolensis I.M.Johnst.) * Ochna pygmaea Hiern * Ochna richardsiae N.Robson === Oleaceae === * Jasminum quinatum Schinz === Passifloraceae === * Adenia erecta de Wilde * Adenia goetzei Harms * Adenia tuberifera R.E.Fr. * Adenia ovata de Wilde * Adenia volkensii Harms * Adenia repanda (Burch.) Engl. * Paropsia brazzeana Baill. === Protaceae === * [[Leucospermum gerrardii]] Stapf * [[Protea angolensis angolensis|Protea angolensis Welw. subsp. angolensis]] * [[Protea angolensis divaricata|Protea angolensis]] Welw. subsp. roseola Chisumpa & Brummitt * [[Protea argyrea]] Hauman subsp. zambiana Chisumpa & Brummitt * [[Protea baumii]] Engl. & Gilg subsp. robusta Chisumpa & Brummitt * [[Protea enervis]] Wild * [[Protea heckmanniana]] Engl. subsp. heckmanniana * [[Protea humifusa]] Meisn. * [[Protea inyanganiensis]] Beard (P. dracomontana sensu Rourke 1982) * [[Protea kibarensis]] Hauman subsp. cuspidata (Beard) Chisumpa & Brummitt * [[Protea lemairei]] De Wild. * [[Protea linearifolia]] Engl. * [[Protea matonchiana]] Chisumpa & Brummitt * [[Protea micans]] Welw. subsp. micans * Protea micans Welw. subsp. makutuensis Chisumpa & Brummitt * Protea micans Welw. subsp. trichophylla (Engl. & Gilg) Chisumpa & Brummitt * [[Protea minima]] Hauman * [[Protea ongotium]] Beard * [[Protea paludosa]] (Hiern) Engl. subsp. secundifolia (Hauman) Chispmpa & Brummitt * [[Protea parvula]] Beard * [[Protea poggei]] Engl. subsp. mwinilungensis Chisumpa & Brummitt * [[Protea praticola]] Engl. * [[Protea roupelliae roupelliae|Protea roupelliae]] Meisn. subsp. hamiltonii Beard ex Rourke * [[Protea suffruticosa]] Beard (syn. Protea micans subsp. suffruticosa (Beard) Chisumpa & Brummitt) === Rhamnaceae === * Ziziphus zeyheriana Sond. === Rubiaceae === * Ancylanthos rubiginosus Desf. * Catunaregam pygmaea Vollesen * Eriosemopsis subanisophylla Robyns * Fadogia ancylantha Schweinf. * Fadogia arenicola K.Schum. & K.Krause * Fadogia chlorantha K.Schum. var. chlorantha * Fadogia chlorantha K.Schum. var. thamnus (K.Schum.) Verdc. * Fadogia cienkowskii Schweinf. * Fadogia elskensii De Wild. * Fadogia fuchsioides Schweinf. ex Oliv. * Fadogia glaberrima Hiern * Fadogia gossweileri Robyns * [[Fadogia homblei]] De Wild. * Fadogia luangwae Verdc. * Fadogia schmitzii Verdc. * Fadogia stenophylla Welw. ex Hiern subsp. odorata (Krause) Verdc. * Fadogia tetraquetra K.Krause var. tetraquetra * Fadogia tetraquetra K.Krause var. grandiflora (Robyns) Verdc. * Fadogia tomentosa De Wild. var. tomentosa * Fadogia tomentosa De Wild. var. calvescens (Verdc.) Verdc. * Fadogia tomentosa De Wild. var. flaviflora (Robyns) Verdc. * Fadogia triphylla Baker var. triphylla * Fadogia triphylla Baker var. giorgii (De Wild.) Verdc. * Fadogia triphylla Baker var. gracilifolia Verdc. * Fadogia triphylla Baker var. pubicaulis Verdc. * Fadogia variifolia Robyns * Fadogia verdcourtii Tennant * Fadogia verdickiiDe Wild. & T.Durand * Fadogia vollesenii Verdc. * Fadogia sp. A of FTEA * Fadogiella rogersii (Wernham) Bridson * Fadogiella stigmatoloba (K.Schum.) Robyns * Gardenia brachythamnus (K.Schum.) Launert * Gardenia subacaulis Stapf & Hutch. * Leptactina benguelensis (Welw. ex Hook f.) R.D.Good subsp. benguelensis * Leptactina benguelensis (Welw. ex Hook f.) R.D.Good subsp. pubescens Verdc. * Leptactina epinyctios Bullock ex Verdc. * Mitriostigma greenwayii Bridson (suffrutex form) * Morinda angolensis (R.D.Good) F.White * Multidentia concrescens (Bullock) Bridson & Verdc. * Pachystigma albosetulosum Verdc. (syn. Vangueria albosetulosa (Verdc.) Lantz) * Pachystigma coeruleum Robyns (syn. Vangueria coerulea (Robyns) Lantz) * Pachystigma latifolium Sond. (syn. [[Vangueria latifolia]] (Sond.) Sond.) * Pachystigma micropyren Verdc. (syn. Vangueria micropyren (Verdc.) Lantz) * Pachystigma pygmaeum (Schltr.) Robyns (syn. [[Vangueria pygmaea]] Schltr.) * Pachystigma thamnus Robyns (syn. [[Vangueria thamnus]] (Robyns) Lantz) * Pachystigma venosum Hochst. (syn. Vangueria venosa (Hochst.) Sond.) * Pavetta decumbens K.Schum. & K.Krause * Pavetta pumila N.E.Br. * Pavetta pygmaea Bremek. * Pavetta radicans Hiern * [[Pavetta schumanniana]] F.Hoffm. ex K.Schum. (suffrutex form) * Pavetta vanwykiana Bridson * Psychotria diversinodula (Verdc.) Verdc. * Psychotria kikwitensis De Wild. * Psychotria mwinilungae Verdc. * Psychotria peduncularis (Salisb.) Steyerm. * Psychotria pumila Hiern var. pumila * Psychotria spithamea S.Moore * Pygmaeothamnus chamaedendrum (Kuntze) Robyns * Pygmaeothamnus zeyheri (Sond.) Robyns var. zeyheri * Pygmaeothamnus zeyheri (Sond.) Robyns var. rogersii Robyns * Sericanthe suffruticosa (Hutch.) Robbr. * Tapiphyllum cistifolium (Welw. ex Hien) Robyns var. latifolium Verdc. * Tapiphyllum molle Robyns * Tapiphyllum verticillatum Robyns (syn. Vangueria verticillata (Robyns) Lantz) * Tricalysia cacondensis Hiern (syn. Empogona cacondensis (Hiern) Tosh & Robbr.) * Tricalysia repens Robbr. === Sapindaceae === * Deinbollia fanshawei Exell === Strychnaceae === * Strychnos gossweileri Exell * [[Strychnos spinosa]] Lam. (geoksiele vorm) === Urticaceae === * Pouzolzia parasitica (Forssk.) Schweinf. == Verwysings == {{Verwysings|2}} [[Kategorie:Plante]] 37m1vgocajo8h2iszla0jr15ol353mr 2513731 2513730 2022-07-20T11:47:47Z Oesjaar 7467 /* Ochnaceae */ Skakels wikitext text/x-wiki [[Lêer:Erythrina zeyheri - Break-plough plant - Karoo Desert NBG - Worcester RSA.jpg|duimnael|Die [[ploegbreker]]-boom lyk op die oog af nie veel na 'n boom nie.]] 'n '''Ondergrondse boom''' of '''ploegbreker''' is 'n plantspesie wat eintlik 'n boom is, maar waarvan net die kroon bogronds sigbaar is.<ref>{{webaanhaling|url=https://ffgnr.files.wordpress.com/2016/01/2016-01-ffgnr-newsletter-summer-16.pdf|titel=Vriende van Faerie Glen Natuurreservaat, nuusbrief 2016}}</ref> Hulle kom in grasveld-biome voor, veral in die Afrikasavanne. In die wetenskap word hulle ''pyrogenic geoxylic suffrutices'' of '''geoksiele'''<ref>{{webaanhaling|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25039765|titel=''Savanna fire and the origins of the 'underground forests' of Africa'' {{Outeur|Maurin O, Davies TJ, Burrows JE, Daru BH, Yessoufou K, Muasya AM, van der Bank M, Bond WJ.}},New Phytol. 2014 Oct;204(1):201-14. doi: 10.1111/nph.12936. Epub 2014 Jul 17.}}</ref> genoem, omrede hulle ondergrondse houtige weefsels (''xylos'' is hout in Grieks) het. Ondergrondse bome lyk bogronds soos klein takkies of struikies wat uit die grond groei, maar hulle is eintlik die uitlopers van 'n groot boom wat nie sigbaar is nie. Die hele area kan net een organisme wees. Ondergrondse bome kan baie oud word. Van hierdie bome het 'n beraamde ouderdom van ongeveer 13&nbsp;000 jaar. Die grond beskerm hulle teen veldbrande en beweiding, omrede net die bogrondse dele aangetas kan word. Amper die enigste ding wat hulle kan dood is die mens se ploeg. In grond wat geploeg is, groei hulle nie terug nie. Dit is hoekom die ploeg 'n graslandbioom blywend kan verander.<ref>{{webaanhaling|url=http://www.gardendesign.com/plants/notables/underground-forest.html|titel=''Botanic Notables: The Immortal Underground Forest'' {{Outeur|Anna Laurent}} Garden Design}}</ref> Voorbeelde van ondergrondse bome is vyf van die ses spesies plante wat [[gousiekte]] veroorsaak. Net die [[gousiekteboom]] is 'n 'gewone' bogrondse boom.<ref>{{webaanhaling|url=http://repository.up.ac.za/bitstream/handle/2263/46061/Stanton_Polyamines_2015.pdf?sequence=1&isAllowed=y|titel=''The polyamines and endophytes of gousiekte-causing and non-pathogenic Vangueria and Pavetta species'' {{Outeur|Sarah Lillian Stanton}} Proefskif 2014 Universiteit van Pretoria}}</ref> 'n Ander voorbeeld is die [[ploegbreker]] self, wat 'n ondergrondse koraalboom is wat baie ploeë gebreek het. Geoksiele word in verskeie ordes van die eudikotiele aangetref: Asterales, Gentianales, Dillenales, Myrtales, Brassicales, Sapindales, Celastrales, Oxidales, Fagales, Rosales en Fabales. Dit wil sê dat hierdie verskynsel verskeie kere onafhanklik ontstaan het en dit is moontlik dat plante teruggekeer het na 'n lewenswyse as 'gewone' boom.<ref>{{webaanhaling|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25039765|titel=''Savanna fire and the origins of the 'underground forests' of Africa'' {{Outeur|Maurin O, Davies TJ, Burrows JE, Daru BH, Yessoufou K, Muasya AM, van der Bank M, Bond WJ.}},New Phytol. 2014 Oct;204(1):201-14. doi: 10.1111/nph.12936. Epub 2014 Jul 17.}}</ref> == Geoksiele in Suider-Afrika<ref>{{Outeur|Maurin et.al.}} Supporting Information Notes S1 Provisional list of African geoxylic suffrutices occurring south of the Equator (taxa included in this study indicated in bold) nph12936-sup-0002-NotesS1.docx</ref> == === Anacardiaceae === * [[Lannea edulis]] (Sond.) Engl. * Lannea gossweileri Exell & Mendonça var. gossweileri * Lannea gossweileri Exell & Mendonça var. tomentella R.Fern. & A.Fern. * Lannea katangensis Van der Veken * Lannea virgata R.Fern. & A.Fern. * Ozoroa albicans R.Fern. & A.Fern. * Ozoroa barbertonensis Retief * Ozoroa bredoi R.Fern. & A.Fern. * Ozoroa homblei (De Wild.) R.Fern. & A.Fern. * Ozoroa kassneri (Engl. & Brehm.) R.Fern. & A.Fern. var. kassneri * Ozoroa kassneri (Engl. & Brehm.) R.Fern. & A.Fern. var. rhodesiaca R.Fern. & A.Fern. * Ozoroa macrophylla R.Fern. & A.Fern. * Ozoroa marginata (Van der Veken) R. Fern. & A. Fern. * Ozoroa nigricans (Van der Veken) R. Fern. & A. Fern. * Ozoroa nitida (Engl. & Brehmer) R. Fern. & A. Fern. * Ozoroa pwetoensis (Van der Veken) R.Fern. & A.Fern. var. angustifolia R.Fern. & A.Fern. * Ozoroa pwetoensis (Van der Veken) R.Fern. & A.Fern. var. nitidula R.Fern. & A.Fern. * Ozoroa pwetoensis (Van der Veken) R.Fern. & A.Fern. var. pwetoensis * Ozoroa sp. A of FTEA * Ozoroa sp. nov, Ebutsini * Ozoroa stenophylla (Engl. & Brehmer) R. Fern. & A. Fern. * Ozoroa viridis R. Fern. & A. Fern. * [[Searsia discolor]] (E.Mey. ex Sond.) Moffett * [[Searsia fanshawei]] (R. Fern. & A. Fern.) Moffett * [[Searsia harveyi]] (Moffett) Moffett * [[Searsia kirkii]] (Oliv.) Moffett * [[Searsia kwangoensis]] (Van der Veken) Moffett * [[Searsia kwazuluana]] (Moffett) Moffett * [[Searsia magalismontana]] (Sond.) Moffett * [[Searsia ochracea Meikle var. ochracea]] * [[Searsia ochracea Meikle var. saxicola]] R.Fern. & A.Fern. * [[Searsia pondoensis]] ([[Selmar Schönland|Schönland]]) Moffett * [[Searsia pygmaea]] (Moffett) Moffett * [[Searsia rudatisii]] (Engl.) Moffett * [[Searsia anchietae]] (Meikle) Moffett forma suffruticosa (Meikle) Moffett * [[Searsia tumulicola]] (S.Moore) Moffett var tumulicola subsp. meeuseana * [[Searsia wilmsii]] (R. Fern. & A. Fern.) Moffett === Anisophylleaceae === * Anisophyllea quangensis Engl. ex Henriq. === Annonaceae === * Annona stenophylla Engl. & Diels subsp. stenophylla * Annona stenophylla Engl. & Diels subsp. longipetiolata (R.E.Fr.) N.Robson * Annona stenophylla Engl. & Diels subsp. nana (Exell) N.Robson * Xylopia tomentosa Exell (syn. X. mendoncae) === Apiaceae === * Heteromorpha involucrata Conrath * Heteromorpha kassneri H.Wolff * Steganotaenia hockii (Norman) Norman === Apocynaceae === * Carissa praetermissa Kupicha * Chamaeclitandra henriquesiana (Hallier f.) Pichon * Landolphia cuneifolia Pichon * Rauvolfia nana E.A.Bruce * Strophanthus angusii F.White === Araliaceae === * Cussonia corbisieri De Wild. === Asteraceae === * Lopholaena disticha (N.E.Br.) S.Moore === Capparaceae === * Maerua andradae Wild * Ritchiea pygmaea (Gilg) DeWolf (syn. Maerua pygmaea Gilg) === Celastraceae === * Gymnosporia markwardii Jordaan * Salacia bussei Loes. * Salacia kraussii (Harv.) Harv. * Salacia luebbertii Loes. * Salacia rehmannii Schinz === Chrysobalanaceae === * Magnistipula sapinii De Wild. * Parinari capensis Harv. subsp. capensis * Parinari capensis Harv. subsp. incohata F.White === Clusiaceae === * Garcinia buchneri Engl. === Combretaceae === * Combretum argyrotrichum [[Friedrich Martin Josef Welwitsch|Welw.]] ex M.A.Lawson * Combretum platypetalum Welw. ex M.A.Lawson subsp. baumii (Engl. & Gilg) Exell * Combretum platypetalum Welw. ex M.A.Lawson subsp. oatesii (Rolfe) Exell * Combretum platypetalum Welw. ex M.A.Lawson subsp. platypetalum * Combretum platypetalum Welw. ex M.A.Lawson subsp. virgatum Exell * Combretum viscosum Exell === Connaraceae === * Rourea coccinea (Thonn. & Schumach.) Benth. subsp. coccinea (suffrutex form) === Dichapetalaceae === * Dichapetalum bangii (F.Didr.) Engl. * Dichapetalum crassifolium Chodat * [[Dichapetalum cymosum]] (Hook.) Engl. (syn. D. bullockii) * Dichapetalum rhodesicum Sprague & Hutch. === Dilleniaceae === * Tetracera masuiana De Wild. & Th.Dur. === Ebeneaceae === * Diospyros anitae F.White * Diospyros chamaethamnus Dinter & Mildbr. * Diospyros galpinii (Hiern) De Winter * Diospyros virgata (Gürke) Brenan * [[Euclea crispa]] ([[Carl Peter Thunberg|Thunb.]]) Gürke subsp. crispa (suffrutex form or syn. Euclea dekindtii Gürke) * Euclea sekhukhuniensis Retief, Siebert & A.E.van Wyk === Euphorbiaceae === * Clutia monticola S.Moore * Clutia sp. 1 of White (1962) * Oldfieldia dactylophylla (Oliv.) J.Léonard (geosuff form) * Microstachys acetosella (Milne-Redh.) Esser (syn. Sapium acetosellum Milne-Redh.) * Sclerocroton oblongifolius (Müll-Arg.) Kruijt & Roebers === Fabaceae === * Abrus melanospermum Hassk. subsp. suffruticosus (Boutique) D.K.Harder * Bauhinia mendoncae Torre & Hillc. * Brachystegia astlei Hoyle & Brummitt * Brachystegia michelmorei Hoyle * Brachystegia russelliae I.M.Johnst. * Copaifera baumiana Harms * Cryptosepalum exfoliatum De Wild. subsp. suffruticans (P.A.Duvign.) P.A.Duvign. * Cryptosepalum maraviense Oliv. * Elephantorrhiza elephantina (Burch.) Skeels * Elephantorrhiza obliqua Burtt Davy * Elephantorrhiza woodii E.Phillips * Entada arenaria Schinz subsp. arenaria * Entada arenaria Schinz subsp. microcarpa (Brenan) J.H.Ross * Entada dolichorrhachis Brenan * Entada nana Harms * Erythrina acanthocarpa E.Mey. * Erythrina baumii Harms * [[Erythrina zeyheri]] Harv. * Millettia makondensis Harms * Mucuna stans Welw. ex Baker * Tephrosia dasyphylla Baker subsp. amplissima Brummitt * Tephrosia dasyphylla Baker subsp. dasyphylla * Tephrosia hockii De Wild. subsp. hirsutostylosa (Dewit) J.B.Gillett * Tephrosia hockii De Wild. subsp. hockii * Tephrosia laxiflora R.E.Fr. * Tephrosia muenzneri Harms subsp. pedalis Brummitt * Tephrosia zambiana Brummitt === Flacourtiaceae === * Caloncoba suffruticosa (Milne-Redh.) Exell & Sleumer (syn. Oncoba suffruticosa (Milne-Redh.) S. Hul & Breteler) * Casearia sp. nov. (Palma) === Hypericaceae === * Psorospermum mechowii Engl. === Irvingiaceae === * Phyllocosmus candidus (Engl. & Gilg) Hallier.f. === Lamiaceae === * Clerodendrum abilioi R.Fern. * Clerodendrum baumii Gürke * Clerodendrum buchneri Gürke * Clerodendrum formicarum Gürke * Clerodendrum incisum Klotzsch * Clerodendrum lutambense Verdc. * Clerodendrum pusillum Gürke * Clerodendrum robustum Klotzsch * Clerodendrum ternatum Schinz * Kalaharia uncinata (Schinz) Moldenke * Rotheca cuneiformis (Moldenke) P.P.J.Herman & Retief * Rotheca hirsuta (Hochst.) R.Fern. * Rotheca louwalbertsii (P.P.J.Herman) P.P.J.Herman & Retief * Rotheca luembensis (De Wild.) R.Fern. subsp. luembensis (numers varieties & forms) * Rotheca pilosa (H.Pearson) P.P.J.Herman & Retief * Rotheca prittwitzii (B.Thomas) Verdc. * Vitex madiensis Oliv. subsp. milanjensis (Britten) F.White === Lecythidaceae === * Napoleonaea gossweileri Baker f. === Linaceae === * Hugonia gossweileri Baker f. === Malvaceae === * Grewia avellana Hiern * Grewia decemovulata Merxm. * Grewia falcistipula K.Schum. * Grewia herbacea Hiern === Malphighiceae === * Sphedamnocarpus angolensis (A.Juss.) Planch. ex Oliv. === Melastomaceae === * Dissotis canescens (E. Mey. ex Graham) Hook. f. (syn. Heterotis canescens (E. Mey. ex Graham) Jacq.-Fel.) === Meliaceae === * Ekebergia pumila I.M.Johnst. * Trichilia quadrivalvis C.DC. === Moraceae === * Ficus pygmaea Welw. ex Hiern === Myricaceae === * Morella brevifolia (E. Mey. ex C. DC.) Killick * Morella chimanimaniana Verdc. & Polhill === Myrtaceae === * Eugenia albanensis Sond. (Eugenia capensis subsp. albanensis (Sond.) F.White) * Eugenia capensis ([[Christian Friedrich Ecklon|Eckl.]] & [[Karl Ludwig Philipp Zeyher|Zeyh.]]) Harv. subsp. A. * Eugenia malangensis (O.Hoffman) Niedenzu (syn. Eugenia angolensis Engl.) * Eugenia pusilla N.E.Br. * Syzygium guineense (Willd.) DC. subsp. huillense (Hiern) F.White === Ochnaceae === * Brackenridgea arenaria (De Wild. & Dur.) N.Robson * [[Ochna angustifolia]] (Vahl) Kuntze * [[Ochna confusa]] Burtt Davy & Greenway * [[Ochna katangensis]] De Wild * [[Ochna leptoclada]] Oliv. * [[Ochna macrocalyx]] (Oliv.) * [[Ochna manikensis]] De Wild. (syn. O. angolensis I.M.Johnst.) * [[Ochna pygmaea]] Hiern * [[Ochna richardsiae]] N.Robson === Oleaceae === * Jasminum quinatum Schinz === Passifloraceae === * Adenia erecta de Wilde * Adenia goetzei Harms * Adenia tuberifera R.E.Fr. * Adenia ovata de Wilde * Adenia volkensii Harms * Adenia repanda (Burch.) Engl. * Paropsia brazzeana Baill. === Protaceae === * [[Leucospermum gerrardii]] Stapf * [[Protea angolensis angolensis|Protea angolensis Welw. subsp. angolensis]] * [[Protea angolensis divaricata|Protea angolensis]] Welw. subsp. roseola Chisumpa & Brummitt * [[Protea argyrea]] Hauman subsp. zambiana Chisumpa & Brummitt * [[Protea baumii]] Engl. & Gilg subsp. robusta Chisumpa & Brummitt * [[Protea enervis]] Wild * [[Protea heckmanniana]] Engl. subsp. heckmanniana * [[Protea humifusa]] Meisn. * [[Protea inyanganiensis]] Beard (P. dracomontana sensu Rourke 1982) * [[Protea kibarensis]] Hauman subsp. cuspidata (Beard) Chisumpa & Brummitt * [[Protea lemairei]] De Wild. * [[Protea linearifolia]] Engl. * [[Protea matonchiana]] Chisumpa & Brummitt * [[Protea micans]] Welw. subsp. micans * Protea micans Welw. subsp. makutuensis Chisumpa & Brummitt * Protea micans Welw. subsp. trichophylla (Engl. & Gilg) Chisumpa & Brummitt * [[Protea minima]] Hauman * [[Protea ongotium]] Beard * [[Protea paludosa]] (Hiern) Engl. subsp. secundifolia (Hauman) Chispmpa & Brummitt * [[Protea parvula]] Beard * [[Protea poggei]] Engl. subsp. mwinilungensis Chisumpa & Brummitt * [[Protea praticola]] Engl. * [[Protea roupelliae roupelliae|Protea roupelliae]] Meisn. subsp. hamiltonii Beard ex Rourke * [[Protea suffruticosa]] Beard (syn. Protea micans subsp. suffruticosa (Beard) Chisumpa & Brummitt) === Rhamnaceae === * Ziziphus zeyheriana Sond. === Rubiaceae === * Ancylanthos rubiginosus Desf. * Catunaregam pygmaea Vollesen * Eriosemopsis subanisophylla Robyns * Fadogia ancylantha Schweinf. * Fadogia arenicola K.Schum. & K.Krause * Fadogia chlorantha K.Schum. var. chlorantha * Fadogia chlorantha K.Schum. var. thamnus (K.Schum.) Verdc. * Fadogia cienkowskii Schweinf. * Fadogia elskensii De Wild. * Fadogia fuchsioides Schweinf. ex Oliv. * Fadogia glaberrima Hiern * Fadogia gossweileri Robyns * [[Fadogia homblei]] De Wild. * Fadogia luangwae Verdc. * Fadogia schmitzii Verdc. * Fadogia stenophylla Welw. ex Hiern subsp. odorata (Krause) Verdc. * Fadogia tetraquetra K.Krause var. tetraquetra * Fadogia tetraquetra K.Krause var. grandiflora (Robyns) Verdc. * Fadogia tomentosa De Wild. var. tomentosa * Fadogia tomentosa De Wild. var. calvescens (Verdc.) Verdc. * Fadogia tomentosa De Wild. var. flaviflora (Robyns) Verdc. * Fadogia triphylla Baker var. triphylla * Fadogia triphylla Baker var. giorgii (De Wild.) Verdc. * Fadogia triphylla Baker var. gracilifolia Verdc. * Fadogia triphylla Baker var. pubicaulis Verdc. * Fadogia variifolia Robyns * Fadogia verdcourtii Tennant * Fadogia verdickiiDe Wild. & T.Durand * Fadogia vollesenii Verdc. * Fadogia sp. A of FTEA * Fadogiella rogersii (Wernham) Bridson * Fadogiella stigmatoloba (K.Schum.) Robyns * Gardenia brachythamnus (K.Schum.) Launert * Gardenia subacaulis Stapf & Hutch. * Leptactina benguelensis (Welw. ex Hook f.) R.D.Good subsp. benguelensis * Leptactina benguelensis (Welw. ex Hook f.) R.D.Good subsp. pubescens Verdc. * Leptactina epinyctios Bullock ex Verdc. * Mitriostigma greenwayii Bridson (suffrutex form) * Morinda angolensis (R.D.Good) F.White * Multidentia concrescens (Bullock) Bridson & Verdc. * Pachystigma albosetulosum Verdc. (syn. Vangueria albosetulosa (Verdc.) Lantz) * Pachystigma coeruleum Robyns (syn. Vangueria coerulea (Robyns) Lantz) * Pachystigma latifolium Sond. (syn. [[Vangueria latifolia]] (Sond.) Sond.) * Pachystigma micropyren Verdc. (syn. Vangueria micropyren (Verdc.) Lantz) * Pachystigma pygmaeum (Schltr.) Robyns (syn. [[Vangueria pygmaea]] Schltr.) * Pachystigma thamnus Robyns (syn. [[Vangueria thamnus]] (Robyns) Lantz) * Pachystigma venosum Hochst. (syn. Vangueria venosa (Hochst.) Sond.) * Pavetta decumbens K.Schum. & K.Krause * Pavetta pumila N.E.Br. * Pavetta pygmaea Bremek. * Pavetta radicans Hiern * [[Pavetta schumanniana]] F.Hoffm. ex K.Schum. (suffrutex form) * Pavetta vanwykiana Bridson * Psychotria diversinodula (Verdc.) Verdc. * Psychotria kikwitensis De Wild. * Psychotria mwinilungae Verdc. * Psychotria peduncularis (Salisb.) Steyerm. * Psychotria pumila Hiern var. pumila * Psychotria spithamea S.Moore * Pygmaeothamnus chamaedendrum (Kuntze) Robyns * Pygmaeothamnus zeyheri (Sond.) Robyns var. zeyheri * Pygmaeothamnus zeyheri (Sond.) Robyns var. rogersii Robyns * Sericanthe suffruticosa (Hutch.) Robbr. * Tapiphyllum cistifolium (Welw. ex Hien) Robyns var. latifolium Verdc. * Tapiphyllum molle Robyns * Tapiphyllum verticillatum Robyns (syn. Vangueria verticillata (Robyns) Lantz) * Tricalysia cacondensis Hiern (syn. Empogona cacondensis (Hiern) Tosh & Robbr.) * Tricalysia repens Robbr. === Sapindaceae === * Deinbollia fanshawei Exell === Strychnaceae === * Strychnos gossweileri Exell * [[Strychnos spinosa]] Lam. (geoksiele vorm) === Urticaceae === * Pouzolzia parasitica (Forssk.) Schweinf. == Verwysings == {{Verwysings|2}} [[Kategorie:Plante]] n4ns2ee6uyphctpqvhzr4iqckowi47m 0 117230 2513625 2430208 2022-07-19T20:20:19Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Tongakatjiepiering |image = Gardenia cornuta (9534818317).jpg |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Gentianales]] |familia = [[Rubiaceae]] |genus = ''[[Gardenia]]'' |species = '''''G. cornuta''''' |binomial = ''Gardenia cornuta'' |binomial_authority = Hemsl. |synonyms = }} Die '''Tongakatjiepiering''' of '''wilde-appel''' (''Gardenia cornuta'' Hemsl.) is inheems aan Suid-Afrika. Dit kom in die provinsies [[KwaZulu-Natal]], [[Mpumalanga]], [[Gauteng]] en [[Limpopo (provinsie)|Limpopo]] voor en ook in [[eSwatini]] en die suide van [[Mosambiek]]. Op die [[SANBI-rooilys]] is dit as ''veilig'' gelys. <ref>{{cite web |url=http://redlist.sanbi.org/species.php?species=1412-4 |title=SANBI-rooilys |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200324172655/http://redlist.sanbi.org/species.php?species=1412-4 |archive-date=24 Maart 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die plant is 'n [[ondergrondse boom|geoksiel]].<ref>{{webaanhaling|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25039765|titel=''Savanna fire and the origins of the 'underground forests' of Africa'' {{Outeur|Maurin O, Davies TJ, Burrows JE, Daru BH, Yessoufou K, Muasya AM, van der Bank M, Bond WJ.}},New Phytol. 2014 Oct;204(1):201-14. doi: 10.1111/nph.12936. Epub 2014 Jul 17.}}</ref> Dit is 'n struikie of baie vertakte boom wat 3 tot 5 m hoog kan word. Sy takkies kan dik dorings dra. Die stam is witgrys van kleur en het 'n gladde bas. Die blare is ook glad en staan in groepies van drie saam. Hulle is 2-3 cm lank en glimmend groen van kleur. Die blomme is skouspelagtig. Hulle is wit, maar word later geel en het 'n aangename soet geur. Tussen Februarie en Augustus is daar talle goue peervormige vrugte wat 4-5 x 3-3,5 cm groot word. Apies en [[njala]] vreet die vrugte en help die saadjies versprei. <ref>{{cite web |url=http://www.plantzafrica.com/plantefg/gardencorn.htm |title=PlantZAfrica |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20160719050102/http://www.plantzafrica.com/plantefg/gardencorn.htm |archive-date=19 Julie 2016 |url-status=dead |df=dmy-all |access-date= 3 Desember 2016 }}</ref> == Verwysings == {{Verwysings|2}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Gardenia]] [[Kategorie:Ondergrondse bome]] g26zttdx2bcv42jfkysoem7toabyb0m 2513701 2513625 2022-07-20T09:30:34Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Tongakatjiepiering |image = Gardenia cornuta (9534818317).jpg |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Gentianales]] |familia = [[Rubiaceae]] |genus = ''[[Gardenia]]'' |species = '''''G. cornuta''''' |binomial = ''Gardenia cornuta'' |binomial_authority = Hemsl. |synonyms = }} Die '''Tongakatjiepiering''' of '''wilde-appel''' (''Gardenia cornuta'' Hemsl.) is inheems aan Suid-Afrika. Dit kom in die provinsies [[KwaZulu-Natal]], [[Mpumalanga]], [[Gauteng]] en [[Limpopo (provinsie)|Limpopo]] voor en ook in [[eSwatini]] en die suide van [[Mosambiek]]. Op die [[SANBI-rooilys]] is dit as ''veilig'' gelys. <ref>{{cite web |url=http://redlist.sanbi.org/species.php?species=1412-4 |title=SANBI-rooilys |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200324172655/http://redlist.sanbi.org/species.php?species=1412-4 |archive-date=24 Maart 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die plant is 'n [[ondergrondse boom|geoksiel]].<ref>{{webaanhaling|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25039765|titel=''Savanna fire and the origins of the 'underground forests' of Africa'' {{Outeur|Maurin O, Davies TJ, Burrows JE, Daru BH, Yessoufou K, Muasya AM, van der Bank M, Bond WJ.}},New Phytol. 2014 Oct;204(1):201-14. doi: 10.1111/nph.12936. Epub 2014 Jul 17.}}</ref> Dit is 'n struikie of baie vertakte boom wat 3 tot 5 m hoog kan word. Sy takkies kan dik dorings dra. Die stam is witgrys van kleur en het 'n gladde bas. Die blare is ook glad en staan in groepies van drie saam. Hulle is 2-3 cm lank en glimmend groen van kleur. Die blomme is skouspelagtig. Hulle is wit, maar word later geel en het 'n aangename soet geur. Tussen Februarie en Augustus is daar talle goue peervormige vrugte wat 4-5 x 3-3,5 cm groot word. Apies en [[njala]] vreet die vrugte en help die saadjies versprei. <ref>{{cite web |url=http://www.plantzafrica.com/plantefg/gardencorn.htm |title=PlantZAfrica |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20160719050102/http://www.plantzafrica.com/plantefg/gardencorn.htm |archive-date=19 Julie 2016 |url-status=dead |df=dmy-all |access-date= 3 Desember 2016 }}</ref> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings|2}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Gardenia]] [[Kategorie:Ondergrondse bome]] iutuaszj3n6f39utgpmlzwk3cfsz5ix 2513702 2513701 2022-07-20T09:31:33Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Tongakatjiepiering |image = Gardenia cornuta (9534818317).jpg |status = LC |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Gentianales]] |familia = [[Rubiaceae]] |genus = ''[[Gardenia]]'' |species = '''''G. cornuta''''' |binomial = ''Gardenia cornuta'' |binomial_authority = Hemsl. |synonyms = }} Die '''Tongakatjiepiering''' of '''wilde-appel''' (''Gardenia cornuta'' Hemsl.) is inheems aan Suid-Afrika. Dit kom in die provinsies [[KwaZulu-Natal]], [[Mpumalanga]], [[Gauteng]] en [[Limpopo (provinsie)|Limpopo]] voor en ook in [[eSwatini]] en die suide van [[Mosambiek]]. Op die [[SANBI-rooilys]] is dit as ''veilig'' gelys. <ref>{{cite web |url=http://redlist.sanbi.org/species.php?species=1412-4 |title=SANBI-rooilys |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200324172655/http://redlist.sanbi.org/species.php?species=1412-4 |archive-date=24 Maart 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die plant is 'n [[ondergrondse boom|geoksiel]].<ref>{{webaanhaling|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25039765|titel=''Savanna fire and the origins of the 'underground forests' of Africa'' {{Outeur|Maurin O, Davies TJ, Burrows JE, Daru BH, Yessoufou K, Muasya AM, van der Bank M, Bond WJ.}},New Phytol. 2014 Oct;204(1):201-14. doi: 10.1111/nph.12936. Epub 2014 Jul 17.}}</ref> Dit is 'n struikie of baie vertakte boom wat 3 tot 5 m hoog kan word. Sy takkies kan dik dorings dra. Die stam is witgrys van kleur en het 'n gladde bas. Die blare is ook glad en staan in groepies van drie saam. Hulle is 2-3 cm lank en glimmend groen van kleur. Die blomme is skouspelagtig. Hulle is wit, maar word later geel en het 'n aangename soet geur. Tussen Februarie en Augustus is daar talle goue peervormige vrugte wat 4-5 x 3-3,5 cm groot word. Apies en [[njala]] vreet die vrugte en help die saadjies versprei. <ref>{{cite web |url=http://www.plantzafrica.com/plantefg/gardencorn.htm |title=PlantZAfrica |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20160719050102/http://www.plantzafrica.com/plantefg/gardencorn.htm |archive-date=19 Julie 2016 |url-status=dead |df=dmy-all |access-date= 3 Desember 2016 }}</ref> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings|2}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Gardenia]] [[Kategorie:Ondergrondse bome]] 96dyxrmhgjg1hcbe1bltvhmq1q3rfbc 2513703 2513702 2022-07-20T09:33:19Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Tongakatjiepiering |image = Gardenia cornuta (9534818317).jpg |status = LC |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Gentianales]] |familia = [[Rubiaceae]] |genus = ''[[Gardenia]]'' |species = '''''G. cornuta''''' |binomial = ''Gardenia cornuta'' |binomial_authority = Hemsl. |synonyms = * ''Gardenia plantii'' <small>Rollison</small><ref>https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:750968-1</ref> }} Die '''Tongakatjiepiering''' of '''wilde-appel''' (''Gardenia cornuta'' Hemsl.) is inheems aan Suid-Afrika. Dit kom in die provinsies [[KwaZulu-Natal]], [[Mpumalanga]], [[Gauteng]] en [[Limpopo (provinsie)|Limpopo]] voor en ook in [[eSwatini]] en die suide van [[Mosambiek]]. Op die [[SANBI-rooilys]] is dit as ''veilig'' gelys. <ref>{{cite web |url=http://redlist.sanbi.org/species.php?species=1412-4 |title=SANBI-rooilys |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200324172655/http://redlist.sanbi.org/species.php?species=1412-4 |archive-date=24 Maart 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die plant is 'n [[ondergrondse boom|geoksiel]].<ref>{{webaanhaling|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25039765|titel=''Savanna fire and the origins of the 'underground forests' of Africa'' {{Outeur|Maurin O, Davies TJ, Burrows JE, Daru BH, Yessoufou K, Muasya AM, van der Bank M, Bond WJ.}},New Phytol. 2014 Oct;204(1):201-14. doi: 10.1111/nph.12936. Epub 2014 Jul 17.}}</ref> Dit is 'n struikie of baie vertakte boom wat 3 tot 5 m hoog kan word. Sy takkies kan dik dorings dra. Die stam is witgrys van kleur en het 'n gladde bas. Die blare is ook glad en staan in groepies van drie saam. Hulle is 2-3 cm lank en glimmend groen van kleur. Die blomme is skouspelagtig. Hulle is wit, maar word later geel en het 'n aangename soet geur. Tussen Februarie en Augustus is daar talle goue peervormige vrugte wat 4-5 x 3-3,5 cm groot word. Apies en [[njala]] vreet die vrugte en help die saadjies versprei. <ref>{{cite web |url=http://www.plantzafrica.com/plantefg/gardencorn.htm |title=PlantZAfrica |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20160719050102/http://www.plantzafrica.com/plantefg/gardencorn.htm |archive-date=19 Julie 2016 |url-status=dead |df=dmy-all |access-date= 3 Desember 2016 }}</ref> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings|2}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Gardenia]] [[Kategorie:Ondergrondse bome]] hda5bhesyd62rnoo7qxb68lmfu2g4f6 2513704 2513703 2022-07-20T09:34:16Z Oesjaar 7467 /* Verwysings */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Tongakatjiepiering |image = Gardenia cornuta (9534818317).jpg |status = LC |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Gentianales]] |familia = [[Rubiaceae]] |genus = ''[[Gardenia]]'' |species = '''''G. cornuta''''' |binomial = ''Gardenia cornuta'' |binomial_authority = Hemsl. |synonyms = * ''Gardenia plantii'' <small>Rollison</small><ref>https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:750968-1</ref> }} Die '''Tongakatjiepiering''' of '''wilde-appel''' (''Gardenia cornuta'' Hemsl.) is inheems aan Suid-Afrika. Dit kom in die provinsies [[KwaZulu-Natal]], [[Mpumalanga]], [[Gauteng]] en [[Limpopo (provinsie)|Limpopo]] voor en ook in [[eSwatini]] en die suide van [[Mosambiek]]. Op die [[SANBI-rooilys]] is dit as ''veilig'' gelys. <ref>{{cite web |url=http://redlist.sanbi.org/species.php?species=1412-4 |title=SANBI-rooilys |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200324172655/http://redlist.sanbi.org/species.php?species=1412-4 |archive-date=24 Maart 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die plant is 'n [[ondergrondse boom|geoksiel]].<ref>{{webaanhaling|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25039765|titel=''Savanna fire and the origins of the 'underground forests' of Africa'' {{Outeur|Maurin O, Davies TJ, Burrows JE, Daru BH, Yessoufou K, Muasya AM, van der Bank M, Bond WJ.}},New Phytol. 2014 Oct;204(1):201-14. doi: 10.1111/nph.12936. Epub 2014 Jul 17.}}</ref> Dit is 'n struikie of baie vertakte boom wat 3 tot 5 m hoog kan word. Sy takkies kan dik dorings dra. Die stam is witgrys van kleur en het 'n gladde bas. Die blare is ook glad en staan in groepies van drie saam. Hulle is 2-3 cm lank en glimmend groen van kleur. Die blomme is skouspelagtig. Hulle is wit, maar word later geel en het 'n aangename soet geur. Tussen Februarie en Augustus is daar talle goue peervormige vrugte wat 4-5 x 3-3,5 cm groot word. Apies en [[njala]] vreet die vrugte en help die saadjies versprei. <ref>{{cite web |url=http://www.plantzafrica.com/plantefg/gardencorn.htm |title=PlantZAfrica |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20160719050102/http://www.plantzafrica.com/plantefg/gardencorn.htm |archive-date=19 Julie 2016 |url-status=dead |df=dmy-all |access-date= 3 Desember 2016 }}</ref> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings|2}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Gardenia]] [[Kategorie:Ondergrondse bome]] [[Kategorie:Flora van Eswatini]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] ciuhkir7dk3opoanupzeb8whyqvkr61 2513706 2513704 2022-07-20T09:36:11Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Tongakatjiepiering |image = Gardenia cornuta (9534818317).jpg |status = LC |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Gentianales]] |familia = [[Rubiaceae]] |genus = ''[[Gardenia]]'' |species = '''''G. cornuta''''' |binomial = ''Gardenia cornuta'' |binomial_authority = Hemsl. |synonyms = * ''Gardenia plantii'' <small>Rollison</small><ref>https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:750968-1</ref> }} Die '''Tongakatjiepiering''' of '''wilde-appel''' (''Gardenia cornuta'' Hemsl.) is inheems aan Suid-Afrika. Dit kom in die provinsies [[KwaZulu-Natal]], [[Mpumalanga]], [[Gauteng]] en [[Limpopo (provinsie)|Limpopo]] voor en ook in [[eSwatini]] en die suide van [[Mosambiek]]. Op die [[SANBI-rooilys]] is dit as ''veilig'' gelys. <ref>{{cite web |url=http://redlist.sanbi.org/species.php?species=1412-4 |title=SANBI-rooilys |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200324172655/http://redlist.sanbi.org/species.php?species=1412-4 |archive-date=24 Maart 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die plant is 'n [[ondergrondse boom|geoksiel]].<ref>{{webaanhaling|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25039765|titel=''Savanna fire and the origins of the 'underground forests' of Africa'' {{Outeur|Maurin O, Davies TJ, Burrows JE, Daru BH, Yessoufou K, Muasya AM, van der Bank M, Bond WJ.}},New Phytol. 2014 Oct;204(1):201-14. doi: 10.1111/nph.12936. Epub 2014 Jul 17.}}</ref> Dit is 'n struikie of baie vertakte boom wat 3 tot 5 m hoog kan word. Sy takkies kan dik dorings dra. Die stam is witgrys van kleur en het 'n gladde bas. Die blare is ook glad en staan in groepies van drie saam. Hulle is 2-3 cm lank en glimmend groen van kleur. Die blomme is skouspelagtig. Hulle is wit, maar word later geel en het 'n aangename soet geur. Tussen Februarie en Augustus is daar talle goue peervormige vrugte wat 4-5 x 3-3,5 cm groot word. Apies en [[njala]] vreet die vrugte en help die saadjies versprei. <ref>{{cite web |url=http://www.plantzafrica.com/plantefg/gardencorn.htm |title=PlantZAfrica |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20160719050102/http://www.plantzafrica.com/plantefg/gardencorn.htm |archive-date=19 Julie 2016 |url-status=dead |df=dmy-all |access-date= 3 Desember 2016 }}</ref> Die boom se FSA-nommer is 690.1<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees</ref> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings|2}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Gardenia]] [[Kategorie:Ondergrondse bome]] [[Kategorie:Flora van Eswatini]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] 32bijy6wq18uj0w4yoc5lv1tsw16rxb 2513727 2513706 2022-07-20T11:19:11Z Aliwal2012 39067 wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Tongakatjiepiering |image = Gardenia cornuta (9534818317).jpg |status = LC |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Gentianales]] |familia = [[Rubiaceae]] |genus = ''[[Gardenia]]'' |species = '''''G. cornuta''''' |binomial = ''Gardenia cornuta'' |binomial_authority = Hemsl. |synonyms = * ''Gardenia plantii'' <small>Rollison</small><ref>https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:750968-1</ref> }} Die '''Tongakatjiepiering''' of '''wilde-appel''' (''Gardenia cornuta'' Hemsl.) is inheems aan Suid-Afrika. Dit kom in die provinsies [[KwaZulu-Natal]], [[Mpumalanga]], [[Gauteng]] en [[Limpopo (provinsie)|Limpopo]] voor en ook in [[Eswatini]] en die suide van [[Mosambiek]]. Op die [[SANBI-rooilys]] is dit as ''veilig'' gelys. <ref>{{cite web |url=http://redlist.sanbi.org/species.php?species=1412-4 |title=SANBI-rooilys |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200324172655/http://redlist.sanbi.org/species.php?species=1412-4 |archive-date=24 Maart 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> == Identifikasie == Die plant is 'n [[ondergrondse boom|geoksiel (ondergrondse boom)]].<ref>{{webaanhaling|url=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25039765|titel=''Savanna fire and the origins of the 'underground forests' of Africa'' {{Outeur|Maurin O, Davies TJ, Burrows JE, Daru BH, Yessoufou K, Muasya AM, van der Bank M, Bond WJ.}},New Phytol. 2014 Oct;204(1):201-14. doi: 10.1111/nph.12936. Epub 2014 Jul 17.}}</ref> Dit is 'n struikie of baie vertakte boom wat 3 tot 5 m hoog kan word. Sy takkies kan dik dorings dra. Die stam is witgrys van kleur en het 'n gladde bas. Die blare is ook glad en staan in groepies van drie saam. Hulle is 2-3 cm lank en glimmend groen van kleur. Die blomme is skouspelagtig. Hulle is wit, maar word later geel en het 'n aangename soet geur. Tussen Februarie en Augustus is daar talle goue peervormige vrugte wat 4-5 x 3-3,5 cm groot word. Apies en [[njala]] vreet die vrugte en help die saadjies versprei. <ref>{{cite web |url=http://www.plantzafrica.com/plantefg/gardencorn.htm |title=PlantZAfrica |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20160719050102/http://www.plantzafrica.com/plantefg/gardencorn.htm |archive-date=19 Julie 2016 |url-status=dead |df=dmy-all |access-date= 3 Desember 2016 }}</ref> Die boom se FSA-nommer is 690.1<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees</ref> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings|2}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Gardenia]] [[Kategorie:Ondergrondse bome]] [[Kategorie:Flora van Eswatini]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] i64to5ggeug0kq8vuqa2yb55w2vwciy 0 126382 2513594 2364333 2022-07-19T19:15:03Z Aliwal2012 39067 /* Koster */ Hallo Oom Piet! wikitext text/x-wiki {{Weesbladsy}} [[Beeld:Piet van Maarleveld 1.jpeg|duimnael|regs|210px|Piet van Maarleveld.]] '''Piet van Maarleveld''' ([[10 Oktober]] [[1928]] – [[19 Oktober]] [[2017]], algemeen bekend as '''Piet Fotokuns''') was ’n legendariese fotograaf in [[Potchefstroom]] wat na raming sowat 1 miljoen foto's geneem het, waarvan sowat 250 000 vir die destydse [[PU vir CHO]], wie se amptelike fotograaf hy van 1983 tot 1990 was, hoewel hy sedert 1959 universiteitsfoto's op die dorp geneem het. Dié kwartmiljoen foto's word in die NWU-argief as die Piet Fotokuns-versameling bewaar. == Koms na Suid-Afrika == Van Maarleveld is in [[Alkmaar]], [[Nederland]], gebore. In 1952 het hy na Suid-Afrika gekom op aanbeveling van sy broer, wat toe reeds na die land geïmmigreer het. Van Maarleveld het eers op [[Vereeniging]] en daarna op [[Sasolburg]] gaan werk. Eers sowat twee jaar ná sy immigrasie het hy sy verloofde, Ina (nooiensvan nie bekend), na Suid-Afrika laat kom. Hulle moes binne drie maande ná haar koms trou, so nie sou sy moes teruggaan Nederland toe. == Legendariese fotograaf == [[Beeld:Redaksie van Die Goue Kandelaar van die PU vir CHO 1962, fotograaf Piet van Maarleveld.jpg|duimnael|regs|300px|Die redaksie van ''Die Goue Kandelaar'' van die [[PU vir CHO]], een van duisende soortgelyke foto's wat Van Maarleveld sedert 1959 vir die universiteit geneem het.]] In 1958 het hy na Potchefstroom gegaan om aan die PU vir CHO te studeer. In dié tyd het hy foto's geneem om sy inkomste aan te vul, maar in sy eie woord kan ’n mens "nie twee here dien nie"; dus het hy sy studie gestaak en hom heeltyds op fotografie toegespits. Op die universiteitsdorp het hy ’n legende geword en uit die staanspoor baie werk vir die PUK gedoen, onder andere as fotograaf vir die universiteit se jaarblad en sy studentekoerant, ''Die Wapad''. ’n Hoogtepunt in sy lang loopbaan was toe die koshuis Gatland (Ons Huis) in 1975 afgebreek is om plek te maak vir die geboue wat later die skool vir sosiale en owerheidstudies sou huisves. Van Maarleveld het gevra dat die slopers hom laat weet wanneer die gewel omgestoot sou word. Dit het vir ’n dramatiese foto gesorg wat vandag saam met duisende ander in die NWU-argief bewaar word. == Koster == Van Maarleveld en sy vrou het van die 1960's tot sy dood in Van der Hoffweg (tans Thabo Mbekirylaan) oorkant die [[Gereformeerde kerk Potchefstroom-Noord]] (later [[Gereformeerde kerk Potchefstroom-Die Bult|Die Bult]]) gewoon, die kerk by die [[Teologiese Skool Potchefstroom]]. Van Maarleveld het self hul huis ontwerp en so te sê eiehandig gehou. Omstreeks 1998 het hy koster van die kerk geword. Na sy mening was ’n koster se werk om toe te sien dat verkondiging van Gods Woord ongesteurd en ordelik verloop; daarom was dit nie vir hom ’n lastigheid of moeite nie. Hy moes ook sorg dat die kerkhorlosie op tyd bly en moes gereeld die 25 m hoë toring uitklim om die horlosie se ratwerk en elektriese motors te versien. Ná sy aftrede het hy meer tyd gehad vir sy stokperdjie: modelbote bou. Ook het hy gereeld ’n Nederlandse koerant gelees waaruit hy berigte geknip en dit aan mense gegee het wat syns insiens daarin sou belangstel. Onder hulle was plantkundiges, geoloë en ander wat gereeld die knipsels ontvang het. Van Maarleveld was (sigaret in die mond) ’n bekende gesig op Potchefstroom, maar het sy gewoonte van 40 sigarette per dag omstreeks 2012 gestaak, toe hy in die hospitaal opgeneem is vir ’n operasie en verbied is om daar te rook. == Bronne == * Gouws, Lennie in ''Potchefstroom Herald'', 28 Maart 2014. {{DEFAULTSORT:van Maarleveld, Piet}} [[Kategorie:Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse fotograwe]] [[Kategorie:Geboortes in 1928]] [[Kategorie:Sterftes in 2017]] 2vdzz6jeptatjg3gladz1vebwpf234c 2513598 2513594 2022-07-19T19:23:11Z Aliwal2012 39067 Rol weergawe 2162316 deur [[Special:Contributions/KabouterBot|KabouterBot]] ([[User talk:KabouterBot|bespreek]]) terug. wikitext text/x-wiki [[Beeld:Piet van Maarleveld 1.jpeg|duimnael|regs|210px|Piet van Maarleveld.]] '''Piet van Maarleveld''' ([[10 Oktober]] [[1928]] – [[19 Oktober]] [[2017]], algemeen bekend as '''Piet Fotokuns''') was ’n legendariese fotograaf in [[Potchefstroom]] wat na raming sowat 1 miljoen foto's geneem het, waarvan sowat 250 000 vir die destydse [[PU vir CHO]], wie se amptelike fotograaf hy van 1983 tot 1990 was, hoewel hy sedert 1959 universiteitsfoto's op die dorp geneem het. Dié kwartmiljoen foto's word in die NWU-argief as die Piet Fotokuns-versameling bewaar. == Koms na Suid-Afrika == Van Maarleveld is in [[Alkmaar]], [[Nederland]], gebore. In 1952 het hy na Suid-Afrika gekom op aanbeveling van sy broer, wat toe reeds na die land geïmmigreer het. Van Maarleveld het eers op [[Vereeniging]] en daarna op [[Sasolburg]] gaan werk. Eers sowat twee jaar ná sy immigrasie het hy sy verloofde, Ina (nooiensvan nie bekend), na Suid-Afrika laat kom. Hulle moes binne drie maande ná haar koms trou, so nie sou sy moes teruggaan Nederland toe. == Legendariese fotograaf == [[Beeld:Redaksie van Die Goue Kandelaar van die PU vir CHO 1962, fotograaf Piet van Maarleveld.jpg|duimnael|regs|300px|Die redaksie van ''Die Goue Kandelaar'' van die [[PU vir CHO]], een van duisende soortgelyke foto's wat Van Maarleveld sedert 1959 vir die universiteit geneem het.]] In 1958 het hy na Potchefstroom gegaan om aan die PU vir CHO te studeer. In dié tyd het hy foto's geneem om sy inkomste aan te vul, maar in sy eie woord kan ’n mens "nie twee here dien nie"; dus het hy sy studie gestaak en hom heeltyds op fotografie toegespits. Op die universiteitsdorp het hy ’n legende geword en uit die staanspoor baie werk vir die PUK gedoen, onder andere as fotograaf vir die universiteit se jaarblad en sy studentekoerant, ''Die Wapad''. ’n Hoogtepunt in sy lang loopbaan was toe die koshuis Gatland (Ons Huis) in 1975 afgebreek is om plek te maak vir die geboue wat later die skool vir sosiale en owerheidstudies sou huisves. Van Maarleveld het gevra dat die slopers hom laat weet wanneer die gewel omgestoot sou word. Dit het vir ’n dramatiese foto gesorg wat vandag saam met duisende ander in die NWU-argief bewaar word. == Koster == Van Maarleveld en sy vrou het van die 1960's tot sy dood in Van der Hoffweg (tans Thabo Mbekirylaan) oorkant die [[Gereformeerde kerk Potchefstroom-Noord]] (later [[Gereformeerde kerk Potchefstroom-Die Bult|Die Bult]]) gewoon, die kerk by die [[Teologiese Skool Potchefstroom]]. Van Maarleveld het self hul huis ontwerp en so te sê eiehandig gehou. Omstreeks 1998 het hy koster van die kerk geword. Na sy mening was ’n koster se werk om toe te sien dat verkondiging van Gods Woord ongesteurd en ordelik verloop; daarom was dit nie vir hom ’n lastigheid of moeite nie. Hy moes ook sorg dat die kerkhorlosie op tyd bly en moes gereeld die 25 m hoë toring uitklim om die horlosie se ratwerk en elektriese motors te versien. Ná sy aftrede het hy meer tyd gehad vir sy stokperdjie: modelbote bou. Ook het hy gereeld ’n Nederlandse koerant gelees waaruit hy berigte geknip en dit aan mense gegee het wat syns insiens daarin sou belangstel. Onder hulle was plantkundiges, geoloë en ander wat gereeld die knipsels ontvang het. Van Maarleveld was (sigaret in die mond) ’n bekende gesig op Potchefstroom, maar het sy gewoonte van 40 sigarette per dag omstreeks 2012 gestaak, toe hy in die hospitaal opgeneem is vir ’n operasie en verbied is om daar te rook. == Bronne == * Gouws, Lennie in ''Potchefstroom Herald'', 28 Maart 2014. {{DEFAULTSORT:van Maarleveld, Piet}} [[Kategorie:Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse fotograwe]] [[Kategorie:Geboortes in 1928]] [[Kategorie:Sterftes in 2017]] rxebj1pdzfc3r1jnqic3j1lr9ni71up 2 126483 2513672 2513236 2022-07-20T07:55:08Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki {{Babel|af|en}} <div style="float: right; clear: right; width: 242px; border: #99B3FF solid 1px; background-color: #FFFFFF; text-align: center; padding: 0.2em 0.2em 0.2em;"> &boxh;&boxh;&boxh;&nbsp;Wikimedia dinge&nbsp;&boxh;&boxh;&boxh; {{Gebruiker:Rooiratel/Gebruikersbokse/Tuiswiki}} {{Gebruiker administrateur}} {{Gebruiker:Rooiratel/Gebruikersbokse/Wikidata-bydraer}} {{Gebruikersbydraes|1696}} {{Sjabloon:Gebruikersnederigheid|1696}} {{Ontbreekte artikels|250000}} {{Ontbreekte artikels|1000000}} {{Gebruiker:Rooiratel/Gebruikersbokse/GeenBeeldeIsVervelig}} &boxh;&boxh;&boxh;&nbsp;IRC&nbsp;&boxh;&boxh;&boxh; {{Gebruiker:Rooiratel/Gebruikersbokse/Libera Chat|rooiratel}} &boxh;&boxh;&boxh;&nbsp;Ligging&nbsp;&boxh;&boxh;&boxh; {{Gebruiker Johannesburg}} &boxh;&boxh;&boxh;&nbsp;Werk&nbsp;&boxh;&boxh;&boxh; {{Gebruiker Sagteware-ingenieur}} &boxh;&boxh;&boxh;&nbsp;Opvoeding&nbsp;&boxh;&boxh;&boxh; {{Gebruiker:Rooiratel/Gebruikersbokse/BS-graad|Rekenaarwetenskap}} &boxh;&boxh;&boxh;&nbsp;Sagteware&nbsp;&boxh;&boxh;&boxh; {{Firefox gebruiker}}<!-- &boxh;&boxh;&boxh;&nbsp;Ideologie&nbsp;&boxh;&boxh;&boxh; {{User:Rooiratel/Userboxes/Žižek}} {{User:GavriilaDmitriev/Userboxes/Stallman1}} {{User Infofreedom}} {{User web archive}} {{User Anti-Deletionist}} {{User:AndrewOne/Userboxes/OpenResearch}} {{User:Wine Guy/NoImage BoringUBX}} {{User:Stranger195/Userboxes/uBlockOrigin}} {{User:VeeTHis/Userboxes/duckduckgo}} {{User facebook free}} &boxh;&boxh;&boxh;&nbsp;Belangstellings&nbsp;&boxh;&boxh;&boxh; {{Wikipedia:WikiProject Anime and manga/Userbox/User anime}} {{User:Eman235/Original UBX/User Historical Fiction}} {{User:UBX/Linux gamer}} {{User Total Annihilation}} {{User LiChess}} {{User hiking}} {{User runner}} {{User:Rlandmann/Userboxes/Parkrunner}} --> </div> Welkom op my blad. Ek is Rooiratel. Ek werk as 'n [[Sagteware-ingenieurswese|sagteware-ingenieur]] in die [[Bank (finansiële instelling)|bank]]- en [[Telekommunikasie|telekommunikasiebedryf]]. Ek fokus egter nie op enige spesifieke onderwerp wanneer ek aan Wikipedia werk nie, en gaan waar my nuuskierigheid my ook al lei. My fokus is op die verbetering van die [[Afrikaanse Wikipedia]] sowel as [[Wikidata]] en tot 'n mindere mate [[Wikimedia Commons]] en ander wikis. Ek is van die opinie dat dit baie makliker is vir nuwe gebruikers om 'n bestaande bladsy te wysig, as om 'n nuwe bladsy te skep. So ek probeer om die moeilike werk vir hulle te doen. (skepping van die bladsy, skakel met wikidata, sjablone, beelde ens.) Dus [[Wikipedia:Saadjieplanters|skep ek meestal saadjies]] van belangrike onderwerpe. Ek doen ook 'n klomp vertalings, maar vertaalwerk is nie my sterkpunt nie. Ek waardeer enige proeflees wat gedoen word op bladsye wat ek vertaal het. Ek is darem trots op die een bladsy wat ek geskep het: [[Rosamund Everard-Steenkamp]]. Dit bestaan nie op enige ander wiki nie, en ek moes self al die navorsing doen, en bronne versamel. Lys van bladsye wat ek geskep het op die Afrikaanse Wikipedia in orde van bladtrekke : [https://pageviews.toolforge.org/userviews/?project=af.wikipedia.org&platform=all-access&agent=all-agents&namespace=0&redirects=2&range=all-time&sort=views&direction=1&view=list&user=Rooiratel hier] [[Spesiaal:PrefixIndex/Gebruiker:Rooiratel|My subbladsye]] == Hulpbronne == === Goeie bronne === * https://johannesburg1912.com/ * https://amabhungane.org/stories/ * http://www.s2a3.org.za/bio/Main.php lys van mense wat in Suider Afrika noemenswaardige bydrae gemaak het na wetenskap. * http://www.ourcivilisation.com/smartboard/shop/indexhi.htm * https://www.lekkeslaap.co.za/lekkeslaap-blog/suid-afrika-se-streke-in-n-neutedop * https://bwm.org.au/mgs.php * https://www.tactical-life.com/firearms/second-boer-war-rifles/ * https://m2u7e2f8.stackpathcdn.com/wp-content/uploads/2019/10/ROADMAP-FOR-ESKOM_0015_29102019_FINAL1.pdf * https://www.litnet.co.za/the-heart-has-spaces/ (oor André Brink en Ingrid Jonker) * http://southafrica.co.za/contemporary-south-african-musicians.html * http://southafrica.co.za/ * https://www.colonialvoyage.com/ * https://www.worldstatesmen.org/ * https://www.klausdierks.com/Biographies/ * https://www.mountainpassessouthafrica.co.za/ * http://www.kznhass-history.net/files/seminars/Sparks2009.pdf - Die oorsprong van SASOL. * http://www.lausti.com/focus/2001/reime2.html - Finland en Stalinisme * http://www.indexinvestor.co.za/index_files/navorsing.htm * https://corporatefinanceinstitute.com/resources/knowledge/ === Woordeboeke === * http://www.roekeloos.co.za/woordeboeke/ === Gereedskap === * https://meta.wikimedia.org/wiki/Small_wiki_toolkits * https://not-in-the-other-language.toolforge.org/? * https://mix-n-match.toolforge.org/#/ == Take == === Daaglikse takies om ons wiki te verbeter === Hier is 'n paar take wat ek van tyd tot tyd verrig. Spring gerus in om te help. Vele hande maak ligte werk. Ek het hierdie lys van [[Gebruiker:Naudefj]] en effens verander. * [[:Kategorie:Gewensde_beelde|Hierdie bladsye kort fotos!]] * Skep een van ons mees [[Spesiaal:GesoekteBladsye|begeerde artikels]] * [[Spesiaal:UnconnectedPages|Bladsye wat nie gekoppel is aan wikidata nie.]] * Skenk aandag aan [[meta:List_of_Wikipedias_by_sample_of_articles/Neglected#af_Afrikaans|verwaarloosde artikels]]. * Skep die [[meta:List of Wikipedias by sample of articles/Absent Articles|artikels wat elke Wikipedia moet hê]], maar nog nie hier bestaan nie. * Plaas interne skakels op hierdie [[Spesiaal:DoodloopBladsye|doodloopBladsye]]. * Gryp die [[Spesiaal:KortBladsye|kortste artikel]] op die wiki en brei dit uit of herskryf dit. * Kies 'n [[Spesiaal:EensaamBladsye|eensame weesbladsy]] en plaas skakels daarheen in ander artikels. * Vertaal die teks op Wikipedia se koppelvlak na Afrikaans op [http://translatewiki.net/ translatewiki.net]. * Herkategoriseer bladsye in [[:Kategorie:Verouderde kategorieë]]. * [[:Kategorie:Bladsye met gebreekte lêerskakels|Maak so 'n bietjie skoon]] === Uitgestelde take === As jy wil hê ek moet iets vir jou doen, voeg dit by op [[Gebruiker:Rooiratel/Nog Doen Lys|my nog doen lys]], en ek sal eendag daarby uitkom. [[en:User:Rooiratel]] mp8wihpdi5ue9cqvv2a4iutea3f5sks 0 129463 2513650 1894039 2022-07-20T05:48:47Z CommonsDelinker 1161 Administrateur [[commons:user:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] vervang "Sameul_Daniell_-_Kora-Khokhoi_preparing_to_move_-_1805.jpg" met "Samuel_Daniell_-_Kora-Khokhoi_preparing_to_move_-_1805.jpg" omrede: [[:c:COM:FR|File renamed]]: Correct author name wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Kunstenaar | agtergrondkleur = #76A8FF | naam = Samuel Daniell | beeld = | opskrif = | geboortenaam = | geboortedatum = [[1775]] | geboorteplek = Chertsey, [[Surrey]], [[Engeland]] | sterfdatum = [[16 Desember]] [[1811]] | plekvandood = [[Sri Lanka|Ceylon]] | nasionaliteit = {{vlagland|Verenigde Koninkryk}} | veld = Skildery, tekening, illustrasie | opleiding = | beweging = | werke = ''Korah-Khoikhoi besig om hulle hutte af te breek om na nuwe weivelde te trek'' (1805)<br />''Khoisan besig om sprinkane te braai'' (1805) | beskermhere = | beïnvloed_deur = | beïnvloed = | toekennings = }} '''Samuel Daniell''' (1775–1811) was 'n [[Engelse]] kunstenaar en reisiger in [[Suid-Afrika]]. Hy word sekretaris en tekenaar van 'n ekspedisie wat in 1801 uit [[Kaapstad]] vertrek om 'n gebied (tans [[Botswana]]) te verken. Daniell het juiste en treffende sketse gemaak en die plaaslike stamme uitgebeeld. In 1804 verskyn sy ''African Scenery'', een van die waardevolste stukke ''[[Africana]]''. Hy is in 1811 op [[Sri Lanka|Ceylon]] oorlede. Sy sketsboek oor Suider-Afrikaanse stamme verskyn in 1820 na sy dood. == Fotogalery == <gallery> Lêer:Daniell Quagga.jpg|''Die kwagga'' – akwatint in kleur in 1804. Lêer:Daniell Boosh Wanna Hut.jpg|'''n Boosh-Wannah Hut'' – akwatint in kleur in 1804. Lêer:Daniell Trekboer.jpg|''Trekboere maak 'n kamp'' – akwatint in kleur in 1804. Lêer:Sameul Daniell - Khoisan besig om sprinkane te braai - 1804.jpg|''Khoisan besig om sprinkane te braai'' – akwatint in kleur in 1804. Lêer:Samuel Daniell - Kora-Khokhoi preparing to move - 1805.jpg|''Korah-Khoikhoi besig om hulle hutte af te breek om na nuwe weivelde te trek'' – akwatint in kleur in 1805. Lêer:Daniell Hottentot.jpg|'''n Hottentot, 'n Hottentot-vrou, 'n Kaffre, 'n Kaffre-vrou'' – akwatint in kleur in 1805. </gallery> == Bronne == * ''[[Ensiklopedie van Suidelike Afrika]]'', [[Eric Rosenthal]], 1967 * Thomas Sutton: ''The Daniells : Artists and Travellers''. J. Lane: London 1954. == Eksterne skakels == {{Commons-kategorie inlyn}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Daniell, Samuel}} [[Kategorie:Engelse kunstenaars]] nqasps7w16feui8c0nr2lpmmqyi3cuh 0 131355 2513709 1868712 2022-07-20T09:55:19Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki {{Franse département | logo=[[Beeld:Blason département fr Lot.svg|100px]] | département=Lot (46) | gewes=[[Oksitanië]] | Prefektuur=[[Cahors]] | bevolking=173,400 | DatBev=2015 | arr=3 | canton=17 | mun=322 | president=[[Gérard Miquel]] | ligging=[[Beeld:Lot-Position.svg|300px]] }} '''Lot''' is sedert [[1790]] 'n [[département]] in [[Oksitanië]], [[Frankryk]], met ongeveer 173,400 inwoners. Die hoofstad (prefektuur) is [[Cahors]]. {{Saadjie}} {{Départements van Frankryk}} {{Normdata}} [[Kategorie:Departemente in Oksitanië]] rvnpa7y50f4takuvj3qj7n9u9munx5c 1 147887 2513508 1705374 2022-07-19T12:31:07Z Aliwal2012 39067 Aliwal2012 het bladsy [[Bespreking:Bulls (Superrugbyspan)]] na [[Bespreking:Bulls (Verenigde Rugbykampioenskap)]] geskuif: nuwe reeks vanaf 2021 wikitext text/x-wiki {{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}} 2v27w7bebgol2ym1cn6ibpmrzbxwbzv 1 147888 2513517 1705375 2022-07-19T12:34:35Z Aliwal2012 39067 Aliwal2012 het bladsy [[Bespreking:Cheetahs (Pro14-rugbyspan)]] na [[Bespreking:Cheetahs (Verenigde Rugbykampioenskap)]] geskuif: nuwe reeks vanaf 2021 wikitext text/x-wiki {{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}} 2v27w7bebgol2ym1cn6ibpmrzbxwbzv 1 147889 2513512 1705376 2022-07-19T12:31:50Z Aliwal2012 39067 Aliwal2012 het bladsy [[Bespreking:Lions (Superrugbyspan)]] na [[Bespreking:Lions (Verenigde Rugbykampioenskap)]] geskuif: nuwe reeks vanaf 2021 wikitext text/x-wiki {{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}} 2v27w7bebgol2ym1cn6ibpmrzbxwbzv 1 147890 2513504 1705377 2022-07-19T12:30:28Z Aliwal2012 39067 Aliwal2012 het bladsy [[Bespreking:Sharks (Superrugbyspan)]] na [[Bespreking:Sharks (Verenigde Rugbykampioenskap)]] geskuif: nuwe reeks vanaf 2021 wikitext text/x-wiki {{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}} 2v27w7bebgol2ym1cn6ibpmrzbxwbzv 1 147893 2513500 1705380 2022-07-19T12:29:32Z Aliwal2012 39067 Aliwal2012 het bladsy [[Bespreking:Stormers (Superrugbyspan)]] na [[Bespreking:Stormers (Verenigde Rugbykampioenskap)]] geskuif: nuwe reeks vanaf 2021 wikitext text/x-wiki {{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}} 2v27w7bebgol2ym1cn6ibpmrzbxwbzv 1 151579 2513681 1709160 2022-07-20T08:18:23Z Aliwal2012 39067 Aliwal2012 het bladsy [[Bespreking:Orkney snork nie! (die moewie) (dis lekker by die see)]] na [[Bespreking:Orkney Snork Nie (Die Moewie)]] geskuif: meer gebruiklike naam wikitext text/x-wiki {{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}} 2v27w7bebgol2ym1cn6ibpmrzbxwbzv 1 185524 2513688 1744236 2022-07-20T08:45:30Z Oesjaar 7467 /* Die skakels na die Engelse bladsye is 'n probleem... */ nuwe afdeling wikitext text/x-wiki {{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}} == Die skakels na die Engelse bladsye is 'n probleem... == Die skakels na die Engelse bladsye is 'n probleem, dit was nog nooit so toegelaat nie. Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 08:45, 20 Julie 2022 (UTC) 2qjphcib1h7ulmh84ufsgz3yuhed85t 0 191313 2513714 1894354 2022-07-20T10:04:46Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Antieke terreine | naam = Sdok Kok Thom | beeld = Prasat Sdok Kok Thom-007.jpg | onderskrif = | koördinate = | plaaslik = สด๊กก๊อกธม | land = {{vlagland|Thailand}} | soort = [[Tempel]] | streek1 = Sa Kaeo | bouer = | stigter = | gestig = [[11de eeu]] | periodes = [[Middeleeue]] | kulture = [[Khmer-ryk]] | uitgrawings = | bewoners = }} '''Sdok Kok Thom''' of '''Sdok Kak Thom''' ([[Thai]]: สด๊กก๊อกธม; [[Khmer]]: ស្តុកកក់ធំ) is ’n [[11de eeu|11de-eeuse]] [[Khmer-ryk|Khmer]]-[[tempel]] in die hedendaagse [[Thailand]], sowat 34&nbsp;km noordoos van die Thaise grensdorp Aranyaprathet. Die tempel was gewy aan die [[Hindoe]]god [[Shiva]] en is gebou deur ’n vooraanstaande priesterlike familie. Die terrein is die bekendste vir een van die betekenisvolste inskripsies van die [[Khmer-ryk]], wat van die einde van die [[9de eeu]] tot met die [[15de eeu]] oor ’n groot deel van [[Suidoos-Asië]] regeer het. Die tempel is gebou van rooi [[sandsteen]] en [[lateriet]], en is ’n goeie voorbeeld van ’n plattelandse aanbiddingsplek tydens die ryk se goue era. Dit is klein in vergelyking met die groot [[monument]]e in [[Angkor]], die ryk se [[hoofstad]], maar het dieselfde basiese ontwerp en godsdienstige [[Simbool|simboliek]]. Geleerdes verskil oor die betekenis van die naam, wat in [[Khmer|Oudkhmer]] verwys na die plek waar dit gebou is. Vertalings sluit in "Groot Rietmeer", "Groot Reservoir met Reiers" en "Oorvloedige Riete in ’n Groot Moeras". == Beskrywing == [[Beeld:sdokkakthomtower.jpg|duimnael|links|180px|Die sentrale sandsteentoring van Sdok Kok Thom, van die noorde af gesien. Foto omstreeks 1980.]] Die ontwerp van die tempel stem ooreen met ander in die Khmer-ryk, wat 700 jaar lank bestaan het. In die middel van die tempel is ’n toring van sandsteen wat as die hoofheiligdom gedien het. Die toring se deur is aan die oostekant; die ander drie kante het vals deure. ’n Paar meter noord- en suidoos daarvan is twee sandsteenstrukture bekend as biblioteke. Om die toring en biblioteke is ’n reghoekige buitehof van sowat 42&nbsp;x&nbsp;36&nbsp;m met galerye aan al vier kante. Op verskeie plekke in die tempel is klipgraverings, insluitende blomversierings, slange en ’n figuur wat soos die Hindoegod Vishnu lyk. ’n Grag wat waarskynlik die See van die Skepping in [[Hindoeïsme]] verteenwoordig, lê buite al vier kante van die buitehof. == Inskripsie == Die inskripsie (geklassifiseer as K. 235) is ’n geskrif van 340 reëls in beide [[Sanskrit]] en Oudkhmer wat op ’n [[stele]] van grys sandsteen gegraveer is. Die stele is 1,51&nbsp;m hoog en het in die noordoostelike hoek van die buitehof gestaan. Die datum daarop is 8&nbsp;Februarie 1053. Dit vertel van twee en ’n halwe eeu se diens van die tempel se stigtersfamilie aan die Khmer-konings. Die lang teks bevat ’n merkwaardige en dikwels poëtiese kyk op die geloof, konings, geskiedenis en sosiale struktuur van die tyd. Die eerste koning wat genoem word, is [[Jayavarman II]],<ref name=Higham>Higham, C., 2001, The Civilization of Angkor, London: Weidenfeld & Nicolson, {{ISBN|9781842125847}}</ref>{{rp|100}} wat algemeen beskou word as die stigter van die Khmer-ryk omstreeks 800. Dié geloof is gedeeltelik geskoei op dié inskripsie.<ref name=Coedes>{{cite book|last= Coedès|first= George|editor= Walter F. Vella|others= trans.Susan Brown Cowing|title= The Indianized States of Southeast Asia|year= 1968|publisher= University of Hawaii Press|isbn= 978-0-8248-0368-1}}</ref>{{rp|97}} Die teks maak ook melding van die feit dat hy van Java was, ’n naam wat vermoedelik na die koninkryk [[Champa]] verwys. Die inskripsie lys nege geslagte van die tempel se stigtersfamilie<ref name=Coedes/>{{rp|135}} en begin by Śivakaivalya, Jayavarman II se kapelaan. Dit gee ’n gedetailleerde verslag van hoe die familie hul grondgebied stelselmatig uitgebrei het tydens hul lang verbondskap met die koninklike hof. Die laaste kapelaan wat genoem word, Sadasiva, het die priesterskap verlaat en getrou met ’n suster van [[Udayadityavarman II]] se hoofkoningin. Hy het ’n nuwe naam gekry en is in beheer van bouprojekte geplaas. Dit lyk of dit die einde van die familie se rol in die koninklike binnekring was; daar word nooit weer van hulle melding gemaak in latere inskripsies nie. Die inskripsie gee belangriks inligting oor die godsdienstige rituele en geskiedenis van die Khmer-ryk. Dit noem ook die verskuiwing van die hoofstad van [[Angkor]] na ’n nuwe terrein, Koh Ker, onder [[Jayavarman IV]] en onrus tydens die bewind van [[Suryavarman I]]. Verder gee dit baie besonderhede oor die alledaagse bestaan in die ryk en nuwe nedersettings, asook betalings vir grond – onder meer goud, bokke en waterbuffels. Dit beskryf ook die skepping van Sdok Kok Thom self, die presiese grense en grootte van die grond, werkroosters en die verhouding tussen mans en vroue in die werkspanne. Khmer-geskrifte is soms geskryf om die hemele en die aardse elite te loof en daarom word hul waarde as feitelike weergawes van gebeure dikwels in twyfel getrek. Maar baie van die inligting op hierdie stele word deur ander tekste bevestig en van die plekke wat beskryf word, is al opgespoor. Geleerdes glo dit is dalk die belangrikste geskrif oor die Khmer-ryk uit die ryk self. == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == *Bhattacharya, Kamaleswar. ''A Selection of Sanskrit Inscriptions from Cambodia. In collab. with Karl-Heinz Golzion''. Siem Reap, The Centre for Khmer Studies 2009. *Briggs, Lawrence Palmer. ''The Ancient Khmer Empire''. Transactions of the American Philosophical Society 1951. *[https://web.archive.org/web/20100703053736/http://www.devata.org/2010/06/enigmas-of-khmer-history-revealed-by-stories-in-stone/ Burgess, John. ''Stories in Stone - The Sdok Kok Thom Inscription & the Enigma of Khmer History''.] Riverbooks 2010. *Freeman, Michael. ''A Guide to the Khmer Temples of Thailand and Laos''. Weatherhill 1998 *Higham, Charles. ''The Civilization of Angkor''. University of California Press, 2001 *[http://learnkhmer.net/oldkhmer.htm Sak-Humphry, Chhany and Jenner, Philip N. ''The Sdok Kak Thom Inscription with a Grammatical Analysis of the Old Khmer Text.''] Phnom Penh, The Buddhist Institute 2005. == Eksterne skakels == *{{Commons-kategorie inlyn|Prasat Sdok Kok Thom}} * [[Lêer:Crystal txt.png|15px]] Hierdie artikel is vertaal uit die [[:en:Sdok Kok Thom|Engelse Wikipedia]] {{Koördinate|13|50|37.29|N|102|44|14.84|O|aansig=titel}} {{Normdata}} [[Kategorie:Khmer-tempels in Thailand]] s9f5ntk70pvcc8ewsfoi7nina60594n 0 202748 2513531 2218914 2022-07-19T13:25:33Z Aliwal2012 39067 /* Week 5 */ wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rugbykampioenskap | jaar = 2017 | beeld = | grootte = 100px | onderskrif = | begin = [[19 Augustus]] | eindig = [[7 Oktober]] | wenners = Nieu-Seeland | aantal = 4 | wedstryde = 12 | drieë = 87 | bywoning = 367318 | meeste punte = {{vlagikoon|NZL}} Bernard Foley (80) | meeste drieë = {{vlagikoon|NZL}} Israel Folau (5)<br />{{vlagikoon|NZL}} Rieko Ioane (5) | vorige = [[2016-Rugbykampioenskapreeks|2016]] | volgende = [[2018-Rugbykampioenskapreeks|2018]] }} Die '''2017 Rugbykampioenskap''' was die sesde jaarlikse [[Rugby|rugbykompetisie]] tussen die nasionale spanne van [[Argentinië]], [[Australië]], [[Suid-Afrika]] en [[All Blacks|Nieu-Seeland]]. Die kompetisie word bedryf deur [[SANZAAR]], 'n gesamentlike onderneming van die vier lande se nasionale rugbyunies. Die spanne is onderskeidelik die [[Argentynse nasionale rugbyspan|Pumas]], [[Springbokke]], [[Wallabies]] en die [[All Blacks]]. Die toernooi het op 19 Augustus afgeskop met Australië teen Nieu-Seeland en Suid-Afrika teen Argentinië. Die toernooi het agt weke geduur, met twee weke se loslootjies, en afgesluit op 7 Oktober toe Nieu-Seeland teen Suid-Afrika, en Australië teen Argentinië gespeel het. == Formaat == Die formaat vir die 2017-toernooi was soortgelyk aan dié van die vorige jare. Elke span het een keer tuis gespeel, en een keer weg, met 'n totaal van ses wedstryde elk, en twaalf in totaal. Met 'n wen het 'n span vier punte verdien, gelykop twee ligapunte, en 'n verloor met agt of meer punte nul ligapunte. 'n Bonuspunt kon verdien word op een van twee maniere: deur ten minste drie drieë meer as die teenstander in 'n wedstryd te druk, of deur met sewe punte of minder te verloor. Die kompetisie se wenner was die span met die meeste ligapunte aan die einde van die toernooi.<ref>{{cite web |url=http://www.sanzarrugby.com/therugbychampionship/about-trc/ |title=SANZAR - About The Rugby Championship |website=www.sanzarrugby.com |access-date=14 September 2017 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20181002102502/https://sanzarrugby.com/therugbychampionship/about-trc/ |archive-date=2 Oktober 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> == Telkaart == {| class="wikitable" !rowspan=2 width="6%"| !rowspan=2 width="16%"| Land !colspan=4 width="34%"| Wedstryde !colspan=3 width="28%"| Punte !rowspan=2 width="10%"| Bonuspunte !rowspan=2 width="10%"| Ligapunte |- !width="8%"| Gespeel !width="8%"| Gewen !width="8%"| Gelykop !width="8%"| Verloor !width="8%"| Vir !width="8%"| Teen !width="8%"| Verskil |- align=center |- |style="background: #000000; color: #FFFFFF"|1||align=left|{{NZLru}} | 6 || 6 || 0 || 0 || 246 || 119 || +127 || 4 || '''28''' |- align=center |- |style="background: #FFFF00; color: #336600"|2||align=left|{{AUSru}} | 6 || 2 || 2 || 2 || 195 || 179 || +16 || 3 || '''15''' |- align=center |- |style="background: #336600; color: #FFFF00"|3||align=left|{{RSAru}} | 6 || 2 || 2 || 2 || 152 || 170 || &minus;18 || 2 || '''14''' |- align=center |- |style="background: #75AADB; color: #FFFFFF"|4||align=left|{{ARGru}} | 6 || 0 || 0 || 6 || 110 || 235 || &minus;125 || 0 || '''0''' |} == Wedstryddatums == {| class="wikitable" style="text-align:center" |- border=1 cellpadding=5 cellspacing=0 !width="100"| !width="100"|Datum |- bgcolor="#cedff2" |'''[[#Week 1|Week 1]]''' |''19 Augustus'' |- bgcolor="#cedff2" |'''[[#Week 2|Week 2]]''' |''26 Augustus'' |- bgcolor="#cedff2" |'''[[#Week 3|Week 3]]''' |''9 September'' |- bgcolor="#cedff2" |'''[[#Week 4|Week 4]]''' |''16 September'' |- bgcolor="#cedff2" |'''[[#Week 5|Week 5]]''' |''30 September'' |- bgcolor="#cedff2" |'''[[#Week 6|Week 6]]''' |''7 Oktober'' |} === Week 1 === {{rugbywedstryd | datum = 19 Augustus 2017 | tyd = 20:00 (AEST) ([[UTC+10]]) | tuis = [[Wallabies|Australië]] {{vlagikoon|AUS}} | telling = 34 &ndash; 54 | rapport = | weg = {{vlagikoon|NZL}} [[All Blacks|Nieu-Seeland]] | tuispunte = '''Drie:''' [[Curtis Rona]], [[Tevita Kuridrani]], [[Kurtley Beale]], [[Israel Folau]]<br />'''Doelskoppe:''' [[Bernard Foley]] (4/4)<br />'''Strafdoel:''' [[Bernard Foley]] (2/2) | wegpunte = '''Drieë:''' [[Liam Squire]], [[Rieko Ioane]] (2), [[Ryan Crotty]] (2), [[Sonny Bill Williams]], [[Damian McKenzie]], [[Ben Smith]]<br />'''Doelskoppe:''' [[Beauden Barrett]] (7/8)<br /> | stadion = ANZ Stadion, [[Sydney]] | bywoning = 54&nbsp;846 | skeidsregter = [[Wayne Barnes]] (Engeland) }} {{rugbywedstryd | datum = 19 Augustus 2017 | tyd = 17:05 [[SAST]] ([[UTC+2]]) | tuis = [[Springbokke|Suid-Afrika]] {{vlagikoon|RSA}} | telling = 37 &ndash; 15 | rapport = | weg = {{vlagikoon|ARG}} [[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]] | tuispunte = '''Drieë:''' [[Courtnall Skosan]], [[Raymond Rhule]], [[Siya Kolisi]], [[Pieter-Steph du Toit]]<br />'''Doelskoppe:''' [[Elton Jantjies]] (4/4) <br />'''Strafdoele:''' [[Elton Jantjies]] (3/3)<br /> | wegpunte = '''Drieë:''' [[Martín Landajo]], [[Emiliano Boffelli]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Juan Martín Hernández]] (1/1)<br/>'''Strafdoele:''' [[Nicolás Sánchez]] (1/2)<br /> | stadion = [[Nelson Mandelabaaistadion]], [[Port Elizabeth]] | bywoning = 42&nbsp;513 | skeidsregter = Romain Poite (Frans) }} === Week 2 === {{rugbywedstryd | datum = 26 Augustus 2017 | tyd = 19:35 (NZ) (UTC+12) | tuis = [[All Blacks|Nieu-Seeland]] {{vlagikoon|NZL}} | telling = 35 &ndash; 29 | rapport = | weg = {{vlagikoon|AUS}}[[Australiese nasionale rugbyspan|Australië]] | tuispunte = '''Drieë:''' Rieko Ioane, Aaron Smith, [[Beauden Barrett]] (2), Ben Smith <br/>'''Doelskoppe:''' [[Beauden Barrett]] (5/5) | wegpunte = '''Drieë:''' Israel Folau, Michael Hooper, Bernard Foley, Will Genia, Kurtley Beale<br/>'''Doelskoppe:''' Bernard Foley (2/5) | stadion = [[Forsyth Barr-stadion]], [[Dunedin]], [[Nieu-Seeland]] | bywoning = 27&nbsp;085 | skeidsregter = Nigel Owens (Wales) }} {{rugbywedstryd | datum = 26 Augustus 2017 | tyd = 16:30 (Arg.) ([[UTC-03:00]]) | tuis = [[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]] {{vlagikoon|ARG}} | telling = 23 &ndash; 41 | rapport = | weg = {{vlagikoon|RSA}} [[Springbokke|Suid-Afrika]] | tuispunte = '''Drieë:''' [[Matías Moroni]], [[Ramiro Moyano]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Juan Martín Hernández]] (1/1), [[Nicolás Sánchez]] (1/1)<br/>'''Strafdoele:''' [[Emiliano Boffelli]] (2/2), [[Juan Martín Hernández]] (1/1) | wegpunte = '''Drieë:''' [[Siya Kolisi]], [[Elton Jantjies]], [[Jean-Luc du Preez]]<br/>'''Doelskop:''' [[Elton Jantjies]] (4/4)<br/>'''Strafdoele:''' [[Elton Jantjies]] (2/4), | stadion = [[:en:Estadio Padre Ernesto Martearena|Estadio Padre Ernesto Martearena]], Salta, [[Argentinië]] | bywoning = 17&nbsp;435 | skeidsregter = Pascal Gaüzère (Frankryk) }} === Week 3 === {{rugbywedstryd | datum = 9 September 2017 | tyd = 19:35 (NZ) ([[UTC+12]]) | tuis = [[Nieu-Seelandse nasionale rugbyspan|Nieu-Seeland]] {{vlagikoon|NZL}} | telling = 39 &ndash; 22 | rapport = | weg = {{vlagikoon|ARG}} [[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]] | tuispunte = '''Drieë:''' [[Nehe Milner-Skudder]], [[Anton Lienert-Brown]], [[Israel Dagg]], [[Vaea Fifita]], [[Charlie Faumuina]], [[Damian McKenzie]], [[Beauden Barrett]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Lima Sopoaga]] (3/3)<br/>'''Strafdoele:''' [[Lima Sopoaga]] (1/2) | wegpunte = '''Drieë:''' [[Nicolás Sánchez]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Nicolás Sánchez]] (1/1)<br/>'''Strafdoele:''' [[Nicolás Sánchez]] (2/2) | stadion = [[Yarrowstadion]], [[Nieu-Plymouth]], [[Nieu-Seeland]] | bywoning = 22&nbsp;118 | skeidsregter = [[Angus Gardner]] ([[Australië]]) }} {{rugbywedstryd | datum = 9 September 2017 | tyd = 20:00 (Aus.) ([[UTC+8]]) | tuis = [[Australiese nasionale rugbyspan|Australië]] {{vlagikoon|AUS}} | telling = 23 &ndash; 23 | rapport = | weg = {{vlagikoon|RSA}} [[Suid-Afrikaanse nasionale rugbyspan|Suid-Afrika]] | tuispunte = '''Drieë:'''[[Kurtley Beale]], [[Tatafu Polota-Nau]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Bernard Foley|Foley]] (2/2)<br/>'''Strafdoele:''' [[Bernard Foley|Foley]] (3/3) | wegpunte = '''Drieë:''' [[Jesse Kriel]], [[Malcolm Marx]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Elton Jantjies]] (2/2)<br/>'''Strafdoel:''' [[Elton Jantjies]] (3/3) | stadion = [[Perth Ovaal]], [[Perth]] | bywoning = 17&nbsp;528 | skeidsregter = Glen Jackson (Nieu-Seeland) }} === Week 4 === {{rugbywedstryd | datum = 16 September 2017 | tyd = 19:35 (NZ) ([[UTC+12]]) | tuis = [[Nieu-Seelandse nasionale rugbyspan|Nieu-Seeland]] {{vlagikoon|NZL}} | telling = 57 &ndash; 0 | rapport = | weg = {{vlagikoon|RSA}} [[Suid-Afrikaanse nasionale rugbyspan|Suid-Afrika]] | tuispunte = '''Drieë:''' [[Rieko Ioane]]<br />[[Nehe Milner-Skudder]]<br />[[Scott Barrett]]<br />[[Brodie Retallick]]<br />[[Ofa Tu'ungafasi]]<br />[[Lima Sopoaga]],<br />[[Codie Taylor]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Beauden Barrett]] (7/8)<br/>'''Strafdoel:''' Beauden Barrett | wegpunte = '''Drieë:''' <br/>'''Doelskop:'''<br/>'''Strafdoele:''' | stadion = [[North Harbour-stadion]], [[Albany]] | bywoning = 30&nbsp;021 | skeidsregter = Nigel Owens (Wales) }} {{rugbywedstryd | datum = 16 September 2017 | tyd = 20:00 (Aus.) ([[UTC+10]]) | tuis = [[Australiese nasionale rugbyspan|Australië]] {{vlagikoon|AUS}} | telling = 45 &ndash; 20 | rapport = | weg = {{vlagikoon|ARG}} [[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]] | tuispunte = '''Drieë:''' [[Israel Folau]], [[Sekope Kepu]], [[Will Genia]], [[Nick Phipps]], [[Jordan Uelese]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Bernard Foley]] (6/6)<br/>'''Strafdoel:''' [[Bernard Foley]] (1/1) | wegpunte = '''Drieë:''' [[Martín Landajo]], [[Matías Moroni]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Nicolás Sánchez]] (2/2)<br/>'''Strafdoele:''' [[Nicolás Sánchez]] (2/3) | stadion = [[Canberrastadion]], [[Canberra]] | bywoning = 14&nbsp;229 | skeidsregter = John Lacey (Ierland) }} === Week 5 === {{rugbywedstryd | datum = 30 September 2017 | tyd = 17:05 [[SAST]] ([[UTC+2]]) | tuis = [[Suid-Afrikaanse nasionale rugbyspan|Suid-Afrika]] {{vlagikoon|RSA}} | telling = 27 &ndash; 27 | rapport = | weg = {{vlagikoon|AUS}} [[Australiese nasionale rugbyspan|Australië]] | tuispunte = '''Drie:''' [[Ruan Dreyer]], [[Jan Serfontein]], [[Courtnall Skosan]]<br />'''Doelskop:''' [[Elton Jantjies]] (3/3)<br />'''Strafdoel:''' [[Elton Jantjies]] (2) | wegpunte = '''Drie:''' [[Israel Folau]], [[Marika Koroibete]]<br />'''Doelskop:''' [[Bernard Foley]]<br />'''Strafdoel:''' [[Bernard Foley]] | stadion = [[Vrystaatstadion]], [[Bloemfontein]] | bywoning = 33&nbsp;805 | skeidsregter = Ben O'Keeffe (Nieu-Seeland) }} {{rugbywedstryd | datum = 30 September 2017 | tyd = 19:30 (ARG tyd) (UTC-03) | tuis = [[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]] {{vlagikoon|ARG}} | telling = 10 &ndash; 36 | rapport = | weg = {{vlagikoon|NZL}} [[Nieu-Seelandse nasionale rugbyspan|Nieu-Seeland]] | tuispunte = '''Drieë:''' [[Juan Manuel Leguizamón]]<br />'''Doelskoppe:''' [[Nicolás Sánchez]] (1/1)<br />'''Strafdoel:''' [[Nicolás Sánchez]] (1/1) | wegpunte = '''Drieë:''' [[Kieran Read]], [[Damian McKenzie]], [[Waisake Naholo]], [[David Havili]], [[TJ Perenara]], [[Ben Smith]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Beauden Barrett]] (4/5)<br />'''Strafdoel:''' [[Beauden Barrett]] (1/1) | stadion = [[José Amalfitani-stadion]], [[Buenos Aires]] | bywoning = 30&nbsp;140 | skeidsregter = [[Jaco Peyper]] ([[Suid-Afrikaanse Rugbyunie|SA]]) }} === Week 6 === {{rugbywedstryd | datum = 7 Oktober 2017 | tyd = 17:05 [[SAST]] (UTC+02) | tuis = [[Suid-Afrikaanse nasionale rugbyspan|Suid-Afrika]] {{vlagikoon|RSA}} | telling = 24 &ndash; 25 | rapport = | weg = {{vlagikoon|NZL}} [[Nieu-Seelandse nasionale rugbyspan|Nieu-Seeland]] | tuispunte = '''Drieë:''' [[Ross Cronjé]], [[Jean-Luc du Preez]], [[Malcolm Marx]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Elton Jantjies]] (2/2), [[Handré Pollard]] (1/1)<br/>'''Strafdoele:''' [[Elton Jantjies]] (1/2) | wegpunte = '''Drieë:''' [[Ryan Crotty]], [[Rieko Ioane]], [[Damian McKenzie]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Lima Sopoaga]] (2/2)<br/>'''Strafdoele:''' [[Beauden Barrett]] (1/1), [[Lima Sopoaga]] (1/2) | stadion = [[Nuwelandstadion]], [[Kaapstad]] | bywoning = 47&nbsp;342 | skeidsregter = Jérôme Garcès (Frankryk) }} {{rugbywedstryd | datum = 7 Oktober 2017 | tyd = 19:30 (BST) (UTC-03) | tuis = [[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]] {{vlagikoon|ARG}} | telling = 20 &ndash; 37 | rapport = | weg = {{vlagikoon|AUS}} [[Australiese nasionale rugbyspan|Australië]] | tuispunte = '''Drieë:''' [[Matías Alemanno]], [[Santiago González Iglesias]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Nicolás Sánchez]] (2/2)<br/>'''Strafdoele:''' [[Nicolás Sánchez]] (2/2) | wegpunte = '''Drieë:''' [[Marika Koroibete]], [[Reece Hodge]], [[Bernard Foley]], [[Will Genia]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Bernard Foley]] (3/5)<br/>'''Strafdoele:''' [[Bernard Foley]] (2/5) | stadion = [[:en:Estadio Malvinas Argentinas|Estadio Malvinas Argentinas]], [[Argentinië]] | bywoning = 30&nbsp;256 | skeidsregter = Mathieu Raynal (Frankryk) }} == Verwysings == {{Verwysings}} {{Die Rugbykampioenskap}} [[Kategorie:Die Rugbykampioenskap]] [[Kategorie:Sport in 2017]] nwbr7kd1xaotgez0pau2sgnkpwbealn 2513532 2513531 2022-07-19T13:26:42Z Aliwal2012 39067 /* Week 5 */ wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rugbykampioenskap | jaar = 2017 | beeld = | grootte = 100px | onderskrif = | begin = [[19 Augustus]] | eindig = [[7 Oktober]] | wenners = Nieu-Seeland | aantal = 4 | wedstryde = 12 | drieë = 87 | bywoning = 367318 | meeste punte = {{vlagikoon|NZL}} Bernard Foley (80) | meeste drieë = {{vlagikoon|NZL}} Israel Folau (5)<br />{{vlagikoon|NZL}} Rieko Ioane (5) | vorige = [[2016-Rugbykampioenskapreeks|2016]] | volgende = [[2018-Rugbykampioenskapreeks|2018]] }} Die '''2017 Rugbykampioenskap''' was die sesde jaarlikse [[Rugby|rugbykompetisie]] tussen die nasionale spanne van [[Argentinië]], [[Australië]], [[Suid-Afrika]] en [[All Blacks|Nieu-Seeland]]. Die kompetisie word bedryf deur [[SANZAAR]], 'n gesamentlike onderneming van die vier lande se nasionale rugbyunies. Die spanne is onderskeidelik die [[Argentynse nasionale rugbyspan|Pumas]], [[Springbokke]], [[Wallabies]] en die [[All Blacks]]. Die toernooi het op 19 Augustus afgeskop met Australië teen Nieu-Seeland en Suid-Afrika teen Argentinië. Die toernooi het agt weke geduur, met twee weke se loslootjies, en afgesluit op 7 Oktober toe Nieu-Seeland teen Suid-Afrika, en Australië teen Argentinië gespeel het. == Formaat == Die formaat vir die 2017-toernooi was soortgelyk aan dié van die vorige jare. Elke span het een keer tuis gespeel, en een keer weg, met 'n totaal van ses wedstryde elk, en twaalf in totaal. Met 'n wen het 'n span vier punte verdien, gelykop twee ligapunte, en 'n verloor met agt of meer punte nul ligapunte. 'n Bonuspunt kon verdien word op een van twee maniere: deur ten minste drie drieë meer as die teenstander in 'n wedstryd te druk, of deur met sewe punte of minder te verloor. Die kompetisie se wenner was die span met die meeste ligapunte aan die einde van die toernooi.<ref>{{cite web |url=http://www.sanzarrugby.com/therugbychampionship/about-trc/ |title=SANZAR - About The Rugby Championship |website=www.sanzarrugby.com |access-date=14 September 2017 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20181002102502/https://sanzarrugby.com/therugbychampionship/about-trc/ |archive-date=2 Oktober 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> == Telkaart == {| class="wikitable" !rowspan=2 width="6%"| !rowspan=2 width="16%"| Land !colspan=4 width="34%"| Wedstryde !colspan=3 width="28%"| Punte !rowspan=2 width="10%"| Bonuspunte !rowspan=2 width="10%"| Ligapunte |- !width="8%"| Gespeel !width="8%"| Gewen !width="8%"| Gelykop !width="8%"| Verloor !width="8%"| Vir !width="8%"| Teen !width="8%"| Verskil |- align=center |- |style="background: #000000; color: #FFFFFF"|1||align=left|{{NZLru}} | 6 || 6 || 0 || 0 || 246 || 119 || +127 || 4 || '''28''' |- align=center |- |style="background: #FFFF00; color: #336600"|2||align=left|{{AUSru}} | 6 || 2 || 2 || 2 || 195 || 179 || +16 || 3 || '''15''' |- align=center |- |style="background: #336600; color: #FFFF00"|3||align=left|{{RSAru}} | 6 || 2 || 2 || 2 || 152 || 170 || &minus;18 || 2 || '''14''' |- align=center |- |style="background: #75AADB; color: #FFFFFF"|4||align=left|{{ARGru}} | 6 || 0 || 0 || 6 || 110 || 235 || &minus;125 || 0 || '''0''' |} == Wedstryddatums == {| class="wikitable" style="text-align:center" |- border=1 cellpadding=5 cellspacing=0 !width="100"| !width="100"|Datum |- bgcolor="#cedff2" |'''[[#Week 1|Week 1]]''' |''19 Augustus'' |- bgcolor="#cedff2" |'''[[#Week 2|Week 2]]''' |''26 Augustus'' |- bgcolor="#cedff2" |'''[[#Week 3|Week 3]]''' |''9 September'' |- bgcolor="#cedff2" |'''[[#Week 4|Week 4]]''' |''16 September'' |- bgcolor="#cedff2" |'''[[#Week 5|Week 5]]''' |''30 September'' |- bgcolor="#cedff2" |'''[[#Week 6|Week 6]]''' |''7 Oktober'' |} === Week 1 === {{rugbywedstryd | datum = 19 Augustus 2017 | tyd = 20:00 (AEST) ([[UTC+10]]) | tuis = [[Wallabies|Australië]] {{vlagikoon|AUS}} | telling = 34 &ndash; 54 | rapport = | weg = {{vlagikoon|NZL}} [[All Blacks|Nieu-Seeland]] | tuispunte = '''Drie:''' [[Curtis Rona]], [[Tevita Kuridrani]], [[Kurtley Beale]], [[Israel Folau]]<br />'''Doelskoppe:''' [[Bernard Foley]] (4/4)<br />'''Strafdoel:''' [[Bernard Foley]] (2/2) | wegpunte = '''Drieë:''' [[Liam Squire]], [[Rieko Ioane]] (2), [[Ryan Crotty]] (2), [[Sonny Bill Williams]], [[Damian McKenzie]], [[Ben Smith]]<br />'''Doelskoppe:''' [[Beauden Barrett]] (7/8)<br /> | stadion = ANZ Stadion, [[Sydney]] | bywoning = 54&nbsp;846 | skeidsregter = [[Wayne Barnes]] (Engeland) }} {{rugbywedstryd | datum = 19 Augustus 2017 | tyd = 17:05 [[SAST]] ([[UTC+2]]) | tuis = [[Springbokke|Suid-Afrika]] {{vlagikoon|RSA}} | telling = 37 &ndash; 15 | rapport = | weg = {{vlagikoon|ARG}} [[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]] | tuispunte = '''Drieë:''' [[Courtnall Skosan]], [[Raymond Rhule]], [[Siya Kolisi]], [[Pieter-Steph du Toit]]<br />'''Doelskoppe:''' [[Elton Jantjies]] (4/4) <br />'''Strafdoele:''' [[Elton Jantjies]] (3/3)<br /> | wegpunte = '''Drieë:''' [[Martín Landajo]], [[Emiliano Boffelli]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Juan Martín Hernández]] (1/1)<br/>'''Strafdoele:''' [[Nicolás Sánchez]] (1/2)<br /> | stadion = [[Nelson Mandelabaaistadion]], [[Port Elizabeth]] | bywoning = 42&nbsp;513 | skeidsregter = Romain Poite (Frans) }} === Week 2 === {{rugbywedstryd | datum = 26 Augustus 2017 | tyd = 19:35 (NZ) (UTC+12) | tuis = [[All Blacks|Nieu-Seeland]] {{vlagikoon|NZL}} | telling = 35 &ndash; 29 | rapport = | weg = {{vlagikoon|AUS}}[[Australiese nasionale rugbyspan|Australië]] | tuispunte = '''Drieë:''' Rieko Ioane, Aaron Smith, [[Beauden Barrett]] (2), Ben Smith <br/>'''Doelskoppe:''' [[Beauden Barrett]] (5/5) | wegpunte = '''Drieë:''' Israel Folau, Michael Hooper, Bernard Foley, Will Genia, Kurtley Beale<br/>'''Doelskoppe:''' Bernard Foley (2/5) | stadion = [[Forsyth Barr-stadion]], [[Dunedin]], [[Nieu-Seeland]] | bywoning = 27&nbsp;085 | skeidsregter = Nigel Owens (Wales) }} {{rugbywedstryd | datum = 26 Augustus 2017 | tyd = 16:30 (Arg.) ([[UTC-03:00]]) | tuis = [[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]] {{vlagikoon|ARG}} | telling = 23 &ndash; 41 | rapport = | weg = {{vlagikoon|RSA}} [[Springbokke|Suid-Afrika]] | tuispunte = '''Drieë:''' [[Matías Moroni]], [[Ramiro Moyano]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Juan Martín Hernández]] (1/1), [[Nicolás Sánchez]] (1/1)<br/>'''Strafdoele:''' [[Emiliano Boffelli]] (2/2), [[Juan Martín Hernández]] (1/1) | wegpunte = '''Drieë:''' [[Siya Kolisi]], [[Elton Jantjies]], [[Jean-Luc du Preez]]<br/>'''Doelskop:''' [[Elton Jantjies]] (4/4)<br/>'''Strafdoele:''' [[Elton Jantjies]] (2/4), | stadion = [[:en:Estadio Padre Ernesto Martearena|Estadio Padre Ernesto Martearena]], Salta, [[Argentinië]] | bywoning = 17&nbsp;435 | skeidsregter = Pascal Gaüzère (Frankryk) }} === Week 3 === {{rugbywedstryd | datum = 9 September 2017 | tyd = 19:35 (NZ) ([[UTC+12]]) | tuis = [[Nieu-Seelandse nasionale rugbyspan|Nieu-Seeland]] {{vlagikoon|NZL}} | telling = 39 &ndash; 22 | rapport = | weg = {{vlagikoon|ARG}} [[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]] | tuispunte = '''Drieë:''' [[Nehe Milner-Skudder]], [[Anton Lienert-Brown]], [[Israel Dagg]], [[Vaea Fifita]], [[Charlie Faumuina]], [[Damian McKenzie]], [[Beauden Barrett]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Lima Sopoaga]] (3/3)<br/>'''Strafdoele:''' [[Lima Sopoaga]] (1/2) | wegpunte = '''Drieë:''' [[Nicolás Sánchez]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Nicolás Sánchez]] (1/1)<br/>'''Strafdoele:''' [[Nicolás Sánchez]] (2/2) | stadion = [[Yarrowstadion]], [[Nieu-Plymouth]], [[Nieu-Seeland]] | bywoning = 22&nbsp;118 | skeidsregter = [[Angus Gardner]] ([[Australië]]) }} {{rugbywedstryd | datum = 9 September 2017 | tyd = 20:00 (Aus.) ([[UTC+8]]) | tuis = [[Australiese nasionale rugbyspan|Australië]] {{vlagikoon|AUS}} | telling = 23 &ndash; 23 | rapport = | weg = {{vlagikoon|RSA}} [[Suid-Afrikaanse nasionale rugbyspan|Suid-Afrika]] | tuispunte = '''Drieë:'''[[Kurtley Beale]], [[Tatafu Polota-Nau]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Bernard Foley|Foley]] (2/2)<br/>'''Strafdoele:''' [[Bernard Foley|Foley]] (3/3) | wegpunte = '''Drieë:''' [[Jesse Kriel]], [[Malcolm Marx]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Elton Jantjies]] (2/2)<br/>'''Strafdoel:''' [[Elton Jantjies]] (3/3) | stadion = [[Perth Ovaal]], [[Perth]] | bywoning = 17&nbsp;528 | skeidsregter = Glen Jackson (Nieu-Seeland) }} === Week 4 === {{rugbywedstryd | datum = 16 September 2017 | tyd = 19:35 (NZ) ([[UTC+12]]) | tuis = [[Nieu-Seelandse nasionale rugbyspan|Nieu-Seeland]] {{vlagikoon|NZL}} | telling = 57 &ndash; 0 | rapport = | weg = {{vlagikoon|RSA}} [[Suid-Afrikaanse nasionale rugbyspan|Suid-Afrika]] | tuispunte = '''Drieë:''' [[Rieko Ioane]]<br />[[Nehe Milner-Skudder]]<br />[[Scott Barrett]]<br />[[Brodie Retallick]]<br />[[Ofa Tu'ungafasi]]<br />[[Lima Sopoaga]],<br />[[Codie Taylor]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Beauden Barrett]] (7/8)<br/>'''Strafdoel:''' Beauden Barrett | wegpunte = '''Drieë:''' <br/>'''Doelskop:'''<br/>'''Strafdoele:''' | stadion = [[North Harbour-stadion]], [[Albany]] | bywoning = 30&nbsp;021 | skeidsregter = Nigel Owens (Wales) }} {{rugbywedstryd | datum = 16 September 2017 | tyd = 20:00 (Aus.) ([[UTC+10]]) | tuis = [[Australiese nasionale rugbyspan|Australië]] {{vlagikoon|AUS}} | telling = 45 &ndash; 20 | rapport = | weg = {{vlagikoon|ARG}} [[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]] | tuispunte = '''Drieë:''' [[Israel Folau]], [[Sekope Kepu]], [[Will Genia]], [[Nick Phipps]], [[Jordan Uelese]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Bernard Foley]] (6/6)<br/>'''Strafdoel:''' [[Bernard Foley]] (1/1) | wegpunte = '''Drieë:''' [[Martín Landajo]], [[Matías Moroni]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Nicolás Sánchez]] (2/2)<br/>'''Strafdoele:''' [[Nicolás Sánchez]] (2/3) | stadion = [[Canberrastadion]], [[Canberra]] | bywoning = 14&nbsp;229 | skeidsregter = John Lacey (Ierland) }} === Week 5 === {{rugbywedstryd | datum = 30 September 2017 | tyd = 17:05 [[SAST]] ([[UTC+2]]) | tuis = [[Suid-Afrikaanse nasionale rugbyspan|Suid-Afrika]] {{vlagikoon|RSA}} | telling = 27 &ndash; 27 | rapport = | weg = {{vlagikoon|AUS}} [[Australiese nasionale rugbyspan|Australië]] | tuispunte = '''Drie:''' [[Ruan Dreyer]]<br />[[Jan Serfontein]]<br />[[Courtnall Skosan]]<br />'''Doelskop:''' [[Elton Jantjies]] (3/3)<br />'''Strafdoel:''' [[Elton Jantjies]] (2) | wegpunte = '''Drie:''' [[Israel Folau]], [[Marika Koroibete]]<br />'''Doelskop:''' [[Bernard Foley]]<br />'''Strafdoel:''' [[Bernard Foley]] | stadion = [[Vrystaatstadion]], [[Bloemfontein]] | bywoning = 33&nbsp;805 | skeidsregter = Ben O'Keeffe (Nieu-Seeland) }} {{rugbywedstryd | datum = 30 September 2017 | tyd = 19:30 (ARG tyd) (UTC-03) | tuis = [[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]] {{vlagikoon|ARG}} | telling = 10 &ndash; 36 | rapport = | weg = {{vlagikoon|NZL}} [[Nieu-Seelandse nasionale rugbyspan|Nieu-Seeland]] | tuispunte = '''Drieë:''' [[Juan Manuel Leguizamón]]<br />'''Doelskoppe:''' [[Nicolás Sánchez]] (1/1)<br />'''Strafdoel:''' [[Nicolás Sánchez]] (1/1) | wegpunte = '''Drieë:''' [[Kieran Read]], [[Damian McKenzie]], [[Waisake Naholo]], [[David Havili]], [[TJ Perenara]], [[Ben Smith]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Beauden Barrett]] (4/5)<br />'''Strafdoel:''' [[Beauden Barrett]] (1/1) | stadion = [[José Amalfitani-stadion]], [[Buenos Aires]] | bywoning = 30&nbsp;140 | skeidsregter = [[Jaco Peyper]] ([[Suid-Afrikaanse Rugbyunie|SA]]) }} === Week 6 === {{rugbywedstryd | datum = 7 Oktober 2017 | tyd = 17:05 [[SAST]] (UTC+02) | tuis = [[Suid-Afrikaanse nasionale rugbyspan|Suid-Afrika]] {{vlagikoon|RSA}} | telling = 24 &ndash; 25 | rapport = | weg = {{vlagikoon|NZL}} [[Nieu-Seelandse nasionale rugbyspan|Nieu-Seeland]] | tuispunte = '''Drieë:''' [[Ross Cronjé]], [[Jean-Luc du Preez]], [[Malcolm Marx]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Elton Jantjies]] (2/2), [[Handré Pollard]] (1/1)<br/>'''Strafdoele:''' [[Elton Jantjies]] (1/2) | wegpunte = '''Drieë:''' [[Ryan Crotty]], [[Rieko Ioane]], [[Damian McKenzie]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Lima Sopoaga]] (2/2)<br/>'''Strafdoele:''' [[Beauden Barrett]] (1/1), [[Lima Sopoaga]] (1/2) | stadion = [[Nuwelandstadion]], [[Kaapstad]] | bywoning = 47&nbsp;342 | skeidsregter = Jérôme Garcès (Frankryk) }} {{rugbywedstryd | datum = 7 Oktober 2017 | tyd = 19:30 (BST) (UTC-03) | tuis = [[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]] {{vlagikoon|ARG}} | telling = 20 &ndash; 37 | rapport = | weg = {{vlagikoon|AUS}} [[Australiese nasionale rugbyspan|Australië]] | tuispunte = '''Drieë:''' [[Matías Alemanno]], [[Santiago González Iglesias]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Nicolás Sánchez]] (2/2)<br/>'''Strafdoele:''' [[Nicolás Sánchez]] (2/2) | wegpunte = '''Drieë:''' [[Marika Koroibete]], [[Reece Hodge]], [[Bernard Foley]], [[Will Genia]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Bernard Foley]] (3/5)<br/>'''Strafdoele:''' [[Bernard Foley]] (2/5) | stadion = [[:en:Estadio Malvinas Argentinas|Estadio Malvinas Argentinas]], [[Argentinië]] | bywoning = 30&nbsp;256 | skeidsregter = Mathieu Raynal (Frankryk) }} == Verwysings == {{Verwysings}} {{Die Rugbykampioenskap}} [[Kategorie:Die Rugbykampioenskap]] [[Kategorie:Sport in 2017]] r386uwvy69lyjv00fqek4i60cz68khn 2513543 2513532 2022-07-19T14:18:12Z Aliwal2012 39067 /* Week 5 */ opd wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rugbykampioenskap | jaar = 2017 | beeld = | grootte = 100px | onderskrif = | begin = [[19 Augustus]] | eindig = [[7 Oktober]] | wenners = Nieu-Seeland | aantal = 4 | wedstryde = 12 | drieë = 87 | bywoning = 367318 | meeste punte = {{vlagikoon|NZL}} Bernard Foley (80) | meeste drieë = {{vlagikoon|NZL}} Israel Folau (5)<br />{{vlagikoon|NZL}} Rieko Ioane (5) | vorige = [[2016-Rugbykampioenskapreeks|2016]] | volgende = [[2018-Rugbykampioenskapreeks|2018]] }} Die '''2017 Rugbykampioenskap''' was die sesde jaarlikse [[Rugby|rugbykompetisie]] tussen die nasionale spanne van [[Argentinië]], [[Australië]], [[Suid-Afrika]] en [[All Blacks|Nieu-Seeland]]. Die kompetisie word bedryf deur [[SANZAAR]], 'n gesamentlike onderneming van die vier lande se nasionale rugbyunies. Die spanne is onderskeidelik die [[Argentynse nasionale rugbyspan|Pumas]], [[Springbokke]], [[Wallabies]] en die [[All Blacks]]. Die toernooi het op 19 Augustus afgeskop met Australië teen Nieu-Seeland en Suid-Afrika teen Argentinië. Die toernooi het agt weke geduur, met twee weke se loslootjies, en afgesluit op 7 Oktober toe Nieu-Seeland teen Suid-Afrika, en Australië teen Argentinië gespeel het. == Formaat == Die formaat vir die 2017-toernooi was soortgelyk aan dié van die vorige jare. Elke span het een keer tuis gespeel, en een keer weg, met 'n totaal van ses wedstryde elk, en twaalf in totaal. Met 'n wen het 'n span vier punte verdien, gelykop twee ligapunte, en 'n verloor met agt of meer punte nul ligapunte. 'n Bonuspunt kon verdien word op een van twee maniere: deur ten minste drie drieë meer as die teenstander in 'n wedstryd te druk, of deur met sewe punte of minder te verloor. Die kompetisie se wenner was die span met die meeste ligapunte aan die einde van die toernooi.<ref>{{cite web |url=http://www.sanzarrugby.com/therugbychampionship/about-trc/ |title=SANZAR - About The Rugby Championship |website=www.sanzarrugby.com |access-date=14 September 2017 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20181002102502/https://sanzarrugby.com/therugbychampionship/about-trc/ |archive-date=2 Oktober 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> == Telkaart == {| class="wikitable" !rowspan=2 width="6%"| !rowspan=2 width="16%"| Land !colspan=4 width="34%"| Wedstryde !colspan=3 width="28%"| Punte !rowspan=2 width="10%"| Bonuspunte !rowspan=2 width="10%"| Ligapunte |- !width="8%"| Gespeel !width="8%"| Gewen !width="8%"| Gelykop !width="8%"| Verloor !width="8%"| Vir !width="8%"| Teen !width="8%"| Verskil |- align=center |- |style="background: #000000; color: #FFFFFF"|1||align=left|{{NZLru}} | 6 || 6 || 0 || 0 || 246 || 119 || +127 || 4 || '''28''' |- align=center |- |style="background: #FFFF00; color: #336600"|2||align=left|{{AUSru}} | 6 || 2 || 2 || 2 || 195 || 179 || +16 || 3 || '''15''' |- align=center |- |style="background: #336600; color: #FFFF00"|3||align=left|{{RSAru}} | 6 || 2 || 2 || 2 || 152 || 170 || &minus;18 || 2 || '''14''' |- align=center |- |style="background: #75AADB; color: #FFFFFF"|4||align=left|{{ARGru}} | 6 || 0 || 0 || 6 || 110 || 235 || &minus;125 || 0 || '''0''' |} == Wedstryddatums == {| class="wikitable" style="text-align:center" |- border=1 cellpadding=5 cellspacing=0 !width="100"| !width="100"|Datum |- bgcolor="#cedff2" |'''[[#Week 1|Week 1]]''' |''19 Augustus'' |- bgcolor="#cedff2" |'''[[#Week 2|Week 2]]''' |''26 Augustus'' |- bgcolor="#cedff2" |'''[[#Week 3|Week 3]]''' |''9 September'' |- bgcolor="#cedff2" |'''[[#Week 4|Week 4]]''' |''16 September'' |- bgcolor="#cedff2" |'''[[#Week 5|Week 5]]''' |''30 September'' |- bgcolor="#cedff2" |'''[[#Week 6|Week 6]]''' |''7 Oktober'' |} === Week 1 === {{rugbywedstryd | datum = 19 Augustus 2017 | tyd = 20:00 (AEST) ([[UTC+10]]) | tuis = [[Wallabies|Australië]] {{vlagikoon|AUS}} | telling = 34 &ndash; 54 | rapport = | weg = {{vlagikoon|NZL}} [[All Blacks|Nieu-Seeland]] | tuispunte = '''Drie:''' [[Curtis Rona]], [[Tevita Kuridrani]], [[Kurtley Beale]], [[Israel Folau]]<br />'''Doelskoppe:''' [[Bernard Foley]] (4/4)<br />'''Strafdoel:''' [[Bernard Foley]] (2/2) | wegpunte = '''Drieë:''' [[Liam Squire]], [[Rieko Ioane]] (2), [[Ryan Crotty]] (2), [[Sonny Bill Williams]], [[Damian McKenzie]], [[Ben Smith]]<br />'''Doelskoppe:''' [[Beauden Barrett]] (7/8)<br /> | stadion = ANZ Stadion, [[Sydney]] | bywoning = 54&nbsp;846 | skeidsregter = [[Wayne Barnes]] (Engeland) }} {{rugbywedstryd | datum = 19 Augustus 2017 | tyd = 17:05 [[SAST]] ([[UTC+2]]) | tuis = [[Springbokke|Suid-Afrika]] {{vlagikoon|RSA}} | telling = 37 &ndash; 15 | rapport = | weg = {{vlagikoon|ARG}} [[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]] | tuispunte = '''Drieë:''' [[Courtnall Skosan]], [[Raymond Rhule]], [[Siya Kolisi]], [[Pieter-Steph du Toit]]<br />'''Doelskoppe:''' [[Elton Jantjies]] (4/4) <br />'''Strafdoele:''' [[Elton Jantjies]] (3/3)<br /> | wegpunte = '''Drieë:''' [[Martín Landajo]], [[Emiliano Boffelli]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Juan Martín Hernández]] (1/1)<br/>'''Strafdoele:''' [[Nicolás Sánchez]] (1/2)<br /> | stadion = [[Nelson Mandelabaaistadion]], [[Port Elizabeth]] | bywoning = 42&nbsp;513 | skeidsregter = Romain Poite (Frans) }} === Week 2 === {{rugbywedstryd | datum = 26 Augustus 2017 | tyd = 19:35 (NZ) (UTC+12) | tuis = [[All Blacks|Nieu-Seeland]] {{vlagikoon|NZL}} | telling = 35 &ndash; 29 | rapport = | weg = {{vlagikoon|AUS}}[[Australiese nasionale rugbyspan|Australië]] | tuispunte = '''Drieë:''' Rieko Ioane, Aaron Smith, [[Beauden Barrett]] (2), Ben Smith <br/>'''Doelskoppe:''' [[Beauden Barrett]] (5/5) | wegpunte = '''Drieë:''' Israel Folau, Michael Hooper, Bernard Foley, Will Genia, Kurtley Beale<br/>'''Doelskoppe:''' Bernard Foley (2/5) | stadion = [[Forsyth Barr-stadion]], [[Dunedin]], [[Nieu-Seeland]] | bywoning = 27&nbsp;085 | skeidsregter = Nigel Owens (Wales) }} {{rugbywedstryd | datum = 26 Augustus 2017 | tyd = 16:30 (Arg.) ([[UTC-03:00]]) | tuis = [[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]] {{vlagikoon|ARG}} | telling = 23 &ndash; 41 | rapport = | weg = {{vlagikoon|RSA}} [[Springbokke|Suid-Afrika]] | tuispunte = '''Drieë:''' [[Matías Moroni]], [[Ramiro Moyano]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Juan Martín Hernández]] (1/1), [[Nicolás Sánchez]] (1/1)<br/>'''Strafdoele:''' [[Emiliano Boffelli]] (2/2), [[Juan Martín Hernández]] (1/1) | wegpunte = '''Drieë:''' [[Siya Kolisi]], [[Elton Jantjies]], [[Jean-Luc du Preez]]<br/>'''Doelskop:''' [[Elton Jantjies]] (4/4)<br/>'''Strafdoele:''' [[Elton Jantjies]] (2/4), | stadion = [[:en:Estadio Padre Ernesto Martearena|Estadio Padre Ernesto Martearena]], Salta, [[Argentinië]] | bywoning = 17&nbsp;435 | skeidsregter = Pascal Gaüzère (Frankryk) }} === Week 3 === {{rugbywedstryd | datum = 9 September 2017 | tyd = 19:35 (NZ) ([[UTC+12]]) | tuis = [[Nieu-Seelandse nasionale rugbyspan|Nieu-Seeland]] {{vlagikoon|NZL}} | telling = 39 &ndash; 22 | rapport = | weg = {{vlagikoon|ARG}} [[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]] | tuispunte = '''Drieë:''' [[Nehe Milner-Skudder]], [[Anton Lienert-Brown]], [[Israel Dagg]], [[Vaea Fifita]], [[Charlie Faumuina]], [[Damian McKenzie]], [[Beauden Barrett]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Lima Sopoaga]] (3/3)<br/>'''Strafdoele:''' [[Lima Sopoaga]] (1/2) | wegpunte = '''Drieë:''' [[Nicolás Sánchez]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Nicolás Sánchez]] (1/1)<br/>'''Strafdoele:''' [[Nicolás Sánchez]] (2/2) | stadion = [[Yarrowstadion]], [[Nieu-Plymouth]], [[Nieu-Seeland]] | bywoning = 22&nbsp;118 | skeidsregter = [[Angus Gardner]] ([[Australië]]) }} {{rugbywedstryd | datum = 9 September 2017 | tyd = 20:00 (Aus.) ([[UTC+8]]) | tuis = [[Australiese nasionale rugbyspan|Australië]] {{vlagikoon|AUS}} | telling = 23 &ndash; 23 | rapport = | weg = {{vlagikoon|RSA}} [[Suid-Afrikaanse nasionale rugbyspan|Suid-Afrika]] | tuispunte = '''Drieë:'''[[Kurtley Beale]], [[Tatafu Polota-Nau]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Bernard Foley|Foley]] (2/2)<br/>'''Strafdoele:''' [[Bernard Foley|Foley]] (3/3) | wegpunte = '''Drieë:''' [[Jesse Kriel]], [[Malcolm Marx]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Elton Jantjies]] (2/2)<br/>'''Strafdoel:''' [[Elton Jantjies]] (3/3) | stadion = [[Perth Ovaal]], [[Perth]] | bywoning = 17&nbsp;528 | skeidsregter = Glen Jackson (Nieu-Seeland) }} === Week 4 === {{rugbywedstryd | datum = 16 September 2017 | tyd = 19:35 (NZ) ([[UTC+12]]) | tuis = [[Nieu-Seelandse nasionale rugbyspan|Nieu-Seeland]] {{vlagikoon|NZL}} | telling = 57 &ndash; 0 | rapport = | weg = {{vlagikoon|RSA}} [[Suid-Afrikaanse nasionale rugbyspan|Suid-Afrika]] | tuispunte = '''Drieë:''' [[Rieko Ioane]]<br />[[Nehe Milner-Skudder]]<br />[[Scott Barrett]]<br />[[Brodie Retallick]]<br />[[Ofa Tu'ungafasi]]<br />[[Lima Sopoaga]],<br />[[Codie Taylor]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Beauden Barrett]] (7/8)<br/>'''Strafdoel:''' Beauden Barrett | wegpunte = '''Drieë:''' <br/>'''Doelskop:'''<br/>'''Strafdoele:''' | stadion = [[North Harbour-stadion]], [[Albany]] | bywoning = 30&nbsp;021 | skeidsregter = Nigel Owens (Wales) }} {{rugbywedstryd | datum = 16 September 2017 | tyd = 20:00 (Aus.) ([[UTC+10]]) | tuis = [[Australiese nasionale rugbyspan|Australië]] {{vlagikoon|AUS}} | telling = 45 &ndash; 20 | rapport = | weg = {{vlagikoon|ARG}} [[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]] | tuispunte = '''Drieë:''' [[Israel Folau]], [[Sekope Kepu]], [[Will Genia]], [[Nick Phipps]], [[Jordan Uelese]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Bernard Foley]] (6/6)<br/>'''Strafdoel:''' [[Bernard Foley]] (1/1) | wegpunte = '''Drieë:''' [[Martín Landajo]], [[Matías Moroni]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Nicolás Sánchez]] (2/2)<br/>'''Strafdoele:''' [[Nicolás Sánchez]] (2/3) | stadion = [[Canberrastadion]], [[Canberra]] | bywoning = 14&nbsp;229 | skeidsregter = John Lacey (Ierland) }} === Week 5 === {{rugbywedstryd | datum = 30 September 2017 | tyd = 17:05 [[SAST]] ([[UTC+2]]) | tuis = [[Suid-Afrikaanse nasionale rugbyspan|Suid-Afrika]] {{vlagikoon|RSA}} | telling = 27 &ndash; 27 | rapport = | weg = {{vlagikoon|AUS}} [[Australiese nasionale rugbyspan|Australië]] | tuispunte = '''Drieë:''' [[Ruan Dreyer]]<br />[[Jan Serfontein]]<br />[[Courtnall Skosan]]<br />'''Doelskoppe:''' [[Elton Jantjies]] (3/3)<br />'''Strafdoele:''' [[Elton Jantjies]] (2/3) | wegpunte = '''Drieë:''' [[Israel Folau]], [[Marika Koroibete]] (2)<br />'''Doelskoppe:''' [[Bernard Foley]] (3/3) <br />'''Strafdoele:''' [[Bernard Foley]] (2/2) | stadion = [[Vrystaatstadion]], [[Bloemfontein]] | bywoning = 33&nbsp;805 | skeidsregter = Ben O'Keeffe (Nieu-Seeland) }} {{rugbywedstryd | datum = 30 September 2017 | tyd = 19:30 (ARG tyd) (UTC-03) | tuis = [[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]] {{vlagikoon|ARG}} | telling = 10 &ndash; 36 | rapport = | weg = {{vlagikoon|NZL}} [[Nieu-Seelandse nasionale rugbyspan|Nieu-Seeland]] | tuispunte = '''Drieë:''' [[Juan Manuel Leguizamón]]<br />'''Doelskoppe:''' [[Nicolás Sánchez]] (1/1)<br />'''Strafdoel:''' [[Nicolás Sánchez]] (1/1) | wegpunte = '''Drieë:''' [[Kieran Read]], [[Damian McKenzie]], [[Waisake Naholo]], [[David Havili]], [[TJ Perenara]], [[Ben Smith]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Beauden Barrett]] (4/5)<br />'''Strafdoel:''' [[Beauden Barrett]] (1/1) | stadion = [[José Amalfitani-stadion]], [[Buenos Aires]] | bywoning = 30&nbsp;140 | skeidsregter = [[Jaco Peyper]] ([[Suid-Afrikaanse Rugbyunie|SA]]) }} === Week 6 === {{rugbywedstryd | datum = 7 Oktober 2017 | tyd = 17:05 [[SAST]] (UTC+02) | tuis = [[Suid-Afrikaanse nasionale rugbyspan|Suid-Afrika]] {{vlagikoon|RSA}} | telling = 24 &ndash; 25 | rapport = | weg = {{vlagikoon|NZL}} [[Nieu-Seelandse nasionale rugbyspan|Nieu-Seeland]] | tuispunte = '''Drieë:''' [[Ross Cronjé]], [[Jean-Luc du Preez]], [[Malcolm Marx]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Elton Jantjies]] (2/2), [[Handré Pollard]] (1/1)<br/>'''Strafdoele:''' [[Elton Jantjies]] (1/2) | wegpunte = '''Drieë:''' [[Ryan Crotty]], [[Rieko Ioane]], [[Damian McKenzie]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Lima Sopoaga]] (2/2)<br/>'''Strafdoele:''' [[Beauden Barrett]] (1/1), [[Lima Sopoaga]] (1/2) | stadion = [[Nuwelandstadion]], [[Kaapstad]] | bywoning = 47&nbsp;342 | skeidsregter = Jérôme Garcès (Frankryk) }} {{rugbywedstryd | datum = 7 Oktober 2017 | tyd = 19:30 (BST) (UTC-03) | tuis = [[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]] {{vlagikoon|ARG}} | telling = 20 &ndash; 37 | rapport = | weg = {{vlagikoon|AUS}} [[Australiese nasionale rugbyspan|Australië]] | tuispunte = '''Drieë:''' [[Matías Alemanno]], [[Santiago González Iglesias]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Nicolás Sánchez]] (2/2)<br/>'''Strafdoele:''' [[Nicolás Sánchez]] (2/2) | wegpunte = '''Drieë:''' [[Marika Koroibete]], [[Reece Hodge]], [[Bernard Foley]], [[Will Genia]]<br/>'''Doelskoppe:''' [[Bernard Foley]] (3/5)<br/>'''Strafdoele:''' [[Bernard Foley]] (2/5) | stadion = [[:en:Estadio Malvinas Argentinas|Estadio Malvinas Argentinas]], [[Argentinië]] | bywoning = 30&nbsp;256 | skeidsregter = Mathieu Raynal (Frankryk) }} == Verwysings == {{Verwysings}} {{Die Rugbykampioenskap}} [[Kategorie:Die Rugbykampioenskap]] [[Kategorie:Sport in 2017]] 8hyftl64fjzyrkzb8ib7s2y3a4ilgpz 0 207337 2513655 2094234 2022-07-20T06:33:10Z FMSky 134028 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Akteur | Naam = Robby Benson | Beeld = Robby Benson Photo Op GalaxyCon Minneapolis 2019.jpg | Beeldbeskrywing = <!-- Vir oormuis-info/ vir siggestremdes; sonder wiki-sintaks --> | Beeldonderskrif = | Geboortenaam = Robin David Segal | Alias = | Geboortedatum = {{Geboortedatum en ouderdom|1956|1|21}} | Geboorteplek = | Nasionaliteit = [[Verenigde State|Amerikaans]] | Sterfdatum = | Sterfplek = | Ouers = | Lewensmaat = | Kinders = 2 | Skool = | Universiteit = | Beroep = Akteur en regisseur | Aktiewe jare = 1965–nou | Noemenswaardige rolprente = | Webwerf = | IMDb = 0000913 | Toekennings = <!-- slegs noemenswaardiges --> }} '''Robby Benson''' (gebore 21 Januarie 1956) is 'n [[Verenigde State|Amerikaanse]] akteur en regisseur. Hy is bekend vir sy rolle in die rolprente ''One on One'' (1977) en ''Beauty and the Beast'' (1991), en in die televisiereekse ''The Ed Sullivan Show'' (1948) en ''Friends'' (1994). == Filmografie == === Rolprente === * 1973: ''Jory'' * 1973: ''Jeremy'' * 1976: ''Ode to Billy Joe'' * 1977: ''One on One'' * 1978: ''Ice Castles'' * 1979: ''Walk Proud'' * 1980: ''Die Laughing'' * 1980: ''Tribute'' * 1981: ''The Chosen'' * 1983: ''Running Brave'' * 1984: ''Harry & Son'' * 1989: ''White Hot'' * 1990: ''Modern Love'' * 1991: ''Beauty and the Beast'' * 1993: ''Betrayal of the Dove'' * 1993: ''Deadly Exposure'' * 2002: ''Just a Dream'' * 2008: ''Billy: The Early Years'' * 2015: ''Straight Outta Tompkins'' * ''Room 107'' === Televisiereekse === * 1948: ''The Ed Sullivan Show'' * 1986: ''Tough Cookies'' * 1989: ''For Jenny with Love'' * 1991: ''The Legend of Prince Valiant'' * 1993: ''Exosquad'' * 1994: ''Friends'' === Televisierolprente === * 1974: ''All the Kind Strangers'' * 1974: ''Remember When'' * 1975: ''Death Be Not Proud'' * 1976: ''The Last of Mrs. Lincoln'' * 1977: ''The Death of Richie'' * 1977: ''Our Town'' * 1978: ''John Denver in Australia'' * 1982: ''Two of a Kind'' * 1985: ''California Girls'' * 1992: ''Homewrecker'' * 1992: ''P.J. Sparkles'' * 1993: ''Precious Victims'' * 1995: ''Beauty and the Beast Goes to Broadway'' * 2000: ''The Christmas Lamb'' * 2011: ''Brave New World'' === Video's === * 1986: ''David and Goliath'' * 1992: ''Invasion of Privacy'' * 1992: ''Disney Sing-Along-Songs: Be Our Guest'' * 1993: ''Disney Sing-Along-Songs: Friend Like Me'' * 1997: ''Beauty and the Beast: The Enchanted Christmas'' * 1998: ''Belle's Magical World'' * 1999: ''Belle's Tales of Friendship'' * 2000: ''The Life & Adventures of Santa Claus'' * 2002: ''The Story Behind the Story'' * 2002: ''Tale as Old as Time: The Making of 'Beauty and the Beast''' * 2004: ''MXP: Most Xtreme Primate'' == Eksterne skakels == * {{IMDb|0000913|Robby Benson}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Benson, Robby}} [[Kategorie:Geboortes in 1956]] [[Kategorie:Lewende mense]] [[Kategorie:Amerikaanse manlike akteurs van die 20ste eeu]] [[Kategorie:Amerikaanse manlike akteurs van die 21ste eeu]] 2tdqugkvobh1dxzjdpeeo1ik6kp74gv 0 217020 2513699 2512331 2022-07-20T09:16:07Z 41.149.75.103 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Televisiereeks|reeksnaam=''Spoorloos''|onderskrif=|reeksnaam_2=|genre=Drama|formaat=|skepper=[[kykNET]]|ontwikkelaar=Ilse van Hemert|skrywer=Ilse van Hemert, Willem Grobler, Beyers de Vos & Christo Davids|regisseur=|kreatiewe regisseur=|aanbieder=|beoordelaars=|stemme=|verteller=|temamusiekkomponis=Brendan Jury|openingstema=|afsluitingstema=|komponis=|oorsprongsland={{vlagland|Suid-Afrika}}|taal=[[Afrikaans]]|aantal_seisoene=4|aantal_episodes=39|episodelys=|uitvoerende_vervaardiger=|vervaardiger=Stan Joseph & Ilse van Hemert|redigeerder=|lokasie=|kinematografie=Gavin Sterley|kamera=Mbali Mkhwanazi & Amelia Henning|looptydperk=48 minute <small>(omtrent)</small>|maatskappy=Ochre Moving Pictures|verspreider=|netwerk=[[kykNET]]|beeldformaat=HD|klankformaat=|eerste_lopie=|eerste_uitsending={{Begindatum|2018|10|9|df=y}}|laaste_uitsending=|status=|voorafgegaan_deur=|opgevolg_deur=|verwant=|webwerf=|produksiewebwerf=|produksie-bestuurder=Mighty Masha|beeld=[[Lêer:Spoorloos-300x160.jpg]]|kamera_regie=Bradley Divine|redigering=Natalie Varoy}}'''''Spoorloos''''' is 'n TV-dramareeks, geïnspireer deur ''Daddy Longlegs'', 'n boek deur die Suid-Afrikaanse skrywer Vernon Baumann. Die reeks is vanaf 9 Oktober 2018 op [[KykNET]] ([[DStv]] kanaal 144) uitgesaai. * '''Elke seisoen van die reeks bevat 'n nuwe storielyn en nuwe karakters.''' * '''Reeks 1:''' Die storie speel af in die dorpie Digtersdal in die Oos-Kaap. Dis 'n spookdorp op soek na genesing en herlewing, maar na dertien jaar se onopgeloste raaisels keer die reeksmoordenaar van destyds skielik terug. Om hom op te spoor, moet 'n speurder en joernalis al die ou wonde oopkrap. Terselfdertyd is daar ook drie kinders van die dorp wat die monster probeer vastrek, met familie-intriges soos net 'n klein dorpie kan hê. * '''Reeks 2:''' In hierdie seisoen word die storie vertel met nuwe karakters, en ook sy eie, nuwe storielyn. Adam se ontwaking wek baie belangstelling, maar nie almal is ewe bly dat dit gebeur het nie. Daar is 'n vrou wat in die hospitaal rondsluip en die dokter is oënskynlik baie senuagtig. Wanneer Adam later 'n traumatiese gebeurtenis onthou, besluit hy om self te probeer uitvind wat die aand van die motorongeluk gebeur het. Het dit enigiets te doen met die skoolmeisies wat van heksery verdink is? * '''Reeks 3:''' ’n Baba verdwyn van ’n plaas in die Noord-Kaap. Haar ouers word dood aangetref. Beide die oppasser en die baba is spoorloos. Wat het daardie verskriklike nag gebeur? Wie het die ouers vermoor en hoekom is die dogtertjie ontvoer? * '''Reeks 4:''' Stefan Claassen se lewe word in chaos gedompel wanneer 'n toevallige ontmoeting met sy lang verlore liefde nie net sy gevoelens vir haar opnuut laat opvlam nie, maar hom in 'n web van bedrog intrek wanneer sy vermis raak. '''''Spoorloos''''' word Dinsdagaande om 20h00 op KykNET uitgesaai en is ook op [[Showmax]] beskikbaar. == Reekse == {{Reeksoorsig|begin1={{Begindatum|2018|10|9|df=y}}|einde1={{Begindatum|2019|1|1|df=y}}|episodes1=13|kleur1=#4D8C57|skakel1=<includeonly>Lys van Spoorloos episodes</includeonly>#Reeks 1 (2018)|begin2={{Begindatum|2020|7|14|df=y}}|episodes2=10|kleur2=#39A78E|skakel2=<includeonly>Lys van Spoorloos episodes</includeonly>#Reeks 2 (2020)|skakel3=<includeonly>Lys van Spoorloos episodes</includeonly>#Reeks 3 (2021)|kleur3=#8F9779|begin3={{Begindatum|2021|7|6|df=y}}|einde2={{Begindatum|2020|9|15|df=y}}|episodes3=8|einde3={{Begindatum|2021|8|24|df=y}}|skakel4=<includeonly>Lys van Spoorloos episodes</includeonly>#Reeks 4 (2022)|kleur4=#8DD9CC|episodes4=8|begin4={{Begindatum|2022|7|19|df=y}}|einde4={{Begindatum|2022|9|6|df=y}}}} == Rolverdeling == ==== Reeks 1 ==== * [[Deon Coetzee]] as Werner Malan * Catriona Andrew as Angelique Malan * Francois Jacobs as Werner Jr. Malan * [[Amalia Uys]] as Lara Malan * Niel Slabbert as Jan-Gustav Malan * Ludwig Binge as Ian Vos * Wilmien Rossouw as Frieda Vos * Ruan Wessels as Basjan * Zane Meas as Adam Arendse * Charl Fleurs as Keagan Arendse * Eric Bouwer as De Wet * Kim Syster as Sonja Landman * [[Lieb Bester]] as Gert Neethling * [[Elsabé Daneel]] as Magda Neethling * Kagiso Rathebe as Sibusiso Jele * Sibulele Gcilitshana as Lusanda Miya * Ashley Taylor as Deon Prinsloo * Morné Visser as Ds. Els * André Odendaal as Piet 'Pille' Taljaart * Ineke van der Merwe as Esti Taljaart * [[Hannes van Wyk]] as Mnr. Immelman * [[Lizz Meiring]] as Marie Fick * SK Sombokwe as Fezile Grootboom * Hendrey Smit as Sarel ==== Reeks 2 ==== * Andahr Cotton as Adam Prinsloo * [[Gérard Rudolf]] as Frans Prinsloo * Lee Visagie as Christa Viljoen * Nastassja Pretorius as Yvette Strachan * Charlotte Butler as Ouma Sannie * Hanli Rolfes as Liesl Brand * [[Philip Moolman]] as Gawie Brand * Johan Baird as Dr. Geoff Lombaard * Adriana Tollig as Roelien Lombaard * Ruan Blum as Ben de Jager * Jacques Gombault as Nardus de Jager * Bertha Le Roux-Wahl as Erna de Jager * [[Elma Postma]] as Isabel Vosloo * Luandri Reynders as Bettie Vosloo * Lara Botha as Janine Groottes * Ilse-Lee van Niekerk as Heleen Prinsloo * Huey Louw as Hannes Jacobs * Alyzzander Fourie as Stoney Mostert * Carla-Marie Myburgh as Wanda Mostert * Marilize van Wyk as Lucy Williams * Dillan Park as Leo Williams * Zane Meas as Dr. Booysen * Eloise Cupido as suster Van Wyk * Eloise Clasen as Dr. Havenga * Vuyelwa Booi as adjudant Nkonyeni * Jade Morey as Sané van Staden * Stanzi Malan as Monique Alberts * Donovan Pietersen as sersant * Neels Classen as Dominee * Ruanco Uekermannn as seun-Adam * Stefan Grobeler as seun-Ben * Christo Davids as joernalis * Peter Clark as Dawie Vosloo * Charlene Prinsloo as juffrou Davids * Dontae Luke Spykerman as kleuter Mostert ==== Reeks 3 ==== * Jane de Wet as Adri van Tonder * Diaan Lawrenson as Joey Steyn * Stiaan Smith as Daniel Steyn * Wayne van Rooyen as Simon April * Annebell Kohl as Liena April * Franci Swanepoel as Therese van Tonder * Brent Vermeulen as Xander Malherbe * Donovan Pietersen as Tonie * Brandon Eloff as Larry Silkowitz * Izel Bezuidenhout as Giselle * Jakkie Groenewald as Francois Struwig * Neels Claase as Nick Malherbe * Zelda Roelofs as Mari Malherbe * Brandon Eloff as Larry Silkowitz ==== Reeks 4 ==== * [[Bobby van Jaarsveld]] as Stefan Claassen * Izel Bezuidenhout as Emma Eloff * [[Armand Aucamp]] as Lucas Eloff * Tiaan Slabbert as Phillip Naudé * Leché Joubert * [[Deon Coetzee]] as Freek Lambrecht * [[Hannes van Wyk]] * Marisa Drummond as Cobie Lambrecht * Robyn Rossouw as Belinda Paige * Ilse Klink as Melanie Paige * Brendan Daniels as George Paige * Esmeralda Bihl as Sylvia September * Donovan Pietersen as Darryl September == Episodes == === Reeks 1 (2018) === {{Episodetabel|agtergrond=#4D8C57|algeheel=6|reeks=6|titel=58|uitsaaidatum=30|titelT=Episode|episodes={{Episodelys | EpisodeNommer = 1 | EpisodeNommer2 = 1 | RTitel = Jan-Gustav en Keagan, gewaar iemand of iets wat in die riete by die rivier skuil. Kort daarna verdwyn 'n kind spoorloos. | OorspronklikeUitsaaiDatum = {{Begindatum|2018|10|9|df=y}} }} {{Episodelys | EpisodeNommer = 2 | EpisodeNommer2 = 2 | RTitel = Die dorp is in rep en roer: die reeksmoordenaar van destyds is mos begrawe; Frikkie se verdwyning kan nie sy werk wees nie. Speurders uit Johannesburg word ontbied en Ian Vos gaan huistoe. | OorspronklikeUitsaaiDatum = {{Begindatum|2018|10|16|df=y}} }} {{Episodelys | EpisodeNommer = 3 | EpisodeNommer2 = 3 | RTitel = Die bandopname word opgespoor en S'bu en Deon jaag daarmee na PE. Sonja word weggejaag uit die stasie as sy haar hulp aanbied. Esti en Jan-Gustav probeer die ondier uit sy skuilplek lok. | OorspronklikeUitsaaiDatum = {{Begindatum|2018|10|23|df=y}} }} {{Episodelys | EpisodeNommer = 4 | EpisodeNommer2 = 4 | RTitel = Die dorp lees die Gazette voorblad en word opgesweep deur paniek en vrees. Gert waarsku vir Werner dat die polisie weer vir Piet Pille verdink, die mechanic wat dwelms verkoop – Esti se pa. | OorspronklikeUitsaaiDatum = {{Begindatum|2018|10|30|df=y}} }} {{Episodelys | EpisodeNommer = 5 | EpisodeNommer2 = 5 | RTitel = Keagan besef die ondier is 'n hoërskool seun met die naam Basjan, wat vreemd optree. Mev Dominee probeer vir Esti in 'n "fraai" dogtertjie verander. Die kinders wil meer uitvind oor Basjan. | OorspronklikeUitsaaiDatum = {{Begindatum|2018|11|6|df=y}} }} {{Episodelys | EpisodeNommer = 6 | EpisodeNommer2 = 6 | RTitel = Die kinders besef Basjan se lewe is in gevaar en steek hom weg in die dorp, in 'n leë bus wrak. Basjan staar na die huis oorkant die skrootwerf – 'n herinnering roer as hy vir Ian sien. | OorspronklikeUitsaaiDatum = {{Begindatum|2018|11|13|df=y}} }} {{Episodelys | EpisodeNommer = 7 | EpisodeNommer2 = 7 | RTitel = Die dorp reageer op die nasionale nuusberig oor Frikkie. Dis Jan-Gustav se verjaarsdag. Ian sien die 13 op die koek en besef Lara het dadelik na hy weg is by Junior in die bed gespring. | OorspronklikeUitsaaiDatum = {{Begindatum|2018|11|20|df=y}} }} {{Episodelys | EpisodeNommer = 8 | EpisodeNommer2 = 8 | RTitel = Die dorp is verstom oor die wonderwerk dat Frikkie nog lewe. S'bu stel vas dat die geluid in die agtergrond van die fluit-opname 'n skulp chime is. Keagan probeer sy pa van Basjan vertel. | OorspronklikeUitsaaiDatum = {{Begindatum|2018|11|27|df=y}} }} {{Episodelys | EpisodeNommer = 9 | EpisodeNommer2 = 9 | RTitel = Die dorp vier fees. Werner voer druk uit op Gert om vir Ig in die aanhou-sel van kant te gaan maak. Angelique het dronkverdriet in die hotel kroeg, waar Adam vir Keagen wag. | OorspronklikeUitsaaiDatum = {{Begindatum|2018|12|4|df=y}} }} {{Episodelys | EpisodeNommer = 10 | EpisodeNommer2 = 10 | RTitel = Jan-Gustav vind uit wie sy biologiese pa is en vat die pad. De Wet en Sonja vind uit dat Lourens onskuldig was. Die dorp is verbyster as die megafoon weergalm: die klok-reël geld weer. | OorspronklikeUitsaaiDatum = {{Begindatum|2018|12|11|df=y}} }} {{Episodelys | EpisodeNommer = 11 | EpisodeNommer2 = 11 | RTitel = Lara vertel vir Junior sy kan nie meer 'n leuen leef nie. Sy wil skei. Werner en Angelique vind uit Junior is nie Jan-Gustav se pa nie. Deur al die konsternasie word Jan-Gustav opgespoor. | OorspronklikeUitsaaiDatum = {{Begindatum|2018|12|18|df=y}} }} {{Episodelys | EpisodeNommer = 12 | EpisodeNommer2 = 12 | RTitel = Bennie kyk van bo die berg af en sien waarnatoe Immelman ry. Immelman sleep Keagan in 'n vervalle gebou in en ketting hom vas. Dronk Gert wil 'n einde aan alles maak, maar skiet mis. | OorspronklikeUitsaaiDatum = {{Begindatum|2018|12|25|df=y}} }} {{Episodelys | EpisodeNommer = 13 | EpisodeNommer2 = 13 | RTitel = Nog skote klap. Immelman is getref, maar sleep Bennie weg. Keagan word oorweldig deur die rook. De Wet sien Ian op die grond en storm deur die vlamme in die gebou in. Keagan is veilig. | OorspronklikeUitsaaiDatum = {{Begindatum|2019|1|1|df=y}} }}}} === Reeks 2: Heksejag (2020) === {{Episodetabel|agtergrond=#39A78E|algeheel=6|episodes={{Episodelys | EpisodeNommer = 14 | EpisodeNommer2 = 1 | RTitel = Na 'n kar ongeluk vir Adam Prinsloo in 'n maande lange koma gelaat het, word hy wakker sonder enige geheue oor wat daardie dag gebeur het. | OorspronklikeUitsaaiDatum = {{Begindatum|2020|7|14|df=y}} }} {{Episodelys | EpisodeNommer = 15 | EpisodeNommer2 = 2 | RTitel = Ses maande later is Adam fisies gesond, maar hy raak al hoe meer oortuig dat die medikasie wat hy vir hoofpyn kry, hom verstandelik terughou. | OorspronklikeUitsaaiDatum = {{Begindatum|2020|7|21|df=y}} }} {{Episodelys | EpisodeNommer = 16 | EpisodeNommer2 = 3 | RTitel = Sonder sy pa se wete keer Adam terug na sy tuisdorp, waar hy na inligting soek oor 'n meisie wat gesterf het in die ongeluk wat sy geheueverlies veroorsaak het. | OorspronklikeUitsaaiDatum = {{Begindatum|2020|7|28|df=y}} }} {{Episodelys | EpisodeNommer = 17 | EpisodeNommer2 = 4 | RTitel = Yvette se kluisenaar ouma vind uit dat Adam se pa vir hom oor die nag van die ongeluk gelieg het. adam ly dan aan ontrekkingsimtome en vra hulp van die dorp se dokter. | OorspronklikeUitsaaiDatum = {{Begindatum|2020|8|4|df=y}} }} {{Episodelys | EpisodeNommer = 18 | EpisodeNommer2 = 5 | RTitel = Adam is rasend en vasberade om uit te vind wie presies betrokke was. Christa vrees die gevolge, maar Adam se konfrontasie het 'n onverwagse gevolg. Adam grawe dieper en dieper... | OorspronklikeUitsaaiDatum = {{Begindatum|2020|8|11|df=y}} }} {{Episodelys | EpisodeNommer = 19 | EpisodeNommer2 = 6 | RTitel = In 'n konfrontasie met een van die verdagtes lei tot die ontdekking dat die samesweerders afgepers was. Adam soek obsessief na die vermiste meisie en Christa. | OorspronklikeUitsaaiDatum = {{Begindatum|2020|8|18|df=y}} }} {{Episodelys | EpisodeNommer = 20 | EpisodeNommer2 = 7 | RTitel = Ouma Sannie openbaar wat sy die nag van die ongeluk gesien het en Adam besef dat daar 'n meesterbrein is wat die gebeure wat tot by die ongeluk gelei het agter die skerms georkestreer het. | OorspronklikeUitsaaiDatum = {{Begindatum|2020|8|25|df=y}} }} {{Episodelys | EpisodeNommer = 21 | EpisodeNommer2 = 8 | RTitel = 'n Jong vrou moet skuiling soek by die enigste plek waar sy veilig sal wees. Sy begin bieg waaraan sy deel was drie jaar gelede. Intussen kry Adam 'n vloedgolf van herinneringe. | OorspronklikeUitsaaiDatum = {{Begindatum|2020|9|1|df=y}} }} {{Episodelys | EpisodeNommer = 22 | EpisodeNommer2 = 9 | RTitel = Adam herleef die noodlottige gebeure van die verlede, terwyl die samesweerders gereedmaak om die getuies uit te wis. Die jong vrou het bewyse van die misdaad, maar sy moet haar lewe waag. | OorspronklikeUitsaaiDatum = {{Begindatum|2020|9|8|df=y}} }} {{Episodelys | EpisodeNommer = 23 | EpisodeNommer2 = 10 | RTitel = Adam ontdek die laaste stukkie van die legkaart – hy onthou alles met 'n hartverskeurende besef. Hy moet dan die jagtog keer en daar is net een manier om dit te doen. | OorspronklikeUitsaaiDatum = {{Begindatum|2020|9|15|df=y}} }}|reeks=6|titel=58|titelT=Episode|uitsaaidatum=30}} === Reeks 3: Steynhof (2021) === {{Episodetabel|algeheel=6|reeks=6|titel=58|titelT=Episode|uitsaaidatum=30|agtergrond=#8F9779|episodes={{Episodelys | EpisodeNommer = 24 | EpisodeNommer2 = 1 | RTitel = Therese word deur die skool gedruk om 'n geboortesertifikaat vir Adri te gee. Dit lei tot 'n ontvouing van gebeure as Xander vir Adri meedeel dat sy dalk nie Therese se wettige kind is nie. | OorspronklikeUitsaaiDatum = {{Begindatum|2021|7|6|df=y}} }} {{Episodelys | EpisodeNommer = 25 | EpisodeNommer2 = 2 | RTitel = Therese kan nie bewys dat sy vir Adri aangeneem het nie en word gearresteer. Adri blameer Xander vir alles. Adri se bloedfamilie word opgespoor en sy stem in om haar oom Daniel en sy vrou te ontmoet. | OorspronklikeUitsaaiDatum = {{Begindatum|2021|7|13|df=y}} }} {{Episodelys | EpisodeNommer = 26 | EpisodeNommer2 = 3 | RTitel = Adri word meegedeel dat sy die eienaar van Steynhof is. Onsekerheid oor aandele op die plaas wek onrus by die werkers. Liena sien haarself in die nuus en sukkel om haar geheim weg te steek. | OorspronklikeUitsaaiDatum = {{Begindatum|2021|7|20|df=y}} }} {{Episodelys | EpisodeNommer = 27 | EpisodeNommer2 = 4 | RTitel = Liena erken aan Jason dat sy die ontvoerder is. Simon word vertel dat Adri die plaas wil verkoop. Adri vind haar ma se ou Blackberry en bel Xander vir hulp. | OorspronklikeUitsaaiDatum = {{Begindatum|2021|7|27|df=y}} }} {{Episodelys | EpisodeNommer = 28 | EpisodeNommer2 = 5 | RTitel = Therese wil hê Liena moet die waarheid aan Adri bekend maak. Die werkers besluit dis beter om van Adri ontslae te raak. Adri ontmoet Xander se koerier om die selfoon te gee. | OorspronklikeUitsaaiDatum = {{Begindatum|2021|8|3|df=y}} }} {{Episodelys | EpisodeNommer = 29 | EpisodeNommer2 = 6 | RTitel = Liena verklap aan Adri dat Daniel haar ouers vermoor het. Simon, Daniel en Joey besef Liena het Adri gekry. Adri kruip weg vir Daniel en vrees vir haar lewe. | OorspronklikeUitsaaiDatum = {{Begindatum|2021|8|10|df=y}} }} {{Episodelys | EpisodeNommer = 30 | EpisodeNommer2 = 7 | RTitel = Adri ontsnap van Daniel. Joey vertel Adri dat Daniel kop verloor het en haar wil doodmaak noudat sy die waarheid weet. Albei vroue ontsnap. Joey bel vir Simon en gee voor hy is die polisie. | OorspronklikeUitsaaiDatum = {{Begindatum|2021|8|17|df=y}} }} {{Episodelys | EpisodeNommer = 31 | EpisodeNommer2 = 8 | RTitel = Xander arriveer met die inligting op die Blackberry wat die groot geheim onthul. Joey vlug van die toneel. Adri en Therese herenig. Daniel gee haar 'n geboortesertifikaat. | OorspronklikeUitsaaiDatum = {{Begindatum|2021|8|24|df=y}} }}}} === Reeks 4: Die Eiland (2022) === {{Episodetabel|agtergrond=#8DD9CC|algeheel=6|reeks=6|titel=58|titelT=Episode|uitsaaidatum=30|episodes={{Episodelys | EpisodeNommer = 32 | EpisodeNommer2 = 1 | RTitel = Stefan is op 'n missie om sy argiteksfirma te red. Hy ontmoet 'n vrou gestrand langs die pad: Emma, iemand uit sy verlede. Binne ure verdwyn Emma spoorloos, met skokkende gevolge vir Stefan. | OorspronklikeUitsaaiDatum = {{Begindatum|2022|7|19|df=y}} }} {{Episodelys | EpisodeNommer = 33 | EpisodeNommer2 = 2 | RTitel = Onthullings van Stefan se verlede veroorsaak dat hy skuldig lyk. Vasbeslote om sy onskuld te bewys, gaan hy na Emma se man se plaas om te probeer sin maak van wat almal weier om te glo. | OorspronklikeUitsaaiDatum = {{Begindatum|2022|7|26|df=y}} }}}} [[Kategorie:Afrikaanse televisieprogramme]] tmhl93419pdx7e1edw92wbdc3wson05 0 219309 2513691 2499088 2022-07-20T08:48:19Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki '''Geweld''' word gedefinieer as die onregmatige gebruik van [[Mag (sosiale wetenskappe)|mag]], die uitoefen van fisiese krag wat tot beserings of verwoesting lei. Geweld kweek geweld en kan geslagte lank oorgedra word. Geweld teen vroue en kinders is ’n diepgewortelde maatskaplike probleem in die [[Suid-Afrika]]anse samelewing. Die oorsake van geweld sluit faktore soos persoonlikheidsfaktore, strukturele faktore, geslagsrolle, [[kultuur]] en kulturele gebruike in. Hierdie faktore het egter almal een gemene deler, naamlik die rol wat mag speel. == Geslagsgebaseerde geweld == Die [[Universiteit van Pretoria]] se #SpeakOutUP-webblad beskryf geslagsgebaseerde geweld (GGG) as dade van geweld teen vroue, mans, seuns of meisies as gevolg van sosiale norme oor rolle en gedrag wat van elke geslag verwag word. Dit gebeur dikwels in verhoudings. Hoewel mans en seuns ook aan mishandeling en geweld onderwerp word, word vroue en meisies meer dikwels daardeur geraak as gevolg van magswanbalanse en die lae sosiale status wat die samelewing aan hulle verleen. Hierdie faktore veroorsaak dikwels diskriminasie en dat hulle geleenthede in verskeie lewensfere ontsê word. Groepe wat besonder kwesbaar is, sluit in: * vroue en meisies, * kinders, * ouer mense, * mense met gestremdhede, en * [[Lesbiër|lesbiese]], [[gay]], [[Biseksualiteit|biseksuele]], transgender-, queer/questioning, interseksuele, aseksuele (LGBTQIA+) mense. == Die vorms kan geslagsgebaseerde geweld == Geslagsgebaseerde geweld kan baie vorms aanneem, insluitende: * seksuele teistering; * verkragting en/of seksuele geweld; * bekruipery (om iemand doelbewus en herhaaldelik te volg, dop te hou en/of te teister); * fisiese, emosionele en ekonomiese mishandeling; en * kindermishandeling. '''Seksuele geweld''' word breedweg omskryf as enige [[seks|seksuele daad]], poging om 'n seksuele daad te verrig, of ander daad gerig teen iemand se seksualiteit, met gebruik van geweld, deur enige persoon ongeag sy of haar verhouding tot die slagoffer, in enige opset. Dit sluit in intiememaatgeweld, seksuele aanranding, gedwonge prostitusie, uitbuiting, mensehandel, verknegting, kindermoord en verwaarlosing. '''Dwang''' is 'n sentrale element van seksuele geweld en kan verskillende grade van geweld insluit. Afgesien van fisiese geweld kan dit sielkundige intimidasie, afpersing of ander dreigemente behels – byvoorbeeld die dreigement van fisiese leed, of ontslag uit 'n pos, of om in 'n klas te druip. '''Seksuele mishandeling''' word omskryf as enige handeling wat die klaer mishandel, verneder, aftakel of andersins die seksuele integriteit van die klaer skend. Die term dek ook enige seksueel stimulerende gedrag deur 'n volwassene teenoor 'n kinderslagoffer wat onder die ouderdom vir toestemming is, wat meer spesifiek as statutêre verkragting of seksuele kindermishandeling omskryf kan word. '''Fisiese mishandeling''' word omskryf as enige daad of dreigende daad wat bedoel is om gevoelens van fisiese pyn, besering of ander fisiese lyding of liggaamlike leed teenoor 'n ander persoon te veroorsaak. Kinders en vroue word die meeste deur hierdie soort geweld geraak. '''Emosionele, verbale en sielkundige mishandeling''' is enige patrone van aftakelende of vernederende gedrag teenoor iemand anders, insluitende herhaalde beledigings, bespotting of uitskellery, herhaalde dreigemente om emosionele pyn te veroorsaak, of die herhaalde vertoning van obsessiewe besitlikheid of jaloesie, sodat dit 'n ernstige inbreuk op privaatheid, vryheid, integriteit of sekuriteit uitmaak. '''Ekonomiese mishandeling''' is die onredelike ontneming van ekonomiese of finansiële hulpbronne waarop 'n persoon regtens geregtig is, of wat die klaer nodig het om vir basiese huishoudelike behoeftes te betaal, verbandbetalings of betaling van huurgeld ten opsigte van 'n gedeelde woonplek. Dit dek ook die onredelike wegmaak van huishoudelike besittings of ander eiendom. == Die impak van hierdie vorms van geweld == Die potensieel nadelige impak van hierdie tipes geweld sluit in: * swak gesondheid; * sielkundige, fisiese en emosionele trauma; * ongewenste [[swangerskap]]pe; * seksueel oordraagbare infeksies, insluitende [[MIV]]-infeksie; * [[selfmoord]]; * [[Kliniese depressie|depressie]]; * lae [[selfbeeld]]; * misbruik van [[dwelm]]s en [[alkohol]]; en * lae produktiwiteit tuis, in die gemeenskap, by die werk en op universiteit == Geweld teen vroue == 'n Episode van die radioprogram ''Gesondheid op RSG'' wat in Augustus 2018 uitgesaai is, het bevind dat vier vroue daagliks in Suid-Afrika sterf weens geweld deur ʼn lewensmaat. Dit is een vrou elke ses ure, en baie hoër as in ander lande wat met Suid-Afrika vergelyk kan word. Geweldsterftes in Suid-Afrika is baie hoog. Die insidensie van interpersoonlike geweld as deel van dié syfer, is ook buitensporig hoog – 4 tot 10 keer hoër as in die meeste ander lande. Dit is die hoogste onder die bruin bevolking, en in sekere dele van die [[Kaapse Vlakte]]. Prof Elmin Steyn, hoof van chirurgie van die [[Universiteit van Stellenbosch]] se Geneeskunde Fakulteit en die Tygerberg Hospitaal, het statistieke en syfers oor geweldsmisdade teen vroue aangebied: * Die globale insidensie van femicide (female homicide) vir 2015 was 2,4 per 100 000 vroue. In Suid-Afrika was die insidensie in 2015 9,6 per 100 000 – dus 4x hoër as die globale gemiddeld – Africa Check. * Elke ses uur word ‘n vrou in Suid-Afrika deur haar lewensmaat vermoor – MNR * Die insidensie van interpersoonlike geweld teen bruin vroue is 18,3 per 100 000, dubbel die land se gemiddeld. Dit is dus 8x hoër onder bruin vroue en hul lewensmaats as die globale gemiddeld. * 21 % van volwasse vroue in die land het reeds interpersoonlike geweld beleef – Stats SA * Swart vroue in diep landelike gebiede, in lae-inkomste gesinne, is onderwerp aan die grootste risiko vir geweld deur hul lewensmaat – Stats SA * Die hoë voorkoms van femicide en verkragting bly ‘n nasionale krisis – Stats SA * Kaapstad is die moord-hoofstad van die land, en 15e op die wêreld-lys. * Geweld teen vroue is baie nou verwant aan geweld in die gemeenskap == Die verskil tussen geslagsgebaseerde geweld en geweld teen vroue == In baie besprekings van geweld gemik teen vroue word die terme GGG en geweld teen vroue (GTV) uitruilbaar gebruik. Volgens die #SpeakOutUP-webblad is GTV egter 'n vorm van GGG wat spesifiek teen vroue gemik is. Dit behels 'n verskeidenheid mishandelings gemik teen vroue en meisies dwarsdeur hul lewe en is in geslagsongelykheid gewortel. Die VN se Verklaring oor die Uitskakeling van Geweld teen Vroue (1993) omskryf GTV as: 'enige daad van geslaggebaseerde geweld wat lei, of waarskynlik sal lei, tot fisiese, seksuele of sielkundige leed of lyding van vroue en meisies, insluitende dreigemente van sodanige dade, dwang of arbitrêre ontneming van vryheid, hetsy in die openbaar of in die privaat lewe'. GTV is dus 'n spesifieke subkategorie van geslaggebaseerde geweld. Mans en seuns kan ook slagoffers van GGG wees, maar vroue en meisies is die vernaamste slagoffers. Daar is egter sommige vorms van geweld wat mans buite verhouding affekteer; byvoorbeeld, oorlog, etniese suiwering, en bende- en staatgeweld is dikwels op mans gemik op grond van persepsies van hul rol as aggressors of verdedigers of, nog belangriker, as die vyand. == Bronne == * https://www.up.ac.za/af/speakoutup/article/2390196/what-is-gender-based-violence (Op 1 November 2018 besigtig) * https://www.litnet.co.za/wp-content/uploads/2018/06/LitNet_Akademies_15-1_Kloppers-VandenBerg_311-351.pdf (Op 1 November 2018 besigtig) * https://www.netwerk24.com/Sarie/Myself/Verhoudings/sirkelgang-van-geweld-20170914(Op 1 November 2018 besigtig) * http://www.rsgplus.org/gesondheid/skok-feite-oor-geweld-teen-vroue/ (Op 1 November 2018 besigtig) {{Normdata}} qozddakdtuaxo4xav2bd6uw53t56c9h 0 231620 2513586 2059585 2022-07-19T18:55:17Z JMK 649 vertaal in ..., ander teksdetails wikitext text/x-wiki '''Gilbert Simondon''' ( [[2 Oktober]] [[1924]] - [[7 Februarie]] [[1989]]) was 'n [[Franse]] [[filosoof]] wat die bekendste is vir sy teorie van individualisasie, 'n belangrike bron van inspirasie vir [[Gilles Deleuze]] en [[Bernard Stiegler]]. == Loopbaan == Simondon, gebore in [[Saint-Étienne]], was 'n student van die wetenskappe-filosoof Georges Canguilhem, filosoof Martial Guéroult, en fenomenoloog [[Maurice Merleau-Ponty]]. Hy studeer aan die ''Ecole Normale Supérieure'' en die Sorbonne. Hy het sy doktorale proefskrifte in 1958 aan die Universiteit van Parys verdedig. Sy hoof proefskrif, ''L'individuation à la lumière des notions de Forme et d'Information'' (Die Individualisasie in die lig van Vorm en Inligting), is in twee dele gepubliseer, die eerste in 1964 onder die titel ''L'individu et sa génèse physico-biologique'' (Individualisasie en Fisiese Biologiese Genesis) by die Presses Universitaires de France, terwyl Aubier eers in 1989 die tweede deel, ''L'individuation psychique et collective'' (Psigiese en kollektiewe individualisasie), gepubliseer het. Terwyl sy hoof tesis, wat die grondslag van sy denke gelê het, nie wyd gelees is voordat daar kommentaar gelewer is deur Gilles Deleuze en meer onlangs, Bruno Latour en Bernard Stiegler nie, was sy komplementêre tesis, ''Du mode d'existence des objets techniques'' (Oor die modus van die bestaan van voorwerp-tegnieke ) onmiddellik deur Aubier gepubliseer na dit voltooi is (in 1958) en het 'n impak op 'n wye gehoor gehad. Dit was eers in 2005 dat Jerome Millon 'n volledige uitgawe van sy hoof tesis gepubliseer het. == Individualisasie en tegnologie == In ''L'individuation psychique et collective'' ontwikkel Simondon 'n teorie van individuele en kollektiewe individualisasie, waarin die individuele onderwerp as 'n effek van individualisasie beskou word eerder as as 'n oorsaak. So word die individuele atoom vervang deur die nimmereindigende proses van individualisasie. Simondon het ook "voor-individuele velde" voorgehou as die hulpbronne wat individualisasie self moontlik maak. Individualisasie is 'n altyd onvolledige proses, wat altyd 'n "voor-individu" laat oorbly, wat voortgesette toekomstige individualisasie moontlik maak. Verder skep psigiese individualisasie altyd 'n individu en 'n kollektiewe voorwerp, wat hulleself weer saam individualiseer. Simondon kritiseer Norbert Wiener se teorie van [[kubernetika]] en beweer dat kubernetika reg van die begin af aanvaar het dat alle teorieë van [[tegnologie]] teengestaan moet word: 'n klassifikasie van tegnologiese voorwerpe wat opgevolg word deur gevestigde kriteria sowel as [[genus|genera]] en [[spesie]]s. Simondon het ten doel om die tekortkominge van kubernetika te oorkom deur 'n "algemene [[fenomenologie]]" van [[masjien]]e te ontwikkel. == Invloed == Simondon se [[teorie]] van individualisasie deur transduksie in 'n metastabiele omgewing was 'n belangrike invloed op die denke van Gilles Deleuze, wie se ''Différence et répétition''(1968), ''Logique du sens'' (1969) en ''L'île déserte'' (2002) direk na Simondon se werk verwys. ''Gilbert Simondon: une pensée de l'individuation et de la technique'' (1994), die verrigtinge van die eerste konferensie wat toegewy is aan Simondon se werk, toon ook sy invloed op denkers soos [[François Laruelle]], Gilles Châtelet, Anne Fagot-Largeau, Yves Deforge, René Thom, en Bernard Stiegler (laasgenoemde het Simondon se teorie van individualisasie in die sentrum van sy voortgesette en multi-volume filosofiese projek geplaas). Nog 'n bydraer tot ''Gilbert Simondon: Une pensée de l'individuation et de la technique,'' is Simondon se vriend John Hart, wat die dryfkrag was vir die heel eerste vertaling – uit [[Frans]] in [[Engels]] (1980) – van Simondon se werk. Dit is gedoen aan die Universiteit van Wes-Ontario in [[Kanada]] waar Hart 'n Departement Rekenaarwetenskap en in 1964 'n Simondon-geïnspireerde netwerk, by name die ATN, of Audio Tactile Network, gestig het. Tans kan Simondon gesien word as 'n groot invloed op die werk van sulke geleerdes soos Paolo Virno, Jean-Hugues Barthélémy, Thierry Bardini, Luciana Parisi, Brian Massumi, Adrian Mackenzie, Muriel Combes, Carl Mitcham, Andrew Feenberg, Isabelle Stengers, Thomas LaMarre, Bruno Latour en Anne Sauvagnargues. == Bibliografie == === Primêre literatuur === * ''Du mode d'existence des objets techniques'' (Méot, 1958; tweede uitgawe. Parys: Aubier, 1989). * ''L'individu et sa genèse physico-biologique (l'individuation à la lumière des notions de forme et d'information'') (Parys: PUF, 1964; tweede uitgawe. J.Millon, coll. Krisis, 1995). * ''L'individuation psychique et collective'' (Parys, Aubier, 1989; herdruk in 2007 met voorwoord deur Bernard Stiegler). === Postume publikasies === * ''L’Invention dans les techniques, Cours et conferences'' (Éd. du Seuil, coll. "Traces écrites"). * ''L’Individuation à la lumière des notions de forme et d’information'' (Jérôme Millon, coll. Krisis). * ''Cours sur la perception (1964–1965), Préface de Renaud Barbaras'' (Editions de La Tansparence). * ''Imagination et invention'' (1965–1966) (Editions de La Transparence, 2008). * ''Communication et Information. Cours et Conférences'' (Éditions de La Transparence, 2010). * ''Sur la technique'' (P.U.F., 2014). * ''Sur la psychologie'' (P.U.F., 2015). * ''Sur la philosophie'' (P.U.F., 2016). === Engelse vertalings === * "''Technical Mentality''," vertaal deur Arne De Boever, ''Parrhesia'' 07 (2009): 7-27. * "''Techno Aesthetics''," vertaal deur Arne De Boever, ''Parrhesia'' 14 (2012): 1-8. * "''Technical Individualization''," in Joke Brouwer & Arjen Mulder (redakteurs), ''Interact or Die!'' (Rotterdam: NAi, 2007). * "''The Essence of Technicity''," vertaal deur Ninian Mellamphy, Dan Mellamphy & Nandita Biswas Mellamphy, ''Deleuze Studies 5'' (11.11.2011): 406-424,[2]. * "''The Genesis of the Individual''," in Jonathan Crary & Sanford Kwinter (redakteurs), ''Incorporations'' (New York: Zone Books, 1992): 297–319. * "''The Position of the Problem of Ontogenesis''," trans. Gregory Flanders, ''Parrhesia'' 07 (2009): 4-16. [3]. * "''The Limits of Human Progress''," vertaal deur Sean Cubitt, ''Cultural Politics'', 8(2) (2010): 229-36.''Cultural Politics'', 8(2) (2010): 229-36 * ''Two Lessons on Animal and Man'' (Minneapolis: Univocal Publishing, 2012). * ''On the Mode of Existence of Technical Objects'' (Minneapolis: Univocal Publishing, 2016). {{en-vertaal|Gilbert Simondon}} {{Kontinentale filosofie}} {{normdata}} {{DEFAULTSORT:Simondon, Gilbert}} [[Kategorie:Franse filosowe]] [[Kategorie:Filosowe in die 20ste eeu]] [[Kategorie:Geboortes in 1924]] [[Kategorie:Sterftes in 1989]] 9ospf2tc60ts0eqb3g8uoqq0do57w2h 2513588 2513586 2022-07-19T19:00:31Z Sobaka 328 /* Loopbaan */ skakel wikitext text/x-wiki '''Gilbert Simondon''' ( [[2 Oktober]] [[1924]] - [[7 Februarie]] [[1989]]) was 'n [[Franse]] [[filosoof]] wat die bekendste is vir sy teorie van individualisasie, 'n belangrike bron van inspirasie vir [[Gilles Deleuze]] en [[Bernard Stiegler]]. == Loopbaan == Simondon, gebore in [[Saint-Étienne]], was 'n student van die wetenskappe-filosoof Georges Canguilhem, filosoof Martial Guéroult, en fenomenoloog [[Maurice Merleau-Ponty]]. Hy studeer aan die ''[[École normale supérieure]]'' en die [[Sorbonne]]. Hy het sy doktorale proefskrifte in 1958 aan die Universiteit van Parys verdedig. Sy hoof proefskrif, ''L'individuation à la lumière des notions de Forme et d'Information'' (Die Individualisasie in die lig van Vorm en Inligting), is in twee dele gepubliseer, die eerste in 1964 onder die titel ''L'individu et sa génèse physico-biologique'' (Individualisasie en Fisiese Biologiese Genesis) by die Presses Universitaires de France, terwyl Aubier eers in 1989 die tweede deel, ''L'individuation psychique et collective'' (Psigiese en kollektiewe individualisasie), gepubliseer het. Terwyl sy hoof tesis, wat die grondslag van sy denke gelê het, nie wyd gelees is voordat daar kommentaar gelewer is deur Gilles Deleuze en meer onlangs, Bruno Latour en Bernard Stiegler nie, was sy komplementêre tesis, ''Du mode d'existence des objets techniques'' (Oor die modus van die bestaan van voorwerp-tegnieke ) onmiddellik deur Aubier gepubliseer na dit voltooi is (in 1958) en het 'n impak op 'n wye gehoor gehad. Dit was eers in 2005 dat Jerome Millon 'n volledige uitgawe van sy hoof tesis gepubliseer het. == Individualisasie en tegnologie == In ''L'individuation psychique et collective'' ontwikkel Simondon 'n teorie van individuele en kollektiewe individualisasie, waarin die individuele onderwerp as 'n effek van individualisasie beskou word eerder as as 'n oorsaak. So word die individuele atoom vervang deur die nimmereindigende proses van individualisasie. Simondon het ook "voor-individuele velde" voorgehou as die hulpbronne wat individualisasie self moontlik maak. Individualisasie is 'n altyd onvolledige proses, wat altyd 'n "voor-individu" laat oorbly, wat voortgesette toekomstige individualisasie moontlik maak. Verder skep psigiese individualisasie altyd 'n individu en 'n kollektiewe voorwerp, wat hulleself weer saam individualiseer. Simondon kritiseer Norbert Wiener se teorie van [[kubernetika]] en beweer dat kubernetika reg van die begin af aanvaar het dat alle teorieë van [[tegnologie]] teengestaan moet word: 'n klassifikasie van tegnologiese voorwerpe wat opgevolg word deur gevestigde kriteria sowel as [[genus|genera]] en [[spesie]]s. Simondon het ten doel om die tekortkominge van kubernetika te oorkom deur 'n "algemene [[fenomenologie]]" van [[masjien]]e te ontwikkel. == Invloed == Simondon se [[teorie]] van individualisasie deur transduksie in 'n metastabiele omgewing was 'n belangrike invloed op die denke van Gilles Deleuze, wie se ''Différence et répétition''(1968), ''Logique du sens'' (1969) en ''L'île déserte'' (2002) direk na Simondon se werk verwys. ''Gilbert Simondon: une pensée de l'individuation et de la technique'' (1994), die verrigtinge van die eerste konferensie wat toegewy is aan Simondon se werk, toon ook sy invloed op denkers soos [[François Laruelle]], Gilles Châtelet, Anne Fagot-Largeau, Yves Deforge, René Thom, en Bernard Stiegler (laasgenoemde het Simondon se teorie van individualisasie in die sentrum van sy voortgesette en multi-volume filosofiese projek geplaas). Nog 'n bydraer tot ''Gilbert Simondon: Une pensée de l'individuation et de la technique,'' is Simondon se vriend John Hart, wat die dryfkrag was vir die heel eerste vertaling – uit [[Frans]] in [[Engels]] (1980) – van Simondon se werk. Dit is gedoen aan die Universiteit van Wes-Ontario in [[Kanada]] waar Hart 'n Departement Rekenaarwetenskap en in 1964 'n Simondon-geïnspireerde netwerk, by name die ATN, of Audio Tactile Network, gestig het. Tans kan Simondon gesien word as 'n groot invloed op die werk van sulke geleerdes soos Paolo Virno, Jean-Hugues Barthélémy, Thierry Bardini, Luciana Parisi, Brian Massumi, Adrian Mackenzie, Muriel Combes, Carl Mitcham, Andrew Feenberg, Isabelle Stengers, Thomas LaMarre, Bruno Latour en Anne Sauvagnargues. == Bibliografie == === Primêre literatuur === * ''Du mode d'existence des objets techniques'' (Méot, 1958; tweede uitgawe. Parys: Aubier, 1989). * ''L'individu et sa genèse physico-biologique (l'individuation à la lumière des notions de forme et d'information'') (Parys: PUF, 1964; tweede uitgawe. J.Millon, coll. Krisis, 1995). * ''L'individuation psychique et collective'' (Parys, Aubier, 1989; herdruk in 2007 met voorwoord deur Bernard Stiegler). === Postume publikasies === * ''L’Invention dans les techniques, Cours et conferences'' (Éd. du Seuil, coll. "Traces écrites"). * ''L’Individuation à la lumière des notions de forme et d’information'' (Jérôme Millon, coll. Krisis). * ''Cours sur la perception (1964–1965), Préface de Renaud Barbaras'' (Editions de La Tansparence). * ''Imagination et invention'' (1965–1966) (Editions de La Transparence, 2008). * ''Communication et Information. Cours et Conférences'' (Éditions de La Transparence, 2010). * ''Sur la technique'' (P.U.F., 2014). * ''Sur la psychologie'' (P.U.F., 2015). * ''Sur la philosophie'' (P.U.F., 2016). === Engelse vertalings === * "''Technical Mentality''," vertaal deur Arne De Boever, ''Parrhesia'' 07 (2009): 7-27. * "''Techno Aesthetics''," vertaal deur Arne De Boever, ''Parrhesia'' 14 (2012): 1-8. * "''Technical Individualization''," in Joke Brouwer & Arjen Mulder (redakteurs), ''Interact or Die!'' (Rotterdam: NAi, 2007). * "''The Essence of Technicity''," vertaal deur Ninian Mellamphy, Dan Mellamphy & Nandita Biswas Mellamphy, ''Deleuze Studies 5'' (11.11.2011): 406-424,[2]. * "''The Genesis of the Individual''," in Jonathan Crary & Sanford Kwinter (redakteurs), ''Incorporations'' (New York: Zone Books, 1992): 297–319. * "''The Position of the Problem of Ontogenesis''," trans. Gregory Flanders, ''Parrhesia'' 07 (2009): 4-16. [3]. * "''The Limits of Human Progress''," vertaal deur Sean Cubitt, ''Cultural Politics'', 8(2) (2010): 229-36.''Cultural Politics'', 8(2) (2010): 229-36 * ''Two Lessons on Animal and Man'' (Minneapolis: Univocal Publishing, 2012). * ''On the Mode of Existence of Technical Objects'' (Minneapolis: Univocal Publishing, 2016). {{en-vertaal|Gilbert Simondon}} {{Kontinentale filosofie}} {{normdata}} {{DEFAULTSORT:Simondon, Gilbert}} [[Kategorie:Franse filosowe]] [[Kategorie:Filosowe in die 20ste eeu]] [[Kategorie:Geboortes in 1924]] [[Kategorie:Sterftes in 1989]] 74aopg2etq9doqu1hj673qptv12cqzm 2513591 2513588 2022-07-19T19:04:21Z JMK 649 herskryf wikitext text/x-wiki '''Gilbert Simondon''' ( [[2 Oktober]] [[1924]] - [[7 Februarie]] [[1989]]) was 'n [[Franse]] [[filosoof]] wat die bekendste is vir sy teorie van individualisasie, 'n belangrike bron van inspirasie vir [[Gilles Deleuze]] en [[Bernard Stiegler]]. == Loopbaan == Simondon, gebore in [[Saint-Étienne]], was 'n student van die wetenskappe-filosoof Georges Canguilhem, filosoof Martial Guéroult, en fenomenoloog [[Maurice Merleau-Ponty]]. Hy studeer aan die ''[[École normale supérieure]]'' en die [[Sorbonne]]. Hy het sy doktorale proefskrifte in 1958 aan die Universiteit van Parys verdedig. Sy hoof proefskrif, ''L'individuation à la lumière des notions de Forme et d'Information'' (Die Individualisasie in die lig van Vorm en Inligting), is in twee dele gepubliseer, die eerste in 1964 onder die titel ''L'individu et sa génèse physico-biologique'' (Individualisasie en Fisiese Biologiese Genesis) by die Presses Universitaires de France, terwyl Aubier eers in 1989 die tweede deel, ''L'individuation psychique et collective'' (Psigiese en kollektiewe individualisasie), gepubliseer het. Terwyl sy hoof tesis, wat die grondslag van sy denke gelê het, nie wyd gelees is voordat daar kommentaar gelewer is deur Gilles Deleuze en meer onlangs, Bruno Latour en Bernard Stiegler nie, was sy komplementêre tesis, ''Du mode d'existence des objets techniques'' (Oor die modus van die bestaan van voorwerp-tegnieke ) onmiddellik deur Aubier gepubliseer na dit voltooi is (in 1958) en het 'n impak op 'n wye gehoor gehad. Dit was eers in 2005 dat Jerome Millon 'n volledige uitgawe van sy hoof tesis gepubliseer het. == Individualisasie en tegnologie == In ''L'individuation psychique et collective'' ontwikkel Simondon 'n teorie van individuele en kollektiewe individualisasie, waarin die individuele onderwerp as 'n effek van individualisasie beskou word eerder as as 'n oorsaak. So word die individuele atoom vervang deur die nimmereindigende proses van individualisasie. Simondon het ook "voor-individuele velde" voorgehou as die hulpbronne wat individualisasie self moontlik maak. Individualisasie is 'n altyd onvolledige proses, wat altyd 'n "voor-individu" laat oorbly, wat voortgesette toekomstige individualisasie moontlik maak. Verder skep psigiese individualisasie altyd 'n individu en 'n kollektiewe voorwerp, wat hulleself weer saam individualiseer. Simondon kritiseer Norbert Wiener se teorie van [[kubernetika]] en beweer dat kubernetika van meet af aan aanvaar het wat deur alle teorieë van [[tegnologie]] teengestaan behoort te word, naamlik 'n klassifikasie van tegnologiese voorwerpe wat uitgevoer word by wyse van die gevestigde kriteria van [[genus|genera]] en [[spesie]]s. Simondon het ten doel om die tekortkominge van kubernetika te oorkom deur 'n "algemene [[fenomenologie]]" van [[masjien]]e te ontwikkel. == Invloed == Simondon se [[teorie]] van individualisasie deur transduksie in 'n metastabiele omgewing was 'n belangrike invloed op die denke van Gilles Deleuze, wie se ''Différence et répétition''(1968), ''Logique du sens'' (1969) en ''L'île déserte'' (2002) direk na Simondon se werk verwys. ''Gilbert Simondon: une pensée de l'individuation et de la technique'' (1994), die verrigtinge van die eerste konferensie wat toegewy is aan Simondon se werk, toon ook sy invloed op denkers soos [[François Laruelle]], Gilles Châtelet, Anne Fagot-Largeau, Yves Deforge, René Thom, en Bernard Stiegler (laasgenoemde het Simondon se teorie van individualisasie in die sentrum van sy voortgesette en multi-volume filosofiese projek geplaas). Nog 'n bydraer tot ''Gilbert Simondon: Une pensée de l'individuation et de la technique,'' is Simondon se vriend John Hart, wat die dryfkrag was vir die heel eerste vertaling – uit [[Frans]] in [[Engels]] (1980) – van Simondon se werk. Dit is gedoen aan die Universiteit van Wes-Ontario in [[Kanada]] waar Hart 'n Departement Rekenaarwetenskap en in 1964 'n Simondon-geïnspireerde netwerk, by name die ATN, of Audio Tactile Network, gestig het. Tans kan Simondon gesien word as 'n groot invloed op die werk van sulke geleerdes soos Paolo Virno, Jean-Hugues Barthélémy, Thierry Bardini, Luciana Parisi, Brian Massumi, Adrian Mackenzie, Muriel Combes, Carl Mitcham, Andrew Feenberg, Isabelle Stengers, Thomas LaMarre, Bruno Latour en Anne Sauvagnargues. == Bibliografie == === Primêre literatuur === * ''Du mode d'existence des objets techniques'' (Méot, 1958; tweede uitgawe. Parys: Aubier, 1989). * ''L'individu et sa genèse physico-biologique (l'individuation à la lumière des notions de forme et d'information'') (Parys: PUF, 1964; tweede uitgawe. J.Millon, coll. Krisis, 1995). * ''L'individuation psychique et collective'' (Parys, Aubier, 1989; herdruk in 2007 met voorwoord deur Bernard Stiegler). === Postume publikasies === * ''L’Invention dans les techniques, Cours et conferences'' (Éd. du Seuil, coll. "Traces écrites"). * ''L’Individuation à la lumière des notions de forme et d’information'' (Jérôme Millon, coll. Krisis). * ''Cours sur la perception (1964–1965), Préface de Renaud Barbaras'' (Editions de La Tansparence). * ''Imagination et invention'' (1965–1966) (Editions de La Transparence, 2008). * ''Communication et Information. Cours et Conférences'' (Éditions de La Transparence, 2010). * ''Sur la technique'' (P.U.F., 2014). * ''Sur la psychologie'' (P.U.F., 2015). * ''Sur la philosophie'' (P.U.F., 2016). === Engelse vertalings === * "''Technical Mentality''," vertaal deur Arne De Boever, ''Parrhesia'' 07 (2009): 7-27. * "''Techno Aesthetics''," vertaal deur Arne De Boever, ''Parrhesia'' 14 (2012): 1-8. * "''Technical Individualization''," in Joke Brouwer & Arjen Mulder (redakteurs), ''Interact or Die!'' (Rotterdam: NAi, 2007). * "''The Essence of Technicity''," vertaal deur Ninian Mellamphy, Dan Mellamphy & Nandita Biswas Mellamphy, ''Deleuze Studies 5'' (11.11.2011): 406-424,[2]. * "''The Genesis of the Individual''," in Jonathan Crary & Sanford Kwinter (redakteurs), ''Incorporations'' (New York: Zone Books, 1992): 297–319. * "''The Position of the Problem of Ontogenesis''," trans. Gregory Flanders, ''Parrhesia'' 07 (2009): 4-16. [3]. * "''The Limits of Human Progress''," vertaal deur Sean Cubitt, ''Cultural Politics'', 8(2) (2010): 229-36.''Cultural Politics'', 8(2) (2010): 229-36 * ''Two Lessons on Animal and Man'' (Minneapolis: Univocal Publishing, 2012). * ''On the Mode of Existence of Technical Objects'' (Minneapolis: Univocal Publishing, 2016). {{en-vertaal|Gilbert Simondon}} {{Kontinentale filosofie}} {{normdata}} {{DEFAULTSORT:Simondon, Gilbert}} [[Kategorie:Franse filosowe]] [[Kategorie:Filosowe in die 20ste eeu]] [[Kategorie:Geboortes in 1924]] [[Kategorie:Sterftes in 1989]] ow4vkfud97ixcgq9i33i86mz8mexb1j 0 239168 2513659 2509511 2022-07-20T07:20:44Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki {{Weesbladsy}} {{Inligtingskas Persoon | naam = Renate Franz| bynaam = | beeld = Kurt Betschart and Renate Franz.jpg | beeldbeskrywing = Renate Franz (2018) | onderskrif = | geboortenaam = | geboortedatum = [[18 November]] [[1954]] | geboorteplek = [[Solingen]] | sterfdatum = | sterfteplek = | ouers = | titel = | nasionaliteit = | beroep = | ander = | bekend = | salaris = | termyn = | voorganger = | opvolger = | eerbewyse = | party = | religie = | huweliksmaat = | kinders = | webblad = | handtekening = }} '''Renate Franz''', gebore 18 November 1954 in [[Solingen]], is 'n [[Duitse]] [[joernalis]] en [[skrywer]] wat op sporthistoriese onderwerpe fokus. == Bibliografie == * ''Der vergessene Weltmeister. Das rätselhafte Schicksal des Radrennfahrers [[Albert Richter (Radsportler)|Albert Richter]]''. 1998 (Emons Verlag) und 2007 (Covadonga Verlag), ISBN 978-3-936973-34-1 * ''[[Fredy Budzinski]]. Radsport-Journalist, Sammler und Chronist''. Sportverlag Strauß, Köln 2007, ISBN 978-3-939390-43-5 * Deutsche Übersetzung von: Peter Zheutlin: ''Mit dem Fahrrad um die Welt. Die außergewöhnliche Reise der [[Annie Londonderry]] anno 1895''. Maxime Verlag, Leipzig, 2014, ISBN 978-3-931965-07-5 * ''The ‚Black Sunday‘ of Berlin, or Death on the Cycle Track''. In: ''Cycle History 19. Proceedings of the 19th International Cycling History Conference'', hrsg. vom Musée d’Art et d’Industrie de Saint Etienne und der Fédération Française de Cyclotourisme, Cheltenham 2010 * ''Verbot – ja oder nein? Das Ende der Sechstagerennen im Dritten Reich'' (in Zusammenarbeit mit [[Jan Eric Schwarzer]]). In: ''[[Verein Historische Fahrräder|Der Knochenschüttler]]. Zeitschrift für Liebhaber historischer Fahrräder'', Heft 46, 2/2009, S.&nbsp;4–9. Der Beitrag in englisch: ''Did the Nazis Prohibit Six-Day Races in 1934?'' In: Gary Sanderson (Hrsg.): ''Cycle History 20. Proceedings of the 20th International Cycling History Conference''. Cheltenham 2010, S.&nbsp;108–115 * ''[[Nick Kaufmann]] – Meisterfahrer der Welt'' (mit Michael Mertins). In: ''Der Knochenschüttler. Zeitschrift für Liebhaber historischer Fahrräder'', Heft 50, 3/2010, S.&nbsp;4–11 * ''Die Weltmeisterschaften in Köln''. In: ''Sport für Köln – gestern, heute, morgen'', Köln 2009, S.&nbsp;117–131. * ''[[Gregers Nissen]] – Der Prophet des Radwanderns''. In: Michael Bollschweiler, Michael Mertins, Gerhard Renda (Hrsg.): ''Rückenwind. Ein Streifzug durch die Fahrradgeschichte''. Bielefeld 2011, S. 64–69 * ''Biographie des Rennradfahrers [[Max Hahn (Radrennfahrer)|Max Hahn]]''. In: ''Der Knochenschüttler. Zeitschrift für Liebhaber historischer Fahrräder'', Heft 52, 2/2011, S. 4–10 (mit Michael Mertins) * ''Der schrullige [[Michelangelo von Zois|Herr von Zois]] – Ein Pionier des österreichischen Radsports.'' In: ''Der Knochenschüttler. Zeitschrift für Liebhaber Historischer Fahrräder''. Heft 55. 1/2013. S. 15–18 {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Franz, Renate}} [[Kategorie:Duitse skrywers]] [[Kategorie:Geboortes in 1954]] oemmtz2yjjbv9ampfdk6mq84ww3py6r 0 239525 2513582 2457722 2022-07-19T18:44:42Z Aliwal2012 39067 /* Beroepsloopbaan */ vertaal....in wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Persoon | naam = Tjaart van der Walt | bynaam = | beeld = | beeldbeskrywing = | onderskrif = | geboortenaam = | geboortedatum = {{Geboortedatum|1934|2|15}} | geboorteplek = [[Polokwane|Pietersburg]], [[Transvaal]], [[Unie van Suid-Afrika]] | dood_datum = {{Sterfdatum en ouderdom|1934|2|15|2019|2|22}} | sterfteplek = | ouers = Johannes Jacob van der Walt en Maria Jacoba de Klerk | titel = Rektor van die [[Noordwes-Universiteit|Potchefstroomse Universiteit]] | nasionaliteit = {{vlagland|Suid-Afrika}} | beroep = Rektor, diplomaat, Bybelvertaler | ander = | bekend = | salaris = | termyn = Februarie 1977–Desember 1988 | voorganger = | opvolger = | eerbewyse = | party = | godsdiens = | huweliksmaat = Heiltje Johanna Gertruida Snyman | kinders = | webblad = | handtekening = }} '''Prof. Tjaart van der Walt''' ([[15 Februarie]] [[1934]] – [[22 Februarie]] [[2019]]) was die rektor van die [[Potchefstroomse Universiteit]] van Februarie 1977 tot Desember 1988. Tydens sy beroepsjare was hy 'n vertaler van die [[Bybel]] en later 'n diplomaat. ==Lewensloop== Van der Walt is op 15 Februarie 1934 in [[Pietersburg]], Transvaal gebore. Hy was die seun van Johannes Jacob van der Walt en Maria Jacoba de Klerk. Hy is op 30 Desember 1958 met Heiltje Johanna Gertruida Snyman getroud. Sy was die dogter van Johannes Jurie Snyman en Maria Magdalena Venter. Hy het in Johannesburg skoolgegaan en in 1950 Standerd 10 (graad 12) aan die Jongenskool Helpmekaar geslaag.<ref>{{cite web |url=http://www.cjbf.co.za/boeke/EkBlaaiTerug.pdf |title=Ek blaai terug|author=Kotze, D.N.G|date=September 1979|accessdate=23 Julie 2018}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.snymangenealogy.co.za/resources/files/DieSnymanFamilie.pdf|title=Die Snyman Familie |page=106|accessdate=23 Julie 2018|archive-date=4 Augustus 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160804092105/http://www.snymangenealogy.co.za/resources/files/DieSnymanFamilie.pdf|url-status=dead}}</ref> ==Onderwys== Hy behaal die grade BA, BA (Hons) in Semitiese Tale en ThB aan die Potchefstroomse Universiteit. Hy behaal ook 'n BA (Hons) in Klassieke Tale aan die Universiteit van die Witwatersrand. Hy studeer verder aan die Protestantse Teologiese Universiteit in Kampen, Overijssel, Nederland en ontvang in 1962 'n PhD aldaar.<ref>{{cite web |url= http://www.nwu.ac.za/tjaart-van-der-walt |title= Prof Tjaart van der Walt Extraordinary leader |accessdate=23 Julie 2018}}</ref> ==Beroepsloopbaan== By sy terugkeer na Suid-Afrika word hy predikant in die Gereformeerde kerk in [[Krugersdorp]]. Daarna ontvang hy in 1969 'n professoraat aan die Potchefstroomse Universiteit vir Nuwe-Testamentiese Wetenskap. Van 1971 tot 1973 was hy die hoof van die Teologiese Sentrum in Potchefstroom. Hy word op 1 Mei 1977 as rektor van die Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys aangestel en tree op 31 Desember 1988 af. In 1983 oortuig hy die Raad van die Universiteit om swart studente op voorgraadse vlak toe te laat. In sy tyd as rektor is die Fakulteit Farmasie en die Fakulteit Ingenieurswese gestig.<ref>{{cite web |url=http://www.scielo.org.za/pdf/ids/v45n2-3/02.pdf |title= Tjaart van der Walt: slaaf van Christus –δοῦλος Χριστοῦ |author= Janse van Rensburg, F. en Smit, E.J.|accessdate=23 Julie 2018}}</ref><ref>{{cite web |url=http://dspace.nwu.ac.za/bitstream/handle/10394/679/Hoofstuk3.pdf.txt?sequence=35|title=Beleid en bestuur |publisher=nwu.ac.za|accessdate=23 Julie 2018}}</ref> Hy was ook betrokke by die nuwe Bybelvertaling van Grieks in Afrikaans.<ref>{{ cite web |url=https://maroelamedia.co.za/debat/meningsvormers/die-geskiedenis-van-die-tweede-afrikaanse-beweging/|publisher=[[Maroela Media]]|date=17 Augustus 2012|author=Kannemeyer, J.|accessdate=23 Julie 2018|title= Die geskiedenis van die tweede Afrikaanse beweging}}</ref> == Verwysings == {{Verwysings|2}} {{DEFAULTSORT:Van der Walt, Tjaart}} [[Kategorie:Afrikaners]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse akademici]] [[Kategorie:Geboortes in 1934]] [[Kategorie:Sterftes in 2019]] 0gfy4r0ex99f6rwskj2zurbyemapdjj 2513583 2513582 2022-07-19T18:48:43Z Aliwal2012 39067 /* Beroepsloopbaan */ skakel na [[Gereformeerde kerk Krugersdorp]]. Hoera! wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Persoon | naam = Tjaart van der Walt | bynaam = | beeld = | beeldbeskrywing = | onderskrif = | geboortenaam = | geboortedatum = {{Geboortedatum|1934|2|15}} | geboorteplek = [[Polokwane|Pietersburg]], [[Transvaal]], [[Unie van Suid-Afrika]] | dood_datum = {{Sterfdatum en ouderdom|1934|2|15|2019|2|22}} | sterfteplek = | ouers = Johannes Jacob van der Walt en Maria Jacoba de Klerk | titel = Rektor van die [[Noordwes-Universiteit|Potchefstroomse Universiteit]] | nasionaliteit = {{vlagland|Suid-Afrika}} | beroep = Rektor, diplomaat, Bybelvertaler | ander = | bekend = | salaris = | termyn = Februarie 1977–Desember 1988 | voorganger = | opvolger = | eerbewyse = | party = | godsdiens = | huweliksmaat = Heiltje Johanna Gertruida Snyman | kinders = | webblad = | handtekening = }} '''Prof. Tjaart van der Walt''' ([[15 Februarie]] [[1934]] – [[22 Februarie]] [[2019]]) was die rektor van die [[Potchefstroomse Universiteit]] van Februarie 1977 tot Desember 1988. Tydens sy beroepsjare was hy 'n vertaler van die [[Bybel]] en later 'n diplomaat. ==Lewensloop== Van der Walt is op 15 Februarie 1934 in [[Pietersburg]], Transvaal gebore. Hy was die seun van Johannes Jacob van der Walt en Maria Jacoba de Klerk. Hy is op 30 Desember 1958 met Heiltje Johanna Gertruida Snyman getroud. Sy was die dogter van Johannes Jurie Snyman en Maria Magdalena Venter. Hy het in Johannesburg skoolgegaan en in 1950 Standerd 10 (graad 12) aan die Jongenskool Helpmekaar geslaag.<ref>{{cite web |url=http://www.cjbf.co.za/boeke/EkBlaaiTerug.pdf |title=Ek blaai terug|author=Kotze, D.N.G|date=September 1979|accessdate=23 Julie 2018}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.snymangenealogy.co.za/resources/files/DieSnymanFamilie.pdf|title=Die Snyman Familie |page=106|accessdate=23 Julie 2018|archive-date=4 Augustus 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160804092105/http://www.snymangenealogy.co.za/resources/files/DieSnymanFamilie.pdf|url-status=dead}}</ref> ==Onderwys== Hy behaal die grade BA, BA (Hons) in Semitiese Tale en ThB aan die Potchefstroomse Universiteit. Hy behaal ook 'n BA (Hons) in Klassieke Tale aan die Universiteit van die Witwatersrand. Hy studeer verder aan die Protestantse Teologiese Universiteit in Kampen, Overijssel, Nederland en ontvang in 1962 'n PhD aldaar.<ref>{{cite web |url= http://www.nwu.ac.za/tjaart-van-der-walt |title= Prof Tjaart van der Walt Extraordinary leader |accessdate=23 Julie 2018}}</ref> ==Beroepsloopbaan== By sy terugkeer na Suid-Afrika word hy predikant in die [[Gereformeerde kerk Krugersdorp]]. Daarna ontvang hy in 1969 'n professoraat aan die Potchefstroomse Universiteit vir Nuwe-Testamentiese Wetenskap. Van 1971 tot 1973 was hy die hoof van die Teologiese Sentrum in Potchefstroom. Hy word op 1 Mei 1977 as rektor van die Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys aangestel en tree op 31 Desember 1988 af. In 1983 oortuig hy die Raad van die Universiteit om swart studente op voorgraadse vlak toe te laat. In sy tyd as rektor is die Fakulteit Farmasie en die Fakulteit Ingenieurswese gestig.<ref>{{cite web |url=http://www.scielo.org.za/pdf/ids/v45n2-3/02.pdf |title= Tjaart van der Walt: slaaf van Christus –δοῦλος Χριστοῦ |author= Janse van Rensburg, F. en Smit, E.J.|accessdate=23 Julie 2018}}</ref><ref>{{cite web |url=http://dspace.nwu.ac.za/bitstream/handle/10394/679/Hoofstuk3.pdf.txt?sequence=35|title=Beleid en bestuur |publisher=nwu.ac.za|accessdate=23 Julie 2018}}</ref> Hy was ook betrokke by die nuwe Bybelvertaling van Grieks in Afrikaans.<ref>{{ cite web |url=https://maroelamedia.co.za/debat/meningsvormers/die-geskiedenis-van-die-tweede-afrikaanse-beweging/|publisher=[[Maroela Media]]|date=17 Augustus 2012|author=Kannemeyer, J.|accessdate=23 Julie 2018|title= Die geskiedenis van die tweede Afrikaanse beweging}}</ref> == Verwysings == {{Verwysings|2}} {{DEFAULTSORT:Van der Walt, Tjaart}} [[Kategorie:Afrikaners]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse akademici]] [[Kategorie:Geboortes in 1934]] [[Kategorie:Sterftes in 2019]] 4h905i8vdkh2sqw6d8rtrf1yyxmnlln 2513595 2513583 2022-07-19T19:17:08Z Aliwal2012 39067 +foto wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Persoon | naam = Tjaart van der Walt | bynaam = | beeld = Dr Tjaart van der Walt.jpg | beeldbeskrywing = | onderskrif = Dr. Van der Walt toe hy leraar van die [[Gereformeerde kerk Krugersdorp]] was van 1962 tot 1968. | geboortenaam = | geboortedatum = {{Geboortedatum|1934|2|15}} | geboorteplek = [[Polokwane|Pietersburg]], [[Transvaal]], [[Unie van Suid-Afrika]] | dood_datum = {{Sterfdatum en ouderdom|1934|2|15|2019|2|22}} | sterfteplek = | ouers = Johannes Jacob van der Walt en Maria Jacoba de Klerk | titel = Rektor van die [[Noordwes-Universiteit|Potchefstroomse Universiteit]] | nasionaliteit = {{vlagland|Suid-Afrika}} | beroep = Rektor, diplomaat, Bybelvertaler | ander = | bekend = | salaris = | termyn = Februarie 1977–Desember 1988 | voorganger = | opvolger = | eerbewyse = | party = | godsdiens = | huweliksmaat = Heiltje Johanna Gertruida Snyman | kinders = | webblad = | handtekening = }} '''Prof. Tjaart van der Walt''' ([[15 Februarie]] [[1934]] – [[22 Februarie]] [[2019]]) was die rektor van die [[Potchefstroomse Universiteit]] van Februarie 1977 tot Desember 1988. Tydens sy beroepsjare was hy 'n vertaler van die [[Bybel]] en later 'n diplomaat. ==Lewensloop== Van der Walt is op 15 Februarie 1934 in [[Pietersburg]], Transvaal gebore. Hy was die seun van Johannes Jacob van der Walt en Maria Jacoba de Klerk. Hy is op 30 Desember 1958 met Heiltje Johanna Gertruida Snyman getroud. Sy was die dogter van Johannes Jurie Snyman en Maria Magdalena Venter. Hy het in Johannesburg skoolgegaan en in 1950 Standerd 10 (graad 12) aan die Jongenskool Helpmekaar geslaag.<ref>{{cite web |url=http://www.cjbf.co.za/boeke/EkBlaaiTerug.pdf |title=Ek blaai terug|author=Kotze, D.N.G|date=September 1979|accessdate=23 Julie 2018}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.snymangenealogy.co.za/resources/files/DieSnymanFamilie.pdf|title=Die Snyman Familie |page=106|accessdate=23 Julie 2018|archive-date=4 Augustus 2016|archive-url=https://web.archive.org/web/20160804092105/http://www.snymangenealogy.co.za/resources/files/DieSnymanFamilie.pdf|url-status=dead}}</ref> ==Onderwys== Hy behaal die grade BA, BA (Hons) in Semitiese Tale en ThB aan die Potchefstroomse Universiteit. Hy behaal ook 'n BA (Hons) in Klassieke Tale aan die Universiteit van die Witwatersrand. Hy studeer verder aan die Protestantse Teologiese Universiteit in Kampen, Overijssel, Nederland en ontvang in 1962 'n PhD aldaar.<ref>{{cite web |url= http://www.nwu.ac.za/tjaart-van-der-walt |title= Prof Tjaart van der Walt Extraordinary leader |accessdate=23 Julie 2018}}</ref> ==Beroepsloopbaan== By sy terugkeer na Suid-Afrika word hy predikant in die [[Gereformeerde kerk Krugersdorp]]. Daarna ontvang hy in 1969 'n professoraat aan die Potchefstroomse Universiteit vir Nuwe-Testamentiese Wetenskap. Van 1971 tot 1973 was hy die hoof van die Teologiese Sentrum in Potchefstroom. Hy word op 1 Mei 1977 as rektor van die Potchefstroomse Universiteit vir Christelike Hoër Onderwys aangestel en tree op 31 Desember 1988 af. In 1983 oortuig hy die Raad van die Universiteit om swart studente op voorgraadse vlak toe te laat. In sy tyd as rektor is die Fakulteit Farmasie en die Fakulteit Ingenieurswese gestig.<ref>{{cite web |url=http://www.scielo.org.za/pdf/ids/v45n2-3/02.pdf |title= Tjaart van der Walt: slaaf van Christus –δοῦλος Χριστοῦ |author= Janse van Rensburg, F. en Smit, E.J.|accessdate=23 Julie 2018}}</ref><ref>{{cite web |url=http://dspace.nwu.ac.za/bitstream/handle/10394/679/Hoofstuk3.pdf.txt?sequence=35|title=Beleid en bestuur |publisher=nwu.ac.za|accessdate=23 Julie 2018}}</ref> Hy was ook betrokke by die nuwe Bybelvertaling van Grieks in Afrikaans.<ref>{{ cite web |url=https://maroelamedia.co.za/debat/meningsvormers/die-geskiedenis-van-die-tweede-afrikaanse-beweging/|publisher=[[Maroela Media]]|date=17 Augustus 2012|author=Kannemeyer, J.|accessdate=23 Julie 2018|title= Die geskiedenis van die tweede Afrikaanse beweging}}</ref> == Verwysings == {{Verwysings|2}} {{DEFAULTSORT:Van der Walt, Tjaart}} [[Kategorie:Afrikaners]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse akademici]] [[Kategorie:Geboortes in 1934]] [[Kategorie:Sterftes in 2019]] 0uz304b3qyy4z2wutqyt0jjk4xbxbup 0 252072 2513636 2453502 2022-07-19T22:02:22Z JMK 649 vertaal in ... wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Persoon | naam = Eliezer Wiesel | bynaam = | beeld = ELIE WIESEL (5112581267).jpg | beeldbeskrywing = | onderskrif = Wiesel in 1998 | geboortenaam = | geboortedatum = [[30 September]] [[1928]] | geboorteplek = Sighet, Maramureș, [[Roemenië]] | sterfdatum = [[2 Julie]] [[2016]] (op 87) | sterfteplek = [[Manhattan]], [[New York Stad]], [[New York (deelstaat)|New York]], [[Verenigde State van Amerika]] | ouers = | titel = | nasionaliteit = {{vlagland|Verenigde State van Amerika}} | beroep = Skrywer | ander = | bekend = Elie Wiesel | salaris = | termyn = | voorganger = | opvolger = | eerbewyse = | party = | religie = | huweliksmaat = | kinders = | webblad = | handtekening = }} '''Eliezer Wiesel''' ([[Hebreeus]]: אֱלִיעֶזֶר וִיזֶל}} ''ʾĔlîʿezer Vîzel'';<ref>[https://www.teachingbooks.net/pronounce.cgi?aid=76 uitspraak] by TeachingBooks.net</ref><ref>{{cite web |url=https://www.loc.gov/nls/about/organization/standards-guidelines/uvwx/ |title=NLS Other Writings: Say How, U-X |website=National Library Service for the Blind and Physically Handicapped (NLS) - Library of Congress |archive-url=https://web.archive.org/web/20191030141405/http://www.loc.gov/nls/about/organization/standards-guidelines/uvwx/ |archive-date=30 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all |access-date=13 April 2019 }}</ref> [[30 September]]  [[1928]] – [[2 Julie]]  [[2016]] ) was 'n [[Roemeens]]-gebore Amerikaanse [[Jood]], skrywer, professor, politieke aktivis, [[Nobelprys]]ontvanger en [[Holocaust]]oorlewende. Hy is die skrywer van 57 boeke, merendeels in Frans en Engels, insluitende ''Night'', 'n werk gebaseer op sy ervaring as gevangene in die [[Auschwitz]]- en [[Buchenwald]]-[[konsentrasiekamp]]e.<ref name=AP>{{cite news |url=http://msnbc.msn.com/id/10879079/ |title=Winfrey selects Wiesel's 'Night' for book club |agency=Associated Press |date=16 Januarie 2006 |accessdate=17 Mei 2011}}</ref> Tesame met sy skryfwerk was hy ook professor van Lettere en Wysbegeerte aan Boston-universiteit, welke die Elie Wiesel Sentrum vir Joodse Studies gestig het. Hy was betrokke by Joodse bewegings en het bygedra om die Holocaust Gedenkmuseum van die Verenigde State in Washington, D.C. te stig. Wat sy politieke aktiwiteite betref het hy ook veldtogte gehou vir die slagoffers van onderdrukking in plekke soos [[Nicaragua]], [[Kosovo]], en oorloggeteisterde [[Darfoer]] in [[Soedan]]. Hy het in die openbaar die 1915 [[Armeense volksmoord]] veroordeel en 'n sterk verdediger van menseregte gedurende sy leeftyd gebly. Hy is beskryf as "die belangrikste Jood in Amerika" deur die ''[[Los Angeles Times]]''.<ref name=dss/> Die [[Nobelprys vir Vrede]] is in 1986 aan Wiesel toegeken, by welke geleentheid die Noorweegse Nobelkomitee hom 'n "boodskapper aan die mensdom" genoem het en dat Wiesel, deur sy stryd om vrede te maak met "sy eie persoonlike ondervindinge van totale vernedering en die uiterste minagting vir menslikheid soos ten toon gestel is in [[Adolf Hitler]] se doodskampe", sowel as sy praktiese werk in vredesake 'n boodskap "van vrede, versoening en menslike waardigheid" aan die mensdom gelewer het.<ref>{{cite web |url=http://nobelprize.org/peace/laureates/1986/press.html |title=The Nobel Peace Prize for 1986: Elie Wiesel |date=14 Oktober 1986 |access-date=17 Mei 2011 |publisher=Nobelprize.org |archive-url=https://web.archive.org/web/20080706110359/http://nobelprize.org/peace/laureates/1986/press.html |archive-date=6 Julie 2008 |url-status=dead |df=dmy-all}}</ref> Hy was 'n stigterslid van die New York Menseregte-stigting en het deur sy leeftyd daarby betrokke gebly.<ref>{{cite web | url=https://humanrightsfoundation.org/about/board-and-international-council/elie-wiesel | title=Elie Wiesl | work=Human Rights Foundation | accessdate=2 Julie 2016 | archive-url=https://web.archive.org/web/20170118043741/https://humanrightsfoundation.org/about/board-and-international-council/elie-wiesel | archivedate=2017-01-18 |url-status=dead | df=mdy-all }}</ref><ref>{{cite web | url=http://www.laht.com/article.asp?ArticleId=2414947&CategoryId=10717 | title=Human Rights Foundation Lauds OAS Discussion on Venezuela | work=Latin American Herald Tribune | accessdate=3 Julie 2016 | archive-date=25 Junie 2016 | archive-url=https://web.archive.org/web/20160625133259/http://laht.com/article.asp?ArticleId=2414947&CategoryId=10717 | url-status=dead }}</ref> == Vroeë lewe en familie == [[Lêer:Eli wiesel house in sighet01.jpg|duimnael|regs|Die huis waarin Wiesel gebore is in Sighet]] Elie Wiesel is gebore in Sighet, Maramureș, in die [[Karpate|Karpatiese gebergtes]] in [[Roemenië]].<ref name="kirjasto.sci.fi">{{cite web |url=http://www.kirjasto.sci.fi/wiesel.htm |title=Elie Wiesel |website=kirjasto |first=Petri |last=Liukkonen |publisher=Kuusankoski openbare bilioteek |location=Finland |archiveurl=https://web.archive.org/web/20100107170206/http://www.kirjasto.sci.fi/wiesel.htm |archivedate=7 Januarie 2010 |df=mdy-all }}</ref> Sy ouers was Sarah Feig en Shlomo Wiesel. Wiesel het drie susters gehad — sy ouer susters Beatrice en Hilda en 'n jonger suster genaamd Tzipora. Beatrice en Hilda het die [[Tweede Wêreldoorlog]] oorleef en is met Wiesel herenig by 'n Franse kinderhuis. Hulle het uiteindelik na [[Noord-Amerika]] geïmmigreer, met Beatrice wat na [[Montreal]], [[Quebec]], [[Kanada]] getrek het. Sy suster Tzipora en sy ouers Shlomo en Sarah het egter nie die [[Holocaust]] oorleef nie. == Gevangesetting gedurende die Holocaust == [[Lêer:Buchenwald Slave Laborers Liberation.jpg|duimnael|regs|[[Buchenwald]] konsentrasiekamp, foto geneem op 16 April 1945, vyf dae na die bevryding van die kamp. Wiesel is in die tweede ry van onder, sewende van links af, langs die stapelpos.<ref>{{cite web |url=http://www.ushmm.org/wlc/en/media_ph.php? |title=Elie Wiesel — Photograph |publisher=United States Holocaust Memorial Museum |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20130719083643/http://www.ushmm.org/wlc/en/media_ph.php |archive-date=19 Julie 2013 |url-status=dead |df=dmy-all}}</ref>]] Duitsland het [[Hongarye]] in Maart 1944 ingeneem, wat die ''Holocaust'' na die land uitgebrei het.<ref> Na die [[Tweede Weense Toekenning]] in 1940 is die dorpie Sighet (Máramarossziget) teruggegee aan die Koninkryk van Hongarye.</ref> Wiesel was op die stadium vyftien jaar oud en is saam met sy gesin en die res van die dorp se Joodse bevolking in een van die twee interneringskampe wat in Máramarossziget (Sighet) opgestel is geplaas synde die dorp waarin Wiesel gebore en grootgemaak is. Wiesel se indentifikasienommer was "A-7713" en dit is op sy linkerarm [[Tatoeëermerk|getatoeëer]].<ref>{{cite web |url=http://www.nobelpeacelaureates.org/pdf/elem_EliezerWiesel.pdf|title=Eliezer Wiesel, 1986: Not caring is the worst evil |publisher=Nobel Peace Laureates}}</ref><ref>{{cite news |publisher=TIME |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,141324,00.html |title=Author, Teacher, Witness |last=Kanfer |first=Stefan |date=22 Junie 2001 |access-date=17 Mei 2011 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20120710061616/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,141324,00.html |archive-date=10 Julie 2012 |url-status=dead |df=dmy-all }}</ref> Die kamp was op 11 April 1945 deur die [[Amerikaanse Leër]] bevry, net toe die geïnterneerde persone verplaas sou word van [[Buchenwald]] af.<ref>Sien die rolprent ''"Elie Wiesel Goes Home"'', waarvan Judit Elek die regisseur van was en wat vertel is deur [[William Hurt]].{{ISBN|1-930545-63-0}}</ref> ==Na-oorlogse skrywersloopbaan== ===Frankryk=== Na die einde van die Tweede Wêreldoorlog en Wiesel se bevryding het hy die verskuiwing van 1&nbsp;000 kinderoorlewendes van Buchenwald na Ecouis, Frankryk, meegemaak waar die '' Œuvre de secours aux enfants'' (OSE) 'n rehabilitasiesentrum opgestel het. Wiesel het daarna aangesluit by 'n kleiner groep van negentig tot honderd seuntjies van ortodokse huise wat kosher geriewe asook 'n hoër vlak van religieuse nakoming verlang het. Daar is vir hulle gesorg in 'n huis in Ambloy wat onder beheer van Judith Hemmendinger gestaan het. Die huis is weldra na Taverny geskuif en is tot 1947 bedryf.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=PJ4ANr2oLpwC&pg=PA49|title=The Buchenwald Child: Truth, Fiction, and Propaganda|first=William John|last=Niven|publisher=Harvard University Press|year=2007|isbn=1571133399|page=49}}</ref><ref name=ami>Schmidt, Shira, and Mantaka, Bracha. "A Prince in a Castle". ''Ami'' tydskrif, 21 September 2014, bl. 136-143.</ref> Daarna het Wiesel na Parys gereis waar hy [[Frans]] geleer het en letterkunde, filosofie en sielkunde studeer het aan die Sorbonne. Hy het lesings deur die filosoof [[Martin Buber]] en die [[Eksistensialisme|eksistensialis]] [[Jean-Paul Sartre]] aangehoor en sy aande spandeer deur die werke van [[Fjodor Dostojefski]], [[Franz Kafka]], en [[Thomas Mann]] te lees.<ref name=Snodgrass/> Teen die tyd dat hy negentien was het hy begin werk as 'n joernalis en in Frans geskryf, terwyl hy ook in [[Hebreeus]] onderrig gegee het en gewerk het as 'n koormeester.<ref>{{cite book |title=Student Companion to Elie Wiesel |publisher=Greenwood Press |location=Westport, Conn. |first=Sanford V. |last=Sternlicht |year=2003 |page=7 |isbn=0-313-32530-8}}</ref> Hy het vir sowel Israeli as Franse koerante geskryf, insluitende ''Tsien in Kamf'' (in [[Jiddisj]]).<ref name=Snodgrass>Snodgrass, Mary Ellen. ''Beating the Odds: A Teen Guide to 75 Superstars Who Overcame Adversity'', ABC CLIO (2008) pp. 154–156</ref> Wiesel het vir tien jaar na die oorlog geweier om enigiets te skryf oor, of sy ondervindinge te deel betreffende sy ondervindinge tydens die ''Holocaust''. Hy het dit in heroorweging begin bring na 'n vergadering met die Franse outeur [[François Mauriac]], wat in 1952 die Nobelprys in Literatuur gewen het en uiteindelik een van Wiesel se nouste vriende sou word. Mauriac was 'n toegewyde Christen en het in die Franse Weerstandsbeweging geveg. Hy het Wiesel vergelyk met "Lasarus van Bethanië wat opstaan uit die dood", en het in Wiesel se gepynigde oë "die dood van God in die siel van 'n kind gesien".<ref>Fine, Ellen S. ''Legacy of Night: The Literary Universe of Elie Wiesel'', State Univ. of New York Press (1982) bl. 28</ref><ref>Wiesel, Elie. ''Night'', Hill and Wang (2006) bl. ix</ref> Mauriac het Wiesel oortuig om te begin skryf oor sy hartverskeurende ondervindinge.<ref name=Snodgrass/> Wiesel het eerste die 900 bladsye lange [[memoires]] ''Un di velt hot geshvign'' (''En die Wêreld Het Geswyg'') in [[Jiddisj]] geskryf, wat later in verkorte vorm in [[Buenos Aires]] gepubliseer is.<ref>{{cite journal|author=Naomi Seidman|title=Elie Wiesel and the Scandal of Jewish Rage|journal=Jewish Social Studies|volume= 3:1 |date=Fall 1996|page= 5}}</ref> Wiesel het in 1955 'n verkorte weergawe van die manuskrip in Frans geskryf onder die titel, ''La Nuit''. Dit is in 1960 in Engels vertaal onder die titel ''Night''.<ref>{{cite web|url=http://www.beneaththecover.com/2008/02/25/elie-wiesel-and-the-holocaust/|work=Beneath The Cover|accessdate=29 Augustus 2012|title=Elie Wiesel and the Holocaust|author=Andrew Grabois|date= 25 Februarie 2008|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20080430161253/http://www.beneaththecover.com/2008/02/25/elie-wiesel-and-the-holocaust/|archivedate= 30 April 2008|df=mdy-all}}</ref> Daar is slegs 'n paar kopieë van die boek verkoop na publikasie daarvan, maar dit het steeds die aandag van resensente getrek, wat gelei het tot televisie onderhoude en vergaderings met literêre figure soos Saul Bellow. Nadat dit in gewildheid toegeneem het is ''Night'' weldra in 30 tale vertaal, met tien miljoen eksemplare wat in die [[VSA]] alleen verkoop is. Op een stadium het die rolprentregisseur [[Orson Welles]] dit oorweeg om die boek vir 'n rolprent aan te pas, maar Wiesel het geweier omrede hy van mening was dat sy memoires se betekenis verlore sou gaan indien dit vertel is sonder die stiltes tussen-in sy woorde.<ref>{{cite web |last=Ravitz |first=Jessica |url=http://www.sltrib.com/faith/ci_3864884 |title=Utah Local News – Salt Lake City News, Sports, Archive – The Salt Lake Tribune |publisher=Sltrib.com |date=27 Mei 2006 |access-date=14 Mei 2013 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20131103133816/http://www.sltrib.com/faith/ci_3864884 |archive-date=3 November 2013 |url-status=dead |df=dmy-all}}</ref> [[Oprah Winfrey]] het die boek in 2006 vir haar boekklub gekies. == Verenigde State == In 1955 het Wiesel na [[New York Stad]] verhuis as 'n buitelandse korrespondent vir die Israelse dagblad, ''Yediot Ahronot''. In 1969 het hy met die Oostenryker Marion Erster Rose getrou. Sy sou uiteindelik baie van sy boeke vertaal. Hulle het 'n seun genaamd ''Shlomo Elisha Wiesel'' gehad wat vernoem is na Wiesel se vader.<ref name="Telushkin, Joseph pp.190">Telushkin, Joseph. ''"Rebbe"'', bladsye. 190–191. HarperCollins, 2014.</ref> [[Lêer:Elie Wiesel (1987) by Erling Mandelmann - 2.jpg|duimnael|upright|Wiesel in 1987]] Wiesel sou voortgaan om meer as veertig boeke in die VSA te skryf. Die meeste daarvan is nie-fiksie '' Holocaust literatuur'' en [[roman]]s. As outeur is 'n aantal literêre pryse aan hom toegeken. Sy boeke word as van die belangrikste werke in die beskrywing van die Holocaust, wat vanuit 'n hoogs persoonlike perspektief geskryf is, beskou. As gevolg daarvan het verskeie geskiedkundiges Wiesel daarmee gekrediteer dat hy aan die term [[Holocaust]] sy huidige betekenis en gedaante gegee het, alhoewel hy nie gevoel het dat die woord op genoegsame wyse die geskiedkundige gebeurtenis omvat en vergestalt nie.<ref>Wiesel:1999, 18.</ref> In 1975 was hy medestigter van die tydskrif ''Moment'' saam met die skrywer Leonard Fein. Daar word gesê dat die 1979 boek en toneelstuk ''The Trial of God'' gebaseer is op Wiesel se werklike ondervindinge in Auschwitz en sy getuienis van drie sterwende Jode wat 'n regsaksie teen God voer onder die beskuldiging dat God onderdrukkend teenoor die Jode optree. Wiesel het homself as 'n [[agnostikus]] beskryf.<ref>{{cite book|title=And the Sea Is Never Full: Memoirs, 1969–|first=Elie|last=Wiesel|year=2000|publisher=Random House Digital, Inc.|quote=Some of the questions: God? 'I'm an agnostic.' A strange agnostic, fascinated by mysticism.|isbn=978-0-8052-1029-3}}</ref> Wiesel het ook 'n rol gespeel in die aanvanklike sukses van ''The Painted Bird'' deur Jerzy Kosinski, voor onthullings dat die boek fiksioneel is in die opsig dat dit voorgestel is as Kosinski se ware ondervindinge.<ref name="BN">{{cite web|title=The Painted Bird [NOOK Book]|url=http://www.barnesandnoble.com/w/painted-bird-jerzy-n-kosinski/1101317543?ean=9780802195753|website=Barnes and Noble|accessdate=9 September 2014}}</ref><ref name="NF">{{cite book |first=Norman G. |last=Finkelstein |url= |title=The Holocaust Industry |publisher=Verso |page=56 |isbn= }}</ref> Wiesel het twee volumes memoires gepubliseer. Die eerste was ''All Rivers Run to the Sea'', wat in 1994 gepubliseer is en sy lewe tot 1969 dek. Die tweede, getiteld ''And the Sea is Never Full,'' is in 1999 gepubliseer en dek die jare 1969 tot 1999.<ref>[https://www.nytimes.com/books/00/01/02/reviews/000102.02carrolt.html ''And the Sea Is Never Full''], ''New York Times'' book review, 2 Januarie 2000</ref> == Afsterwe == Wiesel het op die oggend van 2 Julie 2016 in sy huis in [[Manhattan]] op die ouderdom van 87 beswyk.<ref> name="NYT"</ref><ref>{{cite news |url=https://www.theguardian.com/us-news/2016/jul/02/elie-wiesel-nobel-winner-holocaust-survivor-dies |title=Elie Wiesel, Nobel winner and Holocaust survivor, dies aged 87 |last=Yuhas |first=Alan |date=2 Julie 2016 |newspaper=[[The Guardian]] |access-date=2 Julie 2016 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20190528122017/https://www.theguardian.com/us-news/2016/jul/02/elie-wiesel-nobel-winner-holocaust-survivor-dies |archive-date=28 Mei 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite news |url=http://www.haaretz.com/israel-news/1.575072 |title=Elie Wiesel, Nobel Peace Prize laureate and renowned Holocaust survivor, dies at 87 |newspaper=Haaretz |first=Ronen |last=Shnidman |date=2 Julie 2016 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20171119064218/https://www.haaretz.com/israel-news/1.575072 |archive-date=19 November 2017 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die [[Republikeinse Party (Verenigde State)|Republikeins]]e senator van [[Utah]], [[Orrin Hatch]], het 'n huldeblyk aan Wiesel op die vloer van die Amerikaanse senaat die week daarna gelewer: "Met Elie se heengaan het ons 'n baken van menslikheid en hoop verloor. Ons het 'n menseregte-held en 'n uitblinker van [[Holocaust]]literatuur verloor."<ref>[http://www.weeklystandard.com/orrin-hatch-pays-tribute-to-elie-wiesel/article/2003215 "Orrin Hatch Pays Tribute to Elie Wiesel"], ''The Weekly Standard'', 8 Julie 2016</ref> In 2018 is anti-semitiese graffiti op die huis gevind waar Elie Wiesel gebore is.<ref>{{cite web |url=https://www.bbc.com/news/world-europe-45072951 |title=Anti-semitic graffiti on Auschwitz survivor Elie Wiesel's house - BBC News |publisher=Bbc.com |date=4 Augustus 2018 |access-date=5 Augustus 2018 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20190717074518/https://www.bbc.com/news/world-europe-45072951 |archive-date=17 Julie 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> == Toekennings en eerbewyse == * Prix de l'Université de la Langue Française (Prix Rivarol) vir ''Die Dorp Buite die Muur'', 1963.<ref name="Elie Wiesel's Secretive Texts">{{cite book |last=Davis |first=Colin |url= |title=Elie Wiesel's Secretive Texts |location=Gainesville, FL |publisher=University Press of Florida |year=1994 |isbn=0-8130-1303-8 }}</ref> * Nasionale Joodse Boekeraad-toekenning vir ''Die Dorp Buite die Muur'', 1963.<ref name="Elie Wiesel's Secretive Texts"/> * Ingram Merrill Stigting-prys, 1964.<ref name="ushmm.org">{{cite web |title=Elie Wiesel Timeline and World Events: From 1952 |work=Holocaust Encyclopedia |publisher=United States Holocaust Memorial Museum |url=http://www.ushmm.org/wlc/en/article.php?ModuleId=10007201 |access-date=4 Februarie 2012 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20180713134921/https://www.ushmm.org/wlc/en/article.php?ModuleId=10007201 |archive-date=13 Julie 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> * Prix Médicis vir '''n Bedelaar in Jerusalem'', 1968.<ref name="Elie Wiesel's Secretive Texts"/> * Joodse Erfenis Toekenning, Haifa Universiteit, 1975.<ref name="ushmm.org"/> * Holocaust Gedenkprys, New York Stigting van Kliniese Sielkunde, 1975.<ref name="ushmm.org"/> * S.Y. Agnon Medalje, 1980.<ref name="ushmm.org"/> * Jabotinsky Medalje, Israelse Staat, 1980.<ref name="ushmm.org"/> * Prix Livre Inter, Frankryk, vir ''Die Testament'', 1980.<ref name="Elie Wiesel's Secretive Texts"/> * Groot Prys in Literatuur van die Stad van Parys vir ''Die Vyfde Seun'', 1983.<ref name="Elie Wiesel's Secretive Texts"/> * Kommandeur in die Franse [[Erelegioen]], 1984.<ref name="Elie Wiesel's Secretive Texts"/> * V.S.A. Kongressionele Gouemedalje, 1984.<ref>[https://web.archive.org/web/20110723055434/http://artandhistory.house.gov/house_history/goldMedal.aspx Congressional Gold Medal Recipients] (1776 to Present)</ref> * Vier vryheidstoekennnings vir die vryheid van aanbidding, 1985.<ref>{{Cite web|url=http://www.rooseveltinstitute.org/four-freedoms-awards|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150325223647/http://www.rooseveltinstitute.org/four-freedoms-awards|url-status=dead|title=Rooseveltinstitute.org|archivedate=25 Maart 2015}}</ref> * Medalje van Vryheid, 1986.<ref>{{Citation | last1 = Ferraro | first1 = Thomas | title = 12 Famous Immigrants Presented with Medal of Liberty | newspaper = St. Petersburg Times | date = 4 Julie 1986 | url = https://news.google.com/newspapers?id=p7gMAAAAIBAJ&sjid=amADAAAAIBAJ&pg=2936%2C2369392 | pages = 18A | accessdate = 5 Februarie 2012 }} </ref> * [[Nobelprys vir Vrede|Nobelpys vir Vrede]], 1986. * Offisier in die Franse [[Erelegioen]], 1990.<ref name=dss>[https://www.speakersla.com/season-archives/2002-03/wiesel.htm Distinguished Speaker Series], March 3, 2003</ref> * Presidensiële Vryheidsmedalje, 1992 * Niebuhr Medalje, Elmhurst kollege, [[Illinois]], 1995.<ref>{{cite web |title=The Niebuhr Legacy: Elie Wiesel |publisher=Elmhurst College |url=http://public.elmhurst.edu/collections/niebuhrlegacy/2607586.html |access-date=5 Februarie 2012 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20120205214340/http://public.elmhurst.edu/collections/niebuhrlegacy/2607586.html |archive-date=5 Februarie 2012 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> * Groot Kruis in die Franse [[Erelegioen]], 2000.<ref>[https://www.ushmm.org/wlc/en/article.php?ModuleId=10007201 "ELIE WIESEL TIMELINE AND WORLD EVENTS: FROM 1952"], ''Holocaust Encyclopedia''</ref> * Orde van die Ster van Roemenië, 2002.<ref name="ushmm.org"/> * Man van die Jaar Toekenning, Tel Aviv Kunsmuseum, 2005.<ref name="ushmm.org"/> * Lig van Waarheid Toekenning, Internasionale Veldtog vir Tibet, 2005.<ref name="ushmm.org"/> * Ere Ridderskap, Verenigde Koninkryk, 2006. * Honorêre Besoekende Professor van Geesteswetenskappe, Rochester Kollege, 2008.<ref>{{cite web |url=http://www.christianchronicle.org/article2158505~Holocaust_survivor_honored |publisher=Christian Chronicle |title=Holocaust survivor honored |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20081003102219/http://www.christianchronicle.org/article2158505~Holocaust_survivor_honored |archive-date=3 Oktober 2008 |url-status=dead |df=dmy-all}}</ref> * Nasionale Geesteswetenskappe Medalje, 2009.<ref>{{cite web |url=http://www.neh.gov/whoweare/nationalmedals.html |title=Winners of the National Humanities Medal and the Charles Frankel Prize |publisher=Web.archive.org |date=21 Julie 2011 |access-date=20 Februarie 2013 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20110721054114/http://www.neh.gov/whoweare/nationalmedals.html |archive-date=21 Julie 2011 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> * Norman Mailer-prys, Lewenslange Prestasie, 2011. * Loebenberg Humanitariese Toekenning, Florida Holocaust Museum, 2012.<ref>{{cite web |url=https://www.flholocaustmuseum.org/events/to-life-annual-event.aspx |publisher=Florida Holocaust Museum |title=To Life: Celebrating 20 Years |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20120207230401/https://www.flholocaustmuseum.org/events/to-life-annual-event.aspx |archive-date=7 Februarie 2012 |url-status=dead |df=dmy-all}}</ref> * ''Kenyon Review'' Prys vir Literere Prestasie, 2012<ref>{{cite web |title=Kenyon Review for Literary Achievement |url=http://www.kenyonreview.org/programs/kenyon-review-award-for-literary-achievement/ |website=KenyonReview.org |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20180109090416/https://www.kenyonreview.org/programs/kenyon-review-award-for-literary-achievement/ |archive-date=9 Januarie 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> * Nadav Toekenning, 2012.<ref>{{cite web |url=http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-4303500,00.html |title=Elie Wiesel receives 2012 Nadav Award. Ynetnews. November 11, 2012 |publisher=Ynetnews.com |access-date=20 Februarie 2013 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20170703080927/http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-4303500,00.html |archive-date=3 Julie 2017 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> * S. Roger Horchow Toekenning vir Grootste Openbare Diens deur 'n Private Burger, 'n prys wat jaarliks uitgegee word deur Jefferson Toekennings vir Openbare Diens, 2013.<ref>{{cite web |url=http://www.jeffersonawards.org/pastwinners/national |title=National Winners – public service awards – Jefferson Awards.org |access-date=6 Oktober 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140714145641/http://www.jeffersonawards.org/pastwinners/national/ |archive-date=14 Julie 2014 |url-status=dead |df=dmy-all}}</ref> * John Jay Medalje vir Geregtigheid, John Jay Kollege, 2014.<ref>{{cite web|url=http://johnjay.jjay.cuny.edu/acalendar/EventList.aspx?view=EventDetails&eventidn=6912&information_id=18766&type=&syndicate=syndicate|title=John Jay Justice Award 2014|work=cuny.edu|access-date=13 April 2019|archive-date= 1 Februarie 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170201235814/http://johnjay.jjay.cuny.edu/acalendar/EventList.aspx?view=EventDetails&eventidn=6912&information_id=18766&type=&syndicate=syndicate|url-status=dead}}</ref> === Eregrade === Wiesel het meer as negentig eregrade van kolleges van regoor die wêreld ontvang.<ref>[http://www.newswise.com/articles/elie-wiesel-commencement-speaker "Elie Wiesel: Commencement Speaker"], ''Newswise'', 7 Mei 1999</ref> * Doktor van Lettere, Lehigh Universiteit, Bethlehem, Pennsilvanië, 1985.<ref>{{cite web |title=Honorary Degrees Going To 6 At Lehigh |publisher=The Morning Call |date=15 Mei 1985 |url=http://articles.mcall.com/1985-05-15/news/2471811_1_honorary-humane-letters-elie-wiesel |access-date=3 Februarie 2012 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20171101022713/http://articles.mcall.com/1985-05-15/news/2471811_1_honorary-humane-letters-elie-wiesel |archive-date=1 November 2017 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> * Doktor van Lettere, DePaul Universiteit, Chicago, Illinois, 1997.<ref>{{cite web |title=Presidents, premiers and peacemakers merit honorary degrees |publisher=DePaul-universiteit |url=http://distinctions.depaul.edu/Pages/honorarydegree.aspx |access-date=5 Februarie 2012 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20100609214505/http://distinctions.depaul.edu/Pages/honorarydegree.aspx |archive-date=9 Junie 2010 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> * Doktoraat, Seton Hall Universiteit, New Jersey, 1998.<ref>{{cite web |title=Honorary Degree Recipients |publisher=Seton Hall-universiteit |url=http://articles.baltimoresun.com/2005-04-17/news/0504160074_1_carroll-county-elie-wiesel-public-school |date=17 April 2005 |access-date=5 Februarie 2012 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20170202014901/http://articles.baltimoresun.com/2005-04-17/news/0504160074_1_carroll-county-elie-wiesel-public-school |archive-date=2 Februarie 2017 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> * Doktor van Lettere en Wysbegeerte, Michigan Staatsuniversiteit, 1999.<ref>{{cite web|url=http://hgar-srv3.bu.edu/web/elie-wiesel/search/results?query=name:46369&size=10|title=Results - Howard Gotlieb Archival Research Center|publisher=|accessdate=3 Julie 2016}}</ref> * Doktoraat, McDaniel Kollege, Westminster, Maryland, 2005.<ref>{{cite web |title=Convocation set tomorrow to honor Elie Wiesel |publisher=Baltimore Sun |url=http://www.shu.edu/events/commencement/honorary-degree-recipients.cfm |access-date=5 Februarie 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120428214021/http://www.shu.edu/events/commencement/honorary-degree-recipients.cfm |archive-date=28 April 2012 |url-status=dead |df=dmy-all }}</ref> * Doktor van Lettere, Chapman Universiteit, 2005.<ref>{{cite web|last=Coker|first=Matt|title=Elie Wiesel Joins Chapman University, to Guide Undergrads Spring Semesters Through 2015|url=http://blogs.ocweekly.com/navelgazing/2010/08/elie_wiesel_joins_chapman_univ.php|work=OC Weekly|accessdate=28 Januarie 2014|url-status=dead|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131103042543/http://blogs.ocweekly.com/navelgazing/2010/08/elie_wiesel_joins_chapman_univ.php|archivedate=3 November 2013|df=mdy-all}}</ref> * Doktor van Lettere, Dartmouth Kollege, 2006.<ref>{{cite journal | title = Elie Wiesel to Speak at Commencement | journal = Vox of Dartmouth | publisher = Dartmouth College | date = 15 Mei 2006 | url = http://www.dartmouth.edu/~vox/0506/0515/commencement.html | access-date = 13 April 2019 | archive-date = 7 Junie 2010 | archive-url = https://web.archive.org/web/20100607215713/http://www.dartmouth.edu/~vox/0506/0515/commencement.html | url-status = dead }}</ref> * Doktor van Lettere, Cabrini Kollege, Radnor, Pennsilvanië, 2007.<ref> {{cite journal | title = Message from the President | journal = Cabrini Magazine | volume = 4 | issue = 2 | page = 2 | publisher = Cabrini College | location = Pennsylvania | date = 22 Februarie 2007 | url = https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache:g2jsRW9eWk8J:www.cabrini.edu/News-and-Events/~/media/Files/Magazine/07WinterMagazine.ashx+&hl=en&gl=us&pid=bl&srcid=ADGEESi5UHqlQEm0LChUbRQhgb1PRFhHjBlbU5uXRIanw-H_wlkPejvxBzgoiUhf8LzlQsVLRXb7XY55xLCTWR7yPKpchyd-9n-5DPneDQYWAIdb8bytyMfOHGdjqYtXG2DZebF2UGkS&sig=AHIEtbTeO1qSM1mxAIV9Aqc-Y8nEbKFpuQ&pli=1}} </ref> * Doktor van Lettere, Universiteit van Vermont, 2007.<ref>{{cite web |title=Elie Wiesel to Speak At UVM April 25, Receive Honorary Degree |publisher=Universiteit van Vermont |date=24 April 2007 |url=http://www.uvm.edu/~uvmpr/?Page=News&storyID=10390 |access-date=5 Februarie 2012 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20011019123910/http://www.uvm.edu/~uvmpr/?Page=News |archive-date=19 Oktober 2001 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref> * Doktor van Lettere en Wysbegeerte, Oakland-universiteit, [[Rochester]], [[Michigan]], 2007.<ref> {{cite web |title=OU to award Elie Wiesel honorary degree during lecture |publisher=Oakland-universiteit |date=2 Oktober 2007 |url=http://www.oakland.edu/news/?sid=34&nid=4191 |access-date=5 Februarie 2012 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20140407103315/http://www.oakland.edu/news/?sid=34&nid=4191 |archive-date=7 April 2014 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> * Doktor van Lettere, Stadskollege van New York, 2008.<ref>{{cite web |title=ELIE WIESEL TO DELIVER INAUGURAL PRESIDENT'S LECTURE AT THE CITY COLLEGE OF NEW YORK |publisher=City College of New York |date=25 Maart 2008 |url=http://www1.ccny.cuny.edu/advancement/pr/ELIE-WIESEL-TO-DELIVER-INAUGURAL-PRESIDENTS-LECTURE-AT-THE-CITY-COLLEGE-OF-NEW-YORK.cfm |access-date=5 Februarie 2012 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20081003100536/http://www1.ccny.cuny.edu/advancement/pr/ELIE-WIESEL-TO-DELIVER-INAUGURAL-PRESIDENTS-LECTURE-AT-THE-CITY-COLLEGE-OF-NEW-YORK.cfm |archive-date= 3 Oktober 2008 |url-status=dead |df=dmy-all }}</ref> * Doktoraat, Tel Aviv-universiteit, 2008.<ref>{{cite web |title=Elie Wiesel and Martin J. Whitman Among Notable American Recipients of TAU's Highest Honor |publisher=American Friends of Tel Aviv-universiteit |date=20 Mei 2008 |url=http://www.aftau.org/site/News2?page=NewsArticle&id=7031 |access-date=5 Februarie 2012 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20140128104132/http://www.aftau.org/site/News2?page=NewsArticle |archive-date=28 Januarie 2014 |url-status=dead |df=dmy-all }}</ref> * Doktoraat, Weizmann Instituut, Rehovot, Israel, 2008.<ref>{{cite web |url=http://wis-wander.weizmann.ac.il/honorary-doctorates-of-the-weizmann-institute-of-science |title=Honorary Doctorates of the Weizmann Institute of Science |access-date=4 Februarie 2012 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20120125153730/http://wis-wander.weizmann.ac.il/honorary-doctorates-of-the-weizmann-institute-of-science |archive-date=25 Januarie 2012 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> * Doktor van Lettere, Bucknell-universiteit, Lewisburg, [[Pennsilvanië]], 2009.<ref> {{cite web |title = Honorary Degrees |publisher = Bucknell-universiteit |url = http://www.bucknell.edu/Documents/Commencement/Honary%20Degrees_Wiesel.pdf |accessdate = 5 Februarie 2012 |url-status=dead |archiveurl = https://web.archive.org/web/20120802001644/http://www.bucknell.edu/Documents/Commencement/Honary%20Degrees_Wiesel.pdf |archivedate = 2 Augustus 2012 |df = mdy-all }}</ref> * Doktor van Lettere, Lehigh Universiteit, Bethlehem, [[Pennsilvanië]], 2010.<ref>{{cite web | title = 2010 honorary degree recipients announced | publisher = Lehigh-universiteit | date = 26 Maart 2010 | url = http://www4.lehigh.edu/news/newsarticle.aspx?Channel=%2FChannels%2FNews%3A+2010&WorkflowItemID=a5a6a73d-c3e6-4380-ba67-402257a7fa9b | accessdate = 3 Februarie 2012 }}</ref> * Doktor van Lettere, Washington Universiteit in St. Louis, 2011.<ref> {{cite web |title=Holocaust survivor, human rights activist Wiesel to deliver Commencement address |publisher=Washington-universiteit in St. Louis |date=5 April 2011 |url=http://news.wustl.edu/news/Pages/22126.aspx |access-date=5 Februarie 2012 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20160109062827/https://news.wustl.edu/news/Pages/22126.aspx |archive-date=9 Januarie 2016 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> * Doktor van Lettere, Kollege van Charleston, 2011.<ref>[http://www.postandcourier.com/article/20110926/PC1602/309269940 "Nobel laureate Wiesel holds hope for future"], ''The Post and Courier'', 26 Sept. 2011</ref> * Doktoraat, Universiteit van Warskou, 25 Junie 2012.<ref> {{cite web |title=Professor Elie Wiesel awarded the University of Warsaw Honorary Doctorate |publisher=Universiteit van Warskou |year=2012 |url=http://www.uw.edu.pl/en/page.php/news/wiesel.html |access-date=6 Julie 2012 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20120716234729/http://www.uw.edu.pl/en/page.php/news/wiesel.html |archive-date=16 Julie 2012 |url-status=dead |df=dmy-all}}</ref> * Doktoraat, Universiteit van Brits-Columbië, 10 September 2012.<ref> {{cite web | title = Nobel laureate Elie Wiesel receives UBC honorary degree | publisher = Universiteit van Brits-Columbië | year = 2012 | url = http://www.publicaffairs.ubc.ca/2012/09/10/nobel-laureate-elie-wiesel-receives-ubc-honorary-degree/ | accessdate = 10 September 2012 }}</ref> == Verwysings == {{Verwysings|3}} == Bibliografie == {{main|Bibliografie van Elie Wiesel}} * Berenbaum, Michael. ''The Vision of the Void: Theological Reflections on the Works of Elie Wiesel''. Middletown, CT: Wesleyan University Press, 1979. {{ISBN|0-8195-6189-4}} * {{cite book |last1=Burger |first1=Ariel |title=Witness: Lessons from Elie Wiesel's Classroom |date=2018 |publisher=Houghton Mifflin Harcourt |isbn=978-1328802699 |url=https://arielburger.com/witness-lessons-from-elie-wiesels-classroom/#description}} * {{cite web | last = Chighel | first = Michael | title = Hosanna! Eliezer Wiesel's Correspondence with the Lubavitcher Rebbe | medium = online book | date = 2015 | url = http://www.chighel.com/hosanna/ | access-date = 13 April 2019 | archive-date = 4 Maart 2016 | archive-url = https://web.archive.org/web/20160304104957/http://www.chighel.com/hosanna/ | url-status = dead }} * {{cite web | last = Cockburn | first = Alexander | authorlink = Alexander Cockburn | title = Did Oprah Pick Another Fibber?: Truth and Fiction in Elie Wiesel's Night: Is Frey or Wiesel the Bigger Moral Poseur?| publisher =CounterPunch | date = 1 April 2006 | url = http://www.counterpunch.org/2006/04/01/truth-and-fiction-in-elie-wiesel-s-night-is-frey-or-wiesel-the-bigger-moral-poseur | accessdate = 2 Februarie 2012}} * Davis, Colin. ''Elie Wiesel's Secretive Texts''. Gainesville, FL: University Press of Florida, 1994. {{ISBN|0-8130-1303-8}} * {{cite video |people = Doblmeier, Martin |title = The Power of Forgiveness |medium = Documentary |publisher = Journey Films |location = Alexandria, VA |date = 2008 |url = http://www.thepowerofforgiveness.com/about/peopleinthefilm/wiesel.html |archive-url = https://web.archive.org/web/20080908013631/http://www.thepowerofforgiveness.com/about/peopleinthefilm/wiesel.html |archive-date = 2008-09-08 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080908013631/http://www.thepowerofforgiveness.com/about/peopleinthefilm/wiesel.html |date=2008-09-08 }} * Downing, Frederick L. ''Elie Wiesel: A Religious Biography''. Macon, GA: Mercer University Press, 2008. {{ISBN|978-0-88146-099-5}} * Fine, Ellen S. ''Legacy of Night: The Literary Universe of Elie Wiesel''. New York: State University of New York Press, 1982. {{ISBN|0-87395-590-0}} * Fonseca, Isabel. ''Bury Me Standing: The Gypsies and Their Journey''. Londen: Vintage, 1996. {{ISBN|978-0-679-73743-8}} * {{cite journal| last = Friedman | first = John S. |url=http://www.theparisreview.org/interviews/2995/the-art-of-fiction-no-79-elie-wiesel| title=Elie Wiesel, The Art of Fiction No. 79| work=The Paris Review| date=Spring 1984 }} * {{cite web | last = Hitchens | first = Christopher | authorlink = Christopher Hitchens | title = Wiesel Words | publisher = The Nation | date = 1 Februarie 2001 | url = http://www.thenation.com/article/wiesel-words | accessdate = 3 Februarie 2012 }} * [https://web.archive.org/web/20110721022925/http://iefr.univ-artois.fr/spip.php?article46 Rota, Olivier. ''Choisir le français pour exprimer l'indicible. Elie Wiesel''], in {{Lang|fr|Mythe et mondialisation. L'exil dans les littératures francophones, Actes du colloque organisé dans le cadre du projet bilatéral franco-roumain « Mythes et stratégies de la francophonie en Europe, en Roumanie et dans les Balkans », programme Brâcuşi des 8–9 septembre 2005, Editura Universităţii Suceava}}, 2006, pp.47–55. Her-uitgereik in Sens, Des. 2007, pp.659–668. == Toesprake en onderhoude == {{Refbegin}} * [https://web.archive.org/web/20080914135645/http://www.jinsider.com/channel/39/top-jews/series/63/elie-wiesel.html Elie Wiesel Video Galery] * {{Citation | title = Nobel Peace Prize Winner Elie Wiesel Examines 'Building a Moral Society' in Ubben Lecture | publisher =DePauw-universiteit | date = 21 September 1989 | url = http://www.depauw.edu/news/index.asp?id=17914 | accessdate = 3 Februarie 2012}} * {{cite episode | title = Facing Hate with Elie Wiesel | url = http://billmoyers.com/content/facing-hate-with-elie-wiesel/ | series = Bill Moyers | airdate = 27 November 1991}} * {{cite web|title= Elie Wiesel Biography and Interview | website=www.achievement.org | date=29 Junie 1996 | publisher=American Academy of Achievement|url=https://www.achievement.org/achiever/elie-wiesel/#interview}} * [https://www.americanrhetoric.com/speeches/ewieselperilsofindifference.html "Perils of Indifference" toespraak deur Elie Wiesel], Washington, D.C., Transkripsie (soos gelewer), Oudio, Video, 12 April 1999. * [http://www.historyplace.com/speeches/wiesel.htm "Perils of Indifference" toespraak deur Elie Wiesel], Washington, D.C., Teks en oudio, 12 April 1999. * [http://www.uctv.tv/search-details.aspx?showID=6716 An Evening with Elie Wiesel]. Herman P. and Sophia Taubman Endowed Symposia in Jewish Studies. UCTV. 19 Augustus 2002 * {{Citation |last = Diamante |first = Jeff |title = Elie Wiesel on his beliefs |newspaper = The Star |location = Toronto |date = 29 Julie 2006 |url = https://www.thestar.com/Life/Religion/article/126609 |url-status=dead |archiveurl = https://web.archive.org/web/20080602173852/http://www.thestar.com/Life/Religion/article/126609 |archivedate = 2 Junie 2008 |df = mdy-all }}. * [https://web.archive.org/web/20070607042953/http://www.ushmm.org/museum/exhibit/focus/antisemitism/voices/transcript/index.php?content=20070524 ''Voices on Antisemitism'' Onderhoud met Elie Wiesel] vanaf die [http://www.ushmm.org/ United States Holocaust Memorial Museum], 24 Mei 2007. * {{cite episode | title = 'We must not forget the Holocaust' | url = http://news.bbc.co.uk/today/hi/today/newsid_7616000/7616231.stm | series = Today (BBC Radio 4) | serieslink = Today (BBC Radio 4) | network = BBC | station = BBC Radio 4 | airdate = 15 September 2008}} * {{cite episode |title = A conversation with Elie Wiesel |url = http://www.charlierose.com/view/interview/10370 |series = Charlie Rose |serieslink = Charlie Rose (talk show) |network = PBS |airdate = 8 Junie 2009 |url-status=dead |archiveurl = https://web.archive.org/web/20090613021629/http://www.charlierose.com/view/interview/10370 |archivedate = 13 Junie 2009 |df = mdy-all }} * {{cite episode | title = Unmasking Evil – Elie Wiesel, featuring Soledad O'Brien, 2009 | url = https://www.oslofreedomforum.com/speakers/elie-wiesel | series = Oslo Freedom Forum 2009 | serieslink = Oslo Freedom Forum | station = Oslo Freedom Forum | airdate = 2010}} * {{cite episode | title = Elie Wiesel on the Leon Charney Report (Segment) | url = https://www.youtube.com/watch?v=HhwmPIE4E78 | series = The Charney Report | serieslink = Leon Charney#The Charney Report | station = WNYE-TV | airdate = 2006}} * {{cite episode | title = Elie Wiesel on the Leon Charney Report | url = https://www.youtube.com/watch?v=W6UKnqxB9hA | series = The Charney Report | serieslink = Leon Charney#The Charney Report | station = WNYE-TV | airdate = 2006}} {{Refend}} == Eksterne skakels == {{Wikiquote}} {{Commons category}} * [http://www.eliewieselfoundation.org/ Die Elie Wiesel Stigting vir Humaniteit] * {{C-SPAN|eliewiesel}} * Biografie by [https://web.archive.org/web/20130121135305/http://www.eliewieselfoundation.org/eliewiesel.aspx Die Elie Wiesel Stigting vir Humaniteit] * Biografie by Die [https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1986/wiesel-bio.html Amptelike Webwerf van die Nobel-prys] * "Free At Last: Elie Wiesel, Plainclothes Nuns, and Breakthroughs – Or Witnessing a Witness of History", pp.19–21 in 'Spirit of America, Vol. 39: Simple Gifts', La Crosse, WI: DigiCOPY, 2017, Essay deur David Joseph Marcou oor sy ontmoeting met Mnr. Wiesel in sy boek by die webblad van sy werke by die Biblioteek van die Missouri J-School [https://libraryguides.missouri.edu/ld.php?content_id=39599190 ] * [http://nobel.bh.org.il/en/persona/wiesel-elie/ Elie Wiesel], Nobel Luminaries – Jewish Nobel Prize Winners, by die [https://www.bh.org.il/ Beit Hatfutsot-webblad van die Museum van die Joodse Mense] {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Wiesel, Elie}} [[Kategorie:Amerikaanse akademici]] [[Kategorie:Amerikaanse aktiviste]] [[Kategorie:Amerikaanse Jode]] [[Kategorie:Amerikaanse skrywers]] [[Kategorie:Hongaarse Jode]] [[Kategorie:Hongaarse skrywers]] [[Kategorie:Roemeense Jode]] [[Kategorie:Mense in die Sjoa]] [[Kategorie:Wenners van die Nobelprys vir Vrede]] [[Kategorie:Geboortes in 1928]] [[Kategorie:Sterftes in 2016]] 8rxwtqzt292xvkc03ll2f6wbc86mwpe 0 262760 2513524 2375987 2022-07-19T13:10:02Z 2A01:CB06:A060:2B79:D0FF:B107:8E6B:EEE3 Sorbonne wikitext text/x-wiki '''Alexandre Vladimirovich Koyré''' ([[Russies]]: Александр Владимирович Койранский, Taganrog (by die See van Azov), [[29 Augustus]] [[1892]] - [[Parys]], [[28 April]] [[1964]]) was 'n [[Franse]] wetenskapsfilosoof en wetenskaphistorikus van Russiese oorsprong. Sy bekendste werk is ''From the Closed World to the Infinite Universe'' uit 1958. Alexander Koyré studeer in [[Göttingen]] in [[Duitsland]] met [[Edmund Husserl]] en [[David Hilbert]], en doseer later aan die [[Sorbonne]], een van Parys se universiteite. Hy het begin met klasse oor [[Hegel]], maar het verder gewerk op die geskiedenis van godsdiens en [[metafisika]]. Koyré het later gefokus op [[Galileo Galilei]], [[Plato]] en [[Isaac Newton]]. Hy kan dus geplaas word binne 'n wyer tradisie van Franse wetenskapsfilosowe soos Leon Brunschvicg, Émile Meyerson, Gaston Bachelard, Jean Cavaillès, Helène Metzger en Georges Canguilhem. Koyré was 'n groot invloed op Europese en Amerikaanse wetenskapsfilosowe soos [[Thomas Kuhn]] en [[Paul Feyerabend]]. In 1961 het hy die George Sarton-medalje vir sy werk op die gebied van wetenskapgeskiedenis ontvang. == Publikasies == * 1929: ''La Philosophie de Jacob Boehme''. Parys, Jean Vrin. * 1939: ''Études galiléennes''. Parys, Hermann. * 1958: ''From the Closed World to the Infinite Universe''. New York, Harper. * 1961: ''La Révolution astronomique: Copernic,'' Kepler, Borelli. Parys, Hermann. * 1994: ''Introduction à la lecture de Platon''. Parys, Gallimard. == Notas == {{nl-vertaal|Alexandre Koyré}} {{Kontinentale filosofie}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Koyré, Alexandre}} [[Kategorie:Geboortes in 1892]] [[Kategorie:Sterftes in 1964]] [[Kategorie:Franse akademici]] [[Kategorie:Franse filosowe]] [[Kategorie:Franse geskiedkundiges]] h6ke6yks0a5hwutf2i2lzpok16ygu8s 0 267542 2513545 2502214 2022-07-19T14:30:03Z Aliwal2012 39067 /* Wedstryde */ wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rugbykampioenskap | jaar = 2019 | beeld = | grootte = 100px | onderskrif = | begin = [[20 Julie]] | eindig = [[10 Augustus]] | wenners = Suid-Afrika | aantal = 4 | wedstryde = 6 | drieë = 30 | bywoning = 232769 | meeste punte = {{vlagikoon|RSA}} [[Handré Pollard]]<br /><small>(42)</small> | meeste drieë = {{vlagikoon|AUS}} [[Reece Hodge]]<br />{{vlagikoon|RSA}} [[Herschel Jantjies]]<br /><small>(3)</small> | vorige = [[2018-Rugbykampioenskapreeks|2018]] | volgende = [[2021-Rugbykampioenskapreeks|2021]] }} Die '''2019-Rugbykampioenskap''' was die agste uitgawe van die uitgebreide jaarlikse suidelike halfrond [[Die Rugbykampioenskap|Rugbykampioenskap]], tussen [[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]], [[Wallabies|Australië]], [[Springbokke|Suid-Afrika]] en [[All Blacks|Nieu-Seeland]]. Die kompetisie word bedryf deur [[SANZAAR]], 'n gesamentlike onderneming van die vier lande se nasionale rugbyunies. Die spanne was onderskeidelik die [[Argentynse nasionale rugbyspan|Pumas]], [[Springbokke]], [[Wallabies]] en die [[All Blacks]]. Die toernooi het op 20 Julie afgeskop met Suid-Afrika teen Australië en Argentinië as gasheer vir Nieu-Seeland, en geëindig op 10 Augustus; vroeër en korter as in 2018, omrede die [[Rugbywêreldbeker 2019|Rugbywêreldbeker]] nog ingepas moes word. == Formaat == Die formaat vir die 2019-toernooi was soortgelyk aan dié van 2015 verkort weens die Rugbywêreldbeker wat later die jaar in [[Japan]] plaasgevind het. == Wedstryde == {| class="wikitable" style="text-align:center" |- border=1 cellpadding=5 cellspacing=0 !width="100"| !width="100"|Datum |- bgcolor="#cedff2" |'''[[#Rondte 1|Rondte 1]]''' |''20 Julie'' |- bgcolor="#cedff2" |'''[[#Rondte 2|Rondte 2]]''' |''27 Julie'' |- bgcolor="#cedff2" |'''[[#Rondte 3|Rondte 3]]''' |''10 Augustus'' |} === Rondte 1 === {{rugbywedstryd | datum = 20 Julie 2019 | tyd = 17:05 [[SAST]] (UTC+02) | tuis = [[Springbokke|Suid-Afrika]] {{vlagikoon|RSA}} | telling = 35 – 17 | rapport = [https://super.rugby/therugbychampionship/news/springboks-secure-bonus-point-win-over-wallabies-at-ellis-park/ Verslag] | weg = {{AUSru}} | tuispunte = '''Drieë:''' [[Herschel Jantjies]] (2), [[Lood de Jager]], [[S'busiso Nkosi]], [[Cobus Reinach]]<br />'''Doelskoppe:''' [[Elton Jantjies]] (5/5) 11', 24', 56', 63', 83' | wegpunte = '''Drieë:''' [[Dane Haylett-Petty|Haylett-Petty]], [[Bernard Foley]] <br />'''Doelskoppe:''' [[Bernard Foley|Foley]] (2/2) 30', 71' | stadion = [[Ellispark-stadion]], Johannesburg | bywoning = 66&nbsp;318 | skeidsregter = Paul Williams (Nieu-Seeland) }} {{rugbywedstryd | datum = 20 Julie 2019 | tyd = 15:05 (UTC−03) | tuis = [[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]] {{vlagikoon|ARG}} | telling = 16 – 20 | rapport = [https://super.rugby/therugbychampionship/news/all-blacks-hold-on-to-defeat-argentina-in-buenos-aires/ Verslag] | weg = {{NZLru}} | tuispunte = '''Drie:''' Emiliano Boffelli 56' c<br />'''Doelskop:''' [[Nicolás Sánchez]] (1/1) 47' <br />'''Strafskoppe:''' Sánchez (2/3) 1', 20', Emiliano Boffelli (1/1) 6' | wegpunte = '''Drieë:''' Ngani Laumape 17' c<br />Brodie Retallick 38' c <br />'''Doelskoppe:''' [[Beauden Barrett]] (2/2) 30', 71' <br />'''Strafskoppe:''' B. Barrett (2/2) 22', 36' | stadion = [[José Amalfitani-stadion]], [[Buenos Aires]] | bywoning = 31&nbsp;320 | skeidsregter = Angus Gardner (Australië) }} === Rondte 2 === {{rugbywedstryd | datum = 27 Julie 2019 | tyd = 17:05 [[SAST]] (UTC+02) | tuis = [[Nieu-Seelandse nasionale rugbyspan|Nieu-Seeland]] {{vlagikoon|NZL}} | telling = 16 – 16 | rapport = [https://super.rugby/therugbychampionship/news/springboks-snatch-last-gasp-draw-against-all-blacks-in-wellington/ Verslag] | tuispunte = '''Drie:''' Goodhue 36' c '''Doelskop:''' [[Beauden Barrett]] (1/1) 38'<br />'''Strafdoele:''' [[Beauden Barrett|Barrett]] (1/3) 48' [[Richie Mo'unga]] (2/2) 66', 77' | weg = {{RSAru}} | wegpunte = '''Drie:''' [[Herschel Jantjies]] 79'<br />'''Doelskop:''' [[Handré Pollard|Pollard]] (1/1) 80'<br />'''Strafdoele:''' [[Handré Pollard|Pollard]] (3/4) 2', 9', 60' | stadion = Westpac-stadion, [[Wellington, Nieu-Seeland|Wellington]] | bywoning = 35&nbsp;213 | skeidsregter = Nic Berry (Australië) }} {{rugbywedstryd | datum = 27 Julie 2019 | tyd = 19:45 (AEST) ([[UTC+10]]) | tuis = [[Australiese nasionale rugbyspan|Australië]] {{vlagikoon|AUS}} | telling = 16 – 10 | rapport = [https://super.rugby/therugbychampionship/news/wallabies-bounce-back-against-argentina-in-brisbane/ Verslag] | weg = {{ARGru}} | tuispunte = '''Drie:''' [[Reece Hodge]] 31' c<br />'''Doelskop:''' [[Christian Lealiifano]] (1/1) 32'<br />'''Strafdoele:''' [[Christian Lealiifano|Lealiifano]] (3/3) 10', 42', 50' | wegpunte = '''Drie:''' Facundo Isa<br />'''Doelskop:''' Joaquín Díaz Bonilla (1/1) 74'<br />'''Strafdoel:''' [[Nicolás Sánchez]] (1/1) 23' | stadion = [[Suncorpstadion]], [[Brisbane]] | bywoning = | skeidsregter = Ben O'Keeffe (Nieu-Seeland) }} === Rondte 3 === {{rugbywedstryd | datum = 10 Augustus 2019 | tyd = 19:45 (Aus.) (UTC+10) | tuis = [[Wallabies|Australië]] {{vlagikoon|AUS}} | telling = 47 – 26 | rapport = | weg = {{NZLru}} | tuispunte = '''Drieë:''' Reece Hodge (2) 9' c, 68 ' c<br />Lukhan Salakaia-Loto 45' m<br />Nic White 48' m<br />Marika Koroibete 61' c<br />Kurtley Beale 78' c<br />'''Doelskoppe:''' [[Christian Lealiifano|Lealiifano]] (2/4) 10', 62'<br />Matt To'omua (2/2) 70', 79'<br />'''Strafdoele:''' [[Christian Lealiifano|Lealiifano]] (3/3) 6', 27', 39' | wegpunte = '''Drieë:''' Anton Lienert-Brown 12' c<br />[[Rieko Ioane]] 16' m<br />[[Beauden Barrett]] 54' c<br />Ngani Laumape 70' c<br />'''Doelskoppe:''' Richie Mo'unga (3/4) 13', 55', 71' | stadion = Optus-stadion, [[Perth]] | bywoning = 61&nbsp;241 | skeidsregter = [[Jérôme Garcès]] ([[Franse Rugbyfederasie|Frankryk]]) }} {{rugbywedstryd | datum = 10 Augustus 2019 | tyd = 16:40 AST ([[UTC-03:00|UTC-3]]) | tuis = [[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]] {{vlagikoon|ARG}} | telling = 13 – 46 | rapport = | weg = {{RSAru}} | tuispunte = '''Drie:''' Santiago Cordero 1' c<br />'''Doelskop:''' [[Nicolás Sánchez]] (1/1) 2'<br />'''Strafdoele:''' [[Nicolás Sánchez]] (2/2) 16', 27' | wegpunte = '''Drieë:''' [[Bongi Mbonambi|Mbonambi]] 12' m<br />[[Handré Pollard|Pollard]] (2) 39' c, 52' m<br />[[Makazole Mapimpi|Mapimpi]] 63' c<br />[[Cheslin Kolbe|Kolbe]] 66 'c<br />'''Doelskoppe:''' [[Handré Pollard|Pollard]] (3/5) 40', 65', 67'<br />'''Strafdoele:''' [[Handré Pollard|Pollard]] (5/5) 8', 18', 25', 30', 41' | stadion = Estadio Padre Ernesto Martearena, Salta | bywoning = 22&nbsp;190 | skeidsregter = [[Romain Poite]] ([[Franse Rugbyfederasie|Frankryk]]) }} {{Die Rugbykampioenskap}} [[Kategorie:Die Rugbykampioenskap]] [[Kategorie:Sport in 2019]] t0id6vsuwfegnn45w0ezzk5insswtk2 0 306389 2513710 2410431 2022-07-20T09:56:25Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Persoon |naam= Jordan Peterson |image= Jordan Peterson by Gage Skidmore.jpg |geboortenaam= Jordan Bernt Peterson |geboortedatum= 12 Junie 1962 |geboorteplek= [[Edmonton]], Alberta, Kanada |beroep= [[Sielkunde]] |lewensmaat= Tammy Roberts |kinders= 2 |handtekening= Jordan Peterson Signature.svg |webblad= {{Amptelike URL}} }} '''Jordan Bernt Peterson''' (gebore 12 Junie 1962)<ref name="fb" /> is 'n [[Kanada|Kanadese]] kliniese [[sielkundige]] en 'n [[professor]] in [[sielkunde]] aan die Universiteit van Toronto. Hy het in die laat 2010's wydverspreide aandag begin kry vir sy uitgesproke sienings oor kulturele en politieke kwessies. Peterson is gebore in [[Alberta]]<ref name="nyt" />, en behaal [[Baccalaureus artium|BA-grade]] in [[politieke wetenskap]] en sielkunde by die Universiteit van Alberta en 'n doktorsgraad in kliniese sielkunde van [[McGill Universiteit]]. Na onderrig en navorsing by [[Harvard-universiteit]] keer hy in 1998 terug na Kanada om by die sielkundefakulteit by die Universiteit van Toronto aan te sluit. In 1999 publiseer hy sy eerste boek, ''Maps of Meaning: The Architecture of Belief'', wat die basis geword het vir baie van sy latere lesings. Die boek het inligting uit sielkunde, [[mitologie]], [[Religie|godsdiens]], [[letterkunde]], [[filosofie]] en [[neurowetenskap]] gekombineer om stelsels van [[geloof]] en betekenis te analiseer. In 2016, het Peterson 'n reeks [[YouTube]]-video's vrygestel waarin hy kritiek lewer op die ''Act to amend the Canadian Human Rights Act and the Criminal Code'' (Bill C-16), wat deur die [[parlement van Kanada]] aangeneem is om "geslagsidentiteit en geslagsuitdrukking" as 'n verbode grond van [[diskriminasie]] in te stel. Hy het aangevoer dat die wetsontwerp mense sal dwing om sekere [[geslagsnaamwoorde]] te gebruik (dwingende toespraak), en het hierdie argument in verband gebring met 'n algemene kritiek op politieke korrektheid en identiteitspolitiek. Hy het daarna beduidende mediadekking ontvang, en het steun sowel as kritiek gelok. In die nasleep van die kontroversie het Peterson se lesings en debatte, wat ook via [[Podsending|podsendings]] en [[YouTube]] versprei is, geleidelik miljoene menings versamel. Hy het sy kliniese praktyk en onderrigpligte teen 2018 gestaak toe hy sy tweede boek, ''12 Rules for Life: An Antidote to Chaos'', gepubliseer het. Dit is bevorder met 'n wêreldtoer en word 'n topverkoper in verskeie lande. Gedurende 2019 en 2020 is Peterson se werk belemmer deur gesondheidsprobleme veroorsaak deur die nasleep van 'n ernstige onttrekkingsindroom van [[bensodiasepien]]e. In 2021 publiseer hy sy derde boek, ''Beyond Order: 12 More Rules for Life'', en keer terug na aktiewe podsendings. == Verwysings == {{Verwysings|verwysings= <ref name="fb">[https://www.facebook.com/pg/drjordanpeterson/about/ oor]." {{Facebook|id=pg/drjordanpeterson|name=Dr Jordan Peterson}} (amptelike bladsy).</ref> <ref name="nyt">Nellie Bowles. 18 Mei 2018. "[https://www.nytimes.com/2018/05/18/style/jordan-peterson-12-rules-for-life.html Jordan Peterson, Custodian of the Patriarchy]." ''[[The New York Times]]''. Retrieved 29 Augustus 2018.</ref> }} == Eksterne skakels == {{Commons-kategorie inlyn}} {{Saadjie}} {{Normdata}} [[Kategorie:Lewende mense]] [[Kategorie:Geboortes in 1962]] [[Kategorie:Kanadese skrywers]] [[Kategorie:Akademici]] scy4nzdgtltdsyd4d1343pjz9i4rgfa 2 318771 2513563 2513345 2022-07-19T16:54:10Z Wyatt Tyrone Smith 107496 besig wikitext text/x-wiki {{kennisgewing|'''Dit is nie 'n Wikipedia-artikel nie:''' dit is 'n individuele gebruiker se werk-in-vordering-bladsy, en kan onvolledig en/of onbetroubaar wees.}} {{NOINDEX|visible=no}} <!--<span align="center"></span> Onthou kort beskrywing & {{verwysings| verwysings=}} {{Normdata}} {{en-vertaal|European Skeptics Podcast}} Onthou om die volgende te gebruik in die eerste opsomming: Inhoud in die verwysing is van 'n bestaande Engelse Wikipedia bladsy wat ek self oorgeskryf het, [[:en:Lindsay Eddie|Lindsay Eddie]]; sien asb. die geskiedenis vir attribusies. Wysiging volg... Verwys terug na "Wikipedia:Translate us" vir verdere take om bladsye te heg, ens. Vir besprekings bladsy: {{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}} --> <!-- {{Mediese vrywaringsnota}} {{Inligtingskas2 |naam = Hidroksichlorokien |kleur = |titel = |beeld = Hydroxychloroquine.svg |beeld_wydte = 250px |beeld_onderskrif = |beeld2 = |beeld2_wydte = |beeld2_onderskrif = |opskrif1 = Handelsname |1 = Palquenil, Quineprox, ander |opskrif2 = Swangerskap |2 = Kategorie D{{refn|group=Nota|name=A}}{{R|Drugs.com pregnancy}} |opskrif3 = toedieningsroetes |3 = Per mond [[Tablet (medisyne)|tablette]] |opskrif4 = Wettige status |4 = Slegs op voorskrif |opskrif5 = ''Farmakokinetiese data'' |5 = |opskrif6 = Biobeskikbaarheid |6 = Wisselend (gemiddeld 74%) 2-4,5&nbsp;hure |opskrif7 = Metabolisme |7 = [[Lewer]] |opskrif8 = Eliminasie-halfleeftyd |8 = 32-50&nbsp;dae |opskrif9 = Uitskeiding |9 = [[Nier]]e en [[Gal]] |opskrif10 = ''Chemiese data'' |10 = |opskrif11 = CAS nommer |11 = 118-42-3 |opskrif12 = [[IUSTC]]-naam |12 = (''RS'')-2-[{4-[(7-chlorokienolien-4-il)amieno]pentiel}(etiel)amieno]etanol |opskrif13 = Chemiese formule |13 = C{{Sub|18}}H{{Sub|26}}ClN{{Sub|3}}O }} {{Kantbalk Alternatiewe medisyne}} --> {{Chemiekas2 |Naam= Dimetielsulfoksied |IUPACNaam= |SistematieseNaam= |AnderName=DMSO |struktuur=Dimethylsulfoxid.svg |struktuur2=Dimethyl-sulfoxide-3D-balls-A.png |CASNo=67-68-5 |formule={{chem|C|2|H|6|S|O}} |MolereMassa= 78,13&nbsp;g•mol{{Sup|-1}} |Voorkoms= Kleurlose vloeistoff |Reuk= Geen |Kookpunt=189&nbsp;°C |Smeltpunt=19&nbsp;°C |Digtheid= 1,1004&nbsp;g•cm{{Sup|-3}} |Oplosbaarheid =Mengbaar in water |Viskositeit=1,996&nsp;cP (20&nbsp;°C) |Brekingsindeks=1,479 |Flitspunt=-37,2&nbsp;°C |Selfontbrandingspunt=361&nbsp;°C |HenryKonstante= |pKa=35{{R|Matthews}} |afdeling4=Termodinamies |Warmtekapasiteit= |DeltaHf= |DeltaHc= |LD50= |LC50= }} [[Lêer:Sample of Dimethyl sulfoxide 01.jpg|duimnael|links|200px|DMSO is 'n kleurlose vloeistof]] {{Kantbalk Alternatiewe medisyne}} In [[organiese chemie]] is '''dimetielsulfoksied''' ('''DMSO''') 'n organo[[swawel]]verbinding met die formule (CH{{sub|3}}){{sub|2}}SO. Dit is 'n belangrike polêre aprotiese oplosmiddel{{refn|group=Nota|name=A}} wat beide polêre en niepolêre [[Chemiese verbinding|verbindings]] oplos en is mengbaar in 'n wye reeks organiese [[oplosmiddel]]s sowel as water. Dit het 'n relatief hoë kookpunt. DMSO het die ongewone eienskap dat baie individue 'n knoffelagtige smaak in die mond waarneem nadat DMSO met hul vel kontak gemaak het.{{R|Novak}} DMSO word as 'n [[Alternatiewe medikasie|alternatiewe medisyne]] bemark ten spyte van 'n geskiedenis van ernstige newe-effekte wanneer dit as 'n dieetaanvulling gebruik word. Van die grootste kommer is die gebruik daarvan as 'n alternatiewe behandeling vir [[kanker]], aangesien dit inmeng met baie algemene kankerchemoterapiemiddels. Alhoewel DMSO as 'n bymiddel in PCR-toetse en as 'n uitwendige pynstiller gebruik was, word dit nou die meeste as 'n salf vir perde gebruik. {{clear|left}} ==Geselekteerde reaksies == === Suurheid === Die metielgroepe (CH{{sub|3}}-) van DMSO is 'n swak suur, met 'n p''K''{{sub|a}}&nbsp;=&nbsp;35. [[Protonering|Deprotonering]] van DMSO vereis sterk [[basis]]se soos litiumdiisopropylamied en natriumhidried. Die resulterende verbindings word gebruik om ander reagense by te staan in die sintese van organiese verbindings,{{R|Zook}} soos bv. enolate{{refn|group=Nota|name=D}} en Wittig-reagense.{{refn|group=Nota|name=E}} == Geskiedenis, sintese en produksie == Dimetielsulfoksied is die eerste keer in 1866 deur die Russiese wetenskaplike Alexander Zaytsev gesintetiseer.{{R|Erlenmeyer}} Dimetielsulfoksied word industrieel vervaardig uit dimetielsulfied, 'n neweproduk van die Kraftproses,{{refn|group=Nota|name=C}} deur [[oksidasie]] met [[suurstof]] of [[stikstofdioksied]].{{R|Roy}} === Struktuur === Wat chemiese struktuur betref, het die molekule geïdealiseerde C{{sub|s}}-simmetrie . Dit het 'n trigonale piramidale{{refn|group=Nota|name=B}} molekulêre struktuur wat ooreenstem met ander drie-koördinaat S(IV) verbindings, met 'n nie-gebonde [[elektron]]paar op die ongeveer tetraëdriese [[swawel]]atoom.{{R|Thomas}} == Aantekeninge == {{verwysings|group=Nota|verwysings= {{refn|group=Nota|name=A|'n '''Polêre aprotiese oplosmiddel''' is 'n oplosmiddel wat nie 'n [[suur]]proton het nie en polêr is.}} {{refn|group=Nota|name=B|In chemie is 'n '''trigonale piramied''' 'n molekulêre struktuur met een atoom by die toppunt en drie atome by die hoeke van 'n trigonale basis, wat soos 'n [[tetraëder]] lyk.}} {{refn|group=Nota|name=C|Die '''kraftproses''' is 'n proses vir die omskakeling van hout in houtpulp, wat uit byna suiwer sellulosevesels bestaan, die hoofkomponent van papier.}} {{refn|group=Nota|name=D|Deprotonasie van [[Ketoon|ketone]], [[aldehied]]e en [[ester]]s gee '''enolate'''.}} {{refn|group=Nota|name=E|'''Wittig-reagense''' is organo[[fosfor]]verbindings wat gebruik word om [[Ketoon|ketone]] en [[aldehied]]e na [[Alkeen|alkene]] om te skakel.}} <!-- {{refn|group=Nota|name=F|'''Wittig-reagense''' is organo[[fosfor]]verbindings met die formule R{{sub|3}}P=CHR'. Hulle word gebruik om [[Ketoon|ketone]] en [[aldehied]]e na [[Alkeen|alkene]] om te skakel.}} --> }} == Verwysings == {{verwysings|30em|verwysings= <ref name="Erlenmeyer">{{cite book |editor-last=Erlenmeyer |editor-first=E. |editor-last2=Rieckher | editor-first2=T. |editor-last3=Volhard |editor-first3=J. |editor-last4=Liebig |editor-first4=J. | editor-last5=Wöhler |editor-first5=F. |author=von Demselben | title=Annalen der Pharmacie | publisher=Meyer ; Winter | series=Annalen der Pharmacie | issue=v. 144 | year=1867 | url=https://books.google.com/books?id=uelSAAAAcAAJ&pg=PA148 |chapter=Ueber die Einwirkung von Saltpetersäure auf Schwefelmethyl und Schwefeläthyl |trans-chapter=Oor die effek van salpetersuur op metielsulfied en etielsulfied | language=de | page=148}}</ref> <ref name="Matthews">{{cite journal | vauthors = Matthews WS, Bares JE, Bartmess JE, Bordwell FG, Cornforth FJ, Drucker GE, Margolin Z, McCallum RJ, McCollum GJ, Vanier NR | journal = J. Am. Chem. Soc. | year = 1975 | volume = 97 | pages = 7006–7014 | doi = 10.1021/ja00857a010 | title = Equilibrium acidities of carbon acids. VI. Establishment of an absolute scale of acidities in dimethyl sulfoxide solution | issue = 24 }}</ref> <ref name="Novak">{{Cite book | editor1-last=Novak |editor1-first=KM | title = Drug Facts and Comparisons | edition = 56th | publisher = Wolters Kluwer Health. | location = St. Louis, Missouri | year = 2002 | page =619 | isbn = 978-1-57439-110-7 | url-access = registration | url = https://archive.org/details/drugfactscompari00kast/page/619 |language=en}}</ref> <ref name="Roy">{{cite book | last=Roy | first=Kathrin-Maria | title=Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry | chapter=Sulfones and Sulfoxides | publisher=Wiley-VCH Verlag GmbH & Co. KGaA | publication-place=Weinheim, Germany | date=15 Junie 2000 | doi=10.1002/14356007.a25_487 |language=en}}</ref> <ref name="Thomas">{{cite journal |last1=Thomas |first1=R |last2=Shoemaker |first2=CB |last3=Eriks |first3=K |year = 1966 |title = The Molecular and Crystal Structure of Dimethyl Sulfoxide, (CH{{sub|3}}){{sub|2}}SO |journal = Acta Crystallogr |volume = 21 |pages = 12–20 |doi = 10.1107/S0365110X66002263 |language=en}}</ref> <ref name="Zook">{{cite journal | last=Zook | first=H. | last2=Miller | first2=J. | title=Chemistry of Enolates .7. Kinetics and Orientation in Dimethyl Sulfoxide - Relative Nucleophilicities of Enolates | journal=The Journal of Organic Chemistry | publisher=American Chemical Society (ACS) | volume=36 | issue=8 | year=1971 | issn=0022-3263 | doi=10.1021/jo00807a600 | pages=1112–1116 | language=en}}</ref> }} <!-- {{Commons-kategorie|Cyclopentane|Siklopentaan}} {{Normdata}} [[Kategorie:Chemie]] [[Kategorie:Organiese chemie]] [[Kategorie:Skynwetenskappe]] --> tsqnw4ddxnw1trayzt2orl4rw9emvvt 2513577 2513563 2022-07-19T18:20:16Z Wyatt Tyrone Smith 107496 bsig wikitext text/x-wiki {{kennisgewing|'''Dit is nie 'n Wikipedia-artikel nie:''' dit is 'n individuele gebruiker se werk-in-vordering-bladsy, en kan onvolledig en/of onbetroubaar wees.}} {{NOINDEX|visible=no}} <!--<span align="center"></span> Onthou kort beskrywing & {{verwysings| verwysings=}} {{Normdata}} {{en-vertaal|European Skeptics Podcast}} Onthou om die volgende te gebruik in die eerste opsomming: Inhoud in die verwysing is van 'n bestaande Engelse Wikipedia bladsy wat ek self oorgeskryf het, [[:en:Lindsay Eddie|Lindsay Eddie]]; sien asb. die geskiedenis vir attribusies. Wysiging volg... Verwys terug na "Wikipedia:Translate us" vir verdere take om bladsye te heg, ens. Vir besprekings bladsy: {{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}} --> <!-- {{Mediese vrywaringsnota}} {{Inligtingskas2 |naam = Hidroksichlorokien |kleur = |titel = |beeld = Hydroxychloroquine.svg |beeld_wydte = 250px |beeld_onderskrif = |beeld2 = |beeld2_wydte = |beeld2_onderskrif = |opskrif1 = Handelsname |1 = Palquenil, Quineprox, ander |opskrif2 = Swangerskap |2 = Kategorie D{{refn|group=Nota|name=A}}{{R|Drugs.com pregnancy}} |opskrif3 = toedieningsroetes |3 = Per mond [[Tablet (medisyne)|tablette]] |opskrif4 = Wettige status |4 = Slegs op voorskrif |opskrif5 = ''Farmakokinetiese data'' |5 = |opskrif6 = Biobeskikbaarheid |6 = Wisselend (gemiddeld 74%) 2-4,5&nbsp;hure |opskrif7 = Metabolisme |7 = [[Lewer]] |opskrif8 = Eliminasie-halfleeftyd |8 = 32-50&nbsp;dae |opskrif9 = Uitskeiding |9 = [[Nier]]e en [[Gal]] |opskrif10 = ''Chemiese data'' |10 = |opskrif11 = CAS nommer |11 = 118-42-3 |opskrif12 = [[IUSTC]]-naam |12 = (''RS'')-2-[{4-[(7-chlorokienolien-4-il)amieno]pentiel}(etiel)amieno]etanol |opskrif13 = Chemiese formule |13 = C{{Sub|18}}H{{Sub|26}}ClN{{Sub|3}}O }} {{Kantbalk Alternatiewe medisyne}} --> {{Chemiekas2 |Naam= Dimetielsulfoksied |IUPACNaam= |SistematieseNaam= |AnderName=DMSO |struktuur=Dimethylsulfoxid.svg |struktuur2=Dimethyl-sulfoxide-3D-balls-A.png |CASNo=67-68-5 |formule={{chem|C|2|H|6|S|O}} |MolereMassa= 78,13&nbsp;g•mol{{Sup|-1}} |Voorkoms= Kleurlose vloeistoff |Reuk= Geen |Kookpunt=189&nbsp;°C |Smeltpunt=19&nbsp;°C |Digtheid= 1,1004&nbsp;g•cm{{Sup|-3}} |Oplosbaarheid =Mengbaar in water |Viskositeit=1,996&nsp;cP (20&nbsp;°C) |Brekingsindeks=1,479 |Flitspunt=-37,2&nbsp;°C |Selfontbrandingspunt=361&nbsp;°C |HenryKonstante= |pKa=35{{R|Matthews}} |afdeling4=Termodinamies |Warmtekapasiteit= |DeltaHf= |DeltaHc= |LD50= |LC50= }} [[Lêer:Sample of Dimethyl sulfoxide 01.jpg|duimnael|links|200px|DMSO is 'n kleurlose vloeistof]] {{Kantbalk Alternatiewe medisyne}} In [[organiese chemie]] is '''dimetielsulfoksied''' ('''DMSO''') 'n organo[[swawel]]verbinding met die formule (CH{{sub|3}}){{sub|2}}SO. Dit is 'n belangrike polêre aprotiese oplosmiddel{{refn|group=Nota|name=A}} wat beide polêre en niepolêre [[Chemiese verbinding|verbindings]] oplos en is in 'n wye reeks organiese [[oplosmiddel]]s sowel as water mengbaar. Dit het 'n relatief hoë kookpunt. DMSO het die ongewone eienskap dat baie individue 'n knoffelagtige smaak in die mond waarneem nadat DMSO met hul vel kontak gemaak het.{{R|Novak}} DMSO word as 'n [[Alternatiewe medikasie|alternatiewe medisyne]] bemark ten spyte van 'n geskiedenis van ernstige newe-effekte wanneer dit as 'n dieetaanvulling gebruik word. Van die grootste kommer is die gebruik daarvan as 'n alternatiewe behandeling vir [[kanker]], aangesien dit inmeng met baie algemene kankerchemoterapiemiddels. Alhoewel DMSO as 'n bymiddel in PCR-toetse en as 'n uitwendige pynstiller gebruik was, as 'n tipe medisyne word dit nou meestal as 'n salf vir perde gebruik. {{clear|left}} == Gebruike == === Oplosmiddel === DMSO is 'n polêre aprotiese oplosmiddel{{refn|group=Nota|name=A}} en is minder giftig as ander lede van hierdie klas, soos bv. [[dimetielformamied]], dimetielasetamied, N-metiel-2-pirrolidoon en heksametielfosforamied. DMSO word gereeld as 'n oplosmiddel vir chemiese reaksies wat soute insluit gebruik. Dit word ook wyd as 'n ekstraksiemiddel in [[biochemie]] en [[sel]]biologie gebruik.{{R|exactantigen}} In sy [[Deuterium|gedeutereerde]] vorm (DMSO-d{{sub|6}}) is dit 'n bruikbare oplosmiddel vir [[Kernmagnetiese resonansie|KMR-spektroskopie]], weer as gevolg van sy vermoë om 'n wye reeks analiete op te los, die eenvoud van sy eie spektrum, en sy geskiktheid vir hoë-temperatuur KMR-spektroskopiese studies. Nadele aan die gebruik van DMSO-d{{sub|6}} is sy hoë [[viskositeit]], wat seine verbreed, en sy higroskopisiteit,{{refn|group=Nota|name=G}} wat tot 'n oorweldigende {{chem|H|2|O}}-resonansie in die 1{{sup|H}}-KMR-spektrum lei. Dit word dikwels met C[[Deuterium|D]]Cl{{sub|3}} of C[[Deuterium|D]]{{sub|2}}Cl{{sub|2}} gemeng vir laer viskositeit en smeltpunte. [[Lêer:Lightmatter lab mice.jpg|duimnael|links|DMSO word gebruik in ''in vivo'' dwelmtoetsing op muise.]] DMSO word ook gebruik om toetsverbindings in ''in vitro'' geneesmiddelontdekking en dwelmontwerpsiftingsprogramme op te los. Dit is omdat dit in staat is om beide polêre en nie-polêre verbindings op te los, kan gebruik word om voorraadoplossings van toetsverbindings in stand te hou, is geredelik mengbaar met water en selkultuurmedia, en het 'n hoë kookpunt . Een beperking met DMSO is dat dit sellyngroei en lewensvatbaarheid kan beïnvloed, met lae DMSO-konsentrasies wat soms selgroei stimuleer, en hoë DMSO-konsentrasies wat soms selle inhibeer of doodmaak.{{R|pmid32529587|pmid17099243|pmid16472214}} DMSO word gebruik in ''in vivo'' studies van toetsverbindings as 'n mede-oplosmiddel, maar het ook sy eie dwelm-agtige effekte wat dikwels verreken moet word. Byvoorbeeld, selfs 'n baie lae dosis van DMSO het 'n kragtige beskermende effek teen [[parasetamol]]-geïnduseerde [[lewer]]besering by [[muis]]e.{{R|PMID20962895}} DMSO vind toenemende gebruik in vervaardigingsprosesse om mikro-elektroniese toestelle te vervaardig, insluitend TFT-LCD 'platpaneel'-skerms.{{R|Kvakovszky}} Dit is ook 'n effektiewe verfstroper, omdat dit veiliger is as baie van die ander soos nitrometaan en dichloormetaan. Dit het baie gebruike in biologie, insluitend: in polimerase-kettingreaksietoetse om interfererende reaksies te inhibeer;{{R|Chakrabarti}} as 'n bymiddel om ysvorming te vertraag tydens die vries van selle;{{R|neb}} en in die induksie van differensiasie van [[embrio]]niese [[Kanker|karsinoom]]selle. ==Geselekteerde reaksies == === Suurheid === Die metielgroepe (CH{{sub|3}}-) van DMSO is 'n swak suur, met 'n p''K''{{sub|a}}&nbsp;=&nbsp;35. [[Protonering|Deprotonering]] van DMSO vereis sterk [[basis]]se soos litiumdiisopropylamied en natriumhidried. Die resulterende verbindings word gebruik om ander reagense by te staan in die sintese van organiese verbindings,{{R|Zook}} soos bv. enolate{{refn|group=Nota|name=D}} en Wittig-reagense.{{refn|group=Nota|name=E}} === Oksidant === In [[organiese sintese]] word DMSO as 'n ligte [[Oksidasie|oksidant]] gebruik.{{R|Epstein}} Dit vorm die basis van verskeie selektiewe sulfonium-gebaseerde oksidasiereaksies, insluitend die Pfitzner-Moffatt-oksidasie, Corey-Kim-oksidasie en die Swern-oksidasie.{{R|Tidwell}} Dit behels almal die vorming van 'n intermediêre sulfonium spesie (R{{sub|2}}S{{sup|+}}X, waar X 'n heteroatoom is). === Ligand en Lewis-basis === Verwant aan sy vermoë om baie soute op te los, is DMSO 'n algemene [[ligand]] in koördinasiechemie.{{refn|group=Nota|name=F}}{{R|Calligaris}} Ter illustratie is die komplekse dichloortetrakis(dimetielsulfoksied)rutenium(II) (RuCl{{sub|2}}(dmso){{sub|4}}). In hierdie kompleks word drie DMSO-ligande deur swawel aan [[rutenium]] gebind. Die vierde DMSO is deur [[suurstof]] gebind. Oor die algemeen is die suurstofgebonde modus meer algemeen. In koolstoftetrachloriedoplossings funksioneer DMSO as 'n [[Lewis-suur en -basis|Lewis-basis]] met 'n verskeidenheid Lewis-sure soos [[Jodium|I{{sub|2}}]], [[fenol]]e, trimetieltinchloried, metalloporfiriene en die dimeer Rh{{sub|2}}Cl{{sub|2}}(CO){{sub|4}}.{{R|Laurence Gal}} == Geskiedenis, sintese en produksie == Dimetielsulfoksied is die eerste keer in 1866 deur die Russiese wetenskaplike Alexander Zaytsev gesintetiseer.{{R|Erlenmeyer}} Dimetielsulfoksied word industrieel vervaardig uit dimetielsulfied, 'n neweproduk van die Kraftproses,{{refn|group=Nota|name=C}} deur [[oksidasie]] met [[suurstof]] of [[stikstofdioksied]].{{R|Roy}} === Struktuur === Wat chemiese struktuur betref, het die molekule geïdealiseerde C{{sub|s}}-simmetrie . Dit het 'n trigonale piramidale{{refn|group=Nota|name=B}} molekulêre struktuur wat ooreenstem met ander drie-koördinaat S(IV) verbindings, met 'n nie-gebonde [[elektron]]paar op die ongeveer tetraëdriese [[swawel]]atoom.{{R|Thomas}} == Aantekeninge == {{verwysings|group=Nota|verwysings= {{refn|group=Nota|name=A|'n '''Polêre aprotiese oplosmiddel''' is 'n oplosmiddel wat nie 'n [[suur]]proton het nie en polêr is.}} {{refn|group=Nota|name=B|In chemie is 'n '''trigonale piramied''' 'n molekulêre struktuur met een atoom by die toppunt en drie atome by die hoeke van 'n trigonale basis, wat soos 'n [[tetraëder]] lyk.}} {{refn|group=Nota|name=C|Die '''kraftproses''' is 'n proses vir die omskakeling van hout in houtpulp, wat uit byna suiwer sellulosevesels bestaan, die hoofkomponent van papier.}} {{refn|group=Nota|name=D|Deprotonasie van [[Ketoon|ketone]], [[aldehied]]e en [[ester]]s gee '''enolate'''.}} {{refn|group=Nota|name=E|'''Wittig-reagense''' is organo[[fosfor]]verbindings wat gebruik word om [[Ketoon|ketone]] en [[aldehied]]e na [[Alkeen|alkene]] om te skakel.}} {{refn|group=Nota|name=F|'''Koördinasiechemie''' behels die reaksies van koördinasiekomplekse. Dit bestaan uit 'n sentrale [[atoom]] of [[ioon]] (gewoonlik metaalagtig) omring deur 'n reeks gebonde molekules (bekend as ligande of kompleksvormers).}} {{refn|group=Nota|name=G|'''Higroskopie''' is die verskynsel om [[water]]molekules aan te trek en te hou deur óf absorpsie óf adsorpsie uit die omliggende omgewing.}} }} == Verwysings == {{verwysings|30em|verwysings= <ref name="Calligaris">{{cite journal | doi = 10.1016/j.ccr.2004.02.005| title = Structure and bonding in metal sulfoxide complexes: An update| journal = Coordination Chemistry Reviews| volume = 248| issue = 3–4| pages = 351–375| year = 2004| last1 = Calligaris |first1 = M. | language=en}}</ref> <ref name="Chakrabarti">{{cite journal | vauthors = Chakrabarti R, Schutt CE | date=Augustus 2001 | title = The enhancement of PCR amplification by low molecular-weight sulfones | journal = Gene | volume = 274 | issue = 1–2 | pages = 293–298 | pmid = 11675022 | doi = 10.1016/S0378-1119(01)00621-7 | language=en}}</ref> <ref name="Epstein">{{cite journal |vauthors=Epstein WW, Sweat FW | date=Maart 1967 | title = Dimethyl Sulfoxide Oxidations | journal = Chemical Reviews | volume = 67 | issue = 3 | pages = 247–260 | pmid = 6042131 | doi = 10.1021/cr60247a001 | language=en}}</ref> <ref name="Erlenmeyer">{{cite book |editor-last=Erlenmeyer |editor-first=E. |editor-last2=Rieckher | editor-first2=T. |editor-last3=Volhard |editor-first3=J. |editor-last4=Liebig |editor-first4=J. | editor-last5=Wöhler |editor-first5=F. |author=von Demselben | title=Annalen der Pharmacie | publisher=Meyer ; Winter | series=Annalen der Pharmacie | issue=v. 144 | year=1867 | url=https://books.google.com/books?id=uelSAAAAcAAJ&pg=PA148 |chapter=Ueber die Einwirkung von Saltpetersäure auf Schwefelmethyl und Schwefeläthyl |trans-chapter=Oor die effek van salpetersuur op metielsulfied en etielsulfied | language=de | page=148}}</ref> <ref name="exactantigen">{{cite web |url=http://www.exactantigen.com/review/DMSO.html |title=DMSO |access-date=19 Julie 2022 |work=exactantigen.com |archive-url=https://web.archive.org/web/20091005075648/http://www.exactantigen.com/review/DMSO.html |archive-date=5 Oktober 2009 |url-status=dead |language=en}}</ref> <ref name="Kvakovszky">{{cite journal|vauthors = Kvakovszky G, McKim AS, Moore J| year = 2007| title = A Review of Microelectronic Manufacturing Applications Using DMSO-Based Chemistries| journal = ECS Transactions | volume = 11| issue = 2| pages = 227–234| doi = 10.1149/1.2779383| bibcode = 2007ECSTr..11b.227K| s2cid = 137979405 |language=en}}</ref> <ref name="Laurence Gal">{{cite book | last=Laurence | first=Christian | last2=Gal | first2=Jean-François | title=Lewis basicity and affinity scales : data and measurement | publisher=John Wiley | publication-place=Chichester, West Sussex, U.K. | date=2010 | isbn=978-0-470-74957-9 | oclc=428031803 | pages=50-51 | language=en}}</ref> <ref name="Matthews">{{cite journal | vauthors = Matthews WS, Bares JE, Bartmess JE, Bordwell FG, Cornforth FJ, Drucker GE, Margolin Z, McCallum RJ, McCollum GJ, Vanier NR | journal = J. Am. Chem. Soc. | year = 1975 | volume = 97 | pages = 7006–7014 | doi = 10.1021/ja00857a010 | title = Equilibrium acidities of carbon acids. VI. Establishment of an absolute scale of acidities in dimethyl sulfoxide solution | issue = 24 }}</ref> <ref name="neb">{{cite web |url=https://www.neb.com/protocols/2012/06/01/guidelines-for-pcr-optimization-with-phusion-high-fidelity-dna-polymerase | title = Guidelines for PCR Optimization with Phusion High-Fidelity DNA Polymerase |publisher=New England Biolabs INC |access-date=19 Julie 2022 |language=en}}</ref> <ref name="Novak">{{Cite book | editor1-last=Novak |editor1-first=KM | title = Drug Facts and Comparisons | edition = 56th | publisher = Wolters Kluwer Health. | location = St. Louis, Missouri | year = 2002 | page =619 | isbn = 978-1-57439-110-7 | url-access = registration | url = https://archive.org/details/drugfactscompari00kast/page/619 |language=en}}</ref> <ref name="pmid16472214">{{cite journal| vauthors = Balakin KV, Savchuk NP, Tetko IV| year = 2006| title = In silico approaches to prediction of aqueous and DMSO solubility of drug-like compounds: trends, problems and solutions| journal = Current Medicinal Chemistry| volume = 13| issue = 2| pages = 223–241| pmid = 16472214| doi = 10.2174/092986706775197917 |language=en}}</ref> <ref name="pmid17099243">{{cite journal |vauthors=Ilouga PE, Winkler D, Kirchhoff C, Schierholz B, Wölcke J|date=November 2007 |title=Investigation of 3 industry-wide applied storage conditions for compound libraries|journal=Journal of Biomolecular Screening|volume=12 |issue=1 |pages=21–32 |doi=10.1177/1087057106295507|pmid=17099243 |doi-access=free |language=en}}</ref> <ref name="PMID20962895">{{cite journal |vauthors=Kelava T, Cavar I, Čulo F | title = Influence of small doses of various drug vehicles on acetaminophen-induced liver injury | journal = Can J Physiol Pharmacol | volume = 88 | issue = 10 | pages = 980–87 |date=Oktober 2010 | doi = 10.1139/Y10-065| pmid = 20962895 |language=en}}</ref> <ref name="pmid32529587">{{cite journal |vauthors=Cushnie TP, Cushnie B, Echeverría J, Fowsantear W, Thammawat S, Dodgson JL, Law S, Clow SM |date=Junie 2020 |title=Bioprospecting for antibacterial drugs: a multidisciplinary perspective on natural product source material, bioassay selection and avoidable pitfalls|journal=Pharmaceutical Research |volume=37 |issue=7 |pages=Article 125 |doi=10.1007/s11095-020-02849-1|pmid=32529587|s2cid=219590658 |url= https://zenodo.org/record/3909383 |language=en}}</ref> <ref name="Roy">{{cite book | last=Roy | first=Kathrin-Maria | title=Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry | chapter=Sulfones and Sulfoxides | publisher=Wiley-VCH Verlag GmbH & Co. KGaA | publication-place=Weinheim, Germany | date=15 Junie 2000 | doi=10.1002/14356007.a25_487 |language=en}}</ref> <ref name="Thomas">{{cite journal |last1=Thomas |first1=R |last2=Shoemaker |first2=CB |last3=Eriks |first3=K |year = 1966 |title = The Molecular and Crystal Structure of Dimethyl Sulfoxide, (CH{{sub|3}}){{sub|2}}SO |journal = Acta Crystallogr |volume = 21 |pages = 12–20 |doi = 10.1107/S0365110X66002263 |language=en}}</ref> <ref name="Tidwell">{{cite journal | last1 = Tidwell | first1=T.T. | year = 1990 | title = Oxidation of Alcohols by Activated Dimethyl Sulfoxide and Related Reactions: An Update | journal = Synthesis | volume = 1990 | issue = 10 | pages = 857–870 | doi = 10.1055/s-1990-27036 | language=en}}</ref> <ref name="Zook">{{cite journal | last=Zook | first=H. | last2=Miller | first2=J. | title=Chemistry of Enolates .7. Kinetics and Orientation in Dimethyl Sulfoxide - Relative Nucleophilicities of Enolates | journal=The Journal of Organic Chemistry | publisher=American Chemical Society (ACS) | volume=36 | issue=8 | year=1971 | issn=0022-3263 | doi=10.1021/jo00807a600 | pages=1112–1116 | language=en}}</ref> }} <!-- {{Commons-kategorie|Cyclopentane|Siklopentaan}} {{Normdata}} [[Kategorie:Chemie]] [[Kategorie:Organiese chemie]] [[Kategorie:Skynwetenskappe]] --> ewxt34s4r96l637h9pzllwhw1ieb14k 2513587 2513577 2022-07-19T19:00:16Z Wyatt Tyrone Smith 107496 Besig wikitext text/x-wiki {{kennisgewing|'''Dit is nie 'n Wikipedia-artikel nie:''' dit is 'n individuele gebruiker se werk-in-vordering-bladsy, en kan onvolledig en/of onbetroubaar wees.}} {{NOINDEX|visible=no}} <!--<span align="center"></span> Onthou kort beskrywing & {{verwysings| verwysings=}} {{Normdata}} {{en-vertaal|European Skeptics Podcast}} Onthou om die volgende te gebruik in die eerste opsomming: Inhoud in die verwysing is van 'n bestaande Engelse Wikipedia bladsy wat ek self oorgeskryf het, [[:en:Lindsay Eddie|Lindsay Eddie]]; sien asb. die geskiedenis vir attribusies. Wysiging volg... Verwys terug na "Wikipedia:Translate us" vir verdere take om bladsye te heg, ens. Vir besprekings bladsy: {{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}} --> <!-- {{Mediese vrywaringsnota}} {{Inligtingskas2 |naam = Hidroksichlorokien |kleur = |titel = |beeld = Hydroxychloroquine.svg |beeld_wydte = 250px |beeld_onderskrif = |beeld2 = |beeld2_wydte = |beeld2_onderskrif = |opskrif1 = Handelsname |1 = Palquenil, Quineprox, ander |opskrif2 = Swangerskap |2 = Kategorie D{{refn|group=Nota|name=A}}{{R|Drugs.com pregnancy}} |opskrif3 = toedieningsroetes |3 = Per mond [[Tablet (medisyne)|tablette]] |opskrif4 = Wettige status |4 = Slegs op voorskrif |opskrif5 = ''Farmakokinetiese data'' |5 = |opskrif6 = Biobeskikbaarheid |6 = Wisselend (gemiddeld 74%) 2-4,5&nbsp;hure |opskrif7 = Metabolisme |7 = [[Lewer]] |opskrif8 = Eliminasie-halfleeftyd |8 = 32-50&nbsp;dae |opskrif9 = Uitskeiding |9 = [[Nier]]e en [[Gal]] |opskrif10 = ''Chemiese data'' |10 = |opskrif11 = CAS nommer |11 = 118-42-3 |opskrif12 = [[IUSTC]]-naam |12 = (''RS'')-2-[{4-[(7-chlorokienolien-4-il)amieno]pentiel}(etiel)amieno]etanol |opskrif13 = Chemiese formule |13 = C{{Sub|18}}H{{Sub|26}}ClN{{Sub|3}}O }} {{Kantbalk Alternatiewe medisyne}} --> {{Chemiekas2 |Naam= Dimetielsulfoksied |IUPACNaam= |SistematieseNaam= |AnderName=DMSO |struktuur=Dimethylsulfoxid.svg |struktuur2=Dimethyl-sulfoxide-3D-balls-A.png |CASNo=67-68-5 |formule={{chem|C|2|H|6|S|O}} |MolereMassa= 78,13&nbsp;g•mol{{Sup|-1}} |Voorkoms= Kleurlose vloeistoff |Reuk= Geen |Kookpunt=189&nbsp;°C |Smeltpunt=19&nbsp;°C |Digtheid= 1,1004&nbsp;g•cm{{Sup|-3}} |Oplosbaarheid =Mengbaar in water |Viskositeit=1,996&nsp;cP (20&nbsp;°C) |Brekingsindeks=1,479 |Flitspunt=-37,2&nbsp;°C |Selfontbrandingspunt=361&nbsp;°C |HenryKonstante= |pKa=35{{R|Matthews}} |afdeling4=Termodinamies |Warmtekapasiteit= |DeltaHf= |DeltaHc= |LD50= |LC50= }} [[Lêer:Sample of Dimethyl sulfoxide 01.jpg|duimnael|links|200px|DMSO is 'n kleurlose vloeistof]] {{Kantbalk Alternatiewe medisyne}} In [[organiese chemie]] is '''dimetielsulfoksied''' ('''DMSO''') 'n organo[[swawel]]verbinding met die formule (CH{{sub|3}}){{sub|2}}SO. Dit is 'n belangrike polêre aprotiese oplosmiddel{{refn|group=Nota|name=A}} wat beide polêre en niepolêre [[Chemiese verbinding|verbindings]] oplos en is in 'n wye reeks organiese [[oplosmiddel]]s sowel as water mengbaar. Dit het 'n relatief hoë kookpunt. DMSO het die ongewone eienskap dat baie individue 'n knoffelagtige smaak in die mond waarneem nadat DMSO met hul vel kontak gemaak het.{{R|Novak}} DMSO word as 'n [[Alternatiewe medikasie|alternatiewe medisyne]] bemark ten spyte van 'n geskiedenis van ernstige newe-effekte wanneer dit as 'n dieetaanvulling gebruik word. Van die grootste kommer is die gebruik daarvan as 'n alternatiewe behandeling vir [[kanker]], aangesien dit inmeng met baie algemene kankerchemoterapiemiddels. Alhoewel DMSO as 'n bymiddel in PCR-toetse en as 'n uitwendige pynstiller gebruik was, as 'n tipe medisyne word dit nou meestal as 'n smeersel vir perde en in transdermale plakkers gebruik. {{clear|left}} == Gebruike == === Medisyne en biologie === Die gebruik van DMSO in medisyne dateer van ongeveer 1963, toe 'n span van die Oregon Health & Science University Medical School, onder leiding van Stanley Jacob, ontdek het dat DMSO die vel en ander membrane kan binnedring sonder om dit te beskadig en ander verbindings in 'n biologiese sisteem kan indra. In medisyne word DMSO hoofsaaklik gebruik as 'n uitwendige pynstiller, 'n middel vir uitwendige toediening van farmaseutiese middels, as 'n anti-inflammatoriese middel en 'n antioksidant.{{R|Geiss}} Omdat DMSO die absorpsietempo van sommige verbindings deur biologiese weefsels, insluitend vel, verhoog, word dit in sommige transdermale geneesmiddelafleweringstelsels gebruik. Die effek daarvan kan versterk word met die byvoeging van EDTA. Dit word dikwels saamgestel met teen[[swam]]-medisyne, wat hulle in staat stel om nie net die vel te penetreer nie, maar ook toonnaels en vingernaels.{{R|Capriotti}} DMSO is ondersoek vir die behandeling van talle toestande en kwale, maar die Amerikaanse voedsel- en dwelmadministrasie het die gebruik daarvan slegs vir die simptomatiese verligting van pasiënte met interstisiële sistitis{{refn|group=Nota|name=H}} goedgekeur.{{R|FDA}} In intervensionele radiologie word DMSO gebruik as 'n oplosmiddel vir etileenvinielalkohol, wat gebruik word in die terapeutiese afsluiting van bloedvate. DMSO word gemetaboliseer deur disproporsionering na dimetielsulfied en dimetielsulfoon. Dit is onderhewig aan nier- en pulmonale uitskeiding. 'n Moontlike newe-effek van DMSO is dus verhoogde bloeddimetielsulfied, wat 'n bloedgedraagde halitose-simptoom (slegte asem) kan veroorsaak. Dit het baie ander gebruike in biologie, insluitend: in polimerase-kettingreaksietoetse om interfererende reaksies te inhibeer;{{R|Chakrabarti}} as 'n bymiddel om ysvorming te vertraag tydens die vries van selle;{{R|neb}} en in die induksie van differensiasie van [[embrio]]niese [[Kanker|karsinoom]]selle. ==== Veeartsenykunde ==== DMSO word algemeen in veeartsenykundige medisyne gebruik as 'n smeersel vir perde, alleen of in kombinasie met ander bestanddele waar DMSO die ander bestanddele oor die vel dra. Ook by perde is DMSO binneaars gebruik, weer alleen of in kombinasie met ander middels. === Alternatiewe medisyne === DMSO word bemark as 'n [[Alternatiewe medikasie|alternatiewe medisyne]] wat voortspruit uit 'n ''60 Minute''-dokumentêr in 1980 oor 'n vroeë voorstander.{{R|Jarvis}} DMSO is egter 'n bestanddeel in sommige produkte wat deur die Amerikaanse FDA as vals kankergeneesmiddels gelys word.{{R|FDA-fake}} Die gebruik van DMSO as 'n alternatiewe behandeling vir kanker is veral kommerwekkend, aangesien dit getoon is dat dit inmeng met 'n verskeidenheid chemoterapiemiddels, insluitend cisplatien, karboplatien en oksaliplatien.{{R|Hall}} Daar is onvoldoende bewyse om die hipotese te ondersteun dat DMSO enige effek het, en die meeste bronne stem saam dat sy geskiedenis van newe-effekte wanneer dit getoets word, versigtigheid regverdig wanneer dit as 'n dieetaanvulling gebruik word.{{R|Saling}} === Oplosmiddel === DMSO is 'n polêre aprotiese oplosmiddel{{refn|group=Nota|name=A}} en is minder giftig as ander lede van hierdie klas, soos bv. [[dimetielformamied]], dimetielasetamied, N-metiel-2-pirrolidoon en heksametielfosforamied. DMSO word gereeld as 'n oplosmiddel vir chemiese reaksies wat soute insluit gebruik. Dit word ook wyd as 'n ekstraksiemiddel in [[biochemie]] en [[sel]]biologie gebruik.{{R|exactantigen}} In sy [[Deuterium|gedeutereerde]] vorm (DMSO-d{{sub|6}}) is dit 'n bruikbare oplosmiddel vir [[Kernmagnetiese resonansie|KMR-spektroskopie]], weer as gevolg van sy vermoë om 'n wye reeks analiete op te los, die eenvoud van sy eie spektrum, en sy geskiktheid vir hoë-temperatuur KMR-spektroskopiese studies. Nadele aan die gebruik van DMSO-d{{sub|6}} is sy hoë [[viskositeit]], wat seine verbreed, en sy higroskopisiteit,{{refn|group=Nota|name=G}} wat tot 'n oorweldigende {{chem|H|2|O}}-resonansie in die 1{{sup|H}}-KMR-spektrum lei. Dit word dikwels met C[[Deuterium|D]]Cl{{sub|3}} of C[[Deuterium|D]]{{sub|2}}Cl{{sub|2}} gemeng vir laer viskositeit en smeltpunte. [[Lêer:Lightmatter lab mice.jpg|duimnael|links|DMSO word gebruik in ''in vivo'' dwelmtoetsing op muise.]] DMSO word ook gebruik om toetsverbindings in ''in vitro'' geneesmiddelontdekking en dwelmontwerpsiftingsprogramme op te los. Dit is omdat dit in staat is om beide polêre en nie-polêre verbindings op te los, kan gebruik word om voorraadoplossings van toetsverbindings in stand te hou, is geredelik mengbaar met water en selkultuurmedia, en het 'n hoë kookpunt . Een beperking met DMSO is dat dit sellyngroei en lewensvatbaarheid kan beïnvloed, met lae DMSO-konsentrasies wat soms selgroei stimuleer, en hoë DMSO-konsentrasies wat soms selle inhibeer of doodmaak.{{R|pmid32529587|pmid17099243|pmid16472214}} DMSO word gebruik in ''in vivo'' studies van toetsverbindings as 'n mede-oplosmiddel, maar het ook sy eie dwelm-agtige effekte wat dikwels verreken moet word. Byvoorbeeld, selfs 'n baie lae dosis van DMSO het 'n kragtige beskermende effek teen [[parasetamol]]-geïnduseerde [[lewer]]besering by [[muis]]e.{{R|PMID20962895}} DMSO vind toenemende gebruik in vervaardigingsprosesse om mikro-elektroniese toestelle te vervaardig, insluitend TFT-LCD 'platpaneel'-skerms.{{R|Kvakovszky}} Dit is ook 'n effektiewe verfstroper, omdat dit veiliger is as baie van die ander soos nitrometaan en dichloormetaan. {{clear|left}} ==Geselekteerde reaksies == === Suur === Die metielgroepe (CH{{sub|3}}-) van DMSO is 'n swak suur, met 'n p''K''{{sub|a}}&nbsp;=&nbsp;35. [[Protonering|Deprotonering]] van DMSO vereis sterk [[basis]]se soos litiumdiisopropylamied en natriumhidried. Die resulterende verbindings word gebruik om ander reagense by te staan in die sintese van organiese verbindings,{{R|Zook}} soos bv. enolate{{refn|group=Nota|name=D}} en Wittig-reagense.{{refn|group=Nota|name=E}} === Oksidant === In [[organiese sintese]] word DMSO as 'n ligte [[Oksidasie|oksidant]] gebruik.{{R|Epstein}} Dit vorm die basis van verskeie selektiewe sulfonium-gebaseerde oksidasiereaksies, insluitend die Pfitzner-Moffatt-oksidasie, Corey-Kim-oksidasie en die Swern-oksidasie.{{R|Tidwell}} Dit behels almal die vorming van 'n intermediêre sulfonium spesie (R{{sub|2}}S{{sup|+}}X, waar X 'n heteroatoom is). === Ligand en Lewis-basis === Verwant aan sy vermoë om baie soute op te los, is DMSO 'n algemene [[ligand]] in koördinasiechemie.{{refn|group=Nota|name=F}}{{R|Calligaris}} Ter illustratie is die komplekse dichloortetrakis(dimetielsulfoksied)rutenium(II) (RuCl{{sub|2}}(dmso){{sub|4}}). In hierdie kompleks word drie DMSO-ligande deur swawel aan [[rutenium]] gebind. Die vierde DMSO is deur [[suurstof]] gebind. Oor die algemeen is die suurstofgebonde modus meer algemeen. In koolstoftetrachloriedoplossings funksioneer DMSO as 'n [[Lewis-suur en -basis|Lewis-basis]] met 'n verskeidenheid Lewis-sure soos [[Jodium|I{{sub|2}}]], [[fenol]]e, trimetieltinchloried, metalloporfiriene en die dimeer Rh{{sub|2}}Cl{{sub|2}}(CO){{sub|4}}.{{R|Laurence Gal}} == Geskiedenis, sintese en produksie == Dimetielsulfoksied is die eerste keer in 1866 deur die Russiese wetenskaplike Alexander Zaytsev gesintetiseer.{{R|Erlenmeyer}} Dimetielsulfoksied word industrieel vervaardig uit dimetielsulfied, 'n neweproduk van die Kraftproses,{{refn|group=Nota|name=C}} deur [[oksidasie]] met [[suurstof]] of [[stikstofdioksied]].{{R|Roy}} Wat chemiese struktuur betref, het die molekule geïdealiseerde C{{sub|s}}-simmetrie . Dit het 'n trigonale piramidale{{refn|group=Nota|name=B}} molekulêre struktuur wat ooreenstem met ander drie-koördinaat S(IV) verbindings, met 'n nie-gebonde [[elektron]]paar op die ongeveer tetraëdriese [[swawel]]atoom.{{R|Thomas}} === Smaak === Die waargenome knoffelsmaak by velkontak met DMSO kan te wyte wees aan nie-olfaktoriese aktivering van TRPA1-reseptore in trigeminale ganglia.{{R|Lübbert}}Anders as dimetiel- en diallyldisulfiede (wat reuke het wat soos knoffel lyk), mono- en trisulfiede (wat tipies vuil reuke het), en soortgelyke reukagtige swaelverbindings, is die suiwer chemiese DMSO reukloos. == Aantekeninge == {{verwysings|group=Nota|verwysings= {{refn|group=Nota|name=A|'n '''Polêre aprotiese oplosmiddel''' is 'n oplosmiddel wat nie 'n [[suur]]proton het nie en polêr is.}} {{refn|group=Nota|name=B|In chemie is 'n '''trigonale piramied''' 'n molekulêre struktuur met een atoom aan die toppunt en drie atome aan die hoeke van 'n trigonale basis, wat soos 'n [[tetraëder]] lyk.}} {{refn|group=Nota|name=C|Die '''kraftproses''' is 'n proses vir die omskakeling van hout in houtpulp, wat uit byna suiwer sellulosevesels bestaan, die hoofkomponent van papier.}} {{refn|group=Nota|name=D|Deprotonasie van [[Ketoon|ketone]], [[aldehied]]e en [[ester]]s gee '''enolate'''.}} {{refn|group=Nota|name=E|'''Wittig-reagense''' is organo[[fosfor]]verbindings wat gebruik word om [[Ketoon|ketone]] en [[aldehied]]e na [[Alkeen|alkene]] om te skakel.}} {{refn|group=Nota|name=F|'''Koördinasiechemie''' behels die reaksies van koördinasiekomplekse. Dit bestaan uit 'n sentrale [[atoom]] of [[ioon]] (gewoonlik metaalagtig) omring deur 'n reeks gebonde molekules (bekend as ligande of kompleksvormers).}} {{refn|group=Nota|name=G|'''Higroskopie''' is die verskynsel om [[water]]molekules aan te trek en te hou deur óf absorpsie óf adsorpsie uit die omliggende omgewing.}} {{refn|group=Nota|name=H|'''Interstisiële sistitis''' is 'n tipe [[blaas]]pynsindroom wat chroniese pyn behels wat die blaas en [[bekken]]bodem aantas.}} }} == Verwysings == {{verwysings|30em|verwysings= <ref name="Calligaris">{{cite journal | doi = 10.1016/j.ccr.2004.02.005| title = Structure and bonding in metal sulfoxide complexes: An update| journal = Coordination Chemistry Reviews| volume = 248| issue = 3–4| pages = 351–375| year = 2004| last1 = Calligaris |first1 = M. | language=en}}</ref> <ref name="Capriotti">{{cite journal | vauthors = Capriotti K, Capriotti JA | title = Onychomycosis treated with a dilute povidone-iodine/dimethyl sulfoxide preparation | journal = International Medical Case Reports Journal | volume = 8 | pages = 231–233 | date = 8 Oktober 2015 | pmid = 26491374 | pmc = 4599634 | doi = 10.2147/IMCRJ.S90775 |language=en}}</ref> <ref name="Chakrabarti">{{cite journal | vauthors = Chakrabarti R, Schutt CE | date=Augustus 2001 | title = The enhancement of PCR amplification by low molecular-weight sulfones | journal = Gene | volume = 274 | issue = 1–2 | pages = 293–298 | pmid = 11675022 | doi = 10.1016/S0378-1119(01)00621-7 | language=en}}</ref> <ref name="Epstein">{{cite journal |vauthors=Epstein WW, Sweat FW | date=Maart 1967 | title = Dimethyl Sulfoxide Oxidations | journal = Chemical Reviews | volume = 67 | issue = 3 | pages = 247–260 | pmid = 6042131 | doi = 10.1021/cr60247a001 | language=en}}</ref> <ref name="Erlenmeyer">{{cite book |editor-last=Erlenmeyer |editor-first=E. |editor-last2=Rieckher | editor-first2=T. |editor-last3=Volhard |editor-first3=J. |editor-last4=Liebig |editor-first4=J. | editor-last5=Wöhler |editor-first5=F. |author=von Demselben | title=Annalen der Pharmacie | publisher=Meyer ; Winter | series=Annalen der Pharmacie | issue=v. 144 | year=1867 | url=https://books.google.com/books?id=uelSAAAAcAAJ&pg=PA148 |chapter=Ueber die Einwirkung von Saltpetersäure auf Schwefelmethyl und Schwefeläthyl |trans-chapter=Oor die effek van salpetersuur op metielsulfied en etielsulfied | language=de | page=148}}</ref> <ref name="exactantigen">{{cite web |url=http://www.exactantigen.com/review/DMSO.html |title=DMSO |access-date=19 Julie 2022 |work=exactantigen.com |archive-url=https://web.archive.org/web/20091005075648/http://www.exactantigen.com/review/DMSO.html |archive-date=5 Oktober 2009 |url-status=dead |language=en}}</ref> <ref name="FDA">{{Cite web |url=http://www.accessdata.fda.gov/cms_ia/importalert_169.html |title=Import Alert 62-06 |website=www.accessdata.fda.gov |access-date=19 Julie 2022 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20170204023101/http://www.accessdata.fda.gov/cms_ia/importalert_169.html |archive-date=4 Februarie 2017 |url-status=dead}}</ref> <ref name="FDA-fake">{{cite web |archive-url = https://web.archive.org/web/20170723111430/https://www.fda.gov/Drugs/GuidanceComplianceRegulatoryInformation/EnforcementActivitiesbyFDA/ucm171057.htm |title =187 Fake Cancer "Cures" Consumers Should Avoid |website = FDA |url = https://www.fda.gov/Drugs/GuidanceComplianceRegulatoryInformation/EnforcementActivitiesbyFDA/ucm171057.htm |url-status = dead |archive-date = 23 Julie 2017 |access-date=19 Julie 2022 |language=en}}</ref> <ref name="Geiss">{{cite book |author=Johannes Geiss |title=The century of space science |url=https://books.google.com/books?id=22FJysl__WcC&pg=PA20 |publisher=Kluwer Academic |year=2001 |page=20 |isbn=978-0-7923-7195-3 |language=en}}</ref> <ref name="Hall">{{cite journal | vauthors = Hall MD, Telma KA, Chang KE, Lee TD, Madigan JP, Lloyd JR, Goldlust IS, Hoeschele JD, Gottesman MM | title = Say no to DMSO: dimethylsulfoxide inactivates cisplatin, carboplatin, and other platinum complexes | journal = Cancer Research | volume = 74 | issue = 14 | pages = 3913–3922 | date = Julie 2014 | pmid = 24812268 | pmc = 4153432 | doi = 10.1158/0008-5472.CAN-14-0247 |language=en}}</ref> <ref name="Jarvis">{{cite web |url = https://quackwatch.org/ncahf/articles/c-d/dmso/ |title= DMSO |publisher = National Council Against Health Fraud| last = Jarvis |first=WT |date = 24 November 2001 |access-date=19 Julie 2022 |language=en}}</ref> <ref name="Kvakovszky">{{cite journal|vauthors = Kvakovszky G, McKim AS, Moore J| year = 2007| title = A Review of Microelectronic Manufacturing Applications Using DMSO-Based Chemistries| journal = ECS Transactions | volume = 11| issue = 2| pages = 227–234| doi = 10.1149/1.2779383| bibcode = 2007ECSTr..11b.227K| s2cid = 137979405 |language=en}}</ref> <ref name="Laurence Gal">{{cite book | last=Laurence | first=Christian | last2=Gal | first2=Jean-François | title=Lewis basicity and affinity scales : data and measurement | publisher=John Wiley | publication-place=Chichester, West Sussex, U.K. | date=2010 | isbn=978-0-470-74957-9 | oclc=428031803 | pages=50-51 | language=en}}</ref> <ref name="Lübbert">{{cite journal | vauthors = Lübbert M, Kyereme J, Schöbel N, Beltrán L, Wetzel CH, Hatt H | title = Transient receptor potential channels encode volatile chemicals sensed by rat trigeminal ganglion neurons | journal = PLOS ONE | volume = 8 | issue = 10 | pages = e77998 | date = 21 Oktober 2013 | pmid = 24205061 | pmc = 3804614 | doi = 10.1371/journal.pone.0077998 | doi-access = free | bibcode = 2013PLoSO...877998L |language=en}}</ref> <ref name="Matthews">{{cite journal | vauthors = Matthews WS, Bares JE, Bartmess JE, Bordwell FG, Cornforth FJ, Drucker GE, Margolin Z, McCallum RJ, McCollum GJ, Vanier NR | journal = J. Am. Chem. Soc. | year = 1975 | volume = 97 | pages = 7006–7014 | doi = 10.1021/ja00857a010 | title = Equilibrium acidities of carbon acids. VI. Establishment of an absolute scale of acidities in dimethyl sulfoxide solution | issue = 24 }}</ref> <ref name="neb">{{cite web |url=https://www.neb.com/protocols/2012/06/01/guidelines-for-pcr-optimization-with-phusion-high-fidelity-dna-polymerase | title = Guidelines for PCR Optimization with Phusion High-Fidelity DNA Polymerase |publisher=New England Biolabs INC |access-date=19 Julie 2022 |language=en}}</ref> <ref name="Novak">{{Cite book | editor1-last=Novak |editor1-first=KM | title = Drug Facts and Comparisons | edition = 56th | publisher = Wolters Kluwer Health. | location = St. Louis, Missouri | year = 2002 | page =619 | isbn = 978-1-57439-110-7 | url-access = registration | url = https://archive.org/details/drugfactscompari00kast/page/619 |language=en}}</ref> <ref name="pmid16472214">{{cite journal| vauthors = Balakin KV, Savchuk NP, Tetko IV| year = 2006| title = In silico approaches to prediction of aqueous and DMSO solubility of drug-like compounds: trends, problems and solutions| journal = Current Medicinal Chemistry| volume = 13| issue = 2| pages = 223–241| pmid = 16472214| doi = 10.2174/092986706775197917 |language=en}}</ref> <ref name="pmid17099243">{{cite journal |vauthors=Ilouga PE, Winkler D, Kirchhoff C, Schierholz B, Wölcke J|date=November 2007 |title=Investigation of 3 industry-wide applied storage conditions for compound libraries|journal=Journal of Biomolecular Screening|volume=12 |issue=1 |pages=21–32 |doi=10.1177/1087057106295507|pmid=17099243 |doi-access=free |language=en}}</ref> <ref name="PMID20962895">{{cite journal |vauthors=Kelava T, Cavar I, Čulo F | title = Influence of small doses of various drug vehicles on acetaminophen-induced liver injury | journal = Can J Physiol Pharmacol | volume = 88 | issue = 10 | pages = 980–87 |date=Oktober 2010 | doi = 10.1139/Y10-065| pmid = 20962895 |language=en}}</ref> <ref name="pmid32529587">{{cite journal |vauthors=Cushnie TP, Cushnie B, Echeverría J, Fowsantear W, Thammawat S, Dodgson JL, Law S, Clow SM |date=Junie 2020 |title=Bioprospecting for antibacterial drugs: a multidisciplinary perspective on natural product source material, bioassay selection and avoidable pitfalls|journal=Pharmaceutical Research |volume=37 |issue=7 |pages=Article 125 |doi=10.1007/s11095-020-02849-1|pmid=32529587|s2cid=219590658 |url= https://zenodo.org/record/3909383 |language=en}}</ref> <ref name="Roy">{{cite book | last=Roy | first=Kathrin-Maria | title=Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry | chapter=Sulfones and Sulfoxides | publisher=Wiley-VCH Verlag GmbH & Co. KGaA | publication-place=Weinheim, Germany | date=15 Junie 2000 | doi=10.1002/14356007.a25_487 |language=en}}</ref> <ref name="Saling">{{cite web | last=Saling | first=Joseph | title=DMSO: Uses and Risks | website=WebMD | date=20 Junie 2022 | url=https://www.webmd.com/vitamins-and-supplements/dmso-uses-and-risks | access-date=19 Julie 2022 |language=en}}</ref> <ref name="Thomas">{{cite journal |last1=Thomas |first1=R |last2=Shoemaker |first2=CB |last3=Eriks |first3=K |year = 1966 |title = The Molecular and Crystal Structure of Dimethyl Sulfoxide, (CH{{sub|3}}){{sub|2}}SO |journal = Acta Crystallogr |volume = 21 |pages = 12–20 |doi = 10.1107/S0365110X66002263 |language=en}}</ref> <ref name="Tidwell">{{cite journal | last1 = Tidwell | first1=T.T. | year = 1990 | title = Oxidation of Alcohols by Activated Dimethyl Sulfoxide and Related Reactions: An Update | journal = Synthesis | volume = 1990 | issue = 10 | pages = 857–870 | doi = 10.1055/s-1990-27036 | language=en}}</ref> <ref name="Zook">{{cite journal | last=Zook | first=H. | last2=Miller | first2=J. | title=Chemistry of Enolates .7. Kinetics and Orientation in Dimethyl Sulfoxide - Relative Nucleophilicities of Enolates | journal=The Journal of Organic Chemistry | publisher=American Chemical Society (ACS) | volume=36 | issue=8 | year=1971 | issn=0022-3263 | doi=10.1021/jo00807a600 | pages=1112–1116 | language=en}}</ref> }} <!-- {{Commons-kategorie|Cyclopentane|Siklopentaan}} {{Normdata}} [[Kategorie:Chemie]] [[Kategorie:Organiese chemie]] [[Kategorie:Skynwetenskappe]] --> 3w1ii2lz46sfibxqrpqk18wb387hfss 2513589 2513587 2022-07-19T19:00:53Z Wyatt Tyrone Smith 107496 besig wikitext text/x-wiki {{kennisgewing|'''Dit is nie 'n Wikipedia-artikel nie:''' dit is 'n individuele gebruiker se werk-in-vordering-bladsy, en kan onvolledig en/of onbetroubaar wees.}} {{NOINDEX|visible=no}} <!--<span align="center"></span> Onthou kort beskrywing & {{verwysings| verwysings=}} {{Normdata}} {{en-vertaal|European Skeptics Podcast}} Onthou om die volgende te gebruik in die eerste opsomming: Inhoud in die verwysing is van 'n bestaande Engelse Wikipedia bladsy wat ek self oorgeskryf het, [[:en:Lindsay Eddie|Lindsay Eddie]]; sien asb. die geskiedenis vir attribusies. Wysiging volg... Verwys terug na "Wikipedia:Translate us" vir verdere take om bladsye te heg, ens. Vir besprekings bladsy: {{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}} --> <!-- {{Mediese vrywaringsnota}} {{Inligtingskas2 |naam = Hidroksichlorokien |kleur = |titel = |beeld = Hydroxychloroquine.svg |beeld_wydte = 250px |beeld_onderskrif = |beeld2 = |beeld2_wydte = |beeld2_onderskrif = |opskrif1 = Handelsname |1 = Palquenil, Quineprox, ander |opskrif2 = Swangerskap |2 = Kategorie D{{refn|group=Nota|name=A}}{{R|Drugs.com pregnancy}} |opskrif3 = toedieningsroetes |3 = Per mond [[Tablet (medisyne)|tablette]] |opskrif4 = Wettige status |4 = Slegs op voorskrif |opskrif5 = ''Farmakokinetiese data'' |5 = |opskrif6 = Biobeskikbaarheid |6 = Wisselend (gemiddeld 74%) 2-4,5&nbsp;hure |opskrif7 = Metabolisme |7 = [[Lewer]] |opskrif8 = Eliminasie-halfleeftyd |8 = 32-50&nbsp;dae |opskrif9 = Uitskeiding |9 = [[Nier]]e en [[Gal]] |opskrif10 = ''Chemiese data'' |10 = |opskrif11 = CAS nommer |11 = 118-42-3 |opskrif12 = [[IUSTC]]-naam |12 = (''RS'')-2-[{4-[(7-chlorokienolien-4-il)amieno]pentiel}(etiel)amieno]etanol |opskrif13 = Chemiese formule |13 = C{{Sub|18}}H{{Sub|26}}ClN{{Sub|3}}O }} {{Kantbalk Alternatiewe medisyne}} --> {{Chemiekas2 |Naam= Dimetielsulfoksied |IUPACNaam= |SistematieseNaam= |AnderName=DMSO |struktuur=Dimethylsulfoxid.svg |struktuur2=Dimethyl-sulfoxide-3D-balls-A.png |CASNo=67-68-5 |formule={{chem|C|2|H|6|S|O}} |MolereMassa= 78,13&nbsp;g•mol{{Sup|-1}} |Voorkoms= Kleurlose vloeistoff |Reuk= Geen |Kookpunt=189&nbsp;°C |Smeltpunt=19&nbsp;°C |Digtheid= 1,1004&nbsp;g•cm{{Sup|-3}} |Oplosbaarheid =Mengbaar in water |Viskositeit=1,996&nsp;cP (20&nbsp;°C) |Brekingsindeks=1,479 |Flitspunt=-37,2&nbsp;°C |Selfontbrandingspunt=361&nbsp;°C |HenryKonstante= |pKa=35{{R|Matthews}} |afdeling4=Termodinamies |Warmtekapasiteit= |DeltaHf= |DeltaHc= |LD50= |LC50= }} [[Lêer:Sample of Dimethyl sulfoxide 01.jpg|duimnael|links|200px|DMSO is 'n kleurlose vloeistof]] {{Kantbalk Alternatiewe medisyne}} In [[organiese chemie]] is '''dimetielsulfoksied''' ('''DMSO''') 'n organo[[swawel]]verbinding met die formule (CH{{sub|3}}){{sub|2}}SO. Dit is 'n belangrike polêre aprotiese oplosmiddel{{refn|group=Nota|name=A}} wat beide polêre en niepolêre [[Chemiese verbinding|verbindings]] oplos en is in 'n wye reeks organiese [[oplosmiddel]]s sowel as water mengbaar. Dit het 'n relatief hoë kookpunt. DMSO het die ongewone eienskap dat baie individue 'n knoffelagtige smaak in die mond waarneem nadat DMSO met hul vel kontak gemaak het.{{R|Novak}} DMSO word as 'n [[Alternatiewe medikasie|alternatiewe medisyne]] bemark ten spyte van 'n geskiedenis van ernstige newe-effekte wanneer dit as 'n dieetaanvulling gebruik word. Van die grootste kommer is die gebruik daarvan as 'n alternatiewe behandeling vir [[kanker]], aangesien dit inmeng met baie algemene kankerchemoterapiemiddels. Alhoewel DMSO as 'n bymiddel in PCR-toetse en as 'n uitwendige pynstiller gebruik was, as 'n tipe medisyne word dit nou meestal as 'n smeersel vir perde en in transdermale plakkers gebruik. {{clear|left}} == Gebruike == === Medisyne en biologie === Die gebruik van DMSO in medisyne dateer van ongeveer 1963, toe 'n span van die Oregon Health & Science University Medical School, onder leiding van Stanley Jacob, ontdek het dat DMSO die vel en ander membrane kan binnedring sonder om dit te beskadig en ander verbindings in 'n biologiese sisteem kan indra. In medisyne word DMSO hoofsaaklik gebruik as 'n uitwendige pynstiller, 'n middel vir uitwendige toediening van farmaseutiese middels, as 'n anti-inflammatoriese middel en 'n antioksidant.{{R|Geiss}} Omdat DMSO die absorpsietempo van sommige verbindings deur biologiese weefsels, insluitend vel, verhoog, word dit in sommige transdermale geneesmiddelafleweringstelsels gebruik. Die effek daarvan kan versterk word met die byvoeging van EDTA. Dit word dikwels saamgestel met teen[[swam]]-medisyne, wat hulle in staat stel om nie net die vel te penetreer nie, maar ook toonnaels en vingernaels.{{R|Capriotti}} DMSO is ondersoek vir die behandeling van talle toestande en kwale, maar die Amerikaanse voedsel- en dwelmadministrasie het die gebruik daarvan slegs vir die simptomatiese verligting van pasiënte met interstisiële sistitis{{refn|group=Nota|name=H}} goedgekeur.{{R|FDA}} In intervensionele radiologie word DMSO gebruik as 'n oplosmiddel vir etileenvinielalkohol, wat gebruik word in die terapeutiese afsluiting van bloedvate. DMSO word gemetaboliseer deur disproporsionering na dimetielsulfied en dimetielsulfoon. Dit is onderhewig aan nier- en pulmonale uitskeiding. 'n Moontlike newe-effek van DMSO is dus verhoogde bloeddimetielsulfied, wat 'n bloedgedraagde halitose-simptoom (slegte asem) kan veroorsaak. Dit het baie ander gebruike in biologie, insluitend: in polimerase-kettingreaksietoetse om interfererende reaksies te inhibeer;{{R|Chakrabarti}} as 'n bymiddel om ysvorming te vertraag tydens die vries van selle;{{R|neb}} en in die induksie van differensiasie van [[embrio]]niese [[Kanker|karsinoom]]selle. ==== Veeartsenykunde ==== DMSO word algemeen in veeartsenykundige medisyne gebruik as 'n smeersel vir perde, alleen of in kombinasie met ander bestanddele waar DMSO die ander bestanddele oor die vel dra. Ook by perde is DMSO binneaars gebruik, weer alleen of in kombinasie met ander middels. === Alternatiewe medisyne === DMSO word bemark as 'n [[Alternatiewe medikasie|alternatiewe medisyne]] wat voortspruit uit 'n ''60 Minute''-dokumentêr in 1980 oor 'n vroeë voorstander.{{R|Jarvis}} DMSO is egter 'n bestanddeel in sommige produkte wat deur die Amerikaanse FDA as vals kankergeneesmiddels gelys word.{{R|FDA-fake}} Die gebruik van DMSO as 'n alternatiewe behandeling vir kanker is veral kommerwekkend, aangesien dit getoon is dat dit inmeng met 'n verskeidenheid chemoterapiemiddels, insluitend cisplatien, karboplatien en oksaliplatien.{{R|Hall}} Daar is onvoldoende bewyse om die hipotese te ondersteun dat DMSO enige effek het, en die meeste bronne stem saam dat sy geskiedenis van newe-effekte wanneer dit getoets word, versigtigheid regverdig wanneer dit as 'n dieetaanvulling gebruik word.{{R|Saling}} === Oplosmiddel === DMSO is 'n polêre aprotiese oplosmiddel{{refn|group=Nota|name=A}} en is minder giftig as ander lede van hierdie klas, soos bv. [[dimetielformamied]], dimetielasetamied, N-metiel-2-pirrolidoon en heksametielfosforamied. DMSO word gereeld as 'n oplosmiddel vir chemiese reaksies wat soute insluit gebruik. Dit word ook wyd as 'n ekstraksiemiddel in [[biochemie]] en [[sel]]biologie gebruik.{{R|exactantigen}} In sy [[Deuterium|gedeutereerde]] vorm (DMSO-d{{sub|6}}) is dit 'n bruikbare oplosmiddel vir [[Kernmagnetiese resonansie|KMR-spektroskopie]], weer as gevolg van sy vermoë om 'n wye reeks analiete op te los, die eenvoud van sy eie spektrum, en sy geskiktheid vir hoë-temperatuur KMR-spektroskopiese studies. Nadele aan die gebruik van DMSO-d{{sub|6}} is sy hoë [[viskositeit]], wat seine verbreed, en sy higroskopisiteit,{{refn|group=Nota|name=G}} wat tot 'n oorweldigende {{chem|H|2|O}}-resonansie in die 1{{sup|H}}-KMR-spektrum lei. Dit word dikwels met C[[Deuterium|D]]Cl{{sub|3}} of C[[Deuterium|D]]{{sub|2}}Cl{{sub|2}} gemeng vir laer viskositeit en smeltpunte. [[Lêer:Lightmatter lab mice.jpg|duimnael|links|DMSO word gebruik in ''in vivo'' dwelmtoetsing op muise.]] DMSO word ook gebruik om toetsverbindings in ''in vitro'' geneesmiddelontdekking en dwelmontwerpsiftingsprogramme op te los. Dit is omdat dit in staat is om beide polêre en nie-polêre verbindings op te los, kan gebruik word om voorraadoplossings van toetsverbindings in stand te hou, is geredelik mengbaar met water en selkultuurmedia, en het 'n hoë kookpunt . Een beperking met DMSO is dat dit sellyngroei en lewensvatbaarheid kan beïnvloed, met lae DMSO-konsentrasies wat soms selgroei stimuleer, en hoë DMSO-konsentrasies wat soms selle inhibeer of doodmaak.{{R|pmid32529587|pmid17099243|pmid16472214}} DMSO word gebruik in ''in vivo'' studies van toetsverbindings as 'n mede-oplosmiddel, maar het ook sy eie dwelm-agtige effekte wat dikwels verreken moet word. Byvoorbeeld, selfs 'n baie lae dosis van DMSO het 'n kragtige beskermende effek teen [[parasetamol]]-geïnduseerde [[lewer]]besering by [[muis]]e.{{R|PMID20962895}} DMSO vind toenemende gebruik in vervaardigingsprosesse om mikro-elektroniese toestelle te vervaardig, insluitend TFT-LCD 'platpaneel'-skerms.{{R|Kvakovszky}} Dit is ook 'n effektiewe verfstroper, omdat dit veiliger is as baie van die ander soos nitrometaan en dichloormetaan. {{clear|left}} ==Geselekteerde reaksies == === Suur === Die metielgroepe (CH{{sub|3}}-) van DMSO is 'n swak suur, met 'n p''K''{{sub|a}}&nbsp;=&nbsp;35. [[Protonering|Deprotonering]] van DMSO vereis sterk [[basis]]se soos litiumdiisopropylamied en natriumhidried. Die resulterende verbindings word gebruik om ander reagense by te staan in die sintese van organiese verbindings,{{R|Zook}} soos bv. enolate{{refn|group=Nota|name=D}} en Wittig-reagense.{{refn|group=Nota|name=E}} === Oksidant === In [[organiese sintese]] word DMSO as 'n ligte [[Oksidasie|oksidant]] gebruik.{{R|Epstein}} Dit vorm die basis van verskeie selektiewe sulfonium-gebaseerde oksidasiereaksies, insluitend die Pfitzner-Moffatt-oksidasie, Corey-Kim-oksidasie en die Swern-oksidasie.{{R|Tidwell}} Dit behels almal die vorming van 'n intermediêre sulfonium spesie (R{{sub|2}}S{{sup|+}}X, waar X 'n heteroatoom is). === Ligand en Lewis-basis === Verwant aan sy vermoë om baie soute op te los, is DMSO 'n algemene [[ligand]] in koördinasiechemie.{{refn|group=Nota|name=F}}{{R|Calligaris}} Ter illustratie is die komplekse dichloortetrakis(dimetielsulfoksied)rutenium(II) (RuCl{{sub|2}}(dmso){{sub|4}}). In hierdie kompleks word drie DMSO-ligande deur swawel aan [[rutenium]] gebind. Die vierde DMSO is deur [[suurstof]] gebind. Oor die algemeen is die suurstofgebonde modus meer algemeen. In koolstoftetrachloriedoplossings funksioneer DMSO as 'n [[Lewis-suur en -basis|Lewis-basis]] met 'n verskeidenheid Lewis-sure soos [[Jodium|I{{sub|2}}]], [[fenol]]e, trimetieltinchloried, metalloporfiriene en die dimeer Rh{{sub|2}}Cl{{sub|2}}(CO){{sub|4}}.{{R|Laurence Gal}} == Geskiedenis, sintese en produksie == Dimetielsulfoksied is die eerste keer in 1866 deur die Russiese wetenskaplike Alexander Zaytsev gesintetiseer.{{R|Erlenmeyer}} Dimetielsulfoksied word industrieel vervaardig uit dimetielsulfied, 'n neweproduk van die Kraftproses,{{refn|group=Nota|name=C}} deur [[oksidasie]] met [[suurstof]] of [[stikstofdioksied]].{{R|Roy}} Wat chemiese struktuur betref, het die molekule geïdealiseerde C{{sub|s}}-simmetrie . Dit het 'n trigonale piramidale{{refn|group=Nota|name=B}} molekulêre struktuur wat ooreenstem met ander drie-koördinaat S(IV) verbindings, met 'n nie-gebonde [[elektron]]paar op die ongeveer tetraëdriese [[swawel]]atoom.{{R|Thomas}} == Smaak == Die waargenome knoffelsmaak by velkontak met DMSO kan te wyte wees aan nie-olfaktoriese aktivering van TRPA1-reseptore in trigeminale ganglia.{{R|Lübbert}}Anders as dimetiel- en diallyldisulfiede (wat reuke het wat soos knoffel lyk), mono- en trisulfiede (wat tipies vuil reuke het), en soortgelyke reukagtige swaelverbindings, is die suiwer chemiese DMSO reukloos. == Aantekeninge == {{verwysings|group=Nota|verwysings= {{refn|group=Nota|name=A|'n '''Polêre aprotiese oplosmiddel''' is 'n oplosmiddel wat nie 'n [[suur]]proton het nie en polêr is.}} {{refn|group=Nota|name=B|In chemie is 'n '''trigonale piramied''' 'n molekulêre struktuur met een atoom aan die toppunt en drie atome aan die hoeke van 'n trigonale basis, wat soos 'n [[tetraëder]] lyk.}} {{refn|group=Nota|name=C|Die '''kraftproses''' is 'n proses vir die omskakeling van hout in houtpulp, wat uit byna suiwer sellulosevesels bestaan, die hoofkomponent van papier.}} {{refn|group=Nota|name=D|Deprotonasie van [[Ketoon|ketone]], [[aldehied]]e en [[ester]]s gee '''enolate'''.}} {{refn|group=Nota|name=E|'''Wittig-reagense''' is organo[[fosfor]]verbindings wat gebruik word om [[Ketoon|ketone]] en [[aldehied]]e na [[Alkeen|alkene]] om te skakel.}} {{refn|group=Nota|name=F|'''Koördinasiechemie''' behels die reaksies van koördinasiekomplekse. Dit bestaan uit 'n sentrale [[atoom]] of [[ioon]] (gewoonlik metaalagtig) omring deur 'n reeks gebonde molekules (bekend as ligande of kompleksvormers).}} {{refn|group=Nota|name=G|'''Higroskopie''' is die verskynsel om [[water]]molekules aan te trek en te hou deur óf absorpsie óf adsorpsie uit die omliggende omgewing.}} {{refn|group=Nota|name=H|'''Interstisiële sistitis''' is 'n tipe [[blaas]]pynsindroom wat chroniese pyn behels wat die blaas en [[bekken]]bodem aantas.}} }} == Verwysings == {{verwysings|30em|verwysings= <ref name="Calligaris">{{cite journal | doi = 10.1016/j.ccr.2004.02.005| title = Structure and bonding in metal sulfoxide complexes: An update| journal = Coordination Chemistry Reviews| volume = 248| issue = 3–4| pages = 351–375| year = 2004| last1 = Calligaris |first1 = M. | language=en}}</ref> <ref name="Capriotti">{{cite journal | vauthors = Capriotti K, Capriotti JA | title = Onychomycosis treated with a dilute povidone-iodine/dimethyl sulfoxide preparation | journal = International Medical Case Reports Journal | volume = 8 | pages = 231–233 | date = 8 Oktober 2015 | pmid = 26491374 | pmc = 4599634 | doi = 10.2147/IMCRJ.S90775 |language=en}}</ref> <ref name="Chakrabarti">{{cite journal | vauthors = Chakrabarti R, Schutt CE | date=Augustus 2001 | title = The enhancement of PCR amplification by low molecular-weight sulfones | journal = Gene | volume = 274 | issue = 1–2 | pages = 293–298 | pmid = 11675022 | doi = 10.1016/S0378-1119(01)00621-7 | language=en}}</ref> <ref name="Epstein">{{cite journal |vauthors=Epstein WW, Sweat FW | date=Maart 1967 | title = Dimethyl Sulfoxide Oxidations | journal = Chemical Reviews | volume = 67 | issue = 3 | pages = 247–260 | pmid = 6042131 | doi = 10.1021/cr60247a001 | language=en}}</ref> <ref name="Erlenmeyer">{{cite book |editor-last=Erlenmeyer |editor-first=E. |editor-last2=Rieckher | editor-first2=T. |editor-last3=Volhard |editor-first3=J. |editor-last4=Liebig |editor-first4=J. | editor-last5=Wöhler |editor-first5=F. |author=von Demselben | title=Annalen der Pharmacie | publisher=Meyer ; Winter | series=Annalen der Pharmacie | issue=v. 144 | year=1867 | url=https://books.google.com/books?id=uelSAAAAcAAJ&pg=PA148 |chapter=Ueber die Einwirkung von Saltpetersäure auf Schwefelmethyl und Schwefeläthyl |trans-chapter=Oor die effek van salpetersuur op metielsulfied en etielsulfied | language=de | page=148}}</ref> <ref name="exactantigen">{{cite web |url=http://www.exactantigen.com/review/DMSO.html |title=DMSO |access-date=19 Julie 2022 |work=exactantigen.com |archive-url=https://web.archive.org/web/20091005075648/http://www.exactantigen.com/review/DMSO.html |archive-date=5 Oktober 2009 |url-status=dead |language=en}}</ref> <ref name="FDA">{{Cite web |url=http://www.accessdata.fda.gov/cms_ia/importalert_169.html |title=Import Alert 62-06 |website=www.accessdata.fda.gov |access-date=19 Julie 2022 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20170204023101/http://www.accessdata.fda.gov/cms_ia/importalert_169.html |archive-date=4 Februarie 2017 |url-status=dead}}</ref> <ref name="FDA-fake">{{cite web |archive-url = https://web.archive.org/web/20170723111430/https://www.fda.gov/Drugs/GuidanceComplianceRegulatoryInformation/EnforcementActivitiesbyFDA/ucm171057.htm |title =187 Fake Cancer "Cures" Consumers Should Avoid |website = FDA |url = https://www.fda.gov/Drugs/GuidanceComplianceRegulatoryInformation/EnforcementActivitiesbyFDA/ucm171057.htm |url-status = dead |archive-date = 23 Julie 2017 |access-date=19 Julie 2022 |language=en}}</ref> <ref name="Geiss">{{cite book |author=Johannes Geiss |title=The century of space science |url=https://books.google.com/books?id=22FJysl__WcC&pg=PA20 |publisher=Kluwer Academic |year=2001 |page=20 |isbn=978-0-7923-7195-3 |language=en}}</ref> <ref name="Hall">{{cite journal | vauthors = Hall MD, Telma KA, Chang KE, Lee TD, Madigan JP, Lloyd JR, Goldlust IS, Hoeschele JD, Gottesman MM | title = Say no to DMSO: dimethylsulfoxide inactivates cisplatin, carboplatin, and other platinum complexes | journal = Cancer Research | volume = 74 | issue = 14 | pages = 3913–3922 | date = Julie 2014 | pmid = 24812268 | pmc = 4153432 | doi = 10.1158/0008-5472.CAN-14-0247 |language=en}}</ref> <ref name="Jarvis">{{cite web |url = https://quackwatch.org/ncahf/articles/c-d/dmso/ |title= DMSO |publisher = National Council Against Health Fraud| last = Jarvis |first=WT |date = 24 November 2001 |access-date=19 Julie 2022 |language=en}}</ref> <ref name="Kvakovszky">{{cite journal|vauthors = Kvakovszky G, McKim AS, Moore J| year = 2007| title = A Review of Microelectronic Manufacturing Applications Using DMSO-Based Chemistries| journal = ECS Transactions | volume = 11| issue = 2| pages = 227–234| doi = 10.1149/1.2779383| bibcode = 2007ECSTr..11b.227K| s2cid = 137979405 |language=en}}</ref> <ref name="Laurence Gal">{{cite book | last=Laurence | first=Christian | last2=Gal | first2=Jean-François | title=Lewis basicity and affinity scales : data and measurement | publisher=John Wiley | publication-place=Chichester, West Sussex, U.K. | date=2010 | isbn=978-0-470-74957-9 | oclc=428031803 | pages=50-51 | language=en}}</ref> <ref name="Lübbert">{{cite journal | vauthors = Lübbert M, Kyereme J, Schöbel N, Beltrán L, Wetzel CH, Hatt H | title = Transient receptor potential channels encode volatile chemicals sensed by rat trigeminal ganglion neurons | journal = PLOS ONE | volume = 8 | issue = 10 | pages = e77998 | date = 21 Oktober 2013 | pmid = 24205061 | pmc = 3804614 | doi = 10.1371/journal.pone.0077998 | doi-access = free | bibcode = 2013PLoSO...877998L |language=en}}</ref> <ref name="Matthews">{{cite journal | vauthors = Matthews WS, Bares JE, Bartmess JE, Bordwell FG, Cornforth FJ, Drucker GE, Margolin Z, McCallum RJ, McCollum GJ, Vanier NR | journal = J. Am. Chem. Soc. | year = 1975 | volume = 97 | pages = 7006–7014 | doi = 10.1021/ja00857a010 | title = Equilibrium acidities of carbon acids. VI. Establishment of an absolute scale of acidities in dimethyl sulfoxide solution | issue = 24 }}</ref> <ref name="neb">{{cite web |url=https://www.neb.com/protocols/2012/06/01/guidelines-for-pcr-optimization-with-phusion-high-fidelity-dna-polymerase | title = Guidelines for PCR Optimization with Phusion High-Fidelity DNA Polymerase |publisher=New England Biolabs INC |access-date=19 Julie 2022 |language=en}}</ref> <ref name="Novak">{{Cite book | editor1-last=Novak |editor1-first=KM | title = Drug Facts and Comparisons | edition = 56th | publisher = Wolters Kluwer Health. | location = St. Louis, Missouri | year = 2002 | page =619 | isbn = 978-1-57439-110-7 | url-access = registration | url = https://archive.org/details/drugfactscompari00kast/page/619 |language=en}}</ref> <ref name="pmid16472214">{{cite journal| vauthors = Balakin KV, Savchuk NP, Tetko IV| year = 2006| title = In silico approaches to prediction of aqueous and DMSO solubility of drug-like compounds: trends, problems and solutions| journal = Current Medicinal Chemistry| volume = 13| issue = 2| pages = 223–241| pmid = 16472214| doi = 10.2174/092986706775197917 |language=en}}</ref> <ref name="pmid17099243">{{cite journal |vauthors=Ilouga PE, Winkler D, Kirchhoff C, Schierholz B, Wölcke J|date=November 2007 |title=Investigation of 3 industry-wide applied storage conditions for compound libraries|journal=Journal of Biomolecular Screening|volume=12 |issue=1 |pages=21–32 |doi=10.1177/1087057106295507|pmid=17099243 |doi-access=free |language=en}}</ref> <ref name="PMID20962895">{{cite journal |vauthors=Kelava T, Cavar I, Čulo F | title = Influence of small doses of various drug vehicles on acetaminophen-induced liver injury | journal = Can J Physiol Pharmacol | volume = 88 | issue = 10 | pages = 980–87 |date=Oktober 2010 | doi = 10.1139/Y10-065| pmid = 20962895 |language=en}}</ref> <ref name="pmid32529587">{{cite journal |vauthors=Cushnie TP, Cushnie B, Echeverría J, Fowsantear W, Thammawat S, Dodgson JL, Law S, Clow SM |date=Junie 2020 |title=Bioprospecting for antibacterial drugs: a multidisciplinary perspective on natural product source material, bioassay selection and avoidable pitfalls|journal=Pharmaceutical Research |volume=37 |issue=7 |pages=Article 125 |doi=10.1007/s11095-020-02849-1|pmid=32529587|s2cid=219590658 |url= https://zenodo.org/record/3909383 |language=en}}</ref> <ref name="Roy">{{cite book | last=Roy | first=Kathrin-Maria | title=Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry | chapter=Sulfones and Sulfoxides | publisher=Wiley-VCH Verlag GmbH & Co. KGaA | publication-place=Weinheim, Germany | date=15 Junie 2000 | doi=10.1002/14356007.a25_487 |language=en}}</ref> <ref name="Saling">{{cite web | last=Saling | first=Joseph | title=DMSO: Uses and Risks | website=WebMD | date=20 Junie 2022 | url=https://www.webmd.com/vitamins-and-supplements/dmso-uses-and-risks | access-date=19 Julie 2022 |language=en}}</ref> <ref name="Thomas">{{cite journal |last1=Thomas |first1=R |last2=Shoemaker |first2=CB |last3=Eriks |first3=K |year = 1966 |title = The Molecular and Crystal Structure of Dimethyl Sulfoxide, (CH{{sub|3}}){{sub|2}}SO |journal = Acta Crystallogr |volume = 21 |pages = 12–20 |doi = 10.1107/S0365110X66002263 |language=en}}</ref> <ref name="Tidwell">{{cite journal | last1 = Tidwell | first1=T.T. | year = 1990 | title = Oxidation of Alcohols by Activated Dimethyl Sulfoxide and Related Reactions: An Update | journal = Synthesis | volume = 1990 | issue = 10 | pages = 857–870 | doi = 10.1055/s-1990-27036 | language=en}}</ref> <ref name="Zook">{{cite journal | last=Zook | first=H. | last2=Miller | first2=J. | title=Chemistry of Enolates .7. Kinetics and Orientation in Dimethyl Sulfoxide - Relative Nucleophilicities of Enolates | journal=The Journal of Organic Chemistry | publisher=American Chemical Society (ACS) | volume=36 | issue=8 | year=1971 | issn=0022-3263 | doi=10.1021/jo00807a600 | pages=1112–1116 | language=en}}</ref> }} <!-- {{Commons-kategorie|Cyclopentane|Siklopentaan}} {{Normdata}} [[Kategorie:Chemie]] [[Kategorie:Organiese chemie]] [[Kategorie:Skynwetenskappe]] --> qbdfm3a8ue9okijgu18cvrjtkgmfpez 0 364493 2513555 2513249 2022-07-19T15:25:29Z JMK 649 +prent, brei teks uit wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Berg | Naam = Ribbokkop | Foto = Malutiberge naby Lesotho-grens, oos van Clarens, a.jpg | Foto onderskrif = Die [[Vrystaat]]se [[Malutiberge]] uit [[Clarens, Vrystaat|Clarens]]<br>gesien, met Ribbokkop in die beeldmidde. | Hoogte = 2 829 | Ligging = [[Vrystaat]], [[Suid-Afrika]] | Bergreeks = [[Drakensberge]] | Prominensie = 702 m bo omringende gebied | Lengte = 14,4 km | Koördinate = {{Koördinate|28.5653|S|28.60374|O|type:mountain|aansig=inlyn,titel}} | Topografiese kaart = | Tipe = Bergpiek | geonames = 962386 }} {{Location map|Vrystaat |float = right |width=240 | caption = Ligging van die Ribbokkop in die Oos-Vrystaat en teenaan Lesotho. | label = Ribbokkop|position=top|background=white|lat=-28.5653|long=28.60374}} Die '''Ribbokkop''' is 'n bergpiek aan die suidekant van die [[Golden Gate-Hoogland- Nasionale Park]]<ref name="san1">{{cite web |title=Facts about the Golden Gate Highlands National Park |url= https://www.sanparks.org/docs/parks_golden_gate/facts.pdf |website=sanparks.org |publisher=Sanparks |access-date=18 July 2022}}</ref> in die {{nowrap|[[Oos-Vrystaat]]}}, [[Suid-Afrika]]. Die bergpiek is digby die [[Grens tussen Suid-Afrika en Lesotho|Lesothogrens]] in die voetheuwels van die [[Malutiberge]], die hoogste bergreeks van die [[Drakensberge]], geleë. == Sien ook == * [[Lys van bergpieke in Suid-Afrika]] ==Verwysings== {{verwysings}} {{Vrystaat saadjie}} [[Kategorie:Berge van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Vrystaat]] 1lfio5mupufhmluede5cha9n52j5x16 0 370413 2513559 2382392 2022-07-19T16:21:25Z Aliwal2012 39067 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Berg | Naam = Namahadipiek | Foto = | Foto onderskrif = | Hoogte = 3291 m | Ligging = [[Vrystaat]], [[Suid-Afrika]] / [[Lesotho]] | Bergreeks = [[Malutiberge]] | Prominensie = | Koördinate = <!-- {{Koördinate|29|00|06.3|S|29|10|02.6|O|aansig=inlyn,titel}} --> | Topografiese kaart = | Tipe = | Rotsouderdom = | Laaste uitbarsting = | Eerste bestyging datum = | Eerste bestyging persoon = | Maklikste klimroete = | Vertaling van naam = | Taal = | Uitspraak = | duimdrukkerkaart = Suid-Afrika | duimdrukkeretiketposisie = regs | duimdrukkerkaartgrootte = 300 | duimdrukkerkaartbyskrif = | breedtegraad = 28 | breedtegraad_m = 30 | breedtegraad_s = 49 | breedtegraad_NS = S | lengtegraad = 28 | lengtegraad_m = 49 | lengtegraad_s = 49 | lengtegraad_OW = O }} '''Namahadipiek''' is ’n bergpiek in die [[Malutiberge]] aan die [[Vrystaat]]. Dit is deel van die [[Drakensberg]] wat die [[grens tussen Suid-Afrika en Lesotho]] vorm. '''LW''': Die korrekte koördinate is nog onbekend aan die outeur van hierdie artikel.<!-- gebruiker:Aliwal2012 --> == Sien ook == * [[Lys van bergpieke in Suid-Afrika]] == Verwysings == {{Verwysings}} {{Vrystaat saadjie}} [[Kategorie:Berge van Lesotho]] [[Kategorie:Berge van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Drakensberge]] [[Kategorie:Vrystaat]] krx0yoflwtyyhs8dtdrll27ttftjzkg 10 386551 2513539 2513269 2022-07-19T14:02:20Z TolBot 141581 [[m:User:TolBot/Task 5|Taak 5]]: dateer COVID-19-pandemiedata op json application/json { "AD": { "cases": 45061, "deaths": 153, "deaths_per_million": 1935.876, "fully_vaccinated": 53456, "name": "Andorra", "percent_fully_vaccinated": 69.11, "percent_vaccinated": 74.83, "population": 79034, "total_vaccinated": 57886, "vaccine_doses": 153383 }, "AE": { "cases": 974802, "deaths": 2325, "deaths_per_million": 248.261, "fully_vaccinated": 9792266, "name": "Verenigde Arabiese Emirate", "percent_fully_vaccinated": 98.01, "percent_vaccinated": 100, "population": 9365144, "total_vaccinated": 9991089, "vaccine_doses": 24922054 }, "AF": { "cases": 183687, "deaths": 7733, "deaths_per_million": 192.845, "fully_vaccinated": 5064430, "name": "Afghanistan", "percent_fully_vaccinated": 12.63, "percent_vaccinated": 14.25, "population": 40099462, "total_vaccinated": 5713284, "vaccine_doses": 6445359 }, "AG": { "cases": 8712, "deaths": 144, "deaths_per_million": 1544.733, "fully_vaccinated": 62031, "name": "Antigua en Barbuda", "percent_fully_vaccinated": 62.83, "percent_vaccinated": 64.92, "population": 93220, "total_vaccinated": 64091, "vaccine_doses": 126122 }, "AI": { "cases": 3535, "deaths": 9, "deaths_per_million": 571.32, "fully_vaccinated": 10273, "name": "Anguilla (eiland)", "percent_fully_vaccinated": 65.21, "percent_vaccinated": 68.79, "population": 15753, "total_vaccinated": 10837, "vaccine_doses": 24060 }, "AL": { "cases": 293917, "deaths": 3517, "deaths_per_million": 1231.999, "fully_vaccinated": 1248781, "name": "Albanië", "percent_fully_vaccinated": 43.47, "percent_vaccinated": 46.17, "population": 2854710, "total_vaccinated": 1326545, "vaccine_doses": 2906126 }, "AM": { "cases": 424400, "deaths": 8629, "deaths_per_million": 3091.752, "fully_vaccinated": 980101, "name": "Armenië", "percent_fully_vaccinated": 33.02, "percent_vaccinated": 38.01, "population": 2790974, "total_vaccinated": 1128072, "vaccine_doses": 2141957 }, "AO": { "cases": 102209, "deaths": 1912, "deaths_per_million": 55.414, "fully_vaccinated": 7226565, "name": "Angola", "percent_fully_vaccinated": 20.94, "percent_vaccinated": 38.47, "population": 34503774, "total_vaccinated": 13275026, "vaccine_doses": 20701915 }, "AQ": { "name": "Antarktika" }, "AR": { "cases": 9465827, "deaths": 129202, "deaths_per_million": 2853.604, "fully_vaccinated": 37631249, "name": "Argentinië", "percent_fully_vaccinated": 83.11, "percent_vaccinated": 90.96, "population": 45276780, "total_vaccinated": 41182881, "vaccine_doses": 107061437 }, "AS": { "name": "Amerikaans-Samoa" }, "AT": { "cases": 4655677, "deaths": 20176, "deaths_per_million": 2261.356, "fully_vaccinated": 6625237, "name": "Oostenryk", "percent_fully_vaccinated": 74.26, "percent_vaccinated": 76.57, "population": 8922082, "total_vaccinated": 6831552, "vaccine_doses": 18418001 }, "AU": { "cases": 8863247, "deaths": 10794, "deaths_per_million": 416.418, "fully_vaccinated": 21708016, "name": "Australië", "percent_fully_vaccinated": 83.75, "percent_vaccinated": 86.33, "population": 25921089, "total_vaccinated": 22376867, "vaccine_doses": 58089833 }, "AW": { "cases": 41787, "deaths": 224, "deaths_per_million": 2102.576, "fully_vaccinated": 83078, "name": "Aruba", "percent_fully_vaccinated": 77.98, "percent_vaccinated": 83.88, "population": 106536, "total_vaccinated": 89358, "vaccine_doses": 172436 }, "AX": { "name": "Åland" }, "AZ": { "cases": 794656, "deaths": 9723, "deaths_per_million": 942.791, "fully_vaccinated": 4856181, "name": "Azerbeidjan", "percent_fully_vaccinated": 47.09, "percent_vaccinated": 51.99, "population": 10312992, "total_vaccinated": 5361595, "vaccine_doses": 13791605 }, "BA": { "cases": 381150, "deaths": 15819, "deaths_per_million": 4836.22, "fully_vaccinated": 846080, "name": "Bosnië en Herzegowina", "percent_fully_vaccinated": 25.93, "percent_vaccinated": 28.91, "population": 3270943, "total_vaccinated": 943394, "vaccine_doses": 1924950 }, "BB": { "cases": 87754, "deaths": 479, "deaths_per_million": 1703.414, "fully_vaccinated": 153820, "name": "Barbados", "percent_fully_vaccinated": 54.7, "percent_vaccinated": 57.9, "population": 281200, "total_vaccinated": 162821, "vaccine_doses": 316641 }, "BD": { "cases": 1997412, "deaths": 29241, "deaths_per_million": 172.66, "fully_vaccinated": 119857594, "name": "Bangladesj", "percent_fully_vaccinated": 70.77, "percent_vaccinated": 76.69, "population": 169356251, "total_vaccinated": 129875650, "vaccine_doses": 279837374 }, "BE": { "cases": 4368611, "deaths": 32089, "deaths_per_million": 2763.572, "fully_vaccinated": 9153414, "name": "België", "percent_fully_vaccinated": 78.83, "percent_vaccinated": 79.67, "population": 11611420, "total_vaccinated": 9250456, "vaccine_doses": 25706359 }, "BF": { "cases": 21128, "deaths": 387, "deaths_per_million": 17.511, "fully_vaccinated": 1555140, "name": "Burkina Faso", "percent_fully_vaccinated": 7.23, "percent_vaccinated": 11.4, "population": 22100683, "total_vaccinated": 2449809, "vaccine_doses": 2947625 }, "BG": { "cases": 1187138, "deaths": 37301, "deaths_per_million": 5417.037, "fully_vaccinated": 2063221, "name": "Bulgarye", "percent_fully_vaccinated": 29.96, "percent_vaccinated": 30.34, "population": 6885868, "total_vaccinated": 2092116, "vaccine_doses": 4442515 }, "BH": { "cases": 650625, "deaths": 1506, "deaths_per_million": 1029.205, "fully_vaccinated": 1223844, "name": "Bahrein", "percent_fully_vaccinated": 83.64, "percent_vaccinated": 84.67, "population": 1463265, "total_vaccinated": 1238976, "vaccine_doses": 3458307 }, "BI": { "cases": 43414, "deaths": 38, "deaths_per_million": 3.028, "fully_vaccinated": 15489, "name": "Burundi", "percent_fully_vaccinated": 0.12, "percent_vaccinated": 0.13, "population": 12551213, "total_vaccinated": 16068, "vaccine_doses": 17926 }, "BJ": { "cases": 27216, "deaths": 163, "deaths_per_million": 12.541, "fully_vaccinated": 2690085, "name": "Benin", "percent_fully_vaccinated": 20.7, "percent_vaccinated": 24.42, "population": 12996895, "total_vaccinated": 3174135, "vaccine_doses": 3681560 }, "BL": { "name": "Sint Bartholomeus" }, "BM": { "cases": 16722, "deaths": 141, "deaths_per_million": 2196.775, "fully_vaccinated": 47657, "name": "Bermuda", "percent_fully_vaccinated": 74.25, "percent_vaccinated": 75.65, "population": 64185, "total_vaccinated": 48554, "vaccine_doses": 132042 }, "BN": { "cases": 188219, "deaths": 225, "deaths_per_million": 505.195, "fully_vaccinated": 426764, "name": "Broenei", "percent_fully_vaccinated": 96.66, "percent_vaccinated": 100.63, "population": 445373, "total_vaccinated": 444293, "vaccine_doses": 1173118 }, "BO": { "cases": 969652, "deaths": 21982, "deaths_per_million": 1819.782, "fully_vaccinated": 6038801, "name": "Bolivië", "percent_fully_vaccinated": 49.99, "percent_vaccinated": 60.08, "population": 12079472, "total_vaccinated": 7257747, "vaccine_doses": 14077737 }, "BQ": { "cases": 10567, "deaths": 37, "deaths_per_million": 1385.456, "fully_vaccinated": 16736, "name": "Karibiese Nederland", "percent_fully_vaccinated": 63.29, "percent_vaccinated": 72.26, "population": 26706, "total_vaccinated": 19109, "vaccine_doses": 35845 }, "BR": { "cases": 33339815, "deaths": 675518, "deaths_per_million": 3151.822, "fully_vaccinated": 169680492, "name": "Brasilië", "percent_fully_vaccinated": 79.17, "percent_vaccinated": 86.31, "population": 214326223, "total_vaccinated": 184976830, "vaccine_doses": 461568115 }, "BS": { "cases": 36435, "deaths": 822, "deaths_per_million": 2015.17, "fully_vaccinated": 159548, "name": "Bahamas", "percent_fully_vaccinated": 39.11, "percent_vaccinated": 40.81, "population": 407906, "total_vaccinated": 166471, "vaccine_doses": 346253 }, "BT": { "cases": 60109, "deaths": 21, "deaths_per_million": 27.01, "fully_vaccinated": 672775, "name": "Bhoetan", "percent_fully_vaccinated": 86.53, "percent_vaccinated": 89.14, "population": 777486, "total_vaccinated": 693033, "vaccine_doses": 1911349 }, "BW": { "cases": 324841, "deaths": 2760, "deaths_per_million": 1066.286, "fully_vaccinated": 1512567, "name": "Botswana", "percent_fully_vaccinated": 63.1, "percent_vaccinated": 70.77, "population": 2588423, "total_vaccinated": 1696430, "vaccine_doses": 2730607 }, "BY": { "cases": 994037, "deaths": 7118, "deaths_per_million": 743.148, "fully_vaccinated": 6325490, "name": "Belarus", "percent_fully_vaccinated": 66.99, "percent_vaccinated": 68.05, "population": 9578168, "total_vaccinated": 6425755, "vaccine_doses": 13206203 }, "BZ": { "cases": 66179, "deaths": 680, "deaths_per_million": 1699.868, "fully_vaccinated": 217556, "name": "Belize", "percent_fully_vaccinated": 54.38, "percent_vaccinated": 62.28, "population": 400031, "total_vaccinated": 249143, "vaccine_doses": 494935 }, "CA": { "cases": 4026069, "deaths": 43530, "deaths_per_million": 1140.872, "fully_vaccinated": 31475439, "name": "Kanada", "percent_fully_vaccinated": 82.49, "percent_vaccinated": 85.96, "population": 38155012, "total_vaccinated": 32797068, "vaccine_doses": 86719264 }, "CC": { "name": "Kokoseilande" }, "CD": { "cases": 91737, "deaths": 1376, "deaths_per_million": 14.349, "fully_vaccinated": 2272532, "name": "Demokratiese Republiek die Kongo", "percent_fully_vaccinated": 2.37, "percent_vaccinated": 3.11, "population": 95894118, "total_vaccinated": 2979005, "vaccine_doses": 3825485 }, "CF": { "cases": 14712, "deaths": 113, "deaths_per_million": 20.707, "fully_vaccinated": 1204209, "name": "Sentraal-Afrikaanse Republiek", "percent_fully_vaccinated": 22.07, "percent_vaccinated": 23.1, "population": 5457154, "total_vaccinated": 1260593, "vaccine_doses": 1353144 }, "CG": { "cases": 24604, "deaths": 386, "deaths_per_million": 66.143, "fully_vaccinated": 652422, "name": "Republiek die Kongo", "percent_fully_vaccinated": 11.53, "percent_vaccinated": 12.27, "population": 5835806, "total_vaccinated": 693902, "vaccine_doses": 831318 }, "CH": { "cases": 3861756, "deaths": 13860, "deaths_per_million": 1594.679, "fully_vaccinated": 6004575, "name": "Switserland", "percent_fully_vaccinated": 69.09, "percent_vaccinated": 70.06, "population": 8691406, "total_vaccinated": 6089282, "vaccine_doses": 15793328 }, "CI": { "cases": 84616, "deaths": 808, "deaths_per_million": 29.405, "fully_vaccinated": 6808411, "name": "Ivoorkus", "percent_fully_vaccinated": 24.78, "percent_vaccinated": 33.59, "population": 27478249, "total_vaccinated": 9229469, "vaccine_doses": 14445720 }, "CK": { "cases": 5831, "deaths": 1, "deaths_per_million": 58.813, "fully_vaccinated": 14685, "name": "Cookeilande", "percent_fully_vaccinated": 83.57, "percent_vaccinated": 85.55, "population": 17003, "total_vaccinated": 15033, "vaccine_doses": 39780 }, "CL": { "cases": 4141778, "deaths": 59126, "deaths_per_million": 3033.163, "fully_vaccinated": 17605665, "name": "Chili", "percent_fully_vaccinated": 90.32, "percent_vaccinated": 92.44, "population": 19493184, "total_vaccinated": 18018830, "vaccine_doses": 60434040 }, "CM": { "cases": 120068, "deaths": 1931, "deaths_per_million": 70.996, "fully_vaccinated": 1223119, "name": "Kameroen", "percent_fully_vaccinated": 4.5, "percent_vaccinated": 5.76, "population": 27198628, "total_vaccinated": 1566331, "vaccine_doses": 1849562 }, "CN": { "cases": 896528, "deaths": 5226, "deaths_per_million": 3.665, "fully_vaccinated": 1261908000, "name": "Volksrepubliek China", "note": "Sluit nie spesiale administratiewe streke ([[Hong Kong]] en [[Macau]]) of [[Taiwan]] in nie.", "percent_fully_vaccinated": 88.5, "percent_vaccinated": 90.86, "population": 1425893464, "total_vaccinated": 1295626000, "vaccine_doses": 3412950000 }, "CO": { "cases": 6223497, "deaths": 140365, "deaths_per_million": 2724.658, "fully_vaccinated": 36251593, "name": "Colombia", "percent_fully_vaccinated": 70.37, "percent_vaccinated": 82.41, "population": 51516562, "total_vaccinated": 42455997, "vaccine_doses": 86191269 }, "CR": { "cases": 904934, "deaths": 8525, "deaths_per_million": 1654.069, "fully_vaccinated": 4143017, "name": "Costa Rica", "percent_fully_vaccinated": 80.62, "percent_vaccinated": 86.35, "population": 5153957, "total_vaccinated": 4437629, "vaccine_doses": 11017624 }, "CU": { "cases": 1106879, "deaths": 8529, "deaths_per_million": 757.704, "fully_vaccinated": 9976420, "name": "Kuba", "percent_fully_vaccinated": 88.63, "percent_vaccinated": 94.9, "population": 11256372, "total_vaccinated": 10682402, "vaccine_doses": 39009178 }, "CV": { "cases": 61922, "deaths": 409, "deaths_per_million": 695.667, "fully_vaccinated": 307655, "name": "Kaap Verde", "percent_fully_vaccinated": 52.33, "percent_vaccinated": 60.47, "population": 587925, "total_vaccinated": 355522, "vaccine_doses": 802216 }, "CW": { "cases": 44932, "deaths": 282, "deaths_per_million": 1481.575, "fully_vaccinated": 99672, "name": "Curaçao", "percent_fully_vaccinated": 52.37, "percent_vaccinated": 56.91, "population": 190338, "total_vaccinated": 108319, "vaccine_doses": 254556 }, "CX": { "name": "Kerseiland" }, "CY": { "cases": 545896, "deaths": 1086, "deaths_per_million": 1212.044, "fully_vaccinated": 645099, "name": "Siprus", "percent_fully_vaccinated": 72, "percent_vaccinated": 74.61, "population": 896007, "total_vaccinated": 668493, "vaccine_doses": 1788761 }, "CZ": { "cases": 3955555, "deaths": 40360, "deaths_per_million": 3839.878, "fully_vaccinated": 6879698, "name": "Tsjeggië", "percent_fully_vaccinated": 65.45, "percent_vaccinated": 66.27, "population": 10510750, "total_vaccinated": 6965265, "vaccine_doses": 17686981 }, "DE": { "cases": 29853680, "deaths": 142635, "deaths_per_million": 1710.076, "fully_vaccinated": 63377081, "name": "Duitsland", "percent_fully_vaccinated": 75.98, "percent_vaccinated": 77.59, "population": 83408554, "total_vaccinated": 64720193, "vaccine_doses": 183447733 }, "DJ": { "cases": 15690, "deaths": 189, "deaths_per_million": 170.955, "fully_vaccinated": 161003, "name": "Djiboeti", "percent_fully_vaccinated": 16.07, "percent_vaccinated": 20.13, "population": 1105557, "total_vaccinated": 201787, "vaccine_doses": 222387 }, "DK": { "cases": 3209307, "deaths": 6563, "deaths_per_million": 1121.068, "fully_vaccinated": 4792304, "name": "Denemarke", "percent_fully_vaccinated": 81.86, "percent_vaccinated": 82.47, "population": 5854240, "total_vaccinated": 4828188, "vaccine_doses": 13227637 }, "DM": { "cases": 14852, "deaths": 68, "deaths_per_million": 939.071, "fully_vaccinated": 30474, "name": "Dominica", "percent_fully_vaccinated": 42.08, "percent_vaccinated": 45.4, "population": 72412, "total_vaccinated": 32872, "vaccine_doses": 66992 }, "DO": { "cases": 622432, "deaths": 4383, "deaths_per_million": 394.23, "fully_vaccinated": 6008910, "name": "Dominikaanse Republiek", "percent_fully_vaccinated": 54.05, "percent_vaccinated": 65.18, "population": 11117874, "total_vaccinated": 7246667, "vaccine_doses": 15834918 }, "DZ": { "cases": 266487, "deaths": 6875, "deaths_per_million": 155.621, "fully_vaccinated": 6851660, "name": "Algerië", "percent_fully_vaccinated": 15.36, "percent_vaccinated": 18.4, "population": 44177969, "total_vaccinated": 8210605, "vaccine_doses": 15205854 }, "EC": { "cases": 935211, "deaths": 35774, "deaths_per_million": 2010.031, "fully_vaccinated": 14030781, "name": "Ecuador", "percent_fully_vaccinated": 78.83, "percent_vaccinated": 85.39, "population": 17797737, "total_vaccinated": 15198297, "vaccine_doses": 36089411 }, "EE": { "cases": 585143, "deaths": 2608, "deaths_per_million": 1962.819, "fully_vaccinated": 848126, "name": "Estland", "percent_fully_vaccinated": 63.83, "percent_vaccinated": 64.99, "population": 1328701, "total_vaccinated": 863458, "vaccine_doses": 1995659 }, "EG": { "cases": 515645, "deaths": 24750, "deaths_per_million": 226.519, "fully_vaccinated": 37289388, "name": "Egipte", "percent_fully_vaccinated": 34.13, "percent_vaccinated": 46.13, "population": 109262178, "total_vaccinated": 50399016, "vaccine_doses": 91447330 }, "EH": { "name": "Wes-Sahara", "population": 611872 }, "ER": { "cases": 9882, "deaths": 103, "deaths_per_million": 28.451, "fully_vaccinated": null, "name": "Eritrea", "percent_vaccinated": null, "population": 3620312, "total_vaccinated": null, "vaccine_doses": null }, "ES": { "cases": 13090476, "deaths": 109348, "deaths_per_million": 2302.697, "fully_vaccinated": 40587577, "name": "Spanje", "percent_fully_vaccinated": 85.47, "percent_vaccinated": 86.91, "population": 47486935, "total_vaccinated": 41269517, "vaccine_doses": 95340742 }, "ET": { "cases": 491086, "deaths": 7561, "deaths_per_million": 62.86, "fully_vaccinated": 38296046, "name": "Ethiopië", "percent_fully_vaccinated": 31.84, "percent_vaccinated": 37.16, "population": 120283026, "total_vaccinated": 44695420, "vaccine_doses": 52192941 }, "EU": { "cases": 155625920, "deaths": 1111285, "deaths_per_million": 2482.799, "fully_vaccinated": 327744582, "name": "Europese Unie", "note": "Data vir lidlande van die [[Europese Unie]] word individueel gelys, maar word ook gerieflikheidshalwe hier bygetel. Hulle word nie dubbel getel vir die wêreldtotaal nie.", "percent_fully_vaccinated": 73.22, "percent_vaccinated": 75.48, "population": 447593544, "total_vaccinated": 337847776, "vaccine_doses": 889651372 }, "FI": { "cases": 1171034, "deaths": 5012, "deaths_per_million": 905.348, "fully_vaccinated": 4336068, "name": "Finland", "percent_fully_vaccinated": 78.33, "percent_vaccinated": 81.62, "population": 5535992, "total_vaccinated": 4518264, "vaccine_doses": 12203932 }, "FJ": { "cases": 66975, "deaths": 870, "deaths_per_million": 940.937, "fully_vaccinated": 635509, "name": "Fidji", "percent_fully_vaccinated": 68.73, "percent_vaccinated": 76.45, "population": 924610, "total_vaccinated": 706842, "vaccine_doses": 1487617 }, "FK": { "cases": 1831, "deaths": null, "fully_vaccinated": 1775, "name": "Falkland-eilande", "percent_vaccinated": 75.57, "population": 3764, "total_vaccinated": 2632, "vaccine_doses": 4407 }, "FM": { "cases": 38, "deaths": 0, "fully_vaccinated": null, "name": "Gefedereerde State van Mikronesië", "percent_vaccinated": null, "population": 113131, "total_vaccinated": null, "vaccine_doses": null }, "FO": { "cases": 34658, "deaths": 28, "deaths_per_million": 529.421, "fully_vaccinated": 40895, "name": "Faroëreilande", "percent_fully_vaccinated": 83.37, "percent_vaccinated": 85.04, "population": 52888, "total_vaccinated": 41715, "vaccine_doses": 103894 }, "FR": { "cases": 33095351, "deaths": 150904, "deaths_per_million": 2238.201, "fully_vaccinated": 52961846, "name": "Frankryk", "percent_fully_vaccinated": 78.55, "percent_vaccinated": 80.83, "population": 67422000, "total_vaccinated": 54496552, "vaccine_doses": 147522456 }, "GA": { "cases": 48289, "deaths": 306, "deaths_per_million": 130.703, "fully_vaccinated": 256802, "name": "Gaboen", "percent_fully_vaccinated": 10.97, "percent_vaccinated": 13.22, "population": 2341179, "total_vaccinated": 309473, "vaccine_doses": 568751 }, "GB": { "cases": 23160756, "deaths": 181761, "deaths_per_million": 2701.519, "fully_vaccinated": 50253743, "name": "Verenigde Koninkryk", "percent_fully_vaccinated": 74.69, "percent_vaccinated": 79.72, "population": 67281040, "total_vaccinated": 53639145, "vaccine_doses": 149968871 }, "GD": { "cases": 18655, "deaths": 233, "deaths_per_million": 1869.834, "fully_vaccinated": 38623, "name": "Grenada", "percent_fully_vaccinated": 31, "percent_vaccinated": 35.16, "population": 124610, "total_vaccinated": 43808, "vaccine_doses": 89284 }, "GE": { "cases": 1667453, "deaths": 16847, "deaths_per_million": 4482.994, "fully_vaccinated": 1272341, "name": "Georgië", "percent_fully_vaccinated": 33.86, "percent_vaccinated": 43.52, "population": 3757980, "total_vaccinated": 1635409, "vaccine_doses": 2907750 }, "GF": { "name": "Frans-Guyana" }, "GG": { "cases": null, "deaths": null, "fully_vaccinated": 51351, "name": "Guernsey", "percent_fully_vaccinated": 81.01, "percent_vaccinated": 85.42, "population": 63065, "total_vaccinated": 54146, "vaccine_doses": 157708 }, "GH": { "cases": 167215, "deaths": 1456, "deaths_per_million": 44.346, "fully_vaccinated": 7691954, "name": "Ghana", "percent_fully_vaccinated": 23.43, "percent_vaccinated": 33.12, "population": 32833031, "total_vaccinated": 10872794, "vaccine_doses": 19883528 }, "GI": { "cases": 19862, "deaths": 105, "deaths_per_million": 3213.958, "fully_vaccinated": 41421, "name": "Gibraltar", "percent_fully_vaccinated": 122.94, "percent_vaccinated": 124.88, "population": 32670, "total_vaccinated": 42074, "vaccine_doses": 119855 }, "GL": { "cases": 11971, "deaths": 21, "deaths_per_million": 373.38, "fully_vaccinated": 38502, "name": "Groenland", "percent_fully_vaccinated": 67.7, "percent_vaccinated": 72.52, "population": 56243, "total_vaccinated": 41243, "vaccine_doses": 79745 }, "GM": { "cases": 12009, "deaths": 365, "deaths_per_million": 138.262, "fully_vaccinated": 354340, "name": "Gambië", "percent_fully_vaccinated": 14.25, "percent_vaccinated": 18.07, "population": 2639916, "total_vaccinated": 449464, "vaccine_doses": 812811 }, "GN": { "cases": 37358, "deaths": 445, "deaths_per_million": 32.885, "fully_vaccinated": 2641374, "name": "Guinee", "percent_fully_vaccinated": 19.52, "percent_vaccinated": 33.65, "population": 13531906, "total_vaccinated": 4553823, "vaccine_doses": 6334117 }, "GP": { "name": "Guadeloupe" }, "GQ": { "cases": 16621, "deaths": 183, "deaths_per_million": 111.963, "fully_vaccinated": 208104, "name": "Ekwatoriaal-Guinee", "percent_fully_vaccinated": 14.35, "percent_vaccinated": 18.46, "population": 1634466, "total_vaccinated": 267610, "vaccine_doses": 484554 }, "GR": { "cases": 3843142, "deaths": 30476, "deaths_per_million": 2917.658, "fully_vaccinated": 7631668, "name": "Griekeland", "percent_fully_vaccinated": 73.06, "percent_vaccinated": 75.84, "population": 10445365, "total_vaccinated": 7921611, "vaccine_doses": 21191039 }, "GS": { "name": "Suid-Georgië en die Suidelike Sandwicheilande" }, "GT": { "cases": 985245, "deaths": 18839, "deaths_per_million": 1069.882, "fully_vaccinated": 6383136, "name": "Guatemala", "percent_fully_vaccinated": 36.25, "percent_vaccinated": 47.31, "population": 17608483, "total_vaccinated": 8331159, "vaccine_doses": 18147981 }, "GU": { "name": "Guam", "population": 170184 }, "GW": { "cases": 8400, "deaths": 171, "deaths_per_million": 82.981, "fully_vaccinated": 342389, "name": "Guinee-Bissau", "percent_fully_vaccinated": 16.62, "percent_vaccinated": 25.72, "population": 2060721, "total_vaccinated": 529954, "vaccine_doses": 573125 }, "GY": { "cases": 68972, "deaths": 1267, "deaths_per_million": 1574.76, "fully_vaccinated": 460429, "name": "Guyana", "percent_fully_vaccinated": 57.23, "percent_vaccinated": 60.19, "population": 804567, "total_vaccinated": 484286, "vaccine_doses": 1014218 }, "HK": { "cases": 1297772, "deaths": 9440, "deaths_per_million": 1259.577, "fully_vaccinated": 6491419, "name": "Hongkong", "percent_fully_vaccinated": 86.61, "percent_vaccinated": 90.17, "population": 7494578, "total_vaccinated": 6757652, "vaccine_doses": 17910776 }, "HN": { "cases": 432139, "deaths": 10919, "deaths_per_million": 1062.33, "fully_vaccinated": 5432244, "name": "Honduras", "percent_fully_vaccinated": 52.85, "percent_vaccinated": 61.64, "population": 10278346, "total_vaccinated": 6335843, "vaccine_doses": 14700875 }, "HR": { "cases": 1168191, "deaths": 16158, "deaths_per_million": 3979.671, "fully_vaccinated": 2245836, "name": "Kroasië", "percent_fully_vaccinated": 55.31, "percent_vaccinated": 57.04, "population": 4060135, "total_vaccinated": 2316019, "vaccine_doses": 5261880 }, "HT": { "cases": 32103, "deaths": 837, "deaths_per_million": 73.116, "fully_vaccinated": 159303, "name": "Haïti", "percent_fully_vaccinated": 1.39, "percent_vaccinated": 2.15, "population": 11447569, "total_vaccinated": 246247, "vaccine_doses": 348769 }, "HU": { "cases": 1940824, "deaths": 46696, "deaths_per_million": 4809.169, "fully_vaccinated": 6199431, "name": "Hongarye", "percent_fully_vaccinated": 63.85, "percent_vaccinated": 66.04, "population": 9709786, "total_vaccinated": 6412386, "vaccine_doses": 16530488 }, "ID": { "cases": 6138346, "deaths": 156859, "deaths_per_million": 572.994, "fully_vaccinated": 169392315, "name": "Indonesië", "percent_fully_vaccinated": 61.88, "percent_vaccinated": 73.72, "population": 273753191, "total_vaccinated": 201802967, "vaccine_doses": 423291029 }, "IE": { "cases": 1628745, "deaths": 7571, "deaths_per_million": 1518.291, "fully_vaccinated": 4045122, "name": "Republiek Ierland", "percent_fully_vaccinated": 81.12, "percent_vaccinated": 82.07, "population": 4986526, "total_vaccinated": 4092592, "vaccine_doses": 10999924 }, "IL": { "cases": 4518507, "deaths": 11181, "deaths_per_million": 1203.423, "fully_vaccinated": 6147560, "name": "Israel", "percent_fully_vaccinated": 66.17, "percent_vaccinated": 72.26, "population": 9291000, "total_vaccinated": 6713756, "vaccine_doses": 18202334 }, "IM": { "cases": 37239, "deaths": 110, "deaths_per_million": 1305.437, "fully_vaccinated": 67106, "name": "Man (eiland)", "percent_fully_vaccinated": 78.57, "percent_vaccinated": 81.44, "population": 84263, "total_vaccinated": 69560, "vaccine_doses": 189994 }, "IN": { "cases": 43783062, "deaths": 525785, "deaths_per_million": 373.543, "fully_vaccinated": 926264730, "name": "Indië", "percent_fully_vaccinated": 65.81, "percent_vaccinated": 72.41, "population": 1407563842, "total_vaccinated": 1019176932, "vaccine_doses": 2001968030 }, "IO": { "name": "Britse Indiese Oseaangebied" }, "IQ": { "cases": 2409641, "deaths": 25273, "deaths_per_million": 580.54, "fully_vaccinated": 7609777, "name": "Irak", "percent_fully_vaccinated": 18.48, "percent_vaccinated": 26.31, "population": 43533592, "total_vaccinated": 10833447, "vaccine_doses": 18636865 }, "IR": { "cases": 7284165, "deaths": 141513, "deaths_per_million": 1609.503, "fully_vaccinated": 58058144, "name": "Iran", "percent_fully_vaccinated": 66.03, "percent_vaccinated": 73.58, "population": 87923432, "total_vaccinated": 64698435, "vaccine_doses": 150984487 }, "IS": { "cases": 199611, "deaths": 179, "deaths_per_million": 483.346, "fully_vaccinated": 290193, "name": "Ysland", "percent_fully_vaccinated": 78.69, "percent_vaccinated": 84, "population": 370335, "total_vaccinated": 309770, "vaccine_doses": 805469 }, "IT": { "cases": 20177910, "deaths": 170037, "deaths_per_million": 2870.291, "fully_vaccinated": 47954898, "name": "Italië", "percent_fully_vaccinated": 80.95, "percent_vaccinated": 85.77, "population": 59240330, "total_vaccinated": 50812987, "vaccine_doses": 138865340 }, "JE": { "cases": null, "deaths": null, "fully_vaccinated": 80957, "name": "New Jersey", "percent_fully_vaccinated": 73.85, "percent_vaccinated": 76.4, "population": 109618, "total_vaccinated": 83745, "vaccine_doses": 237019 }, "JM": { "cases": 144881, "deaths": 3171, "deaths_per_million": 1121.408, "fully_vaccinated": 715529, "name": "Jamaika", "percent_fully_vaccinated": 25.3, "percent_vaccinated": 28.92, "population": 2827694, "total_vaccinated": 817762, "vaccine_doses": 1465878 }, "JO": { "cases": 1705116, "deaths": 14070, "deaths_per_million": 1262.078, "fully_vaccinated": 4538702, "name": "Jordanië", "percent_fully_vaccinated": 44.2, "percent_vaccinated": 46.8, "population": 11148278, "total_vaccinated": 4805507, "vaccine_doses": 10007983 }, "JP": { "cases": 10394789, "deaths": 31617, "deaths_per_million": 253.722, "fully_vaccinated": 102437005, "name": "Japan", "percent_fully_vaccinated": 82.2, "percent_vaccinated": 83.3, "population": 124612530, "total_vaccinated": 103800378, "vaccine_doses": 288885776 }, "KE": { "cases": 336798, "deaths": 5668, "deaths_per_million": 106.932, "fully_vaccinated": 9326814, "name": "Kenia", "percent_fully_vaccinated": 16.96, "percent_vaccinated": 22.99, "population": 53005614, "total_vaccinated": 12641679, "vaccine_doses": 18535975 }, "KG": { "cases": 201704, "deaths": 2991, "deaths_per_million": 458.198, "fully_vaccinated": 1326221, "name": "Kirgisië", "percent_fully_vaccinated": 20.32, "percent_vaccinated": 24.13, "population": 6527743, "total_vaccinated": 1575353, "vaccine_doses": 3166293 }, "KH": { "cases": 136477, "deaths": 3056, "deaths_per_million": 184.218, "fully_vaccinated": 14400317, "name": "Kambodja", "percent_fully_vaccinated": 86.81, "percent_vaccinated": 91, "population": 16589023, "total_vaccinated": 15096276, "vaccine_doses": 41343067 }, "KI": { "cases": 3236, "deaths": 13, "deaths_per_million": 100.874, "fully_vaccinated": 60670, "name": "Kiribati", "percent_fully_vaccinated": 49.98, "percent_vaccinated": 66.37, "population": 128874, "total_vaccinated": 80566, "vaccine_doses": 147497 }, "KM": { "cases": 8209, "deaths": 160, "deaths_per_million": 194.736, "fully_vaccinated": 362030, "name": "Comore-eilande", "percent_fully_vaccinated": 44.06, "percent_vaccinated": 49.79, "population": 821626, "total_vaccinated": 409094, "vaccine_doses": 642320 }, "KN": { "cases": 6383, "deaths": 45, "deaths_per_million": 945.259, "fully_vaccinated": 26294, "name": "St. Kitts en Nevis", "percent_fully_vaccinated": 49.11, "percent_vaccinated": 58.2, "population": 47606, "total_vaccinated": 31162, "vaccine_doses": 60467 }, "KP": { "cases": 1, "deaths": 6, "deaths_per_million": 0.231, "name": "Noord-Korea", "population": 25971909 }, "KR": { "cases": 18861593, "deaths": 24765, "deaths_per_million": 477.811, "fully_vaccinated": 44641769, "name": "Suid-Korea", "percent_fully_vaccinated": 86.13, "percent_vaccinated": 86.97, "population": 51830139, "total_vaccinated": 45077102, "vaccine_doses": 126366178 }, "KW": { "cases": 648216, "deaths": 2556, "deaths_per_million": 601.396, "fully_vaccinated": 3322065, "name": "Koeweit", "percent_fully_vaccinated": 78.16, "percent_vaccinated": 80.79, "population": 4250114, "total_vaccinated": 3433696, "vaccine_doses": 8120613 }, "KY": { "cases": 28389, "deaths": 29, "deaths_per_million": 425.619, "fully_vaccinated": 59779, "name": "Kaaimanseilande", "percent_fully_vaccinated": 87.73, "percent_vaccinated": 90.16, "population": 68136, "total_vaccinated": 61433, "vaccine_doses": 146639 }, "KZ": { "cases": 1407386, "deaths": 19020, "deaths_per_million": 990.807, "fully_vaccinated": 9321531, "name": "Kasakstan", "percent_fully_vaccinated": 48.56, "percent_vaccinated": 49.69, "population": 19196465, "total_vaccinated": 9539038, "vaccine_doses": 20918681 }, "LA": { "cases": 210546, "deaths": 757, "deaths_per_million": 101.952, "fully_vaccinated": 5076787, "name": "Laos", "percent_fully_vaccinated": 68.8, "percent_vaccinated": 78.84, "population": 7425058, "total_vaccinated": 5817695, "vaccine_doses": 10894482 }, "LB": { "cases": 1142644, "deaths": 10491, "deaths_per_million": 1875.861, "fully_vaccinated": 2374475, "name": "Libanon", "percent_fully_vaccinated": 35.08, "percent_vaccinated": 39.87, "population": 5592631, "total_vaccinated": 2698736, "vaccine_doses": 5673326 }, "LC": { "cases": 27464, "deaths": 385, "deaths_per_million": 2143.032, "fully_vaccinated": 54436, "name": "St. Lucia", "percent_fully_vaccinated": 30.3, "percent_vaccinated": 33.24, "population": 179652, "total_vaccinated": 59712, "vaccine_doses": 121813 }, "LI": { "cases": 18335, "deaths": 85, "deaths_per_million": 2177.31, "fully_vaccinated": 26434, "name": "Liechtenstein", "percent_fully_vaccinated": 67.71, "percent_vaccinated": 68.52, "population": 39039, "total_vaccinated": 26748, "vaccine_doses": 70833 }, "LK": { "cases": 664510, "deaths": 16528, "deaths_per_million": 759.09, "fully_vaccinated": 14552107, "name": "Sri Lanka", "percent_fully_vaccinated": 66.83, "percent_vaccinated": 78.56, "population": 21773441, "total_vaccinated": 17104281, "vaccine_doses": 39656200 }, "LR": { "cases": 7504, "deaths": 294, "deaths_per_million": 56.61, "fully_vaccinated": 2328125, "name": "Liberië", "percent_fully_vaccinated": 44.83, "percent_vaccinated": 50.95, "population": 5193416, "total_vaccinated": 2645947, "vaccine_doses": 2921554 }, "LS": { "cases": 34040, "deaths": 702, "deaths_per_million": 307.699, "fully_vaccinated": 867653, "name": "Lesotho", "percent_fully_vaccinated": 38.03, "percent_vaccinated": 40.17, "population": 2281454, "total_vaccinated": 916484, "vaccine_doses": 1071629 }, "LT": { "cases": 1169673, "deaths": 9190, "deaths_per_million": 3297.865, "fully_vaccinated": 1876964, "name": "Litaue", "percent_fully_vaccinated": 67.36, "percent_vaccinated": 70.08, "population": 2786651, "total_vaccinated": 1952803, "vaccine_doses": 4490905 }, "LU": { "cases": 276134, "deaths": 1106, "deaths_per_million": 1729.96, "fully_vaccinated": 462338, "name": "Luxemburg", "percent_fully_vaccinated": 72.83, "percent_vaccinated": 75.31, "population": 639321, "total_vaccinated": 481462, "vaccine_doses": 1313313 }, "LV": { "cases": 846530, "deaths": 5875, "deaths_per_million": 3135.141, "fully_vaccinated": 1305976, "name": "Letland", "percent_fully_vaccinated": 69.69, "percent_vaccinated": 71.84, "population": 1873919, "total_vaccinated": 1346184, "vaccine_doses": 2895716 }, "LY": { "cases": 502642, "deaths": 6431, "deaths_per_million": 954.823, "fully_vaccinated": 1183940, "name": "Libië", "percent_fully_vaccinated": 17.01, "percent_vaccinated": 32.61, "population": 6735277, "total_vaccinated": 2269135, "vaccine_doses": 3579762 }, "MA": { "cases": 1251766, "deaths": 16189, "deaths_per_million": 436.637, "fully_vaccinated": 23439316, "name": "Marokko", "percent_fully_vaccinated": 63.22, "percent_vaccinated": 67.3, "population": 37076584, "total_vaccinated": 24953895, "vaccine_doses": 54763014 }, "MC": { "cases": 13779, "deaths": 61, "deaths_per_million": 1662.76, "fully_vaccinated": 23308, "name": "Monaco", "percent_fully_vaccinated": 58.98, "percent_vaccinated": 67.49, "population": 36686, "total_vaccinated": 26672, "vaccine_doses": 49980 }, "MD": { "cases": 523034, "deaths": 11584, "deaths_per_million": 3783.759, "fully_vaccinated": 1063425, "name": "Moldowa", "percent_fully_vaccinated": 26.43, "percent_vaccinated": 26.87, "population": 3061506, "total_vaccinated": 1081073, "vaccine_doses": 2165600 }, "ME": { "cases": 247609, "deaths": 2732, "deaths_per_million": 4351.295, "fully_vaccinated": 283933, "name": "Montenegro", "percent_fully_vaccinated": 45.22, "percent_vaccinated": 46.47, "population": 627859, "total_vaccinated": 291780, "vaccine_doses": 676021 }, "MF": { "name": "Saint-Martin" }, "MG": { "cases": 66289, "deaths": 1406, "deaths_per_million": 48.624, "fully_vaccinated": 1277798, "name": "Madagaskar", "percent_fully_vaccinated": 4.42, "percent_vaccinated": 4.55, "population": 28915653, "total_vaccinated": 1316449, "vaccine_doses": 2369775 }, "MH": { "cases": 49, "deaths": null, "fully_vaccinated": null, "name": "Marshalleilande", "percent_vaccinated": null, "population": 42050, "total_vaccinated": null, "vaccine_doses": null }, "MK": { "cases": 319037, "deaths": 9339, "deaths_per_million": 4440.102, "fully_vaccinated": 837453, "name": "Noord-Masedonië", "percent_fully_vaccinated": 40.21, "percent_vaccinated": 41, "population": 2103330, "total_vaccinated": 853927, "vaccine_doses": 1850145 }, "ML": { "cases": 31203, "deaths": 737, "deaths_per_million": 33.645, "fully_vaccinated": 1376469, "name": "Mali", "percent_fully_vaccinated": 6.28, "percent_vaccinated": 8.74, "population": 21904983, "total_vaccinated": 1914427, "vaccine_doses": 2583468 }, "MM": { "cases": 613838, "deaths": 19434, "deaths_per_million": 361.24, "fully_vaccinated": 27027467, "name": "Mianmar", "percent_fully_vaccinated": 49.31, "percent_vaccinated": 60.22, "population": 53798084, "total_vaccinated": 33004742, "vaccine_doses": 62259560 }, "MN": { "cases": 930677, "deaths": 2119, "deaths_per_million": 632.956, "fully_vaccinated": 2175617, "name": "Mongolië", "percent_fully_vaccinated": 65.35, "percent_vaccinated": 68.27, "population": 3347782, "total_vaccinated": 2272965, "vaccine_doses": 5492919 }, "MO": { "cases": 756, "deaths": 5, "deaths_per_million": 7.282, "fully_vaccinated": 587047, "name": "Macau", "percent_fully_vaccinated": 85.5, "percent_vaccinated": 89.55, "population": 686607, "total_vaccinated": 614846, "vaccine_doses": 1443999 }, "MP": { "name": "Noordelike Mariana-eilande" }, "MQ": { "name": "Martinique" }, "MR": { "cases": 61970, "deaths": 989, "deaths_per_million": 214.302, "fully_vaccinated": 1334465, "name": "Mauritanië", "percent_fully_vaccinated": 28.92, "percent_vaccinated": 41.77, "population": 4614974, "total_vaccinated": 1927473, "vaccine_doses": 2853551 }, "MS": { "cases": 1025, "deaths": 8, "deaths_per_million": 1811.184, "fully_vaccinated": 1877, "name": "Montserrat", "percent_fully_vaccinated": 42.49, "percent_vaccinated": 46.82, "population": 4417, "total_vaccinated": 2068, "vaccine_doses": 4455 }, "MT": { "cases": 111149, "deaths": 773, "deaths_per_million": 1467.495, "fully_vaccinated": 470073, "name": "Malta", "percent_fully_vaccinated": 89.24, "percent_vaccinated": 90.59, "population": 526748, "total_vaccinated": 477206, "vaccine_doses": 1322926 }, "MU": { "cases": 236651, "deaths": 1008, "deaths_per_million": 776.032, "fully_vaccinated": 977728, "name": "Mauritius", "percent_fully_vaccinated": 75.27, "percent_vaccinated": 78.68, "population": 1298915, "total_vaccinated": 1021934, "vaccine_doses": 2563999 }, "MV": { "cases": 183908, "deaths": 307, "deaths_per_million": 588.734, "fully_vaccinated": 384648, "name": "Maledive", "percent_fully_vaccinated": 73.76, "percent_vaccinated": 76.51, "population": 521458, "total_vaccinated": 398949, "vaccine_doses": 948663 }, "MW": { "cases": 86968, "deaths": 2655, "deaths_per_million": 133.486, "fully_vaccinated": 1517989, "name": "Malawi", "percent_fully_vaccinated": 7.63, "percent_vaccinated": 10.69, "population": 19889742, "total_vaccinated": 2125294, "vaccine_doses": 3171945 }, "MX": { "cases": 6448477, "deaths": 326504, "deaths_per_million": 2576.881, "fully_vaccinated": 79947470, "name": "Meksiko", "percent_fully_vaccinated": 63.1, "percent_vaccinated": 71.28, "population": 126705138, "total_vaccinated": 90320224, "vaccine_doses": 209673612 }, "MY": { "cases": 4626061, "deaths": 35862, "deaths_per_million": 1068.152, "fully_vaccinated": 27384528, "name": "Maleisië", "percent_fully_vaccinated": 81.56, "percent_vaccinated": 83.57, "population": 33573874, "total_vaccinated": 28058393, "vaccine_doses": 71618905 }, "MZ": { "cases": 229077, "deaths": 2215, "deaths_per_million": 69.052, "fully_vaccinated": 14098645, "name": "Mosambiek", "percent_fully_vaccinated": 43.83, "percent_vaccinated": 46.57, "population": 32077072, "total_vaccinated": 14978771, "vaccine_doses": 31616078 }, "NA": { "cases": 169253, "deaths": 4068, "deaths_per_million": 1607.809, "fully_vaccinated": 443559, "name": "Namibië", "percent_fully_vaccinated": 17.53, "percent_vaccinated": 20.31, "population": 2530151, "total_vaccinated": 513856, "vaccine_doses": 856277 }, "NC": { "cases": 66732, "deaths": 314, "deaths_per_million": 1091.035, "fully_vaccinated": 180445, "name": "Nieu-Kaledonië", "percent_fully_vaccinated": 62.7, "percent_vaccinated": 65.49, "population": 287800, "total_vaccinated": 188475, "vaccine_doses": 462133 }, "NE": { "cases": 9096, "deaths": 311, "deaths_per_million": 12.316, "fully_vaccinated": 2861058, "name": "Niger", "percent_fully_vaccinated": 11.33, "percent_vaccinated": 14.33, "population": 25252722, "total_vaccinated": 3619801, "vaccine_doses": 4364000 }, "NF": { "name": "Norfolkeiland" }, "NG": { "cases": 259007, "deaths": 3144, "deaths_per_million": 14.733, "fully_vaccinated": 24281618, "name": "Nigerië", "percent_fully_vaccinated": 11.38, "percent_vaccinated": 17.02, "population": 213401323, "total_vaccinated": 36313593, "vaccine_doses": 55468500 }, "NI": { "cases": 14751, "deaths": 244, "deaths_per_million": 35.618, "fully_vaccinated": 5580563, "name": "Nicaragua", "percent_fully_vaccinated": 81.46, "percent_vaccinated": 87.07, "population": 6850540, "total_vaccinated": 5964917, "vaccine_doses": 11545480 }, "NL": { "cases": 8297816, "deaths": 22519, "deaths_per_million": 1286.675, "fully_vaccinated": 12111092, "name": "Nederland", "percent_fully_vaccinated": 69.2, "percent_vaccinated": 74, "population": 17501696, "total_vaccinated": 12950702, "vaccine_doses": 36045756 }, "NO": { "cases": 1453071, "deaths": 3504, "deaths_per_million": 648.526, "fully_vaccinated": 4049076, "name": "Noorweë", "percent_fully_vaccinated": 74.94, "percent_vaccinated": 80.38, "population": 5403021, "total_vaccinated": 4342723, "vaccine_doses": 11459227 }, "NP": { "cases": 981794, "deaths": 11954, "deaths_per_million": 398.002, "fully_vaccinated": 20404410, "name": "Nepal", "percent_fully_vaccinated": 67.94, "percent_vaccinated": 79.07, "population": 30034989, "total_vaccinated": 23749274, "vaccine_doses": 50859914 }, "NR": { "cases": null, "deaths": null, "fully_vaccinated": 8585, "name": "Nauru", "percent_fully_vaccinated": 68.61, "percent_vaccinated": 83.86, "population": 12512, "total_vaccinated": 10493, "vaccine_doses": 24005 }, "NU": { "cases": null, "deaths": null, "fully_vaccinated": 1417, "name": "Niue", "percent_fully_vaccinated": 87.79, "percent_vaccinated": 102.23, "population": 1614, "total_vaccinated": 1650, "vaccine_doses": 4161 }, "NZ": { "cases": 1519490, "deaths": 1803, "deaths_per_million": 351.481, "fully_vaccinated": 4122567, "name": "Nieu-Seeland", "percent_fully_vaccinated": 80.37, "percent_vaccinated": 83.71, "population": 5129728, "total_vaccinated": 4294212, "vaccine_doses": 11338101 }, "OM": { "cases": 393002, "deaths": 4628, "deaths_per_million": 1023.787, "fully_vaccinated": 3039478, "name": "Oman", "percent_fully_vaccinated": 58.19, "percent_vaccinated": 62.54, "population": 4520471, "total_vaccinated": 3266729, "vaccine_doses": 7068002 }, "PA": { "cases": 942083, "deaths": 8395, "deaths_per_million": 1929.323, "fully_vaccinated": 3119290, "name": "Panama", "percent_fully_vaccinated": 71.69, "percent_vaccinated": 80.1, "population": 4351267, "total_vaccinated": 3485515, "vaccine_doses": 8415997 }, "PE": { "cases": 3749635, "deaths": 213825, "deaths_per_million": 6342.044, "fully_vaccinated": 27782226, "name": "Peru", "percent_fully_vaccinated": 82.4, "percent_vaccinated": 87.81, "population": 33715472, "total_vaccinated": 29604085, "vaccine_doses": 79420487 }, "PF": { "cases": 74113, "deaths": 649, "deaths_per_million": 2134.644, "fully_vaccinated": 180807, "name": "Frans-Polinesië", "percent_fully_vaccinated": 63.99, "percent_vaccinated": 66.67, "population": 304032, "total_vaccinated": 188352, "vaccine_doses": 453259 }, "PG": { "cases": 44761, "deaths": 662, "deaths_per_million": 66.536, "fully_vaccinated": 280108, "name": "Papoea-Nieu-Guinee", "percent_fully_vaccinated": 2.82, "percent_vaccinated": 3.41, "population": 9949437, "total_vaccinated": 339482, "vaccine_doses": 619590 }, "PH": { "cases": 3735383, "deaths": 60641, "deaths_per_million": 532.498, "fully_vaccinated": 71560263, "name": "Filippyne", "percent_fully_vaccinated": 62.84, "percent_vaccinated": 66.94, "population": 113880328, "total_vaccinated": 76230775, "vaccine_doses": 155714847 }, "PK": { "cases": 1547203, "deaths": 30445, "deaths_per_million": 131.568, "fully_vaccinated": 128372947, "name": "Pakistan", "percent_fully_vaccinated": 55.48, "percent_vaccinated": 59.56, "population": 231402116, "total_vaccinated": 137824854, "vaccine_doses": 280058377 }, "PL": { "cases": 6032794, "deaths": 116470, "deaths_per_million": 3040.379, "fully_vaccinated": 22521160, "name": "Pole", "percent_fully_vaccinated": 58.79, "percent_vaccinated": 59.37, "population": 38307726, "total_vaccinated": 22741903, "vaccine_doses": 54648644 }, "PM": { "cases": 2970, "deaths": 1, "deaths_per_million": 169.981, "name": "Sint Pierre en Miquelon", "population": 5883 }, "PN": { "cases": null, "deaths": null, "fully_vaccinated": 47, "name": "Pitcairneilande", "percent_fully_vaccinated": 100, "percent_vaccinated": 100, "total_vaccinated": 47, "vaccine_doses": 94 }, "PR": { "population": 2828246 }, "PS": { "cases": 669542, "deaths": 5663, "deaths_per_million": 1103.169, "fully_vaccinated": 1772479, "name": "Staat Palestina", "percent_fully_vaccinated": 33.94, "percent_vaccinated": 38.46, "population": 5133392, "total_vaccinated": 2008544, "vaccine_doses": 3734270 }, "PT": { "cases": 5294315, "deaths": 24474, "deaths_per_million": 2378.402, "fully_vaccinated": 8892924, "name": "Portugal", "percent_fully_vaccinated": 86.42, "percent_vaccinated": 94.61, "population": 10290103, "total_vaccinated": 9735203, "vaccine_doses": 24728447 }, "PW": { "cases": 5308, "deaths": 6, "deaths_per_million": 332.889, "name": "Palau", "population": 18024 }, "PY": { "cases": 688820, "deaths": 19083, "deaths_per_million": 2846.595, "fully_vaccinated": 3487974, "name": "Paraguay", "percent_fully_vaccinated": 52.03, "percent_vaccinated": 59.15, "population": 6703799, "total_vaccinated": 3965418, "vaccine_doses": 9166555 }, "QA": { "cases": 396344, "deaths": 680, "deaths_per_million": 252.954, "fully_vaccinated": 2646568, "name": "Katar", "percent_fully_vaccinated": 98.45, "percent_vaccinated": 98.45, "population": 2688235, "total_vaccinated": 2646568, "vaccine_doses": 6981756 }, "RE": { "name": "Réunion" }, "RO": { "cases": 2967222, "deaths": 65815, "deaths_per_million": 3405.065, "fully_vaccinated": 8114769, "name": "Roemenië", "percent_fully_vaccinated": 42.42, "percent_vaccinated": 42.74, "population": 19328560, "total_vaccinated": 8175541, "vaccine_doses": 16827486 }, "RS": { "cases": 2059982, "deaths": 16173, "deaths_per_million": 2353.618, "fully_vaccinated": 3278198, "name": "Serwië", "percent_fully_vaccinated": 47.71, "percent_vaccinated": 48.81, "population": 6871547, "total_vaccinated": 3354075, "vaccine_doses": 8534688 }, "RU": { "cases": 18225102, "deaths": 374182, "deaths_per_million": 2578.738, "fully_vaccinated": 74787071, "name": "Rusland", "percent_fully_vaccinated": 51.54, "percent_vaccinated": 56.47, "population": 145102755, "total_vaccinated": 81935767, "vaccine_doses": 169349030 }, "RW": { "cases": 131906, "deaths": 1464, "deaths_per_million": 108.751, "fully_vaccinated": 8733727, "name": "Rwanda", "percent_fully_vaccinated": 64.88, "percent_vaccinated": 67.82, "population": 13461888, "total_vaccinated": 9129714, "vaccine_doses": 22931472 }, "SA": { "cases": 804570, "deaths": 9233, "deaths_per_million": 256.826, "fully_vaccinated": 25082132, "name": "Saoedi-Arabië", "percent_fully_vaccinated": 70.97, "percent_vaccinated": 75.59, "population": 35950396, "total_vaccinated": 26713922, "vaccine_doses": 66700629 }, "SB": { "cases": 21544, "deaths": 153, "deaths_per_million": 216.147, "fully_vaccinated": 182055, "name": "Salomonseilande", "percent_fully_vaccinated": 25.72, "percent_vaccinated": 40.22, "population": 707851, "total_vaccinated": 284693, "vaccine_doses": 469091 }, "SC": { "cases": 45233, "deaths": 168, "deaths_per_million": 1577.909, "fully_vaccinated": 80864, "name": "Seychelle", "percent_fully_vaccinated": 75.95, "percent_vaccinated": 79.93, "population": 106470, "total_vaccinated": 85100, "vaccine_doses": 221597 }, "SD": { "cases": 62872, "deaths": 4955, "deaths_per_million": 108.526, "fully_vaccinated": 4536964, "name": "Soedan", "percent_fully_vaccinated": 10.1, "percent_vaccinated": 14.81, "population": 45657202, "total_vaccinated": 6651268, "vaccine_doses": 8179010 }, "SE": { "cases": 2528166, "deaths": 19203, "deaths_per_million": 1834.606, "fully_vaccinated": 7651988, "name": "Swede", "percent_fully_vaccinated": 75.31, "percent_vaccinated": 77.15, "population": 10467097, "total_vaccinated": 7838695, "vaccine_doses": 22674504 }, "SG": { "cases": 1602273, "deaths": 1457, "deaths_per_million": 267.163, "fully_vaccinated": 4998565, "name": "Singapoer", "percent_fully_vaccinated": 91.66, "percent_vaccinated": 92.06, "population": 5453600, "total_vaccinated": 5020622, "vaccine_doses": 14251570 }, "SH": { "cases": 4, "deaths": null, "fully_vaccinated": 3531, "name": "Sint Helena, Ascension en Tristan da Cunha", "percent_vaccinated": 71.83, "population": 5404, "total_vaccinated": 4361, "vaccine_doses": 7892 }, "SI": { "cases": 1060808, "deaths": 6668, "deaths_per_million": 3146.159, "fully_vaccinated": 1222225, "name": "Slowenië", "percent_fully_vaccinated": 57.67, "percent_vaccinated": 59.72, "population": 2119410, "total_vaccinated": 1265802, "vaccine_doses": 2996643 }, "SJ": { "name": "Svalbard en Jan Mayen" }, "SK": { "cases": 2564633, "deaths": 20172, "deaths_per_million": 3702.9, "fully_vaccinated": 2768447, "name": "Slowakye", "percent_fully_vaccinated": 50.82, "percent_vaccinated": 51.81, "population": 5447622, "total_vaccinated": 2822626, "vaccine_doses": 7077585 }, "SL": { "cases": 7722, "deaths": 125, "deaths_per_million": 14.844, "fully_vaccinated": 1916574, "name": "Sierra Leone", "percent_fully_vaccinated": 22.76, "percent_vaccinated": 31.4, "population": 8420641, "total_vaccinated": 2644113, "vaccine_doses": 3526274 }, "SM": { "cases": 19253, "deaths": 117, "deaths_per_million": 3467.078, "fully_vaccinated": 23633, "name": "San Marino", "percent_fully_vaccinated": 69.49, "percent_vaccinated": 77.5, "population": 33746, "total_vaccinated": 26357, "vaccine_doses": 69338 }, "SN": { "cases": 86791, "deaths": 1968, "deaths_per_million": 116.61, "fully_vaccinated": 1070503, "name": "Senegal", "percent_fully_vaccinated": 6.34, "percent_vaccinated": 13.38, "population": 16876720, "total_vaccinated": 2300648, "vaccine_doses": 2523856 }, "SO": { "cases": 26912, "deaths": 1361, "deaths_per_million": 79.751, "fully_vaccinated": 1641835, "name": "Somalië", "percent_fully_vaccinated": 10.04, "percent_vaccinated": 16.17, "population": 17065581, "total_vaccinated": 2645189, "vaccine_doses": 3143630 }, "SR": { "cases": 80919, "deaths": 1377, "deaths_per_million": 2246.388, "fully_vaccinated": 237879, "name": "Suriname", "percent_fully_vaccinated": 40.2, "percent_vaccinated": 45.26, "population": 612984, "total_vaccinated": 267820, "vaccine_doses": 505699 }, "SS": { "cases": 17733, "deaths": 138, "deaths_per_million": 12.839, "fully_vaccinated": 1231360, "name": "Suid-Soedan", "percent_fully_vaccinated": 11.46, "percent_vaccinated": 11.85, "population": 10748272, "total_vaccinated": 1273406, "vaccine_doses": 1323626 }, "ST": { "cases": 6087, "deaths": 74, "deaths_per_million": 331.679, "fully_vaccinated": 97402, "name": "São Tomé en Príncipe", "percent_fully_vaccinated": 43.61, "percent_vaccinated": 55.82, "population": 223107, "total_vaccinated": 124684, "vaccine_doses": 218850 }, "SV": { "cases": 180970, "deaths": 4177, "deaths_per_million": 661.528, "fully_vaccinated": 4322540, "name": "El Salvador", "percent_fully_vaccinated": 68.46, "percent_vaccinated": 73.16, "population": 6314167, "total_vaccinated": 4619142, "vaccine_doses": 10998770 }, "SX": { "cases": null, "deaths": null, "fully_vaccinated": 26417, "name": "Sint Maarten", "percent_fully_vaccinated": 59.98, "percent_vaccinated": 64.5, "population": 44042, "total_vaccinated": 28407, "vaccine_doses": 63735 }, "SY": { "cases": 56005, "deaths": 3150, "deaths_per_million": 147.718, "fully_vaccinated": 1831005, "name": "Sirië", "percent_fully_vaccinated": 10.02, "percent_vaccinated": 15.04, "population": 21324367, "total_vaccinated": 2748571, "vaccine_doses": 4232490 }, "SZ": { "cases": 73243, "deaths": 1417, "deaths_per_million": 1188.488, "fully_vaccinated": 342088, "name": "Eswatini", "percent_fully_vaccinated": 28.69, "percent_vaccinated": 34.43, "population": 1192271, "total_vaccinated": 410506, "vaccine_doses": 684176 }, "TC": { "cases": 6255, "deaths": 36, "deaths_per_million": 797.978, "fully_vaccinated": 30129, "name": "Turks- en Caicoseilande", "percent_fully_vaccinated": 66.78, "percent_vaccinated": 71.35, "population": 45114, "total_vaccinated": 32189, "vaccine_doses": 70169 }, "TD": { "cases": 7430, "deaths": 193, "deaths_per_million": 11.234, "fully_vaccinated": 2093522, "name": "Tsjad", "percent_fully_vaccinated": 12.38, "percent_vaccinated": 13.12, "population": 17179740, "total_vaccinated": 2218493, "vaccine_doses": 2356138 }, "TF": { "name": "Franse Suidelike en Antarktiese Gebiede" }, "TG": { "cases": 37821, "deaths": 275, "deaths_per_million": 31.811, "fully_vaccinated": 1557538, "name": "Togo", "percent_fully_vaccinated": 18.02, "percent_vaccinated": 24.47, "population": 8644829, "total_vaccinated": 2115629, "vaccine_doses": 3290821 }, "TH": { "cases": 4562968, "deaths": 31031, "deaths_per_million": 433.387, "fully_vaccinated": 53035086, "name": "Thailand", "percent_fully_vaccinated": 74.07, "percent_vaccinated": 79.29, "population": 71601103, "total_vaccinated": 56774604, "vaccine_doses": 139937409 }, "TJ": { "cases": 17786, "deaths": 125, "deaths_per_million": 12.82, "fully_vaccinated": 4976770, "name": "Tadjikistan", "percent_fully_vaccinated": 51.05, "percent_vaccinated": 53.23, "population": 9750064, "total_vaccinated": 5189877, "vaccine_doses": 12504152 }, "TK": { "fully_vaccinated": 968, "name": "Tokelau", "percent_fully_vaccinated": 70.76, "percent_vaccinated": 70.76, "population": 1368, "total_vaccinated": 968, "vaccine_doses": 1936 }, "TL": { "cases": 22978, "deaths": 133, "deaths_per_million": 100.686, "fully_vaccinated": 721438, "name": "Oos-Timor", "percent_fully_vaccinated": 54.62, "percent_vaccinated": 63.54, "population": 1320942, "total_vaccinated": 839392, "vaccine_doses": 1716344 }, "TM": { "cases": null, "deaths": null, "fully_vaccinated": 9753, "name": "Turkmenistan", "percent_vaccinated": 0.53, "total_vaccinated": 32240, "vaccine_doses": 41993 }, "TN": { "cases": 1087030, "deaths": 28823, "deaths_per_million": 2350.414, "fully_vaccinated": 6376006, "name": "Tunisië", "percent_fully_vaccinated": 53.42, "percent_vaccinated": 60.61, "population": 12262946, "total_vaccinated": 7234385, "vaccine_doses": 13192714 }, "TO": { "cases": 12439, "deaths": 12, "deaths_per_million": 113.189, "fully_vaccinated": 97151, "name": "Tonga", "percent_fully_vaccinated": 91, "percent_vaccinated": 101.41, "population": 106017, "total_vaccinated": 108263, "vaccine_doses": 242634 }, "TR": { "cases": 15297539, "deaths": 99088, "deaths_per_million": 1168.83, "fully_vaccinated": 53097261, "name": "Turkye", "percent_fully_vaccinated": 62.63, "percent_vaccinated": 68.26, "population": 84775404, "total_vaccinated": 57866638, "vaccine_doses": 148603312 }, "TT": { "cases": 169227, "deaths": 4039, "deaths_per_million": 2647.374, "fully_vaccinated": 714900, "name": "Trinidad en Tobago", "percent_fully_vaccinated": 46.86, "percent_vaccinated": 49.28, "population": 1525663, "total_vaccinated": 751835, "vaccine_doses": 1575912 }, "TV": { "cases": null, "deaths": null, "fully_vaccinated": 6160, "name": "Tuvalu", "percent_fully_vaccinated": 51.66, "percent_vaccinated": 53.4, "population": 11925, "total_vaccinated": 6368, "vaccine_doses": 12528 }, "TW": { "cases": 4282777, "deaths": 8224, "deaths_per_million": 344.679, "fully_vaccinated": 19834072, "name": "Republiek China", "percent_fully_vaccinated": 83.13, "percent_vaccinated": 88.9, "population": 23859912, "total_vaccinated": 21210557, "vaccine_doses": 58903473 }, "TZ": { "cases": 37510, "deaths": 841, "deaths_per_million": 13.226, "fully_vaccinated": 7499156, "name": "Tanzanië", "percent_fully_vaccinated": 11.79, "percent_vaccinated": 13.95, "population": 63588334, "total_vaccinated": 8871313, "vaccine_doses": 12067632 }, "UA": { "cases": 5289923, "deaths": 116424, "deaths_per_million": 2674.482, "fully_vaccinated": 15221792, "name": "Oekraïne", "percent_fully_vaccinated": 35.02, "percent_vaccinated": 36.19, "population": 43531422, "total_vaccinated": 15729617, "vaccine_doses": 31683310 }, "UG": { "cases": 168776, "deaths": 3627, "deaths_per_million": 79.099, "fully_vaccinated": 11647306, "name": "Uganda", "percent_fully_vaccinated": 25.4, "percent_vaccinated": 36.99, "population": 45853778, "total_vaccinated": 16960947, "vaccine_doses": 22965496 }, "US": { "cases": 89677127, "deaths": 1024266, "deaths_per_million": 3039.386, "fully_vaccinated": 222682315, "name": "Verenigde State van Amerika", "percent_fully_vaccinated": 67.07, "percent_vaccinated": 78.53, "population": 336997624, "total_vaccinated": 260728030, "vaccine_doses": 599289113 }, "UY": { "cases": 965370, "deaths": 7373, "deaths_per_million": 2151.909, "fully_vaccinated": 2888898, "name": "Uruguay", "percent_fully_vaccinated": 84.32, "percent_vaccinated": 87.5, "population": 3426260, "total_vaccinated": 2998121, "vaccine_doses": 8703462 }, "UZ": { "cases": 242305, "deaths": 1637, "deaths_per_million": 48.032, "fully_vaccinated": 15571588, "name": "Oesbekistan", "percent_fully_vaccinated": 45.89, "percent_vaccinated": 58.05, "population": 34081449, "total_vaccinated": 19699111, "vaccine_doses": 55782994 }, "VA": { "cases": 29, "deaths": 0, "fully_vaccinated": null, "name": "Vatikaanstad", "percent_vaccinated": null, "population": 511, "total_vaccinated": null, "vaccine_doses": null }, "VC": { "cases": 9183, "deaths": 115, "deaths_per_million": 1102.251, "fully_vaccinated": 30897, "name": "St. Vincent en die Grenadine", "percent_fully_vaccinated": 29.61, "percent_vaccinated": 35.27, "population": 104332, "total_vaccinated": 36796, "vaccine_doses": 71609 }, "VE": { "cases": 530649, "deaths": 5748, "deaths_per_million": 203.831, "fully_vaccinated": 14287370, "name": "Venezuela", "percent_fully_vaccinated": 49.77, "percent_vaccinated": 77.19, "population": 28199866, "total_vaccinated": 22157232, "vaccine_doses": 37860994 }, "VG": { "cases": 7131, "deaths": 63, "deaths_per_million": 2024.291, "fully_vaccinated": 18160, "name": "Britse Maagde-eilande", "percent_fully_vaccinated": 58.35, "percent_vaccinated": 62.38, "population": 31122, "total_vaccinated": 19414, "vaccine_doses": 41300 }, "VI": { "population": 104218 }, "VN": { "cases": 10761435, "deaths": 43091, "deaths_per_million": 442.104, "fully_vaccinated": 80185029, "name": "Viëtnam", "percent_fully_vaccinated": 82.27, "percent_vaccinated": 89.04, "population": 97468028, "total_vaccinated": 86785069, "vaccine_doses": 234856999 }, "VU": { "cases": 11730, "deaths": 14, "deaths_per_million": 43.868, "fully_vaccinated": 126591, "name": "Vanuatu", "percent_fully_vaccinated": 40.26, "percent_vaccinated": 54.77, "population": 319136, "total_vaccinated": 172232, "vaccine_doses": 309433 }, "WF": { "cases": 456, "deaths": 7, "deaths_per_million": 602.047, "fully_vaccinated": 6457, "name": "Wallis en Futuna", "percent_fully_vaccinated": 58.2, "percent_vaccinated": 58.44, "population": 11627, "total_vaccinated": 6483, "vaccine_doses": 16426 }, "WS": { "cases": 15178, "deaths": 29, "deaths_per_million": 132.563, "fully_vaccinated": 198896, "name": "Samoa", "percent_fully_vaccinated": 90.92, "percent_vaccinated": 104.81, "population": 218764, "total_vaccinated": 229291, "vaccine_doses": 495431 }, "XC": { "cases": null, "deaths": null, "fully_vaccinated": 275988, "name": "Turkse Republiek van Noord-Siprus", "percent_fully_vaccinated": 72.2, "percent_vaccinated": 74.39, "total_vaccinated": 284357, "vaccine_doses": 617389 }, "XK": { "cases": 237431, "deaths": 3150, "deaths_per_million": 1767.563, "fully_vaccinated": 824012, "name": "Kosovo", "percent_fully_vaccinated": 46.24, "percent_vaccinated": 50.76, "population": 1782115, "total_vaccinated": 904690, "vaccine_doses": 1832760 }, "XW": { "cases": 563632472, "deaths": 6371474, "deaths_per_million": 805.568, "fully_vaccinated": 4847036964, "name": "Wêreld", "note": "Lande wat nie data rapporteer vir 'n spesifieke kolom nie se data is nie ingesluit by die wêreldtotaal vir dié kolom nie.", "percent_fully_vaccinated": 61.28, "percent_vaccinated": 66.75, "population": 7909295152, "total_vaccinated": 5279619042, "vaccine_doses": 12226164389 }, "YE": { "cases": 11848, "deaths": 2149, "deaths_per_million": 65.157, "fully_vaccinated": 446120, "name": "Jemen", "percent_fully_vaccinated": 1.46, "percent_vaccinated": 2.29, "population": 32981641, "total_vaccinated": 697956, "vaccine_doses": 864544 }, "YT": { "name": "Mayotte" }, "ZA": { "cases": 3999751, "deaths": 101918, "deaths_per_million": 1716.015, "fully_vaccinated": 19135444, "name": "Suid-Afrika", "percent_fully_vaccinated": 32.22, "percent_vaccinated": 37.2, "population": 59392255, "total_vaccinated": 22095424, "vaccine_doses": 37025629 }, "ZM": { "cases": 327994, "deaths": 4009, "deaths_per_million": 205.873, "fully_vaccinated": 4811556, "name": "Zambië", "percent_fully_vaccinated": 24.71, "percent_vaccinated": 17.13, "population": 19473125, "total_vaccinated": 3240892, "vaccine_doses": 7617402 }, "ZW": { "cases": 256083, "deaths": 5566, "deaths_per_million": 348.016, "fully_vaccinated": 4637374, "name": "Zimbabwe", "percent_fully_vaccinated": 29, "percent_vaccinated": 39.59, "population": 15993524, "total_vaccinated": 6331851, "vaccine_doses": 12045572 } } 47lu9bzt2jk7yuc1qgkeoyzvfhyqbxd 0 389476 2513723 2492167 2022-07-20T10:51:25Z Aliwal2012 39067 Ek maak goeie verbeteringe wikitext text/x-wiki {{Inligtingraampie Ampsbekleër | naam = Hugo Hendrik Biermann | beeld = <!-- Admiral Hugo Biermann.jpg ...foto is nie op Commons gelaai nie......--> | beeldonderskrif = Hugo Biermann | orde = | termynaanvang = | termyneinde = | voorganger = | opvolger = | geboortedatum = {{Geboortedag|1916|08|06}} | geboortejaar = | geboortemaand = | geboortedag = | geboorteplek = [[Johannesburg]], [[Transvaal]], [[Unie van Suid-Afrika]] | sterftedatum = {{Sterfdatum en ouderdom|2012|03|27|1916|08|06}} | sterfteplek = [[Kaapstad]], [[Suid-Afrika]] | party = | orde2 = | termynaanvang2 = | termyneinde2 = | voorganger2 = | opvolger2 = | eggenoot = Peggy Cruwys | kinders = 2 | alma_mater = | religie = | handtekening = | militer = Militêre Diens | lojaliteit = {{vlagland|Suid-Afrika|1928}} | tak = [[Suid-Afrikaanse Weermag]] | diensjare = 1938–1976 | rang = Admiraal | eenheid = Hoof van die Suid-Afrikaanse Weermag | oorloe = [[Tweede Wêreldoorlog]] | toekennings = [[Ster van Suid-Afrika]]<br/>[[Suiderkruis-dekorasie]]<br/>Offisier van die [[Orde van die Britse Ryk]]<br/>Meesterkruis van die Orde van Prins Henry }} '''Hugo Hendrik Biermann''', {{Post-nominale|SSA52|SD|OBE|country=ZAR|size=100%|sep=,}} (6 Augustus 1916 – 27 Maart 2012) was 'n senior offisier in die [[Suid-Afrikaanse Vloot]]. Hy was die Hoof van die Vloot van 1952 tot 1972 en Hoof van die [[Suid-Afrikaanse Weermag]] van 1972 tot 1976, die enigste vlootoffisier wat ooit in die pos gedien het. Biermann se vader, ook genaamd Hugo Hendrick, het op 12-jarige ouderdom by die Oranje-Vrystaatse posdiens aangesluit, en was later telegrafis by die Suid-Afrikaanse Spoorweë en Hawens.<ref name="Digest">{{cite journal | title=Admiral H H Biermann | author=Williams, Roger | journal=Naval Digest |date=Oktober 2003 | volume=9}}</ref> Biermann is in [[Johannesburg]] gebore op 6 Augustus 1916, een van vier kinders. Sy broers Phillip en Stefanus (Chips) het op walvisjagters gedien wat tydens die [[Tweede Wêreldoorlog]] in mynveërs omskep is. Stefanus het later die rang van skoutadmiraal in die Suid-Afrikaanse Vloot beklee.<ref name="ChipsObit">{{cite news | url=http://generalbotha.co.za/?page_id=1021 | title=Chips Biermann obituary | work=Cape Argus | date=21 Februarie 2003 | access-date=23 Oktober 2014}}</ref> Biermann het in Transvaal begin skoolgaan totdat sy pa na Kaapstad verplaas is, en voltooi sy skoolopleiding by [[Hoërskool Jan van Riebeeck]]. Nadat hy skool op 16-jarige ouderdom verlaat het, het hy by die Suid-Afrikaanse opleidingskip ''Generaal Botha'' aangesluit.<ref name="Digest" /> Na twee jaar opleiding op die ''Generaal Botha'' van 1932 tot 1933,<ref>{{Cite web|url=http://www.generalbotha.co.za/OldSalts/B0610.html|title=Archived copy|archive-url=https://web.archive.org/web/20071213164855/http://www.generalbotha.co.za/OldSalts/B0610.html|archive-date=13 December 2007|access-date=2012-10-30}}</ref> het Biermann as 'n kadet by die Britse Handelsvloot aangesluit en gedien tot 1938, toe hy na die Maritieme Departement van die Suid-Afrikaanse Spoorweë en Hawens oorgeplaas is.<ref name="NavyNewsObit">{{Cite web|url=http://www.navy.mil.za/archive/1203/120330_Sad_farewell_Biermann/article.htm|title=A sad farewell to Admiral H.H. Biermann SSA, SD, OBE 01222819 PE|publisher=Navy.mil.za|archive-url=https://web.archive.org/web/20120531142559/http://www.navy.mil.za/archive/1203/120330_Sad_farewell_Biermann/article.htm|archive-date=2012-05-31|access-date=2012-04-27}}</ref> == Loopbaan == === Tweede Wêreldoorlog === Biermann het sy vlootloopbaan in 1938 begin as 'n sub-luitenant in die ''Royal Naval Volunteer Reserve''. In Januarie 1940 is hy opgeroep vir voltydse diens en oorgeplaas na die ''Seaward Defence Force''. Hy is teen die middel van 1941 tot luitenant bevorder en was bevelvoerder van HMSAS ''Imhoff'', HMSAS ''Roodepoort'' en HMSAS ''Aristea'', voordat hy bevorder is tot luitenant-bevelvoerder in bevel van die bergingsvaartuig HMSAS ''Gamtoos''.<ref>{{Cite web|url=http://www.saimena.org.za/Docs/Table%20Talk/April12.pdf|title=Obituary in newsletter|publisher=The South African Institute of Marine Engineers & Naval Architects|archive-url=https://web.archive.org/web/20160305092128/http://www.saimena.org.za/Docs/Table%20Talk/April12.pdf|archive-date=5 Maart 2016}}</ref> Die bemanning van die HMSAS ''Gamtoos'' het verskeie [[Middellandse See]]-hawens van gesonke en gebroke skepe opgeruim, en by [[Marseille]] het Biermann 'n gat in die hawemuur geblaas sodat hy die Vieux Port<ref>[http://www.thetimes.co.uk/tto/opinion/obituaries/article3421519.ece Admiral Hugo Biermann | The Times]</ref> kon binnegaan en begin werk. Die ''Gamtoos'' het voortgegaan om die ''Sidi Aissa'' te red en dit weggesleep om die waardevolle grafdok by La Ciotat teen 14 Desember 1944 skoon te maak. Dit het Biermann 'n aanstelling as 'n offisier van die [[Orde van die Britse Ryk]] (OBE) (Militêre Afdeling) besorg. === Na-oorlogse klim tot senior bevelvoerder === Na die Tweede Wêreldoorlog, en met die stigting van die [[Suid-Afrikaanse Vloot]] in Mei 1946, is Biermann aangestel as luitenant-bevelvoerder in die Staandemag en aangestel as kaptein van die Algerynse klas mynveër, HMSAS ''Bloemfontein'', in Devonport in gebruik geneem op 8 September 1947. Hy was ook die senioroffisier van die mynveër-eskader. In 1950 is Biermann na die Verdedigingshoofkwartier oorgeplaas en het hy op die personeel van die destydse Direkteur-generaal van die Suid-Afrikaanse Vlootmagte gedien. Twee jaar later het hy die Britse Vloot se stafkursus by die Royal Naval College, [[Greenwich (Londen)|Greenwich]], bygewoon en is as vlootattaché by [[Suid-Afrika-huis (Londen)|Suid-Afrika-huis]] in Londen met die rang van bevelvoerder aangestel.<ref name="NavyNewsObit">{{Cite web|url=http://www.navy.mil.za/archive/1203/120330_Sad_farewell_Biermann/article.htm|title=A sad farewell to Admiral H.H. Biermann SSA, SD, OBE 01222819 PE|publisher=Navy.mil.za|archive-url=https://web.archive.org/web/20120531142559/http://www.navy.mil.za/archive/1203/120330_Sad_farewell_Biermann/article.htm|archive-date=2012-05-31|access-date=2012-04-27}}</ref> === Frans Erasmus-skommeling === Minister [[Frans Erasmus]] het 'n proses begin om die Weermag van offisiere wat aan die Smuts-regering verbonde is, ontslae te raak en hulle te vervang met ander wat hy as meer Nasionalisties beskou het, een wat Afrikaners "meer tuis" sou laat voel. In 1952 het Erasmus brigadier Pieter de Waal as 'n militêre attaché na die Verenigde State gepos en hom met Biermann vervang, een van slegs sewe Afrikaanse offisiere in die vloot in 1948. Toe word kommandeur Biermann op 1 Desember 1952 as Vloot- en Mariene-stafhoof (die hoof van die vloot) aangestel, en bevorder tot die rang van kommodoor en het twee range gespring. Tydens sy ampstermyn is die [[Simonstad-ooreenkoms]] op 30 Junie 1955 onderteken. Hy het kommandeur-rang beklee tot 1 April 1957, met die oorhandiging van die Simonstad-vlootbasis, is hy bevorder tot admiraal. Biermann is op 1 Desember 1965 as vise-admiraal aangestel, toe sy pos terselfdertyd tot Hoof van die Vloot hernoem is.<ref>[http://www.defenceweb.co.za/index.php?option=com_content&view=article&id=6244:fact-file-chiefs-of-the-south-african-navy-&catid=79:fact-files&Itemid=159 Fact file: Chiefs of the South African Navy | DefenceWeb]</ref> In 1972 het Biermann die pos van Kommandant-generaal van die Suid-Afrikaanse Weermag oorgeneem<ref>[http://www.defenceweb.co.za/index.php?option=com_content&view=article&id=6243:fact-file-chiefs-of-the-sandfpast-and-present&catid=79:fact-files&Itemid=159 Fact file: Chiefs of the SANDF, past and present | DefenceWeb]</ref> en bevorder tot Admiraal, die eerste keer dat hierdie rang in die Suid-Afrikaanse Vloot gebruik is. Die titel is 'n jaar later na Hoof van die [[Suid-Afrikaanse Weermag]] verander. == Persoonlike lewe == In 1940 is Biermann met Margaret (Peggy) Cruyws getroud. Sy is in 2008 op die ouderdom van 90 oorlede. Die egpaar het twee kinders gehad, Hugo Hendrik en Diana. Biermann is op 27 Maart 2012 in die ouderdom van 95 in 'n aftreeoord, Silvermine Village, naby Kaapstad oorlede. Hy is met volle militêre eerbewyse begrawe.<ref>{{Cite web|url=http://issuu.com/thepeoplespost/docs/peoples_post_false_bay_17_april_2012|title=People's Post False Bay|date=17 April 2012}}</ref> == Verwysings == {{Verwysings}} {{Normdata}} [[Kategorie:Sterftes in 2012]] [[Kategorie:Geboortes in 1916]] d34n7y5b1xjqn1n8ph6m3agd1k6sl57 0 391199 2513676 2506047 2022-07-20T08:06:04Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas siekte |naam=Wanvoeding |beeld=A malnourished child in an MSF treatment tent in Dolo Ado.jpg |onderskrif='n Wanvoede kind in 'n MSF-behandelingstent in Dolo Odo. |ICD10={{ICD10|E|40}}-{{ICD10|E|46}} |ICD9={{ICD9|263.9}} |MedlinePlus=000404 |eMedicineSubj=ped |eMedicineTopic=1360 |MeshID=D044342 }} '''Wanvoeding''' vind plaas wanneer 'n individu te min of te veel voedingstowwe inkry, wat gesondheidsprobleme veroorsaak.<ref name="Clinical Nutrition in Practice (2011)">{{cite book| vauthors = Katsilambros N |title=Clinical Nutrition in Practice|year=2011|publisher=John Wiley & Sons|isbn=978-1-4443-4777-7|pages=37|url=https://books.google.com/books?id=pJHU1m7BEP8C&pg=PT46}}</ref> Dit is spesifiek "'n tekort, oormaat of wanbalans van energie, proteïene en ander voedingstowwe" wat die liggaam se weefsels en vorm nadelig beïnvloed.<ref name="Hickson, M 2018. p.3">Hickson, M. and Smith, S., 2018. ''Advanced nutrition and dietetics in nutrition support''. Wiley, p. 3.{{ISBN?}}</ref> Wanvoeding is 'n kategorie siektes wat [[ondervoeding]] en [[oorvoeding]] insluit.<ref>{{cite web|title=WHO, nutrition experts take action on malnutrition |url=https://www.who.int/nutrition/pressnote_action_on_malnutrition/en/|archive-url=https://web.archive.org/web/20110414112559/http://www.who.int/nutrition/pressnote_action_on_malnutrition/en/|url-status=dead|archive-date=April 14, 2011|work=World Health Organization |access-date=February 10, 2012}}</ref> Ondervoeding is 'n gebrek aan voedingstowwe, wat kan lei tot [[vertraagde groei]], [[kakeksie|vermorsing]], en [[ondergewig]]. 'n Oorskot van voedingstowwe veroorsaak oorvoeding, wat kan lei tot [[vetsug]]. In sommige [[Ontwikkelende land|ontwikkelende lande]] begin oorvoeding in die vorm van vetsug binne dieselfde gemeenskappe as ondervoeding verskyn.<ref>{{cite web|title=Progress For Children: A Report Card On Nutrition|url=http://www.unicef.org/nutrition/files/Progress_for_Children_-_No._4.pdf|publisher=UNICEF}}</ref> Die meeste kliniese studies gebruik die term 'wanvoeding' om na ondervoeding te verwys. Die gebruik van 'wanvoeding' in plaas van 'ondervoeding' maak dit egter onmoontlik om tussen ondervoeding en oorvoeding te onderskei, 'n minder erkende vorm van wanvoeding.<ref name="Hickson, M 2018. p.3"/><ref>Ngaruiya, C., Hayward, A., Post, L. and Mowafi, H., 2017. "Obesity as a form of malnutrition: over-nutrition on the Uganda 'malnutrition' agenda". ''Pan African Medical Journal'', 28, p. 49.</ref> Gevolglik het 'n 2019-verslag deur die Lancet-kommissie voorgestel dat die definisie van wanvoeding uitgebrei word om "al sy vorme in te sluit, insluitend vetsug, ondervoeding en ander dieetrisiko's."<ref>Swinburn, B., Kraak, V., Allender, S., ''et al'', 2019. "The Global Syndemic of Obesity, Undernutrition, and Climate Change: The Lancet Commission report." ''The Lancet'', 393(10173), pp. 791–846.</ref> Die [[Wêreldgesondheidsorganisasie]]<ref>References Min, J., Zhao, Y., Slivka, L. and Wang, Y., 2017. "Double burden of diseases worldwide: coexistence of undernutrition and overnutrition-related non-communicable chronic diseases". ''Obesity Reviews'', 19(1), pp. 49–61.</ref> en die Lancet-kommissie het ook "die dubbele las van wanvoeding" geïdentifiseer, wat ontstaan uit "die saambestaan van oorvoeding (oorgewig en vetsug) saam met ondervoeding (vertraagde groei en vermorsing)."<ref>{{cite web|title=The Double Burden of Malnutrition|date=16 December 2019|url=https://www.thelancet.com/series/double-burden-malnutrition|publisher=The Lancet Commission|access-date=17 January 2022}}</ref><ref name="Ghattas, H. 2020">Ghattas, H., Acharya, Y., Jamaluddine, Z., Assi, M., El Asmar, K. and Jones, A., 2020. The child-level double burden of malnutrition in the MENA and LAC regions: Prevalence and social determinants. Maternal &amp; Child Nutrition, 16(2).</ref> == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == * [https://af.hillsteaddental.com/2020/02/mangelern-hrung/ Wanvoeding op hillsteaddental.com] {{Normdata}} m1tbmey49u4gw6afgqcnfzi6m53yv4z 2513683 2513676 2022-07-20T08:26:29Z Aliwal2012 39067 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas siekte |naam=Wanvoeding |beeld=A malnourished child in an MSF treatment tent in Dolo Ado.jpg |onderskrif='n Wanvoede kind in 'n MSF-behandelingstent in Dolo Odo. |ICD10={{ICD10|E|40}}-{{ICD10|E|46}} |ICD9={{ICD9|263.9}} |MedlinePlus=000404 |eMedicineSubj=ped |eMedicineTopic=1360 |MeshID=D044342 }} '''Wanvoeding''' vind plaas wanneer 'n individu te min of te veel voedingstowwe inkry, wat gesondheidsprobleme veroorsaak.<ref name="Clinical Nutrition in Practice (2011)">{{cite book| vauthors = Katsilambros N |title=Clinical Nutrition in Practice|year=2011|publisher=John Wiley & Sons|isbn=978-1-4443-4777-7|pages=37|url=https://books.google.com/books?id=pJHU1m7BEP8C&pg=PT46}}</ref> Dit is spesifiek "'n tekort, oormaat of wanbalans van energie, proteïene en ander voedingstowwe" wat die liggaam se weefsels en vorm nadelig beïnvloed.<ref name="Hickson, M 2018. p.3">Hickson, M. and Smith, S., 2018. ''Advanced nutrition and dietetics in nutrition support''. Wiley, p. 3.{{ISBN?}}</ref> Wanvoeding is 'n kategorie siektes wat ondervoeding en oorvoeding insluit.<ref>{{cite web|title=WHO, nutrition experts take action on malnutrition |url=https://www.who.int/nutrition/pressnote_action_on_malnutrition/en/|archive-url=https://web.archive.org/web/20110414112559/http://www.who.int/nutrition/pressnote_action_on_malnutrition/en/|url-status=dead|archive-date=April 14, 2011|work=World Health Organization |access-date=February 10, 2012}}</ref> Ondervoeding is 'n gebrek aan voedingstowwe, wat kan lei tot vertraagde groei, vermorsing, en ondergewig. 'n Oorvoorsiening van voedingstowwe veroorsaak moontlike oorvoeding, wat kan lei tot [[vetsug]]. In sommige [[Ontwikkelende land|ontwikkelende lande]] verskyn oorvoeding in die vorm van vetsug binne dieselfde gemeenskappe waar ondervoeding heers.<ref>{{cite web|title=Progress For Children: A Report Card On Nutrition|url=http://www.unicef.org/nutrition/files/Progress_for_Children_-_No._4.pdf|publisher=UNICEF}}</ref> Die meeste kliniese studies gebruik die term 'wanvoeding' om na ondervoeding te verwys. Die gebruik van 'wanvoeding' in plaas van 'ondervoeding' maak dit egter onmoontlik om tussen ondervoeding en oorvoeding te onderskei, 'n minder erkende vorm van wanvoeding.<ref name="Hickson, M 2018. p.3"/><ref>Ngaruiya, C., Hayward, A., Post, L. and Mowafi, H., 2017. "Obesity as a form of malnutrition: over-nutrition on the Uganda 'malnutrition' agenda". ''Pan African Medical Journal'', 28, p. 49.</ref> Gevolglik het 'n 2019-verslag deur die Lancet-kommissie voorgestel dat die definisie van wanvoeding uitgebrei word om "al sy vorme in te sluit, insluitend vetsug, ondervoeding en ander dieetrisiko's."<ref>Swinburn, B., Kraak, V., Allender, S., ''et al'', 2019. "The Global Syndemic of Obesity, Undernutrition, and Climate Change: The Lancet Commission report." ''The Lancet'', 393(10173), pp. 791–846.</ref> Die [[Wêreldgesondheidsorganisasie]]<ref>References Min, J., Zhao, Y., Slivka, L. and Wang, Y., 2017. "Double burden of diseases worldwide: coexistence of undernutrition and overnutrition-related non-communicable chronic diseases". ''Obesity Reviews'', 19(1), pp. 49–61.</ref> en die Lancet-kommissie het ook "die dubbele las van wanvoeding" geïdentifiseer, wat ontstaan uit "die saambestaan van oorvoeding (oorgewig en vetsug) saam met ondervoeding (vertraagde groei en vermorsing)."<ref>{{cite web|title=The Double Burden of Malnutrition|date=16 December 2019|url=https://www.thelancet.com/series/double-burden-malnutrition|publisher=The Lancet Commission|access-date=17 January 2022}}</ref><ref name="Ghattas, H. 2020">Ghattas, H., Acharya, Y., Jamaluddine, Z., Assi, M., El Asmar, K. and Jones, A., 2020. The child-level double burden of malnutrition in the MENA and LAC regions: Prevalence and social determinants. Maternal &amp; Child Nutrition, 16(2).</ref> == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == * [https://af.hillsteaddental.com/2020/02/mangelern-hrung/ Wanvoeding op hillsteaddental.com] {{Normdata}} ft7fa56vzj2gluhavohafygnjcr03tq 2 391915 2513687 2511738 2022-07-20T08:44:15Z Rooiratel 90342 /* Kernartikels om te skep */ wikitext text/x-wiki Al die dinge wat ek op Wikimedia nog wil doen, maar wat ek vir een of ander rede uitstel, word op hierdie bladsy neergeskryf, so dat ek nie vergeet nie. As jy wil hê ek moet iets vir jou doen, voeg dit by, en ek sal eendag daarby uitkom. == Beelde om te vertaal == {| class="wikitable sortable" ! Beeld !! Status !! Notas |- | [[Lêer:1964_71395L-Ranger.svg|duimnael]] || Nog nie uitgevoer nie || Voorgestelde vertalings : [[Bespreking:Ranger_5]] |} == Wikidata items om te skep == {| class="wikitable sortable" ! afwiki bladsy !! Status !! Wikidata skakel |- | [[Psoralea vanberkeliae]] || {{Uitgevoer}} || [[d:Q110245179]] |- | [[Lachenalia schlechteri]]|| {{Uitgevoer}} || [[d:Q108542519]] |- | [[Micranthus plantagineus]] || {{Uitgevoer}} || [[d:Q108542574]] |} == Kernartikels om te skep == * [[:m:List_of_Wikipedias_by_sample_of_articles/Absent_Articles|Lys van artikels wat elke Wikipedia behoort te hê | Afwesige (afwiki) artikels]] * [[:m:List_of_articles_every_Wikipedia_should_have/Expanded|Lys van artikels wat elke Wikipedia behoort te hê (uitgebrei)]] * [[:m:List_of_Wikipedias_by_expanded_sample_of_articles|Lys van artikels wat elke Wikipedia behoort te hê (uitgebrei) | Ranglys]] * [[Portaal:Inhoudsopgawe/Oorsigte/Kultuur en die kunste]] * [[Portaal:Inhoudsopgawe/Oorsigte/Filosofie_en_denkwyse]] == Bladsye om te skep == {| class="wikitable" |+ !wikidata !af-wiki !voorbeeld !hulpbronne / notas |- |[[d:Q3769306]] |[[Giulia Tofana]] |[[:en:Giulia Tofana]] | |- |[[d:Q499047]] |[[Sado (stad)]] |[[:nl:Sado (stad)]] | |- |[[d:Q998623]] |[[Sado (eiland)]] |[[:nl:Sado (eiland)]] | |- |[[d:Q2957574]] |[[Charles Baugniet]] |[[:en:Charles Baugniet]] | |- |[[d:Q1997527]] |[[Samuel Sarphati]] |[[:nl:Samuel Sarphati]] | |- |[[d:Q517486]] |[[Slag van Senta]] |[[:en:Battle of Zenta]] | |- |[[d:Q864578]] |[[Jean Pain]] |[[:en:Jean Pain]] | |- |[[d:Q28862268]] |<s>[[Helga Kohl]]</s> |[[:en:Helga Kohl]] |Uitgevoer deur Abrahamvisser |- |[[d:Q543072]] |[[Slag van Kassinga]] |[[:en:Battle of Cassinga]] | |- |[[d:Q1331440]] |[[Japannese nasionalisme]] |[[:en:Japanese nationalism]] | |- |Bestaan nie |[[Geskiedenis van sensuur in Suid-Afrika]] | |https://af.wikipedia.org/wiki/Bespreking:Sensuurwet_(Wet_op_Publikasies_en_Vermaaklikhede_van_1963_en_1974) <br /> https://amandladurban.org.za/censorship-during-apartheid/ <br /> https://www.sahistory.org.za/article/apartheid-legislation-1850s-1970s |- |[[d:Q253716]] |[[Carmina Burana (Orff)]] |[[:en:Carmina Burana (Orff)]] | |- |[[d:Q157150]] |[[Carmina Burana]] |[[:en:Carmina Burana]] | |- |[[d:Q597353]] |[[O Fortuna]] |[[:en:O Fortuna]] | |- |[[d:Q1350189]] |[[Egyptoloog]] |[[:nl:Egyptoloog]] | |- |<s>[[d:Q43013]]</s> |<s>[[Notaboek]]</s> |[[:simple:Notebook]] | |- |<s>[[d:Q35820]]</s> |<s>[[Wright-broers]]</s> |[[:en:Wright Brothers]] |Uitgevoer deur Sobaka. |- |[[d:Q1396131]] |[[Wilbur Wright]] |[[:en:Wilbur Wright]] | |- |[[d:Q494455]] |[[Orville Wright]] |[[:en:Orville Wright]] | |- |[[d:Q1793969]] |[[Skandinawiese ontwerp]] |[[:en:Scandinavian design]] | |- |[[d:Q379727]] |[[Benedict Wallet Vilakazi]] |[[:en:Benedict Wallet Vilakazi]] | |- |<s>[[d:Q77402]]</s> |<s>[[Wilhelm Bleek]]</s> |[[:en:Wilhelm Bleek]] |Uitgevoer deur Burgert Behr. |- |[[d:Q1246165]] |[[Dorothea Bleek]] |[[:en:Dorothea Bleek]] | |- |[[d:Q1814626]] |[[Gadla Henry Mphakanyiswa]] |[[:no:Gadla Henry Mphakanyiswa]] | |- |[[d:Q64691658]] |<s>[[Vratjiesaalwee]]</s> |[[:en:Tulista pumila]] |https://haworthia-gasteria.blogspot.com/2008/07/haworthia-maxima.html | groei naby [[Mowers]] |- |[[d:Q3588]] |[[Rewolusies van 1848]] |[[:en:Revolutions of 1848]] | |- |[[d:Q161081]] |[[Deflasie]] |[[:en:Deflation]] |https://www.investopedia.com/articles/personal-finance/030915/why-deflation-bad-economy.asp |- |[[d:Q185565]] |[[Hiperinflasie]] |[[:en:Hyperinflation]] | |- |[[d:Q126793]] |[[Kleinhandel]] |[[:en:Retail]] | |- |[[d:Q64450]] |[[Marx Brothers]] |[[:en:Marx Brothers]] | |- |[[d:Q9570]] |[[Amitabh Bachchan]] |[[:en:Amitabh Bachchan]] |Indiese akteur |- |[[d:Q3111264]] |[[Pran (akteur)]] |[[:en:Pran]] |Indiese akteur |- |[[d:Q202833]] |[[Sosiale media]] |[[:en:Social media]] | |- |[[d:Q26141481]] |[[Sjabloon:Modeweke]] |[[:en:Template:Fashion_weeks]] | |- |[[d:Q130829]] |[[Milaanse modeweek]] |[[:en:Milan Fashion Week]] | |- |[[d:Q2446003]] |[[Paryse modeweek]] |[[:en:Paris Fashion Week]] | |- |[[d:Q4892425]] |[[Berlynse modeweek]] |[[:en:Berlin Fashion Week]] | |- |Bestaan nie |[[Suid-Afrikaanse modeweek]] | | [https://www.safashionweek.co.za/ webwerf] [https://www.safashionweek.co.za/wp-content/uploads/2020/09_02/SA_Fashion_Week_2019_Annual_Report.pdf 2019 verslag] [https://www.safashionweek.co.za/wp-content/uploads/2020/09_02/The%20economic%20value%20of%20the%20creative%20designer%20fashion%20industry%20in%20SA%208.pdf ekonomiese verslag] |- |N/A |[[Ruth Everard-Haden]] |N/A |- |N/A |[[Bertha Everard-Haden]] |N/A | |- |[[d:Q1351843]] |[[Jean Fourastié]] |[[:en:Jean Fourastié]] | |- |[[d:Q1256893]] |[[Drie-sektore-hipotese]] |[[:en:Three-sector model]] | |- |[[d:Q55638]] |[[Tersiêre sektor in die ekonomie]] |[[:en:Tertiary sector of the economy]] | |- |[[d:Q710695]] |[[Bobbejaan Schoepen]] |[[:en:Bobbejaan Schoepen]] | |- |[[d:Q34023]] |[[Grafheuwel]] |[[:en:Tumulus]] | |- |[[d:Q1462742]] |[[Mark van Cornwall]] |[[:en:Mark of Cornwall]] | |- |[[d:Q238693]] |[[Historia Regum Britanniae]] |[[:en:Historia Regum Britanniae]] | |- |[[d:Q25343472]] |[[Moses Tladi]] |[[:en:Moses Tladi]] | |- |[[d:Q16546677]] |[[Nina Salaman]] |[[:en:Nina Salaman]] | |- |[[d:Q735324]] |[[Johanna Booyson]] |[[:pt:Johanna Booyson]] | |- |[[d:Q512788]] |[[Zama Magudulela]] |[[:fr:Zama Magudulela]] | |- |[[d:Q182672]] |[[Soönose]] |[[:en:Zoonosis]] | |- |[[d:Q2119287]] |[[Willem den Broeder]] |[[:nl:Willem den Broeder]] | |- |N/A |[[Sensuur in Suid-Afrika]] |N/A | |- |[[d:Q83087]] |[[Vuurklip]] |[[:en:Flint]] |ook bekend as vuursteen (http://www.taalmuseum.co.za/rookmus-tonteldoos-en-kwispedoor/) |- |N/A |E.H. Waugh |N/A |https://www.theheritageportal.co.za/article/westcliff-stairs-honoured-blue-plaques<nowiki/>https://www.heritageregister.org.za/architect/waugh-e-h |- |[[d:Q170749]] |[[Oppervlaktespanning]] |[[:en:Surface tension]] | |- |[[d:Q105723435]] |[[Trix Vivier]] |[[:en:Trix Vivier]] | |} == Bladsye om te verbeter == Die met 'n laer moeitekoste sal meer impak hê met 'n klein verbetering. Sien [[Gebruiker:AHB|hier]]. {| class="wikitable sortable" |+ !Bladsy !Moeitekoste (grepe per geldmiddele daaglikse bladtrekke oor 90 dae) !notas |- |[[Drakensberge]] |2675 |brei uit |- |[[Geskiedenis van Namibië]] |6840 |voltooi vertaling |- |[[Tuisonderwys]] | |neutraliteit (was geskrap) |- |[[17de eeu]] | {{formatnum:{{#expr: (1652 / 983) round 2 }}}} <!-- Moeitekoste = grepe / geldmiddele daaglikse bladtrekke --> |brei uit soos [[16de eeu]] |- |[[Kabinet van Suid-Afrika]] |275 | |- |[[Edith Louise Mary King]] |1531 |https://www.lifewithart.com/artists/edith-king.html |- |[[Afrikaanse letterkunde]] | {{formatnum:{{#expr: (18745 / 3) round 2 }}}} <!-- Moeitekoste = grepe / geldmiddele daaglikse bladtrekke --> | Brei geskiedenis uit. [https://www.dbnl.org/tekst/kann003gesk02_01/kann003gesk02_01_0004.php bron 1] [http://koersjournal.org.za/index.php/koers/article/download/1423/1529 bron 2] |- |[[Teater van Suid-Afrika]] | {{formatnum:{{#expr: (28953 / 3) round 2 }}}} <!-- Moeitekoste = grepe / geldmiddele daaglikse bladtrekke --> | Ruim op en brei uit. [https://www.brandsouthafrica.com/people-culture/culture/theatre bron 1] [https://esat.sun.ac.za/index.php/South_African_Theatre/Overview bron 2] |- |[[Suid-Afrikaanse rand|Suid-Afrikaanse Rand]] | {{formatnum:{{#expr: (19083 / 23) round 2 }}}} <!-- Moeitekoste = grepe / geldmiddele daaglikse bladtrekke oor 90 dae --> | Brei geskiedenis uit. [https://www.justice.gov.za/commissions/comm_rand/final%20report.htm bron1] [https://www.imf.org/external/pubs/nft/2006/soafrica/eng/pasoafr/sach10.pdf bron 2] |- |[[Carles Puigdemont]] |{{formatnum:{{#expr: (1805 / 1766) round 2 }}}} <!-- Moeitekoste = grepe / geldmiddele daaglikse bladtrekke oor 90 dae --> |Vir een of ander rede, een van ons mees besoekte artikels. |} i45u7yet7655df1bshwtefikbx2sqgc 0 391970 2513675 2512033 2022-07-20T08:05:56Z Burgert Behr 2401 Paragrawe wikitext text/x-wiki '''Suléne Pilon''' (3 Desember 1980) is ʼn taalkundige by die [[Universiteit van Pretoria]] se Departement Afrikaans.<ref name="up" /> Op navorsingsterrein gebruik sy kognitief linguistiese beskrywingsraamwerke (veral konstruksiegrammatika en kognitiewe grammatika) om Afrikaanse [[Morfologie (taalkunde)|morfologiese]] en sintaktiese konstruksies te beskryf. Sy stel ook baie belang in die neurowetenskaplike studie van taal, die aard van taal en taalkennis, en rekenaarlinguistiek. Sy was een van die eerste werknemers van die Sentrum vir Tekstegnologie aan die [[Noordwes-Universiteit]] en het al saamgewerk aan die ontwikkeling van etlike taaltegnologiese hulpbronne en toepassings, waaronder die NWU se Afrikaanse spel- en grammatikatoetsers, en Skryfhulp Afrikaans, ʼn toepassing wat studente help om hul skryfwerk outomaties te verbeter. Sy is die moderator van die sintaksisafdeling van die [[Virtuele Instituut vir Afrikaans]] (VivA) se Taalonderrigportaal en was ook in verskillende hoedanighede betrokke by die woordsoorteafdeling van hierdie projek. Pilon is ook die moderator van die morfologieafdeling van VivA se Taalportaal. Sy is sedert 2009 ʼn lid van die [[SA Akademie vir Wetenskap en Kuns]] se [[Taalkommissie]]. Sy dien van 2012 tot 2017 as sekretaris van die Taalkommissie en van 2018 tot 2021 as ondervoorsitter. Sy word in 2022 aangestel as Taalkommissievoorsitter.<ref name="vw" /> == Verwysings == {{Verwysings|verwysings= <ref name="up">https://www.up.ac.za/afrikaans-english/view/staffprofile/7683</ref> <ref name="vw">https://www.vryeweekblad.com/authors/sulene-pilon/</ref> }} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Pilon, Suléne}} [[Kategorie:Afrikaners]] [[Kategorie:Lewende mense]] [[Kategorie:Geboortes in 1980]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse akademici]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse taalkundiges]] i41vdhesaklk403vzevz3q2v170nxra 0 392045 2513643 2513109 2022-07-20T04:54:59Z Oesjaar 7467 Skakel wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Ampsbekleër | naam = Rollo | orde = Graaf van Rouen | termynbegin = 911 | termeinde = 928 | opvolger = Willem I van Normandië | huweliksmaat = {{plainlist| *Poppa van Bayeux *Gisela van Frankryk (moontlik)}} | kinders = {{plainlist| *Willem I van Normandië *[[Geirlaug]]}} | issue-link = #Descendants | issue-pipe = meer | beeld = RolloA.jpg | huis = [[Huis van Normandië|Normandië]] (stigter) | geboortedatum = omstreeks 835/870<ref>{{cite book|first=Jim |last=Bradbury|title=The Routledge Companion to Medieval Warfare|url=https://archive.org/details/routledgecompani00brad_406 |url-access=limited |publisher=Routledge|year=2004|page=[https://archive.org/details/routledgecompani00brad_406/page/n92 83] |isbn=978-0-415-41395-4}}</ref><ref>{{cite book|first=Pierre |last=Bouet|title=Rollon : Le chef viking qui fonda la Normandie|language=fr|publisher=Tallander|year=2016|page=76}}</ref><ref>{{cite book|first1=Kim |last1=Hjardar|first2=Vegard |last2=Vike|title=Vikings at War|publisher=Casemate Publishers & Book Distributors, LLC|year=2016|page=329 |isbn=979-1021017467}}</ref> | geboorteplek = [[Skandinawië]] | sterfdatum = 928/933 | sterfplek = [[Normandië]] | rusplek = Rouen-katedraal | religie = {{plainlist| *Noorse heidendom *later (voor die [[Oos-Wes-skisma|Skisma van 1054]]) [[Rooms-Katoliek|Katoliek]]}} }} '''Rollo''' ([[Normandies]]: Rou, ''Rolloun''; [[Oudnoors]]: Hrólfr; {{lang-fr|Rollon}}; sterf tussen 928 en 933) was 'n [[Wiking]] wat die eerste heerser was van [[Normandië]], vandag 'n streek in Noord-Frankryk. Hy was een van die beste krygsmanne van die Noormanne, wat 'n permanente basis op [[Franke|Frankiese]] gebied in die vallei van die benede-[[Seine]] bekom het. Na die Beleg van Chartres in [[911]] het Karel die Eenvoudige, koning van die [[Wes-Frankiese Ryk]], grond tussen die monding van die Seine en wat vandag bekend staan as [[Rouen]] aan die Wikings toegestaan, in ruil daarvoor dat Rollo toestem om sy plundery stop te sit, trou aan die koning te sweer, hom bekeer na die [[Christendom]] en 'n belofte aflê om die Seine se monding te verdedig teen Wiking-plunderaars. {{sfn|Bates|1982|pp=8–10}}<ref>{{cite book |author=Flodoard of Reims |author-link=Flodoard of Reims |editor-last1=Fanning |editor-first1=Steven |editor-last2=Bachrach |editor-first2=Bernard S. |title=The Annals of Flodoard of Reims: 919-966 |date=2011 |publisher=University of Toronto Press |isbn=978-1-44260-001-0 |pages=xx-xxi, 14, 16–17}}</ref> Die eerste geboekstaafde gebruik van die naam Rollo, as synde die leier van hierdie Wiking-setlaars, kom voor in 'n handves uit [[918]]. Hy het voortgegaan om tot ten minste [[928]] oor Normandië te heers. Hy is opgevolg deur sy seun [[Willem I van Normandië|Willem I]] as heerser van die graafskap van Normandië, wat deur Rollo gestig is. <ref>{{Cite encyclopedia |url=https://www.britannica.com/biography/Rollo-duke-of-Normandy |title=Rollo |encyclopedia=Encyclopedia Britannica |access-date=2017-11-10 |date=2008-08-28 |language=en}}</ref> Die nageslag van Rollo en sy volgelinge het, as gevolg van vermenging met die inheemse Franke en Gallo-Romaanse bevolking van die gebiede wat hul beset het, weldra begin bekend staan as die "Normandiërs". As gevolg van die Normandiërs se verowering van [[Engeland]], Suid-[[Italië]] en [[Sisilië]] oor die volgende twee eeue het hul afstammelinge vanaf die [[11de eeu|11de]] tot [[13de eeu|13de]] eeu Engeland, groot dele van [[Ierland]], die [[Sisilië|Koninkryk van Sisilië]] en [[Antiogië]] regeer. Sodoende het hulle 'n blywende nalatenskap gelaat wat die geskiedenis van [[Europa]] en die [[Nabye Ooste|Levant]] grootliks beïnvloed het. <ref>{{cite book |first1=François |last1=Neveux |first2=Howard |last2=Curtis |title=A Brief History of the Normans: The Conquests that Changed the Face of Europe|publisher=Robinson|year=2008 |isbn=978-1-84529-523-3}}</ref> == Sien ook == * [[Wikings]] * [[Geirlaug]] * [[Poppa van Bayeux]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * {{cite book |first=David |last=Bates|title=Normandy Before 1066|publisher=Longman|year=1982 |isbn=978-0-582-48492-4}} * {{cite book |url=https://books.google.com/books?id=f_TUAwAAQBAJ&q=rollo+viking+was+baptised+Robert&pg=PA8|title=The Normans: The History of a Dynasty|last=Crouch|first=David|date=2006|publisher=A & C Black|isbn=978-1-85285-595-6|language=en}} * {{cite book |ref={{harvid|Dudo|1998}} |author=Dudo van Sint-Quentin |title=Dudo of St Quentin: ''History of the Normans'' |editor-first=Eric |editor-last=Christiansen |publisher=Woodbridge |date=1998 |isbn=978-0-85115-552-4}} * {{cite book |last=Ferguson|first=Robert|year=2009|title=The Hammer and the Cross: A New History of the Vikings|location=London|publisher=Allen Lane, an imprint of Penguin Group |isbn=978-0-670-02079-9}} * {{cite book |last1=Van Houts |first1=Elizabeth |title=The Normans in Europe |date=2000 |publisher=Manchester University Press |location=Manchester |isbn=978-0-7190-4751-0}} ===Primêre bronne=== * {{cite book|author=Dudo of St. Quentin|title=History of the Normans|editor=Eric Christiansen|translator=Eric Christiansen|location=Woodbridge, Suffolk|publisher=Boydell Press|date=1998}} [https://books.google.com/books?id=3ueqiHfAzrMC&newbks=1&newbks_redir=0&lpg=PP1&dq=dudo%20of%20St%20Quentin&pg=PP1#v=onepage&q&f=false See] * {{cite book|title=The Gesta Normannorum Ducum of William of Jumièges, Orderic Vitalis and Robert of Torigni|editor=Elizabeth van Houts|year=1992}} * {{cite book|title=The Normans in Europe|translator=Elizabeth van Houts|editor=Elizabeth van Houts|location=Manchester and New York|publisher=Manchester University|year=2000}} * {{cite book|title=Orkneyinga Saga: The History of the Earls of Orkney|translator-link1=Hermann Pálsson|translator-last1=Pálsson|translator-first1=Hermann|translator-last2=Edwards|translator-first2=Paul|publisher=Hogarth Press|location=London|year=1978|isbn=0-7012-0431-1}}. Heruitgegee in 1981, Harmondsworth: Penguin. {{ISBN|0-14-044383-5}}. ===Sekondêre bronne=== * {{cite book|last=Crouch|first=David|year=2002|title=The Normans: the History of a Dynasty|location=London|publisher=Hambledon and London|isbn=1-85285-387-5|url-access=registration|url=https://archive.org/details/isbn_9781852855956}} * {{cite book|last=Christiansen|first=Eric|year=2002|title=The Norsemen in the Viking Age|url=https://archive.org/details/norsemeninviking00eric|url-access=registration|publisher=Blackwell Publishers Ltd.}} * {{cite book|last1=Fitzhugh|first1=William W.|last2=Ward|first2=Elizabeth|year=2000|title=Vikings: The North Atlantic Saga|url=https://archive.org/details/vikingsnorthatla00fitz|url-access=registration|publisher=Smithsonian Institution Press}} * {{cite book|last=Konstam|first=Agnus|year=2002|title=Historical Atlas of the Viking World|publisher=Checkmark Books}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Rollo}} [[Kategorie:Geboortes in die 9de eeu]] [[Kategorie:Sterftes in die 930's]] 7lgz2kiycmnctldqzyct4x9tb37jdn9 0 392046 2513642 2513116 2022-07-20T04:52:32Z Oesjaar 7467 Skakel wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Ampsbekleër | naam = Geirlaug | beeld = | beeldonderskrif = | huis = [[Huis van Normandië]] | vader = [[Rollo|Rollo van Normandië]] | moeder = [[Poppa van Bayeux]] | huweliksmaat = Willem III van [[Akwitanië]] | geboortedatum = 912 | geboorteplek = | sterfdatum = {{sterfdatum|962|10|14|}} | sterfplek = }} '''Geirlaug''' of '''Gerloc''', gedoop in [[Rouen]] as '''Adela''' (of Adèle) in [[912]], was die dogter van [[Rollo|Rollo van Normandië]], graaf van Rouen, en sy vrou [[Poppa van Bayeux]].<ref>{{cite book|editor1-last=Commire|editor1-first=Anne|title=Women in World History: A Biographical Encyclopedia|date=2002|publisher=Yorkin Publications|location=Waterford, Connecticut|isbn=0-7876-4074-3|url=http://www.highbeam.com/doc/1G2-2591303405.html|archive-url=https://web.archive.org/web/20150924170344/http://www.highbeam.com/doc/1G2-2591303405.html|url-status=dead|archive-date=2015-09-24|chapter=Gerloc (d. 963)|url-access=subscription }}</ref> Sy was die suster van [[Willem I van Normandië]]. In [[935]] is sy getroud met Willem III van Akwitanië, die toekomstige graaf van Poitou en Akwitanië. Sy het geboorte geskenk aan twee kinders, voor haar afsterwe op [[14 Oktober]] [[962]]: * Willem IV van Akwitanië * [[Adelheid van Poitiers]], vrou van Hugo Capet. == Verwysings == {{Verwysings}} {{Saadjie}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Geirlaug}} [[Kategorie:Geboortes in 912]] [[Kategorie:Sterftes in 962]] q89q0qpnb9sxtihg0s8kocvb72z3449 0 392108 2513552 2513284 2022-07-19T14:51:39Z JMK 649 +prent, brei uit wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Berg | Naam = Horebberg | Foto = Horeb-berg, Clarens, a.jpg | Foto onderskrif = Gesig op die berg uit [[Clarens, Vrystaat|Clarens]] | Hoogte = 2 418 | Ligging = [[Vrystaat]], [[Suid-Afrika]] | Bergreeks = [[Rooiberge]] | Prominensie = 369 m bo omringende gebied | Lengte = 4,7 km | Koördinate = {{Koördinate|28.50706|S|28.45572|O|type:mountain|aansig=inlyn,titel}} | Topografiese kaart = | Tipe = Bergpiek | geonames = 995445 }} {{Location map|Vrystaat |float = right |width=240 | caption = Ligging van die Horebberg in die Oos-Vrystaat naby Lesotho. | label = Horebberg|position=top|background=white|lat=-28.50706| long=28.45572}} Die '''Horebberg''' is 'n bergpiek 3&nbsp;km oos van [[Clarens, Vrystaat|Clarens]] en 10 km wes van die [[Golden Gate-Hoogland- Nasionale Park|Golden Gate-Hoogland]] in die [[Oos-Vrystaat]], [[Suid-Afrika]].<ref name="san1">{{cite web |title=Facts about the Golden Gate Highlands National Park |url= https://www.sanparks.org/docs/parks_golden_gate/facts.pdf |website=sanparks.org |publisher=Sanparks |access-date=18 Julie 2022}}</ref> Die sandsteenberg is een van die hoogste pieke in die [[Rooiberge]], en vorm 'n waterskeiding tussen bolope van die Vaal- en Oranjeriviere. Die Kroonspruit, 'n sytak van die [[Asrivier]] ontspring op die noordhang, en op die suidhang ontspring 'n sytak van die [[Klein-Caledonrivier (Vrystaat)|Klein-Caledonrivier]]. Sowat 16 km na die ooste en binne sig van Horebberg, is [[Ribbokkop]] (2&nbsp;788 meter), die hoogste punt van die Vrystaatse [[Malutiberge]]. == Sien ook == * [[Lys van bergpieke in Suid-Afrika]] ==Verwysings== {{verwysings}} {{Vrystaat saadjie}} [[Kategorie:Berge van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Vrystaat]] 2lxzuwe8jq9jfm22er0idnh8ynt2g17 2513553 2513552 2022-07-19T14:55:12Z JMK 649 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Berg | Naam = Horebberg | Foto = Horeb-berg, Clarens, a.jpg | Foto onderskrif = Gesig op die berg uit [[Clarens, Vrystaat|Clarens]] | Hoogte = 2 418 | Ligging = [[Vrystaat]], [[Suid-Afrika]] | Bergreeks = [[Rooiberge]] | Prominensie = 369 m bo omringende gebied | Lengte = 4,7 km | Koördinate = {{Koördinate|28.50706|S|28.45572|O|type:mountain|aansig=inlyn,titel}} | Topografiese kaart = | Tipe = Bergpiek | geonames = 995445 }} {{Location map|Vrystaat |float = right |width=240 | caption = Ligging van die Horebberg in die Oos-Vrystaat naby Lesotho. | label = Horebberg|position=top|background=white|lat=-28.50706| long=28.45572}} Die '''Horebberg''' is 'n bergpiek 3&nbsp;km oos van [[Clarens, Vrystaat|Clarens]] en 10 km wes van die [[Golden Gate-Hoogland- Nasionale Park|Golden Gate-Hoogland]] in die [[Oos-Vrystaat]], [[Suid-Afrika]].<ref name="san1">{{cite web |title=Facts about the Golden Gate Highlands National Park |url= https://www.sanparks.org/docs/parks_golden_gate/facts.pdf |website=sanparks.org |publisher=Sanparks |access-date=18 Julie 2022}}</ref> Die sandsteenberg is een van die hoogste pieke in die [[Rooiberge]], en vorm 'n waterskeiding tussen bolope van die Vaal- en Oranjeriviere. Die Kroonspruit, 'n sytak van die [[Asrivier]] ontspring op die noordhang, en op die suidhang ontspring 'n sytak van die [[Klein-Caledonrivier (Vrystaat)|Klein-Caledonrivier]]. Sowat 16 km na die ooste en binne sig van Horebberg, is [[Ribbokkop]] (2&nbsp;788 meter) die hoogste punt in die omstreke. == Sien ook == * [[Lys van bergpieke in Suid-Afrika]] ==Verwysings== {{verwysings}} {{Vrystaat saadjie}} [[Kategorie:Berge van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Vrystaat]] iifsqqke2kxjw1kzzcczlgqii349o6k 0 392132 2513684 2513404 2022-07-20T08:28:53Z Burgert Behr 2401 Wikispecies-inlyn wikitext text/x-wiki {{Outomatiese taksoboks | image = Markhamia obtusifolia 3.jpg | image_caption = ''[[Markhamia obtusifolia]]'' | display_parents = 2 | taxon = Markhamia | authority = [[Berthold Carl Seemann|Seem.]]ex [[Henri Ernest Baillon|Baill.]]<ref>[https://www.jstor.org/discover/10.2307/4107551?uid=3737496&uid=2129&uid=2&uid=70&uid=4&sid=21101286253573 Dolichandrone and Markhamia - JStor]</ref><ref>{{cite web |url= http://www.plantsoftheworldonline.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:4134-1 |title= Markhamia Seem. ex Baill. |author=<!--Not stated--> |date=n.d. |website=Plants of the World Online |publisher=The Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew |access-date=July 11, 2020}}</ref> | subdivision_ranks = Spesies | subdivision = [[#Spesies|Sien teks]] | synonyms=''Muenteria'' <small>Seem.</small><br> }} '''''Markhamia''''' is 'n genus van plante in die [[Bignoniaceae]] [[Familie (biologie)|familie]].<ref>{{cite web|url=http://www.theplantlist.org/browse/A/Bignoniaceae/Markhamia/|title=Markhamia|work=Kew Plant List|publisher=Kew Botanical Gardens|accessdate=14 November 2012}}</ref> Die genus is vernoem na [[Clements Markham]].<ref>{{cite journal| journal=Journal of Botany, British and Foreign| volume=1 |url=https://archive.org/stream/journalofbotanyb01londuoft#page/n253/mode/2up/| title=Revision of the natural order Bignoniaceae|pages=225–228|author=Seemann, Berthold|year=1863}}</ref> == Spesies == * ''[[Markhamia lutea]]'' <small>(Benth.) [[K.Schum.]]</small> * ''[[Markhamia obtusifolia]]'' <small>(Baker) Sprague</small> * ''[[Markhamia stipulata]]'' <small>(Wall.) Seem.</small> * ''[[Markhamia tomentosa]]'' <small>(Benth.) K.Schum. ex Engl.</small> * ''[[Markhamia zanzibarica]]'' <small>(Bojer ex DC.) K.Schum.</small> == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == *{{commonscat-inline}} *{{Wikispecies-inlyn}} *[http://www.plantzafrica.com/plantklm/markhamzan2.htm Markhamia zanzibarica (Bojer ex DC.) K.Schum.] {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Markhamia]] t2qmx8ir4pdy0cntkvkstlzv55xfdiu 2513685 2513684 2022-07-20T08:34:00Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Outomatiese taksoboks | image = Markhamia obtusifolia 3.jpg | image_caption = ''[[Markhamia obtusifolia]]'' | display_parents = 2 | taxon = Markhamia | authority = [[Berthold Carl Seemann|Seem.]]ex [[Henri Ernest Baillon|Baill.]]<ref>[https://www.jstor.org/discover/10.2307/4107551?uid=3737496&uid=2129&uid=2&uid=70&uid=4&sid=21101286253573 Dolichandrone and Markhamia - JStor]</ref><ref>{{cite web |url= http://www.plantsoftheworldonline.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:4134-1 |title= Markhamia Seem. ex Baill. |author=<!--Not stated--> |date=n.d. |website=Plants of the World Online |publisher=The Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew |access-date=July 11, 2020}}</ref> | subdivision_ranks = Spesies | subdivision = [[#Spesies|Sien teks]] | synonyms=* ''Muenteria'' <small>Seem.</small><br> }} '''''Markhamia''''' is 'n genus van plante in die [[Bignoniaceae]] [[Familie (biologie)|familie]].<ref>{{cite web|url=http://www.theplantlist.org/browse/A/Bignoniaceae/Markhamia/|title=Markhamia|work=Kew Plant List|publisher=Kew Botanical Gardens|accessdate=14 November 2012}}</ref> Die genus is vernoem na [[Clements Markham]].<ref>{{cite journal| journal=Journal of Botany, British and Foreign| volume=1 |url=https://archive.org/stream/journalofbotanyb01londuoft#page/n253/mode/2up/| title=Revision of the natural order Bignoniaceae|pages=225–228|author=Seemann, Berthold|year=1863}}</ref> == Spesies == * ''[[Markhamia lutea]]'' <small>(Benth.) [[K.Schum.]]</small> * ''[[Markhamia obtusifolia]]'' <small>(Baker) Sprague</small> * ''[[Markhamia stipulata]]'' <small>(Wall.) Seem.</small> * ''[[Markhamia tomentosa]]'' <small>(Benth.) K.Schum. ex Engl.</small> * ''[[Markhamia zanzibarica]]'' <small>(Bojer ex DC.) K.Schum.</small> == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == *{{commonscat-inline}} *{{Wikispecies-inlyn}} *[http://www.plantzafrica.com/plantklm/markhamzan2.htm Markhamia zanzibarica (Bojer ex DC.) K.Schum.] {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Markhamia]] rm58acc4r3mfhosb27uyebex0ik6uct 0 392141 2513499 2022-07-19T12:29:32Z Aliwal2012 39067 Aliwal2012 het bladsy [[Stormers (Superrugbyspan)]] na [[Stormers (Verenigde Rugbykampioenskap)]] geskuif: nuwe reeks vanaf 2021 wikitext text/x-wiki #AANSTUUR [[Stormers (Verenigde Rugbykampioenskap)]] 9dysjvh1oo9d2gb0v5xfqdwvsn6ja8o 1 392142 2513501 2022-07-19T12:29:32Z Aliwal2012 39067 Aliwal2012 het bladsy [[Bespreking:Stormers (Superrugbyspan)]] na [[Bespreking:Stormers (Verenigde Rugbykampioenskap)]] geskuif: nuwe reeks vanaf 2021 wikitext text/x-wiki #AANSTUUR [[Bespreking:Stormers (Verenigde Rugbykampioenskap)]] ej1vqaab1mdrlfrh0545y6zw169hk90 0 392143 2513503 2022-07-19T12:30:28Z Aliwal2012 39067 Aliwal2012 het bladsy [[Sharks (Superrugbyspan)]] na [[Sharks (Verenigde Rugbykampioenskap)]] geskuif: nuwe reeks vanaf 2021 wikitext text/x-wiki #AANSTUUR [[Sharks (Verenigde Rugbykampioenskap)]] in39hz2aj3swmgajlu6p4x1g7u4l76c 1 392144 2513505 2022-07-19T12:30:28Z Aliwal2012 39067 Aliwal2012 het bladsy [[Bespreking:Sharks (Superrugbyspan)]] na [[Bespreking:Sharks (Verenigde Rugbykampioenskap)]] geskuif: nuwe reeks vanaf 2021 wikitext text/x-wiki #AANSTUUR [[Bespreking:Sharks (Verenigde Rugbykampioenskap)]] muxvvottouw90zt5b15i37zqp0l3okc 0 392145 2513507 2022-07-19T12:31:06Z Aliwal2012 39067 Aliwal2012 het bladsy [[Bulls (Superrugbyspan)]] na [[Bulls (Verenigde Rugbykampioenskap)]] geskuif: nuwe reeks vanaf 2021 wikitext text/x-wiki #AANSTUUR [[Bulls (Verenigde Rugbykampioenskap)]] io3o725y56jbn94t01hwbe7nuudl1l8 1 392146 2513509 2022-07-19T12:31:07Z Aliwal2012 39067 Aliwal2012 het bladsy [[Bespreking:Bulls (Superrugbyspan)]] na [[Bespreking:Bulls (Verenigde Rugbykampioenskap)]] geskuif: nuwe reeks vanaf 2021 wikitext text/x-wiki #AANSTUUR [[Bespreking:Bulls (Verenigde Rugbykampioenskap)]] taevh6l0egb7uouxv9fg2lzncqelviw 0 392147 2513511 2022-07-19T12:31:50Z Aliwal2012 39067 Aliwal2012 het bladsy [[Lions (Superrugbyspan)]] na [[Lions (Verenigde Rugbykampioenskap)]] geskuif: nuwe reeks vanaf 2021 wikitext text/x-wiki #AANSTUUR [[Lions (Verenigde Rugbykampioenskap)]] 0jezgap9n6seeqzothlzh04md321ta5 1 392148 2513513 2022-07-19T12:31:50Z Aliwal2012 39067 Aliwal2012 het bladsy [[Bespreking:Lions (Superrugbyspan)]] na [[Bespreking:Lions (Verenigde Rugbykampioenskap)]] geskuif: nuwe reeks vanaf 2021 wikitext text/x-wiki #AANSTUUR [[Bespreking:Lions (Verenigde Rugbykampioenskap)]] bltfl680wijdaqd674j91slvrkwqk2w 0 392149 2513516 2022-07-19T12:34:35Z Aliwal2012 39067 Aliwal2012 het bladsy [[Cheetahs (Pro14-rugbyspan)]] na [[Cheetahs (Verenigde Rugbykampioenskap)]] geskuif: nuwe reeks vanaf 2021 wikitext text/x-wiki #AANSTUUR [[Cheetahs (Verenigde Rugbykampioenskap)]] dpbid4rgp9hnnwrov0o5yvhsv7encd3 1 392150 2513518 2022-07-19T12:34:35Z Aliwal2012 39067 Aliwal2012 het bladsy [[Bespreking:Cheetahs (Pro14-rugbyspan)]] na [[Bespreking:Cheetahs (Verenigde Rugbykampioenskap)]] geskuif: nuwe reeks vanaf 2021 wikitext text/x-wiki #AANSTUUR [[Bespreking:Cheetahs (Verenigde Rugbykampioenskap)]] enr6z24ar3osny4dzeavnm2dgifp61i 0 392151 2513521 2022-07-19T13:08:52Z 2A01:CB06:A060:2B79:D0FF:B107:8E6B:EEE3 Sorbonne wikitext text/x-wiki [[Lêer: P1300735 Paris V chapelle La Sorbonne rwk.jpg|duimnael|200px|La Sorbonne]] '''La Sorbonne''' is 'n gebou in die [[Quartier Latin]] van [[Parys]] wat vanaf 1253 die Kollege van Sorbonne gehuisves het, deel van een van die eerste universiteite in die Westerse wêreld, later herdoop tot Universiteit van Parys en algemeen bekend as "die Sorbonne".<ref>[https://www.cometoparis.com/fre/decouvrir-paris/monuments-de-paris/la-sorbonne-s956 La Sorbonne]</ref> == Bekende onderwysers == * [[Pierre Curie]], Franse fisikus en die eggenote van Marie Curie == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie|Sorbonne}} * [http://www.sorbonne.fr/ Sorbonne] {{Normdata}} [[Kategorie:Parys]] [[Kategorie:Franse universiteite]] [[fr:Sorbonne]] 5uda68i9efdwyoe3i4nkm2k2c0pqzso 2513525 2513521 2022-07-19T13:10:39Z 2A01:CB06:A060:2B79:D0FF:B107:8E6B:EEE3 /* Bekende onderwysers */ wikitext text/x-wiki [[Lêer: P1300735 Paris V chapelle La Sorbonne rwk.jpg|duimnael|200px|La Sorbonne]] '''La Sorbonne''' is 'n gebou in die [[Quartier Latin]] van [[Parys]] wat vanaf 1253 die Kollege van Sorbonne gehuisves het, deel van een van die eerste universiteite in die Westerse wêreld, later herdoop tot Universiteit van Parys en algemeen bekend as "die Sorbonne".<ref>[https://www.cometoparis.com/fre/decouvrir-paris/monuments-de-paris/la-sorbonne-s956 La Sorbonne]</ref> == Bekende onderwysers == * [[Pierre Curie]], Franse fisikus en die eggenote van Marie Curie * [[Irène Joliot-Curie]], Franse fisikus en die dogter van Pierre en Marie Curie == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie|Sorbonne}} * [http://www.sorbonne.fr/ Sorbonne] {{Normdata}} [[Kategorie:Parys]] [[Kategorie:Franse universiteite]] [[fr:Sorbonne]] 9it812rfnug5n4hzea5b45dxm8op6pb 2513549 2513525 2022-07-19T14:40:32Z 169.0.221.139 /* Bekende onderwysers */ Grammatika gekorrigeer wikitext text/x-wiki [[Lêer: P1300735 Paris V chapelle La Sorbonne rwk.jpg|duimnael|200px|La Sorbonne]] '''La Sorbonne''' is 'n gebou in die [[Quartier Latin]] van [[Parys]] wat vanaf 1253 die Kollege van Sorbonne gehuisves het, deel van een van die eerste universiteite in die Westerse wêreld, later herdoop tot Universiteit van Parys en algemeen bekend as "die Sorbonne".<ref>[https://www.cometoparis.com/fre/decouvrir-paris/monuments-de-paris/la-sorbonne-s956 La Sorbonne]</ref> == Bekende dosente == * [[Pierre Curie]], Franse fisikus en die eggenote van Marie Curie * [[Irène Joliot-Curie]], Franse fisikus en die dogter van Pierre en Marie Curie == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie|Sorbonne}} * [http://www.sorbonne.fr/ Sorbonne] {{Normdata}} [[Kategorie:Parys]] [[Kategorie:Franse universiteite]] [[fr:Sorbonne]] spimfc1trv1pn4ql4kmd28ddx4f9p2c 2513660 2513549 2022-07-20T07:22:29Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki [[Lêer: P1300735 Paris V chapelle La Sorbonne rwk.jpg|duimnael|200px|La Sorbonne]] '''La Sorbonne''' is 'n gebou in die [[Quartier Latin]] van [[Parys]] wat vanaf 1253 die Kollege van Sorbonne gehuisves het, deel van een van die eerste universiteite in die Westerse wêreld, later herdoop tot Universiteit van Parys en algemeen bekend as "die Sorbonne".<ref>[https://www.cometoparis.com/fre/decouvrir-paris/monuments-de-paris/la-sorbonne-s956 La Sorbonne]</ref> == Bekende dosente == * [[Pierre Curie]], Franse fisikus en die eggenote van Marie Curie * [[Irène Joliot-Curie]], Franse fisikus en die dogter van Pierre en Marie Curie == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie|Sorbonne}} * [http://www.sorbonne.fr/ Sorbonne] {{Normdata}} [[Kategorie:Parys]] [[Kategorie:Franse universiteite]] jir4oj5ckclsojkfvckcam4os6a50zk 0 392152 2513566 2022-07-19T18:03:00Z Sobaka 328 Begin 'n nuwe artikel, nog besigǃ wikitext text/x-wiki '''Elea''', Antieke Grieks: Ἐλέα, deur die Romeine '''Velia''' genoem, was 'n stad in [[antieke Griekeland]]. Elea was in Lucania, in die suide van [[Italië]] naby die [[Middellandse See]]. Dit is omstreeks 540 vC gestig en is 'n [[UNESCO-wêrelderfenisgebied]]. Elea is veral bekend daarvoor dat dit die tuiste is van 'n aantal Griekse filosowe, wat Eleates genoem is en die Skool van Elea gestig het, wat [[Parmenides]] en [[Zenon van Elea]] ingesluit het. [[Xenophanes]] word ook soms by hierdie lys gevoeg. == Geskiedenis == Elea is gestig deur Grieke van Phocaea, wat gevlug het vir die Persiese inval van [[Ionië]]. Saam met 'n aantal ander dorpe in Suid-Italië, insluitend Paestum, het Elea Magna Graecia gevorm, wie se geskiedenis terugdateer na die 8ste eeu vC. Elea het vir 'n baie lang tyd onafhanklik gebly. Elea is nie deur die Lucaniërs verower nie, maar het uiteindelik in 273 vC by Rome aangesluit en is by antieke Lucania ingesluit. Volgens Boek 6 van Vergilius se [[Aeneis|Aeneïs]] is Velia die plek waar die liggaam van Palinurus aan wal gespoel het.<ref>{{cite book|editor=Frederick Ahl (trans.)|title=Virgil's Aeneid|year=2007|publisher=Oxford UP|pages=139–40|isbn=978-0-19-923195-9}}</ref> Dit is omstreeks 90 vC 'n ''municipium'' van [[Rome]]. Elea, wat in die [[Middeleeue]] verlate words, het nou uitgebreide ruïnes in die Cilento, Vallo di Diano e Alburni Nasionale Park.<ref>Thomas Ashby, EB1911, Velia, volume=27, bl. 978, .</ref> == Aardrykskunde == Elea is geleë in die huidige gemeente Ascea, aan die kus van die Tirreense See suid van Salerno, in 'n berggebied suid van die Cilentana-kus. Deesdae woon die inwoners hoofsaaklik by die see en in die heuwels van Enotria, Bosco en Scifro. == Verwysings == {{Verwysings}} cl16i7t8rwxf88rzx4ult7h4q5f6n25 2513567 2513566 2022-07-19T18:06:11Z Sobaka 328 Beeld wikitext text/x-wiki [[Lêer:Velia Excavation and Tower.jpg|duimnael|Uitgrawingsgebied van Velia (Elea) naby Ascea in [[Kampanië]], Italië]] '''Elea''', Antieke Grieks: Ἐλέα, deur die Romeine '''Velia''' genoem, was 'n stad in [[antieke Griekeland]]. Elea was in Lucania, in die suide van [[Italië]] naby die [[Middellandse See]]. Dit is omstreeks 540 vC gestig en is 'n [[UNESCO-wêrelderfenisgebied]]. Elea is veral bekend daarvoor dat dit die tuiste is van 'n aantal Griekse filosowe, wat Eleates genoem is en die Skool van Elea gestig het, wat [[Parmenides]] en [[Zenon van Elea]] ingesluit het. [[Xenophanes]] word ook soms by hierdie lys gevoeg. == Geskiedenis == Elea is gestig deur Grieke van Phocaea, wat gevlug het vir die Persiese inval van [[Ionië]]. Saam met 'n aantal ander dorpe in Suid-Italië, insluitend Paestum, het Elea Magna Graecia gevorm, wie se geskiedenis terugdateer na die 8ste eeu vC. Elea het vir 'n baie lang tyd onafhanklik gebly. Elea is nie deur die Lucaniërs verower nie, maar het uiteindelik in 273 vC by Rome aangesluit en is by antieke Lucania ingesluit. Volgens Boek 6 van Vergilius se [[Aeneis|Aeneïs]] is Velia die plek waar die liggaam van Palinurus aan wal gespoel het.<ref>{{cite book|editor=Frederick Ahl (trans.)|title=Virgil's Aeneid|year=2007|publisher=Oxford UP|pages=139–40|isbn=978-0-19-923195-9}}</ref> Dit is omstreeks 90 vC 'n ''municipium'' van [[Rome]]. Elea, wat in die [[Middeleeue]] verlate words, het nou uitgebreide ruïnes in die Cilento, Vallo di Diano e Alburni Nasionale Park.<ref>Thomas Ashby, EB1911, Velia, volume=27, bl. 978, .</ref> == Aardrykskunde == Elea is geleë in die huidige gemeente Ascea, aan die kus van die Tirreense See suid van Salerno, in 'n berggebied suid van die Cilentana-kus. Deesdae woon die inwoners hoofsaaklik by die see en in die heuwels van Enotria, Bosco en Scifro. == Verwysings == {{Verwysings}} j07evzzu8rm33qxega05fe40y1ou1u9 2513568 2513567 2022-07-19T18:06:48Z Sobaka 328 skakel wikitext text/x-wiki [[Lêer:Velia Excavation and Tower.jpg|duimnael|Uitgrawingsgebied van Velia (Elea) naby Ascea in [[Kampanië]], Italië.]] '''Elea''', Antieke Grieks: Ἐλέα, deur die Romeine '''Velia''' genoem, was 'n stad in [[antieke Griekeland]]. Elea was in Lucania, in die suide van [[Italië]] naby die [[Middellandse See]]. Dit is omstreeks 540 vC gestig en is 'n [[UNESCO-wêrelderfenisgebied]]. Elea is veral bekend daarvoor dat dit die tuiste is van 'n aantal Griekse filosowe, wat Eleates genoem is en die Skool van Elea gestig het, wat [[Parmenides]] en [[Zenon van Elea]] ingesluit het. [[Xenophanes]] word ook soms by hierdie lys gevoeg. == Geskiedenis == Elea is gestig deur Grieke van Phocaea, wat gevlug het vir die Persiese inval van [[Ionië]]. Saam met 'n aantal ander dorpe in Suid-Italië, insluitend Paestum, het Elea Magna Graecia gevorm, wie se geskiedenis terugdateer na die 8ste eeu vC. Elea het vir 'n baie lang tyd onafhanklik gebly. Elea is nie deur die Lucaniërs verower nie, maar het uiteindelik in 273 vC by Rome aangesluit en is by antieke Lucania ingesluit. Volgens Boek 6 van Vergilius se [[Aeneis|Aeneïs]] is Velia die plek waar die liggaam van Palinurus aan wal gespoel het.<ref>{{cite book|editor=Frederick Ahl (trans.)|title=Virgil's Aeneid|year=2007|publisher=Oxford UP|pages=139–40|isbn=978-0-19-923195-9}}</ref> Dit is omstreeks 90 vC 'n ''municipium'' van [[Rome]]. Elea, wat in die [[Middeleeue]] verlate words, het nou uitgebreide ruïnes in die Cilento, Vallo di Diano e Alburni Nasionale Park.<ref>Thomas Ashby, EB1911, Velia, volume=27, bl. 978, .</ref> == Aardrykskunde == Elea is geleë in die huidige gemeente Ascea, aan die kus van die [[Tirreense See]] suid van Salerno, in 'n berggebied suid van die Cilentana-kus. Deesdae woon die inwoners hoofsaaklik by die see en in die heuwels van Enotria, Bosco en Scifro. == Verwysings == {{Verwysings}} 8swulq03lrfutkyzhwt5qg3xaaugv8s 2513575 2513568 2022-07-19T18:18:31Z Sobaka 328 opruim wikitext text/x-wiki [[Lêer:Velia Excavation and Tower.jpg|duimnael|Uitgrawingsgebied van Velia (Elea) naby Ascea in [[Kampanië]], Italië.]] '''Elea''', Antieke Grieks: Ἐλέα, deur die Romeine '''Velia''' genoem, was 'n [[antieke Griekeland|antieke Griekse]] stad in [[Italië]]. Elea was in Lucania, in die suide van Italië naby die [[Middellandse See]]. Dit is omstreeks 540 vC gestig en is 'n [[UNESCO-wêrelderfenisgebied]]. Elea is veral bekend daarvoor dat dit die tuiste is van 'n aantal Griekse filosowe, wat Eleates genoem is en die Skool van Elea gestig het. Hierdie skool het [[Parmenides]] en [[Zenon van Elea]] ingesluit. [[Xenophanes]] word ook soms as deel van die skool gereken. == Geskiedenis == Elea is gestig deur Grieke van Phocaea, wat gevlug het vir die Persiese inval van [[Ionië]]. Saam met 'n aantal ander dorpe in Suid-Italië, insluitend Paestum, het Elea Magna Graecia gevorm, wie se geskiedenis terugdateer na die 8ste eeu vC. Elea het vir 'n baie lang tyd onafhanklik gebly. Elea is nie deur die Lucaniërs verower nie, maar het uiteindelik in 273 vC by Rome aangesluit en is by antieke Lucania ingesluit. Volgens Boek 6 van Vergilius se [[Aeneis|Aeneïs]] is Velia die plek waar die liggaam van Palinurus aan wal gespoel het.<ref>{{cite book|editor=Frederick Ahl (trans.)|title=Virgil's Aeneid|year=2007|publisher=Oxford UP|pages=139–40|isbn=978-0-19-923195-9}}</ref> Dit is omstreeks 90 vC 'n ''municipium'' van [[Rome]]. Elea, wat in die [[Middeleeue]] verlate words, het nou uitgebreide ruïnes in die Cilento, Vallo di Diano e Alburni Nasionale Park.<ref>Thomas Ashby, EB1911, Velia, volume=27, bl. 978, .</ref> == Aardrykskunde == Elea is geleë in die huidige gemeente Ascea, aan die kus van die [[Tirreense See]] suid van Salerno, in 'n berggebied suid van die Cilentana-kus. Deesdae woon die inwoners hoofsaaklik by die see en in die heuwels van Enotria, Bosco en Scifro. == Verwysings == {{Verwysings}} {{Normdata}} [[Kategorie:Nedersettings in Italië]] [[Kategorie:Nedersettings langs die Middellandse See]] laimfa1oz46jbzxru61mg494gnit8bh 2513579 2513575 2022-07-19T18:23:34Z Sobaka 328 /* Geskiedenis */ skakel wikitext text/x-wiki [[Lêer:Velia Excavation and Tower.jpg|duimnael|Uitgrawingsgebied van Velia (Elea) naby Ascea in [[Kampanië]], Italië.]] '''Elea''', Antieke Grieks: Ἐλέα, deur die Romeine '''Velia''' genoem, was 'n [[antieke Griekeland|antieke Griekse]] stad in [[Italië]]. Elea was in Lucania, in die suide van Italië naby die [[Middellandse See]]. Dit is omstreeks 540 vC gestig en is 'n [[UNESCO-wêrelderfenisgebied]]. Elea is veral bekend daarvoor dat dit die tuiste is van 'n aantal Griekse filosowe, wat Eleates genoem is en die Skool van Elea gestig het. Hierdie skool het [[Parmenides]] en [[Zenon van Elea]] ingesluit. [[Xenophanes]] word ook soms as deel van die skool gereken. == Geskiedenis == Elea is gestig deur Grieke van Phocaea, wat gevlug het vir die Persiese inval van [[Ionië]]. Saam met 'n aantal ander dorpe in Suid-Italië, insluitend Paestum, het Elea [[Magna Graecia]] gevorm, wie se geskiedenis terugdateer na die 8ste eeu vC. Elea het vir 'n baie lang tyd onafhanklik gebly. Elea is nie deur die Lucaniërs verower nie, maar het uiteindelik in 273 vC by Rome aangesluit en is by antieke Lucania ingesluit. Volgens Boek 6 van Vergilius se [[Aeneis|Aeneïs]] is Velia die plek waar die liggaam van Palinurus aan wal gespoel het.<ref>{{cite book|editor=Frederick Ahl (trans.)|title=Virgil's Aeneid|year=2007|publisher=Oxford UP|pages=139–40|isbn=978-0-19-923195-9}}</ref> Dit is omstreeks 90 vC 'n ''municipium'' van [[Rome]]. Elea, wat in die [[Middeleeue]] verlate words, het nou uitgebreide ruïnes in die Cilento, Vallo di Diano e Alburni Nasionale Park.<ref>Thomas Ashby, EB1911, Velia, volume=27, bl. 978, .</ref> == Aardrykskunde == Elea is geleë in die huidige gemeente Ascea, aan die kus van die [[Tirreense See]] suid van Salerno, in 'n berggebied suid van die Cilentana-kus. Deesdae woon die inwoners hoofsaaklik by die see en in die heuwels van Enotria, Bosco en Scifro. == Verwysings == {{Verwysings}} {{Normdata}} [[Kategorie:Nedersettings in Italië]] [[Kategorie:Nedersettings langs die Middellandse See]] sjmir3m2a9j0i6abfnigcwga0gjzk76 2513599 2513579 2022-07-19T19:27:32Z Sobaka 328 /* Aardrykskunde */ wikitext text/x-wiki [[Lêer:Velia Excavation and Tower.jpg|duimnael|Uitgrawingsgebied van Velia (Elea) naby Ascea in [[Kampanië]], Italië.]] '''Elea''', Antieke Grieks: Ἐλέα, deur die Romeine '''Velia''' genoem, was 'n [[antieke Griekeland|antieke Griekse]] stad in [[Italië]]. Elea was in Lucania, in die suide van Italië naby die [[Middellandse See]]. Dit is omstreeks 540 vC gestig en is 'n [[UNESCO-wêrelderfenisgebied]]. Elea is veral bekend daarvoor dat dit die tuiste is van 'n aantal Griekse filosowe, wat Eleates genoem is en die Skool van Elea gestig het. Hierdie skool het [[Parmenides]] en [[Zenon van Elea]] ingesluit. [[Xenophanes]] word ook soms as deel van die skool gereken. == Geskiedenis == Elea is gestig deur Grieke van Phocaea, wat gevlug het vir die Persiese inval van [[Ionië]]. Saam met 'n aantal ander dorpe in Suid-Italië, insluitend Paestum, het Elea [[Magna Graecia]] gevorm, wie se geskiedenis terugdateer na die 8ste eeu vC. Elea het vir 'n baie lang tyd onafhanklik gebly. Elea is nie deur die Lucaniërs verower nie, maar het uiteindelik in 273 vC by Rome aangesluit en is by antieke Lucania ingesluit. Volgens Boek 6 van Vergilius se [[Aeneis|Aeneïs]] is Velia die plek waar die liggaam van Palinurus aan wal gespoel het.<ref>{{cite book|editor=Frederick Ahl (trans.)|title=Virgil's Aeneid|year=2007|publisher=Oxford UP|pages=139–40|isbn=978-0-19-923195-9}}</ref> Dit is omstreeks 90 vC 'n ''municipium'' van [[Rome]]. Elea, wat in die [[Middeleeue]] verlate words, het nou uitgebreide ruïnes in die Cilento, Vallo di Diano e Alburni Nasionale Park.<ref>Thomas Ashby, EB1911, Velia, volume=27, bl. 978, .</ref> == Aardrykskunde == Elea is geleë in die huidige dorp Ascea, aan die kus van die [[Tirreense See]] suid van Salerno, in 'n berggebied suid van die Cilentana-kus. Deesdae woon die inwoners hoofsaaklik by die see en in die heuwels van Enotria, Bosco en Scifro. == Verwysings == {{Verwysings}} {{Normdata}} [[Kategorie:Nedersettings in Italië]] [[Kategorie:Nedersettings langs die Middellandse See]] 2ruf9mykwqj1w6djr44056vne5f526x 0 392153 2513571 2022-07-19T18:08:22Z Sobaka 328 Stuur aan na [[Elea]] wikitext text/x-wiki #AANSTUUR [[Elea]] s2np7chmdn19jk9otup9rdx8lgugdu6 1 392154 2513576 2022-07-19T18:19:52Z Sobaka 328 Nuwe bladsy geskep met '{{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}}' wikitext text/x-wiki {{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}} 2v27w7bebgol2ym1cn6ibpmrzbxwbzv 0 392155 2513592 2022-07-19T19:09:38Z Oesjaar 7467 Nuwe artikel, geen foto nie! wikitext text/x-wiki {{Spesieboks | name = Tonga-doringkatjiepiering | image = | image_caption = | status = LC | status_system = iucn3.1 | taxon = Hyperacanthus microphyllus | binomial_authority = (K.Schum.) Bridson |synonyms = * ''Randia microphylla'' <small>K.Schum.</small> * ''Rothmannia breviflora'' <small>J.G.García</small> * ''Rothmannia microphylla'' <small>(K.Schum.) J.G.García</small> }} Die '''Tonga-doringkatjiepiering''' (''Hyperacanthus microphyllus'') is 'n [[boom]] wat ongeveer 2-7&nbsp;m hoog word. Die boom is [[inheems]] aan [[KwaZulu-Natal]], [[Mosambiek]] en [[Zimbabwe]]. Die boom se FSA-nommer is 689.7.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees</ref> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * [http://redlist.sanbi.org/species.php?species=1479-2 REDLIST Sanbi] * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:915082-1 Plants of the World Online] {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] 6772x1cov53u852e0lt6i2j1oaltmsb 0 392156 2513593 2022-07-19T19:13:01Z Oesjaar 7467 Aanstuur wikitext text/x-wiki #AANSTUUR [[Hyperacanthus microphyllus]] 8w3y1job8uly6nojph15bg0twvm1eud 0 392157 2513596 2022-07-19T19:19:49Z 196.250.222.102 Nuwe bladsy geskep met ''n '''''Planctus''''' is 'n klaaglied of gedig wat rou of hartseer uitdruk. Dit was 'n gewilde literêre vorm in die [[Middeleeue]] en is in [[Latyn]] of in die volkstaal geskryf (bv. die ''planh'' van die troebadoers). Die ''planctus'' het algemeen as klaaglied by die afsterwe van bekende persone voorgekom, maar 'n aantal ander soorte is deur Peter Dronke geïdentifiseer. Die vroegste bekende voorbeeld, die ''Planctus de obitu Karoli'', is omstreeks [[814]] met die...' wikitext text/x-wiki 'n '''''Planctus''''' is 'n klaaglied of gedig wat rou of hartseer uitdruk. Dit was 'n gewilde literêre vorm in die [[Middeleeue]] en is in [[Latyn]] of in die volkstaal geskryf (bv. die ''planh'' van die troebadoers). Die ''planctus'' het algemeen as klaaglied by die afsterwe van bekende persone voorgekom, maar 'n aantal ander soorte is deur Peter Dronke geïdentifiseer. Die vroegste bekende voorbeeld, die ''Planctus de obitu Karoli'', is omstreeks [[814]] met die afsterwe van [[Karel die Grote]] gekomponeer.<ref>Peter Godman (1985), ''Poetry of the Carolingian Renaissance'' (Norman: University of Oklahoma Press), 206–211.</ref> Ander soorte ''planctus'' uit die 9de eeu sluit klaagliedere in die volkstaal vir vroustem, Germaanse liedere van ballingskap, en Bybelse of klassieke temas (soos die Latynse ''Planctus cygni'' wat moontlik van Germaanse modelle afgelei is), in. Die vroegste voorbeelde van ''planctus''-musiek kom voor in 10de eeuse manuskripte van die Abdy van Sint Martial van Limoges. Dronke het 'n aantal klaagliedere uit die 12de eeu geïdentifiseer wat handel oor die [[Maria|Maagd Maria]] (genoem ''planctus Mariae'') asook klaagliedere wat handel oor liefdeskwessies (''complaintes d'amour'').<ref>Stevens, "Planctus".</ref> 'n [[Katalaans]]e klaaglied oor die Maagd Maria (''Augats, seyós qui credets Déu lo Payre'') wat uit die middel van die 13de eeu dateer, en die ''Klaagliedere van Maria'' (wat in oudhongaars gekomponeer is en uit die 1300's dateer) is ook ontdek. 'n ''Planctus'' deur 'n anonieme monnik in die geselskap van Béla IV van Hongarye (bekend as die ''Planctus destructionis regni Hungariae per Tartaros'') wat uit 1242 dateer en handel oor die Mongoolse inval van Europa is ook ontdek. == Verwysings == {{Verwysings}} [[Kategorie:Middeleeue]] bs82rbv4vopunn7jp1fmfi30ym9xndp 2513597 2513596 2022-07-19T19:22:40Z 196.250.222.102 wikitext text/x-wiki 'n '''''Planctus''''' is 'n klaaglied of gedig wat rou of hartseer uitdruk. Dit was 'n gewilde literêre vorm in die [[Middeleeue]] en is in [[Latyn]] of in die volkstaal geskryf (bv. die ''planh'' van die troebadoers). Die ''planctus'' het algemeen as klaaglied by die afsterwe van bekende persone voorgekom, maar 'n aantal ander soorte is deur Peter Dronke geïdentifiseer. Die vroegste bekende voorbeeld, die ''Planctus de obitu Karoli'', is omstreeks [[814]] met die afsterwe van [[Karel die Grote]] gekomponeer.<ref>Peter Godman (1985), ''Poetry of the Carolingian Renaissance'' (Norman: University of Oklahoma Press), 206–211.</ref> Ander soorte ''planctus'' uit die 9de eeu sluit klaagliedere in die volkstaal vir vrouestem, Germaanse liedere van ballingskap, en Bybelse of klassieke temas (soos die Latynse ''Planctus cygni'' wat moontlik van Germaanse modelle afgelei is), in. Die vroegste voorbeelde van ''planctus''-musiek kom voor in 10de eeuse manuskripte van die Abdy van Sint Martial van Limoges. Dronke het 'n aantal klaagliedere uit die 12de eeu geïdentifiseer wat handel oor die [[Maria|Maagd Maria]] (genoem ''planctus Mariae'') asook klaagliedere wat handel oor liefdeskwessies (''complaintes d'amour'').<ref>Stevens, "Planctus".</ref> 'n [[Katalaans]]e klaaglied oor die Maagd Maria (''Augats, seyós qui credets Déu lo Payre'') wat uit die middel van die 13de eeu dateer, en die ''Klaagliedere van Maria'' (wat in oudhongaars gekomponeer is en uit die 1300's dateer), is ook ontdek. 'n ''Planctus'' deur 'n anonieme monnik in die geselskap van Béla IV van Hongarye (bekend as die ''Planctus destructionis regni Hungariae per Tartaros'') wat uit 1242 dateer en handel oor die Mongoolse inval van Europa is ook ontdek. == Verwysings == {{Verwysings}} [[Kategorie:Middeleeue]] 5ls36ifv0wkcqax3s458xb5kx45xmf4 2513600 2513597 2022-07-19T19:30:27Z 196.250.222.102 wikitext text/x-wiki 'n '''''Planctus''''' is 'n klaaglied of gedig wat rou of hartseer uitdruk. Dit was 'n gewilde literêre vorm in die [[Middeleeue]] en is in [[Latyn]] of in die volkstaal geskryf (bv. die ''planh'' van die troebadoers). Die ''planctus'' het algemeen as klaaglied by die afsterwe van bekende persone voorgekom, maar 'n aantal ander soorte is deur Peter Dronke geïdentifiseer. Die vroegste bekende voorbeeld, die ''Planctus de obitu Karoli'', is omstreeks [[814]] met die afsterwe van [[Karel die Grote]] gekomponeer.<ref>Peter Godman (1985), ''Poetry of the Carolingian Renaissance'' (Norman: University of Oklahoma Press), 206–211.</ref> Ander soorte ''planctus'' uit die 9de eeu sluit klaagliedere in die volkstaal vir vrouestem, Germaanse liedere van ballingskap, en Bybelse of klassieke temas (soos die Latynse ''Planctus cygni'' wat moontlik van Germaanse modelle afgelei is), in. Die vroegste voorbeelde van ''planctus''-musiek kom voor in 10de eeuse manuskripte van die Abdy van Sint Martial van Limoges. Dronke het 'n aantal klaagliedere uit die 12de eeu geïdentifiseer wat handel oor [[Maria]] (genoem ''planctus Mariae'') en die liefde (''complaintes d'amour'').<ref>Stevens, "Planctus".</ref> 'n [[Katalaans]]e klaaglied oor die Maagd Maria (''Augats, seyós qui credets Déu lo Payre'') wat uit die middel van die 13de eeu dateer, en die ''Klaagliedere van Maria'' (wat in oudhongaars gekomponeer is en uit die 1300's dateer), is ook ontdek. 'n ''Planctus'' deur 'n anonieme monnik in die geselskap van Béla IV van Hongarye (bekend as die ''Planctus destructionis regni Hungariae per Tartaros'') wat uit 1242 dateer en handel oor die Mongoolse inval van Europa is ook ontdek. == Verwysings == {{Verwysings}} [[Kategorie:Middeleeue]] h7ho9pw2ylrtr00mr3eia9urqczdi0h 2513601 2513600 2022-07-19T19:30:55Z 196.250.222.102 wikitext text/x-wiki 'n '''''Planctus''''' is 'n klaaglied of gedig wat rou of hartseer uitdruk. Dit was 'n gewilde literêre vorm in die [[Middeleeue]] en is in [[Latyn]] of in die volkstaal geskryf (bv. die ''planh'' van die troebadoers). Die ''planctus'' het algemeen as klaaglied by die afsterwe van bekende persone voorgekom, maar 'n aantal ander soorte is deur Peter Dronke geïdentifiseer. Die vroegste bekende voorbeeld, die ''Planctus de obitu Karoli'', is omstreeks [[814]] met die afsterwe van [[Karel die Grote]] gekomponeer.<ref>Peter Godman (1985), ''Poetry of the Carolingian Renaissance'' (Norman: University of Oklahoma Press), 206–211.</ref> Ander soorte ''planctus'' uit die 9de eeu sluit klaagliedere in die volkstaal vir vrouestem, Germaanse liedere van ballingskap, en Bybelse of klassieke temas (soos die Latynse ''Planctus cygni'' wat moontlik van Germaanse modelle afgelei is), in. Die vroegste voorbeelde van ''planctus''-musiek kom voor in 10de eeuse manuskripte van die Abdy van Sint Martial van Limoges. Dronke het 'n aantal klaagliedere uit die 12de eeu geïdentifiseer wat handel oor [[Maria]] (genoem ''planctus Mariae'') en die liefde (''complaintes d'amour'').<ref>Stevens, "Planctus".</ref> 'n [[Katalaans]]e klaaglied oor Maria (''Augats, seyós qui credets Déu lo Payre'') wat uit die middel van die 13de eeu dateer, en die ''Klaagliedere van Maria'' (wat in oudhongaars gekomponeer is en uit die 1300's dateer), is ook ontdek. 'n ''Planctus'' deur 'n anonieme monnik in die geselskap van Béla IV van Hongarye (bekend as die ''Planctus destructionis regni Hungariae per Tartaros'') wat uit 1242 dateer en handel oor die Mongoolse inval van Europa is ook ontdek. == Verwysings == {{Verwysings}} [[Kategorie:Middeleeue]] f1ozfk8bd7kfqb3i8mdq9ukvjk8bup6 2513602 2513601 2022-07-19T19:34:25Z Sobaka 328 kursief wikitext text/x-wiki {{TITELAANSIG|''Planctus''}} 'n '''''Planctus''''' is 'n klaaglied of gedig wat rou of hartseer uitdruk. Dit was 'n gewilde literêre vorm in die [[Middeleeue]] en is in [[Latyn]] of in die volkstaal geskryf (bv. die ''planh'' van die troebadoers). Die ''planctus'' het algemeen as klaaglied by die afsterwe van bekende persone voorgekom, maar 'n aantal ander soorte is deur Peter Dronke geïdentifiseer. Die vroegste bekende voorbeeld, die ''Planctus de obitu Karoli'', is omstreeks [[814]] met die afsterwe van [[Karel die Grote]] gekomponeer.<ref>Peter Godman (1985), ''Poetry of the Carolingian Renaissance'' (Norman: University of Oklahoma Press), 206–211.</ref> Ander soorte ''planctus'' uit die 9de eeu sluit klaagliedere in die volkstaal vir vrouestem, Germaanse liedere van ballingskap, en Bybelse of klassieke temas (soos die Latynse ''Planctus cygni'' wat moontlik van Germaanse modelle afgelei is), in. Die vroegste voorbeelde van ''planctus''-musiek kom voor in 10de eeuse manuskripte van die Abdy van Sint Martial van Limoges. Dronke het 'n aantal klaagliedere uit die 12de eeu geïdentifiseer wat handel oor [[Maria]] (genoem ''planctus Mariae'') en die liefde (''complaintes d'amour'').<ref>Stevens, "Planctus".</ref> 'n [[Katalaans]]e klaaglied oor Maria (''Augats, seyós qui credets Déu lo Payre'') wat uit die middel van die 13de eeu dateer, en die ''Klaagliedere van Maria'' (wat in oudhongaars gekomponeer is en uit die 1300's dateer), is ook ontdek. 'n ''Planctus'' deur 'n anonieme monnik in die geselskap van Béla IV van Hongarye (bekend as die ''Planctus destructionis regni Hungariae per Tartaros'') wat uit 1242 dateer en handel oor die Mongoolse inval van Europa is ook ontdek. == Verwysings == {{Verwysings}} [[Kategorie:Middeleeue]] a6otdmx0jzy3s2ep29awx1llg5kj093 2513603 2513602 2022-07-19T19:34:45Z 196.250.222.102 wikitext text/x-wiki {{TITELAANSIG|''Planctus''}} 'n '''''Planctus''''' is 'n klaaglied of gedig wat rou of hartseer uitdruk. Dit was 'n gewilde literêre vorm in die [[Middeleeue]] en is in [[Latyn]] of in die volkstaal geskryf (bv. die ''planh'' van die troebadoers). Die ''planctus'' het algemeen as klaaglied by die afsterwe van bekende persone voorgekom, maar 'n aantal ander soorte is deur Peter Dronke geïdentifiseer. Die vroegste bekende voorbeeld, die ''Planctus de obitu Karoli'', is omstreeks [[814]] met die afsterwe van [[Karel die Grote]] gekomponeer.<ref>Peter Godman (1985), ''Poetry of the Carolingian Renaissance'' (Norman: University of Oklahoma Press), 206–211.</ref> Ander soorte ''planctus'' uit die 9de eeu sluit klaagliedere in die volkstaal vir vrouestem, Germaanse liedere van ballingskap, en Bybelse of klassieke temas (soos die Latynse ''Planctus cygni'' wat moontlik van Germaanse modelle afgelei is), in. Die vroegste voorbeelde van ''planctus''-musiek kom voor in 10de eeuse manuskripte van die Abdy van Sint Martial van Limoges. Dronke het 'n aantal klaagliedere uit die 12de eeu geïdentifiseer wat handel oor [[Maria]] (genoem ''planctus Mariae'') en die liefde (''complaintes d'amour'').<ref>Stevens, "Planctus".</ref> 'n [[Katalaans]]e klaaglied oor Maria (''Augats, seyós qui credets Déu lo Payre'') wat uit die middel van die 13de eeu dateer, en die "Kaagliedere van Maria" (in [[Hongaars]] bekend as ''Ómagyar Mária-siralom'', maar in oudhongaars gekomponeer in die 1300's), is ook ontdek. 'n ''Planctus'' deur 'n anonieme monnik in die geselskap van Béla IV van Hongarye (bekend as die ''Planctus destructionis regni Hungariae per Tartaros'') wat uit 1242 dateer en handel oor die Mongoolse inval van Europa is ook ontdek. == Verwysings == {{Verwysings}} [[Kategorie:Middeleeue]] 5tntt2pfhwk1j8dmfh7m52id6l3jqhx 2513604 2513603 2022-07-19T19:35:07Z 196.250.222.102 wikitext text/x-wiki {{TITELAANSIG|''Planctus''}} 'n '''''Planctus''''' is 'n klaaglied of gedig wat rou of hartseer uitdruk. Dit was 'n gewilde literêre vorm in die [[Middeleeue]] en is in [[Latyn]] of in die volkstaal geskryf (bv. die ''planh'' van die troebadoers). Die ''planctus'' het algemeen as klaaglied by die afsterwe van bekende persone voorgekom, maar 'n aantal ander soorte is deur Peter Dronke geïdentifiseer. Die vroegste bekende voorbeeld, die ''Planctus de obitu Karoli'', is omstreeks [[814]] met die afsterwe van [[Karel die Grote]] gekomponeer.<ref>Peter Godman (1985), ''Poetry of the Carolingian Renaissance'' (Norman: University of Oklahoma Press), 206–211.</ref> Ander soorte ''planctus'' uit die 9de eeu sluit klaagliedere in die volkstaal vir vrouestem, Germaanse liedere van ballingskap, en Bybelse of klassieke temas (soos die Latynse ''Planctus cygni'' wat moontlik van Germaanse modelle afgelei is), in. Die vroegste voorbeelde van ''planctus''-musiek kom voor in 10de eeuse manuskripte van die Abdy van Sint Martial van Limoges. Dronke het 'n aantal klaagliedere uit die 12de eeu geïdentifiseer wat handel oor [[Maria]] (genoem ''planctus Mariae'') en die liefde (''complaintes d'amour'').<ref>Stevens, "Planctus".</ref> 'n [[Katalaans]]e klaaglied oor Maria (''Augats, seyós qui credets Déu lo Payre'') wat uit die middel van die 13de eeu dateer, en die "Klaagliedere van Maria" (in [[Hongaars]] bekend as ''Ómagyar Mária-siralom'', maar in oudhongaars gekomponeer in die 1300's), is ook ontdek. 'n ''Planctus'' deur 'n anonieme monnik in die geselskap van Béla IV van Hongarye (bekend as die ''Planctus destructionis regni Hungariae per Tartaros'') wat uit 1242 dateer en handel oor die Mongoolse inval van Europa is ook ontdek. == Verwysings == {{Verwysings}} [[Kategorie:Middeleeue]] szhntfwsn2jgpsezjd2x94nvwqszrox 14 392158 2513617 2022-07-19T20:15:22Z Oesjaar 7467 Nuwe kategorie wikitext text/x-wiki {{Broodkrummels}} {{Hoofartikel}} [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] kg63fzkzltolr29ily3iuon0ntm25xm 0 392159 2513638 2022-07-20T03:37:09Z 196.250.222.102 Nuwe bladsy geskep met '{{Inligtingskas Ampsbekleër | beeld = WilliamLongsword.png | orde = Graaf van Rouen | termbegin = [[927]] | termeindig = [[942]] | voorganger = [[Rollo]] | opvolger = Richard I van Normandië | huweliksmaat = Luitgard van Vermandois<br />Sprota | kinders = Richard I van Normandië | vader = [[Rollo]] | moeder = [[Poppa van Bayeux|Poppa]] | din...' wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Ampsbekleër | beeld = WilliamLongsword.png | orde = Graaf van Rouen | termbegin = [[927]] | termeindig = [[942]] | voorganger = [[Rollo]] | opvolger = Richard I van Normandië | huweliksmaat = Luitgard van Vermandois<br />Sprota | kinders = Richard I van Normandië | vader = [[Rollo]] | moeder = [[Poppa van Bayeux|Poppa]] | dinastie = [[Huis van Normandië|Normandië]] | geboortedatum = omstreeks [[893]] | geboorteplek = Bayeux of [[Rouen]] | sterfdatum = 17 Desember {{sterfjaar en ouderdom|942|893}} | sterfplek = Picquigny op die Sommerivier | rusplek = Katedraal van Rouen |}} '''Willem I van Normandië''' ({{lang-fr|Guillaume Longue-Épée}}, [[Normandies]]: Willâome de lon Espee, [[Latyn]]: Willermus Longa Spata, [[Oudnoors]]: Vilhjálmr Langaspjót; omstreeks [[893]] – [[17 Desember]] [[942]]) was vanaf 927 tot sy sluipmoord in 942 die tweede heerser van die graafskap van Normandië. <ref name="ESII72">Detlev Schwennicke, ''Europäische Stammtafeln: Stammtafeln zur Geschichte der Europäischen Staaten'', Neue Folge, Band III Teilband 1 (Marburg, Duitsland: J. A. Stargardt, 1984), Tafel 79</ref> Hy word somtyds op anachronistiese wyse na verwys as die "Graaf van Normandië", alhoewel die titel "graaf" (''dux'') eers in die 11de eeu algemeen gebruik is.<ref>David C. Douglas, 'The Earliest Norman Counts', ''The English Historical Review'', Vol. 61, No. 240 (Mei, 1946), p. 130</ref><ref>David Crouch, ''The Normans: The History of a Dynasty'', (Londen: Hambledon Continuum, 2007), p. 14.</ref><ref>''The Normans in Europe'', red. & vert. Elisabeth van Houts (Manchester; New York: Manchester University Press, 2000), pp. 31, 41, 182</ref> Die Frankiese kroniekskrywer Flodoard—wat op baie gedetaileerde wyse geskryf het oor titels—verwys konsekwent na beide [[Rollo]] en sy seun as ''principes'' (stamhoofde) van die Noormanne.<ref>Eleanor Searle, ''Predatory Kinship and the Creation of Norman Power, 840–1066'' (Berkeley: University of California Press, 1988), p. 45</ref> ==Geboorte== Willem is "oorsee" gebore<ref group=lower-alpha>Neveux en ander outoriteite is van mening dat hy dalk in [[Engeland]] gebore is, aangesien Rollo Neustria vir verskeie jare verlaat het, waarskynlik vir Engeland. Sien: Neveux, P. 62; ''Complainte sur l'assassinat de Guillaume Longue-Ėpée, duc de Normandie, poème inédit du Xe siècle'', Gaston Parys; Jules Lair, Bibliothèque de l'école des chartes (1870), Volume 31, Uitgawe 31, bl. 397; ''Complainte de la mort de Guillaume Longue Ėpėe''; en Prentout, ''Etude critique sur Dudon de Saint-Quentin'', 178–9 [ns].</ref><ref>François Neveux, ''A Brief History of the Normans'', vertaal deur Howard Curtis (Londen: Constable & Robbinson, Ltd, 2008), p. 62 & n. 111</ref> as die seun van die [[Wiking]] [[Rollo]] (terwyl hy steeds 'n heiden was) en sy vrou (ingevolge Deense gebruiklik reg), [[Poppa van Bayeux]].<ref>David C. Douglas, 'Rollo of Normandy', ''The English Historical Review'', Vol. 57, No. 228 (Okt., 1942), p. 422</ref><ref>Orderic Vitalis, ''The Ecclesiastical History of Orderic Vitalis'', red. Marjorie Chibnall, Vol. II (Oxford: Clarendon Press, 1993), P. 7</ref> Dudo van Sint-Quentin beskryf Poppa in sy "Panegyricus" van die Normandiese hertoë as die dogter van 'n sekere Graaf Berengar II van Neustria, destyds die dominante prins van die streek.<ref>Douglas, 'Rollo of Normandy', p. 417</ref> Sy word in die 11de eeuse ''Annales Rotomagenses'' (Annale van Rouen),<ref>[https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopedia-of-the-medieval-chronicle/annales-rotomagenses-SIM_000794 Annales Rotomagenses], brillonline.com</ref> genoem as die dogter van Guy, Graaf van Senlis,<ref>K.S.B. Keats-Rohan, 'Poppa of Bayeux and Her Family', ''The American Genealogist'', vol. 72, no. 4 (Julie–Oktober 1997), p. 198</ref> wie andersins onbekend is.<ref group=lower-alpha>Sien Kommentaar: Die oorsprong van Poppa by: [http://sbaldw.home.mindspring.com/hproject/prov/poppa000.htm Stewart Baldwin, ''The Henry Project: "Poppa"] vir meer gedetaileerde opinies.</ref> Haar ouerskap is onseker.<ref name="FN6061">Neveux, pp. 60–1</ref> Volgens die familie se [[planctus]] is hy waarskynlik saam met sy vader gedoop,<ref>Crouch, p. 9</ref> wat volgens Orderic Vitalis<ref>Orderic Vitalis ([[Latyn]]: Ordericus Vitalis; 16 Februarie 1075 – omstreeks 1142) was 'n Engelse kroniekskrywer en Benediktynse monnik wat een van die bekendste kontemporêre kronieke oor 11de en 12de eeuse Normandië en Anglo-Normandiese Engeland geskryf het. Moderne historici beskou hom as 'n betroubare bron. Sien Hollister ''Henry I'' bl. 6</ref> in 912 plaasgevind het. Die doop is waargeneem deur Franco, Aartsbiskop van Rouen.<ref>Vitalis, p. 67 (Met die aanhaling van Willem van Jumièges, Boek II, hoofstuk 12[18])</ref> ==Lewe== Willem het in 927 vir Rollo opgevolg (wie sou voortleef vir nog vyf jaar)<ref>Douglas, 'Rollo of Normandy', p. 435</ref>. Hy moes vroeg in sy heerskappy 'n rebellie deur die Normandiërs bestry<ref>''The Normans in Europe'', p. 41 (Aanhaling uit Willem se ''Planctus'', wat kort na sy afsterwe in 942 gekomponeer is)</ref> wat gedink het dat hy te veel geassimileer was tot Galliër.<ref name="CAN25">''A Companion to the Anglo-Norman World'', red. Christopher Harper-Bill; Elisabeth Van Houts (Woodbridge, UK: The Boydell Press, 2007), p. 25</ref> Volgens die voorgenoemde Engelse kroniekskrywer Orderic Vitalis, was die leier van die rebellie Riouf van Evreux,<ref name="CAN25" /><ref>Crouch, p. 11</ref><ref name="FN72">Neveux, p. 72</ref> wat Willem in Rouen beleër het. Willem het egter 'n beslissende geveg gewen, wat sy gesag as hertog bewys het.<ref name=Duncan1839/>{{rp|25–6}} Ten tyde van die 933-rebellie het Willem sy swanger vrou [[Sprota]] (volgens Deense gebruiklike reg "more danico") na Fécamp gestuur, waar hul seun Richard gebore is.<ref>Searle, p. 95</ref> In 933 het Willem vir Rudolf (Raoul) van Frankryk, wat moeite gehad het om sy gesag in Noord-Frankryk af te dwing, as Koning van [[Wes-Frankiese Ryk|Frankia]] erken. Op sy beurt het Rudolf aan hom heerskappy gegee oor groot dele van die [[Bretonners]] se gebied, insluitende [[Avranches]], Cotentin en die [[Kanaaleilande]].<ref>Pierre Riché, ''The Carolingians; A Family who Forged Europe'', trans. Michael Idomir Allen (Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1993), pp. 252–3</ref><ref>''The Annals of Flodoard of Reims; 916–966'', reds. & vertalers Steven Fanning en Bernard S. Bachrach (New York; Ontario Canada: University of Toronto Press, 2011), p. xvii & notes 15b, 85</ref><ref name="TS1840">{{cite book |last=Stapleton |first=Thomas |title=Magni rotuli scaccarii Normanniæ sub regibus Angliæ |date=1840}}</ref>{{rp|lii}} Die Bretonners het nie ingestem tot hierdie tot hierdie veranderings nie en weerstand teen die Normandiërs is gelei deur Alan II van Bretagne en Graaf Berengaro van [[Rennes]]. maar het kort daarna in 'n slagting ontaard, met [[Bretagne|Bretonse]] kastele wat gelyk gemaak is met die grond.<ref name="Duncan1839">{{cite book |last=Duncan |first=Jonathan |title=The Dukes of Normandy from the time of King Rollo to the expulsion of King John |publisher=Joseph Rickerby and Harvey & Darton |date=1839}}</ref>{{rp|24}} Alan II het na Engeland gevlug en Beranger het om versoening gepleit.<ref>''The Gesta Normannorum Ducum of William of Jumieges, Orderic Vitalis, and Robert of Torigni'', redakteure en vertalers Elizabeth M.C. Van Houts, Vol. I (Oxford: Clarendon Press, 1992), p. 79</ref> In 935 is Willem getroud met Luitgard van Vermandois,<ref name="ESII72"/> die dogter van Hertog Herbert II van Vermandois. Sy bruidskat het aan hom die gebiede van Longueville (Manche), Coudres en Illiers l'Eveque besorg.<ref name="FN72" /> Hy het ook gereël vir 'n huwelik tussen sy suster Adela (Haar Noorse naam was ''[[Geirlaug]]'') en Willem III van Akwitanië, Hertog van Poitou, met die goedkeuring van Hugo de Grote.<ref>''The Gesta Normannorum Ducum of William of Jumieges, Orderic Vitalis, and Robert of Torigni'', p. 81</ref> Bykomend tot sy ondersteuning van Koning Rudolf (Raoul), was hy nou 'n lojale bondgenoot van sy skoonvader, Herbert II, beide van wie sy vader Rollo gekant teen was.<ref>''The Annals of Flodoard of Reims, 916–966'', p. xxi</ref> In Januarie 936 het Koning Rudolf beswyk en die 16-jarige Lodewijk IV van Frankryk, wat in ballingskap in Engeland gewoon het, is oortuig deur 'n belofte van lojaliteit deur Willem, om terug te keer en koning te word. Die Bretonners het teruggekeer om die gebiede wat deur die Normandiërs beset is terug te neem, wat gelei het tot gevegte in die uitgebreide Normandiese gebiede.<ref name=TS1840/>{{rp|lii}} Die nuwe koning was nie in staat daartoe om sy baronne te beheer nie, en nadat Willem se swaer, Herluin II, graaf van Montreuil, deur Vlaandere aangeval is, het William hom in 939 te hulp gesnel.<ref name=Duncan1839/>{{rp|28–9}} Arnulf I van Vlaandere het wraak geneem deur Normandië aan te val. Arnulf het die kasteel van Montreuil-sur-Mer ingeneem en Herluin verdryf. Herluin en William het egter die kasteel teruggeneem.<ref>Searle, p. 56</ref><ref name="DN40">David Nicholas, ''Medieval Flanders'' (Londen: Longman Group UK Limited, 1992), p. 40</ref> Willem is as gevolg van die vernietiging van verskeie landgoedere wat aan Arnulf behoort het geëkskommunikeer.<ref>''The Annals of Flodoard of Reims; 916–966'', p. 31</ref> Willem het sy lojaliteit aan Koning Louis IV beloof toe hulle in 940 ontmoet het; in ruil daarvoor is hy bevestig as die eienaar van gebiede wat vroeër aan sy vader Rollo gegee is. <ref name=TS1840/>{{rp|liii}}<ref>''The Annals of Flodoard of Reims; 916–966'', p. 32</ref> [[Lêer:Guillaume longue epee rouen jnl.jpg|duimnael|regs|{{center|Die begrafnismonument van Willem I in die katedraal van Rouen, Frankryk. Die monument dateer uit die 14de eeu.}}]] In 941 is 'n vredesverdrag in Rouen geteken tussen die [[Bretonners]] en Normandiërs met behulp van Koning Louis IV, wat Normandiese uitbreiding in die Bretonners se gebiede beperk het.<ref name=TS1840/>{{rp|liii}} Willem is die volgende jaar op 17 Desember 942 by Picquigny op 'n eiland in die Sommerivier in 'n lokval gelei en vermoor deur ondersteuners van Arnulf terwyl hy 'n vredeskonferensie bygewoon het om hul verskille te besleg.<ref name="FN72"/><ref name="DN40"/> ==Familie== William het geen kinders by sy Christenvrou Luitgard gehad nie.<ref name="FN90">Neveux, p. 90</ref> Hy het sy seun, Richard I van Normandië, by Sprota,<ref group=lower-alpha>Sprota is getroud met Esperling, 'n ryk meulenaar in die Pont-de-l'Arche-Louviers-streek. By haar het hy 'n seun gehad, graaf Rodulf van Ivry, wat een van die mees betroubare raadgewers van sy halfbroer, Richard I van Normandië, was. Sien Searle, bl. 108 en ''The Normans in Europe'', p. 57</ref> sy vrou ''more danico'', gehad.<ref>''The Normans in Europe'', p. 47</ref> Richard het sy vader Willem op 10-jarige leeftyd opgevolg as heerser van Normandië by sy vader se dood in Desember 942.<ref name="FN90" /> ==Notas== {{Reflist|group=lower-alpha}} == Verwysings == {{Verwysings|3}} == Eksterne skakels == *[http://vlib.iue.it/carrie/documents/planctus/planctus/index.html Planctus vir Willem] *[http://sbaldw.home.mindspring.com/hproject/prov/willi000.htm Stewart Baldwin oor Guillaume "Longue Épée" van Normandië] {{DEFAULTSORT:Willem 1 van Normandië}} [[Kategorie:Geboortes in die 890's]] [[Kategorie:Sterftes in 942]] 2i0akqhk45sy80pjtnibxi5kh7ym9fe 2513639 2513638 2022-07-20T03:53:10Z 196.250.222.102 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Ampsbekleër | beeld = WilliamLongsword.png | orde = Graaf van Rouen | termbegin = [[927]] | termeindig = [[942]] | voorganger = [[Rollo]] | opvolger = Richard I van Normandië | huweliksmaat = Luitgard van Vermandois<br />Sprota | kinders = Richard I van Normandië | vader = [[Rollo]] | moeder = [[Poppa van Bayeux|Poppa]] | dinastie = [[Huis van Normandië|Normandië]] | geboortedatum = omstreeks [[893]] | geboorteplek = Bayeux of [[Rouen]] | sterfdatum = 17 Desember {{sterfjaar en ouderdom|942|893}} | sterfplek = Picquigny op die Sommerivier | rusplek = Katedraal van Rouen |}} '''Willem I van Normandië''' ({{lang-fr|Guillaume Longue-Épée}}, [[Normandies]]: Willâome de lon Espee, [[Latyn]]: Willermus Longa Spata, [[Oudnoors]]: Vilhjálmr Langaspjót; omstreeks [[893]] – [[17 Desember]] [[942]]) was vanaf 927 tot sy sluipmoord in 942 die tweede heerser van die graafskap van Normandië. <ref name="ESII72">Detlev Schwennicke, ''Europäische Stammtafeln: Stammtafeln zur Geschichte der Europäischen Staaten'', Neue Folge, Band III Teilband 1 (Marburg, Duitsland: J. A. Stargardt, 1984), Tafel 79</ref> Hy word somtyds op anachronistiese wyse na verwys as die "Graaf van Normandië", alhoewel die titel "graaf" (''dux'') eers in die 11de eeu algemeen gebruik is.<ref>David C. Douglas, 'The Earliest Norman Counts', ''The English Historical Review'', Vol. 61, No. 240 (Mei, 1946), p. 130</ref><ref>David Crouch, ''The Normans: The History of a Dynasty'', (Londen: Hambledon Continuum, 2007), p. 14.</ref><ref>''The Normans in Europe'', redaktrise & vertaler, Elisabeth van Houts (Manchester; New York: Manchester University Press, 2000), pp. 31, 41, 182</ref> Die Frankiese kroniekskrywer Flodoard—wat fyn gelet het op titels—verwys konsekwent na beide [[Rollo]] en sy seun as ''principes'' (stamhoofde) van die Noormanne.<ref>Eleanor Searle, ''Predatory Kinship and the Creation of Norman Power, 840–1066'' (Berkeley: University of California Press, 1988), p. 45</ref> ==Geboorte== Willem is "oorsee" gebore<ref group=lower-alpha>Neveux en ander outoriteite is van mening dat hy dalk in [[Engeland]] gebore is, aangesien Rollo Neustria vir verskeie jare verlaat het, waarskynlik vir Engeland. Sien: Neveux, P. 62; ''Complainte sur l'assassinat de Guillaume Longue-Ėpée, duc de Normandie, poème inédit du Xe siècle'', Gaston Parys; Jules Lair, Bibliothèque de l'école des chartes (1870), Volume 31, Uitgawe 31, bl. 397; ''Complainte de la mort de Guillaume Longue Ėpėe''; en Prentout, ''Etude critique sur Dudon de Saint-Quentin'', 178–9 [ns].</ref><ref>François Neveux, ''A Brief History of the Normans'', vertaal deur Howard Curtis (Londen: Constable & Robbinson, Ltd, 2008), p. 62 & n. 111</ref> as die seun van die [[Wiking]] [[Rollo]] (terwyl hy steeds 'n heiden was) en sy vrou (ingevolge Deense gebruiklik reg) [[Poppa van Bayeux]].<ref>David C. Douglas, 'Rollo of Normandy', ''The English Historical Review'', Vol. 57, No. 228 (Okt., 1942), p. 422</ref><ref>Orderic Vitalis, ''The Ecclesiastical History of Orderic Vitalis'', red. Marjorie Chibnall, Vol. II (Oxford: Clarendon Press, 1993), P. 7</ref> Dudo van Sint-Quentin beskryf Poppa in sy "Panegyricus" van die Normandiese hertoë as die dogter van 'n sekere Graaf Berengar II van Neustria, destyds die dominante prins van die streek.<ref>Douglas, 'Rollo of Normandy', p. 417</ref> Sy word in die 11de eeuse ''Annales Rotomagenses'' (Annale van Rouen),<ref>[https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopedia-of-the-medieval-chronicle/annales-rotomagenses-SIM_000794 Annales Rotomagenses], brillonline.com</ref> genoem as die dogter van Guy, Graaf van Senlis,<ref>K.S.B. Keats-Rohan, 'Poppa of Bayeux and Her Family', ''The American Genealogist'', vol. 72, no. 4 (Julie–Oktober 1997), p. 198</ref> wie andersins onbekend is.<ref group=lower-alpha>Sien Kommentaar: Die oorsprong van Poppa by: [http://sbaldw.home.mindspring.com/hproject/prov/poppa000.htm Stewart Baldwin, ''The Henry Project: "Poppa"] vir meer gedetaileerde opinies.</ref> Haar ouerskap is onseker.<ref name="FN6061">Neveux, pp. 60–1</ref> Volgens die familie se [[planctus]] is Willem waarskynlik saam met sy vader gedoop,<ref>Crouch, p. 9</ref> wat volgens '''Orderic Vitalis'''<ref>Orderic Vitalis ([[Latyn]]: Ordericus Vitalis; 16 Februarie 1075 – omstreeks 1142) was 'n Engelse kroniekskrywer en Benediktynse monnik wat een van die bekendste kontemporêre kronieke oor 11de en 12de eeuse Normandië en Anglo-Normandiese Engeland geskryf het. Moderne historici beskou hom as 'n betroubare bron. Sien Hollister ''Henry I'' p. 6</ref> in 912 plaasgevind het. Die doop is waargeneem deur Franco, Aartsbiskop van Rouen.<ref>Vitalis, p. 67 (Met die aanhaling van Willem van Jumièges, Boek II, hoofstuk 12[18])</ref> ==Lewe== Willem het in 927 vir Rollo opgevolg (wie sou voortleef vir nog vyf jaar)<ref>Douglas, 'Rollo of Normandy', p. 435</ref>. Hy moes reeds vroeg in sy bewind 'n rebellie deur die Normandiërs bestry<ref>''The Normans in Europe'', p. 41 (Aanhaling uit Willem se ''Planctus'', wat kort na sy afsterwe in 942 gekomponeer is)</ref> wat gedink het dat hy te veel geassimileer was tot Galliër.<ref name="CAN25">''A Companion to the Anglo-Norman World'', redakteurs, Christopher Harper-Bill; Elisabeth Van Houts (Woodbridge, UK: The Boydell Press, 2007), p. 25</ref> Volgens die voorgenoemde Engelse kroniekskrywer Orderic Vitalis, was die leier van die rebellie Riouf van Evreux,<ref name="CAN25" /><ref>Crouch, p. 11</ref><ref name="FN72">Neveux, p. 72</ref> wat Willem in Rouen beleër het. Willem het egter 'n beslissende geveg gewen, wat sy gesag as hertog bewys het.<ref name=Duncan1839/>{{rp|25–6}} Ten tyde van die 933-rebellie het Willem sy swanger vrou Sprota (volgens Deense gebruiklike reg "more danico") na Fécamp gestuur, waar hul seun Richard gebore is.<ref>Searle, p. 95</ref> In 933 het Willem vir Rudolf (Raoul) van Frankryk, wat moeite gehad het om sy gesag in Noord-Frankryk af te dwing, as Koning van [[Wes-Frankiese Ryk|Frankia]] erken. Op sy beurt het Rudolf aan hom heerskappy gegee oor groot dele van die [[Bretonners]] se gebied, insluitende [[Avranches]], Cotentin en die [[Kanaaleilande]].<ref>Pierre Riché, ''The Carolingians; A Family who Forged Europe'', vertaler, Michael Idomir Allen (Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1993), pp. 252–3</ref><ref>''The Annals of Flodoard of Reims; 916–966'', redakteurs e& vertalers, Steven Fanning en Bernard S. Bachrach (New York; Ontario Canada: University of Toronto Press, 2011), p. xvii & notas 15b, 85</ref><ref name="TS1840">{{cite book |last=Stapleton |first=Thomas |title=Magni rotuli scaccarii Normanniæ sub regibus Angliæ |date=1840}}</ref>{{rp|lii}} Die Bretonners het nie ingestem tot hierdie veranderings nie, en weerstand teen die Normandiërs is gelei deur Alan II van Bretagne en Graaf Berengaro van [[Rennes]], maar kort daarna in 'n slagting ontaard, met [[Bretagne|Bretonse]] kastele wat gelyk gemaak is met die grond.<ref name="Duncan1839">{{cite book |last=Duncan |first=Jonathan |title=The Dukes of Normandy from the time of King Rollo to the expulsion of King John |publisher=Joseph Rickerby and Harvey & Darton |date=1839}}</ref>{{rp|24}} Alan II het na Engeland gevlug en Beranger het om versoening gepleit.<ref>''The Gesta Normannorum Ducum of William of Jumieges, Orderic Vitalis, and Robert of Torigni'', redaktrise en vertaler Elizabeth M.C. Van Houts, Vol. I (Oxford: Clarendon Press, 1992), p. 79</ref> In 935 is Willem getroud met Luitgard van Vermandois,<ref name="ESII72"/> die dogter van Hertog Herbert II van Vermandois. Sy bruidskat het aan hom die gebiede van Longueville (Manche), Coudres en Illiers l'Eveque besorg.<ref name="FN72" /> Hy het ook gereël vir 'n huwelik tussen sy suster Adela (Haar Noorse naam was ''[[Geirlaug]]'') en Willem III van Akwitanië, Hertog van Poitou, met die goedkeuring van Hugo de Grote.<ref>''The Gesta Normannorum Ducum of William of Jumieges, Orderic Vitalis, and Robert of Torigni'', p. 81</ref> Bykomend tot sy ondersteuning van Koning Rudolf (Raoul), was hy nou 'n lojale bondgenoot van sy skoonvader, Herbert II, beide teen wie sy vader Rollo gekant teen was.<ref>''The Annals of Flodoard of Reims, 916–966'', p. xxi</ref> In Januarie 936 het Koning Rudolf beswyk, en die 16-jarige Lodewijk IV van Frankryk, wat in ballingskap in Engeland gewoon het, is deur 'n belofte van lojaliteit deur Willem omgehaal om terug te keer en koning te word. Die Bretonners het teruggekeer om die gebiede wat deur die Normandiërs beset is terug te neem, wat gelei het tot opnieude gevegte in die uitgebreide Normandiese gebiede.<ref name=TS1840/>{{rp|lii}} Die nuwe koning was nie in staat daartoe om sy baronne te beheer nie, en nadat Willem se swaer, Herluin II, graaf van Montreuil, deur Vlaandere aangeval is, het Willem hom in 939 te hulp gesnel.<ref name=Duncan1839/>{{rp|28–9}} Arnulf I van Vlaandere het wraak geneem deur Normandië aan te val. Arnulf het die kasteel van Montreuil-sur-Mer ingeneem en Herluin verdryf. Herluin en Willem het egter die kasteel teruggeneem.<ref>Searle, p. 56</ref><ref name="DN40">David Nicholas, ''Medieval Flanders'' (Londen: Longman Group UK Limited, 1992), p. 40</ref> Willem is as gevolg van die vernietiging van verskeie landgoedere wat aan Arnulf behoort het geëkskommunikeer.<ref>''The Annals of Flodoard of Reims; 916–966'', p. 31</ref> Willem het sy lojaliteit aan Koning Louis IV beloof toe hulle in 940 ontmoet het; in ruil daarvoor is hy bevestig as die eienaar van die gebiede wat vroeër aan sy vader Rollo gegee is. <ref name=TS1840/>{{rp|liii}}<ref>''The Annals of Flodoard of Reims; 916–966'', p. 32</ref> [[Lêer:Guillaume longue epee rouen jnl.jpg|duimnael|regs|{{center|Die begrafnismonument van Willem I in die katedraal van Rouen, Frankryk. Die monument dateer uit die 14de eeu.}}]] In 941 is 'n vredesverdrag in Rouen geteken tussen die [[Bretonners]] en Normandiërs met behulp van Koning Louis IV, wat Normandiese uitbreiding in die Bretonners se gebiede beperk het.<ref name=TS1840/>{{rp|liii}} Willem is die volgende jaar op 17 Desember 942 by Picquigny op 'n eiland in die Sommerivier in 'n lokval gelei en vermoor deur ondersteuners van Arnulf, terwyl hy 'n vredeskonferensie bygewoon het om hul verskille te besleg.<ref name="FN72"/><ref name="DN40"/> ==Familie== Willem het geen kinders by sy Christenvrou Luitgard gehad nie.<ref name="FN90">Neveux, p. 90</ref> Hy het sy seun, Richard I van Normandië, by Sprota,<ref group=lower-alpha>Sprota is getroud met Esperling, 'n ryk meulenaar in die Pont-de-l'Arche-Louviers-streek. By haar het hy 'n seun gehad, graaf Rodulf van Ivry, wat een van die mees betroubare raadgewers van sy halfbroer, Richard I van Normandië, was. Sien Searle, bl. 108 en ''The Normans in Europe'', p. 57</ref> sy vrou ''more danico'', gehad.<ref>''The Normans in Europe'', p. 47</ref> Richard het sy vader Willem op 10-jarige leeftyd opgevolg as heerser van Normandië na sy vader se dood in Desember 942.<ref name="FN90" /> ==Notas== {{Reflist|group=lower-alpha}} == Verwysings == {{Verwysings|3}} == Eksterne skakels == *[http://vlib.iue.it/carrie/documents/planctus/planctus/index.html Planctus vir Willem] *[http://sbaldw.home.mindspring.com/hproject/prov/willi000.htm Stewart Baldwin oor Guillaume "Longue Épée" van Normandië] {{DEFAULTSORT:Willem 1 van Normandië}} [[Kategorie:Geboortes in die 890's]] [[Kategorie:Sterftes in 942]] bgxm3md2dypqrj530wrtmj2a6qz3e3g 2513662 2513639 2022-07-20T07:30:56Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Ampsbekleër | beeld = WilliamLongsword.png | orde = Graaf van Rouen | termbegin = [[927]] | termeindig = [[942]] | voorganger = [[Rollo]] | opvolger = Richard I van Normandië | huweliksmaat = Luitgard van Vermandois<br />Sprota | kinders = Richard I van Normandië | vader = [[Rollo]] | moeder = [[Poppa van Bayeux|Poppa]] | dinastie = [[Huis van Normandië|Normandië]] | geboortedatum = omstreeks [[893]] | geboorteplek = Bayeux of [[Rouen]] | sterfdatum = 17 Desember {{sterfjaar en ouderdom|942|893}} | sterfplek = Picquigny op die Sommerivier | rusplek = Katedraal van Rouen |}} '''Willem I van Normandië''' ({{lang-fr|Guillaume Longue-Épée}}, [[Normandies]]: Willâome de lon Espee, [[Latyn]]: Willermus Longa Spata, [[Oudnoors]]: Vilhjálmr Langaspjót; omstreeks [[893]] – [[17 Desember]] [[942]]) was vanaf 927 tot sy sluipmoord in 942 die tweede heerser van die graafskap van Normandië. <ref name="ESII72">Detlev Schwennicke, ''Europäische Stammtafeln: Stammtafeln zur Geschichte der Europäischen Staaten'', Neue Folge, Band III Teilband 1 (Marburg, Duitsland: J. A. Stargardt, 1984), Tafel 79</ref> Hy word somtyds op anachronistiese wyse na verwys as die "Graaf van Normandië", alhoewel die titel "graaf" (''dux'') eers in die 11de eeu algemeen gebruik is.<ref>David C. Douglas, 'The Earliest Norman Counts', ''The English Historical Review'', Vol. 61, No. 240 (Mei, 1946), p. 130</ref><ref>David Crouch, ''The Normans: The History of a Dynasty'', (Londen: Hambledon Continuum, 2007), p. 14.</ref><ref>''The Normans in Europe'', redaktrise & vertaler, Elisabeth van Houts (Manchester; New York: Manchester University Press, 2000), pp. 31, 41, 182</ref> Die Frankiese kroniekskrywer Flodoard—wat fyn gelet het op titels—verwys konsekwent na beide [[Rollo]] en sy seun as ''principes'' (stamhoofde) van die Noormanne.<ref>Eleanor Searle, ''Predatory Kinship and the Creation of Norman Power, 840–1066'' (Berkeley: University of California Press, 1988), p. 45</ref> == Geboorte == Willem is "oorsee" gebore<ref group=lower-alpha>Neveux en ander outoriteite is van mening dat hy dalk in [[Engeland]] gebore is, aangesien Rollo Neustria vir verskeie jare verlaat het, waarskynlik vir Engeland. Sien: Neveux, P. 62; ''Complainte sur l'assassinat de Guillaume Longue-Ėpée, duc de Normandie, poème inédit du Xe siècle'', Gaston Parys; Jules Lair, Bibliothèque de l'école des chartes (1870), Volume 31, Uitgawe 31, bl. 397; ''Complainte de la mort de Guillaume Longue Ėpėe''; en Prentout, ''Etude critique sur Dudon de Saint-Quentin'', 178–9 [ns].</ref><ref>François Neveux, ''A Brief History of the Normans'', vertaal deur Howard Curtis (Londen: Constable & Robbinson, Ltd, 2008), p. 62 & n. 111</ref> as die seun van die [[Wiking]] [[Rollo]] (terwyl hy steeds 'n heiden was) en sy vrou (ingevolge Deense gebruiklik reg) [[Poppa van Bayeux]].<ref>David C. Douglas, 'Rollo of Normandy', ''The English Historical Review'', Vol. 57, No. 228 (Okt., 1942), p. 422</ref><ref>Orderic Vitalis, ''The Ecclesiastical History of Orderic Vitalis'', red. Marjorie Chibnall, Vol. II (Oxford: Clarendon Press, 1993), P. 7</ref> Dudo van Sint-Quentin beskryf Poppa in sy "Panegyricus" van die Normandiese hertoë as die dogter van 'n sekere Graaf Berengar II van Neustria, destyds die dominante prins van die streek.<ref>Douglas, 'Rollo of Normandy', p. 417</ref> Sy word in die 11de eeuse ''Annales Rotomagenses'' (Annale van Rouen),<ref>[https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopedia-of-the-medieval-chronicle/annales-rotomagenses-SIM_000794 Annales Rotomagenses], brillonline.com</ref> genoem as die dogter van Guy, Graaf van Senlis,<ref>K.S.B. Keats-Rohan, 'Poppa of Bayeux and Her Family', ''The American Genealogist'', vol. 72, no. 4 (Julie–Oktober 1997), p. 198</ref> wie andersins onbekend is.<ref group=lower-alpha>Sien Kommentaar: Die oorsprong van Poppa by: [http://sbaldw.home.mindspring.com/hproject/prov/poppa000.htm Stewart Baldwin, ''The Henry Project: "Poppa"] vir meer gedetaileerde opinies.</ref> Haar ouerskap is onseker.<ref name="FN6061">Neveux, pp. 60–1</ref> Volgens die familie se [[planctus]] is Willem waarskynlik saam met sy vader gedoop,<ref>Crouch, p. 9</ref> wat volgens '''Orderic Vitalis'''<ref>Orderic Vitalis ([[Latyn]]: Ordericus Vitalis; 16 Februarie 1075 – omstreeks 1142) was 'n Engelse kroniekskrywer en Benediktynse monnik wat een van die bekendste kontemporêre kronieke oor 11de en 12de eeuse Normandië en Anglo-Normandiese Engeland geskryf het. Moderne historici beskou hom as 'n betroubare bron. Sien Hollister ''Henry I'' p. 6</ref> in 912 plaasgevind het. Die doop is waargeneem deur Franco, Aartsbiskop van Rouen.<ref>Vitalis, p. 67 (Met die aanhaling van Willem van Jumièges, Boek II, hoofstuk 12[18])</ref> ==Lewe== Willem het in 927 vir Rollo opgevolg (wie sou voortleef vir nog vyf jaar)<ref>Douglas, 'Rollo of Normandy', p. 435</ref>. Hy moes reeds vroeg in sy bewind 'n rebellie deur die Normandiërs bestry<ref>''The Normans in Europe'', p. 41 (Aanhaling uit Willem se ''Planctus'', wat kort na sy afsterwe in 942 gekomponeer is)</ref> wat gedink het dat hy te veel geassimileer was tot Galliër.<ref name="CAN25">''A Companion to the Anglo-Norman World'', redakteurs, Christopher Harper-Bill; Elisabeth Van Houts (Woodbridge, UK: The Boydell Press, 2007), p. 25</ref> Volgens die voorgenoemde Engelse kroniekskrywer Orderic Vitalis, was die leier van die rebellie Riouf van Evreux,<ref name="CAN25" /><ref>Crouch, p. 11</ref><ref name="FN72">Neveux, p. 72</ref> wat Willem in Rouen beleër het. Willem het egter 'n beslissende geveg gewen, wat sy gesag as hertog bewys het.<ref name=Duncan1839/>{{rp|25–6}} Ten tyde van die 933-rebellie het Willem sy swanger vrou Sprota (volgens Deense gebruiklike reg "more danico") na Fécamp gestuur, waar hul seun Richard gebore is.<ref>Searle, p. 95</ref> In 933 het Willem vir Rudolf (Raoul) van Frankryk, wat moeite gehad het om sy gesag in Noord-Frankryk af te dwing, as Koning van [[Wes-Frankiese Ryk|Frankia]] erken. Op sy beurt het Rudolf aan hom heerskappy gegee oor groot dele van die [[Bretonners]] se gebied, insluitende [[Avranches]], Cotentin en die [[Kanaaleilande]].<ref>Pierre Riché, ''The Carolingians; A Family who Forged Europe'', vertaler, Michael Idomir Allen (Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1993), pp. 252–3</ref><ref>''The Annals of Flodoard of Reims; 916–966'', redakteurs e& vertalers, Steven Fanning en Bernard S. Bachrach (New York; Ontario Canada: University of Toronto Press, 2011), p. xvii & notas 15b, 85</ref><ref name="TS1840">{{cite book |last=Stapleton |first=Thomas |title=Magni rotuli scaccarii Normanniæ sub regibus Angliæ |date=1840}}</ref>{{rp|lii}} Die Bretonners het nie ingestem tot hierdie veranderings nie, en weerstand teen die Normandiërs is gelei deur Alan II van Bretagne en Graaf Berengaro van [[Rennes]], maar kort daarna in 'n slagting ontaard, met [[Bretagne|Bretonse]] kastele wat gelyk gemaak is met die grond.<ref name="Duncan1839">{{cite book |last=Duncan |first=Jonathan |title=The Dukes of Normandy from the time of King Rollo to the expulsion of King John |publisher=Joseph Rickerby and Harvey & Darton |date=1839}}</ref>{{rp|24}} Alan II het na Engeland gevlug en Beranger het om versoening gepleit.<ref>''The Gesta Normannorum Ducum of William of Jumieges, Orderic Vitalis, and Robert of Torigni'', redaktrise en vertaler Elizabeth M.C. Van Houts, Vol. I (Oxford: Clarendon Press, 1992), p. 79</ref> In 935 is Willem getroud met Luitgard van Vermandois,<ref name="ESII72"/> die dogter van Hertog Herbert II van Vermandois. Sy bruidskat het aan hom die gebiede van Longueville (Manche), Coudres en Illiers l'Eveque besorg.<ref name="FN72" /> Hy het ook gereël vir 'n huwelik tussen sy suster Adela (Haar Noorse naam was ''[[Geirlaug]]'') en Willem III van Akwitanië, Hertog van Poitou, met die goedkeuring van Hugo de Grote.<ref>''The Gesta Normannorum Ducum of William of Jumieges, Orderic Vitalis, and Robert of Torigni'', p. 81</ref> Bykomend tot sy ondersteuning van Koning Rudolf (Raoul), was hy nou 'n lojale bondgenoot van sy skoonvader, Herbert II, beide teen wie sy vader Rollo gekant teen was.<ref>''The Annals of Flodoard of Reims, 916–966'', p. xxi</ref> In Januarie 936 het Koning Rudolf beswyk, en die 16-jarige Lodewijk IV van Frankryk, wat in ballingskap in Engeland gewoon het, is deur 'n belofte van lojaliteit deur Willem omgehaal om terug te keer en koning te word. Die Bretonners het teruggekeer om die gebiede wat deur die Normandiërs beset is terug te neem, wat gelei het tot opnieude gevegte in die uitgebreide Normandiese gebiede.<ref name=TS1840/>{{rp|lii}} Die nuwe koning was nie in staat daartoe om sy baronne te beheer nie, en nadat Willem se swaer, Herluin II, graaf van Montreuil, deur Vlaandere aangeval is, het Willem hom in 939 te hulp gesnel.<ref name=Duncan1839/>{{rp|28–9}} Arnulf I van Vlaandere het wraak geneem deur Normandië aan te val. Arnulf het die kasteel van Montreuil-sur-Mer ingeneem en Herluin verdryf. Herluin en Willem het egter die kasteel teruggeneem.<ref>Searle, p. 56</ref><ref name="DN40">David Nicholas, ''Medieval Flanders'' (Londen: Longman Group UK Limited, 1992), p. 40</ref> Willem is as gevolg van die vernietiging van verskeie landgoedere wat aan Arnulf behoort het geëkskommunikeer.<ref>''The Annals of Flodoard of Reims; 916–966'', p. 31</ref> Willem het sy lojaliteit aan Koning Louis IV beloof toe hulle in 940 ontmoet het; in ruil daarvoor is hy bevestig as die eienaar van die gebiede wat vroeër aan sy vader Rollo gegee is. <ref name=TS1840/>{{rp|liii}}<ref>''The Annals of Flodoard of Reims; 916–966'', p. 32</ref> [[Lêer:Guillaume longue epee rouen jnl.jpg|duimnael|regs|{{center|Die begrafnismonument van Willem I in die katedraal van Rouen, Frankryk. Die monument dateer uit die 14de eeu.}}]] In 941 is 'n vredesverdrag in Rouen geteken tussen die [[Bretonners]] en Normandiërs met behulp van Koning Louis IV, wat Normandiese uitbreiding in die Bretonners se gebiede beperk het.<ref name=TS1840/>{{rp|liii}} Willem is die volgende jaar op 17 Desember 942 by Picquigny op 'n eiland in die Sommerivier in 'n lokval gelei en vermoor deur ondersteuners van Arnulf, terwyl hy 'n vredeskonferensie bygewoon het om hul verskille te besleg.<ref name="FN72"/><ref name="DN40"/> == Familie == Willem het geen kinders by sy Christenvrou Luitgard gehad nie.<ref name="FN90">Neveux, p. 90</ref> Hy het sy seun, Richard I van Normandië, by Sprota,<ref group=lower-alpha>Sprota is getroud met Esperling, 'n ryk meulenaar in die Pont-de-l'Arche-Louviers-streek. By haar het hy 'n seun gehad, graaf Rodulf van Ivry, wat een van die mees betroubare raadgewers van sy halfbroer, Richard I van Normandië, was. Sien Searle, bl. 108 en ''The Normans in Europe'', p. 57</ref> sy vrou ''more danico'', gehad.<ref>''The Normans in Europe'', p. 47</ref> Richard het sy vader Willem op 10-jarige leeftyd opgevolg as heerser van Normandië na sy vader se dood in Desember 942.<ref name="FN90" /> == Notas == {{Notas}} == Verwysings == {{Verwysings|3}} == Eksterne skakels == * [http://vlib.iue.it/carrie/documents/planctus/planctus/index.html Planctus vir Willem] * [http://sbaldw.home.mindspring.com/hproject/prov/willi000.htm Stewart Baldwin oor Guillaume "Longue Épée" van Normandië] {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Willem 1 van Normandië}} [[Kategorie:Geboortes in die 890's]] [[Kategorie:Sterftes in 942]] nhac32imby9nx0msr6zj33ux0flmgjy 10 392160 2513663 2022-07-20T07:38:31Z Rooiratel 90342 Nuwe sjabloon - vertaal uit enwiki wikitext text/x-wiki <includeonly>{{userbox |bodyclass=nowraplinks |id=&nbsp;{{#ifeq:{{{1|0}}}|0|0|{{#ifexpr:10000000*{{{1|0}}}<{{formatnum:{{NUMBEROFARTICLES}}|R}}|0.00000{{significant figures|{{#expr:100000000*{{{1|0}}}/{{formatnum:{{NUMBEROFARTICLES}}|R}}}}|1}}|{{#ifexpr:1000000*{{{1|0}}}<{{formatnum:{{NUMBEROFARTICLES}}|R}}|0.0000{{significant figures|{{#expr:100000000*{{{1|0}}}/{{formatnum:{{NUMBEROFARTICLES}}|R}}}}|1}}|{{significant figures|{{#expr:100*{{{1|0}}}/{{formatnum:{{NUMBEROFARTICLES}}|R}}}}|2}}}}}}}}%&nbsp;|id-a={{{id-a|center}}} |id-c={{{id-c|black}}} |id-fc={{{id-fc|#FFFFCC}}} |id-s={{{id-s|10}}} |info=Hierdie gebruiker het {{#ifeq:{{{1|0}}}|0|none|{{formatnum:{{{1|}}}}}}} van die {{NUMBEROFARTICLES}} {{#ifeq:{{{active|no}}}|yes|active&#32;}}[[Wikipedia:Wat_is_'n_artikel|artikels]] op die [[Afrikaans Wikipedia]] geskep. |info-a={{{info-a|center}}} |info-c={{{info-c|#FFFFCC}}} |info-fc={{{info-fc|black}}} |info-s={{{info-s|8}}} |nocat={{{nocat|}}} }}</includeonly><noinclude>{{documentation}}</noinclude> if9s6zubgdo7nymi2d6ii5niy0p2r6z 2513668 2513663 2022-07-20T07:51:24Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{userbox |bodyclass=nowraplinks |id=&nbsp;{{#ifeq:{{{1|0}}}|0|0|{{#ifexpr:10000000*{{{1|0}}}<{{formatnum:{{NUMBEROFARTICLES}}|R}}|0.00000{{Tellende syfers|{{#expr:100000000*{{{1|0}}}/{{formatnum:{{NUMBEROFARTICLES}}|R}}}}|1}}|{{#ifexpr:1000000*{{{1|0}}}<{{formatnum:{{NUMBEROFARTICLES}}|R}}|0.0000{{Tellende syfers|{{#expr:100000000*{{{1|0}}}/{{formatnum:{{NUMBEROFARTICLES}}|R}}}}|1}}|{{Tellende syfers|{{#expr:100*{{{1|0}}}/{{formatnum:{{NUMBEROFARTICLES}}|R}}}}|2}}}}}}}}%&nbsp;|id-a={{{id-a|center}}} |id-c={{{id-c|black}}} |id-fc={{{id-fc|#FFFFCC}}} |id-s={{{id-s|10}}} |info=Hierdie gebruiker het {{#ifeq:{{{1|0}}}|0|none|{{formatnum:{{{1|}}}}}}} van die {{NUMBEROFARTICLES}} {{#ifeq:{{{active|no}}}|yes|active&#32;}}[[Wikipedia:Wat_is_'n_artikel|artikels]] op die [[Afrikaans Wikipedia]] geskep. |info-a={{{info-a|center}}} |info-c={{{info-c|#FFFFCC}}} |info-fc={{{info-fc|black}}} |info-s={{{info-s|8}}} |nocat={{{nocat|}}} }}</includeonly><noinclude>{{documentation}}</noinclude> i0u00wfar6evf8zucnncxuo9v3b71rh 2513669 2513668 2022-07-20T07:52:38Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{userbox |bodyclass=nowraplinks |id=&nbsp;{{#ifeq:{{{1|0}}}|0|0|{{#ifexpr:10000000*{{{1|0}}}<{{formatnum:{{NUMBEROFARTICLES}}|R}}|0.00000{{Tellende syfers|{{#expr:100000000*{{{1|0}}}/{{formatnum:{{NUMBEROFARTICLES}}|R}}}}|1}}|{{#ifexpr:1000000*{{{1|0}}}<{{formatnum:{{NUMBEROFARTICLES}}|R}}|0.0000{{Tellende syfers|{{#expr:100000000*{{{1|0}}}/{{formatnum:{{NUMBEROFARTICLES}}|R}}}}|1}}|{{Tellende syfers|{{#expr:100*{{{1|0}}}/{{formatnum:{{NUMBEROFARTICLES}}|R}}}}|2}}}}}}}}%&nbsp;|id-a={{{id-a|center}}} |id-c={{{id-c|black}}} |id-fc={{{id-fc|#FFFFCC}}} |id-s={{{id-s|10}}} |info=Hierdie gebruiker het {{#ifeq:{{{1|0}}}|0|none|{{formatnum:{{{1|}}}}}}} van die {{NUMBEROFARTICLES}} {{#ifeq:{{{active|no}}}|yes|active&#32;}}[[Wikipedia:Wat_is_'n_artikel|artikels]] op die [[Afrikaanse Wikipedia]] geskep. |info-a={{{info-a|center}}} |info-c={{{info-c|#FFFFCC}}} |info-fc={{{info-fc|black}}} |info-s={{{info-s|8}}} |nocat={{{nocat|}}} }}</includeonly><noinclude>{{documentation}}</noinclude> 37tw2ustpnub9r5cukymkuzjm63rels 10 392161 2513664 2022-07-20T07:45:29Z Rooiratel 90342 Nuwe sjabloon - vertaal uit enwiki wikitext text/x-wiki {{#ifeq:{{{1<noinclude>|0</noinclude>}}}|0 |0 |{{Tellende_syfers/{{#if:{{{2|}}} |rnd |sum }} |1={{formatnum:{{{1}}}|R}} |2={{{2}}} |3={{Order of magnitude|{{formatnum:{{{1}}}|R}}}} }} }}<noinclude> {{documentation}} </noinclude> 87m2cltwgqz8bltbh28xhfrbdpqocdw 10 392162 2513665 2022-07-20T07:47:23Z Rooiratel 90342 Nuwe bladsy geskep met '<includeonly>{{Omreken/Rondaf|{{{1}}}|{{{2}}}-{{{3}}}-1}}</includeonly><noinclude> {{Documentation}} </noinclude>' wikitext text/x-wiki <includeonly>{{Omreken/Rondaf|{{{1}}}|{{{2}}}-{{{3}}}-1}}</includeonly><noinclude> {{Documentation}} </noinclude> gahvc0wusi55p9xa43w6sw5jpz0oos1 2513666 2513665 2022-07-20T07:48:18Z Rooiratel 90342 Rooiratel het bladsy [[Tellende syfer/rnd]] na [[Tellende syfers/rnd]] geskuif sonder om 'n aanstuur agter te laat wikitext text/x-wiki <includeonly>{{Omreken/Rondaf|{{{1}}}|{{{2}}}-{{{3}}}-1}}</includeonly><noinclude> {{Documentation}} </noinclude> gahvc0wusi55p9xa43w6sw5jpz0oos1 2513671 2513666 2022-07-20T07:53:45Z Rooiratel 90342 Rooiratel het bladsy [[Tellende syfers/rnd]] na [[Sjabloon:Tellende syfers/rnd]] geskuif sonder om 'n aanstuur agter te laat wikitext text/x-wiki <includeonly>{{Omreken/Rondaf|{{{1}}}|{{{2}}}-{{{3}}}-1}}</includeonly><noinclude> {{Documentation}} </noinclude> gahvc0wusi55p9xa43w6sw5jpz0oos1 10 392163 2513667 2022-07-20T07:50:20Z Rooiratel 90342 Nuwe bladsy geskep met '<includeonly>{{#expr:{{{3}}}+{{precision|{{{1}}}}}+1}}</includeonly><noinclude> {{documentation|content= This subtemplate counts significant figures in a number. [[Kategorie:Subtemplates of template sigfig|sum]] }} </noinclude>' wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#expr:{{{3}}}+{{precision|{{{1}}}}}+1}}</includeonly><noinclude> {{documentation|content= This subtemplate counts significant figures in a number. [[Kategorie:Subtemplates of template sigfig|sum]] }} </noinclude> 8ki425i7opj8646mg2eo46l2fptgn4f 0 392164 2513680 2022-07-20T08:18:23Z Aliwal2012 39067 Aliwal2012 het bladsy [[Orkney snork nie! (die moewie) (dis lekker by die see)]] na [[Orkney Snork Nie (Die Moewie)]] oor 'n aanstuur geskuif: meer gebruiklike naam wikitext text/x-wiki #AANSTUUR [[Orkney Snork Nie (Die Moewie)]] ofc7obqdusjmlo1jndvhfmuchaedxo4 1 392165 2513682 2022-07-20T08:18:23Z Aliwal2012 39067 Aliwal2012 het bladsy [[Bespreking:Orkney snork nie! (die moewie) (dis lekker by die see)]] na [[Bespreking:Orkney Snork Nie (Die Moewie)]] geskuif: meer gebruiklike naam wikitext text/x-wiki #AANSTUUR [[Bespreking:Orkney Snork Nie (Die Moewie)]] 0803lf5vtsjxmccyp8r00u91mer4vcv 1 392166 2513693 2022-07-20T09:02:25Z Rooiratel 90342 Nuwe bladsy geskep met '{{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}}' wikitext text/x-wiki {{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}} 2v27w7bebgol2ym1cn6ibpmrzbxwbzv 1 392167 2513695 2022-07-20T09:07:56Z 196.15.154.226 Nuwe bladsy geskep met '{{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}}' wikitext text/x-wiki {{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}} 2v27w7bebgol2ym1cn6ibpmrzbxwbzv