Wikipedia afwiki https://af.wikipedia.org/wiki/Tuisblad MediaWiki 1.39.0-wmf.21 first-letter Media Spesiaal Bespreking Gebruiker Gebruikerbespreking Wikipedia Wikipediabespreking Lêer Lêerbespreking MediaWiki MediaWikibespreking Sjabloon Sjabloonbespreking Hulp Hulpbespreking Kategorie Kategoriebespreking Portaal Portaalbespreking TimedText TimedText talk Module Module talk Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 396 2515116 2510043 2022-07-25T19:58:31Z 107.204.186.13 /* Geboortes */Sorvino sterf 2.022. wikitext text/x-wiki {{AprilKalender}} '''13 April''' is die 103de dag van die jaar in die [[Gregoriaanse kalender]] (104de in 'n [[skrikkeljaar]]). Daar is nog 262 dae in hierdie jaar. [[Lêer:Schalk Burger.jpg|duimnael|regs|180px|Geboortedag van die Springbok, Schalk Burger.]] == Gebeure == * [[1055]] – [[Pous Victor II]] volg [[Pous Leo IX]] op. * [[1059]] – [[Pous Nicolaas II]] bepaal dat pouse voortaan slegs deur die kardinale van die kerk verkies word. * [[1111]] – [[Pous Paschalis II]] kroon Hendrik V as Heilige Romeinse keiser. * [[1191]] – [[Giacinto Bobone]], die verkose [[Pous Celestinus III]], word as priester ingelyf. * [[1180]] – Frederik Barbarossa vaardig die Gelnhausen-handves uit. * [[1346]] – [[Pous Clemens VI]] [[Ekskommunikasie|ekskommunikeer]] die Duitse keiser Lodewyk IV van Beiere. * [[1519]] – [[Catharina de' Medici]], eggenote van Hendrik II van Frankryk († [[1589]]) * [[1654]] – [[Pous Innocentius X]] verklaar Sint Bernardine van Feltre salig. * [[1598]] – Koning Hendrik IV van Frankryk verleen godsdiensvryheid aan die [[Hugenote]] deur die [[Edik van Nantes]]. * [[1688]] – 22 Franse Hugenote kom met die skip ''Die Voorschoten'' as vlugtelinge in [[Saldanhabaai]], [[Suid-Afrika]] aan.<ref>{{Cite web |url=http://nuwegeskiedenis.co.za/13-april |title=argiefkopie |access-date=30 November 2016 |archive-date=28 Julie 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110728171926/http://nuwegeskiedenis.co.za/13-april/ |url-status=dead }}</ref> * [[1737]] – [[Pous Clemens XII]] verklaar Clare van Montefalco en Michelina van Pesaro (Michelina Metelli) salig. * [[1791]] – [[Pous Pius VI]] publiseer ''Charitas'' oor die siviele eed in Frankryk en ''Cum populi'' teen die burgerlike konstitusie in Frankryk. * [[1829]] – Die Britse Parlement verleen vryheid van geloof aan die [[Rooms-Katolieke]]. * [[1849]] – [[Hongarye]] word 'n [[republiek]]. * [[1861]] – [[Amerikaanse Burgeroorlog]]: [[Fort Sumter]] gee oor. * [[1873]] – Colfax-slagting. * [[1883]] – Alferd Packer word veroordeel weens [[kannibalisme]]. * [[1902]] – James C. Penney se eerste winkel word geopen in Kemmerer, [[Wyoming]]. * [[1919]] – Die [[Amritsar-slagting]] vind plaas. * [[1941]] – Die [[Sowjetunie]] en [[Japan]] sluit 'n verdrag van neutraliteit. * [[1957]] – [[Elvis Presley]] se eerste nommer-een treffer: ''All Shook Up''. * [[1970]] – 'n [[Suurstof]]tenk aanboord ''[[Apollo 13]]'' ontplof. * [[1990]] – Die [[Sowjetunie]] erken die [[Slagting van Katyn]]. * [[1997]] – [[Tiger Woods]] word die jongste [[gholf]]speler om die [[Meesterstoernooi]] te wen. == Geboortes == * [[1519]] – [[Catherina de Medici]], koningin van [[Frankryk]] († [[1589]]). * [[1570]] – [[Guy Fawkes]], samesweerder teen die Protestantse regering van [[Jakobus I van Engeland]] († [[1606]]). * [[1636]] – [[Hendrik Adriaan van Reede tot Drakestein]], krygsman en administratiewe beampte van die [[VOC]] († [[1691]]). * [[1743]] – [[Thomas Jefferson]], derde [[President van die Verenigde State]] († [[1826]]). * [[1852]] – [[F.W. Woolworth]], sakeman, stigter van Woolworths († [[1919]]). * [[1860]] – [[James Ensor]], Belgiese skilder († [[1949]]). * [[1892]] – Robert Alexander Watson-Watt, uitvinder van [[radar]] († [[1973]]). * [[1901]] – [[Jacques Lacan]], Franse [[psigoanalise|psigoanalis]] († [[1981]]). * [[1906]] – [[Samuel Beckett]], Ierse skrywer († [[1989]]). * 1906 – [[Stella Blakemore]], Suid-Afrikaanse skrywer van Afrikaanse jeugboeke († [[1991]]). * [[1919]] – [[Howard Keel]], Amerikaanse akteur, sanger († [[2004]]). * [[1923]] – [[Don Adams]], Amerikaanse akteur en komediant († [[2005]]). * [[1925]] – [[Michael Halliday]], Australiese taalkundige († [[2018]]). * [[1935]] – [[Lyle Waggoner]], Amerikaanse akteur. * [[1939]] – [[Paul Sorvino]], Amerikaanse akteur (s. [[2022]]). * [[1946]] – Ds. [[Frans Maritz]], leraar van die [[Nederduitse Gereformeerde Kerk]] en 'n leier in die [[Sinode van Midde-Afrika]] († [[2003]]). * [[1950]] – [[Ron Perlman]], Amerikaanse akteur. * [[1952]] – [[Kerneels Breytenbach]], Afrikaanse skrywer. * [[1963]] – [[Garry Kasparov]], Russiese [[skaak]]meester. * [[1964]] – [[Caroline Rhea]], Kanadese aktrise. * [[1976]] – [[Jonathan Brandis]], Amerikaanse akteur († [[2003]]). * [[1983]] – [[Schalk Burger]], [[Springbokke|Springbokrugbyspeler]]. == Sterftes == * [[344]] – Simeon, [[biskop]] van [[Persië]], word onthoof. * [[1695]] – [[Jean de La Fontaine]], [[Frankryk|Franse]] skrywer (* [[1621]]). * [[1909]] – Sir [[Donald Currie]], 'n skeepseienaar en skenker van die [[Curriebeker]] (* [[1825]]). * [[1925]] – Elwood Haynes, Amerikaanse uitvinder en pionier van die [[motorkar]] (* [[1857]]). * [[1931]] – Sir [[David Pieter de Villiers Graaff]], Suid-Afrikaanse nyweraar en kabinetsminister (* [[1859]]). * [[1946]] – [[William Henry Bell]], Suid-Afrikaanse komponis (* [[1873]]). * [[2000]] – Giorgio Bassani, [[Italië|Italiaanse]] [[skrywer]] (''The Garden of the Finzi-Continis'') (* [[1916]]). * [[2014]] – [[Peter Clarke]], Suid-Afrikaane kunstenaar, skrywer en digter (* [[1929]]). * [[2015]] – [[Günter Grass]], Duitse skrywer, beeldhouer, skilder en grafiese kunstenaar (* [[1927]]). == Vakansies en vierings == * Eerste dag van die Thaise Nuwejaar == Verwysings == {{Verwysings}} [[Kategorie:April]] ewnlr3dzr77tc7gcblnwmkoq8i2q1az 0 489 2515117 2508589 2022-07-25T19:59:42Z 107.204.186.13 /* Geboortes */Sorvino sterf 2.022. wikitext text/x-wiki {{jare|beeld=Pio XI junto a su sucesor, Eugenio Pacelli (Futuro Pio XII).jpg|teks=Pous Pius XI en sy opvolger Pius XII}} Die '''jaar 1939''' was 'n [[gewone jaar]] wat volgens die [[Gregoriaanse kalender]] op 'n [[Sondag]] begin het. Dit was die 39ste jaar van die [[20ste eeu]] n.C. Soos ander gewone jare het die jaar 12 maande, 52 weke en 365 dae gehad. == Gebeure == * Skeuring in die [[Verenigde Party]] (VP) nadat [[Barry Hertzog|Hertzog]] neutraliteit in [[Tweede Wêreldoorlog]] voorstaan. * Die [[Nasionale Party|Herenigde Nasionale Party]] (HNP) kom tot stand met Hertzog se kortstondige toetrede tot die Gesuiwerde Nasionaliste. * [[Jan Christian Smuts]] word herkies as Eerste Minister van die [[Unie van Suid-Afrika]]. * [[12 Februarie]] – [[Switserland]] erken die Nasionaal-Spaanse regering van generaal [[Francisco Franco]] in Spanje. * [[17 Februarie]] – Prof. [[J.L.B. Smith]] ondersoek die eerste maal die [[selakant]] wat sewe weke tevore aan [[Marjorie Courtenay-Latimer]] oorhandig is. * [[2 Maart]] – [[Pous Pius XII]] volg [[Pous Pius XI]] op as [[pous]] van die [[Rooms-Katolieke Kerk]]. * [[22 Mei]] – [[Tweede Wêreldoorlog]]: [[Duitsland]] en [[Italië]] teken die [[Verdrag van Staal]]. * [[1 Junie]] – Die Britse [[duikboot]] [[HMS Thetis]] sink in 'n ongeluk met 'n verlies van 99 persone. * [[23 Augustus]] – [[Nazi-Duitsland]] en die [[Sowjetunie]] sluit die [[Molotof-Ribbentrop-verdrag]], 'n nie-aanvalsverdrag waarby in die geheim [[Pole]] verdeel word en [[Finland]], die [[Baltiese lande]] en 'n stuk van [[Roemenië]] aan die Sowjetunie toekom. * [[1 September]] – [[Tweede Wereldoorlog]]: [[Inval van Pole]] – [[Nazi-Duitsland]] val [[Pole]] aan. * [[3 September]] – Tweede Wêreldoorlog: [[Frankryk]], [[Australië]] en die [[Verenigde Koninkryk]] verklaar oorlog teen Duitsland, begin van die oorlog. * [[5 September]] – Tweede Wêreldoorlog: Die [[Verenigde State]] verklaar sy neutraliteit in die oorlog. * [[6 September]] – Tweede Wêreldoorlog: [[Suid-Afrika]] verklaar oorlog teen Duitsland. * [[10 September]] – Tweede Wêreldoorlog: [[Kanada]] verklaar oorlog teen Duitsland. * [[17 September]] – Tweede Wêreldoorlog: [[Sowjet-Unie]] val Pole binne en beset die Oos-Poolse gebiede. * [[27 September]] – Tweede Wêreldoorlog: [[Warskou]] gee oor aan Duitsland. * [[14 Oktober]] – Tweede Wêreldoorlog: Die Duitse [[duikboot]] [[U-47 (Kriegsmarine)|U-47]] onder bevel van kaptein Günther Prien dring [[Scapa Flow]] binne en kelder ''[[HMS Royal Oak]]''. == Geboortes == * [[16 Februarie]] – [[Marita Napier]], Suid-Afrikaanse [[sangeres|sopraan]] († [[2004]]). * [[18 Februarie]] – [[Marek Janowski]], Pools-gebore Duitse [[dirigent]]. * [[6 Maart]] – [[Lina Spies]], Afrikaanse literator en digter. * [[17 Maart]] – [[Ollie Viljoen]], Afrikaanse musikant en storieverteller († [[2014]]). * [[25 Maart]] − [[Pius Langa]], oud-hoofregter van Suid-Afrika († [[2013]]). * [[31 Maart]] – [[J.C. Kannemeyer]], Afrikaanse skrywer en biograaf († [[2011]]). * [[1 April]] – [[Ali MacGraw]], Amerikaanse aktrise, model, skrywer en diereregte-aktivis. * [[2 April]] – [[Marvin Gaye]], Amerikaanse sanger († [[1984]]). * [[4 April]] – [[Hugh Masekela]], legendariese Suid-Afrikaanse trompetspeler († [[2018]]). * [[7 April]] – [[Francis Ford Coppola]], Amerikaanse regisseur. * [[12 April]] – [[Mannetjies Roux]], Springbokrugbyspeler. * [[13 April]] – [[Paul Sorvino]], Amerikaanse akteur (s. [[2022]]). * [[14 April]] – [[Winnie Rust]], Afrikaanse skrywer († [[2016]]). * [[16 April]] – Dusty Springfield, Engelse [[sanger]] († [[1999]]). * [[20 April]] – [[Gro Harlem Brundtland]], politikus en Eerste Minister van [[Noorweë]]. * [[23 April]] – [[Lee Majors]], Amerikaanse akteur. * [[27 April]] – [[João Bernardo Vieira]], voormalige president van [[Guinee-Bissau]] († [[2009]]). * [[7 Mei]] – [[Ruud Lubbers]], politikus en Eerste Minister van [[Nederland]] († [[2018]]). * [[19 Mei]] – [[Dick Scobee]], Amerikaanse vlieënier, ingenieur en [[ruimtevaarder]], sterf in [[Challenger-ramp]] († [[1986]]). * [[25 Mei]] – [[Ian McKellen]], Engelse akteur en skrywer. * [[27 Mei]] – [[Don Williams]], Amerikaanse countrysanger († [[2017]]). * [[4 Junie]] – [[Barry Trengove]], Suid-Afrikaanse [[akteur]] († [[2004]]). * 4 Junie – Dr. [[Pieter Willem Bingle]], predikant van die [[Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika]] († [[2020]]). * [[8 Junie]] – [[Norman Davies]], Engelse geskiedkundige. * [[11 Junie]] – [[Jackie Stewart]], Skotse motorrenjaer. * [[13 Junie]] – [[Siegfried & Roy|Siegfried Fischbacher]], Amerikaanse vermaaklikheidpersoonlikheid († [[2021]]). * [[16 Junie]] – [[Philip de Vos]], operasanger, fotograaf, digter en skrywer van kinder- en jeugverhale. * [[26 Junie]] – [[Ampie Coetzee]], letterkundige en professor in Afrikaans-Nederlands aan die universiteite van die Witwatersrand en die Wes-Kaap († [[2020]]). * [[15 Julie]] – [[Chris Barnard (skrywer)|Chris Barnard]], Afrikaanse skrywer († [[2015]]). * [[1 Augustus]] – [[John Miles]], Afrikaanse skrywer en digter. * [[11 Augustus]] – [[Engela van Rooyen]], Afrikaanse skryfster. * [[21 Augustus]] – [[Festus Mogae]], [[Botswana]]-politikus en derde president van Botswana (1998–2008). * [[5 September]] – [[Clay Regazzoni]], Switserse motorrenjaer († [[2006]]). * [[7 September]] – [[Stanislav Petrov]], Sowjetse luitenant-kolonel († [[2017]]). * [[9 September]] – [[Reuven Rivlin]], Israelse politikus (president van 2014 tot 2021). * [[16 September]] – [[Breyten Breytenbach]], Suid-Afrikaanse digter, skrywer en skilder. * 16 September – [[Yaakov Neeman]], Israelse politikus, advokaat en regsgeleerde († [[2017]]). * [[18 September]] – [[Fred Willard]], Amerikaanse akteur en skrywer († [[2020]]). * [[29 September]] – [[Larry Linville]], Amerikaanse akteur († [[2000]]). * [[18 Oktober]] – [[George Meiring]], laaste hoof van die [[Suid-Afrikaanse Weermag]] en eerste hoof van die [[Suid-Afrikaanse Nasionale Weermag]]. * [[20 Oktober]] – [[Patrick Hughes (kunstenaar)|Patrick Hughes]], Britse kunstenaar. * [[22 Oktober]] – [[Cliff Saunders]], 'n Suid-Afrikaanse joernalis († [[2019]]). * [[26 Oktober]] – [[Karel Schoeman]], Afrikaanse skrywer († [[2017]]). * [[15 November]] – [[Yaphet Kotto]], Amerikaanse [[akteur]], skrywer en regisseur. * [[26 November]] – [[Tina Turner]], Amerikaanse [[sangeres]] en [[aktrise]]. * [[18 Desember]] – [[Stoffel van der Merwe]], Suid-Afrikaanse professor en [[politikus]]. * [[26 Desember]] – [[Phil Spector]], Amerikaanse [[musiekprodusent]] († [[2021]]). * [[29 Desember]] – [[Patricia Berjak]], Suid-Afrikaanse botanis († [[2015]]). == Sterftes == * [[28 Januarie]] – [[William Butler Yeats]], Ierse digter en dramaturg (* [[1865]]). * [[10 Februarie]] – Pous Pius XI, die 259ste pous van die Rooms-Katolieke Kerk (* [[1857]]). * [[2 Maart]] – [[Howard Carter]], Britse argeoloog en egiptoloog (* [[1874]]). * [[6 April]] – [[Stella Southern]], Australiese aktrise. * [[16 April]] – [[Andries Smorenburg]], ontsnap van [[Sint Helena]] tydens die [[Tweede Vryheidsoorlog]] (* [[1872]]). * [[22 Mei]] – [[Willem de Mérode]], Nederlandse digter (* [[1887]]). * [[24 Mei]] – [[Aleksander Brückner]], Poolse filosoof en literatuurhistorikus (* [[1856]]). * [[23 September]] – [[Sigmund Freud]], beroemde Oostenrykse sielkundige, (* [[1856]]). * [[16 Oktober]] – [[Charlotte Maxeke]], SA godsdienstige leier, maatskaplike werker en politieke aktivis (* [[1874]]). * [[27 Oktober]] – [[Elizabeth Conradie]], Afrikaanse lektor en navorser (* [[1903]]). * [[22 Desember]] – [[Sarie Maré]], die vrou oor wie die eerste versie van die volksliedjie “[[Sarie Marais]]” handel (* [[1869]]). * [[23 Desember]] – [[Anthony Fokker]], [[Nederlandse]] vliegtuigontwerper (* [[1890]]). [[Kategorie:1939| ]] [[Kategorie:20ste eeu]] 88tj2dp1o4kerw86ragk6xq384wzlaq 0 2352 2515121 2507870 2022-07-25T20:03:06Z 107.204.186.13 /* Sterftes */Sorvino, 2.022. wikitext text/x-wiki {{JulieKalender}} '''25 Julie''' is die 206de dag van die jaar in die [[Gregoriaanse kalender]] (207de in [[skrikkeljaar|skrikkeljare]]). Daar volg nog 159 dae in die res van die jaar. == Gebeure == * [[306]] – [[Konstantyn die Grote|Konstantyn I]] word deur sy troepe uitgeroep tot [[Romeinse Ryk|Romeinse keiser]]. * [[1571]] – [[Pous Pius V]] publiseer die bul ''Exponi nobis nuper'' wat die stigting van die Universiteit van Lima aankondig. * [[1593]] – Koning Henri IV van [[Frankryk]] keer terug na die [[Rooms-Katolieke Kerk]] en maak daarmee 'n einde aan die godsdiens oorlog in sy land. * [[1661]] – Die Nederlandse kommandant aan die Kaap, [[Jan van Riebeeck]], skrywe in sy Dagregister dat die eerste [[lemoen]]e in die Kompanjiestuin in [[Kaapstad]] gepluk is * [[1712]] – Tweede Villmergse-oorlog: In die bloedige Veldslag van Villmergen oorwin die protestantse lede die katolieke lede van die Switserse Bondgenootskap. Meer as 3000 man sneuwel in die veldslag. * [[1894]] – Aanvang van die [[Eerste Chinees-Japannese Oorlog]]. * [[1909]] – Die Franse [[vlieënier]] [[Louis Blériot]] word die eerste persoon om die [[Engelse Kanaal]] in 'n swaarder-as-lug [[vliegtuig]] te oorkruis. * [[1943]] – [[Tweede Wêreldoorlog]]: [[Benito Mussolini]] word uit sy pos gedwing deur sy eie [[Italië|Italiaanse]] Hoofraad en deur [[Pietro Badoglio]] vervang. * [[1946]] – Die [[VSA]] toets vir die eerste keer 'n [[atoombom]] onderwater by die [[Bikini-atol]]. * [[1971]] – [[Christiaan Barnard|Chris Barnard]] voer die eerste gekombineerde hart-longoorplanting by [[Groote Schuur-hospitaal]] in [[Kaapstad]], [[Suid-Afrika]] uit. * [[1978]] – Die eerste proefbuisbaba, [[Louise Brown]], word gebore. * [[1993]] – Die [[St. James-bloedbad]] vind plaas in [[Kaapstad]]. * [[2000]] – [[Air France]] [[Concorde]] [[Air France-vlug 4590|Vlug 4590]] stort neer kort nadat dit in [[Parys]] opstyg - met 113 sterftes tot gevolg. == Geboortes == * [[1683]] – [[Pieter Langendijk]], [[Nederland|Nederlandse]] [[damas]]wewer, stadskunstenaar, dramaturg en [[digter]] († [[1756]]) * [[1898]] – [[Miemie Louw-Theron]], Afrikaanse skrywer († [[1992]]). * [[1914]] – [[Woody Strode]], Amerikaanse rolprentakteur († [[1994]]) * [[1918]] – [[Japie Basson]], Suid-Afrikaanse Volksraadslid van die [[Nasionale Party]], [[Nasionale Unie]], [[Verenigde Party]] en [[Progressiewe Federale Party]] († [[2012]]). * [[1923]] – [[Estelle Getty]], Amerikaanse aktrise († [[2008]]) * [[1928]] – [[Koos Andriessen]], Nederlandse ekonoom, bestuurder en politikus († [[2019]]) * [[1930]] – [[Rosalind Franklin]], 'n Engelse skeikundige en x-straal kristallografis († [[1958]]). * [[1930]] – [[Ian Kirkpatrick]], Suid-Afrikaanse [[Springbokrugbyspeler]] en [[Springbokafrigters|-afrigter]] († [[2012]]). * [[1932]] – [[Paul J. Weitz]], Amerikaanse vlootkaptein, lugvaart[[ingenieur]] en [[Nasa]]-[[ruimtevaarder]] († [[2017]]). * [[1961]] – [[Katherine Kelly Lang]], Amerikaanse aktrise * [[1967]] – [[Matt LeBlanc]], Amerikaanse akteur * [[1972]] – [[Masayuki Okano]], Japannese sokkerspeler * [[1978]] – [[Louise Brown]], die wêreld se eerste proefbuisbaba * [[1982]] – [[Brad Renfro]], Amerikaanse filmakteur == Sterftes == * [[1492]] – [[Constantius Chlorus]], 52ste keiser van die [[Romeinse Ryk]] (* [[250]]). * [[1492]] – [[Pous Innocentius VIII]], die 213de pous van die Rooms-Katolieke Kerk (* [[1432]]). * [[1831]] – [[Maria Szymanowska]], Poolse pianis en klassieke komponis (* [[1789]]). * [[1834]] – [[Samuel Taylor Coleridge]], Engelse filosoof en digter (* [[1772]]). * [[1912]] – [[Michael Henry Gallwey]], Hoofregter van die Natalse Hooggeregshof (* [[1826]]). * [[1924]] – [[Jan Kamp]], professor in Nederlandse letterkunde aan die [[Potchefstroomse Universiteit]] vir CHO (* [[1861]]) * [[1932]] – [[Cyriel Buysse]], Vlaamse naturalistiese skrywer en dramaturg (* [[1859]]). * [[1934]] – [[Engelbert Dollfuss]], Oostenrykse politikus en diktator (* [[1892]]) * [[1983]] – [[M.I. Murray]], [[Afrikaanse skrywer]], [[dramaturg]] en lektrise (* [[1899]]). * [[1986]] – [[Vincente Minnelli]], Amerikaanse regisseur (* [[1903]]). * [[1988]] – [[Judith Barsi]], Amerikaanse kinderaktrise (* [[1978]]). * [[1992]] – [[Alfred Drake]], Amerikaanse akteur en sanger (* [[1914]]). * [[2009]] – Prof. [[M.C.E. van Schoor|Tienie van Schoor]], Afrikaanse historikus en skrywer (* [[1920]]). * [[2014]] – [[Carlo Bergonzi]], Italiaanse operatenoor (* [[1924]]). * [[2018]] – [[Tom Gouws]], Afrikaanse skrywer en akademikus (* [[1961]]). * [[2022]] - [[Paul Sorvino]], Amerikaanse akteur (* [[1939]]). == Vakansies, vierings, en gedenkdae == * Feesdag van Sint James die Grote {{commonskat|25 July}} [[Kategorie:Julie]] gskgw0a9fmmsug1mwabkwma4d5xkxgz 0 12284 2514948 2512461 2022-07-25T12:49:02Z JMK 649 beskr, verw wikitext text/x-wiki {{Spesieboks | name = Hadeda | image = Bostrychia hagedash -KwaZulu-Natal, South Africa-8.jpg | image_caption = Hadeda te Mabibi in KwaZulu-Natal | image2 = Bostrychia hagedash hagadash, roepe in Pta, 2022-05-24 06h53, a.mp3 | image2_caption = Roepe met dagbreek | status = LC | status_system = IUCN3.1 | taxon = Bostrychia hagedash | authority = ([[John Latham (ornithologist)|Latham]], 1790) | range_map = Hadeda verspr.jpg | range_map_caption = Die verspreiding van die hadeda in Suider-Afrika }} Die '''hadeda''' (''Bostrychia hagedash'') of '''hadida-ibis'''<ref name=proz2>{{cite book |last1=Prozesky |first1=O.P.M. |last2=Findlay |first2=Dick |title=Veldgids – Voëls van Suider-Afrika |date=1974 |publisher=Perskor Uitgewery |location=Johannesburg |isbn=0-628-00266-1 |page=209 |edition=1ste }}</ref> is 'n groot (lengte 76–89&nbsp;cm)<ref name=zim/> grysbruin [[voël]] met kleurryke weerkaatsings op die vlerke. Die aanpasbare maar gebiedsgebonde voël het 'n wye verspreiding in die sub-Sahara. In suider-Afrika is hulle tot die vogtiger noorde, ooste en suide beperk. Danksy menslike aktiwiteite het hul getalle en verspreiding tydens die 20ste eeu sterk na die binneland uitgebrei. Buite die broeityd is dit 'n luidrugtige spesie wat, met die uitsondering van die droë binneland, algemeen in stedelike sowel as plattelandse omgewings opgemerk word. Hul Latynse naam ''hagedash'' is 'n [[onomatopee]], 'n volksnaam wat [[Anders Sparrman|Sparrman]] van die plaaslike koloniste verneem<ref name=spar1>{{cite book |author=Sparrman, Anders |url= https://archive.org/details/voyagetocapeofgo00spar/page/n313/mode/1up |title=A voyage to the Cape of Good Hope. Volume I |publisher=G.G.J. & J. Robinson |year=1785 |place=Londen |page=280}}</ref> toe hy die hadeda in 1775 in die omgewing van [[Brandwag|Geelbeksvlei]], Mosselbaai, ontdek.<ref name=dean1>{{cite journal|author=Dean, W. R. J.|year=2005 |title=The type locality of the Hadeda ibis ''Bostrychia hagedash'' (Latham) |url=https://biodiversitylibrary.org/page/40056339 |journal=Bulletin of the British Ornithologists' Club |volume=125|issue=1|pages=42–44}}</ref><ref name="star1">{{cite book |last1=Stark |first1=Arthur Cowell |last2=Sclater |first2=William Lutley |title=The Birds of South Africa | chapter = IBIDIDAE: Genus III. HAGEDASHIA, 606. Hagedashia hagedash ''Hadeda'' |date=1901 |publisher=R. H. Porter |location=London |isbn=1172744203 |pages=100-102 |volume=II }}</ref> Drie subspesies word erken, maar meer is al voorgestel.<ref>{{cite journal|title=Die geographischen Formen des Hagedasch-Ibis|author=Neumann, O. | year=1909| volume=13|pages=190–196 |url= https://biodiversitylibrary.org/page/24740190 |journal=Ornis; Internationale Zeitschrift für die Gesammte Ornithologie |language=de}}</ref> == Identifikasie == Die geslagte lyk eenders, het 'n lengte van 76 cm, en weeg omtrent 1,25 kg.<ref name="rob7">{{cite book|last1=Hockey|first1=P.A.R.|last2=Dean |first2=W.R.J. |last3=Ryan |first3=P.G.|title=Roberts Birds of Southern Africa|date=2005|publisher=Trustees of the John Voelcker Bird Book Fund |location=Cape Town |isbn=0-620-34053-3 |pages=862–863 |edition=7th}}</ref> Hulle is stewig gebou met kort bene en 'n korterige stert, en vertoon op 'n afstand grysbruin. Die vlerke se dekvere (d.w.s. skouervere) vertoon van naderby glansende groen en pers-pienkerige weerkaatsings, terwyl die olyfbruin rugkant ook 'n matige brons glinster het.<ref name=zim>{{cite book |last=Zimmerman |first=Dale A. |title=Birds of Kenya and Northern Tanzania |year=1999 |publisher=Princeton University Press |isbn=0691010226 |page=325 |display-authors=etal}}</ref> Die nek en kop is liggrys geveerd<ref name=proz2/> met 'n donker oog, 'n kaal, effens vratterige swart wang en donker oorvere. 'n Wit streep loop van die mondhoek af onder die gesig en die oor deur. Soos ander ibisse het hulle eweredig afgeboë bekke. Dié is weerskante afgeplat met 'n langskeepse groef van die spleetvormige neusgate af tot byna aan die snawelpunt. Die ''culmen'', d.w.s. dorsale rif van bo-mandibel, is deels rooi by volwassenes. Onvolwassenes is valer geveerd en opvallend kleiner, met korter en meer reguit snawels.<ref name=proz2/> Die gevoude stert is vierkantig, maar kan keilvormig sprei. In stygende vlug sluit die stert by die redelik kort en geronde vlerke aan. Hul vlerkvorm fasiliteer 'n vinnige opstyg en maneuvrering uit bosse, maar lewer 'n ongrasieuse gelykvlug met iewat onreëlmatige vlerkslae.<ref name=zim/> Anders as sekere ander ibisse vlieg hulle nooit in formasie nie, en in vlug steek die pote ook nie soos by die kleiner [[glansibis]] verby die stertpunt nie.<ref name=proz2/> == Habitat en gewoontes == Hulle word in weiveld en besproeiingslande ([[lusern]], [[klawers|klawer]], ens.), vleie en oorstroomde gebiede, op die oewers van panne en damme,<ref name="tar1">{{cite book |last1=Tarboton |first1=W. R. |last2=Kemp |first2=M. I. |last3=Kemp |first3=A. C. |title=Birds of the Transvaal |date=1987 |publisher= Transvaal Museum |location=Pretoria |isbn=0-620-10006-0 |page=28}}</ref> aan woudrande en beboste waterlopies,<ref name=proz2/> op seestrande en in wortelboombosse,<ref name="kei1"/> en op vliegvelde en grasperke van sportvelde, parke en voorstedelike tuine aangetref.<ref name="bio1"/> Hulle is standvoëls, maar kan na gelang van droogte of reënval rondswerf.<ref name="bio1"/> Hulle is bestand teen koue weer en trek gevolglik nie weg vir die winter nie, maar sal dan by groter swerms aansluit, en kommunaal oornag.<ref name=zim/> Hulle is afhanklik van bome vir oornag- sowel as nesmaakplek, en keer tipies na dieselde boomgroep terug. Hul vertrek en terugkeer na die oornagplek word luidrugtig aangekondig, maar sodra hulle broei, word hulle betreklik stil.<ref name=wt/> Weens hul voorspelbare terugkeer na die oornagplek word hulle maklik deur jagters voorgelê, en hul vleis is al aangeprys as baie smaaklik.<ref name="star1"/> Arende en [[swartsperwer]]s prooi op die volwassenes, terwyl [[muskeljaatkat]]te, [[blouaap|apies]] en [[likkewaan|likkewane]] die eiers en kuikens buit.<ref name="bio1">{{cite web |title=Bostrychia hagedash (Hadeda ibis) |url= http://www.biodiversityexplorer.info/birds/threskiornithidae/bostrychia_hagedash.htm |website=biodiversity explorer |publisher=Iziko Museums |access-date=6 July 2022}}</ref> Hulle word soms doodgeskok op kragmaste, en word matig geparasiteer deur bosluise.<ref name="rob7"/> == Voedsel == Hulle vind voedsel deur met die sensitiewe snawelpunt in gras of onder 'n sagte grondoppervlak te woel. Ook word daar in vullissakke gevroetel, op komposhope na goggas en larwes, of op renostermishope na kewers gesoek. Hul prooi is oorwegend kruipende en ondergrondse insekte<ref name=proz2/> (insluitend larwes en papies), wat aangevul word met ongewerweldes soos slakke, erdwurms, honderdpote en spinnekoppe, en gewerweldes soos paddas en akkedisse. In Johannesburgse tuine hou hulle die bevolking van Parktown prawns (''Libanasidus vittatus'') in bedwang. Hulle sal ook hondekos steel, en word deur sekere huiseienaars gevoer.<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=OoaXpmFwz4c South Africa's Hadeda Birds Inspire Love and Hate, ''Wall Street Journal'', Patrick McGroarty et al., 8 Desember 2015]</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=VhEVi7zQ_cs Hadedas, ''50/50 Community'', 20 Mei 2014]</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=wZL-zCg_-i4 Wildebure Hadeda ibis, ''50/50 Community'', 14 August 2017]</ref> == Nesmaak == [[Lêer:Bostrychia hagedash MHNT.ZOO.2010.11.62.7.jpg|duimnael|links|'n Legsel van ''Bostrychia hagedash''. Die eiers is donkerder as dié van ibisse wat kommunaal nesmaak. Die dop is redelik grof met baie porieë.<ref name="star1"/>]] Die spesie is monogaam en hulle broei tydens die lente of vroeë tot midsomer. Pare het verskillende hofmaakrituele soos die stryk van mekaar se vere, wedersydse aanraking met die snawels en snawelgekletter met gepaardgaande kopbewegings.<ref name="kei1"/> Anders as die [[glansibis]], [[skoorsteenveër]] en [[kalkoenibis]] maak hierdie ibisse nie kommunaal nes nie, maar oorwegend geïsoleerd. By uitsondering is neste tog 10 meter van mekaar gevind. Voor hulle die binneland betrek het, is hul neste tipies redelik laag (4-5 meter hoog) in boomtakke geplaas wat oor water gehang het.<ref name=wt/> Daarna het hulle aangepas by veel hoër uitheemse bome weg van water, waar die neste van 20 tot 25 meter hoog geplaas kan wees. Die nes is 'n dun, onstewige platform van stokkies, wat met 'n lagie [[korsmos]],<ref name="kei1"/> kruide<ref name="bio1"/> of droë gras uitgevoer word. Dit word in sowat 10<ref name=wt/> tot 14 dae deur die wyfie voltooi, met materiaal wat die mannetjie aandra.<ref name="kei1"/> Haar legsel van meestal drie eiers word oor sowat 25 dae deur albei ouers uitgebroei.<ref name=wt/> Die eierdop is donkerbruin gespikkeld op 'n groenerige, ligbruin of vaalwit agtergrond,<ref name="star1"/> en word deur die ouers uit die nes gewerp sodra die kuikens uitbroei.<ref name="kei1"/> Die kuikens is aanvanklik oortrek met byna swart dons.<ref name="star1"/> Hulle oë gaan na 3 tot 4 dae oop en hulle leer gou om oor die rand van die nes te mis.<ref name="kei1"/> Slegs 'n klein persentasie bereik selfstandigheid, ná die ouers vir meer as 'n maand oor hulle waak. == Verspreiding == [[Lêer:Hadada Ibis perched on Dallas Zoo keeper.jpg|duimnael|regs|Individu van die tropiese subspesie ''B. h. brevirostris'', tydens 'n aanbieding van die Dallas-dieretuin]] * In suider-Afrika word die tropiese subspesie, ''B. h. brevirostris'', langs die [[Okavangorivier|Kavangorivier]], deur die [[Okavangodelta|Okavangomoeras]] en [[Kaprivistrook]], en al langs die Zambesivallei tot by die Zambesidelta aangetref.<ref name=geo>{{cite book |last1=Chittenden |first1=H. | last2= Allan | first2= David | last3= Weiersbye | first3= Ingrid |title=Roberts geographic variation of southern African birds |year=2012 |publisher=JVBBF |location=Cape Town |isbn=978-1-920602-00-0 |pages=46–47 |display-authors=etal}}</ref> Dit het groen dekvere op die vlerke, 'n witter oog en duideliker wit wangstreep as die suidelike subspesie. * Die nominaatsubspesie, ''B. h. hagedash'', is mees algemeen in [[KwaZulu-Natal]],<ref name="rob7"/> maar hul hougebied het in die 20ste eeu meer as verdubbel.<ref name=wt>{{cite book|last=Tarboton |first=Warwick |title=A Guide to the Nests and Eggs of Southern African Birds |year=2001 |publisher=Struik |location=Cape Town |isbn=1-86872-616-9 |page=36}}</ref> Hulle word van suidelike [[Zimbabwe]], [[Mosambiek]] en [[Botswana]], suidwaarts via die oostelike en suidelike dele van [[Suid-Afrika]] aangetref. In onlangse tye het hulle hulself ook in die [[Overberg]], [[Kaapse skiereiland]], [[Swartland]] en langs die benede [[Oranjerivier]] gevestig.<ref name=geo/> Tot die laat 1950's was dit byna onbekend wes van die [[Bloukransrivier (Tsitsikamma)|Bloukransrivier]], oftewel [[Tsitsikamma (streek)|Tsitsikamma]].<ref name=dean1/> In 1959 is dit wel na die weste aangeteken, en dan weer in 1963 te [[George]] met die aanvang van 'n vinnige uitbreiding weswaarts. In 1968 was dit in [[Oudtshoorn]] bekend, en is by tye oos van [[Mosselbaai]] gesien. Die subspesie bereik [[Somerset-Wes]] in laat 1970's, en [[Tokai]] op die [[Kaapse skiereiland|skiereiland]] in 1989, voor dit oor die oorgrote deel van die [[Wes-Kaap]] versprei.<ref name=dean1/> Die nominaatsubspesie het dekvere met 'n pienk glinster, en 'n donker oog. == Geluid == Die luide ''ha-ha ha-di-daa'' word meestal in vlug geuiter. Ook 'n klaende ''haaaa'',<ref name=proz2/> en snawelgekletter by die nes. Onvolwassenes maak 'n ''hurrr-hurrr-hurrr''-geluid.<ref name="kei1">{{cite book |last1=Brown |first1=Leslie H. |last2=Urban |first2=Emil K. |last3=Newman |first3=Kenneth |title=The Birds of Africa, Volume I |date=1982 |publisher=Academic Press |isbn=0-12-137301-0 |pages=195–196}}</ref> Groepe roepende voëls kan ook wedersyds aanleiding gee tot 'n luide oragie.<ref name="rob7"/> == Ontdekking == Die spesie is in 1790 deur John Latham beskryf deur van [[Anders Sparrman|Sparrman]] se spesimen en beskrywing gebruik te maak.<ref name=dean1/> Hy het die tipe-lokaliteit slegs aangegee as ''Caput B. Spei'', d.w.s. Kaap de Goede Hoop. Sparrman meld in sy reisverslag van September 1775 die volgende:<ref name=spar1/> :''Van die geveerde volk het ek te Houteniquas 'n nuwe spesie van tantalus'' [d.i. [[ibis]]] ''gevind wat deur die koloniste hagedasj en ook hadeldê genoem word. Die voorgenoemde naam het tot 'n mate dieselde klank as die voël se roep. Die voël self is na bewering beperk tot hierdie provinsie, en ek het hulle trouens ook in groot getalle by die [[Swartkopsrivier]] aangetref. Hierdie voël word deur die [[Khoikhoi|Hottentotte]] 'ta 'kai 'kene genoem, 'n naam wat deur 'n vreemdeling – indien hy dit korrek met drie tongklappe teen die verhemelte sou uitspreek – moeiliker bemeester word as die voël se taal self. Dit leef hoofsaaklik op bolle en wortels'' ['n misverstand] ''wat dit na bewering met groot gemak en bedrewendheid met sy krom snawel uitdolwe uit die vlaktes. Daar is dit sku en moeilik om te nader. Saans het ek hulle telkens sien oornag op 'n sekere boom in die bosse, en in hierdie omstandigheid het dit my een oggend met dagbreek geluk om een te skiet. Die snawel van hierdie voël was vyf duim lank, swart by die punt en onderrand, en rooi aan die borand. Die nek was askleurig, die rug dieselde maar terseldertyd getint met groen en 'n bietjie geel. Die vlerke'' [d.w.s. slagvere] ''was donker aan die ondersy, en aan die bokant 'n blou kleur wat neig na swart. Die kleiner dekvere was 'n violet kleur. Die wigvormige stert was omtrent twee keer die lengte van die snawel, en die lyf effe groter as dié van 'n hen. Die dye was askleurig. Die voete en bene, sowel as die membraan tussen die kloue, was swarterig. In ander opsigte het hierdie voël al die kenmerke gehad wat met die tantalus geassosieer word. Die koloniste het my verseker dat dit 'n [[voorbode|teken]] van reën was as hierdie voëls groot swerms vorm, en teen die wind opvlieg.'' == Ander name == * [[Chichewa|Chewa]]: ''Zililili'' * [[Kwangali]]: ''Ngoromuduva''<ref name="bio1"/> * [[Luganda]]: ''Mpabaana'' * [[Suid-Sotho]]: ''Lengangane'', ''Lengaangane'' * [[Swazi]]: ''Lingangane'' * [[Tsonga]]: ''Xikohlwa hi jambo''<ref name="bio1"/> * [[Xhosa]]: ''iNgagane'', d.i. "swart ibis", vgl. Ingaganerivier * [[Zoeloe]]: ''inKankane'' * Duits: ''Hagedasch'' * Engels: ''Hadeda ibis'' == Sien ook == {{CommonsKategorie|Bostrychia hagedash|Hadeda}} * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse voëls]] * [[Lys van Suid-Afrikaanse voëls (Groepeer)]] * [[Lys van Suider-Afrikaanse voëls volgens wetenskaplike name]] == Verwysings == {{verwysings}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Ibisse en lepelaars]] h01t22hpw63znigy59p9me7cop4p3te 2514999 2514948 2022-07-25T14:23:58Z JMK 649 status, verspr wikitext text/x-wiki {{Spesieboks | name = Hadeda | image = Bostrychia hagedash -KwaZulu-Natal, South Africa-8.jpg | image_caption = Hadeda te Mabibi in KwaZulu-Natal | image2 = Bostrychia hagedash hagadash, roepe in Pta, 2022-05-24 06h53, a.mp3 | image2_caption = Roepe met dagbreek | status = LC | status_system = IUCN3.1 | taxon = Bostrychia hagedash | authority = ([[John Latham (ornithologist)|Latham]], 1790) | range_map = Hadeda verspr.jpg | range_map_caption = Die verspreiding van die hadeda in Suider-Afrika }} Die '''hadeda''' (''Bostrychia hagedash'') of '''hadida-ibis'''<ref name=proz2>{{cite book |last1=Prozesky |first1=O.P.M. |last2=Findlay |first2=Dick |title=Veldgids – Voëls van Suider-Afrika |date=1974 |publisher=Perskor Uitgewery |location=Johannesburg |isbn=0-628-00266-1 |page=209 |edition=1ste }}</ref> is 'n groot (lengte 76–89&nbsp;cm)<ref name=zim/> grysbruin [[voël]] met kleurryke weerkaatsings op die vlerke. Die aanpasbare maar gebiedsgebonde voël het 'n wye verspreiding in die sub-Sahara. In suider-Afrika is hulle tot die vogtiger noorde, ooste en suide beperk. Danksy menslike aktiwiteite het hul getalle en verspreiding tydens die 20ste eeu sterk na die binneland uitgebrei. Buite die broeityd is dit 'n luidrugtige spesie wat, met die uitsondering van die droë binneland, algemeen in stedelike sowel as plattelandse omgewings opgemerk word. Hul Latynse naam ''hagedash'' is 'n [[onomatopee]], 'n volksnaam wat [[Anders Sparrman|Sparrman]] van die plaaslike koloniste verneem<ref name=spar1>{{cite book |author=Sparrman, Anders |url= https://archive.org/details/voyagetocapeofgo00spar/page/n313/mode/1up |title=A voyage to the Cape of Good Hope. Volume I |publisher=G.G.J. & J. Robinson |year=1785 |place=Londen |page=280}}</ref> toe hy die hadeda in 1775 in die omgewing van [[Brandwag|Geelbeksvlei]], Mosselbaai, ontdek.<ref name=dean1>{{cite journal|author=Dean, W.R.J. |year=2005 |title=The type locality of the Hadeda ibis ''Bostrychia hagedash'' (Latham) |url=https://biodiversitylibrary.org/page/40056339 |journal=Bulletin of the British Ornithologists' Club |volume=125 |issue=1 |pages=42–44}}</ref><ref name="star1">{{cite book |last1=Stark |first1=Arthur Cowell |last2=Sclater |first2=William Lutley |title=The Birds of South Africa | chapter = IBIDIDAE: Genus III. HAGEDASHIA, 606. Hagedashia hagedash ''Hadeda'' |date=1901 |publisher=R.H. Porter |location=Londen |isbn=1172744203 |pages=100-102 |volume=II }}</ref> Drie subspesies word erken, maar meer is al voorgestel.<ref>{{cite journal|title=Die geographischen Formen des Hagedasch-Ibis|author=Neumann, O. | year=1909| volume=13|pages=190–196 |url= https://biodiversitylibrary.org/page/24740190 |journal=Ornis; Internationale Zeitschrift für die Gesammte Ornithologie |language=de}}</ref> == Identifikasie == Die geslagte lyk eenders, het 'n lengte van 76 cm, en weeg omtrent 1,25 kg.<ref name="rob7">{{cite book|last1=Hockey|first1=P.A.R.|last2=Dean |first2=W.R.J. |last3=Ryan |first3=P.G.|title=Roberts Birds of Southern Africa|date=2005|publisher=Trustees of the John Voelcker Bird Book Fund |location=Cape Town |isbn=0-620-34053-3 |pages=862–863 |edition=7de}}</ref> Hulle is stewig gebou met kort bene en 'n korterige stert, en vertoon op 'n afstand grysbruin. Die vlerke se dekvere (d.w.s. skouervere) vertoon van naderby glansende groen en pers-pienkerige weerkaatsings, terwyl die olyfbruin rugkant ook 'n matige brons glinster het.<ref name=zim>{{cite book |last=Zimmerman |first=Dale A. |title=Birds of Kenya and Northern Tanzania |year=1999 |publisher=Princeton University Press |isbn=0691010226 |page=325 |display-authors=etal}}</ref> Die nek en kop is liggrys geveerd<ref name=proz2/> met 'n donker oog, 'n kaal, effens vratterige swart wang en donker oorvere. 'n Wit streep loop van die mondhoek af onder die gesig en die oor deur. Soos ander ibisse het hulle eweredig afgeboë bekke. Dié is weerskante afgeplat met 'n langskeepse groef van die spleetvormige neusgate af tot byna aan die snawelpunt. Die ''culmen'', d.w.s. dorsale rif van bo-mandibel, is deels rooi by volwassenes. Onvolwassenes is valer geveerd en opvallend kleiner, met korter en meer reguit snawels.<ref name=proz2/> Die gevoude stert is vierkantig, maar kan keilvormig sprei. In stygende vlug sluit die stert by die redelik kort en geronde vlerke aan. Hul vlerkvorm fasiliteer 'n vinnige opstyg en maneuvrering uit bosse, maar lewer 'n ongrasieuse gelykvlug met iewat onreëlmatige vlerkslae.<ref name=zim/> Anders as sekere ander ibisse vlieg hulle nooit in formasie nie, en in vlug steek die pote ook nie soos by die kleiner [[glansibis]] verby die stertpunt nie.<ref name=proz2/> == Habitat en gewoontes == Pare of groepe vlieg tot 3 km van hul oornagplek na voedingsgebiede.<ref name="rob7"/> Op sportvelde sal familiegroepe van sowat 5 voëls versamel, en op vliegvelde gemiddeld 10 individue, maar tot soveel as 80. By groot uitsondering is meer as 200 al saam opgemerk.<ref name="rob7"/> Hulle voed in weiveld en besproeiingslande ([[lusern]], [[klawers|klawer]], ens.), vleie en oorstroomde gebiede, op die oewers van panne en damme,<ref name="tar1">{{cite book |last1=Tarboton |first1=W.R. |last2=Kemp |first2=M.I. |last3=Kemp |first3=A.C. |title=Birds of the Transvaal |date=1987 |publisher= Transvaal Museum |location=Pretoria |isbn=0-620-10006-0 |page=28}}</ref> aan woudrande en beboste waterlopies,<ref name=proz2/> op seestrande en in wortelboombosse,<ref name="kei1"/> en op vliegvelde en op die grasperke van sportvelde, parke en voorstedelike tuine.<ref name="bio1"/> Hulle is standvoëls, maar kan na gelang van droogte of reënval rondswerf.<ref name="bio1"/> Hulle is bestand teen koue weer en trek gevolglik nie weg vir die winter nie, maar sal dan by groter swerms aansluit, en kommunaal oornag.<ref name=zim/> Hulle is afhanklik van bome vir oornag- sowel as nesmaakplek, en keer tipies na dieselde boomgroep terug. Hul vertrek en terugkeer na die oornagplek word luidrugtig aangekondig, maar sodra hulle broei, word hulle betreklik stil.<ref name=wt/> Weens hul voorspelbare terugkeer na die oornagplek word hulle maklik deur jagters voorgelê, en hul vleis is al aangeprys as baie smaaklik.<ref name="star1"/> Arende en [[swartsperwer]]s<ref name="rob7"/> prooi op die volwassenes, terwyl [[kraai]]e,<ref name="rob7"/> [[muskeljaatkat]]te, [[blouaap|apies]] en [[likkewaan|likkewane]] die eiers en kuikens buit.<ref name="bio1">{{cite web |title=Bostrychia hagedash (Hadeda ibis) |url= http://www.biodiversityexplorer.info/birds/threskiornithidae/bostrychia_hagedash.htm |website=biodiversity explorer |publisher=Iziko Museums |access-date=6 July 2022}}</ref> Hulle word soms doodgeskok op kragmaste, en word matig geparasiteer deur bosluise.<ref name="rob7"/> == Voedsel == Hulle vind voedsel deur met die sensitiewe snawelpunt in gras of onder 'n sagte grondoppervlak te woel. Ook word daar in vullissakke gevroetel, op komposhope na goggas en larwes, of op renostermishope na kewers gesoek. Hul prooi is oorwegend kruipende en ondergrondse insekte<ref name=proz2/> (insluitend larwes en papies), wat aangevul word met ongewerweldes soos slakke, erdwurms, honderdpote en spinnekoppe, en gewerweldes soos paddas en akkedisse. In Johannesburgse tuine hou hulle die bevolking van Parktown prawns (''Libanasidus vittatus'') in bedwang. Hulle sal ook hondekos steel, en word deur sekere huiseienaars gevoer.<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=OoaXpmFwz4c South Africa's Hadeda Birds Inspire Love and Hate, ''Wall Street Journal'', Patrick McGroarty et al., 8 Desember 2015]</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=VhEVi7zQ_cs Hadedas, ''50/50 Community'', 20 Mei 2014]</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=wZL-zCg_-i4 Wildebure Hadeda ibis, ''50/50 Community'', 14 August 2017]</ref> == Nesmaak == [[Lêer:Bostrychia hagedash MHNT.ZOO.2010.11.62.7.jpg|duimnael|links|'n Legsel van ''Bostrychia hagedash''. Die eiers is donkerder as dié van ibisse wat kommunaal nesmaak. Die dop is redelik grof met baie porieë.<ref name="star1"/>]] Die spesie is monogaam en hulle broei tydens die lente of vroeë tot midsomer. Pare het verskillende hofmaakrituele soos die stryk van mekaar se vere, wedersydse aanraking met die snawels en snawelgekletter met gepaardgaande kopbewegings.<ref name="kei1"/> Anders as die [[glansibis]], [[skoorsteenveër]] en [[kalkoenibis]] maak hierdie ibisse nie kommunaal nes nie, maar oorwegend geïsoleerd. By uitsondering is neste tog 10 meter van mekaar gevind. Voor hulle die binneland en voorstede betrek het, is hul neste tipies redelik laag (4-5 meter hoog) in boomtakke geplaas wat oor water gehang het.<ref name=wt/><ref name="rob7"/> Daarna het hulle aangepas by veel hoër uitheemse bome weg van water, waar die neste van 20 tot 25 meter hoog geplaas kan wees. Die nes is 'n dun, onstewige platform van stokkies, wat met 'n lagie [[korsmos]],<ref name="kei1"/> kruide<ref name="bio1"/> of droë gras uitgevoer word. Dit word in sowat 10<ref name=wt/> tot 14 dae deur die wyfie voltooi, met materiaal wat die mannetjie aandra.<ref name="kei1"/> Haar legsel van meestal drie eiers word oor sowat 25 dae deur albei ouers uitgebroei.<ref name=wt/> Dit neem die kuiken meer as 'n dag om uit die eier te breek, en dit bly vir die eerste drie dae blind. Die eierdop is donkerbruin gespikkeld op 'n groenerige, ligbruin of vaalwit agtergrond,<ref name="star1"/> en word deur die ouers uit die nes gewerp sodra die kuikens uitbroei.<ref name="kei1"/> Die kuikens het 'n vlerkklou, is aanvanklik swart met ligpienk pote,<ref name="rob7"/> en is oortrek met bruinswart dons.<ref name="star1"/> Hulle oë gaan na 3 tot 4 dae oop en hulle leer gou om oor die rand van die nes te mis.<ref name="kei1"/> Slegs 'n klein persentasie bereik selfstandigheid, ná die ouers vir meer as 'n maand oor hulle waak. Broeisukses in voorstede blyk baie hoër te wees as in die platteland.<ref name="rob7"/> == Verspreiding == [[Lêer:Hadada Ibis perched on Dallas Zoo keeper.jpg|duimnael|regs|Individu van die tropiese subspesie ''B. h. brevirostris'', tydens 'n aanbieding van die Dallas-dieretuin]] * In suider-Afrika word die tropiese subspesie, ''B. h. brevirostris'', langs die [[Okavangorivier|Kavangorivier]], deur die [[Okavangodelta|Okavangomoeras]] en [[Kaprivistrook]], en al langs die Zambesivallei tot by die Zambesidelta aangetref.<ref name=geo>{{cite book |last1=Chittenden |first1=H. | last2= Allan | first2= David | last3= Weiersbye | first3= Ingrid |title=Roberts geographic variation of southern African birds |year=2012 |publisher=JVBBF |location=Cape Town |isbn=978-1-920602-00-0 |pages=46–47 |display-authors=etal}}</ref> Dit is donkerder geveerd,<ref name="rob7"/> met groen dekvere op die vlerke, 'n witter oog en duideliker wit wangstreep as die suidelike subspesie. Die vlerke en snawel is ook langer.<ref name="rob7"/> * Die nominaatsubspesie, ''B. h. hagedash'', is mees algemeen in [[KwaZulu-Natal]],<ref name="rob7"/> maar hul hougebied het in die 20ste eeu meer as verdubbel.<ref name=wt>{{cite book|last=Tarboton |first=Warwick |title=A Guide to the Nests and Eggs of Southern African Birds |year=2001 |publisher=Struik |location=Cape Town |isbn=1-86872-616-9 |page=36}}</ref> Hulle word van suidelike [[Zimbabwe]], [[Mosambiek]] en [[Botswana]], suidwaarts via die oostelike en suidelike dele van [[Suid-Afrika]] aangetref. In onlangse tye het hulle hulself ook in die [[Overberg]], [[Kaapse skiereiland]], [[Swartland]] en langs die benede [[Oranjerivier]] gevestig.<ref name=geo/> Tot die laat 1950's was dit byna onbekend wes van die [[Bloukransrivier (Tsitsikamma)|Bloukransrivier]], oftewel [[Tsitsikamma (streek)|Tsitsikamma]].<ref name=dean1/> In 1959 is dit wel na die weste aangeteken, en dan weer in 1963 te [[George]] met die aanvang van 'n vinnige uitbreiding weswaarts. In 1968 was dit in [[Oudtshoorn]] bekend, en is by tye oos van [[Mosselbaai]] gesien. Die subspesie bereik [[Somerset-Wes]] in laat 1970's, en [[Tokai]] op die [[Kaapse skiereiland|skiereiland]] in 1989, voor dit oor die oorgrote deel van die [[Wes-Kaap]] versprei.<ref name=dean1/> 'n Broeibevolking het hulself in die 1980's en 90's in [[Oos-Londen]] gevestig, en 'n ander tydens die 90's in [[Kaapstad]].<ref name="rob7"/> Die nominaatsubspesie het dekvere met 'n pienk glinster, en 'n donker oog. == Geluid == Die luide ''ha-ha ha-di-daa'' word meestal in vlug geuiter. Ook 'n klaende ''haaaa'',<ref name=proz2/> en snawelgekletter by die nes. Onvolwassenes maak 'n ''hurrr-hurrr-hurrr''-geluid.<ref name="kei1">{{cite book |last1=Brown |first1=Leslie H. |last2=Urban |first2=Emil K. |last3=Newman |first3=Kenneth |title=The Birds of Africa, Volume I |date=1982 |publisher=Academic Press |isbn=0-12-137301-0 |pages=195–196}}</ref> Groepe roepende voëls gee soms wedersyds aanleiding tot 'n luide oragie.<ref name="rob7"/> == Ontdekking == [[lêer:Hadada Ibis (Bostrychia hagedash) (50112594652).jpg|duimnael|regs|'n Familiegroep (ouers en twee onvolwassenes) by 'n watergat in [[Mokala- Nasionale Park]]]] Die spesie is in 1790 deur John Latham beskryf deur van [[Anders Sparrman|Sparrman]] se spesimen en beskrywing gebruik te maak.<ref name=dean1/> Hy het die tipe-lokaliteit slegs aangegee as ''Caput B. Spei'', d.w.s. Kaap de Goede Hoop. Sparrman meld in sy reisverslag van September 1775 die volgende:<ref name=spar1/> :''Van die geveerde volk het ek te Houteniquas 'n nuwe spesie van tantalus'' [d.i. [[ibis]]] ''gevind wat deur die koloniste hagedasj en ook hadeldê genoem word. Die voorgenoemde naam het tot 'n mate dieselde klank as die voël se roep. Die voël self is na bewering beperk tot hierdie provinsie, en ek het hulle trouens ook in groot getalle by die [[Swartkopsrivier]] aangetref. Hierdie voël word deur die [[Khoikhoi|Hottentotte]] 'ta 'kai 'kene genoem, 'n naam wat deur 'n vreemdeling – indien hy dit korrek met drie tongklappe teen die verhemelte sou uitspreek – moeiliker bemeester word as die voël se taal self. Dit leef hoofsaaklik op bolle en wortels'' ['n misverstand] ''wat dit na bewering met groot gemak en bedrewendheid met sy krom snawel uitdolwe uit die vlaktes. Daar is dit sku en moeilik om te nader. Saans het ek hulle telkens sien oornag op 'n sekere boom in die bosse, en in hierdie omstandigheid het dit my een oggend met dagbreek geluk om een te skiet. Die snawel van hierdie voël was vyf duim lank, swart by die punt en onderrand, en rooi aan die borand. Die nek was askleurig, die rug dieselde maar terseldertyd getint met groen en 'n bietjie geel. Die vlerke'' [d.w.s. slagvere] ''was donker aan die ondersy, en aan die bokant 'n blou kleur wat neig na swart. Die kleiner dekvere was 'n violet kleur. Die wigvormige stert was omtrent twee keer die lengte van die snawel, en die lyf effe groter as dié van 'n hen. Die dye was askleurig. Die voete en bene, sowel as die membraan tussen die kloue, was swarterig. In ander opsigte het hierdie voël al die kenmerke gehad wat met die tantalus geassosieer word. Die koloniste het my verseker dat dit 'n [[voorbode|teken]] van reën was as hierdie voëls groot swerms vorm, en teen die wind opvlieg.'' == Ander name == * [[Chichewa|Chewa]]: ''Zililili'' * [[Kwangali]]: ''Ngoromuduva''<ref name="bio1"/> * [[Luganda]]: ''Mpabaana'' * [[Suid-Sotho]]: ''Lengangane'', ''Lengaangane'' * [[Swazi]]: ''Lingangane'' * [[Tsonga]]: ''Xikohlwa hi jambo''<ref name="bio1"/> * [[Xhosa]]: ''iNgagane'', d.i. "swart ibis", vgl. Ingaganerivier * [[Zoeloe]]: ''inKankane'' * Duits: ''Hagedasch'' * Engels: ''Hadeda ibis'' == Sien ook == {{CommonsKategorie|Bostrychia hagedash|Hadeda}} * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse voëls]] * [[Lys van Suid-Afrikaanse voëls (Groepeer)]] * [[Lys van Suider-Afrikaanse voëls volgens wetenskaplike name]] == Verwysings == {{verwysings}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Ibisse en lepelaars]] 3cgrdyq5hlejg2nov8xj79sb0vrwl1s 2515062 2514999 2022-07-25T16:42:12Z JMK 649 beskr wikitext text/x-wiki {{Spesieboks | name = Hadeda | image = Bostrychia hagedash -KwaZulu-Natal, South Africa-8.jpg | image_caption = Hadeda te Mabibi in KwaZulu-Natal | image2 = Bostrychia hagedash hagadash, roepe in Pta, 2022-05-24 06h53, a.mp3 | image2_caption = Roepe met dagbreek | status = LC | status_system = IUCN3.1 | taxon = Bostrychia hagedash | authority = ([[John Latham (ornithologist)|Latham]], 1790) | range_map = Hadeda verspr.jpg | range_map_caption = Die verspreiding van die hadeda in Suider-Afrika }} Die '''hadeda''' (''Bostrychia hagedash'') of '''hadida-ibis'''<ref name=proz2>{{cite book |last1=Prozesky |first1=O.P.M. |last2=Findlay |first2=Dick |title=Veldgids – Voëls van Suider-Afrika |date=1974 |publisher=Perskor Uitgewery |location=Johannesburg |isbn=0-628-00266-1 |page=209 |edition=1ste }}</ref> is 'n groot (lengte 76–89&nbsp;cm)<ref name=zim/> grysbruin [[voël]] met kleurryke weerkaatsings op die vlerke. Die aanpasbare maar gebiedsgebonde voël het 'n wye verspreiding in die [[Sub-Sahara Afrika|sub-Sahara]]. In [[Suider-Afrika|suidelike Afrika]] is hulle tot die vogtiger noorde, ooste en suide beperk. Danksy menslike aktiwiteite het hul getalle en verspreiding tydens die 20ste eeu sterk na die binneland uitgebrei. Buite die broeityd is dit 'n luidrugtige spesie wat, met die uitsondering van die droë binneland, algemeen in stedelike sowel as plattelandse omgewings opgemerk word. Hul Latynse naam ''hagedash'' is 'n [[onomatopee]], 'n volksnaam wat [[Anders Sparrman|Sparrman]] van die plaaslike koloniste verneem<ref name=spar1>{{cite book |author=Sparrman, Anders |url= https://archive.org/details/voyagetocapeofgo00spar/page/n313/mode/1up |title=A voyage to the Cape of Good Hope. Volume I |publisher=G.G.J. & J. Robinson |year=1785 |place=Londen |page=280}}</ref> toe hy die hadeda in 1775 in die omgewing van [[Brandwag|Geelbeksvlei]], Mosselbaai, ontdek.<ref name=dean1>{{cite journal|author=Dean, W.R.J. |year=2005 |title=The type locality of the Hadeda ibis ''Bostrychia hagedash'' (Latham) |url=https://biodiversitylibrary.org/page/40056339 |journal=Bulletin of the British Ornithologists' Club |volume=125 |issue=1 |pages=42–44}}</ref><ref name="star1">{{cite book |last1=Stark |first1=Arthur Cowell |last2=Sclater |first2=William Lutley |title=The Birds of South Africa | chapter = IBIDIDAE: Genus III. HAGEDASHIA, 606. Hagedashia hagedash ''Hadeda'' |date=1901 |publisher=R.H. Porter |location=Londen |isbn=1172744203 |pages=100-102 |volume=II }}</ref> Drie subspesies word erken, maar meer is al voorgestel.<ref>{{cite journal|title=Die geographischen Formen des Hagedasch-Ibis|author=Neumann, O. | year=1909| volume=13|pages=190–196 |url= https://biodiversitylibrary.org/page/24740190 |journal=Ornis; Internationale Zeitschrift für die Gesammte Ornithologie |language=de}}</ref> == Identifikasie == Die geslagte lyk eenders, het 'n lengte van 76 cm, en weeg omtrent 1,25 kg.<ref name="rob7">{{cite book |last1=Hockey |first1=P.A.R. |last2=Dean |first2=W.R.J. |last3=Ryan |first3=P.G. |title=Roberts Birds of Southern Africa |date=2005 |publisher=Trustees of the John Voelcker Bird Book Fund |location=Cape Town |isbn=0-620-34053-3 |pages=862–863 |edition=7de}}</ref> Hulle is stewig gebou met kort bene en 'n korterige stert, en vertoon op 'n afstand grysbruin. Die vlerke se dekvere (d.w.s. skouervere) vertoon van naderby glansende groen en pers-pienkerige weerkaatsings, terwyl die olyfbruin rugkant ook 'n matige brons glinster het.<ref name=zim>{{cite book |last=Zimmerman |first=Dale A. |title=Birds of Kenya and Northern Tanzania |year=1999 |publisher=Princeton University Press |isbn=0691010226 |page=325 |display-authors=etal}}</ref> Die nek en kop is liggrys geveerd<ref name=proz2/> met 'n donker oog, 'n kaal, effens vratterige swart wang en donker oorvere. 'n Wit streep loop van die mondhoek af onder die gesig en die oor deur. Die gevoude stert is vierkantig, maar kan keilvormig sprei. In stygende vlug sluit die stert by die redelik kort en geronde vlerke aan. Hul vlerkvorm fasiliteer 'n vinnige opstyg en maneuvrering uit bosse, maar lewer 'n ongrasieuse gelykvlug met iewat onreëlmatige vlerkslae.<ref name=zim/> Anders as sekere ander ibisse vlieg hulle nooit in formasie nie, en in vlug steek die pote ook nie soos by die kleiner [[glansibis]] verby die stertpunt nie.<ref name=proz2/> Soos ander ibisse het hulle eweredig afgeboë bekke. Dié is sydelings afgeplat met 'n langskeepse groef van die spleetvormige neusgate af tot byna aan die snawelpunt. Die ''culmen'', d.w.s. dorsale rif van bo-mandibel, is deels rooi by volwassenes. Onvolwassenes is valer geveerd en opvallend kleiner, met korter en meer reguit snawels.<ref name=proz2/> Hul bors- en nekvere is ook meer prominent en gespikkeld, eerder as geskulp soos by volwassenes. == Habitat en gewoontes == Pare of groepe vlieg tot 3 km van hul oornagplek na voedingsgebiede, en dié is veral waar die grond vogtig en sag is. In goeie reënjare sal die oop veld hul aanlok, maar in droë jare weer kusduine<ref name="rob7"/> en strandmere. Op sportvelde sal familiegroepe van sowat 5 voëls versamel, en op vliegvelde gemiddeld 10 individue, maar tot soveel as 80. By groot uitsondering is meer as 200 al saam opgemerk.<ref name="rob7"/> Hulle soek kos in weiveld en besproeiingslande ([[lusern]], [[klawers|klawer]], ens.), vleie en oorstroomde gebiede, op die oewers van panne en damme,<ref name="tar1">{{cite book |last1=Tarboton |first1=W.R. |last2=Kemp |first2=M.I. |last3=Kemp |first3=A.C. |title=Birds of the Transvaal |date=1987 |publisher= Transvaal Museum |location=Pretoria |isbn=0-620-10006-0 |page=28}}</ref> aan woudrande en beboste waterlopies,<ref name=proz2/> op seestrande en in wortelboombosse,<ref name="kei1"/> en op vliegvelde en op die grasperke van sportvelde, parke en voorstedelike tuine.<ref name="bio1"/> Hulle is standvoëls, maar kan na gelang van droogte of reënval rondswerf.<ref name="bio1"/> Hulle is bestand teen koue weer en trek gevolglik nie weg vir die winter nie, maar sal dan by groter swerms aansluit, en kommunaal oornag.<ref name=zim/> Hulle is afhanklik van bome vir oornag- sowel as nesmaakplek, en keer tipies na dieselde boomgroep terug. Hul vertrek en terugkeer na die oornagplek word luidrugtig aangekondig, maar sodra hulle broei, word hulle betreklik stil.<ref name=wt/> Weens hul voorspelbare terugkeer na die oornagplek word hulle maklik deur jagters voorgelê, en hul vleis is al aangeprys as baie smaaklik.<ref name="star1"/> [[Kroonarend|Arende]] en [[swartsperwer]]s<ref name="rob7"/> prooi op die volwassenes, terwyl [[kraai]]e,<ref name="rob7"/> [[muskeljaatkat]]te, [[blouaap|apies]] en [[likkewaan|likkewane]] die eiers en kuikens buit.<ref name="bio1">{{cite web |title=Bostrychia hagedash (Hadeda ibis) |url= http://www.biodiversityexplorer.info/birds/threskiornithidae/bostrychia_hagedash.htm |website=biodiversity explorer |publisher=Iziko Museums |access-date=6 July 2022}}</ref> Hulle word soms doodgeskok op kragmaste, en word matig geparasiteer deur bosluise.<ref name="rob7"/> == Voedsel == Hulle vind voedsel deur met die sensitiewe snawelpunt in gras of onder 'n sagte grondoppervlak te woel. Ook word daar in vullissakke gevroetel, op komposhope na goggas en larwes, of op renostermishope na kewers gesoek. Hul prooi is oorwegend kruipende en ondergrondse insekte<ref name=proz2/> (insluitend larwes en papies), wat aangevul word met ongewerweldes soos slakke, erdwurms, honderdpote en spinnekoppe, en gewerweldes soos paddas en akkedisse. In Johannesburgse tuine hou hulle die bevolking van Parktown prawns (''Libanasidus vittatus'') in bedwang. Hulle sal ook hondekos steel, en word deur sekere huiseienaars gevoer.<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=OoaXpmFwz4c South Africa's Hadeda Birds Inspire Love and Hate, ''Wall Street Journal'', Patrick McGroarty et al., 8 Desember 2015]</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=VhEVi7zQ_cs Hadedas, ''50/50 Community'', 20 Mei 2014]</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=wZL-zCg_-i4 Wildebure Hadeda ibis, ''50/50 Community'', 14 August 2017]</ref> == Nesmaak == [[Lêer:Bostrychia hagedash MHNT.ZOO.2010.11.62.7.jpg|duimnael|links|'n Legsel van ''Bostrychia hagedash''. Die eiers is donkerder as dié van ibisse wat kommunaal nesmaak. Die dop is redelik grof met baie porieë.<ref name="star1"/>]] Die spesie is monogaam en hulle broei tydens die lente of vroeë tot midsomer. Pare het verskillende hofmaakrituele soos die stryk van mekaar se vere, wedersydse aanraking met die snawels en snawelgekletter met gepaardgaande kopbewegings.<ref name="kei1"/> Anders as die [[glansibis]], [[skoorsteenveër]] en [[kalkoenibis]] maak hierdie ibisse nie kommunaal nes nie, maar oorwegend geïsoleerd. By uitsondering is neste tog 10 meter van mekaar gevind. Voor hulle die binneland en voorstede betrek het, is hul neste tipies redelik laag (4-5 meter hoog) in boomtakke geplaas wat oor water gehang het.<ref name=wt/><ref name="rob7"/> Daarna het hulle aangepas by veel hoër uitheemse bome weg van water, waar die neste van 20 tot 25 meter hoog geplaas kan wees. Die nes is 'n dun, onstewige platform van stokkies, wat met 'n lagie [[korsmos]],<ref name="kei1"/> kruide<ref name="bio1"/> of droë gras uitgevoer word. Dit word in sowat 10<ref name=wt/> tot 14 dae deur die wyfie voltooi, met materiaal wat die mannetjie aandra.<ref name="kei1"/> Haar legsel van meestal drie eiers word oor sowat 25 dae deur albei ouers uitgebroei.<ref name=wt/> Dit neem die kuiken meer as 'n dag om uit die eier te breek, en dit bly vir die eerste drie dae blind. Die eierdop is donkerbruin gespikkeld op 'n groenerige, ligbruin of vaalwit agtergrond,<ref name="star1"/> en word deur die ouers uit die nes gewerp sodra die kuikens uitbroei.<ref name="kei1"/> Die kuikens het 'n vlerkklou, is aanvanklik swart met ligpienk pote,<ref name="rob7"/> en is oortrek met bruinswart dons.<ref name="star1"/> Hulle oë gaan na 3 tot 4 dae oop en hulle leer gou om oor die rand van die nes te mis.<ref name="kei1"/> Die kuikens word uit die krop gevoer. In suidelike Afrika bereik slegs 'n klein persentasie selfstandigheid,<ref name="kei1"/> ná die ouers vir meer as 'n maand oor hulle waak. Broeisukses in voorstede blyk baie hoër te wees as in die platteland.<ref name="rob7"/> == Verspreiding == [[Lêer:Hadada Ibis perched on Dallas Zoo keeper.jpg|duimnael|regs|Individu van die tropiese subspesie ''B. h. brevirostris'', tydens 'n aanbieding van die Dallas-dieretuin]] * In suider-Afrika word die tropiese subspesie, ''B. h. brevirostris'', langs die [[Okavangorivier|Kavangorivier]], deur die [[Okavangodelta|Okavangomoeras]] en [[Kaprivistrook]], en al langs die Zambesivallei tot by die Zambesidelta aangetref.<ref name=geo>{{cite book |last1=Chittenden |first1=H. | last2= Allan | first2= David | last3= Weiersbye | first3= Ingrid |title=Roberts geographic variation of southern African birds |year=2012 |publisher=JVBBF |location=Cape Town |isbn=978-1-920602-00-0 |pages=46–47 |display-authors=etal}}</ref> Elders word dit van [[Senegal]] tot [[Kenia]] en suidwaarts tot aan die Zambesi aangetref. Dit is donkerder geveerd,<ref name="rob7"/> met groen dekvere op die vlerke, 'n witter oog en duideliker wit wangstreep as die suidelike subspesie. Die vlerke en snawel is ook langer.<ref name="rob7"/> * Die nominaatsubspesie, ''B. h. hagedash'', is mees algemeen in [[KwaZulu-Natal]],<ref name="rob7"/> maar hul hougebied het in die 20ste eeu meer as verdubbel.<ref name=wt>{{cite book|last=Tarboton |first=Warwick |title=A Guide to the Nests and Eggs of Southern African Birds |year=2001 |publisher=Struik |location=Cape Town |isbn=1-86872-616-9 |page=36}}</ref> Hulle word van suidelike [[Zimbabwe]], [[Mosambiek]] en [[Botswana]], suidwaarts via die oostelike en suidelike dele van [[Suid-Afrika]] aangetref. In onlangse tye het hulle hulself ook in die [[Overberg]], [[Kaapse skiereiland]], [[Swartland]] en langs die benede [[Oranjerivier]] gevestig.<ref name=geo/> Tot die laat 1950's was dit byna onbekend wes van die [[Bloukransrivier (Tsitsikamma)|Bloukransrivier]], oftewel [[Tsitsikamma (streek)|Tsitsikamma]].<ref name=dean1/> In 1959 is dit wel na die weste aangeteken, en dan weer in 1963 te [[George]] met die aanvang van 'n vinnige uitbreiding weswaarts. In 1968 was dit in [[Oudtshoorn]] bekend, en is by tye oos van [[Mosselbaai]] gesien. Die subspesie bereik [[Somerset-Wes]] in laat 1970's, en [[Tokai]] op die [[Kaapse skiereiland|skiereiland]] in 1989, voor dit oor die oorgrote deel van die [[Wes-Kaap]] versprei.<ref name=dean1/> 'n Broeibevolking het hulself in die 1980's en 90's in [[Oos-Londen]] gevestig, en 'n ander tydens die 90's in [[Kaapstad]].<ref name="rob7"/> Die nominaatsubspesie het dekvere met 'n pienk glinster, en 'n donker oog. * Subspesie ''B. h. nilotica'' het die langste snawel en vlerke. Dit word aangetref in die noordelike [[Demokratiese Republiek van die Kongo|DRK]], [[Uganda]], noordwestelike [[Tanzanië]], [[Suid-Soedan]] en [[Ethiopië]].<ref name="kei1"/> == Geluid == Die luide ''ha-ha ha-di-daa'' word meestal in vlug geuiter. Ook 'n klaende ''haaaa''<ref name=proz2/> as 'n alarmroep. By die nes laat die broeipaar 'n en snawelgekletter hoor, en die jongelinge uiter 'n ''hurrr-hurrr-hurrr''-gespin.<ref name="kei1">{{cite book |last1=Brown |first1=Leslie H. |last2=Urban |first2=Emil K. |last3=Newman |first3=Kenneth |title=The Birds of Africa, Volume I |date=1982 |publisher=Academic Press |isbn=0-12-137301-0 |pages=195–196}}</ref> Groepe roepende voëls gee soms wedersyds aanleiding tot 'n luide oragie.<ref name="rob7"/> == Ontdekking == [[lêer:Hadada Ibis (Bostrychia hagedash) (50112594652).jpg|duimnael|regs|'n Familiegroep (ouers voor, met twee onvolwassenes) by 'n watergat in [[Mokala- Nasionale Park]]]] Die spesie is in 1790 deur John Latham beskryf deur van [[Anders Sparrman|Sparrman]] se spesimen en beskrywing gebruik te maak.<ref name=dean1/> Hy het die tipe-lokaliteit slegs aangegee as ''Caput B. Spei'', d.w.s. Kaap de Goede Hoop. Sparrman meld in sy reisverslag van September 1775 die volgende:<ref name=spar1/> :''Van die geveerde volk het ek te Houteniquas 'n nuwe spesie van tantalus'' [d.i. [[ibis]]] ''gevind wat deur die koloniste hagedasj en ook hadeldê genoem word. Die voorgenoemde naam het tot 'n mate dieselde klank as die voël se roep. Die voël self is na bewering beperk tot hierdie provinsie, en ek het hulle trouens ook in groot getalle by die [[Swartkopsrivier]] aangetref. Hierdie voël word deur die [[Khoikhoi|Hottentotte]] 'ta 'kai 'kene genoem, 'n naam wat deur 'n vreemdeling – indien hy dit korrek met drie tongklappe teen die verhemelte sou uitspreek – moeiliker bemeester word as die voël se taal self. Dit leef hoofsaaklik op bolle en wortels'' ['n misverstand] ''wat dit na bewering met groot gemak en bedrewendheid met sy krom snawel uitdolwe uit die vlaktes. Daar is dit sku en moeilik om te nader. Saans het ek hulle telkens sien oornag op 'n sekere boom in die bosse, en in hierdie omstandigheid het dit my een oggend met dagbreek geluk om een te skiet. Die snawel van hierdie voël was vyf duim lank, swart by die punt en onderrand, en rooi aan die borand. Die nek was askleurig, die rug dieselde maar terseldertyd getint met groen en 'n bietjie geel. Die vlerke'' [d.w.s. slagvere] ''was donker aan die ondersy, en aan die bokant 'n blou kleur wat neig na swart. Die kleiner dekvere was 'n violet kleur. Die wigvormige stert was omtrent twee keer die lengte van die snawel, en die lyf effe groter as dié van 'n hen. Die dye was askleurig. Die voete en bene, sowel as die membraan tussen die kloue, was swarterig. In ander opsigte het hierdie voël al die kenmerke gehad wat met die tantalus geassosieer word. Die koloniste het my verseker dat dit 'n [[voorbode|teken]] van reën was as hierdie voëls groot swerms vorm, en teen die wind opvlieg.'' == Ander name == * [[Chichewa|Chewa]]: ''Zililili'' * [[Kwangali]]: ''Ngoromuduva''<ref name="bio1"/> * [[Luganda]]: ''Mpabaana'' * [[Suid-Sotho]]: ''Lengangane'', ''Lengaangane'' * [[Swazi]]: ''Lingangane'' * [[Tsonga]]: ''Xikohlwa hi jambo''<ref name="bio1"/> * [[Xhosa]]: ''iNgagane'', d.i. "swart ibis", vgl. Ingaganerivier * [[Zoeloe]]: ''inKankane'' * Duits: ''Hagedasch'' * Engels: ''Hadeda ibis'' == Sien ook == {{CommonsKategorie|Bostrychia hagedash|Hadeda}} * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse voëls]] * [[Lys van Suid-Afrikaanse voëls (Groepeer)]] * [[Lys van Suider-Afrikaanse voëls volgens wetenskaplike name]] == Verwysings == {{verwysings}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Ibisse en lepelaars]] cgbs06kaygpo6edmq4f1t009g0r1lmd 2515067 2515062 2022-07-25T17:01:32Z JMK 649 wikitext text/x-wiki {{Spesieboks | name = Hadeda | image = Bostrychia hagedash -KwaZulu-Natal, South Africa-8.jpg | image_caption = Hadeda te Mabibi in KwaZulu-Natal | image2 = Bostrychia hagedash hagadash, roepe in Pta, 2022-05-24 06h53, a.mp3 | image2_caption = Roepe met dagbreek | status = LC | status_system = IUCN3.1 | taxon = Bostrychia hagedash | authority = ([[John Latham (ornithologist)|Latham]], 1790) | range_map = Hadeda verspr.jpg | range_map_caption = Die verspreiding van die hadeda in Suider-Afrika }} Die '''hadeda''' (''Bostrychia hagedash'') of '''hadida-ibis'''<ref name=proz2>{{cite book |last1=Prozesky |first1=O.P.M. |last2=Findlay |first2=Dick |title=Veldgids – Voëls van Suider-Afrika |date=1974 |publisher=Perskor Uitgewery |location=Johannesburg |isbn=0-628-00266-1 |page=209 |edition=1ste }}</ref> is 'n groot (lengte 76–89&nbsp;cm)<ref name=zim/> grysbruin [[voël]] met kleurryke weerkaatsings op die vlerke. Die aanpasbare maar gebiedsgebonde voël het 'n wye verspreiding in die [[Sub-Sahara Afrika|sub-Sahara]]. In [[Suider-Afrika|suidelike Afrika]] is hulle tot die vogtiger noorde, ooste en suide beperk. Danksy menslike aktiwiteite het hul getalle en verspreiding tydens die 20ste eeu sterk na die binneland uitgebrei. Buite die broeityd is dit 'n luidrugtige spesie wat, met die uitsondering van die droë binneland, algemeen in stedelike sowel as plattelandse omgewings opgemerk word. Hul Latynse naam ''hagedash'' is 'n [[onomatopee]], 'n volksnaam wat [[Anders Sparrman|Sparrman]] van die plaaslike koloniste verneem<ref name=spar1>{{cite book |author=Sparrman, Anders |url= https://archive.org/details/voyagetocapeofgo00spar/page/n313/mode/1up |title=A voyage to the Cape of Good Hope. Volume I |publisher=G.G.J. & J. Robinson |year=1785 |place=Londen |page=280}}</ref> toe hy die hadeda in 1775 in die omgewing van [[Brandwag|Geelbeksvlei]], Mosselbaai, ontdek.<ref name=dean1>{{cite journal|author=Dean, W.R.J. |year=2005 |title=The type locality of the Hadeda ibis ''Bostrychia hagedash'' (Latham) |url=https://biodiversitylibrary.org/page/40056339 |journal=Bulletin of the British Ornithologists' Club |volume=125 |issue=1 |pages=42–44}}</ref><ref name="star1">{{cite book |last1=Stark |first1=Arthur Cowell |last2=Sclater |first2=William Lutley |title=The Birds of South Africa | chapter = IBIDIDAE: Genus III. HAGEDASHIA, 606. Hagedashia hagedash ''Hadeda'' |date=1901 |publisher=R.H. Porter |location=Londen |isbn=1172744203 |pages=100-102 |volume=II }}</ref> Drie subspesies word erken, maar meer is al voorgestel.<ref>{{cite journal|title=Die geographischen Formen des Hagedasch-Ibis|author=Neumann, O. | year=1909| volume=13|pages=190–196 |url= https://biodiversitylibrary.org/page/24740190 |journal=Ornis; Internationale Zeitschrift für die Gesammte Ornithologie |language=de}}</ref> == Identifikasie == Die geslagte lyk eenders, het 'n lengte van 76 cm, en weeg omtrent 1,25 kg.<ref name="rob7">{{cite book |last1=Hockey |first1=P.A.R. |last2=Dean |first2=W.R.J. |last3=Ryan |first3=P.G. |title=Roberts Birds of Southern Africa |date=2005 |publisher=Trustees of the John Voelcker Bird Book Fund |location=Cape Town |isbn=0-620-34053-3 |pages=862–863 |edition=7de}}</ref> Hulle is stewig gebou met kort bene en 'n korterige stert, en vertoon op 'n afstand grysbruin. Die vlerke se dekvere (d.w.s. skouervere) vertoon van naderby glansende groen en pers-pienkerige weerkaatsings, terwyl die olyfbruin rugkant ook 'n matige brons glinster het.<ref name=zim>{{cite book |last=Zimmerman |first=Dale A. |title=Birds of Kenya and Northern Tanzania |year=1999 |publisher=Princeton University Press |isbn=0691010226 |page=325 |display-authors=etal}}</ref> Die nek en kop is liggrys geveerd<ref name=proz2/> met 'n donker oog, 'n kaal, effens vratterige swart wang en donker oorvere. 'n Wit streep loop van die mondhoek af onder die gesig en die oor deur. Die gevoude stert is vierkantig, maar kan keilvormig sprei. In stygende vlug sluit die stert by die redelik kort en geronde vlerke aan. Hul vlerkvorm fasiliteer 'n vinnige opstyg en maneuvrering uit bosse, maar lewer 'n ongrasieuse gelykvlug met iewat onreëlmatige vlerkslae.<ref name=zim/> Anders as sekere ander ibisse vlieg hulle nooit in formasie nie, en in vlug steek die pote ook nie soos by die kleiner [[glansibis]] verby die stertpunt nie.<ref name=proz2/> Soos ander ibisse het hulle eweredig afgeboë bekke. Dié is sydelings afgeplat met 'n langskeepse groef van die spleetvormige neusgate af tot byna aan die snawelpunt. Die ''culmen'', d.w.s. dorsale rif van bo-mandibel, is deels rooi by volwassenes. Onvolwassenes is valer geveerd en opvallend kleiner, met korter en meer reguit snawels.<ref name=proz2/> Hul bors- en nekvere is ook meer prominent en gespikkeld, eerder as geskulp soos by volwassenes. == Habitat en gewoontes == Pare of groepe vlieg tot 3 km van hul oornagplek na voedingsgebiede, en dié is veral waar die grond vogtig en sag is. In goeie reënjare sal die oop veld hul aanlok, maar in droë jare weer kusduine<ref name="rob7"/> en strandmere. Op sportvelde sal familiegroepe van sowat 5 voëls versamel, en op vliegvelde gemiddeld 10 individue, maar tot soveel as 80. By groot uitsondering is meer as 200 al saam opgemerk.<ref name="rob7"/> Hulle soek kos in weiveld en besproeiingslande ([[lusern]], [[klawers|klawer]], ens.), vleie en oorstroomde gebiede, op die oewers van panne en damme,<ref name="tar1">{{cite book |last1=Tarboton |first1=W.R. |last2=Kemp |first2=M.I. |last3=Kemp |first3=A.C. |title=Birds of the Transvaal |date=1987 |publisher= Transvaal Museum |location=Pretoria |isbn=0-620-10006-0 |page=28}}</ref> aan woudrande en beboste waterlopies,<ref name=proz2/> op seestrande en in wortelboombosse,<ref name="kei1"/> en op vliegvelde en op die grasperke van sportvelde, parke en voorstedelike tuine.<ref name="bio1"/> Hulle is standvoëls, maar kan na gelang van droogte of reënval rondswerf.<ref name="bio1"/> Hulle is bestand teen koue weer en trek gevolglik nie weg vir die winter nie, maar sal dan by groter swerms aansluit, en kommunaal oornag.<ref name=zim/> Hulle is afhanklik van bome vir oornag- sowel as nesmaakplek, en keer tipies na dieselde boomgroep terug. Hul vertrek en terugkeer na die oornagplek word luidrugtig aangekondig, maar sodra hulle broei, word hulle betreklik stil.<ref name=wt/> Weens hul voorspelbare terugkeer na die oornagplek word hulle maklik deur jagters voorgelê, en hul vleis is al aangeprys as baie smaaklik.<ref name="star1"/> [[Kroonarend|Arende]] en [[swartsperwer]]s<ref name="rob7"/> prooi op die volwassenes, terwyl [[kraai]]e,<ref name="rob7"/> [[muskeljaatkat]]te, [[blouaap|apies]] en [[likkewaan|likkewane]] die eiers en kuikens buit.<ref name="bio1">{{cite web |title=Bostrychia hagedash (Hadeda ibis) |url= http://www.biodiversityexplorer.info/birds/threskiornithidae/bostrychia_hagedash.htm |website=biodiversity explorer |publisher=Iziko Museums |access-date=6 July 2022}}</ref> Hulle word soms doodgeskok op kragmaste, en word matig geparasiteer deur bosluise.<ref name="rob7"/> == Voedsel == Hulle vind voedsel deur met die sensitiewe snawelpunt in gras of onder 'n sagte grondoppervlak te woel. Ook word daar in vullissakke gevroetel, op komposhope na goggas en larwes, of op renostermishope na kewers gesoek. Hul prooi is oorwegend kruipende en ondergrondse insekte<ref name=proz2/> (insluitend larwes en papies), wat aangevul word met ongewerweldes soos slakke, erdwurms, honderdpote en spinnekoppe, en gewerweldes soos paddas en akkedisse. In Johannesburgse tuine hou hulle die bevolking van Parktown prawns (''Libanasidus vittatus'') in bedwang. Hulle sal ook hondekos steel, en word deur sekere huiseienaars gevoer.<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=OoaXpmFwz4c South Africa's Hadeda Birds Inspire Love and Hate, ''Wall Street Journal'', Patrick McGroarty et al., 8 Desember 2015]</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=VhEVi7zQ_cs Hadedas, ''50/50 Community'', 20 Mei 2014]</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=wZL-zCg_-i4 Wildebure Hadeda ibis, ''50/50 Community'', 14 August 2017]</ref> == Nesmaak == [[Lêer:Bostrychia hagedash MHNT.ZOO.2010.11.62.7.jpg|duimnael|links|'n Legsel van ''Bostrychia hagedash''. Die eiers is donkerder as dié van ibisse wat kommunaal nesmaak. Die dop is redelik grof met baie porieë.<ref name="star1"/>]] Die spesie is monogaam en hulle broei tydens die lente of vroeë tot midsomer. Pare het verskillende hofmaakrituele soos die stryk van mekaar se vere, wedersydse aanraking met die snawels en snawelgekletter met gepaardgaande kopbewegings.<ref name="kei1"/> Anders as die [[glansibis]], [[skoorsteenveër]] en [[kalkoenibis]] maak hierdie ibisse nie kommunaal nes nie, maar oorwegend geïsoleerd. By uitsondering is neste tog 10 meter van mekaar gevind. Voor hulle die binneland en voorstede betrek het, is hul neste tipies redelik laag (4-5 meter hoog) in boomtakke geplaas wat oor water gehang het.<ref name=wt/><ref name="rob7"/> Daarna het hulle aangepas by veel hoër uitheemse bome weg van water, waar die neste van 20 tot 25 meter hoog geplaas kan wees. Die nes is 'n dun, onstewige platform van stokkies, wat met 'n lagie [[korsmos]],<ref name="kei1"/> kruide<ref name="bio1"/> of droë gras uitgevoer word. Dit word in sowat 10<ref name=wt/> tot 14 dae deur die wyfie voltooi, met materiaal wat die mannetjie aandra.<ref name="kei1"/> Haar legsel van meestal drie eiers word oor sowat 25 dae deur albei ouers uitgebroei.<ref name=wt/> Dit neem die kuiken meer as 'n dag om uit die eier te breek, en vir die eerste week daarop broei 'n ouer konstant oor hulle. Die eierdop is donkerbruin gespikkeld op 'n groenerige, ligbruin of vaalwit agtergrond,<ref name="star1"/> en word deur die ouers uit die nes gewerp sodra die kuikens uitbroei.<ref name="kei1"/> Die kuikens het 'n vlerkklou, is aanvanklik swart met ligpienk pote,<ref name="rob7"/> en is oortrek met bruinswart dons.<ref name="star1"/> Hulle oë gaan na 3 tot 4 dae oop en hulle leer gou om oor die rand van die nes te mis.<ref name="kei1"/> Hul lyfvere verskyn eerste, gevolg deur die kop- en nekvere 'n week later.<ref name="kei1"/> Die kuikens word uit die krop gevoer. In suidelike Afrika bereik slegs 'n klein persentasie selfstandigheid,<ref name="kei1"/> ná die ouers vir meer as 'n maand oor hulle waak. Broeisukses in voorstede blyk baie hoër te wees as in die platteland.<ref name="rob7"/> == Verspreiding == [[Lêer:Hadada Ibis perched on Dallas Zoo keeper.jpg|duimnael|regs|Individu van die tropiese subspesie ''B. h. brevirostris'', tydens 'n aanbieding van die Dallas-dieretuin]] * In suider-Afrika word die tropiese subspesie, ''B. h. brevirostris'', langs die [[Okavangorivier|Kavangorivier]], deur die [[Okavangodelta|Okavangomoeras]] en [[Kaprivistrook]], en al langs die Zambesivallei tot by die Zambesidelta aangetref.<ref name=geo>{{cite book |last1=Chittenden |first1=H. | last2= Allan | first2= David | last3= Weiersbye | first3= Ingrid |title=Roberts geographic variation of southern African birds |year=2012 |publisher=JVBBF |location=Cape Town |isbn=978-1-920602-00-0 |pages=46–47 |display-authors=etal}}</ref> Elders word dit van [[Senegal]] tot [[Kenia]] en suidwaarts tot aan die Zambesi aangetref. Dit is donkerder geveerd,<ref name="rob7"/> met groen dekvere op die vlerke, 'n witter oog en duideliker wit wangstreep as die suidelike subspesie. Die vlerke en snawel is ook langer.<ref name="rob7"/> * Die nominaatsubspesie, ''B. h. hagedash'', is mees algemeen in [[KwaZulu-Natal]],<ref name="rob7"/> maar hul hougebied het in die 20ste eeu meer as verdubbel.<ref name=wt>{{cite book|last=Tarboton |first=Warwick |title=A Guide to the Nests and Eggs of Southern African Birds |year=2001 |publisher=Struik |location=Cape Town |isbn=1-86872-616-9 |page=36}}</ref> Hulle word van suidelike [[Zimbabwe]], [[Mosambiek]] en [[Botswana]], suidwaarts via die oostelike en suidelike dele van [[Suid-Afrika]] aangetref. In onlangse tye het hulle hulself ook in die [[Overberg]], [[Kaapse skiereiland]], [[Swartland]] en langs die benede [[Oranjerivier]] gevestig.<ref name=geo/> Tot die laat 1950's was dit byna onbekend wes van die [[Bloukransrivier (Tsitsikamma)|Bloukransrivier]], oftewel [[Tsitsikamma (streek)|Tsitsikamma]].<ref name=dean1/> In 1959 is dit wel na die weste aangeteken, en dan weer in 1963 te [[George]] met die aanvang van 'n vinnige uitbreiding weswaarts. In 1968 was dit in [[Oudtshoorn]] bekend, en is by tye oos van [[Mosselbaai]] gesien. Die subspesie bereik [[Somerset-Wes]] in laat 1970's, en [[Tokai]] op die [[Kaapse skiereiland|skiereiland]] in 1989, voor dit oor die oorgrote deel van die [[Wes-Kaap]] versprei.<ref name=dean1/> 'n Broeibevolking het hulself in die 1980's en 90's in [[Oos-Londen]] gevestig, en 'n ander tydens die 90's in [[Kaapstad]].<ref name="rob7"/> Die nominaatsubspesie het dekvere met 'n pienk glinster, en 'n donker oog. * Subspesie ''B. h. nilotica'' het die langste snawel en vlerke. Dit word aangetref in die noordelike [[Demokratiese Republiek van die Kongo|DRK]], [[Uganda]], noordwestelike [[Tanzanië]], [[Suid-Soedan]] en [[Ethiopië]].<ref name="kei1"/> == Geluid == Die luide ''ha-ha ha-di-daa'' word meestal in vlug geuiter. Ook 'n klaende ''haaaa''<ref name=proz2/> as 'n alarmroep. By die nes laat die broeipaar 'n snawelgekletter hoor, en die jongelinge uiter 'n ''hurrr-hurrr-hurrr''-gespin.<ref name="kei1">{{cite book |last1=Brown |first1=Leslie H. |last2=Urban |first2=Emil K. |last3=Newman |first3=Kenneth |title=The Birds of Africa, Volume I |date=1982 |publisher=Academic Press |isbn=0-12-137301-0 |pages=195–196}}</ref> Groepe roepende voëls gee soms wedersyds aanleiding tot 'n luide oragie.<ref name="rob7"/> == Ontdekking == [[lêer:Hadada Ibis (Bostrychia hagedash) (50112594652).jpg|duimnael|regs|'n Familiegroep (ouers voor, met twee onvolwassenes) by 'n watergat in [[Mokala- Nasionale Park]]]] Die spesie is in 1790 deur John Latham beskryf deur van [[Anders Sparrman|Sparrman]] se spesimen en beskrywing gebruik te maak.<ref name=dean1/> Hy het die tipe-lokaliteit slegs aangegee as ''Caput B. Spei'', d.w.s. Kaap de Goede Hoop. Sparrman meld in sy reisverslag van September 1775 die volgende:<ref name=spar1/> :''Van die geveerde volk het ek te Houteniquas 'n nuwe spesie van tantalus'' [d.i. [[ibis]]] ''gevind wat deur die koloniste hagedasj en ook hadeldê genoem word. Die voorgenoemde naam het tot 'n mate dieselde klank as die voël se roep. Die voël self is na bewering beperk tot hierdie provinsie, en ek het hulle trouens ook in groot getalle by die [[Swartkopsrivier]] aangetref. Hierdie voël word deur die [[Khoikhoi|Hottentotte]] 'ta 'kai 'kene genoem, 'n naam wat deur 'n vreemdeling – indien hy dit korrek met drie tongklappe teen die verhemelte sou uitspreek – moeiliker bemeester word as die voël se taal self. Dit leef hoofsaaklik op bolle en wortels'' ['n misverstand] ''wat dit na bewering met groot gemak en bedrewendheid met sy krom snawel uitdolwe uit die vlaktes. Daar is dit sku en moeilik om te nader. Saans het ek hulle telkens sien oornag op 'n sekere boom in die bosse, en in hierdie omstandigheid het dit my een oggend met dagbreek geluk om een te skiet. Die snawel van hierdie voël was vyf duim lank, swart by die punt en onderrand, en rooi aan die borand. Die nek was askleurig, die rug dieselde maar terseldertyd getint met groen en 'n bietjie geel. Die vlerke'' [d.w.s. slagvere] ''was donker aan die ondersy, en aan die bokant 'n blou kleur wat neig na swart. Die kleiner dekvere was 'n violet kleur. Die wigvormige stert was omtrent twee keer die lengte van die snawel, en die lyf effe groter as dié van 'n hen. Die dye was askleurig. Die voete en bene, sowel as die membraan tussen die kloue, was swarterig. In ander opsigte het hierdie voël al die kenmerke gehad wat met die tantalus geassosieer word. Die koloniste het my verseker dat dit 'n [[voorbode|teken]] van reën was as hierdie voëls groot swerms vorm, en teen die wind opvlieg.'' == Ander name == * [[Chichewa|Chewa]]: ''Zililili'' * [[Kwangali]]: ''Ngoromuduva''<ref name="bio1"/> * [[Luganda]]: ''Mpabaana'' * [[Suid-Sotho]]: ''Lengangane'', ''Lengaangane'' * [[Swazi]]: ''Lingangane'' * [[Tsonga]]: ''Xikohlwa hi jambo''<ref name="bio1"/> * [[Xhosa]]: ''iNgagane'', d.i. "swart ibis", vgl. Ingaganerivier * [[Zoeloe]]: ''inKankane'' * Duits: ''Hagedasch'' * Engels: ''Hadeda ibis'' == Sien ook == {{CommonsKategorie|Bostrychia hagedash|Hadeda}} * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse voëls]] * [[Lys van Suid-Afrikaanse voëls (Groepeer)]] * [[Lys van Suider-Afrikaanse voëls volgens wetenskaplike name]] == Verwysings == {{verwysings}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Ibisse en lepelaars]] 990ewibvwy85hb2erdgorpi9wvhgym4 2515070 2515067 2022-07-25T17:08:39Z JMK 649 /* Nesmaak */ wikitext text/x-wiki {{Spesieboks | name = Hadeda | image = Bostrychia hagedash -KwaZulu-Natal, South Africa-8.jpg | image_caption = Hadeda te Mabibi in KwaZulu-Natal | image2 = Bostrychia hagedash hagadash, roepe in Pta, 2022-05-24 06h53, a.mp3 | image2_caption = Roepe met dagbreek | status = LC | status_system = IUCN3.1 | taxon = Bostrychia hagedash | authority = ([[John Latham (ornithologist)|Latham]], 1790) | range_map = Hadeda verspr.jpg | range_map_caption = Die verspreiding van die hadeda in Suider-Afrika }} Die '''hadeda''' (''Bostrychia hagedash'') of '''hadida-ibis'''<ref name=proz2>{{cite book |last1=Prozesky |first1=O.P.M. |last2=Findlay |first2=Dick |title=Veldgids – Voëls van Suider-Afrika |date=1974 |publisher=Perskor Uitgewery |location=Johannesburg |isbn=0-628-00266-1 |page=209 |edition=1ste }}</ref> is 'n groot (lengte 76–89&nbsp;cm)<ref name=zim/> grysbruin [[voël]] met kleurryke weerkaatsings op die vlerke. Die aanpasbare maar gebiedsgebonde voël het 'n wye verspreiding in die [[Sub-Sahara Afrika|sub-Sahara]]. In [[Suider-Afrika|suidelike Afrika]] is hulle tot die vogtiger noorde, ooste en suide beperk. Danksy menslike aktiwiteite het hul getalle en verspreiding tydens die 20ste eeu sterk na die binneland uitgebrei. Buite die broeityd is dit 'n luidrugtige spesie wat, met die uitsondering van die droë binneland, algemeen in stedelike sowel as plattelandse omgewings opgemerk word. Hul Latynse naam ''hagedash'' is 'n [[onomatopee]], 'n volksnaam wat [[Anders Sparrman|Sparrman]] van die plaaslike koloniste verneem<ref name=spar1>{{cite book |author=Sparrman, Anders |url= https://archive.org/details/voyagetocapeofgo00spar/page/n313/mode/1up |title=A voyage to the Cape of Good Hope. Volume I |publisher=G.G.J. & J. Robinson |year=1785 |place=Londen |page=280}}</ref> toe hy die hadeda in 1775 in die omgewing van [[Brandwag|Geelbeksvlei]], Mosselbaai, ontdek.<ref name=dean1>{{cite journal|author=Dean, W.R.J. |year=2005 |title=The type locality of the Hadeda ibis ''Bostrychia hagedash'' (Latham) |url=https://biodiversitylibrary.org/page/40056339 |journal=Bulletin of the British Ornithologists' Club |volume=125 |issue=1 |pages=42–44}}</ref><ref name="star1">{{cite book |last1=Stark |first1=Arthur Cowell |last2=Sclater |first2=William Lutley |title=The Birds of South Africa | chapter = IBIDIDAE: Genus III. HAGEDASHIA, 606. Hagedashia hagedash ''Hadeda'' |date=1901 |publisher=R.H. Porter |location=Londen |isbn=1172744203 |pages=100-102 |volume=II }}</ref> Drie subspesies word erken, maar meer is al voorgestel.<ref>{{cite journal|title=Die geographischen Formen des Hagedasch-Ibis|author=Neumann, O. | year=1909| volume=13|pages=190–196 |url= https://biodiversitylibrary.org/page/24740190 |journal=Ornis; Internationale Zeitschrift für die Gesammte Ornithologie |language=de}}</ref> == Identifikasie == Die geslagte lyk eenders, het 'n lengte van 76 cm, en weeg omtrent 1,25 kg.<ref name="rob7">{{cite book |last1=Hockey |first1=P.A.R. |last2=Dean |first2=W.R.J. |last3=Ryan |first3=P.G. |title=Roberts Birds of Southern Africa |date=2005 |publisher=Trustees of the John Voelcker Bird Book Fund |location=Cape Town |isbn=0-620-34053-3 |pages=862–863 |edition=7de}}</ref> Hulle is stewig gebou met kort bene en 'n korterige stert, en vertoon op 'n afstand grysbruin. Die vlerke se dekvere (d.w.s. skouervere) vertoon van naderby glansende groen en pers-pienkerige weerkaatsings, terwyl die olyfbruin rugkant ook 'n matige brons glinster het.<ref name=zim>{{cite book |last=Zimmerman |first=Dale A. |title=Birds of Kenya and Northern Tanzania |year=1999 |publisher=Princeton University Press |isbn=0691010226 |page=325 |display-authors=etal}}</ref> Die nek en kop is liggrys geveerd<ref name=proz2/> met 'n donker oog, 'n kaal, effens vratterige swart wang en donker oorvere. 'n Wit streep loop van die mondhoek af onder die gesig en die oor deur. Die gevoude stert is vierkantig, maar kan keilvormig sprei. In stygende vlug sluit die stert by die redelik kort en geronde vlerke aan. Hul vlerkvorm fasiliteer 'n vinnige opstyg en maneuvrering uit bosse, maar lewer 'n ongrasieuse gelykvlug met iewat onreëlmatige vlerkslae.<ref name=zim/> Anders as sekere ander ibisse vlieg hulle nooit in formasie nie, en in vlug steek die pote ook nie soos by die kleiner [[glansibis]] verby die stertpunt nie.<ref name=proz2/> Soos ander ibisse het hulle eweredig afgeboë bekke. Dié is sydelings afgeplat met 'n langskeepse groef van die spleetvormige neusgate af tot byna aan die snawelpunt. Die ''culmen'', d.w.s. dorsale rif van bo-mandibel, is deels rooi by volwassenes. Onvolwassenes is valer geveerd en opvallend kleiner, met korter en meer reguit snawels.<ref name=proz2/> Hul bors- en nekvere is ook meer prominent en gespikkeld, eerder as geskulp soos by volwassenes. == Habitat en gewoontes == Pare of groepe vlieg tot 3 km van hul oornagplek na voedingsgebiede, en dié is veral waar die grond vogtig en sag is. In goeie reënjare sal die oop veld hul aanlok, maar in droë jare weer kusduine<ref name="rob7"/> en strandmere. Op sportvelde sal familiegroepe van sowat 5 voëls versamel, en op vliegvelde gemiddeld 10 individue, maar tot soveel as 80. By groot uitsondering is meer as 200 al saam opgemerk.<ref name="rob7"/> Hulle soek kos in weiveld en besproeiingslande ([[lusern]], [[klawers|klawer]], ens.), vleie en oorstroomde gebiede, op die oewers van panne en damme,<ref name="tar1">{{cite book |last1=Tarboton |first1=W.R. |last2=Kemp |first2=M.I. |last3=Kemp |first3=A.C. |title=Birds of the Transvaal |date=1987 |publisher= Transvaal Museum |location=Pretoria |isbn=0-620-10006-0 |page=28}}</ref> aan woudrande en beboste waterlopies,<ref name=proz2/> op seestrande en in wortelboombosse,<ref name="kei1"/> en op vliegvelde en op die grasperke van sportvelde, parke en voorstedelike tuine.<ref name="bio1"/> Hulle is standvoëls, maar kan na gelang van droogte of reënval rondswerf.<ref name="bio1"/> Hulle is bestand teen koue weer en trek gevolglik nie weg vir die winter nie, maar sal dan by groter swerms aansluit, en kommunaal oornag.<ref name=zim/> Hulle is afhanklik van bome vir oornag- sowel as nesmaakplek, en keer tipies na dieselde boomgroep terug. Hul vertrek en terugkeer na die oornagplek word luidrugtig aangekondig, maar sodra hulle broei, word hulle betreklik stil.<ref name=wt/> Weens hul voorspelbare terugkeer na die oornagplek word hulle maklik deur jagters voorgelê, en hul vleis is al aangeprys as baie smaaklik.<ref name="star1"/> [[Kroonarend|Arende]] en [[swartsperwer]]s<ref name="rob7"/> prooi op die volwassenes, terwyl [[kraai]]e,<ref name="rob7"/> [[muskeljaatkat]]te, [[blouaap|apies]] en [[likkewaan|likkewane]] die eiers en kuikens buit.<ref name="bio1">{{cite web |title=Bostrychia hagedash (Hadeda ibis) |url= http://www.biodiversityexplorer.info/birds/threskiornithidae/bostrychia_hagedash.htm |website=biodiversity explorer |publisher=Iziko Museums |access-date=6 July 2022}}</ref> Hulle word soms doodgeskok op kragmaste, en word matig geparasiteer deur bosluise.<ref name="rob7"/> == Voedsel == Hulle vind voedsel deur met die sensitiewe snawelpunt in gras of onder 'n sagte grondoppervlak te woel. Ook word daar in vullissakke gevroetel, op komposhope na goggas en larwes, of op renostermishope na kewers gesoek. Hul prooi is oorwegend kruipende en ondergrondse insekte<ref name=proz2/> (insluitend larwes en papies), wat aangevul word met ongewerweldes soos slakke, erdwurms, honderdpote en spinnekoppe, en gewerweldes soos paddas en akkedisse. In Johannesburgse tuine hou hulle die bevolking van Parktown prawns (''Libanasidus vittatus'') in bedwang. Hulle sal ook hondekos steel, en word deur sekere huiseienaars gevoer.<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=OoaXpmFwz4c South Africa's Hadeda Birds Inspire Love and Hate, ''Wall Street Journal'', Patrick McGroarty et al., 8 Desember 2015]</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=VhEVi7zQ_cs Hadedas, ''50/50 Community'', 20 Mei 2014]</ref><ref>[https://www.youtube.com/watch?v=wZL-zCg_-i4 Wildebure Hadeda ibis, ''50/50 Community'', 14 August 2017]</ref> == Nesmaak == [[Lêer:Bostrychia hagedash MHNT.ZOO.2010.11.62.7.jpg|duimnael|links|'n Legsel van ''Bostrychia hagedash''. Die eiers is donkerder as dié van ibisse wat kommunaal nesmaak. Die dop is redelik grof met baie porieë.<ref name="star1"/>]] Die spesie is monogaam en hulle broei tydens die lente of vroeë tot midsomer. Pare het verskillende hofmaakrituele soos die stryk van mekaar se vere, wedersydse aanraking met die snawels en snawelgekletter met gepaardgaande kopbewegings.<ref name="kei1"/> Anders as die [[glansibis]], [[skoorsteenveër]] en [[kalkoenibis]] maak hierdie ibisse nie kommunaal nes nie, maar oorwegend geïsoleerd. By uitsondering is neste tog 10 meter van mekaar gevind. Voor hulle die binneland en voorstede betrek het, is hul neste tipies redelik laag (4-5 meter hoog) in boomtakke geplaas wat oor water gehang het.<ref name=wt/><ref name="rob7"/> Daarna het hulle aangepas by veel hoër uitheemse bome weg van water, waar die neste van 20 tot 25 meter hoog geplaas kan wees. Die nes is 'n dun, onstewige platform van stokkies, wat met 'n lagie [[korsmos]],<ref name="kei1"/> kruide<ref name="bio1"/> of droë gras uitgevoer word. Dit word in sowat 10<ref name=wt/> tot 14 dae deur die wyfie voltooi, met materiaal wat die mannetjie aandra.<ref name="kei1"/> Haar legsel van meestal drie eiers word oor sowat 25 dae deur albei ouers uitgebroei.<ref name=wt/> Dit neem die kuiken meer as 'n dag om uit die eier te breek, en vir die eerste week daarop broei 'n ouer konstant oor hulle. Die eierdop is donkerbruin gespikkeld op 'n groenerige, ligbruin of vaalwit agtergrond,<ref name="star1"/> en word deur die ouers uit die nes gewerp sodra die kuikens uitbroei.<ref name="kei1"/> Die kuikens het 'n vlerkklou, is aanvanklik swart met ligpienk pote,<ref name="rob7"/> en is oortrek met bruinswart dons.<ref name="star1"/> Hulle oë gaan na 3 tot 4 dae oop en hulle leer gou om oor die rand van die nes te mis.<ref name="kei1"/> Hul lyfvere verskyn eerste, gevolg deur die kop- en nekvere 'n week later.<ref name="kei1"/> Die kuikens word uit die krop gevoer. In suidelike Afrika bereik slegs 'n klein persentasie selfstandigheid,<ref name="kei1"/> ná die ouers vir meer as 'n maand oor hulle waak. Broeisukses in voorstede blyk baie hoër te wees as in die platteland.<ref name="rob7"/> == Verspreiding == [[Lêer:Hadada Ibis perched on Dallas Zoo keeper.jpg|duimnael|regs|Individu van die tropiese subspesie ''B. h. brevirostris'', tydens 'n aanbieding van die Dallas-dieretuin]] * In suider-Afrika word die tropiese subspesie, ''B. h. brevirostris'', langs die [[Okavangorivier|Kavangorivier]], deur die [[Okavangodelta|Okavangomoeras]] en [[Kaprivistrook]], en al langs die Zambesivallei tot by die Zambesidelta aangetref.<ref name=geo>{{cite book |last1=Chittenden |first1=H. | last2= Allan | first2= David | last3= Weiersbye | first3= Ingrid |title=Roberts geographic variation of southern African birds |year=2012 |publisher=JVBBF |location=Cape Town |isbn=978-1-920602-00-0 |pages=46–47 |display-authors=etal}}</ref> Elders word dit van [[Senegal]] tot [[Kenia]] en suidwaarts tot aan die Zambesi aangetref. Dit is donkerder geveerd,<ref name="rob7"/> met groen dekvere op die vlerke, 'n witter oog en duideliker wit wangstreep as die suidelike subspesie. Die vlerke en snawel is ook langer.<ref name="rob7"/> * Die nominaatsubspesie, ''B. h. hagedash'', is mees algemeen in [[KwaZulu-Natal]],<ref name="rob7"/> maar hul hougebied het in die 20ste eeu meer as verdubbel.<ref name=wt>{{cite book|last=Tarboton |first=Warwick |title=A Guide to the Nests and Eggs of Southern African Birds |year=2001 |publisher=Struik |location=Cape Town |isbn=1-86872-616-9 |page=36}}</ref> Hulle word van suidelike [[Zimbabwe]], [[Mosambiek]] en [[Botswana]], suidwaarts via die oostelike en suidelike dele van [[Suid-Afrika]] aangetref. In onlangse tye het hulle hulself ook in die [[Overberg]], [[Kaapse skiereiland]], [[Swartland]] en langs die benede [[Oranjerivier]] gevestig.<ref name=geo/> Tot die laat 1950's was dit byna onbekend wes van die [[Bloukransrivier (Tsitsikamma)|Bloukransrivier]], oftewel [[Tsitsikamma (streek)|Tsitsikamma]].<ref name=dean1/> In 1959 is dit wel na die weste aangeteken, en dan weer in 1963 te [[George]] met die aanvang van 'n vinnige uitbreiding weswaarts. In 1968 was dit in [[Oudtshoorn]] bekend, en is by tye oos van [[Mosselbaai]] gesien. Die subspesie bereik [[Somerset-Wes]] in laat 1970's, en [[Tokai]] op die [[Kaapse skiereiland|skiereiland]] in 1989, voor dit oor die oorgrote deel van die [[Wes-Kaap]] versprei.<ref name=dean1/> 'n Broeibevolking het hulself in die 1980's en 90's in [[Oos-Londen]] gevestig, en 'n ander tydens die 90's in [[Kaapstad]].<ref name="rob7"/> Die nominaatsubspesie het dekvere met 'n pienk glinster, en 'n donker oog. * Subspesie ''B. h. nilotica'' het die langste snawel en vlerke. Dit word aangetref in die noordelike [[Demokratiese Republiek van die Kongo|DRK]], [[Uganda]], noordwestelike [[Tanzanië]], [[Suid-Soedan]] en [[Ethiopië]].<ref name="kei1"/> == Geluid == Die luide ''ha-ha ha-di-daa'' word meestal in vlug geuiter. Ook 'n klaende ''haaaa''<ref name=proz2/> as 'n alarmroep. By die nes laat die broeipaar 'n snawelgekletter hoor, en die jongelinge uiter 'n ''hurrr-hurrr-hurrr''-gespin.<ref name="kei1">{{cite book |last1=Brown |first1=Leslie H. |last2=Urban |first2=Emil K. |last3=Newman |first3=Kenneth |title=The Birds of Africa, Volume I |date=1982 |publisher=Academic Press |isbn=0-12-137301-0 |pages=195–196}}</ref> Groepe roepende voëls gee soms wedersyds aanleiding tot 'n luide oragie.<ref name="rob7"/> == Ontdekking == [[lêer:Hadada Ibis (Bostrychia hagedash) (50112594652).jpg|duimnael|regs|'n Familiegroep (ouers voor, met twee onvolwassenes) by 'n watergat in [[Mokala- Nasionale Park]]]] Die spesie is in 1790 deur John Latham beskryf deur van [[Anders Sparrman|Sparrman]] se spesimen en beskrywing gebruik te maak.<ref name=dean1/> Hy het die tipe-lokaliteit slegs aangegee as ''Caput B. Spei'', d.w.s. Kaap de Goede Hoop. Sparrman meld in sy reisverslag van September 1775 die volgende:<ref name=spar1/> :''Van die geveerde volk het ek te Houteniquas 'n nuwe spesie van tantalus'' [d.i. [[ibis]]] ''gevind wat deur die koloniste hagedasj en ook hadeldê genoem word. Die voorgenoemde naam het tot 'n mate dieselde klank as die voël se roep. Die voël self is na bewering beperk tot hierdie provinsie, en ek het hulle trouens ook in groot getalle by die [[Swartkopsrivier]] aangetref. Hierdie voël word deur die [[Khoikhoi|Hottentotte]] 'ta 'kai 'kene genoem, 'n naam wat deur 'n vreemdeling – indien hy dit korrek met drie tongklappe teen die verhemelte sou uitspreek – moeiliker bemeester word as die voël se taal self. Dit leef hoofsaaklik op bolle en wortels'' ['n misverstand] ''wat dit na bewering met groot gemak en bedrewendheid met sy krom snawel uitdolwe uit die vlaktes. Daar is dit sku en moeilik om te nader. Saans het ek hulle telkens sien oornag op 'n sekere boom in die bosse, en in hierdie omstandigheid het dit my een oggend met dagbreek geluk om een te skiet. Die snawel van hierdie voël was vyf duim lank, swart by die punt en onderrand, en rooi aan die borand. Die nek was askleurig, die rug dieselde maar terseldertyd getint met groen en 'n bietjie geel. Die vlerke'' [d.w.s. slagvere] ''was donker aan die ondersy, en aan die bokant 'n blou kleur wat neig na swart. Die kleiner dekvere was 'n violet kleur. Die wigvormige stert was omtrent twee keer die lengte van die snawel, en die lyf effe groter as dié van 'n hen. Die dye was askleurig. Die voete en bene, sowel as die membraan tussen die kloue, was swarterig. In ander opsigte het hierdie voël al die kenmerke gehad wat met die tantalus geassosieer word. Die koloniste het my verseker dat dit 'n [[voorbode|teken]] van reën was as hierdie voëls groot swerms vorm, en teen die wind opvlieg.'' == Ander name == * [[Chichewa|Chewa]]: ''Zililili'' * [[Kwangali]]: ''Ngoromuduva''<ref name="bio1"/> * [[Luganda]]: ''Mpabaana'' * [[Suid-Sotho]]: ''Lengangane'', ''Lengaangane'' * [[Swazi]]: ''Lingangane'' * [[Tsonga]]: ''Xikohlwa hi jambo''<ref name="bio1"/> * [[Xhosa]]: ''iNgagane'', d.i. "swart ibis", vgl. Ingaganerivier * [[Zoeloe]]: ''inKankane'' * Duits: ''Hagedasch'' * Engels: ''Hadeda ibis'' == Sien ook == {{CommonsKategorie|Bostrychia hagedash|Hadeda}} * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse voëls]] * [[Lys van Suid-Afrikaanse voëls (Groepeer)]] * [[Lys van Suider-Afrikaanse voëls volgens wetenskaplike name]] == Verwysings == {{verwysings}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Ibisse en lepelaars]] 26xppuia2jmzy4yp4oqfw443u7xmmh0 0 12842 2515155 2503311 2022-07-26T06:48:16Z Eccekevin 77445 wikitext text/x-wiki {| align="right" cellpadding="2" cellspacing="0" style="border:1px solid #88a; background:#CEDAF2; padding:5px; font-size: 85%; margin: 0 0 0.5em 1em; border-collapse:collapse;" ! align="center" colspan="2" style="color: #000000; background: #f7f8ff; padding: 4px; font-size:170%;" | '''Turyn'''<br /><small>''Città di Torino''</small><br /> [[Lêer:Turin Montage.png|280px]] |- style="background: #CEDAF2; text-align:center;border-bottom:1px solid #999" | '''Kaart (provinsie)''' |style="border-left:1px solid #999"| '''Wapen''' |- style="background:white" |rowspan=6| [[Lêer:Map Province of Torino.svg|180px|senter]] | |- style="background: white" |style="border-left:1px solid #999"| [[Lêer:Turin coat of arms.png|75px|senter]] |- style="background: #f7f8ff;border-top:1px solid #999; text-align:center;" |style="border-left:1px solid #999"| |- style="background: #CEDAF2; text-align:center;" |style="border-left:1px solid #999;border-top:1px solid #999"| '''Vlag''' |- style="background: white; border-top:1px solid #999;" |style="border-left:1px solid #999"| [[Lêer:Flag of Turin.svg|90px|senter]] |- style="background: #f7f8ff; border-top:1px solid #999; text-align:center;" |style="border-left:1px solid #999"| |- style="border-top:1px solid #999;" |&nbsp;'''Land''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | {{vlagland|Italië}} |- style="border-top:1px solid #999;" |&nbsp;'''Administratiewe gewes''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | [[Lêer:Flag of Piedmont.svg|20px]] [[Piëmont]] |- style="border-top:1px solid #999;" |&nbsp;'''Metropolitaanse stad''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | Turyn (TO) |- style="border-top:1px solid #999;" |&nbsp;'''Koördinate''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | {{Koördinate|45|04|N|07|42|O|aansig=inlyn,titel}} |- style="border-top:1px solid #999;" |&nbsp;'''Stigting''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | Omstreeks 28 v.C. |- style="border-top:1px solid #999;" |&nbsp;'''Oppervlakte:''' | style="background: #f7f8ff" | &nbsp; |- | &nbsp;- Totaal | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 130,17 [[vierkante kilometer|vk km]] |- | &nbsp;'''Hoogte bo seevlak''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 239 m |- style="border-top:1px solid #999;" |- style="border-top:1px solid #999;" |- |&nbsp;'''Bevolking:''' | style="background: #f7f8ff" | &nbsp; |- | &nbsp;- Totaal (31 Januarie 2022) | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 847&nbsp;287 |- | &nbsp;- Bevolkingsdigtheid | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 6&nbsp;500/vk km |- |&nbsp;'''Tydsone''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | [[UTC]] +1 (MET) |- style="border-top:1px solid #999;" | &nbsp;- [[Somertyd]] | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | [[UTC]] +2 (MEST) |- style="border-top:1px solid #999;" |- |&nbsp;'''Klimaat''' | style="background: #f7f8ff" | &nbsp; |- | &nbsp;- Tipe | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | Gematigde klimaat |- | &nbsp;- Gemiddelde jaarlikse temperatuur | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 11,6&nbsp;°C |- | &nbsp;- Gem. temp. Januarie/Julie | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 1,3 / 22,0&nbsp;°C |- | &nbsp;- Gemiddelde jaarlikse neerslae | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 914 mm |- |&nbsp;'''Burgemeester''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | Stefano Lo Russo (PD) |- style="border-top:1px solid #999;" |&nbsp;'''Amptelike webwerf''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | [http://www.comune.torino.it/ ''torino.it''] |} '''Turyn''' ([[Italiaans]]: ''Torino''; [[Piëmontees (taal)|Piëmontees]], [[Duits]], [[Engels]] en [[Frans]]: ''Turin'', [[Nederlands]]: ''Turijn'') is die hoofstad van die administratiewe gebied [[Piëmont]] en 'n groot nywerheidsentrum in die noordweste van [[Italië]] met 'n bevolking van sowat 878&nbsp;600 in die stads- en 1,7 miljoen in die metropolitaanse gebied. [[Lêer:Grattacielo della Regione Piemonte che spunta dalla nebbia (Parco Europa).jpg|duimnael|links|Net die boonste verdiepings van 'n wolkekrabber, wat kantore van die administratiewe streeksregering huisves, bly sigbaar terwyl digte mis oor Turyn hang. Termiese inversies kom in die wintermaande gereeld in die Povlakte voor]] [[Lêer:Torino, Museo egizio (178).jpg|duimnael|links|'n Begrafnismasker in die Egiptiese Museum van Turyn]] [[Lêer:Grattacielo Intesa San Paolo - panoramio.jpg|duimnael|links|Die wolkekrabber, wat as hoofkwartier van die bank ''Intesa San Paolo'' dien, is deur die Genuese argitek Renzo Piano ontwerp en in 2015 ingewy]] Eeue lank het Turyn as setel van die koninklike [[Huis van Savoje]] en as hoofstad van die gelyknamige koninkryk gedien. Veertien [[Kasteel|kastele]] en slotte in Turyn en sy onmiddellike omgewing getuig van hierdie verlede. Gedurende die 19de eeu was Turyn die spilpunt van Italië se nasionale beweging, die ''Risorgimento'', wat hom vir die skepping van 'n Italiaanse eenheidsstaat beywer het. Die vereniging van Italiaanse state in 'n gemeenskaplike Koninkryk Italië is in 1861 onder leiding van die Koninkryk Piëmont bewerkstellig. Die residensies van die Huis van Savoje is deur [[Unesco]] in 1997 as [[Wêrelderfenisgebied|wêrelderfenis]] gelys. Piëmont se belangrike bydrae tot die vereniging van Italiaanse state en die feit dat [[Rome]] in 1861 nog deel uitgemaak het van die Kerklike Staat was die redes vir die keuse van Turyn as voorlopige hoofstad van Italië. Vier jaar lank het koning Viktor Emmanuel II die nuut verenigde land vanuit Turyn geregeer voordat [[Florence]] vanweë sy sentrale ligging as nuwe voorlopige regeringsetel aangewys is. Eers in 1870, toe Italiaanse magte Rome ingeneem het, kon die stad aan die [[Tiber]]rivier as hoofstad fungeer. Vanaf die vroeë 20ste eeu, maar veral in die dekades ná die einde van die Tweede Wêreldoorlog is die ekonomiese en maatskaplike lewe in Turyn deur die motorvervaardiger Fiat oorheers. Fiat was een van die dryfkragte agter Turyn se vinnige industrialisering en sy groei tot een van Italië se belangrikste groot nywerheidstede waar werksoekendes uit alle dele van die land hulle kom vestig het. Ná die fascistiese magsoorname onder [[Benito Mussolini]] in 1922 het Fiat ook militêre tegnologie begin ontwikkel en vervaardig. Turyn se strategiese belangrikheid vir die Italiaanse wapenbedryf het van die stad gedurende die Tweede Wêreldoorlog een van die hoofteikens van lugaanvalle gemaak wat grootskaalse skade aangerig het. Ná die oorlog was Turyn een van die stede wat die vinnigste herstel en met sy snel groeiende nywerheidsproduksie bygedra het tot Italië se "ekonomiese wonder" in die 1950's en 1960's. Die motorbedryf het met begin van die 1990's strukturele veranderings ondergaan waardeur sy belangrikheid afgeneem het en die getal aanlegte en werksgeleenthede merkbaar verminder is. Turyn staan tradisioneel as die stad van die barok- en [[Art Nouveau]]-boustyle bekend; die stad beskik daarnaas oor 'n groot aantal arkades. Saam met die uitbou van die infrastruktuur het internasionale argitekte soos [[Renzo Piano]], [[Gae Aulenti]] en Arata Isozaki opspraakwekkende voorbeelde van moderne boukuns ontwerp. Twee universiteite met sowat 100&nbsp;000 studente dra by tot Turyn se reputasie as een van die kulturele metropole van Noord-Italië. Hier word jaarliks een van die grootste internasionale boekskoue in Europa gehou, die ''Salone Internazionale del Libro''. Turyn het in Februarie 2006 as gasheerstad van die [[Olimpiese Winterspele 2006|Olimpiese Winterspele]] opgetree. Die Rooms-Katolieke katedraal van Turyn kry besondere betekenis deur die sogenaamde Lykkleed van Turyn (''la Sacra Sindone''), die beweerde grafdoek van Jesus Christus wat in 'n spesiale kas bewaar word. Die grafdoek dateer volgens wetenskaplike ondersoeke nie uit Jesus van Nasaret se tyd nie en word deur die Rooms-Katolieke Kerk ook nie as outenties geag nie. Nogtans is godsdienstige betekenis as ikoon aan die grafdoek toegeken. Versamelings van onskatbare waarde word in die ''Museo Egizio'', die Egiptiese Museum van Turyn, bewaar en vertoon. Sy versamelings van antieke Egiptiese kuns is die grootste ter wêreld buite Egipte – sy vertoonsale het 'n oppervlakte van 10&nbsp;000 vierkante meter. 6&nbsp;500 van altesaam 32&nbsp;000 kunsvoorwerpe in besit van die museum word vertoon. == Geografie == [[Lêer:Turin banner1.jpg|duimnael|350px|Uitsig oor Turyn vanaf die Monte dei Cappuccini ("Kapusyneberg")]] [[Lêer:Palazzo Reale Torino - panoramio.jpg|duimnael|links|Die koninklike slot of ''Palazzo Reale'']] Turyn is in 'n vlakte geleë wat in die weste en noorde deur die [[Alpe]] en in die suide deur die groen heuwelreeks van Monferrato begrens word. Vier groot riviere vloei deur die stad – die [[Po (rivier)|Po]] en twee takriviere, die [[Dora Riparia]] (uit die [[Kelties]]e ''duria'' wat "water" beteken, later deur die Romeine na "Duria Minor" verander) en die [[Stura di Lanzo]], en die [[Sangone]]. Die drie kleiner riviere mond naby Turyn in die magtige Porivier uit. Die grootste deel van Turyn se stadsgebied is wes van die rivier in die Povlakte geleë. Net enkele kleiner stadsbuurte het in 'n heuwelstreek wes van die Po ontstaan, met 'n maksimale hoogte van 750&nbsp;m bo seevlak. Dit is hoofsaaklik barokboukuns wat sy stempel op die historiese middestad of ''Centro storico'' afgedruk het – met 14&nbsp;km se booggange (''portici'') met granietsuile, elegante palazzi en kerkgeboue. Die barokboumeesters het die antieke Romeinse stadsuitleg met strate, wat mekaar in regte hoeke sny, bybehou. Die koninklike slot van die Huis van Savoje, die Palazzo Reale op die plein Piazza Castello, vorm die uitgangspunt vir alle strate in die middestad. In sy onmiddellike omgewing is die meeste belangrike besienswaardighede en musea van Turyn geleë, insluitende die ''Museo Egizio''. Binne loopafstand van die Piazza Castello is die plein ''Piazza della Repubblica'' en die historese stadspoort ''Porta Palazzo'', die naamgewer vir die besige mark ''Mercato di Porta Palazzo'' wat soggens as een van die grootste kosmarkte in Europa gehou word. Net wes van die besige markplein is die historiese kwartier ''Quadrilatero romano'' (die "Romeinse Vierkant" of die buurt tussen die antieke Romeinse stadspoort Porta Palatina, die Decumana – ook Praetoria genoem – en twee stadspoorte wat nie bewaar gebly het nie) met sy doolhof van nou winkelstraatjies en aantreklike pleine geleë – meestal sonder verkeer. 'n Groot verskeidenheid kroeë en restaurante maak van Quadrilatero saans en van die gewildste en besigste buurte in Turyn. Die befaamde koffiehuis ''Caffè Al Bicerin'', wat reeds in 1763 geopen is, is op die sentrale plein ''Piazza della Consolata'' geleë. Turyn maak saam met [[Milaan]] en [[Genua]] deel uit van die Noord-Italiaanse industriële driehoek. Milaan is sowat 140&nbsp;km oos-noordoos van Milaan en 123&nbsp;km noordoos van Genua geleë. == Geskiedenis == === Antieke tydperk === [[Lêer:Porta palatina, statue.jpg|duimnael|Die belangrikste Romeinse [[bouval]] in Turyn is die voormalige stadspoort ''Porta Palatina'' (hier met 'n bronsstandbeeld van [[Julius Caesar|Gaius Julius Caesar]])]] Die naam van die stad is afgelei van die Keltiese woord ''tau'' ("berge"), terwyl sy huidige naam in Italiaans "bulletjie" beteken – vandaar die bul in die stadswapen. Die etimologiese oorsprong verwys egter na die voor-Romeinse bewoners van die gebied, die Keltiese Taurini wat groot dele van die huidige Frankryk en Spanje verower het voordat hulle ook die noorde van Italië binnegedring het. Weens hulle verering van die bul, die simbool van die god Api, het hulle dorp ook as Taurasia bekend gestaan. Die eerste skriftelike rekord oor die dorp dateer uit die jaar 218 v.C. en berig van die beleg en verwoesting van Taurasia deur Hannibal se troepe. In die 1ste eeu v.C. het die Romeine 'n militêre kamp (Castra Taurinorum) in die gebied opgerig, wat later ter ere van [[Augustus]] na Augusta Taurinorum herdoop is en teen hierdie tydperk sowat 5&nbsp;000 inwoners gehad het. Die moderne stad bewaar nog steeds die Romeinse straatrooster. === Middeleeue === Ná die ondergang van die [[Romeinse Ryk]] het die [[Langobarde]] Turyn in 569 verower, later het die [[Franke]] onder [[Karel die Grote]] die stad ingeneem (774). Turyn het die setel van 'n Frankiese graaf geword, en sy opvolgers het geleidelik begin om hul mag oor die hele provinsie uitbrei. Ná 'n tydperk van onluste, wat deur die magstryd tussen keisers, grawe, biskoppe en landelike adel gekenmerk was, het keiser Frederik I Barbarossa die stad in 1159 aan die plaaslike biskoppe oorhandig, wat tot 1225 ook as politieke heersers opgetree het. Teen die einde van die 13de eeu is die stad by die hertogdom Savoje ingelyf. In die 15de eeu is Turyn van 'n groot aantal tuine en paleise voorsien en het in 1404 ook sy eie universiteit gekry. === Vroeë moderne tydperk === Emanuele Filiberto, genoem die Ysterkop, het Turyn in 1563 tot die hoofstad van Savoje verklaar; die Koninklike Paleis (''Palazzo Reale''), die ''via Po'' (Postraat) en die ''Piazza San Carlo'' dateer uit hierdie tydperk. Turyn se bevolking is destyds op sowat 4&nbsp;000 beraam. Binne die volgende 150 jaar het die getal inwoners in die barokstad gestyg tot 50&nbsp;000. Teen die einde van die 17de eeu was Turyn een van die bestemmings van jong Britse adellikes op hul kulturele en opvoedkundige ''[[Grand Tour]]'' deur Italië. Met sy reëlmatige straatrooster en sy stadsbeeld, wat deur barokboukuns oorheers is, is die stad deur destydse besoekers as modern, skoon en homogeen ervaar.<ref>{{en}} Paola Bianchi and Karen Wolfe (reds.): ''Turin and the British in the Age of the Grand Tour''. Cambridge: Cambridge University Press 2017, bl. 3</ref> Franse troepe het die stad in 1706 beleër, maar ook ná 117 dae nie daarin geslaag om dit in te neem nie. Met die Verdrag van Utrecht is die [[Koninkryk Sardinië]] by Savoje ingelyf, en Turyn met sy destydse bevolking van sowat 90&nbsp;000 is deur die argitek Filippo Juvarra met 'n aantal nuwe geboue voorsien om sy nuwe status as Europese hoofstad te beklemtoon. Ná 'n kort besetting deur [[Napoléon Bonaparte]] se troepe het die stad hom vir die vereniging van die talle klein Italiaanse state beywer. Danksy die opening van die Fréjus-spoorwegtonnel het Turyn ook tot 'n belangrike vervoersentrum met 250&nbsp;000 inwoners ontwikkel. Turyn het vanaf 1861 as die hoofstad van die Verenigde Italië gedien, wat in dieselfde jaar uitgeroep is. In 1865 is die regeringsetel egter na [[Florence]] verskuif. In 1870 is Rome uiteindelik tot hoofstad van Italië verklaar. === 1864 tot 1899 === [[Lêer:Torino Mole Piemonte Italy Landscape Travel.jpg|duimnael|Die Mole Antonelliana – genoem na sy argitek Alessandro Antonelli – is oorspronklik as 'n sinagoge ontwerp. Die pawiljoenagtige gebou met sy opvallende dakontwerp  huisves tans die ''Museo Nazionale di Cinema''. 'n Glashysbak neem besoekers na Turyn se hoogste uitsigplatform]] Gedurende die periode van 35 jaar ná die verskuiwing van die regeringsetel na Florence het Turyn omvattende stedelike transformasie ondergaan. Naas die Mole as die argitek Alessandro Antonelli se langdurige en omstrede projek is die stadsbeeld deur 'n reeks nuwe geboue en kwartiere ingrypend verander. 'n Nuwe residensiële kwartier het rondom die vroeëre Sitadel ontstaan; in die suide van Turyn is 'n liefdadigheidshospitaal voltooi as die stad se grootste 19de eeuse gebouekompleks; twee sentrale pleine, Piazza Castello en Piazza Carlo Alberto, word deur 'n gietyster-deurgang met mekaar verbind; en die Koninklike Mausoleum van Superga word deur 'n kabelspoorweg met die voorstad Sassi verbind. In die laat 19de eeu het Turyn 'n baanbrekersrol op die gebied van stedelike higiëne gespeel met die vestiging van 'n munisipale kantoor wat openbare gesondheid verseker het. In 1880 was Turyn die gasheerstad van die Derde Internasionale Higiënekongres. Die stad het in hierdie tydperk sowat dertig persent van sy begroting aan die verbetering van sy rioolstelsel bestee. Kwessies van openbare, stedelike en maatskaplike higiëne het ook sentraal gestaan in die grootste projek van stedelike regenerasie wat in hierdie tydperk aangepak is – die opening van die Via Diagonale (tans Pietro Moca) as deel van die opknapping van sentrale stadsbuurte, insluitende Via XX Settembre en Via IV Marzo, soos deur die Stadsraad in 1885 goedgekeur. Ondanks sy afnemende politieke invloed het Turyn vinnig tot 'n nywerheidsentrum gegroei en het internasionale bekendheid as die hoofkwartier van motorvervaardigers soos [[Fiat SpA|FIAT]] (1899) en Lancia (1909) verwerf. === Turyn omstreeks 1900 === Omstreeks 1900 was Turyn die vierde grootste stedelike nedersetting in 'n land met 'n bevolking van 32 miljoen. Net buite die historiese middestad het nuwe buurte ontstaan, soos die villa's in die Crocetta-distrik en aan die voet van die heuwelgebiede, opgerig volgens die ontwerpe van argitekte soos Fenoglio, Rigotti, D'Aronco en Gribodo in opdrag van welvarende entrepreneurs. Nuwe tekstiel- en ingenieursaanlegte in die weste van Turyn het die groei van nuwe werkersklasbuurte bevorder, soos San Donato, Borgo San Paolo, Vanchiglia en Barriera di Milano. In hierdie buurte is die eerste motoraanlegte gevestig soos Officine Grandi Motori, Diatto, Lancia en Chiribiri. Met 'n beginkapitaal van 800&nbsp;000 lire is in 1899 die motorvervaardiger Fiat gevestig. Net tien jaar later het sy aanleg 14 hektaar beslaan en 500 motors per maand vervaardig. Die nuwe nywerheidsaanlegte is deur argitekte en ingenieurs as die toetsgrond vir die toepassing van moderne boutegnologie en -materiale soos [[gewapende beton]]. 'n Aantal nywerheidsaanlegte soos ''Officine Savigliano'', ''Fiat Corso Dante'' en ''Grandi Motori'' is, net soos 'n reeks brûe oor die Dorarivier en enkele woonstelgeboue, van gewapende beton gebou. === Wêreldtentoonstelling in 1911 === [[Lêer:De Karolis, Adolfo (1874-1928) - Esposizione Torino 1911.jpg|duimnael|links|Alfredo de Carolis se plakkaatontwerp vir die wêreldtentoonstelling van 1911]] [[Lêer:Fiat Lingotto veduta-1928.jpg|duimnael|'n Kunstenaar se voorstelling van FIAT se Lingotto-gebou met 'n toetspad op die dak (1928). Tot en met 1982 is hier op vyf verdiepings motors vervaardig waarvan elkeen op die dak getoets is]] [[Lêer:Lo scrigno.jpg|duimnael|In die postindustriële tydperk het die Lingotto nuwe funksies begin vervul, onder meer as kunsmuseuum: ''Pinacoteca Giovanni e Marella Agnelli'']] Ter geleentheid van die vyftigste herdenking van die stigting van die Italiaanse eenheidstaat in 1861 as konstitusionele monargie, met die Huis van Savoje as koningshuis, is tussen 29 April en 19 November 1911 die ''Esposizione internazionale dell'Industria e del Lavoro'' («Internasionale Nywerheids- en Arbeidstentoonstelling») in Turyn gehou wat deur die Paryse ''Bureau International des Expositions (BIE)'' as wêreldtentoonstelling erken is en meer as sewe miljoen besoekers gelok het. Die uitstalterrein naby die Valentino-park, wat deur koning Viktor Emanuel III plegtig geopen is, het sowat 120 hektaar beslaan. Turyn as die voormalige hoofstad van Italië en oorspronklike setel van die koninklike familie is as die mees geskikte gasheerstad van die tentoonstelling beskou. In 1911 was reeds 'n derde van alle nywerheidswerkers in die motorbedryf werksaam – 'n sektor waarin verskillende pogings onderneem is om die mees produktiewe organisasievorm te ontwikkel. Fiat het die voortou geneem met die baanbrekende besluit om 'n aanleg op te rig wat volgens die beginsels van wetenskaplike bestuur georganiseer sou word – die Lingotto-projek wat tussen 1916 en 1923 verwesenlik is. Fiat se fabrieksgebou van gewapende beton, wat deur 'n span ingenieurs en argitekte onder leiding van Giacomo Mattè Trucco ontwerp en gebou is, het per ongeluk een van Italië se bekendste ikone van modernisme geword. Moontlik ok een van sy mees omstrede geboue wat naas bewondering ook skerp kritiek uitgelok het. Vir die digter en grondlegger van [[futurisme]] Filippo Tomaso Marinetti (1876−1944) was dit die eerste verwesenliking van boukuns volgens die beginsels van futurisme; vir die Switsers-Franse argitek [[Le Corbusier]] "'n vooruitgang op die gebied van stadsbeplanning in die nuwe tydperk van meganisering"; die volmaakte verwesenliking van 'n fascistiese fabrieksgebou vir Benito Mussolini; of die epitoom van 'n soort nuwe transendentele orde vir die skare werkers wat buite die aanleg op die begin van 'n nuwe werkskof gewag het, soos die kuns- en argitektuurkritikus Edoardo Persico (1900−1936) dit beskryf het. Maar moontlik niks meer as 'n baie lang en ongerieflike werkplek vir diegene wat daagliks ure lank daarin moes werk nie.<ref>{{en}} Cristiana Chiorino / Giulietta Fassino / Laura Milan: ''Architectural Guide Turin''. Berlin: DOM publishers 2005, bl. 10</ref> === Tussen die wêreldoorloë === [[Lêer:Torino, via Roma (01).jpg|duimnael|links|Via Roma, die stad se hoofaar, is verbreed, terwyl nuwe geboue langs sy weerskante ontstaan het]] Die tydperk ná die [[Eerste Wêreldoorlog]] was onder meer deur konflikte tussen die plaaslike nyweraars en werkers gekenmerk; die besetting van die Lingotto-fabriek in 1920 was die hoogtepunt van 'n reeks stakings. 'n Aantal belangrike infrastruktuurprojekte is in die tydperk tussen die wêreldoorloë verwesenlik – Turyn se grootste hospitaal wat volgens planne van Eugenio Mollino en Michele Bongiovanni in die suidooste van die stadsgebied, nie ver van die Lingotto nie, ontstaan het en in 1926 geopen is; 'n nuwe snelweg wat Turyn met Milaan verbind het en op 25 Oktober 1932, ná 'n boutyd van minder as drie jaar, ingewy en deur 'n verskeidenheid openbare en privaat liggame, waaronder die stadsraad en die ''Touring Club Italiano'' gesteun is; en een van die destyds modernste projekte vir bekostigbare behuising wat volgens die aanbevelings van die ''Istituto Autonomo Case Popolari'' en 'n ontwerp van die argitek Umberto Cuzzi as 16de distrik in die noorde van Turyn verwesenlik is. === Ontwikkeling sedert 1945 === [[Lêer:Paolo Monti - Servizio fotografico (Torino, 1961) - BEIC 6337387.jpg|duimnael|Wêreldtentoonstelling Expo 61 – Palazzo del Lavoro]] [[Lêer:2006 Olympics Opening Ceremony.jpg|duimnael|Die Olimpiese Winterspele van 2006 is met 'n skouspelagtige vuurwerk geopen]] Die nywerhede is ná die [[Tweede Wêreldoorlog]] verder ontwikkel en het duisende arbeiders uit die arm suidelike gebiede van Italië na Turyn gelok, en sy inwonertal het in 1960 vir die eerste keer die een-miljoen-kerf verbygesteek. Turyn het sy grootste bevolkingstal van 1,5 miljoen in 1975 bereik. Toe die motorvervaardiger FIAT in die laat 1970's begin het om vervaardigingsaanlegte te outomatiseer, is binne drie jaar 65&nbsp;000 van altesaam 165&nbsp;000 werksgeleenthede geskrap.<ref>{{en}} Tony Judt: ''Postwar. A History of Europe Since 1945''. London: Vintage Books 2010, bl. 459</ref> Turyn se nywerhede het in die tagtigerjare 'n moeilike tyd deurleef, en ondanks die voortgesette groei van die metropolitaanse gebied het die stad baie inwoners verloor. Danksy die Olimpiese Winterspele van die jaar 2006 het die stad aansienlik verander en 'n aantal groot projekte soos die bou van 'n moltreinnetwerk is aangepak. Die beroemde Palazzo Reale is gerestoureer, terwyl die Piazza Castello nou as 'n wandelstraat dien en tot die nuwe hart van die ou stadskern begin ontwikkel. === Historiografie === Na Turyn word soms verwys as die "onsigbaarste" van Italië se groot metropole – so groot is die skadu's wat die stad se twee bekendste embleme, die Koninklike Huis van Savoje en die motorvervaardiger Fiat, gooi. Die leemte aan beknopte monografieë oor Turyn se geskiedenis vir die Engelssprekende publiek is ter geleentheid van die Olimpiese Winterspele van Februarie 2006, wat hier gehou is, gevul deur Anthony L. Cardoza en Geoffrey W. Symcox se Engelsmedium-werk ''A History of Turin''. Geoffrey W. Symcox is professor emeritus in Europese Geskiedenis aan die ''University of California'' te [[Los Angeles]] (UCLA) waar hy op die tydperk tussen die 17de en 18de eeue en die geskiedenis van Italië fokus. Anthony L. Cardoza is professor emeritus in Moderne Europese Geskiedenis aan die ''Loyola University'' te [[Chicago]]. == Nywerhede == Turyn is die mees westelike nywerheidstad in 'n industriële korridor wat van hier ooswaarts tot [[Mestre]], die vastelandse deel en industriële sone van [[Venesië]], strek. Die stad is veral bekend as die setel van die motorvervaardiger Fiat (Fabbrica Italiana di Automobili Torino) wat in [[1899]] gestig en tans die grootste industriële onderneming in Italië is. 'n Ander beroemde motorvervaardiger in die stad is [[Lancia]], wat in [[1906]] gestig is en in [[1969]] deur Fiat oorgeneem is. 'n Aantal ondernemings soos [[SKF]], [[Dayco]], [[Bertone]], [[Italdesign-Giugiaro]] en [[Pininfarina]] spits hulle op die vervaardiging van motoronderdele en op motorontwerp en -stilering toe. Die [[Lingotto]]-gebou was oorspronklik een van die grootste motorfabrieke ter wêreld. Intuusen is dit volgens planne van die argitek Renzo Piano omgeskep in 'n konsertgebou, kunsgalery, hotel en kultuur-, konvensie- en winkelsentrum. Die Lingotto staan ook bekend vir die toetsbaan vir nuwe motormodelle op sy dak. Ander ondernemings, wat in Turyn gevestig is, is [[Invicta]] (gestig in [[1821]]), [[Superga]] en [[Robe di Kappa]] (sportklere); [[De Fonseca]] (skoene); [[Borbonese]] (leerware); [[Lavazza]] (koffie en espresso); [[Martini]] (alkoholiese dranke); [[Peyrano]] en [[Caffarel]] (lekkergoed); [[Einaudi]], [[Utet]], [[Sei]], [[Allemandi]] en [[Bollati Boringhieri]] (uitgewers). Ook belangrik is die lug- en ruimtevaartonderneming [[Alenia]]. Die klemtoon van Turyn se ekonomie lê tans op navorsing en hoëtegnologie. Naas die motorvervaardiging en die tekstielbedryf begin ook die inligtingsbedryf, telekommunikasie, industriële outomatisering en robottegnologie 'n groter rol speel. Die sentrale ligging van die stad en uitstekende pad-, spoorweg- en lugverbindings met Europese en oorsese sentrums verseker dat Turyn se nywerhede tot die belangrikste Italiaanse uitvoerders behoort, en baie buitelandse ondernemings het hulle Italiaanse hoofkwartiere in die stad gevestig. == Vervoer == [[Lêer:Metropolitana Torino 01.jpg|duimnael|''Metropolitana di Torino''. Turyn se metro verbind Collegno in die weste via die stasies Porta Nuova en Porta Suso met die buurt Lingotto in die suide]] <!-- [[Lêer:Nouvelle gare TGV de Turin Porta Susa.jpg|duimnael|links|Die moderne treinstasie Porta Susa is onder meer gebou as stasie vir [[TGV|TGV-hoëspoedtreine]] uit Frankryk]] --> Die openbare vervoerstelsel van Turyn met en moltreinlyn, agt tremlyne en 'n tagtigtal busroetes word bestuur deur die ''Gruppo Torinese Trasporti (GTT)''. Die meeste lyne is tussen vyf uur soggens en middernag in bedryf. Die stad beskik oor drie treinstasies, Porta Nuova, tans die hoofstasie van Turyn, Porta Susa en Lingotto, en danksy die nuwe spoorlyn van Milaan na Novara ook oor 'n hoëspoedtreinverbinding met [[Milaan]] en sy internasionale lughawe Malpensa. Die Paryse stasie ''Gare de Lyon'' word deur TGV-hoëspoedtreine vanuit Porta Susa bedien. Turyn se nuwe outomatiese moltreinnetwerk, die ''Metropolitana di Torino'', is op 4 Februarie 2006 ter geleentheid van die Olimpiese Winterspele ingewy. === Hoëspoedtreindienste tussen Turyn en Lyon === Reeds in 1991 is planne ontwikkel vir hoëspoedtreindienste tussen Turyn en [[Lyon]] in Frankryk, die sogenaamde ''Nuova Linea Torino-Lione (NLTL)'', wat deur 'n gesamentlike onderneming tussen Italië en Frankryk gebou en in die Europese netwerk van hoëspoedtreine geïntegreer sal word. Die reistyd tussen Milaan en [[Parys]] sal met voltooiing van die projek merkbaar verminder word, van sewe tot vier uur. Die Mont Cenis-basistonnel met 'n lengte van 57,5&nbsp;km vorm die hartstuk van die projek. Die totale lengte van die nuwe transalpyne spoorwegroete sal 270,8&nbsp;km beloop, waarvan 140&nbsp;km in Frankryk en 46,7&nbsp;km in Italië, met 'n gemeenskaplike seksie wat oor 'n afstand van 84,1&nbsp;km loop en die basistonnel insluit. == Sport == [[Lêer:Juventus v Real Madrid, Champions League, Stadium, Turin, 2013.jpg|duimnael|Die [[Juventus-stadion]], tuisstadion van [[Juventus Football Club|Juventus FC]]]] Turyn beskik met [[Juventus Football Club|Juventus FC]] en [[Torino FC]] oor twee vername [[sokker]]klubs wat van die suksesvolstes in die [[Serie A]] is. Juventus speel sy tuiswedstryde op die [[Juventus-stadion]] met 'n kapasiteit van 41&nbsp;507, terwyl die Torino FC van die Stadio Olimpico Grande Torino met 27&nbsp;958 sitplekke gebruik maak. Laasgenoemde is tydens die [[FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi in 1934]] vir wedstryde ingespan, terwyl tydens die [[FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi in 1990]] van die intussen afgebroke [[Stadio delle Alpi]] gebruik gemaak is. Die Stadio delle Alpi is in die laat 2000's deur die Juventus-stadion vervang. Turyn het in 2006 as gasheer vir beide die [[Olimpiese Winterspele 2006|Olimpiese Winterspele]] en die [[Paralimpiese Winterspele 2006|Paralimpiese Winterspele]] opgetree. == Kookkuns == [[Lêer:Torino-Fiera libro 2006-DSCF6936.JPG|duimnael|220px|Die plaaslike sjokolade-spesialiteit ''Gianduiotto'' het sy eie kode...]] [[Lêer:Bonet.jpg|duimnael|220px|Die Piëmontese sjokolade-poeding ''Bunèt'' word met rum en amandelkoekies bedien]] [[Lêer:2016 1128 Turin Bicerin 01.jpg|duimnael|220px|Espresso, warm sjokolade en ''crema di latte'' (melkskuim; soms ook slagroom) is die bestanddele van ''[[bicerin]]'', een van Turyn se gewildste warm dranke – genoem na die koffiehuis ''Caffè Al Bicerin'' wat in 1763 op die plein ''Piazza della Consolata'' geopen is<ref>{{it}} [https://bicerin.it/ ''bicerin.it Besoek op 28 Junie 2019'']</ref>]] Turyn word as een van die gastronomiese hoofstede van Italië beskou, terwyl ook die omliggende Piëmont met eersterangse kookkuns verbind word. Merkbaar is onder meer 'n sterk Franse invloed. Turyn se hoofspesialiteite is sjokolade, beesvleis (soos sy ''Fassone''-osvleis), kaas en rys (''risotto''). Turynse [[sjokolade]] is vir die eerste keer in die 17de eeu vervaardig en is deur die eeue heen tot 'n luukse snoepery ontwikkel, wat met plaaslike nougat en haselneute verfyn en onder meer as pralinees aangebied word. ''Gianduiotto'', 'n soort [[nougat]], is die mees bekende Turynse sjokolade-spesialiteit. Sy kenmerke is die ongewone vorm van 'n boot, wat onderstebo gedraai het, en die goue of silwerkleurige blinkpapier van sy verpakking. Gianduiotto se hoofbestanddele is [[suiker]], kakao en haselneutdeeg. Die uitvinding van hierdie spesialiteit word aan ene Michele Prochet toegeskryf, wat in [[1865]] vir die eerste keer heeltemaal fyngemaalde haselneute vir sy sjokolade gebruik het. Die Italiaanse skrywer Astigiano Bruno Gambarotta het selfs sy parodie op die Amerikaanse blitsverkoperboek ''The Da Vinci Code'', ''"Il Codice Gianduiotto"'', aan die Gianduiotto-sjokolade gewy. Die Turynse sjokoladeroom ''Nutella'' geniet eweneens wêreldfaam. Maar ook die plaaslike vermoet-soorte, veral ''Martini'' ('n handelsmerk van die Turynse stokery ''Martini & Rossi'') en ''Cinzano'', en ''bicerin'' (wat in Piëmontees "glasie" beteken), 'n koffiespesialiteit, wat van [[espresso]], kakao en slagroom gemaak en in 'n spesiale ronde glas bedien word, is wêreldwyd bekend. Die Turynse familieonderneming ''[[Lavazza]]'' is een van die belangrikste koffie- en espressoprodusente ter wêreld. == Verwysings == {{Verwysings|2}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie-inlyn|Turin|Turyn}} ; Toerisme ---- * {{en}} {{Wikivoyage|Turin|Turyn}} * {{en}} [https://www.turismotorino.org/en ''Turismo Torino e Provincia''] ; Ontwerpkuns en argitektuur ---- * {{de}} [https://www.awmagazin.de/design-style/design-metropolen/artikel/turin-stark-wie-der-stier-im-wappen ''Architektur & Wohnen – Turin – Stark wie der Stier im Wappen''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190627201528/https://www.awmagazin.de/design-style/design-metropolen/artikel/turin-stark-wie-der-stier-im-wappen |date=27 Junie 2019 }} * {{en}} [http://www.comunicarch.it/architecturetoursturin/ ''To(ur) Arch – Architecture tours in Turin''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190709181015/http://www.comunicarch.it/architecturetoursturin/ |date= 9 Julie 2019 }} ; Mode ---- * {{en}} [https://www.exclusivebrandstorino.com/guides/turin-the-birthplace-of-italian-fashion/ ''Exclusive Brands Torino: Turin, the Birthplace of Italian Fashion''] ; Wêreldtentoonstelling in 1911 ---- * {{en}} [http://www.italyworldsfairs.org/ ''Turin 1911: A World's Fair in Italy''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190704050421/http://italyworldsfairs.org/ |date= 4 Julie 2019 }} ; Media ---- * {{en}} [https://www.youtube.com/watch?v=-gWPDcYa430 ''Dominik Schleuter – YouTube.com:Torino in 4K''] * {{en}} [https://www.youtube.com/watch?v=Jly9NBE8ktU ''Juan Yenque – YouTube.com:Torino in 4K''] * {{en}} [https://www.youtube.com/watch?v=CEyy7DT7m0g ''Girgio Blanco (regie) – Una Notte a Torino (FHD)''] {{Normdata}} {{Voorbladster}} [[Kategorie:Turyn| ]] hvcn6y7pkqilljybfaj8ih6d3w1d108 0 15555 2515120 2409723 2022-07-25T20:03:04Z Stefaanz 149838 wikitext text/x-wiki [[Lêer:LocationKalahari.PNG|duimnael|Die Kalahariwoestyn]] [[Lêer:Kalahari.png|duimnael|[[Nasa]]-Satellietbeeld van die Kalahariwoestyn]] [[Lêer:Kalahari E02 00.jpg|duimnael|Die Kalahariwoestyn in Namibië]] Die '''Kalahariwoestyn''' is 'n uitgestrekte dorre tot halfdorre sanderige gebied. Dit is geleë in suidelike Afrika, met 'n oppervlakte van ongeveer 900&nbsp;000&nbsp;km², wat 'n groot gedeelte van [[Botswana]] insluit, en dele van [[Namibië]] en [[Suid-Afrika]]. Die omliggende Kalaharibekken se oppervlakte strek oor meer as 2,5 miljoen km². Die enigste permanente [[rivier]] is die [[Okavangorivier|Okavango]]. Dié rivier dreineer in 'n [[rivierdelta|deltagebied]] wat uit moerasse bestaan en 'n ryke natuurlewe ondersteun. Daar bestaan ook antieke droë rivierbeddings – [[Omuramba]] genoem – dwarsoor die sentrale noordelike dele van die Kalahari wat poele water bevat tydens die reënseisoen. Die rivierbeddings is deesdae meestal weidingsareas waar minder wilde diere voorkom as vroeër. Daar was in die verlede 'n groot verskeidenheid diere soos [[olifant]]e en [[kameelperd]]e asook roofdiere soos [[leeu]]s en [[jagluiperd]]s. == Etimologie == ''Kalahari'' is afgelei van die [[Tswana]]woord ''kgala'' wat "groot dors", of "'n waterlose plek", beteken.<ref name=SAltena>{{cite web |url=http://www.southerncape.co.za/geography/regions/kalahari.php |title=The Kalahari-Basin |date=15 Julie 2010 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20150725154710/http://www.southerncape.co.za/geography/regions/kalahari.php |archive-date=25 Julie 2015 |url-status=dead |df=dmy-all}}</ref> Die Kalahari beskik nie oor enige standhoudende grondwater nie. == Geografiese gegewens == === Ligging === Die [[Kalaharibekken]] is ’n vaag omlynde halfwoestyn wat op die hoogland van Suider-Afrika geleë is en wat strek van die Oranjerivier in die suide tot by die oorsprong van die [[Zambezirivier]] in die noorde. In die weste strek dit tot op die hooglande van [[Namibië]] en Angola en in die ooste tot op die plato's van Transvaal en [[Zimbabwe]]. Die gebied beslaan ongeveer 1,2 miljoen km² en Iê tussen 650 en 1 200&nbsp;m bo seespieël. In Suid-Afrika word die naam Kalahari ook gebruik vir die halfwoestyn wat strek van die Oranjerivier tot by die Okavangomoeras in Botswana. === Bou en afwatering === [[Lêer:KalahariBirdView.jpg|duimnael|'n Lugbeeld van die Kalahariwoestyn]] [[Lêer:Kalahari Lehmpfanne.jpg|duimnael|Kleipan in die Kalahariwoestyn]] [[Lêer:Gewitter in der Kalahari.jpg|duimnael|'n Donderstorm in die Kalahariwoestyn]] Die Kalahari se woestynagtige karakter is in die eerste plek nie toe te skryf aan 'n lae reënval nie, maar aan die aard van sy grond, naamlik los sand, waarin die water vinnig wegdreineer en dus van min waarde vir die plantegroei is. Die Kalahari word daarom as ’n edafiese woestyn (sygwoestyn) en nie as 'n klimaatwoestyn soos die Namib, nie, beskou. Die Kalahari is eintlik 'n voortsetting van die Karoo. Die grootste deel van die Kalahari is plat. Die oostelike deel, waar die Kalahari met die Hoëveld saamsmelt in 'n oorgangstreek, is heuwelagtig en word die [[Ghaapplato]] genoem, na aanleiding van 'n plant wat algemeen in die gebied voorkom. Op hierdie plato lê die Langberge, die Asbesberge en die Kurumanheuwels. Na die weste en noordweste gaan die hoër dele oor in die Kalahari-depressie, ook bekend as die Kalaharisandveld. Die sandveld, wat van die Oranjerivier oor 'n afstand van 3200&nbsp;km tot in Zambië en van die [[Etoshapan]] vir 1500&nbsp;km tot in Zimbabwe strek, vorm die wêreld se grootste aaneenlopende sandoppervlakte. In die droër suidweste is die sand rooi, soms in duine gewaai en plek-plek deur graspolle bestendig. Noordwaarts, waar dit natter is, is die sand wit tot gryswit en in breë, plat duine gewaai. Sowat 25&nbsp;km van Rietfontein, in die suidweste van die Kalahari, word 'n ongewone rotsformasie aangetref. Toe G.A. [[Farini]] (sy regte naam was [[William Leonard Hunt]]) in 1885 tydens 'n jagekspedisie in die Kalahari op hierdie ongewone formasie afkom, het hy geglo dat dit die ruïnes van 'n stad was. Verskeie ekspedisies het deur die jare na Farini se sogenaamde Verlore Stad gaan soek, maar sonder welslae. In 1964 het 'n Suid-Afrikaanse argeoloog, dr. [[A.J. Clement]], tydens ’n ekspedisie vasgestel dat Farini se beskrywing van die Verlore Stad ooreenstem met die vorm en voorkoms van die rotsformasie by Rietfontein. Daar kan aanvaar word dat wat Farini dus vir die ruïnes van 'n stad aangesien het, in werklikheid net 'n rotsformasie is wat deur geologiese prosesse en die verdere inwerking van die natuur sy ongewone vorm verkry het. Daar is min riviere in die Kalahari en die meeste is nie-standhoudend. Die belangrikste riviere in die suide is die Moloporivier en sy takriviere, die Auob, Nossob en Kuruman. Die Molopo sluit hom naby die [[Augrabieswaterval]] by die [[Oranjerivier]] aan. Kenmerkend vir die Kalahari is sy ondergrondse dreinering, wat meebring dat sy riviere grotendeels droë lope is wat slegs na goeie reën vloei Die Nossob, byvoorbeeld, vloei net wanneer swaar reëns in die brongebied in Namibië geval het. Die standhoudende riviere is onder meer die [[Kunene]]-, die [[Okavangodelta|Okavango]]- en die [[Botletle-rivier]] in die noorde van die Kalahari. Die Kunene en Okavango word deur die hoë reënval – tot 1 500 mm – in die noorde van Angola gevoed. Water van die Okavangorivier dreineer in die Okavangomoeras, waaruit die Botletlerivier weer gevoed word. Van die Okavangomoeras vloei die Botletle suidoos en mond uit in die Xaumeer en dreineer uiteindelik in die Makgadikgadi-soutpan. Sowat 7 000 soutpanne word suid van die Okavango- en die Zambezirivier aangetref. 'n Gebied in die Noord-Kaap staan trouens ook bekend as die [[Pannestreek]] of die Kalaharipannewêreld. Panne wat waterdig geword het vanweë veranderinge in die struktuur van die grond, is van groot belang, aangesien hulle op baie plekke die enigste bron van oppervlakwater is na die reënseisoen. Die Makgadikgadi-soutpan in die noordooste van die Kalahari bestaan in werklikheid uit verskeie soutpanne, onder meer die Ntwetwe-pan en panne van die Sua-pangebied. Die Makgadikgadi-pan is waarskynlik een van die grootste soutpanne ter wêreld en bestaan uit 'n groot versteende meerbedding van 6&nbsp;500&nbsp;km². Wanneer die [[Okavangomoeras]] as gevolg van swaar reën in Angola oorstroom word en water via die Botletlerivier na die [[Makgadikgadi-pan]] vloei, word die hele pan vol water. Dit is dan 'n voël- en wildparadys. Onder die enkele mere is die Xau – en die Ngamimeer, wat albei uit die Okavangomoeras en Botletlerivier gevoed word. Die [[Ngamimeer]] het in die sestigerjare opgedroog, maar is na goeie reën weer opgevul. === Klimaat === [[Lêer:Cyclist in Namibia.jpg|duimnael|Fietsryer in die Namibiese hitte]] Die Kalahari se klimaat kom baie ooreen met die van die Karoo. Die gemiddelde dagtemperatuur wissel tussen 8°C in die winter en 32°C in die somer. In die winter is die dae sonnig en die nagte bitter koud. Die nagtemperatuur kan tot benede vriespunt daal en strawwe ryp kom voor. Die reënval in die Kalahari wissel tussen 750&nbsp;mm in die noorde tot ’n skrale 325&nbsp;mm in die suide. Van oos na wes wissel die reënval tussen 400 en 150&nbsp;mm. Die reënwater syfer vinnig weg in die los gryswit of rooi sand sodat oppervlakwater skaars is. Wanneer die Kalahari goeie reëns kry, soos in 1975 en 1976, verander dit in 'n groen grasveld. Die Kalahari is in 'n somerreënvalstreek en verspreide donderbuie kom dikwels voor. Warm weste- en noordwestewinde waai gedurende die somermaande. == Plantegroei en dierelewe == === Plantegroei === [[Lêer:KubuIsland 02.jpg|duimnael|Kubu-eiland in die Kalahariwoestyn]] [[Lêer:Devil's thorn flower (Tribulus zeyheri), Kalahari.jpg|duimnael|[[Duiwelsklou]] (''Harpagophytum'') in die Kalahariwoestyn]] Die plantegroei van die Kalahari stem baie ooreen met die van die [[Karoo]], hoewel dit veral langs riviere weelderiger groei. Die savanneplantegroei word gekenmerk deur harde polgras, struike en doringbome. Verskeie grassoorte groei yl op die rooi sandduine in die suide, maar na die noorde, waar die reënval hoër is, is die grasveld ruier. Die ''Schmidtia kalahariensis'', ook bekend as kalaharigras, 'n eenjarige polgras wat wydverspreid in die doringveld voorkom, dien as weiding, maar het geen hoë voedingswaarde nie. Daarteenoor het die geharde kalaharisandkweek (''Schmidtia bulbosa'') in die noordelike dele besonder goeie voedingswaarde. Vetplante, aalwyne, melkbos en turksvye word algemeen aangetref. Doringbome kom in die noorde weliger vooras in die suide, terwyl die kameeldoring (''Acacia giraffae'') oral voorkom en dikwels oorheers. Ander bome wat in die Kalahari groei, is die kremetartboom (''Adansonia digitata''), mopanie (''Colophospermum mopane''), swarthaak, driedoring en trassiebos. Verskeie immergroen bome groei langs die standhoudende riviere. Twee soorte wildevrugte wat 'n baie belangrike rol speel in die ekologie van die Kalahari, is die tsamma (''Citrullus lanatus'') en die [[Acanthosicyos naudinianus|gemsbokkomkommer (''Acanthosicyos naudinianus'')]]. Die tsamma is 'n eenjarige, kruidagtige rankplant wat veral in die duine groei. Die ronde, gladde vrugte het 'n baie hoë voginhoud, net soos die vrugte van die gemsbokkomkommer, en is dus 'n belangrike bron van vloeistof vir diere. Die gemsbokkomkommer is ’n meerjarige plant wat 'n groot wortelknol het en elliptiese vrugte dra wat met stekels oortrek is. Hoewel die gemsbokkomkommer meer gereeld dra as die tsamma, is laasgenoemde oor 'n langer tyd beskikbaar. Omdat oppervlakwater in die Kalahari so skaars is, is diere soos wurms, korinkrieke en voëls (byvoorbeeld volstruise en glansspreeus) en selfs hiënas op wildevrugte aangewese. Tsammas en gemsbokkomkommers is ook 'n belangrike bron van voedsel en water vir die Kalahari-boesmans. Die [[tsamma]] word gekook deur dit in die sand te begrawe. Vuur word dan in 'n gat in die sand gemaak, sand word op die vuur gegooi, die tsamma word bo-op geplaas en met sand bedek. Die volgende dag is die vrug gereed. Die tsamma word ook rou geëet deur die een punt oop te sny en die middelste gedeelte uit te haal en te eet. Die res van die vleis word fyngemaal tot ’n waterige massa en dan geëet of gedrink. Die gemsbokkomkommer word meestal gaar geëet. Van die pitte van albei vrugte word 'n gereg gemaak deur dit te droog, te braai en te maal. === Dierelewe === [[Lêer:Suricata.jpg|duimnael|'n [[Graatjiemeerkat]] (''Suricata suricatta'') in die Kalahariwoestyn]] Omdat die Kalahari yl bevolk is, is wild nog volop. Daar is 'n groot verskeidenheid wildsoorte en voëls, wat die Kalahari 'n ware wildparadys maak en tot gevolg gehad het dat verskeie wildreservate in die Kalahari gevestig is. Daar is meer wild in die noorde as in die suide, veral langs die standhoudende riviere, mere en panne. Troppe olifante, kameelperde, buffels, sebras en koedoes is volop in die noorde, waar meer water beskikbaar is. In die suide, waar die water skaars is, kom wild soos gemsbokke, elande, wildebeeste en springbokke voor. Die bekende Kalaharileeu en ander roofdiere soos jagluiperds en jakkalse is volop, en 'n groot verskeidenheid slange en ander reptiele word aangetref. Die Kalahari is ook 'n voëlparadys vanweë die swerms kraanvoëls, ibisse, reiers, ganse en ooievaars wat daar voorkom, veral in die Chobe- en Moremireservate. Kleiner voëls soos byevreters en lewerike word ook hier aangetref. Daar is verskeie wildreservate in die Kalahari, waarvan die Nasionale Kalahari-gemsbokpark in Noordwes-Kaap die bekendste is. Aan hierdie park grens 'n gebied van sowat 11&nbsp;000&nbsp;km² in Botswana se Kgalagadipark. Baie mense beskou die deel waarin die Kgalagadipark geleë is, as die hart van die Kalahari. Daar is ook die Sentraal-Kalahari en die Khutswe-wildreservaat, wat saam meer as 15 000&nbsp;km² groot is. Die [[Chobepark|Nasionale Chobepark]] in die noorde van Botswana beslaan 11 600&nbsp;km². Botswana se grootste trappe olifante word hier aangetref. Seekoeie en krokodille hou by die [[Choberivier]]. Die mere en panne is die grootste versamelplek van verskeie wild- en voëlsoorte. == Ekostreke == 'n Deel van die gebied word tot die WWF-[[ekostreek]] ''[[Kalahari se droë savanne]]'' (AT 1309) gereken. Die noordoostelike deel word die ''[[Kalahari se Acacia-Baikiaea-bosland]]'' (AT0709) genoem. == Sien ook == * [[Lys van streeksname in Suid-Afrika]] == Bronne == * Hilton-Barber, David: Kalahari dreaming – the romance of the desert. Pinetwon: Southbound, 2015. ISBN 978-0-620-59571-1 * Knobel, Louis: Die Kalahari. In "Ons Land". Johannesburg: Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie, 1967. * ''[[Wêreldspektrum]]'', 1982, ISBN 0-908409-54-0 band == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie-inlyn}} * {{en}} {{cite web|url=https://www.britannica.com/place/Kalahari-Desert|title=Kalahari Desert|publisher=[[Encyclopædia Britannica]]|accessdate=30 Maart 2020}} {{Artikels oor Namibië}} {{Normdata}} {{Koördinate|23|S|22|O|region:BW_type:landmark|aansig=titel}} [[Kategorie:Woestyne van Afrika]] [[Kategorie:Landvorme van Botswana]] [[Kategorie:Landvorme van Namibië]] [[Kategorie:Landvorme van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Streke van die Noord-Kaap]] nh3dg8a65yr9vbqf72189yhuy9z3v96 2515126 2515120 2022-07-25T20:08:56Z Stefaanz 149838 /* Ligging */ Spelfout gekorrigeer, Grammatika gekorrigeer wikitext text/x-wiki [[Lêer:LocationKalahari.PNG|duimnael|Die Kalahariwoestyn]] [[Lêer:Kalahari.png|duimnael|[[Nasa]]-Satellietbeeld van die Kalahariwoestyn]] [[Lêer:Kalahari E02 00.jpg|duimnael|Die Kalahariwoestyn in Namibië]] Die '''Kalahariwoestyn''' is 'n uitgestrekte dorre tot halfdorre sanderige gebied. Dit is geleë in suidelike Afrika, met 'n oppervlakte van ongeveer 900&nbsp;000&nbsp;km², wat 'n groot gedeelte van [[Botswana]] insluit, en dele van [[Namibië]] en [[Suid-Afrika]]. Die omliggende Kalaharibekken se oppervlakte strek oor meer as 2,5 miljoen km². Die enigste permanente [[rivier]] is die [[Okavangorivier|Okavango]]. Dié rivier dreineer in 'n [[rivierdelta|deltagebied]] wat uit moerasse bestaan en 'n ryke natuurlewe ondersteun. Daar bestaan ook antieke droë rivierbeddings – [[Omuramba]] genoem – dwarsoor die sentrale noordelike dele van die Kalahari wat poele water bevat tydens die reënseisoen. Die rivierbeddings is deesdae meestal weidingsareas waar minder wilde diere voorkom as vroeër. Daar was in die verlede 'n groot verskeidenheid diere soos [[olifant]]e en [[kameelperd]]e asook roofdiere soos [[leeu]]s en [[jagluiperd]]s. == Etimologie == ''Kalahari'' is afgelei van die [[Tswana]]woord ''kgala'' wat "groot dors", of "'n waterlose plek", beteken.<ref name=SAltena>{{cite web |url=http://www.southerncape.co.za/geography/regions/kalahari.php |title=The Kalahari-Basin |date=15 Julie 2010 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20150725154710/http://www.southerncape.co.za/geography/regions/kalahari.php |archive-date=25 Julie 2015 |url-status=dead |df=dmy-all}}</ref> Die Kalahari beskik nie oor enige standhoudende grondwater nie. == Geografiese gegewens == === Ligging === Die [[Kalaharibekken]] is ’n vaag omlynde halfwoestyn wat op die hoogland van Suider-Afrika geleë is en wat strek van die Oranjerivier in die suide tot by die oorsprong van die [[Zambezirivier]] in die noorde. In die weste strek dit tot op die hooglande van [[Namibië]] en Angola en in die ooste tot op die plato's van Transvaal en [[Zimbabwe]]. Die gebied beslaan ongeveer 1,2 miljoen km² en Iê tussen 650 en 1 200&nbsp;m bo seevlak. In Suid-Afrika word die naam Kalahari ook gebruik vir die halfwoestyn wat strek van die Oranjerivier tot by die Okavangomoeras in Botswana. === Bou en afwatering === [[Lêer:KalahariBirdView.jpg|duimnael|'n Lugbeeld van die Kalahariwoestyn]] [[Lêer:Kalahari Lehmpfanne.jpg|duimnael|Kleipan in die Kalahariwoestyn]] [[Lêer:Gewitter in der Kalahari.jpg|duimnael|'n Donderstorm in die Kalahariwoestyn]] Die Kalahari se woestynagtige karakter is in die eerste plek nie toe te skryf aan 'n lae reënval nie, maar aan die aard van sy grond, naamlik los sand, waarin die water vinnig wegdreineer en dus van min waarde vir die plantegroei is. Die Kalahari word daarom as ’n edafiese woestyn (sygwoestyn) en nie as 'n klimaatwoestyn soos die Namib, nie, beskou. Die Kalahari is eintlik 'n voortsetting van die Karoo. Die grootste deel van die Kalahari is plat. Die oostelike deel, waar die Kalahari met die Hoëveld saamsmelt in 'n oorgangstreek, is heuwelagtig en word die [[Ghaapplato]] genoem, na aanleiding van 'n plant wat algemeen in die gebied voorkom. Op hierdie plato lê die Langberge, die Asbesberge en die Kurumanheuwels. Na die weste en noordweste gaan die hoër dele oor in die Kalahari-depressie, ook bekend as die Kalaharisandveld. Die sandveld, wat van die Oranjerivier oor 'n afstand van 3200&nbsp;km tot in Zambië en van die [[Etoshapan]] vir 1500&nbsp;km tot in Zimbabwe strek, vorm die wêreld se grootste aaneenlopende sandoppervlakte. In die droër suidweste is die sand rooi, soms in duine gewaai en plek-plek deur graspolle bestendig. Noordwaarts, waar dit natter is, is die sand wit tot gryswit en in breë, plat duine gewaai. Sowat 25&nbsp;km van Rietfontein, in die suidweste van die Kalahari, word 'n ongewone rotsformasie aangetref. Toe G.A. [[Farini]] (sy regte naam was [[William Leonard Hunt]]) in 1885 tydens 'n jagekspedisie in die Kalahari op hierdie ongewone formasie afkom, het hy geglo dat dit die ruïnes van 'n stad was. Verskeie ekspedisies het deur die jare na Farini se sogenaamde Verlore Stad gaan soek, maar sonder welslae. In 1964 het 'n Suid-Afrikaanse argeoloog, dr. [[A.J. Clement]], tydens ’n ekspedisie vasgestel dat Farini se beskrywing van die Verlore Stad ooreenstem met die vorm en voorkoms van die rotsformasie by Rietfontein. Daar kan aanvaar word dat wat Farini dus vir die ruïnes van 'n stad aangesien het, in werklikheid net 'n rotsformasie is wat deur geologiese prosesse en die verdere inwerking van die natuur sy ongewone vorm verkry het. Daar is min riviere in die Kalahari en die meeste is nie-standhoudend. Die belangrikste riviere in die suide is die Moloporivier en sy takriviere, die Auob, Nossob en Kuruman. Die Molopo sluit hom naby die [[Augrabieswaterval]] by die [[Oranjerivier]] aan. Kenmerkend vir die Kalahari is sy ondergrondse dreinering, wat meebring dat sy riviere grotendeels droë lope is wat slegs na goeie reën vloei Die Nossob, byvoorbeeld, vloei net wanneer swaar reëns in die brongebied in Namibië geval het. Die standhoudende riviere is onder meer die [[Kunene]]-, die [[Okavangodelta|Okavango]]- en die [[Botletle-rivier]] in die noorde van die Kalahari. Die Kunene en Okavango word deur die hoë reënval – tot 1 500 mm – in die noorde van Angola gevoed. Water van die Okavangorivier dreineer in die Okavangomoeras, waaruit die Botletlerivier weer gevoed word. Van die Okavangomoeras vloei die Botletle suidoos en mond uit in die Xaumeer en dreineer uiteindelik in die Makgadikgadi-soutpan. Sowat 7 000 soutpanne word suid van die Okavango- en die Zambezirivier aangetref. 'n Gebied in die Noord-Kaap staan trouens ook bekend as die [[Pannestreek]] of die Kalaharipannewêreld. Panne wat waterdig geword het vanweë veranderinge in die struktuur van die grond, is van groot belang, aangesien hulle op baie plekke die enigste bron van oppervlakwater is na die reënseisoen. Die Makgadikgadi-soutpan in die noordooste van die Kalahari bestaan in werklikheid uit verskeie soutpanne, onder meer die Ntwetwe-pan en panne van die Sua-pangebied. Die Makgadikgadi-pan is waarskynlik een van die grootste soutpanne ter wêreld en bestaan uit 'n groot versteende meerbedding van 6&nbsp;500&nbsp;km². Wanneer die [[Okavangomoeras]] as gevolg van swaar reën in Angola oorstroom word en water via die Botletlerivier na die [[Makgadikgadi-pan]] vloei, word die hele pan vol water. Dit is dan 'n voël- en wildparadys. Onder die enkele mere is die Xau – en die Ngamimeer, wat albei uit die Okavangomoeras en Botletlerivier gevoed word. Die [[Ngamimeer]] het in die sestigerjare opgedroog, maar is na goeie reën weer opgevul. === Klimaat === [[Lêer:Cyclist in Namibia.jpg|duimnael|Fietsryer in die Namibiese hitte]] Die Kalahari se klimaat kom baie ooreen met die van die Karoo. Die gemiddelde dagtemperatuur wissel tussen 8°C in die winter en 32°C in die somer. In die winter is die dae sonnig en die nagte bitter koud. Die nagtemperatuur kan tot benede vriespunt daal en strawwe ryp kom voor. Die reënval in die Kalahari wissel tussen 750&nbsp;mm in die noorde tot ’n skrale 325&nbsp;mm in die suide. Van oos na wes wissel die reënval tussen 400 en 150&nbsp;mm. Die reënwater syfer vinnig weg in die los gryswit of rooi sand sodat oppervlakwater skaars is. Wanneer die Kalahari goeie reëns kry, soos in 1975 en 1976, verander dit in 'n groen grasveld. Die Kalahari is in 'n somerreënvalstreek en verspreide donderbuie kom dikwels voor. Warm weste- en noordwestewinde waai gedurende die somermaande. == Plantegroei en dierelewe == === Plantegroei === [[Lêer:KubuIsland 02.jpg|duimnael|Kubu-eiland in die Kalahariwoestyn]] [[Lêer:Devil's thorn flower (Tribulus zeyheri), Kalahari.jpg|duimnael|[[Duiwelsklou]] (''Harpagophytum'') in die Kalahariwoestyn]] Die plantegroei van die Kalahari stem baie ooreen met die van die [[Karoo]], hoewel dit veral langs riviere weelderiger groei. Die savanneplantegroei word gekenmerk deur harde polgras, struike en doringbome. Verskeie grassoorte groei yl op die rooi sandduine in die suide, maar na die noorde, waar die reënval hoër is, is die grasveld ruier. Die ''Schmidtia kalahariensis'', ook bekend as kalaharigras, 'n eenjarige polgras wat wydverspreid in die doringveld voorkom, dien as weiding, maar het geen hoë voedingswaarde nie. Daarteenoor het die geharde kalaharisandkweek (''Schmidtia bulbosa'') in die noordelike dele besonder goeie voedingswaarde. Vetplante, aalwyne, melkbos en turksvye word algemeen aangetref. Doringbome kom in die noorde weliger vooras in die suide, terwyl die kameeldoring (''Acacia giraffae'') oral voorkom en dikwels oorheers. Ander bome wat in die Kalahari groei, is die kremetartboom (''Adansonia digitata''), mopanie (''Colophospermum mopane''), swarthaak, driedoring en trassiebos. Verskeie immergroen bome groei langs die standhoudende riviere. Twee soorte wildevrugte wat 'n baie belangrike rol speel in die ekologie van die Kalahari, is die tsamma (''Citrullus lanatus'') en die [[Acanthosicyos naudinianus|gemsbokkomkommer (''Acanthosicyos naudinianus'')]]. Die tsamma is 'n eenjarige, kruidagtige rankplant wat veral in die duine groei. Die ronde, gladde vrugte het 'n baie hoë voginhoud, net soos die vrugte van die gemsbokkomkommer, en is dus 'n belangrike bron van vloeistof vir diere. Die gemsbokkomkommer is ’n meerjarige plant wat 'n groot wortelknol het en elliptiese vrugte dra wat met stekels oortrek is. Hoewel die gemsbokkomkommer meer gereeld dra as die tsamma, is laasgenoemde oor 'n langer tyd beskikbaar. Omdat oppervlakwater in die Kalahari so skaars is, is diere soos wurms, korinkrieke en voëls (byvoorbeeld volstruise en glansspreeus) en selfs hiënas op wildevrugte aangewese. Tsammas en gemsbokkomkommers is ook 'n belangrike bron van voedsel en water vir die Kalahari-boesmans. Die [[tsamma]] word gekook deur dit in die sand te begrawe. Vuur word dan in 'n gat in die sand gemaak, sand word op die vuur gegooi, die tsamma word bo-op geplaas en met sand bedek. Die volgende dag is die vrug gereed. Die tsamma word ook rou geëet deur die een punt oop te sny en die middelste gedeelte uit te haal en te eet. Die res van die vleis word fyngemaal tot ’n waterige massa en dan geëet of gedrink. Die gemsbokkomkommer word meestal gaar geëet. Van die pitte van albei vrugte word 'n gereg gemaak deur dit te droog, te braai en te maal. === Dierelewe === [[Lêer:Suricata.jpg|duimnael|'n [[Graatjiemeerkat]] (''Suricata suricatta'') in die Kalahariwoestyn]] Omdat die Kalahari yl bevolk is, is wild nog volop. Daar is 'n groot verskeidenheid wildsoorte en voëls, wat die Kalahari 'n ware wildparadys maak en tot gevolg gehad het dat verskeie wildreservate in die Kalahari gevestig is. Daar is meer wild in die noorde as in die suide, veral langs die standhoudende riviere, mere en panne. Troppe olifante, kameelperde, buffels, sebras en koedoes is volop in die noorde, waar meer water beskikbaar is. In die suide, waar die water skaars is, kom wild soos gemsbokke, elande, wildebeeste en springbokke voor. Die bekende Kalaharileeu en ander roofdiere soos jagluiperds en jakkalse is volop, en 'n groot verskeidenheid slange en ander reptiele word aangetref. Die Kalahari is ook 'n voëlparadys vanweë die swerms kraanvoëls, ibisse, reiers, ganse en ooievaars wat daar voorkom, veral in die Chobe- en Moremireservate. Kleiner voëls soos byevreters en lewerike word ook hier aangetref. Daar is verskeie wildreservate in die Kalahari, waarvan die Nasionale Kalahari-gemsbokpark in Noordwes-Kaap die bekendste is. Aan hierdie park grens 'n gebied van sowat 11&nbsp;000&nbsp;km² in Botswana se Kgalagadipark. Baie mense beskou die deel waarin die Kgalagadipark geleë is, as die hart van die Kalahari. Daar is ook die Sentraal-Kalahari en die Khutswe-wildreservaat, wat saam meer as 15 000&nbsp;km² groot is. Die [[Chobepark|Nasionale Chobepark]] in die noorde van Botswana beslaan 11 600&nbsp;km². Botswana se grootste trappe olifante word hier aangetref. Seekoeie en krokodille hou by die [[Choberivier]]. Die mere en panne is die grootste versamelplek van verskeie wild- en voëlsoorte. == Ekostreke == 'n Deel van die gebied word tot die WWF-[[ekostreek]] ''[[Kalahari se droë savanne]]'' (AT 1309) gereken. Die noordoostelike deel word die ''[[Kalahari se Acacia-Baikiaea-bosland]]'' (AT0709) genoem. == Sien ook == * [[Lys van streeksname in Suid-Afrika]] == Bronne == * Hilton-Barber, David: Kalahari dreaming – the romance of the desert. Pinetwon: Southbound, 2015. ISBN 978-0-620-59571-1 * Knobel, Louis: Die Kalahari. In "Ons Land". Johannesburg: Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie, 1967. * ''[[Wêreldspektrum]]'', 1982, ISBN 0-908409-54-0 band == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie-inlyn}} * {{en}} {{cite web|url=https://www.britannica.com/place/Kalahari-Desert|title=Kalahari Desert|publisher=[[Encyclopædia Britannica]]|accessdate=30 Maart 2020}} {{Artikels oor Namibië}} {{Normdata}} {{Koördinate|23|S|22|O|region:BW_type:landmark|aansig=titel}} [[Kategorie:Woestyne van Afrika]] [[Kategorie:Landvorme van Botswana]] [[Kategorie:Landvorme van Namibië]] [[Kategorie:Landvorme van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Streke van die Noord-Kaap]] gjin0kcmgrq9lbe4jbghj867nd2h71e 2515129 2515126 2022-07-25T20:11:29Z Stefaanz 149838 /* Bou en afwatering */ Spelfout gekorrigeer wikitext text/x-wiki [[Lêer:LocationKalahari.PNG|duimnael|Die Kalahariwoestyn]] [[Lêer:Kalahari.png|duimnael|[[Nasa]]-Satellietbeeld van die Kalahariwoestyn]] [[Lêer:Kalahari E02 00.jpg|duimnael|Die Kalahariwoestyn in Namibië]] Die '''Kalahariwoestyn''' is 'n uitgestrekte dorre tot halfdorre sanderige gebied. Dit is geleë in suidelike Afrika, met 'n oppervlakte van ongeveer 900&nbsp;000&nbsp;km², wat 'n groot gedeelte van [[Botswana]] insluit, en dele van [[Namibië]] en [[Suid-Afrika]]. Die omliggende Kalaharibekken se oppervlakte strek oor meer as 2,5 miljoen km². Die enigste permanente [[rivier]] is die [[Okavangorivier|Okavango]]. Dié rivier dreineer in 'n [[rivierdelta|deltagebied]] wat uit moerasse bestaan en 'n ryke natuurlewe ondersteun. Daar bestaan ook antieke droë rivierbeddings – [[Omuramba]] genoem – dwarsoor die sentrale noordelike dele van die Kalahari wat poele water bevat tydens die reënseisoen. Die rivierbeddings is deesdae meestal weidingsareas waar minder wilde diere voorkom as vroeër. Daar was in die verlede 'n groot verskeidenheid diere soos [[olifant]]e en [[kameelperd]]e asook roofdiere soos [[leeu]]s en [[jagluiperd]]s. == Etimologie == ''Kalahari'' is afgelei van die [[Tswana]]woord ''kgala'' wat "groot dors", of "'n waterlose plek", beteken.<ref name=SAltena>{{cite web |url=http://www.southerncape.co.za/geography/regions/kalahari.php |title=The Kalahari-Basin |date=15 Julie 2010 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20150725154710/http://www.southerncape.co.za/geography/regions/kalahari.php |archive-date=25 Julie 2015 |url-status=dead |df=dmy-all}}</ref> Die Kalahari beskik nie oor enige standhoudende grondwater nie. == Geografiese gegewens == === Ligging === Die [[Kalaharibekken]] is ’n vaag omlynde halfwoestyn wat op die hoogland van Suider-Afrika geleë is en wat strek van die Oranjerivier in die suide tot by die oorsprong van die [[Zambezirivier]] in die noorde. In die weste strek dit tot op die hooglande van [[Namibië]] en Angola en in die ooste tot op die plato's van Transvaal en [[Zimbabwe]]. Die gebied beslaan ongeveer 1,2 miljoen km² en Iê tussen 650 en 1 200&nbsp;m bo seevlak. In Suid-Afrika word die naam Kalahari ook gebruik vir die halfwoestyn wat strek van die Oranjerivier tot by die Okavangomoeras in Botswana. === Bou en afwatering === [[Lêer:KalahariBirdView.jpg|duimnael|'n Lugbeeld van die Kalahariwoestyn]] [[Lêer:Kalahari Lehmpfanne.jpg|duimnael|Kleipan in die Kalahariwoestyn]] [[Lêer:Gewitter in der Kalahari.jpg|duimnael|'n Donderstorm in die Kalahariwoestyn]] Die Kalahari se woestynagtige karakter is in die eerste plek nie toe geskryf aan 'n lae reënval nie, maar aan die aard van sy grond, naamlik los sand, waarin die water vinnig wegdreineer en dus van min waarde vir die plantegroei is. Die Kalahari word daarom as ’n edafiese woestyn (sygwoestyn) en nie as 'n klimaatwoestyn soos die Namib, nie, beskou. Die Kalahari is eintlik 'n voortsetting van die Karoo. Die grootste deel van die Kalahari is plat. Die oostelike deel, waar die Kalahari met die Hoëveld saamsmelt in 'n oorgangstreek, is heuwelagtig en word die [[Ghaapplato]] genoem, na aanleiding van 'n plant wat algemeen in die gebied voorkom. Op hierdie plato lê die Langberge, die Asbesberge en die Kurumanheuwels. Na die weste en noordweste gaan die hoër dele oor in die Kalahari-depressie, ook bekend as die Kalaharisandveld. Die sandveld, wat van die Oranjerivier oor 'n afstand van 3200&nbsp;km tot in Zambië en van die [[Etoshapan]] vir 1500&nbsp;km tot in Zimbabwe strek, vorm die wêreld se grootste aaneenlopende sandoppervlakte. In die droër suidweste is die sand rooi, soms in duine gewaai en plek-plek deur graspolle bestendig. Noordwaarts, waar dit natter is, is die sand wit tot gryswit en in breë, plat duine gewaai. Sowat 25&nbsp;km van Rietfontein, in die suidweste van die Kalahari, word 'n ongewone rotsformasie aangetref. Toe G.A. [[Farini]] (sy regte naam was [[William Leonard Hunt]]) in 1885 tydens 'n jagekspedisie in die Kalahari op hierdie ongewone formasie afkom, het hy geglo dat dit die ruïnes van 'n stad was. Verskeie ekspedisies het deur die jare na Farini se sogenaamde Verlore Stad gaan soek, maar sonder welslae. In 1964 het 'n Suid-Afrikaanse argeoloog, dr. [[A.J. Clement]], tydens ’n ekspedisie vasgestel dat Farini se beskrywing van die Verlore Stad ooreenstem met die vorm en voorkoms van die rotsformasie by Rietfontein. Daar kan aanvaar word dat wat Farini dus vir die ruïnes van 'n stad aangesien het, in werklikheid net 'n rotsformasie is wat deur geologiese prosesse en die verdere inwerking van die natuur sy ongewone vorm verkry het. Daar is min riviere in die Kalahari en die meeste is nie-standhoudend. Die belangrikste riviere in die suide is die Moloporivier en sy takriviere, die Auob, Nossob en Kuruman. Die Molopo sluit hom naby die [[Augrabieswaterval]] by die [[Oranjerivier]] aan. Kenmerkend vir die Kalahari is sy ondergrondse dreinering, wat meebring dat sy riviere grotendeels droë lope is wat slegs na goeie reën vloei Die Nossob, byvoorbeeld, vloei net wanneer swaar reëns in die brongebied in Namibië geval het. Die standhoudende riviere is onder meer die [[Kunene]]-, die [[Okavangodelta|Okavango]]- en die [[Botletle-rivier]] in die noorde van die Kalahari. Die Kunene en Okavango word deur die hoë reënval – tot 1 500 mm – in die noorde van Angola gevoed. Water van die Okavangorivier dreineer in die Okavangomoeras, waaruit die Botletlerivier weer gevoed word. Van die Okavangomoeras vloei die Botletle suidoos en mond uit in die Xaumeer en dreineer uiteindelik in die Makgadikgadi-soutpan. Sowat 7 000 soutpanne word suid van die Okavango- en die Zambezirivier aangetref. 'n Gebied in die Noord-Kaap staan trouens ook bekend as die [[Pannestreek]] of die Kalaharipannewêreld. Panne wat waterdig geword het vanweë veranderinge in die struktuur van die grond, is van groot belang, aangesien hulle op baie plekke die enigste bron van oppervlakwater is na die reënseisoen. Die Makgadikgadi-soutpan in die noordooste van die Kalahari bestaan in werklikheid uit verskeie soutpanne, onder meer die Ntwetwe-pan en panne van die Sua-pangebied. Die Makgadikgadi-pan is waarskynlik een van die grootste soutpanne ter wêreld en bestaan uit 'n groot versteende meerbedding van 6&nbsp;500&nbsp;km². Wanneer die [[Okavangomoeras]] as gevolg van swaar reën in Angola oorstroom word en water via die Botletlerivier na die [[Makgadikgadi-pan]] vloei, word die hele pan vol water. Dit is dan 'n voël- en wildparadys. Onder die enkele mere is die Xau – en die Ngamimeer, wat albei uit die Okavangomoeras en Botletlerivier gevoed word. Die [[Ngamimeer]] het in die sestigerjare opgedroog, maar is na goeie reën weer opgevul. === Klimaat === [[Lêer:Cyclist in Namibia.jpg|duimnael|Fietsryer in die Namibiese hitte]] Die Kalahari se klimaat kom baie ooreen met die van die Karoo. Die gemiddelde dagtemperatuur wissel tussen 8°C in die winter en 32°C in die somer. In die winter is die dae sonnig en die nagte bitter koud. Die nagtemperatuur kan tot benede vriespunt daal en strawwe ryp kom voor. Die reënval in die Kalahari wissel tussen 750&nbsp;mm in die noorde tot ’n skrale 325&nbsp;mm in die suide. Van oos na wes wissel die reënval tussen 400 en 150&nbsp;mm. Die reënwater syfer vinnig weg in die los gryswit of rooi sand sodat oppervlakwater skaars is. Wanneer die Kalahari goeie reëns kry, soos in 1975 en 1976, verander dit in 'n groen grasveld. Die Kalahari is in 'n somerreënvalstreek en verspreide donderbuie kom dikwels voor. Warm weste- en noordwestewinde waai gedurende die somermaande. == Plantegroei en dierelewe == === Plantegroei === [[Lêer:KubuIsland 02.jpg|duimnael|Kubu-eiland in die Kalahariwoestyn]] [[Lêer:Devil's thorn flower (Tribulus zeyheri), Kalahari.jpg|duimnael|[[Duiwelsklou]] (''Harpagophytum'') in die Kalahariwoestyn]] Die plantegroei van die Kalahari stem baie ooreen met die van die [[Karoo]], hoewel dit veral langs riviere weelderiger groei. Die savanneplantegroei word gekenmerk deur harde polgras, struike en doringbome. Verskeie grassoorte groei yl op die rooi sandduine in die suide, maar na die noorde, waar die reënval hoër is, is die grasveld ruier. Die ''Schmidtia kalahariensis'', ook bekend as kalaharigras, 'n eenjarige polgras wat wydverspreid in die doringveld voorkom, dien as weiding, maar het geen hoë voedingswaarde nie. Daarteenoor het die geharde kalaharisandkweek (''Schmidtia bulbosa'') in die noordelike dele besonder goeie voedingswaarde. Vetplante, aalwyne, melkbos en turksvye word algemeen aangetref. Doringbome kom in die noorde weliger vooras in die suide, terwyl die kameeldoring (''Acacia giraffae'') oral voorkom en dikwels oorheers. Ander bome wat in die Kalahari groei, is die kremetartboom (''Adansonia digitata''), mopanie (''Colophospermum mopane''), swarthaak, driedoring en trassiebos. Verskeie immergroen bome groei langs die standhoudende riviere. Twee soorte wildevrugte wat 'n baie belangrike rol speel in die ekologie van die Kalahari, is die tsamma (''Citrullus lanatus'') en die [[Acanthosicyos naudinianus|gemsbokkomkommer (''Acanthosicyos naudinianus'')]]. Die tsamma is 'n eenjarige, kruidagtige rankplant wat veral in die duine groei. Die ronde, gladde vrugte het 'n baie hoë voginhoud, net soos die vrugte van die gemsbokkomkommer, en is dus 'n belangrike bron van vloeistof vir diere. Die gemsbokkomkommer is ’n meerjarige plant wat 'n groot wortelknol het en elliptiese vrugte dra wat met stekels oortrek is. Hoewel die gemsbokkomkommer meer gereeld dra as die tsamma, is laasgenoemde oor 'n langer tyd beskikbaar. Omdat oppervlakwater in die Kalahari so skaars is, is diere soos wurms, korinkrieke en voëls (byvoorbeeld volstruise en glansspreeus) en selfs hiënas op wildevrugte aangewese. Tsammas en gemsbokkomkommers is ook 'n belangrike bron van voedsel en water vir die Kalahari-boesmans. Die [[tsamma]] word gekook deur dit in die sand te begrawe. Vuur word dan in 'n gat in die sand gemaak, sand word op die vuur gegooi, die tsamma word bo-op geplaas en met sand bedek. Die volgende dag is die vrug gereed. Die tsamma word ook rou geëet deur die een punt oop te sny en die middelste gedeelte uit te haal en te eet. Die res van die vleis word fyngemaal tot ’n waterige massa en dan geëet of gedrink. Die gemsbokkomkommer word meestal gaar geëet. Van die pitte van albei vrugte word 'n gereg gemaak deur dit te droog, te braai en te maal. === Dierelewe === [[Lêer:Suricata.jpg|duimnael|'n [[Graatjiemeerkat]] (''Suricata suricatta'') in die Kalahariwoestyn]] Omdat die Kalahari yl bevolk is, is wild nog volop. Daar is 'n groot verskeidenheid wildsoorte en voëls, wat die Kalahari 'n ware wildparadys maak en tot gevolg gehad het dat verskeie wildreservate in die Kalahari gevestig is. Daar is meer wild in die noorde as in die suide, veral langs die standhoudende riviere, mere en panne. Troppe olifante, kameelperde, buffels, sebras en koedoes is volop in die noorde, waar meer water beskikbaar is. In die suide, waar die water skaars is, kom wild soos gemsbokke, elande, wildebeeste en springbokke voor. Die bekende Kalaharileeu en ander roofdiere soos jagluiperds en jakkalse is volop, en 'n groot verskeidenheid slange en ander reptiele word aangetref. Die Kalahari is ook 'n voëlparadys vanweë die swerms kraanvoëls, ibisse, reiers, ganse en ooievaars wat daar voorkom, veral in die Chobe- en Moremireservate. Kleiner voëls soos byevreters en lewerike word ook hier aangetref. Daar is verskeie wildreservate in die Kalahari, waarvan die Nasionale Kalahari-gemsbokpark in Noordwes-Kaap die bekendste is. Aan hierdie park grens 'n gebied van sowat 11&nbsp;000&nbsp;km² in Botswana se Kgalagadipark. Baie mense beskou die deel waarin die Kgalagadipark geleë is, as die hart van die Kalahari. Daar is ook die Sentraal-Kalahari en die Khutswe-wildreservaat, wat saam meer as 15 000&nbsp;km² groot is. Die [[Chobepark|Nasionale Chobepark]] in die noorde van Botswana beslaan 11 600&nbsp;km². Botswana se grootste trappe olifante word hier aangetref. Seekoeie en krokodille hou by die [[Choberivier]]. Die mere en panne is die grootste versamelplek van verskeie wild- en voëlsoorte. == Ekostreke == 'n Deel van die gebied word tot die WWF-[[ekostreek]] ''[[Kalahari se droë savanne]]'' (AT 1309) gereken. Die noordoostelike deel word die ''[[Kalahari se Acacia-Baikiaea-bosland]]'' (AT0709) genoem. == Sien ook == * [[Lys van streeksname in Suid-Afrika]] == Bronne == * Hilton-Barber, David: Kalahari dreaming – the romance of the desert. Pinetwon: Southbound, 2015. ISBN 978-0-620-59571-1 * Knobel, Louis: Die Kalahari. In "Ons Land". Johannesburg: Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie, 1967. * ''[[Wêreldspektrum]]'', 1982, ISBN 0-908409-54-0 band == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie-inlyn}} * {{en}} {{cite web|url=https://www.britannica.com/place/Kalahari-Desert|title=Kalahari Desert|publisher=[[Encyclopædia Britannica]]|accessdate=30 Maart 2020}} {{Artikels oor Namibië}} {{Normdata}} {{Koördinate|23|S|22|O|region:BW_type:landmark|aansig=titel}} [[Kategorie:Woestyne van Afrika]] [[Kategorie:Landvorme van Botswana]] [[Kategorie:Landvorme van Namibië]] [[Kategorie:Landvorme van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Streke van die Noord-Kaap]] eswjj7q6lljkwx7bfgqp9f1ivfjafi3 2515130 2515129 2022-07-25T20:13:02Z Sobaka 328 /* Dierelewe */ tikfout wikitext text/x-wiki [[Lêer:LocationKalahari.PNG|duimnael|Die Kalahariwoestyn]] [[Lêer:Kalahari.png|duimnael|[[Nasa]]-Satellietbeeld van die Kalahariwoestyn]] [[Lêer:Kalahari E02 00.jpg|duimnael|Die Kalahariwoestyn in Namibië]] Die '''Kalahariwoestyn''' is 'n uitgestrekte dorre tot halfdorre sanderige gebied. Dit is geleë in suidelike Afrika, met 'n oppervlakte van ongeveer 900&nbsp;000&nbsp;km², wat 'n groot gedeelte van [[Botswana]] insluit, en dele van [[Namibië]] en [[Suid-Afrika]]. Die omliggende Kalaharibekken se oppervlakte strek oor meer as 2,5 miljoen km². Die enigste permanente [[rivier]] is die [[Okavangorivier|Okavango]]. Dié rivier dreineer in 'n [[rivierdelta|deltagebied]] wat uit moerasse bestaan en 'n ryke natuurlewe ondersteun. Daar bestaan ook antieke droë rivierbeddings – [[Omuramba]] genoem – dwarsoor die sentrale noordelike dele van die Kalahari wat poele water bevat tydens die reënseisoen. Die rivierbeddings is deesdae meestal weidingsareas waar minder wilde diere voorkom as vroeër. Daar was in die verlede 'n groot verskeidenheid diere soos [[olifant]]e en [[kameelperd]]e asook roofdiere soos [[leeu]]s en [[jagluiperd]]s. == Etimologie == ''Kalahari'' is afgelei van die [[Tswana]]woord ''kgala'' wat "groot dors", of "'n waterlose plek", beteken.<ref name=SAltena>{{cite web |url=http://www.southerncape.co.za/geography/regions/kalahari.php |title=The Kalahari-Basin |date=15 Julie 2010 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20150725154710/http://www.southerncape.co.za/geography/regions/kalahari.php |archive-date=25 Julie 2015 |url-status=dead |df=dmy-all}}</ref> Die Kalahari beskik nie oor enige standhoudende grondwater nie. == Geografiese gegewens == === Ligging === Die [[Kalaharibekken]] is ’n vaag omlynde halfwoestyn wat op die hoogland van Suider-Afrika geleë is en wat strek van die Oranjerivier in die suide tot by die oorsprong van die [[Zambezirivier]] in die noorde. In die weste strek dit tot op die hooglande van [[Namibië]] en Angola en in die ooste tot op die plato's van Transvaal en [[Zimbabwe]]. Die gebied beslaan ongeveer 1,2 miljoen km² en Iê tussen 650 en 1 200&nbsp;m bo seevlak. In Suid-Afrika word die naam Kalahari ook gebruik vir die halfwoestyn wat strek van die Oranjerivier tot by die Okavangomoeras in Botswana. === Bou en afwatering === [[Lêer:KalahariBirdView.jpg|duimnael|'n Lugbeeld van die Kalahariwoestyn]] [[Lêer:Kalahari Lehmpfanne.jpg|duimnael|Kleipan in die Kalahariwoestyn]] [[Lêer:Gewitter in der Kalahari.jpg|duimnael|'n Donderstorm in die Kalahariwoestyn]] Die Kalahari se woestynagtige karakter is in die eerste plek nie toe geskryf aan 'n lae reënval nie, maar aan die aard van sy grond, naamlik los sand, waarin die water vinnig wegdreineer en dus van min waarde vir die plantegroei is. Die Kalahari word daarom as ’n edafiese woestyn (sygwoestyn) en nie as 'n klimaatwoestyn soos die Namib, nie, beskou. Die Kalahari is eintlik 'n voortsetting van die Karoo. Die grootste deel van die Kalahari is plat. Die oostelike deel, waar die Kalahari met die Hoëveld saamsmelt in 'n oorgangstreek, is heuwelagtig en word die [[Ghaapplato]] genoem, na aanleiding van 'n plant wat algemeen in die gebied voorkom. Op hierdie plato lê die Langberge, die Asbesberge en die Kurumanheuwels. Na die weste en noordweste gaan die hoër dele oor in die Kalahari-depressie, ook bekend as die Kalaharisandveld. Die sandveld, wat van die Oranjerivier oor 'n afstand van 3200&nbsp;km tot in Zambië en van die [[Etoshapan]] vir 1500&nbsp;km tot in Zimbabwe strek, vorm die wêreld se grootste aaneenlopende sandoppervlakte. In die droër suidweste is die sand rooi, soms in duine gewaai en plek-plek deur graspolle bestendig. Noordwaarts, waar dit natter is, is die sand wit tot gryswit en in breë, plat duine gewaai. Sowat 25&nbsp;km van Rietfontein, in die suidweste van die Kalahari, word 'n ongewone rotsformasie aangetref. Toe G.A. [[Farini]] (sy regte naam was [[William Leonard Hunt]]) in 1885 tydens 'n jagekspedisie in die Kalahari op hierdie ongewone formasie afkom, het hy geglo dat dit die ruïnes van 'n stad was. Verskeie ekspedisies het deur die jare na Farini se sogenaamde Verlore Stad gaan soek, maar sonder welslae. In 1964 het 'n Suid-Afrikaanse argeoloog, dr. [[A.J. Clement]], tydens ’n ekspedisie vasgestel dat Farini se beskrywing van die Verlore Stad ooreenstem met die vorm en voorkoms van die rotsformasie by Rietfontein. Daar kan aanvaar word dat wat Farini dus vir die ruïnes van 'n stad aangesien het, in werklikheid net 'n rotsformasie is wat deur geologiese prosesse en die verdere inwerking van die natuur sy ongewone vorm verkry het. Daar is min riviere in die Kalahari en die meeste is nie-standhoudend. Die belangrikste riviere in die suide is die Moloporivier en sy takriviere, die Auob, Nossob en Kuruman. Die Molopo sluit hom naby die [[Augrabieswaterval]] by die [[Oranjerivier]] aan. Kenmerkend vir die Kalahari is sy ondergrondse dreinering, wat meebring dat sy riviere grotendeels droë lope is wat slegs na goeie reën vloei Die Nossob, byvoorbeeld, vloei net wanneer swaar reëns in die brongebied in Namibië geval het. Die standhoudende riviere is onder meer die [[Kunene]]-, die [[Okavangodelta|Okavango]]- en die [[Botletle-rivier]] in die noorde van die Kalahari. Die Kunene en Okavango word deur die hoë reënval – tot 1 500 mm – in die noorde van Angola gevoed. Water van die Okavangorivier dreineer in die Okavangomoeras, waaruit die Botletlerivier weer gevoed word. Van die Okavangomoeras vloei die Botletle suidoos en mond uit in die Xaumeer en dreineer uiteindelik in die Makgadikgadi-soutpan. Sowat 7 000 soutpanne word suid van die Okavango- en die Zambezirivier aangetref. 'n Gebied in die Noord-Kaap staan trouens ook bekend as die [[Pannestreek]] of die Kalaharipannewêreld. Panne wat waterdig geword het vanweë veranderinge in die struktuur van die grond, is van groot belang, aangesien hulle op baie plekke die enigste bron van oppervlakwater is na die reënseisoen. Die Makgadikgadi-soutpan in die noordooste van die Kalahari bestaan in werklikheid uit verskeie soutpanne, onder meer die Ntwetwe-pan en panne van die Sua-pangebied. Die Makgadikgadi-pan is waarskynlik een van die grootste soutpanne ter wêreld en bestaan uit 'n groot versteende meerbedding van 6&nbsp;500&nbsp;km². Wanneer die [[Okavangomoeras]] as gevolg van swaar reën in Angola oorstroom word en water via die Botletlerivier na die [[Makgadikgadi-pan]] vloei, word die hele pan vol water. Dit is dan 'n voël- en wildparadys. Onder die enkele mere is die Xau – en die Ngamimeer, wat albei uit die Okavangomoeras en Botletlerivier gevoed word. Die [[Ngamimeer]] het in die sestigerjare opgedroog, maar is na goeie reën weer opgevul. === Klimaat === [[Lêer:Cyclist in Namibia.jpg|duimnael|Fietsryer in die Namibiese hitte]] Die Kalahari se klimaat kom baie ooreen met die van die Karoo. Die gemiddelde dagtemperatuur wissel tussen 8°C in die winter en 32°C in die somer. In die winter is die dae sonnig en die nagte bitter koud. Die nagtemperatuur kan tot benede vriespunt daal en strawwe ryp kom voor. Die reënval in die Kalahari wissel tussen 750&nbsp;mm in die noorde tot ’n skrale 325&nbsp;mm in die suide. Van oos na wes wissel die reënval tussen 400 en 150&nbsp;mm. Die reënwater syfer vinnig weg in die los gryswit of rooi sand sodat oppervlakwater skaars is. Wanneer die Kalahari goeie reëns kry, soos in 1975 en 1976, verander dit in 'n groen grasveld. Die Kalahari is in 'n somerreënvalstreek en verspreide donderbuie kom dikwels voor. Warm weste- en noordwestewinde waai gedurende die somermaande. == Plantegroei en dierelewe == === Plantegroei === [[Lêer:KubuIsland 02.jpg|duimnael|Kubu-eiland in die Kalahariwoestyn]] [[Lêer:Devil's thorn flower (Tribulus zeyheri), Kalahari.jpg|duimnael|[[Duiwelsklou]] (''Harpagophytum'') in die Kalahariwoestyn]] Die plantegroei van die Kalahari stem baie ooreen met die van die [[Karoo]], hoewel dit veral langs riviere weelderiger groei. Die savanneplantegroei word gekenmerk deur harde polgras, struike en doringbome. Verskeie grassoorte groei yl op die rooi sandduine in die suide, maar na die noorde, waar die reënval hoër is, is die grasveld ruier. Die ''Schmidtia kalahariensis'', ook bekend as kalaharigras, 'n eenjarige polgras wat wydverspreid in die doringveld voorkom, dien as weiding, maar het geen hoë voedingswaarde nie. Daarteenoor het die geharde kalaharisandkweek (''Schmidtia bulbosa'') in die noordelike dele besonder goeie voedingswaarde. Vetplante, aalwyne, melkbos en turksvye word algemeen aangetref. Doringbome kom in die noorde weliger vooras in die suide, terwyl die kameeldoring (''Acacia giraffae'') oral voorkom en dikwels oorheers. Ander bome wat in die Kalahari groei, is die kremetartboom (''Adansonia digitata''), mopanie (''Colophospermum mopane''), swarthaak, driedoring en trassiebos. Verskeie immergroen bome groei langs die standhoudende riviere. Twee soorte wildevrugte wat 'n baie belangrike rol speel in die ekologie van die Kalahari, is die tsamma (''Citrullus lanatus'') en die [[Acanthosicyos naudinianus|gemsbokkomkommer (''Acanthosicyos naudinianus'')]]. Die tsamma is 'n eenjarige, kruidagtige rankplant wat veral in die duine groei. Die ronde, gladde vrugte het 'n baie hoë voginhoud, net soos die vrugte van die gemsbokkomkommer, en is dus 'n belangrike bron van vloeistof vir diere. Die gemsbokkomkommer is ’n meerjarige plant wat 'n groot wortelknol het en elliptiese vrugte dra wat met stekels oortrek is. Hoewel die gemsbokkomkommer meer gereeld dra as die tsamma, is laasgenoemde oor 'n langer tyd beskikbaar. Omdat oppervlakwater in die Kalahari so skaars is, is diere soos wurms, korinkrieke en voëls (byvoorbeeld volstruise en glansspreeus) en selfs hiënas op wildevrugte aangewese. Tsammas en gemsbokkomkommers is ook 'n belangrike bron van voedsel en water vir die Kalahari-boesmans. Die [[tsamma]] word gekook deur dit in die sand te begrawe. Vuur word dan in 'n gat in die sand gemaak, sand word op die vuur gegooi, die tsamma word bo-op geplaas en met sand bedek. Die volgende dag is die vrug gereed. Die tsamma word ook rou geëet deur die een punt oop te sny en die middelste gedeelte uit te haal en te eet. Die res van die vleis word fyngemaal tot ’n waterige massa en dan geëet of gedrink. Die gemsbokkomkommer word meestal gaar geëet. Van die pitte van albei vrugte word 'n gereg gemaak deur dit te droog, te braai en te maal. === Dierelewe === [[Lêer:Suricata.jpg|duimnael|'n [[Graatjiemeerkat]] (''Suricata suricatta'') in die Kalahariwoestyn]] Omdat die Kalahari yl bevolk is, is wild nog volop. Daar is 'n groot verskeidenheid wildsoorte en voëls, wat die Kalahari 'n ware wildparadys maak en tot gevolg gehad het dat verskeie wildreservate in die Kalahari gevestig is. Daar is meer wild in die noorde as in die suide, veral langs die standhoudende riviere, mere en panne. Troppe olifante, kameelperde, buffels, sebras en koedoes is volop in die noorde, waar meer water beskikbaar is. In die suide, waar die water skaars is, kom wild soos gemsbokke, elande, wildebeeste en springbokke voor. Die bekende Kalaharileeu en ander roofdiere soos jagluiperds en jakkalse is volop, en 'n groot verskeidenheid slange en ander reptiele word aangetref. Die Kalahari is ook 'n voëlparadys vanweë die swerms kraanvoëls, ibisse, reiers, ganse en ooievaars wat daar voorkom, veral in die Chobe- en Moremireservate. Kleiner voëls soos byevreters en lewerike word ook hier aangetref. Daar is verskeie wildreservate in die Kalahari, waarvan die Nasionale Kalahari-gemsbokpark in Noordwes-Kaap die bekendste is. Aan hierdie park grens 'n gebied van sowat 11&nbsp;000&nbsp;km² in Botswana se Kgalagadipark. Baie mense beskou die deel waarin die Kgalagadipark geleë is, as die hart van die Kalahari. Daar is ook die Sentraal-Kalahari en die Khutswe-wildreservaat, wat saam meer as 15 000&nbsp;km² groot is. Die [[Chobepark|Nasionale Chobepark]] in die noorde van Botswana beslaan 11 600&nbsp;km². Botswana se grootste troppe olifante word hier aangetref. Seekoeie en krokodille hou by die [[Choberivier]]. Die mere en panne is die grootste versamelplek van verskeie wild- en voëlsoorte. == Ekostreke == 'n Deel van die gebied word tot die WWF-[[ekostreek]] ''[[Kalahari se droë savanne]]'' (AT 1309) gereken. Die noordoostelike deel word die ''[[Kalahari se Acacia-Baikiaea-bosland]]'' (AT0709) genoem. == Sien ook == * [[Lys van streeksname in Suid-Afrika]] == Bronne == * Hilton-Barber, David: Kalahari dreaming – the romance of the desert. Pinetwon: Southbound, 2015. ISBN 978-0-620-59571-1 * Knobel, Louis: Die Kalahari. In "Ons Land". Johannesburg: Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie, 1967. * ''[[Wêreldspektrum]]'', 1982, ISBN 0-908409-54-0 band == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie-inlyn}} * {{en}} {{cite web|url=https://www.britannica.com/place/Kalahari-Desert|title=Kalahari Desert|publisher=[[Encyclopædia Britannica]]|accessdate=30 Maart 2020}} {{Artikels oor Namibië}} {{Normdata}} {{Koördinate|23|S|22|O|region:BW_type:landmark|aansig=titel}} [[Kategorie:Woestyne van Afrika]] [[Kategorie:Landvorme van Botswana]] [[Kategorie:Landvorme van Namibië]] [[Kategorie:Landvorme van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Streke van die Noord-Kaap]] frh6idzw06f2h4hr0tmbvfipdk9biy3 0 17991 2515163 2433988 2022-07-26T08:15:03Z Morne 672 wikitext text/x-wiki {{TITELAANSIG|''Die Burger''}} [[Lêer:Die Burger voorblaaie.JPG|duimnael|260px|Voorblaaie van ''Die Burger'', vroeg 2011.]] '''''Die Burger''''' is die grootste [[Afrikaans]]e [[koerant|dagblad]] ter wêreld,<ref>[https://www.bizcommunity.com/Article/196/90/227853.html Newspapers ABC Q1 2022: Local is lekker but free is king]</ref> en word uitgegee deur [[Media24]]. Die eerste uitgawe het op [[26 Julie]] [[1915]] verskyn. In [[2008]] het dit 'n sirkulasiesyfer van 104&nbsp;808 in die [[Wes-Kaap|Wes]]- en [[Oos-Kaap]] gehad, maar teen 2012 het dit teruggesak tot sowat 60&nbsp;000 en in die tweede kwartaal van 2013 tot 59&nbsp;704 vir albei uitgawes. Die Saterdag-uitgawe se sirkulasie was toe 74&nbsp;256 ('n jaar tevore was dit 77&nbsp;668), vergeleke met ''Naweek-Beeld'' se 59&nbsp;944 ('n jaar tevore 72&nbsp;124). Middel 2017 was die gesamentlik weekdagsirkulasie 47&nbsp;673. Op [[20 Julie]] [[2018]] is die frekwensie van die gedrukte uitgawe in die Oos-Kaap verander van ses dae per week tot net Vrydae, terwyl die volle koerant op al die ander dae van die week waarop dit voorheen verskyn het, steeds met advertensies en al as 'n e-koerant beskikbaar sou wees. ''Die Burger'' (Wes-Kaap) is nie deur dié verandering geraak nie. Dié koerant se sirkulasie vir weekdae was in die eerste kwartaal van 2020 35&nbsp;349. In die eerste kwartaal van 2022 was ''Die Burger'' se sirkulasie 29&nbsp;120, wat dit die derde grootste dagblad in Suid-Afrika gemaak het naas ''[[Daily Sun]]'' en ''[[Isolezwe]]''. In dieselfde tydperk het die Wes-Kaap se twee Engelse dagblaaie, ''[[Cape Argus]]'' en ''[[Cape Times]]'', saam 15&nbsp;072 eksemplare per dag verkoop en 7&nbsp;691 eksemplare gratis versprei. == Geskiedenis == [[Beeld: Eerste foto van die redaksie van De Burger, 1916–'17.jpg|duimnael|regs|300px|Die eerste foto wat van ''De Burger'' se redaksie (1916–'17) geneem is. Voor: J. Steinmeyr, dr. [[D.F. Malan]], D.P. du Toit. Agter: J. du Toit, [[Henry Fagan|H.A. Fagan]], [[Carel Ruijsch van Dugteren|C.J.L. Ruysch van Dugteren]], [[E.B. Grosskopf]]. D. de Flamingh en H. Weerts.]] [[Lêer:Naspers Centre.JPG|duimnael|links|240px|Die [[Media24-sentrum]], tuiste van onder meer ''Die Burger'' se redaksie, soos dit gelyk het voor die opknapping van 2015 ter viering van ''Die Burger'' se eeufees.]] [[Lêer:Die Burger pilaar.JPG|duimnael|200px|regs|Pilaar met name van Naspers- of Media24-publikasies wat in die [[Media24-sentrum]] gehuisves word of vroeër gehuisves is.]] [[Lêer:Ds DF Malan.jpg|duimnael|links|170px|Dr. [[D.F. Malan]] was ''Die Burger'' se eerste redakteur.]] [[Lêer:Dr AL Geyer.jpg|duimnael|170px|regs|Dr. [[Albertus Geyer]] (1894–1969), was van 1924 tot 1945 die tweede redakteur van ''Die Burger'' en van 1950 tot 1954 Suid-Afrika se hoë kommissaris in [[Londen]].]] [[Lêer:Phil Weber.jpg|duimnael|links|170px|[[Phil Weber]], redakteur van 1954 tot '54.]] Op [[18 Desember]] [[1914]] het sestien voorste [[Afrikaners]] in die Victoriaanse woning Heemstede in Van Riebeeckstraat, [[Stellenbosch]], vergader om die stigting van 'n nasionale nuusblad te bespreek. Nadat die twee weldoeners [[Jannie Marais|Jannie]] en Christiaan Marais van Stellenbosch groot bedrae voorgeskiet en geskenk het om die projek te begin, het die stigters hulle tot die volk gewend om aandele in die Nasionale Pers op te neem. Hulle het dr. [[D.F. Malan]], leraar van die [[NG gemeente Graaff-Reinet]], op [[15 April]] [[1915]] versoek om die eerste redakteur van ''De Burger'', soos die koerant eers bekend gestaan het, te word. Hy het dit op [[27 Mei]] aanvaar. Sy afskeidspreek was op [[13 Junie]]. Op [[23 Junie]] is hy in die Hofmeyrsaal in [[Kaapstad]] as redakteur van ''De Burger'' en leier van die Kaapse Nasionaliste verwelkom. Jannie Marais het die motivering vir die stigting van die koerant soos volg uitgedruk: ''"Dit is die vrug van 'n diep gevoelde behoefte van baie mense aan 'n eie koerant wat voorsiening sal maak vir 'n vrye uiting van die volksmening rakende alle vername landsvraagstukke. Dit moet in die eerste plek omsien na die belange en die regte van ons eie land en volk en nie na die wense en bevele wat van [[Johannesburg]] of elders afkomstig is nie. Die doel van ''De Burger'' is ook geensins om haat en nyd en misverstand te kweek nie, maar juis om dit te voorkom deur vrye, rondborstige besprekings. Tewens sal dit die opbou van die volkskarakter beoog deur die troue handhawing van taal en geskiedenis en deur aan die vergetelheid te ontruk sake en persone wat ministers nou liewer prysgee."'' Dit is tragies dat Marais nooit die vrug van sy arbeid sou smaak nie. Hy is plotseling op [[30 Mei]] [[1915]] by [[Montagu]] se warmbron oorlede. Die stigters van Die Burger het dus 'n noue ontkoming gehad. Het Marais enkele weke tevore gesterf, sou hulle waarskynlik nie die kontant betyds gevind het om die Leaderpers van die ''[[Cape Times]]'' te koop nie. Die verkryging van die ''[[South African News]]'' se gebou in Keeromstraat 30 was net so 'n haas ongelooflike toevalligheid. Die koerant se sluiting en die besluit om ''Die Burger'' te stig het saamgeval. Die gebou is aanvanklik in die geheim gehuur om te voorkom dat die vyande van die Afrikaners die totstandkoming van die nuwe koerant in die wiele ry. Die ''[[Cape Times]]'' se eienaars was salig onbewus wie die ware kopers van hul vyftien jaar oue Hoe drukpers was. Die transaksie was deur middel van die tussengangers, W.E. Hortor & Co. Ltd. en J.H. Marais, en die betaling, ook deur 'n omweg, was deur Bisset & Hofmeyr aan hul prokureurskorrespondente in [[Johannesburg]], Steytler, Grimmer en Murray, met 'n [[Standard Bank]]-tjek, gewaarborg deur Bergh van die [[Stellenbosse Distriksbank]]. Die [[koopkontrak]] is deur [[Bruckner de Villiers]] namens Marais onderteken. Saam met die drukpers is die reg op 'n voorraad koerantpapier verkry totdat die Nasionale Pers self vir sy voorraad kon sorg. Aangesien dit oorlogstyd was, was papier baie skaars en selfs vir koerantuitgewers moeilik verkrygbaar. Op Maandagmôre, [[26 Julie]] [[1915]], het ''De Burger'' die eerste keer op straat verskyn met tien bladsye, onder meer 'n volblad met talle verwelkomingswoorde, van [[Kaapstad]] tot in [[Rhodesië]]. Dit was oorwegend in [[Nederlands]] geskryf en het met baie advertensies gepronk. Op [[1 Mei]] [[1993]] is die Oos-Kaapse dagblad ''[[Oosterlig]]'' as Oos-Kaapse uitgawe by ''Die Burger'' ingelyf. == Taal == Daar is aanvanklik besluit "''dat het wenselik is een Hollands nieuwsblad uit te geven''", en wel twee keer per week. Maar ná druk besprekings is besluit dat die nuwe koerant 'n dagblad moes wees. Teen [[1916]] is die eerste artikels in die jong taal Afrikaans in die koerant gepubliseer. Algaande het die gebruik van Afrikaans al hoe meer geword, tot Die Burger vandag geheel en al Afrikaans is, en hom nog al die jare beywer vir die bevordering van Afrikaans. Die naam De Burger is in [[1921]] verafrikaans tot Die Burger. == Politieke houding == [[Beeld:Bun Booyens.jpg|regs|duimnael|170px|Bun Booyens, redakteur van ''Die Burger'' tydens die koerant se eeufeesjaar, 2015.]] Die Burger (en sy susterskoerante) was van die begin af as vennoot vir die [[Nasionale Party]] bedoel (verwys na die geskiedenis van [[Naspers]]). Een van die min uitsonderings was toe die derde redakteur, [[P.J. Cillié|Piet Cillié]], verskeie kere tromp-op met dr. [[H.F. Verwoerd]] gebots het, onder meer omdat hy (teen partybeleid) regstreekse verteenwoordiging vir die bruin mense in die parlement verkondig het. Hierdie houding sou eers in die jare negentig verander: In [[1990]] het die [[Kaapland]]se NP op versoek van die destydse redakteur, [[Ebbe Dommisse]], besluit om Die Burger nie meer as amptelike spreekbuis van die party aan te wys nie. In die daaropvolgende verkiesing van [[1994]] het die koerant sy lesers weliswaar nog aangeraai om vir die NP te stem, maar die onafhanklikheid is in [[1999]] voortgesit deurdat die koerant mense bloot gevra het om vir demokratiese opposisiepartye te stem. In [[2004]] het die koerant sy lesers aangemoedig om hul demokratiese reg uit te oefen, deur vir 'n party te stem wat na hulle oordeel die beste na hul belange sal omsien – geen voorskrifte oor enige party is gegee nie. == Sien ook == * [[Naspers]] * [[Lys van Suid-Afrikaanse dagblaaie]] * ''[[Die Suiderstem]]'' == Eksterne skakels == * [http://www.dieburger.com/ Die Burger se tuisblad] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20000915104025/http://dieburger.com/ |date=15 September 2000 }} == Bronne == * Die Burger, 26 Julie 1990 * Die Burger, 5 Augustus 2000 * Die Burger, 26 Julie 2005 == Verwysings == {{Verwysings}} [[Kategorie:Afrikaanse koerante]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse koerante]] btruj1grjf0k8tnimzt0nox5p3n9m58 0 25310 2515161 2428633 2022-07-26T08:04:08Z 102.248.79.55 wikitext text/x-wiki {{TITELAANSIG|''Rapport''}} [[Lêer:Media24-sentrum nuwe vooraansig 2015.jpg|duimnael|270px|Rapport se Kaapse kantoor was geleë in die [[Naspers Sentrum]] (sedert 2015 bekend as die Media24-sentrum), maar ná rasionalisering deel die koerant sy enkele Kaapse verslaggewers met ''[[Die Burger]]''.]] [[Lêer:Rapport nuusbus.JPG|duimnael|320px|Rapport het omstreeks 2010 vier Nuusbusse gehad waarmee die koerant homself op pad geadverteer het.]] '''''Rapport''''' is 'n [[Afrikaans]]e [[koerant]] wat elke [[Sondag]] deur [[Media24]] uitgegee word. Die koerant se leuse lui: "Ons praat jou taal".<ref>[http://www.naspers.co.za/ Naspers] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130521075823/http://naspers.co.za/ |date=21 Mei 2013 }}, [http://www.naspers.co.za/pdfs/20-F_afrikaans.pdf Naspers: geskiedenis en ontwikkeling] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070928002828/http://www.naspers.co.za/pdfs/20-F_afrikaans.pdf |date=28 September 2007 }}, besoek op 19 November 2007</ref> ''Rapport'' is in [[1970]] gestig, word landswyd versprei, en het 'n sirkulasie van 296&nbsp;237 eksemplare gehad in die tydperk van Julie tot Desember [[2007]], maar in die vierde kwartaal van 2013 net 187&nbsp;288,<ref>{{en}} [http://www.marklives.com/2014/02/abc-biggest-circulating-newspapers-south-africa/ Marklives.co.za]. URL besoek op 29 November 2014.</ref> sowat 'n kwart van die gesamentlike sirkulasie van die twee Sondagblaaie waaruit ''Rapport'' ontstaan het. In die tweede kwartaal van 2015 het die sirkulasie verder geval tot 146&nbsp;402, vergeleke met 176&nbsp;798 in die ooreenstemmende tydperk 'n jaar vantevore, en in die eerste kwartaal van 2016 tot sowat 131&nbsp;004.<ref>{{en}} [http://www.marklives.com/2016/05/abc-analysis-q1-2016-the-biggest-circulating-newspapers-in-sa/ ABC Analysis Q1 2016: The biggest-circulating newspapers in SA], MarkLives.com</ref> In die tweede kwartaal van 2019 was ''Rapport'' se sirkulasie 99&nbsp;528 en in die eerste kwartaal van 2020 90&nbsp;393. In die eerste kwartaal van 2022 was dit 67&nbsp;587.<ref>[https://www.bizcommunity.com/Article/196/90/227853.html Newspapers ABC Q1 2022: Local is lekker but free is king]</ref> ''Rapport'' het ontstaan nadat die Sondagkoerante ''[[Die Beeld]]'' en ''[[Dagbreek (Sondagkoerant)|Dagbreek]]'', wat onderskeidelik deur Nasionale Pers en [[Perskor]] besit is, saamgesmelt het in 'n 50:50-samewerking tussen die twee mededingers. Die naam ''[[Beeld]]'' is later aan 'n dagblad vir die [[Johannesburg]]se mark in [[1974]] gegee, wat die persstryd in die destydse [[Transvaal]] opnuut laat opvlam het.<ref>[http://www.fundinguniverse.com/ FundingUniverse], [http://www.fundinguniverse.com/company-histories/Naspers-Ltd-Company-History.html Naspers Ltd.], besoek op 19 November 2007</ref><ref>[http://www.mediamanager.co.za/ MediaLibrary's History of SA Media], [http://www.mediamanager.co.za/MediaLibrary/ML_History/chapters/historyMilestones_1965_1979.htm MediaLibrary's History of SA Media...Milestones...1965 to 1979], besoek op 19 November 2007</ref> Nadat Caxton/CTP in [[1999]] met Perskor saamgesmelt het is Perskor se aandele in Rapport saam met [[City Press]] aan Naspers verkoop om Naspers alleeneienaar van die Sondagkoerant te maak.<ref>[http://www.ketupa.net/ Ketupa.net], [http://www.ketupa.net/perskor.htm Media profile on Perskor, SAAN, CAxton/CPT] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071018212103/http://ketupa.net/perskor.htm |date=18 Oktober 2007 }}, besoek op 19 November 2007</ref> ''Rapport'' se sirkulasie daal reeds sedert sy stigting. Terwyl dit in 'n stadium meer as 500&nbsp;000 was, was dit in die laaste helfte van 2007 minder as 300 000 en teen einde 2012 sowat 210&nbsp;000. In die eerste kwartaal van 2014 het dit op 177&nbsp;016 gestaan, vergeleke met 210&nbsp;675 in die ooreenstemmende kwartaal van 2013. In die eerste kwartaal van 2017 was die sirkulasiesyfer 128&nbsp;460 en drie maande later 124&nbsp;306. In 2007 was dit die eerste keer dat die gesamentlike sirkulasie van die Afrikaanse dagblaaie die sirkulasie van ''Rapport'' oortref het: ''[[Die Burger]], Beeld'' en ''[[Die Son]]'' het toe elk sowat 100&nbsp;000 eksemplare per dag en ''[[Volksblad]]'' sowat 30&nbsp;000 verkoop, vir 'n totaal van 330&nbsp;000. Op ''Rapport'' se hoogtepunt in die vroeë jare 70 was die gesamentlike sirkulasie van die indertydse agt Afrikaanse dagblaaie (daar is tans net vier, as Die Burger se uitgawes vir die [[Wes-Kaap]] en die [[Oos-Kaap]] as een gereken word) sowat 305&nbsp;000. Die destydse agt dagblaaie was ''Die Burger, Beeld'', ''[[Oosterlig]]'' en die ''Volksblad'' van Naspers en ''[[Die Vaderland]], [[Die Transvaler]], [[Oggendblad]]'' en ''[[Hoofstad (dagblad)|Hoofstad]]'' van Perskor. [[Waldimar Pelser]] het in 2013 die leisels by [[Bokkie Gerber]] oorgeneem as redakteur. Gerber het op sy beurt Liza Albrecht opgevolg.<ref>[http://themediaonline.co.za/2013/06/if-you-are-good-enough-you-are-old-enough/ ''If you are good enough, you are old enough''], The Media Online. URL besoek op 18 Julie 2013.</ref> == Bronne == * [http://www.themediaonline.co.za/themedia/view/themedia/en/page255?oid=4301&sn=Detail The Media Online] == Eksterne skakels == * [http://www.news24.com/Rapport/Home/0,,,00.html Rapport se webtuiste is in 2014 opgeneem in Netwerk24] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070824112721/http://www.news24.com/Rapport/Home/0,,,00.html |date=24 Augustus 2007 }}. URL besoek op 29 November 2014. == Verwysings == {{Verwysings}} [[Kategorie:Afrikaanse koerante]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse koerante]] pifnt7krnri0uefo5914cyycjbqcvkp 0 28329 2515153 2144715 2022-07-26T03:36:48Z CommonsDelinker 1161 "URY022.JPG" is verwyder omdat dit in Commons deur [[commons:User:Fitindia|Fitindia]] verwyder is omrede: per [[:c:Commons:Deletion requests/Files in Category:Coins of Uruguay|]] wikitext text/x-wiki {{Weesbladsy}} Die '''Uruguaanse Peso''' dien sedert die jaar [[1835]] as die amptelike naam van die [[geldeenheid]] van die [[Suid-Amerika]]anse republiek [[Uruguay]]. Die huidige geldeenheid, die ''Peso Uruguayo'' (ISO 4217-kode: ''UYU'') is sedert [[1993]] in omloop en word opgedeel in 100 ''centésimos''. == Geskiedenis == === Peso (1835-1975) === Ná sy onafhanklikwording van [[Spanje]] en [[Brasilië]] het Uruguay aanvanklik die [[Argentinië|Argentynse]] geldeenheid as wettige betaalmiddel gebruik. In [[1835]] is die eerste banknote van Uruguay se nuwe onafhanklike geldeenheid, die Peso, uitgereik wat teen 'n koers van 8 Argentynse Reales verruil en sedert [[1840]] in 100 ''centésimos'' opgedeel is. Daar is egter nog steeds ook banknote in Reales uitgereik. In [[1862]] is die Peso teen 'n koers van 1556,149 milligram aan [[goud]] gekoppel en het nou ook as ''Peso fuerte'' of "sterk peso" bekend gestaan. Die monetêre beleid is later gewysig en die Peso vervolgens teen 'n koers van 5 Franc aan die [[Frankryk|Franse]] geldeenheid gekoppel. Nadat Uruguay die goudstandaard in [[1929]] verlaat het, was die Peso in die tydperk tussen [[1941]] en [[1944]] teen 'n koers van 1,9 Pesos per 1 VSA-dollar aan die [[Verenigde State|Amerikaanse]] geldeenheid gekoppel. === Nuevo peso (1975-1993) === As gevolg van baie hoë inflasiekoerse is die Peso in [[November]] [[1973]] teen 'n koers van 1:1000 deur die Nuevo Peso ("Nuwe Peso") vervang, wat net soos die ou geldeenheid in 100 ''centésimos'' opgedeel was. Die ISO 4217-kode vir die Nuevo Peso was ''UYN''. === Peso Uruguayo (1993) === Aangesien inflasievlakke steeds hoog was, is die Nuevo Peso op [[1 Maart]] [[1993]] teen 'n koers van 1:1000 deur die nuwe geldeenheid Peso Uruguayo vervang. * [http://www.monedasuruguay.com Uruguayan Coins] [[Kategorie:Geldeenhede]] [[Kategorie:Uruguay]] 26e7fuyqonj0vf0e6i4nb4uu03y1zyg 2515156 2515153 2022-07-26T07:38:51Z Aliwal2012 39067 verbeter wikitext text/x-wiki {{Weesbladsy}} Die '''Uruguaanse Peso''' dien sedert die jaar [[1835]] as die amptelike naam van die [[geldeenheid]] van die [[Suid-Amerika]]anse republiek [[Uruguay]]. Die huidige geldeenheid, die ''Peso Uruguayo'' (ISO 4217-kode: ''UYU'') is sedert [[1993]] in omloop en word verdeel in 100 ''centésimos'', hoewel centésimos tans nie meer gebruik word nie. == Geskiedenis == === Peso (1835-1975) === Ná sy onafhanklikwording van [[Spanje]] en [[Brasilië]] het Uruguay aanvanklik die [[Argentinië|Argentynse]] geldeenheid as wettige betaalmiddel gebruik. In [[1835]] is die eerste banknote van Uruguay se nuwe onafhanklike geldeenheid, die Peso, uitgereik wat teen 'n koers van 8 Argentynse Reales verruil en sedert [[1840]] in 100 ''centésimos'' opgedeel is. Daar is egter nog steeds ook banknote in Reales uitgereik. In [[1862]] is die Peso teen 'n koers van 1556,149 milligram aan [[goud]] gekoppel en het nou ook as ''Peso fuerte'' of "sterk peso" bekend gestaan. Die monetêre beleid is later gewysig en die Peso vervolgens teen 'n koers van 5 Franc aan die [[Frankryk|Franse]] geldeenheid gekoppel. Nadat Uruguay die goudstandaard in [[1929]] verlaat het, was die Peso in die tydperk tussen [[1941]] en [[1944]] teen 'n koers van 1,9 Pesos per 1 VSA-dollar aan die [[Verenigde State|Amerikaanse]] geldeenheid gekoppel. === Nuevo peso (1975-1993) === As gevolg van baie hoë inflasiekoerse is die Peso in [[November]] [[1973]] teen 'n koers van 1:1000 deur die Nuevo Peso ("Nuwe Peso") vervang, wat net soos die ou geldeenheid in 100 ''centésimos'' opgedeel was. Die ISO 4217-kode vir die Nuevo Peso was ''UYN''. === Peso Uruguayo (1993) === Aangesien inflasievlakke steeds hoog was, is die Nuevo Peso op [[1 Maart]] [[1993]] teen 'n koers van 1:1000 deur die nuwe geldeenheid Peso Uruguayo vervang. == Die invloed van inflasie == Burgers van Uruguay het gewoond geraak aan die voortdurende devaluasie van hul geldeenheid. Uruguaynes verwys na tydperke van werklike appresiasie van die geldeenheid as ''atraso cambiario'', wat letterlik beteken dat "die wisselkoers agterraak" teen toekomstige devaluasie. As gevolg van die onstabiliteit van die plaaslike geldeenheid, word pryse vir die meeste grootkaartjie-items (eiendom, motors en selfs bestuurders se salarisse) in [[Amerikaanse dollar]] gedenomineer. In 2002, ná 'n bankkrisis en te midde van 'n groot begrotingstekort, is die geldeenheid weer toegelaat om te sweef, en het byna 50% van sy waarde binne 'n paar weke verloor. Dit het weereens duisende maatskappye en individue wat skuld gehad het wat in Amerikaanse dollars gedenomineer was, in bankrotskap gedompel. In 2004 het 'n verskynsel wat heeltemal nuut was vir die meeste Uruguaynes ontwikkel: die geldeenheid het in nominale terme teenoor die Amerikaanse dollar geappresieer, van 30 tot 24 pesos tot die dollar. Teen 2008 het die peso 19 teenoor die Amerikaanse dollar bereik, wat meer as die helfte van sy verliese tydens die krisis verhaal het. Hierdie herwaardasie het protes uit die nywerheidsektor ontlok, wat gevoel het dat hulle mededingendheid verloor het, maar teen Julie 2020 het die peso tot meer as 40 teenoor die dollar verswak. Die regering hoop dat 'n swewende geldeenheid die ekonomie sal "de-dollariseer". Dit lyk nie of Uruguay 'n meganisme gevind het wat die wisselkoers 'n mate van voorspelbaarheid bied, terwyl dit terselfdertyd die land toelaat om sy pryse aan te pas sodat sy uitvoere mededingend bly nie. == Sien ook == * [http://www.monedasuruguay.com Uruguayan Coins] [[Kategorie:Geldeenhede]] [[Kategorie:Uruguay]] 9c6nouxfla9yz64ondu2um374armkht 0 30101 2515103 2450616 2022-07-25T19:08:16Z Aliwal2012 39067 opruim wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Musikale kunstenaar | naam = Lucas Maree | beeld = | beeldgrootte = | dwarsformaat = | beeldbeskrywing = | beeldonderskrif = | agtergrondkleur = | geboortenaam = Lucas Lodewyk Maree | alias = | geboortedatum = 22 Julie 1952 | geboorteplek = [[Johannesburg]], [[Suid-Afrika]] | oorsprong = | sterfdatum = {{SDEO|2011|2|18|1952|7|22}} | sterfplek = [[Bloemfontein]], [[Suid-Afrika]] | genre = | beroep = Musikant | instrument = | jare_aktief = ~1984 - 2011 | etiket = JNS-musiek, Miljoen-musiek, Select Music Distribution | assosiasies = | webwerf = [http://www.miljoen.net miljoen.net] | huidige_lede = | gewese_lede = }} '''Lucas Lodewyk Maree''' (22 Julie 1952 – 18 Februarie 2011) was 'n bekende [[Afrikaanse]] sanger en liedjieskrywer. Hy was veral bekend vir sy treffer ''Ek sou kon doen met ’n miljoen''. [[M-Net]] het byvoorbeeld die liedjie vir hulle TV-reeks "Doen met 'n Miljoen" gebruik. == Biografie == Maree is op 22 Julie 1952 in [[Johannesburg]], [[Suid-Afrika]] gebore. Hy gaan skool by die [[Laerskool Danie Malan]] in Pretoria-Noord en [[matrikuleer]] later aan die [[Hoërskool Langenhoven]]. Hy verwerf die volgende kwalifikasies: [[Baccalaureus artium|BA]] Drama aan die [[Universiteit van Pretoria]] asook Nasionale Diplomas vir Film-produksie Tegnici en Fotografie. Hy trou in 1981 met Ilse en skryf in 1982 sy eerste Afrikaanse liedjie. Maree is in 2009 met [[prostaatkanker]] gediagnoseer. Hy is op 18 Februarie 2011 aan [[Nier|nierversaking]] by die Hill & Dale-versorgingsoord oorlede. Hy laat sy vrou, Ilse en dogters Monica (ook 'n sanger en liedjieskrywer), Linda en Carla agter.<ref>[http://www.nuus24.com/Suid-Afrika/Nuus/Lucas-Maree-oorlede-berig-vriende-20110218 Lucas Maree oorlede], [[Nuus24]], besoek op 19 Februarie 2011.</ref> == Loopbaan == Maree het vir die grootste gedeelte van sy loopbaan Engelse musiek in kroeë en restaurante in en om Pretoria en Johannesburg gespeel, onder andere by "After dark" en "Fonteine pub en grill". Gedurende [[1981]] begin hy in [[Afrikaans]] skryf, nadat hy onder die invloed van 'n vriend by [[Jannie du Toit]] se huiskonserte 'n draai gaan maak het, en ook vir [[Coenie de Villiers]] daar hoor sing het. Die drie musikante is van toe af groot vriende en het dikwels saam opgetree. Sy eerste plaat, ''Kiekies'', word in 1984 vrygestel. In 1986, werksaam by Nic Taylor se ateljee, maak hy 'n tweede plaat saam met Coenie, Jannie en Nic. Dit is 'n huldigingsalbum opgedra aan [[Koos du Plessis]]. Die titel is ''Koos se Plaat''. Gedurende 1988 raak hy betrokke by [[Anton Goosen]] en dié verbintenis lei tot die stig van 'n groep met die naam ''Die Kommissie van Ondersoek'' asook 'n album getiteld ''Die winde van verandering''. Vyf jaar later, onder die aansporing van Jannie du Toit maak Lucas sy eerste CD, ''Miljoen''. Gedurende 1996 maak hy 'n tweede CD ''Kiekieskonsert''. Die album was baie gewild as gevolg van die LIVE elemente en die stories wat hy tussen die liedjies vertel. Tydens [[1998]] maak hy die album ''Mot om die Kers'', wat 'n [[SAMA]]-toekenning wen vir die Beste Afrikaanse album. In [[2000]] maak hy die album ''Blouberg'' wat omstrede was weens die feit dat dit uit die herskryf van 'n aantal ou tradisionele Afrikaanse Volksliedjies bestaan het. 'n Paar mense en instansies sou voel dat hy 'n paar heilige koeie negatief aangetas het. Nietemin was die album baie gewild. In [[2001]] tree hy weereens in die buiteland op, en wel in [[Londen]] tydens die eerste UKKASIE kunstefees by die [[Wembley-stadion]]. Hier loods hy die album ''Things'', sy eerste Engelse CD asook die eerste Suid-Afrikaanse CD wat in Londen vrygestel word. Hy tree ook daardie jaar vir die eerste keer in [[Nieu-Seeland]] op. Gedurende [[2002]] maak hy die album ''Lucas & Kie'', sy eerste "Greatest Hits" en dit verkoop besonders goed. Vir die volgende twee jaar tree hy gereeld in [[Engeland]], [[Nederland]], [[Kanada]], Nieu-Seeland en [[Australië]] op. Hy was ook een van die min Afrikaanse sangers wat die geleentheid gehad het om op die Royal Albertsaal se verhoog in [[Londen]] op te tree. Hy speel vir die eerste keer in 'n film [[Ouma se slim kind (rolprent)|Ouma se slim kind]] in 2005. Sy liedjies verskyn later in 'n boek waarin al die akkoorde en klavier- en kitaarverwerkings opgeneem is. In [[2007]] besluit die [[Soweto-strykkwartet]] om twee van sy liedjies vir hulle nuwe CD in te sluit.<ref>Luister op [http://www.sowetostringquartet.co.za/main.html www.sowetostringquartet.co.za] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080330224059/http://www.sowetostringquartet.co.za/main.html |date=30 Maart 2008 }}.</ref> In 2008 maak Lucas die eerste [[Blu-ray-skyf|Blu-ray]] HD DVD in Afrikaans verfilm deur Blixem Produksies waar hy vergesel word op die verhoog deur sy jarelange kollegas soos Jannie du Toit, [[Christa Steyn]], [[Coenie de Villiers]], [[Mathys Roets]], [[André Swiegers]] asook sy twee dogters, Monica en Linda, om van sy grootste treffers uit te voer. In 2009 stel hy die laaste album wat hy self aan gewerk het vry, naamlik ''Lankverwag''. Hierop verskyn 'n paar nuwe liedjies sowel as snitte van sy gunsteling Afrikaanse liedjies soos ''Liedjie vir jou'', ''Onder in my whisky glas'', ''Klein karoo'', en vele meer saam met [[Ollie Viljoen]]. In 2010, na dit bekend gemaak is dat Lucas met kanker gediagnoseer is, het Alexa Strachan saam met Mathys Roets en Mathys Maree in samewerking met [[Sarie]] Tydskrif aan 'n ensemble projek genaamd "Een uit 'n miljoen - vir Lucas" begin werk waar verskeie kunstenaars hulle weergawe van Lucas se bekende treffers doen. Kunstenaars soos Mathys Roets, Coenie de Villiers, Laurinda Hofmeyer, [[Steve Hofmeyer]], [[Kurt Darren]], [[Richard van der Westhuizen]], [[Lochner de Kock]], Jannie du Toit, Christa Steyn, [[Anton Goosen]], [[Dozi]], [[Danie Niehaus]], [[Kevin Leo]], [[Jannie Moolman]], Schalk Joubert en vele meer verskyn op die album. In 2011 is 'n plakboek en in 2012 ''Met liefde van Lucas'' vrygestel met Lucas se liefdesballades op. == Diskografie == Enkele van Maree se albums: * Met liefde van Lucas - 2012 * Plakboek - 2011 * Een uit 'n Miljoen - Vir Lucas - Verskeie 2010 * Lucas Maree en Vriende CD/DVD, 2009 MILJOEN MUSIEK/SELECT * Lankverwag, MILJOEN MUSIEK/SELECT * Lucas Maree: Musiek en lirieke boek, 2007 LAPA * Lucas & Kie, 2002 JNS MUSIEK * Things, 2001 JNS MUSIEK * Blouberg, 2001 JNS MUSIEK * Mot Om Die Kers, 1998 JNS MUSIEK * Die Kiekies Konsert: Weer ´n Keer, 1996 JNS MUSIEK * Miljoen, 1993 JNS MUSIEK * Kiekies... LP/CD, 1984 INHUIS/TRIO == Verwysings == {{Verwysings}} == Sien ook == * [[Afrikaanse musiek]] * [[Lys van Suid-Afrikaanse musikale kunstenaars]] == Eksterne skakels == * [http://www.miljoen.net Maree se amptelike webtuiste] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150801203608/http://miljoen.net/ |date= 1 Augustus 2015 }} {{DEFAULTSORT:Maree, Lucas}} [[Kategorie:Geboortes in 1952]] [[Kategorie:Sterftes in 2011]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse musici]] f9nu4lsczs9r7g729pfmgely4vuajqd 0 30589 2515099 2432833 2022-07-25T18:52:40Z Aliwal2012 39067 /* Biografie */ ja! wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Musikale kunstenaar | naam = Bles Bridges | beeld = | beeldgrootte = | dwarsformaat = | beeldbeskrywing = | beeldonderskrif = | agtergrondkleur = solo | geboortenaam = Lawrence John Gabriel Bridges | alias = Bles | geboortedatum = [[22 Julie]] [[1946]] | geboorteplek = [[Viljoensdrif]] | oorsprong = | sterfdatum = [[24 Maart]] [[2000]] | sterfplek = [[Bloemhof]] | genre = | beroep = Sanger | instrument = Stem | jare_aktief = 1982–2000 | etiket = EMI/Nolina/Brigadiers/BMG/Unika | assosiasies = | webwerf = | huidige_lede = | gewese_lede = }} '''Bles Bridges''' (22 Julie 1946 – 24 Maart 2000) was 'n legendariese [[Afrikaans]]e sanger wat hoofsaaklik minneliedjies gesing het. Hy is bekend vir liedjies soos ''Ruiter van die Windjie'', ''Op die vlerk van 'n spierwit duif'', ''Maggie'' en ''Sweef soos 'n arend''.<ref>[http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/2000/03/27/3/11.html Bles sal steeds "soos 'n arend sweef..."; Hy gaan vir Suid-Afrika word soos Elvis Presley], [[Beeld]], 27 Maart 2000.</ref> Hy was die eerste Afrikaanse sanger wat in die Superbowl by [[Sun City]] opgetree het (in 1987) en was bekend vir die rose wat hy by konserte uitgedeel het, asook vir sy buite-egtelike verhouding in 1990. Hy is in 2000 in 'n motorongeluk oorlede.<ref name="HAT Taal-en-feitegids">HAT Taal-en-feitegids, Pearson, Desember 2013, ISBN 978-1-77578-243-8</ref> == Biografie == Lawrence John Gabriel Bridges is op [[22 Julie]] [[1946]] op [[Viljoensdrif]] gebore en het sy skoolloopbaan aan die [[Hoërskool Vereeniging]] voltooi. Sy bynaam, ''Bles'', is deur sy Ierse oupa aan hom gegee omrede hy op vroeë ouderdom min hare gehad het.<ref>{{af}} [http://maroelamedia.co.za/blog/vermaak/musiek/bles-bridges-15-jaar-later/ Bles Brdiges: 15 jaar later], Maroela Media, 24 Maart 2015. URL besoek op 22 Julie 2015.</ref> In 1972 neem hy 'n langspeelplaat saam met Minnie van Heerden op. Die regisseur van die plaat, Corrie Mubyrgh, wat later met die sangeres [[Cora Marie]] sou trou, was van mening was dat die naam "Bles" nie byval by die publiek sou vind nie. Gevolglik is die album onder die titel ''Morné en Marié sing'' vrygestel, maar dit was egter nie ’n sukses nie. Sy solo-debuutalbum, ''Onbekende Weermagman'', is 10 jaar later in [[1982]] uitgereik. Sy beroepsloopbaan begin egter eers in 1984 met die uitreiking van sy tweede album, ''Bles'', wat binne minder as 'n maand goue status verwerf het (meer as 25&nbsp;000 kopieë verkoop). Die album het die bekende liedjie ''Maggie'' ingesluit. In die 1980's het hy 'n konsert ter ondersteuning van die [[Afrikaner Weerstandsbeweging|AWB]] se Volkhulpskema gehou waartydens R10&nbsp;000 ingesamel is. Hy het ook in die 1980's [[kanker]] gehad en het na sy herstel ruim skenkings vir liefdadigheid en kankernavorsing gemaak. Sy vrou, Leonie, was sy klankingenieur en die komponis en/of skrywer van die meeste van sy liedjies, waaronder treffers soos "''Maggie''" en "''I am the Eagle, you're the Wind''". Dit was sy gewoonte om 'n paar [[roos|rose]] tydens sy konserte aan vroulike lede in die voorste ry van die gehoor uit te deel. [[Leon Schuster]] het Bles 'n poets gebak toe hy homself per geleentheid as 'n Afrikanerdame vermom, en chaos veroorsaak het toe Bles nie vir hom 'n roos wou gee nie. Alles was natuurlik verfilm (vooraf georkestreerd) en die episode is in Schuster se trefferfliek, ''Oh Schucks... Dis Schuster!'' (1989) gebruik. Bridges se grootste treffer was ''Ruiter van die Windjie'', wat in [[1986]] vrygestel is. 'n Hoogtepunt in sy loopbaan was op 14 en 15 November 1987, toe hy voor 'n uitverkoopte 8000-sitplek Superbowl by Sun City opgetree het. Hy het die naweek vyf vertonings gelewer. Dit maak hom die eerste en enigste kunstenaar nog wat dit kon regkry. Hy het selfs 'n groter skare as [[Frank Sinatra]] in 1982 getrek. Op [[24 Maart]] [[2000]] is hy in 'n motorbotsing oorlede. Hy is op [[3 April]] [[2000]] uit die [[NG gemeente Driehoek]] in [[Vanderbijlpark]] begrawe. Hy laat sy ouers (Cecil en Maria), sy vrou (Leonie), sy dogter ([[Sunette Bridges|Sunette]]), sy seun (Victor) en twee kleinkinders agter.<ref>[http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/2000/03/27/3/13.html Bles gewaarsku oor slegte pad], [[Beeld]], 27 Maart 2000.</ref> Ten tyde van sy dood het Bles reeds meer as 2,6 miljoen albums (plate en CD's) verkoop. [[Gerrie Pretorius]] reik in 2007 'n album genaamd ''Ek sing vir jou Bles'' ter nagedagtenis van Bles Bridges uit. == Diskografie == Albums vrygestel (Rekords en CD's): * "Onbekende Weermagman", 1982 * "Bles", 1984 * "Uit die boonste rakke", 1985 * "Vir een en almal", 1986 * "I am the eagle, you're the wind", 1986 * "Reik na die sterre", 1987 * "Fight for love", 1987 * "Laat my lewe, laat my liefhê", 1988 * "Ons eerste ontmoeting", 1989 * "Nog 'n nuwe dag", 1989 * "The devil and the song", 1989 * "Let me love you", 1990 * "Back on my feet again", 1991 * "Soos nooit tevore", 1992 * "Am I that easy to forget", 1993 * "One dance with you", 1994 * "Grootste treffers", 1994 * "Sproetjies kom terug", 1995 * "Love and roses – my greatest hits", 1996 * "Die hart van my moeder", 1997 * "Sweef soos 'n arend", 1998 * "Classics my way", 1998 * "Country my way", 1999 * "Goue & platinum treffers deur die jare heen", 2000 * "Môre bring 'n nuwe dag", 2000 * "Goue & platinum treffers deur die jare heen (vol II)", 2000 (uitgereik op 26 September 2000) == Videografie == Bles het twee video's vrygestel: * "In Search Of Love" * "Op Toer Met Bles" == Filmografie == Bles het in 1989 in 'n rolprent "The Devil And Song" gespeel. Hy het ook die temaliedjie van die rolprent [[Tawwe Tienies]] (1984) gesing. == Verwysings == {{Verwysings}} == Sien ook == * [[Sunette Bridges]], Bles se dogter en sangeres in eie reg. * [[Lys van Suid-Afrikaanse musikale kunstenaars]] * [[Afrikaanse musiek]] == Eksterne skakels == * [https://web.archive.org/web/20000903082012/http://www.geocities.com/charlesmalherbe/ Die Bles Bridges erewebwerf] * {{YouTube|-_UuykpYU1tI|Ruiter van die Windtjie}} * {{YouTube|-pRlUOVcuGY|Op die vlerk van 'n spierwit duif}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Bridges, Bles}} [[Kategorie:Suid-Afrikaanse musici]] [[Kategorie:Geboortes in 1947]] [[Kategorie:Sterftes in 2000]] ic0pbtqxdhnlfcgrpzh7hceqpc1irgb 2515100 2515099 2022-07-25T18:57:50Z Aliwal2012 39067 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Musikale kunstenaar | naam = Bles Bridges | beeld = | beeldgrootte = | dwarsformaat = | beeldbeskrywing = | beeldonderskrif = | agtergrondkleur = solo | geboortenaam = Lawrence John Gabriel Bridges | alias = Bles | geboortedatum = [[22 Julie]] [[1946]] | geboorteplek = [[Viljoensdrif]] | oorsprong = | sterfdatum = [[24 Maart]] [[2000]] | sterfplek = [[Bloemhof]] | genre = | beroep = Sanger | instrument = Stem | jare_aktief = 1982–2000 | etiket = EMI/Nolina/Brigadiers/BMG/Unika | assosiasies = | webwerf = | huidige_lede = | gewese_lede = }} '''Bles Bridges''' ([[22 Julie]] [[1946]] – 24 Maart 2000) was 'n legendariese [[Afrikaans]]e sanger wat hoofsaaklik [[Minnesang|minneliedjies]] gesing het. Hy is bekend vir liedjies soos ''Ruiter van die Windjie'', ''Op die vlerk van 'n spierwit duif'', ''Maggie'' en ''Sweef soos 'n arend''.<ref>[http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/2000/03/27/3/11.html Bles sal steeds "soos 'n arend sweef..."; Hy gaan vir Suid-Afrika word soos Elvis Presley], [[Beeld]], 27 Maart 2000.</ref> Hy was die eerste Afrikaanse sanger wat in die Superbowl by [[Sun City]] opgetree het (in 1987) en was bekend vir die rose wat hy by konserte uitgedeel het, asook vir sy buite-egtelike verhouding in 1990. Hy is in 2000 in 'n motorongeluk oorlede.<ref name="HAT Taal-en-feitegids">HAT Taal-en-feitegids, Pearson, Desember 2013, ISBN 978-1-77578-243-8</ref> == Biografie == Lawrence John Gabriel Bridges is op 22 Julie 1946 op [[Viljoensdrif]] gebore en het sy skoolloopbaan aan die [[Hoërskool Vereeniging]] voltooi. Sy bynaam, ''Bles'', is deur sy Ierse oupa aan hom gegee omrede hy op vroeë ouderdom min hare gehad het.<ref>{{af}} [http://maroelamedia.co.za/blog/vermaak/musiek/bles-bridges-15-jaar-later/ Bles Brdiges: 15 jaar later], Maroela Media, 24 Maart 2015. URL besoek op 22 Julie 2015.</ref> In 1972 neem hy 'n langspeelplaat saam met Minnie van Heerden op. Die regisseur van die plaat, Corrie Myburgh, wat later met die sangeres [[Cora Marie]] sou trou, was van mening was dat die naam "Bles" nie byval by die publiek sou vind nie. Gevolglik is die album onder die titel ''Morné en Marié sing'' vrygestel, maar dit was egter nie ’n sukses nie. Sy solo-debuutalbum, ''Onbekende Weermagman'', is 10 jaar later in [[1982]] uitgereik. Sy beroepsloopbaan begin egter eers in 1984 met die uitreiking van sy tweede album, ''Bles'', wat binne minder as 'n maand goue status verwerf het (meer as 25&nbsp;000 kopieë verkoop). Die album het die bekende liedjie ''Maggie'' ingesluit. In die 1980's het hy 'n konsert ter ondersteuning van die [[Afrikaner Weerstandsbeweging|AWB]] se Volkhulpskema gehou waartydens R10&nbsp;000 ingesamel is. Hy het ook in die 1980's [[kanker]] gehad en het na sy herstel ruim skenkings aan liefdadigheid en kankernavorsing gemaak. Sy vrou, Leonie, was sy klankingenieur en die komponis en/of skrywer van die meeste van sy liedjies, waaronder treffers soos "''Maggie''" en "''I am the Eagle, you're the Wind''". Dit was sy gewoonte om 'n paar [[roos|rose]] tydens sy konserte aan vroulike lede in die voorste ry van die gehoor uit te deel. [[Leon Schuster]] het Bles 'n poets gebak toe hy homself per geleentheid as 'n Afrikanerdame vermom, en chaos veroorsaak het toe Bles nie vir hóm 'n roos wou gee nie. Alles was natuurlik verfilm (vooraf georkestreerd) en die episode is in Schuster se trefferfliek, ''Oh Schucks... Dis Schuster!'' (1989) gebruik. Bridges se grootste treffer was ''Ruiter van die Windjie'', wat in [[1986]] vrygestel is. 'n Hoogtepunt in sy loopbaan was op 14 en 15 November 1987, toe hy voor 'n uitverkoopte 8000-sitplek Superbowl by Sun City opgetree het. Hy het die naweek vyf vertonings gelewer. Dit maak hom die eerste en enigste kunstenaar nog wat dit kon regkry. Hy het selfs 'n groter skare as [[Frank Sinatra]] in 1982 getrek. Op [[24 Maart]] [[2000]] is hy in 'n motorbotsing oorlede. Hy is op [[3 April]] [[2000]] uit die [[NG gemeente Driehoek]] in [[Vanderbijlpark]] begrawe. Hy laat sy ouers (Cecil en Maria), sy vrou (Leonie), sy dogter ([[Sunette Bridges|Sunette]]), sy seun (Victor) en twee kleinkinders agter.<ref>[http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/2000/03/27/3/13.html Bles gewaarsku oor slegte pad], [[Beeld]], 27 Maart 2000.</ref> Ten tyde van sy dood het Bles reeds meer as 2,6 miljoen albums (plate en CD's) verkoop. [[Gerrie Pretorius]] reik in 2007 'n album genaamd ''Ek sing vir jou Bles'' ter nagedagtenis van Bles Bridges uit. == Diskografie == Albums vrygestel (Rekords en CD's): * "Onbekende Weermagman", 1982 * "Bles", 1984 * "Uit die boonste rakke", 1985 * "Vir een en almal", 1986 * "I am the eagle, you're the wind", 1986 * "Reik na die sterre", 1987 * "Fight for love", 1987 * "Laat my lewe, laat my liefhê", 1988 * "Ons eerste ontmoeting", 1989 * "Nog 'n nuwe dag", 1989 * "The devil and the song", 1989 * "Let me love you", 1990 * "Back on my feet again", 1991 * "Soos nooit tevore", 1992 * "Am I that easy to forget", 1993 * "One dance with you", 1994 * "Grootste treffers", 1994 * "Sproetjies kom terug", 1995 * "Love and roses – my greatest hits", 1996 * "Die hart van my moeder", 1997 * "Sweef soos 'n arend", 1998 * "Classics my way", 1998 * "Country my way", 1999 * "Goue & platinum treffers deur die jare heen", 2000 * "Môre bring 'n nuwe dag", 2000 * "Goue & platinum treffers deur die jare heen (vol II)", 2000 (uitgereik op 26 September 2000) == Videografie == Bles het twee video's vrygestel: * "In Search Of Love" * "Op Toer Met Bles" == Filmografie == Bles het in 1989 in 'n rolprent "The Devil And Song" gespeel. Hy het ook die temaliedjie van die rolprent [[Tawwe Tienies]] (1984) gesing. == Verwysings == {{Verwysings}} == Sien ook == * [[Sunette Bridges]], Bles se dogter en sangeres in eie reg. * [[Lys van Suid-Afrikaanse musikale kunstenaars]] * [[Afrikaanse musiek]] == Eksterne skakels == * [https://web.archive.org/web/20000903082012/http://www.geocities.com/charlesmalherbe/ Die Bles Bridges erewebwerf] * {{YouTube|-_UuykpYU1tI|Ruiter van die Windtjie}} * {{YouTube|-pRlUOVcuGY|Op die vlerk van 'n spierwit duif}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Bridges, Bles}} [[Kategorie:Suid-Afrikaanse musici]] [[Kategorie:Geboortes in 1947]] [[Kategorie:Sterftes in 2000]] 41hb3snb2xfvb6gefadjvkuc6nbbc71 0 30591 2515097 2514627 2022-07-25T18:43:23Z Aliwal2012 39067 Nee, ek het die kat aan die stert beet gehad. Hy is nie net 'n minnesanger nie! wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Musikale kunstenaar | naam = Gerrie Pretorius | beeld = | beeldgrootte = | dwarsformaat = | beeldbeskrywing = | beeldonderskrif = | agtergrondkleur = | geboortenaam = | alias = | geboortedatum = {{GDEO|1977|10|19}} | geboorteplek = [[Mosselbaai]], [[Suid-Afrika]] | oorsprong = | sterfdatum = | sterfplek = | genre = Afrikaanse popmusiek | beroep = Sanger | instrument = Stem | jare_aktief = 2001-nou | etiket = | assosiasies = | webwerf = [http://www.gerriepretorius.co.za/ gerriepretorius.co.za] | huidige_lede = | gewese_lede = }} '''Gerrie Pretorius''' is 'n bekende Afrikaanse [[sanger]]. Hy begin sy sangloopbaan in 2001 met die vrystelling van ''Annemarie my Skat'', wat ook sy eerste platinumalbum was. Hy het daarna verskeie ander albums uitgereik, waarvan verskeie platinumstatus bereik het. Van sy treffers sluit in ''Annemarie my Skat'', ''Adio Amore'' en ''7 Sondes''. Pretorius reik in 2007 'n album genaamd ''Ek sing vir jou Bles'' ter nagedagtenis van [[Bles Bridges]] uit. In Maart [[2008]] het hy saam met [[Dana Winner]], as deel van haar ''Suid-Afrika Platinum Worldtour'', deur Suid-Afrika gereis. Pretorius het al verskeie kere in [[Nederland]] opgetree en ook 'n CD in die lae lande uitgegee, waarin hy 'n duet saam met Anny Schilder, 'n voormalige sangeres van BZN, sing.<ref>[http://www.gerriepretorius.co.za/ Pretorius se webtuiste], besoek op 9 Oktober 2015</ref> == Diskografie == * Gister en Vandag, 2011 * Musiek En Woorde / My Storie DVD, VONK MUSIEK * Alles Pas, MAROELA, 2009 (Goud) * Vriende Vir Altyd / Swing / Ek Sing Vir Jou Bles 3CD, 2009 MAROELA * My Storie DVD, 2009 * Vriende Vir Altyd, MAROELA, 2008 (Goud) * Ek Sing Vir Jou Bles – Die DVD, MARANATHA, 2007 (Platinum) * Ek Sing Vir Jou Bles, MAROELA, 2007 (Platinum) * Gerrie Pretorius "LIVE" CD, 2007 MAROELA * Swing, MAROELA, 2006 (Platinum) * Gerrie Pretorius in Konsert DVD, MAROELA, 2005 (Platinum) * Adio Amoré, MAROELA, 2005 (Platinum) * Annemarie CD, Hei Jy CD, Bonus CD (3 CD-stel), MAROELA * Loslappie CDs * Hei Jy, MAROELA, 2003 (Platinum) * Annemarie, MAROELA, 2001 (Platinum) * Met Liefde, SONY/BMG == Filmografie == * [[Ek lief jou]], 2011 == Sien ook == * [[Lys van Suid-Afrikaanse musikante]] == Verwysings == {{Verwysings}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Pretorius, Gerrie}} [[Kategorie:Suid-Afrikaanse musici]] song8po00ik1s4mmd7vt6r18uiasqtf 0 31309 2515106 2446465 2022-07-25T19:19:03Z Aliwal2012 39067 wikitext text/x-wiki '''Hoërskool Langenhoven''' is 'n hoërskool in [[Pretoria]]. Dit is in [[Paul Krugerstraat]] geleë, teen die berg, oorkant die [[Nasionale Dieretuin van Suid-Afrika|Nasionale Dieretuin]]. Dit is op 'n ou ashoop gebou en word ook soms skertsenderwyse na die skool as "ashoopskool" verwys. Hoërskool Langenhoven het 'n akademiese, tegniese en 'n praktiese rigting. == Geskiedenis == Die Hoërskool Langenhoven is een van die oudste skole in Pretoria. Dit is in [[1885]] gestig en was aanvanklik bekend as ''De West Eind School'' met [[Nederlands]] as onderrigtaal. Na die [[Anglo-Boereoorlog]], in die tydperk tussen [[1902]] en [[1917]] is die meeste skole gedwing om in [[Engels]] onderrig te gee maar De West Eind School is toegelaat om voort te gaan in Nederlands. In [[1914]] het dit een van die eerste skole geword waar [[Afrikaans]] gebruik is. In [[2002]] het die skool oorgeskakel na parallel-medium met Afrikaans en Engels as onderrigtaal. In [[1936]] is die skool se naam verander na ''Die Hoërskool Langenhoven''. Dit is vernoem na die Afrikaanse skrywer en politikus, [[C.J. Langenhoven]], wie se pogings bygedra het tot die gebruik van Afrikaans as onderrigtaal van graad 1 tot standerd 4, en die erkenning van Afrikaans as een van die amptelike tale in [[1925]]. In [[1910]] het die skool na 'n nuwe gebou verhuis op die hoek van Pretorius- en Potgieterstraat, maar in die 1950's kon die gebou en skoolterrein nie bybly met die toename in leerlingtal nie. In [[1957]] het die skool na die huidige geboue en terrein verhuis. Ná 'n oorgangstyd sedert 1995 van eers dubbel- en toe parallelmediumonderrig, is die skool se onderrigmedium sedert 2010 Engels, met Afrikaans as eerste addisionele taal. == Tegniese rigting == In [[1974]] is vir die eerste keer tegniese vakke aangebied. Destyds was mnr. Belling die hoof van die tegniese afdeling. == Voormalige skoolhoofde == * Mnr Rautenbach * Mnr Leon de Beer * Mnr Willie JH Kahts * Me JE De La Port * Me C O'Neil (Huidige skoolhoof) == Skoollied == Die skool se skoollied: <poem style="font-style:italic; padding-left:1em">Kinders van die Trekkergees Laat ons leuse ons wagwoord wees: Ons vir jou Suid-Afrika! Trou aan God en ideaal, Aan ons naaste volk en taal Ons vir jou Suid-Afrika! Kom Langenhoven Hoërskool Hou hoog jou naam en dra Jou donkerblou en goue vaandel Oor groot Suid-Afrika. Children of a brand new day Rising up to show the way We are proud South Africans! True to God and fellow man Trying to be the best we can Hear our call South Africa! Come Langenhoven High school Stand proud in who you are And carry the blue and gold Across South Africa</poem> == Bekende alumni == * [[Lucas Maree]] == Eksterne skakels == * {{en}} [http://www.diehslangenhoven.co.za/ Hoërskool Langenhoven se webwerf] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140516213104/http://diehslangenhoven.co.za/ |date=16 Mei 2014 }} * [http://wikimapia.org/#lat=-25.7333097&lon=28.1867927&z=18&l=0&m=a&v=2&show=/8667921/af/ Straatkaart van die Hoërskool Langenhoven (WikiMapia)] (verskeie tale) <!-- "Zoomed out" --> * [http://maps.google.com/maps/ms?hl=en&ie=UTF8&oe=UTF8&msa=0&t=h&msid=100264867523841558616.00044ec92b085c8c918fb&ll=-25.733165,28.186889&spn=0.009394,0.019999&z=16 Straatkaart van die Hoërskool Langenhoven (Google Maps)] <!-- "Zoomed in" --> <!-- * [http://maps.google.com/maps/ms?hl=en&ie=UTF8&oe=UTF8&msa=0&t=h&msid=100264867523841558616.00044ec92b085c8c918fb&ll=-25.733165,28.186889&spn=0.002349,0.005&z=18 Straatkaart van die Hoërskool Langenhoven (Google Maps)] --> {{Koördinate|-25.733165|28.186889|aansig=titel}} {{DEFAULTSORT:Langenhoven, Hoerskool}} [[Kategorie:Skole in Gauteng]] [[Kategorie:Geboue en strukture in Pretoria]] 7yec7xzyrxr8ssaqsyw1j2mth6xi8ct 2515151 2515106 2022-07-26T03:03:44Z 196.250.216.41 wikitext text/x-wiki '''Hoërskool Langenhoven''' is 'n hoërskool in [[Pretoria]]. Dit is in [[Paul Krugerstraat]] geleë, teen die berg, oorkant die [[Nasionale Dieretuin van Suid-Afrika|Nasionale Dieretuin]]. Dit is op 'n ou ashoop gebou, en daar word ook soms skertsenderwyse na die skool as "ashoopskool" verwys. Hoërskool Langenhoven beskik oor akademiese-, tegniese- en praktiese rigtings. == Geskiedenis == Die Hoërskool Langenhoven is een van die oudste skole in Pretoria. Dit is in [[1885]] gestig en was aanvanklik bekend as ''De West Eind School'' met [[Nederlands]] as onderrigtaal. Na die [[Anglo-Boereoorlog]], in die tydperk tussen [[1902]] en [[1917]] is die meeste skole gedwing om in [[Engels]] onderrig te gee maar De West Eind School is toegelaat om voort te gaan in Nederlands. In [[1914]] het dit een van die eerste skole geword waar [[Afrikaans]] gebruik is. In [[2002]] het die skool oorgeskakel na parallel-medium met Afrikaans en Engels as onderrigtaal. In [[1936]] is die skool se naam verander na ''Die Hoërskool Langenhoven''. Dit is vernoem na die Afrikaanse skrywer en politikus, [[C.J. Langenhoven]], wie se pogings bygedra het tot die gebruik van Afrikaans as onderrigtaal van graad 1 tot standerd 4, en die erkenning van Afrikaans as een van die amptelike tale in [[1925]]. In [[1910]] het die skool na 'n nuwe gebou verhuis op die hoek van Pretorius- en Potgieterstraat, maar in die 1950's kon die gebou en skoolterrein nie bybly met die toename in leerlingtal nie. In [[1957]] het die skool na die huidige geboue en terrein verhuis. Ná 'n oorgangstyd sedert 1995 van eers dubbel- en toe parallelmediumonderrig, is die skool se onderrigmedium sedert 2010 Engels, met Afrikaans as eerste addisionele taal. == Tegniese rigting == In [[1974]] is vir die eerste keer tegniese vakke aangebied. Destyds was mnr. Belling die hoof van die tegniese afdeling. == Voormalige skoolhoofde == * Mnr Rautenbach * Mnr Leon de Beer * Mnr Willie JH Kahts * Me JE De La Port * Me C O'Neil (Huidige skoolhoof) == Skoollied == Die skool se skoollied: <poem style="font-style:italic; padding-left:1em">Kinders van die Trekkergees Laat ons leuse ons wagwoord wees: Ons vir jou Suid-Afrika! Trou aan God en ideaal, Aan ons naaste volk en taal Ons vir jou Suid-Afrika! Kom Langenhoven Hoërskool Hou hoog jou naam en dra Jou donkerblou en goue vaandel Oor groot Suid-Afrika. Children of a brand new day Rising up to show the way We are proud South Africans! True to God and fellow man Trying to be the best we can Hear our call South Africa! Come Langenhoven High school Stand proud in who you are And carry the blue and gold Across South Africa</poem> == Bekende alumni == * [[Lucas Maree]] == Eksterne skakels == * {{en}} [http://www.diehslangenhoven.co.za/ Hoërskool Langenhoven se webwerf] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140516213104/http://diehslangenhoven.co.za/ |date=16 Mei 2014 }} * [http://wikimapia.org/#lat=-25.7333097&lon=28.1867927&z=18&l=0&m=a&v=2&show=/8667921/af/ Straatkaart van die Hoërskool Langenhoven (WikiMapia)] (verskeie tale) <!-- "Zoomed out" --> * [http://maps.google.com/maps/ms?hl=en&ie=UTF8&oe=UTF8&msa=0&t=h&msid=100264867523841558616.00044ec92b085c8c918fb&ll=-25.733165,28.186889&spn=0.009394,0.019999&z=16 Straatkaart van die Hoërskool Langenhoven (Google Maps)] <!-- "Zoomed in" --> <!-- * [http://maps.google.com/maps/ms?hl=en&ie=UTF8&oe=UTF8&msa=0&t=h&msid=100264867523841558616.00044ec92b085c8c918fb&ll=-25.733165,28.186889&spn=0.002349,0.005&z=18 Straatkaart van die Hoërskool Langenhoven (Google Maps)] --> {{Koördinate|-25.733165|28.186889|aansig=titel}} {{DEFAULTSORT:Langenhoven, Hoerskool}} [[Kategorie:Skole in Gauteng]] [[Kategorie:Geboue en strukture in Pretoria]] ize0xkl1aui6n5frx1ybd4i8fqgn4lj 2515152 2515151 2022-07-26T03:04:21Z 196.250.216.41 wikitext text/x-wiki '''Hoërskool Langenhoven''' is 'n hoërskool in [[Pretoria]]. Dit is in [[Paul Krugerstraat]] geleë, teen die berg, oorkant die [[Nasionale Dieretuin van Suid-Afrika|Nasionale Dieretuin]]. Dit is op 'n ou ashoop gebou, en daar word ook soms skertsenderwyse na die skool as "ashoopskool" verwys. Hoërskool Langenhoven beskik oor akademiese-, tegniese-, en praktiese rigtings. == Geskiedenis == Die Hoërskool Langenhoven is een van die oudste skole in Pretoria. Dit is in [[1885]] gestig en was aanvanklik bekend as ''De West Eind School'' met [[Nederlands]] as onderrigtaal. Na die [[Anglo-Boereoorlog]], in die tydperk tussen [[1902]] en [[1917]] is die meeste skole gedwing om in [[Engels]] onderrig te gee maar De West Eind School is toegelaat om voort te gaan in Nederlands. In [[1914]] het dit een van die eerste skole geword waar [[Afrikaans]] gebruik is. In [[2002]] het die skool oorgeskakel na parallel-medium met Afrikaans en Engels as onderrigtaal. In [[1936]] is die skool se naam verander na ''Die Hoërskool Langenhoven''. Dit is vernoem na die Afrikaanse skrywer en politikus, [[C.J. Langenhoven]], wie se pogings bygedra het tot die gebruik van Afrikaans as onderrigtaal van graad 1 tot standerd 4, en die erkenning van Afrikaans as een van die amptelike tale in [[1925]]. In [[1910]] het die skool na 'n nuwe gebou verhuis op die hoek van Pretorius- en Potgieterstraat, maar in die 1950's kon die gebou en skoolterrein nie bybly met die toename in leerlingtal nie. In [[1957]] het die skool na die huidige geboue en terrein verhuis. Ná 'n oorgangstyd sedert 1995 van eers dubbel- en toe parallelmediumonderrig, is die skool se onderrigmedium sedert 2010 Engels, met Afrikaans as eerste addisionele taal. == Tegniese rigting == In [[1974]] is vir die eerste keer tegniese vakke aangebied. Destyds was mnr. Belling die hoof van die tegniese afdeling. == Voormalige skoolhoofde == * Mnr Rautenbach * Mnr Leon de Beer * Mnr Willie JH Kahts * Me JE De La Port * Me C O'Neil (Huidige skoolhoof) == Skoollied == Die skool se skoollied: <poem style="font-style:italic; padding-left:1em">Kinders van die Trekkergees Laat ons leuse ons wagwoord wees: Ons vir jou Suid-Afrika! Trou aan God en ideaal, Aan ons naaste volk en taal Ons vir jou Suid-Afrika! Kom Langenhoven Hoërskool Hou hoog jou naam en dra Jou donkerblou en goue vaandel Oor groot Suid-Afrika. Children of a brand new day Rising up to show the way We are proud South Africans! True to God and fellow man Trying to be the best we can Hear our call South Africa! Come Langenhoven High school Stand proud in who you are And carry the blue and gold Across South Africa</poem> == Bekende alumni == * [[Lucas Maree]] == Eksterne skakels == * {{en}} [http://www.diehslangenhoven.co.za/ Hoërskool Langenhoven se webwerf] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140516213104/http://diehslangenhoven.co.za/ |date=16 Mei 2014 }} * [http://wikimapia.org/#lat=-25.7333097&lon=28.1867927&z=18&l=0&m=a&v=2&show=/8667921/af/ Straatkaart van die Hoërskool Langenhoven (WikiMapia)] (verskeie tale) <!-- "Zoomed out" --> * [http://maps.google.com/maps/ms?hl=en&ie=UTF8&oe=UTF8&msa=0&t=h&msid=100264867523841558616.00044ec92b085c8c918fb&ll=-25.733165,28.186889&spn=0.009394,0.019999&z=16 Straatkaart van die Hoërskool Langenhoven (Google Maps)] <!-- "Zoomed in" --> <!-- * [http://maps.google.com/maps/ms?hl=en&ie=UTF8&oe=UTF8&msa=0&t=h&msid=100264867523841558616.00044ec92b085c8c918fb&ll=-25.733165,28.186889&spn=0.002349,0.005&z=18 Straatkaart van die Hoërskool Langenhoven (Google Maps)] --> {{Koördinate|-25.733165|28.186889|aansig=titel}} {{DEFAULTSORT:Langenhoven, Hoerskool}} [[Kategorie:Skole in Gauteng]] [[Kategorie:Geboue en strukture in Pretoria]] mvexh2yzp0r4ivn4qx8bs1nwaagdsdg 0 33364 2515111 2371470 2022-07-25T19:47:00Z Aliwal2012 39067 opd bevolkingstats wikitext text/x-wiki {{Provinsie of gebied van Kanada | Franse naam= Terre-Neuve-et-Labrador | Plaaslike naam= Newfoundland and Labrador| Afrikaanse naam= Newfoundland en Labrador| image_drapeau= Flag of Newfoundland and Labrador.svg | image_blason= Coat of Arms of Newfoundland and Labrador.svg | leuse=Quaerite Primum Regnum Dei | beeld=Beeld:Newfoundland and Labrador, Canada.svg{{!}}300px| hoofstad=[[St. John's, Newfoundland en Labrador|St. John's]] | koördinate van hoofstad= {{Koördinate|47|35|N|52|41|W}} | grootste stad=[[St. John's, Newfoundland en Labrador|St. John's]] | goewerneur-generaal=[[Judy Foote]] | Eerste Minister=[[Andrew Furey]] | Party_van_die_Eerste_Minister=Liberal | oppervlakte_totaal=405 720 | oppervlakte_land=373 872 | oppervlakte_water=31 340 | persentasie_water=7,7 | bevolking_jaar=2021 | bevolking_totaal=510 550 | digtheid=1,37 | datum_toelating=[[31 Maart]] [[1949]] | rangorde_toelating=10 | setels_parlement=7 | setels_senaat=6 | posafkorting=NL | voorsetsel by poskode=A | tydsone=[[UTC-03:30|-3,5]] | internet_domein=.nl.ca | notes= }} '''Newfoundland en Labrador''' ([[Engels]]: '''Newfoundland and Labrador''' [ˌnuːfən(d)ˈlænd ən(d) læbrəˈdɔr], [[Frans]]: '''Terre-Neuve-et-Labrador''') is die mees oostelike van [[Kanada]] se tien provinsies. Die provinsie, wat uit die eiland [[Newfoundland]] en die gebied Labrador op die vasteland bestaan, was die laaste provinsie wat in 1949 onder die oorspronklike naam ''Newfoundland'' by die Kanadese Federasie aangesluit het. Die provinsiale regering het egter reeds vanaf 1964 na homself as die "Regering van Newfoundland en Labrador" verwys, en op 6 Desember 2001 is die Grondwet van Kanada gewysig om "Newfoundland and Labrador" as die nuwe amptelike naam van die provinsie te bekragtig. In die omgangstaal verwys Kanadese nogtans gewoonlik na die provinsie as "Newfoundland" en na die vastelandse gebied as "Labrador". == Sien ook == * [[Labrador Retriever]] ([[hond]]eras) {{Navigasie indeling Kanada}} {{Normdata}} [[Kategorie:Newfoundland en Labrador| ]] eegefou1v0b6vnw7cj7ki7tnbtcpj47 0 33918 2515169 2459324 2022-07-26T08:22:52Z Morne 672 wikitext text/x-wiki Die '''''Pretoria News''''' is 'n [[koerant]] wat deur [[Leo Weinthal]] ([[1865]] - [[1930]]) gestig is en die eerste keer op [[11 Junie]] [[1898]] in [[Pretoria]] verskyn het. Die koerant het publikasie gestaak tydens die [[Tweede Vryheidsoorlog]], maar verskyn sedertdien daagliks. Die koerant word hoofsaaklik in [[Gauteng]] versprei, met verspreidingsgebiede in [[Noordwes]] en [[Mpumalanga]]. In 2008 is gemiddeld 28&nbsp;055 koerante daagliks verkoop met 'n gemiddeld van 86&nbsp;000 lesers.<ref>[http://www.southafrica.info/pls/procs/iac.page?p_t1=2779&p_t2=7371&p_t3=0&p_t4=0&p_dynamic=YP&p_content_id=970427&p_site_id=38 SA Info] </ref> 65% van die lesers is swart terwyl 33% blank is. Teen die eerste kwartaal van 2022 het die koerant slegs 1&nbsp;404 eksemplare per dag verkoop, terwyl nog 968 eksemplare gratis versprei is. Dit het van die ''Pretoria News'' die kleinste dagblad in Suid-Afrika gemaak. Piet Rampedi is die redakteur sedert 2021.<ref> IOL, 22 Januarie 2021, Piet Rampedi takes over as editor of Pretoria News, https://www.iol.co.za/pretoria-news/news/piet-rampedi-takes-over-as-editor-of-pretoria-news-4a317592-3bee-4527-aee0-c17655a4417e</ref> Die blad behoort tans aan [[Independent Newspapers]]. == Sien ook == *[[Lys van Suid-Afrikaanse dagblaaie]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == *{{en}} [http://www.pretorianews.co.za/ Pretoria News se amptelike webwerf] {{Saadjie}} [[Kategorie:Koerante]] [[Kategorie:Massamedia]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse koerante]] kdbkneq0c7160de9yqsd6s7auhlyd2t 0 34052 2515164 2508876 2022-07-26T08:16:17Z Morne 672 wikitext text/x-wiki Die '''''Diamond Fields Advertiser''''' (DFA) is 'n [[Engels]]talige weekblad van [[Independent News & Media]] wat in [[1878]] in [[Kimberley]] ontstaan het as drieweeklikse koerant. Dit het in Mei [[1882]] daagliks begin verskyn, selfs onder uiters moeilike omstandighede tydens die [[Beleg van Kimberley|beleg]] van die stad in die [[Tweede Vryheidsoorlog]]. Die koerant se sirkulasie was in die tweede kwartaal van 2015 gemiddeld 8&nbsp;941 per dag, vergeleke met 9&nbsp;519 in dieselfde tydperk 'n jaar vantevore. Die ''DFA'' is die enigste oorblywende koerant van die elf wat tydens die onstuimige jare van Kimberley se ontstaan hier verskyn het. Ondanks die feit dat alle [[Johannesburg]]se dagblaaie binne 'n uur van hulle verskyning ook in Kimberley te kry is en teen sterk mededinging van die ''[[Volksblad]]'' van [[Bloemfontein]] wat 'n spesiale uitgawe vir die [[Noord-Kaap]] uitgee, het die ''DFA'' steeds meer eksemplare as al die ander dagblaaie saam verkoop toe dit 'n dagblad was. 'n Groot gedeelte van die dagblad se lesers is [[Afrikaans]]sprekend, soos trouens ook sy redakteur, Johan du Plessis. In die eerste kwartaal van 2022 was die koerant se sirkulasie 4&nbsp;494, byna 30% minder as 'n jaar vantevore. == Bronne == * [http://www.independentmedia.co.za/en/our-brands/newspapers/daily/diamond-fields-advertiser/ Beskrywing op Independent se webwerf] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160901194524/http://www.independentmedia.co.za/en/our-brands/newspapers/daily/diamond-fields-advertiser/ |date= 1 September 2016 }} * [[Eric Rosenthal|Rosenthal, Eric]], ''Encyclopaedia of Southern Africa'', Juta and Company Limited, Kaapstad en Johannesburg, 1978. [[Kategorie:Noord-Kaap]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse koerante]] ef504sc8kfvml6h2wad7nrpm1pckv9w 0 34153 2515165 2430041 2022-07-26T08:18:57Z Morne 672 /* Verspreiding en Sirkulasie */ wikitext text/x-wiki [[Beeld:Eastern Star.jpg|duimnael|520px|Mashoof van die Eastern Star, 'n jaar voor dit per ossewa na Johannesburg gebring is en van toe af daar uitgegee is.]] '''''The Star''''' is 'n [[Johannesburg]]se dagblad wat deur [[Independent News & Media]] uitegee word. Die koerant is nou verwant aan die ''[[Saturday Star]]''. Die koerant het sy ontstaan in [[Grahamstad]] gehad as die ''Eastern Star'' of '' Grahamstown Advertiser and Anglo-African'' op [[6 Januarie]] [[1871]]. Dit is gestig deur 'n drukker, ene O'Brien, en het later in die besit gekom van die broers Thomas en George Sheffield, toe dit weekliks verskyn het. Na die dood van die koerant se vernaamste finansiële ondersteuner, Dean Williams, is die toerusting per [[ossewa]] na die [[Witwatersrand]] gebring waar dit die eerste keer op [[17 Oktober]] [[1887]], skaars 'n jaar na die stigting van die toekomstige [[Johannesburg]], verskyn het. Dit het 'n ruk lank steeds as die ''Eastern Star'' bekend gestaan en twee maal per week verskyn. Op [[1 April]] [[1889]] het dit begin om daagliks te verskyn. Die koerant het in [[1897]] met president [[Paul Kruger]] gebots, waarna dit tydelik opgeskort is en 'n ruk lank as ''The Comet'' verskyn het. In dieselfde jaar het [[Danie Theron]] die indertydse redakteur, W.F. Monypenny, afgeransel oor 'n aanval op die Boere (of volgens 'n bron die redakteur se vermeende chauvinisme jeens vroue). Die koerant het nie tydens die [[Tweede Vryheidsoorlog]] verskyn nie, maar wel weer in Januarie [[1902]]. == Verspreiding en Sirkulasie == ''The Star'' word versprei na alle uithoeke van die noordelike provinsies ([[Gauteng]], [[Mpumalanga]], [[Limpopo]], [[Noordwes]]), en selfs dele van die [[Vrystaat]], [[Noord-Kaap]] en [[KwaZulu-Natal]]. Dit word ook per vliegtuig beskikbaar gestel aan ander Suid-Afrikaanse stede, vanwaar dit na afgeleë plekke saam met [[Independent News & Media]] se ander koerante versprei word. ''The Star'' was lank [[Suid-Afrika]] se grootste dagblad. Maar dit is eers deur die ''[[Sowetan]]'' verbygesteek en meer onlangs die ''[[Daily Sun]]''. Sy huidige sirkulasie is sowat 171&nbsp;000, vergeleke met meer as 180&nbsp;000 in [[1980]]. Die ''Saturday Star'' se sirkulasie is sowat 130&nbsp;000. == Sien ook == *[[Lys van Suid-Afrikaanse dagblaaie]] == Eksterne Skakels == *[http://www.thestar.co.za/ Eie webtuiste] *[http://www.southafrica.info/ess_info/sa_glance/constitution/news.htm Sirkulasie van SA koerante] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081019023842/http://www.southafrica.info/ess_info/sa_glance/constitution/news.htm |date=19 Oktober 2008 }} [[Kategorie:Gauteng]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse koerante]] rsjrlw352rgdnpkkqveiq407k03xg2s 2515166 2515165 2022-07-26T08:20:40Z Morne 672 wikitext text/x-wiki [[Beeld:Eastern Star.jpg|duimnael|520px|Mashoof van die Eastern Star, 'n jaar voor dit per ossewa na Johannesburg gebring is en van toe af daar uitgegee is.]] '''''The Star''''' is 'n [[Johannesburg]]se dagblad wat deur [[Independent News & Media]] uitegee word. Die koerant is nou verwant aan die ''[[Saturday Star]]''. Die koerant het sy ontstaan in [[Grahamstad]] gehad as die ''Eastern Star'' of '' Grahamstown Advertiser and Anglo-African'' op [[6 Januarie]] [[1871]]. Dit is gestig deur 'n drukker, ene O'Brien, en het later in die besit gekom van die broers Thomas en George Sheffield, toe dit weekliks verskyn het. Na die dood van die koerant se vernaamste finansiële ondersteuner, Dean Williams, is die toerusting per [[ossewa]] na die [[Witwatersrand]] gebring waar dit die eerste keer op [[17 Oktober]] [[1887]], skaars 'n jaar na die stigting van die toekomstige [[Johannesburg]], verskyn het. Dit het 'n ruk lank steeds as die ''Eastern Star'' bekend gestaan en twee maal per week verskyn. Op [[1 April]] [[1889]] het dit begin om daagliks te verskyn. Die koerant het in [[1897]] met president [[Paul Kruger]] gebots, waarna dit tydelik opgeskort is en 'n ruk lank as ''The Comet'' verskyn het. In dieselfde jaar het [[Danie Theron]] die indertydse redakteur, W.F. Monypenny, afgeransel oor 'n aanval op die Boere (of volgens 'n bron die redakteur se vermeende chauvinisme jeens vroue). Die koerant het nie tydens die [[Tweede Vryheidsoorlog]] verskyn nie, maar wel weer in Januarie [[1902]]. == Verspreiding en Sirkulasie == ''The Star'' word versprei na alle uithoeke van die noordelike provinsies ([[Gauteng]], [[Mpumalanga]], [[Limpopo]], [[Noordwes]]), en selfs dele van die [[Vrystaat]], [[Noord-Kaap]] en [[KwaZulu-Natal]]. Dit word ook per vliegtuig beskikbaar gestel aan ander Suid-Afrikaanse stede, vanwaar dit na afgeleë plekke saam met [[Independent News & Media]] se ander koerante versprei word. ''The Star'' was lank [[Suid-Afrika]] se grootste dagblad. Maar dit is eers deur die ''[[Sowetan]]'' verbygesteek en meer onlangs die ''[[Daily Sun]]''. Omstreeks 2008 was sy sirkulasie sowat 171&nbsp;000, vergeleke met meer as 180&nbsp;000 in [[1980]]. Die ''Saturday Star'' se sirkulasie is sowat 130&nbsp;000. Teen die eerste kwartaal van 2022 was die verkoopte sirkulasie 15&nbsp;279, terwyl 12&nbsp;705 eksemplare daagliks gratis versprei is. == Sien ook == *[[Lys van Suid-Afrikaanse dagblaaie]] == Eksterne Skakels == *[http://www.thestar.co.za/ Eie webtuiste] *[http://www.southafrica.info/ess_info/sa_glance/constitution/news.htm Sirkulasie van SA koerante] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081019023842/http://www.southafrica.info/ess_info/sa_glance/constitution/news.htm |date=19 Oktober 2008 }} [[Kategorie:Gauteng]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse koerante]] jas3ylrts3l72gul1c448yxpqkchqwb 0 45277 2515001 2451746 2022-07-25T14:35:19Z 102.222.184.128 Tikfout wikitext text/x-wiki [[Lêer:Grimm.jpg|duimnael|Dubbelportret van die broers [[Wilhelm Grimm]] (links) en [[Jacob Grimm]] deur [[Elisabeth beeJerichau-Baumann|Elisabeth Maria Anna Jerichau-Baumann]], 1855]] [[Lêer:Deutsches Wörterbuch Grimm - Titel Band 1.png|duimnael|Die titelblad van die eerste boekdeel van die Duitse Woordeboek (''Deutsches Wörterbuch'')]] '''Jacob Grimm''' (1785-1863) en sy broer''' Wilhelm''' (1786-1859) was Duitse taal- en letterkundiges wat 'n lewe lank saamgewerk en in die hele Westerse wêreld bekend geword het met twee versamelings van volkssprokies wat tradisioneel mondeling oorgelewer is. Danksy hulle versamelwerk is sprokies soos Sneeuwitjie en Hansie en Grietjie vir die eerste skriftelik gedokumenteer. Die broers het hierdie versamelwerk as 'n stokperdjie gedoen en nooit verwag om daarmee kommersiële sukses te behaal nie. Die broers, veral Jacob, het historiese taalkunde as hul eintlike vakgebied beskou en ʼn groot bydrae op die gebied van taalnavorsing gelewer. Al het die broers volgens die wens van hul vader in die regte gestudeer, het hulle uiteindelik navorsing oor die oorspronge van die Duitse taal as hul lewenswerk gedoen. Hulle word as die grondleggers van die Germanistiek as wetenskap van die Duitse taal en letterkunde beskou. == Lewe == Jacob Ludwig Karl Grimm is op 4 Januarie 1785 in Hanau in die huidige Duitse deelstaat [[Hesse]] gebore en sy broer Wilhelm Karl op 24 Januarie 1786. Hulle het nog drie jonger broers en 'n suster gehad. Hulle pa was 'n vooraanstaande regsman en ook stadsklerk van Hanau. Albei broers het aan die Universiteit van [[Marburg]] in die regte gestudeer, waar hulle 'n belangstelling ontwikkel het in volkspoësie en -verhale en die ontwikkeling van die taal. Nadat hulle hul letterkundige navorsing as bibliotekarisse in [[Kassel]] begin het, is albei in 1829 as bibliotekarisse en hoogleraars aan die Universiteit van [[Göttingen]] aangestel. Na drie jaar is hulle egter afgedank omdat hulle as te liberaal beskou is. In 1840 is hulle op uitnodiging van die koning van [[Pruise]] na Berlyn, waar hulle ook aan die universiteit verbonde was. Jacob het nooit getrou nie, maar Wilhelm is met Dorothea Wild getroud en hulle het drie kinders gehad. Wilhelm is op 16 Desember 1859 oorlede en Jacob op 20 September 1863. Na hulle regstudie het Jacob verskeie poste beklee maar hom uiteindelik by sy broer in Kassel aangesluit, waar hulle hulle aan letterkundige navorsing gewy het. Hulle het volksverhale en sprokies uit talle lande versamel en dit tussen 1812 en 1822 in verskeie bundels onder die titel ''Kinder- und Häusmarchen'' uitgegee. Hiermee het hulle die grondslag vir die wetenskap van die volksverhaalkuns gelê. [[Lêer:Brothers Grimm Grave ASMK Berlin 2016.jpg|duimnael|links|Die broers Grimm het hul laaste rusplek in die kerkhof ''Alter St. Matthäuskirchhof ''in die [[Berlyn]]se stadsdeel [[Schöneberg]] gevind]] Die verhale, onder meer [[Hansie en Grietjie]], [[Snow White and the Seven Dwarfs|Sneeuwitjie]] en [[Repelsteeltjie]], is later in tientalle tale vertaal en het as die broers Grimm se [[sprokiesverhaal|sprokies]] bekend geword. Net soos talle van hul tydgenote het die Grimm-broers gevoel dat sprokies produkte van die hele volksiel is. In die tyd het hulle ook 'n versameling Duitse legendes, ''Deutsche Sagen'' (1816- 1818) die lig laat sien. Wilhelm Grimm se belangrikste selfstandige bydrae was ''Die Deutsche Heldensage'' (1829), waarin hy oor die sage-kuns en oor temas in die Duitse heldelegendes geskryf het. Jacob Grimm het, net soos Franz Bopp (1791–1867) en [[Rasmus Rask]] (1787–1832), 'n groot bydrae tot die ontwikkeling van die vergelykende Indo-Europese taalwetenskap gelewer. In sy werk ''Deutsche Grammatik'', wat tussen 1819 en 1837 in verskeie uitgawes gepubliseer is, het hy die historiese ontwikkeling van die Germaanse tale vir die eerste keer noukeurig nagespeur. [[Lêer:Grimmwelt Kassel, Eingang.jpg|duimnael|Ingang tot die ''Grimmwelt Kassel'', 'n museum wat aan die Broers Grimm se werk gewy is. In hierdie Noord-Hessiese stad het die twee taalkundiges die meeste spore gelaat]] Onder die invloed van Rask het hy die betekenis van klanke (in plaas van letters) en klankverskuiwing in die ontwikkeling van taal ingesien en dit uiteengesit in wat bekend staan as [[Grimm se Wet|Grimm se wet]]. In 1875 is die wet deur Verner se wet aangevul, wat die skynbare uitsonderings op Grimm se Wet wetmatig opgelos het. Grimm se wet het 'n groot invloed op die [[Taalwetenskappe|linguistiek]] uitgeoefen en word vandag nog gebruik. Terwyl Jacob Grimm sy navorsing vir die werk gedoen het, het hy ook 'n studie van die antieke regspraktyke en gelowe van Germaanse stamme gemaak. Sy ''Deutsche Rechtsaltertümer'' het in 1828 verskyn en sy ''Deutsche Mythologie'' in 1835. Sy werk oor die geskiedenis van die Duitse taal, ''Geschichte der deutschen Sprache'', is in 1848 gepubliseer. Die eerste deel van die broers Grimm se ''Deutsches Wörterbuch'' het in 1852 verskyn. In dié omvattende werk, wat eers meer as ʼn eeu later, in 1960, voltooi is, word [[Duits|Duitse]] woorde met hulle ou vorme, oorsprong en betekenisontwikkeling aangegee. Die woordeboek word steeds as 'n mylpaal en standaardwerk van Duitse taalkunde beskou.<ref>{{Cite web |url=http://www.kassel.de/kultur/grimm/ |title=''Stadtportal Kassel: Brüder Grimm. Besoek op 16 Julie 2018'' |access-date=16 Julie 2018 |archive-date= 4 Julie 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180704211746/http://www.kassel.de/kultur/grimm/ |url-status=dead }}</ref> == Verwysings == {{Verwysings}} ;Hoofbron * Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409508 band {{DEFAULTSORT:Grimm}} [[Kategorie:Duitse taalkundiges]] 480xyaoevpvkvqhd5yunsyqekfejrpq 2515009 2515001 2022-07-25T14:48:45Z Oesjaar 7467 Wysigings deur [[Special:Contributions/102.222.184.128|102.222.184.128]] teruggerol na laaste weergawe deur [[User:K175|K175]] wikitext text/x-wiki [[Lêer:Grimm.jpg|duimnael|Dubbelportret van die broers [[Wilhelm Grimm]] (links) en [[Jacob Grimm]] deur [[Elisabeth Jerichau-Baumann|Elisabeth Maria Anna Jerichau-Baumann]], 1855]] [[Lêer:Deutsches Wörterbuch Grimm - Titel Band 1.png|duimnael|Die titelblad van die eerste boekdeel van die Duitse Woordeboek (''Deutsches Wörterbuch'')]] '''Jacob Grimm''' (1785-1863) en sy broer''' Wilhelm''' (1786-1859) was Duitse taal- en letterkundiges wat 'n lewe lank saamgewerk en in die hele Westerse wêreld bekend geword het met twee versamelings van volkssprokies wat tradisioneel mondeling oorgelewer is. Danksy hulle versamelwerk is sprokies soos Sneeuwitjie en Hansie en Grietjie vir die eerste skriftelik gedokumenteer. Die broers het hierdie versamelwerk as 'n stokperdjie gedoen en nooit verwag om daarmee kommersiële sukses te behaal nie. Die broers, veral Jacob, het historiese taalkunde as hul eintlike vakgebied beskou en ʼn groot bydrae op die gebied van taalnavorsing gelewer. Al het die broers volgens die wens van hul vader in die regte gestudeer, het hulle uiteindelik navorsing oor die oorspronge van die Duitse taal as hul lewenswerk gedoen. Hulle word as die grondleggers van die Germanistiek as wetenskap van die Duitse taal en letterkunde beskou. == Lewe == Jacob Ludwig Karl Grimm is op 4 Januarie 1785 in Hanau in die huidige Duitse deelstaat [[Hesse]] gebore en sy broer Wilhelm Karl op 24 Januarie 1786. Hulle het nog drie jonger broers en 'n suster gehad. Hulle pa was 'n vooraanstaande regsman en ook stadsklerk van Hanau. Albei broers het aan die Universiteit van [[Marburg]] in die regte gestudeer, waar hulle 'n belangstelling ontwikkel het in volkspoësie en -verhale en die ontwikkeling van die taal. Nadat hulle hul letterkundige navorsing as bibliotekarisse in [[Kassel]] begin het, is albei in 1829 as bibliotekarisse en hoogleraars aan die Universiteit van [[Göttingen]] aangestel. Na drie jaar is hulle egter afgedank omdat hulle as te liberaal beskou is. In 1840 is hulle op uitnodiging van die koning van [[Pruise]] na Berlyn, waar hulle ook aan die universiteit verbonde was. Jacob het nooit getrou nie, maar Wilhelm is met Dorothea Wild getroud en hulle het drie kinders gehad. Wilhelm is op 16 Desember 1859 oorlede en Jacob op 20 September 1863. Na hulle regstudie het Jacob verskeie poste beklee maar hom uiteindelik by sy broer in Kassel aangesluit, waar hulle hulle aan letterkundige navorsing gewy het. Hulle het volksverhale en sprokies uit talle lande versamel en dit tussen 1812 en 1822 in verskeie bundels onder die titel ''Kinder- und Häusmarchen'' uitgegee. Hiermee het hulle die grondslag vir die wetenskap van die volksverhaalkuns gelê. [[Lêer:Brothers Grimm Grave ASMK Berlin 2016.jpg|duimnael|links|Die broers Grimm het hul laaste rusplek in die kerkhof ''Alter St. Matthäuskirchhof ''in die [[Berlyn]]se stadsdeel [[Schöneberg]] gevind]] Die verhale, onder meer [[Hansie en Grietjie]], [[Snow White and the Seven Dwarfs|Sneeuwitjie]] en [[Repelsteeltjie]], is later in tientalle tale vertaal en het as die broers Grimm se [[sprokiesverhaal|sprokies]] bekend geword. Net soos talle van hul tydgenote het die Grimm-broers gevoel dat sprokies produkte van die hele volksiel is. In die tyd het hulle ook 'n versameling Duitse legendes, ''Deutsche Sagen'' (1816- 1818) die lig laat sien. Wilhelm Grimm se belangrikste selfstandige bydrae was ''Die Deutsche Heldensage'' (1829), waarin hy oor die sage-kuns en oor temas in die Duitse heldelegendes geskryf het. Jacob Grimm het, net soos Franz Bopp (1791–1867) en [[Rasmus Rask]] (1787–1832), 'n groot bydrae tot die ontwikkeling van die vergelykende Indo-Europese taalwetenskap gelewer. In sy werk ''Deutsche Grammatik'', wat tussen 1819 en 1837 in verskeie uitgawes gepubliseer is, het hy die historiese ontwikkeling van die Germaanse tale vir die eerste keer noukeurig nagespeur. [[Lêer:Grimmwelt Kassel, Eingang.jpg|duimnael|Ingang tot die ''Grimmwelt Kassel'', 'n museum wat aan die Broers Grimm se werk gewy is. In hierdie Noord-Hessiese stad het die twee taalkundiges die meeste spore gelaat]] Onder die invloed van Rask het hy die betekenis van klanke (in plaas van letters) en klankverskuiwing in die ontwikkeling van taal ingesien en dit uiteengesit in wat bekend staan as [[Grimm se Wet|Grimm se wet]]. In 1875 is die wet deur Verner se wet aangevul, wat die skynbare uitsonderings op Grimm se Wet wetmatig opgelos het. Grimm se wet het 'n groot invloed op die [[Taalwetenskappe|linguistiek]] uitgeoefen en word vandag nog gebruik. Terwyl Jacob Grimm sy navorsing vir die werk gedoen het, het hy ook 'n studie van die antieke regspraktyke en gelowe van Germaanse stamme gemaak. Sy ''Deutsche Rechtsaltertümer'' het in 1828 verskyn en sy ''Deutsche Mythologie'' in 1835. Sy werk oor die geskiedenis van die Duitse taal, ''Geschichte der deutschen Sprache'', is in 1848 gepubliseer. Die eerste deel van die broers Grimm se ''Deutsches Wörterbuch'' het in 1852 verskyn. In dié omvattende werk, wat eers meer as ʼn eeu later, in 1960, voltooi is, word [[Duits|Duitse]] woorde met hulle ou vorme, oorsprong en betekenisontwikkeling aangegee. Die woordeboek word steeds as 'n mylpaal en standaardwerk van Duitse taalkunde beskou.<ref>{{Cite web |url=http://www.kassel.de/kultur/grimm/ |title=''Stadtportal Kassel: Brüder Grimm. Besoek op 16 Julie 2018'' |access-date=16 Julie 2018 |archive-date= 4 Julie 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180704211746/http://www.kassel.de/kultur/grimm/ |url-status=dead }}</ref> == Verwysings == {{Verwysings}} ;Hoofbron * Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409508 band {{DEFAULTSORT:Grimm}} [[Kategorie:Duitse taalkundiges]] 1tv3oxjsorj8kcubdfocpz48a844pfu 2515010 2515009 2022-07-25T14:49:50Z Oesjaar 7467 /* Verwysings */ Verbeter wikitext text/x-wiki [[Lêer:Grimm.jpg|duimnael|Dubbelportret van die broers [[Wilhelm Grimm]] (links) en [[Jacob Grimm]] deur [[Elisabeth Jerichau-Baumann|Elisabeth Maria Anna Jerichau-Baumann]], 1855]] [[Lêer:Deutsches Wörterbuch Grimm - Titel Band 1.png|duimnael|Die titelblad van die eerste boekdeel van die Duitse Woordeboek (''Deutsches Wörterbuch'')]] '''Jacob Grimm''' (1785-1863) en sy broer''' Wilhelm''' (1786-1859) was Duitse taal- en letterkundiges wat 'n lewe lank saamgewerk en in die hele Westerse wêreld bekend geword het met twee versamelings van volkssprokies wat tradisioneel mondeling oorgelewer is. Danksy hulle versamelwerk is sprokies soos Sneeuwitjie en Hansie en Grietjie vir die eerste skriftelik gedokumenteer. Die broers het hierdie versamelwerk as 'n stokperdjie gedoen en nooit verwag om daarmee kommersiële sukses te behaal nie. Die broers, veral Jacob, het historiese taalkunde as hul eintlike vakgebied beskou en ʼn groot bydrae op die gebied van taalnavorsing gelewer. Al het die broers volgens die wens van hul vader in die regte gestudeer, het hulle uiteindelik navorsing oor die oorspronge van die Duitse taal as hul lewenswerk gedoen. Hulle word as die grondleggers van die Germanistiek as wetenskap van die Duitse taal en letterkunde beskou. == Lewe == Jacob Ludwig Karl Grimm is op 4 Januarie 1785 in Hanau in die huidige Duitse deelstaat [[Hesse]] gebore en sy broer Wilhelm Karl op 24 Januarie 1786. Hulle het nog drie jonger broers en 'n suster gehad. Hulle pa was 'n vooraanstaande regsman en ook stadsklerk van Hanau. Albei broers het aan die Universiteit van [[Marburg]] in die regte gestudeer, waar hulle 'n belangstelling ontwikkel het in volkspoësie en -verhale en die ontwikkeling van die taal. Nadat hulle hul letterkundige navorsing as bibliotekarisse in [[Kassel]] begin het, is albei in 1829 as bibliotekarisse en hoogleraars aan die Universiteit van [[Göttingen]] aangestel. Na drie jaar is hulle egter afgedank omdat hulle as te liberaal beskou is. In 1840 is hulle op uitnodiging van die koning van [[Pruise]] na Berlyn, waar hulle ook aan die universiteit verbonde was. Jacob het nooit getrou nie, maar Wilhelm is met Dorothea Wild getroud en hulle het drie kinders gehad. Wilhelm is op 16 Desember 1859 oorlede en Jacob op 20 September 1863. Na hulle regstudie het Jacob verskeie poste beklee maar hom uiteindelik by sy broer in Kassel aangesluit, waar hulle hulle aan letterkundige navorsing gewy het. Hulle het volksverhale en sprokies uit talle lande versamel en dit tussen 1812 en 1822 in verskeie bundels onder die titel ''Kinder- und Häusmarchen'' uitgegee. Hiermee het hulle die grondslag vir die wetenskap van die volksverhaalkuns gelê. [[Lêer:Brothers Grimm Grave ASMK Berlin 2016.jpg|duimnael|links|Die broers Grimm het hul laaste rusplek in die kerkhof ''Alter St. Matthäuskirchhof ''in die [[Berlyn]]se stadsdeel [[Schöneberg]] gevind]] Die verhale, onder meer [[Hansie en Grietjie]], [[Snow White and the Seven Dwarfs|Sneeuwitjie]] en [[Repelsteeltjie]], is later in tientalle tale vertaal en het as die broers Grimm se [[sprokiesverhaal|sprokies]] bekend geword. Net soos talle van hul tydgenote het die Grimm-broers gevoel dat sprokies produkte van die hele volksiel is. In die tyd het hulle ook 'n versameling Duitse legendes, ''Deutsche Sagen'' (1816- 1818) die lig laat sien. Wilhelm Grimm se belangrikste selfstandige bydrae was ''Die Deutsche Heldensage'' (1829), waarin hy oor die sage-kuns en oor temas in die Duitse heldelegendes geskryf het. Jacob Grimm het, net soos Franz Bopp (1791–1867) en [[Rasmus Rask]] (1787–1832), 'n groot bydrae tot die ontwikkeling van die vergelykende Indo-Europese taalwetenskap gelewer. In sy werk ''Deutsche Grammatik'', wat tussen 1819 en 1837 in verskeie uitgawes gepubliseer is, het hy die historiese ontwikkeling van die Germaanse tale vir die eerste keer noukeurig nagespeur. [[Lêer:Grimmwelt Kassel, Eingang.jpg|duimnael|Ingang tot die ''Grimmwelt Kassel'', 'n museum wat aan die Broers Grimm se werk gewy is. In hierdie Noord-Hessiese stad het die twee taalkundiges die meeste spore gelaat]] Onder die invloed van Rask het hy die betekenis van klanke (in plaas van letters) en klankverskuiwing in die ontwikkeling van taal ingesien en dit uiteengesit in wat bekend staan as [[Grimm se Wet|Grimm se wet]]. In 1875 is die wet deur Verner se wet aangevul, wat die skynbare uitsonderings op Grimm se Wet wetmatig opgelos het. Grimm se wet het 'n groot invloed op die [[Taalwetenskappe|linguistiek]] uitgeoefen en word vandag nog gebruik. Terwyl Jacob Grimm sy navorsing vir die werk gedoen het, het hy ook 'n studie van die antieke regspraktyke en gelowe van Germaanse stamme gemaak. Sy ''Deutsche Rechtsaltertümer'' het in 1828 verskyn en sy ''Deutsche Mythologie'' in 1835. Sy werk oor die geskiedenis van die Duitse taal, ''Geschichte der deutschen Sprache'', is in 1848 gepubliseer. Die eerste deel van die broers Grimm se ''Deutsches Wörterbuch'' het in 1852 verskyn. In dié omvattende werk, wat eers meer as ʼn eeu later, in 1960, voltooi is, word [[Duits|Duitse]] woorde met hulle ou vorme, oorsprong en betekenisontwikkeling aangegee. Die woordeboek word steeds as 'n mylpaal en standaardwerk van Duitse taalkunde beskou.<ref>{{Cite web |url=http://www.kassel.de/kultur/grimm/ |title=''Stadtportal Kassel: Brüder Grimm. Besoek op 16 Julie 2018'' |access-date=16 Julie 2018 |archive-date= 4 Julie 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180704211746/http://www.kassel.de/kultur/grimm/ |url-status=dead }}</ref> == Verwysings == {{Verwysings}} == Bron == * Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409508 band {{DEFAULTSORT:Grimm}} [[Kategorie:Duitse taalkundiges]] klec7t5m95b6gky9vme9h7anaad28ay 0 47432 2515119 2514515 2022-07-25T20:01:35Z 107.204.186.13 /* Sterftes */Sorvino, 25 Julie. wikitext text/x-wiki {{jare|beeld=Russian invasion of Ukraine 2022 montage (1).png|teks=[[Russiese inval in Oekraïne, 2022|Russiese inval in Oekraïne]]}} Die '''jaar 2022''' is 'n [[gewone jaar]] wat volgens die [[Gregoriaanse kalender]] op 'n [[Saterdag]] begin het. Dit is die 22ste jaar van die [[21ste eeu]] n.C. Soos ander gewone jare het die jaar 12 maande, 52 weke en 365 dae. == Gebeure == * [[1 Januarie]] – [[Frankryk]] neem die voorsitterskap van die [[Europese Unie]] by [[Slowenië]] oor. * [[10 Januarie]] – Die [[Nederland]]se [[Rutte IV-kabinet]] tree aan. * [[4 Februarie]] – Die [[Olimpiese Winterspele 2022]] begin in [[Beijing]], [[Volksrepubliek China]]. * [[20 Februarie]] – Afsluiting van die Olimpiese Winterspele 2022. * [[21 Februarie]] – Die [[Rusland|Russiese]] president [[Wladimir Poetin]] onderteken die wet, waardeur die selfverklaarde [[Volksrepubliek Donetsk]] en [[Volksrepubliek Loehansk]] as onafhanklike republieke erken word. * [[24 Februarie]] – [[Rusland]] begin 'n [[Russiese inval in Oekraïne, 2022|grootskaalse inval in Oekraïne]]. * [[4 Maart]]–[[13 Maart]] – Die [[Paralimpiese Winterspele 2022]] word aangebied. * [[4 April]] – In Suid-Afrika kondig President [[Cyril Ramaphosa]] die opheffing aan van die landswye [[staat van inperking]], wat in Maart 2020 as gevolg van die [[Covid-19-pandemie]] ingestel is. * [[14 April]] – Die Russiese geleide [[missiel]][[kruiser]], die ''[[Moskwa (skip)|Moskwa]]'' sink in die [[Swartsee]], nadat dit deur twee Oekraïense R-360 Neptune-teenskipmissiele getref word. * [[15 April]] – Die [[FBI]] verklaar dat die [[kuberkraker]]s wat aan die Noord-Koreaanse kubermisdaadgroep, die [[Lasarus-groep]] gekoppel is, was verantwoordelik vir die diefstal van VSA$ 620 van Axie Infinity se Ronin Network in Maart 2022. * [[14 Mei]] – Die [[Eurovision-sangfees]] word gewen deur [[Oekraïne]]. * [[26 Mei]] – [[Hemelvaartsdag]]. * [[24 Junie]] – [[Roe v. Wade]]: Die Amerikaanse [[1973]]-Hoogsgereghofmylpaalbeslissing oor [[aborsie]] word omvergewerp. * [[25 Junie]] – [[Gaboen]] en [[Togo]] word onderskeidelik die 55ste en 56ste lid van die [[Britse Statebond]]. * [[1 Julie]] – [[Tsjeggië]] neem die voorsitterskap van die [[Europese Unie]] by Frankryk oor. * [[23 Julie]] – Die [[Wêreldgesondheidsorganisasie]] (WGO) verklaar die uitbreking van [[aappokke]] tot 'n “openbare gesondheidsnood van internasionale kommer" met meer as 16 000 aangemelde gevalle in 75 lande en gebiede. * [[24 Augustus]] – 250ste geboorteherdenking van [[Willem I van Nederland|Willem I]], soewereine vors en later die eerste koning van die [[Nederlande]]. * [[7 September]] – 200-jarige herdenking van [[Brasilië]] se onafhanklikheid. * [[16 Oktober]]–[[13 November]] – Die [[T20I-wêreldbeker 2022|8ste T20I-krieketwêreldbeker]] word in [[Australië]] aangebied. * [[1 November]] – Verkiesings vir die 25ste [[Knesset]] in [[Israel]]. * [[21 November]]–[[18 Desember]] – Die [[FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi in 2022|22ste Sokker-wêreldkampioenskap]] word in [[Katar]] aangebied. == Sterftes == * [[Januarie]] – [[Peter Robbins (akteur)|Peter Robbins]], Amerikaanse kinderakteur en stemakteur (* [[1956]]). * [[6 Januarie]] – Sir [[Sidney Poitier]], Amerikaansgebore akteur, regisseur, skrywer en diplomaat van die [[Bahamas]] (* [[1927]]). * [[9 Januarie]] – [[Dwayne Hickman]], Amerikaanse akteur en regisseur (* [[1934]]). * [[16 Januarie]] – [[Ibrahim Boubacar Keïta]], politikus en president van [[Mali]] (* [[1945]]). * [[19 Januarie]] – [[Gaspard Ulliel]], Franse rolprentakteur (* [[1984]]). * [[21 Januarie]] – [[Thomas Deacon]], [[Afrikaans]]e digter en skrywer (* [[1942]]). * [[22 Januarie]] – [[Thich Nhat Hanh]], Viëtnamese [[Boeddhisme|Boeddhistiese]] monnik, vredesaktivis, digter en skrywer (* [[1926]]). * 22 Januarie – [[Kathryn Kates]], Amerikaanse aktrise (* [[1948]]). * [[29 Januarie]] – [[Howard Hesseman]], Amerikaanse akteur en regisseur (* [[1940]]). * [[30 Januarie]] – [[Dawid Swart]], Suid-Afrikaanse akteur (* 1945). * [[18 Februarie]] – [[Brad Johnson (akteur, gebore 1959)|Brad Johnson]], Amerikaanse akteur (* [[1959]]). * [[20 Februarie]] – [[Henry Oswald de Villiers|H.O. de Villiers]], [[Springbokke|Springbokheelagter]] in 1967 (* 1945). * [[4 Maart]] – [[Mitchell Ryan]], Amerikaanse akteur (* 1934). * [[4 Maart]] – [[Shane Warne]], Australiese krieketspeler (* [[1969]]). * [[20 Maart]] – [[De Waal Venter]], Afrikaanse skrywer (* 1942). * [[27 Maart]] – [[Ronel Nel]], Afrikaanse skrywer (* [[1964]]). * [[12 April]] – [[Gilbert Gottfried]], Amerikaanse komediant en akteur (* [[1955]]). * [[15 April]] – [[Liz Sheridan]], Amerikaanse aktrise (* [[1929]]). * [[16 April]] – [[Rhoda Kadalie]], Suid-Afrikaanse menseregteaktivis (* [[1953]]). * [[20 April]] – [[Robert Morse]], Amerikaanse akteur (* 1931). * [[23 April]] – [[Dawie de Villiers]], Suid-Afrikaanse politikus en twee-en-dertigste [[Springbokkaptein]] (* 1940). * 23 April – [[Orrin Hatch]], Amerikaanse senator en komponis (* 1934). * [[30 April]] – [[Naomi Judd]], Amerikaanse sangeres en aktrise (* [[1946]]). * [[8 Mei]] – [[Dennis Waterman]], Engelse akteur (* 1948). * [[11 Mei]] – [[Shireen Abu Akleh]], Palestyns-Amerikaanse joernalis (* [[1971]]). * [[13 Mei]] – [[Khalifa bin Zayed Al Nahayan]], President van die [[Verenigde Arabiese Emirate]] (* 1948). * [[24 Mei]] – [[Mike Schüssler]], Suid-Afrikaanse ekonoom (* [[1962]]). * [[28 Mei]] – [[Bo Hopkins]], Amerikaanse akteur en vervaardiger (* 1942). * 28 Mei – [[Patricia Brake]], Engelse aktrise (* 1942). * [[4 Junie]] – [[John Berks]], Suid-Afrikaanse omroeper en radiopersoonlikheid (* [[1941]]). * [[9 Junie]] – [[Matt Zimmerman (akteur)|Matt Zimmerman]], Kanadese akteur (* 1934). * [[12 Junie]] – [[Philip Baker Hall]], Amerikaanse akteur (* [[1931]]). * 12 Junie – [[Phil Bennett]], [[Wallis|Walliese]] internasionale rugbyspeler (* 1948). * [[26 Junie]] – [[Frank Williams (akteur)|Frank Williams]], Amerikaanse akteur en skrywer (* 1931). * [[3 Julie]] – [[Barry Ronge]], Suid-Afrikaanse joernalis, rubriekskrywer, skrywer, omroeper, filmresensent en humoris (* 1948) * [[4 Julie]] – [[Remco Campert]], [[Nederlanders|Nederlandse]] [[skrywer]], [[digter]] en rubriekskrywer (* 1929). * [[6 Julie]] – [[James Caan]], Amerikaanse akteur (* 1940). * [[8 Julie]] – [[Shinzo Abe]], Japannese politikus (* [[1954]]). * 8 Julie – [[José Eduardo dos Santos]], [[Angola|Angolese]] politikus (* [[1942]]). * 8 Julie – [[Tony Sirico]], Amerikaanse akteur (* 1942). * [[14 Julie]] – [[Lionel Peterson]], Suid-Afrikaanse gospelsanger en evangelis (* [[1947]]). * [[17 Julie]] – [[Jessie Duarte]], Suid-Afrikaanse ANC-politikus (* [[1953]]). * [[18 Julie]] – [[Don Mattera]], Suid-Afrikaanse digter en skrywer (* [[1935]]). * [[25 Julie]] - [[Paul Sorvino]], Amerikaanse akteur (* [[1939]]). [[Kategorie:2022| ]] [[Kategorie:21ste eeu]] hwd77lfal5pxcnqxkszzxfgx7swealt 0 52014 2514943 2445143 2022-07-25T12:47:36Z Oesjaar 7467 /* Eksterne skakels */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Gifboom | image = Euphorbia-virosa.jpg | image_width = 250px | status = LC | status_system = iucn3.1 | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | ordo = [[Malpighiales]] | familia = [[Euphorbiaceae]] | genus = ''[[Euphorbia]]'' | species = '''''E. virosa''''' | binomial = ''Euphorbia virosa'' | binomial_authority = Willd. | national_number = | synonyms = }} Die '''Gifboom''' (''Euphorbia virosa'') is 'n [[plant]] van die Naboomfamilie [[Euphorbiaceae]]. Dit het 'n kort hoofstam, gewoonlik verdraaid, waarvan 5–10&nbsp;cm-dik takke uitspruit. Hierdie blaarlose takke is 5- tot 8-hoekig. Gepaarde dorings (aangepasde blare) groei reëlmatig gespasiëerd op die hoekribbe. ''Euphorbia virosa'' is algemeen verspreid vanaf die [[Oranjerivier]] in [[Suid-Afrika]] tot in suid-[[Angola]], en is grootliks tot die ariede dele van [[Namibië]] beperk. Die plant bevat in die stamme 'n melkerige, romerige substansie met [[kanker|karsinogeniese]] eienskappe. Hierdie besonder [[Giftigheid|giftige]] substansie word deur [[Boesman]]s gebruik, om te smeer op die punte van hul jagpyle. Kontak daarmee veroorsaak velirritasie, en indien die oë aangetas word, kan dit blindheid veroorsaak. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Eksterne skakels == *{{cite web|title=''Euphorbia virosa''|work=Desert-tropicals|url=http://www.desert-tropicals.com/Plants/Euphorbiaceae/Euphorbia_virosa.html|accessdate=2010-02-15|archive-date=2010-02-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20100211181128/http://desert-tropicals.com/Plants/Euphorbiaceae/Euphorbia_virosa.html|url-status=dead}} *{{cite web |title=''Euphorbia virosa''|work=The Cactus and succulent plant mall|url=http://www.cactus-mall.com/puyl/627.html|accessdate=2010-02-15}} *{{cite web |title=''Euphorbia virosa in Spain''|work=La Guía de Plantas|url=http://www.laguiadeplantas.com/index.htm?/PLANTA/137.htm|accessdate=2010-02-15}} <!--[[Lêer:SAC Namibia-cactus.jpg|280px|duimnael|links|regs|Gifbome in 'n natuurlike omgewing by die [[Visrivier|Visriviercanyon]]]] moet na commons opgelaai word--> {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Euphorbia]] [[Kategorie:Bome van Afrika]] d4ciheby1pih8jbw9bgm9j7va65yp4n 3 54570 2515066 2043428 2022-07-25T16:54:51Z Oesjaar 7467 /* Goed om jou hier te sien! */ nuwe afdeling wikitext text/x-wiki {{welkom}} [[Gebruiker:Jcwf|Jcwf]] ([[Gebruikerbespreking:Jcwf|kontak]]) 01:51, 13 Mei 2011 (UTC) ==Welkom== Hallo Geebee, baie welkom hier en dankie vir die byvoegings tot [[Taalkommissie]], veral die foto! [[Gebruiker:Laurens|laurens]] 19:05, 24 Maart 2008 (UTC) Hallo Geebee, zou jij me een genoegen willen doen en [[Kabilies]] nakijken op neerlandismen enz? [[Gebruiker:Jcwf|Jcwf]] ([[Gebruikerbespreking:Jcwf|kontak]]) 02:26, 4 Oktober 2009 (UTC) Baie dankie! [[Gebruiker:Jcwf|Jcwf]] ([[Gebruikerbespreking:Jcwf|kontak]]) 03:55, 4 Oktober 2009 (UTC) == Antipon == Geebee, in die gedig Vet van A.G. Visser word die woord Antipon gebruik! Wat is Antipon? Groete! Oesjaar == [[Piste]] == Sien asb. bespreking by [[Bespreking:Piste]]. K175 ([[Gebruikerbespreking:K175|bespreking]] | [[Spesiaal:Bydraes/K175|bydraes]]) 12:29, 23 Mei 2018 (UTC) == Afrikaanse seedier- en plantname == Gerhard, sien die bespreking oor bogenoemde in Geselshoekie. Enige bydraes sal waardeer word. Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 10:16, 21 Januarie 2016 (UTC) == Geldeenhede == Baie dankie vir jou verbeteringe by die amptelike benamings van al die lande. Maar ek het opmerkings vir die geldeenhede: * Daar is nie 'n "Europese euro" nie, ek het net [[euro]]s in my beursie. * Die "<nowiki>" soos by [[Mianmar]] is onnodig, geldeenhede kort net 'n skakel van die amptelike benaming en met die kortnaam agter die "|", dus [[Mianmese kyat|Kyat]]. * Die geldeenheid se kenteken is nie deel van die skakel nie, dit kom net daaragter, dus [[Noord-Koreaanse won|Won]] (₩). * Die CFA-frank omvat twee geldeenhede, naamlik die Wes-Afrikaanse CFA-frank en die Sentraal-Afrikaanse CFA-frank. "CFA-frank" is by albei deel van die amptelike naam. * As 'n land die geldeenheid van 'n ander land gebruik, soos [[Ecuador]] die [[Amerikaanse dollar]], kan die geldeenheid se naam volledig in die inligtingskas verskyn. By 'n land wat sy eie geldeenheid gebruik, soos [[Kanada]], kan net [[Kanadese dollar|Dollar]] in die inligtingskas verskyn daarmee dit nie wyer as wat nodig is nie. Ons lesers sien by een kliek wat gaan aan. Al die dinge maak die inligtingskasse gelykmatig en skraal. Groete. -- [[Gebruiker:JCIV|JCIV]] ([[Gebruikerbespreking:JCIV|Besprekings]] | [[Spesiaal:Bydraes/JCIV|Bydraes]]) 12:30, 29 Julie 2016 (UTC) Baie dankie - ons maak so! [[Gebruiker:Geebee100|Geebee100]] ([[Gebruikerbespreking:Geebee100|kontak]]) 12:42, 29 Julie 2016 (UTC) ==Schwa== Ek dink dat ek alle sjwa's nou in schwa's verander heb. [[Gebruiker:Jcwf|Jcwf]] ([[Gebruikerbespreking:Jcwf|kontak]]) 03:49, 19 November 2016 (UTC) :Dankie! [[Gebruiker:Geebee100|Geebee100]] ([[Gebruikerbespreking:Geebee100|kontak]]) 05:22, 19 November 2016 (UTC) == Minerale == Gerhard, ons het julle hulp nodig, sien https://af.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Geselshoekie/Taalforum by minerale. Jaap het 'n merske klomp minerale artikels geskep maar die Afr name is 'n uitdaging! Kan julle dalk help? Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 18:39, 21 Julie 2017 (UTC) :Is dit moontlik om dalk vir my 'n lys van die terme te stuur (met Engels dalk daarby)? Dan kan ek kyk of ons kan help om dit te versorg. ::Hallo Geebee100, Ek het geprobeer om al die minerale op [[lys van minerale]] by te voeg en die verwysing na mindat wat die Engelse -en soms anderse- name gee staan daarby. ::Baie dankie vir die reaksie. ::Jaap [[Gebruiker:Jcwf|Jcwf]] ([[Gebruikerbespreking:Jcwf|kontak]]) 02:41, 22 Julie 2017 (UTC) ::: Ek maak werk van die saak. ::: [[Gebruiker:Geebee100|Geebee100]] ([[Gebruikerbespreking:Geebee100|kontak]]) 04:21, 22 Julie 2017 (UTC) :::: Ek het veranderinge aangebring. Kyk die bespreking by https://af.wikipedia.org/wiki/Wikipedia:Geselshoekie/Taalforum by minerale. :::: [[Gebruiker:Geebee100|Geebee100]] ([[Gebruikerbespreking:Geebee100|kontak]]) 03:42, 23 Julie 2017 (UTC) ::::: Baie dankie Geebee! [[Gebruiker:Jcwf|Jcwf]] ([[Gebruikerbespreking:Jcwf|kontak]]) 03:54, 23 Julie 2017 (UTC) == Vliegtuigvlerk terminologie. == Gerhard: sien [[Vlerk (lugvaart)]]. Hoe korrek is daardie vertalings? Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 19:25, 12 Desember 2017 (UTC) : Ek het kleiner wysigings aangebring == Mantis shrimps == Geluk met jou herverkiesing as Voorsitter van die Taalkommissie! Wat sal bogenoemde in Afrikaans wees? Of gaan die Wiki nog 'n nuwe naam skep? Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 17:38, 6 Maart 2018 (UTC). : Ná vele oorwegings en gesprekke met kollegas, sou ek tog "mantisgarnaal" wou voorstel (eerder as "hottentotsgotgarnaal" wat tans op die Wikipediabladsy gebruik word). Motivering: (1) Oseanologiewoordeboek gee by "mantis shrimp" slegs "stomatopod" as Afrikaanse vertaling; dit is om verstaanbare redes dalk nie 'n bevredigende vertaling nie, aangesien dit ook terselfdertyd die orde benoem; (2) "Hottentot" of "hotnot" word allerweë as kwetsend beskou, en 'n mens sou daarom 'n sterk saak kon uitmaak om nie nog 'n volksbenaming te skep wat dié woordelemente bevat nie; (3) Die Taalkommissie het "bidsprinkaan" in die 2017-AWS opgeneem, en 'n mens sou dalk eerder "bidsprinkhaangarnaal" kon oorweeg, maar ek vind dit persoonlik 'n bietjie gedronge - maar dit sou 'n moontlikheid kon wees; (4) Pharos se groot, swart A-E/E-A woordeboek dui "mantis" as een van die vertaalmoontlikhede van die Engelse "mantis" aan. Dit word ook bevestig deur die AWS en WAT. "Mantis" is só gesien 'n Griekse leenwoord wat 'profeet' beteken. Teen hierdie agtergrond sou 'n mens dus 'n saak kon uitmaak vir "mantisgarnaal". Ek sal dié term ook aan die Taalkommissie voorstel vir oorweging vir opname. Groetnis [[Gebruiker:Geebee100|Gerhard]] ([[Gebruikerbespreking:Geebee100|kontak]]) ::Baie dankie vir die bydrae. Hierdie is nou waarlik 'n gemeenskaps poging! Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 11:13, 11 Maart 2018 (UTC) == Achelata (Stekelrige krewe) == Gerhard, ek soek weereens raad! Ek het die artikel [[Achelata]] geskep. In Engels staan die seediere bekend as die ''Spiny Lobsters'' en ek het dit vertaal as ''Stekelrige krewe''. Kyk asb 'n bietjie en gee raad... Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 17:09, 11 April 2018 (UTC) NS. Sien [[Ooskuskreef]] waar ek verwys na stekel kreef. Jou kommentaar asb? : Jammer dat ek so lank neem om te antwoord, want ek is tans met langerige verlof; ek het daarom helaas ook nie veranderinge aan bladsye aangebring nie. : * Oor [[Achelata]]: : ** Ek sou dit sonder meer as ''Stekelkrewe'' vertaal. Die verstek in Afrikaans is om 'n naamwoord+naamwoord-benaming (stekel+kreef) te skep, eerder as 'n byvoeglike naamwoord + naamwoord (stekelrige kreef). Daar is natuurlik niks verkeerd met laasgenoemde nie, maar eersgenoemde is eintlik die verstek (onderhewig aan verdere taalkundenavorsing). : ** Met die oog op die taksoboks aan die regterkant: Oorweeg om (soos op die Nederlandse blaaie) die Afrikaans naas die Latyn aan te bied. Dan word: : *** Animalia (Diere) : *** Arthropoda (Geleedpotiges) : *** Crustacea (Kreefagtiges/Krustaseë) : *** Malacostraca (Hoër Kreefagtiges) : *** Decapoda (Tienpotiges) : *** Pleocyemata [nog geen Afr. nie] : *** Achelata (Stekelkrewe) : *** Palinuridae [nog geen Afr. nie] : *** ens. : * Oor [[Ooskuskreef]]: : ** Onthou dat ingevolge AWS 9.7 word die gewone name van diere en plante met kleinletters geskryf, selfs al is die eerste element van die samestelling 'n geografiese eienaam. Dus: zambezihaai (nié *Zambezihaai nie) en ooskuskreef (nié *Ooskuskreef nie). Ek het dit reeds reggemaak op die bladsy. : ** Onthou dat ingevolge AWS 9.8 word begin genusname en hoër klassifikasies tradisioneel met ʼn hoofletter, terwyl spesiename en laer klassifikasies met ʼn kleinletter begin. So gesien moet ons dus ''Stekelkrewe'' en nie *''stekelkrewe'' nie skryf. Ek het dit ook reeds op dié bladsy reggemaak. : Hoop dit help! Groete, [[Gebruiker:Geebee100|Gerhard]] ([[Gebruikerbespreking:Geebee100|kontak]]) 06:28, 22 April 2018 :: Dankie Gerhard! Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 05:46, 15 Mei 2018 (UTC) == Geebee == Is U dieselfde gebruiker as [[Gebruiker:Geebee]]? [[Gebruiker:Rooiratel|Rooiratel]] ([[Gebruikerbespreking:Rooiratel|kontak]]) 12:41, 23 Mei 2018 (UTC) : Hallo [[Gebruiker:Rooiratel|Rooiratel]]. Ja, dit is inderdaad ek! Ek het nie eers geweet van die profiel nie. Kan die twee profiele gekombineer word? Weet jy dalk hoe? Ek gebruik slegs hierdie ene {geebee100}. Groetnis [[Gebruiker:Geebee100|Geebee100]] :: Hallo [[Gebruiker:Geebee100|Geebee100]], dankie. Ek dog so, maar ek wou net seker wees. Ek weet nie hoe om dit te doen nie. [[Gebruiker:Rooiratel|Rooiratel]] ([[Gebruikerbespreking:Rooiratel|kontak]]) 18:57, 3 Junie 2018 (UTC) ::::Versmelting {{uitgevoer}} --[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] ([[Gebruikerbespreking:Aliwal2012|kontak]]) 10:49, 24 Junie 2018 (UTC) ::::: Baie dankie, [[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]]! ([[Gebruiker:Geebee100|Geebee100]] 07:02, 25 Junie 2018 (UTC) == Slug == Gerhard, is die Engelse woord ''slug'' naakslak in Afrikaans? Slug is slakke sonder doppe. Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 13:14, 14 Julie 2018 (UTC) :En terwyl ek jou op die lyn het... wat is 'n ''rhinophore'' in Afrikaans? Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 14:46, 15 Julie 2018 (UTC) : Sien ook - https://af.wikipedia.org/wiki/Gebruikerbespreking:Suidpunt#Lokalisering_van_Wikispesies_in_Geselshoekie Dit is jou tipe situasies... Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 20:14, 16 Julie 2018 (UTC) ::Hallo [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]], ::''Slug'' = ''naakslak'' (ook soms ''naakte slak''). LET OP: ''sea slug'' = ''seeslak'' (en nié iets soos *''seenaakslak'' nie). ::''Rhinophore'' = ''rinofoor'' (mv. ''rinofore'') (bron: [[Afrikaanse woordelys en spelreëls]]) ::Hoop dit help! [[Gebruiker:Geebee100|Geebee100]] [[Gebruiker:Geebee100|Geebee100]] ([[Gebruikerbespreking:Geebee100|kontak]]) 08:15, 18 Julie 2018 (UTC) :::Dankie, nou weet ek! Goeie voorbeeld van spanwerk! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 08:49, 18 Julie 2018 (UTC) == [[:nl:Lijst van geografische namen en afgeleiden]] == Kan jy of een van jou studente dalk skouer aan wiel sit deur bg. lys te vertaal a.u.b.? K175 ([[Gebruikerbespreking:K175|bespreking]] | [[Spesiaal:Bydraes/K175|bydraes]]) 21:33, 21 Julie 2018 (UTC) : CC @[[Gebruiker:Suidpunt]] K175 ([[Gebruikerbespreking:K175|bespreking]] | [[Spesiaal:Bydraes/K175|bydraes]]) 21:35, 21 Julie 2018 (UTC) == Engelse flaps vs flap of klap! == Gerhard, ek vertrou dit gaan goed! Ek spartel nou al amper twee jaar om al die vliegtuie en vlieg dinge geskep te kry hier op ons Wiki. Tyd bly maar altyd 'n uitdaging. Het jou artikel oor ''pylvak'' geniet in die koerant. Die Engelse woord ''flap'', wat aan 'n vliegtuig se vlerk is het ek vertaal as flap maar kom nou agter dat ons woordeboeke ''klap'' gebruik! Dit was nogal 'n skok vir my dat ek so 'n blatante Anglisisme kan gebruik! Kan jy asb lig werp oor flap vs klap? Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 06:24, 14 Oktober 2018 (UTC) :{{ping|Oesjaar}} Eerlik is eerlik, ek sou die fout ook maklik begaan het. As ek kyk hoe die WAT die saak beskou, dan is 'n "flap" byna van sagter materiaal gemaak (maar nie altyd nie), terwyl 'n klap harder en groter is, dikwels ook aan 'n skarnier vas. Inderdaad iets interessants om 'n bietjie verder navorsing oor te doen, dankie! [[Gebruiker:Geebee100|Geebee100]] ([[Gebruikerbespreking:Geebee100|kontak]]) 13:07, 29 November 2018 (UTC) == Afrikaans: Sien besprekingsblad == Gerhard, beste wense vir 2019! Sien https://af.wikipedia.org/wiki/Bespreking:Afrikaans Ek sal jou insae hier waardeer asb! Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 10:39, 14 Januarie 2019 (UTC) : Hallo [[Gebruiker:Oesjaar|Deon]]. Alles wat mooi is vir jou ook vir die jaar! Ek het die bespreking daar gelees en besluit om my te weerhou van daardie gesprekkie. Die gebruiker wat daar die sweep klap, is oorbekend vir sy oningeligte, aggressiewe en regse standpunte, en dat hy na geen rede of ander argumente wil of kan luister nie. Hy het boonop 'n onverbitterde haat teenoor akademici, of enigiemand of -iets wat ruik na navorsing. Nee wat, ek sal maar net getrou die artikel oor Afrikaans dophou en daar die veranderinge aanbring ... Hoop jy verstaan! Groetnis, [[Gebruiker:Geebee100|Geebee100]] ([[Gebruikerbespreking:Geebee100|kontak]]) 04:29, 15 Januarie 2019 (UTC) == ''Swept wings'' == Gerhard, in Engels staan vliegtuie met skuins vlerke se vlerke bekend as ''swept wings''. Op die een of ander manier het die Wiki gemeenskap die woord swiepvlerke gebruik daarvoor. Swiep is 'n Afrikaanse woord en beteken kragtig gebuig. Het ons 'n nuwe Afrikaanse woord geskep? En wonder net... Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 18:17, 13 Februarie 2019 (UTC) == Skryfweek Maandag, 23 September 2019 – Sondag, 29 September 2019 == Hallo, Geebee100, onthou asb. om onderwerpe te nomineer vir volgende week se [[Wikipedia:Skryfweek|skryfweek!]] [[Namibië]] loop tans voor, met [[Indonesië]] in die tweede plek! –&nbsp;[[Gebruiker:K175|K175]]&nbsp;([[Gebruikerbespreking:K175|gesels&nbsp;met&nbsp;my]]&nbsp;|&nbsp;[[Spesiaal:Bydraes/K175|my&nbsp;bydraes]]) 17:01, 22 September 2019 (UTC) == Goed om jou hier te sien! == Welkom terug! Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 16:54, 25 Julie 2022 (UTC) rzdjeji46irzqvs15zc3xp8z1qpa8cx 0 55878 2515179 2448053 2022-07-26T08:54:33Z Morne 672 wikitext text/x-wiki {{TITELAANSIG|''Die Vaderland''}} [[Lêer:Die Vaderland 30 April 1981.jpg|duimnael|links|320px|''Die Vaderland'' se voorblad van 30 April 1981.]] [[Lêer:Die Week eerste uitgawe.jpg|duimnael|regs|200px|Die buiteblad van die eerste uitgawe van ''Die Week'' op 23 Februarie 1912.]] [[Lêer:Het Volk eerste voorblad.jpg|duimnael|200px|Die buiteblad van die eerste uitgawe van ''Het Volk'' op Vrydag 19 September 1913.]] [[Lêer:Ons Vaderland eerste buiteblad.jpg|duimnael|200px|Die buiteblad van die eerste uitgawe van ''Ons Vaderland'' op Vrydag 10 September 1915. Die redakteur was [[Jan Kamp]].]] '''''Die Vaderland''''' was 'n [[Afrikaans]]e middagblad in [[Johannesburg]] van 1936 tot 1988. Dit was die eerste Afrikaanse dagblad in die stad en tydens sy hele bestaan 'n vurige ondersteuner van die [[Nasionale Party]], buiten van 1934 tot 1939 toe dit die [[Verenigde Party]] ondersteun het omdat genl. [[J.B.M. Hertzog]] hom toe in daardie party bevind het ná die samesmelting met die [[Suid-Afrikaanse Party]] van genl. [[Jan Smuts]]. Gevolglik het Kaapse Nasionaliste in 1937 ''[[Die Transvaler]]'' in [[Johannesburg]] opgerig as spreekbuis van die Gesuiwerde [[Nasionale Party]]. Tot en met die verskyning van ''[[Beeld]]'' in 1974 was ''Die Transvaler'' Johannesburg se enigste [[Afrikaans]]e oggendblad en ''Die Vaderland'' die enigste Afrikaanse middagblad. Die koms van die [[Nasionale Pers]] se ''Beeld'' het in 1983 tot die sluiting van ''[[Oggendblad]]'' en ''[[Hoofstad]]'' in [[Pretoria]] gelei, in 1988 tot die inlywing van ''Die Vaderland'' by ''Die Transvaler'' en uiteindelik, in 1993, ook tot die sluiting van ''Die Transvaler'', [[Perskor]] se laaste Afrikaanse dagblad toe die maatskappy nog net ''[[The Citizen]]'' uitgegee het en die helfte van die Sondagblad ''[[Rapport]]'' besit het. [[Lêer:Harm Oost.jpg|duimnael|180px|[[Harm Oost]], redakteur van ''Die Week'', ''Het Volk'' en ''Ons Vaderland''.]] == Voorlopers: ''Die Week'', 23 Februarie 1912 == ''Die Vaderland'' en trouens ook die [[Afrikaanse Pers (1962) Beperk]] en die latere Perskor het almal hul ontstaan te danke aan ''Die Week'', wat op [[23 Februarie]] [[1912]] in [[Pretoria]] die lig gesien het as die eerste koerant wat genl. [[J.B.M. Hertzog]] se beleid gesteun het. In Pretoria het ''[[Die Volkstem]]'' kort na die [[Anglo-Boereoorlog]] herleef met [[Harm Oost]] as assistent van die adjunkhoofredakteur, [[Gustav Preller]]. Van omstreeks 1908 af het Oost min of meer onafhanklik van die hoofkoerant opgetree toe hy 'n byblad met die naam ''De Boer'' moes behartig. Die hoofblad het genl. [[Louis Botha]] se politiek ondersteun en die byblad dié van Hertzog. So het die aanhangers van albei denkrigtings lesers van ''De Volksstem'' gebly, maar in 1911 het genls. Botha en Smuts hul oorheersende invloed op ''De Volksstem'' laat geld omdat hulle gereken het die Hertzog-hand word te sterk. Uiteindelik is die koerant se redakteur, [[Harm Oost]], versoek om in die gees van Botha te skryf of 'n ander joernalistieke heenkome te vind. Oost tree gevolglik op 1 Desember 1911 uit die redaksie van ''De Volksstem'' sodat hy Hertzog met 'n ander publikasie kon ondersteun. Hy laat die eerste ''Die Week'' op 23 Februarie 1912 die lig sien as "Een Nationaal en Landbouw Blad, Geïllustreerd, Onder redaktie van [[Harm Oost|H. Oost]] met vaste medewerking van Nig Mimmie e.a., Kantoor: 159, Potgieterstraat, Pretoria". Onder die koerant se ondersteuners het getel adv. [[Tielman Roos]], adv. A.S. van Hees, prok. H.S. Webb, Henry Moll en ds. (later dr.) H.D. van Broekhuizen. Al die destydse koerante was heftig gekant teen genl. Hertzog en ''Die Week'' was die enigste wat hom ondersteun het. Die koerant was ook 'n kampvegter vir Afrikaans as taal en het voorbeelde uit byna elke staatsbedrywigheid voorsien waar Afrikaners ongelyk behandel is in die naam van die destydse regeringsbeleid van sogenaamde Konsiliasie. Nietemin het ''Die Week'' solank moontlik gepleit vir die handhawing van eenheid in die [[Suid-Afrikaanse Party]]. Hertzog is egter op 16 Desember 1912 uit die Botha-kabinet gesit. ''Die Week'' plaas op 6 Maart 1913 sy manifes, maar die koerant se toenemende invloed kom kort hierna tot 'n einde weens onenigheid tussen Nig Mimmie (mev. C.C. Logan) en die redakteur. Sy het mede-eienaarskap van die blad geëis en wou hê 'n te stigte sindikaat moes dit beheer. Oost het hom teen albei gedagtes verset en daarom beroep Nig Mimmie haar op die hof wat Oost in die ongelyk stel. Hy kon nie die koste betaal nie en is gedwing om boedel oor te gee. Nig Mimmie word redakteur van ''Die Week'', wat van toe af by die ''Volksstem''-drukkery uitgegee is en 'n Botha-orgaan geword het. Die kort verdwyn kort daarna omdat dit sy bestaansreg verloor het. In September 1913, slegs 'n jaar en sewe maande na sy ontstaan, gaan ''Die Week'' "oor na die vyand", soos Oost dit gestel het. == Voorlopers: ''Het Volk'', 19 September 1913 == [[Lêer:Gustav Preller.jpg|duimnael|180px|[[Gustav Preller]], redakteur van ''Ons Vaderland'' van 1925 tot 1932 en tot 1936 van ''Die Vaderland''.]] Oost begin onmiddellik met die bystand van 'n groepie vriende die nuwe weekblad, ''Het Volk''. Dit verskyn elke Donderdag sonder onderbreking in ''Die Week'' se plek. Die ''Het Volk Drukkers & Uitgevers Maatschappij Beperkt'' is op 13 September 1913 geregistreer met adv. [[Tielman Roos]], dr. [[Hjalmar Reitz]] en prok. H.S. Webb as direkteure geregistreer. Die koerant is, soos ''Die Week'', gedruk deur mnr. Verbeek se Atlas Drukkery en Bindery, [[Pretoria]]. ''Het Volk'' het hom toenemende heftigheid verset teen genls. Botha en Smuts se versoeningsbeleid. Die teenstand teen die beleid het al hoe wyer begin uitkring. [[Gustav Preller]], groot vriend van Botha en adjunk-hoofredakteur van ''[[Die Volkstem|De Volksstem]]'', skryf byvoorbeeld in 'n privaat memo in 1914: "Konsiliasie is eenvoudig rampant, dikker en taaier en walgliker as ooit. Taal en nasionaliteit is dinge wat gelyk staan met Rebellie. Die nuusbladpers wat nog op 'n halfhartige manier geprobeer het om die saak van die Hollandse Taal omhoog te beur, die werd skriftelik belet om 'n woord te rep van ''the language question, concerning which difference of opinion exists''. Aan die anker kant is mense wat hulle skuldig gemaak 't, vies omdat hul – natuurlik heeltemal ten onreg – meen dat die nasionale saak tot sy logiese konsekwensies deurgevoer, moes eindig in wat daar gebeur 't en – so baie het nie opgestaan nie." ''Het Volk'' se invloed en lesers het in so 'n mate toegeneem dat dit later halfweekliks kon verskyn. Die onversoenbaarheid van die Botha-Smuts-beleid en dié van Hertzog lei in 1914 tot die stigting van die [[Nasionale Party]], waarvan ''Het Volk'' die eerste orgaan geword het met Harm Oost as die eerste nasionale joernalis in Suid-Afrika. So bly ''Het Volk'' 'n vurige teenstander van die groot en prestigeryke ''De Volksstem'', die eerste Hollandse dagblad in Suid-Afrika. Met die uitbreek van die [[Rebellie]] het genl. Smuts egter ''Het Volk'' in Oktober 1914 verbied. Die koerant sluit sy deure en Harm Oost neem die wapen op aan die kant van genl. [[Christiaan de Wet]]. == Voorlopers: ''Ons Vaderland'', 10 September 1915 == [[Lêer:Redaksie van Ons Moedertaal Fotograaf Watson prof JJ Smith dr Tobie Muller Gordon Tomlinson.jpg|links|300px|duimnael|Die redaksie van ''Ons Moedertaal'', Stellenbosch (van links): prof. [[Johannes J. Smith|J.J. Smith]], dr. [[Tobie Muller]] en [[Gordon Tomlinson]]. Die naam van hierdie vroeë tydskrif was die inspirasie vir die titel ''Ons Vaderland''.]] [[Lêer:Eugene Marais.jpg|duimnael|180px|[[Eugène Marais]], letterkundige medewerker van ''Die Vaderland'' van 1932 tot met die koerant se verhuising na [[Johannesburg]] en sy dood op [[29 Maart]] [[1936]].]] 'n Groep Jong Turke wou nie verlief neem met die sluiting van die enigste Nasionale koerant nie en stig op 8 September 1915 die Noordelike Drukpers Maatskappij Beperk om die nasionale belang van die Afrikaner te bevorder deur die "volksorgaan" ''Ons Vaderland'' op die been te bring. ''[[Die Burger|De Burger]]'', wat in die dieselfde jaar gestig is, verwelkom die halfweeklikse blad as 'n ware bondgenoot. Op 22 September verwys ''De Burger'' na die Pretoriase blad as "een nieuwe kracht in de Transvaal". ''De Burger'' spreek die hoop uit dat ''Ons Vaderland'' "tot in lengte van dagen tot heil van land en volk (mag) groeien en bloeien!" Dadelik neem die nuwe maatskappy die drukkery van mnr. Verbeek oor asook ''De Transvaler'', 'n weekblad wat toe reeds enkele jare in Johannesburg verskyn het. Dit het aan dr. T.C. Visser behoort, 'n vurige republikein en Hertzog-ondersteuner. (Met die einde van ''Die Vaderland'' dekades later is hy op sy beurt by ''[[Die Transvaler]]'' ingelyf, 'n dagblad wat in 1937 deur Kaapse Nasionaliste gestig is.) ''Ons Vaderland'' maak sy debuut op 10 September 1915. Die nominale kapitaal van £30&nbsp;000 is verdeel in aandele van £1 elk. Onder die stigterandeelhouers was onder meer genl. Hertzog, adv. Tielman Roos, ds. J.H. Greyvenstein, [[Nicolaas Havenga|N.C. Havenga]], [[Christiaan Frederik Beyers|C.F. Beyers]] en Karel Rood. Harm Oost was weer die redakteur, maar hy het in daardie stadium in die Fort in Johannesburg gesit vanweë sy deelname aan die gewapende protes. Prof. [[Jan Kamp]] van die literariese departement van die [[Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika|Gereformeerde Kerk]] se [[Teologiese Skool Potchefstroom|Teologiese Skool op Potchefstroom]] is toe gevra om as redakteur waar te neem. Hy geniet die bystand van dr. [[J.F.W. Grosskopf|Johannes Grosskopf]] en die digter [[Jan F.E. Cilliers]]. ''Ons Vaderland'' se naam is deur 'n 10-jarige seun, Freddie Beyers, voorgestel. Op die oggend voordat die koerant die eerste keer sou verskyn, het Freddie se pa, F.W. Beyers, van die prokureursfirma Beyers en Oosthuizen, 'n briefie van Freddie aan sy tikster gedikteer sodat dit aan die redakteur van die te stigte koerant gerig kon word: "Aan die Editeur van ''Ons Vaderland''. Ek wil net sê: Een aand sê my pappie aan tafel dat die mense hulle koppe krap oor 'n naam vir ons nuwe koerant. Ek het so 'n oomblikkie gedenk en sê toen: Hoe sou ''Ons VADERLAND'' wees? en daarvandaan kom die naam! Ek hoop van harte dat dit goed sal gaan met die koerant en dat daar ook stukkies in sal verskyn wat 'n seuntjie van 10 jaar, so's ik, sal kan lees." In 1952 het mnr. F.W. Beyers, die destydse tienjarige, vir ''Die Vaderland'' vertel dat sy oog die aand toe hy aan die naam gedink het, op 'n eksemplaar van ''Ons Moedertaal'' geval het wat eenkant op die tafel gelê het. Dit het die naam ''Ons Vaderland'' deur sy brein laat flits. Soos sy voorganger het ''Ons Vaderland'' 'n tydjie lank voortgesukkel in 'n ongerieflike huis by Bloedstraat 190, [[Pretoria]]. In die agterplaas is 'n aantal sinkvertrekke opgeslaan wat die settery, drukkery en bindery moes huisves. Ondanks die droogte van 1914 en die nadraai van die [[Maritz-rebellie|Rebellie]], 'n skaarste aan geld vir papier en die [[Eerste Wêreldoorlog]], bly Kamp optimisties en stry hy moedig saam vir die voortbestaan van die Nasionale Party, die Afrikanerdom en hul vryheid. == Lyfblad van die Nasionale Party == [[Lêer:Pretoriusstraat Ons Vaderland.jpg|duimnael|240px|links|Die vooraansig van ''Ons Vaderland'' se gebou by Pretoriusstraat, [[Pretoria]].]] [[Beeld:Prof Jan Kamp.jpg|duimnael|regs|180px|Prof. [[Jan Kamp]], eerste redakteur van ''Ons Vaderland''.]] Die Transvaalse takke van die [[Nasionale Party]] hou in 1915 'n konferensie en kies ''Ons Vaderland'' as partyorgaan. Toe die vier destydse provinsies in 1916 'n federale raad van die NP saamstel, is ''Ons Vaderland'' ook as landswye "officiële orgaan" erken. Die party het egter nie 'n regstreekse aandeel in die Noordelike Drukpersmaatskappy besit nie en dus ook nie seggenskap in sy redaksionele beleid verkry nie. ''Ons Vaderland'' help die Nasionale Party in die verkiesing van 20 Oktober 1915 om 78&nbsp;290 in Transvaal te kry, teenoor 95&nbsp;413 vir die [[Suid-Afrikaanse Party]]. Oost kon reeds in Desember daardie jaar op parool uit die tronk kom, maar het dit geweier omdat dit sou werksaamhede as persman sou belemmer. Eers teen die middel van 1916 is hy toe vrygelaat. Hy neem die redakteurskap by Kamp oor wat na die [[Potchefstroomse Universiteit|universiteitskollege op Potchefstroom]] vertrek. Onder Oost se leiding beywer die koerant hom vir die stigting van die [[Broederbond]] en vir moedertaalonderwys in Afrikaans. Toe genl. Smuts ná die verkiesing op 10 Maart 1920, waarin sy [[Suid-Afrikaanse Party]] 41 setels teenoor 44 vir die [[Nasionale Party]] kon kry, net met behulp van die [[Unionisteparty]] se 25 setels kon regeer, steun ''Ons Vaderland'' die hernieude pogings tot Afrikanereenheid. Toe die daaropvolgende eenheidskongres misluk, smelt die SAP en Unioniste saam en dit bring vir eers 'n einde van die eenheidsgedagte. Geleidelik neem die nuwe SAP se steun af terwyl die Nasionale Party en die [[Arbeidersparty (Suid-Afrika, 1910)|Arbeidersparty]] die een na die ander tussenverkiesing wen. Genl. Smuts kondig 'n verkiesing vir 17 Junie 1924 af. Die NP wen 63 setels en die Arbeiders 18, teenoor 53 vir die SAP en een onafhanklike. So kom die sogenaamde [[Pakt-regering]] tot stand. Dit was vir ''Ons Vaderland'' en Oost die beloning op hulle stryd wat reeds 14 jaar vantevore begin het. Oost wen in die verkiesing die kiesafdeling Pretoria-Distrik by die SAP. Hy neem sy setel in die [[Volksraad van die Unie van Suid-Afrika|Unie-Volksraad]] in en word in Oktober 1925 deur sy ou kollega van ''De Volksstem'', [[Gustav Preller]], wat toe reeds 'n jaar hoofredakteur van die mededinger was, opgevolg.<ref>{{Cite web |url=http://www.preller.za.cx/joernalis.htm |title=Preller.za.cx |access-date=11 Augustus 2011 |archive-date=20 Julie 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110720090708/http://www.preller.za.cx/joernalis.htm |url-status=dead }}</ref><ref>[http://www.bronberger.co.za/index.php?option=com_content&task=view&id=517&Itemid=76 Die Bronberger]</ref> Preller bly aan as redakteur van ''Ons Vaderland'' tot 1932 en na die naamverandering in daardie jaar tot 1936 as redakteur van ''Die Vaderland''. Harm Oost is oorlede na 'n aanval van 'n beroerte op sy plaas op 18 Mei 1964 in die ouderdom van 87. (''Die Volkstem'' verdwyn in 1951, toe die koerant 78 jaar oud was, van die toneel nadat dit altyd aan die SAP en later [[Verenigde Party]] getrou was maar 'n gedurige aftakeling moes leef omdat dit in 1912 die kant van Botha en Smuts gekies het, maar Afrikaanssprekendes hulle algaande by die Nasionale Party en sy koerante geskaar het. Dieselfde lot het ''[[Die Suiderstem]]'' min of meer terselfdertyd in [[Kaapstad]] getref.) == ''Ons Vaderland'' word ''Die Vaderland'' == [[Lêer:Slag van Pleinstraat 3.jpg|duimnael|260px|Die vooraansig van ''Die Vaderland'' se gebou by Pleinstraat 3, [[Johannesburg]], ná sinkplate voor die vensters aangebring is vir beskerming in geval van nog 'n aanval soos dié op die aand van 1 Februarie 1941.]] Nadat Bloedstraat 190 tien jaar lank as ''Ons Vaderland'' se tuiste gedien het, verhuis die koerant in Oktober 1925 na 'n gehuurde gebou by Pretoriusstraat 361. In 1928 is 'n vertrek aangebou waarin 'n rotasiepers opgerig is met die oog op die uitgee van 'n dagblad. Die perseel het as kantoor gedien totdat die Afrikaanse Pers Beperk die Noordelike Drukpers Maatskappy oorgeneem en ''Die Vaderland'' verskyn het. Toe het die redaksie na 'n gehuurde kantoor in Van der Waltstraat verhuis. In 1934 het die administrasiepersoneel teruggeskuif na die hoofgebou en 'n woonhuis oorkant die straat gehuur wat die redaksie toe betrek het. In hierdie gebou het Gustav Preller tot 1936 gearbei. Met die naderende verkiesing van 1929 het die direksie en redaksie van ''Ons Vaderland'' die belangstelling van Nasionale politici uitgebuit om nuwe lewe aan die idee van 'n dagblad te gee. Omdat geld die grootste stremmende faktor was, het ''Ons Vaderland'' gehoop hulp sou uit [[Kaapstad]] kom tydens die laaste sitting van die [[Volksraad van die Unie van Suid-Afrika|Unie-Volksraad]] voor die verkiesing. Eens op 'n dag kom daar 'n telegram aan van dr. Van Broekhuizen: "Begin Maandag, 15 September, met die dagblad!" Sonder enige bykomende geld, maar met 'n voortreflike Duitse rotasiepers verskyn die koerant die daaropvolgende 18 maande as oggendblad. Dit was die eerste koerant wat van 'n draadlose nuusdiens gebruik gemaak het en ook die eerste wat, volgens 'n besluit van dr. Preller se tegniese redakteur, Jurie van As, die vernaamste nuus pleks van advertensies op die voorblad geplaas het. ''Die Vaderland'' neem in September 1930 as halfweeklikse blad by ''Ons Vaderland'' oor omdat die koste van 'n dagblad bokant die vuurmaakplek van sy oprigters was. In Desember 1931 kom die stigteraandeelhouers onder voorsitterskap van dr. Van Broekhuizen byeen en tot ontsteltenis van prok. Beyers, self 'n stigteraandeelhouer, besluit hulle om die Noordelike Drukpersmaatskappy te likwideer. Ondanks die tussenkoms van twee Nasionale ministers, onder wie dr. [[D.F. Malan]], eerste redakteur van ''[[Die Burger]]'', kon die [[Nasionale Pers]], wat self swaargekry het weens die [[Groot Depressie]], nie die maatskappy van ondergang red nie. In 1932 is die Noordelike Drukpers Maatskappy vervang deur die Afrikaanse Pers Beperk en is die naam ook verander. Die stigters van die nuwe maatskappy was genl. [[J.B.M. Hertzog]], sen. W.J.C. Brebner, [[Nicolaas Havenga|N.C. Havenga]], P.G.W. Grobler, adv. [[E.G. Jansen]] en genl. [[Christoffel Kemp]]. Die maatskappy is op 17 Desember 1931 gestig maar tree eers in Maart 1932 as sodanig in werking. Sy strewe was "om die belange van die Afrikanerdom te dien" en "om die werk van generaal Hertzog vir die Afrikaanssprekende Suid-Afrikaner voort te sit tot in lengte van dae". Die maatskappy se eerste hoofbestuurder was Fasie de Wet. Dr. Preller is opgevolg deur Wollie van Heerden. Hy het in 1947 hoofredakteur van die Sondagkoerant ''[[Dagbreek (Sondagkoerant)|Dagbreek]]'' geword en, na die eenwording van [[Dagbreekpers Beperk]] en die Afrikaanse Pers Beperk om die [[Afrikaanse Pers (1962) Beperk]] te vorm, hoofredakteur van die pers se publikasies. W.H. Wilcocks het mettertyd Van Heerden se assistent geword en in 1946 hoofredakteur van ''Die Vaderland''. 'n Vroeë medewerker van ''Die Vaderland'' was die Afrikaanse skrywer [[Eugène Marais]]. Hy was van die eerste dag dat die redaksie na Pretoriusstraat 361 verhuis het by die koerant betrokke. Van 1932 af was hy letterkundige medewerker tot kort voor sy dood op 29 Maart 1936. Toe die koerant in 1929 halfweekliks begin verskyn, is 2&nbsp;000 eksemplare van Pretoria na Johannesburg gekarwei met 'n tweedehandse paneelwa. In die begin het die meeste onverkoop teruggekom. Nietemin lyf 'n nuwe maatskappy, Die Afrikaanse Pers Beperk, die vorige Afrikaanse Pers op 9 Januarie 1935 in en die volgende jaar verskuif die maatskappy na Pleinstraat 3, Johannesburg, om van 2 Julie 1936 daar as middagblad te verskyn. Fasie de Wet het kort nadat hy die bestuurderskap van die koerant oorgeneem het, oortuig geraak dat die [[Witwatersrand|Rand]] se groot sametrekking van Afrikaanssprekendes, sy sakeondernemings en bedrywige Afrikaanse verenigingslewe meer lewensvatbaarheid vir 'n Afrikaanse koerant sou inhou as Pretoria. [[Pretoria]] was destyds, hoewel die uitvoerende hoofstad, 'n klein stadjie met 'n beperkte aantal Hollands-Afrikaanse lesers. In 1915 was die blanke bevolking van die stad sowat 40&nbsp;000, waarvan 'n aansienlike deel Engelssprekend was. Toe ''Ons Vaderland'' se beherende maatskappy in 1931 gelikwideer is, was die blanke bevolking 64&nbsp;000. In die daaropvolgende vyf jaar, toe ''Die Vaderland'' Johannesburg toe verskuif het, het dit met 15&nbsp;000 toegeneem tot 79&nbsp;000. Toe reeds was Johannesburg se blanke bevolking 261&nbsp;000 en die Kaapse Skiereiland s'n 183&nbsp;000.<ref>Muller, C.F.J. 1990. ''Sonop in die Suide''. Kaapstad: Nasionale Boekhandel.</ref> ''Die Vaderland'' betree 'n nuwe tydvak toe Wollie van Heerden in 1936 redakteur word. Toe hy in 1932 assistentredakteur word, was die intekenare-tal 2&nbsp;900 met amper geen straatverkope nie. Toe hy redakteur word was die halfweeklikse blad se totale verkope sowat 8&nbsp;000. Toe hy in 1946 bedank om redakteur van ''Dagbreek en Sondagnuus'' (waar hy tot 1962 sou bly) te word, was die sirkulasie van die dagblad 45&nbsp;000. == Tweede Wêreldoorlog == [[Lêer:Pleinstraat 3 binne.jpg|duimnael|regs|240px|Die binnekant van ''Die Vaderland'' se kantoor ná die aanval op [[1 Februarie]] [[1941]].]] [[Lêer:Afrikaans Pers jaarlikse dinee.jpg|duimnael|links|240px|Die Afrikaanse Pers se jaarlikse dinee in Johannesburg teen die einde van die veertigerjare. Die digteres [[Elisabeth Eybers]] (nr. 4), dr. en mev. [[H.F. Verwoerd]] (5 en 6), adv. [[J.G. Strijdom]] (9), mnr. en mev. Ben Schoeman, [[Marius Jooste]] (7), Tom Naude en Koos Buitendag is van die bekendes op die foto.]] [[Lêer:Hertzog en Havenga.jpg|links|duimnael|240px|[[Nic Havenga]] en genl. [[J.B.M. Hertzog]] op 'n skip op pad terug na 'n Statebondskonferensie.]] Gedurende die eerste dae van September 1939 het oorlogswolke oor [[Europa]] saamgepak sodat vir die tweede keer binne 'n kwarteeu 'n wêreldoorlog uitgebreek het. Baie Suid-Afrikaners en met hulle saam ''Die Vaderland'' het vas geglo dat Suid-Afrika neutraal sou bly en nie gedwing sou word om aan die oorlog deel te neem nie. Die hoofleier van die [[Verenigde Party]], wat toe nog aan bewind was, genl. Hertzog, en ook verskeie ander leiers, onder wie genl. [[Jan Smuts|Smuts]], het die voorafgaande maande herhaaldelik die versekering gegee dat die Unie nie sou deelneem aan enige oorlog nie, tensy sy belange so bedreig word dat die land se bestaan daarvan sou afhang. Die hoop is egter verydel omdat genl. Smuts sy leier in die party, volgens genl. Hertzog se eie woorde, in die rug gesteek het. Genl. Smuts het verlang dat die Unie aan die oorlog sou deelneem. Dit het dadelik tot 'n skeuring in die kabinet gelei en op die aand van [[4 September]] [[1939]] het die parlement, in weerwil van 'n kragtige pleidooi van genl. Hertzog, met 'n meerderheid van 80 stemme teen 67 besluit om genl. Smuts sy sin te gee. Daarmee het genl. Hertzog as eerste minister bedank en is die Verenigde Party van bo tot onder geskeur. Die man wat die lotgevalle van die Unie 15 jaar gelei het, eers as leier van die Nasionale Party in die [[Pakt-regering]] met die [[Arbeidersparty (Suid-Afrika, 1910)|Arbeidersparty]] en toe as leier van die [[Verenigde Party]], het na sy plaas, Waterval, vertrek. Hoewel hy daarna nog drie jaar lank vierkantig in die politiek sou staan, sou hy nooit weer in die regering van die land terugkeer nie. Hy is op [[21 November]] [[1942]] in die Algemene Hospitaal in Pretoria oorlede. [[Beeld:Die Vaderland-advertensie.jpg|duimnael|links|200px|'n Advertensie vir ''Die Vaderland'' in die 1937-jaarboek van die Afrikaanse Skrywerskring.]] Saam met genl. Hertzog het ''Die Vaderland'' vanaf daardie noodlottige 4de September in die opposisie getree. Nog voordat die uitslag van die stemming daardie dag in die parlement bekend was en genl. Hertzog sy bedanking by die goewerneur-generaal ingedien het, het op die voorblad van ''Die Vaderland'' die volgende hoofartikel verskyn onder die opskrif: "Ons Vertrou Ons Leier:" : "Eindelik is die afgryslikheid daar, in die woord van mnr. Chamberlain. Alles waarvoor ons gewerk het, gehoop het, gebid het, lê verpletter. ''Die Vaderland'' bied geen verskoning aan nie vir die hoopvolle toon in sy berigte, vir sy weiering om die ergste te glo, gedurende die afgelope paar noodlottige dae. Ons wou nie oortuig word dat dit sou gebeur nie. Ons het geglo dat die leiers van die wêreld hierdie katastrofe teen alle koste sou afweer. Nou moet ons ook die teenoorgestelde aanvaar. Dit is by ons. "Die mensdom is soos die slagoffer van 'n roofdier ná die sprong wanneer die bloedlustige muil oor ons oopgaan. Tweemaal in een geslag, in 'n kleine kwarteeu, sal die mensdom die grootste verwoesting moet ervaar wat hom sedert die skepping getref het. Of die Westerse Beskawing dit 'n tweede maal gaan oorleef, bly voorts die vraag. Dit is nie die miljoene wat gister nog gelag en toekomsplanne gebou het en wat oor 'n week of oor drie maande of oor 'n jaar die supreme offer sal gebring het aan 'n verwoestende mensdom nie. Dit is ook nie die £33&nbsp;000 wat dit gedurende die Wêreldoorlog gekos het en weer sal kos om een soldaat dood te kry nie. As dit al was, sou mens nog altyd kon sê dat daar nog miljoene sal oorbly en dat geld weer verdien en besittinge weer opgebou kan word. Maar dit is die siel van die mens wat nou verder verwoes sal word. Die oorlog kan gewen of verloor word, maar die mens se geloof in die mens kan nie verloor word nie. : "Ontwikkel dinge verder soos nou onvermydelik skyn, dan moet ons ons op die realiteit voorberei. Die wêreld sal dalk nooit weer word wat hy was nie, nóg vir die mensdom as geheel, nóg vir elkeen individueel. Nogtans is alle hoop nog nie uitgewis nie. Solank as wat kanonne en hartstogte nog nie in hulle volle vernietigende geweld losgebars het nie, kan daar nog 'n Godgegewe rigting kom. Laat ons glo, want elke warm, na lewe smagtende liggaam wat met staal deurboor sal word, is 'n mens soos ons. : "In die tussentyd is daar Suid-Afrika wat ons aandag vereis. In hierdie donker, wat donkerder word hoe harder 'n mens probeer om daardeur te sien, kan ons ons vaderland se belange die beste dien deur kalm en nugter te bly, deur te waak beide teen die gerug en die opwinding, en om alles te vermy wat die orde kan versteur, kommer gaande kan maak of die vertroue kan ondermyn. ''Die Vaderland'' het dikwels ons publiek verseker dat hulle genl. Hertzog in die nag kan vertrou met Suid-Afrika se lot. Sover as wat dit veilig kan wees in 'n mens se hande, is dit veilig in syne. : "Ons besluit met die oproep: ''Onthou dat groot ervaring en vaderlandsliefde verenig aan die stuur staan. Vertrou ons leier soos u hom altyd vertrou het.'' [[Lêer:Wollie van Heerden.jpg|duimnael|190px|Wollie van Heerden, redakteur van ''Die Vaderland'' van 1936 tot 1946.]] [[Lêer:WH Wilcocks Vaderland.jpg|duimnael|190px|W.H. Wilcocks, redakteur van ''Die Vaderland'' van 1946 tot 1959.]] [[Lêer:H Marnitz.jpg|duimnael|190px|H. Marnitz, redakteur van 1959 tot 1962.]] [[Lêer:Koos met kamera.png|duimnael|210px|links|Die Afrikaanse liedjieskrywer [[Koos du Plessis]] het sy joernalistiekloopbaan by ''Die Vaderland'' begin.]] [[Lêer:AM van Schoor.jpg|duimnael|190px|A.M. van Schoor, redakteur van 1962 af.]] Saam met Hertzog bedank ook die vyf ou lede van die [[Nasionale Party]] in die kabinet: [[N.C. Havenga]], adv. [[Oswald Pirow]], adv. [[Henry Fagan|H.A. Fagan]], genl. [[Jan Kemp|J.C.G. Kemp]] en [[Adriaan Fourie|A.P.J. Fourie]]. Die opkomende dagblad beleef 'n terugslag op die aand van 1 Februarie 1941 toe etlike duisende soldate onder aanvoering van twee offisiere op die koerant se gebou by Pleinstraat 3 toesak en dit in puin lê omdat die blad teen Suid-Afrika se deelname aan die Tweede Wêreldoorlog gekant was en omdat daar sterk gevoelens teen Afrikaners was. Elke ruit is gebreek, die meubels is stukkend geslaan, rekords is uit laaie gepluk en vernietig en op een na al die tikmasjiene verwoes. Die drukkery is in 'n chaos gelaat en die soldate het selfs brand probeer stig. 'n Paar swart mans, wat in die gebou geslaap het, het met ysterstawe stelling ingeneem by die ingang na die vertrek wat die twee groot rolperse gehuisves het, en so gekeer dat die soldate dit kon aanraak. Die polisie het net betyds opgedaag voor hulle oorrompel kon word. ''Die Vaderland'' is die Maandag daarop soos gewoonlik gedruk, met 'n volledige verslag oor die gebeure. Die Afrikaanse Pers Beperk het skadevergoeding geëis en die regering het later £16&nbsp;000 aan ''Die Vaderland'' toegeken. In 1944 besluit die koerant om hom in kleinformaat aan te bied wat dit aantrekliker en makliker hanteerbaar gemaak het, maar weens groter sakevereistes en 'n ruimer nuusaanbieding keer ''Die Vaderland'' in 1958 terug na die gewone groot formaat. == Skeuring == In 1946 ontstaan 'n meningsverskil in die bestuur van die Afrikaanse Pers en tree Wollie van Heerden, [[Marius Jooste]], A.M. van Schoor en [[Otto Schwellnus]] uit die diens van die Pers. Kort daarna volg M.E.J. van Rensburg, sakebestuurder. W.A. Wilcocks word in Van Heerden se plek as hoofredakteur van ''Die Vaderland'' aangestel. Op 1 Julie 1947 stig die Afrikaanse Pers Beperk ''Sondagnuus'', die Pers se eie Sondagkoerant. Dit het gekom nadat Marius Jooste ''[[Dagbreek (Sondagkoerant)|Dagbreek]]'' saam met sy vier gewese kollegas by Afrikaanse Pers Beperk opgerig het. Daar was egter nie destyds ruimte vir twee Afrikaanse Sondagblaaie nie en so nader prof. Wicus du Plessis, voorsitter van Dagbreekpers, vir [[Nicolaas Havenga|N.C. Havenga]] met 'n voorstel om die vyf maande oue koerant te koop vir die bedrag van £10&nbsp;000 met dien verstande dat ''Dagbreek'' voortaan deur die Afrikaans Pers gedruk sou word. Die ooreenkoms is na sowat drie weke ongedaan gemaak omdat die Pers nie die voorwaardes kon nakom nie. ''Dagbreek'' se naam is nietemin verander na ''Dagbreek en Sondagnuus'' en sou so bly tot die oorname in 1968 deur die [[Afrikaanse Pers (1962) Beperk]] van die weekblad ''[[Landstem]]'', toe die Sondagblad ''Dagbreek en Landstem'' geword het. Dit het die grootste leserstal gehad van enige Afrikaanse koerant tot op daardie tydstip. == Aanloop tot samesmelting met Dagbreekpers == Na N.C. Havenga se dood is sekere hervormings in die beheer van die Pers aangebring waarmee die redakteur, Wilcocks, nie tevrede was nie. Hy ontruim die redakteurstoel van ''Die Vaderland'' op 31 Maart 1959 ná 'n tydperk van 13 jaar. In sy plek word sy regterhand, H.P. Marnitz, aangestel, wat hoofredakteur sou bly tot 1962. In sy dae waag die Afrikaanse Pers Beperk dit in Oktober 1961 die tweede keer op die terrein van Sondagblaaie. Niks het egter gebeur om 'n tweede Sondagblad in die Noorde van die land te regverdig nie en so hou ''Sondagblad'' ook nie lank kop bo water nie. Dit het die maatskappy egter 'n enorme bedrag geld gekos en die onderneming seergemaak. In dié omstandighede reik die Afrikaanse Pers Beperk uit na Dagbreekpers om 'n nuwe, kragtige persmaatskappy te stig wat 'n einde aan die wedywering om die Afrikaanse lesersmark in Transvaal kon bring. Met dr. [[Hendrik Frensch Verwoerd|H.F. Verwoerd]] voorsitter van Dagbreek se direksie en Marius Jooste as besturende direkteur willig die maatskappy dadelik in om met die Afrikaanse Pers saam te werk. Op 1 Julie 1962 gaan die Afrikaanse Pers Beperk op in Dagbreekpers om saam die nuwe maatskappy die [[Afrikaanse Pers (1962) Beperk]] te vorm. ''Sondagblad'' verdwyn onmiddellik om die veld vir ''Dagbreek'' oop te laat. == Persstryd == ''Die Vaderland'' se sirkulasiesyfer het gestadig groei van amper 48&nbsp;000 in 1959 tot 54&nbsp;000 in 1962 en 56&nbsp;000 in 1967. Op [[16 September]] [[1974]] tree [[Naspers]] met die eerste uitgawe van ''[[Beeld]]'' toe tot die Afrikaanse koerantmark in Transvaal. Die redaksie van die nuwe toetreder het gehoop op verkope van 100&nbsp;000 per dag, maar teen Februarie 1975 het dit gedaal tot 21&nbsp;568, die laagste maandsyfer in sy bestaan. Op [[29 April]] [[1975]] is 102&nbsp;402 koerante verkoop danksy die nuus oor die Foxstraatbeleg,<ref name="Beukes, W.D. 1992">*Beukes, W.D. (red.). 1992. ''Oor grense heen. Op pad na 'n nasionale pers 1948–1990''. Kaapstad: Nasionale Boekhandel.</ref> maar die gemiddeld vir die ses maande Julie tot Desember 1975 (42&nbsp;774) was steeds amper 20&nbsp;000 minder as sy vernaamste mededinger, ''[[Die Transvaler]]'', se 61&nbsp;641.<ref>*Botha, F.M. (red.). 1976. ''Advertising & Press Annual of Africa 1976''. Cape Town and Johannesburg: National Publishing Company (Pty) Ltd.</ref> Saam het die twee Afrikaanse oggendkoerante in Johannesburg die eens byna ondenkbare bereik deur met 'n gesamentlike sirkulasiesyfer van 104&nbsp;000 net 27&nbsp;000 minder as Johannesburg se Engelse oggenkoerant, die ''[[Rand Daily Mail]]'', te verkoop. Die stryd om lesers tussen ''[[Beeld]]'' en ''[[Die Transvaler]]'' het daartoe gelei dat [[Perskor]] se bestuur fiktiewe syfers vir hulle drie Johannesburgse dagblaaie, ''Die Vaderland'', ''Die Transvaler'' en ''[[The Citizen]]'', geskep het. Die geknoei het in 1976 begin toe ''Beeld'' die eerste keer meer as 50&nbsp;000 koerante oor 'n sesmaandetydperk verkoop het. Die hoogtepunt van die fiktiewe syfers was toe ''Die Transvaler'' op [[1 Augustus]] [[1980]] op sy voorblad spog dat hy toe die grootste Afrikaanse dagblad in Suid-Afrika was met 'n sirkulasiesyfer vir die ses maande van Januarie tot Junie daardie jaar van 75&nbsp;287. ''Beeld'' se werklike syfer was toe 64&nbsp;901. Minder as twee maande later kom 'n Perskoramptenaar in die geheim met die bedrog vorendag. Die Sirkulasie-Ouditburo (later Audit Bureau of Circulation – ABC) het die saak ondersoek en op 22 September 1980 bekendgemaak dat die jongste sesmaandesyfer vir ''Die Transvaler'' 21&nbsp;306 hoër as die werklike was en ''Die Vaderland'' s'n 9&nbsp;367. ''The Citizen'' s'n is met 6&nbsp;999 verhoog. By verdere ondersoek blyk dit dat die werklike en fiktiewe verkoopsyfers selfs meer verskil het: * ''Die Transvaler'': 49&nbsp;525 (75&nbsp;287), verskil = 25&nbsp;762; * ''Die Vaderland'': 48&nbsp;594 (60&nbsp;564), verskil = 11&nbsp;970; * ''The Citizen'': 45&nbsp;000 (54&nbsp;266), verskil = 9&nbsp;226. Die drie koerante se ABC-lidmaatskap is opgeskort en ''Beeld'' kon onmiddellik sy advertensietariewe opstoot omdat dit toe in werklikheid die grootste Afrikaanse koerant in die Transvaal was. [[P.J. Cillié]], voorsitter van Naspers, het 'n informele gesprek met [[Ben Schoeman]], voorsitter van Dagbreektrust wat Perskor beheer het, versoek. Dit is gehou op 1 Desember 1980 in Pretoria. Cillié wou skadevergoeding hê vir ''Beeld'' se verlies aan advertensie-inkomste, maar Schoeman het 'n samesmelting tussen die twee persgroepe voorgestel. Cillié was hierteen gekant en gesê die Nasionale Pers het 'n afkeer in so 'n monopolivorming.<ref name="Beukes, W.D. 1992" /> Perskor wou nie kopgee oor vergoeding nie. D.P. de Villiers van Naspers het in Januarie 1981 'n markverdeling in die Transvaal voorgestel met Naspers in die oggendmark en Perskor in die middagmark omdat die oggendmark vir laasgenoemde volgens hom nog nooit lonend wat nie, maar die middagmark wel. Naspers het later bereken sy verlies vanweë die fiktiewe syfers was R13,7&nbsp;miljoen. Omdat Perskor skuld ontken het, het Naspers besluit om 'n eis in te stel. [[Marius Jooste]] het tot sy dood in Oktober 1982 vasgeskop teen die gedagte van 'n markverdeling, maar was wel ten gunste van amalgamering van die twee persgroepe. In November 1982 voer die nuwe voorsitter van Perskor, Willem van Heerden, en twee lede van die Dagbreektrust-direksie gesprek met Cillié en De Villiers. Die Naspers-amptenare verwerp 'n Perskor-voorstel vir 'n oorkoepelende maatskappy om die twee oggendblaaie in Johannesburg oor te neem. Die teenwoordiges besluit nie op 'n markverdeling nie, maar tog dat adviseurs aan albei kant die geldwaarde van Perskor se onttrekking aan die oggendmark moet bereken. Uiteindelik besluit Perskor om ''Die Transvaler'' van die oggendmark te laat verdwyn as Naspers sy eis om skadevergoeding terugtrek en R5&nbsp;miljoen vir die ontruiming van die oggendmark betaal. Naspers was oortuig daarvan dat ''Beeld'' ''Die Transvaler'' mettertyd heeltemal sou kon onderkry, maar die direksie was bang "die eventuele aftakeling van ''Die Transvaler'' as oggendblad kon groot bitterheid gewek het by 'n belangrike deel van die Transvaalse lesende publiek waarop ''Beeld'' aangewese was. Dit kon nadelige gevolge ook op politieke gebied gehad het",<ref name="Beukes, W.D. 1992" /> aangesien albei koerante die Nasionale Party goedgesind was en op die party se ondersteuners vir lesers staatgemaak het. [[Beeld:Dirk Richard.jpg|duimnael|180px|regs|[[Dirk Richard]], redakteur van 1972 tot 1979.]] [[Lêer:Vaderland-gedenkalbum.jpg|duimnael|regs|190px|Die buiteblad van ''Die Vaderland-Gedenkalbum'' wat die koerant se mondigwording in 1957 gedenk het.]] == Markverdeling == Vanaf die tweede week in Februarie 1983 het ''Die Transvaler'' as middagblad na [[Pretoria]] geskuif waar Perskor se oggendkoerant, ''[[Oggendblad]]'' (wat van Julie tot Desember 1981 slegs 5&nbsp;828 koerante op weeksdae kon verkoop), en sy middagkoerant, ''[[Hoofstad]]'' (wat in dieselfde tydperk 13&nbsp;628 koerante op weeksdae verkoop het, vergeleke met die Engelstalige ''[[Pretoria News]]'' se 24&nbsp;876 op weeksdae), by ''Die Transvaler'' ingelyf is. Dit het ''Beeld'' as enigste Afrikaanse oggendkoerant in Johannesburg gelaat, hoewel dit ook in Pretoria en elders in Transvaal versprei is, en ''Die Vaderland'' as Johannesburg se Afrikaanse middagkoerant. Nadat ''Die Transvaler'' en ''Die Vaderland'' tot die ABC hertoegelaat is, was hulle weeksdagverkoopsyfer vir die tydperk Julie tot Desember 1981 onderskeidelik 44&nbsp;109 en 40&nbsp;998, vergeleke met ''Beeld'' se 67&nbsp;963.<ref>''Amptelike Jaarboek van die Republiek van Suid-Afrika 1983''. 1983. Johannesburg: Chris van Rensburgpublikasies.</ref> Die ''[[Rand Daily Mail]]'' het in daardie tydperk teruggesak tot 106&nbsp;759, 5&nbsp;000 minder as die toe nog twee Afrikaanse oggendkoerante, maar ''Beeld'' sou eers in 1988 oor 'n volle jaar op sy eie 'n sirkulasie van meer as 100&nbsp;000 kon handhaaf. Op [[10 Februarie]] [[1983]] skryf ''Die Vaderland'' die markverdeling was onvermydelik. "Dit was 'n rasionele en logiese stap en dit is gedoen in die breë belang van Transvaalse Afrikaners." Net meer as vyf jaar later kom verdere rasionalisering toe ''Die Vaderland'' in Oktober 1988 ná 52 jaar ophou bestaan en met ''Die Transvaler'' verenig word. Dié koerant verdwyn vyf jaar later ook. Al kon ''Beeld'' lank 'n sirkulasie van meer as 100&nbsp;000 handhaaf, kon die koerant nog nooit hoegenaamd na aan die gesamentlike sirkulasie van die destydse vyf Afrikaanse dagblaaie in Transvaal van meer as 170&nbsp;000 kom nie. [[Harald Pakendorf]] was die voorlaaste redakteur van ''Die Vaderland'' van 1979 tot 1986 toe hy moes bedank oor sy verligte opvattings oor die Suid-Afrikaanse politiek. == Sirkulasie == Tydens die eerste helfte van 1959 het ''Die Vaderland'' se geouditeerde sirkulasie op 47&nbsp;571 gestaan.<ref>Broughton, Morris. 1961. ''Press & Politics of South Africa''. Cape Town, Johannesburg: Purnell & Sons.</ref> In 1962 was dit die grootste Afrikaanse dagblad in die land met 'n sirkulasie van 54&nbsp;000 en teen 1967 was dit steeds die grootste met 56&nbsp;000. ''[[Die Burger]]'' was in albei die laaste jare die naasgrootste dagblad met onderskeidelik 47&nbsp;000 en 52&nbsp;000.<ref>[[Brian Percy Bunting]]: [http://www.american-buddha.com/rise.reich12.htm The Rise of the South African Reich] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130623221106/http://www.american-buddha.com/rise.reich12.htm |date=23 Junie 2013 }}</ref> Ondanks ''Die Vaderland'' se groei, was die ''[[Rand Daily Mail]]'' (108&nbsp;000) in 1967 steeds sowat twee keer groter en ''[[The Star]]'' (164&nbsp;000) drie keer. In 1981 het ''Die Vaderland'' se sirkulasie teruggesak tot 40&nbsp;000, in die tweede helfte van 1986 tot 32&nbsp;817 en in 1988 is die koerant ingelyf by ''Die Transvaler'', wat in 1993 ophou bestaan het. == Bronne == * Erasmus, L.J. 1969. '' 'n Volk staan op uit sy as: Verhaal van Die Afrikaanse Pers (1962) Beperk''. Johannesburg: Afrikaanse Pers Beperk. * Visser, Rud. P. (samesteller). 1957. ''Die Vaderland-Gedenkalbum''. Johannesburg: Afrikaanse Pers-Boekhandel. * [http://libserv5.tut.ac.za:7780/pls/eres/wpg_docload.download_file?p_filename=F1413621879/DiederichsPD.pdf "Nismark vir die Afrikaanse koerant in 'n meertalige samelewing".]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://www.boerevryheid.co.za/forums/showthread.php?17226-Die-Suid-Afrikaanse-pers-in-die-jare-dertig Die Afrikaanse pers in die jare dertig] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304141053/http://www.boerevryheid.co.za/forums/showthread.php?17226-Die-Suid-Afrikaanse-pers-in-die-jare-dertig |date= 4 Maart 2016 }} == Eksterne skakels == * [http://www.readerssociety.org.za/author_search_by_char.php?char=V Wim van der Berg, rugbyskrywer] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120111120903/http://www.readerssociety.org.za/author_search_by_char.php?char=V |date=11 Januarie 2012 }} * [http://penguin.book.co.za/blog/2010/10/29/new-by-wim-van-der-berg-great-moments-in-currie-cup-history/ Wim van der Berg, rugbyskrywer] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110102204403/http://penguin.book.co.za/blog/2010/10/29/new-by-wim-van-der-berg-great-moments-in-currie-cup-history/ |date= 2 Januarie 2011 }} * [http://www.guardian.co.uk/music/artist/fb808d75-a87a-492c-8ba9-c10a6389abe4 Koos du Plessis, verslaggewer] * [http://www.roekeloos.co.za/boekrak/boekra48.html Chris Louw, verslaggewer] * [http://myfundi.co.za/a/Die_Derde_Taalbeweging_Afrikaanse_taalbewegings_V Chris Louw, nuusredakteur] * [http://www.conferencespeakers.co.za/speakerDetail.php?id=88 Harald Pakendorf] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110712235706/http://www.conferencespeakers.co.za/speakerDetail.php?id=88 |date=12 Julie 2011 }} * [http://www.journalistdirectory.com/journalist/XmgmA/Jac-De%20Vries Jac de Vries, politieke medewerker]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://www.historicalpapers.wits.ac.za/inventory.php?iid=6075 Lys hofsake teen Die Vaderland] * [http://www.beeld.com/Suid-Afrika/Nuus/Koerantman-wat-tentatief-verlig-was-sterf-op-92-20101031 ''Beeld'' berig oor Dirk Richard se dood] * [http://www.lapa.co.za/Web/Skrywer/Profiel.aspx?Tema=4&Skrywer=3792 Paul C. Venter, verslaggewer] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101227181246/http://lapa.co.za/Web/Skrywer/Profiel.aspx?Tema=4&Skrywer=3792 |date=27 Desember 2010 }} * [http://www.springbokboeke.co.za/html/chris_barnard.html Chris Barnard, verslaggewer] * [http://www.storiewerf.co.za/cv%27s/cv_chrisbarnard_ph.htm Chris Barnard, verslaggewer] * [http://user.online.be/gramadoelas/autmnd/autmnd02.htm Chris Barnard, outobiografie] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120118054327/http://user.online.be/gramadoelas/autmnd/autmnd02.htm |date=18 Januarie 2012 }} * [http://www.nb.co.za/authors/4960 Martie-Retief-Meiring, verslaggewer] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101127101228/http://nb.co.za/authors/4960 |date=27 November 2010 }} == Verwysings == <div style="font-size:90%;"> {{Verwysings|3}} </div> {{Voorbladster}} [[Kategorie:Koerante]] [[Kategorie:Massamedia]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse koerante]] jzwfhcwq5c36uuft8md1oia702mzkdi 2515195 2515179 2022-07-26T10:44:30Z Morne 672 wikitext text/x-wiki {{TITELAANSIG|''Die Vaderland''}} [[Lêer:Die Vaderland 30 April 1981.jpg|duimnael|links|320px|''Die Vaderland'' se voorblad van 30 April 1981.]] [[Lêer:Die Week eerste uitgawe.jpg|duimnael|regs|200px|Die buiteblad van die eerste uitgawe van ''Die Week'' op 23 Februarie 1912.]] [[Lêer:Het Volk eerste voorblad.jpg|duimnael|200px|Die buiteblad van die eerste uitgawe van ''Het Volk'' op Vrydag 19 September 1913.]] [[Lêer:Ons Vaderland eerste buiteblad.jpg|duimnael|200px|Die buiteblad van die eerste uitgawe van ''Ons Vaderland'' op Vrydag 10 September 1915. Die redakteur was [[Jan Kamp]].]] '''''Die Vaderland''''' was 'n [[Afrikaans]]e middagblad in [[Johannesburg]] van 1936 tot 1988. Dit was die eerste Afrikaanse dagblad in die stad en tydens sy hele bestaan 'n vurige ondersteuner van die [[Nasionale Party]], buiten van 1934 tot 1939 toe dit die [[Verenigde Party]] ondersteun het omdat genl. [[J.B.M. Hertzog]] hom toe in daardie party bevind het ná die samesmelting met die [[Suid-Afrikaanse Party]] van genl. [[Jan Smuts]]. Gevolglik het Kaapse Nasionaliste in 1937 ''[[Die Transvaler]]'' in [[Johannesburg]] opgerig as spreekbuis van die Gesuiwerde [[Nasionale Party]]. Tot en met die verskyning van ''[[Beeld]]'' in 1974 was ''Die Transvaler'' Johannesburg se enigste [[Afrikaans]]e oggendblad en ''Die Vaderland'' die enigste Afrikaanse middagblad. Die koms van die [[Nasionale Pers]] se ''Beeld'' het in 1983 tot die sluiting van ''[[Oggendblad]]'' en ''[[Hoofstad]]'' in [[Pretoria]] gelei, in 1988 tot die inlywing van ''Die Vaderland'' by ''Die Transvaler'' en uiteindelik, in 1993, ook tot die sluiting van ''Die Transvaler'', [[Perskor]] se laaste Afrikaanse dagblad, waarna die maatskappy nog net ''[[The Citizen]]'' uitgegee het en die helfte van die Sondagblad ''[[Rapport]]'' besit het. [[Lêer:Harm Oost.jpg|duimnael|180px|[[Harm Oost]], redakteur van ''Die Week'', ''Het Volk'' en ''Ons Vaderland''.]] == Voorlopers: ''Die Week'', 23 Februarie 1912 == ''Die Vaderland'' en trouens ook die [[Afrikaanse Pers (1962) Beperk]] en die latere Perskor het almal hul ontstaan te danke aan ''Die Week'', wat op [[23 Februarie]] [[1912]] in [[Pretoria]] die lig gesien het as die eerste koerant wat genl. [[J.B.M. Hertzog]] se beleid gesteun het. In Pretoria het ''[[Die Volkstem]]'' kort ná die [[Anglo-Boereoorlog]] herleef met [[Harm Oost]] as assistent van die adjunkhoofredakteur, [[Gustav Preller]]. Van omstreeks 1908 af het Oost min of meer onafhanklik van die hoofkoerant opgetree toe hy 'n byblad met die naam ''De Boer'' moes behartig. Die hoofblad het genl. [[Louis Botha]] se politiek ondersteun en die byblad dié van Hertzog. So het die aanhangers van albei denkrigtings lesers van ''De Volksstem'' gebly, maar in 1911 het genls. Botha en Smuts hul oorheersende invloed op ''De Volksstem'' laat geld omdat hulle gereken het die Hertzog-hand word te sterk. Uiteindelik is die koerant se redakteur, [[Harm Oost]], versoek om in die gees van Botha te skryf of 'n ander joernalistieke heenkome te vind. Oost tree gevolglik op 1 Desember 1911 uit die redaksie van ''De Volksstem'' sodat hy Hertzog met 'n ander publikasie kon ondersteun. Hy laat die eerste ''Die Week'' op 23 Februarie 1912 die lig sien as "Een Nationaal en Landbouw Blad, Geïllustreerd, Onder redaktie van [[Harm Oost|H. Oost]] met vaste medewerking van Nig Mimmie e.a., Kantoor: 159, Potgieterstraat, Pretoria". Onder die koerant se ondersteuners het getel adv. [[Tielman Roos]], adv. A.S. van Hees, prok. H.S. Webb, Henry Moll en ds. (later dr.) H.D. van Broekhuizen. Al die destydse koerante was heftig gekant teen genl. Hertzog en ''Die Week'' was die enigste wat hom ondersteun het. Die koerant was ook 'n kampvegter vir Afrikaans as taal en het voorbeelde uit byna elke staatsbedrywigheid voorsien waar Afrikaners ongelyk behandel is in die naam van die destydse regeringsbeleid van sogenaamde Konsiliasie. Nietemin het ''Die Week'' solank moontlik gepleit vir die handhawing van eenheid in die [[Suid-Afrikaanse Party]]. Hertzog is egter op 16 Desember 1912 uit die Botha-kabinet gesit. ''Die Week'' plaas op 6 Maart 1913 sy manifes, maar die koerant se toenemende invloed kom kort hierna tot 'n einde weens onenigheid tussen Nig Mimmie (mev. C.C. Logan) en die redakteur. Sy het mede-eienaarskap van die blad geëis en wou hê 'n te stigte sindikaat moes dit beheer. Oost het hom teen albei gedagtes verset en daarom beroep Nig Mimmie haar op die hof wat Oost in die ongelyk stel. Hy kon nie die koste betaal nie en is gedwing om boedel oor te gee. Nig Mimmie word redakteur van ''Die Week'', wat van toe af by die ''Volksstem''-drukkery uitgegee is en 'n Botha-orgaan geword het. Die kort verdwyn kort daarna omdat dit sy bestaansreg verloor het. In September 1913, slegs 'n jaar en sewe maande na sy ontstaan, gaan ''Die Week'' "oor na die vyand", soos Oost dit gestel het. == Voorlopers: ''Het Volk'', 19 September 1913 == [[Lêer:Gustav Preller.jpg|duimnael|180px|[[Gustav Preller]], redakteur van ''Ons Vaderland'' van 1925 tot 1932 en tot 1936 van ''Die Vaderland''.]] Oost begin onmiddellik met die bystand van 'n groepie vriende die nuwe weekblad, ''Het Volk''. Dit verskyn elke Donderdag sonder onderbreking in ''Die Week'' se plek. Die ''Het Volk Drukkers & Uitgevers Maatschappij Beperkt'' is op 13 September 1913 geregistreer met adv. [[Tielman Roos]], dr. [[Hjalmar Reitz]] en prok. H.S. Webb as direkteure geregistreer. Die koerant is, soos ''Die Week'', gedruk deur mnr. Verbeek se Atlas Drukkery en Bindery, [[Pretoria]]. ''Het Volk'' het hom toenemende heftigheid verset teen genls. Botha en Smuts se versoeningsbeleid. Die teenstand teen die beleid het al hoe wyer begin uitkring. [[Gustav Preller]], groot vriend van Botha en adjunk-hoofredakteur van ''[[Die Volkstem|De Volksstem]]'', skryf byvoorbeeld in 'n privaat memo in 1914: "Konsiliasie is eenvoudig rampant, dikker en taaier en walgliker as ooit. Taal en nasionaliteit is dinge wat gelyk staan met Rebellie. Die nuusbladpers wat nog op 'n halfhartige manier geprobeer het om die saak van die Hollandse Taal omhoog te beur, die werd skriftelik belet om 'n woord te rep van ''the language question, concerning which difference of opinion exists''. Aan die anker kant is mense wat hulle skuldig gemaak 't, vies omdat hul – natuurlik heeltemal ten onreg – meen dat die nasionale saak tot sy logiese konsekwensies deurgevoer, moes eindig in wat daar gebeur 't en – so baie het nie opgestaan nie." ''Het Volk'' se invloed en lesers het in so 'n mate toegeneem dat dit later halfweekliks kon verskyn. Die onversoenbaarheid van die Botha-Smuts-beleid en dié van Hertzog lei in 1914 tot die stigting van die [[Nasionale Party]], waarvan ''Het Volk'' die eerste orgaan geword het met Harm Oost as die eerste nasionale joernalis in Suid-Afrika. So bly ''Het Volk'' 'n vurige teenstander van die groot en prestigeryke ''De Volksstem'', die eerste Hollandse dagblad in Suid-Afrika. Met die uitbreek van die [[Rebellie]] het genl. Smuts egter ''Het Volk'' in Oktober 1914 verbied. Die koerant sluit sy deure en Harm Oost neem die wapen op aan die kant van genl. [[Christiaan de Wet]]. == Voorlopers: ''Ons Vaderland'', 10 September 1915 == [[Lêer:Redaksie van Ons Moedertaal Fotograaf Watson prof JJ Smith dr Tobie Muller Gordon Tomlinson.jpg|links|300px|duimnael|Die redaksie van ''Ons Moedertaal'', Stellenbosch (van links): prof. [[Johannes J. Smith|J.J. Smith]], dr. [[Tobie Muller]] en [[Gordon Tomlinson]]. Die naam van hierdie vroeë tydskrif was die inspirasie vir die titel ''Ons Vaderland''.]] [[Lêer:Eugene Marais.jpg|duimnael|180px|[[Eugène Marais]], letterkundige medewerker van ''Die Vaderland'' van 1932 tot met die koerant se verhuising na [[Johannesburg]] en sy dood op [[29 Maart]] [[1936]].]] 'n Groep Jong Turke wou nie verlief neem met die sluiting van die enigste Nasionale koerant nie en stig op 8 September 1915 die Noordelike Drukpers Maatskappij Beperk om die nasionale belang van die Afrikaner te bevorder deur die "volksorgaan" ''Ons Vaderland'' op die been te bring. ''[[Die Burger|De Burger]]'', wat in die dieselfde jaar gestig is, verwelkom die halfweeklikse blad as 'n ware bondgenoot. Op 22 September verwys ''De Burger'' na die Pretoriase blad as "een nieuwe kracht in de Transvaal". ''De Burger'' spreek die hoop uit dat ''Ons Vaderland'' "tot in lengte van dagen tot heil van land en volk (mag) groeien en bloeien!" Dadelik neem die nuwe maatskappy die drukkery van mnr. Verbeek oor asook ''De Transvaler'', 'n weekblad wat toe reeds enkele jare in Johannesburg verskyn het. Dit het aan dr. T.C. Visser behoort, 'n vurige republikein en Hertzog-ondersteuner. (Met die einde van ''Die Vaderland'' dekades later is hy op sy beurt by ''[[Die Transvaler]]'' ingelyf, 'n dagblad wat in 1937 deur Kaapse Nasionaliste gestig is.) ''Ons Vaderland'' maak sy debuut op 10 September 1915. Die nominale kapitaal van £30&nbsp;000 is verdeel in aandele van £1 elk. Onder die stigterandeelhouers was onder meer genl. Hertzog, adv. Tielman Roos, ds. J.H. Greyvenstein, [[Nicolaas Havenga|N.C. Havenga]], [[Christiaan Frederik Beyers|C.F. Beyers]] en Karel Rood. Harm Oost was weer die redakteur, maar hy het in daardie stadium in die Fort in Johannesburg gesit vanweë sy deelname aan die gewapende protes. Prof. [[Jan Kamp]] van die literariese departement van die [[Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika|Gereformeerde Kerk]] se [[Teologiese Skool Potchefstroom|Teologiese Skool op Potchefstroom]] is toe gevra om as redakteur waar te neem. Hy geniet die bystand van dr. [[J.F.W. Grosskopf|Johannes Grosskopf]] en die digter [[Jan F.E. Cilliers]]. ''Ons Vaderland'' se naam is deur 'n 10-jarige seun, Freddie Beyers, voorgestel. Op die oggend voordat die koerant die eerste keer sou verskyn, het Freddie se pa, F.W. Beyers, van die prokureursfirma Beyers en Oosthuizen, 'n briefie van Freddie aan sy tikster gedikteer sodat dit aan die redakteur van die te stigte koerant gerig kon word: "Aan die Editeur van ''Ons Vaderland''. Ek wil net sê: Een aand sê my pappie aan tafel dat die mense hulle koppe krap oor 'n naam vir ons nuwe koerant. Ek het so 'n oomblikkie gedenk en sê toen: Hoe sou ''Ons VADERLAND'' wees? en daarvandaan kom die naam! Ek hoop van harte dat dit goed sal gaan met die koerant en dat daar ook stukkies in sal verskyn wat 'n seuntjie van 10 jaar, so's ik, sal kan lees." In 1952 het mnr. F.W. Beyers, die destydse tienjarige, vir ''Die Vaderland'' vertel dat sy oog die aand toe hy aan die naam gedink het, op 'n eksemplaar van ''Ons Moedertaal'' geval het wat eenkant op die tafel gelê het. Dit het die naam ''Ons Vaderland'' deur sy brein laat flits. Soos sy voorganger het ''Ons Vaderland'' 'n tydjie lank voortgesukkel in 'n ongerieflike huis by Bloedstraat 190, [[Pretoria]]. In die agterplaas is 'n aantal sinkvertrekke opgeslaan wat die settery, drukkery en bindery moes huisves. Ondanks die droogte van 1914 en die nadraai van die [[Maritz-rebellie|Rebellie]], 'n skaarste aan geld vir papier en die [[Eerste Wêreldoorlog]], bly Kamp optimisties en stry hy moedig saam vir die voortbestaan van die Nasionale Party, die Afrikanerdom en hul vryheid. == Lyfblad van die Nasionale Party == [[Lêer:Pretoriusstraat Ons Vaderland.jpg|duimnael|240px|links|Die vooraansig van ''Ons Vaderland'' se gebou by Pretoriusstraat, [[Pretoria]].]] [[Beeld:Prof Jan Kamp.jpg|duimnael|regs|180px|Prof. [[Jan Kamp]], eerste redakteur van ''Ons Vaderland''.]] Die Transvaalse takke van die [[Nasionale Party]] hou in 1915 'n konferensie en kies ''Ons Vaderland'' as partyorgaan. Toe die vier destydse provinsies in 1916 'n federale raad van die NP saamstel, is ''Ons Vaderland'' ook as landswye "officiële orgaan" erken. Die party het egter nie 'n regstreekse aandeel in die Noordelike Drukpersmaatskappy besit nie en dus ook nie seggenskap in sy redaksionele beleid verkry nie. ''Ons Vaderland'' help die Nasionale Party in die verkiesing van 20 Oktober 1915 om 78&nbsp;290 in Transvaal te kry, teenoor 95&nbsp;413 vir die [[Suid-Afrikaanse Party]]. Oost kon reeds in Desember daardie jaar op parool uit die tronk kom, maar het dit geweier omdat dit sou werksaamhede as persman sou belemmer. Eers teen die middel van 1916 is hy toe vrygelaat. Hy neem die redakteurskap by Kamp oor wat na die [[Potchefstroomse Universiteit|universiteitskollege op Potchefstroom]] vertrek. Onder Oost se leiding beywer die koerant hom vir die stigting van die [[Broederbond]] en vir moedertaalonderwys in Afrikaans. Toe genl. Smuts ná die verkiesing op 10 Maart 1920, waarin sy [[Suid-Afrikaanse Party]] 41 setels teenoor 44 vir die [[Nasionale Party]] kon kry, net met behulp van die [[Unionisteparty]] se 25 setels kon regeer, steun ''Ons Vaderland'' die hernieude pogings tot Afrikanereenheid. Toe die daaropvolgende eenheidskongres misluk, smelt die SAP en Unioniste saam en dit bring vir eers 'n einde van die eenheidsgedagte. Geleidelik neem die nuwe SAP se steun af terwyl die Nasionale Party en die [[Arbeidersparty (Suid-Afrika, 1910)|Arbeidersparty]] die een na die ander tussenverkiesing wen. Genl. Smuts kondig 'n verkiesing vir 17 Junie 1924 af. Die NP wen 63 setels en die Arbeiders 18, teenoor 53 vir die SAP en een onafhanklike. So kom die sogenaamde [[Pakt-regering]] tot stand. Dit was vir ''Ons Vaderland'' en Oost die beloning op hulle stryd wat reeds 14 jaar vantevore begin het. Oost wen in die verkiesing die kiesafdeling Pretoria-Distrik by die SAP. Hy neem sy setel in die [[Volksraad van die Unie van Suid-Afrika|Unie-Volksraad]] in en word in Oktober 1925 deur sy ou kollega van ''De Volksstem'', [[Gustav Preller]], wat toe reeds 'n jaar hoofredakteur van die mededinger was, opgevolg.<ref>{{Cite web |url=http://www.preller.za.cx/joernalis.htm |title=Preller.za.cx |access-date=11 Augustus 2011 |archive-date=20 Julie 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110720090708/http://www.preller.za.cx/joernalis.htm |url-status=dead }}</ref><ref>[http://www.bronberger.co.za/index.php?option=com_content&task=view&id=517&Itemid=76 Die Bronberger]</ref> Preller bly aan as redakteur van ''Ons Vaderland'' tot 1932 en na die naamverandering in daardie jaar tot 1936 as redakteur van ''Die Vaderland''. Harm Oost is oorlede na 'n aanval van 'n beroerte op sy plaas op 18 Mei 1964 in die ouderdom van 87. (''Die Volkstem'' verdwyn in 1951, toe die koerant 78 jaar oud was, van die toneel nadat dit altyd aan die SAP en later [[Verenigde Party]] getrou was maar 'n gedurige aftakeling moes leef omdat dit in 1912 die kant van Botha en Smuts gekies het, maar Afrikaanssprekendes hulle algaande by die Nasionale Party en sy koerante geskaar het. Dieselfde lot het ''[[Die Suiderstem]]'' min of meer terselfdertyd in [[Kaapstad]] getref.) == ''Ons Vaderland'' word ''Die Vaderland'' == [[Lêer:Slag van Pleinstraat 3.jpg|duimnael|260px|Die vooraansig van ''Die Vaderland'' se gebou by Pleinstraat 3, [[Johannesburg]], ná sinkplate voor die vensters aangebring is vir beskerming in geval van nog 'n aanval soos dié op die aand van 1 Februarie 1941.]] Nadat Bloedstraat 190 tien jaar lank as ''Ons Vaderland'' se tuiste gedien het, verhuis die koerant in Oktober 1925 na 'n gehuurde gebou by Pretoriusstraat 361. In 1928 is 'n vertrek aangebou waarin 'n rotasiepers opgerig is met die oog op die uitgee van 'n dagblad. Die perseel het as kantoor gedien totdat die Afrikaanse Pers Beperk die Noordelike Drukpers Maatskappy oorgeneem en ''Die Vaderland'' verskyn het. Toe het die redaksie na 'n gehuurde kantoor in Van der Waltstraat verhuis. In 1934 het die administrasiepersoneel teruggeskuif na die hoofgebou en 'n woonhuis oorkant die straat gehuur wat die redaksie toe betrek het. In hierdie gebou het Gustav Preller tot 1936 gearbei. Met die naderende verkiesing van 1929 het die direksie en redaksie van ''Ons Vaderland'' die belangstelling van Nasionale politici uitgebuit om nuwe lewe aan die idee van 'n dagblad te gee. Omdat geld die grootste stremmende faktor was, het ''Ons Vaderland'' gehoop hulp sou uit [[Kaapstad]] kom tydens die laaste sitting van die [[Volksraad van die Unie van Suid-Afrika|Unie-Volksraad]] voor die verkiesing. Eens op 'n dag kom daar 'n telegram aan van dr. Van Broekhuizen: "Begin Maandag, 15 September, met die dagblad!" Sonder enige bykomende geld, maar met 'n voortreflike Duitse rotasiepers verskyn die koerant die daaropvolgende 18 maande as oggendblad. Dit was die eerste koerant wat van 'n draadlose nuusdiens gebruik gemaak het en ook die eerste wat, volgens 'n besluit van dr. Preller se tegniese redakteur, Jurie van As, die vernaamste nuus pleks van advertensies op die voorblad geplaas het. ''Die Vaderland'' neem in September 1930 as halfweeklikse blad by ''Ons Vaderland'' oor omdat die koste van 'n dagblad bokant die vuurmaakplek van sy oprigters was. In Desember 1931 kom die stigteraandeelhouers onder voorsitterskap van dr. Van Broekhuizen byeen en tot ontsteltenis van prok. Beyers, self 'n stigteraandeelhouer, besluit hulle om die Noordelike Drukpersmaatskappy te likwideer. Ondanks die tussenkoms van twee Nasionale ministers, onder wie dr. [[D.F. Malan]], eerste redakteur van ''[[Die Burger]]'', kon die [[Nasionale Pers]], wat self swaargekry het weens die [[Groot Depressie]], nie die maatskappy van ondergang red nie. In 1932 is die Noordelike Drukpers Maatskappy vervang deur die Afrikaanse Pers Beperk en is die naam ook verander. Die stigters van die nuwe maatskappy was genl. [[J.B.M. Hertzog]], sen. W.J.C. Brebner, [[Nicolaas Havenga|N.C. Havenga]], P.G.W. Grobler, adv. [[E.G. Jansen]] en genl. [[Christoffel Kemp]]. Die maatskappy is op 17 Desember 1931 gestig maar tree eers in Maart 1932 as sodanig in werking. Sy strewe was "om die belange van die Afrikanerdom te dien" en "om die werk van generaal Hertzog vir die Afrikaanssprekende Suid-Afrikaner voort te sit tot in lengte van dae". Die maatskappy se eerste hoofbestuurder was Fasie de Wet. Dr. Preller is opgevolg deur Wollie van Heerden. Hy het in 1947 hoofredakteur van die Sondagkoerant ''[[Dagbreek (Sondagkoerant)|Dagbreek]]'' geword en, na die eenwording van [[Dagbreekpers Beperk]] en die Afrikaanse Pers Beperk om die [[Afrikaanse Pers (1962) Beperk]] te vorm, hoofredakteur van die pers se publikasies. W.H. Wilcocks het mettertyd Van Heerden se assistent geword en in 1946 hoofredakteur van ''Die Vaderland''. 'n Vroeë medewerker van ''Die Vaderland'' was die Afrikaanse skrywer [[Eugène Marais]]. Hy was van die eerste dag dat die redaksie na Pretoriusstraat 361 verhuis het by die koerant betrokke. Van 1932 af was hy letterkundige medewerker tot kort voor sy dood op 29 Maart 1936. Toe die koerant in 1929 halfweekliks begin verskyn, is 2&nbsp;000 eksemplare van Pretoria na Johannesburg gekarwei met 'n tweedehandse paneelwa. In die begin het die meeste onverkoop teruggekom. Nietemin lyf 'n nuwe maatskappy, Die Afrikaanse Pers Beperk, die vorige Afrikaanse Pers op 9 Januarie 1935 in en die volgende jaar verskuif die maatskappy na Pleinstraat 3, Johannesburg, om van 2 Julie 1936 daar as middagblad te verskyn. Fasie de Wet het kort nadat hy die bestuurderskap van die koerant oorgeneem het, oortuig geraak dat die [[Witwatersrand|Rand]] se groot sametrekking van Afrikaanssprekendes, sy sakeondernemings en bedrywige Afrikaanse verenigingslewe meer lewensvatbaarheid vir 'n Afrikaanse koerant sou inhou as Pretoria. [[Pretoria]] was destyds, hoewel die uitvoerende hoofstad, 'n klein stadjie met 'n beperkte aantal Hollands-Afrikaanse lesers. In 1915 was die blanke bevolking van die stad sowat 40&nbsp;000, waarvan 'n aansienlike deel Engelssprekend was. Toe ''Ons Vaderland'' se beherende maatskappy in 1931 gelikwideer is, was die blanke bevolking 64&nbsp;000. In die daaropvolgende vyf jaar, toe ''Die Vaderland'' Johannesburg toe verskuif het, het dit met 15&nbsp;000 toegeneem tot 79&nbsp;000. Toe reeds was Johannesburg se blanke bevolking 261&nbsp;000 en die Kaapse Skiereiland s'n 183&nbsp;000.<ref>Muller, C.F.J. 1990. ''Sonop in die Suide''. Kaapstad: Nasionale Boekhandel.</ref> ''Die Vaderland'' betree 'n nuwe tydvak toe Wollie van Heerden in 1936 redakteur word. Toe hy in 1932 assistentredakteur word, was die intekenare-tal 2&nbsp;900 met amper geen straatverkope nie. Toe hy redakteur word was die halfweeklikse blad se totale verkope sowat 8&nbsp;000. Toe hy in 1946 bedank om redakteur van ''Dagbreek en Sondagnuus'' (waar hy tot 1962 sou bly) te word, was die sirkulasie van die dagblad 45&nbsp;000. == Tweede Wêreldoorlog == [[Lêer:Pleinstraat 3 binne.jpg|duimnael|regs|240px|Die binnekant van ''Die Vaderland'' se kantoor ná die aanval op [[1 Februarie]] [[1941]].]] [[Lêer:Afrikaans Pers jaarlikse dinee.jpg|duimnael|links|240px|Die Afrikaanse Pers se jaarlikse dinee in Johannesburg teen die einde van die veertigerjare. Die digteres [[Elisabeth Eybers]] (nr. 4), dr. en mev. [[H.F. Verwoerd]] (5 en 6), adv. [[J.G. Strijdom]] (9), mnr. en mev. Ben Schoeman, [[Marius Jooste]] (7), Tom Naude en Koos Buitendag is van die bekendes op die foto.]] [[Lêer:Hertzog en Havenga.jpg|links|duimnael|240px|[[Nic Havenga]] en genl. [[J.B.M. Hertzog]] op 'n skip op pad terug na 'n Statebondskonferensie.]] Gedurende die eerste dae van September 1939 het oorlogswolke oor [[Europa]] saamgepak sodat vir die tweede keer binne 'n kwarteeu 'n wêreldoorlog uitgebreek het. Baie Suid-Afrikaners en met hulle saam ''Die Vaderland'' het vas geglo dat Suid-Afrika neutraal sou bly en nie gedwing sou word om aan die oorlog deel te neem nie. Die hoofleier van die [[Verenigde Party]], wat toe nog aan bewind was, genl. Hertzog, en ook verskeie ander leiers, onder wie genl. [[Jan Smuts|Smuts]], het die voorafgaande maande herhaaldelik die versekering gegee dat die Unie nie sou deelneem aan enige oorlog nie, tensy sy belange so bedreig word dat die land se bestaan daarvan sou afhang. Die hoop is egter verydel omdat genl. Smuts sy leier in die party, volgens genl. Hertzog se eie woorde, in die rug gesteek het. Genl. Smuts het verlang dat die Unie aan die oorlog sou deelneem. Dit het dadelik tot 'n skeuring in die kabinet gelei en op die aand van [[4 September]] [[1939]] het die parlement, in weerwil van 'n kragtige pleidooi van genl. Hertzog, met 'n meerderheid van 80 stemme teen 67 besluit om genl. Smuts sy sin te gee. Daarmee het genl. Hertzog as eerste minister bedank en is die Verenigde Party van bo tot onder geskeur. Die man wat die lotgevalle van die Unie 15 jaar gelei het, eers as leier van die Nasionale Party in die [[Pakt-regering]] met die [[Arbeidersparty (Suid-Afrika, 1910)|Arbeidersparty]] en toe as leier van die [[Verenigde Party]], het na sy plaas, Waterval, vertrek. Hoewel hy daarna nog drie jaar lank vierkantig in die politiek sou staan, sou hy nooit weer in die regering van die land terugkeer nie. Hy is op [[21 November]] [[1942]] in die Algemene Hospitaal in Pretoria oorlede. [[Beeld:Die Vaderland-advertensie.jpg|duimnael|links|200px|'n Advertensie vir ''Die Vaderland'' in die 1937-jaarboek van die Afrikaanse Skrywerskring.]] Saam met genl. Hertzog het ''Die Vaderland'' vanaf daardie noodlottige 4de September in die opposisie getree. Nog voordat die uitslag van die stemming daardie dag in die parlement bekend was en genl. Hertzog sy bedanking by die goewerneur-generaal ingedien het, het op die voorblad van ''Die Vaderland'' die volgende hoofartikel verskyn onder die opskrif: "Ons Vertrou Ons Leier:" : "Eindelik is die afgryslikheid daar, in die woord van mnr. Chamberlain. Alles waarvoor ons gewerk het, gehoop het, gebid het, lê verpletter. ''Die Vaderland'' bied geen verskoning aan nie vir die hoopvolle toon in sy berigte, vir sy weiering om die ergste te glo, gedurende die afgelope paar noodlottige dae. Ons wou nie oortuig word dat dit sou gebeur nie. Ons het geglo dat die leiers van die wêreld hierdie katastrofe teen alle koste sou afweer. Nou moet ons ook die teenoorgestelde aanvaar. Dit is by ons. "Die mensdom is soos die slagoffer van 'n roofdier ná die sprong wanneer die bloedlustige muil oor ons oopgaan. Tweemaal in een geslag, in 'n kleine kwarteeu, sal die mensdom die grootste verwoesting moet ervaar wat hom sedert die skepping getref het. Of die Westerse Beskawing dit 'n tweede maal gaan oorleef, bly voorts die vraag. Dit is nie die miljoene wat gister nog gelag en toekomsplanne gebou het en wat oor 'n week of oor drie maande of oor 'n jaar die supreme offer sal gebring het aan 'n verwoestende mensdom nie. Dit is ook nie die £33&nbsp;000 wat dit gedurende die Wêreldoorlog gekos het en weer sal kos om een soldaat dood te kry nie. As dit al was, sou mens nog altyd kon sê dat daar nog miljoene sal oorbly en dat geld weer verdien en besittinge weer opgebou kan word. Maar dit is die siel van die mens wat nou verder verwoes sal word. Die oorlog kan gewen of verloor word, maar die mens se geloof in die mens kan nie verloor word nie. : "Ontwikkel dinge verder soos nou onvermydelik skyn, dan moet ons ons op die realiteit voorberei. Die wêreld sal dalk nooit weer word wat hy was nie, nóg vir die mensdom as geheel, nóg vir elkeen individueel. Nogtans is alle hoop nog nie uitgewis nie. Solank as wat kanonne en hartstogte nog nie in hulle volle vernietigende geweld losgebars het nie, kan daar nog 'n Godgegewe rigting kom. Laat ons glo, want elke warm, na lewe smagtende liggaam wat met staal deurboor sal word, is 'n mens soos ons. : "In die tussentyd is daar Suid-Afrika wat ons aandag vereis. In hierdie donker, wat donkerder word hoe harder 'n mens probeer om daardeur te sien, kan ons ons vaderland se belange die beste dien deur kalm en nugter te bly, deur te waak beide teen die gerug en die opwinding, en om alles te vermy wat die orde kan versteur, kommer gaande kan maak of die vertroue kan ondermyn. ''Die Vaderland'' het dikwels ons publiek verseker dat hulle genl. Hertzog in die nag kan vertrou met Suid-Afrika se lot. Sover as wat dit veilig kan wees in 'n mens se hande, is dit veilig in syne. : "Ons besluit met die oproep: ''Onthou dat groot ervaring en vaderlandsliefde verenig aan die stuur staan. Vertrou ons leier soos u hom altyd vertrou het.'' [[Lêer:Wollie van Heerden.jpg|duimnael|190px|Wollie van Heerden, redakteur van ''Die Vaderland'' van 1936 tot 1946.]] [[Lêer:WH Wilcocks Vaderland.jpg|duimnael|190px|W.H. Wilcocks, redakteur van ''Die Vaderland'' van 1946 tot 1959.]] [[Lêer:H Marnitz.jpg|duimnael|190px|H. Marnitz, redakteur van 1959 tot 1962.]] [[Lêer:Koos met kamera.png|duimnael|210px|links|Die Afrikaanse liedjieskrywer [[Koos du Plessis]] het sy joernalistiekloopbaan by ''Die Vaderland'' begin.]] [[Lêer:AM van Schoor.jpg|duimnael|190px|A.M. van Schoor, redakteur van 1962 af.]] Saam met Hertzog bedank ook die vyf ou lede van die [[Nasionale Party]] in die kabinet: [[N.C. Havenga]], adv. [[Oswald Pirow]], adv. [[Henry Fagan|H.A. Fagan]], genl. [[Jan Kemp|J.C.G. Kemp]] en [[Adriaan Fourie|A.P.J. Fourie]]. Die opkomende dagblad beleef 'n terugslag op die aand van 1 Februarie 1941 toe etlike duisende soldate onder aanvoering van twee offisiere op die koerant se gebou by Pleinstraat 3 toesak en dit in puin lê omdat die blad teen Suid-Afrika se deelname aan die Tweede Wêreldoorlog gekant was en omdat daar sterk gevoelens teen Afrikaners was. Elke ruit is gebreek, die meubels is stukkend geslaan, rekords is uit laaie gepluk en vernietig en op een na al die tikmasjiene verwoes. Die drukkery is in 'n chaos gelaat en die soldate het selfs brand probeer stig. 'n Paar swart mans, wat in die gebou geslaap het, het met ysterstawe stelling ingeneem by die ingang na die vertrek wat die twee groot rolperse gehuisves het, en so gekeer dat die soldate dit kon aanraak. Die polisie het net betyds opgedaag voor hulle oorrompel kon word. ''Die Vaderland'' is die Maandag daarop soos gewoonlik gedruk, met 'n volledige verslag oor die gebeure. Die Afrikaanse Pers Beperk het skadevergoeding geëis en die regering het later £16&nbsp;000 aan ''Die Vaderland'' toegeken. In 1944 besluit die koerant om hom in kleinformaat aan te bied wat dit aantrekliker en makliker hanteerbaar gemaak het, maar weens groter sakevereistes en 'n ruimer nuusaanbieding keer ''Die Vaderland'' in 1958 terug na die gewone groot formaat. == Skeuring == In 1946 ontstaan 'n meningsverskil in die bestuur van die Afrikaanse Pers en tree Wollie van Heerden, [[Marius Jooste]], A.M. van Schoor en [[Otto Schwellnus]] uit die diens van die Pers. Kort daarna volg M.E.J. van Rensburg, sakebestuurder. W.A. Wilcocks word in Van Heerden se plek as hoofredakteur van ''Die Vaderland'' aangestel. Op 1 Julie 1947 stig die Afrikaanse Pers Beperk ''Sondagnuus'', die Pers se eie Sondagkoerant. Dit het gekom nadat Marius Jooste ''[[Dagbreek (Sondagkoerant)|Dagbreek]]'' saam met sy vier gewese kollegas by Afrikaanse Pers Beperk opgerig het. Daar was egter nie destyds ruimte vir twee Afrikaanse Sondagblaaie nie en so nader prof. Wicus du Plessis, voorsitter van Dagbreekpers, vir [[Nicolaas Havenga|N.C. Havenga]] met 'n voorstel om die vyf maande oue koerant te koop vir die bedrag van £10&nbsp;000 met dien verstande dat ''Dagbreek'' voortaan deur die Afrikaans Pers gedruk sou word. Die ooreenkoms is na sowat drie weke ongedaan gemaak omdat die Pers nie die voorwaardes kon nakom nie. ''Dagbreek'' se naam is nietemin verander na ''Dagbreek en Sondagnuus'' en sou so bly tot die oorname in 1968 deur die [[Afrikaanse Pers (1962) Beperk]] van die weekblad ''[[Landstem]]'', toe die Sondagblad ''Dagbreek en Landstem'' geword het. Dit het die grootste leserstal gehad van enige Afrikaanse koerant tot op daardie tydstip. == Aanloop tot samesmelting met Dagbreekpers == Na N.C. Havenga se dood is sekere hervormings in die beheer van die Pers aangebring waarmee die redakteur, Wilcocks, nie tevrede was nie. Hy ontruim die redakteurstoel van ''Die Vaderland'' op 31 Maart 1959 ná 'n tydperk van 13 jaar. In sy plek word sy regterhand, H.P. Marnitz, aangestel, wat hoofredakteur sou bly tot 1962. In sy dae waag die Afrikaanse Pers Beperk dit in Oktober 1961 die tweede keer op die terrein van Sondagblaaie. Niks het egter gebeur om 'n tweede Sondagblad in die Noorde van die land te regverdig nie en so hou ''Sondagblad'' ook nie lank kop bo water nie. Dit het die maatskappy egter 'n enorme bedrag geld gekos en die onderneming seergemaak. In dié omstandighede reik die Afrikaanse Pers Beperk uit na Dagbreekpers om 'n nuwe, kragtige persmaatskappy te stig wat 'n einde aan die wedywering om die Afrikaanse lesersmark in Transvaal kon bring. Met dr. [[Hendrik Frensch Verwoerd|H.F. Verwoerd]] voorsitter van Dagbreek se direksie en Marius Jooste as besturende direkteur willig die maatskappy dadelik in om met die Afrikaanse Pers saam te werk. Op 1 Julie 1962 gaan die Afrikaanse Pers Beperk op in Dagbreekpers om saam die nuwe maatskappy die [[Afrikaanse Pers (1962) Beperk]] te vorm. ''Sondagblad'' verdwyn onmiddellik om die veld vir ''Dagbreek'' oop te laat. == Persstryd == ''Die Vaderland'' se sirkulasiesyfer het gestadig groei van amper 48&nbsp;000 in 1959 tot 54&nbsp;000 in 1962 en 56&nbsp;000 in 1967. Op [[16 September]] [[1974]] tree [[Naspers]] met die eerste uitgawe van ''[[Beeld]]'' toe tot die Afrikaanse koerantmark in Transvaal. Die redaksie van die nuwe toetreder het gehoop op verkope van 100&nbsp;000 per dag, maar teen Februarie 1975 het dit gedaal tot 21&nbsp;568, die laagste maandsyfer in sy bestaan. Op [[29 April]] [[1975]] is 102&nbsp;402 koerante verkoop danksy die nuus oor die Foxstraatbeleg,<ref name="Beukes, W.D. 1992">*Beukes, W.D. (red.). 1992. ''Oor grense heen. Op pad na 'n nasionale pers 1948–1990''. Kaapstad: Nasionale Boekhandel.</ref> maar die gemiddeld vir die ses maande Julie tot Desember 1975 (42&nbsp;774) was steeds amper 20&nbsp;000 minder as sy vernaamste mededinger, ''[[Die Transvaler]]'', se 61&nbsp;641.<ref>*Botha, F.M. (red.). 1976. ''Advertising & Press Annual of Africa 1976''. Cape Town and Johannesburg: National Publishing Company (Pty) Ltd.</ref> Saam het die twee Afrikaanse oggendkoerante in Johannesburg die eens byna ondenkbare bereik deur met 'n gesamentlike sirkulasiesyfer van 104&nbsp;000 net 27&nbsp;000 minder as Johannesburg se Engelse oggenkoerant, die ''[[Rand Daily Mail]]'', te verkoop. Die stryd om lesers tussen ''[[Beeld]]'' en ''[[Die Transvaler]]'' het daartoe gelei dat [[Perskor]] se bestuur fiktiewe syfers vir hulle drie Johannesburgse dagblaaie, ''Die Vaderland'', ''Die Transvaler'' en ''[[The Citizen]]'', geskep het. Die geknoei het in 1976 begin toe ''Beeld'' die eerste keer meer as 50&nbsp;000 koerante oor 'n sesmaandetydperk verkoop het. Die hoogtepunt van die fiktiewe syfers was toe ''Die Transvaler'' op [[1 Augustus]] [[1980]] op sy voorblad spog dat hy toe die grootste Afrikaanse dagblad in Suid-Afrika was met 'n sirkulasiesyfer vir die ses maande van Januarie tot Junie daardie jaar van 75&nbsp;287. ''Beeld'' se werklike syfer was toe 64&nbsp;901. Minder as twee maande later kom 'n Perskoramptenaar in die geheim met die bedrog vorendag. Die Sirkulasie-Ouditburo (later Audit Bureau of Circulation – ABC) het die saak ondersoek en op 22 September 1980 bekendgemaak dat die jongste sesmaandesyfer vir ''Die Transvaler'' 21&nbsp;306 hoër as die werklike was en ''Die Vaderland'' s'n 9&nbsp;367. ''The Citizen'' s'n is met 6&nbsp;999 verhoog. By verdere ondersoek blyk dit dat die werklike en fiktiewe verkoopsyfers selfs meer verskil het: * ''Die Transvaler'': 49&nbsp;525 (75&nbsp;287), verskil = 25&nbsp;762; * ''Die Vaderland'': 48&nbsp;594 (60&nbsp;564), verskil = 11&nbsp;970; * ''The Citizen'': 45&nbsp;000 (54&nbsp;266), verskil = 9&nbsp;226. Die drie koerante se ABC-lidmaatskap is opgeskort en ''Beeld'' kon onmiddellik sy advertensietariewe opstoot omdat dit toe in werklikheid die grootste Afrikaanse koerant in die Transvaal was. [[P.J. Cillié]], voorsitter van Naspers, het 'n informele gesprek met [[Ben Schoeman]], voorsitter van Dagbreektrust wat Perskor beheer het, versoek. Dit is gehou op 1 Desember 1980 in Pretoria. Cillié wou skadevergoeding hê vir ''Beeld'' se verlies aan advertensie-inkomste, maar Schoeman het 'n samesmelting tussen die twee persgroepe voorgestel. Cillié was hierteen gekant en gesê die Nasionale Pers het 'n afkeer in so 'n monopolivorming.<ref name="Beukes, W.D. 1992" /> Perskor wou nie kopgee oor vergoeding nie. D.P. de Villiers van Naspers het in Januarie 1981 'n markverdeling in die Transvaal voorgestel met Naspers in die oggendmark en Perskor in die middagmark omdat die oggendmark vir laasgenoemde volgens hom nog nooit lonend wat nie, maar die middagmark wel. Naspers het later bereken sy verlies vanweë die fiktiewe syfers was R13,7&nbsp;miljoen. Omdat Perskor skuld ontken het, het Naspers besluit om 'n eis in te stel. [[Marius Jooste]] het tot sy dood in Oktober 1982 vasgeskop teen die gedagte van 'n markverdeling, maar was wel ten gunste van amalgamering van die twee persgroepe. In November 1982 voer die nuwe voorsitter van Perskor, Willem van Heerden, en twee lede van die Dagbreektrust-direksie gesprek met Cillié en De Villiers. Die Naspers-amptenare verwerp 'n Perskor-voorstel vir 'n oorkoepelende maatskappy om die twee oggendblaaie in Johannesburg oor te neem. Die teenwoordiges besluit nie op 'n markverdeling nie, maar tog dat adviseurs aan albei kant die geldwaarde van Perskor se onttrekking aan die oggendmark moet bereken. Uiteindelik besluit Perskor om ''Die Transvaler'' van die oggendmark te laat verdwyn as Naspers sy eis om skadevergoeding terugtrek en R5&nbsp;miljoen vir die ontruiming van die oggendmark betaal. Naspers was oortuig daarvan dat ''Beeld'' ''Die Transvaler'' mettertyd heeltemal sou kon onderkry, maar die direksie was bang "die eventuele aftakeling van ''Die Transvaler'' as oggendblad kon groot bitterheid gewek het by 'n belangrike deel van die Transvaalse lesende publiek waarop ''Beeld'' aangewese was. Dit kon nadelige gevolge ook op politieke gebied gehad het",<ref name="Beukes, W.D. 1992" /> aangesien albei koerante die Nasionale Party goedgesind was en op die party se ondersteuners vir lesers staatgemaak het. [[Beeld:Dirk Richard.jpg|duimnael|180px|regs|[[Dirk Richard]], redakteur van 1972 tot 1979.]] [[Lêer:Vaderland-gedenkalbum.jpg|duimnael|regs|190px|Die buiteblad van ''Die Vaderland-Gedenkalbum'' wat die koerant se mondigwording in 1957 gedenk het.]] == Markverdeling == Vanaf die tweede week in Februarie 1983 het ''Die Transvaler'' as middagblad na [[Pretoria]] geskuif waar Perskor se oggendkoerant, ''[[Oggendblad]]'' (wat van Julie tot Desember 1981 slegs 5&nbsp;828 koerante op weeksdae kon verkoop), en sy middagkoerant, ''[[Hoofstad]]'' (wat in dieselfde tydperk 13&nbsp;628 koerante op weeksdae verkoop het, vergeleke met die Engelstalige ''[[Pretoria News]]'' se 24&nbsp;876 op weeksdae), by ''Die Transvaler'' ingelyf is. Dit het ''Beeld'' as enigste Afrikaanse oggendkoerant in Johannesburg gelaat, hoewel dit ook in Pretoria en elders in Transvaal versprei is, en ''Die Vaderland'' as Johannesburg se Afrikaanse middagkoerant. Nadat ''Die Transvaler'' en ''Die Vaderland'' tot die ABC hertoegelaat is, was hulle weeksdagverkoopsyfer vir die tydperk Julie tot Desember 1981 onderskeidelik 44&nbsp;109 en 40&nbsp;998, vergeleke met ''Beeld'' se 67&nbsp;963.<ref>''Amptelike Jaarboek van die Republiek van Suid-Afrika 1983''. 1983. Johannesburg: Chris van Rensburgpublikasies.</ref> Die ''[[Rand Daily Mail]]'' het in daardie tydperk teruggesak tot 106&nbsp;759, 5&nbsp;000 minder as die toe nog twee Afrikaanse oggendkoerante, maar ''Beeld'' sou eers in 1988 oor 'n volle jaar op sy eie 'n sirkulasie van meer as 100&nbsp;000 kon handhaaf. Op [[10 Februarie]] [[1983]] skryf ''Die Vaderland'' die markverdeling was onvermydelik. "Dit was 'n rasionele en logiese stap en dit is gedoen in die breë belang van Transvaalse Afrikaners." Net meer as vyf jaar later kom verdere rasionalisering toe ''Die Vaderland'' in Oktober 1988 ná 52 jaar ophou bestaan en met ''Die Transvaler'' verenig word. Dié koerant verdwyn vyf jaar later ook. Al kon ''Beeld'' lank 'n sirkulasie van meer as 100&nbsp;000 handhaaf, kon die koerant nog nooit hoegenaamd na aan die gesamentlike sirkulasie van die destydse vyf Afrikaanse dagblaaie in Transvaal van meer as 170&nbsp;000 kom nie. [[Harald Pakendorf]] was die voorlaaste redakteur van ''Die Vaderland'' van 1979 tot 1986 toe hy moes bedank oor sy verligte opvattings oor die Suid-Afrikaanse politiek. == Sirkulasie == Tydens die eerste helfte van 1959 het ''Die Vaderland'' se geouditeerde sirkulasie op 47&nbsp;571 gestaan.<ref>Broughton, Morris. 1961. ''Press & Politics of South Africa''. Cape Town, Johannesburg: Purnell & Sons.</ref> In 1962 was dit die grootste Afrikaanse dagblad in die land met 'n sirkulasie van 54&nbsp;000 en teen 1967 was dit steeds die grootste met 56&nbsp;000. ''[[Die Burger]]'' was in albei die laaste jare die naasgrootste dagblad met onderskeidelik 47&nbsp;000 en 52&nbsp;000.<ref>[[Brian Percy Bunting]]: [http://www.american-buddha.com/rise.reich12.htm The Rise of the South African Reich] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130623221106/http://www.american-buddha.com/rise.reich12.htm |date=23 Junie 2013 }}</ref> Ondanks ''Die Vaderland'' se groei, was die ''[[Rand Daily Mail]]'' (108&nbsp;000) in 1967 steeds sowat twee keer groter en ''[[The Star]]'' (164&nbsp;000) drie keer. In 1981 het ''Die Vaderland'' se sirkulasie teruggesak tot 40&nbsp;000, in die tweede helfte van 1986 tot 32&nbsp;817 en in 1988 is die koerant ingelyf by ''Die Transvaler'', wat in 1993 ophou bestaan het. == Bronne == * Erasmus, L.J. 1969. '' 'n Volk staan op uit sy as: Verhaal van Die Afrikaanse Pers (1962) Beperk''. Johannesburg: Afrikaanse Pers Beperk. * Visser, Rud. P. (samesteller). 1957. ''Die Vaderland-Gedenkalbum''. Johannesburg: Afrikaanse Pers-Boekhandel. * [http://libserv5.tut.ac.za:7780/pls/eres/wpg_docload.download_file?p_filename=F1413621879/DiederichsPD.pdf "Nismark vir die Afrikaanse koerant in 'n meertalige samelewing".]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://www.boerevryheid.co.za/forums/showthread.php?17226-Die-Suid-Afrikaanse-pers-in-die-jare-dertig Die Afrikaanse pers in die jare dertig] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304141053/http://www.boerevryheid.co.za/forums/showthread.php?17226-Die-Suid-Afrikaanse-pers-in-die-jare-dertig |date= 4 Maart 2016 }} == Eksterne skakels == * [http://www.readerssociety.org.za/author_search_by_char.php?char=V Wim van der Berg, rugbyskrywer] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120111120903/http://www.readerssociety.org.za/author_search_by_char.php?char=V |date=11 Januarie 2012 }} * [http://penguin.book.co.za/blog/2010/10/29/new-by-wim-van-der-berg-great-moments-in-currie-cup-history/ Wim van der Berg, rugbyskrywer] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110102204403/http://penguin.book.co.za/blog/2010/10/29/new-by-wim-van-der-berg-great-moments-in-currie-cup-history/ |date= 2 Januarie 2011 }} * [http://www.guardian.co.uk/music/artist/fb808d75-a87a-492c-8ba9-c10a6389abe4 Koos du Plessis, verslaggewer] * [http://www.roekeloos.co.za/boekrak/boekra48.html Chris Louw, verslaggewer] * [http://myfundi.co.za/a/Die_Derde_Taalbeweging_Afrikaanse_taalbewegings_V Chris Louw, nuusredakteur] * [http://www.conferencespeakers.co.za/speakerDetail.php?id=88 Harald Pakendorf] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110712235706/http://www.conferencespeakers.co.za/speakerDetail.php?id=88 |date=12 Julie 2011 }} * [http://www.journalistdirectory.com/journalist/XmgmA/Jac-De%20Vries Jac de Vries, politieke medewerker]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://www.historicalpapers.wits.ac.za/inventory.php?iid=6075 Lys hofsake teen Die Vaderland] * [http://www.beeld.com/Suid-Afrika/Nuus/Koerantman-wat-tentatief-verlig-was-sterf-op-92-20101031 ''Beeld'' berig oor Dirk Richard se dood] * [http://www.lapa.co.za/Web/Skrywer/Profiel.aspx?Tema=4&Skrywer=3792 Paul C. Venter, verslaggewer] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101227181246/http://lapa.co.za/Web/Skrywer/Profiel.aspx?Tema=4&Skrywer=3792 |date=27 Desember 2010 }} * [http://www.springbokboeke.co.za/html/chris_barnard.html Chris Barnard, verslaggewer] * [http://www.storiewerf.co.za/cv%27s/cv_chrisbarnard_ph.htm Chris Barnard, verslaggewer] * [http://user.online.be/gramadoelas/autmnd/autmnd02.htm Chris Barnard, outobiografie] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120118054327/http://user.online.be/gramadoelas/autmnd/autmnd02.htm |date=18 Januarie 2012 }} * [http://www.nb.co.za/authors/4960 Martie-Retief-Meiring, verslaggewer] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101127101228/http://nb.co.za/authors/4960 |date=27 November 2010 }} == Verwysings == <div style="font-size:90%;"> {{Verwysings|3}} </div> {{Voorbladster}} [[Kategorie:Koerante]] [[Kategorie:Massamedia]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse koerante]] awlic77e0q3slhuq7i6zwmma49kcwo7 0 55879 2515174 2436078 2022-07-26T08:47:09Z Morne 672 wikitext text/x-wiki [[Lêer:Hoofstad 16 Julie 1981.jpg|duimnael|links|320px|''Hoofstad'' se voorblad op 16 Julie 1981.]] [[Beeld:Marius Jooste.jpg|duimnael|regs|200px|[[Marius Jooste]].]] [[Beeld:Dr Andries Treurnicht as studenteleraar van die NG gemeente Rondebosch.jpg|duimnael|links|200px|Dr. [[Andries Treurnicht]], ''Hoofstad'' se eerste redakteur.]] [[Beeld:Beaumont Schoeman.jpg|regs|duimnael|200px|[[Beaumont Schoeman]] het net ''Hoofstad'' se stigting by die redaksie aangesluit as assistent-redakteur, maar die koerant in 1970 verlaat om redakteur van ''[[Die Afrikaner]]'', die [[Herstigte Nasionale Party]] se mondstuk, te word.]] '''''Hoofstad''''' was 'n [[Afrikaans]]e middagblad wat van [[1 April]] [[1968]] tot [[19 Februarie]] [[1983]] in [[Pretoria]] uitgegee is. == Ontstaan == "Een van die gelukkigste en heilsaamste gebeurtenisse in ons Afrikaner-kulturele bedrywighede in die laaste klompie jare het voorgeval toe die eenheidstrewe van die [[Witwatersrand|Randse]] en die [[Pretoria|Hoofstadse]] [[Afrikaner]]dom op Maandag [[1 April]] [[1968]] verseël is met die druk van die knoppie deur mev. [[Marius Jooste]] om die pragrolpers in ''Hoofstad'' se eie perseel, Mitchellstraat 161, [[Pretoria]], aan die gang te sit en Pretoria van sy eie koerant te voorsien." So skryf L.J. Erasmus in '' 'n Volk staan op uit sy as: Verhaal van Die Afrikaanse Pers (1962) Beperk'' oor die ontstaan van die middagblad ''Hoofstad''. ''Hoofstad'' was die [[Afrikaanse Pers (1962) Beperk]] se eweknie in [[Pretoria]] van ''[[Die Vaderland]]'' wat in 1936 as halfweeklikse koerant uit die hoofstad na [[Johannesburg]] verhuis het om van 2 Julie daardie jaar af as Goudstadse middagblad te verskyn. Erasmus skryf dat ''Hoofstad'' tot stand gekom het deurdat die Afrikaanse Kultuurraad van Pretoria (AKP) dit sedert sy stigting in 1936 beywer het vir 'n eie Afrikaanse dagblad vir die hoofstad. Verskeie onderhoude is met Die APB, later die APB (1962) en die Voortrekkerpers, uitgewer van die dagblad ''[[Die Transvaler]]'', gevoer met die versoek om 'n eie dagblad vir Pretoria. Die AKP het in 1959 'n perskomitee gevorm om die saak verder te voer. Dit is twee jaar ná die stigting van ''Hoofstad'' ontbind. Die nuwe koerant was 'n samewerkingspoging tussen die [[Afrikaanse Pers (1962) Beperk]] en die [[Voortrekkerpers]], en 'n voorloper tot die latere samesmelting en stigting van Die Perskorporasie van Suid-Afrika ([[Perskor]]). Hoofstad het ná slegs drie maande sy eerste wins getoon en 'n groot toekoms is vir die koerant voorspel. Treurnicht is later deur At de Beer en [[PG du Plessis]] as hoofredakteurs opgevolg. [[Marius Jooste]] was die besturende direkteur en voorsitter van die Hoofstadpers. [[Andries Treurnicht]], die redakteur van ''[[Kerkbode|Die Kerkbode]]'', is as die eerste redakteur aangestel. Die ander leidende geeste was Rudolf Opperman (hoofbestuurder), Jan Schoeman (drukkerybestuurder), Abel van Niekerk (advertensiebestuurder), Philip Spies (rekenmeester), At de Beer (assitent-redakteur en nuusredakteur), [[Beaumont Schoeman]] (assistent vir die redakteur) en Jan van Vreden (assistent-nuusredakteur). Die publikasie van ''Hoofstad'' is op [[19 Februarie]] [[1983]] gestaak, dieselfde datum ''[[Oggendblad]]'' in Pretoria ophou bestaan het ingevolge 'n ooreenkoms met [[Naspers]] ná die persstryd wat met die verskyning van ''[[Beeld]]'' in 1974 ontketen is. == Eksterne skakels == * [http://www.classicsa.co.za/site/listings/view/paul_boekkooi1/?s=musicjour&f=ind&m=25&ms= Paul Boekkooi, musiekverslaggewer] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200215225720/http://www.classicsa.co.za/site/listings/view/paul_boekkooi1/?s=musicjour&f=ind&m=25&ms= |date=15 Februarie 2020 }} * [http://www.historicalpapers.wits.ac.za/inventory.php?iid=6075 Lys hofsake teen Hoofstad] * [http://www.kletskerk.co.za/viewtopic.php?p=267085 PG du Plessis, redakteur] [[Kategorie:Koerante]] [[Kategorie:Massamedia]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse koerante]] qwaeo2rgc82rzzm3puncgku7pxov3ka 2515175 2515174 2022-07-26T08:47:55Z Morne 672 wikitext text/x-wiki [[Lêer:Hoofstad 16 Julie 1981.jpg|duimnael|links|320px|''Hoofstad'' se voorblad op 16 Julie 1981.]] [[Beeld:Marius Jooste.jpg|duimnael|regs|200px|[[Marius Jooste]].]] [[Beeld:Dr Andries Treurnicht as studenteleraar van die NG gemeente Rondebosch.jpg|duimnael|links|200px|Dr. [[Andries Treurnicht]], ''Hoofstad'' se eerste redakteur.]] [[Beeld:Beaumont Schoeman.jpg|regs|duimnael|200px|[[Beaumont Schoeman]] het net ''Hoofstad'' se stigting by die redaksie aangesluit as assistent-redakteur, maar die koerant in 1970 verlaat om redakteur van ''[[Die Afrikaner]]'', die [[Herstigte Nasionale Party]] se mondstuk, te word.]] '''''Hoofstad''''' was 'n [[Afrikaans]]e middagblad wat van [[1 April]] [[1968]] tot [[19 Februarie]] [[1983]] in [[Pretoria]] uitgegee is. == Ontstaan == "Een van die gelukkigste en heilsaamste gebeurtenisse in ons Afrikaner-kulturele bedrywighede in die laaste klompie jare het voorgeval toe die eenheidstrewe van die [[Witwatersrand|Randse]] en die [[Pretoria|Hoofstadse]] [[Afrikaner]]dom op Maandag [[1 April]] [[1968]] verseël is met die druk van die knoppie deur mev. [[Marius Jooste]] om die pragrolpers in ''Hoofstad'' se eie perseel, Mitchellstraat 161, [[Pretoria]], aan die gang te sit en Pretoria van sy eie koerant te voorsien." So skryf L.J. Erasmus in '' 'n Volk staan op uit sy as: Verhaal van Die Afrikaanse Pers (1962) Beperk'' oor die ontstaan van die middagblad ''Hoofstad''. ''Hoofstad'' was die [[Afrikaanse Pers (1962) Beperk]] se eweknie in [[Pretoria]] van ''[[Die Vaderland]]'' wat in 1936 as halfweeklikse koerant uit die hoofstad na [[Johannesburg]] verhuis het om van 2 Julie daardie jaar af as Goudstadse middagblad te verskyn. Erasmus skryf dat ''Hoofstad'' tot stand gekom het deurdat die Afrikaanse Kultuurraad van Pretoria (AKP) dit sedert sy stigting in 1936 beywer het vir 'n eie Afrikaanse dagblad vir die hoofstad. Verskeie onderhoude is met Die APB, later die APB (1962) en die Voortrekkerpers, uitgewer van die dagblad ''[[Die Transvaler]]'', gevoer met die versoek om 'n eie dagblad vir Pretoria. Die AKP het in 1959 'n perskomitee gevorm om die saak verder te voer. Dit is twee jaar ná die stigting van ''Hoofstad'' ontbind. Die nuwe koerant was 'n samewerkingspoging tussen die [[Afrikaanse Pers (1962) Beperk]] en die [[Voortrekkerpers]], en 'n voorloper tot die latere samesmelting en stigting van Die Perskorporasie van Suid-Afrika ([[Perskor]]). Hoofstad het ná slegs drie maande sy eerste wins getoon en 'n groot toekoms is vir die koerant voorspel. Treurnicht is later deur At de Beer en [[PG du Plessis]] as hoofredakteurs opgevolg. [[Marius Jooste]] was die besturende direkteur en voorsitter van die Hoofstadpers. [[Andries Treurnicht]], die redakteur van ''[[Kerkbode|Die Kerkbode]]'', is as die eerste redakteur aangestel. Die ander leidende geeste was Rudolf Opperman (hoofbestuurder), Jan Schoeman (drukkerybestuurder), Abel van Niekerk (advertensiebestuurder), Philip Spies (rekenmeester), At de Beer (assitent-redakteur en nuusredakteur), [[Beaumont Schoeman]] (assistent vir die redakteur) en Jan van Vreden (assistent-nuusredakteur). Die publikasie van ''Hoofstad'' is op [[19 Februarie]] [[1983]] gestaak, dieselfde datum waarop ''[[Oggendblad]]'' in Pretoria ophou bestaan het ingevolge 'n ooreenkoms met [[Naspers]] ná die persstryd wat met die verskyning van ''[[Beeld]]'' in 1974 ontketen is. == Eksterne skakels == * [http://www.classicsa.co.za/site/listings/view/paul_boekkooi1/?s=musicjour&f=ind&m=25&ms= Paul Boekkooi, musiekverslaggewer] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200215225720/http://www.classicsa.co.za/site/listings/view/paul_boekkooi1/?s=musicjour&f=ind&m=25&ms= |date=15 Februarie 2020 }} * [http://www.historicalpapers.wits.ac.za/inventory.php?iid=6075 Lys hofsake teen Hoofstad] * [http://www.kletskerk.co.za/viewtopic.php?p=267085 PG du Plessis, redakteur] [[Kategorie:Koerante]] [[Kategorie:Massamedia]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse koerante]] p6ad6zycxb55iinev69hsn365lwe36l 2515176 2515175 2022-07-26T08:50:10Z Morne 672 wikitext text/x-wiki [[Lêer:Hoofstad 16 Julie 1981.jpg|duimnael|links|320px|''Hoofstad'' se voorblad op 16 Julie 1981.]] [[Beeld:Marius Jooste.jpg|duimnael|regs|200px|[[Marius Jooste]].]] [[Beeld:Dr Andries Treurnicht as studenteleraar van die NG gemeente Rondebosch.jpg|duimnael|links|200px|Dr. [[Andries Treurnicht]], ''Hoofstad'' se eerste redakteur.]] [[Beeld:Beaumont Schoeman.jpg|regs|duimnael|200px|[[Beaumont Schoeman]] het net ''Hoofstad'' se stigting by die redaksie aangesluit as assistent-redakteur, maar die koerant in 1970 verlaat om redakteur van ''[[Die Afrikaner]]'', die [[Herstigte Nasionale Party]] se mondstuk, te word.]] '''''Hoofstad''''' was 'n [[Afrikaans]]e middagblad wat van [[1 April]] [[1968]] tot [[19 Februarie]] [[1983]] in [[Pretoria]] uitgegee is. == Ontstaan == "Een van die gelukkigste en heilsaamste gebeurtenisse in ons Afrikaner-kulturele bedrywighede in die laaste klompie jare het voorgeval toe die eenheidstrewe van die [[Witwatersrand|Randse]] en die [[Pretoria|Hoofstadse]] [[Afrikaner]]dom op Maandag [[1 April]] [[1968]] verseël is met die druk van die knoppie deur mev. [[Marius Jooste]] om die pragrolpers in ''Hoofstad'' se eie perseel, Mitchellstraat 161, [[Pretoria]], aan die gang te sit en Pretoria van sy eie koerant te voorsien." So skryf L.J. Erasmus in '' 'n Volk staan op uit sy as: Verhaal van Die Afrikaanse Pers (1962) Beperk'' oor die ontstaan van die middagblad ''Hoofstad''. ''Hoofstad'' was die [[Afrikaanse Pers (1962) Beperk]] se eweknie in [[Pretoria]] van ''[[Die Vaderland]]'' wat in 1936 as halfweeklikse koerant uit die hoofstad na [[Johannesburg]] verhuis het om van 2 Julie daardie jaar af as Goudstadse middagblad te verskyn. Erasmus skryf dat ''Hoofstad'' tot stand gekom het deurdat die Afrikaanse Kultuurraad van Pretoria (AKP) dit sedert sy stigting in 1936 beywer het vir 'n eie Afrikaanse dagblad vir die hoofstad. Verskeie onderhoude is met Die APB, later die APB (1962) en die Voortrekkerpers, uitgewer van die dagblad ''[[Die Transvaler]]'', gevoer met die versoek om 'n eie dagblad vir Pretoria. Die AKP het in 1959 'n perskomitee gevorm om die saak verder te voer. Dit is twee jaar ná die stigting van ''Hoofstad'' ontbind. Die nuwe koerant was 'n samewerkingspoging tussen die [[Afrikaanse Pers (1962) Beperk]] en die [[Voortrekkerpers]], en 'n voorloper tot die latere samesmelting en stigting van Die Perskorporasie van Suid-Afrika ([[Perskor]]). Hoofstad het ná slegs drie maande sy eerste wins getoon en 'n groot toekoms is vir die koerant voorspel. Treurnicht is later deur At de Beer en [[PG du Plessis]] as hoofredakteurs opgevolg. [[Marius Jooste]] was die besturende direkteur en voorsitter van die Hoofstadpers. [[Andries Treurnicht]], die redakteur van ''[[Kerkbode|Die Kerkbode]]'', is as die eerste redakteur aangestel. Die ander leidende geeste was Rudolf Opperman (hoofbestuurder), Jan Schoeman (drukkerybestuurder), Abel van Niekerk (advertensiebestuurder), Philip Spies (rekenmeester), At de Beer (assitent-redakteur en nuusredakteur), [[Beaumont Schoeman]] (assistent vir die redakteur) en Jan van Vreden (assistent-nuusredakteur). Die publikasie van ''Hoofstad'' is op [[19 Februarie]] [[1983]] gestaak, dieselfde datum waarop ''[[Oggendblad]]'' in Pretoria ophou bestaan het ingevolge 'n ooreenkoms met [[Naspers]] ná die persstryd wat met die verskyning van ''[[Beeld]]'' in 1974 ontketen is. ''[[Die Transvaler]]'' het toe van Johannesburgse oggendblad verander na Pretoriase middagblad, terwyl ''[[Die Vader]]'' nog vyf jaar lank in Johannesburg as middagblad sou voortbestaan. In 1988 is ''Die Vaderland'' by ''Die Transvaler'' ingelyf, en in 1993 het ook ''Die Transvaler'' ophou bestaan. == Eksterne skakels == * [http://www.classicsa.co.za/site/listings/view/paul_boekkooi1/?s=musicjour&f=ind&m=25&ms= Paul Boekkooi, musiekverslaggewer] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200215225720/http://www.classicsa.co.za/site/listings/view/paul_boekkooi1/?s=musicjour&f=ind&m=25&ms= |date=15 Februarie 2020 }} * [http://www.historicalpapers.wits.ac.za/inventory.php?iid=6075 Lys hofsake teen Hoofstad] * [http://www.kletskerk.co.za/viewtopic.php?p=267085 PG du Plessis, redakteur] [[Kategorie:Koerante]] [[Kategorie:Massamedia]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse koerante]] 97skbfprce8c7740yt4c35v427g3rnk 2515177 2515176 2022-07-26T08:52:16Z Morne 672 wikitext text/x-wiki [[Lêer:Hoofstad 16 Julie 1981.jpg|duimnael|links|320px|''Hoofstad'' se voorblad op 16 Julie 1981.]] [[Beeld:Marius Jooste.jpg|duimnael|regs|200px|[[Marius Jooste]].]] [[Beeld:Dr Andries Treurnicht as studenteleraar van die NG gemeente Rondebosch.jpg|duimnael|links|200px|Dr. [[Andries Treurnicht]], ''Hoofstad'' se eerste redakteur.]] [[Beeld:Beaumont Schoeman.jpg|regs|duimnael|200px|[[Beaumont Schoeman]] het net ''Hoofstad'' se stigting by die redaksie aangesluit as assistent-redakteur, maar die koerant in 1970 verlaat om redakteur van ''[[Die Afrikaner]]'', die [[Herstigte Nasionale Party]] se mondstuk, te word.]] '''''Hoofstad''''' was 'n [[Afrikaans]]e middagblad wat van [[1 April]] [[1968]] tot [[19 Februarie]] [[1983]] in [[Pretoria]] uitgegee is. == Ontstaan == "Een van die gelukkigste en heilsaamste gebeurtenisse in ons Afrikaner-kulturele bedrywighede in die laaste klompie jare het voorgeval toe die eenheidstrewe van die [[Witwatersrand|Randse]] en die [[Pretoria|Hoofstadse]] [[Afrikaner]]dom op Maandag [[1 April]] [[1968]] verseël is met die druk van die knoppie deur mev. [[Marius Jooste]] om die pragrolpers in ''Hoofstad'' se eie perseel, Mitchellstraat 161, [[Pretoria]], aan die gang te sit en Pretoria van sy eie koerant te voorsien." So skryf L.J. Erasmus in '' 'n Volk staan op uit sy as: Verhaal van Die Afrikaanse Pers (1962) Beperk'' oor die ontstaan van die middagblad ''Hoofstad''. ''Hoofstad'' was die [[Afrikaanse Pers (1962) Beperk]] se eweknie in [[Pretoria]] van ''[[Die Vaderland]]'' wat in 1936 as halfweeklikse koerant uit die hoofstad na [[Johannesburg]] verhuis het om van 2 Julie daardie jaar af as Goudstadse middagblad te verskyn. Erasmus skryf dat ''Hoofstad'' tot stand gekom het deurdat die Afrikaanse Kultuurraad van Pretoria (AKP) dit sedert sy stigting in 1936 beywer het vir 'n eie Afrikaanse dagblad vir die hoofstad. Verskeie onderhoude is met Die APB, later die APB (1962) en die Voortrekkerpers, uitgewer van die dagblad ''[[Die Transvaler]]'', gevoer met die versoek om 'n eie dagblad vir Pretoria. Die AKP het in 1959 'n perskomitee gevorm om die saak verder te voer. Dit is twee jaar ná die stigting van ''Hoofstad'' ontbind. Die nuwe koerant was 'n samewerkingspoging tussen die [[Afrikaanse Pers (1962) Beperk]] en die [[Voortrekkerpers]], en 'n voorloper tot die latere samesmelting en stigting van Die Perskorporasie van Suid-Afrika ([[Perskor]]). Hoofstad het ná slegs drie maande sy eerste wins getoon en 'n groot toekoms is vir die koerant voorspel. Treurnicht is later deur At de Beer en [[PG du Plessis]] as hoofredakteurs opgevolg. [[Marius Jooste]] was die besturende direkteur en voorsitter van die Hoofstadpers. [[Andries Treurnicht]], die redakteur van ''[[Kerkbode|Die Kerkbode]]'', is as die eerste redakteur aangestel. Die ander leidende geeste was Rudolf Opperman (hoofbestuurder), Jan Schoeman (drukkerybestuurder), Abel van Niekerk (advertensiebestuurder), Philip Spies (rekenmeester), At de Beer (assitent-redakteur en nuusredakteur), [[Beaumont Schoeman]] (assistent vir die redakteur) en Jan van Vreden (assistent-nuusredakteur). Die publikasie van ''Hoofstad'' is op [[19 Februarie]] [[1983]] gestaak, dieselfde datum waarop ''[[Oggendblad]]'' in Pretoria ophou bestaan het ingevolge 'n ooreenkoms met [[Naspers]] ná die persstryd wat met die verskyning van ''[[Beeld]]'' in 1974 ontketen is. ''[[Die Transvaler]]'' het toe van Johannesburgse oggendblad verander na Pretoriase middagblad, terwyl ''[[Die Vaderland]]'' nog vyf jaar lank in Johannesburg as middagblad sou voortbestaan. In 1988 is ''Die Vaderland'' by ''Die Transvaler'' ingelyf, en in 1993 het ook ''Die Transvaler'' ophou bestaan. == Eksterne skakels == * [http://www.classicsa.co.za/site/listings/view/paul_boekkooi1/?s=musicjour&f=ind&m=25&ms= Paul Boekkooi, musiekverslaggewer] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200215225720/http://www.classicsa.co.za/site/listings/view/paul_boekkooi1/?s=musicjour&f=ind&m=25&ms= |date=15 Februarie 2020 }} * [http://www.historicalpapers.wits.ac.za/inventory.php?iid=6075 Lys hofsake teen Hoofstad] * [http://www.kletskerk.co.za/viewtopic.php?p=267085 PG du Plessis, redakteur] [[Kategorie:Koerante]] [[Kategorie:Massamedia]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse koerante]] h7ousyvfuf1fu11o5iw11gmi9po6f53 0 55990 2515186 2496088 2022-07-26T09:32:45Z Morne 672 wikitext text/x-wiki [[Lêer:Dagbreek Sondag 22 November 1970 laaste uitgawe.jpg|duimnael|regs|250px|Die heel laaste uitgawe van ''Dagbreek'', Sondag 22 November 1970.]] '''''Dagbreek''''' (van kort ná sy ontstaan ''Dagbreek en Sondagnuus'' en van [[1968]] tot en met sy samesmelting met ''[[Die Beeld]]'' om op [[29 November]] [[1970]] ''[[Rapport]]'' te vorm, ''Dagbreek en Landstem'') was 'n Sondagkoerant wat in 1947 in [[Johannesburg]] ontstaan het as die tweede [[Afrikaans]]e Sondagkoerant. (''Sondagnuus'' was die eerste, maar is kort ná sy oprigting by ''Dagbreek'' ingelyf.) == Voorspel == [[Lêer:Wicus du Plessis.jpg|duimnael|regs|180px|Prof. [[Wicus du Plessis]], eerste voorsitter van die direksie van Dagbreekpers Beperk.]] [[Lêer:Hans Strijdom kleur.jpg|duimnael|180px|regs|Adv. [[J.G. Strijdom]], tweede voorsitter van die direksie van Dagbreekpers Beperk, tot 1958.]] [[Lêer:Wollie van Heerden.jpg|links|duimnael|180px|Wollie van Heerden, redakteur van ''[[Die Vaderland]]'' van 1936 tot 1946 en in 1947 eerste hoofredakteur van ''Dagbreek''.]] [[Lêer:Min Ben Schoeman.jpg|duimnael|180px|regs|[[Ben Schoeman]] het hom saam met ander Nasionale ministers beywer vir die verkryging van ''Dagbreek''.]] [[Beeld:MEJ van Rensburg.jpg|duimnael|links|180px|M.E.J. van Rensburg.]] Kort ná die einde van die [[Tweede Wêreldoorlog]] in [[1945]] het 'n onopgesmukte koerantjie, ''Die Werksman se Weekblad'', in [[Johannesburg]] die lig gesien onder leiding van die Volksraadslid M.J. van den Berg, bygestaan deur V. Michaelson (ander bron: Michelson) en enkele andere. Sy doelwit was om die politieke beleid van die destydse [[Arbeidersparty (Suid-Afrika, 1910)|Arbeidersparty]] uit te dra. In 1946 neem die mynmaatskappy Strathmore Investments, met kol. [[Jack Scott]], kol. J.C. McIntyre en adv. C.W. Roper aan die stuur, die koerantjie oor. Die nuwe eienaars het die naam verkort tot ''[[Die Weekblad]]'' en die verskyningsdag na Sondag verander. Hulle wou samewerking in die burgerlike lewe tussen Afrikaans- en Engelssprekendes bevorder soos dit tydens die oorlog op die slagveld bestaan het. Met die myngroep se oorname het hulle ook 'n ou en sukkelende drukkery bekend as T.W. Hayne Ltd., suid van die spoorlyn in Doornfontein, aangekoop en 'n ewe mankolieke pers. Hieruit sou die samesnoering van kragte voortspruit vir die stigting van die begeerde Sondagkoerant voortspruit. Mick van Rensburg, 'n kollega uit hulle Afrikaanse Pers-dae, was sakebestuurder van ''Die Weekblad'' en bestuurder van die Scotia Press, 'n filiaal van Strathmore-myngroep. Kort daarna knoop die myngroep, deur middel van Scotia Press, onderhandelinge aan met twee Afrikaanse koerantmanne, [[Marius Jooste]] en [[Wollie van Heerden]], vroeër redakteur van ''[[Die Vaderland]]''. Dit was kort na 'n ernstige meningsverskil in die bestuur van die Afrikaanse Pers toe Van Heerden, Jooste, A.M. van Schoor en [[Otto Schwellnus]] uit die diens van die Pers getree het. Kort daarna volg M.E.J. van Rensburg, sakebestuurder. Die eienaars van ''Die Weekblad'' het ook die hulp ingekry van bekendes soos prof. L.J. (Wicus) du Plessis van [[Potchefstroom]], dr. P.J. Meyer, dr. [[Hans van Rensburg]] en dr. Phil Bothma. == Dagbreekpers Beperk gestig == Dié onderhandelings lei vroeg in 1947 tot die oprigting van [[Dagbreekpers Beperk]] en die besluit om 'n Sondagkoerant met die naam ''Dagbreek'', waarby ''Die Weekblad'' ingelyf sou word, die lig te laat sien. Dit was die verwesenliking van die droom van Schwellnus en Van Heerden nadat hulle in 1946 by die Afrikaanse Pers bedank het, want hulle het die behoefte aan 'n Afrikaanse Sondagkoerant sterk aangevoel. Destyds het 'n groot aantal Afrikaanssprekendes gereeld die Engelse Sondagkoerante in [[Johannesburg]] gelees. Daarom het die twee dit op hulle geneem "om kapitaalkragtige individue en instansies te nader vir steun aan so 'n projek".<ref name="L.J. Erasmus 1962">L.J. Erasmus, "'n Volk staan op uit sy as: Verhaal van Die Afrikaanse Pers (1962) Beperk". Johannesburg: Afrikaanse Pers Beperk. 1969.</ref> Dit was egter makliker gesê as gedaan. In ''Fleur'', Tydskrifbylaag tot ''Dagbreek'' van [[30 Junie]] [[1957]], skryf Van Heerden: "[Dit is moeilik] om my voor te stel dat ek en Otto Schwellnus elf jaar gelede vrugteloos in en om Johannesburg rondgestap en rondgery het om £30&nbsp;000 te probeer bymekaar kry om 'n Afrikaanse Sondagblad te begin!" Van Heerden aanvaar toe 'n pos by die SAUK terwyl sy lewenslange vriend Schwellnus by 'n landboublad in die Kaap gaan werk het. Jooste en Van Schoor, wat vroeër saam aan die Afrikaanse Pers se vrouetydskrif ''[[Rooi Rose]]'' verbonde was, het intussen saam die tydskrif ''Fleur'' begin met kapitaal wat Jooste van 'n meubelhandelaar verkry het. Omstreeks dieselfde tyd (1947) was prof. [[Wicus du Plessis]], voorsitter van die direksie van [[Kopersbond]] in Johannesburg, baie nou verbind met Perskor, 'n perskorporasie gestig deur die [[Ossewabrandwag]] en wat nie verwar moet word met [[Perskor]], wat in 1971 ontstaan het uit die samesmelting van die Afrikaanse Pers (1961) Beperk en [[Voortrekkerpers]] nie. Du Plessis was eers direkteur en later voorsitter van Perskor se direksie. Perskor het Pro Ecclesia-Drukkery op [[Stellenbosch]], wat die landboublad ''Die Landman'' uitgegee het, en 'n boekhandel in Johannesburg, genaamd L en S Boek- en Kunssentrum, besit. Daarbenewens was daar die Oranje-Drukkery op [[Bethlehem]] (Trans-Oranje-Drukpers, volgens 'n ander bron), asook 'n drukkery op die destydse [[Pietersburg]], uitgewer van ''Die Noordelike Stem''. Al die drukkerye het gesukkel om kop bo water te hou. Onder inspirasie van dr. P.J. Meyer, bestuurder van L en S Boek- en Kunssentrum, is 'n nuwe persorganisasie geskep met die benaming Onafhanklike Pers van Suid-Afrika Beperk. Perskor is kort daarna in dié maatskappy opgeneem en ook van hiervan word prof. Du Plessis voorsitter. Hy en dr. Meyer was albei kennisse van Jooste en toe hy tydens samesprekinge gevra is of hy kans sien om die Onafhanklike Pers oor te neem, het hy ingestem, waarskynlik omdat hy gehoop het dat 'n Sondagkoerant van formaat mettertyd daaruit sou kon voortspruit. Terwyl Jooste dan sy aandag aan die uitgewerye onder sy vlerke gewy het, het prof. Du Plessis op sy versoek met kol. Jack Scott geskakel "met die versoek dat sy Strathmore-myngroep iets sou doen vir die Afrikanersaak".<ref name="L.J. Erasmus 1962" /> Na 'n tyd het Scott se vennoot, kol. J.C. McIntyre, Du Plessis laat weet dat die groep aan die versoek sou voldoen. Die Strathmore-myngroep was bereid om 'n nuwe maatskappy, Dagbreekpers Beperk, te stig in samewerking met Du Plessis en Jooste se instansies. Aanvanklik sou dit 'n heeltemal onafhanklike blad, ''Dagbreek'', uitgee "as besonderse hartsbegeerte van prof. Du Plessis én mnr. Jim McIntyre wat hom deur die jare heen 'n onverbeterlike idealis betoon het met opsig tot die hartlike samewerking tussen die Engels- en Afrikaanssprekende Afrikaner in Suid-Afrika".<ref name="L.J. Erasmus 1962" /> Die Strathmore-verteenwoordigers en die Du Plessis-Jooste-mense sou gelyke verteenwoordiging in die maatskappy se direksie hê. Die Onafhanklike Pers se bates was egter onvoldoende teenoor Strathmore se bydrae en daarom werf Jooste ondersteuning by wyse van onderskrywings voorsien deur prof. Du Plessis se [[Kopersbond]], [[Anton Rupert]] se Rembrandt en dr. Phil Bothma se President-Finansieringsmaatskappy. Bothma het selfs gehelp om Onafhanklike Pers se skuld uit te wis. So ontstaan Dagbreekpers Beperk met vyf Strathmore-verteenwoordigers in die direksie en Du Plessis, Jooste, Rupert, regter J.W. de Vries en mnr. R.L. Barry aan die Afrikaanse kant. Du Plessis was die voorsitter en Jooste die besturende direkteur. Jooste het Wollie van Heerden as hoofredakteur vir die nuwe Sondagskoerant gekry. Jooste se vennoot in ''Fleur'', A.M. van Schoor, het sy aandeel daarin aan die nuwe maatskappy verkoop en ná enige maande by ''Dagbreek'' koers gekry na die [[Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie]], waar hy hoof van die nuusafdeling geword het. == Moeilike geboorte == Alles is in gereedheid gebring sodat die eerste uitgawe van ''Dagbreek'' op [[22 Junie]] [[1947]] die lig kon sien. Die dag vantevore om agtuur was die redaksie en bestuur almal op kantoor. Die redaksie is gedurende die week gehuisves in die P.F.A.C.-gebou in De Villiersstraat, maar Saterdagmiddae sou hulle oorskruif na die bejaarde drukkerygebou, waar hulle gesete sou wees op 'n timerasie in die dak van die enkelverdiepinggebou. Vandaar het hulle omstreeks negeuur die laaste stukkies kopie ingehandig nadat hulle sowat 13 uur lank nie gewas of geëet het nie. 'n Redaksielid van destyds het die eerste uitgawe, wat toe nie verskyn het nie, agterna as 'n "misbaksel" beskryf. Teen die volgende oggend sonop het die hele redaksie gebid dat enigiets tog net moet verskyn, selfs net 'n paar eksemplare sodat die nuwe koerant darem "nominaal" sou verskyn. Die tegniese personeel het egter nie een genoeg ervaring van koerantpublikasie gehad nie en toe die eerste busse van die CNA, wat die verspreiding sou behartig, al moes vertrek, het van 'n groot aantal van die vorms nog net die rame op die steen gelê, met setsel oor die hele drukkery versprei sonder dat enigeen geweet het waar wat hoort. Eers teen middernag daardie Sondag was die boel min of meer uitgesorteer en die laaste vorm vasgedraai. Hulle was te laat vir al die verspreidingspunte behalwe Johannesburg se middestad, maar sou darem 'n paar eksemplare gedruk kon kry. Die ou rolpers het gekraak, gekreun en gerammel, maar verseg om so te druk en te vou dat iets met die resultaat gedoen kon word. 'n Paar van die jonger personeellede het openlik begin huil. Toe die son die Maandagmôre opkom het [[Dirk Richard]], latere redakteur, aangekondig hy loop. Marius Jooste en Du Plessis het tot halfnege gebly, maar toe hulle loop, het hulle "albei geweet ''Dagbreek'' sou nie misluk nie", het Du Plessis later vertel. Die week daarna het [[Voortrekkerpers]] die redaksie te hulp gekom en ''Dagbreek'' gedruk. == Voorsprong met verspreiding == [[Lêer:Dagbreek 22 Oktober 1961.jpg|duimnael|270px|links|Die voorblad van ''Dagbreek en Sondagnuus'' van [[22 Oktober]] [[1961]].]] Joel Mervis, destyds subredakteur by die ''[[Rand Daily Mail]]'', skryf in "The Fourth Estate" dat die nuwe Afrikaanse Sondagkoerant in die begin nie as 'n ernstige mededinger beskou is nie en klaarblyklik lank sou vat om by die ''[[Sunday Times]]'' in te haal. E.B. Dawson is in 1947 bevorder tot algemene bestuurder van die maatskappy wat die ''[[Rand Daily Mail]]'', ''[[Sunday Times]]'' en ''[[Sunday Express]]'' uitgegee het. Mervis sê Dawson was vanweë opleiding en ervaring nie juis goed toegerus vir die nuwe pos nie. Só het hy die vestiging van ''Dagbreek'' aansienlik makliker gemaak as wat andersins die geval sou wees. Danksy sy wye verspreiding het die ''[[Sunday Times]]'', in samewerking met die CNA, deur die jare 'n groot vloot vragmotors opgebou wat die koerant na al die uithoeke van die destydse [[Transvaal]] gebring het. Die ''[[Sunday Times]]'' het alleengebruik van die vragmotors geniet, hoewel die ''[[Sunday Express]]'', as susterkoerant en met slegs 'n klein plattelandse verspreiding, toegelaat is om die vloot te deel. Onder gewone omstandighede sou dit jare geduur het voordat ''Dagbreek'' 'n soortgelyke vloot en netwerk kon opbou. 'n Vindingryke bestuurder by ''Dagbreek'' het egter aan Dawson voorgestel dat die nuwe koerant die vervoerkoste sou help betaal as hy ook van die vragmotors gebruik kon maak. Dawson het gehou van die kostebesparingsmaatreël en die voorstel aanvaar. Op die lange duur het dit egter onmeetbare skade berokken aan die ''[[Sunday Times]]'' se leserskap op die platteland. Teen geringe koste kon ''[[Dagbreek]]'' die mark binnedring en toegang kry tot elke dorp op die roete wat die ''[[Sunday Times]]'' oor veertig jaar gevestig het. ''Dagbreek'' het aanvanklik net 'n paar eksemplare saamgestuur vir elke verspreidingspunt langs die pad en so dit oraloor bekendgestel. Binne maande, selfs weke, kon die Afrikaanse koerant se bestuur dan sien hoe groot die aanvraag was en die eksemplare dienooreenkomstig aanpas. Mervis glo Dawson het die koerant gehelp om binne maande 'n verspreiding te behaal wat hy dalk selfs oor baie jare nie sou kon regkry nie. Hy beskryf ''Dagbreek'' se opgang as "fenomenaal". == Eie drukkery danksy brand == Omdat daar in die jare na die [[Tweede Wêreldoorlog]] 'n wêreldwye papierskaarste was, is [[Marius Jooste]] [[Amerika]] toe om self met die grootste papiervoorsieners te onderhandel. Met 'n toesegging van 200 ton papier het hy teruggekom [[Suid-Afrika]] toe. Hy het selfs nog meer papier gekry by die [[Voortrekkerpers]], wat buitengewoon goed voorsien was daarvan. Ná ongeveer nege maande van Dagbreekpers Beperk se bestaan, het 'n brand sy drukkery, T.W. Hayne Limited, in een van die grootste brande in [[Johannesburg]] van daardie jare in puin gelê. Net sowat 'n week voor die brand het Jooste, as besturende direkteur, en algemene bestuurder Van Rensburg besluit om die versekering van sowat £30&nbsp;000 sowat viervoudig te verhoog. Daar was nog geen geskrewe ooreenkoms toe die drukkery afbrand nie, maar die versekeringsmaatskappy het nietemin die volle nuwe bedrag uitbetaal. 'n Nuwe perseel is in Doornfontein, dié keer noord van die spoor, gekoop waar 'n bestaande gebou opgeknap is en voorsien is van alles wat nodig was vir algemene handelsdrukwerk en die druk van 'n koerant. Kort nadat die drukkery weer in bedryf was, het ou klante teruggekeer en kon ''Dagbreek'' ook op sy eie pers gedruk word. == ''Dagbreek'' kom onder die Nasionale Party se invloed == [[Lêer:Dr HF Verwoerd.jpg|duimnael|upright|Dr. [[Hendrik Verwoerd]] het hom daarvoor beywer om die koerant onder die [[Nasionale Party]] se beheer te bring.]] Bedenkings het mettertyd aan albei kante van die Afrikaans-Engelse taalgrens ontstaan oor die samewerking in Dagbreekpers van albei groepe. In 1953 verkry Jooste dus by Scott 'n opsie vir al die aandele wat die "Engelse kant" in die koerant besit het. Om die nodige kapitaal hiervoor te verkry, sou 'n vasberade veldtog verg en daarom nader Jooste vir adv. [[J.G. Strijdom]], toe leier van die [[Nasionale Party]] in [[Transvaal]], aan wie hy sy opsie oormaak. Van toe af sou ''Dagbreek'' die Nasionale Party sterk steun. Die destydse N.P.-sekretaris, Jack Steyl, vertel in "'n Volk staan op uit sy as", hoe die party hom beywer het om ''Dagbreek'' onder sy beheer te kry: "Toe dit duidelik geword het dat die verkryging van ''Dagbreek'' vir die Nasionale saak binne bereik gekom het, het niemand minder nie as adv. Strijdom en [[H.F. Verwoerd|dr. Verwoerd]] saam met ministers [[Ben Schoeman]], [[Jan de Klerk]] en ek self ingespring om die Nasionaliste van [[Transvaal]] te organiseer om tot die daad oor te gaan. Dit was 'n geloofsdaad: £100&nbsp;000 was nodig om die gedeelte van die aandele wat behoort het aan die destydse Scottgroep oor te neem. "Groepies Nasionaliste is dwarsdeur Transvaal byeengebring en toegespreek. Afdelingsbesture van die party het hand bygesit. Geld was nie volop nie, maar die leier het gepraat, die lojaliteit en die geloof was daar. 'n Dag voordat die aanbod sou verval, is nie alleen die volle bedrag gevind nie maar was daar volgens min. Jan de Klerk, 'n aardige som oor wat nuttig as bedryfskapitaal aangewend kon word." Hierdeur word Strijdom voorsitter van die maatskappy. Prof. Wicus du Plessis het egter direksielid gebly tot en met sy uittrede in die vroeë jare sestig. Strijdom se weduwee skryf in die 21ste verjaardaguitgawe: "Die band tussen wyle adv. Strijdom en ''Dagbreek'' was besonder nou en intiem. In sy gesprekke met my het hy altyd met liefde van sy koerant gepraat. Vir hom was dit noodsaaklik dat die band tussen koerant en partyleier altyd behoue moes bly, nie om selfsugtige redes nie, maar in belang van ons Afrikanersaak." Strijdom is met sy skielike heengaan op [[24 Augustus]] [[1958]] as voorsitter van Dagbreektrust opgevolg deur sy opvolger eweneens as eerste minister, dr. [[H.F. Verwoerd]]. == Vroeë mededinger == [[Lêer:Dagbreek en Sondagnuus.jpg|duimnael|'n Voorblad van ''Dagbreek en Sondagnuus'', twee jaar nadat die twee Sondagkoerante saamgesmelt het.]] Op 1 Julie 1947 stig die Afrikaanse Pers Beperk ''Sondagnuus'', die Pers se eie Sondagkoerant. Daar was egter nie destyds ruimte vir twee Afrikaanse Sondagblaaie nie en so nader prof. Wicus du Plessis, voorsitter van Dagbreekpers, vir [[Nicolaas Havenga|N.C. Havenga]] met 'n voorstel om die vyf maande oue koerant te koop vir die bedrag van £10&nbsp;000 met dien verstande dat ''Dagbreek'' voortaan deur die Afrikaans Pers gedruk sou word. Die ooreenkoms is na sowat drie weke ongedaan gemaak omdat die Pers nie die voorwaardes kon nakom nie. ''Dagbreek'' se naam is nietemin verander na ''Dagbreek en Sondagnuus'' en sou so bly tot die oorname in 1968 deur die [[Afrikaanse Pers (1962) Beperk]] van die weekblad ''Landstem'', toe die Sondagblad ''Dagbreek en Landstem'' geword het. Dit het die grootste leserstal gehad van enige Afrikaanse koerant tot op daardie tydstip. == Eerste minister keer mededinging == Die destydse [[Engels]]talige Sondagkoerant in [[Johannesburg]] die ''[[Sunday Express]]'' publiseer op [[15 Oktober]] [[1957]] 'n berig wat die begin van 'n reeks onthullings was wat tot in daardie stadium selde in Suid-Afrika gesien is. Die koerant het te hore gekom dat die indertydse eerste minister, adv. [[J.G. Strijdom]], voorsitter van [[Dagbreekpers Beperk]], die minister van onderwys en voorsitter van die [[Afrikaanse Pers]], J.H. Viljoen, gedwing het omstand te doen van sy plan om 'n nuwe Afrikaanse Sondagkoerant in [[Johannesburg]] te vestig. Die koerant, wat as ''Sondagstem'' bekend sou staan, sou 'n regstreekse mededinger wees vir Strijdom se maatskappy se ''Dagbreek''. Voorbereidings vir die koerant was reeds ver gevorder, toetslopies is opgemaak en reëlings met Sapa getref. Personeelaanstellings was so te sê afgehandel. Die CNA het selfs reeds onderneem om die koerant te versprei. Maar kort voor die eerste verskyning van ''Sondagstem'' ontbied Strijdom vir Viljoen na sy kantoor waar nog ses kabinetslede hom ook inwag. Strijdom het Viljoen gewaarsku as hy sou voortgaan met die beplande Sondagkoerant, sou hy nasionalisme ondermyn en sou [[Dagbreekpers Beperk]] 'n dagblad as mededinger vir ''[[Die Vaderland]]'', die Afrikaanse Pers se vlagskipkoerant, uitbring. Uit 'n sakeoogpunt kon Viljoen maklik vir Strijdom die stryd aangesê het, maar vanweë sy ondergeskikte rol in die kabinet, moes hy die aftog blaas.<ref>Mervis, Joel. "The Fourth Estate, a newspaper story". Johannesburg: Jonathan Ball Publishers. 1989.</ref> == Fenomenale groei == ''Dagbreek'' het vinnig vooruitgegaan en binne 10 jaar skuldbriewe van £140&nbsp;000 afgelos en reserwefondse opgebou wat die maatskappy se nominale kapitaal van £125&nbsp;000 oortref het. Teen 1955 het die maatskappy 15 koerante en tydskrifte gedruk, sy eie sowel as ander uitgewers s'n, met 'n totale oplaag van amper drie miljoen. Reeds in 1953 kon die maatskappy sy eerste dividend van 6% uitbetaal en dit geleidelik verhoog tot 22,5% in 1968. Ook het Dagbreekpers Beperk al hoe meer handelsake beheer wat elkeen gespesialiseer het in die een of ander faset van die nuusblad- en uitgewersaak. Algaande is die handelsdrukkery, Hayne & Gibson, toegerus met die modernste en beste meganiese hulpmiddels om uiteindelik te kon ontwikkel tot die grootste onderneming van sy soort in [[Suid-Afrika]].<ref name="L.J. Erasmus 1962" /> Dr. Verwoerd het die blad beskou "as 'n kragtige draer van die gesonde Nasionale gedagte in die Noorde wat dit wel kon word sedert dit die eiendom van Afrikaanssprekendes geword het", daarom het hy van sy kant die moontlike gedoen om Dagbreekpers se bestaan en krag as 'n saak te verstewig, aldus Jack Steyl. == Samesmelting met die Afrikaanse Pers Beperk == [[Beeld:Dirk Richard.jpg|duimnael|200px|regs|[[Dirk Richard]].]] Terwyl die jong Dagbreekpers van krag tot krag gegaan het, het 'n paar terugslae die Afrikaanse Pers Beperk sodanig verswak dat drastiese stappe nodig was om onherstelbare skade aan die maatskappy te keer. Daar was sprake dat 'n ander persgroep bystand kon verleen, maar op aanbeveling van [[Marius Jooste]] gryp dr. Verwoerd in en bewerkstellig samesmelting tussen die twee van die drie noordelike persgroepe ([[Voortrekkerpers]] sou eers in 1971 volg). Met die stigting van die [[Afrikaanse Pers (1962) Beperk]] op [[1 Julie]] [[1962]] het die grootste Afrikaans persgroep van destyds tot stand gekom. Dagbreektrust het in beheer van die nuwe maatskappy gestaan. Die trust het bestaan het dr. H.F. Verwoerd, min. Ben Schoeman, sen. Jan de Klerk (vader van [[Willem de Klerk]] en [[F.W. de Klerk]]), dr. [[Albert Hertzog]] (seun van genl. [[J.B.M. Hertzog]] wat in 1969 die [[Herstigte Nasionale Party]] sou stig), mnr. [[F.H. Odendaal]], dr. M.S. Louw, mnre. [[Marius Jooste]], [[Jim McIntyre]], [[Tjaart van der Walt]], dr. [[Ben Havenga]], dr. [[Jan Steyn]], mnre. Charles Hertzog, [[Wollie van Heerden]] en Jan Victor. Die Afrikaanse Pers (1962) Beperk het onmiddellik onder Dagbreektrust gestaan. Dr. Ben Havenga was voorsitter van die nuwe maatskappy. Marius Jooste was besturende direkteur en Jan Victor, voorheen hoofbestuurder van die Afrikaanse Pers Beperk, adjunkdirekteur. Met die samesmelting van die twee maatskappye is [[Dirk Richard]] tot hoofredakteur van ''Dagbreek en Sondagnuus'' bevorder nadat hy vroeër nuusredakteur was en ook lid van die eerste redaksie toe die blad in 1947 in die lewe geroep is. == ''Die Landstem'' == ''[[Landstem]]'' is in 1950 [[Kaapstad]] begin nadat die [[Verenigde Party]] se dagblad, ''[[Die Suiderstem]]'' doodgeloop het.<ref>[http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2004/07/31/BY/16k/01.html ''Die Burger'', 31 Julie 2004.]</ref> In 'n regeringspublikasie, ''Our First Half Century 1960'', ter viering van die [[Unie van Suid-Afrika]] se vyftigste bestaansjaar is ''Die Landstem'' as volg beskryf: "Met behulp van 'n groep jong verslaggewers (en mense soos [[Marilyn Monroe]]) het Piet Beukes 'n koerant aanmekaargeslaan wat die rustige [[Boland]] laat regop sit en kennis neem het. Soos 'n veldbrand het die koerant se gewildheid na die noorde versprei en vandag is die koerant se sirkulasie betreklik egalig versprei oor die hele land. Aan die begin het ons teëspoed gekry. As 'n fout gemaak is, was dit altyd ons wat dit gemaak het. Die koerant het geen politiek bevat nie, het geen drukpers gehad nie en geen nuusagentskap om dit voorsien van berigte te hou nie. Almal het dié feite as groot struikelblokke beskou. Maar die nadeel is omskep in 'n voordeel. ''Die Landstem'' is gedwing om 'n oorspronklike en heeltemal nuwe benadering tot die joernalistiek te ontwikkel: ons sou ons toespits op 'die nuus agter die nuus', die volop foto's daaraan toevoeg. In die begin het ander koerant gelag vir dié nuwerwetse benadering – en ons dit toe nagedoen." Soos vandag se poniekoerante, het die koerant lesers gevra om medelesers in die nood te help. Daar was ook wedstryde (soos 'n Bybelvasvrae waarin die wenner 'n reis na [[Israel]] kon wen) en die koerant het selfs (vanaf 1956) die Mej. Suid-Afrika-wedstryd gereël waarvan die wenner die land in internasionale skoonheidswedstryde verteenwoordig het.<ref>[http://books.google.com/books?id=ZqRB1GResSIC&pg=PA49&lpg=PA49&dq=landstem&source=bl&ots=kTbfVB5zaV&sig=6yvwT3jETd9hbgf0m3HrtS7LQXs&hl=en&ei=VrIYTpmROceOswav8oTZDw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=9&ved=0CFMQ6AEwCDgK#v=onepage&q=landstem&f=false Tabloid Journalism in South Africa]</ref> Ander fondsinsamelingspogings was die Hulpfonds en Rachel Swart-fonds.<ref>[http://langspeelplaat.wordpress.com/2011/01/04/nico-carstens-nico-se-goue-sterre/ Langspeelplaat Vastrap]</ref> Gielie de Kock bring in 2000 as volg in ''[[Rapport]]'' (opvolger van ''Die Landstem''), hulde aan Piet Beukes: "Op Hermanus is Piet Beukes kort voor sy negentigste verjaardag ook weggevat. Koerante is veronderstel om ook te vermaak, dus is 'n koerantredakteur seker ook iemand in die vermaaklikheidsbedryf. As eerste én enigste hoofredakteur van die destydse ''Die Landstem'' het mnr. Beukes buitendien weekliks derduisende lesers met stories oor die wérklike [[Suid-Afrika]] en sy rêrige mense vermaak. Ek onthou hoe baie stoere [[Nasionale Party|Natte]] van ons dorp Woensdae ''Die Landstem'' in ''[[Die Burger]]'' toegedraai het nadat hulle dit by Mary nogal 'n Katoliek! se stasiekafee gekoop het. 'Dis 'n [[Verenigde Party|Smelterkoerant]] wat op die rug van kaal meisies en Die Man Wat Weet Christenhuise binnesypel,' is menigmaal gesê. En dikwels op 'n Sondag het dominee wanneer hy klaar was met die Roomse gevaar vinger in die lug ''Die Landstem'' as die 'Satan aan die boesem' uitgewys. Die volgende Woensdag het die koerant dan gewoonlik uitverkoop. Ek het op 'n vroeë ouderdom ook by ''Die Landstem'' in [[Kaapstad]] beland en daar het ek vir die eerste keer persoonlik met Piet Beukes kennis gemaak. Wat 'n belewenis! In hierdie jaar wat dié reus van die Afrikaanse joernalistiek dood is, is ek net meer oortuig dat Beukes ongetwyfeld as die vader van die Afrikaanse Sondagkoerant van vandag beskryf kan word. Hy het gewys dat 'n koerant ook in Afrikaans kan lag, huil, vermaak en sommer net lekker stories vertel. En een van sy mense kan wees omdat hy hulle ken. Dít kon Piet Beukes doen. 'n Storie het hy in sy koerant vertel soos nog nie voorheen in Afrikaans in hierdie eens stugge bedryf gedoen is nie."<ref>[http://152.111.1.87/argief/berigte/rapport/2000/11/17/39/1.html ''Rapport'', 17 November 2000]</ref> Toe Dagbreektrust die ''Landstem'' in die middel jare sestig uitkoop, het dit beteken die heel laaste groot Afrikaanse koerant het ook 'n ondersteuner van die [[Nasionale Party]] geword en was dit die einde van enige opposisie vanuit Afrikaanse persgeledere. Die Verenigde Party-gesinde ''Weekblad'' (uitgegee in [[Kaapstad]], sirkulasie in 1962: 18&nbsp;000) en ''[[Sondagstem]]'' (uitgegee in [[Johannesburg]], sirkulasie in 1962: 94&nbsp;000) het op min of meer dieselfde tydstip gevou.<ref name="The Rise of the South African Reich">[[Brian Percy Bunting]]: [http://www.american-buddha.com/rise.reich12.htm The Rise of the South African Reich] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130623221106/http://www.american-buddha.com/rise.reich12.htm |date=23 Junie 2013 }}</ref><ref name="Beeld, 31 Januarie 1991">[http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/1991/01/31/7/5.html ''Beeld'', 31 Januarie 1991]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> NP-gesinde Afrikaanse naweekkoerante het in 1962 weekliks 285&nbsp;000 eksemplare verkoop, vergeleke met VP-gesinde of apolitiese koerante se 277&nbsp;000. Vyf jaar later was dit 706&nbsp;000 NP-gesind vergeleke met opposisie nul. == Inlywing van ''Landstem'' == ''[[Landstem]]'' was jare lank die grootste middelweekse koerant in Suid-Suid-Afrika. Met die koerant se geldsake het dit egter min goed as met sy verkoopsyfer gegaan en in 1967 kom daar sprake dat die koerant sou moes sluit. Veral in belang van die koerant se groot sirkulasiesyfer (sowat 160&nbsp;000) het die [[Afrikaanse Pers (1962) Beperk]] besluit om die blad oor te neem en dit met ''Dagbreek en Sondagnuus'' saam te smelt. Dit sou veral help om 'n groot voorsprong bo [[Naspers]] se Sondagkoerant, ''[[Die Beeld]]'', te verkry. Die [[Afrikaanse Pers (1962) Beperk]] koop ''Landstem'' vir R278&nbsp;000. Die eerste uitgawe van die saamgestelde koerant verskyn op Sondag [[17 Desember]] [[1967]]. Pleks dat die koerante saam verskyn, het ''Landstem'' oudergewoonte op Woensdae in Kaapland verskyn, maar nou as verlengstuk van ''Dagbreek'' as ''Dagbreek en LANDSTEM''. Dit het verkope in Kaapland, waar ''Landstem'' die sterkste was met 'n sirkulasie van 70&nbsp;000 tot 80&nbsp;000, aangehelp waar ''Dagbreek'' sowat 10&nbsp;000 verkoop het teenoor ''[[Die Beeld]]'' se sowat 60&nbsp;000. Sondae het die koerant verskyn as ''DAGBREEK en Landstem''. Vir amptelike sirkulasiedoeleindes is die twee uitgawes se sirkulasie saam bereken. Toe ''Die Beeld'' teen Junie 1968 sy verkope opskuif tot 289&nbsp;297, was ''Dagbreek en Landstem'' hom steeds ver voor op 324&nbsp;082. Die twee uitgawes op twee verskillende dae het net tot [[20 Maart]] [[1968]] aangehou toe ''Dagbreek'' en ''Landstem'' een word. Dit sou voortaan net Sondae verskyn, maar met 'n later uitgawe wat deur die loop van die week versprei kon word. == Persstryd == === Twee noordelike mededingers === [[Lêer:Weekblaaie-sirkulasie.jpg|duimnael|400px|Sirkulasie van Afrikaanse weekblaaie voor en tydens die persstryd.]] In 1964, 'n jaar voor die Afrikaanse persstryd begin het met [[Naspers]] se stigting van die Sondagkoerant ''[[Die Beeld]]'', brei ''Dagbreek en Sondagnuus'' asook die ''[[Sondagstem]]'' uit na [[Kaapstad]], bakermat van die [[Naspers|Nasionale Pers]]. ''[[Sondagstem]]'' is 1958 in [[Johannesburg]] opgerig as die [[Verenigde Party]] se teenvoeter vir die [[Nasionale Party]]-gesinde ''Dagbreek en Sondagnuus'' en kon ondanks geldelike probleme<ref name="Beeld, 31 Januarie 1991" /> 'n sirkulasie van 94&nbsp;000 teen 1962 bereik, <ref name="The Rise of the South African Reich" /> 115&nbsp;105 in die eerste helfte van 1965 en 138&nbsp;694 in die tweede helfte van daardie jaar. In die ooreenstemmende tydperke het ''Dagbreek en Sondagnuus'' se sirkulasie op onderskeidelik 164&nbsp;087 en 177&nbsp;037 gestaan.<ref name="Beukes, W.D. 1992">Beukes, W.D. (Red.) 1992. ''Oor grense heen: op pad na 'n nasionale pers 1948–1990''. Kaapstad: Nasionale Boekhandel.</ref> Hoewel die laaste dagblad wat die [[Verenigde Party]] ondersteun het, ''[[Die Volkstem]]'', reeds in 1951 in [[Johannesburg]] gesluit het en ondanks die [[Nasionale Party]] se oorheersing in die [[Volksraad]] met 126 setels vergeleke met die [[Verenigde Party]] se 39 en die [[Progressiewe Party]] se een ná die verkiesing van 1966,<ref>Van Rooyen, Jan J. 1971. ''Ons politiek van naby''. Kaapstad en Johannesburg: Tafelberg-Uitgewers.</ref> was amper 44% van alle Afrikaanse Sondagkoerantverkope in die tweede helfte dié van 'n opposisiekoerant. === ''Sondagstem'' sluit === Die [[Independent Newspapers|Argus-groep]] het ''[[Sondagstem]]'' in 1959 oorgeneem, maar weens die ongekende wedywering in die Afrikaanse Sondagmark verskyn die laaste uitgawe van die koerant op [[26 November]] [[1967]].<ref name="Beeld, 31 Januarie 1991" /><ref name="Beukes, W.D. 1992" /> ''Dagbreek en Landstem'' en ''[[Die Beeld]]'' het alles in die stryd gewerp om ''[[Sondagstem]]'' se lesers te lok en die groot trekpleister was strokiesverhale. ''[[Die Beeld]]'' het Willie van Rensburg, skepper van die Dr. Marius Hugo-vervolgverhaal oorreed om dit by hulle voort te sit en so meer as 50&nbsp;000 nuwe lesers getrek. Al het albei se sirkulasie ongekende hoogtes bereik, het die wedywering [[Naspers]] en die [[Afrikaanse Pers (1962) Beperk|Afrikaanse Pers]] 'n fortuin gekos. === Nasionale Pers betree Transvaalse mark === Die direksie van die Nasionale Pers het op [[4 Junie]] [[1965]] in beginsel besluit om 'n Sondagkoerant in [[Johannesburg]] te vestig in 'n stadium toe die mark daar oorheers is deur ''Dagbreek en Sondagnuus'' en ''Sondagstem''. Die grootste Afrikaanse weekblad in Kaapland was die ''[[Landstem]]'', wat Woensdae verskyn het. Die Nasionale Pers se besluit, hoewel dit al in die vroeë vyftigerjare oorweeg is maar weens druk vanuit die [[Nasionale Party]] laat vaar is, om die moordende Sondagmark in Transvaal te betree, was die gevolg van die twee bestaande Afrikaanse Sondagkoerante, die ''[[Sunday Times]]'' en ''[[Sunday Express]]'' in 1964 om tot die Kaapse mark toe te tree. Vir die Nasionale Pers het dié toetrede tot sy tuismark 'n bedreiging ingehou en Hubert Coetzee, besturende direkteur, oorreed die direksie tot optrede. Schalk Pienaar, destyds assistentredakteur van ''[[Die Burger]]'', sou die nuwe Sondagkoerant se redakteur wees en Dirk de Villiers, redakteur van die ''[[Huisgenoot]]'', bestuurder. Invloedryke ondersteuners van die gevestigde Afrikaanse koerante in Transvaal het op [[7 Augustus]] [[1967|1965]] in die eerste minister se ampswoning Libertas in [[Pretoria]] byeengekom, hoofsaaklik om die gerug oor 'n Sondagkoerant van die Nasionale Pers te bespreek. Dr. [[H.F. Verwoerd]] was buiten eerste minister ook voorsitter van die direksies van sowel die [[Voortrekkerpers]], wat ''[[Die Transvaler]]'' (Johannesburgse oggendblad) en die [[Afrikaanse Pers (1962) Beperk|Afrikaanse Pers]], uitgewer van ''[[Die Vaderland]]'' (Johannesburgse middagblad). Verteenwoordigers van die Afrikaanse Pers en Nasionale Pers het ook die vergadering bygewoon. Al was daar nog geen amptelike aankondiging, het dr. Verwoerd gesê na sy mening is daar net plek vir een Afrikaanse Nasionale Sondagkoerant. Naspers se verteenwoordigers het stilgebly oor die besluit van twee maande gelede omdat verteenwoordigers van hul toekomstige teenstander nie so gou al van die besluit moes weet nie. Die direksie skryf wel op [[11 Augustus]] [[1965]] aan dr. Verwoerd om hom in te lig van die besluit om 'n landswye Sondagkoerant uit te gee. === Voorbereiding op ''Die Beeld'' se opwagting === Op Saterdag [[21 Augustus]] [[1965]] maak ''[[Die Burger]]'' die nuus van die nuwe koerant bekend. Die koerant was nog sonder naam, redaksie, kantoor, toebehore of verwagte geboortedag, maar dit was bekend dat hy in [[Kaapstad]] en [[Bloemfontein]] gedruk sou moes word omdat die Nasionale Pers geen infrastruktuur oorkant die Vaalrivier gehad het nie, buiten enkele kantore in Johannesburg vir 'n paar redaksielede en advertensieverteenwoordigers. Die eerste verskyningsdatum is later op 31 Oktober vasgestel. Daar was skaars twee maande oor om alles gereed te kry. Die direksie gee Coetzee toestemming om 'n Super Albertrolpers uit Duitsland te bestel wat in Johannesburg opgerig sou word. Dit sou egter etlike jare duur voordat die rolpers wel opgerig is. Lesers van ''[[Die Burger]]'', ''[[Die Volksblad]]'' en ''[[Oosterlig]]'' (Naspers se drie dagblaaie) is genooi om voorstelle vir 'n naam in te stuur in 'n wedstryd waarvan die prysgeld R25 was. Uiteindelik het 'n redaksielid van ''Die Burger'', W.O. Kühne, met die wennaam, ''Die Beeld'', vorendag gekom. Pienaar, aangewese redakteur, het senior verslaggewers uit die geledere van die Nasionale Pers se redaksies gekies met H.J. Grosskopf as assistentredakteur, Tobie Boshoff as nuusredakteur, Roelf Theunissen as sportredakteur en Rykie van Reenen as rubriekskrywer en senior joernalis. Die eerste skoot in die naderende persstryd het geklap toe die te stigte koerant vir [[Ton Vosloo]], wat toe 'n senior betrekking by ''Dagbreek en Sondagnuus'' beklee het, as politieke korrespondent teen 'n betaling van R300 per maand gewerf het. In sy voorsittersrede op die [[Afrikaanse Pers (1962) Beperk]] se jaarvergadering van 1965 het dr. Verwoerd omtrent sy enigste openbare geluid oor die koms van die "indringer" uit die Suide gemaak toe hy wou weet "of daar wel voldoende lesers en adverteerders is om 'n bykomende Afrikaanse koerant in hierdie veld lonend te maak sonder skade aan bestaande publikasies".<ref name="Beukes, W.D. 1992" /> In Transvaalse Nasionale Partykringe was die teenstand baie meer uitgesproke, maar Verwoerd het die party opdrag gegee om die nuweling dieselfde as die drie bestaande Nasionale koerante in Transvaal te behandel. Op [[31 Oktober]] [[1965]] verskyn ''[[Die Beeld]]'' toe die eerste keer. Die ''Sunday Chronicle'', met 'n sirkulasie van net 40&nbsp;000, het sowat 'n maand voor die tyd van die Johannesburgse toneel verdwyn. Twee jaar later het ''[[Sondagstem]]'' en die ''[[Landstem]]'', 'n week uitmekaar, gevolg en vyf jaar later ook ''Dagbreek en Sondagstem''. In die eerste ses maande van 1965 het die bestaande vier Sondagblaaie in Johannesburg 'n gesamentlike sirkulasie van 860&nbsp;000 gehad. Die Afrikaanse koerante s'n was 279&nbsp;000. Baie waarnemers het nie veel hoop vir die nuweling in dié mark gehad nie, maar teen die eerste helfte van 1969 toe net ''[[Die Beeld]]'' en ''Dagbreek'' (waarby die ''[[Landstem]]'' ingelyf is) oorgebly het, was die twee koerante se gesamentlike sirkulasie 'n verstommende 725&nbsp;000. Die verbete wedywering wat op die stigting van die Nasionale Pers se Sondagkoerant gevolg het, was in wese 'n stryd tussen die noordelike en suidelike, die [[verligte en verkrampte|verkrampte en verligte]] faksies van die [[Nasionale Party]].<ref>Diederichs, Pedro Deon. Maart 2007. ''Nismark vir die Afrikaanse koerant in 'n meertalige samelewing''. Doktorale proefskrif. Pretoria: Tshwane Universiteit vir Tegnologie.</ref> == Sirkulasie == Tydens die eerste helfte van 1959 het ''Dagbreek en Sondagnuus'' se sirkulasie gestaan op 123&nbsp;534 en dié van ''Die Landstem'' op 146&nbsp;170.<ref>Broughton, Morris: ''Press & Politics of South Africa''. Cape Town, Johannesburg: Purnell & Sons. 1961.</ref> Skouspelagtige groei volg, met ''Dagbreek en Sondagnuus'' wat in 1962 op 150&nbsp;000 staan en ''Die Landstem'' op 165&nbsp;000. In 1967, die jaar voor die koerante saamsmelt, bereik ''Dagbreek en Sondagnuus'' 211&nbsp;500, moontlik danksy die verdwyning van die [[Verenigde Party]]-gesinde ''Sondagstem'', waarvan die sirkulasie in 1962 94&nbsp;000 was, maar ''Die Landstem'' sak terug tot 163&nbsp;000. Intussen het ''[[Die Beeld]]'', [[Naspers]] se teenvoeter vir ''Dagbreek en Sondagnuus'' in 1965 tot die mark toegetree met 'n in 1967 sirkulasie van 196&nbsp;000.<ref name="The Rise of the South African Reich" /> == Verwysings == {{Verwysings|3}} == Eksterne skakels == * [http://www.tvsa.co.za/mastershowinfo.asp?mastershowid=2019 ''Die Landstem'' begin Mej. Suid-Afrika-wedstryd, ''Dagbreek en Landstem'' neem die regte oor.] * [http://www.whoswhosa.co.za/naspers-limited-employees-and-directors Ton Vosloo, verslaggewer by ''Die Landstem'' en later by ''Dagbreek en Landstem'', later besturende direkteur van Naspers.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110721202330/http://www.whoswhosa.co.za/naspers-limited-employees-and-directors |date=21 Julie 2011 }} * [http://icon.crl.edu/detail.php?language=Any&country=&title=Dagbreek+en+landstem&oclcno=&begindate=&institution=&sort=&sortOrder=ASC&item=85653&recIndex=1&recCount=1 Verwysing by International Coalition of Newspapers na ''Dagbreek en Landstem''.]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://icon.crl.edu/detail.php?language=Any&country=&title=Dagbreek+en+Sondagnuus&oclcno=&begindate=&institution=&sort=&sortOrder=ASC&item=-1&recIndex=2&recCount=2 Verwysing by International Coalition of Newspapers na ''Dagbreek en Sondagnuus''.]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://icon.crl.edu/detail.php?language=Any&country=&title=Landstem&oclcno=&begindate=&institution=&sort=&sortOrder=ASC&item=85629&recIndex=2&recCount=2 Verwysing by International Coalition of Newspapers na ''Die Landstem''.]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://152.111.1.87/argief/berigte/rapport/2001/02/11/2/19.html Mike van Niekerk, eerstydse werknemer, oorlede, ''Beeld'', 11 Februarie 2001] * [http://mg.co.za/article/2004-03-29-veteran-journalist-and-author-dies Hans Strydom, ''Sondagstem''-verslaggewer, sterf] * [http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/2004/07/31/BY/16k/01.html ''Die Burger'', 31 Julie 2004, oor Sakkie Perold, oudredakteur van ''Die Landstem''.] * [http://groups.yahoo.com/group/praag/message/19144 Praag oor Sakkie Perold, ''Die Landstem''- en ''Rapport''-redakteur]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://152.111.1.87/argief/berigte/rapport/2001/02/11/2/19.html ''Rapport'' berig oor oudverslaggewer Gielie de Kock se dood] * [http://www.beeld.com/Suid-Afrika/Nuus/Koerantman-wat-tentatief-verlig-was-sterf-op-92-20101031 ''Beeld'' berig oor Dirk Richard se dood] {{Voorbladster}} [[Kategorie:Suid-Afrikaanse koerante]] n8mqzpbnbtivjolgb4ufehofa3iq1eq 0 57018 2515182 2446333 2022-07-26T09:02:22Z Morne 672 wikitext text/x-wiki [[Lêer:Oggendblad 1 November 1972.jpg|duimnael|regs|320px|Die eerste uitgawe van ''Oggendblad'', 1 November 1972.]] [[Beeld:Koos met kamera.png|duimnael|220px|[[Koos du Plessis]] was een van die eerste lede van die redaksie van ''Oggendblad''.]] '''Oggendblad''' was 'n oggendkoerant in [[Pretoria]] van [[1 November]] [[1972]]<ref>{{Cite web |url=http://mediamense.co.za/index.php?frontend_action=display_compound_text_content&item_id=3444 |title=Mediamense.co.za |access-date=20 Junie 2013 |archive-date= 6 Maart 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160306004036/http://mediamense.co.za/index.php?frontend_action=display_compound_text_content&item_id=3444 |url-status=dead }}</ref> tot 19 Februarie 1983 wat eers deur Oggendbladpers Bpk. en daarna deur [[Perskor]] uitgegee is. [[Harald Pakendorf]] was die stigterredakteur tot 1979, waarna hy redakteur van ''[[Die Vaderland]]'' was tot 1986.<ref>{{Cite web |url=http://www.whoswhosa.co.za/harald-pakendorf-26872 |title=Who's Who Southern Africa oor Harald Pakendorf |access-date=20 Augustus 2011 |archive-date=21 September 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110921055400/http://www.whoswhosa.co.za/harald-pakendorf-26872 |url-status=dead }}</ref> Thys Human het in 1979 die leisels as redakteur van Oggendblad oorgeneem en was redakteur tot die sluiting van die koerant in 1983. Die Afrikaanse sanger en liedjieskrywer [[Koos du Plessis]] was een van die eerste lede van die redaksie.<ref>{{Cite web |url=http://www.oulitnet.co.za/roof/roof16.asp |title=Litnet: ''Skielik is jy vry – Die lewe en musiek van Koos du Plessis'' |access-date=20 Augustus 2011 |archive-date=28 September 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070928122832/http://www.oulitnet.co.za/roof/roof16.asp |url-status=dead }}</ref> ''Oggendblad'' het aan sy einde gekom na 'n hewige persstryd in die destydse Transvaal tussen Perskor se vier dagblaaie, maar veral ''[[Die Transvaler]]'', en [[Nasionale Pers]] se ''[[Beeld]]'' wat in 1974 opgerig is. Die vernaamste rede waarom Perskor ''Oggendblad'' opgerig het, was omdat die maatskappy geweet het van Naspers se plan met ''Beeld'' en dus 'n voorsprong in die mark wou kry deur eerste met 'n Afrikaanse oggendblad gemik op Pretoria vorendag te kom. Omdat die stryd albei maatskappye miljoene rand gekos het en Naspers 'n reuse-eis teen Perskor ingestel het oor 'n geknoei van [[Marius Jooste]], besturende direkteur van Perskor, met verkoopsyfers, het hulle tot 'n vergelyk gekom. Vanaf die tweede week in Februarie 1983 het ''Die Transvaler'' as middagblad na Pretoria geskuif waar ''Oggendblad'' (wat van Julie tot Desember 1981 slegs 5&nbsp;828 koerante op weeksdae kon verkoop) en sy middagkoerant, ''[[Hoofstad]]'' (wat in dieselfde tydperk 13&nbsp;628 koerante op weeksdae verkoop het, vergeleke met die Engelstalige ''[[Pretoria News]]'' se 24&nbsp;876 op weeksdae), by ''Die Transvaler'' ingelyf is. Dit het ''Beeld'' as enigste Afrikaanse oggendkoerant in [[Johannesburg]] gelaat, hoewel dit ook in Pretoria en elders in Transvaal versprei is, en ''Die Vaderland'' as Johannesburg se Afrikaanse middagkoerant. Nadat ''Die Transvaler'' en ''Die Vaderland'' opnuut tot die Sirkulasieburo (ABC) toegelaat is, was hulle weeksdagverkoopsyfer vir die tydperk Julie tot Desember 1981 onderskeidelik 44&nbsp;109 en 40&nbsp;998, vergeleke met ''Beeld'' se 67&nbsp;963.<ref>''Amptelike Jaarboek van die Republiek van Suid-Afrika 1983''. 1983. Johannesburg: Chris van Rensburgpublikasies.</ref> Die ''[[Rand Daily Mail]]'' het in daardie tydperk teruggesak tot 106&nbsp;759, 5&nbsp;000 minder as die toe nog twee Afrikaanse oggendkoerante, maar ''Beeld'' sou eers in 1988 oor 'n volle jaar op sy eie 'n sirkulasie van meer as 100&nbsp;000 kon handhaaf. Op [[10 Februarie]] [[1983]] skryf ''Die Vaderland'' die markverdeling was onvermydelik. "Dit was 'n rasionele en logiese stap en dit is gedoen in die breë belang van Transvaalse Afrikaners. Net meer as vyf jaar later kom verdere rasionalisering toe ''Die Vaderland'' in Oktober 1988 ná 52 jaar ophou bestaan en met ''Die Transvaler'' verenig word. Dié koerant verdwyn vyf jaar later ook. Al kon ''Beeld'' lank 'n sirkulasie van meer as 100&nbsp;000 handhaaf, kon die koerant nog nooit hoegenaamd na aan die gesamentlike sirkulasie van die destydse vyf Afrikaanse dagblaaie in Transvaal van meer as 170&nbsp;000 kom nie. == Verwysings == {{Verwysings|2}} == Eksterne skakels == * [http://www.readerssociety.org.za/author_search_by_char.php?char=V Biografie van Wim van der Berg, rugbyskrywer] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120111120903/http://www.readerssociety.org.za/author_search_by_char.php?char=V |date=11 Januarie 2012 }} * [http://mediamense.co.za/index.php?frontend_action=display_compound_text_content&item_id=3444 Drie afbeeldings van ''Oggendblad'' se voorblad op Mediamense.co.za] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160306004036/http://mediamense.co.za/index.php?frontend_action=display_compound_text_content&item_id=3444 |date= 6 Maart 2016 }}. * [http://www.argief.litnet.co.za/cgi-bin/giga.cgi?cmd=cause_dir_news_item&news_id=27488&cause_id=1270 Litnet.co.za skryf oor Jeanne Goossen wat 16 jaar lank verslaggewer was by vier Perskor-koerante, onder meer ''Oggendblad''.]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} [[Kategorie:Massamedia]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse koerante]] oi0nbtas8zrpg6cp3r2bwzih8tm1ie9 2515184 2515182 2022-07-26T09:06:48Z Morne 672 wikitext text/x-wiki [[Lêer:Oggendblad 1 November 1972.jpg|duimnael|links|260px|Die eerste uitgawe van ''Oggendblad'', 1 November 1972.]] [[Lêer:Oggendblad 19 Februarie 1983.jpg|duimnael|regs|260px|Die laaste uitgawe van ''Oggendblad'', 19 Februraie 1983.]] [[Beeld:Koos met kamera.png|duimnael|220px|[[Koos du Plessis]] was een van die eerste lede van die redaksie van ''Oggendblad''.]] '''Oggendblad''' was 'n oggendkoerant in [[Pretoria]] van [[1 November]] [[1972]]<ref>{{Cite web |url=http://mediamense.co.za/index.php?frontend_action=display_compound_text_content&item_id=3444 |title=Mediamense.co.za |access-date=20 Junie 2013 |archive-date= 6 Maart 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160306004036/http://mediamense.co.za/index.php?frontend_action=display_compound_text_content&item_id=3444 |url-status=dead }}</ref> tot 19 Februarie 1983 wat eers deur Oggendbladpers Bpk. en daarna deur [[Perskor]] uitgegee is. [[Harald Pakendorf]] was die stigterredakteur tot 1979, waarna hy redakteur van ''[[Die Vaderland]]'' was tot 1986.<ref>{{Cite web |url=http://www.whoswhosa.co.za/harald-pakendorf-26872 |title=Who's Who Southern Africa oor Harald Pakendorf |access-date=20 Augustus 2011 |archive-date=21 September 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110921055400/http://www.whoswhosa.co.za/harald-pakendorf-26872 |url-status=dead }}</ref> Thys Human het in 1979 die leisels as redakteur van Oggendblad oorgeneem en was redakteur tot die sluiting van die koerant in 1983. Die Afrikaanse sanger en liedjieskrywer [[Koos du Plessis]] was een van die eerste lede van die redaksie.<ref>{{Cite web |url=http://www.oulitnet.co.za/roof/roof16.asp |title=Litnet: ''Skielik is jy vry – Die lewe en musiek van Koos du Plessis'' |access-date=20 Augustus 2011 |archive-date=28 September 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070928122832/http://www.oulitnet.co.za/roof/roof16.asp |url-status=dead }}</ref> ''Oggendblad'' het aan sy einde gekom na 'n hewige persstryd in die destydse Transvaal tussen Perskor se vier dagblaaie, maar veral ''[[Die Transvaler]]'', en [[Nasionale Pers]] se ''[[Beeld]]'' wat in 1974 opgerig is. Die vernaamste rede waarom Perskor ''Oggendblad'' opgerig het, was omdat die maatskappy geweet het van Naspers se plan met ''Beeld'' en dus 'n voorsprong in die mark wou kry deur eerste met 'n Afrikaanse oggendblad gemik op Pretoria vorendag te kom. Omdat die stryd albei maatskappye miljoene rand gekos het en Naspers 'n reuse-eis teen Perskor ingestel het oor 'n geknoei van [[Marius Jooste]], besturende direkteur van Perskor, met verkoopsyfers, het hulle tot 'n vergelyk gekom. Vanaf die tweede week in Februarie 1983 het ''Die Transvaler'' as middagblad na Pretoria geskuif waar ''Oggendblad'' (wat van Julie tot Desember 1981 slegs 5&nbsp;828 koerante op weeksdae kon verkoop) en sy middagkoerant, ''[[Hoofstad]]'' (wat in dieselfde tydperk 13&nbsp;628 koerante op weeksdae verkoop het, vergeleke met die Engelstalige ''[[Pretoria News]]'' se 24&nbsp;876 op weeksdae), by ''Die Transvaler'' ingelyf is. Dit het ''Beeld'' as enigste Afrikaanse oggendkoerant in [[Johannesburg]] gelaat, hoewel dit ook in Pretoria en elders in Transvaal versprei is, en ''Die Vaderland'' as Johannesburg se Afrikaanse middagkoerant. Nadat ''Die Transvaler'' en ''Die Vaderland'' opnuut tot die Sirkulasieburo (ABC) toegelaat is, was hulle weeksdagverkoopsyfer vir die tydperk Julie tot Desember 1981 onderskeidelik 44&nbsp;109 en 40&nbsp;998, vergeleke met ''Beeld'' se 67&nbsp;963.<ref>''Amptelike Jaarboek van die Republiek van Suid-Afrika 1983''. 1983. Johannesburg: Chris van Rensburgpublikasies.</ref> Die ''[[Rand Daily Mail]]'' het in daardie tydperk teruggesak tot 106&nbsp;759, 5&nbsp;000 minder as die toe nog twee Afrikaanse oggendkoerante, maar ''Beeld'' sou eers in 1988 oor 'n volle jaar op sy eie 'n sirkulasie van meer as 100&nbsp;000 kon handhaaf. Op [[10 Februarie]] [[1983]] skryf ''Die Vaderland'' die markverdeling was onvermydelik. "Dit was 'n rasionele en logiese stap en dit is gedoen in die breë belang van Transvaalse Afrikaners. Net meer as vyf jaar later kom verdere rasionalisering toe ''Die Vaderland'' in Oktober 1988 ná 52 jaar ophou bestaan en met ''Die Transvaler'' verenig word. Dié koerant verdwyn vyf jaar later ook. Al kon ''Beeld'' lank 'n sirkulasie van meer as 100&nbsp;000 handhaaf, kon die koerant nog nooit hoegenaamd na aan die gesamentlike sirkulasie van die destydse vyf Afrikaanse dagblaaie in Transvaal van meer as 170&nbsp;000 kom nie. == Verwysings == {{Verwysings|2}} == Eksterne skakels == * [http://www.readerssociety.org.za/author_search_by_char.php?char=V Biografie van Wim van der Berg, rugbyskrywer] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120111120903/http://www.readerssociety.org.za/author_search_by_char.php?char=V |date=11 Januarie 2012 }} * [http://mediamense.co.za/index.php?frontend_action=display_compound_text_content&item_id=3444 Drie afbeeldings van ''Oggendblad'' se voorblad op Mediamense.co.za] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160306004036/http://mediamense.co.za/index.php?frontend_action=display_compound_text_content&item_id=3444 |date= 6 Maart 2016 }}. * [http://www.argief.litnet.co.za/cgi-bin/giga.cgi?cmd=cause_dir_news_item&news_id=27488&cause_id=1270 Litnet.co.za skryf oor Jeanne Goossen wat 16 jaar lank verslaggewer was by vier Perskor-koerante, onder meer ''Oggendblad''.]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} [[Kategorie:Massamedia]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse koerante]] febft3rb148d4p9olz1twbmi7ps2q3o 2515196 2515184 2022-07-26T10:45:51Z Aliwal2012 39067 Dubbelsinnig Hoofstad→Hoofstad (dagblad) wikitext text/x-wiki [[Lêer:Oggendblad 1 November 1972.jpg|duimnael|links|260px|Die eerste uitgawe van ''Oggendblad'', 1 November 1972.]] [[Lêer:Oggendblad 19 Februarie 1983.jpg|duimnael|regs|260px|Die laaste uitgawe van ''Oggendblad'', 19 Februraie 1983.]] [[Beeld:Koos met kamera.png|duimnael|220px|[[Koos du Plessis]] was een van die eerste lede van die redaksie van ''Oggendblad''.]] '''Oggendblad''' was 'n oggendkoerant in [[Pretoria]] van [[1 November]] [[1972]]<ref>{{Cite web |url=http://mediamense.co.za/index.php?frontend_action=display_compound_text_content&item_id=3444 |title=Mediamense.co.za |access-date=20 Junie 2013 |archive-date= 6 Maart 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160306004036/http://mediamense.co.za/index.php?frontend_action=display_compound_text_content&item_id=3444 |url-status=dead }}</ref> tot 19 Februarie 1983 wat eers deur Oggendbladpers Bpk. en daarna deur [[Perskor]] uitgegee is. [[Harald Pakendorf]] was die stigterredakteur tot 1979, waarna hy redakteur van ''[[Die Vaderland]]'' was tot 1986.<ref>{{Cite web |url=http://www.whoswhosa.co.za/harald-pakendorf-26872 |title=Who's Who Southern Africa oor Harald Pakendorf |access-date=20 Augustus 2011 |archive-date=21 September 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110921055400/http://www.whoswhosa.co.za/harald-pakendorf-26872 |url-status=dead }}</ref> Thys Human het in 1979 die leisels as redakteur van Oggendblad oorgeneem en was redakteur tot die sluiting van die koerant in 1983. Die Afrikaanse sanger en liedjieskrywer [[Koos du Plessis]] was een van die eerste lede van die redaksie.<ref>{{Cite web |url=http://www.oulitnet.co.za/roof/roof16.asp |title=Litnet: ''Skielik is jy vry – Die lewe en musiek van Koos du Plessis'' |access-date=20 Augustus 2011 |archive-date=28 September 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070928122832/http://www.oulitnet.co.za/roof/roof16.asp |url-status=dead }}</ref> ''Oggendblad'' het aan sy einde gekom na 'n hewige persstryd in die destydse Transvaal tussen Perskor se vier dagblaaie, maar veral ''[[Die Transvaler]]'', en [[Nasionale Pers]] se ''[[Beeld]]'' wat in 1974 opgerig is. Die vernaamste rede waarom Perskor ''Oggendblad'' opgerig het, was omdat die maatskappy geweet het van Naspers se plan met ''Beeld'' en dus 'n voorsprong in die mark wou kry deur eerste met 'n Afrikaanse oggendblad gemik op Pretoria vorendag te kom. Omdat die stryd albei maatskappye miljoene rand gekos het en Naspers 'n reuse-eis teen Perskor ingestel het oor 'n geknoei van [[Marius Jooste]], besturende direkteur van Perskor, met verkoopsyfers, het hulle tot 'n vergelyk gekom. Vanaf die tweede week in Februarie 1983 het ''Die Transvaler'' as middagblad na Pretoria geskuif waar ''Oggendblad'' (wat van Julie tot Desember 1981 slegs 5&nbsp;828 koerante op weeksdae kon verkoop) en sy middagkoerant, ''[[Hoofstad (dagblad)|Hoofstad]]'' (wat in dieselfde tydperk 13&nbsp;628 koerante op weeksdae verkoop het, vergeleke met die Engelstalige ''[[Pretoria News]]'' se 24&nbsp;876 op weeksdae), by ''Die Transvaler'' ingelyf is. Dit het ''Beeld'' as enigste Afrikaanse oggendkoerant in [[Johannesburg]] gelaat, hoewel dit ook in Pretoria en elders in Transvaal versprei is, en ''Die Vaderland'' as Johannesburg se Afrikaanse middagkoerant. Nadat ''Die Transvaler'' en ''Die Vaderland'' opnuut tot die Sirkulasieburo (ABC) toegelaat is, was hulle weeksdagverkoopsyfer vir die tydperk Julie tot Desember 1981 onderskeidelik 44&nbsp;109 en 40&nbsp;998, vergeleke met ''Beeld'' se 67&nbsp;963.<ref>''Amptelike Jaarboek van die Republiek van Suid-Afrika 1983''. 1983. Johannesburg: Chris van Rensburgpublikasies.</ref> Die ''[[Rand Daily Mail]]'' het in daardie tydperk teruggesak tot 106&nbsp;759, 5&nbsp;000 minder as die toe nog twee Afrikaanse oggendkoerante, maar ''Beeld'' sou eers in 1988 oor 'n volle jaar op sy eie 'n sirkulasie van meer as 100&nbsp;000 kon handhaaf. Op [[10 Februarie]] [[1983]] skryf ''Die Vaderland'' die markverdeling was onvermydelik. "Dit was 'n rasionele en logiese stap en dit is gedoen in die breë belang van Transvaalse Afrikaners. Net meer as vyf jaar later kom verdere rasionalisering toe ''Die Vaderland'' in Oktober 1988 ná 52 jaar ophou bestaan en met ''Die Transvaler'' verenig word. Dié koerant verdwyn vyf jaar later ook. Al kon ''Beeld'' lank 'n sirkulasie van meer as 100&nbsp;000 handhaaf, kon die koerant nog nooit hoegenaamd na aan die gesamentlike sirkulasie van die destydse vyf Afrikaanse dagblaaie in Transvaal van meer as 170&nbsp;000 kom nie. == Verwysings == {{Verwysings|2}} == Eksterne skakels == * [http://www.readerssociety.org.za/author_search_by_char.php?char=V Biografie van Wim van der Berg, rugbyskrywer] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120111120903/http://www.readerssociety.org.za/author_search_by_char.php?char=V |date=11 Januarie 2012 }} * [http://mediamense.co.za/index.php?frontend_action=display_compound_text_content&item_id=3444 Drie afbeeldings van ''Oggendblad'' se voorblad op Mediamense.co.za] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160306004036/http://mediamense.co.za/index.php?frontend_action=display_compound_text_content&item_id=3444 |date= 6 Maart 2016 }}. * [http://www.argief.litnet.co.za/cgi-bin/giga.cgi?cmd=cause_dir_news_item&news_id=27488&cause_id=1270 Litnet.co.za skryf oor Jeanne Goossen wat 16 jaar lank verslaggewer was by vier Perskor-koerante, onder meer ''Oggendblad''.]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} [[Kategorie:Massamedia]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse koerante]] n9oe12fl9ttxgs12x43kljmxx0nz00m 0 57199 2515180 2196716 2022-07-26T08:57:51Z Morne 672 wikitext text/x-wiki [[Lêer:Die Vaderland 30 April 1981.jpg|duimnael|regs|320px|Wynand Malan op die voorblad van ''[[Die Vaderland]]'', 'n dag ná die algemene verkiesing van 1981.]] Wynand Malan (gebore [[25 Mei]] [[1943]]) is 'n [[Verligte en verkrampte|verligte]], [[Afrikaans]]sprekende [[Suid-Afrika]]anse politikus en regsgeleerde. Hy tree in 1977 toe tot die politiek toe hy verkies word as Volksraadslid van die [[Nasionale Party]] vir [[Randburg]]. Hy was deel van die verligte kamp in die regerende party en was as sodanig krities jeens pres. [[P.W. Botha]] se huiwerige benadering tot hervorming en die gedurige noodtoestande van die middel-tagtigerjare. Hy bedank voor die algemene verkiesing van 1987 uit die N.P. en staan as onafhanklike kandidaat in [[Randburg]] teen Suid-Afrika se voormalige ambassadeur na [[Kanada]], [[Glenn Babb]]. Hoewel hy oor dieselfde kam geskeer is as dr. [[Denis Worrall]], onafhanklike kandidaat in [[Helderberg]], en Esther Lategan, onafhanklike kandidaat in [[Stellenbosch]], het elkeen individueel aan die verkiesing deelgeneem. Ná Malan sy setel wen, stig hy die [[Nasionale Demokratiese Beweging]] met Lategan as lid van die nuwe party, maar Worrall slaan sy eie rigting in met die stigting van die [[Onafhanklike Party]]. [[Louis Luyt]] het kort daarna die leiers van die N.D.B., O.P. en [[Progressiewe Federale Party]] bymekaar gebring om te onderhandel oor die stigting van 'n nuwe parlementêre party links van die N.P. Dit lei op [[8 April]] [[1989]] tot die stigting van die [[Demokratiese Party]] onder leiding van die gewese P.F.P.-leier [[Zach de Beer]], Malan en Worrall. Malan wen Randburg in die verkiesing van [[6 September]] [[1989]] met 'n vergrote meerderheid. Worrall het, nadat hy in [[Helderberg]] met 39 stemme teen die minister van grondwetlike ontwikkeling, Chris Heunis, verloor het, in 1989 in die veilige opposisiesetel Berea in [[Durban]] gestaan en ook die paal gehaal. Malan bly hierna tot 1993 medeleier van die D.P. In 1994 word hy ondervoorsitter van die [[Waarheids-en-Versoeningskommissie]], waarvan [[Desmond Tutu]] voorsitter was. {{DEFAULTSORT:Malan, Wynand}} [[Kategorie:Suid-Afrikaanse politici]] [[Kategorie:Geboortes in 1943]] [[Kategorie:Lewende mense]] [[Kategorie:Afrikaners]] [[Kategorie:Politici van die Nasionale Party]] j2mm1ddhymao6mgc1vilhckz8e1p04m 0 58275 2514913 2489967 2022-07-25T12:17:56Z Greenman 8 /* Lys van wenners */ 2022 wikitext text/x-wiki [[Lêer:Ingrid Jonker 1956.jpg|duimnael|240px|Ingrid Jonker in 1956.]] Die '''Ingrid Jonkerprys''' is 'n literêre toekenning vir die beste debuutbundel in [[Afrikaans]] of [[Engels]]e poësie. Dit prys is ingestel ter ere van [[Ingrid Jonker]] na haar dood in 1965. Die prysgeld is R1 000 en 'n medalje. Dit word alternatiewelik aan 'n Afrikaanse of Engelse digter toegeken wat sy eerste digbundel gedurende die laaste twee jaar gepubliseer het. == Lys van wenners == {| class="wikitable sortable" |- ! Jaar !! Wenner !! Werk |- |2022 |Jacques Coetzee |''An Illuminated Darkness''<ref>{{Cite web |date=2022-07-24 |title=Ingrid Jonker Prize winner Jacques Coetzee on political awakening, blindness, poetry and music|url=https://www.dailymaverick.co.za/article/2022-07-24-ingrid-jonker-prize-winner-jacques-coetzee-on-how-he-wrote-himself-into-blindness-with-poetry-and-music/ |access-date=2022-07-25 |website=Daily Maverick}}</ref> |- |2021 |Ryan Pedro |''Pienk ceramic-hondjies''<ref>{{Cite web |date=2021-10-27 |title=Die tiende Tuin van Digters, ’n visuele oorsig |url=https://www.litnet.co.za/die-tiende-tuin-van-digters-n-visuele-oorsig/ |access-date=2022-03-20 |website=LitNet}}</ref> |- |2020 |Saaleha Idrees Bamjee |''Zikr''<ref>{{Cite web|url=https://johannesburgreviewofbooks.com/2020/07/13/the-jrb-daily-saaleha-idrees-bamjee-wins-2020-ingrid-jonker-prize-for-debut-poetry-for-zikr-a-poignant-collection-of-longing-and-loss/|title='[The JRB Daily] Saaleha Idrees Bamjee wins 2020 Ingrid Jonker Prize for debut poetry for Zikr, a poignant collection of longing and loss|last=Malec|first=Jennifer|date=2020-07-13|website=The Johannesburg Review of Books|language=en|access-date=2020-07-14}}</ref> |- |2019 |Pieter Odendaal |''Asof geen berge ooit hier gewoon het nie''<ref>https://www.netwerk24.com/Vermaak/Boeke/literere-pryse-is-vreemde-goed-wenner-van-ingrid-jonker-debuutprys-20190702</ref> |- |2018 |Sindiswa Busuku-Mathese |''Loud and yellow laughter''<ref>http://pensouthafrica.co.za/sindiswa-busuku-mathese-wins-2018-ingrid-jonker-prize/</ref> |- |2017 |[[Hilda Smits]] |''Die bome reusagtig soos ons was''<ref>https://www.netwerk24.com/Nuus/Algemeen/poesie-van-die-diaspora-wen-ingrid-jonkerprys-20170831</ref> |- | 2016 || Thabo Jijana || ''Failing Maths and my other crimes'' |- | 2015 || [[Nathan Trantraal]] || ''Chokers en survivors'' |- | 2014 || [[Karin Schimke]] || ''Bare & Breaking''<ref>{{Cite web |url=http://versindaba.co.za/2014/09/26/persvrystelling-karin-schimke-wen-die-2014-ingrid-jonkerprys-vir-engelse-poesie/ |title=argiefkopie |access-date=21 Desember 2014 |archive-date=13 Desember 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201213045431/https://versindaba.co.za/2014/09/26/persvrystelling-karin-schimke-wen-die-2014-ingrid-jonkerprys-vir-engelse-poesie/ |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.litnet.co.za/Article/die-ingrid-jonker-prys-aan-karin-schimke-oorhandig</ref> |- | 2013 || [[Hennie Nortjé]] || ''In die skadu van soveel bome''<ref>{{Cite web |url=http://versindaba.co.za/2013/10/15/hennie-nortje-wen-die-ingrid-jonker-prys-2013/ |title=argiefkopie |access-date= 8 Januarie 2014 |archive-date= 2 Januarie 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140102132806/http://versindaba.co.za/2013/10/15/hennie-nortje-wen-die-ingrid-jonker-prys-2013/ |url-status=dead }}</ref> |- | 2012 || [[Beverly Rycroft]] || ''Missing''<ref>http://www.beverlyrycroft.com/awards.php</ref> |- | 2011 || [[Melt Myburgh]] || ''Oewerbestaan''<ref>http://slipnet.co.za/view/event/melt-myburgh-wen-die-ingrid-jonker-prys-2011/</ref> |- | 2010 || [[Tania van Schalkwyk]] || ''Hyphen''<ref>{{Cite web |url=http://versindaba.co.za/2010/12/06/tania-van-schalkwyk-wen-2010-ingrid-jonker-prys/ |title=argiefkopie |access-date=25 Februarie 2014 |archive-date= 9 Februarie 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140209065115/http://versindaba.co.za/2010/12/06/tania-van-schalkwyk-wen-2010-ingrid-jonker-prys/ |url-status=dead }}</ref> |- | 2009 || [[Loftus Marais]] || ''Staan in die algemeen nader aan vensters''<ref>http://southafrica.poetryinternationalweb.org/piw_cms/cms/cms_module/index.php?obj_id=16656</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.poetryinternationalweb.net/pi/site/poet/item/16656/10/Loftus-Marais |title=argiefkopie |access-date=25 Februarie 2014 |archive-date=30 Desember 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151230172002/http://www.poetryinternationalweb.net/pi/site/poet/item/16656/10/Loftus-Marais |url-status=dead }}</ref> |- | 2008 || [[Megan Hall (digter)|Megan Hall]] || ''Fourth child''<ref>{{Cite web |url=http://book.co.za/bookchat/topic/3255 |title=argiefkopie |access-date=27 September 2011 |archive-date=10 Julie 2012 |archive-url=https://archive.is/20120710141925/http://book.co.za/bookchat/topic/3255 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.africanbookscollective.com/books/fourth-child</ref> |- | 2007 || [[Danie Marais]] || ''In die buitenste ruimte''<ref name="southafrica.poetryinternationalweb.org">http://southafrica.poetryinternationalweb.org/piw_cms/cms/cms_module/index.php?obj_id=11461</ref><ref>http://freddevries.co.za/archive/2007/07/16/danie-marais-or-how-melancholy-finally-paid-off.aspx</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.tafelberg.com/authors/2293 |title=argiefkopie |access-date=25 Februarie 2014 |archive-date= 3 Augustus 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140803055655/http://www.tafelberg.com/Authors/2293 |url-status=dead }}</ref> |- | 2006 || [[Rustum Kozain]] || ''This carting life''<ref>http://www.moneyweb.co.za/mw/view/mw/en/page215463?oid=223837&sn=Detail</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.indiana.edu/~libsalc/africa/scripts/awards1.php?award=36 |title=argiefkopie |access-date=25 Februarie 2014 |archive-date=12 September 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150912172602/https://www.indiana.edu/~libsalc/africa/scripts/awards1.php?award=36 |url-status=dead }}</ref> |- | 2005 || [[Ilse van Staden]] || ''Watervlerk''<ref>http://www.westerncape.gov.za/text/2006/5/ma_06_literary.pdf</ref><ref name="IJ2013">[http://versindaba.co.za/2009/10/21/spesiale-nuuswekker-nog-n-prys-vir-loftus-marais/ Spesiale Nuuswekker. Nog 'n prys vir Loftus Marais] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130310094911/http://versindaba.co.za/2009/10/21/spesiale-nuuswekker-nog-n-prys-vir-loftus-marais/ |date=10 Maart 2013 }}, besoek op 16 Februarie 2014</ref> |- | 2004 || [[Finuala Dowling]] || ''I, flying''<ref>{{Cite web |url=http://kaganof.com/kagablog/category/contributors/michelle-mcgrane/ |title=argiefkopie |access-date=27 September 2011 |archive-date=10 Maart 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120310090507/http://kaganof.com/kagablog/category/contributors/michelle-mcgrane/ |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.kwela.com/authors/5613 |title=argiefkopie |access-date=25 Februarie 2014 |archive-date= 3 Mei 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140503170621/http://www.kwela.com/Authors/5613 |url-status=dead }}</ref> |- | 2003 || [[Martjie Bosman]] || ''Landelik'' <ref name="IJ2013" /><ref>http://web.up.ac.za/default.asp?ipkCategoryID=6472&language=0</ref> |- | 2002 || [[Kobus Moolman]] || ''Time like stone''<ref>http://www.kobusmoolman.com/?page_id=110</ref> |- | 2001 || [[Zandra Bezuidenhout]]<ref name="IJ2013" /> || ''Dansmusieke''<ref>{{Cite web |url=http://www.oulitnet.co.za/mond/05zandra.asp |title=argiefkopie |access-date=25 Februarie 2014 |archive-date= 5 Maart 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305022441/http://www.oulitnet.co.za/mond/05zandra.asp |url-status=dead }}</ref> |- | 2000 || [[Brian Walters]] || ''Tracks''<ref>{{Cite web |url=http://www.ectalent.co.za/index.php?option=com_content&view=article&id=64:brian-walter&catid=53:poets&Itemid=55 |title=argiefkopie |access-date=25 Februarie 2014 |archive-date=11 Maart 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160311025521/http://www.ectalent.co.za/index.php?option=com_content&view=article&id=64:brian-walter&catid=53:poets&Itemid=55 |url-status=dead }}</ref> |- | 1999 || [[Trienkie Laurie]] || ''Skietspoel''<ref>{{cite news | url=http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/1999/03/22/13/1.html | title=Beeld Johannesburg Finaal Maandag 22 Maart 1999 Bl. 13: Laurie se `Skietspoel' wen Jonker-prys | archive-url=https://archive.is/20140225115818/http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/1999/03/22/13/1.html | archive-date=25 Februarie 2014 | access-date=25 Februarie 2014 | url-status=live }}</ref> |- | 1998 || [[Dan Wylie]] || ''The road out''<ref>http://mg.co.za/article/1998-03-27-wylie-wins-jonker-prize</ref> |- | 1997 || [[Charl-Pierre Naudé]] || ''Die nomadiese oomblik''<ref name="southafrica.poetryinternationalweb.org" /><ref>http://slipnet.co.za/view/author/charl-pierre-naude/</ref> |- | 1996 || [[Steve Shapiro (digter)|Steve Shapiro]] || ''In a borrowed tent''<ref>{{Cite web |url=http://www.iziko.org.za/ac/resources/pub/1999/2_nlm.htm |title=argiefkopie |access-date=27 September 2011 |archive-date=20 November 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20081120004009/http://www.iziko.org.za/ac/resources/pub/1999/2_nlm.htm |url-status=dead }}</ref><ref>http://carapace.bookslive.co.za/blog/2007/07/05/new-haiku-from-steve-shapiro</ref> |- | 1995 || [[Gert Vlok Nel]] || ''Om te lewe is onnatuurlik''<ref>http://www.facebook.com/pages/Gert-Vlok-Nel/34419884889?v=info</ref><ref>{{Cite web |url=http://versindaba.co.za/tag/om-te-lewe-is-onnatuurlik/ |title=argiefkopie |access-date=25 Februarie 2014 |archive-date=13 November 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121113193010/http://versindaba.co.za/tag/om-te-lewe-is-onnatuurlik/ |url-status=dead }}</ref> |- | 1995 || [[Ken Barris]] || ''An advertisement for air''<ref name="152.111.1.88">{{cite news | url=http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/1995/07/20/3/15.html | title=Beeld KALENDER Donderdag 20 Julie 1995 Bl. 3: Gert Vlok Nel, Ken Barris kry Jonker-prys | archive-url=https://archive.is/20140225123512/http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/1995/07/20/3/15.html | archive-date=25 Februarie 2014 | access-date=25 Februarie 2014 | url-status=dead }}</ref> |- | 1994 || Geen toekenning <ref name="152.111.1.88" /> || |- | 1993 || [[P.J. Bosman]]<ref name="IJ2013" /> || ''Ryp geel kring'' <ref>http://www.litnet.co.za/Article/pj-bosman-1933{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> |- | 1992 || Heather Robertson || ''Under the sun'' |- | 1991 || [[Henning Pieterse]]<ref name="IJ2013" /> || ''Alruin'' |- | 1990 || [[John Eppel]] || ''Spoils of war''<ref>http://conversationswithwriters.blogspot.com/2007/02/interview-with-poet-novelist-and.html</ref> |- | 1989 || [[Rosa Smit]]<ref name="IJ2013" /> || ''Krone van die narsing'' |- | 1988 || Graham Walker || ''The complete Libby Destrudo songbook'' |- | 1987 || [[Donald Riekert]]<ref name="IJ2013" /> || ''Heuning uit die swarthaak'' |- | 1986 || Geen toekenning || |- | 1985 || Geen toekenning || |- | 1984 || [[Johann Lodewyk Marais]]<ref name="IJ2013" /> || ''Die somer is 'n dag oud'' |- | 1983 || [[Jeremy Cronin]] || ''Inside and out'' |- | 1982 || [[Johann de Lange]] || ''Akwarelle van die dors'' |- | 1981 || [[T.T. Cloete]] || ''Angelliera''<ref name="IJ2013" /> |- | 1980 || Geen toekenning || |- | 1979 || [[Mike Nicol]] || ''Among the souvenirs'' |- | 1978 || [[Marlene van Niekerk]] || ''Sprokkelster''<ref>http://www.stellenboschwriters.com/vniekerkm.html</ref> |- | 1977 || [[Colin Style]] || ''Baobab Street'' |- | 1976 || [[Jaap Steyn]] || ''Die grammatika van liefhê''<ref name="IJ2013" /> |- | 1975 || [[Mark Swift]] || ''Treading water'' |- | 1974 || [[Leon Strydom]] || ''Geleentheidsverse'' |- | 1973 || [[Mongane Wally Serote]] || ''Yakhal I 'nkomo''<ref>{{Cite web |url=http://www.tallstoriesbookshop.com/poetry.php |title=argiefkopie |access-date=27 September 2011 |archive-date= 2 Augustus 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090802153234/http://tallstoriesbookshop.com/poetry.php |url-status=dead }}</ref> |- | 1972 || [[Lina Spies]]<ref name="IJ2013" /> || ''Digby Vergenoeg'' |- | 1971 || Geen toekenning || |- | 1970 || [[Sheila Cussons]] || ''Plektrum'' |- | 1969 || [[Sinclair Simon Maurice Beiles]] || ''Ashes of experience'' |- | 1968 || [[M.M. Walters]] || ''Apocrypha/Cabala'' |- | 1967 || [[Sydney Clouts]] || ''One life'' |- | 1966 || [[D.P.M. Botes]] || ''Wat is 'n gewone man?''<ref name="IJ2013" /> |- | 1965 || [[Ruth Miller (digter)|Ruth Miller]] || ''Floating island'' |- |} == Verwysings == {{Verwysings|3}} {{Normdata}} [[Kategorie:Afrikaanse letterkunde]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse letterkundige toekennings]] sde9rxb0kucb0qrkq48qcqv18jxu08t 2515074 2514913 2022-07-25T17:21:31Z 196.250.216.41 /* Lys van wenners */ wikitext text/x-wiki [[Lêer:Ingrid Jonker 1956.jpg|duimnael|240px|Ingrid Jonker in 1956.]] Die '''Ingrid Jonkerprys''' is 'n literêre toekenning vir die beste debuutbundel in [[Afrikaans]] of [[Engels]]e poësie. Dit prys is ingestel ter ere van [[Ingrid Jonker]] na haar dood in 1965. Die prysgeld is R1 000 en 'n medalje. Dit word alternatiewelik aan 'n Afrikaanse of Engelse digter toegeken wat sy eerste digbundel gedurende die laaste twee jaar gepubliseer het. == Lys van wenners == {| class="wikitable sortable" |- ! Jaar !! Wenner !! Werk |- |2022 |Jacques Coetzee |''An Illuminated Darkness''<ref>{{Cite web |date=2022-07-24 |title=Ingrid Jonker Prize winner Jacques Coetzee on political awakening, blindness, poetry and music|url=https://www.dailymaverick.co.za/article/2022-07-24-ingrid-jonker-prize-winner-jacques-coetzee-on-how-he-wrote-himself-into-blindness-with-poetry-and-music/ |access-date=2022-07-25 |website=Daily Maverick}}</ref> |- |2021 |Ryan Pedro |''Pienk ceramic-hondjies''<ref>{{Cite web |date=2021-10-27 |title=Die tiende Tuin van Digters, ’n visuele oorsig |url=https://www.litnet.co.za/die-tiende-tuin-van-digters-n-visuele-oorsig/ |access-date=2022-03-20 |website=LitNet}}</ref> |- |2020 |Saaleha Idrees Bamjee |''Zikr''<ref>{{Cite web|url=https://johannesburgreviewofbooks.com/2020/07/13/the-jrb-daily-saaleha-idrees-bamjee-wins-2020-ingrid-jonker-prize-for-debut-poetry-for-zikr-a-poignant-collection-of-longing-and-loss/|title='[The JRB Daily] Saaleha Idrees Bamjee wins 2020 Ingrid Jonker Prize for debut poetry for Zikr, a poignant collection of longing and loss|last=Malec|first=Jennifer|date=2020-07-13|website=The Johannesburg Review of Books|language=en|access-date=2020-07-14}}</ref> |- |2019 |Pieter Odendaal |''Asof geen berge ooit hier gewoon het nie''<ref>https://www.netwerk24.com/Vermaak/Boeke/literere-pryse-is-vreemde-goed-wenner-van-ingrid-jonker-debuutprys-20190702</ref> |- |2018 |Sindiswa Busuku-Mathese |''Loud and yellow laughter''<ref>http://pensouthafrica.co.za/sindiswa-busuku-mathese-wins-2018-ingrid-jonker-prize/</ref> |- |2017 |[[Hilda Smits]] |''Die bome reusagtig soos ons was''<ref>https://www.netwerk24.com/Nuus/Algemeen/poesie-van-die-diaspora-wen-ingrid-jonkerprys-20170831</ref> |- | 2016 || Thabo Jijana || ''Failing Maths and my other crimes'' |- | 2015 || [[Nathan Trantraal]] || ''Chokers en survivors'' |- | 2014 || [[Karin Schimke]] || ''Bare & Breaking''<ref>{{Cite web |url=http://versindaba.co.za/2014/09/26/persvrystelling-karin-schimke-wen-die-2014-ingrid-jonkerprys-vir-engelse-poesie/ |title=argiefkopie |access-date=21 Desember 2014 |archive-date=13 Desember 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201213045431/https://versindaba.co.za/2014/09/26/persvrystelling-karin-schimke-wen-die-2014-ingrid-jonkerprys-vir-engelse-poesie/ |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.litnet.co.za/Article/die-ingrid-jonker-prys-aan-karin-schimke-oorhandig</ref> |- | 2013 || [[Hennie Nortjé]] || ''In die skadu van soveel bome''<ref>{{Cite web |url=http://versindaba.co.za/2013/10/15/hennie-nortje-wen-die-ingrid-jonker-prys-2013/ |title=argiefkopie |access-date= 8 Januarie 2014 |archive-date= 2 Januarie 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140102132806/http://versindaba.co.za/2013/10/15/hennie-nortje-wen-die-ingrid-jonker-prys-2013/ |url-status=dead }}</ref> |- | 2012 || [[Beverly Rycroft]] || ''Missing''<ref>http://www.beverlyrycroft.com/awards.php</ref> |- | 2011 || [[Melt Myburgh]] || ''Oewerbestaan''<ref>http://slipnet.co.za/view/event/melt-myburgh-wen-die-ingrid-jonker-prys-2011/</ref> |- | 2010 || [[Tania van Schalkwyk]] || ''Hyphen''<ref>{{Cite web |url=http://versindaba.co.za/2010/12/06/tania-van-schalkwyk-wen-2010-ingrid-jonker-prys/ |title=argiefkopie |access-date=25 Februarie 2014 |archive-date= 9 Februarie 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140209065115/http://versindaba.co.za/2010/12/06/tania-van-schalkwyk-wen-2010-ingrid-jonker-prys/ |url-status=dead }}</ref> |- | 2009 || [[Loftus Marais]] || ''Staan in die algemeen nader aan vensters''<ref>http://southafrica.poetryinternationalweb.org/piw_cms/cms/cms_module/index.php?obj_id=16656</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.poetryinternationalweb.net/pi/site/poet/item/16656/10/Loftus-Marais |title=argiefkopie |access-date=25 Februarie 2014 |archive-date=30 Desember 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151230172002/http://www.poetryinternationalweb.net/pi/site/poet/item/16656/10/Loftus-Marais |url-status=dead }}</ref> |- | 2008 || [[Megan Hall (digter)|Megan Hall]] || ''Fourth child''<ref>{{Cite web |url=http://book.co.za/bookchat/topic/3255 |title=argiefkopie |access-date=27 September 2011 |archive-date=10 Julie 2012 |archive-url=https://archive.is/20120710141925/http://book.co.za/bookchat/topic/3255 |url-status=dead }}</ref><ref>http://www.africanbookscollective.com/books/fourth-child</ref> |- | 2007 || [[Danie Marais]] || ''In die buitenste ruimte''<ref name="southafrica.poetryinternationalweb.org">http://southafrica.poetryinternationalweb.org/piw_cms/cms/cms_module/index.php?obj_id=11461</ref><ref>http://freddevries.co.za/archive/2007/07/16/danie-marais-or-how-melancholy-finally-paid-off.aspx</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.tafelberg.com/authors/2293 |title=argiefkopie |access-date=25 Februarie 2014 |archive-date= 3 Augustus 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140803055655/http://www.tafelberg.com/Authors/2293 |url-status=dead }}</ref> |- | 2006 || [[Rustum Kozain]] || ''This carting life''<ref>http://www.moneyweb.co.za/mw/view/mw/en/page215463?oid=223837&sn=Detail</ref><ref>{{Cite web |url=https://www.indiana.edu/~libsalc/africa/scripts/awards1.php?award=36 |title=argiefkopie |access-date=25 Februarie 2014 |archive-date=12 September 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150912172602/https://www.indiana.edu/~libsalc/africa/scripts/awards1.php?award=36 |url-status=dead }}</ref> |- | 2005 || [[Ilse van Staden]] || ''Watervlerk''<ref>http://www.westerncape.gov.za/text/2006/5/ma_06_literary.pdf</ref><ref name="IJ2013">[http://versindaba.co.za/2009/10/21/spesiale-nuuswekker-nog-n-prys-vir-loftus-marais/ Spesiale Nuuswekker. Nog 'n prys vir Loftus Marais] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130310094911/http://versindaba.co.za/2009/10/21/spesiale-nuuswekker-nog-n-prys-vir-loftus-marais/ |date=10 Maart 2013 }}, besoek op 16 Februarie 2014</ref> |- | 2004 || [[Finuala Dowling]] || ''I, flying''<ref>{{Cite web |url=http://kaganof.com/kagablog/category/contributors/michelle-mcgrane/ |title=argiefkopie |access-date=27 September 2011 |archive-date=10 Maart 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120310090507/http://kaganof.com/kagablog/category/contributors/michelle-mcgrane/ |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.kwela.com/authors/5613 |title=argiefkopie |access-date=25 Februarie 2014 |archive-date= 3 Mei 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140503170621/http://www.kwela.com/Authors/5613 |url-status=dead }}</ref> |- | 2003 || [[Martjie Bosman]] || ''Landelik'' <ref name="IJ2013" /><ref>http://web.up.ac.za/default.asp?ipkCategoryID=6472&language=0</ref> |- | 2002 || [[Kobus Moolman]] || ''Time like stone''<ref>http://www.kobusmoolman.com/?page_id=110</ref> |- | 2001 || [[Zandra Bezuidenhout]]<ref name="IJ2013" /> || ''Dansmusieke''<ref>{{Cite web |url=http://www.oulitnet.co.za/mond/05zandra.asp |title=argiefkopie |access-date=25 Februarie 2014 |archive-date= 5 Maart 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305022441/http://www.oulitnet.co.za/mond/05zandra.asp |url-status=dead }}</ref> |- | 2000 || [[Brian Walters]] || ''Tracks''<ref>{{Cite web |url=http://www.ectalent.co.za/index.php?option=com_content&view=article&id=64:brian-walter&catid=53:poets&Itemid=55 |title=argiefkopie |access-date=25 Februarie 2014 |archive-date=11 Maart 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160311025521/http://www.ectalent.co.za/index.php?option=com_content&view=article&id=64:brian-walter&catid=53:poets&Itemid=55 |url-status=dead }}</ref> |- | 1999 || [[Trienke Laurie]] || ''Skietspoel''<ref>{{cite news | url=http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/1999/03/22/13/1.html | title=Beeld Johannesburg Finaal Maandag 22 Maart 1999 Bl. 13: Laurie se `Skietspoel' wen Jonker-prys | archive-url=https://archive.is/20140225115818/http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/1999/03/22/13/1.html | archive-date=25 Februarie 2014 | access-date=25 Februarie 2014 | url-status=live }}</ref> |- | 1998 || [[Dan Wylie]] || ''The road out''<ref>http://mg.co.za/article/1998-03-27-wylie-wins-jonker-prize</ref> |- | 1997 || [[Charl-Pierre Naudé]] || ''Die nomadiese oomblik''<ref name="southafrica.poetryinternationalweb.org" /><ref>http://slipnet.co.za/view/author/charl-pierre-naude/</ref> |- | 1996 || [[Steve Shapiro (digter)|Steve Shapiro]] || ''In a borrowed tent''<ref>{{Cite web |url=http://www.iziko.org.za/ac/resources/pub/1999/2_nlm.htm |title=argiefkopie |access-date=27 September 2011 |archive-date=20 November 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20081120004009/http://www.iziko.org.za/ac/resources/pub/1999/2_nlm.htm |url-status=dead }}</ref><ref>http://carapace.bookslive.co.za/blog/2007/07/05/new-haiku-from-steve-shapiro</ref> |- | 1995 || [[Gert Vlok Nel]] || ''Om te lewe is onnatuurlik''<ref>http://www.facebook.com/pages/Gert-Vlok-Nel/34419884889?v=info</ref><ref>{{Cite web |url=http://versindaba.co.za/tag/om-te-lewe-is-onnatuurlik/ |title=argiefkopie |access-date=25 Februarie 2014 |archive-date=13 November 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121113193010/http://versindaba.co.za/tag/om-te-lewe-is-onnatuurlik/ |url-status=dead }}</ref> |- | 1995 || [[Ken Barris]] || ''An advertisement for air''<ref name="152.111.1.88">{{cite news | url=http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/1995/07/20/3/15.html | title=Beeld KALENDER Donderdag 20 Julie 1995 Bl. 3: Gert Vlok Nel, Ken Barris kry Jonker-prys | archive-url=https://archive.is/20140225123512/http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/1995/07/20/3/15.html | archive-date=25 Februarie 2014 | access-date=25 Februarie 2014 | url-status=dead }}</ref> |- | 1994 || Geen toekenning <ref name="152.111.1.88" /> || |- | 1993 || [[P.J. Bosman]]<ref name="IJ2013" /> || ''Ryp geel kring'' <ref>http://www.litnet.co.za/Article/pj-bosman-1933{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> |- | 1992 || Heather Robertson || ''Under the sun'' |- | 1991 || [[Henning Pieterse]]<ref name="IJ2013" /> || ''Alruin'' |- | 1990 || [[John Eppel]] || ''Spoils of war''<ref>http://conversationswithwriters.blogspot.com/2007/02/interview-with-poet-novelist-and.html</ref> |- | 1989 || [[Rosa Smit]]<ref name="IJ2013" /> || ''Krone van die narsing'' |- | 1988 || Graham Walker || ''The complete Libby Destrudo songbook'' |- | 1987 || [[Donald Riekert]]<ref name="IJ2013" /> || ''Heuning uit die swarthaak'' |- | 1986 || Geen toekenning || |- | 1985 || Geen toekenning || |- | 1984 || [[Johann Lodewyk Marais]]<ref name="IJ2013" /> || ''Die somer is 'n dag oud'' |- | 1983 || [[Jeremy Cronin]] || ''Inside and out'' |- | 1982 || [[Johann de Lange]] || ''Akwarelle van die dors'' |- | 1981 || [[T.T. Cloete]] || ''Angelliera''<ref name="IJ2013" /> |- | 1980 || Geen toekenning || |- | 1979 || [[Mike Nicol]] || ''Among the souvenirs'' |- | 1978 || [[Marlene van Niekerk]] || ''Sprokkelster''<ref>http://www.stellenboschwriters.com/vniekerkm.html</ref> |- | 1977 || [[Colin Style]] || ''Baobab Street'' |- | 1976 || [[Jaap Steyn]] || ''Die grammatika van liefhê''<ref name="IJ2013" /> |- | 1975 || [[Mark Swift]] || ''Treading water'' |- | 1974 || [[Leon Strydom]] || ''Geleentheidsverse'' |- | 1973 || [[Mongane Wally Serote]] || ''Yakhal I 'nkomo''<ref>{{Cite web |url=http://www.tallstoriesbookshop.com/poetry.php |title=argiefkopie |access-date=27 September 2011 |archive-date= 2 Augustus 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090802153234/http://tallstoriesbookshop.com/poetry.php |url-status=dead }}</ref> |- | 1972 || [[Lina Spies]]<ref name="IJ2013" /> || ''Digby Vergenoeg'' |- | 1971 || Geen toekenning || |- | 1970 || [[Sheila Cussons]] || ''Plektrum'' |- | 1969 || [[Sinclair Simon Maurice Beiles]] || ''Ashes of experience'' |- | 1968 || [[M.M. Walters]] || ''Apocrypha/Cabala'' |- | 1967 || [[Sydney Clouts]] || ''One life'' |- | 1966 || [[D.P.M. Botes]] || ''Wat is 'n gewone man?''<ref name="IJ2013" /> |- | 1965 || [[Ruth Miller (digter)|Ruth Miller]] || ''Floating island'' |- |} == Verwysings == {{Verwysings|3}} {{Normdata}} [[Kategorie:Afrikaanse letterkunde]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse letterkundige toekennings]] 27zh88u1lu9d601909nm7xx2wcm29wt 0 61412 2515075 2514245 2022-07-25T17:28:46Z Aliwal2012 39067 Oorgeklank uit Nederlands wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Bloublasie | image = Physalia-utriculus.jpg | image_caption = 'n Bloublasie wat op 'n strand in Australië uitgespoel het. | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Cnidaria]] | classis = [[Hydrozoa]] | ordo = [[Siphonophora]] | familia = [[Physaliidae]] | genus = ''[[Physalia]]'' | species = '''''P. utriculus''''' | binomial = ''Physalia utriculus'' | binomial_authority = ([[Joseph Hugues Boissieu La Martinière|La Martinière]], 1787) }} [[Lêer:Bluebottle floating.JPG|duimnael|links|'n Bloublasie wat in die water dryf.]] Die '''Bloublasie''' (''Physalia utriculus''), ook bekend as die "(Indo-Pacific) Portuguese man o' war", is 'n [[ongewerwelde]] dier met giftige tentakels wat in die see voorkom aan die hele kuslyn van [[Suid-Afrika]] sowel as in ander tropiese en sub-tropiese water. ''P. utriculus'' word onderskei van die Atlantiese "Portuguese Man o' War" (''Physalia physalis'') deur sy kleiner blasie (ses duim in vergelyking met twaalf) en het 'n enkele lang tentakel. ''P. utriculus'' verskyn gereeld in swerms. In teenstelling met sy voorkoms is die bloublasie nie 'n gewone [[jellievis]] nie, maar 'n sifonofoor, wat nie 'n enkele organisme is nie, maar 'n kolonie van klein gespesialiseerde enkelinge wat zoïede genoem word. Hierdie zoïede is aanmekaar verbind en geïntegreerd sodat hulle nie onafhanklik kan bestaan nie. == Voorkoms == Die blasie is ongeveer 5&nbsp;cm lank en die tentakels word tot 10&nbsp;m lank uitgestrek of 30&nbsp;cm lank wanneer dit opgekrul is. == Poliepe == Die bloublasie (in Nederlands ''Portugese oorlogskip'' genoem) bestaan ​​uit vier tipes poliepe. Elke poliep het sy eie taak. * Pneumatofore: Benewens die liggaam, wat gemiddeld 9 tot 35 cm meet, het dit 'n gasblaas wat as 'n seil dien. Hierdie seil, wat in werklikheid 'n poliep is, kan met lug gevul word as die dier op die oppervlak moet bly, en kan in geval van gevaar afblaas, wat die dier laat duik. Hierdie seil kan ook teen 'n sekere hoek gedraai word, sodat die organisme die rigting waarin dit beweeg kan beïnvloed. Dit is selfs moontlik om skuins teen die wind te beweeg. * Daktilozoïede: Die bloublasie kan 15 tot 50 meter lange tentakels ontwikkel wat prooi vasvang en verlam, veral klein vissies. * Gastrozoïede: die spysverteringspoliepe. Die tentakels vang die prooi en spuit dit met gif in om dit te verlam of te verdoof, waarna dit na die gastrozoïede vervoer word. * Gonozoïede: die voortplantingspoliepe. == Habitat == Die bloublasie dryf op die oppervlak van die water. Die tentakels is gewapen met netels wat gebruik word om die prooi te verlam. Dit veroorsaak pynlike brandwonde en die sap van die [[suurvy]] verlig die pyn. ''P. utriculus'' is minder versprei as die groter ''P. physalis'', maar is die mees-algemene spesie op die Australiese kus. Dit word ook gevind in die water om Hawaii, waar dit genoem word ‘ili mane‘o of "palalia". == Trivia == Die [[bloublasievis]] (''Nomeus gronovii'') bly in 'n [[simbiose|simbiotiese]] verhouding met bloublasies. == Bron == * Gids tot die Kusgebiede van Suid-Afrika. Jacana Media. 2007. ISBN 978-1-77009-215-0 {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Ongewerweldes]] cdeowu0mz9zc8nw7e35nk4gtbvr6pj0 2515078 2515075 2022-07-25T17:33:32Z Aliwal2012 39067 +skets wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Bloublasie | image = Physalia-utriculus.jpg | image_caption = 'n Bloublasie wat op 'n strand in Australië uitgespoel het. | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Cnidaria]] | classis = [[Hydrozoa]] | ordo = [[Siphonophora]] | familia = [[Physaliidae]] | genus = ''[[Physalia]]'' | species = '''''P. utriculus''''' | binomial = ''Physalia utriculus'' | binomial_authority = ([[Joseph Hugues Boissieu La Martinière|La Martinière]], 1787) }} [[Lêer:Bluebottle floating.JPG|duimnael|links|'n Bloublasie wat in die water dryf.]] [[Lêer:Physalia physalis1.jpg|duimnael|Skets van die struktuur van ''Physalia physalis'', 1807]] Die '''Bloublasie''' (''Physalia utriculus''), ook bekend as die "(Indo-Pasifiese) Portuguese man o' war", is 'n [[ongewerwelde]] dier met giftige tentakels wat in die see voorkom aan die hele kuslyn van [[Suid-Afrika]] sowel as in ander tropiese en sub-tropiese water. ''P. utriculus'' word onderskei van die Atlantiese "Portuguese Man o' War" (''Physalia physalis'') deur sy kleiner blasie (ses duim in vergelyking met twaalf) en het 'n enkele lang tentakel. ''P. utriculus'' verskyn gereeld in swerms. In teenstelling met sy voorkoms is die bloublasie nie 'n gewone [[jellievis]] nie, maar 'n sifonofoor, wat nie 'n enkele organisme is nie, maar 'n kolonie van klein gespesialiseerde enkelinge wat zoïede genoem word. Hierdie zoïede is aanmekaar verbind en geïntegreerd sodat hulle nie onafhanklik kan bestaan nie. == Voorkoms == Die blasie is ongeveer 5&nbsp;cm lank en die tentakels word tot 10&nbsp;m lank uitgestrek of 30&nbsp;cm lank wanneer dit opgekrul is. == Poliepe == Die bloublasie (in Nederlands ''Portugese oorlogskip'' genoem) bestaan ​​uit vier tipes poliepe. Elke poliep het sy eie taak. * Pneumatofore: Benewens die liggaam, wat gemiddeld 9 tot 35 cm meet, het dit 'n gasblaas wat as 'n seil dien. Hierdie seil, wat in werklikheid 'n poliep is, kan met lug gevul word as die dier op die oppervlak moet bly, en kan in geval van gevaar afblaas, wat die dier laat duik. Hierdie seil kan ook teen 'n sekere hoek gedraai word, sodat die organisme die rigting waarin dit beweeg kan beïnvloed. Dit is selfs moontlik om skuins teen die wind te beweeg. * Daktilozoïede: Die bloublasie kan 15 tot 50 meter lange tentakels ontwikkel wat prooi vasvang en verlam, veral klein vissies. * Gastrozoïede: die spysverteringspoliepe. Die tentakels vang die prooi en spuit dit met gif in om dit te verlam of te verdoof, waarna dit na die gastrozoïede vervoer word. * Gonozoïede: die voortplantingspoliepe. == Habitat == Die bloublasie dryf op die oppervlak van die water. Die tentakels is gewapen met netels wat gebruik word om die prooi te verlam. Dit veroorsaak pynlike brandwonde en die sap van die [[suurvy]] verlig die pyn. ''P. utriculus'' is minder versprei as die groter ''P. physalis'', maar is die mees-algemene spesie op die Australiese kus. Dit word ook gevind in die water om Hawaii, waar dit genoem word ‘ili mane‘o of "palalia". == Trivia == Die [[bloublasievis]] (''Nomeus gronovii'') bly in 'n [[simbiose|simbiotiese]] verhouding met bloublasies. == Bron == * Gids tot die Kusgebiede van Suid-Afrika. Jacana Media. 2007. ISBN 978-1-77009-215-0 {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Ongewerweldes]] pbtx8zdb32zjy5zbkqjd5d3y1n2hlgb 0 62605 2515199 2435710 2022-07-26T11:07:48Z Aliwal2012 39067 opruim wikitext text/x-wiki '''Harald Pakendorf''' is 'n Suid-Afrikaanse politieke ontleder, skrywer en voormalige redakteur van drie koerante. == Herkoms == Pakendorf is op 'n sendingstasie naby [[Middelburg, Mpumalanga|Middelburg]] in die destydse [[Transvaal]] gebore en word groot in 'n betreklike godsdienstige huis. Sy ouers het mekaar in [[Duitsland]] ontmoet terwyl sy pa teologie studeer het en albei was lidmaat van die Lutherse Kerk. Dit was deel van 'n roemryke familietradisie, want die Pakendorf-voorsate is al van 1840 af by Lutherse sendingbedrywighede betrokke. == Opleiding == Pakendorf was op laerskool in Middelburg (tans in [[Mpumalanga]]), en het sy hoërskoolopleiding in [[Johannesburg]] voltooi. Hierna skryf hy hom in aan die [[Universiteit van die Witwatersrand]], maar laat vaar sy studie voor hy kon afstudeer, om 'n betrekking by die [[Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie|SAUK]] te aanvaar. == Vroeë loopbaan == Kort hierna gaan werk hy by 'n tydskrif genaamd ''Newscheck'', 'n Suid-Afrikaanse weergawe van die Amerikaanse nuustydskrif ''Time''. Hy bly twee jaar daar totdat hy in 1964 by die [[Afrikaanse Pers (1962) Beperk|Afrikaanse Pers]] aansluit, wat op [[1 April]] [[1971]] [[Perskor]] sou word ná die samesmelting met [[Voortrekkerpers]]. == Afrikaanse Pers == By die Afrikaanse Pers werk hy eers as politieke korrespondent van ''[[Die Vaderland]]''. Nadat hy in 1968 as Nieman-genoot aan die [[Harvard-universiteit]] gaan studeer, keer hy terug na sy vaderland en word amper dadelik aangestel as redakteur van die te stigte ''Rhodesian Financial Gazette'', wat hy in die destydse [[Harare|Salisbury]] moes oprig. Weer bly hy nie lank in die pos aan nie en kom in 1972 terug Suid-Afrika toe om weereens 'n koerant te begin, dié keer die Afrikaanse oggendkoerant in [[Pretoria]], ''[[Oggendblad]]''. Hy bly aan in die hoofstad tot 1979 toe hy aangestel word as redakteur van die veel groter en invloedryker ''[[Die Vaderland]]'', destyds 'n Afrikaanse middagblad in [[Johannesburg]] met 'n sirkulasie van sowat 50&nbsp;000. Dit was midde-in die persstryd tussen ''Die Vaderland'' se susterspublikasie ''[[Die Transvaler]]'' en die [[Nasionale Pers]] se nuwe dagblad, ''[[Beeld]]'', om die [[Johannesburg]]se oggendmark. Die uiteinde van die stryd was dat ''Die Transvaler'' na Pretoria geskuif het om daar met ''[[Oggendblad]]'' en ''[[Hoofstad]]'' saam te smelt as 'n oggendblad. Prof. Hennie Kotzé, politieke ontleder, skryf in 1987 in die boek ''A question of survival - Conversations with key South Africans'' oor Pakendorf": "Wat politieke insig en kennis betref, plaas ek hom redelik hoog op die skaal. Hy het veel beter kontakte met die regering...as die meeste ander redakteurs." Maar in dieselfde boek verklap prof. André du Toit, politieke wetenskaplike, waarom Pakendorf se redakteurskap in die middel jare tagtig vir Perskor se behoudende bestuur ondraaglik geword het: "Hy is waarskynlik die mees uitgesproke progressiewe Afrikaanse joernalis in Suid-Afrika." Prof. Hendrik Willem van der Merwe, destydse direkteur van die Sentrum vir Intergroepstudies aan die [[Universiteit van Kaapstad]] sê eweneens in ''A question of survival'': "Die oortuiging waarmee hy homself uitdruk oor liberale vraagstukke en die vaste standpunt wat hy ingeneem het, het daartoe gelei dat hy nie alleen tereggewys is nie, maar as redakteur ontslaan is. Ek beskou hom as 'n progressiewe mag in die Establishment." Pakendorf beskou sy pa as 'n belangrike invloed op sy politieke denke: "My eie pa was belangrik omdat hy 'n baie politiese mens was en baie betrokke by die kerk, polities gesproke." Die opvattings van Willem van Heerden, in die middel jare tagtig voorsitter van [[Perskor]], het ook 'n groot invloed uitgeoefen op Pakendorf se jong gemoed. "Hy was 'n belangrike matigende stem in 'n tyd van uiterste standpunte, wat die geval was toe ek in die politiek begin belangstel het in my vroeë tienerjare." Vanaf die ouderdom van 10 het Pakendorf Van Heerden se menings in die destydse Sondagkoerant ''[[Dagbreek (Sondagkoerant)|Dagbreek en Sondagnuus]]'' gelees. (Van Heerden was van 1936 tot 1946 ook redakteur van ''[[Die Vaderland]]''.) == Bronne == * Fischer, Alan en Albeldas, Michel (reds.). 1987. ''A question of survival - Conversations with key South Africans. Johannesburg: Jonathan Ball Publisers. * Van der Walt, C.P. (voorsitter van beheerkomitee). 1976. ''Perspektief op ons partypolitiek en politieke partye''. Potchefstroom: Instituut vir Suid-Afrikaanse Politiek, PU vir CHO. == Eksterne skakels == * {{en}} [http://haraldpakendorf.com/ Sy webtuiste] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200814193732/http://www.haraldpakendorf.com/ |date=14 Augustus 2020 }}. URL besoek op 3 November 2015. * {{af}} [http://perskor.blogspot.co.za/2013/02/time-gentlemen.html#more Jean Oosthuizen bring hulde aan Pakendorf]. URL besoek op 27 Julie 2016. {{DEFAULTSORT:Pakendorf, Harald}} [[Kategorie:Suid-Afrikaanse joernaliste]] fs4cwbinm5qeohogsyi2tlsxvd175hj 2515200 2515199 2022-07-26T11:09:13Z Aliwal2012 39067 /* Bronne */ wikitext text/x-wiki '''Harald Pakendorf''' is 'n Suid-Afrikaanse politieke ontleder, skrywer en voormalige redakteur van drie koerante. == Herkoms == Pakendorf is op 'n sendingstasie naby [[Middelburg, Mpumalanga|Middelburg]] in die destydse [[Transvaal]] gebore en word groot in 'n betreklike godsdienstige huis. Sy ouers het mekaar in [[Duitsland]] ontmoet terwyl sy pa teologie studeer het en albei was lidmaat van die Lutherse Kerk. Dit was deel van 'n roemryke familietradisie, want die Pakendorf-voorsate is al van 1840 af by Lutherse sendingbedrywighede betrokke. == Opleiding == Pakendorf was op laerskool in Middelburg (tans in [[Mpumalanga]]), en het sy hoërskoolopleiding in [[Johannesburg]] voltooi. Hierna skryf hy hom in aan die [[Universiteit van die Witwatersrand]], maar laat vaar sy studie voor hy kon afstudeer, om 'n betrekking by die [[Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie|SAUK]] te aanvaar. == Vroeë loopbaan == Kort hierna gaan werk hy by 'n tydskrif genaamd ''Newscheck'', 'n Suid-Afrikaanse weergawe van die Amerikaanse nuustydskrif ''Time''. Hy bly twee jaar daar totdat hy in 1964 by die [[Afrikaanse Pers (1962) Beperk|Afrikaanse Pers]] aansluit, wat op [[1 April]] [[1971]] [[Perskor]] sou word ná die samesmelting met [[Voortrekkerpers]]. == Afrikaanse Pers == By die Afrikaanse Pers werk hy eers as politieke korrespondent van ''[[Die Vaderland]]''. Nadat hy in 1968 as Nieman-genoot aan die [[Harvard-universiteit]] gaan studeer, keer hy terug na sy vaderland en word amper dadelik aangestel as redakteur van die te stigte ''Rhodesian Financial Gazette'', wat hy in die destydse [[Harare|Salisbury]] moes oprig. Weer bly hy nie lank in die pos aan nie en kom in 1972 terug Suid-Afrika toe om weereens 'n koerant te begin, dié keer die Afrikaanse oggendkoerant in [[Pretoria]], ''[[Oggendblad]]''. Hy bly aan in die hoofstad tot 1979 toe hy aangestel word as redakteur van die veel groter en invloedryker ''[[Die Vaderland]]'', destyds 'n Afrikaanse middagblad in [[Johannesburg]] met 'n sirkulasie van sowat 50&nbsp;000. Dit was midde-in die persstryd tussen ''Die Vaderland'' se susterspublikasie ''[[Die Transvaler]]'' en die [[Nasionale Pers]] se nuwe dagblad, ''[[Beeld]]'', om die [[Johannesburg]]se oggendmark. Die uiteinde van die stryd was dat ''Die Transvaler'' na Pretoria geskuif het om daar met ''[[Oggendblad]]'' en ''[[Hoofstad]]'' saam te smelt as 'n oggendblad. Prof. Hennie Kotzé, politieke ontleder, skryf in 1987 in die boek ''A question of survival - Conversations with key South Africans'' oor Pakendorf": "Wat politieke insig en kennis betref, plaas ek hom redelik hoog op die skaal. Hy het veel beter kontakte met die regering...as die meeste ander redakteurs." Maar in dieselfde boek verklap prof. André du Toit, politieke wetenskaplike, waarom Pakendorf se redakteurskap in die middel jare tagtig vir Perskor se behoudende bestuur ondraaglik geword het: "Hy is waarskynlik die mees uitgesproke progressiewe Afrikaanse joernalis in Suid-Afrika." Prof. Hendrik Willem van der Merwe, destydse direkteur van die Sentrum vir Intergroepstudies aan die [[Universiteit van Kaapstad]] sê eweneens in ''A question of survival'': "Die oortuiging waarmee hy homself uitdruk oor liberale vraagstukke en die vaste standpunt wat hy ingeneem het, het daartoe gelei dat hy nie alleen tereggewys is nie, maar as redakteur ontslaan is. Ek beskou hom as 'n progressiewe mag in die Establishment." Pakendorf beskou sy pa as 'n belangrike invloed op sy politieke denke: "My eie pa was belangrik omdat hy 'n baie politiese mens was en baie betrokke by die kerk, polities gesproke." Die opvattings van Willem van Heerden, in die middel jare tagtig voorsitter van [[Perskor]], het ook 'n groot invloed uitgeoefen op Pakendorf se jong gemoed. "Hy was 'n belangrike matigende stem in 'n tyd van uiterste standpunte, wat die geval was toe ek in die politiek begin belangstel het in my vroeë tienerjare." Vanaf die ouderdom van 10 het Pakendorf Van Heerden se menings in die destydse Sondagkoerant ''[[Dagbreek (Sondagkoerant)|Dagbreek en Sondagnuus]]'' gelees. (Van Heerden was van 1936 tot 1946 ook redakteur van ''[[Die Vaderland]]''.) == Bronne == * Fischer, Alan en Albeldas, Michel (reds.). 1987. ''A question of survival - Conversations with key South Africans. Johannesburg: Jonathan Ball Publishers.'' * Van der Walt, C.P. (voorsitter van beheerkomitee). 1976. ''Perspektief op ons partypolitiek en politieke partye''. Potchefstroom: Instituut vir Suid-Afrikaanse Politiek, PU vir CHO. == Eksterne skakels == * {{en}} [http://haraldpakendorf.com/ Pakendorf se webtuiste] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200814193732/http://www.haraldpakendorf.com/ |date=14 Augustus 2020 }}. URL besoek op 3 November 2015. * {{af}} [http://perskor.blogspot.co.za/2013/02/time-gentlemen.html#more Jean Oosthuizen bring hulde aan Pakendorf]. URL besoek op 27 Julie 2016. {{DEFAULTSORT:Pakendorf, Harald}} [[Kategorie:Suid-Afrikaanse joernaliste]] 0ynr7frdptn7bzwrnpu1iq2buccasfd 2515201 2515200 2022-07-26T11:27:49Z Aliwal2012 39067 wikitext text/x-wiki '''Harald Pakendorf''' ^{(geboortedatum onbekend aan Wikipedia)} is 'n Suid-Afrikaanse politieke ontleder, skrywer en voormalige redakteur van drie koerante. Hy is tans (2022) 'n politieke konsultant by Meropa Communications. == Herkoms == Pakendorf is op 'n sendingstasie naby [[Middelburg, Mpumalanga|Middelburg]] in die destydse [[Transvaal]] gebore en word groot in 'n betreklike godsdienstige huis. Sy ouers het mekaar in [[Duitsland]] ontmoet terwyl sy pa teologie studeer het en albei was lidmaat van die Lutherse Kerk. Dit was deel van 'n roemryke familietradisie, want die Pakendorf-voorsate is al van 1840 af by Lutherse sendingbedrywighede betrokke. == Opleiding == Pakendorf was op laerskool in Middelburg (tans in [[Mpumalanga]]), en het sy hoërskoolopleiding in [[Johannesburg]] voltooi. Hierna skryf hy hom in aan die [[Universiteit van die Witwatersrand]], maar laat vaar sy studie voor hy kon afstudeer, om 'n betrekking by die [[Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie|SAUK]] te aanvaar. == Vroeë loopbaan == Kort hierna gaan werk hy by 'n tydskrif genaamd ''Newscheck'', 'n Suid-Afrikaanse weergawe van die Amerikaanse nuustydskrif ''Time''. Hy bly twee jaar daar totdat hy in 1964 by die [[Afrikaanse Pers (1962) Beperk|Afrikaanse Pers]] aansluit, wat op [[1 April]] [[1971]] [[Perskor]] sou word ná die samesmelting met [[Voortrekkerpers]]. == Afrikaanse Pers == By die Afrikaanse Pers werk hy eers as politieke korrespondent van ''[[Die Vaderland]]''. Nadat hy in 1968 as Nieman-genoot aan die [[Harvard-universiteit]] gaan studeer, keer hy terug na sy vaderland en word amper dadelik aangestel as redakteur van die te stigte ''Rhodesian Financial Gazette'', wat hy in die destydse [[Harare|Salisbury]] moes oprig. Weer bly hy nie lank in die pos aan nie en kom in 1972 terug Suid-Afrika toe om weereens 'n koerant te begin, dié keer die Afrikaanse oggendkoerant in [[Pretoria]], ''[[Oggendblad]]''. Hy bly aan in die hoofstad tot 1979 toe hy aangestel word as redakteur van die veel groter en invloedryker ''[[Die Vaderland]]'', destyds 'n Afrikaanse middagblad in [[Johannesburg]] met 'n sirkulasie van sowat 50&nbsp;000. Dit was midde-in die persstryd tussen ''Die Vaderland'' se susterspublikasie ''[[Die Transvaler]]'' en die [[Nasionale Pers]] se nuwe dagblad, ''[[Beeld]]'', om die [[Johannesburg]]se oggendmark. Die uiteinde van die stryd was dat ''Die Transvaler'' na Pretoria geskuif het om daar met ''[[Oggendblad]]'' en ''[[Hoofstad]]'' saam te smelt as 'n oggendblad. Prof. Hennie Kotzé, politieke ontleder, skryf in 1987 in die boek ''A question of survival - Conversations with key South Africans'' oor Pakendorf": "Wat politieke insig en kennis betref, plaas ek hom redelik hoog op die skaal. Hy het veel beter kontakte met die regering...as die meeste ander redakteurs." Maar in dieselfde boek verklap prof. André du Toit, politieke wetenskaplike, waarom Pakendorf se redakteurskap in die middel jare tagtig vir Perskor se behoudende bestuur ondraaglik geword het: "Hy is waarskynlik die mees uitgesproke progressiewe Afrikaanse joernalis in Suid-Afrika." Prof. Hendrik Willem van der Merwe, destydse direkteur van die Sentrum vir Intergroepstudies aan die [[Universiteit van Kaapstad]] sê eweneens in ''A question of survival'': "Die oortuiging waarmee hy homself uitdruk oor liberale vraagstukke en die vaste standpunt wat hy ingeneem het, het daartoe gelei dat hy nie alleen tereggewys is nie, maar as redakteur ontslaan is. Ek beskou hom as 'n progressiewe mag in die Establishment." Pakendorf beskou sy pa as 'n belangrike invloed op sy politieke denke: "My eie pa was belangrik omdat hy 'n baie politiese mens was en baie betrokke by die kerk, polities gesproke." Die opvattings van Willem van Heerden, in die middel jare tagtig voorsitter van [[Perskor]], het ook 'n groot invloed uitgeoefen op Pakendorf se jong gemoed. "Hy was 'n belangrike matigende stem in 'n tyd van uiterste standpunte, wat die geval was toe ek in die politiek begin belangstel het in my vroeë tienerjare." Vanaf die ouderdom van 10 het Pakendorf Van Heerden se menings in die destydse Sondagkoerant ''[[Dagbreek (Sondagkoerant)|Dagbreek en Sondagnuus]]'' gelees. (Van Heerden was van 1936 tot 1946 ook redakteur van ''[[Die Vaderland]]''.) == Bronne == * Fischer, Alan en Albeldas, Michel (reds.). 1987. ''A question of survival - Conversations with key South Africans. Johannesburg: Jonathan Ball Publishers.'' * Van der Walt, C.P. (voorsitter van beheerkomitee). 1976. ''Perspektief op ons partypolitiek en politieke partye''. Potchefstroom: Instituut vir Suid-Afrikaanse Politiek, PU vir CHO. == Eksterne skakels == * {{en}} [http://haraldpakendorf.com/ Pakendorf se webtuiste] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200814193732/http://www.haraldpakendorf.com/ |date=14 Augustus 2020 }}. URL besoek op 3 November 2015.{{dooie skakel|datum=26 Julie 2022}} * {{af}} [http://perskor.blogspot.co.za/2013/02/time-gentlemen.html#more Jean Oosthuizen bring hulde aan Pakendorf]. URL besoek op 27 Julie 2016. {{DEFAULTSORT:Pakendorf, Harald}} [[Kategorie:Lewende mense]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse joernaliste]] c8n42n06gwldy76av9pvhif64tcmj6z 2515202 2515201 2022-07-26T11:32:31Z Aliwal2012 39067 +verwysing wikitext text/x-wiki '''Harald Pakendorf''' ^{(geboortedatum onbekend aan Wikipedia)} is 'n Suid-Afrikaanse politieke ontleder, skrywer en voormalige redakteur van drie koerante. Hy is tans (2022) 'n politieke konsultant by Meropa Communications.<ref name="linkedin">[https://www.linkedin.com/in/harald-pakendorf-39144533/?originalSubdomain=za Pakendorf se profiel op linkedin] Besoek op 26 Julie 2022.</ref> == Herkoms == Pakendorf is op 'n sendingstasie naby [[Middelburg, Mpumalanga|Middelburg]] in die destydse [[Transvaal]] gebore en word groot in 'n betreklike godsdienstige huis. Sy ouers het mekaar in [[Duitsland]] ontmoet terwyl sy pa teologie studeer het en albei was lidmaat van die Lutherse Kerk. Dit was deel van 'n roemryke familietradisie, want die Pakendorf-voorsate is al van 1840 af by Lutherse sendingbedrywighede betrokke. == Opleiding == Pakendorf was op laerskool in Middelburg (tans in [[Mpumalanga]]), en het sy hoërskoolopleiding in [[Johannesburg]] voltooi. Hierna skryf hy hom in aan die [[Universiteit van die Witwatersrand]], maar laat vaar sy studie voor hy kon afstudeer, om 'n betrekking by die [[Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie|SAUK]] te aanvaar. == Vroeë loopbaan == Kort hierna gaan werk hy by 'n tydskrif genaamd ''Newscheck'', 'n Suid-Afrikaanse weergawe van die Amerikaanse nuustydskrif ''Time''. Hy bly twee jaar daar totdat hy in 1964 by die [[Afrikaanse Pers (1962) Beperk|Afrikaanse Pers]] aansluit, wat op [[1 April]] [[1971]] [[Perskor]] sou word ná die samesmelting met [[Voortrekkerpers]]. == Afrikaanse Pers == By die Afrikaanse Pers werk hy eers as politieke korrespondent van ''[[Die Vaderland]]''. Nadat hy in 1968 as Nieman-genoot aan die [[Harvard-universiteit]] gaan studeer, keer hy terug na sy vaderland en word amper dadelik aangestel as redakteur van die te stigte ''Rhodesian Financial Gazette'', wat hy in die destydse [[Harare|Salisbury]] moes oprig. Weer bly hy nie lank in die pos aan nie en kom in 1972 terug Suid-Afrika toe om weereens 'n koerant te begin, dié keer die Afrikaanse oggendkoerant in [[Pretoria]], ''[[Oggendblad]]''. Hy bly aan in die hoofstad tot 1979 toe hy aangestel word as redakteur van die veel groter en invloedryker ''[[Die Vaderland]]'', destyds 'n Afrikaanse middagblad in [[Johannesburg]] met 'n sirkulasie van sowat 50&nbsp;000. Dit was midde-in die persstryd tussen ''Die Vaderland'' se susterspublikasie ''[[Die Transvaler]]'' en die [[Nasionale Pers]] se nuwe dagblad, ''[[Beeld]]'', om die [[Johannesburg]]se oggendmark. Die uiteinde van die stryd was dat ''Die Transvaler'' na Pretoria geskuif het om daar met ''[[Oggendblad]]'' en ''[[Hoofstad]]'' saam te smelt as 'n oggendblad. Prof. Hennie Kotzé, politieke ontleder, skryf in 1987 in die boek ''A question of survival - Conversations with key South Africans'' oor Pakendorf": "Wat politieke insig en kennis betref, plaas ek hom redelik hoog op die skaal. Hy het veel beter kontakte met die regering...as die meeste ander redakteurs." Maar in dieselfde boek verklap prof. André du Toit, politieke wetenskaplike, waarom Pakendorf se redakteurskap in die middel jare tagtig vir Perskor se behoudende bestuur ondraaglik geword het: "Hy is waarskynlik die mees uitgesproke progressiewe Afrikaanse joernalis in Suid-Afrika." Prof. Hendrik Willem van der Merwe, destydse direkteur van die Sentrum vir Intergroepstudies aan die [[Universiteit van Kaapstad]] sê eweneens in ''A question of survival'': "Die oortuiging waarmee hy homself uitdruk oor liberale vraagstukke en die vaste standpunt wat hy ingeneem het, het daartoe gelei dat hy nie alleen tereggewys is nie, maar as redakteur ontslaan is. Ek beskou hom as 'n progressiewe mag in die Establishment." Pakendorf beskou sy pa as 'n belangrike invloed op sy politieke denke: "My eie pa was belangrik omdat hy 'n baie politiese mens was en baie betrokke by die kerk, polities gesproke." Die opvattings van Willem van Heerden, in die middel jare tagtig voorsitter van [[Perskor]], het ook 'n groot invloed uitgeoefen op Pakendorf se jong gemoed. "Hy was 'n belangrike matigende stem in 'n tyd van uiterste standpunte, wat die geval was toe ek in die politiek begin belangstel het in my vroeë tienerjare." Vanaf die ouderdom van 10 het Pakendorf Van Heerden se menings in die destydse Sondagkoerant ''[[Dagbreek (Sondagkoerant)|Dagbreek en Sondagnuus]]'' gelees. (Van Heerden was van 1936 tot 1946 ook redakteur van ''[[Die Vaderland]]''.) == Verwysings == {{verwysings}} == Bronne == * Fischer, Alan en Albeldas, Michel (reds.). 1987. ''A question of survival - Conversations with key South Africans. Johannesburg: Jonathan Ball Publishers.'' * Van der Walt, C.P. (voorsitter van beheerkomitee). 1976. ''Perspektief op ons partypolitiek en politieke partye''. Potchefstroom: Instituut vir Suid-Afrikaanse Politiek, PU vir CHO. == Eksterne skakels == * {{en}} [http://haraldpakendorf.com/ Pakendorf se webtuiste] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200814193732/http://www.haraldpakendorf.com/ |date=14 Augustus 2020 }}. URL besoek op 3 November 2015.{{dooie skakel|datum=26 Julie 2022}} * {{af}} [http://perskor.blogspot.co.za/2013/02/time-gentlemen.html#more Jean Oosthuizen bring hulde aan Pakendorf]. URL besoek op 27 Julie 2016. {{DEFAULTSORT:Pakendorf, Harald}} [[Kategorie:Lewende mense]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse joernaliste]] g1gqxyd505i708ehwj4serbjw5n8p70 2515204 2515202 2022-07-26T11:45:54Z Aliwal2012 39067 nog 'n verwysing opgespoor: Sy ouderdom was 29 in 1969 wikitext text/x-wiki '''Harald Pakendorf''' (* [[1940]])<!-- geboortedatum onbekend aan Wikipedia --><ref name="lapa">[https://lapa.co.za/Skrywer/harald-pakendorf.html Oor Harald Pakendorf se boek "Stroomop" by LAPA Uitgewers] Besoek op 26 Julie 2022.</ref> is 'n Suid-Afrikaanse politieke ontleder, skrywer en voormalige redakteur van drie koerante. Hy is tans (2022) 'n politieke konsultant by Meropa Communications.<ref name="linkedin">[https://www.linkedin.com/in/harald-pakendorf-39144533/?originalSubdomain=za Pakendorf se profiel op linkedin] Besoek op 26 Julie 2022.</ref> == Herkoms == Pakendorf is op 'n sendingstasie naby [[Middelburg, Mpumalanga|Middelburg]] in die destydse [[Transvaal]] gebore en word groot in 'n betreklike godsdienstige huis. Sy ouers het mekaar in [[Duitsland]] ontmoet terwyl sy pa teologie studeer het en albei was lidmaat van die Lutherse Kerk. Dit was deel van 'n roemryke familietradisie, want die Pakendorf-voorsate is al van 1840 af by Lutherse sendingbedrywighede betrokke. == Opleiding == Pakendorf was op laerskool in Middelburg (tans in [[Mpumalanga]]), en het sy hoërskoolopleiding in [[Johannesburg]] voltooi. Hierna skryf hy hom in aan die [[Universiteit van die Witwatersrand]], maar laat vaar sy studie voor hy kon afstudeer, om 'n betrekking by die [[Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie|SAUK]] te aanvaar. == Vroeë loopbaan == Kort hierna gaan werk hy by 'n tydskrif genaamd ''Newscheck'', 'n Suid-Afrikaanse weergawe van die Amerikaanse nuustydskrif ''Time''. Hy bly twee jaar daar totdat hy in 1964 by die [[Afrikaanse Pers (1962) Beperk|Afrikaanse Pers]] aansluit, wat op [[1 April]] [[1971]] [[Perskor]] sou word ná die samesmelting met [[Voortrekkerpers]]. == Afrikaanse Pers == By die Afrikaanse Pers werk hy eers as politieke korrespondent van ''[[Die Vaderland]]''. Nadat hy in 1968 as Nieman-genoot aan die [[Harvard-universiteit]] gaan studeer, keer hy terug na sy vaderland en word amper dadelik aangestel as redakteur van die te stigte ''Rhodesian Financial Gazette'', wat hy in die destydse [[Harare|Salisbury]] moes oprig. Weer bly hy nie lank in die pos aan nie en kom in 1972 terug Suid-Afrika toe om weereens 'n koerant te begin, dié keer die Afrikaanse oggendkoerant in [[Pretoria]], ''[[Oggendblad]]''. Hy bly aan in die hoofstad tot 1979 toe hy aangestel word as redakteur van die veel groter en invloedryker ''[[Die Vaderland]]'', destyds 'n Afrikaanse middagblad in [[Johannesburg]] met 'n sirkulasie van sowat 50&nbsp;000. Dit was midde-in die persstryd tussen ''Die Vaderland'' se susterspublikasie ''[[Die Transvaler]]'' en die [[Nasionale Pers]] se nuwe dagblad, ''[[Beeld]]'', om die [[Johannesburg]]se oggendmark. Die uiteinde van die stryd was dat ''Die Transvaler'' na Pretoria geskuif het om daar met ''[[Oggendblad]]'' en ''[[Hoofstad]]'' saam te smelt as 'n oggendblad. Prof. Hennie Kotzé, politieke ontleder, skryf in 1987 in die boek ''A question of survival - Conversations with key South Africans'' oor Pakendorf": "Wat politieke insig en kennis betref, plaas ek hom redelik hoog op die skaal. Hy het veel beter kontakte met die regering...as die meeste ander redakteurs." Maar in dieselfde boek verklap prof. André du Toit, politieke wetenskaplike, waarom Pakendorf se redakteurskap in die middel jare tagtig vir Perskor se behoudende bestuur ondraaglik geword het: "Hy is waarskynlik die mees uitgesproke progressiewe Afrikaanse joernalis in Suid-Afrika." Prof. Hendrik Willem van der Merwe, destydse direkteur van die Sentrum vir Intergroepstudies aan die [[Universiteit van Kaapstad]] sê eweneens in ''A question of survival'': "Die oortuiging waarmee hy homself uitdruk oor liberale vraagstukke en die vaste standpunt wat hy ingeneem het, het daartoe gelei dat hy nie alleen tereggewys is nie, maar as redakteur ontslaan is. Ek beskou hom as 'n progressiewe mag in die Establishment." Pakendorf beskou sy pa as 'n belangrike invloed op sy politieke denke: "My eie pa was belangrik omdat hy 'n baie politiese mens was en baie betrokke by die kerk, polities gesproke." Die opvattings van Willem van Heerden, in die middel jare tagtig voorsitter van [[Perskor]], het ook 'n groot invloed uitgeoefen op Pakendorf se jong gemoed. "Hy was 'n belangrike matigende stem in 'n tyd van uiterste standpunte, wat die geval was toe ek in die politiek begin belangstel het in my vroeë tienerjare." Vanaf die ouderdom van 10 het Pakendorf Van Heerden se menings in die destydse Sondagkoerant ''[[Dagbreek (Sondagkoerant)|Dagbreek en Sondagnuus]]'' gelees. (Van Heerden was van 1936 tot 1946 ook redakteur van ''[[Die Vaderland]]''.) == Verwysings == {{verwysings}} == Bronne == * Fischer, Alan en Albeldas, Michel (reds.). 1987. ''A question of survival - Conversations with key South Africans. Johannesburg: Jonathan Ball Publishers.'' * Van der Walt, C.P. (voorsitter van beheerkomitee). 1976. ''Perspektief op ons partypolitiek en politieke partye''. Potchefstroom: Instituut vir Suid-Afrikaanse Politiek, PU vir CHO. == Eksterne skakels == * {{en}} [http://haraldpakendorf.com/ Pakendorf se webtuiste] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200814193732/http://www.haraldpakendorf.com/ |date=14 Augustus 2020 }}. URL besoek op 3 November 2015.{{dooie skakel|datum=26 Julie 2022}} * {{af}} [http://perskor.blogspot.co.za/2013/02/time-gentlemen.html#more Jean Oosthuizen bring hulde aan Pakendorf]. URL besoek op 27 Julie 2016. {{DEFAULTSORT:Pakendorf, Harald}} [[Kategorie:Lewende mense]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse joernaliste]] rnxxkct137twhbl7phwk11bmailsh06 2515208 2515204 2022-07-26T11:55:15Z Aliwal2012 39067 +kategorie wikitext text/x-wiki '''Harald Pakendorf''' (* [[1940]]<ref name="lapa">[https://lapa.co.za/Skrywer/harald-pakendorf.html Oor Harald Pakendorf se boek "Stroomop" by LAPA Uitgewers] Besoek op 26 Julie 2022.</ref>) is 'n Suid-Afrikaanse politieke ontleder, skrywer en voormalige redakteur van drie koerante. Hy is tans (2022) 'n politieke konsultant by Meropa Communications.<ref name="linkedin">[https://www.linkedin.com/in/harald-pakendorf-39144533/?originalSubdomain=za Pakendorf se profiel op linkedin] Besoek op 26 Julie 2022.</ref> == Herkoms == Pakendorf is in 1940<!-- ? geboortedatum onbekend aan Wikipedia [gebruiker:Aliwal2012] --> op 'n sendingstasie naby [[Middelburg, Mpumalanga|Middelburg]] in die destydse [[Transvaal]] gebore en word groot in 'n betreklike godsdienstige huis. Sy ouers het mekaar in [[Duitsland]] ontmoet terwyl sy pa teologie studeer het en albei was lidmaat van die Lutherse Kerk. Dit was deel van 'n roemryke familietradisie, want die Pakendorf-voorsate is al van 1840 af by Lutherse sendingbedrywighede betrokke. == Opleiding == Pakendorf was op laerskool in Middelburg (tans in [[Mpumalanga]]), en het sy hoërskoolopleiding in [[Johannesburg]] voltooi. Hierna skryf hy hom in aan die [[Universiteit van die Witwatersrand]], maar laat vaar sy studie voor hy kon afstudeer, om 'n betrekking by die [[Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie|SAUK]] te aanvaar. == Vroeë loopbaan == Kort hierna gaan werk hy by 'n tydskrif genaamd ''Newscheck'', 'n Suid-Afrikaanse weergawe van die Amerikaanse nuustydskrif ''Time''. Hy bly twee jaar daar totdat hy in 1964 by die [[Afrikaanse Pers (1962) Beperk|Afrikaanse Pers]] aansluit, wat op [[1 April]] [[1971]] [[Perskor]] sou word ná die samesmelting met [[Voortrekkerpers]]. == Afrikaanse Pers == By die Afrikaanse Pers werk hy eers as politieke korrespondent van ''[[Die Vaderland]]''. Nadat hy in 1968 as Nieman-genoot aan die [[Harvard-universiteit]] gaan studeer, keer hy terug na sy vaderland en word amper dadelik aangestel as redakteur van die te stigte ''Rhodesian Financial Gazette'', wat hy in die destydse [[Harare|Salisbury]] moes oprig. Weer bly hy nie lank in die pos aan nie en kom in 1972 terug Suid-Afrika toe om weereens 'n koerant te begin, dié keer die Afrikaanse oggendkoerant in [[Pretoria]], ''[[Oggendblad]]''. Hy bly aan in die hoofstad tot 1979 toe hy aangestel word as redakteur van die veel groter en invloedryker ''[[Die Vaderland]]'', destyds 'n Afrikaanse middagblad in [[Johannesburg]] met 'n sirkulasie van sowat 50&nbsp;000. Dit was midde-in die persstryd tussen ''Die Vaderland'' se susterspublikasie ''[[Die Transvaler]]'' en die [[Nasionale Pers]] se nuwe dagblad, ''[[Beeld]]'', om die [[Johannesburg]]se oggendmark. Die uiteinde van die stryd was dat ''Die Transvaler'' na Pretoria geskuif het om daar met ''[[Oggendblad]]'' en ''[[Hoofstad]]'' saam te smelt as 'n oggendblad. Prof. Hennie Kotzé, politieke ontleder, skryf in 1987 in die boek ''A question of survival - Conversations with key South Africans'' oor Pakendorf": "Wat politieke insig en kennis betref, plaas ek hom redelik hoog op die skaal. Hy het veel beter kontakte met die regering...as die meeste ander redakteurs." Maar in dieselfde boek verklap prof. André du Toit, politieke wetenskaplike, waarom Pakendorf se redakteurskap in die middel jare tagtig vir Perskor se behoudende bestuur ondraaglik geword het: "Hy is waarskynlik die mees uitgesproke progressiewe Afrikaanse joernalis in Suid-Afrika." Prof. Hendrik Willem van der Merwe, destydse direkteur van die Sentrum vir Intergroepstudies aan die [[Universiteit van Kaapstad]] sê eweneens in ''A question of survival'': "Die oortuiging waarmee hy homself uitdruk oor liberale vraagstukke en die vaste standpunt wat hy ingeneem het, het daartoe gelei dat hy nie alleen tereggewys is nie, maar as redakteur ontslaan is. Ek beskou hom as 'n progressiewe mag in die Establishment." Pakendorf beskou sy pa as 'n belangrike invloed op sy politieke denke: "My eie pa was belangrik omdat hy 'n baie politiese mens was en baie betrokke by die kerk, polities gesproke." Die opvattings van Willem van Heerden, in die middel jare tagtig voorsitter van [[Perskor]], het ook 'n groot invloed uitgeoefen op Pakendorf se jong gemoed. "Hy was 'n belangrike matigende stem in 'n tyd van uiterste standpunte, wat die geval was toe ek in die politiek begin belangstel het in my vroeë tienerjare." Vanaf die ouderdom van 10 het Pakendorf Van Heerden se menings in die destydse Sondagkoerant ''[[Dagbreek (Sondagkoerant)|Dagbreek en Sondagnuus]]'' gelees. (Van Heerden was van 1936 tot 1946 ook redakteur van ''[[Die Vaderland]]''.) == Verwysings == {{verwysings}} == Bronne == * Fischer, Alan en Albeldas, Michel (reds.). 1987. ''A question of survival - Conversations with key South Africans. Johannesburg: Jonathan Ball Publishers.'' * Van der Walt, C.P. (voorsitter van beheerkomitee). 1976. ''Perspektief op ons partypolitiek en politieke partye''. Potchefstroom: Instituut vir Suid-Afrikaanse Politiek, PU vir CHO. == Eksterne skakels == * {{en}} [http://haraldpakendorf.com/ Pakendorf se webtuiste] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200814193732/http://www.haraldpakendorf.com/ |date=14 Augustus 2020 }}. URL besoek op 3 November 2015.{{dooie skakel|datum=26 Julie 2022}} * {{af}} [http://perskor.blogspot.co.za/2013/02/time-gentlemen.html#more Jean Oosthuizen bring hulde aan Pakendorf]. URL besoek op 27 Julie 2016. {{DEFAULTSORT:Pakendorf, Harald}} [[Kategorie:Geboortes in 1940]]<!-- bevestig die jaar asb! [gebruiker:Aliwal2012] --> [[Kategorie:Lewende mense]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse joernaliste]] srt3bvrwh4r6wjujktl9jgma2efnf7z 3 63675 2514920 2514065 2022-07-25T12:28:55Z Oesjaar 7467 /* Chimanimaniberge in Zimbabwe en Kaokoveld */ nuwe afdeling wikitext text/x-wiki {{argiefboks|7 | argief1 = [[/argief2012|2012]] | argief2 = [[/argief2013|2013]] | argief3 = [[/argief2014|2014/15]] | argief4 = [[/argief2016|2016]] | argief5 = [[/argief2017|2017]] | argief6 = [[/argief2018|2018/19]] | argief7 = [[/argief2020|2020–2022]] }} [[Lêer:Honda, Paris Motor Show 2018, Paris (1Y7A1803).jpg|links|duimnael|320px|Honda Civic Type R]] [[Lêer:Charline the cat and her kittens.jpg|260px|duimnael|center|Charline die kat met haar kroos]] [[Lêer:Army.mil-2008-04-18-100048.jpg|260px|duimnael|links|"Die perd se bek"!]]<!-- [[Lêer:Vandalenjaeger 01.jpg|duimnael|260px|links|Vandalenjaeger]] --> {{clr}} == Britse Koninklike familie == https://www.soo-healthy.com/en/11146/15 == 10 Jaar! == Geluk Aliwal met die 10 jaar diens merk! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 19:00, 31 Maart 2022 (UTC) :Dankie Oesjaar, 10 jaar voel soos 'n ewigheid! :Ek onthou nog goed hoe ek op wikipedia beland het: ek het woonplek in Aliwal-Noord gesoek en 'n agent se aanlyn-advertensie het my na 'n kaart op Wikimapia verwys. Vir 'n paar maande het ek treinspore en paaie op Wikimapia ingevul, en toe af:wikipedia raakgeloop. Dit wys jou net, mens moet nooit die kleiner projekte van Wikimedia afskryf as onbenullig nie! :As alles goed verloop, kan ek volgende jaar aftree by die staat. Groete tuis! [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 19:14, 31 Maart 2022 (UTC) == [[Sjanghai]] == {{Gebruikervoorblad|Sjanghai}} Baie dankie vir dié nuwe en interessante voorbladartikel! Groete. -- [[Lêer:Flag of South Africa.svg|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:SpesBona|SpesBona]] 20:34, 8 Mei 2022 (UTC) == Motor vs. enjin. == Gert, ek sien ek het motor gebruik in stede van enjin. Kyk na [[Austin-Ball A.F.B.1]]. Stem jy saam dat enjin die korrekte woord is? Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 18:50, 25 Junie 2022 (UTC) :Hi Oesjaar, ek dink "motor" kom voor in ongeveer 200 van die artikels wat jy oor vegvliegtuie geskryf het. Miskien los ons dit maar so, dis nie 'n treinongeluk nie!! :Myns insiens is die term uitruilbaar (ekwivalent) veral wanneer dit by vliegtuie of stralers kom. Naand, [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 19:22, 25 Junie 2022 (UTC) == Die ruimtedinge.... == Gert, ek beplan om oor die volgende jaar alle Amerikaanse ruimtedinge te vertaal, elke detail! Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 17:51, 26 Junie 2022 (UTC) :Nou praat jy, sterkte daarmee! Ek wou al die internasionale lughawens vertaal, maar dit lyk my daar is honderde daarvan! [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 19:42, 26 Junie 2022 (UTC) == [[Qantas]] == {{Gebruikervoorblad|Qantas}} Baie dankie vir dié nuwe en interessante voorbladartikel! Groete. -- [[Lêer:Flag of South Africa.svg|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:SpesBona|SpesBona]] 19:33, 3 Julie 2022 (UTC) == Chimanimaniberge in Zimbabwe en Kaokoveld == Gert, wil jy nie asb help om Chimanimaniberge en Kaokoveld te skep nie? Dit sal 'm klompie rooi skakels verwyder. Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 12:28, 25 Julie 2022 (UTC) 2sr2vhpzd56bqlde9m40dk9idjcuj2l 2515048 2514920 2022-07-25T15:55:41Z Aliwal2012 39067 /* Chimanimaniberge in Zimbabwe en Kaokoveld */ antw. wikitext text/x-wiki {{argiefboks|7 | argief1 = [[/argief2012|2012]] | argief2 = [[/argief2013|2013]] | argief3 = [[/argief2014|2014/15]] | argief4 = [[/argief2016|2016]] | argief5 = [[/argief2017|2017]] | argief6 = [[/argief2018|2018/19]] | argief7 = [[/argief2020|2020–2022]] }} [[Lêer:Honda, Paris Motor Show 2018, Paris (1Y7A1803).jpg|links|duimnael|320px|Honda Civic Type R]] [[Lêer:Charline the cat and her kittens.jpg|260px|duimnael|center|Charline die kat met haar kroos]] [[Lêer:Army.mil-2008-04-18-100048.jpg|260px|duimnael|links|"Die perd se bek"!]]<!-- [[Lêer:Vandalenjaeger 01.jpg|duimnael|260px|links|Vandalenjaeger]] --> {{clr}} == Britse Koninklike familie == https://www.soo-healthy.com/en/11146/15 == 10 Jaar! == Geluk Aliwal met die 10 jaar diens merk! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 19:00, 31 Maart 2022 (UTC) :Dankie Oesjaar, 10 jaar voel soos 'n ewigheid! :Ek onthou nog goed hoe ek op wikipedia beland het: ek het woonplek in Aliwal-Noord gesoek en 'n agent se aanlyn-advertensie het my na 'n kaart op Wikimapia verwys. Vir 'n paar maande het ek treinspore en paaie op Wikimapia ingevul, en toe af:wikipedia raakgeloop. Dit wys jou net, mens moet nooit die kleiner projekte van Wikimedia afskryf as onbenullig nie! :As alles goed verloop, kan ek volgende jaar aftree by die staat. Groete tuis! [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 19:14, 31 Maart 2022 (UTC) == [[Sjanghai]] == {{Gebruikervoorblad|Sjanghai}} Baie dankie vir dié nuwe en interessante voorbladartikel! Groete. -- [[Lêer:Flag of South Africa.svg|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:SpesBona|SpesBona]] 20:34, 8 Mei 2022 (UTC) == Motor vs. enjin. == Gert, ek sien ek het motor gebruik in stede van enjin. Kyk na [[Austin-Ball A.F.B.1]]. Stem jy saam dat enjin die korrekte woord is? Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 18:50, 25 Junie 2022 (UTC) :Hi Oesjaar, ek dink "motor" kom voor in ongeveer 200 van die artikels wat jy oor vegvliegtuie geskryf het. Miskien los ons dit maar so, dis nie 'n treinongeluk nie!! :Myns insiens is die term uitruilbaar (ekwivalent) veral wanneer dit by vliegtuie of stralers kom. Naand, [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 19:22, 25 Junie 2022 (UTC) == Die ruimtedinge.... == Gert, ek beplan om oor die volgende jaar alle Amerikaanse ruimtedinge te vertaal, elke detail! Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 17:51, 26 Junie 2022 (UTC) :Nou praat jy, sterkte daarmee! Ek wou al die internasionale lughawens vertaal, maar dit lyk my daar is honderde daarvan! [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 19:42, 26 Junie 2022 (UTC) == [[Qantas]] == {{Gebruikervoorblad|Qantas}} Baie dankie vir dié nuwe en interessante voorbladartikel! Groete. -- [[Lêer:Flag of South Africa.svg|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:SpesBona|SpesBona]] 19:33, 3 Julie 2022 (UTC) == Chimanimaniberge in Zimbabwe en Kaokoveld == Gert, wil jy nie asb help om Chimanimaniberge en Kaokoveld te skep nie? Dit sal 'n klompie rooi skakels verwyder. Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 12:28, 25 Julie 2022 (UTC) : [[Chimanimaniberge]] is geskep, sal later [[Kaokoveld]] doen. --[[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 15:55, 25 Julie 2022 (UTC) 8l314f5vwzdfuvme7mqgepc2zkgsidb 2515063 2515048 2022-07-25T16:49:31Z Oesjaar 7467 /* Chimanimaniberge in Zimbabwe en Kaokoveld */ Dankie! wikitext text/x-wiki {{argiefboks|7 | argief1 = [[/argief2012|2012]] | argief2 = [[/argief2013|2013]] | argief3 = [[/argief2014|2014/15]] | argief4 = [[/argief2016|2016]] | argief5 = [[/argief2017|2017]] | argief6 = [[/argief2018|2018/19]] | argief7 = [[/argief2020|2020–2022]] }} [[Lêer:Honda, Paris Motor Show 2018, Paris (1Y7A1803).jpg|links|duimnael|320px|Honda Civic Type R]] [[Lêer:Charline the cat and her kittens.jpg|260px|duimnael|center|Charline die kat met haar kroos]] [[Lêer:Army.mil-2008-04-18-100048.jpg|260px|duimnael|links|"Die perd se bek"!]]<!-- [[Lêer:Vandalenjaeger 01.jpg|duimnael|260px|links|Vandalenjaeger]] --> {{clr}} == Britse Koninklike familie == https://www.soo-healthy.com/en/11146/15 == 10 Jaar! == Geluk Aliwal met die 10 jaar diens merk! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 19:00, 31 Maart 2022 (UTC) :Dankie Oesjaar, 10 jaar voel soos 'n ewigheid! :Ek onthou nog goed hoe ek op wikipedia beland het: ek het woonplek in Aliwal-Noord gesoek en 'n agent se aanlyn-advertensie het my na 'n kaart op Wikimapia verwys. Vir 'n paar maande het ek treinspore en paaie op Wikimapia ingevul, en toe af:wikipedia raakgeloop. Dit wys jou net, mens moet nooit die kleiner projekte van Wikimedia afskryf as onbenullig nie! :As alles goed verloop, kan ek volgende jaar aftree by die staat. Groete tuis! [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 19:14, 31 Maart 2022 (UTC) == [[Sjanghai]] == {{Gebruikervoorblad|Sjanghai}} Baie dankie vir dié nuwe en interessante voorbladartikel! Groete. -- [[Lêer:Flag of South Africa.svg|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:SpesBona|SpesBona]] 20:34, 8 Mei 2022 (UTC) == Motor vs. enjin. == Gert, ek sien ek het motor gebruik in stede van enjin. Kyk na [[Austin-Ball A.F.B.1]]. Stem jy saam dat enjin die korrekte woord is? Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 18:50, 25 Junie 2022 (UTC) :Hi Oesjaar, ek dink "motor" kom voor in ongeveer 200 van die artikels wat jy oor vegvliegtuie geskryf het. Miskien los ons dit maar so, dis nie 'n treinongeluk nie!! :Myns insiens is die term uitruilbaar (ekwivalent) veral wanneer dit by vliegtuie of stralers kom. Naand, [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 19:22, 25 Junie 2022 (UTC) == Die ruimtedinge.... == Gert, ek beplan om oor die volgende jaar alle Amerikaanse ruimtedinge te vertaal, elke detail! Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 17:51, 26 Junie 2022 (UTC) :Nou praat jy, sterkte daarmee! Ek wou al die internasionale lughawens vertaal, maar dit lyk my daar is honderde daarvan! [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 19:42, 26 Junie 2022 (UTC) == [[Qantas]] == {{Gebruikervoorblad|Qantas}} Baie dankie vir dié nuwe en interessante voorbladartikel! Groete. -- [[Lêer:Flag of South Africa.svg|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:SpesBona|SpesBona]] 19:33, 3 Julie 2022 (UTC) == Chimanimaniberge in Zimbabwe en Kaokoveld == Gert, wil jy nie asb help om Chimanimaniberge en Kaokoveld te skep nie? Dit sal 'n klompie rooi skakels verwyder. Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 12:28, 25 Julie 2022 (UTC) : [[Chimanimaniberge]] is geskep, sal later [[Kaokoveld]] doen. --[[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 15:55, 25 Julie 2022 (UTC) :: Dankie Gert! Word waardeer. Dit skakel reeds na 16 ander artikels! Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 16:49, 25 Julie 2022 (UTC) g22r2oaso4hke7kgapxowwgx4q7rzyh 0 64506 2515198 2496509 2022-07-26T10:57:18Z CommonsDelinker 1161 Administrateur [[commons:user:CommonsDelinker|CommonsDelinker]] vervang "Oslo_view_of_city.jpg" met "Oslo_view_of_city_after_July_2011_bombing.jpg" omrede: [[:c:COM:FR|File renamed]]: [[:c:COM:FR#FR2|Criterion 2]] (meaningless or ambiguous name) · This is wikitext text/x-wiki [[Lêer:Anders Behring Breivik (cropped).jpg|duimnael|Anders Breivik in 2011]] '''Anders Behring Breivik''' (gebore [[13 Februarie]] [[1979]]) is 'n [[Noorweë|Noorweegse]] [[Terrorisme|terroris]] wat die 2011-aanvalle in Noorweë gepleeg het. Hy het ekstremistiese, staatsnasionalistiese en anti-islamitiese opvattinge.<ref name="deredactie">[http://www.deredactie.be/permalink/1.1073005 Al zeker 92 doden na aanslagen in Noorwegen], deredactie.be, 23 Julie 2011</ref> Hy is in Augustus 2012 aan [[massamoord]], 'n noodlottige ontploffing en terrorisme skuldig bevind.<ref>The [http://www.aftenposten.no/nyheter/iriks/Her-er-hele-dommen-mot-Anders-Behring-Breivik-6973988.html verdict] convicts Breivik for violations of the criminal code §147 (terrorism), §148 (fatal explosion), and §233 (murder).</ref><ref>{{cite web |url=http://rapsinews.com/judicial_news/20120824/264386101.html |title=Mass killer Anders Breivik sentencing - live text coverage, RAPSInews.com, 24 Augustus 2012 |work=RAPSI |access-date=13 September 2014 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20191026165608/http://rapsinews.com/judicial_news/20120824/264386101.html |archive-date=26 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref> == Aanvalle == [[Lêer:Oslo view of city after July 2011 bombing.jpg|duimnael|links|Uitsig oor Oslo na die bombardering van staatsgeboue]] Die aanvalle het op 22 Julie 2011 begin toe Breivik die regeringsgeboue in [[Oslo]] gebombardeer het, wat tot agt sterftes gelei het. Breivik het toe met 'n skiettog begin by 'n somerkamp van die jeugafdeling van die sosiaal-demokratiese Noorse Arbeidersparty op die eiland [[Utøya]], wat 'n verdere 69 sterftes veroorsaak het.<ref>http://www.bbc.co.uk/news/world-europe-14280210</ref> Hy is aangekla vir die oortreding van paragraaf 147a van die Noorweegse Kriminele Kode vir "destabilisasie of vernietiging van basiese funksies in die samelewing" en "die skep van ernstige vrees in die bevolking", asook dade van terrorisme onder die strafreg. == Verwysings == {{CommonsKategorie}} {{Verwysings}} {{Saadjie}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Breivik, Anders Behring}} [[Kategorie:Noorweërs]] [[Kategorie:Terroriste]] [[Kategorie:Geboortes in 1979]] [[Kategorie:Lewende mense]] 3kne2v20chqsmo8mnfy84mzgrkw8y3o 0 65232 2515148 2471108 2022-07-26T00:02:04Z JMK 649 +prent wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Olienhout |image = Olea europaea subsp cuspidata, habitus, Pretoria NBT, a.jpg |image_caption = 'n Groot eksemplaar in die [[Pretoria Nasionale Botaniese Tuin]] |status = LC |status_system = IUCN3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Lamiales]] |familia = [[Oleaceae]] |genus = ''[[Olea]]'' |species = ''[[Olea europaea|O. europaea]]'' |subspecies = '''''O. europaea'' <br/>subsp. ''cuspidata'' |trinomial = ''Olea europaea'' subsp. ''cuspidata'' |trinomial_authority = ([[Wall.]] ex [[G. Don]]) [[Cif.]] |synonyms = ''Olea europaea'' subsp. ''africana'' |range_map = Olea europaea subsp cuspidata, verspreiding in suider-Afrika.png |range_map_caption = Benaderde verspreiding in suider-Afrika. Die subspesie is ook teenwoordig in Oos-Afrika, die Midde-Ooste en suid-Asië. |}} '''Olienhout''' (''Olea europaea'' subspesie ''cuspidata'') is 'n [[boom]] wat wydverspreid in [[Suid-Afrika]] voorkom. Dit is 'n middelgroot boom maar word by uitsondering tot 18&nbsp;m hoog. Die olienhoutboom is 'n subspesie van die bekende [[olyf]]boom (''Olea europaea''), wat tot onlangs as ʼn afsonderlike spesie (''Olea africana'') beskou is en in baie bronne nog so aangegee word. Daar word vermoed dat die olyf, wat reeds vir [[millennia]] verbou word, uit hierdie subspesie gekultiveer kan wees. Die boom se nasionale nommer is 617.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> ==Etimologie== [[File:Olea europaea ssp cuspidata Bra38.png|duimnael|links|Illustrasie van die loof, blomme en vrugte]] Binnelands staan die boom steeds as '''oliewen-''' of '''oleunhout''' bekend, wat na die ou Nederlandse ''olijvenhout'' (''olievenhout'' uitgespreek) teruggevoer kan word.<ref>Le Roux, Dr. T.H. (1940), [ftp://ftp.puk.ac.za/outgoing/Library/2017-05-24/Afrikaans%20taalstudies.pdf Afrikaanse taalstudies]{{Dooie skakel|date=Desember 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} (Derde druk, 1943), p. 68, J.L. van Schaik Uitgewers</ref> Op sy beurt is ''olijf'' 'n leenwoord uit die [[Latyn]]se ''olīva'', uit die [[Grieks]]e ἐλαίς (d.i. elais), 'n olyfboom, en ἐλαία (d.i. elaia). 'n [[Indo-Europese tale|Indo-Europese]] etimologie ontbreek vir die selfs ouer ἐλαίϝα (d.i. elaiva) en [[Miceense Griekeland|Miceense]] ''elaiwa'', en 'n Midde-Oosterse of ander oorsprong is al voorgestel. ==Geaardheid en groeivorm== Die geharde boom groei goed in droë gebiede en benodig min [[water]]. Die boom is wydverspreid in [[Afrika]] en in droër dele word dit meestal naby water aangetref. Olienhoutbome word normaalweg ongeveer 5 tot 10&nbsp;m hoog, maar kan in uitsonderlike gevalle 'n hoogte van 18 m bereik. Vanweë die mooi vorm van die soort is dit ook ʼn gewilde tuinplant, maar dit groei betreklik stadig. Die bome is goed bestand teen ryp en droogte. ==Loof== Die [[blaar|blare]] is enkelvoudig en teenoorstaande en is glansend [[groen]] aan die bokant en [[Silwer (kleur)|silwerig]], goud of [[bruin]] aan die onderkant. Die blare is relatief lank en smal. Die jong blare is bo donkergroen en onder heelwat ligter, maar wanneer hulle ouer word, word hulle dofgrysgroen. Die onderkant van die blare is met 'n digte laag silwer- of goudkleurige skubbe bedek. Die blaarrand is gaaf en rol effens ondertoe. ==Blomme en vrugte== [[Blom]]tyd is van [[Oktober]] tot [[Februarie]]. Die blomme word in onopvallende hofies gedra, is groen tot wit en ruik baie lekker. Die [[vrugte]] word tot 10&nbsp;mm [[lengte|lank]] en word [[swart]] wanneer ryp. Hulle is eetbaar maar bitter. Die vrugte is ongeveer 1 cm lank en donkerpers tot swart wanneer hulle ryp is. Hoewel hulle betreklik bitter is, word hulle deur ʼn groot aantal voëls, asook mense geëet. ==Hout== [[lêer:Olea europaea subsp. cuspidata01.jpg|duimnael|links|Gepoleerde hout]] Die olienhoutboom is in [[Suid-Afrika]] veral bekend vir die baie goeie gehalte hout wat dit lewer. Dit is sterk, hard, duursaam en swaar en bestand teen [[termiet]]e en hout boorders. Die spinthout is baie lig, terwyl die kernhout donkergeel- tot rooibruin is en 'n baie mooi grein het. Dit is baie geskik vir die maak van meubels oor die algemeen en spesifiek vir draaiwerk. Heelwat mooi groot olienhoutbome het vroeër langs die [[Oranjerivier]] voorgekom, maar vandag is daar min van hulle oor omdat die meeste afgekap en vir die vervaardiging van meubels gebruik is. 'n Hele aantal jare was daar in daardie gebied 'n klein nywerheid om die bome gesetel. Benewens die waarde daarvan vir meubelhout is olienhout ook 'n goeie vuurmaakhout en is dit veral vroeër dikwels as heiningpale gebruik. Die olienhoutboom word in die veeteeltgebiede waar dit voorkom, as 'n waardevolle voedingsboom beskou. == Fotogalery == <gallery mode=packed heights=140 style="font-size:100%; line-height:130%"> Olea europaea subsp cuspidata, groen en ryp vrugte, Buffelsdrift, a.jpg|Vrugte in 'n kwekery Starr 070111-3138 Olea europaea subsp. cuspidata.jpg|Blare van naby gesien Olea europaea cuspidata-africana Cape Town.JPG|'n Olienhout in [[Kaapstad]] Olea europaea cuspidata-africana - Cape Town.JPG|Jong boom in sy natuurlike habitat in [[Suid-Afrika]] Starr 010423-0037 Olea europaea subsp. cuspidata.jpg|Hierdie subspesies is ook in [[Hawaii]] ingevoer. </gallery> == Sien ook == {{Commonskat|Olea europaea subsp. cuspidata}} * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409621, volume 21, bl. 93 * Die Suid-Afrikaanse Gids- feite en wenke. Isabel Uys. 2009 ISBN 978-1-86919-324-9 * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] 2vdmtx0ij88nvxozjmcmx8wqh98dz71 2515158 2515148 2022-07-26T07:51:22Z Aliwal2012 39067 /* Hout */ poetswerk, "peacock" woorde verwyder wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Olienhout |image = Olea europaea subsp cuspidata, habitus, Pretoria NBT, a.jpg |image_caption = 'n Groot eksemplaar in die [[Pretoria Nasionale Botaniese Tuin]] |status = LC |status_system = IUCN3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Lamiales]] |familia = [[Oleaceae]] |genus = ''[[Olea]]'' |species = ''[[Olea europaea|O. europaea]]'' |subspecies = '''''O. europaea'' <br/>subsp. ''cuspidata'' |trinomial = ''Olea europaea'' subsp. ''cuspidata'' |trinomial_authority = ([[Wall.]] ex [[G. Don]]) [[Cif.]] |synonyms = ''Olea europaea'' subsp. ''africana'' |range_map = Olea europaea subsp cuspidata, verspreiding in suider-Afrika.png |range_map_caption = Benaderde verspreiding in suider-Afrika. Die subspesie is ook teenwoordig in Oos-Afrika, die Midde-Ooste en suid-Asië. |}} '''Olienhout''' (''Olea europaea'' subspesie ''cuspidata'') is 'n [[boom]] wat wydverspreid in [[Suid-Afrika]] voorkom. Dit is 'n middelgroot boom maar word by uitsondering tot 18&nbsp;m hoog. Die olienhoutboom is 'n subspesie van die bekende [[olyf]]boom (''Olea europaea''), wat tot onlangs as ʼn afsonderlike spesie (''Olea africana'') beskou is en in baie bronne nog so aangegee word. Daar word vermoed dat die olyf, wat reeds vir [[millennia]] verbou word, uit hierdie subspesie gekultiveer kan wees. Die boom se nasionale nommer is 617.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> ==Etimologie== [[File:Olea europaea ssp cuspidata Bra38.png|duimnael|links|Illustrasie van die loof, blomme en vrugte]] Binnelands staan die boom steeds as '''oliewen-''' of '''oleunhout''' bekend, wat na die ou Nederlandse ''olijvenhout'' (''olievenhout'' uitgespreek) teruggevoer kan word.<ref>Le Roux, Dr. T.H. (1940), [ftp://ftp.puk.ac.za/outgoing/Library/2017-05-24/Afrikaans%20taalstudies.pdf Afrikaanse taalstudies]{{Dooie skakel|date=Desember 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} (Derde druk, 1943), p. 68, J.L. van Schaik Uitgewers</ref> Op sy beurt is ''olijf'' 'n leenwoord uit die [[Latyn]]se ''olīva'', uit die [[Grieks]]e ἐλαίς (d.i. elais), 'n olyfboom, en ἐλαία (d.i. elaia). 'n [[Indo-Europese tale|Indo-Europese]] etimologie ontbreek vir die selfs ouer ἐλαίϝα (d.i. elaiva) en [[Miceense Griekeland|Miceense]] ''elaiwa'', en 'n Midde-Oosterse of ander oorsprong is al voorgestel. ==Geaardheid en groeivorm== Die geharde boom groei goed in droë gebiede en benodig min [[water]]. Die boom is wydverspreid in [[Afrika]] en in droër dele word dit meestal naby water aangetref. Olienhoutbome word normaalweg ongeveer 5 tot 10&nbsp;m hoog, maar kan in uitsonderlike gevalle 'n hoogte van 18 m bereik. Vanweë die mooi vorm van die soort is dit ook ʼn gewilde tuinplant, maar dit groei betreklik stadig. Die bome is goed bestand teen ryp en droogte. ==Loof== Die [[blaar|blare]] is enkelvoudig en teenoorstaande en is glansend [[groen]] aan die bokant en [[Silwer (kleur)|silwerig]], goud of [[bruin]] aan die onderkant. Die blare is relatief lank en smal. Die jong blare is bo donkergroen en onder heelwat ligter, maar wanneer hulle ouer word, word hulle dofgrysgroen. Die onderkant van die blare is met 'n digte laag silwer- of goudkleurige skubbe bedek. Die blaarrand is gaaf en rol effens ondertoe. ==Blomme en vrugte== [[Blom]]tyd is van [[Oktober]] tot [[Februarie]]. Die blomme word in onopvallende hofies gedra, is groen tot wit en ruik baie lekker. Die [[vrugte]] word tot 10&nbsp;mm [[lengte|lank]] en word [[swart]] wanneer ryp. Hulle is eetbaar maar bitter. Die vrugte is ongeveer 1 cm lank en donkerpers tot swart wanneer hulle ryp is. Hoewel hulle betreklik bitter is, word hulle deur ʼn groot aantal voëls, asook mense geëet. ==Hout== [[lêer:Olea europaea subsp. cuspidata01.jpg|duimnael|links|Gepoleerde hout]] Die olienhoutboom is in [[Suid-Afrika]] veral bekend vir die goeie gehalte hout wat dit lewer. Dit is sterk, hard, duursaam en swaar en bestand teen [[termiet]]e en houtboorders. Die spinthout is lig gekleur, terwyl die kernhout donkergeel- tot rooibruin is en 'n baie mooi grein het. Dit is veral geskik vir die maak van meubels, en spesifiek vir draaiwerk. Heelwat mooi groot olienhoutbome het vroeër langs die [[Oranjerivier]] voorgekom, maar vandag is daar min van hulle oor, omdat die meeste afgekap en vir die vervaardiging van meubels gebruik is. 'n Hele aantal jare was daar in daardie gebied 'n klein nywerheid om die bome gesetel. Benewens die waarde daarvan vir meubelhout is olienhout ook 'n goeie vuurmaakhout en is ook vroeër dikwels as heiningpale gebruik. Die olienhoutboom word in die veeteeltgebiede waar dit voorkom, as 'n waardevolle voedingsboom beskou. == Fotogalery == <gallery mode="packed" heights="140" style="font-size:100%; line-height:130%"> Olea europaea subsp cuspidata, groen en ryp vrugte, Buffelsdrift, a.jpg|Vrugte in 'n kwekery Starr 070111-3138 Olea europaea subsp. cuspidata.jpg|Blare van naby gesien Olea europaea cuspidata-africana Cape Town.JPG|'n Olienhout in [[Kaapstad]] Olea europaea cuspidata-africana - Cape Town.JPG|Jong boom in sy natuurlike habitat in [[Suid-Afrika]] Starr 010423-0037 Olea europaea subsp. cuspidata.jpg|Hierdie subspesies is ook in [[Hawaii]] ingevoer. </gallery> == Sien ook == {{Commonskat|Olea europaea subsp. cuspidata}} * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409621, volume 21, bl. 93 * Die Suid-Afrikaanse Gids- feite en wenke. Isabel Uys. 2009 ISBN 978-1-86919-324-9 * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] 4lm9l7hak7xj5czzpn01pewwhjbb17w 2515159 2515158 2022-07-26T07:59:29Z Aliwal2012 39067 tegniese onderhoud wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Olienhout |image = Olea europaea subsp cuspidata, habitus, Pretoria NBT, a.jpg |image_caption = 'n Groot eksemplaar in die [[Pretoria Nasionale Botaniese Tuin]] |status = LC |status_system = IUCN3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Lamiales]] |familia = [[Oleaceae]] |genus = ''[[Olea]]'' |species = ''[[Olea europaea|O. europaea]]'' |subspecies = ''O. europaea'' <br/>subsp. ''cuspidata'' |trinomial = ''Olea europaea'' subsp. ''cuspidata'' |trinomial_authority = ([[Wall.]] ex [[G. Don]]) [[Cif.]] |synonyms = ''Olea europaea'' subsp. ''africana'' |range_map = Olea europaea subsp cuspidata, verspreiding in suider-Afrika.png |range_map_caption = Benaderde verspreiding in suider-Afrika. Die subspesie is ook teenwoordig in Oos-Afrika, die Midde-Ooste en suid-Asië. |}} '''Olienhout''' (''Olea europaea'' subspesie ''cuspidata'') is 'n [[boom]] wat wydverspreid in [[Suid-Afrika]] voorkom. Dit is 'n middelgroot boom maar word by uitsondering tot 18&nbsp;m hoog. Die olienhoutboom is 'n subspesie van die bekende [[olyf]]boom (''Olea europaea''), wat tot onlangs as ʼn afsonderlike spesie (''Olea africana'') beskou is en in baie bronne nog so aangegee word. Daar word vermoed dat die olyf, wat reeds vir [[millennia]] verbou word, uit hierdie subspesie gekultiveer kan wees. Die boom se nasionale nommer is 617.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Etimologie == [[Lêer:Olea europaea ssp cuspidata Bra38.png|duimnael|links|Illustrasie van die loof, blomme en vrugte]] Binnelands staan die boom steeds as '''oliewen-''' of '''oleunhout''' bekend, wat na die ou Nederlandse ''olijvenhout'' (''olievenhout'' uitgespreek) teruggevoer kan word.<ref>Le Roux, Dr. T.H. (1940), [ftp://ftp.puk.ac.za/outgoing/Library/2017-05-24/Afrikaans%20taalstudies.pdf Afrikaanse taalstudies]{{Dooie skakel|date=Desember 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} (Derde druk, 1943), p. 68, J.L. van Schaik Uitgewers</ref> Op sy beurt is ''olijf'' 'n leenwoord uit die [[Latyn]]se ''olīva'', uit die [[Grieks]]e ἐλαίς (d.i. elais), 'n olyfboom, en ἐλαία (d.i. elaia). 'n [[Indo-Europese tale|Indo-Europese]] etimologie ontbreek vir die selfs ouer ἐλαίϝα (d.i. elaiva) en [[Miceense Griekeland|Miceense]] ''elaiwa'', en 'n Midde-Oosterse of ander oorsprong is al voorgestel. == Geaardheid en groeivorm == Die geharde boom groei goed in droë gebiede en benodig min [[water]]. Die boom is wydverspreid in [[Afrika]] en in droër dele word dit meestal naby water aangetref. Olienhoutbome word normaalweg ongeveer 5 tot 10&nbsp;m hoog, maar kan in uitsonderlike gevalle 'n hoogte van 18 m bereik. Vanweë die mooi vorm van die soort is dit ook ʼn gewilde tuinplant, maar dit groei betreklik stadig. Die bome is goed bestand teen ryp en droogte. == Loof == Die [[blare]] is enkelvoudig en teenoorstaande en is glansend [[groen]] aan die bokant en [[Silwer (kleur)|silwerig]], goud of [[bruin]] aan die onderkant. Die blare is relatief lank en smal. Die jong blare is bo donkergroen en onder heelwat ligter, maar wanneer hulle ouer word, word hulle dofgrysgroen. Die onderkant van die blare is met 'n digte laag silwer- of goudkleurige skubbe bedek. Die blaarrand is gaaf en rol effens ondertoe. == Blomme en vrugte == [[Blom]]tyd is van [[Oktober]] tot [[Februarie]]. Die blomme word in onopvallende hofies gedra, is groen tot wit en ruik baie lekker. Die [[vrugte]] word tot 10&nbsp;mm [[lengte|lank]] en word [[swart]] wanneer ryp. Hulle is eetbaar maar bitter. Die vrugte is ongeveer 1 cm lank en donkerpers tot swart wanneer hulle ryp is. Hoewel hulle betreklik bitter is, word hulle deur ʼn groot aantal voëls, asook mense geëet. == Hout == [[lêer:Olea europaea subsp. cuspidata01.jpg|duimnael|links|Gepoleerde hout]] Die olienhoutboom is in [[Suid-Afrika]] veral bekend vir die goeie gehalte hout wat dit lewer. Dit is sterk, hard, duursaam en swaar en bestand teen [[termiet]]e en houtboorders. Die spinthout is lig gekleur, terwyl die kernhout donkergeel- tot rooibruin is en 'n baie mooi grein het. Dit is veral geskik vir die maak van meubels, en spesifiek vir draaiwerk. Heelwat mooi groot olienhoutbome het vroeër langs die [[Oranjerivier]] voorgekom, maar vandag is daar min van hulle oor, omdat die meeste afgekap en vir die vervaardiging van meubels gebruik is. 'n Hele aantal jare was daar in daardie gebied 'n klein nywerheid om die bome gesetel. Benewens die waarde daarvan vir meubelhout is olienhout ook 'n goeie vuurmaakhout en is ook vroeër dikwels as heiningpale gebruik. Die olienhoutboom word in die veeteeltgebiede waar dit voorkom, as 'n waardevolle voedingsboom beskou. == Fotogalery == <gallery mode="packed" heights="140" style="font-size:100%; line-height:130%"> Olea europaea subsp cuspidata, groen en ryp vrugte, Buffelsdrift, a.jpg|Vrugte in 'n kwekery Starr 070111-3138 Olea europaea subsp. cuspidata.jpg|Blare van naby gesien Olea europaea cuspidata-africana Cape Town.JPG|'n Olienhout in [[Kaapstad]] Olea europaea cuspidata-africana - Cape Town.JPG|Jong boom in sy natuurlike habitat in Suid-Afrika Starr 010423-0037 Olea europaea subsp. cuspidata.jpg|Hierdie subspesies is ook in [[Hawaii]] ingevoer. </gallery> == Sien ook == {{Commonskat|Olea europaea subsp. cuspidata}} * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409621, volume 21, bl. 93 * Die Suid-Afrikaanse Gids- feite en wenke. Isabel Uys. 2009 ISBN 978-1-86919-324-9 * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] sv7d80lg0o281k61am5e8byxv53bxgf 0 65517 2514925 2440961 2022-07-25T12:33:59Z Oesjaar 7467 /* Bron */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Vaalkameeldoring | image = Acacia haematoxylon02.jpg | image_width = 250px | regnum = [[Plantae]] | subregnum = [[Tracheobionta]] | superdivisio = [[Spermatophyta]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | subclassis = [[Rosidae]] | ordo = [[Fabales]] | familia = [[Fabaceae]] | subfamilia = [[Mimosoideae]] | genus = ''[[Acacia]]'' | species = '''''A. haematoxylon''''' | binomial = ''Acacia haematoxylon'' | binomial_authority = Willd. | national_number = 169 }} Die '''Vaalkameeldoring''' (''Acacia haematoxylon'') is 'n klein [[boom]]pie wat soms nie groter as 'n [[struik]] word nie en kom voor in die [[Noord-Kaap]] en [[Noord-Wes]]; veral in die woestyn en halfwoestyn gebiede waar die grond diep, rooi en sanderig is. Die blare, die takkies wat sigsag is en die peule is bedek met fyn, grys hare. Dit gee die boom 'n sagte grys voorkoms. Die dorings (6&nbsp;cm) is reguit en dun. Die blomme word in klein geel hofies gedra. Die peule is krom en word tot 14&nbsp;cm lank. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bron == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Acacia]] [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] 3404wo8x3t7xwxtwex8rbb0fzmurr2i 0 65523 2515039 2451054 2022-07-25T15:37:25Z Oesjaar 7467 Nog besig! wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Wildemoerbei | image = Trimeria grandifolia, loof, Louwsburg.jpg | image_width = 240 px | image_caption = | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | ordo = [[Malpighiales]] | familia = [[Salicaceae]] | genus = [[Trimeria]] | genus_authority = | species = ''T. grandifolia'' | binomial = ''Trimeria grandifolia'' | binomial_authority = ([[Hochst.]]) [[Warb.]] | synonyms = * ''Monospora grandifolia'' <small>Hochst.</small> }} Die '''Wildemoerbei''' (''Trimeria grandifolia''), ook bekend as die ''tropiese grootblaarwildemoerbei'', is 'n klein tot middelgroot [[boom]] wat in immergroen kus- en bergwoude voorkom. Die blare is enkelvoudig, donkergroen en ronderig wat amper soos die dié van die Moerbeiboom lyk. Die blomme is klein en groenerig. Die vrugte is 5 x 2.5&nbsp;mm wanneer hul ryp is, bars dan oop en stel klein, donkergrys sade vry wat elk 'n rooi aanhegsel aan die een kant het. Die [[spesie]] is [[inheems]] in [[Demokratiese Republiek die Kongo]], [[Eswatini]], [[Ethiopië]], [[Kameroen]], [[Kenia]], [[Lesotho]], [[Mosambiek]], [[Rwanda]], [[Tanzanië]], [[Uganda]] en [[Zimbabwe]]. In [[Suid-Afrika]] kom die boom in [[KwaZulu-Natal]], [[Limpopo]], [[Mpumalanga]], die [[Oos-Kaap]], [[Vrystaat]] en die [Wes-Kaap]] voor. Die boom kom in dieselfde habitatte as die [[bruinysterhout]] voor. Die boom is 'n bietjie kleiner maar die blare groter as die bruinysterhout. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bronne == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 == Eksterne skakels == {{Commons-kategorie inlyn|Trimeria grandifolia}} {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] cj1cc76iydicbva5kbccnlm32ziumw3 2515045 2515039 2022-07-25T15:53:02Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Wildemoerbei | image = Trimeria grandifolia, loof, Louwsburg.jpg | image_width = 240 px | image_caption = | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | ordo = [[Malpighiales]] | familia = [[Salicaceae]] | genus = [[Trimeria]] | genus_authority = | species = ''T. grandifolia'' | binomial = ''Trimeria grandifolia'' | binomial_authority = ([[Hochst.]]) [[Warb.]] | synonyms = * ''Monospora grandifolia'' <small>Hochst.</small> }} Die '''Wildemoerbei''' (''Trimeria grandifolia''), ook bekend as die ''tropiese grootblaarwildemoerbei'', is 'n klein tot middelgroot [[boom]] wat in immergroen kus- en bergwoude voorkom. Die blare is enkelvoudig, donkergroen en ronderig wat amper soos die dié van die Moerbeiboom lyk. Die blomme is klein en groenerig. Die vrugte is 5 x 2.5&nbsp;mm groot wanneer hul ryp is, bars dan oop en stel klein, donkergrys sade vry wat elk 'n rooi aanhegsel aan die een kant het. Die [[spesie]] is [[inheems]] in [[Demokratiese Republiek die Kongo]], [[Eswatini]], [[Ethiopië]], [[Kameroen]], [[Kenia]], [[Lesotho]], [[Mosambiek]], [[Rwanda]], [[Tanzanië]], [[Uganda]] en [[Zimbabwe]]. In [[Suid-Afrika]] kom die boom in [[KwaZulu-Natal]], [[Limpopo]], [[Mpumalanga]], die [[Oos-Kaap]], [[Vrystaat]] en die [Wes-Kaap]] voor. Die boom kom in dieselfde habitatte as die [[bruinysterhout]] voor. Die boom is 'n bietjie kleiner maar die blare groter as die bruinysterhout. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bronne == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 == Eksterne skakels == {{Commons-kategorie inlyn|Trimeria grandifolia}} {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van die Demokratiese Republiek die Kongo]] [[Kategorie:Flora van Eswatini]] [[Kategorie:Flora van Ethiopië]] [[Kategorie:Flora van Kameroen]] [[Kategorie:Flora van Kenia]] [[Kategorie:Flora van Lesotho]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Rwanda]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Flora van Tanzanië]] [[Kategorie:Flora van Uganda]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] tea119gpfkvjl7s4m7qqfye4kktfksn 2515046 2515045 2022-07-25T15:54:12Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Wildemoerbei | image = Trimeria grandifolia, loof, Louwsburg.jpg | image_width = 240 px | image_caption = | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | ordo = [[Malpighiales]] | familia = [[Salicaceae]] | genus = [[Trimeria]] | genus_authority = | species = ''T. grandifolia'' | binomial = ''Trimeria grandifolia'' | binomial_authority = ([[Hochst.]]) [[Warb.]] | synonyms = * ''Monospora grandifolia'' <small>Hochst.</small> }} Die '''Wildemoerbei''' (''Trimeria grandifolia''), ook bekend as die ''tropiese grootblaarwildemoerbei'', is 'n klein tot middelgroot [[boom]] wat in immergroen kus- en bergwoude voorkom. Die blare is enkelvoudig, donkergroen en ronderig wat amper soos die dié van die Moerbeiboom lyk. Die blomme is klein en groenerig. Die vrugte is 5 x 2.5&nbsp;mm groot wanneer hul ryp is, bars dan oop en stel klein, donkergrys sade vry wat elk 'n rooi aanhegsel aan die een kant het. Die [[spesie]] is [[inheems]] in [[Demokratiese Republiek die Kongo]], [[Eswatini]], [[Ethiopië]], [[Kameroen]], [[Kenia]], [[Lesotho]], [[Mosambiek]], [[Rwanda]], [[Tanzanië]], [[Uganda]] en [[Zimbabwe]]. In [[Suid-Afrika]] kom die boom in [[KwaZulu-Natal]], [[Limpopo]], [[Mpumalanga]], die [[Oos-Kaap]], [[Vrystaat]] en die [Wes-Kaap]] voor. Die boom kom in dieselfde habitatte as die [[bruinysterhout]] voor. Die boom is 'n bietjie kleiner maar die blare groter as die bruinysterhout. Die spesie het ook twee subspesies: * ''Trimeria grandifolia subsp. grandifolia'' * ''Trimeria grandifolia subsp. tropica'' <small>(Burkill) Sleumer</small> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bronne == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 == Eksterne skakels == {{Commons-kategorie inlyn|Trimeria grandifolia}} {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van die Demokratiese Republiek die Kongo]] [[Kategorie:Flora van Eswatini]] [[Kategorie:Flora van Ethiopië]] [[Kategorie:Flora van Kameroen]] [[Kategorie:Flora van Kenia]] [[Kategorie:Flora van Lesotho]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Rwanda]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Flora van Tanzanië]] [[Kategorie:Flora van Uganda]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] izqlfceqp5dcaop89qwykyd7b1asqo9 2515047 2515046 2022-07-25T15:54:27Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Wildemoerbei | image = Trimeria grandifolia, loof, Louwsburg.jpg | image_width = 240 px | image_caption = | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | ordo = [[Malpighiales]] | familia = [[Salicaceae]] | genus = [[Trimeria]] | genus_authority = | species = ''T. grandifolia'' | binomial = ''Trimeria grandifolia'' | binomial_authority = ([[Hochst.]]) [[Warb.]] | synonyms = * ''Monospora grandifolia'' <small>Hochst.</small> }} Die '''Wildemoerbei''' (''Trimeria grandifolia''), ook bekend as die ''tropiese grootblaarwildemoerbei'', is 'n klein tot middelgroot [[boom]] wat in immergroen kus- en bergwoude voorkom. Die blare is enkelvoudig, donkergroen en ronderig wat amper soos die dié van die Moerbeiboom lyk. Die blomme is klein en groenerig. Die vrugte is 5 x 2.5&nbsp;mm groot wanneer hul ryp is, bars dan oop en stel klein, donkergrys sade vry wat elk 'n rooi aanhegsel aan die een kant het. Die [[spesie]] is [[inheems]] in [[Demokratiese Republiek die Kongo]], [[Eswatini]], [[Ethiopië]], [[Kameroen]], [[Kenia]], [[Lesotho]], [[Mosambiek]], [[Rwanda]], [[Tanzanië]], [[Uganda]] en [[Zimbabwe]]. In [[Suid-Afrika]] kom die boom in [[KwaZulu-Natal]], [[Limpopo]], [[Mpumalanga]], die [[Oos-Kaap]], [[Vrystaat]] en die [[Wes-Kaap]] voor. Die boom kom in dieselfde habitatte as die [[bruinysterhout]] voor. Die boom is 'n bietjie kleiner maar die blare groter as die bruinysterhout. Die spesie het ook twee subspesies: * ''Trimeria grandifolia subsp. grandifolia'' * ''Trimeria grandifolia subsp. tropica'' <small>(Burkill) Sleumer</small> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bronne == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 == Eksterne skakels == {{Commons-kategorie inlyn|Trimeria grandifolia}} {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van die Demokratiese Republiek die Kongo]] [[Kategorie:Flora van Eswatini]] [[Kategorie:Flora van Ethiopië]] [[Kategorie:Flora van Kameroen]] [[Kategorie:Flora van Kenia]] [[Kategorie:Flora van Lesotho]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Rwanda]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Flora van Tanzanië]] [[Kategorie:Flora van Uganda]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] 3j5nj94wuf7mm2z32qcwzjl3mtlcwb8 0 65525 2515071 2240915 2022-07-25T17:10:05Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Wildeperske |image = Kiggelaria africana tree - Cape Town 9.jpg |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Malpighiales]] |familia = [[Achariaceae]] |genus = ''[[Kiggelaria]]'' |species = '''''K. africana''''' |binomial = ''Kiggelaria africana'' |binomial_authority = [[Carolus Linnaeus|L.]] |}} Die '''Wildeperske''' (''Kiggelaria africana'') is 'n klein tot middelslag[[boom]]. Hulle kom voor in immergroenwoude en op berggrasveld. Dit kom in al die provinsies van [[Suid-Afrika]]<ref>{{cite web |url=http://redlist.sanbi.org/species.php?species=3663-1 |title=SANBI-rooilys |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200612074047/http://redlist.sanbi.org/species.php?species=3663-1 |archive-date=12 Junie 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> en in [[Zimbabwe]]<ref>{{cite web |url=http://www.zimbabweflora.co.zw/speciesdata/species.php?species_id=140680 |title=Flora of Zimbabwe |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20170207155044/http://zimbabweflora.co.zw/speciesdata/species.php?species_id=140680 |archive-date=7 Februarie 2017 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> voor. Die blare het dikwels klein stippels aan die onderkant wat van die bokant af na knoppe lyk; dit staan bekend as ''akadoromatia''. Die vrugte is skurf en vratterig en is sowat 1,5&nbsp;cm in deursnee. Die sade is swart en oortrek met 'n klewerige rooi laag. Dié bome is gasheer vir die larwes van die tuinrooitjieskoenlapper (''Acraea horta''), wat dikwels in groot getalle voorkom en 'n boom volkome kan ontblaar. == Galery == <gallery> Lêer:Kiggelaria africana - Wild Peach 23.JPG|<center>Jong boompie</center> Lêer:8535-Kiggelaria africana-skleník-2.04.jpg|<center>Manlike blom</center> Lêer:Kiggelaria africana - 9.JPG|<center>Loof en vroulike blomme</center> Lêer:Kiggelaria africana, vrugkapsules, Buffelsdrift, a.jpg|<center>Geslote vrugkapsules</center> Lêer:Kiggelaria africana, vrugkapsule, Buffelsdrift, a.jpg|<center>Oop vrugkapsule met rooi sade</center> Lêer:Acraea horta, papie op Kiggelaria africana, a, Walter Sisulu NBT.jpg|<center>Papie van die tuinrooitjie</center> </gallery> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bronne == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == {{commonskat|Kiggelaria africana}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] l34ma31wibnnrqr0xk9lt07htqkw9zh 2515072 2515071 2022-07-25T17:13:08Z Oesjaar 7467 Verbeter en nog besig! wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Wildeperske |image = Kiggelaria africana tree - Cape Town 9.jpg |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Malpighiales]] |familia = [[Achariaceae]] |genus = ''[[Kiggelaria]]'' |species = '''''K. africana''''' |binomial = ''Kiggelaria africana'' |binomial_authority = [[Carolus Linnaeus|L.]] |synonyms = * ''Kiggelaria dregeana'' <small>Turcz.</small> * ''Kiggelaria ferruginea'' <small>Eckl. & Zeyh.</small> * ''Kiggelaria flavovelutina'' <small>Sleumer</small> * ''Kiggelaria glandulosa'' <small>Salisb.</small> * ''Kiggelaria grandifolia'' <small>Warb.</small> * ''Kiggelaria hylophila'' <small>Gilg</small> * ''Kiggelaria integrifolia'' J<small>acq.</small> * ''Kiggelaria serrata'' <small>Warb. ex Engl.</small> |}} Die '''Wildeperske''' (''Kiggelaria africana'') is 'n klein tot middelslag[[boom]]. Hulle kom voor in immergroenwoude en op berggrasveld. Dit kom in al die provinsies van [[Suid-Afrika]]<ref>{{cite web |url=http://redlist.sanbi.org/species.php?species=3663-1 |title=SANBI-rooilys |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200612074047/http://redlist.sanbi.org/species.php?species=3663-1 |archive-date=12 Junie 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> en in [[Zimbabwe]]<ref>{{cite web |url=http://www.zimbabweflora.co.zw/speciesdata/species.php?species_id=140680 |title=Flora of Zimbabwe |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20170207155044/http://zimbabweflora.co.zw/speciesdata/species.php?species_id=140680 |archive-date=7 Februarie 2017 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> voor. Die blare het dikwels klein stippels aan die onderkant wat van die bokant af na knoppe lyk; dit staan bekend as ''akadoromatia''. Die vrugte is skurf en vratterig en is sowat 1,5&nbsp;cm in deursnee. Die sade is swart en oortrek met 'n klewerige rooi laag. Dié bome is gasheer vir die larwes van die tuinrooitjieskoenlapper (''Acraea horta''), wat dikwels in groot getalle voorkom en 'n boom volkome kan ontblaar. == Galery == <gallery> Lêer:Kiggelaria africana - Wild Peach 23.JPG|<center>Jong boompie</center> Lêer:8535-Kiggelaria africana-skleník-2.04.jpg|<center>Manlike blom</center> Lêer:Kiggelaria africana - 9.JPG|<center>Loof en vroulike blomme</center> Lêer:Kiggelaria africana, vrugkapsules, Buffelsdrift, a.jpg|<center>Geslote vrugkapsules</center> Lêer:Kiggelaria africana, vrugkapsule, Buffelsdrift, a.jpg|<center>Oop vrugkapsule met rooi sade</center> Lêer:Acraea horta, papie op Kiggelaria africana, a, Walter Sisulu NBT.jpg|<center>Papie van die tuinrooitjie</center> </gallery> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bronne == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == {{commonskat|Kiggelaria africana}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] 9kvjzso3zk4hf9pdzk504hsjrprbpbj 2515076 2515072 2022-07-25T17:28:59Z Oesjaar 7467 Ai! wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Wildeperske |image = Kiggelaria africana tree - Cape Town 9.jpg |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Malpighiales]] |familia = [[Achariaceae]] |genus = ''[[Kiggelaria]]'' |species = '''''K. africana''''' |binomial = ''Kiggelaria africana'' |binomial_authority = [[Carolus Linnaeus|L.]] |synonyms = * ''Kiggelaria dregeana'' <small>Turcz.</small> * ''Kiggelaria ferruginea'' <small>[[Christian Friedrich Ecklon|Eckl.]] & [[Karl Ludwig Philipp Zeyher|Zeyh.]]</small> * ''Kiggelaria flavovelutina'' <small>Sleumer</small> * ''Kiggelaria glandulosa'' <small>Salisb.</small> * ''Kiggelaria grandifolia'' <small>Warb.</small> * ''Kiggelaria hylophila'' <small>Gilg</small> * ''Kiggelaria integrifolia'' J<small>acq.</small> * ''Kiggelaria serrata'' <small>Warb. ex Engl.</small> |}} Die '''Wildeperske''' (''Kiggelaria africana'') is 'n klein tot middelslag[[boom]]. Hulle kom voor in immergroenwoude en op berggrasveld. Dit kom in al die provinsies van [[Suid-Afrika]]<ref>{{cite web |url=http://redlist.sanbi.org/species.php?species=3663-1 |title=SANBI-rooilys |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200612074047/http://redlist.sanbi.org/species.php?species=3663-1 |archive-date=12 Junie 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> en in [[Zimbabwe]]<ref>{{cite web |url=http://www.zimbabweflora.co.zw/speciesdata/species.php?species_id=140680 |title=Flora of Zimbabwe |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20170207155044/http://zimbabweflora.co.zw/speciesdata/species.php?species_id=140680 |archive-date=7 Februarie 2017 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> voor. Die blare het dikwels klein stippels aan die onderkant wat van die bokant af na knoppe lyk; dit staan bekend as ''akadoromatia''. Die vrugte is skurf en vratterig en is sowat 1,5&nbsp;cm in deursnee. Die sade is swart en oortrek met 'n klewerige rooi laag. Dié bome is gasheer vir die larwes van die tuinrooitjieskoenlapper (''Acraea horta''), wat dikwels in groot getalle voorkom en 'n boom volkome kan ontblaar. == Galery == <gallery> Lêer:Kiggelaria africana - Wild Peach 23.JPG|<center>Jong boompie</center> Lêer:8535-Kiggelaria africana-skleník-2.04.jpg|<center>Manlike blom</center> Lêer:Kiggelaria africana - 9.JPG|<center>Loof en vroulike blomme</center> Lêer:Kiggelaria africana, vrugkapsules, Buffelsdrift, a.jpg|<center>Geslote vrugkapsules</center> Lêer:Kiggelaria africana, vrugkapsule, Buffelsdrift, a.jpg|<center>Oop vrugkapsule met rooi sade</center> Lêer:Acraea horta, papie op Kiggelaria africana, a, Walter Sisulu NBT.jpg|<center>Papie van die tuinrooitjie</center> </gallery> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bronne == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == {{commonskat|Kiggelaria africana}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] ljtnn0zz3q0nz3u4sp3lcmaqqwzvscj 2515079 2515076 2022-07-25T17:34:52Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Wildeperske |image = Kiggelaria africana tree - Cape Town 9.jpg |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Malpighiales]] |familia = [[Achariaceae]] |genus = ''[[Kiggelaria]]'' |species = '''''K. africana''''' |binomial = ''Kiggelaria africana'' |binomial_authority = [[Carolus Linnaeus|L.]] |synonyms = * ''Kiggelaria dregeana'' <small>Turcz.</small> * ''Kiggelaria ferruginea'' <small>[[Christian Friedrich Ecklon|Eckl.]] & [[Karl Ludwig Philipp Zeyher|Zeyh.]]</small> * ''Kiggelaria flavovelutina'' <small>Sleumer</small> * ''Kiggelaria glandulosa'' <small>Salisb.</small> * ''Kiggelaria grandifolia'' <small>Warb.</small> * ''Kiggelaria hylophila'' <small>Gilg</small> * ''Kiggelaria integrifolia'' J<small>acq.</small> * ''Kiggelaria serrata'' <small>Warb. ex Engl.</small> |}} Die '''Wildeperske''' (''Kiggelaria africana'') is 'n klein tot middelslag[[boom]]. Hulle kom voor in immergroenwoude en op berggrasveld. Dit kom in al die provinsies van [[Suid-Afrika]]<ref>{{cite web |url=http://redlist.sanbi.org/species.php?species=3663-1 |title=SANBI-rooilys |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200612074047/http://redlist.sanbi.org/species.php?species=3663-1 |archive-date=12 Junie 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> en in [[Zimbabwe]]<ref>{{cite web |url=http://www.zimbabweflora.co.zw/speciesdata/species.php?species_id=140680 |title=Flora of Zimbabwe |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20170207155044/http://zimbabweflora.co.zw/speciesdata/species.php?species_id=140680 |archive-date=7 Februarie 2017 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> asook [[Eswatini]], [[Ethiopië]], [[Lesotho]], [[Malawi]], [[Mosambiek]], [[Namibië]], [[Tanzanië]] en [[Zimbabwe]]<ref>{{cite web |url=http://www.zimbabweflora.co.zw/speciesdata/species.php?species_id=140680 |title=Flora of Zimbabwe |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20170207155044/http://zimbabweflora.co.zw/speciesdata/species.php?species_id=140680 |archive-date=7 Februarie 2017 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> voor. Die blare het dikwels klein stippels aan die onderkant wat van die bokant af na knoppe lyk; dit staan bekend as ''akadoromatia''. Die vrugte is skurf en vratterig en is sowat 1,5&nbsp;cm in deursnee. Die sade is swart en oortrek met 'n klewerige rooi laag. Dié bome is gasheer vir die larwes van die tuinrooitjieskoenlapper (''Acraea horta''), wat dikwels in groot getalle voorkom en 'n boom volkome kan ontblaar. == Galery == <gallery> Lêer:Kiggelaria africana - Wild Peach 23.JPG|<center>Jong boompie</center> Lêer:8535-Kiggelaria africana-skleník-2.04.jpg|<center>Manlike blom</center> Lêer:Kiggelaria africana - 9.JPG|<center>Loof en vroulike blomme</center> Lêer:Kiggelaria africana, vrugkapsules, Buffelsdrift, a.jpg|<center>Geslote vrugkapsules</center> Lêer:Kiggelaria africana, vrugkapsule, Buffelsdrift, a.jpg|<center>Oop vrugkapsule met rooi sade</center> Lêer:Acraea horta, papie op Kiggelaria africana, a, Walter Sisulu NBT.jpg|<center>Papie van die tuinrooitjie</center> </gallery> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bronne == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == {{commonskat|Kiggelaria africana}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Eswatini]] [[Kategorie:Flora van Ethiopië]] [[Kategorie:Flora van Lesotho]] [[Kategorie:Flora van Malawi]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Namibië]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Flora van Tanzanië]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] eaqmleazb0gk7vujq4e23qt32dfn5a9 2515080 2515079 2022-07-25T17:36:23Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Wildeperske |image = Kiggelaria africana tree - Cape Town 9.jpg |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Malpighiales]] |familia = [[Achariaceae]] |genus = ''[[Kiggelaria]]'' |species = '''''K. africana''''' |binomial = ''Kiggelaria africana'' |binomial_authority = [[Carolus Linnaeus|L.]] |synonyms = * ''Kiggelaria dregeana'' <small>Turcz.</small> * ''Kiggelaria ferruginea'' <small>[[Christian Friedrich Ecklon|Eckl.]] & [[Karl Ludwig Philipp Zeyher|Zeyh.]]</small> * ''Kiggelaria flavovelutina'' <small>Sleumer</small> * ''Kiggelaria glandulosa'' <small>Salisb.</small> * ''Kiggelaria grandifolia'' <small>Warb.</small> * ''Kiggelaria hylophila'' <small>Gilg</small> * ''Kiggelaria integrifolia'' J<small>acq.</small> * ''Kiggelaria serrata'' <small>Warb. ex Engl.</small> |}} Die '''Wildeperske''' (''Kiggelaria africana'') is 'n klein tot middelslag[[boom]]. Hulle kom voor in immergroenwoude en op berggrasveld. Dit kom in al die provinsies van [[Suid-Afrika]]<ref>{{cite web |url=http://redlist.sanbi.org/species.php?species=3663-1 |title=SANBI-rooilys |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200612074047/http://redlist.sanbi.org/species.php?species=3663-1 |archive-date=12 Junie 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> en asook [[Eswatini]], [[Ethiopië]], [[Lesotho]], [[Malawi]], [[Mosambiek]], [[Namibië]], [[Tanzanië]] en [[Zimbabwe]]<ref>{{cite web |url=http://www.zimbabweflora.co.zw/speciesdata/species.php?species_id=140680 |title=Flora of Zimbabwe |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20170207155044/http://zimbabweflora.co.zw/speciesdata/species.php?species_id=140680 |archive-date=7 Februarie 2017 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> voor. Die blare het dikwels klein stippels aan die onderkant wat van die bokant af na knoppe lyk; dit staan bekend as ''akadoromatia''. Die vrugte is skurf en vratterig en is sowat 1,5&nbsp;cm in deursnee. Die sade is swart en oortrek met 'n klewerige rooi laag. Dié bome is gasheer vir die larwes van die tuinrooitjieskoenlapper (''Acraea horta''), wat dikwels in groot getalle voorkom en 'n boom volkome kan ontblaar. == Galery == <gallery> Lêer:Kiggelaria africana - Wild Peach 23.JPG|<center>Jong boompie</center> Lêer:8535-Kiggelaria africana-skleník-2.04.jpg|<center>Manlike blom</center> Lêer:Kiggelaria africana - 9.JPG|<center>Loof en vroulike blomme</center> Lêer:Kiggelaria africana, vrugkapsules, Buffelsdrift, a.jpg|<center>Geslote vrugkapsules</center> Lêer:Kiggelaria africana, vrugkapsule, Buffelsdrift, a.jpg|<center>Oop vrugkapsule met rooi sade</center> Lêer:Acraea horta, papie op Kiggelaria africana, a, Walter Sisulu NBT.jpg|<center>Papie van die tuinrooitjie</center> </gallery> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bronne == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == {{commonskat|Kiggelaria africana}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Eswatini]] [[Kategorie:Flora van Ethiopië]] [[Kategorie:Flora van Lesotho]] [[Kategorie:Flora van Malawi]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Namibië]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Flora van Tanzanië]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] jn149e2uzd4fgrocsolefz5cbo8vm4b 0 65547 2514985 2255817 2022-07-25T13:52:59Z Oesjaar 7467 /* Bron */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Wilde-amandel |image = Brabejum stellatifolium - flower buds.JPG |status = LC |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |ordo = [[Proteales]] |familia = [[Proteaceae]] |genus = ''[[Brabejum]]'' |species = '''''B. stellatifolium''''' |binomial = ''Brabejum stellatifolium'' |binomial_authority = [[Carolus Linnaeus|L.]] |}} Die '''Wilde-amandel''' (''Brabejum stellatifolium'') is 'n groot [[struik]] of [[boom]] met spreiende takke. Hierdie boom word net in die [[Wes-Kaap]] aangetref waar dit in beskutte valleie en langs strome groei. Die onvolwasse [[vrugte]] is bruinrooi en ongeveer 5&nbsp;mm lank. Soos die vrugte ouer raak, word hulle bruin en fluweelagtig. Hulle bereik dan 'n grootte van ongeveer 4,5 x 3&nbsp;cm. Daar is slegs een [[spesie]] in die [[genus]] wat ''Brabejum'' 'n monotipiese genus maak. Die boom se nasionale nommer is 72.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Galery == <gallery> Lêer:Brabejum stellatifolium tree in flower - Cape Town 6.JPG|Groot Wilde-amandel in Kaapstad. Lêer:Wild almond trunk1.jpg|'n Wilde-amandel se stam. Lêer:Brabejum stellatifolium - Cape Town tree - Flowers and foliage.jpg|Blomme en blare. Lêer:Brabejum stellatifolium - Cape Town - young nuts 2.JPG|Jong vrugte. Lêer:Brabejum stellatifolium seed.jpg|Sade. Lêer:Brabejum stellatifolium - seed germinating.JPG|Sade wat ontkiem. </gallery> == Sien ook == {{commonskat|Brabejum stellatifolium}} {{Wikt|wilde-amandel}} * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bron == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Endemiese plante van Suid-Afrika]] tv2xoysl1xt51vnt6w1wt7q959jjbkx 0 65549 2514976 2454514 2022-07-25T13:33:31Z Oesjaar 7467 /* Eksterne skakels */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Waboom |image = Protea nitida flowers.jpg |image_caption = 'n Waboom – blomme en blare. |status = LC |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiospermae]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |ordo = [[Proteales]] |familia = [[Proteaceae]] |genus = ''[[Protea (genus)|Protea]]'' |species = '''''P. nitida''''' |binomial = ''Protea nitida'' |binomial_authority = [[Mill.]] |synonyms = * ''Erodendrum angustum'' <small>Knight</small> * ''Erodendrum grandiflorum'' <small>Knight</small> * ''Protea arborea'' <small>Houtt.</small> * ''Protea grandiflora'' <small>[[Carl Peter Thunberg|Thunb.]]</small> * ''Protea marginata'' <small>Lam.</small> * ''Scolymocephalus nitidus'' <small>Kuntze</small> |}} Die '''waboom''' (''Protea nitida'') – voorheen ''Protea arborea'' – is die [[Protea (genus)|protea]][[spesie]] wat die volopste voorkom in die winterreënvalgebied. Hierdie spesie is [[endemies (ekologie)|endemies]] aan Suid-Afrika en kom in die [[Wes-Kaap|Wes-]] en [[Oos-Kaap]] voor vanaf die Bokkeveldeskarp, [[Kaapse Skiereiland]] tot by die [[Groot-Winterhoekberge (Oos-Kaap)|Groot-Winterhoekberge]] in die Oos-Kaap. Op die [[SANBI-rooilys]] is dit as 'veilig' (LC) gelys.<ref>{{cite web |url=http://redlist.sanbi.org/species.php?species=799-95 |title=SANBI-rooilys |archive-url=https://web.archive.org/web/20200612033604/http://redlist.sanbi.org/species.php?species=799-95 |archive-date=12 Junie 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die plant word tot 5&nbsp;m hoog maar spesies van 9&nbsp;m bestaan. Dit is die enigste protea spesie wat groot genoeg word sodat die hout gebruik kan word. Dit blom regdeur die jaar met die hoogtepunt van Mei tot Augustus. Die plant spruit weer uit na dit gebrand het. Die saad word geberg in 'n doppie en deur die wind versprei. Die plant is eenslagtig. Bestuiwing vind plaas deur die werking van [[voëls]]. Die plant groei in vlak sandsteengrond of krake in rots op hoogtes van 0 - 1 200&nbsp;m. Die waboom het sy naam te danke aan die [[Voortrekkers]] wat die boom se hout gebruik het om [[ossewa]]ens te maak. Die hout van die boom het nie reguit vesels nie, maar is inmekaar gevleg. Dit maak die hout besonder sterk. Verskeie onderdele van 'n ossewa, soos die wa-wielvellings word hiervan gemaak. Die ''Protea nitida'' staan ook bekend as die blousuikerbos, bobbejaansuikerbos of brandhout. Die boom se nasionale nommer is 86<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref>. == Fotogalery == <gallery> Protea nitida.jpg|'n Mediumgrootte ''Waboom'', met [[Leeukop]] in die agtergrond. Kammaskloof 2.jpg|''Waboom'' in Kammaskloof. Protea nitida - Kogelberg Mnts - South Africa 6.jpg|''Waboom'' op Kogelberg. </gallery> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] * [[Lys van proteaspesies]] == Bronne == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 * http://biodiversityexplorer.info/plants/proteaceae/protea_nitida.htm * http://pza.sanbi.org/protea-nitida * https://www.proteaatlas.org.za/sugar6.htm#prniti * http://plantsoftheworldonline.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:705978-1 == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == {{Commons-kategorie inlyn|Protea nitida}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Protea]] [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Endemiese plante van Suid-Afrika]] 15l3joeje716qhrjxdiohumqtn21kwh 0 65657 2514987 2349761 2022-07-25T13:54:10Z Oesjaar 7467 /* Verwysings */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks2 |name = Wildedadelboom |national_number = 22<ref>{{cite book | last = Van Wyk | first = Piet | title = Field guide to the TREES of the Kruger National Park| publisher = Struik | location = Kaapstad | date = 2008 | page = 20 | isbn = 978-1-77007-759-1}}</ref> |image = Phoenix-reclinata-AK.jpg |image_caption = 'n Wildedadelboom |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Monocots]] |unranked_ordo = [[Commelinids]] |ordo = [[Arecales]] |familia = [[Arecaceae]] |genus = ''[[Phoenix (plant)|Phoenix]]'' |species = '''''P. reclinata''''' |binomial = ''Phoenix reclinata'' |binomial_authority = [[Jacq.]] |synonyms = {{en}} Wild date palm |}} Die '''Wildedadelboom''' (''Phoenix reclinata'') is 'n [[boom]] wat voorkom langs die kus en aan rivieroewers in oop, laagliggende grasvelde vanaf [[Port Elizabeth]], deur [[KwaZulu-Natal]] tot in [[Mpumalanga]] en [[Limpopo]]. Die vrugte van 1.5&nbsp;cm is helder-oranje. Hulle is dun, vlesig en eetbaar en soet wanneer hulle ryp is maar is nie so smaaklik as die van die kommersiële [[Dadelpalm]] (''Phoenix dactylifera'') nie. Die boom se nasionale nommer is 22<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Galery == <gallery> Lêer:Phoenix reclinata4.jpg|Wildedadelbome Lêer:Phoenix reclinata3.jpg|Blare Lêer:Reclinatabloom.JPG|Manlike blomme Lêer:Phoenixreclinatafruit.JPG|Vrugte </gallery> == Sien ook == {{Commons|Phoenix reclinata}} * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bronne == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 == Verwysings == {{Verwysings}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Palms]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] o5ii8jwkgvevezwn0avadvx8y1rz0sv 0 66066 2514969 2440965 2022-07-25T13:24:49Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Vlamdoring |image = Acacia ataxacantha, habitus, Skeerpoort.jpg |image_caption = somer |image2 = Acacia ataxacantha, habitus, Little Eden.jpg |image2_caption = winter |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Fabales]] |familia = [[Fabaceae]] |genus = ''[[Acacia]]'' |species = '''''A. ataxacantha''''' |binomial = ''Acacia ataxacantha'' |binomial_authority = DC. |national_number = 160 |synonyms = {{en}} Flame thorn<ref>{{cite book | last = Van Wyk | first = Piet | title = Field guide to the TREES of the Kruger National Park| publisher = Struik | location = Kaapstad | date = 2008 | page = 254 | isbn = 978-1-77007-759-1}}</ref> |}} Die '''Vlamdoring''' (''Acacia ataxacantha'') is 'n [[boom]] wat wydverspreid voorkom in [[Limpopo (provinsie)|Limpopo]], [[Mpumalanga]], [[KwaZulu-Natal]] en die noordkusgebiede van die [[Oos-Kaap]]. Die kom wydverspreid in Afrika voor van Senegal tot Soedan en verder na die suide tot Suid-Afrika.<ref>{{cite web |url=http://www.plantzafrica.com/plantab/acaciaataxa.htm |title=PlatZAfrika |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20161224055706/http://www.plantzafrica.com/plantab/acaciaataxa.htm |archive-date=24 Desember 2016 |url-status=live |df=dmy-all |access-date=15 Desember 2016 }}</ref> Die kenmerkende eienskap van die boom is die vlamrooi peul wat die boom mooi laat lyk wanneer dit bedek is met die peule. Die [[blom]]me is romerig wit. == Galery == <gallery> Lêer:Acacia ataxacantha, bloeiwyses, Skeerpoort.jpg|<center>Bloeiwyses Lêer:Acacia ataxacantha, blaar en groen peul, Jimmy Aves Park, a.jpg|<center>Blaar en groen peul Lêer:Acacia ataxacantha, tak met dorings, Little Eden.jpg|<center>Tak wat verspreide dorings wys </gallery> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Acacia]] [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] e4qjcrrwnqe3izjvq2n4m08nkncfsie 0 66501 2514989 2260102 2022-07-25T14:02:16Z Oesjaar 7467 /* Bron */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Wildefrangipani | image = | image_caption = | regnum = [[Plantae]] | unranked_divisio = [[Angiosperms]] | unranked_classis = [[Eudicots]] | unranked_ordo = [[Asterids]] | ordo = [[Gentianales]] | familia = [[Apocynaceae]] | genus = ''[[Voacanga]]'' | species = '''''V. thouarsii''''' | binomial = ''Voacanga thouarsii'' | binomial_authority = Roem. & Schult. | synonyms = }} Die '''Wildefrangipani''' (''Voacanga thouarsii'') is 'n klein tot middelslag [[boom]] wat voorkom in [[KwaZulu-Natal]] en aangrensende [[Oos-Kaap]]. Die boom groei op rande van immergroen woude en in moerasse waar hulle soms lugwortels ontwikkel. Die blare is teenoorstaande gerangskik, is lig aan die onderkant en dikwels met stippels en ligkleurige kolletjies bedek. == Blomme en vrugte == Die wit blomme is tot 4.5&nbsp;cm in deursnee en verdof later tot geel. Hulle het 'n taamlike skerp geur. Die ovaalvormige, tweelingvrugte is by die basis verbind met elke lob 7 – 9&nbsp;cm in deursnee. Hulle is donkergroen met liggroen stippeltjies. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bron == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 {{Saadjie}} {{Gewensde beeld|Plante}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] 59w238jc1gnflive2a6ao9eens8hif0 0 66562 2514995 2239636 2022-07-25T14:11:47Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Wildejasmyn | image= Schrebera alata.jpg | image_width = 240px | image_caption= Wildejasmyn | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | ordo = [[Lamiales]] | familia = [[Oleaceae]] | tribus = [[Oleeae]] | genus = ''[[Schrebera]]'' | species = '''''S. alata''''' | binomial = ''Schrebera alata'' | binomial_authority = (Hochst.) [[Friedrich Martin Josef Welwitsch|Welw.]] | synonyms = }} Die '''Wildejasmyn''' (''Schrebera alata'') is 'n klein tot middelgroot [[boom]] wat voorkom in die woude en bosveld van [[KwaZulu-Natal]], [[Mpumalanga]] en [[Limpopo]]. In Engels staan die boom bekend as ''Wing-leaved wooden-pear''. == Galery == <gallery> Schrebera alata, blaar, Laeveld NBT.jpg|<center>Blaarvorm</center> Schrebera alata, winterloof en vrugkapsules, a, Waterberg.jpg|<center>Vrugkapsules</center> </gallery> == Sien ook == {{Commonskat|Schrebera alata}} {{wikispecies|Schrebera alata}} * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bron == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] 82woy6mhol28pjiewip1h4eerrx0z8c 0 66682 2514956 2241825 2022-07-25T12:59:18Z Oesjaar 7467 /* Bron */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Valsassegaai |image = Maesa lanceolata, saailing, Krantzkloof NR.jpg |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiospermae]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Ericales]] |familia = [[Myrsinaceae]] |genus = ''[[Maesa]]'' |species = '''''M. lanceolata''''' |binomial = ''Maesa lanceolata'' |binomial_authority = Forssk. |}} Die '''Valsassegaai''' (''Maesa lanceolata'') is 'n [[boom]] wat grotendeels in woude of langs riviere en strome vanaf die [[Oos-Kaap]] tot in [[Limpopo]] voorkom. Verder noord word dit langs die Afrikaanse hooglande aangetref, tot in Arabië. <gallery> Lêer:Maesa lanceolata, volgroeid, Louwsburg.jpg|<center>Volgroeide eksemplaar</center> Lêer:Maesa lanceolata, sytwyg, Louwsburg.jpg|<center>Spiraalgeplaasde blare</center> Lêer:Maesa lanceolata, bloeiwyse, Louwsburg.jpg|<center>Bloeiwyse</center> Lêer:Maesa lanceolata, vrugte, Louwsburg.jpg|<center>Vrugte</center> </gallery> == Sien ook == {{Commonskat|Maesa lanceolata}} * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bron == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] oe5v7wywlyxteiwfoky1lwtzrcegvz0 0 66765 2514990 2431145 2022-07-25T14:03:14Z Oesjaar 7467 /* Verwysings */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Wildegranaat |national_number = 688 |image = Burchellia bubalina00.jpg |image_caption = 'n Wildegranaat in die [[Wolkberg]] |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Gentianales]] |familia = [[Rubiaceae]] |genus = '''''Burchellia''''' |genus_authority = [[R.Br.]] |species = '''''B. bubalina''''' |species_authority = ([[L.f.]]) [[Sims]] |binomial = ''Burchellia bubalina'' |synonyms = ''Genipa capensis'' <small>(R.Br.) Baill.</small> }} [[Lêer:Botanical Magazine 2339 (pl) Burchellia bubalina.png|duimnael|links|Skets.]] Die '''wildegranaat''' (''Burchellia bubalina'')<ref name="plantzafrica">{{cite web |url=http://www.plantzafrica.com/plantab/burchelbulb.htm |title=''Burchellia bubalina'' (L.f.) Sims |author=Dlamini MD |date=Februarie 2005 |work=plantzafrica |publisher=SANBI |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20161030194229/http://www.plantzafrica.com/plantab/burchelbulb.htm |archive-date=30 Oktober 2016 |url-status=live |df=dmy-all |access-date=24 Januarie 2016 }}</ref> is 'n klein [[boom]]pie of 'n [[struik]] wat wydverspreid aan die oostelike en suidelike gedeeltes van die land voorkom. Die boompie groei in woude, oop boswêreld, grasveld en moerasse. Die aanskoulike blomme is tot 25&nbsp;mm lank en is reukloos. Hulle bevat nogtans groot hoeveelhede nektar wat die [[voël]]s lok. Die boom se bas en wortels word medisinaal aangewend. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bron == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 == Verwysings == {{Verwysings}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Endemiese plante van Suid-Afrika]] odcxoggu9kxhyclienyxfsjdzear9u0 2514991 2514990 2022-07-25T14:04:27Z Oesjaar 7467 Skakel wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Wildegranaat |national_number = 688 |image = Burchellia bubalina00.jpg |image_caption = 'n Wildegranaat in die [[Wolkberg]] |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Gentianales]] |familia = [[Rubiaceae]] |genus = '''''Burchellia''''' |genus_authority = [[R.Br.]] |species = '''''B. bubalina''''' |species_authority = ([[L.f.]]) [[Sims]] |binomial = ''Burchellia bubalina'' |synonyms = ''Genipa capensis'' <small>([[Robert Brown (botanis)|R.Br.]]) Baill.</small> }} [[Lêer:Botanical Magazine 2339 (pl) Burchellia bubalina.png|duimnael|links|Skets.]] Die '''wildegranaat''' (''Burchellia bubalina'')<ref name="plantzafrica">{{cite web |url=http://www.plantzafrica.com/plantab/burchelbulb.htm |title=''Burchellia bubalina'' (L.f.) Sims |author=Dlamini MD |date=Februarie 2005 |work=plantzafrica |publisher=SANBI |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20161030194229/http://www.plantzafrica.com/plantab/burchelbulb.htm |archive-date=30 Oktober 2016 |url-status=live |df=dmy-all |access-date=24 Januarie 2016 }}</ref> is 'n klein [[boom]]pie of 'n [[struik]] wat wydverspreid aan die oostelike en suidelike gedeeltes van die land voorkom. Die boompie groei in woude, oop boswêreld, grasveld en moerasse. Die aanskoulike blomme is tot 25&nbsp;mm lank en is reukloos. Hulle bevat nogtans groot hoeveelhede nektar wat die [[voël]]s lok. Die boom se bas en wortels word medisinaal aangewend. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bron == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 == Verwysings == {{Verwysings}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Endemiese plante van Suid-Afrika]] 8zq1e12mbwifg5xn23rk4hx88t7n35t 2514992 2514991 2022-07-25T14:05:03Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Wildegranaat |national_number = 688 |image = Burchellia bubalina00.jpg |image_caption = 'n Wildegranaat in die [[Wolkberg]] |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Gentianales]] |familia = [[Rubiaceae]] |genus = '''''Burchellia''''' |genus_authority = [[Robert Brown (botanis)|R.Br.]] |species = '''''B. bubalina''''' |species_authority = ([[L.f.]]) [[Sims]] |binomial = ''Burchellia bubalina'' |synonyms = ''Genipa capensis'' <small>(R.Br.) Baill.</small> }} [[Lêer:Botanical Magazine 2339 (pl) Burchellia bubalina.png|duimnael|links|Skets.]] Die '''wildegranaat''' (''Burchellia bubalina'')<ref name="plantzafrica">{{cite web |url=http://www.plantzafrica.com/plantab/burchelbulb.htm |title=''Burchellia bubalina'' (L.f.) Sims |author=Dlamini MD |date=Februarie 2005 |work=plantzafrica |publisher=SANBI |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20161030194229/http://www.plantzafrica.com/plantab/burchelbulb.htm |archive-date=30 Oktober 2016 |url-status=live |df=dmy-all |access-date=24 Januarie 2016 }}</ref> is 'n klein [[boom]]pie of 'n [[struik]] wat wydverspreid aan die oostelike en suidelike gedeeltes van die land voorkom. Die boompie groei in woude, oop boswêreld, grasveld en moerasse. Die aanskoulike blomme is tot 25&nbsp;mm lank en is reukloos. Hulle bevat nogtans groot hoeveelhede nektar wat die [[voël]]s lok. Die boom se bas en wortels word medisinaal aangewend. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bron == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 == Verwysings == {{Verwysings}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Endemiese plante van Suid-Afrika]] 6khodc6h5kvmzvuwj4t2bb7uxspc6n2 2514993 2514992 2022-07-25T14:07:33Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Wildegranaat |national_number = 688 |image = Burchellia bubalina00.jpg |image_caption = 'n Wildegranaat in die [[Wolkberg]] |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Gentianales]] |familia = [[Rubiaceae]] |genus = '''''Burchellia''''' |genus_authority = [[Robert Brown (botanis)|R.Br.]] |species = '''''B. bubalina''''' |species_authority = ([[L.f.]]) [[Sims]] |binomial = ''Burchellia bubalina'' |synonyms =* ''Lonicera bubalina'' <small>L.f.</small> * ''Burchellia capensis'' <small>R.Br.</small> * ''Burchellia kraussii'' <small>Hochst.</small> * ''Burchellia major'' <small>Heynh.</small> * ''Burchellia parviflora'' <small>Lindl.</small> * ''Burchellia speciosa'' <small>Heynh.</small> * ''Canephora capitata'' <small>Willd.</small> * ''Cephaelis bubalina'' <small>(L.f.) Pers.</small> * ''Cinchona capensis'' <small>Burm. ex DC.</small> * ''Genipa capensis'' <small>(R.Br.) Baill.</small> }} [[Lêer:Botanical Magazine 2339 (pl) Burchellia bubalina.png|duimnael|links|Skets.]] Die '''wildegranaat''' (''Burchellia bubalina'')<ref name="plantzafrica">{{cite web |url=http://www.plantzafrica.com/plantab/burchelbulb.htm |title=''Burchellia bubalina'' (L.f.) Sims |author=Dlamini MD |date=Februarie 2005 |work=plantzafrica |publisher=SANBI |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20161030194229/http://www.plantzafrica.com/plantab/burchelbulb.htm |archive-date=30 Oktober 2016 |url-status=live |df=dmy-all |access-date=24 Januarie 2016 }}</ref> is 'n klein [[boom]]pie of 'n [[struik]] wat wydverspreid aan die oostelike en suidelike gedeeltes van die land voorkom. Die boompie groei in woude, oop boswêreld, grasveld en moerasse. Die aanskoulike blomme is tot 25&nbsp;mm lank en is reukloos. Hulle bevat nogtans groot hoeveelhede nektar wat die [[voël]]s lok. Die boom se bas en wortels word medisinaal aangewend. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bron == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 == Verwysings == {{Verwysings}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Endemiese plante van Suid-Afrika]] oxkapqaadonv9ujs7ijpavw5bq9luwo 2514994 2514993 2022-07-25T14:08:50Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Wildegranaat |national_number = 688 |image = Burchellia bubalina00.jpg |image_caption = 'n Wildegranaat in die [[Wolkberg]] |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Gentianales]] |familia = [[Rubiaceae]] |genus = '''''Burchellia''''' |genus_authority = [[Robert Brown (botanis)|R.Br.]] |species = '''''B. bubalina''''' |species_authority = ([[L.f.]]) [[Sims]] |binomial = ''Burchellia bubalina'' |synonyms =* ''Lonicera bubalina'' <small>L.f.</small> * ''Burchellia capensis'' <small>R.Br.</small> * ''Burchellia kraussii'' <small>Hochst.</small> * ''Burchellia major'' <small>Heynh.</small> * ''Burchellia parviflora'' <small>Lindl.</small> * ''Burchellia speciosa'' <small>Heynh.</small> * ''Canephora capitata'' <small>Willd.</small> * ''Cephaelis bubalina'' <small>(L.f.) [[Christiaan Hendrik Persoon|Pers.]]</small> * ''Cinchona capensis'' <small>Burm. ex DC.</small> * ''Genipa capensis'' <small>(R.Br.) Baill.</small> }} [[Lêer:Botanical Magazine 2339 (pl) Burchellia bubalina.png|duimnael|links|Skets.]] Die '''wildegranaat''' (''Burchellia bubalina'')<ref name="plantzafrica">{{cite web |url=http://www.plantzafrica.com/plantab/burchelbulb.htm |title=''Burchellia bubalina'' (L.f.) Sims |author=Dlamini MD |date=Februarie 2005 |work=plantzafrica |publisher=SANBI |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20161030194229/http://www.plantzafrica.com/plantab/burchelbulb.htm |archive-date=30 Oktober 2016 |url-status=live |df=dmy-all |access-date=24 Januarie 2016 }}</ref> is 'n klein [[boom]]pie of 'n [[struik]] wat wydverspreid aan die oostelike en suidelike gedeeltes van die land voorkom. Die boompie groei in woude, oop boswêreld, grasveld en moerasse. Die aanskoulike blomme is tot 25&nbsp;mm lank en is reukloos. Hulle bevat nogtans groot hoeveelhede nektar wat die [[voël]]s lok. Die boom se bas en wortels word medisinaal aangewend. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bron == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 == Verwysings == {{Verwysings}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Endemiese plante van Suid-Afrika]] 3voicag148u8inzh9hwwa1uvgpm159s 0 66771 2514958 2403411 2022-07-25T13:03:16Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Valskatjiepiering |image = Rothmannia capensis00.jpg |image2 = Rothmannia capensis, vrug, Bronberg, a.jpg | image2_caption = blom en vrug |status = LC |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Gentianales]] |familia = [[Rubiaceae]] |genus = ''[[Rothmannia]]'' |species = '''''R. capensis''''' |binomial = ''Rothmannia capensis'' |binomial_authority = [[Carl Peter Thunberg|Thunb.]] |synonyms = ''Genipa rothmannia'' <small>(L.f.) Baill.</small> }} Die '''Valskatjiepiering''' (''Rothmannia capensis'') is 'n klein [[boom]]pie wat veral voorkom op die heuwels rondom [[Pretoria]] en [[Johannesburg]]. Dit is ook [[inheems]] aan [[Botswana]] en [[Eswatini]]. Die boom groei vanaf [[seevlak]] tot omtrent 1600&nbsp;m bo seevlak in immergroen woude, bosryke klowe en op rotsagtige hellings. Die [[bas]] is grysbruin, fyn gekraak en skilfer af. Die kenmerkende pienk onderbas skyn dan deur. Die [[blaar|blare]] is glansgroen en het klein, harige sakkies aan die onderkant in die oksels van die are. Aan die bokant kan die sakkies as knoppe gesien word. Die blomme is tot 8&nbsp;cm lank en het 'n soet geur. Die geur bly al is die blom verdroog. Die vrugte is groen, sferies en 7&nbsp;cm in deursnee. Die boom staan ook bekend as die ''Witklokke''. Die boom se nasionale nommer is 693.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Fotogalery == <gallery mode="packed" heights="160"> Lêer:Rothmannia capensis, blare met domatia, Faerie Glen NR.jpg|<center>Blare met die opvallende domatia, d.i. die knoppies langs die hoofaar Lêer:Rothmannia capensis01.jpg|<center>Blomknoppe Lêer:Rothmannia capensis02.jpg|<center>Illustrasie deur S. Edwards </gallery> == Sien ook == {{commonskat|Rothmannia capensis}} * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bron == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 == Verwysings == {{Verwysings}} {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Botswana]] [[Kategorie:Flora van Eswatini]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] b6qm41suhmvu6imcom8azgcj8e18dwj 0 66867 2514966 2388954 2022-07-25T13:21:39Z Oesjaar 7467 /* Bronne */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Vanwykshout | national_number = 222 <ref name=PvanWyk>{{cite book |last = Van Wyk |first = Piet |title = Field guide to the TREES of the Kruger National Park|publisher = Struik |location = Kaapstad |date = 2008 |page = 91 |isbn = 978-1-77007-759-1}}</ref> | other_names = Olifantsboom | image = Bolusanthus speciosus Flower.jpg | image_width = 250px | image_caption = Blom | regnum = [[Plantae]] | unranked_divisio = [[Angiosperms]] | unranked_classis = [[Eudicots]] | unranked_ordo = [[Rosids]] | ordo = [[Fabales]] | familia = [[Fabaceae]] | subfamilia = [[Faboideae]] | tribus = [[Sophoreae]] | genus = '''''Bolusanthus''''' | genus_authority = Harms | species = '''''B. speciosus''''' | binomial = ''Bolusanthus speciosus'' | binomial_authority = (Bolus) Harms }} Die '''Vanwykshout''' (''Bolusanthus speciosus'') is 'n klein tot middelgroot [[boom]] wat groei vanaf [[seevlak]] tot by middelmatige hoogtes. Dit kom voor in die noordooste van [[KwaZulu-Natal]], [[Mpumalanga]] en [[Limpopo (provinsie)|Limpopo]]. Dit kom ook voor in die noordooste van [[Botswana]] en sentraal [[Zimbabwe]]. Dit het saamgestelde [[blaar|blare]] en die [[blom]]me het 'n tipiese ertjie vorm. Die blomme is [[blou]] tot [[ligpers]] en word in blomtakkies gedra wat tot 30&nbsp;cm lank kan word. == Galery == <gallery> Lêer:Bolusanthus speciosus.jpg|Boom in veld, Australië Lêer:Bolusanthus speciosus 1.jpg|Groen blare en ligpers blomme. Lêer:Bolusanthus speciosus (1).jpg|Blomme </gallery> == Sien ook == {{Commonskat|Bolusanthus speciosus}} * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bronne == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 {{Verwysings}} {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Botswana]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] 226vfzyteje946xve6reb8nwz7g25fb 2514967 2514966 2022-07-25T13:22:10Z Oesjaar 7467 Skakel wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Vanwykshout | national_number = 222 <ref name=PvanWyk>{{cite book |last = Van Wyk |first = Piet |title = Field guide to the TREES of the Kruger National Park|publisher = Struik |location = Kaapstad |date = 2008 |page = 91 |isbn = 978-1-77007-759-1}}</ref> | other_names = Olifantsboom | image = Bolusanthus speciosus Flower.jpg | image_width = 250px | image_caption = Blom | regnum = [[Plantae]] | unranked_divisio = [[Angiosperms]] | unranked_classis = [[Eudicots]] | unranked_ordo = [[Rosids]] | ordo = [[Fabales]] | familia = [[Fabaceae]] | subfamilia = [[Faboideae]] | tribus = [[Sophoreae]] | genus = '''''Bolusanthus''''' | genus_authority = Harms | species = '''''B. speciosus''''' | binomial = ''Bolusanthus speciosus'' | binomial_authority = ([[Harry Bolus|Bolus]]) Harms }} Die '''Vanwykshout''' (''Bolusanthus speciosus'') is 'n klein tot middelgroot [[boom]] wat groei vanaf [[seevlak]] tot by middelmatige hoogtes. Dit kom voor in die noordooste van [[KwaZulu-Natal]], [[Mpumalanga]] en [[Limpopo (provinsie)|Limpopo]]. Dit kom ook voor in die noordooste van [[Botswana]] en sentraal [[Zimbabwe]]. Dit het saamgestelde [[blaar|blare]] en die [[blom]]me het 'n tipiese ertjie vorm. Die blomme is [[blou]] tot [[ligpers]] en word in blomtakkies gedra wat tot 30&nbsp;cm lank kan word. == Galery == <gallery> Lêer:Bolusanthus speciosus.jpg|Boom in veld, Australië Lêer:Bolusanthus speciosus 1.jpg|Groen blare en ligpers blomme. Lêer:Bolusanthus speciosus (1).jpg|Blomme </gallery> == Sien ook == {{Commonskat|Bolusanthus speciosus}} * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bronne == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 {{Verwysings}} {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Botswana]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] jnq1969zuefpf2r1ie7zte9onle822p 0 66886 2514970 2227345 2022-07-25T13:28:54Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Vlam-van-die-vlakte |image = Bauhinia galpinii.jpg |image_caption = Tuineksemplaar in die Australiese trope |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Fabales]] |familia = [[Fabaceae]] |subfamilia = [[Caesalpinioideae]] |genus = ''[[Bauhinia]]'' |species = '''''B. galpinii''''' |binomial = ''Bauhinia galpinii'' |binomial_authority = N.E.Br. | syn = }} Die '''Vlam-van-die-vlakte''' (''Bauhinia galpinii'') is 'n [[struik]] wat ook as 'n klein [[boom]]pie voorkom. Die [[spesie]] is [[inheems]] [[Angola]], [[Eswatini]], [[KwaZulu-Natal]], [[Limpopo]], [Mpumalanga]], [[Mosambiek]] en [[Zimbabwe]]. Dit kom ook voor as 'n klimplant. Die [[plant]] is so gewild as 'n tuinplant dat die natuurlike verspreiding daarvan onduidelik is. In Engels staan die boom bekend as die ''Pride-of-de-Kaap''. == Fotogalery == <gallery> Bauhinia galpinii Flowers IMG 2668.JPG|Blomme Bauhinia galpinii Leaves IMG 2663.JPG|Blare </gallery> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bronne == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:481322-1 Plants of the World Online] {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Angola]] [[Kategorie:Flora van Eswatini]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] tai10cayczdplq9h93p91u3iuc2uj1y 2514971 2514970 2022-07-25T13:29:36Z Oesjaar 7467 Ai! wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Vlam-van-die-vlakte |image = Bauhinia galpinii.jpg |image_caption = Tuineksemplaar in die Australiese trope |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Fabales]] |familia = [[Fabaceae]] |subfamilia = [[Caesalpinioideae]] |genus = ''[[Bauhinia]]'' |species = '''''B. galpinii''''' |binomial = ''Bauhinia galpinii'' |binomial_authority = N.E.Br. | syn = }} Die '''Vlam-van-die-vlakte''' (''Bauhinia galpinii'') is 'n [[struik]] wat ook as 'n klein [[boom]]pie voorkom. Die [[spesie]] is [[inheems]] [[Angola]], [[Eswatini]], [[KwaZulu-Natal]], [[Limpopo]], [[Mpumalanga]], [[Mosambiek]] en [[Zimbabwe]]. Dit kom ook voor as 'n klimplant. Die [[plant]] is so gewild as 'n tuinplant dat die natuurlike verspreiding daarvan onduidelik is. In Engels staan die boom bekend as die ''Pride-of-de-Kaap''. == Fotogalery == <gallery> Bauhinia galpinii Flowers IMG 2668.JPG|Blomme Bauhinia galpinii Leaves IMG 2663.JPG|Blare </gallery> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bronne == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:481322-1 Plants of the World Online] {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Angola]] [[Kategorie:Flora van Eswatini]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] babaubo06v45uvjty3woncy1sq6j5rk 2515073 2514971 2022-07-25T17:17:58Z 196.250.216.41 wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Vlam-van-die-vlakte |image = Bauhinia galpinii.jpg |image_caption = Tuineksemplaar in die Australiese trope |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Fabales]] |familia = [[Fabaceae]] |subfamilia = [[Caesalpinioideae]] |genus = ''[[Bauhinia]]'' |species = '''''B. galpinii''''' |binomial = ''Bauhinia galpinii'' |binomial_authority = N.E.Br. | syn = }} Die '''Vlam-van-die-vlakte''' (''Bauhinia galpinii'') is 'n [[struik]] wat ook as 'n klein [[boom]]pie voorkom. Die [[spesie]] is [[inheems]] aan [[Angola]], [[Eswatini]], [[KwaZulu-Natal]], [[Limpopo]], [[Mpumalanga]], [[Mosambiek]] en [[Zimbabwe]]. Dit kom ook voor as 'n klimplant. Die [[plant]] is so gewild as 'n tuinplant dat die natuurlike verspreiding daarvan onduidelik is. In Engels staan die boom bekend as die ''Pride-of-de-Kaap''. == Fotogalery == <gallery> Bauhinia galpinii Flowers IMG 2668.JPG|Blomme Bauhinia galpinii Leaves IMG 2663.JPG|Blare </gallery> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bronne == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:481322-1 Plants of the World Online] {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Angola]] [[Kategorie:Flora van Eswatini]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] jwtqwgd49ypkueq8o5wpams3xh5sr6x 0 67401 2515150 2235260 2022-07-26T00:57:48Z Oronsay 115089 added image wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Koffiebeesklou / Kalaharibauhinia |image = Bauhinia petersiana 1DS-II 3246.jpg |image_caption = |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Fabales]] |familia = [[Fabaceae]] |subfamilia = [[Caesalpinioideae]] |genus = ''[[Bauhinia]]'' |species = '''''B.'' × ''petersiana''''' |binomial = ''Bauhinia'' × ''petersiana'' |binomial_authority = Peters, 1861 |synonyms = ''Bauhinia macrantha'' Oliv. 1871 }} Die '''Koffiebeesklou''' of '''Kalaharibauhinia''' (''Bauhinia petersiana'') is 'n [[boom]] wat wydverspreid in die noordwestelike dele van [[Suid-Afrika]] voorkom. Alhoewel die boom spreiende bosse vorm word hulle ook dikwels klein boompies. Die gekreukelde kroonblare is 8 x 1&nbsp;cm groot. Die peule is 15 x 5&nbsp;cm en kronkel wanneer dit oopbars met 'n ontploffing. [[Thomas Bain]] het in sy dagboek genaamd ''Goldfield Diaries'' beskryf hoe hulle dié boom se sade gebruik het as 'n plaasvervanger vir [[koffie]]. In Engels staan die boom bekend as die ''Kalahari Bauhinia''. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bronne == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] 2xtj91o8t15267evcablvzyj2ps82cf 0 67410 2514980 2244256 2022-07-25T13:36:00Z Oesjaar 7467 /* Bronne */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Waterkeurtjie |image = Podalyria calyptrata - Cape Town 9.JPG |status = LC |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Fabales]] |familia = [[Fabaceae]] |genus = ''[[Podalyria]]'' |species = '''''P. calyptrata''''' |binomial = ''Podalyria calyptrata'' |binomial_authority = C.A.Sm. |}} Die '''waterkeurtjie''' (''Podalyria calyptrata''; ook bekend as '''keur''', '''keurtjie''', '''keurblom''', en '''ertjiebos''')<ref>{{cite web |url=http://pza.sanbi.org/podalyria-calyptrata |title=Podalyria calyptrata |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200419073913/http://pza.sanbi.org/podalyria-calyptrata |archive-date=19 April 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> is 'n klein, immergroen [[boom]]pie. Hierdie [[spesie]] is [[endemies (ekologie)|endemies]] aan Suid-Afrika en kom in die [[Wes-Kaap]] voor. Op die [[SANBI-rooilys]] is dit as 'veilig' (LC) gelys.<ref>{{cite web |url=http://redlist.sanbi.org/species.php?species=446-14 |title=SANBI-rooilys |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20150920163657/http://redlist.sanbi.org/species.php?species=446-14 |archive-date=20 September 2015 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Dit is taamlik volop in die [[bergfynbos en -renosterveld|bergfynbos]]. Die boom het 'n klein syagtige kappie, uit skubbe saamgestel, wat die blomkop bedek wat afval wanneer die blom oopgaan. Die blomme is welriekend en 2.5&nbsp;cm in deursnee. == Gebruike == Die waterkeurtjie word alleen vir ornamentele doeleindes aangewend. Tuiniers verkies dit omdat dit maklik groei en [[by]]e, [[skoenlapper]]s, en [[voël]]s na die tuin lok. == Fotogalery == <gallery> Podalyria calyptrata - Cape Town 14.JPG Podalyria calyptrata - Cape Town 4.JPG Podalyria calyptrata - Cape Town 5.JPG Podalyria calyptrata - Cape Town 8.JPG Podalyria calyptrata - flowers - Cape Town 1.jpg Podalyria calyptrata - Waterblossompea Tree - Cape Town.jpg </gallery> == Sien ook == {{commonskat|Podalyria calyptrata}} * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 * http://pza.sanbi.org/podalyria-calyptrata {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Endemiese plante van Suid-Afrika]] jzknyxueqhdadhk5qwiavg9a29z32sy 0 67413 2514996 2381669 2022-07-25T14:17:44Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Wildekastaiing |national_number = 256 <ref name=PvanWyk>{{cite book |last = Van Wyk |first = Piet |title = Field guide to the TREES of the Kruger National Park|publisher = Struik |location = Kaapstad |date = 2008 |page = 104 |isbn = 978-1-77007-759-1}}</ref> |image = Calodendrum capense.jpg |status = LC |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Sapindales]] |familia = [[Rutaceae]] |genus = ''[[Calodendrum]]'' |species = '''''C. capense''''' |binomial = '' Calodendrum capense'' |binomial_authority = ([[Carolus Linnaeus the Younger|L.f.]]) [[Carl Peter Thunberg|Thunb.]] |synonyms = * ''Dictamnus calodendrum'' <small>Poir.</small> * ''Dictamnus capensis'' <small>L.f.</small> * ''Pallassia capensis'' <small>Christm.</small> |}} Die '''wildekastaiing''' (''Calodendrum capense'') is 'n [[boom]] wat varieer van klein tot groot; afhangend van hul habitat. Die boom groei meestal in woude en het enkelvoudige [[blare]]. In [[Engels]] staan die boom bekend as die ''Cape Chestnut''. Die boom se nasionale nommer is 256.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Galery == <gallery> Calodendrum capense 1.jpg|Stam Calodendrum capense 2.jpg| Calodendrum capense 3.jpg|Blare Calodendrum capense 4.jpg| Calodendrum cape chesnut flowers.jpg|Blomme Kaapse kastaiing.jpg| </gallery> == Sien ook == {{commons|Calodendrum capense}} * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] 1mggwjd6c3cqad4tpva7fh1w04rgc0e 2514997 2514996 2022-07-25T14:20:20Z Oesjaar 7467 Amper klaar. wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Wildekastaiing |national_number = 256 <ref name=PvanWyk>{{cite book |last = Van Wyk |first = Piet |title = Field guide to the TREES of the Kruger National Park|publisher = Struik |location = Kaapstad |date = 2008 |page = 104 |isbn = 978-1-77007-759-1}}</ref> |image = Calodendrum capense.jpg |status = LC |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Sapindales]] |familia = [[Rutaceae]] |genus = ''[[Calodendrum]]'' |species = '''''C. capense''''' |binomial = '' Calodendrum capense'' |binomial_authority = ([[Carolus Linnaeus the Younger|L.f.]]) [[Carl Peter Thunberg|Thunb.]] |synonyms = * ''Dictamnus calodendrum'' <small>Poir.</small> * ''Dictamnus capensis'' <small>L.f.</small> * ''Pallassia capensis'' <small>Christm.</small> |}} Die '''wildekastaiing''' (''Calodendrum capense'') is 'n [[boom]] wat varieer van klein tot groot; afhangend van hul habitat. Die is [[inheems]] aan [[Suid-Afrika]], waar dit in elke provinsie voorkom, asook [[Eswatini]], [[Kenia]], [[Lesotho]], [[Malawi]], [[Tanzanië]], [[Uganda]] en [[Zimbabwe]]. Die boom groei meestal in woude en het enkelvoudige [[blare]]. In [[Engels]] staan die boom bekend as die ''Cape Chestnut''. Die boom se nasionale nommer is 256.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Galery == <gallery> Calodendrum capense 1.jpg|Stam Calodendrum capense 2.jpg| Calodendrum capense 3.jpg|Blare Calodendrum capense 4.jpg| Calodendrum cape chesnut flowers.jpg|Blomme Kaapse kastaiing.jpg| </gallery> == Sien ook == {{commons|Calodendrum capense}} * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] 1dw5e39x1iczj9lc3l8oscl9xyod2eh 2515002 2514997 2022-07-25T14:39:10Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Wildekastaiing |national_number = 256 <ref name=PvanWyk>{{cite book |last = Van Wyk |first = Piet |title = Field guide to the TREES of the Kruger National Park|publisher = Struik |location = Kaapstad |date = 2008 |page = 104 |isbn = 978-1-77007-759-1}}</ref> |image = Calodendrum capense.jpg |status = LC |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Sapindales]] |familia = [[Rutaceae]] |genus = ''[[Calodendrum]]'' |species = '''''C. capense''''' |binomial = '' Calodendrum capense'' |binomial_authority = ([[Carolus Linnaeus the Younger|L.f.]]) [[Carl Peter Thunberg|Thunb.]] |synonyms = * ''Dictamnus calodendrum'' <small>Poir.</small> * ''Dictamnus capensis'' <small>L.f.</small> * ''Pallassia capensis'' <small>Christm.</small> |}} Die '''wildekastaiing''' (''Calodendrum capense'') is 'n [[boom]] wat varieer van klein tot groot; afhangend van hul habitat. Die is [[inheems]] aan [[Suid-Afrika]], waar dit in elke provinsie voorkom, asook [[Eswatini]], [[Kenia]], [[Lesotho]], [[Malawi]], [[Tanzanië]], [[Uganda]] en [[Zimbabwe]]. Die boom groei meestal in woude en het enkelvoudige [[blare]]. In [[Engels]] staan die boom bekend as die ''Cape Chestnut''. Die boom se nasionale nommer is 256.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Galery == <gallery> Calodendrum capense 1.jpg|Stam Calodendrum capense 2.jpg| Calodendrum capense 3.jpg|Blare Calodendrum capense 4.jpg| Calodendrum cape chesnut flowers.jpg|Blomme Kaapse kastaiing.jpg| </gallery> == Sien ook == {{commons|Calodendrum capense}} * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Eswatini]] [[Kategorie:Flora van Kenia]] [[Kategorie:Flora van Lesotho]] [[Kategorie:Flora van Malawi]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Flora van Tanzanië]] [[Kategorie:Flora van Uganda]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] sr0dopbm2o4atibpm98rg0l68md2lvq 2515003 2515002 2022-07-25T14:40:20Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Wildekastaiing |national_number = 256 <ref name=PvanWyk>{{cite book |last = Van Wyk |first = Piet |title = Field guide to the TREES of the Kruger National Park|publisher = Struik |location = Kaapstad |date = 2008 |page = 104 |isbn = 978-1-77007-759-1}}</ref> |image = Calodendrum capense.jpg |status = LC |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Sapindales]] |familia = [[Rutaceae]] |genus = ''[[Calodendrum]]'' |species = '''''C. capense''''' |binomial = '' Calodendrum capense'' |binomial_authority = ([[Carolus Linnaeus the Younger|L.f.]]) [[Carl Peter Thunberg|Thunb.]] |synonyms = * ''Dictamnus calodendrum'' <small>Poir.</small> * ''Dictamnus capensis'' <small>L.f.</small> * ''Pallassia capensis'' <small>Christm.</small> |}} Die '''wildekastaiing''' (''Calodendrum capense'') is 'n [[boom]] wat varieer van klein tot groot; afhangend van hul habitat. Die is [[inheems]] aan [[Suid-Afrika]], waar dit in elke provinsie voorkom, asook [[Eswatini]], [[Kenia]], [[Lesotho]], [[Malawi]], [[Tanzanië]], [[Uganda]] en [[Zimbabwe]]. Die boom groei meestal in woude en het enkelvoudige [[blare]]. In [[Engels]] staan die boom bekend as die ''Cape Chestnut''. Die boom se FSA-nommer is 256.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Galery == <gallery> Calodendrum capense 1.jpg|Stam Calodendrum capense 2.jpg| Calodendrum capense 3.jpg|Blare Calodendrum capense 4.jpg| Calodendrum cape chesnut flowers.jpg|Blomme Kaapse kastaiing.jpg| </gallery> == Sien ook == {{commons|Calodendrum capense}} * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:771766-1 Plants of the World Online] {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Eswatini]] [[Kategorie:Flora van Kenia]] [[Kategorie:Flora van Lesotho]] [[Kategorie:Flora van Malawi]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Flora van Tanzanië]] [[Kategorie:Flora van Uganda]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] ojbkgy6w4ac864o94cbjpemjva2tazt 0 67465 2514973 2261241 2022-07-25T13:31:47Z Oesjaar 7467 /* Bronne */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Voëlsitboom | national_number = 318 <ref name=PvanWyk>{{cite book |last = Van Wyk |first = Piet |title = Field guide to the TREES of the Kruger National Park|publisher = Struik |location = Kaapstad |date = 2008 |page = 125 |isbn = 978-1-77007-759-1}}</ref> |image = Antidesma venosum (6694934119).jpg |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Malpighiales]] |familia = [[Euphorbiaceae]] |genus = ''[[Antidesma]]'' |species = '''''A. venosum''''' |binomial = ''Antidesma venosum'' |binomial_authority = E.Mey. ex Tul. |}} Die '''Voëlsitboom''' (''Antidesma venosum'') is 'n klein, immergroen [[boom]]pie wat aan die ooskus van [[Suid-Afrika]], noord van [[Oos-Londen]] tot by [[Mosambiek]] voorkom. Manlike en vroulike [[blom]]me word op verskillende bome geproduseer en het 'n onaangename reuk. Die vrugte kom voor in trossies van ongeveer 10&nbsp;cm lank. Elke [[vrug]] is sowat 8 x 4&nbsp;mm groot en vlesig. Die vrugte is groen wanneer hulle jonk is en word later helderrooi en uiteindelik perserig-swart. [[Lêer:Antidesma venosum, vrugte, Kloofvalle-piekniek, Krantzkloof NR, a.jpg |duimnael|links|Vrugte van die Voëlsitboom in die [[Krantzkloof-natuurreservaat]].]] == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bronne == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 {{Verwysings}} {{Saadjie}} {{DEFAULTSORT:Voelsitboom}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] s2ekjcfjlm5tkgekxna8fi8e0vds0b3 0 67474 2514949 2513126 2022-07-25T12:49:03Z Oesjaar 7467 /* Eksterne skakels */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Spesieboks | name = Naboom | image = Euphorbia ingens (habitus), crop.jpg | status = LC | status_system = iucn3.1 | taxon = Euphorbia ingens | authority = [[E.Mey.]] ex [[Boiss.]] | synonyms = * ''Euphorbia bilocularis'' <small>N.E.Br.</small> * ''Euphorbia candelabrum var. bilocularis'' <small>(N.E.Br.) S.Carter</small> * ''Euphorbia confertiflora'' <small>Volkens</small> * ''Euphorbia reinhardtii'' <small>Volkens</small> * ''Euphorbia reinhardtii var. bilocularis'' <small>(N.E.Br.) Oudejans</small> * ''Euphorbia similis'' <small>A.Berger</small> * ''Euphorbia tozzii'' <small>Chiov.</small> }} __NOTOC__ Die '''Naboom''' (''Euphorbia ingens'') is 'n kaktus-agtige [[boom]] met 'n kort dik stam en enorme takke. Die [[vetplant|sukkulente]] boom kom volop in [[Limpopo (provinsie)|Limpopo]], asook in [[Mpumalanga]] voor en die naam van die dorp [[Naboomspruit]] verwys na hul aanwesigheid daar. Buite [[Suid-Afrika]] is die boom ook [[inheems]] aan [[Angola]], [[Botswana]], [[Burundi]], [[Demokratiese Republiek die Kongo]], [[Eritrea]], [[Eswatini]], [[Ethiopië]], [[Kaprivistrook]] in [[Namibië]], [[Kenia]], [[Malawi]], [[Mosambiek]], [[Rwanda]], [[Somalië]], [[Tanzanië]], [[Uganda]], [[Zambië]] en [[Zimbabwe]]. Die takke het gewoonlik vier of vyf vlerke. Dit het 'n taai, wit, melkagtige sap wat uiters giftig is en intense irritasie en blase op die vel veroorsaak. As dit in die oë beland kan dit permanente blindheid tot gevolg hê. Swart inboorlinge langs die [[Limpoporivier|Limpopo]] het die melk tradisioneel gebruik om [[vis]] mee te vang. Bondels gras is in die melk geweek en in die rivier gegooi. Dit verlam die visse en hulle begin na 'n ruk lewend bo die water te dryf. Die heuning van die blomnektar van die naboom word noorsheuning genoem. Dit brand die mond kwaai as die heuning geëet word. Die brand vererger sodra water gedrink word. Volgens oorlewering het die [[Zoeloe]]-koning [[Dingaan]] op 'n troon onder 'n naboom gesit toe [[Piet Retief]] en sy honderd manskappe in 1838 aangeval en vermoor is.<ref>[http://152.111.1.87/argief/berigte/dieburger/1987/10/24/3/2.html Euphorbia-melksap dalk erger as rinkhalsgif]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, [[Die Burger]], 24 Oktober 1987</ref> Die boom lyk baie soos die [[nagblom]]. Die boom se FSA-nommer is 351.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref><ref name=PvanWyk>{{citation|title=TREES of the Kruger National Park, a field guide|publisher=Piet van Wyk. Struik Uitgewers, Kaapstad, 2008. p.133|ISBN=978-1-77007-759-1}}</ref> == Fotogalery == <gallery mode=packed heights=120 style="font-size:100%; line-height:130%"> Euphorbia ingens, naby Dingaanstat.jpg|<center>Naby Dingaanstat</center> Euphorbia ingens.JPG|<center>In Worcester, Wes-Kaap</center> Euphorbia ingens cyathia.jpg|<center>Naboomblomme</center> Pájara La Pared - Playa de la Pared - Euphorbia ingens 03 ies.jpg|<center>Vrugte</center> </gallery> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bronne == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:346904-1 Plants of the World Online] == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == {{Commons-kategorie inlyn|Euphorbia ingens}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Euphorbia]] [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Angola]] [[Kategorie:Flora van Botswana]] [[Kategorie:Flora van Burundi]] [[Kategorie:Flora van die Demokratiese Republiek die Kongo]] [[Kategorie:Flora van Eritrea]] [[Kategorie:Flora van Eswatini]] [[Kategorie:Flora van Ethiopië]] [[Kategorie:Flora van Namibië]] [[Kategorie:Flora van Kenia]] [[Kategorie:Flora van Malawi]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Rwanda]] [[Kategorie:Flora van Somalië]] [[Kategorie:Flora van Tanzanië]] [[Kategorie:Flora van Uganda]] [[Kategorie:Flora van Zambië]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] 5f3ugjfatmo7nb6e8i2tqv9jtxj293a 0 67475 2514950 2514807 2022-07-25T12:49:21Z Oesjaar 7467 /* Bron */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Riviernaboom | image = Euphorbia triangularis.JPG | status = LC | status_system = iucn3.1 | regnum = [[Plantae]] | unranked_divisio = [[Angiosperms]] | unranked_classis = [[Eudicots]] | unranked_ordo = [[Rosids]] | ordo = [[Malpighiales]] | familia = [[Euphorbiaceae]] | genus = ''[[Euphorbia]]'' | species = '''''E. triangularis''''' | binomial = ''Euphorbia triangularis'' | binomial_authority = Desf. ex A.Berger |}} Die '''Riviernaboom''' (''Euphorbia triangularis'') is 'n doringrige, vetplantagtige, kandelaaragtige [[boom]] wat tot 18&nbsp;m hoog word. Die boom kom aan die ooskus van [[Suid-Afrika]] voor, noord van [[Port Elizabeth]] tot by [[Mosambiek]]. Die boom se nasionale nommer is 356.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bron == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 [[Kategorie:Euphorbia]] [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] 8p5hoceth3p2hsbrapgrcnclixssirk 0 67480 2514941 2514635 2022-07-25T12:46:52Z Oesjaar 7467 /* Eksterne skakels */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Bosveldkandelaarnaboom |image = Euphorbia cooperi, Malelanehek.jpg |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiospermae]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Malpighiales]] |familia = [[Euphorbiaceae]] |genus = ''[[Euphorbia]]'', ''[[Chamaescyce]]'' |species = '''''E. cooperi''''' |binomial = ''Euphorbia cooperi'' |binomial_authority = N.E.Br. ex A.Berger |national_number = 346<ref name="Van Wyk">{{cite book | last = Van Wyk | first = Piet | title=Field guide to the TREES of the Kruger National Park|publisher=Struik | location = Kaapstad | date = 2008 | page = 173 | isbn = 978-1-77007-759-1}}</ref> |synonyms = |}} Die '''Bosveldkandelaarnaboom''' (''Euphorbia cooperi'') is 'n [[boom]] wat tot 7&nbsp;m hoog kan word, gewoonlik met 'n kaal stam van 3&nbsp;m aan die onderkant. Die boom kom aan die kus van [[KwaZulu-Natal]], [[Limpopo]] en [[Zimbabwe]] voor. Die boom is kandelaarvormig, lyk soos 'n [[sukkulent]] en die onderste takke val elke jaar af. Die melksap het 'n skerp reuk. Die boom se nasionale nommer is 346<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> [[Lêer:Euphorbia cooperi kz5.JPG|duimnael|links|Blomme]] [[Lêer:Euphorbia cooperi, vrugte, Pretoria.jpg|duimnael|links|Vrugte]] == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 == Eksterne skakels == * {{Commonskat-inlyn|Euphorbia cooperi}} * {{Wikispecies-inlyn|Euphorbia cooperi}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Euphorbia]] [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] cakmckuna5dopnvzgyktjwc782gknih 0 67482 2514936 2513129 2022-07-25T12:44:20Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Outomatiese taksoboks | name = <!-- Afrikaanse naam --> | image = Euphorbia February 2008-2.jpg | image_caption = ''Euphorbia'' cf. ''serrata'' | display_parents = 3 | parent_authority = [[August Grisebach|Griseb.]] | taxon = Euphorbia | authority = [[Carl Linnaeus|L.]] | type_species = ''[[Euphorbia antiquorum]]'' | type_species_authority = [[Carl Linnaeus|L.]] | subdivision_ranks = [[Subgenera]] | subdivision = ''[[Euphorbia subg. Chamaesyce|Chamaesyce]]''<br /> ''[[Euphorbia subg. Esula|Esula]]''<br /> ''[[Euphorbia subg. Euphorbia|Euphorbia]]''<br /> ''[[Euphorbia subg. Rhizanthium|Rhizanthium]]'' | synonyms = ''Chamaesyce''<br /> ''Elaeophorbia''<br /> ''Endadenium''<br /> ''Monadenium''<br /> ''Synadenium''<br /> ''Pedilanthus'' }} '''Euphorbia''' is 'n [[genus]] wat behoort tot die [[familie (biologie)|familie]] ''[[Euphorbiaceae]]''. Meer as 2000 [[spesie]]s hoort tot die genus en hulle word hoofsaaklik in die warmer gedeelte van die [[wêreld]] aangetref. Daar kom sowat 200 spesies in [[Suid-Afrika]] voor waarvan slegs 14 bome is. Die plante lyk baie soos kaktusse en word maklik daarmee verwar. Alle ''Euphorbia'' spesies produseer 'n melkerige sap wat giftig is. Die veroorsaak irritasies of blasies op die vel indien dit daarmee in aanraking kom. Dit kan ook blindheid veroorsaak indien dit in die oë kom. Die [[Poinsettia]] (''Euphorbia pulcerrima'') is 'n bekende spesie; dit kom eindelik vanaf [[Meksiko]]. == Suid-Afrikaanse spesies == * [[Beeskrag]] (''Euphorbia hamata'') * [[Beesmelkbos]] (''Euphorbia mauritanica'') * [[Bosveldkandelaarnaboom]] (''Euphorbia cooperi'') * [[Diklootmelkbos]] (''Euphorbia dregeana'') * [[Gifboom]] (''Euphorbia virosa'') * Gifmelkbos (''Euphorbia marginata'') * [[Heuningnaboom]] (''Euphorbia tetragona'') * [[Kraalnaboom]] (''Euphorbia tirucalli'') * [[Laeveldnaboom]] (''Euphorbia evansii'') * [[Lebombonaboom]] (''Euphorbia confinalis'') * [[Naboom]] (''Euphorbia ingens'') * [[Riviernaboom]] (''Euphorbia triangularis'') * [[Valleibosnaboom]] (''Euphorbia grandidens'') * [[Vingerpol]] (''Euphorbia caput-medusae'') == Uitheemse spesies == * [[Poinsettia]] (''Euphorbia pulcherrima'') == Sien ook == {{Commons|Euphorbia}} {{Wikispecies|Euphorbia}} * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bron == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 == Verwysings == {{Verwysings}} {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Euphorbia]] [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Medisinale plante]] kr296ttthvqdslys3lm0stchgcozqye 2514938 2514936 2022-07-25T12:45:42Z Oesjaar 7467 /* Verwysings */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Outomatiese taksoboks | name = <!-- Afrikaanse naam --> | image = Euphorbia February 2008-2.jpg | image_caption = ''Euphorbia'' cf. ''serrata'' | display_parents = 3 | parent_authority = [[August Grisebach|Griseb.]] | taxon = Euphorbia | authority = [[Carl Linnaeus|L.]] | type_species = ''[[Euphorbia antiquorum]]'' | type_species_authority = [[Carl Linnaeus|L.]] | subdivision_ranks = [[Subgenera]] | subdivision = ''[[Euphorbia subg. Chamaesyce|Chamaesyce]]''<br /> ''[[Euphorbia subg. Esula|Esula]]''<br /> ''[[Euphorbia subg. Euphorbia|Euphorbia]]''<br /> ''[[Euphorbia subg. Rhizanthium|Rhizanthium]]'' | synonyms = ''Chamaesyce''<br /> ''Elaeophorbia''<br /> ''Endadenium''<br /> ''Monadenium''<br /> ''Synadenium''<br /> ''Pedilanthus'' }} '''Euphorbia''' is 'n [[genus]] wat behoort tot die [[familie (biologie)|familie]] ''[[Euphorbiaceae]]''. Meer as 2000 [[spesie]]s hoort tot die genus en hulle word hoofsaaklik in die warmer gedeelte van die [[wêreld]] aangetref. Daar kom sowat 200 spesies in [[Suid-Afrika]] voor waarvan slegs 14 bome is. Die plante lyk baie soos kaktusse en word maklik daarmee verwar. Alle ''Euphorbia'' spesies produseer 'n melkerige sap wat giftig is. Die veroorsaak irritasies of blasies op die vel indien dit daarmee in aanraking kom. Dit kan ook blindheid veroorsaak indien dit in die oë kom. Die [[Poinsettia]] (''Euphorbia pulcerrima'') is 'n bekende spesie; dit kom eindelik vanaf [[Meksiko]]. == Suid-Afrikaanse spesies == * [[Beeskrag]] (''Euphorbia hamata'') * [[Beesmelkbos]] (''Euphorbia mauritanica'') * [[Bosveldkandelaarnaboom]] (''Euphorbia cooperi'') * [[Diklootmelkbos]] (''Euphorbia dregeana'') * [[Gifboom]] (''Euphorbia virosa'') * Gifmelkbos (''Euphorbia marginata'') * [[Heuningnaboom]] (''Euphorbia tetragona'') * [[Kraalnaboom]] (''Euphorbia tirucalli'') * [[Laeveldnaboom]] (''Euphorbia evansii'') * [[Lebombonaboom]] (''Euphorbia confinalis'') * [[Naboom]] (''Euphorbia ingens'') * [[Riviernaboom]] (''Euphorbia triangularis'') * [[Valleibosnaboom]] (''Euphorbia grandidens'') * [[Vingerpol]] (''Euphorbia caput-medusae'') == Uitheemse spesies == * [[Poinsettia]] (''Euphorbia pulcherrima'') == Sien ook == {{Commons|Euphorbia}} {{Wikispecies|Euphorbia}} * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bron == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 == Verwysings == {{Verwysings}} {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Euphorbia| ]] [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Medisinale plante]] ng4ot1c3xwjgdk2ox8jerx6sv69j6kg 0 67598 2514924 1810882 2022-07-25T12:33:20Z Oesjaar 7467 /* Bron */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Vaalboom | image = Terminalia sericea, a, Seringveld.jpg | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | ordo = [[Myrtales]] | familia = [[Combretaceae]] | genus = ''[[Terminalia]]'' | species = '''''T. sericea''''' | binomial = ''Terminalia sericea'' | binomial_authority= Burch. ex DC. }} [[Lêer:Vaalboom (Terminalia sericea)-001.jpg|duimnael|links|'n Vaalboom in die [[Marakele Nasionale Park]].]] Die '''Vaalboom''' (''Terminalia sericea'') is 'n klein tot middelgroot [[boom]] wat voorkom in die [[Noordwes]], [[Noord-Kaap]], [[Limpopo]], noord [[KwaZulu-Natal]], noordoos [[Namibië]], [[Botswana]] en [[Zimbabwe]]. Die blare is liggroen en met silwerige hare bedek wat dit opmerklik maak. Die vrugte is pienk en oorvloedig. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bron == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 {{Saadjie}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Botswana]] [[Kategorie:Flora van Namibië]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] 7irmfifl6vd0cfq0lv76wkcw7mivbcf 0 67603 2514960 2376963 2022-07-25T13:09:06Z Oesjaar 7467 /* Bron */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Valskiepersol |image = Schefflera umbellifera00.jpg |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiospermae]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Apiales]] |familia = [[Araliaceae]] |genus = ''[[Schefflera]]'' |species = '''''S. umbellifera''''' |binomial = ''Schefflera umbellifera'' |binomial_authority = (Sond.) Baill |}} Die '''Valskiepersol''' (''Schefflera umbellifera'') is 'n klein tot middelgroot [[boom]] wat op die rande van [[woud]]e en in bosgroepe groei. Die blare is dig saamgepak aan die takeindes. Die blare is handvormig met drie tot vyf blaartjies wat soos die vingers van 'n hand uitgesprei is. Die blomme is klein en groenerig wit tot gelerig en word in groot hofies aan die punte van die takke gedra. [[Lêer:Schefflera umbellifera01.jpg|duimnael|links|250px|Valskiepersol in Mosambiek]] == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bron == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] ljerrsrcspb9ainpnpsuyw2cz6dl19g 0 67629 2514901 2513132 2022-07-25T11:59:35Z Oesjaar 7467 /* Bronne */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Spesieboks | name = <!-- Afrikaanse naam --> | image = Loxostylis alata(4).jpg | image_caption = ''Loxostylis alata'' | status = LC | status_system = iucn3.1 | taxon = Loxostylis alata | authority = Spreng. ex Rchb. |synonyms = * ''Anasyllis angustifolia'' <small>E.Mey.</small> * ''Anasyllis latifolia'' <small>E.Mey.</small> * ''Loxostylis latifolia'' <small>C.Presl</small> * ''Rhus calycina'' <small>Steud.</small> }} Die '''Teerhout''' (''Loxostylis alata'') is 'n klein immergroen [[boom]]pie wat dikwels aan die rand van die [[Karoo]] gevind word op rotsagtige plekke. Hulle groei ook op die some van woude en langs rivieroewers in die [[Oos-Kaap]] en [[KwaZulu-Natal]]. In Engels staan die boom bekend as die ''Tarwood''. Die boom se FSA-nommer is 365.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Blare == Die blaar is saamgestel met 'n enkele blaartjie aan die punt. Die rande van die blaartjies is nie getand of gekeep nie. == Blomme en vrugte == Die vroulike en manlike blomme word aan verskillende bome gedra. Beide geslag blomme is klein en romerig wit. Sodra die vrug op die vroulike boom begin vorm, ontwikkel die kelkblare vinnig en word helderpienk tot steenrooi. Wanneer die vrug geskraap word, word 'n taai, swart stof vrygestel wat aanleiding gegee het tot die naam van die boom. == Galery == <gallery> Loxostylis alata (5).jpg|Blomme Loxostylis alata.jpg|Takke en blare. </gallery> == Sien ook == {{Commonskat|Loxostylis alata}} * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{verwysings}} == Bronne == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:69870-1 Plants of the World Online] * [http://redlist.sanbi.org/species.php?species=868-1 REDLIST Sanbi] {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Endemiese plante van Suid-Afrika]] pybzl7p2s8vfpkz872vi463u9do56ey 0 77630 2515147 2514248 2022-07-25T22:29:44Z 78.11.65.154 Tak wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Maatskappy |naam = TVP SA<br />Telewizja Polska Spółka Akcyjna | |kenteken = [[Lêer:TVP logo.svg|220px]] |tipe = Openbare uitsaaier <br /> Aandelemaatskappy in regeringsbesit |stigting = [[25 Oktober]] [[1952]] |ligging_stad = [[Warskou]] |ligging_land = [[Pole]] |ligging = |liggings = |sleutelpersone = Juliusz Braun (direkteur-generaal) |gebied_bedien = Pole |industrie = Uitsaaidienste |produkte = TV-programme, internet-portaal |dienste = Televisie, aanlyn |inkomste = |bedryfsinkomste = |netto_inkomste = |getal_werknemers = |ouer = |afdelings = |dogtermaatskappye = |slagspreuk = ''TVP - Tworzona z pasją'' <br /> TVP - geskep met passie |tuisblad = [http://www.tvp.pl ''tvp.pl''] |ontbind = |voetnotas = |intl = }} '''Telewizja Polska''' (''Poolse Televisie''), dikwels afgekort tot '''TVP''' [ˈtɛ ˈfaw ˈpɛ], is [[Pole]] se openbare televisie-uitsaaikorporasie. Sy dienste word deur lisensiegelde (sowat 'n derde van sy begroting), advertensies en borge gefinansier. Uitsaaidienste het in 1952 begin, en tot in die 1990's was TVP die enigste televisie-uitsaaier in die land. == Geskiedenis == [[Lêer:Moderne wolkenkrabber Warschau 0875.PNG|duimnael|links|Die moderne TVP-hoofkwartier in Warskou]] Die nodige tegniese voorbereidings vir Pole se eerste televisiediens is reeds in 1935 deur die Nasionale Instituut vir Telekommunikasie (''Państwowy Instytut Telekomunikacyjny, PIT'') getref, en onder andere was ''Polskie Radio'', die land se openbare radio-uitsaaier, by dié projek betrokke. Die eerste toetsprogram is vanaf 1937 gebeeldsaai, en gereelde programme sou volgens die oorspronklike planne vanaf 1941 uitgesaai word. Weens die Duitse inval in Pole in 1939 moes uitsaaidienste gestaak word nadat alle tegniese toerusting deur die Duitse weermag vernietig is. In 1947 is die voorbereidings hervat. Vyf jaar later, op 25 Oktober 1952, is Pole se eerste televisiekanaal geloods, die huidige [[TVP1]]. Televisie-ontvangs was aanvanklik nog beperk tot die hoofstad Warskou. Die eerste uitsaaidiens in die suide van die land, ''Telewizja Katowice'' (tans ''[[TVP3 Katowice]]''), het sy diens op 3 Desember 1957 begin. Gaandeweg het meer streekskanale gevolg. Op 2 Oktober 1970 het [[TVP2]], die tweede kanaal, sy program in die hele land begin uitsaai. Op 16 Maart 1971 is die eerste kleurtelevisieprogramme volgens die [[SECAM]]-standaard gebeeldsaai. In 1995 het Poolse uitsaaiers na die [[PAL]]-kleurstndaard oorgeskakel. Die streekskanale is vanaf die 1990's geherorganiseer as [[TVP3]] (sedert 2007 [[TVP Info]]). 'n Eie kanaal vir Poolssprekendes in die buiteland, [[TVP Polonia]], is in 1992 geloods. 'n Kultuurkanaal, [[TVP Kultura]], het op 24 April 2005 begin beeldsaai. [[Kategorie:Media in Pole]] [[Kategorie:Uitsaaikorporasies]] 3ervhf0gggin0gqoxjfqg0pu5icsyuw 0 81077 2514986 2239653 2022-07-25T13:53:39Z Oesjaar 7467 /* Sien ook */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks2 |name = Wildeappelkoos |image = Dovyalis zeyheri, blare, Pretoria, b.jpg |national_number = 511 <ref name=PvanWyk>{{cite book |last = Van Wyk |first = Piet |title=Field guide to the TREES of the Kruger National Park|publisher=Struik |location = Kaapstad |date = 2008 |page = 250 |isbn = 978-1-77007-759-1}}</ref> |status = LC |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiospermae]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Malpighiales]] |familia = [[Salicaceae]] |genus = ''[[Dovyalis]]'' |species = '''''D. zeyheri''''' |binomial = ''Dovyalis zeyheri'' |binomial_authority = (Sond.) Warb. |}} Die '''Wildeappelkoos''' (''Dovyalis zeyheri'') is 'n klein [[boom]]pie wat in die [[bosveld]] voorkom, dikwels tussen rotse vanaf [[Knysna]] noordwaarts onder die platorand tot by die [[Limpoporivier]] en hiervandaan weswaarts tot by [[Mahikeng]]. Dit kom ook in die sentrale en oostelike deel van [[Zimbabwe]] voor. Ander name hiervoor is ''umNyazuma'' in [[Zoeloe]], ''umQokokolo'' in [[Xhosa]] en ''morethema'' in [[Noord-Sotho]]. Die boom se nasionale nommer is 511.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Galery == <gallery> Dovyalis zeyheri, blom, Pretoria, a.jpg Dovyalis zeyheri, jong vrugte, a, Seringveld.jpg Dovyalis zeyheri, jong vrugte, b, Seringveld.jpg Dovyalis zeyheri, jong vrugte, c, Seringveld.jpg </gallery> == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 * http://redlist.sanbi.org/species.php?species=3670-6 == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] 0djvm72oyvntejjzh177i8jzrdsk4fd 0 82316 2515032 2123924 2022-07-25T15:23:48Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Krokodilbasjakkalsbessie |image = |image_caption = |regnum = [[Plantae]] |divisio = [[Bedeksadiges|Angiospermae]] |classis = [[Eudicots]] |ordo = [[Asterids]] |subordo = [[Ericales]] |familia = [[Ebenaceae]] |genus = ''[[Diospyros]]'' |species = '''''D. quiloensis''''' |binomial = ''Diospyros quiloensis'' |binomial_authority = [[Carolus Linnaeus|L.]] |synonyms = |}} Die '''Krokodilbasjakkalsbessie''' (''Diospyros quiloensis'') is 'n [[boom]] met [[vrugte]] soortgelyk aan dié van die [[akkerjakkalsbessie]], maar eersgenoemde se [[blaar|blare]] is groter. Die boom kom voor in [[Suidelike Afrika]] in die [[Zambezirivier]]vallei en [[Chimanimaniberge]] en groei dikwels in mopaniebosveld. Sy [[bas]] lyk soos die [[vel]] van 'n [[krokodil]]. == Sien ook == * [[Lys van uitheemse bome wat in Suid-Afrika voorkom]] * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bron == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] jeavurh7vec1zh9om709xnijwa0ufqt 0 82333 2514908 2247855 2022-07-25T12:10:36Z Oesjaar 7467 /* Bron */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Towerghwarrie |image = Euclea divinorum, loof en blomknoppe, Manie van der Schijff BT, a.jpg |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Ericales]] |familia = [[Ebenaceae]] |genus = ''[[Euclea]]'' |species = '''''E. divinorum''''' |binomial = ''Euclea divinorum'' |binomial_authority = Hiern, 1873 |}} Die '''Towerghwarrie''' (''Euclea divinorum'') is 'n klein meerstammige [[struik]] of [[boom]] wat in bosveld groei, gewoonlik op plekke wat seisoenaal versuip en waar dit in stande groei. Die boom kom voor dwarsdeur [[KwaZulu-Natal]] tot in [[Zimbabwe]] en weswaarts tot in die [[Caprivi]]. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bron == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] 335shel3ptm081ftxp4hhjv7qmj63ww 0 82363 2515035 2514702 2022-07-25T15:26:02Z Oesjaar 7467 Skakel wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Gewone hardeblaar | image = Phylica paniculata02.JPG | status = LC | status_system = iucn3.1 | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | ordo = [[Rosales]] | familia = [[Rhamnaceae]] | tribus = [[Phyliceae]] | genus = ''[[Phylica]]'' | species = '''''P. paniculata''''' | binomial = ''Phylica paniculata'' | binomial_authority = [[Willd.]] | synonyms = *''Soulangia arborescens'' <small>[[Christian Friedrich Ecklon|Eckl.]] & [[Karl Ludwig Philipp Zeyher|Zeyh.]]</small> *''Soulangia marifolia'' <small>Bernh. ex C.Krauss</small> *''Soulangia myrtifolia'' <small>A.Dietr.</small> *''Soulangia paniculata'' <small>Brongn.</small> *''Soulangia rubra'' <small>Otto & A.Dietr.</small><ref>[http://www.theplantlist.org/tpl/record/kew-2544779 ''Phylica paniculata'' in PlantList] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200513214610/http://www.theplantlist.org/tpl/record/kew-2544779 |date=13 Mei 2020 }}/</ref> |}} Die '''gewone hardeblaar''' (''Phylica paniculata'') is 'n klein [[boom]] wat normaalweg struikagtig is en kan tot 4&nbsp;m hoog word. Hulle groei op klipperige berghellings vanaf die [[Wes-Kaap]] tot by die [[Lebomboberge]], die [[Soutpansberg]] en ook in die [[Chimanimaniberge]] in [[Zimbabwe]]. Die [[blaar|blare]] is klein, donker tot olyfgroen met 'n wit wollerige onderkant en styf ingerolde blaarrande. Die blomme is klein en wollerig. Die boom se FSA-nommer is 453.2.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Taksonomie == ''Phylica paniculata'' is deur [[Carl Ludwig Willdenow]] beskryf en is in die jaar 1798 in ''[[Species Plantarum|Sp. Pl.]] 1: 1112'' gepubliseer.<ref>[http://www.tropicos.org/Name/27500647 ''Phylica paniculata in Trópicos]</ref><ref>http://redlist.sanbi.org/species.php?species=4057-140</ref> == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] o6l7domkxskls8bl6tk0vwvmoqm8i3a 0 82365 2515031 2514876 2022-07-25T15:23:22Z Oesjaar 7467 Skakel wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Sterretjierysbos | image = Cliffortia nitidula pilosa 15259982.jpg | image_caption = |status = NE |status_system = iucn3.1 | regnum = [[Plantae]] | unranked_divisio = [[Angiosperms]] | unranked_classis = [[Eudicots]] | unranked_ordo = [[Rosids]] | ordo = [[Rosales]] | familia = [[Rosaceae]] | genus = '''''Cliffortia''''' | species = '''''C. nitidula''''' | binomial = ''Cliffortia nitidula'' | binomial_authority = (Engl.) R.E. & Th. Fries jr. subsp. pilosa Weim. }} Die '''Sterretjierysbos''' (''Cliffortia nitidula'') is 'n klein [[boom]] wat op bergagtige plekke voorkom en kan tot 6 m hoog word. Dit groei op klipperige plekke, in rivierhabitatte en aan woudrande vanaf die [[Wes-Kaap]] tot by die [[Chimanimaniberge]] in [[Zimbabwe]]. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bron == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 == Eksterne skakels == {{Commons-kategorie inlyn|Cliffortia nitidula}} {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] pvem7b4upmstmzydvpl4kyccsq2o7c1 0 82407 2514912 2491195 2022-07-25T12:17:40Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Trosvy |image = Sycomoros old.jpg |status = LC |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Rosales]] |familia = [[Moraceae]] |genus = ''[[Ficus]]'' |subgenus = ''Sycomorus'' |species = '''''F. sycomorus''''' |binomial = ''Ficus sycomorus'' |binomial_authority = [[Carl Linnaeus|L.]] |subdivision_ranks = Verspreiding |subdivision = [[Lêer:Zasieg ficus sycomorus distribution.png|240px]] |synonyms = * ''Ficus chanas'' <small>Forssk.</small> * ''Ficus cocculifolia <small>Baker</small> * ''Ficus comorensis <small>Warb.</small> * ''Ficus damarensis <small>Engl.</small> * ''Ficus gnaphalocarpa <small>(Miq.) Steud. ex Miq.</small> * ''Ficus integrifolia <small>Sim</small> * ''Ficus sakalavarum <small>Baker</small> * ''Ficus scabra <small>Sim</small> * ''Ficus sycomorus subsp. gnaphalocarpa <small>(Miq.) C.C.Berg</small> * ''Sycomorus antiquorum <small>Gasp.</small> * ''Sycomorus gnaphalocarpa <small>Miq.</small> * ''Sycomorus rigida <small>Miq.</small> * ''Sycomorus trachyphyllus <small>Fenzl ex Miq.</small> }} Die '''trosvy''' (''Ficus sycomorus'') is 'n groot vye[[boom]]spesie wat voorkom van die [[Tugelarivier|Tugela]]-vallei in [[KwaZulu-Natal]], noordwaarts tot aan die rand van die Sahara, en in die suidelike [[Arabiese Skiereiland]]. Hulle groei natuurlik langs riviere in die [[laeveld]], maar word ook sedert antieke tye in die Midde-Ooste verbou. Die Ilembe-boom is 'n baie groot trosvy, geleë op die oewer van die Mandlenispruit naby [[Kranskop]], KwaZulu-Natal. Dit is in 2013 as 'n [[kampioenboom]] verklaar en word bewaar in terme van die Nasionale Wet op Bosse (84/1998).<ref name=joem>Geleë te {{coord|28|52|50|S|30|58|52|E|region:ZA_type:landmark|display=inline|name=Ilembe-trosvy}} {{cite web|last1=Joemat-Pettersson |first1=Tina |title=Declaration of particular groups of trees as "Champion Trees" |url=http://cer.org.za/wp-content/uploads/2014/02/Champion-4.pdf |website=cer.org.za |publisher=Universiteit van Pretoria | date = 13 September 2013 |accessdate=7 Desember 2015}}</ref> Die boom se nasionale nommer is 66.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> [[Lêer:Sycomore in Ethiopia.jpg|duimnael|links|'n Trosvy in Ethiopië]] [[Lêer:Sycamore fruits.jpg|duimnael|links|Vrugte]] == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bron == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 == Eksterne skakels == * {{Commonskat-inlyn|Ficus sycomorus}} {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Ficus]] [[Kategorie:Bome van Afrika]] cr0vhinv39r3qpltfkywpsu1ckqb0el 2514914 2514912 2022-07-25T12:18:37Z Oesjaar 7467 /* Eksterne skakels */ Sover... wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Trosvy |image = Sycomoros old.jpg |status = LC |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Rosales]] |familia = [[Moraceae]] |genus = ''[[Ficus]]'' |subgenus = ''Sycomorus'' |species = '''''F. sycomorus''''' |binomial = ''Ficus sycomorus'' |binomial_authority = [[Carl Linnaeus|L.]] |subdivision_ranks = Verspreiding |subdivision = [[Lêer:Zasieg ficus sycomorus distribution.png|240px]] |synonyms = * ''Ficus chanas'' <small>Forssk.</small> * ''Ficus cocculifolia <small>Baker</small> * ''Ficus comorensis <small>Warb.</small> * ''Ficus damarensis <small>Engl.</small> * ''Ficus gnaphalocarpa <small>(Miq.) Steud. ex Miq.</small> * ''Ficus integrifolia <small>Sim</small> * ''Ficus sakalavarum <small>Baker</small> * ''Ficus scabra <small>Sim</small> * ''Ficus sycomorus subsp. gnaphalocarpa <small>(Miq.) C.C.Berg</small> * ''Sycomorus antiquorum <small>Gasp.</small> * ''Sycomorus gnaphalocarpa <small>Miq.</small> * ''Sycomorus rigida <small>Miq.</small> * ''Sycomorus trachyphyllus <small>Fenzl ex Miq.</small> }} Die '''trosvy''' (''Ficus sycomorus'') is 'n groot vye[[boom]]spesie wat voorkom van die [[Tugelarivier|Tugela]]-vallei in [[KwaZulu-Natal]], noordwaarts tot aan die rand van die Sahara, en in die suidelike [[Arabiese Skiereiland]]. Hulle groei natuurlik langs riviere in die [[laeveld]], maar word ook sedert antieke tye in die Midde-Ooste verbou. Die Ilembe-boom is 'n baie groot trosvy, geleë op die oewer van die Mandlenispruit naby [[Kranskop]], KwaZulu-Natal. Dit is in 2013 as 'n [[kampioenboom]] verklaar en word bewaar in terme van die Nasionale Wet op Bosse (84/1998).<ref name=joem>Geleë te {{coord|28|52|50|S|30|58|52|E|region:ZA_type:landmark|display=inline|name=Ilembe-trosvy}} {{cite web|last1=Joemat-Pettersson |first1=Tina |title=Declaration of particular groups of trees as "Champion Trees" |url=http://cer.org.za/wp-content/uploads/2014/02/Champion-4.pdf |website=cer.org.za |publisher=Universiteit van Pretoria | date = 13 September 2013 |accessdate=7 Desember 2015}}</ref> Die boom se nasionale nommer is 66.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> [[Lêer:Sycomore in Ethiopia.jpg|duimnael|links|'n Trosvy in Ethiopië]] [[Lêer:Sycamore fruits.jpg|duimnael|links|Vrugte]] == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bron == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 == Eksterne skakels == * {{Commonskat-inlyn|Ficus sycomorus}} {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Ficus]] [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Eswatini]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] 7uovdmub662epgy225hyetmja85o762 0 82572 2514928 2418929 2022-07-25T12:35:51Z Oesjaar 7467 /* Bron */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Vaalrosyntjie | image = Grey Raisin (Grewia monticola) (11530261165).jpg | status = LC | status_system = iucn3.1 | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | subclassis = [[Rosidae]] | unranked_ordo = [[Eurosids II]] | ordo = [[Malvales]] | familia = [[Malvaceae]] | subfamilia = [[Dombeyoideae]] | genus = ''[[Grewia]]'' | species = '''''G. monticola''''' | binomial = ''Grewia monticola'' | binomial_authority = Sond., 1850 | synonyms = }} {{commons category|Grewia monticola|Vaalrosyntjie}} Die '''Vaalrosyntjie''' (''Grewia monticola'') is 'n [[boom]] wat wydverspreid in bosveld groei vanaf [[Durban]] noordwaarts tot by die [[Zambezirivier]] en weswaarts tot in [[Botswana]]. Die [[blaar|blare]] is langwerpig, asimmetries met fyn, fluwelige, goue hare en word aan neerhangende takke gedra. Die boom se nasionale nommer is 462.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{verwysings}} == Bron == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Botswana]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] 9hngxsvhhibf45nlau95p9bvgwlifpi 0 82693 2514962 2239499 2022-07-25T13:13:47Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Valstaaibos |image = Allophylus decipiens01.jpg |image2 = Allophylus_decipiens02.jpg |image_caption = |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Sapindales]] |familia = [[Sapindaceae]] |genus = ''[[Allophylus]]'' |species = '''''A. decipiens''''' |binomial = ''Allophylus decipiens'' |binomial_authority = |national_number = 423 |synonyms =Bastertaaibos<ref>{{citation|title=Trees of the Kruger National Park, a field guide|publisher=Piet van Wyk. Struik Uitgewers, Kaapstad 2008|ISBN=978-1-77007-759-1}}</ref> }} Die '''Valstaaibos''' of '''Bastertaaibos''' (''Allophylus decipiens'') is 'n [[boom]] wat voorkom vanaf [[Knysna]] tot by die [[Lebomboberge]] insluitende [[Eswatini]] en [[Mosambiek]]. Dit word onderskei van die [[Swartvalstaaibos]] deur syare wat in lusse langs die blaarrand verenig en domatiums wat opvallend is op al drie pinnas. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Eswatini]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] cs4x0ntcqkraavgbp8y4m2eehnvg4tt 2514963 2514962 2022-07-25T13:15:45Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Valstaaibos |image = Allophylus decipiens01.jpg |image2 = Allophylus_decipiens02.jpg |image_caption = |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Sapindales]] |familia = [[Sapindaceae]] |genus = ''[[Allophylus]]'' |species = '''''A. decipiens''''' |binomial = ''Allophylus decipiens'' |binomial_authority = |national_number = 423 |synonyms = * ''Rhus decipiens'' <small>E.Mey.</small> * ''Rhus knysniaca'' <small>Schinz</small> * ''Rhus spicata'' <small>Thunb.</small> * ''Rhus undulata'' <small>E.Mey. ex Sond.</small> * ''Allophylus spicatus'' <small>(Thunb.) Fourc.</small> * ''Schmidelia decipiens'' <small>(Thunb.) Arn.</small> * ''Schmidelia spicata'' <small>(Thunb.) Druce</small> * ''Schmidelia undulata'' <small>Arn.</small> }} Die '''Valstaaibos''' of '''Bastertaaibos''' (''Allophylus decipiens'') is 'n [[boom]] wat voorkom vanaf [[Knysna]] tot by die [[Lebomboberge]] insluitende [[Eswatini]] en [[Mosambiek]]. Dit word onderskei van die [[Swartvalstaaibos]] deur syare wat in lusse langs die blaarrand verenig en domatiums wat opvallend is op al drie pinnas. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:781744-1 Plants of the World Online] {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Eswatini]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] ev94lqpt1xmvoksbt10n8l5sm39zksz 2514964 2514963 2022-07-25T13:16:40Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Valstaaibos |image = Allophylus decipiens01.jpg |image2 = Allophylus_decipiens02.jpg |image_caption = |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Sapindales]] |familia = [[Sapindaceae]] |genus = ''[[Allophylus]]'' |species = '''''A. decipiens''''' |binomial = ''Allophylus decipiens'' |binomial_authority = (E.Mey.) Radlk. |national_number = 423 |synonyms = * ''Rhus decipiens'' <small>E.Mey.</small> * ''Rhus knysniaca'' <small>Schinz</small> * ''Rhus spicata'' <small>[[Carl Peter Thunberg|Thunb.]]</small> * ''Rhus undulata'' <small>E.Mey. ex Sond.</small> * ''Allophylus spicatus'' <small>(Thunb.) Fourc.</small> * ''Schmidelia decipiens'' <small>(Thunb.) Arn.</small> * ''Schmidelia spicata'' <small>(Thunb.) Druce</small> * ''Schmidelia undulata'' <small>Arn.</small> }} Die '''Valstaaibos''' of '''Bastertaaibos''' (''Allophylus decipiens'') is 'n [[boom]] wat voorkom vanaf [[Knysna]] tot by die [[Lebomboberge]] insluitende [[Eswatini]] en [[Mosambiek]]. Dit word onderskei van die [[Swartvalstaaibos]] deur syare wat in lusse langs die blaarrand verenig en domatiums wat opvallend is op al drie pinnas. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:781744-1 Plants of the World Online] {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Eswatini]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] 3b0nue784lrkj4imwjbkdhn7ylmfusf 0 82712 2514961 2263147 2022-07-25T13:10:57Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Valsperdebos |image = Hippobromus pauciflorus, vrugte, Bisleyvallei.jpg |image_caption = |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Sapindales]] |familia = [[Sapindaceae]] |genus = ''[[Hippobromus]]'' |species = '''''H. pauciflorus''''' |binomial = ''Hippobromus pauciflorus'' |binomial_authority = Radlk. |synonyms = |}} Die '''Valsperdebos''' (''Hippobromus pauciflorus'') is 'n klein [[boom]] wat voorkom onder die platorand in die kusstreke vanaf [[Knysna]] tot in die [[Lebomboberge]] asook [[Eswatini]]. Die boom het 'n digte lower en gevleuelde ragis. In Engels staan die boom bekend as die ''False horsewood''. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bron == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 {{Verwysings}} {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Eswatini]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] li5i1ti47l2pvrrlf3hyo8nrtfgumyd 0 82806 2514947 2226060 2022-07-25T12:48:39Z Oesjaar 7467 /* Bronne */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Lebombonaboom |national_number = 345 <ref name=PvanWyk>{{cite book | last = Van Wyk | first = Piet | title=Field guide to the TREES of the Kruger National Park|publisher=Struik | location = Kaapstad | date = 2008 | page = 133 | isbn = 978-1-77007-759-1}}</ref> |other_names = Lebombo euphorbia <ref name=PvanWyk /> |image = Euphorbia confinalis ssp confinalis ies.jpg |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Malpighiales]] |familia = [[Euphorbiaceae]] |genus = ''[[Euphorbia]]'' |species = '''''E. confinalis''''' |binomial = ''Euphorbia confinalis'' |binomial_authority = R.A.Dyer, 1951 |synonyms = |}} Die '''Lebombonaboom''' (''Euphorbia confinalis'') is 'n middelgroot tot groot [[boom]] met enkel stamme en geronde krone. == Verspreiding == Hulle groei dikwels op steil rotskoppies en kranse. Die spesie is beperk tot die [[Lebomboberge]] en sy uitlopers, asook riwwe in die Punda Maria/Pafurigebied van die [[Krugerwildtuin]]. == Fotogalery == <gallery> E confinalis rhodesica ies.jpg Euphorbia confinalis ssp rhodesica2 ies.jpg </gallery> == Sien ook == {{Commons|Euphorbia confinalis}} * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bronne == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 {{Verwysings}} {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Euphorbia]] [[Kategorie:Bome van Afrika]] ck1uq793p53puekg5de7pqj13lvcp10 0 82819 2514932 2243219 2022-07-25T12:40:09Z Oesjaar 7467 /* Verspreiding */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Valleibosnaboom | image = Close to great fish river790.JPG | image_caption = Eksemplare naby die [[Groot-Visrivier]] | status = | regnum = [[Plantae]] | subregnum = [[Tracheobionta]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | subclassis = [[Rosidae]] | ordo = [[Malpighiales]] | familia = [[Euphorbiaceae]] | subfamilia = [[Euphorbioideae]] | tribus = [[Euphorbieae]] | subtribus = [[Euphorbiinae]] | genus = ''[[Euphorbia]]'' | species = '''''E. grandidens''''' | binomial = ''Euphorbia grandidens'' | binomial_authority = Haw. | national_number = | synonyms = }} Die '''Valleibosnaboom''' (''Euphorbia grandidens'') is 'n [[boom]] wat 6 tot 8&nbsp;m hoog word. Die boom het afgeplatte fotosinterende stingels. == Verspreiding == Die boom kom vanaf [[Grahamstad]] tot in die suide van [[Mpumalanga]] en [[Mosambiek voor. Hulle groei in stande op steil, warm, klipperige noordelike en westelike hellings en kranse. Die boom se FSA-nommer is 350.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Fotogalery == <gallery> Euphorbia grandidens3 ies.jpg|<center>Stingels IMG 5652-Euphorbia grandidens.jpg|<center>Stingels met blomme Euphorbia grandidens7 ies.jpg|<center>Blomme van naby </gallery> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bron == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 == Eksterne skakels == * {{Commonskat-inlyn|Euphorbia grandidens}} * {{Wikispecies-inlyn|Euphorbia grandidens}} {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] cpnrnno62ikgjujojy7t6d3it7z50fb 2514933 2514932 2022-07-25T12:40:48Z Oesjaar 7467 /* Eksterne skakels */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Valleibosnaboom | image = Close to great fish river790.JPG | image_caption = Eksemplare naby die [[Groot-Visrivier]] | status = | regnum = [[Plantae]] | subregnum = [[Tracheobionta]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | subclassis = [[Rosidae]] | ordo = [[Malpighiales]] | familia = [[Euphorbiaceae]] | subfamilia = [[Euphorbioideae]] | tribus = [[Euphorbieae]] | subtribus = [[Euphorbiinae]] | genus = ''[[Euphorbia]]'' | species = '''''E. grandidens''''' | binomial = ''Euphorbia grandidens'' | binomial_authority = Haw. | national_number = | synonyms = }} Die '''Valleibosnaboom''' (''Euphorbia grandidens'') is 'n [[boom]] wat 6 tot 8&nbsp;m hoog word. Die boom het afgeplatte fotosinterende stingels. == Verspreiding == Die boom kom vanaf [[Grahamstad]] tot in die suide van [[Mpumalanga]] en [[Mosambiek voor. Hulle groei in stande op steil, warm, klipperige noordelike en westelike hellings en kranse. Die boom se FSA-nommer is 350.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Fotogalery == <gallery> Euphorbia grandidens3 ies.jpg|<center>Stingels IMG 5652-Euphorbia grandidens.jpg|<center>Stingels met blomme Euphorbia grandidens7 ies.jpg|<center>Blomme van naby </gallery> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bron == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 == Eksterne skakels == * {{Commonskat-inlyn|Euphorbia grandidens}} * {{Wikispecies-inlyn|Euphorbia grandidens}} {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] saqbttvhddxehl4nsggzfoofqke3s3l 2514934 2514933 2022-07-25T12:43:35Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Valleibosnaboom | image = Close to great fish river790.JPG | image_caption = Eksemplare naby die [[Groot-Visrivier]] | status = LC | status_system = IUCN3.1 | regnum = [[Plantae]] | subregnum = [[Tracheobionta]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | subclassis = [[Rosidae]] | ordo = [[Malpighiales]] | familia = [[Euphorbiaceae]] | subfamilia = [[Euphorbioideae]] | tribus = [[Euphorbieae]] | subtribus = [[Euphorbiinae]] | genus = ''[[Euphorbia]]'' | species = '''''E. grandidens''''' | binomial = ''Euphorbia grandidens'' | binomial_authority = Haw. | national_number = | synonyms = * ''Euphorbia arborescens'' <small>Salm-Dyck</small> * ''Euphorbia magnidens'' <small>Haw. ex Salm.-Dyck</small> }} Die '''Valleibosnaboom''' (''Euphorbia grandidens'') is 'n [[boom]] wat 6 tot 8&nbsp;m hoog word. Die boom het afgeplatte fotosinterende stingels. == Verspreiding == Die boom kom vanaf [[Grahamstad]] tot in die suide van [[Mpumalanga]] en [[Mosambiek voor. Hulle groei in stande op steil, warm, klipperige noordelike en westelike hellings en kranse. Die boom se FSA-nommer is 350.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Fotogalery == <gallery> Euphorbia grandidens3 ies.jpg|<center>Stingels IMG 5652-Euphorbia grandidens.jpg|<center>Stingels met blomme Euphorbia grandidens7 ies.jpg|<center>Blomme van naby </gallery> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 * [http://redlist.sanbi.org/species.php?species=574-152 REDLIST Sanbi] * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:346675-1 Plants of the World Online] == Eksterne skakels == * {{Commonskat-inlyn|Euphorbia grandidens}} * {{Wikispecies-inlyn|Euphorbia grandidens}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] bgwd82gl6qunfbzbw0twfvjtokiqavy 2514935 2514934 2022-07-25T12:43:50Z Oesjaar 7467 /* Verspreiding */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Valleibosnaboom | image = Close to great fish river790.JPG | image_caption = Eksemplare naby die [[Groot-Visrivier]] | status = LC | status_system = IUCN3.1 | regnum = [[Plantae]] | subregnum = [[Tracheobionta]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | subclassis = [[Rosidae]] | ordo = [[Malpighiales]] | familia = [[Euphorbiaceae]] | subfamilia = [[Euphorbioideae]] | tribus = [[Euphorbieae]] | subtribus = [[Euphorbiinae]] | genus = ''[[Euphorbia]]'' | species = '''''E. grandidens''''' | binomial = ''Euphorbia grandidens'' | binomial_authority = Haw. | national_number = | synonyms = * ''Euphorbia arborescens'' <small>Salm-Dyck</small> * ''Euphorbia magnidens'' <small>Haw. ex Salm.-Dyck</small> }} Die '''Valleibosnaboom''' (''Euphorbia grandidens'') is 'n [[boom]] wat 6 tot 8&nbsp;m hoog word. Die boom het afgeplatte fotosinterende stingels. == Verspreiding == Die boom kom vanaf [[Grahamstad]] tot in die suide van [[Mpumalanga]] en [[Mosambiek]] voor. Hulle groei in stande op steil, warm, klipperige noordelike en westelike hellings en kranse. Die boom se FSA-nommer is 350.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Fotogalery == <gallery> Euphorbia grandidens3 ies.jpg|<center>Stingels IMG 5652-Euphorbia grandidens.jpg|<center>Stingels met blomme Euphorbia grandidens7 ies.jpg|<center>Blomme van naby </gallery> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 * [http://redlist.sanbi.org/species.php?species=574-152 REDLIST Sanbi] * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:346675-1 Plants of the World Online] == Eksterne skakels == * {{Commonskat-inlyn|Euphorbia grandidens}} * {{Wikispecies-inlyn|Euphorbia grandidens}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] o07ry8s5vtkuorcsxk5crragffj7wtn 2514951 2514935 2022-07-25T12:49:36Z Oesjaar 7467 /* Eksterne skakels */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Valleibosnaboom | image = Close to great fish river790.JPG | image_caption = Eksemplare naby die [[Groot-Visrivier]] | status = LC | status_system = IUCN3.1 | regnum = [[Plantae]] | subregnum = [[Tracheobionta]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | subclassis = [[Rosidae]] | ordo = [[Malpighiales]] | familia = [[Euphorbiaceae]] | subfamilia = [[Euphorbioideae]] | tribus = [[Euphorbieae]] | subtribus = [[Euphorbiinae]] | genus = ''[[Euphorbia]]'' | species = '''''E. grandidens''''' | binomial = ''Euphorbia grandidens'' | binomial_authority = Haw. | national_number = | synonyms = * ''Euphorbia arborescens'' <small>Salm-Dyck</small> * ''Euphorbia magnidens'' <small>Haw. ex Salm.-Dyck</small> }} Die '''Valleibosnaboom''' (''Euphorbia grandidens'') is 'n [[boom]] wat 6 tot 8&nbsp;m hoog word. Die boom het afgeplatte fotosinterende stingels. == Verspreiding == Die boom kom vanaf [[Grahamstad]] tot in die suide van [[Mpumalanga]] en [[Mosambiek]] voor. Hulle groei in stande op steil, warm, klipperige noordelike en westelike hellings en kranse. Die boom se FSA-nommer is 350.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Fotogalery == <gallery> Euphorbia grandidens3 ies.jpg|<center>Stingels IMG 5652-Euphorbia grandidens.jpg|<center>Stingels met blomme Euphorbia grandidens7 ies.jpg|<center>Blomme van naby </gallery> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 * [http://redlist.sanbi.org/species.php?species=574-152 REDLIST Sanbi] * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:346675-1 Plants of the World Online] == Eksterne skakels == * {{Commonskat-inlyn|Euphorbia grandidens}} * {{Wikispecies-inlyn|Euphorbia grandidens}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Euphorbia]] [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] izc8bpzmfd68x1gkhhgxhtlxpbnr7ob 0 82821 2514944 2261119 2022-07-25T12:47:54Z Oesjaar 7467 /* Bron */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Heuningnaboom |image = E tetragona ies.jpg |status = LC |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Malpighiales]] |familia = [[Euphorbiaceae]] |genus = ''[[Euphorbia]]'' |species = '''''E. tetragona''''' |binomial = ''Euphorbia tetragona'' |binomial_authority = Haw., 1826 gepub. 1827 |national_number = |synonyms = |}} Die '''Heuningnaboom''' (''Euphorbia tetragona'') is 'n [[boom]] wat 6–8&nbsp;m hoog word. Die fotosinterende stingels is vierhoeking, vandaar die wetenskaplike naam ''tetragona'' wat vierkantig beteken. Die boom se nasionale nommer is 354.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Verspreiding == Die boom kom voor vanaf [[Grahamstad]] tot noord van [[Durban]]. Hulle groei in stande op steil, warm, klipperige noordelike en westelike hellings en kranse. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bron == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Euphorbia]] [[Kategorie:Bome van Afrika]] poj1gl71xzml6vgxmwai0o2ou30a53c 0 82824 2514945 2238193 2022-07-25T12:48:08Z Oesjaar 7467 /* Bronne */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Kraalnaboom |national_number = 355 <ref name=PvanWyk>{{cite book |last = Van Wyk |first = Piet |title=Field guide to the TREES of the Kruger National Park|publisher=Struik |location = Kaapstad |date = 2008 |page = 137 |isbn = 978-1-77007-759-1}}</ref> |image = Euphorbia tirucalli in the wild by tonrulkens.jpg |image_caption = Volgroeide boom in Mosambiek |status = LC |status_system = iucn3.1 |status_ref = <ref name="iucn">{{IUCN2006|assessors=Haevermans|year=2004|id=44452|title=Euphorbia tirucalli|downloaded=11 Mei 2006}}</ref> |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Malpighiales]] |familia = [[Euphorbiaceae]] |genus = ''[[Euphorbia]]'' |species = '''''E. tirucalli''''' |binomial = ''Euphorbia tirucalli'' |binomial_authority = [[Carl Linnaeus|L.]] |synonyms = }} Die '''Kraalnaboom''' (''Euphorbia tirucalli'') is 'n [[boom]] wat eerder ronde as hoekige stingels het en het geen dorings nie. Hierdie [[spesie]] kan nie met ander nabome verwar word nie. Die boom se nasionale nommer is 355.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Verspreiding == Die boom kom voor in die stroomgebied van die [[Tugelarivier]] waar dit in bosveld groei. Daar word vermoed dat die plant gedurende die Ystertydperk uit [[Indië]] na [[Suider-Afrika]] gebring is. == Fotogalery == <gallery> Euphorbia tirucalli Blanco1.210b.png|Skets uit 'n boek Euphorbia tirucalli 'Sticks on Fire' Plant 3264px.jpg|"Brandende stokke" Euphorbia tirucalli, Flora of Tanzania 4532 Nevit.jpg|Volgroeide boom in Tanzanië </gallery> == Sien ook == {{Commonskat|Euphorbia tirucalli}} * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Euphorbia]] [[Kategorie:Bome van Afrika]] nvye3icsilqp4s6yte6hl5ixlanksv7 0 82834 2514974 2256330 2022-07-25T13:32:12Z Oesjaar 7467 /* Eksterne skakels */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Vratjievrugbliksembos |image = Clutia pulchella, habitus, Seringveld.jpg |image_caption = ''C. pulchella'' var. ''pulchella'' |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Malpighiales]] |familia = [[Euphorbiaceae]] |subfamilia = [[Acalyphoideae]] |genus = ''[[Clutia]]'' |species = '''''C. pulchella''''' |binomial = ''Clutia pulchella'' |binomial_authority = [[Carl Linnaeus|L.]] |national_number = |synonyms = }} Die '''vratjievrugbliksembos''' (''Clutia pulchella'') is 'n klein [[boom]] wat algemeen aan woudrande en in struikgewas in klowe voorkom. Die [[blare]] is [[blou]]erig onder en gaafrandig. Daar kom ook hier en daar 'n paar helder[[oranje]] blare in die yl kroon voor. == Fotogalery == <gallery> Clutia pulchella, loof en blomknoppe, b, Seringveld.jpg|Blare Clutia pulchella, blomme, Seringveld.jpg|Blomme </gallery> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bron == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll. 2013. ISBN 978 1 77007 832 1 {{Verwysings}} == Eksterne skakels == * {{Commonskat-inlyn|Clutia pulchella}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] 9x40gwiaxqaitl9jn7ggkyhs0b2wzvz 0 82923 2514946 2514748 2022-07-25T12:48:24Z Oesjaar 7467 /* Eksterne skakels */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Laeveldnaboom | national_number = 348 <ref name=PvanWyk>{{cite book |last = Van Wyk |first = Piet |title=Field guide to the TREES of the Kruger National Park|publisher=Struik |location = Kaapstad |date = 2008 |page = 135 |isbn = 978-1-77007-759-1}}</ref> | image = E evansii1 ies.jpg | image_width = 260px | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | ordo = [[Malpighiales]] | familia = [[Euphorbiaceae]] | genus = ''[[Euphorbia]]'' | species = '''''E. evansii''''' | binomial = ''Euphorbia evansii'' | synonyms = }} Die '''Laeveldnaboom''' (''Euphorbia evansii'') is 'n [[plant]] van die naboomfamilie [[Euphorbiaceae]]. ''Euphorbia evansii'' se verspreiding is beperk tot die suidelike [[laeveld]] van [[Mpumalanga]] in [[Suid-Afrika]], die [[Drakensberg]] naby die Strydomtonnel, tot in [[eSwatini]] en enkele dele van [[KwaZulu-Natal]]. Die plant se stam bevat 'n melkerige stof met [[kanker|karsinogeniese]] eienskappe. Kontak daarmee veroorsaak erge [[vel]]irritasie, en indien die [[oog|oë]] aangetas word, kan dit blindheid veroorsaak. Die boom se nasionale nommer is 348.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> [[Lêer:E evansii2 ies.jpg|duimnael|links|[[Blom]]me]] == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == * {{Commonskat-inlyn|Euphorbia evansii}} * {{Wikispecies-inlyn|Euphorbia evansii}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Euphorbia]] [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Eswatini]] blubd3badkbxd8wdvm47i7tne5bfum0 0 82927 2515028 2249735 2022-07-25T15:21:50Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Grootblaaruiehout |image = |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Malpighiales]] |familia = [[Rhizophoraceae]] |genus = ''[[Cassipourea]]'' |species = '''''C. gummiflua''''' |binomial = ''Cassipourea gummiflua'' |binomial_authority = Tul., 1856 |}} Die '''Grootblaaruiehout''' (''Cassipourea gummiflua'') is 'n immergroen [[boom]] wat tot mediumgroot kan raak. Die [[blaar|blare]] van die boom is glasend, teenoorstaande en gerangskik in kranse van drie. == Verspreiding == Die boom kom voor vanaf [[Port St. Johns]] tot in [[KwaZulu-Natal]] en ook in die [[Chimanimaniberge]] in [[Zimbabwe]]. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bron == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 {{Verwysings}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] b3tr30xj2jtyivzfxrnv9y77aglsg6f 0 82929 2514917 2379514 2022-07-25T12:21:28Z Oesjaar 7467 /* Verspreiding */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Uiehout |image = File:Cassipourea malosana at Digby's Falls, Chimanimani, Zimbabwe 3.jpg |status = LC |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Malpighiales]] |familia = [[Rhizophoraceae]] |genus = ''[[Cassipourea]]'' |species = '''''C. malosana''''' |binomial = ''Cassipourea malosana'' |binomial_authority = (Baker) Alston, 1922 |}} Die '''Uiehout''' (''Cassipourea malosana'') is 'n klein tot middelgroot [[boom]]. Die boom se takke groei in byna horisontale lae en gee aan die boom 'n simmetriese voorkoms. Die boom se nasionale nommer is 529.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Verspreiding == Die boom kom noord vanaf [[Oos-Londen]] tot in [[Lebomboberge]] en ook aan die oostelike grens van [[Zimbabwe]] tot in [[Mosambiek]] voor. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bron == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] ry1ib8b4jtbzjxxrwtuvma03l0djn1a 2514918 2514917 2022-07-25T12:22:00Z Oesjaar 7467 /* Bron */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Uiehout |image = File:Cassipourea malosana at Digby's Falls, Chimanimani, Zimbabwe 3.jpg |status = LC |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Malpighiales]] |familia = [[Rhizophoraceae]] |genus = ''[[Cassipourea]]'' |species = '''''C. malosana''''' |binomial = ''Cassipourea malosana'' |binomial_authority = (Baker) Alston, 1922 |}} Die '''Uiehout''' (''Cassipourea malosana'') is 'n klein tot middelgroot [[boom]]. Die boom se takke groei in byna horisontale lae en gee aan die boom 'n simmetriese voorkoms. Die boom se nasionale nommer is 529.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Verspreiding == Die boom kom noord vanaf [[Oos-Londen]] tot in [[Lebomboberge]] en ook aan die oostelike grens van [[Zimbabwe]] tot in [[Mosambiek]] voor. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bron == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] qd84hn2pqjbpv08njedecsihfexnkj0 0 83005 2515091 2271282 2022-07-25T18:15:27Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = ''Ensete ventricosum'' |image = Ensete ventricosum02.jpg |image_caption = ''Ensete ventricosum'', by [[Walter Hood Fitch]] (1861) |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Monocots]] |unranked_ordo = [[Commelinids]] |ordo = [[Zingiberales]] |familia = [[Musaceae]] |genus = ''[[Ensete (genus)|Ensete]]'' |species = '''''E. ventricosum''''' |binomial = ''Ensete ventricosum'' |binomial_authority = ([[Friedrich Martin Josef Welwitsch|Welw.]]) [[Ernest Entwistle Cheesman|Cheesman]] |synonyms = * ''Ensete arnoldianum'' <small>(De Wild.) Cheesman</small> * ''Ensete bagshawei'' <small>(Rendle & Greves) Cheesman</small> * ''Ensete buchananii'' <small>(Baker) Cheesman</small> * ''Ensete davyae'' <small>(Stapf) Cheesman</small> * ''Ensete edule'' <small>Bruce ex Horan.</small> * ''Ensete fecundum'' <small>(Stapf) Cheesman</small> * ''Ensete holstii'' <small>(K.Schum.) Cheesman</small> * ''Ensete laurentii'' <small>(De Wild.) Cheesman</small> * ''Ensete proboscideum'' <small>(Oliv.) Cheesman</small> * ''Ensete ruandense'' <small>(De Wild.) Cheesman</small> * ''Ensete rubronervatum'' <small>(De Wild.) Cheesman</small> * ''Ensete schweinfurthii'' <small>(K.Schum. & Warb.) Cheesman</small> * ''Ensete ulugurense'' <small>(Warb. & Moritz) Cheesman</small> * ''Ensete ventricosum'' var. ''montbeliardii'' <small>(Bois) Cufod.</small> * ''Mnasium theophrasti'' <small>Pritz. [Invalid]</small> * ''Musa arnoldiana'' <small>De Wild.</small> * ''Musa bagshawei'' <small>Rendle & Greves</small> * ''Musa buchananii'' <small>Baker</small> * ''Musa davyae'' <small>Stapf</small> * ''Musa ensete'' <small>J.F.Gmel.</small> * ''Musa fecunda'' <small>Stapf</small> * ''Musa holstii'' <small>K.Schum.</small> * ''Musa kaguna'' <small>Chiov.</small> * ''Musa laurentii'' <small>De Wild.</small> * ''Musa martretiana'' <small>A.Chev.</small> * ''Musa proboscidea'' <small>Oliv.</small> * ''Musa ruandensis'' <small>De Wild.</small> * ''Musa rubronervata'' <small>De Wild.</small> * ''Musa schweinfurthii'' <small>K.Schum. & Warb.</small> * ''Musa ulugurensis'' <small>Warb. & Moritz</small> * ''Musa ventricosa'' <small>Welw.</small> |synonyms_ref = <ref>{{cite web |url=http://www.theplantlist.org/tpl/record/kew-243317 |title=The Plant List |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20191009120812/http://www.theplantlist.org/tpl/record/kew-243317 |archive-date=9 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> |}} Die '''Wildepiesang''' (''Ensete ventricosum'') is 'n [[boom]] wat voorkom in die berggebiede in [[Limpopo]] en oostelike [[Zimbabwe]] en strek tot in [[Mosambiek]]. Dit word aangetref langs strome en soms op woudrande. Die boom blom eers na agt jaar en gaan daarna dood. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bron == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 {{Verwysings}} {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] cv2qns8nu2y8v8rj33paxt2i6nqd2so 2515092 2515091 2022-07-25T18:18:17Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = ''Ensete ventricosum'' |image = Ensete ventricosum02.jpg |image_caption = ''Ensete ventricosum'', by [[Walter Hood Fitch]] (1861) |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Monocots]] |unranked_ordo = [[Commelinids]] |ordo = [[Zingiberales]] |familia = [[Musaceae]] |genus = ''[[Ensete (genus)|Ensete]]'' |species = '''''E. ventricosum''''' |binomial = ''Ensete ventricosum'' |binomial_authority = ([[Friedrich Martin Josef Welwitsch|Welw.]]) [[Ernest Entwistle Cheesman|Cheesman]] |synonyms = * ''Ensete arnoldianum'' <small>(De Wild.) Cheesman</small> * ''Ensete bagshawei'' <small>(Rendle & Greves) Cheesman</small> * ''Ensete buchananii'' <small>(Baker) Cheesman</small> * ''Ensete davyae'' <small>(Stapf) Cheesman</small> * ''Ensete edule'' <small>Bruce ex Horan.</small> * ''Ensete fecundum'' <small>(Stapf) Cheesman</small> * ''Ensete holstii'' <small>(K.Schum.) Cheesman</small> * ''Ensete laurentii'' <small>(De Wild.) Cheesman</small> * ''Ensete proboscideum'' <small>(Oliv.) Cheesman</small> * ''Ensete ruandense'' <small>(De Wild.) Cheesman</small> * ''Ensete rubronervatum'' <small>(De Wild.) Cheesman</small> * ''Ensete schweinfurthii'' <small>(K.Schum. & Warb.) Cheesman</small> * ''Ensete ulugurense'' <small>(Warb. & Moritz) Cheesman</small> * ''Ensete ventricosum'' var. ''montbeliardii'' <small>(Bois) Cufod.</small> * ''Mnasium theophrasti'' <small>Pritz. [Invalid]</small> * ''Musa arnoldiana'' <small>De Wild.</small> * ''Musa bagshawei'' <small>Rendle & Greves</small> * ''Musa buchananii'' <small>Baker</small> * ''Musa davyae'' <small>Stapf</small> * ''Musa ensete'' <small>[[Johann Gmelin|J.F.Gmel.]]</small> * ''Musa fecunda'' <small>Stapf</small> * ''Musa holstii'' <small>K.Schum.</small> * ''Musa kaguna'' <small>Chiov.</small> * ''Musa laurentii'' <small>De Wild.</small> * ''Musa martretiana'' <small>A.Chev.</small> * ''Musa proboscidea'' <small>Oliv.</small> * ''Musa ruandensis'' <small>De Wild.</small> * ''Musa rubronervata'' <small>De Wild.</small> * ''Musa schweinfurthii'' <small>K.Schum. & Warb.</small> * ''Musa ulugurensis'' <small>Warb. & Moritz</small> * ''Musa ventricosa'' <small>Welw.</small> |synonyms_ref = <ref>{{cite web |url=http://www.theplantlist.org/tpl/record/kew-243317 |title=The Plant List |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20191009120812/http://www.theplantlist.org/tpl/record/kew-243317 |archive-date=9 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> |}} Die '''Wildepiesang''' (''Ensete ventricosum'') is 'n [[boom]] wat voorkom in die berggebiede in [[Limpopo]] en oostelike [[Zimbabwe]] en strek tot in [[Mosambiek]]. Dit word aangetref langs strome en soms op woudrande. Die boom blom eers na agt jaar en gaan daarna dood. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bron == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 {{Verwysings}} {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] ppzg6idiaucciojawcsj2f550av22ed 2515093 2515092 2022-07-25T18:26:52Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = ''Ensete ventricosum'' |image = Ensete ventricosum02.jpg |image_caption = ''Ensete ventricosum'', by [[Walter Hood Fitch]] (1861) |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Monocots]] |unranked_ordo = [[Commelinids]] |ordo = [[Zingiberales]] |familia = [[Musaceae]] |genus = ''[[Ensete (genus)|Ensete]]'' |species = '''''E. ventricosum''''' |binomial = ''Ensete ventricosum'' |binomial_authority = ([[Friedrich Martin Josef Welwitsch|Welw.]]) [[Ernest Entwistle Cheesman|Cheesman]] |synonyms = * ''Ensete arnoldianum'' <small>(De Wild.) Cheesman</small> * ''Ensete bagshawei'' <small>(Rendle & Greves) Cheesman</small> * ''Ensete buchananii'' <small>(Baker) Cheesman</small> * ''Ensete davyae'' <small>(Stapf) Cheesman</small> * ''Ensete edule'' <small>Bruce ex Horan.</small> * ''Ensete fecundum'' <small>(Stapf) Cheesman</small> * ''Ensete holstii'' <small>(K.Schum.) Cheesman</small> * ''Ensete laurentii'' <small>(De Wild.) Cheesman</small> * ''Ensete proboscideum'' <small>(Oliv.) Cheesman</small> * ''Ensete ruandense'' <small>(De Wild.) Cheesman</small> * ''Ensete rubronervatum'' <small>(De Wild.) Cheesman</small> * ''Ensete schweinfurthii'' <small>(K.Schum. & Warb.) Cheesman</small> * ''Ensete ulugurense'' <small>(Warb. & Moritz) Cheesman</small> * ''Ensete ventricosum'' var. ''montbeliardii'' <small>(Bois) Cufod.</small> * ''Mnasium theophrasti'' <small>Pritz. [Invalid]</small> * ''Musa arnoldiana'' <small>De Wild.</small> * ''Musa bagshawei'' <small>Rendle & Greves</small> * ''Musa buchananii'' <small>Baker</small> * ''Musa davyae'' <small>Stapf</small> * ''Musa ensete'' <small>[[Johann Gmelin|J.F.Gmel.]]</small> * ''Musa fecunda'' <small>Stapf</small> * ''Musa holstii'' <small>K.Schum.</small> * ''Musa kaguna'' <small>Chiov.</small> * ''Musa laurentii'' <small>De Wild.</small> * ''Musa martretiana'' <small>A.Chev.</small> * ''Musa proboscidea'' <small>Oliv.</small> * ''Musa ruandensis'' <small>De Wild.</small> * ''Musa rubronervata'' <small>De Wild.</small> * ''Musa schweinfurthii'' <small>K.Schum. & Warb.</small> * ''Musa ulugurensis'' <small>Warb. & Moritz</small> * ''Musa ventricosa'' <small>Welw.</small> |synonyms_ref = <ref>{{cite web |url=http://www.theplantlist.org/tpl/record/kew-243317 |title=The Plant List |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20191009120812/http://www.theplantlist.org/tpl/record/kew-243317 |archive-date=9 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> |}} Die '''Wildepiesang''' (''Ensete ventricosum'') is 'n [[boom]] wat voorkom in die berggebiede in [[Limpopo]] en oostelike [[Zimbabwe]] en strek tot in [[Mosambiek]]. Die [[spesie]] kom ook in [[Angola]], [[Burundi]], [[Demokratiese Republiek die Kongo]], [[Ethiopië]], [[Kenia]], [[Malawi]], [[Mosambiek]], [[Rwanda]], [[Soedan]], [[Tanzanië]], [[Uganda]], [[Zambië]] en [[Zimbabwe]] voor. Dit word aangetref langs strome en soms op woudrande. Die boom blom eers na agt jaar en gaan daarna dood. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bron == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 {{Verwysings}} {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Angola]] [[Kategorie:Flora van Burundi]] [[Kategorie:Flora van Demokratiese Republiek die Kongo]] [[Kategorie:Flora van Ethiopië]] [[Kategorie:Flora van Kenia]] [[Kategorie:Flora van Malawi]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Rwanda]] [[Kategorie:Flora van Soedan]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Flora van Tanzanië]] [[Kategorie:Flora van Uganda]] [[Kategorie:Flora van Zambië]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] nd78q29y9kfvot21dwork5xqs99ursg 2515094 2515093 2022-07-25T18:27:19Z Oesjaar 7467 /* Bron */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = ''Ensete ventricosum'' |image = Ensete ventricosum02.jpg |image_caption = ''Ensete ventricosum'', by [[Walter Hood Fitch]] (1861) |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Monocots]] |unranked_ordo = [[Commelinids]] |ordo = [[Zingiberales]] |familia = [[Musaceae]] |genus = ''[[Ensete (genus)|Ensete]]'' |species = '''''E. ventricosum''''' |binomial = ''Ensete ventricosum'' |binomial_authority = ([[Friedrich Martin Josef Welwitsch|Welw.]]) [[Ernest Entwistle Cheesman|Cheesman]] |synonyms = * ''Ensete arnoldianum'' <small>(De Wild.) Cheesman</small> * ''Ensete bagshawei'' <small>(Rendle & Greves) Cheesman</small> * ''Ensete buchananii'' <small>(Baker) Cheesman</small> * ''Ensete davyae'' <small>(Stapf) Cheesman</small> * ''Ensete edule'' <small>Bruce ex Horan.</small> * ''Ensete fecundum'' <small>(Stapf) Cheesman</small> * ''Ensete holstii'' <small>(K.Schum.) Cheesman</small> * ''Ensete laurentii'' <small>(De Wild.) Cheesman</small> * ''Ensete proboscideum'' <small>(Oliv.) Cheesman</small> * ''Ensete ruandense'' <small>(De Wild.) Cheesman</small> * ''Ensete rubronervatum'' <small>(De Wild.) Cheesman</small> * ''Ensete schweinfurthii'' <small>(K.Schum. & Warb.) Cheesman</small> * ''Ensete ulugurense'' <small>(Warb. & Moritz) Cheesman</small> * ''Ensete ventricosum'' var. ''montbeliardii'' <small>(Bois) Cufod.</small> * ''Mnasium theophrasti'' <small>Pritz. [Invalid]</small> * ''Musa arnoldiana'' <small>De Wild.</small> * ''Musa bagshawei'' <small>Rendle & Greves</small> * ''Musa buchananii'' <small>Baker</small> * ''Musa davyae'' <small>Stapf</small> * ''Musa ensete'' <small>[[Johann Gmelin|J.F.Gmel.]]</small> * ''Musa fecunda'' <small>Stapf</small> * ''Musa holstii'' <small>K.Schum.</small> * ''Musa kaguna'' <small>Chiov.</small> * ''Musa laurentii'' <small>De Wild.</small> * ''Musa martretiana'' <small>A.Chev.</small> * ''Musa proboscidea'' <small>Oliv.</small> * ''Musa ruandensis'' <small>De Wild.</small> * ''Musa rubronervata'' <small>De Wild.</small> * ''Musa schweinfurthii'' <small>K.Schum. & Warb.</small> * ''Musa ulugurensis'' <small>Warb. & Moritz</small> * ''Musa ventricosa'' <small>Welw.</small> |synonyms_ref = <ref>{{cite web |url=http://www.theplantlist.org/tpl/record/kew-243317 |title=The Plant List |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20191009120812/http://www.theplantlist.org/tpl/record/kew-243317 |archive-date=9 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> |}} Die '''Wildepiesang''' (''Ensete ventricosum'') is 'n [[boom]] wat voorkom in die berggebiede in [[Limpopo]] en oostelike [[Zimbabwe]] en strek tot in [[Mosambiek]]. Die [[spesie]] kom ook in [[Angola]], [[Burundi]], [[Demokratiese Republiek die Kongo]], [[Ethiopië]], [[Kenia]], [[Malawi]], [[Mosambiek]], [[Rwanda]], [[Soedan]], [[Tanzanië]], [[Uganda]], [[Zambië]] en [[Zimbabwe]] voor. Dit word aangetref langs strome en soms op woudrande. Die boom blom eers na agt jaar en gaan daarna dood. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bron == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 {{Verwysings}} {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Angola]] [[Kategorie:Flora van Burundi]] [[Kategorie:Flora van die Demokratiese Republiek die Kongo]] [[Kategorie:Flora van Ethiopië]] [[Kategorie:Flora van Kenia]] [[Kategorie:Flora van Malawi]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Rwanda]] [[Kategorie:Flora van Soedan]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Flora van Tanzanië]] [[Kategorie:Flora van Uganda]] [[Kategorie:Flora van Zambië]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] 9i0ebjmfzq9k2qv6qlql7jgsu3kpdix 2515095 2515094 2022-07-25T18:28:06Z Oesjaar 7467 Duplikaat wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = ''Ensete ventricosum'' |image = Ensete ventricosum02.jpg |image_caption = ''Ensete ventricosum'', by [[Walter Hood Fitch]] (1861) |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Monocots]] |unranked_ordo = [[Commelinids]] |ordo = [[Zingiberales]] |familia = [[Musaceae]] |genus = ''[[Ensete (genus)|Ensete]]'' |species = '''''E. ventricosum''''' |binomial = ''Ensete ventricosum'' |binomial_authority = ([[Friedrich Martin Josef Welwitsch|Welw.]]) [[Ernest Entwistle Cheesman|Cheesman]] |synonyms = * ''Ensete arnoldianum'' <small>(De Wild.) Cheesman</small> * ''Ensete bagshawei'' <small>(Rendle & Greves) Cheesman</small> * ''Ensete buchananii'' <small>(Baker) Cheesman</small> * ''Ensete davyae'' <small>(Stapf) Cheesman</small> * ''Ensete edule'' <small>Bruce ex Horan.</small> * ''Ensete fecundum'' <small>(Stapf) Cheesman</small> * ''Ensete holstii'' <small>(K.Schum.) Cheesman</small> * ''Ensete laurentii'' <small>(De Wild.) Cheesman</small> * ''Ensete proboscideum'' <small>(Oliv.) Cheesman</small> * ''Ensete ruandense'' <small>(De Wild.) Cheesman</small> * ''Ensete rubronervatum'' <small>(De Wild.) Cheesman</small> * ''Ensete schweinfurthii'' <small>(K.Schum. & Warb.) Cheesman</small> * ''Ensete ulugurense'' <small>(Warb. & Moritz) Cheesman</small> * ''Ensete ventricosum'' var. ''montbeliardii'' <small>(Bois) Cufod.</small> * ''Mnasium theophrasti'' <small>Pritz. [Invalid]</small> * ''Musa arnoldiana'' <small>De Wild.</small> * ''Musa bagshawei'' <small>Rendle & Greves</small> * ''Musa buchananii'' <small>Baker</small> * ''Musa davyae'' <small>Stapf</small> * ''Musa ensete'' <small>[[Johann Gmelin|J.F.Gmel.]]</small> * ''Musa fecunda'' <small>Stapf</small> * ''Musa holstii'' <small>K.Schum.</small> * ''Musa kaguna'' <small>Chiov.</small> * ''Musa laurentii'' <small>De Wild.</small> * ''Musa martretiana'' <small>A.Chev.</small> * ''Musa proboscidea'' <small>Oliv.</small> * ''Musa ruandensis'' <small>De Wild.</small> * ''Musa rubronervata'' <small>De Wild.</small> * ''Musa schweinfurthii'' <small>K.Schum. & Warb.</small> * ''Musa ulugurensis'' <small>Warb. & Moritz</small> * ''Musa ventricosa'' <small>Welw.</small> |synonyms_ref = <ref>{{cite web |url=http://www.theplantlist.org/tpl/record/kew-243317 |title=The Plant List |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20191009120812/http://www.theplantlist.org/tpl/record/kew-243317 |archive-date=9 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> |}} Die '''Wildepiesang''' (''Ensete ventricosum'') is 'n [[boom]] wat voorkom in die berggebiede in [[Limpopo]] en oostelike [[Zimbabwe]] en strek tot in [[Mosambiek]]. Die [[spesie]] kom ook in [[Angola]], [[Burundi]], [[Demokratiese Republiek die Kongo]], [[Ethiopië]], [[Kenia]], [[Malawi]], [[Rwanda]], [[Soedan]], [[Tanzanië]], [[Uganda]], [[Zambië]] en [[Zimbabwe]] voor. Dit word aangetref langs strome en soms op woudrande. Die boom blom eers na agt jaar en gaan daarna dood. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bron == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 {{Verwysings}} {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Angola]] [[Kategorie:Flora van Burundi]] [[Kategorie:Flora van die Demokratiese Republiek die Kongo]] [[Kategorie:Flora van Ethiopië]] [[Kategorie:Flora van Kenia]] [[Kategorie:Flora van Malawi]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Rwanda]] [[Kategorie:Flora van Soedan]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Flora van Tanzanië]] [[Kategorie:Flora van Uganda]] [[Kategorie:Flora van Zambië]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] if436pp3aoztctdtsfbppfeh8skwdd9 0 83551 2514922 2502718 2022-07-25T12:31:29Z Oesjaar 7467 /* Bibliografie */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Spesieboks |name = Umtiza |status = VU |status_system = IUCN2.3 |taxon = Umtiza listeriana |authority = [[Thomas Robertson Sim|Sim]] |range_map = [[Lêer:Umtiza listeriana distribution.svg|190px]] |range_map_caption = Verspreiding in Oos-Kaap, Suid-Afrika }} '''Umtiza''' is 'n monotipiese [[genus]] in die [[Fabaceae]] familie, wat die enkele spesie '''''Umtiza listeriana''''' bevat. Dit is 'n middelgroot, immergroen [[boom]] wat voorkom in die binnelandse streek rondom [[Oos-Londen]]. Dit is ‘n bedreigde boomspesie en kom voor op die Suid-Afrikaanse lys van beskermde bome. Die boom se FSA-nommer is 205.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Verspreiding == Hierdie boom is inheems in Suid-Afrika. Dit het 'n uiters beperkte verspreidingsgebied, naamlik die woude en klowe langs die [[Buffelsrivier (Oos-Kaap)|Buffels]]- en [[Nahoonrivier]]e, die omgewing van Oos-Londen, [[Kentani]] en [[King William’s Town]] en in die Umtiza-natuurreservaat. == Identifikasie == Die boom is lid van die peulvrugfamilie. Dit groei tot 12&nbsp;m hoog en is immergroen met veervormige saamgestelde [[blare]] van 2-6&nbsp;cm in lengte. Die takkies het skerp punte en die kernhout is hard, swaar en olieagtig. == Gebruik == Die aantal volwasse bome het die laaste jare skerp afgeneem. Redes daarvoor is hoofsaaklik die uitkap daarvan om plek te maak vir [[nedersetting|woonplek]] en die gebruik van dele van die boom as medisyne. In tradisionele gemeenskappe is stukkies bas bo ‘n deur gehang as gewaande weerligafleier en beskerming teen bose geeste en siektes. == Lees ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{verwysings}} == Bibliografie == * Eugene Moll: ''Watter Boom is dit?'' ISBN 978 1 77007 832 1 * [[Landbouweekblad]], 5 Mei 2022 * businessinsider.co.za * foodformzansi.co.za {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Oos-Kaap]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Endemiese plante van Suid-Afrika]] aa8iyex8h4dt7cs5gud7qs79ninnsuf 0 83610 2514972 2263299 2022-07-25T13:31:06Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Vlerkboon |national_number = 240 <ref name=PvanWyk>{{cite book |last = Van Wyk |first = Piet |title = Field guide to the TREES of the Kruger National Park|publisher = Struik |location = Kaapstad |date = 2008 |page = 97 |isbn = 978-1-77007-759-1}}</ref> |image = |image_caption = |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiospermae]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Fabales]] |familia = [[Fabaceae]] |genus = [[Xeroderris]] |species = '''''X. stuhlmannii''''' |binomial = ''Xeroderris stuhlmannii'' |binomial_authority = (Taub.) Mendonca & Sousa |}} Die '''Vlerkboon''' (''Xeroderris stuhlmannii'') is 'n groot spreiende [[boom]]. Die boom kom voor in die sentrale deel van die [[Krugerwildtuin]], noordoos tot by die [[Indiese Oseaan]] en weswaarts tot in die [[Caprivistrook]] waar dit groei in bladwissellende bosveld. Die boom het klein, groenerige [[wit]] [[blom]]me en die peule is kenmerkend plat met 'n prominente rand. == Bronne == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 {{Verwysings}} == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] 4iqff26gzwzq9057oj3wisi6l76asro 0 83632 2515006 2240914 2022-07-25T14:45:33Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks2 | name = Wildemango | national_number = 216 <ref name=PvanWyk>{{cite book |last = Van Wyk |first = Piet |title = Field guide to the TREES of the Kruger National Park|publisher = Struik |location = Kaapstad |date = 2008 |page = 90 |isbn = 978-1-77007-759-1}}</ref> | other_names = | image = Cordyla africana00.jpg | regnum = [[Plantae]] | unranked_divisio = [[Angiosperms]] | unranked_classis = [[Eudicots]] | unranked_ordo = [[Rosids]] | ordo = [[Fabales]] | familia = [[Fabaceae]] | subfamilia = [[Faboideae]] | tribus = [[Swartzieae]] | genus = ''[[Cordyla]]'' | species = '''''C. africana''''' | binomial = ''Cordyla africana'' | binomial_authority = [[João de Loureiro|Lour.]] }} Die '''Wildemango''' (''Cordyla africana'') is 'n groot bladwisselende spreiende [[boom]]. Die boom kom voor vanaf die noorde van [[KwaZulu-Natal]] tot in [[Mosambiek]] en noord en wes langs die [[Zambezirivier|Zambezivallei]]. Dit is ook [[inheems]] in [[Eswatini]], [[Kenia]], [[Malawi]], [[Mosambiek]], [[Tanzanië]], [[Zambië]] en [[Zimbabwe]]. Dit verkies om in bosveld, sandwoud en op rivieroewers te groei. Die eetbare [[vrugte]] is vlesig en 40 – 80&nbsp;mm lank met 'n enkele blink [[swart]] saad in geelbruin vrugvleis. [[Lêer:Cordyla africana (4351324476).jpg|duimnael|links|'n Vrug]] [[Lêer:Cordyla africana02.jpg|duimnael|links|Verspreiding]] == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bronne == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == * {{Commonskat-inlyn|Cordyla africana}} * {{Wikispecies-inlyn|Cordyla africana}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Eswatini]] [[Kategorie:Flora van Kenia]] [[Kategorie:Flora van Malawi]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]], [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Flora van Tanzanië]] [[Kategorie:Flora van Zambië]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] l40dtv80t71ekm4c09ofw632ojlnuyu 2515007 2515006 2022-07-25T14:46:38Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks2 | name = Wildemango | national_number = 216 <ref name=PvanWyk>{{cite book |last = Van Wyk |first = Piet |title = Field guide to the TREES of the Kruger National Park|publisher = Struik |location = Kaapstad |date = 2008 |page = 90 |isbn = 978-1-77007-759-1}}</ref> | other_names = | image = Cordyla africana00.jpg | regnum = [[Plantae]] | unranked_divisio = [[Angiosperms]] | unranked_classis = [[Eudicots]] | unranked_ordo = [[Rosids]] | ordo = [[Fabales]] | familia = [[Fabaceae]] | subfamilia = [[Faboideae]] | tribus = [[Swartzieae]] | genus = ''[[Cordyla]]'' | species = '''''C. africana''''' | binomial = ''Cordyla africana'' | binomial_authority = [[João de Loureiro|Lour.]] }} Die '''Wildemango''' (''Cordyla africana'') is 'n groot bladwisselende spreiende [[boom]]. Die boom kom voor vanaf die noorde van [[KwaZulu-Natal]] tot in [[Mosambiek]] en noord en wes langs die [[Zambezirivier|Zambezivallei]]. Dit is ook [[inheems]] in [[Eswatini]], [[Kenia]], [[Malawi]], [[Mosambiek]], [[Tanzanië]], [[Zambië]] en [[Zimbabwe]].<ref>https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:487136-1</ref> Dit verkies om in bosveld, sandwoud en op rivieroewers te groei. Die eetbare [[vrugte]] is vlesig en 40 – 80&nbsp;mm lank met 'n enkele blink [[swart]] saad in geelbruin vrugvleis. [[Lêer:Cordyla africana (4351324476).jpg|duimnael|links|'n Vrug]] [[Lêer:Cordyla africana02.jpg|duimnael|links|Verspreiding]] == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bronne == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == * {{Commonskat-inlyn|Cordyla africana}} * {{Wikispecies-inlyn|Cordyla africana}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Eswatini]] [[Kategorie:Flora van Kenia]] [[Kategorie:Flora van Malawi]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]], [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Flora van Tanzanië]] [[Kategorie:Flora van Zambië]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] lve9weey14c63cfreik7uyr6sljth3i 2515008 2515007 2022-07-25T14:46:59Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks2 | name = Wildemango | national_number = 216 <ref name=PvanWyk>{{cite book |last = Van Wyk |first = Piet |title = Field guide to the TREES of the Kruger National Park|publisher = Struik |location = Kaapstad |date = 2008 |page = 90 |isbn = 978-1-77007-759-1}}</ref> | other_names = | image = Cordyla africana00.jpg | regnum = [[Plantae]] | unranked_divisio = [[Angiosperms]] | unranked_classis = [[Eudicots]] | unranked_ordo = [[Rosids]] | ordo = [[Fabales]] | familia = [[Fabaceae]] | subfamilia = [[Faboideae]] | tribus = [[Swartzieae]] | genus = ''[[Cordyla]]'' | species = '''''C. africana''''' | binomial = ''Cordyla africana'' | binomial_authority = [[João de Loureiro|Lour.]] }} Die '''Wildemango''' (''Cordyla africana'') is 'n groot bladwisselende spreiende [[boom]]. Die boom kom voor vanaf die noorde van [[KwaZulu-Natal]] tot in [[Mosambiek]] en noord en wes langs die [[Zambezirivier|Zambezivallei]]. Dit is ook [[inheems]] in [[Eswatini]], [[Kenia]], [[Malawi]], [[Mosambiek]], [[Tanzanië]], [[Zambië]] en [[Zimbabwe]].<ref>https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:487136-1</ref> Dit verkies om in bosveld, sandwoud en op rivieroewers te groei. Die eetbare [[vrugte]] is vlesig en 40 – 80&nbsp;mm lank met 'n enkele blink [[swart]] saad in geelbruin vrugvleis. [[Lêer:Cordyla africana (4351324476).jpg|duimnael|links|'n Vrug]] [[Lêer:Cordyla africana02.jpg|duimnael|links|Verspreiding]] == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 == Eksterne skakels == * {{Commonskat-inlyn|Cordyla africana}} * {{Wikispecies-inlyn|Cordyla africana}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Eswatini]] [[Kategorie:Flora van Kenia]] [[Kategorie:Flora van Malawi]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]], [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Flora van Tanzanië]] [[Kategorie:Flora van Zambië]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] h5sgqyutthzwhh78w1et8grc2vvsdmb 2515014 2515008 2022-07-25T15:08:37Z Oesjaar 7467 Duplikaat verwyder wikitext text/x-wiki {{Taksoboks2 | name = Wildemango | national_number = 216 <ref name=PvanWyk>{{cite book |last = Van Wyk |first = Piet |title = Field guide to the TREES of the Kruger National Park|publisher = Struik |location = Kaapstad |date = 2008 |page = 90 |isbn = 978-1-77007-759-1}}</ref> | other_names = | image = Cordyla africana00.jpg | regnum = [[Plantae]] | unranked_divisio = [[Angiosperms]] | unranked_classis = [[Eudicots]] | unranked_ordo = [[Rosids]] | ordo = [[Fabales]] | familia = [[Fabaceae]] | subfamilia = [[Faboideae]] | tribus = [[Swartzieae]] | genus = ''[[Cordyla]]'' | species = '''''C. africana''''' | binomial = ''Cordyla africana'' | binomial_authority = [[João de Loureiro|Lour.]] }} Die '''Wildemango''' (''Cordyla africana'') is 'n groot bladwisselende spreiende [[boom]]. Die boom kom voor vanaf die noorde van [[KwaZulu-Natal]] tot in [[Mosambiek]] en noord en wes langs die [[Zambezirivier|Zambezivallei]]. Dit is ook [[inheems]] in [[Eswatini]], [[Kenia]], [[Malawi]], [[Tanzanië]], [[Zambië]] en [[Zimbabwe]].<ref>https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:487136-1</ref> Dit verkies om in bosveld, sandwoud en op rivieroewers te groei. Die eetbare [[vrugte]] is vlesig en 40 – 80&nbsp;mm lank met 'n enkele blink [[swart]] saad in geelbruin vrugvleis. [[Lêer:Cordyla africana (4351324476).jpg|duimnael|links|'n Vrug]] [[Lêer:Cordyla africana02.jpg|duimnael|links|Verspreiding]] == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 == Eksterne skakels == * {{Commonskat-inlyn|Cordyla africana}} * {{Wikispecies-inlyn|Cordyla africana}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Eswatini]] [[Kategorie:Flora van Kenia]] [[Kategorie:Flora van Malawi]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]], [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Flora van Tanzanië]] [[Kategorie:Flora van Zambië]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] ngytyraaxoab38iv91cmbbhzditadpw 0 83753 2515068 2241704 2022-07-25T17:06:52Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks2 |name = Wildenartjie |national_number = 262 <ref name=PvanWyk>{{cite book |last = Van Wyk |first = Piet |title=Field guide to the TREES of the Kruger National Park|publisher=Struik |location = Kaapstad |date = 2008 |page = 242 |isbn = 978-1-77007-759-1}}</ref> |image = |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Sapindales]] |familia = [[Rutaceae]] |genus = ''[[Toddaliopsis]]'' |species = '''''T. bremekampii''''' |binomial = ''Toddaliopsis bremekampii'' |binomial_authority = I.Verd. |}} Die '''Wildenartjie''' (''Toddaliopsis bremekampii'') is 'n klein, immergroen [[boom]] wat vanaf die noorde van [[KwaZulu-Natal]] tot in die [[Soutpansberge]] en die suide van die [[Zimbabwe]] se hooglande asook [[Mosambiek]] voorkom. Die boom groei in droë woud en die knobbelrige, suurlemoenagtige [[vrug]]gies is kenmerkend. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:969491-1 Plants of the World Online] {{Gewensde beeld|Plante}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] 1ta4n9e18lgfjyqyulv0cq6tt4bysvp 0 83759 2515105 2252973 2022-07-25T19:09:51Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Zulukersielemoen |image = |national_number = 263 |status = LC |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Sapindales]] |familia = [[Rutaceae]] |genus = ''[[Vepris]]'' |species = '''''V. trichocarpa''''' |binomial = ''Vepris trichocarpa'' |binomial_authority = I.Verd. |}} Die '''Zulukersielemoen''' (''Vepris trichocarpa'') is 'n [[boom]] wat voorkom vanaf die suide van [[KwaZulu-Natal]] tot by die [[Mosambiek]]grens. Die boom het gevlekte grys [[bas]] wat maklik afskilfer en dan gelerige kolle laat. Die boom se blaarpunte is meer gerond as die [[treurkersielemoen]]boom s'n. Die boom se nasionale nommer is 263.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Verwysings == {{Verwysings}} == Bron == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] edo0ghpl4mt946452tnp0xhrsv6gr6u 0 83968 2515101 2269489 2022-07-25T19:04:32Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Zulumelkbessie | image = Manilkara concolor 59279092.jpg | image_caption = | status = LC | status_system = iucn3.1 | regnum = [[Plantae]] | unranked_divisio = [[Angiosperms]] | unranked_classis = [[Eudicots]] | unranked_ordo = [[Asterids]] | ordo = [[Ericales]] | familia = [[Sapotaceae]] | genus = '''''[[Manilkara]]''''' | species = '''''M. concolor''''' | binomial = ''Manilkara concolor'' | binomial_authority = (Harv. ex C.H.Wright) Gerstner | synonyms =* ''Mimusops concolor'' <small>Harv.</small> }} Die '''Zulumelkbessie''' (''Manilkara concolor'') is 'n klein [[boom]] wat voorkom vanaf [[Port St. Johns]] tot by [[Beira]] in [[Mosambiek]] asook in [[Eswatini]]. Dit groei gewoonlik in laagliggende [[woud]]. Die boom se [[vrug]]te is rond en [[geel|gelerig]]. Die [[blaar]]punte is gerond. Die boom se nasionale nommer is 586.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bron == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll. 2013. ISBN 978 1 77007 832 1 * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:787611-1 Plants of the World Online] == Eksterne skakels == {{Commons-kategorie inlyn|Manilkara concolor}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Eswatini]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] dlnlz2nx8gyup03sws8zi4ltvrl3jwu 0 84368 2515102 2269490 2022-07-25T19:08:07Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Zulu-lukwart |status = LC |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiospermae]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Gentianales]] |familia = [[Rubiaceae]] |genus = ''[[Oxyanthus]]'' |species = '''''O. latifolius''''' |binomial = ''Oxyanthus latifolius'' |binomial_authority = Sond., 1865 |synonyms = * ''Oxyanthus monteiroae'' <small>N.E.Br.</small> * ''Oxyanthus schlechteri'' <small>K.Schum.</small> |}} Die '''Zulu-lukwart''' (''Oxyanthus latifolius'') is 'n klein tot middelgroot [[boom]] wat voorkom in sandwoud vanaf die noorde van [[KwaZulu-Natal]] tot by [[Beira]] in [[Mosambiek]]. Die boom het lang, buisvormige blomme en asimmetriese, donkergroen [[blaar|blare]]. Die boom se nasionale nommer is 696.1.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Verwysings == {{Verwysings}} == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bronne == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:758781-1 Plants of the World Online] {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] hhyzu9p9osrwaxtnrcrgq0cx92knwb4 2515104 2515102 2022-07-25T19:08:34Z Oesjaar 7467 Orde... wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Zulu-lukwart |status = LC |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiospermae]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Gentianales]] |familia = [[Rubiaceae]] |genus = ''[[Oxyanthus]]'' |species = '''''O. latifolius''''' |binomial = ''Oxyanthus latifolius'' |binomial_authority = Sond., 1865 |synonyms = * ''Oxyanthus monteiroae'' <small>N.E.Br.</small> * ''Oxyanthus schlechteri'' <small>K.Schum.</small> |}} Die '''Zulu-lukwart''' (''Oxyanthus latifolius'') is 'n klein tot middelgroot [[boom]] wat voorkom in sandwoud vanaf die noorde van [[KwaZulu-Natal]] tot by [[Beira]] in [[Mosambiek]]. Die boom het lang, buisvormige blomme en asimmetriese, donkergroen [[blaar|blare]]. Die boom se nasionale nommer is 696.1.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:758781-1 Plants of the World Online] {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] 0ydz74xlnzfloqks3n00sob7qm47dsh 0 84371 2515005 2260516 2022-07-25T14:41:34Z Oesjaar 7467 /* Eksterne skakels */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Wildelukwart |image = 13 Oxyanthus speciosus - John Lindley - Collectanea botanica (1821).jpg |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiospermae]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Gentianales]] |familia = [[Rubiaceae]] |genus = ''[[Oxyanthus]]'' |species = '''''O. speciosus''''' |binomial = ''Oxyanthus speciosus'' |binomial_authority = DC., 1807 |}} Die '''Wildelukwart''' (''Oxyanthus speciosus'') is 'n klein [[boom]] wat groei onder die kruin van die woud en kom voor vanaf [[Port St. Johns]] noordwaarts langs die kus tot in die [[Lebomboberge]] en ook langs die [[Limpoporivier]] en die oostelike hooglande van [[Zimbabwe]]. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bron == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 == Eksterne skakels == * {{Commonskat-inlyn|Oxyanthus speciosus}} * {{Wikispecies-inlyn|Oxyanthus speciosus}} {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] pu3mdarxy09xskzg57xkl0uj2dzsb03 0 84417 2514957 2248195 2022-07-25T12:59:47Z Oesjaar 7467 /* Eksterne skakels */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Valsbruidsbos |national_number = |image = Tarenna pavettoides subsp pavettoides, loof en vrugte, Krantzkloof NR.jpg |image_caption = Loof en vrugte, [[Krantzkloof-natuurreservaat]] |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Gentianales]] |familia = [[Rubiaceae]] |genus = ''[[Tarenna]]'' |species = '''''T. pavettoides ''''' |binomial = ''Tarenna pavettoides'' |binomial_authority = (Harv.) Sim, 1907 |synonyms = }} Die '''Valsbruidsbos''' (''Tarenna pavettoides'') is 'n klein tot middelgroot [[boom]] wat voorkom vanaf [[Port St. Johns]] tot in [[eSwatini]] en ook die oostelike hooglande van [[Zimbabwe]]. Dit groei onder die kruin van [[woud]]e en in [[moeras]]woude. [[Lêer:Tarenna pavettoides subsp pavettoides, blomknoppe, Krantzkloof NR.jpg|duimnael|links|Blomknoppe]] == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bron == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 {{Verwysings}} == Eksterne skakels == * {{Commonskat-inlyn|Tarenna pavettoides}} * {{Wikispecies-inlyn|Tarenna pavettoides}} {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] 6u7a4o2dx2lshjk4b5gta66hg01oy0c 0 84440 2515021 2514266 2022-07-25T15:17:38Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Wildemispel | national_number = 702 <ref name=PvanWyk>{{cite book |last = Van Wyk |first = Piet |title=Field guide to the TREES of the Kruger National Park|publisher=Struik |location = Kaapstad |date = 2008 |page = 220 |isbn = 978-1-77007-759-1}}</ref> | other_names = African medlar | image = Vangueria infausta, vrug, Schanskop.jpg | image_width = 240px | status = LC | status_system = iucn3.1 | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | ordo = [[Gentianales]] | familia = [[Rubiaceae]] | subfamilia = [[Ixoroideae]] | tribus = [[Vanguerieae]] | genus = ''[[Vangueria]]'' | species = '''''V. infausta''''' | binomial = ''Vangueria infausta'' | binomial_authority = [[William John Burchell|Burch.]] | synonyms = * ''Canthium infaustum'' <small>(Burch.) Baill.</small> |}} Die '''Wildemispel''' (''Vangueria infausta'') is 'n [[boom]] wat aan die katjiepiering-familie, [[Rubiaceae]] behoort. Dit is [[inheems]] aan die suidelike en oostelike [[Afrotropiese gebied]] en kom in [[Angola]], [[Botswana]], [[Demokratiese Republiek die Kongo]], [[Eswatini]], [[Kameroen]], [[Kenia]], [[Malawi]], [[Mosambiek]], [[Kaprivistrook]] in [[Namibië]], [[Rwanda]], [[Soedan]], [[Tanzanië]], [[Uganda]], [[Zambië]] en [[Zimbabwe]] voor. In [[Suid-Afrika]] kom die spesie in elke provinsie behalwe die [[Wes-Kaap]] voor. Die [[vrugte]] word deur mense geëet en het 'n aangename appel-tipe smaak. Die spesie het drie subspesies: * ''Vangueria infausta var. campanulata'' <small>(Robyns) Verdc.</small> * ''Vangueria infausta subsp. infausta'' * ''Vangueria infausta subsp. rotundata'' <small>(Robyns) Verdc.</small> Die boom se FSA-nommer is 702.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Fotogalery == <gallery> Vangueria infausta, habitus, a, Pretoria NBT.jpg|'n Wildemispel in [[Pretoria#Nasionale Botaniese Tuin|Pretoria se Nasionale Botaniese Tuin]] Vangueria infausta, blomme, Schanskop.jpg|[[Blom]]me Vangueria infausta, vrugte, a, Schanskop.jpg|[[Vrugte]] </gallery> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 == Eksterne skakels == * {{Commonskat-inlyn|Vangueria infausta}} * {{Wikispecies-inlyn|Vangueria infausta}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Angola]] [[Kategorie:Flora van Botswana]] [[Kategorie:Flora van die Demokratiese Republiek die Kongo]] [[Kategorie:Flora van Eswatini]] [[Kategorie:Flora van Kameroen]] [[Kategorie:Flora van Kenia]] [[Kategorie:Flora van Malawi]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Namibië]] [[Kategorie:Flora van Rwanda]] [[Kategorie:Flora van Soedan]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Flora van Tanzanië]] [[Kategorie:Flora van Uganda]] [[Kategorie:Flora van Zambië]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] 1ro3mpwp572e0zv1prllijqqjeyutg8 0 84643 2515205 2514317 2022-07-26T11:51:13Z Oesjaar 7467 /* Bron */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Gladdeslapmispel |image = Vangueria lasiantha, vrug, a, Krantzkloof NR.jpg |image_caption = 'n Groen [[vrug]] op die woudvloer in [[Krantzkloof-natuurreservaat]] |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiospermae]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Gentianales]] |familia = [[Rubiaceae]] |genus = ''[[Lagynias]]'' |species = '''''L. lasiantha''''' |binomial = ''Lagynias lasiantha'' |binomial_authority = (Sond.) Bullock |}} Die '''Gladdeslapmispel''' (''Lagynias lasiantha'') is 'n klouterende [[struik]] of 'n pieperige [[boom]] wat groei in kusruigtes en aan woudrande. Die boom kom voor vanaf die suide van [[KwaZulu-Natal]] tot in die suide van [[Mosambiek]]. Die boom se [[blare]] is glasend [[groen]] wat aan die onderkant 'n ligte blougroen is. Die [[vrugte]] is neerhangend aan lang stele. Die boom se FSA-nommer is 705.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bron == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:769749-1 Plants of the World] {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] 6dfzcke0d8wyb7h3a6j8kt7bouhebg9 0 84719 2514910 2514334 2022-07-25T12:11:55Z Oesjaar 7467 /* Eksterne skakels */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Treurbruidsbos |image = Pavetta lanceolata, vrugte, a, Walter Sisulu NBT.jpg |image2 = Pavetta lanceolata, vrugte, b, Walter Sisulu NBT.jpg |image2_caption = Vrugte van 'n Treurbruidsbos in Roodepoort |status = LC |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiospermae]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Gentianales]] |familia = [[Rubiaceae]] |genus = ''[[Pavetta]]'' |species = '''''P. lanceolata''''' |binomial = ''Pavetta lanceolata'' |binomial_authority = [[Christian Friedrich Ecklon|Eckl.]], 1830 |}} Die '''Treurbruidsbos''' (''Pavetta lanceolata'') is 'n [[struik]] of klein [[boom]] wat voorkom vanaf [[Knysna]] tot in die [[Lebomboberge]]. Die boom groei in sandgrond en die [[blaar|blare]] is ellipties, buigbaar, donkergroen aan die bokant en dofgroen aan die onderkant. Daar is knoppies en holtes op die blare. Die boom se nasionale nommer is 718.1.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bron == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 == Eksterne skakels == * {{Commonskat-inlyn|Pavetta lanceolata}} * {{Wikispecies-inlyn|Pavetta lanceolata}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] sedda818t41m3ew0tb22cu63fz9b7e5 0 85076 2515172 2380782 2022-07-26T08:37:31Z Aliwal2012 39067 commons-kategorie dupl. verwyder wikitext text/x-wiki [[Lêer:Walter Sisulu Nasionale Botaniese Tuin, uitsig a.jpg|duimnael|280px|Die ontvangskantoor by die botaniese tuin]] [[Lêer:Waterfall, Witwatersrand National Botanical Gardens.jpg|duimnael|250px|Muldersdrif se loop [[waterval|tuimel]] oor die Roodekrans.]] Die '''Walter Sisulu Nasionale Botaniese Tuin''' (voorheen bekend as die '''Witwatersrand Nasionale Botaniese Tuin''') is 'n 300 hektaar (3 km²)-groot [[botaniese tuin|botaniese reservaat]] in [[Roodepoort]] naby Johannesburg. Dit is amptelik in [[1982]] gestig; dus een van die jongste van Suid-Afrika se nasionale [[botaniese tuin]]e, maar die plek waar dit geleë is, was baie dekades lank reeds gewild by besoekers. Die tuin is die tuiste van 'n bekende paar [[witkruisarend]]e wat nes gemaak het in die Roodekransrif wat deur die reservaat loop. Die tuin het 'n restaurant, geskenkwinkel en kwekery wat Suid-Afrikaanse inheemse plante verkoop. Die tuin is ook bekend as een van die mooiste botaniese tuine in die wêreld omdat dit 'n [[waterval]] insluit wat dig teenaan wye groen grasperke neertuimel.<ref>{{cite news|title=Best Botanical Gardens: 13 Stunning Arboretums Around The World|url=http://www.huffingtonpost.com/2012/09/13/best-botanical-gardens-us-world_n_1879112.html|accessdate=20 December 2012|newspaper=Huffington Post|date=13 September 2012}}</ref> == Ligging == Die Walter Sisulu Nasionale Botaniese Tuin se toegangshek en parkeerterrein is geleë in Beaconweg, Poortview, Roodepoort. [[Lêer:South Africa-Walter Sisulu National Botanical Garden-003.jpg|duimnael|links|Uitkyk uit die SASOL-voëlskerm in die botaniese tuin.]] == Sien ook == * [[Suid-Afrikaanse Nasionale Biodiversiteitsinstituut]] (SANBI) * [[Kirstenbosch]] in Kaapstad. * [[Pretoria Nasionale Botaniese Tuin]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == {{Commonskat|Walter Sisulu National Botanical Garden}} * [http://www.sanbi.org/ South African National Biodiversity Institute] {{en}} * [http://www.sanbi.org/gardens/walter-sisulu Walter Sisulu Nasionale Botaniese Tuin se tuisblad] {{en}} {{Suid-Afrikaanse nasionale botaniese tuine}} {{en-vertaal|Walter Sisulu National Botanical Garden}} {{Koördinate|26|5|19|S|27|50|36|E|region:ZA_type:landmark|aansig=titel}} [[Kategorie:Plantkunde]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse nasionale botaniese tuine]] iauiki6dhoswbn48q5eda6n9ig1qoz9 2515191 2515172 2022-07-26T09:50:58Z Aliwal2012 39067 /* Eksterne skakels */ Afr naam wikitext text/x-wiki [[Lêer:Walter Sisulu Nasionale Botaniese Tuin, uitsig a.jpg|duimnael|280px|Die ontvangskantoor by die botaniese tuin]] [[Lêer:Waterfall, Witwatersrand National Botanical Gardens.jpg|duimnael|250px|Muldersdrif se loop [[waterval|tuimel]] oor die Roodekrans.]] Die '''Walter Sisulu Nasionale Botaniese Tuin''' (voorheen bekend as die '''Witwatersrand Nasionale Botaniese Tuin''') is 'n 300 hektaar (3 km²)-groot [[botaniese tuin|botaniese reservaat]] in [[Roodepoort]] naby Johannesburg. Dit is amptelik in [[1982]] gestig; dus een van die jongste van Suid-Afrika se nasionale [[botaniese tuin]]e, maar die plek waar dit geleë is, was baie dekades lank reeds gewild by besoekers. Die tuin is die tuiste van 'n bekende paar [[witkruisarend]]e wat nes gemaak het in die Roodekransrif wat deur die reservaat loop. Die tuin het 'n restaurant, geskenkwinkel en kwekery wat Suid-Afrikaanse inheemse plante verkoop. Die tuin is ook bekend as een van die mooiste botaniese tuine in die wêreld omdat dit 'n [[waterval]] insluit wat dig teenaan wye groen grasperke neertuimel.<ref>{{cite news|title=Best Botanical Gardens: 13 Stunning Arboretums Around The World|url=http://www.huffingtonpost.com/2012/09/13/best-botanical-gardens-us-world_n_1879112.html|accessdate=20 December 2012|newspaper=Huffington Post|date=13 September 2012}}</ref> == Ligging == Die Walter Sisulu Nasionale Botaniese Tuin se toegangshek en parkeerterrein is geleë in Beaconweg, Poortview, Roodepoort. [[Lêer:South Africa-Walter Sisulu National Botanical Garden-003.jpg|duimnael|links|Uitkyk uit die SASOL-voëlskerm in die botaniese tuin.]] == Sien ook == * [[Suid-Afrikaanse Nasionale Biodiversiteitsinstituut]] (SANBI) * [[Kirstenbosch]] in Kaapstad. * [[Pretoria Nasionale Botaniese Tuin]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == {{Commonskat|Walter Sisulu National Botanical Garden}} * [http://www.sanbi.org/ Suid-Afrikaanse Nasionale Biodiversiteitsinstituut] {{en}} * [http://www.sanbi.org/gardens/walter-sisulu Walter Sisulu Nasionale Botaniese Tuin se tuisblad] {{en}} {{Suid-Afrikaanse nasionale botaniese tuine}} {{en-vertaal|Walter Sisulu National Botanical Garden}} {{Koördinate|26|5|19|S|27|50|36|E|region:ZA_type:landmark|aansig=titel}} [[Kategorie:Plantkunde]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse nasionale botaniese tuine]] 6utfv1w171vnch6xtu8a3y5i1pnjt91 0 85117 2514983 2269898 2022-07-25T13:50:46Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Watervlier |image = Nuxia oppositifolia, loof, Krantzkloof NR.jpg |national_number = 635 <ref name=PvanWyk>{{cite book |last = Van Wyk |first = Piet |title=Field guide to the TREES of the Kruger National Park|publisher=Struik |location = Kaapstad |date = 2008 |page = 204 |isbn = 978-1-77007-759-1}}</ref> |other_names = {{en}} Water elder <ref name=PvanWyk/> |status = LC |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiospermae]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Lamiales]] |familia = [[Stilbaceae]] |genus = ''[[Nuxia]]'' |species = '''''N. oppositifolia''''' |binomial = ''Nuxia oppositifolia'' |binomial_authority = (Hochst.) Benth. |}} Die '''Watervlier''' (''Nuxia oppositifolia'') is 'n klein immergroen [[boom]] wat vanaf [[KwaZulu-Natal]] noordwaarts voorkom tot in [[Zimbabwe]], ooswaarts tot by [[Beira]] en daar is ook 'n afgesonderde populasie in [[Kaokoland]]. Die boompie groei langs waterlope, op oewergrond en selfs tussen rotse. Dit is 'n meerstammige [[struik]] of klein [[boom]] (tot 8 m hoog) met 'n dun, regop stam en digte blaarbedekking. Takke is dun en reguit en neig om buitentoe te buig in ouer bome. Die [[bas]] raak gesplete in lang riwwe wat later in lang repe afdop. Die glansende, vaalgroen [[blaar|blare]] is lank en smal (8 x 1&nbsp;cm), enkelvoudig en in pare gedra. Die uiters fyn en klein, wit [[blom]]metjies word in digte bondels op oksels van die laaste paar blare gedra. Die boom se nasionale nommer is 635.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 {{Saadjie}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] h8aj915bp6qg2t3bujktvmk969yt2ke 0 85207 2514982 2493454 2022-07-25T13:37:11Z Oesjaar 7467 /* Eksterne skakels */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Watervaalbos |other_names = Waterwitels |image = Brachylaena neriifolia - Cape Silver Oak - South Africa 2.JPG |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Asterales]] |familia = [[Asteraceae]] |genus = ''[[Brachylaena]]'' | species = '''''B. neriifolia''''' | binomial = ''Brachylaena neriifolia'' | binomial_authority = ([[Carolus Linnaeus|L.]]) [[Robert Brown (botanis)|(R.Br.)]] |}} Die '''Watervaalbos''' (''Brachylaena neriifolia'') is 'n [[boom]] wat tot 6 m hoog word. Dit is [[endemies]] aan [[fynbos]] en groei gewoonlik op [[rivier]]oewers. Die [[blare]] is smal ellipties en meesal gaafrandig, effens na onder gerol. Die onderkant is [[wit]]terig. [[Lêer:Brachylaena neriifolia tree - WesternCape SouthAfrica.JPG|duimnael|links|'n Watervaalbos in die Wes-Kaap.]] == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bron == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 {{Verwysings}} == Eksterne skakels == * {{Commonskat-inlyn|Brachylaena neriifolia}} * {{Wikispecies-inlyn|Brachylaena neriifolia}} {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] 08jz5i7nomtxzspn6rl62iguez5y194 0 87034 2515109 2514669 2022-07-25T19:41:46Z Aliwal2012 39067 uitgebrei uit Britse wiki wikitext text/x-wiki {{Infobox airport | name = Lughawe Londen-Stansted | image = London Stansted Airport.JPG | image-width = 280 | image2 = | image2-width = | caption = | IATA = STN | ICAO = EGSS | WMO = | type = Openbaar | owner = Manchester Airports Group | operator = Stansted Airport Limited | city-served = [[Londen]], [[Verenigde Koninkryk]] | location = Stansted Mountfitchet, [[Essex]] | hub = | Gates = | elevation-f = 348 | elevation-m = 106 | latd = 51 | latm = 53 | lats = 06 | latNS = N | longd= 00 | longm= 14 | longs= 06 | longEW= O | coordinates = {{Koördinate|51|53|06|N|0|14|06|O|region:GB_type:landmark|aansig=inlyn,titel}} | coordinates_region = GB-WSX | pushpin_map = Essex | pushpin_label = STN | pushpin_map_caption = <center>Ligging in [[Essex]] en regs in [[Engeland]]</center> | website = http://www.stanstedairport.com/ | metric-rwy = yes | r1-number = 04/22 | r1-length-m =3 049 | r1-length-f =10 003 | r1-surface = Gegroefde teer | r2-number = | r2-length-m = | r2-surface = | stat-year = 2019 | stat1-header = Passasiers | stat1-data = 28&nbsp;124&nbsp;292 | stat2-header = Passasierverskil 18–19 | stat2-data = {{increase}} 0,5% | stat3-header = Lugbewegings | stat3-data = 199&nbsp;925 | stat4-header = Bewegingsverskil 18–19 | stat4-data = {{decrease}} 0,8% | footnotes = }} [[Lêer:Stansted Airport.JPG|duimnael|links|Aankomssaal van Lughawe Londen-Stansted]] '''Lughawe Londen-Stansted''' ([[IATA]]: '''STN''', [[ICAO]]: '''EGSS''') is geleë in westelike [[Essex]], 48&nbsp;km noordoos van [[Londen]] se middestad. In 2013 was Stansted die 4de besigste lughawe (naas [[Heathrow]], [[Gatwick]] en [[Manchester-lughawe|Manchester]]) in die [[Verenigde Koninkryk]]. Londen-Stansted bedien meer as 160 bestemmings regoor Europa, Asië en Afrika. Stansted is 'n basis vir 'n aantal groot Europese laekostediensverskaffers, synde die grootste basis vir [[laekostelugredery]] [[Ryanair]], met meer as 100 bestemmings wat deur die lugredery bedien word. In 2015 was dit die vierde besigste lughawe in die Verenigde Koninkryk na Heathrow, Gatwick en Manchester. Stansted se aanloopbaan word ook gebruik deur private maatskappye soos die Harrods Aviation-, Titan Airways- en XJet-terminale, wat private grondhanteerders is wat privaatvlugte, huurvlugte en staatsbesoeke kan hanteer. Nadat dit in die laat 1940's omgeskakel is na siviele gebruik vanaf RAF Stansted Mountfitchet, word Stansted deur huurlugrederye gebruik. Dit het in 1966 onder beheer van die Britse Lughawensowerheid (''British Airports Authority'') gekom. Die geprivatiseerde BAA het Stansted in Februarie 2013 aan Manchester Airports Group verkoop as gevolg van 'n Maart 2009-beslissing deur die Mededingingskommissie teen BAA se monopolieposisie.<ref>{{cite news |title=Stansted Airport being sold to Manchester for £1.5bn |url=https://www.bbc.co.uk/news/business-21093783 |work=BBC News |date=19 January 2013 |access-date=28 February 2013}}</ref><ref>{{cite news |title=£1.5&nbsp;billion Stansted Airport sale complete |author=Sinead Holland |url=http://www.harlowstar.co.uk/News/Harlow-news/15-billion-Stansted-Airport-sale-complete-20130228174702.htm |newspaper=Harlow Star |date=28 February 2013 |access-date=28 February 2013}}</ref> == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == {{Commons-kategorie inlyn|London Stansted Airport}} * {{en}} [http://www.stanstedairport.com/ Amptelike webwerf] {{en-vertaal|Stansted Airport}} [[Kategorie:Lughawens in Londen]] k69fpwtjoj9dwwrs4seynk7k3vcg42b 0 96269 2515170 1781295 2022-07-26T08:24:34Z Aliwal2012 39067 /* Sien ook */ [[Pretoria Nasionale Botaniese Tuin]] bygevoeg wikitext text/x-wiki [[Lêer:Orto botanico di Pisa - general view.JPG|duimnael|Botaniese tuin in [[Pisa]], [[Italië]].]] 'n '''Botaniese tuin''' is oor die algemeen 'n goed versorgde park wat verskillende soorte [[plant]]e bevat. Die plante is gemerk om hulle botaniese name aan te dui. 'n Botaniese tuin kan soms spesiale tipes plante versamel, soos kaktusse, kruie of plante van sekere dele van die wêreld. Sommige van hierdie versamelings, soos tropiese plante, bergplante en ander eksotiese spesies word in kweekhuise aangehou om die regte omstandighede vir hulle oorlewing te verseker. Botaniese tuine word oor die algemeen deur [[universiteit]]e of ander wetenskaplike organisasies bestuur, en het dikwels [[herbarium]]s en programme wat met [[Taksonomie|planttaksonomie]] of ander aspekte van die [[plantkunde|botaniese wetenskap]] verband hou. In beginsel is hulle rol om 'n gedokumenteerde versameling van lewende plante vir wetenskaplike navorsing, bewaring, tentoonstelling en die opvoedkundige waarde daarvan te onderhou. [[Lêer:Kirstenbosch flickr.jpg|duimnael|links|'n Toneel in die Kirstenbosch Botaniese Tuine]] Sade of steggies van plante word dikwels in die natuur versamel en dan gebruik om die botaniese tuin te vestig. Sou hierdie plante later in die natuur uitsterf, kan dit weer vanaf die botaniese tuin hervestig word. == Geskiedenis == Die oorsprong van die moderne botaniese tuin kan na die medisinale tuine van die Europese [[Middeleeue]] teruggevoer word. Die eerste hiervan is in die 16de eeu tydens die Italiaanse [[Renaissance]] gestig. Die aanvanklike fokus op medisinale plante verander in die 17de na 'n belangstelling in plante wat met ontdekkingsreise van buite Europa ingebring is. Plantkunde het geleidelik onafhanklik van geneeskunde geword. In die 18de eeu het plantkundiges 'n stelsels van klassifikasie en nomenklatuur bedink wat tot vandag nog op pante en in beddings in botaniese tuine aangebring word. Met die snelle opkoms van Europese imperialisme in die laat 18de eeu, is botaniese tuine in die trope gevestig, en het botaniese tuine op die ekonomiese waarde van plante begin fokus. [[Lêer:Botanical Garden Berlin - Cacti House.jpg|duimnael|Versameling vetplante in die Berlynse Botaniese Tuin.]] == Sien ook == * [[Kirstenbosch]] in Kaapstad, Suid-Afrika se besbekende Nasionale Botaniese Tuin. * [[Pretoria Nasionale Botaniese Tuin]], wat ook die hoofkantoor van [[SANBI]] huisves. * [[Walter Sisulu Nasionale Botaniese Tuin]], 'n botaniese reservaat in Roodepoort wes van Johannesburg. == Eksterne skakels == * {{Commonskat-inlyn|Botanical gardens}} {{Normdata}} [[Kategorie:Botaniese tuine| ]] o1h0yacz1rfvyt3q95aqa69jxe426o9 0 96403 2514953 2474081 2022-07-25T12:51:17Z Oesjaar 7467 /* Eksterne skakels */ Kategorie wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Poinsettia | other_names = Euphorbia pulcherrima | image = Weihnachtsstern - groß.jpg | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | ordo = [[Malpighiales]] | familia = [[Euphorbiaceae]] | tribus = [[Euphorbieae]] | genus = [[Euphorbia]] | species = '''''E. pulcherrima''''' |binomial = ''Euphorbia pulcherrima'' |binomial_authority = Willd. ex Klotzsch }} Die '''poinsettia''' (''Euphorbia pulcherrima'') is ’n belangrike plantspesie van die uiteenlopende melkkruidfamilie, [[Euphorbiaceae]], wat [[inheems]] is aan [[Mexiko]] en [[Sentraal-Amerika]]. Dit is veral bekend vir sy rooi en groen blare en sy gebruik in Kersrangskikkings. == Eienskappe == [[Lêer:Poinsettia, Christmas flower (Euphorbia pulcherrima) at Jayanti, Duars, West Bengal W Picture 443.jpg|duimnael|links|Die blare, skutblare en blomme van ’n poinsettia in [[Indië]].]] [[Lêer:Detailaufnahme Weihnachtsstern - groß.jpg|duimnael|links|’n ''Euphorbia pulcherrima'' van naby.]] ''Euphorbia pulcherrima'' is ’n struik of klein boom wat gewoonlik sowat 0,6 tot 4&nbsp;meter hoog word. Dit het donkergroen, getande blare van sowat 7 tot 16&nbsp;cm lank. Die [[blom]]me is klein en onopvallend, maar die gekleurde [[Skutblaar|skutblare]] is meestal [[rooi|helderrooi]]. Hulle kan egter ook [[oranje]], [[groen]], [[Room (kleur)|roomkleurig]], [[pienk]] of [[wit]] wees. Die kleure word deur ligperiodes geskep, wat beteken die plant verg donkerte (12 uur op ’n slag, minstens vyf dae in ’n ry) om van kleur te verander. Deur die dag moet dit weer volop lig kry vir die helderste kleur.<ref>{{cite web|url= http://www.gardeningknowhow.com/exotic/how-to-make-poinsettia-turn-red-make-a-poinsettia-rebloom.htm|title=How To Make Poinsettia Turn Red: Make A Poinsettia Rebloom|publisher=Gardening Know How|accessdate=28 Januarie 2010}}</ref> Daar is meer as 100 [[variëteit]]e.<ref name="UoVE">{{cite web |url=http://pss.uvm.edu/ppp/articles/points.htm |title=Fun Facts About Poinsettia |publisher=Universiteit van Vermont |work=Perry's Perennial Pages |access-date=7 Mei 2014 |author=Perry, Dr. Leonard |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20190914050502/http://pss.uvm.edu/ppp/articles/points.htm |archive-date=14 September 2019 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref><ref name="Poinsettia Facts">{{cite web |url=http://urbanext.illinois.edu/poinsettia/facts.cfm |title=Poinsettia Facts |publisher=Universiteit van Illinois Extension |work=The Poinsettia Pages |access-date=22 Desember 2014 |author=Seltzer, Erica D.; Spinner, MaryAnne |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20150504042253/http://urbanext.illinois.edu/poinsettia/facts.cfm |archive-date= 4 Mei 2015 |url-status=dead |df=dmy-all }}</ref> In dele waar dit nie natuurlik voorkom nie, word dit gewoonlik as ’n [[huisplant]] gegroei, maar dit aard ook buite, waar dit goeie oggendson verkies en dan skadu tydens die warm deel van die dag. Hulle kan ook in die winter buite gehou word in rypvrye gebiede. === Probleme === Poinsettias kan verskeie siektes kry – meestal swamsiektes, maar ook bakterieë en parasiete. As die blare silwerkleurige vlekke ophet, het dit [[silwerblaarvirus]] en moet die plant vernietig word aangesien daar geen kuur voor is nie.<ref>Longman, David. ''Gesonde Huisplante, Stap vir Stap Geïllustreer'', J.L. van Schaik, Pretoria. 1992. ISBN 0 627 01827 0</ref> Die melksap van die plant is effens giftig.<ref>{{cite journal|author=Tom Eke, Sahar Al-Husainy & Mathew K. Raynor|year=2000|title=The spectrum of ocular inflammation caused by ''Euphorbia'' plant sap |journal=Arch Ophthalmol.|volume=118|issue=1|pages=13–16|pmid=10636407 |url=http://archopht.ama-assn.org/cgi/reprint/118/1/13.pdf|format=PDF |doi=10.1001/archopht.118.1.13}}</ref> Dit kan ’n allergiese reaksie by sensitiewe mense veroorsaak.<ref>{{cite web|url=http://www.webmd.com/allergies/news/20031124/latex-allergy-beware-poinsettias|title=Latex Allergy? Beware Poinsettias|publisher=WebMD|accessdate=28 Januarie 2010}}</ref> Dit kan ook die vel en maag irriteer,<ref name=southern>{{cite encyclopedia|title=Euphorbia|encyclopedia=The Southern Living Garden Book|editor-last=Bender|editor-first=Steve|date=Januarie 2004 |edition=2de|ISBN=0-376-03910-8|publisher=Oxmoor House|location=Birmingham, Alabama|page=306}}</ref> en as dit geëet word, soms diarree en vomering veroorsaak.<ref name=fiction>{{cite web |url=http://www.medicinenet.com/script/main/art.asp?articlekey=55606 |title=Are Poinsettia Plants Poisonous? Fact or Fiction? |access-date=21 Desember 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20130509062941/http://www.medicinenet.com/script/main/art.asp?articlekey=55606 |archive-date= 9 Mei 2013 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref> == Verwysings == {{Verwysings|2}} == Eksterne skakels == * [http://www.museums.org.za/bio/plants/euphorbiaceae/index.htm Poinsettias in Africa] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070108173057/http://www.museums.org.za/bio/plants/euphorbiaceae/index.htm |date= 8 Januarie 2007 }} * [http://www.explorelifeonearth.org/poinsettia.html The Wild Poinsettia Page: Images of Euphorbia pulcherrima in the wild in Mexico] * [http://www.snopes.com/holidays/christmas/poinsettia.asp Snopes on toxicity] {{Commons-kategorie inlyn|Euphorbia pulcherrima}} {{Wikispecies-inlyn|Euphorbia pulcherrima}} * [[Lêer:Crystal txt.png|15px]] Hierdie artikel is vertaal uit die [[:en:Poinsettia|Engelse Wikipedia]] {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Euphorbia]] [[Kategorie:Huisplante]] [[Kategorie:Sierplante]] [[Kategorie:Struike]] [[Kategorie:Tuinplante]] rthrvdhcyjo51gvb3jekzs0h83z4kir 0 102037 2514911 2514896 2022-07-25T12:12:48Z Burgert Behr 2401 Besig wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Voormalige land |gewone_lang_naam = Fenisië |gewone_naam = Fenisië |kontinent =Asië |gebied =Nabye-Ooste |era = Mesopotamië |jaar_begin =2500&nbsp;v.C. |jaar_einde =64&nbsp;v.C. |flag_p1 = |p1 = Kanaän |flag_p2 = |p2 = Hetiete |flag_p3 = |p3 = Nuwe Ryk van Egipte |flag_s1 = |s1= Achaemenidiese Fenisië |flag_s2 = |s2= Antieke Kartago |gebeurtenis1 = Stigting |datum_gebeurtenis1 = 2500&nbsp;v.C. |gebeurtenis2 = Tirus, onder die regering van Hiram I, word die dominante stadstaat |datum_gebeurtenis2 =969&nbsp;v.C. |gebeurtenis3 = Pygmalion stig Kartago (legendaries) |datum_gebeurtenis3 =814&nbsp;v.C. |gebeurtenis4 = [[Pompeius]] verower Fenisië en die res van die [[Seleukidiese Ryk]] |datum_gebeurtenis4 =64&nbsp;v.C. |beeld_kaart =Phoenicia map-en.svg |beeld_kaart_byskrif = 'n Kaart van die Fenisiese streek in groen. |algemene_tale =[[Fenisies]], [[Punies]] |hoofstad =Geen; belangrike stede was [[Bublos]], [[Tirus]] en [[Kartago]] |regeringstipe =Monargie |titel_leier =Bekende konings van Fenisiese stede |leier1 =Ahiram |jaar_leier1 =ca. 1000&nbsp;v.C. |leier2 =Hiram&nbsp;I |jaar_leier2 =969–936&nbsp;n.C. |leier3 =Pygmalion |jaar_leier3 =820–774&nbsp;n.C. }} '''Fenisië''' (van die [[Griekse]] Φοινίκη, ''Phoiníkē''; [[Arabies]]: فينيقية, ''Fīnīqīyah'') was ’n antieke [[Semitiese tale|Semitiessprekende]], [[see]]varende beskawing in die westelike kusstreke van die [[Vrugbare Halfmaan]] wat aan die kuslyn van die moderne [[Libanon]] gesentreer was.<ref>{{Cite book|last=Kitto|first=John|url=https://books.google.com/books?id=9oHbdzSawj0C&q=phoenicia+lebanon&pg=PA528|title=A Cyclopedia of Biblical Literature|date=1851|publisher=Adan and Charles Black}}</ref><ref>{{Cite book|last=Malaspina|first=Ann|url=https://books.google.com/books?id=Pfop0v79y7gC&q=phoenicia+lebanon&pg=PA19|title=Lebanon|date=2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-0579-6}}</ref> Al die groot Fenisiese stede was aan die kus van die [[Middellandse See]] geleë. Die gebied van die Fenisiese stadstate het deur die geskiedenis uitgebrei en gekrimp. Die kernstreek waarin die Fenisiese kultuur ontwikkel en floreer het, het gestrek van [[Tripoli, Libanon|Tripoli]] en [[Bublos]] in Noord-[[Libanon]] tot [[Karmelberg]] in die hedendaagse [[Israel]]. Op die hoogtepunt van sy bestaan het Fenisië se grondgebied in die oostelike Mediterreense streek gestrek van die [[Orontes]]riviermond tot by [[Ashkelon]].<ref>{{Cite book |last=Meir Edrey |title=Phoenician Identity in Context: Material Cultural Koiné in the Iron Age Levant |publisher=Ugarit-Verlag – Buch- und Medienhandel Münster |year=2019 |isbn=978-3-86835-282-5 |series=Alter Orient und Altes Testament |volume=469 |location=Germany |pages=23–24}}</ref> Buite sy tuisgebied het die Fenisiese beskawing gestrek tot by die Middellandse See, van [[Siprus]] tot die [[Iberiese Skiereiland]]. Die Fenisiërs was 'n Semitiessprekende volk van ietwat onbekende oorsprong wat omstreeks 3000&nbsp;v.C. in die [[Levant]] ontstaan het.<ref>{{Cite web|title=Phoenicia {{!}} Definition, Location, History, Religion, & Facts|url=https://www.britannica.com/place/Phoenicia|access-date=2021-08-29|website=Encyclopedia Britannica|language=en}}</ref> Die term "Fenisië" is 'n antieke Griekse, nie-inheemse naam wat waarskynlik een van hulle belangrikste uitvoergoedere beskryf het: 'n kleursel ook bekend as [[Tiriese pers]]. Dit het nie 'n samehangende kultuur of gemeenskap beskryf nie, want anders sou dit plaaslik verstaan gewees het.<ref>{{Cite web|title=Who Were The Phoenicians? {{!}} History Today|url=https://www.historytoday.com/reviews/who-were-phoenicians|website=www.historytoday.com|access-date=2020-04-20}}</ref> Daar word gedebatteer of die Fenisiërs wel afsonderlik van die breër groep Semitiessprekende volke was wat as die [[Kanaän]]iete bekend is.<ref name="John C. Scott CCR">{{cite journal|last=Scott|first=John C|date=2018|title=The Phoenicians and the Formation of the Western World|journal=Comparative Civilizations Review|volume=78|issue=78|url=https://scholarsarchive.byu.edu/ccr/vol78/iss78/4}}</ref>{{sfnp|Quinn|2017|pages=24, 204}} Die historikus Robert Drews glo "Kanaäniete" was die naam van die etniese groep wat deur die antieke Grieke die "Fenisiërs" genoem is,<ref>{{cite journal |url=https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/030908929802308104 |title=Canaanites and Philistines |last=Drews |first=Robert |journal=Journal for the Study of the Old Testament |volume=23 |issue=81 |pages=39–61 |date=1998 |doi=10.1177/030908929802308104|s2cid=144074940 }}</ref> maar volgens die argeoloog Jonathan N. Tubb het die [[Ammoniet]]e, [[Moabiete]], [[Israel]]iete en Fenisiërs elk hulle eie kulturele identiteit gehad, hoewel hulle etnies Kanaäniete was, "dieselfde mense wat hulle in die 8ste millennium&nbsp;v.C. in boerderynedersettings in die streek gevestig het".<ref name="JonTubb">{{cite book|last=Tubb|first=Johnathan N.|url=https://archive.org/details/canaanites00tubb|title=Canaanites|work=British Museum People of the Past|publisher=University of Oklahoma Press|year=1998|isbn=9780806131085|access-date=9 October 2018|url-access=registration}}</ref>{{rp|13–14}} Die Fenisiërs het in die middel 12de eeu&nbsp;v.C. 'n opkoms gemaak ná die agteruitgang van die invloedrykste kulture in die [[verval van die Bronstydperk]]. Hulle was onder die mense van hulle tyd bekend as bekwame handelaars en seevaarders, en het deur die grootste deel van die klassieke oudheid die oorheersende kommersiële mag geword. Die Fenisiërs het 'n uitgebreide seehandelsnetwerk ontwikkel wat langer as 'n millennium geduur het. Hulle het gehelp om kulture, idees en kennis uit te ruil tussen groot bakermatte van die beskawing soos [[Griekeland]], [[Antieke Egipte|Egipte]] en [[Mesopotamië]]. Ná sy hoogtepunt in die 9de eeu&nbsp;v.C. het die Fenisiese beskawing in die oostelike Mediterreense streek stadigaan agteruitgegaan weens buitelandse invloed en mededinging; in die sentrale en westelike Mediterreense streek het sy invloed voortgeduur tot in die middel van die 2de eeu&nbsp;v.C. Die Fenisiërs was in stadstate georganiseer, nes dié in [[antieke Griekeland]], waarvan die noemenswaardigstes [[Tirus]], [[Sidon]] en [[Bublos]] was.{{sfnp|Aubet|2001|p=17}}<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.worldhistory.org/phoenicia/|title=Phoenicia|encyclopedia=World History Encyclopedia|access-date=2017-08-09}}</ref> Elke stadstaat was polities onafhanklik, en daar is geen bewyse dat die Fenisiërs aan hulleself as 'n enkele nasionaliteit gedink het nie.{{sfnp|Quinn|2017|pages=201–203}} Die Fenisiërs het kolonies en handelsposte oor die hele Mediterreense streek gevestig. [[Kartago]], 'n nedersetting in Noordwes-[[Afrika]], het in die 7de eeu&nbsp;v.C. 'n groot beskawing uit eie reg geword. Die Fenisiese gemeenskap en kultuurlewe was gesentreer om handel en seevaart. Terwyl die meeste stadstate deur die een of ander soort koning regeer is, het handelaarsfamilies waarskynlik groot invloed uitgeoefen. Die Fenisiërs is lank as 'n verlore beskawing beskou weens die gebrek aan inheemse geskrewe rekords. Eers teen die middel 20ste&nbsp;eeu het historici en argeoloë 'n idee begin vorm van die komplekse en invloedryke beskawing.{{sfnp|Markoe|2000|pages=10–12}} Hulle beste nalatenskap was die wêreld se [[Fenisiese alfabet|oudste geverifieerde alfabet]], waarvan die oorsprong verbind word aan die [[Hebreeuse alfabet|Hebreeuse skrif]] via die [[Proto-Sinaïtiese alfabet]].{{sfn|Coulmas|1996}} Dit is deur die Mediterreense streek versprei en gebruik om die [[Arabiese alfabet|Arabiese]] en [[Griekse alfabet]] te ontwikkel en daarna weer die [[Latynse alfabet]] en [[Cyrilliese skrif]].{{sfnp|Markoe|2000|page=111}}<ref name="Fischer 2004 90">{{cite book|last=Fischer|first=Steven Roger|title=A history of writing|publisher=Reaktion Books|year=2004|page=90}}</ref> Hulle kry ook die eer vir innovasies in skeepsbou, navigasie, nywerheid, landbou en regering. Daar word geglo hulle internasionale handelsnetwerk het die ekonomiese, politieke en kulturele fondamente gelê van die klassieke [[Westerse beskawing]].<ref name="Hans G. Niemeyer 2004">{{cite book|last=Niemeyer|first=Hans G.|chapter=The Phoenicians and the Birth of a Multinational Mediterranean Society|title=Commerce and Monetary Systems in the Ancient World|editor-last1=Rollinger|editor-first1=Robert|editor-last2=Ulf|editor-first2=Christoph|location=Stuttgart|publisher=Franz Stiener Verlag|year=2004|pages=246, 250}}</ref> ==Etimologie== Die Fenisiërs was 'n gemeenskap van onafhanklike stadstate en het blykbaar nie 'n term gehad vir Fenisië as geheel nie.<ref>Department of Ancient Near Eastern Art. “The Phoenicians (1500–300 B.C.).” In ''Heilbrunn Timeline of Art History.'' New York: The Metropolitan Museum of Art, 2000–. http://www.metmuseum.org/toah/hd/phoe/hd_phoe.htm (October 2004)</ref> In plaas daarvan sou hulle name gehad het vir die inwoners van elke spesifieke stad, soos "Sidoniërs" vir die inwoners van Sidon, ens. As die Fenisiërs wel 'n naam vir die hele streek gehad het, sou dit waarskynlik "Kanaän" gewees het en sou hulle na hulleself as "Kanaäniete" verwys het.<ref>Britannica, The Editors of Encyclopaedia. "Phoenicia". ''Encyclopedia Britannica'', 20 Augustus 2020, https://www.britannica.com/place/Phoenicia. Besoek op 9 Januarie 2022.</ref> Die naam "Fenisiërs" kom, nes die [[Latyn]]se ''Poenī'' (adjektief ''poenicus'', later ''pūnicus''), van die antieke Griekse Φοινίκη (''Phoiníkē''). Die woord φοῖνιξ (''phoînix'') beteken "Fenisiër", "[[Tiriese pers]]" of "[[dadelpalm]]." [[Homeros]] het dit in elk van dié betekenisse gebruik.<ref>{{cite web|url=https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=foi=nic|title=Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, φοῖνιξ|website=www.perseus.tufts.edu|access-date=2017-02-03}}</ref> (Die mitiese voël [[Feniks]] het ook dié naam, maar dit kom eers eeue later voor.) Dit is moeilik om te bepaal watter betekenis eerste was, maar dit is verstaanbaar dat die Grieke die karmosynrooi of pers kleur van dadels en kleurstof met die handelaars van albei dié produkte vereenselwig het. ==Geskiedenis== Omdat min Fenisiese rekords bewaar gebly het, kom die meeste van die kennis oor hulle oorsprong en geskiedenis uit die geskrifte van ander beskawings wat deur die hele Mediterreense streek opgegrawe word. Die geleerdes stem saam dat Fenisië se vooruitstrewendste tydperk van 1200&nbsp;v.C. tot aan die einde van die [[Persië|Persiese tydperk]] (332&nbsp;v.C.) was.<ref>{{Harvnb|Jigoulov|2021|p=13}}</ref> Die Fenisiese [[Bronstydperk]] is grootliks onbekend.<ref name = "Jig2021_18">{{harvnb|Jigoulov|2021|p=18}}</ref> Die belangrikste twee terreine is Bublos en Sidon-Dakerman (naby Sidon). In 2021 was daar egter steeds meer as honderd terreine wat opgegrawe moes word, terwyl ander nog nie heeltemal ontleed was nie.<ref name = "Jig2021_18"/> Die Middel-Bronstydperk was oor die algemeen 'n vreedsame tyd van toenemende bevolkings, handel en vooruitgang, hoewel daar om natuurlike hulpbronne meegeding is.<ref name="Jig2021_20"/> In die Laat Bronstyd het die mededinging tussen Egipte, [[Mitanni]], die [[Hetiete]] en [[Assirië]] 'n groot impak op Fenisiese stede gehad.<ref name = "Jig2021_20">{{harvnb|Jigoulov|2021|pp=18–9}}</ref> ===Oorsprong=== [[Lêer:Antarados sarkophagus face.JPG|duimnael|180px|’n Fenisiese sarkofaag by Antarados, Noord-Libanon, 480-450&nbsp;v.C.]] Die Kanaänitiese kultuur waaruit die Fenisiërs ontstaan het, het blykbaar op die plek ontwikkel uit die vroeëre Ghassuliese [[Kopersteentydperk]]kultuur. Die staat [[Oegarit]] uit die Laat Bronstydperk word argeologies ook as Kanaänities beskou,<ref name="tubb">Tubb, Jonathan N. (1998), "Canaanites" (British Museum People of the Past)</ref> hoewel [[Oegarities]] nie tot die Kanaänitiese tale behoort nie.<ref>{{Cite book |first=Roger |last=Woodard |year=2008 |title=The Ancient Languages of Syria-Palestine and Arabia |location=New York |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-68498-9 }}</ref><ref name="NavehJ1987">{{Cite book |first=Joseph |last=Naveh |year=1987 |chapter=Proto-Canaanite, Archaic Greek, and the Script of the Aramaic Text on the Tell Fakhariyah Statue |editor1-last=Miller |title=Ancient Israelite Religion |display-editors=etal |isbn=0-8006-0831-3 |chapter-url-access=registration |chapter-url=https://archive.org/details/ancientisraelite00unse }}. {{harvp|Coulmas|1996}}.</ref> Die Griekse historikus [[Herodotos]] en ander het ander teorieë gehad oor plekke van waar die Fenisiërs gekom het.<ref>Herodotos ''Histories'' 1.1, 2.44 & 7.89; Strabo, ''Geography'' 16.3.4.</ref><ref name="Bowersock">{{cite book |chapter-url=https://books.google.com/books?id=2hmbc9evgB0C&pg=PA401 |title=Bahrain Through The Ages – the Archaeology |publisher=Routledge |year=1986 |isbn=0-7103-0112-X |chapter=Tylos and Tyre. Bahrain in the Graeco-Roman World |editor-last2=Rice |editor-first2=Michael |author=Bowersock, G.W. |editor-last1=Khalifa |editor-first1=Haya Ali |pages=401–2 }}</ref><ref name="Rice">{{cite book|title=The Archaeology of the Arabian Gulf|publisher=Routledge|year=1994|isbn=0-415-03268-7 |author=Rice, Michael|page=20}}</ref> Sommige argeoloë het al 'n migrasie voorgestel wat verband hou met die verval van 'n beskawing omstreeks 1750&nbsp;v.C.<ref name="Bowersock"/><ref name="Rice"/><ref name="Donkin">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=leHFqMQ9mw8C&pg=PA48 |title=Beyond Price: Pearls and Pearl-fishing : Origins to the Age of Discoveries, Volume 224 |page=48 |author=R.A. Donkin|isbn=0-87169-224-4 |year=1998 }}</ref> Die meeste geleerdes verwerp egter die idee van 'n migrasie; argeologiese en historiese bewyse dui daarop dat die streek millenniums lank aaneen bewoon is, en onlangse [[Genetika|genetiese]] navorsing dui aan hedendaagse [[Libanon|Libanese]] kry die grootste deel van hulle afkoms (meer as 90%) van 'n Kanaänitiesverwante bevolking.<ref name="Habercetera">{{cite journal |title=Continuity and Admixture in the Last Five Millennia of Levantine History from Ancient Canaanite and Present-Day Lebanese Genome Sequences |journal=American Journal of Human Genetics |year=2017 |doi=10.1016/j.ajhg.2017.06.013 |pmid=28757201|doi-access=free |last1=Haber |first1=Marc |last2=Doumet-Serhal |first2=Claude |last3=Scheib |first3=Christiana |last4=Xue |first4=Yali |last5=Danecek |first5=Petr |last6=Mezzavilla |first6=Massimo |last7=Youhanna |first7=Sonia |last8=Martiniano |first8=Rui |last9=Prado-Martinez |first9=Javier |last10=Szpak |first10=Michał |last11=Matisoo-Smith |first11=Elizabeth |last12=Schutkowski |first12=Holger |last13=Mikulski |first13=Richard |last14=Zalloua |first14=Pierre |last15=Kivisild |first15=Toomas |last16=Tyler-Smith |first16=Chris |volume=101 |issue=2 |pages=274–282 |pmc=5544389 }}</ref> ===Opkoms in die Laat Bronstydperk (1479-1200 v.C.)=== Die eerste bekende aantekeninge oor die Fenisiërs hou verband met die verowerings van [[farao]] [[Toetmoses III]] (1479-1425 v.C.). Die Egiptenare het kusstede geteiken wat volgens hulle behoort het aan die ''Fenekhu'', "skrynwerkers", soos Bublos, Arwad en Ullasa. Die stede het aan die Egiptenare toegang verleen tot die Mesopotamiese handel en groot hoeveelhede van die streek se inheemse sederhout, waarvan daar geen ekviwalent in Egipte was nie.{{sfnp|Markoe|2000|pages=1–19}} Teen die 14de eeu&nbsp;v.C. het die Egiptenare die Fenisiese stadstate as "gunstelingstede" beskou. [[Tirus]], [[Sidon]], [[Beiroet]] en Bublos is as die belangrikstes gereken. Die Fenisiërs het aansienlike outonomie gehad en hulle stede was redelik goed ontwikkel en vooruitstrewend. Bublos was die belangrikste stad; dit was 'n sentrum vir bronsvervaardiging en die primêre sentrum van waardevolle items soos [[tin]] en [[lapis lazuli]] van so ver oos as [[Afganistan]]. Die Egiptiese amptenare het ook belanggestel in Sidon en Tirus, en dit het 'n patroon van mededinging begin wat oor die volgende millennium sou voortduur. In die [[Amarna-briewe]] word vertel die naburige [[Amoriete]] en Hetiete het Fenisiese stede van 1350 tot 1300&nbsp;v.C. verower, veral in die noorde. Egipte het eindelik sy kusgebiede van Oegarit in Noord-[[Sirië]] tot by Bublos naby Sentraal-Libanon verloor. ===Opkoms en hoogtepunt (1200-800&nbsp;v.C.)=== Tussen 1200 en 1150&nbsp;v.C. het die verval van die Bronstydperk gelei tot die verswakking of vernietiging van die meeste beskawings in die streek, insluitende die Egiptenare en Hetiete. Dit lyk of die Fenisiërs die toets van die tyd deurstaan het, want hulle het in 1230&nbsp;v.C. as 'n afsonderlike en georganiseerde beskawing verrys. Dié tydperk word soms die "Fenisiese renaissance" genoem.<ref>{{cite journal|last=Stieglitz|first=Robert|title=The Geopolitics of the Phoenician Littoral in the Early Iron Age|journal=Bulletin of the American Schools of Oriental Research|volume=129|year=1990|issue=9}}</ref> Hulle het die magsleemte gevul wat deur die ander beskawings gelaat is deur die enigste handels- en seemag in die streek te word, 'n status wat hulle eeue lank sou volhou.<ref name="John C. Scott CCR" /> Die herstel van die Mediterreense ekonomie is waarskynlik te danke aan Fenisiese handelaars en seevaarders wat die langafstandhandel tussen Egipte en Mesopotamië in die 10de eeu&nbsp;v.C. herstel het.<ref name="Jerry H. Bentley 1999">{{cite journal|first=Jerry H.|last=Bentley|title=Sea and Ocean Basins as Frameworks for Historical Analysis|journal=Geographical Review|volume= 89|issue=2|year=1999|pages=215–219|doi=10.1111/j.1931-0846.1999.tb00214.x}}</ref> Vroeg in die [[Ystertydperk]] het die Fenisiërs hawens, pakkamers, markte en nedersettings oor die hele Mediterreense streek en tot by die suidelike [[Swartsee]] gevestig. Kolonies is gestig op [[Siprus]], [[Sardinië]], die [[Baleariese Eilande]], [[Sisilië]] en [[Malta]], sowel as aan die kus van Noord-Afrika en die Iberiese Skiereiland.<ref>{{cite book|last=Barnes|first=William H.|title=Studies in the Chronology of the Divided Monarchy of Israel|location=Atlanta|publisher=Scholars Press|year=1991|pages=29–55}}</ref> Fenisiese [[silwer]] uit dié tyd wat as betaalmiddele gebruik is, bevat [[lood]]isotoopverhoudings wat ooreenstem met dié van lood in Sardinië en [[Spanje]], wat dui op hoe uitgebrei die Fenisiese handelsnetwerk was.<ref>{{cite journal|last1=Chamorro|first1=Javier G.|date=1987|title=Survey of Archaeological Research on Tartessos|journal=American Journal of Archaeology|volume=91|issue=2|pages=197–232|doi=10.2307/505217|jstor=505217|s2cid=191378720 }}</ref> Teen die 10de eeu&nbsp;v.C. het [[Tirus]] die rykste en magtigste Fenisiese stadstaat geword, veral tydens die bewind van [[Hiram I]] (c. 969-936&nbsp;v.C.). Tydens die bewind van die priester [[Etbaäl I|Etbaäl]] (887-856&nbsp;v.C.) het Tirus sy grondgebied uitgebrei tot so ver noord as Beiroet en tot in 'n deel van [[Siprus]]. Dié ongewone daad van aggressie was die naaste wat die Fenisiërs daaraan gekom het om 'n verenigde staat te vorm. Toe sy ryk sy grootste gebiedsomvang bereik, het Etbaäl hom verklaar tot "koning van die Sidoniërs", 'n titel wat ook deur sy opvolgers gebruik is en in beide Griekse en [[Jood]]se geskrifte genoem is.<ref name=":02">{{cite book|chapter=The Phoenicians: A Captivating Guide to the History of Phoenicia and the Impact Made by One of the Greatest Trading Civilizations of the Ancient World|title=Captivating History|year=2019|isbn=9781647482053|last1=History|first1=Captivating}}</ref> In die Laat Ystertydperk was die Fenisiese boot-, handels- en kulturele bedrywighede op hulle hoogtepunt, veral tussen 750 en 650&nbsp;v.C. Die Fenisiese invloed was duidelik in die "oriëntalisasie" van Griekse kultuur- en kunskonvensies.<ref name="John C. Scott CCR" /> Onder hulle gewildste goedere was fyn [[tekstiel]], gewoonlik gekleur met [[Tiriese pers]]. [[Homeros]] se ''[[Ilias]]'', wat in dié tyd geskryf is, verwys na die gehalte van Fenisiese [[klere]] en [[metaal]]goedere.<ref name="John C. Scott CCR" /> ===Stigting van Kartago=== [[Kartago]] is gestig deur Fenisiërs wat van Tirus af gekom het, moontlik aanvanklik as 'n stasie in die metaalhandel met die suidelike Iberiese Skiereiland.{{sfnp|Warmington|1964}} Die stad se naam in [[Punies]], 𐤒𐤓𐤕 𐤇𐤃𐤔𐤕 (''Qart-Ḥadašt''), beteken "Nuwe Stad".<ref>{{cite book|last1=Charles-Picard|first1=Gilbert|last2=Picard|first2=Colette|title=Vie et Mort de Carthage|location=Paris|publisher=Hachett|year=1968|language=fr|trans-title=The Life and Death of Carthage|pages=28–35}}</ref> Sommige bronne noem 'n vroeë stigtingsdatum soos 1215&nbsp;v.C. – voor die [[Trojaanse Oorlog|val van Troje]] in 1180&nbsp;v.C. Die Griekse geskiedkundige Timeus reken egter die stigting van Kartago was in 814&nbsp;v.C., die datum wat deur die meeste geskiedkundiges aanvaar word.<ref>{{cite book|first=Serge|last=Lancel|title= Carthage|pages=20–23|translator=Antonia Nevill| publisher=Oxford: Blackwell |date=1995}}</ref> Volgens [[legende]]s, insluitende [[Vergilius]] se ''[[Eneïde]]'', is die stad deur koningin [[Dido]] gestig. Kartago sou groei tot 'n veeletniese ryk wat gestrek het oor Noord-Afrika, Sardinië, Sisilië, Malta, die Baleariese Eilande en Suid-Iberië, maar dit sou eindelik in die [[Puniese Oorloë]] (264-146&nbsp;v.C.) deur [[Romeinse Ryk|Rome]] verwoes word voordat dit as 'n Romeinse stad herbou is. ===Assiriese en Babiloniese vasalstate (858-538&nbsp;v.C.)=== [[Beeld: Assyrian - Fragments of Bands from a Gate - Walters 542335 - View A.jpg|thumb|240px|Twee bronsfragmente van die Assiriese paleispoort met beelde van die insameling van heffings van die Fenisiese stede Tirus en Sidon (859-824&nbsp;v.C.). [[Britse Museum]].]] As 'n handelsmag wat op 'n nou kusstrook gekonsentreer was, het die Fenisiërs nie genoeg mense gehad vir 'n sterk weermag nie. Namate buurstate begin sterker raak het, het die Fenisiërs al hoe meer onder die mag gekom van buitelandse heersers, wat hulle outonomie in 'n wisselende mate erken het.<ref name=":02"/> Die [[Assirië|Assiriese]] verowering van Fenisië het onder koning [[Salmaneser III]] begin. Hy het in 858&nbsp;v.C. aan die bewind gekom en 'n reeks veldtogte teen buurstate begin voer. Die Fenisiese stadstate het onder sy mag gekom en hulle moes heffings betaal in geld, goedere en natuurlike hulpbronne. Aanvanklik was hulle [[Vasalstaat|vasalstate]] met 'n sekere mate van vryheid.<ref name=":02"/> Dit het in 744&nbsp;v.C. verander met die troonbestyging van [[Tiglat-Pileser III]]. Teen 738&nbsp;v.C. was die grootste deel van die [[Levant]], insluitende Noord-Fenisië, geannekseer. Net Tirus en Bublos, die magtigste stadstate, het vasalstate buite direkte Assiriese beheer gebly. Tirus, Bublos en Sidon het almal teen die Assiriese bewind in opstand gekom. In 721&nbsp;v.C. het [[Sargon II]] Tirus angeval en die rebellie onderdruk. Sy opvolger, [[Sanherib]], het nog rebellies in die streek onderdruk. In die 7de eeu&nbsp;v.C. het Sidon gerebelleer en is dit deur [[Esarhaddon]] verwoes. Hy het slawe van die inwoners gemaak en 'n nuwe stad op die ruïnes gebou. Aan die einde van die eeu was die Assiriërs verswak weens opeenvolgende opstande, en dit het daartoe gelei dat dit deur die [[Mede|Mediese Ryk]] verwoes is. Die Babiloniërs, voormalige vasale van die Assiriërs, het die val van die ryk uitgebuit en in opstand gekom. Kort daarna het hulle die [[Neo-Babiloniese Ryk]] in sy plek gestig. Fenisiese stede het verskeie kere tydens die bewind van die eerste Babiloniese koning, [[Nabopolassar]] (626-605&nbsp;v.C.), en sy seun, [[Nebukadnesar II]] (omstreeks 605-562&nbsp;v.C.), gerebelleer. In 587&nbsp;v.C. het Nebukadnesar Tirus aangeval. Die stad het 13 jaar lank weerstand gebied, maar eindelik onder "gunstige terme" oorgegee.<ref name="britannica.com">{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Lebanon|title=Lebanon – Assyrian and Babylonian domination of Phoenicia|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2020-04-22}}</ref> ===Persiese tydperk (539-332&nbsp;v.C.)=== [[Beeld: Construction of Xerxes Bridge of boats by Phoenician sailors.jpg|thumb|Fenisiërs bou [[Pontonbrug|pontbrûe]] vir [[Ahasveros]] tydens die tweede Persiese inval van [[Griekeland]] in 480&nbsp;v.C. (1915-tekening deur A.C. Weatherstone).]] In 539&nbsp;v.C het [[Kores die Grote]], die koning en stigter van die Persiese [[Achaemenidiese Ryk]], Babilon verower.<ref name=":7">{{cite journal|last=Katzenstein|first=Jacob|title=Tyre in the Early Persian Period (539-486 B.C.E.)|journal=The Biblical Archaeologist|volume=42|issue=1|year=1979|page=31|doi=10.2307/3209545|jstor=3209545|s2cid=165757132|url=https://www.jstor.org/stable/3209545}}</ref> Terwyl Kores die state oor die hele [[Antieke Nabye Ooste|Nabye Ooste]] begin konsolideer het, het die Fenisiërs blykbaar besluit om "hulle aan die Perse oor te gee".<ref name=":8">{{Cite book|last=Herodotus|title=The Histories, Book III|pages=§19}}</ref> Die grootste deel van die Levant is deur Kores in 'n enkele [[Satraap|satrapie]] (provinsie) gekonsolideer en gedwing om 'n jaarlikse heffing te betaal.<ref>{{Cite book|last=Herodotus|title=The Histories, Book III|pages=218, §91}}</ref> Die Fenisiese streek is later in vier vasalkoninkryke ingedeel: Sidon, Tirus, Arwad en Bublos. Hulle het aansienlike outonomie gehad. Anders as in ander dele van die ryk is daar geen rekords van Persiese administrateurs wat in die Fenisiese stadstate regeer het nie. Plaaslike Fenisiese konings is toegelaat om aan die bewind te bly en het dieselfde regte as Persiese [[Satraap|satrape]] (goewerneurs) gehad, soos die oorerwing van die amp en die munt van geld.<ref name=":7" /><ref>{{Cite web|url=https://brewminate.com/a-history-of-phoenician-civilization/|title=A History of Phoenician Civilization|last=MAMcIntosh|date=2018-08-29|website=Brewminate|language=en-US|access-date=2020-04-20}}</ref> [[Beeld: Coin of Abdashtart I, Achaemenid Phoenicia (2).jpg|thumb|240px|'n Muntstuk uit die Achaemenidiese Ryk van Straton I van Sidon, wat regs te sien is agter die strydwa en die Persiese koning.]] Fenisië was 'n belangrike bate van die Achaemenidiese Ryk, veral danksy hulle kennis van skeepstegnologie en navigasie.<ref name=":7" /> Hulle het die grootste deel van die Persiese vloot se bote gelewer tydens die [[Grieks-Persiese Oorloë|ryk se oorloë met Griekeland]] in die laat 5de eeu&nbsp;v.C.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book V|last=Herodotus|pages=§109}}</ref> Fenisiërs onder [[Ahasveros]] het die Xerxeskanaal gebou, asook die [[Pontonbrug|pontbrûe]] waaroor die ryk se soldate die Griekse vasteland binnegegaan het.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book VII|last=Herodotus|pages=§23}}</ref> Die Persiese koning het hulle egter swaar gestraf ná die nederlaag in die Slag van Salamis, wat hy toegeskryf het aan die Fenisiërs se lafhartigheid en onbekwaamheid.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book VIII|last=Herodotus|pages=§90}}</ref> In die middel van die 4de eeu&nbsp;v.C. het koning Tennes van Sidon 'n mislukte rebellie teen Artaxerxes III gelei. Hulle het die hulp ingewin van die Egiptenare, wat daarna in 'n oorlog met Persië betrokke geraak het.<ref>{{Cite web|url=https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Diodorus_Siculus/16C*.html|title=LacusCurtius • Diodorus Siculus — Book XVI Chapters 40‑65|website=penelope.uchicago.edu|access-date=2020-04-20}}</ref> Die verwoesting van Sidon daarna het gelei tot die heropkoms van Tirus, wat vir twee dekades die oorheersende Fenisiese stad gebly het tot met die aankoms van Alexander die Grote. ===Hellenistiese tydperk (332-152 v.C.)=== Fenisië was een van die eerste streke wat deur [[Alexander die Grote]] verower is tydens sy militêre veldtogte in [[Wes-Asië]]. Alexander se hoofteiken in die Persiese Levant was [[Tirus]], wat nou die streek se grootste en belangrikste stad was. Die stad het oorgegee ná 'n beleg van rofweg sewe maande, waartydens sy inwoners na Kartago gevlug het.<ref name=":9">{{cite book|last=Millar|first=Fergus|title=The Phoenician Cities: A Case-Study of Hellenisation|chapter=The Phoenician Cities|publisher=University of North Carolina Press|year=2006|pages=32–50|doi=10.5149/9780807876657_millar.8|jstor=10.5149/9780807876657_millar.8|isbn=9780807830307|url=https://www.jstor.org/stable/10.5149/9780807876657_millar.8}}</ref> Tirus se weiering om Alexander toe te laat om die stad se tempel aan [[Melqart]] te besoek, wat gelei het tot die moord op sy gesante, het 'n wrede vergelding tot gevolg gehad: 2&nbsp;000 van sy belangrikste inwoners is [[Kruisiging|gekruisig]] en 'n strooipophandlanger is aangestel.<ref>{{cite web|url=https://www.worldhistory.org/article/107/alexanders-siege-of-tyre-332-bce/|title=Alexander's Siege of Tyre, 332 BCE|website=World History Encyclopedia|access-date=2019-03-07}}</ref> Die res van Fenisië het maklik onder Alexander se beheer gekom en Sidon het vreedsaam oorgegee.<ref name=":10">{{cite journal|first=Stephen|last=Stockwell|title=Before Athens: Early Popular Government in Phoenician and Greek City States|journal=Geopolitics, History, and International Relations|issue=2|year=2010|pages=128–129}}</ref> [[Beeld:A naval action during the siege of Tyre by Andre Castaigne (1898-1899).jpg|links|200px|thumb|'n Vlootoptrede tydens Alexander die Grote se aanval op Tirus in 332&nbsp;v.C. Tekening deur Andre Castaigne, 1888-'89.]] Alexander se ryk het 'n beleid van Hellenisasie gehad, waardeur die Griekse kultuur en godsdiens deur die verowerde gebiede versprei is. Grieks is egter nie oral afgedwing nie en was soms net 'n taal vir administrasiedoeleindes. Die meeste plekname is in Grieks verander,<ref name=":9" /> maar in Fenisië het al die plekke buiten twee hulle inheemse name behou, en dit lyk of die Griekse administrasie hier baie beperk was.<ref name=":9" /> Die Fenisiërs het handels- en kulturele bande met hulle westelike bure behou. Die Griekse historikus Polibius vertel hoe die Seleukidiese koning Demetrius I uit Rome ontsnap het op 'n skip van Kartago wat goedere na Tirus vervoer het.<ref name=":9" /> Die aanpassing by die [[Masedonië (streek)|Masedoniese]] heerskappy is waarskynlik vergemaklik deur die Fenisiërs se historiese bande met die Grieke, met wie hulle 'n paar [[mitologie]]se stories en figure deel; die twee volke word selfs soms as "familie" beskou.<ref name=":9" /> Toe Alexander se ryk ná sy dood in 323&nbsp;v.C. inmekaarstort, het die Fenisiërs onder die bewind van die grootste van sy opvolgers, die [[Seleukidiese Ryk|Seleukiede]], gekom. Die [[Ptolemeïese Ryk]] van Egipte het voortdurend om die Fenisiese streek gewedywer tydens die 40-jarige Siriese Oorloë en die gebied het in die 3de eeu&nbsp;v.C. onder Ptolemeïese heerskappy gekom.<ref name="britannica.com"/> Die Seleukiede het dit die volgende eeu teruggewen en beheer daaroor uitgevoer tot in die middel van die 2de eeu&nbsp;v.C. Onder hulle heerskappy het die Fenisiërs 'n aansienlike mate van outonomie en selfregering gehad.<ref name="britannica.com"/> Tyens die Seleukidiese Dinastiese Oorloë (157-63&nbsp;v.C.) was die Fenisiese stede hoofsaaklik selfregerend. Die Seleukidiese Ryk, insluitende Fenisië, is in 82&nbsp;v.C. deur [[Tigranes die Grote]] van [[Armenië]] verower, en daarmee het die Hellenistiese invloed oor die streek tot 'n einde gekom. Met hulle strategies waardevolle bufferstaat wat in 'n mededingende mag opgeneem is, het die Romeine tussenbeide getree en die gebied in 62&nbsp;v.C. verower. Kort daarna is dit opgeneem in die [[Syria (Romeinse provinsie)|Romeinse provinsie Syria]]. Fenisië het in die 3de eeu&nbsp;n.C. 'n aparte Romeinse provinsie geword. Onder die Romeinse heerskappy het die Fenisiërs enige mate van outonomie verloor en die streek is verromeins. Die Romeinse Ryk het oor die gebied regeer tot in die 640's&nbsp;n.C., toe die [[Moslem]]se [[Arabiere]] dit verower het. ==Demografie== Die volk wat nou as die Fenisiërs bekend is, was nes die naburige [[Israel]]iete en [[Moabiete]] 'n [[Kanaän]]itiese volk. Hulle was 'n groep antieke [[Semitiese tale|Semitiessprekende]] volke wat op die laatste in die 3de millennium&nbsp;v.C. in die [[Levant]] teenwoordig was.<ref name="John C. Scott CCR" /> Fenisiërs het hulleself nie so genoem nie en sou eerder na hulleself verwys het as ''Kenaʿani'', "Kanaäniete".<ref>{{Cite web|title=Phoenicia|url=https://www.britannica.com/place/Phoenicia|url-status=live|website=britannica.com}}</ref> In 'n studie in 2018 met [[mitochondriale DNS]] in [[Sardinië]] is bevind die Fenisiërs was "inklusief en multikultureel, en het aansienlike vroulike mobiliteit gehad", met bewyse van inheemse, "vreedsame en permanente" Sardiniese integrasie in Semitiese Fenisiese setlaars. Die studie het ook bewyse gevind dat Suid-Europeërs hulle dalk in die gebied van die moderne [[Libanon]] gevestig het.<ref>{{Cite web|url=https://cosmosmagazine.com/biology/ancient-phoenician-life-was-mixed-and-multicultural|title=Ancient Phoenician life was mixed and multicultural|website=Cosmos Magazine|date=10 January 2018|language=en|access-date=2020-04-25}}</ref> ===Genetiese studies=== In 'n studie in 2008 onder Pierre Zalloua is bevind ses subklades van die [[haplogroep]] J-M172 (J2) – wat vermoedelik tussen die [[Kaukasus]]berge, [[Mesopotamië]] en die [[Levant]] ontstaan het – het 'n "Fenisiese handtekening" gehad en verteenwoordig onder die mans bevolkings van Libanese kusstreke sowel as die groter Levant (die "Fenisiese buiterand"), gevolg deur ander gebiede van historiese Fenisiese besetting, van [[Siprus]] tot [[Marokko]]. Die navorsers het voorgestel die genetiese handtekening is die gevolg van 'n "gedeelde bron van verwante lyne wat in Libanon gewortel is".<ref name="Zalloua 2008">{{cite journal |last=Zalloua |first=Pierre A. |title=Identifying Genetic Traces of Historical Expansions: Phoenician Footprints in the Mediterranean |journal=American Journal of Human Genetics |year=2008 |volume=83 |issue=5 |pages=633–642 |doi=10.1016/j.ajhg.2008.10.012 |pmid=18976729 |pmc=2668035|display-authors=et al.}}</ref> Nog 'n studie in 2006 het bewyse gevind van die genetiese teenwoordigheid van Fenisiërs op die Spaanse eiland [[Ibiza]].<ref>{{cite journal |last1=Tomàs |first1=Carme|title=Differential maternal and paternal contributions to the genetic pool of Ibiza Island, Balearic Archipelago |journal=American Journal of Physical Anthropology |date=2006 |volume=129 |issue=2 |pages=268–278 |doi=10.1002/ajpa.20273 |pmid=16323196 }}</ref> In 2016 het die [[skelet]] van 'n 2&nbsp;500 jaar oue man van Kartago wat in [[Tunisië]] ontdek is, getoon dit bevat die seldsame moederlike haplogroep U5b2c1. Die lyn van dié "Jong Man van Byrsa" verteenwoordig vermoedelik vroeë geenvloei van [[Iberië]] na die [[Magreb]].<ref>{{cite journal |last1=Matisoo-Smith |first1=Elizabeth A. |last2=Gosling |first2=Anna L. |last3=Boocock |first3=James |last4=Kardailsky |first4=Olga |last5=Kurumilian |first5=Yara |last6=Roudesli-Chebbi |first6=Sihem |date=25 May 2016 |title=A European Mitochondrial Haplotype Identified in Ancient Phoenician Remains from Carthage, North Africa |journal=PLoS ONE |volume=11 |issue=5 |doi=10.1371/journal.pone.0155046 |display-authors=et al. |pages=e0155046 |pmid=27224451 |pmc=4880306|bibcode=2016PLoSO..1155046M |doi-access=free }}</ref> Volgens 'n studie van 2017 wat deur die ''American Journal of Human Genetics'' gepubliseer is, kry hedendaagse Libanese die grootste deel van hulle herkoms van 'n bevolking wat aan die Kanaäniete verwant is, en dit dui op 'n aansienlike genetiese aaneenlopendheid in die Levant sedert minstens die [[Bronstydperk]].<ref>{{cite journal|last1=Harb|first1=Marc|display-authors=etal|date=July 2017|title=Continuity and Admixture in the Last Five Millennia of Levantine History from Ancient Canaanite and Present-Day Lebanese Genome Sequences|url=|journal=American Journal of Human Genetics|volume=101|issue=2|pages=274–282|doi=10.1016/j.ajhg.2017.06.013|pmc=5544389|pmid=28757201}}</ref><ref>{{cite news|last1=Abed|first1=Mira|date=27 July 2017|title=The DNA of ancient Canaanites lives on in modern-day Lebanese, genetic analysis shows|work=Los Angeles Times|url=https://www.latimes.com/science/sciencenow/la-sci-sn-canaanite-lebanese-genetics-20170727-story.html}}</ref> Die Britse genetikus Chris Tyler-Smith en sy span het verder "antieke DNS van vyf Kanaänitiese volke wat 3&nbsp;750 en 3&nbsp;650 jaar gelede" gelewe het, met dié van moderne mense vergelyk en onthul dat 93% van die genetiese herkoms van mense in Libanon van die Kanaäniete kom (die ander 7% was van 'n bevolking op die [[Eurasië|Eurasiese]] [[steppe]]).<ref>{{cite web |url=https://www.patheos.com/blogs/kermitzarleyblog/2017/08/palestinians-may-philistines-since-lebanese-dna-93-canaanite/ |title=Palestinians May Be Philistines Since Lebanese DNA Is 93% Canaanite |last=Zarley |first=Kermit |work=Patheos |date=4 August 2017 |access-date=5 August 2021 |url-status=live}}</ref><ref>{{cite web |url=https://www.latimes.com/science/sciencenow/la-sci-sn-canaanite-lebanese-genetics-20170727-story.html |title=The DNA of ancient Canaanites lives on in modern-day Lebanese, genetic analysis shows |last=Abed |first=Mira |work=Los Angeles Times |date=27 July 2017 |access-date=5 August 2021 |url-status=live}}</ref> In 'n studie in 2020 wat in die ''American Journal of Human Genetics'' gepubliseer is, het navorsers gewys daar is 'n aansienlike genetiese aaneenlopendheid in Libanon sedert die Bronstydperk wat deur drie groot vermengingsvoorvalle onderbreek is: in die [[Ystertydperk|Yster-]], Hellenistiese en [[Ottomaanse Ryk|Ottomaanse]] tydperk, wat elk 3-11% van die nieplaaslike gene tot die bevolking bygedra het.<ref name="doi_10.1016/j.ajhg.2020.05.008">{{cite journal|last1=Haber|first1=Marc|last2=Nassar|first2=Joyce|last3=Almarri|first3=Mohamed A.|last4=Saupe|first4=Tina|last5=Saag|first5=Lehti|last6=Griffith|first6=Samuel J.|last7=Doumet-Serhal|first7=Claude|last8=Chanteau|first8=Julien|last9=Saghieh-Beydoun|first9=Muntaha|last10=Xue|first10=Yali|last11=Scheib|first11=Christiana L.|year=2020|title=A Genetic History of the Near East from an aDNA Time Course Sampling Eight Points in the Past 4,000 Years|journal=American Journal of Human Genetics|volume=107|issue=1|pages=149–157|doi=10.1016/j.ajhg.2020.05.008|pmc=7332655|pmid=32470374|last12=Tyler-Smith|first12=Chris}}</ref> ==Ekonomie== ===Handel=== [[Beeld:Phoenician trade routes (eng).svg|thumb|400px|Die groot Fenisiese handelsnetwerk (omstreeks 1200-800&nbsp;v.C.).]] Die Fenisiërs was tussengangers tussen die uiteenlopende bevolkings in die Mediterreense streek en Nabye Ooste. Hulle het die uitruil van goedere, kennis, kultuur en godsdienstradisies aangehelp. Hulle uitgebreide en langdurige handelsnetwerk het die fondament gelê vir 'n ekonomies en kultureel samehangende Mediterreense streek, wat deur die Grieke en veral die Romeinse voortgesit is.<ref name="Jerry H. Bentley 1999" /> [[Beeld:MuseoArqueologicoCadiz-P1050192.JPG|thumb|links|220px|Fenisiese sarkofae wat in Cádiz, Spanje, ontdek is. Hulle is vermoedelik na Sidon uitgevoer.<ref>A. B. Freijeiro, R. Corzo Sánchez, Der neue anthropoide Sarkophag von Cadiz. In: Madrider Mitteilungen 22, 1981.</ref><ref>{{cite journal |last1=Lapuente |first1=P. |last2=Rodà |first2=I. |last3=Gutiérrez Garcia‐M |first3=A. |last4=Brilli |first4=M. |title=Addressing the controversial origin of the marble source used in the Phoenician anthropoid sarcophagi of Gadir (Cadiz, Spain) |journal=Archaeometry |date=June 2021 |volume=63 |issue=3 |pages=467–480 |doi=10.1111/arcm.12623|s2cid=225150177 |url=http://zaguan.unizar.es/record/108415 }}</ref> Argeologiese Museum van Cádiz.]] Fenisiese bande met die Grieke was diepgewortel. Dit het blykbaar in die [[Minoïese beskawing]] op [[Kreta]] (1950-1450&nbsp;v.C.) begin, wat saam met die [[Miceense Griekeland|Miceense beskawing]] (1600-1100&nbsp;v.C.) as die voorlopers van klassieke Griekeland beskou word.<ref>{{cite book|first=Fernand|last=Braudel|title=Memory and Mediterranean|translator-first=Sian|translator-last=Reynolds|location=New York|publisher=Alfred A. Knopf|year=2001|pages=112–113}}</ref> Argeologiese bewyse dui daarop dat die Miceense Grieke geleidelik goedere, kunsstyle en gebruike via die Fenisiërs uit die Nabye Ooste ingevoer het. Aan die Egiptenare het die Fenisiërs sederhout teen aansienlike pryse verkoop,{{sfnp|Cunliffe|2008|pages=241–2}} asook [[wyn]] van die 8ste eeu&nbsp;v.C. af. Die wynhandel met Egipte is goed gedokumenteer deur skeepswrakke wat in 1997 in die oop see 50&nbsp;km wes van [[Ashkelon]], Israel, ontdek is.<ref>{{cite book |first=L. E. |last=Stager |chapter=Phoenician shipwrecks in the deep sea |title=Sea routes: From Sidon to Huelva: Interconnections in the Mediterranean, 16th–6th&nbsp;c.&nbsp;BC |year=2003 |pages=233–248 |isbn=978-960-7064-40-0 }}</ref> Groot houers van [[terracotta]] uit Tirus en Sarepta is gebruik vir die vervoer van die wyn. Die Fenisiërs het weer van die Egiptenare [[Nubië|Nubiese]] [[goud]] gekoop. Van elders het hulle ander materiale gekry, waarvan die belangrikste seker [[silwer]] was, soos van [[Sardinië]] en die [[Iberiese Skiereiland]]. Tin vir die maak van [[brons]] is dalk van [[Galisië]] in Suid-Spanje gekry, of van [[Noord-Europa]] ([[Cornwall]] of [[Historiese Bretagne|Bretagne]]).{{sfnp|Markoe|2000|p=103}} ===Nywerheid=== [[Beeld:Phoenician - Bowl with Hunting Scene - Walters 57705.jpg|thumb|220px|'n Fenisiese metaalbak met 'n [[jag]]toneel (8ste eeu&nbsp;v.C.). Die klere en haarstyl van die figure is Egipties, maar die onderwerp van die middelste toneel is die Mesopotamiese tema van die stryd tussen mens en dier. Fenisiese kunstenaars het dikwels die style van naburige kulture oorgeneem.]] Fenisië het min ander natuurlike hulpbronne as sy sederhout gehad. Hout was waarskynlik hulle eerste en grootste bron van rykdom; nie Egipte of Mesopotamië het genoeg houtbronne gehad nie. Die Fenisiërs kon egter nie van dié beperkte inkomste alleen lewe nie en het 'n nywerheidsbasis begin wat geskoei was op die vervaardiging van goedere vir alledaagse en luuksegebruik.<ref name=" John C. Scott CCR" /> Hulle het tegnieke soos glas-, graveer- en metaalwerk uitgevind of bemeester.<ref name=":42" /> Die Fenisiërs was vroeë pioniers in massaproduksie en het baie goedere in grootmaat verkoop. Hulle het die belangrikste bron van glasware in die oudheid geword en het duisende flesse, krale en ander glasvoorwerpe oor die Middellandse See versprei.<ref>{{cite book|first=Gerhard|last=Herm|title=The Phoenicians|translator-first=Catherine|translator-last=Hiller|location=New York|publisher=William Morrow|year=1975|page=80}}</ref> Uitgrawings in Spanje dui daarop dat hulle ook die pottebakkerswiel gebruik het.<ref>{{cite book|first1=Karl|last1=Moore|first2=David|last2=Lewis|title=Birth of the Multinational|location=Copenhagen|publisher=Copenhagen Business School Press|year=1999|page=85}}</ref> Hulle blootstelling aan 'n groot verskeidenheid kulture het hulle in staat gestel om goedere vir spesifieke markte te vervaardig.<ref name=":42">{{cite journal|last1=Markoe|first1=Glenn|last2= McGovern|first2=Patrick E.|title=A Nation of Artisans|journal=Archaeology|volume=43|issue=2|date=March 1990|pages=32–33|jstor=41765806|url=https://www.jstor.org/stable/41765806}}</ref> Uit die ''[[Ilias]]'' blyk dit dat Fenisiese klere en metaalgoedere hoog deur die Grieke aangeslaan is.<ref name="John C. Scott CCR" /> Gespesialiseerde items is spesiaal vir ryker klante ontwerp, insluitende reliëfs van [[ivoor]] en geverfde [[volstruis]]eiers met fyn detail. == Verwysings == {{Verwysings|3}} == Bronnelys == * [[Lêer:Crystal txt.png|15px]] Hierdie artikel is vertaal uit die [[:en:Phoenicia|Engelse Wikipedia]] * Kennis, 1980, vol 3, bl. 448-449, ISBN 0 7981 0825 8 {{Normdata}} [[Kategorie:Geskiedenis van Libanon]] [[Kategorie:Middellandse See]] [[Kategorie:Antieke Nabye Ooste]] j29kjaosc6v9emp0fcs0a2iwwgq0em3 2515051 2514911 2022-07-25T16:07:52Z Burgert Behr 2401 Besig wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Voormalige land |gewone_lang_naam = Fenisië |gewone_naam = Fenisië |kontinent =Asië |gebied =Nabye-Ooste |era = Mesopotamië |jaar_begin =2500&nbsp;v.C. |jaar_einde =64&nbsp;v.C. |flag_p1 = |p1 = Kanaän |flag_p2 = |p2 = Hetiete |flag_p3 = |p3 = Nuwe Ryk van Egipte |flag_s1 = |s1= Achaemenidiese Fenisië |flag_s2 = |s2= Antieke Kartago |gebeurtenis1 = Stigting |datum_gebeurtenis1 = 2500&nbsp;v.C. |gebeurtenis2 = Tirus, onder die regering van Hiram I, word die dominante stadstaat |datum_gebeurtenis2 =969&nbsp;v.C. |gebeurtenis3 = Pygmalion stig Kartago (legendaries) |datum_gebeurtenis3 =814&nbsp;v.C. |gebeurtenis4 = [[Pompeius]] verower Fenisië en die res van die [[Seleukidiese Ryk]] |datum_gebeurtenis4 =64&nbsp;v.C. |beeld_kaart =Phoenicia map-en.svg |beeld_kaart_byskrif = 'n Kaart van die Fenisiese streek in groen. |algemene_tale =[[Fenisies]], [[Punies]] |hoofstad =Geen; belangrike stede was [[Bublos]], [[Tirus]] en [[Kartago]] |regeringstipe =Monargie |titel_leier =Bekende konings van Fenisiese stede |leier1 =Ahiram |jaar_leier1 =ca. 1000&nbsp;v.C. |leier2 =Hiram&nbsp;I |jaar_leier2 =969–936&nbsp;n.C. |leier3 =Pygmalion |jaar_leier3 =820–774&nbsp;n.C. }} '''Fenisië''' (van die [[Griekse]] Φοινίκη, ''Phoiníkē''; [[Arabies]]: فينيقية, ''Fīnīqīyah'') was ’n antieke [[Semitiese tale|Semitiessprekende]], [[see]]varende beskawing in die westelike kusstreke van die [[Vrugbare Halfmaan]] wat aan die kuslyn van die moderne [[Libanon]] gesentreer was.<ref>{{Cite book|last=Kitto|first=John|url=https://books.google.com/books?id=9oHbdzSawj0C&q=phoenicia+lebanon&pg=PA528|title=A Cyclopedia of Biblical Literature|date=1851|publisher=Adan and Charles Black}}</ref><ref>{{Cite book|last=Malaspina|first=Ann|url=https://books.google.com/books?id=Pfop0v79y7gC&q=phoenicia+lebanon&pg=PA19|title=Lebanon|date=2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-0579-6}}</ref> Al die groot Fenisiese stede was aan die kus van die [[Middellandse See]] geleë. Die gebied van die Fenisiese stadstate het deur die geskiedenis uitgebrei en gekrimp. Die kernstreek waarin die Fenisiese kultuur ontwikkel en floreer het, het gestrek van [[Tripoli, Libanon|Tripoli]] en [[Bublos]] in Noord-[[Libanon]] tot [[Karmelberg]] in die hedendaagse [[Israel]]. Op die hoogtepunt van sy bestaan het Fenisië se grondgebied in die oostelike Mediterreense streek gestrek van die [[Orontes]]riviermond tot by [[Ashkelon]].<ref>{{Cite book |last=Meir Edrey |title=Phoenician Identity in Context: Material Cultural Koiné in the Iron Age Levant |publisher=Ugarit-Verlag – Buch- und Medienhandel Münster |year=2019 |isbn=978-3-86835-282-5 |series=Alter Orient und Altes Testament |volume=469 |location=Germany |pages=23–24}}</ref> Buite sy tuisgebied het die Fenisiese beskawing gestrek tot by die Middellandse See, van [[Siprus]] tot die [[Iberiese Skiereiland]]. Die Fenisiërs was 'n Semitiessprekende volk van ietwat onbekende oorsprong wat omstreeks 3000&nbsp;v.C. in die [[Levant]] ontstaan het.<ref>{{Cite web|title=Phoenicia {{!}} Definition, Location, History, Religion, & Facts|url=https://www.britannica.com/place/Phoenicia|access-date=2021-08-29|website=Encyclopedia Britannica|language=en}}</ref> Die term "Fenisië" is 'n antieke Griekse, nie-inheemse naam wat waarskynlik een van hulle belangrikste uitvoergoedere beskryf het: 'n kleursel ook bekend as [[Tiriese pers]]. Dit het nie 'n samehangende kultuur of gemeenskap beskryf nie, want anders sou dit plaaslik verstaan gewees het.<ref>{{Cite web|title=Who Were The Phoenicians? {{!}} History Today|url=https://www.historytoday.com/reviews/who-were-phoenicians|website=www.historytoday.com|access-date=2020-04-20}}</ref> Daar word gedebatteer of die Fenisiërs wel afsonderlik van die breër groep Semitiessprekende volke was wat as die [[Kanaän]]iete bekend is.<ref name="John C. Scott CCR">{{cite journal|last=Scott|first=John C|date=2018|title=The Phoenicians and the Formation of the Western World|journal=Comparative Civilizations Review|volume=78|issue=78|url=https://scholarsarchive.byu.edu/ccr/vol78/iss78/4}}</ref>{{sfnp|Quinn|2017|pages=24, 204}} Die historikus Robert Drews glo "Kanaäniete" was die naam van die etniese groep wat deur die antieke Grieke die "Fenisiërs" genoem is,<ref>{{cite journal |url=https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/030908929802308104 |title=Canaanites and Philistines |last=Drews |first=Robert |journal=Journal for the Study of the Old Testament |volume=23 |issue=81 |pages=39–61 |date=1998 |doi=10.1177/030908929802308104|s2cid=144074940 }}</ref> maar volgens die argeoloog Jonathan N. Tubb het die [[Ammoniet]]e, [[Moabiete]], [[Israel]]iete en Fenisiërs elk hulle eie kulturele identiteit gehad, hoewel hulle etnies Kanaäniete was, "dieselfde mense wat hulle in die 8ste millennium&nbsp;v.C. in boerderynedersettings in die streek gevestig het".<ref name="JonTubb">{{cite book|last=Tubb|first=Johnathan N.|url=https://archive.org/details/canaanites00tubb|title=Canaanites|work=British Museum People of the Past|publisher=University of Oklahoma Press|year=1998|isbn=9780806131085|access-date=9 October 2018|url-access=registration}}</ref>{{rp|13–14}} Die Fenisiërs het in die middel 12de eeu&nbsp;v.C. 'n opkoms gemaak ná die agteruitgang van die invloedrykste kulture in die [[verval van die Bronstydperk]]. Hulle was onder die mense van hulle tyd bekend as bekwame handelaars en seevaarders, en het deur die grootste deel van die klassieke oudheid die oorheersende kommersiële mag geword. Die Fenisiërs het 'n uitgebreide seehandelsnetwerk ontwikkel wat langer as 'n millennium geduur het. Hulle het gehelp om kulture, idees en kennis uit te ruil tussen groot bakermatte van die beskawing soos [[Griekeland]], [[Antieke Egipte|Egipte]] en [[Mesopotamië]]. Ná sy hoogtepunt in die 9de eeu&nbsp;v.C. het die Fenisiese beskawing in die oostelike Mediterreense streek stadigaan agteruitgegaan weens buitelandse invloed en mededinging; in die sentrale en westelike Mediterreense streek het sy invloed voortgeduur tot in die middel van die 2de eeu&nbsp;v.C. Die Fenisiërs was in stadstate georganiseer, nes dié in [[antieke Griekeland]], waarvan die noemenswaardigstes [[Tirus]], [[Sidon]] en [[Bublos]] was.{{sfnp|Aubet|2001|p=17}}<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.worldhistory.org/phoenicia/|title=Phoenicia|encyclopedia=World History Encyclopedia|access-date=2017-08-09}}</ref> Elke stadstaat was polities onafhanklik, en daar is geen bewyse dat die Fenisiërs aan hulleself as 'n enkele nasionaliteit gedink het nie.{{sfnp|Quinn|2017|pages=201–203}} Die Fenisiërs het kolonies en handelsposte oor die hele Mediterreense streek gevestig. [[Kartago]], 'n nedersetting in Noordwes-[[Afrika]], het in die 7de eeu&nbsp;v.C. 'n groot beskawing uit eie reg geword. Die Fenisiese gemeenskap en kultuurlewe was gesentreer om handel en seevaart. Terwyl die meeste stadstate deur die een of ander soort koning regeer is, het handelaarsfamilies waarskynlik groot invloed uitgeoefen. Die Fenisiërs is lank as 'n verlore beskawing beskou weens die gebrek aan inheemse geskrewe rekords. Eers teen die middel 20ste&nbsp;eeu het historici en argeoloë 'n idee begin vorm van die komplekse en invloedryke beskawing.{{sfnp|Markoe|2000|pages=10–12}} Hulle beste nalatenskap was die wêreld se [[Fenisiese alfabet|oudste geverifieerde alfabet]], waarvan die oorsprong verbind word aan die [[Hebreeuse alfabet|Hebreeuse skrif]] via die [[Proto-Sinaïtiese alfabet]].{{sfn|Coulmas|1996}} Dit is deur die Mediterreense streek versprei en gebruik om die [[Arabiese alfabet|Arabiese]] en [[Griekse alfabet]] te ontwikkel en daarna weer die [[Latynse alfabet]] en [[Cyrilliese skrif]].{{sfnp|Markoe|2000|page=111}}<ref name="Fischer 2004 90">{{cite book|last=Fischer|first=Steven Roger|title=A history of writing|publisher=Reaktion Books|year=2004|page=90}}</ref> Hulle kry ook die eer vir innovasies in skeepsbou, navigasie, nywerheid, landbou en regering. Daar word geglo hulle internasionale handelsnetwerk het die ekonomiese, politieke en kulturele fondamente gelê van die klassieke [[Westerse beskawing]].<ref name="Hans G. Niemeyer 2004">{{cite book|last=Niemeyer|first=Hans G.|chapter=The Phoenicians and the Birth of a Multinational Mediterranean Society|title=Commerce and Monetary Systems in the Ancient World|editor-last1=Rollinger|editor-first1=Robert|editor-last2=Ulf|editor-first2=Christoph|location=Stuttgart|publisher=Franz Stiener Verlag|year=2004|pages=246, 250}}</ref> ==Etimologie== Die Fenisiërs was 'n gemeenskap van onafhanklike stadstate en het blykbaar nie 'n term gehad vir Fenisië as geheel nie.<ref>Department of Ancient Near Eastern Art. “The Phoenicians (1500–300 B.C.).” In ''Heilbrunn Timeline of Art History.'' New York: The Metropolitan Museum of Art, 2000–. http://www.metmuseum.org/toah/hd/phoe/hd_phoe.htm (October 2004)</ref> In plaas daarvan sou hulle name gehad het vir die inwoners van elke spesifieke stad, soos "Sidoniërs" vir die inwoners van Sidon, ens. As die Fenisiërs wel 'n naam vir die hele streek gehad het, sou dit waarskynlik "Kanaän" gewees het en sou hulle na hulleself as "Kanaäniete" verwys het.<ref>Britannica, The Editors of Encyclopaedia. "Phoenicia". ''Encyclopedia Britannica'', 20 Augustus 2020, https://www.britannica.com/place/Phoenicia. Besoek op 9 Januarie 2022.</ref> Die naam "Fenisiërs" kom, nes die [[Latyn]]se ''Poenī'' (adjektief ''poenicus'', later ''pūnicus''), van die antieke Griekse Φοινίκη (''Phoiníkē''). Die woord φοῖνιξ (''phoînix'') beteken "Fenisiër", "[[Tiriese pers]]" of "[[dadelpalm]]." [[Homeros]] het dit in elk van dié betekenisse gebruik.<ref>{{cite web|url=https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=foi=nic|title=Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, φοῖνιξ|website=www.perseus.tufts.edu|access-date=2017-02-03}}</ref> (Die mitiese voël [[Feniks]] het ook dié naam, maar dit kom eers eeue later voor.) Dit is moeilik om te bepaal watter betekenis eerste was, maar dit is verstaanbaar dat die Grieke die karmosynrooi of pers kleur van dadels en kleurstof met die handelaars van albei dié produkte vereenselwig het. ==Geskiedenis== Omdat min Fenisiese rekords bewaar gebly het, kom die meeste van die kennis oor hulle oorsprong en geskiedenis uit die geskrifte van ander beskawings wat deur die hele Mediterreense streek opgegrawe word. Die geleerdes stem saam dat Fenisië se vooruitstrewendste tydperk van 1200&nbsp;v.C. tot aan die einde van die [[Persië|Persiese tydperk]] (332&nbsp;v.C.) was.<ref>{{Harvnb|Jigoulov|2021|p=13}}</ref> Die Fenisiese [[Bronstydperk]] is grootliks onbekend.<ref name = "Jig2021_18">{{harvnb|Jigoulov|2021|p=18}}</ref> Die belangrikste twee terreine is Bublos en Sidon-Dakerman (naby Sidon). In 2021 was daar egter steeds meer as honderd terreine wat opgegrawe moes word, terwyl ander nog nie heeltemal ontleed was nie.<ref name = "Jig2021_18"/> Die Middel-Bronstydperk was oor die algemeen 'n vreedsame tyd van toenemende bevolkings, handel en vooruitgang, hoewel daar om natuurlike hulpbronne meegeding is.<ref name="Jig2021_20"/> In die Laat Bronstyd het die mededinging tussen Egipte, [[Mitanni]], die [[Hetiete]] en [[Assirië]] 'n groot impak op Fenisiese stede gehad.<ref name = "Jig2021_20">{{harvnb|Jigoulov|2021|pp=18–9}}</ref> ===Oorsprong=== [[Lêer:Antarados sarkophagus face.JPG|duimnael|180px|’n Fenisiese sarkofaag by Antarados, Noord-Libanon, 480-450&nbsp;v.C.]] Die Kanaänitiese kultuur waaruit die Fenisiërs ontstaan het, het blykbaar op die plek ontwikkel uit die vroeëre Ghassuliese [[Kopersteentydperk]]kultuur. Die staat [[Oegarit]] uit die Laat Bronstydperk word argeologies ook as Kanaänities beskou,<ref name="tubb">Tubb, Jonathan N. (1998), "Canaanites" (British Museum People of the Past)</ref> hoewel [[Oegarities]] nie tot die Kanaänitiese tale behoort nie.<ref>{{Cite book |first=Roger |last=Woodard |year=2008 |title=The Ancient Languages of Syria-Palestine and Arabia |location=New York |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-68498-9 }}</ref><ref name="NavehJ1987">{{Cite book |first=Joseph |last=Naveh |year=1987 |chapter=Proto-Canaanite, Archaic Greek, and the Script of the Aramaic Text on the Tell Fakhariyah Statue |editor1-last=Miller |title=Ancient Israelite Religion |display-editors=etal |isbn=0-8006-0831-3 |chapter-url-access=registration |chapter-url=https://archive.org/details/ancientisraelite00unse }}. {{harvp|Coulmas|1996}}.</ref> Die Griekse historikus [[Herodotos]] en ander het ander teorieë gehad oor plekke van waar die Fenisiërs gekom het.<ref>Herodotos ''Histories'' 1.1, 2.44 & 7.89; Strabo, ''Geography'' 16.3.4.</ref><ref name="Bowersock">{{cite book |chapter-url=https://books.google.com/books?id=2hmbc9evgB0C&pg=PA401 |title=Bahrain Through The Ages – the Archaeology |publisher=Routledge |year=1986 |isbn=0-7103-0112-X |chapter=Tylos and Tyre. Bahrain in the Graeco-Roman World |editor-last2=Rice |editor-first2=Michael |author=Bowersock, G.W. |editor-last1=Khalifa |editor-first1=Haya Ali |pages=401–2 }}</ref><ref name="Rice">{{cite book|title=The Archaeology of the Arabian Gulf|publisher=Routledge|year=1994|isbn=0-415-03268-7 |author=Rice, Michael|page=20}}</ref> Sommige argeoloë het al 'n migrasie voorgestel wat verband hou met die verval van 'n beskawing omstreeks 1750&nbsp;v.C.<ref name="Bowersock"/><ref name="Rice"/><ref name="Donkin">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=leHFqMQ9mw8C&pg=PA48 |title=Beyond Price: Pearls and Pearl-fishing : Origins to the Age of Discoveries, Volume 224 |page=48 |author=R.A. Donkin|isbn=0-87169-224-4 |year=1998 }}</ref> Die meeste geleerdes verwerp egter die idee van 'n migrasie; argeologiese en historiese bewyse dui daarop dat die streek millenniums lank aaneen bewoon is, en onlangse [[Genetika|genetiese]] navorsing dui aan hedendaagse [[Libanon|Libanese]] kry die grootste deel van hulle afkoms (meer as 90%) van 'n Kanaänitiesverwante bevolking.<ref name="Habercetera">{{cite journal |title=Continuity and Admixture in the Last Five Millennia of Levantine History from Ancient Canaanite and Present-Day Lebanese Genome Sequences |journal=American Journal of Human Genetics |year=2017 |doi=10.1016/j.ajhg.2017.06.013 |pmid=28757201|doi-access=free |last1=Haber |first1=Marc |last2=Doumet-Serhal |first2=Claude |last3=Scheib |first3=Christiana |last4=Xue |first4=Yali |last5=Danecek |first5=Petr |last6=Mezzavilla |first6=Massimo |last7=Youhanna |first7=Sonia |last8=Martiniano |first8=Rui |last9=Prado-Martinez |first9=Javier |last10=Szpak |first10=Michał |last11=Matisoo-Smith |first11=Elizabeth |last12=Schutkowski |first12=Holger |last13=Mikulski |first13=Richard |last14=Zalloua |first14=Pierre |last15=Kivisild |first15=Toomas |last16=Tyler-Smith |first16=Chris |volume=101 |issue=2 |pages=274–282 |pmc=5544389 }}</ref> ===Opkoms in die Laat Bronstydperk (1479-1200 v.C.)=== Die eerste bekende aantekeninge oor die Fenisiërs hou verband met die verowerings van [[farao]] [[Toetmoses III]] (1479-1425 v.C.). Die Egiptenare het kusstede geteiken wat volgens hulle behoort het aan die ''Fenekhu'', "skrynwerkers", soos Bublos, Arwad en Ullasa. Die stede het aan die Egiptenare toegang verleen tot die Mesopotamiese handel en groot hoeveelhede van die streek se inheemse sederhout, waarvan daar geen ekviwalent in Egipte was nie.{{sfnp|Markoe|2000|pages=1–19}} Teen die 14de eeu&nbsp;v.C. het die Egiptenare die Fenisiese stadstate as "gunstelingstede" beskou. [[Tirus]], [[Sidon]], [[Beiroet]] en Bublos is as die belangrikstes gereken. Die Fenisiërs het aansienlike outonomie gehad en hulle stede was redelik goed ontwikkel en vooruitstrewend. Bublos was die belangrikste stad; dit was 'n sentrum vir bronsvervaardiging en die primêre sentrum van waardevolle items soos [[tin]] en [[lapis lazuli]] van so ver oos as [[Afganistan]]. Die Egiptiese amptenare het ook belanggestel in Sidon en Tirus, en dit het 'n patroon van mededinging begin wat oor die volgende millennium sou voortduur. In die [[Amarna-briewe]] word vertel die naburige [[Amoriete]] en Hetiete het Fenisiese stede van 1350 tot 1300&nbsp;v.C. verower, veral in die noorde. Egipte het eindelik sy kusgebiede van Oegarit in Noord-[[Sirië]] tot by Bublos naby Sentraal-Libanon verloor. ===Opkoms en hoogtepunt (1200-800&nbsp;v.C.)=== Tussen 1200 en 1150&nbsp;v.C. het die verval van die Bronstydperk gelei tot die verswakking of vernietiging van die meeste beskawings in die streek, insluitende die Egiptenare en Hetiete. Dit lyk of die Fenisiërs die toets van die tyd deurstaan het, want hulle het in 1230&nbsp;v.C. as 'n afsonderlike en georganiseerde beskawing verrys. Dié tydperk word soms die "Fenisiese renaissance" genoem.<ref>{{cite journal|last=Stieglitz|first=Robert|title=The Geopolitics of the Phoenician Littoral in the Early Iron Age|journal=Bulletin of the American Schools of Oriental Research|volume=129|year=1990|issue=9}}</ref> Hulle het die magsleemte gevul wat deur die ander beskawings gelaat is deur die enigste handels- en seemag in die streek te word, 'n status wat hulle eeue lank sou volhou.<ref name="John C. Scott CCR" /> Die herstel van die Mediterreense ekonomie is waarskynlik te danke aan Fenisiese handelaars en seevaarders wat die langafstandhandel tussen Egipte en Mesopotamië in die 10de eeu&nbsp;v.C. herstel het.<ref name="Jerry H. Bentley 1999">{{cite journal|first=Jerry H.|last=Bentley|title=Sea and Ocean Basins as Frameworks for Historical Analysis|journal=Geographical Review|volume= 89|issue=2|year=1999|pages=215–219|doi=10.1111/j.1931-0846.1999.tb00214.x}}</ref> Vroeg in die [[Ystertydperk]] het die Fenisiërs hawens, pakkamers, markte en nedersettings oor die hele Mediterreense streek en tot by die suidelike [[Swartsee]] gevestig. Kolonies is gestig op [[Siprus]], [[Sardinië]], die [[Baleariese Eilande]], [[Sisilië]] en [[Malta]], sowel as aan die kus van Noord-Afrika en die Iberiese Skiereiland.<ref>{{cite book|last=Barnes|first=William H.|title=Studies in the Chronology of the Divided Monarchy of Israel|location=Atlanta|publisher=Scholars Press|year=1991|pages=29–55}}</ref> Fenisiese [[silwer]] uit dié tyd wat as betaalmiddele gebruik is, bevat [[lood]]isotoopverhoudings wat ooreenstem met dié van lood in Sardinië en [[Spanje]], wat dui op hoe uitgebrei die Fenisiese handelsnetwerk was.<ref>{{cite journal|last1=Chamorro|first1=Javier G.|date=1987|title=Survey of Archaeological Research on Tartessos|journal=American Journal of Archaeology|volume=91|issue=2|pages=197–232|doi=10.2307/505217|jstor=505217|s2cid=191378720 }}</ref> Teen die 10de eeu&nbsp;v.C. het [[Tirus]] die rykste en magtigste Fenisiese stadstaat geword, veral tydens die bewind van [[Hiram I]] (c. 969-936&nbsp;v.C.). Tydens die bewind van die priester [[Etbaäl I|Etbaäl]] (887-856&nbsp;v.C.) het Tirus sy grondgebied uitgebrei tot so ver noord as Beiroet en tot in 'n deel van [[Siprus]]. Dié ongewone daad van aggressie was die naaste wat die Fenisiërs daaraan gekom het om 'n verenigde staat te vorm. Toe sy ryk sy grootste gebiedsomvang bereik, het Etbaäl hom verklaar tot "koning van die Sidoniërs", 'n titel wat ook deur sy opvolgers gebruik is en in beide Griekse en [[Jood]]se geskrifte genoem is.<ref name=":02">{{cite book|chapter=The Phoenicians: A Captivating Guide to the History of Phoenicia and the Impact Made by One of the Greatest Trading Civilizations of the Ancient World|title=Captivating History|year=2019|isbn=9781647482053|last1=History|first1=Captivating}}</ref> In die Laat Ystertydperk was die Fenisiese boot-, handels- en kulturele bedrywighede op hulle hoogtepunt, veral tussen 750 en 650&nbsp;v.C. Die Fenisiese invloed was duidelik in die "oriëntalisasie" van Griekse kultuur- en kunskonvensies.<ref name="John C. Scott CCR" /> Onder hulle gewildste goedere was fyn [[tekstiel]], gewoonlik gekleur met [[Tiriese pers]]. [[Homeros]] se ''[[Ilias]]'', wat in dié tyd geskryf is, verwys na die gehalte van Fenisiese [[klere]] en [[metaal]]goedere.<ref name="John C. Scott CCR" /> ===Stigting van Kartago=== [[Kartago]] is gestig deur Fenisiërs wat van Tirus af gekom het, moontlik aanvanklik as 'n stasie in die metaalhandel met die suidelike Iberiese Skiereiland.{{sfnp|Warmington|1964}} Die stad se naam in [[Punies]], 𐤒𐤓𐤕 𐤇𐤃𐤔𐤕 (''Qart-Ḥadašt''), beteken "Nuwe Stad".<ref>{{cite book|last1=Charles-Picard|first1=Gilbert|last2=Picard|first2=Colette|title=Vie et Mort de Carthage|location=Paris|publisher=Hachett|year=1968|language=fr|trans-title=The Life and Death of Carthage|pages=28–35}}</ref> Sommige bronne noem 'n vroeë stigtingsdatum soos 1215&nbsp;v.C. – voor die [[Trojaanse Oorlog|val van Troje]] in 1180&nbsp;v.C. Die Griekse geskiedkundige Timeus reken egter die stigting van Kartago was in 814&nbsp;v.C., die datum wat deur die meeste geskiedkundiges aanvaar word.<ref>{{cite book|first=Serge|last=Lancel|title= Carthage|pages=20–23|translator=Antonia Nevill| publisher=Oxford: Blackwell |date=1995}}</ref> Volgens [[legende]]s, insluitende [[Vergilius]] se ''[[Eneïde]]'', is die stad deur koningin [[Dido]] gestig. Kartago sou groei tot 'n veeletniese ryk wat gestrek het oor Noord-Afrika, Sardinië, Sisilië, Malta, die Baleariese Eilande en Suid-Iberië, maar dit sou eindelik in die [[Puniese Oorloë]] (264-146&nbsp;v.C.) deur [[Romeinse Ryk|Rome]] verwoes word voordat dit as 'n Romeinse stad herbou is. ===Assiriese en Babiloniese vasalstate (858-538&nbsp;v.C.)=== [[Beeld: Assyrian - Fragments of Bands from a Gate - Walters 542335 - View A.jpg|thumb|240px|Twee bronsfragmente van die Assiriese paleispoort met beelde van die insameling van heffings van die Fenisiese stede Tirus en Sidon (859-824&nbsp;v.C.). [[Britse Museum]].]] As 'n handelsmag wat op 'n nou kusstrook gekonsentreer was, het die Fenisiërs nie genoeg mense gehad vir 'n sterk weermag nie. Namate buurstate begin sterker raak het, het die Fenisiërs al hoe meer onder die mag gekom van buitelandse heersers, wat hulle outonomie in 'n wisselende mate erken het.<ref name=":02"/> Die [[Assirië|Assiriese]] verowering van Fenisië het onder koning [[Salmaneser III]] begin. Hy het in 858&nbsp;v.C. aan die bewind gekom en 'n reeks veldtogte teen buurstate begin voer. Die Fenisiese stadstate het onder sy mag gekom en hulle moes heffings betaal in geld, goedere en natuurlike hulpbronne. Aanvanklik was hulle [[Vasalstaat|vasalstate]] met 'n sekere mate van vryheid.<ref name=":02"/> Dit het in 744&nbsp;v.C. verander met die troonbestyging van [[Tiglat-Pileser III]]. Teen 738&nbsp;v.C. was die grootste deel van die [[Levant]], insluitende Noord-Fenisië, geannekseer. Net Tirus en Bublos, die magtigste stadstate, het vasalstate buite direkte Assiriese beheer gebly. Tirus, Bublos en Sidon het almal teen die Assiriese bewind in opstand gekom. In 721&nbsp;v.C. het [[Sargon II]] Tirus angeval en die rebellie onderdruk. Sy opvolger, [[Sanherib]], het nog rebellies in die streek onderdruk. In die 7de eeu&nbsp;v.C. het Sidon gerebelleer en is dit deur [[Esarhaddon]] verwoes. Hy het slawe van die inwoners gemaak en 'n nuwe stad op die ruïnes gebou. Aan die einde van die eeu was die Assiriërs verswak weens opeenvolgende opstande, en dit het daartoe gelei dat dit deur die [[Mede|Mediese Ryk]] verwoes is. Die Babiloniërs, voormalige vasale van die Assiriërs, het die val van die ryk uitgebuit en in opstand gekom. Kort daarna het hulle die [[Neo-Babiloniese Ryk]] in sy plek gestig. Fenisiese stede het verskeie kere tydens die bewind van die eerste Babiloniese koning, [[Nabopolassar]] (626-605&nbsp;v.C.), en sy seun, [[Nebukadnesar II]] (omstreeks 605-562&nbsp;v.C.), gerebelleer. In 587&nbsp;v.C. het Nebukadnesar Tirus aangeval. Die stad het 13 jaar lank weerstand gebied, maar eindelik onder "gunstige terme" oorgegee.<ref name="britannica.com">{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Lebanon|title=Lebanon – Assyrian and Babylonian domination of Phoenicia|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2020-04-22}}</ref> ===Persiese tydperk (539-332&nbsp;v.C.)=== [[Beeld: Construction of Xerxes Bridge of boats by Phoenician sailors.jpg|thumb|Fenisiërs bou [[Pontonbrug|pontbrûe]] vir [[Ahasveros]] tydens die tweede Persiese inval van [[Griekeland]] in 480&nbsp;v.C. (1915-tekening deur A.C. Weatherstone).]] In 539&nbsp;v.C het [[Kores die Grote]], die koning en stigter van die Persiese [[Achaemenidiese Ryk]], Babilon verower.<ref name=":7">{{cite journal|last=Katzenstein|first=Jacob|title=Tyre in the Early Persian Period (539-486 B.C.E.)|journal=The Biblical Archaeologist|volume=42|issue=1|year=1979|page=31|doi=10.2307/3209545|jstor=3209545|s2cid=165757132|url=https://www.jstor.org/stable/3209545}}</ref> Terwyl Kores die state oor die hele [[Antieke Nabye Ooste|Nabye Ooste]] begin konsolideer het, het die Fenisiërs blykbaar besluit om "hulle aan die Perse oor te gee".<ref name=":8">{{Cite book|last=Herodotus|title=The Histories, Book III|pages=§19}}</ref> Die grootste deel van die Levant is deur Kores in 'n enkele [[Satraap|satrapie]] (provinsie) gekonsolideer en gedwing om 'n jaarlikse heffing te betaal.<ref>{{Cite book|last=Herodotus|title=The Histories, Book III|pages=218, §91}}</ref> Die Fenisiese streek is later in vier vasalkoninkryke ingedeel: Sidon, Tirus, Arwad en Bublos. Hulle het aansienlike outonomie gehad. Anders as in ander dele van die ryk is daar geen rekords van Persiese administrateurs wat in die Fenisiese stadstate regeer het nie. Plaaslike Fenisiese konings is toegelaat om aan die bewind te bly en het dieselfde regte as Persiese [[Satraap|satrape]] (goewerneurs) gehad, soos die oorerwing van die amp en die munt van geld.<ref name=":7" /><ref>{{Cite web|url=https://brewminate.com/a-history-of-phoenician-civilization/|title=A History of Phoenician Civilization|last=MAMcIntosh|date=2018-08-29|website=Brewminate|language=en-US|access-date=2020-04-20}}</ref> [[Beeld: Coin of Abdashtart I, Achaemenid Phoenicia (2).jpg|thumb|240px|'n Muntstuk uit die Achaemenidiese Ryk van Straton I van Sidon, wat regs te sien is agter die strydwa en die Persiese koning.]] Fenisië was 'n belangrike bate van die Achaemenidiese Ryk, veral danksy hulle kennis van skeepstegnologie en navigasie.<ref name=":7" /> Hulle het die grootste deel van die Persiese vloot se bote gelewer tydens die [[Grieks-Persiese Oorloë|ryk se oorloë met Griekeland]] in die laat 5de eeu&nbsp;v.C.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book V|last=Herodotus|pages=§109}}</ref> Fenisiërs onder [[Ahasveros]] het die Xerxeskanaal gebou, asook die [[Pontonbrug|pontbrûe]] waaroor die ryk se soldate die Griekse vasteland binnegegaan het.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book VII|last=Herodotus|pages=§23}}</ref> Die Persiese koning het hulle egter swaar gestraf ná die nederlaag in die Slag van Salamis, wat hy toegeskryf het aan die Fenisiërs se lafhartigheid en onbekwaamheid.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book VIII|last=Herodotus|pages=§90}}</ref> In die middel van die 4de eeu&nbsp;v.C. het koning Tennes van Sidon 'n mislukte rebellie teen Artaxerxes III gelei. Hulle het die hulp ingewin van die Egiptenare, wat daarna in 'n oorlog met Persië betrokke geraak het.<ref>{{Cite web|url=https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Diodorus_Siculus/16C*.html|title=LacusCurtius • Diodorus Siculus — Book XVI Chapters 40‑65|website=penelope.uchicago.edu|access-date=2020-04-20}}</ref> Die verwoesting van Sidon daarna het gelei tot die heropkoms van Tirus, wat vir twee dekades die oorheersende Fenisiese stad gebly het tot met die aankoms van Alexander die Grote. ===Hellenistiese tydperk (332-152 v.C.)=== Fenisië was een van die eerste streke wat deur [[Alexander die Grote]] verower is tydens sy militêre veldtogte in [[Wes-Asië]]. Alexander se hoofteiken in die Persiese Levant was [[Tirus]], wat nou die streek se grootste en belangrikste stad was. Die stad het oorgegee ná 'n beleg van rofweg sewe maande, waartydens sy inwoners na Kartago gevlug het.<ref name=":9">{{cite book|last=Millar|first=Fergus|title=The Phoenician Cities: A Case-Study of Hellenisation|chapter=The Phoenician Cities|publisher=University of North Carolina Press|year=2006|pages=32–50|doi=10.5149/9780807876657_millar.8|jstor=10.5149/9780807876657_millar.8|isbn=9780807830307|url=https://www.jstor.org/stable/10.5149/9780807876657_millar.8}}</ref> Tirus se weiering om Alexander toe te laat om die stad se tempel aan [[Melqart]] te besoek, wat gelei het tot die moord op sy gesante, het 'n wrede vergelding tot gevolg gehad: 2&nbsp;000 van sy belangrikste inwoners is [[Kruisiging|gekruisig]] en 'n strooipophandlanger is aangestel.<ref>{{cite web|url=https://www.worldhistory.org/article/107/alexanders-siege-of-tyre-332-bce/|title=Alexander's Siege of Tyre, 332 BCE|website=World History Encyclopedia|access-date=2019-03-07}}</ref> Die res van Fenisië het maklik onder Alexander se beheer gekom en Sidon het vreedsaam oorgegee.<ref name=":10">{{cite journal|first=Stephen|last=Stockwell|title=Before Athens: Early Popular Government in Phoenician and Greek City States|journal=Geopolitics, History, and International Relations|issue=2|year=2010|pages=128–129}}</ref> [[Beeld:A naval action during the siege of Tyre by Andre Castaigne (1898-1899).jpg|links|200px|thumb|'n Vlootoptrede tydens Alexander die Grote se aanval op Tirus in 332&nbsp;v.C. Tekening deur Andre Castaigne, 1888-'89.]] Alexander se ryk het 'n beleid van Hellenisasie gehad, waardeur die Griekse kultuur en godsdiens deur die verowerde gebiede versprei is. Grieks is egter nie oral afgedwing nie en was soms net 'n taal vir administrasiedoeleindes. Die meeste plekname is in Grieks verander,<ref name=":9" /> maar in Fenisië het al die plekke buiten twee hulle inheemse name behou, en dit lyk of die Griekse administrasie hier baie beperk was.<ref name=":9" /> Die Fenisiërs het handels- en kulturele bande met hulle westelike bure behou. Die Griekse historikus Polibius vertel hoe die Seleukidiese koning Demetrius I uit Rome ontsnap het op 'n skip van Kartago wat goedere na Tirus vervoer het.<ref name=":9" /> Die aanpassing by die [[Masedonië (streek)|Masedoniese]] heerskappy is waarskynlik vergemaklik deur die Fenisiërs se historiese bande met die Grieke, met wie hulle 'n paar [[mitologie]]se stories en figure deel; die twee volke word selfs soms as "familie" beskou.<ref name=":9" /> Toe Alexander se ryk ná sy dood in 323&nbsp;v.C. inmekaarstort, het die Fenisiërs onder die bewind van die grootste van sy opvolgers, die [[Seleukidiese Ryk|Seleukiede]], gekom. Die [[Ptolemeïese Ryk]] van Egipte het voortdurend om die Fenisiese streek gewedywer tydens die 40-jarige Siriese Oorloë en die gebied het in die 3de eeu&nbsp;v.C. onder Ptolemeïese heerskappy gekom.<ref name="britannica.com"/> Die Seleukiede het dit die volgende eeu teruggewen en beheer daaroor uitgevoer tot in die middel van die 2de eeu&nbsp;v.C. Onder hulle heerskappy het die Fenisiërs 'n aansienlike mate van outonomie en selfregering gehad.<ref name="britannica.com"/> Tyens die Seleukidiese Dinastiese Oorloë (157-63&nbsp;v.C.) was die Fenisiese stede hoofsaaklik selfregerend. Die Seleukidiese Ryk, insluitende Fenisië, is in 82&nbsp;v.C. deur [[Tigranes die Grote]] van [[Armenië]] verower, en daarmee het die Hellenistiese invloed oor die streek tot 'n einde gekom. Met hulle strategies waardevolle bufferstaat wat in 'n mededingende mag opgeneem is, het die Romeine tussenbeide getree en die gebied in 62&nbsp;v.C. verower. Kort daarna is dit opgeneem in die [[Syria (Romeinse provinsie)|Romeinse provinsie Syria]]. Fenisië het in die 3de eeu&nbsp;n.C. 'n aparte Romeinse provinsie geword. Onder die Romeinse heerskappy het die Fenisiërs enige mate van outonomie verloor en die streek is verromeins. Die Romeinse Ryk het oor die gebied regeer tot in die 640's&nbsp;n.C., toe die [[Moslem]]se [[Arabiere]] dit verower het. ==Demografie== Die volk wat nou as die Fenisiërs bekend is, was nes die naburige [[Israel]]iete en [[Moabiete]] 'n [[Kanaän]]itiese volk. Hulle was 'n groep antieke [[Semitiese tale|Semitiessprekende]] volke wat op die laatste in die 3de millennium&nbsp;v.C. in die [[Levant]] teenwoordig was.<ref name="John C. Scott CCR" /> Fenisiërs het hulleself nie so genoem nie en sou eerder na hulleself verwys het as ''Kenaʿani'', "Kanaäniete".<ref>{{Cite web|title=Phoenicia|url=https://www.britannica.com/place/Phoenicia|url-status=live|website=britannica.com}}</ref> In 'n studie in 2018 met [[mitochondriale DNS]] in [[Sardinië]] is bevind die Fenisiërs was "inklusief en multikultureel, en het aansienlike vroulike mobiliteit gehad", met bewyse van inheemse, "vreedsame en permanente" Sardiniese integrasie in Semitiese Fenisiese setlaars. Die studie het ook bewyse gevind dat Suid-Europeërs hulle dalk in die gebied van die moderne [[Libanon]] gevestig het.<ref>{{Cite web|url=https://cosmosmagazine.com/biology/ancient-phoenician-life-was-mixed-and-multicultural|title=Ancient Phoenician life was mixed and multicultural|website=Cosmos Magazine|date=10 January 2018|language=en|access-date=2020-04-25}}</ref> ===Genetiese studies=== In 'n studie in 2008 onder Pierre Zalloua is bevind ses subklades van die [[haplogroep]] J-M172 (J2) – wat vermoedelik tussen die [[Kaukasus]]berge, [[Mesopotamië]] en die [[Levant]] ontstaan het – het 'n "Fenisiese handtekening" gehad en verteenwoordig onder die mans bevolkings van Libanese kusstreke sowel as die groter Levant (die "Fenisiese buiterand"), gevolg deur ander gebiede van historiese Fenisiese besetting, van [[Siprus]] tot [[Marokko]]. Die navorsers het voorgestel die genetiese handtekening is die gevolg van 'n "gedeelde bron van verwante lyne wat in Libanon gewortel is".<ref name="Zalloua 2008">{{cite journal |last=Zalloua |first=Pierre A. |title=Identifying Genetic Traces of Historical Expansions: Phoenician Footprints in the Mediterranean |journal=American Journal of Human Genetics |year=2008 |volume=83 |issue=5 |pages=633–642 |doi=10.1016/j.ajhg.2008.10.012 |pmid=18976729 |pmc=2668035|display-authors=et al.}}</ref> Nog 'n studie in 2006 het bewyse gevind van die genetiese teenwoordigheid van Fenisiërs op die Spaanse eiland [[Ibiza]].<ref>{{cite journal |last1=Tomàs |first1=Carme|title=Differential maternal and paternal contributions to the genetic pool of Ibiza Island, Balearic Archipelago |journal=American Journal of Physical Anthropology |date=2006 |volume=129 |issue=2 |pages=268–278 |doi=10.1002/ajpa.20273 |pmid=16323196 }}</ref> In 2016 het die [[skelet]] van 'n 2&nbsp;500 jaar oue man van Kartago wat in [[Tunisië]] ontdek is, getoon dit bevat die seldsame moederlike haplogroep U5b2c1. Die lyn van dié "Jong Man van Byrsa" verteenwoordig vermoedelik vroeë geenvloei van [[Iberië]] na die [[Magreb]].<ref>{{cite journal |last1=Matisoo-Smith |first1=Elizabeth A. |last2=Gosling |first2=Anna L. |last3=Boocock |first3=James |last4=Kardailsky |first4=Olga |last5=Kurumilian |first5=Yara |last6=Roudesli-Chebbi |first6=Sihem |date=25 May 2016 |title=A European Mitochondrial Haplotype Identified in Ancient Phoenician Remains from Carthage, North Africa |journal=PLoS ONE |volume=11 |issue=5 |doi=10.1371/journal.pone.0155046 |display-authors=et al. |pages=e0155046 |pmid=27224451 |pmc=4880306|bibcode=2016PLoSO..1155046M |doi-access=free }}</ref> Volgens 'n studie van 2017 wat deur die ''American Journal of Human Genetics'' gepubliseer is, kry hedendaagse Libanese die grootste deel van hulle herkoms van 'n bevolking wat aan die Kanaäniete verwant is, en dit dui op 'n aansienlike genetiese aaneenlopendheid in die Levant sedert minstens die [[Bronstydperk]].<ref>{{cite journal|last1=Harb|first1=Marc|display-authors=etal|date=July 2017|title=Continuity and Admixture in the Last Five Millennia of Levantine History from Ancient Canaanite and Present-Day Lebanese Genome Sequences|url=|journal=American Journal of Human Genetics|volume=101|issue=2|pages=274–282|doi=10.1016/j.ajhg.2017.06.013|pmc=5544389|pmid=28757201}}</ref><ref>{{cite news|last1=Abed|first1=Mira|date=27 July 2017|title=The DNA of ancient Canaanites lives on in modern-day Lebanese, genetic analysis shows|work=Los Angeles Times|url=https://www.latimes.com/science/sciencenow/la-sci-sn-canaanite-lebanese-genetics-20170727-story.html}}</ref> Die Britse genetikus Chris Tyler-Smith en sy span het verder "antieke DNS van vyf Kanaänitiese volke wat 3&nbsp;750 en 3&nbsp;650 jaar gelede" gelewe het, met dié van moderne mense vergelyk en onthul dat 93% van die genetiese herkoms van mense in Libanon van die Kanaäniete kom (die ander 7% was van 'n bevolking op die [[Eurasië|Eurasiese]] [[steppe]]).<ref>{{cite web |url=https://www.patheos.com/blogs/kermitzarleyblog/2017/08/palestinians-may-philistines-since-lebanese-dna-93-canaanite/ |title=Palestinians May Be Philistines Since Lebanese DNA Is 93% Canaanite |last=Zarley |first=Kermit |work=Patheos |date=4 August 2017 |access-date=5 August 2021 |url-status=live}}</ref><ref>{{cite web |url=https://www.latimes.com/science/sciencenow/la-sci-sn-canaanite-lebanese-genetics-20170727-story.html |title=The DNA of ancient Canaanites lives on in modern-day Lebanese, genetic analysis shows |last=Abed |first=Mira |work=Los Angeles Times |date=27 July 2017 |access-date=5 August 2021 |url-status=live}}</ref> In 'n studie in 2020 wat in die ''American Journal of Human Genetics'' gepubliseer is, het navorsers gewys daar is 'n aansienlike genetiese aaneenlopendheid in Libanon sedert die Bronstydperk wat deur drie groot vermengingsvoorvalle onderbreek is: in die [[Ystertydperk|Yster-]], Hellenistiese en [[Ottomaanse Ryk|Ottomaanse]] tydperk, wat elk 3-11% van die nieplaaslike gene tot die bevolking bygedra het.<ref name="doi_10.1016/j.ajhg.2020.05.008">{{cite journal|last1=Haber|first1=Marc|last2=Nassar|first2=Joyce|last3=Almarri|first3=Mohamed A.|last4=Saupe|first4=Tina|last5=Saag|first5=Lehti|last6=Griffith|first6=Samuel J.|last7=Doumet-Serhal|first7=Claude|last8=Chanteau|first8=Julien|last9=Saghieh-Beydoun|first9=Muntaha|last10=Xue|first10=Yali|last11=Scheib|first11=Christiana L.|year=2020|title=A Genetic History of the Near East from an aDNA Time Course Sampling Eight Points in the Past 4,000 Years|journal=American Journal of Human Genetics|volume=107|issue=1|pages=149–157|doi=10.1016/j.ajhg.2020.05.008|pmc=7332655|pmid=32470374|last12=Tyler-Smith|first12=Chris}}</ref> ==Ekonomie== ===Handel=== [[Beeld:Phoenician trade routes (eng).svg|thumb|400px|Die groot Fenisiese handelsnetwerk (omstreeks 1200-800&nbsp;v.C.).]] Die Fenisiërs was tussengangers tussen die uiteenlopende bevolkings in die Mediterreense streek en Nabye Ooste. Hulle het die uitruil van goedere, kennis, kultuur en godsdienstradisies aangehelp. Hulle uitgebreide en langdurige handelsnetwerk het die fondament gelê vir 'n ekonomies en kultureel samehangende Mediterreense streek, wat deur die Grieke en veral die Romeinse voortgesit is.<ref name="Jerry H. Bentley 1999" /> [[Beeld:MuseoArqueologicoCadiz-P1050192.JPG|thumb|links|220px|Fenisiese sarkofae wat in Cádiz, Spanje, ontdek is. Hulle is vermoedelik na Sidon uitgevoer.<ref>A. B. Freijeiro, R. Corzo Sánchez, Der neue anthropoide Sarkophag von Cadiz. In: Madrider Mitteilungen 22, 1981.</ref><ref>{{cite journal |last1=Lapuente |first1=P. |last2=Rodà |first2=I. |last3=Gutiérrez Garcia‐M |first3=A. |last4=Brilli |first4=M. |title=Addressing the controversial origin of the marble source used in the Phoenician anthropoid sarcophagi of Gadir (Cadiz, Spain) |journal=Archaeometry |date=June 2021 |volume=63 |issue=3 |pages=467–480 |doi=10.1111/arcm.12623|s2cid=225150177 |url=http://zaguan.unizar.es/record/108415 }}</ref> Argeologiese Museum van Cádiz.]] Fenisiese bande met die Grieke was diepgewortel. Dit het blykbaar in die [[Minoïese beskawing]] op [[Kreta]] (1950-1450&nbsp;v.C.) begin, wat saam met die [[Miceense Griekeland|Miceense beskawing]] (1600-1100&nbsp;v.C.) as die voorlopers van klassieke Griekeland beskou word.<ref>{{cite book|first=Fernand|last=Braudel|title=Memory and Mediterranean|translator-first=Sian|translator-last=Reynolds|location=New York|publisher=Alfred A. Knopf|year=2001|pages=112–113}}</ref> Argeologiese bewyse dui daarop dat die Miceense Grieke geleidelik goedere, kunsstyle en gebruike via die Fenisiërs uit die Nabye Ooste ingevoer het. Aan die Egiptenare het die Fenisiërs sederhout teen aansienlike pryse verkoop,{{sfnp|Cunliffe|2008|pages=241–2}} asook [[wyn]] van die 8ste eeu&nbsp;v.C. af. Die wynhandel met Egipte is goed gedokumenteer deur skeepswrakke wat in 1997 in die oop see 50&nbsp;km wes van [[Ashkelon]], Israel, ontdek is.<ref>{{cite book |first=L. E. |last=Stager |chapter=Phoenician shipwrecks in the deep sea |title=Sea routes: From Sidon to Huelva: Interconnections in the Mediterranean, 16th–6th&nbsp;c.&nbsp;BC |year=2003 |pages=233–248 |isbn=978-960-7064-40-0 }}</ref> Groot houers van [[terracotta]] uit Tirus en Sarepta is gebruik vir die vervoer van die wyn. Die Fenisiërs het weer van die Egiptenare [[Nubië|Nubiese]] [[goud]] gekoop. Van elders het hulle ander materiale gekry, waarvan die belangrikste seker [[silwer]] was, soos van [[Sardinië]] en die [[Iberiese Skiereiland]]. Tin vir die maak van [[brons]] is dalk van [[Galisië]] in Suid-Spanje gekry, of van [[Noord-Europa]] ([[Cornwall]] of [[Historiese Bretagne|Bretagne]]).{{sfnp|Markoe|2000|p=103}} ===Nywerheid=== [[Beeld:Phoenician - Bowl with Hunting Scene - Walters 57705.jpg|thumb|220px|'n Fenisiese metaalbak met 'n [[jag]]toneel (8ste eeu&nbsp;v.C.). Die klere en haarstyl van die figure is Egipties, maar die onderwerp van die middelste toneel is die Mesopotamiese tema van die stryd tussen mens en dier. Fenisiese kunstenaars het dikwels die style van naburige kulture oorgeneem.]] Fenisië het min ander natuurlike hulpbronne as sy sederhout gehad. Hout was waarskynlik hulle eerste en grootste bron van rykdom; nie Egipte of Mesopotamië het genoeg houtbronne gehad nie. Die Fenisiërs kon egter nie van dié beperkte inkomste alleen lewe nie en het 'n nywerheidsbasis begin wat geskoei was op die vervaardiging van goedere vir alledaagse en luuksegebruik.<ref name=" John C. Scott CCR" /> Hulle het tegnieke soos glas-, graveer- en metaalwerk uitgevind of bemeester.<ref name=":42" /> Die Fenisiërs was vroeë pioniers in massaproduksie en het baie goedere in grootmaat verkoop. Hulle het die belangrikste bron van glasware in die oudheid geword en het duisende flesse, krale en ander glasvoorwerpe oor die Middellandse See versprei.<ref>{{cite book|first=Gerhard|last=Herm|title=The Phoenicians|translator-first=Catherine|translator-last=Hiller|location=New York|publisher=William Morrow|year=1975|page=80}}</ref> Uitgrawings in Spanje dui daarop dat hulle ook die pottebakkerswiel gebruik het.<ref>{{cite book|first1=Karl|last1=Moore|first2=David|last2=Lewis|title=Birth of the Multinational|location=Copenhagen|publisher=Copenhagen Business School Press|year=1999|page=85}}</ref> Hulle blootstelling aan 'n groot verskeidenheid kulture het hulle in staat gestel om goedere vir spesifieke markte te vervaardig.<ref name=":42">{{cite journal|last1=Markoe|first1=Glenn|last2= McGovern|first2=Patrick E.|title=A Nation of Artisans|journal=Archaeology|volume=43|issue=2|date=March 1990|pages=32–33|jstor=41765806|url=https://www.jstor.org/stable/41765806}}</ref> Uit die ''[[Ilias]]'' blyk dit dat Fenisiese klere en metaalgoedere hoog deur die Grieke aangeslaan is.<ref name="John C. Scott CCR" /> Gespesialiseerde items is spesiaal vir ryker klante ontwerp, insluitende reliëfs van [[ivoor]] en geverfde [[volstruis]]eiers met fyn detail. [[Beeld:Contemporary portrayal of a toga picta.jpg|thumb|links|180px|'n [[Etruskers|Etruskiese]] graf (omstreeks 350&nbsp;v.C.) wat 'n man met 'n [[pers]] [[toga]] uitbeeld.]] ====Tiriese pers==== Die waardevolste Fenisiese goedere was materiaal wat gekleur was met [[Tiriese pers]], wat vir 'n groot deel van die Fenisiese rykdom verantwoordelik was. Dit is 'n afskeiding deur verskeie spesies seeslakke van die genus ''Murex''. Hulle was volop in die Oos-Middellandse See, maar is so oorbenut dat hulle plaaslik uitgesterf het. Fenisiërs kon die kleurstof in 1750&nbsp;v.C. al ontdek het.<ref>{{cite book|last=St. Clair|first=Kassia|year=2016|title=The Secret Lives of Colour|location=London|publisher=John Murray|pages=162–164}}</ref> Hulle het 'n tweede vervaardigingsentrum daarvoor gevestig in Mogador, in die hedendaagse [[Marokko]].<ref>{{cite book|title=The Phoenicians: A Captivating Guide to the History of Phoenicia and the Impact Made by One of the Greatest Trading Civilizations of the Ancient World|year=2019|isbn=978-1647482053|page=60|last1= History|first1= Captivating}}</ref> Die Fenisiërs se eksklusiewe beheer oor die vervaardiging van die kleurstof asook die arbeidsintensiewe ekstraksieproses het dit baie duur gemaak. Tiriese pers is dus later met die rykes verbind. Dit was gou 'n statussimbool in sekere beskawings, veral onder jong Romeine. Assiriese bestellingsrekord van die Fenisiërs sluit in "klere van helder gekleurde stof", wat waarskynlik Tiriese pers insluit. Hoewel die ontwerpe en borduurwerk in Fenisiese tekstiele hoog aangeslaan is, ontbreek inligting oor die tegnieke en spesisieke beskrywings.<ref name=":42" /> == Verwysings == {{Verwysings|3}} == Bronnelys == * [[Lêer:Crystal txt.png|15px]] Hierdie artikel is vertaal uit die [[:en:Phoenicia|Engelse Wikipedia]] * Kennis, 1980, vol 3, bl. 448-449, ISBN 0 7981 0825 8 {{Normdata}} [[Kategorie:Geskiedenis van Libanon]] [[Kategorie:Middellandse See]] [[Kategorie:Antieke Nabye Ooste]] ky3vsm26o2apkiw3yxya7qx9ebkd090 2515058 2515051 2022-07-25T16:25:57Z Burgert Behr 2401 Besig wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Voormalige land |gewone_lang_naam = Fenisië |gewone_naam = Fenisië |kontinent =Asië |gebied =Nabye-Ooste |era = Mesopotamië |jaar_begin =2500&nbsp;v.C. |jaar_einde =64&nbsp;v.C. |flag_p1 = |p1 = Kanaän |flag_p2 = |p2 = Hetiete |flag_p3 = |p3 = Nuwe Ryk van Egipte |flag_s1 = |s1= Achaemenidiese Fenisië |flag_s2 = |s2= Antieke Kartago |gebeurtenis1 = Stigting |datum_gebeurtenis1 = 2500&nbsp;v.C. |gebeurtenis2 = Tirus, onder die regering van Hiram I, word die dominante stadstaat |datum_gebeurtenis2 =969&nbsp;v.C. |gebeurtenis3 = Pygmalion stig Kartago (legendaries) |datum_gebeurtenis3 =814&nbsp;v.C. |gebeurtenis4 = [[Pompeius]] verower Fenisië en die res van die [[Seleukidiese Ryk]] |datum_gebeurtenis4 =64&nbsp;v.C. |beeld_kaart =Phoenicia map-en.svg |beeld_kaart_byskrif = 'n Kaart van die Fenisiese streek in groen. |algemene_tale =[[Fenisies]], [[Punies]] |hoofstad =Geen; belangrike stede was [[Bublos]], [[Tirus]] en [[Kartago]] |regeringstipe =Monargie |titel_leier =Bekende konings van Fenisiese stede |leier1 =Ahiram |jaar_leier1 =ca. 1000&nbsp;v.C. |leier2 =Hiram&nbsp;I |jaar_leier2 =969–936&nbsp;n.C. |leier3 =Pygmalion |jaar_leier3 =820–774&nbsp;n.C. }} '''Fenisië''' (van die [[Griekse]] Φοινίκη, ''Phoiníkē''; [[Arabies]]: فينيقية, ''Fīnīqīyah'') was ’n antieke [[Semitiese tale|Semitiessprekende]], [[see]]varende beskawing in die westelike kusstreke van die [[Vrugbare Halfmaan]] wat aan die kuslyn van die moderne [[Libanon]] gesentreer was.<ref>{{Cite book|last=Kitto|first=John|url=https://books.google.com/books?id=9oHbdzSawj0C&q=phoenicia+lebanon&pg=PA528|title=A Cyclopedia of Biblical Literature|date=1851|publisher=Adan and Charles Black}}</ref><ref>{{Cite book|last=Malaspina|first=Ann|url=https://books.google.com/books?id=Pfop0v79y7gC&q=phoenicia+lebanon&pg=PA19|title=Lebanon|date=2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-0579-6}}</ref> Al die groot Fenisiese stede was aan die kus van die [[Middellandse See]] geleë. Die gebied van die Fenisiese stadstate het deur die geskiedenis uitgebrei en gekrimp. Die kernstreek waarin die Fenisiese kultuur ontwikkel en floreer het, het gestrek van [[Tripoli, Libanon|Tripoli]] en [[Bublos]] in Noord-[[Libanon]] tot [[Karmelberg]] in die hedendaagse [[Israel]]. Op die hoogtepunt van sy bestaan het Fenisië se grondgebied in die oostelike Mediterreense streek gestrek van die [[Orontes]]riviermond tot by [[Ashkelon]].<ref>{{Cite book |last=Meir Edrey |title=Phoenician Identity in Context: Material Cultural Koiné in the Iron Age Levant |publisher=Ugarit-Verlag – Buch- und Medienhandel Münster |year=2019 |isbn=978-3-86835-282-5 |series=Alter Orient und Altes Testament |volume=469 |location=Germany |pages=23–24}}</ref> Buite sy tuisgebied het die Fenisiese beskawing gestrek tot by die Middellandse See, van [[Siprus]] tot die [[Iberiese Skiereiland]]. Die Fenisiërs was 'n Semitiessprekende volk van ietwat onbekende oorsprong wat omstreeks 3000&nbsp;v.C. in die [[Levant]] ontstaan het.<ref>{{Cite web|title=Phoenicia {{!}} Definition, Location, History, Religion, & Facts|url=https://www.britannica.com/place/Phoenicia|access-date=2021-08-29|website=Encyclopedia Britannica|language=en}}</ref> Die term "Fenisië" is 'n antieke Griekse, nie-inheemse naam wat waarskynlik een van hulle belangrikste uitvoergoedere beskryf het: 'n kleursel ook bekend as [[Tiriese pers]]. Dit het nie 'n samehangende kultuur of gemeenskap beskryf nie, want anders sou dit plaaslik verstaan gewees het.<ref>{{Cite web|title=Who Were The Phoenicians? {{!}} History Today|url=https://www.historytoday.com/reviews/who-were-phoenicians|website=www.historytoday.com|access-date=2020-04-20}}</ref> Daar word gedebatteer of die Fenisiërs wel afsonderlik van die breër groep Semitiessprekende volke was wat as die [[Kanaän]]iete bekend is.<ref name="John C. Scott CCR">{{cite journal|last=Scott|first=John C|date=2018|title=The Phoenicians and the Formation of the Western World|journal=Comparative Civilizations Review|volume=78|issue=78|url=https://scholarsarchive.byu.edu/ccr/vol78/iss78/4}}</ref>{{sfnp|Quinn|2017|pages=24, 204}} Die historikus Robert Drews glo "Kanaäniete" was die naam van die etniese groep wat deur die antieke Grieke die "Fenisiërs" genoem is,<ref>{{cite journal |url=https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/030908929802308104 |title=Canaanites and Philistines |last=Drews |first=Robert |journal=Journal for the Study of the Old Testament |volume=23 |issue=81 |pages=39–61 |date=1998 |doi=10.1177/030908929802308104|s2cid=144074940 }}</ref> maar volgens die argeoloog Jonathan N. Tubb het die [[Ammoniet]]e, [[Moabiete]], [[Israel]]iete en Fenisiërs elk hulle eie kulturele identiteit gehad, hoewel hulle etnies Kanaäniete was, "dieselfde mense wat hulle in die 8ste millennium&nbsp;v.C. in boerderynedersettings in die streek gevestig het".<ref name="JonTubb">{{cite book|last=Tubb|first=Johnathan N.|url=https://archive.org/details/canaanites00tubb|title=Canaanites|work=British Museum People of the Past|publisher=University of Oklahoma Press|year=1998|isbn=9780806131085|access-date=9 October 2018|url-access=registration}}</ref>{{rp|13–14}} Die Fenisiërs het in die middel 12de eeu&nbsp;v.C. 'n opkoms gemaak ná die agteruitgang van die invloedrykste kulture in die [[verval van die Bronstydperk]]. Hulle was onder die mense van hulle tyd bekend as bekwame handelaars en seevaarders, en het deur die grootste deel van die klassieke oudheid die oorheersende kommersiële mag geword. Die Fenisiërs het 'n uitgebreide seehandelsnetwerk ontwikkel wat langer as 'n millennium geduur het. Hulle het gehelp om kulture, idees en kennis uit te ruil tussen groot bakermatte van die beskawing soos [[Griekeland]], [[Antieke Egipte|Egipte]] en [[Mesopotamië]]. Ná sy hoogtepunt in die 9de eeu&nbsp;v.C. het die Fenisiese beskawing in die oostelike Mediterreense streek stadigaan agteruitgegaan weens buitelandse invloed en mededinging; in die sentrale en westelike Mediterreense streek het sy invloed voortgeduur tot in die middel van die 2de eeu&nbsp;v.C. Die Fenisiërs was in stadstate georganiseer, nes dié in [[antieke Griekeland]], waarvan die noemenswaardigstes [[Tirus]], [[Sidon]] en [[Bublos]] was.{{sfnp|Aubet|2001|p=17}}<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.worldhistory.org/phoenicia/|title=Phoenicia|encyclopedia=World History Encyclopedia|access-date=2017-08-09}}</ref> Elke stadstaat was polities onafhanklik, en daar is geen bewyse dat die Fenisiërs aan hulleself as 'n enkele nasionaliteit gedink het nie.{{sfnp|Quinn|2017|pages=201–203}} Die Fenisiërs het kolonies en handelsposte oor die hele Mediterreense streek gevestig. [[Kartago]], 'n nedersetting in Noordwes-[[Afrika]], het in die 7de eeu&nbsp;v.C. 'n groot beskawing uit eie reg geword. Die Fenisiese gemeenskap en kultuurlewe was gesentreer om handel en seevaart. Terwyl die meeste stadstate deur die een of ander soort koning regeer is, het handelaarsfamilies waarskynlik groot invloed uitgeoefen. Die Fenisiërs is lank as 'n verlore beskawing beskou weens die gebrek aan inheemse geskrewe rekords. Eers teen die middel 20ste&nbsp;eeu het historici en argeoloë 'n idee begin vorm van die komplekse en invloedryke beskawing.{{sfnp|Markoe|2000|pages=10–12}} Hulle beste nalatenskap was die wêreld se [[Fenisiese alfabet|oudste geverifieerde alfabet]], waarvan die oorsprong verbind word aan die [[Hebreeuse alfabet|Hebreeuse skrif]] via die [[Proto-Sinaïtiese alfabet]].{{sfn|Coulmas|1996}} Dit is deur die Mediterreense streek versprei en gebruik om die [[Arabiese alfabet|Arabiese]] en [[Griekse alfabet]] te ontwikkel en daarna weer die [[Latynse alfabet]] en [[Cyrilliese skrif]].{{sfnp|Markoe|2000|page=111}}<ref name="Fischer 2004 90">{{cite book|last=Fischer|first=Steven Roger|title=A history of writing|publisher=Reaktion Books|year=2004|page=90}}</ref> Hulle kry ook die eer vir innovasies in skeepsbou, navigasie, nywerheid, landbou en regering. Daar word geglo hulle internasionale handelsnetwerk het die ekonomiese, politieke en kulturele fondamente gelê van die klassieke [[Westerse beskawing]].<ref name="Hans G. Niemeyer 2004">{{cite book|last=Niemeyer|first=Hans G.|chapter=The Phoenicians and the Birth of a Multinational Mediterranean Society|title=Commerce and Monetary Systems in the Ancient World|editor-last1=Rollinger|editor-first1=Robert|editor-last2=Ulf|editor-first2=Christoph|location=Stuttgart|publisher=Franz Stiener Verlag|year=2004|pages=246, 250}}</ref> ==Etimologie== Die Fenisiërs was 'n gemeenskap van onafhanklike stadstate en het blykbaar nie 'n term gehad vir Fenisië as geheel nie.<ref>Department of Ancient Near Eastern Art. “The Phoenicians (1500–300 B.C.).” In ''Heilbrunn Timeline of Art History.'' New York: The Metropolitan Museum of Art, 2000–. http://www.metmuseum.org/toah/hd/phoe/hd_phoe.htm (October 2004)</ref> In plaas daarvan sou hulle name gehad het vir die inwoners van elke spesifieke stad, soos "Sidoniërs" vir die inwoners van Sidon, ens. As die Fenisiërs wel 'n naam vir die hele streek gehad het, sou dit waarskynlik "Kanaän" gewees het en sou hulle na hulleself as "Kanaäniete" verwys het.<ref>Britannica, The Editors of Encyclopaedia. "Phoenicia". ''Encyclopedia Britannica'', 20 Augustus 2020, https://www.britannica.com/place/Phoenicia. Besoek op 9 Januarie 2022.</ref> Die naam "Fenisiërs" kom, nes die [[Latyn]]se ''Poenī'' (adjektief ''poenicus'', later ''pūnicus''), van die antieke Griekse Φοινίκη (''Phoiníkē''). Die woord φοῖνιξ (''phoînix'') beteken "Fenisiër", "[[Tiriese pers]]" of "[[dadelpalm]]." [[Homeros]] het dit in elk van dié betekenisse gebruik.<ref>{{cite web|url=https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=foi=nic|title=Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, φοῖνιξ|website=www.perseus.tufts.edu|access-date=2017-02-03}}</ref> (Die mitiese voël [[Feniks]] het ook dié naam, maar dit kom eers eeue later voor.) Dit is moeilik om te bepaal watter betekenis eerste was, maar dit is verstaanbaar dat die Grieke die karmosynrooi of pers kleur van dadels en kleurstof met die handelaars van albei dié produkte vereenselwig het. ==Geskiedenis== Omdat min Fenisiese rekords bewaar gebly het, kom die meeste van die kennis oor hulle oorsprong en geskiedenis uit die geskrifte van ander beskawings wat deur die hele Mediterreense streek opgegrawe word. Die geleerdes stem saam dat Fenisië se vooruitstrewendste tydperk van 1200&nbsp;v.C. tot aan die einde van die [[Persië|Persiese tydperk]] (332&nbsp;v.C.) was.<ref>{{Harvnb|Jigoulov|2021|p=13}}</ref> Die Fenisiese [[Bronstydperk]] is grootliks onbekend.<ref name = "Jig2021_18">{{harvnb|Jigoulov|2021|p=18}}</ref> Die belangrikste twee terreine is Bublos en Sidon-Dakerman (naby Sidon). In 2021 was daar egter steeds meer as honderd terreine wat opgegrawe moes word, terwyl ander nog nie heeltemal ontleed was nie.<ref name = "Jig2021_18"/> Die Middel-Bronstydperk was oor die algemeen 'n vreedsame tyd van toenemende bevolkings, handel en vooruitgang, hoewel daar om natuurlike hulpbronne meegeding is.<ref name="Jig2021_20"/> In die Laat Bronstyd het die mededinging tussen Egipte, [[Mitanni]], die [[Hetiete]] en [[Assirië]] 'n groot impak op Fenisiese stede gehad.<ref name = "Jig2021_20">{{harvnb|Jigoulov|2021|pp=18–9}}</ref> ===Oorsprong=== [[Lêer:Antarados sarkophagus face.JPG|duimnael|180px|’n Fenisiese sarkofaag by Antarados, Noord-Libanon, 480-450&nbsp;v.C.]] Die Kanaänitiese kultuur waaruit die Fenisiërs ontstaan het, het blykbaar op die plek ontwikkel uit die vroeëre Ghassuliese [[Kopersteentydperk]]kultuur. Die staat [[Oegarit]] uit die Laat Bronstydperk word argeologies ook as Kanaänities beskou,<ref name="tubb">Tubb, Jonathan N. (1998), "Canaanites" (British Museum People of the Past)</ref> hoewel [[Oegarities]] nie tot die Kanaänitiese tale behoort nie.<ref>{{Cite book |first=Roger |last=Woodard |year=2008 |title=The Ancient Languages of Syria-Palestine and Arabia |location=New York |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-68498-9 }}</ref><ref name="NavehJ1987">{{Cite book |first=Joseph |last=Naveh |year=1987 |chapter=Proto-Canaanite, Archaic Greek, and the Script of the Aramaic Text on the Tell Fakhariyah Statue |editor1-last=Miller |title=Ancient Israelite Religion |display-editors=etal |isbn=0-8006-0831-3 |chapter-url-access=registration |chapter-url=https://archive.org/details/ancientisraelite00unse }}. {{harvp|Coulmas|1996}}.</ref> Die Griekse historikus [[Herodotos]] en ander het ander teorieë gehad oor plekke van waar die Fenisiërs gekom het.<ref>Herodotos ''Histories'' 1.1, 2.44 & 7.89; Strabo, ''Geography'' 16.3.4.</ref><ref name="Bowersock">{{cite book |chapter-url=https://books.google.com/books?id=2hmbc9evgB0C&pg=PA401 |title=Bahrain Through The Ages – the Archaeology |publisher=Routledge |year=1986 |isbn=0-7103-0112-X |chapter=Tylos and Tyre. Bahrain in the Graeco-Roman World |editor-last2=Rice |editor-first2=Michael |author=Bowersock, G.W. |editor-last1=Khalifa |editor-first1=Haya Ali |pages=401–2 }}</ref><ref name="Rice">{{cite book|title=The Archaeology of the Arabian Gulf|publisher=Routledge|year=1994|isbn=0-415-03268-7 |author=Rice, Michael|page=20}}</ref> Sommige argeoloë het al 'n migrasie voorgestel wat verband hou met die verval van 'n beskawing omstreeks 1750&nbsp;v.C.<ref name="Bowersock"/><ref name="Rice"/><ref name="Donkin">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=leHFqMQ9mw8C&pg=PA48 |title=Beyond Price: Pearls and Pearl-fishing : Origins to the Age of Discoveries, Volume 224 |page=48 |author=R.A. Donkin|isbn=0-87169-224-4 |year=1998 }}</ref> Die meeste geleerdes verwerp egter die idee van 'n migrasie; argeologiese en historiese bewyse dui daarop dat die streek millenniums lank aaneen bewoon is, en onlangse [[Genetika|genetiese]] navorsing dui aan hedendaagse [[Libanon|Libanese]] kry die grootste deel van hulle afkoms (meer as 90%) van 'n Kanaänitiesverwante bevolking.<ref name="Habercetera">{{cite journal |title=Continuity and Admixture in the Last Five Millennia of Levantine History from Ancient Canaanite and Present-Day Lebanese Genome Sequences |journal=American Journal of Human Genetics |year=2017 |doi=10.1016/j.ajhg.2017.06.013 |pmid=28757201|doi-access=free |last1=Haber |first1=Marc |last2=Doumet-Serhal |first2=Claude |last3=Scheib |first3=Christiana |last4=Xue |first4=Yali |last5=Danecek |first5=Petr |last6=Mezzavilla |first6=Massimo |last7=Youhanna |first7=Sonia |last8=Martiniano |first8=Rui |last9=Prado-Martinez |first9=Javier |last10=Szpak |first10=Michał |last11=Matisoo-Smith |first11=Elizabeth |last12=Schutkowski |first12=Holger |last13=Mikulski |first13=Richard |last14=Zalloua |first14=Pierre |last15=Kivisild |first15=Toomas |last16=Tyler-Smith |first16=Chris |volume=101 |issue=2 |pages=274–282 |pmc=5544389 }}</ref> ===Opkoms in die Laat Bronstydperk (1479-1200 v.C.)=== Die eerste bekende aantekeninge oor die Fenisiërs hou verband met die verowerings van [[farao]] [[Toetmoses III]] (1479-1425 v.C.). Die Egiptenare het kusstede geteiken wat volgens hulle behoort het aan die ''Fenekhu'', "skrynwerkers", soos Bublos, Arwad en Ullasa. Die stede het aan die Egiptenare toegang verleen tot die Mesopotamiese handel en groot hoeveelhede van die streek se inheemse sederhout, waarvan daar geen ekviwalent in Egipte was nie.{{sfnp|Markoe|2000|pages=1–19}} Teen die 14de eeu&nbsp;v.C. het die Egiptenare die Fenisiese stadstate as "gunstelingstede" beskou. [[Tirus]], [[Sidon]], [[Beiroet]] en Bublos is as die belangrikstes gereken. Die Fenisiërs het aansienlike outonomie gehad en hulle stede was redelik goed ontwikkel en vooruitstrewend. Bublos was die belangrikste stad; dit was 'n sentrum vir bronsvervaardiging en die primêre sentrum van waardevolle items soos [[tin]] en [[lapis lazuli]] van so ver oos as [[Afganistan]]. Die Egiptiese amptenare het ook belanggestel in Sidon en Tirus, en dit het 'n patroon van mededinging begin wat oor die volgende millennium sou voortduur. In die [[Amarna-briewe]] word vertel die naburige [[Amoriete]] en Hetiete het Fenisiese stede van 1350 tot 1300&nbsp;v.C. verower, veral in die noorde. Egipte het eindelik sy kusgebiede van Oegarit in Noord-[[Sirië]] tot by Bublos naby Sentraal-Libanon verloor. ===Opkoms en hoogtepunt (1200-800&nbsp;v.C.)=== Tussen 1200 en 1150&nbsp;v.C. het die verval van die Bronstydperk gelei tot die verswakking of vernietiging van die meeste beskawings in die streek, insluitende die Egiptenare en Hetiete. Dit lyk of die Fenisiërs die toets van die tyd deurstaan het, want hulle het in 1230&nbsp;v.C. as 'n afsonderlike en georganiseerde beskawing verrys. Dié tydperk word soms die "Fenisiese renaissance" genoem.<ref>{{cite journal|last=Stieglitz|first=Robert|title=The Geopolitics of the Phoenician Littoral in the Early Iron Age|journal=Bulletin of the American Schools of Oriental Research|volume=129|year=1990|issue=9}}</ref> Hulle het die magsleemte gevul wat deur die ander beskawings gelaat is deur die enigste handels- en seemag in die streek te word, 'n status wat hulle eeue lank sou volhou.<ref name="John C. Scott CCR" /> Die herstel van die Mediterreense ekonomie is waarskynlik te danke aan Fenisiese handelaars en seevaarders wat die langafstandhandel tussen Egipte en Mesopotamië in die 10de eeu&nbsp;v.C. herstel het.<ref name="Jerry H. Bentley 1999">{{cite journal|first=Jerry H.|last=Bentley|title=Sea and Ocean Basins as Frameworks for Historical Analysis|journal=Geographical Review|volume= 89|issue=2|year=1999|pages=215–219|doi=10.1111/j.1931-0846.1999.tb00214.x}}</ref> Vroeg in die [[Ystertydperk]] het die Fenisiërs hawens, pakkamers, markte en nedersettings oor die hele Mediterreense streek en tot by die suidelike [[Swartsee]] gevestig. Kolonies is gestig op [[Siprus]], [[Sardinië]], die [[Baleariese Eilande]], [[Sisilië]] en [[Malta]], sowel as aan die kus van Noord-Afrika en die Iberiese Skiereiland.<ref>{{cite book|last=Barnes|first=William H.|title=Studies in the Chronology of the Divided Monarchy of Israel|location=Atlanta|publisher=Scholars Press|year=1991|pages=29–55}}</ref> Fenisiese [[silwer]] uit dié tyd wat as betaalmiddele gebruik is, bevat [[lood]]isotoopverhoudings wat ooreenstem met dié van lood in Sardinië en [[Spanje]], wat dui op hoe uitgebrei die Fenisiese handelsnetwerk was.<ref>{{cite journal|last1=Chamorro|first1=Javier G.|date=1987|title=Survey of Archaeological Research on Tartessos|journal=American Journal of Archaeology|volume=91|issue=2|pages=197–232|doi=10.2307/505217|jstor=505217|s2cid=191378720 }}</ref> Teen die 10de eeu&nbsp;v.C. het [[Tirus]] die rykste en magtigste Fenisiese stadstaat geword, veral tydens die bewind van [[Hiram I]] (c. 969-936&nbsp;v.C.). Tydens die bewind van die priester [[Etbaäl I|Etbaäl]] (887-856&nbsp;v.C.) het Tirus sy grondgebied uitgebrei tot so ver noord as Beiroet en tot in 'n deel van [[Siprus]]. Dié ongewone daad van aggressie was die naaste wat die Fenisiërs daaraan gekom het om 'n verenigde staat te vorm. Toe sy ryk sy grootste gebiedsomvang bereik, het Etbaäl hom verklaar tot "koning van die Sidoniërs", 'n titel wat ook deur sy opvolgers gebruik is en in beide Griekse en [[Jood]]se geskrifte genoem is.<ref name=":02">{{cite book|chapter=The Phoenicians: A Captivating Guide to the History of Phoenicia and the Impact Made by One of the Greatest Trading Civilizations of the Ancient World|title=Captivating History|year=2019|isbn=9781647482053|last1=History|first1=Captivating}}</ref> In die Laat Ystertydperk was die Fenisiese boot-, handels- en kulturele bedrywighede op hulle hoogtepunt, veral tussen 750 en 650&nbsp;v.C. Die Fenisiese invloed was duidelik in die "oriëntalisasie" van Griekse kultuur- en kunskonvensies.<ref name="John C. Scott CCR" /> Onder hulle gewildste goedere was fyn [[tekstiel]], gewoonlik gekleur met [[Tiriese pers]]. [[Homeros]] se ''[[Ilias]]'', wat in dié tyd geskryf is, verwys na die gehalte van Fenisiese [[klere]] en [[metaal]]goedere.<ref name="John C. Scott CCR" /> ===Stigting van Kartago=== [[Kartago]] is gestig deur Fenisiërs wat van Tirus af gekom het, moontlik aanvanklik as 'n stasie in die metaalhandel met die suidelike Iberiese Skiereiland.{{sfnp|Warmington|1964}} Die stad se naam in [[Punies]], 𐤒𐤓𐤕 𐤇𐤃𐤔𐤕 (''Qart-Ḥadašt''), beteken "Nuwe Stad".<ref>{{cite book|last1=Charles-Picard|first1=Gilbert|last2=Picard|first2=Colette|title=Vie et Mort de Carthage|location=Paris|publisher=Hachett|year=1968|language=fr|trans-title=The Life and Death of Carthage|pages=28–35}}</ref> Sommige bronne noem 'n vroeë stigtingsdatum soos 1215&nbsp;v.C. – voor die [[Trojaanse Oorlog|val van Troje]] in 1180&nbsp;v.C. Die Griekse geskiedkundige Timeus reken egter die stigting van Kartago was in 814&nbsp;v.C., die datum wat deur die meeste geskiedkundiges aanvaar word.<ref>{{cite book|first=Serge|last=Lancel|title= Carthage|pages=20–23|translator=Antonia Nevill| publisher=Oxford: Blackwell |date=1995}}</ref> Volgens [[legende]]s, insluitende [[Vergilius]] se ''[[Eneïde]]'', is die stad deur koningin [[Dido]] gestig. Kartago sou groei tot 'n veeletniese ryk wat gestrek het oor Noord-Afrika, Sardinië, Sisilië, Malta, die Baleariese Eilande en Suid-Iberië, maar dit sou eindelik in die [[Puniese Oorloë]] (264-146&nbsp;v.C.) deur [[Romeinse Ryk|Rome]] verwoes word voordat dit as 'n Romeinse stad herbou is. ===Assiriese en Babiloniese vasalstate (858-538&nbsp;v.C.)=== [[Beeld: Assyrian - Fragments of Bands from a Gate - Walters 542335 - View A.jpg|thumb|240px|Twee bronsfragmente van die Assiriese paleispoort met beelde van die insameling van heffings van die Fenisiese stede Tirus en Sidon (859-824&nbsp;v.C.). [[Britse Museum]].]] As 'n handelsmag wat op 'n nou kusstrook gekonsentreer was, het die Fenisiërs nie genoeg mense gehad vir 'n sterk weermag nie. Namate buurstate begin sterker raak het, het die Fenisiërs al hoe meer onder die mag gekom van buitelandse heersers, wat hulle outonomie in 'n wisselende mate erken het.<ref name=":02"/> Die [[Assirië|Assiriese]] verowering van Fenisië het onder koning [[Salmaneser III]] begin. Hy het in 858&nbsp;v.C. aan die bewind gekom en 'n reeks veldtogte teen buurstate begin voer. Die Fenisiese stadstate het onder sy mag gekom en hulle moes heffings betaal in geld, goedere en natuurlike hulpbronne. Aanvanklik was hulle [[Vasalstaat|vasalstate]] met 'n sekere mate van vryheid.<ref name=":02"/> Dit het in 744&nbsp;v.C. verander met die troonbestyging van [[Tiglat-Pileser III]]. Teen 738&nbsp;v.C. was die grootste deel van die [[Levant]], insluitende Noord-Fenisië, geannekseer. Net Tirus en Bublos, die magtigste stadstate, het vasalstate buite direkte Assiriese beheer gebly. Tirus, Bublos en Sidon het almal teen die Assiriese bewind in opstand gekom. In 721&nbsp;v.C. het [[Sargon II]] Tirus angeval en die rebellie onderdruk. Sy opvolger, [[Sanherib]], het nog rebellies in die streek onderdruk. In die 7de eeu&nbsp;v.C. het Sidon gerebelleer en is dit deur [[Esarhaddon]] verwoes. Hy het slawe van die inwoners gemaak en 'n nuwe stad op die ruïnes gebou. Aan die einde van die eeu was die Assiriërs verswak weens opeenvolgende opstande, en dit het daartoe gelei dat dit deur die [[Mede|Mediese Ryk]] verwoes is. Die Babiloniërs, voormalige vasale van die Assiriërs, het die val van die ryk uitgebuit en in opstand gekom. Kort daarna het hulle die [[Neo-Babiloniese Ryk]] in sy plek gestig. Fenisiese stede het verskeie kere tydens die bewind van die eerste Babiloniese koning, [[Nabopolassar]] (626-605&nbsp;v.C.), en sy seun, [[Nebukadnesar II]] (omstreeks 605-562&nbsp;v.C.), gerebelleer. In 587&nbsp;v.C. het Nebukadnesar Tirus aangeval. Die stad het 13 jaar lank weerstand gebied, maar eindelik onder "gunstige terme" oorgegee.<ref name="britannica.com">{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Lebanon|title=Lebanon – Assyrian and Babylonian domination of Phoenicia|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2020-04-22}}</ref> ===Persiese tydperk (539-332&nbsp;v.C.)=== [[Beeld: Construction of Xerxes Bridge of boats by Phoenician sailors.jpg|thumb|Fenisiërs bou [[Pontonbrug|pontbrûe]] vir [[Ahasveros]] tydens die tweede Persiese inval van [[Griekeland]] in 480&nbsp;v.C. (1915-tekening deur A.C. Weatherstone).]] In 539&nbsp;v.C het [[Kores die Grote]], die koning en stigter van die Persiese [[Achaemenidiese Ryk]], Babilon verower.<ref name=":7">{{cite journal|last=Katzenstein|first=Jacob|title=Tyre in the Early Persian Period (539-486 B.C.E.)|journal=The Biblical Archaeologist|volume=42|issue=1|year=1979|page=31|doi=10.2307/3209545|jstor=3209545|s2cid=165757132|url=https://www.jstor.org/stable/3209545}}</ref> Terwyl Kores die state oor die hele [[Antieke Nabye Ooste|Nabye Ooste]] begin konsolideer het, het die Fenisiërs blykbaar besluit om "hulle aan die Perse oor te gee".<ref name=":8">{{Cite book|last=Herodotus|title=The Histories, Book III|pages=§19}}</ref> Die grootste deel van die Levant is deur Kores in 'n enkele [[Satraap|satrapie]] (provinsie) gekonsolideer en gedwing om 'n jaarlikse heffing te betaal.<ref>{{Cite book|last=Herodotus|title=The Histories, Book III|pages=218, §91}}</ref> Die Fenisiese streek is later in vier vasalkoninkryke ingedeel: Sidon, Tirus, Arwad en Bublos. Hulle het aansienlike outonomie gehad. Anders as in ander dele van die ryk is daar geen rekords van Persiese administrateurs wat in die Fenisiese stadstate regeer het nie. Plaaslike Fenisiese konings is toegelaat om aan die bewind te bly en het dieselfde regte as Persiese [[Satraap|satrape]] (goewerneurs) gehad, soos die oorerwing van die amp en die munt van geld.<ref name=":7" /><ref>{{Cite web|url=https://brewminate.com/a-history-of-phoenician-civilization/|title=A History of Phoenician Civilization|last=MAMcIntosh|date=2018-08-29|website=Brewminate|language=en-US|access-date=2020-04-20}}</ref> [[Beeld: Coin of Abdashtart I, Achaemenid Phoenicia (2).jpg|thumb|240px|'n Muntstuk uit die Achaemenidiese Ryk van Straton I van Sidon, wat regs te sien is agter die strydwa en die Persiese koning.]] Fenisië was 'n belangrike bate van die Achaemenidiese Ryk, veral danksy hulle kennis van skeepstegnologie en navigasie.<ref name=":7" /> Hulle het die grootste deel van die Persiese vloot se bote gelewer tydens die [[Grieks-Persiese Oorloë|ryk se oorloë met Griekeland]] in die laat 5de eeu&nbsp;v.C.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book V|last=Herodotus|pages=§109}}</ref> Fenisiërs onder [[Ahasveros]] het die Xerxeskanaal gebou, asook die [[Pontonbrug|pontbrûe]] waaroor die ryk se soldate die Griekse vasteland binnegegaan het.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book VII|last=Herodotus|pages=§23}}</ref> Die Persiese koning het hulle egter swaar gestraf ná die nederlaag in die Slag van Salamis, wat hy toegeskryf het aan die Fenisiërs se lafhartigheid en onbekwaamheid.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book VIII|last=Herodotus|pages=§90}}</ref> In die middel van die 4de eeu&nbsp;v.C. het koning Tennes van Sidon 'n mislukte rebellie teen Artaxerxes III gelei. Hulle het die hulp ingewin van die Egiptenare, wat daarna in 'n oorlog met Persië betrokke geraak het.<ref>{{Cite web|url=https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Diodorus_Siculus/16C*.html|title=LacusCurtius • Diodorus Siculus — Book XVI Chapters 40‑65|website=penelope.uchicago.edu|access-date=2020-04-20}}</ref> Die verwoesting van Sidon daarna het gelei tot die heropkoms van Tirus, wat vir twee dekades die oorheersende Fenisiese stad gebly het tot met die aankoms van Alexander die Grote. ===Hellenistiese tydperk (332-152 v.C.)=== Fenisië was een van die eerste streke wat deur [[Alexander die Grote]] verower is tydens sy militêre veldtogte in [[Wes-Asië]]. Alexander se hoofteiken in die Persiese Levant was [[Tirus]], wat nou die streek se grootste en belangrikste stad was. Die stad het oorgegee ná 'n beleg van rofweg sewe maande, waartydens sy inwoners na Kartago gevlug het.<ref name=":9">{{cite book|last=Millar|first=Fergus|title=The Phoenician Cities: A Case-Study of Hellenisation|chapter=The Phoenician Cities|publisher=University of North Carolina Press|year=2006|pages=32–50|doi=10.5149/9780807876657_millar.8|jstor=10.5149/9780807876657_millar.8|isbn=9780807830307|url=https://www.jstor.org/stable/10.5149/9780807876657_millar.8}}</ref> Tirus se weiering om Alexander toe te laat om die stad se tempel aan [[Melqart]] te besoek, wat gelei het tot die moord op sy gesante, het 'n wrede vergelding tot gevolg gehad: 2&nbsp;000 van sy belangrikste inwoners is [[Kruisiging|gekruisig]] en 'n strooipophandlanger is aangestel.<ref>{{cite web|url=https://www.worldhistory.org/article/107/alexanders-siege-of-tyre-332-bce/|title=Alexander's Siege of Tyre, 332 BCE|website=World History Encyclopedia|access-date=2019-03-07}}</ref> Die res van Fenisië het maklik onder Alexander se beheer gekom en Sidon het vreedsaam oorgegee.<ref name=":10">{{cite journal|first=Stephen|last=Stockwell|title=Before Athens: Early Popular Government in Phoenician and Greek City States|journal=Geopolitics, History, and International Relations|issue=2|year=2010|pages=128–129}}</ref> [[Beeld:A naval action during the siege of Tyre by Andre Castaigne (1898-1899).jpg|links|200px|thumb|'n Vlootoptrede tydens Alexander die Grote se aanval op Tirus in 332&nbsp;v.C. Tekening deur Andre Castaigne, 1888-'89.]] Alexander se ryk het 'n beleid van Hellenisasie gehad, waardeur die Griekse kultuur en godsdiens deur die verowerde gebiede versprei is. Grieks is egter nie oral afgedwing nie en was soms net 'n taal vir administrasiedoeleindes. Die meeste plekname is in Grieks verander,<ref name=":9" /> maar in Fenisië het al die plekke buiten twee hulle inheemse name behou, en dit lyk of die Griekse administrasie hier baie beperk was.<ref name=":9" /> Die Fenisiërs het handels- en kulturele bande met hulle westelike bure behou. Die Griekse historikus Polibius vertel hoe die Seleukidiese koning Demetrius I uit Rome ontsnap het op 'n skip van Kartago wat goedere na Tirus vervoer het.<ref name=":9" /> Die aanpassing by die [[Masedonië (streek)|Masedoniese]] heerskappy is waarskynlik vergemaklik deur die Fenisiërs se historiese bande met die Grieke, met wie hulle 'n paar [[mitologie]]se stories en figure deel; die twee volke word selfs soms as "familie" beskou.<ref name=":9" /> Toe Alexander se ryk ná sy dood in 323&nbsp;v.C. inmekaarstort, het die Fenisiërs onder die bewind van die grootste van sy opvolgers, die [[Seleukidiese Ryk|Seleukiede]], gekom. Die [[Ptolemeïese Ryk]] van Egipte het voortdurend om die Fenisiese streek gewedywer tydens die 40-jarige Siriese Oorloë en die gebied het in die 3de eeu&nbsp;v.C. onder Ptolemeïese heerskappy gekom.<ref name="britannica.com"/> Die Seleukiede het dit die volgende eeu teruggewen en beheer daaroor uitgevoer tot in die middel van die 2de eeu&nbsp;v.C. Onder hulle heerskappy het die Fenisiërs 'n aansienlike mate van outonomie en selfregering gehad.<ref name="britannica.com"/> Tyens die Seleukidiese Dinastiese Oorloë (157-63&nbsp;v.C.) was die Fenisiese stede hoofsaaklik selfregerend. Die Seleukidiese Ryk, insluitende Fenisië, is in 82&nbsp;v.C. deur [[Tigranes die Grote]] van [[Armenië]] verower, en daarmee het die Hellenistiese invloed oor die streek tot 'n einde gekom. Met hulle strategies waardevolle bufferstaat wat in 'n mededingende mag opgeneem is, het die Romeine tussenbeide getree en die gebied in 62&nbsp;v.C. verower. Kort daarna is dit opgeneem in die [[Syria (Romeinse provinsie)|Romeinse provinsie Syria]]. Fenisië het in die 3de eeu&nbsp;n.C. 'n aparte Romeinse provinsie geword. Onder die Romeinse heerskappy het die Fenisiërs enige mate van outonomie verloor en die streek is verromeins. Die Romeinse Ryk het oor die gebied regeer tot in die 640's&nbsp;n.C., toe die [[Moslem]]se [[Arabiere]] dit verower het. ==Demografie== Die volk wat nou as die Fenisiërs bekend is, was nes die naburige [[Israel]]iete en [[Moabiete]] 'n [[Kanaän]]itiese volk. Hulle was 'n groep antieke [[Semitiese tale|Semitiessprekende]] volke wat op die laatste in die 3de millennium&nbsp;v.C. in die [[Levant]] teenwoordig was.<ref name="John C. Scott CCR" /> Fenisiërs het hulleself nie so genoem nie en sou eerder na hulleself verwys het as ''Kenaʿani'', "Kanaäniete".<ref>{{Cite web|title=Phoenicia|url=https://www.britannica.com/place/Phoenicia|url-status=live|website=britannica.com}}</ref> In 'n studie in 2018 met [[mitochondriale DNS]] in [[Sardinië]] is bevind die Fenisiërs was "inklusief en multikultureel, en het aansienlike vroulike mobiliteit gehad", met bewyse van inheemse, "vreedsame en permanente" Sardiniese integrasie in Semitiese Fenisiese setlaars. Die studie het ook bewyse gevind dat Suid-Europeërs hulle dalk in die gebied van die moderne [[Libanon]] gevestig het.<ref>{{Cite web|url=https://cosmosmagazine.com/biology/ancient-phoenician-life-was-mixed-and-multicultural|title=Ancient Phoenician life was mixed and multicultural|website=Cosmos Magazine|date=10 January 2018|language=en|access-date=2020-04-25}}</ref> ===Genetiese studies=== In 'n studie in 2008 onder Pierre Zalloua is bevind ses subklades van die [[haplogroep]] J-M172 (J2) – wat vermoedelik tussen die [[Kaukasus]]berge, [[Mesopotamië]] en die [[Levant]] ontstaan het – het 'n "Fenisiese handtekening" gehad en verteenwoordig onder die mans bevolkings van Libanese kusstreke sowel as die groter Levant (die "Fenisiese buiterand"), gevolg deur ander gebiede van historiese Fenisiese besetting, van [[Siprus]] tot [[Marokko]]. Die navorsers het voorgestel die genetiese handtekening is die gevolg van 'n "gedeelde bron van verwante lyne wat in Libanon gewortel is".<ref name="Zalloua 2008">{{cite journal |last=Zalloua |first=Pierre A. |title=Identifying Genetic Traces of Historical Expansions: Phoenician Footprints in the Mediterranean |journal=American Journal of Human Genetics |year=2008 |volume=83 |issue=5 |pages=633–642 |doi=10.1016/j.ajhg.2008.10.012 |pmid=18976729 |pmc=2668035|display-authors=et al.}}</ref> Nog 'n studie in 2006 het bewyse gevind van die genetiese teenwoordigheid van Fenisiërs op die Spaanse eiland [[Ibiza]].<ref>{{cite journal |last1=Tomàs |first1=Carme|title=Differential maternal and paternal contributions to the genetic pool of Ibiza Island, Balearic Archipelago |journal=American Journal of Physical Anthropology |date=2006 |volume=129 |issue=2 |pages=268–278 |doi=10.1002/ajpa.20273 |pmid=16323196 }}</ref> In 2016 het die [[skelet]] van 'n 2&nbsp;500 jaar oue man van Kartago wat in [[Tunisië]] ontdek is, getoon dit bevat die seldsame moederlike haplogroep U5b2c1. Die lyn van dié "Jong Man van Byrsa" verteenwoordig vermoedelik vroeë geenvloei van [[Iberië]] na die [[Magreb]].<ref>{{cite journal |last1=Matisoo-Smith |first1=Elizabeth A. |last2=Gosling |first2=Anna L. |last3=Boocock |first3=James |last4=Kardailsky |first4=Olga |last5=Kurumilian |first5=Yara |last6=Roudesli-Chebbi |first6=Sihem |date=25 May 2016 |title=A European Mitochondrial Haplotype Identified in Ancient Phoenician Remains from Carthage, North Africa |journal=PLoS ONE |volume=11 |issue=5 |doi=10.1371/journal.pone.0155046 |display-authors=et al. |pages=e0155046 |pmid=27224451 |pmc=4880306|bibcode=2016PLoSO..1155046M |doi-access=free }}</ref> Volgens 'n studie van 2017 wat deur die ''American Journal of Human Genetics'' gepubliseer is, kry hedendaagse Libanese die grootste deel van hulle herkoms van 'n bevolking wat aan die Kanaäniete verwant is, en dit dui op 'n aansienlike genetiese aaneenlopendheid in die Levant sedert minstens die [[Bronstydperk]].<ref>{{cite journal|last1=Harb|first1=Marc|display-authors=etal|date=July 2017|title=Continuity and Admixture in the Last Five Millennia of Levantine History from Ancient Canaanite and Present-Day Lebanese Genome Sequences|url=|journal=American Journal of Human Genetics|volume=101|issue=2|pages=274–282|doi=10.1016/j.ajhg.2017.06.013|pmc=5544389|pmid=28757201}}</ref><ref>{{cite news|last1=Abed|first1=Mira|date=27 July 2017|title=The DNA of ancient Canaanites lives on in modern-day Lebanese, genetic analysis shows|work=Los Angeles Times|url=https://www.latimes.com/science/sciencenow/la-sci-sn-canaanite-lebanese-genetics-20170727-story.html}}</ref> Die Britse genetikus Chris Tyler-Smith en sy span het verder "antieke DNS van vyf Kanaänitiese volke wat 3&nbsp;750 en 3&nbsp;650 jaar gelede" gelewe het, met dié van moderne mense vergelyk en onthul dat 93% van die genetiese herkoms van mense in Libanon van die Kanaäniete kom (die ander 7% was van 'n bevolking op die [[Eurasië|Eurasiese]] [[steppe]]).<ref>{{cite web |url=https://www.patheos.com/blogs/kermitzarleyblog/2017/08/palestinians-may-philistines-since-lebanese-dna-93-canaanite/ |title=Palestinians May Be Philistines Since Lebanese DNA Is 93% Canaanite |last=Zarley |first=Kermit |work=Patheos |date=4 August 2017 |access-date=5 August 2021 |url-status=live}}</ref><ref>{{cite web |url=https://www.latimes.com/science/sciencenow/la-sci-sn-canaanite-lebanese-genetics-20170727-story.html |title=The DNA of ancient Canaanites lives on in modern-day Lebanese, genetic analysis shows |last=Abed |first=Mira |work=Los Angeles Times |date=27 July 2017 |access-date=5 August 2021 |url-status=live}}</ref> In 'n studie in 2020 wat in die ''American Journal of Human Genetics'' gepubliseer is, het navorsers gewys daar is 'n aansienlike genetiese aaneenlopendheid in Libanon sedert die Bronstydperk wat deur drie groot vermengingsvoorvalle onderbreek is: in die [[Ystertydperk|Yster-]], Hellenistiese en [[Ottomaanse Ryk|Ottomaanse]] tydperk, wat elk 3-11% van die nieplaaslike gene tot die bevolking bygedra het.<ref name="doi_10.1016/j.ajhg.2020.05.008">{{cite journal|last1=Haber|first1=Marc|last2=Nassar|first2=Joyce|last3=Almarri|first3=Mohamed A.|last4=Saupe|first4=Tina|last5=Saag|first5=Lehti|last6=Griffith|first6=Samuel J.|last7=Doumet-Serhal|first7=Claude|last8=Chanteau|first8=Julien|last9=Saghieh-Beydoun|first9=Muntaha|last10=Xue|first10=Yali|last11=Scheib|first11=Christiana L.|year=2020|title=A Genetic History of the Near East from an aDNA Time Course Sampling Eight Points in the Past 4,000 Years|journal=American Journal of Human Genetics|volume=107|issue=1|pages=149–157|doi=10.1016/j.ajhg.2020.05.008|pmc=7332655|pmid=32470374|last12=Tyler-Smith|first12=Chris}}</ref> ==Ekonomie== ===Handel=== [[Beeld:Phoenician trade routes (eng).svg|thumb|400px|Die groot Fenisiese handelsnetwerk (omstreeks 1200-800&nbsp;v.C.).]] Die Fenisiërs was tussengangers tussen die uiteenlopende bevolkings in die Mediterreense streek en Nabye Ooste. Hulle het die uitruil van goedere, kennis, kultuur en godsdienstradisies aangehelp. Hulle uitgebreide en langdurige handelsnetwerk het die fondament gelê vir 'n ekonomies en kultureel samehangende Mediterreense streek, wat deur die Grieke en veral die Romeinse voortgesit is.<ref name="Jerry H. Bentley 1999" /> [[Beeld:MuseoArqueologicoCadiz-P1050192.JPG|thumb|links|220px|Fenisiese sarkofae wat in Cádiz, Spanje, ontdek is. Hulle is vermoedelik na Sidon uitgevoer.<ref>A. B. Freijeiro, R. Corzo Sánchez, Der neue anthropoide Sarkophag von Cadiz. In: Madrider Mitteilungen 22, 1981.</ref><ref>{{cite journal |last1=Lapuente |first1=P. |last2=Rodà |first2=I. |last3=Gutiérrez Garcia‐M |first3=A. |last4=Brilli |first4=M. |title=Addressing the controversial origin of the marble source used in the Phoenician anthropoid sarcophagi of Gadir (Cadiz, Spain) |journal=Archaeometry |date=June 2021 |volume=63 |issue=3 |pages=467–480 |doi=10.1111/arcm.12623|s2cid=225150177 |url=http://zaguan.unizar.es/record/108415 }}</ref> Argeologiese Museum van Cádiz.]] Fenisiese bande met die Grieke was diepgewortel. Dit het blykbaar in die [[Minoïese beskawing]] op [[Kreta]] (1950-1450&nbsp;v.C.) begin, wat saam met die [[Miceense Griekeland|Miceense beskawing]] (1600-1100&nbsp;v.C.) as die voorlopers van klassieke Griekeland beskou word.<ref>{{cite book|first=Fernand|last=Braudel|title=Memory and Mediterranean|translator-first=Sian|translator-last=Reynolds|location=New York|publisher=Alfred A. Knopf|year=2001|pages=112–113}}</ref> Argeologiese bewyse dui daarop dat die Miceense Grieke geleidelik goedere, kunsstyle en gebruike via die Fenisiërs uit die Nabye Ooste ingevoer het. Aan die Egiptenare het die Fenisiërs sederhout teen aansienlike pryse verkoop,{{sfnp|Cunliffe|2008|pages=241–2}} asook [[wyn]] van die 8ste eeu&nbsp;v.C. af. Die wynhandel met Egipte is goed gedokumenteer deur skeepswrakke wat in 1997 in die oop see 50&nbsp;km wes van [[Ashkelon]], Israel, ontdek is.<ref>{{cite book |first=L. E. |last=Stager |chapter=Phoenician shipwrecks in the deep sea |title=Sea routes: From Sidon to Huelva: Interconnections in the Mediterranean, 16th–6th&nbsp;c.&nbsp;BC |year=2003 |pages=233–248 |isbn=978-960-7064-40-0 }}</ref> Groot houers van [[terracotta]] uit Tirus en Sarepta is gebruik vir die vervoer van die wyn. Die Fenisiërs het weer van die Egiptenare [[Nubië|Nubiese]] [[goud]] gekoop. Van elders het hulle ander materiale gekry, waarvan die belangrikste seker [[silwer]] was, soos van [[Sardinië]] en die [[Iberiese Skiereiland]]. Tin vir die maak van [[brons]] is dalk van [[Galisië]] in Suid-Spanje gekry, of van [[Noord-Europa]] ([[Cornwall]] of [[Historiese Bretagne|Bretagne]]).{{sfnp|Markoe|2000|p=103}} ===Nywerheid=== [[Beeld:Phoenician - Bowl with Hunting Scene - Walters 57705.jpg|thumb|220px|'n Fenisiese metaalbak met 'n [[jag]]toneel (8ste eeu&nbsp;v.C.). Die klere en haarstyl van die figure is Egipties, maar die onderwerp van die middelste toneel is die Mesopotamiese tema van die stryd tussen mens en dier. Fenisiese kunstenaars het dikwels die style van naburige kulture oorgeneem.]] Fenisië het min ander natuurlike hulpbronne as sy sederhout gehad. Hout was waarskynlik hulle eerste en grootste bron van rykdom; nie Egipte of Mesopotamië het genoeg houtbronne gehad nie. Die Fenisiërs kon egter nie van dié beperkte inkomste alleen lewe nie en het 'n nywerheidsbasis begin wat geskoei was op die vervaardiging van goedere vir alledaagse en luuksegebruik.<ref name=" John C. Scott CCR" /> Hulle het tegnieke soos glas-, graveer- en metaalwerk uitgevind of bemeester.<ref name=":42" /> Die Fenisiërs was vroeë pioniers in massaproduksie en het baie goedere in grootmaat verkoop. Hulle het die belangrikste bron van glasware in die oudheid geword en het duisende flesse, krale en ander glasvoorwerpe oor die Middellandse See versprei.<ref>{{cite book|first=Gerhard|last=Herm|title=The Phoenicians|translator-first=Catherine|translator-last=Hiller|location=New York|publisher=William Morrow|year=1975|page=80}}</ref> Uitgrawings in Spanje dui daarop dat hulle ook die pottebakkerswiel gebruik het.<ref>{{cite book|first1=Karl|last1=Moore|first2=David|last2=Lewis|title=Birth of the Multinational|location=Copenhagen|publisher=Copenhagen Business School Press|year=1999|page=85}}</ref> Hulle blootstelling aan 'n groot verskeidenheid kulture het hulle in staat gestel om goedere vir spesifieke markte te vervaardig.<ref name=":42">{{cite journal|last1=Markoe|first1=Glenn|last2= McGovern|first2=Patrick E.|title=A Nation of Artisans|journal=Archaeology|volume=43|issue=2|date=March 1990|pages=32–33|jstor=41765806|url=https://www.jstor.org/stable/41765806}}</ref> Uit die ''[[Ilias]]'' blyk dit dat Fenisiese klere en metaalgoedere hoog deur die Grieke aangeslaan is.<ref name="John C. Scott CCR" /> Gespesialiseerde items is spesiaal vir ryker klante ontwerp, insluitende reliëfs van [[ivoor]] en geverfde [[volstruis]]eiers met fyn detail. [[Beeld:Contemporary portrayal of a toga picta.jpg|thumb|links|180px|'n [[Etruskers|Etruskiese]] graf (omstreeks 350&nbsp;v.C.) wat 'n man met 'n [[pers]] [[toga]] uitbeeld.]] ====Tiriese pers==== Die waardevolste Fenisiese goedere was materiaal wat gekleur was met [[Tiriese pers]], wat vir 'n groot deel van die Fenisiese rykdom verantwoordelik was. Dit is 'n afskeiding deur verskeie spesies seeslakke van die genus ''Murex''. Hulle was volop in die Oos-Middellandse See, maar is so oorbenut dat hulle plaaslik uitgesterf het. Fenisiërs kon die kleurstof in 1750&nbsp;v.C. al ontdek het.<ref>{{cite book|last=St. Clair|first=Kassia|year=2016|title=The Secret Lives of Colour|location=London|publisher=John Murray|pages=162–164}}</ref> Hulle het 'n tweede vervaardigingsentrum daarvoor gevestig in Mogador, in die hedendaagse [[Marokko]].<ref>{{cite book|title=The Phoenicians: A Captivating Guide to the History of Phoenicia and the Impact Made by One of the Greatest Trading Civilizations of the Ancient World|year=2019|isbn=978-1647482053|page=60|last1= History|first1= Captivating}}</ref> Die Fenisiërs se eksklusiewe beheer oor die vervaardiging van die kleurstof asook die arbeidsintensiewe ekstraksieproses het dit baie duur gemaak. Tiriese pers is dus later met die rykes verbind. Dit was gou 'n statussimbool in sekere beskawings, veral onder jong Romeine. Assiriese bestellingsrekords van die Fenisiërs sluit in "klere van helder gekleurde stof", wat waarskynlik Tiriese pers insluit. Hoewel die ontwerpe en borduurwerk in Fenisiese tekstiele hoog aangeslaan is, ontbreek inligting oor die tegnieke en spesifieke beskrywings.<ref name=":42" /> ====Mynbou==== Mynbou in die Fenisiese tuisland was beperk; [[yster]] was die enigste [[metaal]] van enige nut. Die eerste grootskaalse mybou-operasies het waarskynlik in [[Siprus]] voorgekom, hoofsaaklik vir [[koper]]. [[Sardinië]] is dalk uitsluitlik vir sy [[Mineraal|mineralebronne]] gekoloniseer; Fenisiese nedersettings was gekonsentreer in die suidelike dele van die eiland, naby bronne van koper en [[lood]]. Die [[Iberiese Skiereiland]] was die rykste bron van verskeie metale, insluitend [[goud]], [[silwer]], koper, yster, [[tin]] en lood.{{sfnp|Rawlinson|1889}} Die aansienlike opbrengs van dié metale tydens die besetting deur Fenisië en Kartago dui op grootskaalse mynbou.{{sfnp|Rawlinson|1889}} Kartago het na berig word van [[Slaaf|slawe]] gebruik gemaak vir mynbou, maar dit is onbekend of die Fenisiërs dieselfde gedoen het.{{sfnp|Rawlinson|1889}} == Verwysings == {{Verwysings|3}} == Bronnelys == * [[Lêer:Crystal txt.png|15px]] Hierdie artikel is vertaal uit die [[:en:Phoenicia|Engelse Wikipedia]] * Kennis, 1980, vol 3, bl. 448-449, ISBN 0 7981 0825 8 {{Normdata}} [[Kategorie:Geskiedenis van Libanon]] [[Kategorie:Middellandse See]] [[Kategorie:Antieke Nabye Ooste]] manu37frofu2ynna0t0kt3pnanf9jr7 2515064 2515058 2022-07-25T16:52:28Z Burgert Behr 2401 Besig wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Voormalige land |gewone_lang_naam = Fenisië |gewone_naam = Fenisië |kontinent =Asië |gebied =Nabye-Ooste |era = Mesopotamië |jaar_begin =2500&nbsp;v.C. |jaar_einde =64&nbsp;v.C. |flag_p1 = |p1 = Kanaän |flag_p2 = |p2 = Hetiete |flag_p3 = |p3 = Nuwe Ryk van Egipte |flag_s1 = |s1= Achaemenidiese Fenisië |flag_s2 = |s2= Antieke Kartago |gebeurtenis1 = Stigting |datum_gebeurtenis1 = 2500&nbsp;v.C. |gebeurtenis2 = Tirus, onder die regering van Hiram I, word die dominante stadstaat |datum_gebeurtenis2 =969&nbsp;v.C. |gebeurtenis3 = Pygmalion stig Kartago (legendaries) |datum_gebeurtenis3 =814&nbsp;v.C. |gebeurtenis4 = [[Pompeius]] verower Fenisië en die res van die [[Seleukidiese Ryk]] |datum_gebeurtenis4 =64&nbsp;v.C. |beeld_kaart =Phoenicia map-en.svg |beeld_kaart_byskrif = 'n Kaart van die Fenisiese streek in groen. |algemene_tale =[[Fenisies]], [[Punies]] |hoofstad =Geen; belangrike stede was [[Bublos]], [[Tirus]] en [[Kartago]] |regeringstipe =Monargie |titel_leier =Bekende konings van Fenisiese stede |leier1 =Ahiram |jaar_leier1 =ca. 1000&nbsp;v.C. |leier2 =Hiram&nbsp;I |jaar_leier2 =969–936&nbsp;n.C. |leier3 =Pygmalion |jaar_leier3 =820–774&nbsp;n.C. }} '''Fenisië''' (van die [[Griekse]] Φοινίκη, ''Phoiníkē''; [[Arabies]]: فينيقية, ''Fīnīqīyah'') was ’n antieke [[Semitiese tale|Semitiessprekende]], [[see]]varende beskawing in die westelike kusstreke van die [[Vrugbare Halfmaan]] wat aan die kuslyn van die moderne [[Libanon]] gesentreer was.<ref>{{Cite book|last=Kitto|first=John|url=https://books.google.com/books?id=9oHbdzSawj0C&q=phoenicia+lebanon&pg=PA528|title=A Cyclopedia of Biblical Literature|date=1851|publisher=Adan and Charles Black}}</ref><ref>{{Cite book|last=Malaspina|first=Ann|url=https://books.google.com/books?id=Pfop0v79y7gC&q=phoenicia+lebanon&pg=PA19|title=Lebanon|date=2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-0579-6}}</ref> Al die groot Fenisiese stede was aan die kus van die [[Middellandse See]] geleë. Die gebied van die Fenisiese stadstate het deur die geskiedenis uitgebrei en gekrimp. Die kernstreek waarin die Fenisiese kultuur ontwikkel en floreer het, het gestrek van [[Tripoli, Libanon|Tripoli]] en [[Bublos]] in Noord-[[Libanon]] tot [[Karmelberg]] in die hedendaagse [[Israel]]. Op die hoogtepunt van sy bestaan het Fenisië se grondgebied in die oostelike Mediterreense streek gestrek van die [[Orontes]]riviermond tot by [[Ashkelon]].<ref>{{Cite book |last=Meir Edrey |title=Phoenician Identity in Context: Material Cultural Koiné in the Iron Age Levant |publisher=Ugarit-Verlag – Buch- und Medienhandel Münster |year=2019 |isbn=978-3-86835-282-5 |series=Alter Orient und Altes Testament |volume=469 |location=Germany |pages=23–24}}</ref> Buite sy tuisgebied het die Fenisiese beskawing gestrek tot by die Middellandse See, van [[Siprus]] tot die [[Iberiese Skiereiland]]. Die Fenisiërs was 'n Semitiessprekende volk van ietwat onbekende oorsprong wat omstreeks 3000&nbsp;v.C. in die [[Levant]] ontstaan het.<ref>{{Cite web|title=Phoenicia {{!}} Definition, Location, History, Religion, & Facts|url=https://www.britannica.com/place/Phoenicia|access-date=2021-08-29|website=Encyclopedia Britannica|language=en}}</ref> Die term "Fenisië" is 'n antieke Griekse, nie-inheemse naam wat waarskynlik een van hulle belangrikste uitvoergoedere beskryf het: 'n kleursel ook bekend as [[Tiriese pers]]. Dit het nie 'n samehangende kultuur of gemeenskap beskryf nie, want anders sou dit plaaslik verstaan gewees het.<ref>{{Cite web|title=Who Were The Phoenicians? {{!}} History Today|url=https://www.historytoday.com/reviews/who-were-phoenicians|website=www.historytoday.com|access-date=2020-04-20}}</ref> Daar word gedebatteer of die Fenisiërs wel afsonderlik van die breër groep Semitiessprekende volke was wat as die [[Kanaän]]iete bekend is.<ref name="John C. Scott CCR">{{cite journal|last=Scott|first=John C|date=2018|title=The Phoenicians and the Formation of the Western World|journal=Comparative Civilizations Review|volume=78|issue=78|url=https://scholarsarchive.byu.edu/ccr/vol78/iss78/4}}</ref>{{sfnp|Quinn|2017|pages=24, 204}} Die historikus Robert Drews glo "Kanaäniete" was die naam van die etniese groep wat deur die antieke Grieke die "Fenisiërs" genoem is,<ref>{{cite journal |url=https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/030908929802308104 |title=Canaanites and Philistines |last=Drews |first=Robert |journal=Journal for the Study of the Old Testament |volume=23 |issue=81 |pages=39–61 |date=1998 |doi=10.1177/030908929802308104|s2cid=144074940 }}</ref> maar volgens die argeoloog Jonathan N. Tubb het die [[Ammoniet]]e, [[Moabiete]], [[Israel]]iete en Fenisiërs elk hulle eie kulturele identiteit gehad, hoewel hulle etnies Kanaäniete was, "dieselfde mense wat hulle in die 8ste millennium&nbsp;v.C. in boerderynedersettings in die streek gevestig het".<ref name="JonTubb">{{cite book|last=Tubb|first=Johnathan N.|url=https://archive.org/details/canaanites00tubb|title=Canaanites|work=British Museum People of the Past|publisher=University of Oklahoma Press|year=1998|isbn=9780806131085|access-date=9 October 2018|url-access=registration}}</ref>{{rp|13–14}} Die Fenisiërs het in die middel 12de eeu&nbsp;v.C. 'n opkoms gemaak ná die agteruitgang van die invloedrykste kulture in die [[verval van die Bronstydperk]]. Hulle was onder die mense van hulle tyd bekend as bekwame handelaars en seevaarders, en het deur die grootste deel van die klassieke oudheid die oorheersende kommersiële mag geword. Die Fenisiërs het 'n uitgebreide seehandelsnetwerk ontwikkel wat langer as 'n millennium geduur het. Hulle het gehelp om kulture, idees en kennis uit te ruil tussen groot bakermatte van die beskawing soos [[Griekeland]], [[Antieke Egipte|Egipte]] en [[Mesopotamië]]. Ná sy hoogtepunt in die 9de eeu&nbsp;v.C. het die Fenisiese beskawing in die oostelike Mediterreense streek stadigaan agteruitgegaan weens buitelandse invloed en mededinging; in die sentrale en westelike Mediterreense streek het sy invloed voortgeduur tot in die middel van die 2de eeu&nbsp;v.C. Die Fenisiërs was in stadstate georganiseer, nes dié in [[antieke Griekeland]], waarvan die noemenswaardigstes [[Tirus]], [[Sidon]] en [[Bublos]] was.{{sfnp|Aubet|2001|p=17}}<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.worldhistory.org/phoenicia/|title=Phoenicia|encyclopedia=World History Encyclopedia|access-date=2017-08-09}}</ref> Elke stadstaat was polities onafhanklik, en daar is geen bewyse dat die Fenisiërs aan hulleself as 'n enkele nasionaliteit gedink het nie.{{sfnp|Quinn|2017|pages=201–203}} Die Fenisiërs het kolonies en handelsposte oor die hele Mediterreense streek gevestig. [[Kartago]], 'n nedersetting in Noordwes-[[Afrika]], het in die 7de eeu&nbsp;v.C. 'n groot beskawing uit eie reg geword. Die Fenisiese gemeenskap en kultuurlewe was gesentreer om handel en seevaart. Terwyl die meeste stadstate deur die een of ander soort koning regeer is, het handelaarsfamilies waarskynlik groot invloed uitgeoefen. Die Fenisiërs is lank as 'n verlore beskawing beskou weens die gebrek aan inheemse geskrewe rekords. Eers teen die middel 20ste&nbsp;eeu het historici en argeoloë 'n idee begin vorm van die komplekse en invloedryke beskawing.{{sfnp|Markoe|2000|pages=10–12}} Hulle beste nalatenskap was die wêreld se [[Fenisiese alfabet|oudste geverifieerde alfabet]], waarvan die oorsprong verbind word aan die [[Hebreeuse alfabet|Hebreeuse skrif]] via die [[Proto-Sinaïtiese alfabet]].{{sfn|Coulmas|1996}} Dit is deur die Mediterreense streek versprei en gebruik om die [[Arabiese alfabet|Arabiese]] en [[Griekse alfabet]] te ontwikkel en daarna weer die [[Latynse alfabet]] en [[Cyrilliese skrif]].{{sfnp|Markoe|2000|page=111}}<ref name="Fischer 2004 90">{{cite book|last=Fischer|first=Steven Roger|title=A history of writing|publisher=Reaktion Books|year=2004|page=90}}</ref> Hulle kry ook die eer vir innovasies in skeepsbou, navigasie, nywerheid, landbou en regering. Daar word geglo hulle internasionale handelsnetwerk het die ekonomiese, politieke en kulturele fondamente gelê van die klassieke [[Westerse beskawing]].<ref name="Hans G. Niemeyer 2004">{{cite book|last=Niemeyer|first=Hans G.|chapter=The Phoenicians and the Birth of a Multinational Mediterranean Society|title=Commerce and Monetary Systems in the Ancient World|editor-last1=Rollinger|editor-first1=Robert|editor-last2=Ulf|editor-first2=Christoph|location=Stuttgart|publisher=Franz Stiener Verlag|year=2004|pages=246, 250}}</ref> ==Etimologie== Die Fenisiërs was 'n gemeenskap van onafhanklike stadstate en het blykbaar nie 'n term gehad vir Fenisië as geheel nie.<ref>Department of Ancient Near Eastern Art. “The Phoenicians (1500–300 B.C.).” In ''Heilbrunn Timeline of Art History.'' New York: The Metropolitan Museum of Art, 2000–. http://www.metmuseum.org/toah/hd/phoe/hd_phoe.htm (October 2004)</ref> In plaas daarvan sou hulle name gehad het vir die inwoners van elke spesifieke stad, soos "Sidoniërs" vir die inwoners van Sidon, ens. As die Fenisiërs wel 'n naam vir die hele streek gehad het, sou dit waarskynlik "Kanaän" gewees het en sou hulle na hulleself as "Kanaäniete" verwys het.<ref>Britannica, The Editors of Encyclopaedia. "Phoenicia". ''Encyclopedia Britannica'', 20 Augustus 2020, https://www.britannica.com/place/Phoenicia. Besoek op 9 Januarie 2022.</ref> Die naam "Fenisiërs" kom, nes die [[Latyn]]se ''Poenī'' (adjektief ''poenicus'', later ''pūnicus''), van die antieke Griekse Φοινίκη (''Phoiníkē''). Die woord φοῖνιξ (''phoînix'') beteken "Fenisiër", "[[Tiriese pers]]" of "[[dadelpalm]]." [[Homeros]] het dit in elk van dié betekenisse gebruik.<ref>{{cite web|url=https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=foi=nic|title=Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, φοῖνιξ|website=www.perseus.tufts.edu|access-date=2017-02-03}}</ref> (Die mitiese voël [[Feniks]] het ook dié naam, maar dit kom eers eeue later voor.) Dit is moeilik om te bepaal watter betekenis eerste was, maar dit is verstaanbaar dat die Grieke die karmosynrooi of pers kleur van dadels en kleurstof met die handelaars van albei dié produkte vereenselwig het. ==Geskiedenis== Omdat min Fenisiese rekords bewaar gebly het, kom die meeste van die kennis oor hulle oorsprong en geskiedenis uit die geskrifte van ander beskawings wat deur die hele Mediterreense streek opgegrawe word. Die geleerdes stem saam dat Fenisië se vooruitstrewendste tydperk van 1200&nbsp;v.C. tot aan die einde van die [[Persië|Persiese tydperk]] (332&nbsp;v.C.) was.<ref>{{Harvnb|Jigoulov|2021|p=13}}</ref> Die Fenisiese [[Bronstydperk]] is grootliks onbekend.<ref name = "Jig2021_18">{{harvnb|Jigoulov|2021|p=18}}</ref> Die belangrikste twee terreine is Bublos en Sidon-Dakerman (naby Sidon). In 2021 was daar egter steeds meer as honderd terreine wat opgegrawe moes word, terwyl ander nog nie heeltemal ontleed was nie.<ref name = "Jig2021_18"/> Die Middel-Bronstydperk was oor die algemeen 'n vreedsame tyd van toenemende bevolkings, handel en vooruitgang, hoewel daar om natuurlike hulpbronne meegeding is.<ref name="Jig2021_20"/> In die Laat Bronstyd het die mededinging tussen Egipte, [[Mitanni]], die [[Hetiete]] en [[Assirië]] 'n groot impak op Fenisiese stede gehad.<ref name = "Jig2021_20">{{harvnb|Jigoulov|2021|pp=18–9}}</ref> ===Oorsprong=== [[Lêer:Antarados sarkophagus face.JPG|duimnael|180px|’n Fenisiese sarkofaag by Antarados, Noord-Libanon, 480-450&nbsp;v.C.]] Die Kanaänitiese kultuur waaruit die Fenisiërs ontstaan het, het blykbaar op die plek ontwikkel uit die vroeëre Ghassuliese [[Kopersteentydperk]]kultuur. Die staat [[Oegarit]] uit die Laat Bronstydperk word argeologies ook as Kanaänities beskou,<ref name="tubb">Tubb, Jonathan N. (1998), "Canaanites" (British Museum People of the Past)</ref> hoewel [[Oegarities]] nie tot die Kanaänitiese tale behoort nie.<ref>{{Cite book |first=Roger |last=Woodard |year=2008 |title=The Ancient Languages of Syria-Palestine and Arabia |location=New York |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-68498-9 }}</ref><ref name="NavehJ1987">{{Cite book |first=Joseph |last=Naveh |year=1987 |chapter=Proto-Canaanite, Archaic Greek, and the Script of the Aramaic Text on the Tell Fakhariyah Statue |editor1-last=Miller |title=Ancient Israelite Religion |display-editors=etal |isbn=0-8006-0831-3 |chapter-url-access=registration |chapter-url=https://archive.org/details/ancientisraelite00unse }}. {{harvp|Coulmas|1996}}.</ref> Die Griekse historikus [[Herodotos]] en ander het ander teorieë gehad oor plekke van waar die Fenisiërs gekom het.<ref>Herodotos ''Histories'' 1.1, 2.44 & 7.89; Strabo, ''Geography'' 16.3.4.</ref><ref name="Bowersock">{{cite book |chapter-url=https://books.google.com/books?id=2hmbc9evgB0C&pg=PA401 |title=Bahrain Through The Ages – the Archaeology |publisher=Routledge |year=1986 |isbn=0-7103-0112-X |chapter=Tylos and Tyre. Bahrain in the Graeco-Roman World |editor-last2=Rice |editor-first2=Michael |author=Bowersock, G.W. |editor-last1=Khalifa |editor-first1=Haya Ali |pages=401–2 }}</ref><ref name="Rice">{{cite book|title=The Archaeology of the Arabian Gulf|publisher=Routledge|year=1994|isbn=0-415-03268-7 |author=Rice, Michael|page=20}}</ref> Sommige argeoloë het al 'n migrasie voorgestel wat verband hou met die verval van 'n beskawing omstreeks 1750&nbsp;v.C.<ref name="Bowersock"/><ref name="Rice"/><ref name="Donkin">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=leHFqMQ9mw8C&pg=PA48 |title=Beyond Price: Pearls and Pearl-fishing : Origins to the Age of Discoveries, Volume 224 |page=48 |author=R.A. Donkin|isbn=0-87169-224-4 |year=1998 }}</ref> Die meeste geleerdes verwerp egter die idee van 'n migrasie; argeologiese en historiese bewyse dui daarop dat die streek millenniums lank aaneen bewoon is, en onlangse [[Genetika|genetiese]] navorsing dui aan hedendaagse [[Libanon|Libanese]] kry die grootste deel van hulle afkoms (meer as 90%) van 'n Kanaänitiesverwante bevolking.<ref name="Habercetera">{{cite journal |title=Continuity and Admixture in the Last Five Millennia of Levantine History from Ancient Canaanite and Present-Day Lebanese Genome Sequences |journal=American Journal of Human Genetics |year=2017 |doi=10.1016/j.ajhg.2017.06.013 |pmid=28757201|doi-access=free |last1=Haber |first1=Marc |last2=Doumet-Serhal |first2=Claude |last3=Scheib |first3=Christiana |last4=Xue |first4=Yali |last5=Danecek |first5=Petr |last6=Mezzavilla |first6=Massimo |last7=Youhanna |first7=Sonia |last8=Martiniano |first8=Rui |last9=Prado-Martinez |first9=Javier |last10=Szpak |first10=Michał |last11=Matisoo-Smith |first11=Elizabeth |last12=Schutkowski |first12=Holger |last13=Mikulski |first13=Richard |last14=Zalloua |first14=Pierre |last15=Kivisild |first15=Toomas |last16=Tyler-Smith |first16=Chris |volume=101 |issue=2 |pages=274–282 |pmc=5544389 }}</ref> ===Opkoms in die Laat Bronstydperk (1479-1200 v.C.)=== Die eerste bekende aantekeninge oor die Fenisiërs hou verband met die verowerings van [[farao]] [[Toetmoses III]] (1479-1425 v.C.). Die Egiptenare het kusstede geteiken wat volgens hulle behoort het aan die ''Fenekhu'', "skrynwerkers", soos Bublos, Arwad en Ullasa. Die stede het aan die Egiptenare toegang verleen tot die Mesopotamiese handel en groot hoeveelhede van die streek se inheemse sederhout, waarvan daar geen ekviwalent in Egipte was nie.{{sfnp|Markoe|2000|pages=1–19}} Teen die 14de eeu&nbsp;v.C. het die Egiptenare die Fenisiese stadstate as "gunstelingstede" beskou. [[Tirus]], [[Sidon]], [[Beiroet]] en Bublos is as die belangrikstes gereken. Die Fenisiërs het aansienlike outonomie gehad en hulle stede was redelik goed ontwikkel en vooruitstrewend. Bublos was die belangrikste stad; dit was 'n sentrum vir bronsvervaardiging en die primêre sentrum van waardevolle items soos [[tin]] en [[lapis lazuli]] van so ver oos as [[Afganistan]]. Die Egiptiese amptenare het ook belanggestel in Sidon en Tirus, en dit het 'n patroon van mededinging begin wat oor die volgende millennium sou voortduur. In die [[Amarna-briewe]] word vertel die naburige [[Amoriete]] en Hetiete het Fenisiese stede van 1350 tot 1300&nbsp;v.C. verower, veral in die noorde. Egipte het eindelik sy kusgebiede van Oegarit in Noord-[[Sirië]] tot by Bublos naby Sentraal-Libanon verloor. ===Opkoms en hoogtepunt (1200-800&nbsp;v.C.)=== Tussen 1200 en 1150&nbsp;v.C. het die verval van die Bronstydperk gelei tot die verswakking of vernietiging van die meeste beskawings in die streek, insluitende die Egiptenare en Hetiete. Dit lyk of die Fenisiërs die toets van die tyd deurstaan het, want hulle het in 1230&nbsp;v.C. as 'n afsonderlike en georganiseerde beskawing verrys. Dié tydperk word soms die "Fenisiese renaissance" genoem.<ref>{{cite journal|last=Stieglitz|first=Robert|title=The Geopolitics of the Phoenician Littoral in the Early Iron Age|journal=Bulletin of the American Schools of Oriental Research|volume=129|year=1990|issue=9}}</ref> Hulle het die magsleemte gevul wat deur die ander beskawings gelaat is deur die enigste handels- en seemag in die streek te word, 'n status wat hulle eeue lank sou volhou.<ref name="John C. Scott CCR" /> Die herstel van die Mediterreense ekonomie is waarskynlik te danke aan Fenisiese handelaars en seevaarders wat die langafstandhandel tussen Egipte en Mesopotamië in die 10de eeu&nbsp;v.C. herstel het.<ref name="Jerry H. Bentley 1999">{{cite journal|first=Jerry H.|last=Bentley|title=Sea and Ocean Basins as Frameworks for Historical Analysis|journal=Geographical Review|volume= 89|issue=2|year=1999|pages=215–219|doi=10.1111/j.1931-0846.1999.tb00214.x}}</ref> Vroeg in die [[Ystertydperk]] het die Fenisiërs hawens, pakkamers, markte en nedersettings oor die hele Mediterreense streek en tot by die suidelike [[Swartsee]] gevestig. Kolonies is gestig op [[Siprus]], [[Sardinië]], die [[Baleariese Eilande]], [[Sisilië]] en [[Malta]], sowel as aan die kus van Noord-Afrika en die Iberiese Skiereiland.<ref>{{cite book|last=Barnes|first=William H.|title=Studies in the Chronology of the Divided Monarchy of Israel|location=Atlanta|publisher=Scholars Press|year=1991|pages=29–55}}</ref> Fenisiese [[silwer]] uit dié tyd wat as betaalmiddele gebruik is, bevat [[lood]]isotoopverhoudings wat ooreenstem met dié van lood in Sardinië en [[Spanje]], wat dui op hoe uitgebrei die Fenisiese handelsnetwerk was.<ref>{{cite journal|last1=Chamorro|first1=Javier G.|date=1987|title=Survey of Archaeological Research on Tartessos|journal=American Journal of Archaeology|volume=91|issue=2|pages=197–232|doi=10.2307/505217|jstor=505217|s2cid=191378720 }}</ref> Teen die 10de eeu&nbsp;v.C. het [[Tirus]] die rykste en magtigste Fenisiese stadstaat geword, veral tydens die bewind van [[Hiram I]] (c. 969-936&nbsp;v.C.). Tydens die bewind van die priester [[Etbaäl I|Etbaäl]] (887-856&nbsp;v.C.) het Tirus sy grondgebied uitgebrei tot so ver noord as Beiroet en tot in 'n deel van [[Siprus]]. Dié ongewone daad van aggressie was die naaste wat die Fenisiërs daaraan gekom het om 'n verenigde staat te vorm. Toe sy ryk sy grootste gebiedsomvang bereik, het Etbaäl hom verklaar tot "koning van die Sidoniërs", 'n titel wat ook deur sy opvolgers gebruik is en in beide Griekse en [[Jood]]se geskrifte genoem is.<ref name=":02">{{cite book|chapter=The Phoenicians: A Captivating Guide to the History of Phoenicia and the Impact Made by One of the Greatest Trading Civilizations of the Ancient World|title=Captivating History|year=2019|isbn=9781647482053|last1=History|first1=Captivating}}</ref> In die Laat Ystertydperk was die Fenisiese boot-, handels- en kulturele bedrywighede op hulle hoogtepunt, veral tussen 750 en 650&nbsp;v.C. Die Fenisiese invloed was duidelik in die "oriëntalisasie" van Griekse kultuur- en kunskonvensies.<ref name="John C. Scott CCR" /> Onder hulle gewildste goedere was fyn [[tekstiel]], gewoonlik gekleur met [[Tiriese pers]]. [[Homeros]] se ''[[Ilias]]'', wat in dié tyd geskryf is, verwys na die gehalte van Fenisiese [[klere]] en [[metaal]]goedere.<ref name="John C. Scott CCR" /> ===Stigting van Kartago=== [[Kartago]] is gestig deur Fenisiërs wat van Tirus af gekom het, moontlik aanvanklik as 'n stasie in die metaalhandel met die suidelike Iberiese Skiereiland.{{sfnp|Warmington|1964}} Die stad se naam in [[Punies]], 𐤒𐤓𐤕 𐤇𐤃𐤔𐤕 (''Qart-Ḥadašt''), beteken "Nuwe Stad".<ref>{{cite book|last1=Charles-Picard|first1=Gilbert|last2=Picard|first2=Colette|title=Vie et Mort de Carthage|location=Paris|publisher=Hachett|year=1968|language=fr|trans-title=The Life and Death of Carthage|pages=28–35}}</ref> Sommige bronne noem 'n vroeë stigtingsdatum soos 1215&nbsp;v.C. – voor die [[Trojaanse Oorlog|val van Troje]] in 1180&nbsp;v.C. Die Griekse geskiedkundige Timeus reken egter die stigting van Kartago was in 814&nbsp;v.C., die datum wat deur die meeste geskiedkundiges aanvaar word.<ref>{{cite book|first=Serge|last=Lancel|title= Carthage|pages=20–23|translator=Antonia Nevill| publisher=Oxford: Blackwell |date=1995}}</ref> Volgens [[legende]]s, insluitende [[Vergilius]] se ''[[Eneïde]]'', is die stad deur koningin [[Dido]] gestig. Kartago sou groei tot 'n veeletniese ryk wat gestrek het oor Noord-Afrika, Sardinië, Sisilië, Malta, die Baleariese Eilande en Suid-Iberië, maar dit sou eindelik in die [[Puniese Oorloë]] (264-146&nbsp;v.C.) deur [[Romeinse Ryk|Rome]] verwoes word voordat dit as 'n Romeinse stad herbou is. ===Assiriese en Babiloniese vasalstate (858-538&nbsp;v.C.)=== [[Beeld: Assyrian - Fragments of Bands from a Gate - Walters 542335 - View A.jpg|thumb|240px|Twee bronsfragmente van die Assiriese paleispoort met beelde van die insameling van heffings van die Fenisiese stede Tirus en Sidon (859-824&nbsp;v.C.). [[Britse Museum]].]] As 'n handelsmag wat op 'n nou kusstrook gekonsentreer was, het die Fenisiërs nie genoeg mense gehad vir 'n sterk weermag nie. Namate buurstate begin sterker raak het, het die Fenisiërs al hoe meer onder die mag gekom van buitelandse heersers, wat hulle outonomie in 'n wisselende mate erken het.<ref name=":02"/> Die [[Assirië|Assiriese]] verowering van Fenisië het onder koning [[Salmaneser III]] begin. Hy het in 858&nbsp;v.C. aan die bewind gekom en 'n reeks veldtogte teen buurstate begin voer. Die Fenisiese stadstate het onder sy mag gekom en hulle moes heffings betaal in geld, goedere en natuurlike hulpbronne. Aanvanklik was hulle [[Vasalstaat|vasalstate]] met 'n sekere mate van vryheid.<ref name=":02"/> Dit het in 744&nbsp;v.C. verander met die troonbestyging van [[Tiglat-Pileser III]]. Teen 738&nbsp;v.C. was die grootste deel van die [[Levant]], insluitende Noord-Fenisië, geannekseer. Net Tirus en Bublos, die magtigste stadstate, het vasalstate buite direkte Assiriese beheer gebly. Tirus, Bublos en Sidon het almal teen die Assiriese bewind in opstand gekom. In 721&nbsp;v.C. het [[Sargon II]] Tirus angeval en die rebellie onderdruk. Sy opvolger, [[Sanherib]], het nog rebellies in die streek onderdruk. In die 7de eeu&nbsp;v.C. het Sidon gerebelleer en is dit deur [[Esarhaddon]] verwoes. Hy het slawe van die inwoners gemaak en 'n nuwe stad op die ruïnes gebou. Aan die einde van die eeu was die Assiriërs verswak weens opeenvolgende opstande, en dit het daartoe gelei dat dit deur die [[Mede|Mediese Ryk]] verwoes is. Die Babiloniërs, voormalige vasale van die Assiriërs, het die val van die ryk uitgebuit en in opstand gekom. Kort daarna het hulle die [[Neo-Babiloniese Ryk]] in sy plek gestig. Fenisiese stede het verskeie kere tydens die bewind van die eerste Babiloniese koning, [[Nabopolassar]] (626-605&nbsp;v.C.), en sy seun, [[Nebukadnesar II]] (omstreeks 605-562&nbsp;v.C.), gerebelleer. In 587&nbsp;v.C. het Nebukadnesar Tirus aangeval. Die stad het 13 jaar lank weerstand gebied, maar eindelik onder "gunstige terme" oorgegee.<ref name="britannica.com">{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Lebanon|title=Lebanon – Assyrian and Babylonian domination of Phoenicia|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2020-04-22}}</ref> ===Persiese tydperk (539-332&nbsp;v.C.)=== [[Beeld: Construction of Xerxes Bridge of boats by Phoenician sailors.jpg|thumb|Fenisiërs bou [[Pontonbrug|pontbrûe]] vir [[Ahasveros]] tydens die tweede Persiese inval van [[Griekeland]] in 480&nbsp;v.C. (1915-tekening deur A.C. Weatherstone).]] In 539&nbsp;v.C het [[Kores die Grote]], die koning en stigter van die Persiese [[Achaemenidiese Ryk]], Babilon verower.<ref name=":7">{{cite journal|last=Katzenstein|first=Jacob|title=Tyre in the Early Persian Period (539-486 B.C.E.)|journal=The Biblical Archaeologist|volume=42|issue=1|year=1979|page=31|doi=10.2307/3209545|jstor=3209545|s2cid=165757132|url=https://www.jstor.org/stable/3209545}}</ref> Terwyl Kores die state oor die hele [[Antieke Nabye Ooste|Nabye Ooste]] begin konsolideer het, het die Fenisiërs blykbaar besluit om "hulle aan die Perse oor te gee".<ref name=":8">{{Cite book|last=Herodotus|title=The Histories, Book III|pages=§19}}</ref> Die grootste deel van die Levant is deur Kores in 'n enkele [[Satraap|satrapie]] (provinsie) gekonsolideer en gedwing om 'n jaarlikse heffing te betaal.<ref>{{Cite book|last=Herodotus|title=The Histories, Book III|pages=218, §91}}</ref> Die Fenisiese streek is later in vier vasalkoninkryke ingedeel: Sidon, Tirus, Arwad en Bublos. Hulle het aansienlike outonomie gehad. Anders as in ander dele van die ryk is daar geen rekords van Persiese administrateurs wat in die Fenisiese stadstate regeer het nie. Plaaslike Fenisiese konings is toegelaat om aan die bewind te bly en het dieselfde regte as Persiese [[Satraap|satrape]] (goewerneurs) gehad, soos die oorerwing van die amp en die munt van geld.<ref name=":7" /><ref>{{Cite web|url=https://brewminate.com/a-history-of-phoenician-civilization/|title=A History of Phoenician Civilization|last=MAMcIntosh|date=2018-08-29|website=Brewminate|language=en-US|access-date=2020-04-20}}</ref> [[Beeld: Coin of Abdashtart I, Achaemenid Phoenicia (2).jpg|thumb|240px|'n Muntstuk uit die Achaemenidiese Ryk van Straton I van Sidon, wat regs te sien is agter die strydwa en die Persiese koning.]] Fenisië was 'n belangrike bate van die Achaemenidiese Ryk, veral danksy hulle kennis van skeepstegnologie en navigasie.<ref name=":7" /> Hulle het die grootste deel van die Persiese vloot se bote gelewer tydens die [[Grieks-Persiese Oorloë|ryk se oorloë met Griekeland]] in die laat 5de eeu&nbsp;v.C.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book V|last=Herodotus|pages=§109}}</ref> Fenisiërs onder [[Ahasveros]] het die Xerxeskanaal gebou, asook die [[Pontonbrug|pontbrûe]] waaroor die ryk se soldate die Griekse vasteland binnegegaan het.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book VII|last=Herodotus|pages=§23}}</ref> Die Persiese koning het hulle egter swaar gestraf ná die nederlaag in die Slag van Salamis, wat hy toegeskryf het aan die Fenisiërs se lafhartigheid en onbekwaamheid.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book VIII|last=Herodotus|pages=§90}}</ref> In die middel van die 4de eeu&nbsp;v.C. het koning Tennes van Sidon 'n mislukte rebellie teen Artaxerxes III gelei. Hulle het die hulp ingewin van die Egiptenare, wat daarna in 'n oorlog met Persië betrokke geraak het.<ref>{{Cite web|url=https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Diodorus_Siculus/16C*.html|title=LacusCurtius • Diodorus Siculus — Book XVI Chapters 40‑65|website=penelope.uchicago.edu|access-date=2020-04-20}}</ref> Die verwoesting van Sidon daarna het gelei tot die heropkoms van Tirus, wat vir twee dekades die oorheersende Fenisiese stad gebly het tot met die aankoms van Alexander die Grote. ===Hellenistiese tydperk (332-152 v.C.)=== Fenisië was een van die eerste streke wat deur [[Alexander die Grote]] verower is tydens sy militêre veldtogte in [[Wes-Asië]]. Alexander se hoofteiken in die Persiese Levant was [[Tirus]], wat nou die streek se grootste en belangrikste stad was. Die stad het oorgegee ná 'n beleg van rofweg sewe maande, waartydens sy inwoners na Kartago gevlug het.<ref name=":9">{{cite book|last=Millar|first=Fergus|title=The Phoenician Cities: A Case-Study of Hellenisation|chapter=The Phoenician Cities|publisher=University of North Carolina Press|year=2006|pages=32–50|doi=10.5149/9780807876657_millar.8|jstor=10.5149/9780807876657_millar.8|isbn=9780807830307|url=https://www.jstor.org/stable/10.5149/9780807876657_millar.8}}</ref> Tirus se weiering om Alexander toe te laat om die stad se tempel aan [[Melqart]] te besoek, wat gelei het tot die moord op sy gesante, het 'n wrede vergelding tot gevolg gehad: 2&nbsp;000 van sy belangrikste inwoners is [[Kruisiging|gekruisig]] en 'n strooipophandlanger is aangestel.<ref>{{cite web|url=https://www.worldhistory.org/article/107/alexanders-siege-of-tyre-332-bce/|title=Alexander's Siege of Tyre, 332 BCE|website=World History Encyclopedia|access-date=2019-03-07}}</ref> Die res van Fenisië het maklik onder Alexander se beheer gekom en Sidon het vreedsaam oorgegee.<ref name=":10">{{cite journal|first=Stephen|last=Stockwell|title=Before Athens: Early Popular Government in Phoenician and Greek City States|journal=Geopolitics, History, and International Relations|issue=2|year=2010|pages=128–129}}</ref> [[Beeld:A naval action during the siege of Tyre by Andre Castaigne (1898-1899).jpg|links|200px|thumb|'n Vlootoptrede tydens Alexander die Grote se aanval op Tirus in 332&nbsp;v.C. Tekening deur Andre Castaigne, 1888-'89.]] Alexander se ryk het 'n beleid van Hellenisasie gehad, waardeur die Griekse kultuur en godsdiens deur die verowerde gebiede versprei is. Grieks is egter nie oral afgedwing nie en was soms net 'n taal vir administrasiedoeleindes. Die meeste plekname is in Grieks verander,<ref name=":9" /> maar in Fenisië het al die plekke buiten twee hulle inheemse name behou, en dit lyk of die Griekse administrasie hier baie beperk was.<ref name=":9" /> Die Fenisiërs het handels- en kulturele bande met hulle westelike bure behou. Die Griekse historikus Polibius vertel hoe die Seleukidiese koning Demetrius I uit Rome ontsnap het op 'n skip van Kartago wat goedere na Tirus vervoer het.<ref name=":9" /> Die aanpassing by die [[Masedonië (streek)|Masedoniese]] heerskappy is waarskynlik vergemaklik deur die Fenisiërs se historiese bande met die Grieke, met wie hulle 'n paar [[mitologie]]se stories en figure deel; die twee volke word selfs soms as "familie" beskou.<ref name=":9" /> Toe Alexander se ryk ná sy dood in 323&nbsp;v.C. inmekaarstort, het die Fenisiërs onder die bewind van die grootste van sy opvolgers, die [[Seleukidiese Ryk|Seleukiede]], gekom. Die [[Ptolemeïese Ryk]] van Egipte het voortdurend om die Fenisiese streek gewedywer tydens die 40-jarige Siriese Oorloë en die gebied het in die 3de eeu&nbsp;v.C. onder Ptolemeïese heerskappy gekom.<ref name="britannica.com"/> Die Seleukiede het dit die volgende eeu teruggewen en beheer daaroor uitgevoer tot in die middel van die 2de eeu&nbsp;v.C. Onder hulle heerskappy het die Fenisiërs 'n aansienlike mate van outonomie en selfregering gehad.<ref name="britannica.com"/> Tyens die Seleukidiese Dinastiese Oorloë (157-63&nbsp;v.C.) was die Fenisiese stede hoofsaaklik selfregerend. Die Seleukidiese Ryk, insluitende Fenisië, is in 82&nbsp;v.C. deur [[Tigranes die Grote]] van [[Armenië]] verower, en daarmee het die Hellenistiese invloed oor die streek tot 'n einde gekom. Met hulle strategies waardevolle bufferstaat wat in 'n mededingende mag opgeneem is, het die Romeine tussenbeide getree en die gebied in 62&nbsp;v.C. verower. Kort daarna is dit opgeneem in die [[Syria (Romeinse provinsie)|Romeinse provinsie Syria]]. Fenisië het in die 3de eeu&nbsp;n.C. 'n aparte Romeinse provinsie geword. Onder die Romeinse heerskappy het die Fenisiërs enige mate van outonomie verloor en die streek is verromeins. Die Romeinse Ryk het oor die gebied regeer tot in die 640's&nbsp;n.C., toe die [[Moslem]]se [[Arabiere]] dit verower het. ==Demografie== Die volk wat nou as die Fenisiërs bekend is, was nes die naburige [[Israel]]iete en [[Moabiete]] 'n [[Kanaän]]itiese volk. Hulle was 'n groep antieke [[Semitiese tale|Semitiessprekende]] volke wat op die laatste in die 3de millennium&nbsp;v.C. in die [[Levant]] teenwoordig was.<ref name="John C. Scott CCR" /> Fenisiërs het hulleself nie so genoem nie en sou eerder na hulleself verwys het as ''Kenaʿani'', "Kanaäniete".<ref>{{Cite web|title=Phoenicia|url=https://www.britannica.com/place/Phoenicia|url-status=live|website=britannica.com}}</ref> In 'n studie in 2018 met [[mitochondriale DNS]] in [[Sardinië]] is bevind die Fenisiërs was "inklusief en multikultureel, en het aansienlike vroulike mobiliteit gehad", met bewyse van inheemse, "vreedsame en permanente" Sardiniese integrasie in Semitiese Fenisiese setlaars. Die studie het ook bewyse gevind dat Suid-Europeërs hulle dalk in die gebied van die moderne [[Libanon]] gevestig het.<ref>{{Cite web|url=https://cosmosmagazine.com/biology/ancient-phoenician-life-was-mixed-and-multicultural|title=Ancient Phoenician life was mixed and multicultural|website=Cosmos Magazine|date=10 January 2018|language=en|access-date=2020-04-25}}</ref> ===Genetiese studies=== In 'n studie in 2008 onder Pierre Zalloua is bevind ses subklades van die [[haplogroep]] J-M172 (J2) – wat vermoedelik tussen die [[Kaukasus]]berge, [[Mesopotamië]] en die [[Levant]] ontstaan het – het 'n "Fenisiese handtekening" gehad en verteenwoordig onder die mans bevolkings van Libanese kusstreke sowel as die groter Levant (die "Fenisiese buiterand"), gevolg deur ander gebiede van historiese Fenisiese besetting, van [[Siprus]] tot [[Marokko]]. Die navorsers het voorgestel die genetiese handtekening is die gevolg van 'n "gedeelde bron van verwante lyne wat in Libanon gewortel is".<ref name="Zalloua 2008">{{cite journal |last=Zalloua |first=Pierre A. |title=Identifying Genetic Traces of Historical Expansions: Phoenician Footprints in the Mediterranean |journal=American Journal of Human Genetics |year=2008 |volume=83 |issue=5 |pages=633–642 |doi=10.1016/j.ajhg.2008.10.012 |pmid=18976729 |pmc=2668035|display-authors=et al.}}</ref> Nog 'n studie in 2006 het bewyse gevind van die genetiese teenwoordigheid van Fenisiërs op die Spaanse eiland [[Ibiza]].<ref>{{cite journal |last1=Tomàs |first1=Carme|title=Differential maternal and paternal contributions to the genetic pool of Ibiza Island, Balearic Archipelago |journal=American Journal of Physical Anthropology |date=2006 |volume=129 |issue=2 |pages=268–278 |doi=10.1002/ajpa.20273 |pmid=16323196 }}</ref> In 2016 het die [[skelet]] van 'n 2&nbsp;500 jaar oue man van Kartago wat in [[Tunisië]] ontdek is, getoon dit bevat die seldsame moederlike haplogroep U5b2c1. Die lyn van dié "Jong Man van Byrsa" verteenwoordig vermoedelik vroeë geenvloei van [[Iberië]] na die [[Magreb]].<ref>{{cite journal |last1=Matisoo-Smith |first1=Elizabeth A. |last2=Gosling |first2=Anna L. |last3=Boocock |first3=James |last4=Kardailsky |first4=Olga |last5=Kurumilian |first5=Yara |last6=Roudesli-Chebbi |first6=Sihem |date=25 May 2016 |title=A European Mitochondrial Haplotype Identified in Ancient Phoenician Remains from Carthage, North Africa |journal=PLoS ONE |volume=11 |issue=5 |doi=10.1371/journal.pone.0155046 |display-authors=et al. |pages=e0155046 |pmid=27224451 |pmc=4880306|bibcode=2016PLoSO..1155046M |doi-access=free }}</ref> Volgens 'n studie van 2017 wat deur die ''American Journal of Human Genetics'' gepubliseer is, kry hedendaagse Libanese die grootste deel van hulle herkoms van 'n bevolking wat aan die Kanaäniete verwant is, en dit dui op 'n aansienlike genetiese aaneenlopendheid in die Levant sedert minstens die [[Bronstydperk]].<ref>{{cite journal|last1=Harb|first1=Marc|display-authors=etal|date=July 2017|title=Continuity and Admixture in the Last Five Millennia of Levantine History from Ancient Canaanite and Present-Day Lebanese Genome Sequences|url=|journal=American Journal of Human Genetics|volume=101|issue=2|pages=274–282|doi=10.1016/j.ajhg.2017.06.013|pmc=5544389|pmid=28757201}}</ref><ref>{{cite news|last1=Abed|first1=Mira|date=27 July 2017|title=The DNA of ancient Canaanites lives on in modern-day Lebanese, genetic analysis shows|work=Los Angeles Times|url=https://www.latimes.com/science/sciencenow/la-sci-sn-canaanite-lebanese-genetics-20170727-story.html}}</ref> Die Britse genetikus Chris Tyler-Smith en sy span het verder "antieke DNS van vyf Kanaänitiese volke wat 3&nbsp;750 en 3&nbsp;650 jaar gelede" gelewe het, met dié van moderne mense vergelyk en onthul dat 93% van die genetiese herkoms van mense in Libanon van die Kanaäniete kom (die ander 7% was van 'n bevolking op die [[Eurasië|Eurasiese]] [[steppe]]).<ref>{{cite web |url=https://www.patheos.com/blogs/kermitzarleyblog/2017/08/palestinians-may-philistines-since-lebanese-dna-93-canaanite/ |title=Palestinians May Be Philistines Since Lebanese DNA Is 93% Canaanite |last=Zarley |first=Kermit |work=Patheos |date=4 August 2017 |access-date=5 August 2021 |url-status=live}}</ref><ref>{{cite web |url=https://www.latimes.com/science/sciencenow/la-sci-sn-canaanite-lebanese-genetics-20170727-story.html |title=The DNA of ancient Canaanites lives on in modern-day Lebanese, genetic analysis shows |last=Abed |first=Mira |work=Los Angeles Times |date=27 July 2017 |access-date=5 August 2021 |url-status=live}}</ref> In 'n studie in 2020 wat in die ''American Journal of Human Genetics'' gepubliseer is, het navorsers gewys daar is 'n aansienlike genetiese aaneenlopendheid in Libanon sedert die Bronstydperk wat deur drie groot vermengingsvoorvalle onderbreek is: in die [[Ystertydperk|Yster-]], Hellenistiese en [[Ottomaanse Ryk|Ottomaanse]] tydperk, wat elk 3-11% van die nieplaaslike gene tot die bevolking bygedra het.<ref name="doi_10.1016/j.ajhg.2020.05.008">{{cite journal|last1=Haber|first1=Marc|last2=Nassar|first2=Joyce|last3=Almarri|first3=Mohamed A.|last4=Saupe|first4=Tina|last5=Saag|first5=Lehti|last6=Griffith|first6=Samuel J.|last7=Doumet-Serhal|first7=Claude|last8=Chanteau|first8=Julien|last9=Saghieh-Beydoun|first9=Muntaha|last10=Xue|first10=Yali|last11=Scheib|first11=Christiana L.|year=2020|title=A Genetic History of the Near East from an aDNA Time Course Sampling Eight Points in the Past 4,000 Years|journal=American Journal of Human Genetics|volume=107|issue=1|pages=149–157|doi=10.1016/j.ajhg.2020.05.008|pmc=7332655|pmid=32470374|last12=Tyler-Smith|first12=Chris}}</ref> ==Ekonomie== ===Handel=== [[Beeld:Phoenician trade routes (eng).svg|thumb|400px|Die groot Fenisiese handelsnetwerk (omstreeks 1200-800&nbsp;v.C.).]] Die Fenisiërs was tussengangers tussen die uiteenlopende bevolkings in die Mediterreense streek en Nabye Ooste. Hulle het die uitruil van goedere, kennis, kultuur en godsdienstradisies aangehelp. Hulle uitgebreide en langdurige handelsnetwerk het die fondament gelê vir 'n ekonomies en kultureel samehangende Mediterreense streek, wat deur die Grieke en veral die Romeinse voortgesit is.<ref name="Jerry H. Bentley 1999" /> [[Beeld:MuseoArqueologicoCadiz-P1050192.JPG|thumb|links|220px|Fenisiese sarkofae wat in Cádiz, Spanje, ontdek is. Hulle is vermoedelik na Sidon uitgevoer.<ref>A. B. Freijeiro, R. Corzo Sánchez, Der neue anthropoide Sarkophag von Cadiz. In: Madrider Mitteilungen 22, 1981.</ref><ref>{{cite journal |last1=Lapuente |first1=P. |last2=Rodà |first2=I. |last3=Gutiérrez Garcia‐M |first3=A. |last4=Brilli |first4=M. |title=Addressing the controversial origin of the marble source used in the Phoenician anthropoid sarcophagi of Gadir (Cadiz, Spain) |journal=Archaeometry |date=June 2021 |volume=63 |issue=3 |pages=467–480 |doi=10.1111/arcm.12623|s2cid=225150177 |url=http://zaguan.unizar.es/record/108415 }}</ref> Argeologiese Museum van Cádiz.]] Fenisiese bande met die Grieke was diepgewortel. Dit het blykbaar in die [[Minoïese beskawing]] op [[Kreta]] (1950-1450&nbsp;v.C.) begin, wat saam met die [[Miceense Griekeland|Miceense beskawing]] (1600-1100&nbsp;v.C.) as die voorlopers van klassieke Griekeland beskou word.<ref>{{cite book|first=Fernand|last=Braudel|title=Memory and Mediterranean|translator-first=Sian|translator-last=Reynolds|location=New York|publisher=Alfred A. Knopf|year=2001|pages=112–113}}</ref> Argeologiese bewyse dui daarop dat die Miceense Grieke geleidelik goedere, kunsstyle en gebruike via die Fenisiërs uit die Nabye Ooste ingevoer het. Aan die Egiptenare het die Fenisiërs sederhout teen aansienlike pryse verkoop,{{sfnp|Cunliffe|2008|pages=241–2}} asook [[wyn]] van die 8ste eeu&nbsp;v.C. af. Die wynhandel met Egipte is goed gedokumenteer deur skeepswrakke wat in 1997 in die oop see 50&nbsp;km wes van [[Ashkelon]], Israel, ontdek is.<ref>{{cite book |first=L. E. |last=Stager |chapter=Phoenician shipwrecks in the deep sea |title=Sea routes: From Sidon to Huelva: Interconnections in the Mediterranean, 16th–6th&nbsp;c.&nbsp;BC |year=2003 |pages=233–248 |isbn=978-960-7064-40-0 }}</ref> Groot houers van [[terracotta]] uit Tirus en Sarepta is gebruik vir die vervoer van die wyn. Die Fenisiërs het weer van die Egiptenare [[Nubië|Nubiese]] [[goud]] gekoop. Van elders het hulle ander materiale gekry, waarvan die belangrikste seker [[silwer]] was, soos van [[Sardinië]] en die [[Iberiese Skiereiland]]. Tin vir die maak van [[brons]] is dalk van [[Galisië]] in Suid-Spanje gekry, of van [[Noord-Europa]] ([[Cornwall]] of [[Historiese Bretagne|Bretagne]]).{{sfnp|Markoe|2000|p=103}} ===Nywerheid=== [[Beeld:Phoenician - Bowl with Hunting Scene - Walters 57705.jpg|thumb|220px|'n Fenisiese metaalbak met 'n [[jag]]toneel (8ste eeu&nbsp;v.C.). Die klere en haarstyl van die figure is Egipties, maar die onderwerp van die middelste toneel is die Mesopotamiese tema van die stryd tussen mens en dier. Fenisiese kunstenaars het dikwels die style van naburige kulture oorgeneem.]] Fenisië het min ander natuurlike hulpbronne as sy sederhout gehad. Hout was waarskynlik hulle eerste en grootste bron van rykdom; nie Egipte of Mesopotamië het genoeg houtbronne gehad nie. Die Fenisiërs kon egter nie van dié beperkte inkomste alleen lewe nie en het 'n nywerheidsbasis begin wat geskoei was op die vervaardiging van goedere vir alledaagse en luuksegebruik.<ref name=" John C. Scott CCR" /> Hulle het tegnieke soos glas-, graveer- en metaalwerk uitgevind of bemeester.<ref name=":42" /> Die Fenisiërs was vroeë pioniers in massaproduksie en het baie goedere in grootmaat verkoop. Hulle het die belangrikste bron van glasware in die oudheid geword en het duisende flesse, krale en ander glasvoorwerpe oor die Middellandse See versprei.<ref>{{cite book|first=Gerhard|last=Herm|title=The Phoenicians|translator-first=Catherine|translator-last=Hiller|location=New York|publisher=William Morrow|year=1975|page=80}}</ref> Uitgrawings in Spanje dui daarop dat hulle ook die pottebakkerswiel gebruik het.<ref>{{cite book|first1=Karl|last1=Moore|first2=David|last2=Lewis|title=Birth of the Multinational|location=Copenhagen|publisher=Copenhagen Business School Press|year=1999|page=85}}</ref> Hulle blootstelling aan 'n groot verskeidenheid kulture het hulle in staat gestel om goedere vir spesifieke markte te vervaardig.<ref name=":42">{{cite journal|last1=Markoe|first1=Glenn|last2= McGovern|first2=Patrick E.|title=A Nation of Artisans|journal=Archaeology|volume=43|issue=2|date=March 1990|pages=32–33|jstor=41765806|url=https://www.jstor.org/stable/41765806}}</ref> Uit die ''[[Ilias]]'' blyk dit dat Fenisiese klere en metaalgoedere hoog deur die Grieke aangeslaan is.<ref name="John C. Scott CCR" /> Gespesialiseerde items is spesiaal vir ryker klante ontwerp, insluitende reliëfs van [[ivoor]] en geverfde [[volstruis]]eiers met fyn detail. [[Beeld:Contemporary portrayal of a toga picta.jpg|thumb|links|180px|'n [[Etruskers|Etruskiese]] graf (omstreeks 350&nbsp;v.C.) wat 'n man met 'n [[pers]] [[toga]] uitbeeld.]] ====Tiriese pers==== Die waardevolste Fenisiese goedere was materiaal wat gekleur was met [[Tiriese pers]], wat vir 'n groot deel van die Fenisiese rykdom verantwoordelik was. Dit is 'n afskeiding deur verskeie spesies seeslakke van die genus ''Murex''. Hulle was volop in die Oos-Middellandse See, maar is so oorbenut dat hulle plaaslik uitgesterf het. Fenisiërs kon die kleurstof in 1750&nbsp;v.C. al ontdek het.<ref>{{cite book|last=St. Clair|first=Kassia|year=2016|title=The Secret Lives of Colour|location=London|publisher=John Murray|pages=162–164}}</ref> Hulle het 'n tweede vervaardigingsentrum daarvoor gevestig in Mogador, in die hedendaagse [[Marokko]].<ref>{{cite book|title=The Phoenicians: A Captivating Guide to the History of Phoenicia and the Impact Made by One of the Greatest Trading Civilizations of the Ancient World|year=2019|isbn=978-1647482053|page=60|last1= History|first1= Captivating}}</ref> Die Fenisiërs se eksklusiewe beheer oor die vervaardiging van die kleurstof asook die arbeidsintensiewe ekstraksieproses het dit baie duur gemaak. Tiriese pers is dus later met die rykes verbind. Dit was gou 'n statussimbool in sekere beskawings, veral onder jong Romeine. Assiriese bestellingsrekords van die Fenisiërs sluit in "klere van helder gekleurde stof", wat waarskynlik Tiriese pers insluit. Hoewel die ontwerpe en borduurwerk in Fenisiese tekstiele hoog aangeslaan is, ontbreek inligting oor die tegnieke en spesifieke beskrywings.<ref name=":42" /> ====Mynbou==== Mynbou in die Fenisiese tuisland was beperk; [[yster]] was die enigste [[metaal]] van enige nut. Die eerste grootskaalse mybou-operasies het waarskynlik in [[Siprus]] voorgekom, hoofsaaklik vir [[koper]]. [[Sardinië]] is dalk uitsluitlik vir sy [[Mineraal|mineralebronne]] gekoloniseer; Fenisiese nedersettings was gekonsentreer in die suidelike dele van die eiland, naby bronne van koper en [[lood]]. Die [[Iberiese Skiereiland]] was die rykste bron van verskeie metale, insluitend [[goud]], [[silwer]], koper, yster, [[tin]] en lood.{{sfnp|Rawlinson|1889}} Die aansienlike opbrengs van dié metale tydens die besetting deur Fenisië en Kartago dui op grootskaalse mynbou.{{sfnp|Rawlinson|1889}} Kartago het na berig word van [[Slaaf|slawe]] gebruik gemaak vir mynbou, maar dit is onbekend of die Fenisiërs dieselfde gedoen het.{{sfnp|Rawlinson|1889}} ====Wynbou==== Die merkwaardigste landbouproduk was [[wyn]], wat die Fenisiërs oor die Middellandse See help versprei het.<ref name=":22">{{Cite web|date=2020-09-14|title=2,600-year-old wine 'factory' unearthed in Lebanon|url=https://www.nationalgeographic.com/history/2020/09/2600-year-old-wine-factory-unearthed-lebanon/|access-date=2020-09-15|website=History & Culture|language=en}}</ref> Die [[Vitis vinifera|gewone wynstok]] is dalk deur die Fenisiërs of Kanaäniete gedomestikeer, hoewel dit waarskynlik van die Suid-[[Kaukasus]] gekom het via handelsroetes oor [[Mesopotamië]] of die [[Swartsee]]. Wingerde het geredelik in die Levant se kusstreke gegroei, en wyn is in die tyd van die [[Ou Ryk van Egipte|Ou Ryk]] (2686-2134&nbsp;v.C.) reeds na Egipte uitgevoer. Wyn het 'n belangrike rol in die Fenisiese godsdiens gespeel; dit was die hoofdrankie vir offerandes.<ref name=":22" /> Opgrawings op 'n klein Fenisiese dorp suid van Sidon het 'n wynfabriek ontbloot wat minstens van die 7de eeu&nbsp;v.C. al gebruik is en vermoedelik op 'n oorsese mark gemik was.<ref name=":22" /> Om [[oksidasie]] te voorkom is houers met 'n laag [[olyf]]olie, [[Denneboom|dennehout]] en [[hars]] verseël. Die Fenisiërs het wingerde en wynkelders in hulle kolonies in [[Noord-Afrika]], [[Sisilië]], [[Frankryk]] en [[Spanje]] gevestig,<ref name=":22" /> en het dalk wynmakery aan van hulle handelsvennote geleer. Die antieke Iberiërs het begin om wyn van plaaslike druifvariëteite te vervaardig ná hulle interaksie met die Fenisiërs. Iberiese kultivars het daarna die basis van die meeste [[Wes-Europa|Wes-Europese]] wyne gevorm.<ref>{{cite book|last=Sechrist|first=Robert|title=Planet of the Grapes: A Geography of Wine|pages=6–7}}</ref> == Verwysings == {{Verwysings|3}} == Bronnelys == * [[Lêer:Crystal txt.png|15px]] Hierdie artikel is vertaal uit die [[:en:Phoenicia|Engelse Wikipedia]] * Kennis, 1980, vol 3, bl. 448-449, ISBN 0 7981 0825 8 {{Normdata}} [[Kategorie:Geskiedenis van Libanon]] [[Kategorie:Middellandse See]] [[Kategorie:Antieke Nabye Ooste]] j0azrjpx2x7zp7gxgu6eb4yld6wv85l 2515077 2515064 2022-07-25T17:31:39Z Burgert Behr 2401 Besig wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Voormalige land |gewone_lang_naam = Fenisië |gewone_naam = Fenisië |kontinent =Asië |gebied =Nabye-Ooste |era = Mesopotamië |jaar_begin =2500&nbsp;v.C. |jaar_einde =64&nbsp;v.C. |flag_p1 = |p1 = Kanaän |flag_p2 = |p2 = Hetiete |flag_p3 = |p3 = Nuwe Ryk van Egipte |flag_s1 = |s1= Achaemenidiese Fenisië |flag_s2 = |s2= Antieke Kartago |gebeurtenis1 = Stigting |datum_gebeurtenis1 = 2500&nbsp;v.C. |gebeurtenis2 = Tirus, onder die regering van Hiram I, word die dominante stadstaat |datum_gebeurtenis2 =969&nbsp;v.C. |gebeurtenis3 = Pygmalion stig Kartago (legendaries) |datum_gebeurtenis3 =814&nbsp;v.C. |gebeurtenis4 = [[Pompeius]] verower Fenisië en die res van die [[Seleukidiese Ryk]] |datum_gebeurtenis4 =64&nbsp;v.C. |beeld_kaart =Phoenicia map-en.svg |beeld_kaart_byskrif = 'n Kaart van die Fenisiese streek in groen. |algemene_tale =[[Fenisies]], [[Punies]] |hoofstad =Geen; belangrike stede was [[Bublos]], [[Tirus]] en [[Kartago]] |regeringstipe =Monargie |titel_leier =Bekende konings van Fenisiese stede |leier1 =Ahiram |jaar_leier1 =ca. 1000&nbsp;v.C. |leier2 =Hiram&nbsp;I |jaar_leier2 =969–936&nbsp;n.C. |leier3 =Pygmalion |jaar_leier3 =820–774&nbsp;n.C. }} '''Fenisië''' (van die [[Griekse]] Φοινίκη, ''Phoiníkē''; [[Arabies]]: فينيقية, ''Fīnīqīyah'') was ’n antieke [[Semitiese tale|Semitiessprekende]], [[see]]varende beskawing in die westelike kusstreke van die [[Vrugbare Halfmaan]] wat aan die kuslyn van die moderne [[Libanon]] gesentreer was.<ref>{{Cite book|last=Kitto|first=John|url=https://books.google.com/books?id=9oHbdzSawj0C&q=phoenicia+lebanon&pg=PA528|title=A Cyclopedia of Biblical Literature|date=1851|publisher=Adan and Charles Black}}</ref><ref>{{Cite book|last=Malaspina|first=Ann|url=https://books.google.com/books?id=Pfop0v79y7gC&q=phoenicia+lebanon&pg=PA19|title=Lebanon|date=2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-0579-6}}</ref> Al die groot Fenisiese stede was aan die kus van die [[Middellandse See]] geleë. Die gebied van die Fenisiese stadstate het deur die geskiedenis uitgebrei en gekrimp. Die kernstreek waarin die Fenisiese kultuur ontwikkel en floreer het, het gestrek van [[Tripoli, Libanon|Tripoli]] en [[Bublos]] in Noord-[[Libanon]] tot [[Karmelberg]] in die hedendaagse [[Israel]]. Op die hoogtepunt van sy bestaan het Fenisië se grondgebied in die oostelike Mediterreense streek gestrek van die [[Orontes]]riviermond tot by [[Ashkelon]].<ref>{{Cite book |last=Meir Edrey |title=Phoenician Identity in Context: Material Cultural Koiné in the Iron Age Levant |publisher=Ugarit-Verlag – Buch- und Medienhandel Münster |year=2019 |isbn=978-3-86835-282-5 |series=Alter Orient und Altes Testament |volume=469 |location=Germany |pages=23–24}}</ref> Buite sy tuisgebied het die Fenisiese beskawing gestrek tot by die Middellandse See, van [[Siprus]] tot die [[Iberiese Skiereiland]]. Die Fenisiërs was 'n Semitiessprekende volk van ietwat onbekende oorsprong wat omstreeks 3000&nbsp;v.C. in die [[Levant]] ontstaan het.<ref>{{Cite web|title=Phoenicia {{!}} Definition, Location, History, Religion, & Facts|url=https://www.britannica.com/place/Phoenicia|access-date=2021-08-29|website=Encyclopedia Britannica|language=en}}</ref> Die term "Fenisië" is 'n antieke Griekse, nie-inheemse naam wat waarskynlik een van hulle belangrikste uitvoergoedere beskryf het: 'n kleursel ook bekend as [[Tiriese pers]]. Dit het nie 'n samehangende kultuur of gemeenskap beskryf nie, want anders sou dit plaaslik verstaan gewees het.<ref>{{Cite web|title=Who Were The Phoenicians? {{!}} History Today|url=https://www.historytoday.com/reviews/who-were-phoenicians|website=www.historytoday.com|access-date=2020-04-20}}</ref> Daar word gedebatteer of die Fenisiërs wel afsonderlik van die breër groep Semitiessprekende volke was wat as die [[Kanaän]]iete bekend is.<ref name="John C. Scott CCR">{{cite journal|last=Scott|first=John C|date=2018|title=The Phoenicians and the Formation of the Western World|journal=Comparative Civilizations Review|volume=78|issue=78|url=https://scholarsarchive.byu.edu/ccr/vol78/iss78/4}}</ref>{{sfnp|Quinn|2017|pages=24, 204}} Die historikus Robert Drews glo "Kanaäniete" was die naam van die etniese groep wat deur die antieke Grieke die "Fenisiërs" genoem is,<ref>{{cite journal |url=https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/030908929802308104 |title=Canaanites and Philistines |last=Drews |first=Robert |journal=Journal for the Study of the Old Testament |volume=23 |issue=81 |pages=39–61 |date=1998 |doi=10.1177/030908929802308104|s2cid=144074940 }}</ref> maar volgens die argeoloog Jonathan N. Tubb het die [[Ammoniet]]e, [[Moabiete]], [[Israel]]iete en Fenisiërs elk hulle eie kulturele identiteit gehad, hoewel hulle etnies Kanaäniete was, "dieselfde mense wat hulle in die 8ste millennium&nbsp;v.C. in boerderynedersettings in die streek gevestig het".<ref name="JonTubb">{{cite book|last=Tubb|first=Johnathan N.|url=https://archive.org/details/canaanites00tubb|title=Canaanites|work=British Museum People of the Past|publisher=University of Oklahoma Press|year=1998|isbn=9780806131085|access-date=9 October 2018|url-access=registration}}</ref>{{rp|13–14}} Die Fenisiërs het in die middel 12de eeu&nbsp;v.C. 'n opkoms gemaak ná die agteruitgang van die invloedrykste kulture in die [[verval van die Bronstydperk]]. Hulle was onder die mense van hulle tyd bekend as bekwame handelaars en seevaarders, en het deur die grootste deel van die klassieke oudheid die oorheersende kommersiële mag geword. Die Fenisiërs het 'n uitgebreide seehandelsnetwerk ontwikkel wat langer as 'n millennium geduur het. Hulle het gehelp om kulture, idees en kennis uit te ruil tussen groot bakermatte van die beskawing soos [[Griekeland]], [[Antieke Egipte|Egipte]] en [[Mesopotamië]]. Ná sy hoogtepunt in die 9de eeu&nbsp;v.C. het die Fenisiese beskawing in die oostelike Mediterreense streek stadigaan agteruitgegaan weens buitelandse invloed en mededinging; in die sentrale en westelike Mediterreense streek het sy invloed voortgeduur tot in die middel van die 2de eeu&nbsp;v.C. Die Fenisiërs was in stadstate georganiseer, nes dié in [[antieke Griekeland]], waarvan die noemenswaardigstes [[Tirus]], [[Sidon]] en [[Bublos]] was.{{sfnp|Aubet|2001|p=17}}<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.worldhistory.org/phoenicia/|title=Phoenicia|encyclopedia=World History Encyclopedia|access-date=2017-08-09}}</ref> Elke stadstaat was polities onafhanklik, en daar is geen bewyse dat die Fenisiërs aan hulleself as 'n enkele nasionaliteit gedink het nie.{{sfnp|Quinn|2017|pages=201–203}} Die Fenisiërs het kolonies en handelsposte oor die hele Mediterreense streek gevestig. [[Kartago]], 'n nedersetting in Noordwes-[[Afrika]], het in die 7de eeu&nbsp;v.C. 'n groot beskawing uit eie reg geword. Die Fenisiese gemeenskap en kultuurlewe was gesentreer om handel en seevaart. Terwyl die meeste stadstate deur die een of ander soort koning regeer is, het handelaarsfamilies waarskynlik groot invloed uitgeoefen. Die Fenisiërs is lank as 'n verlore beskawing beskou weens die gebrek aan inheemse geskrewe rekords. Eers teen die middel 20ste&nbsp;eeu het historici en argeoloë 'n idee begin vorm van die komplekse en invloedryke beskawing.{{sfnp|Markoe|2000|pages=10–12}} Hulle beste nalatenskap was die wêreld se [[Fenisiese alfabet|oudste geverifieerde alfabet]], waarvan die oorsprong verbind word aan die [[Hebreeuse alfabet|Hebreeuse skrif]] via die [[Proto-Sinaïtiese alfabet]].{{sfn|Coulmas|1996}} Dit is deur die Mediterreense streek versprei en gebruik om die [[Arabiese alfabet|Arabiese]] en [[Griekse alfabet]] te ontwikkel en daarna weer die [[Latynse alfabet]] en [[Cyrilliese skrif]].{{sfnp|Markoe|2000|page=111}}<ref name="Fischer 2004 90">{{cite book|last=Fischer|first=Steven Roger|title=A history of writing|publisher=Reaktion Books|year=2004|page=90}}</ref> Hulle kry ook die eer vir innovasies in skeepsbou, navigasie, nywerheid, landbou en regering. Daar word geglo hulle internasionale handelsnetwerk het die ekonomiese, politieke en kulturele fondamente gelê van die klassieke [[Westerse beskawing]].<ref name="Hans G. Niemeyer 2004">{{cite book|last=Niemeyer|first=Hans G.|chapter=The Phoenicians and the Birth of a Multinational Mediterranean Society|title=Commerce and Monetary Systems in the Ancient World|editor-last1=Rollinger|editor-first1=Robert|editor-last2=Ulf|editor-first2=Christoph|location=Stuttgart|publisher=Franz Stiener Verlag|year=2004|pages=246, 250}}</ref> ==Etimologie== Die Fenisiërs was 'n gemeenskap van onafhanklike stadstate en het blykbaar nie 'n term gehad vir Fenisië as geheel nie.<ref>Department of Ancient Near Eastern Art. “The Phoenicians (1500–300 B.C.).” In ''Heilbrunn Timeline of Art History.'' New York: The Metropolitan Museum of Art, 2000–. http://www.metmuseum.org/toah/hd/phoe/hd_phoe.htm (October 2004)</ref> In plaas daarvan sou hulle name gehad het vir die inwoners van elke spesifieke stad, soos "Sidoniërs" vir die inwoners van Sidon, ens. As die Fenisiërs wel 'n naam vir die hele streek gehad het, sou dit waarskynlik "Kanaän" gewees het en sou hulle na hulleself as "Kanaäniete" verwys het.<ref>Britannica, The Editors of Encyclopaedia. "Phoenicia". ''Encyclopedia Britannica'', 20 Augustus 2020, https://www.britannica.com/place/Phoenicia. Besoek op 9 Januarie 2022.</ref> Die naam "Fenisiërs" kom, nes die [[Latyn]]se ''Poenī'' (adjektief ''poenicus'', later ''pūnicus''), van die antieke Griekse Φοινίκη (''Phoiníkē''). Die woord φοῖνιξ (''phoînix'') beteken "Fenisiër", "[[Tiriese pers]]" of "[[dadelpalm]]." [[Homeros]] het dit in elk van dié betekenisse gebruik.<ref>{{cite web|url=https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=foi=nic|title=Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, φοῖνιξ|website=www.perseus.tufts.edu|access-date=2017-02-03}}</ref> (Die mitiese voël [[Feniks]] het ook dié naam, maar dit kom eers eeue later voor.) Dit is moeilik om te bepaal watter betekenis eerste was, maar dit is verstaanbaar dat die Grieke die karmosynrooi of pers kleur van dadels en kleurstof met die handelaars van albei dié produkte vereenselwig het. ==Geskiedenis== Omdat min Fenisiese rekords bewaar gebly het, kom die meeste van die kennis oor hulle oorsprong en geskiedenis uit die geskrifte van ander beskawings wat deur die hele Mediterreense streek opgegrawe word. Die geleerdes stem saam dat Fenisië se vooruitstrewendste tydperk van 1200&nbsp;v.C. tot aan die einde van die [[Persië|Persiese tydperk]] (332&nbsp;v.C.) was.<ref>{{Harvnb|Jigoulov|2021|p=13}}</ref> Die Fenisiese [[Bronstydperk]] is grootliks onbekend.<ref name = "Jig2021_18">{{harvnb|Jigoulov|2021|p=18}}</ref> Die belangrikste twee terreine is Bublos en Sidon-Dakerman (naby Sidon). In 2021 was daar egter steeds meer as honderd terreine wat opgegrawe moes word, terwyl ander nog nie heeltemal ontleed was nie.<ref name = "Jig2021_18"/> Die Middel-Bronstydperk was oor die algemeen 'n vreedsame tyd van toenemende bevolkings, handel en vooruitgang, hoewel daar om natuurlike hulpbronne meegeding is.<ref name="Jig2021_20"/> In die Laat Bronstyd het die mededinging tussen Egipte, [[Mitanni]], die [[Hetiete]] en [[Assirië]] 'n groot impak op Fenisiese stede gehad.<ref name = "Jig2021_20">{{harvnb|Jigoulov|2021|pp=18–9}}</ref> ===Oorsprong=== [[Lêer:Antarados sarkophagus face.JPG|duimnael|180px|’n Fenisiese sarkofaag by Antarados, Noord-Libanon, 480-450&nbsp;v.C.]] Die Kanaänitiese kultuur waaruit die Fenisiërs ontstaan het, het blykbaar op die plek ontwikkel uit die vroeëre Ghassuliese [[Kopersteentydperk]]kultuur. Die staat [[Oegarit]] uit die Laat Bronstydperk word argeologies ook as Kanaänities beskou,<ref name="tubb">Tubb, Jonathan N. (1998), "Canaanites" (British Museum People of the Past)</ref> hoewel [[Oegarities]] nie tot die Kanaänitiese tale behoort nie.<ref>{{Cite book |first=Roger |last=Woodard |year=2008 |title=The Ancient Languages of Syria-Palestine and Arabia |location=New York |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-68498-9 }}</ref><ref name="NavehJ1987">{{Cite book |first=Joseph |last=Naveh |year=1987 |chapter=Proto-Canaanite, Archaic Greek, and the Script of the Aramaic Text on the Tell Fakhariyah Statue |editor1-last=Miller |title=Ancient Israelite Religion |display-editors=etal |isbn=0-8006-0831-3 |chapter-url-access=registration |chapter-url=https://archive.org/details/ancientisraelite00unse }}. {{harvp|Coulmas|1996}}.</ref> Die Griekse historikus [[Herodotos]] en ander het ander teorieë gehad oor plekke van waar die Fenisiërs gekom het.<ref>Herodotos ''Histories'' 1.1, 2.44 & 7.89; Strabo, ''Geography'' 16.3.4.</ref><ref name="Bowersock">{{cite book |chapter-url=https://books.google.com/books?id=2hmbc9evgB0C&pg=PA401 |title=Bahrain Through The Ages – the Archaeology |publisher=Routledge |year=1986 |isbn=0-7103-0112-X |chapter=Tylos and Tyre. Bahrain in the Graeco-Roman World |editor-last2=Rice |editor-first2=Michael |author=Bowersock, G.W. |editor-last1=Khalifa |editor-first1=Haya Ali |pages=401–2 }}</ref><ref name="Rice">{{cite book|title=The Archaeology of the Arabian Gulf|publisher=Routledge|year=1994|isbn=0-415-03268-7 |author=Rice, Michael|page=20}}</ref> Sommige argeoloë het al 'n migrasie voorgestel wat verband hou met die verval van 'n beskawing omstreeks 1750&nbsp;v.C.<ref name="Bowersock"/><ref name="Rice"/><ref name="Donkin">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=leHFqMQ9mw8C&pg=PA48 |title=Beyond Price: Pearls and Pearl-fishing : Origins to the Age of Discoveries, Volume 224 |page=48 |author=R.A. Donkin|isbn=0-87169-224-4 |year=1998 }}</ref> Die meeste geleerdes verwerp egter die idee van 'n migrasie; argeologiese en historiese bewyse dui daarop dat die streek millenniums lank aaneen bewoon is, en onlangse [[Genetika|genetiese]] navorsing dui aan hedendaagse [[Libanon|Libanese]] kry die grootste deel van hulle afkoms (meer as 90%) van 'n Kanaänitiesverwante bevolking.<ref name="Habercetera">{{cite journal |title=Continuity and Admixture in the Last Five Millennia of Levantine History from Ancient Canaanite and Present-Day Lebanese Genome Sequences |journal=American Journal of Human Genetics |year=2017 |doi=10.1016/j.ajhg.2017.06.013 |pmid=28757201|doi-access=free |last1=Haber |first1=Marc |last2=Doumet-Serhal |first2=Claude |last3=Scheib |first3=Christiana |last4=Xue |first4=Yali |last5=Danecek |first5=Petr |last6=Mezzavilla |first6=Massimo |last7=Youhanna |first7=Sonia |last8=Martiniano |first8=Rui |last9=Prado-Martinez |first9=Javier |last10=Szpak |first10=Michał |last11=Matisoo-Smith |first11=Elizabeth |last12=Schutkowski |first12=Holger |last13=Mikulski |first13=Richard |last14=Zalloua |first14=Pierre |last15=Kivisild |first15=Toomas |last16=Tyler-Smith |first16=Chris |volume=101 |issue=2 |pages=274–282 |pmc=5544389 }}</ref> ===Opkoms in die Laat Bronstydperk (1479-1200 v.C.)=== Die eerste bekende aantekeninge oor die Fenisiërs hou verband met die verowerings van [[farao]] [[Toetmoses III]] (1479-1425 v.C.). Die Egiptenare het kusstede geteiken wat volgens hulle behoort het aan die ''Fenekhu'', "skrynwerkers", soos Bublos, Arwad en Ullasa. Die stede het aan die Egiptenare toegang verleen tot die Mesopotamiese handel en groot hoeveelhede van die streek se inheemse sederhout, waarvan daar geen ekviwalent in Egipte was nie.{{sfnp|Markoe|2000|pages=1–19}} Teen die 14de eeu&nbsp;v.C. het die Egiptenare die Fenisiese stadstate as "gunstelingstede" beskou. [[Tirus]], [[Sidon]], [[Beiroet]] en Bublos is as die belangrikstes gereken. Die Fenisiërs het aansienlike outonomie gehad en hulle stede was redelik goed ontwikkel en vooruitstrewend. Bublos was die belangrikste stad; dit was 'n sentrum vir bronsvervaardiging en die primêre sentrum van waardevolle items soos [[tin]] en [[lapis lazuli]] van so ver oos as [[Afganistan]]. Die Egiptiese amptenare het ook belanggestel in Sidon en Tirus, en dit het 'n patroon van mededinging begin wat oor die volgende millennium sou voortduur. In die [[Amarna-briewe]] word vertel die naburige [[Amoriete]] en Hetiete het Fenisiese stede van 1350 tot 1300&nbsp;v.C. verower, veral in die noorde. Egipte het eindelik sy kusgebiede van Oegarit in Noord-[[Sirië]] tot by Bublos naby Sentraal-Libanon verloor. ===Opkoms en hoogtepunt (1200-800&nbsp;v.C.)=== Tussen 1200 en 1150&nbsp;v.C. het die verval van die Bronstydperk gelei tot die verswakking of vernietiging van die meeste beskawings in die streek, insluitende die Egiptenare en Hetiete. Dit lyk of die Fenisiërs die toets van die tyd deurstaan het, want hulle het in 1230&nbsp;v.C. as 'n afsonderlike en georganiseerde beskawing verrys. Dié tydperk word soms die "Fenisiese renaissance" genoem.<ref>{{cite journal|last=Stieglitz|first=Robert|title=The Geopolitics of the Phoenician Littoral in the Early Iron Age|journal=Bulletin of the American Schools of Oriental Research|volume=129|year=1990|issue=9}}</ref> Hulle het die magsleemte gevul wat deur die ander beskawings gelaat is deur die enigste handels- en seemag in die streek te word, 'n status wat hulle eeue lank sou volhou.<ref name="John C. Scott CCR" /> Die herstel van die Mediterreense ekonomie is waarskynlik te danke aan Fenisiese handelaars en seevaarders wat die langafstandhandel tussen Egipte en Mesopotamië in die 10de eeu&nbsp;v.C. herstel het.<ref name="Jerry H. Bentley 1999">{{cite journal|first=Jerry H.|last=Bentley|title=Sea and Ocean Basins as Frameworks for Historical Analysis|journal=Geographical Review|volume= 89|issue=2|year=1999|pages=215–219|doi=10.1111/j.1931-0846.1999.tb00214.x}}</ref> Vroeg in die [[Ystertydperk]] het die Fenisiërs hawens, pakkamers, markte en nedersettings oor die hele Mediterreense streek en tot by die suidelike [[Swartsee]] gevestig. Kolonies is gestig op [[Siprus]], [[Sardinië]], die [[Baleariese Eilande]], [[Sisilië]] en [[Malta]], sowel as aan die kus van Noord-Afrika en die Iberiese Skiereiland.<ref>{{cite book|last=Barnes|first=William H.|title=Studies in the Chronology of the Divided Monarchy of Israel|location=Atlanta|publisher=Scholars Press|year=1991|pages=29–55}}</ref> Fenisiese [[silwer]] uit dié tyd wat as betaalmiddele gebruik is, bevat [[lood]]isotoopverhoudings wat ooreenstem met dié van lood in Sardinië en [[Spanje]], wat dui op hoe uitgebrei die Fenisiese handelsnetwerk was.<ref>{{cite journal|last1=Chamorro|first1=Javier G.|date=1987|title=Survey of Archaeological Research on Tartessos|journal=American Journal of Archaeology|volume=91|issue=2|pages=197–232|doi=10.2307/505217|jstor=505217|s2cid=191378720 }}</ref> Teen die 10de eeu&nbsp;v.C. het [[Tirus]] die rykste en magtigste Fenisiese stadstaat geword, veral tydens die bewind van [[Hiram I]] (c. 969-936&nbsp;v.C.). Tydens die bewind van die priester [[Etbaäl I|Etbaäl]] (887-856&nbsp;v.C.) het Tirus sy grondgebied uitgebrei tot so ver noord as Beiroet en tot in 'n deel van [[Siprus]]. Dié ongewone daad van aggressie was die naaste wat die Fenisiërs daaraan gekom het om 'n verenigde staat te vorm. Toe sy ryk sy grootste gebiedsomvang bereik, het Etbaäl hom verklaar tot "koning van die Sidoniërs", 'n titel wat ook deur sy opvolgers gebruik is en in beide Griekse en [[Jood]]se geskrifte genoem is.<ref name=":02">{{cite book|chapter=The Phoenicians: A Captivating Guide to the History of Phoenicia and the Impact Made by One of the Greatest Trading Civilizations of the Ancient World|title=Captivating History|year=2019|isbn=9781647482053|last1=History|first1=Captivating}}</ref> In die Laat Ystertydperk was die Fenisiese boot-, handels- en kulturele bedrywighede op hulle hoogtepunt, veral tussen 750 en 650&nbsp;v.C. Die Fenisiese invloed was duidelik in die "oriëntalisasie" van Griekse kultuur- en kunskonvensies.<ref name="John C. Scott CCR" /> Onder hulle gewildste goedere was fyn [[tekstiel]], gewoonlik gekleur met [[Tiriese pers]]. [[Homeros]] se ''[[Ilias]]'', wat in dié tyd geskryf is, verwys na die gehalte van Fenisiese [[klere]] en [[metaal]]goedere.<ref name="John C. Scott CCR" /> ===Stigting van Kartago=== [[Kartago]] is gestig deur Fenisiërs wat van Tirus af gekom het, moontlik aanvanklik as 'n stasie in die metaalhandel met die suidelike Iberiese Skiereiland.{{sfnp|Warmington|1964}} Die stad se naam in [[Punies]], 𐤒𐤓𐤕 𐤇𐤃𐤔𐤕 (''Qart-Ḥadašt''), beteken "Nuwe Stad".<ref>{{cite book|last1=Charles-Picard|first1=Gilbert|last2=Picard|first2=Colette|title=Vie et Mort de Carthage|location=Paris|publisher=Hachett|year=1968|language=fr|trans-title=The Life and Death of Carthage|pages=28–35}}</ref> Sommige bronne noem 'n vroeë stigtingsdatum soos 1215&nbsp;v.C. – voor die [[Trojaanse Oorlog|val van Troje]] in 1180&nbsp;v.C. Die Griekse geskiedkundige Timeus reken egter die stigting van Kartago was in 814&nbsp;v.C., die datum wat deur die meeste geskiedkundiges aanvaar word.<ref>{{cite book|first=Serge|last=Lancel|title= Carthage|pages=20–23|translator=Antonia Nevill| publisher=Oxford: Blackwell |date=1995}}</ref> Volgens [[legende]]s, insluitende [[Vergilius]] se ''[[Eneïde]]'', is die stad deur koningin [[Dido]] gestig. Kartago sou groei tot 'n veeletniese ryk wat gestrek het oor Noord-Afrika, Sardinië, Sisilië, Malta, die Baleariese Eilande en Suid-Iberië, maar dit sou eindelik in die [[Puniese Oorloë]] (264-146&nbsp;v.C.) deur [[Romeinse Ryk|Rome]] verwoes word voordat dit as 'n Romeinse stad herbou is. ===Assiriese en Babiloniese vasalstate (858-538&nbsp;v.C.)=== [[Beeld: Assyrian - Fragments of Bands from a Gate - Walters 542335 - View A.jpg|thumb|240px|Twee bronsfragmente van die Assiriese paleispoort met beelde van die insameling van heffings van die Fenisiese stede Tirus en Sidon (859-824&nbsp;v.C.). [[Britse Museum]].]] As 'n handelsmag wat op 'n nou kusstrook gekonsentreer was, het die Fenisiërs nie genoeg mense gehad vir 'n sterk weermag nie. Namate buurstate begin sterker raak het, het die Fenisiërs al hoe meer onder die mag gekom van buitelandse heersers, wat hulle outonomie in 'n wisselende mate erken het.<ref name=":02"/> Die [[Assirië|Assiriese]] verowering van Fenisië het onder koning [[Salmaneser III]] begin. Hy het in 858&nbsp;v.C. aan die bewind gekom en 'n reeks veldtogte teen buurstate begin voer. Die Fenisiese stadstate het onder sy mag gekom en hulle moes heffings betaal in geld, goedere en natuurlike hulpbronne. Aanvanklik was hulle [[Vasalstaat|vasalstate]] met 'n sekere mate van vryheid.<ref name=":02"/> Dit het in 744&nbsp;v.C. verander met die troonbestyging van [[Tiglat-Pileser III]]. Teen 738&nbsp;v.C. was die grootste deel van die [[Levant]], insluitende Noord-Fenisië, geannekseer. Net Tirus en Bublos, die magtigste stadstate, het vasalstate buite direkte Assiriese beheer gebly. Tirus, Bublos en Sidon het almal teen die Assiriese bewind in opstand gekom. In 721&nbsp;v.C. het [[Sargon II]] Tirus angeval en die rebellie onderdruk. Sy opvolger, [[Sanherib]], het nog rebellies in die streek onderdruk. In die 7de eeu&nbsp;v.C. het Sidon gerebelleer en is dit deur [[Esarhaddon]] verwoes. Hy het slawe van die inwoners gemaak en 'n nuwe stad op die ruïnes gebou. Aan die einde van die eeu was die Assiriërs verswak weens opeenvolgende opstande, en dit het daartoe gelei dat dit deur die [[Mede|Mediese Ryk]] verwoes is. Die Babiloniërs, voormalige vasale van die Assiriërs, het die val van die ryk uitgebuit en in opstand gekom. Kort daarna het hulle die [[Neo-Babiloniese Ryk]] in sy plek gestig. Fenisiese stede het verskeie kere tydens die bewind van die eerste Babiloniese koning, [[Nabopolassar]] (626-605&nbsp;v.C.), en sy seun, [[Nebukadnesar II]] (omstreeks 605-562&nbsp;v.C.), gerebelleer. In 587&nbsp;v.C. het Nebukadnesar Tirus aangeval. Die stad het 13 jaar lank weerstand gebied, maar eindelik onder "gunstige terme" oorgegee.<ref name="britannica.com">{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Lebanon|title=Lebanon – Assyrian and Babylonian domination of Phoenicia|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2020-04-22}}</ref> ===Persiese tydperk (539-332&nbsp;v.C.)=== [[Beeld: Construction of Xerxes Bridge of boats by Phoenician sailors.jpg|thumb|Fenisiërs bou [[Pontonbrug|pontbrûe]] vir [[Ahasveros]] tydens die tweede Persiese inval van [[Griekeland]] in 480&nbsp;v.C. (1915-tekening deur A.C. Weatherstone).]] In 539&nbsp;v.C het [[Kores die Grote]], die koning en stigter van die Persiese [[Achaemenidiese Ryk]], Babilon verower.<ref name=":7">{{cite journal|last=Katzenstein|first=Jacob|title=Tyre in the Early Persian Period (539-486 B.C.E.)|journal=The Biblical Archaeologist|volume=42|issue=1|year=1979|page=31|doi=10.2307/3209545|jstor=3209545|s2cid=165757132|url=https://www.jstor.org/stable/3209545}}</ref> Terwyl Kores die state oor die hele [[Antieke Nabye Ooste|Nabye Ooste]] begin konsolideer het, het die Fenisiërs blykbaar besluit om "hulle aan die Perse oor te gee".<ref name=":8">{{Cite book|last=Herodotus|title=The Histories, Book III|pages=§19}}</ref> Die grootste deel van die Levant is deur Kores in 'n enkele [[Satraap|satrapie]] (provinsie) gekonsolideer en gedwing om 'n jaarlikse heffing te betaal.<ref>{{Cite book|last=Herodotus|title=The Histories, Book III|pages=218, §91}}</ref> Die Fenisiese streek is later in vier vasalkoninkryke ingedeel: Sidon, Tirus, Arwad en Bublos. Hulle het aansienlike outonomie gehad. Anders as in ander dele van die ryk is daar geen rekords van Persiese administrateurs wat in die Fenisiese stadstate regeer het nie. Plaaslike Fenisiese konings is toegelaat om aan die bewind te bly en het dieselfde regte as Persiese [[Satraap|satrape]] (goewerneurs) gehad, soos die oorerwing van die amp en die munt van geld.<ref name=":7" /><ref>{{Cite web|url=https://brewminate.com/a-history-of-phoenician-civilization/|title=A History of Phoenician Civilization|last=MAMcIntosh|date=2018-08-29|website=Brewminate|language=en-US|access-date=2020-04-20}}</ref> [[Beeld: Coin of Abdashtart I, Achaemenid Phoenicia (2).jpg|thumb|240px|'n Muntstuk uit die Achaemenidiese Ryk van Straton I van Sidon, wat regs te sien is agter die strydwa en die Persiese koning.]] Fenisië was 'n belangrike bate van die Achaemenidiese Ryk, veral danksy hulle kennis van skeepstegnologie en navigasie.<ref name=":7" /> Hulle het die grootste deel van die Persiese vloot se bote gelewer tydens die [[Grieks-Persiese Oorloë|ryk se oorloë met Griekeland]] in die laat 5de eeu&nbsp;v.C.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book V|last=Herodotus|pages=§109}}</ref> Fenisiërs onder [[Ahasveros]] het die Xerxeskanaal gebou, asook die [[Pontonbrug|pontbrûe]] waaroor die ryk se soldate die Griekse vasteland binnegegaan het.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book VII|last=Herodotus|pages=§23}}</ref> Die Persiese koning het hulle egter swaar gestraf ná die nederlaag in die Slag van Salamis, wat hy toegeskryf het aan die Fenisiërs se lafhartigheid en onbekwaamheid.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book VIII|last=Herodotus|pages=§90}}</ref> In die middel van die 4de eeu&nbsp;v.C. het koning Tennes van Sidon 'n mislukte rebellie teen Artaxerxes III gelei. Hulle het die hulp ingewin van die Egiptenare, wat daarna in 'n oorlog met Persië betrokke geraak het.<ref>{{Cite web|url=https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Diodorus_Siculus/16C*.html|title=LacusCurtius • Diodorus Siculus — Book XVI Chapters 40‑65|website=penelope.uchicago.edu|access-date=2020-04-20}}</ref> Die verwoesting van Sidon daarna het gelei tot die heropkoms van Tirus, wat vir twee dekades die oorheersende Fenisiese stad gebly het tot met die aankoms van Alexander die Grote. ===Hellenistiese tydperk (332-152 v.C.)=== Fenisië was een van die eerste streke wat deur [[Alexander die Grote]] verower is tydens sy militêre veldtogte in [[Wes-Asië]]. Alexander se hoofteiken in die Persiese Levant was [[Tirus]], wat nou die streek se grootste en belangrikste stad was. Die stad het oorgegee ná 'n beleg van rofweg sewe maande, waartydens sy inwoners na Kartago gevlug het.<ref name=":9">{{cite book|last=Millar|first=Fergus|title=The Phoenician Cities: A Case-Study of Hellenisation|chapter=The Phoenician Cities|publisher=University of North Carolina Press|year=2006|pages=32–50|doi=10.5149/9780807876657_millar.8|jstor=10.5149/9780807876657_millar.8|isbn=9780807830307|url=https://www.jstor.org/stable/10.5149/9780807876657_millar.8}}</ref> Tirus se weiering om Alexander toe te laat om die stad se tempel aan [[Melqart]] te besoek, wat gelei het tot die moord op sy gesante, het 'n wrede vergelding tot gevolg gehad: 2&nbsp;000 van sy belangrikste inwoners is [[Kruisiging|gekruisig]] en 'n strooipophandlanger is aangestel.<ref>{{cite web|url=https://www.worldhistory.org/article/107/alexanders-siege-of-tyre-332-bce/|title=Alexander's Siege of Tyre, 332 BCE|website=World History Encyclopedia|access-date=2019-03-07}}</ref> Die res van Fenisië het maklik onder Alexander se beheer gekom en Sidon het vreedsaam oorgegee.<ref name=":10">{{cite journal|first=Stephen|last=Stockwell|title=Before Athens: Early Popular Government in Phoenician and Greek City States|journal=Geopolitics, History, and International Relations|issue=2|year=2010|pages=128–129}}</ref> [[Beeld:A naval action during the siege of Tyre by Andre Castaigne (1898-1899).jpg|links|200px|thumb|'n Vlootoptrede tydens Alexander die Grote se aanval op Tirus in 332&nbsp;v.C. Tekening deur Andre Castaigne, 1888-'89.]] Alexander se ryk het 'n beleid van Hellenisasie gehad, waardeur die Griekse kultuur en godsdiens deur die verowerde gebiede versprei is. Grieks is egter nie oral afgedwing nie en was soms net 'n taal vir administrasiedoeleindes. Die meeste plekname is in Grieks verander,<ref name=":9" /> maar in Fenisië het al die plekke buiten twee hulle inheemse name behou, en dit lyk of die Griekse administrasie hier baie beperk was.<ref name=":9" /> Die Fenisiërs het handels- en kulturele bande met hulle westelike bure behou. Die Griekse historikus Polibius vertel hoe die Seleukidiese koning Demetrius I uit Rome ontsnap het op 'n skip van Kartago wat goedere na Tirus vervoer het.<ref name=":9" /> Die aanpassing by die [[Masedonië (streek)|Masedoniese]] heerskappy is waarskynlik vergemaklik deur die Fenisiërs se historiese bande met die Grieke, met wie hulle 'n paar [[mitologie]]se stories en figure deel; die twee volke word selfs soms as "familie" beskou.<ref name=":9" /> Toe Alexander se ryk ná sy dood in 323&nbsp;v.C. inmekaarstort, het die Fenisiërs onder die bewind van die grootste van sy opvolgers, die [[Seleukidiese Ryk|Seleukiede]], gekom. Die [[Ptolemeïese Ryk]] van Egipte het voortdurend om die Fenisiese streek gewedywer tydens die 40-jarige Siriese Oorloë en die gebied het in die 3de eeu&nbsp;v.C. onder Ptolemeïese heerskappy gekom.<ref name="britannica.com"/> Die Seleukiede het dit die volgende eeu teruggewen en beheer daaroor uitgevoer tot in die middel van die 2de eeu&nbsp;v.C. Onder hulle heerskappy het die Fenisiërs 'n aansienlike mate van outonomie en selfregering gehad.<ref name="britannica.com"/> Tyens die Seleukidiese Dinastiese Oorloë (157-63&nbsp;v.C.) was die Fenisiese stede hoofsaaklik selfregerend. Die Seleukidiese Ryk, insluitende Fenisië, is in 82&nbsp;v.C. deur [[Tigranes die Grote]] van [[Armenië]] verower, en daarmee het die Hellenistiese invloed oor die streek tot 'n einde gekom. Met hulle strategies waardevolle bufferstaat wat in 'n mededingende mag opgeneem is, het die Romeine tussenbeide getree en die gebied in 62&nbsp;v.C. verower. Kort daarna is dit opgeneem in die [[Syria (Romeinse provinsie)|Romeinse provinsie Syria]]. Fenisië het in die 3de eeu&nbsp;n.C. 'n aparte Romeinse provinsie geword. Onder die Romeinse heerskappy het die Fenisiërs enige mate van outonomie verloor en die streek is verromeins. Die Romeinse Ryk het oor die gebied regeer tot in die 640's&nbsp;n.C., toe die [[Moslem]]se [[Arabiere]] dit verower het. ==Demografie== Die volk wat nou as die Fenisiërs bekend is, was nes die naburige [[Israel]]iete en [[Moabiete]] 'n [[Kanaän]]itiese volk. Hulle was 'n groep antieke [[Semitiese tale|Semitiessprekende]] volke wat op die laatste in die 3de millennium&nbsp;v.C. in die [[Levant]] teenwoordig was.<ref name="John C. Scott CCR" /> Fenisiërs het hulleself nie so genoem nie en sou eerder na hulleself verwys het as ''Kenaʿani'', "Kanaäniete".<ref>{{Cite web|title=Phoenicia|url=https://www.britannica.com/place/Phoenicia|url-status=live|website=britannica.com}}</ref> In 'n studie in 2018 met [[mitochondriale DNS]] in [[Sardinië]] is bevind die Fenisiërs was "inklusief en multikultureel, en het aansienlike vroulike mobiliteit gehad", met bewyse van inheemse, "vreedsame en permanente" Sardiniese integrasie in Semitiese Fenisiese setlaars. Die studie het ook bewyse gevind dat Suid-Europeërs hulle dalk in die gebied van die moderne [[Libanon]] gevestig het.<ref>{{Cite web|url=https://cosmosmagazine.com/biology/ancient-phoenician-life-was-mixed-and-multicultural|title=Ancient Phoenician life was mixed and multicultural|website=Cosmos Magazine|date=10 January 2018|language=en|access-date=2020-04-25}}</ref> ===Genetiese studies=== In 'n studie in 2008 onder Pierre Zalloua is bevind ses subklades van die [[haplogroep]] J-M172 (J2) – wat vermoedelik tussen die [[Kaukasus]]berge, [[Mesopotamië]] en die [[Levant]] ontstaan het – het 'n "Fenisiese handtekening" gehad en verteenwoordig onder die mans bevolkings van Libanese kusstreke sowel as die groter Levant (die "Fenisiese buiterand"), gevolg deur ander gebiede van historiese Fenisiese besetting, van [[Siprus]] tot [[Marokko]]. Die navorsers het voorgestel die genetiese handtekening is die gevolg van 'n "gedeelde bron van verwante lyne wat in Libanon gewortel is".<ref name="Zalloua 2008">{{cite journal |last=Zalloua |first=Pierre A. |title=Identifying Genetic Traces of Historical Expansions: Phoenician Footprints in the Mediterranean |journal=American Journal of Human Genetics |year=2008 |volume=83 |issue=5 |pages=633–642 |doi=10.1016/j.ajhg.2008.10.012 |pmid=18976729 |pmc=2668035|display-authors=et al.}}</ref> Nog 'n studie in 2006 het bewyse gevind van die genetiese teenwoordigheid van Fenisiërs op die Spaanse eiland [[Ibiza]].<ref>{{cite journal |last1=Tomàs |first1=Carme|title=Differential maternal and paternal contributions to the genetic pool of Ibiza Island, Balearic Archipelago |journal=American Journal of Physical Anthropology |date=2006 |volume=129 |issue=2 |pages=268–278 |doi=10.1002/ajpa.20273 |pmid=16323196 }}</ref> In 2016 het die [[skelet]] van 'n 2&nbsp;500 jaar oue man van Kartago wat in [[Tunisië]] ontdek is, getoon dit bevat die seldsame moederlike haplogroep U5b2c1. Die lyn van dié "Jong Man van Byrsa" verteenwoordig vermoedelik vroeë geenvloei van [[Iberië]] na die [[Magreb]].<ref>{{cite journal |last1=Matisoo-Smith |first1=Elizabeth A. |last2=Gosling |first2=Anna L. |last3=Boocock |first3=James |last4=Kardailsky |first4=Olga |last5=Kurumilian |first5=Yara |last6=Roudesli-Chebbi |first6=Sihem |date=25 May 2016 |title=A European Mitochondrial Haplotype Identified in Ancient Phoenician Remains from Carthage, North Africa |journal=PLoS ONE |volume=11 |issue=5 |doi=10.1371/journal.pone.0155046 |display-authors=et al. |pages=e0155046 |pmid=27224451 |pmc=4880306|bibcode=2016PLoSO..1155046M |doi-access=free }}</ref> Volgens 'n studie van 2017 wat deur die ''American Journal of Human Genetics'' gepubliseer is, kry hedendaagse Libanese die grootste deel van hulle herkoms van 'n bevolking wat aan die Kanaäniete verwant is, en dit dui op 'n aansienlike genetiese aaneenlopendheid in die Levant sedert minstens die [[Bronstydperk]].<ref>{{cite journal|last1=Harb|first1=Marc|display-authors=etal|date=July 2017|title=Continuity and Admixture in the Last Five Millennia of Levantine History from Ancient Canaanite and Present-Day Lebanese Genome Sequences|url=|journal=American Journal of Human Genetics|volume=101|issue=2|pages=274–282|doi=10.1016/j.ajhg.2017.06.013|pmc=5544389|pmid=28757201}}</ref><ref>{{cite news|last1=Abed|first1=Mira|date=27 July 2017|title=The DNA of ancient Canaanites lives on in modern-day Lebanese, genetic analysis shows|work=Los Angeles Times|url=https://www.latimes.com/science/sciencenow/la-sci-sn-canaanite-lebanese-genetics-20170727-story.html}}</ref> Die Britse genetikus Chris Tyler-Smith en sy span het verder "antieke DNS van vyf Kanaänitiese volke wat 3&nbsp;750 en 3&nbsp;650 jaar gelede" gelewe het, met dié van moderne mense vergelyk en onthul dat 93% van die genetiese herkoms van mense in Libanon van die Kanaäniete kom (die ander 7% was van 'n bevolking op die [[Eurasië|Eurasiese]] [[steppe]]).<ref>{{cite web |url=https://www.patheos.com/blogs/kermitzarleyblog/2017/08/palestinians-may-philistines-since-lebanese-dna-93-canaanite/ |title=Palestinians May Be Philistines Since Lebanese DNA Is 93% Canaanite |last=Zarley |first=Kermit |work=Patheos |date=4 August 2017 |access-date=5 August 2021 |url-status=live}}</ref><ref>{{cite web |url=https://www.latimes.com/science/sciencenow/la-sci-sn-canaanite-lebanese-genetics-20170727-story.html |title=The DNA of ancient Canaanites lives on in modern-day Lebanese, genetic analysis shows |last=Abed |first=Mira |work=Los Angeles Times |date=27 July 2017 |access-date=5 August 2021 |url-status=live}}</ref> In 'n studie in 2020 wat in die ''American Journal of Human Genetics'' gepubliseer is, het navorsers gewys daar is 'n aansienlike genetiese aaneenlopendheid in Libanon sedert die Bronstydperk wat deur drie groot vermengingsvoorvalle onderbreek is: in die [[Ystertydperk|Yster-]], Hellenistiese en [[Ottomaanse Ryk|Ottomaanse]] tydperk, wat elk 3-11% van die nieplaaslike gene tot die bevolking bygedra het.<ref name="doi_10.1016/j.ajhg.2020.05.008">{{cite journal|last1=Haber|first1=Marc|last2=Nassar|first2=Joyce|last3=Almarri|first3=Mohamed A.|last4=Saupe|first4=Tina|last5=Saag|first5=Lehti|last6=Griffith|first6=Samuel J.|last7=Doumet-Serhal|first7=Claude|last8=Chanteau|first8=Julien|last9=Saghieh-Beydoun|first9=Muntaha|last10=Xue|first10=Yali|last11=Scheib|first11=Christiana L.|year=2020|title=A Genetic History of the Near East from an aDNA Time Course Sampling Eight Points in the Past 4,000 Years|journal=American Journal of Human Genetics|volume=107|issue=1|pages=149–157|doi=10.1016/j.ajhg.2020.05.008|pmc=7332655|pmid=32470374|last12=Tyler-Smith|first12=Chris}}</ref> ==Ekonomie== ===Handel=== [[Beeld:Phoenician trade routes (eng).svg|thumb|400px|Die groot Fenisiese handelsnetwerk (omstreeks 1200-800&nbsp;v.C.).]] Die Fenisiërs was tussengangers tussen die uiteenlopende bevolkings in die Mediterreense streek en Nabye Ooste. Hulle het die uitruil van goedere, kennis, kultuur en godsdienstradisies aangehelp. Hulle uitgebreide en langdurige handelsnetwerk het die fondament gelê vir 'n ekonomies en kultureel samehangende Mediterreense streek, wat deur die Grieke en veral die Romeinse voortgesit is.<ref name="Jerry H. Bentley 1999" /> [[Beeld:MuseoArqueologicoCadiz-P1050192.JPG|thumb|links|220px|Fenisiese sarkofae wat in Cádiz, Spanje, ontdek is. Hulle is vermoedelik na Sidon uitgevoer.<ref>A. B. Freijeiro, R. Corzo Sánchez, Der neue anthropoide Sarkophag von Cadiz. In: Madrider Mitteilungen 22, 1981.</ref><ref>{{cite journal |last1=Lapuente |first1=P. |last2=Rodà |first2=I. |last3=Gutiérrez Garcia‐M |first3=A. |last4=Brilli |first4=M. |title=Addressing the controversial origin of the marble source used in the Phoenician anthropoid sarcophagi of Gadir (Cadiz, Spain) |journal=Archaeometry |date=June 2021 |volume=63 |issue=3 |pages=467–480 |doi=10.1111/arcm.12623|s2cid=225150177 |url=http://zaguan.unizar.es/record/108415 }}</ref> Argeologiese Museum van Cádiz.]] Fenisiese bande met die Grieke was diepgewortel. Dit het blykbaar in die [[Minoïese beskawing]] op [[Kreta]] (1950-1450&nbsp;v.C.) begin, wat saam met die [[Miceense Griekeland|Miceense beskawing]] (1600-1100&nbsp;v.C.) as die voorlopers van klassieke Griekeland beskou word.<ref>{{cite book|first=Fernand|last=Braudel|title=Memory and Mediterranean|translator-first=Sian|translator-last=Reynolds|location=New York|publisher=Alfred A. Knopf|year=2001|pages=112–113}}</ref> Argeologiese bewyse dui daarop dat die Miceense Grieke geleidelik goedere, kunsstyle en gebruike via die Fenisiërs uit die Nabye Ooste ingevoer het. Aan die Egiptenare het die Fenisiërs sederhout teen aansienlike pryse verkoop,{{sfnp|Cunliffe|2008|pages=241–2}} asook [[wyn]] van die 8ste eeu&nbsp;v.C. af. Die wynhandel met Egipte is goed gedokumenteer deur skeepswrakke wat in 1997 in die oop see 50&nbsp;km wes van [[Ashkelon]], Israel, ontdek is.<ref>{{cite book |first=L. E. |last=Stager |chapter=Phoenician shipwrecks in the deep sea |title=Sea routes: From Sidon to Huelva: Interconnections in the Mediterranean, 16th–6th&nbsp;c.&nbsp;BC |year=2003 |pages=233–248 |isbn=978-960-7064-40-0 }}</ref> Groot houers van [[terracotta]] uit Tirus en Sarepta is gebruik vir die vervoer van die wyn. Die Fenisiërs het weer van die Egiptenare [[Nubië|Nubiese]] [[goud]] gekoop. Van elders het hulle ander materiale gekry, waarvan die belangrikste seker [[silwer]] was, soos van [[Sardinië]] en die [[Iberiese Skiereiland]]. Tin vir die maak van [[brons]] is dalk van [[Galisië]] in Suid-Spanje gekry, of van [[Noord-Europa]] ([[Cornwall]] of [[Historiese Bretagne|Bretagne]]).{{sfnp|Markoe|2000|p=103}} ===Nywerheid=== [[Beeld:Phoenician - Bowl with Hunting Scene - Walters 57705.jpg|thumb|220px|'n Fenisiese metaalbak met 'n [[jag]]toneel (8ste eeu&nbsp;v.C.). Die klere en haarstyl van die figure is Egipties, maar die onderwerp van die middelste toneel is die Mesopotamiese tema van die stryd tussen mens en dier. Fenisiese kunstenaars het dikwels die style van naburige kulture oorgeneem.]] Fenisië het min ander natuurlike hulpbronne as sy sederhout gehad. Hout was waarskynlik hulle eerste en grootste bron van rykdom; nie Egipte of Mesopotamië het genoeg houtbronne gehad nie. Die Fenisiërs kon egter nie van dié beperkte inkomste alleen lewe nie en het 'n nywerheidsbasis begin wat geskoei was op die vervaardiging van goedere vir alledaagse en luuksegebruik.<ref name=" John C. Scott CCR" /> Hulle het tegnieke soos glas-, graveer- en metaalwerk uitgevind of bemeester.<ref name=":42" /> Die Fenisiërs was vroeë pioniers in massaproduksie en het baie goedere in grootmaat verkoop. Hulle het die belangrikste bron van glasware in die oudheid geword en het duisende flesse, krale en ander glasvoorwerpe oor die Middellandse See versprei.<ref>{{cite book|first=Gerhard|last=Herm|title=The Phoenicians|translator-first=Catherine|translator-last=Hiller|location=New York|publisher=William Morrow|year=1975|page=80}}</ref> Uitgrawings in Spanje dui daarop dat hulle ook die pottebakkerswiel gebruik het.<ref>{{cite book|first1=Karl|last1=Moore|first2=David|last2=Lewis|title=Birth of the Multinational|location=Copenhagen|publisher=Copenhagen Business School Press|year=1999|page=85}}</ref> Hulle blootstelling aan 'n groot verskeidenheid kulture het hulle in staat gestel om goedere vir spesifieke markte te vervaardig.<ref name=":42">{{cite journal|last1=Markoe|first1=Glenn|last2= McGovern|first2=Patrick E.|title=A Nation of Artisans|journal=Archaeology|volume=43|issue=2|date=March 1990|pages=32–33|jstor=41765806|url=https://www.jstor.org/stable/41765806}}</ref> Uit die ''[[Ilias]]'' blyk dit dat Fenisiese klere en metaalgoedere hoog deur die Grieke aangeslaan is.<ref name="John C. Scott CCR" /> Gespesialiseerde items is spesiaal vir ryker klante ontwerp, insluitende reliëfs van [[ivoor]] en geverfde [[volstruis]]eiers met fyn detail. [[Beeld:Contemporary portrayal of a toga picta.jpg|thumb|links|180px|'n [[Etruskers|Etruskiese]] graf (omstreeks 350&nbsp;v.C.) wat 'n man met 'n [[pers]] [[toga]] uitbeeld.]] ====Tiriese pers==== Die waardevolste Fenisiese goedere was materiaal wat gekleur was met [[Tiriese pers]], wat vir 'n groot deel van die Fenisiese rykdom verantwoordelik was. Dit is 'n afskeiding deur verskeie spesies seeslakke van die genus ''Murex''. Hulle was volop in die Oos-Middellandse See, maar is so oorbenut dat hulle plaaslik uitgesterf het. Fenisiërs kon die kleurstof in 1750&nbsp;v.C. al ontdek het.<ref>{{cite book|last=St. Clair|first=Kassia|year=2016|title=The Secret Lives of Colour|location=London|publisher=John Murray|pages=162–164}}</ref> Hulle het 'n tweede vervaardigingsentrum daarvoor gevestig in Mogador, in die hedendaagse [[Marokko]].<ref>{{cite book|title=The Phoenicians: A Captivating Guide to the History of Phoenicia and the Impact Made by One of the Greatest Trading Civilizations of the Ancient World|year=2019|isbn=978-1647482053|page=60|last1= History|first1= Captivating}}</ref> Die Fenisiërs se eksklusiewe beheer oor die vervaardiging van die kleurstof asook die arbeidsintensiewe ekstraksieproses het dit baie duur gemaak. Tiriese pers is dus later met die rykes verbind. Dit was gou 'n statussimbool in sekere beskawings, veral onder jong Romeine. Assiriese bestellingsrekords van die Fenisiërs sluit in "klere van helder gekleurde stof", wat waarskynlik Tiriese pers insluit. Hoewel die ontwerpe en borduurwerk in Fenisiese tekstiele hoog aangeslaan is, ontbreek inligting oor die tegnieke en spesifieke beskrywings.<ref name=":42" /> ====Mynbou==== Mynbou in die Fenisiese tuisland was beperk; [[yster]] was die enigste [[metaal]] van enige nut. Die eerste grootskaalse mybou-operasies het waarskynlik in [[Siprus]] voorgekom, hoofsaaklik vir [[koper]]. [[Sardinië]] is dalk uitsluitlik vir sy [[Mineraal|mineralebronne]] gekoloniseer; Fenisiese nedersettings was gekonsentreer in die suidelike dele van die eiland, naby bronne van koper en [[lood]]. Die [[Iberiese Skiereiland]] was die rykste bron van verskeie metale, insluitend [[goud]], [[silwer]], koper, yster, [[tin]] en lood.{{sfnp|Rawlinson|1889}} Die aansienlike opbrengs van dié metale tydens die besetting deur Fenisië en Kartago dui op grootskaalse mynbou.{{sfnp|Rawlinson|1889}} Kartago het na berig word van [[Slaaf|slawe]] gebruik gemaak vir mynbou, maar dit is onbekend of die Fenisiërs dieselfde gedoen het.{{sfnp|Rawlinson|1889}} ====Wynbou==== Die merkwaardigste landbouproduk was [[wyn]], wat die Fenisiërs oor die Middellandse See help versprei het.<ref name=":22">{{Cite web|date=2020-09-14|title=2,600-year-old wine 'factory' unearthed in Lebanon|url=https://www.nationalgeographic.com/history/2020/09/2600-year-old-wine-factory-unearthed-lebanon/|access-date=2020-09-15|website=History & Culture|language=en}}</ref> Die [[Vitis vinifera|gewone wynstok]] is dalk deur die Fenisiërs of Kanaäniete gedomestikeer, hoewel dit waarskynlik van die Suid-[[Kaukasus]] gekom het via handelsroetes oor [[Mesopotamië]] of die [[Swartsee]]. Wingerde het geredelik in die Levant se kusstreke gegroei, en wyn is in die tyd van die [[Ou Ryk van Egipte|Ou Ryk]] (2686-2134&nbsp;v.C.) reeds na Egipte uitgevoer. Wyn het 'n belangrike rol in die Fenisiese godsdiens gespeel; dit was die hoofdrankie vir offerandes.<ref name=":22" /> Opgrawings op 'n klein Fenisiese dorp suid van Sidon het 'n wynfabriek ontbloot wat minstens van die 7de eeu&nbsp;v.C. al gebruik is en vermoedelik op 'n oorsese mark gemik was.<ref name=":22" /> Om [[oksidasie]] te voorkom is houers met 'n laag [[olyf]]olie, [[Denneboom|dennehout]] en [[hars]] verseël. Die Fenisiërs het wingerde en wynkelders in hulle kolonies in [[Noord-Afrika]], [[Sisilië]], [[Frankryk]] en [[Spanje]] gevestig,<ref name=":22" /> en het dalk wynmakery aan van hulle handelsvennote geleer. Die antieke Iberiërs het begin om wyn van plaaslike druifvariëteite te vervaardig ná hulle interaksie met die Fenisiërs. Iberiese kultivars het daarna die basis van die meeste [[Wes-Europa|Wes-Europese]] wyne gevorm.<ref>{{cite book|last=Sechrist|first=Robert|title=Planet of the Grapes: A Geography of Wine|pages=6–7}}</ref> ====Skeepsbou==== {{Multibeeld | align = right | direction = horizontal | background color = | voetskrif = Twee Assiriese voorstellings van skepe, dalk van Fenisiese bote. | beeld1 = AssyrianWarship.jpg | width1 = 169 | onderskrif1 = Oorlogskepe met twee rye spane. 'n Reliëf uit [[Nineve]]. | beeld2 = Eastern Antiquities in the Louvre - Room 4, 05.JPG | width2 = 164 | onderskrif2 = Die Houtvervoerreliëf in die [[Louvre]]. }} Die Fenisiërs het reeds sedert 1200&nbsp;v.C. groot handelsbote gebou. In die Bronstydperk het hulle die [[kiel]] ontwikkel. Hulle was waarskynlik die eerste volk wat die [[bireem]] gebruik het, omstreeks 700&nbsp;v.C.<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/technology/galley-ship|title=Galley {{!}} ship|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2020-04-19}}</ref> Hulle het waarskynlik ook die [[trireem]] ontwikkel wat beskou is as die gevorderdste en magtigste vaartuig in die antieke Mediterreense wêreld en wat eindelik deur die Grieke gebruik is.<ref name=":02" /> Die Fenisiërs was vir verskeie ander seevaartuitvindsels verantwoordelik. Die [[amfoor]], 'n soort houer wat vir beide droë goedere en vloeistof gebruik is, was 'n antieke Fenisiese uitvindsel wat vir byna 2&nbsp;000 jaar 'n gestandaardiseerde volumemaat geword het. Die oorblyfsels van kunsmatige hawens wat self skoon word, is in Sidon, Tirus, Atlit en [[Akko]] ontdek.<ref>{{cite journal|first=Arad|last=Haggi|title=Report on Underwater Excavation at the Phoenician Harbour, Atlit, Israel|journal=International Journal of Nautical Archaeology|issue=39|year=2010|page=283}}</ref> Die eerste voorbeeld van [[seereg]] was ook in die Levant.<ref>{{cite book|first=Shelley|last=Wachsmann|title=Seagoing Ships & Seamanship in the Bronze Age Levant|location=College Station, TX|publisher=Texas A & M University Press|year=1998|pages=300, 51, 323–325, 332}}</ref> Die Fenisiërs het tot in die Ystertydperk tot [[kartografie]] bygedra.<ref>{{cite book|first=Mark|last=Woolmer|title=Ancient Phoenicia: An Introduction|location=London|publisher=Bristol Classical Press|year=2011|page=84}}</ref> In 2014 is 'n Fenisiese handelskip van sowat 15&nbsp;m naby Gozo-eiland in [[Malta]] ontdek. Dit kom uit 700&nbsp;v.C. en is een van die oudste wrakke wat nog in die Middellandse See ontdek is.<ref>{{Cite web|url=https://www.history.com/news/2700-year-old-phoenician-shipwreck-discovered|title=2,700-Year-Old Phoenician Shipwreck Discovered|last=Klein|first=Christopher|website=HISTORY|language=en|access-date=2020-04-23}}</ref> == Verwysings == {{Verwysings|3}} == Bronnelys == * [[Lêer:Crystal txt.png|15px]] Hierdie artikel is vertaal uit die [[:en:Phoenicia|Engelse Wikipedia]] * Kennis, 1980, vol 3, bl. 448-449, ISBN 0 7981 0825 8 {{Normdata}} [[Kategorie:Geskiedenis van Libanon]] [[Kategorie:Middellandse See]] [[Kategorie:Antieke Nabye Ooste]] powoifo1blow60odyqn3igoobgij3oa 2515096 2515077 2022-07-25T18:38:05Z Burgert Behr 2401 Besig wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Voormalige land |gewone_lang_naam = Fenisië |gewone_naam = Fenisië |kontinent =Asië |gebied =Nabye-Ooste |era = Mesopotamië |jaar_begin =2500&nbsp;v.C. |jaar_einde =64&nbsp;v.C. |flag_p1 = |p1 = Kanaän |flag_p2 = |p2 = Hetiete |flag_p3 = |p3 = Nuwe Ryk van Egipte |flag_s1 = |s1= Achaemenidiese Fenisië |flag_s2 = |s2= Antieke Kartago |gebeurtenis1 = Stigting |datum_gebeurtenis1 = 2500&nbsp;v.C. |gebeurtenis2 = Tirus, onder die regering van Hiram I, word die dominante stadstaat |datum_gebeurtenis2 =969&nbsp;v.C. |gebeurtenis3 = Pygmalion stig Kartago (legendaries) |datum_gebeurtenis3 =814&nbsp;v.C. |gebeurtenis4 = [[Pompeius]] verower Fenisië en die res van die [[Seleukidiese Ryk]] |datum_gebeurtenis4 =64&nbsp;v.C. |beeld_kaart =Phoenicia map-en.svg |beeld_kaart_byskrif = 'n Kaart van die Fenisiese streek in groen. |algemene_tale =[[Fenisies]], [[Punies]] |hoofstad =Geen; belangrike stede was [[Bublos]], [[Tirus]] en [[Kartago]] |regeringstipe =Monargie |titel_leier =Bekende konings van Fenisiese stede |leier1 =Ahiram |jaar_leier1 =ca. 1000&nbsp;v.C. |leier2 =Hiram&nbsp;I |jaar_leier2 =969–936&nbsp;n.C. |leier3 =Pygmalion |jaar_leier3 =820–774&nbsp;n.C. }} '''Fenisië''' (van die [[Griekse]] Φοινίκη, ''Phoiníkē''; [[Arabies]]: فينيقية, ''Fīnīqīyah'') was ’n antieke [[Semitiese tale|Semitiessprekende]], [[see]]varende beskawing in die westelike kusstreke van die [[Vrugbare Halfmaan]] wat aan die kuslyn van die moderne [[Libanon]] gesentreer was.<ref>{{Cite book|last=Kitto|first=John|url=https://books.google.com/books?id=9oHbdzSawj0C&q=phoenicia+lebanon&pg=PA528|title=A Cyclopedia of Biblical Literature|date=1851|publisher=Adan and Charles Black}}</ref><ref>{{Cite book|last=Malaspina|first=Ann|url=https://books.google.com/books?id=Pfop0v79y7gC&q=phoenicia+lebanon&pg=PA19|title=Lebanon|date=2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-0579-6}}</ref> Al die groot Fenisiese stede was aan die kus van die [[Middellandse See]] geleë. Die gebied van die Fenisiese stadstate het deur die geskiedenis uitgebrei en gekrimp. Die kernstreek waarin die Fenisiese kultuur ontwikkel en floreer het, het gestrek van [[Tripoli, Libanon|Tripoli]] en [[Bublos]] in Noord-[[Libanon]] tot [[Karmelberg]] in die hedendaagse [[Israel]]. Op die hoogtepunt van sy bestaan het Fenisië se grondgebied in die oostelike Mediterreense streek gestrek van die [[Orontes]]riviermond tot by [[Ashkelon]].<ref>{{Cite book |last=Meir Edrey |title=Phoenician Identity in Context: Material Cultural Koiné in the Iron Age Levant |publisher=Ugarit-Verlag – Buch- und Medienhandel Münster |year=2019 |isbn=978-3-86835-282-5 |series=Alter Orient und Altes Testament |volume=469 |location=Germany |pages=23–24}}</ref> Buite sy tuisgebied het die Fenisiese beskawing gestrek tot by die Middellandse See, van [[Siprus]] tot die [[Iberiese Skiereiland]]. Die Fenisiërs was 'n Semitiessprekende volk van ietwat onbekende oorsprong wat omstreeks 3000&nbsp;v.C. in die [[Levant]] ontstaan het.<ref>{{Cite web|title=Phoenicia {{!}} Definition, Location, History, Religion, & Facts|url=https://www.britannica.com/place/Phoenicia|access-date=2021-08-29|website=Encyclopedia Britannica|language=en}}</ref> Die term "Fenisië" is 'n antieke Griekse, nie-inheemse naam wat waarskynlik een van hulle belangrikste uitvoergoedere beskryf het: 'n kleursel ook bekend as [[Tiriese pers]]. Dit het nie 'n samehangende kultuur of gemeenskap beskryf nie, want anders sou dit plaaslik verstaan gewees het.<ref>{{Cite web|title=Who Were The Phoenicians? {{!}} History Today|url=https://www.historytoday.com/reviews/who-were-phoenicians|website=www.historytoday.com|access-date=2020-04-20}}</ref> Daar word gedebatteer of die Fenisiërs wel afsonderlik van die breër groep Semitiessprekende volke was wat as die [[Kanaän]]iete bekend is.<ref name="John C. Scott CCR">{{cite journal|last=Scott|first=John C|date=2018|title=The Phoenicians and the Formation of the Western World|journal=Comparative Civilizations Review|volume=78|issue=78|url=https://scholarsarchive.byu.edu/ccr/vol78/iss78/4}}</ref>{{sfnp|Quinn|2017|pages=24, 204}} Die historikus Robert Drews glo "Kanaäniete" was die naam van die etniese groep wat deur die antieke Grieke die "Fenisiërs" genoem is,<ref>{{cite journal |url=https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/030908929802308104 |title=Canaanites and Philistines |last=Drews |first=Robert |journal=Journal for the Study of the Old Testament |volume=23 |issue=81 |pages=39–61 |date=1998 |doi=10.1177/030908929802308104|s2cid=144074940 }}</ref> maar volgens die argeoloog Jonathan N. Tubb het die [[Ammoniet]]e, [[Moabiete]], [[Israel]]iete en Fenisiërs elk hulle eie kulturele identiteit gehad, hoewel hulle etnies Kanaäniete was, "dieselfde mense wat hulle in die 8ste millennium&nbsp;v.C. in boerderynedersettings in die streek gevestig het".<ref name="JonTubb">{{cite book|last=Tubb|first=Johnathan N.|url=https://archive.org/details/canaanites00tubb|title=Canaanites|work=British Museum People of the Past|publisher=University of Oklahoma Press|year=1998|isbn=9780806131085|access-date=9 October 2018|url-access=registration}}</ref>{{rp|13–14}} Die Fenisiërs het in die middel 12de eeu&nbsp;v.C. 'n opkoms gemaak ná die agteruitgang van die invloedrykste kulture in die [[verval van die Bronstydperk]]. Hulle was onder die mense van hulle tyd bekend as bekwame handelaars en seevaarders, en het deur die grootste deel van die klassieke oudheid die oorheersende kommersiële mag geword. Die Fenisiërs het 'n uitgebreide seehandelsnetwerk ontwikkel wat langer as 'n millennium geduur het. Hulle het gehelp om kulture, idees en kennis uit te ruil tussen groot bakermatte van die beskawing soos [[Griekeland]], [[Antieke Egipte|Egipte]] en [[Mesopotamië]]. Ná sy hoogtepunt in die 9de eeu&nbsp;v.C. het die Fenisiese beskawing in die oostelike Mediterreense streek stadigaan agteruitgegaan weens buitelandse invloed en mededinging; in die sentrale en westelike Mediterreense streek het sy invloed voortgeduur tot in die middel van die 2de eeu&nbsp;v.C. Die Fenisiërs was in stadstate georganiseer, nes dié in [[antieke Griekeland]], waarvan die noemenswaardigstes [[Tirus]], [[Sidon]] en [[Bublos]] was.{{sfnp|Aubet|2001|p=17}}<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.worldhistory.org/phoenicia/|title=Phoenicia|encyclopedia=World History Encyclopedia|access-date=2017-08-09}}</ref> Elke stadstaat was polities onafhanklik, en daar is geen bewyse dat die Fenisiërs aan hulleself as 'n enkele nasionaliteit gedink het nie.{{sfnp|Quinn|2017|pages=201–203}} Die Fenisiërs het kolonies en handelsposte oor die hele Mediterreense streek gevestig. [[Kartago]], 'n nedersetting in Noordwes-[[Afrika]], het in die 7de eeu&nbsp;v.C. 'n groot beskawing uit eie reg geword. Die Fenisiese gemeenskap en kultuurlewe was gesentreer om handel en seevaart. Terwyl die meeste stadstate deur die een of ander soort koning regeer is, het handelaarsfamilies waarskynlik groot invloed uitgeoefen. Die Fenisiërs is lank as 'n verlore beskawing beskou weens die gebrek aan inheemse geskrewe rekords. Eers teen die middel 20ste&nbsp;eeu het historici en argeoloë 'n idee begin vorm van die komplekse en invloedryke beskawing.{{sfnp|Markoe|2000|pages=10–12}} Hulle beste nalatenskap was die wêreld se [[Fenisiese alfabet|oudste geverifieerde alfabet]], waarvan die oorsprong verbind word aan die [[Hebreeuse alfabet|Hebreeuse skrif]] via die [[Proto-Sinaïtiese alfabet]].{{sfn|Coulmas|1996}} Dit is deur die Mediterreense streek versprei en gebruik om die [[Arabiese alfabet|Arabiese]] en [[Griekse alfabet]] te ontwikkel en daarna weer die [[Latynse alfabet]] en [[Cyrilliese skrif]].{{sfnp|Markoe|2000|page=111}}<ref name="Fischer 2004 90">{{cite book|last=Fischer|first=Steven Roger|title=A history of writing|publisher=Reaktion Books|year=2004|page=90}}</ref> Hulle kry ook die eer vir innovasies in skeepsbou, navigasie, nywerheid, landbou en regering. Daar word geglo hulle internasionale handelsnetwerk het die ekonomiese, politieke en kulturele fondamente gelê van die klassieke [[Westerse beskawing]].<ref name="Hans G. Niemeyer 2004">{{cite book|last=Niemeyer|first=Hans G.|chapter=The Phoenicians and the Birth of a Multinational Mediterranean Society|title=Commerce and Monetary Systems in the Ancient World|editor-last1=Rollinger|editor-first1=Robert|editor-last2=Ulf|editor-first2=Christoph|location=Stuttgart|publisher=Franz Stiener Verlag|year=2004|pages=246, 250}}</ref> ==Etimologie== Die Fenisiërs was 'n gemeenskap van onafhanklike stadstate en het blykbaar nie 'n term gehad vir Fenisië as geheel nie.<ref>Department of Ancient Near Eastern Art. “The Phoenicians (1500–300 B.C.).” In ''Heilbrunn Timeline of Art History.'' New York: The Metropolitan Museum of Art, 2000–. http://www.metmuseum.org/toah/hd/phoe/hd_phoe.htm (October 2004)</ref> In plaas daarvan sou hulle name gehad het vir die inwoners van elke spesifieke stad, soos "Sidoniërs" vir die inwoners van Sidon, ens. As die Fenisiërs wel 'n naam vir die hele streek gehad het, sou dit waarskynlik "Kanaän" gewees het en sou hulle na hulleself as "Kanaäniete" verwys het.<ref>Britannica, The Editors of Encyclopaedia. "Phoenicia". ''Encyclopedia Britannica'', 20 Augustus 2020, https://www.britannica.com/place/Phoenicia. Besoek op 9 Januarie 2022.</ref> Die naam "Fenisiërs" kom, nes die [[Latyn]]se ''Poenī'' (adjektief ''poenicus'', later ''pūnicus''), van die antieke Griekse Φοινίκη (''Phoiníkē''). Die woord φοῖνιξ (''phoînix'') beteken "Fenisiër", "[[Tiriese pers]]" of "[[dadelpalm]]." [[Homeros]] het dit in elk van dié betekenisse gebruik.<ref>{{cite web|url=https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=foi=nic|title=Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, φοῖνιξ|website=www.perseus.tufts.edu|access-date=2017-02-03}}</ref> (Die mitiese voël [[Feniks]] het ook dié naam, maar dit kom eers eeue later voor.) Dit is moeilik om te bepaal watter betekenis eerste was, maar dit is verstaanbaar dat die Grieke die karmosynrooi of pers kleur van dadels en kleurstof met die handelaars van albei dié produkte vereenselwig het. ==Geskiedenis== Omdat min Fenisiese rekords bewaar gebly het, kom die meeste van die kennis oor hulle oorsprong en geskiedenis uit die geskrifte van ander beskawings wat deur die hele Mediterreense streek opgegrawe word. Die geleerdes stem saam dat Fenisië se vooruitstrewendste tydperk van 1200&nbsp;v.C. tot aan die einde van die [[Persië|Persiese tydperk]] (332&nbsp;v.C.) was.<ref>{{Harvnb|Jigoulov|2021|p=13}}</ref> Die Fenisiese [[Bronstydperk]] is grootliks onbekend.<ref name = "Jig2021_18">{{harvnb|Jigoulov|2021|p=18}}</ref> Die belangrikste twee terreine is Bublos en Sidon-Dakerman (naby Sidon). In 2021 was daar egter steeds meer as honderd terreine wat opgegrawe moes word, terwyl ander nog nie heeltemal ontleed was nie.<ref name = "Jig2021_18"/> Die Middel-Bronstydperk was oor die algemeen 'n vreedsame tyd van toenemende bevolkings, handel en vooruitgang, hoewel daar om natuurlike hulpbronne meegeding is.<ref name="Jig2021_20"/> In die Laat Bronstyd het die mededinging tussen Egipte, [[Mitanni]], die [[Hetiete]] en [[Assirië]] 'n groot impak op Fenisiese stede gehad.<ref name = "Jig2021_20">{{harvnb|Jigoulov|2021|pp=18–9}}</ref> ===Oorsprong=== [[Lêer:Antarados sarkophagus face.JPG|duimnael|180px|’n Fenisiese sarkofaag by Antarados, Noord-Libanon, 480-450&nbsp;v.C.]] Die Kanaänitiese kultuur waaruit die Fenisiërs ontstaan het, het blykbaar op die plek ontwikkel uit die vroeëre Ghassuliese [[Kopersteentydperk]]kultuur. Die staat [[Oegarit]] uit die Laat Bronstydperk word argeologies ook as Kanaänities beskou,<ref name="tubb">Tubb, Jonathan N. (1998), "Canaanites" (British Museum People of the Past)</ref> hoewel [[Oegarities]] nie tot die Kanaänitiese tale behoort nie.<ref>{{Cite book |first=Roger |last=Woodard |year=2008 |title=The Ancient Languages of Syria-Palestine and Arabia |location=New York |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-68498-9 }}</ref><ref name="NavehJ1987">{{Cite book |first=Joseph |last=Naveh |year=1987 |chapter=Proto-Canaanite, Archaic Greek, and the Script of the Aramaic Text on the Tell Fakhariyah Statue |editor1-last=Miller |title=Ancient Israelite Religion |display-editors=etal |isbn=0-8006-0831-3 |chapter-url-access=registration |chapter-url=https://archive.org/details/ancientisraelite00unse }}. {{harvp|Coulmas|1996}}.</ref> Die Griekse historikus [[Herodotos]] en ander het ander teorieë gehad oor plekke van waar die Fenisiërs gekom het.<ref>Herodotos ''Histories'' 1.1, 2.44 & 7.89; Strabo, ''Geography'' 16.3.4.</ref><ref name="Bowersock">{{cite book |chapter-url=https://books.google.com/books?id=2hmbc9evgB0C&pg=PA401 |title=Bahrain Through The Ages – the Archaeology |publisher=Routledge |year=1986 |isbn=0-7103-0112-X |chapter=Tylos and Tyre. Bahrain in the Graeco-Roman World |editor-last2=Rice |editor-first2=Michael |author=Bowersock, G.W. |editor-last1=Khalifa |editor-first1=Haya Ali |pages=401–2 }}</ref><ref name="Rice">{{cite book|title=The Archaeology of the Arabian Gulf|publisher=Routledge|year=1994|isbn=0-415-03268-7 |author=Rice, Michael|page=20}}</ref> Sommige argeoloë het al 'n migrasie voorgestel wat verband hou met die verval van 'n beskawing omstreeks 1750&nbsp;v.C.<ref name="Bowersock"/><ref name="Rice"/><ref name="Donkin">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=leHFqMQ9mw8C&pg=PA48 |title=Beyond Price: Pearls and Pearl-fishing : Origins to the Age of Discoveries, Volume 224 |page=48 |author=R.A. Donkin|isbn=0-87169-224-4 |year=1998 }}</ref> Die meeste geleerdes verwerp egter die idee van 'n migrasie; argeologiese en historiese bewyse dui daarop dat die streek millenniums lank aaneen bewoon is, en onlangse [[Genetika|genetiese]] navorsing dui aan hedendaagse [[Libanon|Libanese]] kry die grootste deel van hulle afkoms (meer as 90%) van 'n Kanaänitiesverwante bevolking.<ref name="Habercetera">{{cite journal |title=Continuity and Admixture in the Last Five Millennia of Levantine History from Ancient Canaanite and Present-Day Lebanese Genome Sequences |journal=American Journal of Human Genetics |year=2017 |doi=10.1016/j.ajhg.2017.06.013 |pmid=28757201|doi-access=free |last1=Haber |first1=Marc |last2=Doumet-Serhal |first2=Claude |last3=Scheib |first3=Christiana |last4=Xue |first4=Yali |last5=Danecek |first5=Petr |last6=Mezzavilla |first6=Massimo |last7=Youhanna |first7=Sonia |last8=Martiniano |first8=Rui |last9=Prado-Martinez |first9=Javier |last10=Szpak |first10=Michał |last11=Matisoo-Smith |first11=Elizabeth |last12=Schutkowski |first12=Holger |last13=Mikulski |first13=Richard |last14=Zalloua |first14=Pierre |last15=Kivisild |first15=Toomas |last16=Tyler-Smith |first16=Chris |volume=101 |issue=2 |pages=274–282 |pmc=5544389 }}</ref> ===Opkoms in die Laat Bronstydperk (1479-1200 v.C.)=== Die eerste bekende aantekeninge oor die Fenisiërs hou verband met die verowerings van [[farao]] [[Toetmoses III]] (1479-1425 v.C.). Die Egiptenare het kusstede geteiken wat volgens hulle behoort het aan die ''Fenekhu'', "skrynwerkers", soos Bublos, Arwad en Ullasa. Die stede het aan die Egiptenare toegang verleen tot die Mesopotamiese handel en groot hoeveelhede van die streek se inheemse sederhout, waarvan daar geen ekviwalent in Egipte was nie.{{sfnp|Markoe|2000|pages=1–19}} Teen die 14de eeu&nbsp;v.C. het die Egiptenare die Fenisiese stadstate as "gunstelingstede" beskou. [[Tirus]], [[Sidon]], [[Beiroet]] en Bublos is as die belangrikstes gereken. Die Fenisiërs het aansienlike outonomie gehad en hulle stede was redelik goed ontwikkel en vooruitstrewend. Bublos was die belangrikste stad; dit was 'n sentrum vir bronsvervaardiging en die primêre sentrum van waardevolle items soos [[tin]] en [[lapis lazuli]] van so ver oos as [[Afganistan]]. Die Egiptiese amptenare het ook belanggestel in Sidon en Tirus, en dit het 'n patroon van mededinging begin wat oor die volgende millennium sou voortduur. In die [[Amarna-briewe]] word vertel die naburige [[Amoriete]] en Hetiete het Fenisiese stede van 1350 tot 1300&nbsp;v.C. verower, veral in die noorde. Egipte het eindelik sy kusgebiede van Oegarit in Noord-[[Sirië]] tot by Bublos naby Sentraal-Libanon verloor. ===Opkoms en hoogtepunt (1200-800&nbsp;v.C.)=== Tussen 1200 en 1150&nbsp;v.C. het die verval van die Bronstydperk gelei tot die verswakking of vernietiging van die meeste beskawings in die streek, insluitende die Egiptenare en Hetiete. Dit lyk of die Fenisiërs die toets van die tyd deurstaan het, want hulle het in 1230&nbsp;v.C. as 'n afsonderlike en georganiseerde beskawing verrys. Dié tydperk word soms die "Fenisiese renaissance" genoem.<ref>{{cite journal|last=Stieglitz|first=Robert|title=The Geopolitics of the Phoenician Littoral in the Early Iron Age|journal=Bulletin of the American Schools of Oriental Research|volume=129|year=1990|issue=9}}</ref> Hulle het die magsleemte gevul wat deur die ander beskawings gelaat is deur die enigste handels- en seemag in die streek te word, 'n status wat hulle eeue lank sou volhou.<ref name="John C. Scott CCR" /> Die herstel van die Mediterreense ekonomie is waarskynlik te danke aan Fenisiese handelaars en seevaarders wat die langafstandhandel tussen Egipte en Mesopotamië in die 10de eeu&nbsp;v.C. herstel het.<ref name="Jerry H. Bentley 1999">{{cite journal|first=Jerry H.|last=Bentley|title=Sea and Ocean Basins as Frameworks for Historical Analysis|journal=Geographical Review|volume= 89|issue=2|year=1999|pages=215–219|doi=10.1111/j.1931-0846.1999.tb00214.x}}</ref> Vroeg in die [[Ystertydperk]] het die Fenisiërs hawens, pakkamers, markte en nedersettings oor die hele Mediterreense streek en tot by die suidelike [[Swartsee]] gevestig. Kolonies is gestig op [[Siprus]], [[Sardinië]], die [[Baleariese Eilande]], [[Sisilië]] en [[Malta]], sowel as aan die kus van Noord-Afrika en die Iberiese Skiereiland.<ref>{{cite book|last=Barnes|first=William H.|title=Studies in the Chronology of the Divided Monarchy of Israel|location=Atlanta|publisher=Scholars Press|year=1991|pages=29–55}}</ref> Fenisiese [[silwer]] uit dié tyd wat as betaalmiddele gebruik is, bevat [[lood]]isotoopverhoudings wat ooreenstem met dié van lood in Sardinië en [[Spanje]], wat dui op hoe uitgebrei die Fenisiese handelsnetwerk was.<ref>{{cite journal|last1=Chamorro|first1=Javier G.|date=1987|title=Survey of Archaeological Research on Tartessos|journal=American Journal of Archaeology|volume=91|issue=2|pages=197–232|doi=10.2307/505217|jstor=505217|s2cid=191378720 }}</ref> Teen die 10de eeu&nbsp;v.C. het [[Tirus]] die rykste en magtigste Fenisiese stadstaat geword, veral tydens die bewind van [[Hiram I]] (c. 969-936&nbsp;v.C.). Tydens die bewind van die priester [[Etbaäl I|Etbaäl]] (887-856&nbsp;v.C.) het Tirus sy grondgebied uitgebrei tot so ver noord as Beiroet en tot in 'n deel van [[Siprus]]. Dié ongewone daad van aggressie was die naaste wat die Fenisiërs daaraan gekom het om 'n verenigde staat te vorm. Toe sy ryk sy grootste gebiedsomvang bereik, het Etbaäl hom verklaar tot "koning van die Sidoniërs", 'n titel wat ook deur sy opvolgers gebruik is en in beide Griekse en [[Jood]]se geskrifte genoem is.<ref name=":02">{{cite book|chapter=The Phoenicians: A Captivating Guide to the History of Phoenicia and the Impact Made by One of the Greatest Trading Civilizations of the Ancient World|title=Captivating History|year=2019|isbn=9781647482053|last1=History|first1=Captivating}}</ref> In die Laat Ystertydperk was die Fenisiese boot-, handels- en kulturele bedrywighede op hulle hoogtepunt, veral tussen 750 en 650&nbsp;v.C. Die Fenisiese invloed was duidelik in die "oriëntalisasie" van Griekse kultuur- en kunskonvensies.<ref name="John C. Scott CCR" /> Onder hulle gewildste goedere was fyn [[tekstiel]], gewoonlik gekleur met [[Tiriese pers]]. [[Homeros]] se ''[[Ilias]]'', wat in dié tyd geskryf is, verwys na die gehalte van Fenisiese [[klere]] en [[metaal]]goedere.<ref name="John C. Scott CCR" /> ===Stigting van Kartago=== [[Kartago]] is gestig deur Fenisiërs wat van Tirus af gekom het, moontlik aanvanklik as 'n stasie in die metaalhandel met die suidelike Iberiese Skiereiland.{{sfnp|Warmington|1964}} Die stad se naam in [[Punies]], 𐤒𐤓𐤕 𐤇𐤃𐤔𐤕 (''Qart-Ḥadašt''), beteken "Nuwe Stad".<ref>{{cite book|last1=Charles-Picard|first1=Gilbert|last2=Picard|first2=Colette|title=Vie et Mort de Carthage|location=Paris|publisher=Hachett|year=1968|language=fr|trans-title=The Life and Death of Carthage|pages=28–35}}</ref> Sommige bronne noem 'n vroeë stigtingsdatum soos 1215&nbsp;v.C. – voor die [[Trojaanse Oorlog|val van Troje]] in 1180&nbsp;v.C. Die Griekse geskiedkundige Timeus reken egter die stigting van Kartago was in 814&nbsp;v.C., die datum wat deur die meeste geskiedkundiges aanvaar word.<ref>{{cite book|first=Serge|last=Lancel|title= Carthage|pages=20–23|translator=Antonia Nevill| publisher=Oxford: Blackwell |date=1995}}</ref> Volgens [[legende]]s, insluitende [[Vergilius]] se ''[[Eneïde]]'', is die stad deur koningin [[Dido]] gestig. Kartago sou groei tot 'n veeletniese ryk wat gestrek het oor Noord-Afrika, Sardinië, Sisilië, Malta, die Baleariese Eilande en Suid-Iberië, maar dit sou eindelik in die [[Puniese Oorloë]] (264-146&nbsp;v.C.) deur [[Romeinse Ryk|Rome]] verwoes word voordat dit as 'n Romeinse stad herbou is. ===Assiriese en Babiloniese vasalstate (858-538&nbsp;v.C.)=== [[Beeld: Assyrian - Fragments of Bands from a Gate - Walters 542335 - View A.jpg|thumb|240px|Twee bronsfragmente van die Assiriese paleispoort met beelde van die insameling van heffings van die Fenisiese stede Tirus en Sidon (859-824&nbsp;v.C.). [[Britse Museum]].]] As 'n handelsmag wat op 'n nou kusstrook gekonsentreer was, het die Fenisiërs nie genoeg mense gehad vir 'n sterk weermag nie. Namate buurstate begin sterker raak het, het die Fenisiërs al hoe meer onder die mag gekom van buitelandse heersers, wat hulle outonomie in 'n wisselende mate erken het.<ref name=":02"/> Die [[Assirië|Assiriese]] verowering van Fenisië het onder koning [[Salmaneser III]] begin. Hy het in 858&nbsp;v.C. aan die bewind gekom en 'n reeks veldtogte teen buurstate begin voer. Die Fenisiese stadstate het onder sy mag gekom en hulle moes heffings betaal in geld, goedere en natuurlike hulpbronne. Aanvanklik was hulle [[Vasalstaat|vasalstate]] met 'n sekere mate van vryheid.<ref name=":02"/> Dit het in 744&nbsp;v.C. verander met die troonbestyging van [[Tiglat-Pileser III]]. Teen 738&nbsp;v.C. was die grootste deel van die [[Levant]], insluitende Noord-Fenisië, geannekseer. Net Tirus en Bublos, die magtigste stadstate, het vasalstate buite direkte Assiriese beheer gebly. Tirus, Bublos en Sidon het almal teen die Assiriese bewind in opstand gekom. In 721&nbsp;v.C. het [[Sargon II]] Tirus angeval en die rebellie onderdruk. Sy opvolger, [[Sanherib]], het nog rebellies in die streek onderdruk. In die 7de eeu&nbsp;v.C. het Sidon gerebelleer en is dit deur [[Esarhaddon]] verwoes. Hy het slawe van die inwoners gemaak en 'n nuwe stad op die ruïnes gebou. Aan die einde van die eeu was die Assiriërs verswak weens opeenvolgende opstande, en dit het daartoe gelei dat dit deur die [[Mede|Mediese Ryk]] verwoes is. Die Babiloniërs, voormalige vasale van die Assiriërs, het die val van die ryk uitgebuit en in opstand gekom. Kort daarna het hulle die [[Neo-Babiloniese Ryk]] in sy plek gestig. Fenisiese stede het verskeie kere tydens die bewind van die eerste Babiloniese koning, [[Nabopolassar]] (626-605&nbsp;v.C.), en sy seun, [[Nebukadnesar II]] (omstreeks 605-562&nbsp;v.C.), gerebelleer. In 587&nbsp;v.C. het Nebukadnesar Tirus aangeval. Die stad het 13 jaar lank weerstand gebied, maar eindelik onder "gunstige terme" oorgegee.<ref name="britannica.com">{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Lebanon|title=Lebanon – Assyrian and Babylonian domination of Phoenicia|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2020-04-22}}</ref> ===Persiese tydperk (539-332&nbsp;v.C.)=== [[Beeld: Construction of Xerxes Bridge of boats by Phoenician sailors.jpg|thumb|Fenisiërs bou [[Pontonbrug|pontbrûe]] vir [[Ahasveros]] tydens die tweede Persiese inval van [[Griekeland]] in 480&nbsp;v.C. (1915-tekening deur A.C. Weatherstone).]] In 539&nbsp;v.C het [[Kores die Grote]], die koning en stigter van die Persiese [[Achaemenidiese Ryk]], Babilon verower.<ref name=":7">{{cite journal|last=Katzenstein|first=Jacob|title=Tyre in the Early Persian Period (539-486 B.C.E.)|journal=The Biblical Archaeologist|volume=42|issue=1|year=1979|page=31|doi=10.2307/3209545|jstor=3209545|s2cid=165757132|url=https://www.jstor.org/stable/3209545}}</ref> Terwyl Kores die state oor die hele [[Antieke Nabye Ooste|Nabye Ooste]] begin konsolideer het, het die Fenisiërs blykbaar besluit om "hulle aan die Perse oor te gee".<ref name=":8">{{Cite book|last=Herodotus|title=The Histories, Book III|pages=§19}}</ref> Die grootste deel van die Levant is deur Kores in 'n enkele [[Satraap|satrapie]] (provinsie) gekonsolideer en gedwing om 'n jaarlikse heffing te betaal.<ref>{{Cite book|last=Herodotus|title=The Histories, Book III|pages=218, §91}}</ref> Die Fenisiese streek is later in vier vasalkoninkryke ingedeel: Sidon, Tirus, Arwad en Bublos. Hulle het aansienlike outonomie gehad. Anders as in ander dele van die ryk is daar geen rekords van Persiese administrateurs wat in die Fenisiese stadstate regeer het nie. Plaaslike Fenisiese konings is toegelaat om aan die bewind te bly en het dieselfde regte as Persiese [[Satraap|satrape]] (goewerneurs) gehad, soos die oorerwing van die amp en die munt van geld.<ref name=":7" /><ref>{{Cite web|url=https://brewminate.com/a-history-of-phoenician-civilization/|title=A History of Phoenician Civilization|last=MAMcIntosh|date=2018-08-29|website=Brewminate|language=en-US|access-date=2020-04-20}}</ref> [[Beeld: Coin of Abdashtart I, Achaemenid Phoenicia (2).jpg|thumb|240px|'n Muntstuk uit die Achaemenidiese Ryk van Straton I van Sidon, wat regs te sien is agter die strydwa en die Persiese koning.]] Fenisië was 'n belangrike bate van die Achaemenidiese Ryk, veral danksy hulle kennis van skeepstegnologie en navigasie.<ref name=":7" /> Hulle het die grootste deel van die Persiese vloot se bote gelewer tydens die [[Grieks-Persiese Oorloë|ryk se oorloë met Griekeland]] in die laat 5de eeu&nbsp;v.C.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book V|last=Herodotus|pages=§109}}</ref> Fenisiërs onder [[Ahasveros]] het die Xerxeskanaal gebou, asook die [[Pontonbrug|pontbrûe]] waaroor die ryk se soldate die Griekse vasteland binnegegaan het.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book VII|last=Herodotus|pages=§23}}</ref> Die Persiese koning het hulle egter swaar gestraf ná die nederlaag in die Slag van Salamis, wat hy toegeskryf het aan die Fenisiërs se lafhartigheid en onbekwaamheid.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book VIII|last=Herodotus|pages=§90}}</ref> In die middel van die 4de eeu&nbsp;v.C. het koning Tennes van Sidon 'n mislukte rebellie teen Artaxerxes III gelei. Hulle het die hulp ingewin van die Egiptenare, wat daarna in 'n oorlog met Persië betrokke geraak het.<ref>{{Cite web|url=https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Diodorus_Siculus/16C*.html|title=LacusCurtius • Diodorus Siculus — Book XVI Chapters 40‑65|website=penelope.uchicago.edu|access-date=2020-04-20}}</ref> Die verwoesting van Sidon daarna het gelei tot die heropkoms van Tirus, wat vir twee dekades die oorheersende Fenisiese stad gebly het tot met die aankoms van Alexander die Grote. ===Hellenistiese tydperk (332-152 v.C.)=== Fenisië was een van die eerste streke wat deur [[Alexander die Grote]] verower is tydens sy militêre veldtogte in [[Wes-Asië]]. Alexander se hoofteiken in die Persiese Levant was [[Tirus]], wat nou die streek se grootste en belangrikste stad was. Die stad het oorgegee ná 'n beleg van rofweg sewe maande, waartydens sy inwoners na Kartago gevlug het.<ref name=":9">{{cite book|last=Millar|first=Fergus|title=The Phoenician Cities: A Case-Study of Hellenisation|chapter=The Phoenician Cities|publisher=University of North Carolina Press|year=2006|pages=32–50|doi=10.5149/9780807876657_millar.8|jstor=10.5149/9780807876657_millar.8|isbn=9780807830307|url=https://www.jstor.org/stable/10.5149/9780807876657_millar.8}}</ref> Tirus se weiering om Alexander toe te laat om die stad se tempel aan [[Melqart]] te besoek, wat gelei het tot die moord op sy gesante, het 'n wrede vergelding tot gevolg gehad: 2&nbsp;000 van sy belangrikste inwoners is [[Kruisiging|gekruisig]] en 'n strooipophandlanger is aangestel.<ref>{{cite web|url=https://www.worldhistory.org/article/107/alexanders-siege-of-tyre-332-bce/|title=Alexander's Siege of Tyre, 332 BCE|website=World History Encyclopedia|access-date=2019-03-07}}</ref> Die res van Fenisië het maklik onder Alexander se beheer gekom en Sidon het vreedsaam oorgegee.<ref name=":10">{{cite journal|first=Stephen|last=Stockwell|title=Before Athens: Early Popular Government in Phoenician and Greek City States|journal=Geopolitics, History, and International Relations|issue=2|year=2010|pages=128–129}}</ref> [[Beeld:A naval action during the siege of Tyre by Andre Castaigne (1898-1899).jpg|links|200px|thumb|'n Vlootoptrede tydens Alexander die Grote se aanval op Tirus in 332&nbsp;v.C. Tekening deur Andre Castaigne, 1888-'89.]] Alexander se ryk het 'n beleid van Hellenisasie gehad, waardeur die Griekse kultuur en godsdiens deur die verowerde gebiede versprei is. Grieks is egter nie oral afgedwing nie en was soms net 'n taal vir administrasiedoeleindes. Die meeste plekname is in Grieks verander,<ref name=":9" /> maar in Fenisië het al die plekke buiten twee hulle inheemse name behou, en dit lyk of die Griekse administrasie hier baie beperk was.<ref name=":9" /> Die Fenisiërs het handels- en kulturele bande met hulle westelike bure behou. Die Griekse historikus Polibius vertel hoe die Seleukidiese koning Demetrius I uit Rome ontsnap het op 'n skip van Kartago wat goedere na Tirus vervoer het.<ref name=":9" /> Die aanpassing by die [[Masedonië (streek)|Masedoniese]] heerskappy is waarskynlik vergemaklik deur die Fenisiërs se historiese bande met die Grieke, met wie hulle 'n paar [[mitologie]]se stories en figure deel; die twee volke word selfs soms as "familie" beskou.<ref name=":9" /> Toe Alexander se ryk ná sy dood in 323&nbsp;v.C. inmekaarstort, het die Fenisiërs onder die bewind van die grootste van sy opvolgers, die [[Seleukidiese Ryk|Seleukiede]], gekom. Die [[Ptolemeïese Ryk]] van Egipte het voortdurend om die Fenisiese streek gewedywer tydens die 40-jarige Siriese Oorloë en die gebied het in die 3de eeu&nbsp;v.C. onder Ptolemeïese heerskappy gekom.<ref name="britannica.com"/> Die Seleukiede het dit die volgende eeu teruggewen en beheer daaroor uitgevoer tot in die middel van die 2de eeu&nbsp;v.C. Onder hulle heerskappy het die Fenisiërs 'n aansienlike mate van outonomie en selfregering gehad.<ref name="britannica.com"/> Tyens die Seleukidiese Dinastiese Oorloë (157-63&nbsp;v.C.) was die Fenisiese stede hoofsaaklik selfregerend. Die Seleukidiese Ryk, insluitende Fenisië, is in 82&nbsp;v.C. deur [[Tigranes die Grote]] van [[Armenië]] verower, en daarmee het die Hellenistiese invloed oor die streek tot 'n einde gekom. Met hulle strategies waardevolle bufferstaat wat in 'n mededingende mag opgeneem is, het die Romeine tussenbeide getree en die gebied in 62&nbsp;v.C. verower. Kort daarna is dit opgeneem in die [[Syria (Romeinse provinsie)|Romeinse provinsie Syria]]. Fenisië het in die 3de eeu&nbsp;n.C. 'n aparte Romeinse provinsie geword. Onder die Romeinse heerskappy het die Fenisiërs enige mate van outonomie verloor en die streek is verromeins. Die Romeinse Ryk het oor die gebied regeer tot in die 640's&nbsp;n.C., toe die [[Moslem]]se [[Arabiere]] dit verower het. ==Demografie== Die volk wat nou as die Fenisiërs bekend is, was nes die naburige [[Israel]]iete en [[Moabiete]] 'n [[Kanaän]]itiese volk. Hulle was 'n groep antieke [[Semitiese tale|Semitiessprekende]] volke wat op die laatste in die 3de millennium&nbsp;v.C. in die [[Levant]] teenwoordig was.<ref name="John C. Scott CCR" /> Fenisiërs het hulleself nie so genoem nie en sou eerder na hulleself verwys het as ''Kenaʿani'', "Kanaäniete".<ref>{{Cite web|title=Phoenicia|url=https://www.britannica.com/place/Phoenicia|url-status=live|website=britannica.com}}</ref> In 'n studie in 2018 met [[mitochondriale DNS]] in [[Sardinië]] is bevind die Fenisiërs was "inklusief en multikultureel, en het aansienlike vroulike mobiliteit gehad", met bewyse van inheemse, "vreedsame en permanente" Sardiniese integrasie in Semitiese Fenisiese setlaars. Die studie het ook bewyse gevind dat Suid-Europeërs hulle dalk in die gebied van die moderne [[Libanon]] gevestig het.<ref>{{Cite web|url=https://cosmosmagazine.com/biology/ancient-phoenician-life-was-mixed-and-multicultural|title=Ancient Phoenician life was mixed and multicultural|website=Cosmos Magazine|date=10 January 2018|language=en|access-date=2020-04-25}}</ref> ===Genetiese studies=== In 'n studie in 2008 onder Pierre Zalloua is bevind ses subklades van die [[haplogroep]] J-M172 (J2) – wat vermoedelik tussen die [[Kaukasus]]berge, [[Mesopotamië]] en die [[Levant]] ontstaan het – het 'n "Fenisiese handtekening" gehad en verteenwoordig onder die mans bevolkings van Libanese kusstreke sowel as die groter Levant (die "Fenisiese buiterand"), gevolg deur ander gebiede van historiese Fenisiese besetting, van [[Siprus]] tot [[Marokko]]. Die navorsers het voorgestel die genetiese handtekening is die gevolg van 'n "gedeelde bron van verwante lyne wat in Libanon gewortel is".<ref name="Zalloua 2008">{{cite journal |last=Zalloua |first=Pierre A. |title=Identifying Genetic Traces of Historical Expansions: Phoenician Footprints in the Mediterranean |journal=American Journal of Human Genetics |year=2008 |volume=83 |issue=5 |pages=633–642 |doi=10.1016/j.ajhg.2008.10.012 |pmid=18976729 |pmc=2668035|display-authors=et al.}}</ref> Nog 'n studie in 2006 het bewyse gevind van die genetiese teenwoordigheid van Fenisiërs op die Spaanse eiland [[Ibiza]].<ref>{{cite journal |last1=Tomàs |first1=Carme|title=Differential maternal and paternal contributions to the genetic pool of Ibiza Island, Balearic Archipelago |journal=American Journal of Physical Anthropology |date=2006 |volume=129 |issue=2 |pages=268–278 |doi=10.1002/ajpa.20273 |pmid=16323196 }}</ref> In 2016 het die [[skelet]] van 'n 2&nbsp;500 jaar oue man van Kartago wat in [[Tunisië]] ontdek is, getoon dit bevat die seldsame moederlike haplogroep U5b2c1. Die lyn van dié "Jong Man van Byrsa" verteenwoordig vermoedelik vroeë geenvloei van [[Iberië]] na die [[Magreb]].<ref>{{cite journal |last1=Matisoo-Smith |first1=Elizabeth A. |last2=Gosling |first2=Anna L. |last3=Boocock |first3=James |last4=Kardailsky |first4=Olga |last5=Kurumilian |first5=Yara |last6=Roudesli-Chebbi |first6=Sihem |date=25 May 2016 |title=A European Mitochondrial Haplotype Identified in Ancient Phoenician Remains from Carthage, North Africa |journal=PLoS ONE |volume=11 |issue=5 |doi=10.1371/journal.pone.0155046 |display-authors=et al. |pages=e0155046 |pmid=27224451 |pmc=4880306|bibcode=2016PLoSO..1155046M |doi-access=free }}</ref> Volgens 'n studie van 2017 wat deur die ''American Journal of Human Genetics'' gepubliseer is, kry hedendaagse Libanese die grootste deel van hulle herkoms van 'n bevolking wat aan die Kanaäniete verwant is, en dit dui op 'n aansienlike genetiese aaneenlopendheid in die Levant sedert minstens die [[Bronstydperk]].<ref>{{cite journal|last1=Harb|first1=Marc|display-authors=etal|date=July 2017|title=Continuity and Admixture in the Last Five Millennia of Levantine History from Ancient Canaanite and Present-Day Lebanese Genome Sequences|url=|journal=American Journal of Human Genetics|volume=101|issue=2|pages=274–282|doi=10.1016/j.ajhg.2017.06.013|pmc=5544389|pmid=28757201}}</ref><ref>{{cite news|last1=Abed|first1=Mira|date=27 July 2017|title=The DNA of ancient Canaanites lives on in modern-day Lebanese, genetic analysis shows|work=Los Angeles Times|url=https://www.latimes.com/science/sciencenow/la-sci-sn-canaanite-lebanese-genetics-20170727-story.html}}</ref> Die Britse genetikus Chris Tyler-Smith en sy span het verder "antieke DNS van vyf Kanaänitiese volke wat 3&nbsp;750 en 3&nbsp;650 jaar gelede" gelewe het, met dié van moderne mense vergelyk en onthul dat 93% van die genetiese herkoms van mense in Libanon van die Kanaäniete kom (die ander 7% was van 'n bevolking op die [[Eurasië|Eurasiese]] [[steppe]]).<ref>{{cite web |url=https://www.patheos.com/blogs/kermitzarleyblog/2017/08/palestinians-may-philistines-since-lebanese-dna-93-canaanite/ |title=Palestinians May Be Philistines Since Lebanese DNA Is 93% Canaanite |last=Zarley |first=Kermit |work=Patheos |date=4 August 2017 |access-date=5 August 2021 |url-status=live}}</ref><ref>{{cite web |url=https://www.latimes.com/science/sciencenow/la-sci-sn-canaanite-lebanese-genetics-20170727-story.html |title=The DNA of ancient Canaanites lives on in modern-day Lebanese, genetic analysis shows |last=Abed |first=Mira |work=Los Angeles Times |date=27 July 2017 |access-date=5 August 2021 |url-status=live}}</ref> In 'n studie in 2020 wat in die ''American Journal of Human Genetics'' gepubliseer is, het navorsers gewys daar is 'n aansienlike genetiese aaneenlopendheid in Libanon sedert die Bronstydperk wat deur drie groot vermengingsvoorvalle onderbreek is: in die [[Ystertydperk|Yster-]], Hellenistiese en [[Ottomaanse Ryk|Ottomaanse]] tydperk, wat elk 3-11% van die nieplaaslike gene tot die bevolking bygedra het.<ref name="doi_10.1016/j.ajhg.2020.05.008">{{cite journal|last1=Haber|first1=Marc|last2=Nassar|first2=Joyce|last3=Almarri|first3=Mohamed A.|last4=Saupe|first4=Tina|last5=Saag|first5=Lehti|last6=Griffith|first6=Samuel J.|last7=Doumet-Serhal|first7=Claude|last8=Chanteau|first8=Julien|last9=Saghieh-Beydoun|first9=Muntaha|last10=Xue|first10=Yali|last11=Scheib|first11=Christiana L.|year=2020|title=A Genetic History of the Near East from an aDNA Time Course Sampling Eight Points in the Past 4,000 Years|journal=American Journal of Human Genetics|volume=107|issue=1|pages=149–157|doi=10.1016/j.ajhg.2020.05.008|pmc=7332655|pmid=32470374|last12=Tyler-Smith|first12=Chris}}</ref> ==Ekonomie== ===Handel=== [[Beeld:Phoenician trade routes (eng).svg|thumb|400px|Die groot Fenisiese handelsnetwerk (omstreeks 1200-800&nbsp;v.C.).]] Die Fenisiërs was tussengangers tussen die uiteenlopende bevolkings in die Mediterreense streek en Nabye Ooste. Hulle het die uitruil van goedere, kennis, kultuur en godsdienstradisies aangehelp. Hulle uitgebreide en langdurige handelsnetwerk het die fondament gelê vir 'n ekonomies en kultureel samehangende Mediterreense streek, wat deur die Grieke en veral die Romeinse voortgesit is.<ref name="Jerry H. Bentley 1999" /> [[Beeld:MuseoArqueologicoCadiz-P1050192.JPG|thumb|links|220px|Fenisiese sarkofae wat in Cádiz, Spanje, ontdek is. Hulle is vermoedelik na Sidon uitgevoer.<ref>A. B. Freijeiro, R. Corzo Sánchez, Der neue anthropoide Sarkophag von Cadiz. In: Madrider Mitteilungen 22, 1981.</ref><ref>{{cite journal |last1=Lapuente |first1=P. |last2=Rodà |first2=I. |last3=Gutiérrez Garcia‐M |first3=A. |last4=Brilli |first4=M. |title=Addressing the controversial origin of the marble source used in the Phoenician anthropoid sarcophagi of Gadir (Cadiz, Spain) |journal=Archaeometry |date=June 2021 |volume=63 |issue=3 |pages=467–480 |doi=10.1111/arcm.12623|s2cid=225150177 |url=http://zaguan.unizar.es/record/108415 }}</ref> Argeologiese Museum van Cádiz.]] Fenisiese bande met die Grieke was diepgewortel. Dit het blykbaar in die [[Minoïese beskawing]] op [[Kreta]] (1950-1450&nbsp;v.C.) begin, wat saam met die [[Miceense Griekeland|Miceense beskawing]] (1600-1100&nbsp;v.C.) as die voorlopers van klassieke Griekeland beskou word.<ref>{{cite book|first=Fernand|last=Braudel|title=Memory and Mediterranean|translator-first=Sian|translator-last=Reynolds|location=New York|publisher=Alfred A. Knopf|year=2001|pages=112–113}}</ref> Argeologiese bewyse dui daarop dat die Miceense Grieke geleidelik goedere, kunsstyle en gebruike via die Fenisiërs uit die Nabye Ooste ingevoer het. Aan die Egiptenare het die Fenisiërs sederhout teen aansienlike pryse verkoop,{{sfnp|Cunliffe|2008|pages=241–2}} asook [[wyn]] van die 8ste eeu&nbsp;v.C. af. Die wynhandel met Egipte is goed gedokumenteer deur skeepswrakke wat in 1997 in die oop see 50&nbsp;km wes van [[Ashkelon]], Israel, ontdek is.<ref>{{cite book |first=L. E. |last=Stager |chapter=Phoenician shipwrecks in the deep sea |title=Sea routes: From Sidon to Huelva: Interconnections in the Mediterranean, 16th–6th&nbsp;c.&nbsp;BC |year=2003 |pages=233–248 |isbn=978-960-7064-40-0 }}</ref> Groot houers van [[terracotta]] uit Tirus en Sarepta is gebruik vir die vervoer van die wyn. Die Fenisiërs het weer van die Egiptenare [[Nubië|Nubiese]] [[goud]] gekoop. Van elders het hulle ander materiale gekry, waarvan die belangrikste seker [[silwer]] was, soos van [[Sardinië]] en die [[Iberiese Skiereiland]]. Tin vir die maak van [[brons]] is dalk van [[Galisië]] in Suid-Spanje gekry, of van [[Noord-Europa]] ([[Cornwall]] of [[Historiese Bretagne|Bretagne]]).{{sfnp|Markoe|2000|p=103}} ===Nywerheid=== [[Beeld:Phoenician - Bowl with Hunting Scene - Walters 57705.jpg|thumb|220px|'n Fenisiese metaalbak met 'n [[jag]]toneel (8ste eeu&nbsp;v.C.). Die klere en haarstyl van die figure is Egipties, maar die onderwerp van die middelste toneel is die Mesopotamiese tema van die stryd tussen mens en dier. Fenisiese kunstenaars het dikwels die style van naburige kulture oorgeneem.]] Fenisië het min ander natuurlike hulpbronne as sy sederhout gehad. Hout was waarskynlik hulle eerste en grootste bron van rykdom; nie Egipte of Mesopotamië het genoeg houtbronne gehad nie. Die Fenisiërs kon egter nie van dié beperkte inkomste alleen lewe nie en het 'n nywerheidsbasis begin wat geskoei was op die vervaardiging van goedere vir alledaagse en luuksegebruik.<ref name=" John C. Scott CCR" /> Hulle het tegnieke soos glas-, graveer- en metaalwerk uitgevind of bemeester.<ref name=":42" /> Die Fenisiërs was vroeë pioniers in massaproduksie en het baie goedere in grootmaat verkoop. Hulle het die belangrikste bron van glasware in die oudheid geword en het duisende flesse, krale en ander glasvoorwerpe oor die Middellandse See versprei.<ref>{{cite book|first=Gerhard|last=Herm|title=The Phoenicians|translator-first=Catherine|translator-last=Hiller|location=New York|publisher=William Morrow|year=1975|page=80}}</ref> Uitgrawings in Spanje dui daarop dat hulle ook die pottebakkerswiel gebruik het.<ref>{{cite book|first1=Karl|last1=Moore|first2=David|last2=Lewis|title=Birth of the Multinational|location=Copenhagen|publisher=Copenhagen Business School Press|year=1999|page=85}}</ref> Hulle blootstelling aan 'n groot verskeidenheid kulture het hulle in staat gestel om goedere vir spesifieke markte te vervaardig.<ref name=":42">{{cite journal|last1=Markoe|first1=Glenn|last2= McGovern|first2=Patrick E.|title=A Nation of Artisans|journal=Archaeology|volume=43|issue=2|date=March 1990|pages=32–33|jstor=41765806|url=https://www.jstor.org/stable/41765806}}</ref> Uit die ''[[Ilias]]'' blyk dit dat Fenisiese klere en metaalgoedere hoog deur die Grieke aangeslaan is.<ref name="John C. Scott CCR" /> Gespesialiseerde items is spesiaal vir ryker klante ontwerp, insluitende reliëfs van [[ivoor]] en geverfde [[volstruis]]eiers met fyn detail. [[Beeld:Contemporary portrayal of a toga picta.jpg|thumb|links|180px|'n [[Etruskers|Etruskiese]] graf (omstreeks 350&nbsp;v.C.) wat 'n man met 'n [[pers]] [[toga]] uitbeeld.]] ====Tiriese pers==== Die waardevolste Fenisiese goedere was materiaal wat gekleur was met [[Tiriese pers]], wat vir 'n groot deel van die Fenisiese rykdom verantwoordelik was. Dit is 'n afskeiding deur verskeie spesies seeslakke van die genus ''Murex''. Hulle was volop in die Oos-Middellandse See, maar is so oorbenut dat hulle plaaslik uitgesterf het. Fenisiërs kon die kleurstof in 1750&nbsp;v.C. al ontdek het.<ref>{{cite book|last=St. Clair|first=Kassia|year=2016|title=The Secret Lives of Colour|location=London|publisher=John Murray|pages=162–164}}</ref> Hulle het 'n tweede vervaardigingsentrum daarvoor gevestig in Mogador, in die hedendaagse [[Marokko]].<ref>{{cite book|title=The Phoenicians: A Captivating Guide to the History of Phoenicia and the Impact Made by One of the Greatest Trading Civilizations of the Ancient World|year=2019|isbn=978-1647482053|page=60|last1= History|first1= Captivating}}</ref> Die Fenisiërs se eksklusiewe beheer oor die vervaardiging van die kleurstof asook die arbeidsintensiewe ekstraksieproses het dit baie duur gemaak. Tiriese pers is dus later met die rykes verbind. Dit was gou 'n statussimbool in sekere beskawings, veral onder jong Romeine. Assiriese bestellingsrekords van die Fenisiërs sluit in "klere van helder gekleurde stof", wat waarskynlik Tiriese pers insluit. Hoewel die ontwerpe en borduurwerk in Fenisiese tekstiele hoog aangeslaan is, ontbreek inligting oor die tegnieke en spesifieke beskrywings.<ref name=":42" /> ====Mynbou==== Mynbou in die Fenisiese tuisland was beperk; [[yster]] was die enigste [[metaal]] van enige nut. Die eerste grootskaalse mybou-operasies het waarskynlik in [[Siprus]] voorgekom, hoofsaaklik vir [[koper]]. [[Sardinië]] is dalk uitsluitlik vir sy [[Mineraal|mineralebronne]] gekoloniseer; Fenisiese nedersettings was gekonsentreer in die suidelike dele van die eiland, naby bronne van koper en [[lood]]. Die [[Iberiese Skiereiland]] was die rykste bron van verskeie metale, insluitend [[goud]], [[silwer]], koper, yster, [[tin]] en lood.{{sfnp|Rawlinson|1889}} Die aansienlike opbrengs van dié metale tydens die besetting deur Fenisië en Kartago dui op grootskaalse mynbou.{{sfnp|Rawlinson|1889}} Kartago het na berig word van [[Slaaf|slawe]] gebruik gemaak vir mynbou, maar dit is onbekend of die Fenisiërs dieselfde gedoen het.{{sfnp|Rawlinson|1889}} ====Wynbou==== Die merkwaardigste landbouproduk was [[wyn]], wat die Fenisiërs oor die Middellandse See help versprei het.<ref name=":22">{{Cite web|date=2020-09-14|title=2,600-year-old wine 'factory' unearthed in Lebanon|url=https://www.nationalgeographic.com/history/2020/09/2600-year-old-wine-factory-unearthed-lebanon/|access-date=2020-09-15|website=History & Culture|language=en}}</ref> Die [[Vitis vinifera|gewone wynstok]] is dalk deur die Fenisiërs of Kanaäniete gedomestikeer, hoewel dit waarskynlik van die Suid-[[Kaukasus]] gekom het via handelsroetes oor [[Mesopotamië]] of die [[Swartsee]]. Wingerde het geredelik in die Levant se kusstreke gegroei, en wyn is in die tyd van die [[Ou Ryk van Egipte|Ou Ryk]] (2686-2134&nbsp;v.C.) reeds na Egipte uitgevoer. Wyn het 'n belangrike rol in die Fenisiese godsdiens gespeel; dit was die hoofdrankie vir offerandes.<ref name=":22" /> Opgrawings op 'n klein Fenisiese dorp suid van Sidon het 'n wynfabriek ontbloot wat minstens van die 7de eeu&nbsp;v.C. al gebruik is en vermoedelik op 'n oorsese mark gemik was.<ref name=":22" /> Om [[oksidasie]] te voorkom is houers met 'n laag [[olyf]]olie, [[Denneboom|dennehout]] en [[hars]] verseël. Die Fenisiërs het wingerde en wynkelders in hulle kolonies in [[Noord-Afrika]], [[Sisilië]], [[Frankryk]] en [[Spanje]] gevestig,<ref name=":22" /> en het dalk wynmakery aan van hulle handelsvennote geleer. Die antieke Iberiërs het begin om wyn van plaaslike druifvariëteite te vervaardig ná hulle interaksie met die Fenisiërs. Iberiese kultivars het daarna die basis van die meeste [[Wes-Europa|Wes-Europese]] wyne gevorm.<ref>{{cite book|last=Sechrist|first=Robert|title=Planet of the Grapes: A Geography of Wine|pages=6–7}}</ref> ====Skeepsbou==== {{Multibeeld | align = right | direction = horizontal | background color = | voetskrif = Twee Assiriese voorstellings van skepe, dalk van Fenisiese bote. | beeld1 = AssyrianWarship.jpg | width1 = 169 | onderskrif1 = Oorlogskepe met twee rye spane. 'n Reliëf uit [[Nineve]]. | beeld2 = Eastern Antiquities in the Louvre - Room 4, 05.JPG | width2 = 164 | onderskrif2 = Die Houtvervoerreliëf in die [[Louvre]]. }} Die Fenisiërs het reeds sedert 1200&nbsp;v.C. groot handelsbote gebou. In die Bronstydperk het hulle die [[kiel]] ontwikkel. Hulle was waarskynlik die eerste volk wat die [[bireem]] gebruik het, omstreeks 700&nbsp;v.C.<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/technology/galley-ship|title=Galley {{!}} ship|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2020-04-19}}</ref> Hulle het waarskynlik ook die [[trireem]] ontwikkel wat beskou is as die gevorderdste en magtigste vaartuig in die antieke Mediterreense wêreld en wat eindelik deur die Grieke gebruik is.<ref name=":02" /> Die Fenisiërs was vir verskeie ander seevaartuitvindsels verantwoordelik. Die [[amfoor]], 'n soort houer wat vir beide droë goedere en vloeistof gebruik is, was 'n antieke Fenisiese uitvindsel wat vir byna 2&nbsp;000 jaar 'n gestandaardiseerde volumemaat geword het. Die oorblyfsels van kunsmatige hawens wat self skoon word, is in Sidon, Tirus, Atlit en [[Akko]] ontdek.<ref>{{cite journal|first=Arad|last=Haggi|title=Report on Underwater Excavation at the Phoenician Harbour, Atlit, Israel|journal=International Journal of Nautical Archaeology|issue=39|year=2010|page=283}}</ref> Die eerste voorbeeld van [[seereg]] was ook in die Levant.<ref>{{cite book|first=Shelley|last=Wachsmann|title=Seagoing Ships & Seamanship in the Bronze Age Levant|location=College Station, TX|publisher=Texas A & M University Press|year=1998|pages=300, 51, 323–325, 332}}</ref> Die Fenisiërs het tot in die Ystertydperk tot [[kartografie]] bygedra.<ref>{{cite book|first=Mark|last=Woolmer|title=Ancient Phoenicia: An Introduction|location=London|publisher=Bristol Classical Press|year=2011|page=84}}</ref> In 2014 is 'n Fenisiese handelskip van sowat 15&nbsp;m naby Gozo-eiland in [[Malta]] ontdek. Dit kom uit 700&nbsp;v.C. en is een van die oudste wrakke wat nog in die Middellandse See ontdek is.<ref>{{Cite web|url=https://www.history.com/news/2700-year-old-phoenician-shipwreck-discovered|title=2,700-Year-Old Phoenician Shipwreck Discovered|last=Klein|first=Christopher|website=HISTORY|language=en|access-date=2020-04-23}}</ref> ==Belangrike stede en kolonies== [[Beeld:Griechischen und phönizischen Kolonien.jpg|center|thumb|640x640px|'n Duitse kaart van Fenisië (in geel) en Griekse kolonies omstreeks die 8ste tot 6de eeu v.C.]] Fenisië was in onafhanklike stadstate georganiseer met 'n gemeenskaplike [[taal]] en [[kultuur]]. Die belangrikste stede was Tirus, Sidon en Bublos. Mededinging was te wagte, maar gewapende konflik was skaars. Talle ander stede het net in die Levant bestaan, waarvan baie waarskynlik onbekend was, soos Beiroeta (die moderne [[Beiroet]]), Ampi, Amia, Arqa, Baalbek, Botrys, Sarepta en Tripolis. Van die laat 10de eeu&nbsp;v.C. af het die Fenisiërs handelsbuiteposte deur die hele Mediterreense gebied gevestig: Tirus het kolonies gestig op Siprus, Sardinië, Iberië, die Baleariese Eilande, Sisilië, Malta en in Noord-Afrika. Latere kolonies is gestig aan die [[Atlantiese Oseaan|Atlantiese]] kus van Iberië. Die Fenisiërs het ook dalk die kus van die [[Kanariese Eilande]] en [[Brittanje]] verken.<ref name=" John C. Scott CCR" /> ===Fenisiese kolonisasie=== Om handel te bevorder het die Fenisiërs talle [[kolonie]]s en handelsposte aan die kus van die Middellandse See gevestig. Fenisiese stadstate het gewoonlik te min mense en geen begeerte gehad nie om hulle gebied oorsee uit te brei. Min kolonies het meer as 1&nbsp;000 inwoners gehad; net Kartago en 'n paar nedersetting in die westelike Mediterreense gebied het groter geword.<ref>{{cite book|first=Mogens Herman|last=Hansen|title=A Comparative Study of Thirty City-state Cultures: An Investigation|publisher=Kgl. Danske Videnskabernes Selskab|year=2000|isbn=978-87-7876-177-4|pages=601–602|chapter=Conclusion: The Impact of City-State Cultures on World History|access-date=5 April 2013|chapter-url=https://books.google.com/books?id=8qvY8pxVxcwC}}</ref> 'n Groot motiveringsfaktor was medeinging met die [[Grieke]], wat in dieselfde tyd oor die Middellandse See begin uitbrei het.<ref name="ClineGraham2011">{{cite book|author1=Eric H. Cline|url=https://books.google.com/books?id=1eRb5h7ATbsC|title=Ancient Empires: From Mesopotamia to the Rise of Islam|author2=Mark W. Graham|date=27 June 2011|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-88911-7|page=70|access-date=24 February 2013}}</ref> Hoewel hulle grootliks vreedsame mededingers was, het hulle onderskeie nedersettings op [[Sisilië]] en [[Kreta]] van tyd tot tyd gebots.<ref name="SacksMurray2009">{{cite book|author1=David Sacks|url=https://books.google.com/books?id=yyrao0dadqAC|title=Encyclopedia of the Ancient Greek World|author2=Oswyn Murray|author3=Lisa R. Brody|date=1 January 2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-1020-2|page=76|access-date=3 March 2013}}</ref> Die vroegste Fenisiese nedersettings buite die Levant was op Kreta en Siprus, en dit het geleidelik weswaarts uitgebrei na [[Korsika]], die [[Baleariese Eilande]], [[Sardinië]] en [[Sisilië]], sowel as op die Europese vasteland in [[Genua]] en [[Marseille]].<ref name="WaldmanMason2006">{{cite book|first1=Carl|last1=Waldman|url=https://books.google.com/books?id=kfv6HKXErqAC|title=Encyclopedia of European Peoples|first2=Catherine|last2=Mason|publisher=Infobase Publishing|year=2006|isbn=978-1-4381-2918-1|page=586|access-date=23 February 2013}}</ref> Tirus het die toon aangegee in die besetting van en beheer oor die kusstreke.<ref name="Naylor2009">{{cite book|first=Phillip Chiviges|last=Naylor|url=https://books.google.com/books?id=a1jfzkJTAZgC|title=North Africa: A History from Antiquity to the Present|date=1 July 2009|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77878-8|page=25|access-date=23 February 2013}}</ref> Fenisiese kolonies was taamlik outonoom. Daar is hoogstens verwag dat hulle jaarlikse heffings na hulle moederstad moes stuur, gewoonlik in die vorm van godsdienstige offerandes. In die 7de eeu&nbsp;v.C. het die westelike kolonies egter onder beheer gekom van Kartago,<ref name="SwartzDumett1980">{{cite book|first1=B. K.|last1=Swartz|url=https://books.google.com/books?id=8_Z5N0gmNlsC|title=West African Culture Dynamics: Archaeological and Historical Perspectives|first2=Raymond E.|last2=Dumett|date=1 January 1980|publisher=Walter de Gruyter|isbn=978-3-11-080068-5|page=236|access-date=17 February 2013}}</ref><ref name="GarnseyWhittaker2007">{{cite book|first1=P. D. A.|last1=Garnsey|url=https://books.google.com/books?id=01c6sUSS24oC|title=Imperialism in the Ancient World: The Cambridge University Research Seminar in Ancient History|first2=C. R.|last2=Whittaker|date=15 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03390-9|page=80|access-date=22 February 2013}}</ref> wat magistrate aangestel het.<ref name="Roberts20042">{{cite book|author=P. Roberts|url=https://books.google.com/books?id=Krh7n9AyS40C|title=HSC Ancient History|date=1 October 2004|publisher=Pascal Press|isbn=978-1-74125-179-1|page=64|access-date=17 February 2013}}</ref> Kartago het vir 'n tyd ná sy onafhanklikwording steeds jaarlikse heffings na Tirus gestuur. == Verwysings == {{Verwysings|3}} == Bronnelys == * [[Lêer:Crystal txt.png|15px]] Hierdie artikel is vertaal uit die [[:en:Phoenicia|Engelse Wikipedia]] * Kennis, 1980, vol 3, bl. 448-449, ISBN 0 7981 0825 8 {{Normdata}} [[Kategorie:Geskiedenis van Libanon]] [[Kategorie:Middellandse See]] [[Kategorie:Antieke Nabye Ooste]] 7l5gmu2uzctcbx8zwq6eoeuwgtp65uk 2515098 2515096 2022-07-25T18:50:02Z Burgert Behr 2401 Besig wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Voormalige land |gewone_lang_naam = Fenisië |gewone_naam = Fenisië |kontinent =Asië |gebied =Nabye-Ooste |era = Mesopotamië |jaar_begin =2500&nbsp;v.C. |jaar_einde =64&nbsp;v.C. |flag_p1 = |p1 = Kanaän |flag_p2 = |p2 = Hetiete |flag_p3 = |p3 = Nuwe Ryk van Egipte |flag_s1 = |s1= Achaemenidiese Fenisië |flag_s2 = |s2= Antieke Kartago |gebeurtenis1 = Stigting |datum_gebeurtenis1 = 2500&nbsp;v.C. |gebeurtenis2 = Tirus, onder die regering van Hiram I, word die dominante stadstaat |datum_gebeurtenis2 =969&nbsp;v.C. |gebeurtenis3 = Pygmalion stig Kartago (legendaries) |datum_gebeurtenis3 =814&nbsp;v.C. |gebeurtenis4 = [[Pompeius]] verower Fenisië en die res van die [[Seleukidiese Ryk]] |datum_gebeurtenis4 =64&nbsp;v.C. |beeld_kaart =Phoenicia map-en.svg |beeld_kaart_byskrif = 'n Kaart van die Fenisiese streek in groen. |algemene_tale =[[Fenisies]], [[Punies]] |hoofstad =Geen; belangrike stede was [[Bublos]], [[Tirus]] en [[Kartago]] |regeringstipe =Monargie |titel_leier =Bekende konings van Fenisiese stede |leier1 =Ahiram |jaar_leier1 =ca. 1000&nbsp;v.C. |leier2 =Hiram&nbsp;I |jaar_leier2 =969–936&nbsp;n.C. |leier3 =Pygmalion |jaar_leier3 =820–774&nbsp;n.C. }} '''Fenisië''' (van die [[Griekse]] Φοινίκη, ''Phoiníkē''; [[Arabies]]: فينيقية, ''Fīnīqīyah'') was ’n antieke [[Semitiese tale|Semitiessprekende]], [[see]]varende beskawing in die westelike kusstreke van die [[Vrugbare Halfmaan]] wat aan die kuslyn van die moderne [[Libanon]] gesentreer was.<ref>{{Cite book|last=Kitto|first=John|url=https://books.google.com/books?id=9oHbdzSawj0C&q=phoenicia+lebanon&pg=PA528|title=A Cyclopedia of Biblical Literature|date=1851|publisher=Adan and Charles Black}}</ref><ref>{{Cite book|last=Malaspina|first=Ann|url=https://books.google.com/books?id=Pfop0v79y7gC&q=phoenicia+lebanon&pg=PA19|title=Lebanon|date=2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-0579-6}}</ref> Al die groot Fenisiese stede was aan die kus van die [[Middellandse See]] geleë. Die gebied van die Fenisiese stadstate het deur die geskiedenis uitgebrei en gekrimp. Die kernstreek waarin die Fenisiese kultuur ontwikkel en floreer het, het gestrek van [[Tripoli, Libanon|Tripoli]] en [[Bublos]] in Noord-[[Libanon]] tot [[Karmelberg]] in die hedendaagse [[Israel]]. Op die hoogtepunt van sy bestaan het Fenisië se grondgebied in die oostelike Mediterreense streek gestrek van die [[Orontes]]riviermond tot by [[Ashkelon]].<ref>{{Cite book |last=Meir Edrey |title=Phoenician Identity in Context: Material Cultural Koiné in the Iron Age Levant |publisher=Ugarit-Verlag – Buch- und Medienhandel Münster |year=2019 |isbn=978-3-86835-282-5 |series=Alter Orient und Altes Testament |volume=469 |location=Germany |pages=23–24}}</ref> Buite sy tuisgebied het die Fenisiese beskawing gestrek tot by die Middellandse See, van [[Siprus]] tot die [[Iberiese Skiereiland]]. Die Fenisiërs was 'n Semitiessprekende volk van ietwat onbekende oorsprong wat omstreeks 3000&nbsp;v.C. in die [[Levant]] ontstaan het.<ref>{{Cite web|title=Phoenicia {{!}} Definition, Location, History, Religion, & Facts|url=https://www.britannica.com/place/Phoenicia|access-date=2021-08-29|website=Encyclopedia Britannica|language=en}}</ref> Die term "Fenisië" is 'n antieke Griekse, nie-inheemse naam wat waarskynlik een van hulle belangrikste uitvoergoedere beskryf het: 'n kleursel ook bekend as [[Tiriese pers]]. Dit het nie 'n samehangende kultuur of gemeenskap beskryf nie, want anders sou dit plaaslik verstaan gewees het.<ref>{{Cite web|title=Who Were The Phoenicians? {{!}} History Today|url=https://www.historytoday.com/reviews/who-were-phoenicians|website=www.historytoday.com|access-date=2020-04-20}}</ref> Daar word gedebatteer of die Fenisiërs wel afsonderlik van die breër groep Semitiessprekende volke was wat as die [[Kanaän]]iete bekend is.<ref name="John C. Scott CCR">{{cite journal|last=Scott|first=John C|date=2018|title=The Phoenicians and the Formation of the Western World|journal=Comparative Civilizations Review|volume=78|issue=78|url=https://scholarsarchive.byu.edu/ccr/vol78/iss78/4}}</ref>{{sfnp|Quinn|2017|pages=24, 204}} Die historikus Robert Drews glo "Kanaäniete" was die naam van die etniese groep wat deur die antieke Grieke die "Fenisiërs" genoem is,<ref>{{cite journal |url=https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/030908929802308104 |title=Canaanites and Philistines |last=Drews |first=Robert |journal=Journal for the Study of the Old Testament |volume=23 |issue=81 |pages=39–61 |date=1998 |doi=10.1177/030908929802308104|s2cid=144074940 }}</ref> maar volgens die argeoloog Jonathan N. Tubb het die [[Ammoniet]]e, [[Moabiete]], [[Israel]]iete en Fenisiërs elk hulle eie kulturele identiteit gehad, hoewel hulle etnies Kanaäniete was, "dieselfde mense wat hulle in die 8ste millennium&nbsp;v.C. in boerderynedersettings in die streek gevestig het".<ref name="JonTubb">{{cite book|last=Tubb|first=Johnathan N.|url=https://archive.org/details/canaanites00tubb|title=Canaanites|work=British Museum People of the Past|publisher=University of Oklahoma Press|year=1998|isbn=9780806131085|access-date=9 October 2018|url-access=registration}}</ref>{{rp|13–14}} Die Fenisiërs het in die middel 12de eeu&nbsp;v.C. 'n opkoms gemaak ná die agteruitgang van die invloedrykste kulture in die [[verval van die Bronstydperk]]. Hulle was onder die mense van hulle tyd bekend as bekwame handelaars en seevaarders, en het deur die grootste deel van die klassieke oudheid die oorheersende kommersiële mag geword. Die Fenisiërs het 'n uitgebreide seehandelsnetwerk ontwikkel wat langer as 'n millennium geduur het. Hulle het gehelp om kulture, idees en kennis uit te ruil tussen groot bakermatte van die beskawing soos [[Griekeland]], [[Antieke Egipte|Egipte]] en [[Mesopotamië]]. Ná sy hoogtepunt in die 9de eeu&nbsp;v.C. het die Fenisiese beskawing in die oostelike Mediterreense streek stadigaan agteruitgegaan weens buitelandse invloed en mededinging; in die sentrale en westelike Mediterreense streek het sy invloed voortgeduur tot in die middel van die 2de eeu&nbsp;v.C. Die Fenisiërs was in stadstate georganiseer, nes dié in [[antieke Griekeland]], waarvan die noemenswaardigstes [[Tirus]], [[Sidon]] en [[Bublos]] was.{{sfnp|Aubet|2001|p=17}}<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.worldhistory.org/phoenicia/|title=Phoenicia|encyclopedia=World History Encyclopedia|access-date=2017-08-09}}</ref> Elke stadstaat was polities onafhanklik, en daar is geen bewyse dat die Fenisiërs aan hulleself as 'n enkele nasionaliteit gedink het nie.{{sfnp|Quinn|2017|pages=201–203}} Die Fenisiërs het kolonies en handelsposte oor die hele Mediterreense streek gevestig. [[Kartago]], 'n nedersetting in Noordwes-[[Afrika]], het in die 7de eeu&nbsp;v.C. 'n groot beskawing uit eie reg geword. Die Fenisiese gemeenskap en kultuurlewe was gesentreer om handel en seevaart. Terwyl die meeste stadstate deur die een of ander soort koning regeer is, het handelaarsfamilies waarskynlik groot invloed uitgeoefen. Die Fenisiërs is lank as 'n verlore beskawing beskou weens die gebrek aan inheemse geskrewe rekords. Eers teen die middel 20ste&nbsp;eeu het historici en argeoloë 'n idee begin vorm van die komplekse en invloedryke beskawing.{{sfnp|Markoe|2000|pages=10–12}} Hulle beste nalatenskap was die wêreld se [[Fenisiese alfabet|oudste geverifieerde alfabet]], waarvan die oorsprong verbind word aan die [[Hebreeuse alfabet|Hebreeuse skrif]] via die [[Proto-Sinaïtiese alfabet]].{{sfn|Coulmas|1996}} Dit is deur die Mediterreense streek versprei en gebruik om die [[Arabiese alfabet|Arabiese]] en [[Griekse alfabet]] te ontwikkel en daarna weer die [[Latynse alfabet]] en [[Cyrilliese skrif]].{{sfnp|Markoe|2000|page=111}}<ref name="Fischer 2004 90">{{cite book|last=Fischer|first=Steven Roger|title=A history of writing|publisher=Reaktion Books|year=2004|page=90}}</ref> Hulle kry ook die eer vir innovasies in skeepsbou, navigasie, nywerheid, landbou en regering. Daar word geglo hulle internasionale handelsnetwerk het die ekonomiese, politieke en kulturele fondamente gelê van die klassieke [[Westerse beskawing]].<ref name="Hans G. Niemeyer 2004">{{cite book|last=Niemeyer|first=Hans G.|chapter=The Phoenicians and the Birth of a Multinational Mediterranean Society|title=Commerce and Monetary Systems in the Ancient World|editor-last1=Rollinger|editor-first1=Robert|editor-last2=Ulf|editor-first2=Christoph|location=Stuttgart|publisher=Franz Stiener Verlag|year=2004|pages=246, 250}}</ref> ==Etimologie== Die Fenisiërs was 'n gemeenskap van onafhanklike stadstate en het blykbaar nie 'n term gehad vir Fenisië as geheel nie.<ref>Department of Ancient Near Eastern Art. “The Phoenicians (1500–300 B.C.).” In ''Heilbrunn Timeline of Art History.'' New York: The Metropolitan Museum of Art, 2000–. http://www.metmuseum.org/toah/hd/phoe/hd_phoe.htm (October 2004)</ref> In plaas daarvan sou hulle name gehad het vir die inwoners van elke spesifieke stad, soos "Sidoniërs" vir die inwoners van Sidon, ens. As die Fenisiërs wel 'n naam vir die hele streek gehad het, sou dit waarskynlik "Kanaän" gewees het en sou hulle na hulleself as "Kanaäniete" verwys het.<ref>Britannica, The Editors of Encyclopaedia. "Phoenicia". ''Encyclopedia Britannica'', 20 Augustus 2020, https://www.britannica.com/place/Phoenicia. Besoek op 9 Januarie 2022.</ref> Die naam "Fenisiërs" kom, nes die [[Latyn]]se ''Poenī'' (adjektief ''poenicus'', later ''pūnicus''), van die antieke Griekse Φοινίκη (''Phoiníkē''). Die woord φοῖνιξ (''phoînix'') beteken "Fenisiër", "[[Tiriese pers]]" of "[[dadelpalm]]." [[Homeros]] het dit in elk van dié betekenisse gebruik.<ref>{{cite web|url=https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=foi=nic|title=Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, φοῖνιξ|website=www.perseus.tufts.edu|access-date=2017-02-03}}</ref> (Die mitiese voël [[Feniks]] het ook dié naam, maar dit kom eers eeue later voor.) Dit is moeilik om te bepaal watter betekenis eerste was, maar dit is verstaanbaar dat die Grieke die karmosynrooi of pers kleur van dadels en kleurstof met die handelaars van albei dié produkte vereenselwig het. ==Geskiedenis== Omdat min Fenisiese rekords bewaar gebly het, kom die meeste van die kennis oor hulle oorsprong en geskiedenis uit die geskrifte van ander beskawings wat deur die hele Mediterreense streek opgegrawe word. Die geleerdes stem saam dat Fenisië se vooruitstrewendste tydperk van 1200&nbsp;v.C. tot aan die einde van die [[Persië|Persiese tydperk]] (332&nbsp;v.C.) was.<ref>{{Harvnb|Jigoulov|2021|p=13}}</ref> Die Fenisiese [[Bronstydperk]] is grootliks onbekend.<ref name = "Jig2021_18">{{harvnb|Jigoulov|2021|p=18}}</ref> Die belangrikste twee terreine is Bublos en Sidon-Dakerman (naby Sidon). In 2021 was daar egter steeds meer as honderd terreine wat opgegrawe moes word, terwyl ander nog nie heeltemal ontleed was nie.<ref name = "Jig2021_18"/> Die Middel-Bronstydperk was oor die algemeen 'n vreedsame tyd van toenemende bevolkings, handel en vooruitgang, hoewel daar om natuurlike hulpbronne meegeding is.<ref name="Jig2021_20"/> In die Laat Bronstyd het die mededinging tussen Egipte, [[Mitanni]], die [[Hetiete]] en [[Assirië]] 'n groot impak op Fenisiese stede gehad.<ref name = "Jig2021_20">{{harvnb|Jigoulov|2021|pp=18–9}}</ref> ===Oorsprong=== [[Lêer:Antarados sarkophagus face.JPG|duimnael|180px|’n Fenisiese sarkofaag by Antarados, Noord-Libanon, 480-450&nbsp;v.C.]] Die Kanaänitiese kultuur waaruit die Fenisiërs ontstaan het, het blykbaar op die plek ontwikkel uit die vroeëre Ghassuliese [[Kopersteentydperk]]kultuur. Die staat [[Oegarit]] uit die Laat Bronstydperk word argeologies ook as Kanaänities beskou,<ref name="tubb">Tubb, Jonathan N. (1998), "Canaanites" (British Museum People of the Past)</ref> hoewel [[Oegarities]] nie tot die Kanaänitiese tale behoort nie.<ref>{{Cite book |first=Roger |last=Woodard |year=2008 |title=The Ancient Languages of Syria-Palestine and Arabia |location=New York |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-68498-9 }}</ref><ref name="NavehJ1987">{{Cite book |first=Joseph |last=Naveh |year=1987 |chapter=Proto-Canaanite, Archaic Greek, and the Script of the Aramaic Text on the Tell Fakhariyah Statue |editor1-last=Miller |title=Ancient Israelite Religion |display-editors=etal |isbn=0-8006-0831-3 |chapter-url-access=registration |chapter-url=https://archive.org/details/ancientisraelite00unse }}. {{harvp|Coulmas|1996}}.</ref> Die Griekse historikus [[Herodotos]] en ander het ander teorieë gehad oor plekke van waar die Fenisiërs gekom het.<ref>Herodotos ''Histories'' 1.1, 2.44 & 7.89; Strabo, ''Geography'' 16.3.4.</ref><ref name="Bowersock">{{cite book |chapter-url=https://books.google.com/books?id=2hmbc9evgB0C&pg=PA401 |title=Bahrain Through The Ages – the Archaeology |publisher=Routledge |year=1986 |isbn=0-7103-0112-X |chapter=Tylos and Tyre. Bahrain in the Graeco-Roman World |editor-last2=Rice |editor-first2=Michael |author=Bowersock, G.W. |editor-last1=Khalifa |editor-first1=Haya Ali |pages=401–2 }}</ref><ref name="Rice">{{cite book|title=The Archaeology of the Arabian Gulf|publisher=Routledge|year=1994|isbn=0-415-03268-7 |author=Rice, Michael|page=20}}</ref> Sommige argeoloë het al 'n migrasie voorgestel wat verband hou met die verval van 'n beskawing omstreeks 1750&nbsp;v.C.<ref name="Bowersock"/><ref name="Rice"/><ref name="Donkin">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=leHFqMQ9mw8C&pg=PA48 |title=Beyond Price: Pearls and Pearl-fishing : Origins to the Age of Discoveries, Volume 224 |page=48 |author=R.A. Donkin|isbn=0-87169-224-4 |year=1998 }}</ref> Die meeste geleerdes verwerp egter die idee van 'n migrasie; argeologiese en historiese bewyse dui daarop dat die streek millenniums lank aaneen bewoon is, en onlangse [[Genetika|genetiese]] navorsing dui aan hedendaagse [[Libanon|Libanese]] kry die grootste deel van hulle afkoms (meer as 90%) van 'n Kanaänitiesverwante bevolking.<ref name="Habercetera">{{cite journal |title=Continuity and Admixture in the Last Five Millennia of Levantine History from Ancient Canaanite and Present-Day Lebanese Genome Sequences |journal=American Journal of Human Genetics |year=2017 |doi=10.1016/j.ajhg.2017.06.013 |pmid=28757201|doi-access=free |last1=Haber |first1=Marc |last2=Doumet-Serhal |first2=Claude |last3=Scheib |first3=Christiana |last4=Xue |first4=Yali |last5=Danecek |first5=Petr |last6=Mezzavilla |first6=Massimo |last7=Youhanna |first7=Sonia |last8=Martiniano |first8=Rui |last9=Prado-Martinez |first9=Javier |last10=Szpak |first10=Michał |last11=Matisoo-Smith |first11=Elizabeth |last12=Schutkowski |first12=Holger |last13=Mikulski |first13=Richard |last14=Zalloua |first14=Pierre |last15=Kivisild |first15=Toomas |last16=Tyler-Smith |first16=Chris |volume=101 |issue=2 |pages=274–282 |pmc=5544389 }}</ref> ===Opkoms in die Laat Bronstydperk (1479-1200 v.C.)=== Die eerste bekende aantekeninge oor die Fenisiërs hou verband met die verowerings van [[farao]] [[Toetmoses III]] (1479-1425 v.C.). Die Egiptenare het kusstede geteiken wat volgens hulle behoort het aan die ''Fenekhu'', "skrynwerkers", soos Bublos, Arwad en Ullasa. Die stede het aan die Egiptenare toegang verleen tot die Mesopotamiese handel en groot hoeveelhede van die streek se inheemse sederhout, waarvan daar geen ekviwalent in Egipte was nie.{{sfnp|Markoe|2000|pages=1–19}} Teen die 14de eeu&nbsp;v.C. het die Egiptenare die Fenisiese stadstate as "gunstelingstede" beskou. [[Tirus]], [[Sidon]], [[Beiroet]] en Bublos is as die belangrikstes gereken. Die Fenisiërs het aansienlike outonomie gehad en hulle stede was redelik goed ontwikkel en vooruitstrewend. Bublos was die belangrikste stad; dit was 'n sentrum vir bronsvervaardiging en die primêre sentrum van waardevolle items soos [[tin]] en [[lapis lazuli]] van so ver oos as [[Afganistan]]. Die Egiptiese amptenare het ook belanggestel in Sidon en Tirus, en dit het 'n patroon van mededinging begin wat oor die volgende millennium sou voortduur. In die [[Amarna-briewe]] word vertel die naburige [[Amoriete]] en Hetiete het Fenisiese stede van 1350 tot 1300&nbsp;v.C. verower, veral in die noorde. Egipte het eindelik sy kusgebiede van Oegarit in Noord-[[Sirië]] tot by Bublos naby Sentraal-Libanon verloor. ===Opkoms en hoogtepunt (1200-800&nbsp;v.C.)=== Tussen 1200 en 1150&nbsp;v.C. het die verval van die Bronstydperk gelei tot die verswakking of vernietiging van die meeste beskawings in die streek, insluitende die Egiptenare en Hetiete. Dit lyk of die Fenisiërs die toets van die tyd deurstaan het, want hulle het in 1230&nbsp;v.C. as 'n afsonderlike en georganiseerde beskawing verrys. Dié tydperk word soms die "Fenisiese renaissance" genoem.<ref>{{cite journal|last=Stieglitz|first=Robert|title=The Geopolitics of the Phoenician Littoral in the Early Iron Age|journal=Bulletin of the American Schools of Oriental Research|volume=129|year=1990|issue=9}}</ref> Hulle het die magsleemte gevul wat deur die ander beskawings gelaat is deur die enigste handels- en seemag in die streek te word, 'n status wat hulle eeue lank sou volhou.<ref name="John C. Scott CCR" /> Die herstel van die Mediterreense ekonomie is waarskynlik te danke aan Fenisiese handelaars en seevaarders wat die langafstandhandel tussen Egipte en Mesopotamië in die 10de eeu&nbsp;v.C. herstel het.<ref name="Jerry H. Bentley 1999">{{cite journal|first=Jerry H.|last=Bentley|title=Sea and Ocean Basins as Frameworks for Historical Analysis|journal=Geographical Review|volume= 89|issue=2|year=1999|pages=215–219|doi=10.1111/j.1931-0846.1999.tb00214.x}}</ref> Vroeg in die [[Ystertydperk]] het die Fenisiërs hawens, pakkamers, markte en nedersettings oor die hele Mediterreense streek en tot by die suidelike [[Swartsee]] gevestig. Kolonies is gestig op [[Siprus]], [[Sardinië]], die [[Baleariese Eilande]], [[Sisilië]] en [[Malta]], sowel as aan die kus van Noord-Afrika en die Iberiese Skiereiland.<ref>{{cite book|last=Barnes|first=William H.|title=Studies in the Chronology of the Divided Monarchy of Israel|location=Atlanta|publisher=Scholars Press|year=1991|pages=29–55}}</ref> Fenisiese [[silwer]] uit dié tyd wat as betaalmiddele gebruik is, bevat [[lood]]isotoopverhoudings wat ooreenstem met dié van lood in Sardinië en [[Spanje]], wat dui op hoe uitgebrei die Fenisiese handelsnetwerk was.<ref>{{cite journal|last1=Chamorro|first1=Javier G.|date=1987|title=Survey of Archaeological Research on Tartessos|journal=American Journal of Archaeology|volume=91|issue=2|pages=197–232|doi=10.2307/505217|jstor=505217|s2cid=191378720 }}</ref> Teen die 10de eeu&nbsp;v.C. het [[Tirus]] die rykste en magtigste Fenisiese stadstaat geword, veral tydens die bewind van [[Hiram I]] (c. 969-936&nbsp;v.C.). Tydens die bewind van die priester [[Etbaäl I|Etbaäl]] (887-856&nbsp;v.C.) het Tirus sy grondgebied uitgebrei tot so ver noord as Beiroet en tot in 'n deel van [[Siprus]]. Dié ongewone daad van aggressie was die naaste wat die Fenisiërs daaraan gekom het om 'n verenigde staat te vorm. Toe sy ryk sy grootste gebiedsomvang bereik, het Etbaäl hom verklaar tot "koning van die Sidoniërs", 'n titel wat ook deur sy opvolgers gebruik is en in beide Griekse en [[Jood]]se geskrifte genoem is.<ref name=":02">{{cite book|chapter=The Phoenicians: A Captivating Guide to the History of Phoenicia and the Impact Made by One of the Greatest Trading Civilizations of the Ancient World|title=Captivating History|year=2019|isbn=9781647482053|last1=History|first1=Captivating}}</ref> In die Laat Ystertydperk was die Fenisiese boot-, handels- en kulturele bedrywighede op hulle hoogtepunt, veral tussen 750 en 650&nbsp;v.C. Die Fenisiese invloed was duidelik in die "oriëntalisasie" van Griekse kultuur- en kunskonvensies.<ref name="John C. Scott CCR" /> Onder hulle gewildste goedere was fyn [[tekstiel]], gewoonlik gekleur met [[Tiriese pers]]. [[Homeros]] se ''[[Ilias]]'', wat in dié tyd geskryf is, verwys na die gehalte van Fenisiese [[klere]] en [[metaal]]goedere.<ref name="John C. Scott CCR" /> ===Stigting van Kartago=== [[Kartago]] is gestig deur Fenisiërs wat van Tirus af gekom het, moontlik aanvanklik as 'n stasie in die metaalhandel met die suidelike Iberiese Skiereiland.{{sfnp|Warmington|1964}} Die stad se naam in [[Punies]], 𐤒𐤓𐤕 𐤇𐤃𐤔𐤕 (''Qart-Ḥadašt''), beteken "Nuwe Stad".<ref>{{cite book|last1=Charles-Picard|first1=Gilbert|last2=Picard|first2=Colette|title=Vie et Mort de Carthage|location=Paris|publisher=Hachett|year=1968|language=fr|trans-title=The Life and Death of Carthage|pages=28–35}}</ref> Sommige bronne noem 'n vroeë stigtingsdatum soos 1215&nbsp;v.C. – voor die [[Trojaanse Oorlog|val van Troje]] in 1180&nbsp;v.C. Die Griekse geskiedkundige Timeus reken egter die stigting van Kartago was in 814&nbsp;v.C., die datum wat deur die meeste geskiedkundiges aanvaar word.<ref>{{cite book|first=Serge|last=Lancel|title= Carthage|pages=20–23|translator=Antonia Nevill| publisher=Oxford: Blackwell |date=1995}}</ref> Volgens [[legende]]s, insluitende [[Vergilius]] se ''[[Eneïde]]'', is die stad deur koningin [[Dido]] gestig. Kartago sou groei tot 'n veeletniese ryk wat gestrek het oor Noord-Afrika, Sardinië, Sisilië, Malta, die Baleariese Eilande en Suid-Iberië, maar dit sou eindelik in die [[Puniese Oorloë]] (264-146&nbsp;v.C.) deur [[Romeinse Ryk|Rome]] verwoes word voordat dit as 'n Romeinse stad herbou is. ===Assiriese en Babiloniese vasalstate (858-538&nbsp;v.C.)=== [[Beeld: Assyrian - Fragments of Bands from a Gate - Walters 542335 - View A.jpg|thumb|240px|Twee bronsfragmente van die Assiriese paleispoort met beelde van die insameling van heffings van die Fenisiese stede Tirus en Sidon (859-824&nbsp;v.C.). [[Britse Museum]].]] As 'n handelsmag wat op 'n nou kusstrook gekonsentreer was, het die Fenisiërs nie genoeg mense gehad vir 'n sterk weermag nie. Namate buurstate begin sterker raak het, het die Fenisiërs al hoe meer onder die mag gekom van buitelandse heersers, wat hulle outonomie in 'n wisselende mate erken het.<ref name=":02"/> Die [[Assirië|Assiriese]] verowering van Fenisië het onder koning [[Salmaneser III]] begin. Hy het in 858&nbsp;v.C. aan die bewind gekom en 'n reeks veldtogte teen buurstate begin voer. Die Fenisiese stadstate het onder sy mag gekom en hulle moes heffings betaal in geld, goedere en natuurlike hulpbronne. Aanvanklik was hulle [[Vasalstaat|vasalstate]] met 'n sekere mate van vryheid.<ref name=":02"/> Dit het in 744&nbsp;v.C. verander met die troonbestyging van [[Tiglat-Pileser III]]. Teen 738&nbsp;v.C. was die grootste deel van die [[Levant]], insluitende Noord-Fenisië, geannekseer. Net Tirus en Bublos, die magtigste stadstate, het vasalstate buite direkte Assiriese beheer gebly. Tirus, Bublos en Sidon het almal teen die Assiriese bewind in opstand gekom. In 721&nbsp;v.C. het [[Sargon II]] Tirus angeval en die rebellie onderdruk. Sy opvolger, [[Sanherib]], het nog rebellies in die streek onderdruk. In die 7de eeu&nbsp;v.C. het Sidon gerebelleer en is dit deur [[Esarhaddon]] verwoes. Hy het slawe van die inwoners gemaak en 'n nuwe stad op die ruïnes gebou. Aan die einde van die eeu was die Assiriërs verswak weens opeenvolgende opstande, en dit het daartoe gelei dat dit deur die [[Mede|Mediese Ryk]] verwoes is. Die Babiloniërs, voormalige vasale van die Assiriërs, het die val van die ryk uitgebuit en in opstand gekom. Kort daarna het hulle die [[Neo-Babiloniese Ryk]] in sy plek gestig. Fenisiese stede het verskeie kere tydens die bewind van die eerste Babiloniese koning, [[Nabopolassar]] (626-605&nbsp;v.C.), en sy seun, [[Nebukadnesar II]] (omstreeks 605-562&nbsp;v.C.), gerebelleer. In 587&nbsp;v.C. het Nebukadnesar Tirus aangeval. Die stad het 13 jaar lank weerstand gebied, maar eindelik onder "gunstige terme" oorgegee.<ref name="britannica.com">{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Lebanon|title=Lebanon – Assyrian and Babylonian domination of Phoenicia|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2020-04-22}}</ref> ===Persiese tydperk (539-332&nbsp;v.C.)=== [[Beeld: Construction of Xerxes Bridge of boats by Phoenician sailors.jpg|thumb|Fenisiërs bou [[Pontonbrug|pontbrûe]] vir [[Ahasveros]] tydens die tweede Persiese inval van [[Griekeland]] in 480&nbsp;v.C. (1915-tekening deur A.C. Weatherstone).]] In 539&nbsp;v.C het [[Kores die Grote]], die koning en stigter van die Persiese [[Achaemenidiese Ryk]], Babilon verower.<ref name=":7">{{cite journal|last=Katzenstein|first=Jacob|title=Tyre in the Early Persian Period (539-486 B.C.E.)|journal=The Biblical Archaeologist|volume=42|issue=1|year=1979|page=31|doi=10.2307/3209545|jstor=3209545|s2cid=165757132|url=https://www.jstor.org/stable/3209545}}</ref> Terwyl Kores die state oor die hele [[Antieke Nabye Ooste|Nabye Ooste]] begin konsolideer het, het die Fenisiërs blykbaar besluit om "hulle aan die Perse oor te gee".<ref name=":8">{{Cite book|last=Herodotus|title=The Histories, Book III|pages=§19}}</ref> Die grootste deel van die Levant is deur Kores in 'n enkele [[Satraap|satrapie]] (provinsie) gekonsolideer en gedwing om 'n jaarlikse heffing te betaal.<ref>{{Cite book|last=Herodotus|title=The Histories, Book III|pages=218, §91}}</ref> Die Fenisiese streek is later in vier vasalkoninkryke ingedeel: Sidon, Tirus, Arwad en Bublos. Hulle het aansienlike outonomie gehad. Anders as in ander dele van die ryk is daar geen rekords van Persiese administrateurs wat in die Fenisiese stadstate regeer het nie. Plaaslike Fenisiese konings is toegelaat om aan die bewind te bly en het dieselfde regte as Persiese [[Satraap|satrape]] (goewerneurs) gehad, soos die oorerwing van die amp en die munt van geld.<ref name=":7" /><ref>{{Cite web|url=https://brewminate.com/a-history-of-phoenician-civilization/|title=A History of Phoenician Civilization|last=MAMcIntosh|date=2018-08-29|website=Brewminate|language=en-US|access-date=2020-04-20}}</ref> [[Beeld: Coin of Abdashtart I, Achaemenid Phoenicia (2).jpg|thumb|240px|'n Muntstuk uit die Achaemenidiese Ryk van Straton I van Sidon, wat regs te sien is agter die strydwa en die Persiese koning.]] Fenisië was 'n belangrike bate van die Achaemenidiese Ryk, veral danksy hulle kennis van skeepstegnologie en navigasie.<ref name=":7" /> Hulle het die grootste deel van die Persiese vloot se bote gelewer tydens die [[Grieks-Persiese Oorloë|ryk se oorloë met Griekeland]] in die laat 5de eeu&nbsp;v.C.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book V|last=Herodotus|pages=§109}}</ref> Fenisiërs onder [[Ahasveros]] het die Xerxeskanaal gebou, asook die [[Pontonbrug|pontbrûe]] waaroor die ryk se soldate die Griekse vasteland binnegegaan het.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book VII|last=Herodotus|pages=§23}}</ref> Die Persiese koning het hulle egter swaar gestraf ná die nederlaag in die Slag van Salamis, wat hy toegeskryf het aan die Fenisiërs se lafhartigheid en onbekwaamheid.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book VIII|last=Herodotus|pages=§90}}</ref> In die middel van die 4de eeu&nbsp;v.C. het koning Tennes van Sidon 'n mislukte rebellie teen Artaxerxes III gelei. Hulle het die hulp ingewin van die Egiptenare, wat daarna in 'n oorlog met Persië betrokke geraak het.<ref>{{Cite web|url=https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Diodorus_Siculus/16C*.html|title=LacusCurtius • Diodorus Siculus — Book XVI Chapters 40‑65|website=penelope.uchicago.edu|access-date=2020-04-20}}</ref> Die verwoesting van Sidon daarna het gelei tot die heropkoms van Tirus, wat vir twee dekades die oorheersende Fenisiese stad gebly het tot met die aankoms van Alexander die Grote. ===Hellenistiese tydperk (332-152 v.C.)=== Fenisië was een van die eerste streke wat deur [[Alexander die Grote]] verower is tydens sy militêre veldtogte in [[Wes-Asië]]. Alexander se hoofteiken in die Persiese Levant was [[Tirus]], wat nou die streek se grootste en belangrikste stad was. Die stad het oorgegee ná 'n beleg van rofweg sewe maande, waartydens sy inwoners na Kartago gevlug het.<ref name=":9">{{cite book|last=Millar|first=Fergus|title=The Phoenician Cities: A Case-Study of Hellenisation|chapter=The Phoenician Cities|publisher=University of North Carolina Press|year=2006|pages=32–50|doi=10.5149/9780807876657_millar.8|jstor=10.5149/9780807876657_millar.8|isbn=9780807830307|url=https://www.jstor.org/stable/10.5149/9780807876657_millar.8}}</ref> Tirus se weiering om Alexander toe te laat om die stad se tempel aan [[Melqart]] te besoek, wat gelei het tot die moord op sy gesante, het 'n wrede vergelding tot gevolg gehad: 2&nbsp;000 van sy belangrikste inwoners is [[Kruisiging|gekruisig]] en 'n strooipophandlanger is aangestel.<ref>{{cite web|url=https://www.worldhistory.org/article/107/alexanders-siege-of-tyre-332-bce/|title=Alexander's Siege of Tyre, 332 BCE|website=World History Encyclopedia|access-date=2019-03-07}}</ref> Die res van Fenisië het maklik onder Alexander se beheer gekom en Sidon het vreedsaam oorgegee.<ref name=":10">{{cite journal|first=Stephen|last=Stockwell|title=Before Athens: Early Popular Government in Phoenician and Greek City States|journal=Geopolitics, History, and International Relations|issue=2|year=2010|pages=128–129}}</ref> [[Beeld:A naval action during the siege of Tyre by Andre Castaigne (1898-1899).jpg|links|200px|thumb|'n Vlootoptrede tydens Alexander die Grote se aanval op Tirus in 332&nbsp;v.C. Tekening deur Andre Castaigne, 1888-'89.]] Alexander se ryk het 'n beleid van Hellenisasie gehad, waardeur die Griekse kultuur en godsdiens deur die verowerde gebiede versprei is. Grieks is egter nie oral afgedwing nie en was soms net 'n taal vir administrasiedoeleindes. Die meeste plekname is in Grieks verander,<ref name=":9" /> maar in Fenisië het al die plekke buiten twee hulle inheemse name behou, en dit lyk of die Griekse administrasie hier baie beperk was.<ref name=":9" /> Die Fenisiërs het handels- en kulturele bande met hulle westelike bure behou. Die Griekse historikus Polibius vertel hoe die Seleukidiese koning Demetrius I uit Rome ontsnap het op 'n skip van Kartago wat goedere na Tirus vervoer het.<ref name=":9" /> Die aanpassing by die [[Masedonië (streek)|Masedoniese]] heerskappy is waarskynlik vergemaklik deur die Fenisiërs se historiese bande met die Grieke, met wie hulle 'n paar [[mitologie]]se stories en figure deel; die twee volke word selfs soms as "familie" beskou.<ref name=":9" /> Toe Alexander se ryk ná sy dood in 323&nbsp;v.C. inmekaarstort, het die Fenisiërs onder die bewind van die grootste van sy opvolgers, die [[Seleukidiese Ryk|Seleukiede]], gekom. Die [[Ptolemeïese Ryk]] van Egipte het voortdurend om die Fenisiese streek gewedywer tydens die 40-jarige Siriese Oorloë en die gebied het in die 3de eeu&nbsp;v.C. onder Ptolemeïese heerskappy gekom.<ref name="britannica.com"/> Die Seleukiede het dit die volgende eeu teruggewen en beheer daaroor uitgevoer tot in die middel van die 2de eeu&nbsp;v.C. Onder hulle heerskappy het die Fenisiërs 'n aansienlike mate van outonomie en selfregering gehad.<ref name="britannica.com"/> Tyens die Seleukidiese Dinastiese Oorloë (157-63&nbsp;v.C.) was die Fenisiese stede hoofsaaklik selfregerend. Die Seleukidiese Ryk, insluitende Fenisië, is in 82&nbsp;v.C. deur [[Tigranes die Grote]] van [[Armenië]] verower, en daarmee het die Hellenistiese invloed oor die streek tot 'n einde gekom. Met hulle strategies waardevolle bufferstaat wat in 'n mededingende mag opgeneem is, het die Romeine tussenbeide getree en die gebied in 62&nbsp;v.C. verower. Kort daarna is dit opgeneem in die [[Syria (Romeinse provinsie)|Romeinse provinsie Syria]]. Fenisië het in die 3de eeu&nbsp;n.C. 'n aparte Romeinse provinsie geword. Onder die Romeinse heerskappy het die Fenisiërs enige mate van outonomie verloor en die streek is verromeins. Die Romeinse Ryk het oor die gebied regeer tot in die 640's&nbsp;n.C., toe die [[Moslem]]se [[Arabiere]] dit verower het. ==Demografie== Die volk wat nou as die Fenisiërs bekend is, was nes die naburige [[Israel]]iete en [[Moabiete]] 'n [[Kanaän]]itiese volk. Hulle was 'n groep antieke [[Semitiese tale|Semitiessprekende]] volke wat op die laatste in die 3de millennium&nbsp;v.C. in die [[Levant]] teenwoordig was.<ref name="John C. Scott CCR" /> Fenisiërs het hulleself nie so genoem nie en sou eerder na hulleself verwys het as ''Kenaʿani'', "Kanaäniete".<ref>{{Cite web|title=Phoenicia|url=https://www.britannica.com/place/Phoenicia|url-status=live|website=britannica.com}}</ref> In 'n studie in 2018 met [[mitochondriale DNS]] in [[Sardinië]] is bevind die Fenisiërs was "inklusief en multikultureel, en het aansienlike vroulike mobiliteit gehad", met bewyse van inheemse, "vreedsame en permanente" Sardiniese integrasie in Semitiese Fenisiese setlaars. Die studie het ook bewyse gevind dat Suid-Europeërs hulle dalk in die gebied van die moderne [[Libanon]] gevestig het.<ref>{{Cite web|url=https://cosmosmagazine.com/biology/ancient-phoenician-life-was-mixed-and-multicultural|title=Ancient Phoenician life was mixed and multicultural|website=Cosmos Magazine|date=10 January 2018|language=en|access-date=2020-04-25}}</ref> ===Genetiese studies=== In 'n studie in 2008 onder Pierre Zalloua is bevind ses subklades van die [[haplogroep]] J-M172 (J2) – wat vermoedelik tussen die [[Kaukasus]]berge, [[Mesopotamië]] en die [[Levant]] ontstaan het – het 'n "Fenisiese handtekening" gehad en verteenwoordig onder die mans bevolkings van Libanese kusstreke sowel as die groter Levant (die "Fenisiese buiterand"), gevolg deur ander gebiede van historiese Fenisiese besetting, van [[Siprus]] tot [[Marokko]]. Die navorsers het voorgestel die genetiese handtekening is die gevolg van 'n "gedeelde bron van verwante lyne wat in Libanon gewortel is".<ref name="Zalloua 2008">{{cite journal |last=Zalloua |first=Pierre A. |title=Identifying Genetic Traces of Historical Expansions: Phoenician Footprints in the Mediterranean |journal=American Journal of Human Genetics |year=2008 |volume=83 |issue=5 |pages=633–642 |doi=10.1016/j.ajhg.2008.10.012 |pmid=18976729 |pmc=2668035|display-authors=et al.}}</ref> Nog 'n studie in 2006 het bewyse gevind van die genetiese teenwoordigheid van Fenisiërs op die Spaanse eiland [[Ibiza]].<ref>{{cite journal |last1=Tomàs |first1=Carme|title=Differential maternal and paternal contributions to the genetic pool of Ibiza Island, Balearic Archipelago |journal=American Journal of Physical Anthropology |date=2006 |volume=129 |issue=2 |pages=268–278 |doi=10.1002/ajpa.20273 |pmid=16323196 }}</ref> In 2016 het die [[skelet]] van 'n 2&nbsp;500 jaar oue man van Kartago wat in [[Tunisië]] ontdek is, getoon dit bevat die seldsame moederlike haplogroep U5b2c1. Die lyn van dié "Jong Man van Byrsa" verteenwoordig vermoedelik vroeë geenvloei van [[Iberië]] na die [[Magreb]].<ref>{{cite journal |last1=Matisoo-Smith |first1=Elizabeth A. |last2=Gosling |first2=Anna L. |last3=Boocock |first3=James |last4=Kardailsky |first4=Olga |last5=Kurumilian |first5=Yara |last6=Roudesli-Chebbi |first6=Sihem |date=25 May 2016 |title=A European Mitochondrial Haplotype Identified in Ancient Phoenician Remains from Carthage, North Africa |journal=PLoS ONE |volume=11 |issue=5 |doi=10.1371/journal.pone.0155046 |display-authors=et al. |pages=e0155046 |pmid=27224451 |pmc=4880306|bibcode=2016PLoSO..1155046M |doi-access=free }}</ref> Volgens 'n studie van 2017 wat deur die ''American Journal of Human Genetics'' gepubliseer is, kry hedendaagse Libanese die grootste deel van hulle herkoms van 'n bevolking wat aan die Kanaäniete verwant is, en dit dui op 'n aansienlike genetiese aaneenlopendheid in die Levant sedert minstens die [[Bronstydperk]].<ref>{{cite journal|last1=Harb|first1=Marc|display-authors=etal|date=July 2017|title=Continuity and Admixture in the Last Five Millennia of Levantine History from Ancient Canaanite and Present-Day Lebanese Genome Sequences|url=|journal=American Journal of Human Genetics|volume=101|issue=2|pages=274–282|doi=10.1016/j.ajhg.2017.06.013|pmc=5544389|pmid=28757201}}</ref><ref>{{cite news|last1=Abed|first1=Mira|date=27 July 2017|title=The DNA of ancient Canaanites lives on in modern-day Lebanese, genetic analysis shows|work=Los Angeles Times|url=https://www.latimes.com/science/sciencenow/la-sci-sn-canaanite-lebanese-genetics-20170727-story.html}}</ref> Die Britse genetikus Chris Tyler-Smith en sy span het verder "antieke DNS van vyf Kanaänitiese volke wat 3&nbsp;750 en 3&nbsp;650 jaar gelede" gelewe het, met dié van moderne mense vergelyk en onthul dat 93% van die genetiese herkoms van mense in Libanon van die Kanaäniete kom (die ander 7% was van 'n bevolking op die [[Eurasië|Eurasiese]] [[steppe]]).<ref>{{cite web |url=https://www.patheos.com/blogs/kermitzarleyblog/2017/08/palestinians-may-philistines-since-lebanese-dna-93-canaanite/ |title=Palestinians May Be Philistines Since Lebanese DNA Is 93% Canaanite |last=Zarley |first=Kermit |work=Patheos |date=4 August 2017 |access-date=5 August 2021 |url-status=live}}</ref><ref>{{cite web |url=https://www.latimes.com/science/sciencenow/la-sci-sn-canaanite-lebanese-genetics-20170727-story.html |title=The DNA of ancient Canaanites lives on in modern-day Lebanese, genetic analysis shows |last=Abed |first=Mira |work=Los Angeles Times |date=27 July 2017 |access-date=5 August 2021 |url-status=live}}</ref> In 'n studie in 2020 wat in die ''American Journal of Human Genetics'' gepubliseer is, het navorsers gewys daar is 'n aansienlike genetiese aaneenlopendheid in Libanon sedert die Bronstydperk wat deur drie groot vermengingsvoorvalle onderbreek is: in die [[Ystertydperk|Yster-]], Hellenistiese en [[Ottomaanse Ryk|Ottomaanse]] tydperk, wat elk 3-11% van die nieplaaslike gene tot die bevolking bygedra het.<ref name="doi_10.1016/j.ajhg.2020.05.008">{{cite journal|last1=Haber|first1=Marc|last2=Nassar|first2=Joyce|last3=Almarri|first3=Mohamed A.|last4=Saupe|first4=Tina|last5=Saag|first5=Lehti|last6=Griffith|first6=Samuel J.|last7=Doumet-Serhal|first7=Claude|last8=Chanteau|first8=Julien|last9=Saghieh-Beydoun|first9=Muntaha|last10=Xue|first10=Yali|last11=Scheib|first11=Christiana L.|year=2020|title=A Genetic History of the Near East from an aDNA Time Course Sampling Eight Points in the Past 4,000 Years|journal=American Journal of Human Genetics|volume=107|issue=1|pages=149–157|doi=10.1016/j.ajhg.2020.05.008|pmc=7332655|pmid=32470374|last12=Tyler-Smith|first12=Chris}}</ref> ==Ekonomie== ===Handel=== [[Beeld:Phoenician trade routes (eng).svg|thumb|400px|Die groot Fenisiese handelsnetwerk (omstreeks 1200-800&nbsp;v.C.).]] Die Fenisiërs was tussengangers tussen die uiteenlopende bevolkings in die Mediterreense streek en Nabye Ooste. Hulle het die uitruil van goedere, kennis, kultuur en godsdienstradisies aangehelp. Hulle uitgebreide en langdurige handelsnetwerk het die fondament gelê vir 'n ekonomies en kultureel samehangende Mediterreense streek, wat deur die Grieke en veral die Romeinse voortgesit is.<ref name="Jerry H. Bentley 1999" /> [[Beeld:MuseoArqueologicoCadiz-P1050192.JPG|thumb|links|220px|Fenisiese sarkofae wat in Cádiz, Spanje, ontdek is. Hulle is vermoedelik na Sidon uitgevoer.<ref>A. B. Freijeiro, R. Corzo Sánchez, Der neue anthropoide Sarkophag von Cadiz. In: Madrider Mitteilungen 22, 1981.</ref><ref>{{cite journal |last1=Lapuente |first1=P. |last2=Rodà |first2=I. |last3=Gutiérrez Garcia‐M |first3=A. |last4=Brilli |first4=M. |title=Addressing the controversial origin of the marble source used in the Phoenician anthropoid sarcophagi of Gadir (Cadiz, Spain) |journal=Archaeometry |date=June 2021 |volume=63 |issue=3 |pages=467–480 |doi=10.1111/arcm.12623|s2cid=225150177 |url=http://zaguan.unizar.es/record/108415 }}</ref> Argeologiese Museum van Cádiz.]] Fenisiese bande met die Grieke was diepgewortel. Dit het blykbaar in die [[Minoïese beskawing]] op [[Kreta]] (1950-1450&nbsp;v.C.) begin, wat saam met die [[Miceense Griekeland|Miceense beskawing]] (1600-1100&nbsp;v.C.) as die voorlopers van klassieke Griekeland beskou word.<ref>{{cite book|first=Fernand|last=Braudel|title=Memory and Mediterranean|translator-first=Sian|translator-last=Reynolds|location=New York|publisher=Alfred A. Knopf|year=2001|pages=112–113}}</ref> Argeologiese bewyse dui daarop dat die Miceense Grieke geleidelik goedere, kunsstyle en gebruike via die Fenisiërs uit die Nabye Ooste ingevoer het. Aan die Egiptenare het die Fenisiërs sederhout teen aansienlike pryse verkoop,{{sfnp|Cunliffe|2008|pages=241–2}} asook [[wyn]] van die 8ste eeu&nbsp;v.C. af. Die wynhandel met Egipte is goed gedokumenteer deur skeepswrakke wat in 1997 in die oop see 50&nbsp;km wes van [[Ashkelon]], Israel, ontdek is.<ref>{{cite book |first=L. E. |last=Stager |chapter=Phoenician shipwrecks in the deep sea |title=Sea routes: From Sidon to Huelva: Interconnections in the Mediterranean, 16th–6th&nbsp;c.&nbsp;BC |year=2003 |pages=233–248 |isbn=978-960-7064-40-0 }}</ref> Groot houers van [[terracotta]] uit Tirus en Sarepta is gebruik vir die vervoer van die wyn. Die Fenisiërs het weer van die Egiptenare [[Nubië|Nubiese]] [[goud]] gekoop. Van elders het hulle ander materiale gekry, waarvan die belangrikste seker [[silwer]] was, soos van [[Sardinië]] en die [[Iberiese Skiereiland]]. Tin vir die maak van [[brons]] is dalk van [[Galisië]] in Suid-Spanje gekry, of van [[Noord-Europa]] ([[Cornwall]] of [[Historiese Bretagne|Bretagne]]).{{sfnp|Markoe|2000|p=103}} ===Nywerheid=== [[Beeld:Phoenician - Bowl with Hunting Scene - Walters 57705.jpg|thumb|220px|'n Fenisiese metaalbak met 'n [[jag]]toneel (8ste eeu&nbsp;v.C.). Die klere en haarstyl van die figure is Egipties, maar die onderwerp van die middelste toneel is die Mesopotamiese tema van die stryd tussen mens en dier. Fenisiese kunstenaars het dikwels die style van naburige kulture oorgeneem.]] Fenisië het min ander natuurlike hulpbronne as sy sederhout gehad. Hout was waarskynlik hulle eerste en grootste bron van rykdom; nie Egipte of Mesopotamië het genoeg houtbronne gehad nie. Die Fenisiërs kon egter nie van dié beperkte inkomste alleen lewe nie en het 'n nywerheidsbasis begin wat geskoei was op die vervaardiging van goedere vir alledaagse en luuksegebruik.<ref name=" John C. Scott CCR" /> Hulle het tegnieke soos glas-, graveer- en metaalwerk uitgevind of bemeester.<ref name=":42" /> Die Fenisiërs was vroeë pioniers in massaproduksie en het baie goedere in grootmaat verkoop. Hulle het die belangrikste bron van glasware in die oudheid geword en het duisende flesse, krale en ander glasvoorwerpe oor die Middellandse See versprei.<ref>{{cite book|first=Gerhard|last=Herm|title=The Phoenicians|translator-first=Catherine|translator-last=Hiller|location=New York|publisher=William Morrow|year=1975|page=80}}</ref> Uitgrawings in Spanje dui daarop dat hulle ook die pottebakkerswiel gebruik het.<ref>{{cite book|first1=Karl|last1=Moore|first2=David|last2=Lewis|title=Birth of the Multinational|location=Copenhagen|publisher=Copenhagen Business School Press|year=1999|page=85}}</ref> Hulle blootstelling aan 'n groot verskeidenheid kulture het hulle in staat gestel om goedere vir spesifieke markte te vervaardig.<ref name=":42">{{cite journal|last1=Markoe|first1=Glenn|last2= McGovern|first2=Patrick E.|title=A Nation of Artisans|journal=Archaeology|volume=43|issue=2|date=March 1990|pages=32–33|jstor=41765806|url=https://www.jstor.org/stable/41765806}}</ref> Uit die ''[[Ilias]]'' blyk dit dat Fenisiese klere en metaalgoedere hoog deur die Grieke aangeslaan is.<ref name="John C. Scott CCR" /> Gespesialiseerde items is spesiaal vir ryker klante ontwerp, insluitende reliëfs van [[ivoor]] en geverfde [[volstruis]]eiers met fyn detail. [[Beeld:Contemporary portrayal of a toga picta.jpg|thumb|links|180px|'n [[Etruskers|Etruskiese]] graf (omstreeks 350&nbsp;v.C.) wat 'n man met 'n [[pers]] [[toga]] uitbeeld.]] ====Tiriese pers==== Die waardevolste Fenisiese goedere was materiaal wat gekleur was met [[Tiriese pers]], wat vir 'n groot deel van die Fenisiese rykdom verantwoordelik was. Dit is 'n afskeiding deur verskeie spesies seeslakke van die genus ''Murex''. Hulle was volop in die Oos-Middellandse See, maar is so oorbenut dat hulle plaaslik uitgesterf het. Fenisiërs kon die kleurstof in 1750&nbsp;v.C. al ontdek het.<ref>{{cite book|last=St. Clair|first=Kassia|year=2016|title=The Secret Lives of Colour|location=London|publisher=John Murray|pages=162–164}}</ref> Hulle het 'n tweede vervaardigingsentrum daarvoor gevestig in Mogador, in die hedendaagse [[Marokko]].<ref>{{cite book|title=The Phoenicians: A Captivating Guide to the History of Phoenicia and the Impact Made by One of the Greatest Trading Civilizations of the Ancient World|year=2019|isbn=978-1647482053|page=60|last1= History|first1= Captivating}}</ref> Die Fenisiërs se eksklusiewe beheer oor die vervaardiging van die kleurstof asook die arbeidsintensiewe ekstraksieproses het dit baie duur gemaak. Tiriese pers is dus later met die rykes verbind. Dit was gou 'n statussimbool in sekere beskawings, veral onder jong Romeine. Assiriese bestellingsrekords van die Fenisiërs sluit in "klere van helder gekleurde stof", wat waarskynlik Tiriese pers insluit. Hoewel die ontwerpe en borduurwerk in Fenisiese tekstiele hoog aangeslaan is, ontbreek inligting oor die tegnieke en spesifieke beskrywings.<ref name=":42" /> ====Mynbou==== Mynbou in die Fenisiese tuisland was beperk; [[yster]] was die enigste [[metaal]] van enige nut. Die eerste grootskaalse mybou-operasies het waarskynlik in [[Siprus]] voorgekom, hoofsaaklik vir [[koper]]. [[Sardinië]] is dalk uitsluitlik vir sy [[Mineraal|mineralebronne]] gekoloniseer; Fenisiese nedersettings was gekonsentreer in die suidelike dele van die eiland, naby bronne van koper en [[lood]]. Die [[Iberiese Skiereiland]] was die rykste bron van verskeie metale, insluitend [[goud]], [[silwer]], koper, yster, [[tin]] en lood.{{sfnp|Rawlinson|1889}} Die aansienlike opbrengs van dié metale tydens die besetting deur Fenisië en Kartago dui op grootskaalse mynbou.{{sfnp|Rawlinson|1889}} Kartago het na berig word van [[Slaaf|slawe]] gebruik gemaak vir mynbou, maar dit is onbekend of die Fenisiërs dieselfde gedoen het.{{sfnp|Rawlinson|1889}} ====Wynbou==== Die merkwaardigste landbouproduk was [[wyn]], wat die Fenisiërs oor die Middellandse See help versprei het.<ref name=":22">{{Cite web|date=2020-09-14|title=2,600-year-old wine 'factory' unearthed in Lebanon|url=https://www.nationalgeographic.com/history/2020/09/2600-year-old-wine-factory-unearthed-lebanon/|access-date=2020-09-15|website=History & Culture|language=en}}</ref> Die [[Vitis vinifera|gewone wynstok]] is dalk deur die Fenisiërs of Kanaäniete gedomestikeer, hoewel dit waarskynlik van die Suid-[[Kaukasus]] gekom het via handelsroetes oor [[Mesopotamië]] of die [[Swartsee]]. Wingerde het geredelik in die Levant se kusstreke gegroei, en wyn is in die tyd van die [[Ou Ryk van Egipte|Ou Ryk]] (2686-2134&nbsp;v.C.) reeds na Egipte uitgevoer. Wyn het 'n belangrike rol in die Fenisiese godsdiens gespeel; dit was die hoofdrankie vir offerandes.<ref name=":22" /> Opgrawings op 'n klein Fenisiese dorp suid van Sidon het 'n wynfabriek ontbloot wat minstens van die 7de eeu&nbsp;v.C. al gebruik is en vermoedelik op 'n oorsese mark gemik was.<ref name=":22" /> Om [[oksidasie]] te voorkom is houers met 'n laag [[olyf]]olie, [[Denneboom|dennehout]] en [[hars]] verseël. Die Fenisiërs het wingerde en wynkelders in hulle kolonies in [[Noord-Afrika]], [[Sisilië]], [[Frankryk]] en [[Spanje]] gevestig,<ref name=":22" /> en het dalk wynmakery aan van hulle handelsvennote geleer. Die antieke Iberiërs het begin om wyn van plaaslike druifvariëteite te vervaardig ná hulle interaksie met die Fenisiërs. Iberiese kultivars het daarna die basis van die meeste [[Wes-Europa|Wes-Europese]] wyne gevorm.<ref>{{cite book|last=Sechrist|first=Robert|title=Planet of the Grapes: A Geography of Wine|pages=6–7}}</ref> ====Skeepsbou==== {{Multibeeld | align = right | direction = horizontal | background color = | voetskrif = Twee Assiriese voorstellings van skepe, dalk van Fenisiese bote. | beeld1 = AssyrianWarship.jpg | width1 = 169 | onderskrif1 = Oorlogskepe met twee rye spane. 'n Reliëf uit [[Nineve]]. | beeld2 = Eastern Antiquities in the Louvre - Room 4, 05.JPG | width2 = 164 | onderskrif2 = Die Houtvervoerreliëf in die [[Louvre]]. }} Die Fenisiërs het reeds sedert 1200&nbsp;v.C. groot handelsbote gebou. In die Bronstydperk het hulle die [[kiel]] ontwikkel. Hulle was waarskynlik die eerste volk wat die [[bireem]] gebruik het, omstreeks 700&nbsp;v.C.<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/technology/galley-ship|title=Galley {{!}} ship|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2020-04-19}}</ref> Hulle het waarskynlik ook die [[trireem]] ontwikkel wat beskou is as die gevorderdste en magtigste vaartuig in die antieke Mediterreense wêreld en wat eindelik deur die Grieke gebruik is.<ref name=":02" /> Die Fenisiërs was vir verskeie ander seevaartuitvindsels verantwoordelik. Die [[amfoor]], 'n soort houer wat vir beide droë goedere en vloeistof gebruik is, was 'n antieke Fenisiese uitvindsel wat vir byna 2&nbsp;000 jaar 'n gestandaardiseerde volumemaat geword het. Die oorblyfsels van kunsmatige hawens wat self skoon word, is in Sidon, Tirus, Atlit en [[Akko]] ontdek.<ref>{{cite journal|first=Arad|last=Haggi|title=Report on Underwater Excavation at the Phoenician Harbour, Atlit, Israel|journal=International Journal of Nautical Archaeology|issue=39|year=2010|page=283}}</ref> Die eerste voorbeeld van [[seereg]] was ook in die Levant.<ref>{{cite book|first=Shelley|last=Wachsmann|title=Seagoing Ships & Seamanship in the Bronze Age Levant|location=College Station, TX|publisher=Texas A & M University Press|year=1998|pages=300, 51, 323–325, 332}}</ref> Die Fenisiërs het tot in die Ystertydperk tot [[kartografie]] bygedra.<ref>{{cite book|first=Mark|last=Woolmer|title=Ancient Phoenicia: An Introduction|location=London|publisher=Bristol Classical Press|year=2011|page=84}}</ref> In 2014 is 'n Fenisiese handelskip van sowat 15&nbsp;m naby Gozo-eiland in [[Malta]] ontdek. Dit kom uit 700&nbsp;v.C. en is een van die oudste wrakke wat nog in die Middellandse See ontdek is.<ref>{{Cite web|url=https://www.history.com/news/2700-year-old-phoenician-shipwreck-discovered|title=2,700-Year-Old Phoenician Shipwreck Discovered|last=Klein|first=Christopher|website=HISTORY|language=en|access-date=2020-04-23}}</ref> ==Belangrike stede en kolonies== [[Beeld:Griechischen und phönizischen Kolonien.jpg|center|thumb|640x640px|'n Duitse kaart van Fenisië (in geel) en Griekse kolonies omstreeks die 8ste tot 6de eeu v.C.]] Fenisië was in onafhanklike stadstate georganiseer met 'n gemeenskaplike [[taal]] en [[kultuur]]. Die belangrikste stede was Tirus, Sidon en Bublos. Mededinging was te wagte, maar gewapende konflik was skaars. Talle ander stede het net in die Levant bestaan, waarvan baie waarskynlik onbekend was, soos Beiroeta (die moderne [[Beiroet]]), Ampi, Amia, Arqa, Baalbek, Botrys, Sarepta en Tripolis. Van die laat 10de eeu&nbsp;v.C. af het die Fenisiërs handelsbuiteposte deur die hele Mediterreense gebied gevestig: Tirus het kolonies gestig op Siprus, Sardinië, Iberië, die Baleariese Eilande, Sisilië, Malta en in Noord-Afrika. Latere kolonies is gestig aan die [[Atlantiese Oseaan|Atlantiese]] kus van Iberië. Die Fenisiërs het ook dalk die kus van die [[Kanariese Eilande]] en [[Brittanje]] verken.<ref name=" John C. Scott CCR" /> ===Fenisiese kolonisasie=== Om handel te bevorder het die Fenisiërs talle [[kolonie]]s en handelsposte aan die kus van die Middellandse See gevestig. Fenisiese stadstate het gewoonlik te min mense en geen begeerte gehad nie om hulle gebied oorsee uit te brei. Min kolonies het meer as 1&nbsp;000 inwoners gehad; net Kartago en 'n paar nedersetting in die westelike Mediterreense gebied het groter geword.<ref>{{cite book|first=Mogens Herman|last=Hansen|title=A Comparative Study of Thirty City-state Cultures: An Investigation|publisher=Kgl. Danske Videnskabernes Selskab|year=2000|isbn=978-87-7876-177-4|pages=601–602|chapter=Conclusion: The Impact of City-State Cultures on World History|access-date=5 April 2013|chapter-url=https://books.google.com/books?id=8qvY8pxVxcwC}}</ref> 'n Groot motiveringsfaktor was medeinging met die [[Grieke]], wat in dieselfde tyd oor die Middellandse See begin uitbrei het.<ref name="ClineGraham2011">{{cite book|author1=Eric H. Cline|url=https://books.google.com/books?id=1eRb5h7ATbsC|title=Ancient Empires: From Mesopotamia to the Rise of Islam|author2=Mark W. Graham|date=27 June 2011|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-88911-7|page=70|access-date=24 February 2013}}</ref> Hoewel hulle grootliks vreedsame mededingers was, het hulle onderskeie nedersettings op [[Sisilië]] en [[Kreta]] van tyd tot tyd gebots.<ref name="SacksMurray2009">{{cite book|author1=David Sacks|url=https://books.google.com/books?id=yyrao0dadqAC|title=Encyclopedia of the Ancient Greek World|author2=Oswyn Murray|author3=Lisa R. Brody|date=1 January 2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-1020-2|page=76|access-date=3 March 2013}}</ref> Die vroegste Fenisiese nedersettings buite die Levant was op Kreta en Siprus, en dit het geleidelik weswaarts uitgebrei na [[Korsika]], die [[Baleariese Eilande]], [[Sardinië]] en [[Sisilië]], sowel as op die Europese vasteland in [[Genua]] en [[Marseille]].<ref name="WaldmanMason2006">{{cite book|first1=Carl|last1=Waldman|url=https://books.google.com/books?id=kfv6HKXErqAC|title=Encyclopedia of European Peoples|first2=Catherine|last2=Mason|publisher=Infobase Publishing|year=2006|isbn=978-1-4381-2918-1|page=586|access-date=23 February 2013}}</ref> Tirus het die toon aangegee in die besetting van en beheer oor die kusstreke.<ref name="Naylor2009">{{cite book|first=Phillip Chiviges|last=Naylor|url=https://books.google.com/books?id=a1jfzkJTAZgC|title=North Africa: A History from Antiquity to the Present|date=1 July 2009|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77878-8|page=25|access-date=23 February 2013}}</ref> Fenisiese kolonies was taamlik outonoom. Daar is hoogstens verwag dat hulle jaarlikse heffings na hulle moederstad moes stuur, gewoonlik in die vorm van godsdienstige offerandes. In die 7de eeu&nbsp;v.C. het die westelike kolonies egter onder beheer gekom van Kartago,<ref name="SwartzDumett1980">{{cite book|first1=B. K.|last1=Swartz|url=https://books.google.com/books?id=8_Z5N0gmNlsC|title=West African Culture Dynamics: Archaeological and Historical Perspectives|first2=Raymond E.|last2=Dumett|date=1 January 1980|publisher=Walter de Gruyter|isbn=978-3-11-080068-5|page=236|access-date=17 February 2013}}</ref><ref name="GarnseyWhittaker2007">{{cite book|first1=P. D. A.|last1=Garnsey|url=https://books.google.com/books?id=01c6sUSS24oC|title=Imperialism in the Ancient World: The Cambridge University Research Seminar in Ancient History|first2=C. R.|last2=Whittaker|date=15 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03390-9|page=80|access-date=22 February 2013}}</ref> wat magistrate aangestel het.<ref name="Roberts20042">{{cite book|author=P. Roberts|url=https://books.google.com/books?id=Krh7n9AyS40C|title=HSC Ancient History|date=1 October 2004|publisher=Pascal Press|isbn=978-1-74125-179-1|page=64|access-date=17 February 2013}}</ref> Kartago het vir 'n tyd ná sy onafhanklikwording steeds jaarlikse heffings na Tirus gestuur. ==Gemeenskap en kultuur== Aangesien baie min Fenisiese geskrifte bewaar gebly het, kom baie van die kennis oor hulle kultuur en gemeenskap van wat ander beskawings oor hulle geskryf het en van argeologiese ontdekkings. Die Fenisiërs het baie in gemeen gehad met ander Kanaäniete, soos taal, godsdiens, sosiale gebruike en 'n [[Monargie|monargale]] politieke stelsel wat om stadstate gesentreer was. Hulle het egter teen die Vroeë Ystertydperk (rofweg 1300&nbsp;v.C.) 'n afsonderlike volk begin word. Hulle kultuur, ekonomie en daaglikse lewe was gesentreer om handel en seevaart. Laasgenoemde het hulle in kontak met talle ander beskawings gebring. == Verwysings == {{Verwysings|3}} == Bronnelys == * [[Lêer:Crystal txt.png|15px]] Hierdie artikel is vertaal uit die [[:en:Phoenicia|Engelse Wikipedia]] * Kennis, 1980, vol 3, bl. 448-449, ISBN 0 7981 0825 8 {{Normdata}} [[Kategorie:Geskiedenis van Libanon]] [[Kategorie:Middellandse See]] [[Kategorie:Antieke Nabye Ooste]] fmcq81dk7ml6sztqnhi9elf8exavfng 2515112 2515098 2022-07-25T19:51:14Z Burgert Behr 2401 Besig wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Voormalige land |gewone_lang_naam = Fenisië |gewone_naam = Fenisië |kontinent =Asië |gebied =Nabye-Ooste |era = Mesopotamië |jaar_begin =2500&nbsp;v.C. |jaar_einde =64&nbsp;v.C. |flag_p1 = |p1 = Kanaän |flag_p2 = |p2 = Hetiete |flag_p3 = |p3 = Nuwe Ryk van Egipte |flag_s1 = |s1= Achaemenidiese Fenisië |flag_s2 = |s2= Antieke Kartago |gebeurtenis1 = Stigting |datum_gebeurtenis1 = 2500&nbsp;v.C. |gebeurtenis2 = Tirus, onder die regering van Hiram I, word die dominante stadstaat |datum_gebeurtenis2 =969&nbsp;v.C. |gebeurtenis3 = Pygmalion stig Kartago (legendaries) |datum_gebeurtenis3 =814&nbsp;v.C. |gebeurtenis4 = [[Pompeius]] verower Fenisië en die res van die [[Seleukidiese Ryk]] |datum_gebeurtenis4 =64&nbsp;v.C. |beeld_kaart =Phoenicia map-en.svg |beeld_kaart_byskrif = 'n Kaart van die Fenisiese streek in groen. |algemene_tale =[[Fenisies]], [[Punies]] |hoofstad =Geen; belangrike stede was [[Bublos]], [[Tirus]] en [[Kartago]] |regeringstipe =Monargie |titel_leier =Bekende konings van Fenisiese stede |leier1 =Ahiram |jaar_leier1 =ca. 1000&nbsp;v.C. |leier2 =Hiram&nbsp;I |jaar_leier2 =969–936&nbsp;n.C. |leier3 =Pygmalion |jaar_leier3 =820–774&nbsp;n.C. }} '''Fenisië''' (van die [[Griekse]] Φοινίκη, ''Phoiníkē''; [[Arabies]]: فينيقية, ''Fīnīqīyah'') was ’n antieke [[Semitiese tale|Semitiessprekende]], [[see]]varende beskawing in die westelike kusstreke van die [[Vrugbare Halfmaan]] wat aan die kuslyn van die moderne [[Libanon]] gesentreer was.<ref>{{Cite book|last=Kitto|first=John|url=https://books.google.com/books?id=9oHbdzSawj0C&q=phoenicia+lebanon&pg=PA528|title=A Cyclopedia of Biblical Literature|date=1851|publisher=Adan and Charles Black}}</ref><ref>{{Cite book|last=Malaspina|first=Ann|url=https://books.google.com/books?id=Pfop0v79y7gC&q=phoenicia+lebanon&pg=PA19|title=Lebanon|date=2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-0579-6}}</ref> Al die groot Fenisiese stede was aan die kus van die [[Middellandse See]] geleë. Die gebied van die Fenisiese stadstate het deur die geskiedenis uitgebrei en gekrimp. Die kernstreek waarin die Fenisiese kultuur ontwikkel en floreer het, het gestrek van [[Tripoli, Libanon|Tripoli]] en [[Bublos]] in Noord-[[Libanon]] tot [[Karmelberg]] in die hedendaagse [[Israel]]. Op die hoogtepunt van sy bestaan het Fenisië se grondgebied in die oostelike Mediterreense streek gestrek van die [[Orontes]]riviermond tot by [[Ashkelon]].<ref>{{Cite book |last=Meir Edrey |title=Phoenician Identity in Context: Material Cultural Koiné in the Iron Age Levant |publisher=Ugarit-Verlag – Buch- und Medienhandel Münster |year=2019 |isbn=978-3-86835-282-5 |series=Alter Orient und Altes Testament |volume=469 |location=Germany |pages=23–24}}</ref> Buite sy tuisgebied het die Fenisiese beskawing gestrek tot by die Middellandse See, van [[Siprus]] tot die [[Iberiese Skiereiland]]. Die Fenisiërs was 'n Semitiessprekende volk van ietwat onbekende oorsprong wat omstreeks 3000&nbsp;v.C. in die [[Levant]] ontstaan het.<ref>{{Cite web|title=Phoenicia {{!}} Definition, Location, History, Religion, & Facts|url=https://www.britannica.com/place/Phoenicia|access-date=2021-08-29|website=Encyclopedia Britannica|language=en}}</ref> Die term "Fenisië" is 'n antieke Griekse, nie-inheemse naam wat waarskynlik een van hulle belangrikste uitvoergoedere beskryf het: 'n kleursel ook bekend as [[Tiriese pers]]. Dit het nie 'n samehangende kultuur of gemeenskap beskryf nie, want anders sou dit plaaslik verstaan gewees het.<ref>{{Cite web|title=Who Were The Phoenicians? {{!}} History Today|url=https://www.historytoday.com/reviews/who-were-phoenicians|website=www.historytoday.com|access-date=2020-04-20}}</ref> Daar word gedebatteer of die Fenisiërs wel afsonderlik van die breër groep Semitiessprekende volke was wat as die [[Kanaän]]iete bekend is.<ref name="John C. Scott CCR">{{cite journal|last=Scott|first=John C|date=2018|title=The Phoenicians and the Formation of the Western World|journal=Comparative Civilizations Review|volume=78|issue=78|url=https://scholarsarchive.byu.edu/ccr/vol78/iss78/4}}</ref>{{sfnp|Quinn|2017|pages=24, 204}} Die historikus Robert Drews glo "Kanaäniete" was die naam van die etniese groep wat deur die antieke Grieke die "Fenisiërs" genoem is,<ref>{{cite journal |url=https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/030908929802308104 |title=Canaanites and Philistines |last=Drews |first=Robert |journal=Journal for the Study of the Old Testament |volume=23 |issue=81 |pages=39–61 |date=1998 |doi=10.1177/030908929802308104|s2cid=144074940 }}</ref> maar volgens die argeoloog Jonathan N. Tubb het die [[Ammoniet]]e, [[Moabiete]], [[Israel]]iete en Fenisiërs elk hulle eie kulturele identiteit gehad, hoewel hulle etnies Kanaäniete was, "dieselfde mense wat hulle in die 8ste millennium&nbsp;v.C. in boerderynedersettings in die streek gevestig het".<ref name="JonTubb">{{cite book|last=Tubb|first=Johnathan N.|url=https://archive.org/details/canaanites00tubb|title=Canaanites|work=British Museum People of the Past|publisher=University of Oklahoma Press|year=1998|isbn=9780806131085|access-date=9 October 2018|url-access=registration}}</ref>{{rp|13–14}} Die Fenisiërs het in die middel 12de eeu&nbsp;v.C. 'n opkoms gemaak ná die agteruitgang van die invloedrykste kulture in die [[verval van die Bronstydperk]]. Hulle was onder die mense van hulle tyd bekend as bekwame handelaars en seevaarders, en het deur die grootste deel van die klassieke oudheid die oorheersende kommersiële mag geword. Die Fenisiërs het 'n uitgebreide seehandelsnetwerk ontwikkel wat langer as 'n millennium geduur het. Hulle het gehelp om kulture, idees en kennis uit te ruil tussen groot bakermatte van die beskawing soos [[Griekeland]], [[Antieke Egipte|Egipte]] en [[Mesopotamië]]. Ná sy hoogtepunt in die 9de eeu&nbsp;v.C. het die Fenisiese beskawing in die oostelike Mediterreense streek stadigaan agteruitgegaan weens buitelandse invloed en mededinging; in die sentrale en westelike Mediterreense streek het sy invloed voortgeduur tot in die middel van die 2de eeu&nbsp;v.C. Die Fenisiërs was in stadstate georganiseer, nes dié in [[antieke Griekeland]], waarvan die noemenswaardigstes [[Tirus]], [[Sidon]] en [[Bublos]] was.{{sfnp|Aubet|2001|p=17}}<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.worldhistory.org/phoenicia/|title=Phoenicia|encyclopedia=World History Encyclopedia|access-date=2017-08-09}}</ref> Elke stadstaat was polities onafhanklik, en daar is geen bewyse dat die Fenisiërs aan hulleself as 'n enkele nasionaliteit gedink het nie.{{sfnp|Quinn|2017|pages=201–203}} Die Fenisiërs het kolonies en handelsposte oor die hele Mediterreense streek gevestig. [[Kartago]], 'n nedersetting in Noordwes-[[Afrika]], het in die 7de eeu&nbsp;v.C. 'n groot beskawing uit eie reg geword. Die Fenisiese gemeenskap en kultuurlewe was gesentreer om handel en seevaart. Terwyl die meeste stadstate deur die een of ander soort koning regeer is, het handelaarsfamilies waarskynlik groot invloed uitgeoefen. Die Fenisiërs is lank as 'n verlore beskawing beskou weens die gebrek aan inheemse geskrewe rekords. Eers teen die middel 20ste&nbsp;eeu het historici en argeoloë 'n idee begin vorm van die komplekse en invloedryke beskawing.{{sfnp|Markoe|2000|pages=10–12}} Hulle beste nalatenskap was die wêreld se [[Fenisiese alfabet|oudste geverifieerde alfabet]], waarvan die oorsprong verbind word aan die [[Hebreeuse alfabet|Hebreeuse skrif]] via die [[Proto-Sinaïtiese alfabet]].{{sfn|Coulmas|1996}} Dit is deur die Mediterreense streek versprei en gebruik om die [[Arabiese alfabet|Arabiese]] en [[Griekse alfabet]] te ontwikkel en daarna weer die [[Latynse alfabet]] en [[Cyrilliese skrif]].{{sfnp|Markoe|2000|page=111}}<ref name="Fischer 2004 90">{{cite book|last=Fischer|first=Steven Roger|title=A history of writing|publisher=Reaktion Books|year=2004|page=90}}</ref> Hulle kry ook die eer vir innovasies in skeepsbou, navigasie, nywerheid, landbou en regering. Daar word geglo hulle internasionale handelsnetwerk het die ekonomiese, politieke en kulturele fondamente gelê van die klassieke [[Westerse beskawing]].<ref name="Hans G. Niemeyer 2004">{{cite book|last=Niemeyer|first=Hans G.|chapter=The Phoenicians and the Birth of a Multinational Mediterranean Society|title=Commerce and Monetary Systems in the Ancient World|editor-last1=Rollinger|editor-first1=Robert|editor-last2=Ulf|editor-first2=Christoph|location=Stuttgart|publisher=Franz Stiener Verlag|year=2004|pages=246, 250}}</ref> ==Etimologie== Die Fenisiërs was 'n gemeenskap van onafhanklike stadstate en het blykbaar nie 'n term gehad vir Fenisië as geheel nie.<ref>Department of Ancient Near Eastern Art. “The Phoenicians (1500–300 B.C.).” In ''Heilbrunn Timeline of Art History.'' New York: The Metropolitan Museum of Art, 2000–. http://www.metmuseum.org/toah/hd/phoe/hd_phoe.htm (October 2004)</ref> In plaas daarvan sou hulle name gehad het vir die inwoners van elke spesifieke stad, soos "Sidoniërs" vir die inwoners van Sidon, ens. As die Fenisiërs wel 'n naam vir die hele streek gehad het, sou dit waarskynlik "Kanaän" gewees het en sou hulle na hulleself as "Kanaäniete" verwys het.<ref>Britannica, The Editors of Encyclopaedia. "Phoenicia". ''Encyclopedia Britannica'', 20 Augustus 2020, https://www.britannica.com/place/Phoenicia. Besoek op 9 Januarie 2022.</ref> Die naam "Fenisiërs" kom, nes die [[Latyn]]se ''Poenī'' (adjektief ''poenicus'', later ''pūnicus''), van die antieke Griekse Φοινίκη (''Phoiníkē''). Die woord φοῖνιξ (''phoînix'') beteken "Fenisiër", "[[Tiriese pers]]" of "[[dadelpalm]]." [[Homeros]] het dit in elk van dié betekenisse gebruik.<ref>{{cite web|url=https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=foi=nic|title=Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, φοῖνιξ|website=www.perseus.tufts.edu|access-date=2017-02-03}}</ref> (Die mitiese voël [[Feniks]] het ook dié naam, maar dit kom eers eeue later voor.) Dit is moeilik om te bepaal watter betekenis eerste was, maar dit is verstaanbaar dat die Grieke die karmosynrooi of pers kleur van dadels en kleurstof met die handelaars van albei dié produkte vereenselwig het. ==Geskiedenis== Omdat min Fenisiese rekords bewaar gebly het, kom die meeste van die kennis oor hulle oorsprong en geskiedenis uit die geskrifte van ander beskawings wat deur die hele Mediterreense streek opgegrawe word. Die geleerdes stem saam dat Fenisië se vooruitstrewendste tydperk van 1200&nbsp;v.C. tot aan die einde van die [[Persië|Persiese tydperk]] (332&nbsp;v.C.) was.<ref>{{Harvnb|Jigoulov|2021|p=13}}</ref> Die Fenisiese [[Bronstydperk]] is grootliks onbekend.<ref name = "Jig2021_18">{{harvnb|Jigoulov|2021|p=18}}</ref> Die belangrikste twee terreine is Bublos en Sidon-Dakerman (naby Sidon). In 2021 was daar egter steeds meer as honderd terreine wat opgegrawe moes word, terwyl ander nog nie heeltemal ontleed was nie.<ref name = "Jig2021_18"/> Die Middel-Bronstydperk was oor die algemeen 'n vreedsame tyd van toenemende bevolkings, handel en vooruitgang, hoewel daar om natuurlike hulpbronne meegeding is.<ref name="Jig2021_20"/> In die Laat Bronstyd het die mededinging tussen Egipte, [[Mitanni]], die [[Hetiete]] en [[Assirië]] 'n groot impak op Fenisiese stede gehad.<ref name = "Jig2021_20">{{harvnb|Jigoulov|2021|pp=18–9}}</ref> ===Oorsprong=== [[Lêer:Antarados sarkophagus face.JPG|duimnael|180px|’n Fenisiese sarkofaag by Antarados, Noord-Libanon, 480-450&nbsp;v.C.]] Die Kanaänitiese kultuur waaruit die Fenisiërs ontstaan het, het blykbaar op die plek ontwikkel uit die vroeëre Ghassuliese [[Kopersteentydperk]]kultuur. Die staat [[Oegarit]] uit die Laat Bronstydperk word argeologies ook as Kanaänities beskou,<ref name="tubb">Tubb, Jonathan N. (1998), "Canaanites" (British Museum People of the Past)</ref> hoewel [[Oegarities]] nie tot die Kanaänitiese tale behoort nie.<ref>{{Cite book |first=Roger |last=Woodard |year=2008 |title=The Ancient Languages of Syria-Palestine and Arabia |location=New York |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-68498-9 }}</ref><ref name="NavehJ1987">{{Cite book |first=Joseph |last=Naveh |year=1987 |chapter=Proto-Canaanite, Archaic Greek, and the Script of the Aramaic Text on the Tell Fakhariyah Statue |editor1-last=Miller |title=Ancient Israelite Religion |display-editors=etal |isbn=0-8006-0831-3 |chapter-url-access=registration |chapter-url=https://archive.org/details/ancientisraelite00unse }}. {{harvp|Coulmas|1996}}.</ref> Die Griekse historikus [[Herodotos]] en ander het ander teorieë gehad oor plekke van waar die Fenisiërs gekom het.<ref>Herodotos ''Histories'' 1.1, 2.44 & 7.89; Strabo, ''Geography'' 16.3.4.</ref><ref name="Bowersock">{{cite book |chapter-url=https://books.google.com/books?id=2hmbc9evgB0C&pg=PA401 |title=Bahrain Through The Ages – the Archaeology |publisher=Routledge |year=1986 |isbn=0-7103-0112-X |chapter=Tylos and Tyre. Bahrain in the Graeco-Roman World |editor-last2=Rice |editor-first2=Michael |author=Bowersock, G.W. |editor-last1=Khalifa |editor-first1=Haya Ali |pages=401–2 }}</ref><ref name="Rice">{{cite book|title=The Archaeology of the Arabian Gulf|publisher=Routledge|year=1994|isbn=0-415-03268-7 |author=Rice, Michael|page=20}}</ref> Sommige argeoloë het al 'n migrasie voorgestel wat verband hou met die verval van 'n beskawing omstreeks 1750&nbsp;v.C.<ref name="Bowersock"/><ref name="Rice"/><ref name="Donkin">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=leHFqMQ9mw8C&pg=PA48 |title=Beyond Price: Pearls and Pearl-fishing : Origins to the Age of Discoveries, Volume 224 |page=48 |author=R.A. Donkin|isbn=0-87169-224-4 |year=1998 }}</ref> Die meeste geleerdes verwerp egter die idee van 'n migrasie; argeologiese en historiese bewyse dui daarop dat die streek millenniums lank aaneen bewoon is, en onlangse [[Genetika|genetiese]] navorsing dui aan hedendaagse [[Libanon|Libanese]] kry die grootste deel van hulle afkoms (meer as 90%) van 'n Kanaänitiesverwante bevolking.<ref name="Habercetera">{{cite journal |title=Continuity and Admixture in the Last Five Millennia of Levantine History from Ancient Canaanite and Present-Day Lebanese Genome Sequences |journal=American Journal of Human Genetics |year=2017 |doi=10.1016/j.ajhg.2017.06.013 |pmid=28757201|doi-access=free |last1=Haber |first1=Marc |last2=Doumet-Serhal |first2=Claude |last3=Scheib |first3=Christiana |last4=Xue |first4=Yali |last5=Danecek |first5=Petr |last6=Mezzavilla |first6=Massimo |last7=Youhanna |first7=Sonia |last8=Martiniano |first8=Rui |last9=Prado-Martinez |first9=Javier |last10=Szpak |first10=Michał |last11=Matisoo-Smith |first11=Elizabeth |last12=Schutkowski |first12=Holger |last13=Mikulski |first13=Richard |last14=Zalloua |first14=Pierre |last15=Kivisild |first15=Toomas |last16=Tyler-Smith |first16=Chris |volume=101 |issue=2 |pages=274–282 |pmc=5544389 }}</ref> ===Opkoms in die Laat Bronstydperk (1479-1200 v.C.)=== Die eerste bekende aantekeninge oor die Fenisiërs hou verband met die verowerings van [[farao]] [[Toetmoses III]] (1479-1425 v.C.). Die Egiptenare het kusstede geteiken wat volgens hulle behoort het aan die ''Fenekhu'', "skrynwerkers", soos Bublos, Arwad en Ullasa. Die stede het aan die Egiptenare toegang verleen tot die Mesopotamiese handel en groot hoeveelhede van die streek se inheemse sederhout, waarvan daar geen ekviwalent in Egipte was nie.{{sfnp|Markoe|2000|pages=1–19}} Teen die 14de eeu&nbsp;v.C. het die Egiptenare die Fenisiese stadstate as "gunstelingstede" beskou. [[Tirus]], [[Sidon]], [[Beiroet]] en Bublos is as die belangrikstes gereken. Die Fenisiërs het aansienlike outonomie gehad en hulle stede was redelik goed ontwikkel en vooruitstrewend. Bublos was die belangrikste stad; dit was 'n sentrum vir bronsvervaardiging en die primêre sentrum van waardevolle items soos [[tin]] en [[lapis lazuli]] van so ver oos as [[Afganistan]]. Die Egiptiese amptenare het ook belanggestel in Sidon en Tirus, en dit het 'n patroon van mededinging begin wat oor die volgende millennium sou voortduur. In die [[Amarna-briewe]] word vertel die naburige [[Amoriete]] en Hetiete het Fenisiese stede van 1350 tot 1300&nbsp;v.C. verower, veral in die noorde. Egipte het eindelik sy kusgebiede van Oegarit in Noord-[[Sirië]] tot by Bublos naby Sentraal-Libanon verloor. ===Opkoms en hoogtepunt (1200-800&nbsp;v.C.)=== Tussen 1200 en 1150&nbsp;v.C. het die verval van die Bronstydperk gelei tot die verswakking of vernietiging van die meeste beskawings in die streek, insluitende die Egiptenare en Hetiete. Dit lyk of die Fenisiërs die toets van die tyd deurstaan het, want hulle het in 1230&nbsp;v.C. as 'n afsonderlike en georganiseerde beskawing verrys. Dié tydperk word soms die "Fenisiese renaissance" genoem.<ref>{{cite journal|last=Stieglitz|first=Robert|title=The Geopolitics of the Phoenician Littoral in the Early Iron Age|journal=Bulletin of the American Schools of Oriental Research|volume=129|year=1990|issue=9}}</ref> Hulle het die magsleemte gevul wat deur die ander beskawings gelaat is deur die enigste handels- en seemag in die streek te word, 'n status wat hulle eeue lank sou volhou.<ref name="John C. Scott CCR" /> Die herstel van die Mediterreense ekonomie is waarskynlik te danke aan Fenisiese handelaars en seevaarders wat die langafstandhandel tussen Egipte en Mesopotamië in die 10de eeu&nbsp;v.C. herstel het.<ref name="Jerry H. Bentley 1999">{{cite journal|first=Jerry H.|last=Bentley|title=Sea and Ocean Basins as Frameworks for Historical Analysis|journal=Geographical Review|volume= 89|issue=2|year=1999|pages=215–219|doi=10.1111/j.1931-0846.1999.tb00214.x}}</ref> Vroeg in die [[Ystertydperk]] het die Fenisiërs hawens, pakkamers, markte en nedersettings oor die hele Mediterreense streek en tot by die suidelike [[Swartsee]] gevestig. Kolonies is gestig op [[Siprus]], [[Sardinië]], die [[Baleariese Eilande]], [[Sisilië]] en [[Malta]], sowel as aan die kus van Noord-Afrika en die Iberiese Skiereiland.<ref>{{cite book|last=Barnes|first=William H.|title=Studies in the Chronology of the Divided Monarchy of Israel|location=Atlanta|publisher=Scholars Press|year=1991|pages=29–55}}</ref> Fenisiese [[silwer]] uit dié tyd wat as betaalmiddele gebruik is, bevat [[lood]]isotoopverhoudings wat ooreenstem met dié van lood in Sardinië en [[Spanje]], wat dui op hoe uitgebrei die Fenisiese handelsnetwerk was.<ref>{{cite journal|last1=Chamorro|first1=Javier G.|date=1987|title=Survey of Archaeological Research on Tartessos|journal=American Journal of Archaeology|volume=91|issue=2|pages=197–232|doi=10.2307/505217|jstor=505217|s2cid=191378720 }}</ref> Teen die 10de eeu&nbsp;v.C. het [[Tirus]] die rykste en magtigste Fenisiese stadstaat geword, veral tydens die bewind van [[Hiram I]] (c. 969-936&nbsp;v.C.). Tydens die bewind van die priester [[Etbaäl I|Etbaäl]] (887-856&nbsp;v.C.) het Tirus sy grondgebied uitgebrei tot so ver noord as Beiroet en tot in 'n deel van [[Siprus]]. Dié ongewone daad van aggressie was die naaste wat die Fenisiërs daaraan gekom het om 'n verenigde staat te vorm. Toe sy ryk sy grootste gebiedsomvang bereik, het Etbaäl hom verklaar tot "koning van die Sidoniërs", 'n titel wat ook deur sy opvolgers gebruik is en in beide Griekse en [[Jood]]se geskrifte genoem is.<ref name=":02">{{cite book|chapter=The Phoenicians: A Captivating Guide to the History of Phoenicia and the Impact Made by One of the Greatest Trading Civilizations of the Ancient World|title=Captivating History|year=2019|isbn=9781647482053|last1=History|first1=Captivating}}</ref> In die Laat Ystertydperk was die Fenisiese boot-, handels- en kulturele bedrywighede op hulle hoogtepunt, veral tussen 750 en 650&nbsp;v.C. Die Fenisiese invloed was duidelik in die "oriëntalisasie" van Griekse kultuur- en kunskonvensies.<ref name="John C. Scott CCR" /> Onder hulle gewildste goedere was fyn [[tekstiel]], gewoonlik gekleur met [[Tiriese pers]]. [[Homeros]] se ''[[Ilias]]'', wat in dié tyd geskryf is, verwys na die gehalte van Fenisiese [[klere]] en [[metaal]]goedere.<ref name="John C. Scott CCR" /> ===Stigting van Kartago=== [[Kartago]] is gestig deur Fenisiërs wat van Tirus af gekom het, moontlik aanvanklik as 'n stasie in die metaalhandel met die suidelike Iberiese Skiereiland.{{sfnp|Warmington|1964}} Die stad se naam in [[Punies]], 𐤒𐤓𐤕 𐤇𐤃𐤔𐤕 (''Qart-Ḥadašt''), beteken "Nuwe Stad".<ref>{{cite book|last1=Charles-Picard|first1=Gilbert|last2=Picard|first2=Colette|title=Vie et Mort de Carthage|location=Paris|publisher=Hachett|year=1968|language=fr|trans-title=The Life and Death of Carthage|pages=28–35}}</ref> Sommige bronne noem 'n vroeë stigtingsdatum soos 1215&nbsp;v.C. – voor die [[Trojaanse Oorlog|val van Troje]] in 1180&nbsp;v.C. Die Griekse geskiedkundige Timeus reken egter die stigting van Kartago was in 814&nbsp;v.C., die datum wat deur die meeste geskiedkundiges aanvaar word.<ref>{{cite book|first=Serge|last=Lancel|title= Carthage|pages=20–23|translator=Antonia Nevill| publisher=Oxford: Blackwell |date=1995}}</ref> Volgens [[legende]]s, insluitende [[Vergilius]] se ''[[Eneïde]]'', is die stad deur koningin [[Dido]] gestig. Kartago sou groei tot 'n veeletniese ryk wat gestrek het oor Noord-Afrika, Sardinië, Sisilië, Malta, die Baleariese Eilande en Suid-Iberië, maar dit sou eindelik in die [[Puniese Oorloë]] (264-146&nbsp;v.C.) deur [[Romeinse Ryk|Rome]] verwoes word voordat dit as 'n Romeinse stad herbou is. ===Assiriese en Babiloniese vasalstate (858-538&nbsp;v.C.)=== [[Beeld: Assyrian - Fragments of Bands from a Gate - Walters 542335 - View A.jpg|thumb|240px|Twee bronsfragmente van die Assiriese paleispoort met beelde van die insameling van heffings van die Fenisiese stede Tirus en Sidon (859-824&nbsp;v.C.). [[Britse Museum]].]] As 'n handelsmag wat op 'n nou kusstrook gekonsentreer was, het die Fenisiërs nie genoeg mense gehad vir 'n sterk weermag nie. Namate buurstate begin sterker raak het, het die Fenisiërs al hoe meer onder die mag gekom van buitelandse heersers, wat hulle outonomie in 'n wisselende mate erken het.<ref name=":02"/> Die [[Assirië|Assiriese]] verowering van Fenisië het onder koning [[Salmaneser III]] begin. Hy het in 858&nbsp;v.C. aan die bewind gekom en 'n reeks veldtogte teen buurstate begin voer. Die Fenisiese stadstate het onder sy mag gekom en hulle moes heffings betaal in geld, goedere en natuurlike hulpbronne. Aanvanklik was hulle [[Vasalstaat|vasalstate]] met 'n sekere mate van vryheid.<ref name=":02"/> Dit het in 744&nbsp;v.C. verander met die troonbestyging van [[Tiglat-Pileser III]]. Teen 738&nbsp;v.C. was die grootste deel van die [[Levant]], insluitende Noord-Fenisië, geannekseer. Net Tirus en Bublos, die magtigste stadstate, het vasalstate buite direkte Assiriese beheer gebly. Tirus, Bublos en Sidon het almal teen die Assiriese bewind in opstand gekom. In 721&nbsp;v.C. het [[Sargon II]] Tirus angeval en die rebellie onderdruk. Sy opvolger, [[Sanherib]], het nog rebellies in die streek onderdruk. In die 7de eeu&nbsp;v.C. het Sidon gerebelleer en is dit deur [[Esarhaddon]] verwoes. Hy het slawe van die inwoners gemaak en 'n nuwe stad op die ruïnes gebou. Aan die einde van die eeu was die Assiriërs verswak weens opeenvolgende opstande, en dit het daartoe gelei dat dit deur die [[Mede|Mediese Ryk]] verwoes is. Die Babiloniërs, voormalige vasale van die Assiriërs, het die val van die ryk uitgebuit en in opstand gekom. Kort daarna het hulle die [[Neo-Babiloniese Ryk]] in sy plek gestig. Fenisiese stede het verskeie kere tydens die bewind van die eerste Babiloniese koning, [[Nabopolassar]] (626-605&nbsp;v.C.), en sy seun, [[Nebukadnesar II]] (omstreeks 605-562&nbsp;v.C.), gerebelleer. In 587&nbsp;v.C. het Nebukadnesar Tirus aangeval. Die stad het 13 jaar lank weerstand gebied, maar eindelik onder "gunstige terme" oorgegee.<ref name="britannica.com">{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Lebanon|title=Lebanon – Assyrian and Babylonian domination of Phoenicia|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2020-04-22}}</ref> ===Persiese tydperk (539-332&nbsp;v.C.)=== [[Beeld: Construction of Xerxes Bridge of boats by Phoenician sailors.jpg|thumb|Fenisiërs bou [[Pontonbrug|pontbrûe]] vir [[Ahasveros]] tydens die tweede Persiese inval van [[Griekeland]] in 480&nbsp;v.C. (1915-tekening deur A.C. Weatherstone).]] In 539&nbsp;v.C het [[Kores die Grote]], die koning en stigter van die Persiese [[Achaemenidiese Ryk]], Babilon verower.<ref name=":7">{{cite journal|last=Katzenstein|first=Jacob|title=Tyre in the Early Persian Period (539-486 B.C.E.)|journal=The Biblical Archaeologist|volume=42|issue=1|year=1979|page=31|doi=10.2307/3209545|jstor=3209545|s2cid=165757132|url=https://www.jstor.org/stable/3209545}}</ref> Terwyl Kores die state oor die hele [[Antieke Nabye Ooste|Nabye Ooste]] begin konsolideer het, het die Fenisiërs blykbaar besluit om "hulle aan die Perse oor te gee".<ref name=":8">{{Cite book|last=Herodotus|title=The Histories, Book III|pages=§19}}</ref> Die grootste deel van die Levant is deur Kores in 'n enkele [[Satraap|satrapie]] (provinsie) gekonsolideer en gedwing om 'n jaarlikse heffing te betaal.<ref>{{Cite book|last=Herodotus|title=The Histories, Book III|pages=218, §91}}</ref> Die Fenisiese streek is later in vier vasalkoninkryke ingedeel: Sidon, Tirus, Arwad en Bublos. Hulle het aansienlike outonomie gehad. Anders as in ander dele van die ryk is daar geen rekords van Persiese administrateurs wat in die Fenisiese stadstate regeer het nie. Plaaslike Fenisiese konings is toegelaat om aan die bewind te bly en het dieselfde regte as Persiese [[Satraap|satrape]] (goewerneurs) gehad, soos die oorerwing van die amp en die munt van geld.<ref name=":7" /><ref>{{Cite web|url=https://brewminate.com/a-history-of-phoenician-civilization/|title=A History of Phoenician Civilization|last=MAMcIntosh|date=2018-08-29|website=Brewminate|language=en-US|access-date=2020-04-20}}</ref> [[Beeld: Coin of Abdashtart I, Achaemenid Phoenicia (2).jpg|thumb|240px|'n Muntstuk uit die Achaemenidiese Ryk van Straton I van Sidon, wat regs te sien is agter die strydwa en die Persiese koning.]] Fenisië was 'n belangrike bate van die Achaemenidiese Ryk, veral danksy hulle kennis van skeepstegnologie en navigasie.<ref name=":7" /> Hulle het die grootste deel van die Persiese vloot se bote gelewer tydens die [[Grieks-Persiese Oorloë|ryk se oorloë met Griekeland]] in die laat 5de eeu&nbsp;v.C.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book V|last=Herodotus|pages=§109}}</ref> Fenisiërs onder [[Ahasveros]] het die Xerxeskanaal gebou, asook die [[Pontonbrug|pontbrûe]] waaroor die ryk se soldate die Griekse vasteland binnegegaan het.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book VII|last=Herodotus|pages=§23}}</ref> Die Persiese koning het hulle egter swaar gestraf ná die nederlaag in die Slag van Salamis, wat hy toegeskryf het aan die Fenisiërs se lafhartigheid en onbekwaamheid.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book VIII|last=Herodotus|pages=§90}}</ref> In die middel van die 4de eeu&nbsp;v.C. het koning Tennes van Sidon 'n mislukte rebellie teen Artaxerxes III gelei. Hulle het die hulp ingewin van die Egiptenare, wat daarna in 'n oorlog met Persië betrokke geraak het.<ref>{{Cite web|url=https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Diodorus_Siculus/16C*.html|title=LacusCurtius • Diodorus Siculus — Book XVI Chapters 40‑65|website=penelope.uchicago.edu|access-date=2020-04-20}}</ref> Die verwoesting van Sidon daarna het gelei tot die heropkoms van Tirus, wat vir twee dekades die oorheersende Fenisiese stad gebly het tot met die aankoms van Alexander die Grote. ===Hellenistiese tydperk (332-152 v.C.)=== Fenisië was een van die eerste streke wat deur [[Alexander die Grote]] verower is tydens sy militêre veldtogte in [[Wes-Asië]]. Alexander se hoofteiken in die Persiese Levant was [[Tirus]], wat nou die streek se grootste en belangrikste stad was. Die stad het oorgegee ná 'n beleg van rofweg sewe maande, waartydens sy inwoners na Kartago gevlug het.<ref name=":9">{{cite book|last=Millar|first=Fergus|title=The Phoenician Cities: A Case-Study of Hellenisation|chapter=The Phoenician Cities|publisher=University of North Carolina Press|year=2006|pages=32–50|doi=10.5149/9780807876657_millar.8|jstor=10.5149/9780807876657_millar.8|isbn=9780807830307|url=https://www.jstor.org/stable/10.5149/9780807876657_millar.8}}</ref> Tirus se weiering om Alexander toe te laat om die stad se tempel aan [[Melqart]] te besoek, wat gelei het tot die moord op sy gesante, het 'n wrede vergelding tot gevolg gehad: 2&nbsp;000 van sy belangrikste inwoners is [[Kruisiging|gekruisig]] en 'n strooipophandlanger is aangestel.<ref>{{cite web|url=https://www.worldhistory.org/article/107/alexanders-siege-of-tyre-332-bce/|title=Alexander's Siege of Tyre, 332 BCE|website=World History Encyclopedia|access-date=2019-03-07}}</ref> Die res van Fenisië het maklik onder Alexander se beheer gekom en Sidon het vreedsaam oorgegee.<ref name=":10">{{cite journal|first=Stephen|last=Stockwell|title=Before Athens: Early Popular Government in Phoenician and Greek City States|journal=Geopolitics, History, and International Relations|issue=2|year=2010|pages=128–129}}</ref> [[Beeld:A naval action during the siege of Tyre by Andre Castaigne (1898-1899).jpg|links|200px|thumb|'n Vlootoptrede tydens Alexander die Grote se aanval op Tirus in 332&nbsp;v.C. Tekening deur Andre Castaigne, 1888-'89.]] Alexander se ryk het 'n beleid van Hellenisasie gehad, waardeur die Griekse kultuur en godsdiens deur die verowerde gebiede versprei is. Grieks is egter nie oral afgedwing nie en was soms net 'n taal vir administrasiedoeleindes. Die meeste plekname is in Grieks verander,<ref name=":9" /> maar in Fenisië het al die plekke buiten twee hulle inheemse name behou, en dit lyk of die Griekse administrasie hier baie beperk was.<ref name=":9" /> Die Fenisiërs het handels- en kulturele bande met hulle westelike bure behou. Die Griekse historikus Polibius vertel hoe die Seleukidiese koning Demetrius I uit Rome ontsnap het op 'n skip van Kartago wat goedere na Tirus vervoer het.<ref name=":9" /> Die aanpassing by die [[Masedonië (streek)|Masedoniese]] heerskappy is waarskynlik vergemaklik deur die Fenisiërs se historiese bande met die Grieke, met wie hulle 'n paar [[mitologie]]se stories en figure deel; die twee volke word selfs soms as "familie" beskou.<ref name=":9" /> Toe Alexander se ryk ná sy dood in 323&nbsp;v.C. inmekaarstort, het die Fenisiërs onder die bewind van die grootste van sy opvolgers, die [[Seleukidiese Ryk|Seleukiede]], gekom. Die [[Ptolemeïese Ryk]] van Egipte het voortdurend om die Fenisiese streek gewedywer tydens die 40-jarige Siriese Oorloë en die gebied het in die 3de eeu&nbsp;v.C. onder Ptolemeïese heerskappy gekom.<ref name="britannica.com"/> Die Seleukiede het dit die volgende eeu teruggewen en beheer daaroor uitgevoer tot in die middel van die 2de eeu&nbsp;v.C. Onder hulle heerskappy het die Fenisiërs 'n aansienlike mate van outonomie en selfregering gehad.<ref name="britannica.com"/> Tyens die Seleukidiese Dinastiese Oorloë (157-63&nbsp;v.C.) was die Fenisiese stede hoofsaaklik selfregerend. Die Seleukidiese Ryk, insluitende Fenisië, is in 82&nbsp;v.C. deur [[Tigranes die Grote]] van [[Armenië]] verower, en daarmee het die Hellenistiese invloed oor die streek tot 'n einde gekom. Met hulle strategies waardevolle bufferstaat wat in 'n mededingende mag opgeneem is, het die Romeine tussenbeide getree en die gebied in 62&nbsp;v.C. verower. Kort daarna is dit opgeneem in die [[Syria (Romeinse provinsie)|Romeinse provinsie Syria]]. Fenisië het in die 3de eeu&nbsp;n.C. 'n aparte Romeinse provinsie geword. Onder die Romeinse heerskappy het die Fenisiërs enige mate van outonomie verloor en die streek is verromeins. Die Romeinse Ryk het oor die gebied regeer tot in die 640's&nbsp;n.C., toe die [[Moslem]]se [[Arabiere]] dit verower het. ==Demografie== Die volk wat nou as die Fenisiërs bekend is, was nes die naburige [[Israel]]iete en [[Moabiete]] 'n [[Kanaän]]itiese volk. Hulle was 'n groep antieke [[Semitiese tale|Semitiessprekende]] volke wat op die laatste in die 3de millennium&nbsp;v.C. in die [[Levant]] teenwoordig was.<ref name="John C. Scott CCR" /> Fenisiërs het hulleself nie so genoem nie en sou eerder na hulleself verwys het as ''Kenaʿani'', "Kanaäniete".<ref>{{Cite web|title=Phoenicia|url=https://www.britannica.com/place/Phoenicia|url-status=live|website=britannica.com}}</ref> In 'n studie in 2018 met [[mitochondriale DNS]] in [[Sardinië]] is bevind die Fenisiërs was "inklusief en multikultureel, en het aansienlike vroulike mobiliteit gehad", met bewyse van inheemse, "vreedsame en permanente" Sardiniese integrasie in Semitiese Fenisiese setlaars. Die studie het ook bewyse gevind dat Suid-Europeërs hulle dalk in die gebied van die moderne [[Libanon]] gevestig het.<ref>{{Cite web|url=https://cosmosmagazine.com/biology/ancient-phoenician-life-was-mixed-and-multicultural|title=Ancient Phoenician life was mixed and multicultural|website=Cosmos Magazine|date=10 January 2018|language=en|access-date=2020-04-25}}</ref> ===Genetiese studies=== In 'n studie in 2008 onder Pierre Zalloua is bevind ses subklades van die [[haplogroep]] J-M172 (J2) – wat vermoedelik tussen die [[Kaukasus]]berge, [[Mesopotamië]] en die [[Levant]] ontstaan het – het 'n "Fenisiese handtekening" gehad en verteenwoordig onder die mans bevolkings van Libanese kusstreke sowel as die groter Levant (die "Fenisiese buiterand"), gevolg deur ander gebiede van historiese Fenisiese besetting, van [[Siprus]] tot [[Marokko]]. Die navorsers het voorgestel die genetiese handtekening is die gevolg van 'n "gedeelde bron van verwante lyne wat in Libanon gewortel is".<ref name="Zalloua 2008">{{cite journal |last=Zalloua |first=Pierre A. |title=Identifying Genetic Traces of Historical Expansions: Phoenician Footprints in the Mediterranean |journal=American Journal of Human Genetics |year=2008 |volume=83 |issue=5 |pages=633–642 |doi=10.1016/j.ajhg.2008.10.012 |pmid=18976729 |pmc=2668035|display-authors=et al.}}</ref> Nog 'n studie in 2006 het bewyse gevind van die genetiese teenwoordigheid van Fenisiërs op die Spaanse eiland [[Ibiza]].<ref>{{cite journal |last1=Tomàs |first1=Carme|title=Differential maternal and paternal contributions to the genetic pool of Ibiza Island, Balearic Archipelago |journal=American Journal of Physical Anthropology |date=2006 |volume=129 |issue=2 |pages=268–278 |doi=10.1002/ajpa.20273 |pmid=16323196 }}</ref> In 2016 het die [[skelet]] van 'n 2&nbsp;500 jaar oue man van Kartago wat in [[Tunisië]] ontdek is, getoon dit bevat die seldsame moederlike haplogroep U5b2c1. Die lyn van dié "Jong Man van Byrsa" verteenwoordig vermoedelik vroeë geenvloei van [[Iberië]] na die [[Magreb]].<ref>{{cite journal |last1=Matisoo-Smith |first1=Elizabeth A. |last2=Gosling |first2=Anna L. |last3=Boocock |first3=James |last4=Kardailsky |first4=Olga |last5=Kurumilian |first5=Yara |last6=Roudesli-Chebbi |first6=Sihem |date=25 May 2016 |title=A European Mitochondrial Haplotype Identified in Ancient Phoenician Remains from Carthage, North Africa |journal=PLoS ONE |volume=11 |issue=5 |doi=10.1371/journal.pone.0155046 |display-authors=et al. |pages=e0155046 |pmid=27224451 |pmc=4880306|bibcode=2016PLoSO..1155046M |doi-access=free }}</ref> Volgens 'n studie van 2017 wat deur die ''American Journal of Human Genetics'' gepubliseer is, kry hedendaagse Libanese die grootste deel van hulle herkoms van 'n bevolking wat aan die Kanaäniete verwant is, en dit dui op 'n aansienlike genetiese aaneenlopendheid in die Levant sedert minstens die [[Bronstydperk]].<ref>{{cite journal|last1=Harb|first1=Marc|display-authors=etal|date=July 2017|title=Continuity and Admixture in the Last Five Millennia of Levantine History from Ancient Canaanite and Present-Day Lebanese Genome Sequences|url=|journal=American Journal of Human Genetics|volume=101|issue=2|pages=274–282|doi=10.1016/j.ajhg.2017.06.013|pmc=5544389|pmid=28757201}}</ref><ref>{{cite news|last1=Abed|first1=Mira|date=27 July 2017|title=The DNA of ancient Canaanites lives on in modern-day Lebanese, genetic analysis shows|work=Los Angeles Times|url=https://www.latimes.com/science/sciencenow/la-sci-sn-canaanite-lebanese-genetics-20170727-story.html}}</ref> Die Britse genetikus Chris Tyler-Smith en sy span het verder "antieke DNS van vyf Kanaänitiese volke wat 3&nbsp;750 en 3&nbsp;650 jaar gelede" gelewe het, met dié van moderne mense vergelyk en onthul dat 93% van die genetiese herkoms van mense in Libanon van die Kanaäniete kom (die ander 7% was van 'n bevolking op die [[Eurasië|Eurasiese]] [[steppe]]).<ref>{{cite web |url=https://www.patheos.com/blogs/kermitzarleyblog/2017/08/palestinians-may-philistines-since-lebanese-dna-93-canaanite/ |title=Palestinians May Be Philistines Since Lebanese DNA Is 93% Canaanite |last=Zarley |first=Kermit |work=Patheos |date=4 August 2017 |access-date=5 August 2021 |url-status=live}}</ref><ref>{{cite web |url=https://www.latimes.com/science/sciencenow/la-sci-sn-canaanite-lebanese-genetics-20170727-story.html |title=The DNA of ancient Canaanites lives on in modern-day Lebanese, genetic analysis shows |last=Abed |first=Mira |work=Los Angeles Times |date=27 July 2017 |access-date=5 August 2021 |url-status=live}}</ref> In 'n studie in 2020 wat in die ''American Journal of Human Genetics'' gepubliseer is, het navorsers gewys daar is 'n aansienlike genetiese aaneenlopendheid in Libanon sedert die Bronstydperk wat deur drie groot vermengingsvoorvalle onderbreek is: in die [[Ystertydperk|Yster-]], Hellenistiese en [[Ottomaanse Ryk|Ottomaanse]] tydperk, wat elk 3-11% van die nieplaaslike gene tot die bevolking bygedra het.<ref name="doi_10.1016/j.ajhg.2020.05.008">{{cite journal|last1=Haber|first1=Marc|last2=Nassar|first2=Joyce|last3=Almarri|first3=Mohamed A.|last4=Saupe|first4=Tina|last5=Saag|first5=Lehti|last6=Griffith|first6=Samuel J.|last7=Doumet-Serhal|first7=Claude|last8=Chanteau|first8=Julien|last9=Saghieh-Beydoun|first9=Muntaha|last10=Xue|first10=Yali|last11=Scheib|first11=Christiana L.|year=2020|title=A Genetic History of the Near East from an aDNA Time Course Sampling Eight Points in the Past 4,000 Years|journal=American Journal of Human Genetics|volume=107|issue=1|pages=149–157|doi=10.1016/j.ajhg.2020.05.008|pmc=7332655|pmid=32470374|last12=Tyler-Smith|first12=Chris}}</ref> ==Ekonomie== ===Handel=== [[Beeld:Phoenician trade routes (eng).svg|thumb|400px|Die groot Fenisiese handelsnetwerk (omstreeks 1200-800&nbsp;v.C.).]] Die Fenisiërs was tussengangers tussen die uiteenlopende bevolkings in die Mediterreense streek en Nabye Ooste. Hulle het die uitruil van goedere, kennis, kultuur en godsdienstradisies aangehelp. Hulle uitgebreide en langdurige handelsnetwerk het die fondament gelê vir 'n ekonomies en kultureel samehangende Mediterreense streek, wat deur die Grieke en veral die Romeinse voortgesit is.<ref name="Jerry H. Bentley 1999" /> [[Beeld:MuseoArqueologicoCadiz-P1050192.JPG|thumb|links|220px|Fenisiese sarkofae wat in Cádiz, Spanje, ontdek is. Hulle is vermoedelik na Sidon uitgevoer.<ref>A. B. Freijeiro, R. Corzo Sánchez, Der neue anthropoide Sarkophag von Cadiz. In: Madrider Mitteilungen 22, 1981.</ref><ref>{{cite journal |last1=Lapuente |first1=P. |last2=Rodà |first2=I. |last3=Gutiérrez Garcia‐M |first3=A. |last4=Brilli |first4=M. |title=Addressing the controversial origin of the marble source used in the Phoenician anthropoid sarcophagi of Gadir (Cadiz, Spain) |journal=Archaeometry |date=June 2021 |volume=63 |issue=3 |pages=467–480 |doi=10.1111/arcm.12623|s2cid=225150177 |url=http://zaguan.unizar.es/record/108415 }}</ref> Argeologiese Museum van Cádiz.]] Fenisiese bande met die Grieke was diepgewortel. Dit het blykbaar in die [[Minoïese beskawing]] op [[Kreta]] (1950-1450&nbsp;v.C.) begin, wat saam met die [[Miceense Griekeland|Miceense beskawing]] (1600-1100&nbsp;v.C.) as die voorlopers van klassieke Griekeland beskou word.<ref>{{cite book|first=Fernand|last=Braudel|title=Memory and Mediterranean|translator-first=Sian|translator-last=Reynolds|location=New York|publisher=Alfred A. Knopf|year=2001|pages=112–113}}</ref> Argeologiese bewyse dui daarop dat die Miceense Grieke geleidelik goedere, kunsstyle en gebruike via die Fenisiërs uit die Nabye Ooste ingevoer het. Aan die Egiptenare het die Fenisiërs sederhout teen aansienlike pryse verkoop,{{sfnp|Cunliffe|2008|pages=241–2}} asook [[wyn]] van die 8ste eeu&nbsp;v.C. af. Die wynhandel met Egipte is goed gedokumenteer deur skeepswrakke wat in 1997 in die oop see 50&nbsp;km wes van [[Ashkelon]], Israel, ontdek is.<ref>{{cite book |first=L. E. |last=Stager |chapter=Phoenician shipwrecks in the deep sea |title=Sea routes: From Sidon to Huelva: Interconnections in the Mediterranean, 16th–6th&nbsp;c.&nbsp;BC |year=2003 |pages=233–248 |isbn=978-960-7064-40-0 }}</ref> Groot houers van [[terracotta]] uit Tirus en Sarepta is gebruik vir die vervoer van die wyn. Die Fenisiërs het weer van die Egiptenare [[Nubië|Nubiese]] [[goud]] gekoop. Van elders het hulle ander materiale gekry, waarvan die belangrikste seker [[silwer]] was, soos van [[Sardinië]] en die [[Iberiese Skiereiland]]. Tin vir die maak van [[brons]] is dalk van [[Galisië]] in Suid-Spanje gekry, of van [[Noord-Europa]] ([[Cornwall]] of [[Historiese Bretagne|Bretagne]]).{{sfnp|Markoe|2000|p=103}} ===Nywerheid=== [[Beeld:Phoenician - Bowl with Hunting Scene - Walters 57705.jpg|thumb|220px|'n Fenisiese metaalbak met 'n [[jag]]toneel (8ste eeu&nbsp;v.C.). Die klere en haarstyl van die figure is Egipties, maar die onderwerp van die middelste toneel is die Mesopotamiese tema van die stryd tussen mens en dier. Fenisiese kunstenaars het dikwels die style van naburige kulture oorgeneem.]] Fenisië het min ander natuurlike hulpbronne as sy sederhout gehad. Hout was waarskynlik hulle eerste en grootste bron van rykdom; nie Egipte of Mesopotamië het genoeg houtbronne gehad nie. Die Fenisiërs kon egter nie van dié beperkte inkomste alleen lewe nie en het 'n nywerheidsbasis begin wat geskoei was op die vervaardiging van goedere vir alledaagse en luuksegebruik.<ref name=" John C. Scott CCR" /> Hulle het tegnieke soos glas-, graveer- en metaalwerk uitgevind of bemeester.<ref name=":42" /> Die Fenisiërs was vroeë pioniers in massaproduksie en het baie goedere in grootmaat verkoop. Hulle het die belangrikste bron van glasware in die oudheid geword en het duisende flesse, krale en ander glasvoorwerpe oor die Middellandse See versprei.<ref>{{cite book|first=Gerhard|last=Herm|title=The Phoenicians|translator-first=Catherine|translator-last=Hiller|location=New York|publisher=William Morrow|year=1975|page=80}}</ref> Uitgrawings in Spanje dui daarop dat hulle ook die pottebakkerswiel gebruik het.<ref>{{cite book|first1=Karl|last1=Moore|first2=David|last2=Lewis|title=Birth of the Multinational|location=Copenhagen|publisher=Copenhagen Business School Press|year=1999|page=85}}</ref> Hulle blootstelling aan 'n groot verskeidenheid kulture het hulle in staat gestel om goedere vir spesifieke markte te vervaardig.<ref name=":42">{{cite journal|last1=Markoe|first1=Glenn|last2= McGovern|first2=Patrick E.|title=A Nation of Artisans|journal=Archaeology|volume=43|issue=2|date=March 1990|pages=32–33|jstor=41765806|url=https://www.jstor.org/stable/41765806}}</ref> Uit die ''[[Ilias]]'' blyk dit dat Fenisiese klere en metaalgoedere hoog deur die Grieke aangeslaan is.<ref name="John C. Scott CCR" /> Gespesialiseerde items is spesiaal vir ryker klante ontwerp, insluitende reliëfs van [[ivoor]] en geverfde [[volstruis]]eiers met fyn detail. [[Beeld:Contemporary portrayal of a toga picta.jpg|thumb|links|180px|'n [[Etruskers|Etruskiese]] graf (omstreeks 350&nbsp;v.C.) wat 'n man met 'n [[pers]] [[toga]] uitbeeld.]] ====Tiriese pers==== Die waardevolste Fenisiese goedere was materiaal wat gekleur was met [[Tiriese pers]], wat vir 'n groot deel van die Fenisiese rykdom verantwoordelik was. Dit is 'n afskeiding deur verskeie spesies seeslakke van die genus ''Murex''. Hulle was volop in die Oos-Middellandse See, maar is so oorbenut dat hulle plaaslik uitgesterf het. Fenisiërs kon die kleurstof in 1750&nbsp;v.C. al ontdek het.<ref>{{cite book|last=St. Clair|first=Kassia|year=2016|title=The Secret Lives of Colour|location=London|publisher=John Murray|pages=162–164}}</ref> Hulle het 'n tweede vervaardigingsentrum daarvoor gevestig in Mogador, in die hedendaagse [[Marokko]].<ref>{{cite book|title=The Phoenicians: A Captivating Guide to the History of Phoenicia and the Impact Made by One of the Greatest Trading Civilizations of the Ancient World|year=2019|isbn=978-1647482053|page=60|last1= History|first1= Captivating}}</ref> Die Fenisiërs se eksklusiewe beheer oor die vervaardiging van die kleurstof asook die arbeidsintensiewe ekstraksieproses het dit baie duur gemaak. Tiriese pers is dus later met die rykes verbind. Dit was gou 'n statussimbool in sekere beskawings, veral onder jong Romeine. Assiriese bestellingsrekords van die Fenisiërs sluit in "klere van helder gekleurde stof", wat waarskynlik Tiriese pers insluit. Hoewel die ontwerpe en borduurwerk in Fenisiese tekstiele hoog aangeslaan is, ontbreek inligting oor die tegnieke en spesifieke beskrywings.<ref name=":42" /> ====Mynbou==== Mynbou in die Fenisiese tuisland was beperk; [[yster]] was die enigste [[metaal]] van enige nut. Die eerste grootskaalse mybou-operasies het waarskynlik in [[Siprus]] voorgekom, hoofsaaklik vir [[koper]]. [[Sardinië]] is dalk uitsluitlik vir sy [[Mineraal|mineralebronne]] gekoloniseer; Fenisiese nedersettings was gekonsentreer in die suidelike dele van die eiland, naby bronne van koper en [[lood]]. Die [[Iberiese Skiereiland]] was die rykste bron van verskeie metale, insluitend [[goud]], [[silwer]], koper, yster, [[tin]] en lood.{{sfnp|Rawlinson|1889}} Die aansienlike opbrengs van dié metale tydens die besetting deur Fenisië en Kartago dui op grootskaalse mynbou.{{sfnp|Rawlinson|1889}} Kartago het na berig word van [[Slaaf|slawe]] gebruik gemaak vir mynbou, maar dit is onbekend of die Fenisiërs dieselfde gedoen het.{{sfnp|Rawlinson|1889}} ====Wynbou==== Die merkwaardigste landbouproduk was [[wyn]], wat die Fenisiërs oor die Middellandse See help versprei het.<ref name=":22">{{Cite web|date=2020-09-14|title=2,600-year-old wine 'factory' unearthed in Lebanon|url=https://www.nationalgeographic.com/history/2020/09/2600-year-old-wine-factory-unearthed-lebanon/|access-date=2020-09-15|website=History & Culture|language=en}}</ref> Die [[Vitis vinifera|gewone wynstok]] is dalk deur die Fenisiërs of Kanaäniete gedomestikeer, hoewel dit waarskynlik van die Suid-[[Kaukasus]] gekom het via handelsroetes oor [[Mesopotamië]] of die [[Swartsee]]. Wingerde het geredelik in die Levant se kusstreke gegroei, en wyn is in die tyd van die [[Ou Ryk van Egipte|Ou Ryk]] (2686-2134&nbsp;v.C.) reeds na Egipte uitgevoer. Wyn het 'n belangrike rol in die Fenisiese godsdiens gespeel; dit was die hoofdrankie vir offerandes.<ref name=":22" /> Opgrawings op 'n klein Fenisiese dorp suid van Sidon het 'n wynfabriek ontbloot wat minstens van die 7de eeu&nbsp;v.C. al gebruik is en vermoedelik op 'n oorsese mark gemik was.<ref name=":22" /> Om [[oksidasie]] te voorkom is houers met 'n laag [[olyf]]olie, [[Denneboom|dennehout]] en [[hars]] verseël. Die Fenisiërs het wingerde en wynkelders in hulle kolonies in [[Noord-Afrika]], [[Sisilië]], [[Frankryk]] en [[Spanje]] gevestig,<ref name=":22" /> en het dalk wynmakery aan van hulle handelsvennote geleer. Die antieke Iberiërs het begin om wyn van plaaslike druifvariëteite te vervaardig ná hulle interaksie met die Fenisiërs. Iberiese kultivars het daarna die basis van die meeste [[Wes-Europa|Wes-Europese]] wyne gevorm.<ref>{{cite book|last=Sechrist|first=Robert|title=Planet of the Grapes: A Geography of Wine|pages=6–7}}</ref> ====Skeepsbou==== {{Multibeeld | align = right | direction = horizontal | background color = | voetskrif = Twee Assiriese voorstellings van skepe, dalk van Fenisiese bote. | beeld1 = AssyrianWarship.jpg | width1 = 169 | onderskrif1 = Oorlogskepe met twee rye spane. 'n Reliëf uit [[Nineve]]. | beeld2 = Eastern Antiquities in the Louvre - Room 4, 05.JPG | width2 = 164 | onderskrif2 = Die Houtvervoerreliëf in die [[Louvre]]. }} Die Fenisiërs het reeds sedert 1200&nbsp;v.C. groot handelsbote gebou. In die Bronstydperk het hulle die [[kiel]] ontwikkel. Hulle was waarskynlik die eerste volk wat die [[bireem]] gebruik het, omstreeks 700&nbsp;v.C.<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/technology/galley-ship|title=Galley {{!}} ship|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2020-04-19}}</ref> Hulle het waarskynlik ook die [[trireem]] ontwikkel wat beskou is as die gevorderdste en magtigste vaartuig in die antieke Mediterreense wêreld en wat eindelik deur die Grieke gebruik is.<ref name=":02" /> Die Fenisiërs was vir verskeie ander seevaartuitvindsels verantwoordelik. Die [[amfoor]], 'n soort houer wat vir beide droë goedere en vloeistof gebruik is, was 'n antieke Fenisiese uitvindsel wat vir byna 2&nbsp;000 jaar 'n gestandaardiseerde volumemaat geword het. Die oorblyfsels van kunsmatige hawens wat self skoon word, is in Sidon, Tirus, Atlit en [[Akko]] ontdek.<ref>{{cite journal|first=Arad|last=Haggi|title=Report on Underwater Excavation at the Phoenician Harbour, Atlit, Israel|journal=International Journal of Nautical Archaeology|issue=39|year=2010|page=283}}</ref> Die eerste voorbeeld van [[seereg]] was ook in die Levant.<ref>{{cite book|first=Shelley|last=Wachsmann|title=Seagoing Ships & Seamanship in the Bronze Age Levant|location=College Station, TX|publisher=Texas A & M University Press|year=1998|pages=300, 51, 323–325, 332}}</ref> Die Fenisiërs het tot in die Ystertydperk tot [[kartografie]] bygedra.<ref>{{cite book|first=Mark|last=Woolmer|title=Ancient Phoenicia: An Introduction|location=London|publisher=Bristol Classical Press|year=2011|page=84}}</ref> In 2014 is 'n Fenisiese handelskip van sowat 15&nbsp;m naby Gozo-eiland in [[Malta]] ontdek. Dit kom uit 700&nbsp;v.C. en is een van die oudste wrakke wat nog in die Middellandse See ontdek is.<ref>{{Cite web|url=https://www.history.com/news/2700-year-old-phoenician-shipwreck-discovered|title=2,700-Year-Old Phoenician Shipwreck Discovered|last=Klein|first=Christopher|website=HISTORY|language=en|access-date=2020-04-23}}</ref> ==Belangrike stede en kolonies== [[Beeld:Griechischen und phönizischen Kolonien.jpg|center|thumb|640x640px|'n Duitse kaart van Fenisië (in geel) en Griekse kolonies omstreeks die 8ste tot 6de eeu v.C.]] Fenisië was in onafhanklike stadstate georganiseer met 'n gemeenskaplike [[taal]] en [[kultuur]]. Die belangrikste stede was Tirus, Sidon en Bublos. Mededinging was te wagte, maar gewapende konflik was skaars. Talle ander stede het net in die Levant bestaan, waarvan baie waarskynlik onbekend was, soos Beiroeta (die moderne [[Beiroet]]), Ampi, Amia, Arqa, Baalbek, Botrys, Sarepta en Tripolis. Van die laat 10de eeu&nbsp;v.C. af het die Fenisiërs handelsbuiteposte deur die hele Mediterreense gebied gevestig: Tirus het kolonies gestig op Siprus, Sardinië, Iberië, die Baleariese Eilande, Sisilië, Malta en in Noord-Afrika. Latere kolonies is gestig aan die [[Atlantiese Oseaan|Atlantiese]] kus van Iberië. Die Fenisiërs het ook dalk die kus van die [[Kanariese Eilande]] en [[Brittanje]] verken.<ref name=" John C. Scott CCR" /> ===Fenisiese kolonisasie=== Om handel te bevorder het die Fenisiërs talle [[kolonie]]s en handelsposte aan die kus van die Middellandse See gevestig. Fenisiese stadstate het gewoonlik te min mense en geen begeerte gehad nie om hulle gebied oorsee uit te brei. Min kolonies het meer as 1&nbsp;000 inwoners gehad; net Kartago en 'n paar nedersetting in die westelike Mediterreense gebied het groter geword.<ref>{{cite book|first=Mogens Herman|last=Hansen|title=A Comparative Study of Thirty City-state Cultures: An Investigation|publisher=Kgl. Danske Videnskabernes Selskab|year=2000|isbn=978-87-7876-177-4|pages=601–602|chapter=Conclusion: The Impact of City-State Cultures on World History|access-date=5 April 2013|chapter-url=https://books.google.com/books?id=8qvY8pxVxcwC}}</ref> 'n Groot motiveringsfaktor was medeinging met die [[Grieke]], wat in dieselfde tyd oor die Middellandse See begin uitbrei het.<ref name="ClineGraham2011">{{cite book|author1=Eric H. Cline|url=https://books.google.com/books?id=1eRb5h7ATbsC|title=Ancient Empires: From Mesopotamia to the Rise of Islam|author2=Mark W. Graham|date=27 June 2011|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-88911-7|page=70|access-date=24 February 2013}}</ref> Hoewel hulle grootliks vreedsame mededingers was, het hulle onderskeie nedersettings op [[Sisilië]] en [[Kreta]] van tyd tot tyd gebots.<ref name="SacksMurray2009">{{cite book|author1=David Sacks|url=https://books.google.com/books?id=yyrao0dadqAC|title=Encyclopedia of the Ancient Greek World|author2=Oswyn Murray|author3=Lisa R. Brody|date=1 January 2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-1020-2|page=76|access-date=3 March 2013}}</ref> Die vroegste Fenisiese nedersettings buite die Levant was op Kreta en Siprus, en dit het geleidelik weswaarts uitgebrei na [[Korsika]], die [[Baleariese Eilande]], [[Sardinië]] en [[Sisilië]], sowel as op die Europese vasteland in [[Genua]] en [[Marseille]].<ref name="WaldmanMason2006">{{cite book|first1=Carl|last1=Waldman|url=https://books.google.com/books?id=kfv6HKXErqAC|title=Encyclopedia of European Peoples|first2=Catherine|last2=Mason|publisher=Infobase Publishing|year=2006|isbn=978-1-4381-2918-1|page=586|access-date=23 February 2013}}</ref> Tirus het die toon aangegee in die besetting van en beheer oor die kusstreke.<ref name="Naylor2009">{{cite book|first=Phillip Chiviges|last=Naylor|url=https://books.google.com/books?id=a1jfzkJTAZgC|title=North Africa: A History from Antiquity to the Present|date=1 July 2009|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77878-8|page=25|access-date=23 February 2013}}</ref> Fenisiese kolonies was taamlik outonoom. Daar is hoogstens verwag dat hulle jaarlikse heffings na hulle moederstad moes stuur, gewoonlik in die vorm van godsdienstige offerandes. In die 7de eeu&nbsp;v.C. het die westelike kolonies egter onder beheer gekom van Kartago,<ref name="SwartzDumett1980">{{cite book|first1=B. K.|last1=Swartz|url=https://books.google.com/books?id=8_Z5N0gmNlsC|title=West African Culture Dynamics: Archaeological and Historical Perspectives|first2=Raymond E.|last2=Dumett|date=1 January 1980|publisher=Walter de Gruyter|isbn=978-3-11-080068-5|page=236|access-date=17 February 2013}}</ref><ref name="GarnseyWhittaker2007">{{cite book|first1=P. D. A.|last1=Garnsey|url=https://books.google.com/books?id=01c6sUSS24oC|title=Imperialism in the Ancient World: The Cambridge University Research Seminar in Ancient History|first2=C. R.|last2=Whittaker|date=15 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03390-9|page=80|access-date=22 February 2013}}</ref> wat magistrate aangestel het.<ref name="Roberts20042">{{cite book|author=P. Roberts|url=https://books.google.com/books?id=Krh7n9AyS40C|title=HSC Ancient History|date=1 October 2004|publisher=Pascal Press|isbn=978-1-74125-179-1|page=64|access-date=17 February 2013}}</ref> Kartago het vir 'n tyd ná sy onafhanklikwording steeds jaarlikse heffings na Tirus gestuur. ==Gemeenskap en kultuur== Aangesien baie min Fenisiese geskrifte bewaar gebly het, kom baie van die kennis oor hulle kultuur en gemeenskap van wat ander beskawings oor hulle geskryf het en van argeologiese ontdekkings. Die Fenisiërs het baie in gemeen gehad met ander Kanaäniete, soos taal, godsdiens, sosiale gebruike en 'n [[Monargie|monargale]] politieke stelsel wat om stadstate gesentreer was. Hulle het egter teen die Vroeë Ystertydperk (rofweg 1300&nbsp;v.C.) 'n afsonderlike volk begin word. Hulle kultuur, ekonomie en daaglikse lewe was gesentreer om handel en seevaart. Laasgenoemde het hulle in kontak met talle ander beskawings gebring. ===Politiek en regering=== [[Beeld:King Hiram Of Tyre.jpg|thumb|220px|Die graftombe van koning Hiram I van Tirus op die dorp Hanaouay in Suid-Libanon.]] [[Beeld:Phoenician Merchants and Traders.jpg|thumb|220px|'n 19de-eeuse uitbeelding van Fenisiese matrose en handelaars. Die belangrikheid van handel vir die Fenisiese ekonomie het gelei tot 'n geleidelike magsdeling tussen die koning en rade van handelaarsfamilies.]] Die Fenisiese stadstate was baie onafhanklik en formele bondgenootskappe tussen hulle was skaars. Die relatiewe mag en invloed van die stadstate het van tyd tot tyd gewissel. Sidon het tussen die 12de en 11de eeu&nbsp;v.C. oorheers en sy bure beïnvloed. Teen die 10de eeu&nbsp;v.C. het Tirus die magtigste stad geword. Konings wat die troon geërf het, het veral in die begin met absolute mag regeer. Hulle het dikwels op senior amptenare uit die adel- en handelsklasse staatgemaak. Die priesters was 'n uitsonderlike klas, gewoonlik van koninklike afkoms of uit belangrike handelaarsfamilies. Die koning is beskou as 'n verteenwoordiger van die [[Godheid|gode]] en het baie verpligtinge gehad wat betref die godsdiensoptogte en {{nowrap|-rituele}}. Priesters was dus baie invloedryk en het dikwels met die koninklike familie verweef geraak. Konings het nie hulle bewind met standbeelde en monumente gevier nie. Hulle rykdom, mag en prestasies is gewoonlik oorgedra deur versierde sakrofae. Die Fenisiërs het rekord gehou van hulle heersers met graftombe-inskripsies, wat onder die min primêre bronne is wat bewaar gebly het. Historici het 'n duidelike lyn van opvolging bepaal van sekere stadstate, veral Bublos en Tirus. Reeds van die 15de eeu&nbsp;v.C. af is Fenisiese leiers "geadviseer deur rade wat al hoe groter mag gekry het".<ref name=":10" /> In die 6de eeu&nbsp;v.C., tydens die Babiloniese heerskappy, het Tirus vir 'n kort ruk 'n regeringstelsel van regters gehad wie se mag rofweg met dié van [[Konsul (Rome)|Romeinse konsuls]] ooreengestem het. Hulle was bekend as ''sufetes'' en is vir kort termyne uit die magtigste adellike families gekies.<ref>{{cite book |last1=Crawley Quinn |first1=Josephine |title=In Search of the Phoenicians |chapter=A New Phoenician World |date=2018 |publisher=Princeton University Press |pages=153–175 |doi=10.2307/j.ctvc77kkd.13 |jstor=j.ctvc77kkd.13 |isbn=9780691195964 }}</ref><ref name=":10"/> In die 4de eeu&nbsp;v.C., toe die leërs van [[Alexander die Grote]] Tirus genader het, is hulle nie deur die koning ontmoet nie, maar deur verteenwoordigers van die stad se statebond. Historici van destyds het ook geskryf dat die "inwoners" van Sidon vrede met Alexander gesluit het.<ref name=":10" /> Toe die Masedoniërs 'n nuwe koning oor Sidon wou aanstel, het die burgers hulle kandidaat benoem.<ref name=":10" /> == Verwysings == {{Verwysings|3}} == Bronnelys == * [[Lêer:Crystal txt.png|15px]] Hierdie artikel is vertaal uit die [[:en:Phoenicia|Engelse Wikipedia]] * Kennis, 1980, vol 3, bl. 448-449, ISBN 0 7981 0825 8 {{Normdata}} [[Kategorie:Geskiedenis van Libanon]] [[Kategorie:Middellandse See]] [[Kategorie:Antieke Nabye Ooste]] dnj351nt42o2orjq6vov3j1hjiobaca 2515132 2515112 2022-07-25T20:17:20Z Burgert Behr 2401 Besig wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Voormalige land |gewone_lang_naam = Fenisië |gewone_naam = Fenisië |kontinent =Asië |gebied =Nabye-Ooste |era = Mesopotamië |jaar_begin =2500&nbsp;v.C. |jaar_einde =64&nbsp;v.C. |flag_p1 = |p1 = Kanaän |flag_p2 = |p2 = Hetiete |flag_p3 = |p3 = Nuwe Ryk van Egipte |flag_s1 = |s1= Achaemenidiese Fenisië |flag_s2 = |s2= Antieke Kartago |gebeurtenis1 = Stigting |datum_gebeurtenis1 = 2500&nbsp;v.C. |gebeurtenis2 = Tirus, onder die regering van Hiram I, word die dominante stadstaat |datum_gebeurtenis2 =969&nbsp;v.C. |gebeurtenis3 = Pygmalion stig Kartago (legendaries) |datum_gebeurtenis3 =814&nbsp;v.C. |gebeurtenis4 = [[Pompeius]] verower Fenisië en die res van die [[Seleukidiese Ryk]] |datum_gebeurtenis4 =64&nbsp;v.C. |beeld_kaart =Phoenicia map-en.svg |beeld_kaart_byskrif = 'n Kaart van die Fenisiese streek in groen. |algemene_tale =[[Fenisies]], [[Punies]] |hoofstad =Geen; belangrike stede was [[Bublos]], [[Tirus]] en [[Kartago]] |regeringstipe =Monargie |titel_leier =Bekende konings van Fenisiese stede |leier1 =Ahiram |jaar_leier1 =ca. 1000&nbsp;v.C. |leier2 =Hiram&nbsp;I |jaar_leier2 =969–936&nbsp;n.C. |leier3 =Pygmalion |jaar_leier3 =820–774&nbsp;n.C. }} '''Fenisië''' (van die [[Griekse]] Φοινίκη, ''Phoiníkē''; [[Arabies]]: فينيقية, ''Fīnīqīyah'') was ’n antieke [[Semitiese tale|Semitiessprekende]], [[see]]varende beskawing in die westelike kusstreke van die [[Vrugbare Halfmaan]] wat aan die kuslyn van die moderne [[Libanon]] gesentreer was.<ref>{{Cite book|last=Kitto|first=John|url=https://books.google.com/books?id=9oHbdzSawj0C&q=phoenicia+lebanon&pg=PA528|title=A Cyclopedia of Biblical Literature|date=1851|publisher=Adan and Charles Black}}</ref><ref>{{Cite book|last=Malaspina|first=Ann|url=https://books.google.com/books?id=Pfop0v79y7gC&q=phoenicia+lebanon&pg=PA19|title=Lebanon|date=2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-0579-6}}</ref> Al die groot Fenisiese stede was aan die kus van die [[Middellandse See]] geleë. Die gebied van die Fenisiese stadstate het deur die geskiedenis uitgebrei en gekrimp. Die kernstreek waarin die Fenisiese kultuur ontwikkel en floreer het, het gestrek van [[Tripoli, Libanon|Tripoli]] en [[Bublos]] in Noord-[[Libanon]] tot [[Karmelberg]] in die hedendaagse [[Israel]]. Op die hoogtepunt van sy bestaan het Fenisië se grondgebied in die oostelike Mediterreense streek gestrek van die [[Orontes]]riviermond tot by [[Ashkelon]].<ref>{{Cite book |last=Meir Edrey |title=Phoenician Identity in Context: Material Cultural Koiné in the Iron Age Levant |publisher=Ugarit-Verlag – Buch- und Medienhandel Münster |year=2019 |isbn=978-3-86835-282-5 |series=Alter Orient und Altes Testament |volume=469 |location=Germany |pages=23–24}}</ref> Buite sy tuisgebied het die Fenisiese beskawing gestrek tot by die Middellandse See, van [[Siprus]] tot die [[Iberiese Skiereiland]]. Die Fenisiërs was 'n Semitiessprekende volk van ietwat onbekende oorsprong wat omstreeks 3000&nbsp;v.C. in die [[Levant]] ontstaan het.<ref>{{Cite web|title=Phoenicia {{!}} Definition, Location, History, Religion, & Facts|url=https://www.britannica.com/place/Phoenicia|access-date=2021-08-29|website=Encyclopedia Britannica|language=en}}</ref> Die term "Fenisië" is 'n antieke Griekse, nie-inheemse naam wat waarskynlik een van hulle belangrikste uitvoergoedere beskryf het: 'n kleursel ook bekend as [[Tiriese pers]]. Dit het nie 'n samehangende kultuur of gemeenskap beskryf nie, want anders sou dit plaaslik verstaan gewees het.<ref>{{Cite web|title=Who Were The Phoenicians? {{!}} History Today|url=https://www.historytoday.com/reviews/who-were-phoenicians|website=www.historytoday.com|access-date=2020-04-20}}</ref> Daar word gedebatteer of die Fenisiërs wel afsonderlik van die breër groep Semitiessprekende volke was wat as die [[Kanaän]]iete bekend is.<ref name="John C. Scott CCR">{{cite journal|last=Scott|first=John C|date=2018|title=The Phoenicians and the Formation of the Western World|journal=Comparative Civilizations Review|volume=78|issue=78|url=https://scholarsarchive.byu.edu/ccr/vol78/iss78/4}}</ref>{{sfnp|Quinn|2017|pages=24, 204}} Die historikus Robert Drews glo "Kanaäniete" was die naam van die etniese groep wat deur die antieke Grieke die "Fenisiërs" genoem is,<ref>{{cite journal |url=https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/030908929802308104 |title=Canaanites and Philistines |last=Drews |first=Robert |journal=Journal for the Study of the Old Testament |volume=23 |issue=81 |pages=39–61 |date=1998 |doi=10.1177/030908929802308104|s2cid=144074940 }}</ref> maar volgens die argeoloog Jonathan N. Tubb het die [[Ammoniet]]e, [[Moabiete]], [[Israel]]iete en Fenisiërs elk hulle eie kulturele identiteit gehad, hoewel hulle etnies Kanaäniete was, "dieselfde mense wat hulle in die 8ste millennium&nbsp;v.C. in boerderynedersettings in die streek gevestig het".<ref name="JonTubb">{{cite book|last=Tubb|first=Johnathan N.|url=https://archive.org/details/canaanites00tubb|title=Canaanites|work=British Museum People of the Past|publisher=University of Oklahoma Press|year=1998|isbn=9780806131085|access-date=9 October 2018|url-access=registration}}</ref>{{rp|13–14}} Die Fenisiërs het in die middel 12de eeu&nbsp;v.C. 'n opkoms gemaak ná die agteruitgang van die invloedrykste kulture in die [[verval van die Bronstydperk]]. Hulle was onder die mense van hulle tyd bekend as bekwame handelaars en seevaarders, en het deur die grootste deel van die klassieke oudheid die oorheersende kommersiële mag geword. Die Fenisiërs het 'n uitgebreide seehandelsnetwerk ontwikkel wat langer as 'n millennium geduur het. Hulle het gehelp om kulture, idees en kennis uit te ruil tussen groot bakermatte van die beskawing soos [[Griekeland]], [[Antieke Egipte|Egipte]] en [[Mesopotamië]]. Ná sy hoogtepunt in die 9de eeu&nbsp;v.C. het die Fenisiese beskawing in die oostelike Mediterreense streek stadigaan agteruitgegaan weens buitelandse invloed en mededinging; in die sentrale en westelike Mediterreense streek het sy invloed voortgeduur tot in die middel van die 2de eeu&nbsp;v.C. Die Fenisiërs was in stadstate georganiseer, nes dié in [[antieke Griekeland]], waarvan die noemenswaardigstes [[Tirus]], [[Sidon]] en [[Bublos]] was.{{sfnp|Aubet|2001|p=17}}<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.worldhistory.org/phoenicia/|title=Phoenicia|encyclopedia=World History Encyclopedia|access-date=2017-08-09}}</ref> Elke stadstaat was polities onafhanklik, en daar is geen bewyse dat die Fenisiërs aan hulleself as 'n enkele nasionaliteit gedink het nie.{{sfnp|Quinn|2017|pages=201–203}} Die Fenisiërs het kolonies en handelsposte oor die hele Mediterreense streek gevestig. [[Kartago]], 'n nedersetting in Noordwes-[[Afrika]], het in die 7de eeu&nbsp;v.C. 'n groot beskawing uit eie reg geword. Die Fenisiese gemeenskap en kultuurlewe was gesentreer om handel en seevaart. Terwyl die meeste stadstate deur die een of ander soort koning regeer is, het handelaarsfamilies waarskynlik groot invloed uitgeoefen. Die Fenisiërs is lank as 'n verlore beskawing beskou weens die gebrek aan inheemse geskrewe rekords. Eers teen die middel 20ste&nbsp;eeu het historici en argeoloë 'n idee begin vorm van die komplekse en invloedryke beskawing.{{sfnp|Markoe|2000|pages=10–12}} Hulle beste nalatenskap was die wêreld se [[Fenisiese alfabet|oudste geverifieerde alfabet]], waarvan die oorsprong verbind word aan die [[Hebreeuse alfabet|Hebreeuse skrif]] via die [[Proto-Sinaïtiese alfabet]].{{sfn|Coulmas|1996}} Dit is deur die Mediterreense streek versprei en gebruik om die [[Arabiese alfabet|Arabiese]] en [[Griekse alfabet]] te ontwikkel en daarna weer die [[Latynse alfabet]] en [[Cyrilliese skrif]].{{sfnp|Markoe|2000|page=111}}<ref name="Fischer 2004 90">{{cite book|last=Fischer|first=Steven Roger|title=A history of writing|publisher=Reaktion Books|year=2004|page=90}}</ref> Hulle kry ook die eer vir innovasies in skeepsbou, navigasie, nywerheid, landbou en regering. Daar word geglo hulle internasionale handelsnetwerk het die ekonomiese, politieke en kulturele fondamente gelê van die klassieke [[Westerse beskawing]].<ref name="Hans G. Niemeyer 2004">{{cite book|last=Niemeyer|first=Hans G.|chapter=The Phoenicians and the Birth of a Multinational Mediterranean Society|title=Commerce and Monetary Systems in the Ancient World|editor-last1=Rollinger|editor-first1=Robert|editor-last2=Ulf|editor-first2=Christoph|location=Stuttgart|publisher=Franz Stiener Verlag|year=2004|pages=246, 250}}</ref> ==Etimologie== Die Fenisiërs was 'n gemeenskap van onafhanklike stadstate en het blykbaar nie 'n term gehad vir Fenisië as geheel nie.<ref>Department of Ancient Near Eastern Art. “The Phoenicians (1500–300 B.C.).” In ''Heilbrunn Timeline of Art History.'' New York: The Metropolitan Museum of Art, 2000–. http://www.metmuseum.org/toah/hd/phoe/hd_phoe.htm (October 2004)</ref> In plaas daarvan sou hulle name gehad het vir die inwoners van elke spesifieke stad, soos "Sidoniërs" vir die inwoners van Sidon, ens. As die Fenisiërs wel 'n naam vir die hele streek gehad het, sou dit waarskynlik "Kanaän" gewees het en sou hulle na hulleself as "Kanaäniete" verwys het.<ref>Britannica, The Editors of Encyclopaedia. "Phoenicia". ''Encyclopedia Britannica'', 20 Augustus 2020, https://www.britannica.com/place/Phoenicia. Besoek op 9 Januarie 2022.</ref> Die naam "Fenisiërs" kom, nes die [[Latyn]]se ''Poenī'' (adjektief ''poenicus'', later ''pūnicus''), van die antieke Griekse Φοινίκη (''Phoiníkē''). Die woord φοῖνιξ (''phoînix'') beteken "Fenisiër", "[[Tiriese pers]]" of "[[dadelpalm]]." [[Homeros]] het dit in elk van dié betekenisse gebruik.<ref>{{cite web|url=https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=foi=nic|title=Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, φοῖνιξ|website=www.perseus.tufts.edu|access-date=2017-02-03}}</ref> (Die mitiese voël [[Feniks]] het ook dié naam, maar dit kom eers eeue later voor.) Dit is moeilik om te bepaal watter betekenis eerste was, maar dit is verstaanbaar dat die Grieke die karmosynrooi of pers kleur van dadels en kleurstof met die handelaars van albei dié produkte vereenselwig het. ==Geskiedenis== Omdat min Fenisiese rekords bewaar gebly het, kom die meeste van die kennis oor hulle oorsprong en geskiedenis uit die geskrifte van ander beskawings wat deur die hele Mediterreense streek opgegrawe word. Die geleerdes stem saam dat Fenisië se vooruitstrewendste tydperk van 1200&nbsp;v.C. tot aan die einde van die [[Persië|Persiese tydperk]] (332&nbsp;v.C.) was.<ref>{{Harvnb|Jigoulov|2021|p=13}}</ref> Die Fenisiese [[Bronstydperk]] is grootliks onbekend.<ref name = "Jig2021_18">{{harvnb|Jigoulov|2021|p=18}}</ref> Die belangrikste twee terreine is Bublos en Sidon-Dakerman (naby Sidon). In 2021 was daar egter steeds meer as honderd terreine wat opgegrawe moes word, terwyl ander nog nie heeltemal ontleed was nie.<ref name = "Jig2021_18"/> Die Middel-Bronstydperk was oor die algemeen 'n vreedsame tyd van toenemende bevolkings, handel en vooruitgang, hoewel daar om natuurlike hulpbronne meegeding is.<ref name="Jig2021_20"/> In die Laat Bronstyd het die mededinging tussen Egipte, [[Mitanni]], die [[Hetiete]] en [[Assirië]] 'n groot impak op Fenisiese stede gehad.<ref name = "Jig2021_20">{{harvnb|Jigoulov|2021|pp=18–9}}</ref> ===Oorsprong=== [[Lêer:Antarados sarkophagus face.JPG|duimnael|180px|’n Fenisiese sarkofaag by Antarados, Noord-Libanon, 480-450&nbsp;v.C.]] Die Kanaänitiese kultuur waaruit die Fenisiërs ontstaan het, het blykbaar op die plek ontwikkel uit die vroeëre Ghassuliese [[Kopersteentydperk]]kultuur. Die staat [[Oegarit]] uit die Laat Bronstydperk word argeologies ook as Kanaänities beskou,<ref name="tubb">Tubb, Jonathan N. (1998), "Canaanites" (British Museum People of the Past)</ref> hoewel [[Oegarities]] nie tot die Kanaänitiese tale behoort nie.<ref>{{Cite book |first=Roger |last=Woodard |year=2008 |title=The Ancient Languages of Syria-Palestine and Arabia |location=New York |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-68498-9 }}</ref><ref name="NavehJ1987">{{Cite book |first=Joseph |last=Naveh |year=1987 |chapter=Proto-Canaanite, Archaic Greek, and the Script of the Aramaic Text on the Tell Fakhariyah Statue |editor1-last=Miller |title=Ancient Israelite Religion |display-editors=etal |isbn=0-8006-0831-3 |chapter-url-access=registration |chapter-url=https://archive.org/details/ancientisraelite00unse }}. {{harvp|Coulmas|1996}}.</ref> Die Griekse historikus [[Herodotos]] en ander het ander teorieë gehad oor plekke van waar die Fenisiërs gekom het.<ref>Herodotos ''Histories'' 1.1, 2.44 & 7.89; Strabo, ''Geography'' 16.3.4.</ref><ref name="Bowersock">{{cite book |chapter-url=https://books.google.com/books?id=2hmbc9evgB0C&pg=PA401 |title=Bahrain Through The Ages – the Archaeology |publisher=Routledge |year=1986 |isbn=0-7103-0112-X |chapter=Tylos and Tyre. Bahrain in the Graeco-Roman World |editor-last2=Rice |editor-first2=Michael |author=Bowersock, G.W. |editor-last1=Khalifa |editor-first1=Haya Ali |pages=401–2 }}</ref><ref name="Rice">{{cite book|title=The Archaeology of the Arabian Gulf|publisher=Routledge|year=1994|isbn=0-415-03268-7 |author=Rice, Michael|page=20}}</ref> Sommige argeoloë het al 'n migrasie voorgestel wat verband hou met die verval van 'n beskawing omstreeks 1750&nbsp;v.C.<ref name="Bowersock"/><ref name="Rice"/><ref name="Donkin">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=leHFqMQ9mw8C&pg=PA48 |title=Beyond Price: Pearls and Pearl-fishing : Origins to the Age of Discoveries, Volume 224 |page=48 |author=R.A. Donkin|isbn=0-87169-224-4 |year=1998 }}</ref> Die meeste geleerdes verwerp egter die idee van 'n migrasie; argeologiese en historiese bewyse dui daarop dat die streek millenniums lank aaneen bewoon is, en onlangse [[Genetika|genetiese]] navorsing dui aan hedendaagse [[Libanon|Libanese]] kry die grootste deel van hulle afkoms (meer as 90%) van 'n Kanaänitiesverwante bevolking.<ref name="Habercetera">{{cite journal |title=Continuity and Admixture in the Last Five Millennia of Levantine History from Ancient Canaanite and Present-Day Lebanese Genome Sequences |journal=American Journal of Human Genetics |year=2017 |doi=10.1016/j.ajhg.2017.06.013 |pmid=28757201|doi-access=free |last1=Haber |first1=Marc |last2=Doumet-Serhal |first2=Claude |last3=Scheib |first3=Christiana |last4=Xue |first4=Yali |last5=Danecek |first5=Petr |last6=Mezzavilla |first6=Massimo |last7=Youhanna |first7=Sonia |last8=Martiniano |first8=Rui |last9=Prado-Martinez |first9=Javier |last10=Szpak |first10=Michał |last11=Matisoo-Smith |first11=Elizabeth |last12=Schutkowski |first12=Holger |last13=Mikulski |first13=Richard |last14=Zalloua |first14=Pierre |last15=Kivisild |first15=Toomas |last16=Tyler-Smith |first16=Chris |volume=101 |issue=2 |pages=274–282 |pmc=5544389 }}</ref> ===Opkoms in die Laat Bronstydperk (1479-1200 v.C.)=== Die eerste bekende aantekeninge oor die Fenisiërs hou verband met die verowerings van [[farao]] [[Toetmoses III]] (1479-1425 v.C.). Die Egiptenare het kusstede geteiken wat volgens hulle behoort het aan die ''Fenekhu'', "skrynwerkers", soos Bublos, Arwad en Ullasa. Die stede het aan die Egiptenare toegang verleen tot die Mesopotamiese handel en groot hoeveelhede van die streek se inheemse sederhout, waarvan daar geen ekviwalent in Egipte was nie.{{sfnp|Markoe|2000|pages=1–19}} Teen die 14de eeu&nbsp;v.C. het die Egiptenare die Fenisiese stadstate as "gunstelingstede" beskou. [[Tirus]], [[Sidon]], [[Beiroet]] en Bublos is as die belangrikstes gereken. Die Fenisiërs het aansienlike outonomie gehad en hulle stede was redelik goed ontwikkel en vooruitstrewend. Bublos was die belangrikste stad; dit was 'n sentrum vir bronsvervaardiging en die primêre sentrum van waardevolle items soos [[tin]] en [[lapis lazuli]] van so ver oos as [[Afganistan]]. Die Egiptiese amptenare het ook belanggestel in Sidon en Tirus, en dit het 'n patroon van mededinging begin wat oor die volgende millennium sou voortduur. In die [[Amarna-briewe]] word vertel die naburige [[Amoriete]] en Hetiete het Fenisiese stede van 1350 tot 1300&nbsp;v.C. verower, veral in die noorde. Egipte het eindelik sy kusgebiede van Oegarit in Noord-[[Sirië]] tot by Bublos naby Sentraal-Libanon verloor. ===Opkoms en hoogtepunt (1200-800&nbsp;v.C.)=== Tussen 1200 en 1150&nbsp;v.C. het die verval van die Bronstydperk gelei tot die verswakking of vernietiging van die meeste beskawings in die streek, insluitende die Egiptenare en Hetiete. Dit lyk of die Fenisiërs die toets van die tyd deurstaan het, want hulle het in 1230&nbsp;v.C. as 'n afsonderlike en georganiseerde beskawing verrys. Dié tydperk word soms die "Fenisiese renaissance" genoem.<ref>{{cite journal|last=Stieglitz|first=Robert|title=The Geopolitics of the Phoenician Littoral in the Early Iron Age|journal=Bulletin of the American Schools of Oriental Research|volume=129|year=1990|issue=9}}</ref> Hulle het die magsleemte gevul wat deur die ander beskawings gelaat is deur die enigste handels- en seemag in die streek te word, 'n status wat hulle eeue lank sou volhou.<ref name="John C. Scott CCR" /> Die herstel van die Mediterreense ekonomie is waarskynlik te danke aan Fenisiese handelaars en seevaarders wat die langafstandhandel tussen Egipte en Mesopotamië in die 10de eeu&nbsp;v.C. herstel het.<ref name="Jerry H. Bentley 1999">{{cite journal|first=Jerry H.|last=Bentley|title=Sea and Ocean Basins as Frameworks for Historical Analysis|journal=Geographical Review|volume= 89|issue=2|year=1999|pages=215–219|doi=10.1111/j.1931-0846.1999.tb00214.x}}</ref> Vroeg in die [[Ystertydperk]] het die Fenisiërs hawens, pakkamers, markte en nedersettings oor die hele Mediterreense streek en tot by die suidelike [[Swartsee]] gevestig. Kolonies is gestig op [[Siprus]], [[Sardinië]], die [[Baleariese Eilande]], [[Sisilië]] en [[Malta]], sowel as aan die kus van Noord-Afrika en die Iberiese Skiereiland.<ref>{{cite book|last=Barnes|first=William H.|title=Studies in the Chronology of the Divided Monarchy of Israel|location=Atlanta|publisher=Scholars Press|year=1991|pages=29–55}}</ref> Fenisiese [[silwer]] uit dié tyd wat as betaalmiddele gebruik is, bevat [[lood]]isotoopverhoudings wat ooreenstem met dié van lood in Sardinië en [[Spanje]], wat dui op hoe uitgebrei die Fenisiese handelsnetwerk was.<ref>{{cite journal|last1=Chamorro|first1=Javier G.|date=1987|title=Survey of Archaeological Research on Tartessos|journal=American Journal of Archaeology|volume=91|issue=2|pages=197–232|doi=10.2307/505217|jstor=505217|s2cid=191378720 }}</ref> Teen die 10de eeu&nbsp;v.C. het [[Tirus]] die rykste en magtigste Fenisiese stadstaat geword, veral tydens die bewind van [[Hiram I]] (c. 969-936&nbsp;v.C.). Tydens die bewind van die priester [[Etbaäl I|Etbaäl]] (887-856&nbsp;v.C.) het Tirus sy grondgebied uitgebrei tot so ver noord as Beiroet en tot in 'n deel van [[Siprus]]. Dié ongewone daad van aggressie was die naaste wat die Fenisiërs daaraan gekom het om 'n verenigde staat te vorm. Toe sy ryk sy grootste gebiedsomvang bereik, het Etbaäl hom verklaar tot "koning van die Sidoniërs", 'n titel wat ook deur sy opvolgers gebruik is en in beide Griekse en [[Jood]]se geskrifte genoem is.<ref name=":02">{{cite book|chapter=The Phoenicians: A Captivating Guide to the History of Phoenicia and the Impact Made by One of the Greatest Trading Civilizations of the Ancient World|title=Captivating History|year=2019|isbn=9781647482053|last1=History|first1=Captivating}}</ref> In die Laat Ystertydperk was die Fenisiese boot-, handels- en kulturele bedrywighede op hulle hoogtepunt, veral tussen 750 en 650&nbsp;v.C. Die Fenisiese invloed was duidelik in die "oriëntalisasie" van Griekse kultuur- en kunskonvensies.<ref name="John C. Scott CCR" /> Onder hulle gewildste goedere was fyn [[tekstiel]], gewoonlik gekleur met [[Tiriese pers]]. [[Homeros]] se ''[[Ilias]]'', wat in dié tyd geskryf is, verwys na die gehalte van Fenisiese [[klere]] en [[metaal]]goedere.<ref name="John C. Scott CCR" /> ===Stigting van Kartago=== [[Kartago]] is gestig deur Fenisiërs wat van Tirus af gekom het, moontlik aanvanklik as 'n stasie in die metaalhandel met die suidelike Iberiese Skiereiland.{{sfnp|Warmington|1964}} Die stad se naam in [[Punies]], 𐤒𐤓𐤕 𐤇𐤃𐤔𐤕 (''Qart-Ḥadašt''), beteken "Nuwe Stad".<ref>{{cite book|last1=Charles-Picard|first1=Gilbert|last2=Picard|first2=Colette|title=Vie et Mort de Carthage|location=Paris|publisher=Hachett|year=1968|language=fr|trans-title=The Life and Death of Carthage|pages=28–35}}</ref> Sommige bronne noem 'n vroeë stigtingsdatum soos 1215&nbsp;v.C. – voor die [[Trojaanse Oorlog|val van Troje]] in 1180&nbsp;v.C. Die Griekse geskiedkundige Timeus reken egter die stigting van Kartago was in 814&nbsp;v.C., die datum wat deur die meeste geskiedkundiges aanvaar word.<ref>{{cite book|first=Serge|last=Lancel|title= Carthage|pages=20–23|translator=Antonia Nevill| publisher=Oxford: Blackwell |date=1995}}</ref> Volgens [[legende]]s, insluitende [[Vergilius]] se ''[[Eneïde]]'', is die stad deur koningin [[Dido]] gestig. Kartago sou groei tot 'n veeletniese ryk wat gestrek het oor Noord-Afrika, Sardinië, Sisilië, Malta, die Baleariese Eilande en Suid-Iberië, maar dit sou eindelik in die [[Puniese Oorloë]] (264-146&nbsp;v.C.) deur [[Romeinse Ryk|Rome]] verwoes word voordat dit as 'n Romeinse stad herbou is. ===Assiriese en Babiloniese vasalstate (858-538&nbsp;v.C.)=== [[Beeld: Assyrian - Fragments of Bands from a Gate - Walters 542335 - View A.jpg|thumb|240px|Twee bronsfragmente van die Assiriese paleispoort met beelde van die insameling van heffings van die Fenisiese stede Tirus en Sidon (859-824&nbsp;v.C.). [[Britse Museum]].]] As 'n handelsmag wat op 'n nou kusstrook gekonsentreer was, het die Fenisiërs nie genoeg mense gehad vir 'n sterk weermag nie. Namate buurstate begin sterker raak het, het die Fenisiërs al hoe meer onder die mag gekom van buitelandse heersers, wat hulle outonomie in 'n wisselende mate erken het.<ref name=":02"/> Die [[Assirië|Assiriese]] verowering van Fenisië het onder koning [[Salmaneser III]] begin. Hy het in 858&nbsp;v.C. aan die bewind gekom en 'n reeks veldtogte teen buurstate begin voer. Die Fenisiese stadstate het onder sy mag gekom en hulle moes heffings betaal in geld, goedere en natuurlike hulpbronne. Aanvanklik was hulle [[Vasalstaat|vasalstate]] met 'n sekere mate van vryheid.<ref name=":02"/> Dit het in 744&nbsp;v.C. verander met die troonbestyging van [[Tiglat-Pileser III]]. Teen 738&nbsp;v.C. was die grootste deel van die [[Levant]], insluitende Noord-Fenisië, geannekseer. Net Tirus en Bublos, die magtigste stadstate, het vasalstate buite direkte Assiriese beheer gebly. Tirus, Bublos en Sidon het almal teen die Assiriese bewind in opstand gekom. In 721&nbsp;v.C. het [[Sargon II]] Tirus angeval en die rebellie onderdruk. Sy opvolger, [[Sanherib]], het nog rebellies in die streek onderdruk. In die 7de eeu&nbsp;v.C. het Sidon gerebelleer en is dit deur [[Esarhaddon]] verwoes. Hy het slawe van die inwoners gemaak en 'n nuwe stad op die ruïnes gebou. Aan die einde van die eeu was die Assiriërs verswak weens opeenvolgende opstande, en dit het daartoe gelei dat dit deur die [[Mede|Mediese Ryk]] verwoes is. Die Babiloniërs, voormalige vasale van die Assiriërs, het die val van die ryk uitgebuit en in opstand gekom. Kort daarna het hulle die [[Neo-Babiloniese Ryk]] in sy plek gestig. Fenisiese stede het verskeie kere tydens die bewind van die eerste Babiloniese koning, [[Nabopolassar]] (626-605&nbsp;v.C.), en sy seun, [[Nebukadnesar II]] (omstreeks 605-562&nbsp;v.C.), gerebelleer. In 587&nbsp;v.C. het Nebukadnesar Tirus aangeval. Die stad het 13 jaar lank weerstand gebied, maar eindelik onder "gunstige terme" oorgegee.<ref name="britannica.com">{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Lebanon|title=Lebanon – Assyrian and Babylonian domination of Phoenicia|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2020-04-22}}</ref> ===Persiese tydperk (539-332&nbsp;v.C.)=== [[Beeld: Construction of Xerxes Bridge of boats by Phoenician sailors.jpg|thumb|Fenisiërs bou [[Pontonbrug|pontbrûe]] vir [[Ahasveros]] tydens die tweede Persiese inval van [[Griekeland]] in 480&nbsp;v.C. (1915-tekening deur A.C. Weatherstone).]] In 539&nbsp;v.C het [[Kores die Grote]], die koning en stigter van die Persiese [[Achaemenidiese Ryk]], Babilon verower.<ref name=":7">{{cite journal|last=Katzenstein|first=Jacob|title=Tyre in the Early Persian Period (539-486 B.C.E.)|journal=The Biblical Archaeologist|volume=42|issue=1|year=1979|page=31|doi=10.2307/3209545|jstor=3209545|s2cid=165757132|url=https://www.jstor.org/stable/3209545}}</ref> Terwyl Kores die state oor die hele [[Antieke Nabye Ooste|Nabye Ooste]] begin konsolideer het, het die Fenisiërs blykbaar besluit om "hulle aan die Perse oor te gee".<ref name=":8">{{Cite book|last=Herodotus|title=The Histories, Book III|pages=§19}}</ref> Die grootste deel van die Levant is deur Kores in 'n enkele [[Satraap|satrapie]] (provinsie) gekonsolideer en gedwing om 'n jaarlikse heffing te betaal.<ref>{{Cite book|last=Herodotus|title=The Histories, Book III|pages=218, §91}}</ref> Die Fenisiese streek is later in vier vasalkoninkryke ingedeel: Sidon, Tirus, Arwad en Bublos. Hulle het aansienlike outonomie gehad. Anders as in ander dele van die ryk is daar geen rekords van Persiese administrateurs wat in die Fenisiese stadstate regeer het nie. Plaaslike Fenisiese konings is toegelaat om aan die bewind te bly en het dieselfde regte as Persiese [[Satraap|satrape]] (goewerneurs) gehad, soos die oorerwing van die amp en die munt van geld.<ref name=":7" /><ref>{{Cite web|url=https://brewminate.com/a-history-of-phoenician-civilization/|title=A History of Phoenician Civilization|last=MAMcIntosh|date=2018-08-29|website=Brewminate|language=en-US|access-date=2020-04-20}}</ref> [[Beeld: Coin of Abdashtart I, Achaemenid Phoenicia (2).jpg|thumb|240px|'n Muntstuk uit die Achaemenidiese Ryk van Straton I van Sidon, wat regs te sien is agter die strydwa en die Persiese koning.]] Fenisië was 'n belangrike bate van die Achaemenidiese Ryk, veral danksy hulle kennis van skeepstegnologie en navigasie.<ref name=":7" /> Hulle het die grootste deel van die Persiese vloot se bote gelewer tydens die [[Grieks-Persiese Oorloë|ryk se oorloë met Griekeland]] in die laat 5de eeu&nbsp;v.C.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book V|last=Herodotus|pages=§109}}</ref> Fenisiërs onder [[Ahasveros]] het die Xerxeskanaal gebou, asook die [[Pontonbrug|pontbrûe]] waaroor die ryk se soldate die Griekse vasteland binnegegaan het.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book VII|last=Herodotus|pages=§23}}</ref> Die Persiese koning het hulle egter swaar gestraf ná die nederlaag in die Slag van Salamis, wat hy toegeskryf het aan die Fenisiërs se lafhartigheid en onbekwaamheid.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book VIII|last=Herodotus|pages=§90}}</ref> In die middel van die 4de eeu&nbsp;v.C. het koning Tennes van Sidon 'n mislukte rebellie teen Artaxerxes III gelei. Hulle het die hulp ingewin van die Egiptenare, wat daarna in 'n oorlog met Persië betrokke geraak het.<ref>{{Cite web|url=https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Diodorus_Siculus/16C*.html|title=LacusCurtius • Diodorus Siculus — Book XVI Chapters 40‑65|website=penelope.uchicago.edu|access-date=2020-04-20}}</ref> Die verwoesting van Sidon daarna het gelei tot die heropkoms van Tirus, wat vir twee dekades die oorheersende Fenisiese stad gebly het tot met die aankoms van Alexander die Grote. ===Hellenistiese tydperk (332-152 v.C.)=== Fenisië was een van die eerste streke wat deur [[Alexander die Grote]] verower is tydens sy militêre veldtogte in [[Wes-Asië]]. Alexander se hoofteiken in die Persiese Levant was [[Tirus]], wat nou die streek se grootste en belangrikste stad was. Die stad het oorgegee ná 'n beleg van rofweg sewe maande, waartydens sy inwoners na Kartago gevlug het.<ref name=":9">{{cite book|last=Millar|first=Fergus|title=The Phoenician Cities: A Case-Study of Hellenisation|chapter=The Phoenician Cities|publisher=University of North Carolina Press|year=2006|pages=32–50|doi=10.5149/9780807876657_millar.8|jstor=10.5149/9780807876657_millar.8|isbn=9780807830307|url=https://www.jstor.org/stable/10.5149/9780807876657_millar.8}}</ref> Tirus se weiering om Alexander toe te laat om die stad se tempel aan [[Melqart]] te besoek, wat gelei het tot die moord op sy gesante, het 'n wrede vergelding tot gevolg gehad: 2&nbsp;000 van sy belangrikste inwoners is [[Kruisiging|gekruisig]] en 'n strooipophandlanger is aangestel.<ref>{{cite web|url=https://www.worldhistory.org/article/107/alexanders-siege-of-tyre-332-bce/|title=Alexander's Siege of Tyre, 332 BCE|website=World History Encyclopedia|access-date=2019-03-07}}</ref> Die res van Fenisië het maklik onder Alexander se beheer gekom en Sidon het vreedsaam oorgegee.<ref name=":10">{{cite journal|first=Stephen|last=Stockwell|title=Before Athens: Early Popular Government in Phoenician and Greek City States|journal=Geopolitics, History, and International Relations|issue=2|year=2010|pages=128–129}}</ref> [[Beeld:A naval action during the siege of Tyre by Andre Castaigne (1898-1899).jpg|links|200px|thumb|'n Vlootoptrede tydens Alexander die Grote se aanval op Tirus in 332&nbsp;v.C. Tekening deur Andre Castaigne, 1888-'89.]] Alexander se ryk het 'n beleid van Hellenisasie gehad, waardeur die Griekse kultuur en godsdiens deur die verowerde gebiede versprei is. Grieks is egter nie oral afgedwing nie en was soms net 'n taal vir administrasiedoeleindes. Die meeste plekname is in Grieks verander,<ref name=":9" /> maar in Fenisië het al die plekke buiten twee hulle inheemse name behou, en dit lyk of die Griekse administrasie hier baie beperk was.<ref name=":9" /> Die Fenisiërs het handels- en kulturele bande met hulle westelike bure behou. Die Griekse historikus Polibius vertel hoe die Seleukidiese koning Demetrius I uit Rome ontsnap het op 'n skip van Kartago wat goedere na Tirus vervoer het.<ref name=":9" /> Die aanpassing by die [[Masedonië (streek)|Masedoniese]] heerskappy is waarskynlik vergemaklik deur die Fenisiërs se historiese bande met die Grieke, met wie hulle 'n paar [[mitologie]]se stories en figure deel; die twee volke word selfs soms as "familie" beskou.<ref name=":9" /> Toe Alexander se ryk ná sy dood in 323&nbsp;v.C. inmekaarstort, het die Fenisiërs onder die bewind van die grootste van sy opvolgers, die [[Seleukidiese Ryk|Seleukiede]], gekom. Die [[Ptolemeïese Ryk]] van Egipte het voortdurend om die Fenisiese streek gewedywer tydens die 40-jarige Siriese Oorloë en die gebied het in die 3de eeu&nbsp;v.C. onder Ptolemeïese heerskappy gekom.<ref name="britannica.com"/> Die Seleukiede het dit die volgende eeu teruggewen en beheer daaroor uitgevoer tot in die middel van die 2de eeu&nbsp;v.C. Onder hulle heerskappy het die Fenisiërs 'n aansienlike mate van outonomie en selfregering gehad.<ref name="britannica.com"/> Tyens die Seleukidiese Dinastiese Oorloë (157-63&nbsp;v.C.) was die Fenisiese stede hoofsaaklik selfregerend. Die Seleukidiese Ryk, insluitende Fenisië, is in 82&nbsp;v.C. deur [[Tigranes die Grote]] van [[Armenië]] verower, en daarmee het die Hellenistiese invloed oor die streek tot 'n einde gekom. Met hulle strategies waardevolle bufferstaat wat in 'n mededingende mag opgeneem is, het die Romeine tussenbeide getree en die gebied in 62&nbsp;v.C. verower. Kort daarna is dit opgeneem in die [[Syria (Romeinse provinsie)|Romeinse provinsie Syria]]. Fenisië het in die 3de eeu&nbsp;n.C. 'n aparte Romeinse provinsie geword. Onder die Romeinse heerskappy het die Fenisiërs enige mate van outonomie verloor en die streek is verromeins. Die Romeinse Ryk het oor die gebied regeer tot in die 640's&nbsp;n.C., toe die [[Moslem]]se [[Arabiere]] dit verower het. ==Demografie== Die volk wat nou as die Fenisiërs bekend is, was nes die naburige [[Israel]]iete en [[Moabiete]] 'n [[Kanaän]]itiese volk. Hulle was 'n groep antieke [[Semitiese tale|Semitiessprekende]] volke wat op die laatste in die 3de millennium&nbsp;v.C. in die [[Levant]] teenwoordig was.<ref name="John C. Scott CCR" /> Fenisiërs het hulleself nie so genoem nie en sou eerder na hulleself verwys het as ''Kenaʿani'', "Kanaäniete".<ref>{{Cite web|title=Phoenicia|url=https://www.britannica.com/place/Phoenicia|url-status=live|website=britannica.com}}</ref> In 'n studie in 2018 met [[mitochondriale DNS]] in [[Sardinië]] is bevind die Fenisiërs was "inklusief en multikultureel, en het aansienlike vroulike mobiliteit gehad", met bewyse van inheemse, "vreedsame en permanente" Sardiniese integrasie in Semitiese Fenisiese setlaars. Die studie het ook bewyse gevind dat Suid-Europeërs hulle dalk in die gebied van die moderne [[Libanon]] gevestig het.<ref>{{Cite web|url=https://cosmosmagazine.com/biology/ancient-phoenician-life-was-mixed-and-multicultural|title=Ancient Phoenician life was mixed and multicultural|website=Cosmos Magazine|date=10 January 2018|language=en|access-date=2020-04-25}}</ref> ===Genetiese studies=== In 'n studie in 2008 onder Pierre Zalloua is bevind ses subklades van die [[haplogroep]] J-M172 (J2) – wat vermoedelik tussen die [[Kaukasus]]berge, [[Mesopotamië]] en die [[Levant]] ontstaan het – het 'n "Fenisiese handtekening" gehad en verteenwoordig onder die mans bevolkings van Libanese kusstreke sowel as die groter Levant (die "Fenisiese buiterand"), gevolg deur ander gebiede van historiese Fenisiese besetting, van [[Siprus]] tot [[Marokko]]. Die navorsers het voorgestel die genetiese handtekening is die gevolg van 'n "gedeelde bron van verwante lyne wat in Libanon gewortel is".<ref name="Zalloua 2008">{{cite journal |last=Zalloua |first=Pierre A. |title=Identifying Genetic Traces of Historical Expansions: Phoenician Footprints in the Mediterranean |journal=American Journal of Human Genetics |year=2008 |volume=83 |issue=5 |pages=633–642 |doi=10.1016/j.ajhg.2008.10.012 |pmid=18976729 |pmc=2668035|display-authors=et al.}}</ref> Nog 'n studie in 2006 het bewyse gevind van die genetiese teenwoordigheid van Fenisiërs op die Spaanse eiland [[Ibiza]].<ref>{{cite journal |last1=Tomàs |first1=Carme|title=Differential maternal and paternal contributions to the genetic pool of Ibiza Island, Balearic Archipelago |journal=American Journal of Physical Anthropology |date=2006 |volume=129 |issue=2 |pages=268–278 |doi=10.1002/ajpa.20273 |pmid=16323196 }}</ref> In 2016 het die [[skelet]] van 'n 2&nbsp;500 jaar oue man van Kartago wat in [[Tunisië]] ontdek is, getoon dit bevat die seldsame moederlike haplogroep U5b2c1. Die lyn van dié "Jong Man van Byrsa" verteenwoordig vermoedelik vroeë geenvloei van [[Iberië]] na die [[Magreb]].<ref>{{cite journal |last1=Matisoo-Smith |first1=Elizabeth A. |last2=Gosling |first2=Anna L. |last3=Boocock |first3=James |last4=Kardailsky |first4=Olga |last5=Kurumilian |first5=Yara |last6=Roudesli-Chebbi |first6=Sihem |date=25 May 2016 |title=A European Mitochondrial Haplotype Identified in Ancient Phoenician Remains from Carthage, North Africa |journal=PLoS ONE |volume=11 |issue=5 |doi=10.1371/journal.pone.0155046 |display-authors=et al. |pages=e0155046 |pmid=27224451 |pmc=4880306|bibcode=2016PLoSO..1155046M |doi-access=free }}</ref> Volgens 'n studie van 2017 wat deur die ''American Journal of Human Genetics'' gepubliseer is, kry hedendaagse Libanese die grootste deel van hulle herkoms van 'n bevolking wat aan die Kanaäniete verwant is, en dit dui op 'n aansienlike genetiese aaneenlopendheid in die Levant sedert minstens die [[Bronstydperk]].<ref>{{cite journal|last1=Harb|first1=Marc|display-authors=etal|date=July 2017|title=Continuity and Admixture in the Last Five Millennia of Levantine History from Ancient Canaanite and Present-Day Lebanese Genome Sequences|url=|journal=American Journal of Human Genetics|volume=101|issue=2|pages=274–282|doi=10.1016/j.ajhg.2017.06.013|pmc=5544389|pmid=28757201}}</ref><ref>{{cite news|last1=Abed|first1=Mira|date=27 July 2017|title=The DNA of ancient Canaanites lives on in modern-day Lebanese, genetic analysis shows|work=Los Angeles Times|url=https://www.latimes.com/science/sciencenow/la-sci-sn-canaanite-lebanese-genetics-20170727-story.html}}</ref> Die Britse genetikus Chris Tyler-Smith en sy span het verder "antieke DNS van vyf Kanaänitiese volke wat 3&nbsp;750 en 3&nbsp;650 jaar gelede" gelewe het, met dié van moderne mense vergelyk en onthul dat 93% van die genetiese herkoms van mense in Libanon van die Kanaäniete kom (die ander 7% was van 'n bevolking op die [[Eurasië|Eurasiese]] [[steppe]]).<ref>{{cite web |url=https://www.patheos.com/blogs/kermitzarleyblog/2017/08/palestinians-may-philistines-since-lebanese-dna-93-canaanite/ |title=Palestinians May Be Philistines Since Lebanese DNA Is 93% Canaanite |last=Zarley |first=Kermit |work=Patheos |date=4 August 2017 |access-date=5 August 2021 |url-status=live}}</ref><ref>{{cite web |url=https://www.latimes.com/science/sciencenow/la-sci-sn-canaanite-lebanese-genetics-20170727-story.html |title=The DNA of ancient Canaanites lives on in modern-day Lebanese, genetic analysis shows |last=Abed |first=Mira |work=Los Angeles Times |date=27 July 2017 |access-date=5 August 2021 |url-status=live}}</ref> In 'n studie in 2020 wat in die ''American Journal of Human Genetics'' gepubliseer is, het navorsers gewys daar is 'n aansienlike genetiese aaneenlopendheid in Libanon sedert die Bronstydperk wat deur drie groot vermengingsvoorvalle onderbreek is: in die [[Ystertydperk|Yster-]], Hellenistiese en [[Ottomaanse Ryk|Ottomaanse]] tydperk, wat elk 3-11% van die nieplaaslike gene tot die bevolking bygedra het.<ref name="doi_10.1016/j.ajhg.2020.05.008">{{cite journal|last1=Haber|first1=Marc|last2=Nassar|first2=Joyce|last3=Almarri|first3=Mohamed A.|last4=Saupe|first4=Tina|last5=Saag|first5=Lehti|last6=Griffith|first6=Samuel J.|last7=Doumet-Serhal|first7=Claude|last8=Chanteau|first8=Julien|last9=Saghieh-Beydoun|first9=Muntaha|last10=Xue|first10=Yali|last11=Scheib|first11=Christiana L.|year=2020|title=A Genetic History of the Near East from an aDNA Time Course Sampling Eight Points in the Past 4,000 Years|journal=American Journal of Human Genetics|volume=107|issue=1|pages=149–157|doi=10.1016/j.ajhg.2020.05.008|pmc=7332655|pmid=32470374|last12=Tyler-Smith|first12=Chris}}</ref> ==Ekonomie== ===Handel=== [[Beeld:Phoenician trade routes (eng).svg|thumb|400px|Die groot Fenisiese handelsnetwerk (omstreeks 1200-800&nbsp;v.C.).]] Die Fenisiërs was tussengangers tussen die uiteenlopende bevolkings in die Mediterreense streek en Nabye Ooste. Hulle het die uitruil van goedere, kennis, kultuur en godsdienstradisies aangehelp. Hulle uitgebreide en langdurige handelsnetwerk het die fondament gelê vir 'n ekonomies en kultureel samehangende Mediterreense streek, wat deur die Grieke en veral die Romeinse voortgesit is.<ref name="Jerry H. Bentley 1999" /> [[Beeld:MuseoArqueologicoCadiz-P1050192.JPG|thumb|links|220px|Fenisiese sarkofae wat in Cádiz, Spanje, ontdek is. Hulle is vermoedelik na Sidon uitgevoer.<ref>A. B. Freijeiro, R. Corzo Sánchez, Der neue anthropoide Sarkophag von Cadiz. In: Madrider Mitteilungen 22, 1981.</ref><ref>{{cite journal |last1=Lapuente |first1=P. |last2=Rodà |first2=I. |last3=Gutiérrez Garcia‐M |first3=A. |last4=Brilli |first4=M. |title=Addressing the controversial origin of the marble source used in the Phoenician anthropoid sarcophagi of Gadir (Cadiz, Spain) |journal=Archaeometry |date=June 2021 |volume=63 |issue=3 |pages=467–480 |doi=10.1111/arcm.12623|s2cid=225150177 |url=http://zaguan.unizar.es/record/108415 }}</ref> Argeologiese Museum van Cádiz.]] Fenisiese bande met die Grieke was diepgewortel. Dit het blykbaar in die [[Minoïese beskawing]] op [[Kreta]] (1950-1450&nbsp;v.C.) begin, wat saam met die [[Miceense Griekeland|Miceense beskawing]] (1600-1100&nbsp;v.C.) as die voorlopers van klassieke Griekeland beskou word.<ref>{{cite book|first=Fernand|last=Braudel|title=Memory and Mediterranean|translator-first=Sian|translator-last=Reynolds|location=New York|publisher=Alfred A. Knopf|year=2001|pages=112–113}}</ref> Argeologiese bewyse dui daarop dat die Miceense Grieke geleidelik goedere, kunsstyle en gebruike via die Fenisiërs uit die Nabye Ooste ingevoer het. Aan die Egiptenare het die Fenisiërs sederhout teen aansienlike pryse verkoop,{{sfnp|Cunliffe|2008|pages=241–2}} asook [[wyn]] van die 8ste eeu&nbsp;v.C. af. Die wynhandel met Egipte is goed gedokumenteer deur skeepswrakke wat in 1997 in die oop see 50&nbsp;km wes van [[Ashkelon]], Israel, ontdek is.<ref>{{cite book |first=L. E. |last=Stager |chapter=Phoenician shipwrecks in the deep sea |title=Sea routes: From Sidon to Huelva: Interconnections in the Mediterranean, 16th–6th&nbsp;c.&nbsp;BC |year=2003 |pages=233–248 |isbn=978-960-7064-40-0 }}</ref> Groot houers van [[terracotta]] uit Tirus en Sarepta is gebruik vir die vervoer van die wyn. Die Fenisiërs het weer van die Egiptenare [[Nubië|Nubiese]] [[goud]] gekoop. Van elders het hulle ander materiale gekry, waarvan die belangrikste seker [[silwer]] was, soos van [[Sardinië]] en die [[Iberiese Skiereiland]]. Tin vir die maak van [[brons]] is dalk van [[Galisië]] in Suid-Spanje gekry, of van [[Noord-Europa]] ([[Cornwall]] of [[Historiese Bretagne|Bretagne]]).{{sfnp|Markoe|2000|p=103}} ===Nywerheid=== [[Beeld:Phoenician - Bowl with Hunting Scene - Walters 57705.jpg|thumb|220px|'n Fenisiese metaalbak met 'n [[jag]]toneel (8ste eeu&nbsp;v.C.). Die klere en haarstyl van die figure is Egipties, maar die onderwerp van die middelste toneel is die Mesopotamiese tema van die stryd tussen mens en dier. Fenisiese kunstenaars het dikwels die style van naburige kulture oorgeneem.]] Fenisië het min ander natuurlike hulpbronne as sy sederhout gehad. Hout was waarskynlik hulle eerste en grootste bron van rykdom; nie Egipte of Mesopotamië het genoeg houtbronne gehad nie. Die Fenisiërs kon egter nie van dié beperkte inkomste alleen lewe nie en het 'n nywerheidsbasis begin wat geskoei was op die vervaardiging van goedere vir alledaagse en luuksegebruik.<ref name=" John C. Scott CCR" /> Hulle het tegnieke soos glas-, graveer- en metaalwerk uitgevind of bemeester.<ref name=":42" /> Die Fenisiërs was vroeë pioniers in massaproduksie en het baie goedere in grootmaat verkoop. Hulle het die belangrikste bron van glasware in die oudheid geword en het duisende flesse, krale en ander glasvoorwerpe oor die Middellandse See versprei.<ref>{{cite book|first=Gerhard|last=Herm|title=The Phoenicians|translator-first=Catherine|translator-last=Hiller|location=New York|publisher=William Morrow|year=1975|page=80}}</ref> Uitgrawings in Spanje dui daarop dat hulle ook die pottebakkerswiel gebruik het.<ref>{{cite book|first1=Karl|last1=Moore|first2=David|last2=Lewis|title=Birth of the Multinational|location=Copenhagen|publisher=Copenhagen Business School Press|year=1999|page=85}}</ref> Hulle blootstelling aan 'n groot verskeidenheid kulture het hulle in staat gestel om goedere vir spesifieke markte te vervaardig.<ref name=":42">{{cite journal|last1=Markoe|first1=Glenn|last2= McGovern|first2=Patrick E.|title=A Nation of Artisans|journal=Archaeology|volume=43|issue=2|date=March 1990|pages=32–33|jstor=41765806|url=https://www.jstor.org/stable/41765806}}</ref> Uit die ''[[Ilias]]'' blyk dit dat Fenisiese klere en metaalgoedere hoog deur die Grieke aangeslaan is.<ref name="John C. Scott CCR" /> Gespesialiseerde items is spesiaal vir ryker klante ontwerp, insluitende reliëfs van [[ivoor]] en geverfde [[volstruis]]eiers met fyn detail. [[Beeld:Contemporary portrayal of a toga picta.jpg|thumb|links|180px|'n [[Etruskers|Etruskiese]] graf (omstreeks 350&nbsp;v.C.) wat 'n man met 'n [[pers]] [[toga]] uitbeeld.]] ====Tiriese pers==== Die waardevolste Fenisiese goedere was materiaal wat gekleur was met [[Tiriese pers]], wat vir 'n groot deel van die Fenisiese rykdom verantwoordelik was. Dit is 'n afskeiding deur verskeie spesies seeslakke van die genus ''Murex''. Hulle was volop in die Oos-Middellandse See, maar is so oorbenut dat hulle plaaslik uitgesterf het. Fenisiërs kon die kleurstof in 1750&nbsp;v.C. al ontdek het.<ref>{{cite book|last=St. Clair|first=Kassia|year=2016|title=The Secret Lives of Colour|location=London|publisher=John Murray|pages=162–164}}</ref> Hulle het 'n tweede vervaardigingsentrum daarvoor gevestig in Mogador, in die hedendaagse [[Marokko]].<ref>{{cite book|title=The Phoenicians: A Captivating Guide to the History of Phoenicia and the Impact Made by One of the Greatest Trading Civilizations of the Ancient World|year=2019|isbn=978-1647482053|page=60|last1= History|first1= Captivating}}</ref> Die Fenisiërs se eksklusiewe beheer oor die vervaardiging van die kleurstof asook die arbeidsintensiewe ekstraksieproses het dit baie duur gemaak. Tiriese pers is dus later met die rykes verbind. Dit was gou 'n statussimbool in sekere beskawings, veral onder jong Romeine. Assiriese bestellingsrekords van die Fenisiërs sluit in "klere van helder gekleurde stof", wat waarskynlik Tiriese pers insluit. Hoewel die ontwerpe en borduurwerk in Fenisiese tekstiele hoog aangeslaan is, ontbreek inligting oor die tegnieke en spesifieke beskrywings.<ref name=":42" /> ====Mynbou==== Mynbou in die Fenisiese tuisland was beperk; [[yster]] was die enigste [[metaal]] van enige nut. Die eerste grootskaalse mybou-operasies het waarskynlik in [[Siprus]] voorgekom, hoofsaaklik vir [[koper]]. [[Sardinië]] is dalk uitsluitlik vir sy [[Mineraal|mineralebronne]] gekoloniseer; Fenisiese nedersettings was gekonsentreer in die suidelike dele van die eiland, naby bronne van koper en [[lood]]. Die [[Iberiese Skiereiland]] was die rykste bron van verskeie metale, insluitend [[goud]], [[silwer]], koper, yster, [[tin]] en lood.{{sfnp|Rawlinson|1889}} Die aansienlike opbrengs van dié metale tydens die besetting deur Fenisië en Kartago dui op grootskaalse mynbou.{{sfnp|Rawlinson|1889}} Kartago het na berig word van [[Slaaf|slawe]] gebruik gemaak vir mynbou, maar dit is onbekend of die Fenisiërs dieselfde gedoen het.{{sfnp|Rawlinson|1889}} ====Wynbou==== Die merkwaardigste landbouproduk was [[wyn]], wat die Fenisiërs oor die Middellandse See help versprei het.<ref name=":22">{{Cite web|date=2020-09-14|title=2,600-year-old wine 'factory' unearthed in Lebanon|url=https://www.nationalgeographic.com/history/2020/09/2600-year-old-wine-factory-unearthed-lebanon/|access-date=2020-09-15|website=History & Culture|language=en}}</ref> Die [[Vitis vinifera|gewone wynstok]] is dalk deur die Fenisiërs of Kanaäniete gedomestikeer, hoewel dit waarskynlik van die Suid-[[Kaukasus]] gekom het via handelsroetes oor [[Mesopotamië]] of die [[Swartsee]]. Wingerde het geredelik in die Levant se kusstreke gegroei, en wyn is in die tyd van die [[Ou Ryk van Egipte|Ou Ryk]] (2686-2134&nbsp;v.C.) reeds na Egipte uitgevoer. Wyn het 'n belangrike rol in die Fenisiese godsdiens gespeel; dit was die hoofdrankie vir offerandes.<ref name=":22" /> Opgrawings op 'n klein Fenisiese dorp suid van Sidon het 'n wynfabriek ontbloot wat minstens van die 7de eeu&nbsp;v.C. al gebruik is en vermoedelik op 'n oorsese mark gemik was.<ref name=":22" /> Om [[oksidasie]] te voorkom is houers met 'n laag [[olyf]]olie, [[Denneboom|dennehout]] en [[hars]] verseël. Die Fenisiërs het wingerde en wynkelders in hulle kolonies in [[Noord-Afrika]], [[Sisilië]], [[Frankryk]] en [[Spanje]] gevestig,<ref name=":22" /> en het dalk wynmakery aan van hulle handelsvennote geleer. Die antieke Iberiërs het begin om wyn van plaaslike druifvariëteite te vervaardig ná hulle interaksie met die Fenisiërs. Iberiese kultivars het daarna die basis van die meeste [[Wes-Europa|Wes-Europese]] wyne gevorm.<ref>{{cite book|last=Sechrist|first=Robert|title=Planet of the Grapes: A Geography of Wine|pages=6–7}}</ref> ====Skeepsbou==== {{Multibeeld | align = right | direction = horizontal | background color = | voetskrif = Twee Assiriese voorstellings van skepe, dalk van Fenisiese bote. | beeld1 = AssyrianWarship.jpg | width1 = 169 | onderskrif1 = Oorlogskepe met twee rye spane. 'n Reliëf uit [[Nineve]]. | beeld2 = Eastern Antiquities in the Louvre - Room 4, 05.JPG | width2 = 164 | onderskrif2 = Die Houtvervoerreliëf in die [[Louvre]]. }} Die Fenisiërs het reeds sedert 1200&nbsp;v.C. groot handelsbote gebou. In die Bronstydperk het hulle die [[kiel]] ontwikkel. Hulle was waarskynlik die eerste volk wat die [[bireem]] gebruik het, omstreeks 700&nbsp;v.C.<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/technology/galley-ship|title=Galley {{!}} ship|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2020-04-19}}</ref> Hulle het waarskynlik ook die [[trireem]] ontwikkel wat beskou is as die gevorderdste en magtigste vaartuig in die antieke Mediterreense wêreld en wat eindelik deur die Grieke gebruik is.<ref name=":02" /> Die Fenisiërs was vir verskeie ander seevaartuitvindsels verantwoordelik. Die [[amfoor]], 'n soort houer wat vir beide droë goedere en vloeistof gebruik is, was 'n antieke Fenisiese uitvindsel wat vir byna 2&nbsp;000 jaar 'n gestandaardiseerde volumemaat geword het. Die oorblyfsels van kunsmatige hawens wat self skoon word, is in Sidon, Tirus, Atlit en [[Akko]] ontdek.<ref>{{cite journal|first=Arad|last=Haggi|title=Report on Underwater Excavation at the Phoenician Harbour, Atlit, Israel|journal=International Journal of Nautical Archaeology|issue=39|year=2010|page=283}}</ref> Die eerste voorbeeld van [[seereg]] was ook in die Levant.<ref>{{cite book|first=Shelley|last=Wachsmann|title=Seagoing Ships & Seamanship in the Bronze Age Levant|location=College Station, TX|publisher=Texas A & M University Press|year=1998|pages=300, 51, 323–325, 332}}</ref> Die Fenisiërs het tot in die Ystertydperk tot [[kartografie]] bygedra.<ref>{{cite book|first=Mark|last=Woolmer|title=Ancient Phoenicia: An Introduction|location=London|publisher=Bristol Classical Press|year=2011|page=84}}</ref> In 2014 is 'n Fenisiese handelskip van sowat 15&nbsp;m naby Gozo-eiland in [[Malta]] ontdek. Dit kom uit 700&nbsp;v.C. en is een van die oudste wrakke wat nog in die Middellandse See ontdek is.<ref>{{Cite web|url=https://www.history.com/news/2700-year-old-phoenician-shipwreck-discovered|title=2,700-Year-Old Phoenician Shipwreck Discovered|last=Klein|first=Christopher|website=HISTORY|language=en|access-date=2020-04-23}}</ref> ==Belangrike stede en kolonies== [[Beeld:Griechischen und phönizischen Kolonien.jpg|center|thumb|640x640px|'n Duitse kaart van Fenisië (in geel) en Griekse kolonies omstreeks die 8ste tot 6de eeu v.C.]] Fenisië was in onafhanklike stadstate georganiseer met 'n gemeenskaplike [[taal]] en [[kultuur]]. Die belangrikste stede was Tirus, Sidon en Bublos. Mededinging was te wagte, maar gewapende konflik was skaars. Talle ander stede het net in die Levant bestaan, waarvan baie waarskynlik onbekend was, soos Beiroeta (die moderne [[Beiroet]]), Ampi, Amia, Arqa, Baalbek, Botrys, Sarepta en Tripolis. Van die laat 10de eeu&nbsp;v.C. af het die Fenisiërs handelsbuiteposte deur die hele Mediterreense gebied gevestig: Tirus het kolonies gestig op Siprus, Sardinië, Iberië, die Baleariese Eilande, Sisilië, Malta en in Noord-Afrika. Latere kolonies is gestig aan die [[Atlantiese Oseaan|Atlantiese]] kus van Iberië. Die Fenisiërs het ook dalk die kus van die [[Kanariese Eilande]] en [[Brittanje]] verken.<ref name=" John C. Scott CCR" /> ===Fenisiese kolonisasie=== Om handel te bevorder het die Fenisiërs talle [[kolonie]]s en handelsposte aan die kus van die Middellandse See gevestig. Fenisiese stadstate het gewoonlik te min mense en geen begeerte gehad nie om hulle gebied oorsee uit te brei. Min kolonies het meer as 1&nbsp;000 inwoners gehad; net Kartago en 'n paar nedersetting in die westelike Mediterreense gebied het groter geword.<ref>{{cite book|first=Mogens Herman|last=Hansen|title=A Comparative Study of Thirty City-state Cultures: An Investigation|publisher=Kgl. Danske Videnskabernes Selskab|year=2000|isbn=978-87-7876-177-4|pages=601–602|chapter=Conclusion: The Impact of City-State Cultures on World History|access-date=5 April 2013|chapter-url=https://books.google.com/books?id=8qvY8pxVxcwC}}</ref> 'n Groot motiveringsfaktor was medeinging met die [[Grieke]], wat in dieselfde tyd oor die Middellandse See begin uitbrei het.<ref name="ClineGraham2011">{{cite book|author1=Eric H. Cline|url=https://books.google.com/books?id=1eRb5h7ATbsC|title=Ancient Empires: From Mesopotamia to the Rise of Islam|author2=Mark W. Graham|date=27 June 2011|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-88911-7|page=70|access-date=24 February 2013}}</ref> Hoewel hulle grootliks vreedsame mededingers was, het hulle onderskeie nedersettings op [[Sisilië]] en [[Kreta]] van tyd tot tyd gebots.<ref name="SacksMurray2009">{{cite book|author1=David Sacks|url=https://books.google.com/books?id=yyrao0dadqAC|title=Encyclopedia of the Ancient Greek World|author2=Oswyn Murray|author3=Lisa R. Brody|date=1 January 2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-1020-2|page=76|access-date=3 March 2013}}</ref> Die vroegste Fenisiese nedersettings buite die Levant was op Kreta en Siprus, en dit het geleidelik weswaarts uitgebrei na [[Korsika]], die [[Baleariese Eilande]], [[Sardinië]] en [[Sisilië]], sowel as op die Europese vasteland in [[Genua]] en [[Marseille]].<ref name="WaldmanMason2006">{{cite book|first1=Carl|last1=Waldman|url=https://books.google.com/books?id=kfv6HKXErqAC|title=Encyclopedia of European Peoples|first2=Catherine|last2=Mason|publisher=Infobase Publishing|year=2006|isbn=978-1-4381-2918-1|page=586|access-date=23 February 2013}}</ref> Tirus het die toon aangegee in die besetting van en beheer oor die kusstreke.<ref name="Naylor2009">{{cite book|first=Phillip Chiviges|last=Naylor|url=https://books.google.com/books?id=a1jfzkJTAZgC|title=North Africa: A History from Antiquity to the Present|date=1 July 2009|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77878-8|page=25|access-date=23 February 2013}}</ref> Fenisiese kolonies was taamlik outonoom. Daar is hoogstens verwag dat hulle jaarlikse heffings na hulle moederstad moes stuur, gewoonlik in die vorm van godsdienstige offerandes. In die 7de eeu&nbsp;v.C. het die westelike kolonies egter onder beheer gekom van Kartago,<ref name="SwartzDumett1980">{{cite book|first1=B. K.|last1=Swartz|url=https://books.google.com/books?id=8_Z5N0gmNlsC|title=West African Culture Dynamics: Archaeological and Historical Perspectives|first2=Raymond E.|last2=Dumett|date=1 January 1980|publisher=Walter de Gruyter|isbn=978-3-11-080068-5|page=236|access-date=17 February 2013}}</ref><ref name="GarnseyWhittaker2007">{{cite book|first1=P. D. A.|last1=Garnsey|url=https://books.google.com/books?id=01c6sUSS24oC|title=Imperialism in the Ancient World: The Cambridge University Research Seminar in Ancient History|first2=C. R.|last2=Whittaker|date=15 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03390-9|page=80|access-date=22 February 2013}}</ref> wat magistrate aangestel het.<ref name="Roberts20042">{{cite book|author=P. Roberts|url=https://books.google.com/books?id=Krh7n9AyS40C|title=HSC Ancient History|date=1 October 2004|publisher=Pascal Press|isbn=978-1-74125-179-1|page=64|access-date=17 February 2013}}</ref> Kartago het vir 'n tyd ná sy onafhanklikwording steeds jaarlikse heffings na Tirus gestuur. ==Gemeenskap en kultuur== Aangesien baie min Fenisiese geskrifte bewaar gebly het, kom baie van die kennis oor hulle kultuur en gemeenskap van wat ander beskawings oor hulle geskryf het en van argeologiese ontdekkings. Die Fenisiërs het baie in gemeen gehad met ander Kanaäniete, soos taal, godsdiens, sosiale gebruike en 'n [[Monargie|monargale]] politieke stelsel wat om stadstate gesentreer was. Hulle het egter teen die Vroeë Ystertydperk (rofweg 1300&nbsp;v.C.) 'n afsonderlike volk begin word. Hulle kultuur, ekonomie en daaglikse lewe was gesentreer om handel en seevaart. Laasgenoemde het hulle in kontak met talle ander beskawings gebring. ===Politiek en regering=== [[Beeld:King Hiram Of Tyre.jpg|thumb|220px|Die graftombe van koning Hiram I van Tirus op die dorp Hanaouay in Suid-Libanon.]] [[Beeld:Phoenician Merchants and Traders.jpg|thumb|220px|'n 19de-eeuse uitbeelding van Fenisiese matrose en handelaars. Die belangrikheid van handel vir die Fenisiese ekonomie het gelei tot 'n geleidelike magsdeling tussen die koning en rade van handelaarsfamilies.]] [[Beeld:PhoenicianStela-4cBC-Tyre-NationalMuseumOfBeirut 03102019RomanDeckert.jpg|thumb|220px|'n [[Stele]] van Tirus met Fenisiese inskripsies (omstreeks die 4de eeu v.C.). Nasionale Museum van Beiroet.]] Die Fenisiese stadstate was baie onafhanklik en formele bondgenootskappe tussen hulle was skaars. Die relatiewe mag en invloed van die stadstate het van tyd tot tyd gewissel. Sidon het tussen die 12de en 11de eeu&nbsp;v.C. oorheers en sy bure beïnvloed. Teen die 10de eeu&nbsp;v.C. het Tirus die magtigste stad geword. Konings wat die troon geërf het, het veral in die begin met absolute mag regeer. Hulle het dikwels op senior amptenare uit die adel- en handelsklasse staatgemaak. Die priesters was 'n uitsonderlike klas, gewoonlik van koninklike afkoms of uit belangrike handelaarsfamilies. Die koning is beskou as 'n verteenwoordiger van die [[Godheid|gode]] en het baie verpligtinge gehad wat betref die godsdiensoptogte en {{nowrap|-rituele}}. Priesters was dus baie invloedryk en het dikwels met die koninklike familie verweef geraak. Konings het nie hulle bewind met standbeelde en monumente gevier nie. Hulle rykdom, mag en prestasies is gewoonlik oorgedra deur versierde sakrofae. Die Fenisiërs het rekord gehou van hulle heersers met graftombe-inskripsies, wat onder die min primêre bronne is wat bewaar gebly het. Historici het 'n duidelike lyn van opvolging bepaal van sekere stadstate, veral Bublos en Tirus. Reeds van die 15de eeu&nbsp;v.C. af is Fenisiese leiers "geadviseer deur rade wat al hoe groter mag gekry het".<ref name=":10" /> In die 6de eeu&nbsp;v.C., tydens die Babiloniese heerskappy, het Tirus vir 'n kort ruk 'n regeringstelsel van regters gehad wie se mag rofweg met dié van [[Konsul (Rome)|Romeinse konsuls]] ooreengestem het. Hulle was bekend as ''sufetes'' en is vir kort termyne uit die magtigste adellike families gekies.<ref>{{cite book |last1=Crawley Quinn |first1=Josephine |title=In Search of the Phoenicians |chapter=A New Phoenician World |date=2018 |publisher=Princeton University Press |pages=153–175 |doi=10.2307/j.ctvc77kkd.13 |jstor=j.ctvc77kkd.13 |isbn=9780691195964 }}</ref><ref name=":10"/> In die 4de eeu&nbsp;v.C., toe die leërs van [[Alexander die Grote]] Tirus genader het, is hulle nie deur die koning ontmoet nie, maar deur verteenwoordigers van die stad se statebond. Historici van destyds het ook geskryf dat die "inwoners" van Sidon vrede met Alexander gesluit het.<ref name=":10" /> Toe die Masedoniërs 'n nuwe koning oor Sidon wou aanstel, het die burgers hulle kandidaat benoem.<ref name=":10" /> ===Reg en administrasie=== Naas die koning en raad was die belangrikste twee posisies in byna elke Fenisiese stadstaat die goewerneur en leërbevelvoerder. Besonderhede oor die pligte van dié amptenare is skaars. Dit is egter bekend dat die goewerneur verantwoordelik was vir die insameling van [[belasting]], om verordeninge in werking te stel, toesig oor regters te hou en die administrasie van die reg te beheer.<ref name=":02"/> Omdat oorloë skaars was, was die plig van die leërbevelvoerder gewoonlik die verdediging van die stadstaat en sy agterlande. Die Fenisiërs het 'n stelsel van regters en howe gehad wat dispute opgelos en misdade gestraf het volgens 'n stel wette en tradisies. Wette is deur die staat in werking gestel en was die verantwoordelikheid van die heerser en sekere aangewese amptenare. Nes in die res van die Levant was die wette streng en partydig, en het dit die sosiale lae van die gemeenskap weerspieël. Die moord op 'n gewone burger is in 'n minder ernstige lig beskou as dié op 'n edelman, en die hoër stande het die meeste regte gehad. Die rykes het gewoonlik 'n straf vrygespring deur 'n boete te betaal. Vrye burgers van enige klas kon hulleself in die hof verdedig en het meer regte as vroue en kinders gehad, terwyl slawe geen regte gehad het nie. Mans kon hulle straf oordra aan hulle vroue, kinders en slawe, en kon hulle selfs hulle vonnisse namens hulle laat uitdien. Soos in naburige gemeenskappe van die tyd was die straf vir misdade dikwels swaar, en dit het dikwels die beginsel van vergelding behels -- as 'n slaaf vermoor is, kon die daad gestraf word met die moord op 'n slaaf van die oortreder. Gevangenisstraf was skaars, en straf het dikwels boetes, verbanning, en teregstelling behels. == Verwysings == {{Verwysings|3}} == Bronnelys == * [[Lêer:Crystal txt.png|15px]] Hierdie artikel is vertaal uit die [[:en:Phoenicia|Engelse Wikipedia]] * Kennis, 1980, vol 3, bl. 448-449, ISBN 0 7981 0825 8 {{Normdata}} [[Kategorie:Geskiedenis van Libanon]] [[Kategorie:Middellandse See]] [[Kategorie:Antieke Nabye Ooste]] h5jedmm6f5y1znpeei2u0xuw5xob1qg 2515137 2515132 2022-07-25T20:29:22Z Burgert Behr 2401 /* Bronnelys */ wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Voormalige land |gewone_lang_naam = Fenisië |gewone_naam = Fenisië |kontinent =Asië |gebied =Nabye-Ooste |era = Mesopotamië |jaar_begin =2500&nbsp;v.C. |jaar_einde =64&nbsp;v.C. |flag_p1 = |p1 = Kanaän |flag_p2 = |p2 = Hetiete |flag_p3 = |p3 = Nuwe Ryk van Egipte |flag_s1 = |s1= Achaemenidiese Fenisië |flag_s2 = |s2= Antieke Kartago |gebeurtenis1 = Stigting |datum_gebeurtenis1 = 2500&nbsp;v.C. |gebeurtenis2 = Tirus, onder die regering van Hiram I, word die dominante stadstaat |datum_gebeurtenis2 =969&nbsp;v.C. |gebeurtenis3 = Pygmalion stig Kartago (legendaries) |datum_gebeurtenis3 =814&nbsp;v.C. |gebeurtenis4 = [[Pompeius]] verower Fenisië en die res van die [[Seleukidiese Ryk]] |datum_gebeurtenis4 =64&nbsp;v.C. |beeld_kaart =Phoenicia map-en.svg |beeld_kaart_byskrif = 'n Kaart van die Fenisiese streek in groen. |algemene_tale =[[Fenisies]], [[Punies]] |hoofstad =Geen; belangrike stede was [[Bublos]], [[Tirus]] en [[Kartago]] |regeringstipe =Monargie |titel_leier =Bekende konings van Fenisiese stede |leier1 =Ahiram |jaar_leier1 =ca. 1000&nbsp;v.C. |leier2 =Hiram&nbsp;I |jaar_leier2 =969–936&nbsp;n.C. |leier3 =Pygmalion |jaar_leier3 =820–774&nbsp;n.C. }} '''Fenisië''' (van die [[Griekse]] Φοινίκη, ''Phoiníkē''; [[Arabies]]: فينيقية, ''Fīnīqīyah'') was ’n antieke [[Semitiese tale|Semitiessprekende]], [[see]]varende beskawing in die westelike kusstreke van die [[Vrugbare Halfmaan]] wat aan die kuslyn van die moderne [[Libanon]] gesentreer was.<ref>{{Cite book|last=Kitto|first=John|url=https://books.google.com/books?id=9oHbdzSawj0C&q=phoenicia+lebanon&pg=PA528|title=A Cyclopedia of Biblical Literature|date=1851|publisher=Adan and Charles Black}}</ref><ref>{{Cite book|last=Malaspina|first=Ann|url=https://books.google.com/books?id=Pfop0v79y7gC&q=phoenicia+lebanon&pg=PA19|title=Lebanon|date=2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-0579-6}}</ref> Al die groot Fenisiese stede was aan die kus van die [[Middellandse See]] geleë. Die gebied van die Fenisiese stadstate het deur die geskiedenis uitgebrei en gekrimp. Die kernstreek waarin die Fenisiese kultuur ontwikkel en floreer het, het gestrek van [[Tripoli, Libanon|Tripoli]] en [[Bublos]] in Noord-[[Libanon]] tot [[Karmelberg]] in die hedendaagse [[Israel]]. Op die hoogtepunt van sy bestaan het Fenisië se grondgebied in die oostelike Mediterreense streek gestrek van die [[Orontes]]riviermond tot by [[Ashkelon]].<ref>{{Cite book |last=Meir Edrey |title=Phoenician Identity in Context: Material Cultural Koiné in the Iron Age Levant |publisher=Ugarit-Verlag – Buch- und Medienhandel Münster |year=2019 |isbn=978-3-86835-282-5 |series=Alter Orient und Altes Testament |volume=469 |location=Germany |pages=23–24}}</ref> Buite sy tuisgebied het die Fenisiese beskawing gestrek tot by die Middellandse See, van [[Siprus]] tot die [[Iberiese Skiereiland]]. Die Fenisiërs was 'n Semitiessprekende volk van ietwat onbekende oorsprong wat omstreeks 3000&nbsp;v.C. in die [[Levant]] ontstaan het.<ref>{{Cite web|title=Phoenicia {{!}} Definition, Location, History, Religion, & Facts|url=https://www.britannica.com/place/Phoenicia|access-date=2021-08-29|website=Encyclopedia Britannica|language=en}}</ref> Die term "Fenisië" is 'n antieke Griekse, nie-inheemse naam wat waarskynlik een van hulle belangrikste uitvoergoedere beskryf het: 'n kleursel ook bekend as [[Tiriese pers]]. Dit het nie 'n samehangende kultuur of gemeenskap beskryf nie, want anders sou dit plaaslik verstaan gewees het.<ref>{{Cite web|title=Who Were The Phoenicians? {{!}} History Today|url=https://www.historytoday.com/reviews/who-were-phoenicians|website=www.historytoday.com|access-date=2020-04-20}}</ref> Daar word gedebatteer of die Fenisiërs wel afsonderlik van die breër groep Semitiessprekende volke was wat as die [[Kanaän]]iete bekend is.<ref name="John C. Scott CCR">{{cite journal|last=Scott|first=John C|date=2018|title=The Phoenicians and the Formation of the Western World|journal=Comparative Civilizations Review|volume=78|issue=78|url=https://scholarsarchive.byu.edu/ccr/vol78/iss78/4}}</ref>{{sfnp|Quinn|2017|pages=24, 204}} Die historikus Robert Drews glo "Kanaäniete" was die naam van die etniese groep wat deur die antieke Grieke die "Fenisiërs" genoem is,<ref>{{cite journal |url=https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/030908929802308104 |title=Canaanites and Philistines |last=Drews |first=Robert |journal=Journal for the Study of the Old Testament |volume=23 |issue=81 |pages=39–61 |date=1998 |doi=10.1177/030908929802308104|s2cid=144074940 }}</ref> maar volgens die argeoloog Jonathan N. Tubb het die [[Ammoniet]]e, [[Moabiete]], [[Israel]]iete en Fenisiërs elk hulle eie kulturele identiteit gehad, hoewel hulle etnies Kanaäniete was, "dieselfde mense wat hulle in die 8ste millennium&nbsp;v.C. in boerderynedersettings in die streek gevestig het".<ref name="JonTubb">{{cite book|last=Tubb|first=Johnathan N.|url=https://archive.org/details/canaanites00tubb|title=Canaanites|work=British Museum People of the Past|publisher=University of Oklahoma Press|year=1998|isbn=9780806131085|access-date=9 October 2018|url-access=registration}}</ref>{{rp|13–14}} Die Fenisiërs het in die middel 12de eeu&nbsp;v.C. 'n opkoms gemaak ná die agteruitgang van die invloedrykste kulture in die [[verval van die Bronstydperk]]. Hulle was onder die mense van hulle tyd bekend as bekwame handelaars en seevaarders, en het deur die grootste deel van die klassieke oudheid die oorheersende kommersiële mag geword. Die Fenisiërs het 'n uitgebreide seehandelsnetwerk ontwikkel wat langer as 'n millennium geduur het. Hulle het gehelp om kulture, idees en kennis uit te ruil tussen groot bakermatte van die beskawing soos [[Griekeland]], [[Antieke Egipte|Egipte]] en [[Mesopotamië]]. Ná sy hoogtepunt in die 9de eeu&nbsp;v.C. het die Fenisiese beskawing in die oostelike Mediterreense streek stadigaan agteruitgegaan weens buitelandse invloed en mededinging; in die sentrale en westelike Mediterreense streek het sy invloed voortgeduur tot in die middel van die 2de eeu&nbsp;v.C. Die Fenisiërs was in stadstate georganiseer, nes dié in [[antieke Griekeland]], waarvan die noemenswaardigstes [[Tirus]], [[Sidon]] en [[Bublos]] was.{{sfnp|Aubet|2001|p=17}}<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.worldhistory.org/phoenicia/|title=Phoenicia|encyclopedia=World History Encyclopedia|access-date=2017-08-09}}</ref> Elke stadstaat was polities onafhanklik, en daar is geen bewyse dat die Fenisiërs aan hulleself as 'n enkele nasionaliteit gedink het nie.{{sfnp|Quinn|2017|pages=201–203}} Die Fenisiërs het kolonies en handelsposte oor die hele Mediterreense streek gevestig. [[Kartago]], 'n nedersetting in Noordwes-[[Afrika]], het in die 7de eeu&nbsp;v.C. 'n groot beskawing uit eie reg geword. Die Fenisiese gemeenskap en kultuurlewe was gesentreer om handel en seevaart. Terwyl die meeste stadstate deur die een of ander soort koning regeer is, het handelaarsfamilies waarskynlik groot invloed uitgeoefen. Die Fenisiërs is lank as 'n verlore beskawing beskou weens die gebrek aan inheemse geskrewe rekords. Eers teen die middel 20ste&nbsp;eeu het historici en argeoloë 'n idee begin vorm van die komplekse en invloedryke beskawing.{{sfnp|Markoe|2000|pages=10–12}} Hulle beste nalatenskap was die wêreld se [[Fenisiese alfabet|oudste geverifieerde alfabet]], waarvan die oorsprong verbind word aan die [[Hebreeuse alfabet|Hebreeuse skrif]] via die [[Proto-Sinaïtiese alfabet]].{{sfn|Coulmas|1996}} Dit is deur die Mediterreense streek versprei en gebruik om die [[Arabiese alfabet|Arabiese]] en [[Griekse alfabet]] te ontwikkel en daarna weer die [[Latynse alfabet]] en [[Cyrilliese skrif]].{{sfnp|Markoe|2000|page=111}}<ref name="Fischer 2004 90">{{cite book|last=Fischer|first=Steven Roger|title=A history of writing|publisher=Reaktion Books|year=2004|page=90}}</ref> Hulle kry ook die eer vir innovasies in skeepsbou, navigasie, nywerheid, landbou en regering. Daar word geglo hulle internasionale handelsnetwerk het die ekonomiese, politieke en kulturele fondamente gelê van die klassieke [[Westerse beskawing]].<ref name="Hans G. Niemeyer 2004">{{cite book|last=Niemeyer|first=Hans G.|chapter=The Phoenicians and the Birth of a Multinational Mediterranean Society|title=Commerce and Monetary Systems in the Ancient World|editor-last1=Rollinger|editor-first1=Robert|editor-last2=Ulf|editor-first2=Christoph|location=Stuttgart|publisher=Franz Stiener Verlag|year=2004|pages=246, 250}}</ref> ==Etimologie== Die Fenisiërs was 'n gemeenskap van onafhanklike stadstate en het blykbaar nie 'n term gehad vir Fenisië as geheel nie.<ref>Department of Ancient Near Eastern Art. “The Phoenicians (1500–300 B.C.).” In ''Heilbrunn Timeline of Art History.'' New York: The Metropolitan Museum of Art, 2000–. http://www.metmuseum.org/toah/hd/phoe/hd_phoe.htm (October 2004)</ref> In plaas daarvan sou hulle name gehad het vir die inwoners van elke spesifieke stad, soos "Sidoniërs" vir die inwoners van Sidon, ens. As die Fenisiërs wel 'n naam vir die hele streek gehad het, sou dit waarskynlik "Kanaän" gewees het en sou hulle na hulleself as "Kanaäniete" verwys het.<ref>Britannica, The Editors of Encyclopaedia. "Phoenicia". ''Encyclopedia Britannica'', 20 Augustus 2020, https://www.britannica.com/place/Phoenicia. Besoek op 9 Januarie 2022.</ref> Die naam "Fenisiërs" kom, nes die [[Latyn]]se ''Poenī'' (adjektief ''poenicus'', later ''pūnicus''), van die antieke Griekse Φοινίκη (''Phoiníkē''). Die woord φοῖνιξ (''phoînix'') beteken "Fenisiër", "[[Tiriese pers]]" of "[[dadelpalm]]." [[Homeros]] het dit in elk van dié betekenisse gebruik.<ref>{{cite web|url=https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=foi=nic|title=Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, φοῖνιξ|website=www.perseus.tufts.edu|access-date=2017-02-03}}</ref> (Die mitiese voël [[Feniks]] het ook dié naam, maar dit kom eers eeue later voor.) Dit is moeilik om te bepaal watter betekenis eerste was, maar dit is verstaanbaar dat die Grieke die karmosynrooi of pers kleur van dadels en kleurstof met die handelaars van albei dié produkte vereenselwig het. ==Geskiedenis== Omdat min Fenisiese rekords bewaar gebly het, kom die meeste van die kennis oor hulle oorsprong en geskiedenis uit die geskrifte van ander beskawings wat deur die hele Mediterreense streek opgegrawe word. Die geleerdes stem saam dat Fenisië se vooruitstrewendste tydperk van 1200&nbsp;v.C. tot aan die einde van die [[Persië|Persiese tydperk]] (332&nbsp;v.C.) was.<ref>{{Harvnb|Jigoulov|2021|p=13}}</ref> Die Fenisiese [[Bronstydperk]] is grootliks onbekend.<ref name = "Jig2021_18">{{harvnb|Jigoulov|2021|p=18}}</ref> Die belangrikste twee terreine is Bublos en Sidon-Dakerman (naby Sidon). In 2021 was daar egter steeds meer as honderd terreine wat opgegrawe moes word, terwyl ander nog nie heeltemal ontleed was nie.<ref name = "Jig2021_18"/> Die Middel-Bronstydperk was oor die algemeen 'n vreedsame tyd van toenemende bevolkings, handel en vooruitgang, hoewel daar om natuurlike hulpbronne meegeding is.<ref name="Jig2021_20"/> In die Laat Bronstyd het die mededinging tussen Egipte, [[Mitanni]], die [[Hetiete]] en [[Assirië]] 'n groot impak op Fenisiese stede gehad.<ref name = "Jig2021_20">{{harvnb|Jigoulov|2021|pp=18–9}}</ref> ===Oorsprong=== [[Lêer:Antarados sarkophagus face.JPG|duimnael|180px|’n Fenisiese sarkofaag by Antarados, Noord-Libanon, 480-450&nbsp;v.C.]] Die Kanaänitiese kultuur waaruit die Fenisiërs ontstaan het, het blykbaar op die plek ontwikkel uit die vroeëre Ghassuliese [[Kopersteentydperk]]kultuur. Die staat [[Oegarit]] uit die Laat Bronstydperk word argeologies ook as Kanaänities beskou,<ref name="tubb">Tubb, Jonathan N. (1998), "Canaanites" (British Museum People of the Past)</ref> hoewel [[Oegarities]] nie tot die Kanaänitiese tale behoort nie.<ref>{{Cite book |first=Roger |last=Woodard |year=2008 |title=The Ancient Languages of Syria-Palestine and Arabia |location=New York |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-68498-9 }}</ref><ref name="NavehJ1987">{{Cite book |first=Joseph |last=Naveh |year=1987 |chapter=Proto-Canaanite, Archaic Greek, and the Script of the Aramaic Text on the Tell Fakhariyah Statue |editor1-last=Miller |title=Ancient Israelite Religion |display-editors=etal |isbn=0-8006-0831-3 |chapter-url-access=registration |chapter-url=https://archive.org/details/ancientisraelite00unse }}. {{harvp|Coulmas|1996}}.</ref> Die Griekse historikus [[Herodotos]] en ander het ander teorieë gehad oor plekke van waar die Fenisiërs gekom het.<ref>Herodotos ''Histories'' 1.1, 2.44 & 7.89; Strabo, ''Geography'' 16.3.4.</ref><ref name="Bowersock">{{cite book |chapter-url=https://books.google.com/books?id=2hmbc9evgB0C&pg=PA401 |title=Bahrain Through The Ages – the Archaeology |publisher=Routledge |year=1986 |isbn=0-7103-0112-X |chapter=Tylos and Tyre. Bahrain in the Graeco-Roman World |editor-last2=Rice |editor-first2=Michael |author=Bowersock, G.W. |editor-last1=Khalifa |editor-first1=Haya Ali |pages=401–2 }}</ref><ref name="Rice">{{cite book|title=The Archaeology of the Arabian Gulf|publisher=Routledge|year=1994|isbn=0-415-03268-7 |author=Rice, Michael|page=20}}</ref> Sommige argeoloë het al 'n migrasie voorgestel wat verband hou met die verval van 'n beskawing omstreeks 1750&nbsp;v.C.<ref name="Bowersock"/><ref name="Rice"/><ref name="Donkin">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=leHFqMQ9mw8C&pg=PA48 |title=Beyond Price: Pearls and Pearl-fishing : Origins to the Age of Discoveries, Volume 224 |page=48 |author=R.A. Donkin|isbn=0-87169-224-4 |year=1998 }}</ref> Die meeste geleerdes verwerp egter die idee van 'n migrasie; argeologiese en historiese bewyse dui daarop dat die streek millenniums lank aaneen bewoon is, en onlangse [[Genetika|genetiese]] navorsing dui aan hedendaagse [[Libanon|Libanese]] kry die grootste deel van hulle afkoms (meer as 90%) van 'n Kanaänitiesverwante bevolking.<ref name="Habercetera">{{cite journal |title=Continuity and Admixture in the Last Five Millennia of Levantine History from Ancient Canaanite and Present-Day Lebanese Genome Sequences |journal=American Journal of Human Genetics |year=2017 |doi=10.1016/j.ajhg.2017.06.013 |pmid=28757201|doi-access=free |last1=Haber |first1=Marc |last2=Doumet-Serhal |first2=Claude |last3=Scheib |first3=Christiana |last4=Xue |first4=Yali |last5=Danecek |first5=Petr |last6=Mezzavilla |first6=Massimo |last7=Youhanna |first7=Sonia |last8=Martiniano |first8=Rui |last9=Prado-Martinez |first9=Javier |last10=Szpak |first10=Michał |last11=Matisoo-Smith |first11=Elizabeth |last12=Schutkowski |first12=Holger |last13=Mikulski |first13=Richard |last14=Zalloua |first14=Pierre |last15=Kivisild |first15=Toomas |last16=Tyler-Smith |first16=Chris |volume=101 |issue=2 |pages=274–282 |pmc=5544389 }}</ref> ===Opkoms in die Laat Bronstydperk (1479-1200 v.C.)=== Die eerste bekende aantekeninge oor die Fenisiërs hou verband met die verowerings van [[farao]] [[Toetmoses III]] (1479-1425 v.C.). Die Egiptenare het kusstede geteiken wat volgens hulle behoort het aan die ''Fenekhu'', "skrynwerkers", soos Bublos, Arwad en Ullasa. Die stede het aan die Egiptenare toegang verleen tot die Mesopotamiese handel en groot hoeveelhede van die streek se inheemse sederhout, waarvan daar geen ekviwalent in Egipte was nie.{{sfnp|Markoe|2000|pages=1–19}} Teen die 14de eeu&nbsp;v.C. het die Egiptenare die Fenisiese stadstate as "gunstelingstede" beskou. [[Tirus]], [[Sidon]], [[Beiroet]] en Bublos is as die belangrikstes gereken. Die Fenisiërs het aansienlike outonomie gehad en hulle stede was redelik goed ontwikkel en vooruitstrewend. Bublos was die belangrikste stad; dit was 'n sentrum vir bronsvervaardiging en die primêre sentrum van waardevolle items soos [[tin]] en [[lapis lazuli]] van so ver oos as [[Afganistan]]. Die Egiptiese amptenare het ook belanggestel in Sidon en Tirus, en dit het 'n patroon van mededinging begin wat oor die volgende millennium sou voortduur. In die [[Amarna-briewe]] word vertel die naburige [[Amoriete]] en Hetiete het Fenisiese stede van 1350 tot 1300&nbsp;v.C. verower, veral in die noorde. Egipte het eindelik sy kusgebiede van Oegarit in Noord-[[Sirië]] tot by Bublos naby Sentraal-Libanon verloor. ===Opkoms en hoogtepunt (1200-800&nbsp;v.C.)=== Tussen 1200 en 1150&nbsp;v.C. het die verval van die Bronstydperk gelei tot die verswakking of vernietiging van die meeste beskawings in die streek, insluitende die Egiptenare en Hetiete. Dit lyk of die Fenisiërs die toets van die tyd deurstaan het, want hulle het in 1230&nbsp;v.C. as 'n afsonderlike en georganiseerde beskawing verrys. Dié tydperk word soms die "Fenisiese renaissance" genoem.<ref>{{cite journal|last=Stieglitz|first=Robert|title=The Geopolitics of the Phoenician Littoral in the Early Iron Age|journal=Bulletin of the American Schools of Oriental Research|volume=129|year=1990|issue=9}}</ref> Hulle het die magsleemte gevul wat deur die ander beskawings gelaat is deur die enigste handels- en seemag in die streek te word, 'n status wat hulle eeue lank sou volhou.<ref name="John C. Scott CCR" /> Die herstel van die Mediterreense ekonomie is waarskynlik te danke aan Fenisiese handelaars en seevaarders wat die langafstandhandel tussen Egipte en Mesopotamië in die 10de eeu&nbsp;v.C. herstel het.<ref name="Jerry H. Bentley 1999">{{cite journal|first=Jerry H.|last=Bentley|title=Sea and Ocean Basins as Frameworks for Historical Analysis|journal=Geographical Review|volume= 89|issue=2|year=1999|pages=215–219|doi=10.1111/j.1931-0846.1999.tb00214.x}}</ref> Vroeg in die [[Ystertydperk]] het die Fenisiërs hawens, pakkamers, markte en nedersettings oor die hele Mediterreense streek en tot by die suidelike [[Swartsee]] gevestig. Kolonies is gestig op [[Siprus]], [[Sardinië]], die [[Baleariese Eilande]], [[Sisilië]] en [[Malta]], sowel as aan die kus van Noord-Afrika en die Iberiese Skiereiland.<ref>{{cite book|last=Barnes|first=William H.|title=Studies in the Chronology of the Divided Monarchy of Israel|location=Atlanta|publisher=Scholars Press|year=1991|pages=29–55}}</ref> Fenisiese [[silwer]] uit dié tyd wat as betaalmiddele gebruik is, bevat [[lood]]isotoopverhoudings wat ooreenstem met dié van lood in Sardinië en [[Spanje]], wat dui op hoe uitgebrei die Fenisiese handelsnetwerk was.<ref>{{cite journal|last1=Chamorro|first1=Javier G.|date=1987|title=Survey of Archaeological Research on Tartessos|journal=American Journal of Archaeology|volume=91|issue=2|pages=197–232|doi=10.2307/505217|jstor=505217|s2cid=191378720 }}</ref> Teen die 10de eeu&nbsp;v.C. het [[Tirus]] die rykste en magtigste Fenisiese stadstaat geword, veral tydens die bewind van [[Hiram I]] (c. 969-936&nbsp;v.C.). Tydens die bewind van die priester [[Etbaäl I|Etbaäl]] (887-856&nbsp;v.C.) het Tirus sy grondgebied uitgebrei tot so ver noord as Beiroet en tot in 'n deel van [[Siprus]]. Dié ongewone daad van aggressie was die naaste wat die Fenisiërs daaraan gekom het om 'n verenigde staat te vorm. Toe sy ryk sy grootste gebiedsomvang bereik, het Etbaäl hom verklaar tot "koning van die Sidoniërs", 'n titel wat ook deur sy opvolgers gebruik is en in beide Griekse en [[Jood]]se geskrifte genoem is.<ref name=":02">{{cite book|chapter=The Phoenicians: A Captivating Guide to the History of Phoenicia and the Impact Made by One of the Greatest Trading Civilizations of the Ancient World|title=Captivating History|year=2019|isbn=9781647482053|last1=History|first1=Captivating}}</ref> In die Laat Ystertydperk was die Fenisiese boot-, handels- en kulturele bedrywighede op hulle hoogtepunt, veral tussen 750 en 650&nbsp;v.C. Die Fenisiese invloed was duidelik in die "oriëntalisasie" van Griekse kultuur- en kunskonvensies.<ref name="John C. Scott CCR" /> Onder hulle gewildste goedere was fyn [[tekstiel]], gewoonlik gekleur met [[Tiriese pers]]. [[Homeros]] se ''[[Ilias]]'', wat in dié tyd geskryf is, verwys na die gehalte van Fenisiese [[klere]] en [[metaal]]goedere.<ref name="John C. Scott CCR" /> ===Stigting van Kartago=== [[Kartago]] is gestig deur Fenisiërs wat van Tirus af gekom het, moontlik aanvanklik as 'n stasie in die metaalhandel met die suidelike Iberiese Skiereiland.{{sfnp|Warmington|1964}} Die stad se naam in [[Punies]], 𐤒𐤓𐤕 𐤇𐤃𐤔𐤕 (''Qart-Ḥadašt''), beteken "Nuwe Stad".<ref>{{cite book|last1=Charles-Picard|first1=Gilbert|last2=Picard|first2=Colette|title=Vie et Mort de Carthage|location=Paris|publisher=Hachett|year=1968|language=fr|trans-title=The Life and Death of Carthage|pages=28–35}}</ref> Sommige bronne noem 'n vroeë stigtingsdatum soos 1215&nbsp;v.C. – voor die [[Trojaanse Oorlog|val van Troje]] in 1180&nbsp;v.C. Die Griekse geskiedkundige Timeus reken egter die stigting van Kartago was in 814&nbsp;v.C., die datum wat deur die meeste geskiedkundiges aanvaar word.<ref>{{cite book|first=Serge|last=Lancel|title= Carthage|pages=20–23|translator=Antonia Nevill| publisher=Oxford: Blackwell |date=1995}}</ref> Volgens [[legende]]s, insluitende [[Vergilius]] se ''[[Eneïde]]'', is die stad deur koningin [[Dido]] gestig. Kartago sou groei tot 'n veeletniese ryk wat gestrek het oor Noord-Afrika, Sardinië, Sisilië, Malta, die Baleariese Eilande en Suid-Iberië, maar dit sou eindelik in die [[Puniese Oorloë]] (264-146&nbsp;v.C.) deur [[Romeinse Ryk|Rome]] verwoes word voordat dit as 'n Romeinse stad herbou is. ===Assiriese en Babiloniese vasalstate (858-538&nbsp;v.C.)=== [[Beeld: Assyrian - Fragments of Bands from a Gate - Walters 542335 - View A.jpg|thumb|240px|Twee bronsfragmente van die Assiriese paleispoort met beelde van die insameling van heffings van die Fenisiese stede Tirus en Sidon (859-824&nbsp;v.C.). [[Britse Museum]].]] As 'n handelsmag wat op 'n nou kusstrook gekonsentreer was, het die Fenisiërs nie genoeg mense gehad vir 'n sterk weermag nie. Namate buurstate begin sterker raak het, het die Fenisiërs al hoe meer onder die mag gekom van buitelandse heersers, wat hulle outonomie in 'n wisselende mate erken het.<ref name=":02"/> Die [[Assirië|Assiriese]] verowering van Fenisië het onder koning [[Salmaneser III]] begin. Hy het in 858&nbsp;v.C. aan die bewind gekom en 'n reeks veldtogte teen buurstate begin voer. Die Fenisiese stadstate het onder sy mag gekom en hulle moes heffings betaal in geld, goedere en natuurlike hulpbronne. Aanvanklik was hulle [[Vasalstaat|vasalstate]] met 'n sekere mate van vryheid.<ref name=":02"/> Dit het in 744&nbsp;v.C. verander met die troonbestyging van [[Tiglat-Pileser III]]. Teen 738&nbsp;v.C. was die grootste deel van die [[Levant]], insluitende Noord-Fenisië, geannekseer. Net Tirus en Bublos, die magtigste stadstate, het vasalstate buite direkte Assiriese beheer gebly. Tirus, Bublos en Sidon het almal teen die Assiriese bewind in opstand gekom. In 721&nbsp;v.C. het [[Sargon II]] Tirus angeval en die rebellie onderdruk. Sy opvolger, [[Sanherib]], het nog rebellies in die streek onderdruk. In die 7de eeu&nbsp;v.C. het Sidon gerebelleer en is dit deur [[Esarhaddon]] verwoes. Hy het slawe van die inwoners gemaak en 'n nuwe stad op die ruïnes gebou. Aan die einde van die eeu was die Assiriërs verswak weens opeenvolgende opstande, en dit het daartoe gelei dat dit deur die [[Mede|Mediese Ryk]] verwoes is. Die Babiloniërs, voormalige vasale van die Assiriërs, het die val van die ryk uitgebuit en in opstand gekom. Kort daarna het hulle die [[Neo-Babiloniese Ryk]] in sy plek gestig. Fenisiese stede het verskeie kere tydens die bewind van die eerste Babiloniese koning, [[Nabopolassar]] (626-605&nbsp;v.C.), en sy seun, [[Nebukadnesar II]] (omstreeks 605-562&nbsp;v.C.), gerebelleer. In 587&nbsp;v.C. het Nebukadnesar Tirus aangeval. Die stad het 13 jaar lank weerstand gebied, maar eindelik onder "gunstige terme" oorgegee.<ref name="britannica.com">{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Lebanon|title=Lebanon – Assyrian and Babylonian domination of Phoenicia|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2020-04-22}}</ref> ===Persiese tydperk (539-332&nbsp;v.C.)=== [[Beeld: Construction of Xerxes Bridge of boats by Phoenician sailors.jpg|thumb|Fenisiërs bou [[Pontonbrug|pontbrûe]] vir [[Ahasveros]] tydens die tweede Persiese inval van [[Griekeland]] in 480&nbsp;v.C. (1915-tekening deur A.C. Weatherstone).]] In 539&nbsp;v.C het [[Kores die Grote]], die koning en stigter van die Persiese [[Achaemenidiese Ryk]], Babilon verower.<ref name=":7">{{cite journal|last=Katzenstein|first=Jacob|title=Tyre in the Early Persian Period (539-486 B.C.E.)|journal=The Biblical Archaeologist|volume=42|issue=1|year=1979|page=31|doi=10.2307/3209545|jstor=3209545|s2cid=165757132|url=https://www.jstor.org/stable/3209545}}</ref> Terwyl Kores die state oor die hele [[Antieke Nabye Ooste|Nabye Ooste]] begin konsolideer het, het die Fenisiërs blykbaar besluit om "hulle aan die Perse oor te gee".<ref name=":8">{{Cite book|last=Herodotus|title=The Histories, Book III|pages=§19}}</ref> Die grootste deel van die Levant is deur Kores in 'n enkele [[Satraap|satrapie]] (provinsie) gekonsolideer en gedwing om 'n jaarlikse heffing te betaal.<ref>{{Cite book|last=Herodotus|title=The Histories, Book III|pages=218, §91}}</ref> Die Fenisiese streek is later in vier vasalkoninkryke ingedeel: Sidon, Tirus, Arwad en Bublos. Hulle het aansienlike outonomie gehad. Anders as in ander dele van die ryk is daar geen rekords van Persiese administrateurs wat in die Fenisiese stadstate regeer het nie. Plaaslike Fenisiese konings is toegelaat om aan die bewind te bly en het dieselfde regte as Persiese [[Satraap|satrape]] (goewerneurs) gehad, soos die oorerwing van die amp en die munt van geld.<ref name=":7" /><ref>{{Cite web|url=https://brewminate.com/a-history-of-phoenician-civilization/|title=A History of Phoenician Civilization|last=MAMcIntosh|date=2018-08-29|website=Brewminate|language=en-US|access-date=2020-04-20}}</ref> [[Beeld: Coin of Abdashtart I, Achaemenid Phoenicia (2).jpg|thumb|240px|'n Muntstuk uit die Achaemenidiese Ryk van Straton I van Sidon, wat regs te sien is agter die strydwa en die Persiese koning.]] Fenisië was 'n belangrike bate van die Achaemenidiese Ryk, veral danksy hulle kennis van skeepstegnologie en navigasie.<ref name=":7" /> Hulle het die grootste deel van die Persiese vloot se bote gelewer tydens die [[Grieks-Persiese Oorloë|ryk se oorloë met Griekeland]] in die laat 5de eeu&nbsp;v.C.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book V|last=Herodotus|pages=§109}}</ref> Fenisiërs onder [[Ahasveros]] het die Xerxeskanaal gebou, asook die [[Pontonbrug|pontbrûe]] waaroor die ryk se soldate die Griekse vasteland binnegegaan het.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book VII|last=Herodotus|pages=§23}}</ref> Die Persiese koning het hulle egter swaar gestraf ná die nederlaag in die Slag van Salamis, wat hy toegeskryf het aan die Fenisiërs se lafhartigheid en onbekwaamheid.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book VIII|last=Herodotus|pages=§90}}</ref> In die middel van die 4de eeu&nbsp;v.C. het koning Tennes van Sidon 'n mislukte rebellie teen Artaxerxes III gelei. Hulle het die hulp ingewin van die Egiptenare, wat daarna in 'n oorlog met Persië betrokke geraak het.<ref>{{Cite web|url=https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Diodorus_Siculus/16C*.html|title=LacusCurtius • Diodorus Siculus — Book XVI Chapters 40‑65|website=penelope.uchicago.edu|access-date=2020-04-20}}</ref> Die verwoesting van Sidon daarna het gelei tot die heropkoms van Tirus, wat vir twee dekades die oorheersende Fenisiese stad gebly het tot met die aankoms van Alexander die Grote. ===Hellenistiese tydperk (332-152 v.C.)=== Fenisië was een van die eerste streke wat deur [[Alexander die Grote]] verower is tydens sy militêre veldtogte in [[Wes-Asië]]. Alexander se hoofteiken in die Persiese Levant was [[Tirus]], wat nou die streek se grootste en belangrikste stad was. Die stad het oorgegee ná 'n beleg van rofweg sewe maande, waartydens sy inwoners na Kartago gevlug het.<ref name=":9">{{cite book|last=Millar|first=Fergus|title=The Phoenician Cities: A Case-Study of Hellenisation|chapter=The Phoenician Cities|publisher=University of North Carolina Press|year=2006|pages=32–50|doi=10.5149/9780807876657_millar.8|jstor=10.5149/9780807876657_millar.8|isbn=9780807830307|url=https://www.jstor.org/stable/10.5149/9780807876657_millar.8}}</ref> Tirus se weiering om Alexander toe te laat om die stad se tempel aan [[Melqart]] te besoek, wat gelei het tot die moord op sy gesante, het 'n wrede vergelding tot gevolg gehad: 2&nbsp;000 van sy belangrikste inwoners is [[Kruisiging|gekruisig]] en 'n strooipophandlanger is aangestel.<ref>{{cite web|url=https://www.worldhistory.org/article/107/alexanders-siege-of-tyre-332-bce/|title=Alexander's Siege of Tyre, 332 BCE|website=World History Encyclopedia|access-date=2019-03-07}}</ref> Die res van Fenisië het maklik onder Alexander se beheer gekom en Sidon het vreedsaam oorgegee.<ref name=":10">{{cite journal|first=Stephen|last=Stockwell|title=Before Athens: Early Popular Government in Phoenician and Greek City States|journal=Geopolitics, History, and International Relations|issue=2|year=2010|pages=128–129}}</ref> [[Beeld:A naval action during the siege of Tyre by Andre Castaigne (1898-1899).jpg|links|200px|thumb|'n Vlootoptrede tydens Alexander die Grote se aanval op Tirus in 332&nbsp;v.C. Tekening deur Andre Castaigne, 1888-'89.]] Alexander se ryk het 'n beleid van Hellenisasie gehad, waardeur die Griekse kultuur en godsdiens deur die verowerde gebiede versprei is. Grieks is egter nie oral afgedwing nie en was soms net 'n taal vir administrasiedoeleindes. Die meeste plekname is in Grieks verander,<ref name=":9" /> maar in Fenisië het al die plekke buiten twee hulle inheemse name behou, en dit lyk of die Griekse administrasie hier baie beperk was.<ref name=":9" /> Die Fenisiërs het handels- en kulturele bande met hulle westelike bure behou. Die Griekse historikus Polibius vertel hoe die Seleukidiese koning Demetrius I uit Rome ontsnap het op 'n skip van Kartago wat goedere na Tirus vervoer het.<ref name=":9" /> Die aanpassing by die [[Masedonië (streek)|Masedoniese]] heerskappy is waarskynlik vergemaklik deur die Fenisiërs se historiese bande met die Grieke, met wie hulle 'n paar [[mitologie]]se stories en figure deel; die twee volke word selfs soms as "familie" beskou.<ref name=":9" /> Toe Alexander se ryk ná sy dood in 323&nbsp;v.C. inmekaarstort, het die Fenisiërs onder die bewind van die grootste van sy opvolgers, die [[Seleukidiese Ryk|Seleukiede]], gekom. Die [[Ptolemeïese Ryk]] van Egipte het voortdurend om die Fenisiese streek gewedywer tydens die 40-jarige Siriese Oorloë en die gebied het in die 3de eeu&nbsp;v.C. onder Ptolemeïese heerskappy gekom.<ref name="britannica.com"/> Die Seleukiede het dit die volgende eeu teruggewen en beheer daaroor uitgevoer tot in die middel van die 2de eeu&nbsp;v.C. Onder hulle heerskappy het die Fenisiërs 'n aansienlike mate van outonomie en selfregering gehad.<ref name="britannica.com"/> Tyens die Seleukidiese Dinastiese Oorloë (157-63&nbsp;v.C.) was die Fenisiese stede hoofsaaklik selfregerend. Die Seleukidiese Ryk, insluitende Fenisië, is in 82&nbsp;v.C. deur [[Tigranes die Grote]] van [[Armenië]] verower, en daarmee het die Hellenistiese invloed oor die streek tot 'n einde gekom. Met hulle strategies waardevolle bufferstaat wat in 'n mededingende mag opgeneem is, het die Romeine tussenbeide getree en die gebied in 62&nbsp;v.C. verower. Kort daarna is dit opgeneem in die [[Syria (Romeinse provinsie)|Romeinse provinsie Syria]]. Fenisië het in die 3de eeu&nbsp;n.C. 'n aparte Romeinse provinsie geword. Onder die Romeinse heerskappy het die Fenisiërs enige mate van outonomie verloor en die streek is verromeins. Die Romeinse Ryk het oor die gebied regeer tot in die 640's&nbsp;n.C., toe die [[Moslem]]se [[Arabiere]] dit verower het. ==Demografie== Die volk wat nou as die Fenisiërs bekend is, was nes die naburige [[Israel]]iete en [[Moabiete]] 'n [[Kanaän]]itiese volk. Hulle was 'n groep antieke [[Semitiese tale|Semitiessprekende]] volke wat op die laatste in die 3de millennium&nbsp;v.C. in die [[Levant]] teenwoordig was.<ref name="John C. Scott CCR" /> Fenisiërs het hulleself nie so genoem nie en sou eerder na hulleself verwys het as ''Kenaʿani'', "Kanaäniete".<ref>{{Cite web|title=Phoenicia|url=https://www.britannica.com/place/Phoenicia|url-status=live|website=britannica.com}}</ref> In 'n studie in 2018 met [[mitochondriale DNS]] in [[Sardinië]] is bevind die Fenisiërs was "inklusief en multikultureel, en het aansienlike vroulike mobiliteit gehad", met bewyse van inheemse, "vreedsame en permanente" Sardiniese integrasie in Semitiese Fenisiese setlaars. Die studie het ook bewyse gevind dat Suid-Europeërs hulle dalk in die gebied van die moderne [[Libanon]] gevestig het.<ref>{{Cite web|url=https://cosmosmagazine.com/biology/ancient-phoenician-life-was-mixed-and-multicultural|title=Ancient Phoenician life was mixed and multicultural|website=Cosmos Magazine|date=10 January 2018|language=en|access-date=2020-04-25}}</ref> ===Genetiese studies=== In 'n studie in 2008 onder Pierre Zalloua is bevind ses subklades van die [[haplogroep]] J-M172 (J2) – wat vermoedelik tussen die [[Kaukasus]]berge, [[Mesopotamië]] en die [[Levant]] ontstaan het – het 'n "Fenisiese handtekening" gehad en verteenwoordig onder die mans bevolkings van Libanese kusstreke sowel as die groter Levant (die "Fenisiese buiterand"), gevolg deur ander gebiede van historiese Fenisiese besetting, van [[Siprus]] tot [[Marokko]]. Die navorsers het voorgestel die genetiese handtekening is die gevolg van 'n "gedeelde bron van verwante lyne wat in Libanon gewortel is".<ref name="Zalloua 2008">{{cite journal |last=Zalloua |first=Pierre A. |title=Identifying Genetic Traces of Historical Expansions: Phoenician Footprints in the Mediterranean |journal=American Journal of Human Genetics |year=2008 |volume=83 |issue=5 |pages=633–642 |doi=10.1016/j.ajhg.2008.10.012 |pmid=18976729 |pmc=2668035|display-authors=et al.}}</ref> Nog 'n studie in 2006 het bewyse gevind van die genetiese teenwoordigheid van Fenisiërs op die Spaanse eiland [[Ibiza]].<ref>{{cite journal |last1=Tomàs |first1=Carme|title=Differential maternal and paternal contributions to the genetic pool of Ibiza Island, Balearic Archipelago |journal=American Journal of Physical Anthropology |date=2006 |volume=129 |issue=2 |pages=268–278 |doi=10.1002/ajpa.20273 |pmid=16323196 }}</ref> In 2016 het die [[skelet]] van 'n 2&nbsp;500 jaar oue man van Kartago wat in [[Tunisië]] ontdek is, getoon dit bevat die seldsame moederlike haplogroep U5b2c1. Die lyn van dié "Jong Man van Byrsa" verteenwoordig vermoedelik vroeë geenvloei van [[Iberië]] na die [[Magreb]].<ref>{{cite journal |last1=Matisoo-Smith |first1=Elizabeth A. |last2=Gosling |first2=Anna L. |last3=Boocock |first3=James |last4=Kardailsky |first4=Olga |last5=Kurumilian |first5=Yara |last6=Roudesli-Chebbi |first6=Sihem |date=25 May 2016 |title=A European Mitochondrial Haplotype Identified in Ancient Phoenician Remains from Carthage, North Africa |journal=PLoS ONE |volume=11 |issue=5 |doi=10.1371/journal.pone.0155046 |display-authors=et al. |pages=e0155046 |pmid=27224451 |pmc=4880306|bibcode=2016PLoSO..1155046M |doi-access=free }}</ref> Volgens 'n studie van 2017 wat deur die ''American Journal of Human Genetics'' gepubliseer is, kry hedendaagse Libanese die grootste deel van hulle herkoms van 'n bevolking wat aan die Kanaäniete verwant is, en dit dui op 'n aansienlike genetiese aaneenlopendheid in die Levant sedert minstens die [[Bronstydperk]].<ref>{{cite journal|last1=Harb|first1=Marc|display-authors=etal|date=July 2017|title=Continuity and Admixture in the Last Five Millennia of Levantine History from Ancient Canaanite and Present-Day Lebanese Genome Sequences|url=|journal=American Journal of Human Genetics|volume=101|issue=2|pages=274–282|doi=10.1016/j.ajhg.2017.06.013|pmc=5544389|pmid=28757201}}</ref><ref>{{cite news|last1=Abed|first1=Mira|date=27 July 2017|title=The DNA of ancient Canaanites lives on in modern-day Lebanese, genetic analysis shows|work=Los Angeles Times|url=https://www.latimes.com/science/sciencenow/la-sci-sn-canaanite-lebanese-genetics-20170727-story.html}}</ref> Die Britse genetikus Chris Tyler-Smith en sy span het verder "antieke DNS van vyf Kanaänitiese volke wat 3&nbsp;750 en 3&nbsp;650 jaar gelede" gelewe het, met dié van moderne mense vergelyk en onthul dat 93% van die genetiese herkoms van mense in Libanon van die Kanaäniete kom (die ander 7% was van 'n bevolking op die [[Eurasië|Eurasiese]] [[steppe]]).<ref>{{cite web |url=https://www.patheos.com/blogs/kermitzarleyblog/2017/08/palestinians-may-philistines-since-lebanese-dna-93-canaanite/ |title=Palestinians May Be Philistines Since Lebanese DNA Is 93% Canaanite |last=Zarley |first=Kermit |work=Patheos |date=4 August 2017 |access-date=5 August 2021 |url-status=live}}</ref><ref>{{cite web |url=https://www.latimes.com/science/sciencenow/la-sci-sn-canaanite-lebanese-genetics-20170727-story.html |title=The DNA of ancient Canaanites lives on in modern-day Lebanese, genetic analysis shows |last=Abed |first=Mira |work=Los Angeles Times |date=27 July 2017 |access-date=5 August 2021 |url-status=live}}</ref> In 'n studie in 2020 wat in die ''American Journal of Human Genetics'' gepubliseer is, het navorsers gewys daar is 'n aansienlike genetiese aaneenlopendheid in Libanon sedert die Bronstydperk wat deur drie groot vermengingsvoorvalle onderbreek is: in die [[Ystertydperk|Yster-]], Hellenistiese en [[Ottomaanse Ryk|Ottomaanse]] tydperk, wat elk 3-11% van die nieplaaslike gene tot die bevolking bygedra het.<ref name="doi_10.1016/j.ajhg.2020.05.008">{{cite journal|last1=Haber|first1=Marc|last2=Nassar|first2=Joyce|last3=Almarri|first3=Mohamed A.|last4=Saupe|first4=Tina|last5=Saag|first5=Lehti|last6=Griffith|first6=Samuel J.|last7=Doumet-Serhal|first7=Claude|last8=Chanteau|first8=Julien|last9=Saghieh-Beydoun|first9=Muntaha|last10=Xue|first10=Yali|last11=Scheib|first11=Christiana L.|year=2020|title=A Genetic History of the Near East from an aDNA Time Course Sampling Eight Points in the Past 4,000 Years|journal=American Journal of Human Genetics|volume=107|issue=1|pages=149–157|doi=10.1016/j.ajhg.2020.05.008|pmc=7332655|pmid=32470374|last12=Tyler-Smith|first12=Chris}}</ref> ==Ekonomie== ===Handel=== [[Beeld:Phoenician trade routes (eng).svg|thumb|400px|Die groot Fenisiese handelsnetwerk (omstreeks 1200-800&nbsp;v.C.).]] Die Fenisiërs was tussengangers tussen die uiteenlopende bevolkings in die Mediterreense streek en Nabye Ooste. Hulle het die uitruil van goedere, kennis, kultuur en godsdienstradisies aangehelp. Hulle uitgebreide en langdurige handelsnetwerk het die fondament gelê vir 'n ekonomies en kultureel samehangende Mediterreense streek, wat deur die Grieke en veral die Romeinse voortgesit is.<ref name="Jerry H. Bentley 1999" /> [[Beeld:MuseoArqueologicoCadiz-P1050192.JPG|thumb|links|220px|Fenisiese sarkofae wat in Cádiz, Spanje, ontdek is. Hulle is vermoedelik na Sidon uitgevoer.<ref>A. B. Freijeiro, R. Corzo Sánchez, Der neue anthropoide Sarkophag von Cadiz. In: Madrider Mitteilungen 22, 1981.</ref><ref>{{cite journal |last1=Lapuente |first1=P. |last2=Rodà |first2=I. |last3=Gutiérrez Garcia‐M |first3=A. |last4=Brilli |first4=M. |title=Addressing the controversial origin of the marble source used in the Phoenician anthropoid sarcophagi of Gadir (Cadiz, Spain) |journal=Archaeometry |date=June 2021 |volume=63 |issue=3 |pages=467–480 |doi=10.1111/arcm.12623|s2cid=225150177 |url=http://zaguan.unizar.es/record/108415 }}</ref> Argeologiese Museum van Cádiz.]] Fenisiese bande met die Grieke was diepgewortel. Dit het blykbaar in die [[Minoïese beskawing]] op [[Kreta]] (1950-1450&nbsp;v.C.) begin, wat saam met die [[Miceense Griekeland|Miceense beskawing]] (1600-1100&nbsp;v.C.) as die voorlopers van klassieke Griekeland beskou word.<ref>{{cite book|first=Fernand|last=Braudel|title=Memory and Mediterranean|translator-first=Sian|translator-last=Reynolds|location=New York|publisher=Alfred A. Knopf|year=2001|pages=112–113}}</ref> Argeologiese bewyse dui daarop dat die Miceense Grieke geleidelik goedere, kunsstyle en gebruike via die Fenisiërs uit die Nabye Ooste ingevoer het. Aan die Egiptenare het die Fenisiërs sederhout teen aansienlike pryse verkoop,{{sfnp|Cunliffe|2008|pages=241–2}} asook [[wyn]] van die 8ste eeu&nbsp;v.C. af. Die wynhandel met Egipte is goed gedokumenteer deur skeepswrakke wat in 1997 in die oop see 50&nbsp;km wes van [[Ashkelon]], Israel, ontdek is.<ref>{{cite book |first=L. E. |last=Stager |chapter=Phoenician shipwrecks in the deep sea |title=Sea routes: From Sidon to Huelva: Interconnections in the Mediterranean, 16th–6th&nbsp;c.&nbsp;BC |year=2003 |pages=233–248 |isbn=978-960-7064-40-0 }}</ref> Groot houers van [[terracotta]] uit Tirus en Sarepta is gebruik vir die vervoer van die wyn. Die Fenisiërs het weer van die Egiptenare [[Nubië|Nubiese]] [[goud]] gekoop. Van elders het hulle ander materiale gekry, waarvan die belangrikste seker [[silwer]] was, soos van [[Sardinië]] en die [[Iberiese Skiereiland]]. Tin vir die maak van [[brons]] is dalk van [[Galisië]] in Suid-Spanje gekry, of van [[Noord-Europa]] ([[Cornwall]] of [[Historiese Bretagne|Bretagne]]).{{sfnp|Markoe|2000|p=103}} ===Nywerheid=== [[Beeld:Phoenician - Bowl with Hunting Scene - Walters 57705.jpg|thumb|220px|'n Fenisiese metaalbak met 'n [[jag]]toneel (8ste eeu&nbsp;v.C.). Die klere en haarstyl van die figure is Egipties, maar die onderwerp van die middelste toneel is die Mesopotamiese tema van die stryd tussen mens en dier. Fenisiese kunstenaars het dikwels die style van naburige kulture oorgeneem.]] Fenisië het min ander natuurlike hulpbronne as sy sederhout gehad. Hout was waarskynlik hulle eerste en grootste bron van rykdom; nie Egipte of Mesopotamië het genoeg houtbronne gehad nie. Die Fenisiërs kon egter nie van dié beperkte inkomste alleen lewe nie en het 'n nywerheidsbasis begin wat geskoei was op die vervaardiging van goedere vir alledaagse en luuksegebruik.<ref name=" John C. Scott CCR" /> Hulle het tegnieke soos glas-, graveer- en metaalwerk uitgevind of bemeester.<ref name=":42" /> Die Fenisiërs was vroeë pioniers in massaproduksie en het baie goedere in grootmaat verkoop. Hulle het die belangrikste bron van glasware in die oudheid geword en het duisende flesse, krale en ander glasvoorwerpe oor die Middellandse See versprei.<ref>{{cite book|first=Gerhard|last=Herm|title=The Phoenicians|translator-first=Catherine|translator-last=Hiller|location=New York|publisher=William Morrow|year=1975|page=80}}</ref> Uitgrawings in Spanje dui daarop dat hulle ook die pottebakkerswiel gebruik het.<ref>{{cite book|first1=Karl|last1=Moore|first2=David|last2=Lewis|title=Birth of the Multinational|location=Copenhagen|publisher=Copenhagen Business School Press|year=1999|page=85}}</ref> Hulle blootstelling aan 'n groot verskeidenheid kulture het hulle in staat gestel om goedere vir spesifieke markte te vervaardig.<ref name=":42">{{cite journal|last1=Markoe|first1=Glenn|last2= McGovern|first2=Patrick E.|title=A Nation of Artisans|journal=Archaeology|volume=43|issue=2|date=March 1990|pages=32–33|jstor=41765806|url=https://www.jstor.org/stable/41765806}}</ref> Uit die ''[[Ilias]]'' blyk dit dat Fenisiese klere en metaalgoedere hoog deur die Grieke aangeslaan is.<ref name="John C. Scott CCR" /> Gespesialiseerde items is spesiaal vir ryker klante ontwerp, insluitende reliëfs van [[ivoor]] en geverfde [[volstruis]]eiers met fyn detail. [[Beeld:Contemporary portrayal of a toga picta.jpg|thumb|links|180px|'n [[Etruskers|Etruskiese]] graf (omstreeks 350&nbsp;v.C.) wat 'n man met 'n [[pers]] [[toga]] uitbeeld.]] ====Tiriese pers==== Die waardevolste Fenisiese goedere was materiaal wat gekleur was met [[Tiriese pers]], wat vir 'n groot deel van die Fenisiese rykdom verantwoordelik was. Dit is 'n afskeiding deur verskeie spesies seeslakke van die genus ''Murex''. Hulle was volop in die Oos-Middellandse See, maar is so oorbenut dat hulle plaaslik uitgesterf het. Fenisiërs kon die kleurstof in 1750&nbsp;v.C. al ontdek het.<ref>{{cite book|last=St. Clair|first=Kassia|year=2016|title=The Secret Lives of Colour|location=London|publisher=John Murray|pages=162–164}}</ref> Hulle het 'n tweede vervaardigingsentrum daarvoor gevestig in Mogador, in die hedendaagse [[Marokko]].<ref>{{cite book|title=The Phoenicians: A Captivating Guide to the History of Phoenicia and the Impact Made by One of the Greatest Trading Civilizations of the Ancient World|year=2019|isbn=978-1647482053|page=60|last1= History|first1= Captivating}}</ref> Die Fenisiërs se eksklusiewe beheer oor die vervaardiging van die kleurstof asook die arbeidsintensiewe ekstraksieproses het dit baie duur gemaak. Tiriese pers is dus later met die rykes verbind. Dit was gou 'n statussimbool in sekere beskawings, veral onder jong Romeine. Assiriese bestellingsrekords van die Fenisiërs sluit in "klere van helder gekleurde stof", wat waarskynlik Tiriese pers insluit. Hoewel die ontwerpe en borduurwerk in Fenisiese tekstiele hoog aangeslaan is, ontbreek inligting oor die tegnieke en spesifieke beskrywings.<ref name=":42" /> ====Mynbou==== Mynbou in die Fenisiese tuisland was beperk; [[yster]] was die enigste [[metaal]] van enige nut. Die eerste grootskaalse mybou-operasies het waarskynlik in [[Siprus]] voorgekom, hoofsaaklik vir [[koper]]. [[Sardinië]] is dalk uitsluitlik vir sy [[Mineraal|mineralebronne]] gekoloniseer; Fenisiese nedersettings was gekonsentreer in die suidelike dele van die eiland, naby bronne van koper en [[lood]]. Die [[Iberiese Skiereiland]] was die rykste bron van verskeie metale, insluitend [[goud]], [[silwer]], koper, yster, [[tin]] en lood.{{sfnp|Rawlinson|1889}} Die aansienlike opbrengs van dié metale tydens die besetting deur Fenisië en Kartago dui op grootskaalse mynbou.{{sfnp|Rawlinson|1889}} Kartago het na berig word van [[Slaaf|slawe]] gebruik gemaak vir mynbou, maar dit is onbekend of die Fenisiërs dieselfde gedoen het.{{sfnp|Rawlinson|1889}} ====Wynbou==== Die merkwaardigste landbouproduk was [[wyn]], wat die Fenisiërs oor die Middellandse See help versprei het.<ref name=":22">{{Cite web|date=2020-09-14|title=2,600-year-old wine 'factory' unearthed in Lebanon|url=https://www.nationalgeographic.com/history/2020/09/2600-year-old-wine-factory-unearthed-lebanon/|access-date=2020-09-15|website=History & Culture|language=en}}</ref> Die [[Vitis vinifera|gewone wynstok]] is dalk deur die Fenisiërs of Kanaäniete gedomestikeer, hoewel dit waarskynlik van die Suid-[[Kaukasus]] gekom het via handelsroetes oor [[Mesopotamië]] of die [[Swartsee]]. Wingerde het geredelik in die Levant se kusstreke gegroei, en wyn is in die tyd van die [[Ou Ryk van Egipte|Ou Ryk]] (2686-2134&nbsp;v.C.) reeds na Egipte uitgevoer. Wyn het 'n belangrike rol in die Fenisiese godsdiens gespeel; dit was die hoofdrankie vir offerandes.<ref name=":22" /> Opgrawings op 'n klein Fenisiese dorp suid van Sidon het 'n wynfabriek ontbloot wat minstens van die 7de eeu&nbsp;v.C. al gebruik is en vermoedelik op 'n oorsese mark gemik was.<ref name=":22" /> Om [[oksidasie]] te voorkom is houers met 'n laag [[olyf]]olie, [[Denneboom|dennehout]] en [[hars]] verseël. Die Fenisiërs het wingerde en wynkelders in hulle kolonies in [[Noord-Afrika]], [[Sisilië]], [[Frankryk]] en [[Spanje]] gevestig,<ref name=":22" /> en het dalk wynmakery aan van hulle handelsvennote geleer. Die antieke Iberiërs het begin om wyn van plaaslike druifvariëteite te vervaardig ná hulle interaksie met die Fenisiërs. Iberiese kultivars het daarna die basis van die meeste [[Wes-Europa|Wes-Europese]] wyne gevorm.<ref>{{cite book|last=Sechrist|first=Robert|title=Planet of the Grapes: A Geography of Wine|pages=6–7}}</ref> ====Skeepsbou==== {{Multibeeld | align = right | direction = horizontal | background color = | voetskrif = Twee Assiriese voorstellings van skepe, dalk van Fenisiese bote. | beeld1 = AssyrianWarship.jpg | width1 = 169 | onderskrif1 = Oorlogskepe met twee rye spane. 'n Reliëf uit [[Nineve]]. | beeld2 = Eastern Antiquities in the Louvre - Room 4, 05.JPG | width2 = 164 | onderskrif2 = Die Houtvervoerreliëf in die [[Louvre]]. }} Die Fenisiërs het reeds sedert 1200&nbsp;v.C. groot handelsbote gebou. In die Bronstydperk het hulle die [[kiel]] ontwikkel. Hulle was waarskynlik die eerste volk wat die [[bireem]] gebruik het, omstreeks 700&nbsp;v.C.<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/technology/galley-ship|title=Galley {{!}} ship|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2020-04-19}}</ref> Hulle het waarskynlik ook die [[trireem]] ontwikkel wat beskou is as die gevorderdste en magtigste vaartuig in die antieke Mediterreense wêreld en wat eindelik deur die Grieke gebruik is.<ref name=":02" /> Die Fenisiërs was vir verskeie ander seevaartuitvindsels verantwoordelik. Die [[amfoor]], 'n soort houer wat vir beide droë goedere en vloeistof gebruik is, was 'n antieke Fenisiese uitvindsel wat vir byna 2&nbsp;000 jaar 'n gestandaardiseerde volumemaat geword het. Die oorblyfsels van kunsmatige hawens wat self skoon word, is in Sidon, Tirus, Atlit en [[Akko]] ontdek.<ref>{{cite journal|first=Arad|last=Haggi|title=Report on Underwater Excavation at the Phoenician Harbour, Atlit, Israel|journal=International Journal of Nautical Archaeology|issue=39|year=2010|page=283}}</ref> Die eerste voorbeeld van [[seereg]] was ook in die Levant.<ref>{{cite book|first=Shelley|last=Wachsmann|title=Seagoing Ships & Seamanship in the Bronze Age Levant|location=College Station, TX|publisher=Texas A & M University Press|year=1998|pages=300, 51, 323–325, 332}}</ref> Die Fenisiërs het tot in die Ystertydperk tot [[kartografie]] bygedra.<ref>{{cite book|first=Mark|last=Woolmer|title=Ancient Phoenicia: An Introduction|location=London|publisher=Bristol Classical Press|year=2011|page=84}}</ref> In 2014 is 'n Fenisiese handelskip van sowat 15&nbsp;m naby Gozo-eiland in [[Malta]] ontdek. Dit kom uit 700&nbsp;v.C. en is een van die oudste wrakke wat nog in die Middellandse See ontdek is.<ref>{{Cite web|url=https://www.history.com/news/2700-year-old-phoenician-shipwreck-discovered|title=2,700-Year-Old Phoenician Shipwreck Discovered|last=Klein|first=Christopher|website=HISTORY|language=en|access-date=2020-04-23}}</ref> ==Belangrike stede en kolonies== [[Beeld:Griechischen und phönizischen Kolonien.jpg|center|thumb|640x640px|'n Duitse kaart van Fenisië (in geel) en Griekse kolonies omstreeks die 8ste tot 6de eeu v.C.]] Fenisië was in onafhanklike stadstate georganiseer met 'n gemeenskaplike [[taal]] en [[kultuur]]. Die belangrikste stede was Tirus, Sidon en Bublos. Mededinging was te wagte, maar gewapende konflik was skaars. Talle ander stede het net in die Levant bestaan, waarvan baie waarskynlik onbekend was, soos Beiroeta (die moderne [[Beiroet]]), Ampi, Amia, Arqa, Baalbek, Botrys, Sarepta en Tripolis. Van die laat 10de eeu&nbsp;v.C. af het die Fenisiërs handelsbuiteposte deur die hele Mediterreense gebied gevestig: Tirus het kolonies gestig op Siprus, Sardinië, Iberië, die Baleariese Eilande, Sisilië, Malta en in Noord-Afrika. Latere kolonies is gestig aan die [[Atlantiese Oseaan|Atlantiese]] kus van Iberië. Die Fenisiërs het ook dalk die kus van die [[Kanariese Eilande]] en [[Brittanje]] verken.<ref name=" John C. Scott CCR" /> ===Fenisiese kolonisasie=== Om handel te bevorder het die Fenisiërs talle [[kolonie]]s en handelsposte aan die kus van die Middellandse See gevestig. Fenisiese stadstate het gewoonlik te min mense en geen begeerte gehad nie om hulle gebied oorsee uit te brei. Min kolonies het meer as 1&nbsp;000 inwoners gehad; net Kartago en 'n paar nedersetting in die westelike Mediterreense gebied het groter geword.<ref>{{cite book|first=Mogens Herman|last=Hansen|title=A Comparative Study of Thirty City-state Cultures: An Investigation|publisher=Kgl. Danske Videnskabernes Selskab|year=2000|isbn=978-87-7876-177-4|pages=601–602|chapter=Conclusion: The Impact of City-State Cultures on World History|access-date=5 April 2013|chapter-url=https://books.google.com/books?id=8qvY8pxVxcwC}}</ref> 'n Groot motiveringsfaktor was medeinging met die [[Grieke]], wat in dieselfde tyd oor die Middellandse See begin uitbrei het.<ref name="ClineGraham2011">{{cite book|author1=Eric H. Cline|url=https://books.google.com/books?id=1eRb5h7ATbsC|title=Ancient Empires: From Mesopotamia to the Rise of Islam|author2=Mark W. Graham|date=27 June 2011|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-88911-7|page=70|access-date=24 February 2013}}</ref> Hoewel hulle grootliks vreedsame mededingers was, het hulle onderskeie nedersettings op [[Sisilië]] en [[Kreta]] van tyd tot tyd gebots.<ref name="SacksMurray2009">{{cite book|author1=David Sacks|url=https://books.google.com/books?id=yyrao0dadqAC|title=Encyclopedia of the Ancient Greek World|author2=Oswyn Murray|author3=Lisa R. Brody|date=1 January 2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-1020-2|page=76|access-date=3 March 2013}}</ref> Die vroegste Fenisiese nedersettings buite die Levant was op Kreta en Siprus, en dit het geleidelik weswaarts uitgebrei na [[Korsika]], die [[Baleariese Eilande]], [[Sardinië]] en [[Sisilië]], sowel as op die Europese vasteland in [[Genua]] en [[Marseille]].<ref name="WaldmanMason2006">{{cite book|first1=Carl|last1=Waldman|url=https://books.google.com/books?id=kfv6HKXErqAC|title=Encyclopedia of European Peoples|first2=Catherine|last2=Mason|publisher=Infobase Publishing|year=2006|isbn=978-1-4381-2918-1|page=586|access-date=23 February 2013}}</ref> Tirus het die toon aangegee in die besetting van en beheer oor die kusstreke.<ref name="Naylor2009">{{cite book|first=Phillip Chiviges|last=Naylor|url=https://books.google.com/books?id=a1jfzkJTAZgC|title=North Africa: A History from Antiquity to the Present|date=1 July 2009|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77878-8|page=25|access-date=23 February 2013}}</ref> Fenisiese kolonies was taamlik outonoom. Daar is hoogstens verwag dat hulle jaarlikse heffings na hulle moederstad moes stuur, gewoonlik in die vorm van godsdienstige offerandes. In die 7de eeu&nbsp;v.C. het die westelike kolonies egter onder beheer gekom van Kartago,<ref name="SwartzDumett1980">{{cite book|first1=B. K.|last1=Swartz|url=https://books.google.com/books?id=8_Z5N0gmNlsC|title=West African Culture Dynamics: Archaeological and Historical Perspectives|first2=Raymond E.|last2=Dumett|date=1 January 1980|publisher=Walter de Gruyter|isbn=978-3-11-080068-5|page=236|access-date=17 February 2013}}</ref><ref name="GarnseyWhittaker2007">{{cite book|first1=P. D. A.|last1=Garnsey|url=https://books.google.com/books?id=01c6sUSS24oC|title=Imperialism in the Ancient World: The Cambridge University Research Seminar in Ancient History|first2=C. R.|last2=Whittaker|date=15 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03390-9|page=80|access-date=22 February 2013}}</ref> wat magistrate aangestel het.<ref name="Roberts20042">{{cite book|author=P. Roberts|url=https://books.google.com/books?id=Krh7n9AyS40C|title=HSC Ancient History|date=1 October 2004|publisher=Pascal Press|isbn=978-1-74125-179-1|page=64|access-date=17 February 2013}}</ref> Kartago het vir 'n tyd ná sy onafhanklikwording steeds jaarlikse heffings na Tirus gestuur. ==Gemeenskap en kultuur== Aangesien baie min Fenisiese geskrifte bewaar gebly het, kom baie van die kennis oor hulle kultuur en gemeenskap van wat ander beskawings oor hulle geskryf het en van argeologiese ontdekkings. Die Fenisiërs het baie in gemeen gehad met ander Kanaäniete, soos taal, godsdiens, sosiale gebruike en 'n [[Monargie|monargale]] politieke stelsel wat om stadstate gesentreer was. Hulle het egter teen die Vroeë Ystertydperk (rofweg 1300&nbsp;v.C.) 'n afsonderlike volk begin word. Hulle kultuur, ekonomie en daaglikse lewe was gesentreer om handel en seevaart. Laasgenoemde het hulle in kontak met talle ander beskawings gebring. ===Politiek en regering=== [[Beeld:King Hiram Of Tyre.jpg|thumb|220px|Die graftombe van koning Hiram I van Tirus op die dorp Hanaouay in Suid-Libanon.]] [[Beeld:Phoenician Merchants and Traders.jpg|thumb|220px|'n 19de-eeuse uitbeelding van Fenisiese matrose en handelaars. Die belangrikheid van handel vir die Fenisiese ekonomie het gelei tot 'n geleidelike magsdeling tussen die koning en rade van handelaarsfamilies.]] [[Beeld:PhoenicianStela-4cBC-Tyre-NationalMuseumOfBeirut 03102019RomanDeckert.jpg|thumb|220px|'n [[Stele]] van Tirus met Fenisiese inskripsies (omstreeks die 4de eeu v.C.). Nasionale Museum van Beiroet.]] Die Fenisiese stadstate was baie onafhanklik en formele bondgenootskappe tussen hulle was skaars. Die relatiewe mag en invloed van die stadstate het van tyd tot tyd gewissel. Sidon het tussen die 12de en 11de eeu&nbsp;v.C. oorheers en sy bure beïnvloed. Teen die 10de eeu&nbsp;v.C. het Tirus die magtigste stad geword. Konings wat die troon geërf het, het veral in die begin met absolute mag regeer. Hulle het dikwels op senior amptenare uit die adel- en handelsklasse staatgemaak. Die priesters was 'n uitsonderlike klas, gewoonlik van koninklike afkoms of uit belangrike handelaarsfamilies. Die koning is beskou as 'n verteenwoordiger van die [[Godheid|gode]] en het baie verpligtinge gehad wat betref die godsdiensoptogte en {{nowrap|-rituele}}. Priesters was dus baie invloedryk en het dikwels met die koninklike familie verweef geraak. Konings het nie hulle bewind met standbeelde en monumente gevier nie. Hulle rykdom, mag en prestasies is gewoonlik oorgedra deur versierde sakrofae. Die Fenisiërs het rekord gehou van hulle heersers met graftombe-inskripsies, wat onder die min primêre bronne is wat bewaar gebly het. Historici het 'n duidelike lyn van opvolging bepaal van sekere stadstate, veral Bublos en Tirus. Reeds van die 15de eeu&nbsp;v.C. af is Fenisiese leiers "geadviseer deur rade wat al hoe groter mag gekry het".<ref name=":10" /> In die 6de eeu&nbsp;v.C., tydens die Babiloniese heerskappy, het Tirus vir 'n kort ruk 'n regeringstelsel van regters gehad wie se mag rofweg met dié van [[Konsul (Rome)|Romeinse konsuls]] ooreengestem het. Hulle was bekend as ''sufetes'' en is vir kort termyne uit die magtigste adellike families gekies.<ref>{{cite book |last1=Crawley Quinn |first1=Josephine |title=In Search of the Phoenicians |chapter=A New Phoenician World |date=2018 |publisher=Princeton University Press |pages=153–175 |doi=10.2307/j.ctvc77kkd.13 |jstor=j.ctvc77kkd.13 |isbn=9780691195964 }}</ref><ref name=":10"/> In die 4de eeu&nbsp;v.C., toe die leërs van [[Alexander die Grote]] Tirus genader het, is hulle nie deur die koning ontmoet nie, maar deur verteenwoordigers van die stad se statebond. Historici van destyds het ook geskryf dat die "inwoners" van Sidon vrede met Alexander gesluit het.<ref name=":10" /> Toe die Masedoniërs 'n nuwe koning oor Sidon wou aanstel, het die burgers hulle kandidaat benoem.<ref name=":10" /> ===Reg en administrasie=== Naas die koning en raad was die belangrikste twee posisies in byna elke Fenisiese stadstaat die goewerneur en leërbevelvoerder. Besonderhede oor die pligte van dié amptenare is skaars. Dit is egter bekend dat die goewerneur verantwoordelik was vir die insameling van [[belasting]], om verordeninge in werking te stel, toesig oor regters te hou en die administrasie van die reg te beheer.<ref name=":02"/> Omdat oorloë skaars was, was die plig van die leërbevelvoerder gewoonlik die verdediging van die stadstaat en sy agterlande. Die Fenisiërs het 'n stelsel van regters en howe gehad wat dispute opgelos en misdade gestraf het volgens 'n stel wette en tradisies. Wette is deur die staat in werking gestel en was die verantwoordelikheid van die heerser en sekere aangewese amptenare. Nes in die res van die Levant was die wette streng en partydig, en het dit die sosiale lae van die gemeenskap weerspieël. Die moord op 'n gewone burger is in 'n minder ernstige lig beskou as dié op 'n edelman, en die hoër stande het die meeste regte gehad. Die rykes het gewoonlik 'n straf vrygespring deur 'n boete te betaal. Vrye burgers van enige klas kon hulleself in die hof verdedig en het meer regte as vroue en kinders gehad, terwyl slawe geen regte gehad het nie. Mans kon hulle straf oordra aan hulle vroue, kinders en slawe, en kon hulle selfs hulle vonnisse namens hulle laat uitdien. Soos in naburige gemeenskappe van die tyd was die straf vir misdade dikwels swaar, en dit het dikwels die beginsel van vergelding behels -- as 'n slaaf vermoor is, kon die daad gestraf word met die moord op 'n slaaf van die oortreder. Gevangenisstraf was skaars, en straf het dikwels boetes, verbanning, en teregstelling behels. == Verwysings == {{Verwysings|3}} ==Bronne== {{refbegin|3}} * {{cite book |last=Aubet |first=Maria Eugenia |year=2001 |title=The Phoenicians and the West: Politics, Colonies and Trade |translator-last = Turton |translator-first = Mary |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-79543-2 }} See [https://web.archive.org/web/20180522021430/http://bmcr.brynmawr.edu/2003/2003-12-17.html Resensie deur Roger Wright], Universiteit van Liverpool. * Bondi, S.F. 1988. "The Course of History." In ''The Phoenicians'', red. Sabatino Moscati, 38–45. Milaan: Gruppo Editoriale Fabbri. * {{cite book |url=https://archive.org/details/dictionaryofcomp00bran/page/n5 |editor-last=Brandon |editor-first=S.G.F. |year=1970 |title=Dictionary of Comparative Religion |location=New York City |publisher=Charles Scribner’s Son |isbn=9780684310091 }} * {{cite book |last1=Charles-Picard |first1=Gilbert |last2=Picard |first2=Colette|year=1968 |title = The Life and Death of Carthage |location=New York City |publisher=Taplinger }} * {{cite book |last=Coulmas |first=Florian |year=1996 |title=The Blackwell Encyclopedia of Writing Systems |location=Oxford |publisher=Blackwell |isbn=978-0-631-21481-6 }} * {{cite book |last=Cross |first=Frank M. |year=1973 |title=Canaanite Myth and Hebrew Epic |publisher=Harvard University Press |url=https://books.google.com/books?id=-eOycxXAoHMC |isbn=9780674091764 }} * {{cite book |last=Cunliffe |first=Barry |year=2008 |title=Europe Between the Oceans; 9000 BC-AD 1000 |location=New Haven, CT |publisher=Yale University Press }} * Elayi, J. 2013. ''Histoire de la Phénicie''. Parys: Perrin * {{cite book |last=Gaster |first=Theodor H. |chapter=The Religion of the Canaanites |editor-last=Ferm |editor-first=Vergilius |year=1965 |title=Ancient Religions |location=New York City |publisher=Citadel Pres }} * {{cite book |last=Harden |first=Donald |year=1962 |title=The Phoenicians |url=https://archive.org/details/phoenicians00hard |url-access=registration |location=New York, NY |publisher=Frederick A. Praeger }} * {{Cite book |last= Jigoulov |first= Vadim S. |year= 2021 |title= The Phoenicians: Lost Civilizations |location= London |publisher= Reaktion Books |isbn= 978-1-789-14478-9 }} * {{cite book |last=Lancel |first=Serge |year=1995 |title = Carthage. A History |location=Oxford |publisher=Blackwell}} * {{cite book |last=Markoe |first=Glenn E. |year=2000 |title=Peoples of the Past: Phoenicians |location=Berkeley, CA |publisher=University of California Press |isbn=978-0-520-22614-2 |url=https://books.google.com/books?id=smPZ-ou74EwC&pg=PA13 }} * {{cite book |last=Moscati |first=Sabatino |year=1957 |title=Ancient Semitic Civilizations |url=https://archive.org/details/in.gov.ignca.6873 |location=Londen, Engeland |publisher=Elek Books }} * {{cite book |last=Moscati |first=Sabatino |year=1965 |title=The World of the Phoenicians |location = New York, NY |publisher=Frederick A. Praeger }} * {{cite book |last=Quinn|first=Josephine Crawley|year=2017|title=In Search of the Phoenicians|publisher=Princeton University Press|isbn=978-1-4008-8911-2}} * {{cite book|last=Rawlinson|first=George|title=The History of Phoenicia|year=1889|url=http://digital.library.upenn.edu/webbin/gutbook/lookup?num=2331}} * W. Röllig (1995), [http://archiv.ub.uni-heidelberg.de/propylaeumdok/volltexte/2011/1102 Phoenician and the Phoenicians in the context of the Ancient Near East], in S. Moscati (red.), I Fenici ieri oggi domani : ricerche, scoperte, progetti, Roma, p.&nbsp;203-214 * {{cite book|last=Smith|first=W. Robertson|title=Lectures on the Religion of the Semites|orig-year=A. & C. Black, Edinburgh, 1889|publisher=Meridian Library|location=New York|year=1956}} * {{cite book |last1=Soren |first1=David |last2=Khader |first2=Aicha B. |last3=Slim |first3=Hedi |year=1990 |title=Carthage |url=https://archive.org/details/carthageuncoveri00sore |url-access=registration |location=New York, NY |publisher=Simon & Schuster |isbn=9780671669027 }} * {{cite book |last=Warmington |first = Brian H. |year=1964 |title=Carthage |publisher=Penguin}} {{refend}} {{Normdata}} [[Kategorie:Geskiedenis van Libanon]] [[Kategorie:Middellandse See]] [[Kategorie:Antieke Nabye Ooste]] bqdxzjspp8dwmf5zslpgeb0grdqmy5k 2515139 2515137 2022-07-25T20:33:29Z Burgert Behr 2401 Besig wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Voormalige land |gewone_lang_naam = Fenisië |gewone_naam = Fenisië |kontinent =Asië |gebied =Nabye-Ooste |era = Mesopotamië |jaar_begin =2500&nbsp;v.C. |jaar_einde =64&nbsp;v.C. |flag_p1 = |p1 = Kanaän |flag_p2 = |p2 = Hetiete |flag_p3 = |p3 = Nuwe Ryk van Egipte |flag_s1 = |s1= Achaemenidiese Fenisië |flag_s2 = |s2= Antieke Kartago |gebeurtenis1 = Stigting |datum_gebeurtenis1 = 2500&nbsp;v.C. |gebeurtenis2 = Tirus, onder die regering van Hiram I, word die dominante stadstaat |datum_gebeurtenis2 =969&nbsp;v.C. |gebeurtenis3 = Pygmalion stig Kartago (legendaries) |datum_gebeurtenis3 =814&nbsp;v.C. |gebeurtenis4 = [[Pompeius]] verower Fenisië en die res van die [[Seleukidiese Ryk]] |datum_gebeurtenis4 =64&nbsp;v.C. |beeld_kaart =Phoenicia map-en.svg |beeld_kaart_byskrif = 'n Kaart van die Fenisiese streek in groen. |algemene_tale =[[Fenisies]], [[Punies]] |hoofstad =Geen; belangrike stede was [[Bublos]], [[Tirus]] en [[Kartago]] |regeringstipe =Monargie |titel_leier =Bekende konings van Fenisiese stede |leier1 =Ahiram |jaar_leier1 =ca. 1000&nbsp;v.C. |leier2 =Hiram&nbsp;I |jaar_leier2 =969–936&nbsp;n.C. |leier3 =Pygmalion |jaar_leier3 =820–774&nbsp;n.C. }} '''Fenisië''' (van die [[Griekse]] Φοινίκη, ''Phoiníkē''; [[Arabies]]: فينيقية, ''Fīnīqīyah'') was ’n antieke [[Semitiese tale|Semitiessprekende]], [[see]]varende beskawing in die westelike kusstreke van die [[Vrugbare Halfmaan]] wat aan die kuslyn van die moderne [[Libanon]] gesentreer was.<ref>{{Cite book|last=Kitto|first=John|url=https://books.google.com/books?id=9oHbdzSawj0C&q=phoenicia+lebanon&pg=PA528|title=A Cyclopedia of Biblical Literature|date=1851|publisher=Adan and Charles Black}}</ref><ref>{{Cite book|last=Malaspina|first=Ann|url=https://books.google.com/books?id=Pfop0v79y7gC&q=phoenicia+lebanon&pg=PA19|title=Lebanon|date=2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-0579-6}}</ref> Al die groot Fenisiese stede was aan die kus van die [[Middellandse See]] geleë. Die gebied van die Fenisiese stadstate het deur die geskiedenis uitgebrei en gekrimp. Die kernstreek waarin die Fenisiese kultuur ontwikkel en floreer het, het gestrek van [[Tripoli, Libanon|Tripoli]] en [[Bublos]] in Noord-[[Libanon]] tot [[Karmelberg]] in die hedendaagse [[Israel]]. Op die hoogtepunt van sy bestaan het Fenisië se grondgebied in die oostelike Mediterreense streek gestrek van die [[Orontes]]riviermond tot by [[Ashkelon]].<ref>{{Cite book |last=Meir Edrey |title=Phoenician Identity in Context: Material Cultural Koiné in the Iron Age Levant |publisher=Ugarit-Verlag – Buch- und Medienhandel Münster |year=2019 |isbn=978-3-86835-282-5 |series=Alter Orient und Altes Testament |volume=469 |location=Germany |pages=23–24}}</ref> Buite sy tuisgebied het die Fenisiese beskawing gestrek tot by die Middellandse See, van [[Siprus]] tot die [[Iberiese Skiereiland]]. Die Fenisiërs was 'n Semitiessprekende volk van ietwat onbekende oorsprong wat omstreeks 3000&nbsp;v.C. in die [[Levant]] ontstaan het.<ref>{{Cite web|title=Phoenicia {{!}} Definition, Location, History, Religion, & Facts|url=https://www.britannica.com/place/Phoenicia|access-date=2021-08-29|website=Encyclopedia Britannica|language=en}}</ref> Die term "Fenisië" is 'n antieke Griekse, nie-inheemse naam wat waarskynlik een van hulle belangrikste uitvoergoedere beskryf het: 'n kleursel ook bekend as [[Tiriese pers]]. Dit het nie 'n samehangende kultuur of gemeenskap beskryf nie, want anders sou dit plaaslik verstaan gewees het.<ref>{{Cite web|title=Who Were The Phoenicians? {{!}} History Today|url=https://www.historytoday.com/reviews/who-were-phoenicians|website=www.historytoday.com|access-date=2020-04-20}}</ref> Daar word gedebatteer of die Fenisiërs wel afsonderlik van die breër groep Semitiessprekende volke was wat as die [[Kanaän]]iete bekend is.<ref name="John C. Scott CCR">{{cite journal|last=Scott|first=John C|date=2018|title=The Phoenicians and the Formation of the Western World|journal=Comparative Civilizations Review|volume=78|issue=78|url=https://scholarsarchive.byu.edu/ccr/vol78/iss78/4}}</ref>{{sfnp|Quinn|2017|pages=24, 204}} Die historikus Robert Drews glo "Kanaäniete" was die naam van die etniese groep wat deur die antieke Grieke die "Fenisiërs" genoem is,<ref>{{cite journal |url=https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/030908929802308104 |title=Canaanites and Philistines |last=Drews |first=Robert |journal=Journal for the Study of the Old Testament |volume=23 |issue=81 |pages=39–61 |date=1998 |doi=10.1177/030908929802308104|s2cid=144074940 }}</ref> maar volgens die argeoloog Jonathan N. Tubb het die [[Ammoniet]]e, [[Moabiete]], [[Israel]]iete en Fenisiërs elk hulle eie kulturele identiteit gehad, hoewel hulle etnies Kanaäniete was, "dieselfde mense wat hulle in die 8ste millennium&nbsp;v.C. in boerderynedersettings in die streek gevestig het".<ref name="JonTubb">{{cite book|last=Tubb|first=Johnathan N.|url=https://archive.org/details/canaanites00tubb|title=Canaanites|work=British Museum People of the Past|publisher=University of Oklahoma Press|year=1998|isbn=9780806131085|access-date=9 October 2018|url-access=registration}}</ref>{{rp|13–14}} Die Fenisiërs het in die middel 12de eeu&nbsp;v.C. 'n opkoms gemaak ná die agteruitgang van die invloedrykste kulture in die [[verval van die Bronstydperk]]. Hulle was onder die mense van hulle tyd bekend as bekwame handelaars en seevaarders, en het deur die grootste deel van die klassieke oudheid die oorheersende kommersiële mag geword. Die Fenisiërs het 'n uitgebreide seehandelsnetwerk ontwikkel wat langer as 'n millennium geduur het. Hulle het gehelp om kulture, idees en kennis uit te ruil tussen groot bakermatte van die beskawing soos [[Griekeland]], [[Antieke Egipte|Egipte]] en [[Mesopotamië]]. Ná sy hoogtepunt in die 9de eeu&nbsp;v.C. het die Fenisiese beskawing in die oostelike Mediterreense streek stadigaan agteruitgegaan weens buitelandse invloed en mededinging; in die sentrale en westelike Mediterreense streek het sy invloed voortgeduur tot in die middel van die 2de eeu&nbsp;v.C. Die Fenisiërs was in stadstate georganiseer, nes dié in [[antieke Griekeland]], waarvan die noemenswaardigstes [[Tirus]], [[Sidon]] en [[Bublos]] was.{{sfnp|Aubet|2001|p=17}}<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.worldhistory.org/phoenicia/|title=Phoenicia|encyclopedia=World History Encyclopedia|access-date=2017-08-09}}</ref> Elke stadstaat was polities onafhanklik, en daar is geen bewyse dat die Fenisiërs aan hulleself as 'n enkele nasionaliteit gedink het nie.{{sfnp|Quinn|2017|pages=201–203}} Die Fenisiërs het kolonies en handelsposte oor die hele Mediterreense streek gevestig. [[Kartago]], 'n nedersetting in Noordwes-[[Afrika]], het in die 7de eeu&nbsp;v.C. 'n groot beskawing uit eie reg geword. Die Fenisiese gemeenskap en kultuurlewe was gesentreer om handel en seevaart. Terwyl die meeste stadstate deur die een of ander soort koning regeer is, het handelaarsfamilies waarskynlik groot invloed uitgeoefen. Die Fenisiërs is lank as 'n verlore beskawing beskou weens die gebrek aan inheemse geskrewe rekords. Eers teen die middel 20ste&nbsp;eeu het historici en argeoloë 'n idee begin vorm van die komplekse en invloedryke beskawing.{{sfnp|Markoe|2000|pages=10–12}} Hulle beste nalatenskap was die wêreld se [[Fenisiese alfabet|oudste geverifieerde alfabet]], waarvan die oorsprong verbind word aan die [[Hebreeuse alfabet|Hebreeuse skrif]] via die [[Proto-Sinaïtiese alfabet]].{{sfn|Coulmas|1996}} Dit is deur die Mediterreense streek versprei en gebruik om die [[Arabiese alfabet|Arabiese]] en [[Griekse alfabet]] te ontwikkel en daarna weer die [[Latynse alfabet]] en [[Cyrilliese skrif]].{{sfnp|Markoe|2000|page=111}}<ref name="Fischer 2004 90">{{cite book|last=Fischer|first=Steven Roger|title=A history of writing|publisher=Reaktion Books|year=2004|page=90}}</ref> Hulle kry ook die eer vir innovasies in skeepsbou, navigasie, nywerheid, landbou en regering. Daar word geglo hulle internasionale handelsnetwerk het die ekonomiese, politieke en kulturele fondamente gelê van die klassieke [[Westerse beskawing]].<ref name="Hans G. Niemeyer 2004">{{cite book|last=Niemeyer|first=Hans G.|chapter=The Phoenicians and the Birth of a Multinational Mediterranean Society|title=Commerce and Monetary Systems in the Ancient World|editor-last1=Rollinger|editor-first1=Robert|editor-last2=Ulf|editor-first2=Christoph|location=Stuttgart|publisher=Franz Stiener Verlag|year=2004|pages=246, 250}}</ref> ==Etimologie== Die Fenisiërs was 'n gemeenskap van onafhanklike stadstate en het blykbaar nie 'n term gehad vir Fenisië as geheel nie.<ref>Department of Ancient Near Eastern Art. “The Phoenicians (1500–300 B.C.).” In ''Heilbrunn Timeline of Art History.'' New York: The Metropolitan Museum of Art, 2000–. http://www.metmuseum.org/toah/hd/phoe/hd_phoe.htm (October 2004)</ref> In plaas daarvan sou hulle name gehad het vir die inwoners van elke spesifieke stad, soos "Sidoniërs" vir die inwoners van Sidon, ens. As die Fenisiërs wel 'n naam vir die hele streek gehad het, sou dit waarskynlik "Kanaän" gewees het en sou hulle na hulleself as "Kanaäniete" verwys het.<ref>Britannica, The Editors of Encyclopaedia. "Phoenicia". ''Encyclopedia Britannica'', 20 Augustus 2020, https://www.britannica.com/place/Phoenicia. Besoek op 9 Januarie 2022.</ref> Die naam "Fenisiërs" kom, nes die [[Latyn]]se ''Poenī'' (adjektief ''poenicus'', later ''pūnicus''), van die antieke Griekse Φοινίκη (''Phoiníkē''). Die woord φοῖνιξ (''phoînix'') beteken "Fenisiër", "[[Tiriese pers]]" of "[[dadelpalm]]." [[Homeros]] het dit in elk van dié betekenisse gebruik.<ref>{{cite web|url=https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=foi=nic|title=Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, φοῖνιξ|website=www.perseus.tufts.edu|access-date=2017-02-03}}</ref> (Die mitiese voël [[Feniks]] het ook dié naam, maar dit kom eers eeue later voor.) Dit is moeilik om te bepaal watter betekenis eerste was, maar dit is verstaanbaar dat die Grieke die karmosynrooi of pers kleur van dadels en kleurstof met die handelaars van albei dié produkte vereenselwig het. ==Geskiedenis== Omdat min Fenisiese rekords bewaar gebly het, kom die meeste van die kennis oor hulle oorsprong en geskiedenis uit die geskrifte van ander beskawings wat deur die hele Mediterreense streek opgegrawe word. Die geleerdes stem saam dat Fenisië se vooruitstrewendste tydperk van 1200&nbsp;v.C. tot aan die einde van die [[Persië|Persiese tydperk]] (332&nbsp;v.C.) was.<ref>{{Harvnb|Jigoulov|2021|p=13}}</ref> Die Fenisiese [[Bronstydperk]] is grootliks onbekend.<ref name = "Jig2021_18">{{harvnb|Jigoulov|2021|p=18}}</ref> Die belangrikste twee terreine is Bublos en Sidon-Dakerman (naby Sidon). In 2021 was daar egter steeds meer as honderd terreine wat opgegrawe moes word, terwyl ander nog nie heeltemal ontleed was nie.<ref name = "Jig2021_18"/> Die Middel-Bronstydperk was oor die algemeen 'n vreedsame tyd van toenemende bevolkings, handel en vooruitgang, hoewel daar om natuurlike hulpbronne meegeding is.<ref name="Jig2021_20"/> In die Laat Bronstyd het die mededinging tussen Egipte, [[Mitanni]], die [[Hetiete]] en [[Assirië]] 'n groot impak op Fenisiese stede gehad.<ref name = "Jig2021_20">{{harvnb|Jigoulov|2021|pp=18–9}}</ref> ===Oorsprong=== [[Lêer:Antarados sarkophagus face.JPG|duimnael|180px|’n Fenisiese sarkofaag by Antarados, Noord-Libanon, 480-450&nbsp;v.C.]] Die Kanaänitiese kultuur waaruit die Fenisiërs ontstaan het, het blykbaar op die plek ontwikkel uit die vroeëre Ghassuliese [[Kopersteentydperk]]kultuur. Die staat [[Oegarit]] uit die Laat Bronstydperk word argeologies ook as Kanaänities beskou,<ref name="tubb">Tubb, Jonathan N. (1998), "Canaanites" (British Museum People of the Past)</ref> hoewel [[Oegarities]] nie tot die Kanaänitiese tale behoort nie.<ref>{{Cite book |first=Roger |last=Woodard |year=2008 |title=The Ancient Languages of Syria-Palestine and Arabia |location=New York |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-68498-9 }}</ref><ref name="NavehJ1987">{{Cite book |first=Joseph |last=Naveh |year=1987 |chapter=Proto-Canaanite, Archaic Greek, and the Script of the Aramaic Text on the Tell Fakhariyah Statue |editor1-last=Miller |title=Ancient Israelite Religion |display-editors=etal |isbn=0-8006-0831-3 |chapter-url-access=registration |chapter-url=https://archive.org/details/ancientisraelite00unse }}. {{harvp|Coulmas|1996}}.</ref> Die Griekse historikus [[Herodotos]] en ander het ander teorieë gehad oor plekke van waar die Fenisiërs gekom het.<ref>Herodotos ''Histories'' 1.1, 2.44 & 7.89; Strabo, ''Geography'' 16.3.4.</ref><ref name="Bowersock">{{cite book |chapter-url=https://books.google.com/books?id=2hmbc9evgB0C&pg=PA401 |title=Bahrain Through The Ages – the Archaeology |publisher=Routledge |year=1986 |isbn=0-7103-0112-X |chapter=Tylos and Tyre. Bahrain in the Graeco-Roman World |editor-last2=Rice |editor-first2=Michael |author=Bowersock, G.W. |editor-last1=Khalifa |editor-first1=Haya Ali |pages=401–2 }}</ref><ref name="Rice">{{cite book|title=The Archaeology of the Arabian Gulf|publisher=Routledge|year=1994|isbn=0-415-03268-7 |author=Rice, Michael|page=20}}</ref> Sommige argeoloë het al 'n migrasie voorgestel wat verband hou met die verval van 'n beskawing omstreeks 1750&nbsp;v.C.<ref name="Bowersock"/><ref name="Rice"/><ref name="Donkin">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=leHFqMQ9mw8C&pg=PA48 |title=Beyond Price: Pearls and Pearl-fishing : Origins to the Age of Discoveries, Volume 224 |page=48 |author=R.A. Donkin|isbn=0-87169-224-4 |year=1998 }}</ref> Die meeste geleerdes verwerp egter die idee van 'n migrasie; argeologiese en historiese bewyse dui daarop dat die streek millenniums lank aaneen bewoon is, en onlangse [[Genetika|genetiese]] navorsing dui aan hedendaagse [[Libanon|Libanese]] kry die grootste deel van hulle afkoms (meer as 90%) van 'n Kanaänitiesverwante bevolking.<ref name="Habercetera">{{cite journal |title=Continuity and Admixture in the Last Five Millennia of Levantine History from Ancient Canaanite and Present-Day Lebanese Genome Sequences |journal=American Journal of Human Genetics |year=2017 |doi=10.1016/j.ajhg.2017.06.013 |pmid=28757201|doi-access=free |last1=Haber |first1=Marc |last2=Doumet-Serhal |first2=Claude |last3=Scheib |first3=Christiana |last4=Xue |first4=Yali |last5=Danecek |first5=Petr |last6=Mezzavilla |first6=Massimo |last7=Youhanna |first7=Sonia |last8=Martiniano |first8=Rui |last9=Prado-Martinez |first9=Javier |last10=Szpak |first10=Michał |last11=Matisoo-Smith |first11=Elizabeth |last12=Schutkowski |first12=Holger |last13=Mikulski |first13=Richard |last14=Zalloua |first14=Pierre |last15=Kivisild |first15=Toomas |last16=Tyler-Smith |first16=Chris |volume=101 |issue=2 |pages=274–282 |pmc=5544389 }}</ref> ===Opkoms in die Laat Bronstydperk (1479-1200 v.C.)=== Die eerste bekende aantekeninge oor die Fenisiërs hou verband met die verowerings van [[farao]] [[Toetmoses III]] (1479-1425 v.C.). Die Egiptenare het kusstede geteiken wat volgens hulle behoort het aan die ''Fenekhu'', "skrynwerkers", soos Bublos, Arwad en Ullasa. Die stede het aan die Egiptenare toegang verleen tot die Mesopotamiese handel en groot hoeveelhede van die streek se inheemse sederhout, waarvan daar geen ekviwalent in Egipte was nie.{{sfnp|Markoe|2000|pages=1–19}} Teen die 14de eeu&nbsp;v.C. het die Egiptenare die Fenisiese stadstate as "gunstelingstede" beskou. [[Tirus]], [[Sidon]], [[Beiroet]] en Bublos is as die belangrikstes gereken. Die Fenisiërs het aansienlike outonomie gehad en hulle stede was redelik goed ontwikkel en vooruitstrewend. Bublos was die belangrikste stad; dit was 'n sentrum vir bronsvervaardiging en die primêre sentrum van waardevolle items soos [[tin]] en [[lapis lazuli]] van so ver oos as [[Afganistan]]. Die Egiptiese amptenare het ook belanggestel in Sidon en Tirus, en dit het 'n patroon van mededinging begin wat oor die volgende millennium sou voortduur. In die [[Amarna-briewe]] word vertel die naburige [[Amoriete]] en Hetiete het Fenisiese stede van 1350 tot 1300&nbsp;v.C. verower, veral in die noorde. Egipte het eindelik sy kusgebiede van Oegarit in Noord-[[Sirië]] tot by Bublos naby Sentraal-Libanon verloor. ===Opkoms en hoogtepunt (1200-800&nbsp;v.C.)=== Tussen 1200 en 1150&nbsp;v.C. het die verval van die Bronstydperk gelei tot die verswakking of vernietiging van die meeste beskawings in die streek, insluitende die Egiptenare en Hetiete. Dit lyk of die Fenisiërs die toets van die tyd deurstaan het, want hulle het in 1230&nbsp;v.C. as 'n afsonderlike en georganiseerde beskawing verrys. Dié tydperk word soms die "Fenisiese renaissance" genoem.<ref>{{cite journal|last=Stieglitz|first=Robert|title=The Geopolitics of the Phoenician Littoral in the Early Iron Age|journal=Bulletin of the American Schools of Oriental Research|volume=129|year=1990|issue=9}}</ref> Hulle het die magsleemte gevul wat deur die ander beskawings gelaat is deur die enigste handels- en seemag in die streek te word, 'n status wat hulle eeue lank sou volhou.<ref name="John C. Scott CCR" /> Die herstel van die Mediterreense ekonomie is waarskynlik te danke aan Fenisiese handelaars en seevaarders wat die langafstandhandel tussen Egipte en Mesopotamië in die 10de eeu&nbsp;v.C. herstel het.<ref name="Jerry H. Bentley 1999">{{cite journal|first=Jerry H.|last=Bentley|title=Sea and Ocean Basins as Frameworks for Historical Analysis|journal=Geographical Review|volume= 89|issue=2|year=1999|pages=215–219|doi=10.1111/j.1931-0846.1999.tb00214.x}}</ref> Vroeg in die [[Ystertydperk]] het die Fenisiërs hawens, pakkamers, markte en nedersettings oor die hele Mediterreense streek en tot by die suidelike [[Swartsee]] gevestig. Kolonies is gestig op [[Siprus]], [[Sardinië]], die [[Baleariese Eilande]], [[Sisilië]] en [[Malta]], sowel as aan die kus van Noord-Afrika en die Iberiese Skiereiland.<ref>{{cite book|last=Barnes|first=William H.|title=Studies in the Chronology of the Divided Monarchy of Israel|location=Atlanta|publisher=Scholars Press|year=1991|pages=29–55}}</ref> Fenisiese [[silwer]] uit dié tyd wat as betaalmiddele gebruik is, bevat [[lood]]isotoopverhoudings wat ooreenstem met dié van lood in Sardinië en [[Spanje]], wat dui op hoe uitgebrei die Fenisiese handelsnetwerk was.<ref>{{cite journal|last1=Chamorro|first1=Javier G.|date=1987|title=Survey of Archaeological Research on Tartessos|journal=American Journal of Archaeology|volume=91|issue=2|pages=197–232|doi=10.2307/505217|jstor=505217|s2cid=191378720 }}</ref> Teen die 10de eeu&nbsp;v.C. het [[Tirus]] die rykste en magtigste Fenisiese stadstaat geword, veral tydens die bewind van [[Hiram I]] (c. 969-936&nbsp;v.C.). Tydens die bewind van die priester [[Etbaäl I|Etbaäl]] (887-856&nbsp;v.C.) het Tirus sy grondgebied uitgebrei tot so ver noord as Beiroet en tot in 'n deel van [[Siprus]]. Dié ongewone daad van aggressie was die naaste wat die Fenisiërs daaraan gekom het om 'n verenigde staat te vorm. Toe sy ryk sy grootste gebiedsomvang bereik, het Etbaäl hom verklaar tot "koning van die Sidoniërs", 'n titel wat ook deur sy opvolgers gebruik is en in beide Griekse en [[Jood]]se geskrifte genoem is.<ref name=":02">{{cite book|chapter=The Phoenicians: A Captivating Guide to the History of Phoenicia and the Impact Made by One of the Greatest Trading Civilizations of the Ancient World|title=Captivating History|year=2019|isbn=9781647482053|last1=History|first1=Captivating}}</ref> In die Laat Ystertydperk was die Fenisiese boot-, handels- en kulturele bedrywighede op hulle hoogtepunt, veral tussen 750 en 650&nbsp;v.C. Die Fenisiese invloed was duidelik in die "oriëntalisasie" van Griekse kultuur- en kunskonvensies.<ref name="John C. Scott CCR" /> Onder hulle gewildste goedere was fyn [[tekstiel]], gewoonlik gekleur met [[Tiriese pers]]. [[Homeros]] se ''[[Ilias]]'', wat in dié tyd geskryf is, verwys na die gehalte van Fenisiese [[klere]] en [[metaal]]goedere.<ref name="John C. Scott CCR" /> ===Stigting van Kartago=== [[Kartago]] is gestig deur Fenisiërs wat van Tirus af gekom het, moontlik aanvanklik as 'n stasie in die metaalhandel met die suidelike Iberiese Skiereiland.{{sfnp|Warmington|1964}} Die stad se naam in [[Punies]], 𐤒𐤓𐤕 𐤇𐤃𐤔𐤕 (''Qart-Ḥadašt''), beteken "Nuwe Stad".<ref>{{cite book|last1=Charles-Picard|first1=Gilbert|last2=Picard|first2=Colette|title=Vie et Mort de Carthage|location=Paris|publisher=Hachett|year=1968|language=fr|trans-title=The Life and Death of Carthage|pages=28–35}}</ref> Sommige bronne noem 'n vroeë stigtingsdatum soos 1215&nbsp;v.C. – voor die [[Trojaanse Oorlog|val van Troje]] in 1180&nbsp;v.C. Die Griekse geskiedkundige Timeus reken egter die stigting van Kartago was in 814&nbsp;v.C., die datum wat deur die meeste geskiedkundiges aanvaar word.<ref>{{cite book|first=Serge|last=Lancel|title= Carthage|pages=20–23|translator=Antonia Nevill| publisher=Oxford: Blackwell |date=1995}}</ref> Volgens [[legende]]s, insluitende [[Vergilius]] se ''[[Eneïde]]'', is die stad deur koningin [[Dido]] gestig. Kartago sou groei tot 'n veeletniese ryk wat gestrek het oor Noord-Afrika, Sardinië, Sisilië, Malta, die Baleariese Eilande en Suid-Iberië, maar dit sou eindelik in die [[Puniese Oorloë]] (264-146&nbsp;v.C.) deur [[Romeinse Ryk|Rome]] verwoes word voordat dit as 'n Romeinse stad herbou is. ===Assiriese en Babiloniese vasalstate (858-538&nbsp;v.C.)=== [[Beeld: Assyrian - Fragments of Bands from a Gate - Walters 542335 - View A.jpg|thumb|240px|Twee bronsfragmente van die Assiriese paleispoort met beelde van die insameling van heffings van die Fenisiese stede Tirus en Sidon (859-824&nbsp;v.C.). [[Britse Museum]].]] As 'n handelsmag wat op 'n nou kusstrook gekonsentreer was, het die Fenisiërs nie genoeg mense gehad vir 'n sterk weermag nie. Namate buurstate begin sterker raak het, het die Fenisiërs al hoe meer onder die mag gekom van buitelandse heersers, wat hulle outonomie in 'n wisselende mate erken het.<ref name=":02"/> Die [[Assirië|Assiriese]] verowering van Fenisië het onder koning [[Salmaneser III]] begin. Hy het in 858&nbsp;v.C. aan die bewind gekom en 'n reeks veldtogte teen buurstate begin voer. Die Fenisiese stadstate het onder sy mag gekom en hulle moes heffings betaal in geld, goedere en natuurlike hulpbronne. Aanvanklik was hulle [[Vasalstaat|vasalstate]] met 'n sekere mate van vryheid.<ref name=":02"/> Dit het in 744&nbsp;v.C. verander met die troonbestyging van [[Tiglat-Pileser III]]. Teen 738&nbsp;v.C. was die grootste deel van die [[Levant]], insluitende Noord-Fenisië, geannekseer. Net Tirus en Bublos, die magtigste stadstate, het vasalstate buite direkte Assiriese beheer gebly. Tirus, Bublos en Sidon het almal teen die Assiriese bewind in opstand gekom. In 721&nbsp;v.C. het [[Sargon II]] Tirus angeval en die rebellie onderdruk. Sy opvolger, [[Sanherib]], het nog rebellies in die streek onderdruk. In die 7de eeu&nbsp;v.C. het Sidon gerebelleer en is dit deur [[Esarhaddon]] verwoes. Hy het slawe van die inwoners gemaak en 'n nuwe stad op die ruïnes gebou. Aan die einde van die eeu was die Assiriërs verswak weens opeenvolgende opstande, en dit het daartoe gelei dat dit deur die [[Mede|Mediese Ryk]] verwoes is. Die Babiloniërs, voormalige vasale van die Assiriërs, het die val van die ryk uitgebuit en in opstand gekom. Kort daarna het hulle die [[Neo-Babiloniese Ryk]] in sy plek gestig. Fenisiese stede het verskeie kere tydens die bewind van die eerste Babiloniese koning, [[Nabopolassar]] (626-605&nbsp;v.C.), en sy seun, [[Nebukadnesar II]] (omstreeks 605-562&nbsp;v.C.), gerebelleer. In 587&nbsp;v.C. het Nebukadnesar Tirus aangeval. Die stad het 13 jaar lank weerstand gebied, maar eindelik onder "gunstige terme" oorgegee.<ref name="britannica.com">{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Lebanon|title=Lebanon – Assyrian and Babylonian domination of Phoenicia|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2020-04-22}}</ref> ===Persiese tydperk (539-332&nbsp;v.C.)=== [[Beeld: Construction of Xerxes Bridge of boats by Phoenician sailors.jpg|thumb|Fenisiërs bou [[Pontonbrug|pontbrûe]] vir [[Ahasveros]] tydens die tweede Persiese inval van [[Griekeland]] in 480&nbsp;v.C. (1915-tekening deur A.C. Weatherstone).]] In 539&nbsp;v.C het [[Kores die Grote]], die koning en stigter van die Persiese [[Achaemenidiese Ryk]], Babilon verower.<ref name=":7">{{cite journal|last=Katzenstein|first=Jacob|title=Tyre in the Early Persian Period (539-486 B.C.E.)|journal=The Biblical Archaeologist|volume=42|issue=1|year=1979|page=31|doi=10.2307/3209545|jstor=3209545|s2cid=165757132|url=https://www.jstor.org/stable/3209545}}</ref> Terwyl Kores die state oor die hele [[Antieke Nabye Ooste|Nabye Ooste]] begin konsolideer het, het die Fenisiërs blykbaar besluit om "hulle aan die Perse oor te gee".<ref name=":8">{{Cite book|last=Herodotus|title=The Histories, Book III|pages=§19}}</ref> Die grootste deel van die Levant is deur Kores in 'n enkele [[Satraap|satrapie]] (provinsie) gekonsolideer en gedwing om 'n jaarlikse heffing te betaal.<ref>{{Cite book|last=Herodotus|title=The Histories, Book III|pages=218, §91}}</ref> Die Fenisiese streek is later in vier vasalkoninkryke ingedeel: Sidon, Tirus, Arwad en Bublos. Hulle het aansienlike outonomie gehad. Anders as in ander dele van die ryk is daar geen rekords van Persiese administrateurs wat in die Fenisiese stadstate regeer het nie. Plaaslike Fenisiese konings is toegelaat om aan die bewind te bly en het dieselfde regte as Persiese [[Satraap|satrape]] (goewerneurs) gehad, soos die oorerwing van die amp en die munt van geld.<ref name=":7" /><ref>{{Cite web|url=https://brewminate.com/a-history-of-phoenician-civilization/|title=A History of Phoenician Civilization|last=MAMcIntosh|date=2018-08-29|website=Brewminate|language=en-US|access-date=2020-04-20}}</ref> [[Beeld: Coin of Abdashtart I, Achaemenid Phoenicia (2).jpg|thumb|240px|'n Muntstuk uit die Achaemenidiese Ryk van Straton I van Sidon, wat regs te sien is agter die strydwa en die Persiese koning.]] Fenisië was 'n belangrike bate van die Achaemenidiese Ryk, veral danksy hulle kennis van skeepstegnologie en navigasie.<ref name=":7" /> Hulle het die grootste deel van die Persiese vloot se bote gelewer tydens die [[Grieks-Persiese Oorloë|ryk se oorloë met Griekeland]] in die laat 5de eeu&nbsp;v.C.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book V|last=Herodotus|pages=§109}}</ref> Fenisiërs onder [[Ahasveros]] het die Xerxeskanaal gebou, asook die [[Pontonbrug|pontbrûe]] waaroor die ryk se soldate die Griekse vasteland binnegegaan het.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book VII|last=Herodotus|pages=§23}}</ref> Die Persiese koning het hulle egter swaar gestraf ná die nederlaag in die Slag van Salamis, wat hy toegeskryf het aan die Fenisiërs se lafhartigheid en onbekwaamheid.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book VIII|last=Herodotus|pages=§90}}</ref> In die middel van die 4de eeu&nbsp;v.C. het koning Tennes van Sidon 'n mislukte rebellie teen Artaxerxes III gelei. Hulle het die hulp ingewin van die Egiptenare, wat daarna in 'n oorlog met Persië betrokke geraak het.<ref>{{Cite web|url=https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Diodorus_Siculus/16C*.html|title=LacusCurtius • Diodorus Siculus — Book XVI Chapters 40‑65|website=penelope.uchicago.edu|access-date=2020-04-20}}</ref> Die verwoesting van Sidon daarna het gelei tot die heropkoms van Tirus, wat vir twee dekades die oorheersende Fenisiese stad gebly het tot met die aankoms van Alexander die Grote. ===Hellenistiese tydperk (332-152 v.C.)=== Fenisië was een van die eerste streke wat deur [[Alexander die Grote]] verower is tydens sy militêre veldtogte in [[Wes-Asië]]. Alexander se hoofteiken in die Persiese Levant was [[Tirus]], wat nou die streek se grootste en belangrikste stad was. Die stad het oorgegee ná 'n beleg van rofweg sewe maande, waartydens sy inwoners na Kartago gevlug het.<ref name=":9">{{cite book|last=Millar|first=Fergus|title=The Phoenician Cities: A Case-Study of Hellenisation|chapter=The Phoenician Cities|publisher=University of North Carolina Press|year=2006|pages=32–50|doi=10.5149/9780807876657_millar.8|jstor=10.5149/9780807876657_millar.8|isbn=9780807830307|url=https://www.jstor.org/stable/10.5149/9780807876657_millar.8}}</ref> Tirus se weiering om Alexander toe te laat om die stad se tempel aan [[Melqart]] te besoek, wat gelei het tot die moord op sy gesante, het 'n wrede vergelding tot gevolg gehad: 2&nbsp;000 van sy belangrikste inwoners is [[Kruisiging|gekruisig]] en 'n strooipophandlanger is aangestel.<ref>{{cite web|url=https://www.worldhistory.org/article/107/alexanders-siege-of-tyre-332-bce/|title=Alexander's Siege of Tyre, 332 BCE|website=World History Encyclopedia|access-date=2019-03-07}}</ref> Die res van Fenisië het maklik onder Alexander se beheer gekom en Sidon het vreedsaam oorgegee.<ref name=":10">{{cite journal|first=Stephen|last=Stockwell|title=Before Athens: Early Popular Government in Phoenician and Greek City States|journal=Geopolitics, History, and International Relations|issue=2|year=2010|pages=128–129}}</ref> [[Beeld:A naval action during the siege of Tyre by Andre Castaigne (1898-1899).jpg|links|200px|thumb|'n Vlootoptrede tydens Alexander die Grote se aanval op Tirus in 332&nbsp;v.C. Tekening deur Andre Castaigne, 1888-'89.]] Alexander se ryk het 'n beleid van Hellenisasie gehad, waardeur die Griekse kultuur en godsdiens deur die verowerde gebiede versprei is. Grieks is egter nie oral afgedwing nie en was soms net 'n taal vir administrasiedoeleindes. Die meeste plekname is in Grieks verander,<ref name=":9" /> maar in Fenisië het al die plekke buiten twee hulle inheemse name behou, en dit lyk of die Griekse administrasie hier baie beperk was.<ref name=":9" /> Die Fenisiërs het handels- en kulturele bande met hulle westelike bure behou. Die Griekse historikus Polibius vertel hoe die Seleukidiese koning Demetrius I uit Rome ontsnap het op 'n skip van Kartago wat goedere na Tirus vervoer het.<ref name=":9" /> Die aanpassing by die [[Masedonië (streek)|Masedoniese]] heerskappy is waarskynlik vergemaklik deur die Fenisiërs se historiese bande met die Grieke, met wie hulle 'n paar [[mitologie]]se stories en figure deel; die twee volke word selfs soms as "familie" beskou.<ref name=":9" /> Toe Alexander se ryk ná sy dood in 323&nbsp;v.C. inmekaarstort, het die Fenisiërs onder die bewind van die grootste van sy opvolgers, die [[Seleukidiese Ryk|Seleukiede]], gekom. Die [[Ptolemeïese Ryk]] van Egipte het voortdurend om die Fenisiese streek gewedywer tydens die 40-jarige Siriese Oorloë en die gebied het in die 3de eeu&nbsp;v.C. onder Ptolemeïese heerskappy gekom.<ref name="britannica.com"/> Die Seleukiede het dit die volgende eeu teruggewen en beheer daaroor uitgevoer tot in die middel van die 2de eeu&nbsp;v.C. Onder hulle heerskappy het die Fenisiërs 'n aansienlike mate van outonomie en selfregering gehad.<ref name="britannica.com"/> Tyens die Seleukidiese Dinastiese Oorloë (157-63&nbsp;v.C.) was die Fenisiese stede hoofsaaklik selfregerend. Die Seleukidiese Ryk, insluitende Fenisië, is in 82&nbsp;v.C. deur [[Tigranes die Grote]] van [[Armenië]] verower, en daarmee het die Hellenistiese invloed oor die streek tot 'n einde gekom. Met hulle strategies waardevolle bufferstaat wat in 'n mededingende mag opgeneem is, het die Romeine tussenbeide getree en die gebied in 62&nbsp;v.C. verower. Kort daarna is dit opgeneem in die [[Syria (Romeinse provinsie)|Romeinse provinsie Syria]]. Fenisië het in die 3de eeu&nbsp;n.C. 'n aparte Romeinse provinsie geword. Onder die Romeinse heerskappy het die Fenisiërs enige mate van outonomie verloor en die streek is verromeins. Die Romeinse Ryk het oor die gebied regeer tot in die 640's&nbsp;n.C., toe die [[Moslem]]se [[Arabiere]] dit verower het. ==Demografie== Die volk wat nou as die Fenisiërs bekend is, was nes die naburige [[Israel]]iete en [[Moabiete]] 'n [[Kanaän]]itiese volk. Hulle was 'n groep antieke [[Semitiese tale|Semitiessprekende]] volke wat op die laatste in die 3de millennium&nbsp;v.C. in die [[Levant]] teenwoordig was.<ref name="John C. Scott CCR" /> Fenisiërs het hulleself nie so genoem nie en sou eerder na hulleself verwys het as ''Kenaʿani'', "Kanaäniete".<ref>{{Cite web|title=Phoenicia|url=https://www.britannica.com/place/Phoenicia|url-status=live|website=britannica.com}}</ref> In 'n studie in 2018 met [[mitochondriale DNS]] in [[Sardinië]] is bevind die Fenisiërs was "inklusief en multikultureel, en het aansienlike vroulike mobiliteit gehad", met bewyse van inheemse, "vreedsame en permanente" Sardiniese integrasie in Semitiese Fenisiese setlaars. Die studie het ook bewyse gevind dat Suid-Europeërs hulle dalk in die gebied van die moderne [[Libanon]] gevestig het.<ref>{{Cite web|url=https://cosmosmagazine.com/biology/ancient-phoenician-life-was-mixed-and-multicultural|title=Ancient Phoenician life was mixed and multicultural|website=Cosmos Magazine|date=10 January 2018|language=en|access-date=2020-04-25}}</ref> ===Genetiese studies=== In 'n studie in 2008 onder Pierre Zalloua is bevind ses subklades van die [[haplogroep]] J-M172 (J2) – wat vermoedelik tussen die [[Kaukasus]]berge, [[Mesopotamië]] en die [[Levant]] ontstaan het – het 'n "Fenisiese handtekening" gehad en verteenwoordig onder die mans bevolkings van Libanese kusstreke sowel as die groter Levant (die "Fenisiese buiterand"), gevolg deur ander gebiede van historiese Fenisiese besetting, van [[Siprus]] tot [[Marokko]]. Die navorsers het voorgestel die genetiese handtekening is die gevolg van 'n "gedeelde bron van verwante lyne wat in Libanon gewortel is".<ref name="Zalloua 2008">{{cite journal |last=Zalloua |first=Pierre A. |title=Identifying Genetic Traces of Historical Expansions: Phoenician Footprints in the Mediterranean |journal=American Journal of Human Genetics |year=2008 |volume=83 |issue=5 |pages=633–642 |doi=10.1016/j.ajhg.2008.10.012 |pmid=18976729 |pmc=2668035|display-authors=et al.}}</ref> Nog 'n studie in 2006 het bewyse gevind van die genetiese teenwoordigheid van Fenisiërs op die Spaanse eiland [[Ibiza]].<ref>{{cite journal |last1=Tomàs |first1=Carme|title=Differential maternal and paternal contributions to the genetic pool of Ibiza Island, Balearic Archipelago |journal=American Journal of Physical Anthropology |date=2006 |volume=129 |issue=2 |pages=268–278 |doi=10.1002/ajpa.20273 |pmid=16323196 }}</ref> In 2016 het die [[skelet]] van 'n 2&nbsp;500 jaar oue man van Kartago wat in [[Tunisië]] ontdek is, getoon dit bevat die seldsame moederlike haplogroep U5b2c1. Die lyn van dié "Jong Man van Byrsa" verteenwoordig vermoedelik vroeë geenvloei van [[Iberië]] na die [[Magreb]].<ref>{{cite journal |last1=Matisoo-Smith |first1=Elizabeth A. |last2=Gosling |first2=Anna L. |last3=Boocock |first3=James |last4=Kardailsky |first4=Olga |last5=Kurumilian |first5=Yara |last6=Roudesli-Chebbi |first6=Sihem |date=25 May 2016 |title=A European Mitochondrial Haplotype Identified in Ancient Phoenician Remains from Carthage, North Africa |journal=PLoS ONE |volume=11 |issue=5 |doi=10.1371/journal.pone.0155046 |display-authors=et al. |pages=e0155046 |pmid=27224451 |pmc=4880306|bibcode=2016PLoSO..1155046M |doi-access=free }}</ref> Volgens 'n studie van 2017 wat deur die ''American Journal of Human Genetics'' gepubliseer is, kry hedendaagse Libanese die grootste deel van hulle herkoms van 'n bevolking wat aan die Kanaäniete verwant is, en dit dui op 'n aansienlike genetiese aaneenlopendheid in die Levant sedert minstens die [[Bronstydperk]].<ref>{{cite journal|last1=Harb|first1=Marc|display-authors=etal|date=July 2017|title=Continuity and Admixture in the Last Five Millennia of Levantine History from Ancient Canaanite and Present-Day Lebanese Genome Sequences|url=|journal=American Journal of Human Genetics|volume=101|issue=2|pages=274–282|doi=10.1016/j.ajhg.2017.06.013|pmc=5544389|pmid=28757201}}</ref><ref>{{cite news|last1=Abed|first1=Mira|date=27 July 2017|title=The DNA of ancient Canaanites lives on in modern-day Lebanese, genetic analysis shows|work=Los Angeles Times|url=https://www.latimes.com/science/sciencenow/la-sci-sn-canaanite-lebanese-genetics-20170727-story.html}}</ref> Die Britse genetikus Chris Tyler-Smith en sy span het verder "antieke DNS van vyf Kanaänitiese volke wat 3&nbsp;750 en 3&nbsp;650 jaar gelede" gelewe het, met dié van moderne mense vergelyk en onthul dat 93% van die genetiese herkoms van mense in Libanon van die Kanaäniete kom (die ander 7% was van 'n bevolking op die [[Eurasië|Eurasiese]] [[steppe]]).<ref>{{cite web |url=https://www.patheos.com/blogs/kermitzarleyblog/2017/08/palestinians-may-philistines-since-lebanese-dna-93-canaanite/ |title=Palestinians May Be Philistines Since Lebanese DNA Is 93% Canaanite |last=Zarley |first=Kermit |work=Patheos |date=4 August 2017 |access-date=5 August 2021 |url-status=live}}</ref><ref>{{cite web |url=https://www.latimes.com/science/sciencenow/la-sci-sn-canaanite-lebanese-genetics-20170727-story.html |title=The DNA of ancient Canaanites lives on in modern-day Lebanese, genetic analysis shows |last=Abed |first=Mira |work=Los Angeles Times |date=27 July 2017 |access-date=5 August 2021 |url-status=live}}</ref> In 'n studie in 2020 wat in die ''American Journal of Human Genetics'' gepubliseer is, het navorsers gewys daar is 'n aansienlike genetiese aaneenlopendheid in Libanon sedert die Bronstydperk wat deur drie groot vermengingsvoorvalle onderbreek is: in die [[Ystertydperk|Yster-]], Hellenistiese en [[Ottomaanse Ryk|Ottomaanse]] tydperk, wat elk 3-11% van die nieplaaslike gene tot die bevolking bygedra het.<ref name="doi_10.1016/j.ajhg.2020.05.008">{{cite journal|last1=Haber|first1=Marc|last2=Nassar|first2=Joyce|last3=Almarri|first3=Mohamed A.|last4=Saupe|first4=Tina|last5=Saag|first5=Lehti|last6=Griffith|first6=Samuel J.|last7=Doumet-Serhal|first7=Claude|last8=Chanteau|first8=Julien|last9=Saghieh-Beydoun|first9=Muntaha|last10=Xue|first10=Yali|last11=Scheib|first11=Christiana L.|year=2020|title=A Genetic History of the Near East from an aDNA Time Course Sampling Eight Points in the Past 4,000 Years|journal=American Journal of Human Genetics|volume=107|issue=1|pages=149–157|doi=10.1016/j.ajhg.2020.05.008|pmc=7332655|pmid=32470374|last12=Tyler-Smith|first12=Chris}}</ref> ==Ekonomie== ===Handel=== [[Beeld:Phoenician trade routes (eng).svg|thumb|400px|Die groot Fenisiese handelsnetwerk (omstreeks 1200-800&nbsp;v.C.).]] Die Fenisiërs was tussengangers tussen die uiteenlopende bevolkings in die Mediterreense streek en Nabye Ooste. Hulle het die uitruil van goedere, kennis, kultuur en godsdienstradisies aangehelp. Hulle uitgebreide en langdurige handelsnetwerk het die fondament gelê vir 'n ekonomies en kultureel samehangende Mediterreense streek, wat deur die Grieke en veral die Romeinse voortgesit is.<ref name="Jerry H. Bentley 1999" /> [[Beeld:MuseoArqueologicoCadiz-P1050192.JPG|thumb|links|220px|Fenisiese sarkofae wat in Cádiz, Spanje, ontdek is. Hulle is vermoedelik na Sidon uitgevoer.<ref>A. B. Freijeiro, R. Corzo Sánchez, Der neue anthropoide Sarkophag von Cadiz. In: Madrider Mitteilungen 22, 1981.</ref><ref>{{cite journal |last1=Lapuente |first1=P. |last2=Rodà |first2=I. |last3=Gutiérrez Garcia‐M |first3=A. |last4=Brilli |first4=M. |title=Addressing the controversial origin of the marble source used in the Phoenician anthropoid sarcophagi of Gadir (Cadiz, Spain) |journal=Archaeometry |date=June 2021 |volume=63 |issue=3 |pages=467–480 |doi=10.1111/arcm.12623|s2cid=225150177 |url=http://zaguan.unizar.es/record/108415 }}</ref> Argeologiese Museum van Cádiz.]] Fenisiese bande met die Grieke was diepgewortel. Dit het blykbaar in die [[Minoïese beskawing]] op [[Kreta]] (1950-1450&nbsp;v.C.) begin, wat saam met die [[Miceense Griekeland|Miceense beskawing]] (1600-1100&nbsp;v.C.) as die voorlopers van klassieke Griekeland beskou word.<ref>{{cite book|first=Fernand|last=Braudel|title=Memory and Mediterranean|translator-first=Sian|translator-last=Reynolds|location=New York|publisher=Alfred A. Knopf|year=2001|pages=112–113}}</ref> Argeologiese bewyse dui daarop dat die Miceense Grieke geleidelik goedere, kunsstyle en gebruike via die Fenisiërs uit die Nabye Ooste ingevoer het. Aan die Egiptenare het die Fenisiërs sederhout teen aansienlike pryse verkoop,{{sfnp|Cunliffe|2008|pages=241–2}} asook [[wyn]] van die 8ste eeu&nbsp;v.C. af. Die wynhandel met Egipte is goed gedokumenteer deur skeepswrakke wat in 1997 in die oop see 50&nbsp;km wes van [[Ashkelon]], Israel, ontdek is.<ref>{{cite book |first=L. E. |last=Stager |chapter=Phoenician shipwrecks in the deep sea |title=Sea routes: From Sidon to Huelva: Interconnections in the Mediterranean, 16th–6th&nbsp;c.&nbsp;BC |year=2003 |pages=233–248 |isbn=978-960-7064-40-0 }}</ref> Groot houers van [[terracotta]] uit Tirus en Sarepta is gebruik vir die vervoer van die wyn. Die Fenisiërs het weer van die Egiptenare [[Nubië|Nubiese]] [[goud]] gekoop. Van elders het hulle ander materiale gekry, waarvan die belangrikste seker [[silwer]] was, soos van [[Sardinië]] en die [[Iberiese Skiereiland]]. Tin vir die maak van [[brons]] is dalk van [[Galisië]] in Suid-Spanje gekry, of van [[Noord-Europa]] ([[Cornwall]] of [[Historiese Bretagne|Bretagne]]).{{sfnp|Markoe|2000|p=103}} ===Nywerheid=== [[Beeld:Phoenician - Bowl with Hunting Scene - Walters 57705.jpg|thumb|220px|'n Fenisiese metaalbak met 'n [[jag]]toneel (8ste eeu&nbsp;v.C.). Die klere en haarstyl van die figure is Egipties, maar die onderwerp van die middelste toneel is die Mesopotamiese tema van die stryd tussen mens en dier. Fenisiese kunstenaars het dikwels die style van naburige kulture oorgeneem.]] Fenisië het min ander natuurlike hulpbronne as sy sederhout gehad. Hout was waarskynlik hulle eerste en grootste bron van rykdom; nie Egipte of Mesopotamië het genoeg houtbronne gehad nie. Die Fenisiërs kon egter nie van dié beperkte inkomste alleen lewe nie en het 'n nywerheidsbasis begin wat geskoei was op die vervaardiging van goedere vir alledaagse en luuksegebruik.<ref name=" John C. Scott CCR" /> Hulle het tegnieke soos glas-, graveer- en metaalwerk uitgevind of bemeester.<ref name=":42" /> Die Fenisiërs was vroeë pioniers in massaproduksie en het baie goedere in grootmaat verkoop. Hulle het die belangrikste bron van glasware in die oudheid geword en het duisende flesse, krale en ander glasvoorwerpe oor die Middellandse See versprei.<ref>{{cite book|first=Gerhard|last=Herm|title=The Phoenicians|translator-first=Catherine|translator-last=Hiller|location=New York|publisher=William Morrow|year=1975|page=80}}</ref> Uitgrawings in Spanje dui daarop dat hulle ook die pottebakkerswiel gebruik het.<ref>{{cite book|first1=Karl|last1=Moore|first2=David|last2=Lewis|title=Birth of the Multinational|location=Copenhagen|publisher=Copenhagen Business School Press|year=1999|page=85}}</ref> Hulle blootstelling aan 'n groot verskeidenheid kulture het hulle in staat gestel om goedere vir spesifieke markte te vervaardig.<ref name=":42">{{cite journal|last1=Markoe|first1=Glenn|last2= McGovern|first2=Patrick E.|title=A Nation of Artisans|journal=Archaeology|volume=43|issue=2|date=March 1990|pages=32–33|jstor=41765806|url=https://www.jstor.org/stable/41765806}}</ref> Uit die ''[[Ilias]]'' blyk dit dat Fenisiese klere en metaalgoedere hoog deur die Grieke aangeslaan is.<ref name="John C. Scott CCR" /> Gespesialiseerde items is spesiaal vir ryker klante ontwerp, insluitende reliëfs van [[ivoor]] en geverfde [[volstruis]]eiers met fyn detail. [[Beeld:Contemporary portrayal of a toga picta.jpg|thumb|links|180px|'n [[Etruskers|Etruskiese]] graf (omstreeks 350&nbsp;v.C.) wat 'n man met 'n [[pers]] [[toga]] uitbeeld.]] ====Tiriese pers==== Die waardevolste Fenisiese goedere was materiaal wat gekleur was met [[Tiriese pers]], wat vir 'n groot deel van die Fenisiese rykdom verantwoordelik was. Dit is 'n afskeiding deur verskeie spesies seeslakke van die genus ''Murex''. Hulle was volop in die Oos-Middellandse See, maar is so oorbenut dat hulle plaaslik uitgesterf het. Fenisiërs kon die kleurstof in 1750&nbsp;v.C. al ontdek het.<ref>{{cite book|last=St. Clair|first=Kassia|year=2016|title=The Secret Lives of Colour|location=London|publisher=John Murray|pages=162–164}}</ref> Hulle het 'n tweede vervaardigingsentrum daarvoor gevestig in Mogador, in die hedendaagse [[Marokko]].<ref>{{cite book|title=The Phoenicians: A Captivating Guide to the History of Phoenicia and the Impact Made by One of the Greatest Trading Civilizations of the Ancient World|year=2019|isbn=978-1647482053|page=60|last1= History|first1= Captivating}}</ref> Die Fenisiërs se eksklusiewe beheer oor die vervaardiging van die kleurstof asook die arbeidsintensiewe ekstraksieproses het dit baie duur gemaak. Tiriese pers is dus later met die rykes verbind. Dit was gou 'n statussimbool in sekere beskawings, veral onder jong Romeine. Assiriese bestellingsrekords van die Fenisiërs sluit in "klere van helder gekleurde stof", wat waarskynlik Tiriese pers insluit. Hoewel die ontwerpe en borduurwerk in Fenisiese tekstiele hoog aangeslaan is, ontbreek inligting oor die tegnieke en spesifieke beskrywings.<ref name=":42" /> ====Mynbou==== Mynbou in die Fenisiese tuisland was beperk; [[yster]] was die enigste [[metaal]] van enige nut. Die eerste grootskaalse mybou-operasies het waarskynlik in [[Siprus]] voorgekom, hoofsaaklik vir [[koper]]. [[Sardinië]] is dalk uitsluitlik vir sy [[Mineraal|mineralebronne]] gekoloniseer; Fenisiese nedersettings was gekonsentreer in die suidelike dele van die eiland, naby bronne van koper en [[lood]]. Die [[Iberiese Skiereiland]] was die rykste bron van verskeie metale, insluitend [[goud]], [[silwer]], koper, yster, [[tin]] en lood.{{sfnp|Rawlinson|1889}} Die aansienlike opbrengs van dié metale tydens die besetting deur Fenisië en Kartago dui op grootskaalse mynbou.{{sfnp|Rawlinson|1889}} Kartago het na berig word van [[Slaaf|slawe]] gebruik gemaak vir mynbou, maar dit is onbekend of die Fenisiërs dieselfde gedoen het.{{sfnp|Rawlinson|1889}} ====Wynbou==== Die merkwaardigste landbouproduk was [[wyn]], wat die Fenisiërs oor die Middellandse See help versprei het.<ref name=":22">{{Cite web|date=2020-09-14|title=2,600-year-old wine 'factory' unearthed in Lebanon|url=https://www.nationalgeographic.com/history/2020/09/2600-year-old-wine-factory-unearthed-lebanon/|access-date=2020-09-15|website=History & Culture|language=en}}</ref> Die [[Vitis vinifera|gewone wynstok]] is dalk deur die Fenisiërs of Kanaäniete gedomestikeer, hoewel dit waarskynlik van die Suid-[[Kaukasus]] gekom het via handelsroetes oor [[Mesopotamië]] of die [[Swartsee]]. Wingerde het geredelik in die Levant se kusstreke gegroei, en wyn is in die tyd van die [[Ou Ryk van Egipte|Ou Ryk]] (2686-2134&nbsp;v.C.) reeds na Egipte uitgevoer. Wyn het 'n belangrike rol in die Fenisiese godsdiens gespeel; dit was die hoofdrankie vir offerandes.<ref name=":22" /> Opgrawings op 'n klein Fenisiese dorp suid van Sidon het 'n wynfabriek ontbloot wat minstens van die 7de eeu&nbsp;v.C. al gebruik is en vermoedelik op 'n oorsese mark gemik was.<ref name=":22" /> Om [[oksidasie]] te voorkom is houers met 'n laag [[olyf]]olie, [[Denneboom|dennehout]] en [[hars]] verseël. Die Fenisiërs het wingerde en wynkelders in hulle kolonies in [[Noord-Afrika]], [[Sisilië]], [[Frankryk]] en [[Spanje]] gevestig,<ref name=":22" /> en het dalk wynmakery aan van hulle handelsvennote geleer. Die antieke Iberiërs het begin om wyn van plaaslike druifvariëteite te vervaardig ná hulle interaksie met die Fenisiërs. Iberiese kultivars het daarna die basis van die meeste [[Wes-Europa|Wes-Europese]] wyne gevorm.<ref>{{cite book|last=Sechrist|first=Robert|title=Planet of the Grapes: A Geography of Wine|pages=6–7}}</ref> ====Skeepsbou==== {{Multibeeld | align = right | direction = horizontal | background color = | voetskrif = Twee Assiriese voorstellings van skepe, dalk van Fenisiese bote. | beeld1 = AssyrianWarship.jpg | width1 = 169 | onderskrif1 = Oorlogskepe met twee rye spane. 'n Reliëf uit [[Nineve]]. | beeld2 = Eastern Antiquities in the Louvre - Room 4, 05.JPG | width2 = 164 | onderskrif2 = Die Houtvervoerreliëf in die [[Louvre]]. }} Die Fenisiërs het reeds sedert 1200&nbsp;v.C. groot handelsbote gebou. In die Bronstydperk het hulle die [[kiel]] ontwikkel. Hulle was waarskynlik die eerste volk wat die [[bireem]] gebruik het, omstreeks 700&nbsp;v.C.<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/technology/galley-ship|title=Galley {{!}} ship|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2020-04-19}}</ref> Hulle het waarskynlik ook die [[trireem]] ontwikkel wat beskou is as die gevorderdste en magtigste vaartuig in die antieke Mediterreense wêreld en wat eindelik deur die Grieke gebruik is.<ref name=":02" /> Die Fenisiërs was vir verskeie ander seevaartuitvindsels verantwoordelik. Die [[amfoor]], 'n soort houer wat vir beide droë goedere en vloeistof gebruik is, was 'n antieke Fenisiese uitvindsel wat vir byna 2&nbsp;000 jaar 'n gestandaardiseerde volumemaat geword het. Die oorblyfsels van kunsmatige hawens wat self skoon word, is in Sidon, Tirus, Atlit en [[Akko]] ontdek.<ref>{{cite journal|first=Arad|last=Haggi|title=Report on Underwater Excavation at the Phoenician Harbour, Atlit, Israel|journal=International Journal of Nautical Archaeology|issue=39|year=2010|page=283}}</ref> Die eerste voorbeeld van [[seereg]] was ook in die Levant.<ref>{{cite book|first=Shelley|last=Wachsmann|title=Seagoing Ships & Seamanship in the Bronze Age Levant|location=College Station, TX|publisher=Texas A & M University Press|year=1998|pages=300, 51, 323–325, 332}}</ref> Die Fenisiërs het tot in die Ystertydperk tot [[kartografie]] bygedra.<ref>{{cite book|first=Mark|last=Woolmer|title=Ancient Phoenicia: An Introduction|location=London|publisher=Bristol Classical Press|year=2011|page=84}}</ref> In 2014 is 'n Fenisiese handelskip van sowat 15&nbsp;m naby Gozo-eiland in [[Malta]] ontdek. Dit kom uit 700&nbsp;v.C. en is een van die oudste wrakke wat nog in die Middellandse See ontdek is.<ref>{{Cite web|url=https://www.history.com/news/2700-year-old-phoenician-shipwreck-discovered|title=2,700-Year-Old Phoenician Shipwreck Discovered|last=Klein|first=Christopher|website=HISTORY|language=en|access-date=2020-04-23}}</ref> ==Belangrike stede en kolonies== [[Beeld:Griechischen und phönizischen Kolonien.jpg|center|thumb|640x640px|'n Duitse kaart van Fenisië (in geel) en Griekse kolonies omstreeks die 8ste tot 6de eeu v.C.]] Fenisië was in onafhanklike stadstate georganiseer met 'n gemeenskaplike [[taal]] en [[kultuur]]. Die belangrikste stede was Tirus, Sidon en Bublos. Mededinging was te wagte, maar gewapende konflik was skaars. Talle ander stede het net in die Levant bestaan, waarvan baie waarskynlik onbekend was, soos Beiroeta (die moderne [[Beiroet]]), Ampi, Amia, Arqa, Baalbek, Botrys, Sarepta en Tripolis. Van die laat 10de eeu&nbsp;v.C. af het die Fenisiërs handelsbuiteposte deur die hele Mediterreense gebied gevestig: Tirus het kolonies gestig op Siprus, Sardinië, Iberië, die Baleariese Eilande, Sisilië, Malta en in Noord-Afrika. Latere kolonies is gestig aan die [[Atlantiese Oseaan|Atlantiese]] kus van Iberië. Die Fenisiërs het ook dalk die kus van die [[Kanariese Eilande]] en [[Brittanje]] verken.<ref name=" John C. Scott CCR" /> ===Fenisiese kolonisasie=== Om handel te bevorder het die Fenisiërs talle [[kolonie]]s en handelsposte aan die kus van die Middellandse See gevestig. Fenisiese stadstate het gewoonlik te min mense en geen begeerte gehad nie om hulle gebied oorsee uit te brei. Min kolonies het meer as 1&nbsp;000 inwoners gehad; net Kartago en 'n paar nedersetting in die westelike Mediterreense gebied het groter geword.<ref>{{cite book|first=Mogens Herman|last=Hansen|title=A Comparative Study of Thirty City-state Cultures: An Investigation|publisher=Kgl. Danske Videnskabernes Selskab|year=2000|isbn=978-87-7876-177-4|pages=601–602|chapter=Conclusion: The Impact of City-State Cultures on World History|access-date=5 April 2013|chapter-url=https://books.google.com/books?id=8qvY8pxVxcwC}}</ref> 'n Groot motiveringsfaktor was medeinging met die [[Grieke]], wat in dieselfde tyd oor die Middellandse See begin uitbrei het.<ref name="ClineGraham2011">{{cite book|author1=Eric H. Cline|url=https://books.google.com/books?id=1eRb5h7ATbsC|title=Ancient Empires: From Mesopotamia to the Rise of Islam|author2=Mark W. Graham|date=27 June 2011|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-88911-7|page=70|access-date=24 February 2013}}</ref> Hoewel hulle grootliks vreedsame mededingers was, het hulle onderskeie nedersettings op [[Sisilië]] en [[Kreta]] van tyd tot tyd gebots.<ref name="SacksMurray2009">{{cite book|author1=David Sacks|url=https://books.google.com/books?id=yyrao0dadqAC|title=Encyclopedia of the Ancient Greek World|author2=Oswyn Murray|author3=Lisa R. Brody|date=1 January 2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-1020-2|page=76|access-date=3 March 2013}}</ref> Die vroegste Fenisiese nedersettings buite die Levant was op Kreta en Siprus, en dit het geleidelik weswaarts uitgebrei na [[Korsika]], die [[Baleariese Eilande]], [[Sardinië]] en [[Sisilië]], sowel as op die Europese vasteland in [[Genua]] en [[Marseille]].<ref name="WaldmanMason2006">{{cite book|first1=Carl|last1=Waldman|url=https://books.google.com/books?id=kfv6HKXErqAC|title=Encyclopedia of European Peoples|first2=Catherine|last2=Mason|publisher=Infobase Publishing|year=2006|isbn=978-1-4381-2918-1|page=586|access-date=23 February 2013}}</ref> Tirus het die toon aangegee in die besetting van en beheer oor die kusstreke.<ref name="Naylor2009">{{cite book|first=Phillip Chiviges|last=Naylor|url=https://books.google.com/books?id=a1jfzkJTAZgC|title=North Africa: A History from Antiquity to the Present|date=1 July 2009|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77878-8|page=25|access-date=23 February 2013}}</ref> Fenisiese kolonies was taamlik outonoom. Daar is hoogstens verwag dat hulle jaarlikse heffings na hulle moederstad moes stuur, gewoonlik in die vorm van godsdienstige offerandes. In die 7de eeu&nbsp;v.C. het die westelike kolonies egter onder beheer gekom van Kartago,<ref name="SwartzDumett1980">{{cite book|first1=B. K.|last1=Swartz|url=https://books.google.com/books?id=8_Z5N0gmNlsC|title=West African Culture Dynamics: Archaeological and Historical Perspectives|first2=Raymond E.|last2=Dumett|date=1 January 1980|publisher=Walter de Gruyter|isbn=978-3-11-080068-5|page=236|access-date=17 February 2013}}</ref><ref name="GarnseyWhittaker2007">{{cite book|first1=P. D. A.|last1=Garnsey|url=https://books.google.com/books?id=01c6sUSS24oC|title=Imperialism in the Ancient World: The Cambridge University Research Seminar in Ancient History|first2=C. R.|last2=Whittaker|date=15 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03390-9|page=80|access-date=22 February 2013}}</ref> wat magistrate aangestel het.<ref name="Roberts20042">{{cite book|author=P. Roberts|url=https://books.google.com/books?id=Krh7n9AyS40C|title=HSC Ancient History|date=1 October 2004|publisher=Pascal Press|isbn=978-1-74125-179-1|page=64|access-date=17 February 2013}}</ref> Kartago het vir 'n tyd ná sy onafhanklikwording steeds jaarlikse heffings na Tirus gestuur. ==Gemeenskap en kultuur== Aangesien baie min Fenisiese geskrifte bewaar gebly het, kom baie van die kennis oor hulle kultuur en gemeenskap van wat ander beskawings oor hulle geskryf het en van argeologiese ontdekkings. Die Fenisiërs het baie in gemeen gehad met ander Kanaäniete, soos taal, godsdiens, sosiale gebruike en 'n [[Monargie|monargale]] politieke stelsel wat om stadstate gesentreer was. Hulle het egter teen die Vroeë Ystertydperk (rofweg 1300&nbsp;v.C.) 'n afsonderlike volk begin word. Hulle kultuur, ekonomie en daaglikse lewe was gesentreer om handel en seevaart. Laasgenoemde het hulle in kontak met talle ander beskawings gebring. ===Politiek en regering=== [[Beeld:King Hiram Of Tyre.jpg|thumb|220px|Die graftombe van koning Hiram I van Tirus op die dorp Hanaouay in Suid-Libanon.]] [[Beeld:Phoenician Merchants and Traders.jpg|thumb|220px|'n 19de-eeuse uitbeelding van Fenisiese matrose en handelaars. Die belangrikheid van handel vir die Fenisiese ekonomie het gelei tot 'n geleidelike magsdeling tussen die koning en rade van handelaarsfamilies.]] [[Beeld:PhoenicianStela-4cBC-Tyre-NationalMuseumOfBeirut 03102019RomanDeckert.jpg|thumb|220px|'n [[Stele]] van Tirus met Fenisiese inskripsies (omstreeks die 4de eeu v.C.). Nasionale Museum van Beiroet.]] Die Fenisiese stadstate was baie onafhanklik en formele bondgenootskappe tussen hulle was skaars. Die relatiewe mag en invloed van die stadstate het van tyd tot tyd gewissel. Sidon het tussen die 12de en 11de eeu&nbsp;v.C. oorheers en sy bure beïnvloed. Teen die 10de eeu&nbsp;v.C. het Tirus die magtigste stad geword. Konings wat die troon geërf het, het veral in die begin met absolute mag regeer. Hulle het dikwels op senior amptenare uit die adel- en handelsklasse staatgemaak. Die priesters was 'n uitsonderlike klas, gewoonlik van koninklike afkoms of uit belangrike handelaarsfamilies. Die koning is beskou as 'n verteenwoordiger van die [[Godheid|gode]] en het baie verpligtinge gehad wat betref die godsdiensoptogte en {{nowrap|-rituele}}. Priesters was dus baie invloedryk en het dikwels met die koninklike familie verweef geraak. Konings het nie hulle bewind met standbeelde en monumente gevier nie. Hulle rykdom, mag en prestasies is gewoonlik oorgedra deur versierde sakrofae. Die Fenisiërs het rekord gehou van hulle heersers met graftombe-inskripsies, wat onder die min primêre bronne is wat bewaar gebly het. Historici het 'n duidelike lyn van opvolging bepaal van sekere stadstate, veral Bublos en Tirus. Reeds van die 15de eeu&nbsp;v.C. af is Fenisiese leiers "geadviseer deur rade wat al hoe groter mag gekry het".<ref name=":10" /> In die 6de eeu&nbsp;v.C., tydens die Babiloniese heerskappy, het Tirus vir 'n kort ruk 'n regeringstelsel van regters gehad wie se mag rofweg met dié van [[Konsul (Rome)|Romeinse konsuls]] ooreengestem het. Hulle was bekend as ''sufetes'' en is vir kort termyne uit die magtigste adellike families gekies.<ref>{{cite book |last1=Crawley Quinn |first1=Josephine |title=In Search of the Phoenicians |chapter=A New Phoenician World |date=2018 |publisher=Princeton University Press |pages=153–175 |doi=10.2307/j.ctvc77kkd.13 |jstor=j.ctvc77kkd.13 |isbn=9780691195964 }}</ref><ref name=":10"/> In die 4de eeu&nbsp;v.C., toe die leërs van [[Alexander die Grote]] Tirus genader het, is hulle nie deur die koning ontmoet nie, maar deur verteenwoordigers van die stad se statebond. Historici van destyds het ook geskryf dat die "inwoners" van Sidon vrede met Alexander gesluit het.<ref name=":10" /> Toe die Masedoniërs 'n nuwe koning oor Sidon wou aanstel, het die burgers hulle kandidaat benoem.<ref name=":10" /> ===Reg en administrasie=== Naas die koning en raad was die belangrikste twee posisies in byna elke Fenisiese stadstaat die goewerneur en leërbevelvoerder. Besonderhede oor die pligte van dié amptenare is skaars. Dit is egter bekend dat die goewerneur verantwoordelik was vir die insameling van [[belasting]], om verordeninge in werking te stel, toesig oor regters te hou en die administrasie van die reg te beheer.<ref name=":02"/> Omdat oorloë skaars was, was die plig van die leërbevelvoerder gewoonlik die verdediging van die stadstaat en sy agterlande. Die Fenisiërs het 'n stelsel van regters en howe gehad wat dispute opgelos en misdade gestraf het volgens 'n stel wette en tradisies. Wette is deur die staat in werking gestel en was die verantwoordelikheid van die heerser en sekere aangewese amptenare. Nes in die res van die Levant was die wette streng en partydig, en het dit die sosiale lae van die gemeenskap weerspieël. Die moord op 'n gewone burger is in 'n minder ernstige lig beskou as dié op 'n edelman, en die hoër stande het die meeste regte gehad. Die rykes het gewoonlik 'n straf vrygespring deur 'n boete te betaal. Vrye burgers van enige klas kon hulleself in die hof verdedig en het meer regte as vroue en kinders gehad, terwyl slawe geen regte gehad het nie. Mans kon hulle straf oordra aan hulle vroue, kinders en slawe, en kon hulle selfs hulle vonnisse namens hulle laat uitdien. Soos in naburige gemeenskappe van die tyd was die straf vir misdade dikwels swaar, en dit het dikwels die beginsel van vergelding behels -- as 'n slaaf vermoor is, kon die daad gestraf word met die moord op 'n slaaf van die oortreder. Gevangenisstraf was skaars, en straf het dikwels boetes, verbanning, en teregstelling behels. == Verwysings == {{Verwysings|3}} ==Bronne== {{refbegin|3}} * {{cite book |last=Aubet |first=Maria Eugenia |year=2001 |title=The Phoenicians and the West: Politics, Colonies and Trade |translator-last = Turton |translator-first = Mary |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-79543-2 }} See [https://web.archive.org/web/20180522021430/http://bmcr.brynmawr.edu/2003/2003-12-17.html Resensie deur Roger Wright], Universiteit van Liverpool. * Bondi, S.F. 1988. "The Course of History." In ''The Phoenicians'', red. Sabatino Moscati, 38–45. Milaan: Gruppo Editoriale Fabbri. * {{cite book |url=https://archive.org/details/dictionaryofcomp00bran/page/n5 |editor-last=Brandon |editor-first=S.G.F. |year=1970 |title=Dictionary of Comparative Religion |location=New York City |publisher=Charles Scribner’s Son |isbn=9780684310091 }} * {{cite book |last1=Charles-Picard |first1=Gilbert |last2=Picard |first2=Colette|year=1968 |title = The Life and Death of Carthage |location=New York City |publisher=Taplinger }} * {{cite book |last=Coulmas |first=Florian |year=1996 |title=The Blackwell Encyclopedia of Writing Systems |location=Oxford |publisher=Blackwell |isbn=978-0-631-21481-6 }} * {{cite book |last=Cross |first=Frank M. |year=1973 |title=Canaanite Myth and Hebrew Epic |publisher=Harvard University Press |url=https://books.google.com/books?id=-eOycxXAoHMC |isbn=9780674091764 }} * {{cite book |last=Cunliffe |first=Barry |year=2008 |title=Europe Between the Oceans; 9000 BC-AD 1000 |location=New Haven, CT |publisher=Yale University Press }} * Elayi, J. 2013. ''Histoire de la Phénicie''. Parys: Perrin * {{cite book |last=Gaster |first=Theodor H. |chapter=The Religion of the Canaanites |editor-last=Ferm |editor-first=Vergilius |year=1965 |title=Ancient Religions |location=New York City |publisher=Citadel Pres }} * {{cite book |last=Harden |first=Donald |year=1962 |title=The Phoenicians |url=https://archive.org/details/phoenicians00hard |url-access=registration |location=New York, NY |publisher=Frederick A. Praeger }} * {{Cite book |last= Jigoulov |first= Vadim S. |year= 2021 |title= The Phoenicians: Lost Civilizations |location= London |publisher= Reaktion Books |isbn= 978-1-789-14478-9 }} * {{cite book |last=Lancel |first=Serge |year=1995 |title = Carthage. A History |location=Oxford |publisher=Blackwell}} * {{cite book |last=Markoe |first=Glenn E. |year=2000 |title=Peoples of the Past: Phoenicians |location=Berkeley, CA |publisher=University of California Press |isbn=978-0-520-22614-2 |url=https://books.google.com/books?id=smPZ-ou74EwC&pg=PA13 }} * {{cite book |last=Moscati |first=Sabatino |year=1957 |title=Ancient Semitic Civilizations |url=https://archive.org/details/in.gov.ignca.6873 |location=Londen, Engeland |publisher=Elek Books }} * {{cite book |last=Moscati |first=Sabatino |year=1965 |title=The World of the Phoenicians |location = New York, NY |publisher=Frederick A. Praeger }} * {{cite book |last=Quinn|first=Josephine Crawley|year=2017|title=In Search of the Phoenicians|publisher=Princeton University Press|isbn=978-1-4008-8911-2}} * {{cite book|last=Rawlinson|first=George|title=The History of Phoenicia|year=1889|url=http://digital.library.upenn.edu/webbin/gutbook/lookup?num=2331}} * W. Röllig (1995), [http://archiv.ub.uni-heidelberg.de/propylaeumdok/volltexte/2011/1102 Phoenician and the Phoenicians in the context of the Ancient Near East], in S. Moscati (red.), I Fenici ieri oggi domani : ricerche, scoperte, progetti, Roma, p.&nbsp;203-214 * {{cite book|last=Smith|first=W. Robertson|title=Lectures on the Religion of the Semites|orig-year=A. & C. Black, Edinburgh, 1889|publisher=Meridian Library|location=New York|year=1956}} * {{cite book |last1=Soren |first1=David |last2=Khader |first2=Aicha B. |last3=Slim |first3=Hedi |year=1990 |title=Carthage |url=https://archive.org/details/carthageuncoveri00sore |url-access=registration |location=New York, NY |publisher=Simon & Schuster |isbn=9780671669027 }} * {{cite book |last=Warmington |first = Brian H. |year=1964 |title=Carthage |publisher=Penguin}} {{refend}} ==Nog leesstof== * Carayon, Nicolas, ''[http://hal.archives-ouvertes.fr/docs/00/28/32/10/PDF/3vol.pdf Les ports phéniciens et puniques]'', PhD-tesis, 2008, Straatsburg, Frankryk. * Cerqueiro, Daniel, ''Las Naves de Tarshis o quiénes fueron los Fenicios'', Buenos Aires, red. Peq. Venecia, 2002, {{ISBN|987-9239-13-X}}. * Cioffi, Robert L., "A Palm Tree, a Colour and a Mythical Bird" (resensie van Josephine Quinn, ''In Search of the Phoenicians'', Princeton, 2017, 360 pp., {{ISBN|978 0 691 17527 0}}), ''London Review of Books'', vol. 41, no. 1 (3 Januarie 2019), pp.&nbsp;15–16. * Thiollet, Jean-Pierre, ''Je m'appelle Byblos'', voorwoord deur Guy Gay-Para, H & D, Paris, 2005, {{ISBN|2-914266-04-9}}. * {{cite book |last=Todd |first=Malcolm |author2=Andrew Fleming |title=The South West to AD 1,000 (Regional history of England series No.:8) |publisher=Longman |location=Harlow, Essex |year=1987 |isbn=978-0-582-49274-5 }} * Silva, Diógenes. "La literatura sobre fenicios en el territorio brasileño: orígenes y razones", PhD-tesis, Madrid - 2016. Beskikbaar by https://eprints.ucm.es/39468/ {{Normdata}} [[Kategorie:Geskiedenis van Libanon]] [[Kategorie:Middellandse See]] [[Kategorie:Antieke Nabye Ooste]] dyuqrwob67317lrtr9pmkshbhh5cno4 2515141 2515139 2022-07-25T20:38:04Z Burgert Behr 2401 Besig wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Voormalige land |gewone_lang_naam = Fenisië |gewone_naam = Fenisië |kontinent =Asië |gebied =Nabye-Ooste |era = Mesopotamië |jaar_begin =2500&nbsp;v.C. |jaar_einde =64&nbsp;v.C. |flag_p1 = |p1 = Kanaän |flag_p2 = |p2 = Hetiete |flag_p3 = |p3 = Nuwe Ryk van Egipte |flag_s1 = |s1= Achaemenidiese Fenisië |flag_s2 = |s2= Antieke Kartago |gebeurtenis1 = Stigting |datum_gebeurtenis1 = 2500&nbsp;v.C. |gebeurtenis2 = Tirus, onder die regering van Hiram I, word die dominante stadstaat |datum_gebeurtenis2 =969&nbsp;v.C. |gebeurtenis3 = Pygmalion stig Kartago (legendaries) |datum_gebeurtenis3 =814&nbsp;v.C. |gebeurtenis4 = [[Pompeius]] verower Fenisië en die res van die [[Seleukidiese Ryk]] |datum_gebeurtenis4 =64&nbsp;v.C. |beeld_kaart =Phoenicia map-en.svg |beeld_kaart_byskrif = 'n Kaart van die Fenisiese streek in groen. |algemene_tale =[[Fenisies]], [[Punies]] |hoofstad =Geen; belangrike stede was [[Bublos]], [[Tirus]] en [[Kartago]] |regeringstipe =Monargie |titel_leier =Bekende konings van Fenisiese stede |leier1 =Ahiram |jaar_leier1 =ca. 1000&nbsp;v.C. |leier2 =Hiram&nbsp;I |jaar_leier2 =969–936&nbsp;n.C. |leier3 =Pygmalion |jaar_leier3 =820–774&nbsp;n.C. }} '''Fenisië''' (van die [[Griekse]] Φοινίκη, ''Phoiníkē''; [[Arabies]]: فينيقية, ''Fīnīqīyah'') was ’n antieke [[Semitiese tale|Semitiessprekende]], [[see]]varende beskawing in die westelike kusstreke van die [[Vrugbare Halfmaan]] wat aan die kuslyn van die moderne [[Libanon]] gesentreer was.<ref>{{Cite book|last=Kitto|first=John|url=https://books.google.com/books?id=9oHbdzSawj0C&q=phoenicia+lebanon&pg=PA528|title=A Cyclopedia of Biblical Literature|date=1851|publisher=Adan and Charles Black}}</ref><ref>{{Cite book|last=Malaspina|first=Ann|url=https://books.google.com/books?id=Pfop0v79y7gC&q=phoenicia+lebanon&pg=PA19|title=Lebanon|date=2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-0579-6}}</ref> Al die groot Fenisiese stede was aan die kus van die [[Middellandse See]] geleë. Die gebied van die Fenisiese stadstate het deur die geskiedenis uitgebrei en gekrimp. Die kernstreek waarin die Fenisiese kultuur ontwikkel en floreer het, het gestrek van [[Tripoli, Libanon|Tripoli]] en [[Bublos]] in Noord-[[Libanon]] tot [[Karmelberg]] in die hedendaagse [[Israel]]. Op die hoogtepunt van sy bestaan het Fenisië se grondgebied in die oostelike Mediterreense streek gestrek van die [[Orontes]]riviermond tot by [[Ashkelon]].<ref>{{Cite book |last=Meir Edrey |title=Phoenician Identity in Context: Material Cultural Koiné in the Iron Age Levant |publisher=Ugarit-Verlag – Buch- und Medienhandel Münster |year=2019 |isbn=978-3-86835-282-5 |series=Alter Orient und Altes Testament |volume=469 |location=Germany |pages=23–24}}</ref> Buite sy tuisgebied het die Fenisiese beskawing gestrek tot by die Middellandse See, van [[Siprus]] tot die [[Iberiese Skiereiland]]. Die Fenisiërs was 'n Semitiessprekende volk van ietwat onbekende oorsprong wat omstreeks 3000&nbsp;v.C. in die [[Levant]] ontstaan het.<ref>{{Cite web|title=Phoenicia {{!}} Definition, Location, History, Religion, & Facts|url=https://www.britannica.com/place/Phoenicia|access-date=2021-08-29|website=Encyclopedia Britannica|language=en}}</ref> Die term "Fenisië" is 'n antieke Griekse, nie-inheemse naam wat waarskynlik een van hulle belangrikste uitvoergoedere beskryf het: 'n kleursel ook bekend as [[Tiriese pers]]. Dit het nie 'n samehangende kultuur of gemeenskap beskryf nie, want anders sou dit plaaslik verstaan gewees het.<ref>{{Cite web|title=Who Were The Phoenicians? {{!}} History Today|url=https://www.historytoday.com/reviews/who-were-phoenicians|website=www.historytoday.com|access-date=2020-04-20}}</ref> Daar word gedebatteer of die Fenisiërs wel afsonderlik van die breër groep Semitiessprekende volke was wat as die [[Kanaän]]iete bekend is.<ref name="John C. Scott CCR">{{cite journal|last=Scott|first=John C|date=2018|title=The Phoenicians and the Formation of the Western World|journal=Comparative Civilizations Review|volume=78|issue=78|url=https://scholarsarchive.byu.edu/ccr/vol78/iss78/4}}</ref>{{sfnp|Quinn|2017|pages=24, 204}} Die historikus Robert Drews glo "Kanaäniete" was die naam van die etniese groep wat deur die antieke Grieke die "Fenisiërs" genoem is,<ref>{{cite journal |url=https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/030908929802308104 |title=Canaanites and Philistines |last=Drews |first=Robert |journal=Journal for the Study of the Old Testament |volume=23 |issue=81 |pages=39–61 |date=1998 |doi=10.1177/030908929802308104|s2cid=144074940 }}</ref> maar volgens die argeoloog Jonathan N. Tubb het die [[Ammoniet]]e, [[Moabiete]], [[Israel]]iete en Fenisiërs elk hulle eie kulturele identiteit gehad, hoewel hulle etnies Kanaäniete was, "dieselfde mense wat hulle in die 8ste millennium&nbsp;v.C. in boerderynedersettings in die streek gevestig het".<ref name="JonTubb">{{cite book|last=Tubb|first=Johnathan N.|url=https://archive.org/details/canaanites00tubb|title=Canaanites|work=British Museum People of the Past|publisher=University of Oklahoma Press|year=1998|isbn=9780806131085|access-date=9 October 2018|url-access=registration}}</ref>{{rp|13–14}} Die Fenisiërs het in die middel 12de eeu&nbsp;v.C. 'n opkoms gemaak ná die agteruitgang van die invloedrykste kulture in die [[verval van die Bronstydperk]]. Hulle was onder die mense van hulle tyd bekend as bekwame handelaars en seevaarders, en het deur die grootste deel van die klassieke oudheid die oorheersende kommersiële mag geword. Die Fenisiërs het 'n uitgebreide seehandelsnetwerk ontwikkel wat langer as 'n millennium geduur het. Hulle het gehelp om kulture, idees en kennis uit te ruil tussen groot bakermatte van die beskawing soos [[Griekeland]], [[Antieke Egipte|Egipte]] en [[Mesopotamië]]. Ná sy hoogtepunt in die 9de eeu&nbsp;v.C. het die Fenisiese beskawing in die oostelike Mediterreense streek stadigaan agteruitgegaan weens buitelandse invloed en mededinging; in die sentrale en westelike Mediterreense streek het sy invloed voortgeduur tot in die middel van die 2de eeu&nbsp;v.C. Die Fenisiërs was in stadstate georganiseer, nes dié in [[antieke Griekeland]], waarvan die noemenswaardigstes [[Tirus]], [[Sidon]] en [[Bublos]] was.{{sfnp|Aubet|2001|p=17}}<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.worldhistory.org/phoenicia/|title=Phoenicia|encyclopedia=World History Encyclopedia|access-date=2017-08-09}}</ref> Elke stadstaat was polities onafhanklik, en daar is geen bewyse dat die Fenisiërs aan hulleself as 'n enkele nasionaliteit gedink het nie.{{sfnp|Quinn|2017|pages=201–203}} Die Fenisiërs het kolonies en handelsposte oor die hele Mediterreense streek gevestig. [[Kartago]], 'n nedersetting in Noordwes-[[Afrika]], het in die 7de eeu&nbsp;v.C. 'n groot beskawing uit eie reg geword. Die Fenisiese gemeenskap en kultuurlewe was gesentreer om handel en seevaart. Terwyl die meeste stadstate deur die een of ander soort koning regeer is, het handelaarsfamilies waarskynlik groot invloed uitgeoefen. Die Fenisiërs is lank as 'n verlore beskawing beskou weens die gebrek aan inheemse geskrewe rekords. Eers teen die middel 20ste&nbsp;eeu het historici en argeoloë 'n idee begin vorm van die komplekse en invloedryke beskawing.{{sfnp|Markoe|2000|pages=10–12}} Hulle beste nalatenskap was die wêreld se [[Fenisiese alfabet|oudste geverifieerde alfabet]], waarvan die oorsprong verbind word aan die [[Hebreeuse alfabet|Hebreeuse skrif]] via die [[Proto-Sinaïtiese alfabet]].{{sfn|Coulmas|1996}} Dit is deur die Mediterreense streek versprei en gebruik om die [[Arabiese alfabet|Arabiese]] en [[Griekse alfabet]] te ontwikkel en daarna weer die [[Latynse alfabet]] en [[Cyrilliese skrif]].{{sfnp|Markoe|2000|page=111}}<ref name="Fischer 2004 90">{{cite book|last=Fischer|first=Steven Roger|title=A history of writing|publisher=Reaktion Books|year=2004|page=90}}</ref> Hulle kry ook die eer vir innovasies in skeepsbou, navigasie, nywerheid, landbou en regering. Daar word geglo hulle internasionale handelsnetwerk het die ekonomiese, politieke en kulturele fondamente gelê van die klassieke [[Westerse beskawing]].<ref name="Hans G. Niemeyer 2004">{{cite book|last=Niemeyer|first=Hans G.|chapter=The Phoenicians and the Birth of a Multinational Mediterranean Society|title=Commerce and Monetary Systems in the Ancient World|editor-last1=Rollinger|editor-first1=Robert|editor-last2=Ulf|editor-first2=Christoph|location=Stuttgart|publisher=Franz Stiener Verlag|year=2004|pages=246, 250}}</ref> ==Etimologie== Die Fenisiërs was 'n gemeenskap van onafhanklike stadstate en het blykbaar nie 'n term gehad vir Fenisië as geheel nie.<ref>Department of Ancient Near Eastern Art. “The Phoenicians (1500–300 B.C.).” In ''Heilbrunn Timeline of Art History.'' New York: The Metropolitan Museum of Art, 2000–. http://www.metmuseum.org/toah/hd/phoe/hd_phoe.htm (October 2004)</ref> In plaas daarvan sou hulle name gehad het vir die inwoners van elke spesifieke stad, soos "Sidoniërs" vir die inwoners van Sidon, ens. As die Fenisiërs wel 'n naam vir die hele streek gehad het, sou dit waarskynlik "Kanaän" gewees het en sou hulle na hulleself as "Kanaäniete" verwys het.<ref>Britannica, The Editors of Encyclopaedia. "Phoenicia". ''Encyclopedia Britannica'', 20 Augustus 2020, https://www.britannica.com/place/Phoenicia. Besoek op 9 Januarie 2022.</ref> Die naam "Fenisiërs" kom, nes die [[Latyn]]se ''Poenī'' (adjektief ''poenicus'', later ''pūnicus''), van die antieke Griekse Φοινίκη (''Phoiníkē''). Die woord φοῖνιξ (''phoînix'') beteken "Fenisiër", "[[Tiriese pers]]" of "[[dadelpalm]]." [[Homeros]] het dit in elk van dié betekenisse gebruik.<ref>{{cite web|url=https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=foi=nic|title=Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, φοῖνιξ|website=www.perseus.tufts.edu|access-date=2017-02-03}}</ref> (Die mitiese voël [[Feniks]] het ook dié naam, maar dit kom eers eeue later voor.) Dit is moeilik om te bepaal watter betekenis eerste was, maar dit is verstaanbaar dat die Grieke die karmosynrooi of pers kleur van dadels en kleurstof met die handelaars van albei dié produkte vereenselwig het. ==Geskiedenis== Omdat min Fenisiese rekords bewaar gebly het, kom die meeste van die kennis oor hulle oorsprong en geskiedenis uit die geskrifte van ander beskawings wat deur die hele Mediterreense streek opgegrawe word. Die geleerdes stem saam dat Fenisië se vooruitstrewendste tydperk van 1200&nbsp;v.C. tot aan die einde van die [[Persië|Persiese tydperk]] (332&nbsp;v.C.) was.<ref>{{Harvnb|Jigoulov|2021|p=13}}</ref> Die Fenisiese [[Bronstydperk]] is grootliks onbekend.<ref name = "Jig2021_18">{{harvnb|Jigoulov|2021|p=18}}</ref> Die belangrikste twee terreine is Bublos en Sidon-Dakerman (naby Sidon). In 2021 was daar egter steeds meer as honderd terreine wat opgegrawe moes word, terwyl ander nog nie heeltemal ontleed was nie.<ref name = "Jig2021_18"/> Die Middel-Bronstydperk was oor die algemeen 'n vreedsame tyd van toenemende bevolkings, handel en vooruitgang, hoewel daar om natuurlike hulpbronne meegeding is.<ref name="Jig2021_20"/> In die Laat Bronstyd het die mededinging tussen Egipte, [[Mitanni]], die [[Hetiete]] en [[Assirië]] 'n groot impak op Fenisiese stede gehad.<ref name = "Jig2021_20">{{harvnb|Jigoulov|2021|pp=18–9}}</ref> ===Oorsprong=== [[Lêer:Antarados sarkophagus face.JPG|duimnael|180px|’n Fenisiese sarkofaag by Antarados, Noord-Libanon, 480-450&nbsp;v.C.]] Die Kanaänitiese kultuur waaruit die Fenisiërs ontstaan het, het blykbaar op die plek ontwikkel uit die vroeëre Ghassuliese [[Kopersteentydperk]]kultuur. Die staat [[Oegarit]] uit die Laat Bronstydperk word argeologies ook as Kanaänities beskou,<ref name="tubb">Tubb, Jonathan N. (1998), "Canaanites" (British Museum People of the Past)</ref> hoewel [[Oegarities]] nie tot die Kanaänitiese tale behoort nie.<ref>{{Cite book |first=Roger |last=Woodard |year=2008 |title=The Ancient Languages of Syria-Palestine and Arabia |location=New York |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-68498-9 }}</ref><ref name="NavehJ1987">{{Cite book |first=Joseph |last=Naveh |year=1987 |chapter=Proto-Canaanite, Archaic Greek, and the Script of the Aramaic Text on the Tell Fakhariyah Statue |editor1-last=Miller |title=Ancient Israelite Religion |display-editors=etal |isbn=0-8006-0831-3 |chapter-url-access=registration |chapter-url=https://archive.org/details/ancientisraelite00unse }}. {{harvp|Coulmas|1996}}.</ref> Die Griekse historikus [[Herodotos]] en ander het ander teorieë gehad oor plekke van waar die Fenisiërs gekom het.<ref>Herodotos ''Histories'' 1.1, 2.44 & 7.89; Strabo, ''Geography'' 16.3.4.</ref><ref name="Bowersock">{{cite book |chapter-url=https://books.google.com/books?id=2hmbc9evgB0C&pg=PA401 |title=Bahrain Through The Ages – the Archaeology |publisher=Routledge |year=1986 |isbn=0-7103-0112-X |chapter=Tylos and Tyre. Bahrain in the Graeco-Roman World |editor-last2=Rice |editor-first2=Michael |author=Bowersock, G.W. |editor-last1=Khalifa |editor-first1=Haya Ali |pages=401–2 }}</ref><ref name="Rice">{{cite book|title=The Archaeology of the Arabian Gulf|publisher=Routledge|year=1994|isbn=0-415-03268-7 |author=Rice, Michael|page=20}}</ref> Sommige argeoloë het al 'n migrasie voorgestel wat verband hou met die verval van 'n beskawing omstreeks 1750&nbsp;v.C.<ref name="Bowersock"/><ref name="Rice"/><ref name="Donkin">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=leHFqMQ9mw8C&pg=PA48 |title=Beyond Price: Pearls and Pearl-fishing : Origins to the Age of Discoveries, Volume 224 |page=48 |author=R.A. Donkin|isbn=0-87169-224-4 |year=1998 }}</ref> Die meeste geleerdes verwerp egter die idee van 'n migrasie; argeologiese en historiese bewyse dui daarop dat die streek millenniums lank aaneen bewoon is, en onlangse [[Genetika|genetiese]] navorsing dui aan hedendaagse [[Libanon|Libanese]] kry die grootste deel van hulle afkoms (meer as 90%) van 'n Kanaänitiesverwante bevolking.<ref name="Habercetera">{{cite journal |title=Continuity and Admixture in the Last Five Millennia of Levantine History from Ancient Canaanite and Present-Day Lebanese Genome Sequences |journal=American Journal of Human Genetics |year=2017 |doi=10.1016/j.ajhg.2017.06.013 |pmid=28757201|doi-access=free |last1=Haber |first1=Marc |last2=Doumet-Serhal |first2=Claude |last3=Scheib |first3=Christiana |last4=Xue |first4=Yali |last5=Danecek |first5=Petr |last6=Mezzavilla |first6=Massimo |last7=Youhanna |first7=Sonia |last8=Martiniano |first8=Rui |last9=Prado-Martinez |first9=Javier |last10=Szpak |first10=Michał |last11=Matisoo-Smith |first11=Elizabeth |last12=Schutkowski |first12=Holger |last13=Mikulski |first13=Richard |last14=Zalloua |first14=Pierre |last15=Kivisild |first15=Toomas |last16=Tyler-Smith |first16=Chris |volume=101 |issue=2 |pages=274–282 |pmc=5544389 }}</ref> ===Opkoms in die Laat Bronstydperk (1479-1200 v.C.)=== Die eerste bekende aantekeninge oor die Fenisiërs hou verband met die verowerings van [[farao]] [[Toetmoses III]] (1479-1425 v.C.). Die Egiptenare het kusstede geteiken wat volgens hulle behoort het aan die ''Fenekhu'', "skrynwerkers", soos Bublos, Arwad en Ullasa. Die stede het aan die Egiptenare toegang verleen tot die Mesopotamiese handel en groot hoeveelhede van die streek se inheemse sederhout, waarvan daar geen ekviwalent in Egipte was nie.{{sfnp|Markoe|2000|pages=1–19}} Teen die 14de eeu&nbsp;v.C. het die Egiptenare die Fenisiese stadstate as "gunstelingstede" beskou. [[Tirus]], [[Sidon]], [[Beiroet]] en Bublos is as die belangrikstes gereken. Die Fenisiërs het aansienlike outonomie gehad en hulle stede was redelik goed ontwikkel en vooruitstrewend. Bublos was die belangrikste stad; dit was 'n sentrum vir bronsvervaardiging en die primêre sentrum van waardevolle items soos [[tin]] en [[lapis lazuli]] van so ver oos as [[Afganistan]]. Die Egiptiese amptenare het ook belanggestel in Sidon en Tirus, en dit het 'n patroon van mededinging begin wat oor die volgende millennium sou voortduur. In die [[Amarna-briewe]] word vertel die naburige [[Amoriete]] en Hetiete het Fenisiese stede van 1350 tot 1300&nbsp;v.C. verower, veral in die noorde. Egipte het eindelik sy kusgebiede van Oegarit in Noord-[[Sirië]] tot by Bublos naby Sentraal-Libanon verloor. ===Opkoms en hoogtepunt (1200-800&nbsp;v.C.)=== Tussen 1200 en 1150&nbsp;v.C. het die verval van die Bronstydperk gelei tot die verswakking of vernietiging van die meeste beskawings in die streek, insluitende die Egiptenare en Hetiete. Dit lyk of die Fenisiërs die toets van die tyd deurstaan het, want hulle het in 1230&nbsp;v.C. as 'n afsonderlike en georganiseerde beskawing verrys. Dié tydperk word soms die "Fenisiese renaissance" genoem.<ref>{{cite journal|last=Stieglitz|first=Robert|title=The Geopolitics of the Phoenician Littoral in the Early Iron Age|journal=Bulletin of the American Schools of Oriental Research|volume=129|year=1990|issue=9}}</ref> Hulle het die magsleemte gevul wat deur die ander beskawings gelaat is deur die enigste handels- en seemag in die streek te word, 'n status wat hulle eeue lank sou volhou.<ref name="John C. Scott CCR" /> Die herstel van die Mediterreense ekonomie is waarskynlik te danke aan Fenisiese handelaars en seevaarders wat die langafstandhandel tussen Egipte en Mesopotamië in die 10de eeu&nbsp;v.C. herstel het.<ref name="Jerry H. Bentley 1999">{{cite journal|first=Jerry H.|last=Bentley|title=Sea and Ocean Basins as Frameworks for Historical Analysis|journal=Geographical Review|volume= 89|issue=2|year=1999|pages=215–219|doi=10.1111/j.1931-0846.1999.tb00214.x}}</ref> Vroeg in die [[Ystertydperk]] het die Fenisiërs hawens, pakkamers, markte en nedersettings oor die hele Mediterreense streek en tot by die suidelike [[Swartsee]] gevestig. Kolonies is gestig op [[Siprus]], [[Sardinië]], die [[Baleariese Eilande]], [[Sisilië]] en [[Malta]], sowel as aan die kus van Noord-Afrika en die Iberiese Skiereiland.<ref>{{cite book|last=Barnes|first=William H.|title=Studies in the Chronology of the Divided Monarchy of Israel|location=Atlanta|publisher=Scholars Press|year=1991|pages=29–55}}</ref> Fenisiese [[silwer]] uit dié tyd wat as betaalmiddele gebruik is, bevat [[lood]]isotoopverhoudings wat ooreenstem met dié van lood in Sardinië en [[Spanje]], wat dui op hoe uitgebrei die Fenisiese handelsnetwerk was.<ref>{{cite journal|last1=Chamorro|first1=Javier G.|date=1987|title=Survey of Archaeological Research on Tartessos|journal=American Journal of Archaeology|volume=91|issue=2|pages=197–232|doi=10.2307/505217|jstor=505217|s2cid=191378720 }}</ref> Teen die 10de eeu&nbsp;v.C. het [[Tirus]] die rykste en magtigste Fenisiese stadstaat geword, veral tydens die bewind van [[Hiram I]] (c. 969-936&nbsp;v.C.). Tydens die bewind van die priester [[Etbaäl I|Etbaäl]] (887-856&nbsp;v.C.) het Tirus sy grondgebied uitgebrei tot so ver noord as Beiroet en tot in 'n deel van [[Siprus]]. Dié ongewone daad van aggressie was die naaste wat die Fenisiërs daaraan gekom het om 'n verenigde staat te vorm. Toe sy ryk sy grootste gebiedsomvang bereik, het Etbaäl hom verklaar tot "koning van die Sidoniërs", 'n titel wat ook deur sy opvolgers gebruik is en in beide Griekse en [[Jood]]se geskrifte genoem is.<ref name=":02">{{cite book|chapter=The Phoenicians: A Captivating Guide to the History of Phoenicia and the Impact Made by One of the Greatest Trading Civilizations of the Ancient World|title=Captivating History|year=2019|isbn=9781647482053|last1=History|first1=Captivating}}</ref> In die Laat Ystertydperk was die Fenisiese boot-, handels- en kulturele bedrywighede op hulle hoogtepunt, veral tussen 750 en 650&nbsp;v.C. Die Fenisiese invloed was duidelik in die "oriëntalisasie" van Griekse kultuur- en kunskonvensies.<ref name="John C. Scott CCR" /> Onder hulle gewildste goedere was fyn [[tekstiel]], gewoonlik gekleur met [[Tiriese pers]]. [[Homeros]] se ''[[Ilias]]'', wat in dié tyd geskryf is, verwys na die gehalte van Fenisiese [[klere]] en [[metaal]]goedere.<ref name="John C. Scott CCR" /> ===Stigting van Kartago=== [[Kartago]] is gestig deur Fenisiërs wat van Tirus af gekom het, moontlik aanvanklik as 'n stasie in die metaalhandel met die suidelike Iberiese Skiereiland.{{sfnp|Warmington|1964}} Die stad se naam in [[Punies]], 𐤒𐤓𐤕 𐤇𐤃𐤔𐤕 (''Qart-Ḥadašt''), beteken "Nuwe Stad".<ref>{{cite book|last1=Charles-Picard|first1=Gilbert|last2=Picard|first2=Colette|title=Vie et Mort de Carthage|location=Paris|publisher=Hachett|year=1968|language=fr|trans-title=The Life and Death of Carthage|pages=28–35}}</ref> Sommige bronne noem 'n vroeë stigtingsdatum soos 1215&nbsp;v.C. – voor die [[Trojaanse Oorlog|val van Troje]] in 1180&nbsp;v.C. Die Griekse geskiedkundige Timeus reken egter die stigting van Kartago was in 814&nbsp;v.C., die datum wat deur die meeste geskiedkundiges aanvaar word.<ref>{{cite book|first=Serge|last=Lancel|title= Carthage|pages=20–23|translator=Antonia Nevill| publisher=Oxford: Blackwell |date=1995}}</ref> Volgens [[legende]]s, insluitende [[Vergilius]] se ''[[Eneïde]]'', is die stad deur koningin [[Dido]] gestig. Kartago sou groei tot 'n veeletniese ryk wat gestrek het oor Noord-Afrika, Sardinië, Sisilië, Malta, die Baleariese Eilande en Suid-Iberië, maar dit sou eindelik in die [[Puniese Oorloë]] (264-146&nbsp;v.C.) deur [[Romeinse Ryk|Rome]] verwoes word voordat dit as 'n Romeinse stad herbou is. ===Assiriese en Babiloniese vasalstate (858-538&nbsp;v.C.)=== [[Beeld: Assyrian - Fragments of Bands from a Gate - Walters 542335 - View A.jpg|thumb|240px|Twee bronsfragmente van die Assiriese paleispoort met beelde van die insameling van heffings van die Fenisiese stede Tirus en Sidon (859-824&nbsp;v.C.). [[Britse Museum]].]] As 'n handelsmag wat op 'n nou kusstrook gekonsentreer was, het die Fenisiërs nie genoeg mense gehad vir 'n sterk weermag nie. Namate buurstate begin sterker raak het, het die Fenisiërs al hoe meer onder die mag gekom van buitelandse heersers, wat hulle outonomie in 'n wisselende mate erken het.<ref name=":02"/> Die [[Assirië|Assiriese]] verowering van Fenisië het onder koning [[Salmaneser III]] begin. Hy het in 858&nbsp;v.C. aan die bewind gekom en 'n reeks veldtogte teen buurstate begin voer. Die Fenisiese stadstate het onder sy mag gekom en hulle moes heffings betaal in geld, goedere en natuurlike hulpbronne. Aanvanklik was hulle [[Vasalstaat|vasalstate]] met 'n sekere mate van vryheid.<ref name=":02"/> Dit het in 744&nbsp;v.C. verander met die troonbestyging van [[Tiglat-Pileser III]]. Teen 738&nbsp;v.C. was die grootste deel van die [[Levant]], insluitende Noord-Fenisië, geannekseer. Net Tirus en Bublos, die magtigste stadstate, het vasalstate buite direkte Assiriese beheer gebly. Tirus, Bublos en Sidon het almal teen die Assiriese bewind in opstand gekom. In 721&nbsp;v.C. het [[Sargon II]] Tirus angeval en die rebellie onderdruk. Sy opvolger, [[Sanherib]], het nog rebellies in die streek onderdruk. In die 7de eeu&nbsp;v.C. het Sidon gerebelleer en is dit deur [[Esarhaddon]] verwoes. Hy het slawe van die inwoners gemaak en 'n nuwe stad op die ruïnes gebou. Aan die einde van die eeu was die Assiriërs verswak weens opeenvolgende opstande, en dit het daartoe gelei dat dit deur die [[Mede|Mediese Ryk]] verwoes is. Die Babiloniërs, voormalige vasale van die Assiriërs, het die val van die ryk uitgebuit en in opstand gekom. Kort daarna het hulle die [[Neo-Babiloniese Ryk]] in sy plek gestig. Fenisiese stede het verskeie kere tydens die bewind van die eerste Babiloniese koning, [[Nabopolassar]] (626-605&nbsp;v.C.), en sy seun, [[Nebukadnesar II]] (omstreeks 605-562&nbsp;v.C.), gerebelleer. In 587&nbsp;v.C. het Nebukadnesar Tirus aangeval. Die stad het 13 jaar lank weerstand gebied, maar eindelik onder "gunstige terme" oorgegee.<ref name="britannica.com">{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Lebanon|title=Lebanon – Assyrian and Babylonian domination of Phoenicia|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2020-04-22}}</ref> ===Persiese tydperk (539-332&nbsp;v.C.)=== [[Beeld: Construction of Xerxes Bridge of boats by Phoenician sailors.jpg|thumb|Fenisiërs bou [[Pontonbrug|pontbrûe]] vir [[Ahasveros]] tydens die tweede Persiese inval van [[Griekeland]] in 480&nbsp;v.C. (1915-tekening deur A.C. Weatherstone).]] In 539&nbsp;v.C het [[Kores die Grote]], die koning en stigter van die Persiese [[Achaemenidiese Ryk]], Babilon verower.<ref name=":7">{{cite journal|last=Katzenstein|first=Jacob|title=Tyre in the Early Persian Period (539-486 B.C.E.)|journal=The Biblical Archaeologist|volume=42|issue=1|year=1979|page=31|doi=10.2307/3209545|jstor=3209545|s2cid=165757132|url=https://www.jstor.org/stable/3209545}}</ref> Terwyl Kores die state oor die hele [[Antieke Nabye Ooste|Nabye Ooste]] begin konsolideer het, het die Fenisiërs blykbaar besluit om "hulle aan die Perse oor te gee".<ref name=":8">{{Cite book|last=Herodotus|title=The Histories, Book III|pages=§19}}</ref> Die grootste deel van die Levant is deur Kores in 'n enkele [[Satraap|satrapie]] (provinsie) gekonsolideer en gedwing om 'n jaarlikse heffing te betaal.<ref>{{Cite book|last=Herodotus|title=The Histories, Book III|pages=218, §91}}</ref> Die Fenisiese streek is later in vier vasalkoninkryke ingedeel: Sidon, Tirus, Arwad en Bublos. Hulle het aansienlike outonomie gehad. Anders as in ander dele van die ryk is daar geen rekords van Persiese administrateurs wat in die Fenisiese stadstate regeer het nie. Plaaslike Fenisiese konings is toegelaat om aan die bewind te bly en het dieselfde regte as Persiese [[Satraap|satrape]] (goewerneurs) gehad, soos die oorerwing van die amp en die munt van geld.<ref name=":7" /><ref>{{Cite web|url=https://brewminate.com/a-history-of-phoenician-civilization/|title=A History of Phoenician Civilization|last=MAMcIntosh|date=2018-08-29|website=Brewminate|language=en-US|access-date=2020-04-20}}</ref> [[Beeld: Coin of Abdashtart I, Achaemenid Phoenicia (2).jpg|thumb|240px|'n Muntstuk uit die Achaemenidiese Ryk van Straton I van Sidon, wat regs te sien is agter die strydwa en die Persiese koning.]] Fenisië was 'n belangrike bate van die Achaemenidiese Ryk, veral danksy hulle kennis van skeepstegnologie en navigasie.<ref name=":7" /> Hulle het die grootste deel van die Persiese vloot se bote gelewer tydens die [[Grieks-Persiese Oorloë|ryk se oorloë met Griekeland]] in die laat 5de eeu&nbsp;v.C.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book V|last=Herodotus|pages=§109}}</ref> Fenisiërs onder [[Ahasveros]] het die Xerxeskanaal gebou, asook die [[Pontonbrug|pontbrûe]] waaroor die ryk se soldate die Griekse vasteland binnegegaan het.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book VII|last=Herodotus|pages=§23}}</ref> Die Persiese koning het hulle egter swaar gestraf ná die nederlaag in die Slag van Salamis, wat hy toegeskryf het aan die Fenisiërs se lafhartigheid en onbekwaamheid.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book VIII|last=Herodotus|pages=§90}}</ref> In die middel van die 4de eeu&nbsp;v.C. het koning Tennes van Sidon 'n mislukte rebellie teen Artaxerxes III gelei. Hulle het die hulp ingewin van die Egiptenare, wat daarna in 'n oorlog met Persië betrokke geraak het.<ref>{{Cite web|url=https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Diodorus_Siculus/16C*.html|title=LacusCurtius • Diodorus Siculus — Book XVI Chapters 40‑65|website=penelope.uchicago.edu|access-date=2020-04-20}}</ref> Die verwoesting van Sidon daarna het gelei tot die heropkoms van Tirus, wat vir twee dekades die oorheersende Fenisiese stad gebly het tot met die aankoms van Alexander die Grote. ===Hellenistiese tydperk (332-152 v.C.)=== Fenisië was een van die eerste streke wat deur [[Alexander die Grote]] verower is tydens sy militêre veldtogte in [[Wes-Asië]]. Alexander se hoofteiken in die Persiese Levant was [[Tirus]], wat nou die streek se grootste en belangrikste stad was. Die stad het oorgegee ná 'n beleg van rofweg sewe maande, waartydens sy inwoners na Kartago gevlug het.<ref name=":9">{{cite book|last=Millar|first=Fergus|title=The Phoenician Cities: A Case-Study of Hellenisation|chapter=The Phoenician Cities|publisher=University of North Carolina Press|year=2006|pages=32–50|doi=10.5149/9780807876657_millar.8|jstor=10.5149/9780807876657_millar.8|isbn=9780807830307|url=https://www.jstor.org/stable/10.5149/9780807876657_millar.8}}</ref> Tirus se weiering om Alexander toe te laat om die stad se tempel aan [[Melqart]] te besoek, wat gelei het tot die moord op sy gesante, het 'n wrede vergelding tot gevolg gehad: 2&nbsp;000 van sy belangrikste inwoners is [[Kruisiging|gekruisig]] en 'n strooipophandlanger is aangestel.<ref>{{cite web|url=https://www.worldhistory.org/article/107/alexanders-siege-of-tyre-332-bce/|title=Alexander's Siege of Tyre, 332 BCE|website=World History Encyclopedia|access-date=2019-03-07}}</ref> Die res van Fenisië het maklik onder Alexander se beheer gekom en Sidon het vreedsaam oorgegee.<ref name=":10">{{cite journal|first=Stephen|last=Stockwell|title=Before Athens: Early Popular Government in Phoenician and Greek City States|journal=Geopolitics, History, and International Relations|issue=2|year=2010|pages=128–129}}</ref> [[Beeld:A naval action during the siege of Tyre by Andre Castaigne (1898-1899).jpg|links|200px|thumb|'n Vlootoptrede tydens Alexander die Grote se aanval op Tirus in 332&nbsp;v.C. Tekening deur Andre Castaigne, 1888-'89.]] Alexander se ryk het 'n beleid van Hellenisasie gehad, waardeur die Griekse kultuur en godsdiens deur die verowerde gebiede versprei is. Grieks is egter nie oral afgedwing nie en was soms net 'n taal vir administrasiedoeleindes. Die meeste plekname is in Grieks verander,<ref name=":9" /> maar in Fenisië het al die plekke buiten twee hulle inheemse name behou, en dit lyk of die Griekse administrasie hier baie beperk was.<ref name=":9" /> Die Fenisiërs het handels- en kulturele bande met hulle westelike bure behou. Die Griekse historikus Polibius vertel hoe die Seleukidiese koning Demetrius I uit Rome ontsnap het op 'n skip van Kartago wat goedere na Tirus vervoer het.<ref name=":9" /> Die aanpassing by die [[Masedonië (streek)|Masedoniese]] heerskappy is waarskynlik vergemaklik deur die Fenisiërs se historiese bande met die Grieke, met wie hulle 'n paar [[mitologie]]se stories en figure deel; die twee volke word selfs soms as "familie" beskou.<ref name=":9" /> Toe Alexander se ryk ná sy dood in 323&nbsp;v.C. inmekaarstort, het die Fenisiërs onder die bewind van die grootste van sy opvolgers, die [[Seleukidiese Ryk|Seleukiede]], gekom. Die [[Ptolemeïese Ryk]] van Egipte het voortdurend om die Fenisiese streek gewedywer tydens die 40-jarige Siriese Oorloë en die gebied het in die 3de eeu&nbsp;v.C. onder Ptolemeïese heerskappy gekom.<ref name="britannica.com"/> Die Seleukiede het dit die volgende eeu teruggewen en beheer daaroor uitgevoer tot in die middel van die 2de eeu&nbsp;v.C. Onder hulle heerskappy het die Fenisiërs 'n aansienlike mate van outonomie en selfregering gehad.<ref name="britannica.com"/> Tyens die Seleukidiese Dinastiese Oorloë (157-63&nbsp;v.C.) was die Fenisiese stede hoofsaaklik selfregerend. Die Seleukidiese Ryk, insluitende Fenisië, is in 82&nbsp;v.C. deur [[Tigranes die Grote]] van [[Armenië]] verower, en daarmee het die Hellenistiese invloed oor die streek tot 'n einde gekom. Met hulle strategies waardevolle bufferstaat wat in 'n mededingende mag opgeneem is, het die Romeine tussenbeide getree en die gebied in 62&nbsp;v.C. verower. Kort daarna is dit opgeneem in die [[Syria (Romeinse provinsie)|Romeinse provinsie Syria]]. Fenisië het in die 3de eeu&nbsp;n.C. 'n aparte Romeinse provinsie geword. Onder die Romeinse heerskappy het die Fenisiërs enige mate van outonomie verloor en die streek is verromeins. Die Romeinse Ryk het oor die gebied regeer tot in die 640's&nbsp;n.C., toe die [[Moslem]]se [[Arabiere]] dit verower het. ==Demografie== Die volk wat nou as die Fenisiërs bekend is, was nes die naburige [[Israel]]iete en [[Moabiete]] 'n [[Kanaän]]itiese volk. Hulle was 'n groep antieke [[Semitiese tale|Semitiessprekende]] volke wat op die laatste in die 3de millennium&nbsp;v.C. in die [[Levant]] teenwoordig was.<ref name="John C. Scott CCR" /> Fenisiërs het hulleself nie so genoem nie en sou eerder na hulleself verwys het as ''Kenaʿani'', "Kanaäniete".<ref>{{Cite web|title=Phoenicia|url=https://www.britannica.com/place/Phoenicia|url-status=live|website=britannica.com}}</ref> In 'n studie in 2018 met [[mitochondriale DNS]] in [[Sardinië]] is bevind die Fenisiërs was "inklusief en multikultureel, en het aansienlike vroulike mobiliteit gehad", met bewyse van inheemse, "vreedsame en permanente" Sardiniese integrasie in Semitiese Fenisiese setlaars. Die studie het ook bewyse gevind dat Suid-Europeërs hulle dalk in die gebied van die moderne [[Libanon]] gevestig het.<ref>{{Cite web|url=https://cosmosmagazine.com/biology/ancient-phoenician-life-was-mixed-and-multicultural|title=Ancient Phoenician life was mixed and multicultural|website=Cosmos Magazine|date=10 January 2018|language=en|access-date=2020-04-25}}</ref> ===Genetiese studies=== In 'n studie in 2008 onder Pierre Zalloua is bevind ses subklades van die [[haplogroep]] J-M172 (J2) – wat vermoedelik tussen die [[Kaukasus]]berge, [[Mesopotamië]] en die [[Levant]] ontstaan het – het 'n "Fenisiese handtekening" gehad en verteenwoordig onder die mans bevolkings van Libanese kusstreke sowel as die groter Levant (die "Fenisiese buiterand"), gevolg deur ander gebiede van historiese Fenisiese besetting, van [[Siprus]] tot [[Marokko]]. Die navorsers het voorgestel die genetiese handtekening is die gevolg van 'n "gedeelde bron van verwante lyne wat in Libanon gewortel is".<ref name="Zalloua 2008">{{cite journal |last=Zalloua |first=Pierre A. |title=Identifying Genetic Traces of Historical Expansions: Phoenician Footprints in the Mediterranean |journal=American Journal of Human Genetics |year=2008 |volume=83 |issue=5 |pages=633–642 |doi=10.1016/j.ajhg.2008.10.012 |pmid=18976729 |pmc=2668035|display-authors=et al.}}</ref> Nog 'n studie in 2006 het bewyse gevind van die genetiese teenwoordigheid van Fenisiërs op die Spaanse eiland [[Ibiza]].<ref>{{cite journal |last1=Tomàs |first1=Carme|title=Differential maternal and paternal contributions to the genetic pool of Ibiza Island, Balearic Archipelago |journal=American Journal of Physical Anthropology |date=2006 |volume=129 |issue=2 |pages=268–278 |doi=10.1002/ajpa.20273 |pmid=16323196 }}</ref> In 2016 het die [[skelet]] van 'n 2&nbsp;500 jaar oue man van Kartago wat in [[Tunisië]] ontdek is, getoon dit bevat die seldsame moederlike haplogroep U5b2c1. Die lyn van dié "Jong Man van Byrsa" verteenwoordig vermoedelik vroeë geenvloei van [[Iberië]] na die [[Magreb]].<ref>{{cite journal |last1=Matisoo-Smith |first1=Elizabeth A. |last2=Gosling |first2=Anna L. |last3=Boocock |first3=James |last4=Kardailsky |first4=Olga |last5=Kurumilian |first5=Yara |last6=Roudesli-Chebbi |first6=Sihem |date=25 May 2016 |title=A European Mitochondrial Haplotype Identified in Ancient Phoenician Remains from Carthage, North Africa |journal=PLoS ONE |volume=11 |issue=5 |doi=10.1371/journal.pone.0155046 |display-authors=et al. |pages=e0155046 |pmid=27224451 |pmc=4880306|bibcode=2016PLoSO..1155046M |doi-access=free }}</ref> Volgens 'n studie van 2017 wat deur die ''American Journal of Human Genetics'' gepubliseer is, kry hedendaagse Libanese die grootste deel van hulle herkoms van 'n bevolking wat aan die Kanaäniete verwant is, en dit dui op 'n aansienlike genetiese aaneenlopendheid in die Levant sedert minstens die [[Bronstydperk]].<ref>{{cite journal|last1=Harb|first1=Marc|display-authors=etal|date=July 2017|title=Continuity and Admixture in the Last Five Millennia of Levantine History from Ancient Canaanite and Present-Day Lebanese Genome Sequences|url=|journal=American Journal of Human Genetics|volume=101|issue=2|pages=274–282|doi=10.1016/j.ajhg.2017.06.013|pmc=5544389|pmid=28757201}}</ref><ref>{{cite news|last1=Abed|first1=Mira|date=27 July 2017|title=The DNA of ancient Canaanites lives on in modern-day Lebanese, genetic analysis shows|work=Los Angeles Times|url=https://www.latimes.com/science/sciencenow/la-sci-sn-canaanite-lebanese-genetics-20170727-story.html}}</ref> Die Britse genetikus Chris Tyler-Smith en sy span het verder "antieke DNS van vyf Kanaänitiese volke wat 3&nbsp;750 en 3&nbsp;650 jaar gelede" gelewe het, met dié van moderne mense vergelyk en onthul dat 93% van die genetiese herkoms van mense in Libanon van die Kanaäniete kom (die ander 7% was van 'n bevolking op die [[Eurasië|Eurasiese]] [[steppe]]).<ref>{{cite web |url=https://www.patheos.com/blogs/kermitzarleyblog/2017/08/palestinians-may-philistines-since-lebanese-dna-93-canaanite/ |title=Palestinians May Be Philistines Since Lebanese DNA Is 93% Canaanite |last=Zarley |first=Kermit |work=Patheos |date=4 August 2017 |access-date=5 August 2021 |url-status=live}}</ref><ref>{{cite web |url=https://www.latimes.com/science/sciencenow/la-sci-sn-canaanite-lebanese-genetics-20170727-story.html |title=The DNA of ancient Canaanites lives on in modern-day Lebanese, genetic analysis shows |last=Abed |first=Mira |work=Los Angeles Times |date=27 July 2017 |access-date=5 August 2021 |url-status=live}}</ref> In 'n studie in 2020 wat in die ''American Journal of Human Genetics'' gepubliseer is, het navorsers gewys daar is 'n aansienlike genetiese aaneenlopendheid in Libanon sedert die Bronstydperk wat deur drie groot vermengingsvoorvalle onderbreek is: in die [[Ystertydperk|Yster-]], Hellenistiese en [[Ottomaanse Ryk|Ottomaanse]] tydperk, wat elk 3-11% van die nieplaaslike gene tot die bevolking bygedra het.<ref name="doi_10.1016/j.ajhg.2020.05.008">{{cite journal|last1=Haber|first1=Marc|last2=Nassar|first2=Joyce|last3=Almarri|first3=Mohamed A.|last4=Saupe|first4=Tina|last5=Saag|first5=Lehti|last6=Griffith|first6=Samuel J.|last7=Doumet-Serhal|first7=Claude|last8=Chanteau|first8=Julien|last9=Saghieh-Beydoun|first9=Muntaha|last10=Xue|first10=Yali|last11=Scheib|first11=Christiana L.|year=2020|title=A Genetic History of the Near East from an aDNA Time Course Sampling Eight Points in the Past 4,000 Years|journal=American Journal of Human Genetics|volume=107|issue=1|pages=149–157|doi=10.1016/j.ajhg.2020.05.008|pmc=7332655|pmid=32470374|last12=Tyler-Smith|first12=Chris}}</ref> ==Ekonomie== ===Handel=== [[Beeld:Phoenician trade routes (eng).svg|thumb|400px|Die groot Fenisiese handelsnetwerk (omstreeks 1200-800&nbsp;v.C.).]] Die Fenisiërs was tussengangers tussen die uiteenlopende bevolkings in die Mediterreense streek en Nabye Ooste. Hulle het die uitruil van goedere, kennis, kultuur en godsdienstradisies aangehelp. Hulle uitgebreide en langdurige handelsnetwerk het die fondament gelê vir 'n ekonomies en kultureel samehangende Mediterreense streek, wat deur die Grieke en veral die Romeinse voortgesit is.<ref name="Jerry H. Bentley 1999" /> [[Beeld:MuseoArqueologicoCadiz-P1050192.JPG|thumb|links|220px|Fenisiese sarkofae wat in Cádiz, Spanje, ontdek is. Hulle is vermoedelik na Sidon uitgevoer.<ref>A. B. Freijeiro, R. Corzo Sánchez, Der neue anthropoide Sarkophag von Cadiz. In: Madrider Mitteilungen 22, 1981.</ref><ref>{{cite journal |last1=Lapuente |first1=P. |last2=Rodà |first2=I. |last3=Gutiérrez Garcia‐M |first3=A. |last4=Brilli |first4=M. |title=Addressing the controversial origin of the marble source used in the Phoenician anthropoid sarcophagi of Gadir (Cadiz, Spain) |journal=Archaeometry |date=June 2021 |volume=63 |issue=3 |pages=467–480 |doi=10.1111/arcm.12623|s2cid=225150177 |url=http://zaguan.unizar.es/record/108415 }}</ref> Argeologiese Museum van Cádiz.]] Fenisiese bande met die Grieke was diepgewortel. Dit het blykbaar in die [[Minoïese beskawing]] op [[Kreta]] (1950-1450&nbsp;v.C.) begin, wat saam met die [[Miceense Griekeland|Miceense beskawing]] (1600-1100&nbsp;v.C.) as die voorlopers van klassieke Griekeland beskou word.<ref>{{cite book|first=Fernand|last=Braudel|title=Memory and Mediterranean|translator-first=Sian|translator-last=Reynolds|location=New York|publisher=Alfred A. Knopf|year=2001|pages=112–113}}</ref> Argeologiese bewyse dui daarop dat die Miceense Grieke geleidelik goedere, kunsstyle en gebruike via die Fenisiërs uit die Nabye Ooste ingevoer het. Aan die Egiptenare het die Fenisiërs sederhout teen aansienlike pryse verkoop,{{sfnp|Cunliffe|2008|pages=241–2}} asook [[wyn]] van die 8ste eeu&nbsp;v.C. af. Die wynhandel met Egipte is goed gedokumenteer deur skeepswrakke wat in 1997 in die oop see 50&nbsp;km wes van [[Ashkelon]], Israel, ontdek is.<ref>{{cite book |first=L. E. |last=Stager |chapter=Phoenician shipwrecks in the deep sea |title=Sea routes: From Sidon to Huelva: Interconnections in the Mediterranean, 16th–6th&nbsp;c.&nbsp;BC |year=2003 |pages=233–248 |isbn=978-960-7064-40-0 }}</ref> Groot houers van [[terracotta]] uit Tirus en Sarepta is gebruik vir die vervoer van die wyn. Die Fenisiërs het weer van die Egiptenare [[Nubië|Nubiese]] [[goud]] gekoop. Van elders het hulle ander materiale gekry, waarvan die belangrikste seker [[silwer]] was, soos van [[Sardinië]] en die [[Iberiese Skiereiland]]. Tin vir die maak van [[brons]] is dalk van [[Galisië]] in Suid-Spanje gekry, of van [[Noord-Europa]] ([[Cornwall]] of [[Historiese Bretagne|Bretagne]]).{{sfnp|Markoe|2000|p=103}} ===Nywerheid=== [[Beeld:Phoenician - Bowl with Hunting Scene - Walters 57705.jpg|thumb|220px|'n Fenisiese metaalbak met 'n [[jag]]toneel (8ste eeu&nbsp;v.C.). Die klere en haarstyl van die figure is Egipties, maar die onderwerp van die middelste toneel is die Mesopotamiese tema van die stryd tussen mens en dier. Fenisiese kunstenaars het dikwels die style van naburige kulture oorgeneem.]] Fenisië het min ander natuurlike hulpbronne as sy sederhout gehad. Hout was waarskynlik hulle eerste en grootste bron van rykdom; nie Egipte of Mesopotamië het genoeg houtbronne gehad nie. Die Fenisiërs kon egter nie van dié beperkte inkomste alleen lewe nie en het 'n nywerheidsbasis begin wat geskoei was op die vervaardiging van goedere vir alledaagse en luuksegebruik.<ref name=" John C. Scott CCR" /> Hulle het tegnieke soos glas-, graveer- en metaalwerk uitgevind of bemeester.<ref name=":42" /> Die Fenisiërs was vroeë pioniers in massaproduksie en het baie goedere in grootmaat verkoop. Hulle het die belangrikste bron van glasware in die oudheid geword en het duisende flesse, krale en ander glasvoorwerpe oor die Middellandse See versprei.<ref>{{cite book|first=Gerhard|last=Herm|title=The Phoenicians|translator-first=Catherine|translator-last=Hiller|location=New York|publisher=William Morrow|year=1975|page=80}}</ref> Uitgrawings in Spanje dui daarop dat hulle ook die pottebakkerswiel gebruik het.<ref>{{cite book|first1=Karl|last1=Moore|first2=David|last2=Lewis|title=Birth of the Multinational|location=Copenhagen|publisher=Copenhagen Business School Press|year=1999|page=85}}</ref> Hulle blootstelling aan 'n groot verskeidenheid kulture het hulle in staat gestel om goedere vir spesifieke markte te vervaardig.<ref name=":42">{{cite journal|last1=Markoe|first1=Glenn|last2= McGovern|first2=Patrick E.|title=A Nation of Artisans|journal=Archaeology|volume=43|issue=2|date=March 1990|pages=32–33|jstor=41765806|url=https://www.jstor.org/stable/41765806}}</ref> Uit die ''[[Ilias]]'' blyk dit dat Fenisiese klere en metaalgoedere hoog deur die Grieke aangeslaan is.<ref name="John C. Scott CCR" /> Gespesialiseerde items is spesiaal vir ryker klante ontwerp, insluitende reliëfs van [[ivoor]] en geverfde [[volstruis]]eiers met fyn detail. [[Beeld:Contemporary portrayal of a toga picta.jpg|thumb|links|180px|'n [[Etruskers|Etruskiese]] graf (omstreeks 350&nbsp;v.C.) wat 'n man met 'n [[pers]] [[toga]] uitbeeld.]] ====Tiriese pers==== Die waardevolste Fenisiese goedere was materiaal wat gekleur was met [[Tiriese pers]], wat vir 'n groot deel van die Fenisiese rykdom verantwoordelik was. Dit is 'n afskeiding deur verskeie spesies seeslakke van die genus ''Murex''. Hulle was volop in die Oos-Middellandse See, maar is so oorbenut dat hulle plaaslik uitgesterf het. Fenisiërs kon die kleurstof in 1750&nbsp;v.C. al ontdek het.<ref>{{cite book|last=St. Clair|first=Kassia|year=2016|title=The Secret Lives of Colour|location=London|publisher=John Murray|pages=162–164}}</ref> Hulle het 'n tweede vervaardigingsentrum daarvoor gevestig in Mogador, in die hedendaagse [[Marokko]].<ref>{{cite book|title=The Phoenicians: A Captivating Guide to the History of Phoenicia and the Impact Made by One of the Greatest Trading Civilizations of the Ancient World|year=2019|isbn=978-1647482053|page=60|last1= History|first1= Captivating}}</ref> Die Fenisiërs se eksklusiewe beheer oor die vervaardiging van die kleurstof asook die arbeidsintensiewe ekstraksieproses het dit baie duur gemaak. Tiriese pers is dus later met die rykes verbind. Dit was gou 'n statussimbool in sekere beskawings, veral onder jong Romeine. Assiriese bestellingsrekords van die Fenisiërs sluit in "klere van helder gekleurde stof", wat waarskynlik Tiriese pers insluit. Hoewel die ontwerpe en borduurwerk in Fenisiese tekstiele hoog aangeslaan is, ontbreek inligting oor die tegnieke en spesifieke beskrywings.<ref name=":42" /> ====Mynbou==== Mynbou in die Fenisiese tuisland was beperk; [[yster]] was die enigste [[metaal]] van enige nut. Die eerste grootskaalse mybou-operasies het waarskynlik in [[Siprus]] voorgekom, hoofsaaklik vir [[koper]]. [[Sardinië]] is dalk uitsluitlik vir sy [[Mineraal|mineralebronne]] gekoloniseer; Fenisiese nedersettings was gekonsentreer in die suidelike dele van die eiland, naby bronne van koper en [[lood]]. Die [[Iberiese Skiereiland]] was die rykste bron van verskeie metale, insluitend [[goud]], [[silwer]], koper, yster, [[tin]] en lood.{{sfnp|Rawlinson|1889}} Die aansienlike opbrengs van dié metale tydens die besetting deur Fenisië en Kartago dui op grootskaalse mynbou.{{sfnp|Rawlinson|1889}} Kartago het na berig word van [[Slaaf|slawe]] gebruik gemaak vir mynbou, maar dit is onbekend of die Fenisiërs dieselfde gedoen het.{{sfnp|Rawlinson|1889}} ====Wynbou==== Die merkwaardigste landbouproduk was [[wyn]], wat die Fenisiërs oor die Middellandse See help versprei het.<ref name=":22">{{Cite web|date=2020-09-14|title=2,600-year-old wine 'factory' unearthed in Lebanon|url=https://www.nationalgeographic.com/history/2020/09/2600-year-old-wine-factory-unearthed-lebanon/|access-date=2020-09-15|website=History & Culture|language=en}}</ref> Die [[Vitis vinifera|gewone wynstok]] is dalk deur die Fenisiërs of Kanaäniete gedomestikeer, hoewel dit waarskynlik van die Suid-[[Kaukasus]] gekom het via handelsroetes oor [[Mesopotamië]] of die [[Swartsee]]. Wingerde het geredelik in die Levant se kusstreke gegroei, en wyn is in die tyd van die [[Ou Ryk van Egipte|Ou Ryk]] (2686-2134&nbsp;v.C.) reeds na Egipte uitgevoer. Wyn het 'n belangrike rol in die Fenisiese godsdiens gespeel; dit was die hoofdrankie vir offerandes.<ref name=":22" /> Opgrawings op 'n klein Fenisiese dorp suid van Sidon het 'n wynfabriek ontbloot wat minstens van die 7de eeu&nbsp;v.C. al gebruik is en vermoedelik op 'n oorsese mark gemik was.<ref name=":22" /> Om [[oksidasie]] te voorkom is houers met 'n laag [[olyf]]olie, [[Denneboom|dennehout]] en [[hars]] verseël. Die Fenisiërs het wingerde en wynkelders in hulle kolonies in [[Noord-Afrika]], [[Sisilië]], [[Frankryk]] en [[Spanje]] gevestig,<ref name=":22" /> en het dalk wynmakery aan van hulle handelsvennote geleer. Die antieke Iberiërs het begin om wyn van plaaslike druifvariëteite te vervaardig ná hulle interaksie met die Fenisiërs. Iberiese kultivars het daarna die basis van die meeste [[Wes-Europa|Wes-Europese]] wyne gevorm.<ref>{{cite book|last=Sechrist|first=Robert|title=Planet of the Grapes: A Geography of Wine|pages=6–7}}</ref> ====Skeepsbou==== {{Multibeeld | align = right | direction = horizontal | background color = | voetskrif = Twee Assiriese voorstellings van skepe, dalk van Fenisiese bote. | beeld1 = AssyrianWarship.jpg | width1 = 169 | onderskrif1 = Oorlogskepe met twee rye spane. 'n Reliëf uit [[Nineve]]. | beeld2 = Eastern Antiquities in the Louvre - Room 4, 05.JPG | width2 = 164 | onderskrif2 = Die Houtvervoerreliëf in die [[Louvre]]. }} Die Fenisiërs het reeds sedert 1200&nbsp;v.C. groot handelsbote gebou. In die Bronstydperk het hulle die [[kiel]] ontwikkel. Hulle was waarskynlik die eerste volk wat die [[bireem]] gebruik het, omstreeks 700&nbsp;v.C.<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/technology/galley-ship|title=Galley {{!}} ship|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2020-04-19}}</ref> Hulle het waarskynlik ook die [[trireem]] ontwikkel wat beskou is as die gevorderdste en magtigste vaartuig in die antieke Mediterreense wêreld en wat eindelik deur die Grieke gebruik is.<ref name=":02" /> Die Fenisiërs was vir verskeie ander seevaartuitvindsels verantwoordelik. Die [[amfoor]], 'n soort houer wat vir beide droë goedere en vloeistof gebruik is, was 'n antieke Fenisiese uitvindsel wat vir byna 2&nbsp;000 jaar 'n gestandaardiseerde volumemaat geword het. Die oorblyfsels van kunsmatige hawens wat self skoon word, is in Sidon, Tirus, Atlit en [[Akko]] ontdek.<ref>{{cite journal|first=Arad|last=Haggi|title=Report on Underwater Excavation at the Phoenician Harbour, Atlit, Israel|journal=International Journal of Nautical Archaeology|issue=39|year=2010|page=283}}</ref> Die eerste voorbeeld van [[seereg]] was ook in die Levant.<ref>{{cite book|first=Shelley|last=Wachsmann|title=Seagoing Ships & Seamanship in the Bronze Age Levant|location=College Station, TX|publisher=Texas A & M University Press|year=1998|pages=300, 51, 323–325, 332}}</ref> Die Fenisiërs het tot in die Ystertydperk tot [[kartografie]] bygedra.<ref>{{cite book|first=Mark|last=Woolmer|title=Ancient Phoenicia: An Introduction|location=London|publisher=Bristol Classical Press|year=2011|page=84}}</ref> In 2014 is 'n Fenisiese handelskip van sowat 15&nbsp;m naby Gozo-eiland in [[Malta]] ontdek. Dit kom uit 700&nbsp;v.C. en is een van die oudste wrakke wat nog in die Middellandse See ontdek is.<ref>{{Cite web|url=https://www.history.com/news/2700-year-old-phoenician-shipwreck-discovered|title=2,700-Year-Old Phoenician Shipwreck Discovered|last=Klein|first=Christopher|website=HISTORY|language=en|access-date=2020-04-23}}</ref> ==Belangrike stede en kolonies== [[Beeld:Griechischen und phönizischen Kolonien.jpg|center|thumb|640x640px|'n Duitse kaart van Fenisië (in geel) en Griekse kolonies omstreeks die 8ste tot 6de eeu v.C.]] Fenisië was in onafhanklike stadstate georganiseer met 'n gemeenskaplike [[taal]] en [[kultuur]]. Die belangrikste stede was Tirus, Sidon en Bublos. Mededinging was te wagte, maar gewapende konflik was skaars. Talle ander stede het net in die Levant bestaan, waarvan baie waarskynlik onbekend was, soos Beiroeta (die moderne [[Beiroet]]), Ampi, Amia, Arqa, Baalbek, Botrys, Sarepta en Tripolis. Van die laat 10de eeu&nbsp;v.C. af het die Fenisiërs handelsbuiteposte deur die hele Mediterreense gebied gevestig: Tirus het kolonies gestig op Siprus, Sardinië, Iberië, die Baleariese Eilande, Sisilië, Malta en in Noord-Afrika. Latere kolonies is gestig aan die [[Atlantiese Oseaan|Atlantiese]] kus van Iberië. Die Fenisiërs het ook dalk die kus van die [[Kanariese Eilande]] en [[Brittanje]] verken.<ref name=" John C. Scott CCR" /> ===Fenisiese kolonisasie=== Om handel te bevorder het die Fenisiërs talle [[kolonie]]s en handelsposte aan die kus van die Middellandse See gevestig. Fenisiese stadstate het gewoonlik te min mense en geen begeerte gehad nie om hulle gebied oorsee uit te brei. Min kolonies het meer as 1&nbsp;000 inwoners gehad; net Kartago en 'n paar nedersetting in die westelike Mediterreense gebied het groter geword.<ref>{{cite book|first=Mogens Herman|last=Hansen|title=A Comparative Study of Thirty City-state Cultures: An Investigation|publisher=Kgl. Danske Videnskabernes Selskab|year=2000|isbn=978-87-7876-177-4|pages=601–602|chapter=Conclusion: The Impact of City-State Cultures on World History|access-date=5 April 2013|chapter-url=https://books.google.com/books?id=8qvY8pxVxcwC}}</ref> 'n Groot motiveringsfaktor was medeinging met die [[Grieke]], wat in dieselfde tyd oor die Middellandse See begin uitbrei het.<ref name="ClineGraham2011">{{cite book|author1=Eric H. Cline|url=https://books.google.com/books?id=1eRb5h7ATbsC|title=Ancient Empires: From Mesopotamia to the Rise of Islam|author2=Mark W. Graham|date=27 June 2011|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-88911-7|page=70|access-date=24 February 2013}}</ref> Hoewel hulle grootliks vreedsame mededingers was, het hulle onderskeie nedersettings op [[Sisilië]] en [[Kreta]] van tyd tot tyd gebots.<ref name="SacksMurray2009">{{cite book|author1=David Sacks|url=https://books.google.com/books?id=yyrao0dadqAC|title=Encyclopedia of the Ancient Greek World|author2=Oswyn Murray|author3=Lisa R. Brody|date=1 January 2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-1020-2|page=76|access-date=3 March 2013}}</ref> Die vroegste Fenisiese nedersettings buite die Levant was op Kreta en Siprus, en dit het geleidelik weswaarts uitgebrei na [[Korsika]], die [[Baleariese Eilande]], [[Sardinië]] en [[Sisilië]], sowel as op die Europese vasteland in [[Genua]] en [[Marseille]].<ref name="WaldmanMason2006">{{cite book|first1=Carl|last1=Waldman|url=https://books.google.com/books?id=kfv6HKXErqAC|title=Encyclopedia of European Peoples|first2=Catherine|last2=Mason|publisher=Infobase Publishing|year=2006|isbn=978-1-4381-2918-1|page=586|access-date=23 February 2013}}</ref> Tirus het die toon aangegee in die besetting van en beheer oor die kusstreke.<ref name="Naylor2009">{{cite book|first=Phillip Chiviges|last=Naylor|url=https://books.google.com/books?id=a1jfzkJTAZgC|title=North Africa: A History from Antiquity to the Present|date=1 July 2009|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77878-8|page=25|access-date=23 February 2013}}</ref> Fenisiese kolonies was taamlik outonoom. Daar is hoogstens verwag dat hulle jaarlikse heffings na hulle moederstad moes stuur, gewoonlik in die vorm van godsdienstige offerandes. In die 7de eeu&nbsp;v.C. het die westelike kolonies egter onder beheer gekom van Kartago,<ref name="SwartzDumett1980">{{cite book|first1=B. K.|last1=Swartz|url=https://books.google.com/books?id=8_Z5N0gmNlsC|title=West African Culture Dynamics: Archaeological and Historical Perspectives|first2=Raymond E.|last2=Dumett|date=1 January 1980|publisher=Walter de Gruyter|isbn=978-3-11-080068-5|page=236|access-date=17 February 2013}}</ref><ref name="GarnseyWhittaker2007">{{cite book|first1=P. D. A.|last1=Garnsey|url=https://books.google.com/books?id=01c6sUSS24oC|title=Imperialism in the Ancient World: The Cambridge University Research Seminar in Ancient History|first2=C. R.|last2=Whittaker|date=15 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03390-9|page=80|access-date=22 February 2013}}</ref> wat magistrate aangestel het.<ref name="Roberts20042">{{cite book|author=P. Roberts|url=https://books.google.com/books?id=Krh7n9AyS40C|title=HSC Ancient History|date=1 October 2004|publisher=Pascal Press|isbn=978-1-74125-179-1|page=64|access-date=17 February 2013}}</ref> Kartago het vir 'n tyd ná sy onafhanklikwording steeds jaarlikse heffings na Tirus gestuur. ==Gemeenskap en kultuur== Aangesien baie min Fenisiese geskrifte bewaar gebly het, kom baie van die kennis oor hulle kultuur en gemeenskap van wat ander beskawings oor hulle geskryf het en van argeologiese ontdekkings. Die Fenisiërs het baie in gemeen gehad met ander Kanaäniete, soos taal, godsdiens, sosiale gebruike en 'n [[Monargie|monargale]] politieke stelsel wat om stadstate gesentreer was. Hulle het egter teen die Vroeë Ystertydperk (rofweg 1300&nbsp;v.C.) 'n afsonderlike volk begin word. Hulle kultuur, ekonomie en daaglikse lewe was gesentreer om handel en seevaart. Laasgenoemde het hulle in kontak met talle ander beskawings gebring. ===Politiek en regering=== [[Beeld:King Hiram Of Tyre.jpg|thumb|220px|Die graftombe van koning Hiram I van Tirus op die dorp Hanaouay in Suid-Libanon.]] [[Beeld:Phoenician Merchants and Traders.jpg|thumb|220px|'n 19de-eeuse uitbeelding van Fenisiese matrose en handelaars. Die belangrikheid van handel vir die Fenisiese ekonomie het gelei tot 'n geleidelike magsdeling tussen die koning en rade van handelaarsfamilies.]] [[Beeld:PhoenicianStela-4cBC-Tyre-NationalMuseumOfBeirut 03102019RomanDeckert.jpg|thumb|220px|'n [[Stele]] van Tirus met Fenisiese inskripsies (omstreeks die 4de eeu v.C.). Nasionale Museum van Beiroet.]] Die Fenisiese stadstate was baie onafhanklik en formele bondgenootskappe tussen hulle was skaars. Die relatiewe mag en invloed van die stadstate het van tyd tot tyd gewissel. Sidon het tussen die 12de en 11de eeu&nbsp;v.C. oorheers en sy bure beïnvloed. Teen die 10de eeu&nbsp;v.C. het Tirus die magtigste stad geword. Konings wat die troon geërf het, het veral in die begin met absolute mag regeer. Hulle het dikwels op senior amptenare uit die adel- en handelsklasse staatgemaak. Die priesters was 'n uitsonderlike klas, gewoonlik van koninklike afkoms of uit belangrike handelaarsfamilies. Die koning is beskou as 'n verteenwoordiger van die [[Godheid|gode]] en het baie verpligtinge gehad wat betref die godsdiensoptogte en {{nowrap|-rituele}}. Priesters was dus baie invloedryk en het dikwels met die koninklike familie verweef geraak. Konings het nie hulle bewind met standbeelde en monumente gevier nie. Hulle rykdom, mag en prestasies is gewoonlik oorgedra deur versierde sakrofae. Die Fenisiërs het rekord gehou van hulle heersers met graftombe-inskripsies, wat onder die min primêre bronne is wat bewaar gebly het. Historici het 'n duidelike lyn van opvolging bepaal van sekere stadstate, veral Bublos en Tirus. Reeds van die 15de eeu&nbsp;v.C. af is Fenisiese leiers "geadviseer deur rade wat al hoe groter mag gekry het".<ref name=":10" /> In die 6de eeu&nbsp;v.C., tydens die Babiloniese heerskappy, het Tirus vir 'n kort ruk 'n regeringstelsel van regters gehad wie se mag rofweg met dié van [[Konsul (Rome)|Romeinse konsuls]] ooreengestem het. Hulle was bekend as ''sufetes'' en is vir kort termyne uit die magtigste adellike families gekies.<ref>{{cite book |last1=Crawley Quinn |first1=Josephine |title=In Search of the Phoenicians |chapter=A New Phoenician World |date=2018 |publisher=Princeton University Press |pages=153–175 |doi=10.2307/j.ctvc77kkd.13 |jstor=j.ctvc77kkd.13 |isbn=9780691195964 }}</ref><ref name=":10"/> In die 4de eeu&nbsp;v.C., toe die leërs van [[Alexander die Grote]] Tirus genader het, is hulle nie deur die koning ontmoet nie, maar deur verteenwoordigers van die stad se statebond. Historici van destyds het ook geskryf dat die "inwoners" van Sidon vrede met Alexander gesluit het.<ref name=":10" /> Toe die Masedoniërs 'n nuwe koning oor Sidon wou aanstel, het die burgers hulle kandidaat benoem.<ref name=":10" /> ===Reg en administrasie=== Naas die koning en raad was die belangrikste twee posisies in byna elke Fenisiese stadstaat die goewerneur en leërbevelvoerder. Besonderhede oor die pligte van dié amptenare is skaars. Dit is egter bekend dat die goewerneur verantwoordelik was vir die insameling van [[belasting]], om verordeninge in werking te stel, toesig oor regters te hou en die administrasie van die reg te beheer.<ref name=":02"/> Omdat oorloë skaars was, was die plig van die leërbevelvoerder gewoonlik die verdediging van die stadstaat en sy agterlande. Die Fenisiërs het 'n stelsel van regters en howe gehad wat dispute opgelos en misdade gestraf het volgens 'n stel wette en tradisies. Wette is deur die staat in werking gestel en was die verantwoordelikheid van die heerser en sekere aangewese amptenare. Nes in die res van die Levant was die wette streng en partydig, en het dit die sosiale lae van die gemeenskap weerspieël. Die moord op 'n gewone burger is in 'n minder ernstige lig beskou as dié op 'n edelman, en die hoër stande het die meeste regte gehad. Die rykes het gewoonlik 'n straf vrygespring deur 'n boete te betaal. Vrye burgers van enige klas kon hulleself in die hof verdedig en het meer regte as vroue en kinders gehad, terwyl slawe geen regte gehad het nie. Mans kon hulle straf oordra aan hulle vroue, kinders en slawe, en kon hulle selfs hulle vonnisse namens hulle laat uitdien. Soos in naburige gemeenskappe van die tyd was die straf vir misdade dikwels swaar, en dit het dikwels die beginsel van vergelding behels -- as 'n slaaf vermoor is, kon die daad gestraf word met die moord op 'n slaaf van die oortreder. Gevangenisstraf was skaars, en straf het dikwels boetes, verbanning, en teregstelling behels. == Verwysings == {{Verwysings|3}} ==Bronne== {{refbegin|3}} * {{cite book |last=Aubet |first=Maria Eugenia |year=2001 |title=The Phoenicians and the West: Politics, Colonies and Trade |translator-last = Turton |translator-first = Mary |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-79543-2 }} See [https://web.archive.org/web/20180522021430/http://bmcr.brynmawr.edu/2003/2003-12-17.html Resensie deur Roger Wright], Universiteit van Liverpool. * Bondi, S.F. 1988. "The Course of History." In ''The Phoenicians'', red. Sabatino Moscati, 38–45. Milaan: Gruppo Editoriale Fabbri. * {{cite book |url=https://archive.org/details/dictionaryofcomp00bran/page/n5 |editor-last=Brandon |editor-first=S.G.F. |year=1970 |title=Dictionary of Comparative Religion |location=New York City |publisher=Charles Scribner’s Son |isbn=9780684310091 }} * {{cite book |last1=Charles-Picard |first1=Gilbert |last2=Picard |first2=Colette|year=1968 |title = The Life and Death of Carthage |location=New York City |publisher=Taplinger }} * {{cite book |last=Coulmas |first=Florian |year=1996 |title=The Blackwell Encyclopedia of Writing Systems |location=Oxford |publisher=Blackwell |isbn=978-0-631-21481-6 }} * {{cite book |last=Cross |first=Frank M. |year=1973 |title=Canaanite Myth and Hebrew Epic |publisher=Harvard University Press |url=https://books.google.com/books?id=-eOycxXAoHMC |isbn=9780674091764 }} * {{cite book |last=Cunliffe |first=Barry |year=2008 |title=Europe Between the Oceans; 9000 BC-AD 1000 |location=New Haven, CT |publisher=Yale University Press }} * Elayi, J. 2013. ''Histoire de la Phénicie''. Parys: Perrin * {{cite book |last=Gaster |first=Theodor H. |chapter=The Religion of the Canaanites |editor-last=Ferm |editor-first=Vergilius |year=1965 |title=Ancient Religions |location=New York City |publisher=Citadel Pres }} * {{cite book |last=Harden |first=Donald |year=1962 |title=The Phoenicians |url=https://archive.org/details/phoenicians00hard |url-access=registration |location=New York, NY |publisher=Frederick A. Praeger }} * {{Cite book |last= Jigoulov |first= Vadim S. |year= 2021 |title= The Phoenicians: Lost Civilizations |location= London |publisher= Reaktion Books |isbn= 978-1-789-14478-9 }} * {{cite book |last=Lancel |first=Serge |year=1995 |title = Carthage. A History |location=Oxford |publisher=Blackwell}} * {{cite book |last=Markoe |first=Glenn E. |year=2000 |title=Peoples of the Past: Phoenicians |location=Berkeley, CA |publisher=University of California Press |isbn=978-0-520-22614-2 |url=https://books.google.com/books?id=smPZ-ou74EwC&pg=PA13 }} * {{cite book |last=Moscati |first=Sabatino |year=1957 |title=Ancient Semitic Civilizations |url=https://archive.org/details/in.gov.ignca.6873 |location=Londen, Engeland |publisher=Elek Books }} * {{cite book |last=Moscati |first=Sabatino |year=1965 |title=The World of the Phoenicians |location = New York, NY |publisher=Frederick A. Praeger }} * {{cite book |last=Quinn|first=Josephine Crawley|year=2017|title=In Search of the Phoenicians|publisher=Princeton University Press|isbn=978-1-4008-8911-2}} * {{cite book|last=Rawlinson|first=George|title=The History of Phoenicia|year=1889|url=http://digital.library.upenn.edu/webbin/gutbook/lookup?num=2331}} * W. Röllig (1995), [http://archiv.ub.uni-heidelberg.de/propylaeumdok/volltexte/2011/1102 Phoenician and the Phoenicians in the context of the Ancient Near East], in S. Moscati (red.), I Fenici ieri oggi domani : ricerche, scoperte, progetti, Roma, p.&nbsp;203-214 * {{cite book|last=Smith|first=W. Robertson|title=Lectures on the Religion of the Semites|orig-year=A. & C. Black, Edinburgh, 1889|publisher=Meridian Library|location=New York|year=1956}} * {{cite book |last1=Soren |first1=David |last2=Khader |first2=Aicha B. |last3=Slim |first3=Hedi |year=1990 |title=Carthage |url=https://archive.org/details/carthageuncoveri00sore |url-access=registration |location=New York, NY |publisher=Simon & Schuster |isbn=9780671669027 }} * {{cite book |last=Warmington |first = Brian H. |year=1964 |title=Carthage |publisher=Penguin}} {{refend}} ==Nog leesstof== * Carayon, Nicolas, ''[http://hal.archives-ouvertes.fr/docs/00/28/32/10/PDF/3vol.pdf Les ports phéniciens et puniques]'', PhD-tesis, 2008, Straatsburg, Frankryk. * Cerqueiro, Daniel, ''Las Naves de Tarshis o quiénes fueron los Fenicios'', Buenos Aires, red. Peq. Venecia, 2002, {{ISBN|987-9239-13-X}}. * Cioffi, Robert L., "A Palm Tree, a Colour and a Mythical Bird" (resensie van Josephine Quinn, ''In Search of the Phoenicians'', Princeton, 2017, 360 pp., {{ISBN|978 0 691 17527 0}}), ''London Review of Books'', vol. 41, no. 1 (3 Januarie 2019), pp.&nbsp;15–16. * Thiollet, Jean-Pierre, ''Je m'appelle Byblos'', voorwoord deur Guy Gay-Para, H & D, Paris, 2005, {{ISBN|2-914266-04-9}}. * {{cite book |last=Todd |first=Malcolm |author2=Andrew Fleming |title=The South West to AD 1,000 (Regional history of England series No.:8) |publisher=Longman |location=Harlow, Essex |year=1987 |isbn=978-0-582-49274-5 }} * Silva, Diógenes. "La literatura sobre fenicios en el territorio brasileño: orígenes y razones", PhD-tesis, Madrid - 2016. Beskikbaar by https://eprints.ucm.es/39468/ ==Skakels== * [https://www.bbc.co.uk/programmes/b03szw8l BBC Radio4 – "In Our Time: The Phoenicians"] * [https://web.archive.org/web/20090110073346/http://www.nowlebanon.com/NewsArticleDetails.aspx?ID=69741&MID=123&PID=2 "The quest for the Phoenicians in South Lebanon"] * [https://www.omniglot.com/writing/phoenician.htm "Phoenician Alphabet"] * {{cite web|url=https://aeon.co/essays/phoenicia-an-imaginary-friend-to-nations-in-need-of-ancestors|title=Phoenicia: An imaginary friend to nations in need of ancestors|work=Josephine Quinn, associate professor in ancient history at Worcester College, University of Oxford]|editor=Sam Haselby|publisher=Aeon}} {{CommonsKategorie-inlyn|Phoenicia}} {{vertaaluit| taalafk = en | il = Phoenicia}} {{Normdata}} [[Kategorie:Geskiedenis van Libanon]] [[Kategorie:Middellandse See]] [[Kategorie:Antieke Nabye Ooste]] a65wf88hkbkfu5qbkfqkqbpshrfdmww 2515142 2515141 2022-07-25T20:47:23Z Burgert Behr 2401 Besig wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Voormalige land |gewone_lang_naam = Fenisië |gewone_naam = Fenisië |kontinent =Asië |gebied =Nabye-Ooste |era = Mesopotamië |jaar_begin =2500&nbsp;v.C. |jaar_einde =64&nbsp;v.C. |flag_p1 = |p1 = Kanaän |flag_p2 = |p2 = Hetiete |flag_p3 = |p3 = Nuwe Ryk van Egipte |flag_s1 = |s1= Achaemenidiese Fenisië |flag_s2 = |s2= Antieke Kartago |gebeurtenis1 = Stigting |datum_gebeurtenis1 = 2500&nbsp;v.C. |gebeurtenis2 = Tirus, onder die regering van Hiram I, word die dominante stadstaat |datum_gebeurtenis2 =969&nbsp;v.C. |gebeurtenis3 = Pygmalion stig Kartago (legendaries) |datum_gebeurtenis3 =814&nbsp;v.C. |gebeurtenis4 = [[Pompeius]] verower Fenisië en die res van die [[Seleukidiese Ryk]] |datum_gebeurtenis4 =64&nbsp;v.C. |beeld_kaart =Phoenicia map-en.svg |beeld_kaart_byskrif = 'n Kaart van die Fenisiese streek in groen. |algemene_tale =[[Fenisies]], [[Punies]] |hoofstad =Geen; belangrike stede was [[Bublos]], [[Tirus]] en [[Kartago]] |regeringstipe =Monargie |titel_leier =Bekende konings van Fenisiese stede |leier1 =Ahiram |jaar_leier1 =ca. 1000&nbsp;v.C. |leier2 =Hiram&nbsp;I |jaar_leier2 =969–936&nbsp;n.C. |leier3 =Pygmalion |jaar_leier3 =820–774&nbsp;n.C. }} '''Fenisië''' (van die [[Griekse]] Φοινίκη, ''Phoiníkē''; [[Arabies]]: فينيقية, ''Fīnīqīyah'') was ’n antieke [[Semitiese tale|Semitiessprekende]], [[see]]varende beskawing in die westelike kusstreke van die [[Vrugbare Halfmaan]] wat aan die kuslyn van die moderne [[Libanon]] gesentreer was.<ref>{{Cite book|last=Kitto|first=John|url=https://books.google.com/books?id=9oHbdzSawj0C&q=phoenicia+lebanon&pg=PA528|title=A Cyclopedia of Biblical Literature|date=1851|publisher=Adan and Charles Black}}</ref><ref>{{Cite book|last=Malaspina|first=Ann|url=https://books.google.com/books?id=Pfop0v79y7gC&q=phoenicia+lebanon&pg=PA19|title=Lebanon|date=2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-0579-6}}</ref> Al die groot Fenisiese stede was aan die kus van die [[Middellandse See]] geleë. Die gebied van die Fenisiese stadstate het deur die geskiedenis uitgebrei en gekrimp. Die kernstreek waarin die Fenisiese kultuur ontwikkel en floreer het, het gestrek van [[Tripoli, Libanon|Tripoli]] en [[Bublos]] in Noord-[[Libanon]] tot [[Karmelberg]] in die hedendaagse [[Israel]]. Op die hoogtepunt van sy bestaan het Fenisië se grondgebied in die oostelike Mediterreense streek gestrek van die [[Orontes]]riviermond tot by [[Ashkelon]].<ref>{{Cite book |last=Meir Edrey |title=Phoenician Identity in Context: Material Cultural Koiné in the Iron Age Levant |publisher=Ugarit-Verlag – Buch- und Medienhandel Münster |year=2019 |isbn=978-3-86835-282-5 |series=Alter Orient und Altes Testament |volume=469 |location=Germany |pages=23–24}}</ref> Buite sy tuisgebied het die Fenisiese beskawing gestrek tot by die Middellandse See, van [[Siprus]] tot die [[Iberiese Skiereiland]]. Die Fenisiërs was 'n Semitiessprekende volk van ietwat onbekende oorsprong wat omstreeks 3000&nbsp;v.C. in die [[Levant]] ontstaan het.<ref>{{Cite web|title=Phoenicia {{!}} Definition, Location, History, Religion, & Facts|url=https://www.britannica.com/place/Phoenicia|access-date=2021-08-29|website=Encyclopedia Britannica|language=en}}</ref> Die term "Fenisië" is 'n antieke Griekse, nie-inheemse naam wat waarskynlik een van hulle belangrikste uitvoergoedere beskryf het: 'n kleursel ook bekend as [[Tiriese pers]]. Dit het nie 'n samehangende kultuur of gemeenskap beskryf nie, want anders sou dit plaaslik verstaan gewees het.<ref>{{Cite web|title=Who Were The Phoenicians? {{!}} History Today|url=https://www.historytoday.com/reviews/who-were-phoenicians|website=www.historytoday.com|access-date=2020-04-20}}</ref> [[Beeld:Columns at Al Mina site, Tyre, Lebanon.jpg|thumb|links|220px|Ruïnes van Tirus.]] [[Beeld:Sidon College site.jpg|thumb|links|220px|Sidon.]] [[Beeld:Byblos 1.jpg|thumb|links|220px|Bublos.]] Daar word gedebatteer of die Fenisiërs wel afsonderlik van die breër groep Semitiessprekende volke was wat as die [[Kanaän]]iete bekend is.<ref name="John C. Scott CCR">{{cite journal|last=Scott|first=John C|date=2018|title=The Phoenicians and the Formation of the Western World|journal=Comparative Civilizations Review|volume=78|issue=78|url=https://scholarsarchive.byu.edu/ccr/vol78/iss78/4}}</ref>{{sfnp|Quinn|2017|pages=24, 204}} Die historikus Robert Drews glo "Kanaäniete" was die naam van die etniese groep wat deur die antieke Grieke die "Fenisiërs" genoem is,<ref>{{cite journal |url=https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/030908929802308104 |title=Canaanites and Philistines |last=Drews |first=Robert |journal=Journal for the Study of the Old Testament |volume=23 |issue=81 |pages=39–61 |date=1998 |doi=10.1177/030908929802308104|s2cid=144074940 }}</ref> maar volgens die argeoloog Jonathan N. Tubb het die [[Ammoniet]]e, [[Moabiete]], [[Israel]]iete en Fenisiërs elk hulle eie kulturele identiteit gehad, hoewel hulle etnies Kanaäniete was, "dieselfde mense wat hulle in die 8ste millennium&nbsp;v.C. in boerderynedersettings in die streek gevestig het".<ref name="JonTubb">{{cite book|last=Tubb|first=Johnathan N.|url=https://archive.org/details/canaanites00tubb|title=Canaanites|work=British Museum People of the Past|publisher=University of Oklahoma Press|year=1998|isbn=9780806131085|access-date=9 October 2018|url-access=registration}}</ref>{{rp|13–14}} Die Fenisiërs het in die middel 12de eeu&nbsp;v.C. 'n opkoms gemaak ná die agteruitgang van die invloedrykste kulture in die [[verval van die Bronstydperk]]. Hulle was onder die mense van hulle tyd bekend as bekwame handelaars en seevaarders, en het deur die grootste deel van die klassieke oudheid die oorheersende kommersiële mag geword. Die Fenisiërs het 'n uitgebreide seehandelsnetwerk ontwikkel wat langer as 'n millennium geduur het. Hulle het gehelp om kulture, idees en kennis uit te ruil tussen groot bakermatte van die beskawing soos [[Griekeland]], [[Antieke Egipte|Egipte]] en [[Mesopotamië]]. Ná sy hoogtepunt in die 9de eeu&nbsp;v.C. het die Fenisiese beskawing in die oostelike Mediterreense streek stadigaan agteruitgegaan weens buitelandse invloed en mededinging; in die sentrale en westelike Mediterreense streek het sy invloed voortgeduur tot in die middel van die 2de eeu&nbsp;v.C. Die Fenisiërs was in stadstate georganiseer, nes dié in [[antieke Griekeland]], waarvan die noemenswaardigstes [[Tirus]], [[Sidon]] en [[Bublos]] was.{{sfnp|Aubet|2001|p=17}}<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.worldhistory.org/phoenicia/|title=Phoenicia|encyclopedia=World History Encyclopedia|access-date=2017-08-09}}</ref> Elke stadstaat was polities onafhanklik, en daar is geen bewyse dat die Fenisiërs aan hulleself as 'n enkele nasionaliteit gedink het nie.{{sfnp|Quinn|2017|pages=201–203}} Die Fenisiërs het kolonies en handelsposte oor die hele Mediterreense streek gevestig. [[Kartago]], 'n nedersetting in Noordwes-[[Afrika]], het in die 7de eeu&nbsp;v.C. 'n groot beskawing uit eie reg geword. Die Fenisiese gemeenskap en kultuurlewe was gesentreer om handel en seevaart. Terwyl die meeste stadstate deur die een of ander soort koning regeer is, het handelaarsfamilies waarskynlik groot invloed uitgeoefen. Die Fenisiërs is lank as 'n verlore beskawing beskou weens die gebrek aan inheemse geskrewe rekords. Eers teen die middel 20ste&nbsp;eeu het historici en argeoloë 'n idee begin vorm van die komplekse en invloedryke beskawing.{{sfnp|Markoe|2000|pages=10–12}} Hulle beste nalatenskap was die wêreld se [[Fenisiese alfabet|oudste geverifieerde alfabet]], waarvan die oorsprong verbind word aan die [[Hebreeuse alfabet|Hebreeuse skrif]] via die [[Proto-Sinaïtiese alfabet]].{{sfn|Coulmas|1996}} Dit is deur die Mediterreense streek versprei en gebruik om die [[Arabiese alfabet|Arabiese]] en [[Griekse alfabet]] te ontwikkel en daarna weer die [[Latynse alfabet]] en [[Cyrilliese skrif]].{{sfnp|Markoe|2000|page=111}}<ref name="Fischer 2004 90">{{cite book|last=Fischer|first=Steven Roger|title=A history of writing|publisher=Reaktion Books|year=2004|page=90}}</ref> Hulle kry ook die eer vir innovasies in skeepsbou, navigasie, nywerheid, landbou en regering. Daar word geglo hulle internasionale handelsnetwerk het die ekonomiese, politieke en kulturele fondamente gelê van die klassieke [[Westerse beskawing]].<ref name="Hans G. Niemeyer 2004">{{cite book|last=Niemeyer|first=Hans G.|chapter=The Phoenicians and the Birth of a Multinational Mediterranean Society|title=Commerce and Monetary Systems in the Ancient World|editor-last1=Rollinger|editor-first1=Robert|editor-last2=Ulf|editor-first2=Christoph|location=Stuttgart|publisher=Franz Stiener Verlag|year=2004|pages=246, 250}}</ref> ==Etimologie== Die Fenisiërs was 'n gemeenskap van onafhanklike stadstate en het blykbaar nie 'n term gehad vir Fenisië as geheel nie.<ref>Department of Ancient Near Eastern Art. “The Phoenicians (1500–300 B.C.).” In ''Heilbrunn Timeline of Art History.'' New York: The Metropolitan Museum of Art, 2000–. http://www.metmuseum.org/toah/hd/phoe/hd_phoe.htm (October 2004)</ref> In plaas daarvan sou hulle name gehad het vir die inwoners van elke spesifieke stad, soos "Sidoniërs" vir die inwoners van Sidon, ens. As die Fenisiërs wel 'n naam vir die hele streek gehad het, sou dit waarskynlik "Kanaän" gewees het en sou hulle na hulleself as "Kanaäniete" verwys het.<ref>Britannica, The Editors of Encyclopaedia. "Phoenicia". ''Encyclopedia Britannica'', 20 Augustus 2020, https://www.britannica.com/place/Phoenicia. Besoek op 9 Januarie 2022.</ref> Die naam "Fenisiërs" kom, nes die [[Latyn]]se ''Poenī'' (adjektief ''poenicus'', later ''pūnicus''), van die antieke Griekse Φοινίκη (''Phoiníkē''). Die woord φοῖνιξ (''phoînix'') beteken "Fenisiër", "[[Tiriese pers]]" of "[[dadelpalm]]." [[Homeros]] het dit in elk van dié betekenisse gebruik.<ref>{{cite web|url=https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=foi=nic|title=Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, φοῖνιξ|website=www.perseus.tufts.edu|access-date=2017-02-03}}</ref> (Die mitiese voël [[Feniks]] het ook dié naam, maar dit kom eers eeue later voor.) Dit is moeilik om te bepaal watter betekenis eerste was, maar dit is verstaanbaar dat die Grieke die karmosynrooi of pers kleur van dadels en kleurstof met die handelaars van albei dié produkte vereenselwig het. ==Geskiedenis== Omdat min Fenisiese rekords bewaar gebly het, kom die meeste van die kennis oor hulle oorsprong en geskiedenis uit die geskrifte van ander beskawings wat deur die hele Mediterreense streek opgegrawe word. Die geleerdes stem saam dat Fenisië se vooruitstrewendste tydperk van 1200&nbsp;v.C. tot aan die einde van die [[Persië|Persiese tydperk]] (332&nbsp;v.C.) was.<ref>{{Harvnb|Jigoulov|2021|p=13}}</ref> Die Fenisiese [[Bronstydperk]] is grootliks onbekend.<ref name = "Jig2021_18">{{harvnb|Jigoulov|2021|p=18}}</ref> Die belangrikste twee terreine is Bublos en Sidon-Dakerman (naby Sidon). In 2021 was daar egter steeds meer as honderd terreine wat opgegrawe moes word, terwyl ander nog nie heeltemal ontleed was nie.<ref name = "Jig2021_18"/> Die Middel-Bronstydperk was oor die algemeen 'n vreedsame tyd van toenemende bevolkings, handel en vooruitgang, hoewel daar om natuurlike hulpbronne meegeding is.<ref name="Jig2021_20"/> In die Laat Bronstyd het die mededinging tussen Egipte, [[Mitanni]], die [[Hetiete]] en [[Assirië]] 'n groot impak op Fenisiese stede gehad.<ref name = "Jig2021_20">{{harvnb|Jigoulov|2021|pp=18–9}}</ref> ===Oorsprong=== [[Lêer:Antarados sarkophagus face.JPG|duimnael|180px|’n Fenisiese sarkofaag by Antarados, Noord-Libanon, 480-450&nbsp;v.C.]] Die Kanaänitiese kultuur waaruit die Fenisiërs ontstaan het, het blykbaar op die plek ontwikkel uit die vroeëre Ghassuliese [[Kopersteentydperk]]kultuur. Die staat [[Oegarit]] uit die Laat Bronstydperk word argeologies ook as Kanaänities beskou,<ref name="tubb">Tubb, Jonathan N. (1998), "Canaanites" (British Museum People of the Past)</ref> hoewel [[Oegarities]] nie tot die Kanaänitiese tale behoort nie.<ref>{{Cite book |first=Roger |last=Woodard |year=2008 |title=The Ancient Languages of Syria-Palestine and Arabia |location=New York |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-68498-9 }}</ref><ref name="NavehJ1987">{{Cite book |first=Joseph |last=Naveh |year=1987 |chapter=Proto-Canaanite, Archaic Greek, and the Script of the Aramaic Text on the Tell Fakhariyah Statue |editor1-last=Miller |title=Ancient Israelite Religion |display-editors=etal |isbn=0-8006-0831-3 |chapter-url-access=registration |chapter-url=https://archive.org/details/ancientisraelite00unse }}. {{harvp|Coulmas|1996}}.</ref> Die Griekse historikus [[Herodotos]] en ander het ander teorieë gehad oor plekke van waar die Fenisiërs gekom het.<ref>Herodotos ''Histories'' 1.1, 2.44 & 7.89; Strabo, ''Geography'' 16.3.4.</ref><ref name="Bowersock">{{cite book |chapter-url=https://books.google.com/books?id=2hmbc9evgB0C&pg=PA401 |title=Bahrain Through The Ages – the Archaeology |publisher=Routledge |year=1986 |isbn=0-7103-0112-X |chapter=Tylos and Tyre. Bahrain in the Graeco-Roman World |editor-last2=Rice |editor-first2=Michael |author=Bowersock, G.W. |editor-last1=Khalifa |editor-first1=Haya Ali |pages=401–2 }}</ref><ref name="Rice">{{cite book|title=The Archaeology of the Arabian Gulf|publisher=Routledge|year=1994|isbn=0-415-03268-7 |author=Rice, Michael|page=20}}</ref> Sommige argeoloë het al 'n migrasie voorgestel wat verband hou met die verval van 'n beskawing omstreeks 1750&nbsp;v.C.<ref name="Bowersock"/><ref name="Rice"/><ref name="Donkin">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=leHFqMQ9mw8C&pg=PA48 |title=Beyond Price: Pearls and Pearl-fishing : Origins to the Age of Discoveries, Volume 224 |page=48 |author=R.A. Donkin|isbn=0-87169-224-4 |year=1998 }}</ref> Die meeste geleerdes verwerp egter die idee van 'n migrasie; argeologiese en historiese bewyse dui daarop dat die streek millenniums lank aaneen bewoon is, en onlangse [[Genetika|genetiese]] navorsing dui aan hedendaagse [[Libanon|Libanese]] kry die grootste deel van hulle afkoms (meer as 90%) van 'n Kanaänitiesverwante bevolking.<ref name="Habercetera">{{cite journal |title=Continuity and Admixture in the Last Five Millennia of Levantine History from Ancient Canaanite and Present-Day Lebanese Genome Sequences |journal=American Journal of Human Genetics |year=2017 |doi=10.1016/j.ajhg.2017.06.013 |pmid=28757201|doi-access=free |last1=Haber |first1=Marc |last2=Doumet-Serhal |first2=Claude |last3=Scheib |first3=Christiana |last4=Xue |first4=Yali |last5=Danecek |first5=Petr |last6=Mezzavilla |first6=Massimo |last7=Youhanna |first7=Sonia |last8=Martiniano |first8=Rui |last9=Prado-Martinez |first9=Javier |last10=Szpak |first10=Michał |last11=Matisoo-Smith |first11=Elizabeth |last12=Schutkowski |first12=Holger |last13=Mikulski |first13=Richard |last14=Zalloua |first14=Pierre |last15=Kivisild |first15=Toomas |last16=Tyler-Smith |first16=Chris |volume=101 |issue=2 |pages=274–282 |pmc=5544389 }}</ref> ===Opkoms in die Laat Bronstydperk (1479-1200 v.C.)=== Die eerste bekende aantekeninge oor die Fenisiërs hou verband met die verowerings van [[farao]] [[Toetmoses III]] (1479-1425 v.C.). Die Egiptenare het kusstede geteiken wat volgens hulle behoort het aan die ''Fenekhu'', "skrynwerkers", soos Bublos, Arwad en Ullasa. Die stede het aan die Egiptenare toegang verleen tot die Mesopotamiese handel en groot hoeveelhede van die streek se inheemse sederhout, waarvan daar geen ekviwalent in Egipte was nie.{{sfnp|Markoe|2000|pages=1–19}} Teen die 14de eeu&nbsp;v.C. het die Egiptenare die Fenisiese stadstate as "gunstelingstede" beskou. [[Tirus]], [[Sidon]], [[Beiroet]] en Bublos is as die belangrikstes gereken. Die Fenisiërs het aansienlike outonomie gehad en hulle stede was redelik goed ontwikkel en vooruitstrewend. Bublos was die belangrikste stad; dit was 'n sentrum vir bronsvervaardiging en die primêre sentrum van waardevolle items soos [[tin]] en [[lapis lazuli]] van so ver oos as [[Afganistan]]. Die Egiptiese amptenare het ook belanggestel in Sidon en Tirus, en dit het 'n patroon van mededinging begin wat oor die volgende millennium sou voortduur. In die [[Amarna-briewe]] word vertel die naburige [[Amoriete]] en Hetiete het Fenisiese stede van 1350 tot 1300&nbsp;v.C. verower, veral in die noorde. Egipte het eindelik sy kusgebiede van Oegarit in Noord-[[Sirië]] tot by Bublos naby Sentraal-Libanon verloor. ===Opkoms en hoogtepunt (1200-800&nbsp;v.C.)=== Tussen 1200 en 1150&nbsp;v.C. het die verval van die Bronstydperk gelei tot die verswakking of vernietiging van die meeste beskawings in die streek, insluitende die Egiptenare en Hetiete. Dit lyk of die Fenisiërs die toets van die tyd deurstaan het, want hulle het in 1230&nbsp;v.C. as 'n afsonderlike en georganiseerde beskawing verrys. Dié tydperk word soms die "Fenisiese renaissance" genoem.<ref>{{cite journal|last=Stieglitz|first=Robert|title=The Geopolitics of the Phoenician Littoral in the Early Iron Age|journal=Bulletin of the American Schools of Oriental Research|volume=129|year=1990|issue=9}}</ref> Hulle het die magsleemte gevul wat deur die ander beskawings gelaat is deur die enigste handels- en seemag in die streek te word, 'n status wat hulle eeue lank sou volhou.<ref name="John C. Scott CCR" /> Die herstel van die Mediterreense ekonomie is waarskynlik te danke aan Fenisiese handelaars en seevaarders wat die langafstandhandel tussen Egipte en Mesopotamië in die 10de eeu&nbsp;v.C. herstel het.<ref name="Jerry H. Bentley 1999">{{cite journal|first=Jerry H.|last=Bentley|title=Sea and Ocean Basins as Frameworks for Historical Analysis|journal=Geographical Review|volume= 89|issue=2|year=1999|pages=215–219|doi=10.1111/j.1931-0846.1999.tb00214.x}}</ref> Vroeg in die [[Ystertydperk]] het die Fenisiërs hawens, pakkamers, markte en nedersettings oor die hele Mediterreense streek en tot by die suidelike [[Swartsee]] gevestig. Kolonies is gestig op [[Siprus]], [[Sardinië]], die [[Baleariese Eilande]], [[Sisilië]] en [[Malta]], sowel as aan die kus van Noord-Afrika en die Iberiese Skiereiland.<ref>{{cite book|last=Barnes|first=William H.|title=Studies in the Chronology of the Divided Monarchy of Israel|location=Atlanta|publisher=Scholars Press|year=1991|pages=29–55}}</ref> Fenisiese [[silwer]] uit dié tyd wat as betaalmiddele gebruik is, bevat [[lood]]isotoopverhoudings wat ooreenstem met dié van lood in Sardinië en [[Spanje]], wat dui op hoe uitgebrei die Fenisiese handelsnetwerk was.<ref>{{cite journal|last1=Chamorro|first1=Javier G.|date=1987|title=Survey of Archaeological Research on Tartessos|journal=American Journal of Archaeology|volume=91|issue=2|pages=197–232|doi=10.2307/505217|jstor=505217|s2cid=191378720 }}</ref> Teen die 10de eeu&nbsp;v.C. het [[Tirus]] die rykste en magtigste Fenisiese stadstaat geword, veral tydens die bewind van [[Hiram I]] (c. 969-936&nbsp;v.C.). Tydens die bewind van die priester [[Etbaäl I|Etbaäl]] (887-856&nbsp;v.C.) het Tirus sy grondgebied uitgebrei tot so ver noord as Beiroet en tot in 'n deel van [[Siprus]]. Dié ongewone daad van aggressie was die naaste wat die Fenisiërs daaraan gekom het om 'n verenigde staat te vorm. Toe sy ryk sy grootste gebiedsomvang bereik, het Etbaäl hom verklaar tot "koning van die Sidoniërs", 'n titel wat ook deur sy opvolgers gebruik is en in beide Griekse en [[Jood]]se geskrifte genoem is.<ref name=":02">{{cite book|chapter=The Phoenicians: A Captivating Guide to the History of Phoenicia and the Impact Made by One of the Greatest Trading Civilizations of the Ancient World|title=Captivating History|year=2019|isbn=9781647482053|last1=History|first1=Captivating}}</ref> In die Laat Ystertydperk was die Fenisiese boot-, handels- en kulturele bedrywighede op hulle hoogtepunt, veral tussen 750 en 650&nbsp;v.C. Die Fenisiese invloed was duidelik in die "oriëntalisasie" van Griekse kultuur- en kunskonvensies.<ref name="John C. Scott CCR" /> Onder hulle gewildste goedere was fyn [[tekstiel]], gewoonlik gekleur met [[Tiriese pers]]. [[Homeros]] se ''[[Ilias]]'', wat in dié tyd geskryf is, verwys na die gehalte van Fenisiese [[klere]] en [[metaal]]goedere.<ref name="John C. Scott CCR" /> ===Stigting van Kartago=== [[Kartago]] is gestig deur Fenisiërs wat van Tirus af gekom het, moontlik aanvanklik as 'n stasie in die metaalhandel met die suidelike Iberiese Skiereiland.{{sfnp|Warmington|1964}} Die stad se naam in [[Punies]], 𐤒𐤓𐤕 𐤇𐤃𐤔𐤕 (''Qart-Ḥadašt''), beteken "Nuwe Stad".<ref>{{cite book|last1=Charles-Picard|first1=Gilbert|last2=Picard|first2=Colette|title=Vie et Mort de Carthage|location=Paris|publisher=Hachett|year=1968|language=fr|trans-title=The Life and Death of Carthage|pages=28–35}}</ref> Sommige bronne noem 'n vroeë stigtingsdatum soos 1215&nbsp;v.C. – voor die [[Trojaanse Oorlog|val van Troje]] in 1180&nbsp;v.C. Die Griekse geskiedkundige Timeus reken egter die stigting van Kartago was in 814&nbsp;v.C., die datum wat deur die meeste geskiedkundiges aanvaar word.<ref>{{cite book|first=Serge|last=Lancel|title= Carthage|pages=20–23|translator=Antonia Nevill| publisher=Oxford: Blackwell |date=1995}}</ref> Volgens [[legende]]s, insluitende [[Vergilius]] se ''[[Eneïde]]'', is die stad deur koningin [[Dido]] gestig. Kartago sou groei tot 'n veeletniese ryk wat gestrek het oor Noord-Afrika, Sardinië, Sisilië, Malta, die Baleariese Eilande en Suid-Iberië, maar dit sou eindelik in die [[Puniese Oorloë]] (264-146&nbsp;v.C.) deur [[Romeinse Ryk|Rome]] verwoes word voordat dit as 'n Romeinse stad herbou is. ===Assiriese en Babiloniese vasalstate (858-538&nbsp;v.C.)=== [[Beeld: Assyrian - Fragments of Bands from a Gate - Walters 542335 - View A.jpg|thumb|240px|Twee bronsfragmente van die Assiriese paleispoort met beelde van die insameling van heffings van die Fenisiese stede Tirus en Sidon (859-824&nbsp;v.C.). [[Britse Museum]].]] As 'n handelsmag wat op 'n nou kusstrook gekonsentreer was, het die Fenisiërs nie genoeg mense gehad vir 'n sterk weermag nie. Namate buurstate begin sterker raak het, het die Fenisiërs al hoe meer onder die mag gekom van buitelandse heersers, wat hulle outonomie in 'n wisselende mate erken het.<ref name=":02"/> Die [[Assirië|Assiriese]] verowering van Fenisië het onder koning [[Salmaneser III]] begin. Hy het in 858&nbsp;v.C. aan die bewind gekom en 'n reeks veldtogte teen buurstate begin voer. Die Fenisiese stadstate het onder sy mag gekom en hulle moes heffings betaal in geld, goedere en natuurlike hulpbronne. Aanvanklik was hulle [[Vasalstaat|vasalstate]] met 'n sekere mate van vryheid.<ref name=":02"/> Dit het in 744&nbsp;v.C. verander met die troonbestyging van [[Tiglat-Pileser III]]. Teen 738&nbsp;v.C. was die grootste deel van die [[Levant]], insluitende Noord-Fenisië, geannekseer. Net Tirus en Bublos, die magtigste stadstate, het vasalstate buite direkte Assiriese beheer gebly. Tirus, Bublos en Sidon het almal teen die Assiriese bewind in opstand gekom. In 721&nbsp;v.C. het [[Sargon II]] Tirus angeval en die rebellie onderdruk. Sy opvolger, [[Sanherib]], het nog rebellies in die streek onderdruk. In die 7de eeu&nbsp;v.C. het Sidon gerebelleer en is dit deur [[Esarhaddon]] verwoes. Hy het slawe van die inwoners gemaak en 'n nuwe stad op die ruïnes gebou. Aan die einde van die eeu was die Assiriërs verswak weens opeenvolgende opstande, en dit het daartoe gelei dat dit deur die [[Mede|Mediese Ryk]] verwoes is. Die Babiloniërs, voormalige vasale van die Assiriërs, het die val van die ryk uitgebuit en in opstand gekom. Kort daarna het hulle die [[Neo-Babiloniese Ryk]] in sy plek gestig. Fenisiese stede het verskeie kere tydens die bewind van die eerste Babiloniese koning, [[Nabopolassar]] (626-605&nbsp;v.C.), en sy seun, [[Nebukadnesar II]] (omstreeks 605-562&nbsp;v.C.), gerebelleer. In 587&nbsp;v.C. het Nebukadnesar Tirus aangeval. Die stad het 13 jaar lank weerstand gebied, maar eindelik onder "gunstige terme" oorgegee.<ref name="britannica.com">{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Lebanon|title=Lebanon – Assyrian and Babylonian domination of Phoenicia|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2020-04-22}}</ref> ===Persiese tydperk (539-332&nbsp;v.C.)=== [[Beeld: Construction of Xerxes Bridge of boats by Phoenician sailors.jpg|thumb|Fenisiërs bou [[Pontonbrug|pontbrûe]] vir [[Ahasveros]] tydens die tweede Persiese inval van [[Griekeland]] in 480&nbsp;v.C. (1915-tekening deur A.C. Weatherstone).]] In 539&nbsp;v.C het [[Kores die Grote]], die koning en stigter van die Persiese [[Achaemenidiese Ryk]], Babilon verower.<ref name=":7">{{cite journal|last=Katzenstein|first=Jacob|title=Tyre in the Early Persian Period (539-486 B.C.E.)|journal=The Biblical Archaeologist|volume=42|issue=1|year=1979|page=31|doi=10.2307/3209545|jstor=3209545|s2cid=165757132|url=https://www.jstor.org/stable/3209545}}</ref> Terwyl Kores die state oor die hele [[Antieke Nabye Ooste|Nabye Ooste]] begin konsolideer het, het die Fenisiërs blykbaar besluit om "hulle aan die Perse oor te gee".<ref name=":8">{{Cite book|last=Herodotus|title=The Histories, Book III|pages=§19}}</ref> Die grootste deel van die Levant is deur Kores in 'n enkele [[Satraap|satrapie]] (provinsie) gekonsolideer en gedwing om 'n jaarlikse heffing te betaal.<ref>{{Cite book|last=Herodotus|title=The Histories, Book III|pages=218, §91}}</ref> Die Fenisiese streek is later in vier vasalkoninkryke ingedeel: Sidon, Tirus, Arwad en Bublos. Hulle het aansienlike outonomie gehad. Anders as in ander dele van die ryk is daar geen rekords van Persiese administrateurs wat in die Fenisiese stadstate regeer het nie. Plaaslike Fenisiese konings is toegelaat om aan die bewind te bly en het dieselfde regte as Persiese [[Satraap|satrape]] (goewerneurs) gehad, soos die oorerwing van die amp en die munt van geld.<ref name=":7" /><ref>{{Cite web|url=https://brewminate.com/a-history-of-phoenician-civilization/|title=A History of Phoenician Civilization|last=MAMcIntosh|date=2018-08-29|website=Brewminate|language=en-US|access-date=2020-04-20}}</ref> [[Beeld: Coin of Abdashtart I, Achaemenid Phoenicia (2).jpg|thumb|240px|'n Muntstuk uit die Achaemenidiese Ryk van Straton I van Sidon, wat regs te sien is agter die strydwa en die Persiese koning.]] Fenisië was 'n belangrike bate van die Achaemenidiese Ryk, veral danksy hulle kennis van skeepstegnologie en navigasie.<ref name=":7" /> Hulle het die grootste deel van die Persiese vloot se bote gelewer tydens die [[Grieks-Persiese Oorloë|ryk se oorloë met Griekeland]] in die laat 5de eeu&nbsp;v.C.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book V|last=Herodotus|pages=§109}}</ref> Fenisiërs onder [[Ahasveros]] het die Xerxeskanaal gebou, asook die [[Pontonbrug|pontbrûe]] waaroor die ryk se soldate die Griekse vasteland binnegegaan het.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book VII|last=Herodotus|pages=§23}}</ref> Die Persiese koning het hulle egter swaar gestraf ná die nederlaag in die Slag van Salamis, wat hy toegeskryf het aan die Fenisiërs se lafhartigheid en onbekwaamheid.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book VIII|last=Herodotus|pages=§90}}</ref> In die middel van die 4de eeu&nbsp;v.C. het koning Tennes van Sidon 'n mislukte rebellie teen Artaxerxes III gelei. Hulle het die hulp ingewin van die Egiptenare, wat daarna in 'n oorlog met Persië betrokke geraak het.<ref>{{Cite web|url=https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Diodorus_Siculus/16C*.html|title=LacusCurtius • Diodorus Siculus — Book XVI Chapters 40‑65|website=penelope.uchicago.edu|access-date=2020-04-20}}</ref> Die verwoesting van Sidon daarna het gelei tot die heropkoms van Tirus, wat vir twee dekades die oorheersende Fenisiese stad gebly het tot met die aankoms van Alexander die Grote. ===Hellenistiese tydperk (332-152 v.C.)=== Fenisië was een van die eerste streke wat deur [[Alexander die Grote]] verower is tydens sy militêre veldtogte in [[Wes-Asië]]. Alexander se hoofteiken in die Persiese Levant was [[Tirus]], wat nou die streek se grootste en belangrikste stad was. Die stad het oorgegee ná 'n beleg van rofweg sewe maande, waartydens sy inwoners na Kartago gevlug het.<ref name=":9">{{cite book|last=Millar|first=Fergus|title=The Phoenician Cities: A Case-Study of Hellenisation|chapter=The Phoenician Cities|publisher=University of North Carolina Press|year=2006|pages=32–50|doi=10.5149/9780807876657_millar.8|jstor=10.5149/9780807876657_millar.8|isbn=9780807830307|url=https://www.jstor.org/stable/10.5149/9780807876657_millar.8}}</ref> Tirus se weiering om Alexander toe te laat om die stad se tempel aan [[Melqart]] te besoek, wat gelei het tot die moord op sy gesante, het 'n wrede vergelding tot gevolg gehad: 2&nbsp;000 van sy belangrikste inwoners is [[Kruisiging|gekruisig]] en 'n strooipophandlanger is aangestel.<ref>{{cite web|url=https://www.worldhistory.org/article/107/alexanders-siege-of-tyre-332-bce/|title=Alexander's Siege of Tyre, 332 BCE|website=World History Encyclopedia|access-date=2019-03-07}}</ref> Die res van Fenisië het maklik onder Alexander se beheer gekom en Sidon het vreedsaam oorgegee.<ref name=":10">{{cite journal|first=Stephen|last=Stockwell|title=Before Athens: Early Popular Government in Phoenician and Greek City States|journal=Geopolitics, History, and International Relations|issue=2|year=2010|pages=128–129}}</ref> [[Beeld:A naval action during the siege of Tyre by Andre Castaigne (1898-1899).jpg|links|200px|thumb|'n Vlootoptrede tydens Alexander die Grote se aanval op Tirus in 332&nbsp;v.C. Tekening deur Andre Castaigne, 1888-'89.]] Alexander se ryk het 'n beleid van Hellenisasie gehad, waardeur die Griekse kultuur en godsdiens deur die verowerde gebiede versprei is. Grieks is egter nie oral afgedwing nie en was soms net 'n taal vir administrasiedoeleindes. Die meeste plekname is in Grieks verander,<ref name=":9" /> maar in Fenisië het al die plekke buiten twee hulle inheemse name behou, en dit lyk of die Griekse administrasie hier baie beperk was.<ref name=":9" /> Die Fenisiërs het handels- en kulturele bande met hulle westelike bure behou. Die Griekse historikus Polibius vertel hoe die Seleukidiese koning Demetrius I uit Rome ontsnap het op 'n skip van Kartago wat goedere na Tirus vervoer het.<ref name=":9" /> Die aanpassing by die [[Masedonië (streek)|Masedoniese]] heerskappy is waarskynlik vergemaklik deur die Fenisiërs se historiese bande met die Grieke, met wie hulle 'n paar [[mitologie]]se stories en figure deel; die twee volke word selfs soms as "familie" beskou.<ref name=":9" /> Toe Alexander se ryk ná sy dood in 323&nbsp;v.C. inmekaarstort, het die Fenisiërs onder die bewind van die grootste van sy opvolgers, die [[Seleukidiese Ryk|Seleukiede]], gekom. Die [[Ptolemeïese Ryk]] van Egipte het voortdurend om die Fenisiese streek gewedywer tydens die 40-jarige Siriese Oorloë en die gebied het in die 3de eeu&nbsp;v.C. onder Ptolemeïese heerskappy gekom.<ref name="britannica.com"/> Die Seleukiede het dit die volgende eeu teruggewen en beheer daaroor uitgevoer tot in die middel van die 2de eeu&nbsp;v.C. Onder hulle heerskappy het die Fenisiërs 'n aansienlike mate van outonomie en selfregering gehad.<ref name="britannica.com"/> Tyens die Seleukidiese Dinastiese Oorloë (157-63&nbsp;v.C.) was die Fenisiese stede hoofsaaklik selfregerend. Die Seleukidiese Ryk, insluitende Fenisië, is in 82&nbsp;v.C. deur [[Tigranes die Grote]] van [[Armenië]] verower, en daarmee het die Hellenistiese invloed oor die streek tot 'n einde gekom. Met hulle strategies waardevolle bufferstaat wat in 'n mededingende mag opgeneem is, het die Romeine tussenbeide getree en die gebied in 62&nbsp;v.C. verower. Kort daarna is dit opgeneem in die [[Syria (Romeinse provinsie)|Romeinse provinsie Syria]]. Fenisië het in die 3de eeu&nbsp;n.C. 'n aparte Romeinse provinsie geword. Onder die Romeinse heerskappy het die Fenisiërs enige mate van outonomie verloor en die streek is verromeins. Die Romeinse Ryk het oor die gebied regeer tot in die 640's&nbsp;n.C., toe die [[Moslem]]se [[Arabiere]] dit verower het. ==Demografie== Die volk wat nou as die Fenisiërs bekend is, was nes die naburige [[Israel]]iete en [[Moabiete]] 'n [[Kanaän]]itiese volk. Hulle was 'n groep antieke [[Semitiese tale|Semitiessprekende]] volke wat op die laatste in die 3de millennium&nbsp;v.C. in die [[Levant]] teenwoordig was.<ref name="John C. Scott CCR" /> Fenisiërs het hulleself nie so genoem nie en sou eerder na hulleself verwys het as ''Kenaʿani'', "Kanaäniete".<ref>{{Cite web|title=Phoenicia|url=https://www.britannica.com/place/Phoenicia|url-status=live|website=britannica.com}}</ref> In 'n studie in 2018 met [[mitochondriale DNS]] in [[Sardinië]] is bevind die Fenisiërs was "inklusief en multikultureel, en het aansienlike vroulike mobiliteit gehad", met bewyse van inheemse, "vreedsame en permanente" Sardiniese integrasie in Semitiese Fenisiese setlaars. Die studie het ook bewyse gevind dat Suid-Europeërs hulle dalk in die gebied van die moderne [[Libanon]] gevestig het.<ref>{{Cite web|url=https://cosmosmagazine.com/biology/ancient-phoenician-life-was-mixed-and-multicultural|title=Ancient Phoenician life was mixed and multicultural|website=Cosmos Magazine|date=10 January 2018|language=en|access-date=2020-04-25}}</ref> ===Genetiese studies=== In 'n studie in 2008 onder Pierre Zalloua is bevind ses subklades van die [[haplogroep]] J-M172 (J2) – wat vermoedelik tussen die [[Kaukasus]]berge, [[Mesopotamië]] en die [[Levant]] ontstaan het – het 'n "Fenisiese handtekening" gehad en verteenwoordig onder die mans bevolkings van Libanese kusstreke sowel as die groter Levant (die "Fenisiese buiterand"), gevolg deur ander gebiede van historiese Fenisiese besetting, van [[Siprus]] tot [[Marokko]]. Die navorsers het voorgestel die genetiese handtekening is die gevolg van 'n "gedeelde bron van verwante lyne wat in Libanon gewortel is".<ref name="Zalloua 2008">{{cite journal |last=Zalloua |first=Pierre A. |title=Identifying Genetic Traces of Historical Expansions: Phoenician Footprints in the Mediterranean |journal=American Journal of Human Genetics |year=2008 |volume=83 |issue=5 |pages=633–642 |doi=10.1016/j.ajhg.2008.10.012 |pmid=18976729 |pmc=2668035|display-authors=et al.}}</ref> Nog 'n studie in 2006 het bewyse gevind van die genetiese teenwoordigheid van Fenisiërs op die Spaanse eiland [[Ibiza]].<ref>{{cite journal |last1=Tomàs |first1=Carme|title=Differential maternal and paternal contributions to the genetic pool of Ibiza Island, Balearic Archipelago |journal=American Journal of Physical Anthropology |date=2006 |volume=129 |issue=2 |pages=268–278 |doi=10.1002/ajpa.20273 |pmid=16323196 }}</ref> In 2016 het die [[skelet]] van 'n 2&nbsp;500 jaar oue man van Kartago wat in [[Tunisië]] ontdek is, getoon dit bevat die seldsame moederlike haplogroep U5b2c1. Die lyn van dié "Jong Man van Byrsa" verteenwoordig vermoedelik vroeë geenvloei van [[Iberië]] na die [[Magreb]].<ref>{{cite journal |last1=Matisoo-Smith |first1=Elizabeth A. |last2=Gosling |first2=Anna L. |last3=Boocock |first3=James |last4=Kardailsky |first4=Olga |last5=Kurumilian |first5=Yara |last6=Roudesli-Chebbi |first6=Sihem |date=25 May 2016 |title=A European Mitochondrial Haplotype Identified in Ancient Phoenician Remains from Carthage, North Africa |journal=PLoS ONE |volume=11 |issue=5 |doi=10.1371/journal.pone.0155046 |display-authors=et al. |pages=e0155046 |pmid=27224451 |pmc=4880306|bibcode=2016PLoSO..1155046M |doi-access=free }}</ref> Volgens 'n studie van 2017 wat deur die ''American Journal of Human Genetics'' gepubliseer is, kry hedendaagse Libanese die grootste deel van hulle herkoms van 'n bevolking wat aan die Kanaäniete verwant is, en dit dui op 'n aansienlike genetiese aaneenlopendheid in die Levant sedert minstens die [[Bronstydperk]].<ref>{{cite journal|last1=Harb|first1=Marc|display-authors=etal|date=July 2017|title=Continuity and Admixture in the Last Five Millennia of Levantine History from Ancient Canaanite and Present-Day Lebanese Genome Sequences|url=|journal=American Journal of Human Genetics|volume=101|issue=2|pages=274–282|doi=10.1016/j.ajhg.2017.06.013|pmc=5544389|pmid=28757201}}</ref><ref>{{cite news|last1=Abed|first1=Mira|date=27 July 2017|title=The DNA of ancient Canaanites lives on in modern-day Lebanese, genetic analysis shows|work=Los Angeles Times|url=https://www.latimes.com/science/sciencenow/la-sci-sn-canaanite-lebanese-genetics-20170727-story.html}}</ref> Die Britse genetikus Chris Tyler-Smith en sy span het verder "antieke DNS van vyf Kanaänitiese volke wat 3&nbsp;750 en 3&nbsp;650 jaar gelede" gelewe het, met dié van moderne mense vergelyk en onthul dat 93% van die genetiese herkoms van mense in Libanon van die Kanaäniete kom (die ander 7% was van 'n bevolking op die [[Eurasië|Eurasiese]] [[steppe]]).<ref>{{cite web |url=https://www.patheos.com/blogs/kermitzarleyblog/2017/08/palestinians-may-philistines-since-lebanese-dna-93-canaanite/ |title=Palestinians May Be Philistines Since Lebanese DNA Is 93% Canaanite |last=Zarley |first=Kermit |work=Patheos |date=4 August 2017 |access-date=5 August 2021 |url-status=live}}</ref><ref>{{cite web |url=https://www.latimes.com/science/sciencenow/la-sci-sn-canaanite-lebanese-genetics-20170727-story.html |title=The DNA of ancient Canaanites lives on in modern-day Lebanese, genetic analysis shows |last=Abed |first=Mira |work=Los Angeles Times |date=27 July 2017 |access-date=5 August 2021 |url-status=live}}</ref> In 'n studie in 2020 wat in die ''American Journal of Human Genetics'' gepubliseer is, het navorsers gewys daar is 'n aansienlike genetiese aaneenlopendheid in Libanon sedert die Bronstydperk wat deur drie groot vermengingsvoorvalle onderbreek is: in die [[Ystertydperk|Yster-]], Hellenistiese en [[Ottomaanse Ryk|Ottomaanse]] tydperk, wat elk 3-11% van die nieplaaslike gene tot die bevolking bygedra het.<ref name="doi_10.1016/j.ajhg.2020.05.008">{{cite journal|last1=Haber|first1=Marc|last2=Nassar|first2=Joyce|last3=Almarri|first3=Mohamed A.|last4=Saupe|first4=Tina|last5=Saag|first5=Lehti|last6=Griffith|first6=Samuel J.|last7=Doumet-Serhal|first7=Claude|last8=Chanteau|first8=Julien|last9=Saghieh-Beydoun|first9=Muntaha|last10=Xue|first10=Yali|last11=Scheib|first11=Christiana L.|year=2020|title=A Genetic History of the Near East from an aDNA Time Course Sampling Eight Points in the Past 4,000 Years|journal=American Journal of Human Genetics|volume=107|issue=1|pages=149–157|doi=10.1016/j.ajhg.2020.05.008|pmc=7332655|pmid=32470374|last12=Tyler-Smith|first12=Chris}}</ref> ==Ekonomie== ===Handel=== [[Beeld:Phoenician trade routes (eng).svg|thumb|400px|Die groot Fenisiese handelsnetwerk (omstreeks 1200-800&nbsp;v.C.).]] Die Fenisiërs was tussengangers tussen die uiteenlopende bevolkings in die Mediterreense streek en Nabye Ooste. Hulle het die uitruil van goedere, kennis, kultuur en godsdienstradisies aangehelp. Hulle uitgebreide en langdurige handelsnetwerk het die fondament gelê vir 'n ekonomies en kultureel samehangende Mediterreense streek, wat deur die Grieke en veral die Romeinse voortgesit is.<ref name="Jerry H. Bentley 1999" /> [[Beeld:MuseoArqueologicoCadiz-P1050192.JPG|thumb|links|220px|Fenisiese sarkofae wat in Cádiz, Spanje, ontdek is. Hulle is vermoedelik na Sidon uitgevoer.<ref>A. B. Freijeiro, R. Corzo Sánchez, Der neue anthropoide Sarkophag von Cadiz. In: Madrider Mitteilungen 22, 1981.</ref><ref>{{cite journal |last1=Lapuente |first1=P. |last2=Rodà |first2=I. |last3=Gutiérrez Garcia‐M |first3=A. |last4=Brilli |first4=M. |title=Addressing the controversial origin of the marble source used in the Phoenician anthropoid sarcophagi of Gadir (Cadiz, Spain) |journal=Archaeometry |date=June 2021 |volume=63 |issue=3 |pages=467–480 |doi=10.1111/arcm.12623|s2cid=225150177 |url=http://zaguan.unizar.es/record/108415 }}</ref> Argeologiese Museum van Cádiz.]] Fenisiese bande met die Grieke was diepgewortel. Dit het blykbaar in die [[Minoïese beskawing]] op [[Kreta]] (1950-1450&nbsp;v.C.) begin, wat saam met die [[Miceense Griekeland|Miceense beskawing]] (1600-1100&nbsp;v.C.) as die voorlopers van klassieke Griekeland beskou word.<ref>{{cite book|first=Fernand|last=Braudel|title=Memory and Mediterranean|translator-first=Sian|translator-last=Reynolds|location=New York|publisher=Alfred A. Knopf|year=2001|pages=112–113}}</ref> Argeologiese bewyse dui daarop dat die Miceense Grieke geleidelik goedere, kunsstyle en gebruike via die Fenisiërs uit die Nabye Ooste ingevoer het. Aan die Egiptenare het die Fenisiërs sederhout teen aansienlike pryse verkoop,{{sfnp|Cunliffe|2008|pages=241–2}} asook [[wyn]] van die 8ste eeu&nbsp;v.C. af. Die wynhandel met Egipte is goed gedokumenteer deur skeepswrakke wat in 1997 in die oop see 50&nbsp;km wes van [[Ashkelon]], Israel, ontdek is.<ref>{{cite book |first=L. E. |last=Stager |chapter=Phoenician shipwrecks in the deep sea |title=Sea routes: From Sidon to Huelva: Interconnections in the Mediterranean, 16th–6th&nbsp;c.&nbsp;BC |year=2003 |pages=233–248 |isbn=978-960-7064-40-0 }}</ref> Groot houers van [[terracotta]] uit Tirus en Sarepta is gebruik vir die vervoer van die wyn. Die Fenisiërs het weer van die Egiptenare [[Nubië|Nubiese]] [[goud]] gekoop. Van elders het hulle ander materiale gekry, waarvan die belangrikste seker [[silwer]] was, soos van [[Sardinië]] en die [[Iberiese Skiereiland]]. Tin vir die maak van [[brons]] is dalk van [[Galisië]] in Suid-Spanje gekry, of van [[Noord-Europa]] ([[Cornwall]] of [[Historiese Bretagne|Bretagne]]).{{sfnp|Markoe|2000|p=103}} ===Nywerheid=== [[Beeld:Phoenician - Bowl with Hunting Scene - Walters 57705.jpg|thumb|220px|'n Fenisiese metaalbak met 'n [[jag]]toneel (8ste eeu&nbsp;v.C.). Die klere en haarstyl van die figure is Egipties, maar die onderwerp van die middelste toneel is die Mesopotamiese tema van die stryd tussen mens en dier. Fenisiese kunstenaars het dikwels die style van naburige kulture oorgeneem.]] Fenisië het min ander natuurlike hulpbronne as sy sederhout gehad. Hout was waarskynlik hulle eerste en grootste bron van rykdom; nie Egipte of Mesopotamië het genoeg houtbronne gehad nie. Die Fenisiërs kon egter nie van dié beperkte inkomste alleen lewe nie en het 'n nywerheidsbasis begin wat geskoei was op die vervaardiging van goedere vir alledaagse en luuksegebruik.<ref name=" John C. Scott CCR" /> Hulle het tegnieke soos glas-, graveer- en metaalwerk uitgevind of bemeester.<ref name=":42" /> Die Fenisiërs was vroeë pioniers in massaproduksie en het baie goedere in grootmaat verkoop. Hulle het die belangrikste bron van glasware in die oudheid geword en het duisende flesse, krale en ander glasvoorwerpe oor die Middellandse See versprei.<ref>{{cite book|first=Gerhard|last=Herm|title=The Phoenicians|translator-first=Catherine|translator-last=Hiller|location=New York|publisher=William Morrow|year=1975|page=80}}</ref> Uitgrawings in Spanje dui daarop dat hulle ook die pottebakkerswiel gebruik het.<ref>{{cite book|first1=Karl|last1=Moore|first2=David|last2=Lewis|title=Birth of the Multinational|location=Copenhagen|publisher=Copenhagen Business School Press|year=1999|page=85}}</ref> Hulle blootstelling aan 'n groot verskeidenheid kulture het hulle in staat gestel om goedere vir spesifieke markte te vervaardig.<ref name=":42">{{cite journal|last1=Markoe|first1=Glenn|last2= McGovern|first2=Patrick E.|title=A Nation of Artisans|journal=Archaeology|volume=43|issue=2|date=March 1990|pages=32–33|jstor=41765806|url=https://www.jstor.org/stable/41765806}}</ref> Uit die ''[[Ilias]]'' blyk dit dat Fenisiese klere en metaalgoedere hoog deur die Grieke aangeslaan is.<ref name="John C. Scott CCR" /> Gespesialiseerde items is spesiaal vir ryker klante ontwerp, insluitende reliëfs van [[ivoor]] en geverfde [[volstruis]]eiers met fyn detail. [[Beeld:Contemporary portrayal of a toga picta.jpg|thumb|links|180px|'n [[Etruskers|Etruskiese]] graf (omstreeks 350&nbsp;v.C.) wat 'n man met 'n [[pers]] [[toga]] uitbeeld.]] ====Tiriese pers==== Die waardevolste Fenisiese goedere was materiaal wat gekleur was met [[Tiriese pers]], wat vir 'n groot deel van die Fenisiese rykdom verantwoordelik was. Dit is 'n afskeiding deur verskeie spesies seeslakke van die genus ''Murex''. Hulle was volop in die Oos-Middellandse See, maar is so oorbenut dat hulle plaaslik uitgesterf het. Fenisiërs kon die kleurstof in 1750&nbsp;v.C. al ontdek het.<ref>{{cite book|last=St. Clair|first=Kassia|year=2016|title=The Secret Lives of Colour|location=London|publisher=John Murray|pages=162–164}}</ref> Hulle het 'n tweede vervaardigingsentrum daarvoor gevestig in Mogador, in die hedendaagse [[Marokko]].<ref>{{cite book|title=The Phoenicians: A Captivating Guide to the History of Phoenicia and the Impact Made by One of the Greatest Trading Civilizations of the Ancient World|year=2019|isbn=978-1647482053|page=60|last1= History|first1= Captivating}}</ref> Die Fenisiërs se eksklusiewe beheer oor die vervaardiging van die kleurstof asook die arbeidsintensiewe ekstraksieproses het dit baie duur gemaak. Tiriese pers is dus later met die rykes verbind. Dit was gou 'n statussimbool in sekere beskawings, veral onder jong Romeine. Assiriese bestellingsrekords van die Fenisiërs sluit in "klere van helder gekleurde stof", wat waarskynlik Tiriese pers insluit. Hoewel die ontwerpe en borduurwerk in Fenisiese tekstiele hoog aangeslaan is, ontbreek inligting oor die tegnieke en spesifieke beskrywings.<ref name=":42" /> ====Mynbou==== Mynbou in die Fenisiese tuisland was beperk; [[yster]] was die enigste [[metaal]] van enige nut. Die eerste grootskaalse mybou-operasies het waarskynlik in [[Siprus]] voorgekom, hoofsaaklik vir [[koper]]. [[Sardinië]] is dalk uitsluitlik vir sy [[Mineraal|mineralebronne]] gekoloniseer; Fenisiese nedersettings was gekonsentreer in die suidelike dele van die eiland, naby bronne van koper en [[lood]]. Die [[Iberiese Skiereiland]] was die rykste bron van verskeie metale, insluitend [[goud]], [[silwer]], koper, yster, [[tin]] en lood.{{sfnp|Rawlinson|1889}} Die aansienlike opbrengs van dié metale tydens die besetting deur Fenisië en Kartago dui op grootskaalse mynbou.{{sfnp|Rawlinson|1889}} Kartago het na berig word van [[Slaaf|slawe]] gebruik gemaak vir mynbou, maar dit is onbekend of die Fenisiërs dieselfde gedoen het.{{sfnp|Rawlinson|1889}} ====Wynbou==== Die merkwaardigste landbouproduk was [[wyn]], wat die Fenisiërs oor die Middellandse See help versprei het.<ref name=":22">{{Cite web|date=2020-09-14|title=2,600-year-old wine 'factory' unearthed in Lebanon|url=https://www.nationalgeographic.com/history/2020/09/2600-year-old-wine-factory-unearthed-lebanon/|access-date=2020-09-15|website=History & Culture|language=en}}</ref> Die [[Vitis vinifera|gewone wynstok]] is dalk deur die Fenisiërs of Kanaäniete gedomestikeer, hoewel dit waarskynlik van die Suid-[[Kaukasus]] gekom het via handelsroetes oor [[Mesopotamië]] of die [[Swartsee]]. Wingerde het geredelik in die Levant se kusstreke gegroei, en wyn is in die tyd van die [[Ou Ryk van Egipte|Ou Ryk]] (2686-2134&nbsp;v.C.) reeds na Egipte uitgevoer. Wyn het 'n belangrike rol in die Fenisiese godsdiens gespeel; dit was die hoofdrankie vir offerandes.<ref name=":22" /> Opgrawings op 'n klein Fenisiese dorp suid van Sidon het 'n wynfabriek ontbloot wat minstens van die 7de eeu&nbsp;v.C. al gebruik is en vermoedelik op 'n oorsese mark gemik was.<ref name=":22" /> Om [[oksidasie]] te voorkom is houers met 'n laag [[olyf]]olie, [[Denneboom|dennehout]] en [[hars]] verseël. Die Fenisiërs het wingerde en wynkelders in hulle kolonies in [[Noord-Afrika]], [[Sisilië]], [[Frankryk]] en [[Spanje]] gevestig,<ref name=":22" /> en het dalk wynmakery aan van hulle handelsvennote geleer. Die antieke Iberiërs het begin om wyn van plaaslike druifvariëteite te vervaardig ná hulle interaksie met die Fenisiërs. Iberiese kultivars het daarna die basis van die meeste [[Wes-Europa|Wes-Europese]] wyne gevorm.<ref>{{cite book|last=Sechrist|first=Robert|title=Planet of the Grapes: A Geography of Wine|pages=6–7}}</ref> ====Skeepsbou==== {{Multibeeld | align = right | direction = horizontal | background color = | voetskrif = Twee Assiriese voorstellings van skepe, dalk van Fenisiese bote. | beeld1 = AssyrianWarship.jpg | width1 = 169 | onderskrif1 = Oorlogskepe met twee rye spane. 'n Reliëf uit [[Nineve]]. | beeld2 = Eastern Antiquities in the Louvre - Room 4, 05.JPG | width2 = 164 | onderskrif2 = Die Houtvervoerreliëf in die [[Louvre]]. }} Die Fenisiërs het reeds sedert 1200&nbsp;v.C. groot handelsbote gebou. In die Bronstydperk het hulle die [[kiel]] ontwikkel. Hulle was waarskynlik die eerste volk wat die [[bireem]] gebruik het, omstreeks 700&nbsp;v.C.<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/technology/galley-ship|title=Galley {{!}} ship|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2020-04-19}}</ref> Hulle het waarskynlik ook die [[trireem]] ontwikkel wat beskou is as die gevorderdste en magtigste vaartuig in die antieke Mediterreense wêreld en wat eindelik deur die Grieke gebruik is.<ref name=":02" /> Die Fenisiërs was vir verskeie ander seevaartuitvindsels verantwoordelik. Die [[amfoor]], 'n soort houer wat vir beide droë goedere en vloeistof gebruik is, was 'n antieke Fenisiese uitvindsel wat vir byna 2&nbsp;000 jaar 'n gestandaardiseerde volumemaat geword het. Die oorblyfsels van kunsmatige hawens wat self skoon word, is in Sidon, Tirus, Atlit en [[Akko]] ontdek.<ref>{{cite journal|first=Arad|last=Haggi|title=Report on Underwater Excavation at the Phoenician Harbour, Atlit, Israel|journal=International Journal of Nautical Archaeology|issue=39|year=2010|page=283}}</ref> Die eerste voorbeeld van [[seereg]] was ook in die Levant.<ref>{{cite book|first=Shelley|last=Wachsmann|title=Seagoing Ships & Seamanship in the Bronze Age Levant|location=College Station, TX|publisher=Texas A & M University Press|year=1998|pages=300, 51, 323–325, 332}}</ref> Die Fenisiërs het tot in die Ystertydperk tot [[kartografie]] bygedra.<ref>{{cite book|first=Mark|last=Woolmer|title=Ancient Phoenicia: An Introduction|location=London|publisher=Bristol Classical Press|year=2011|page=84}}</ref> In 2014 is 'n Fenisiese handelskip van sowat 15&nbsp;m naby Gozo-eiland in [[Malta]] ontdek. Dit kom uit 700&nbsp;v.C. en is een van die oudste wrakke wat nog in die Middellandse See ontdek is.<ref>{{Cite web|url=https://www.history.com/news/2700-year-old-phoenician-shipwreck-discovered|title=2,700-Year-Old Phoenician Shipwreck Discovered|last=Klein|first=Christopher|website=HISTORY|language=en|access-date=2020-04-23}}</ref> ==Belangrike stede en kolonies== [[Beeld:Griechischen und phönizischen Kolonien.jpg|center|thumb|640x640px|'n Duitse kaart van Fenisië (in geel) en Griekse kolonies omstreeks die 8ste tot 6de eeu v.C.]] Fenisië was in onafhanklike stadstate georganiseer met 'n gemeenskaplike [[taal]] en [[kultuur]]. Die belangrikste stede was Tirus, Sidon en Bublos. Mededinging was te wagte, maar gewapende konflik was skaars. Talle ander stede het net in die Levant bestaan, waarvan baie waarskynlik onbekend was, soos Beiroeta (die moderne [[Beiroet]]), Ampi, Amia, Arqa, Baalbek, Botrys, Sarepta en Tripolis. Van die laat 10de eeu&nbsp;v.C. af het die Fenisiërs handelsbuiteposte deur die hele Mediterreense gebied gevestig: Tirus het kolonies gestig op Siprus, Sardinië, Iberië, die Baleariese Eilande, Sisilië, Malta en in Noord-Afrika. Latere kolonies is gestig aan die [[Atlantiese Oseaan|Atlantiese]] kus van Iberië. Die Fenisiërs het ook dalk die kus van die [[Kanariese Eilande]] en [[Brittanje]] verken.<ref name=" John C. Scott CCR" /> ===Fenisiese kolonisasie=== Om handel te bevorder het die Fenisiërs talle [[kolonie]]s en handelsposte aan die kus van die Middellandse See gevestig. Fenisiese stadstate het gewoonlik te min mense en geen begeerte gehad nie om hulle gebied oorsee uit te brei. Min kolonies het meer as 1&nbsp;000 inwoners gehad; net Kartago en 'n paar nedersetting in die westelike Mediterreense gebied het groter geword.<ref>{{cite book|first=Mogens Herman|last=Hansen|title=A Comparative Study of Thirty City-state Cultures: An Investigation|publisher=Kgl. Danske Videnskabernes Selskab|year=2000|isbn=978-87-7876-177-4|pages=601–602|chapter=Conclusion: The Impact of City-State Cultures on World History|access-date=5 April 2013|chapter-url=https://books.google.com/books?id=8qvY8pxVxcwC}}</ref> 'n Groot motiveringsfaktor was medeinging met die [[Grieke]], wat in dieselfde tyd oor die Middellandse See begin uitbrei het.<ref name="ClineGraham2011">{{cite book|author1=Eric H. Cline|url=https://books.google.com/books?id=1eRb5h7ATbsC|title=Ancient Empires: From Mesopotamia to the Rise of Islam|author2=Mark W. Graham|date=27 June 2011|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-88911-7|page=70|access-date=24 February 2013}}</ref> Hoewel hulle grootliks vreedsame mededingers was, het hulle onderskeie nedersettings op [[Sisilië]] en [[Kreta]] van tyd tot tyd gebots.<ref name="SacksMurray2009">{{cite book|author1=David Sacks|url=https://books.google.com/books?id=yyrao0dadqAC|title=Encyclopedia of the Ancient Greek World|author2=Oswyn Murray|author3=Lisa R. Brody|date=1 January 2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-1020-2|page=76|access-date=3 March 2013}}</ref> Die vroegste Fenisiese nedersettings buite die Levant was op Kreta en Siprus, en dit het geleidelik weswaarts uitgebrei na [[Korsika]], die [[Baleariese Eilande]], [[Sardinië]] en [[Sisilië]], sowel as op die Europese vasteland in [[Genua]] en [[Marseille]].<ref name="WaldmanMason2006">{{cite book|first1=Carl|last1=Waldman|url=https://books.google.com/books?id=kfv6HKXErqAC|title=Encyclopedia of European Peoples|first2=Catherine|last2=Mason|publisher=Infobase Publishing|year=2006|isbn=978-1-4381-2918-1|page=586|access-date=23 February 2013}}</ref> Tirus het die toon aangegee in die besetting van en beheer oor die kusstreke.<ref name="Naylor2009">{{cite book|first=Phillip Chiviges|last=Naylor|url=https://books.google.com/books?id=a1jfzkJTAZgC|title=North Africa: A History from Antiquity to the Present|date=1 July 2009|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77878-8|page=25|access-date=23 February 2013}}</ref> Fenisiese kolonies was taamlik outonoom. Daar is hoogstens verwag dat hulle jaarlikse heffings na hulle moederstad moes stuur, gewoonlik in die vorm van godsdienstige offerandes. In die 7de eeu&nbsp;v.C. het die westelike kolonies egter onder beheer gekom van Kartago,<ref name="SwartzDumett1980">{{cite book|first1=B. K.|last1=Swartz|url=https://books.google.com/books?id=8_Z5N0gmNlsC|title=West African Culture Dynamics: Archaeological and Historical Perspectives|first2=Raymond E.|last2=Dumett|date=1 January 1980|publisher=Walter de Gruyter|isbn=978-3-11-080068-5|page=236|access-date=17 February 2013}}</ref><ref name="GarnseyWhittaker2007">{{cite book|first1=P. D. A.|last1=Garnsey|url=https://books.google.com/books?id=01c6sUSS24oC|title=Imperialism in the Ancient World: The Cambridge University Research Seminar in Ancient History|first2=C. R.|last2=Whittaker|date=15 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03390-9|page=80|access-date=22 February 2013}}</ref> wat magistrate aangestel het.<ref name="Roberts20042">{{cite book|author=P. Roberts|url=https://books.google.com/books?id=Krh7n9AyS40C|title=HSC Ancient History|date=1 October 2004|publisher=Pascal Press|isbn=978-1-74125-179-1|page=64|access-date=17 February 2013}}</ref> Kartago het vir 'n tyd ná sy onafhanklikwording steeds jaarlikse heffings na Tirus gestuur. ==Gemeenskap en kultuur== Aangesien baie min Fenisiese geskrifte bewaar gebly het, kom baie van die kennis oor hulle kultuur en gemeenskap van wat ander beskawings oor hulle geskryf het en van argeologiese ontdekkings. Die Fenisiërs het baie in gemeen gehad met ander Kanaäniete, soos taal, godsdiens, sosiale gebruike en 'n [[Monargie|monargale]] politieke stelsel wat om stadstate gesentreer was. Hulle het egter teen die Vroeë Ystertydperk (rofweg 1300&nbsp;v.C.) 'n afsonderlike volk begin word. Hulle kultuur, ekonomie en daaglikse lewe was gesentreer om handel en seevaart. Laasgenoemde het hulle in kontak met talle ander beskawings gebring. ===Politiek en regering=== [[Beeld:King Hiram Of Tyre.jpg|thumb|220px|Die graftombe van koning Hiram I van Tirus op die dorp Hanaouay in Suid-Libanon.]] [[Beeld:Phoenician Merchants and Traders.jpg|thumb|220px|'n 19de-eeuse uitbeelding van Fenisiese matrose en handelaars. Die belangrikheid van handel vir die Fenisiese ekonomie het gelei tot 'n geleidelike magsdeling tussen die koning en rade van handelaarsfamilies.]] [[Beeld:PhoenicianStela-4cBC-Tyre-NationalMuseumOfBeirut 03102019RomanDeckert.jpg|thumb|220px|'n [[Stele]] van Tirus met Fenisiese inskripsies (omstreeks die 4de eeu v.C.). Nasionale Museum van Beiroet.]] Die Fenisiese stadstate was baie onafhanklik en formele bondgenootskappe tussen hulle was skaars. Die relatiewe mag en invloed van die stadstate het van tyd tot tyd gewissel. Sidon het tussen die 12de en 11de eeu&nbsp;v.C. oorheers en sy bure beïnvloed. Teen die 10de eeu&nbsp;v.C. het Tirus die magtigste stad geword. Konings wat die troon geërf het, het veral in die begin met absolute mag regeer. Hulle het dikwels op senior amptenare uit die adel- en handelsklasse staatgemaak. Die priesters was 'n uitsonderlike klas, gewoonlik van koninklike afkoms of uit belangrike handelaarsfamilies. Die koning is beskou as 'n verteenwoordiger van die [[Godheid|gode]] en het baie verpligtinge gehad wat betref die godsdiensoptogte en {{nowrap|-rituele}}. Priesters was dus baie invloedryk en het dikwels met die koninklike familie verweef geraak. Konings het nie hulle bewind met standbeelde en monumente gevier nie. Hulle rykdom, mag en prestasies is gewoonlik oorgedra deur versierde sakrofae. Die Fenisiërs het rekord gehou van hulle heersers met graftombe-inskripsies, wat onder die min primêre bronne is wat bewaar gebly het. Historici het 'n duidelike lyn van opvolging bepaal van sekere stadstate, veral Bublos en Tirus. Reeds van die 15de eeu&nbsp;v.C. af is Fenisiese leiers "geadviseer deur rade wat al hoe groter mag gekry het".<ref name=":10" /> In die 6de eeu&nbsp;v.C., tydens die Babiloniese heerskappy, het Tirus vir 'n kort ruk 'n regeringstelsel van regters gehad wie se mag rofweg met dié van [[Konsul (Rome)|Romeinse konsuls]] ooreengestem het. Hulle was bekend as ''sufetes'' en is vir kort termyne uit die magtigste adellike families gekies.<ref>{{cite book |last1=Crawley Quinn |first1=Josephine |title=In Search of the Phoenicians |chapter=A New Phoenician World |date=2018 |publisher=Princeton University Press |pages=153–175 |doi=10.2307/j.ctvc77kkd.13 |jstor=j.ctvc77kkd.13 |isbn=9780691195964 }}</ref><ref name=":10"/> In die 4de eeu&nbsp;v.C., toe die leërs van [[Alexander die Grote]] Tirus genader het, is hulle nie deur die koning ontmoet nie, maar deur verteenwoordigers van die stad se statebond. Historici van destyds het ook geskryf dat die "inwoners" van Sidon vrede met Alexander gesluit het.<ref name=":10" /> Toe die Masedoniërs 'n nuwe koning oor Sidon wou aanstel, het die burgers hulle kandidaat benoem.<ref name=":10" /> ===Reg en administrasie=== Naas die koning en raad was die belangrikste twee posisies in byna elke Fenisiese stadstaat die goewerneur en leërbevelvoerder. Besonderhede oor die pligte van dié amptenare is skaars. Dit is egter bekend dat die goewerneur verantwoordelik was vir die insameling van [[belasting]], om verordeninge in werking te stel, toesig oor regters te hou en die administrasie van die reg te beheer.<ref name=":02"/> Omdat oorloë skaars was, was die plig van die leërbevelvoerder gewoonlik die verdediging van die stadstaat en sy agterlande. Die Fenisiërs het 'n stelsel van regters en howe gehad wat dispute opgelos en misdade gestraf het volgens 'n stel wette en tradisies. Wette is deur die staat in werking gestel en was die verantwoordelikheid van die heerser en sekere aangewese amptenare. Nes in die res van die Levant was die wette streng en partydig, en het dit die sosiale lae van die gemeenskap weerspieël. Die moord op 'n gewone burger is in 'n minder ernstige lig beskou as dié op 'n edelman, en die hoër stande het die meeste regte gehad. Die rykes het gewoonlik 'n straf vrygespring deur 'n boete te betaal. Vrye burgers van enige klas kon hulleself in die hof verdedig en het meer regte as vroue en kinders gehad, terwyl slawe geen regte gehad het nie. Mans kon hulle straf oordra aan hulle vroue, kinders en slawe, en kon hulle selfs hulle vonnisse namens hulle laat uitdien. Soos in naburige gemeenskappe van die tyd was die straf vir misdade dikwels swaar, en dit het dikwels die beginsel van vergelding behels -- as 'n slaaf vermoor is, kon die daad gestraf word met die moord op 'n slaaf van die oortreder. Gevangenisstraf was skaars, en straf het dikwels boetes, verbanning, en teregstelling behels. == Verwysings == {{Verwysings|3}} ==Bronne== {{refbegin|3}} * {{cite book |last=Aubet |first=Maria Eugenia |year=2001 |title=The Phoenicians and the West: Politics, Colonies and Trade |translator-last = Turton |translator-first = Mary |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-79543-2 }} See [https://web.archive.org/web/20180522021430/http://bmcr.brynmawr.edu/2003/2003-12-17.html Resensie deur Roger Wright], Universiteit van Liverpool. * Bondi, S.F. 1988. "The Course of History." In ''The Phoenicians'', red. Sabatino Moscati, 38–45. Milaan: Gruppo Editoriale Fabbri. * {{cite book |url=https://archive.org/details/dictionaryofcomp00bran/page/n5 |editor-last=Brandon |editor-first=S.G.F. |year=1970 |title=Dictionary of Comparative Religion |location=New York City |publisher=Charles Scribner’s Son |isbn=9780684310091 }} * {{cite book |last1=Charles-Picard |first1=Gilbert |last2=Picard |first2=Colette|year=1968 |title = The Life and Death of Carthage |location=New York City |publisher=Taplinger }} * {{cite book |last=Coulmas |first=Florian |year=1996 |title=The Blackwell Encyclopedia of Writing Systems |location=Oxford |publisher=Blackwell |isbn=978-0-631-21481-6 }} * {{cite book |last=Cross |first=Frank M. |year=1973 |title=Canaanite Myth and Hebrew Epic |publisher=Harvard University Press |url=https://books.google.com/books?id=-eOycxXAoHMC |isbn=9780674091764 }} * {{cite book |last=Cunliffe |first=Barry |year=2008 |title=Europe Between the Oceans; 9000 BC-AD 1000 |location=New Haven, CT |publisher=Yale University Press }} * Elayi, J. 2013. ''Histoire de la Phénicie''. Parys: Perrin * {{cite book |last=Gaster |first=Theodor H. |chapter=The Religion of the Canaanites |editor-last=Ferm |editor-first=Vergilius |year=1965 |title=Ancient Religions |location=New York City |publisher=Citadel Pres }} * {{cite book |last=Harden |first=Donald |year=1962 |title=The Phoenicians |url=https://archive.org/details/phoenicians00hard |url-access=registration |location=New York, NY |publisher=Frederick A. Praeger }} * {{Cite book |last= Jigoulov |first= Vadim S. |year= 2021 |title= The Phoenicians: Lost Civilizations |location= London |publisher= Reaktion Books |isbn= 978-1-789-14478-9 }} * {{cite book |last=Lancel |first=Serge |year=1995 |title = Carthage. A History |location=Oxford |publisher=Blackwell}} * {{cite book |last=Markoe |first=Glenn E. |year=2000 |title=Peoples of the Past: Phoenicians |location=Berkeley, CA |publisher=University of California Press |isbn=978-0-520-22614-2 |url=https://books.google.com/books?id=smPZ-ou74EwC&pg=PA13 }} * {{cite book |last=Moscati |first=Sabatino |year=1957 |title=Ancient Semitic Civilizations |url=https://archive.org/details/in.gov.ignca.6873 |location=Londen, Engeland |publisher=Elek Books }} * {{cite book |last=Moscati |first=Sabatino |year=1965 |title=The World of the Phoenicians |location = New York, NY |publisher=Frederick A. Praeger }} * {{cite book |last=Quinn|first=Josephine Crawley|year=2017|title=In Search of the Phoenicians|publisher=Princeton University Press|isbn=978-1-4008-8911-2}} * {{cite book|last=Rawlinson|first=George|title=The History of Phoenicia|year=1889|url=http://digital.library.upenn.edu/webbin/gutbook/lookup?num=2331}} * W. Röllig (1995), [http://archiv.ub.uni-heidelberg.de/propylaeumdok/volltexte/2011/1102 Phoenician and the Phoenicians in the context of the Ancient Near East], in S. Moscati (red.), I Fenici ieri oggi domani : ricerche, scoperte, progetti, Roma, p.&nbsp;203-214 * {{cite book|last=Smith|first=W. Robertson|title=Lectures on the Religion of the Semites|orig-year=A. & C. Black, Edinburgh, 1889|publisher=Meridian Library|location=New York|year=1956}} * {{cite book |last1=Soren |first1=David |last2=Khader |first2=Aicha B. |last3=Slim |first3=Hedi |year=1990 |title=Carthage |url=https://archive.org/details/carthageuncoveri00sore |url-access=registration |location=New York, NY |publisher=Simon & Schuster |isbn=9780671669027 }} * {{cite book |last=Warmington |first = Brian H. |year=1964 |title=Carthage |publisher=Penguin}} {{refend}} ==Nog leesstof== * Carayon, Nicolas, ''[http://hal.archives-ouvertes.fr/docs/00/28/32/10/PDF/3vol.pdf Les ports phéniciens et puniques]'', PhD-tesis, 2008, Straatsburg, Frankryk. * Cerqueiro, Daniel, ''Las Naves de Tarshis o quiénes fueron los Fenicios'', Buenos Aires, red. Peq. Venecia, 2002, {{ISBN|987-9239-13-X}}. * Cioffi, Robert L., "A Palm Tree, a Colour and a Mythical Bird" (resensie van Josephine Quinn, ''In Search of the Phoenicians'', Princeton, 2017, 360 pp., {{ISBN|978 0 691 17527 0}}), ''London Review of Books'', vol. 41, no. 1 (3 Januarie 2019), pp.&nbsp;15–16. * Thiollet, Jean-Pierre, ''Je m'appelle Byblos'', voorwoord deur Guy Gay-Para, H & D, Paris, 2005, {{ISBN|2-914266-04-9}}. * {{cite book |last=Todd |first=Malcolm |author2=Andrew Fleming |title=The South West to AD 1,000 (Regional history of England series No.:8) |publisher=Longman |location=Harlow, Essex |year=1987 |isbn=978-0-582-49274-5 }} * Silva, Diógenes. "La literatura sobre fenicios en el territorio brasileño: orígenes y razones", PhD-tesis, Madrid - 2016. Beskikbaar by https://eprints.ucm.es/39468/ ==Skakels== * [https://www.bbc.co.uk/programmes/b03szw8l BBC Radio4 – "In Our Time: The Phoenicians"] * [https://web.archive.org/web/20090110073346/http://www.nowlebanon.com/NewsArticleDetails.aspx?ID=69741&MID=123&PID=2 "The quest for the Phoenicians in South Lebanon"] * [https://www.omniglot.com/writing/phoenician.htm "Phoenician Alphabet"] * {{cite web|url=https://aeon.co/essays/phoenicia-an-imaginary-friend-to-nations-in-need-of-ancestors|title=Phoenicia: An imaginary friend to nations in need of ancestors|work=Josephine Quinn, associate professor in ancient history at Worcester College, University of Oxford]|editor=Sam Haselby|publisher=Aeon}} {{CommonsKategorie-inlyn|Phoenicia}} {{vertaaluit| taalafk = en | il = Phoenicia}} {{Normdata}} [[Kategorie:Geskiedenis van Libanon]] [[Kategorie:Middellandse See]] [[Kategorie:Antieke Nabye Ooste]] mhiyta58cs4cz8o547edugauxzf7gnk 2515143 2515142 2022-07-25T20:54:29Z Burgert Behr 2401 Besig wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Voormalige land |gewone_lang_naam = Fenisië |gewone_naam = Fenisië |kontinent =Asië |gebied =Nabye-Ooste |era = Mesopotamië |jaar_begin =2500&nbsp;v.C. |jaar_einde =64&nbsp;v.C. |flag_p1 = |p1 = Kanaän |flag_p2 = |p2 = Hetiete |flag_p3 = |p3 = Nuwe Ryk van Egipte |flag_s1 = |s1= Achaemenidiese Fenisië |flag_s2 = |s2= Antieke Kartago |gebeurtenis1 = Stigting |datum_gebeurtenis1 = 2500&nbsp;v.C. |gebeurtenis2 = Tirus, onder die regering van Hiram I, word die dominante stadstaat |datum_gebeurtenis2 =969&nbsp;v.C. |gebeurtenis3 = Pygmalion stig Kartago (legendaries) |datum_gebeurtenis3 =814&nbsp;v.C. |gebeurtenis4 = [[Pompeius]] verower Fenisië en die res van die [[Seleukidiese Ryk]] |datum_gebeurtenis4 =64&nbsp;v.C. |beeld_kaart =Phoenicia map-en.svg |beeld_kaart_byskrif = 'n Kaart van die Fenisiese streek in groen. |algemene_tale =[[Fenisies]], [[Punies]] |hoofstad =Geen; belangrike stede was [[Bublos]], [[Tirus]] en [[Kartago]] |regeringstipe =Monargie |titel_leier =Bekende konings van Fenisiese stede |leier1 =Ahiram |jaar_leier1 =ca. 1000&nbsp;v.C. |leier2 =Hiram&nbsp;I |jaar_leier2 =969–936&nbsp;n.C. |leier3 =Pygmalion |jaar_leier3 =820–774&nbsp;n.C. }} '''Fenisië''' (van die [[Griekse]] Φοινίκη, ''Phoiníkē''; [[Arabies]]: فينيقية, ''Fīnīqīyah'') was ’n antieke [[Semitiese tale|Semitiessprekende]], [[see]]varende beskawing in die westelike kusstreke van die [[Vrugbare Halfmaan]] wat aan die kuslyn van die moderne [[Libanon]] gesentreer was.<ref>{{Cite book|last=Kitto|first=John|url=https://books.google.com/books?id=9oHbdzSawj0C&q=phoenicia+lebanon&pg=PA528|title=A Cyclopedia of Biblical Literature|date=1851|publisher=Adan and Charles Black}}</ref><ref>{{Cite book|last=Malaspina|first=Ann|url=https://books.google.com/books?id=Pfop0v79y7gC&q=phoenicia+lebanon&pg=PA19|title=Lebanon|date=2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-0579-6}}</ref> Al die groot Fenisiese stede was aan die kus van die [[Middellandse See]] geleë. Die gebied van die Fenisiese stadstate het deur die geskiedenis uitgebrei en gekrimp. Die kernstreek waarin die Fenisiese kultuur ontwikkel en floreer het, het gestrek van [[Tripoli, Libanon|Tripoli]] en [[Bublos]] in Noord-[[Libanon]] tot [[Karmelberg]] in die hedendaagse [[Israel]]. Op die hoogtepunt van sy bestaan het Fenisië se grondgebied in die oostelike Mediterreense streek gestrek van die [[Orontes]]riviermond tot by [[Ashkelon]].<ref>{{Cite book |last=Meir Edrey |title=Phoenician Identity in Context: Material Cultural Koiné in the Iron Age Levant |publisher=Ugarit-Verlag – Buch- und Medienhandel Münster |year=2019 |isbn=978-3-86835-282-5 |series=Alter Orient und Altes Testament |volume=469 |location=Germany |pages=23–24}}</ref> Buite sy tuisgebied het die Fenisiese beskawing gestrek tot by die Middellandse See, van [[Siprus]] tot die [[Iberiese Skiereiland]]. Die Fenisiërs was 'n Semitiessprekende volk van ietwat onbekende oorsprong wat omstreeks 3000&nbsp;v.C. in die [[Levant]] ontstaan het.<ref>{{Cite web|title=Phoenicia {{!}} Definition, Location, History, Religion, & Facts|url=https://www.britannica.com/place/Phoenicia|access-date=2021-08-29|website=Encyclopedia Britannica|language=en}}</ref> Die term "Fenisië" is 'n antieke Griekse, nie-inheemse naam wat waarskynlik een van hulle belangrikste uitvoergoedere beskryf het: 'n kleursel ook bekend as [[Tiriese pers]]. Dit het nie 'n samehangende kultuur of gemeenskap beskryf nie, want anders sou dit plaaslik verstaan gewees het.<ref>{{Cite web|title=Who Were The Phoenicians? {{!}} History Today|url=https://www.historytoday.com/reviews/who-were-phoenicians|website=www.historytoday.com|access-date=2020-04-20}}</ref> [[Beeld:Columns at Al Mina site, Tyre, Lebanon.jpg|thumb|links|220px|Ruïnes van Tirus.]] [[Beeld:Sidon College site.jpg|thumb|links|220px|Sidon.]] [[Beeld:Byblos 1.jpg|thumb|links|220px|Bublos.]] Daar word gedebatteer of die Fenisiërs wel afsonderlik van die breër groep Semitiessprekende volke was wat as die [[Kanaän]]iete bekend is.<ref name="John C. Scott CCR">{{cite journal|last=Scott|first=John C|date=2018|title=The Phoenicians and the Formation of the Western World|journal=Comparative Civilizations Review|volume=78|issue=78|url=https://scholarsarchive.byu.edu/ccr/vol78/iss78/4}}</ref>{{sfnp|Quinn|2017|pages=24, 204}} Die historikus Robert Drews glo "Kanaäniete" was die naam van die etniese groep wat deur die antieke Grieke die "Fenisiërs" genoem is,<ref>{{cite journal |url=https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/030908929802308104 |title=Canaanites and Philistines |last=Drews |first=Robert |journal=Journal for the Study of the Old Testament |volume=23 |issue=81 |pages=39–61 |date=1998 |doi=10.1177/030908929802308104|s2cid=144074940 }}</ref> maar volgens die argeoloog Jonathan N. Tubb het die [[Ammoniet]]e, [[Moabiete]], [[Israel]]iete en Fenisiërs elk hulle eie kulturele identiteit gehad, hoewel hulle etnies Kanaäniete was, "dieselfde mense wat hulle in die 8ste millennium&nbsp;v.C. in boerderynedersettings in die streek gevestig het".<ref name="JonTubb">{{cite book|last=Tubb|first=Johnathan N.|url=https://archive.org/details/canaanites00tubb|title=Canaanites|work=British Museum People of the Past|publisher=University of Oklahoma Press|year=1998|isbn=9780806131085|access-date=9 October 2018|url-access=registration}}</ref>{{rp|13–14}} Die Fenisiërs het in die middel 12de eeu&nbsp;v.C. 'n opkoms gemaak ná die agteruitgang van die invloedrykste kulture in die [[verval van die Bronstydperk]]. Hulle was onder die mense van hulle tyd bekend as bekwame handelaars en seevaarders, en het deur die grootste deel van die klassieke oudheid die oorheersende kommersiële mag geword. Die Fenisiërs het 'n uitgebreide seehandelsnetwerk ontwikkel wat langer as 'n millennium geduur het. Hulle het gehelp om kulture, idees en kennis uit te ruil tussen groot bakermatte van die beskawing soos [[Griekeland]], [[Antieke Egipte|Egipte]] en [[Mesopotamië]]. Ná sy hoogtepunt in die 9de eeu&nbsp;v.C. het die Fenisiese beskawing in die oostelike Mediterreense streek stadigaan agteruitgegaan weens buitelandse invloed en mededinging; in die sentrale en westelike Mediterreense streek het sy invloed voortgeduur tot in die middel van die 2de eeu&nbsp;v.C. Die Fenisiërs was in stadstate georganiseer, nes dié in [[antieke Griekeland]], waarvan die noemenswaardigstes [[Tirus]], [[Sidon]] en [[Bublos]] was.{{sfnp|Aubet|2001|p=17}}<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.worldhistory.org/phoenicia/|title=Phoenicia|encyclopedia=World History Encyclopedia|access-date=2017-08-09}}</ref> Elke stadstaat was polities onafhanklik, en daar is geen bewyse dat die Fenisiërs aan hulleself as 'n enkele nasionaliteit gedink het nie.{{sfnp|Quinn|2017|pages=201–203}} Die Fenisiërs het kolonies en handelsposte oor die hele Mediterreense streek gevestig. [[Kartago]], 'n nedersetting in Noordwes-[[Afrika]], het in die 7de eeu&nbsp;v.C. 'n groot beskawing uit eie reg geword. Die Fenisiese gemeenskap en kultuurlewe was gesentreer om handel en seevaart. Terwyl die meeste stadstate deur die een of ander soort koning regeer is, het handelaarsfamilies waarskynlik groot invloed uitgeoefen. Die Fenisiërs is lank as 'n verlore beskawing beskou weens die gebrek aan inheemse geskrewe rekords. Eers teen die middel 20ste&nbsp;eeu het historici en argeoloë 'n idee begin vorm van die komplekse en invloedryke beskawing.{{sfnp|Markoe|2000|pages=10–12}} Hulle beste nalatenskap was die wêreld se [[Fenisiese alfabet|oudste geverifieerde alfabet]], waarvan die oorsprong verbind word aan die [[Hebreeuse alfabet|Hebreeuse skrif]] via die [[Proto-Sinaïtiese alfabet]].{{sfn|Coulmas|1996}} Dit is deur die Mediterreense streek versprei en gebruik om die [[Arabiese alfabet|Arabiese]] en [[Griekse alfabet]] te ontwikkel en daarna weer die [[Latynse alfabet]] en [[Cyrilliese skrif]].{{sfnp|Markoe|2000|page=111}}<ref name="Fischer 2004 90">{{cite book|last=Fischer|first=Steven Roger|title=A history of writing|publisher=Reaktion Books|year=2004|page=90}}</ref> Hulle kry ook die eer vir innovasies in skeepsbou, navigasie, nywerheid, landbou en regering. Daar word geglo hulle internasionale handelsnetwerk het die ekonomiese, politieke en kulturele fondamente gelê van die klassieke [[Westerse beskawing]].<ref name="Hans G. Niemeyer 2004">{{cite book|last=Niemeyer|first=Hans G.|chapter=The Phoenicians and the Birth of a Multinational Mediterranean Society|title=Commerce and Monetary Systems in the Ancient World|editor-last1=Rollinger|editor-first1=Robert|editor-last2=Ulf|editor-first2=Christoph|location=Stuttgart|publisher=Franz Stiener Verlag|year=2004|pages=246, 250}}</ref> ==Etimologie== Die Fenisiërs was 'n gemeenskap van onafhanklike stadstate en het blykbaar nie 'n term gehad vir Fenisië as geheel nie.<ref>Department of Ancient Near Eastern Art. “The Phoenicians (1500–300 B.C.).” In ''Heilbrunn Timeline of Art History.'' New York: The Metropolitan Museum of Art, 2000–. http://www.metmuseum.org/toah/hd/phoe/hd_phoe.htm (October 2004)</ref> In plaas daarvan sou hulle name gehad het vir die inwoners van elke spesifieke stad, soos "Sidoniërs" vir die inwoners van Sidon, ens. As die Fenisiërs wel 'n naam vir die hele streek gehad het, sou dit waarskynlik "Kanaän" gewees het en sou hulle na hulleself as "Kanaäniete" verwys het.<ref>Britannica, The Editors of Encyclopaedia. "Phoenicia". ''Encyclopedia Britannica'', 20 Augustus 2020, https://www.britannica.com/place/Phoenicia. Besoek op 9 Januarie 2022.</ref> Die naam "Fenisiërs" kom, nes die [[Latyn]]se ''Poenī'' (adjektief ''poenicus'', later ''pūnicus''), van die antieke Griekse Φοινίκη (''Phoiníkē''). Die woord φοῖνιξ (''phoînix'') beteken "Fenisiër", "[[Tiriese pers]]" of "[[dadelpalm]]." [[Homeros]] het dit in elk van dié betekenisse gebruik.<ref>{{cite web|url=https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=foi=nic|title=Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, φοῖνιξ|website=www.perseus.tufts.edu|access-date=2017-02-03}}</ref> (Die mitiese voël [[Feniks]] het ook dié naam, maar dit kom eers eeue later voor.) Dit is moeilik om te bepaal watter betekenis eerste was, maar dit is verstaanbaar dat die Grieke die karmosynrooi of pers kleur van dadels en kleurstof met die handelaars van albei dié produkte vereenselwig het. ==Geskiedenis== Omdat min Fenisiese rekords bewaar gebly het, kom die meeste van die kennis oor hulle oorsprong en geskiedenis uit die geskrifte van ander beskawings wat deur die hele Mediterreense streek opgegrawe word. Die geleerdes stem saam dat Fenisië se vooruitstrewendste tydperk van 1200&nbsp;v.C. tot aan die einde van die [[Persië|Persiese tydperk]] (332&nbsp;v.C.) was.<ref>{{Harvnb|Jigoulov|2021|p=13}}</ref> Die Fenisiese [[Bronstydperk]] is grootliks onbekend.<ref name = "Jig2021_18">{{harvnb|Jigoulov|2021|p=18}}</ref> Die belangrikste twee terreine is Bublos en Sidon-Dakerman (naby Sidon). In 2021 was daar egter steeds meer as honderd terreine wat opgegrawe moes word, terwyl ander nog nie heeltemal ontleed was nie.<ref name = "Jig2021_18"/> Die Middel-Bronstydperk was oor die algemeen 'n vreedsame tyd van toenemende bevolkings, handel en vooruitgang, hoewel daar om natuurlike hulpbronne meegeding is.<ref name="Jig2021_20"/> In die Laat Bronstyd het die mededinging tussen Egipte, [[Mitanni]], die [[Hetiete]] en [[Assirië]] 'n groot impak op Fenisiese stede gehad.<ref name = "Jig2021_20">{{harvnb|Jigoulov|2021|pp=18–9}}</ref> ===Oorsprong=== [[Lêer:Antarados sarkophagus face.JPG|duimnael|180px|’n Fenisiese sarkofaag by Antarados, Noord-Libanon, 480-450&nbsp;v.C.]] Die Kanaänitiese kultuur waaruit die Fenisiërs ontstaan het, het blykbaar op die plek ontwikkel uit die vroeëre Ghassuliese [[Kopersteentydperk]]kultuur. Die staat [[Oegarit]] uit die Laat Bronstydperk word argeologies ook as Kanaänities beskou,<ref name="tubb">Tubb, Jonathan N. (1998), "Canaanites" (British Museum People of the Past)</ref> hoewel [[Oegarities]] nie tot die Kanaänitiese tale behoort nie.<ref>{{Cite book |first=Roger |last=Woodard |year=2008 |title=The Ancient Languages of Syria-Palestine and Arabia |location=New York |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-68498-9 }}</ref><ref name="NavehJ1987">{{Cite book |first=Joseph |last=Naveh |year=1987 |chapter=Proto-Canaanite, Archaic Greek, and the Script of the Aramaic Text on the Tell Fakhariyah Statue |editor1-last=Miller |title=Ancient Israelite Religion |display-editors=etal |isbn=0-8006-0831-3 |chapter-url-access=registration |chapter-url=https://archive.org/details/ancientisraelite00unse }}. {{harvp|Coulmas|1996}}.</ref> Die Griekse historikus [[Herodotos]] en ander het ander teorieë gehad oor plekke van waar die Fenisiërs gekom het.<ref>Herodotos ''Histories'' 1.1, 2.44 & 7.89; Strabo, ''Geography'' 16.3.4.</ref><ref name="Bowersock">{{cite book |chapter-url=https://books.google.com/books?id=2hmbc9evgB0C&pg=PA401 |title=Bahrain Through The Ages – the Archaeology |publisher=Routledge |year=1986 |isbn=0-7103-0112-X |chapter=Tylos and Tyre. Bahrain in the Graeco-Roman World |editor-last2=Rice |editor-first2=Michael |author=Bowersock, G.W. |editor-last1=Khalifa |editor-first1=Haya Ali |pages=401–2 }}</ref><ref name="Rice">{{cite book|title=The Archaeology of the Arabian Gulf|publisher=Routledge|year=1994|isbn=0-415-03268-7 |author=Rice, Michael|page=20}}</ref> Sommige argeoloë het al 'n migrasie voorgestel wat verband hou met die verval van 'n beskawing omstreeks 1750&nbsp;v.C.<ref name="Bowersock"/><ref name="Rice"/><ref name="Donkin">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=leHFqMQ9mw8C&pg=PA48 |title=Beyond Price: Pearls and Pearl-fishing : Origins to the Age of Discoveries, Volume 224 |page=48 |author=R.A. Donkin|isbn=0-87169-224-4 |year=1998 }}</ref> Die meeste geleerdes verwerp egter die idee van 'n migrasie; argeologiese en historiese bewyse dui daarop dat die streek millenniums lank aaneen bewoon is, en onlangse [[Genetika|genetiese]] navorsing dui aan hedendaagse [[Libanon|Libanese]] kry die grootste deel van hulle afkoms (meer as 90%) van 'n Kanaänitiesverwante bevolking.<ref name="Habercetera">{{cite journal |title=Continuity and Admixture in the Last Five Millennia of Levantine History from Ancient Canaanite and Present-Day Lebanese Genome Sequences |journal=American Journal of Human Genetics |year=2017 |doi=10.1016/j.ajhg.2017.06.013 |pmid=28757201|doi-access=free |last1=Haber |first1=Marc |last2=Doumet-Serhal |first2=Claude |last3=Scheib |first3=Christiana |last4=Xue |first4=Yali |last5=Danecek |first5=Petr |last6=Mezzavilla |first6=Massimo |last7=Youhanna |first7=Sonia |last8=Martiniano |first8=Rui |last9=Prado-Martinez |first9=Javier |last10=Szpak |first10=Michał |last11=Matisoo-Smith |first11=Elizabeth |last12=Schutkowski |first12=Holger |last13=Mikulski |first13=Richard |last14=Zalloua |first14=Pierre |last15=Kivisild |first15=Toomas |last16=Tyler-Smith |first16=Chris |volume=101 |issue=2 |pages=274–282 |pmc=5544389 }}</ref> ===Opkoms in die Laat Bronstydperk (1479-1200 v.C.)=== Die eerste bekende aantekeninge oor die Fenisiërs hou verband met die verowerings van [[farao]] [[Toetmoses III]] (1479-1425 v.C.). Die Egiptenare het kusstede geteiken wat volgens hulle behoort het aan die ''Fenekhu'', "skrynwerkers", soos Bublos, Arwad en Ullasa. Die stede het aan die Egiptenare toegang verleen tot die Mesopotamiese handel en groot hoeveelhede van die streek se inheemse sederhout, waarvan daar geen ekviwalent in Egipte was nie.{{sfnp|Markoe|2000|pages=1–19}} Teen die 14de eeu&nbsp;v.C. het die Egiptenare die Fenisiese stadstate as "gunstelingstede" beskou. [[Tirus]], [[Sidon]], [[Beiroet]] en Bublos is as die belangrikstes gereken. Die Fenisiërs het aansienlike outonomie gehad en hulle stede was redelik goed ontwikkel en vooruitstrewend. Bublos was die belangrikste stad; dit was 'n sentrum vir bronsvervaardiging en die primêre sentrum van waardevolle items soos [[tin]] en [[lapis lazuli]] van so ver oos as [[Afganistan]]. Die Egiptiese amptenare het ook belanggestel in Sidon en Tirus, en dit het 'n patroon van mededinging begin wat oor die volgende millennium sou voortduur. In die [[Amarna-briewe]] word vertel die naburige [[Amoriete]] en Hetiete het Fenisiese stede van 1350 tot 1300&nbsp;v.C. verower, veral in die noorde. Egipte het eindelik sy kusgebiede van Oegarit in Noord-[[Sirië]] tot by Bublos naby Sentraal-Libanon verloor. ===Opkoms en hoogtepunt (1200-800&nbsp;v.C.)=== Tussen 1200 en 1150&nbsp;v.C. het die verval van die Bronstydperk gelei tot die verswakking of vernietiging van die meeste beskawings in die streek, insluitende die Egiptenare en Hetiete. Dit lyk of die Fenisiërs die toets van die tyd deurstaan het, want hulle het in 1230&nbsp;v.C. as 'n afsonderlike en georganiseerde beskawing verrys. Dié tydperk word soms die "Fenisiese renaissance" genoem.<ref>{{cite journal|last=Stieglitz|first=Robert|title=The Geopolitics of the Phoenician Littoral in the Early Iron Age|journal=Bulletin of the American Schools of Oriental Research|volume=129|year=1990|issue=9}}</ref> Hulle het die magsleemte gevul wat deur die ander beskawings gelaat is deur die enigste handels- en seemag in die streek te word, 'n status wat hulle eeue lank sou volhou.<ref name="John C. Scott CCR" /> [[Beeld:ClayRider 500-400BC Tyre BritishMuseum GaryTodd13062018.jpg|thumb|180px|'n Kleiruiter uit Tirus, 500-400 v.C. [[Britse Museum]].]] Die herstel van die Mediterreense ekonomie is waarskynlik te danke aan Fenisiese handelaars en seevaarders wat die langafstandhandel tussen Egipte en Mesopotamië in die 10de eeu&nbsp;v.C. herstel het.<ref name="Jerry H. Bentley 1999">{{cite journal|first=Jerry H.|last=Bentley|title=Sea and Ocean Basins as Frameworks for Historical Analysis|journal=Geographical Review|volume= 89|issue=2|year=1999|pages=215–219|doi=10.1111/j.1931-0846.1999.tb00214.x}}</ref> Vroeg in die [[Ystertydperk]] het die Fenisiërs hawens, pakkamers, markte en nedersettings oor die hele Mediterreense streek en tot by die suidelike [[Swartsee]] gevestig. Kolonies is gestig op [[Siprus]], [[Sardinië]], die [[Baleariese Eilande]], [[Sisilië]] en [[Malta]], sowel as aan die kus van Noord-Afrika en die Iberiese Skiereiland.<ref>{{cite book|last=Barnes|first=William H.|title=Studies in the Chronology of the Divided Monarchy of Israel|location=Atlanta|publisher=Scholars Press|year=1991|pages=29–55}}</ref> Fenisiese [[silwer]] uit dié tyd wat as betaalmiddele gebruik is, bevat [[lood]]isotoopverhoudings wat ooreenstem met dié van lood in Sardinië en [[Spanje]], wat dui op hoe uitgebrei die Fenisiese handelsnetwerk was.<ref>{{cite journal|last1=Chamorro|first1=Javier G.|date=1987|title=Survey of Archaeological Research on Tartessos|journal=American Journal of Archaeology|volume=91|issue=2|pages=197–232|doi=10.2307/505217|jstor=505217|s2cid=191378720 }}</ref> Teen die 10de eeu&nbsp;v.C. het [[Tirus]] die rykste en magtigste Fenisiese stadstaat geword, veral tydens die bewind van [[Hiram I]] (c. 969-936&nbsp;v.C.). Tydens die bewind van die priester [[Etbaäl I|Etbaäl]] (887-856&nbsp;v.C.) het Tirus sy grondgebied uitgebrei tot so ver noord as Beiroet en tot in 'n deel van [[Siprus]]. Dié ongewone daad van aggressie was die naaste wat die Fenisiërs daaraan gekom het om 'n verenigde staat te vorm. Toe sy ryk sy grootste gebiedsomvang bereik, het Etbaäl hom verklaar tot "koning van die Sidoniërs", 'n titel wat ook deur sy opvolgers gebruik is en in beide Griekse en [[Jood]]se geskrifte genoem is.<ref name=":02">{{cite book|chapter=The Phoenicians: A Captivating Guide to the History of Phoenicia and the Impact Made by One of the Greatest Trading Civilizations of the Ancient World|title=Captivating History|year=2019|isbn=9781647482053|last1=History|first1=Captivating}}</ref> In die Laat Ystertydperk was die Fenisiese boot-, handels- en kulturele bedrywighede op hulle hoogtepunt, veral tussen 750 en 650&nbsp;v.C. Die Fenisiese invloed was duidelik in die "oriëntalisasie" van Griekse kultuur- en kunskonvensies.<ref name="John C. Scott CCR" /> Onder hulle gewildste goedere was fyn [[tekstiel]], gewoonlik gekleur met [[Tiriese pers]]. [[Homeros]] se ''[[Ilias]]'', wat in dié tyd geskryf is, verwys na die gehalte van Fenisiese [[klere]] en [[metaal]]goedere.<ref name="John C. Scott CCR" /> ===Stigting van Kartago=== [[Kartago]] is gestig deur Fenisiërs wat van Tirus af gekom het, moontlik aanvanklik as 'n stasie in die metaalhandel met die suidelike Iberiese Skiereiland.{{sfnp|Warmington|1964}} Die stad se naam in [[Punies]], 𐤒𐤓𐤕 𐤇𐤃𐤔𐤕 (''Qart-Ḥadašt''), beteken "Nuwe Stad".<ref>{{cite book|last1=Charles-Picard|first1=Gilbert|last2=Picard|first2=Colette|title=Vie et Mort de Carthage|location=Paris|publisher=Hachett|year=1968|language=fr|trans-title=The Life and Death of Carthage|pages=28–35}}</ref> Sommige bronne noem 'n vroeë stigtingsdatum soos 1215&nbsp;v.C. – voor die [[Trojaanse Oorlog|val van Troje]] in 1180&nbsp;v.C. Die Griekse geskiedkundige Timeus reken egter die stigting van Kartago was in 814&nbsp;v.C., die datum wat deur die meeste geskiedkundiges aanvaar word.<ref>{{cite book|first=Serge|last=Lancel|title= Carthage|pages=20–23|translator=Antonia Nevill| publisher=Oxford: Blackwell |date=1995}}</ref> Volgens [[legende]]s, insluitende [[Vergilius]] se ''[[Eneïde]]'', is die stad deur koningin [[Dido]] gestig. Kartago sou groei tot 'n veeletniese ryk wat gestrek het oor Noord-Afrika, Sardinië, Sisilië, Malta, die Baleariese Eilande en Suid-Iberië, maar dit sou eindelik in die [[Puniese Oorloë]] (264-146&nbsp;v.C.) deur [[Romeinse Ryk|Rome]] verwoes word voordat dit as 'n Romeinse stad herbou is. ===Assiriese en Babiloniese vasalstate (858-538&nbsp;v.C.)=== [[Beeld: Assyrian - Fragments of Bands from a Gate - Walters 542335 - View A.jpg|thumb|240px|Twee bronsfragmente van die Assiriese paleispoort met beelde van die insameling van heffings van die Fenisiese stede Tirus en Sidon (859-824&nbsp;v.C.). [[Britse Museum]].]] As 'n handelsmag wat op 'n nou kusstrook gekonsentreer was, het die Fenisiërs nie genoeg mense gehad vir 'n sterk weermag nie. Namate buurstate begin sterker raak het, het die Fenisiërs al hoe meer onder die mag gekom van buitelandse heersers, wat hulle outonomie in 'n wisselende mate erken het.<ref name=":02"/> Die [[Assirië|Assiriese]] verowering van Fenisië het onder koning [[Salmaneser III]] begin. Hy het in 858&nbsp;v.C. aan die bewind gekom en 'n reeks veldtogte teen buurstate begin voer. Die Fenisiese stadstate het onder sy mag gekom en hulle moes heffings betaal in geld, goedere en natuurlike hulpbronne. Aanvanklik was hulle [[Vasalstaat|vasalstate]] met 'n sekere mate van vryheid.<ref name=":02"/> Dit het in 744&nbsp;v.C. verander met die troonbestyging van [[Tiglat-Pileser III]]. Teen 738&nbsp;v.C. was die grootste deel van die [[Levant]], insluitende Noord-Fenisië, geannekseer. Net Tirus en Bublos, die magtigste stadstate, het vasalstate buite direkte Assiriese beheer gebly. Tirus, Bublos en Sidon het almal teen die Assiriese bewind in opstand gekom. In 721&nbsp;v.C. het [[Sargon II]] Tirus angeval en die rebellie onderdruk. Sy opvolger, [[Sanherib]], het nog rebellies in die streek onderdruk. In die 7de eeu&nbsp;v.C. het Sidon gerebelleer en is dit deur [[Esarhaddon]] verwoes. Hy het slawe van die inwoners gemaak en 'n nuwe stad op die ruïnes gebou. Aan die einde van die eeu was die Assiriërs verswak weens opeenvolgende opstande, en dit het daartoe gelei dat dit deur die [[Mede|Mediese Ryk]] verwoes is. Die Babiloniërs, voormalige vasale van die Assiriërs, het die val van die ryk uitgebuit en in opstand gekom. Kort daarna het hulle die [[Neo-Babiloniese Ryk]] in sy plek gestig. Fenisiese stede het verskeie kere tydens die bewind van die eerste Babiloniese koning, [[Nabopolassar]] (626-605&nbsp;v.C.), en sy seun, [[Nebukadnesar II]] (omstreeks 605-562&nbsp;v.C.), gerebelleer. In 587&nbsp;v.C. het Nebukadnesar Tirus aangeval. Die stad het 13 jaar lank weerstand gebied, maar eindelik onder "gunstige terme" oorgegee.<ref name="britannica.com">{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Lebanon|title=Lebanon – Assyrian and Babylonian domination of Phoenicia|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2020-04-22}}</ref> ===Persiese tydperk (539-332&nbsp;v.C.)=== [[Beeld: Construction of Xerxes Bridge of boats by Phoenician sailors.jpg|thumb|Fenisiërs bou [[Pontonbrug|pontbrûe]] vir [[Ahasveros]] tydens die tweede Persiese inval van [[Griekeland]] in 480&nbsp;v.C. (1915-tekening deur A.C. Weatherstone).]] In 539&nbsp;v.C het [[Kores die Grote]], die koning en stigter van die Persiese [[Achaemenidiese Ryk]], Babilon verower.<ref name=":7">{{cite journal|last=Katzenstein|first=Jacob|title=Tyre in the Early Persian Period (539-486 B.C.E.)|journal=The Biblical Archaeologist|volume=42|issue=1|year=1979|page=31|doi=10.2307/3209545|jstor=3209545|s2cid=165757132|url=https://www.jstor.org/stable/3209545}}</ref> Terwyl Kores die state oor die hele [[Antieke Nabye Ooste|Nabye Ooste]] begin konsolideer het, het die Fenisiërs blykbaar besluit om "hulle aan die Perse oor te gee".<ref name=":8">{{Cite book|last=Herodotus|title=The Histories, Book III|pages=§19}}</ref> Die grootste deel van die Levant is deur Kores in 'n enkele [[Satraap|satrapie]] (provinsie) gekonsolideer en gedwing om 'n jaarlikse heffing te betaal.<ref>{{Cite book|last=Herodotus|title=The Histories, Book III|pages=218, §91}}</ref> Die Fenisiese streek is later in vier vasalkoninkryke ingedeel: Sidon, Tirus, Arwad en Bublos. Hulle het aansienlike outonomie gehad. Anders as in ander dele van die ryk is daar geen rekords van Persiese administrateurs wat in die Fenisiese stadstate regeer het nie. Plaaslike Fenisiese konings is toegelaat om aan die bewind te bly en het dieselfde regte as Persiese [[Satraap|satrape]] (goewerneurs) gehad, soos die oorerwing van die amp en die munt van geld.<ref name=":7" /><ref>{{Cite web|url=https://brewminate.com/a-history-of-phoenician-civilization/|title=A History of Phoenician Civilization|last=MAMcIntosh|date=2018-08-29|website=Brewminate|language=en-US|access-date=2020-04-20}}</ref> [[Beeld: Coin of Abdashtart I, Achaemenid Phoenicia (2).jpg|thumb|240px|'n Muntstuk uit die Achaemenidiese Ryk van Straton I van Sidon, wat regs te sien is agter die strydwa en die Persiese koning.]] Fenisië was 'n belangrike bate van die Achaemenidiese Ryk, veral danksy hulle kennis van skeepstegnologie en navigasie.<ref name=":7" /> Hulle het die grootste deel van die Persiese vloot se bote gelewer tydens die [[Grieks-Persiese Oorloë|ryk se oorloë met Griekeland]] in die laat 5de eeu&nbsp;v.C.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book V|last=Herodotus|pages=§109}}</ref> Fenisiërs onder [[Ahasveros]] het die Xerxeskanaal gebou, asook die [[Pontonbrug|pontbrûe]] waaroor die ryk se soldate die Griekse vasteland binnegegaan het.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book VII|last=Herodotus|pages=§23}}</ref> Die Persiese koning het hulle egter swaar gestraf ná die nederlaag in die Slag van Salamis, wat hy toegeskryf het aan die Fenisiërs se lafhartigheid en onbekwaamheid.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book VIII|last=Herodotus|pages=§90}}</ref> In die middel van die 4de eeu&nbsp;v.C. het koning Tennes van Sidon 'n mislukte rebellie teen Artaxerxes III gelei. Hulle het die hulp ingewin van die Egiptenare, wat daarna in 'n oorlog met Persië betrokke geraak het.<ref>{{Cite web|url=https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Diodorus_Siculus/16C*.html|title=LacusCurtius • Diodorus Siculus — Book XVI Chapters 40‑65|website=penelope.uchicago.edu|access-date=2020-04-20}}</ref> Die verwoesting van Sidon daarna het gelei tot die heropkoms van Tirus, wat vir twee dekades die oorheersende Fenisiese stad gebly het tot met die aankoms van Alexander die Grote. ===Hellenistiese tydperk (332-152 v.C.)=== Fenisië was een van die eerste streke wat deur [[Alexander die Grote]] verower is tydens sy militêre veldtogte in [[Wes-Asië]]. Alexander se hoofteiken in die Persiese Levant was [[Tirus]], wat nou die streek se grootste en belangrikste stad was. Die stad het oorgegee ná 'n beleg van rofweg sewe maande, waartydens sy inwoners na Kartago gevlug het.<ref name=":9">{{cite book|last=Millar|first=Fergus|title=The Phoenician Cities: A Case-Study of Hellenisation|chapter=The Phoenician Cities|publisher=University of North Carolina Press|year=2006|pages=32–50|doi=10.5149/9780807876657_millar.8|jstor=10.5149/9780807876657_millar.8|isbn=9780807830307|url=https://www.jstor.org/stable/10.5149/9780807876657_millar.8}}</ref> Tirus se weiering om Alexander toe te laat om die stad se tempel aan [[Melqart]] te besoek, wat gelei het tot die moord op sy gesante, het 'n wrede vergelding tot gevolg gehad: 2&nbsp;000 van sy belangrikste inwoners is [[Kruisiging|gekruisig]] en 'n strooipophandlanger is aangestel.<ref>{{cite web|url=https://www.worldhistory.org/article/107/alexanders-siege-of-tyre-332-bce/|title=Alexander's Siege of Tyre, 332 BCE|website=World History Encyclopedia|access-date=2019-03-07}}</ref> Die res van Fenisië het maklik onder Alexander se beheer gekom en Sidon het vreedsaam oorgegee.<ref name=":10">{{cite journal|first=Stephen|last=Stockwell|title=Before Athens: Early Popular Government in Phoenician and Greek City States|journal=Geopolitics, History, and International Relations|issue=2|year=2010|pages=128–129}}</ref> [[Beeld:A naval action during the siege of Tyre by Andre Castaigne (1898-1899).jpg|links|200px|thumb|'n Vlootoptrede tydens Alexander die Grote se aanval op Tirus in 332&nbsp;v.C. Tekening deur Andre Castaigne, 1888-'89.]] Alexander se ryk het 'n beleid van Hellenisasie gehad, waardeur die Griekse kultuur en godsdiens deur die verowerde gebiede versprei is. Grieks is egter nie oral afgedwing nie en was soms net 'n taal vir administrasiedoeleindes. Die meeste plekname is in Grieks verander,<ref name=":9" /> maar in Fenisië het al die plekke buiten twee hulle inheemse name behou, en dit lyk of die Griekse administrasie hier baie beperk was.<ref name=":9" /> Die Fenisiërs het handels- en kulturele bande met hulle westelike bure behou. Die Griekse historikus Polibius vertel hoe die Seleukidiese koning Demetrius I uit Rome ontsnap het op 'n skip van Kartago wat goedere na Tirus vervoer het.<ref name=":9" /> Die aanpassing by die [[Masedonië (streek)|Masedoniese]] heerskappy is waarskynlik vergemaklik deur die Fenisiërs se historiese bande met die Grieke, met wie hulle 'n paar [[mitologie]]se stories en figure deel; die twee volke word selfs soms as "familie" beskou.<ref name=":9" /> Toe Alexander se ryk ná sy dood in 323&nbsp;v.C. inmekaarstort, het die Fenisiërs onder die bewind van die grootste van sy opvolgers, die [[Seleukidiese Ryk|Seleukiede]], gekom. Die [[Ptolemeïese Ryk]] van Egipte het voortdurend om die Fenisiese streek gewedywer tydens die 40-jarige Siriese Oorloë en die gebied het in die 3de eeu&nbsp;v.C. onder Ptolemeïese heerskappy gekom.<ref name="britannica.com"/> Die Seleukiede het dit die volgende eeu teruggewen en beheer daaroor uitgevoer tot in die middel van die 2de eeu&nbsp;v.C. Onder hulle heerskappy het die Fenisiërs 'n aansienlike mate van outonomie en selfregering gehad.<ref name="britannica.com"/> Tyens die Seleukidiese Dinastiese Oorloë (157-63&nbsp;v.C.) was die Fenisiese stede hoofsaaklik selfregerend. Die Seleukidiese Ryk, insluitende Fenisië, is in 82&nbsp;v.C. deur [[Tigranes die Grote]] van [[Armenië]] verower, en daarmee het die Hellenistiese invloed oor die streek tot 'n einde gekom. Met hulle strategies waardevolle bufferstaat wat in 'n mededingende mag opgeneem is, het die Romeine tussenbeide getree en die gebied in 62&nbsp;v.C. verower. Kort daarna is dit opgeneem in die [[Syria (Romeinse provinsie)|Romeinse provinsie Syria]]. Fenisië het in die 3de eeu&nbsp;n.C. 'n aparte Romeinse provinsie geword. Onder die Romeinse heerskappy het die Fenisiërs enige mate van outonomie verloor en die streek is verromeins. Die Romeinse Ryk het oor die gebied regeer tot in die 640's&nbsp;n.C., toe die [[Moslem]]se [[Arabiere]] dit verower het. ==Demografie== Die volk wat nou as die Fenisiërs bekend is, was nes die naburige [[Israel]]iete en [[Moabiete]] 'n [[Kanaän]]itiese volk. Hulle was 'n groep antieke [[Semitiese tale|Semitiessprekende]] volke wat op die laatste in die 3de millennium&nbsp;v.C. in die [[Levant]] teenwoordig was.<ref name="John C. Scott CCR" /> Fenisiërs het hulleself nie so genoem nie en sou eerder na hulleself verwys het as ''Kenaʿani'', "Kanaäniete".<ref>{{Cite web|title=Phoenicia|url=https://www.britannica.com/place/Phoenicia|url-status=live|website=britannica.com}}</ref> In 'n studie in 2018 met [[mitochondriale DNS]] in [[Sardinië]] is bevind die Fenisiërs was "inklusief en multikultureel, en het aansienlike vroulike mobiliteit gehad", met bewyse van inheemse, "vreedsame en permanente" Sardiniese integrasie in Semitiese Fenisiese setlaars. Die studie het ook bewyse gevind dat Suid-Europeërs hulle dalk in die gebied van die moderne [[Libanon]] gevestig het.<ref>{{Cite web|url=https://cosmosmagazine.com/biology/ancient-phoenician-life-was-mixed-and-multicultural|title=Ancient Phoenician life was mixed and multicultural|website=Cosmos Magazine|date=10 January 2018|language=en|access-date=2020-04-25}}</ref> ===Genetiese studies=== In 'n studie in 2008 onder Pierre Zalloua is bevind ses subklades van die [[haplogroep]] J-M172 (J2) – wat vermoedelik tussen die [[Kaukasus]]berge, [[Mesopotamië]] en die [[Levant]] ontstaan het – het 'n "Fenisiese handtekening" gehad en verteenwoordig onder die mans bevolkings van Libanese kusstreke sowel as die groter Levant (die "Fenisiese buiterand"), gevolg deur ander gebiede van historiese Fenisiese besetting, van [[Siprus]] tot [[Marokko]]. Die navorsers het voorgestel die genetiese handtekening is die gevolg van 'n "gedeelde bron van verwante lyne wat in Libanon gewortel is".<ref name="Zalloua 2008">{{cite journal |last=Zalloua |first=Pierre A. |title=Identifying Genetic Traces of Historical Expansions: Phoenician Footprints in the Mediterranean |journal=American Journal of Human Genetics |year=2008 |volume=83 |issue=5 |pages=633–642 |doi=10.1016/j.ajhg.2008.10.012 |pmid=18976729 |pmc=2668035|display-authors=et al.}}</ref> Nog 'n studie in 2006 het bewyse gevind van die genetiese teenwoordigheid van Fenisiërs op die Spaanse eiland [[Ibiza]].<ref>{{cite journal |last1=Tomàs |first1=Carme|title=Differential maternal and paternal contributions to the genetic pool of Ibiza Island, Balearic Archipelago |journal=American Journal of Physical Anthropology |date=2006 |volume=129 |issue=2 |pages=268–278 |doi=10.1002/ajpa.20273 |pmid=16323196 }}</ref> In 2016 het die [[skelet]] van 'n 2&nbsp;500 jaar oue man van Kartago wat in [[Tunisië]] ontdek is, getoon dit bevat die seldsame moederlike haplogroep U5b2c1. Die lyn van dié "Jong Man van Byrsa" verteenwoordig vermoedelik vroeë geenvloei van [[Iberië]] na die [[Magreb]].<ref>{{cite journal |last1=Matisoo-Smith |first1=Elizabeth A. |last2=Gosling |first2=Anna L. |last3=Boocock |first3=James |last4=Kardailsky |first4=Olga |last5=Kurumilian |first5=Yara |last6=Roudesli-Chebbi |first6=Sihem |date=25 May 2016 |title=A European Mitochondrial Haplotype Identified in Ancient Phoenician Remains from Carthage, North Africa |journal=PLoS ONE |volume=11 |issue=5 |doi=10.1371/journal.pone.0155046 |display-authors=et al. |pages=e0155046 |pmid=27224451 |pmc=4880306|bibcode=2016PLoSO..1155046M |doi-access=free }}</ref> Volgens 'n studie van 2017 wat deur die ''American Journal of Human Genetics'' gepubliseer is, kry hedendaagse Libanese die grootste deel van hulle herkoms van 'n bevolking wat aan die Kanaäniete verwant is, en dit dui op 'n aansienlike genetiese aaneenlopendheid in die Levant sedert minstens die [[Bronstydperk]].<ref>{{cite journal|last1=Harb|first1=Marc|display-authors=etal|date=July 2017|title=Continuity and Admixture in the Last Five Millennia of Levantine History from Ancient Canaanite and Present-Day Lebanese Genome Sequences|url=|journal=American Journal of Human Genetics|volume=101|issue=2|pages=274–282|doi=10.1016/j.ajhg.2017.06.013|pmc=5544389|pmid=28757201}}</ref><ref>{{cite news|last1=Abed|first1=Mira|date=27 July 2017|title=The DNA of ancient Canaanites lives on in modern-day Lebanese, genetic analysis shows|work=Los Angeles Times|url=https://www.latimes.com/science/sciencenow/la-sci-sn-canaanite-lebanese-genetics-20170727-story.html}}</ref> Die Britse genetikus Chris Tyler-Smith en sy span het verder "antieke DNS van vyf Kanaänitiese volke wat 3&nbsp;750 en 3&nbsp;650 jaar gelede" gelewe het, met dié van moderne mense vergelyk en onthul dat 93% van die genetiese herkoms van mense in Libanon van die Kanaäniete kom (die ander 7% was van 'n bevolking op die [[Eurasië|Eurasiese]] [[steppe]]).<ref>{{cite web |url=https://www.patheos.com/blogs/kermitzarleyblog/2017/08/palestinians-may-philistines-since-lebanese-dna-93-canaanite/ |title=Palestinians May Be Philistines Since Lebanese DNA Is 93% Canaanite |last=Zarley |first=Kermit |work=Patheos |date=4 August 2017 |access-date=5 August 2021 |url-status=live}}</ref><ref>{{cite web |url=https://www.latimes.com/science/sciencenow/la-sci-sn-canaanite-lebanese-genetics-20170727-story.html |title=The DNA of ancient Canaanites lives on in modern-day Lebanese, genetic analysis shows |last=Abed |first=Mira |work=Los Angeles Times |date=27 July 2017 |access-date=5 August 2021 |url-status=live}}</ref> In 'n studie in 2020 wat in die ''American Journal of Human Genetics'' gepubliseer is, het navorsers gewys daar is 'n aansienlike genetiese aaneenlopendheid in Libanon sedert die Bronstydperk wat deur drie groot vermengingsvoorvalle onderbreek is: in die [[Ystertydperk|Yster-]], Hellenistiese en [[Ottomaanse Ryk|Ottomaanse]] tydperk, wat elk 3-11% van die nieplaaslike gene tot die bevolking bygedra het.<ref name="doi_10.1016/j.ajhg.2020.05.008">{{cite journal|last1=Haber|first1=Marc|last2=Nassar|first2=Joyce|last3=Almarri|first3=Mohamed A.|last4=Saupe|first4=Tina|last5=Saag|first5=Lehti|last6=Griffith|first6=Samuel J.|last7=Doumet-Serhal|first7=Claude|last8=Chanteau|first8=Julien|last9=Saghieh-Beydoun|first9=Muntaha|last10=Xue|first10=Yali|last11=Scheib|first11=Christiana L.|year=2020|title=A Genetic History of the Near East from an aDNA Time Course Sampling Eight Points in the Past 4,000 Years|journal=American Journal of Human Genetics|volume=107|issue=1|pages=149–157|doi=10.1016/j.ajhg.2020.05.008|pmc=7332655|pmid=32470374|last12=Tyler-Smith|first12=Chris}}</ref> ==Ekonomie== ===Handel=== [[Beeld:Phoenician trade routes (eng).svg|thumb|400px|Die groot Fenisiese handelsnetwerk (omstreeks 1200-800&nbsp;v.C.).]] Die Fenisiërs was tussengangers tussen die uiteenlopende bevolkings in die Mediterreense streek en Nabye Ooste. Hulle het die uitruil van goedere, kennis, kultuur en godsdienstradisies aangehelp. Hulle uitgebreide en langdurige handelsnetwerk het die fondament gelê vir 'n ekonomies en kultureel samehangende Mediterreense streek, wat deur die Grieke en veral die Romeinse voortgesit is.<ref name="Jerry H. Bentley 1999" /> [[Beeld:MuseoArqueologicoCadiz-P1050192.JPG|thumb|links|220px|Fenisiese sarkofae wat in Cádiz, Spanje, ontdek is. Hulle is vermoedelik na Sidon uitgevoer.<ref>A. B. Freijeiro, R. Corzo Sánchez, Der neue anthropoide Sarkophag von Cadiz. In: Madrider Mitteilungen 22, 1981.</ref><ref>{{cite journal |last1=Lapuente |first1=P. |last2=Rodà |first2=I. |last3=Gutiérrez Garcia‐M |first3=A. |last4=Brilli |first4=M. |title=Addressing the controversial origin of the marble source used in the Phoenician anthropoid sarcophagi of Gadir (Cadiz, Spain) |journal=Archaeometry |date=June 2021 |volume=63 |issue=3 |pages=467–480 |doi=10.1111/arcm.12623|s2cid=225150177 |url=http://zaguan.unizar.es/record/108415 }}</ref> Argeologiese Museum van Cádiz.]] Fenisiese bande met die Grieke was diepgewortel. Dit het blykbaar in die [[Minoïese beskawing]] op [[Kreta]] (1950-1450&nbsp;v.C.) begin, wat saam met die [[Miceense Griekeland|Miceense beskawing]] (1600-1100&nbsp;v.C.) as die voorlopers van klassieke Griekeland beskou word.<ref>{{cite book|first=Fernand|last=Braudel|title=Memory and Mediterranean|translator-first=Sian|translator-last=Reynolds|location=New York|publisher=Alfred A. Knopf|year=2001|pages=112–113}}</ref> Argeologiese bewyse dui daarop dat die Miceense Grieke geleidelik goedere, kunsstyle en gebruike via die Fenisiërs uit die Nabye Ooste ingevoer het. Aan die Egiptenare het die Fenisiërs sederhout teen aansienlike pryse verkoop,{{sfnp|Cunliffe|2008|pages=241–2}} asook [[wyn]] van die 8ste eeu&nbsp;v.C. af. Die wynhandel met Egipte is goed gedokumenteer deur skeepswrakke wat in 1997 in die oop see 50&nbsp;km wes van [[Ashkelon]], Israel, ontdek is.<ref>{{cite book |first=L. E. |last=Stager |chapter=Phoenician shipwrecks in the deep sea |title=Sea routes: From Sidon to Huelva: Interconnections in the Mediterranean, 16th–6th&nbsp;c.&nbsp;BC |year=2003 |pages=233–248 |isbn=978-960-7064-40-0 }}</ref> Groot houers van [[terracotta]] uit Tirus en Sarepta is gebruik vir die vervoer van die wyn. Die Fenisiërs het weer van die Egiptenare [[Nubië|Nubiese]] [[goud]] gekoop. Van elders het hulle ander materiale gekry, waarvan die belangrikste seker [[silwer]] was, soos van [[Sardinië]] en die [[Iberiese Skiereiland]]. Tin vir die maak van [[brons]] is dalk van [[Galisië]] in Suid-Spanje gekry, of van [[Noord-Europa]] ([[Cornwall]] of [[Historiese Bretagne|Bretagne]]).{{sfnp|Markoe|2000|p=103}} ===Nywerheid=== [[Beeld:Phoenician - Bowl with Hunting Scene - Walters 57705.jpg|thumb|220px|'n Fenisiese metaalbak met 'n [[jag]]toneel (8ste eeu&nbsp;v.C.). Die klere en haarstyl van die figure is Egipties, maar die onderwerp van die middelste toneel is die Mesopotamiese tema van die stryd tussen mens en dier. Fenisiese kunstenaars het dikwels die style van naburige kulture oorgeneem.]] Fenisië het min ander natuurlike hulpbronne as sy sederhout gehad. Hout was waarskynlik hulle eerste en grootste bron van rykdom; nie Egipte of Mesopotamië het genoeg houtbronne gehad nie. Die Fenisiërs kon egter nie van dié beperkte inkomste alleen lewe nie en het 'n nywerheidsbasis begin wat geskoei was op die vervaardiging van goedere vir alledaagse en luuksegebruik.<ref name=" John C. Scott CCR" /> Hulle het tegnieke soos glas-, graveer- en metaalwerk uitgevind of bemeester.<ref name=":42" /> Die Fenisiërs was vroeë pioniers in massaproduksie en het baie goedere in grootmaat verkoop. Hulle het die belangrikste bron van glasware in die oudheid geword en het duisende flesse, krale en ander glasvoorwerpe oor die Middellandse See versprei.<ref>{{cite book|first=Gerhard|last=Herm|title=The Phoenicians|translator-first=Catherine|translator-last=Hiller|location=New York|publisher=William Morrow|year=1975|page=80}}</ref> Uitgrawings in Spanje dui daarop dat hulle ook die pottebakkerswiel gebruik het.<ref>{{cite book|first1=Karl|last1=Moore|first2=David|last2=Lewis|title=Birth of the Multinational|location=Copenhagen|publisher=Copenhagen Business School Press|year=1999|page=85}}</ref> Hulle blootstelling aan 'n groot verskeidenheid kulture het hulle in staat gestel om goedere vir spesifieke markte te vervaardig.<ref name=":42">{{cite journal|last1=Markoe|first1=Glenn|last2= McGovern|first2=Patrick E.|title=A Nation of Artisans|journal=Archaeology|volume=43|issue=2|date=March 1990|pages=32–33|jstor=41765806|url=https://www.jstor.org/stable/41765806}}</ref> Uit die ''[[Ilias]]'' blyk dit dat Fenisiese klere en metaalgoedere hoog deur die Grieke aangeslaan is.<ref name="John C. Scott CCR" /> Gespesialiseerde items is spesiaal vir ryker klante ontwerp, insluitende reliëfs van [[ivoor]] en geverfde [[volstruis]]eiers met fyn detail. [[Beeld:Contemporary portrayal of a toga picta.jpg|thumb|links|180px|'n [[Etruskers|Etruskiese]] graf (omstreeks 350&nbsp;v.C.) wat 'n man met 'n [[pers]] [[toga]] uitbeeld.]] ====Tiriese pers==== Die waardevolste Fenisiese goedere was materiaal wat gekleur was met [[Tiriese pers]], wat vir 'n groot deel van die Fenisiese rykdom verantwoordelik was. Dit is 'n afskeiding deur verskeie spesies seeslakke van die genus ''Murex''. Hulle was volop in die Oos-Middellandse See, maar is so oorbenut dat hulle plaaslik uitgesterf het. Fenisiërs kon die kleurstof in 1750&nbsp;v.C. al ontdek het.<ref>{{cite book|last=St. Clair|first=Kassia|year=2016|title=The Secret Lives of Colour|location=London|publisher=John Murray|pages=162–164}}</ref> Hulle het 'n tweede vervaardigingsentrum daarvoor gevestig in Mogador, in die hedendaagse [[Marokko]].<ref>{{cite book|title=The Phoenicians: A Captivating Guide to the History of Phoenicia and the Impact Made by One of the Greatest Trading Civilizations of the Ancient World|year=2019|isbn=978-1647482053|page=60|last1= History|first1= Captivating}}</ref> Die Fenisiërs se eksklusiewe beheer oor die vervaardiging van die kleurstof asook die arbeidsintensiewe ekstraksieproses het dit baie duur gemaak. Tiriese pers is dus later met die rykes verbind. Dit was gou 'n statussimbool in sekere beskawings, veral onder jong Romeine. Assiriese bestellingsrekords van die Fenisiërs sluit in "klere van helder gekleurde stof", wat waarskynlik Tiriese pers insluit. Hoewel die ontwerpe en borduurwerk in Fenisiese tekstiele hoog aangeslaan is, ontbreek inligting oor die tegnieke en spesifieke beskrywings.<ref name=":42" /> ====Mynbou==== Mynbou in die Fenisiese tuisland was beperk; [[yster]] was die enigste [[metaal]] van enige nut. Die eerste grootskaalse mybou-operasies het waarskynlik in [[Siprus]] voorgekom, hoofsaaklik vir [[koper]]. [[Sardinië]] is dalk uitsluitlik vir sy [[Mineraal|mineralebronne]] gekoloniseer; Fenisiese nedersettings was gekonsentreer in die suidelike dele van die eiland, naby bronne van koper en [[lood]]. Die [[Iberiese Skiereiland]] was die rykste bron van verskeie metale, insluitend [[goud]], [[silwer]], koper, yster, [[tin]] en lood.{{sfnp|Rawlinson|1889}} Die aansienlike opbrengs van dié metale tydens die besetting deur Fenisië en Kartago dui op grootskaalse mynbou.{{sfnp|Rawlinson|1889}} Kartago het na berig word van [[Slaaf|slawe]] gebruik gemaak vir mynbou, maar dit is onbekend of die Fenisiërs dieselfde gedoen het.{{sfnp|Rawlinson|1889}} ====Wynbou==== Die merkwaardigste landbouproduk was [[wyn]], wat die Fenisiërs oor die Middellandse See help versprei het.<ref name=":22">{{Cite web|date=2020-09-14|title=2,600-year-old wine 'factory' unearthed in Lebanon|url=https://www.nationalgeographic.com/history/2020/09/2600-year-old-wine-factory-unearthed-lebanon/|access-date=2020-09-15|website=History & Culture|language=en}}</ref> Die [[Vitis vinifera|gewone wynstok]] is dalk deur die Fenisiërs of Kanaäniete gedomestikeer, hoewel dit waarskynlik van die Suid-[[Kaukasus]] gekom het via handelsroetes oor [[Mesopotamië]] of die [[Swartsee]]. Wingerde het geredelik in die Levant se kusstreke gegroei, en wyn is in die tyd van die [[Ou Ryk van Egipte|Ou Ryk]] (2686-2134&nbsp;v.C.) reeds na Egipte uitgevoer. Wyn het 'n belangrike rol in die Fenisiese godsdiens gespeel; dit was die hoofdrankie vir offerandes.<ref name=":22" /> Opgrawings op 'n klein Fenisiese dorp suid van Sidon het 'n wynfabriek ontbloot wat minstens van die 7de eeu&nbsp;v.C. al gebruik is en vermoedelik op 'n oorsese mark gemik was.<ref name=":22" /> Om [[oksidasie]] te voorkom is houers met 'n laag [[olyf]]olie, [[Denneboom|dennehout]] en [[hars]] verseël. Die Fenisiërs het wingerde en wynkelders in hulle kolonies in [[Noord-Afrika]], [[Sisilië]], [[Frankryk]] en [[Spanje]] gevestig,<ref name=":22" /> en het dalk wynmakery aan van hulle handelsvennote geleer. Die antieke Iberiërs het begin om wyn van plaaslike druifvariëteite te vervaardig ná hulle interaksie met die Fenisiërs. Iberiese kultivars het daarna die basis van die meeste [[Wes-Europa|Wes-Europese]] wyne gevorm.<ref>{{cite book|last=Sechrist|first=Robert|title=Planet of the Grapes: A Geography of Wine|pages=6–7}}</ref> ====Skeepsbou==== {{Multibeeld | align = right | direction = horizontal | background color = | voetskrif = Twee Assiriese voorstellings van skepe, dalk van Fenisiese bote. | beeld1 = AssyrianWarship.jpg | width1 = 169 | onderskrif1 = Oorlogskepe met twee rye spane. 'n Reliëf uit [[Nineve]]. | beeld2 = Eastern Antiquities in the Louvre - Room 4, 05.JPG | width2 = 164 | onderskrif2 = Die Houtvervoerreliëf in die [[Louvre]]. }} Die Fenisiërs het reeds sedert 1200&nbsp;v.C. groot handelsbote gebou. In die Bronstydperk het hulle die [[kiel]] ontwikkel. Hulle was waarskynlik die eerste volk wat die [[bireem]] gebruik het, omstreeks 700&nbsp;v.C.<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/technology/galley-ship|title=Galley {{!}} ship|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2020-04-19}}</ref> Hulle het waarskynlik ook die [[trireem]] ontwikkel wat beskou is as die gevorderdste en magtigste vaartuig in die antieke Mediterreense wêreld en wat eindelik deur die Grieke gebruik is.<ref name=":02" /> Die Fenisiërs was vir verskeie ander seevaartuitvindsels verantwoordelik. Die [[amfoor]], 'n soort houer wat vir beide droë goedere en vloeistof gebruik is, was 'n antieke Fenisiese uitvindsel wat vir byna 2&nbsp;000 jaar 'n gestandaardiseerde volumemaat geword het. Die oorblyfsels van kunsmatige hawens wat self skoon word, is in Sidon, Tirus, Atlit en [[Akko]] ontdek.<ref>{{cite journal|first=Arad|last=Haggi|title=Report on Underwater Excavation at the Phoenician Harbour, Atlit, Israel|journal=International Journal of Nautical Archaeology|issue=39|year=2010|page=283}}</ref> Die eerste voorbeeld van [[seereg]] was ook in die Levant.<ref>{{cite book|first=Shelley|last=Wachsmann|title=Seagoing Ships & Seamanship in the Bronze Age Levant|location=College Station, TX|publisher=Texas A & M University Press|year=1998|pages=300, 51, 323–325, 332}}</ref> Die Fenisiërs het tot in die Ystertydperk tot [[kartografie]] bygedra.<ref>{{cite book|first=Mark|last=Woolmer|title=Ancient Phoenicia: An Introduction|location=London|publisher=Bristol Classical Press|year=2011|page=84}}</ref> In 2014 is 'n Fenisiese handelskip van sowat 15&nbsp;m naby Gozo-eiland in [[Malta]] ontdek. Dit kom uit 700&nbsp;v.C. en is een van die oudste wrakke wat nog in die Middellandse See ontdek is.<ref>{{Cite web|url=https://www.history.com/news/2700-year-old-phoenician-shipwreck-discovered|title=2,700-Year-Old Phoenician Shipwreck Discovered|last=Klein|first=Christopher|website=HISTORY|language=en|access-date=2020-04-23}}</ref> ==Belangrike stede en kolonies== [[Beeld:Griechischen und phönizischen Kolonien.jpg|center|thumb|640x640px|'n Duitse kaart van Fenisië (in geel) en Griekse kolonies omstreeks die 8ste tot 6de eeu v.C.]] Fenisië was in onafhanklike stadstate georganiseer met 'n gemeenskaplike [[taal]] en [[kultuur]]. Die belangrikste stede was Tirus, Sidon en Bublos. Mededinging was te wagte, maar gewapende konflik was skaars. Talle ander stede het net in die Levant bestaan, waarvan baie waarskynlik onbekend was, soos Beiroeta (die moderne [[Beiroet]]), Ampi, Amia, Arqa, Baalbek, Botrys, Sarepta en Tripolis. Van die laat 10de eeu&nbsp;v.C. af het die Fenisiërs handelsbuiteposte deur die hele Mediterreense gebied gevestig: Tirus het kolonies gestig op Siprus, Sardinië, Iberië, die Baleariese Eilande, Sisilië, Malta en in Noord-Afrika. Latere kolonies is gestig aan die [[Atlantiese Oseaan|Atlantiese]] kus van Iberië. Die Fenisiërs het ook dalk die kus van die [[Kanariese Eilande]] en [[Brittanje]] verken.<ref name=" John C. Scott CCR" /> ===Fenisiese kolonisasie=== Om handel te bevorder het die Fenisiërs talle [[kolonie]]s en handelsposte aan die kus van die Middellandse See gevestig. Fenisiese stadstate het gewoonlik te min mense en geen begeerte gehad nie om hulle gebied oorsee uit te brei. Min kolonies het meer as 1&nbsp;000 inwoners gehad; net Kartago en 'n paar nedersetting in die westelike Mediterreense gebied het groter geword.<ref>{{cite book|first=Mogens Herman|last=Hansen|title=A Comparative Study of Thirty City-state Cultures: An Investigation|publisher=Kgl. Danske Videnskabernes Selskab|year=2000|isbn=978-87-7876-177-4|pages=601–602|chapter=Conclusion: The Impact of City-State Cultures on World History|access-date=5 April 2013|chapter-url=https://books.google.com/books?id=8qvY8pxVxcwC}}</ref> 'n Groot motiveringsfaktor was medeinging met die [[Grieke]], wat in dieselfde tyd oor die Middellandse See begin uitbrei het.<ref name="ClineGraham2011">{{cite book|author1=Eric H. Cline|url=https://books.google.com/books?id=1eRb5h7ATbsC|title=Ancient Empires: From Mesopotamia to the Rise of Islam|author2=Mark W. Graham|date=27 June 2011|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-88911-7|page=70|access-date=24 February 2013}}</ref> Hoewel hulle grootliks vreedsame mededingers was, het hulle onderskeie nedersettings op [[Sisilië]] en [[Kreta]] van tyd tot tyd gebots.<ref name="SacksMurray2009">{{cite book|author1=David Sacks|url=https://books.google.com/books?id=yyrao0dadqAC|title=Encyclopedia of the Ancient Greek World|author2=Oswyn Murray|author3=Lisa R. Brody|date=1 January 2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-1020-2|page=76|access-date=3 March 2013}}</ref> Die vroegste Fenisiese nedersettings buite die Levant was op Kreta en Siprus, en dit het geleidelik weswaarts uitgebrei na [[Korsika]], die [[Baleariese Eilande]], [[Sardinië]] en [[Sisilië]], sowel as op die Europese vasteland in [[Genua]] en [[Marseille]].<ref name="WaldmanMason2006">{{cite book|first1=Carl|last1=Waldman|url=https://books.google.com/books?id=kfv6HKXErqAC|title=Encyclopedia of European Peoples|first2=Catherine|last2=Mason|publisher=Infobase Publishing|year=2006|isbn=978-1-4381-2918-1|page=586|access-date=23 February 2013}}</ref> Tirus het die toon aangegee in die besetting van en beheer oor die kusstreke.<ref name="Naylor2009">{{cite book|first=Phillip Chiviges|last=Naylor|url=https://books.google.com/books?id=a1jfzkJTAZgC|title=North Africa: A History from Antiquity to the Present|date=1 July 2009|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77878-8|page=25|access-date=23 February 2013}}</ref> Fenisiese kolonies was taamlik outonoom. Daar is hoogstens verwag dat hulle jaarlikse heffings na hulle moederstad moes stuur, gewoonlik in die vorm van godsdienstige offerandes. In die 7de eeu&nbsp;v.C. het die westelike kolonies egter onder beheer gekom van Kartago,<ref name="SwartzDumett1980">{{cite book|first1=B. K.|last1=Swartz|url=https://books.google.com/books?id=8_Z5N0gmNlsC|title=West African Culture Dynamics: Archaeological and Historical Perspectives|first2=Raymond E.|last2=Dumett|date=1 January 1980|publisher=Walter de Gruyter|isbn=978-3-11-080068-5|page=236|access-date=17 February 2013}}</ref><ref name="GarnseyWhittaker2007">{{cite book|first1=P. D. A.|last1=Garnsey|url=https://books.google.com/books?id=01c6sUSS24oC|title=Imperialism in the Ancient World: The Cambridge University Research Seminar in Ancient History|first2=C. R.|last2=Whittaker|date=15 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03390-9|page=80|access-date=22 February 2013}}</ref> wat magistrate aangestel het.<ref name="Roberts20042">{{cite book|author=P. Roberts|url=https://books.google.com/books?id=Krh7n9AyS40C|title=HSC Ancient History|date=1 October 2004|publisher=Pascal Press|isbn=978-1-74125-179-1|page=64|access-date=17 February 2013}}</ref> Kartago het vir 'n tyd ná sy onafhanklikwording steeds jaarlikse heffings na Tirus gestuur. ==Gemeenskap en kultuur== Aangesien baie min Fenisiese geskrifte bewaar gebly het, kom baie van die kennis oor hulle kultuur en gemeenskap van wat ander beskawings oor hulle geskryf het en van argeologiese ontdekkings. Die Fenisiërs het baie in gemeen gehad met ander Kanaäniete, soos taal, godsdiens, sosiale gebruike en 'n [[Monargie|monargale]] politieke stelsel wat om stadstate gesentreer was. Hulle het egter teen die Vroeë Ystertydperk (rofweg 1300&nbsp;v.C.) 'n afsonderlike volk begin word. Hulle kultuur, ekonomie en daaglikse lewe was gesentreer om handel en seevaart. Laasgenoemde het hulle in kontak met talle ander beskawings gebring. ===Politiek en regering=== [[Beeld:King Hiram Of Tyre.jpg|thumb|220px|Die graftombe van koning Hiram I van Tirus op die dorp Hanaouay in Suid-Libanon.]] [[Beeld:Phoenician Merchants and Traders.jpg|thumb|220px|'n 19de-eeuse uitbeelding van Fenisiese matrose en handelaars. Die belangrikheid van handel vir die Fenisiese ekonomie het gelei tot 'n geleidelike magsdeling tussen die koning en rade van handelaarsfamilies.]] [[Beeld:PhoenicianStela-4cBC-Tyre-NationalMuseumOfBeirut 03102019RomanDeckert.jpg|thumb|220px|'n [[Stele]] van Tirus met Fenisiese inskripsies (omstreeks die 4de eeu v.C.). Nasionale Museum van Beiroet.]] Die Fenisiese stadstate was baie onafhanklik en formele bondgenootskappe tussen hulle was skaars. Die relatiewe mag en invloed van die stadstate het van tyd tot tyd gewissel. Sidon het tussen die 12de en 11de eeu&nbsp;v.C. oorheers en sy bure beïnvloed. Teen die 10de eeu&nbsp;v.C. het Tirus die magtigste stad geword. Konings wat die troon geërf het, het veral in die begin met absolute mag regeer. Hulle het dikwels op senior amptenare uit die adel- en handelsklasse staatgemaak. Die priesters was 'n uitsonderlike klas, gewoonlik van koninklike afkoms of uit belangrike handelaarsfamilies. Die koning is beskou as 'n verteenwoordiger van die [[Godheid|gode]] en het baie verpligtinge gehad wat betref die godsdiensoptogte en {{nowrap|-rituele}}. Priesters was dus baie invloedryk en het dikwels met die koninklike familie verweef geraak. Konings het nie hulle bewind met standbeelde en monumente gevier nie. Hulle rykdom, mag en prestasies is gewoonlik oorgedra deur versierde sakrofae. Die Fenisiërs het rekord gehou van hulle heersers met graftombe-inskripsies, wat onder die min primêre bronne is wat bewaar gebly het. Historici het 'n duidelike lyn van opvolging bepaal van sekere stadstate, veral Bublos en Tirus. Reeds van die 15de eeu&nbsp;v.C. af is Fenisiese leiers "geadviseer deur rade wat al hoe groter mag gekry het".<ref name=":10" /> In die 6de eeu&nbsp;v.C., tydens die Babiloniese heerskappy, het Tirus vir 'n kort ruk 'n regeringstelsel van regters gehad wie se mag rofweg met dié van [[Konsul (Rome)|Romeinse konsuls]] ooreengestem het. Hulle was bekend as ''sufetes'' en is vir kort termyne uit die magtigste adellike families gekies.<ref>{{cite book |last1=Crawley Quinn |first1=Josephine |title=In Search of the Phoenicians |chapter=A New Phoenician World |date=2018 |publisher=Princeton University Press |pages=153–175 |doi=10.2307/j.ctvc77kkd.13 |jstor=j.ctvc77kkd.13 |isbn=9780691195964 }}</ref><ref name=":10"/> In die 4de eeu&nbsp;v.C., toe die leërs van [[Alexander die Grote]] Tirus genader het, is hulle nie deur die koning ontmoet nie, maar deur verteenwoordigers van die stad se statebond. Historici van destyds het ook geskryf dat die "inwoners" van Sidon vrede met Alexander gesluit het.<ref name=":10" /> Toe die Masedoniërs 'n nuwe koning oor Sidon wou aanstel, het die burgers hulle kandidaat benoem.<ref name=":10" /> ===Reg en administrasie=== Naas die koning en raad was die belangrikste twee posisies in byna elke Fenisiese stadstaat die goewerneur en leërbevelvoerder. Besonderhede oor die pligte van dié amptenare is skaars. Dit is egter bekend dat die goewerneur verantwoordelik was vir die insameling van [[belasting]], om verordeninge in werking te stel, toesig oor regters te hou en die administrasie van die reg te beheer.<ref name=":02"/> Omdat oorloë skaars was, was die plig van die leërbevelvoerder gewoonlik die verdediging van die stadstaat en sy agterlande. Die Fenisiërs het 'n stelsel van regters en howe gehad wat dispute opgelos en misdade gestraf het volgens 'n stel wette en tradisies. Wette is deur die staat in werking gestel en was die verantwoordelikheid van die heerser en sekere aangewese amptenare. Nes in die res van die Levant was die wette streng en partydig, en het dit die sosiale lae van die gemeenskap weerspieël. Die moord op 'n gewone burger is in 'n minder ernstige lig beskou as dié op 'n edelman, en die hoër stande het die meeste regte gehad. Die rykes het gewoonlik 'n straf vrygespring deur 'n boete te betaal. Vrye burgers van enige klas kon hulleself in die hof verdedig en het meer regte as vroue en kinders gehad, terwyl slawe geen regte gehad het nie. Mans kon hulle straf oordra aan hulle vroue, kinders en slawe, en kon hulle selfs hulle vonnisse namens hulle laat uitdien. Soos in naburige gemeenskappe van die tyd was die straf vir misdade dikwels swaar, en dit het dikwels die beginsel van vergelding behels -- as 'n slaaf vermoor is, kon die daad gestraf word met die moord op 'n slaaf van die oortreder. Gevangenisstraf was skaars, en straf het dikwels boetes, verbanning, en teregstelling behels. == Verwysings == {{Verwysings|3}} ==Bronne== {{refbegin|3}} * {{cite book |last=Aubet |first=Maria Eugenia |year=2001 |title=The Phoenicians and the West: Politics, Colonies and Trade |translator-last = Turton |translator-first = Mary |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-79543-2 }} See [https://web.archive.org/web/20180522021430/http://bmcr.brynmawr.edu/2003/2003-12-17.html Resensie deur Roger Wright], Universiteit van Liverpool. * Bondi, S.F. 1988. "The Course of History." In ''The Phoenicians'', red. Sabatino Moscati, 38–45. Milaan: Gruppo Editoriale Fabbri. * {{cite book |url=https://archive.org/details/dictionaryofcomp00bran/page/n5 |editor-last=Brandon |editor-first=S.G.F. |year=1970 |title=Dictionary of Comparative Religion |location=New York City |publisher=Charles Scribner’s Son |isbn=9780684310091 }} * {{cite book |last1=Charles-Picard |first1=Gilbert |last2=Picard |first2=Colette|year=1968 |title = The Life and Death of Carthage |location=New York City |publisher=Taplinger }} * {{cite book |last=Coulmas |first=Florian |year=1996 |title=The Blackwell Encyclopedia of Writing Systems |location=Oxford |publisher=Blackwell |isbn=978-0-631-21481-6 }} * {{cite book |last=Cross |first=Frank M. |year=1973 |title=Canaanite Myth and Hebrew Epic |publisher=Harvard University Press |url=https://books.google.com/books?id=-eOycxXAoHMC |isbn=9780674091764 }} * {{cite book |last=Cunliffe |first=Barry |year=2008 |title=Europe Between the Oceans; 9000 BC-AD 1000 |location=New Haven, CT |publisher=Yale University Press }} * Elayi, J. 2013. ''Histoire de la Phénicie''. Parys: Perrin * {{cite book |last=Gaster |first=Theodor H. |chapter=The Religion of the Canaanites |editor-last=Ferm |editor-first=Vergilius |year=1965 |title=Ancient Religions |location=New York City |publisher=Citadel Pres }} * {{cite book |last=Harden |first=Donald |year=1962 |title=The Phoenicians |url=https://archive.org/details/phoenicians00hard |url-access=registration |location=New York, NY |publisher=Frederick A. Praeger }} * {{Cite book |last= Jigoulov |first= Vadim S. |year= 2021 |title= The Phoenicians: Lost Civilizations |location= London |publisher= Reaktion Books |isbn= 978-1-789-14478-9 }} * {{cite book |last=Lancel |first=Serge |year=1995 |title = Carthage. A History |location=Oxford |publisher=Blackwell}} * {{cite book |last=Markoe |first=Glenn E. |year=2000 |title=Peoples of the Past: Phoenicians |location=Berkeley, CA |publisher=University of California Press |isbn=978-0-520-22614-2 |url=https://books.google.com/books?id=smPZ-ou74EwC&pg=PA13 }} * {{cite book |last=Moscati |first=Sabatino |year=1957 |title=Ancient Semitic Civilizations |url=https://archive.org/details/in.gov.ignca.6873 |location=Londen, Engeland |publisher=Elek Books }} * {{cite book |last=Moscati |first=Sabatino |year=1965 |title=The World of the Phoenicians |location = New York, NY |publisher=Frederick A. Praeger }} * {{cite book |last=Quinn|first=Josephine Crawley|year=2017|title=In Search of the Phoenicians|publisher=Princeton University Press|isbn=978-1-4008-8911-2}} * {{cite book|last=Rawlinson|first=George|title=The History of Phoenicia|year=1889|url=http://digital.library.upenn.edu/webbin/gutbook/lookup?num=2331}} * W. Röllig (1995), [http://archiv.ub.uni-heidelberg.de/propylaeumdok/volltexte/2011/1102 Phoenician and the Phoenicians in the context of the Ancient Near East], in S. Moscati (red.), I Fenici ieri oggi domani : ricerche, scoperte, progetti, Roma, p.&nbsp;203-214 * {{cite book|last=Smith|first=W. Robertson|title=Lectures on the Religion of the Semites|orig-year=A. & C. Black, Edinburgh, 1889|publisher=Meridian Library|location=New York|year=1956}} * {{cite book |last1=Soren |first1=David |last2=Khader |first2=Aicha B. |last3=Slim |first3=Hedi |year=1990 |title=Carthage |url=https://archive.org/details/carthageuncoveri00sore |url-access=registration |location=New York, NY |publisher=Simon & Schuster |isbn=9780671669027 }} * {{cite book |last=Warmington |first = Brian H. |year=1964 |title=Carthage |publisher=Penguin}} {{refend}} ==Nog leesstof== * Carayon, Nicolas, ''[http://hal.archives-ouvertes.fr/docs/00/28/32/10/PDF/3vol.pdf Les ports phéniciens et puniques]'', PhD-tesis, 2008, Straatsburg, Frankryk. * Cerqueiro, Daniel, ''Las Naves de Tarshis o quiénes fueron los Fenicios'', Buenos Aires, red. Peq. Venecia, 2002, {{ISBN|987-9239-13-X}}. * Cioffi, Robert L., "A Palm Tree, a Colour and a Mythical Bird" (resensie van Josephine Quinn, ''In Search of the Phoenicians'', Princeton, 2017, 360 pp., {{ISBN|978 0 691 17527 0}}), ''London Review of Books'', vol. 41, no. 1 (3 Januarie 2019), pp.&nbsp;15–16. * Thiollet, Jean-Pierre, ''Je m'appelle Byblos'', voorwoord deur Guy Gay-Para, H & D, Paris, 2005, {{ISBN|2-914266-04-9}}. * {{cite book |last=Todd |first=Malcolm |author2=Andrew Fleming |title=The South West to AD 1,000 (Regional history of England series No.:8) |publisher=Longman |location=Harlow, Essex |year=1987 |isbn=978-0-582-49274-5 }} * Silva, Diógenes. "La literatura sobre fenicios en el territorio brasileño: orígenes y razones", PhD-tesis, Madrid - 2016. Beskikbaar by https://eprints.ucm.es/39468/ ==Skakels== * [https://www.bbc.co.uk/programmes/b03szw8l BBC Radio4 – "In Our Time: The Phoenicians"] * [https://web.archive.org/web/20090110073346/http://www.nowlebanon.com/NewsArticleDetails.aspx?ID=69741&MID=123&PID=2 "The quest for the Phoenicians in South Lebanon"] * [https://www.omniglot.com/writing/phoenician.htm "Phoenician Alphabet"] * {{cite web|url=https://aeon.co/essays/phoenicia-an-imaginary-friend-to-nations-in-need-of-ancestors|title=Phoenicia: An imaginary friend to nations in need of ancestors|work=Josephine Quinn, associate professor in ancient history at Worcester College, University of Oxford]|editor=Sam Haselby|publisher=Aeon}} {{CommonsKategorie-inlyn|Phoenicia}} {{vertaaluit| taalafk = en | il = Phoenicia}} {{Normdata}} [[Kategorie:Geskiedenis van Libanon]] [[Kategorie:Middellandse See]] [[Kategorie:Antieke Nabye Ooste]] 6yos9l4aajqyo7rbaevdy0va9s6efci 2515144 2515143 2022-07-25T20:57:35Z Burgert Behr 2401 /* Opkoms en hoogtepunt (1200-800&nbsp;v.C.) */ wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Voormalige land |gewone_lang_naam = Fenisië |gewone_naam = Fenisië |kontinent =Asië |gebied =Nabye-Ooste |era = Mesopotamië |jaar_begin =2500&nbsp;v.C. |jaar_einde =64&nbsp;v.C. |flag_p1 = |p1 = Kanaän |flag_p2 = |p2 = Hetiete |flag_p3 = |p3 = Nuwe Ryk van Egipte |flag_s1 = |s1= Achaemenidiese Fenisië |flag_s2 = |s2= Antieke Kartago |gebeurtenis1 = Stigting |datum_gebeurtenis1 = 2500&nbsp;v.C. |gebeurtenis2 = Tirus, onder die regering van Hiram I, word die dominante stadstaat |datum_gebeurtenis2 =969&nbsp;v.C. |gebeurtenis3 = Pygmalion stig Kartago (legendaries) |datum_gebeurtenis3 =814&nbsp;v.C. |gebeurtenis4 = [[Pompeius]] verower Fenisië en die res van die [[Seleukidiese Ryk]] |datum_gebeurtenis4 =64&nbsp;v.C. |beeld_kaart =Phoenicia map-en.svg |beeld_kaart_byskrif = 'n Kaart van die Fenisiese streek in groen. |algemene_tale =[[Fenisies]], [[Punies]] |hoofstad =Geen; belangrike stede was [[Bublos]], [[Tirus]] en [[Kartago]] |regeringstipe =Monargie |titel_leier =Bekende konings van Fenisiese stede |leier1 =Ahiram |jaar_leier1 =ca. 1000&nbsp;v.C. |leier2 =Hiram&nbsp;I |jaar_leier2 =969–936&nbsp;n.C. |leier3 =Pygmalion |jaar_leier3 =820–774&nbsp;n.C. }} '''Fenisië''' (van die [[Griekse]] Φοινίκη, ''Phoiníkē''; [[Arabies]]: فينيقية, ''Fīnīqīyah'') was ’n antieke [[Semitiese tale|Semitiessprekende]], [[see]]varende beskawing in die westelike kusstreke van die [[Vrugbare Halfmaan]] wat aan die kuslyn van die moderne [[Libanon]] gesentreer was.<ref>{{Cite book|last=Kitto|first=John|url=https://books.google.com/books?id=9oHbdzSawj0C&q=phoenicia+lebanon&pg=PA528|title=A Cyclopedia of Biblical Literature|date=1851|publisher=Adan and Charles Black}}</ref><ref>{{Cite book|last=Malaspina|first=Ann|url=https://books.google.com/books?id=Pfop0v79y7gC&q=phoenicia+lebanon&pg=PA19|title=Lebanon|date=2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-0579-6}}</ref> Al die groot Fenisiese stede was aan die kus van die [[Middellandse See]] geleë. Die gebied van die Fenisiese stadstate het deur die geskiedenis uitgebrei en gekrimp. Die kernstreek waarin die Fenisiese kultuur ontwikkel en floreer het, het gestrek van [[Tripoli, Libanon|Tripoli]] en [[Bublos]] in Noord-[[Libanon]] tot [[Karmelberg]] in die hedendaagse [[Israel]]. Op die hoogtepunt van sy bestaan het Fenisië se grondgebied in die oostelike Mediterreense streek gestrek van die [[Orontes]]riviermond tot by [[Ashkelon]].<ref>{{Cite book |last=Meir Edrey |title=Phoenician Identity in Context: Material Cultural Koiné in the Iron Age Levant |publisher=Ugarit-Verlag – Buch- und Medienhandel Münster |year=2019 |isbn=978-3-86835-282-5 |series=Alter Orient und Altes Testament |volume=469 |location=Germany |pages=23–24}}</ref> Buite sy tuisgebied het die Fenisiese beskawing gestrek tot by die Middellandse See, van [[Siprus]] tot die [[Iberiese Skiereiland]]. Die Fenisiërs was 'n Semitiessprekende volk van ietwat onbekende oorsprong wat omstreeks 3000&nbsp;v.C. in die [[Levant]] ontstaan het.<ref>{{Cite web|title=Phoenicia {{!}} Definition, Location, History, Religion, & Facts|url=https://www.britannica.com/place/Phoenicia|access-date=2021-08-29|website=Encyclopedia Britannica|language=en}}</ref> Die term "Fenisië" is 'n antieke Griekse, nie-inheemse naam wat waarskynlik een van hulle belangrikste uitvoergoedere beskryf het: 'n kleursel ook bekend as [[Tiriese pers]]. Dit het nie 'n samehangende kultuur of gemeenskap beskryf nie, want anders sou dit plaaslik verstaan gewees het.<ref>{{Cite web|title=Who Were The Phoenicians? {{!}} History Today|url=https://www.historytoday.com/reviews/who-were-phoenicians|website=www.historytoday.com|access-date=2020-04-20}}</ref> [[Beeld:Columns at Al Mina site, Tyre, Lebanon.jpg|thumb|links|220px|Ruïnes van Tirus.]] [[Beeld:Sidon College site.jpg|thumb|links|220px|Sidon.]] [[Beeld:Byblos 1.jpg|thumb|links|220px|Bublos.]] Daar word gedebatteer of die Fenisiërs wel afsonderlik van die breër groep Semitiessprekende volke was wat as die [[Kanaän]]iete bekend is.<ref name="John C. Scott CCR">{{cite journal|last=Scott|first=John C|date=2018|title=The Phoenicians and the Formation of the Western World|journal=Comparative Civilizations Review|volume=78|issue=78|url=https://scholarsarchive.byu.edu/ccr/vol78/iss78/4}}</ref>{{sfnp|Quinn|2017|pages=24, 204}} Die historikus Robert Drews glo "Kanaäniete" was die naam van die etniese groep wat deur die antieke Grieke die "Fenisiërs" genoem is,<ref>{{cite journal |url=https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/030908929802308104 |title=Canaanites and Philistines |last=Drews |first=Robert |journal=Journal for the Study of the Old Testament |volume=23 |issue=81 |pages=39–61 |date=1998 |doi=10.1177/030908929802308104|s2cid=144074940 }}</ref> maar volgens die argeoloog Jonathan N. Tubb het die [[Ammoniet]]e, [[Moabiete]], [[Israel]]iete en Fenisiërs elk hulle eie kulturele identiteit gehad, hoewel hulle etnies Kanaäniete was, "dieselfde mense wat hulle in die 8ste millennium&nbsp;v.C. in boerderynedersettings in die streek gevestig het".<ref name="JonTubb">{{cite book|last=Tubb|first=Johnathan N.|url=https://archive.org/details/canaanites00tubb|title=Canaanites|work=British Museum People of the Past|publisher=University of Oklahoma Press|year=1998|isbn=9780806131085|access-date=9 October 2018|url-access=registration}}</ref>{{rp|13–14}} Die Fenisiërs het in die middel 12de eeu&nbsp;v.C. 'n opkoms gemaak ná die agteruitgang van die invloedrykste kulture in die [[verval van die Bronstydperk]]. Hulle was onder die mense van hulle tyd bekend as bekwame handelaars en seevaarders, en het deur die grootste deel van die klassieke oudheid die oorheersende kommersiële mag geword. Die Fenisiërs het 'n uitgebreide seehandelsnetwerk ontwikkel wat langer as 'n millennium geduur het. Hulle het gehelp om kulture, idees en kennis uit te ruil tussen groot bakermatte van die beskawing soos [[Griekeland]], [[Antieke Egipte|Egipte]] en [[Mesopotamië]]. Ná sy hoogtepunt in die 9de eeu&nbsp;v.C. het die Fenisiese beskawing in die oostelike Mediterreense streek stadigaan agteruitgegaan weens buitelandse invloed en mededinging; in die sentrale en westelike Mediterreense streek het sy invloed voortgeduur tot in die middel van die 2de eeu&nbsp;v.C. Die Fenisiërs was in stadstate georganiseer, nes dié in [[antieke Griekeland]], waarvan die noemenswaardigstes [[Tirus]], [[Sidon]] en [[Bublos]] was.{{sfnp|Aubet|2001|p=17}}<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.worldhistory.org/phoenicia/|title=Phoenicia|encyclopedia=World History Encyclopedia|access-date=2017-08-09}}</ref> Elke stadstaat was polities onafhanklik, en daar is geen bewyse dat die Fenisiërs aan hulleself as 'n enkele nasionaliteit gedink het nie.{{sfnp|Quinn|2017|pages=201–203}} Die Fenisiërs het kolonies en handelsposte oor die hele Mediterreense streek gevestig. [[Kartago]], 'n nedersetting in Noordwes-[[Afrika]], het in die 7de eeu&nbsp;v.C. 'n groot beskawing uit eie reg geword. Die Fenisiese gemeenskap en kultuurlewe was gesentreer om handel en seevaart. Terwyl die meeste stadstate deur die een of ander soort koning regeer is, het handelaarsfamilies waarskynlik groot invloed uitgeoefen. Die Fenisiërs is lank as 'n verlore beskawing beskou weens die gebrek aan inheemse geskrewe rekords. Eers teen die middel 20ste&nbsp;eeu het historici en argeoloë 'n idee begin vorm van die komplekse en invloedryke beskawing.{{sfnp|Markoe|2000|pages=10–12}} Hulle beste nalatenskap was die wêreld se [[Fenisiese alfabet|oudste geverifieerde alfabet]], waarvan die oorsprong verbind word aan die [[Hebreeuse alfabet|Hebreeuse skrif]] via die [[Proto-Sinaïtiese alfabet]].{{sfn|Coulmas|1996}} Dit is deur die Mediterreense streek versprei en gebruik om die [[Arabiese alfabet|Arabiese]] en [[Griekse alfabet]] te ontwikkel en daarna weer die [[Latynse alfabet]] en [[Cyrilliese skrif]].{{sfnp|Markoe|2000|page=111}}<ref name="Fischer 2004 90">{{cite book|last=Fischer|first=Steven Roger|title=A history of writing|publisher=Reaktion Books|year=2004|page=90}}</ref> Hulle kry ook die eer vir innovasies in skeepsbou, navigasie, nywerheid, landbou en regering. Daar word geglo hulle internasionale handelsnetwerk het die ekonomiese, politieke en kulturele fondamente gelê van die klassieke [[Westerse beskawing]].<ref name="Hans G. Niemeyer 2004">{{cite book|last=Niemeyer|first=Hans G.|chapter=The Phoenicians and the Birth of a Multinational Mediterranean Society|title=Commerce and Monetary Systems in the Ancient World|editor-last1=Rollinger|editor-first1=Robert|editor-last2=Ulf|editor-first2=Christoph|location=Stuttgart|publisher=Franz Stiener Verlag|year=2004|pages=246, 250}}</ref> ==Etimologie== Die Fenisiërs was 'n gemeenskap van onafhanklike stadstate en het blykbaar nie 'n term gehad vir Fenisië as geheel nie.<ref>Department of Ancient Near Eastern Art. “The Phoenicians (1500–300 B.C.).” In ''Heilbrunn Timeline of Art History.'' New York: The Metropolitan Museum of Art, 2000–. http://www.metmuseum.org/toah/hd/phoe/hd_phoe.htm (October 2004)</ref> In plaas daarvan sou hulle name gehad het vir die inwoners van elke spesifieke stad, soos "Sidoniërs" vir die inwoners van Sidon, ens. As die Fenisiërs wel 'n naam vir die hele streek gehad het, sou dit waarskynlik "Kanaän" gewees het en sou hulle na hulleself as "Kanaäniete" verwys het.<ref>Britannica, The Editors of Encyclopaedia. "Phoenicia". ''Encyclopedia Britannica'', 20 Augustus 2020, https://www.britannica.com/place/Phoenicia. Besoek op 9 Januarie 2022.</ref> Die naam "Fenisiërs" kom, nes die [[Latyn]]se ''Poenī'' (adjektief ''poenicus'', later ''pūnicus''), van die antieke Griekse Φοινίκη (''Phoiníkē''). Die woord φοῖνιξ (''phoînix'') beteken "Fenisiër", "[[Tiriese pers]]" of "[[dadelpalm]]." [[Homeros]] het dit in elk van dié betekenisse gebruik.<ref>{{cite web|url=https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=foi=nic|title=Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, φοῖνιξ|website=www.perseus.tufts.edu|access-date=2017-02-03}}</ref> (Die mitiese voël [[Feniks]] het ook dié naam, maar dit kom eers eeue later voor.) Dit is moeilik om te bepaal watter betekenis eerste was, maar dit is verstaanbaar dat die Grieke die karmosynrooi of pers kleur van dadels en kleurstof met die handelaars van albei dié produkte vereenselwig het. ==Geskiedenis== Omdat min Fenisiese rekords bewaar gebly het, kom die meeste van die kennis oor hulle oorsprong en geskiedenis uit die geskrifte van ander beskawings wat deur die hele Mediterreense streek opgegrawe word. Die geleerdes stem saam dat Fenisië se vooruitstrewendste tydperk van 1200&nbsp;v.C. tot aan die einde van die [[Persië|Persiese tydperk]] (332&nbsp;v.C.) was.<ref>{{Harvnb|Jigoulov|2021|p=13}}</ref> Die Fenisiese [[Bronstydperk]] is grootliks onbekend.<ref name = "Jig2021_18">{{harvnb|Jigoulov|2021|p=18}}</ref> Die belangrikste twee terreine is Bublos en Sidon-Dakerman (naby Sidon). In 2021 was daar egter steeds meer as honderd terreine wat opgegrawe moes word, terwyl ander nog nie heeltemal ontleed was nie.<ref name = "Jig2021_18"/> Die Middel-Bronstydperk was oor die algemeen 'n vreedsame tyd van toenemende bevolkings, handel en vooruitgang, hoewel daar om natuurlike hulpbronne meegeding is.<ref name="Jig2021_20"/> In die Laat Bronstyd het die mededinging tussen Egipte, [[Mitanni]], die [[Hetiete]] en [[Assirië]] 'n groot impak op Fenisiese stede gehad.<ref name = "Jig2021_20">{{harvnb|Jigoulov|2021|pp=18–9}}</ref> ===Oorsprong=== [[Lêer:Antarados sarkophagus face.JPG|duimnael|180px|’n Fenisiese sarkofaag by Antarados, Noord-Libanon, 480-450&nbsp;v.C.]] Die Kanaänitiese kultuur waaruit die Fenisiërs ontstaan het, het blykbaar op die plek ontwikkel uit die vroeëre Ghassuliese [[Kopersteentydperk]]kultuur. Die staat [[Oegarit]] uit die Laat Bronstydperk word argeologies ook as Kanaänities beskou,<ref name="tubb">Tubb, Jonathan N. (1998), "Canaanites" (British Museum People of the Past)</ref> hoewel [[Oegarities]] nie tot die Kanaänitiese tale behoort nie.<ref>{{Cite book |first=Roger |last=Woodard |year=2008 |title=The Ancient Languages of Syria-Palestine and Arabia |location=New York |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-68498-9 }}</ref><ref name="NavehJ1987">{{Cite book |first=Joseph |last=Naveh |year=1987 |chapter=Proto-Canaanite, Archaic Greek, and the Script of the Aramaic Text on the Tell Fakhariyah Statue |editor1-last=Miller |title=Ancient Israelite Religion |display-editors=etal |isbn=0-8006-0831-3 |chapter-url-access=registration |chapter-url=https://archive.org/details/ancientisraelite00unse }}. {{harvp|Coulmas|1996}}.</ref> Die Griekse historikus [[Herodotos]] en ander het ander teorieë gehad oor plekke van waar die Fenisiërs gekom het.<ref>Herodotos ''Histories'' 1.1, 2.44 & 7.89; Strabo, ''Geography'' 16.3.4.</ref><ref name="Bowersock">{{cite book |chapter-url=https://books.google.com/books?id=2hmbc9evgB0C&pg=PA401 |title=Bahrain Through The Ages – the Archaeology |publisher=Routledge |year=1986 |isbn=0-7103-0112-X |chapter=Tylos and Tyre. Bahrain in the Graeco-Roman World |editor-last2=Rice |editor-first2=Michael |author=Bowersock, G.W. |editor-last1=Khalifa |editor-first1=Haya Ali |pages=401–2 }}</ref><ref name="Rice">{{cite book|title=The Archaeology of the Arabian Gulf|publisher=Routledge|year=1994|isbn=0-415-03268-7 |author=Rice, Michael|page=20}}</ref> Sommige argeoloë het al 'n migrasie voorgestel wat verband hou met die verval van 'n beskawing omstreeks 1750&nbsp;v.C.<ref name="Bowersock"/><ref name="Rice"/><ref name="Donkin">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=leHFqMQ9mw8C&pg=PA48 |title=Beyond Price: Pearls and Pearl-fishing : Origins to the Age of Discoveries, Volume 224 |page=48 |author=R.A. Donkin|isbn=0-87169-224-4 |year=1998 }}</ref> Die meeste geleerdes verwerp egter die idee van 'n migrasie; argeologiese en historiese bewyse dui daarop dat die streek millenniums lank aaneen bewoon is, en onlangse [[Genetika|genetiese]] navorsing dui aan hedendaagse [[Libanon|Libanese]] kry die grootste deel van hulle afkoms (meer as 90%) van 'n Kanaänitiesverwante bevolking.<ref name="Habercetera">{{cite journal |title=Continuity and Admixture in the Last Five Millennia of Levantine History from Ancient Canaanite and Present-Day Lebanese Genome Sequences |journal=American Journal of Human Genetics |year=2017 |doi=10.1016/j.ajhg.2017.06.013 |pmid=28757201|doi-access=free |last1=Haber |first1=Marc |last2=Doumet-Serhal |first2=Claude |last3=Scheib |first3=Christiana |last4=Xue |first4=Yali |last5=Danecek |first5=Petr |last6=Mezzavilla |first6=Massimo |last7=Youhanna |first7=Sonia |last8=Martiniano |first8=Rui |last9=Prado-Martinez |first9=Javier |last10=Szpak |first10=Michał |last11=Matisoo-Smith |first11=Elizabeth |last12=Schutkowski |first12=Holger |last13=Mikulski |first13=Richard |last14=Zalloua |first14=Pierre |last15=Kivisild |first15=Toomas |last16=Tyler-Smith |first16=Chris |volume=101 |issue=2 |pages=274–282 |pmc=5544389 }}</ref> ===Opkoms in die Laat Bronstydperk (1479-1200 v.C.)=== Die eerste bekende aantekeninge oor die Fenisiërs hou verband met die verowerings van [[farao]] [[Toetmoses III]] (1479-1425 v.C.). Die Egiptenare het kusstede geteiken wat volgens hulle behoort het aan die ''Fenekhu'', "skrynwerkers", soos Bublos, Arwad en Ullasa. Die stede het aan die Egiptenare toegang verleen tot die Mesopotamiese handel en groot hoeveelhede van die streek se inheemse sederhout, waarvan daar geen ekviwalent in Egipte was nie.{{sfnp|Markoe|2000|pages=1–19}} Teen die 14de eeu&nbsp;v.C. het die Egiptenare die Fenisiese stadstate as "gunstelingstede" beskou. [[Tirus]], [[Sidon]], [[Beiroet]] en Bublos is as die belangrikstes gereken. Die Fenisiërs het aansienlike outonomie gehad en hulle stede was redelik goed ontwikkel en vooruitstrewend. Bublos was die belangrikste stad; dit was 'n sentrum vir bronsvervaardiging en die primêre sentrum van waardevolle items soos [[tin]] en [[lapis lazuli]] van so ver oos as [[Afganistan]]. Die Egiptiese amptenare het ook belanggestel in Sidon en Tirus, en dit het 'n patroon van mededinging begin wat oor die volgende millennium sou voortduur. In die [[Amarna-briewe]] word vertel die naburige [[Amoriete]] en Hetiete het Fenisiese stede van 1350 tot 1300&nbsp;v.C. verower, veral in die noorde. Egipte het eindelik sy kusgebiede van Oegarit in Noord-[[Sirië]] tot by Bublos naby Sentraal-Libanon verloor. ===Opkoms en hoogtepunt (1200-800&nbsp;v.C.)=== Tussen 1200 en 1150&nbsp;v.C. het die verval van die Bronstydperk gelei tot die verswakking of vernietiging van die meeste beskawings in die streek, insluitende die Egiptenare en Hetiete. Dit lyk of die Fenisiërs die toets van die tyd deurstaan het, want hulle het in 1230&nbsp;v.C. as 'n afsonderlike en georganiseerde beskawing verrys. Dié tydperk word soms die "Fenisiese renaissance" genoem.<ref>{{cite journal|last=Stieglitz|first=Robert|title=The Geopolitics of the Phoenician Littoral in the Early Iron Age|journal=Bulletin of the American Schools of Oriental Research|volume=129|year=1990|issue=9}}</ref> Hulle het die magsleemte gevul wat deur die ander beskawings gelaat is deur die enigste handels- en seemag in die streek te word, 'n status wat hulle eeue lank sou volhou.<ref name="John C. Scott CCR" /> [[Beeld:ClayRider 500-400BC Tyre BritishMuseum GaryTodd13062018.jpg|thumb|180px|links|'n Kleiruiter uit Tirus, 500-400 v.C. [[Britse Museum]].]] Die herstel van die Mediterreense ekonomie is waarskynlik te danke aan Fenisiese handelaars en seevaarders wat die langafstandhandel tussen Egipte en Mesopotamië in die 10de eeu&nbsp;v.C. herstel het.<ref name="Jerry H. Bentley 1999">{{cite journal|first=Jerry H.|last=Bentley|title=Sea and Ocean Basins as Frameworks for Historical Analysis|journal=Geographical Review|volume= 89|issue=2|year=1999|pages=215–219|doi=10.1111/j.1931-0846.1999.tb00214.x}}</ref> Vroeg in die [[Ystertydperk]] het die Fenisiërs hawens, pakkamers, markte en nedersettings oor die hele Mediterreense streek en tot by die suidelike [[Swartsee]] gevestig. Kolonies is gestig op [[Siprus]], [[Sardinië]], die [[Baleariese Eilande]], [[Sisilië]] en [[Malta]], sowel as aan die kus van Noord-Afrika en die Iberiese Skiereiland.<ref>{{cite book|last=Barnes|first=William H.|title=Studies in the Chronology of the Divided Monarchy of Israel|location=Atlanta|publisher=Scholars Press|year=1991|pages=29–55}}</ref> Fenisiese [[silwer]] uit dié tyd wat as betaalmiddele gebruik is, bevat [[lood]]isotoopverhoudings wat ooreenstem met dié van lood in Sardinië en [[Spanje]], wat dui op hoe uitgebrei die Fenisiese handelsnetwerk was.<ref>{{cite journal|last1=Chamorro|first1=Javier G.|date=1987|title=Survey of Archaeological Research on Tartessos|journal=American Journal of Archaeology|volume=91|issue=2|pages=197–232|doi=10.2307/505217|jstor=505217|s2cid=191378720 }}</ref> Teen die 10de eeu&nbsp;v.C. het [[Tirus]] die rykste en magtigste Fenisiese stadstaat geword, veral tydens die bewind van [[Hiram I]] (c. 969-936&nbsp;v.C.). Tydens die bewind van die priester [[Etbaäl I|Etbaäl]] (887-856&nbsp;v.C.) het Tirus sy grondgebied uitgebrei tot so ver noord as Beiroet en tot in 'n deel van [[Siprus]]. Dié ongewone daad van aggressie was die naaste wat die Fenisiërs daaraan gekom het om 'n verenigde staat te vorm. Toe sy ryk sy grootste gebiedsomvang bereik, het Etbaäl hom verklaar tot "koning van die Sidoniërs", 'n titel wat ook deur sy opvolgers gebruik is en in beide Griekse en [[Jood]]se geskrifte genoem is.<ref name=":02">{{cite book|chapter=The Phoenicians: A Captivating Guide to the History of Phoenicia and the Impact Made by One of the Greatest Trading Civilizations of the Ancient World|title=Captivating History|year=2019|isbn=9781647482053|last1=History|first1=Captivating}}</ref> In die Laat Ystertydperk was die Fenisiese boot-, handels- en kulturele bedrywighede op hulle hoogtepunt, veral tussen 750 en 650&nbsp;v.C. Die Fenisiese invloed was duidelik in die "oriëntalisasie" van Griekse kultuur- en kunskonvensies.<ref name="John C. Scott CCR" /> Onder hulle gewildste goedere was fyn [[tekstiel]], gewoonlik gekleur met [[Tiriese pers]]. [[Homeros]] se ''[[Ilias]]'', wat in dié tyd geskryf is, verwys na die gehalte van Fenisiese [[klere]] en [[metaal]]goedere.<ref name="John C. Scott CCR" /> ===Stigting van Kartago=== [[Kartago]] is gestig deur Fenisiërs wat van Tirus af gekom het, moontlik aanvanklik as 'n stasie in die metaalhandel met die suidelike Iberiese Skiereiland.{{sfnp|Warmington|1964}} Die stad se naam in [[Punies]], 𐤒𐤓𐤕 𐤇𐤃𐤔𐤕 (''Qart-Ḥadašt''), beteken "Nuwe Stad".<ref>{{cite book|last1=Charles-Picard|first1=Gilbert|last2=Picard|first2=Colette|title=Vie et Mort de Carthage|location=Paris|publisher=Hachett|year=1968|language=fr|trans-title=The Life and Death of Carthage|pages=28–35}}</ref> Sommige bronne noem 'n vroeë stigtingsdatum soos 1215&nbsp;v.C. – voor die [[Trojaanse Oorlog|val van Troje]] in 1180&nbsp;v.C. Die Griekse geskiedkundige Timeus reken egter die stigting van Kartago was in 814&nbsp;v.C., die datum wat deur die meeste geskiedkundiges aanvaar word.<ref>{{cite book|first=Serge|last=Lancel|title= Carthage|pages=20–23|translator=Antonia Nevill| publisher=Oxford: Blackwell |date=1995}}</ref> Volgens [[legende]]s, insluitende [[Vergilius]] se ''[[Eneïde]]'', is die stad deur koningin [[Dido]] gestig. Kartago sou groei tot 'n veeletniese ryk wat gestrek het oor Noord-Afrika, Sardinië, Sisilië, Malta, die Baleariese Eilande en Suid-Iberië, maar dit sou eindelik in die [[Puniese Oorloë]] (264-146&nbsp;v.C.) deur [[Romeinse Ryk|Rome]] verwoes word voordat dit as 'n Romeinse stad herbou is. ===Assiriese en Babiloniese vasalstate (858-538&nbsp;v.C.)=== [[Beeld: Assyrian - Fragments of Bands from a Gate - Walters 542335 - View A.jpg|thumb|240px|Twee bronsfragmente van die Assiriese paleispoort met beelde van die insameling van heffings van die Fenisiese stede Tirus en Sidon (859-824&nbsp;v.C.). [[Britse Museum]].]] As 'n handelsmag wat op 'n nou kusstrook gekonsentreer was, het die Fenisiërs nie genoeg mense gehad vir 'n sterk weermag nie. Namate buurstate begin sterker raak het, het die Fenisiërs al hoe meer onder die mag gekom van buitelandse heersers, wat hulle outonomie in 'n wisselende mate erken het.<ref name=":02"/> Die [[Assirië|Assiriese]] verowering van Fenisië het onder koning [[Salmaneser III]] begin. Hy het in 858&nbsp;v.C. aan die bewind gekom en 'n reeks veldtogte teen buurstate begin voer. Die Fenisiese stadstate het onder sy mag gekom en hulle moes heffings betaal in geld, goedere en natuurlike hulpbronne. Aanvanklik was hulle [[Vasalstaat|vasalstate]] met 'n sekere mate van vryheid.<ref name=":02"/> Dit het in 744&nbsp;v.C. verander met die troonbestyging van [[Tiglat-Pileser III]]. Teen 738&nbsp;v.C. was die grootste deel van die [[Levant]], insluitende Noord-Fenisië, geannekseer. Net Tirus en Bublos, die magtigste stadstate, het vasalstate buite direkte Assiriese beheer gebly. Tirus, Bublos en Sidon het almal teen die Assiriese bewind in opstand gekom. In 721&nbsp;v.C. het [[Sargon II]] Tirus angeval en die rebellie onderdruk. Sy opvolger, [[Sanherib]], het nog rebellies in die streek onderdruk. In die 7de eeu&nbsp;v.C. het Sidon gerebelleer en is dit deur [[Esarhaddon]] verwoes. Hy het slawe van die inwoners gemaak en 'n nuwe stad op die ruïnes gebou. Aan die einde van die eeu was die Assiriërs verswak weens opeenvolgende opstande, en dit het daartoe gelei dat dit deur die [[Mede|Mediese Ryk]] verwoes is. Die Babiloniërs, voormalige vasale van die Assiriërs, het die val van die ryk uitgebuit en in opstand gekom. Kort daarna het hulle die [[Neo-Babiloniese Ryk]] in sy plek gestig. Fenisiese stede het verskeie kere tydens die bewind van die eerste Babiloniese koning, [[Nabopolassar]] (626-605&nbsp;v.C.), en sy seun, [[Nebukadnesar II]] (omstreeks 605-562&nbsp;v.C.), gerebelleer. In 587&nbsp;v.C. het Nebukadnesar Tirus aangeval. Die stad het 13 jaar lank weerstand gebied, maar eindelik onder "gunstige terme" oorgegee.<ref name="britannica.com">{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Lebanon|title=Lebanon – Assyrian and Babylonian domination of Phoenicia|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2020-04-22}}</ref> ===Persiese tydperk (539-332&nbsp;v.C.)=== [[Beeld: Construction of Xerxes Bridge of boats by Phoenician sailors.jpg|thumb|Fenisiërs bou [[Pontonbrug|pontbrûe]] vir [[Ahasveros]] tydens die tweede Persiese inval van [[Griekeland]] in 480&nbsp;v.C. (1915-tekening deur A.C. Weatherstone).]] In 539&nbsp;v.C het [[Kores die Grote]], die koning en stigter van die Persiese [[Achaemenidiese Ryk]], Babilon verower.<ref name=":7">{{cite journal|last=Katzenstein|first=Jacob|title=Tyre in the Early Persian Period (539-486 B.C.E.)|journal=The Biblical Archaeologist|volume=42|issue=1|year=1979|page=31|doi=10.2307/3209545|jstor=3209545|s2cid=165757132|url=https://www.jstor.org/stable/3209545}}</ref> Terwyl Kores die state oor die hele [[Antieke Nabye Ooste|Nabye Ooste]] begin konsolideer het, het die Fenisiërs blykbaar besluit om "hulle aan die Perse oor te gee".<ref name=":8">{{Cite book|last=Herodotus|title=The Histories, Book III|pages=§19}}</ref> Die grootste deel van die Levant is deur Kores in 'n enkele [[Satraap|satrapie]] (provinsie) gekonsolideer en gedwing om 'n jaarlikse heffing te betaal.<ref>{{Cite book|last=Herodotus|title=The Histories, Book III|pages=218, §91}}</ref> Die Fenisiese streek is later in vier vasalkoninkryke ingedeel: Sidon, Tirus, Arwad en Bublos. Hulle het aansienlike outonomie gehad. Anders as in ander dele van die ryk is daar geen rekords van Persiese administrateurs wat in die Fenisiese stadstate regeer het nie. Plaaslike Fenisiese konings is toegelaat om aan die bewind te bly en het dieselfde regte as Persiese [[Satraap|satrape]] (goewerneurs) gehad, soos die oorerwing van die amp en die munt van geld.<ref name=":7" /><ref>{{Cite web|url=https://brewminate.com/a-history-of-phoenician-civilization/|title=A History of Phoenician Civilization|last=MAMcIntosh|date=2018-08-29|website=Brewminate|language=en-US|access-date=2020-04-20}}</ref> [[Beeld: Coin of Abdashtart I, Achaemenid Phoenicia (2).jpg|thumb|240px|'n Muntstuk uit die Achaemenidiese Ryk van Straton I van Sidon, wat regs te sien is agter die strydwa en die Persiese koning.]] Fenisië was 'n belangrike bate van die Achaemenidiese Ryk, veral danksy hulle kennis van skeepstegnologie en navigasie.<ref name=":7" /> Hulle het die grootste deel van die Persiese vloot se bote gelewer tydens die [[Grieks-Persiese Oorloë|ryk se oorloë met Griekeland]] in die laat 5de eeu&nbsp;v.C.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book V|last=Herodotus|pages=§109}}</ref> Fenisiërs onder [[Ahasveros]] het die Xerxeskanaal gebou, asook die [[Pontonbrug|pontbrûe]] waaroor die ryk se soldate die Griekse vasteland binnegegaan het.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book VII|last=Herodotus|pages=§23}}</ref> Die Persiese koning het hulle egter swaar gestraf ná die nederlaag in die Slag van Salamis, wat hy toegeskryf het aan die Fenisiërs se lafhartigheid en onbekwaamheid.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book VIII|last=Herodotus|pages=§90}}</ref> In die middel van die 4de eeu&nbsp;v.C. het koning Tennes van Sidon 'n mislukte rebellie teen Artaxerxes III gelei. Hulle het die hulp ingewin van die Egiptenare, wat daarna in 'n oorlog met Persië betrokke geraak het.<ref>{{Cite web|url=https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Diodorus_Siculus/16C*.html|title=LacusCurtius • Diodorus Siculus — Book XVI Chapters 40‑65|website=penelope.uchicago.edu|access-date=2020-04-20}}</ref> Die verwoesting van Sidon daarna het gelei tot die heropkoms van Tirus, wat vir twee dekades die oorheersende Fenisiese stad gebly het tot met die aankoms van Alexander die Grote. ===Hellenistiese tydperk (332-152 v.C.)=== Fenisië was een van die eerste streke wat deur [[Alexander die Grote]] verower is tydens sy militêre veldtogte in [[Wes-Asië]]. Alexander se hoofteiken in die Persiese Levant was [[Tirus]], wat nou die streek se grootste en belangrikste stad was. Die stad het oorgegee ná 'n beleg van rofweg sewe maande, waartydens sy inwoners na Kartago gevlug het.<ref name=":9">{{cite book|last=Millar|first=Fergus|title=The Phoenician Cities: A Case-Study of Hellenisation|chapter=The Phoenician Cities|publisher=University of North Carolina Press|year=2006|pages=32–50|doi=10.5149/9780807876657_millar.8|jstor=10.5149/9780807876657_millar.8|isbn=9780807830307|url=https://www.jstor.org/stable/10.5149/9780807876657_millar.8}}</ref> Tirus se weiering om Alexander toe te laat om die stad se tempel aan [[Melqart]] te besoek, wat gelei het tot die moord op sy gesante, het 'n wrede vergelding tot gevolg gehad: 2&nbsp;000 van sy belangrikste inwoners is [[Kruisiging|gekruisig]] en 'n strooipophandlanger is aangestel.<ref>{{cite web|url=https://www.worldhistory.org/article/107/alexanders-siege-of-tyre-332-bce/|title=Alexander's Siege of Tyre, 332 BCE|website=World History Encyclopedia|access-date=2019-03-07}}</ref> Die res van Fenisië het maklik onder Alexander se beheer gekom en Sidon het vreedsaam oorgegee.<ref name=":10">{{cite journal|first=Stephen|last=Stockwell|title=Before Athens: Early Popular Government in Phoenician and Greek City States|journal=Geopolitics, History, and International Relations|issue=2|year=2010|pages=128–129}}</ref> [[Beeld:A naval action during the siege of Tyre by Andre Castaigne (1898-1899).jpg|links|200px|thumb|'n Vlootoptrede tydens Alexander die Grote se aanval op Tirus in 332&nbsp;v.C. Tekening deur Andre Castaigne, 1888-'89.]] Alexander se ryk het 'n beleid van Hellenisasie gehad, waardeur die Griekse kultuur en godsdiens deur die verowerde gebiede versprei is. Grieks is egter nie oral afgedwing nie en was soms net 'n taal vir administrasiedoeleindes. Die meeste plekname is in Grieks verander,<ref name=":9" /> maar in Fenisië het al die plekke buiten twee hulle inheemse name behou, en dit lyk of die Griekse administrasie hier baie beperk was.<ref name=":9" /> Die Fenisiërs het handels- en kulturele bande met hulle westelike bure behou. Die Griekse historikus Polibius vertel hoe die Seleukidiese koning Demetrius I uit Rome ontsnap het op 'n skip van Kartago wat goedere na Tirus vervoer het.<ref name=":9" /> Die aanpassing by die [[Masedonië (streek)|Masedoniese]] heerskappy is waarskynlik vergemaklik deur die Fenisiërs se historiese bande met die Grieke, met wie hulle 'n paar [[mitologie]]se stories en figure deel; die twee volke word selfs soms as "familie" beskou.<ref name=":9" /> Toe Alexander se ryk ná sy dood in 323&nbsp;v.C. inmekaarstort, het die Fenisiërs onder die bewind van die grootste van sy opvolgers, die [[Seleukidiese Ryk|Seleukiede]], gekom. Die [[Ptolemeïese Ryk]] van Egipte het voortdurend om die Fenisiese streek gewedywer tydens die 40-jarige Siriese Oorloë en die gebied het in die 3de eeu&nbsp;v.C. onder Ptolemeïese heerskappy gekom.<ref name="britannica.com"/> Die Seleukiede het dit die volgende eeu teruggewen en beheer daaroor uitgevoer tot in die middel van die 2de eeu&nbsp;v.C. Onder hulle heerskappy het die Fenisiërs 'n aansienlike mate van outonomie en selfregering gehad.<ref name="britannica.com"/> Tyens die Seleukidiese Dinastiese Oorloë (157-63&nbsp;v.C.) was die Fenisiese stede hoofsaaklik selfregerend. Die Seleukidiese Ryk, insluitende Fenisië, is in 82&nbsp;v.C. deur [[Tigranes die Grote]] van [[Armenië]] verower, en daarmee het die Hellenistiese invloed oor die streek tot 'n einde gekom. Met hulle strategies waardevolle bufferstaat wat in 'n mededingende mag opgeneem is, het die Romeine tussenbeide getree en die gebied in 62&nbsp;v.C. verower. Kort daarna is dit opgeneem in die [[Syria (Romeinse provinsie)|Romeinse provinsie Syria]]. Fenisië het in die 3de eeu&nbsp;n.C. 'n aparte Romeinse provinsie geword. Onder die Romeinse heerskappy het die Fenisiërs enige mate van outonomie verloor en die streek is verromeins. Die Romeinse Ryk het oor die gebied regeer tot in die 640's&nbsp;n.C., toe die [[Moslem]]se [[Arabiere]] dit verower het. ==Demografie== Die volk wat nou as die Fenisiërs bekend is, was nes die naburige [[Israel]]iete en [[Moabiete]] 'n [[Kanaän]]itiese volk. Hulle was 'n groep antieke [[Semitiese tale|Semitiessprekende]] volke wat op die laatste in die 3de millennium&nbsp;v.C. in die [[Levant]] teenwoordig was.<ref name="John C. Scott CCR" /> Fenisiërs het hulleself nie so genoem nie en sou eerder na hulleself verwys het as ''Kenaʿani'', "Kanaäniete".<ref>{{Cite web|title=Phoenicia|url=https://www.britannica.com/place/Phoenicia|url-status=live|website=britannica.com}}</ref> In 'n studie in 2018 met [[mitochondriale DNS]] in [[Sardinië]] is bevind die Fenisiërs was "inklusief en multikultureel, en het aansienlike vroulike mobiliteit gehad", met bewyse van inheemse, "vreedsame en permanente" Sardiniese integrasie in Semitiese Fenisiese setlaars. Die studie het ook bewyse gevind dat Suid-Europeërs hulle dalk in die gebied van die moderne [[Libanon]] gevestig het.<ref>{{Cite web|url=https://cosmosmagazine.com/biology/ancient-phoenician-life-was-mixed-and-multicultural|title=Ancient Phoenician life was mixed and multicultural|website=Cosmos Magazine|date=10 January 2018|language=en|access-date=2020-04-25}}</ref> ===Genetiese studies=== In 'n studie in 2008 onder Pierre Zalloua is bevind ses subklades van die [[haplogroep]] J-M172 (J2) – wat vermoedelik tussen die [[Kaukasus]]berge, [[Mesopotamië]] en die [[Levant]] ontstaan het – het 'n "Fenisiese handtekening" gehad en verteenwoordig onder die mans bevolkings van Libanese kusstreke sowel as die groter Levant (die "Fenisiese buiterand"), gevolg deur ander gebiede van historiese Fenisiese besetting, van [[Siprus]] tot [[Marokko]]. Die navorsers het voorgestel die genetiese handtekening is die gevolg van 'n "gedeelde bron van verwante lyne wat in Libanon gewortel is".<ref name="Zalloua 2008">{{cite journal |last=Zalloua |first=Pierre A. |title=Identifying Genetic Traces of Historical Expansions: Phoenician Footprints in the Mediterranean |journal=American Journal of Human Genetics |year=2008 |volume=83 |issue=5 |pages=633–642 |doi=10.1016/j.ajhg.2008.10.012 |pmid=18976729 |pmc=2668035|display-authors=et al.}}</ref> Nog 'n studie in 2006 het bewyse gevind van die genetiese teenwoordigheid van Fenisiërs op die Spaanse eiland [[Ibiza]].<ref>{{cite journal |last1=Tomàs |first1=Carme|title=Differential maternal and paternal contributions to the genetic pool of Ibiza Island, Balearic Archipelago |journal=American Journal of Physical Anthropology |date=2006 |volume=129 |issue=2 |pages=268–278 |doi=10.1002/ajpa.20273 |pmid=16323196 }}</ref> In 2016 het die [[skelet]] van 'n 2&nbsp;500 jaar oue man van Kartago wat in [[Tunisië]] ontdek is, getoon dit bevat die seldsame moederlike haplogroep U5b2c1. Die lyn van dié "Jong Man van Byrsa" verteenwoordig vermoedelik vroeë geenvloei van [[Iberië]] na die [[Magreb]].<ref>{{cite journal |last1=Matisoo-Smith |first1=Elizabeth A. |last2=Gosling |first2=Anna L. |last3=Boocock |first3=James |last4=Kardailsky |first4=Olga |last5=Kurumilian |first5=Yara |last6=Roudesli-Chebbi |first6=Sihem |date=25 May 2016 |title=A European Mitochondrial Haplotype Identified in Ancient Phoenician Remains from Carthage, North Africa |journal=PLoS ONE |volume=11 |issue=5 |doi=10.1371/journal.pone.0155046 |display-authors=et al. |pages=e0155046 |pmid=27224451 |pmc=4880306|bibcode=2016PLoSO..1155046M |doi-access=free }}</ref> Volgens 'n studie van 2017 wat deur die ''American Journal of Human Genetics'' gepubliseer is, kry hedendaagse Libanese die grootste deel van hulle herkoms van 'n bevolking wat aan die Kanaäniete verwant is, en dit dui op 'n aansienlike genetiese aaneenlopendheid in die Levant sedert minstens die [[Bronstydperk]].<ref>{{cite journal|last1=Harb|first1=Marc|display-authors=etal|date=July 2017|title=Continuity and Admixture in the Last Five Millennia of Levantine History from Ancient Canaanite and Present-Day Lebanese Genome Sequences|url=|journal=American Journal of Human Genetics|volume=101|issue=2|pages=274–282|doi=10.1016/j.ajhg.2017.06.013|pmc=5544389|pmid=28757201}}</ref><ref>{{cite news|last1=Abed|first1=Mira|date=27 July 2017|title=The DNA of ancient Canaanites lives on in modern-day Lebanese, genetic analysis shows|work=Los Angeles Times|url=https://www.latimes.com/science/sciencenow/la-sci-sn-canaanite-lebanese-genetics-20170727-story.html}}</ref> Die Britse genetikus Chris Tyler-Smith en sy span het verder "antieke DNS van vyf Kanaänitiese volke wat 3&nbsp;750 en 3&nbsp;650 jaar gelede" gelewe het, met dié van moderne mense vergelyk en onthul dat 93% van die genetiese herkoms van mense in Libanon van die Kanaäniete kom (die ander 7% was van 'n bevolking op die [[Eurasië|Eurasiese]] [[steppe]]).<ref>{{cite web |url=https://www.patheos.com/blogs/kermitzarleyblog/2017/08/palestinians-may-philistines-since-lebanese-dna-93-canaanite/ |title=Palestinians May Be Philistines Since Lebanese DNA Is 93% Canaanite |last=Zarley |first=Kermit |work=Patheos |date=4 August 2017 |access-date=5 August 2021 |url-status=live}}</ref><ref>{{cite web |url=https://www.latimes.com/science/sciencenow/la-sci-sn-canaanite-lebanese-genetics-20170727-story.html |title=The DNA of ancient Canaanites lives on in modern-day Lebanese, genetic analysis shows |last=Abed |first=Mira |work=Los Angeles Times |date=27 July 2017 |access-date=5 August 2021 |url-status=live}}</ref> In 'n studie in 2020 wat in die ''American Journal of Human Genetics'' gepubliseer is, het navorsers gewys daar is 'n aansienlike genetiese aaneenlopendheid in Libanon sedert die Bronstydperk wat deur drie groot vermengingsvoorvalle onderbreek is: in die [[Ystertydperk|Yster-]], Hellenistiese en [[Ottomaanse Ryk|Ottomaanse]] tydperk, wat elk 3-11% van die nieplaaslike gene tot die bevolking bygedra het.<ref name="doi_10.1016/j.ajhg.2020.05.008">{{cite journal|last1=Haber|first1=Marc|last2=Nassar|first2=Joyce|last3=Almarri|first3=Mohamed A.|last4=Saupe|first4=Tina|last5=Saag|first5=Lehti|last6=Griffith|first6=Samuel J.|last7=Doumet-Serhal|first7=Claude|last8=Chanteau|first8=Julien|last9=Saghieh-Beydoun|first9=Muntaha|last10=Xue|first10=Yali|last11=Scheib|first11=Christiana L.|year=2020|title=A Genetic History of the Near East from an aDNA Time Course Sampling Eight Points in the Past 4,000 Years|journal=American Journal of Human Genetics|volume=107|issue=1|pages=149–157|doi=10.1016/j.ajhg.2020.05.008|pmc=7332655|pmid=32470374|last12=Tyler-Smith|first12=Chris}}</ref> ==Ekonomie== ===Handel=== [[Beeld:Phoenician trade routes (eng).svg|thumb|400px|Die groot Fenisiese handelsnetwerk (omstreeks 1200-800&nbsp;v.C.).]] Die Fenisiërs was tussengangers tussen die uiteenlopende bevolkings in die Mediterreense streek en Nabye Ooste. Hulle het die uitruil van goedere, kennis, kultuur en godsdienstradisies aangehelp. Hulle uitgebreide en langdurige handelsnetwerk het die fondament gelê vir 'n ekonomies en kultureel samehangende Mediterreense streek, wat deur die Grieke en veral die Romeinse voortgesit is.<ref name="Jerry H. Bentley 1999" /> [[Beeld:MuseoArqueologicoCadiz-P1050192.JPG|thumb|links|220px|Fenisiese sarkofae wat in Cádiz, Spanje, ontdek is. Hulle is vermoedelik na Sidon uitgevoer.<ref>A. B. Freijeiro, R. Corzo Sánchez, Der neue anthropoide Sarkophag von Cadiz. In: Madrider Mitteilungen 22, 1981.</ref><ref>{{cite journal |last1=Lapuente |first1=P. |last2=Rodà |first2=I. |last3=Gutiérrez Garcia‐M |first3=A. |last4=Brilli |first4=M. |title=Addressing the controversial origin of the marble source used in the Phoenician anthropoid sarcophagi of Gadir (Cadiz, Spain) |journal=Archaeometry |date=June 2021 |volume=63 |issue=3 |pages=467–480 |doi=10.1111/arcm.12623|s2cid=225150177 |url=http://zaguan.unizar.es/record/108415 }}</ref> Argeologiese Museum van Cádiz.]] Fenisiese bande met die Grieke was diepgewortel. Dit het blykbaar in die [[Minoïese beskawing]] op [[Kreta]] (1950-1450&nbsp;v.C.) begin, wat saam met die [[Miceense Griekeland|Miceense beskawing]] (1600-1100&nbsp;v.C.) as die voorlopers van klassieke Griekeland beskou word.<ref>{{cite book|first=Fernand|last=Braudel|title=Memory and Mediterranean|translator-first=Sian|translator-last=Reynolds|location=New York|publisher=Alfred A. Knopf|year=2001|pages=112–113}}</ref> Argeologiese bewyse dui daarop dat die Miceense Grieke geleidelik goedere, kunsstyle en gebruike via die Fenisiërs uit die Nabye Ooste ingevoer het. Aan die Egiptenare het die Fenisiërs sederhout teen aansienlike pryse verkoop,{{sfnp|Cunliffe|2008|pages=241–2}} asook [[wyn]] van die 8ste eeu&nbsp;v.C. af. Die wynhandel met Egipte is goed gedokumenteer deur skeepswrakke wat in 1997 in die oop see 50&nbsp;km wes van [[Ashkelon]], Israel, ontdek is.<ref>{{cite book |first=L. E. |last=Stager |chapter=Phoenician shipwrecks in the deep sea |title=Sea routes: From Sidon to Huelva: Interconnections in the Mediterranean, 16th–6th&nbsp;c.&nbsp;BC |year=2003 |pages=233–248 |isbn=978-960-7064-40-0 }}</ref> Groot houers van [[terracotta]] uit Tirus en Sarepta is gebruik vir die vervoer van die wyn. Die Fenisiërs het weer van die Egiptenare [[Nubië|Nubiese]] [[goud]] gekoop. Van elders het hulle ander materiale gekry, waarvan die belangrikste seker [[silwer]] was, soos van [[Sardinië]] en die [[Iberiese Skiereiland]]. Tin vir die maak van [[brons]] is dalk van [[Galisië]] in Suid-Spanje gekry, of van [[Noord-Europa]] ([[Cornwall]] of [[Historiese Bretagne|Bretagne]]).{{sfnp|Markoe|2000|p=103}} ===Nywerheid=== [[Beeld:Phoenician - Bowl with Hunting Scene - Walters 57705.jpg|thumb|220px|'n Fenisiese metaalbak met 'n [[jag]]toneel (8ste eeu&nbsp;v.C.). Die klere en haarstyl van die figure is Egipties, maar die onderwerp van die middelste toneel is die Mesopotamiese tema van die stryd tussen mens en dier. Fenisiese kunstenaars het dikwels die style van naburige kulture oorgeneem.]] Fenisië het min ander natuurlike hulpbronne as sy sederhout gehad. Hout was waarskynlik hulle eerste en grootste bron van rykdom; nie Egipte of Mesopotamië het genoeg houtbronne gehad nie. Die Fenisiërs kon egter nie van dié beperkte inkomste alleen lewe nie en het 'n nywerheidsbasis begin wat geskoei was op die vervaardiging van goedere vir alledaagse en luuksegebruik.<ref name=" John C. Scott CCR" /> Hulle het tegnieke soos glas-, graveer- en metaalwerk uitgevind of bemeester.<ref name=":42" /> Die Fenisiërs was vroeë pioniers in massaproduksie en het baie goedere in grootmaat verkoop. Hulle het die belangrikste bron van glasware in die oudheid geword en het duisende flesse, krale en ander glasvoorwerpe oor die Middellandse See versprei.<ref>{{cite book|first=Gerhard|last=Herm|title=The Phoenicians|translator-first=Catherine|translator-last=Hiller|location=New York|publisher=William Morrow|year=1975|page=80}}</ref> Uitgrawings in Spanje dui daarop dat hulle ook die pottebakkerswiel gebruik het.<ref>{{cite book|first1=Karl|last1=Moore|first2=David|last2=Lewis|title=Birth of the Multinational|location=Copenhagen|publisher=Copenhagen Business School Press|year=1999|page=85}}</ref> Hulle blootstelling aan 'n groot verskeidenheid kulture het hulle in staat gestel om goedere vir spesifieke markte te vervaardig.<ref name=":42">{{cite journal|last1=Markoe|first1=Glenn|last2= McGovern|first2=Patrick E.|title=A Nation of Artisans|journal=Archaeology|volume=43|issue=2|date=March 1990|pages=32–33|jstor=41765806|url=https://www.jstor.org/stable/41765806}}</ref> Uit die ''[[Ilias]]'' blyk dit dat Fenisiese klere en metaalgoedere hoog deur die Grieke aangeslaan is.<ref name="John C. Scott CCR" /> Gespesialiseerde items is spesiaal vir ryker klante ontwerp, insluitende reliëfs van [[ivoor]] en geverfde [[volstruis]]eiers met fyn detail. [[Beeld:Contemporary portrayal of a toga picta.jpg|thumb|links|180px|'n [[Etruskers|Etruskiese]] graf (omstreeks 350&nbsp;v.C.) wat 'n man met 'n [[pers]] [[toga]] uitbeeld.]] ====Tiriese pers==== Die waardevolste Fenisiese goedere was materiaal wat gekleur was met [[Tiriese pers]], wat vir 'n groot deel van die Fenisiese rykdom verantwoordelik was. Dit is 'n afskeiding deur verskeie spesies seeslakke van die genus ''Murex''. Hulle was volop in die Oos-Middellandse See, maar is so oorbenut dat hulle plaaslik uitgesterf het. Fenisiërs kon die kleurstof in 1750&nbsp;v.C. al ontdek het.<ref>{{cite book|last=St. Clair|first=Kassia|year=2016|title=The Secret Lives of Colour|location=London|publisher=John Murray|pages=162–164}}</ref> Hulle het 'n tweede vervaardigingsentrum daarvoor gevestig in Mogador, in die hedendaagse [[Marokko]].<ref>{{cite book|title=The Phoenicians: A Captivating Guide to the History of Phoenicia and the Impact Made by One of the Greatest Trading Civilizations of the Ancient World|year=2019|isbn=978-1647482053|page=60|last1= History|first1= Captivating}}</ref> Die Fenisiërs se eksklusiewe beheer oor die vervaardiging van die kleurstof asook die arbeidsintensiewe ekstraksieproses het dit baie duur gemaak. Tiriese pers is dus later met die rykes verbind. Dit was gou 'n statussimbool in sekere beskawings, veral onder jong Romeine. Assiriese bestellingsrekords van die Fenisiërs sluit in "klere van helder gekleurde stof", wat waarskynlik Tiriese pers insluit. Hoewel die ontwerpe en borduurwerk in Fenisiese tekstiele hoog aangeslaan is, ontbreek inligting oor die tegnieke en spesifieke beskrywings.<ref name=":42" /> ====Mynbou==== Mynbou in die Fenisiese tuisland was beperk; [[yster]] was die enigste [[metaal]] van enige nut. Die eerste grootskaalse mybou-operasies het waarskynlik in [[Siprus]] voorgekom, hoofsaaklik vir [[koper]]. [[Sardinië]] is dalk uitsluitlik vir sy [[Mineraal|mineralebronne]] gekoloniseer; Fenisiese nedersettings was gekonsentreer in die suidelike dele van die eiland, naby bronne van koper en [[lood]]. Die [[Iberiese Skiereiland]] was die rykste bron van verskeie metale, insluitend [[goud]], [[silwer]], koper, yster, [[tin]] en lood.{{sfnp|Rawlinson|1889}} Die aansienlike opbrengs van dié metale tydens die besetting deur Fenisië en Kartago dui op grootskaalse mynbou.{{sfnp|Rawlinson|1889}} Kartago het na berig word van [[Slaaf|slawe]] gebruik gemaak vir mynbou, maar dit is onbekend of die Fenisiërs dieselfde gedoen het.{{sfnp|Rawlinson|1889}} ====Wynbou==== Die merkwaardigste landbouproduk was [[wyn]], wat die Fenisiërs oor die Middellandse See help versprei het.<ref name=":22">{{Cite web|date=2020-09-14|title=2,600-year-old wine 'factory' unearthed in Lebanon|url=https://www.nationalgeographic.com/history/2020/09/2600-year-old-wine-factory-unearthed-lebanon/|access-date=2020-09-15|website=History & Culture|language=en}}</ref> Die [[Vitis vinifera|gewone wynstok]] is dalk deur die Fenisiërs of Kanaäniete gedomestikeer, hoewel dit waarskynlik van die Suid-[[Kaukasus]] gekom het via handelsroetes oor [[Mesopotamië]] of die [[Swartsee]]. Wingerde het geredelik in die Levant se kusstreke gegroei, en wyn is in die tyd van die [[Ou Ryk van Egipte|Ou Ryk]] (2686-2134&nbsp;v.C.) reeds na Egipte uitgevoer. Wyn het 'n belangrike rol in die Fenisiese godsdiens gespeel; dit was die hoofdrankie vir offerandes.<ref name=":22" /> Opgrawings op 'n klein Fenisiese dorp suid van Sidon het 'n wynfabriek ontbloot wat minstens van die 7de eeu&nbsp;v.C. al gebruik is en vermoedelik op 'n oorsese mark gemik was.<ref name=":22" /> Om [[oksidasie]] te voorkom is houers met 'n laag [[olyf]]olie, [[Denneboom|dennehout]] en [[hars]] verseël. Die Fenisiërs het wingerde en wynkelders in hulle kolonies in [[Noord-Afrika]], [[Sisilië]], [[Frankryk]] en [[Spanje]] gevestig,<ref name=":22" /> en het dalk wynmakery aan van hulle handelsvennote geleer. Die antieke Iberiërs het begin om wyn van plaaslike druifvariëteite te vervaardig ná hulle interaksie met die Fenisiërs. Iberiese kultivars het daarna die basis van die meeste [[Wes-Europa|Wes-Europese]] wyne gevorm.<ref>{{cite book|last=Sechrist|first=Robert|title=Planet of the Grapes: A Geography of Wine|pages=6–7}}</ref> ====Skeepsbou==== {{Multibeeld | align = right | direction = horizontal | background color = | voetskrif = Twee Assiriese voorstellings van skepe, dalk van Fenisiese bote. | beeld1 = AssyrianWarship.jpg | width1 = 169 | onderskrif1 = Oorlogskepe met twee rye spane. 'n Reliëf uit [[Nineve]]. | beeld2 = Eastern Antiquities in the Louvre - Room 4, 05.JPG | width2 = 164 | onderskrif2 = Die Houtvervoerreliëf in die [[Louvre]]. }} Die Fenisiërs het reeds sedert 1200&nbsp;v.C. groot handelsbote gebou. In die Bronstydperk het hulle die [[kiel]] ontwikkel. Hulle was waarskynlik die eerste volk wat die [[bireem]] gebruik het, omstreeks 700&nbsp;v.C.<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/technology/galley-ship|title=Galley {{!}} ship|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2020-04-19}}</ref> Hulle het waarskynlik ook die [[trireem]] ontwikkel wat beskou is as die gevorderdste en magtigste vaartuig in die antieke Mediterreense wêreld en wat eindelik deur die Grieke gebruik is.<ref name=":02" /> Die Fenisiërs was vir verskeie ander seevaartuitvindsels verantwoordelik. Die [[amfoor]], 'n soort houer wat vir beide droë goedere en vloeistof gebruik is, was 'n antieke Fenisiese uitvindsel wat vir byna 2&nbsp;000 jaar 'n gestandaardiseerde volumemaat geword het. Die oorblyfsels van kunsmatige hawens wat self skoon word, is in Sidon, Tirus, Atlit en [[Akko]] ontdek.<ref>{{cite journal|first=Arad|last=Haggi|title=Report on Underwater Excavation at the Phoenician Harbour, Atlit, Israel|journal=International Journal of Nautical Archaeology|issue=39|year=2010|page=283}}</ref> Die eerste voorbeeld van [[seereg]] was ook in die Levant.<ref>{{cite book|first=Shelley|last=Wachsmann|title=Seagoing Ships & Seamanship in the Bronze Age Levant|location=College Station, TX|publisher=Texas A & M University Press|year=1998|pages=300, 51, 323–325, 332}}</ref> Die Fenisiërs het tot in die Ystertydperk tot [[kartografie]] bygedra.<ref>{{cite book|first=Mark|last=Woolmer|title=Ancient Phoenicia: An Introduction|location=London|publisher=Bristol Classical Press|year=2011|page=84}}</ref> In 2014 is 'n Fenisiese handelskip van sowat 15&nbsp;m naby Gozo-eiland in [[Malta]] ontdek. Dit kom uit 700&nbsp;v.C. en is een van die oudste wrakke wat nog in die Middellandse See ontdek is.<ref>{{Cite web|url=https://www.history.com/news/2700-year-old-phoenician-shipwreck-discovered|title=2,700-Year-Old Phoenician Shipwreck Discovered|last=Klein|first=Christopher|website=HISTORY|language=en|access-date=2020-04-23}}</ref> ==Belangrike stede en kolonies== [[Beeld:Griechischen und phönizischen Kolonien.jpg|center|thumb|640x640px|'n Duitse kaart van Fenisië (in geel) en Griekse kolonies omstreeks die 8ste tot 6de eeu v.C.]] Fenisië was in onafhanklike stadstate georganiseer met 'n gemeenskaplike [[taal]] en [[kultuur]]. Die belangrikste stede was Tirus, Sidon en Bublos. Mededinging was te wagte, maar gewapende konflik was skaars. Talle ander stede het net in die Levant bestaan, waarvan baie waarskynlik onbekend was, soos Beiroeta (die moderne [[Beiroet]]), Ampi, Amia, Arqa, Baalbek, Botrys, Sarepta en Tripolis. Van die laat 10de eeu&nbsp;v.C. af het die Fenisiërs handelsbuiteposte deur die hele Mediterreense gebied gevestig: Tirus het kolonies gestig op Siprus, Sardinië, Iberië, die Baleariese Eilande, Sisilië, Malta en in Noord-Afrika. Latere kolonies is gestig aan die [[Atlantiese Oseaan|Atlantiese]] kus van Iberië. Die Fenisiërs het ook dalk die kus van die [[Kanariese Eilande]] en [[Brittanje]] verken.<ref name=" John C. Scott CCR" /> ===Fenisiese kolonisasie=== Om handel te bevorder het die Fenisiërs talle [[kolonie]]s en handelsposte aan die kus van die Middellandse See gevestig. Fenisiese stadstate het gewoonlik te min mense en geen begeerte gehad nie om hulle gebied oorsee uit te brei. Min kolonies het meer as 1&nbsp;000 inwoners gehad; net Kartago en 'n paar nedersetting in die westelike Mediterreense gebied het groter geword.<ref>{{cite book|first=Mogens Herman|last=Hansen|title=A Comparative Study of Thirty City-state Cultures: An Investigation|publisher=Kgl. Danske Videnskabernes Selskab|year=2000|isbn=978-87-7876-177-4|pages=601–602|chapter=Conclusion: The Impact of City-State Cultures on World History|access-date=5 April 2013|chapter-url=https://books.google.com/books?id=8qvY8pxVxcwC}}</ref> 'n Groot motiveringsfaktor was medeinging met die [[Grieke]], wat in dieselfde tyd oor die Middellandse See begin uitbrei het.<ref name="ClineGraham2011">{{cite book|author1=Eric H. Cline|url=https://books.google.com/books?id=1eRb5h7ATbsC|title=Ancient Empires: From Mesopotamia to the Rise of Islam|author2=Mark W. Graham|date=27 June 2011|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-88911-7|page=70|access-date=24 February 2013}}</ref> Hoewel hulle grootliks vreedsame mededingers was, het hulle onderskeie nedersettings op [[Sisilië]] en [[Kreta]] van tyd tot tyd gebots.<ref name="SacksMurray2009">{{cite book|author1=David Sacks|url=https://books.google.com/books?id=yyrao0dadqAC|title=Encyclopedia of the Ancient Greek World|author2=Oswyn Murray|author3=Lisa R. Brody|date=1 January 2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-1020-2|page=76|access-date=3 March 2013}}</ref> Die vroegste Fenisiese nedersettings buite die Levant was op Kreta en Siprus, en dit het geleidelik weswaarts uitgebrei na [[Korsika]], die [[Baleariese Eilande]], [[Sardinië]] en [[Sisilië]], sowel as op die Europese vasteland in [[Genua]] en [[Marseille]].<ref name="WaldmanMason2006">{{cite book|first1=Carl|last1=Waldman|url=https://books.google.com/books?id=kfv6HKXErqAC|title=Encyclopedia of European Peoples|first2=Catherine|last2=Mason|publisher=Infobase Publishing|year=2006|isbn=978-1-4381-2918-1|page=586|access-date=23 February 2013}}</ref> Tirus het die toon aangegee in die besetting van en beheer oor die kusstreke.<ref name="Naylor2009">{{cite book|first=Phillip Chiviges|last=Naylor|url=https://books.google.com/books?id=a1jfzkJTAZgC|title=North Africa: A History from Antiquity to the Present|date=1 July 2009|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77878-8|page=25|access-date=23 February 2013}}</ref> Fenisiese kolonies was taamlik outonoom. Daar is hoogstens verwag dat hulle jaarlikse heffings na hulle moederstad moes stuur, gewoonlik in die vorm van godsdienstige offerandes. In die 7de eeu&nbsp;v.C. het die westelike kolonies egter onder beheer gekom van Kartago,<ref name="SwartzDumett1980">{{cite book|first1=B. K.|last1=Swartz|url=https://books.google.com/books?id=8_Z5N0gmNlsC|title=West African Culture Dynamics: Archaeological and Historical Perspectives|first2=Raymond E.|last2=Dumett|date=1 January 1980|publisher=Walter de Gruyter|isbn=978-3-11-080068-5|page=236|access-date=17 February 2013}}</ref><ref name="GarnseyWhittaker2007">{{cite book|first1=P. D. A.|last1=Garnsey|url=https://books.google.com/books?id=01c6sUSS24oC|title=Imperialism in the Ancient World: The Cambridge University Research Seminar in Ancient History|first2=C. R.|last2=Whittaker|date=15 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03390-9|page=80|access-date=22 February 2013}}</ref> wat magistrate aangestel het.<ref name="Roberts20042">{{cite book|author=P. Roberts|url=https://books.google.com/books?id=Krh7n9AyS40C|title=HSC Ancient History|date=1 October 2004|publisher=Pascal Press|isbn=978-1-74125-179-1|page=64|access-date=17 February 2013}}</ref> Kartago het vir 'n tyd ná sy onafhanklikwording steeds jaarlikse heffings na Tirus gestuur. ==Gemeenskap en kultuur== Aangesien baie min Fenisiese geskrifte bewaar gebly het, kom baie van die kennis oor hulle kultuur en gemeenskap van wat ander beskawings oor hulle geskryf het en van argeologiese ontdekkings. Die Fenisiërs het baie in gemeen gehad met ander Kanaäniete, soos taal, godsdiens, sosiale gebruike en 'n [[Monargie|monargale]] politieke stelsel wat om stadstate gesentreer was. Hulle het egter teen die Vroeë Ystertydperk (rofweg 1300&nbsp;v.C.) 'n afsonderlike volk begin word. Hulle kultuur, ekonomie en daaglikse lewe was gesentreer om handel en seevaart. Laasgenoemde het hulle in kontak met talle ander beskawings gebring. ===Politiek en regering=== [[Beeld:King Hiram Of Tyre.jpg|thumb|220px|Die graftombe van koning Hiram I van Tirus op die dorp Hanaouay in Suid-Libanon.]] [[Beeld:Phoenician Merchants and Traders.jpg|thumb|220px|'n 19de-eeuse uitbeelding van Fenisiese matrose en handelaars. Die belangrikheid van handel vir die Fenisiese ekonomie het gelei tot 'n geleidelike magsdeling tussen die koning en rade van handelaarsfamilies.]] [[Beeld:PhoenicianStela-4cBC-Tyre-NationalMuseumOfBeirut 03102019RomanDeckert.jpg|thumb|220px|'n [[Stele]] van Tirus met Fenisiese inskripsies (omstreeks die 4de eeu v.C.). Nasionale Museum van Beiroet.]] Die Fenisiese stadstate was baie onafhanklik en formele bondgenootskappe tussen hulle was skaars. Die relatiewe mag en invloed van die stadstate het van tyd tot tyd gewissel. Sidon het tussen die 12de en 11de eeu&nbsp;v.C. oorheers en sy bure beïnvloed. Teen die 10de eeu&nbsp;v.C. het Tirus die magtigste stad geword. Konings wat die troon geërf het, het veral in die begin met absolute mag regeer. Hulle het dikwels op senior amptenare uit die adel- en handelsklasse staatgemaak. Die priesters was 'n uitsonderlike klas, gewoonlik van koninklike afkoms of uit belangrike handelaarsfamilies. Die koning is beskou as 'n verteenwoordiger van die [[Godheid|gode]] en het baie verpligtinge gehad wat betref die godsdiensoptogte en {{nowrap|-rituele}}. Priesters was dus baie invloedryk en het dikwels met die koninklike familie verweef geraak. Konings het nie hulle bewind met standbeelde en monumente gevier nie. Hulle rykdom, mag en prestasies is gewoonlik oorgedra deur versierde sakrofae. Die Fenisiërs het rekord gehou van hulle heersers met graftombe-inskripsies, wat onder die min primêre bronne is wat bewaar gebly het. Historici het 'n duidelike lyn van opvolging bepaal van sekere stadstate, veral Bublos en Tirus. Reeds van die 15de eeu&nbsp;v.C. af is Fenisiese leiers "geadviseer deur rade wat al hoe groter mag gekry het".<ref name=":10" /> In die 6de eeu&nbsp;v.C., tydens die Babiloniese heerskappy, het Tirus vir 'n kort ruk 'n regeringstelsel van regters gehad wie se mag rofweg met dié van [[Konsul (Rome)|Romeinse konsuls]] ooreengestem het. Hulle was bekend as ''sufetes'' en is vir kort termyne uit die magtigste adellike families gekies.<ref>{{cite book |last1=Crawley Quinn |first1=Josephine |title=In Search of the Phoenicians |chapter=A New Phoenician World |date=2018 |publisher=Princeton University Press |pages=153–175 |doi=10.2307/j.ctvc77kkd.13 |jstor=j.ctvc77kkd.13 |isbn=9780691195964 }}</ref><ref name=":10"/> In die 4de eeu&nbsp;v.C., toe die leërs van [[Alexander die Grote]] Tirus genader het, is hulle nie deur die koning ontmoet nie, maar deur verteenwoordigers van die stad se statebond. Historici van destyds het ook geskryf dat die "inwoners" van Sidon vrede met Alexander gesluit het.<ref name=":10" /> Toe die Masedoniërs 'n nuwe koning oor Sidon wou aanstel, het die burgers hulle kandidaat benoem.<ref name=":10" /> ===Reg en administrasie=== Naas die koning en raad was die belangrikste twee posisies in byna elke Fenisiese stadstaat die goewerneur en leërbevelvoerder. Besonderhede oor die pligte van dié amptenare is skaars. Dit is egter bekend dat die goewerneur verantwoordelik was vir die insameling van [[belasting]], om verordeninge in werking te stel, toesig oor regters te hou en die administrasie van die reg te beheer.<ref name=":02"/> Omdat oorloë skaars was, was die plig van die leërbevelvoerder gewoonlik die verdediging van die stadstaat en sy agterlande. Die Fenisiërs het 'n stelsel van regters en howe gehad wat dispute opgelos en misdade gestraf het volgens 'n stel wette en tradisies. Wette is deur die staat in werking gestel en was die verantwoordelikheid van die heerser en sekere aangewese amptenare. Nes in die res van die Levant was die wette streng en partydig, en het dit die sosiale lae van die gemeenskap weerspieël. Die moord op 'n gewone burger is in 'n minder ernstige lig beskou as dié op 'n edelman, en die hoër stande het die meeste regte gehad. Die rykes het gewoonlik 'n straf vrygespring deur 'n boete te betaal. Vrye burgers van enige klas kon hulleself in die hof verdedig en het meer regte as vroue en kinders gehad, terwyl slawe geen regte gehad het nie. Mans kon hulle straf oordra aan hulle vroue, kinders en slawe, en kon hulle selfs hulle vonnisse namens hulle laat uitdien. Soos in naburige gemeenskappe van die tyd was die straf vir misdade dikwels swaar, en dit het dikwels die beginsel van vergelding behels -- as 'n slaaf vermoor is, kon die daad gestraf word met die moord op 'n slaaf van die oortreder. Gevangenisstraf was skaars, en straf het dikwels boetes, verbanning, en teregstelling behels. == Verwysings == {{Verwysings|3}} ==Bronne== {{refbegin|3}} * {{cite book |last=Aubet |first=Maria Eugenia |year=2001 |title=The Phoenicians and the West: Politics, Colonies and Trade |translator-last = Turton |translator-first = Mary |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-79543-2 }} See [https://web.archive.org/web/20180522021430/http://bmcr.brynmawr.edu/2003/2003-12-17.html Resensie deur Roger Wright], Universiteit van Liverpool. * Bondi, S.F. 1988. "The Course of History." In ''The Phoenicians'', red. Sabatino Moscati, 38–45. Milaan: Gruppo Editoriale Fabbri. * {{cite book |url=https://archive.org/details/dictionaryofcomp00bran/page/n5 |editor-last=Brandon |editor-first=S.G.F. |year=1970 |title=Dictionary of Comparative Religion |location=New York City |publisher=Charles Scribner’s Son |isbn=9780684310091 }} * {{cite book |last1=Charles-Picard |first1=Gilbert |last2=Picard |first2=Colette|year=1968 |title = The Life and Death of Carthage |location=New York City |publisher=Taplinger }} * {{cite book |last=Coulmas |first=Florian |year=1996 |title=The Blackwell Encyclopedia of Writing Systems |location=Oxford |publisher=Blackwell |isbn=978-0-631-21481-6 }} * {{cite book |last=Cross |first=Frank M. |year=1973 |title=Canaanite Myth and Hebrew Epic |publisher=Harvard University Press |url=https://books.google.com/books?id=-eOycxXAoHMC |isbn=9780674091764 }} * {{cite book |last=Cunliffe |first=Barry |year=2008 |title=Europe Between the Oceans; 9000 BC-AD 1000 |location=New Haven, CT |publisher=Yale University Press }} * Elayi, J. 2013. ''Histoire de la Phénicie''. Parys: Perrin * {{cite book |last=Gaster |first=Theodor H. |chapter=The Religion of the Canaanites |editor-last=Ferm |editor-first=Vergilius |year=1965 |title=Ancient Religions |location=New York City |publisher=Citadel Pres }} * {{cite book |last=Harden |first=Donald |year=1962 |title=The Phoenicians |url=https://archive.org/details/phoenicians00hard |url-access=registration |location=New York, NY |publisher=Frederick A. Praeger }} * {{Cite book |last= Jigoulov |first= Vadim S. |year= 2021 |title= The Phoenicians: Lost Civilizations |location= London |publisher= Reaktion Books |isbn= 978-1-789-14478-9 }} * {{cite book |last=Lancel |first=Serge |year=1995 |title = Carthage. A History |location=Oxford |publisher=Blackwell}} * {{cite book |last=Markoe |first=Glenn E. |year=2000 |title=Peoples of the Past: Phoenicians |location=Berkeley, CA |publisher=University of California Press |isbn=978-0-520-22614-2 |url=https://books.google.com/books?id=smPZ-ou74EwC&pg=PA13 }} * {{cite book |last=Moscati |first=Sabatino |year=1957 |title=Ancient Semitic Civilizations |url=https://archive.org/details/in.gov.ignca.6873 |location=Londen, Engeland |publisher=Elek Books }} * {{cite book |last=Moscati |first=Sabatino |year=1965 |title=The World of the Phoenicians |location = New York, NY |publisher=Frederick A. Praeger }} * {{cite book |last=Quinn|first=Josephine Crawley|year=2017|title=In Search of the Phoenicians|publisher=Princeton University Press|isbn=978-1-4008-8911-2}} * {{cite book|last=Rawlinson|first=George|title=The History of Phoenicia|year=1889|url=http://digital.library.upenn.edu/webbin/gutbook/lookup?num=2331}} * W. Röllig (1995), [http://archiv.ub.uni-heidelberg.de/propylaeumdok/volltexte/2011/1102 Phoenician and the Phoenicians in the context of the Ancient Near East], in S. Moscati (red.), I Fenici ieri oggi domani : ricerche, scoperte, progetti, Roma, p.&nbsp;203-214 * {{cite book|last=Smith|first=W. Robertson|title=Lectures on the Religion of the Semites|orig-year=A. & C. Black, Edinburgh, 1889|publisher=Meridian Library|location=New York|year=1956}} * {{cite book |last1=Soren |first1=David |last2=Khader |first2=Aicha B. |last3=Slim |first3=Hedi |year=1990 |title=Carthage |url=https://archive.org/details/carthageuncoveri00sore |url-access=registration |location=New York, NY |publisher=Simon & Schuster |isbn=9780671669027 }} * {{cite book |last=Warmington |first = Brian H. |year=1964 |title=Carthage |publisher=Penguin}} {{refend}} ==Nog leesstof== * Carayon, Nicolas, ''[http://hal.archives-ouvertes.fr/docs/00/28/32/10/PDF/3vol.pdf Les ports phéniciens et puniques]'', PhD-tesis, 2008, Straatsburg, Frankryk. * Cerqueiro, Daniel, ''Las Naves de Tarshis o quiénes fueron los Fenicios'', Buenos Aires, red. Peq. Venecia, 2002, {{ISBN|987-9239-13-X}}. * Cioffi, Robert L., "A Palm Tree, a Colour and a Mythical Bird" (resensie van Josephine Quinn, ''In Search of the Phoenicians'', Princeton, 2017, 360 pp., {{ISBN|978 0 691 17527 0}}), ''London Review of Books'', vol. 41, no. 1 (3 Januarie 2019), pp.&nbsp;15–16. * Thiollet, Jean-Pierre, ''Je m'appelle Byblos'', voorwoord deur Guy Gay-Para, H & D, Paris, 2005, {{ISBN|2-914266-04-9}}. * {{cite book |last=Todd |first=Malcolm |author2=Andrew Fleming |title=The South West to AD 1,000 (Regional history of England series No.:8) |publisher=Longman |location=Harlow, Essex |year=1987 |isbn=978-0-582-49274-5 }} * Silva, Diógenes. "La literatura sobre fenicios en el territorio brasileño: orígenes y razones", PhD-tesis, Madrid - 2016. Beskikbaar by https://eprints.ucm.es/39468/ ==Skakels== * [https://www.bbc.co.uk/programmes/b03szw8l BBC Radio4 – "In Our Time: The Phoenicians"] * [https://web.archive.org/web/20090110073346/http://www.nowlebanon.com/NewsArticleDetails.aspx?ID=69741&MID=123&PID=2 "The quest for the Phoenicians in South Lebanon"] * [https://www.omniglot.com/writing/phoenician.htm "Phoenician Alphabet"] * {{cite web|url=https://aeon.co/essays/phoenicia-an-imaginary-friend-to-nations-in-need-of-ancestors|title=Phoenicia: An imaginary friend to nations in need of ancestors|work=Josephine Quinn, associate professor in ancient history at Worcester College, University of Oxford]|editor=Sam Haselby|publisher=Aeon}} {{CommonsKategorie-inlyn|Phoenicia}} {{vertaaluit| taalafk = en | il = Phoenicia}} {{Normdata}} [[Kategorie:Geskiedenis van Libanon]] [[Kategorie:Middellandse See]] [[Kategorie:Antieke Nabye Ooste]] e825mtmiw2ck1y4fe5j3qk52jsx373e 2515160 2515144 2022-07-26T08:03:06Z Burgert Behr 2401 Besig wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Voormalige land |gewone_lang_naam = Fenisië |gewone_naam = Fenisië |kontinent =Asië |gebied =Nabye-Ooste |era = Mesopotamië |jaar_begin =2500&nbsp;v.C. |jaar_einde =64&nbsp;v.C. |flag_p1 = |p1 = Kanaän |flag_p2 = |p2 = Hetiete |flag_p3 = |p3 = Nuwe Ryk van Egipte |flag_s1 = |s1= Achaemenidiese Fenisië |flag_s2 = |s2= Antieke Kartago |gebeurtenis1 = Stigting |datum_gebeurtenis1 = 2500&nbsp;v.C. |gebeurtenis2 = Tirus, onder die regering van Hiram I, word die dominante stadstaat |datum_gebeurtenis2 =969&nbsp;v.C. |gebeurtenis3 = Pygmalion stig Kartago (legendaries) |datum_gebeurtenis3 =814&nbsp;v.C. |gebeurtenis4 = [[Pompeius]] verower Fenisië en die res van die [[Seleukidiese Ryk]] |datum_gebeurtenis4 =64&nbsp;v.C. |beeld_kaart =Phoenicia map-en.svg |beeld_kaart_byskrif = 'n Kaart van die Fenisiese streek in groen. |algemene_tale =[[Fenisies]], [[Punies]] |hoofstad =Geen; belangrike stede was [[Bublos]], [[Tirus]] en [[Kartago]] |regeringstipe =Monargie |titel_leier =Bekende konings van Fenisiese stede |leier1 =Ahiram |jaar_leier1 =ca. 1000&nbsp;v.C. |leier2 =Hiram&nbsp;I |jaar_leier2 =969–936&nbsp;n.C. |leier3 =Pygmalion |jaar_leier3 =820–774&nbsp;n.C. }} '''Fenisië''' (van die [[Griekse]] Φοινίκη, ''Phoiníkē''; [[Arabies]]: فينيقية, ''Fīnīqīyah'') was ’n antieke [[Semitiese tale|Semitiessprekende]], [[see]]varende beskawing in die westelike kusstreke van die [[Vrugbare Halfmaan]] wat aan die kuslyn van die moderne [[Libanon]] gesentreer was.<ref>{{Cite book|last=Kitto|first=John|url=https://books.google.com/books?id=9oHbdzSawj0C&q=phoenicia+lebanon&pg=PA528|title=A Cyclopedia of Biblical Literature|date=1851|publisher=Adan and Charles Black}}</ref><ref>{{Cite book|last=Malaspina|first=Ann|url=https://books.google.com/books?id=Pfop0v79y7gC&q=phoenicia+lebanon&pg=PA19|title=Lebanon|date=2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-0579-6}}</ref> Al die groot Fenisiese stede was aan die kus van die [[Middellandse See]] geleë. Die gebied van die Fenisiese stadstate het deur die geskiedenis uitgebrei en gekrimp. Die kernstreek waarin die Fenisiese kultuur ontwikkel en floreer het, het gestrek van [[Tripoli, Libanon|Tripoli]] en [[Bublos]] in Noord-[[Libanon]] tot [[Karmelberg]] in die hedendaagse [[Israel]]. Op die hoogtepunt van sy bestaan het Fenisië se grondgebied in die oostelike Mediterreense streek gestrek van die [[Orontes]]riviermond tot by [[Ashkelon]].<ref>{{Cite book |last=Meir Edrey |title=Phoenician Identity in Context: Material Cultural Koiné in the Iron Age Levant |publisher=Ugarit-Verlag – Buch- und Medienhandel Münster |year=2019 |isbn=978-3-86835-282-5 |series=Alter Orient und Altes Testament |volume=469 |location=Germany |pages=23–24}}</ref> Buite sy tuisgebied het die Fenisiese beskawing gestrek tot by die Middellandse See, van [[Siprus]] tot die [[Iberiese Skiereiland]]. Die Fenisiërs was 'n Semitiessprekende volk van ietwat onbekende oorsprong wat omstreeks 3000&nbsp;v.C. in die [[Levant]] ontstaan het.<ref>{{Cite web|title=Phoenicia {{!}} Definition, Location, History, Religion, & Facts|url=https://www.britannica.com/place/Phoenicia|access-date=2021-08-29|website=Encyclopedia Britannica|language=en}}</ref> Die term "Fenisië" is 'n antieke Griekse, nie-inheemse naam wat waarskynlik een van hulle belangrikste uitvoergoedere beskryf het: 'n kleursel ook bekend as [[Tiriese pers]]. Dit het nie 'n samehangende kultuur of gemeenskap beskryf nie, want anders sou dit plaaslik verstaan gewees het.<ref>{{Cite web|title=Who Were The Phoenicians? {{!}} History Today|url=https://www.historytoday.com/reviews/who-were-phoenicians|website=www.historytoday.com|access-date=2020-04-20}}</ref> [[Beeld:Columns at Al Mina site, Tyre, Lebanon.jpg|thumb|links|220px|Ruïnes van Tirus.]] [[Beeld:Sidon College site.jpg|thumb|links|220px|Sidon.]] [[Beeld:Byblos 1.jpg|thumb|links|220px|Bublos.]] Daar word gedebatteer of die Fenisiërs wel afsonderlik van die breër groep Semitiessprekende volke was wat as die [[Kanaän]]iete bekend is.<ref name="John C. Scott CCR">{{cite journal|last=Scott|first=John C|date=2018|title=The Phoenicians and the Formation of the Western World|journal=Comparative Civilizations Review|volume=78|issue=78|url=https://scholarsarchive.byu.edu/ccr/vol78/iss78/4}}</ref>{{sfnp|Quinn|2017|pages=24, 204}} Die historikus Robert Drews glo "Kanaäniete" was die naam van die etniese groep wat deur die antieke Grieke die "Fenisiërs" genoem is,<ref>{{cite journal |url=https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/030908929802308104 |title=Canaanites and Philistines |last=Drews |first=Robert |journal=Journal for the Study of the Old Testament |volume=23 |issue=81 |pages=39–61 |date=1998 |doi=10.1177/030908929802308104|s2cid=144074940 }}</ref> maar volgens die argeoloog Jonathan N. Tubb het die [[Ammoniet]]e, [[Moabiete]], [[Israel]]iete en Fenisiërs elk hulle eie kulturele identiteit gehad, hoewel hulle etnies Kanaäniete was, "dieselfde mense wat hulle in die 8ste millennium&nbsp;v.C. in boerderynedersettings in die streek gevestig het".<ref name="JonTubb">{{cite book|last=Tubb|first=Johnathan N.|url=https://archive.org/details/canaanites00tubb|title=Canaanites|work=British Museum People of the Past|publisher=University of Oklahoma Press|year=1998|isbn=9780806131085|access-date=9 October 2018|url-access=registration}}</ref>{{rp|13–14}} Die Fenisiërs het in die middel 12de eeu&nbsp;v.C. 'n opkoms gemaak ná die agteruitgang van die invloedrykste kulture in die [[verval van die Bronstydperk]]. Hulle was onder die mense van hulle tyd bekend as bekwame handelaars en seevaarders, en het deur die grootste deel van die klassieke oudheid die oorheersende kommersiële mag geword. Die Fenisiërs het 'n uitgebreide seehandelsnetwerk ontwikkel wat langer as 'n millennium geduur het. Hulle het gehelp om kulture, idees en kennis uit te ruil tussen groot bakermatte van die beskawing soos [[Griekeland]], [[Antieke Egipte|Egipte]] en [[Mesopotamië]]. Ná sy hoogtepunt in die 9de eeu&nbsp;v.C. het die Fenisiese beskawing in die oostelike Mediterreense streek stadigaan agteruitgegaan weens buitelandse invloed en mededinging; in die sentrale en westelike Mediterreense streek het sy invloed voortgeduur tot in die middel van die 2de eeu&nbsp;v.C. Die Fenisiërs was in stadstate georganiseer, nes dié in [[antieke Griekeland]], waarvan die noemenswaardigstes [[Tirus]], [[Sidon]] en [[Bublos]] was.{{sfnp|Aubet|2001|p=17}}<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.worldhistory.org/phoenicia/|title=Phoenicia|encyclopedia=World History Encyclopedia|access-date=2017-08-09}}</ref> Elke stadstaat was polities onafhanklik, en daar is geen bewyse dat die Fenisiërs aan hulleself as 'n enkele nasionaliteit gedink het nie.{{sfnp|Quinn|2017|pages=201–203}} Die Fenisiërs het kolonies en handelsposte oor die hele Mediterreense streek gevestig. [[Kartago]], 'n nedersetting in Noordwes-[[Afrika]], het in die 7de eeu&nbsp;v.C. 'n groot beskawing uit eie reg geword. Die Fenisiese gemeenskap en kultuurlewe was gesentreer om handel en seevaart. Terwyl die meeste stadstate deur die een of ander soort koning regeer is, het handelaarsfamilies waarskynlik groot invloed uitgeoefen. Die Fenisiërs is lank as 'n verlore beskawing beskou weens die gebrek aan inheemse geskrewe rekords. Eers teen die middel 20ste&nbsp;eeu het historici en argeoloë 'n idee begin vorm van die komplekse en invloedryke beskawing.{{sfnp|Markoe|2000|pages=10–12}} Hulle beste nalatenskap was die wêreld se [[Fenisiese alfabet|oudste geverifieerde alfabet]], waarvan die oorsprong verbind word aan die [[Hebreeuse alfabet|Hebreeuse skrif]] via die [[Proto-Sinaïtiese alfabet]].{{sfn|Coulmas|1996}} Dit is deur die Mediterreense streek versprei en gebruik om die [[Arabiese alfabet|Arabiese]] en [[Griekse alfabet]] te ontwikkel en daarna weer die [[Latynse alfabet]] en [[Cyrilliese skrif]].{{sfnp|Markoe|2000|page=111}}<ref name="Fischer 2004 90">{{cite book|last=Fischer|first=Steven Roger|title=A history of writing|publisher=Reaktion Books|year=2004|page=90}}</ref> Hulle kry ook die eer vir innovasies in skeepsbou, navigasie, nywerheid, landbou en regering. Daar word geglo hulle internasionale handelsnetwerk het die ekonomiese, politieke en kulturele fondamente gelê van die klassieke [[Westerse beskawing]].<ref name="Hans G. Niemeyer 2004">{{cite book|last=Niemeyer|first=Hans G.|chapter=The Phoenicians and the Birth of a Multinational Mediterranean Society|title=Commerce and Monetary Systems in the Ancient World|editor-last1=Rollinger|editor-first1=Robert|editor-last2=Ulf|editor-first2=Christoph|location=Stuttgart|publisher=Franz Stiener Verlag|year=2004|pages=246, 250}}</ref> ==Etimologie== Die Fenisiërs was 'n gemeenskap van onafhanklike stadstate en het blykbaar nie 'n term gehad vir Fenisië as geheel nie.<ref>Department of Ancient Near Eastern Art. “The Phoenicians (1500–300 B.C.).” In ''Heilbrunn Timeline of Art History.'' New York: The Metropolitan Museum of Art, 2000–. http://www.metmuseum.org/toah/hd/phoe/hd_phoe.htm (October 2004)</ref> In plaas daarvan sou hulle name gehad het vir die inwoners van elke spesifieke stad, soos "Sidoniërs" vir die inwoners van Sidon, ens. As die Fenisiërs wel 'n naam vir die hele streek gehad het, sou dit waarskynlik "Kanaän" gewees het en sou hulle na hulleself as "Kanaäniete" verwys het.<ref>Britannica, The Editors of Encyclopaedia. "Phoenicia". ''Encyclopedia Britannica'', 20 Augustus 2020, https://www.britannica.com/place/Phoenicia. Besoek op 9 Januarie 2022.</ref> Die naam "Fenisiërs" kom, nes die [[Latyn]]se ''Poenī'' (adjektief ''poenicus'', later ''pūnicus''), van die antieke Griekse Φοινίκη (''Phoiníkē''). Die woord φοῖνιξ (''phoînix'') beteken "Fenisiër", "[[Tiriese pers]]" of "[[dadelpalm]]." [[Homeros]] het dit in elk van dié betekenisse gebruik.<ref>{{cite web|url=https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=foi=nic|title=Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, φοῖνιξ|website=www.perseus.tufts.edu|access-date=2017-02-03}}</ref> (Die mitiese voël [[Feniks]] het ook dié naam, maar dit kom eers eeue later voor.) Dit is moeilik om te bepaal watter betekenis eerste was, maar dit is verstaanbaar dat die Grieke die karmosynrooi of pers kleur van dadels en kleurstof met die handelaars van albei dié produkte vereenselwig het. ==Geskiedenis== Omdat min Fenisiese rekords bewaar gebly het, kom die meeste van die kennis oor hulle oorsprong en geskiedenis uit die geskrifte van ander beskawings wat deur die hele Mediterreense streek opgegrawe word. Die geleerdes stem saam dat Fenisië se vooruitstrewendste tydperk van 1200&nbsp;v.C. tot aan die einde van die [[Persië|Persiese tydperk]] (332&nbsp;v.C.) was.<ref>{{Harvnb|Jigoulov|2021|p=13}}</ref> Die Fenisiese [[Bronstydperk]] is grootliks onbekend.<ref name = "Jig2021_18">{{harvnb|Jigoulov|2021|p=18}}</ref> Die belangrikste twee terreine is Bublos en Sidon-Dakerman (naby Sidon). In 2021 was daar egter steeds meer as honderd terreine wat opgegrawe moes word, terwyl ander nog nie heeltemal ontleed was nie.<ref name = "Jig2021_18"/> Die Middel-Bronstydperk was oor die algemeen 'n vreedsame tyd van toenemende bevolkings, handel en vooruitgang, hoewel daar om natuurlike hulpbronne meegeding is.<ref name="Jig2021_20"/> In die Laat Bronstyd het die mededinging tussen Egipte, [[Mitanni]], die [[Hetiete]] en [[Assirië]] 'n groot impak op Fenisiese stede gehad.<ref name = "Jig2021_20">{{harvnb|Jigoulov|2021|pp=18–9}}</ref> ===Oorsprong=== [[Lêer:Antarados sarkophagus face.JPG|duimnael|180px|’n Fenisiese sarkofaag by Antarados, Noord-Libanon, 480-450&nbsp;v.C.]] Die Kanaänitiese kultuur waaruit die Fenisiërs ontstaan het, het blykbaar op die plek ontwikkel uit die vroeëre Ghassuliese [[Kopersteentydperk]]kultuur. Die staat [[Oegarit]] uit die Laat Bronstydperk word argeologies ook as Kanaänities beskou,<ref name="tubb">Tubb, Jonathan N. (1998), "Canaanites" (British Museum People of the Past)</ref> hoewel [[Oegarities]] nie tot die Kanaänitiese tale behoort nie.<ref>{{Cite book |first=Roger |last=Woodard |year=2008 |title=The Ancient Languages of Syria-Palestine and Arabia |location=New York |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-68498-9 }}</ref><ref name="NavehJ1987">{{Cite book |first=Joseph |last=Naveh |year=1987 |chapter=Proto-Canaanite, Archaic Greek, and the Script of the Aramaic Text on the Tell Fakhariyah Statue |editor1-last=Miller |title=Ancient Israelite Religion |display-editors=etal |isbn=0-8006-0831-3 |chapter-url-access=registration |chapter-url=https://archive.org/details/ancientisraelite00unse }}. {{harvp|Coulmas|1996}}.</ref> Die Griekse historikus [[Herodotos]] en ander het ander teorieë gehad oor plekke van waar die Fenisiërs gekom het.<ref>Herodotos ''Histories'' 1.1, 2.44 & 7.89; Strabo, ''Geography'' 16.3.4.</ref><ref name="Bowersock">{{cite book |chapter-url=https://books.google.com/books?id=2hmbc9evgB0C&pg=PA401 |title=Bahrain Through The Ages – the Archaeology |publisher=Routledge |year=1986 |isbn=0-7103-0112-X |chapter=Tylos and Tyre. Bahrain in the Graeco-Roman World |editor-last2=Rice |editor-first2=Michael |author=Bowersock, G.W. |editor-last1=Khalifa |editor-first1=Haya Ali |pages=401–2 }}</ref><ref name="Rice">{{cite book|title=The Archaeology of the Arabian Gulf|publisher=Routledge|year=1994|isbn=0-415-03268-7 |author=Rice, Michael|page=20}}</ref> Sommige argeoloë het al 'n migrasie voorgestel wat verband hou met die verval van 'n beskawing omstreeks 1750&nbsp;v.C.<ref name="Bowersock"/><ref name="Rice"/><ref name="Donkin">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=leHFqMQ9mw8C&pg=PA48 |title=Beyond Price: Pearls and Pearl-fishing : Origins to the Age of Discoveries, Volume 224 |page=48 |author=R.A. Donkin|isbn=0-87169-224-4 |year=1998 }}</ref> Die meeste geleerdes verwerp egter die idee van 'n migrasie; argeologiese en historiese bewyse dui daarop dat die streek millenniums lank aaneen bewoon is, en onlangse [[Genetika|genetiese]] navorsing dui aan hedendaagse [[Libanon|Libanese]] kry die grootste deel van hulle afkoms (meer as 90%) van 'n Kanaänitiesverwante bevolking.<ref name="Habercetera">{{cite journal |title=Continuity and Admixture in the Last Five Millennia of Levantine History from Ancient Canaanite and Present-Day Lebanese Genome Sequences |journal=American Journal of Human Genetics |year=2017 |doi=10.1016/j.ajhg.2017.06.013 |pmid=28757201|doi-access=free |last1=Haber |first1=Marc |last2=Doumet-Serhal |first2=Claude |last3=Scheib |first3=Christiana |last4=Xue |first4=Yali |last5=Danecek |first5=Petr |last6=Mezzavilla |first6=Massimo |last7=Youhanna |first7=Sonia |last8=Martiniano |first8=Rui |last9=Prado-Martinez |first9=Javier |last10=Szpak |first10=Michał |last11=Matisoo-Smith |first11=Elizabeth |last12=Schutkowski |first12=Holger |last13=Mikulski |first13=Richard |last14=Zalloua |first14=Pierre |last15=Kivisild |first15=Toomas |last16=Tyler-Smith |first16=Chris |volume=101 |issue=2 |pages=274–282 |pmc=5544389 }}</ref> ===Opkoms in die Laat Bronstydperk (1479-1200 v.C.)=== Die eerste bekende aantekeninge oor die Fenisiërs hou verband met die verowerings van [[farao]] [[Toetmoses III]] (1479-1425 v.C.). Die Egiptenare het kusstede geteiken wat volgens hulle behoort het aan die ''Fenekhu'', "skrynwerkers", soos Bublos, Arwad en Ullasa. Die stede het aan die Egiptenare toegang verleen tot die Mesopotamiese handel en groot hoeveelhede van die streek se inheemse sederhout, waarvan daar geen ekviwalent in Egipte was nie.{{sfnp|Markoe|2000|pages=1–19}} Teen die 14de eeu&nbsp;v.C. het die Egiptenare die Fenisiese stadstate as "gunstelingstede" beskou. [[Tirus]], [[Sidon]], [[Beiroet]] en Bublos is as die belangrikstes gereken. Die Fenisiërs het aansienlike outonomie gehad en hulle stede was redelik goed ontwikkel en vooruitstrewend. Bublos was die belangrikste stad; dit was 'n sentrum vir bronsvervaardiging en die primêre sentrum van waardevolle items soos [[tin]] en [[lapis lazuli]] van so ver oos as [[Afganistan]]. Die Egiptiese amptenare het ook belanggestel in Sidon en Tirus, en dit het 'n patroon van mededinging begin wat oor die volgende millennium sou voortduur. In die [[Amarna-briewe]] word vertel die naburige [[Amoriete]] en Hetiete het Fenisiese stede van 1350 tot 1300&nbsp;v.C. verower, veral in die noorde. Egipte het eindelik sy kusgebiede van Oegarit in Noord-[[Sirië]] tot by Bublos naby Sentraal-Libanon verloor. ===Opkoms en hoogtepunt (1200-800&nbsp;v.C.)=== Tussen 1200 en 1150&nbsp;v.C. het die verval van die Bronstydperk gelei tot die verswakking of vernietiging van die meeste beskawings in die streek, insluitende die Egiptenare en Hetiete. Dit lyk of die Fenisiërs die toets van die tyd deurstaan het, want hulle het in 1230&nbsp;v.C. as 'n afsonderlike en georganiseerde beskawing verrys. Dié tydperk word soms die "Fenisiese renaissance" genoem.<ref>{{cite journal|last=Stieglitz|first=Robert|title=The Geopolitics of the Phoenician Littoral in the Early Iron Age|journal=Bulletin of the American Schools of Oriental Research|volume=129|year=1990|issue=9}}</ref> Hulle het die magsleemte gevul wat deur die ander beskawings gelaat is deur die enigste handels- en seemag in die streek te word, 'n status wat hulle eeue lank sou volhou.<ref name="John C. Scott CCR" /> [[Beeld:ClayRider 500-400BC Tyre BritishMuseum GaryTodd13062018.jpg|thumb|180px|links|'n Kleiruiter uit Tirus, 500-400 v.C. [[Britse Museum]].]] Die herstel van die Mediterreense ekonomie is waarskynlik te danke aan Fenisiese handelaars en seevaarders wat die langafstandhandel tussen Egipte en Mesopotamië in die 10de eeu&nbsp;v.C. herstel het.<ref name="Jerry H. Bentley 1999">{{cite journal|first=Jerry H.|last=Bentley|title=Sea and Ocean Basins as Frameworks for Historical Analysis|journal=Geographical Review|volume= 89|issue=2|year=1999|pages=215–219|doi=10.1111/j.1931-0846.1999.tb00214.x}}</ref> Vroeg in die [[Ystertydperk]] het die Fenisiërs hawens, pakkamers, markte en nedersettings oor die hele Mediterreense streek en tot by die suidelike [[Swartsee]] gevestig. Kolonies is gestig op [[Siprus]], [[Sardinië]], die [[Baleariese Eilande]], [[Sisilië]] en [[Malta]], sowel as aan die kus van Noord-Afrika en die Iberiese Skiereiland.<ref>{{cite book|last=Barnes|first=William H.|title=Studies in the Chronology of the Divided Monarchy of Israel|location=Atlanta|publisher=Scholars Press|year=1991|pages=29–55}}</ref> Fenisiese [[silwer]] uit dié tyd wat as betaalmiddele gebruik is, bevat [[lood]]isotoopverhoudings wat ooreenstem met dié van lood in Sardinië en [[Spanje]], wat dui op hoe uitgebrei die Fenisiese handelsnetwerk was.<ref>{{cite journal|last1=Chamorro|first1=Javier G.|date=1987|title=Survey of Archaeological Research on Tartessos|journal=American Journal of Archaeology|volume=91|issue=2|pages=197–232|doi=10.2307/505217|jstor=505217|s2cid=191378720 }}</ref> Teen die 10de eeu&nbsp;v.C. het [[Tirus]] die rykste en magtigste Fenisiese stadstaat geword, veral tydens die bewind van [[Hiram I]] (c. 969-936&nbsp;v.C.). Tydens die bewind van die priester [[Etbaäl I|Etbaäl]] (887-856&nbsp;v.C.) het Tirus sy grondgebied uitgebrei tot so ver noord as Beiroet en tot in 'n deel van [[Siprus]]. Dié ongewone daad van aggressie was die naaste wat die Fenisiërs daaraan gekom het om 'n verenigde staat te vorm. Toe sy ryk sy grootste gebiedsomvang bereik, het Etbaäl hom verklaar tot "koning van die Sidoniërs", 'n titel wat ook deur sy opvolgers gebruik is en in beide Griekse en [[Jood]]se geskrifte genoem is.<ref name=":02">{{cite book|chapter=The Phoenicians: A Captivating Guide to the History of Phoenicia and the Impact Made by One of the Greatest Trading Civilizations of the Ancient World|title=Captivating History|year=2019|isbn=9781647482053|last1=History|first1=Captivating}}</ref> In die Laat Ystertydperk was die Fenisiese boot-, handels- en kulturele bedrywighede op hulle hoogtepunt, veral tussen 750 en 650&nbsp;v.C. Die Fenisiese invloed was duidelik in die "oriëntalisasie" van Griekse kultuur- en kunskonvensies.<ref name="John C. Scott CCR" /> Onder hulle gewildste goedere was fyn [[tekstiel]], gewoonlik gekleur met [[Tiriese pers]]. [[Homeros]] se ''[[Ilias]]'', wat in dié tyd geskryf is, verwys na die gehalte van Fenisiese [[klere]] en [[metaal]]goedere.<ref name="John C. Scott CCR" /> ===Stigting van Kartago=== [[Kartago]] is gestig deur Fenisiërs wat van Tirus af gekom het, moontlik aanvanklik as 'n stasie in die metaalhandel met die suidelike Iberiese Skiereiland.{{sfnp|Warmington|1964}} Die stad se naam in [[Punies]], 𐤒𐤓𐤕 𐤇𐤃𐤔𐤕 (''Qart-Ḥadašt''), beteken "Nuwe Stad".<ref>{{cite book|last1=Charles-Picard|first1=Gilbert|last2=Picard|first2=Colette|title=Vie et Mort de Carthage|location=Paris|publisher=Hachett|year=1968|language=fr|trans-title=The Life and Death of Carthage|pages=28–35}}</ref> Sommige bronne noem 'n vroeë stigtingsdatum soos 1215&nbsp;v.C. – voor die [[Trojaanse Oorlog|val van Troje]] in 1180&nbsp;v.C. Die Griekse geskiedkundige Timeus reken egter die stigting van Kartago was in 814&nbsp;v.C., die datum wat deur die meeste geskiedkundiges aanvaar word.<ref>{{cite book|first=Serge|last=Lancel|title= Carthage|pages=20–23|translator=Antonia Nevill| publisher=Oxford: Blackwell |date=1995}}</ref> Volgens [[legende]]s, insluitende [[Vergilius]] se ''[[Eneïde]]'', is die stad deur koningin [[Dido]] gestig. Kartago sou groei tot 'n veeletniese ryk wat gestrek het oor Noord-Afrika, Sardinië, Sisilië, Malta, die Baleariese Eilande en Suid-Iberië, maar dit sou eindelik in die [[Puniese Oorloë]] (264-146&nbsp;v.C.) deur [[Romeinse Ryk|Rome]] verwoes word voordat dit as 'n Romeinse stad herbou is. ===Assiriese en Babiloniese vasalstate (858-538&nbsp;v.C.)=== [[Beeld: Assyrian - Fragments of Bands from a Gate - Walters 542335 - View A.jpg|thumb|240px|Twee bronsfragmente van die Assiriese paleispoort met beelde van die insameling van heffings van die Fenisiese stede Tirus en Sidon (859-824&nbsp;v.C.). [[Britse Museum]].]] As 'n handelsmag wat op 'n nou kusstrook gekonsentreer was, het die Fenisiërs nie genoeg mense gehad vir 'n sterk weermag nie. Namate buurstate begin sterker raak het, het die Fenisiërs al hoe meer onder die mag gekom van buitelandse heersers, wat hulle outonomie in 'n wisselende mate erken het.<ref name=":02"/> Die [[Assirië|Assiriese]] verowering van Fenisië het onder koning [[Salmaneser III]] begin. Hy het in 858&nbsp;v.C. aan die bewind gekom en 'n reeks veldtogte teen buurstate begin voer. Die Fenisiese stadstate het onder sy mag gekom en hulle moes heffings betaal in geld, goedere en natuurlike hulpbronne. Aanvanklik was hulle [[Vasalstaat|vasalstate]] met 'n sekere mate van vryheid.<ref name=":02"/> Dit het in 744&nbsp;v.C. verander met die troonbestyging van [[Tiglat-Pileser III]]. Teen 738&nbsp;v.C. was die grootste deel van die [[Levant]], insluitende Noord-Fenisië, geannekseer. Net Tirus en Bublos, die magtigste stadstate, het vasalstate buite direkte Assiriese beheer gebly. Tirus, Bublos en Sidon het almal teen die Assiriese bewind in opstand gekom. In 721&nbsp;v.C. het [[Sargon II]] Tirus angeval en die rebellie onderdruk. Sy opvolger, [[Sanherib]], het nog rebellies in die streek onderdruk. In die 7de eeu&nbsp;v.C. het Sidon gerebelleer en is dit deur [[Esarhaddon]] verwoes. Hy het slawe van die inwoners gemaak en 'n nuwe stad op die ruïnes gebou. Aan die einde van die eeu was die Assiriërs verswak weens opeenvolgende opstande, en dit het daartoe gelei dat dit deur die [[Mede|Mediese Ryk]] verwoes is. Die Babiloniërs, voormalige vasale van die Assiriërs, het die val van die ryk uitgebuit en in opstand gekom. Kort daarna het hulle die [[Neo-Babiloniese Ryk]] in sy plek gestig. Fenisiese stede het verskeie kere tydens die bewind van die eerste Babiloniese koning, [[Nabopolassar]] (626-605&nbsp;v.C.), en sy seun, [[Nebukadnesar II]] (omstreeks 605-562&nbsp;v.C.), gerebelleer. In 587&nbsp;v.C. het Nebukadnesar Tirus aangeval. Die stad het 13 jaar lank weerstand gebied, maar eindelik onder "gunstige terme" oorgegee.<ref name="britannica.com">{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Lebanon|title=Lebanon – Assyrian and Babylonian domination of Phoenicia|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2020-04-22}}</ref> ===Persiese tydperk (539-332&nbsp;v.C.)=== [[Beeld: Construction of Xerxes Bridge of boats by Phoenician sailors.jpg|thumb|Fenisiërs bou [[Pontonbrug|pontbrûe]] vir [[Ahasveros]] tydens die tweede Persiese inval van [[Griekeland]] in 480&nbsp;v.C. (1915-tekening deur A.C. Weatherstone).]] In 539&nbsp;v.C het [[Kores die Grote]], die koning en stigter van die Persiese [[Achaemenidiese Ryk]], Babilon verower.<ref name=":7">{{cite journal|last=Katzenstein|first=Jacob|title=Tyre in the Early Persian Period (539-486 B.C.E.)|journal=The Biblical Archaeologist|volume=42|issue=1|year=1979|page=31|doi=10.2307/3209545|jstor=3209545|s2cid=165757132|url=https://www.jstor.org/stable/3209545}}</ref> Terwyl Kores die state oor die hele [[Antieke Nabye Ooste|Nabye Ooste]] begin konsolideer het, het die Fenisiërs blykbaar besluit om "hulle aan die Perse oor te gee".<ref name=":8">{{Cite book|last=Herodotus|title=The Histories, Book III|pages=§19}}</ref> Die grootste deel van die Levant is deur Kores in 'n enkele [[Satraap|satrapie]] (provinsie) gekonsolideer en gedwing om 'n jaarlikse heffing te betaal.<ref>{{Cite book|last=Herodotus|title=The Histories, Book III|pages=218, §91}}</ref> Die Fenisiese streek is later in vier vasalkoninkryke ingedeel: Sidon, Tirus, Arwad en Bublos. Hulle het aansienlike outonomie gehad. Anders as in ander dele van die ryk is daar geen rekords van Persiese administrateurs wat in die Fenisiese stadstate regeer het nie. Plaaslike Fenisiese konings is toegelaat om aan die bewind te bly en het dieselfde regte as Persiese [[Satraap|satrape]] (goewerneurs) gehad, soos die oorerwing van die amp en die munt van geld.<ref name=":7" /><ref>{{Cite web|url=https://brewminate.com/a-history-of-phoenician-civilization/|title=A History of Phoenician Civilization|last=MAMcIntosh|date=2018-08-29|website=Brewminate|language=en-US|access-date=2020-04-20}}</ref> [[Beeld: Coin of Abdashtart I, Achaemenid Phoenicia (2).jpg|thumb|240px|'n Muntstuk uit die Achaemenidiese Ryk van Straton I van Sidon, wat regs te sien is agter die strydwa en die Persiese koning.]] Fenisië was 'n belangrike bate van die Achaemenidiese Ryk, veral danksy hulle kennis van skeepstegnologie en navigasie.<ref name=":7" /> Hulle het die grootste deel van die Persiese vloot se bote gelewer tydens die [[Grieks-Persiese Oorloë|ryk se oorloë met Griekeland]] in die laat 5de eeu&nbsp;v.C.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book V|last=Herodotus|pages=§109}}</ref> Fenisiërs onder [[Ahasveros]] het die Xerxeskanaal gebou, asook die [[Pontonbrug|pontbrûe]] waaroor die ryk se soldate die Griekse vasteland binnegegaan het.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book VII|last=Herodotus|pages=§23}}</ref> Die Persiese koning het hulle egter swaar gestraf ná die nederlaag in die Slag van Salamis, wat hy toegeskryf het aan die Fenisiërs se lafhartigheid en onbekwaamheid.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book VIII|last=Herodotus|pages=§90}}</ref> In die middel van die 4de eeu&nbsp;v.C. het koning Tennes van Sidon 'n mislukte rebellie teen Artaxerxes III gelei. Hulle het die hulp ingewin van die Egiptenare, wat daarna in 'n oorlog met Persië betrokke geraak het.<ref>{{Cite web|url=https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Diodorus_Siculus/16C*.html|title=LacusCurtius • Diodorus Siculus — Book XVI Chapters 40‑65|website=penelope.uchicago.edu|access-date=2020-04-20}}</ref> Die verwoesting van Sidon daarna het gelei tot die heropkoms van Tirus, wat vir twee dekades die oorheersende Fenisiese stad gebly het tot met die aankoms van Alexander die Grote. ===Hellenistiese tydperk (332-152 v.C.)=== Fenisië was een van die eerste streke wat deur [[Alexander die Grote]] verower is tydens sy militêre veldtogte in [[Wes-Asië]]. Alexander se hoofteiken in die Persiese Levant was [[Tirus]], wat nou die streek se grootste en belangrikste stad was. Die stad het oorgegee ná 'n beleg van rofweg sewe maande, waartydens sy inwoners na Kartago gevlug het.<ref name=":9">{{cite book|last=Millar|first=Fergus|title=The Phoenician Cities: A Case-Study of Hellenisation|chapter=The Phoenician Cities|publisher=University of North Carolina Press|year=2006|pages=32–50|doi=10.5149/9780807876657_millar.8|jstor=10.5149/9780807876657_millar.8|isbn=9780807830307|url=https://www.jstor.org/stable/10.5149/9780807876657_millar.8}}</ref> Tirus se weiering om Alexander toe te laat om die stad se tempel aan [[Melqart]] te besoek, wat gelei het tot die moord op sy gesante, het 'n wrede vergelding tot gevolg gehad: 2&nbsp;000 van sy belangrikste inwoners is [[Kruisiging|gekruisig]] en 'n strooipophandlanger is aangestel.<ref>{{cite web|url=https://www.worldhistory.org/article/107/alexanders-siege-of-tyre-332-bce/|title=Alexander's Siege of Tyre, 332 BCE|website=World History Encyclopedia|access-date=2019-03-07}}</ref> Die res van Fenisië het maklik onder Alexander se beheer gekom en Sidon het vreedsaam oorgegee.<ref name=":10">{{cite journal|first=Stephen|last=Stockwell|title=Before Athens: Early Popular Government in Phoenician and Greek City States|journal=Geopolitics, History, and International Relations|issue=2|year=2010|pages=128–129}}</ref> [[Beeld:A naval action during the siege of Tyre by Andre Castaigne (1898-1899).jpg|links|200px|thumb|'n Vlootoptrede tydens Alexander die Grote se aanval op Tirus in 332&nbsp;v.C. Tekening deur Andre Castaigne, 1888-'89.]] Alexander se ryk het 'n beleid van Hellenisasie gehad, waardeur die Griekse kultuur en godsdiens deur die verowerde gebiede versprei is. Grieks is egter nie oral afgedwing nie en was soms net 'n taal vir administrasiedoeleindes. Die meeste plekname is in Grieks verander,<ref name=":9" /> maar in Fenisië het al die plekke buiten twee hulle inheemse name behou, en dit lyk of die Griekse administrasie hier baie beperk was.<ref name=":9" /> Die Fenisiërs het handels- en kulturele bande met hulle westelike bure behou. Die Griekse historikus Polibius vertel hoe die Seleukidiese koning Demetrius I uit Rome ontsnap het op 'n skip van Kartago wat goedere na Tirus vervoer het.<ref name=":9" /> Die aanpassing by die [[Masedonië (streek)|Masedoniese]] heerskappy is waarskynlik vergemaklik deur die Fenisiërs se historiese bande met die Grieke, met wie hulle 'n paar [[mitologie]]se stories en figure deel; die twee volke word selfs soms as "familie" beskou.<ref name=":9" /> Toe Alexander se ryk ná sy dood in 323&nbsp;v.C. inmekaarstort, het die Fenisiërs onder die bewind van die grootste van sy opvolgers, die [[Seleukidiese Ryk|Seleukiede]], gekom. Die [[Ptolemeïese Ryk]] van Egipte het voortdurend om die Fenisiese streek gewedywer tydens die 40-jarige Siriese Oorloë en die gebied het in die 3de eeu&nbsp;v.C. onder Ptolemeïese heerskappy gekom.<ref name="britannica.com"/> Die Seleukiede het dit die volgende eeu teruggewen en beheer daaroor uitgevoer tot in die middel van die 2de eeu&nbsp;v.C. Onder hulle heerskappy het die Fenisiërs 'n aansienlike mate van outonomie en selfregering gehad.<ref name="britannica.com"/> Tyens die Seleukidiese Dinastiese Oorloë (157-63&nbsp;v.C.) was die Fenisiese stede hoofsaaklik selfregerend. Die Seleukidiese Ryk, insluitende Fenisië, is in 82&nbsp;v.C. deur [[Tigranes die Grote]] van [[Armenië]] verower, en daarmee het die Hellenistiese invloed oor die streek tot 'n einde gekom. Met hulle strategies waardevolle bufferstaat wat in 'n mededingende mag opgeneem is, het die Romeine tussenbeide getree en die gebied in 62&nbsp;v.C. verower. Kort daarna is dit opgeneem in die [[Syria (Romeinse provinsie)|Romeinse provinsie Syria]]. Fenisië het in die 3de eeu&nbsp;n.C. 'n aparte Romeinse provinsie geword. Onder die Romeinse heerskappy het die Fenisiërs enige mate van outonomie verloor en die streek is verromeins. Die Romeinse Ryk het oor die gebied regeer tot in die 640's&nbsp;n.C., toe die [[Moslem]]se [[Arabiere]] dit verower het. ==Demografie== Die volk wat nou as die Fenisiërs bekend is, was nes die naburige [[Israel]]iete en [[Moabiete]] 'n [[Kanaän]]itiese volk. Hulle was 'n groep antieke [[Semitiese tale|Semitiessprekende]] volke wat op die laatste in die 3de millennium&nbsp;v.C. in die [[Levant]] teenwoordig was.<ref name="John C. Scott CCR" /> Fenisiërs het hulleself nie so genoem nie en sou eerder na hulleself verwys het as ''Kenaʿani'', "Kanaäniete".<ref>{{Cite web|title=Phoenicia|url=https://www.britannica.com/place/Phoenicia|url-status=live|website=britannica.com}}</ref> In 'n studie in 2018 met [[mitochondriale DNS]] in [[Sardinië]] is bevind die Fenisiërs was "inklusief en multikultureel, en het aansienlike vroulike mobiliteit gehad", met bewyse van inheemse, "vreedsame en permanente" Sardiniese integrasie in Semitiese Fenisiese setlaars. Die studie het ook bewyse gevind dat Suid-Europeërs hulle dalk in die gebied van die moderne [[Libanon]] gevestig het.<ref>{{Cite web|url=https://cosmosmagazine.com/biology/ancient-phoenician-life-was-mixed-and-multicultural|title=Ancient Phoenician life was mixed and multicultural|website=Cosmos Magazine|date=10 January 2018|language=en|access-date=2020-04-25}}</ref> ===Genetiese studies=== In 'n studie in 2008 onder Pierre Zalloua is bevind ses subklades van die [[haplogroep]] J-M172 (J2) – wat vermoedelik tussen die [[Kaukasus]]berge, [[Mesopotamië]] en die [[Levant]] ontstaan het – het 'n "Fenisiese handtekening" gehad en verteenwoordig onder die mans bevolkings van Libanese kusstreke sowel as die groter Levant (die "Fenisiese buiterand"), gevolg deur ander gebiede van historiese Fenisiese besetting, van [[Siprus]] tot [[Marokko]]. Die navorsers het voorgestel die genetiese handtekening is die gevolg van 'n "gedeelde bron van verwante lyne wat in Libanon gewortel is".<ref name="Zalloua 2008">{{cite journal |last=Zalloua |first=Pierre A. |title=Identifying Genetic Traces of Historical Expansions: Phoenician Footprints in the Mediterranean |journal=American Journal of Human Genetics |year=2008 |volume=83 |issue=5 |pages=633–642 |doi=10.1016/j.ajhg.2008.10.012 |pmid=18976729 |pmc=2668035|display-authors=et al.}}</ref> Nog 'n studie in 2006 het bewyse gevind van die genetiese teenwoordigheid van Fenisiërs op die Spaanse eiland [[Ibiza]].<ref>{{cite journal |last1=Tomàs |first1=Carme|title=Differential maternal and paternal contributions to the genetic pool of Ibiza Island, Balearic Archipelago |journal=American Journal of Physical Anthropology |date=2006 |volume=129 |issue=2 |pages=268–278 |doi=10.1002/ajpa.20273 |pmid=16323196 }}</ref> In 2016 het die [[skelet]] van 'n 2&nbsp;500 jaar oue man van Kartago wat in [[Tunisië]] ontdek is, getoon dit bevat die seldsame moederlike haplogroep U5b2c1. Die lyn van dié "Jong Man van Byrsa" verteenwoordig vermoedelik vroeë geenvloei van [[Iberië]] na die [[Magreb]].<ref>{{cite journal |last1=Matisoo-Smith |first1=Elizabeth A. |last2=Gosling |first2=Anna L. |last3=Boocock |first3=James |last4=Kardailsky |first4=Olga |last5=Kurumilian |first5=Yara |last6=Roudesli-Chebbi |first6=Sihem |date=25 May 2016 |title=A European Mitochondrial Haplotype Identified in Ancient Phoenician Remains from Carthage, North Africa |journal=PLoS ONE |volume=11 |issue=5 |doi=10.1371/journal.pone.0155046 |display-authors=et al. |pages=e0155046 |pmid=27224451 |pmc=4880306|bibcode=2016PLoSO..1155046M |doi-access=free }}</ref> Volgens 'n studie van 2017 wat deur die ''American Journal of Human Genetics'' gepubliseer is, kry hedendaagse Libanese die grootste deel van hulle herkoms van 'n bevolking wat aan die Kanaäniete verwant is, en dit dui op 'n aansienlike genetiese aaneenlopendheid in die Levant sedert minstens die [[Bronstydperk]].<ref>{{cite journal|last1=Harb|first1=Marc|display-authors=etal|date=July 2017|title=Continuity and Admixture in the Last Five Millennia of Levantine History from Ancient Canaanite and Present-Day Lebanese Genome Sequences|url=|journal=American Journal of Human Genetics|volume=101|issue=2|pages=274–282|doi=10.1016/j.ajhg.2017.06.013|pmc=5544389|pmid=28757201}}</ref><ref>{{cite news|last1=Abed|first1=Mira|date=27 July 2017|title=The DNA of ancient Canaanites lives on in modern-day Lebanese, genetic analysis shows|work=Los Angeles Times|url=https://www.latimes.com/science/sciencenow/la-sci-sn-canaanite-lebanese-genetics-20170727-story.html}}</ref> Die Britse genetikus Chris Tyler-Smith en sy span het verder "antieke DNS van vyf Kanaänitiese volke wat 3&nbsp;750 en 3&nbsp;650 jaar gelede" gelewe het, met dié van moderne mense vergelyk en onthul dat 93% van die genetiese herkoms van mense in Libanon van die Kanaäniete kom (die ander 7% was van 'n bevolking op die [[Eurasië|Eurasiese]] [[steppe]]).<ref>{{cite web |url=https://www.patheos.com/blogs/kermitzarleyblog/2017/08/palestinians-may-philistines-since-lebanese-dna-93-canaanite/ |title=Palestinians May Be Philistines Since Lebanese DNA Is 93% Canaanite |last=Zarley |first=Kermit |work=Patheos |date=4 August 2017 |access-date=5 August 2021 |url-status=live}}</ref><ref>{{cite web |url=https://www.latimes.com/science/sciencenow/la-sci-sn-canaanite-lebanese-genetics-20170727-story.html |title=The DNA of ancient Canaanites lives on in modern-day Lebanese, genetic analysis shows |last=Abed |first=Mira |work=Los Angeles Times |date=27 July 2017 |access-date=5 August 2021 |url-status=live}}</ref> In 'n studie in 2020 wat in die ''American Journal of Human Genetics'' gepubliseer is, het navorsers gewys daar is 'n aansienlike genetiese aaneenlopendheid in Libanon sedert die Bronstydperk wat deur drie groot vermengingsvoorvalle onderbreek is: in die [[Ystertydperk|Yster-]], Hellenistiese en [[Ottomaanse Ryk|Ottomaanse]] tydperk, wat elk 3-11% van die nieplaaslike gene tot die bevolking bygedra het.<ref name="doi_10.1016/j.ajhg.2020.05.008">{{cite journal|last1=Haber|first1=Marc|last2=Nassar|first2=Joyce|last3=Almarri|first3=Mohamed A.|last4=Saupe|first4=Tina|last5=Saag|first5=Lehti|last6=Griffith|first6=Samuel J.|last7=Doumet-Serhal|first7=Claude|last8=Chanteau|first8=Julien|last9=Saghieh-Beydoun|first9=Muntaha|last10=Xue|first10=Yali|last11=Scheib|first11=Christiana L.|year=2020|title=A Genetic History of the Near East from an aDNA Time Course Sampling Eight Points in the Past 4,000 Years|journal=American Journal of Human Genetics|volume=107|issue=1|pages=149–157|doi=10.1016/j.ajhg.2020.05.008|pmc=7332655|pmid=32470374|last12=Tyler-Smith|first12=Chris}}</ref> ==Ekonomie== ===Handel=== [[Beeld:Phoenician trade routes (eng).svg|thumb|400px|Die groot Fenisiese handelsnetwerk (omstreeks 1200-800&nbsp;v.C.).]] Die Fenisiërs was tussengangers tussen die uiteenlopende bevolkings in die Mediterreense streek en Nabye Ooste. Hulle het die uitruil van goedere, kennis, kultuur en godsdienstradisies aangehelp. Hulle uitgebreide en langdurige handelsnetwerk het die fondament gelê vir 'n ekonomies en kultureel samehangende Mediterreense streek, wat deur die Grieke en veral die Romeinse voortgesit is.<ref name="Jerry H. Bentley 1999" /> [[Beeld:MuseoArqueologicoCadiz-P1050192.JPG|thumb|links|220px|Fenisiese sarkofae wat in Cádiz, Spanje, ontdek is. Hulle is vermoedelik na Sidon uitgevoer.<ref>A. B. Freijeiro, R. Corzo Sánchez, Der neue anthropoide Sarkophag von Cadiz. In: Madrider Mitteilungen 22, 1981.</ref><ref>{{cite journal |last1=Lapuente |first1=P. |last2=Rodà |first2=I. |last3=Gutiérrez Garcia‐M |first3=A. |last4=Brilli |first4=M. |title=Addressing the controversial origin of the marble source used in the Phoenician anthropoid sarcophagi of Gadir (Cadiz, Spain) |journal=Archaeometry |date=June 2021 |volume=63 |issue=3 |pages=467–480 |doi=10.1111/arcm.12623|s2cid=225150177 |url=http://zaguan.unizar.es/record/108415 }}</ref> Argeologiese Museum van Cádiz.]] Fenisiese bande met die Grieke was diepgewortel. Dit het blykbaar in die [[Minoïese beskawing]] op [[Kreta]] (1950-1450&nbsp;v.C.) begin, wat saam met die [[Miceense Griekeland|Miceense beskawing]] (1600-1100&nbsp;v.C.) as die voorlopers van klassieke Griekeland beskou word.<ref>{{cite book|first=Fernand|last=Braudel|title=Memory and Mediterranean|translator-first=Sian|translator-last=Reynolds|location=New York|publisher=Alfred A. Knopf|year=2001|pages=112–113}}</ref> Argeologiese bewyse dui daarop dat die Miceense Grieke geleidelik goedere, kunsstyle en gebruike via die Fenisiërs uit die Nabye Ooste ingevoer het. Aan die Egiptenare het die Fenisiërs sederhout teen aansienlike pryse verkoop,{{sfnp|Cunliffe|2008|pages=241–2}} asook [[wyn]] van die 8ste eeu&nbsp;v.C. af. Die wynhandel met Egipte is goed gedokumenteer deur skeepswrakke wat in 1997 in die oop see 50&nbsp;km wes van [[Ashkelon]], Israel, ontdek is.<ref>{{cite book |first=L. E. |last=Stager |chapter=Phoenician shipwrecks in the deep sea |title=Sea routes: From Sidon to Huelva: Interconnections in the Mediterranean, 16th–6th&nbsp;c.&nbsp;BC |year=2003 |pages=233–248 |isbn=978-960-7064-40-0 }}</ref> Groot houers van [[terracotta]] uit Tirus en Sarepta is gebruik vir die vervoer van die wyn. Die Fenisiërs het weer van die Egiptenare [[Nubië|Nubiese]] [[goud]] gekoop. Van elders het hulle ander materiale gekry, waarvan die belangrikste seker [[silwer]] was, soos van [[Sardinië]] en die [[Iberiese Skiereiland]]. Tin vir die maak van [[brons]] is dalk van [[Galisië]] in Suid-Spanje gekry, of van [[Noord-Europa]] ([[Cornwall]] of [[Historiese Bretagne|Bretagne]]).{{sfnp|Markoe|2000|p=103}} ===Nywerheid=== [[Beeld:Phoenician - Bowl with Hunting Scene - Walters 57705.jpg|thumb|220px|'n Fenisiese metaalbak met 'n [[jag]]toneel (8ste eeu&nbsp;v.C.). Die klere en haarstyl van die figure is Egipties, maar die onderwerp van die middelste toneel is die Mesopotamiese tema van die stryd tussen mens en dier. Fenisiese kunstenaars het dikwels die style van naburige kulture oorgeneem.]] Fenisië het min ander natuurlike hulpbronne as sy sederhout gehad. Hout was waarskynlik hulle eerste en grootste bron van rykdom; nie Egipte of Mesopotamië het genoeg houtbronne gehad nie. Die Fenisiërs kon egter nie van dié beperkte inkomste alleen lewe nie en het 'n nywerheidsbasis begin wat geskoei was op die vervaardiging van goedere vir alledaagse en luuksegebruik.<ref name=" John C. Scott CCR" /> Hulle het tegnieke soos glas-, graveer- en metaalwerk uitgevind of bemeester.<ref name=":42" /> Die Fenisiërs was vroeë pioniers in massaproduksie en het baie goedere in grootmaat verkoop. Hulle het die belangrikste bron van glasware in die oudheid geword en het duisende flesse, krale en ander glasvoorwerpe oor die Middellandse See versprei.<ref>{{cite book|first=Gerhard|last=Herm|title=The Phoenicians|translator-first=Catherine|translator-last=Hiller|location=New York|publisher=William Morrow|year=1975|page=80}}</ref> Uitgrawings in Spanje dui daarop dat hulle ook die pottebakkerswiel gebruik het.<ref>{{cite book|first1=Karl|last1=Moore|first2=David|last2=Lewis|title=Birth of the Multinational|location=Copenhagen|publisher=Copenhagen Business School Press|year=1999|page=85}}</ref> Hulle blootstelling aan 'n groot verskeidenheid kulture het hulle in staat gestel om goedere vir spesifieke markte te vervaardig.<ref name=":42">{{cite journal|last1=Markoe|first1=Glenn|last2= McGovern|first2=Patrick E.|title=A Nation of Artisans|journal=Archaeology|volume=43|issue=2|date=March 1990|pages=32–33|jstor=41765806|url=https://www.jstor.org/stable/41765806}}</ref> Uit die ''[[Ilias]]'' blyk dit dat Fenisiese klere en metaalgoedere hoog deur die Grieke aangeslaan is.<ref name="John C. Scott CCR" /> Gespesialiseerde items is spesiaal vir ryker klante ontwerp, insluitende reliëfs van [[ivoor]] en geverfde [[volstruis]]eiers met fyn detail. [[Beeld:Contemporary portrayal of a toga picta.jpg|thumb|links|180px|'n [[Etruskers|Etruskiese]] graf (omstreeks 350&nbsp;v.C.) wat 'n man met 'n [[pers]] [[toga]] uitbeeld.]] ====Tiriese pers==== Die waardevolste Fenisiese goedere was materiaal wat gekleur was met [[Tiriese pers]], wat vir 'n groot deel van die Fenisiese rykdom verantwoordelik was. Dit is 'n afskeiding deur verskeie spesies seeslakke van die genus ''Murex''. Hulle was volop in die Oos-Middellandse See, maar is so oorbenut dat hulle plaaslik uitgesterf het. Fenisiërs kon die kleurstof in 1750&nbsp;v.C. al ontdek het.<ref>{{cite book|last=St. Clair|first=Kassia|year=2016|title=The Secret Lives of Colour|location=London|publisher=John Murray|pages=162–164}}</ref> Hulle het 'n tweede vervaardigingsentrum daarvoor gevestig in Mogador, in die hedendaagse [[Marokko]].<ref>{{cite book|title=The Phoenicians: A Captivating Guide to the History of Phoenicia and the Impact Made by One of the Greatest Trading Civilizations of the Ancient World|year=2019|isbn=978-1647482053|page=60|last1= History|first1= Captivating}}</ref> Die Fenisiërs se eksklusiewe beheer oor die vervaardiging van die kleurstof asook die arbeidsintensiewe ekstraksieproses het dit baie duur gemaak. Tiriese pers is dus later met die rykes verbind. Dit was gou 'n statussimbool in sekere beskawings, veral onder jong Romeine. Assiriese bestellingsrekords van die Fenisiërs sluit in "klere van helder gekleurde stof", wat waarskynlik Tiriese pers insluit. Hoewel die ontwerpe en borduurwerk in Fenisiese tekstiele hoog aangeslaan is, ontbreek inligting oor die tegnieke en spesifieke beskrywings.<ref name=":42" /> ====Mynbou==== Mynbou in die Fenisiese tuisland was beperk; [[yster]] was die enigste [[metaal]] van enige nut. Die eerste grootskaalse mybou-operasies het waarskynlik in [[Siprus]] voorgekom, hoofsaaklik vir [[koper]]. [[Sardinië]] is dalk uitsluitlik vir sy [[Mineraal|mineralebronne]] gekoloniseer; Fenisiese nedersettings was gekonsentreer in die suidelike dele van die eiland, naby bronne van koper en [[lood]]. Die [[Iberiese Skiereiland]] was die rykste bron van verskeie metale, insluitend [[goud]], [[silwer]], koper, yster, [[tin]] en lood.{{sfnp|Rawlinson|1889}} Die aansienlike opbrengs van dié metale tydens die besetting deur Fenisië en Kartago dui op grootskaalse mynbou.{{sfnp|Rawlinson|1889}} Kartago het na berig word van [[Slaaf|slawe]] gebruik gemaak vir mynbou, maar dit is onbekend of die Fenisiërs dieselfde gedoen het.{{sfnp|Rawlinson|1889}} ====Wynbou==== Die merkwaardigste landbouproduk was [[wyn]], wat die Fenisiërs oor die Middellandse See help versprei het.<ref name=":22">{{Cite web|date=2020-09-14|title=2,600-year-old wine 'factory' unearthed in Lebanon|url=https://www.nationalgeographic.com/history/2020/09/2600-year-old-wine-factory-unearthed-lebanon/|access-date=2020-09-15|website=History & Culture|language=en}}</ref> Die [[Vitis vinifera|gewone wynstok]] is dalk deur die Fenisiërs of Kanaäniete gedomestikeer, hoewel dit waarskynlik van die Suid-[[Kaukasus]] gekom het via handelsroetes oor [[Mesopotamië]] of die [[Swartsee]]. Wingerde het geredelik in die Levant se kusstreke gegroei, en wyn is in die tyd van die [[Ou Ryk van Egipte|Ou Ryk]] (2686-2134&nbsp;v.C.) reeds na Egipte uitgevoer. Wyn het 'n belangrike rol in die Fenisiese godsdiens gespeel; dit was die hoofdrankie vir offerandes.<ref name=":22" /> Opgrawings op 'n klein Fenisiese dorp suid van Sidon het 'n wynfabriek ontbloot wat minstens van die 7de eeu&nbsp;v.C. al gebruik is en vermoedelik op 'n oorsese mark gemik was.<ref name=":22" /> Om [[oksidasie]] te voorkom is houers met 'n laag [[olyf]]olie, [[Denneboom|dennehout]] en [[hars]] verseël. Die Fenisiërs het wingerde en wynkelders in hulle kolonies in [[Noord-Afrika]], [[Sisilië]], [[Frankryk]] en [[Spanje]] gevestig,<ref name=":22" /> en het dalk wynmakery aan van hulle handelsvennote geleer. Die antieke Iberiërs het begin om wyn van plaaslike druifvariëteite te vervaardig ná hulle interaksie met die Fenisiërs. Iberiese kultivars het daarna die basis van die meeste [[Wes-Europa|Wes-Europese]] wyne gevorm.<ref>{{cite book|last=Sechrist|first=Robert|title=Planet of the Grapes: A Geography of Wine|pages=6–7}}</ref> ====Skeepsbou==== {{Multibeeld | align = right | direction = horizontal | background color = | voetskrif = Twee Assiriese voorstellings van skepe, dalk van Fenisiese bote. | beeld1 = AssyrianWarship.jpg | width1 = 169 | onderskrif1 = Oorlogskepe met twee rye spane. 'n Reliëf uit [[Nineve]]. | beeld2 = Eastern Antiquities in the Louvre - Room 4, 05.JPG | width2 = 164 | onderskrif2 = Die Houtvervoerreliëf in die [[Louvre]]. }} Die Fenisiërs het reeds sedert 1200&nbsp;v.C. groot handelsbote gebou. In die Bronstydperk het hulle die [[kiel]] ontwikkel. Hulle was waarskynlik die eerste volk wat die [[bireem]] gebruik het, omstreeks 700&nbsp;v.C.<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/technology/galley-ship|title=Galley {{!}} ship|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2020-04-19}}</ref> Hulle het waarskynlik ook die [[trireem]] ontwikkel wat beskou is as die gevorderdste en magtigste vaartuig in die antieke Mediterreense wêreld en wat eindelik deur die Grieke gebruik is.<ref name=":02" /> Die Fenisiërs was vir verskeie ander seevaartuitvindsels verantwoordelik. Die [[amfoor]], 'n soort houer wat vir beide droë goedere en vloeistof gebruik is, was 'n antieke Fenisiese uitvindsel wat vir byna 2&nbsp;000 jaar 'n gestandaardiseerde volumemaat geword het. Die oorblyfsels van kunsmatige hawens wat self skoon word, is in Sidon, Tirus, Atlit en [[Akko]] ontdek.<ref>{{cite journal|first=Arad|last=Haggi|title=Report on Underwater Excavation at the Phoenician Harbour, Atlit, Israel|journal=International Journal of Nautical Archaeology|issue=39|year=2010|page=283}}</ref> Die eerste voorbeeld van [[seereg]] was ook in die Levant.<ref>{{cite book|first=Shelley|last=Wachsmann|title=Seagoing Ships & Seamanship in the Bronze Age Levant|location=College Station, TX|publisher=Texas A & M University Press|year=1998|pages=300, 51, 323–325, 332}}</ref> Die Fenisiërs het tot in die Ystertydperk tot [[kartografie]] bygedra.<ref>{{cite book|first=Mark|last=Woolmer|title=Ancient Phoenicia: An Introduction|location=London|publisher=Bristol Classical Press|year=2011|page=84}}</ref> In 2014 is 'n Fenisiese handelskip van sowat 15&nbsp;m naby Gozo-eiland in [[Malta]] ontdek. Dit kom uit 700&nbsp;v.C. en is een van die oudste wrakke wat nog in die Middellandse See ontdek is.<ref>{{Cite web|url=https://www.history.com/news/2700-year-old-phoenician-shipwreck-discovered|title=2,700-Year-Old Phoenician Shipwreck Discovered|last=Klein|first=Christopher|website=HISTORY|language=en|access-date=2020-04-23}}</ref> ==Belangrike stede en kolonies== [[Beeld:Griechischen und phönizischen Kolonien.jpg|center|thumb|640x640px|'n Duitse kaart van Fenisië (in geel) en Griekse kolonies omstreeks die 8ste tot 6de eeu v.C.]] Fenisië was in onafhanklike stadstate georganiseer met 'n gemeenskaplike [[taal]] en [[kultuur]]. Die belangrikste stede was Tirus, Sidon en Bublos. Mededinging was te wagte, maar gewapende konflik was skaars. Talle ander stede het net in die Levant bestaan, waarvan baie waarskynlik onbekend was, soos Beiroeta (die moderne [[Beiroet]]), Ampi, Amia, Arqa, Baalbek, Botrys, Sarepta en Tripolis. Van die laat 10de eeu&nbsp;v.C. af het die Fenisiërs handelsbuiteposte deur die hele Mediterreense gebied gevestig: Tirus het kolonies gestig op Siprus, Sardinië, Iberië, die Baleariese Eilande, Sisilië, Malta en in Noord-Afrika. Latere kolonies is gestig aan die [[Atlantiese Oseaan|Atlantiese]] kus van Iberië. Die Fenisiërs het ook dalk die kus van die [[Kanariese Eilande]] en [[Brittanje]] verken.<ref name=" John C. Scott CCR" /> ===Fenisiese kolonisasie=== Om handel te bevorder het die Fenisiërs talle [[kolonie]]s en handelsposte aan die kus van die Middellandse See gevestig. Fenisiese stadstate het gewoonlik te min mense en geen begeerte gehad nie om hulle gebied oorsee uit te brei. Min kolonies het meer as 1&nbsp;000 inwoners gehad; net Kartago en 'n paar nedersetting in die westelike Mediterreense gebied het groter geword.<ref>{{cite book|first=Mogens Herman|last=Hansen|title=A Comparative Study of Thirty City-state Cultures: An Investigation|publisher=Kgl. Danske Videnskabernes Selskab|year=2000|isbn=978-87-7876-177-4|pages=601–602|chapter=Conclusion: The Impact of City-State Cultures on World History|access-date=5 April 2013|chapter-url=https://books.google.com/books?id=8qvY8pxVxcwC}}</ref> 'n Groot motiveringsfaktor was medeinging met die [[Grieke]], wat in dieselfde tyd oor die Middellandse See begin uitbrei het.<ref name="ClineGraham2011">{{cite book|author1=Eric H. Cline|url=https://books.google.com/books?id=1eRb5h7ATbsC|title=Ancient Empires: From Mesopotamia to the Rise of Islam|author2=Mark W. Graham|date=27 June 2011|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-88911-7|page=70|access-date=24 February 2013}}</ref> Hoewel hulle grootliks vreedsame mededingers was, het hulle onderskeie nedersettings op [[Sisilië]] en [[Kreta]] van tyd tot tyd gebots.<ref name="SacksMurray2009">{{cite book|author1=David Sacks|url=https://books.google.com/books?id=yyrao0dadqAC|title=Encyclopedia of the Ancient Greek World|author2=Oswyn Murray|author3=Lisa R. Brody|date=1 January 2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-1020-2|page=76|access-date=3 March 2013}}</ref> Die vroegste Fenisiese nedersettings buite die Levant was op Kreta en Siprus, en dit het geleidelik weswaarts uitgebrei na [[Korsika]], die [[Baleariese Eilande]], [[Sardinië]] en [[Sisilië]], sowel as op die Europese vasteland in [[Genua]] en [[Marseille]].<ref name="WaldmanMason2006">{{cite book|first1=Carl|last1=Waldman|url=https://books.google.com/books?id=kfv6HKXErqAC|title=Encyclopedia of European Peoples|first2=Catherine|last2=Mason|publisher=Infobase Publishing|year=2006|isbn=978-1-4381-2918-1|page=586|access-date=23 February 2013}}</ref> Tirus het die toon aangegee in die besetting van en beheer oor die kusstreke.<ref name="Naylor2009">{{cite book|first=Phillip Chiviges|last=Naylor|url=https://books.google.com/books?id=a1jfzkJTAZgC|title=North Africa: A History from Antiquity to the Present|date=1 July 2009|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77878-8|page=25|access-date=23 February 2013}}</ref> Fenisiese kolonies was taamlik outonoom. Daar is hoogstens verwag dat hulle jaarlikse heffings na hulle moederstad moes stuur, gewoonlik in die vorm van godsdienstige offerandes. In die 7de eeu&nbsp;v.C. het die westelike kolonies egter onder beheer gekom van Kartago,<ref name="SwartzDumett1980">{{cite book|first1=B. K.|last1=Swartz|url=https://books.google.com/books?id=8_Z5N0gmNlsC|title=West African Culture Dynamics: Archaeological and Historical Perspectives|first2=Raymond E.|last2=Dumett|date=1 January 1980|publisher=Walter de Gruyter|isbn=978-3-11-080068-5|page=236|access-date=17 February 2013}}</ref><ref name="GarnseyWhittaker2007">{{cite book|first1=P. D. A.|last1=Garnsey|url=https://books.google.com/books?id=01c6sUSS24oC|title=Imperialism in the Ancient World: The Cambridge University Research Seminar in Ancient History|first2=C. R.|last2=Whittaker|date=15 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03390-9|page=80|access-date=22 February 2013}}</ref> wat magistrate aangestel het.<ref name="Roberts20042">{{cite book|author=P. Roberts|url=https://books.google.com/books?id=Krh7n9AyS40C|title=HSC Ancient History|date=1 October 2004|publisher=Pascal Press|isbn=978-1-74125-179-1|page=64|access-date=17 February 2013}}</ref> Kartago het vir 'n tyd ná sy onafhanklikwording steeds jaarlikse heffings na Tirus gestuur. ==Gemeenskap en kultuur== Aangesien baie min Fenisiese geskrifte bewaar gebly het, kom baie van die kennis oor hulle kultuur en gemeenskap van wat ander beskawings oor hulle geskryf het en van argeologiese ontdekkings. Die Fenisiërs het baie in gemeen gehad met ander Kanaäniete, soos taal, godsdiens, sosiale gebruike en 'n [[Monargie|monargale]] politieke stelsel wat om stadstate gesentreer was. Hulle het egter teen die Vroeë Ystertydperk (rofweg 1300&nbsp;v.C.) 'n afsonderlike volk begin word. Hulle kultuur, ekonomie en daaglikse lewe was gesentreer om handel en seevaart. Laasgenoemde het hulle in kontak met talle ander beskawings gebring. ===Politiek en regering=== [[Beeld:King Hiram Of Tyre.jpg|thumb|220px|Die graftombe van koning Hiram I van Tirus op die dorp Hanaouay in Suid-Libanon.]] [[Beeld:Phoenician Merchants and Traders.jpg|thumb|220px|'n 19de-eeuse uitbeelding van Fenisiese matrose en handelaars. Die belangrikheid van handel vir die Fenisiese ekonomie het gelei tot 'n geleidelike magsdeling tussen die koning en rade van handelaarsfamilies.]] [[Beeld:PhoenicianStela-4cBC-Tyre-NationalMuseumOfBeirut 03102019RomanDeckert.jpg|thumb|220px|'n [[Stele]] van Tirus met Fenisiese inskripsies (omstreeks die 4de eeu v.C.). Nasionale Museum van Beiroet.]] Die Fenisiese stadstate was baie onafhanklik en formele bondgenootskappe tussen hulle was skaars. Die relatiewe mag en invloed van die stadstate het van tyd tot tyd gewissel. Sidon het tussen die 12de en 11de eeu&nbsp;v.C. oorheers en sy bure beïnvloed. Teen die 10de eeu&nbsp;v.C. het Tirus die magtigste stad geword. Konings wat die troon geërf het, het veral in die begin met absolute mag regeer. Hulle het dikwels op senior amptenare uit die adel- en handelsklasse staatgemaak. Die priesters was 'n uitsonderlike klas, gewoonlik van koninklike afkoms of uit belangrike handelaarsfamilies. Die koning is beskou as 'n verteenwoordiger van die [[Godheid|gode]] en het baie verpligtinge gehad wat betref die godsdiensoptogte en {{nowrap|-rituele}}. Priesters was dus baie invloedryk en het dikwels met die koninklike familie verweef geraak. Konings het nie hulle bewind met standbeelde en monumente gevier nie. Hulle rykdom, mag en prestasies is gewoonlik oorgedra deur versierde sakrofae. Die Fenisiërs het rekord gehou van hulle heersers met graftombe-inskripsies, wat onder die min primêre bronne is wat bewaar gebly het. Historici het 'n duidelike lyn van opvolging bepaal van sekere stadstate, veral Bublos en Tirus. Reeds van die 15de eeu&nbsp;v.C. af is Fenisiese leiers "geadviseer deur rade wat al hoe groter mag gekry het".<ref name=":10" /> In die 6de eeu&nbsp;v.C., tydens die Babiloniese heerskappy, het Tirus vir 'n kort ruk 'n regeringstelsel van regters gehad wie se mag rofweg met dié van [[Konsul (Rome)|Romeinse konsuls]] ooreengestem het. Hulle was bekend as ''sufetes'' en is vir kort termyne uit die magtigste adellike families gekies.<ref>{{cite book |last1=Crawley Quinn |first1=Josephine |title=In Search of the Phoenicians |chapter=A New Phoenician World |date=2018 |publisher=Princeton University Press |pages=153–175 |doi=10.2307/j.ctvc77kkd.13 |jstor=j.ctvc77kkd.13 |isbn=9780691195964 }}</ref><ref name=":10"/> In die 4de eeu&nbsp;v.C., toe die leërs van [[Alexander die Grote]] Tirus genader het, is hulle nie deur die koning ontmoet nie, maar deur verteenwoordigers van die stad se statebond. Historici van destyds het ook geskryf dat die "inwoners" van Sidon vrede met Alexander gesluit het.<ref name=":10" /> Toe die Masedoniërs 'n nuwe koning oor Sidon wou aanstel, het die burgers hulle kandidaat benoem.<ref name=":10" /> ===Reg en administrasie=== Naas die koning en raad was die belangrikste twee posisies in byna elke Fenisiese stadstaat die goewerneur en leërbevelvoerder. Besonderhede oor die pligte van dié amptenare is skaars. Dit is egter bekend dat die goewerneur verantwoordelik was vir die insameling van [[belasting]], om verordeninge in werking te stel, toesig oor regters te hou en die administrasie van die reg te beheer.<ref name=":02"/> Omdat oorloë skaars was, was die plig van die leërbevelvoerder gewoonlik die verdediging van die stadstaat en sy agterlande. Die Fenisiërs het 'n stelsel van regters en howe gehad wat dispute opgelos en misdade gestraf het volgens 'n stel wette en tradisies. Wette is deur die staat in werking gestel en was die verantwoordelikheid van die heerser en sekere aangewese amptenare. Nes in die res van die Levant was die wette streng en partydig, en het dit die sosiale lae van die gemeenskap weerspieël. Die moord op 'n gewone burger is in 'n minder ernstige lig beskou as dié op 'n edelman, en die hoër stande het die meeste regte gehad. Die rykes het gewoonlik 'n straf vrygespring deur 'n boete te betaal. Vrye burgers van enige klas kon hulleself in die hof verdedig en het meer regte as vroue en kinders gehad, terwyl slawe geen regte gehad het nie. Mans kon hulle straf oordra aan hulle vroue, kinders en slawe, en kon hulle selfs hulle vonnisse namens hulle laat uitdien. Soos in naburige gemeenskappe van die tyd was die straf vir misdade dikwels swaar, en dit het dikwels die beginsel van vergelding behels -- as 'n slaaf vermoor is, kon die daad gestraf word met die moord op 'n slaaf van die oortreder. Gevangenisstraf was skaars, en straf het dikwels boetes, verbanning, en teregstelling behels. ===Taal=== [[Fenisies]] was lid van die Kanaänitiese tak van die [[Semitiese taalfamilie|Noordwes-Semitiese tale]]. Die taal wat daaruit voortgevloei het en in die Kartaagse Ryk gepraat is, word [[Punies]] genoem. Punies is nog in die 5de eeu&nbsp;n.C. gepraat. ====Alfabet==== {{Hoofartikel|Fenisiese alfabet}} [[Beeld:Ahiram_sarcophag_from_Biblos_XIII-XBC.jpg|220px|thumb|Die sarkofaag van koning Ahiram van Bublos, wat die oudste bekende inskripsie in die Fenisiese alfabet bevat. (Nasionale Museum van Beiroet.)]] Omstreeks 1050&nbsp;v.C.<ref name="NavehJ1987" /> het die Fenisiërs 'n skrif ontwikkel om hulle taal in te skryf. Die Kanaänities-Fenisiese alfabet het 22 letters gehad, alles [[konsonant]]e (en was dus streng gesproke 'n [[abjad]]).<ref name="Fischer 2004 90" /> Dit het vermoedelik ontstaan uit die [[Proto-Sinaïtiese skrif]] (of Proto-Kanaänitiese skrif) wat in die Laat Bronstydperk in [[Sinai]] en [[Kanaän]] gebruik is.<ref name=Cross1980>{{cite journal |first= Frank Moore |last= Cross |title= Newly Found Inscriptions in Old Canaanite and Early Phoenician Scripts |journal= Bulletin of the American Schools of Oriental Research |year= 1980 |volume= 238 |issue= 238 (Lente 1980) |publisher= The University of Chicago Press on behalf of The American Schools of Oriental Research |pages= 1–20 |doi= 10.2307/1356511 |jstor= 1356511 |s2cid= 222445150 }}</ref><ref>{{Cite journal |last=Millard |first=A. R. |year=1986 |title=The Infancy of the Alphabet |journal=World Archaeology |volume=17 |issue=3 |pages=390–398 |doi=10.1080/00438243.1986.9979978 }}</ref> Deur middel van hulle seehandel het hulle die alfabet na [[Anatolië]], [[Noord-Afrika]] en [[Europa]] versprei.<ref name="John C. Scott CCR" /><ref>{{cite book | last1 = Beck | first1 = Roger B. | last2 = Black| first2 =Linda |first3=Larry S. |last3=Krieger|first4= Phillip C.|last4= Naylor|first5= Dahia Ibo|last5= Shabaka | title = World History: Patterns of Interaction | publisher = McDougal Littell | year = 1999 | location = Evanston, IL | url =https://archive.org/details/mcdougallittellw00beck| url-access = registration | isbn = 978-0-395-87274-1 }}</ref> Die naam "Fenisies" word gewoonlik gegee aan inskripsies van ná omstreeks 1050&nbsp;v.C., want Fenisies, [[Hebreeus]] en ander Kanaänitiese dialekte was tot in dié tyd grootliks ononderskeidbaar.<ref name="NavehJ1987" />{{sfnp|Markoe|2000|page=111}} Fenisiese inskripsies van tot die vroeë [[Christelike]] tydperk is in [[Libanon]], [[Sirië]], [[Israel]], [[Palestina]], [[Siprus]] en op ander plekke ontdek. Die alfabet is moontlik in die 8ste eeu&nbsp;v.C. deur die [[Grieke]] aangeneem en aangepas. Dit het waarskynlik geleidelik gebeur danksy kommersiële handelstransaksies.{{sfnp|Moscati|1965}} Fenisiese handelaars het die alfabet vermoedelik na [[Kreta]] gebring,<ref>{{cite book|last=Jeffery|first=L. H.|year=1976|title=The Archaic Greece: The Greek city-states 700–500&nbsp;BC|publisher=Ernest Benn Ltd & Tonnbridge}}</ref> van waar dit geleidelik noordwaarts versprei het. == Verwysings == {{Verwysings|3}} ==Bronne== {{refbegin|3}} * {{cite book |last=Aubet |first=Maria Eugenia |year=2001 |title=The Phoenicians and the West: Politics, Colonies and Trade |translator-last = Turton |translator-first = Mary |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-79543-2 }} See [https://web.archive.org/web/20180522021430/http://bmcr.brynmawr.edu/2003/2003-12-17.html Resensie deur Roger Wright], Universiteit van Liverpool. * Bondi, S.F. 1988. "The Course of History." In ''The Phoenicians'', red. Sabatino Moscati, 38–45. Milaan: Gruppo Editoriale Fabbri. * {{cite book |url=https://archive.org/details/dictionaryofcomp00bran/page/n5 |editor-last=Brandon |editor-first=S.G.F. |year=1970 |title=Dictionary of Comparative Religion |location=New York City |publisher=Charles Scribner’s Son |isbn=9780684310091 }} * {{cite book |last1=Charles-Picard |first1=Gilbert |last2=Picard |first2=Colette|year=1968 |title = The Life and Death of Carthage |location=New York City |publisher=Taplinger }} * {{cite book |last=Coulmas |first=Florian |year=1996 |title=The Blackwell Encyclopedia of Writing Systems |location=Oxford |publisher=Blackwell |isbn=978-0-631-21481-6 }} * {{cite book |last=Cross |first=Frank M. |year=1973 |title=Canaanite Myth and Hebrew Epic |publisher=Harvard University Press |url=https://books.google.com/books?id=-eOycxXAoHMC |isbn=9780674091764 }} * {{cite book |last=Cunliffe |first=Barry |year=2008 |title=Europe Between the Oceans; 9000 BC-AD 1000 |location=New Haven, CT |publisher=Yale University Press }} * Elayi, J. 2013. ''Histoire de la Phénicie''. Parys: Perrin * {{cite book |last=Gaster |first=Theodor H. |chapter=The Religion of the Canaanites |editor-last=Ferm |editor-first=Vergilius |year=1965 |title=Ancient Religions |location=New York City |publisher=Citadel Pres }} * {{cite book |last=Harden |first=Donald |year=1962 |title=The Phoenicians |url=https://archive.org/details/phoenicians00hard |url-access=registration |location=New York, NY |publisher=Frederick A. Praeger }} * {{Cite book |last= Jigoulov |first= Vadim S. |year= 2021 |title= The Phoenicians: Lost Civilizations |location= London |publisher= Reaktion Books |isbn= 978-1-789-14478-9 }} * {{cite book |last=Lancel |first=Serge |year=1995 |title = Carthage. A History |location=Oxford |publisher=Blackwell}} * {{cite book |last=Markoe |first=Glenn E. |year=2000 |title=Peoples of the Past: Phoenicians |location=Berkeley, CA |publisher=University of California Press |isbn=978-0-520-22614-2 |url=https://books.google.com/books?id=smPZ-ou74EwC&pg=PA13 }} * {{cite book |last=Moscati |first=Sabatino |year=1957 |title=Ancient Semitic Civilizations |url=https://archive.org/details/in.gov.ignca.6873 |location=Londen, Engeland |publisher=Elek Books }} * {{cite book |last=Moscati |first=Sabatino |year=1965 |title=The World of the Phoenicians |location = New York, NY |publisher=Frederick A. Praeger }} * {{cite book |last=Quinn|first=Josephine Crawley|year=2017|title=In Search of the Phoenicians|publisher=Princeton University Press|isbn=978-1-4008-8911-2}} * {{cite book|last=Rawlinson|first=George|title=The History of Phoenicia|year=1889|url=http://digital.library.upenn.edu/webbin/gutbook/lookup?num=2331}} * W. Röllig (1995), [http://archiv.ub.uni-heidelberg.de/propylaeumdok/volltexte/2011/1102 Phoenician and the Phoenicians in the context of the Ancient Near East], in S. Moscati (red.), I Fenici ieri oggi domani : ricerche, scoperte, progetti, Roma, p.&nbsp;203-214 * {{cite book|last=Smith|first=W. Robertson|title=Lectures on the Religion of the Semites|orig-year=A. & C. Black, Edinburgh, 1889|publisher=Meridian Library|location=New York|year=1956}} * {{cite book |last1=Soren |first1=David |last2=Khader |first2=Aicha B. |last3=Slim |first3=Hedi |year=1990 |title=Carthage |url=https://archive.org/details/carthageuncoveri00sore |url-access=registration |location=New York, NY |publisher=Simon & Schuster |isbn=9780671669027 }} * {{cite book |last=Warmington |first = Brian H. |year=1964 |title=Carthage |publisher=Penguin}} {{refend}} ==Nog leesstof== * Carayon, Nicolas, ''[http://hal.archives-ouvertes.fr/docs/00/28/32/10/PDF/3vol.pdf Les ports phéniciens et puniques]'', PhD-tesis, 2008, Straatsburg, Frankryk. * Cerqueiro, Daniel, ''Las Naves de Tarshis o quiénes fueron los Fenicios'', Buenos Aires, red. Peq. Venecia, 2002, {{ISBN|987-9239-13-X}}. * Cioffi, Robert L., "A Palm Tree, a Colour and a Mythical Bird" (resensie van Josephine Quinn, ''In Search of the Phoenicians'', Princeton, 2017, 360 pp., {{ISBN|978 0 691 17527 0}}), ''London Review of Books'', vol. 41, no. 1 (3 Januarie 2019), pp.&nbsp;15–16. * Thiollet, Jean-Pierre, ''Je m'appelle Byblos'', voorwoord deur Guy Gay-Para, H & D, Paris, 2005, {{ISBN|2-914266-04-9}}. * {{cite book |last=Todd |first=Malcolm |author2=Andrew Fleming |title=The South West to AD 1,000 (Regional history of England series No.:8) |publisher=Longman |location=Harlow, Essex |year=1987 |isbn=978-0-582-49274-5 }} * Silva, Diógenes. "La literatura sobre fenicios en el territorio brasileño: orígenes y razones", PhD-tesis, Madrid - 2016. Beskikbaar by https://eprints.ucm.es/39468/ ==Skakels== * [https://www.bbc.co.uk/programmes/b03szw8l BBC Radio4 – "In Our Time: The Phoenicians"] * [https://web.archive.org/web/20090110073346/http://www.nowlebanon.com/NewsArticleDetails.aspx?ID=69741&MID=123&PID=2 "The quest for the Phoenicians in South Lebanon"] * [https://www.omniglot.com/writing/phoenician.htm "Phoenician Alphabet"] * {{cite web|url=https://aeon.co/essays/phoenicia-an-imaginary-friend-to-nations-in-need-of-ancestors|title=Phoenicia: An imaginary friend to nations in need of ancestors|work=Josephine Quinn, associate professor in ancient history at Worcester College, University of Oxford]|editor=Sam Haselby|publisher=Aeon}} {{CommonsKategorie-inlyn|Phoenicia}} {{vertaaluit| taalafk = en | il = Phoenicia}} {{Normdata}} [[Kategorie:Geskiedenis van Libanon]] [[Kategorie:Middellandse See]] [[Kategorie:Antieke Nabye Ooste]] qve5amb5et67j5f3ojxr5bep66t1md5 2515187 2515160 2022-07-26T09:37:11Z Burgert Behr 2401 Besig wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Voormalige land |gewone_lang_naam = Fenisië |gewone_naam = Fenisië |kontinent =Asië |gebied =Nabye-Ooste |era = Mesopotamië |jaar_begin =2500&nbsp;v.C. |jaar_einde =64&nbsp;v.C. |flag_p1 = |p1 = Kanaän |flag_p2 = |p2 = Hetiete |flag_p3 = |p3 = Nuwe Ryk van Egipte |flag_s1 = |s1= Achaemenidiese Fenisië |flag_s2 = |s2= Antieke Kartago |gebeurtenis1 = Stigting |datum_gebeurtenis1 = 2500&nbsp;v.C. |gebeurtenis2 = Tirus, onder die regering van Hiram I, word die dominante stadstaat |datum_gebeurtenis2 =969&nbsp;v.C. |gebeurtenis3 = Pygmalion stig Kartago (legendaries) |datum_gebeurtenis3 =814&nbsp;v.C. |gebeurtenis4 = [[Pompeius]] verower Fenisië en die res van die [[Seleukidiese Ryk]] |datum_gebeurtenis4 =64&nbsp;v.C. |beeld_kaart =Phoenicia map-en.svg |beeld_kaart_byskrif = 'n Kaart van die Fenisiese streek in groen. |algemene_tale =[[Fenisies]], [[Punies]] |hoofstad =Geen; belangrike stede was [[Bublos]], [[Tirus]] en [[Kartago]] |regeringstipe =Monargie |titel_leier =Bekende konings van Fenisiese stede |leier1 =Ahiram |jaar_leier1 =ca. 1000&nbsp;v.C. |leier2 =Hiram&nbsp;I |jaar_leier2 =969–936&nbsp;n.C. |leier3 =Pygmalion |jaar_leier3 =820–774&nbsp;n.C. }} '''Fenisië''' (van die [[Griekse]] Φοινίκη, ''Phoiníkē''; [[Arabies]]: فينيقية, ''Fīnīqīyah'') was ’n antieke [[Semitiese tale|Semitiessprekende]], [[see]]varende beskawing in die westelike kusstreke van die [[Vrugbare Halfmaan]] wat aan die kuslyn van die moderne [[Libanon]] gesentreer was.<ref>{{Cite book|last=Kitto|first=John|url=https://books.google.com/books?id=9oHbdzSawj0C&q=phoenicia+lebanon&pg=PA528|title=A Cyclopedia of Biblical Literature|date=1851|publisher=Adan and Charles Black}}</ref><ref>{{Cite book|last=Malaspina|first=Ann|url=https://books.google.com/books?id=Pfop0v79y7gC&q=phoenicia+lebanon&pg=PA19|title=Lebanon|date=2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-0579-6}}</ref> Al die groot Fenisiese stede was aan die kus van die [[Middellandse See]] geleë. Die gebied van die Fenisiese stadstate het deur die geskiedenis uitgebrei en gekrimp. Die kernstreek waarin die Fenisiese kultuur ontwikkel en floreer het, het gestrek van [[Tripoli, Libanon|Tripoli]] en [[Bublos]] in Noord-[[Libanon]] tot [[Karmelberg]] in die hedendaagse [[Israel]]. Op die hoogtepunt van sy bestaan het Fenisië se grondgebied in die oostelike Mediterreense streek gestrek van die [[Orontes]]riviermond tot by [[Ashkelon]].<ref>{{Cite book |last=Meir Edrey |title=Phoenician Identity in Context: Material Cultural Koiné in the Iron Age Levant |publisher=Ugarit-Verlag – Buch- und Medienhandel Münster |year=2019 |isbn=978-3-86835-282-5 |series=Alter Orient und Altes Testament |volume=469 |location=Germany |pages=23–24}}</ref> Buite sy tuisgebied het die Fenisiese beskawing gestrek tot by die Middellandse See, van [[Siprus]] tot die [[Iberiese Skiereiland]]. Die Fenisiërs was 'n Semitiessprekende volk van ietwat onbekende oorsprong wat omstreeks 3000&nbsp;v.C. in die [[Levant]] ontstaan het.<ref>{{Cite web|title=Phoenicia {{!}} Definition, Location, History, Religion, & Facts|url=https://www.britannica.com/place/Phoenicia|access-date=2021-08-29|website=Encyclopedia Britannica|language=en}}</ref> Die term "Fenisië" is 'n antieke Griekse, nie-inheemse naam wat waarskynlik een van hulle belangrikste uitvoergoedere beskryf het: 'n kleursel ook bekend as [[Tiriese pers]]. Dit het nie 'n samehangende kultuur of gemeenskap beskryf nie, want anders sou dit plaaslik verstaan gewees het.<ref>{{Cite web|title=Who Were The Phoenicians? {{!}} History Today|url=https://www.historytoday.com/reviews/who-were-phoenicians|website=www.historytoday.com|access-date=2020-04-20}}</ref> [[Beeld:Columns at Al Mina site, Tyre, Lebanon.jpg|thumb|links|220px|Ruïnes van Tirus.]] [[Beeld:Sidon College site.jpg|thumb|links|220px|Sidon.]] [[Beeld:Byblos 1.jpg|thumb|links|220px|Bublos.]] Daar word gedebatteer of die Fenisiërs wel afsonderlik van die breër groep Semitiessprekende volke was wat as die [[Kanaän]]iete bekend is.<ref name="John C. Scott CCR">{{cite journal|last=Scott|first=John C|date=2018|title=The Phoenicians and the Formation of the Western World|journal=Comparative Civilizations Review|volume=78|issue=78|url=https://scholarsarchive.byu.edu/ccr/vol78/iss78/4}}</ref>{{sfnp|Quinn|2017|pages=24, 204}} Die historikus Robert Drews glo "Kanaäniete" was die naam van die etniese groep wat deur die antieke Grieke die "Fenisiërs" genoem is,<ref>{{cite journal |url=https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/030908929802308104 |title=Canaanites and Philistines |last=Drews |first=Robert |journal=Journal for the Study of the Old Testament |volume=23 |issue=81 |pages=39–61 |date=1998 |doi=10.1177/030908929802308104|s2cid=144074940 }}</ref> maar volgens die argeoloog Jonathan N. Tubb het die [[Ammoniet]]e, [[Moabiete]], [[Israel]]iete en Fenisiërs elk hulle eie kulturele identiteit gehad, hoewel hulle etnies Kanaäniete was, "dieselfde mense wat hulle in die 8ste millennium&nbsp;v.C. in boerderynedersettings in die streek gevestig het".<ref name="JonTubb">{{cite book|last=Tubb|first=Johnathan N.|url=https://archive.org/details/canaanites00tubb|title=Canaanites|work=British Museum People of the Past|publisher=University of Oklahoma Press|year=1998|isbn=9780806131085|access-date=9 October 2018|url-access=registration}}</ref>{{rp|13–14}} Die Fenisiërs het in die middel 12de eeu&nbsp;v.C. 'n opkoms gemaak ná die agteruitgang van die invloedrykste kulture in die [[verval van die Bronstydperk]]. Hulle was onder die mense van hulle tyd bekend as bekwame handelaars en seevaarders, en het deur die grootste deel van die klassieke oudheid die oorheersende kommersiële mag geword. Die Fenisiërs het 'n uitgebreide seehandelsnetwerk ontwikkel wat langer as 'n millennium geduur het. Hulle het gehelp om kulture, idees en kennis uit te ruil tussen groot bakermatte van die beskawing soos [[Griekeland]], [[Antieke Egipte|Egipte]] en [[Mesopotamië]]. Ná sy hoogtepunt in die 9de eeu&nbsp;v.C. het die Fenisiese beskawing in die oostelike Mediterreense streek stadigaan agteruitgegaan weens buitelandse invloed en mededinging; in die sentrale en westelike Mediterreense streek het sy invloed voortgeduur tot in die middel van die 2de eeu&nbsp;v.C. Die Fenisiërs was in stadstate georganiseer, nes dié in [[antieke Griekeland]], waarvan die noemenswaardigstes [[Tirus]], [[Sidon]] en [[Bublos]] was.{{sfnp|Aubet|2001|p=17}}<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.worldhistory.org/phoenicia/|title=Phoenicia|encyclopedia=World History Encyclopedia|access-date=2017-08-09}}</ref> Elke stadstaat was polities onafhanklik, en daar is geen bewyse dat die Fenisiërs aan hulleself as 'n enkele nasionaliteit gedink het nie.{{sfnp|Quinn|2017|pages=201–203}} Die Fenisiërs het kolonies en handelsposte oor die hele Mediterreense streek gevestig. [[Kartago]], 'n nedersetting in Noordwes-[[Afrika]], het in die 7de eeu&nbsp;v.C. 'n groot beskawing uit eie reg geword. Die Fenisiese gemeenskap en kultuurlewe was gesentreer om handel en seevaart. Terwyl die meeste stadstate deur die een of ander soort koning regeer is, het handelaarsfamilies waarskynlik groot invloed uitgeoefen. Die Fenisiërs is lank as 'n verlore beskawing beskou weens die gebrek aan inheemse geskrewe rekords. Eers teen die middel 20ste&nbsp;eeu het historici en argeoloë 'n idee begin vorm van die komplekse en invloedryke beskawing.{{sfnp|Markoe|2000|pages=10–12}} Hulle beste nalatenskap was die wêreld se [[Fenisiese alfabet|oudste geverifieerde alfabet]], waarvan die oorsprong verbind word aan die [[Hebreeuse alfabet|Hebreeuse skrif]] via die [[Proto-Sinaïtiese alfabet]].{{sfn|Coulmas|1996}} Dit is deur die Mediterreense streek versprei en gebruik om die [[Arabiese alfabet|Arabiese]] en [[Griekse alfabet]] te ontwikkel en daarna weer die [[Latynse alfabet]] en [[Cyrilliese skrif]].{{sfnp|Markoe|2000|page=111}}<ref name="Fischer 2004 90">{{cite book|last=Fischer|first=Steven Roger|title=A history of writing|publisher=Reaktion Books|year=2004|page=90}}</ref> Hulle kry ook die eer vir innovasies in skeepsbou, navigasie, nywerheid, landbou en regering. Daar word geglo hulle internasionale handelsnetwerk het die ekonomiese, politieke en kulturele fondamente gelê van die klassieke [[Westerse beskawing]].<ref name="Hans G. Niemeyer 2004">{{cite book|last=Niemeyer|first=Hans G.|chapter=The Phoenicians and the Birth of a Multinational Mediterranean Society|title=Commerce and Monetary Systems in the Ancient World|editor-last1=Rollinger|editor-first1=Robert|editor-last2=Ulf|editor-first2=Christoph|location=Stuttgart|publisher=Franz Stiener Verlag|year=2004|pages=246, 250}}</ref> ==Etimologie== Die Fenisiërs was 'n gemeenskap van onafhanklike stadstate en het blykbaar nie 'n term gehad vir Fenisië as geheel nie.<ref>Department of Ancient Near Eastern Art. “The Phoenicians (1500–300 B.C.).” In ''Heilbrunn Timeline of Art History.'' New York: The Metropolitan Museum of Art, 2000–. http://www.metmuseum.org/toah/hd/phoe/hd_phoe.htm (October 2004)</ref> In plaas daarvan sou hulle name gehad het vir die inwoners van elke spesifieke stad, soos "Sidoniërs" vir die inwoners van Sidon, ens. As die Fenisiërs wel 'n naam vir die hele streek gehad het, sou dit waarskynlik "Kanaän" gewees het en sou hulle na hulleself as "Kanaäniete" verwys het.<ref>Britannica, The Editors of Encyclopaedia. "Phoenicia". ''Encyclopedia Britannica'', 20 Augustus 2020, https://www.britannica.com/place/Phoenicia. Besoek op 9 Januarie 2022.</ref> Die naam "Fenisiërs" kom, nes die [[Latyn]]se ''Poenī'' (adjektief ''poenicus'', later ''pūnicus''), van die antieke Griekse Φοινίκη (''Phoiníkē''). Die woord φοῖνιξ (''phoînix'') beteken "Fenisiër", "[[Tiriese pers]]" of "[[dadelpalm]]." [[Homeros]] het dit in elk van dié betekenisse gebruik.<ref>{{cite web|url=https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=foi=nic|title=Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, φοῖνιξ|website=www.perseus.tufts.edu|access-date=2017-02-03}}</ref> (Die mitiese voël [[Feniks]] het ook dié naam, maar dit kom eers eeue later voor.) Dit is moeilik om te bepaal watter betekenis eerste was, maar dit is verstaanbaar dat die Grieke die karmosynrooi of pers kleur van dadels en kleurstof met die handelaars van albei dié produkte vereenselwig het. ==Geskiedenis== Omdat min Fenisiese rekords bewaar gebly het, kom die meeste van die kennis oor hulle oorsprong en geskiedenis uit die geskrifte van ander beskawings wat deur die hele Mediterreense streek opgegrawe word. Die geleerdes stem saam dat Fenisië se vooruitstrewendste tydperk van 1200&nbsp;v.C. tot aan die einde van die [[Persië|Persiese tydperk]] (332&nbsp;v.C.) was.<ref>{{Harvnb|Jigoulov|2021|p=13}}</ref> Die Fenisiese [[Bronstydperk]] is grootliks onbekend.<ref name = "Jig2021_18">{{harvnb|Jigoulov|2021|p=18}}</ref> Die belangrikste twee terreine is Bublos en Sidon-Dakerman (naby Sidon). In 2021 was daar egter steeds meer as honderd terreine wat opgegrawe moes word, terwyl ander nog nie heeltemal ontleed was nie.<ref name = "Jig2021_18"/> Die Middel-Bronstydperk was oor die algemeen 'n vreedsame tyd van toenemende bevolkings, handel en vooruitgang, hoewel daar om natuurlike hulpbronne meegeding is.<ref name="Jig2021_20"/> In die Laat Bronstyd het die mededinging tussen Egipte, [[Mitanni]], die [[Hetiete]] en [[Assirië]] 'n groot impak op Fenisiese stede gehad.<ref name = "Jig2021_20">{{harvnb|Jigoulov|2021|pp=18–9}}</ref> ===Oorsprong=== [[Lêer:Antarados sarkophagus face.JPG|duimnael|180px|’n Fenisiese sarkofaag by Antarados, Noord-Libanon, 480-450&nbsp;v.C.]] Die Kanaänitiese kultuur waaruit die Fenisiërs ontstaan het, het blykbaar op die plek ontwikkel uit die vroeëre Ghassuliese [[Kopersteentydperk]]kultuur. Die staat [[Oegarit]] uit die Laat Bronstydperk word argeologies ook as Kanaänities beskou,<ref name="tubb">Tubb, Jonathan N. (1998), "Canaanites" (British Museum People of the Past)</ref> hoewel [[Oegarities]] nie tot die Kanaänitiese tale behoort nie.<ref>{{Cite book |first=Roger |last=Woodard |year=2008 |title=The Ancient Languages of Syria-Palestine and Arabia |location=New York |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-68498-9 }}</ref><ref name="NavehJ1987">{{Cite book |first=Joseph |last=Naveh |year=1987 |chapter=Proto-Canaanite, Archaic Greek, and the Script of the Aramaic Text on the Tell Fakhariyah Statue |editor1-last=Miller |title=Ancient Israelite Religion |display-editors=etal |isbn=0-8006-0831-3 |chapter-url-access=registration |chapter-url=https://archive.org/details/ancientisraelite00unse }}. {{harvp|Coulmas|1996}}.</ref> Die Griekse historikus [[Herodotos]] en ander het ander teorieë gehad oor plekke van waar die Fenisiërs gekom het.<ref>Herodotos ''Histories'' 1.1, 2.44 & 7.89; Strabo, ''Geography'' 16.3.4.</ref><ref name="Bowersock">{{cite book |chapter-url=https://books.google.com/books?id=2hmbc9evgB0C&pg=PA401 |title=Bahrain Through The Ages – the Archaeology |publisher=Routledge |year=1986 |isbn=0-7103-0112-X |chapter=Tylos and Tyre. Bahrain in the Graeco-Roman World |editor-last2=Rice |editor-first2=Michael |author=Bowersock, G.W. |editor-last1=Khalifa |editor-first1=Haya Ali |pages=401–2 }}</ref><ref name="Rice">{{cite book|title=The Archaeology of the Arabian Gulf|publisher=Routledge|year=1994|isbn=0-415-03268-7 |author=Rice, Michael|page=20}}</ref> Sommige argeoloë het al 'n migrasie voorgestel wat verband hou met die verval van 'n beskawing omstreeks 1750&nbsp;v.C.<ref name="Bowersock"/><ref name="Rice"/><ref name="Donkin">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=leHFqMQ9mw8C&pg=PA48 |title=Beyond Price: Pearls and Pearl-fishing : Origins to the Age of Discoveries, Volume 224 |page=48 |author=R.A. Donkin|isbn=0-87169-224-4 |year=1998 }}</ref> Die meeste geleerdes verwerp egter die idee van 'n migrasie; argeologiese en historiese bewyse dui daarop dat die streek millenniums lank aaneen bewoon is, en onlangse [[Genetika|genetiese]] navorsing dui aan hedendaagse [[Libanon|Libanese]] kry die grootste deel van hulle afkoms (meer as 90%) van 'n Kanaänitiesverwante bevolking.<ref name="Habercetera">{{cite journal |title=Continuity and Admixture in the Last Five Millennia of Levantine History from Ancient Canaanite and Present-Day Lebanese Genome Sequences |journal=American Journal of Human Genetics |year=2017 |doi=10.1016/j.ajhg.2017.06.013 |pmid=28757201|doi-access=free |last1=Haber |first1=Marc |last2=Doumet-Serhal |first2=Claude |last3=Scheib |first3=Christiana |last4=Xue |first4=Yali |last5=Danecek |first5=Petr |last6=Mezzavilla |first6=Massimo |last7=Youhanna |first7=Sonia |last8=Martiniano |first8=Rui |last9=Prado-Martinez |first9=Javier |last10=Szpak |first10=Michał |last11=Matisoo-Smith |first11=Elizabeth |last12=Schutkowski |first12=Holger |last13=Mikulski |first13=Richard |last14=Zalloua |first14=Pierre |last15=Kivisild |first15=Toomas |last16=Tyler-Smith |first16=Chris |volume=101 |issue=2 |pages=274–282 |pmc=5544389 }}</ref> ===Opkoms in die Laat Bronstydperk (1479-1200 v.C.)=== Die eerste bekende aantekeninge oor die Fenisiërs hou verband met die verowerings van [[farao]] [[Toetmoses III]] (1479-1425 v.C.). Die Egiptenare het kusstede geteiken wat volgens hulle behoort het aan die ''Fenekhu'', "skrynwerkers", soos Bublos, Arwad en Ullasa. Die stede het aan die Egiptenare toegang verleen tot die Mesopotamiese handel en groot hoeveelhede van die streek se inheemse sederhout, waarvan daar geen ekviwalent in Egipte was nie.{{sfnp|Markoe|2000|pages=1–19}} Teen die 14de eeu&nbsp;v.C. het die Egiptenare die Fenisiese stadstate as "gunstelingstede" beskou. [[Tirus]], [[Sidon]], [[Beiroet]] en Bublos is as die belangrikstes gereken. Die Fenisiërs het aansienlike outonomie gehad en hulle stede was redelik goed ontwikkel en vooruitstrewend. Bublos was die belangrikste stad; dit was 'n sentrum vir bronsvervaardiging en die primêre sentrum van waardevolle items soos [[tin]] en [[lapis lazuli]] van so ver oos as [[Afganistan]]. Die Egiptiese amptenare het ook belanggestel in Sidon en Tirus, en dit het 'n patroon van mededinging begin wat oor die volgende millennium sou voortduur. In die [[Amarna-briewe]] word vertel die naburige [[Amoriete]] en Hetiete het Fenisiese stede van 1350 tot 1300&nbsp;v.C. verower, veral in die noorde. Egipte het eindelik sy kusgebiede van Oegarit in Noord-[[Sirië]] tot by Bublos naby Sentraal-Libanon verloor. ===Opkoms en hoogtepunt (1200-800&nbsp;v.C.)=== Tussen 1200 en 1150&nbsp;v.C. het die verval van die Bronstydperk gelei tot die verswakking of vernietiging van die meeste beskawings in die streek, insluitende die Egiptenare en Hetiete. Dit lyk of die Fenisiërs die toets van die tyd deurstaan het, want hulle het in 1230&nbsp;v.C. as 'n afsonderlike en georganiseerde beskawing verrys. Dié tydperk word soms die "Fenisiese renaissance" genoem.<ref>{{cite journal|last=Stieglitz|first=Robert|title=The Geopolitics of the Phoenician Littoral in the Early Iron Age|journal=Bulletin of the American Schools of Oriental Research|volume=129|year=1990|issue=9}}</ref> Hulle het die magsleemte gevul wat deur die ander beskawings gelaat is deur die enigste handels- en seemag in die streek te word, 'n status wat hulle eeue lank sou volhou.<ref name="John C. Scott CCR" /> [[Beeld:ClayRider 500-400BC Tyre BritishMuseum GaryTodd13062018.jpg|thumb|180px|links|'n Kleiruiter uit Tirus, 500-400 v.C. [[Britse Museum]].]] Die herstel van die Mediterreense ekonomie is waarskynlik te danke aan Fenisiese handelaars en seevaarders wat die langafstandhandel tussen Egipte en Mesopotamië in die 10de eeu&nbsp;v.C. herstel het.<ref name="Jerry H. Bentley 1999">{{cite journal|first=Jerry H.|last=Bentley|title=Sea and Ocean Basins as Frameworks for Historical Analysis|journal=Geographical Review|volume= 89|issue=2|year=1999|pages=215–219|doi=10.1111/j.1931-0846.1999.tb00214.x}}</ref> Vroeg in die [[Ystertydperk]] het die Fenisiërs hawens, pakkamers, markte en nedersettings oor die hele Mediterreense streek en tot by die suidelike [[Swartsee]] gevestig. Kolonies is gestig op [[Siprus]], [[Sardinië]], die [[Baleariese Eilande]], [[Sisilië]] en [[Malta]], sowel as aan die kus van Noord-Afrika en die Iberiese Skiereiland.<ref>{{cite book|last=Barnes|first=William H.|title=Studies in the Chronology of the Divided Monarchy of Israel|location=Atlanta|publisher=Scholars Press|year=1991|pages=29–55}}</ref> Fenisiese [[silwer]] uit dié tyd wat as betaalmiddele gebruik is, bevat [[lood]]isotoopverhoudings wat ooreenstem met dié van lood in Sardinië en [[Spanje]], wat dui op hoe uitgebrei die Fenisiese handelsnetwerk was.<ref>{{cite journal|last1=Chamorro|first1=Javier G.|date=1987|title=Survey of Archaeological Research on Tartessos|journal=American Journal of Archaeology|volume=91|issue=2|pages=197–232|doi=10.2307/505217|jstor=505217|s2cid=191378720 }}</ref> Teen die 10de eeu&nbsp;v.C. het [[Tirus]] die rykste en magtigste Fenisiese stadstaat geword, veral tydens die bewind van [[Hiram I]] (c. 969-936&nbsp;v.C.). Tydens die bewind van die priester [[Etbaäl I|Etbaäl]] (887-856&nbsp;v.C.) het Tirus sy grondgebied uitgebrei tot so ver noord as Beiroet en tot in 'n deel van [[Siprus]]. Dié ongewone daad van aggressie was die naaste wat die Fenisiërs daaraan gekom het om 'n verenigde staat te vorm. Toe sy ryk sy grootste gebiedsomvang bereik, het Etbaäl hom verklaar tot "koning van die Sidoniërs", 'n titel wat ook deur sy opvolgers gebruik is en in beide Griekse en [[Jood]]se geskrifte genoem is.<ref name=":02">{{cite book|chapter=The Phoenicians: A Captivating Guide to the History of Phoenicia and the Impact Made by One of the Greatest Trading Civilizations of the Ancient World|title=Captivating History|year=2019|isbn=9781647482053|last1=History|first1=Captivating}}</ref> In die Laat Ystertydperk was die Fenisiese boot-, handels- en kulturele bedrywighede op hulle hoogtepunt, veral tussen 750 en 650&nbsp;v.C. Die Fenisiese invloed was duidelik in die "oriëntalisasie" van Griekse kultuur- en kunskonvensies.<ref name="John C. Scott CCR" /> Onder hulle gewildste goedere was fyn [[tekstiel]], gewoonlik gekleur met [[Tiriese pers]]. [[Homeros]] se ''[[Ilias]]'', wat in dié tyd geskryf is, verwys na die gehalte van Fenisiese [[klere]] en [[metaal]]goedere.<ref name="John C. Scott CCR" /> ===Stigting van Kartago=== [[Kartago]] is gestig deur Fenisiërs wat van Tirus af gekom het, moontlik aanvanklik as 'n stasie in die metaalhandel met die suidelike Iberiese Skiereiland.{{sfnp|Warmington|1964}} Die stad se naam in [[Punies]], 𐤒𐤓𐤕 𐤇𐤃𐤔𐤕 (''Qart-Ḥadašt''), beteken "Nuwe Stad".<ref>{{cite book|last1=Charles-Picard|first1=Gilbert|last2=Picard|first2=Colette|title=Vie et Mort de Carthage|location=Paris|publisher=Hachett|year=1968|language=fr|trans-title=The Life and Death of Carthage|pages=28–35}}</ref> Sommige bronne noem 'n vroeë stigtingsdatum soos 1215&nbsp;v.C. – voor die [[Trojaanse Oorlog|val van Troje]] in 1180&nbsp;v.C. Die Griekse geskiedkundige Timeus reken egter die stigting van Kartago was in 814&nbsp;v.C., die datum wat deur die meeste geskiedkundiges aanvaar word.<ref>{{cite book|first=Serge|last=Lancel|title= Carthage|pages=20–23|translator=Antonia Nevill| publisher=Oxford: Blackwell |date=1995}}</ref> Volgens [[legende]]s, insluitende [[Vergilius]] se ''[[Eneïde]]'', is die stad deur koningin [[Dido]] gestig. Kartago sou groei tot 'n veeletniese ryk wat gestrek het oor Noord-Afrika, Sardinië, Sisilië, Malta, die Baleariese Eilande en Suid-Iberië, maar dit sou eindelik in die [[Puniese Oorloë]] (264-146&nbsp;v.C.) deur [[Romeinse Ryk|Rome]] verwoes word voordat dit as 'n Romeinse stad herbou is. ===Assiriese en Babiloniese vasalstate (858-538&nbsp;v.C.)=== [[Beeld: Assyrian - Fragments of Bands from a Gate - Walters 542335 - View A.jpg|thumb|240px|Twee bronsfragmente van die Assiriese paleispoort met beelde van die insameling van heffings van die Fenisiese stede Tirus en Sidon (859-824&nbsp;v.C.). [[Britse Museum]].]] As 'n handelsmag wat op 'n nou kusstrook gekonsentreer was, het die Fenisiërs nie genoeg mense gehad vir 'n sterk weermag nie. Namate buurstate begin sterker raak het, het die Fenisiërs al hoe meer onder die mag gekom van buitelandse heersers, wat hulle outonomie in 'n wisselende mate erken het.<ref name=":02"/> Die [[Assirië|Assiriese]] verowering van Fenisië het onder koning [[Salmaneser III]] begin. Hy het in 858&nbsp;v.C. aan die bewind gekom en 'n reeks veldtogte teen buurstate begin voer. Die Fenisiese stadstate het onder sy mag gekom en hulle moes heffings betaal in geld, goedere en natuurlike hulpbronne. Aanvanklik was hulle [[Vasalstaat|vasalstate]] met 'n sekere mate van vryheid.<ref name=":02"/> Dit het in 744&nbsp;v.C. verander met die troonbestyging van [[Tiglat-Pileser III]]. Teen 738&nbsp;v.C. was die grootste deel van die [[Levant]], insluitende Noord-Fenisië, geannekseer. Net Tirus en Bublos, die magtigste stadstate, het vasalstate buite direkte Assiriese beheer gebly. Tirus, Bublos en Sidon het almal teen die Assiriese bewind in opstand gekom. In 721&nbsp;v.C. het [[Sargon II]] Tirus angeval en die rebellie onderdruk. Sy opvolger, [[Sanherib]], het nog rebellies in die streek onderdruk. In die 7de eeu&nbsp;v.C. het Sidon gerebelleer en is dit deur [[Esarhaddon]] verwoes. Hy het slawe van die inwoners gemaak en 'n nuwe stad op die ruïnes gebou. Aan die einde van die eeu was die Assiriërs verswak weens opeenvolgende opstande, en dit het daartoe gelei dat dit deur die [[Mede|Mediese Ryk]] verwoes is. Die Babiloniërs, voormalige vasale van die Assiriërs, het die val van die ryk uitgebuit en in opstand gekom. Kort daarna het hulle die [[Neo-Babiloniese Ryk]] in sy plek gestig. Fenisiese stede het verskeie kere tydens die bewind van die eerste Babiloniese koning, [[Nabopolassar]] (626-605&nbsp;v.C.), en sy seun, [[Nebukadnesar II]] (omstreeks 605-562&nbsp;v.C.), gerebelleer. In 587&nbsp;v.C. het Nebukadnesar Tirus aangeval. Die stad het 13 jaar lank weerstand gebied, maar eindelik onder "gunstige terme" oorgegee.<ref name="britannica.com">{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Lebanon|title=Lebanon – Assyrian and Babylonian domination of Phoenicia|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2020-04-22}}</ref> ===Persiese tydperk (539-332&nbsp;v.C.)=== [[Beeld: Construction of Xerxes Bridge of boats by Phoenician sailors.jpg|thumb|Fenisiërs bou [[Pontonbrug|pontbrûe]] vir [[Ahasveros]] tydens die tweede Persiese inval van [[Griekeland]] in 480&nbsp;v.C. (1915-tekening deur A.C. Weatherstone).]] In 539&nbsp;v.C het [[Kores die Grote]], die koning en stigter van die Persiese [[Achaemenidiese Ryk]], Babilon verower.<ref name=":7">{{cite journal|last=Katzenstein|first=Jacob|title=Tyre in the Early Persian Period (539-486 B.C.E.)|journal=The Biblical Archaeologist|volume=42|issue=1|year=1979|page=31|doi=10.2307/3209545|jstor=3209545|s2cid=165757132|url=https://www.jstor.org/stable/3209545}}</ref> Terwyl Kores die state oor die hele [[Antieke Nabye Ooste|Nabye Ooste]] begin konsolideer het, het die Fenisiërs blykbaar besluit om "hulle aan die Perse oor te gee".<ref name=":8">{{Cite book|last=Herodotus|title=The Histories, Book III|pages=§19}}</ref> Die grootste deel van die Levant is deur Kores in 'n enkele [[Satraap|satrapie]] (provinsie) gekonsolideer en gedwing om 'n jaarlikse heffing te betaal.<ref>{{Cite book|last=Herodotus|title=The Histories, Book III|pages=218, §91}}</ref> Die Fenisiese streek is later in vier vasalkoninkryke ingedeel: Sidon, Tirus, Arwad en Bublos. Hulle het aansienlike outonomie gehad. Anders as in ander dele van die ryk is daar geen rekords van Persiese administrateurs wat in die Fenisiese stadstate regeer het nie. Plaaslike Fenisiese konings is toegelaat om aan die bewind te bly en het dieselfde regte as Persiese [[Satraap|satrape]] (goewerneurs) gehad, soos die oorerwing van die amp en die munt van geld.<ref name=":7" /><ref>{{Cite web|url=https://brewminate.com/a-history-of-phoenician-civilization/|title=A History of Phoenician Civilization|last=MAMcIntosh|date=2018-08-29|website=Brewminate|language=en-US|access-date=2020-04-20}}</ref> [[Beeld: Coin of Abdashtart I, Achaemenid Phoenicia (2).jpg|thumb|240px|'n Muntstuk uit die Achaemenidiese Ryk van Straton I van Sidon, wat regs te sien is agter die strydwa en die Persiese koning.]] Fenisië was 'n belangrike bate van die Achaemenidiese Ryk, veral danksy hulle kennis van skeepstegnologie en navigasie.<ref name=":7" /> Hulle het die grootste deel van die Persiese vloot se bote gelewer tydens die [[Grieks-Persiese Oorloë|ryk se oorloë met Griekeland]] in die laat 5de eeu&nbsp;v.C.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book V|last=Herodotus|pages=§109}}</ref> Fenisiërs onder [[Ahasveros]] het die Xerxeskanaal gebou, asook die [[Pontonbrug|pontbrûe]] waaroor die ryk se soldate die Griekse vasteland binnegegaan het.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book VII|last=Herodotus|pages=§23}}</ref> Die Persiese koning het hulle egter swaar gestraf ná die nederlaag in die Slag van Salamis, wat hy toegeskryf het aan die Fenisiërs se lafhartigheid en onbekwaamheid.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book VIII|last=Herodotus|pages=§90}}</ref> In die middel van die 4de eeu&nbsp;v.C. het koning Tennes van Sidon 'n mislukte rebellie teen Artaxerxes III gelei. Hulle het die hulp ingewin van die Egiptenare, wat daarna in 'n oorlog met Persië betrokke geraak het.<ref>{{Cite web|url=https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Diodorus_Siculus/16C*.html|title=LacusCurtius • Diodorus Siculus — Book XVI Chapters 40‑65|website=penelope.uchicago.edu|access-date=2020-04-20}}</ref> Die verwoesting van Sidon daarna het gelei tot die heropkoms van Tirus, wat vir twee dekades die oorheersende Fenisiese stad gebly het tot met die aankoms van Alexander die Grote. ===Hellenistiese tydperk (332-152 v.C.)=== Fenisië was een van die eerste streke wat deur [[Alexander die Grote]] verower is tydens sy militêre veldtogte in [[Wes-Asië]]. Alexander se hoofteiken in die Persiese Levant was [[Tirus]], wat nou die streek se grootste en belangrikste stad was. Die stad het oorgegee ná 'n beleg van rofweg sewe maande, waartydens sy inwoners na Kartago gevlug het.<ref name=":9">{{cite book|last=Millar|first=Fergus|title=The Phoenician Cities: A Case-Study of Hellenisation|chapter=The Phoenician Cities|publisher=University of North Carolina Press|year=2006|pages=32–50|doi=10.5149/9780807876657_millar.8|jstor=10.5149/9780807876657_millar.8|isbn=9780807830307|url=https://www.jstor.org/stable/10.5149/9780807876657_millar.8}}</ref> Tirus se weiering om Alexander toe te laat om die stad se tempel aan [[Melqart]] te besoek, wat gelei het tot die moord op sy gesante, het 'n wrede vergelding tot gevolg gehad: 2&nbsp;000 van sy belangrikste inwoners is [[Kruisiging|gekruisig]] en 'n strooipophandlanger is aangestel.<ref>{{cite web|url=https://www.worldhistory.org/article/107/alexanders-siege-of-tyre-332-bce/|title=Alexander's Siege of Tyre, 332 BCE|website=World History Encyclopedia|access-date=2019-03-07}}</ref> Die res van Fenisië het maklik onder Alexander se beheer gekom en Sidon het vreedsaam oorgegee.<ref name=":10">{{cite journal|first=Stephen|last=Stockwell|title=Before Athens: Early Popular Government in Phoenician and Greek City States|journal=Geopolitics, History, and International Relations|issue=2|year=2010|pages=128–129}}</ref> [[Beeld:A naval action during the siege of Tyre by Andre Castaigne (1898-1899).jpg|links|200px|thumb|'n Vlootoptrede tydens Alexander die Grote se aanval op Tirus in 332&nbsp;v.C. Tekening deur Andre Castaigne, 1888-'89.]] Alexander se ryk het 'n beleid van Hellenisasie gehad, waardeur die Griekse kultuur en godsdiens deur die verowerde gebiede versprei is. Grieks is egter nie oral afgedwing nie en was soms net 'n taal vir administrasiedoeleindes. Die meeste plekname is in Grieks verander,<ref name=":9" /> maar in Fenisië het al die plekke buiten twee hulle inheemse name behou, en dit lyk of die Griekse administrasie hier baie beperk was.<ref name=":9" /> Die Fenisiërs het handels- en kulturele bande met hulle westelike bure behou. Die Griekse historikus Polibius vertel hoe die Seleukidiese koning Demetrius I uit Rome ontsnap het op 'n skip van Kartago wat goedere na Tirus vervoer het.<ref name=":9" /> Die aanpassing by die [[Masedonië (streek)|Masedoniese]] heerskappy is waarskynlik vergemaklik deur die Fenisiërs se historiese bande met die Grieke, met wie hulle 'n paar [[mitologie]]se stories en figure deel; die twee volke word selfs soms as "familie" beskou.<ref name=":9" /> Toe Alexander se ryk ná sy dood in 323&nbsp;v.C. inmekaarstort, het die Fenisiërs onder die bewind van die grootste van sy opvolgers, die [[Seleukidiese Ryk|Seleukiede]], gekom. Die [[Ptolemeïese Ryk]] van Egipte het voortdurend om die Fenisiese streek gewedywer tydens die 40-jarige Siriese Oorloë en die gebied het in die 3de eeu&nbsp;v.C. onder Ptolemeïese heerskappy gekom.<ref name="britannica.com"/> Die Seleukiede het dit die volgende eeu teruggewen en beheer daaroor uitgevoer tot in die middel van die 2de eeu&nbsp;v.C. Onder hulle heerskappy het die Fenisiërs 'n aansienlike mate van outonomie en selfregering gehad.<ref name="britannica.com"/> Tyens die Seleukidiese Dinastiese Oorloë (157-63&nbsp;v.C.) was die Fenisiese stede hoofsaaklik selfregerend. Die Seleukidiese Ryk, insluitende Fenisië, is in 82&nbsp;v.C. deur [[Tigranes die Grote]] van [[Armenië]] verower, en daarmee het die Hellenistiese invloed oor die streek tot 'n einde gekom. Met hulle strategies waardevolle bufferstaat wat in 'n mededingende mag opgeneem is, het die Romeine tussenbeide getree en die gebied in 62&nbsp;v.C. verower. Kort daarna is dit opgeneem in die [[Syria (Romeinse provinsie)|Romeinse provinsie Syria]]. Fenisië het in die 3de eeu&nbsp;n.C. 'n aparte Romeinse provinsie geword. Onder die Romeinse heerskappy het die Fenisiërs enige mate van outonomie verloor en die streek is verromeins. Die Romeinse Ryk het oor die gebied regeer tot in die 640's&nbsp;n.C., toe die [[Moslem]]se [[Arabiere]] dit verower het. ==Demografie== Die volk wat nou as die Fenisiërs bekend is, was nes die naburige [[Israel]]iete en [[Moabiete]] 'n [[Kanaän]]itiese volk. Hulle was 'n groep antieke [[Semitiese tale|Semitiessprekende]] volke wat op die laatste in die 3de millennium&nbsp;v.C. in die [[Levant]] teenwoordig was.<ref name="John C. Scott CCR" /> Fenisiërs het hulleself nie so genoem nie en sou eerder na hulleself verwys het as ''Kenaʿani'', "Kanaäniete".<ref>{{Cite web|title=Phoenicia|url=https://www.britannica.com/place/Phoenicia|url-status=live|website=britannica.com}}</ref> In 'n studie in 2018 met [[mitochondriale DNS]] in [[Sardinië]] is bevind die Fenisiërs was "inklusief en multikultureel, en het aansienlike vroulike mobiliteit gehad", met bewyse van inheemse, "vreedsame en permanente" Sardiniese integrasie in Semitiese Fenisiese setlaars. Die studie het ook bewyse gevind dat Suid-Europeërs hulle dalk in die gebied van die moderne [[Libanon]] gevestig het.<ref>{{Cite web|url=https://cosmosmagazine.com/biology/ancient-phoenician-life-was-mixed-and-multicultural|title=Ancient Phoenician life was mixed and multicultural|website=Cosmos Magazine|date=10 January 2018|language=en|access-date=2020-04-25}}</ref> ===Genetiese studies=== In 'n studie in 2008 onder Pierre Zalloua is bevind ses subklades van die [[haplogroep]] J-M172 (J2) – wat vermoedelik tussen die [[Kaukasus]]berge, [[Mesopotamië]] en die [[Levant]] ontstaan het – het 'n "Fenisiese handtekening" gehad en verteenwoordig onder die mans bevolkings van Libanese kusstreke sowel as die groter Levant (die "Fenisiese buiterand"), gevolg deur ander gebiede van historiese Fenisiese besetting, van [[Siprus]] tot [[Marokko]]. Die navorsers het voorgestel die genetiese handtekening is die gevolg van 'n "gedeelde bron van verwante lyne wat in Libanon gewortel is".<ref name="Zalloua 2008">{{cite journal |last=Zalloua |first=Pierre A. |title=Identifying Genetic Traces of Historical Expansions: Phoenician Footprints in the Mediterranean |journal=American Journal of Human Genetics |year=2008 |volume=83 |issue=5 |pages=633–642 |doi=10.1016/j.ajhg.2008.10.012 |pmid=18976729 |pmc=2668035|display-authors=et al.}}</ref> Nog 'n studie in 2006 het bewyse gevind van die genetiese teenwoordigheid van Fenisiërs op die Spaanse eiland [[Ibiza]].<ref>{{cite journal |last1=Tomàs |first1=Carme|title=Differential maternal and paternal contributions to the genetic pool of Ibiza Island, Balearic Archipelago |journal=American Journal of Physical Anthropology |date=2006 |volume=129 |issue=2 |pages=268–278 |doi=10.1002/ajpa.20273 |pmid=16323196 }}</ref> In 2016 het die [[skelet]] van 'n 2&nbsp;500 jaar oue man van Kartago wat in [[Tunisië]] ontdek is, getoon dit bevat die seldsame moederlike haplogroep U5b2c1. Die lyn van dié "Jong Man van Byrsa" verteenwoordig vermoedelik vroeë geenvloei van [[Iberië]] na die [[Magreb]].<ref>{{cite journal |last1=Matisoo-Smith |first1=Elizabeth A. |last2=Gosling |first2=Anna L. |last3=Boocock |first3=James |last4=Kardailsky |first4=Olga |last5=Kurumilian |first5=Yara |last6=Roudesli-Chebbi |first6=Sihem |date=25 May 2016 |title=A European Mitochondrial Haplotype Identified in Ancient Phoenician Remains from Carthage, North Africa |journal=PLoS ONE |volume=11 |issue=5 |doi=10.1371/journal.pone.0155046 |display-authors=et al. |pages=e0155046 |pmid=27224451 |pmc=4880306|bibcode=2016PLoSO..1155046M |doi-access=free }}</ref> Volgens 'n studie van 2017 wat deur die ''American Journal of Human Genetics'' gepubliseer is, kry hedendaagse Libanese die grootste deel van hulle herkoms van 'n bevolking wat aan die Kanaäniete verwant is, en dit dui op 'n aansienlike genetiese aaneenlopendheid in die Levant sedert minstens die [[Bronstydperk]].<ref>{{cite journal|last1=Harb|first1=Marc|display-authors=etal|date=July 2017|title=Continuity and Admixture in the Last Five Millennia of Levantine History from Ancient Canaanite and Present-Day Lebanese Genome Sequences|url=|journal=American Journal of Human Genetics|volume=101|issue=2|pages=274–282|doi=10.1016/j.ajhg.2017.06.013|pmc=5544389|pmid=28757201}}</ref><ref>{{cite news|last1=Abed|first1=Mira|date=27 July 2017|title=The DNA of ancient Canaanites lives on in modern-day Lebanese, genetic analysis shows|work=Los Angeles Times|url=https://www.latimes.com/science/sciencenow/la-sci-sn-canaanite-lebanese-genetics-20170727-story.html}}</ref> Die Britse genetikus Chris Tyler-Smith en sy span het verder "antieke DNS van vyf Kanaänitiese volke wat 3&nbsp;750 en 3&nbsp;650 jaar gelede" gelewe het, met dié van moderne mense vergelyk en onthul dat 93% van die genetiese herkoms van mense in Libanon van die Kanaäniete kom (die ander 7% was van 'n bevolking op die [[Eurasië|Eurasiese]] [[steppe]]).<ref>{{cite web |url=https://www.patheos.com/blogs/kermitzarleyblog/2017/08/palestinians-may-philistines-since-lebanese-dna-93-canaanite/ |title=Palestinians May Be Philistines Since Lebanese DNA Is 93% Canaanite |last=Zarley |first=Kermit |work=Patheos |date=4 August 2017 |access-date=5 August 2021 |url-status=live}}</ref><ref>{{cite web |url=https://www.latimes.com/science/sciencenow/la-sci-sn-canaanite-lebanese-genetics-20170727-story.html |title=The DNA of ancient Canaanites lives on in modern-day Lebanese, genetic analysis shows |last=Abed |first=Mira |work=Los Angeles Times |date=27 July 2017 |access-date=5 August 2021 |url-status=live}}</ref> In 'n studie in 2020 wat in die ''American Journal of Human Genetics'' gepubliseer is, het navorsers gewys daar is 'n aansienlike genetiese aaneenlopendheid in Libanon sedert die Bronstydperk wat deur drie groot vermengingsvoorvalle onderbreek is: in die [[Ystertydperk|Yster-]], Hellenistiese en [[Ottomaanse Ryk|Ottomaanse]] tydperk, wat elk 3-11% van die nieplaaslike gene tot die bevolking bygedra het.<ref name="doi_10.1016/j.ajhg.2020.05.008">{{cite journal|last1=Haber|first1=Marc|last2=Nassar|first2=Joyce|last3=Almarri|first3=Mohamed A.|last4=Saupe|first4=Tina|last5=Saag|first5=Lehti|last6=Griffith|first6=Samuel J.|last7=Doumet-Serhal|first7=Claude|last8=Chanteau|first8=Julien|last9=Saghieh-Beydoun|first9=Muntaha|last10=Xue|first10=Yali|last11=Scheib|first11=Christiana L.|year=2020|title=A Genetic History of the Near East from an aDNA Time Course Sampling Eight Points in the Past 4,000 Years|journal=American Journal of Human Genetics|volume=107|issue=1|pages=149–157|doi=10.1016/j.ajhg.2020.05.008|pmc=7332655|pmid=32470374|last12=Tyler-Smith|first12=Chris}}</ref> ==Ekonomie== ===Handel=== [[Beeld:Phoenician trade routes (eng).svg|thumb|400px|Die groot Fenisiese handelsnetwerk (omstreeks 1200-800&nbsp;v.C.).]] Die Fenisiërs was tussengangers tussen die uiteenlopende bevolkings in die Mediterreense streek en Nabye Ooste. Hulle het die uitruil van goedere, kennis, kultuur en godsdienstradisies aangehelp. Hulle uitgebreide en langdurige handelsnetwerk het die fondament gelê vir 'n ekonomies en kultureel samehangende Mediterreense streek, wat deur die Grieke en veral die Romeinse voortgesit is.<ref name="Jerry H. Bentley 1999" /> [[Beeld:MuseoArqueologicoCadiz-P1050192.JPG|thumb|links|220px|Fenisiese sarkofae wat in Cádiz, Spanje, ontdek is. Hulle is vermoedelik na Sidon uitgevoer.<ref>A. B. Freijeiro, R. Corzo Sánchez, Der neue anthropoide Sarkophag von Cadiz. In: Madrider Mitteilungen 22, 1981.</ref><ref>{{cite journal |last1=Lapuente |first1=P. |last2=Rodà |first2=I. |last3=Gutiérrez Garcia‐M |first3=A. |last4=Brilli |first4=M. |title=Addressing the controversial origin of the marble source used in the Phoenician anthropoid sarcophagi of Gadir (Cadiz, Spain) |journal=Archaeometry |date=June 2021 |volume=63 |issue=3 |pages=467–480 |doi=10.1111/arcm.12623|s2cid=225150177 |url=http://zaguan.unizar.es/record/108415 }}</ref> Argeologiese Museum van Cádiz.]] Fenisiese bande met die Grieke was diepgewortel. Dit het blykbaar in die [[Minoïese beskawing]] op [[Kreta]] (1950-1450&nbsp;v.C.) begin, wat saam met die [[Miceense Griekeland|Miceense beskawing]] (1600-1100&nbsp;v.C.) as die voorlopers van klassieke Griekeland beskou word.<ref>{{cite book|first=Fernand|last=Braudel|title=Memory and Mediterranean|translator-first=Sian|translator-last=Reynolds|location=New York|publisher=Alfred A. Knopf|year=2001|pages=112–113}}</ref> Argeologiese bewyse dui daarop dat die Miceense Grieke geleidelik goedere, kunsstyle en gebruike via die Fenisiërs uit die Nabye Ooste ingevoer het. Aan die Egiptenare het die Fenisiërs sederhout teen aansienlike pryse verkoop,{{sfnp|Cunliffe|2008|pages=241–2}} asook [[wyn]] van die 8ste eeu&nbsp;v.C. af. Die wynhandel met Egipte is goed gedokumenteer deur skeepswrakke wat in 1997 in die oop see 50&nbsp;km wes van [[Ashkelon]], Israel, ontdek is.<ref>{{cite book |first=L. E. |last=Stager |chapter=Phoenician shipwrecks in the deep sea |title=Sea routes: From Sidon to Huelva: Interconnections in the Mediterranean, 16th–6th&nbsp;c.&nbsp;BC |year=2003 |pages=233–248 |isbn=978-960-7064-40-0 }}</ref> Groot houers van [[terracotta]] uit Tirus en Sarepta is gebruik vir die vervoer van die wyn. Die Fenisiërs het weer van die Egiptenare [[Nubië|Nubiese]] [[goud]] gekoop. Van elders het hulle ander materiale gekry, waarvan die belangrikste seker [[silwer]] was, soos van [[Sardinië]] en die [[Iberiese Skiereiland]]. Tin vir die maak van [[brons]] is dalk van [[Galisië]] in Suid-Spanje gekry, of van [[Noord-Europa]] ([[Cornwall]] of [[Historiese Bretagne|Bretagne]]).{{sfnp|Markoe|2000|p=103}} ===Nywerheid=== [[Beeld:Phoenician - Bowl with Hunting Scene - Walters 57705.jpg|thumb|220px|'n Fenisiese metaalbak met 'n [[jag]]toneel (8ste eeu&nbsp;v.C.). Die klere en haarstyl van die figure is Egipties, maar die onderwerp van die middelste toneel is die Mesopotamiese tema van die stryd tussen mens en dier. Fenisiese kunstenaars het dikwels die style van naburige kulture oorgeneem.]] Fenisië het min ander natuurlike hulpbronne as sy sederhout gehad. Hout was waarskynlik hulle eerste en grootste bron van rykdom; nie Egipte of Mesopotamië het genoeg houtbronne gehad nie. Die Fenisiërs kon egter nie van dié beperkte inkomste alleen lewe nie en het 'n nywerheidsbasis begin wat geskoei was op die vervaardiging van goedere vir alledaagse en luuksegebruik.<ref name=" John C. Scott CCR" /> Hulle het tegnieke soos glas-, graveer- en metaalwerk uitgevind of bemeester.<ref name=":42" /> Die Fenisiërs was vroeë pioniers in massaproduksie en het baie goedere in grootmaat verkoop. Hulle het die belangrikste bron van glasware in die oudheid geword en het duisende flesse, krale en ander glasvoorwerpe oor die Middellandse See versprei.<ref>{{cite book|first=Gerhard|last=Herm|title=The Phoenicians|translator-first=Catherine|translator-last=Hiller|location=New York|publisher=William Morrow|year=1975|page=80}}</ref> Uitgrawings in Spanje dui daarop dat hulle ook die pottebakkerswiel gebruik het.<ref>{{cite book|first1=Karl|last1=Moore|first2=David|last2=Lewis|title=Birth of the Multinational|location=Copenhagen|publisher=Copenhagen Business School Press|year=1999|page=85}}</ref> Hulle blootstelling aan 'n groot verskeidenheid kulture het hulle in staat gestel om goedere vir spesifieke markte te vervaardig.<ref name=":42">{{cite journal|last1=Markoe|first1=Glenn|last2= McGovern|first2=Patrick E.|title=A Nation of Artisans|journal=Archaeology|volume=43|issue=2|date=March 1990|pages=32–33|jstor=41765806|url=https://www.jstor.org/stable/41765806}}</ref> Uit die ''[[Ilias]]'' blyk dit dat Fenisiese klere en metaalgoedere hoog deur die Grieke aangeslaan is.<ref name="John C. Scott CCR" /> Gespesialiseerde items is spesiaal vir ryker klante ontwerp, insluitende reliëfs van [[ivoor]] en geverfde [[volstruis]]eiers met fyn detail. [[Beeld:Contemporary portrayal of a toga picta.jpg|thumb|links|180px|'n [[Etruskers|Etruskiese]] graf (omstreeks 350&nbsp;v.C.) wat 'n man met 'n [[pers]] [[toga]] uitbeeld.]] ====Tiriese pers==== Die waardevolste Fenisiese goedere was materiaal wat gekleur was met [[Tiriese pers]], wat vir 'n groot deel van die Fenisiese rykdom verantwoordelik was. Dit is 'n afskeiding deur verskeie spesies seeslakke van die genus ''Murex''. Hulle was volop in die Oos-Middellandse See, maar is so oorbenut dat hulle plaaslik uitgesterf het. Fenisiërs kon die kleurstof in 1750&nbsp;v.C. al ontdek het.<ref>{{cite book|last=St. Clair|first=Kassia|year=2016|title=The Secret Lives of Colour|location=London|publisher=John Murray|pages=162–164}}</ref> Hulle het 'n tweede vervaardigingsentrum daarvoor gevestig in Mogador, in die hedendaagse [[Marokko]].<ref>{{cite book|title=The Phoenicians: A Captivating Guide to the History of Phoenicia and the Impact Made by One of the Greatest Trading Civilizations of the Ancient World|year=2019|isbn=978-1647482053|page=60|last1= History|first1= Captivating}}</ref> Die Fenisiërs se eksklusiewe beheer oor die vervaardiging van die kleurstof asook die arbeidsintensiewe ekstraksieproses het dit baie duur gemaak. Tiriese pers is dus later met die rykes verbind. Dit was gou 'n statussimbool in sekere beskawings, veral onder jong Romeine. Assiriese bestellingsrekords van die Fenisiërs sluit in "klere van helder gekleurde stof", wat waarskynlik Tiriese pers insluit. Hoewel die ontwerpe en borduurwerk in Fenisiese tekstiele hoog aangeslaan is, ontbreek inligting oor die tegnieke en spesifieke beskrywings.<ref name=":42" /> ====Mynbou==== Mynbou in die Fenisiese tuisland was beperk; [[yster]] was die enigste [[metaal]] van enige nut. Die eerste grootskaalse mybou-operasies het waarskynlik in [[Siprus]] voorgekom, hoofsaaklik vir [[koper]]. [[Sardinië]] is dalk uitsluitlik vir sy [[Mineraal|mineralebronne]] gekoloniseer; Fenisiese nedersettings was gekonsentreer in die suidelike dele van die eiland, naby bronne van koper en [[lood]]. Die [[Iberiese Skiereiland]] was die rykste bron van verskeie metale, insluitend [[goud]], [[silwer]], koper, yster, [[tin]] en lood.{{sfnp|Rawlinson|1889}} Die aansienlike opbrengs van dié metale tydens die besetting deur Fenisië en Kartago dui op grootskaalse mynbou.{{sfnp|Rawlinson|1889}} Kartago het na berig word van [[Slaaf|slawe]] gebruik gemaak vir mynbou, maar dit is onbekend of die Fenisiërs dieselfde gedoen het.{{sfnp|Rawlinson|1889}} ====Wynbou==== Die merkwaardigste landbouproduk was [[wyn]], wat die Fenisiërs oor die Middellandse See help versprei het.<ref name=":22">{{Cite web|date=2020-09-14|title=2,600-year-old wine 'factory' unearthed in Lebanon|url=https://www.nationalgeographic.com/history/2020/09/2600-year-old-wine-factory-unearthed-lebanon/|access-date=2020-09-15|website=History & Culture|language=en}}</ref> Die [[Vitis vinifera|gewone wynstok]] is dalk deur die Fenisiërs of Kanaäniete gedomestikeer, hoewel dit waarskynlik van die Suid-[[Kaukasus]] gekom het via handelsroetes oor [[Mesopotamië]] of die [[Swartsee]]. Wingerde het geredelik in die Levant se kusstreke gegroei, en wyn is in die tyd van die [[Ou Ryk van Egipte|Ou Ryk]] (2686-2134&nbsp;v.C.) reeds na Egipte uitgevoer. Wyn het 'n belangrike rol in die Fenisiese godsdiens gespeel; dit was die hoofdrankie vir offerandes.<ref name=":22" /> Opgrawings op 'n klein Fenisiese dorp suid van Sidon het 'n wynfabriek ontbloot wat minstens van die 7de eeu&nbsp;v.C. al gebruik is en vermoedelik op 'n oorsese mark gemik was.<ref name=":22" /> Om [[oksidasie]] te voorkom is houers met 'n laag [[olyf]]olie, [[Denneboom|dennehout]] en [[hars]] verseël. Die Fenisiërs het wingerde en wynkelders in hulle kolonies in [[Noord-Afrika]], [[Sisilië]], [[Frankryk]] en [[Spanje]] gevestig,<ref name=":22" /> en het dalk wynmakery aan van hulle handelsvennote geleer. Die antieke Iberiërs het begin om wyn van plaaslike druifvariëteite te vervaardig ná hulle interaksie met die Fenisiërs. Iberiese kultivars het daarna die basis van die meeste [[Wes-Europa|Wes-Europese]] wyne gevorm.<ref>{{cite book|last=Sechrist|first=Robert|title=Planet of the Grapes: A Geography of Wine|pages=6–7}}</ref> ====Skeepsbou==== {{Multibeeld | align = right | direction = horizontal | background color = | voetskrif = Twee Assiriese voorstellings van skepe, dalk van Fenisiese bote. | beeld1 = AssyrianWarship.jpg | width1 = 169 | onderskrif1 = Oorlogskepe met twee rye spane. 'n Reliëf uit [[Nineve]]. | beeld2 = Eastern Antiquities in the Louvre - Room 4, 05.JPG | width2 = 164 | onderskrif2 = Die Houtvervoerreliëf in die [[Louvre]]. }} Die Fenisiërs het reeds sedert 1200&nbsp;v.C. groot handelsbote gebou. In die Bronstydperk het hulle die [[kiel]] ontwikkel. Hulle was waarskynlik die eerste volk wat die [[bireem]] gebruik het, omstreeks 700&nbsp;v.C.<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/technology/galley-ship|title=Galley {{!}} ship|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2020-04-19}}</ref> Hulle het waarskynlik ook die [[trireem]] ontwikkel wat beskou is as die gevorderdste en magtigste vaartuig in die antieke Mediterreense wêreld en wat eindelik deur die Grieke gebruik is.<ref name=":02" /> Die Fenisiërs was vir verskeie ander seevaartuitvindsels verantwoordelik. Die [[amfoor]], 'n soort houer wat vir beide droë goedere en vloeistof gebruik is, was 'n antieke Fenisiese uitvindsel wat vir byna 2&nbsp;000 jaar 'n gestandaardiseerde volumemaat geword het. Die oorblyfsels van kunsmatige hawens wat self skoon word, is in Sidon, Tirus, Atlit en [[Akko]] ontdek.<ref>{{cite journal|first=Arad|last=Haggi|title=Report on Underwater Excavation at the Phoenician Harbour, Atlit, Israel|journal=International Journal of Nautical Archaeology|issue=39|year=2010|page=283}}</ref> Die eerste voorbeeld van [[seereg]] was ook in die Levant.<ref>{{cite book|first=Shelley|last=Wachsmann|title=Seagoing Ships & Seamanship in the Bronze Age Levant|location=College Station, TX|publisher=Texas A & M University Press|year=1998|pages=300, 51, 323–325, 332}}</ref> Die Fenisiërs het tot in die Ystertydperk tot [[kartografie]] bygedra.<ref>{{cite book|first=Mark|last=Woolmer|title=Ancient Phoenicia: An Introduction|location=London|publisher=Bristol Classical Press|year=2011|page=84}}</ref> In 2014 is 'n Fenisiese handelskip van sowat 15&nbsp;m naby Gozo-eiland in [[Malta]] ontdek. Dit kom uit 700&nbsp;v.C. en is een van die oudste wrakke wat nog in die Middellandse See ontdek is.<ref>{{Cite web|url=https://www.history.com/news/2700-year-old-phoenician-shipwreck-discovered|title=2,700-Year-Old Phoenician Shipwreck Discovered|last=Klein|first=Christopher|website=HISTORY|language=en|access-date=2020-04-23}}</ref> ==Belangrike stede en kolonies== [[Beeld:Griechischen und phönizischen Kolonien.jpg|center|thumb|640x640px|'n Duitse kaart van Fenisië (in geel) en Griekse kolonies omstreeks die 8ste tot 6de eeu v.C.]] Fenisië was in onafhanklike stadstate georganiseer met 'n gemeenskaplike [[taal]] en [[kultuur]]. Die belangrikste stede was Tirus, Sidon en Bublos. Mededinging was te wagte, maar gewapende konflik was skaars. Talle ander stede het net in die Levant bestaan, waarvan baie waarskynlik onbekend was, soos Beiroeta (die moderne [[Beiroet]]), Ampi, Amia, Arqa, Baalbek, Botrys, Sarepta en Tripolis. Van die laat 10de eeu&nbsp;v.C. af het die Fenisiërs handelsbuiteposte deur die hele Mediterreense gebied gevestig: Tirus het kolonies gestig op Siprus, Sardinië, Iberië, die Baleariese Eilande, Sisilië, Malta en in Noord-Afrika. Latere kolonies is gestig aan die [[Atlantiese Oseaan|Atlantiese]] kus van Iberië. Die Fenisiërs het ook dalk die kus van die [[Kanariese Eilande]] en [[Brittanje]] verken.<ref name=" John C. Scott CCR" /> ===Fenisiese kolonisasie=== Om handel te bevorder het die Fenisiërs talle [[kolonie]]s en handelsposte aan die kus van die Middellandse See gevestig. Fenisiese stadstate het gewoonlik te min mense en geen begeerte gehad nie om hulle gebied oorsee uit te brei. Min kolonies het meer as 1&nbsp;000 inwoners gehad; net Kartago en 'n paar nedersetting in die westelike Mediterreense gebied het groter geword.<ref>{{cite book|first=Mogens Herman|last=Hansen|title=A Comparative Study of Thirty City-state Cultures: An Investigation|publisher=Kgl. Danske Videnskabernes Selskab|year=2000|isbn=978-87-7876-177-4|pages=601–602|chapter=Conclusion: The Impact of City-State Cultures on World History|access-date=5 April 2013|chapter-url=https://books.google.com/books?id=8qvY8pxVxcwC}}</ref> 'n Groot motiveringsfaktor was medeinging met die [[Grieke]], wat in dieselfde tyd oor die Middellandse See begin uitbrei het.<ref name="ClineGraham2011">{{cite book|author1=Eric H. Cline|url=https://books.google.com/books?id=1eRb5h7ATbsC|title=Ancient Empires: From Mesopotamia to the Rise of Islam|author2=Mark W. Graham|date=27 June 2011|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-88911-7|page=70|access-date=24 February 2013}}</ref> Hoewel hulle grootliks vreedsame mededingers was, het hulle onderskeie nedersettings op [[Sisilië]] en [[Kreta]] van tyd tot tyd gebots.<ref name="SacksMurray2009">{{cite book|author1=David Sacks|url=https://books.google.com/books?id=yyrao0dadqAC|title=Encyclopedia of the Ancient Greek World|author2=Oswyn Murray|author3=Lisa R. Brody|date=1 January 2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-1020-2|page=76|access-date=3 March 2013}}</ref> Die vroegste Fenisiese nedersettings buite die Levant was op Kreta en Siprus, en dit het geleidelik weswaarts uitgebrei na [[Korsika]], die [[Baleariese Eilande]], [[Sardinië]] en [[Sisilië]], sowel as op die Europese vasteland in [[Genua]] en [[Marseille]].<ref name="WaldmanMason2006">{{cite book|first1=Carl|last1=Waldman|url=https://books.google.com/books?id=kfv6HKXErqAC|title=Encyclopedia of European Peoples|first2=Catherine|last2=Mason|publisher=Infobase Publishing|year=2006|isbn=978-1-4381-2918-1|page=586|access-date=23 February 2013}}</ref> Tirus het die toon aangegee in die besetting van en beheer oor die kusstreke.<ref name="Naylor2009">{{cite book|first=Phillip Chiviges|last=Naylor|url=https://books.google.com/books?id=a1jfzkJTAZgC|title=North Africa: A History from Antiquity to the Present|date=1 July 2009|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77878-8|page=25|access-date=23 February 2013}}</ref> Fenisiese kolonies was taamlik outonoom. Daar is hoogstens verwag dat hulle jaarlikse heffings na hulle moederstad moes stuur, gewoonlik in die vorm van godsdienstige offerandes. In die 7de eeu&nbsp;v.C. het die westelike kolonies egter onder beheer gekom van Kartago,<ref name="SwartzDumett1980">{{cite book|first1=B. K.|last1=Swartz|url=https://books.google.com/books?id=8_Z5N0gmNlsC|title=West African Culture Dynamics: Archaeological and Historical Perspectives|first2=Raymond E.|last2=Dumett|date=1 January 1980|publisher=Walter de Gruyter|isbn=978-3-11-080068-5|page=236|access-date=17 February 2013}}</ref><ref name="GarnseyWhittaker2007">{{cite book|first1=P. D. A.|last1=Garnsey|url=https://books.google.com/books?id=01c6sUSS24oC|title=Imperialism in the Ancient World: The Cambridge University Research Seminar in Ancient History|first2=C. R.|last2=Whittaker|date=15 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03390-9|page=80|access-date=22 February 2013}}</ref> wat magistrate aangestel het.<ref name="Roberts20042">{{cite book|author=P. Roberts|url=https://books.google.com/books?id=Krh7n9AyS40C|title=HSC Ancient History|date=1 October 2004|publisher=Pascal Press|isbn=978-1-74125-179-1|page=64|access-date=17 February 2013}}</ref> Kartago het vir 'n tyd ná sy onafhanklikwording steeds jaarlikse heffings na Tirus gestuur. ==Gemeenskap en kultuur== Aangesien baie min Fenisiese geskrifte bewaar gebly het, kom baie van die kennis oor hulle kultuur en gemeenskap van wat ander beskawings oor hulle geskryf het en van argeologiese ontdekkings. Die Fenisiërs het baie in gemeen gehad met ander Kanaäniete, soos taal, godsdiens, sosiale gebruike en 'n [[Monargie|monargale]] politieke stelsel wat om stadstate gesentreer was. Hulle het egter teen die Vroeë Ystertydperk (rofweg 1300&nbsp;v.C.) 'n afsonderlike volk begin word. Hulle kultuur, ekonomie en daaglikse lewe was gesentreer om handel en seevaart. Laasgenoemde het hulle in kontak met talle ander beskawings gebring. ===Politiek en regering=== [[Beeld:King Hiram Of Tyre.jpg|thumb|220px|Die graftombe van koning Hiram I van Tirus op die dorp Hanaouay in Suid-Libanon.]] [[Beeld:Phoenician Merchants and Traders.jpg|thumb|220px|'n 19de-eeuse uitbeelding van Fenisiese matrose en handelaars. Die belangrikheid van handel vir die Fenisiese ekonomie het gelei tot 'n geleidelike magsdeling tussen die koning en rade van handelaarsfamilies.]] [[Beeld:PhoenicianStela-4cBC-Tyre-NationalMuseumOfBeirut 03102019RomanDeckert.jpg|thumb|220px|'n [[Stele]] van Tirus met Fenisiese inskripsies (omstreeks die 4de eeu v.C.). Nasionale Museum van Beiroet.]] Die Fenisiese stadstate was baie onafhanklik en formele bondgenootskappe tussen hulle was skaars. Die relatiewe mag en invloed van die stadstate het van tyd tot tyd gewissel. Sidon het tussen die 12de en 11de eeu&nbsp;v.C. oorheers en sy bure beïnvloed. Teen die 10de eeu&nbsp;v.C. het Tirus die magtigste stad geword. Konings wat die troon geërf het, het veral in die begin met absolute mag regeer. Hulle het dikwels op senior amptenare uit die adel- en handelsklasse staatgemaak. Die priesters was 'n uitsonderlike klas, gewoonlik van koninklike afkoms of uit belangrike handelaarsfamilies. Die koning is beskou as 'n verteenwoordiger van die [[Godheid|gode]] en het baie verpligtinge gehad wat betref die godsdiensoptogte en {{nowrap|-rituele}}. Priesters was dus baie invloedryk en het dikwels met die koninklike familie verweef geraak. Konings het nie hulle bewind met standbeelde en monumente gevier nie. Hulle rykdom, mag en prestasies is gewoonlik oorgedra deur versierde sakrofae. Die Fenisiërs het rekord gehou van hulle heersers met graftombe-inskripsies, wat onder die min primêre bronne is wat bewaar gebly het. Historici het 'n duidelike lyn van opvolging bepaal van sekere stadstate, veral Bublos en Tirus. Reeds van die 15de eeu&nbsp;v.C. af is Fenisiese leiers "geadviseer deur rade wat al hoe groter mag gekry het".<ref name=":10" /> In die 6de eeu&nbsp;v.C., tydens die Babiloniese heerskappy, het Tirus vir 'n kort ruk 'n regeringstelsel van regters gehad wie se mag rofweg met dié van [[Konsul (Rome)|Romeinse konsuls]] ooreengestem het. Hulle was bekend as ''sufetes'' en is vir kort termyne uit die magtigste adellike families gekies.<ref>{{cite book |last1=Crawley Quinn |first1=Josephine |title=In Search of the Phoenicians |chapter=A New Phoenician World |date=2018 |publisher=Princeton University Press |pages=153–175 |doi=10.2307/j.ctvc77kkd.13 |jstor=j.ctvc77kkd.13 |isbn=9780691195964 }}</ref><ref name=":10"/> In die 4de eeu&nbsp;v.C., toe die leërs van [[Alexander die Grote]] Tirus genader het, is hulle nie deur die koning ontmoet nie, maar deur verteenwoordigers van die stad se statebond. Historici van destyds het ook geskryf dat die "inwoners" van Sidon vrede met Alexander gesluit het.<ref name=":10" /> Toe die Masedoniërs 'n nuwe koning oor Sidon wou aanstel, het die burgers hulle kandidaat benoem.<ref name=":10" /> ===Reg en administrasie=== Naas die koning en raad was die belangrikste twee posisies in byna elke Fenisiese stadstaat die goewerneur en leërbevelvoerder. Besonderhede oor die pligte van dié amptenare is skaars. Dit is egter bekend dat die goewerneur verantwoordelik was vir die insameling van [[belasting]], om verordeninge in werking te stel, toesig oor regters te hou en die administrasie van die reg te beheer.<ref name=":02"/> Omdat oorloë skaars was, was die plig van die leërbevelvoerder gewoonlik die verdediging van die stadstaat en sy agterlande. Die Fenisiërs het 'n stelsel van regters en howe gehad wat dispute opgelos en misdade gestraf het volgens 'n stel wette en tradisies. Wette is deur die staat in werking gestel en was die verantwoordelikheid van die heerser en sekere aangewese amptenare. Nes in die res van die Levant was die wette streng en partydig, en het dit die sosiale lae van die gemeenskap weerspieël. Die moord op 'n gewone burger is in 'n minder ernstige lig beskou as dié op 'n edelman, en die hoër stande het die meeste regte gehad. Die rykes het gewoonlik 'n straf vrygespring deur 'n boete te betaal. Vrye burgers van enige klas kon hulleself in die hof verdedig en het meer regte as vroue en kinders gehad, terwyl slawe geen regte gehad het nie. Mans kon hulle straf oordra aan hulle vroue, kinders en slawe, en kon hulle selfs hulle vonnisse namens hulle laat uitdien. Soos in naburige gemeenskappe van die tyd was die straf vir misdade dikwels swaar, en dit het dikwels die beginsel van vergelding behels -- as 'n slaaf vermoor is, kon die daad gestraf word met die moord op 'n slaaf van die oortreder. Gevangenisstraf was skaars, en straf het dikwels boetes, verbanning, en teregstelling behels. ===Taal=== [[Fenisies]] was lid van die Kanaänitiese tak van die [[Semitiese taalfamilie|Noordwes-Semitiese tale]]. Die taal wat daaruit voortgevloei het en in die Kartaagse Ryk gepraat is, word [[Punies]] genoem. Punies is nog in die 5de eeu&nbsp;n.C. gepraat. ====Alfabet==== {{Hoofartikel|Fenisiese alfabet}} [[Beeld:Ahiram_sarcophag_from_Biblos_XIII-XBC.jpg|220px|thumb|Die sarkofaag van koning Ahiram van Bublos, wat die oudste bekende inskripsie in die Fenisiese alfabet bevat. (Nasionale Museum van Beiroet.)]] Omstreeks 1050&nbsp;v.C.<ref name="NavehJ1987" /> het die Fenisiërs 'n skrif ontwikkel om hulle taal in te skryf. Die Kanaänities-Fenisiese alfabet het 22 letters gehad, alles [[konsonant]]e (en was dus streng gesproke 'n [[abjad]]).<ref name="Fischer 2004 90" /> Dit het vermoedelik ontstaan uit die [[Proto-Sinaïtiese skrif]] (of Proto-Kanaänitiese skrif) wat in die Laat Bronstydperk in [[Sinai]] en [[Kanaän]] gebruik is.<ref name=Cross1980>{{cite journal |first= Frank Moore |last= Cross |title= Newly Found Inscriptions in Old Canaanite and Early Phoenician Scripts |journal= Bulletin of the American Schools of Oriental Research |year= 1980 |volume= 238 |issue= 238 (Lente 1980) |publisher= The University of Chicago Press on behalf of The American Schools of Oriental Research |pages= 1–20 |doi= 10.2307/1356511 |jstor= 1356511 |s2cid= 222445150 }}</ref><ref>{{Cite journal |last=Millard |first=A. R. |year=1986 |title=The Infancy of the Alphabet |journal=World Archaeology |volume=17 |issue=3 |pages=390–398 |doi=10.1080/00438243.1986.9979978 }}</ref> Deur middel van hulle seehandel het hulle die alfabet na [[Anatolië]], [[Noord-Afrika]] en [[Europa]] versprei.<ref name="John C. Scott CCR" /><ref>{{cite book | last1 = Beck | first1 = Roger B. | last2 = Black| first2 =Linda |first3=Larry S. |last3=Krieger|first4= Phillip C.|last4= Naylor|first5= Dahia Ibo|last5= Shabaka | title = World History: Patterns of Interaction | publisher = McDougal Littell | year = 1999 | location = Evanston, IL | url =https://archive.org/details/mcdougallittellw00beck| url-access = registration | isbn = 978-0-395-87274-1 }}</ref> Die naam "Fenisies" word gewoonlik gegee aan inskripsies van ná omstreeks 1050&nbsp;v.C., want Fenisies, [[Hebreeus]] en ander Kanaänitiese dialekte was tot in dié tyd grootliks ononderskeidbaar.<ref name="NavehJ1987" />{{sfnp|Markoe|2000|page=111}} Fenisiese inskripsies van tot die vroeë [[Christelike]] tydperk is in [[Libanon]], [[Sirië]], [[Israel]], [[Palestina]], [[Siprus]] en op ander plekke ontdek. Die alfabet is moontlik in die 8ste eeu&nbsp;v.C. deur die [[Grieke]] aangeneem en aangepas. Dit het waarskynlik geleidelik gebeur danksy kommersiële handelstransaksies.{{sfnp|Moscati|1965}} Fenisiese handelaars het die alfabet vermoedelik na [[Kreta]] gebring,<ref>{{cite book|last=Jeffery|first=L. H.|year=1976|title=The Archaic Greece: The Greek city-states 700–500&nbsp;BC|publisher=Ernest Benn Ltd & Tonnbridge}}</ref> van waar dit geleidelik noordwaarts versprei het. ===Kuns=== Fenisiese kuns het gewoonlik ornamente behels, veral [[juweliersware]], [[erdeware]], [[glas]]ware en reliëfwerk.<ref name="Phoenician Art">{{Cite web|url=https://www.worldhistory.org/Phoenician_Art/|title=Phoenician Art|website=World History Encyclopedia|access-date=2020-04-19}}</ref> Groot beelde was skaars. Fenisiese kunsvoorwerpe is al ontdek van [[Spanje]] en [[Marokko]] tot [[Rusland]] en [[Irak]]. Baie van wat oor Fenisiese kuns bekend is, is danksy ontdekkings van buite Fenisië. Die kuns is in 'n groot mate beïnvloed deur baie kulture, veral van [[Antieke Egipte|Egipte]], [[Antieke Griekeland|Griekeland]] en [[Assirië]]. Griekse invloede was veral merkbaar in erdewerk, terwyl Egiptiese style te sien is in ivoorwerk.<ref name="Phoenician Art" /> Die Fenisiese kuns word ook van dié van ander streke onderskei deurdat daar 'n voortsetting van konvensies uit die Bronstydperk was tot ver in die [[Ystertydperk]], soos [[masker]]s van [[terracotta]].<ref name=":3">{{cite journal|first=Glenn E.|last=Markoe|title=The Emergence of Phoenician Art|journal=Bulletin of the American Schools of Oriental Research|issue=279|date=August 1990|pages=13–26|doi=10.2307/1357205|jstor=1357205|s2cid=163353156|url=https://www.jstor.org/stable/1357205}}</ref> Fenisiërs was veral vaardig met [[hout]], [[ivoor]], [[brons]] en [[tekstiel]]e.<ref>{{Cite web|url=https://www.metmuseum.org/toah/hd/phoe/hd_phoe.htm|title=The Phoenicians (1500–300 B.C.)|website=www.metmuseum.org|access-date=2020-04-19}}</ref> In die [[Ou Testament]] is 'n vakman van Tirus in diens geneem om die legendariese [[Salomo se Tempel]] in Jerusalem te bou en versier ([[1 Konings|1&nbsp;Konings]]), wat dui op 'n "goed ontwikkelde en hoogs gerespekteerde vaknywerheid in die middel van die 10de eeu&nbsp;v.C. in Fenisië".<ref name=":3" /> Die ''[[Ilias]]'' beskryf die geborduurde rokke van [[Priamos]] se vrou, Hekabe, as "die werk van vroue van Sidon". Dit lyk of die Assiriërs veral Fenisiese ivoorwerk hoog aangeslaan het en groot hoeveelhede daarvan in hulle paleis gebruik het.<ref>{{Cite web|url=https://www.metmuseum.org/art/collection/search/325564|title=Furniture plaque carved in high relief with two Egyptianizing figures flanking a volute tree, c. 9th–8th century B.C.|website=www.metmuseum.org|access-date=2020-04-19}}</ref> Dit lyk of die Fenisiërs hulle kuns aan kommersiële belange gekoppel het.<ref name=":42" /> Hulle het kunswerke gemaak om in die smaak van spesifieke handelsvennote te val: Hulle het nie net verskillende kulture in ag geneem nie, maar ook sosio-ekonomiese statusklasse.<ref name=":42" /> <gallery widths="170" heights="170"> Beeld:Phoenician, Iraq, Nimrud, 9th-8th Century BC - Decorative Plaque- Man; and Griffin in Combat - 1968.45 - Cleveland Museum of Art.tif|'n Versierde gedenkplaat met 'n vegtende man en [[griffioen]]; 900-800&nbsp;v.C. Beeld:Oinochoe MET DP279075.jpg|'n Wynhouer; 800-700&nbsp;v.C. Beeld: Glass face bead MET DP121044.jpg|'n Kraal met 'n gesig; middel 4de-3de eeu&nbsp;v.C. Beeld: Pair of gold earrings with four relief faces MET sf19992896ab2.jpg|Een oorring van 'n paar, elk met vier reliëfgesigte; laat 4de-3de eeu&nbsp;v.C. </gallery> ===Vroue=== [[Beeld:FemaleFigurines-Tyre-IronAge-II NationalMuseumOfBeirut 06102019.jpg|thumb|220px|Vrouebeeldjies uit Tirus, omstreeks 1000-550&nbsp;v.C. (Nasionale Museum van Beiroet.)]] Vroue in Fenisië het aan openbare geleenthede en godsdiensoptogte deelgeneem en op bankette saam met mans gesit, gedans en musiek gemaak.{{sfnp|Holst|2011|page=31}} In die meeste gevalle is egter van vroue verwag om nederiger as mans op te tree en aan te trek; vrouebeeldjies beeld vroue gewoonlik uit as aangetrek van kop tot tone, met die arms ook soms bedek. Hoewel vroue selde politieke mag gehad het, het hulle aan gemeenskapsbedrywighede deelgeneem. Hulle het 'n sê in die volksvergaderings gehad wat in sommige stadstate hulle verskyning gemaak het.{{sfnp|Holst|2011|page=44}} Minstens een vrou, Unmiashtart, het in die 5de eeu&nbsp;v.C. oor Sidon regeer.<ref name=":02"/> Die bekendste twee Fenisiese vroue was politieke figure: [[Isebel]], in die [[Bybel]] uitgebeeld as die selfversekerde prinses van Sidon (1&nbsp;Konings), en [[Dido]], die halflegendariese stigter en eerste koningin van Kartago. In [[Vergilius]] se epiese gedig die ''[[Eneïde]]'' word Dido beskryf as die medeheerser van Tirus wat slim ontsnap uit die tirannie van haar broer Pygmalion en 'n terrein vir die bou van Kartago verseker. == Verwysings == {{Verwysings|3}} ==Bronne== {{refbegin|3}} * {{cite book |last=Aubet |first=Maria Eugenia |year=2001 |title=The Phoenicians and the West: Politics, Colonies and Trade |translator-last = Turton |translator-first = Mary |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-79543-2 }} See [https://web.archive.org/web/20180522021430/http://bmcr.brynmawr.edu/2003/2003-12-17.html Resensie deur Roger Wright], Universiteit van Liverpool. * Bondi, S.F. 1988. "The Course of History." In ''The Phoenicians'', red. Sabatino Moscati, 38–45. Milaan: Gruppo Editoriale Fabbri. * {{cite book |url=https://archive.org/details/dictionaryofcomp00bran/page/n5 |editor-last=Brandon |editor-first=S.G.F. |year=1970 |title=Dictionary of Comparative Religion |location=New York City |publisher=Charles Scribner’s Son |isbn=9780684310091 }} * {{cite book |last1=Charles-Picard |first1=Gilbert |last2=Picard |first2=Colette|year=1968 |title = The Life and Death of Carthage |location=New York City |publisher=Taplinger }} * {{cite book |last=Coulmas |first=Florian |year=1996 |title=The Blackwell Encyclopedia of Writing Systems |location=Oxford |publisher=Blackwell |isbn=978-0-631-21481-6 }} * {{cite book |last=Cross |first=Frank M. |year=1973 |title=Canaanite Myth and Hebrew Epic |publisher=Harvard University Press |url=https://books.google.com/books?id=-eOycxXAoHMC |isbn=9780674091764 }} * {{cite book |last=Cunliffe |first=Barry |year=2008 |title=Europe Between the Oceans; 9000 BC-AD 1000 |location=New Haven, CT |publisher=Yale University Press }} * Elayi, J. 2013. ''Histoire de la Phénicie''. Parys: Perrin * {{cite book |last=Gaster |first=Theodor H. |chapter=The Religion of the Canaanites |editor-last=Ferm |editor-first=Vergilius |year=1965 |title=Ancient Religions |location=New York City |publisher=Citadel Pres }} * {{cite book |last=Harden |first=Donald |year=1962 |title=The Phoenicians |url=https://archive.org/details/phoenicians00hard |url-access=registration |location=New York, NY |publisher=Frederick A. Praeger }} * {{Cite book |last= Jigoulov |first= Vadim S. |year= 2021 |title= The Phoenicians: Lost Civilizations |location= London |publisher= Reaktion Books |isbn= 978-1-789-14478-9 }} * {{cite book |last=Lancel |first=Serge |year=1995 |title = Carthage. A History |location=Oxford |publisher=Blackwell}} * {{cite book |last=Markoe |first=Glenn E. |year=2000 |title=Peoples of the Past: Phoenicians |location=Berkeley, CA |publisher=University of California Press |isbn=978-0-520-22614-2 |url=https://books.google.com/books?id=smPZ-ou74EwC&pg=PA13 }} * {{cite book |last=Moscati |first=Sabatino |year=1957 |title=Ancient Semitic Civilizations |url=https://archive.org/details/in.gov.ignca.6873 |location=Londen, Engeland |publisher=Elek Books }} * {{cite book |last=Moscati |first=Sabatino |year=1965 |title=The World of the Phoenicians |location = New York, NY |publisher=Frederick A. Praeger }} * {{cite book |last=Quinn|first=Josephine Crawley|year=2017|title=In Search of the Phoenicians|publisher=Princeton University Press|isbn=978-1-4008-8911-2}} * {{cite book|last=Rawlinson|first=George|title=The History of Phoenicia|year=1889|url=http://digital.library.upenn.edu/webbin/gutbook/lookup?num=2331}} * W. Röllig (1995), [http://archiv.ub.uni-heidelberg.de/propylaeumdok/volltexte/2011/1102 Phoenician and the Phoenicians in the context of the Ancient Near East], in S. Moscati (red.), I Fenici ieri oggi domani : ricerche, scoperte, progetti, Roma, p.&nbsp;203-214 * {{cite book|last=Smith|first=W. Robertson|title=Lectures on the Religion of the Semites|orig-year=A. & C. Black, Edinburgh, 1889|publisher=Meridian Library|location=New York|year=1956}} * {{cite book |last1=Soren |first1=David |last2=Khader |first2=Aicha B. |last3=Slim |first3=Hedi |year=1990 |title=Carthage |url=https://archive.org/details/carthageuncoveri00sore |url-access=registration |location=New York, NY |publisher=Simon & Schuster |isbn=9780671669027 }} * {{cite book |last=Warmington |first = Brian H. |year=1964 |title=Carthage |publisher=Penguin}} {{refend}} ==Nog leesstof== * Carayon, Nicolas, ''[http://hal.archives-ouvertes.fr/docs/00/28/32/10/PDF/3vol.pdf Les ports phéniciens et puniques]'', PhD-tesis, 2008, Straatsburg, Frankryk. * Cerqueiro, Daniel, ''Las Naves de Tarshis o quiénes fueron los Fenicios'', Buenos Aires, red. Peq. Venecia, 2002, {{ISBN|987-9239-13-X}}. * Cioffi, Robert L., "A Palm Tree, a Colour and a Mythical Bird" (resensie van Josephine Quinn, ''In Search of the Phoenicians'', Princeton, 2017, 360 pp., {{ISBN|978 0 691 17527 0}}), ''London Review of Books'', vol. 41, no. 1 (3 Januarie 2019), pp.&nbsp;15–16. * Thiollet, Jean-Pierre, ''Je m'appelle Byblos'', voorwoord deur Guy Gay-Para, H & D, Paris, 2005, {{ISBN|2-914266-04-9}}. * {{cite book |last=Todd |first=Malcolm |author2=Andrew Fleming |title=The South West to AD 1,000 (Regional history of England series No.:8) |publisher=Longman |location=Harlow, Essex |year=1987 |isbn=978-0-582-49274-5 }} * Silva, Diógenes. "La literatura sobre fenicios en el territorio brasileño: orígenes y razones", PhD-tesis, Madrid - 2016. Beskikbaar by https://eprints.ucm.es/39468/ ==Skakels== * [https://www.bbc.co.uk/programmes/b03szw8l BBC Radio4 – "In Our Time: The Phoenicians"] * [https://web.archive.org/web/20090110073346/http://www.nowlebanon.com/NewsArticleDetails.aspx?ID=69741&MID=123&PID=2 "The quest for the Phoenicians in South Lebanon"] * [https://www.omniglot.com/writing/phoenician.htm "Phoenician Alphabet"] * {{cite web|url=https://aeon.co/essays/phoenicia-an-imaginary-friend-to-nations-in-need-of-ancestors|title=Phoenicia: An imaginary friend to nations in need of ancestors|work=Josephine Quinn, associate professor in ancient history at Worcester College, University of Oxford]|editor=Sam Haselby|publisher=Aeon}} {{CommonsKategorie-inlyn|Phoenicia}} {{vertaaluit| taalafk = en | il = Phoenicia}} {{Normdata}} [[Kategorie:Geskiedenis van Libanon]] [[Kategorie:Middellandse See]] [[Kategorie:Antieke Nabye Ooste]] 7vjg5hb06h4inih80cjy56mxy6rtsuu 2515197 2515187 2022-07-26T10:47:58Z Burgert Behr 2401 Klaar vertaal wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Voormalige land |gewone_lang_naam = Fenisië |gewone_naam = Fenisië |kontinent =Asië |gebied =Nabye-Ooste |era = Mesopotamië |jaar_begin =2500&nbsp;v.C. |jaar_einde =64&nbsp;v.C. |flag_p1 = |p1 = Kanaän |flag_p2 = |p2 = Hetiete |flag_p3 = |p3 = Nuwe Ryk van Egipte |flag_s1 = |s1= Achaemenidiese Fenisië |flag_s2 = |s2= Antieke Kartago |gebeurtenis1 = Stigting |datum_gebeurtenis1 = 2500&nbsp;v.C. |gebeurtenis2 = Tirus, onder die regering van Hiram I, word die dominante stadstaat |datum_gebeurtenis2 =969&nbsp;v.C. |gebeurtenis3 = Pygmalion stig Kartago (legendaries) |datum_gebeurtenis3 =814&nbsp;v.C. |gebeurtenis4 = [[Pompeius]] verower Fenisië en die res van die [[Seleukidiese Ryk]] |datum_gebeurtenis4 =64&nbsp;v.C. |beeld_kaart =Phoenicia map-en.svg |beeld_kaart_byskrif = 'n Kaart van die Fenisiese streek in groen. |algemene_tale =[[Fenisies]], [[Punies]] |hoofstad =Geen; belangrike stede was [[Bublos]], [[Tirus]] en [[Kartago]] |regeringstipe =Monargie |titel_leier =Bekende konings van Fenisiese stede |leier1 =Ahiram |jaar_leier1 =ca. 1000&nbsp;v.C. |leier2 =Hiram&nbsp;I |jaar_leier2 =969–936&nbsp;n.C. |leier3 =Pygmalion |jaar_leier3 =820–774&nbsp;n.C. }} '''Fenisië''' (van die [[Griekse]] Φοινίκη, ''Phoiníkē''; [[Arabies]]: فينيقية, ''Fīnīqīyah'') was ’n antieke [[Semitiese tale|Semitiessprekende]], [[see]]varende beskawing in die westelike kusstreke van die [[Vrugbare Halfmaan]] wat aan die kuslyn van die moderne [[Libanon]] gesentreer was.<ref>{{Cite book|last=Kitto|first=John|url=https://books.google.com/books?id=9oHbdzSawj0C&q=phoenicia+lebanon&pg=PA528|title=A Cyclopedia of Biblical Literature|date=1851|publisher=Adan and Charles Black}}</ref><ref>{{Cite book|last=Malaspina|first=Ann|url=https://books.google.com/books?id=Pfop0v79y7gC&q=phoenicia+lebanon&pg=PA19|title=Lebanon|date=2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-0579-6}}</ref> Al die groot Fenisiese stede was aan die kus van die [[Middellandse See]] geleë. Die gebied van die Fenisiese stadstate het deur die geskiedenis uitgebrei en gekrimp. Die kernstreek waarin die Fenisiese kultuur ontwikkel en floreer het, het gestrek van [[Tripoli, Libanon|Tripoli]] en [[Bublos]] in Noord-[[Libanon]] tot [[Karmelberg]] in die hedendaagse [[Israel]]. Op die hoogtepunt van sy bestaan het Fenisië se grondgebied in die oostelike Mediterreense streek gestrek van die [[Orontes]]riviermond tot by [[Ashkelon]].<ref>{{Cite book |last=Meir Edrey |title=Phoenician Identity in Context: Material Cultural Koiné in the Iron Age Levant |publisher=Ugarit-Verlag – Buch- und Medienhandel Münster |year=2019 |isbn=978-3-86835-282-5 |series=Alter Orient und Altes Testament |volume=469 |location=Germany |pages=23–24}}</ref> Buite sy tuisgebied het die Fenisiese beskawing gestrek tot by die Middellandse See, van [[Siprus]] tot die [[Iberiese Skiereiland]]. Die Fenisiërs was 'n Semitiessprekende volk van ietwat onbekende oorsprong wat omstreeks 3000&nbsp;v.C. in die [[Levant]] ontstaan het.<ref>{{Cite web|title=Phoenicia {{!}} Definition, Location, History, Religion, & Facts|url=https://www.britannica.com/place/Phoenicia|access-date=2021-08-29|website=Encyclopedia Britannica|language=en}}</ref> Die term "Fenisië" is 'n antieke Griekse, nie-inheemse naam wat waarskynlik een van hulle belangrikste uitvoergoedere beskryf het: 'n kleursel ook bekend as [[Tiriese pers]]. Dit het nie 'n samehangende kultuur of gemeenskap beskryf nie, want anders sou dit plaaslik verstaan gewees het.<ref>{{Cite web|title=Who Were The Phoenicians? {{!}} History Today|url=https://www.historytoday.com/reviews/who-were-phoenicians|website=www.historytoday.com|access-date=2020-04-20}}</ref> [[Beeld:Columns at Al Mina site, Tyre, Lebanon.jpg|thumb|links|220px|Ruïnes van Tirus.]] [[Beeld:Sidon College site.jpg|thumb|links|220px|Sidon.]] [[Beeld:Byblos 1.jpg|thumb|links|220px|Bublos.]] Daar word gedebatteer of die Fenisiërs wel afsonderlik van die breër groep Semitiessprekende volke was wat as die [[Kanaän]]iete bekend is.<ref name="John C. Scott CCR">{{cite journal|last=Scott|first=John C|date=2018|title=The Phoenicians and the Formation of the Western World|journal=Comparative Civilizations Review|volume=78|issue=78|url=https://scholarsarchive.byu.edu/ccr/vol78/iss78/4}}</ref>{{sfnp|Quinn|2017|pages=24, 204}} Die historikus Robert Drews glo "Kanaäniete" was die naam van die etniese groep wat deur die antieke Grieke die "Fenisiërs" genoem is,<ref>{{cite journal |url=https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/030908929802308104 |title=Canaanites and Philistines |last=Drews |first=Robert |journal=Journal for the Study of the Old Testament |volume=23 |issue=81 |pages=39–61 |date=1998 |doi=10.1177/030908929802308104|s2cid=144074940 }}</ref> maar volgens die argeoloog Jonathan N. Tubb het die [[Ammoniet]]e, [[Moabiete]], [[Israel]]iete en Fenisiërs elk hulle eie kulturele identiteit gehad, hoewel hulle etnies Kanaäniete was, "dieselfde mense wat hulle in die 8ste millennium&nbsp;v.C. in boerderynedersettings in die streek gevestig het".<ref name="JonTubb">{{cite book|last=Tubb|first=Johnathan N.|url=https://archive.org/details/canaanites00tubb|title=Canaanites|work=British Museum People of the Past|publisher=University of Oklahoma Press|year=1998|isbn=9780806131085|access-date=9 October 2018|url-access=registration}}</ref>{{rp|13–14}} Die Fenisiërs het in die middel 12de eeu&nbsp;v.C. 'n opkoms gemaak ná die agteruitgang van die invloedrykste kulture in die [[verval van die Bronstydperk]]. Hulle was onder die mense van hulle tyd bekend as bekwame handelaars en seevaarders, en het deur die grootste deel van die klassieke oudheid die oorheersende kommersiële mag geword. Die Fenisiërs het 'n uitgebreide seehandelsnetwerk ontwikkel wat langer as 'n millennium geduur het. Hulle het gehelp om kulture, idees en kennis uit te ruil tussen groot bakermatte van die beskawing soos [[Griekeland]], [[Antieke Egipte|Egipte]] en [[Mesopotamië]]. Ná sy hoogtepunt in die 9de eeu&nbsp;v.C. het die Fenisiese beskawing in die oostelike Mediterreense streek stadigaan agteruitgegaan weens buitelandse invloed en mededinging; in die sentrale en westelike Mediterreense streek het sy invloed voortgeduur tot in die middel van die 2de eeu&nbsp;v.C. Die Fenisiërs was in stadstate georganiseer, nes dié in [[antieke Griekeland]], waarvan die noemenswaardigstes [[Tirus]], [[Sidon]] en [[Bublos]] was.{{sfnp|Aubet|2001|p=17}}<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.worldhistory.org/phoenicia/|title=Phoenicia|encyclopedia=World History Encyclopedia|access-date=2017-08-09}}</ref> Elke stadstaat was polities onafhanklik, en daar is geen bewyse dat die Fenisiërs aan hulleself as 'n enkele nasionaliteit gedink het nie.{{sfnp|Quinn|2017|pages=201–203}} Die Fenisiërs het kolonies en handelsposte oor die hele Mediterreense streek gevestig. [[Kartago]], 'n nedersetting in Noordwes-[[Afrika]], het in die 7de eeu&nbsp;v.C. 'n groot beskawing uit eie reg geword. Die Fenisiese gemeenskap en kultuurlewe was gesentreer om handel en seevaart. Terwyl die meeste stadstate deur die een of ander soort koning regeer is, het handelaarsfamilies waarskynlik groot invloed uitgeoefen. Die Fenisiërs is lank as 'n verlore beskawing beskou weens die gebrek aan inheemse geskrewe rekords. Eers teen die middel 20ste&nbsp;eeu het historici en argeoloë 'n idee begin vorm van die komplekse en invloedryke beskawing.{{sfnp|Markoe|2000|pages=10–12}} Hulle beste nalatenskap was die wêreld se [[Fenisiese alfabet|oudste geverifieerde alfabet]], waarvan die oorsprong verbind word aan die [[Hebreeuse alfabet|Hebreeuse skrif]] via die [[Proto-Sinaïtiese alfabet]].{{sfn|Coulmas|1996}} Dit is deur die Mediterreense streek versprei en gebruik om die [[Arabiese alfabet|Arabiese]] en [[Griekse alfabet]] te ontwikkel en daarna weer die [[Latynse alfabet]] en [[Cyrilliese skrif]].{{sfnp|Markoe|2000|page=111}}<ref name="Fischer 2004 90">{{cite book|last=Fischer|first=Steven Roger|title=A history of writing|publisher=Reaktion Books|year=2004|page=90}}</ref> Hulle kry ook die eer vir innovasies in skeepsbou, navigasie, nywerheid, landbou en regering. Daar word geglo hulle internasionale handelsnetwerk het die ekonomiese, politieke en kulturele fondamente gelê van die klassieke [[Westerse beskawing]].<ref name="Hans G. Niemeyer 2004">{{cite book|last=Niemeyer|first=Hans G.|chapter=The Phoenicians and the Birth of a Multinational Mediterranean Society|title=Commerce and Monetary Systems in the Ancient World|editor-last1=Rollinger|editor-first1=Robert|editor-last2=Ulf|editor-first2=Christoph|location=Stuttgart|publisher=Franz Stiener Verlag|year=2004|pages=246, 250}}</ref> ==Etimologie== Die Fenisiërs was 'n gemeenskap van onafhanklike stadstate en het blykbaar nie 'n term gehad vir Fenisië as geheel nie.<ref>Department of Ancient Near Eastern Art. “The Phoenicians (1500–300 B.C.).” In ''Heilbrunn Timeline of Art History.'' New York: The Metropolitan Museum of Art, 2000–. http://www.metmuseum.org/toah/hd/phoe/hd_phoe.htm (October 2004)</ref> In plaas daarvan sou hulle name gehad het vir die inwoners van elke spesifieke stad, soos "Sidoniërs" vir die inwoners van Sidon, ens. As die Fenisiërs wel 'n naam vir die hele streek gehad het, sou dit waarskynlik "Kanaän" gewees het en sou hulle na hulleself as "Kanaäniete" verwys het.<ref>Britannica, The Editors of Encyclopaedia. "Phoenicia". ''Encyclopedia Britannica'', 20 Augustus 2020, https://www.britannica.com/place/Phoenicia. Besoek op 9 Januarie 2022.</ref> Die naam "Fenisiërs" kom, nes die [[Latyn]]se ''Poenī'' (adjektief ''poenicus'', later ''pūnicus''), van die antieke Griekse Φοινίκη (''Phoiníkē''). Die woord φοῖνιξ (''phoînix'') beteken "Fenisiër", "[[Tiriese pers]]" of "[[dadelpalm]]." [[Homeros]] het dit in elk van dié betekenisse gebruik.<ref>{{cite web|url=https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0057:entry=foi=nic|title=Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, φοῖνιξ|website=www.perseus.tufts.edu|access-date=2017-02-03}}</ref> (Die mitiese voël [[Feniks]] het ook dié naam, maar dit kom eers eeue later voor.) Dit is moeilik om te bepaal watter betekenis eerste was, maar dit is verstaanbaar dat die Grieke die karmosynrooi of pers kleur van dadels en kleurstof met die handelaars van albei dié produkte vereenselwig het. ==Geskiedenis== Omdat min Fenisiese rekords bewaar gebly het, kom die meeste van die kennis oor hulle oorsprong en geskiedenis uit die geskrifte van ander beskawings wat deur die hele Mediterreense streek opgegrawe word. Die geleerdes stem saam dat Fenisië se vooruitstrewendste tydperk van 1200&nbsp;v.C. tot aan die einde van die [[Persië|Persiese tydperk]] (332&nbsp;v.C.) was.<ref>{{Harvnb|Jigoulov|2021|p=13}}</ref> Die Fenisiese [[Bronstydperk]] is grootliks onbekend.<ref name = "Jig2021_18">{{harvnb|Jigoulov|2021|p=18}}</ref> Die belangrikste twee terreine is Bublos en Sidon-Dakerman (naby Sidon). In 2021 was daar egter steeds meer as honderd terreine wat opgegrawe moes word, terwyl ander nog nie heeltemal ontleed was nie.<ref name = "Jig2021_18"/> Die Middel-Bronstydperk was oor die algemeen 'n vreedsame tyd van toenemende bevolkings, handel en vooruitgang, hoewel daar om natuurlike hulpbronne meegeding is.<ref name="Jig2021_20"/> In die Laat Bronstyd het die mededinging tussen Egipte, [[Mitanni]], die [[Hetiete]] en [[Assirië]] 'n groot impak op Fenisiese stede gehad.<ref name = "Jig2021_20">{{harvnb|Jigoulov|2021|pp=18–9}}</ref> ===Oorsprong=== [[Lêer:Antarados sarkophagus face.JPG|duimnael|180px|’n Fenisiese sarkofaag by Antarados, Noord-Libanon, 480-450&nbsp;v.C.]] Die Kanaänitiese kultuur waaruit die Fenisiërs ontstaan het, het blykbaar op die plek ontwikkel uit die vroeëre Ghassuliese [[Kopersteentydperk]]kultuur. Die staat [[Oegarit]] uit die Laat Bronstydperk word argeologies ook as Kanaänities beskou,<ref name="tubb">Tubb, Jonathan N. (1998), "Canaanites" (British Museum People of the Past)</ref> hoewel [[Oegarities]] nie tot die Kanaänitiese tale behoort nie.<ref>{{Cite book |first=Roger |last=Woodard |year=2008 |title=The Ancient Languages of Syria-Palestine and Arabia |location=New York |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-68498-9 }}</ref><ref name="NavehJ1987">{{Cite book |first=Joseph |last=Naveh |year=1987 |chapter=Proto-Canaanite, Archaic Greek, and the Script of the Aramaic Text on the Tell Fakhariyah Statue |editor1-last=Miller |title=Ancient Israelite Religion |display-editors=etal |isbn=0-8006-0831-3 |chapter-url-access=registration |chapter-url=https://archive.org/details/ancientisraelite00unse }}. {{harvp|Coulmas|1996}}.</ref> Die Griekse historikus [[Herodotos]] en ander het ander teorieë gehad oor plekke van waar die Fenisiërs gekom het.<ref>Herodotos ''Histories'' 1.1, 2.44 & 7.89; Strabo, ''Geography'' 16.3.4.</ref><ref name="Bowersock">{{cite book |chapter-url=https://books.google.com/books?id=2hmbc9evgB0C&pg=PA401 |title=Bahrain Through The Ages – the Archaeology |publisher=Routledge |year=1986 |isbn=0-7103-0112-X |chapter=Tylos and Tyre. Bahrain in the Graeco-Roman World |editor-last2=Rice |editor-first2=Michael |author=Bowersock, G.W. |editor-last1=Khalifa |editor-first1=Haya Ali |pages=401–2 }}</ref><ref name="Rice">{{cite book|title=The Archaeology of the Arabian Gulf|publisher=Routledge|year=1994|isbn=0-415-03268-7 |author=Rice, Michael|page=20}}</ref> Sommige argeoloë het al 'n migrasie voorgestel wat verband hou met die verval van 'n beskawing omstreeks 1750&nbsp;v.C.<ref name="Bowersock"/><ref name="Rice"/><ref name="Donkin">{{cite book |url=https://books.google.com/books?id=leHFqMQ9mw8C&pg=PA48 |title=Beyond Price: Pearls and Pearl-fishing : Origins to the Age of Discoveries, Volume 224 |page=48 |author=R.A. Donkin|isbn=0-87169-224-4 |year=1998 }}</ref> Die meeste geleerdes verwerp egter die idee van 'n migrasie; argeologiese en historiese bewyse dui daarop dat die streek millenniums lank aaneen bewoon is, en onlangse [[Genetika|genetiese]] navorsing dui aan hedendaagse [[Libanon|Libanese]] kry die grootste deel van hulle afkoms (meer as 90%) van 'n Kanaänitiesverwante bevolking.<ref name="Habercetera">{{cite journal |title=Continuity and Admixture in the Last Five Millennia of Levantine History from Ancient Canaanite and Present-Day Lebanese Genome Sequences |journal=American Journal of Human Genetics |year=2017 |doi=10.1016/j.ajhg.2017.06.013 |pmid=28757201|doi-access=free |last1=Haber |first1=Marc |last2=Doumet-Serhal |first2=Claude |last3=Scheib |first3=Christiana |last4=Xue |first4=Yali |last5=Danecek |first5=Petr |last6=Mezzavilla |first6=Massimo |last7=Youhanna |first7=Sonia |last8=Martiniano |first8=Rui |last9=Prado-Martinez |first9=Javier |last10=Szpak |first10=Michał |last11=Matisoo-Smith |first11=Elizabeth |last12=Schutkowski |first12=Holger |last13=Mikulski |first13=Richard |last14=Zalloua |first14=Pierre |last15=Kivisild |first15=Toomas |last16=Tyler-Smith |first16=Chris |volume=101 |issue=2 |pages=274–282 |pmc=5544389 }}</ref> ===Opkoms in die Laat Bronstydperk (1479-1200 v.C.)=== Die eerste bekende aantekeninge oor die Fenisiërs hou verband met die verowerings van [[farao]] [[Toetmoses III]] (1479-1425 v.C.). Die Egiptenare het kusstede geteiken wat volgens hulle behoort het aan die ''Fenekhu'', "skrynwerkers", soos Bublos, Arwad en Ullasa. Die stede het aan die Egiptenare toegang verleen tot die Mesopotamiese handel en groot hoeveelhede van die streek se inheemse sederhout, waarvan daar geen ekviwalent in Egipte was nie.{{sfnp|Markoe|2000|pages=1–19}} Teen die 14de eeu&nbsp;v.C. het die Egiptenare die Fenisiese stadstate as "gunstelingstede" beskou. [[Tirus]], [[Sidon]], [[Beiroet]] en Bublos is as die belangrikstes gereken. Die Fenisiërs het aansienlike outonomie gehad en hulle stede was redelik goed ontwikkel en vooruitstrewend. Bublos was die belangrikste stad; dit was 'n sentrum vir bronsvervaardiging en die primêre sentrum van waardevolle items soos [[tin]] en [[lapis lazuli]] van so ver oos as [[Afganistan]]. Die Egiptiese amptenare het ook belanggestel in Sidon en Tirus, en dit het 'n patroon van mededinging begin wat oor die volgende millennium sou voortduur. In die [[Amarna-briewe]] word vertel die naburige [[Amoriete]] en Hetiete het Fenisiese stede van 1350 tot 1300&nbsp;v.C. verower, veral in die noorde. Egipte het eindelik sy kusgebiede van Oegarit in Noord-[[Sirië]] tot by Bublos naby Sentraal-Libanon verloor. ===Opkoms en hoogtepunt (1200-800&nbsp;v.C.)=== Tussen 1200 en 1150&nbsp;v.C. het die verval van die Bronstydperk gelei tot die verswakking of vernietiging van die meeste beskawings in die streek, insluitende die Egiptenare en Hetiete. Dit lyk of die Fenisiërs die toets van die tyd deurstaan het, want hulle het in 1230&nbsp;v.C. as 'n afsonderlike en georganiseerde beskawing verrys. Dié tydperk word soms die "Fenisiese renaissance" genoem.<ref>{{cite journal|last=Stieglitz|first=Robert|title=The Geopolitics of the Phoenician Littoral in the Early Iron Age|journal=Bulletin of the American Schools of Oriental Research|volume=129|year=1990|issue=9}}</ref> Hulle het die magsleemte gevul wat deur die ander beskawings gelaat is deur die enigste handels- en seemag in die streek te word, 'n status wat hulle eeue lank sou volhou.<ref name="John C. Scott CCR" /> [[Beeld:ClayRider 500-400BC Tyre BritishMuseum GaryTodd13062018.jpg|thumb|180px|links|'n Kleiruiter uit Tirus, 500-400 v.C. [[Britse Museum]].]] Die herstel van die Mediterreense ekonomie is waarskynlik te danke aan Fenisiese handelaars en seevaarders wat die langafstandhandel tussen Egipte en Mesopotamië in die 10de eeu&nbsp;v.C. herstel het.<ref name="Jerry H. Bentley 1999">{{cite journal|first=Jerry H.|last=Bentley|title=Sea and Ocean Basins as Frameworks for Historical Analysis|journal=Geographical Review|volume= 89|issue=2|year=1999|pages=215–219|doi=10.1111/j.1931-0846.1999.tb00214.x}}</ref> Vroeg in die [[Ystertydperk]] het die Fenisiërs hawens, pakkamers, markte en nedersettings oor die hele Mediterreense streek en tot by die suidelike [[Swartsee]] gevestig. Kolonies is gestig op [[Siprus]], [[Sardinië]], die [[Baleariese Eilande]], [[Sisilië]] en [[Malta]], sowel as aan die kus van Noord-Afrika en die Iberiese Skiereiland.<ref>{{cite book|last=Barnes|first=William H.|title=Studies in the Chronology of the Divided Monarchy of Israel|location=Atlanta|publisher=Scholars Press|year=1991|pages=29–55}}</ref> Fenisiese [[silwer]] uit dié tyd wat as betaalmiddele gebruik is, bevat [[lood]]isotoopverhoudings wat ooreenstem met dié van lood in Sardinië en [[Spanje]], wat dui op hoe uitgebrei die Fenisiese handelsnetwerk was.<ref>{{cite journal|last1=Chamorro|first1=Javier G.|date=1987|title=Survey of Archaeological Research on Tartessos|journal=American Journal of Archaeology|volume=91|issue=2|pages=197–232|doi=10.2307/505217|jstor=505217|s2cid=191378720 }}</ref> Teen die 10de eeu&nbsp;v.C. het [[Tirus]] die rykste en magtigste Fenisiese stadstaat geword, veral tydens die bewind van [[Hiram I]] (c. 969-936&nbsp;v.C.). Tydens die bewind van die priester [[Etbaäl I|Etbaäl]] (887-856&nbsp;v.C.) het Tirus sy grondgebied uitgebrei tot so ver noord as Beiroet en tot in 'n deel van [[Siprus]]. Dié ongewone daad van aggressie was die naaste wat die Fenisiërs daaraan gekom het om 'n verenigde staat te vorm. Toe sy ryk sy grootste gebiedsomvang bereik, het Etbaäl hom verklaar tot "koning van die Sidoniërs", 'n titel wat ook deur sy opvolgers gebruik is en in beide Griekse en [[Jood]]se geskrifte genoem is.<ref name=":02">{{cite book|chapter=The Phoenicians: A Captivating Guide to the History of Phoenicia and the Impact Made by One of the Greatest Trading Civilizations of the Ancient World|title=Captivating History|year=2019|isbn=9781647482053|last1=History|first1=Captivating}}</ref> In die Laat Ystertydperk was die Fenisiese boot-, handels- en kulturele bedrywighede op hulle hoogtepunt, veral tussen 750 en 650&nbsp;v.C. Die Fenisiese invloed was duidelik in die "oriëntalisasie" van Griekse kultuur- en kunskonvensies.<ref name="John C. Scott CCR" /> Onder hulle gewildste goedere was fyn [[tekstiel]], gewoonlik gekleur met [[Tiriese pers]]. [[Homeros]] se ''[[Ilias]]'', wat in dié tyd geskryf is, verwys na die gehalte van Fenisiese [[klere]] en [[metaal]]goedere.<ref name="John C. Scott CCR" /> ===Stigting van Kartago=== [[Kartago]] is gestig deur Fenisiërs wat van Tirus af gekom het, moontlik aanvanklik as 'n stasie in die metaalhandel met die suidelike Iberiese Skiereiland.{{sfnp|Warmington|1964}} Die stad se naam in [[Punies]], 𐤒𐤓𐤕 𐤇𐤃𐤔𐤕 (''Qart-Ḥadašt''), beteken "Nuwe Stad".<ref>{{cite book|last1=Charles-Picard|first1=Gilbert|last2=Picard|first2=Colette|title=Vie et Mort de Carthage|location=Paris|publisher=Hachett|year=1968|language=fr|trans-title=The Life and Death of Carthage|pages=28–35}}</ref> Sommige bronne noem 'n vroeë stigtingsdatum soos 1215&nbsp;v.C. – voor die [[Trojaanse Oorlog|val van Troje]] in 1180&nbsp;v.C. Die Griekse geskiedkundige Timeus reken egter die stigting van Kartago was in 814&nbsp;v.C., die datum wat deur die meeste geskiedkundiges aanvaar word.<ref>{{cite book|first=Serge|last=Lancel|title= Carthage|pages=20–23|translator=Antonia Nevill| publisher=Oxford: Blackwell |date=1995}}</ref> Volgens [[legende]]s, insluitende [[Vergilius]] se ''[[Eneïde]]'', is die stad deur koningin [[Dido]] gestig. Kartago sou groei tot 'n veeletniese ryk wat gestrek het oor Noord-Afrika, Sardinië, Sisilië, Malta, die Baleariese Eilande en Suid-Iberië, maar dit sou eindelik in die [[Puniese Oorloë]] (264-146&nbsp;v.C.) deur [[Romeinse Ryk|Rome]] verwoes word voordat dit as 'n Romeinse stad herbou is. ===Assiriese en Babiloniese vasalstate (858-538&nbsp;v.C.)=== [[Beeld: Assyrian - Fragments of Bands from a Gate - Walters 542335 - View A.jpg|thumb|240px|Twee bronsfragmente van die Assiriese paleispoort met beelde van die insameling van heffings van die Fenisiese stede Tirus en Sidon (859-824&nbsp;v.C.). [[Britse Museum]].]] As 'n handelsmag wat op 'n nou kusstrook gekonsentreer was, het die Fenisiërs nie genoeg mense gehad vir 'n sterk weermag nie. Namate buurstate begin sterker raak het, het die Fenisiërs al hoe meer onder die mag gekom van buitelandse heersers, wat hulle outonomie in 'n wisselende mate erken het.<ref name=":02"/> Die [[Assirië|Assiriese]] verowering van Fenisië het onder koning [[Salmaneser III]] begin. Hy het in 858&nbsp;v.C. aan die bewind gekom en 'n reeks veldtogte teen buurstate begin voer. Die Fenisiese stadstate het onder sy mag gekom en hulle moes heffings betaal in geld, goedere en natuurlike hulpbronne. Aanvanklik was hulle [[Vasalstaat|vasalstate]] met 'n sekere mate van vryheid.<ref name=":02"/> Dit het in 744&nbsp;v.C. verander met die troonbestyging van [[Tiglat-Pileser III]]. Teen 738&nbsp;v.C. was die grootste deel van die [[Levant]], insluitende Noord-Fenisië, geannekseer. Net Tirus en Bublos, die magtigste stadstate, het vasalstate buite direkte Assiriese beheer gebly. Tirus, Bublos en Sidon het almal teen die Assiriese bewind in opstand gekom. In 721&nbsp;v.C. het [[Sargon II]] Tirus angeval en die rebellie onderdruk. Sy opvolger, [[Sanherib]], het nog rebellies in die streek onderdruk. In die 7de eeu&nbsp;v.C. het Sidon gerebelleer en is dit deur [[Esarhaddon]] verwoes. Hy het slawe van die inwoners gemaak en 'n nuwe stad op die ruïnes gebou. Aan die einde van die eeu was die Assiriërs verswak weens opeenvolgende opstande, en dit het daartoe gelei dat dit deur die [[Mede|Mediese Ryk]] verwoes is. Die Babiloniërs, voormalige vasale van die Assiriërs, het die val van die ryk uitgebuit en in opstand gekom. Kort daarna het hulle die [[Neo-Babiloniese Ryk]] in sy plek gestig. Fenisiese stede het verskeie kere tydens die bewind van die eerste Babiloniese koning, [[Nabopolassar]] (626-605&nbsp;v.C.), en sy seun, [[Nebukadnesar II]] (omstreeks 605-562&nbsp;v.C.), gerebelleer. In 587&nbsp;v.C. het Nebukadnesar Tirus aangeval. Die stad het 13 jaar lank weerstand gebied, maar eindelik onder "gunstige terme" oorgegee.<ref name="britannica.com">{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Lebanon|title=Lebanon – Assyrian and Babylonian domination of Phoenicia|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2020-04-22}}</ref> ===Persiese tydperk (539-332&nbsp;v.C.)=== [[Beeld: Construction of Xerxes Bridge of boats by Phoenician sailors.jpg|thumb|Fenisiërs bou [[Pontonbrug|pontbrûe]] vir [[Ahasveros]] tydens die tweede Persiese inval van [[Griekeland]] in 480&nbsp;v.C. (1915-tekening deur A.C. Weatherstone).]] In 539&nbsp;v.C het [[Kores die Grote]], die koning en stigter van die Persiese [[Achaemenidiese Ryk]], Babilon verower.<ref name=":7">{{cite journal|last=Katzenstein|first=Jacob|title=Tyre in the Early Persian Period (539-486 B.C.E.)|journal=The Biblical Archaeologist|volume=42|issue=1|year=1979|page=31|doi=10.2307/3209545|jstor=3209545|s2cid=165757132|url=https://www.jstor.org/stable/3209545}}</ref> Terwyl Kores die state oor die hele [[Antieke Nabye Ooste|Nabye Ooste]] begin konsolideer het, het die Fenisiërs blykbaar besluit om "hulle aan die Perse oor te gee".<ref name=":8">{{Cite book|last=Herodotus|title=The Histories, Book III|pages=§19}}</ref> Die grootste deel van die Levant is deur Kores in 'n enkele [[Satraap|satrapie]] (provinsie) gekonsolideer en gedwing om 'n jaarlikse heffing te betaal.<ref>{{Cite book|last=Herodotus|title=The Histories, Book III|pages=218, §91}}</ref> Die Fenisiese streek is later in vier vasalkoninkryke ingedeel: Sidon, Tirus, Arwad en Bublos. Hulle het aansienlike outonomie gehad. Anders as in ander dele van die ryk is daar geen rekords van Persiese administrateurs wat in die Fenisiese stadstate regeer het nie. Plaaslike Fenisiese konings is toegelaat om aan die bewind te bly en het dieselfde regte as Persiese [[Satraap|satrape]] (goewerneurs) gehad, soos die oorerwing van die amp en die munt van geld.<ref name=":7" /><ref>{{Cite web|url=https://brewminate.com/a-history-of-phoenician-civilization/|title=A History of Phoenician Civilization|last=MAMcIntosh|date=2018-08-29|website=Brewminate|language=en-US|access-date=2020-04-20}}</ref> [[Beeld: Coin of Abdashtart I, Achaemenid Phoenicia (2).jpg|thumb|240px|'n Muntstuk uit die Achaemenidiese Ryk van Straton I van Sidon, wat regs te sien is agter die strydwa en die Persiese koning.]] Fenisië was 'n belangrike bate van die Achaemenidiese Ryk, veral danksy hulle kennis van skeepstegnologie en navigasie.<ref name=":7" /> Hulle het die grootste deel van die Persiese vloot se bote gelewer tydens die [[Grieks-Persiese Oorloë|ryk se oorloë met Griekeland]] in die laat 5de eeu&nbsp;v.C.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book V|last=Herodotus|pages=§109}}</ref> Fenisiërs onder [[Ahasveros]] het die Xerxeskanaal gebou, asook die [[Pontonbrug|pontbrûe]] waaroor die ryk se soldate die Griekse vasteland binnegegaan het.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book VII|last=Herodotus|pages=§23}}</ref> Die Persiese koning het hulle egter swaar gestraf ná die nederlaag in die Slag van Salamis, wat hy toegeskryf het aan die Fenisiërs se lafhartigheid en onbekwaamheid.<ref>{{Cite book|title=The Histories, Book VIII|last=Herodotus|pages=§90}}</ref> In die middel van die 4de eeu&nbsp;v.C. het koning Tennes van Sidon 'n mislukte rebellie teen Artaxerxes III gelei. Hulle het die hulp ingewin van die Egiptenare, wat daarna in 'n oorlog met Persië betrokke geraak het.<ref>{{Cite web|url=https://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Diodorus_Siculus/16C*.html|title=LacusCurtius • Diodorus Siculus — Book XVI Chapters 40‑65|website=penelope.uchicago.edu|access-date=2020-04-20}}</ref> Die verwoesting van Sidon daarna het gelei tot die heropkoms van Tirus, wat vir twee dekades die oorheersende Fenisiese stad gebly het tot met die aankoms van Alexander die Grote. ===Hellenistiese tydperk (332-152 v.C.)=== Fenisië was een van die eerste streke wat deur [[Alexander die Grote]] verower is tydens sy militêre veldtogte in [[Wes-Asië]]. Alexander se hoofteiken in die Persiese Levant was [[Tirus]], wat nou die streek se grootste en belangrikste stad was. Die stad het oorgegee ná 'n beleg van rofweg sewe maande, waartydens sy inwoners na Kartago gevlug het.<ref name=":9">{{cite book|last=Millar|first=Fergus|title=The Phoenician Cities: A Case-Study of Hellenisation|chapter=The Phoenician Cities|publisher=University of North Carolina Press|year=2006|pages=32–50|doi=10.5149/9780807876657_millar.8|jstor=10.5149/9780807876657_millar.8|isbn=9780807830307|url=https://www.jstor.org/stable/10.5149/9780807876657_millar.8}}</ref> Tirus se weiering om Alexander toe te laat om die stad se tempel aan [[Melqart]] te besoek, wat gelei het tot die moord op sy gesante, het 'n wrede vergelding tot gevolg gehad: 2&nbsp;000 van sy belangrikste inwoners is [[Kruisiging|gekruisig]] en 'n strooipophandlanger is aangestel.<ref>{{cite web|url=https://www.worldhistory.org/article/107/alexanders-siege-of-tyre-332-bce/|title=Alexander's Siege of Tyre, 332 BCE|website=World History Encyclopedia|access-date=2019-03-07}}</ref> Die res van Fenisië het maklik onder Alexander se beheer gekom en Sidon het vreedsaam oorgegee.<ref name=":10">{{cite journal|first=Stephen|last=Stockwell|title=Before Athens: Early Popular Government in Phoenician and Greek City States|journal=Geopolitics, History, and International Relations|issue=2|year=2010|pages=128–129}}</ref> [[Beeld:A naval action during the siege of Tyre by Andre Castaigne (1898-1899).jpg|links|200px|thumb|'n Vlootoptrede tydens Alexander die Grote se aanval op Tirus in 332&nbsp;v.C. Tekening deur Andre Castaigne, 1888-'89.]] Alexander se ryk het 'n beleid van Hellenisasie gehad, waardeur die Griekse kultuur en godsdiens deur die verowerde gebiede versprei is. Grieks is egter nie oral afgedwing nie en was soms net 'n taal vir administrasiedoeleindes. Die meeste plekname is in Grieks verander,<ref name=":9" /> maar in Fenisië het al die plekke buiten twee hulle inheemse name behou, en dit lyk of die Griekse administrasie hier baie beperk was.<ref name=":9" /> Die Fenisiërs het handels- en kulturele bande met hulle westelike bure behou. Die Griekse historikus Polibius vertel hoe die Seleukidiese koning Demetrius I uit Rome ontsnap het op 'n skip van Kartago wat goedere na Tirus vervoer het.<ref name=":9" /> Die aanpassing by die [[Masedonië (streek)|Masedoniese]] heerskappy is waarskynlik vergemaklik deur die Fenisiërs se historiese bande met die Grieke, met wie hulle 'n paar [[mitologie]]se stories en figure deel; die twee volke word selfs soms as "familie" beskou.<ref name=":9" /> Toe Alexander se ryk ná sy dood in 323&nbsp;v.C. inmekaarstort, het die Fenisiërs onder die bewind van die grootste van sy opvolgers, die [[Seleukidiese Ryk|Seleukiede]], gekom. Die [[Ptolemeïese Ryk]] van Egipte het voortdurend om die Fenisiese streek gewedywer tydens die 40-jarige Siriese Oorloë en die gebied het in die 3de eeu&nbsp;v.C. onder Ptolemeïese heerskappy gekom.<ref name="britannica.com"/> Die Seleukiede het dit die volgende eeu teruggewen en beheer daaroor uitgevoer tot in die middel van die 2de eeu&nbsp;v.C. Onder hulle heerskappy het die Fenisiërs 'n aansienlike mate van outonomie en selfregering gehad.<ref name="britannica.com"/> Tyens die Seleukidiese Dinastiese Oorloë (157-63&nbsp;v.C.) was die Fenisiese stede hoofsaaklik selfregerend. Die Seleukidiese Ryk, insluitende Fenisië, is in 82&nbsp;v.C. deur [[Tigranes die Grote]] van [[Armenië]] verower, en daarmee het die Hellenistiese invloed oor die streek tot 'n einde gekom. Met hulle strategies waardevolle bufferstaat wat in 'n mededingende mag opgeneem is, het die Romeine tussenbeide getree en die gebied in 62&nbsp;v.C. verower. Kort daarna is dit opgeneem in die [[Syria (Romeinse provinsie)|Romeinse provinsie Syria]]. Fenisië het in die 3de eeu&nbsp;n.C. 'n aparte Romeinse provinsie geword. Onder die Romeinse heerskappy het die Fenisiërs enige mate van outonomie verloor en die streek is verromeins. Die Romeinse Ryk het oor die gebied regeer tot in die 640's&nbsp;n.C., toe die [[Moslem]]se [[Arabiere]] dit verower het. ==Demografie== Die volk wat nou as die Fenisiërs bekend is, was nes die naburige [[Israel]]iete en [[Moabiete]] 'n [[Kanaän]]itiese volk. Hulle was 'n groep antieke [[Semitiese tale|Semitiessprekende]] volke wat op die laatste in die 3de millennium&nbsp;v.C. in die [[Levant]] teenwoordig was.<ref name="John C. Scott CCR" /> Fenisiërs het hulleself nie so genoem nie en sou eerder na hulleself verwys het as ''Kenaʿani'', "Kanaäniete".<ref>{{Cite web|title=Phoenicia|url=https://www.britannica.com/place/Phoenicia|url-status=live|website=britannica.com}}</ref> In 'n studie in 2018 met [[mitochondriale DNS]] in [[Sardinië]] is bevind die Fenisiërs was "inklusief en multikultureel, en het aansienlike vroulike mobiliteit gehad", met bewyse van inheemse, "vreedsame en permanente" Sardiniese integrasie in Semitiese Fenisiese setlaars. Die studie het ook bewyse gevind dat Suid-Europeërs hulle dalk in die gebied van die moderne [[Libanon]] gevestig het.<ref>{{Cite web|url=https://cosmosmagazine.com/biology/ancient-phoenician-life-was-mixed-and-multicultural|title=Ancient Phoenician life was mixed and multicultural|website=Cosmos Magazine|date=10 January 2018|language=en|access-date=2020-04-25}}</ref> ===Genetiese studies=== In 'n studie in 2008 onder Pierre Zalloua is bevind ses subklades van die [[haplogroep]] J-M172 (J2) – wat vermoedelik tussen die [[Kaukasus]]berge, [[Mesopotamië]] en die [[Levant]] ontstaan het – het 'n "Fenisiese handtekening" gehad en verteenwoordig onder die mans bevolkings van Libanese kusstreke sowel as die groter Levant (die "Fenisiese buiterand"), gevolg deur ander gebiede van historiese Fenisiese besetting, van [[Siprus]] tot [[Marokko]]. Die navorsers het voorgestel die genetiese handtekening is die gevolg van 'n "gedeelde bron van verwante lyne wat in Libanon gewortel is".<ref name="Zalloua 2008">{{cite journal |last=Zalloua |first=Pierre A. |title=Identifying Genetic Traces of Historical Expansions: Phoenician Footprints in the Mediterranean |journal=American Journal of Human Genetics |year=2008 |volume=83 |issue=5 |pages=633–642 |doi=10.1016/j.ajhg.2008.10.012 |pmid=18976729 |pmc=2668035|display-authors=et al.}}</ref> Nog 'n studie in 2006 het bewyse gevind van die genetiese teenwoordigheid van Fenisiërs op die Spaanse eiland [[Ibiza]].<ref>{{cite journal |last1=Tomàs |first1=Carme|title=Differential maternal and paternal contributions to the genetic pool of Ibiza Island, Balearic Archipelago |journal=American Journal of Physical Anthropology |date=2006 |volume=129 |issue=2 |pages=268–278 |doi=10.1002/ajpa.20273 |pmid=16323196 }}</ref> In 2016 het die [[skelet]] van 'n 2&nbsp;500 jaar oue man van Kartago wat in [[Tunisië]] ontdek is, getoon dit bevat die seldsame moederlike haplogroep U5b2c1. Die lyn van dié "Jong Man van Byrsa" verteenwoordig vermoedelik vroeë geenvloei van [[Iberië]] na die [[Magreb]].<ref>{{cite journal |last1=Matisoo-Smith |first1=Elizabeth A. |last2=Gosling |first2=Anna L. |last3=Boocock |first3=James |last4=Kardailsky |first4=Olga |last5=Kurumilian |first5=Yara |last6=Roudesli-Chebbi |first6=Sihem |date=25 May 2016 |title=A European Mitochondrial Haplotype Identified in Ancient Phoenician Remains from Carthage, North Africa |journal=PLoS ONE |volume=11 |issue=5 |doi=10.1371/journal.pone.0155046 |display-authors=et al. |pages=e0155046 |pmid=27224451 |pmc=4880306|bibcode=2016PLoSO..1155046M |doi-access=free }}</ref> Volgens 'n studie van 2017 wat deur die ''American Journal of Human Genetics'' gepubliseer is, kry hedendaagse Libanese die grootste deel van hulle herkoms van 'n bevolking wat aan die Kanaäniete verwant is, en dit dui op 'n aansienlike genetiese aaneenlopendheid in die Levant sedert minstens die [[Bronstydperk]].<ref>{{cite journal|last1=Harb|first1=Marc|display-authors=etal|date=July 2017|title=Continuity and Admixture in the Last Five Millennia of Levantine History from Ancient Canaanite and Present-Day Lebanese Genome Sequences|url=|journal=American Journal of Human Genetics|volume=101|issue=2|pages=274–282|doi=10.1016/j.ajhg.2017.06.013|pmc=5544389|pmid=28757201}}</ref><ref>{{cite news|last1=Abed|first1=Mira|date=27 July 2017|title=The DNA of ancient Canaanites lives on in modern-day Lebanese, genetic analysis shows|work=Los Angeles Times|url=https://www.latimes.com/science/sciencenow/la-sci-sn-canaanite-lebanese-genetics-20170727-story.html}}</ref> Die Britse genetikus Chris Tyler-Smith en sy span het verder "antieke DNS van vyf Kanaänitiese volke wat 3&nbsp;750 en 3&nbsp;650 jaar gelede" gelewe het, met dié van moderne mense vergelyk en onthul dat 93% van die genetiese herkoms van mense in Libanon van die Kanaäniete kom (die ander 7% was van 'n bevolking op die [[Eurasië|Eurasiese]] [[steppe]]).<ref>{{cite web |url=https://www.patheos.com/blogs/kermitzarleyblog/2017/08/palestinians-may-philistines-since-lebanese-dna-93-canaanite/ |title=Palestinians May Be Philistines Since Lebanese DNA Is 93% Canaanite |last=Zarley |first=Kermit |work=Patheos |date=4 August 2017 |access-date=5 August 2021 |url-status=live}}</ref><ref>{{cite web |url=https://www.latimes.com/science/sciencenow/la-sci-sn-canaanite-lebanese-genetics-20170727-story.html |title=The DNA of ancient Canaanites lives on in modern-day Lebanese, genetic analysis shows |last=Abed |first=Mira |work=Los Angeles Times |date=27 July 2017 |access-date=5 August 2021 |url-status=live}}</ref> In 'n studie in 2020 wat in die ''American Journal of Human Genetics'' gepubliseer is, het navorsers gewys daar is 'n aansienlike genetiese aaneenlopendheid in Libanon sedert die Bronstydperk wat deur drie groot vermengingsvoorvalle onderbreek is: in die [[Ystertydperk|Yster-]], Hellenistiese en [[Ottomaanse Ryk|Ottomaanse]] tydperk, wat elk 3-11% van die nieplaaslike gene tot die bevolking bygedra het.<ref name="doi_10.1016/j.ajhg.2020.05.008">{{cite journal|last1=Haber|first1=Marc|last2=Nassar|first2=Joyce|last3=Almarri|first3=Mohamed A.|last4=Saupe|first4=Tina|last5=Saag|first5=Lehti|last6=Griffith|first6=Samuel J.|last7=Doumet-Serhal|first7=Claude|last8=Chanteau|first8=Julien|last9=Saghieh-Beydoun|first9=Muntaha|last10=Xue|first10=Yali|last11=Scheib|first11=Christiana L.|year=2020|title=A Genetic History of the Near East from an aDNA Time Course Sampling Eight Points in the Past 4,000 Years|journal=American Journal of Human Genetics|volume=107|issue=1|pages=149–157|doi=10.1016/j.ajhg.2020.05.008|pmc=7332655|pmid=32470374|last12=Tyler-Smith|first12=Chris}}</ref> ==Ekonomie== ===Handel=== [[Beeld:Phoenician trade routes (eng).svg|thumb|400px|Die groot Fenisiese handelsnetwerk (omstreeks 1200-800&nbsp;v.C.).]] Die Fenisiërs was tussengangers tussen die uiteenlopende bevolkings in die Mediterreense streek en Nabye Ooste. Hulle het die uitruil van goedere, kennis, kultuur en godsdienstradisies aangehelp. Hulle uitgebreide en langdurige handelsnetwerk het die fondament gelê vir 'n ekonomies en kultureel samehangende Mediterreense streek, wat deur die Grieke en veral die Romeinse voortgesit is.<ref name="Jerry H. Bentley 1999" /> [[Beeld:MuseoArqueologicoCadiz-P1050192.JPG|thumb|links|220px|Fenisiese sarkofae wat in Cádiz, Spanje, ontdek is. Hulle is vermoedelik na Sidon uitgevoer.<ref>A. B. Freijeiro, R. Corzo Sánchez, Der neue anthropoide Sarkophag von Cadiz. In: Madrider Mitteilungen 22, 1981.</ref><ref>{{cite journal |last1=Lapuente |first1=P. |last2=Rodà |first2=I. |last3=Gutiérrez Garcia‐M |first3=A. |last4=Brilli |first4=M. |title=Addressing the controversial origin of the marble source used in the Phoenician anthropoid sarcophagi of Gadir (Cadiz, Spain) |journal=Archaeometry |date=June 2021 |volume=63 |issue=3 |pages=467–480 |doi=10.1111/arcm.12623|s2cid=225150177 |url=http://zaguan.unizar.es/record/108415 }}</ref> Argeologiese Museum van Cádiz.]] Fenisiese bande met die Grieke was diepgewortel. Dit het blykbaar in die [[Minoïese beskawing]] op [[Kreta]] (1950-1450&nbsp;v.C.) begin, wat saam met die [[Miceense Griekeland|Miceense beskawing]] (1600-1100&nbsp;v.C.) as die voorlopers van klassieke Griekeland beskou word.<ref>{{cite book|first=Fernand|last=Braudel|title=Memory and Mediterranean|translator-first=Sian|translator-last=Reynolds|location=New York|publisher=Alfred A. Knopf|year=2001|pages=112–113}}</ref> Argeologiese bewyse dui daarop dat die Miceense Grieke geleidelik goedere, kunsstyle en gebruike via die Fenisiërs uit die Nabye Ooste ingevoer het. Aan die Egiptenare het die Fenisiërs sederhout teen aansienlike pryse verkoop,{{sfnp|Cunliffe|2008|pages=241–2}} asook [[wyn]] van die 8ste eeu&nbsp;v.C. af. Die wynhandel met Egipte is goed gedokumenteer deur skeepswrakke wat in 1997 in die oop see 50&nbsp;km wes van [[Ashkelon]], Israel, ontdek is.<ref>{{cite book |first=L. E. |last=Stager |chapter=Phoenician shipwrecks in the deep sea |title=Sea routes: From Sidon to Huelva: Interconnections in the Mediterranean, 16th–6th&nbsp;c.&nbsp;BC |year=2003 |pages=233–248 |isbn=978-960-7064-40-0 }}</ref> Groot houers van [[terracotta]] uit Tirus en Sarepta is gebruik vir die vervoer van die wyn. Die Fenisiërs het weer van die Egiptenare [[Nubië|Nubiese]] [[goud]] gekoop. Van elders het hulle ander materiale gekry, waarvan die belangrikste seker [[silwer]] was, soos van [[Sardinië]] en die [[Iberiese Skiereiland]]. Tin vir die maak van [[brons]] is dalk van [[Galisië]] in Suid-Spanje gekry, of van [[Noord-Europa]] ([[Cornwall]] of [[Historiese Bretagne|Bretagne]]).{{sfnp|Markoe|2000|p=103}} ===Nywerheid=== [[Beeld:Phoenician - Bowl with Hunting Scene - Walters 57705.jpg|thumb|220px|'n Fenisiese metaalbak met 'n [[jag]]toneel (8ste eeu&nbsp;v.C.). Die klere en haarstyl van die figure is Egipties, maar die onderwerp van die middelste toneel is die Mesopotamiese tema van die stryd tussen mens en dier. Fenisiese kunstenaars het dikwels die style van naburige kulture oorgeneem.]] Fenisië het min ander natuurlike hulpbronne as sy sederhout gehad. Hout was waarskynlik hulle eerste en grootste bron van rykdom; nie Egipte of Mesopotamië het genoeg houtbronne gehad nie. Die Fenisiërs kon egter nie van dié beperkte inkomste alleen lewe nie en het 'n nywerheidsbasis begin wat geskoei was op die vervaardiging van goedere vir alledaagse en luuksegebruik.<ref name=" John C. Scott CCR" /> Hulle het tegnieke soos glas-, graveer- en metaalwerk uitgevind of bemeester.<ref name=":42" /> Die Fenisiërs was vroeë pioniers in massaproduksie en het baie goedere in grootmaat verkoop. Hulle het die belangrikste bron van glasware in die oudheid geword en het duisende flesse, krale en ander glasvoorwerpe oor die Middellandse See versprei.<ref>{{cite book|first=Gerhard|last=Herm|title=The Phoenicians|translator-first=Catherine|translator-last=Hiller|location=New York|publisher=William Morrow|year=1975|page=80}}</ref> Uitgrawings in Spanje dui daarop dat hulle ook die pottebakkerswiel gebruik het.<ref>{{cite book|first1=Karl|last1=Moore|first2=David|last2=Lewis|title=Birth of the Multinational|location=Copenhagen|publisher=Copenhagen Business School Press|year=1999|page=85}}</ref> Hulle blootstelling aan 'n groot verskeidenheid kulture het hulle in staat gestel om goedere vir spesifieke markte te vervaardig.<ref name=":42">{{cite journal|last1=Markoe|first1=Glenn|last2= McGovern|first2=Patrick E.|title=A Nation of Artisans|journal=Archaeology|volume=43|issue=2|date=March 1990|pages=32–33|jstor=41765806|url=https://www.jstor.org/stable/41765806}}</ref> Uit die ''[[Ilias]]'' blyk dit dat Fenisiese klere en metaalgoedere hoog deur die Grieke aangeslaan is.<ref name="John C. Scott CCR" /> Gespesialiseerde items is spesiaal vir ryker klante ontwerp, insluitende reliëfs van [[ivoor]] en geverfde [[volstruis]]eiers met fyn detail. [[Beeld:Contemporary portrayal of a toga picta.jpg|thumb|links|180px|'n [[Etruskers|Etruskiese]] graf (omstreeks 350&nbsp;v.C.) wat 'n man met 'n [[pers]] [[toga]] uitbeeld.]] ====Tiriese pers==== Die waardevolste Fenisiese goedere was materiaal wat gekleur was met [[Tiriese pers]], wat vir 'n groot deel van die Fenisiese rykdom verantwoordelik was. Dit is 'n afskeiding deur verskeie spesies seeslakke van die genus ''Murex''. Hulle was volop in die Oos-Middellandse See, maar is so oorbenut dat hulle plaaslik uitgesterf het. Fenisiërs kon die kleurstof in 1750&nbsp;v.C. al ontdek het.<ref>{{cite book|last=St. Clair|first=Kassia|year=2016|title=The Secret Lives of Colour|location=London|publisher=John Murray|pages=162–164}}</ref> Hulle het 'n tweede vervaardigingsentrum daarvoor gevestig in Mogador, in die hedendaagse [[Marokko]].<ref>{{cite book|title=The Phoenicians: A Captivating Guide to the History of Phoenicia and the Impact Made by One of the Greatest Trading Civilizations of the Ancient World|year=2019|isbn=978-1647482053|page=60|last1= History|first1= Captivating}}</ref> Die Fenisiërs se eksklusiewe beheer oor die vervaardiging van die kleurstof asook die arbeidsintensiewe ekstraksieproses het dit baie duur gemaak. Tiriese pers is dus later met die rykes verbind. Dit was gou 'n statussimbool in sekere beskawings, veral onder jong Romeine. Assiriese bestellingsrekords van die Fenisiërs sluit in "klere van helder gekleurde stof", wat waarskynlik Tiriese pers insluit. Hoewel die ontwerpe en borduurwerk in Fenisiese tekstiele hoog aangeslaan is, ontbreek inligting oor die tegnieke en spesifieke beskrywings.<ref name=":42" /> ====Mynbou==== Mynbou in die Fenisiese tuisland was beperk; [[yster]] was die enigste [[metaal]] van enige nut. Die eerste grootskaalse mybou-operasies het waarskynlik in [[Siprus]] voorgekom, hoofsaaklik vir [[koper]]. [[Sardinië]] is dalk uitsluitlik vir sy [[Mineraal|mineralebronne]] gekoloniseer; Fenisiese nedersettings was gekonsentreer in die suidelike dele van die eiland, naby bronne van koper en [[lood]]. Die [[Iberiese Skiereiland]] was die rykste bron van verskeie metale, insluitend [[goud]], [[silwer]], koper, yster, [[tin]] en lood.{{sfnp|Rawlinson|1889}} Die aansienlike opbrengs van dié metale tydens die besetting deur Fenisië en Kartago dui op grootskaalse mynbou.{{sfnp|Rawlinson|1889}} Kartago het na berig word van [[Slaaf|slawe]] gebruik gemaak vir mynbou, maar dit is onbekend of die Fenisiërs dieselfde gedoen het.{{sfnp|Rawlinson|1889}} ====Wynbou==== Die merkwaardigste landbouproduk was [[wyn]], wat die Fenisiërs oor die Middellandse See help versprei het.<ref name=":22">{{Cite web|date=2020-09-14|title=2,600-year-old wine 'factory' unearthed in Lebanon|url=https://www.nationalgeographic.com/history/2020/09/2600-year-old-wine-factory-unearthed-lebanon/|access-date=2020-09-15|website=History & Culture|language=en}}</ref> Die [[Vitis vinifera|gewone wynstok]] is dalk deur die Fenisiërs of Kanaäniete gedomestikeer, hoewel dit waarskynlik van die Suid-[[Kaukasus]] gekom het via handelsroetes oor [[Mesopotamië]] of die [[Swartsee]]. Wingerde het geredelik in die Levant se kusstreke gegroei, en wyn is in die tyd van die [[Ou Ryk van Egipte|Ou Ryk]] (2686-2134&nbsp;v.C.) reeds na Egipte uitgevoer. Wyn het 'n belangrike rol in die Fenisiese godsdiens gespeel; dit was die hoofdrankie vir offerandes.<ref name=":22" /> Opgrawings op 'n klein Fenisiese dorp suid van Sidon het 'n wynfabriek ontbloot wat minstens van die 7de eeu&nbsp;v.C. al gebruik is en vermoedelik op 'n oorsese mark gemik was.<ref name=":22" /> Om [[oksidasie]] te voorkom is houers met 'n laag [[olyf]]olie, [[Denneboom|dennehout]] en [[hars]] verseël. Die Fenisiërs het wingerde en wynkelders in hulle kolonies in [[Noord-Afrika]], [[Sisilië]], [[Frankryk]] en [[Spanje]] gevestig,<ref name=":22" /> en het dalk wynmakery aan van hulle handelsvennote geleer. Die antieke Iberiërs het begin om wyn van plaaslike druifvariëteite te vervaardig ná hulle interaksie met die Fenisiërs. Iberiese kultivars het daarna die basis van die meeste [[Wes-Europa|Wes-Europese]] wyne gevorm.<ref>{{cite book|last=Sechrist|first=Robert|title=Planet of the Grapes: A Geography of Wine|pages=6–7}}</ref> ====Skeepsbou==== {{Multibeeld | align = right | direction = horizontal | background color = | voetskrif = Twee Assiriese voorstellings van skepe, dalk van Fenisiese bote. | beeld1 = AssyrianWarship.jpg | width1 = 169 | onderskrif1 = Oorlogskepe met twee rye spane. 'n Reliëf uit [[Nineve]]. | beeld2 = Eastern Antiquities in the Louvre - Room 4, 05.JPG | width2 = 164 | onderskrif2 = Die Houtvervoerreliëf in die [[Louvre]]. }} Die Fenisiërs het reeds sedert 1200&nbsp;v.C. groot handelsbote gebou. In die Bronstydperk het hulle die [[kiel]] ontwikkel. Hulle was waarskynlik die eerste volk wat die [[bireem]] gebruik het, omstreeks 700&nbsp;v.C.<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/technology/galley-ship|title=Galley {{!}} ship|website=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2020-04-19}}</ref> Hulle het waarskynlik ook die [[trireem]] ontwikkel wat beskou is as die gevorderdste en magtigste vaartuig in die antieke Mediterreense wêreld en wat eindelik deur die Grieke gebruik is.<ref name=":02" /> Die Fenisiërs was vir verskeie ander seevaartuitvindsels verantwoordelik. Die [[amfoor]], 'n soort houer wat vir beide droë goedere en vloeistof gebruik is, was 'n antieke Fenisiese uitvindsel wat vir byna 2&nbsp;000 jaar 'n gestandaardiseerde volumemaat geword het. Die oorblyfsels van kunsmatige hawens wat self skoon word, is in Sidon, Tirus, Atlit en [[Akko]] ontdek.<ref>{{cite journal|first=Arad|last=Haggi|title=Report on Underwater Excavation at the Phoenician Harbour, Atlit, Israel|journal=International Journal of Nautical Archaeology|issue=39|year=2010|page=283}}</ref> Die eerste voorbeeld van [[seereg]] was ook in die Levant.<ref>{{cite book|first=Shelley|last=Wachsmann|title=Seagoing Ships & Seamanship in the Bronze Age Levant|location=College Station, TX|publisher=Texas A & M University Press|year=1998|pages=300, 51, 323–325, 332}}</ref> Die Fenisiërs het tot in die Ystertydperk tot [[kartografie]] bygedra.<ref>{{cite book|first=Mark|last=Woolmer|title=Ancient Phoenicia: An Introduction|location=London|publisher=Bristol Classical Press|year=2011|page=84}}</ref> In 2014 is 'n Fenisiese handelskip van sowat 15&nbsp;m naby Gozo-eiland in [[Malta]] ontdek. Dit kom uit 700&nbsp;v.C. en is een van die oudste wrakke wat nog in die Middellandse See ontdek is.<ref>{{Cite web|url=https://www.history.com/news/2700-year-old-phoenician-shipwreck-discovered|title=2,700-Year-Old Phoenician Shipwreck Discovered|last=Klein|first=Christopher|website=HISTORY|language=en|access-date=2020-04-23}}</ref> ==Belangrike stede en kolonies== [[Beeld:Griechischen und phönizischen Kolonien.jpg|center|thumb|640x640px|'n Duitse kaart van Fenisië (in geel) en Griekse kolonies omstreeks die 8ste tot 6de eeu v.C.]] Fenisië was in onafhanklike stadstate georganiseer met 'n gemeenskaplike [[taal]] en [[kultuur]]. Die belangrikste stede was Tirus, Sidon en Bublos. Mededinging was te wagte, maar gewapende konflik was skaars. Talle ander stede het net in die Levant bestaan, waarvan baie waarskynlik onbekend was, soos Beiroeta (die moderne [[Beiroet]]), Ampi, Amia, Arqa, Baalbek, Botrys, Sarepta en Tripolis. Van die laat 10de eeu&nbsp;v.C. af het die Fenisiërs handelsbuiteposte deur die hele Mediterreense gebied gevestig: Tirus het kolonies gestig op Siprus, Sardinië, Iberië, die Baleariese Eilande, Sisilië, Malta en in Noord-Afrika. Latere kolonies is gestig aan die [[Atlantiese Oseaan|Atlantiese]] kus van Iberië. Die Fenisiërs het ook dalk die kus van die [[Kanariese Eilande]] en [[Brittanje]] verken.<ref name=" John C. Scott CCR" /> ===Fenisiese kolonisasie=== Om handel te bevorder het die Fenisiërs talle [[kolonie]]s en handelsposte aan die kus van die Middellandse See gevestig. Fenisiese stadstate het gewoonlik te min mense en geen begeerte gehad nie om hulle gebied oorsee uit te brei. Min kolonies het meer as 1&nbsp;000 inwoners gehad; net Kartago en 'n paar nedersetting in die westelike Mediterreense gebied het groter geword.<ref>{{cite book|first=Mogens Herman|last=Hansen|title=A Comparative Study of Thirty City-state Cultures: An Investigation|publisher=Kgl. Danske Videnskabernes Selskab|year=2000|isbn=978-87-7876-177-4|pages=601–602|chapter=Conclusion: The Impact of City-State Cultures on World History|access-date=5 April 2013|chapter-url=https://books.google.com/books?id=8qvY8pxVxcwC}}</ref> 'n Groot motiveringsfaktor was medeinging met die [[Grieke]], wat in dieselfde tyd oor die Middellandse See begin uitbrei het.<ref name="ClineGraham2011">{{cite book|author1=Eric H. Cline|url=https://books.google.com/books?id=1eRb5h7ATbsC|title=Ancient Empires: From Mesopotamia to the Rise of Islam|author2=Mark W. Graham|date=27 June 2011|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-88911-7|page=70|access-date=24 February 2013}}</ref> Hoewel hulle grootliks vreedsame mededingers was, het hulle onderskeie nedersettings op [[Sisilië]] en [[Kreta]] van tyd tot tyd gebots.<ref name="SacksMurray2009">{{cite book|author1=David Sacks|url=https://books.google.com/books?id=yyrao0dadqAC|title=Encyclopedia of the Ancient Greek World|author2=Oswyn Murray|author3=Lisa R. Brody|date=1 January 2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-1020-2|page=76|access-date=3 March 2013}}</ref> Die vroegste Fenisiese nedersettings buite die Levant was op Kreta en Siprus, en dit het geleidelik weswaarts uitgebrei na [[Korsika]], die [[Baleariese Eilande]], [[Sardinië]] en [[Sisilië]], sowel as op die Europese vasteland in [[Genua]] en [[Marseille]].<ref name="WaldmanMason2006">{{cite book|first1=Carl|last1=Waldman|url=https://books.google.com/books?id=kfv6HKXErqAC|title=Encyclopedia of European Peoples|first2=Catherine|last2=Mason|publisher=Infobase Publishing|year=2006|isbn=978-1-4381-2918-1|page=586|access-date=23 February 2013}}</ref> Tirus het die toon aangegee in die besetting van en beheer oor die kusstreke.<ref name="Naylor2009">{{cite book|first=Phillip Chiviges|last=Naylor|url=https://books.google.com/books?id=a1jfzkJTAZgC|title=North Africa: A History from Antiquity to the Present|date=1 July 2009|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-77878-8|page=25|access-date=23 February 2013}}</ref> Fenisiese kolonies was taamlik outonoom. Daar is hoogstens verwag dat hulle jaarlikse heffings na hulle moederstad moes stuur, gewoonlik in die vorm van godsdienstige offerandes. In die 7de eeu&nbsp;v.C. het die westelike kolonies egter onder beheer gekom van Kartago,<ref name="SwartzDumett1980">{{cite book|first1=B. K.|last1=Swartz|url=https://books.google.com/books?id=8_Z5N0gmNlsC|title=West African Culture Dynamics: Archaeological and Historical Perspectives|first2=Raymond E.|last2=Dumett|date=1 January 1980|publisher=Walter de Gruyter|isbn=978-3-11-080068-5|page=236|access-date=17 February 2013}}</ref><ref name="GarnseyWhittaker2007">{{cite book|first1=P. D. A.|last1=Garnsey|url=https://books.google.com/books?id=01c6sUSS24oC|title=Imperialism in the Ancient World: The Cambridge University Research Seminar in Ancient History|first2=C. R.|last2=Whittaker|date=15 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03390-9|page=80|access-date=22 February 2013}}</ref> wat magistrate aangestel het.<ref name="Roberts20042">{{cite book|author=P. Roberts|url=https://books.google.com/books?id=Krh7n9AyS40C|title=HSC Ancient History|date=1 October 2004|publisher=Pascal Press|isbn=978-1-74125-179-1|page=64|access-date=17 February 2013}}</ref> Kartago het vir 'n tyd ná sy onafhanklikwording steeds jaarlikse heffings na Tirus gestuur. ==Gemeenskap en kultuur== Aangesien baie min Fenisiese geskrifte bewaar gebly het, kom baie van die kennis oor hulle kultuur en gemeenskap van wat ander beskawings oor hulle geskryf het en van argeologiese ontdekkings. Die Fenisiërs het baie in gemeen gehad met ander Kanaäniete, soos taal, godsdiens, sosiale gebruike en 'n [[Monargie|monargale]] politieke stelsel wat om stadstate gesentreer was. Hulle het egter teen die Vroeë Ystertydperk (rofweg 1300&nbsp;v.C.) 'n afsonderlike volk begin word. Hulle kultuur, ekonomie en daaglikse lewe was gesentreer om handel en seevaart. Laasgenoemde het hulle in kontak met talle ander beskawings gebring. ===Politiek en regering=== [[Beeld:King Hiram Of Tyre.jpg|thumb|220px|Die graftombe van koning Hiram I van Tirus op die dorp Hanaouay in Suid-Libanon.]] [[Beeld:Phoenician Merchants and Traders.jpg|thumb|220px|'n 19de-eeuse uitbeelding van Fenisiese matrose en handelaars. Die belangrikheid van handel vir die Fenisiese ekonomie het gelei tot 'n geleidelike magsdeling tussen die koning en rade van handelaarsfamilies.]] [[Beeld:PhoenicianStela-4cBC-Tyre-NationalMuseumOfBeirut 03102019RomanDeckert.jpg|thumb|220px|'n [[Stele]] van Tirus met Fenisiese inskripsies (omstreeks die 4de eeu v.C.). Nasionale Museum van Beiroet.]] Die Fenisiese stadstate was baie onafhanklik en formele bondgenootskappe tussen hulle was skaars. Die relatiewe mag en invloed van die stadstate het van tyd tot tyd gewissel. Sidon het tussen die 12de en 11de eeu&nbsp;v.C. oorheers en sy bure beïnvloed. Teen die 10de eeu&nbsp;v.C. het Tirus die magtigste stad geword. Konings wat die troon geërf het, het veral in die begin met absolute mag regeer. Hulle het dikwels op senior amptenare uit die adel- en handelsklasse staatgemaak. Die priesters was 'n uitsonderlike klas, gewoonlik van koninklike afkoms of uit belangrike handelaarsfamilies. Die koning is beskou as 'n verteenwoordiger van die [[Godheid|gode]] en het baie verpligtinge gehad wat betref die godsdiensoptogte en {{nowrap|-rituele}}. Priesters was dus baie invloedryk en het dikwels met die koninklike familie verweef geraak. Konings het nie hulle bewind met standbeelde en monumente gevier nie. Hulle rykdom, mag en prestasies is gewoonlik oorgedra deur versierde sakrofae. Die Fenisiërs het rekord gehou van hulle heersers met graftombe-inskripsies, wat onder die min primêre bronne is wat bewaar gebly het. Historici het 'n duidelike lyn van opvolging bepaal van sekere stadstate, veral Bublos en Tirus. Reeds van die 15de eeu&nbsp;v.C. af is Fenisiese leiers "geadviseer deur rade wat al hoe groter mag gekry het".<ref name=":10" /> In die 6de eeu&nbsp;v.C., tydens die Babiloniese heerskappy, het Tirus vir 'n kort ruk 'n regeringstelsel van regters gehad wie se mag rofweg met dié van [[Konsul (Rome)|Romeinse konsuls]] ooreengestem het. Hulle was bekend as ''sufetes'' en is vir kort termyne uit die magtigste adellike families gekies.<ref>{{cite book |last1=Crawley Quinn |first1=Josephine |title=In Search of the Phoenicians |chapter=A New Phoenician World |date=2018 |publisher=Princeton University Press |pages=153–175 |doi=10.2307/j.ctvc77kkd.13 |jstor=j.ctvc77kkd.13 |isbn=9780691195964 }}</ref><ref name=":10"/> In die 4de eeu&nbsp;v.C., toe die leërs van [[Alexander die Grote]] Tirus genader het, is hulle nie deur die koning ontmoet nie, maar deur verteenwoordigers van die stad se statebond. Historici van destyds het ook geskryf dat die "inwoners" van Sidon vrede met Alexander gesluit het.<ref name=":10" /> Toe die Masedoniërs 'n nuwe koning oor Sidon wou aanstel, het die burgers hulle kandidaat benoem.<ref name=":10" /> ===Reg en administrasie=== Naas die koning en raad was die belangrikste twee posisies in byna elke Fenisiese stadstaat die goewerneur en leërbevelvoerder. Besonderhede oor die pligte van dié amptenare is skaars. Dit is egter bekend dat die goewerneur verantwoordelik was vir die insameling van [[belasting]], om verordeninge in werking te stel, toesig oor regters te hou en die administrasie van die reg te beheer.<ref name=":02"/> Omdat oorloë skaars was, was die plig van die leërbevelvoerder gewoonlik die verdediging van die stadstaat en sy agterlande. Die Fenisiërs het 'n stelsel van regters en howe gehad wat dispute opgelos en misdade gestraf het volgens 'n stel wette en tradisies. Wette is deur die staat in werking gestel en was die verantwoordelikheid van die heerser en sekere aangewese amptenare. Nes in die res van die Levant was die wette streng en partydig, en het dit die sosiale lae van die gemeenskap weerspieël. Die moord op 'n gewone burger is in 'n minder ernstige lig beskou as dié op 'n edelman, en die hoër stande het die meeste regte gehad. Die rykes het gewoonlik 'n straf vrygespring deur 'n boete te betaal. Vrye burgers van enige klas kon hulleself in die hof verdedig en het meer regte as vroue en kinders gehad, terwyl slawe geen regte gehad het nie. Mans kon hulle straf oordra aan hulle vroue, kinders en slawe, en kon hulle selfs hulle vonnisse namens hulle laat uitdien. Soos in naburige gemeenskappe van die tyd was die straf vir misdade dikwels swaar, en dit het dikwels die beginsel van vergelding behels -- as 'n slaaf vermoor is, kon die daad gestraf word met die moord op 'n slaaf van die oortreder. Gevangenisstraf was skaars, en straf het dikwels boetes, verbanning, en teregstelling behels. ===Taal=== [[Fenisies]] was lid van die Kanaänitiese tak van die [[Semitiese taalfamilie|Noordwes-Semitiese tale]]. Die taal wat daaruit voortgevloei het en in die Kartaagse Ryk gepraat is, word [[Punies]] genoem. Punies is nog in die 5de eeu&nbsp;n.C. gepraat. ====Alfabet==== {{Hoofartikel|Fenisiese alfabet}} [[Beeld:Ahiram_sarcophag_from_Biblos_XIII-XBC.jpg|220px|thumb|Die sarkofaag van koning Ahiram van Bublos, wat die oudste bekende inskripsie in die Fenisiese alfabet bevat. (Nasionale Museum van Beiroet.)]] Omstreeks 1050&nbsp;v.C.<ref name="NavehJ1987" /> het die Fenisiërs 'n skrif ontwikkel om hulle taal in te skryf. Die Kanaänities-Fenisiese alfabet het 22 letters gehad, alles [[konsonant]]e (en was dus streng gesproke 'n [[abjad]]).<ref name="Fischer 2004 90" /> Dit het vermoedelik ontstaan uit die [[Proto-Sinaïtiese skrif]] (of Proto-Kanaänitiese skrif) wat in die Laat Bronstydperk in [[Sinai]] en [[Kanaän]] gebruik is.<ref name=Cross1980>{{cite journal |first= Frank Moore |last= Cross |title= Newly Found Inscriptions in Old Canaanite and Early Phoenician Scripts |journal= Bulletin of the American Schools of Oriental Research |year= 1980 |volume= 238 |issue= 238 (Lente 1980) |publisher= The University of Chicago Press on behalf of The American Schools of Oriental Research |pages= 1–20 |doi= 10.2307/1356511 |jstor= 1356511 |s2cid= 222445150 }}</ref><ref>{{Cite journal |last=Millard |first=A. R. |year=1986 |title=The Infancy of the Alphabet |journal=World Archaeology |volume=17 |issue=3 |pages=390–398 |doi=10.1080/00438243.1986.9979978 }}</ref> Deur middel van hulle seehandel het hulle die alfabet na [[Anatolië]], [[Noord-Afrika]] en [[Europa]] versprei.<ref name="John C. Scott CCR" /><ref>{{cite book | last1 = Beck | first1 = Roger B. | last2 = Black| first2 =Linda |first3=Larry S. |last3=Krieger|first4= Phillip C.|last4= Naylor|first5= Dahia Ibo|last5= Shabaka | title = World History: Patterns of Interaction | publisher = McDougal Littell | year = 1999 | location = Evanston, IL | url =https://archive.org/details/mcdougallittellw00beck| url-access = registration | isbn = 978-0-395-87274-1 }}</ref> Die naam "Fenisies" word gewoonlik gegee aan inskripsies van ná omstreeks 1050&nbsp;v.C., want Fenisies, [[Hebreeus]] en ander Kanaänitiese dialekte was tot in dié tyd grootliks ononderskeidbaar.<ref name="NavehJ1987" />{{sfnp|Markoe|2000|page=111}} Fenisiese inskripsies van tot die vroeë [[Christelike]] tydperk is in [[Libanon]], [[Sirië]], [[Israel]], [[Palestina]], [[Siprus]] en op ander plekke ontdek. Die alfabet is moontlik in die 8ste eeu&nbsp;v.C. deur die [[Grieke]] aangeneem en aangepas. Dit het waarskynlik geleidelik gebeur danksy kommersiële handelstransaksies.{{sfnp|Moscati|1965}} Fenisiese handelaars het die alfabet vermoedelik na [[Kreta]] gebring,<ref>{{cite book|last=Jeffery|first=L. H.|year=1976|title=The Archaic Greece: The Greek city-states 700–500&nbsp;BC|publisher=Ernest Benn Ltd & Tonnbridge}}</ref> van waar dit geleidelik noordwaarts versprei het. ===Kuns=== Fenisiese kuns het gewoonlik ornamente behels, veral [[juweliersware]], [[erdeware]], [[glas]]ware en reliëfwerk.<ref name="Phoenician Art">{{Cite web|url=https://www.worldhistory.org/Phoenician_Art/|title=Phoenician Art|website=World History Encyclopedia|access-date=2020-04-19}}</ref> Groot beelde was skaars. Fenisiese kunsvoorwerpe is al ontdek van [[Spanje]] en [[Marokko]] tot [[Rusland]] en [[Irak]]. Baie van wat oor Fenisiese kuns bekend is, is danksy ontdekkings van buite Fenisië. Die kuns is in 'n groot mate beïnvloed deur baie kulture, veral van [[Antieke Egipte|Egipte]], [[Antieke Griekeland|Griekeland]] en [[Assirië]]. Griekse invloede was veral merkbaar in erdewerk, terwyl Egiptiese style te sien is in ivoorwerk.<ref name="Phoenician Art" /> Die Fenisiese kuns word ook van dié van ander streke onderskei deurdat daar 'n voortsetting van konvensies uit die Bronstydperk was tot ver in die [[Ystertydperk]], soos [[masker]]s van [[terracotta]].<ref name=":3">{{cite journal|first=Glenn E.|last=Markoe|title=The Emergence of Phoenician Art|journal=Bulletin of the American Schools of Oriental Research|issue=279|date=August 1990|pages=13–26|doi=10.2307/1357205|jstor=1357205|s2cid=163353156|url=https://www.jstor.org/stable/1357205}}</ref> Fenisiërs was veral vaardig met [[hout]], [[ivoor]], [[brons]] en [[tekstiel]]e.<ref>{{Cite web|url=https://www.metmuseum.org/toah/hd/phoe/hd_phoe.htm|title=The Phoenicians (1500–300 B.C.)|website=www.metmuseum.org|access-date=2020-04-19}}</ref> In die [[Ou Testament]] is 'n vakman van Tirus in diens geneem om die legendariese [[Salomo se Tempel]] in Jerusalem te bou en versier ([[1 Konings|1&nbsp;Konings]]), wat dui op 'n "goed ontwikkelde en hoogs gerespekteerde vaknywerheid in die middel van die 10de eeu&nbsp;v.C. in Fenisië".<ref name=":3" /> Die ''[[Ilias]]'' beskryf die geborduurde rokke van [[Priamos]] se vrou, Hekabe, as "die werk van vroue van Sidon". Dit lyk of die Assiriërs veral Fenisiese ivoorwerk hoog aangeslaan het en groot hoeveelhede daarvan in hulle paleis gebruik het.<ref>{{Cite web|url=https://www.metmuseum.org/art/collection/search/325564|title=Furniture plaque carved in high relief with two Egyptianizing figures flanking a volute tree, c. 9th–8th century B.C.|website=www.metmuseum.org|access-date=2020-04-19}}</ref> Dit lyk of die Fenisiërs hulle kuns aan kommersiële belange gekoppel het.<ref name=":42" /> Hulle het kunswerke gemaak om in die smaak van spesifieke handelsvennote te val: Hulle het nie net verskillende kulture in ag geneem nie, maar ook sosio-ekonomiese statusklasse.<ref name=":42" /> <gallery widths="170" heights="170"> Beeld:Phoenician, Iraq, Nimrud, 9th-8th Century BC - Decorative Plaque- Man; and Griffin in Combat - 1968.45 - Cleveland Museum of Art.tif|'n Versierde gedenkplaat met 'n vegtende man en [[griffioen]]; 900-800&nbsp;v.C. Beeld:Oinochoe MET DP279075.jpg|'n Wynhouer; 800-700&nbsp;v.C. Beeld: Glass face bead MET DP121044.jpg|'n Kraal met 'n gesig; middel 4de-3de eeu&nbsp;v.C. Beeld: Pair of gold earrings with four relief faces MET sf19992896ab2.jpg|Een oorring van 'n paar, elk met vier reliëfgesigte; laat 4de-3de eeu&nbsp;v.C. </gallery> ===Vroue=== [[Beeld:FemaleFigurines-Tyre-IronAge-II NationalMuseumOfBeirut 06102019.jpg|thumb|220px|Vrouebeeldjies uit Tirus, omstreeks 1000-550&nbsp;v.C. (Nasionale Museum van Beiroet.)]] Vroue in Fenisië het aan openbare geleenthede en godsdiensoptogte deelgeneem en op bankette saam met mans gesit, gedans en musiek gemaak.{{sfnp|Holst|2011|page=31}} In die meeste gevalle is egter van vroue verwag om nederiger as mans op te tree en aan te trek; vrouebeeldjies beeld vroue gewoonlik uit as aangetrek van kop tot tone, met die arms ook soms bedek. Hoewel vroue selde politieke mag gehad het, het hulle aan gemeenskapsbedrywighede deelgeneem. Hulle het 'n sê in die volksvergaderings gehad wat in sommige stadstate hulle verskyning gemaak het.{{sfnp|Holst|2011|page=44}} Minstens een vrou, Unmiashtart, het in die 5de eeu&nbsp;v.C. oor Sidon regeer.<ref name=":02"/> Die bekendste twee Fenisiese vroue was politieke figure: [[Isebel]], in die [[Bybel]] uitgebeeld as die selfversekerde prinses van Sidon (1&nbsp;Konings), en [[Dido]], die halflegendariese stigter en eerste koningin van Kartago. In [[Vergilius]] se epiese gedig die ''[[Eneïde]]'' word Dido beskryf as die medeheerser van Tirus wat slim ontsnap uit die tirannie van haar broer Pygmalion en 'n terrein vir die bou van Kartago verseker. ==Godsdiens== [[Beeld: Baal Ugarit Louvre AO17330.jpg|thumb|150px|links|[[Baäl]] met sy een arm opgelig, 14de-12de eeu&nbsp;v.C., gevind by die antieke [[Oegarit]], 'n stad in die verre noorde van die Fenisiese kus ([[Louvre]]).]] Die godsdienspraktyke en geloofsoortuigings van die Fenisiërs was oor die algemeen dieselfde as dié van hulle bure in [[Kanaän]], wat ook ooreengestem het met dié deur die hele [[Semitiese taalfamilie|antieke Semitiese wêreld]].{{sfnp|Moscati|1957|loc=e.g., p. 40 & 113}}{{sfnp|Smith|1956|pages=1–15}} Godsdiensrituele was hoofsaaklik vir die doeleindes van die stadstate; belasting was in die vorm van godsdiensofferandes.{{sfnp|Gaster|1965|pp=113–143, 114–5}} Ongelukkig het die Fenisiese heilige geskrifte wat aan die antieke wêreld bekend was, verlore gegaan.{{sfnp|Harden|1962|pp=83–4}} Verskeie Kanaänitiese praktyke word in antieke bronne en deur geleerdes genoem, soos [[tempelprostitusie]]{{sfnp|Brandon|1970|pages=512–513}} en kinderofferandes.{{sfnp|Brandon|1970|page=448}} Spesiale terreine wat "Tofet" genoem is en waar Fenisiërs na bewering "hulle seuns en dogters in die vuur geoffer het", word in die Bybel deur die Here veroordeel, veral in [[Jeremia]] 7:30-32 en in [[2 Konings|2&nbsp;Konings]] 23:10 en 17:17. Die Kanaänitiese [[mitologie]] was blykbaar nie so uitgebrei as by hulle Semitiese bure in [[Mesopotamië]] nie. Die hoofgod in Kanaän was [[El (god)|El]] (𐤀𐤋, "god").{{sfnp|Brandon|1970|page=258 ("El")}} Die seun van El was [[Baäl]] (𐤁𐤏𐤋, "meester"), 'n magtige weergod wat telkens gesterf en weer opgestaan het. Ander gode het koninklike titels gehad, soos [[Melqart]], wat "koning van die stad" beteken,{{sfnp|Moscati|1957|pages=113–4}} of [[Adonis]] vir "heer".{{sfnp|Brandon|1970|pages=29–30}} Dit was dalk dikwels plaaslike name vir dieselfde gode. Daar was baie gode in die Semitiese [[panteon]]; watter god die hoofgod was, het blykbaar afgehang van 'n spesifieke stadstaat.{{sfnp|Brandon|1970|pages=173, 501}}<ref>{{cite book|last=Carlyon|first=Richard|title=A Guide to the Gods|location=New York|year=1981|pages=311–333}}</ref> Melqart was prominent in Fenisië en oorsee, nes [[Astarte]], 'n vrugbaarheidsgodin met koninklike en moederlike eienskappe. Godsdiensinstelling in Tirus wat ''marzeh'' (𐤌𐤓𐤆𐤄, "plek van reünie") genoem is, het saambinding en lojaliteit aangehelp. ''Marzeh'' het op feesdae bankette vir hulle lede gehou en baie het tot elitistiese broederskappe ontwikkel. Elke ''marzeh'' het geesverwantskap en 'n gemeenskapsgevoel aangewakker met 'n reeks etes wat vir getroue lede gehou is ter ere van vergoddelikte voorouers.{{sfnp|Markoe|2000|p=120}} In Kartago, wat 'n ingewikkelde republikeinse regeringstelsel ontwikkel het, het die ''marzeh'' dalk 'n rol gespeel om sosiale en politieke sienings onder burgers te versprei; die burgers is in verskillende instellings verdeel wat deur feeste en bankette gesolidariseer is. Sulke feesgroepe kon dalk selfs die stemgroepe saamgestel het vir die stadstaat se volksvergadering.{{sfnp|Warmington|1964|p=148}}{{sfnp|Smith|1956|pages=33–43}} Die Fenisiërs het offerandes aan hulle gode gebring in die vorm van beeldjies en erdeware.<ref name=":21">{{Cite web|title=Long-lost Phoenician figurines could reveal secrets to ancient cult|url=https://www.jpost.com/israel-news/figurines-forgotten-in-haifa-for-decades-tell-tale-of-phoenician-cult-641482|access-date=2020-09-11|website=The Jerusalem Post {{!}} JPost.com}}</ref> Honderde beeldjies en potskerwe is in die Middellandse See ontdek wat waarskynlik in die see gegooi is om veilige reise te verseker.<ref name=":21" /> Omdat die Fenisiërs seevaarders was, word gespekuleer dat baie van hulle rituele ter see of op skepe plaasgevind het. Die spesifieke aard van dié praktyke is egter onbekend. == Verwysings == {{Verwysings|3}} ==Bronne== {{refbegin|3}} * {{cite book |last=Aubet |first=Maria Eugenia |year=2001 |title=The Phoenicians and the West: Politics, Colonies and Trade |translator-last = Turton |translator-first = Mary |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-79543-2 }} See [https://web.archive.org/web/20180522021430/http://bmcr.brynmawr.edu/2003/2003-12-17.html Resensie deur Roger Wright], Universiteit van Liverpool. * Bondi, S.F. 1988. "The Course of History." In ''The Phoenicians'', red. Sabatino Moscati, 38–45. Milaan: Gruppo Editoriale Fabbri. * {{cite book |url=https://archive.org/details/dictionaryofcomp00bran/page/n5 |editor-last=Brandon |editor-first=S.G.F. |year=1970 |title=Dictionary of Comparative Religion |location=New York City |publisher=Charles Scribner’s Son |isbn=9780684310091 }} * {{cite book |last1=Charles-Picard |first1=Gilbert |last2=Picard |first2=Colette|year=1968 |title = The Life and Death of Carthage |location=New York City |publisher=Taplinger }} * {{cite book |last=Coulmas |first=Florian |year=1996 |title=The Blackwell Encyclopedia of Writing Systems |location=Oxford |publisher=Blackwell |isbn=978-0-631-21481-6 }} * {{cite book |last=Cross |first=Frank M. |year=1973 |title=Canaanite Myth and Hebrew Epic |publisher=Harvard University Press |url=https://books.google.com/books?id=-eOycxXAoHMC |isbn=9780674091764 }} * {{cite book |last=Cunliffe |first=Barry |year=2008 |title=Europe Between the Oceans; 9000 BC-AD 1000 |location=New Haven, CT |publisher=Yale University Press }} * Elayi, J. 2013. ''Histoire de la Phénicie''. Parys: Perrin * {{cite book |last=Gaster |first=Theodor H. |chapter=The Religion of the Canaanites |editor-last=Ferm |editor-first=Vergilius |year=1965 |title=Ancient Religions |location=New York City |publisher=Citadel Pres }} * {{cite book |last=Harden |first=Donald |year=1962 |title=The Phoenicians |url=https://archive.org/details/phoenicians00hard |url-access=registration |location=New York, NY |publisher=Frederick A. Praeger }} * {{Cite book |last= Jigoulov |first= Vadim S. |year= 2021 |title= The Phoenicians: Lost Civilizations |location= London |publisher= Reaktion Books |isbn= 978-1-789-14478-9 }} * {{cite book |last=Lancel |first=Serge |year=1995 |title = Carthage. A History |location=Oxford |publisher=Blackwell}} * {{cite book |last=Markoe |first=Glenn E. |year=2000 |title=Peoples of the Past: Phoenicians |location=Berkeley, CA |publisher=University of California Press |isbn=978-0-520-22614-2 |url=https://books.google.com/books?id=smPZ-ou74EwC&pg=PA13 }} * {{cite book |last=Moscati |first=Sabatino |year=1957 |title=Ancient Semitic Civilizations |url=https://archive.org/details/in.gov.ignca.6873 |location=Londen, Engeland |publisher=Elek Books }} * {{cite book |last=Moscati |first=Sabatino |year=1965 |title=The World of the Phoenicians |location = New York, NY |publisher=Frederick A. Praeger }} * {{cite book |last=Quinn|first=Josephine Crawley|year=2017|title=In Search of the Phoenicians|publisher=Princeton University Press|isbn=978-1-4008-8911-2}} * {{cite book|last=Rawlinson|first=George|title=The History of Phoenicia|year=1889|url=http://digital.library.upenn.edu/webbin/gutbook/lookup?num=2331}} * W. Röllig (1995), [http://archiv.ub.uni-heidelberg.de/propylaeumdok/volltexte/2011/1102 Phoenician and the Phoenicians in the context of the Ancient Near East], in S. Moscati (red.), I Fenici ieri oggi domani : ricerche, scoperte, progetti, Roma, p.&nbsp;203-214 * {{cite book|last=Smith|first=W. Robertson|title=Lectures on the Religion of the Semites|orig-year=A. & C. Black, Edinburgh, 1889|publisher=Meridian Library|location=New York|year=1956}} * {{cite book |last1=Soren |first1=David |last2=Khader |first2=Aicha B. |last3=Slim |first3=Hedi |year=1990 |title=Carthage |url=https://archive.org/details/carthageuncoveri00sore |url-access=registration |location=New York, NY |publisher=Simon & Schuster |isbn=9780671669027 }} * {{cite book |last=Warmington |first = Brian H. |year=1964 |title=Carthage |publisher=Penguin}} {{refend}} ==Nog leesstof== * Carayon, Nicolas, ''[http://hal.archives-ouvertes.fr/docs/00/28/32/10/PDF/3vol.pdf Les ports phéniciens et puniques]'', PhD-tesis, 2008, Straatsburg, Frankryk. * Cerqueiro, Daniel, ''Las Naves de Tarshis o quiénes fueron los Fenicios'', Buenos Aires, red. Peq. Venecia, 2002, {{ISBN|987-9239-13-X}}. * Cioffi, Robert L., "A Palm Tree, a Colour and a Mythical Bird" (resensie van Josephine Quinn, ''In Search of the Phoenicians'', Princeton, 2017, 360 pp., {{ISBN|978 0 691 17527 0}}), ''London Review of Books'', vol. 41, no. 1 (3 Januarie 2019), pp.&nbsp;15–16. * Thiollet, Jean-Pierre, ''Je m'appelle Byblos'', voorwoord deur Guy Gay-Para, H & D, Paris, 2005, {{ISBN|2-914266-04-9}}. * {{cite book |last=Todd |first=Malcolm |author2=Andrew Fleming |title=The South West to AD 1,000 (Regional history of England series No.:8) |publisher=Longman |location=Harlow, Essex |year=1987 |isbn=978-0-582-49274-5 }} * Silva, Diógenes. "La literatura sobre fenicios en el territorio brasileño: orígenes y razones", PhD-tesis, Madrid - 2016. Beskikbaar by https://eprints.ucm.es/39468/ ==Skakels== * [https://www.bbc.co.uk/programmes/b03szw8l BBC Radio4 – "In Our Time: The Phoenicians"] * [https://web.archive.org/web/20090110073346/http://www.nowlebanon.com/NewsArticleDetails.aspx?ID=69741&MID=123&PID=2 "The quest for the Phoenicians in South Lebanon"] * [https://www.omniglot.com/writing/phoenician.htm "Phoenician Alphabet"] * {{cite web|url=https://aeon.co/essays/phoenicia-an-imaginary-friend-to-nations-in-need-of-ancestors|title=Phoenicia: An imaginary friend to nations in need of ancestors|work=Josephine Quinn, associate professor in ancient history at Worcester College, University of Oxford]|editor=Sam Haselby|publisher=Aeon}} {{CommonsKategorie-inlyn|Phoenicia}} {{vertaaluit| taalafk = en | il = Phoenicia}} {{Normdata}} [[Kategorie:Geskiedenis van Libanon]] [[Kategorie:Middellandse See]] [[Kategorie:Antieke Nabye Ooste]] t9yzysnwt2wu3fckh61ul9kldar4d8x 0 105890 2514959 2514438 2022-07-25T13:08:23Z Mtarch11 126359 Rv, Long-term abuse: [[:en:Wikipedia:Long-term_abuse/Alec_Smithson|Alec Smithson]] wikitext text/x-wiki {{Weesbladsy}} '''Natoli''' is 'n familienaam. Daar is verskeie families van verskillende oorsprong met die van, maar die oorspronklike stam van die naam is afkomstig van die [[Frans]]e italianisering van ''de Nanteuil'' ([[Latyn]]: ''de Nantolio''), tak van [[DuPont]], riddermeesters van die kasteel de [[Nantouillet]] in [[Parys]]. Dit kan verwys na: *[[Gioacchino Natoli]], (1940) Italiaanse landdros; * [[Aldo Natoli]] (1906-1971), Italiaanse sakeman en politikus; * [[Cav. Antonino Natoli]] (1857-1919), Frans-Italiaanse [[filantroop]] en sakeman; * [[Guido Natoli]] (1893-1966), Italiaanse bankier; * [[Giacomo Natoli]] (1846-1896), Italiaanse bankier en politikus; * [[Giuseppe Natoli]] (1815-1867), Italiaanse staatsman; * [[Luigi Natoli]] (1799-1875), Italiaanse Katolieke aartsbiskop; * [[Vincenzo Natoli]] (1690-1770), Italiaanse landdros; * [[Antonino Natoli]], Italiaanse godsdienstige; * [[Francesco Natoli]], Italiaanse edelman; * [[Giovanni I Natoli van Sperlinga]], Sisiliaanse edelman; * [[Luigi Natoli (skrywer)|Luigi Natoli]] (1857-1941), Italiaanse skrywer. Dit kan ook verwys na die: * [[Huis van Natoli|Natoli-familie]]; * [[Natoli-paleis]] in Palermo, Sisilië. * [[Palazzo dei Principi Natoli]] in Torre Archirafi, Sisilië. {{Van}} [[Kategorie:Vanne]] 1i8hl35cxnhpb1h65o8h0yjbwqbk1j3 0 109779 2515107 2494470 2022-07-25T19:36:23Z 160.226.137.58 /* Biografie */ wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Outeur | naam = Fanie Viljoen | bynaam = | beeld = | beeldbeskrywing = | onderskrif = | geboortenaam = Hendrik Stephanus Viljoen | geboortedatum = {{GDEO|1970|1|2|df=y}} | geboorteplek = | dood_datum = | sterfteplek = | ouers = | titel = | nasionaliteit = [[Suid-Afrika]] | beroep = [[Skrywer]] | bekend = | salaris = | termyn = | voorganger = | opvolger = | eerbewyse = | genre = | bekende_werke = ''Breinbliksem'', ''Pynstiller'' en ''Onderwêreld'' | party = | godsdiens = | huweliksmaat = | kinders = | webblad = | handtekening = }} '''Hendrik Stephanus (Fanie) Viljoen''' (gebore [[2 Januarie]] [[1970]]) is 'n bekroonde [[Afrikaanse skrywer]] en kunstenaar, en outeur van onder andere ''Breinbliksem'', ''Pynstiller'' en ''Onderwêreld''. == Biografie == Fanie Viljoen matrikuleer in 1989 aan die Hoërskool Goudveld in [[Welkom]].<ref name="persoonlik">Fanie Viljoen se persoonlike mededeling aan Burgert Senekal op 12 April 2016.</ref> Hy studeer grafiese ontwerp aan die Tegniese Kollege Welkom (1993–1995) en behaal in 2002 'n [[BA-graad]] in sosiale wetenskappe aan [[Unisa]]. Hy werk vanaf 1990 tot 2006 as opleidingskonsultant by [[Sanlam]], en is vanaf 2006 'n voltydse skrywer en kunstenaar. Hy woon tans in [[Bloemfontein]]. == Skryftoekennings == * 1999 – Finalis in [[De Kat]] en [[Human & Rousseau]] se kort-kortverhaalkompetisie. Die verhaal ''Weersiens'' verskyn in die bundel ''Vonkfiksie''. * 2000 – ''Die Losprys''. Tweede plek in die [[RSG]]/[[Sanlam]] radiodramaskryfkompetisie vir beginners. * 2002 – ''Agter geslote deure''. Tweede plek in die RSG/Sanlam radiodramaskryfkompetisie vir ervare skrywers. * 2005 – ''BreinBliksem''. Goue Sanlam-prys vir jeugl * 2007 – ''Onderwêreld''. Silwer Sanlam-prys vir jeuglektuur. * 2008 – ''Slym en die gogga-sirkus''. [[ATKV]]-kinderboektoekenning vir die teks en die illustrasies. * 2009 – ''Verneukkind'' (kortverhaal) Finalis in MML-kortverhaalkompetisie. Die verhaal verskyn in die bundel ''Sussie Veer is dood'' en in die bundel ''Verneukkind''. * 2009 – ''Onderwêreld''. ATKV-kinderboektoekenning. * 2009 – ''Die geheime bestanddeel in Petra Pienk se piesangbrood''. ATKV-kinderboektoekenning. * 2010 – ''Slym en die beker van geluk''. 2 Aderboektoekenningvir die teks en die illustrasies. * 2010 – ''Poenk''. Naaswenner in [[LAPA Uitgewers]] se jeugromankompetisie. (Word in 2012 gepubliseer as ''Betower'') * 2011 – ''Nova: Die Begin''. ATKV-kinderboektoekenning * 2012 – ''Grilbrigade''. ATKV-kinderboektoekenning * 2012 – ''Klou''. ATKV-kinderboektoekenning * 2014 – ''Leeus met Letsels''. IBBY-ererol * 2014 – ''Spring''. ATKV-kinderboektoekenning * 2015 – ''Afkop''. Naaswenner in LAPA Uitgewers se jeugromankompetisie * 2015 – ''Plons''. ATKV-kinderboektoekenning * 2015 – ''Uit''. IBBY-ererol * 2021 – ''Die dag tot die draak kom'' wen ook die [[Tienie Hollowaymedalje vir Kleuterliteratuur]] == Publikasies == * ''Afkop Hoender'' (2016) LAPA Uitgewers * ''Monster-rugby'' (2016) LAPA Uitgewers * ''Betower – die drama'' (2015) LAPA Uitgewers (Ook gepubliseer in die bundel ''In dien Petra Pienk se piesangbrood'' (heruitgawe) (2015) LAPA Uitgewers * ''Bravo, Lulu'' (2015) LAPA Uitgewers * ''Prooi'' (2015) LAPA Uitgewers * ''Jump'' (2015) Ransom Publishing * ''Plons'' (2014) LAPA Uitgewers * ''Uit'' (2014) LAPA Uitgewers * ''Pleisters vir die Dooies'' (2014) LAPA Uitgewers * ''Nova: Eindspel'' (2014) LAPA Uitgewers * ''Slym en die Towertapyt'' (2014) LAPA Uitgewers * ''Galop'' (2013) LAPA Uitgewers * ''Koue Rillings'' (2013) LAPA Uitgewers * ''Oe la la, Lulu'' (2013) LAPA Uitgewers * ''Spring (2013)'' LAPA Uitgewers * ''Nova: Sterreloper'' (2013) LAPA Uitgewers * ''Leeus met Letsels'' (2012) Human & Rousseau Uitgewers * ''Nog 13 Spookstories'' saam met medeskrywers [[Francois Bloemhof]] en [[Jaco Jacobs]] (2012) LAPA Uitgewers * ''Nova: Bloedbroers'' (2012) LAPA Uitgewers * ''Betower'' (2012) LAPA Uitgewers * ''Grilbrigade'' (2011) Human & Rousseau Uitgewers * ''Scarred Lions'' (2011) Ransom Publishing * ''Klou – 'n superheld met kolle'' (2011) LAPA Uitgewers * ''Nova: Vuurdoop'' (2011) LAPA Uitgewers * ''Nova: Die Begin'' (2010) LAPA Uitgewers * ''MindF**k'' (2010) Ransom Publishing * ''13 Spookstories'' – saam met medeskrywers [[Francois Bloemhof]] en [[Jaco Jacobs]] (2010) LAPA Uitgewers * ''Slym en die beker van geluk'' (2009) LAPA Uitgewers * ''Kaptein Hamerkophaai'' (2009) Tafelberg Uitgewers * ''Onderwêreld'' (2008) Tafelberg Uitgewers * ''Die geheime bestanddeel in Petra Pienk se piesangbrood'' (2008) Human & Rousseau Uitgewers * ''Klits Kronkel en die Vloek van die Swart Jakkals'' (2008) Tafelberg Uitgewers * ''Miserella'' (2007) Human & Rousseau Uitgewers * ''Klits Kronkel en die Vlammende Swaard'' (2007) Tafelberg Uitgewers * ''Slym en die Gogga-sirkus'' (2007) LAPA Uitgewers * ''Geraamte in die klas'' (2006) Human & Rousseau Uitgewers * ''Spoke en ander gruwelike goed'' (2005) Human & Rousseau Uitgewers * ''BreinBliksem'' (2005) Tafelberg Uitgewers * ''Slym'' (2004) – LAPA Uitgewers == Radiodramas == * ''Die Losprys'' (RSG, Maart 2001) Gepubliseer in die bundel ''Droomskip en ander radiodramas'' deur Nasou Via Afrika * ''Oupa Rooijan kry ’n girlfriend'' (RSG, Mei 2002) * ''Agter geslote deure'' (RSG, April 2003) * ''Die Handtekeningjagter'' (RSG, 2006) * ''By verlies aan woorde'' (RSG, 2012) * ''Breking'' (RSG, 2013) == Televisie == * ''Môre as ons groot is'' (enkeldrama op [[KykNET]] – 2016) == Kortverhale == Verskyn in die volgende bundels: * ''Skreeu'' * ''Sweef'' * ''Ink'' * ''In ’n neutedop'' * ''Van spoke gepraat'' * ''Skrik op die lyf'' * ''Spoorvat'' * ''VonkFiksie'' * ''Donker Plekke'' * ''Grensoorlogstories'' == Gedigte == Verskyn in die volgende bundels: * ''Toulopers'' * ''Nuwe stemme 5'' * ''Vonk@verse 1 & 2'' * ''Honderd dichters 8'' == Rympies == Verskyn in die volgende bundels: * ''Nuwe kinderverseboek'' * ''Rympies vir Pikkies en Peuters'' == Afrikaanse publikasies oor Viljoen se werke == * Anker, Johan. 2011. Fanie Viljoen se ''Onderwêreld'' as voorbeeld van die gesag- en magstryd in die jeugroman. ''LitNet Akademies Geesteswetenskappe'' 8(3), 1-20. * Greyling, S.F. 2012. Die skrywer en nuwe publikasiekontekste: Interaktiwiteit en wisselwerking in aanlyngemeenskappe – Fanie Viljoen se ''Pynstiller'' as gevallestudie, ''LitNet Akademies Geesteswetenskappe'' 9(3), 442-486. * Greyling, S.F. 2012. Kreatiewe remediasie van ''Pynstiller'' deur Fanie Viljoen: Van kortverhaal na grafiese verhaal. ''Literator'' 33(1), 1-11. * Senekal, B.A. 2009. Vervreemding in Fanie Viljoen se ''BreinBliksem'' (2005), ''Stilet'' 21(1), 101-118. == Verwysings == {{Verwysings}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Viljoen, Fanie}} [[Kategorie:Suid-Afrikaanse skrywers]] [[Kategorie:Geboortes in 1970]] [[Kategorie:Lewende mense]] nrmch6o52x279445kw7556vi0rs7peh 2515108 2515107 2022-07-25T19:38:05Z Oesjaar 7467 Wysigings deur [[Special:Contributions/160.226.137.58|160.226.137.58]] teruggerol na laaste weergawe deur [[User:Oesjaar|Oesjaar]] wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Outeur | naam = Fanie Viljoen | bynaam = | beeld = | beeldbeskrywing = | onderskrif = | geboortenaam = Hendrik Stephanus Viljoen | geboortedatum = {{GDEO|1970|1|2|df=y}} | geboorteplek = | dood_datum = | sterfteplek = | ouers = | titel = | nasionaliteit = [[Suid-Afrika]] | beroep = [[Skrywer]] | bekend = | salaris = | termyn = | voorganger = | opvolger = | eerbewyse = | genre = | bekende_werke = ''Breinbliksem'', ''Pynstiller'' en ''Onderwêreld'' | party = | godsdiens = | huweliksmaat = | kinders = | webblad = | handtekening = }} '''Hendrik Stephanus (Fanie) Viljoen''' (gebore [[2 Januarie]] [[1970]]) is 'n bekroonde [[Afrikaanse skrywer]] en kunstenaar, en outeur van onder andere ''Breinbliksem'', ''Pynstiller'' en ''Onderwêreld''. == Biografie == Fanie Viljoen matrikuleer in 1987 aan die Hoërskool Goudveld in [[Welkom]].<ref name="persoonlik">Fanie Viljoen se persoonlike mededeling aan Burgert Senekal op 12 April 2016.</ref> Hy studeer grafiese ontwerp aan die Tegniese Kollege Welkom (1993–1995) en behaal in 2002 'n [[BA-graad]] in sosiale wetenskappe aan [[Unisa]]. Hy werk vanaf 1990 tot 2006 as opleidingskonsultant by [[Sanlam]], en is vanaf 2006 'n voltydse skrywer en kunstenaar. Hy woon tans in [[Bloemfontein]]. == Skryftoekennings == * 1999 – Finalis in [[De Kat]] en [[Human & Rousseau]] se kort-kortverhaalkompetisie. Die verhaal ''Weersiens'' verskyn in die bundel ''Vonkfiksie''. * 2000 – ''Die Losprys''. Tweede plek in die [[RSG]]/[[Sanlam]] radiodramaskryfkompetisie vir beginners. * 2002 – ''Agter geslote deure''. Tweede plek in die RSG/Sanlam radiodramaskryfkompetisie vir ervare skrywers. * 2005 – ''BreinBliksem''. Goue Sanlam-prys vir jeuglektuur. * 2006 – ''BreinBliksem''. [[MER-prys]] vir jeuglektuur. * 2007 – ''Geraamte in die klas''. MER-prys vir geïllustreerde kinderboeke. * 2007 – ''Geraamte in die klas''. [[ATKV]]-kinderboektoekenning. * 2007 – ''Onderwêreld''. Silwer Sanlam-prys vir jeuglektuur. * 2008 – ''Slym en die gogga-sirkus''. [[ATKV]]-kinderboektoekenning vir die teks en die illustrasies. * 2009 – ''Verneukkind'' (kortverhaal) Finalis in MML-kortverhaalkompetisie. Die verhaal verskyn in die bundel ''Sussie Veer is dood'' en in die bundel ''Verneukkind''. * 2009 – ''Onderwêreld''. ATKV-kinderboektoekenning. * 2009 – ''Die geheime bestanddeel in Petra Pienk se piesangbrood''. ATKV-kinderboektoekenning. * 2010 – ''Slym en die beker van geluk''. 2 ATKV-kinderboektoekenningvir die teks en die illustrasies. * 2010 – ''Poenk''. Naaswenner in [[LAPA Uitgewers]] se jeugromankompetisie. (Word in 2012 gepubliseer as ''Betower'') * 2011 – ''Nova: Die Begin''. ATKV-kinderboektoekenning * 2012 – ''Grilbrigade''. ATKV-kinderboektoekenning * 2012 – ''Klou''. ATKV-kinderboektoekenning * 2014 – ''Leeus met Letsels''. IBBY-ererol * 2014 – ''Spring''. ATKV-kinderboektoekenning * 2015 – ''Afkop''. Naaswenner in LAPA Uitgewers se jeugromankompetisie * 2015 – ''Plons''. ATKV-kinderboektoekenning * 2015 – ''Uit''. IBBY-ererol * 2021 – ''Die dag tot die draak kom'' wen ook die [[Tienie Hollowaymedalje vir Kleuterliteratuur]] == Publikasies == * ''Afkop Hoender'' (2016) LAPA Uitgewers * ''Monster-rugby'' (2016) LAPA Uitgewers * ''Betower – die drama'' (2015) LAPA Uitgewers (Ook gepubliseer in die bundel ''In die Kollig'', saamgestel deur [[Lizz Meiring]]) * ''Die geheime bestanddeel in Petra Pienk se piesangbrood'' (heruitgawe) (2015) LAPA Uitgewers * ''Bravo, Lulu'' (2015) LAPA Uitgewers * ''Prooi'' (2015) LAPA Uitgewers * ''Jump'' (2015) Ransom Publishing * ''Plons'' (2014) LAPA Uitgewers * ''Uit'' (2014) LAPA Uitgewers * ''Pleisters vir die Dooies'' (2014) LAPA Uitgewers * ''Nova: Eindspel'' (2014) LAPA Uitgewers * ''Slym en die Towertapyt'' (2014) LAPA Uitgewers * ''Galop'' (2013) LAPA Uitgewers * ''Koue Rillings'' (2013) LAPA Uitgewers * ''Oe la la, Lulu'' (2013) LAPA Uitgewers * ''Spring (2013)'' LAPA Uitgewers * ''Nova: Sterreloper'' (2013) LAPA Uitgewers * ''Leeus met Letsels'' (2012) Human & Rousseau Uitgewers * ''Nog 13 Spookstories'' saam met medeskrywers [[Francois Bloemhof]] en [[Jaco Jacobs]] (2012) LAPA Uitgewers * ''Nova: Bloedbroers'' (2012) LAPA Uitgewers * ''Betower'' (2012) LAPA Uitgewers * ''Grilbrigade'' (2011) Human & Rousseau Uitgewers * ''Scarred Lions'' (2011) Ransom Publishing * ''Klou – 'n superheld met kolle'' (2011) LAPA Uitgewers * ''Nova: Vuurdoop'' (2011) LAPA Uitgewers * ''Nova: Die Begin'' (2010) LAPA Uitgewers * ''MindF**k'' (2010) Ransom Publishing * ''13 Spookstories'' – saam met medeskrywers [[Francois Bloemhof]] en [[Jaco Jacobs]] (2010) LAPA Uitgewers * ''Slym en die beker van geluk'' (2009) LAPA Uitgewers * ''Kaptein Hamerkophaai'' (2009) Tafelberg Uitgewers * ''Onderwêreld'' (2008) Tafelberg Uitgewers * ''Die geheime bestanddeel in Petra Pienk se piesangbrood'' (2008) Human & Rousseau Uitgewers * ''Klits Kronkel en die Vloek van die Swart Jakkals'' (2008) Tafelberg Uitgewers * ''Miserella'' (2007) Human & Rousseau Uitgewers * ''Klits Kronkel en die Vlammende Swaard'' (2007) Tafelberg Uitgewers * ''Slym en die Gogga-sirkus'' (2007) LAPA Uitgewers * ''Geraamte in die klas'' (2006) Human & Rousseau Uitgewers * ''Spoke en ander gruwelike goed'' (2005) Human & Rousseau Uitgewers * ''BreinBliksem'' (2005) Tafelberg Uitgewers * ''Slym'' (2004) – LAPA Uitgewers == Radiodramas == * ''Die Losprys'' (RSG, Maart 2001) Gepubliseer in die bundel ''Droomskip en ander radiodramas'' deur Nasou Via Afrika * ''Oupa Rooijan kry ’n girlfriend'' (RSG, Mei 2002) * ''Agter geslote deure'' (RSG, April 2003) * ''Die Handtekeningjagter'' (RSG, 2006) * ''By verlies aan woorde'' (RSG, 2012) * ''Breking'' (RSG, 2013) == Televisie == * ''Môre as ons groot is'' (enkeldrama op [[KykNET]] – 2016) == Kortverhale == Verskyn in die volgende bundels: * ''Skreeu'' * ''Sweef'' * ''Ink'' * ''In ’n neutedop'' * ''Van spoke gepraat'' * ''Skrik op die lyf'' * ''Spoorvat'' * ''VonkFiksie'' * ''Donker Plekke'' * ''Grensoorlogstories'' == Gedigte == Verskyn in die volgende bundels: * ''Toulopers'' * ''Nuwe stemme 5'' * ''Vonk@verse 1 & 2'' * ''Honderd dichters 8'' == Rympies == Verskyn in die volgende bundels: * ''Nuwe kinderverseboek'' * ''Rympies vir Pikkies en Peuters'' == Afrikaanse publikasies oor Viljoen se werke == * Anker, Johan. 2011. Fanie Viljoen se ''Onderwêreld'' as voorbeeld van die gesag- en magstryd in die jeugroman. ''LitNet Akademies Geesteswetenskappe'' 8(3), 1-20. * Greyling, S.F. 2012. Die skrywer en nuwe publikasiekontekste: Interaktiwiteit en wisselwerking in aanlyngemeenskappe – Fanie Viljoen se ''Pynstiller'' as gevallestudie, ''LitNet Akademies Geesteswetenskappe'' 9(3), 442-486. * Greyling, S.F. 2012. Kreatiewe remediasie van ''Pynstiller'' deur Fanie Viljoen: Van kortverhaal na grafiese verhaal. ''Literator'' 33(1), 1-11. * Senekal, B.A. 2009. Vervreemding in Fanie Viljoen se ''BreinBliksem'' (2005), ''Stilet'' 21(1), 101-118. == Verwysings == {{Verwysings}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Viljoen, Fanie}} [[Kategorie:Suid-Afrikaanse skrywers]] [[Kategorie:Geboortes in 1970]] [[Kategorie:Lewende mense]] a6zoqpnkiombur6qwhe6m0qfch8c5u2 0 111029 2515192 1665573 2022-07-26T10:09:34Z Morne 672 wikitext text/x-wiki : ''Vir die ramp wat by die Clydesdale-steenkoolmyn naby [[Sasolburg]] in die Vrystaat plaasgevind het, sien [[Coalbrook-ramp]].'' {{Inligtingskas Suid-Afrikaanse dorp | naam = Clydesdale | inheemse_naam = | ander_naam = | beeld_stadsilhoeët = | beeldbyskrif = | duimdrukkeretiketposisie= regs | latd = 30 |latm = 17 |lats = 56 | longd = 29 |longm = 56 |longs = 24 | provinsie = KwaZulu-Natal | distrik = Harry Gwala | munisipaliteit = Umzimkhulu | oppervlakvoetnotas = | oppervlak_totaal_km2 = | hoogte_m = | bevolking_totaal = | bevolking_soos_op = 2011 | bevolkingvoetnotas = | demografie1_voetnotas = | persent_swart = 98.5% | persent_kleurling = 1.2% | persent_asiër = | persent_wit = | persent_ander = 0.2% | demografie2_voetnotas = | demografie2_titel1 = [[Zoeloe]] | demografie2_info1 = 51.1% | demografie2_titel2 = [[Xhosa]] | demografie2_info2 = 44.1% | demografie2_titel3 = [[Engels]] | demografie2_info3 = 1.5% | demografie2_titel4 = | demografie2_info4 = | demografie2_titel5 = Ander | demografie2_info5 = 3.3% | poskode = | poskode2 = | skakelkode = | sensuskode = 598124 | webwerf = }} '''Clydesdale''' is 'n klein dorpie in [[KwaZulu-Natal]], [[Suid-Afrika]]. Die dorpie lê in die suide van die provinsie. Clydesdale het as 'n Anglikaanse sendingstasie ontstaan. Dit is 4 km suid van [[uMzimkhulu]] geleë en in 1870 deur eerw. Henry Callaway gestig op die plaas Hopewell, wat behoort het aan Donald Strachan, en genoem na die vallei of "dale" van die Clyderivier in [[Skotland]]. == Sien ook == * [[Lys van dorpe in Suid-Afrika]] == Verwysings == {{Verwysings}} {{KwaZulu-Natal saadjie}} {{Suid-Afrikaanse distriksmunisipaliteit navbox|DC43}} [[Kategorie:Nedersettings in KwaZulu-Natal]] ph6amvpulkh4xzffxwl3i3c8d0037r7 2515193 2515192 2022-07-26T10:10:01Z Morne 672 wikitext text/x-wiki : ''Vir die ramp wat by die Clydesdale-steenkoolmyn naby [[Sasolburg]] in die Vrystaat plaasgevind het, sien [[Coalbrook-ramp]].'' {{Inligtingskas Suid-Afrikaanse dorp | naam = Clydesdale | inheemse_naam = | ander_naam = | beeld_stadsilhoeët = | beeldbyskrif = | duimdrukkeretiketposisie= regs | latd = 30 |latm = 17 |lats = 56 | longd = 29 |longm = 56 |longs = 24 | provinsie = KwaZulu-Natal | distrik = Harry Gwala | munisipaliteit = Umzimkhulu | oppervlakvoetnotas = | oppervlak_totaal_km2 = | hoogte_m = | bevolking_totaal = | bevolking_soos_op = 2011 | bevolkingvoetnotas = | demografie1_voetnotas = | persent_swart = 98.5% | persent_kleurling = 1.2% | persent_asiër = | persent_wit = | persent_ander = 0.2% | demografie2_voetnotas = | demografie2_titel1 = [[Zoeloe]] | demografie2_info1 = 51.1% | demografie2_titel2 = [[Xhosa]] | demografie2_info2 = 44.1% | demografie2_titel3 = [[Engels]] | demografie2_info3 = 1.5% | demografie2_titel4 = | demografie2_info4 = | demografie2_titel5 = Ander | demografie2_info5 = 3.3% | poskode = | poskode2 = | skakelkode = | sensuskode = 598124 | webwerf = }} '''Clydesdale''' is 'n klein dorpie in [[KwaZulu-Natal]], [[Suid-Afrika]]. Die dorpie lê in die suide van die provinsie. Clydesdale het as 'n Anglikaanse sendingstasie ontstaan. Dit is 4 km suid van [[uMzimkhulu|Umzimkhulu]] geleë en in 1870 deur eerw. Henry Callaway gestig op die plaas Hopewell, wat behoort het aan Donald Strachan, en genoem na die vallei of "dale" van die Clyderivier in [[Skotland]]. == Sien ook == * [[Lys van dorpe in Suid-Afrika]] == Verwysings == {{Verwysings}} {{KwaZulu-Natal saadjie}} {{Suid-Afrikaanse distriksmunisipaliteit navbox|DC43}} [[Kategorie:Nedersettings in KwaZulu-Natal]] 1c0h0q9u4si9nmn50qz0xqsma8sha2n 2515194 2515193 2022-07-26T10:11:21Z Morne 672 wikitext text/x-wiki : ''Vir die ramp wat by die Clydesdale-steenkoolmyn naby [[Sasolburg]] in die Vrystaat plaasgevind het, sien [[Coalbrook-ramp]].'' {{Inligtingskas Suid-Afrikaanse dorp | naam = Clydesdale | inheemse_naam = | ander_naam = | beeld_stadsilhoeët = | beeldbyskrif = | duimdrukkeretiketposisie= regs | latd = 30 |latm = 17 |lats = 56 | longd = 29 |longm = 56 |longs = 24 | provinsie = KwaZulu-Natal | distrik = Harry Gwala | munisipaliteit = Umzimkhulu | oppervlakvoetnotas = | oppervlak_totaal_km2 = | hoogte_m = | bevolking_totaal = | bevolking_soos_op = 2011 | bevolkingvoetnotas = | demografie1_voetnotas = | persent_swart = 98.5% | persent_kleurling = 1.2% | persent_asiër = | persent_wit = | persent_ander = 0.2% | demografie2_voetnotas = | demografie2_titel1 = [[Zoeloe]] | demografie2_info1 = 51.1% | demografie2_titel2 = [[Xhosa]] | demografie2_info2 = 44.1% | demografie2_titel3 = [[Engels]] | demografie2_info3 = 1.5% | demografie2_titel4 = | demografie2_info4 = | demografie2_titel5 = Ander | demografie2_info5 = 3.3% | poskode = | poskode2 = | skakelkode = | sensuskode = 598124 | webwerf = }} '''Clydesdale''' is 'n klein dorpie in [[KwaZulu-Natal]], [[Suid-Afrika]]. Die dorpie lê in die suide van die provinsie. Clydesdale het as 'n Anglikaanse sendingstasie ontstaan. Dit is 4 km suid van [[Umzimkhulu|uMzimkhulu]] geleë en in 1870 deur eerw. Henry Callaway gestig op die plaas Hopewell, wat behoort het aan Donald Strachan, en genoem na die vallei of "dale" van die Clyderivier in [[Skotland]]. == Sien ook == * [[Lys van dorpe in Suid-Afrika]] == Verwysings == {{Verwysings}} {{KwaZulu-Natal saadjie}} {{Suid-Afrikaanse distriksmunisipaliteit navbox|DC43}} [[Kategorie:Nedersettings in KwaZulu-Natal]] 8l24dae5yl2w615tkatr0dvoovbwyv5 0 115092 2515188 2431756 2022-07-26T09:39:08Z 41.71.60.7 words ans stuff wikitext text/x-wiki [[Lêer:Abraham Fouché.jpg|duimnael|regs|230px|Abraham Fouché (1968).]] '''Abraham Fouché''' (1889–1982) was ’n [[Afrikaans]]e [[digter]]. == Lewe en werk == Abraham Fouché was op 3 April 1889 in die distrik [[George]] gebore. Hier ontvang hy sy eerste onderrig op ’n plaasskooltjie. Later is hy argitek op [[Mosselbaai]], winkelier in [[Langkloof]] en vir dertig jaar werksaam in die versekeringsbedryf. Nadat hy die doktorsgraad in [[Sielkunde]] behaal, vestig hy hom in [[Linden]] in Johannesburg en praktiseer as ’n terapeutiese sielkundige. Hy is in 1982 oorlede. P.S> His spirit loves Justin Bieber == Skryfwerk == Sy kinderversies word in ’n opeenvolging van bundels versamel, eers die vroeë “''Kleuterklankies''” in 1938 en daarna in “''Kleinverse vir kinders''”, “''Waterhoendertjies en ander kinderversies''” en “''Kinderversies''”, terwyl hy in “''Karetten die klipkopman''” San-stories vir die jeug oorvertel. Sy debuut as digter vir volwassenes maak hy met<ref>Antonissen, Rob “Standpunte” Nuwe reeks 17 en 18, Mei-Desember 1957</ref> “''Tiende van die oes''”.<ref>Antonissen, Rob “Kern en tooi” Nasou Beperk Eerste uitgawe Eerste druk Elsiesrivier 1963</ref> Hierin bundel hy verse oor die natuurskoon en die verganklikheid van alle dinge, met die filosofiese onderbou om geleenthede aan te gryp. Die gedig “''Tafels van vermenigvuldiging''” word getoonset en professioneel opgeneem. Die San is die sentrale tema van sy gedigte in die bundels “''Weeskinders van die hemelgod''” en “''Boesmanverse''”, waarin hy uitvoerig gebruik maak van die beeldspraak en idioom van die San. Van sy verse word getoonset deur onder andere Stefans Grové. Sy gedigte word ook opgeneem in verskeie versamelbundels, waaronder “''Groot verseboek''”, “''Uit ons digkuns''”, “''Kleuterverseboek''”, “''Nuwe Kleuterverseboek''”,  “''Kleinverseboek''”, “''Nuwe Kleinverseboek''”, “''Land van sonlig en van sterre''”, “''Die mooiste Afrikaanse liefdesgedigte''” en “''Die Afrikaanse poësie in ’n duisend en enkele gedigte''”. ==  Publikasies == {| class="wikitable" !Jaar !Publikasies |- |1938 |Kleuterklankies |- |1956 |Tiende van die oes |- |1964 |Kleinverse vir kinders |- |1965 |Waterhoendertjies en ander kinderversies |- |1967 |Weeskinders van die hemelgod |- |1969 |Kinderversies |- | |Karetten die klipkopman |- |1972 |Boesmanverse |} == Bronnelys == === Boeke === * Antonissen, Rob: “Kern en tooi”. Nasou Beperk. Eerste uitgawe. Eerste druk. Elsiesrivier. 1963. * Buning, T.J.: “Uit ons digkuns”. J.L. van Schaik-Uitgewers. Pretoria. Nuwe omgewerkte druk. 1960. * Dekker, G.: “Afrikaanse Literatuurgeskiedenis”. Nasou Beperk. Kaapstad. Elfde druk. 1970. * Kannemeyer, J.C.: “Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1”. Academica, Pretoria en Kaapstad. Tweede druk. 1984. * Kannemeyer, J.C.; “Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 2”. Academica, Pretoria, Kaapstad en Johannesburg. Eerste uitgawe. Eerste druk. 1983. * Kannemeyer, J.C.: “Die Afrikaanse literatuur 1652-2004”. Human & Rousseau. Kaapstad en Pretoria. Eerste uitgawe .2005. * Van Coller, H.P. (red.): “Perspektief en Profiel Deel 2”. J.L. van Schaik-Uitgewers. Pretoria. Eerste uitgawe. 1999. === Internet === * Esaach: http://www.esaach.org.za/index.php?title=Fouche,_Abraham * Steyn, Riaan. [[Beeld]]: http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/1994/05/30/2/1.html{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * Worldcat: http://www.worldcat.org/search?q=au%3AFouche%2C+Abraham.&qt=hot_author === Resensies === {{Verwysings}} {{DEFAULTSORT:Fouche, Abraham}} [[Kategorie:Afrikaanse digters]] [[Kategorie:Geboortes in 1889]] [[Kategorie:Sterftes in 1982]] 2u5jqbgtk20gdt4uazaplt0m72i7i1t 2515189 2515188 2022-07-26T09:43:41Z 41.71.60.7 wikitext text/x-wiki [[Lêer:Abraham Fouché.jpg|duimnael|regs|230px|Abraham Fouché (1968).]] '''Abraham Fouché''' (1889–1982) was ’n [[Afrikaans]]e [[digter]]. == Lewe en werk == Abraham Fouché was op 3 April 1889 in die distrik [[George]] gebore. Hier ontvang hy sy eerste onderrig op ’n plaasskooltjie. Later is hy argitek op [[Mosselbaai]], winkelier in [[Langkloof]] en vir dertig jaar werksaam in die versekeringsbedryf. Nadat hy die doktorsgraad in [[Sielkunde]] behaal, vestig hy hom in [[Linden]] in Johannesburg en praktiseer as ’n terapeutiese sielkundige. Hy is in 1982 oorlede. == Skryfwerk == Sy kinderversies word in ’n opeenvolging van bundels versamel, eers die vroeë “''Kleuterklankies''” in 1938 en daarna in “''Kleinverse vir kinders''”, “''Waterhoendertjies en ander kinderversies''” en “''Kinderversies''”, terwyl hy in “''Karetten die klipkopman''” San-stories vir die jeug oorvertel. Sy debuut as digter vir volwassenes maak hy met<ref>Antonissen, Rob “Standpunte” Nuwe reeks 17 en 18, Mei-Desember 1957</ref> “''Tiende van die oes''”.<ref>Antonissen, Rob “Kern en tooi” Nasou Beperk Eerste uitgawe Eerste druk Elsiesrivier 1963</ref> Hierin bundel hy verse oor die natuurskoon en die verganklikheid van alle dinge, met die filosofiese onderbou om geleenthede aan te gryp. Die gedig “''Tafels van vermenigvuldiging''” word getoonset en professioneel opgeneem. Die San is die sentrale tema van sy gedigte in die bundels “''Weeskinders van die hemelgod''” en “''Boesmanverse''”, waarin hy uitvoerig gebruik maak van die beeldspraak en idioom van die San. Van sy verse word getoonset deur onder andere Stefans Grové. Sy gedigte word ook opgeneem in verskeie versamelbundels, waaronder “''Groot verseboek''”, “''Uit ons digkuns''”, “''Kleuterverseboek''”, “''Nuwe Kleuterverseboek''”,  “''Kleinverseboek''”, “''Nuwe Kleinverseboek''”, “''Land van sonlig en van sterre''”, “''Die mooiste Afrikaanse liefdesgedigte''” en “''Die Afrikaanse poësie in ’n duisend en enkele gedigte''”. ==  Publikasies == {| class="wikitable" !Jaar !Publikasies |- |1938 |Kleuterklankies |- |1956 |Tiende van die oes |- |1964 |Kleinverse vir kinders |- |1965 |Waterhoendertjies en ander kinderversies |- |1967 |Weeskinders van die hemelgod |- |1969 |Kinderversies |- | |Karetten die klipkopman |- |1972 |Boesmanverse |} == Bronnelys == === Boeke === * Antonissen, Rob: “Kern en tooi”. Nasou Beperk. Eerste uitgawe. Eerste druk. Elsiesrivier. 1963. * Buning, T.J.: “Uit ons digkuns”. J.L. van Schaik-Uitgewers. Pretoria. Nuwe omgewerkte druk. 1960. * Dekker, G.: “Afrikaanse Literatuurgeskiedenis”. Nasou Beperk. Kaapstad. Elfde druk. 1970. * Kannemeyer, J.C.: “Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1”. Academica, Pretoria en Kaapstad. Tweede druk. 1984. * Kannemeyer, J.C.; “Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 2”. Academica, Pretoria, Kaapstad en Johannesburg. Eerste uitgawe. Eerste druk. 1983. * Kannemeyer, J.C.: “Die Afrikaanse literatuur 1652-2004”. Human & Rousseau. Kaapstad en Pretoria. Eerste uitgawe .2005. * Van Coller, H.P. (red.): “Perspektief en Profiel Deel 2”. J.L. van Schaik-Uitgewers. Pretoria. Eerste uitgawe. 1999. === Internet === * Esaach: http://www.esaach.org.za/index.php?title=Fouche,_Abraham * Steyn, Riaan. [[Beeld]]: http://152.111.1.88/argief/berigte/beeld/1994/05/30/2/1.html{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * Worldcat: http://www.worldcat.org/search?q=au%3AFouche%2C+Abraham.&qt=hot_author === Resensies === {{Verwysings}} {{DEFAULTSORT:Fouche, Abraham}} [[Kategorie:Afrikaanse digters]] [[Kategorie:Geboortes in 1889]] [[Kategorie:Sterftes in 1982]] 1h15m23u61ptphsvn2pcgtgecvttqh6 0 115531 2515113 2482250 2022-07-25T19:55:23Z JMK 649 /* Taksonomie */ +genus, formaat wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Vygie | image = Mesembryanthemum 0.6 R.jpg | image_width = 240px | image_caption = 'n Bokbaaivygie | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | ordo = [[Caryophyllales]] | familia = ''[[Aizoaceae]]'' | subdivision_ranks = Genera | subdivision = <center>Sien teks</center> }} [[Lêer:Succulents.jpg|duimnael|400px|''Lithops marmorata'', ''Frithia pulchra'' en ''Lithops aucampiae'']] '''Vygies''' is vetplante van die [[familie (biologie)|familie]] ''Aizoaceae'', wat, veral in die [[sukkulente Karoo]], in baie [[spesie]]s voorkom. Die ou naam vir hierdie familie is ''Mesembryanthemaceae'' en in Engels word hul dikwels ''Mesembs'' genoem. Die meeste vygies word in die [[Wes-Kaap|Wes-]] en [[Noord-Kaap]] gevind, maar daar is ook drie vygiesoorte wat in [[Gauteng]] en [[Noord-Wes]] deur Natuurbewaringsordonansie beskerm word:<ref>{{webaanhaling|url=http://journals.co.za/docserver/fulltext/veld/82/3/2758.pdf?expires=1477003202&id=id&accname=guest&checksum=43A1FF3BA4596FC46418B7F261C1568F|titel=''Vygies van die Noorde'' {{Outeur|Pricscilla Swartz}}, Veld & Flora Sept, 1996}}</ref> Vygies is 'n groep plante wat vroeër deur [[Carolus Linnaeus|Linnaeus]] almal onder die genus ''Mesembryanthemum'' geplaas is, maar vanaf ongeveer 1921 in ongeveer 125 genera ingedeel is. Sowat 2 500 spesies is reeds beskryf en daar bestaan 'n goeie moontlikheid dat nog meer beskryf kan word. Hierdie groep plante word dikwels as die familie ''Mesembryanthemaceae'' beskou, maar volgens 'n meer algemeen aanvaarde klassifikasie word die vygies saam met ander plante soos die [[kraalbos]] (''Galenia'') en Hottentotsvye (''Carpobrotus'') onder die familie ''Aizoaceae'' geklassifiseer. Vygies is een- of meerjarige [[Vetplant|vetplante]] en die plantvorm wissel van klein kruide wat slegs uit twee blare bestaan tot klein struike. Die blare is enkelvoudig en teenoorstaande. Vygies soos die Lithops- en ander spesies bestaan uit slegs 2 groot, sukkulente blare wat deels met mekaar vergroei is en waartussen die blom verskyn. Heelwat variasie word in die wortels van vygies aangetref en die wortelstelsel is dikwels oppervlakkig sodat dit die min reën wat in die droë dele val, optimaal kan benut. Sommige vygies het 'n wortelstok, terwyl die wortelstelsel by ander tydens droogtetye soms doodgaan. Die blomme van vygies staan alleen en is opvallend helder gekleur. Byna alle kleure behalwe blou word aangetref. Daar is 4 of 5 meer of minder sukkulente kelkblare en ʼn groot aantal "kroonblare" - in werklikheid staminodes (onvrugbare meeldrade). Dikwels word daar ook oorgangsvorme tussen steriele en vrugbare meeldrade aangetref. Die blomme is tweeslagtig. Die vrugte van vygies is gewoonlik kenmerkende doosvrugte wat slegs oopgaan wanneer dit reën. Sodoende word die sade deur reëndruppels uit die vrug geforseer en is die toestande dadelik gunstig vir ontkieming. Na die reëns gaan die vrugte weer toe en hulle bly toe totdat hulle weer nat word. Verreweg die meeste vygies word in [[Suid-Afrika]] en [[Namibië]] aangetref, veral in die [[Karoo]], [[Boesmanland]], [[Namakwaland]] en die suidelike deel van die [[Namibwoestyn|Namib-woestyn]]. == Verteenwoordigers == Een van die bekendste vygiegenera is ''[[Lampranthus]]'', en heelwat gewilde tuinplante behoort ook tot die genus. Hulle is meerjarig, kruipend en blom hoof- saaklik in die lente. Hierdie genus is endemies in Suid-Afrika. Spesies van die genera ''Ruschia'', ''Drosanthemum'' en ''Cephalophylfum'' lyk baie soos die van die genus ''Lampranthus'', en baie van hulle is ook gewilde tuinplante. Die genus ''Doreanthus'' bestaan uit 10 spesies eenjarige vygies wat ongeveer 10 cm hoog word en tot die Wes-Kaap en Namakwaland beperk is. Die bekendste is die [[Bokbaaivygie]] (''Doreanthus belfidiformis''), wat wêreldwyd as ʼn gewilde tuinplant aangeplant word. Ook die Hottentotsvye (genus ''Carpobrotus'') word as vygies beskou. Hulle lyk baie soos die ander vygies, behalwe dat sowel hul blare as hul blomme heelwat groter is. Altesaam 23 spesies van hierdie genus word in Suid-Afrika aangetref en 5 spesies elders in die wêreld. Die vrugte van verskeie spesies is eetbaar. Hottentotsvye is geharde plante en word dikwels as grondbedekkings aangeplant. Die genus ''Mesembryanthemum'' bestaan vandag slegs uit ongeveer 74 spesies. Hulle het almal relatief groot blare wat met watergevulde papille oortrek is. ''Conophytum'', ''Lithops'' en 'n paar ander genera is eienaardige vygies wat by baie droë omstandighede aangepas is en gewild is onder vetplantversamelaars. Hulle bestaan meestal uit slegs 2 blare wat baie soos die klippe in hul omgewing lyk. Ook die spesies van die genus ''Fenestraria'' is eienaardige vygies met 'n ondergrondse wortelstok en slegs enkele blare wat bo die grond te voorskyn kom. Die genus het sy naam te danke aan die sirkelvormige, deursigtige weefsel aan die bokant van die blare wat soos klein venstertjies lyk. == Tuinbou == Vygies is baie gewild as pot- of tuinplante. Hulle kan maklik van saad gekweek word. In Engeland is daar 'n vygievereniging gestig met lede oor die hele wêreld. Die vygiefamilie is die grootste vetplantfamilie en 98 persent daarvan kom in Suid-Afrika voor.<ref>{{cite web |url=http://tuinmaakinsuidafrika.blogspot.com/2015/01/wat-is-tuin-sonder-vygies.html |title=tuinmaakinsuidafrika |language=af |archive-url=https://web.archive.org/web/20180709103338/http://tuinmaakinsuidafrika.blogspot.com/2015/01/wat-is-tuin-sonder-vygies.html |archive-date= 9 Julie 2018 |url-status=live |df=dmy-all |access-date=26 Oktober 2016 }}</ref> == Taksonomie == Die familie omvat die geslagte:<ref>{{cite web |url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=19897#null |title=ITIS |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20181231092431/https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN |archive-date=31 Desember 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> * ''Aptenia'' <small>N.E. Br.</small> * ''Braunsia'' <small>Schwantes</small> * ''Carpobrotus'' <small>N.E. Br.</small> * ''Cheiridopsis'' <small>N.E. Br.</small> * ''Conicosia'' <small>N.E. Br.</small> * ''Cypselea'' <small>Turpin</small> * ''Delosperma'' <small>N.E. Br.</small> * ''Disphyma'' <small>N.E. Br.</small> * ''Drosanthemum'' <small>Schwantes</small> * ''Galenia'' <small>[[Carolus Linnaeus|L.]]</small> * ''Lampranthus'' <small>N.E. Br.</small> * ''Malephora'' <small>N.E. Br.</small> * ''Mesembryanthemum'' <small>L.</small> * ''Oscularia'' <small>Schwantes</small> * ''Psilocaulon'' <small>N.E. Br.</small> * ''Ruschia'' <small>Schwantes</small> * ''Sesuvium'' <small>L.</small> * ''Tetragonia'' <small>L.</small> * ''Trianthema'' <small>L.</small> == Sien ook == * [[Rooivygie]] * [[Bokbaaivygie]] * [[Suurvy]] * [[Natalse duinevygie]] * [[Vingervygie]] * [[Bababoudjie]]s * [[Bokklootjie]]s * ''[[Lithops hookeri]]'' == Bronne == * Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409702, volume 29, bl. 41, 42 == Verwysings == {{Verwysings}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Vygies| ]] tit1jijh803oqilq6gibn0pxl8lhqz5 2515115 2515113 2022-07-25T19:57:11Z JMK 649 formaat wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Vygie | image = Mesembryanthemum 0.6 R.jpg | image_width = 240px | image_caption = 'n Bokbaaivygie | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | ordo = [[Caryophyllales]] | familia = '''Aizoaceae''' | subdivision_ranks = Genera | subdivision = <center>Sien teks</center> }} [[Lêer:Succulents.jpg|duimnael|400px|''Lithops marmorata'', ''Frithia pulchra'' en ''Lithops aucampiae'']] '''Vygies''' is vetplante van die [[familie (biologie)|familie]] ''Aizoaceae'', wat, veral in die [[sukkulente Karoo]], in baie [[spesie]]s voorkom. Die ou naam vir hierdie familie is ''Mesembryanthemaceae'' en in Engels word hul dikwels ''Mesembs'' genoem. Die meeste vygies word in die [[Wes-Kaap|Wes-]] en [[Noord-Kaap]] gevind, maar daar is ook drie vygiesoorte wat in [[Gauteng]] en [[Noord-Wes]] deur Natuurbewaringsordonansie beskerm word:<ref>{{webaanhaling|url=http://journals.co.za/docserver/fulltext/veld/82/3/2758.pdf?expires=1477003202&id=id&accname=guest&checksum=43A1FF3BA4596FC46418B7F261C1568F|titel=''Vygies van die Noorde'' {{Outeur|Pricscilla Swartz}}, Veld & Flora Sept, 1996}}</ref> Vygies is 'n groep plante wat vroeër deur [[Carolus Linnaeus|Linnaeus]] almal onder die genus ''Mesembryanthemum'' geplaas is, maar vanaf ongeveer 1921 in ongeveer 125 genera ingedeel is. Sowat 2 500 spesies is reeds beskryf en daar bestaan 'n goeie moontlikheid dat nog meer beskryf kan word. Hierdie groep plante word dikwels as die familie ''Mesembryanthemaceae'' beskou, maar volgens 'n meer algemeen aanvaarde klassifikasie word die vygies saam met ander plante soos die [[kraalbos]] (''Galenia'') en Hottentotsvye (''Carpobrotus'') onder die familie ''Aizoaceae'' geklassifiseer. Vygies is een- of meerjarige [[Vetplant|vetplante]] en die plantvorm wissel van klein kruide wat slegs uit twee blare bestaan tot klein struike. Die blare is enkelvoudig en teenoorstaande. Vygies soos die Lithops- en ander spesies bestaan uit slegs 2 groot, sukkulente blare wat deels met mekaar vergroei is en waartussen die blom verskyn. Heelwat variasie word in die wortels van vygies aangetref en die wortelstelsel is dikwels oppervlakkig sodat dit die min reën wat in die droë dele val, optimaal kan benut. Sommige vygies het 'n wortelstok, terwyl die wortelstelsel by ander tydens droogtetye soms doodgaan. Die blomme van vygies staan alleen en is opvallend helder gekleur. Byna alle kleure behalwe blou word aangetref. Daar is 4 of 5 meer of minder sukkulente kelkblare en ʼn groot aantal "kroonblare" - in werklikheid staminodes (onvrugbare meeldrade). Dikwels word daar ook oorgangsvorme tussen steriele en vrugbare meeldrade aangetref. Die blomme is tweeslagtig. Die vrugte van vygies is gewoonlik kenmerkende doosvrugte wat slegs oopgaan wanneer dit reën. Sodoende word die sade deur reëndruppels uit die vrug geforseer en is die toestande dadelik gunstig vir ontkieming. Na die reëns gaan die vrugte weer toe en hulle bly toe totdat hulle weer nat word. Verreweg die meeste vygies word in [[Suid-Afrika]] en [[Namibië]] aangetref, veral in die [[Karoo]], [[Boesmanland]], [[Namakwaland]] en die suidelike deel van die [[Namibwoestyn|Namib-woestyn]]. == Verteenwoordigers == Een van die bekendste vygiegenera is ''[[Lampranthus]]'', en heelwat gewilde tuinplante behoort ook tot die genus. Hulle is meerjarig, kruipend en blom hoof- saaklik in die lente. Hierdie genus is endemies in Suid-Afrika. Spesies van die genera ''Ruschia'', ''Drosanthemum'' en ''Cephalophylfum'' lyk baie soos die van die genus ''Lampranthus'', en baie van hulle is ook gewilde tuinplante. Die genus ''Doreanthus'' bestaan uit 10 spesies eenjarige vygies wat ongeveer 10 cm hoog word en tot die Wes-Kaap en Namakwaland beperk is. Die bekendste is die [[Bokbaaivygie]] (''Doreanthus belfidiformis''), wat wêreldwyd as ʼn gewilde tuinplant aangeplant word. Ook die Hottentotsvye (genus ''Carpobrotus'') word as vygies beskou. Hulle lyk baie soos die ander vygies, behalwe dat sowel hul blare as hul blomme heelwat groter is. Altesaam 23 spesies van hierdie genus word in Suid-Afrika aangetref en 5 spesies elders in die wêreld. Die vrugte van verskeie spesies is eetbaar. Hottentotsvye is geharde plante en word dikwels as grondbedekkings aangeplant. Die genus ''Mesembryanthemum'' bestaan vandag slegs uit ongeveer 74 spesies. Hulle het almal relatief groot blare wat met watergevulde papille oortrek is. ''Conophytum'', ''Lithops'' en 'n paar ander genera is eienaardige vygies wat by baie droë omstandighede aangepas is en gewild is onder vetplantversamelaars. Hulle bestaan meestal uit slegs 2 blare wat baie soos die klippe in hul omgewing lyk. Ook die spesies van die genus ''Fenestraria'' is eienaardige vygies met 'n ondergrondse wortelstok en slegs enkele blare wat bo die grond te voorskyn kom. Die genus het sy naam te danke aan die sirkelvormige, deursigtige weefsel aan die bokant van die blare wat soos klein venstertjies lyk. == Tuinbou == Vygies is baie gewild as pot- of tuinplante. Hulle kan maklik van saad gekweek word. In Engeland is daar 'n vygievereniging gestig met lede oor die hele wêreld. Die vygiefamilie is die grootste vetplantfamilie en 98 persent daarvan kom in Suid-Afrika voor.<ref>{{cite web |url=http://tuinmaakinsuidafrika.blogspot.com/2015/01/wat-is-tuin-sonder-vygies.html |title=tuinmaakinsuidafrika |language=af |archive-url=https://web.archive.org/web/20180709103338/http://tuinmaakinsuidafrika.blogspot.com/2015/01/wat-is-tuin-sonder-vygies.html |archive-date= 9 Julie 2018 |url-status=live |df=dmy-all |access-date=26 Oktober 2016 }}</ref> == Taksonomie == Die familie omvat die geslagte:<ref>{{cite web |url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=19897#null |title=ITIS |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20181231092431/https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN |archive-date=31 Desember 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> * ''Aptenia'' <small>N.E. Br.</small> * ''Braunsia'' <small>Schwantes</small> * ''Carpobrotus'' <small>N.E. Br.</small> * ''Cheiridopsis'' <small>N.E. Br.</small> * ''Conicosia'' <small>N.E. Br.</small> * ''Cypselea'' <small>Turpin</small> * ''Delosperma'' <small>N.E. Br.</small> * ''Disphyma'' <small>N.E. Br.</small> * ''Drosanthemum'' <small>Schwantes</small> * ''Galenia'' <small>[[Carolus Linnaeus|L.]]</small> * ''Lampranthus'' <small>N.E. Br.</small> * ''Malephora'' <small>N.E. Br.</small> * ''Mesembryanthemum'' <small>L.</small> * ''Oscularia'' <small>Schwantes</small> * ''Psilocaulon'' <small>N.E. Br.</small> * ''Ruschia'' <small>Schwantes</small> * ''Sesuvium'' <small>L.</small> * ''Tetragonia'' <small>L.</small> * ''Trianthema'' <small>L.</small> == Sien ook == * [[Rooivygie]] * [[Bokbaaivygie]] * [[Suurvy]] * [[Natalse duinevygie]] * [[Vingervygie]] * [[Bababoudjie]]s * [[Bokklootjie]]s * ''[[Lithops hookeri]]'' == Bronne == * Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409702, volume 29, bl. 41, 42 == Verwysings == {{Verwysings}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Vygies| ]] e8m0l5sforq1p6g8zs3czwcszfdq1wv 2515124 2515115 2022-07-25T20:07:47Z JMK 649 hofies, sorteer inhoud wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Vygie | image = Mesembryanthemum 0.6 R.jpg | image_width = 240px | image_caption = 'n Bokbaaivygie | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | ordo = [[Caryophyllales]] | familia = '''Aizoaceae''' | subdivision_ranks = Genera | subdivision = <center>Sien teks</center> }} '''Vygies''' is vetplante van die [[familie (biologie)|familie]] ''Aizoaceae'', wat, veral in die [[sukkulente Karoo]], in baie [[spesie]]s voorkom. Die ou naam vir hierdie familie is ''Mesembryanthemaceae'' en in Engels word hul dikwels ''Mesembs'' genoem. Die meeste vygies word in die [[Wes-Kaap|Wes-]] en [[Noord-Kaap]] gevind, maar daar is ook drie vygiesoorte wat in [[Gauteng]] en [[Noord-Wes]] deur natuurbewaringsordonansies beskerm word.<ref>{{webaanhaling|url=http://journals.co.za/docserver/fulltext/veld/82/3/2758.pdf?expires=1477003202&id=id&accname=guest&checksum=43A1FF3BA4596FC46418B7F261C1568F|titel=''Vygies van die Noorde'' {{Outeur|Pricscilla Swartz}}, Veld & Flora Sept, 1996}}</ref> ==Taksonomie== Vygies is 'n groep plante wat vroeër deur [[Carolus Linnaeus|Linnaeus]] almal onder die genus ''Mesembryanthemum'' geplaas is, maar vanaf ongeveer 1921 in ongeveer 125 genera ingedeel is. Sowat 2&nbs;000 spesies is reeds beskryf en daar bestaan 'n goeie moontlikheid dat nog meer beskryf kan word. Hierdie groep plante word dikwels as die familie ''Mesembryanthemaceae'' beskou, maar volgens 'n meer algemeen aanvaarde klassifikasie word die vygies saam met ander plante soos die [[kraalbos]] (''Galenia'') en Hottentotsvye (''Carpobrotus'') onder die familie ''Aizoaceae'' geklassifiseer. Die familie omvat die geslagte:<ref>{{cite web |url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=19897#null |title=ITIS |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20181231092431/https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN |archive-date=31 Desember 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> [[Lêer:Succulents.jpg|duimnael|400px|regs|''Lithops marmorata'', ''Frithia pulchra'' en ''Lithops aucampiae'']] * ''Aptenia'' <small>N.E. Br.</small> * ''Braunsia'' <small>Schwantes</small> * ''Carpobrotus'' <small>N.E. Br.</small> * ''Cheiridopsis'' <small>N.E. Br.</small> * ''Conicosia'' <small>N.E. Br.</small> * ''Cypselea'' <small>Turpin</small> * ''Delosperma'' <small>N.E. Br.</small> * ''Disphyma'' <small>N.E. Br.</small> * ''Drosanthemum'' <small>Schwantes</small> * ''Galenia'' <small>[[Carolus Linnaeus|L.]]</small> * ''Lampranthus'' <small>N.E. Br.</small> * ''Malephora'' <small>N.E. Br.</small> * ''Mesembryanthemum'' <small>L.</small> * ''Oscularia'' <small>Schwantes</small> * ''Psilocaulon'' <small>N.E. Br.</small> * ''Ruschia'' <small>Schwantes</small> * ''Sesuvium'' <small>L.</small> * ''Tetragonia'' <small>L.</small> * ''Trianthema'' <small>L.</small> == Groeiwyse en morfologie == Vygies is een- of meerjarige [[Vetplant|vetplante]] en die plantvorm wissel van klein kruide wat slegs uit twee blare bestaan tot klein struike. Die blare is enkelvoudig en teenoorstaande. Vygies soos die ''[[Lithops]]''- en ander spesies bestaan uit slegs 2 groot, sukkulente blare wat deels met mekaar vergroei is en waartussen die blom verskyn. Heelwat variasie word in die wortels van vygies aangetref en die wortelstelsel is dikwels oppervlakkig sodat dit die min reën wat in die droë dele val, optimaal kan benut. Sommige vygies het 'n wortelstok, terwyl die wortelstelsel by ander tydens droogtetye soms doodgaan. Die blomme van vygies staan alleen en is opvallend helder gekleur. Byna alle kleure behalwe blou word aangetref. Daar is 4 of 5 meer of minder sukkulente kelkblare en ʼn groot aantal "kroonblare" - in werklikheid staminodes (onvrugbare meeldrade). == Voortplanting == Dikwels word daar ook oorgangsvorme tussen steriele en vrugbare meeldrade aangetref. Die blomme is tweeslagtig. Die vrugte van vygies is gewoonlik kenmerkende doosvrugte wat slegs oopgaan wanneer dit reën. Sodoende word die sade deur reëndruppels uit die vrug geforseer en is die toestande dadelik gunstig vir ontkieming. Na die reëns gaan die vrugte weer toe en hulle bly toe totdat hulle weer nat word. Verreweg die meeste vygies word in [[Suid-Afrika]] en [[Namibië]] aangetref, veral in die [[Karoo]], [[Boesmanland]], [[Namakwaland]] en die suidelike deel van die [[Namibwoestyn|Namib-woestyn]]. == Verteenwoordigers == Een van die bekendste vygiegenera is ''[[Lampranthus]]'', en heelwat gewilde tuinplante behoort ook tot die genus. Hulle is meerjarig, kruipend en blom hoof- saaklik in die lente. Hierdie genus is endemies in Suid-Afrika. Spesies van die genera ''Ruschia'', ''Drosanthemum'' en ''Cephalophylfum'' lyk baie soos die van die genus ''Lampranthus'', en baie van hulle is ook gewilde tuinplante. Die genus ''Doreanthus'' bestaan uit 10 spesies eenjarige vygies wat ongeveer 10 cm hoog word en tot die Wes-Kaap en Namakwaland beperk is. Die bekendste is die [[Bokbaaivygie]] (''Doreanthus belfidiformis''), wat wêreldwyd as ʼn gewilde tuinplant aangeplant word. Ook die Hottentotsvye (genus ''Carpobrotus'') word as vygies beskou. Hulle lyk baie soos die ander vygies, behalwe dat sowel hul blare as hul blomme heelwat groter is. Altesaam 23 spesies van hierdie genus word in Suid-Afrika aangetref en 5 spesies elders in die wêreld. Die vrugte van verskeie spesies is eetbaar. Hottentotsvye is geharde plante en word dikwels as grondbedekkings aangeplant. Die genus ''Mesembryanthemum'' bestaan vandag slegs uit ongeveer 74 spesies. Hulle het almal relatief groot blare wat met watergevulde papille oortrek is. ''Conophytum'', ''Lithops'' en 'n paar ander genera is eienaardige vygies wat by baie droë omstandighede aangepas is en gewild is onder vetplantversamelaars. Hulle bestaan meestal uit slegs 2 blare wat baie soos die klippe in hul omgewing lyk. Ook die spesies van die genus ''Fenestraria'' is eienaardige vygies met 'n ondergrondse wortelstok en slegs enkele blare wat bo die grond te voorskyn kom. Die genus het sy naam te danke aan die sirkelvormige, deursigtige weefsel aan die bokant van die blare wat soos klein venstertjies lyk. == Tuinbou == Vygies is baie gewild as pot- of tuinplante. Hulle kan maklik van saad gekweek word. In Engeland is daar 'n vygievereniging gestig met lede oor die hele wêreld. Die vygiefamilie is die grootste vetplantfamilie en 98 persent daarvan kom in Suid-Afrika voor.<ref>{{cite web |url=http://tuinmaakinsuidafrika.blogspot.com/2015/01/wat-is-tuin-sonder-vygies.html |title=tuinmaakinsuidafrika |language=af |archive-url=https://web.archive.org/web/20180709103338/http://tuinmaakinsuidafrika.blogspot.com/2015/01/wat-is-tuin-sonder-vygies.html |archive-date= 9 Julie 2018 |url-status=live |df=dmy-all |access-date=26 Oktober 2016 }}</ref> == Sien ook == * [[Rooivygie]] * [[Bokbaaivygie]] * [[Suurvy]] * [[Natalse duinevygie]] * [[Vingervygie]] * [[Bababoudjie]]s * [[Bokklootjie]]s * ''[[Lithops hookeri]]'' == Bronne == * Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409702, volume 29, bl. 41, 42 == Verwysings == {{Verwysings}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Vygies| ]] lz99s21srjujbylhi08ju50xlbanyyj 2515128 2515124 2022-07-25T20:10:42Z JMK 649 korr wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Vygie | image = Mesembryanthemum 0.6 R.jpg | image_width = 240px | image_caption = 'n Bokbaaivygie | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | ordo = [[Caryophyllales]] | familia = '''Aizoaceae''' | subdivision_ranks = Genera | subdivision = <center>Sien teks</center> }} '''Vygies''' is vetplante van die [[familie (biologie)|familie]] ''Aizoaceae'', wat, veral in die [[sukkulente Karoo]], in baie [[spesie]]s voorkom. Die ou naam vir hierdie familie is ''Mesembryanthemaceae'' en in Engels word hul dikwels ''Mesembs'' genoem. Die meeste vygies word in die [[Wes-Kaap|Wes-]] en [[Noord-Kaap]] gevind, maar daar is ook drie vygiesoorte wat in [[Gauteng]] en [[Noord-Wes]] deur natuurbewaringsordonansies beskerm word.<ref>{{webaanhaling|url=http://journals.co.za/docserver/fulltext/veld/82/3/2758.pdf?expires=1477003202&id=id&accname=guest&checksum=43A1FF3BA4596FC46418B7F261C1568F|titel=''Vygies van die Noorde'' {{Outeur|Pricscilla Swartz}}, Veld & Flora Sept, 1996}}</ref> ==Taksonomie== Vygies is 'n groep plante wat vroeër deur [[Carolus Linnaeus|Linnaeus]] almal onder die genus ''Mesembryanthemum'' geplaas is, maar vanaf ongeveer 1921 in ongeveer 125 genera ingedeel is. Sowat 2&nbsp;500 spesies is reeds beskryf en daar bestaan 'n goeie moontlikheid dat nog meer beskryf kan word. Hierdie groep plante word dikwels as die familie ''Mesembryanthemaceae'' beskou, maar volgens 'n meer algemeen aanvaarde klassifikasie word die vygies saam met ander plante soos die [[kraalbos]] (''Galenia'') en Hottentotsvye (''Carpobrotus'') onder die familie ''Aizoaceae'' geklassifiseer. Die familie omvat die geslagte:<ref>{{cite web |url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=19897#null |title=ITIS |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20181231092431/https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN |archive-date=31 Desember 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> [[Lêer:Succulents.jpg|duimnael|400px|regs|''Lithops marmorata'', ''Frithia pulchra'' en ''Lithops aucampiae'']] * ''Aptenia'' <small>N.E. Br.</small> * ''Braunsia'' <small>Schwantes</small> * ''Carpobrotus'' <small>N.E. Br.</small> * ''Cheiridopsis'' <small>N.E. Br.</small> * ''Conicosia'' <small>N.E. Br.</small> * ''Cypselea'' <small>Turpin</small> * ''Delosperma'' <small>N.E. Br.</small> * ''Disphyma'' <small>N.E. Br.</small> * ''Drosanthemum'' <small>Schwantes</small> * ''Galenia'' <small>[[Carolus Linnaeus|L.]]</small> * ''Lampranthus'' <small>N.E. Br.</small> * ''Malephora'' <small>N.E. Br.</small> * ''Mesembryanthemum'' <small>L.</small> * ''Oscularia'' <small>Schwantes</small> * ''Psilocaulon'' <small>N.E. Br.</small> * ''Ruschia'' <small>Schwantes</small> * ''Sesuvium'' <small>L.</small> * ''Tetragonia'' <small>L.</small> * ''Trianthema'' <small>L.</small> == Groeiwyse en morfologie == Vygies is een- of meerjarige [[Vetplant|vetplante]] en die plantvorm wissel van klein kruide wat slegs uit twee blare bestaan tot klein struike. Die blare is enkelvoudig en teenoorstaande. Vygies soos die ''[[Lithops]]''- en ander spesies bestaan uit slegs 2 groot, sukkulente blare wat deels met mekaar vergroei is en waartussen die blom verskyn. Heelwat variasie word in die wortels van vygies aangetref en die wortelstelsel is dikwels oppervlakkig sodat dit die min reën wat in die droë dele val, optimaal kan benut. Sommige vygies het 'n wortelstok, terwyl die wortelstelsel by ander tydens droogtetye soms doodgaan. Die blomme van vygies staan alleen en is opvallend helder gekleur. Byna alle kleure behalwe blou word aangetref. Daar is 4 of 5 meer of minder sukkulente kelkblare en ʼn groot aantal "kroonblare" - in werklikheid staminodes (onvrugbare meeldrade). == Voortplanting == Dikwels word daar ook oorgangsvorme tussen steriele en vrugbare meeldrade aangetref. Die blomme is tweeslagtig. Die vrugte van vygies is gewoonlik kenmerkende doosvrugte wat slegs oopgaan wanneer dit reën. Sodoende word die sade deur reëndruppels uit die vrug geforseer en is die toestande dadelik gunstig vir ontkieming. Na die reëns gaan die vrugte weer toe en hulle bly toe totdat hulle weer nat word. Verreweg die meeste vygies word in [[Suid-Afrika]] en [[Namibië]] aangetref, veral in die [[Karoo]], [[Boesmanland]], [[Namakwaland]] en die suidelike deel van die [[Namibwoestyn|Namib-woestyn]]. == Verteenwoordigers == Een van die bekendste vygiegenera is ''[[Lampranthus]]'', en heelwat gewilde tuinplante behoort ook tot die genus. Hulle is meerjarig, kruipend en blom hoof- saaklik in die lente. Hierdie genus is endemies in Suid-Afrika. Spesies van die genera ''Ruschia'', ''Drosanthemum'' en ''Cephalophylfum'' lyk baie soos die van die genus ''Lampranthus'', en baie van hulle is ook gewilde tuinplante. Die genus ''Doreanthus'' bestaan uit 10 spesies eenjarige vygies wat ongeveer 10 cm hoog word en tot die Wes-Kaap en Namakwaland beperk is. Die bekendste is die [[Bokbaaivygie]] (''Doreanthus belfidiformis''), wat wêreldwyd as ʼn gewilde tuinplant aangeplant word. Ook die Hottentotsvye (genus ''Carpobrotus'') word as vygies beskou. Hulle lyk baie soos die ander vygies, behalwe dat sowel hul blare as hul blomme heelwat groter is. Altesaam 23 spesies van hierdie genus word in Suid-Afrika aangetref en 5 spesies elders in die wêreld. Die vrugte van verskeie spesies is eetbaar. Hottentotsvye is geharde plante en word dikwels as grondbedekkings aangeplant. Die genus ''Mesembryanthemum'' bestaan vandag slegs uit ongeveer 74 spesies. Hulle het almal relatief groot blare wat met watergevulde papille oortrek is. ''Conophytum'', ''Lithops'' en 'n paar ander genera is eienaardige vygies wat by baie droë omstandighede aangepas is en gewild is onder vetplantversamelaars. Hulle bestaan meestal uit slegs 2 blare wat baie soos die klippe in hul omgewing lyk. Ook die spesies van die genus ''Fenestraria'' is eienaardige vygies met 'n ondergrondse wortelstok en slegs enkele blare wat bo die grond te voorskyn kom. Die genus het sy naam te danke aan die sirkelvormige, deursigtige weefsel aan die bokant van die blare wat soos klein venstertjies lyk. == Tuinbou == Vygies is baie gewild as pot- of tuinplante. Hulle kan maklik van saad gekweek word. In Engeland is daar 'n vygievereniging gestig met lede oor die hele wêreld. Die vygiefamilie is die grootste vetplantfamilie en 98 persent daarvan kom in Suid-Afrika voor.<ref>{{cite web |url=http://tuinmaakinsuidafrika.blogspot.com/2015/01/wat-is-tuin-sonder-vygies.html |title=tuinmaakinsuidafrika |language=af |archive-url=https://web.archive.org/web/20180709103338/http://tuinmaakinsuidafrika.blogspot.com/2015/01/wat-is-tuin-sonder-vygies.html |archive-date= 9 Julie 2018 |url-status=live |df=dmy-all |access-date=26 Oktober 2016 }}</ref> == Sien ook == * [[Rooivygie]] * [[Bokbaaivygie]] * [[Suurvy]] * [[Natalse duinevygie]] * [[Vingervygie]] * [[Bababoudjie]]s * [[Bokklootjie]]s * ''[[Lithops hookeri]]'' == Bronne == * Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409702, volume 29, bl. 41, 42 == Verwysings == {{Verwysings}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Vygies| ]] 2pv01npmzdxiqcw25r1zsne8u91nlpz 2515131 2515128 2022-07-25T20:15:09Z JMK 649 sp, +genus wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Vygie | image = Mesembryanthemum 0.6 R.jpg | image_width = 240px | image_caption = 'n Bokbaaivygie | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | ordo = [[Caryophyllales]] | familia = '''Aizoaceae''' | subdivision_ranks = Genera | subdivision = <center>Sien teks</center> }} '''Vygies''' is vetplante van die [[familie (biologie)|familie]] ''Aizoaceae'', wat, veral in die [[sukkulente Karoo]], in baie [[spesie]]s voorkom. Die ou naam vir hierdie familie is ''Mesembryanthemaceae'' en in Engels word hul dikwels ''Mesembs'' genoem. Die meeste vygies word in die [[Wes-Kaap|Wes-]] en [[Noord-Kaap]] gevind, maar daar is ook drie vygiesoorte wat in [[Gauteng]] en [[Noord-Wes]] deur natuurbewaringsordonansies beskerm word.<ref>{{webaanhaling|url=http://journals.co.za/docserver/fulltext/veld/82/3/2758.pdf?expires=1477003202&id=id&accname=guest&checksum=43A1FF3BA4596FC46418B7F261C1568F|titel=''Vygies van die Noorde'' {{Outeur|Pricscilla Swartz}}, Veld & Flora Sept, 1996}}</ref> ==Taksonomie== Vygies is 'n groep plante wat vroeër deur [[Carolus Linnaeus|Linnaeus]] almal onder die genus ''Mesembryanthemum'' geplaas is, maar vanaf ongeveer 1921 in ongeveer 125 genera ingedeel is. Sowat 2&nbsp;500 spesies is reeds beskryf en daar bestaan 'n goeie moontlikheid dat nog meer beskryf kan word. Hierdie groep plante word dikwels as die familie ''Mesembryanthemaceae'' beskou, maar volgens 'n meer algemeen aanvaarde klassifikasie word die vygies saam met ander plante soos die [[kraalbos]] (''Galenia'') en Hottentotsvye (''Carpobrotus'') onder die familie ''Aizoaceae'' geklassifiseer. Die familie omvat die geslagte:<ref>{{cite web |url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=19897#null |title=ITIS |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20181231092431/https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN |archive-date=31 Desember 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> [[Lêer:Succulents.jpg|duimnael|400px|regs|''Lithops marmorata'', ''Frithia pulchra'' en ''Lithops aucampiae'']] * ''Aptenia'' <small>N.E. Br.</small> * ''Braunsia'' <small>Schwantes</small> * ''Carpobrotus'' <small>N.E. Br.</small> * ''Cephalophyllum'' <small>(Haw.) N.E.Br.</small> * ''Cheiridopsis'' <small>N.E. Br.</small> * ''Conicosia'' <small>N.E. Br.</small> * ''Cypselea'' <small>Turpin</small> * ''Delosperma'' <small>N.E. Br.</small> * ''Disphyma'' <small>N.E. Br.</small> * ''Drosanthemum'' <small>Schwantes</small> * ''Galenia'' <small>[[Carolus Linnaeus|L.]]</small> * ''Lampranthus'' <small>N.E. Br.</small> * ''Malephora'' <small>N.E. Br.</small> * ''Mesembryanthemum'' <small>L.</small> * ''Oscularia'' <small>Schwantes</small> * ''Psilocaulon'' <small>N.E. Br.</small> * ''Ruschia'' <small>Schwantes</small> * ''Sesuvium'' <small>L.</small> * ''Tetragonia'' <small>L.</small> * ''Trianthema'' <small>L.</small> == Groeiwyse en morfologie == Vygies is een- of meerjarige [[Vetplant|vetplante]] en die plantvorm wissel van klein kruide wat slegs uit twee blare bestaan tot klein struike. Die blare is enkelvoudig en teenoorstaande. Vygies soos die ''[[Lithops]]''- en ander spesies bestaan uit slegs 2 groot, sukkulente blare wat deels met mekaar vergroei is en waartussen die blom verskyn. Heelwat variasie word in die wortels van vygies aangetref en die wortelstelsel is dikwels oppervlakkig sodat dit die min reën wat in die droë dele val, optimaal kan benut. Sommige vygies het 'n wortelstok, terwyl die wortelstelsel by ander tydens droogtetye soms doodgaan. Die blomme van vygies staan alleen en is opvallend helder gekleur. Byna alle kleure behalwe blou word aangetref. Daar is 4 of 5 meer of minder sukkulente kelkblare en ʼn groot aantal "kroonblare" - in werklikheid staminodes (onvrugbare meeldrade). == Voortplanting == Dikwels word daar ook oorgangsvorme tussen steriele en vrugbare meeldrade aangetref. Die blomme is tweeslagtig. Die vrugte van vygies is gewoonlik kenmerkende doosvrugte wat slegs oopgaan wanneer dit reën. Sodoende word die sade deur reëndruppels uit die vrug geforseer en is die toestande dadelik gunstig vir ontkieming. Na die reëns gaan die vrugte weer toe en hulle bly toe totdat hulle weer nat word. Verreweg die meeste vygies word in [[Suid-Afrika]] en [[Namibië]] aangetref, veral in die [[Karoo]], [[Boesmanland]], [[Namakwaland]] en die suidelike deel van die [[Namibwoestyn|Namib-woestyn]]. == Verteenwoordigers == Een van die bekendste vygiegenera is ''[[Lampranthus]]'', en heelwat gewilde tuinplante behoort ook tot die genus. Hulle is meerjarig, kruipend en blom hoof- saaklik in die lente. Hierdie genus is endemies in Suid-Afrika. Spesies van die genera ''Ruschia'', ''Drosanthemum'' en ''Cephalophyllum'' lyk baie soos die van die genus ''Lampranthus'', en baie van hulle is ook gewilde tuinplante. Die genus ''Doreanthus'' bestaan uit 10 spesies eenjarige vygies wat ongeveer 10 cm hoog word en tot die Wes-Kaap en Namakwaland beperk is. Die bekendste is die [[Bokbaaivygie]] (''Doreanthus belfidiformis''), wat wêreldwyd as ʼn gewilde tuinplant aangeplant word. Ook die Hottentotsvye (genus ''Carpobrotus'') word as vygies beskou. Hulle lyk baie soos die ander vygies, behalwe dat sowel hul blare as hul blomme heelwat groter is. Altesaam 23 spesies van hierdie genus word in Suid-Afrika aangetref en 5 spesies elders in die wêreld. Die vrugte van verskeie spesies is eetbaar. Hottentotsvye is geharde plante en word dikwels as grondbedekkings aangeplant. Die genus ''Mesembryanthemum'' bestaan vandag slegs uit ongeveer 74 spesies. Hulle het almal relatief groot blare wat met watergevulde papille oortrek is. ''Conophytum'', ''Lithops'' en 'n paar ander genera is eienaardige vygies wat by baie droë omstandighede aangepas is en gewild is onder vetplantversamelaars. Hulle bestaan meestal uit slegs 2 blare wat baie soos die klippe in hul omgewing lyk. Ook die spesies van die genus ''Fenestraria'' is eienaardige vygies met 'n ondergrondse wortelstok en slegs enkele blare wat bo die grond te voorskyn kom. Die genus het sy naam te danke aan die sirkelvormige, deursigtige weefsel aan die bokant van die blare wat soos klein venstertjies lyk. == Tuinbou == Vygies is baie gewild as pot- of tuinplante. Hulle kan maklik van saad gekweek word. In Engeland is daar 'n vygievereniging gestig met lede oor die hele wêreld. Die vygiefamilie is die grootste vetplantfamilie en 98 persent daarvan kom in Suid-Afrika voor.<ref>{{cite web |url=http://tuinmaakinsuidafrika.blogspot.com/2015/01/wat-is-tuin-sonder-vygies.html |title=tuinmaakinsuidafrika |language=af |archive-url=https://web.archive.org/web/20180709103338/http://tuinmaakinsuidafrika.blogspot.com/2015/01/wat-is-tuin-sonder-vygies.html |archive-date= 9 Julie 2018 |url-status=live |df=dmy-all |access-date=26 Oktober 2016 }}</ref> == Sien ook == * [[Rooivygie]] * [[Bokbaaivygie]] * [[Suurvy]] * [[Natalse duinevygie]] * [[Vingervygie]] * [[Bababoudjie]]s * [[Bokklootjie]]s * ''[[Lithops hookeri]]'' == Bronne == * Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409702, volume 29, bl. 41, 42 == Verwysings == {{Verwysings}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Vygies| ]] knhkqj2h81q5c0w5eny1muscba63xrd 2515135 2515131 2022-07-25T20:23:23Z JMK 649 +genera, skakel wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Vygie | image = Mesembryanthemum 0.6 R.jpg | image_width = 240px | image_caption = 'n Bokbaaivygie | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | ordo = [[Caryophyllales]] | familia = '''Aizoaceae''' | subdivision_ranks = Genera | subdivision = <center>Sien teks</center> }} '''Vygies''' is vetplante van die [[familie (biologie)|familie]] ''Aizoaceae'', wat, veral in die [[sukkulente Karoo]], in baie [[spesie]]s voorkom. Die ou naam vir hierdie familie is ''Mesembryanthemaceae'' en in Engels word hul dikwels ''Mesembs'' genoem. Die meeste vygies word in die [[Wes-Kaap|Wes-]] en [[Noord-Kaap]] gevind, maar daar is ook drie vygiesoorte wat in [[Gauteng]] en [[Noord-Wes]] deur natuurbewaringsordonansies beskerm word.<ref>{{webaanhaling|url=http://journals.co.za/docserver/fulltext/veld/82/3/2758.pdf?expires=1477003202&id=id&accname=guest&checksum=43A1FF3BA4596FC46418B7F261C1568F|titel=''Vygies van die Noorde'' {{Outeur|Pricscilla Swartz}}, Veld & Flora Sept, 1996}}</ref> ==Taksonomie== Vygies is 'n groep plante wat vroeër deur [[Carolus Linnaeus|Linnaeus]] almal onder die genus ''Mesembryanthemum'' geplaas is, maar vanaf ongeveer 1921 in ongeveer 125 genera ingedeel is. Sowat 2&nbsp;500 spesies is reeds beskryf en daar bestaan 'n goeie moontlikheid dat nog meer beskryf kan word. Hierdie groep plante word dikwels as die familie ''Mesembryanthemaceae'' beskou, maar volgens 'n meer algemeen aanvaarde klassifikasie word die vygies saam met ander plante soos die [[kraalbos]] (''Galenia'') en Hottentotsvye (''Carpobrotus'') onder die familie ''Aizoaceae'' geklassifiseer. Die familie omvat die geslagte:<ref>{{cite web |url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=19897#null |title=ITIS |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20181231092431/https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN |archive-date=31 Desember 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> [[Lêer:Succulents.jpg|duimnael|400px|regs|''Lithops marmorata'', ''Frithia pulchra'' en ''Lithops aucampiae'']] * ''Aptenia'' <small>N.E. Br.</small> * ''Braunsia'' <small>Schwantes</small> * ''Carpobrotus'' <small>N.E. Br.</small> * ''Cephalophyllum'' <small>(Haw.) N.E.Br.</small> * ''Cheiridopsis'' <small>N.E. Br.</small> * ''Conicosia'' <small>N.E. Br.</small> * ''[[Knopie|Conophytum]]'' <small>N.E.Br.</small> * ''Cypselea'' <small>Turpin</small> * ''Delosperma'' <small>N.E. Br.</small> * ''Disphyma'' <small>N.E. Br.</small> * ''Drosanthemum'' <small>Schwantes</small> * ''Fenestraria'' <small>N.E.Br.</small> * ''Galenia'' <small>[[Carolus Linnaeus|L.]]</small> * ''Lampranthus'' <small>N.E. Br.</small> * ''Malephora'' <small>N.E. Br.</small> * ''Mesembryanthemum'' <small>L.</small> * ''Oscularia'' <small>Schwantes</small> * ''Psilocaulon'' <small>N.E. Br.</small> * ''Ruschia'' <small>Schwantes</small> * ''Sesuvium'' <small>L.</small> * ''Tetragonia'' <small>L.</small> * ''Trianthema'' <small>L.</small> == Groeiwyse en morfologie == Vygies is een- of meerjarige [[Vetplant|vetplante]] en die plantvorm wissel van klein kruide wat slegs uit twee blare bestaan tot klein struike. Die blare is enkelvoudig en teenoorstaande. Vygies soos die ''[[Lithops]]''- en ander spesies bestaan uit slegs 2 groot, sukkulente blare wat deels met mekaar vergroei is en waartussen die blom verskyn. Heelwat variasie word in die wortels van vygies aangetref en die wortelstelsel is dikwels oppervlakkig sodat dit die min reën wat in die droë dele val, optimaal kan benut. Sommige vygies het 'n wortelstok, terwyl die wortelstelsel by ander tydens droogtetye soms doodgaan. Die blomme van vygies staan alleen en is opvallend helder gekleur. Byna alle kleure behalwe blou word aangetref. Daar is 4 of 5 meer of minder sukkulente kelkblare en ʼn groot aantal "kroonblare" - in werklikheid staminodes (onvrugbare meeldrade). == Voortplanting == Dikwels word daar ook oorgangsvorme tussen steriele en vrugbare meeldrade aangetref. Die blomme is tweeslagtig. Die vrugte van vygies is gewoonlik kenmerkende doosvrugte wat slegs oopgaan wanneer dit reën. Sodoende word die sade deur reëndruppels uit die vrug geforseer en is die toestande dadelik gunstig vir ontkieming. Na die reëns gaan die vrugte weer toe en hulle bly toe totdat hulle weer nat word. Verreweg die meeste vygies word in [[Suid-Afrika]] en [[Namibië]] aangetref, veral in die [[Karoo]], [[Boesmanland]], [[Namakwaland]] en die suidelike deel van die [[Namibwoestyn|Namib-woestyn]]. == Verteenwoordigers == Een van die bekendste vygiegenera is ''[[Lampranthus]]'', en heelwat gewilde tuinplante behoort ook tot die genus. Hulle is meerjarig, kruipend en blom hoof- saaklik in die lente. Hierdie genus is endemies in Suid-Afrika. Spesies van die genera ''Ruschia'', ''Drosanthemum'' en ''Cephalophyllum'' lyk baie soos die van die genus ''Lampranthus'', en baie van hulle is ook gewilde tuinplante. Die genus ''Doreanthus'' bestaan uit 10 spesies eenjarige vygies wat ongeveer 10 cm hoog word en tot die Wes-Kaap en Namakwaland beperk is. Die bekendste is die [[Bokbaaivygie]] (''Doreanthus belfidiformis''), wat wêreldwyd as ʼn gewilde tuinplant aangeplant word. Ook die Hottentotsvye (genus ''Carpobrotus'') word as vygies beskou. Hulle lyk baie soos die ander vygies, behalwe dat sowel hul blare as hul blomme heelwat groter is. Altesaam 23 spesies van hierdie genus word in Suid-Afrika aangetref en 5 spesies elders in die wêreld. Die vrugte van verskeie spesies is eetbaar. Hottentotsvye is geharde plante en word dikwels as grondbedekkings aangeplant. Die genus ''Mesembryanthemum'' bestaan vandag slegs uit ongeveer 74 spesies. Hulle het almal relatief groot blare wat met watergevulde papille oortrek is. ''Conophytum'', ''Lithops'' en 'n paar ander genera is eienaardige vygies wat by baie droë omstandighede aangepas is en gewild is onder vetplantversamelaars. Hulle bestaan meestal uit slegs 2 blare wat baie soos die klippe in hul omgewing lyk. Ook die spesies van die genus ''Fenestraria'' is eienaardige vygies met 'n ondergrondse wortelstok en slegs enkele blare wat bo die grond te voorskyn kom. Die genus het sy naam te danke aan die sirkelvormige, deursigtige weefsel aan die bokant van die blare wat soos klein venstertjies lyk. == Tuinbou == Vygies is baie gewild as pot- of tuinplante. Hulle kan maklik van saad gekweek word. In Engeland is daar 'n vygievereniging gestig met lede oor die hele wêreld. Die vygiefamilie is die grootste vetplantfamilie en 98 persent daarvan kom in Suid-Afrika voor.<ref>{{cite web |url=http://tuinmaakinsuidafrika.blogspot.com/2015/01/wat-is-tuin-sonder-vygies.html |title=tuinmaakinsuidafrika |language=af |archive-url=https://web.archive.org/web/20180709103338/http://tuinmaakinsuidafrika.blogspot.com/2015/01/wat-is-tuin-sonder-vygies.html |archive-date= 9 Julie 2018 |url-status=live |df=dmy-all |access-date=26 Oktober 2016 }}</ref> == Sien ook == * [[Rooivygie]] * [[Bokbaaivygie]] * [[Suurvy]] * [[Natalse duinevygie]] * [[Vingervygie]] * [[Bababoudjie]]s * [[Bokklootjie]]s * ''[[Lithops hookeri]]'' == Bronne == * Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409702, volume 29, bl. 41, 42 == Verwysings == {{Verwysings}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Vygies| ]] dtke7qpdt9mvf4ieeqa65n8f4aavi2e 2515136 2515135 2022-07-25T20:27:42Z JMK 649 +genus wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Vygie | image = Mesembryanthemum 0.6 R.jpg | image_width = 240px | image_caption = 'n Bokbaaivygie | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | ordo = [[Caryophyllales]] | familia = '''Aizoaceae''' | subdivision_ranks = Genera | subdivision = <center>Sien teks</center> }} '''Vygies''' is vetplante van die [[familie (biologie)|familie]] ''Aizoaceae'', wat, veral in die [[sukkulente Karoo]], in baie [[spesie]]s voorkom. Die ou naam vir hierdie familie is ''Mesembryanthemaceae'' en in Engels word hul dikwels ''Mesembs'' genoem. Die meeste vygies word in die [[Wes-Kaap|Wes-]] en [[Noord-Kaap]] gevind, maar daar is ook drie vygiesoorte wat in [[Gauteng]] en [[Noord-Wes]] deur natuurbewaringsordonansies beskerm word.<ref>{{webaanhaling|url=http://journals.co.za/docserver/fulltext/veld/82/3/2758.pdf?expires=1477003202&id=id&accname=guest&checksum=43A1FF3BA4596FC46418B7F261C1568F|titel=''Vygies van die Noorde'' {{Outeur|Pricscilla Swartz}}, Veld & Flora Sept, 1996}}</ref> ==Taksonomie== Vygies is 'n groep plante wat vroeër deur [[Carolus Linnaeus|Linnaeus]] almal onder die genus ''Mesembryanthemum'' geplaas is, maar vanaf ongeveer 1921 in ongeveer 125 genera ingedeel is. Sowat 2&nbsp;500 spesies is reeds beskryf en daar bestaan 'n goeie moontlikheid dat nog meer beskryf kan word. Hierdie groep plante word dikwels as die familie ''Mesembryanthemaceae'' beskou, maar volgens 'n meer algemeen aanvaarde klassifikasie word die vygies saam met ander plante soos die [[kraalbos]] (''Galenia'') en Hottentotsvye (''Carpobrotus'') onder die familie ''Aizoaceae'' geklassifiseer. Die familie omvat die geslagte:<ref>{{cite web |url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=19897#null |title=ITIS |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20181231092431/https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN |archive-date=31 Desember 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> [[Lêer:Succulents.jpg|duimnael|400px|regs|''Lithops marmorata'', ''Frithia pulchra'' en ''Lithops aucampiae'']] * ''Aptenia'' <small>N.E. Br.</small> * ''Braunsia'' <small>Schwantes</small> * ''Carpobrotus'' <small>N.E. Br.</small> * ''Cephalophyllum'' <small>(Haw.) N.E.Br.</small> * ''Cheiridopsis'' <small>N.E. Br.</small> * ''Conicosia'' <small>N.E. Br.</small> * ''[[Knopie|Conophytum]]'' <small>N.E.Br.</small> * ''Cypselea'' <small>Turpin</small> * ''Delosperma'' <small>N.E. Br.</small> * ''Disphyma'' <small>N.E. Br.</small> * ''Drosanthemum'' <small>Schwantes</small> * ''Fenestraria'' <small>N.E.Br.</small> * ''Galenia'' <small>[[Carolus Linnaeus|L.]]</small> * ''Lampranthus'' <small>N.E. Br.</small> * ''Lithops'' <small>N.E. Br.</small> * ''Malephora'' <small>N.E. Br.</small> * ''Mesembryanthemum'' <small>L.</small> * ''Oscularia'' <small>Schwantes</small> * ''Psilocaulon'' <small>N.E. Br.</small> * ''Ruschia'' <small>Schwantes</small> * ''Sesuvium'' <small>L.</small> * ''Tetragonia'' <small>L.</small> * ''Trianthema'' <small>L.</small> == Groeiwyse en morfologie == Vygies is een- of meerjarige [[Vetplant|vetplante]] en die plantvorm wissel van klein kruide wat slegs uit twee blare bestaan tot klein struike. Die blare is enkelvoudig en teenoorstaande. Vygies soos die ''[[Lithops]]''- en ander spesies bestaan uit slegs 2 groot, sukkulente blare wat deels met mekaar vergroei is en waartussen die blom verskyn. Heelwat variasie word in die wortels van vygies aangetref en die wortelstelsel is dikwels oppervlakkig sodat dit die min reën wat in die droë dele val, optimaal kan benut. Sommige vygies het 'n wortelstok, terwyl die wortelstelsel by ander tydens droogtetye soms doodgaan. Die blomme van vygies staan alleen en is opvallend helder gekleur. Byna alle kleure behalwe blou word aangetref. Daar is 4 of 5 meer of minder sukkulente kelkblare en ʼn groot aantal "kroonblare" - in werklikheid staminodes (onvrugbare meeldrade). == Voortplanting == Dikwels word daar ook oorgangsvorme tussen steriele en vrugbare meeldrade aangetref. Die blomme is tweeslagtig. Die vrugte van vygies is gewoonlik kenmerkende doosvrugte wat slegs oopgaan wanneer dit reën. Sodoende word die sade deur reëndruppels uit die vrug geforseer en is die toestande dadelik gunstig vir ontkieming. Na die reëns gaan die vrugte weer toe en hulle bly toe totdat hulle weer nat word. Verreweg die meeste vygies word in [[Suid-Afrika]] en [[Namibië]] aangetref, veral in die [[Karoo]], [[Boesmanland]], [[Namakwaland]] en die suidelike deel van die [[Namibwoestyn|Namib-woestyn]]. == Verteenwoordigers == Een van die bekendste vygiegenera is ''[[Lampranthus]]'', en heelwat gewilde tuinplante behoort ook tot die genus. Hulle is meerjarig, kruipend en blom hoof- saaklik in die lente. Hierdie genus is endemies in Suid-Afrika. Spesies van die genera ''Ruschia'', ''Drosanthemum'' en ''Cephalophyllum'' lyk baie soos die van die genus ''Lampranthus'', en baie van hulle is ook gewilde tuinplante. Die genus ''Doreanthus'' bestaan uit 10 spesies eenjarige vygies wat ongeveer 10 cm hoog word en tot die Wes-Kaap en Namakwaland beperk is. Die bekendste is die [[Bokbaaivygie]] (''Doreanthus belfidiformis''), wat wêreldwyd as ʼn gewilde tuinplant aangeplant word. Ook die Hottentotsvye (genus ''Carpobrotus'') word as vygies beskou. Hulle lyk baie soos die ander vygies, behalwe dat sowel hul blare as hul blomme heelwat groter is. Altesaam 23 spesies van hierdie genus word in Suid-Afrika aangetref en 5 spesies elders in die wêreld. Die vrugte van verskeie spesies is eetbaar. Hottentotsvye is geharde plante en word dikwels as grondbedekkings aangeplant. Die genus ''Mesembryanthemum'' bestaan vandag slegs uit ongeveer 74 spesies. Hulle het almal relatief groot blare wat met watergevulde papille oortrek is. ''Conophytum'', ''Lithops'' en 'n paar ander genera is eienaardige vygies wat by baie droë omstandighede aangepas is en gewild is onder vetplantversamelaars. Hulle bestaan meestal uit slegs 2 blare wat baie soos die klippe in hul omgewing lyk. Ook die spesies van die genus ''Fenestraria'' is eienaardige vygies met 'n ondergrondse wortelstok en slegs enkele blare wat bo die grond te voorskyn kom. Die genus het sy naam te danke aan die sirkelvormige, deursigtige weefsel aan die bokant van die blare wat soos klein venstertjies lyk. == Tuinbou == Vygies is baie gewild as pot- of tuinplante. Hulle kan maklik van saad gekweek word. In Engeland is daar 'n vygievereniging gestig met lede oor die hele wêreld. Die vygiefamilie is die grootste vetplantfamilie en 98 persent daarvan kom in Suid-Afrika voor.<ref>{{cite web |url=http://tuinmaakinsuidafrika.blogspot.com/2015/01/wat-is-tuin-sonder-vygies.html |title=tuinmaakinsuidafrika |language=af |archive-url=https://web.archive.org/web/20180709103338/http://tuinmaakinsuidafrika.blogspot.com/2015/01/wat-is-tuin-sonder-vygies.html |archive-date= 9 Julie 2018 |url-status=live |df=dmy-all |access-date=26 Oktober 2016 }}</ref> == Sien ook == * [[Rooivygie]] * [[Bokbaaivygie]] * [[Suurvy]] * [[Natalse duinevygie]] * [[Vingervygie]] * [[Bababoudjie]]s * [[Bokklootjie]]s * ''[[Lithops hookeri]]'' == Bronne == * Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409702, volume 29, bl. 41, 42 == Verwysings == {{Verwysings}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Vygies| ]] gbpsd8qrft4tbvuue1fxe8zqg69pox4 2515138 2515136 2022-07-25T20:29:52Z JMK 649 +genus wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Vygie | image = Mesembryanthemum 0.6 R.jpg | image_width = 240px | image_caption = 'n Bokbaaivygie | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | ordo = [[Caryophyllales]] | familia = '''Aizoaceae''' | subdivision_ranks = Genera | subdivision = <center>Sien teks</center> }} '''Vygies''' is vetplante van die [[familie (biologie)|familie]] ''Aizoaceae'', wat, veral in die [[sukkulente Karoo]], in baie [[spesie]]s voorkom. Die ou naam vir hierdie familie is ''Mesembryanthemaceae'' en in Engels word hul dikwels ''Mesembs'' genoem. Die meeste vygies word in die [[Wes-Kaap|Wes-]] en [[Noord-Kaap]] gevind, maar daar is ook drie vygiesoorte wat in [[Gauteng]] en [[Noord-Wes]] deur natuurbewaringsordonansies beskerm word.<ref>{{webaanhaling|url=http://journals.co.za/docserver/fulltext/veld/82/3/2758.pdf?expires=1477003202&id=id&accname=guest&checksum=43A1FF3BA4596FC46418B7F261C1568F|titel=''Vygies van die Noorde'' {{Outeur|Pricscilla Swartz}}, Veld & Flora Sept, 1996}}</ref> ==Taksonomie== Vygies is 'n groep plante wat vroeër deur [[Carolus Linnaeus|Linnaeus]] almal onder die genus ''Mesembryanthemum'' geplaas is, maar vanaf ongeveer 1921 in ongeveer 125 genera ingedeel is. Sowat 2&nbsp;500 spesies is reeds beskryf en daar bestaan 'n goeie moontlikheid dat nog meer beskryf kan word. Hierdie groep plante word dikwels as die familie ''Mesembryanthemaceae'' beskou, maar volgens 'n meer algemeen aanvaarde klassifikasie word die vygies saam met ander plante soos die [[kraalbos]] (''Galenia'') en Hottentotsvye (''Carpobrotus'') onder die familie ''Aizoaceae'' geklassifiseer. Die familie omvat die geslagte:<ref>{{cite web |url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=19897#null |title=ITIS |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20181231092431/https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN |archive-date=31 Desember 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> [[Lêer:Succulents.jpg|duimnael|400px|regs|''Lithops marmorata'', ''Frithia pulchra'' en ''Lithops aucampiae'']] * ''Aptenia'' <small>N.E. Br.</small> * ''Braunsia'' <small>Schwantes</small> * ''Carpobrotus'' <small>N.E. Br.</small> * ''Cephalophyllum'' <small>(Haw.) N.E. Br.</small> * ''Cheiridopsis'' <small>N.E. Br.</small> * ''Conicosia'' <small>N.E. Br.</small> * ''[[Knopie|Conophytum]]'' <small>N.E. Br.</small> * ''Cypselea'' <small>Turpin</small> * ''Delosperma'' <small>N.E. Br.</small> * ''Disphyma'' <small>N.E. Br.</small> * ''Drosanthemum'' <small>Schwantes</small> * ''Fenestraria'' <small>N.E. Br.</small> * ''Frithia'' <small>N.E. Br.</small> * ''Galenia'' <small>[[Carolus Linnaeus|L.]]</small> * ''Lampranthus'' <small>N.E. Br.</small> * ''Lithops'' <small>N.E. Br.</small> * ''Malephora'' <small>N.E. Br.</small> * ''Mesembryanthemum'' <small>L.</small> * ''Oscularia'' <small>Schwantes</small> * ''Psilocaulon'' <small>N.E. Br.</small> * ''Ruschia'' <small>Schwantes</small> * ''Sesuvium'' <small>L.</small> * ''Tetragonia'' <small>L.</small> * ''Trianthema'' <small>L.</small> == Groeiwyse en morfologie == Vygies is een- of meerjarige [[Vetplant|vetplante]] en die plantvorm wissel van klein kruide wat slegs uit twee blare bestaan tot klein struike. Die blare is enkelvoudig en teenoorstaande. Vygies soos die ''[[Lithops]]''- en ander spesies bestaan uit slegs 2 groot, sukkulente blare wat deels met mekaar vergroei is en waartussen die blom verskyn. Heelwat variasie word in die wortels van vygies aangetref en die wortelstelsel is dikwels oppervlakkig sodat dit die min reën wat in die droë dele val, optimaal kan benut. Sommige vygies het 'n wortelstok, terwyl die wortelstelsel by ander tydens droogtetye soms doodgaan. Die blomme van vygies staan alleen en is opvallend helder gekleur. Byna alle kleure behalwe blou word aangetref. Daar is 4 of 5 meer of minder sukkulente kelkblare en ʼn groot aantal "kroonblare" - in werklikheid staminodes (onvrugbare meeldrade). == Voortplanting == Dikwels word daar ook oorgangsvorme tussen steriele en vrugbare meeldrade aangetref. Die blomme is tweeslagtig. Die vrugte van vygies is gewoonlik kenmerkende doosvrugte wat slegs oopgaan wanneer dit reën. Sodoende word die sade deur reëndruppels uit die vrug geforseer en is die toestande dadelik gunstig vir ontkieming. Na die reëns gaan die vrugte weer toe en hulle bly toe totdat hulle weer nat word. Verreweg die meeste vygies word in [[Suid-Afrika]] en [[Namibië]] aangetref, veral in die [[Karoo]], [[Boesmanland]], [[Namakwaland]] en die suidelike deel van die [[Namibwoestyn|Namib-woestyn]]. == Verteenwoordigers == Een van die bekendste vygiegenera is ''[[Lampranthus]]'', en heelwat gewilde tuinplante behoort ook tot die genus. Hulle is meerjarig, kruipend en blom hoof- saaklik in die lente. Hierdie genus is endemies in Suid-Afrika. Spesies van die genera ''Ruschia'', ''Drosanthemum'' en ''Cephalophyllum'' lyk baie soos die van die genus ''Lampranthus'', en baie van hulle is ook gewilde tuinplante. Die genus ''Doreanthus'' bestaan uit 10 spesies eenjarige vygies wat ongeveer 10 cm hoog word en tot die Wes-Kaap en Namakwaland beperk is. Die bekendste is die [[Bokbaaivygie]] (''Doreanthus belfidiformis''), wat wêreldwyd as ʼn gewilde tuinplant aangeplant word. Ook die Hottentotsvye (genus ''Carpobrotus'') word as vygies beskou. Hulle lyk baie soos die ander vygies, behalwe dat sowel hul blare as hul blomme heelwat groter is. Altesaam 23 spesies van hierdie genus word in Suid-Afrika aangetref en 5 spesies elders in die wêreld. Die vrugte van verskeie spesies is eetbaar. Hottentotsvye is geharde plante en word dikwels as grondbedekkings aangeplant. Die genus ''Mesembryanthemum'' bestaan vandag slegs uit ongeveer 74 spesies. Hulle het almal relatief groot blare wat met watergevulde papille oortrek is. ''Conophytum'', ''Lithops'' en 'n paar ander genera is eienaardige vygies wat by baie droë omstandighede aangepas is en gewild is onder vetplantversamelaars. Hulle bestaan meestal uit slegs 2 blare wat baie soos die klippe in hul omgewing lyk. Ook die spesies van die genus ''Fenestraria'' is eienaardige vygies met 'n ondergrondse wortelstok en slegs enkele blare wat bo die grond te voorskyn kom. Die genus het sy naam te danke aan die sirkelvormige, deursigtige weefsel aan die bokant van die blare wat soos klein venstertjies lyk. == Tuinbou == Vygies is baie gewild as pot- of tuinplante. Hulle kan maklik van saad gekweek word. In Engeland is daar 'n vygievereniging gestig met lede oor die hele wêreld. Die vygiefamilie is die grootste vetplantfamilie en 98 persent daarvan kom in Suid-Afrika voor.<ref>{{cite web |url=http://tuinmaakinsuidafrika.blogspot.com/2015/01/wat-is-tuin-sonder-vygies.html |title=tuinmaakinsuidafrika |language=af |archive-url=https://web.archive.org/web/20180709103338/http://tuinmaakinsuidafrika.blogspot.com/2015/01/wat-is-tuin-sonder-vygies.html |archive-date= 9 Julie 2018 |url-status=live |df=dmy-all |access-date=26 Oktober 2016 }}</ref> == Sien ook == * [[Rooivygie]] * [[Bokbaaivygie]] * [[Suurvy]] * [[Natalse duinevygie]] * [[Vingervygie]] * [[Bababoudjie]]s * [[Bokklootjie]]s * ''[[Lithops hookeri]]'' == Bronne == * Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409702, volume 29, bl. 41, 42 == Verwysings == {{Verwysings}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Vygies| ]] ly3t38u23t64p8vcjj1s0fbmbxt74ai 2515140 2515138 2022-07-25T20:34:22Z JMK 649 skakel wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Vygie | image = Mesembryanthemum 0.6 R.jpg | image_width = 240px | image_caption = 'n Bokbaaivygie | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | ordo = [[Caryophyllales]] | familia = '''Aizoaceae''' | subdivision_ranks = Genera | subdivision = <center>Sien teks</center> }} '''Vygies''' is vetplante van die [[familie (biologie)|familie]] ''Aizoaceae'', wat, veral in die [[sukkulente Karoo]], in baie [[spesie]]s voorkom. Die ou naam vir hierdie familie is ''Mesembryanthemaceae'' en in Engels word hul dikwels ''Mesembs'' genoem. Die meeste vygies word in die [[Wes-Kaap|Wes-]] en [[Noord-Kaap]] gevind, maar daar is ook drie vygiesoorte wat in [[Gauteng]] en [[Noord-Wes]] deur natuurbewaringsordonansies beskerm word.<ref>{{webaanhaling|url=http://journals.co.za/docserver/fulltext/veld/82/3/2758.pdf?expires=1477003202&id=id&accname=guest&checksum=43A1FF3BA4596FC46418B7F261C1568F|titel=''Vygies van die Noorde'' {{Outeur|Pricscilla Swartz}}, Veld & Flora Sept, 1996}}</ref> ==Taksonomie== Vygies is 'n groep plante wat vroeër deur [[Carolus Linnaeus|Linnaeus]] almal onder die genus ''Mesembryanthemum'' geplaas is, maar vanaf ongeveer 1921 in ongeveer 125 genera ingedeel is. Sowat 2&nbsp;500 spesies is reeds beskryf en daar bestaan 'n goeie moontlikheid dat nog meer beskryf kan word. Hierdie groep plante word dikwels as die familie ''Mesembryanthemaceae'' beskou, maar volgens 'n meer algemeen aanvaarde klassifikasie word die vygies saam met ander plante soos die [[kraalbos]] (''Galenia'') en Hottentotsvye (''Carpobrotus'') onder die familie ''Aizoaceae'' geklassifiseer. Die familie omvat die geslagte:<ref>{{cite web |url=https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN&search_value=19897#null |title=ITIS |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20181231092431/https://www.itis.gov/servlet/SingleRpt/SingleRpt?search_topic=TSN |archive-date=31 Desember 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> [[Lêer:Succulents.jpg|duimnael|400px|regs|''Lithops marmorata'', ''Frithia pulchra'' en ''Lithops aucampiae'']] * ''Aptenia'' <small>N.E. Br.</small> * ''Braunsia'' <small>Schwantes</small> * ''Carpobrotus'' <small>N.E. Br.</small> * ''Cephalophyllum'' <small>(Haw.) N.E. Br.</small> * ''Cheiridopsis'' <small>N.E. Br.</small> * ''Conicosia'' <small>N.E. Br.</small> * ''[[Knopie|Conophytum]]'' <small>N.E. Br.</small> * ''Cypselea'' <small>Turpin</small> * ''Delosperma'' <small>N.E. Br.</small> * ''Disphyma'' <small>N.E. Br.</small> * ''Drosanthemum'' <small>Schwantes</small> * ''Fenestraria'' <small>N.E. Br.</small> * ''Frithia'' <small>N.E. Br.</small> * ''Galenia'' <small>[[Carolus Linnaeus|L.]]</small> * ''[[Lampranthus]]'' <small>N.E. Br.</small> * ''Lithops'' <small>N.E. Br.</small> * ''Malephora'' <small>N.E. Br.</small> * ''Mesembryanthemum'' <small>L.</small> * ''Oscularia'' <small>Schwantes</small> * ''Psilocaulon'' <small>N.E. Br.</small> * ''Ruschia'' <small>Schwantes</small> * ''Sesuvium'' <small>L.</small> * ''Tetragonia'' <small>L.</small> * ''Trianthema'' <small>L.</small> == Groeiwyse en morfologie == Vygies is een- of meerjarige [[Vetplant|vetplante]] en die plantvorm wissel van klein kruide wat slegs uit twee blare bestaan tot klein struike. Die blare is enkelvoudig en teenoorstaande. Vygies soos die ''[[Lithops]]''- en ander spesies bestaan uit slegs 2 groot, sukkulente blare wat deels met mekaar vergroei is en waartussen die blom verskyn. Heelwat variasie word in die wortels van vygies aangetref en die wortelstelsel is dikwels oppervlakkig sodat dit die min reën wat in die droë dele val, optimaal kan benut. Sommige vygies het 'n wortelstok, terwyl die wortelstelsel by ander tydens droogtetye soms doodgaan. Die blomme van vygies staan alleen en is opvallend helder gekleur. Byna alle kleure behalwe blou word aangetref. Daar is 4 of 5 meer of minder sukkulente kelkblare en ʼn groot aantal "kroonblare" - in werklikheid staminodes (onvrugbare meeldrade). == Voortplanting == Dikwels word daar ook oorgangsvorme tussen steriele en vrugbare meeldrade aangetref. Die blomme is tweeslagtig. Die vrugte van vygies is gewoonlik kenmerkende doosvrugte wat slegs oopgaan wanneer dit reën. Sodoende word die sade deur reëndruppels uit die vrug geforseer en is die toestande dadelik gunstig vir ontkieming. Na die reëns gaan die vrugte weer toe en hulle bly toe totdat hulle weer nat word. Verreweg die meeste vygies word in [[Suid-Afrika]] en [[Namibië]] aangetref, veral in die [[Karoo]], [[Boesmanland]], [[Namakwaland]] en die suidelike deel van die [[Namibwoestyn|Namib-woestyn]]. == Verteenwoordigers == Een van die bekendste vygiegenera is ''[[Lampranthus]]'', en heelwat gewilde tuinplante behoort ook tot die genus. Hulle is meerjarig, kruipend en blom hoof- saaklik in die lente. Hierdie genus is endemies in Suid-Afrika. Spesies van die genera ''Ruschia'', ''Drosanthemum'' en ''Cephalophyllum'' lyk baie soos die van die genus ''Lampranthus'', en baie van hulle is ook gewilde tuinplante. Die genus ''Doreanthus'' bestaan uit 10 spesies eenjarige vygies wat ongeveer 10 cm hoog word en tot die Wes-Kaap en Namakwaland beperk is. Die bekendste is die [[Bokbaaivygie]] (''Doreanthus belfidiformis''), wat wêreldwyd as ʼn gewilde tuinplant aangeplant word. Ook die Hottentotsvye (genus ''Carpobrotus'') word as vygies beskou. Hulle lyk baie soos die ander vygies, behalwe dat sowel hul blare as hul blomme heelwat groter is. Altesaam 23 spesies van hierdie genus word in Suid-Afrika aangetref en 5 spesies elders in die wêreld. Die vrugte van verskeie spesies is eetbaar. Hottentotsvye is geharde plante en word dikwels as grondbedekkings aangeplant. Die genus ''Mesembryanthemum'' bestaan vandag slegs uit ongeveer 74 spesies. Hulle het almal relatief groot blare wat met watergevulde papille oortrek is. ''Conophytum'', ''Lithops'' en 'n paar ander genera is eienaardige vygies wat by baie droë omstandighede aangepas is en gewild is onder vetplantversamelaars. Hulle bestaan meestal uit slegs 2 blare wat baie soos die klippe in hul omgewing lyk. Ook die spesies van die genus ''Fenestraria'' is eienaardige vygies met 'n ondergrondse wortelstok en slegs enkele blare wat bo die grond te voorskyn kom. Die genus het sy naam te danke aan die sirkelvormige, deursigtige weefsel aan die bokant van die blare wat soos klein venstertjies lyk. == Tuinbou == Vygies is baie gewild as pot- of tuinplante. Hulle kan maklik van saad gekweek word. In Engeland is daar 'n vygievereniging gestig met lede oor die hele wêreld. Die vygiefamilie is die grootste vetplantfamilie en 98 persent daarvan kom in Suid-Afrika voor.<ref>{{cite web |url=http://tuinmaakinsuidafrika.blogspot.com/2015/01/wat-is-tuin-sonder-vygies.html |title=tuinmaakinsuidafrika |language=af |archive-url=https://web.archive.org/web/20180709103338/http://tuinmaakinsuidafrika.blogspot.com/2015/01/wat-is-tuin-sonder-vygies.html |archive-date= 9 Julie 2018 |url-status=live |df=dmy-all |access-date=26 Oktober 2016 }}</ref> == Sien ook == * [[Rooivygie]] * [[Bokbaaivygie]] * [[Suurvy]] * [[Natalse duinevygie]] * [[Vingervygie]] * [[Bababoudjie]]s * [[Bokklootjie]]s * ''[[Lithops hookeri]]'' == Bronne == * Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409702, volume 29, bl. 41, 42 == Verwysings == {{Verwysings}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Vygies| ]] 3dkfw7xnoxi97t5exkduuk58vqdt59i 0 116339 2515162 1625391 2022-07-26T08:13:48Z Aliwal2012 39067 wikitext text/x-wiki In die '''Vrystaat Nasionale Botaniese Tuin''' buite [[Bloemfontein]] is 'n plantversameling wat die inheemse [[plant|flora]] van die [[Vrystaat]], [[Noord-Kaap]] en [[Lesotho]] weerspieël. Die tuin van 70&nbsp;ha is in 1965 by [[Bainsvlei]] aangelê, ongeveer 10&nbsp;km noord van die middestad en in 'n vallei tussen skilderagtige dolerietkoppe. 'n Vierhonderd plant-, 140 [[voël]]-, 50 [[soogdier]]- en 50 [[reptiel]][[spesie]]s kom in die park voor. 'n [[Wilde olyf|Wildeolyfboom]] (''Olea europaea'' subspesie ''africana'') is waarskynlik ouer as 200 jaar. In die herbarium word 50&nbsp;000 spesies bewaar. Verder is daar 'n voëlkykskuiling, 'n dam en wye grasperke. == Bibliografie == * www.places.co.za * www.sanbi.org {{Suid-Afrikaanse nasionale botaniese tuine}} {{Koördinate|29|03|08|S|26|12|39|O|region:ZA_type:landmark|aansig=titel}} [[Kategorie:Bloemfontein]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse nasionale botaniese tuine]] lrk0ntj11hxsf625bmekatkdz4p7fmb 0 116555 2514940 2510526 2022-07-25T12:46:37Z Oesjaar 7467 /* Verwysings */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Beesmelkbos |image = Euphorbia mauritanica-P1010239.JPG |status = LC |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Malpighiales]] |familia = [[Euphorbiaceae]] |genus = ''[[Euphorbia]]'' |species = '''''E. mauritanica''''' |binomial = ''Euphorbia mauritanica'' |binomial_authority = [[Carolus Linnaeus|L.]] |national_number = |synonyms =* ''Euphorbia corallothamnus'' <small>Dinter</small> * ''Euphorbia melanosticta'' <small>E.Mey. ex Boiss.</small> * ''Euphorbia paxiana'' <small>Dinter</small> * ''Euphorbia sarcostemmatoides'' <small>Dinter</small> * ''Tirucalia mauritanica'' <small>(L.) P.V.Heath</small> * ''Tirucalia paxiana'' <small>(Dinter) P.V.Heath</small> * ''Tirucalia sarcostemmatoides'' <small>(Dinter) P.V.Heath</small> * ''Tithymalus brachypus'' <small>Klotzsch & Garcke</small> * ''Tithymalus flaccidus'' <small>Moench</small> * ''Tithymalus mauritanicus'' <small>(L.) Haw.</small> * ''Tithymalus zeyheri'' <small>Klotzsch & Garcke</small> |}} Die '''beesmelkbos''' <ref>ook: Geelmelkbos , Gifmelkbos , Kaalmelkbos , Kleinmelkbos , Melktou , Melktoubos , Regopmelkbos , Stinkgeelmelkbos , Vingerpol ,</ref> (''Euphorbia mauritanica'' L.) is 'n [[vetplant]] wat [[inheems]] aan [[Suid-Afrika]] en [[Namibië]] is.<ref>https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:347292-1</ref> Op die [[SANBI-rooilys]] word dit as ''veilig'' (LC) gelys. Dit is wydverspreid en volop.<ref>{{cite web |url=http://redlist.sanbi.org/species.php?species=574-4023 |title=SANBI-lys |archive-url=https://web.archive.org/web/20200430110812/http://redlist.sanbi.org/species.php?species=574-4023 |archive-date=30 April 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die plant kom veral in die [[Sukkulente Karoo]] voor waar dit dikwels domineer in dale en op heuwelhellings. Maar dit word ook in [[Albany-ruigte]], [[Fynbos]] of [[Nama-Karoo]] aangetref. Die plant is eenhuisig en sonder dorings. Dit is 'n struik wat 1,5&nbsp;m hoog word met regop takke wat uit 'n dik wortelstok groei. Dit het min sytakke en die takke is geelgroen met klein blaarlittekens. Die jong takkies kry van Augustus tot Oktober party klein geel blommetjies aan die end. Die wetenskaplike naam ''mauretanica'' berus op 'n misverstand. Dillenius het gedink dat die plant uit [[Mauritanië]] gekom het en [[Carolus Linnaeus|Linnaeus]] het dit oorgeneem. Die plant is gasheer vir 'n [[parasiet|parasitêre]] plant ''Hydnora africana'' wat [[jakkalskos]] genoem word.<ref>{{cite web |url=http://www.plantzafrica.com/plantefg/euphorbmaurit.htm |title=PlanZAfrica |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20170420061057/http://www.plantzafrica.com/plantefg/euphorbmaurit.htm |archive-date=20 April 2017 |url-status=dead |df=dmy-all |access-date=10 November 2016 }}</ref> == Galery == <gallery> Euphorbia mauretanica MS 9595.jpg| Euphorbia mauritanica-P1010237.JPG| </gallery> == Verwysings == {{Verwysings}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Vetplante]] [[Kategorie:Euphorbia]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Flora van Namibië]] 6ellq2toda6i05tx00auocc9sl6r1nz 0 117918 2514979 2240045 2022-07-25T13:34:57Z Oesjaar 7467 /* Bronne */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks2 | name = Bergpalm | image = Encephalartos eugene-maraisii, keëls, Manie van der Schijff BT.jpg | image_width = 240px | national_number =3.1 | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Cycadophyta]] | classis = [[Cycadopsida]] | ordo = [[Cycadales]] | familia = [[Zamiaceae]] | genus = ''[[Encephalartos]]'' | species = '''''E. eugene-maraisii''''' | binomial = ''Encephalartos eugene-maraisii'' | binomial_authority = Verd. }} Die '''bergpalm''' of '''Waterbergse broodboom''' (''Encephalartos eugene-maraisii'' Verd.) is 'n [[spesie]] van die [[genus]] ''[[Encephalartos]]'' en is [[endemies (ekologie)|endemies]] aan Limpopo. Dit is beperk tot die [[Waterberg]]-gebied in [[Limpopo (provinsie)|Limpopo]]. Op die [[SANBI-rooilys]] is dit as '[[bedreigde spesie]]' (EN) gelys. Die populasie het in die laaste generasie (ongeveer 30 jaar) met meer as 50% afgeneem en daar bly net ongeveer 900 indiwidue oor.<ref>{{cite web |url=http://redlist.sanbi.org/species.php?species=823-12 |title=SANBI-rooilys |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20150920132939/http://redlist.sanbi.org/species.php?species=823-12 |archive-date=20 September 2015 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Dit is 'n boom wat tot 3&nbsp;m hoog word. Sy sierlike blare word 1&nbsp;m lank. Die plant se nasionale nommer is 3.1.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> In Engels staan dit bekens as ''Waterberg cycad''. == Fotogalery == <gallery> Encephalartos eugene-maraisii 1.jpg Encephalartos eugene-maraisii 2.jpg Encephalartos eugene-maraisii furnas 2015 (01).jpg Encephalartos eugene-maraisii furnas 2015 (02).jpg Encephalartos eugene-maraisii, met keëls, b, Manie van der Schijff BT.jpg IMG 7181-Encephalartos eugene-maraisii.JPG </gallery> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * http://pza.sanbi.org/encephalartos-eugene-maraisii * http://redlist.sanbi.org/species.php?species=823-12 {{Taksonbalk}} [[Kategorie:SANBI Rooilys bedreigde spesies]] [[Kategorie:Broodbome]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Endemiese plante van Suid-Afrika]] tas98ixeryigiovqsea5wclashhs7vy 0 122026 2514926 2459384 2022-07-25T12:34:41Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Vaalkiepersol |image = Cussonia transvaalensis.jpg |image_caption = ''Cussonia transvaalensis'' |national_number = 564.3 <ref name="iSpot_trees">{{cite web |url=http://www.ispotnature.org/TreesSA?nav=search |title=iSpot: South African Tree Common Names |accessdate=6 June 2017 }}{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Apiales]] |familia = [[Araliaceae]] |subfamilia = [[Aralioideae]] |genus = ''[[Cussonia]]'' |species = '''''C. transvaalensis''''' |binomial = ''Cussonia transvaalensis'' |binomial_authority = Reyneke |}} Die '''Vaalkiepersol''' (''Cussonia transvaalensis'')<ref name=STSLi>{{cite book | first= | last= Balkwill, Boon, Coates Palgrave, Glen, Jordaan, Lotter, Schimdt, Thomas | date=2012 | title=Sappi Tree Spotting Lifer List | chapter=Araliaceae | url=https://books.google.com/books?isbn=9781770090361 | publisher=Jacana Media | pages=62}}</ref> is 'n [[boom]], [[endemies]] aan [[Suid-Afrika]], wat in [[Gauteng]], [[Limpopo]], [[Mpumalanga]] en [[Noordwes]] voorkom.<ref name="PZA">{{cite web |url=http://redlist.sanbi.org/species.php?species=4012-4 |title=SANBI Red List of South African Plants |access-date=5 Junie 2017 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200601025626/http://redlist.sanbi.org/species.php?species=4012-4 |archive-date=1 Junie 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Dit staan in [[Engels]] bekend as die ''Grey cabbage-tree'' of die ''Transvaal cabbage-tree''. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Endemiese plante van Suid-Afrika]] sa4wwfu4uy62hbq6rrvm686xo2d68dq 0 137555 2514998 1702851 2022-07-25T14:23:01Z Ji-Elle 781 +pict wikitext text/x-wiki [[File:L'incendie de carburant.jpg|thumb|Brand]] 'n '''Brand''' vind plaas wanneer 'n stof met [[suurstof]] reageer en in die proses vlamvat. Miljoene rande se skade word elke jaar wêreldwyd deur brande aangerig en die verlies aan mense- en dierelewens is baie hoog. Die doel van brandbestryding is om die brandproses stop te sit of deur afkoeling (byvoorbeeld met water) of deur te verhoed dat suurstof by die brandende stof uitkom (deur middel van chemikalieë). Alhoewel brandweerapparaat en -blussers deesdae uiters doeltreffend is, word daar nogtans baie aandag gegee aan brandvoorkoming, alarmstelsels en navorsing oor die oorsake en bestryding van brande. Die hoofoorsake van brande is nalatigheid en onverskilligheid. == Algemeen == As 'n stof met suurstof in die lug reageer en vlamvat, brand dit. Dit is 'n chemiese proses wat gewoonlik deur 'n uitwendige vonk of vlam (byvoorbeeld 'n vuurhoutjie) aan die gang gesit word. Sodra die stof begin brand, hou die verhitte gasse wat gevorm word, self die verbrandingsproses aan die gang. Die brand stop as die brandstof opraak, die suurstof en brandstof van mekaar geskei word (byvoorbeeld deur middel van 'n skuimlaag wat oor die brandstof gespuit word) of die suurstof opraak. Water is die algemeenste blusmiddel. As water in stoom verander, onttrek dit soveel latente hitte dat dit die brandende gasse afkoel tot onder die ontbrandingspunt, sodat die vuur doodgaan. Water, in sy gewone vorm, kan nie vir olie- of petrolbrande gebruik word nie omdat die stowwe bo-op water dryf en die vuur dus net verder sal versprei. Gasse wat nie brand nie, soos [[koolsuurgas]], kan gebruik word om die suurstof te verdring en die brandende stof sy vennoot te ontneem. Die hoofoorsaak van brande is nalatigheid. In die VSA het 'n ondersoek na die oorsake van 25 000 brande oor 'n tydperk van 10 jaar getoon dat 23 % deur elektriese kortsluitings en 18 % deur rokery veroorsaak is. Ander oorsake vorm slegs klein persentasies. == Brandvoorkoming == Organisasies soos die Brandbeskermingsvereniging van Suid-Afrika samel inligting in oor brandskade en brandvoorkoming en die oorsake van brande. Verslae word gepubliseer en kursusse in brandvoorkoming word aangebied. === Voorsorgmaatreëls === Brandvoorkoming behels 'n hele paar aspekte. Eerstens is daar die pogings om te verhoed dat 'n brand ontstaan, en tweedens die maatreëls om, in geval van brand, die verlies en skade sover moontlik te beperk. By groot geboue sluit sulke maatreëls in:- voldoende nooduitgange, brandtrappe en alarms; - die konstruksie van geboue op so 'n manier dat 'n brand sover moontlik vertraag en beperk kan word; - brandoefeninge, sodat alle persone in die gebou die regte prosedure ken;- geskikte toegang vir die brandweer;- die gebruik van vuurvaste materialevir binnehuisversiering, byvoorbeeld die gordyne in teaters en die afskortings in kantoorruimtes. Faktore soos na watter kant deure oopmaak, moet ook in gedagte gehou word. In sommige plekke, soos restaurante, is daar ʼn beperking op die aantal persone wat op ʼn keer toegelaat word. === Nakoming van regulasies === Die brandweer in groot stede soos Johannesburg het ʼn spesiale brandvoorkomingsafdeling wat brandregulasies toepas. Inspekteurs stel gereeld ondersoek in om te verseker dat brandvoorkomingsregulasies in die hele munisipale gebied gehoorsaam word. As die nootuitgange van ʼn gebou byvoorbeeld gesluit is, kan die oortreder dadelik beboet word. === Boumateriale === Sommige materiale is meer brandwerend as ander. Dit beteken dat hulle meer bestand is teen brand. ʼn Betonpilaar van 50 cm x 50 cm (afhangende van die massa wat dit steun) kan 3 tot 4 uur lank uithou. Staal, daarenteen, kan buig of ineenstort wanneer die temperatuur hoër as 450 ˚C styg. Om hierdie rede word staal gewoonlik van ʼn isolerende bekleding voorsien. Eienaardig genoeg is hout redelik brandwerend, veral in swaar konstruksies. Die buitenste laag verbrand tot houtskool en dit isoleer die res van die hout teen die hitte. Sintetiese stowwe se uithouvermoë is swak en dit gee dikwels ʼn verstikkende rook af. Glas (behalwe glas wat met draad versterk is) is ook nie brandwerend nie. == Brandalarms == Selfs die modernste brandweertoerusting is van min nut as die brandweer te laat by 'n brand aankom. Hoe gouer die alarm gegee word, des te beter. Voor die koms van kommunikasiemiddele soos telefone was dit Jan Burger se sterk bene en harde stem wat almal se aandag op 'n brand gevestig het. Sommige stadsrade het 'n spesiale brandwag aangestel. Hy moes in die stad se hoogste gebou sit en op die uitkyk wees vir brande. Deesdae word die telefoon gewoonlik gebruik om brande aan te meld. Die knoop Iê egter by fabrieke, kantore en winkels waar daar snags niemand is om die alarm te gee nie. Dis waar outomatiese brandverklikkers onmisbaar is. Verklikkers is veelsydige apparate. Hulle kan noodseine direk na die brandweerstasie stuur, branddeure outomaties sluit, lugreëling afskakel en sprinkelblussers aan die gang sit. Verklikkers reageer op hitte, rook of lig. === Hitte === Die werking van die termostatiese alarms, wat sensitief vir hitte is, berus op die uitsetting van metale of vloeistowwe. Bimetaalplaatjies word dikwels gebruik. Omdat die metale oneweredig uitsit as die temperatuur styg, buig die plaatjie tot teenaan 'n skakelaar of kontakpunt wat die alarm aan die gang sit. Party bimetaalapparate gebruik 'n konkawe skyfie wat konveks uitbult en elektriese kontak maak as die temperatuur styg. In die termostatiese kabelapparaat word twee staaldrade van mekaar geskei deur 'n spesiale isolator wat smelt as die temperatuur tot ʼn sekere graad styg. Sodra dit smelt, maak die drade kontak en word die alarm aangeskakel. Sommige verklikkers meet die tempo van 'n temperatuurstyging. In 'n yskoue vertrek wat stadig met verwarmers warm gemaak word, sal die temperatuurstyging dus nie 'n vals alarm gee nie. === Rook === Rookverklikkers is nuttig in plekke en geboue (soos grasdakhuise) waar aanvanklik meer rook as hitte afgegee word. So ʼn verklikker werk met ʼn foto-elektriese sel. Rook in die lug onderbreek ʼn ligstraal gedeeltelik en stel die alarm in werking wanneer die rook ʼn sekere digtheid bereik en daar te min lig op die foto-elektriese sel val. Die werking van sommige rookverklikkers berus op die elektriese-geleidingsvermoë van geïoniseerde rookdeeltjies. ʼn Klein hoeveelheid radio-aktiewe materiaal in ʼn ionieseringskamer ioniseer die rookdeeltjies in die lug. Dit vermeerder hul geleidingsvermoë en die klein verandering in die stroom of spanning skakel die alarm aan. === Lig === ʼn Foto-elektriese sel in die ligverklikkers is sensitief vir die veranderinge in ligintensiteit van flikkerende vlamme. Die keuse van ʼn brandverklikker hang van baie faktore af en deeglike ondersoek na al die omstandighede is nodig voordat een geïnstalleer word. Rookverklikkers sal byvoorbeeld nuttig wees in skure vol veevoer, maar miskien nie in ʼn raadsaal waar ʼn komitee van twintig personeellede sit en rook nie. Dikwels word meer as een soort geïnstalleer om verskillende moontlikhede in ag te neem. == Blusapparaat == === Brandblussers === As ʼn brand uitbreek, kan geen tyd verspeel word nie. Met doeltreffende apparaat byderhand kan ʼn mens heelwat uitrig voordat die brandweer opdaag. Handblussers kan in enige gebou, huis of voertuig in gereedheid gehou word. Hulle wissel van klein aërosolkannetjies tot groter blussers wat op maklik bereikbare plekke geplaas word. Dis belangrik dat almal in die gebou weet waar dit is en hoe om dit te gebruik, want die regte prosedure (knoppies, hefbome ens.) moet gevolg word om dit te aktiveer. In groot geboue word sprinkelblussers dikwels geïnstalleer. Volgens die rekords van groot stede oor ʼn tydperk van sowat 50 jaar het sulke blussers in 96% van brande die vuur doeltreffend gestop of onder beheer gebring. As ʼn brand uitbreek aktiveer die hitte die sprinkelblusser deur ʼn spesiale plaatjie of bedekking af te smelt. Die blusser, wat deur ʼn pypstelsel aan ʼn watervoorraad gekoppel is, spuit alles onder hom nat. Water word gewoonlik in sprinkelblussers gebruik, maar somtyds is gasse soos koolsuurgas, wat minder skade as water aanrig, verkieslik. === Blusmiddels === Water is ʼn doeltreffende blusmiddel en is vrylik beskikbaar; daarom word dit vir die meeste brande gebruik. By gas-en oliebrande en by vure in elektriese installasies kan water die saak vererger, maar vir sulke gevalle is ander blusmiddels beskikbaar. As water tot ʼn fyn mis verstuif word, is dit besonder effektief. Die hoeveelheid hitte wat deur water opgeneem word, hang af van die grootte van die wateroppervlakte wat aan die vuur blootgestel word. Hoe fyner die waterdruppels, hoe groter die totale oppervlakte en hoe meer hitte word opgeneem. Deur 'n spesiale spuitkop aan 'n brandslang te koppel, word die water verstuif tot ʼn fyn mis met 'n baie groot afkoelvermoë. So 'n mis kan wei vir oliebrande gebruik word. Dit is ook besonder doeltreffend om 'n brandweerman te beskerm as hy byvoorbeeld 'n brandende gaskraan moet toedraai. Deur die water in misvorm om hom te spuit, vorm dit as 't ware 'n watergordyn. 'n Soliede straal water sal sy taak bemoeilik en dalk sy bene onder hom uitspuit. Sekere chemikalieë kan by water gevoeg word om dit "natter" te maak. Die water se oppervlakspanning word verlaag en daardeur word die vloei en indringingsvermoë van die water verbeter. Die teenoorgestelde, "dik water" (amper soos heuning), kan ook met behulp van chemikalieë verkry word. Dit vorm ʼn dik, isolerende laag oor brandende voorwerpe. Skuim is 'n uitstekende brandbestryder. Dit koel die brandende gasse vinnig af en vorm 'n dik laag wat verhinder dat suurstof by die brandende materiaal kom. As natriumkarbonaat en 'n skuimmiddel by water gevoeg word, ontstaan ʼn massa borrels vol koolsuurgas wat die brandende stowwe bedek en die suurstof verdring. Daar is spesiale poeiers wat brandende ligte metale soos magnesium kan blus. Ongelukkig is daar nie net een poeier wat vir aile metale geskik is nie. Die halone (halogeenkoolwaterstowwe) bestry 'n brand deur hulle remmende uitwerking op die kettingreaksie van die verbrandingsproses. Een nadeel van hierdie uitstekende blusmiddels is die gevaar van giftige verbindings. Dit is ook baie duur. Onaktiewe gasse soos stikstof, helium, ensovoorts word gebruik om die persentasie suurstof in die lug te verminder. Die normale hoeveelheid suurstof is ongeveer 21 %, maar as daar minder as 16 % suurstof teenwoordig is, sal baie alledaagse stowwe nie vlamvat nie. Koolsuurgas is ook 'n baie goeie blusmiddel. Omdat dit swaarder is as suurstof, sak dit af op die vlamme en verdring die suurstof. Kosbare artikels soos skilderye of museumstukke word ook minder beskadig as deur water. Die gas word onder hoe druk in silinders saamgepers of dit word in geïsoleerde houers by-18°C gehou. 'n Groter hoeveelheid gas kan op laasgenoemde manier geberg word. 'n Nadeel van koolsuurgas is die gevaar van verstikking. Nadat 'n brand geblus is, moet die betrokke ruimte goed geventileer word. == Brandweer == [[Keiser Augustus]] van Rome kan as die "stigter" van die brandweer beskou word. Hy het eers 600 slawe aangestel om Rome teen brand te beskerm, maar het hulle later deur 7 000 Vigiles (wagters) vervang. Die vindingryke Romeine het die eerste waterpomp geprakseer, ʼn baie doeltreffende stuk apparaat om brande mee te bestry. Toe kom die Middeleeue, en 'n duisend jaar of wat herverloop voordat 'n Hollander, Jan van der Heyden, in die 17e eeu weer met 'n brandspuit vorendag gekom het. Intussen is daar op die emmermetode staatgemaak: twee rye mense met emmers aan weerskante van die straat. Aan die een kant is die vol emmers wat in dan van persoon tot persoon aangegee word, uitgegooi op die vuur en leeg aan die ander kant van die straat teruggestuur water toe. Nadat die stoommasjien uitgevind is, het die brandweer dit begin gebruik. 'n Stoomketel op 'n wa is gestook om 'n stoommasjien aan die gang te kry, wat op sy beurt die pomp moes werk. 'n Paar perde het die wa tot by die brand getrek. Met die koms van die petrolenjin het sake baie verbeter. Die moderne brandweer is 'n uiters doeltreffende organisasie, slaggereed elke oomblik van die dag en nag. Die rooi brandweerwa met sy skreeuende.sirene is alombekend. Hierdie voertuig is toegerus met brandslange, watertenks, pompe, lere en 'n menigte ander hulpmiddels. Terwyl die watertenks leeggepomp word, word die brandslange (soms 'n paar honderd meter lank) aan spesiale brandkrane in die straat gekoppel. Die krane is bo- of ondergronds geleë en plaatjies met FH (fire hydrant) daarop dui hulle posisies aan. In stede soos Johannesburg, waar die ondergrondse krane met metaaldeksels bedek is, is daar ook simbole op lamppale om die plek aan te wys. Sonder lere kan die brandweer nie klaarkom nie, veral nie in moderne stede met hulle toringgeboue nie. Sommige lere is tot 45 m lank. Afgesien van gewone staanlere gebruik die brandweer 'n meganiese leer van ligte metaal wat op ʼn vragmotoronderstel gemonteer is. Dit kan draai en ver uitskuif en die voorpunt hoef nie teen die gebou aan te leun nie. Die brandweerman kan dus op die regte hoogte en op ʼn redelik veilige afstand die vuur in ʼn hoë gebou probeer blus. Elke brandweerwa het 'n radio sodat die brandweermanne te,alle tye met die beheerkamer in verbinding kan tree. 'n Groot verskeidenheid toerusting is tot hulle beskikking: ʼn springseil vir mense wat uit hoe geboue moet spring, kragsae en -bore, gasmaskers, lampe, byle, reddingstoue en haaklere vir vensterbanke. Reddingstoerusting sluit ook noodhulpkissies, wolkomberse, draagbare, maskers, ens. in. === Veld- en bosbrande === Elke jaar brand groot gedeeltes van Suid-Afrika se veld en bosse af as gevolg van nalatigheid en moedswillige brandstigting. Die skade is onberekenbaar. Plaashuise, vee, weiding, oeste en plantasies word vernietig. Wilde diere en plante brand dood en sommige plantsoorte verdwyn heeltemal. Daarby bevorder brand die verspreiding van skadelike onkruidsoorte soos hakea. Na ʼn brand verminder die grond se absorpsievermoë aansienlik. Die vrugbare bogrond spoel weg en erosie vererger. Elke jaar word voorbrande op plase gemaak. Dit los egter nie die probleem op nie, want ʼn sterk wind kan vonke oor ʼn groot afstand versprei. == Bron == * [[Wêreldspektrum]], 1982, ISBN 0908409443 band p56zsen2fhkk5ek785kewsr9951bbfj 0 140816 2515125 2125422 2022-07-25T20:07:58Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Weesbladsy}} {{Taxobox insect | naam = Agathidinae | afbeelding = Agathidinae sp.jpg | afbeeldingtekst = ''Agathidinae'' soort | onderklasse = [[Pterygota (diere)|Pterygota]] | superorde = [[Neoptera]] | orde = [[Vliesvlerkiges|Hymenoptera]] (vliesvlerkiges) | onderorde = [[Apocrita]] | superfamilie = [[Ichneumonoidea]] | familie = [[Skildwespe|Braconidae]] (skildwespe) | taxon = [[Subfamilie]] | w-naam = Agathidinae | auteur = Haliday | datum = 1833 | commons = | subfamilie =vvvv | species = Agathidinae }} Die '''Agathidinae''' is 'n [[subfamilie]] van [[vliesvlerkiges]] uit die [[Familie (biologie)|familie]] [[skildwespe]] (Braconidae). == Sinonieme == *[[Bassinae]] {{aut|[[Christian Gottfried Daniel Nees von Esenbeck|Nees]]}}, <small>1812</small> == Genusse == * ''[[Agathis]]'' Latreille, <small>1804</small> * ''[[Bassus]]'' Fabricius, <small>1804</small> * ''[[Biroia]]'' Szépligeti, <small>1900</small> * ''[[Braunsia]]'' Kriechbaumer, <small>1894</small> * ''[[Camptothlipsis]]'' Enderlein, <small>1920</small> * ''[[Coccygidium]]'' De Saussure, <small>1892</small> * ''[[Coronagathis]]'' Van Achterberg & Long, <small>2010</small> * ''[[Cremnops]]'' Foerster, <small>1862</small> * ''[[Disophrys]]'' Foerster, <small>1862</small> * ''[[Earinus]]'' Wesmael, <small>1837</small> * ''[[Euagathis]]'' Szépligeti, <small>1900</small> * ''[[Facilagathis]]'' Van Achterberg & Chen, <small>2004</small> * ''[[Gyragathis]]'' Van Achterberg & Long, <small>2010</small> * ''[[Gyrochus]]'' Enderlein, <small>1920</small> * ''[[Lytopylus]]'' Foerster, <small>1862</small> * ''[[Therophilus]]'' Wesmael, <small>1837</small> * ''[[Troticus]]'' Brullé, <small>1846</small> * ''[[Zelodia]]'' Van Achterberg & Long, <small>2010</small> {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Skildwespe| ]] 71jemry910wp4kkqlvrtpx35rd30ldn 2515127 2515125 2022-07-25T20:10:11Z Oesjaar 7467 Toe nie. wikitext text/x-wiki {{Weesbladsy}} {{Taxobox insect | naam = Agathidinae | afbeelding = Agathidinae sp.jpg | afbeeldingtekst = ''Agathidinae'' soort | onderklasse = [[Pterygota (diere)|Pterygota]] | superorde = [[Neoptera]] | orde = [[Vliesvlerkiges|Hymenoptera]] (vliesvlerkiges) | onderorde = [[Apocrita]] | superfamilie = [[Ichneumonoidea]] | familie = [[Skildwespe|Braconidae]] (skildwespe) | taxon = [[Subfamilie]] | w-naam = Agathidinae | auteur = Haliday | datum = 1833 | commons = | species = Agathidinae }} Die '''Agathidinae''' is 'n [[subfamilie]] van [[vliesvlerkiges]] uit die [[Familie (biologie)|familie]] [[skildwespe]] (Braconidae). == Sinonieme == *[[Bassinae]] {{aut|[[Christian Gottfried Daniel Nees von Esenbeck|Nees]]}}, <small>1812</small> == Genusse == * ''[[Agathis]]'' Latreille, <small>1804</small> * ''[[Bassus]]'' Fabricius, <small>1804</small> * ''[[Biroia]]'' Szépligeti, <small>1900</small> * ''[[Braunsia]]'' Kriechbaumer, <small>1894</small> * ''[[Camptothlipsis]]'' Enderlein, <small>1920</small> * ''[[Coccygidium]]'' De Saussure, <small>1892</small> * ''[[Coronagathis]]'' Van Achterberg & Long, <small>2010</small> * ''[[Cremnops]]'' Foerster, <small>1862</small> * ''[[Disophrys]]'' Foerster, <small>1862</small> * ''[[Earinus]]'' Wesmael, <small>1837</small> * ''[[Euagathis]]'' Szépligeti, <small>1900</small> * ''[[Facilagathis]]'' Van Achterberg & Chen, <small>2004</small> * ''[[Gyragathis]]'' Van Achterberg & Long, <small>2010</small> * ''[[Gyrochus]]'' Enderlein, <small>1920</small> * ''[[Lytopylus]]'' Foerster, <small>1862</small> * ''[[Therophilus]]'' Wesmael, <small>1837</small> * ''[[Troticus]]'' Brullé, <small>1846</small> * ''[[Zelodia]]'' Van Achterberg & Long, <small>2010</small> {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Skildwespe| ]] llq5ngncefo0w4j3dvo9asp0tz6pizy 0 210639 2515157 2202315 2022-07-26T07:40:38Z 2A01:CB05:152:9900:310F:13FB:9EE6:EE6 /* Bergfietse met een wiel */Herhaling verwyder wikitext text/x-wiki [[Lêer:Ordinary_bicycle01.jpg|duimnael|links|200px|'n Outydse "high bi", ook genoem ''penny-farthing'', was die voorloper van die eenwieler]] [[Lêer:Einrad.jpg|duimnael|160px|'n Moderne eenwielfiets]] 'n '''Eenwielfiets''' word dikwels beskryf as 'n [[fiets]] met slegs een [[wiel]].'n Eenwieler het geen versnellings of vrywiel nie, dus moet die ryer bly trap om te ry. Verder ontbreek 'n fietsketting en die trapas is direk op die wiel gemonteer. Eenwielerry is [[Nederland]] se jongste fietssport. == Geskiedenis == Die geskiedenis van die eenwielfiets begin met die uitvinding van die fiets. Die Duitser Karl Drais (1785-1851) het die loopfiets ontwerp: 'n houtbalk met twee wiele en 'n stuurmeganisme; voortbeweeg deur met jou voete op die grond te skop. In 1870 ontwerp James Starley 'n unieke fiets wat die "hoë bi" genoem is en opgebou was uit 'n baie groot voorwiel en 'n klein agterwiel. Dié fiets was die inspirasie vir die ontwikkeling van die eenwielfiets. Omdat eenwielers meer vaardigheid vereis om te bemeester as gewone fietse, word hulle veral deur vermaakkunstenaars gery. Entoesiastiese eenwielryers het saam met fietsvervaardigers nuwe ontwerpe uitgedink, soos die saallose eenwielers en hoë eenwielers (die ''giraffe''). [[Lêer:Hohhot_Truppe_Einradartisten.JPG|duimnael|Hoë eenwielfietse in 'n sirkus. Die fiets het 'n trapas bokant die wiel en 'n fietsketting loop af na die wiel toe.]] == Bergfietse met een wiel == Bergeenwielfietse kombineer bergfietsry met sekere proefuitdagings. Die uitdaging hier, is om oor 'n langer afstand oor moeilike terrein te ry. Dikwels word die term ''municycling'' (of kortweg muni) gebruik, na die Engelse ''mountain unicycling.'' 'n Bergeenwielfiets het 'n groter wiel as die meeste standaard- en vrystyl-eenwielers, naamlik 24, 26, 29 of selfs 36 duim. Die eenwielfiets het 'n dik terreinband en dikwels 'n ruggraat-as en -kranke; die kroon van die raam is plat en die raam word van sterk CrMo of aluminium gemaak. Die saalpen is dikwels 25,4 mm of 27,2 mm, dikker dan die 22,0 mm van die standaardeenwielfiets en dus ook sterker. == Proewe == By proewe beweeg die ryer oor hindernisse van watter aard ookal geskik is. Dit kan op 'n terrein gehou word of in 'n stadsomgewing. Die uitdaging is om van punt A na punt B te vorder sonder om te val. == Straatry == Straatkompetisies kombineer proewe met vrystyltegnieke en dié dissipline word meestal in 'n stedelike omgewing beoefen. Hierby speel sowel die tegniese moeilikheidsgraad as kreatiwiteit 'n groot rol. == Ongewone vorme van eenwielers == Sien prentjie regs. == Eksterne skakels == {{Commons-kategorie inlyn|Unicycles}} {{Normdata}} [[Kategorie:Fietsry]] [[Kategorie:Vermaak]] c1ygrmjqwrg94e4de86g3rxoi6mnitg 0 222684 2515154 2425800 2022-07-26T05:04:56Z Stefaanz 149838 Grammatika gekorrigeer wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Musikale kunstenaar | naam = Appel | beeld = | beeldgrootte = | dwarsformaat = | beeldbeskrywing = | beeldonderskrif = | agtergrondkleur = solo | geboortenaam = Christoph Kotzé | alias = | geboortedatum = | geboorteplek = | oorsprong = [[Brits]], [[Noordwes]], [[Suid-Afrika]] | sterfdatum = | sterfplek = | genre = | beroep = Sanger, liedjieskrywer | instrument = | jare_aktief = | etiket = Inhoud Huis Musiek | assosiasies = | webwerf = | huidige_lede = | gewese_lede = }} '''Appel''' (gebore '''Christoph Kotzé''') is 'n [[Afrikaans]]e sanger en liedjieskrywer vanaf [[Brits]], [[Noordwes]]. Hy werksaam as liedjieskrywer by die musiekproduksiemaatskappy Appel musiek. Sy treffer "Boer loop deur my are" verskyn in 2018 op die ''[[Maroela Media]]''-Top-20. Appel se vyfde vollengte ateljee-album, ''Patriot'' (2019), bereik nommer-1 op die trefferlys van [[iTunes]]. == Diskografie == === As Christoph Kotzé === * 2009: ''Sprokie Suid-Afrika'' * 2010: ''17'' === As Appel === * 2017: ''Lei my na die water'' * 2018: ''Boer loop deur my are'' * 2019: ''Patriot'' * 2021: ''Hardwerkende Man'' == Bronne == * {{webaanhaling|url=https://www.netwerk24.com/Sarie/Bekendes/Het-Jy-Gehoor/afrikaanse-sanger-draai-by-dood-om-20170914|titel=Afrikaanse sanger draai by dood om|publikasie=[[Sarie]]|toegangsdatum=10 November 2018|datum=31 Augustus 2017}} * {{webaanhaling|url=https://maroelamedia.co.za/vermaak/musiek/karlien-van-jaarsveld-klim-die-maroela-media-top-20/|titel=Karlien van Jaarsveld klim die Maroela Media Top-20|publikasie=[[Maroela Media]]|toegangsdatum=10 November 2018|datum=23 Oktober 2018}} * {{webaanhaling|url=https://maroelamedia.co.za/vermaak/musiek/refentse-kraai-weer-koning-op-top-20/|titel=Refentse kraai weer koning op Top-20|publikasie=[[Maroela Media]]|toegangsdatum=10 November 2018|datum=30 Oktober 2018}} * {{webaanhaling|url=https://maroelamedia.co.za/vermaak/musiek/dewald-wasserfall-onttroon-refentse-op-die-top-20/|titel=Dewald Wasserfall onttroon Refentse op die Top-20|publikasie=[[Maroela Media]]|toegangsdatum=10 November 2018|datum=6 November 2018}} * {{webaanhaling|url=https://maroelamedia.co.za/vermaak/musiek/appel-se-lied-n-ode-aan-die-boere/|titel=Appel se lied ‘ʼn ode aan die boere’|publikasie=[[Maroela Media]]|toegangsdatum=10 November 2018|datum=19 Maart 2018}} == Eksterne skakels == * {{IMDb|7220305|Appel}} * {{Facebook|APPELchristophkotze|Appel}} * {{YouTube|kanaal=UC1LAppCh2ZZVQairOO_JA0A|Appel}} [[Kategorie:Afrikaners]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse musici]] [[Kategorie:Lewende mense]] seu6ikgoap8z0k96c1ofu0savavgq9s 0 222948 2515061 2431764 2022-07-25T16:36:23Z Geebee100 5219 Tikfoute gekorrigeer ~~~~ wikitext text/x-wiki [[Beeld:Three Main Abrahamic Religions.svg|120px|duimnael|Simbole van die drie grootste Abrahamitiese gelowe: (van bo) die Joodse Ster van Dawid, die Christelike kruis en die Islamitiese ster en sekelmaan.]] Die '''Abrahamitiese gelowe''' is ’n groep [[Semitiese taalfamilie|Semities]] geïnspireerde [[godsdiens]]gemeenskappe wat daarop aanspraak maak dat dit van die [[Judaïsme]] van die antieke [[Israeliete]] afstam en die [[Jahweh|God van Abraham]] aanbid. Dit is [[Monoteïsme|monoteïstiese]] gelowe: Hulle aanbid net een [[God]], die unieke God. Die term kom van die patriarg [[Abraham]], ’n belangrike figuur in die [[Ou Testament]] wat deur Christene, Moslems en ander erken word.<ref>{{cite web |year=2010 |title=Philosophy of Religion |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/497132/philosophy-of-religion |work=[[Encyclopædia Britannica]] |access-date=24 Junie 2010 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20150521070910/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/497132/philosophy-of-religion |archive-date=21 Mei 2015 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref> Abrahamitiese godsdienste het wêreldwyd versprei nadat die Christelike geloof in die [[4de eeu]] deur die [[Romeinse Ryk]] aanvaar is en [[Islam]] van die [[7de eeu]] af deur die Islamitiese ryke. Die groot Abrahamitiese gelowe, in chronologiese volgorde van hul stigting, is [[Judaïsme]] (7de eeu v.C.),<ref>{{cite journal|last1=Atzmon|first1=G.|last2=Hao|first2=L.|last3=Pe'er|first3=I.|display-authors=etal|date=Junie 2010|title=Abraham's children in the genome era: major Jewish diaspora populations comprise distinct genetic clusters with shared Middle Eastern Ancestry|journal=Am. J. Hum. Genet.|volume=86|issue=6|pages=850–9|doi=10.1016/j.ajhg.2010.04.015|pmc=3032072|pmid=20560205}} [https://books.google.com/books?id=fuczEUuOt6UC&pg=PA274&lpg=PA273&ots=NIV1rBL9eA&focus=]</ref> die [[Christendom]] (1ste eeu) en [[Islam]] (7de eeu). Dit is die drie Abrahamitiese gelowe met die grootste getal volgelinge.<ref name="Massignon 1949">{{harvnb|Massignon|1949|pp=20–23}}</ref><ref name="J.Smith98">{{harvnb|Smith|1998|p=276}}</ref><ref name="Anidjar2001">{{harvnb|Derrida|2002|p=3}}</ref> Ander Abrahamitiese gelowe met minder volgelinge sluit in [[Samaritanisme]],<ref>{{cite web |title=Introduction to Judaism Classroom Materials |publisher=Jewish Museum of Maryland |year=2007 |url=http://www.jhsm.org/sites/default/files/IntroductiontoJudaismcurriculum2007_000.pdf |format=PDF |access-date=19 September 2009 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20161010165835/http://www.jhsm.org/sites/default/files/IntroductiontoJudaismcurriculum2007_000.pdf |archive-date=10 Oktober 2016 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> die [[Droese]],<ref name="Druze">{{cite book|last=Obeid|first=Anis|title=The Druze & Their Faith in Tawhid|url=https://books.google.com/books?id=FejqBQAAQBAJ&pg=PT1|accessdate=27 Mei 2017|year=2006|publisher=Syracuse University Press|isbn=978-0-8156-5257-1|page=1}}</ref> [[Babisme]],<ref>{{cite book |last1= Onyeakor |first1= Joachim |title= Did We Create God? |url= https://books.google.com/books?id=Tbn5AAAAQBAJ |publisher= Xlibris Corporation |publication-date= 2012 |isbn= 9781477136973 |accessdate=10 Januarie 2015|date= 16 Augustus 2012 }}</ref> [[Baha’i]] en [[Rastafarianisme]].<ref name="christianity-guide">{{cite web |title=Abrahamic Religion |work=Christianity: Details about... |publisher=Christianity Guide |access-date=19 September 2009 |url=http://www.christianity-guide.com/christianity/abrahamic_religion.htm |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20171227133804/http://www.christianity-guide.com/christianity/abrahamic_religion.htm |archive-date=27 Desember 2017 |url-status=dead|df=dmy-all}}</ref><ref>* {{cite web |title=Why 'Abrahamic'? |publisher= Lubar Institute for Religious Studies at U of Wisconsin |url= http://lisar.lss.wisc.edu/welcome/Why%20Abrahamic.html |accessdate=3 Maart 2012}} * {{cite journal |last=Lawson |first=Todd |editor-last=Cusack |editor-first= Carole M. |editor2-last=Hartney |editor2-first=Christopher |title=Baha'i Religious History |journal=Journal of Religious History |volume=36 |issue=4 |pages=463–470 |date=13 Desember 2012 |url=http://bahai-library.com/lawson_bahai_religious_history |jstor= |issn=1467-9809 |doi=10.1111/j.1467-9809.2012.01224.x |accessdate=5 September 2013 }} * {{Cite journal |last= Collins |first= William P. |title=Review of: The Children of Abraham : Judaism, Christianity, Islam / F. E. Peters. – nuwe uitg. – Princeton, NJ : Princeton University Press, 2004 |journal= Library Journal |volume=129 |issue=14 |pages=157, 160 |date=1 September 2004 |url=http://www.hclib.org/pub/bookspace/discuss/?bib=1061320&theTab=Reviews |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130927174736/http://www.hclib.org/pub/bookspace/discuss/?bib=1061320&theTab=Reviews |archivedate=27 September 2013 |accessdate=13 September 2013}}</ref> In 2005 is 54% van die wêreldbevolking (3,6&nbsp;miljard mense) beskou as volgelinge van ’n Abrahamitiese geloof, sowat 32% as volgelinge van ander gelowe en 16% as aanhangers van geen georganiseerde geloof nie. Sowat 33% van die wêreldbevolking is Christene, sowat 21% Moslems, sowat 0,2% Jode<ref name=adherents>{{cite web |last=Hunter |first=Preston |title=Major Religions of the World Ranked by Number of Adherents |url=http://www.adherents.com/Religions_By_Adherents.html |publisher=Adherents.com |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200303210251/https://www.adherents.com/Religions_By_Adherents.html |archive-date=3 Maart 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref name="britannica_stats_w">{{cite web |title=Worldwide Adherents of All Religions by Six Continental Areas, Mid-2002 |url=http://www.britannica.com/eb/table?tocId=9394911 |work=Encyclopædia Britannica |year=2002 |access-date=15 September 2014 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20080218163337/http://www.britannica.com/eb/table?tocId=9394911 |archive-date=18 Februarie 2008 |url-status=dead |df=dmy-all }}</ref> en sowat 0,1% behoort tot Baha’i.<ref>{{cite web |title=FIELD LISTING :: RELIGIONS |work=World Factbook |publisher=CIA |year=2013 |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2122.html |access-date=9 September 2013 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20190115090620/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2122.html |archive-date=15 Januarie 2019 |url-status=dead |df=dmy-all}}</ref><ref name="WCE2001">{{cite book |last=Barrett |first=David A. |title=World Christian Encyclopedia |url=http://www.bible.ca/global-religion-statistics-world-christian-encyclopedia.htm|year=2001|page=4}}</ref> == Verwysings == {{Verwysings|2}} ==Eksterne skakels== * [http://abrahamicfamilyreunion.org/ Reconciling the Abrahamic Faiths] Besoek op 21 Oktober 2012 * [http://lasjan.page.tl/EARLY-LAW.htm Three Faiths, One God] Besoek op 21 Oktober 2012 *[http://abrahamic-religions.com/ Abrahamic Religions] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190121232334/https://abrahamic-religions.com/ |date=21 Januarie 2019 }} Besoek op 21 September 2016 *[[Lêer:Crystal txt.png|15px]] Hierdie artikel is vertaal uit die [[:en:Abrahamic religions|Engelse Wikipedia]] [[Kategorie:Religie]] f2y79yupa8lvr5f78yieswfe5um6egs 0 226569 2515081 2513134 2022-07-25T17:39:18Z JMK 649 oorsprong, waterprojek wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rivier |rivier_naam = Liebenbergsvlei |ander_naam = |beeld = Liebenbergsvleirivier, Bethlehem, stroomaf, b.jpg |beeld_byskrif = Die Liebenbergsvlei buite [[Bethlehem, Vrystaat|Bethlehem]] |kaart = |kaart_byskrif = <!-- *** Familie *** --> |hoofrivier = [[Vaalrivier]] |sytak_links = |sytak_regs = |oorsprong = [[Drakensberge]] |monding = [[Wilgerivier (Vaal)|Wilgerivier]] |stroomgebied_lande = [[Suid-Afrika]] |lengte = |hoogte = |monding_hoogte = 1504 m |afloop = |stroomgebied = |duimdrukkerkaart = Suid-Afrika |duimdrukkeretiketposisie = onderkant |duimdrukkerkaartgrootte = 250 |duimdrukkerkaartbyskrif = |breedtegraad = 27 |breedtegraad_m = 19 |breedtegraad_s = 26 |breedtegraad_NS = S |lengtegraad = 28 |lengtegraad_m = 31 |lengtegraad_s = 3 |lengtegraad_OW = O }} Die '''Liebenbergsvlei''' is 'n [[sytak]] van die [[Wilgerivier (Vaal)|Wilgerivier]] wat in die [[Oos-Vrystaat]] in [[Suid-Afrika]] vloei. Die bolope van die rivier ontspring aan die noordhange van die [[Rooiberge]] in die omgewing van die [[Golden Gate-Hoogland- Nasionale Park|Golden Gate-Hoogland]]. By die [[Sol Plaatjedam|Saulspoortdam]] vorm die [[Asrivier]] 'n linkersytak, en net noord van [[Bethlehem, Vrystaat|Bethlehem]] vorm die [[Jordaanrivier (Vrystaat)|Jordaanrivier]] weereens 'n linkersytak van die Liebenbergsvleirivier. == Waterprojekte == Die Liebenbergsvlei is deel van die [[Tugela-Vaal-waterprojek]]. Water word uit die [[Sterkfonteindam]] in die [[Nuwejaarspruit (Wilgerivier, Vrystaat)|Nuwejaarspruit]] vrygelaat om via die Wilgerivier na die [[Vaaldam]] te vloei. Via die [[Asrivier]] ontvang dit ook water van die [[Lesotho-Hoogland-waterprojek]]. == Kanomaraton == Die Liebensbergvlei-kanomaraton is 'n jaarlikse wedvaart van twee dae wat naby [[Reitz]] begin. Die eerste dagskof eindig 33 km stroomaf te Zorgvlietplaas, naby [[Tweeling]]. Die tweede skof begin te Bruinswickplaas noord van Tweeling en eindig in [[Frankfort]].<ref>[https://www.lbvcanoemarathon.co.za/route-maps/ VKB Liebenbergsvlei canoe marathon], Route & Maps, 2019</ref> ==Kyk ook== * [[Liebenbergstroom]] == Bron == * [[Op Pad in Suid-Afrika]]. [[B.P.J. Erasmus]]. 1995. ISBN 1-86842-026-4 * South Africa Road Atlas. Mapstudio. ISBN 978 1 77026 154 9 == Verwysings == {{Verwysings}} {{Normdata}} [[Kategorie:Riviere in Vrystaat]] hw4j3alackzib2z0gyux7xebt265h0f 0 228756 2515133 1966303 2022-07-25T20:20:12Z 107.204.186.13 54. wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Akteur | Naam = Mira Sorvino | Beeld = MiraSorvino07TIFF.jpg | Beeldbeskrywing = <!-- Vir oormuis-info/ vir siggestremdes; sonder wiki-sintaks --> | Beeldonderskrif = | Geboortenaam = Mira Katherine Sorvino | Alias = | Geboortedatum = {{Birth date and age|1967|09|28}} | Geboorteplek = | Nasionaliteit = [[Verenigde State|Amerikaans]] | Sterfdatum = | Sterfplek = | Ouers = | Lewensmaat = | Kinders = 4 | Skool = | Universiteit = | Beroep = Aktrise en vervaardiger | Aktiewe jare = 1985–nou | Noemenswaardige rolprente = | Webwerf = | IMDb = 0000227 | Toekennings = <!-- slegs noemenswaardiges --> }} '''Mira Sorvino''' (gebore 28 September 1967) is 'n [[Verenigde State|Amerikaanse]] aktrise en vervaardiger. Sy is bekend vir haar rolle in die rolprente ''Mighty Aphrodite'' (1995), ''Romy and Michele's High School Reunion'' (1997), ''Mimic'' (1997), en ''The Final Cut'' (2004). == Filmografie == === Rolprente === * 1993: ''New York Cop'' * 1994: ''Barcelona'' * 1994: ''Everybody Just Stay Calm'' * 1995: ''Mighty Aphrodite'' * 1995: ''Sweet Nothing'' * 1995: ''Tarantella'' * 1997: ''Romy and Michele's High School Reunion'' * 1997: ''Mimic'' * 1998: ''The Replacement Killers'' * 1998: ''Lulu on the Bridge'' * 1998: ''Too Tired to Die'' * 1999: ''At First Sight'' * 1999: ''Summer of Sam'' * 2000: ''Lisa Picard Is Famous'' * 2001: ''The Triumph of Love'' * 2002: ''Angel of Death'' * 2002: ''WiseGirls'' * 2002: ''Between Strangers'' * 2004: ''The Final Cut'' * 2009: ''Leningrad'' * 2009: ''Like Dandelion Dust'' * 2010: ''Multiple Sarcasms'' * 2010: ''The Presence'' * 2011: ''Jeremy Fink and the Meaning of Life'' * 2011: ''Union Square'' * 2012: ''Smitty'' * 2012: ''Trade of Innocents'' * 2013: ''Space Warriors'' * 2014: ''Perfect Sisters'' * 2015: ''Quitters'' * 2015: ''Do You Believe?'' * 2016: ''Exposed'' * 2017: ''6 Below: Miracle on the Mountain'' * 2018: ''Wake'' * 2018: ''A Dog and Pony Show'' * 2018: ''Beneath the Leaves'' * 2018: ''The Islands'' * 2018: ''Look Away'' * 2018: ''Waterlily Jaguar'' * 2018: ''Doe'' * 2019: ''Sound of Freedom'' * 2019: ''Stuber'' * ''Intensive Care'' * ''Dodie & Cheryl Get Hitched'' === Televisiereekse === * 1992: ''Swans Crossing'' * 2014: ''Intruders'' * 2018: ''Condor'' * 2018: ''The Code'' === Televisierolprente === * 1994: ''The Second Greatest Story Ever Told'' * 1996: ''Norma Jean & Marilyn'' * 1998: ''Where the Action Is'' * 2000: ''The Great Gatsby'' * 2000: ''F. Scott Fitzgerald's 'The Great Gatsby': The Making of a Classic'' * 2010: ''The 12th Annual 'A Home for the Holidays''' * 2012: ''Finding Mrs. Claus'' * 2013: ''Trooper'' * 2013: ''Gaffigan'' * 2016: ''Indiscretion'' * 2016: ''A Christmas to Remember'' * 2018: ''No One Would Tell'' * ''Untitled Jerry Bruckheimer/Dwayne Johnson Project'' === Video's === * 2002: ''Behind the Scenes of 'Wisegirls''' * 2003: ''Gods and Generals: Journey to the Past'' * 2006: ''Everybody's Movie'' == Eksterne skakels == * {{IMDb|0000227|Mira Sorvino}} * {{Twitter|MiraSorvino|Mira Sorvino}} * {{Instagram|mirasorvino|Mira Sorvino}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Sorvino, Mira}} [[Kategorie:Geboortes in 1967]] [[Kategorie:Lewende mense]] [[Kategorie:Amerikaanse aktrises van die 21ste eeu]] [[Kategorie:Amerikaanse aktrises van die 20ste eeu]] qzw6h59kj2q7qsnxfluxmd43ph4kyau 2515134 2515133 2022-07-25T20:23:10Z 107.204.186.13 Manhattan, New York, NY. wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Akteur | Naam = Mira Sorvino | Beeld = MiraSorvino07TIFF.jpg | Beeldbeskrywing = <!-- Vir oormuis-info/ vir siggestremdes; sonder wiki-sintaks --> | Beeldonderskrif = | Geboortenaam = Mira Katherine Sorvino | Alias = | Geboortedatum = {{Birth date and age|1967|09|28}} | Geboorteplek = [[Manhattan]], [[New York (deelstaat)|New York]], [[Verenigde State]] | Nasionaliteit = [[Verenigde State|Amerikaans]] | Sterfdatum = | Sterfplek = | Ouers = | Lewensmaat = | Kinders = 4 | Skool = | Universiteit = | Beroep = Aktrise en vervaardiger | Aktiewe jare = 1985–nou | Noemenswaardige rolprente = | Webwerf = | IMDb = 0000227 | Toekennings = <!-- slegs noemenswaardiges --> }} '''Mira Sorvino''' (gebore 28 September 1967) is 'n [[Verenigde State|Amerikaanse]] aktrise en vervaardiger. Sy is bekend vir haar rolle in die rolprente ''Mighty Aphrodite'' (1995), ''Romy and Michele's High School Reunion'' (1997), ''Mimic'' (1997), en ''The Final Cut'' (2004). == Filmografie == === Rolprente === * 1993: ''New York Cop'' * 1994: ''Barcelona'' * 1994: ''Everybody Just Stay Calm'' * 1995: ''Mighty Aphrodite'' * 1995: ''Sweet Nothing'' * 1995: ''Tarantella'' * 1997: ''Romy and Michele's High School Reunion'' * 1997: ''Mimic'' * 1998: ''The Replacement Killers'' * 1998: ''Lulu on the Bridge'' * 1998: ''Too Tired to Die'' * 1999: ''At First Sight'' * 1999: ''Summer of Sam'' * 2000: ''Lisa Picard Is Famous'' * 2001: ''The Triumph of Love'' * 2002: ''Angel of Death'' * 2002: ''WiseGirls'' * 2002: ''Between Strangers'' * 2004: ''The Final Cut'' * 2009: ''Leningrad'' * 2009: ''Like Dandelion Dust'' * 2010: ''Multiple Sarcasms'' * 2010: ''The Presence'' * 2011: ''Jeremy Fink and the Meaning of Life'' * 2011: ''Union Square'' * 2012: ''Smitty'' * 2012: ''Trade of Innocents'' * 2013: ''Space Warriors'' * 2014: ''Perfect Sisters'' * 2015: ''Quitters'' * 2015: ''Do You Believe?'' * 2016: ''Exposed'' * 2017: ''6 Below: Miracle on the Mountain'' * 2018: ''Wake'' * 2018: ''A Dog and Pony Show'' * 2018: ''Beneath the Leaves'' * 2018: ''The Islands'' * 2018: ''Look Away'' * 2018: ''Waterlily Jaguar'' * 2018: ''Doe'' * 2019: ''Sound of Freedom'' * 2019: ''Stuber'' * ''Intensive Care'' * ''Dodie & Cheryl Get Hitched'' === Televisiereekse === * 1992: ''Swans Crossing'' * 2014: ''Intruders'' * 2018: ''Condor'' * 2018: ''The Code'' === Televisierolprente === * 1994: ''The Second Greatest Story Ever Told'' * 1996: ''Norma Jean & Marilyn'' * 1998: ''Where the Action Is'' * 2000: ''The Great Gatsby'' * 2000: ''F. Scott Fitzgerald's 'The Great Gatsby': The Making of a Classic'' * 2010: ''The 12th Annual 'A Home for the Holidays''' * 2012: ''Finding Mrs. Claus'' * 2013: ''Trooper'' * 2013: ''Gaffigan'' * 2016: ''Indiscretion'' * 2016: ''A Christmas to Remember'' * 2018: ''No One Would Tell'' * ''Untitled Jerry Bruckheimer/Dwayne Johnson Project'' === Video's === * 2002: ''Behind the Scenes of 'Wisegirls''' * 2003: ''Gods and Generals: Journey to the Past'' * 2006: ''Everybody's Movie'' == Eksterne skakels == * {{IMDb|0000227|Mira Sorvino}} * {{Twitter|MiraSorvino|Mira Sorvino}} * {{Instagram|mirasorvino|Mira Sorvino}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Sorvino, Mira}} [[Kategorie:Geboortes in 1967]] [[Kategorie:Lewende mense]] [[Kategorie:Amerikaanse aktrises van die 21ste eeu]] [[Kategorie:Amerikaanse aktrises van die 20ste eeu]] s35vrctzk9j5gqtg7bej0w8anico5p9 3 233159 2515206 2253248 2022-07-26T11:52:19Z MBq 20518 MBq het bladsy [[Gebruikerbespreking:TurkAviator]] na [[Gebruikerbespreking:Turquoise1923]] geskuif: Bladsy is outomaties geskuif na hernoeming van gebruiker "[[Spesiaal:CentralAuth/TurkAviator|TurkAviator]]" na "[[Spesiaal:CentralAuth/Turquoise1923|Turquoise1923]]" wikitext text/x-wiki == Welkom == {| class="toccolours" width="100%" style="font-size:100%; margin-bottom:0.5em;" | {| width="100%" cellspacing="0" cellpadding="6" style="font-size:95%; line-height:125%; background-color:#faf6ed; border:1px solid #faecc8;" |- | colspan="4" style="background-color:#faecc8;" |<big>'''{{#ifeq: {{lc:{{BASEPAGENAME}}}} | {{uc:{{BASEPAGENAME}}}} | Hallo,&nbsp;gebruiker vanaf [[IP-adres]] {{BASEPAGENAME}} | Hallo&nbsp;{{PAGENAME}}}},''' [[Wikipedia:Welkom nuwelinge|hartelik welkom]] op die Afrikaanse Wikipedia!</big> |- | colspan="4" | Dankie vir jou belangstelling in [[Wikipedia]]. Ons werk hier aan die ideaal van ’n gratis en vrylik beskikbare, vrylik bewerkbare, neutrale en volledige ensiklopedie. |- | colspan="4" | Die [[Afrikaanse Wikipedia]] bestaan al sedert Desember 2001 en bevat reeds ''{{NUMBEROFARTICLES}}'' artikels. Vanaf die begin van die projek het die gebruikers ’n aantal riglyne en uitgangspunte vir artikelbewerking en onderlinge samewerking opgestel. Nuwelinge kan hieruit voordeel trek. Jy mag dit behulpsaam vind om van die skakels in hierdie raampie te volg en met die projek vertroud te raak voordat jy begin bydra. Indien jou vingers jeuk om te eksperimenteer, kan jy gerus ons [[Wikipedia:Sandput|Sandput]] besoek: dit is juis vir die rede daar. Uiteindelik wil ons dat al ons gebruikers [[Wikipedia:Voel vry en gaan jou gang|vry voel om hulle gang te gaan]], maar dit doen natuurlik geen kwaad om ’n bietjie houvas te kry voor 'n mens in die diep kant in spring nie! Besoek gerus ook ons [[Wikipedia:Geselshoekie|Geselshoekie]], ons gebruikers staan gereed om hand by te sit, of bloot net hand te skud. |- | align="right" | {{Klik|Afbeelding=Books-aj.svg aj ashton 01.svg|Grootte=30px|Link=Wikipedia:Verifieerbaarheid}} | [[Wikipedia:Verifieerbaarheid|'''Verifieerbaarheid''']]<br />Die eerste van Wikipedia se drie kernbeleide | align="right" | {{Klik|Afbeelding=Konversation.svg|Grootte=30px|Link=Wikipedia:Geselshoekie}} | [[Wikipedia:Geselshoekie|'''Geselshoekie''']]<br />Die gewilde bymekaarkomplek |- | width="8%" align="right" | {{Klik|Afbeelding=OrgChem Nomen pictograph.png|Grootte=30px|Link=Wikipedia:Geen oorspronklike navorsing}} | width="38%" | [[Wikipedia:Geen oorspronklike navorsing|'''Geen oorspronklike navorsing''']]<br/>Die tweede van Wikipedia se drie kernbeleide | align="right" | {{Klik|Afbeelding=Bucket in the sand.svg|Grootte=30px|Link=Wikipedia:Sandput}} | width="38%" | [[Wikipedia:Sandput|'''Sandput''']]<br />Eksperimenteer na hartelus |- | align="right" |{{Klik|Afbeelding=Unbalanced scales.svg|Grootte=30px|Link=Wikipedia:Neutrale standpunt}} | [[Wikipedia:Neutrale standpunt| '''Neutrale standpunt''']]<br />Die derde van Wikipedia se drie kernbeleide | width="8%" align="right" | {{Klik|Afbeelding=Icon tools.svg|Grootte=30px|Link=Wikipedia:Redigeringsinstruksies}} | [[Wikipedia:Redigeringsinstruksies|'''Redigeringsinstruksies''']]<br />Hoe maak ek: teks wat skuinsgedruk is? ’n opskrif? tabelle? |- | align="right" | {{Klik|Afbeelding=Nuvola apps important yellow.svg|Grootte=30px|Link=Wikipedia:Wat Wikipedia nie is nie}} | [[Wikipedia:Wat Wikipedia nie is nie|'''Wat Wikipedia nie is nie''']]<br />Daar is ook ’n paar dinge wat ons nié hier doen nie | align="right" | {{Klik|Afbeelding=Icon - upload photo 2.svg|Grootte=30px|Link=Wikipedia:Beelde}} | [[Wikipedia:Beelde|'''Beelde''']]<br />As jy beelde wil oplaai |- | align="right" | {{Klik|Afbeelding=Crystal Clear app ksmiletris.png|Grootte=30px|Link=Wikipedia:Beleefdheid}} | [[Wikipedia:Beleefdheid|'''Beleefdheid''']]<br />Ken jou maniere | align="right" | {{Klik|Afbeelding=Crystal Clear app kedit.svg||Grootte=30px|Link=Wikipedia:Wenke vir die skryf van ’n goeie artikel}} | [[Wikipedia:Wenke vir die skryf van ’n goeie artikel|'''Wenke vir die skryf van ’n goeie artikel''']]<br />Soms sê die naam alles {{#ifeq: {{lc:{{BASEPAGENAME}}}} | {{uc:{{BASEPAGENAME}}}} | {{!}}- {{!}} colspan="4" style="border-top:2px solid #faecc8;" {{!}}Jou bydrae word nou geregistreer onder jou IP-adres. Daar is verskeie voordele gebonde aan die skep van ’n rekening - sluit gerus by ons aan!| }} |- | colspan="4" style="border-top:2px solid #faecc8;" | Hierdie bladsy, wat nou op jou skerm staan, is trouens jou persoonlike besprekingsbladsy. Die plek waar ander Wikipediane jou in die toekoms kan kontak en jy hulle dan kan beantwoord. Elke gebruiker het so ’n bladsy. Jy kan dus ook boodskappe op ander gebruikers se besprekingsbladsye los. Sluit boodskappe en besprekings altyd af met <big><nowiki>~~~~</nowiki></big> of deur op die handtekeningknop in die wysigingsvenster te kliek: sodoende word jou boodskap onderteken met jou gebruikersnaam en die datum en tyd waarop die boodskap voltooi is. Kliek dan as laaste op "Stoor bladsy" om enige bewerkings te stoor. |} |} — [[Gebruiker:KabouterBot|KabouterBot]] ([[Gebruikerbespreking:KabouterBot|kontak]]) 15:26, 31 Januarie 2019 (UTC) ek45lzau6vhyhms4xl6q4hgvvcm8eq4 0 241043 2515114 2151937 2022-07-25T19:56:50Z 107.204.186.13 Sterf 7-25-2.022. Brooklyn, NY, Jacksonville, FL. 83. wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Akteur | Naam = Paul Sorvino | Beeld = Paul Sorvino Shankbone 2010 NYC.jpg | Beeldbeskrywing = <!-- Vir oormuis-info/ vir siggestremdes; sonder wiki-sintaks --> | Beeldonderskrif = | Geboortenaam = Paul Anthony Sorvino | Alias = | Geboortedatum = [[13 April]] [[1939]] | Geboorteplek = [[Brooklyn, New York]], [[Verenigde State]] | Nasionaliteit = [[Verenigde State|Amerikaans]] | Sterfdatum = {{Death date and age|2022|07|25|1939|04|13|df=yes}} | Sterfplek = [[Jacksonville, Florida]], Verenigde State | Ouers = | Lewensmaat = | Kinders = | Skool = | Universiteit = | Beroep = Akteur en regisseur | Aktiewe jare = 1971-2022 | Noemenswaardige rolprente = | Webwerf = | IMDb = 0000649 | Toekennings = <!-- slegs noemenswaardiges --> }} '''Paul Sorvino''' (13 April 1939-[[25 Julie]] [[2022]]) was 'n [[Verenigde State|Amerikaanse]] akteur en regisseur. Hy was bekend vir sy rolle in die rolprente ''Goodfellas'' (1990), ''The Rocketeer'' (1991), ''Nixon'' (1995), en ''Repo! The Genetic Opera'' (2008). == Filmografie == === Rolprente === * 1971: ''Made for Each Other'' * 1973: ''The Day of the Dolphin'' * 1973: ''A Touch of Class'' * 1974: ''The Gambler'' * 1974: ''Shoot It Black, Shoot It Blue'' * 1976: ''I Will... I Will... For Now'' * 1978: ''Slow Dancing in the Big City'' * 1978: ''Bloodbrothers'' * 1980: ''Cruising'' * 1982: ''Melanie'' * 1983: ''Off the Wall'' * 1985: ''The Stuff'' * 1986: ''Vasectomy: A Delicate Matter'' * 1986: ''Very Close Quarters'' * 1990: ''Goodfellas'' * 1990: ''DMZ'' * 1991: ''The Rocketeer'' * 1994: ''Backstreet Justice'' * 1995: ''Nixon'' * 1995: ''Cover Me'' * 1997: ''Men with Guns'' * 1998: ''Knock Off'' * 1999: ''Scriptfellas'' * 2001: ''Longshot'' * 2001: ''Plan B'' * 2001: ''Rhode Island Blue'' * 2001: ''Witches to the North'' * 2003: ''Mambo Italiano'' * 2004: ''Goodnight, Joseph Parker'' * 2007: ''Greetings from the Shore'' * 2008: ''Repo! The Genetic Opera'' * 2009: ''We All Fall Down: The American Mortgage Crisis'' * 2010: ''Mineville'' * 2012: ''The Trouble with Cali'' * 2012: ''Saving America's Horses: A Nation Betrayed'' * 2013: ''Once Upon a Time in Queens'' * 2013: ''How Sweet It Is'' * 2013: ''Immigrant'' * 2014: ''A Place for Heroes'' * 2015: ''The Hybrids Family'' * 2015: ''Cold Deck'' * 2016: ''The Bronx Bull'' * 2016: ''Chasing Gold'' * 2016: ''Detours'' * 2016: ''The Bandit Hound'' * 2016: ''The Brooklyn Banker'' * 2016: ''Kidnapped in Romania'' * 2016: ''Alleluia! The Devil's Carnival'' * 2016: ''Falling'' * 2016: ''The Red Maple Leaf'' * 2017: ''Price for Freedom'' * 2017: ''Abe & Phil's Last Poker Game'' * 2017: ''Executor'' * 2018: ''Papa'' * 2018: ''My Jurassic Place'' * 2018: ''Bad Impulse'' * 2018: ''Hollywood I'm Sorry'' * 2019: ''Speak No Evil'' * ''Numba One'' * ''Christmas in Beverly Hills'' * ''Oldfellas'' * ''Acts of Desperation'' === Televisiereekse === * 1974: ''We'll Get By'' * 1976: ''Bert D'Angelo/Superstar'' * 1983: ''Chiefs'' * 1987: ''The Oldest Rookie'' * 1998: ''The Big House'' * 2000: ''That's Life'' * 2015: ''In the Seats with Kristina'' === Televisierolprente === * 1974: ''It Couldn't Happen to a Nicer Guy'' * 1974: ''Tell Me Where It Hurts'' * 1979: ''Dummy'' * 1982: ''A Question of Honor'' * 1984: ''My Mother's Secret Life'' * 1984: ''With Intent to Kill'' * 1986: ''Betrayed by Innocence'' * 1991: ''Don't Touch My Daughter'' * 1993: ''A Perry Mason Mystery: The Case of the Wicked Wives'' * 1995: ''The Magic of Christmas'' * 1996: ''Escape Clause'' * 1997: ''Joe Torre: Curveballs Along the Way'' * 1997: ''The St. Valentine's Day Massacre'' * 1998: ''Houdini'' * 1999: ''That Championship Season'' * 2000: ''Cheaters'' * 2000: ''The Thin Blue Lie'' * 2000: ''The Magic of Thailand'' * 2001: ''Christmas with the Stars'' * 2003: ''Mafia Doctor'' * 2012: ''Imaginary Friend'' * 2013: ''Paulie'' * ''The Chameleon'' === Video's === * 1995: ''Nixon: Featurette'' * 1997: ''Dog Watch'' * 2000: ''Into Africa'' * 2004: ''Law & Order: The First 3 Years'' * 2004: ''The Workaday Gangster'' * 2013: ''Foreclosed'' == Eksterne skakels == * {{IMDb|0000649|Paul Sorvino}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Sorvino, Paul}} [[Kategorie:Geboortes in 1939]] [[Kategorie:Lewende mense]] [[Kategorie:Amerikaanse manlike akteurs van die 20ste eeu]] g2y31kkyfwvc818ze0rhlj12h19v8sg 2515123 2515114 2022-07-25T20:06:52Z 107.204.186.13 1956-2.022. wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Akteur | Naam = Paul Sorvino | Beeld = Paul Sorvino Shankbone 2010 NYC.jpg | Beeldbeskrywing = <!-- Vir oormuis-info/ vir siggestremdes; sonder wiki-sintaks --> | Beeldonderskrif = | Geboortenaam = Paul Anthony Sorvino | Alias = | Geboortedatum = [[13 April]] [[1939]] | Geboorteplek = [[Brooklyn, New York]], [[Verenigde State]] | Nasionaliteit = [[Verenigde State|Amerikaans]] | Sterfdatum = {{Death date and age|2022|07|25|1939|04|13|df=yes}} | Sterfplek = [[Jacksonville, Florida]], Verenigde State | Ouers = | Lewensmaat = | Kinders = | Skool = | Universiteit = | Beroep = Akteur en regisseur | Aktiewe jare = 1956-2022 | Noemenswaardige rolprente = | Webwerf = | IMDb = 0000649 | Toekennings = <!-- slegs noemenswaardiges --> }} '''Paul Sorvino''' (13 April 1939-[[25 Julie]] [[2022]]) was 'n [[Verenigde State|Amerikaanse]] akteur en regisseur. Hy was bekend vir sy rolle in die rolprente ''Goodfellas'' (1990), ''The Rocketeer'' (1991), ''Nixon'' (1995), en ''Repo! The Genetic Opera'' (2008). == Filmografie == === Rolprente === * 1971: ''Made for Each Other'' * 1973: ''The Day of the Dolphin'' * 1973: ''A Touch of Class'' * 1974: ''The Gambler'' * 1974: ''Shoot It Black, Shoot It Blue'' * 1976: ''I Will... I Will... For Now'' * 1978: ''Slow Dancing in the Big City'' * 1978: ''Bloodbrothers'' * 1980: ''Cruising'' * 1982: ''Melanie'' * 1983: ''Off the Wall'' * 1985: ''The Stuff'' * 1986: ''Vasectomy: A Delicate Matter'' * 1986: ''Very Close Quarters'' * 1990: ''Goodfellas'' * 1990: ''DMZ'' * 1991: ''The Rocketeer'' * 1994: ''Backstreet Justice'' * 1995: ''Nixon'' * 1995: ''Cover Me'' * 1997: ''Men with Guns'' * 1998: ''Knock Off'' * 1999: ''Scriptfellas'' * 2001: ''Longshot'' * 2001: ''Plan B'' * 2001: ''Rhode Island Blue'' * 2001: ''Witches to the North'' * 2003: ''Mambo Italiano'' * 2004: ''Goodnight, Joseph Parker'' * 2007: ''Greetings from the Shore'' * 2008: ''Repo! The Genetic Opera'' * 2009: ''We All Fall Down: The American Mortgage Crisis'' * 2010: ''Mineville'' * 2012: ''The Trouble with Cali'' * 2012: ''Saving America's Horses: A Nation Betrayed'' * 2013: ''Once Upon a Time in Queens'' * 2013: ''How Sweet It Is'' * 2013: ''Immigrant'' * 2014: ''A Place for Heroes'' * 2015: ''The Hybrids Family'' * 2015: ''Cold Deck'' * 2016: ''The Bronx Bull'' * 2016: ''Chasing Gold'' * 2016: ''Detours'' * 2016: ''The Bandit Hound'' * 2016: ''The Brooklyn Banker'' * 2016: ''Kidnapped in Romania'' * 2016: ''Alleluia! The Devil's Carnival'' * 2016: ''Falling'' * 2016: ''The Red Maple Leaf'' * 2017: ''Price for Freedom'' * 2017: ''Abe & Phil's Last Poker Game'' * 2017: ''Executor'' * 2018: ''Papa'' * 2018: ''My Jurassic Place'' * 2018: ''Bad Impulse'' * 2018: ''Hollywood I'm Sorry'' * 2019: ''Speak No Evil'' * ''Numba One'' * ''Christmas in Beverly Hills'' * ''Oldfellas'' * ''Acts of Desperation'' === Televisiereekse === * 1974: ''We'll Get By'' * 1976: ''Bert D'Angelo/Superstar'' * 1983: ''Chiefs'' * 1987: ''The Oldest Rookie'' * 1998: ''The Big House'' * 2000: ''That's Life'' * 2015: ''In the Seats with Kristina'' === Televisierolprente === * 1974: ''It Couldn't Happen to a Nicer Guy'' * 1974: ''Tell Me Where It Hurts'' * 1979: ''Dummy'' * 1982: ''A Question of Honor'' * 1984: ''My Mother's Secret Life'' * 1984: ''With Intent to Kill'' * 1986: ''Betrayed by Innocence'' * 1991: ''Don't Touch My Daughter'' * 1993: ''A Perry Mason Mystery: The Case of the Wicked Wives'' * 1995: ''The Magic of Christmas'' * 1996: ''Escape Clause'' * 1997: ''Joe Torre: Curveballs Along the Way'' * 1997: ''The St. Valentine's Day Massacre'' * 1998: ''Houdini'' * 1999: ''That Championship Season'' * 2000: ''Cheaters'' * 2000: ''The Thin Blue Lie'' * 2000: ''The Magic of Thailand'' * 2001: ''Christmas with the Stars'' * 2003: ''Mafia Doctor'' * 2012: ''Imaginary Friend'' * 2013: ''Paulie'' * ''The Chameleon'' === Video's === * 1995: ''Nixon: Featurette'' * 1997: ''Dog Watch'' * 2000: ''Into Africa'' * 2004: ''Law & Order: The First 3 Years'' * 2004: ''The Workaday Gangster'' * 2013: ''Foreclosed'' == Eksterne skakels == * {{IMDb|0000649|Paul Sorvino}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Sorvino, Paul}} [[Kategorie:Geboortes in 1939]] [[Kategorie:Lewende mense]] [[Kategorie:Amerikaanse manlike akteurs van die 20ste eeu]] 7jl0jk1ubqto9zmhoj4som1sy2fof6x 0 250572 2515011 2506705 2022-07-25T15:03:50Z Sobaka 328 /* Grond-tot-Iugmissiele */ skakel wikitext text/x-wiki [[Lêer:Dnepr rocket lift-off 1.jpg|duimnael|'n R-36 ballistiese missiel gelanseer vanuit 'n Sowjet-silo.]] 'n '''Missiel''' is in militêre terminologie<ref name="OED missile">{{cite book |title=OED Online |date=2021 |publisher=Oxford University Press |location=Oxford |url=https://www.oed.com |access-date=17 Maart 2021 |chapter=missile, n. and adj.|quote= '''2.a.''' 'n voorwerp wat met die hand of meganies aangedryf word as 'n wapen na 'n teiken. [Usage citation: Maurice Leitch (1981). ''Silver's city.'' London: Secker & Warburg. ISBN 0436244136 – ‘Toe tref iets hom, 'n klip; dit val voor sy voete, en binne 'n oomblik is die lug gevul met missiele, wat hoog buig om op die pad om hom te land.'].<br>'''b.''' Militêre. 'n Wapen oor lang afstande wat selfaangedrewe is, óf deur middel van afstandsbediening óf outomaties gerig word, gedurende 'n deel of die hele vlug.}}</ref> (ook bekend as 'n geleide missiel of 'n geleide vuurpyl), 'n geleide wapen in die lug wat in staat is om selfaangedrewe te vlieg, gewoonlik deur 'n [[straalmotor]] of vuurpylmotor. Missiele het vyf stelselkomponente: teikenstelsel, geleidingstelsel, vlugstelsel, enjin en plofkop. Missiele kom in tipes wat aangepas is vir verskillende doeleindes: grond-tot-grond en lug-tot-grondmissiele (ballisties, vaartuig, anti-skip, tenk, ens.), [[Grond-tot-lugmissiel|grond-tot-lugmissiele]] (en anti-ballisties), lug-tot-lugmissiele en anti-satelliet wapens. Lugploftoestelle sonder aandrywing word na verwys as plofkoppe as dit deur 'n artillerie geskiet word en bomme as dit deur 'n vliegtuig gelos word. Ongeleide missiele word gewoonlik as [[vuurpyl]]artillerie beskryf. Histories verwys die woord missiel na enige projektiel wat na 'n teiken gegooi, geskiet of aangedryf word; hierdie gebruik word vandag nog erken.<ref name="OED missile" /> Daar is eers gedurende die [[Tweede Wêreldoorlog]] begin om missiele op noemenswaardige skaal te gebruik. Sedertdien is dié wapens baie ontwikkel, sodat dit vandag met dodelike gevolge aangewend word en 'n verskeidenheid van teikens kan uitwis. Die strategiese nut van die [[Wapens van Stede van Suid-Afrika|wapens]] was aanvanklik baie beperk, omdat die tegnologie om die wapens akkuraat te kan rig, destyds nie bestaan het nie. Groot akkuraatheid is egter nie so 'n belangrike vereiste vir missiele wat [[kernwapen]]s as plofkoppe gebruik nie, omdat die wapens verwoesting oor sulke groot gebiede kan saai. Gedurende die vroeë sestigerjare het die ontwikkeling van interkontinentale ballistiese missiele voorrang geniet bo dié van bemande [[bomwerper]]s. Die voordele van strategiese interkontinentale ballistiese missiele bo dié van bemande bomwerpers is dat hulle ontsettend vinnig is, baie hoog vlieg en 'n groot reikafstand het. 'n Nadeel van die wapens is egter dat hulle nie soos bemande bomwerpers teruggeroep kan word nadat hulle gelanseer is nie. Gebeure tydens die [[Koue Oorlog]] het aanleiding gegee tot die ontwikkeling van ware interkontinentale ballistiese missiele, die verbetering van taktiese missielstelsels en later ook die ontwikkeling van missiele wat ander missiele in vlug kan vernietig. Die groot moondhede beskik tans oor vreesaanjaende missielarsenale, wat vanuit versterkte silo's (berg- en lanseerskagte) in die grond of vanuit [[Duikboot|duikbote]] gevuur kan word. 'n Wye verskeidenheid taktiese missielstelsels wat verskillende tipes lanseerplatforms vir verskillende doeleindes gebruik, is ontwikkel. Huidige ontwikkelings behels veral die miniaturisasie van die elektroniese stelsels en, waar van toepassing, ook die kernplofkoppe. Die ontwikkeling van doeltreffende elektroniese geleidingstelsels is by die kruismissiele van groot belang. == Geskiedenis == Vir die doeleindes van hierdie artikel word 'n missiel beskou as 'n wapen wat afgevuur (gelanseer) word en dan met behulp van sy eie aandrywing aanpeil op 'n teiken waarvan die geografiese ligging vooraf ingeprogrammeer is of wat hy deur middel van interne stelsels self opspoor, ten einde dit met 'n plofkop te vernietig. 'n Missiel word as 'n militêre wapen beskou as dit 'n plofkop met ʼn konvensionele lading (plofstof), 'n chemiese plofkop (gifgas), 'n biologiese plofkop (bakterieë wat ernstige siektes veroorsaak) of 'n kernplofkop dra. Die Siemens-Schuchert-werke in [[Duitsland]] het gedurende die [[Eerste Wêreldoorlog]] van die heel eerste geleide missiele ontwerp. Dit het bestaan uit 'n bom wat in 'n stroombelynde romp ingebou is en met behulp van dubbeldekkervlerke na 'n teiken gesweef het nadat dit uit 'n vliegtuig vrygelaat is. Die [[bom]] is met behulp van radiobeheer na sy teiken gestuur, maar daar is min oor die aanwending van die bom bekend. In dieselfde tyd het die [[Amerikaanse Weermag|Amerikaanse weermag]] ook 'n reeks vlieënde bomme ontwerp. 'n Klein dubbeldekkervliegtuigie wat van karton en papiermaché gebou is, het 'n lading van 135 kg gedra en die kragbron was 'n skroefenjin van 28 kW. Die vliegtuig kon op 'n vasgestelde kompasrigting tot 100 km ver vlieg, totdat 'n afstandmeter 'n meganisme geaktiveer het wat die vlerke laat afval en die bom so neergelaat het. Probleme wat met die ontwikkeling van die vliegtuig ondervind is, is te laat uitgestryk en dit is dus nooit in die Eerste Wêreldoorlog gebruik nie. Tussen die twee wêreldoorloë het die Britse Lugmag 'n vlieënde bom, [[RAE Larynx]], wat met behulp van 'n stuuroutomaat gerig is, gebou. 'n Aantal gewone vliegtuie wat as teikens vir lugafweeroefeninge moes dien, is ook onbeman deur middel van radiobeheer laat vlieg. Met die uitbreek van die Tweede Wêreldoorlog het veral die Duitsers en die [[Russe]] baie navorsing oor missiele gedoen. Min is oor die Russe se werk bekend, maar die Duitsers het 'n aantal geleidingstelsels ontwikkel waarvan die beginsels vandag nog in missiele toegepas word. Die eerste praktiese geleide missiel is egter deur die [[Britse Lugmag|Britte]] ontwerp. Dit was die Miles Hoopla, 'n klein houtvliegtuig met ʼn Gipsy Major-enjin wat 'n plofstoflading van 454 kg teen 483 km/h op 'n vooraf bepaalde roete kon dra. Hoewel die missiel baie doeltreffend kon wees, het dit nooit die produksiestadium bereik nie. Die voorgangers van vandag se ballistiese missiele en kruismissiele was die Duitse A-4 ("V2") en Fieseler Fi 103 ("V1") uit die Tweede Wêreldoorlog - die eerste strategiese missiele wat met welslae gebruik is. Ná die Tweede Wêreldoorlog het die missiele 'n groot invloed op die ontwerp van die daaropvolgende geslag missiele gehad. Ander Duitse ontwikkelings tydens die Tweede Wêreldoorlog, soos die taktiese [[grond-tot-grondmissiel]] die Rheinbote, het 4 stadia gehad en is gebruik om teikens 200 km van die lanseerbasis af te vernietig. Hierdie missiele is niks anders as 'n uitbreiding van die konsep van [[artillerie]] nie en dit bestaan vandag nog in die vorm van die Amerikaanse Lance en [[Honest John]] en die [[Sowjetunie]] se reeks Frog-missiele. Die Duitse weermag het in die oorlog ook 'n aantal [[lug-tot-grondmissiele]] met groot welslae gebruik. Die bekendste en dodelikste was die [[Fritz X]], wat selfs slagskepe soos die Italiaanse Roma kon kelder. Die missiele is vanuit vliegtuie gelanseer en 'n operateur in die vliegtuig het die missiel met radiobeheer na die teiken gestuur. Die [[Geallieerde Magte]] het nie die gelyke van die missiel asook die [[Henschel HS 293]]-reeks (ook 'n lug-tot-grondmissiel) gehad nie. Die HS 293 is aanvanklik met 'n radio beheer, maar dit is later so ontwikkel dat die operateur 'n televisiekamera voor in die missiel se neus gebruik het om die koers te bepaal en om te kyk of koersaanpassings doeltreffend is. By latere ontwikkelings is dun draadjies, waarmee elektroniese seine na die stuuroppervlakke gestuur is, gebruik om die missiel na die teiken te lei. Hierdie metode word vandag nog met dodelike effek in anti-tenkwapens gebruik: in die Oktober-oorlog van 1972 is 'n groot aantal Israeliese tenks byvoorbeeld met die Sowjet-vervaardigde [[AT-3 Sagger]] vernietig. Gedurende die Tweede Wêreldoorlog het Duitsland 'n aantal grond-tot-lug-missiele ontwikkel om vliegtuie mee af te skiet. Die missiele, soos die [[Rheintochter]], Wasserfall en Enzian, kon verbasende snelhede en hoogtes bereik. Probleme met die aanpeilingstelsels het egter veroorsaak dat hulle nie doeltreffend gebruik kon word nie. Die Geallieerde Magte se missiele het, op een tipe na, by dié van Duitsland en [[Japan]] afgesteek. Die Amerikaanse Lugmag het 'n aantal sweefbomme, die BG-, die GB- en die VB-reeks, gebruik. Dit was gewone bomme wat vlerkies gehad het en deur radiobeheer na teikens gestuur kon word. 'n Aantal daarvan is met welslae gebruik, maar die volle potensiaal van so 'n stelsel kon eers met die ontwikkeling van laserrigtingstelsels aan die begin van die sewentigerjare ten volle benut word. Bomme was daarna in staat om ʼn laserstraal met besondere akkuraatheid na 'n teiken te volg. Die Israeli-aanval op 'n Irakese kernkragsentrale in 1981 is met behulp van die bomme uitgevoer. In teenstelling met die BG-, die GB en die VB-reeks [[sweefbomme]] was die Bat, 'n selfaanpeilende missiel met 'n plofstoflading van 454 kg wat sy teiken, gewoonlik skepe, met behulp van radar opgespoor en daarna vernietig het. 'n Aantal Japanse skepe is in 1945 met die vliegtuiggelanseerde missiele vernietig. Ná die Tweede Wêreldoorlog is daar met die ontwikkeling van missiele voortgegaan en die oorwinnaars het baie uit die Duitse tegnologie geleer. Aanvanklik was die geleidingstelsel nie baie doeltreffend nie, en dit het meegebring dat klein teikens nie met akkuraatheid aangeval kon word nie. Deur die missiele van 'n kernplofkop te voorsien, kan hulle ʼn groter oppervlakte vernietig en hoef hulle dus nie so naby aan 'n teiken te kom nie. Die eerste reeks strategiese ballistiese missiele was trouens nie baie akkuraat nie. Gedurende die vyftigerjare was die groot moondhede in die sogenaamde Koue Oorlog gewikkel. Die gevaar van vyandelike bomwerpers wat stede met kernwapens kon vernietig, het gelei tot die ontwikkeling van gesofistikeerde [[grond-tot-lugmissiel]]e. Die moondhede se vegvliegtuie was in groter mate met geleide lug-tot-lug-missiele toegerus om vyandelike bomwerpers te onderskep. Die hittesoekende Sidewinder-missiel was die eerste geleide lug-tot-lug-missiel wat in 'n geveg gebruik is. Die missiel is in 1958 deur [[North American F-86 Sabre|F86 Sabrejagters]] van die [[Republiek China]] ([[Taiwan]]) gebruik om [[Volksrepubliek van China|Kommunistiese Chinese]] [[MiG-17]]’s af te skiet. In hierdie tydperk is baie navorsing oor missielstelsels gedoen, en dit is in die sestigerjare in die praktyk toegepas en so verbeter dat missieltegnologie met rasse skrede vooruitgegaan het. Die Sowjetunie het sy lugafweerstelsels in die [[Viëtnamoorlog]] feitlik ondeurdringbaar vir vyandelike vliegtuie gemaak, terwyl die [[VSA]] in dieselfde oorlog sy lug-tot-grond- en lug-tot-lug-missielstelsels baie verbeter het. Die doeltreffendheid van hierdie stelsels is in die oorloë van die sewentigerjare en die vroeë tagtigerjare bewys. Dit het die gang van oorloë, byvoorbeeld die [[Jom Kippoeroorlog]], die [[Falklandoorlog|Falkland-oorlog]] en die konflik in [[Libanon]] bepaal. Gedurende die Jom Kippoeroorlog was die [[Israeliese Lugmag]] feitlik geneutraliseer deur die [[SA-6-stelsels]], terwyl sy pantsermagte geweldige verliese as gevolg van die gebruik van AT-3 Sagger-missiele gelei het. Totdat teenmaatreëls getref kon word, was Israel baie na aan sy eerste nederlaag. Die Falkland-oorlog het die belangrikheid van missiele in moderne oorlogvoering verder beklemtoon. Volgens Britse bronne is sowat 70 Argentynse vliegtuie gedurende die konflik afgeskiet – die oorgrote meerderheid deur [[AIM-9 Sidewinder]]-lug-tot-lug missiele, Seacat- en Seadart-skip-tot-skipmissiele, asook Rapier- en Blowpipe-grond-tot-lug missiele. Die trefkrag van lug-tot-grondmissiele, byvoorbeeld die Franse Exocet, is bewys toe die Britse skepe ''HMS Sheffield'' en die ''Atlantic'' ''Conveyer'' deur die missiele gekelder is. Die gebeurde het die wêreld verstom en dit sal waarskynlik 'n radikale verandering in militêre denke tot gevolg hê. 'n Minder bekende feit is die aanval op 'n Argentynse duikboot deur Britse Lynx-helikopters met Sea Skua-missiele. Die duikboot is as gevolg van die aanval gedwing om op die strand te loop. Die Israeli's het na die Jom Kippoeroorlog intensief gesoek na maniere om die missielbedreiging die hoof te bied. Hulle het welslae behaal en die uitwerking daarvan was die totale uitwissing van die gevreesde Siriese grond-tot-lug-missielstelsel in die [[Bekaavallei]] gedurende die Libanonkonflik van 1982. Dit is vermag deur 'n klein, afstandbeheerde, [[onbemande vliegtuig]] oor die vallei te stuur. Die vliegtuigie het van sensors gebruik gemaak om die frekwensies van die radargeleidingstelsels van die missiele te identifiseer en na ʼn beheervliegtuig te sein. Grondaanvalvliegtuie wat gewapen was met lug-tot-grondmissiele en wat radarsensitiewe geleidingstelsels het, het die Siriese stellings aangeval. Sodra die Israeliese vliegtuie op die toneel verskyn het, is die lugafweermissiele se radarstelle aangeskakel. Die lug-tot-grondmissiele is dan gelanseer en het die radarstelle se straling tot by die oorsprong daarvan gevolg. Die SAM's (grond-tot-lugmissiele) is so vernietig. Die Israeliese lugmag het ook talle moderne Sowjet-vervaardigde [[MiG-23]]-jagters (NAVO-kodenaam: Flogger) van die Siriese lugmag afgeskiet deur onder meer van ʼn Israeliese [[lug-tot-lug-missiel|lug-tot-lugmissiel]] ([[Shafrir]]) gebruik te maak. Dit, asook die verwoesting van die SAM's, het die Israeli's heerskappy in die lug besorg. Dit het meegebring dat Sirië nie weer tussenbeide wou tree nie, wat tot Israel se militêre oorwinning gelei het. Missielstelsels is nie noodwendig ingewikkeld of duur nie. Die bekende SA-7 (NAVO-kodenaam: Grail) kan selfs deur ongeskoolde soldate gebruik word. Die doeltreffendheid van die ongesofistikeerde wapen is talle kere bewys. Die SA-7 word van 'n buis op ʼn soldaat se skouer afgevuur en die missiel volg dan die hitteuitstralings van sy teiken se enjin. Tydens die oorlog in die destydse [[Rhodesië]] is twee Viscountpassasiersvliegtuie met die missiele afgeskiet. Die voortdurende ontwikkeling en modernisering van missiele en hulle geleidingstelsels bly 'n noodsaaklikheid. Wat 'n paar jaar tevore nog as die modernste beskikbare stelsels beskou is, word gou verouderd. Gedurende die [[Libanese konflik]] (1982) is die Sowjet-ontwerpte lugafweerstelsel byvoorbeeld nog as uiters doeltreffend beskou. Gedurende die Falklandkonflik het die Britte ook 'n teenvoeter vir die Exocet gevind: 'n ou Tweede Wêreldoorlog-taktiek, waarvolgens die missiel se radargeleidingstelsel verwar word sodat dit die teiken mis, is toegepas. Ontsaglike somme geld en 'n geweldige mannekrag-belegging is dus nodig om stelsels, wat buitendien 'n paar jaar later verouderd sal wees, te bly ontwikkel, en om weer met nuwe ontwikkeling te begin. == Werking == === Aandrywing en beheer === Die aandrywing en rigtingbeheer van ʼn missiel is van groot belang omdat dit die missiel so vinnig en akkuraat moontlik met behulp van die geleidingstelsel by die teiken moet kry - voordat teenoptrede vanaf die teiken kan volg. Die aandrywingseenhede moet dus so ontwerp word dat dit die missiel so gou moontlik tot die effektiewe [[snelheid]] kan versnel en die snelheid kan handhaaf solank die teiken nog binne die perke van die geleidingstelsel se soekveld is. Rigtingverandering kan bewerkstellig word deur of die rigting van die stukrag op die een of ander manier te verander, of deur klein vlerkies aan die romp te gebruik. === Geleidingstelsels === Die geleidingstelsels se doeltreffendheid en akkuraatheid bepaal die welslae van 'n missiel. Die stelsels se doel is om 'n missiel se teiken op te spoor, te volg en die missiel naby genoeg aan die teiken te bring dat dit vernietig kan word. Die geleidingstelsels is die kwesbaarste faktor in die gebruik van missiele, omdat die teenstanders se teenmaatreëls gewoonlik op die verwarring van die geleidingstelsels berus. Dit veroorsaak dat die teiken gemis word. Die eerste doeltreffende geleidingstelsel is in die Fi 103 (V1: die letter V verteenwoordig die Duitse woord ''Vergeltungswaffe'', wat "vergeldingswapen" beteken) gebruik. Die missiel is so gestel dat dit 'n bepaalde kompasrigting met behulp van 'n stuuroutomaat kon volg. 'n Afstandmeter het die missiel op 'n bepaalde tyd grond toe laat duik, waar dit ontplof het. Die Duitse A-4 ([[V-2-vuurpyl|V2]]) was die eerste strategiese ballistiese missiel. Sy geleiding het berus op 'n stelsel van [[Pendulum|pendulums]], [[Giroskoop|giroskope]] en 'n versnellingsmeter, wat almal saamgewerk het om die missiel sy ballistiese baan te laat volg en ʼn teiken 300 km van die lanseerbasis af te vernietig. Moderne strategiese ballistiese missiele het ingeboude inersiegeleidingstelsels. Die posisie (ligging) van die teiken moet baie noukeurig in die geleidingstelsel ingeprogrammeer word. Tydens vlug volg die missiel die vooraf bepaalde koers tot by die teiken. In duikbootgelanseerde missiele, soos die Polaris, moet die teiken se posisie deurlopend in die missiel ingeprogrammeer word om vir die duikboot se posisieveranderings te vergoed. Kruismissiele gebruik ook inersiegeleiding, dit wil sê die posisie van 'n teiken en die roete daarheen word vooraf ingeprogrammeer. Die stelsel word deur 'n "Tercom"-stelsel (terrain comparison) aangevul. Sensors verkry gedurende vlug inligting oor die terrein en dit word vergelyk met data oor dieselfde terrein wat in 'n rekenaar geberg is. Indien die missiel van koers af is, word koersaanpassings gemaak totdat die 2 lesings ooreenstem, wat beteken dat die missiel weer op koers is. Vroeëre kruismissiele het van sterposisies gebruik gemaak om hul eie posisie te bepaal. Die eerste taktiese missiele wat met welslae gebruik is, is met radio's tot by hulle teikens gelei. Hoewel die stelsel baie vatbaar vir vyandelike steurings is, is dit sedert die eerste modelle baie verbeter. Dit word veral in lug-tot-grondmissiele soos die [[Martel]] gebruik. Vroeëre missiele moes gestuur word deur middel van 'n visier wat op die teiken gerig is en wat in die lanseerplatform aangebring is. Koersaanpassings moes met behulp van radioseine gemaak word. Die lanseerplatform is só uiters kwesbaar gemaak omdat dit binne sig van die teiken, en trefafstand, moes bly en self dus maklik vernietig kon word. Die Martel en ander missiele van die nuwe geslag het 'n televisiekamera in die neus, en dit gee die operateur 'n duidelike beeld van die missiel se koers. Koersaanpassings kan dus deur middel van radioseine gemaak word sonder dat die operateur self die teiken hoef te sien. Radarbevelsgeleiding was van die eerste metodes wat grond-tot-lugmissiele prakties toepasbaar gemaak het. Die Sowjetunie se SA- 2-missiel (Guideline) gebruik ʼn verskeidenheid van radars (waaronder een met die NAVO-kodenaam Fan Song) om teikens te volg. Die radar kan verskillende voorwerpe op verskillende golflengtes volg. Een golflengte word gebruik om die teiken, ʼn vliegtuig, te volg, terwyl die ander die missiel in vlug volg. 'n [[Rekenaar]] analiseer die 2 se roetes, maak die nodige koersveranderinge en wanneer die missiel en vliegtuig naby genoeg aan mekaar is, ontplof die plofkop op bevel van die rekenaar. Missiele wat op land of van helikopters af gelanseer word om teikens soos tenks aan te val, kan gelei word met behulp van dun draadjies wat elektroniese bevele na die missiel dra. Aanvanklik moes die operateur die missiel oor die hele afstand tot by die teiken stuur, byvoorbeeld die vroeëre TOW-missiele (Tube-launched, Optically-tracked, Wire-guided). Latere ontwikkelings van dieselfde missiele het dit moontlik gemaak dat die operateur die teiken net deur middel van 'n optiese visier in sig hoef te hou en die missiel self nie in vlug hoef te volg en te stuur soos vroeër die geval was nie. By missiele soos die Exocet of die Kormoran word 'n metode wat aktiewe radardoelsoeking genoem word, gebruik om op 'n teiken aan te peil. Dit berus daarop dat die lanseerplatform die teiken met [[radar]] opspoor en die algemene koördinate in die missiel se geleidingstelsel invoer. Ná lansering spoor die missiel die teiken met sy eie radarstelsel op en volg die weerkaatsing van sy radarenergie tot by die bron van die weerkaatsing. 'n Variant hiervan word in semi-aktiewe radardoelsoeking gebruik, en dit word veral in lug-tot-lugmissiele soos die Amerikaanse Sparrow gebruik. Voordat die missiel gevuur kan word, moet die teiken eers deur die aanvallende vliegtuig se radar bestraal word. Wanneer die aanvaller die weerkaatste radarenergie terug ontvang, sluit die wapenstelsel die missiel se koers op die teiken. Dit word dan gevuur en peil op die teiken aan deur die weerkaatste radarstrale tot by die bron van weerkaatsing te volg. Die nadeel van die metode is dat die teiken die hele tyd in die aanvaller se radargolfveld moet bly sodat die weerkaatsing van radargolwe nie onderbreek word nie. Dit beteken dat die aanvaller vir die duur van sy missiel se vlug sy teiken moet volg, en dit maak hom baie kwesbaar vir teenaanvalle. Verskeie grond-tot-lugmissiele (byvoorbeeld die SA-7 Grail) en lug-tot-lugmissiele (byvoorbeeld die Sidewinder en waarskynlik ook die Suid-Afrikaanse Whiplash-missiel) het 'n sensor wat baie sensitief vir infrarooi-uitstraling is. Enige [[vliegtuig]] in vlug, en veral stralers, is vanweë die hitte wat hulle motore produseer, baie kragtige bronne van infrarooi uitstraling. Wanneer 'n missiel gelanseer is, volg dit die bron van uitstraling, haal dit in en vernietig dit. Van die nuutste geleidingstelsels benut laserbestraling, en peil daarop aan. Hierdie stelsel is baie doeltreffend teen stilstaande teikens, soos in die [[Viëtnamese Oorlog]] en in Libanon se Bekaavallei bewys is. === Teenmaatreëls === Die meeste teenmaatreëls teen geleide missiele berus op die verwarring of steuring van die geleidingstelsels. Ballistiese missiele word baie moeilik onderskep omdat hulle geleidingstelsels in vlug selfstandig is en daar nie daarmee ingemeng kan word nie. Hul geweldige vinnige snelhede en die hoogte waarvandaan hulle hul teikens nader, is ook ʼn probleem. Hulle kan ook nie net van koers af gedwing word nie, want waar hulle ook al ontplof, sal hulle baie skade aanrig. 'n Baie doeltreffende teenmaatreël bestaan in die Sowjetunie, waar 'n antiballistiese missiel, die [[ABM 1-8]] (Galosh), ontwerp is. Die missiel is radardoelsoekend en spoor aanvallende ballistiese missiele op wanneer hulle die aarde se atmosfeer binnekom en vernietig dit daar. Die [[Britse Vloot]] was die enigste in die Westerse wêreld wat 'n teenmissielmissiel tydens die [[Koue Oorlog]] beskikbaar gehad het. Dit is die Seawolf-stelsel, waarvan die doeltreffendheid gedurende die [[Falkland-oorlog]] bewys is. Aanvallende missiele soos die Exocet word met behulp van radar op die teikenskip opgespoor en alle data word in 'n sentrale rekenaar ingevoer. Die rekenaar besluit of die voorwerp vyandelik is, bereken die roete, snelheid en tyd voor trefslag en vuur die teenmissielmissiel. Die teenmissielmissiel word na die aanvallende missiel gelei en vernietig dit voordat dit skade kan aanrig. Afhangende van die hoogte van die aanvallende missiel, kan die Seawolf deur middel van radar of televisie tot by die teiken gelei word. Radiogeleide missiele kan maklik van koers af gedwing word deur die radiokommunikasie tussen die missiel en operateur te versteur. Radarbeheerde missiele kan verwar word deur 'n Tweede Wêreldoorlogtaktiek met die kodenaam Window te gebruik. Geleidingstelsels se radarontvangs word verwar deur ʼn "wolk" van aluminiumfoeliestrokies deur die lug te laat val. Die strokies se lengtes word bepaal deur radargolflengtes, want bepaalde lengtes weerkaats die ooreenstemmende radargolwe terug. Die wolk (ook ''chaff'' genoem) vorm vir 'n radarstel 'n groter "teiken" en trek die missiel aan. Die teiken kan ook heeltemal deur die wolk verberg word. Dit is maar een van die talle bestaande radarteenmaatreëls. Infrarooisoekende (hittesoekende) missiele kan van spoor af gebring word as die teikenvliegtuig direk na die son vlieg en dan skielik van rigting verander. Die missiel sal die vliegtuig volg en skielik voor ʼn keuse van hittebronne te staan kom. Gewoonlik sal die son, omdat dit so 'n kragtige hittebron is, die missiel aantrek. 'n Variant hiervan is om ʼn aantal ligfakkels agter 'n vliegtuig vry te laat. Dit kan ook die hittesoekende missiele, veral in die nag, verwar. Vir elke geleidingstelsel word daar teenmaatreëls ontwikkel en vir elke teenmaatreël word daar weer ander taktieke toegepas om dit te fnuik, ensovoorts. Missieltegnologie en die meganismes wat as verdediging teen missiele moet dien, word dus voortdurend ontwikkel. Sodra die een party 'n skynbare oorhand het ontwikkel sy teenstander 'n maatreël wat die "ewewig" versteur. Solank as wat missiele 'n doeltreffende wapen bly, sal die toestand voortduur. == Strategiese missiele == Die meeste moderne strategiese missiele is ballistiese missiele aangesien hulle die vyand se hartland oor groot afstande met uiters kragtige kernwapens kan tref. Die vrees wat die vernietigingskrag van die missiele afdwing, verminder die moontlikheid dat moondhede met kernwapens mekaar sal aanval. 'n Ballistiese missiel is 'n militêre [[vuurpyl]] wat die grootste gedeelte van sy vlug aflê sonder om van motore gebruik te maak. Aan die begin van die vlug (die voortstuwingsfase) word die missiel van die lanseerbasis af in 'n bepaalde rigting aangedryf, totdat dit, na ʼn paar minute, 'n snelheid van ongeveer 8 km/s (rofweg 25 000 km/h) en 'n hoogte van 40 tot 50 km bereik. Genoeg [[momentum]] word in die fase opgebou om die missiel sonder die verdere gebruik van motore met 'n bestendig-verminderende vaart te laat styg tot ongeveer 1 000 tot 1300 km, met ander woorde tot buite die aarde se [[Aarde se atmosfeer|atmosfeer]]. Hierna keer die vuurpyl na die aarde terug in ‘n baan wat bepaal is deur die rigting en snelheid van die vuurpyl aan die, einde van die voortstuwingsfase. Die laaste deel van die missiel se vlug, die eindfase, geskied in die aarde se atmosfeer. Die missiel beweeg dus in 'n boog waarin daar slegs gedurende die eerste fase van aandrywingseenhede gebruik gemaak word. Ballistiese missiele word volgens hulle reikafstand en die aard van hulle lanseerbasisse in klasse ingedeel. Ballistiese missiele wat op land gestasioneer is, val in die volgende klasse: * Interkontinentale ballistiese missiele: langafstandmissiele met ʼn reikafstand van meer as 6 500 km. * Tussenafstand- ballistiese missiele: langafstandmissiele met ʼn reikatstand van tussen 2 500 en 6 500km. * Middelafstand- ballistiese missiele: missiele met 'n reikafstand van tussen 800 en 2500 km. Die Amerikaanse luggelanseerde Skybolt behoort tot die klas. * Kortafstand- ballistiese missiele: missiele met 'n reikafstand van slegs 800 km of minder. Hierdie klas missiele, wat die Amerikaanse Honest John- en die Russiese Frogkategorie insluit, word as taktiese wapens beskou omdat hulle van die slagveld af gevuur word. Die Amerikaanse luggelanseerde ballistiese missiele AGM-69 SRAM, behoort ook tot die klas. Die missiel het 'n trefafstand van ongeveer 180 km en word sedert 1972 gebruik. Die Amerikaanse kortafstand ballistiese missiele kan met "enhanced radiation"-plofkoppe (neutronbomme) toegerus word. Die SRAM's kan kernplofkoppe met 'n lewering (yield) van 200 kT (kiloton) dra. Duikbote lanseer missiele wat tot die klas duikbootgelanseerde ballistiese missiele behoort. Die missiele het dieselfde reikafstand as interkontinentale ballistiese missiele. Die missiel se akkuraatheid word uitgedruk as die CEP (circular error probability) of 'n straal, bereken vanaf 'n middelpunt (die teiken), van 'n sirkel waarbinne die helfte van die afgevuurde missiele te lande kom. Moderne ballistiese missiele het ʼn CEP van 150 tot 400 m. 'n Klein CEP dui dus op 'n hoë mate van akkuraatheid, wat deur die navigasiestelsel moontlik gemaak word. Die effek van die wapens word in terme van die dodelikheid (kill factor of K-faktor) daarvan uitgedruk. Die missiel se dodelikheid word bereken op grond van sowel die CEP as die lewering (yield of plofkrag). Die CEP beïnvloed die K-faktor meer as die lewering, wat beteken dat die akkuraatheid 'n baie belangrike faktor is. Kernplofkopmissiele wat groot stede aanval, hoef nie so akkuraat te wees nie, omdat 'n kernplofkop op enige plek groot skade oor groot oppervlaktes aanrig. Wanneer kernbomme teen siviele teikens gebruik sou word, is dit 'n terreurmiddel. Die doel hiervan is am 'n bevolking sielkundig te beïnvloed en om 'n streek se infrastruktuur in duie te laat stort weens die chaos wat so ʼn aanval veroorsaak. Missiele wat vyandelike strategiese-missielbasisse aanval, moet 'n hoë K-faktor hê omdat hulle teikens baie klein en versterk is. Hulle moet dus baie akkuraat wees (‘n klein CEP). Sedert die vyftigerjare het ʼn aantal lande hulle eie arsenale van strategiese ballistiese missiele opgebou. Die lande is veral die VSA, Rusland, Brittanje, Frankryk en die Volksrepubliek China. Hierdie Iande het groot somme geld aan die vervaardiging van kernwapens bestee, asook aan die verdere ontwikkeling daarvan. Die vuurpyle self is verfyn sodat hulle 'n kleiner CEP het, gouer gelanseer kan word en 'n groter trefafstand het. Die plofkoppe is tegnologies ook verder ontwikkel, en die belangrikste variant is die MRV's (Multiple Reentry Vehicles), 'n plofkop wat ʼn aantal kernbomme binne-in het. Gedurende die missiel se eindfase versprei die plofkop die bomme oor 'n groot gebied, wat beteken dat een missiel 'n aantal kernbomme op een slag op verskillende plekke kan werp. 'n Verdere modernisering van die konsep is die [[MIRV's]] (Multiple Independently-targeted Re-entry Vehicles), wat inhou dat elke bom op 'n vooraf bepaalde maar verskillende teiken gerig kan word. Een aanvallende missiel kan met ander woorde vooraf bepaalde stede oor 'n groot gebied vernietig. In teorie beteken dit dat een Russiese SS-17-missiel die stede [[Washington, D.C.|Washington DC]], [[Baltimore]], [[Philadelphia]] en [[New York Stad|New York]] kan verwoes. Die stelsels is onlangs aangepas sodat elke inkomende bom doelsoekend is. Hulle word Maneuverable Re-entry Vehicles genoem (afkorting: MSRV, ter onderskeiding van MRV). Die inkomende bomme is versterk sodat hulle bestand is teen ABM's (Anti-Ballistiese Missiele) en kan ook die verdedigende stelsels met 'n aantal foptegnieke probeer verwar. Die MIRV's bied twee militêre voordele: Die kernbomme het ʼn beter kans om deur verdedigingstelsels te kom omdat die stelsels skielik deur 'n groot aantal vinnigbewegende voorwerpe oorval word. Die dodelikheid van een missiel word ook verhoog. Een van die grootste gevare verbonde aan MIRV's, is dat geen doeltreffende wapenbeperkingmaatreël toegepas kan word nie: Daar kan vasgestel word hoeveel missiele die teenstanders het deur spioenasie-satellietfoto's te analiseer, maar die foto's kan nie 'n aanduiding gee van die getal kernbomme in die plofkop nie. Die modernste missiele in die Amerikaanse arsenaal is die Minuteman 111-interkontinentale ballistiese missiel en die klas is met MIRV's toegerus. Aan die ultramoderne MX-stelsel word op die oomblik nog gewerk. Daar kan slegs gespekuleer word oor die gehalte van die Sowjetmissieltegnologie, maar kenners meen dat die wapens kragtiger en akkurater is as die van die VSA en dat die land 'n groter voorraad daarvan as die VSA het. Die VSA het gedurende die sewentigerjare sy strategiese voorsprong ten opsigte van missieltegnologie (en wat getalle betref) verloor. Rusland het ook 'n baie groter aantal tussen- en middelafstand-ballistiese missiele as die VSA. Die Verenigde Koninkryk het sy eie tussenafstandmissiel, die Blue Streak, ontwikkel, maar die verdere ontwikkeling is weens stygende koste gekanselleer. Frankryk het met sy SSBS-program 'n klein arsenaal opgebou en die missielstelsel het 'n trefafstand van 3 500 km. Baie min is oor die stelsels van die Volksrepubliek China bekend, maar daar word vermoed dat hulle missiele Moskou sal kan tref omdat Rusland van sy eie ABM-(anti-ballistiese missiel) verdedigingstelsels geherrangskik het om ook dekking teen ʼn moontlike aanval uit die rigting van China te gee. Die meeste ballistiese missiele wat landbasisse het, word in versterkte ondergrondse silo's (berg-en-Ianseerskagte) in gereedheid gehou. Omdat die moderne missiele 'n baie klein CEP het, is die missiele selfs in die versterkte silo's baie kwesbaar. ʼn Moondheid kan vandag nie meer seker wees daarvan dat hy ʼn teenaanval na 'n kernbomaanval sal kan loods nie, want die moontlikheid bestaan dat al sy eie missiele totaal vernietig kan wees. Om die probleem te oorkom, is kernaangedrewe duikbote ontwikkel wat ballistiese missiele kan dra, want dit is baie moeilik om hulle op te spoor en dan te vernietig. Die bestaan van hierdie duikbote waarborg dus ʼn teenaanval, en dit kan 'n vyandelike moondheid afskrik daarvan om eerste 'n aanval te loods. Die Amerikaanse Vloot het die eerste kernaangedrewe duikbote wat ballistiese missiele kon dra en lanseer, gebruik. Die [[duikboot]] [[USS George Washington (SSBN-598)|''USS George Washington'']] het die era ingelui en was toegerus met Polaris-missiele wat een kernplofkop kon dra. Die Polaris-missiele is voortdurend gemoderniseer en het uiteindelik tot die [[Polaris A3]] ontwikkel. Dit het 'n trefafstand van 4 600 km en is vandag nog in gebruik. Die Polaris-missiele is mettertyd vervang deur die Poseidon-missiele, wat 'n MIRV met 10 kernbomme van 50 kiloton elk asook 'n aantal teenmaatreëlmeganismes dra. Voordat ballistiese missiele 'n praktiese moontlikheid was, is daar in die vyftigerjare in strategiese aanvalsbehoeftes voorsien deur kruismissiele te ontwikkel. Die destydse [[Fi 103]] se tegnologie is as uitgangspunt gebruik. [[Kruisermissiel|Kruisermissiele]] is nie vuurpyle nie, maar eerder onbemande vliegtuie wat sogenaamde lugademende motore gebruik om dit deurgaans aan te dryf en nie slegs vir 'n gedeelte van hul vlug nie, soos in die geval van ballistiese missiele. Hulle kan ook - anders as ballistiese missiele wat 'n vaste baan volg - gedurende die vlug van snelheid en rigting verander. Na die Tweede Wêreldoorlog het die VSA aanvanklik baie aandag aan kruisermissiele bestee, en dit het in 1954 tot die ontwikkeling van die [[Matador]], met 'n trefafstand van 800 km, gelei. Daarna het die Snark en die uiters gevorderde Navaho, albei met 'n trefafstand van 10 000 km, gevolg. AI hierdie missiele kon een kernbom dra op sendings wat selfs vandag nog in vergelyking met die van moderne kruisermissiele as kompleks beskou sou word. Die projekte is egter gekanselleer toe die klem en aandag in die begin van die sestigerjare na die ontwikkeling van ballistiese missiele verskuif het, en die ontwikkeling van kruisermissiele verwaarloos is. Die enigste missiel wat in die tydperk ontwikkel is en wat nog in gebruik is, is die luggelanseerde Hounddog. Ander lande het ook kruismissiele ontwikkel, byvoorbeeld die Britse Bloodhound ('n lugafweermissiel) en die Sowjetunie se luggelanseerde Kipper. Gedurende die sestigerjare het die Sowjetunie voortgegaan om kruisermissiele te bou en te ontwikkel, en 'n voorsprong bo die Weste is sodoende spoedig opgebou. Hulle magte was toegerus met die Kangaroo, 'n luggelanseerde missiel met ʼn trefafstand van 700 km, asook oppervlak-tot-oppervlakmissiele soos die Shaddok en ook die Styx, waarmee Egiptiese aanvalstuie die Israeliese torpedojaer ''Eilat'' in die [[Sesdaagse Oorlog]] gekelder het. 'n Latere ontwikkeling van die Styx, die SS-N-11, word nou algemeen in die Russies Vloot gebruik. Gedurende die sewentigerjare het die Westerse moondhede hernieude belangstelling in die gebruik van kruismissiele getoon, omdat nuwe tegnologiese ontwikkelings die kruisermissiel 'n baie doeltreffende wapen gemaak het. Aanvanklik het die VSA baie aandag aan luggelanseerde kruisermissiele soos die Tomahawk, 'n baie doeltreffende missiel, gegee. Destyds is die Sowjet-vloot se tegnologiese voorsprong ingehaal en nuwe missiele, soos die Frans-ltaliaanse Otomat en die Amerikaanse Harpoon, was hierna doeltreffender as hulle Sowjet-soortgenote. Die 2 magsblokke, die Warskou-verdragslande en NAVO, het kruisermissiele in gebruik wat van die grond, lug of see gelanseer kan word en hul teikens akkuraat kan vind. Omdat die meeste kruismissiele se reikafstand tot 800 km beperk is, word hulle as taktiese missiele beskou, maar word in hierdie artikel saam met strategiese missiele geklassifiseer op grond van hulle oorsprong en die tegnologiese ontwikkelings wat 'n nuwe klas strategiese kruisermissiele tot stand gebring het. Verstommende nuwe ontwikkelings in die tegnologie met betrekking tot die navigasie-, aandrywings- en geleidingseenhede, het die ontwikkeling van langafstandkruisermissiele moontlik gemaak. Die nuwe klas missiele het 'n vermoë wat met die van tussenafstandballistiese missiele vergelykbaar is. Hulle geniet die voordeel van baie gesofistikeerde geleidingstelsels, wat dit vir die missiel moontlik maak om baie laag - ongeveer 200 m hoog - te vlieg, en om hindernisse en lugafweerstellings te vermy deur om hulle te vlieg en steeds die teiken te bereik. Hierdie vermoë maak dit ʼn gedugte wapen. Die navigasiestelsel is so akkuraat dat die missiele se CEP kleiner is as die van baie interkontinentale ballistiese missiele. Hulle is ook heelwat goedkoper om te vervaardig en in stand te hou as ballistiese missiele, maar omdat hulle relatief stadig vlieg, kan hulle opgespoor en vernietig word. Onderskepping kan vermy word omdat die missiele die vermoë het om elektroniese teenmaatreëlapparaat te dra, en dit kan vyandelike opsporingsmaatreëls bemoeilik. == Taktiese missiele == Taktiese missiele het gewoonlik ʼn kort reikafstand en hulle plofkoppe kan konvensionele plofstof, laeleweringkernwapens, chemiese en [[Biologiese oorlogvoering |biologiese]] plofkoppe dra. Hulle word deur vegtende magte op die slagveld gebruik, en het nie ten doel om, soos strategiese wapens, as afskrikmiddel te dien nie. Altesaam vier basiese kategorieë taktiese missiele kan onderskei word: - Missiele wat van die grond af gevuur word om grondteikens aan te val: die oppervlak-tot-oppervlak-missiele (afkorting: SSM, vir Surface tot Surface Missiles). - Missiele wat van die oppervlak na lugteikens gevuur word (afkorting: SAM, vir Surface tot Air Missiles). - Missiele wat van die lug na die oppervlak gevuur word (afkorting: ASM, vir Air to Surface Missiles). - Missiele wat in die lug van een vliegtuig na 'n ander gevuur word (afkorting: AAM, vir Air to Air Missiles). (Sowel see as grond word in hierdie verband deur die woord oppervlak omvat. Skip-tot-skipmissiele word met ander woorde as oppervlak-tot-oppervlakmissiele beskou. Die kategorieë word slegs gerieflikheidshalwe gebruik, omdat van die missiele verskillende lanseerplatforms gebruik. Die Exocet word byvoorbeeld as ASM of SSM gebruik.) === Grond-tot-grondmissiele === Ongeleide SSM's is op groot skaal in die Tweede Wêreldoorlog gebruik. Die bekendstes is die Duitse Nebelwerfer en die Sowjetunie se Katyusha (ander name Stalin-orrel of Rooi Oog). Albei tipes is as artillerie gebruik om met hulle vuurpyle 'n groot oppervlakte met plofstof te besaai. Ander bekende tipes wat op die slagveld gebruik is, is die Duitse Panzerfaust en Panzerschreck en die Amerikaanse Bazooka. Eersgenoemde twee se invloed kan vandag nog in die ontwerp van die Sowjetunie se RPG-2- en [[RPG-7]]-reeks gemerk word. Die Amerikaners het ook die Calliope gebruik, 'n vuurpyl met 'n kaliber van 100 mm, waarvan 60 op 'n slag van 'n Sherman-tenk afgevuur kon word. Die Britse vloot het soortgelyke vuurpyle gebruik om landteikens van skepe af te bombardeer voordat 'n infanterielanding plaasgevind het. Nie een was egter doelsoekende of geleide vuurpyle nie. Hulle is soos kanonkoeëls gevuur in 'n poging om 'n teiken direk te tref. Tot in die sestigerjare het leërs die konsep toegepas, en die gesofistikeerdste ontwikkeling hiervan word deur die Amerikaanse Honest John (ʼn missiel met 'n reikafstand van 35 km wat konvensionele of kernplofkoppe dra) en die Sowjetunie se Frog, ook 'n missiel wat konvensionele of kernplofkoppe tot 25 km ver kan werp, verteenwoordig. Kortafstand- ballistiese missiele word as taktiese SSM's beskou. Vuurpyle soos die Amerikaanse Lance, met 'n reikafstand van 100 km, die Sergeant, met ʼn reikafstand van 150 km, en die Pershing, met 'n reikafstand van 200 tot 800 km, is missiele met inersiegeleiding, maar is bedoel om taktiese ondersteuning aan grondmagte te gee. Hulle doen dit deur laeleweringkernbomme of neutronbomme op teikens te werp. 'n SSM wat reeds in 'n oorlog gebruik is, is die Sowjetunie se Scud, waarmee Egipte die Israeliese grondteikens gedurende die Jom Kippoeroorlog aangeval het. 'n Afsonderlike subklas missiele het ontstaan om vyandelike gepantserde voertuie mee uit te skakel. Hierdie missiele is feitlik almal met behulp van draadjies, of in die geval van nuwe missiele met laser, op die teikens gerig. Die doeltreffendheid van die missiele is in veral die oorloë in die [[Midde-Ooste]] en Viëtnam bewys. Die bekendste draadgeleide missiele is die Amerikaanse TOW, wat ook van helikopters gevuur kan word, die Sowjetunie se Sagger en Swatter, die Britse Vigilant, die Duitse Cobra en die Franse SS 11. By nuwe ontwikkelings word van optiese straalgeleiding gebruik gemaak, byvoorbeeld die Shillelagh, ʼn Amerikaanse missiel wat uit ʼn kanon gevuur word, of die meer moderne Copperhead, wat met behulp van laser gerig word. SSM's raak 'n groot deel van moderne oorlogskepe se bewapening uit. Die Israeliese vloot het gedurende die Jom Kippoeroorlog nege Egiptiese en Siriese vaartuie met hulle Gabriel-missiel gekelder. Hierdie missiel is sedertdien aan die [[Suid-Afrikaanse Vloot]] gelewer. Die Exocet, oorspronklik ʼn skip-tot-skip-wapen, is in die Falkland-oorlog met welslae as 'n ASM gebruik. === Grond-tot-Iugmissiele === Grond-tot-lugmissiele word gebruik as verdedigingswapen teen vliegtuie wat te hoog vlieg om deur grondvuur - wat kanonvuur en masjiengeweervuur insluit – getref te word. Moderne missiele het nou ook die potensiaal om laagvlieënde vliegtuie te tref, en daarom vorm die wapens vandag die belangrikste komponent van enige lugafweerstelsel. Die ontwikkeling van SAM's het gedurende die Tweede Wêreldoorlog begin toe die Geallieerde Magte en die Spilmoondhede geprobeer het om hulle lugafweervermoë te vergroot. AI die pogings was onsuksesvol, met uitsondering van die gevorderde Duitse Wasserfallstelsel wat egter nie operasioneel gebruik is nie. Na die Tweede Wêreldoorlog het die groot moondhede baie aandag aan SAM's gegee. Die VSA het in die vyftigerjare die Nike-Ajax-, die Nike-Hercules-, asook die skipgelanseerde Talos-, Tartar- en Terrier-missielstelsel in gebruik geneem. Die stelsels is verbeter en gemoderniseer tot die weergawe wat vandag standaardtoerusting op Amerikaanse skepe is, naamlik die Standard. Sommige AAM's is ook aangepas vir gebruik as SAM's op skepe. Voorbeelde hiervan is die Sea-Sparrow en die baie doeltreffende Sea-Phoenix. Die mode met Amerikaanse SAM's is die Hawk-, die Chaparral- en die Mauler-stelsel, maar hulle is duur en gesofistikeerd. Die Redeye-stelsel is ontwerp om voetsoldate teen aanvallende vliegtuie te beskerm. Redeye is ʼn hittesoekende missiel wat van ʼn infanteris se skouer gevuur word en dan self op die teiken aanpeil. Die SA-7 (Grail) van die Sowjetunie maak van dieselfde konsep gebruik. Die Russe het 'n baie doeltreffende lugafweerstelsel ontwerp, wat veral in die Viëtnamese Oorlog en die Jom Kippoeroorlog gewys het wat in hom steek. Die bekendste missiele in die arsenaal is die SA-2 (Guideline), [[S-125|SA-3 (Goa)]], SA-4 (Ganef) en die SA-6 (Gainful). Israel kon doeltreffende teenmaatreëls teen SA-2- en SA-3-missiele toe pas, maar 'n groot aantal jagbomwerpers is deur die SA-6-missiele afgeskiet. Gedurende die sewentigerjare het Westerse lugmagte groot ontsag vir hierdie missiele gehad. Sirië se ontplooiing van die missiele in die Bekaavallei in 1982 het ʼn diplomatieke krisis laat ontstaan omdat die missiele so 'n groot gevaar vir die [[Israeliese Lugmag|Israeliese lugmag]] ingehou het. (Die uitwissing van die missiele deur Israel later daardie jaar is met groot verligting deur die Westerse moondhede beskou as ʼn demonstrasie van die voorsprong wat Westerse tegnologie het.) ʼn Nuwe missiel, die SA-9 (Gaskin), is waarskynlik in die [[Persiese Golfoorlog]] tussen [[Iran]] en [[Irak]] deur albei lande gebruik. Britse missiel tegnologie is in die Falkland-oorlog as baie gevorderd bewys en met Seadart- en Seacat-SAM's is letterlik tientalle aanvallende Argentynse vliegtuie afgeskiet. Hoewel hulle nog nie in gevegte getoets is nie, is ander Europese missiele soos die Franse Roland, asook die Croatale / Cactus, wat deur Suid-Afrika gebruik word, baie doeltreffend. === Lug-tot-grondmissiele === Lug-tot-grondmissiele is reeds intensief in die Tweede Wêreldoorlog gebruik, as geleide missiele en as ongeleide missiele. Grondaanvalsvliegtuie van die [[Britse Lugmag]] (RAF) se Tweede Taktiese Lugmag en die [[Amerikaanse Vyfde Lugmag]] het na die inval in [[Normandië]] die Duitse grondmagte gevoelige slae toegedien deur ongeleide vuurpyle te gebruik. Na die Tweede Wêreldoorlog is die klem by die ontwikkeling van geleide missiele op die vergroting van die reikafstand geleë. Die ontwikkeling word gedemonstreer deur die reikafstand van missiele soos die Amerikaanse Rascal (180 km) en die latere Britse Blue Steel (900 km). Die koms van die ballistiese missiele, wat die probleem van reikafstand doeltreffend opgelos het, het ʼn klemverskuiwing laat plaasvind na die ontwikkeling van werklik doeltreffende kortafstand- taktiese missiele. Die missiele is met dodelike gevolge in die oorloë van die sestiger-, sewentiger- en tagtigerjare gebruik. Die Amerikaanse Bullpup-missiel is in [[Viëtnam]], die Jom Kippoeroorlog en in die Libanon-konflik gebruik. Die Shrike-missiel is in die oorloë as anti-SAM's gebruik, aangesien dit die radaruitstralings van SA-2- en SA-3-missiele se geleidingstelle kon volg en die missiele op hulle lanseerplatforms kon vernietig. Die Standard- en Maverick-missiel is ook in Viëtnam en die Jom Kippoeroorlog gebruik om klein, belangrike teikens met groot akkuraatheid aan te val. Frankryk beskik oor gevorderde ASM-tegnologie en het onder meer die Martel- en AS-tipe missiele ontwerp. Frankryk se bekendste missiel is egter die ASM-weergawe van die AM 39 Exocet, wat deur Argentynse Dassault Super Etendard-vegters gelanseer is om ''HMS Sheffield'' te kelder. Min is omtrent die Sowjetunie se ASM's bekend, maar die Kelt is as doeltreffend bewys. Swede het 'n gesofistikeerde RB 05-ASM ontwikkel, wat deur die [[Saab 37 Viggen|SAAB AJ 37 Viggen]] afgevuur kan word. === Lug-tot-lugmissiel === Die eerste suksesvolle lug-tot-lugmissiele is operasioneel deur Duitsland in die Tweede Wêreldoorlog gebruik. [[Messerschmitt Me 262]] A-straaljagters het byvoorbeeld ongeveer 40 bomwerpers van die Geallieerde Magte met die ongeleide lug-tot-lugmissiele afgeskiet. 'n Radiogeleide missiel, die Hs 298, is met welslae ontwikkel, maar die verdere ontwikkeling daarvan is in 1944 gestaak. 'n Meer gesofistikeerde geleide missiel, die X-4, is in Duitsland ontwikkel, maar was nie voor die einde van die oorlog vir operasionele gebruik gereed nie. Die missiel is met behulp van draadjies tot by sy teiken gelei. Die welslae van dié missiel het bewys dat lug-tot-lugmissiele 'n praktiese konsep is en dat die gebruik van draadjies as geleidingsmiddel heeltemal teen teenmaatreëls bestand is. Ná die Tweede Wêreldoorlog is baie aandag aan die ontwerp van lug-tot-lugmissiele gegee. Soveel klem is op die vermoëns van die missiele gelê dat 'n generasie jagters net met missiele bewapen is en geen kanonbewapening gehad het nie. Die filosofie is gedurende die Viëtnamese oorlog as 'n fout bewys toe missiele nie so betroubaar blyk te gewees nie. Talle Amerikaanse vegters het hulle gedurende luggevegte in die posisie bevind dat al hulle missiele gelanseer is en hulle geen ander wapens gehad het om mee terug te veg nie. Sedertdien het straaljagters weer 'n kanonbewapening bykomend tot missiele gekry, veral nadat die Israeli's die doeltreffendheid van die wapen in moderne lugoorlogvoering gedurende die Sesdaagse Oorlog bewys het. Lug-tot-lugmissiele is nogtans die belangrikste komponent van ʼn hedendaagse vliegtuig se bewapening, omdat dit as 'n wapenstelsel baie meer buigsaam is as kanonne. Lug-tot-lugmissiele is vir die eerste keer op grootskaal in die Sesdaagse Oorlog gebruik en daarna in die twee [[Indo-Pakistaniese oorloë]]. Die VSA se ervaring met lug-tot-lugmissiele in luggevegte oor Noord-Viëtnam het die beperkinge van lug-tot-lugmissiele duidelik aan die lig gebring. Toe die Jom Kippoeroorlog in 1973 uitbreek, was die meeste tekortkominge reeds oorbrug, en het Israel die Sparrow- en Sidewinder-missiele, wat deur die VSA verskaf is, met goeie resultate gebruik. AI hierdie konflikte het ook getoon dat die Sowjetunie se missieltegnologie beslis nie swak met dié van die Weste vergelyk nie - veral nie as die welslae van Egiptiese vlieëniers met Sowjet-vliegtuie en -missiele in 1973 in ag geneem word nie. Amerikaanse [[Grumman F-14 Tomcat]]-jagters het twee Siriese Sukhoi's in 1981 afgeskiet deur vermoedelik Sparrow-missiele te gebruik. Britse Sea Harrier-jagters het 'n aantal Argentynse vliegtuie in luggevegte met gemoderniseerde Sidewinders afgeskiet. Die Israeliese Lugmag het die Siriese Lugmag vernederend verslaan met F15-Eagle-, F16- Fighting Falcon- en [[IAI Kfir|Kfir]]-jagters wat met Amerikaanse en Israeliese missiele toegerus was. Die Siriese Lugmag het op sy beurt weer die modernste Sowjettoerusting, soos die [[MiG-23]] Flogger, gehad. Die algemeenste Amerikaanse lug-tot-lugmissiele is die Sparrow, Sidewinder, Super Falcon en die uiters gevorderde Phoenix. Die Britte gebruik, afgesien van die Amerikaanse missiele, hul eie Red Top, terwyl Frankryk die Super 530 en die R550 Magic ontwerp het. Laasgenoemde is aan die [[Suid-Afrikaanse Lugmag]] verskaf om die [[Dassault Mirage F1]]'s mee te bewapen. Suid-Afrika het vermoedelik ook 'n hittesoekende missiel, Whiplash, ontwikkel, wat daartoe instaat is om supersoniese teikens te onderskep en te vernietig. ==Verwysings== {{Verwysings}} == Bronnelys == * Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409605, volume 19, bl. 102 [[Kategorie:Ammunisie]] eel903sghhv78q7eb074jdoh83uax7u 0 279154 2515083 2133815 2022-07-25T17:40:33Z 109.78.49.102 wikitext text/x-wiki {{Weesbladsy}} {{Inligtingskas Akteur | Naam = Johanna Schall | Beeld = Bundesarchiv Bild 183-1989-1104-034, Berlin, Demonstration, Rede Schall, Mühe (Johanna Schall).jpg | Beeldbeskrywing = <!-- Vir oormuis-info/ vir siggestremdes; sonder wiki-sintaks --> | Beeldonderskrif = Johanna Schall (1989) | Geboortenaam = | Alias = | Geboortedatum = {{Geboortedatum en ouderdom|1958|9|19}} | Geboorteplek = | Nasionaliteit = [[Duitsland|Duits]] | Sterfdatum = | Sterfplek = | Ouers = | Lewensmaat = | Kinders = | Skool = | Universiteit = | Beroep = Aktrise | Aktiewe jare = | Noemenswaardige rolprente = | Webwerf = | IMDb = 0769943 | Toekennings = <!-- slegs noemenswaardiges --> }} '''Johanna Schall''' (gebore 19 September 1958) is 'n [[Duitsland|Duitse]] aktrise. Sy is bekend vir haar rolle in die rolprente ''Blonder Tango'' (1986) en ''Apple Trees'' (1992). == Filmografie == === Rolprente === * 1984: ''Kaskade rückwärts'' * 1984: ''Rublak - Die Legende vom vermessenen Land'' * 1986: ''Blonder Tango'' * 1987: ''Die Alleinseglerin'' * 1992: ''Apple Trees'' === Televisiereekse === * 1988: ''Tiere machen Leute'' === Televisierolprente === * 1981: ''Bau'n se billig, Schinkel oder Der Bau des neuen Schauspielhauses zu Berlin'' * 1984: ''Von der Müllerstochter, die Gold spinnen wollte'' * 1987: ''Die erste Reihe'' * 1990: ''Selbstversuch'' * 1990: ''Die Ritter der Tafelrunde'' * 1990: ''Diktatur des Gewissens'' * 1993: ''Karate-Billi kehrt zurück'' == Eksterne skakels == * {{IMDb|0769943|Johanna Schall}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Schall, Johanna}} [[Kategorie:Geboortes in 1958]] [[Kategorie:Lewende mense]] [[Kategorie:Duitse aktrises van die 20ste eeu]] [[Kategorie:Duitse aktrises van die 21ste eeu]] 1d3ohj46i1rrbpo5ed8d628q2qcy6em 0 289976 2515033 2453447 2022-07-25T15:24:08Z Oesjaar 7467 /* Geboortes */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Chimanimani-suikerbos |image = Protea enervis 12184384.jpg |image2 = |status = NT |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |ordo = [[Proteales]] |familia = [[Proteaceae]] |genus = ''[[Protea (genus)|Protea]]'' |species = '''''P. enervis''''' |binomial = ''Protea enervis'' |binomial_authority = Wild |synonyms = |}} Die '''Chimanimani-suikerbos''' (''Protea enervis'') is 'n [[Blom|blomdraende]] [[struik]] wat aan die bekende [[Protea (genus)|Protea]] [[genus]] behoort. Die plant is [[endemies]] aan [[Zimbabwe]] en [[Mosambiek]] waar dit in die [[Chimanimaniberge]] voorkom op hoogtes van 1680 - 2000 m. In Engels staan dit as die ''Chimanimani sugarbush'' bekend. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] * [[Lys van proteaspesies]] == Bronne == * http://biodiversityexplorer.info/plants/proteaceae/protea_enervis.htm * https://www.zimbabweflora.co.zw/speciesdata/species.php?species_id=120770 * https://www.mozambiqueflora.com/speciesdata/image-display.php?species_id=120770&image_id=2 * http://plantsoftheworldonline.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:705777-1 == Eksterne skakels == {{Commons-kategorie inlyn|Protea enervis}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Protea]] [[Kategorie:Struike]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] 67waccp6l02mfu6x4wo27lehaxox390 2515065 2515033 2022-07-25T16:53:52Z Aliwal2012 39067 Ek is nie Mukdro nie! wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Chimanimani-suikerbos |image = Protea enervis 12184384.jpg |image2 = |status = NT |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |ordo = [[Proteales]] |familia = [[Proteaceae]] |genus = ''[[Protea (genus)|Protea]]'' |species = '''''P. enervis''''' |binomial = ''Protea enervis'' |binomial_authority = Wild |synonyms = |}} Die '''Chimanimani-suikerbos''' (''Protea enervis'') is 'n [[Blom|blomdraende]] [[struik]] wat aan die bekende [[Protea (genus)|Protea]][[genus]] behoort. Die plant is [[endemies]] aan [[Zimbabwe]] en [[Mosambiek]] waar dit in die [[Chimanimaniberge]] voorkom op hoogtes van 1&nbsp;680 – 2&nbsp;000&nbsp;m. In Engels staan dit as die ''Chimanimani sugarbush'' bekend. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] * [[Lys van proteaspesies]] == Bronne == * http://biodiversityexplorer.info/plants/proteaceae/protea_enervis.htm * https://www.zimbabweflora.co.zw/speciesdata/species.php?species_id=120770 * https://www.mozambiqueflora.com/speciesdata/image-display.php?species_id=120770&image_id=2 * http://plantsoftheworldonline.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:705777-1 == Eksterne skakels == {{Commons-kategorie inlyn|Protea enervis}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Protea]] [[Kategorie:Struike]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] 46k55a61t556e8b0qwzggoqm3ix9mv3 0 290053 2514909 2453859 2022-07-25T12:11:11Z Oesjaar 7467 /* Eksterne skakels */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Transvaalbergsuikerbos |image = Protea rubropilosa 51146035.jpg |image2 = |status = LC |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |ordo = [[Proteales]] |familia = [[Proteaceae]] |genus = ''[[Protea (genus)|Protea]]'' |species = '''''P. rubropilosa''''' |binomial = ''Protea rubropilosa'' |binomial_authority = Beard |synonyms = |}} Die '''Transvaalbergsuikerbos''' (''Protea rubropilosa'') is 'n [[Blom|blomdraende]] [[boom]] wat aan die bekende [[Protea (genus)|Protea]] [[genus]] behoort. Die plant is [[endemies]] aan [[Suid-Afrika]] en kom op die eskarp van die [[Drakensberg]] vanaf [[Wolkberg]] tot [[Lydenburg]] voor. Die boom is kwasterig, sprei uit en word 8&nbsp;m hoog. Dit blom van September tot Desember met die hoogtepunt in Oktober. 'n Brand vernietig die boom maar die sade oorleef. Die saad word 9-12 maande vrygelaat nadat dit geblom het. Die saad word deur die wind versprei. Die plant is eenslagtig. Bestuiwing vind plaas deur die werking van [[voëls]]. Die plant groei in sandsteen- en kwartsietgrond op hoogtes van 1 400 - 2300&nbsp;m. In Engels staan dit as die ''Transvaal sugarbush'' bekend. Die boom se nasionale nommer is 97<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref>. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] * [[Lys van proteaspesies]] == Bronne == * http://pza.sanbi.org/protea-rubropilosa * https://www.proteaatlas.org.za/sugar16.htm * http://biodiversityexplorer.info/plants/proteaceae/protea_rubropilosa.htm * http://redlist.sanbi.org/species.php?species=799-125 * http://plantsoftheworldonline.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:706099-1 == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == {{Commons-kategorie inlyn|Protea rubropilosa}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Protea]] [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Endemiese plante van Suid-Afrika]] 1oe5qufpmkx8x3n1i0i8s8dt050jo1f 0 296572 2515167 2212725 2022-07-26T08:22:02Z Sobaka 328 Opdateer wikitext text/x-wiki [[Lêer:Nandasena Gotabaya Rajapaksa.jpg|duimnael]] '''Nandasena Gotabaya Rajapaksa''', RWP, RSP, psc, GR ([[Singalees|Sinhala]]: ගෝඨාභය රාජපක්ෂ; [[Tamil]]: கோட்டாபய ராஜபக்ஸ; gebore op [[20 Junie]] [[1949]]) is 'n Sri Lankaanse politikus, tegnokraat en militêre offisier, wat die president van [[Sri Lanka]] was tussen 2019 tot 2022. Hy was van 2005 tot 2015 sekretaris van die Ministerie van Verdediging en Stedelike Ontwikkeling onder die administrasie van sy ouer broer, voormalige president [[Mahinda Rajapaksa]], en het die gewapende magte van Sri Lanka tot die militêre nederlaag van die Tamil Tigers gelei en die Sri Lankaanse burgeroorlog beëindig. Rajapaksa, gebore in 'n prominente politieke familie uit die suide van Sri Lanka, is opgevoed aan die Ananda College, Colombo, en het hom in April 1971 by die Ceylon-leër aangesluit. Na sy basiese opleiding in Diyatalawa, die "Army Training Centre", is hy aangestel as seinbeampte en later oorgeplaas na verskeie infanterieregimente. Hy het aktiewe diens gedoen in die vroeë stadiums van die burgeroorlog in Sri Lanka in die elite-Gajaba-regiment, en het aan verskeie groot operasies deelgeneem, soos die Vadamarachi-operasie, Operation Strike Hard en Operation Thrividha Balaya, sowel as teen-opstand tydens die 1987 –1989 JVP-opstand. Hy het vroeë pensioen uit die leër geneem en in die veld van inligtingstegnologie gewerk voordat hy in 1998 na die Verenigde State geëmigreer het. Hy het in 2005 na Sri Lanka teruggekeer om sy broer by te staan ​​in sy presidensiële veldtog en is aangestel as verdedigingsekretaris in sy broer se administrasie. Tydens sy ampstermyn het die Sri Lankaanse weermag die Sri Lankaanse burgeroorlog suksesvol afgesluit met die verslaan van die Tamil Tigers en die leier van Velupillai Prabhakaran is in 2009 dood. Na die oorlog het Rajapaksa baie stedelike ontwikkelingsprojekte begin. Hy tree af na die nederlaag van sy broer in die presidentsverkiesing in 2015. In 2018 het hy na vore gekom as 'n moontlike kandidaat vir die Presidentsverkiesing in 2019, wat hy suksesvol betwis het op 'n pro-nasionalistiese, ekonomiese ontwikkeling en nasionale veiligheidsplatform wat 'n meerderheid verwerf het, uit die oorheersende Sinhalese gebiede van die eiland. Hy is die eerste persoon met 'n militêre agtergrond wat tot president van Sri Lanka verkies is, en ook die eerste persoon wat tot president verkies is wat nie voorheen 'n verkose amp beklee het nie. == Eksterne skakels == {{Commonskat-inlyn|Gotabaya Rajapaksa}} {{Saadjie}} {{Normdata}} [[Kategorie:Geboortes in 1949]] [[Kategorie:Lewende mense]] [[Kategorie:Presidente van Sri Lanka]] 1k3vg40sq50vocp8akk3xzn55z6k5g6 2515168 2515167 2022-07-26T08:22:33Z Sobaka 328 wikitext text/x-wiki [[Lêer:Nandasena Gotabaya Rajapaksa.jpg|duimnael]] '''Nandasena Gotabaya Rajapaksa''', RWP, RSP, psc, GR ([[Singalees|Sinhala]]: ගෝඨාභය රාජපක්ෂ; [[Tamil]]: கோட்டாபய ராஜபக்ஸ; gebore op [[20 Junie]] [[1949]]) is 'n Sri Lankaanse politikus, tegnokraat en militêre offisier, wat die president van [[Sri Lanka]] was van 2019 tot 2022. Hy was van 2005 tot 2015 sekretaris van die Ministerie van Verdediging en Stedelike Ontwikkeling onder die administrasie van sy ouer broer, voormalige president [[Mahinda Rajapaksa]], en het die gewapende magte van Sri Lanka tot die militêre nederlaag van die Tamil Tigers gelei en die Sri Lankaanse burgeroorlog beëindig. Rajapaksa, gebore in 'n prominente politieke familie uit die suide van Sri Lanka, is opgevoed aan die Ananda College, Colombo, en het hom in April 1971 by die Ceylon-leër aangesluit. Na sy basiese opleiding in Diyatalawa, die "Army Training Centre", is hy aangestel as seinbeampte en later oorgeplaas na verskeie infanterieregimente. Hy het aktiewe diens gedoen in die vroeë stadiums van die burgeroorlog in Sri Lanka in die elite-Gajaba-regiment, en het aan verskeie groot operasies deelgeneem, soos die Vadamarachi-operasie, Operation Strike Hard en Operation Thrividha Balaya, sowel as teen-opstand tydens die 1987 –1989 JVP-opstand. Hy het vroeë pensioen uit die leër geneem en in die veld van inligtingstegnologie gewerk voordat hy in 1998 na die Verenigde State geëmigreer het. Hy het in 2005 na Sri Lanka teruggekeer om sy broer by te staan ​​in sy presidensiële veldtog en is aangestel as verdedigingsekretaris in sy broer se administrasie. Tydens sy ampstermyn het die Sri Lankaanse weermag die Sri Lankaanse burgeroorlog suksesvol afgesluit met die verslaan van die Tamil Tigers en die leier van Velupillai Prabhakaran is in 2009 dood. Na die oorlog het Rajapaksa baie stedelike ontwikkelingsprojekte begin. Hy tree af na die nederlaag van sy broer in die presidentsverkiesing in 2015. In 2018 het hy na vore gekom as 'n moontlike kandidaat vir die Presidentsverkiesing in 2019, wat hy suksesvol betwis het op 'n pro-nasionalistiese, ekonomiese ontwikkeling en nasionale veiligheidsplatform wat 'n meerderheid verwerf het, uit die oorheersende Sinhalese gebiede van die eiland. Hy is die eerste persoon met 'n militêre agtergrond wat tot president van Sri Lanka verkies is, en ook die eerste persoon wat tot president verkies is wat nie voorheen 'n verkose amp beklee het nie. == Eksterne skakels == {{Commonskat-inlyn|Gotabaya Rajapaksa}} {{Saadjie}} {{Normdata}} [[Kategorie:Geboortes in 1949]] [[Kategorie:Lewende mense]] [[Kategorie:Presidente van Sri Lanka]] ock80u21k22sdr3r9kgzv76xqw7nukg 0 296574 2515171 2402693 2022-07-26T08:31:37Z Sobaka 328 opdateer wikitext text/x-wiki [[Lêer:Mahinda Rajapaksa.jpg|duimnael]] '''Percy Mahendra Rajapaksa''', algemeen bekend as '''Mahinda Rajapaksa''' ([[Singalees|Sinhala]]: මහින්ද රාජපක්ෂ, [[Tamil]]: மஹிந்த ராஜபக்ஷ; gebore op [[18 November]] [[1945]]) is 'n Sri Lankaanse politikus wat as die premier van [[Sri Lanka]] van 21 November 2019 tot 9 Mei 2022 gedien het, nadat hy deur sy broer en president, [[Gotabaya Rajapaksa]], aangestel is. Gotabaya Rajapaksa het 'n oorwinning behaal in die 2019 presidensiële verkiesing in Sri Lanka en het op 18 November 2019 president geword, twee dae voordat hy aangekondig het dat hy sy broer Mahinda Rajapaksa sal benoem om na twee geleenthede in dieselfde posisie as die nuwe premier terug te keer. Mahinda sal aanbly as die nuwe premier van Sri Lanka en die amp amptelik weer op 21 November 2019, Donderdag, oorneem en dien onder sy broer, die president, Gotabaya Rajapaksa as die premier. Hy was ook vroeër van 2018 tot 2019 leier van die opposisie, toe hy hom tot eerste minister oorgeneem het by sy voorganger [[Ranil Wickremesinghe]]. Verder dien hy ook sedert 2004 as lid van die Parlement (LP) vir Kurunegala. Hy was die president van Sri Lanka en leier van die Sri Lanka Freedom Party van 2005 tot 2015. Hy word die leier van die Sri Lanka Podujana Peramuna in 2019, verdeel die Sri Lanka Freedom Party. Rajapaksa, 'n prokureur van beroep, is in 1970 vir die eerste keer in die parlement van Sri Lanka verkies. Hy dien vanaf 6 April 2004 as premier tot sy presidentsverkiesing in 2005. Hy is op 19 November 2005 vir sy eerste sesjaarperiode as president ingesweer. Hy is op 27 Januarie 2010 vir 'n tweede termyn herkies. Hy is verslaan in sy bod vir 'n derde termyn in die 2015-presidentsverkiesing deur Maithripala Sirisena en op 9 Januarie 2015 die amp verlaat. 'n Paar maande nadat hy die pos ontruim het, het Rajapaksa onsuksesvol gepoog om premier te word in die parlementsverkiesing in 2015, waar die United People's Freedom Alliance verslaan is. Hy is egter verkies tot parlementslid vir die Kurunegala-distrik. Rajapaksa is op 26 Oktober 2018 deur president Maithripala Sirisena as premier aangestel nadat die Verenigde Volke se vryheidsalliansie hom aan die eenheidsregering onttrek het. Die huidige premier Ranil Wickremesinghe het geweier om die afdanking te aanvaar en verklaar dat dit ongrondwetlik was, wat 'n grondwetlike krisis tot gevolg gehad het. Daar is op 14 en 16 November 2018 deur die Sri Lankaanse parlement twee wantroue ingestel teen Rajapaksa. Albei is deur president Sirisena verwerp en verklaar dat daar nie behoorlike prosedures gevolg is nie. Op 3 Desember 2018 het 'n hof Rajapaksa se magte as premier opgeskort en beslis dat sy kabinet nie kan funksioneer totdat die wettigheid daarvan vasgestel is nie. Rajapaksa het op 15 Desember 2018 as premier bedank, met Wickremesinghe wat weer as premier aangestel is, en Rajapaksa as leier van die opposisie aangestel. == Eksterne skakels == {{Commonskat-inlyn|Mahinda Rajapaksa}} {{Saadjie}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Rajapaksa, Mahinda}} [[Kategorie:Geboortes in 1945]] [[Kategorie:Lewende mense]] [[Kategorie:Presidente van Sri Lanka]] [[Kategorie:Eerste Ministers van Sri Lanka]] jsq5rtlli3nwz59fw3s67eu6mchzzme 0 299460 2514931 2462114 2022-07-25T12:37:45Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taxobox |name = Vaaltolbos |image = Leucadendron conicum 31108898.jpg |image2 = Leucadendron conicum 31108888.jpg |status = NT |status_system = IUCN3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |ordo = [[Proteales]] |familia = [[Proteaceae]] |genus = ''[[Leucadendron]]'' |species = '''''L. conicum''''' |binomial = ''Leucadendron conicum'' |binomial_authority = (Lam.) I.Williams |synonyms = * ''Leucadendron ramosissimum'' <small>H.Buek ex Meisn.</small> * ''Protea conica'' <small>Lam.</small> * ''Protea ramosissima'' <small>Kuntze</small> |range_map = |}} Die '''vaaltolbos''' (''Leucadendron conicum'') is 'n [[Blom|blomdraende]] [[struik]] wat tot die [[genus]] ''[[Leucadendron]]'' behoort en deel van die [[fynbos]] vorm. Die plant is [[endemies]] aan die [[Wes-Kaap]] en die [[Oos-Kaap]], waar dit voorkom in die [[Langeberg]], [[Outeniekwaberge]], [[Tsitsikammaberge]], Elandsberg en [[Tuinroete]]-vlakte. Die struik word 6&nbsp;m hoog en dra blomme van Oktober tot November. Vuur vernietig die plant maar die sade oorleef. Die sade word geberg in 'n tol op die vroulike plant en word vrygelaat na 'n brand waar dit dan deur die wind versprei word. Die plant is eenslagtig en daar is manlike- en vroulike plante. Die aktiwiteite van klein torre verseker dat die plante bestuif word. Die plant groei hoofsaaklik in nat valleie, klowe en stroompies op hoogtes van 300-1000&nbsp;m. In Engels staan dit as die ''Garden Route Conebush'' bekend. Die boom se nasionale nommer is 78.1<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref>. == Galery == <Gallery> Leucadendron conicum 15331790.jpg Leucadendron conicum 15505994.jpg Leucadendron conicum 16086168.jpg Leucadendron conicum 31108890.jpg Leucadendron conicum 63100380.jpg Leucadendron conicum 63101282.jpg </Gallery> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * http://redlist.sanbi.org/species.php?species=794-25 * http://biodiversityexplorer.info/plants/proteaceae/leucadendron_conicum{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}. * https://www.ispotnature.org/communities/southern-africa/species-dictionary/44667/leucadendron-conicum * https://www.proteaatlas.org.za/conebu.htm == Eksterne skakels == {{Commons-kategorie inlyn|Leucadendron conicum}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Tolbosse]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Endemiese plante van Suid-Afrika]] p3cbqzkiapxpu8dh6p3rt2l0bnccbvy 0 300454 2514929 2440742 2022-07-25T12:36:25Z Oesjaar 7467 /* Bronne */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taxobox |name = Vaalstompie |image = Mimetes argenteus Helme 1.jpg |image2 = |status = EN |status_system = IUCN3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |ordo = [[Proteales]] |familia = [[Proteaceae]] |genus = ''[[Mimetes]]'' |species = '''''M. argenteus''''' |binomial = ''Mimetes argenteus'' |binomial_authority = Salisb. ex Knight |synonyms = |range_map = |}} Die '''vaalstompie''' (''Mimetes argenteus'') is 'n [[Blom|blomdraende]] [[struik]] wat tot die [[genus]] ''[[Mimetes]]'' behoort en deel van die [[fynbos]] vorm. Die plant is [[inheems]] aan die [[Wes-Kaap]] en kom voor vanaf die [[Hottentots-Hollandberge]] tot by [[Franschhoek]] tot by [[Riviersonderendberge]]. Die struik is regop en word 3.5&nbsp;m hoog. Die struik dra blomme van Maart tot Junie. Vuur vernietig die plant maar die sade oorleef. Twee tot ses maande nadat dit geblom het, val die [[vrugte]] af en [[mier]]e versprei die sade. Hulle stoor die sade in hul neste. Die plant is tweeslagtig. Bestuiwing vind plaas deur die werking van [[voëls]]. Die plant groei op suidelike hellings op hoogtes van 600-1 500&nbsp;m. In Engels staan dit as die ''Silver Pagoda'' bekend. Die boom se nasionale nommer is 72.7<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref>. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Galery == <gallery> Mimetes argenteus Helme 2.jpg Mimetes argenteus Helme 3.jpg Mimetes argenteus Helme 4.jpg </gallery> == Bronne == * http://redlist.sanbi.org/species.php?species=804-2 * https://www.proteaatlas.org.za/pagoda3.htm * http://biodiversityexplorer.info/plants/proteaceae/mimetes_argenteus.htm * http://pza.sanbi.org/mimetes-argenteus {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Mimetes]] [[Kategorie:Struike]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Endemiese plante van Suid-Afrika]] 5ptgra6mlci7ex8xv0mk2uesjcp7toc 2514930 2514929 2022-07-25T12:37:14Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taxobox |name = Vaalstompie |image = Mimetes argenteus Helme 1.jpg |image2 = |status = EN |status_system = IUCN3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |ordo = [[Proteales]] |familia = [[Proteaceae]] |genus = ''[[Mimetes]]'' |species = '''''M. argenteus''''' |binomial = ''Mimetes argenteus'' |binomial_authority = Salisb. ex Knight |synonyms = |range_map = |}} Die '''vaalstompie''' (''Mimetes argenteus'') is 'n [[Blom|blomdraende]] [[struik]] wat tot die [[genus]] ''[[Mimetes]]'' behoort en deel van die [[fynbos]] vorm. Die plant is [[endemies]] aan die [[Wes-Kaap]] en kom voor vanaf die [[Hottentots-Hollandberge]] tot by [[Franschhoek]] tot by [[Riviersonderendberge]]. Die struik is regop en word 3.5&nbsp;m hoog. Die struik dra blomme van Maart tot Junie. Vuur vernietig die plant maar die sade oorleef. Twee tot ses maande nadat dit geblom het, val die [[vrugte]] af en [[mier]]e versprei die sade. Hulle stoor die sade in hul neste. Die plant is tweeslagtig. Bestuiwing vind plaas deur die werking van [[voëls]]. Die plant groei op suidelike hellings op hoogtes van 600-1 500&nbsp;m. In Engels staan dit as die ''Silver Pagoda'' bekend. Die boom se nasionale nommer is 72.7<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref>. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Galery == <gallery> Mimetes argenteus Helme 2.jpg Mimetes argenteus Helme 3.jpg Mimetes argenteus Helme 4.jpg </gallery> == Bronne == * http://redlist.sanbi.org/species.php?species=804-2 * https://www.proteaatlas.org.za/pagoda3.htm * http://biodiversityexplorer.info/plants/proteaceae/mimetes_argenteus.htm * http://pza.sanbi.org/mimetes-argenteus {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Mimetes]] [[Kategorie:Struike]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Endemiese plante van Suid-Afrika]] 2et594apsexm0752dgigniec8ge7mri 0 301642 2515049 2430145 2022-07-25T16:01:02Z Burgert Behr 2401 Paar goed, kort nog werk wikitext text/x-wiki [[Lêer:Silk and wool dyed with Murex trunculus pigment from Carthage (Tunisia).jpg|duimnael|Tekstielstowwe wat met kleurstof afkomstig van die purperslak gekleur is]] '''Tiriese pers''' (Latin: ''purpura''), ook bekend as '''Tiriese rooi,''' '''Feniciese pers,''' '''koninklike pers,''' '''imperiale pers''' of '''imperiale kleurstof,''' is 'n rooipers natuurlike kleurstof. Dit is 'n afskeiding wat deur verskeie spesies van predatoriese seeslakke, van die familie Muricidae, geproduseer word. Hierdie rotsslakke was oorspronklik onder die naam ''Murex'' (purperslakke) bekend. In die antieke tyd het die ekstraksie van die kleurstof tienduisende slakke vereis en die proses was baie arbeidsintensief, wat die kleurstof gevolglik baie waardevol gemaak het. Die belangrikste chemikalie is '''6,6′-dibromoindigo'''. == Agtergrond == Tiriese pers is moontlik vir die eerste keer in 1570&nbsp;v.C. reeds deur die antieke Fenisiërs gebruik.<ref>McGovern, P. E. and Michel, R. H.; Royal Purple dye: tracing the chemical origins of the industry, Anal. Chem. 1985, 57, 1514A-1522A</ref> Daar word beweer dat die naam Fenisië moontlik "land van pers" beteken.<ref>{{cite web |url=http://www.etymonline.com/index.php?term=Phoenician |title=Phoenician |website=Online Etymology Dictionary |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20170319010609/http://www.etymonline.com/index.php?term=Phoenician |archive-date=19 Maart 2017 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> In antieke tye is die kleurstof baie hoog aangeslaan, omdat die kleur nie maklik verbleik het nie, maar eerder helderder geword het wanneer dit aan sonlig blootgestel is en verweer het. Dit is in verskillende skakerings beskikbaar; die waardevolste skakering het soos swartgekleurde bloed gelyk.<ref name="Pigments_WebExhibits">{{cite web |url=http://www.webexhibits.org/causesofcolor/7.html |title=Pigments: Causes of Color |website=WebExhibits.org |access-date=10 Junie 2016 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20191125062630/http://www.webexhibits.org/causesofcolor/7.html |archive-date=25 November 2019 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref> [[Lêer:PM_110511_Liebig_Chromos.jpg|regs|duimnael|'n 20ste-eeuse voorstelling van [[Julius Caesar]] tydens 'n Romeinse triomftog. Caesar staan in die triomfwa en is geklee in die effekleurige Tiriese pers ''[[Toga|toga picta]].'' Op die voorgrond kan twee Romeinse landdroste aan hul ''[[Toga|toga praetexta]]'', wat wit met 'n streep Tiriese pers is, geïdentifiseer word. ]] Aangesien dit besonder moeilik was om te vervaardig, was Tiriese pers baie duur. Volgens die geskiedskrywer [[Theopompus]], wat in die 4de eeu v.C geleef het, was "purper vir kleurstowwe, by Colophon in [[Anatolië|Klein-Asië,]] die gewig in silwer werd". Omdat dit so duur was, het persgekleurde tekstielstowwe statussimbole geword waarvan die gebruik deur weeldewette beperk is. Die mees senior Romeinse magistrate het 'n ''[[Toga|toga praetexta]],'' 'n wit [[toga]] met 'n Tiriese pers streep, gedra. Die selfs meer weelderige ''[[Toga|toga picta]]'', was 'n toga waarvan die materiaal geheel en al Tiriese pers was. Die pers toga is met 'n goue streep afgerond. Hierdie besondere toga is deur Romeinse generaals tydens Romeinse triomftogte gedra. Teen die vierde eeu n.C. het die Romeinse weeldewette so streng geword dat slegs die [[Lys van Romeinse keisers|Romeinse keiser]] toegelaat is om Tiriese pers te dra. Gevolglik word 'pers' soms gebruik as 'n metoniem vir die keiserlike amp (bv. die uitdrukking 'het die pers aangetrek' het beteken dat die persoon die keiser geword het). Die produksie van Tiriese pers is tydens die daaropvolgende [[Bisantynse Ryk]] streng beheer, en deur die keiserlike hof gesubsidieer, wat die gebruik daarvan tot die kleur van koninklike systof beperk het. Later, tydens die 9de eeu, wanneer 'n kind van 'n regerende keiser gebore is, is daar gesê dat die kind "in die pers gebore" is. Daar word gespekuleer dat die kleurstof wat by die <nowiki><i id="mwXw">Bolinus</i></nowiki> brandaris verkry word, in die Bybelse Hebreeus as argaman ({{Lang|hbo|ארגמן}}) bekend staan. 'n Ander kleurstof wat uit 'n verwante seeslak, ''Hexaplex trunculus'', onttrek is, het na blootstelling aan lig 'n blou kleur opgelewer.Dit is moontlik die kleur wat as tekhelet ({{Lang|hbo|תְּכֵלֶת}}) bekend staan, en die kleurstof wat gebruik word vir kledingstukke wat vir rituele doeleindes gedra is. == Produksie vanaf seeslakke == [[Lêer:Purple_Purpur_(retouched).jpg|links|duimnael| Pers gekleurde tekstielstowwe, met die kleurstowwe van verskillende soorte slakke afkomstig ]] Die kleurstof is 'n slymafskeiding van die hipobranchiale klier van een van verskeie spesies van medium-grootte [[Predasie|roofsugtige]] seeslakke wat in die oostelike [[Middellandse See]] voorkom. Die volgende seeslakke produseer die pers kleurstof: die [[Oseaan|marine]] [[Slak|buikpotiges]] ''Bolinus brandaris,'' die stekelrige purperslak (oorspronklik bekend as ''Murex brandaris'' Linnaeus, 1758), die gestreepte purperslak ''Hexaplex trunculus'', die ''rotsskulp Stramonita hemastoom'', en minder algemeen 'n aantal ander spesies soos ''Bolinus cornutus''. Die kleurstof is 'n organiese verbinding van [[broom]], 'n tipe verbinding wat gereeld in alge en in 'n ander seelewe voorkom, maar selde by landdiere teenwoordig is. [[Lêer:Haustellum_brandaris_000.jpg|regs|duimnael| Twee skulpe van ''Bolinus brandaris'', die stekelrige purperslak, 'n bron van die pers kleurstof ]] In die natuur gebruik die slakke die afskeiding as deel van hul roofsugtige gedrag om prooi te verdoof en as 'n antimikrobiese voering op eiermassas.<ref group="lower-alpha">Because of research by Benkendorff et al. (1999), the Tyrian purple precursor [[tyrindoleninone]] is being investigated as a potential antimicrobial agent with uses against [[multidrug resistant]] bacteria.</ref> Die slak skei hierdie stof ook af as dit deur roofdiere aangeval word, of fisies deur mense geantagoniseer en gepla word. Die kleurstof kan verkry word deur die slakke te "melk", wat meer arbeidsintensief is, maar 'n hernieubare bron is, óf deur die slakke te versamel en dit vernietigend te vergruis. David Jacoby merk op dat “twaalfduisend slakke van ''Murex brandaris'' hoogstens 1,4 g suiwer kleurstof oplewer, wat slegs genoeg is om die versiersel van 'n enkele kledingstuk te kleur."<ref>{{Cite journal|title=Silk economics and cross-cultural artistic interaction: Byzantium, the Muslim world, and the Christian west}}</ref> Wêreldwyd is daar baie ander spesies binne die familie Muricidae, byvoorbeeld ''Plicopurpura pansa'',<ref>{{Cite journal|title=Descriptions of shells from the Gulf of California and the Pacific coasts of Mexico and California|journal=Boston Journal of Natural History|date=1853|volume=6|pages=374–408|url=https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=pst.000018613018&view=1up&seq=402}} ; see pp. 406–407. Note: Gould called this species ''Purpura pansa'' ; it was later renamed ''Plicopurpura pansa''.</ref> van die tropiese oostelike Stille Oseaan, en ''Plicopurpura patula''<ref>''Plicopurpura patula'' was originally named ''Buccinum patulum'' by Linnaeus in 1758: </ref> uit die Karibiese gebied van die westelike [[Atlantiese Oseaan]], wat ook 'n soortgelyke stof produseer ('n duursame pers kleurstof wat gevorm word wanneer dit aan sonlig blootgestel word). Hierdie vermoë is histories ook soms deur plaaslike inwoners in die gebiede waar hierdie slakke voorkom uitgebuit. (Dit wil voorkom asof sommige ander predatoriese buikpotiges, soos sommige wenteltrapslakke van die familie Epitoniidae, ook 'n soortgelyke stof produseer, maar dit is nog nie bestudeer of kommersieel uitgebuit nie.) Die hondewulkslak ''Nucella lapillus'', uit die Noord-Atlantiese Oseaan, kan ook gebruik word om rooipers- en violetkleurige stowwe te produseer.<ref>{{Cite journal|title=Whelks and purple dye in Anglo-Saxon England|journal=The Archaeo+Malacology Group Newsletter|date=March 2006|url=http://triton.anu.edu.au/MalacGp09.pdf}}</ref> == Koningsblou == Die Feniciërs het ook 'n diepblou kleurstof gemaak, waarna soms as ''koningsblou'' of ''hiasintepers'' verwys is, en wat van 'n nouverwante spesie marine slak vervaardig is. [[Lêer:Justinian.jpg|regs|duimnael| Bisantynse keiser [[Justinianus I van Bisantium|Justinianus I,]] in 'n Tiriese pers kleed, 6de-eeuse mosaïek in die Basilika van San Vitale, [[Ravenna]], [[Italië]] ]] Die Feniciërs het 'n aanvullende produksiefasiliteit op die Iles Purpuraires by Mogador in [[Marokko]] opgerig. <ref>{{Cite web|url=http://www.megalithic.co.uk/article.php?sid=17926|title=Mogador: Promontory Fort|last=Hogan|first=C. Michael|date=2 November 2007|editor-last=Burnham|editor-first=Andy|website=The Megalithic Portal}}</ref> Die seeslak wat by hierdie westelike Marokkaanse kleurstofproduksie-aanleg geoes is, was ''Hexaplex trunculus,'' ook bekend onder die ouer naam ''Murex trunculus''. <ref>In 1758, Linnaeus classified the snail as ''Murex trunculus'': </ref> Hierdie tweede spesie purperslak word deesdae by die Middellandse See en die Atlantiese kus van Europa en Afrika (Spanje en Portugal, Marokko en die Kanariese Eilande) aangetref. == Geskiedenis == Die kleurvaste kleurstof was 'n luukse handelsitem; die Romeine het dit as baie waardevol beskou en dit gebruik om [[Toga|seremoniële gewade]] soos togas te kleur. As kleurstof het die kleur gewissel van blou (piekabsorpsie by 590 nm, wat geeloranje is) tot rooipers (piekabsorpsie by 520 nm, wat groen is). <ref>{{Cite journal|title=Tyrian purple: 6,6'-dibromoindigo and related compounds|journal=Molecules|volume=6|pages=736–769}}</ref> Daar word geglo dat die pers tint in intensiteit toegeneem het, eerder as om, namate die gekleurde tekstielstof verouder het, te verbleik. [[Vitruvius]] meld die produksie van Tiriese pers kleurstof uit skulpvis. In sy ''Geskiedenis van diere'' het [[Aristoteles]] die skulpvis waaruit die Tiriese pers verkry is beskryf, sowel as die proses waarvolgens die weefsel wat die kleurstof opgelewer het, verkry is. [[Plinius die ouere]] het die produksie van Tiriese pers in sy ''[[Natuurgeskiedenis (Plinius)|Natuurgeskiedenis]]'' soos volg beskryf: <ref group="lower-alpha">The problem with Tyrian purple is that the precursor reacts very quickly with air and light to form an insoluble dye. (Hence Pliny says: "...&nbsp;''when [the shellfish] have once discharged their waxy secretion, their juices have no consistency''.&nbsp;...") The cumbersome process that Pliny describes is necessary to reverse the oxidation and to restore the water-soluble precursor so that large masses of wool can be dyed. See: {{Cite journal|title=Knowledge of whelk dyes and pigments in Anglo-Saxon England|journal=Anglo-Saxon England|volume=35|url=https://books.google.com/?id=ZojyGIfG9m4C&pg=PA26&lpg=PA26&dq=soluble+insoluble#v=onepage&q=soluble%20insoluble&f=false}} See also: C. J. Cooksey (2001) "Tyrian purple: 6,6’-Dibromoindigo and Related Compounds," ''Molecules'', '''6''' (9) : 736–769, especially page 761. Indigo, which is chemically very similar to Tyrian purple, behaves similarly. See: http://www.indigopage.com/chemistry.htm {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200809131429/http://www.indigopage.com/chemistry.htm |date= 9 Augustus 2020 }}</ref> <blockquote> Die gunstigste seisoen vir die optel van hierdie [skulpvis] is na die opkoms van Sirius, of andersins voor die lente; want wanneer hulle vir die eerste keer hulle wasagtige sekresie afgeskei het, is die sappe nie meer konsekwent nie. Dit is egter 'n feit wat nie in die werkswinkels waar die kleurstowwe berei word, bekend is nie, hoewel dit van kardinale belang is. Nadat die aar [dit wil sê die hipobranchiale klier], waarvan ons voorheen al gepraat het, onttrek is, moet sout ('n sextarius tot elke honderd pond sap), bygevoeg word. Dit is voldoende om die mengsel vir drie dae, en nie langer as dit nie, te laat week, omdat hoe varser dit is, hoe beter is die kwaliteit van die kleurstof. Dit word daarna in tin- of loodhouers gekook. Elke honderd amforae behoort by 'n matige hitte afgekook te word na vyfhonderd pond kleurstof. Die houer waarin dit gekook word, is aan die einde van 'n lang tregter, wat in kontak is met die vuurherd, sodat terwyl die vloeistof kook, die boonste laag, en daarmee saam die vleis, wat noodwendig aan die are kleef, van tyd tot tyd afgeskep kan word. Teen ongeveer die tiende dag is die hele inhoud van die kookpot in 'n vloeibare toestand, waarop 'n vel, waarvan die vet verwyder is, in die vloeistof gegooi word om die kleur te toets. Die vloeistof word egter aan die kook gehou totdat die kleur na wense is. 'n Tint wat na rooi neig, word as minderwaardig beskou teenoor 'n meer swarterige tint. Die wol word vir vyf uur in die vloeistof geweek, en nadat dit gekaard is, word dit weer in die mengsel gegooi, totdat dit die verlangde kleur ten volle geabsorbeer het. </blockquote> Argeologiese gegewens uit [[Tirus]] dui daarop dat die slakke in groot vate versamel is en gelaat is om te ontbind. Dit het 'n afskuwelike stank afgegee wat inderdaad deur antieke skrywers vermeld is. Daar is nie veel bekend oor die daaropvolgende stappe nie, en die werklike antieke metode vir die massavervaardiging van die twee purperslakkleurstowwe is nog nie suksesvol gerekonstrueer nie. Die spesiale vloeistof wat die kleur van swart, gestolde bloed gehad het, is as die mees waardevolle van al die kleure geag, en is vermoedelik verkry deur die tekstiefstof twee maal in kleurvate te doop; eers in die indigo kleurstof (''H. trunculus)'' en daarna in die persrooi kleurstof van ''B. brandaris''. <ref name="Pigments_WebExhibits" /> [[Lêer:Theodoor_van_Thulden_-_The_Discovery_of_Purple.jpg|links|duimnael|280x280px| ''Hercules se hond ontdek pers kleur,'' deur Theodoor van Thulden, c. 1636 ]] Die Romeinse [[Mite|mitograaf]] Julius Pollux wat in die 2de eeu geskryf het, het beweer (''Onomasticon'' I, 45–49) dat die pers kleurstof vir die eerste keer deur die filosoof Hercules van Tirus ontdek is, of eerder deur sy hond, wie se bek pers was toe hy aan slakke langs die kus van Tirus gekou het. Hierdie verhaal is deur [[Peter Paul Rubens]] in sy skildery ''Hercules se hond ondek pers kleur'' uitgebeeld, en is later in 'n meer volledige skildery, wat op Rubens se sketse gebaseer was, deur Theodoor van Thulden uitgebeeld. Volgens John Malalas het die voorval tydens die bewind van die legendariese koning Phoenix van Tirus, die gelyknamige voorvader van die Feniciers plaasgevind, en daarom was hy die eerste heerser wat die pers van Tirië gedra het en wetgewing oor die gebruik daarvan daargestel het. <ref>John Malalas, ''Chronographia'' II:9.</ref> Die onlangse argeologiese ontdekking van 'n aansienlike aantal purperslakkulpe op [[Kreta]] dui daarop dat die onttrekking van imperiale pers kleurstof moontlik eeue voordat dit deur die Tiriërs gedoen is, reeds by die [[Minoïse samelewing]] gedoen is. Pottebakkerswerk wat op Kreta gevind is dui daarop dat die kleurstof gedurende die Middel-Minoïese periode, in die 20ste -18de eeu v.C geproduseer is. <ref>Reese, David S. (1987). "Palaikastro Shells and Bronze Age Purple-Dye Production in the Mediterranean Basin," ''Annual of the British School of Archaeology at Athens'', '''82''', 201–206</ref> <ref>Stieglitz, Robert R. (1994), "The Minoan Origin of Tyrian Purple," ''Biblical Archaeologist'', '''57''', 46–54.</ref> Opeenhopings van vergruisde purperslakskulpe by 'n hut op die argeologiese terrein van Coppa Nevigata, in die suide van Italië, kan daarop dui dat pers kleurstof daar vanaf ten minste die 18de eeu v.C. geproduseer is. Die produksie van pers kleurstof vanaf purperslakke vir die Bisantynse hof het 'n skielike einde beleef met die beleg van Konstantinopel in 1204, die kritieke gebeurtenis van die Vierde Kruistog. David Jacoby kom tot die gevolgtrekking dat "geen Bisantynse keiser of enige Latynse heerser in voormalige Bisantynse gebiede die finansiële hulpbronne wat nodig is vir die produksie van pers kleurstof vanaf purperslakke, bymekaar kon skraap nie. Aan die ander kant word purperslakvisvang en kleuring met egte pers in die 10de tot die 13de eeu aan Egipte toegeskryf. " <ref>Jacoby (2004), p.&nbsp;210.</ref> Daarteenoor vind Jacoby dat daar geen melding van purperslakvisvang of kleuring in enige Westerse bron gemaak word nie, selfs nie in die Frankiese Levant nie. Die Europese Weste het intussen begin om eerder ''grana'' of karmosyn, afkomstig van [[vermiljoen]] wat deur die insek ''Kermes vermilio'' verskaf is, te vervaardig. In 1909 het die Harvard-antropoloog Zelia Nuttall 'n intensiewe vergelykende studie opgestel oor die historiese produksie van die pers kleurstof wat uit die vleisetende purperslak geproduseer is, die bron van die koninklike pers kleurstof wat hoër as goud gewaardeer is in die antieke Nabye Ooste en antieke Mexiko. Die mense van antieke Mexiko het nie net dieselfde produksiemetodes as die Feniciërs gebruik nie, hulle het ook tekstiele wat met die kleurstof afkomstig van die purperslak gekleur is, bo alle ander tekstielstowwe geag aangesien dit in geskrifte as die kleredrag van die adellikes aangetoon is. "Nuttall het opgemerk dat die Mexikaanse purperslak-gekleurde tekstiele 'n 'onaangename ... sterk visagtige reuk het, wat net so blywend is soos die kleur self.' Die antieke Egiptiese ''Papirus van Anastasi'' het die verskynsel ook betreur: "Die hande van die kleurder het gestink na verrottende vis &nbsp; . . . " Hierdie stank was so deurdringend dat die [[Talmoed]] spesifiek aan vroue die reg gegee het om van enige man wat ná die huwelik 'n kleurder geword het, te skei. == Produksie van pers kleurstof in Noord-Afrika == Die produksie van pers kleurstof vanaf purperslakke was 'n baie belangrike industrie in baie Feniciese kolonies en Carthago was geen uitsondering nie. Spore van hierdie eens hoogs winsgewende bedryf is nog steeds by baie Puniese terreine soos Kerkouane, Zouchis, Djerba en selfs in Carthago self, sigbaar. Volgens Plinius is die beste pers kleurstof in Afrika op Meninx (vandag se Djerba) geproduseer, en is die kwaliteit net deur Tiriese pers oortref. Dit is ook by Essaouira ([[Marokko]]) gevind. Die koninklike pers of keiserlike pers <ref>{{cite web |url=https://www.ancient.eu/Tyrian_Purple/ |title=Definition of the Tyrian purple |website=ancient.eu |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200514180453/https://www.ancient.eu/Tyrian_Purple/ |archive-date=14 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> is waarskynlik tot die tyd van [[Augustinus van Hippo]] (354–430) en voor die ondergang van die Romeinse Ryk, gebruik. == Kleurchemie == [[Lêer:Tyrian-Purple.svg|regs|duimnael|200x200px| Die chemiese struktuur van 6,6′-dibromoindigo, die hoofkomponent van Tiriese pers ]] [[Lêer:Tyrian-Purple-from-xtal-3D-vdW.png|regs|duimnael|200x200px| A ruimtelike model van 6,6'-dibromoindigo, gebaseer op die [[kristalstruktuur]] ]] Die belangrikste chemiese bestanddeel van die Tiriese kleurstof is in 1909 deur Paul Friedländer as 6,6′-dibromoindigo geïdentifiseer, afgelei van indigo-kleurstof wat voorheen in 1903 gesintetiseer is. <ref>{{Cite journal|url=http://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015031383998;view=1up;seq=257|title=Zur Kenntnis des Farbstoffes des antiken Purpurs aus ''Murex brandaris''}}</ref> <ref>{{Cite journal|title=Über p-Halogen-o-nitrobenzaldehyde|url=https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=hvd.cl1i2b;view=1up;seq=651}}</ref> Anders as indigo, is dit nog nooit kommersieel gesintetiseer nie.<ref>{{Cite journal|title=Tyrian purple: 6,6'-dibromoindigo and related compounds|url=http://www.mdpi.org/molecules/papers/60900736.pdf}}</ref> In 2010 is 'n doeltreffende protokol vir laboratoriumsintese van dibromoindigo ontwikkel. <ref>{{Cite journal|title=A Simple, Safe and Efficient Synthesis of Tyrian Purple (6,6′-Dibromoindigo)|date=2010-08-15}}</ref> Variasies in kleure van "Tiriese pers" van verskillende slakke is te wyte aan indigo-kleurstof (blou) of 6-bromoindigo (pers) wat bykomend tot die rooi 6,6′-dibromoindigo teenwoordig is. Bykomende kleurveranderings kan veroorsaak word deur debromering as gevolg van ligblootstelling (soos die geval is by Tekhelet) of deur hitteverwerking. <ref name="indigo-bromo">{{Cite journal|title=The nature of thermochromic effects in dyeings with indigo, 6-bromoindigo, and 6,6′-dibromoindigo, components of Tyrian purple}}</ref> In 1998 het 'n Engelse ingenieur, John Edmonds, volgens 'n lang proefondervindelike metode, 'n proses om tekstielstowwe met Tiriese pers te kleur, ontdek.<ref>{{cite web |url=http://www.imperial-purple.com/profile.html |title=Author Profile |website=Imperial-Purple.com |access-date=13 Julie 2011 |language=vi |archive-url=https://web.archive.org/web/20170204175815/http://www.imperial-purple.com/profile.html |archive-date=4 Februarie 2017 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Hy het resepte en waarnemings van diegene wat vanaf die 15de tot die 18de eeu by die kleuring van tekstiele betrokke was nagevors, en ook die biotegnologiese proses van wedefermentasie ondersoek. Nadat hy saam met 'n chemikus gewerk het, het hy die hipotese daargestel dat 'n alkaliese gistingsvat nodig was. Hy het 'n onvolledige antieke resep vir Tiriese pers, wat deur Plinius die ouere opgeteken is, bestudeer. Deur die persentasie seesout in die kleurstofvat te verander en [[potas]] by te voeg, het hy daarin geslaag om wol tot 'n diep pers te verkleur. Onlangse navorsing in organiese elektronika het getoon dat Tiriese pers 'n ambipolêre organiese halfgeleier is. Transistors en stroombane wat op die materiaal gebaseer is, kan deur sublimeerde dun films van die kleurstof vervaardig word. Die goeie halfgeleidende eienskappe van die kleurstof is afkomstig van 'n sterk intermolekulêre waterstofbinding wat pi-stapeling, wat nodig is vir geleiding, versterk. <ref>{{Cite journal|title=Ambipolar organic field effect transistors and inverters with the natural material Tyrian purple|author=Głowacki|year=2011}}</ref> == Moderne kleurweergawe == Egte Tiriese pers, soos die meeste hoë-chroma pigmente, kan nie akkuraat op 'n RGB-rekenaarmonitor weergegee word nie. Antieke verslae is ook nie heeltemal konsekwent nie, maar hierdie monsterkaarte gee na beraming 'n aanduiding van die waarskynlike reikwydte waarin die kleur beskikbaar was: <span style="background-color:#b80049">_________</span><nowiki></br></nowiki> <span style="background-color:#990024">_________</span> Die onderste een is die sRGB- kleur # 990024, wat veronderstel is om op 'n uitsetapparaat met 'n gamma van 2,2 besigtig te word. Dit is 'n voorstelling van die RHS-kleurkode 66A, <ref>{{Cite web|url=http://www.azaleas.org/index.pl/rhsmacfan2.html|title=RHS, UCL and RGB Colors, gamma&nbsp;=&nbsp;1.4, fan&nbsp;2|website=Azalea Society of America|archive-url=https://web.archive.org/web/20070311031344/http://www.azaleas.org/index.pl/rhsmacfan2.html|archive-date=2007-03-11|access-date=2006-07-15}} (this gives the RGB value #b80049, which has been converted to #990024 for the sRGB gamma of 2.2)</ref> wat soortegelyk aan "Tiriese rooi" is, <ref>{{cite web |url=http://www.ag.iastate.edu/centers/cad/Eroses.html |title=Buck Rose |last=Buck, G. |page=5 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20121022112941/http://www.ag.iastate.edu/centers/cad/Eroses.html |archive-date=22 Oktober 2012 |url-status=dead |df=dmy-all |access-date=11 Mei 2020 }}</ref> 'n term wat dikwels as 'n sinoniem vir die Tiriese pers gebruik is. == Filatelie == Die kleurnaam "Tiriese pruim" is gebruik om die kleur van 'n Britse posseël wat kort voor die dood van koning Edward VII in 1910 ontwerp is, maar nooit vrygestel is nie, te beskryf. <ref>{{cite web |url=http://catalogue.postalmuseum.org/collections/getrecord/GB813_P_150_02_01_21 |title=Edward VII 2d |website=Postal Museum |series=Collection catalog |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200516112241/http://catalogue.postalmuseum.org/collections/getrecord/GB813_P_150_02_01_21 |archive-date=16 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> == Galery == <gallery widths="190" heights="180"> Lêer:Cuneiform tablet BM62788.jpg|alt=cuneiform tablet|[[Cuneiform|Spykerskriftablet]], gedateer 600–500 v.C. met instruksies vir die kleur van pers en blou wol. Ref. {{British-Museum-db|BM62788|id=327282}}. Lêer:Contemporary portrayal of a toga picta.jpg|Skildery van 'n man met 'n pers ''toga picta'', uit 'n [[Etruscan civilization|Etruskiese]] graf, ongeveer 350 v.C. Lêer:Compitalia fresco.jpg|Romeinse mans wat tydens 'n godsdienstige optog ''toga-praetextae'' met rooipers strepe dra (1ste&nbsp; eeu v.C.) Lêer:Empress Theodora.jpg|Die keiserin Theodora, die vrou van die keiser Justinianus, geklee in Tiriese pers (6de eeu). Lêer:Karl den store krons av leo III.jpg|'n Middeleeuse uitbeelding van die kroning van keiser [[Charlemagne|Karel]] die [[Charlemagne|Grote]] in 800. Die biskoppe en kardinale se kledingstukke is Tiriese pers van kleur, terwyl die pous se klere wit is. Lêer:Shroud of Charlemagne manufactured in Constantinople 814.jpg|'n Fragment van die kleed waarin keiser [[Charlemagne|Karel die Grote]] in 814 begrawe is. Dit was van goud en Tiriese pers van Konstantinopel gemaak. Lêer:Peter Paul Rubens - La découverte de la pourpre.JPG|''[[Hercules' Dog Discovers Purple Dye|Hercules se hond ontdek pers kleurstof]]'' deur [[Peter Paul Rubens]] (1636), [[Musée Bonnat]] Lêer:Tyrian purple on grayscale.jpg|6,6'-dibromoindigo, die belangrikste komponent van die Tiriese pers </gallery> == Sien ook == * Bolinus brandaris * Hexaplex trunculus * Tekhelet – 'n Blou kleurstof wat hoog aangeslaan is deur die antieke Mediterreense beskawings * Indigo kleurstof == Notas == {{Notas}} == Verwysings == {{Verwysings|3}} == Eksterne skakels == {{Commons-kategorie inlyn|Tyrian purple}} * {{Cite web|url=http://www.ancient.eu/Tyrian_Purple/|title=Tyrian Purple|website=Ancient History Encyclopedia}} * {{Cite journal|url=http://www.chriscooksey.demon.co.uk/tyrian/cjcbiblio.html|title=Making Tyrian purple|access-date=11 Mei 2020|archive-date=26 Julie 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200726101755/http://www.chriscooksey.demon.co.uk/tyrian/cjcbiblio.html|url-status=dead}} * Guckelsberger, Marianne (December 2013). Purple Murex Dye in Antiquity (PDF) (Thesis). University of Iceland. * {{Cite web|url=http://www.thefreelibrary.com/Plicopurpura+pansa+(Gould,+1853)+from+the+Pacific+Coast+of+Mexico+and...-a0118543935|title=Tyrian purple|website=The Free Library}} * {{Cite web|url=http://tekhelet.com/pdf/Jenson-RoyalPurple-1963.pdf|title=Royal Purple of Tyre}} {{Normdata}} [[Kategorie:Organiese pigmente]] [[Kategorie:Slakprodukte]] [[Kategorie:Dierlike kleurstowwe]] [[Kategorie:Pers]] [[Kategorie:Kleurstowwe]] [[Kategorie:Tiriese beskawing]] [[Kategorie:Feniciese beskawing]] 0h0vwpbtryn9ipgo3lu8zo9xl4ccqn5 0 302080 2514902 2483442 2022-07-25T12:04:41Z Oesjaar 7467 /* Sien ook */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Terblanzboom | image = Faurea macnaughtonii 1DS-II 9523.jpg | image_caption = Blare van 'n ''Faurea macnaughtonii'' saailing | status = NE | status_system = IUCN3.1 | regnum = [[Plantae]] | unranked_divisio = [[Angiosperms]] | unranked_classis = [[Eudicots]] | ordo = [[Proteales]] | familia = [[Proteaceae]] | genus = ''[[Faurea]]'' | species = ''F. macnaughtonii'' | binomial = ''Faurea macnaughtonii'' | binomial_authority = E.Phillips |synonyms = ''Faurea natalensis'' <small>E.Phillips</small><ref>[http://www.theplantlist.org/tpl/record/kew-2807861 ''Faurea macnaughtonii''.] The Plant List.</ref> }} Die '''Terblanzboom''' (''Faurea macnaughtonii'') is 'n [[boom]] wat deel vorm van ''[[Faurea]]'' (die boekenhoutbome) [[genus]]. Dit kom voor vanaf [[Knysna]] tot in [[Tanzanië]]. Hierdie boom is seldsaam. Die boom se FSA-nommer is 74.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Verwysings == {{Verwysings}} == Bron == * http://redlist.sanbi.org/species.php?species=796-2 == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] [[Kategorie:Faurea]] [[Kategorie:Bome]] [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Eswatini]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] 3psodmt0femtngoog7jkimot71iplq3 2514903 2514902 2022-07-25T12:06:27Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Terblanzboom | image = Faurea macnaughtonii 1DS-II 9523.jpg | image_caption = Blare van 'n ''Faurea macnaughtonii'' saailing | status = LC | status_system = IUCN3.1 | regnum = [[Plantae]] | unranked_divisio = [[Angiosperms]] | unranked_classis = [[Eudicots]] | ordo = [[Proteales]] | familia = [[Proteaceae]] | genus = ''[[Faurea]]'' | species = ''F. macnaughtonii'' | binomial = ''Faurea macnaughtonii'' | binomial_authority = E.Phillips |synonyms = ''Faurea natalensis'' <small>E.Phillips</small><ref>[http://www.theplantlist.org/tpl/record/kew-2807861 ''Faurea macnaughtonii''.] The Plant List.</ref> }} Die '''Terblanzboom''' (''Faurea macnaughtonii'') is 'n [[boom]] wat deel vorm van ''[[Faurea]]'' (die boekenhoutbome) [[genus]]. Dit kom voor vanaf [[Knysna]] tot in [[Tanzanië]]. Hierdie boom is seldsaam. Die boom se FSA-nommer is 74.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * [http://redlist.sanbi.org/species.php?species=796-2 REDLIST Sanbi] * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:703639-1 Plants of the World Online] == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] [[Kategorie:Faurea]] [[Kategorie:Bome]] [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Eswatini]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] swpfpf519sd2oi7xzv4cg1l0i7oyt4q 2514904 2514903 2022-07-25T12:07:12Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Terblanzboom | image = Faurea macnaughtonii 1DS-II 9523.jpg | image_caption = Blare van 'n ''Faurea macnaughtonii'' saailing | status = LC | status_system = IUCN3.1 | regnum = [[Plantae]] | unranked_divisio = [[Angiosperms]] | unranked_classis = [[Eudicots]] | ordo = [[Proteales]] | familia = [[Proteaceae]] | genus = ''[[Faurea]]'' | species = ''F. macnaughtonii'' | binomial = ''Faurea macnaughtonii'' | binomial_authority = E.Phillips |synonyms = ''Faurea natalensis'' <small>E.Phillips</small><ref>[http://www.theplantlist.org/tpl/record/kew-2807861 ''Faurea macnaughtonii''.] The Plant List.</ref> }} Die '''Terblanzboom''' (''Faurea macnaughtonii'') is 'n [[boom]] wat deel vorm van ''[[Faurea]]'' (die boekenhoutbome) [[genus]]. Dit kom voor vanaf [[Knysna]] tot in [[Eswatini]]. Hierdie boom is seldsaam. Die boom se FSA-nommer is 74.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * [http://redlist.sanbi.org/species.php?species=796-2 REDLIST Sanbi] * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:703639-1 Plants of the World Online] == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] [[Kategorie:Faurea]] [[Kategorie:Bome]] [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Eswatini]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] 6o6eqzkczoz0e7v95qekkmxh0fa7k98 2514905 2514904 2022-07-25T12:07:42Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Terblanzboom | image = Faurea macnaughtonii 1DS-II 9523.jpg | image_caption = Blare van 'n ''Faurea macnaughtonii'' saailing | status = LC | status_system = IUCN3.1 | regnum = [[Plantae]] | unranked_divisio = [[Angiosperms]] | unranked_classis = [[Eudicots]] | ordo = [[Proteales]] | familia = [[Proteaceae]] | genus = ''[[Faurea]]'' | species = ''F. macnaughtonii'' | binomial = ''Faurea macnaughtonii'' | binomial_authority = E.Phillips |synonyms = ''Faurea natalensis'' <small>E.Phillips</small><ref>[http://www.theplantlist.org/tpl/record/kew-2807861 ''Faurea macnaughtonii''.] The Plant List.</ref> }} Die '''Terblanzboom''' (''Faurea macnaughtonii'') is 'n [[boom]] wat deel vorm van ''[[Faurea]]'' (die boekenhoutbome) [[genus]]. Dit kom voor vanaf [[Knysna]] tot in [[Eswatini]]. Hierdie boom is seldsaam. Die boom se FSA-nommer is 74.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * [http://redlist.sanbi.org/species.php?species=796-2 REDLIST Sanbi] * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:703639-1 Plants of the World Online] [[Kategorie:Faurea]] [[Kategorie:Bome]] [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Eswatini]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] abluk0bhecx3uic77nth7iu3tg0lxf2 0 304227 2515040 2239483 2022-07-25T15:38:56Z Aliwal2012 39067 Kaart se rooi kolletjie is te ver suid (GPS-kaartverskuiwing) wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rivier |rivier_naam = Bubirivier |beeld = Bubye_River.jpg |beeld_byskrif = Brug van die A1-pad oor die Bubirivier |oorsprong = |oorsprong_hoogte = |monding = [[Limpoporivier]] |stroomgebied_lande = [[Zimbabwe]] |lengte = |hoogte = |monding_hoogte = 228 m |afloop = |stroomgebied = |duimdrukkerkaart = Zimbabwe |duimdrukkeretiketposisie = bokant |duimdrukkerkaartgrootte = |duimdrukkerkaartbyskrif = |breedtegraad = 22 |breedtegraad_m = 20 |breedtegraad_s = |breedtegraad_NS = S |lengtegraad = 31 |lengtegraad_m = 07 |lengtegraad_s = |lengtegraad_OW = O }} Die '''Bubirivier''' (ook bekend as die '''Bubyerivier''') is 'n belangrike [[takrivier]] wat aan die linker-(noorde) bank van die [[Limpoporivier]] aansluit, in die verre-suide van [[Zimbabwe]] naby die Mosambiekgrens. {{Wikivertaling|taal=ceb |titel=Bubi (suba sa Zimbabwe, lat -22,33, long 31,12) |datum=20200601}} {{Normdata}} [[Kategorie:Riviere in Zimbabwe]] [[Kategorie:Limpoporiviersytakke]] mn8q3kuzr3r2svywm49ipxbhdiwj79r 0 305532 2515034 2409839 2022-07-25T15:24:29Z Oesjaar 7467 Skakel wikitext text/x-wiki {{Weesbladsy}} {{Location map|Zimbabwe|float = right |width=200 | caption = Ligging van die Martins-waterval in [[Zimbabwe]]. | label = Martins-waterval |position=left|background=white|lat=-19.7808|long=33.1170}}<!-- koordinate skatting --> Die '''Martins-waterval''' is in die omgewing van [[Chimanimani]] (voorheen Melsetter) in die ooste van [[Zimbabwe]] op die grens met [[Mosambiek]]. Hierdie val is in die Mevumosirivier in die [[Chimanimaniberge]] by 19° 46′ 51″ suid en 33° 7′ 5″ oos en minstens 140 m hoog. Gideon Martins het die val aan die einde van die 19de eeu besoek en sy naam daaraan verleen. == Bibliografie == * worldwaterfalldatabase.com/waterfall/Martins-Falls-399 * zimfieldguide.com [[Kategorie:Watervalle in Afrika]] [[Kategorie:Watervalle in Zimbabwe]] [[Kategorie:Landvorme van Mosambiek]] 4wrpkfyzdjpanywv5f89pkl6yn1tnet 0 305600 2514977 2483686 2022-07-25T13:33:54Z Oesjaar 7467 /* Bronne */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks2 | name = Wasagtige broodboom | status = CR | status_system = IUCN3.1 | status_ref = | image = Encephalartos cerinus 0zz.jpg | image_caption = | national_number =14.12 | image_width = 240px | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Cycadophyta]] | classis = [[Cycadopsida]] | ordo = [[Cycadales]] | familia = [[Zamiaceae]] | genus = ''[[Encephalartos]]'' | species = '''''E. cerinus''''' | binomial = ''Encephalartos cerinus'' | binomial_authority = Lavranos & D.L.Goode }} Die '''Wasagtige broodboom''' (''Encephalartos cerinus'') is 'n [[spesie]] van die [[genus]] ''[[Encephalartos]]''. Die boom is seldsaam, [[inheems]] aan [[KwaZulu-Natal]] en kom in slegs een kloof by [[Tugela Ferry]] voor in 'n gebied van 10km². Die boom is eers in 1989 taksonomies beskryf deur John J. Lavranos en Douglas L. Goode. Dit is een van die kleiner broodbome. Die boom is eenslagtig: manlike en vroulike plante is afsonderlike eksemplare. Indien die blare tussen die vingers gevryf word laat dit 'n wasagtige reuk agter, vandaar die boom se naam. Die boom se nasionale nommer is 14.12.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> In Engels staan die boom as die ''Waxen cycad'' bekend. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * http://redlist.sanbi.org/species.php?species=823-5 * http://pza.sanbi.org/encephalartos-cerinus {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Broodbome]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Endemiese plante van Suid-Afrika]] 81hvfunjmx3974p8b51n7t54x1xksbr 2514978 2514977 2022-07-25T13:34:07Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks2 | name = Wasagtige broodboom | status = CR | status_system = IUCN3.1 | status_ref = | image = Encephalartos cerinus 0zz.jpg | image_caption = | national_number =14.12 | image_width = 240px | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Cycadophyta]] | classis = [[Cycadopsida]] | ordo = [[Cycadales]] | familia = [[Zamiaceae]] | genus = ''[[Encephalartos]]'' | species = '''''E. cerinus''''' | binomial = ''Encephalartos cerinus'' | binomial_authority = Lavranos & D.L.Goode }} Die '''Wasagtige broodboom''' (''Encephalartos cerinus'') is 'n [[spesie]] van die [[genus]] ''[[Encephalartos]]''. Die boom is seldsaam, [[endemies]] aan [[KwaZulu-Natal]] en kom in slegs een kloof by [[Tugela Ferry]] voor in 'n gebied van 10km². Die boom is eers in 1989 taksonomies beskryf deur John J. Lavranos en Douglas L. Goode. Dit is een van die kleiner broodbome. Die boom is eenslagtig: manlike en vroulike plante is afsonderlike eksemplare. Indien die blare tussen die vingers gevryf word laat dit 'n wasagtige reuk agter, vandaar die boom se naam. Die boom se nasionale nommer is 14.12.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> In Engels staan die boom as die ''Waxen cycad'' bekend. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * http://redlist.sanbi.org/species.php?species=823-5 * http://pza.sanbi.org/encephalartos-cerinus {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Broodbome]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Endemiese plante van Suid-Afrika]] iklec0ctnbym4p61jornxqx7jae1wss 0 305662 2514907 2239968 2022-07-25T12:09:52Z Oesjaar 7467 /* Bronne */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks2 | name = Tongaland-broodboom | status = EN | status_system = IUCN3.1 | status_ref = | image = Encephalartos ferox - female cone.jpg | image_caption = | national_number =3.4 | image_width = 240px | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Cycadophyta]] | classis = [[Cycadopsida]] | ordo = [[Cycadales]] | familia = [[Zamiaceae]] | genus = ''[[Encephalartos]]'' | species = '''''E. ferox''''' | binomial = ''Encephalartos ferox'' | binomial_authority = G.Bertol. }} Die '''Tongaland-broodboom''' (''Encephalartos ferox'') is 'n [[spesie]] van die [[genus]] ''[[Encephalartos]]''. Die boom kom vanaf die noorde van [[KwaZulu-Natal]] van [[Sodwanabaai]], verby [[Kosibaai]] al langs die kuslyn van [[Mosambiek]] tot by [[Vilanculos, Mosambiek|Vilanculos]] voor. Die boom is donkergroen van kleur en die blare is ook geboë met die vroulike keëls wat helder rooi is. Die boom is eenslagtig: manlike en vroulike plante is afsonderlike eksemplare. Die plant se nasionale nommer is 3.4.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> In Engels staan die broodboom as die ''Maputaland cycad'' en die ''Tongaland cycad'' bekend. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * http://pza.sanbi.org/encephalartos-ferox * http://redlist.sanbi.org/species.php?species=823-14 {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Broodbome]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] efsf8dlnfgx4y9jyxh2k57vt5s5jkkm 0 305706 2514921 2239967 2022-07-25T12:30:43Z Oesjaar 7467 /* Bronne */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks2 | name = Umbeluzi broodboom | status = EN | status_system = IUCN3.1 | status_ref = | image = Encephalartos umbeluziensis furnas 2015.jpg | image_caption = | national_number =14.19 | image_width = 240px | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Cycadophyta]] | classis = [[Cycadopsida]] | ordo = [[Cycadales]] | familia = [[Zamiaceae]] | genus = ''[[Encephalartos]]'' | species = '''''E. umbeluziensi''''' | binomial = ''Encephalartos umbeluziensis'' | binomial_authority = (Hook.) R.A.Dyer }} Die '''Umbeluzi broodboom''' (''Encephalartos umbeluziensis'') is 'n [[spesie]] van die [[genus]] ''[[Encephalartos]]''. Dit is 'n klein broodboom en kom voor in die Umbeluziriviervallei in [[Eswatini]] en [[Mosambiek]]. Die boom is eenslagtig: manlike en vroulike plante is afsonderlike eksemplare. Die plant se nasionale nommer is 14.19.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> In Engels staan die broodboom as die ''Umbeluzi cycad'' bekend. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * http://pza.sanbi.org/encephalartos-umbeluziensis * https://www.iucnredlist.org/search?query=Encephalartos%20umbeluziensis&searchType=species {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Broodbome]] [[Kategorie:Flora van Eswatini]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] puuh9uhybyosl5oidl9xuss5sob25nf 0 305793 2514968 2239966 2022-07-25T13:23:38Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks2 | name = Venda-broodboom | status = CR | status_system = IUCN3.1 | status_ref = | image = Encephalartos hirsutus-IMG 9648.JPG | image_caption = | national_number =14.6 | image_width = 240px | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Cycadophyta]] | classis = [[Cycadopsida]] | ordo = [[Cycadales]] | familia = [[Zamiaceae]] | genus = ''[[Encephalartos]]'' | species = '''''E. hirsutus''''' | binomial = ''Encephalartos hirsutus'' | binomial_authority = P.J.H.Hurter }} Die '''Venda-broodboom''' (''Encephalartos hirsutus'') is 'n [[spesie]] van die [[genus]] ''[[Encephalartos]]'' en is [[inheems]] aan [[Limpopo]] waar dit voorkom in die [[Soutpansberg]]. Die boom is eenslagtig, manlike en vroulike bome is afsonderlike eksemplare. Die plant se nasionale nommer is 14.6.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> In Engels staan die broodboom as die ''Venda cycad'' bekend. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * http://redlist.sanbi.org/species.php?species=823-20 {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Broodbome]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Endemiese plante van Suid-Afrika]] hw6v2y30x83ltqqpe2p8lf1vswe0px5 0 306108 2514975 2440887 2022-07-25T13:32:42Z Oesjaar 7467 /* Eksterne skakels */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Waaieraalwyn | image = Gardenology-IMG 5110 hunt10mar.jpg | image_width = 240px | status = LC | status_system = iucn3.1 | regnum = [[Plantae]] | subregnum = [[Tracheobionta]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Liliopsida]] | subclassis = [[Liliidae]] | ordo = [[Asparagales]] | familia = [[Asphodelaceae]] | subfamilia = [[Asphodeloideae]] | genus = ''[[Kumara]]'' | species = '''''K. plicatilis''''' | binomial = ''Kumara plicatilis'' | binomial_authority = (L.) G.D.Rowley | synonyms = * ''Aloe plicatilis'' <small>(L.) Mill.</small> }} Die '''Waaieraalwyn''' (''Kumara plicatilis''), voorheen ''Aloe plicatilis'', is 'n [[boom]] wat hoort tot die [[aalwyn]]familie ''[[Asphodelaceae]]'' en [[blom]] vanaf [[Augustus]] tot [[Oktober]]. Die boom is [[inheems]] aan die [[Wes-Kaap]] en kom voor in [[Franschhoek]]berg tot by die Elandskloof in die noorde. Die blomme is [[skarlaken]] van kleur en die boom word tot 5&nbsp;m hoog. Die boom se nasionale nommer is 29.6<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref>. In Engels staan die plant bekend as die ''Franschhoek aloe''. == Galery == <gallery> Aloe plicatilis Orto botanico Palermo 0015.JPG Aloe plicatilis Montjuic 2.JPG Aloe plicatilis V.jpg Aloe plicatilis-IMG 0670.JPG </gallery> == Sien ook == * [[Lys van aalwynspesies]] * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * http://redlist.sanbi.org/species.php?species=7077-3 * http://pza.sanbi.org/kumara-plicatilis * ''Fotogids tot die Veldblomme van Suid-Afrika'', [[John Charles Manning|John Manning]], Briza Publikasies, ISBN 978 1 920217 01 3 == Eksterne skakels == {{Commons-kategorie inlyn|Kumara plicatilis}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Kumara]] [[Kategorie:Aalwyne]] [[Kategorie:Bome]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Endemiese plante van Suid-Afrika]] ji4wba45idxvrlt7w2r6u3cd4av9hpr 0 306593 2514923 2483553 2022-07-25T12:32:09Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taxobox |name = Uniondale-tolbos |image = Leucadendron rourkei 60123078.jpg |status = LC |status_system = IUCN3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |ordo = [[Proteales]] |familia = [[Proteaceae]] |genus = ''[[Leucadendron]]'' |species = '''''L. rourkei''''' |binomial = ''Leucadendron rourkei'' |binomial_authority = I.Williams |synonyms = |range_map = |}} Die '''Uniondale-tolbos''' (''Leucadendron rourkei'') is 'n [[Blom|blomdraende]] [[struik]] wat tot die [[genus]] ''[[Leucadendron]]'' behoort en deel van die [[fynbos]] vorm. Die plant is [[endemies]] aan die [[Wes-Kaap]] en [[Oos-Kaap]] waar dit voorkom in die [[Kammanassieberge]], [[Kougaberge]] en oostelike [[Swartberg]]. Die plant word as seldsaam beskou. Die struik word 5&nbsp;m hoog en blom van Desember tot Januarie. Die plant gaan dood na 'n brand maar die sade oorleef. Die sade word geberg in 'n tol op die vroulike plant en val na die grond na 'n brand, dit word moontlik deur die wind versprei. Die plant is eenslagtig en daar is afsonderlike plante met manlike- en vroulike blomme, wat deur die wind bestuif word. Die plant groei op suidelike hellings in skalie of klipperige grond op hoogtes van 1370 tot 1700&nbsp;m. Die boom se nasionale nommer is 81.6<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref>. In Engels staan dit as die ''Uniondale conebush'' bekend. == Galery == <Gallery> Leucadendron rourkei 60123233.jpg Leucadendron rourkei 15539957.jpg Leucadendron rourkei 15539962.jpg Leucadendron rourkei 60123067.jpg Leucadendron rourkei 60123074.jpg Leucadendron rourkei 60123225.jpg Leucadendron rourkei 60123228.jpg Leucadendron rourkei 60123302.jpg Leucadendron rourkei 60297743.jpg </Gallery> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * http://redlist.sanbi.org/species.php?species=794-114 * http://biodiversityexplorer.info/plants/proteaceae/leucadendron_rourkei.htm * https://www.proteaatlas.org.za/conebu.htm == Eksterne skakels == {{Commons-kategorie inlyn|Leucadendron rourkei}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Tolbosse]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Endemiese plante van Suid-Afrika]] 04ipnroqxflt41df13z6hzsk252zvgy 3 306836 2515145 2404541 2022-07-25T21:45:36Z Vincent Vega 103442 Vincent Vega het bladsy [[Gebruikerbespreking:C. Cavad]] na [[Gebruikerbespreking:Grenzsoldat]] geskuif: Bladsy is outomaties geskuif na hernoeming van gebruiker "[[Spesiaal:CentralAuth/C. Cavad|C. Cavad]]" na "[[Spesiaal:CentralAuth/Grenzsoldat|Grenzsoldat]]" wikitext text/x-wiki == Welkom == {| class="toccolours" width="100%" style="font-size:100%; margin-bottom:0.5em;" | {| width="100%" cellspacing="0" cellpadding="6" style="font-size:95%; line-height:125%; background-color:#faf6ed; border:1px solid #faecc8;" |- | colspan="4" style="background-color:#faecc8;" |<big>'''{{#ifeq: {{lc:{{BASEPAGENAME}}}} | {{uc:{{BASEPAGENAME}}}} | Hallo,&nbsp;gebruiker vanaf [[IP-adres]] {{BASEPAGENAME}} | Hallo&nbsp;{{PAGENAME}}}},''' [[Wikipedia:Welkom nuwelinge|hartelik welkom]] op die Afrikaanse Wikipedia!</big> |- | colspan="4" | Dankie vir jou belangstelling in [[Wikipedia]]. Ons werk hier aan die ideaal van ’n gratis en vrylik beskikbare, vrylik bewerkbare, neutrale en volledige ensiklopedie. |- | colspan="4" | Die [[Afrikaanse Wikipedia]] bestaan al sedert Desember 2001 en bevat reeds ''{{NUMBEROFARTICLES}}'' artikels. Vanaf die begin van die projek het die gebruikers ’n aantal riglyne en uitgangspunte vir artikelbewerking en onderlinge samewerking opgestel. Nuwelinge kan hieruit voordeel trek. Jy mag dit behulpsaam vind om van die skakels in hierdie raampie te volg en met die projek vertroud te raak voordat jy begin bydra. Indien jou vingers jeuk om te eksperimenteer, kan jy gerus ons [[Wikipedia:Sandput|Sandput]] besoek: dit is juis vir die rede daar. Uiteindelik wil ons dat al ons gebruikers [[Wikipedia:Voel vry en gaan jou gang|vry voel om hulle gang te gaan]], maar dit doen natuurlik geen kwaad om ’n bietjie houvas te kry voor 'n mens in die diep kant in spring nie! Besoek gerus ook ons [[Wikipedia:Geselshoekie|Geselshoekie]], ons gebruikers staan gereed om hand by te sit, of bloot net hand te skud. |- | align="right" | {{Klik|Afbeelding=Books-aj.svg aj ashton 01.svg|Grootte=30px|Link=Wikipedia:Verifieerbaarheid}} | [[Wikipedia:Verifieerbaarheid|'''Verifieerbaarheid''']]<br />Die eerste van Wikipedia se drie kernbeleide | align="right" | {{Klik|Afbeelding=Konversation.svg|Grootte=30px|Link=Wikipedia:Geselshoekie}} | [[Wikipedia:Geselshoekie|'''Geselshoekie''']]<br />Die gewilde bymekaarkomplek |- | width="8%" align="right" | {{Klik|Afbeelding=OrgChem Nomen pictograph.png|Grootte=30px|Link=Wikipedia:Geen oorspronklike navorsing}} | width="38%" | [[Wikipedia:Geen oorspronklike navorsing|'''Geen oorspronklike navorsing''']]<br/>Die tweede van Wikipedia se drie kernbeleide | align="right" | {{Klik|Afbeelding=Bucket in the sand.svg|Grootte=30px|Link=Wikipedia:Sandput}} | width="38%" | [[Wikipedia:Sandput|'''Sandput''']]<br />Eksperimenteer na hartelus |- | align="right" |{{Klik|Afbeelding=Unbalanced scales.svg|Grootte=30px|Link=Wikipedia:Neutrale standpunt}} | [[Wikipedia:Neutrale standpunt| '''Neutrale standpunt''']]<br />Die derde van Wikipedia se drie kernbeleide | width="8%" align="right" | {{Klik|Afbeelding=Icon tools.svg|Grootte=30px|Link=Wikipedia:Redigeringsinstruksies}} | [[Wikipedia:Redigeringsinstruksies|'''Redigeringsinstruksies''']]<br />Hoe maak ek: teks wat skuinsgedruk is? ’n opskrif? tabelle? |- | align="right" | {{Klik|Afbeelding=Nuvola apps important yellow.svg|Grootte=30px|Link=Wikipedia:Wat Wikipedia nie is nie}} | [[Wikipedia:Wat Wikipedia nie is nie|'''Wat Wikipedia nie is nie''']]<br />Daar is ook ’n paar dinge wat ons nié hier doen nie | align="right" | {{Klik|Afbeelding=Icon - upload photo 2.svg|Grootte=30px|Link=Wikipedia:Beelde}} | [[Wikipedia:Beelde|'''Beelde''']]<br />As jy beelde wil oplaai |- | align="right" | {{Klik|Afbeelding=Crystal Clear app ksmiletris.png|Grootte=30px|Link=Wikipedia:Beleefdheid}} | [[Wikipedia:Beleefdheid|'''Beleefdheid''']]<br />Ken jou maniere | align="right" | {{Klik|Afbeelding=Crystal Clear app kedit.svg||Grootte=30px|Link=Wikipedia:Wenke vir die skryf van ’n goeie artikel}} | [[Wikipedia:Wenke vir die skryf van ’n goeie artikel|'''Wenke vir die skryf van ’n goeie artikel''']]<br />Soms sê die naam alles {{#ifeq: {{lc:{{BASEPAGENAME}}}} | {{uc:{{BASEPAGENAME}}}} | {{!}}- {{!}} colspan="4" style="border-top:2px solid #faecc8;" {{!}}Jou bydrae word nou geregistreer onder jou IP-adres. Daar is verskeie voordele gebonde aan die skep van ’n rekening - sluit gerus by ons aan!| }} |- | colspan="4" style="border-top:2px solid #faecc8;" | Hierdie bladsy, wat nou op jou skerm staan, is trouens jou persoonlike besprekingsbladsy. Die plek waar ander Wikipediane jou in die toekoms kan kontak en jy hulle dan kan beantwoord. Elke gebruiker het so ’n bladsy. Jy kan dus ook boodskappe op ander gebruikers se besprekingsbladsye los. Sluit boodskappe en besprekings altyd af met <big><nowiki>~~~~</nowiki></big> of deur op die handtekeningknop in die wysigingsvenster te kliek: sodoende word jou boodskap onderteken met jou gebruikersnaam en die datum en tyd waarop die boodskap voltooi is. Kliek dan as laaste op "Stoor bladsy" om enige bewerkings te stoor. |} |} — [[Gebruiker:KabouterBot|KabouterBot]] ([[Gebruikerbespreking:KabouterBot|kontak]]) 11:40, 5 Julie 2020 (UTC) njftumusxe5sgk759znacm7bsrq2wic 0 307134 2514915 2347303 2022-07-25T12:19:21Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Tsitsikamma-tolbos |image = |image2= |national_number=82.5 |status = NT |status_system = IUCN3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |ordo = [[Proteales]] |familia = [[Proteaceae]] |genus = ''[[Leucadendron]]'' |species = ''L. uliginosum'' |subspecies = '''''L. u.'' subsp. ''glabratum''''' |trinomial = ''Leucadendron uliginosum'' subsp ''glabratum'' |trinomial_authority = I.Williams |synonyms = |range_map = |}} Die '''Tsitsikamma-tolbos''' (''Leucadendron uliginosum'' subsp. ''glabratum'') is 'n [[Blom|blomdraende]] [[struik]] en [[subspesie]] van ''L. uliginosum'', wat tot die [[genus]] ''[[Leucadendron]]'' behoort en deel van die [[fynbos]] vorm. Die plant is [[endemies]] aan die [[Wes-Kaap]] en [[Oos-Kaap]] waar dit voorkom in die [[Tsitsikammaberge]] en Langkloofberge tussen [[Avontuur]] en [[Kareedouw]]. In Engels staan dit as die ''Tsitsikamma conebush'' bekend. Daar is ook 'n ander subspesie, ''[[Leucadendron uliginosum subsp. uliginosum]]''. Die boom se nasionale nommer is 82.5<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * http://redlist.sanbi.org/species.php?species=794-150 * http://biodiversityexplorer.info/plants/proteaceae/leucadendron_uliginosum.htm * https://www.proteaatlas.org.za/sle_ld.htm {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Tolbosse]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Endemiese plante van Suid-Afrika]] stjr4klt022wgr6zx3vf8y067v9mpaq 0 307288 2514965 2232875 2022-07-25T13:20:45Z Oesjaar 7467 /* Bronne */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Van Staden-septerboom | image = | image_caption = |status = EN |status_system = IUCN3.1 | regnum = [[Plantae]] | unranked_divisio = [[Angiosperms]] | unranked_classis = [[Eudicots]] | ordo = [[Proteales]] | familia = [[Proteaceae]] | genus = ''[[Paranomus]]'' | species = '''''P. reflexus''''' | binomial = ''Paranomus reflexus'' |binomial_authority = (E.Phillips & Hutch.) Fourc. | synonyms_ref = | synonyms = }} Die '''Van Staden-septerboom''' (''Paranomus reflexus'') is 'n [[Blom|blomdraende]] [[struik]] wat tot die [[genus]] ''[[Paranomus]]'' behoort en deel van die [[fynbos]] vorm. Die plant is [[inheems]] aan die [[Oos-Kaap]] waar dit voorkom op die Elandsberg en Van Stadensberg. Die [[struik]] word tot 1.5&nbsp;m hoog en blom van Junie tot Augustus. Vuur vernietig die plant maar die sade oorleef. Die plant is tweeslagtig en bestuiwing vind deur die werking van [[insekte]] plaas. Die vrugte word twee maande nadat die plant geblom het ryp en die sade val na die grond waar dit deur [[miere]] versprei word. Die plant groei in sandsteen grond op hoogtes van 1000 - 2000&nbsp;m. In Engels staan die struik as die ''Van Staden's sceptre'' bekend. Die boom se nasionale nommer is 72.4<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref>. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * http://redlist.sanbi.org/species.php?species=803-19 * http://pza.sanbi.org/paranomus-reflexus * http://biodiversityexplorer.info/plants/proteaceae/paranomus_reflexus.htm * https://www.proteaatlas.org.za/sceptre3.htm {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Paranomus]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Endemiese plante van Suid-Afrika]] 0kuejjj00ov96nfhdauq8wnyc368ham 0 308013 2514942 2238233 2022-07-25T12:47:13Z Oesjaar 7467 /* Bronne */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Diklootmelkbos | national_number = | image = Euphorbia dregeana kz1.JPG | image_width = 260px | status = LC | status_system = iucn3.1 | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | ordo = [[Malpighiales]] | familia = [[Euphorbiaceae]] | genus = ''[[Euphorbia]]'' | species = '''''E. dregeana''''' | binomial = ''Euphorbia dregeana'' | binomial_authority = E.Mey. ex Boiss. | synonyms = }} Die '''diklootmelkbos''' (''Euphorbia dregeana'') is 'n [[struik]] wat tot die [[genus]] [[Euphorbia]] behoort. Die struik kom voor in die [[Noord-Kaap]]. Dit is 'n geronde, sukkulenet struik wat tot 2m hoog word. Die takke is lank en latvormig en 8 tot 12 mm in deursnee. Dit gee 'n melksap af wanneer dit beskadig word. Die blomhofies kom voor in trosse op die punte, is gelerig en 6 - 8 mm in deursnee. Die struik kom in Silwerfontein, oos van [[Springbok, Noord-Kaap|Springbok]] voor. Die verspreidingsgebied strek van [[Lüderitz]] (Namibië) in die noorde tot [[Kamieskroon]] (Suid-Afrika) in die suide. == Galery == <gallery> Commiphora pyracanthoides ^ Euphorbia dregeana-0775 - Flickr - Ragnhild & Neil Crawford.jpg E dregeana1 ies.jpg Euphorbia dregeana MS 9757.jpg Euphorbia dregeana-0754 - Flickr - Ragnhild & Neil Crawford.jpg </gallery> == Bronne == * http://redlist.sanbi.org/species.php?species=574-89 * ''Fotogids tot die Veldblomme van Suid-Afrika'', [[John Charles Manning|John Manning]], Briza Publikasies, ISBN 978 1 920217 01 3 {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Euphorbia]] s5cyti9ncfgribg096va6kv1j9n2a2r 0 308056 2514939 2238494 2022-07-25T12:46:16Z Oesjaar 7467 /* Bronne */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Beeskrag | national_number = | image = Euphorbia hamata.jpg | image_width = 260px | status = LC | status_system = iucn3.1 | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | ordo = [[Malpighiales]] | familia = [[Euphorbiaceae]] | genus = ''[[Euphorbia]]'' | species = '''''E. hamata''''' | binomial = ''Euphorbia hamata'' | binomial_authority = (Haw.) Sweet | synonyms = }} Die '''beeskrag''' (''Euphorbia hamata'') is 'n [[struik]] wat tot die [[genus]] [[Euphorbia]] behoort. Die struik kom in die [[Noord-Kaap]] en [[Wes-Kaap]] voor. Dit kom ook in [[Namibië]] voor naby [[Rosh Pinah]]. Dit is 'n bosagtige struik wat tot 45&nbsp;cm hoog word. Die takke is driehoekig en word 6 tot 13&nbsp;mm in deursnee. Dit gee 'n melksap af wanneer dit beskadig word. Die blare is ellipties en val gou af. Die blomhofies is eenslagtig, alleenstaande op die punte en word omring deur drie, pienkagtige [[Skutblaar|skutblare]]. Hulle gelerig, heuninggeurig en 5 - 7&nbsp;mm in deursnee. == Galery == <gallery> Euphorbia hamata 2017-05-31 2115.jpg Euphorbia hamata 2017-05-31 2116.jpg Euphorbia hamata2 ies.jpg Teguise Guatiza - Jardin - Euphorbia hamata 02 ies.jpg </gallery> == Bronne == * http://redlist.sanbi.org/species.php?species=574-164 * ''Fotogids tot die Veldblomme van Suid-Afrika'', [[John Charles Manning|John Manning]], Briza Publikasies, ISBN 978 1 920217 01 3 {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Struike]] [[Kategorie:Euphorbia]] b2fysm7d3p0aywh1q78v5354ujbt2he 0 308066 2514952 2238255 2022-07-25T12:50:16Z Oesjaar 7467 /* Bronne */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Vingerpol | national_number = | image = Euphorbia caput medusa PICT3430.JPG | image_width = 260px | status = LC | status_system = iucn3.1 | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | ordo = [[Malpighiales]] | familia = [[Euphorbiaceae]] | genus = ''[[Euphorbia]]'' | species = '''''E. caput-medusae''''' | binomial = ''Euphorbia caput-medusae'' | binomial_authority = [[Carolus Linnaeus|L.]] | synonyms = }} Die '''vingerpol''' (''Euphorbia caput-medusae'') is 'n [[struik]] wat tot die [[genus]] [[Euphorbia]] behoort en kom ook saam met [[fynbos]] voor. Die struik kom in die [[Noord-Kaap]] en [[Wes-Kaap]] voor. Dit is 'n struik wat tot 40&nbsp;cm hoog word. Die takke word 10 tot 30&nbsp;mm in deursnee. Dit gee 'n melksap af wanneer dit beskadig word. Die blare is smal, vlesig en verwelk gou. Die blomhofies word omring deur diep gefraiingde groen en wit kliere wat soos kroonblare lyk, dit is 12 - 20&nbsp;mm in deursnee. Die struik kom voor op sanderige gelyktes langs die kus en klipperige hange, vanaf [[Oranjemund]] tot by die [[Kaapse Skiereiland]] en ook by [[Mosselbaai]]. Die naam ''medusae'' verwys na [[Medusa]] se kop, wat se kop met slange bedek was. == Galery == <gallery> 2 Euphorbia caput-medusae - Lions Head - Cape Town SA 2.jpg Euphorbia caput-medusae (26661162425).jpg Euphorbia caput-medusae (3771601833).jpg Euphorbia caput-medusae (4256692293).jpg Euphorbia caput-medusae - Signal Hill - Cape Town 4.JPG Euphorbia caput-medusae 3.jpg </gallery> == Bronne == * http://redlist.sanbi.org/species.php?species=574-48 * ''Fotogids tot die Veldblomme van Suid-Afrika'', [[John Charles Manning|John Manning]], Briza Publikasies, ISBN 978 1 920217 01 3 {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Euphorbia]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] 2tke1y06niakfps2rbuxk34l4jsgejk 0 308231 2514919 2258364 2022-07-25T12:22:55Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Uitenhage-aalwyn | image = Aloe africana 1.jpg | image_width = 250px | status = LC | status_system = iucn3.1 | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Liliopsida]] | subclassis = [[Liliidae]] | ordo = [[Asparagales]] | familia = [[Asphodelaceae]] | subfamilia = [[Asphodeloideae]] | genus = [[Aloe]] | species = ''A. africana'' | binomial = ''Aloe africana'' | binomial_authority = Mill. | range_map = | range_map_caption = }} Die '''Uitenhage-aalwyn''' (''Aloe africana'') is 'n [[spesie]] wat tot die [[genus]] ''Aloe'' hoort. Die plant is [[endemies]] aan die [[Oos-Kaap]] en kom voor vanaf die [[Gamtoosrivier]] tot by [[Groot-Visrivier]]vallei. Die plant word 2,0&nbsp;m hoog en blom van Julie tot September. Die blare is dig en word tot 65&nbsp;cm lank, buig afwaarts, is grysgroen van kleur en daar is tandjies op die blaarrande. Die buisvormige blomme word tot 55&nbsp;cm lank. Die saadjies het vlerkies en word deur die wind versprei. Die aalwyn is ook geklassifiseer as 'n [[boom]] en sy nasionale nommer is 28.2.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> In Engels staan dit as die ''Uitenhage aloe'' bekend. == Galery == <gallery> Aloe africana (7811927872).jpg Aloe africana 1.jpg Aloe africana 2.jpg Berne botanic garden Aloe africana.jpg </gallery> == Sien ook == * [[Lys van aalwynspesies]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * http://redlist.sanbi.org/species.php?species=2206-3 * http://pza.sanbi.org/aloe-africana {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Aalwyne]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Endemiese plante van Suid-Afrika]] ci3ccjmuijvto1qdx9205n0vreg8mh3 0 315693 2514984 2273001 2022-07-25T13:52:39Z Oesjaar 7467 /* Eksterne skakels */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{taxobox |name = Westelike smalblaar-wasbessie |image = Morella integra 15191193.jpg |image_caption = |status = LC |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Fagales]] |familia = [[Myricaceae]] |genus = ''[[Myrica]]'' |species = '''''M. integra''''' |binomial = ''Morella integra'' |binomial_authority = (A.Chev.) Killick |}} Die '''Westelike smalblaar-wasbessie''' (''Morella integra'') is 'n [[boom]] wat [[inheems]] is aan die [[Wes-Kaap]], min of meer vanaf [[Clanwilliam]] tot by [[Stellenbosch]]. Die boom kan tot 3&nbsp;m hoog word en blom normaalweg in Maart en April. Die boom se nasionale nommer is 38.1.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> In Engels staan die boom bekend as die ''Western waxberry''. == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bron == * http://redlist.sanbi.org/species.php?species=5410-5 * http://biodiversityexplorer.info/plants/myricaceae/morella_integra.htm == Eksterne skakels == {{Commons-kategorie inlyn|Morella integra}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Endemiese plante van Suid-Afrika]] rdcwk6lkvt33b3s4nu7kq81gzk6w672 0 365589 2515024 2381092 2022-07-25T15:20:38Z Oesjaar 7467 Skakel wikitext text/x-wiki {{Skuinse titel}} {{Taksoboks | name = Aloe wildii | image = Aloe wildii 1 (4355504894).jpg | image_width = 240px | status = | status_system = iucn3.1 | regnum = [[Plantae]] | subregnum = [[Tracheobionta]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Liliopsida]] | subclassis = [[Liliidae]] | ordo = [[Asparagales]] | familia = [[Asphodelaceae]] | subfamilia = [[Asphodeloideae]] | genus = ''[[Aloe]]'' | species = '''''A. wildii''''' | binomial = ''Aloe wildii'' | binomial_authority = (Reynolds) Reynolds | synonyms = }} Die '''''Aloe wildii''''' is 'n [[aalwyn]] wat [[inheems]] is aan [[Mosambiek]] en [[Zimbabwe]] waar dit voorkom in die [[Chimanimaniberge]]. == Galery == <gallery> Aloe wildii - Gudza 1 (10241220666).jpg Aloe wildii - Gudza 2 (10241116234).jpg Aloe wildii - Gudza 6 (10241097314).jpg Aloe wildii 2 (4354770225).jpg </gallery> == Sien ook == * [[Lys van aalwynspesies]] == Bron == * http://plantsoftheworldonline.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:530043-1 {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Aalwyne]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] aip6efryfnykl93z8sbxp9rz0kymc80 0 369392 2515030 2481876 2022-07-25T15:22:59Z Oesjaar 7467 Skakel wikitext text/x-wiki {{Skuinse titel}} {{Spesieboks |taxon = Erica pleiotricha |name = <!-- Afrikaanse naam --> |image = |image2 = |status = |status_system = iucn3.1 |authority = S.Moore |synonyms = |range_map = }} '''''Erica pleiotricha''''' is 'n plant wat tot die [[genus]] ''[[Erica]]'' behoort en is [[inheems]] aan [[Mosambiek]] en [[Zimbabwe]] waar dit voorkom in die [[Chimanimaniberge]]. == Sien ook == * [[Lys van Erica spesies]] == Bron == * http://plantsoftheworldonline.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:329377-1 {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Erica]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] no1cxgrplco6t16jdnq8zm6wmyj3gkt 0 370071 2515029 2379740 2022-07-25T15:22:20Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Skuinse titel}} {{Taksoboks | name = Aloe hazeliana | image = | image_width = 240px | status = | status_system = iucn3.1 | regnum = [[Plantae]] | subregnum = [[Tracheobionta]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Liliopsida]] | subclassis = [[Liliidae]] | ordo = [[Asparagales]] | familia = [[Asphodelaceae]] | subfamilia = [[Asphodeloideae]] | genus = ''[[Aloe]]'' | species = '''''A. hazeliana''''' | binomial = ''Aloe hazeliana'' | binomial_authority = Reynolds | synonyms = }} Die '''Aloe hazeliana''' is 'n [[aalwyn]] wat [[inheems]] is aan [[Mosambiek]] en [[Zimbabwe]] waar dit voorkom in die [[Chimanimaniberge]]. Die plant het een subspesie: ''Aloe hazeliana var. howmanii'' <small>(Reynolds) S.Carter</small> == Sien ook == * [[Lys van aalwynspesies]] == Bron == * http://plantsoftheworldonline.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:529510-1 {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Aalwyne]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] 0x5ntt3oy1ipzqdo87v050f6q45z2x3 0 370742 2515000 2385549 2022-07-25T14:27:02Z Martinvl 12559 /* Film en teater{{cite video |year=2009 |title=Historian Barry Strauss on His New Book The Spartacus War |url=https://www.youtube.com/watch?v=OedWYiLy8_w |medium=Interview |publisher=Simon & Schuster }} */ wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Persoon | naam = Spartacus | beeld = Spartacus statue by Denis Foyatier.jpg | beeldonderskrif = Beeld van Spartacus deur Denis Foyatier in die [[Louvre]] | geboortedatum = ca. [[111 v.C.|111]]/[[109 v.C.]] | geboorteplek = [[Thracië]] | sterfdatum = ca. [[71 v.C.]] | sterfplek = by [[Senerchia]] | beter-bekend-as = | jare_aktief = [[73 v.C.|73]]−[[71 v.C.]] }} '''Spartacus''' was 'n gladiator uit die [[Romeinse Republiek]] wat in die jare [[73 v.C.|73]] tot [[71 v.C.]] 'n groot slaweopstand gelei het. Sy leër van ontsnapte slawe het in verskillende veldslae teen die Romeinse leër te staan gekom. In die Romeinse Republiek het daar reeds voorafgaande slawe-opstande plaasgevind wat weldra bekend sou staan as die "Slaweoorloë". Hierdie opstand was die laaste en grootste en sou mettertyd bekendstaan as die [[Derde Slaweoorlog]]. Dit is egter te betwyfel of die werklike doelwit van die opstand die totnietmaking van slawerny was.<ref>{{harvnb|Strauss|2009|p=7}} "We do not know if Spartacus wanted to abolish slavery, but if so, he aimed low. He and his men freed only gladiators, farmers, and shepherds. They avoided urban slaves, a softer and more elite group than rural workers. They rallied slaves to the cry not only of freedom but also to the themes of nationalism, religion, revenge, and riches. Another paradox: they might have been liberators but the rebels brought ruin. They devastated southern Italy in search of food and trouble."</ref> == Vroeë lewe == Die bronne oor Spartacus is nie altyd betroubaar nie en weerspreek mekaar soms. Spartacus kom oorspronklik uit die streek van [[Thracië]]. Sommige bronne wil dit hê dat Spartacus 'n gevangene soldaat of droster was wat later 'n tyd lank in die Romeinse leër gedien het. Dit is moontlik dat Spartacus as vrywilliger in die auxilia (hulptroepe bestaande uit buitelanders) van die Romeinse leër gedien het. Yann Le Bohec, 'n Franse historikus wat spesialiseer in Romeinse geskiedenis, weerlê hierdie hipotese egter in sy boek getiteld ''Spartacus - chef de guerre'' (in 2016 gepubliseer deur Tallandier), en maak gebruik van die werk van die Romeinse historikus Marcus Terentius Varro Reatinus, wat beweer dat Spartacus aan 'n vrye familie behoort het en op 'n jeudige ouderdom op onwettige wyse deur die Romeinse leër gevange geneem is en ten spyte van sy betogings in slawerny verkoop is aan 'n gladiatoreskool in [[Capua]], wat besit is deur die lanista Lentulus Batiatus. Volgens die Romeinse historikus Lucius Annaeus Florus sou Spartacus daar opleiding ontvang het. == Die Derde Slaweoorlog == {{hoof|Derde Slaweoorlog}} In [[73 v.C.]] het Spartacus saam met 73 ander gladiatore uit die gladiatoreskool ontsnap. Dit is bewerkstellig deur messe uit die kombuis te gebruik en daarmee egte wapens te bekom. Hulle het daarin geslaag om met waens wat buitgemaak is weg te kom. Die twee ander leiers van die opstand was Crixus en Oenomaus. In die geplunder wat hierna plaasgevind het, het hulle ander slawe bevry en hulle leër uitgebrei. Die Romeinse leër was destyds grotendeels afwesig van die Italiaanse skiereiland aangesien hulle teen die Koninkryk van Pontus (Derde Mithridatiese oorlog) sowel as Quintus Sertorius moes veg. Praetor Gaius Claudius Glaber is deur die Senaat gestuur om die rebellie met drie legioene te onderdruk. Spartacus en sy volgelinge het teruggetrek na die hellings van [[Vesuvius]] naby [[Napels]]. Die weermag het langs die enigste toeganklike roete kamp opgeslaan om Spartacus sodoende uit te honger sodat hulle sou oorgee. Spartacus het egter daarin geslaag om hulle met 'n verrassingsaanval te fnuik deur met tuisgemaakte toue teen 'n steil helling af te daal en vanuit 'n onbewaakte hoek aan te val. Hierna het die verhaal van Spartacus versprei en het al hoe meer ontsnapte slawe, drostersoldate en arm mense by hulle aangesluit, insluitend vroue, kinders en bejaardes. Spartacus het verskeie dorpe onder sy gesag gebring en wapens laat maak. In die daaropvolgende winter het Spartacus daarin geslaag om sy leër tot 'n effektiewe guerrillamag op te lei. Terselfdertyd het hulle 'n steeds groter gebied geplunder. In die lente het Spartacus noordwaarts getrek. Spartacus was waarskynlik oorspronklik van plan om na [[Gallië]] of gebiede noord van die Alpe te reis, maar het later van plan verander. Dit het moontlik onder druk van sy volgelinge gebeur. Dit was waarskynlik moeilik om die groep te beheer en sommige van hulle wou moontlik voortgaan met plunder, terwyl ander [[Rome]] wou aanval. Daar bestaan bronne wat beweer dat 'n deel van Spartacus se leër wel die [[Alpe]] oorgesteek het, maar die grootste deel van Spartacus se leër het egter weer suidwaarts getrek. Die Senaat het weer twee legioene gestuur om hulle te verslaan, maar dit het ook misluk. Die Senaat, wat nou besef het dat hulle met 'n geharde teenstander te doen gehad het wat nie onderskat moet word nie, het opdrag gegee aan [[Marcus Licinius Crassus Dives|Marcus Licinius Crassus]] (destyds die rykste man in Rome) om Spartacus te verslaan. Hy is uitgestuur met 40 000 soldate wat hy tot die uiterste gedissiplineer het. Spartacus het weer noord teruggetrek. Verskeie botsings met Crassus se leër het gevolg en Crixus is gedood. Om Crixus se nalatenskap te vereer het Spartacus gevange Romeinse soldate soos gladiatore laat veg. [[Lêer:Tod des Spartacus by Hermann Vogel.jpg|duimnael|regs|260px|Die dood van Spartacus, geteken deur Hermann Vogel]] Die opstandelinge is al hoe verder suid gedryf. Spartacus het probeer om na [[Sisilië]] te ontsnap in die hoop om daar nuwe ondersteuners te werf. Hy het 'n ooreenkoms met seerowers gesluit wat 2,000 man sou oorplaas, maar na betaling het die seerowers hom verraai. Die Romeinse Senaat het die leërs van [[Pompeii]] en Lucullus van onderskeidelik die [[Iberiese Skiereiland]] en [[Klein-Asië]] laat terugkom. Sommige rebelle het daarin geslaag om na Strongoli te ontsnap. Spartacus het weer 'n ooreenkoms met Crassus probeer sluit, waarskynlik in die hoop dat Crassus bang sou wees om oorskadu te word indien Pompeii Spartacus sou verslaan, maar Crassus het geweier. Die beslissende geveg het naby [[Senerchia]] plaasgevind, waartydens Spartacus verslaan is. 'n Bloedbad het hierop gevolg, en Spartacus is waarskynlik ook gedood, maar dit is egter nie seker nie. As waarskuwing is 6,000 rebelle langs die [[Via Appia]] gekruisig. Dit sou byna tweeduisend jaar duur voordat 'n groter opstand as Spartacus s'n gevolg het, naamlik die Haïtiaanse rewolusie. Die naam ''Spartacus'' sou in die geskiedenisboeke verewig word as sinoniem met die "stryd vir vryheid". == Film en teater<ref name=bs>{{cite video |year=2009 |title=Historian Barry Strauss on His New Book The Spartacus War |url=https://www.youtube.com/watch?v=OedWYiLy8_w |medium=Interview |publisher=Simon & Schuster }}</ref> == [[Lêer:SpartacusStatue Chichester.jpg|duimnael|regs|150px|Standbeeld in Chichester, Engeland van 'n danser wat Spartacus uitbeeld]] * Aram Khachaturian het in [[1954]] 'n [[ballet]] gekomponeer oor die onderwerp. Dit is die eerste keer in [[1956]] in [[Sint-Petersburg|Leningrad]] opgevoer. Dit is egter die weergawe uit [[1968]] van die choreograaf Yury Grigorovich wat gesorg het dat die stuk as 'n klassieke werk in die repertorium van die [[Bolsjoi-ballet]] en ander [[Russe|Russiese]] dansgeselskappe uit die voormalige [[Sowjetunie]] beskou word en ook die rede waarom dit tot vandag toe nog opgevoer word. Die adagio van Spartacus en Phrygia uit die suite van die ballet het 'n bekende musiekstuk geword. * [[Stanley Kubrick]] het in [[1960]] die rolprent ''Spartacus'' vervaardig, met [[Kirk Douglas]] in die hoofrol. Sy antagonis is [[Laurence Olivier]] (in die rol van Crassus). Verdere rolle is deur onder andere [[Tony Curtis]] en [[Peter Ustinov]] vertolk. * In 2004 is die verhaal van Spartacus nogmaals verfilm as minireeks, met Goran Višnjić in die hoofrol, met as antagonis Angus Macfadyen in die rol van Crassus. * In 2010 het die Amerikaanse reeks ''Spartacus: Blood and Sand'' verskyn. ==Verwysings== {{Verwysings}} ==Eksterne skakels== * [https://www.youtube.com/watch?v=8l1NyR6UvxU YouTube - Kort video oor Spartacus] {{DEFAULTSORT:Spartacus}} {{Normdata}} [[Kategorie:Romeinse Republiek]] lycoz0vsqogilhmktnzrkse591fggt9 0 373154 2515025 2396357 2022-07-25T15:20:58Z Oesjaar 7467 Skakel wikitext text/x-wiki {{Skuinse titel}} {{Taksoboks |name = Gladiolus juncifolius |image = |image_width = 240px |status = |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Monocots]] |ordo = [[Asparagales]] |familia = [[Iridaceae]] |genus = ''[[Gladiolus]]'' |species = '''''G. juncifolius''''' |binomial = ''Gladiolus juncifolius'' |binomial_authority = Goldblatt |synonyms = }} '''''Gladiolus juncifolius''''' is 'n meerjarige plant wat tot die [[genus]] ''Gladiolus'' behoort. Die plant is [[inheems]] aan [[Zimbabwe]] en kom in die [[Chimanimaniberge]] voor. == Bron == * http://plantsoftheworldonline.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:972682-1 {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Gladiolus]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] 6nzqwa5w021hlqgedycp43adoziabra 0 373599 2515149 2399618 2022-07-26T00:06:00Z CommonsDelinker 1161 "A_Krishna_Devotee_and_an_ISKCON_member.jpg" is verwyder omdat dit in Commons deur [[commons:User:Rosenzweig|Rosenzweig]] verwyder is omrede: per [[:c:Commons:Deletion requests/Cyberkshatriya|]] wikitext text/x-wiki [[Beeld:Face of Parvati dancer.jpg|thumb|220px|’n Danseres met ’n ''tripundra'' aan haar voorkop.]] In [[Hindoeïsme]] is die '''tilaka''' ([[Sanskrit]]: तिलक; [[Hindi]]: ''tilak'') ’n merk wat gewoonlik aan die voorkop gedra word, op die belangrikste [[chakra]] van die liggaam wat die [[ajna]] of "derde-oog-chakra" genoem word. Soms word dit aan ander dele van die liggaam soos die nek, hand, bors of arms gedra. ’n Tilaka kan daagliks of op spesiale geleenthede soos godsdiensgeleenthede gedra word, na gelang van die streek se gebruike. Die term verwys ook na die Hindoeritueel om iemand se voorkop met ’n geurige pasta, soos van [[sandelhout]] of [[vermiljoen]], te merk wanneer hulle op ’n plek aankom as ’n verwelkoming en bewys van eer.<ref name=axelmichaels100>Axel Michaels (2015), ''Homo Ritualis: Hindu Ritual and Its Significance for Ritual Theory'', Oxford University Press, {{ISBN|978-0190262631}}, ble. 100-112, 327</ref> In die geskiedenis is ’n tilaka ook deur ander [[Dharma|Dharmiese kulture]], soos [[Boeddhisme]], [[Djainisme]] en [[Sikhisme]], gedra onder invloed van Hindoeïsme en sy spirituele en filosofiese oortuigings. ==Beskrywing== Die tilaka word gemaak deur poeier of pasta aan die voorkop te smeer. Volgelinge van [[Vaishnavisme]] dra dit vertikaal. Dit bestaan uit ’n lang vertikale merk wat net onder die [[haar]]lyn begin en strek tot byna by die punt van die neus; hulle word ook ''urdhva pundra'' genoem.<ref name=lochtefeldupundra>James Lochtefeld (2002), "Urdhvapundra", ''The Illustrated Encyclopedia of Hinduism, Vol. 2: N–Z'', Rosen Publishing, {{ISBN|978-0823931798}}, bl. 724</ref> Die bokant lyk soos ’n lang "U". Daar kan ook twee merke aan die slaap wees. Dié tilaka word tradisioneel van ’n sandelhoutpasta gemaak. Die ander belangrike soort tilaka word dikwels deur volgelinge van [[Shaivisme]] gedra en is bekend as ’n ''rudra-tilaka'' of ''tripundra''.<ref>{{cite book|last= Deussen|first=Paul| title=Sixty Upanishads of the Veda|year= 1997|publisher=Motilal Banarsidass|isbn=978-81-208-1467-7 |url=https://books.google.com/books?id=XYepeIGUY0gC}}</ref><ref>{{cite book|first=Klaus K.|last= Klostermaier|title=Mythologies and Philosophies of Salvation in the Theistic Traditions of India|year= 1984|publisher=Wilfrid Laurier Univ. Press|isbn=978-0-88920-158-3}}</ref> Dit bestaan uit drie horisontale lyne oor die voorkop met ’n enkele lyn of sirkel in die middel. Dit word tradisioneel gemaak van die heilige as van brandoffers. Dié vorm is die antiekste van die twee en toon ooreenkomste met soortgelyke merke wat dwarsoor die wêreld gedra word. [[Shaktisme|Shaktas]], aanbidders van die verskeie vorme van die godin [[Devi]], dra ’n groot rooi kol van vermiljoen of rooi [[borrie]] aan die voorkop. ==Verwysings== {{Verwysings|2}} ==Skakels== {{CommonsKategorie-inlyn|Tilak}} {{vertaaluit| taalafk = en | il = Tilaka}} {{Normdata}} [[Kategorie:Hindoeïsme]] [[Kategorie:Boeddhisme]] [[Kategorie:Djainisme]] [[Kategorie:Sikhisme]] ilpuzkod51eji3yabdt9370ggkqe93a 0 375225 2515026 2414025 2022-07-25T15:21:19Z Oesjaar 7467 Skakel wikitext text/x-wiki {{Skuinse titel}} {{Taksoboks |name = ''Disa chimanimaniensis'' |image = |image_width = 240px |image2 = |image2_width = 240px |status = |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Monocots]] |ordo = [[Asparagales]] |familia = [[Orchidaceae]] |subfamilia= [[Orchidoideae]] |tribus= [[Diseae]] |subtribus= [[Disinae]] |genus = ''[[Disa]]'' |species = '''''D. chimanimaniensis''''' |binomial = ''Disa chimanimaniensis'' |binomial_authority = (H.P.Linder) |synonyms = * ''Herschelia chimanimaniensis'' <small>H.P.Linder</small> * ''Herschelianthe chimanimaniensis'' <small>(H.P.Linder) H.P.Linder</small> |}} '''''Disa chimanimaniensis''''' is 'n meerjarige plant en [[geofiet]] wat tot die [[genus]] ''[[Disa]]'' behoort. Die plant is [[inheems]] aan [[Mosambiek]] en [[Zimbabwe]] en kom in die [[Chimanimaniberge]] voor. == Bron == * http://plantsoftheworldonline.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:1013106-1 {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Disa]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] dwmsp4kubg95ogosj8pe4xriljhb269 0 384211 2515036 2443452 2022-07-25T15:26:31Z Oesjaar 7467 Skakel wikitext text/x-wiki '''Marthinus Jacobus Martin''' (1851-1904) was ‘n gesiene boer in die omgewing van [[Fouriesburg]] en die Volksraadslid vir [[Bethlehem]]. Martin en sy groep het in 1894 uit die [[Vrystaat]] na die suidooste van [[Zimbabwe]] getrek. Dit was die grootste groep Afrikaanssprekendes wat hulle daar gevestig het. Martin en sy groep het geen politieke redes of ‘n sug na rykdom gehad as motief vir hulle landverhuising. Dus anders as by die [[Groot Trek]] of die [[Dorslandtrek]]. By Martin-hulle het dit gegaan oor hul liefde vir die grond en die boerdery en hulle was vas oortuig dat Gazaland (vandag deel van [[Masjonaland]]) ‘n paradys is vir ‘n boer. Hul vestiging daar het die ondersteuning gehad van die [[British South Africa Company]] en [[Cecil John Rhodes]], want die boere sou ‘n buffer vorm tussen die Engelse vestiging in die nuwe kolonie [[Rhodesië]] en die Portugese in [[Mosambiek]]. Rhodes het dus graag gratis plase aan die trekkers verskaf. Op 19 April 1894 het ‘n veelrassige groep van 104 mense met 24 waens Fouriesburg verlaat. Ander families het langs die pad aangesluit of later gevolg. Uit Martin se dagboek blyk dat die trek uitstekend georganiseerd was. Op die trekpad het die boere met baie probleme te kampe gehad: mense en diere het dors gely, vloede, waens wat in die modder vassit, veesiektes, sterfgevalle weens [[malaria]], sprinkane en ‘n kind het selfs weggeraak. Op die trekpad was hulle egter nooit in gevegte betrokke nie. Die roete het hulle verby Fort Victoria ([[Masvingo]]), Morgenster en die [[Saverivier]] gelei. By hul aankoms op hul plase onder die pieke van die [[Chimanimaniberge]] is hulle ontvang deur [[Thomas Moodie (Rhodesiese setlaar)]] en sy gesin by [[Melsetter]] (Chimanimani). Daarna het verdere peste hulle geteister, naamlik die groot reën van 1895, [[rooiwater]] onder die beeste en nog malaria. Martin en sy volgelinge was nogtans baie tevrede weens die ideale klimaat met sy goeie reënval en die mooi omgewing met die baie hout, uitstekende weiding en die vooruitsig op goeie oeste en slagvee. Die tropiese siektes en die afstand van die markte was ‘n probleem. Martin self sterf in September 1904, maar kleiner trekgeselskappe het gevolg en hulle by sy groep aangesluit. Gazaland het bekend geword vir die groot aantal Afrikaanssprekende boere rondom [[Chipinga]] en Melsetter. ==Lees ook== *[[Martins-waterval]] *[[Morgenster-sendingstasie]] ==Bibliografie== *Parry, Constance: The Martin trek to Gazaland. Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 16, no.4, Junie 1967. {{Normdata}} [[Kategorie:Zimbabwe]] 20w15eh86ij1uoajtljs11v7xb4aj6h 0 384478 2515052 2509227 2022-07-25T16:16:43Z Suidpunt 13232 wikitext text/x-wiki [[Lêer:Dessin-Wappen 1840.PNG|duimnael|Von Dessin familiewapen]] '''Joachim Nikolaus von Dessin''' (* 1704 in [[Rostock]]; † [[18 September]] [[1761]] in [[Kaapstad]]) <ref name="heeselombard1989.bl.64">Heese, J.A. & Lombard, R.T.J. 1989. ''Suid-Afrikaanse geslagregisters''. Deel 2, D-G. Pretoria: RGN, bl. 64</ref><ref name="Tyrrel-Glynn">Tyrrell-Glynn, W. 1968. "Von Dessin". In: De Kock, W.J. (hoofred.). ''Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek''. Deel I. Kaapstad: Nasionale Boekhandel, pp. 899 - 890.</ref><ref>Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter'' Darmstadt: Turris-Verlag. S. 141,156</ref> word deur die bemaking van sy 3 856 boekdele<ref name="Delmas.2010" /><ref name="Boëseken1985.74" /> (insluitend 9 atlasse en 72 manuskripte)<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.89">[https://web.archive.org/web/20210814202233/https://knaw.versie1.online/DL/publications/PU00010214.pdf Bax, D. 1970. ''Zuid-Afrika's eerste openbare verzameling op het gebied van kunst en etnologie 1764–1821''. Amsterdam:North-Holland Publishing Company, p. 89]</ref> en ander rariteite (''Dessiniarium'') aan die [[NG Kerk]] (Kaapse Kerk), soos in sy testament bemaak op 2 Julie 1761,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref>[https://dbnl.org/tekst/aa__001biog05_01/aa__001biog05_01_0281.php A.J. van der Aa. 1858. ''Biographisch woordenboek der Nederlanden''. Deel 4. Haarlem: J.J. van Brederode]</ref> onthou as die grondlegger van die Suid-Afrikaanse openbare [[biblioteek]]. Sy "herebiblioteek" was die grootste versameling boeke in die Kaapstad van die 18de eeu, en vorm die kern waaromheen die hele Suid-Afrikaanse biblioteekwese ontwikkel het.<ref name="vanwyk1961">[https://journals.co.za/doi/pdf/10.10520/AJA0018229X_1280 Van Wyk, C.B. 1961. Die geskiedenis van die eerste openbare biblioteek in Suid-Afrika. ''Historia'' 6 (4): 288-290.]</ref> == Lewensoorsig == === Grootwordjare: uit en weer tuis === Joachim Nikolaus von Dessin is in 1704 te Rostock gebore uit 'n ou Mecklenburgse aristokratiese familie.<ref name="Bax1970.7">[https://web.archive.org/web/20210814202233/https://knaw.versie1.online/DL/publications/PU00010214.pdf Bax, D. 1970. ''Zuid-Afrika's eerste openbare verzameling op het gebied van kunst en etnologie 1764–1821''. Amsterdam:North-Holland Publishing Company, p. 7]</ref><ref name="Delmas.2010" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.18">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 18</ref><ref name="Spohr.1968.141" /><ref name="Mullen.1976.79" /><ref name="Delmas.2010" /> Hy was die oudste van twee seuns<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Mullen.1976.79" /><ref name="Spohr.1968.141.142">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 141–142)</ref> van Christian Adolf von Dessin en Margaretha Elisabeth (née Von Hünemörder)<ref name="heeselombard1989.bl.64" /><ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Spohr.1968.141">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 141)</ref> wat in 1702 getroud is.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /> Sy broer, August Christian, is op 15 Januarie 1706 gedoop.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.141.142" /> Sy vader was 'n offisier (die Duitse bronne gee ''Kapitän'' of ''Hauptmann'') in diens van koning Karel XII van Swede.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.18" /><ref name="Spohr.1968.141" /><ref name="Mullen.1976.79" /> In 1716, toe Joachim twaalf jaar oud was, sterf sy moeder.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.18" /> Sy vader word krygsgevange geneem en leef in 1718 as “Gevangene op Parool” in Rostock; wat totale verarming vir die gesin meebring.<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.18" /><ref name="Spohr.1968.142">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 142)</ref> Sy vader tree dieselfde jaar wel in sy tweede huwelik<ref name="Wendland1965.63" /> met Catharina Juliana von Klinkowström (oorlede 1739).<ref name="Mortiz.1935" /> Joachim Nikolaus verlaat reeds vroeg die ouerhuis.<ref name="Mortiz.1935" /> Een bron vermeld die Markgravin van Brandenburg ('n Pruisiese prinses) het haar oor die 13-jarige ontferm.<ref name="Wendland1965.63" /> Gewoonlik word slegs genoem Von Dessin het as 13-jarige tot die hofhouding toegetree, waar hy as page (hofknaap)<ref name="Tyrrel-Glynn" /> gewerk het vir die Markgraaf Albert Friedrich von Brandenburg, 'n neef van Koning Frederik I Pruise, en hoe hy later sy skoolopleiding ontvang het aan die Koninklike Joachimsthaler Gimnasium in Berlyn.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.18" /><ref name="Spohr.1968.142" /><ref name="TanapC99.2.16">[http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23026 Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa. C. 99 pp. 2-16] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210819204357/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23026 |date=19 Augustus 2021 }} (kyk voetnota)</ref> Ondertussen sit Joachim se vader in 'n versoekskrif (12 Augustus 1718) aan die Hertog Leopold von Mecklenburg sy benarde situasie uiteen. Sy oudste het wel as page tot die koninklike hof van Pruise toegetree, en nog net hier en daar skort iets met sy onderhoud. Sy jongste seun het hy in die sorg van 'n plattelandse predikant gelaat, maar dié knaap is egter op die afdraande pad, tot groot verdriet en kommer van die vader, en juis daarom vind hy troos in sy oudste seun se goeie gedrag en vooruitgang.<ref name="Mortiz.1935" /> Christian Adolf von Dessin skryf op 12 April 1721 aan sy swaer Joachim Otto von Hünemorder oor die vordering en vooruitgang wat sy 17-jarige seun nou maak. En dit strek hom, as vader, tot “eer, vreugde en vertroosting”. Nie alleen is Joachim Nikolaus von Dessin vlytig en deur almal geliefd nie, maar hy is ook goed onderleg in Frans en Latyn.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Immelman1968.18" /><ref name="Spohr.1968.142" /> Christian Adolf von Dessin sterf in 1722.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Immelman1968.19">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 19</ref> Mentzel (wat Von Dessin later weer in die Kaap sou raakloop) onthou sy skoolmaat en tydgenoot<ref name="Tyrrel-Glynn" /> in sy reisbeskrywing so:<ref name="Mentzel1785" /> {| class="wikitable" ! scope="col" style="width: 300px;" | Oorspronklike Duits ! scope="col" style="width: 300px;" | Afrikaans (Immelman-vertaling)<ref name="Immelman1968.18" /> |- | Ich habe ihn von Jugend auf gekannt. Er ist Anno 1720, mein Coætanus und Schulkamerad bei einem Professor des Joachimthalschen Gymnasii in Berlin, Namens Wencko, einem ehemaligen Jesuiten gewesen, welcher außerhalb dem Gymnasio eine Privat Kostschule heilt. Damals trug dieser Herr Dessin die Livree der Marggräfin Albrecht Königl. Hoheit, und es hieß, diese Prinzeßin wolte ihn studiren lassen; Allein nach Höchstdero seligem Absterben, mochte er wohl sein Unterkommen nicht gefunden haben; denn er war bald und noch sehr jung nach Afrika gegangen, […] || Ek ken hom al van my jeug af. In 1720 was hy my tydgenoot en skoolmaat in die Joachim-Gymnasium in Berlyn onder 'n bejaarde Jesuïet, professor Wencke, wat buiten die gimnasium 'n privaat kosskool bestuur het. Von Dessin het destyds die livrei gedra van H.K.H. die markgravin Albrecht, d.w.s. hy is op koste van die Prinses opgevoed. Dit skyn egter dat hy ná haar afsterwe geen pos aan die hof gekry het nie, want kort daarna, toe hy nog bloedjonk was, het hy na Afrika vertrek. |} Nog nie, want Von Dessin maak in hierdie jare nou eers sy opgang by die Brandenburgse Hof. Hy word in 1723 tot kamerjonker (of kamerheer)<ref name="vanwyk1961" /><ref name="Tyrrel-Glynn" /> benoem<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Mullen.1976.79" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Spohr.1968.143" /> Hy verlaat egter die diens in 1725 en keer na Mecklenburg terug, en leef daar vir ’n rukkie op die erfenissie wat sy moeder gelaat het.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Spohr.1968.143">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 143)</ref> Daarna gaan hy amptelik op 7 November 1726, as “Jochem Niclaesz Dessin” in die boeke, as soldaat in diens van die V.O.C., op die ''Ketel'' aan boord in Amsterdam; ingeskryf teen 'n gasie van nege gulden per maand.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Spohr.1968.143" /><ref>[https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/index/nt00444/ca475916-c864-11e6-9d8b-00505693001d Nationaal Archief: VOC: Opvarenden, Voornaam opvarende: Jochem]</ref> Iets oor die skip self: Die ''Ketel'' is in 1721 op die Rotterdamse skeepswerf gebou, en vir hierdie vaart gebruik deur die Kamer van Amsterdam. Die skipper agter die stuur is Jacobus Toorn (of Jakob Thoorn).<ref>[https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/index/nt00444/ca45b084-c864-11e6-9d8b-00505693001d Nationaal Archief: VOC-opvarenden – Jacobus Toorn]</ref> Hy vertrek uit Texel op 7 November 1726, maar moes blykbaar omdraai, want die skip is vir 'n week lank, vanaf 21 November tot 28 November 1726, terug in Texel. Vier seeliede het gedros, en een soldaat het matroos geword. Die skip het ook in Engeland aangedoen by Portsmouth vanaf 5 Desember tot 19 Desember 1726.<ref name="huygensvoyage2675.2">[http://resources.huygens.knaw.nl/das/detailVoyage/93757 Details of voyage 2675.2 from Texel to Batavia]</ref><ref name="vanwyk1961" /> Uiteindelik kom die skip in die Kaap aan op 16 April 1727, waar Von Dessin voet aan wal sit,<ref name="heeselombard1989.bl.64" /><ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Wendland1965.63">[https://www.carolinum.de/wp-content/uploads/042_sommer65.pdf Wendland, W. 1965. Joachim Nikolaus von Dessin. ''Carolinum'' 28(42) Sommer. S. 63]</ref><ref name="Mullen.1976.79">Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):79</ref><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Delmas.2010" /><ref name="Spohr.1968.146">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 146)</ref> vertrek presies 'n maand later uit die Kaap op 16 Mei 1727 en kom in Batavia aan op 24 Julie 1727.<ref name="huygensvoyage2675.2" /> Die reis vanaf Texel tot in die Kaap het dus 160 dae geduur, oftewel 5 maande, 1 week en 2 dae. Die ''Ketel'' vertrek eers weer op 26 Oktober 1727 uit Batavia, kom in die Kaap aan op 26 Januarie 1728, vertrek weer op 9 Februarie 1728 uit die Kaap, en kom in Goeree op 14 Junie 1728 aan.<ref>[http://resources.huygens.knaw.nl/das/detailVoyage/97545 Details of voyage 6714.2 from Batavia to Goeree]</ref> Vergeleke met die vaart tussen Texel en die Kaap, het die terugreis vanaf die Kaap na Goeree dus 126 dae, oftewel 4 maande en 5 dae geduur. === 'n Nuwe lewe aan die Kaap === ==== Die besluit ==== Dit bly 'n raaisel waarom Von Dessin so 'n radikale besluit geneem het. Om jou uitmuntende geleerdheid en adellike hoflewe as kamerjonker én edelman sommerso te verruil vir 'n hoogs primitiewe bestaan in 'n vreemdelingelegioen, gewoonlik ook nog bevolk deur die jongmans uit 'n armoedige agtergrond,<ref name="Delmas.2010" /> het mense met rede laat gis.<ref name="Spohr.1968.143" /> Van die geskiedskrywers het 'n paar skote in die donker gewaag, wat geeneen deur bepaalde bewyse gestaaf word nie.<ref name="Tyrrel-Glynn" /> Mentzel voer aan die dood van die Markgravin (sy beskermvrou) het 'n doodloopstraat of uitsigloosheid vir verdere bevordering, opvoeding, ontwikkeling en toekomsmoontlikhede aan die Brandenburgse vorstehuis beteken.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Wendland1965.63" /> Dit bly 'n moontlikheid, al is dit dan ook nie dadelik, soos Mentzel in sy reisbeskrywing beweer het nie. Ander voer aan die jongman se Wanderlust en avontuurlus/-sin was te groot vir hierdie klein, eng, vervelige, voorspelbare en bekrompe Duitse vorstehuisie, wat tog net sy vooruitgang sou strem.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Spohr.1968.143" /><ref name="Mullen.1976.79" /> Al het die Goue Eeu reeds 'n paar dekades tevore oorgewaai, is Amsterdam steeds dié trekpleister vir avontuurlustige jongmense, wat gelok is deur verhale van “fabelagtige rykdom van die Verre Ooste”.<ref name="Immelman1968.19" /> Die soldatelewe sien wel bietjie anders daaruit. In dieselfde asem kon die armoede tuis (deur sy vader se gevangesetting) hom na die welvarender Holland gedryf het.<ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Spohr.1968.143" /> Dit was niks ongewoon van sy verarmde standgenote om, net soos hy, by die V.O.C. 'n skoon lei te begin nie. Maar om soldaat te wees, het egter wel beteken jy behoort tot die laagste stand onder die aangesteldes van hierdie Hollandse maatskappy,<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.143" /> “die voorspoedigste en grootste handelsonderneming van die eeu.”<ref name="Immelman1968.19" /> Van die ou geskiedskrywers beweer selfs Joachim Nikolaus von Dessin was in 'n tweegeveg betrokke,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Spohr.1968.143" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Mullen.1976.79" /><ref name="Mortiz.1935" /> of 'n geskil<ref name="Delmas.2010" /> en het op die vlug geslaan, maar hierdie stelling word as versinsel beskou.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Immelman1968.19" /> Daar bestaan geen dokument wat hierdie bewering staaf nie.<ref name="Immelman1968.19" /> Toe 'n hofsaak buitendien tussen die Von Dessins en die Von Ketelhodts oor erfgrond tien jaar later woed, sou die teenparty ongetwyfeld hierdie puntjie kon opgehaal het. Al wat die Von Ketelhodts egter van Joachim Nikolaus von Dessin af weet, is dat hy nuwe heenkome in Holland gaan soek het toe sy erfgeldjies opgedroog het.<ref name="Mortiz.1935" /> Opvallend genoeg is dit wel sy oom, Joachim Christian von Dessin, wat in 1704 in 'n tweegeveg in Hongarye gesneuwel het.<ref name="Mortiz.1935" /> ==== Sosiale opgang ==== Solank [[Pieter Gysbert Noodt]] goewerneur van die Kaap was, dien Von Dessin nog as soldaat.<ref name="Immelman1968.19" /> Met die afsterwe van die goewerneur in 1729 ontdek die owerheid blykbaar Von Dessin se verborge talente: hy word in daardie jaar van sy militêre diens vrygestel en benoem tot klerk by die Sekretariaat van Justisie teen 20 gulden per maand.<ref name="vanwyk1961" /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="TanapC99.2.16" /> 'n Ander bron voer aan hy het gewoon die assistent van die sekretaris van die raad van justisie geword. <ref name="Tyrrel-Glynn" />Uiteindelik kom sy kennis van [[Latyn]] tot sy reg: hy sit sy studies nauurs voort en later praktiseer hy as notaris vir byverdienste;<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.64" /> die talryke (meer as 300) regsboeke in sy biblioteek getuig daarvan.<ref name="Immelman1968.20">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 20</ref> Op 10 Desember 1730 is hy met Christina Ehlers (gebore 1703 in die Kaap) getroud; sy is die dogter van die meesterbakker/bakkersbaas Christian Ehlers en Barbara de Savoye.<ref name="vanwyk1961" /><ref name="heeselombard1989.bl.64" /><ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="TanapC82.104.106" /><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Mullen.1976.79" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Immelman1968.19.20">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 19-20</ref> Christian Ehlers (ook gespel Christiaan Eelers) het net soos Von Dessin ook as soldaat van Duitse afkoms<ref name="Wendland1965.64" /> in die Kaap aangekom, in 1697 vryburger geword en vanaf 1700 meesterbakker geword,<ref name="Spohr.1968.147">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 147)</ref> maar is in 1704 oorlede.<ref name="TanapC82.104.106" /> Barbara Theresia de Savoye is 1673 in Gent gebore.<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Wendland1965.64" /> Sy is die dogter van Hugenootstamvader Jacques de Savoye en Marie Madeleine le Clercq van Tournai (of: Tournay), wat per skip, die ''Oosterlandt'', in 1688 na die Kaap gekom het. Ná haar eerste man se afsterwe in 1704, trou sy met Elias Ki(e)na van Amsterdam in 1706. Barbara is in 1729 oorlede, dus, vóór die troue van die egpaar Von Dessin.<ref>Botha, C.G. 1939. ''Die Kaapse Hugenote''. Vertaling: Malherbe-Leliveld, M. Kaapstad: Nasionale Pers. pp. 106-107</ref><ref name="TanapC82.104.106">{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=22768 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 82, pp. 104-106. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=21 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210821125003/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=22768 |url-status=dead }}</ref> Barbara Theresia de Savoye was duidelik 'n vermoënde vrou, as mens haar testament deurlees wat sy aan haar twee volwasse kinders (van Ehlers) en drie minderjarige kinders (van Kina) bemaak het. Gemeet aan haar slawe en lyfeienes, het 'n huis, 'n erf, "plaats ofte hoffstede" (dus, 'n [[plaas]]) met lewende hawe, maar ook heelwat implemente van die bakkery aan haar behoort.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/mooc/main_article.cfm?id=MOOC8%2F5%2E22a |title=Inventories of the Orphan Chamber Cape Town Archives Repository, South Africa: 6 Januarij 1729 |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=22 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210822083743/http://databases.tanap.net/mooc/main_article.cfm?id=MOOC8%2F5.22a |url-status=dead }}</ref> Daarbewens het sy ook diere en plaasimplemente op haar seun se plaas besit.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/mooc/main_article.cfm?id=MOOC8%2F5.22b |title=Inventories of the Orphan Chamber Cape Town Archives Repository, South Africa: MOOC8/5.22b 16 Januarij 1729 |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=22 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210822083742/http://databases.tanap.net/mooc/main_article.cfm?id=MOOC8%2F5.22b |url-status=dead }}</ref> Maar Christina Ehlers self het hoofsaaklik net linnegoed, eetgerei, 'n bed, 'n katel en 'n slavin geërf.<ref>[http://databases.tanap.net/mooc/main_article.cfm?id=MOOC8%2F5.22c Inventories of the Orphan Chamber Cape Town Archives Repository, South Africa: MOOC8/5.22c 6 Februarij 1729]</ref> Op die vraag waarom 'n edelman met geleerdheid (slegs enkeles aan die Kaap was goed toegelê in die Latyn en Frans) hom met die dogter van 'n eenvoudige bakker sou bemoei (sowel haar biologiese as stiefvader was bakkers), glo van die biograwe Von Dessin het sy pad na sosiale opgang in die Kaap ingetrou. Hy was in 1730 immers maar oor net meer as 'n jaar lank 'n klerk by die Sekretariaat van Justisie,<ref name="Spohr.1968.147" /> die aantal hubare vroue aan die Kaap van Europese afkoms kon mens op jou vingers tel (daar was ook geen adellikes onder hulle te kus en te keur nie), en bowendien was hierdie familie reeds goed ingesete, en toebedeel met aansienlike grondbesit.<ref name="Spohr.1968.147" /> Hierdie sterk familiebande sal tot sy voordeel strek. Selfs uit die graf kon die invloedryke “skoonvader”, Elias Kina (ook 'n broodbakker sedert 1712 vir verbygaande skepe,<ref name="TanapC37.46.63">{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=22027 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 37, pp. 46-63. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=21 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210821125010/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=22027 |url-status=dead }}</ref> in 1714 oorlede) Von Dessin toegang bied tot die regte kringe en sosiale opgang moontlik maak.<ref name="Mortiz.1935" /> Kina was voorheen 'n intieme vriend van Adam Tas.<ref name="Immelman1968.20" /> Von Dessin se vrou se bloedverwante of aangetroude familie, soos die De Savoyes, Kinas, d’Aillys en Rheniusse was koloniste van aansien.<ref name="Immelman1968.22" /> In 1731 doop die egpaar Von Dessin hul enigste kind en dogtertjie Barbara Theresia von Dessin,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Spohr.1968.147" /><ref name="Mullen.1976.79.80">Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):79-80</ref><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="vanwyk1961" /> wat op 16 Desember 1731 gebore is.<ref name="heeselombard1989.bl.64" /> Oor presies wanneer Von Dessin tot boekhouer bevorder is in die V.O.C., heers daar geen eenstemmigheid nie: een voer 1733 aan,<ref name="Immelman1968.19" /> maar dit blyk eerder 1735 is die juiste jaartal.<ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Spohr.1968.147" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="TanapC99.2.16" /> In die kladnotule van 21 Junie 1735 staan daar: "Dessein tot boekhouder à ƒ30 gevordert."<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23022 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 98, pp. 74-78. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=21 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210821135528/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23022 |url-status=dead }}</ref> Na meer as 10 jaar ná sy aankoms beklee hy die belangrike pos van Sekretaris van die Weeskamer,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Coetzee1968.409">Coetzee, P.C. 1968. Die Afrikaner en die Biblioteek. In: Pienaar, P. de V. (red.). ''Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner''. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Bpk. p. 409</ref><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Mullen.1976.80">Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):80</ref><ref name="Spohr.1968.147" /> teen nog 30 gulden per maand.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.147" /> Op 24 Desember 1737 het Von Dessin die eed afgelê.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23112 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 105, pp. 21-26. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=18 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210818153154/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23112 |url-status=dead }}</ref> Vergeleke met die karige soldy waarmee hy begin het en vir twee jaar (108 gulden per jaar) sedert sy aankoms moes tevrede wees, is sy salaris as beampte heel skaflik. As assistent styg sy inkomste vanaf 240 gulden per jaar geleidelik tot op 360 gulden per jaar.<ref name="Spohr.1968.147" /> In 1743/1744 is hy, met behoud van hierdie pos, deur die Kommissaris baron G.W. van Imhoff bevorder tot onderkoopman<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Bostoen.1996." /> teen 40 gulden per maand, dus 480 gulden per jaar.<ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Spohr.1968.147" /><ref>[http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23376 Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 123, pp. 94-138]</ref> Daar is egter sedert 1740 reeds aansoek gedoen om bevordering tot hierdie posisie.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23189 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 113, pp. 94-103. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=21 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210821154837/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23189 |url-status=dead }}</ref> Toe die goewerneurgeneraal Gustaaf Willem van Imhoff in Februarie 1743 by die Kaap aandoen, het Von Dessin sy kans waargeneem om bevordering te vra tot die rang "onderkoopman", met behoud van die ander pos, wat die volgende jaar ook toegestaan is.<ref name="Mortiz.1935" /> Die rang self was eintlik onbelangrik, en daar was geen beperkte hoeveel mense wat hierdie rang mag hê nie, maar dit is vir onkreukbaarheid en verdienstelikheid beloon.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Spohr.1968.147" /><ref name="Wendland1965.64" /> Von Dessin het egter nie alleen kantoorwerk gedoen nie. Hy het hom ook in die handel begewe, soos die baie ander koloniste. Sy huis is beskikbaar gestel vir inwoning of huisvesting aan skeepsoffisiere en reisigers, wat tot maande kon vertoef (en hy het handelskorrespondente met wie hy goed bevriend was gevra om 'n goeie woordjie vir hom te doen onder hul kennisse). Loonorders van Kompanjiesdienare kon teen 'n vaste wisselkoers aan die Kaap opgekoop word en in Nederland teen 'n hoër koers ingekasseer word, wat 'n wins gelewer het.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Immelman1968.20" /> Von Dessin se eintlike welgesteldheid is nie te vinde by die salaris wat die V.O.C. aan hom betaal het nie. Dit kan eerder toegeskryf word aan die handel, spekulasie, die notarispraktyk, deur herberg te verskaf, en teen die laat vyftigerjare het Von Dessin verskeie huurhuise besit en geld op verband uitgesit. Lewende hawe soos beeste, skape en varke wat hy besit het, het op vriende se plase gewei.<ref name="Immelman1968.21">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p.21</ref> Samevattend kan gesê word Von Dessin het vinnig opgang gemaak danksy 'n goeie opvoeding, intelligensie, aanpassingsvermoë (wat sy beheersing van Nederlands insluit),<ref name="Immelman1968.20" /><ref name="Wendland1965.65" /> 'n gunstige huwelik, goeie kontakte en die opbou van 'n ruim portefeulje.<ref name="Bostoen.1996." /> Maar dan was daar ook die twee erfporsies van familielede wat hierby ingereken moet word, wat die uitkoms was ná 'n lang en uitgerekte hofsaak in Duitsland. === Die hofsaak === In 1731 erf Von Dessin by sy grootmoeder van vaderskant. Sy sterf as weduwee en hofdame (“Hofmeisterin”) van Worgewitz in Plön.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.149">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter.'' Darmstadt: Turris-Verlag. S. 149</ref> In 1737 begin 'n lang en uitgerekte hofsaak wat tot 1754 sal voortduur.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.149" /> Reeds in 1745 het Von Dessin gehoor dat sy oom, die luitenant (uit diens) Joachim Otto von Hünemörder, voorheen die besitter van drie landgoedere (Fiensdorf, Alversdorf en Harmsdorf) gesterf het. Op 26 Mei 1745 het Von Dessin, as susterskind van die afgestorwene, deur die prokureur van sy broer (dr. Andreas Vogel, van Rostock) ook aanspraak op die boedel gemaak. Die antwoord van sy verteenwoordiger is op 12 Junie 1746 aan hom geskryf, maar kom eers teen die einde van die jaar in die Kaap aan. Nou juis op daardie oomblik was Von Dessin as kommissaris op sy diensreis/uitgebreide inspeksietoer na die binneland; hy keer eers teen einde April 1747 terug Kaap toe. In Oktober 1747 besoek sy broer (August Christian) hom in die Kaap om hierdie erfsaak te bespreek. August Christian vertoef tot 28 April 1748 en keer weer terug Duitsland toe.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.148">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter.'' Darmstadt: Turris-Verlag. S. 148</ref> Van die boedel sou August Christian egter nie 'n reaal of 'n penning te siene kry nie, want hy sterf in 1753, min of meer 'n jaar vóór die hofgeding uiteindelik in 1754 tot 'n einde kom, en daar met die Von Ketelhodts (wat die alleenreg wou hê op hul vader se landgoedere) tot 'n vergelyk gekom is.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.149" /> Nietemin bemaak Von Dessin op 2 Julie 1761 aan sy broer die volgende:<ref name="Bouwstoffen" /> {{cquote| eene som van 2000 Rijkx. voorts nog de „Hunemulderse en Schaakse erffenisse”, die, door † van mijn' oom en moeye van moederszijde uit voorm. Hertogdom Mecklenb., rechtmatig aanbestorven en thans nog onder frivole cavellatien van mijn neef den heer v. Keetelhoed berustende, die sedert vele jaren dies afleveringe door veele onreedelijke uitwegen heeft gezocht, zoodat ik deswegens tot verkrijging dier erffenisse heb moeten aanstellen en qualificeren, den heer Jan George Burgman dr. en profr, te Rostock enz. }} Dit is onduidelik of ''moeye'' die vervorming van ''moei'' is, die ou Nederlands vir ''tante'', in die enkelvoud. ''Moeye'' kan egter ook die meervoud wees, vir ''moeien'' (dus, ''tantes''), waarvan die slot –n moontlik nie in die spreektaal uitgespreek word nie. Nou verskil die bronne: volgens die een bron is Joachim Nikolaus von Dessin altesaam 3 000 riksdaalders toebedeel;<ref name="Mortiz.1935" /> 'n ander vermeld slegs 2 000 riksdaalders.<ref name="Spohr.1968.149" /> Maar albei is dit eens: 1 000 hiervan laat hy aan sy skoonsuster (Luise Sophia von Kalkreuther, nou weduwee ná August Christian se afsterwe)<ref name="Spohr.1968.149" /> reeds in 1758 na.<ref name="Mortiz.1935" /> Die res van sy erfporsie hou die opvolger van dr. Vogel, by name notaris en die burgemeester, dr. Johann Georg Burgmann, van Rostock, sommer vir homself. Hiervan was Von Dessin, woonagtig in Kaapstad, natuurlik salig onbewus.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.149" /> Sy onkunde spreek boekdele in sy testament, waarin hy die heer Ketelhodt beskuldig dat sy erfgeld "onder frivole cavellatien" van hom weerhou is.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.149" /> Asof hierdie onkunde in sy testament nie duidelik, tragies en ironies genoeg is nie, bedank hy boonop in 1758, per brief, op oordrewe wyse en met die hoogste titulatuur en dienspligtigheid die einste dr. Burgmann, uit pure verligting dat die hofsaak uiteindelik verby is, met die woorde: ''Ew. HochEdel-gebohr. werden mich hierdurch Zeitlebens zum höchsten verpflichten, und mir endlich erlauben, daß nebst schuldigster Empfehlung mit Offerte meiner Person mich nenne, HochEdelgebohrner, Hochgeehrtester Herr Doktor Ew. HochEdelgebohrn. verschuldigster Diener J. N. von Dessin.''<ref name="Mortiz.1935" /> Maar nog is het einde niet. Op 26 Februarie 1762 stuur die weesmeester 'n kopie van die 1761-testament (Joachim von Dessin se laaste testament) en aanwysings van die erfenis (4&nbsp;800 Carolusgulden) na Amsterdam, en deur die bemiddeling van 'n vriend van die oorledene, senator Peter Heinrich Tesdorf in Lübeck, aan die Hertoglike Land- en Regsbank in Güstrow, word die erfgename gevra om hul geld in ontvangs te neem. Die geld is in Amsterdam afgehaal en aan die erfgename uitbetaal. Hierdie erfgename is August Christian von Dessin se weduwee (Luise Sophia von Kalkreuther) en haar twee dogters, Cornelia Elisabeth en Elisabeth Friederike von Dessin. Die seun, August Friedrich von Dessin, het reeds as vaandrig van een van die Pruisiese dragonderregimente tydens die [[Sewejarige Oorlog]] gesneuwel.<ref name="Mortiz.1935" /> Die prokureur Burgmann het egter versuim om die 1 000 riksdaalders van 1758 aan die weduwee uit te betaal. Dit het 'n hofstryd gekos waarby Luise Sophia von Kalkreuther en later die voog van haar twee dogters, Henning Otto von Below auf Deven, by betrokke was. Toe die 1 000 riksdaalders uitbetaal is, bly die 2 000 riksdaalders (wat nog heeltyd in die prokureur se hande was) van die "Hunemulderse en Schaakse erffenisse" nog oor wat Joachim Nikolaus von Dessin nooit in sy leeftyd sou gesien het nie. Al wat Cornelia Elisabeth en Elisabeth Friederike von Dessin in 1766 hiervan ontvang (hul moeder is toe reeds oorlede) was 648 daalders en 27 sjielings, en ook maar net nadat 'n skikooreenkoms tussen die partye bereik is. Die twee dogters was die laaste spruite van die Von Dessin-familie.<ref name="Mortiz.1935" /> === Laaste lewensjare === Sy dogter, Barbara Theresia, sterf in 1750.<ref name="Bax1970.7" /> Sy vrou, Christina Ehlers, is in 1752 oorlede.<ref name="Bax1970.7" /><ref name="Spohr.1968.147" /><ref name="TanapC99.2.16" /> Weens swak gesondheid tree Von Dessin uit die Kompanjie in 1757<ref name="Tyrrel-Glynn" />, met die versoek om sy rang as onderkoopman en sy besoldiging te behou. Dit word hom toegestaan.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23788 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 135, pp. 272-277. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=22 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210822133040/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23788 |url-status=dead }}</ref><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Mullen.1976.81">Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):81</ref><ref name="Spohr.1968.155">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter Darmstadt: Turris-Verlag. S. 155</ref><ref name="Wendland1965.64" /> Teen hierdie tyd het Von Dessin reeds vier woonpersele besit, maar bring sy laaste lewensjare deur in 'n goed ingerigte huis in Waalstraat.<ref name="Tyrrel-Glynn" /> Von Dessin sterf op 18 September 1761.<ref name="heeselombard1989.bl.64" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Mullen.1976.81" /><ref name="Spohr.1968.156">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter Darmstadt: Turris-Verlag. S. 156</ref><ref name="Wendland1965.64" /> === Graf === Von Dessin het grafplek no. 27 in die [[Groote Kerk]] op 12 Oktober 1752 teen ƒ160 gekoop:<ref name="Immelman1968.22" /><ref>[https://archive.org/details/bouwstoffenvoord02spoe/page/276/mode/2up?q=van+dessin Spoelstra, G. 1907. ''Bouwstoffen voor de geschiedenis der Nederduitsch Gereformeerde Kerken in Zuid-Afrika''. Kaapstad. p. 279]</ref> {{cquote| Donderdag den 12 October 1752. Op ’t versoek van den ouderling de E. David d’Ailly, is aan den ondercoopman en secretaris der Weeskamer alhier, Sieur Joachim Nicolaas van Dessin, in vollen eygendom gegeeven, een graf, alhier in de kerk geleegen sijnde No. 27, en sulx voor de ordinaire somma van eenhondert en sestig Caroli guldens, waarvan aan gem. Sr Van Dessin een behoorlijk transport sal worden behandigt. }} In sy testament versoek Von Dessin dat ná sy teraardebestelling die graf eers na vyf-en-twintig jaar oopgemaak mag word. Die beendere van sy vrou en dogter (wat hom reeds ontval het) moet dan saam met syne in 'n kissie versamel word en herbegrawe word:<ref>[https://archive.org/details/bouwstoffenvoord02spoe/page/296/mode/2up?q=van+dessin Spoelstra, G. 1907. ''Bouwstoffen voor de geschiedenis der Nederduitsch Gereformeerde Kerken in Zuid-Afrika''. Kaapstad. p. 299]</ref> {{cquote| Verder legateer ik aan enz. behalve de som van 2000 guldens nog mijne grafstede No. 27, in de Caabse kerk, waarvan de erfgrond-brief is gedateerd 1 Oct. 1752, in dewelke ik egter na mijn afscheid uyt deese wereld zal moeten besteed ([[sic]]) worden, zullende die grafstede, vervolgens binnen 25 jaren daaropvolgende niet moge geopend worden, dat na verloop van die tijd zulle de gebeenten van mijn, mijne vooroverleden vrouw en kind bijeenverzameld worden in een klein kistje en weder in het graf gelegd. }} 'n Plekkie is ook vir vriende ingeruim. Aan die Nöthlings (Neethlings), dit is nou die ouers van Johanna Duminy, wat in taalkundige en geskiedkundige kringe bekend is vir haar dagboek uit 1790, is in die testament 'n ruime geldporsie bemaak. Dit is uit dank en erkentenis toe hulle hul intrek by sy huis geneem het tydens sy laaste jare, en veral mev. Nöthling het hom in sy laaste siekte verpleeg. Von Dessin het aan hulle ook die reg nagelaat om in sy graf (die een in die Groote Kerk) begrawe te word. Van hierdie reg het hulle gebruik gemaak.<ref name="Immelman1968.22">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968'' Kaapstad: A.A. Balkema. p.22</ref> Die testament bepaal:<ref>[https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/archief/1.04.02/invnr/6871/file/NL-HaNA_1.04.02_6871_0421 Nationaal Archief, Inventarisnommer 6871 Nrs. 5616-5739]</ref> {{cquote| Nog Legateeren ik aan den ten deesen Casteele bescheydene Sergeant Benjamin Nothling en desselfs huysvrouw Johanna Lombard, ten aansien hy Nothling mij in mijne jongst gehad hebbende swaare siekte trouw en onvermoeyt ten dienst is geweest en dog dagelix alle mogelijke handrijkinge doet, een somma van twee Duijsend Guldens indische Valuatie, alsmeede mijn grafsteede, die ik hier in de Caabsche Kerk heb, sub No 27, waarvan de Erfgrond brief is gedateerd 17 Oct.ber 1752 […] }} In die inventaris staan eweneens duidelik:<ref name="MOOC8/10.76">[https://archive.is/ULngI Inventories of the Orphan Chamber Cape Town Archives Repository, South Africa, MOOC8/10.76]</ref> {{cquote| aan den sergeant Benjamin Nöthling en desselfs huijsvrouw Johanna Lombaar, […] desselfs grafsteede in de Caabse kerk sub n:r 27 }} === Die Testament === Sy testament word beskou as 'n blykie van waardering vir die lewensgehalte wat Von Dessin in die Kaap kon geniet het.<ref name="Delmas.2010" /> Die oorgeskrewe kopie van die testament kan [https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/archief/1.04.02/invnr/6871/file/NL-HaNA_1.04.02_6871_0415 hier, handgeskrewe, besigtig] word. In die protokol van die 'Politiesecretaris' Johann Blankenberg staan dat Joachim von Dessin by die opstel van sy testament "ziekelijk van Licham, egter bij vollen verstande en gebruik van Sinnen" was. Maar ''compos mentis'' was hy nie heeltemal nie. Sy broer, August Christian, tel onder die erfgename. Sy broer is egter reeds in 1753 oorlede; nuus waarvan die testateur reeds teen ten minste 1758 moes verneem het. Ook sy broerskinders, dit is die kinders ('n seun en twee dogters) van August Christian, word as erfgename benoem, sou hul vader ondertussen tot sterwe kom: "aan mijn broeder August Christiaen van Dessin of by zijn overl. aan zijne erfgenamen, waarvan de oudste zoon gedoopt is op mijn naam v. Joachim Nicolaas en allen thans wonen in ’t hertogdom Mecklenburg". Dié naam van die oudste seun is egter verkeerd; sy naam is August Friedrich von Dessin (gebore 1742, oorlede 1762).<ref name="Mortiz.1935">[http://mvdok.lbmv.de/mjbrenderer?id=mvdok_document_00003731 Moritz, E. 1935. Joachim Nikolaus von Dessin. In: ''Mecklenburgische Jahrbücher'', Band 99 (1935), S. 209–218]</ref> Luise Sophia von Kalkreuther, sy skoonsuster (en haar dogters) het dus benewens die 1 000 riksdaalders in 1758 ook die 2 000 riksdaalders in die 1761-testament geërf, plus dan nog Joachim Nikolaus von Dessin se Hünemörder- en Schaakse erfenis (wat veronderstel was om 2 000 riksdaalders te wees).<ref name="Mortiz.1935" /> Benewens die manuskripte en boeke wat aan die Kaapse Kerkraad nagelaat is, is daar ook 'n legaat van 1 000 riksdaalders nagelaat met die opdrag om van die rente nuwe boeke mee aan te koop.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Boëseken1985.74" /> Sou die Kaapse Kerk nie hiervoor te vinde wees nie, moet al Von Dessin se eiendom oorgedra word aan die Weeskamer. Die Kaapse Kerk verbeur dan ook sy 1 000 riksdaalderlegaat vir die boeke-aanwinste. Soos opgestel op 2 Julie 1761 en onderteken in die Kaap op 12 Julie 1761,<ref name="MOOC8/10.76" /> enkele maande voor sy dood, staan daar (die belangrikste dele word uitgelig):<ref name="Bouwstoffen">[https://archive.org/details/bouwstoffenvoord02spoe/page/296/mode/2up?q=van+dessin Spoelstra, G. 1907. ''Bouwstoffen voor de geschiedenis der Nederduitsch Gereformeerde Kerken in Zuid-Afrika''. Kaapstad. p. 298-299]</ref> {{cquote| Ende alsnu ter nieuwer dispositie tredende, zoo verclaarde vooreerst te legateeren, maaken ende bespreeken, aan deese Caabse Kerke: mijne geheele bibliotheecq, met alle daarbij sig bevindende manuscripten, alsmede de daartoe behoorende zacken, groote loquetten, en klyne boek-lessenaars; voorts alle mathematische en astrologische instrumenten, mitsgaders ook alle de beste mijner schilderijen, ter voller keure van den Eerwaarden Kerkenraad, ofte ter uytsoekinge van degeene die daarvan kennisse hebben, en door welgem. HaarEerw. daartoe gequalificeert zullen zijn. Dit alles egter met volstreckt beding, dat deese mijne voorm. bibliotheecq en verdere hierboven gemelde vermakingen, op geenerhande wijse zal mogen werden veralieneerd, aangemerkt '''mijne intentie ende begeerte is, dat deese mijne''' hierboven staende '''vermakinge zal strecken tot een grondslag van eene publicque bibliotheecq, ten nutte van ’t algemeen''', met jaarlijxe vermeerderinge van deselve door boeken van alle faculteyten en geleersaemheyd, waardoor een yder in zijne besondere weetenschap zal kunnen werden gedient, ten welken opsigte ik dan, en opdat die vermeerderinge ook buyten eenige kosten der Diacony kunne geschieden, aan de Diacony alhier vermaeke '''en bespreeke eene somme van een duysend rijxdalers, omme uyt dies revenuën eene behoorlijke vermeerderinge van jaar tot jaar op bovengesegde bibliotheecq te kunnen doen'''; vermakende ik voorts nog aan meergem. Caabse kerk alle zoodanige boeken, als vanweegens den Eerwaarden en Hooggeleerden Heer Daniel Pels, thans conrector des Latijnsche School tot Amsterdam, ofte door andere, nae mijn dood, voor mijne reekg alhier mogten aangebragt worden; '''met ’t welk''' een en ander '''ik''' vastelijk en '''meene na mijn dood, aan ’t Gemeenebest nog een goed nut te zullen kunnen doen, waartoe ik altijd zooveel in mij is geweest zeer gaarne heb willen behulpsaem weesen''', versoekende ten dien eynde seer instantelijk den E. Agtb. Heer Commissaris Politicq, de Eerwaarde Heeren predicanten mitsgaders ouderlingen en diaconen, uytmaekende ’t Eerwaerde Collegie van kerkenraade alhier, hiertoe in alle billijkheyd, successivelijk de behulpsaeme hand te willen bieden en tot berijkinge mijner voorgemelde weloverdagte intentie naar alle vermoogen goedgunstelijk alles aen te wenden, ’tgeen tot ’t voorenstaende immers sal kunnen strecken. Maar ingevalle voorm. Eerwaarde Caabse kerkenraade, tegens verwagtinge, ’t voorenstaende wegens de gemelde bibliotheecq en verdere daerbij gem. legaaten, op dien voet niet geneegen zijn mogte te accepteeren nogte de voorwaarden hierboven gemeld daaromtrent op te volgen, in dat geval verclaare ik mijnen wil en intentie te zijn, dat alsdan niet alleen de voorz. bibliotheecq met derselver zacken, loqueten en boeklessenaars mitsgaders alle bevoorens gem. instrumenten en schilderijen zal moeten overgaan en devolveeren ten behoeve van de Weescamer deeser steede, om door dat Eerwaerde collegie daarmeede sodanig en in diervoegen gehandelt te werden, als te raade werden en goed vinden sullen, maar ook ’t aen de Caabse kerk gemaakte legaat van een duysend Rijxdrs geen plaats sal hebben, en voor niet gemaakt moeten werden aangemerkt. […] }} ==== Drie slawe vrygekoop ==== By die inventarisopstel van Von Dessin se besittings, word 13 slawe of lyfeienes daarby gelys:<ref name="MOOC8/10.76" /> * Isac van Mallabar * Joris van Bengalen * Chito van Couchim * Willem van de Caab * '''Fortuijn van Mallabaar''' * '''Leander van de Cust''' * '''Liesje van Bougies''' * Marrij van de Caab * Alida van de Caab * Hester van de Caab (met haar twee kinders Piet en Hendrik van de Caab) * Johanna van de Caab * Hagar van Mallabar (met haar 2 kinders Martha van de Caab en Lodewijk van de Caab) * Flora van Bengalen Die testament stel dit duidelik:<ref>[https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/archief/1.04.02/invnr/6871/file/NL-HaNA_1.04.02_6871_0422 Nationaal Archief, Testament. Begin met... Voorts is nog voor as't myne wille en begeerte dat, uit]</ref> Slegs Liesje van Bougies, Fortuijn van Mallabaar en Leander van de Cust is die enigstes wat deur die testament vrygekoop is weens hul "uiterste vleyd en opregtheid beweesene en bevondene getrouwe diensten". Daarbenewens het elkeen van hierdie drie 'n legaat van 100 riksdaalders ontvang "omme hun selven daarmeede behoorlijk te kunnen stabileeren ten eijnde dus op een Eerlijke wijse in Staat te zijn hender Een bequaam heenkoomen te vinden." Van Mallabaar en Van de Cust kry elkeen ses blou en ses wit hemde elk. Van Bougies kry twaalf wit hemde, of, indien dit onmoontlik is, genoeg wit linne en ander benodigdhede vir 'n nuwe pak klere. Hieroor is William Wilberforce Bird vol lof vir Von Dessin.<ref name="Bird1822.152" /> Die lof moet egter binne konteks verstaan word: Die slawehandel is in Engeland in 1807 afgeskaf. Bird skryf oor die jaar 1822 aan die Kaap. Die Kaap en ander kolonies skaf slawerny eers in 1834 af. {{cquote| […] by the manumission of his slaves, afforded proof, that, whilst he had endeavoured during life to add to the knowledge and improvement of others,. he had not forgotten to direct his own conduct in the paths of benevolence and humanity. }} Maar al het Von Dessin aan Joris van Bengalen beloof en aan ander gesê dat hy hulle sou vrykoop, verklaar hy ook in sy testament nou 'uitdruklik' dat hy sy beloftes 'revoieeren' (letterlik "hersien") het, dus, van plan verander het en daarby dus tot niet gemaak het, asof dit nooit gebeur ("geschiet") het nie. As daar op hierdie belofte beroep sou word, sal daarop géén manier ag geslaan word nie: dit is Von Dessin se wil en begeerte dat die res van sy slawe in die openbaar verkoop sal word en die geld in die boedel gestort word. {{cquote| Ende nademaal ik Testateur te meermaalen aan mijn Lijfeijgen Joris belooft en ook aan andere persoonen gesegt hebbe, dat ik hem Joris beneevens desselfs bijsit mijn slaavin [Maria?], mitsgad.s alle hunne kinderen en kindskinderen naa mijn dood uijt slaavernij in vrijdom zoude doen stellen, zoo verclaarde ik wel expresselijk dat ik op gemelde beloften omme de mij daar toe dringende reedenen mits deesen revoieeren ende te niet doe en dat sodanig als of deselve nooit waaren geschiet, ja schoon op gemelde Lijf Eijgenen in der tijd hun van gedaan belofde wilden bedienen, dat daerop in geenerleij manier Eenige reflexie sal genoomen werden, alsoo mijn wil en begeeren is dat alle desselve naa mijn overlijden als slaaven ten faveure van mijn Boedel Publicquelijk zullen werden vercogt. }} == Nalatenskap == === Boekeversameling === : Lees ook: [[Von Dessin-versameling]] Die boeke het oorspronklik in die studeerkamer in Von Dessin se woning gestaan. Dit was 'n enkelverdiepinghuis op die hoek van wat tans Koningin Victoria- en Waalstraat is, skuins teenoor die vleuel van die Suid-Afrikaanse Biblioteek waar die Dessiniaanse versameling in die Afrikana-afdeling bewaar is. In sy studeerkamer was daar teen die mure boekrakke en boekekaste met glasdeure waarin die 3 856 boekdele gehou is. Dit was die grootste versameling in Kaapstad van die 18de eeu. Hoewel die boekrakke min ruimte vir iets anders gelaat het, het daar in die vertrek nege skilderytjies en 'n ovaal spieël met vergulde raam gehang. In hierdie biblioteek was daar ook 'n kabinet waar daar rariteite geberg is, soos dit 'n agtiende-eeuse herebiblioteek betaam het.<ref name="Immelman1968.15" /> Hierdie versameling is binne 34 jaar opgebou; merkwaardig in die sin dat die Kaap op daardie tydstip geen boekwinkel, drukpers of uitgewery geken het nie.<ref name="Immelman1968.16">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968''. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 16</ref> Die biblioteek is vermoedelik nie alleen deur hom nie, maar ook deur sy vriende gebruik.<ref name="Coetzee1968.409" /> Privaatbiblioteke of boekerye was in die 18de en 19de eeu onder die gegoedes en vermoëndes egter niks buitengewoon nie, en dikwels sou die boekeversameling aan die volgende geslag bemaak word. Al dien hierdie privaatbiblioteke as getuienis van die intellektuele lewe van die room van die oes, kon dit selde as die kern van die openbare biblioteekwese dien of aanleiding gee tot die opbou en uitbou van die Suid-Afrikaanse biblioteekwese (nie alleenlik weens grootte nie, maar ook die smaakkeuse). Hiervan is Von Dessin se versameling die uitsondering.<ref name="Coetzee1968.410" /> === Die aankope === [[Lêer:Exlibrisvondessin.jpg|duimnael|regs|300px|Die ex libris met die lyfspreuk van Von Dessin: [[artem quaevis terra alit]]. Daar bestaan geen afbeelding van Joachim Nikolaus von Dessin nie. Slegs sy handtekening met baie swierige krulle uit sy tyd het behoue gebly.<ref name="Wendland1965.65" />]] Die vraag ontstaan hoe Von Dessin binne 34 jaar so 'n groot boekery opgebou het, sonder drukpers, boekwinkel of uitgewers in die Kaap.<ref name="Immelman1961.26">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 26</ref> 'n Legende het toe so ontstaan: omdat Von Dessin heel waarskynlik as sekretaris van die Weeskamer vooraf inligting omtrent die hoeveelheid boeke in die bestorwe boedels kon bekom het, asook watter boeke daar ter sprake was, kon hy daarom eerste kennis daarvan geneem het. Boonop het hy maar min te doene gehad met die sorg van die wesies, maar wel met die geld wat die wewenaars en weduwees moet gee wanneer hulle hertrou, in die belang van hul minderjarige kinders uit die eerste huwelik. Hy sou sodoende dus sy ingewinde intieme (voor)kennis omtrent private familiesake en -aangeleenthede van sy beskermlinge tot sy voordeel kon gebruik: Von Dessin sou dan presies weet wát en wáár daar te aas is.<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Delmas.2010" /><ref name="Immelman1961.26" /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Sphor1968.154">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 154</ref> Daarvolgens sou hy privaat sy kopies kon doen, of by veilings gaan bie. Soms het hy nie self gaan bie nie, maar familie (soos die swaers d'Ailly en Rhenius) en vriende gevra om die biewerk buitekant Kaapstad namens hom te gaan doen. Met behulp van sy vrou se bloedverwante het hy ook boeke probeer verkry sodra die leesstof beskikbaar geword het.<ref name="Immelman1961.26" /><ref name="Bostoen.1996." /> Maar nou lui die eintlike legende dat Von Dessin tydens die pokke-epidemie van 1755 (en ander epidemies wat voortdurend die Kaap sou teister met sterftes; twee pokke-epidemiejare sluit ook 1731 en 1740 in<ref name="Tyrrel-Glynn" />) sommer genadeloos 'n groot slag met die boeke geslaan het. Juis in die tyd van beproewing toe niemand hulle aan boeke gesteur het nie.<ref name="Delmas.2010" /> Hy het dus letterlik uit ander se dood baatgevind. Tydens die epidemie het die bevolking (5 123 koloniste en 5 787 slawe) byna 'n vyfde van omgekom: 963 koloniste en 1 109 wat nie van Europese afkoms was nie, het gesterwe.<ref name="Immelman1961.25">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 25</ref> Die besoeker [[William Wilberforce Bird]] het hierdie 'lasterlike bewering' ("detraction") maar net in 1822 opgeteken wat sy tydgenote aan hom meegedeel het toe hy in die Kaap was. Of die aantygings nou waar is of nie, vir Bird heilig die doel die middele: as mens soveel boeke moontlik wil versamel vir die openbare gebruik, wat tog 'n filantropiese daad is, dan maak dit tog net sin om die boeke so billik moontlik te versamel.<ref name="Bird1822.152" /> Vir navorsers soos Bax is die bewering absolute snert wat veral gehuldig word deur skrywers wat geen benul het van die werke wat in Afrikaans gepubliseer is nie, nog minder die Nederlandse oerdokumente van nader bekyk het.<ref name="Bax1970.91">[https://web.archive.org/web/20210814202233/https://knaw.versie1.online/DL/publications/PU00010214.pdf Bax, D. 1970. ''Zuid-Afrika's eerste openbare verzameling op het gebied van kunst en etnologie 1764–1821''. Amsterdam:North-Holland Publishing Company, p. 91-92]</ref> Von Dessin het van gereelde tussengangers gebruik gemaak.<ref name="Delmas.2010" /> In 1734 bring ene "Heer Meulenbeek" vir Von Dessin 'n gedrukte kaart van die vier wêrelddele (in groot formaat) uit Nederland saam.<ref name="Bostoen.1996." /> In 1736 en 1737 bestel Von Dessin boeke by die Amsterdamse tabakshandelaar Jurriaan Westerhoff. In Von Dessin se een brief in 1736 aan sy boekevriend Jurriaan Westerhof in Amsterdam gee hy reeds te kenne: "Ende dewijl ick een seer groote liefhebber van goede boeken soo geestelijke als historische ben,<ref name="vanwyk1961" /> soo versoeke mij van tijd tot tijd met wat nieuws te voorzien."<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.91" /><ref name="Wendland1965.65">[https://www.carolinum.de/wp-content/uploads/042_sommer65.pdf Wendland, W. 1965. Joachim Nikolaus von Dessin. ''Carolinum'' 28(42) Sommer. S. 65]</ref> Bostoen maak hieruit die afleiding dat, hoewel Von Dessin dikwels die titelname moes noem by bestelling, hy in baie gevalle die boekekeuse aan die leweransier self moes oorlaat.<ref name="Bostoen.1996." /> Vir Delmas strook dit met die boekesmaak: die meeste boeke in die versameling handel wel oor die geskiedenis of teologie.<ref name="Delmas.2010" /> So ook bestel hy boeke in 1738 by die Rotterdamse koopman Nicolaas Pille (1706–1737) [dus, toe reeds oorlede].<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Delmas.2010" /> Von Dessin se vriend in die Kaap, Jan de Waal, wat sy vernaamste leweransier was van huishoudelike goedere, lewer aan hom die tydskrifte waarop Von Dessin ingeteken was, soos die ''Europische Mercurius'' en ''De Boekzaal van Europa''.<ref name="Bostoen.1996.">[https://www.dbnl.org/tekst/bost002verz01_01/bost002verz01_01_0001.php Bostoen, K.J. 1996. 'Verzamelaars, bezitters, lezers van Weyermaniana in de achttiende eeuw' In: ''Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman'' 19 (1996), p. 33-42.]</ref><ref name="Delmas.2010" /> Daar is ook die konrektor van die Latynse Skool in Amsterdam, Daniël Pels,<ref name="Tyrrel-Glynn" /> wat sy vernaamste boekeverskaffer in Nederland was. Op 16 Oktober 1755 en 2 Oktober 1761 (Von Dessin is toe reeds oorlede) staan die Heren XVII te Amsterdam Pels die vergunning toe om 'n kis met boeke vragvry te versend. In 1756, 1758 en 1759 versoek Von Dessin die Heren XVII te Amsterdam om sy salaris aan Pels uit te betaal.<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.91" /><ref name="Wendland1965.65" /><ref name="Delmas.2010" /> Von Dessin se maandsalaris as onderkoopman was toe ƒ40.<ref name="Bostoen.1996." /> Maar eintlik het Pels reeds vanaf 1744 Von Dessin gereeld van boeke voorsien. Von Dessin vra in sy testament ook dat sy eksekuteurs die boeke (van Pels) moet betaal wat ná sy afsterwe in die Kaap nog moet aankom.<ref name="Bostoen.1996." /> Ander, soos Immelman, voer aan die meeste van die boekeversameling moes in die Kaap self aangeskaf gewees het. Die veilings kon maar één manier wees hoe Von Dessin boeke bekom het. Hierdie metode spesifiek het byna 'n legende geword, en toe naderhand heeltemal ontaard. Vir Immelman is dit eerder 'n bewys hoe Von Dessin "gevare onbevrees getrotseer het en geen geleentheid laat verbygaan het waar hy sy versameling kon aanvul nie."<ref name="Immelman1961.26" /> Die ''Ex libris'' wat voormalige eienaarskap van Kapenaars toon, word dan sonder meer as bewyse gebruik.<ref name="Delmas.2010" /> Amptenare wat die Kaap verlaat of afgetree het, het hul boeke verkoop. Verbygaande reisigers en skeepsoffisiere het boeke aan hom geskenk of by hom geruil, dikwels vir voedsel.<ref name="Delmas.2010" /> Soms het Von Dessin deur besoekers vooruitbetalings gemaak – en party is dan vort met die geld, sonder om weer van hulle te laat hoor. Vreemdelinge is soms weke lank gratis onderdak gegee, op voorwaarde dat hulle in ruil daarvoor bepaalde boeke aan hom sou stuur.<ref name="Immelman1961.26" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Delmas.2010" /> En dan was Von Dessin natuurlik ook 'n geliefde man. Baie van die boeke met ou ''Ex libris''-handtekeninge voorin, is afkomstig van vriende. As geskenke.<ref name="Wendland1965.64">[https://www.carolinum.de/wp-content/uploads/042_sommer65.pdf Wendland, W. 1965. Joachim Nikolaus von Dessin. ''Carolinum'' 28(42) Sommer. S. 64]</ref><ref name="Sphor1968.154" /> Laastens ontstaan die vraag ook of iemand soos Von Dessin tot sulke gewetenloosheid in staat sou wees, of in dieselfde strik as sy voorganger sou wou trap. Sy ou skoolvriend, Otto Friedrich Mentzel, noem in sy reisbeskrywing aan die Kaap dat Von Dessin, met sy diensaanvaarding as Sekretaris van die Weeskamer, daarop aangedring het om die geldsake van die weeskamer te oudit, en toestemming daarvoor gekry het.<ref name="Tyrrel-Glynn" /> Die Kommissie het bevind sy gestorwe voorganger, Jacob Leever, het ƒ140 000 verduister. Die agterblewe vrou, nou 'n weduwee, word toe voortaan onderhou deur die kerk, want hul huis is verkoop aan Kaptein Rhenius teen ongeveer ƒ40 000. Selfs van die vrou, wat van geen sout of water geweet het nie, se klerestukke moes opgeveil word.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23112 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 105, pp. 21-26. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=18 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210818153154/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23112 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23135 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 107, pp. 53-65. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=18 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210818153153/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23135 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23176 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 111, pp. 64-88. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=18 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210818153151/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23176 |url-status=dead }}</ref><ref>[https://play.google.com/books/reader?id=AroBAAAAYAAJ&pg=GBS.PR58&hl=de Mentzel, O.F. ''Vollständige und zuverlässige geographische und topographische Beschreibung des berühmten und in aller Betrachtung merkwürdigen Afrikanischen Vorgebirges der Guten Hofnung'' Glogau: Christian Friedrich Günther, S. 59]</ref><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Spohr1968.148">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 148</ref> Een bron voer aan die geld is deur "vorige sektretaris'''se'''" (meervoud) verduister en dat Leever nie alleen aandadig is nie.<ref name="Tyrrel-Glynn" /> === Nie die eerste biblioteek nie === Ten spyte van die reuseskenking wat die eerste ''openbare'' biblioteek van Suid-Afrika sou word, was die ''Dessiniarium'' nie die eerste biblioteek of boekery van Suid-Afrika nie. In 'n brief op 13 Mei 1652 (toe Jan van Riebeeck op die punt staan om die Kaap te verlaat), praat Van Riebeeck van gedrukte boeke, kaarte en manuskripte wat hy in die sorg laat van [[Zacharias Wagenaer]].<ref>[https://archive.org/details/precisofarchives03cape/page/246/mode/2up?q=charts+and+notes Leibbrandt, ''Precis of the Archives of the Cape of Good Hope'' I, brief gedateer 13 Mei 1652 aan Batavia]</ref><ref name="Delmas.2010" /> Delmas wys op 'n inventaris van die fort wat op 8 Januarie 1661 opgestel is deur ''Secunde'' Roeloff de Man, op las van [[Jan van Riebeeck]]. Twintig boeke is gelys, waarvan die Bybel en ander geestelike boeke skitter in hul afwesigheid; 'n alte duidelike teken dat die boeke op die lys vir amptelike gebruik bedoel was. Die lys is volgens drukformaat uiteengesit: folianten, quarto en octavo. Die versameling bestaan uit boeke oor wiskunde, trigonometrie, argitektuur, sterrekunde, 'n ''Grammatica Arabica Thomae Erpenij'' (as [[lingua franca]] aan die kus van Oos-Afrika), plantkunde (vir landbou) en reisverslae.<ref name="Delmas.2010" /> Roeloff de Man self het sy eie private paar boeke gehad, wat opgeveil is ná sy dood.<ref>[https://www.delpher.nl/nl/boeken/view?objectsearch=Linschoten&coll=boeken&identifier=MMKB02:000118335:00131 Bosman, D.B. 1923. ''Oor die ontstaan van Afrikaans.'' Swets & Zeitlinger pp. 127-128]</ref> Maar die eer van die eerste biblioteek kom die Raadsbiblioteek toe ('n departementele boekery van die regering) wat sedert 1710 bestaan het, en vir die gebruik van die hoër amptenare van die V.O.C. bedoel was in die uitvoering van hulle pligte.<ref name="Immelman1968.16" /><ref name="Coetzee1968.409" /> Dit het gevolg nadat die kommissaris C.J. Simons dit aan die lig gebring het dat so 'n boekery, wat noodsaaklik is by regspleging, aan die Kaap ontbreek. Boeke sou uit Batavia aangekoop word vir dié doel.<ref name="Coetzee1968.409" /> Teen 1739 toon die biblioteek slegs 13 titels (soos in die inventaris uit die jaartal aandui), maar dit word die daaropvolgende jaar verryk met 60 titels (regsboeke) uit die boedel van Adriaan Kervel. Verdere werke is aangeskaf, of as geskenk ontvang. Die biblioteek van die Raad van Justisie besit teen die einde van die 18de eeu 93 titels in 148 bande; daarvan het 'n deel vermoedelik oorgegaan na die biblioteek van die Kaapse Geregshof.<ref name="Coetzee1968.409" /> Met die uitsondering van Ryk Tulbagh, was die meeste boekeliefhebbers aan die Kaap hoofsaaklik in die buiteland gebore, waar hulle hul geestelike vorming gekry het. Die sewentienjarige Tulbagh is egter bes moontlik beïnvloed deur sy ouer kollega, Adriaan Kervel, om homself deur boekegebruik vir hoër betrekkings te bekwaam om in 1751 goewerneur te word. Toe Tulbagh in 1771 sterf, byna 'n dekade ná Von Dessin se heengaan, is sy boeke, opvallend genoeg, nie sonder meer aan die Dessiniarium bemaak nie. Die regsgeleerde werke uit Ryk Tulbagh se boekery is aan die biblioteek van die Raad van Justisie bemaak.<ref name="Coetzee1968.409" /> Tulbagh het ook sy Franse boeke aan Josephus de Grand-Pre(d)ez en sy Hollandse boeke aan Pieter Hacker bemaak.<ref name="Boëseken1985.74">Boëseken, A.J. 1985. Die Kompanjie en sy Onderdane. In: Muller, C.F.J. (red.). ''Vyfhonderd jaar Suid-Afrikaanse geskiedenis.'' Kaapstad: Academica, p. 74</ref> === Was Von Dessin sy tyd vooruit? === Die antwoord op bogenoemde vraag gaan afhang hoe die testament, omgewing en wêreldgebeurtenisse self verstaan word. '''R. F. M. Immelman''', 'n universiteitsbibliotekaris aan die [[Universiteit van Kaapstad]], dra sy opstel in '''September 1961''' voor aan die Vriende van die Suid-Afrikaanse Biblioteek, ter geleentheid van Von Dessin se 200ste sterfdag. Na sy mening was Von Dessin sy tyd met byna 'n eeu vooruit. In sy opstel beskou hy dit 'n "verbasendwekkende prestasie" om soveel boekdele in die loop van dertig jaar op te bou (3 856), des te meer merkwaardig as mens in ag neem dat daar geen boekwinkel, drukpers of uitgewery in die Kaap was nie.<ref name="Immelman1968.16" /> Von Dessin word dus 'n merkwaardige figuur, nie alleen omdat hy 'n versamelaar was nie, maar ook 'n weldoener aan die gemeenskap. Veral omdat hy 'n plan ontwerp het waardeur die toekomende geslagte voordeel uit sy boekery sou trek. Von Dessin se ideë omtrent biblioteke, sê Immelman, "was inderdaad hul tyd vooruit en sou destyds in elke land in Europa of Amerika as ver gevorderd beskou gewees het. Wat 'n mens so verbaas, is dat 'n Kapenaar, meer as dertig jaar op 'n uithoek van die vasteland van Afrika woonagtig, sesduisend myl van Europa, so goed op die hoogte was van die destyds modernste opvattings omtrent die biblioteekwese.". In 'n voetnota verwys Immelman dan direk na P.C. Coetzee se artikel "Die Nalatenskap van Von Dessin" wat in ''Historiese Studies'' (1942) verskyn het.<ref name="Immelman.1968.17" /> Immelman meen uit die testament self kan mens daardie afleidings maak. Hy stip die volgende puntjies waar Von Dessin vasgestel het:<ref name="Immelman.1968.17">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 17</ref> {{cquote| : 1. dat sy boekery ten bate van die gehele gemeenskap aangewend moes word en derhalwe die kern van 'n ''publique bibliotheecq'' moes vorm; : 2. dit dat alle vakgebiede moes verteenwoordig, sodat dit in iedere enkeling se besondere behoeftes kon voorsien en ''alle faculteyten en geleersaamheyd'' sou dek; : 3. dat dit onderhou moes word as 'n "lewende" versameling, waaraan gereeld boeke toegevoeg moes word, waarvoor hy voorsiening gemaak het deur 1,000 riksdaalders (destyds ongeveer £208 werd) aan die kerkraad van die Groot Kerk te bemaak; die rente hierop moes 'n vaste inkome oplewer om die toekomstige boeke-aankoop vir sy versameling te dek; : 4. dat die boekery vryelik beskikbaar moes wees vir die publiek, sonder enige intekengeld of deposito, sodat dit van die eerste vrye openbare biblioteke in die wêreld geword het, in elk geval die eerste in Suid-Afrika; : 5. dat die kontinuïteit van die boekery verseker sou word – rede waarom hy dit aan die Nederduits Gereformeerde Kerk bemaak het, as een van die weinige selfvernuwende liggame in die kolonie destyds. }} Immelman beskou die voorwaardes as tekenend dat Von Dessin "goed op die hoogte moet gewees het van die destyds modernste ideë omtrent die biblioteekwese, en veral met die geskrifte van die vernaamste outoriteite oor die teorie van die vak in daardie tyd, nl. Gabriel Naudé en Leibnitz." Naudé was die bibliotekaris van kardinaal Mazarin in Frankryk<ref name="Tyrrel-Glynn" /> Immelman sien albei geleerdes se hoofgedagtes in die testament beliggaam. Daaruit maak hy die afleiding dat Von Dessin nie bloot 'n boekeversamelaar vir die vreugde was nie, maar ook die inhoud (veral ten opsigte van die biblioteekwese) goed onder die knie gehad het.<ref name="Immelman.1968.17" /> Dan voeg hy by: <ref name="Immelman1968.18" /> {{cquote| Sonder twyfel kan gesê word dat hy sy tyd ver vooruit was, des te meer wanneer in ag geneem word dat vrye openbare biblioteke, uit stadsbelastings bekostig, eers ongeveer 1850 algemeen geword het in Brittanje en die V.S.A. Selfs openbare biblioteke vanweë skenkings was in die middel van die 18de eeu maar dun gesaai; Chetham's Library in Manchester en die openbare biblioteek in Norwich was bv. twee van die weiniges in Engeland. }} In dieselfde artikel laat Immelman darem ook duidelik blyk dat die boekeversameling uit werke bestaan van 'n opgevoede man uit die middel van die 18de eeu – soos dit 'n soort Hollandse patrisiër uit die gegoede burgerstand van Nederland, of uit die laer adel in Duitsland betaam. Dit was geleerde werke, nie gewilde leesstof van die massamenigte nie, omdat laasgenoemde opvatting eers teen die 19de eeu sal inslag vind.<ref name="Immelman.1968.27">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 27</ref> '''P.C. Coetzee''' benadruk in '''1968''' juis hierdie puntjie. Dit mag miskien "verleidelik" wees om Von Dessin as iemand te sien wat in 1761 in Suid-Afrika "reeds 'n kosteloos-toeganklike sosiale biblioteek wou stig", maar hy glo egter nie dit is die geval nie:<ref name="Coetzee1968.410">Coetzee, P.C. 1968. Die Afrikaner en die Biblioteek. In: Pienaar, P. de V. (red.). ''Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner''. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Bpk. p. 410</ref> {{cquote| Maar hy [Von Dessin] was nie sy tyd vooruit nie en het soos ander biblioteekstigters van die sewentiende en agtiende eeue net 'n publiek van relatief geleerde dilettante in gedagte, mense soos hy self was wat dan in die biblioteek "eenyder in zijne bisondere wetenschap zal kunnen werden gedient". Dit is dan ook paslik dat die Dessynse biblioteek deel geword het van 'n nasionale biblioteek waar dit vandag nog gebruik kan word deur mense na Von Dessin se hart. }} Coetzee glo dit is liewer Lord [[Charles Somerset]] wat hierdie eer te beurt val. Te midde van die verengelsing aan die Kaap, en die tiran wat hy deur Pringle en Fairbairn geteken is, was Somerset "in werklikheid […] 'n versiende en idealistiese administrateur." Hy het hartgrondig daarin geglo dat ander volke daarby sou baat om Engels te word. Die Kaapse kolonie moes Engels leer omdat die Engels in sy oë die sleutel was tot die skatkis vol intellektuele rykdom, wat oor negentig geslagte van dwarsoor die wêreld (van alle volke) opgegaar is. Heel gepas by hierdie kultuurpolitiek het hy 'n vrye skool en vrye biblioteekdiens beoog. Nie eens Engeland en Amerika kon sover dink nie; die biblioteekwêreld in daardie twee lande het hierdie gedagtegang maar eers na 1850 gedeeltelik aanvaar. Somerset het in 1818 bepaal dat 'n gedeelte van die belasting op wyn gebruik sou word om hierdie openbare biblioteekwese te befonds, soos hy in 1818 aangekondig het. Maar teen 1820 was hierdie biblioteek sonder fondse, dit is oorhandig aan 'n komitee wat dit soos 'n koöperatiewe sosiale biblioteek bestuur het. Met ander woorde, daar was inskrywingsgeld ter sprake. Die Britse setlaars was aan hierdie tipe biblioteke in hul moederland ook gewoond en het dit as sodanig ook in Suid-Afrika gebruik.<ref>Coetzee, P.C. 1968. Die Afrikaner en die Biblioteek. In: Pienaar, P. de V. (red.). ''Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner''. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Bpk. p. 410-411</ref> Maar volgens '''Susan J. Mullen''' handel dit juis nie oor 'n uitgelese groepie (in haar woorde: "privileged few") nie, maar vir iedereen ("ten nutte van 't algemeen") wat in die 18de eeu nog ongehoord was. Juis omdat hy soveel boeke versamel het (en in sy testament die wens uitspreek dat die versameling moet uitbrei met die 1000 riksdaalders (omtrent R360 in 1976)) in 'n tydperk toe daar nog geen drukpers was nie (en maar eers in 1784 in die Kaap aangekom het), maar ook geen boekwinkel of uitgewers nie, dui dit eerder op Von Dessin se versiendheid. Dit is juis vir Mullen bejammerenswaardig dat die algemene publiek in die jaar van haar artikel ('''1976''') salig onbewus is van die kultuurskat in hul midde, en dat dit vernaamlik akademici is wat hierdie korpus om navorsingsdoeleindes benut.<ref>Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):82-83</ref> === Onmiddellike nalatenskap === Meer as 40 jaar ná Von Dessin se dood het hierdie (verouderde) stel boeke, en dus die eerste openbare biblioteek, so te sê geen invloed op die Kaapse samelewing uitgeoefen nie. Toe die biblioteek geopen het ('n kosterhuis is omskep in 'n biblioteek), wys die kerkraad op 6 Augustus 1764 vir die predikant Johannes Fredericus Bode aan as die bibliotekaris. Die biblioteek is eenmaal per week oop, op 'n Woensdagmiddag elke week tussen 13:00 tot 16:00, en die boeke kan uitgeneem word en vir 'n maand lank tuis gelees word, of drie maande lank vir diegene wat buitekant Kaapstad bly. Ongelukkig het die nuutjie gou genoeg oorgewaai.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Delmas.2010" /><ref name="Bax1970.7" /> Later was die biblioteek slegs oop op aanvraag.<ref name="Bax1970.7" /> Johan Splinter Stavorinus maak in sy ''Reize van Zeeland over de Kaap de Goede Hoop naar Batavia, Bantam, Bengalen, enz.'' (1793) melding van die biblioteek (in sy reistog, vanaf '''1768''' tot omstreeks '''1771''', na Batavia en terug), maar hy is nie veel ingenome daarmee nie: {{cquote| Niet ver van de Kerk, staat een gebouw, dat met den grootschen naam van ''Bibliotheca Publica'' pronkt. Hier vindt men eene langwerpige zaal, waarin weinige, en nog minder goede boeken gevonden worden, komende daarin volmaakt overeen met de Boekerij op ''Batavia'', die ook denzelven verheven naam draagt. De Koster van de Kerk is te gelijk ''Bibliothecarius''. }} Sir '''John Barrow''' skryf in '''1806''' in sy [https://books.google.co.za/books?id=nb8NAAAAQAAJ&pg=PA98&lpg=PA98&dq=%22There+is+neither+a+bookseller%27s+shop+in+the+whole+town,+nor+a+book+society%22&source=bl&ots=sjI1USAmfF&sig=ACfU3U0QUMXcGqTCvXjjGdlxmpzEgjhaGA&hl=de&sa=X&ved=2ahUKEwiSyabY_ofxAhUXgFwKHeIZCi0Q6AEwAHoECAUQAw#v=onepage&q=%22There%20is%20neither%20a%20bookseller's%20shop%20in%20the%20whole%20town%2C%20nor%20a%20book%20society%22&f=false ''Travels into the Interior of Southern Africa'', boekdeel II], in Kaapstad is daar geen sprake van 'n boekwinkel of boekklub nie, selfs die ''Concordia'' het ten gronde gegaan omrede die lede meer van drink, rook en speletjies gehou het. Die kerk bestuur wel 'n biblioteek, met boeke wat deur 'n individu vir die openbare gebruik bemaak is, maar dit word selde deur die publiek of individue besoek. Hierdie versameling spog egter met 'n paar uitstekende boeke, veral skaars of waardevolle eksemplare sover dit die Klassieke, reisigersjoernale, algemene geskiedenis, woordeboeke, of die kerkgeskiedenis aangaan. Barrow het dit veral teen diegene wat geleerdheid in Europa ontvang het, maar 'n traak-my-nie-agtigheid ontwikkel het in 'n kolonie waar hierdie opvoeding nie juis hoog aangeslaan word nie. Die 32-jarige luitenant '''Wasili Golownin''' en sy skeepslui kon tussen vroeg-Mei '''1808''' en 31 Mei '''1809''' nie die Kaap verlaat nie, omrede Rusland, deur Napoleon se toedoen, nou tot vyand van Brittanje verklaar is. Hulle is egter nie gevange geneem nie, omdat Golownin genoegsame dokumentasie en verlof vooraf kon toon om aan te meer, totaal onwetend van die oorlog was (want anders sou hy die Kaapse hawe tog vermy het), en Rusland en Engeland in geen volskaalse oorlog gewikkel was nie. Die Goewerment aan die Kaap het ook nie veel geweet hoe om die situasie te hanteer nie; voedsel is nie deur regering verskaf nie, maar onder meer deur die bakker (Sertyn) en slagter (De Wet, óf De Wit) verskaf; en antwoord van Londen het uitgebly. Ná 'n jaar en vyf-en-twintig dae sonder antwoord het Golownin in die stilligheid een aand die seile van die ''Diana'' laat span en sonder verlof of gewetenswroeging die Kaap verlaat. Geen poging van die owerheidsweë kon hul langer stuit nie. Hul bereik die oopsee en hul vryheid uiteindelik om tienuur. Alle skuld sal vereffen word deur die opveiling van die skip se agtergelate chronometer, is aan die bakker per nagelate brief gesê.<ref>Gorelik, B (ed.). 2015. Vasily Golovnin, 1808-09. In: ''An Entirely Different World: Russian Visitors to the Cape, 1797–1870.'' Kaapstad: Van Riebeeckvereniging. pp. 15-26</ref> Om sy tyd egter ondertussen in Kaapstad te verwyl het Golownin en kamerade ook die biblioteek besoek. In sy ledige uurtjies (waarvan hy en die bemanning meer as 'n jaar lank oorgenoeg van had!) het hy byna alle leesstof verslind wat oor die Kaap geskryf is. Maar in sy mémoires skryf Golownin die biblioteek is nie veel om oor huis toe te skryf nie, al moet mens in gedagte hou die stad is 'n verafgeleë beskawingspunt. Die gebou langs die kerk is nogal aansienlik groot, maar die versameling is klein en bestaan meestal net uit boeke in Nederlands, Frans, Duits en Latyn en miskien 'n paar rariteite wat amusant is (waaronder ook die vermelding van die toevoegings uit die Stille Suidsee). Hoewel énige inwoner na hartelus énige boeke by die biblioteek kon gaan uitneem, ontdek Golownin in die paar blaaie van die reusagtige uitleenregister op die tafel slegs 'n skamele 87 boeke is tussen 1789 tot 1808 (of, in die afgelope 19 jaar) deur die Kaapse publiek uitgeneem.<ref>Gorelik, B (ed.). 2015. Vasily Golovnin, 1808-09. In: ''An Entirely Different World: Russian Visitors to the Cape, 1797–1870.'' Kaapstad: Van Riebeeckvereniging. pp. 27-28</ref><ref>[https://play.google.com/books/reader?id=LPSNBQAAQBAJ&hl=de&pg=GBS.PT20 Путешествие на шлюпе «Диана» из Кронштадта в Камчатку в 1807–1809 гг]</ref><ref>[https://play.google.com/books/reader?id=_rhHDwAAQBAJ&hl=de&pg=GBS.PT181.w.0.1.124 Путешествие на шлюпе «Диана» из Кронштадта в Камчатку в 1807–1809 гг]</ref> Die belaglikste verskynsel wat hom voorgedoen het was die sortering van die boeke. Die boeke is nie volgens onderwerp, outeur of taal gepak nie, maar volgens boekhoogte. Die hoogste boeke is heel aan die regterflank gepak, en die kortste boeke heel links. En boonop word hierdie groottes, op hierdie oop rakke, aangedui deur "Quarto", "Folio", ens., terwyl enige leser met oë in sy kop die boeke se groottes kon skat.<ref>Gorelik, B (ed.). 2015. Vasily Golovnin, 1808-09. In: ''An Entirely Different World: Russian Visitors to the Cape, 1797–1870.'' Kaapstad: Van Riebeeckvereniging. pp. 27-28</ref> Maar sekerlik die skerpste reaksie was die reisbeskrywing in '''1822''' van [[William Wilberforce Bird]] (''State of The Cape of Good Hope in 1822''), 60 jaar ná Von Dessin se dood. Die versameling het wel aansienlik uitgebrei, maar tog is daar iets mis:<ref name="Bird1822.152">[https://archive.org/details/statecapegoodho00colegoog/page/n176/mode/2up?q=dessin Bird, W.W. 1823. ''State of The Cape of Good Hope in 1822'' London: John Murray.]</ref> {{cquote| The library already boasts possession of the best ancient, and most recent modern publications, in religion, in the classics, in history, poetry, geography, chemistry and political oeconomy; a most ample collection of essays, of voyages and travels; and dictionaries of all ages and languages. The thing that appears to be chiefly wanting, which Mr. Dessin could not bequeth, is a collection of readers; for reading is not an African passion. }} === Die afskrif van die dagboek van Adam Tas === Joachim von Dessin het 'n paar boeke uit die versameling van [[Adam Tas]] bekom, moontlik deur sy vrou (deur die verbintenis van haar stiefvader Kinas). Of deur Adam Hendrik Mulder (wat 'n aantal van hierdie boeke by die afsterwe van Tas verkry het), 'n "vooraanstaande Lutheraan wat die Lutherse versoekskrif van 1742 aan Here XVII onderteken het", en op sy beurt die broer was van die eggenote van J. T. Rhenius, wat weer aangetroude familie was van Von Dessin se vrou. Dan het Von Dessin ook by die veiling van ds. Henri Beck se besittings in 1755 'n "twintigtal" boeke verkry.<ref>Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968''. Kaapstad: A.A. Balkema. pp. 26, 31</ref> Hoe dit ook al sy, Von Dessin het Adam Tas se dagboek met die hand oorgeskryf.<ref name="Spohr.1968.158" /><ref name="Mullen.1976.83">Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):83</ref> Die ''Gehouden Dagregister van den Landbouwer Adam Tas'', toon onder meer hoe die boere al hoe meer ontevrede onder die bestel van [[Willem Adriaan van der Stel]] raak. Hierdie manuskrip is in 1911 deur die toenmalige bibliotekaris A. C. G. Lloyd ontdek. Die manuskrip is daarna deur L. Fouché versorg, A.C. Paterson het die teks vertaal, en die boek is in 1914 in Londen deur Longmans uitgegee getiteld: ''Het dagboek van Adam Tas''/''The diary of Adam Tas (1705–1706)''.<ref>[https://www.dbnl.org/tekst/tas_003dagb02_01/tas_003dagb02_01_0001.php Tweede uitgawe. In: ''Dagboek van Adam Tas''. 1970-uitgawe. Kaapstad: Van Riebeeck-Vereniging]</ref> [[J. du P. Scholtz]] skryf in ''Die Burger'' van 29 September 1966 dat sonder hierdie ontdekking en die gevolglike publikasie daarvan sou die stigting van die Van Riebeeck Vereniging in 1918 (tans ''Historical Publications of Southern Africa'', of ''HiPSA'') nooit plaasgevind het nie.<ref>Tyrrell-Glynn, W.H.P.A. 1968. Die Handskrifte-afdeling: Manuskripmateriaal van Suid-Afrikaanse belang in die Biblioteek. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968''. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 85-86</ref> Die oorspronklike manuskrip wat deur Adam Tas self geskryf is, het verlore gegaan,<ref>[https://www.dbnl.org/tekst/tas_003dagb02_01/tas_003dagb02_01_0001.php Tweede uitgawe. In: ''Dagboek van Adam Tas''. 1970-uitgawe. Kaapstad: Van Riebeeck-Vereniging]</ref> en danksy Von Dessin se afskrif kon een van die belangrikste tydperke in die Suid-Afrikaanse geskiedenis behoue bly.<ref name="Spohr.1968.158">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter Darmstadt: Turris-Verlag. S. 158</ref> == Persoonlikheid == === Een van die 'verstandigste' manne aan die Kaap === Buiten die "burgersin" en "grootmoedigheid" wat Von Dessin in sy bemaking uitstraal, word sy geaardheid deur Tyrrell-Glynn so verwoord:<ref name="Tyrrel-Glynn" /> {{cquote| Hierdie ontwikkelde, verfynde man het in private sowel as openbare aangeleenthede steeds nougeset gehandel en in sy persoon 'n vlytige aard met 'n weetgierige verstand verenig. Sy lewendige houding, stille sin vir humor en sy voorliefde vir geselskap maak hom oral gewild. Terwyl hy steeds sy Duitse erfenis in ere hou, aanvaar hy nogtans sy [tweede] vaderland en word hy mettertyd, wat godsdiens, taal en leefwyse betref, heeltemal Kaaps-Hollands. }} Von Dessin tel onder die drie "verstandigste", "belangrikste" en gekultiveerde manne aan die Kaap,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Mullen.1976.79.80" /> volgens die Franse sterrekundige [[Nicolas-Louis de Lacaille]], se ''Journal Historique'' (1763, nadat hy aan die Kaap vertoef het tussen 1751 tot 1753). Sy presiese woorde lui op 20 November 1751:<ref>[https://repository.up.ac.za/bitstream/handle/2263/12674/005_p150-199.pdf?sequence=5&isAllowed=y De Lacaille, N.L. 1763. ''Journal historique du voyage fait au Cap de Bonne-Espérance''. Paris: Chez Guillyn. pp. 156-157]</ref> {| class="wikitable" ! scope="col" style="width: 300px;" | Oorspronklike Frans ! scope="col" style="width: 300px;" | Afrikaans |- | M. Grevenbrock, Secrétaire du Conseil de Justice au Cap dans le commencement de ce siécle, homme extraordinaire, avoit fait quelques recherches sur les moeurs & coutumes des Hottentots: après sa mort ses papiers furent remis à Kolbe, qui les compila sans discernement & sans jugement, à ce que disent unanimement les gens d'ici les plus sensés, & nommément M. le Gouverneur, M. Grand-Pré & M. Dessin. || Meneer Grevenbroeck, die Sekretaris van die Raad van Justisie aan die Kaap teen die aanvang van hierdie eeu, 'n besonderse man, het 'n bietjie navorsing gedoen oor die sedes en gebruike (gewoontes) onder die Khoi: ná sy dood is sy papiere (aantekeninge) aan Kolbe gegee, wat hulle sonder onderskeid en sonder oordeel saamgestel het, teenoor wat soos een man uitgespreek is deur die verstandigste manne van hier rond, met name meneer die Goewerneur, meneer Grand-Pré en meneer Dessin. |} "Monsieur le Gouverneur" verwys hier na Goewerneur Ryk Tulbagh; "Monsieur Grand-Pré" is Josephus de Grand-Predez, 'n Fransman uit Valencienne, destyds die Sekretaris van die Raad van Justisie, en dan Joachim von Dessin self.<ref name="Coetzee1968.409" /> Dié eer kom hierdie drie here waarskynlik toe, nie alleen omdat elkeen 'n [[honnête homme]] in eie reg was nie, maar bowenal omdat hulle feitlik van die min mense aan die Kaap was wat met die besoeker [[Frans]] kon praat. Die meeste koloniste kon nie Frans praat nie en De Lacaille het geen Nederlands geken nie.<ref name="Immelman1968.22" /> De Lacaille het ook in Von Dessin se biblioteek 'n renosterhoring ("la corne d'un Rhinoceros") van nader bekyk, soos gedagteken op 6 Desember 1751. Volgens Mentzel was Von Dessin nogal daartoe geneig om sekere sake of verhale bietjie (erg) aan te dik vir die onwetende Franse besoekers (wat veronderstel is om alles net so huid en haar in te sluk). Sommer vir die grap, of om die siel van die hooggeleerdes uit te trek. En tog het De Lacaille niks kwaad daarvan gedink of hom van stryk laat bring nie.<ref name="Spohr.1968.155" /><ref name="Wendland1965.65" /><ref name="Mentzel1785">[https://play.google.com/books/reader?id=AroBAAAAYAAJ&pg=GBS.PR58&hl=de Mentzel, O.F. Vollständige und zuverlässige geographische und topographische Beschreibung des berühmten und in aller Betrachtung merkwürdigen Afrikanischen Vorgebirges der Guten Hofnung Glogau: Christian Friedrich Günther, S. 63]</ref> === Geloof === Von Dessin was 'n Lutheraan gedoop, maar in die Kaap was hy lidmaat van die Nederduits Gereformeerde Kerk (soos die meeste maar). Dit was so te sê onvermydelik, want hoewel die staat Nederland volle godsdiens- en gedagtevryheid vir sy vlugtelinge, reisigers en burgers gewaarborg het, was dit in die Kaap onder die V.O.C., die maatskappy, anders gesteld.<ref name="Spohr.1968.151" /> Jy kon nié in die amptenary van die V.O.C. (vergelyk Indonesië<ref>Koch, K.E. 1970. ''The Revival in Indonesia''. Berghausen: Evangelization Publishers. p. 14: The foundation of the Protestant Church in the Dutch East Indies is regarded today with mixed feelings by the believers there. The pastors were state officials receiving their pay from the government. It was similar to the time of Contantine the Great – anyone who wanted to get on in life became a Christian in order to achieve his goal. Thus, a Christian church came into being in Indonesia which had basically freed itself neither from the heathern nor from the Hindu traditions.</ref> en Timor<ref>Koch, K.E. 1970. ''The Revival in Indonesia''. Berghausen: Evangelization Publishers. p. 121: The spiritual state of the churches was almost catastrophic. This was due to a large extent to the way the Dutch had formerly administered the colony. Every minister in the church had at the same time been a colonial official. For this reason, anyone who had wanted to obtain something from the government had been obliged to belong to the church as well. Timor, therefore, had never been evangelized, only Christianized. The former atheistic beliefs, the magic and sorcery, the promiscuity and alcoholism, all continued to prosper together.</ref>) dien as jy nie Christen was nie; al was jy ook net in naam Christen. Die vraag moet dan ook geopper word of lidmaatskap tot die Kaapse Kerk nie dalk verdere bevordering (en die bevestiging van die huwelik ter plaatse) sou begunstig het en daarom terselfdertyd 'n strategiese skuif was nie. Die Lutherane het veertig jaar lank 'n stryd gevoer om hul eie kerke op te rig in die Kaap. Von Dessin was onder die ywerige ondertekenaars (daar was 69) van die petisie/versoekskrif in die jaar 1742.<ref name="Spohr.1968.151" /> Daar was blykbaar die vrees vir huismoles van die owerheid se kant af, want hierdie ongewenste pluralisme sou tot "doodelijke oneenigheeden" in huisgesinne lei, soos die besluit op 19 Junie 1742 duidelik stel. Daar was ook die vrees dat die kindertjies en die nageslagte uit hierdie huwelike (Lutheraans/Gereformeerd) weggerokkel sal word uit die Kaapse Kerk. Die antwoord van owerheidsweë is dus, as mens die volgende lange ommehaal van woorde moet opsom, 'n besliste, onomwonde, ononderhandelbare, eenparige en volstrekte 'néé':<ref name="Spohr.1968.151" /><ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23269 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa C. 120, pp. 192-210. |access-date=24 Augustus 2021 |archive-date=24 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210824124200/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23269 |url-status=dead }}</ref> {{cquote| Waarover met aandagt geraadpleegt en daarneevens in aanmerkinge genoomen weesende dat soo wanneer de lutheraanen ter deeser plaatse gestabileert, dewelke alle op een stuk of thien na, soo het niet nog minder is, sijn getrouwt met gereformeerde vrouwen, eens wierden begunstigt met eenen leerraar van haare religie die de vrijheijd soude hebben om alhier in het openbaar te prediken en de sacramenten na haare wijse te bedienen en uijt te deelen, sij lutheraanen als dan in steede van hunne kinderen, gelijk het tot nu toe is geschied, in de gereformeerde kerk van deese plaatse te laaten doopen en vervolgens op te brengen in de aldaar geleert wordende religie, daar en teegens de kinderen dewelke hun in het vervolg souden worden gebooren, sonder dat de gereformeerde moeders derselve, hoe hard 't voor haar mogt weesen, sulx ooijt souden kunnen beletten, niet alleen daarvan souden afhouden en in hunnen godsdienst doen opbrengen, maar ook, dat nog meer is, wel soo ver souden gaan van de geene hunner kinderen dewelke bereijts in de gereformeerde religie sijn opgebragt, daarvan tot de Luijtersche over te brengen, gelijk men hiervan bereijts ter deeser plaatse exempelen heeft, 't welk dan in der tijd niet als seer groote verbitteringen en doodelijke oneenigheeden soude kunnen veroorsaaken in sodanige huijsgesinde; is dan soo hierom als ter saake dat de meergem. lutheraanen, of om eijgentlijker te spreeken, de hier boven gementioneerde principale hoofden derselver te minsten wel soo lang souden hebben behooren te wagten totdat het de Heeren Majores soude hebben behaagd sig nader te declareeren op dat geen 't welk van hier aan deselve bij onse onderdanige letteren van den 14 Julij d' an. passo. is berigt in opsigte van het getal der hier bevonden wordende persoonen dewelke de meergem. Augsburgsse Confessie syn toegedaan, sonder inmiddels een saak van die natuur dus voorbaarig te entameeren, gelijk ook om de rust en vreede in deese landen te onderhouden, met eenparigheijd van stemmen goedgedagt dat dit hier gedaan wordende versoek van de hand sal worden geweesen; }} Von Dessin sou in sy tyd nie hierdie godsdiensvryheid ervaar nie – dit geskied eers in 1779,<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=24426 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa C. 157, pp. 77-99. |access-date=24 Augustus 2021 |archive-date=24 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210824123348/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=24426 |url-status=dead }}</ref> 18 jaar ná sy dood,<ref name="Spohr.1968.151" /> of 7 jaar voor sy graf geopen mag word. Dit is juis om hierdie rede dat sy hele versameling aan die Kaapse Kerk bemaak is, "as een van die weinige selfvernuwende liggame", soos Immelman hierbo dit stel. Tot dan moes die Lutherane maar tevrede wees met kerkhou in die privaathuise van die Kaapse burgers; by geleentheid sou predikante van Deense en Sweedse skepe wat in die Kaap aangekom het hier in die huiskerke hul kerkdienste hou.<ref name="Spohr.1968.151">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter'' Darmstadt: Turris-Verlag. S. 151</ref> === Taalvaardigheid === Benewens die Frans en Latyn wat hy op gimnasium bemeester het, het sy Platduitse moedertaal hom bes moontlik gehelp om Nederlands baas te raak.<ref name="Immelman1968.20" /> Immelman vermoed Von Dessin kon dus Frans (soos De Lacaille getuig) en Duits vlot praat, hoewel hy met verloop van jare blykbaar meer tuis in Nederlands begin voel het. Te oordeel aan sy boekery, dat hy in die boeke dikwels aantekeninge gemaak het, maar bowenal in sy boeke gelees, geblaai en goed bekend was met die inhoud, voer hy aan Von Dessin kon ten minste Latyn, Grieks, Hebreeus, Engels, Italiaans en Spaans gelees het.<ref name="Immelman1968.24">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 24</ref> Hy korrespondeer veral met Holland, en hier was die dienstaal natuurlik Hollands. Omdat hy daagliks so baie met Kaaps-Hollands te doene gekry het in sy amp, maar hierdie taal ook in die daaglikse handel en wandel gebruik het (en boonop 'n vrou trou wat Kaaps-Hollands praat), het sy Duitsgeskrewe briewe dikwels 'n Hollandse kleurtjie gekry. In sy briewe in Hollands slaan weer 'n paar Germanismes deur.<ref>Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter'' Darmstadt: Turris-Verlag. S. 152</ref> Die meeste van sy briewe wat bewaar gebly het, maar ook sy ''Brieven Boek'' (1733–1744, wat veral lig werp op transaksies)<ref name="Bostoen.1996." /> en ''Memoriaal'' (1754–1757, wat 'n kykie gee in die huishoudelike lewe aan die Kaap),<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Immelman1968.15">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 15</ref> is dan ook byna uitsluitlik in Nederlands geskryf, insluitend die brief gedateer 25 Julie 1736, gerig aan die predikant Joachim Ernst Müller, te Plön, van die Duitse Sleeswyk-Holstein, waarin hy skryf dat hy graag briewe ontvang: "in deese afgeleegene uijthoek der aarde, ofte ongetwijffelt van africa, waarinne ik door de wonderbaare voeringe des almoogende gelijd, en naar desselfs goedertierenthijd in 't tijdelijke vernoegelijk geseegent ben."<ref name="Bax1970.8">[https://web.archive.org/web/20210814202233/https://knaw.versie1.online/DL/publications/PU00010214.pdf Bax, D. 1970. ''Zuid-Afrika's eerste openbare verzameling op het gebied van kunst en etnologie 1764–1821''. Amsterdam:North-Holland Publishing Company, p. 8]</ref> Hy het selfs briewe in Nederlands geskryf aan die twee grawe Von Rantzow, wat 'n ruk lank in die Kaap was, en boonop Duitsers was met dieselfde rang as syne.<ref name="Immelman1968.20" /> In sy boekeversameling is daar woordeboeke vir Latyn, Grieks en Hebreeus; grammatikaboeke ("spraakkunste") vir Italiaans, Frans en Duits; 'n Engelse, Portugese asook 'n Litous-Duitse woordeboek en Frans-Spaanse woordelys (Parys, 1621). Die volledige stel werke van [[Descartes]] is in Latyn beskikbaar,<ref name="Delmas.2010" /> so ook Leibnitz se ''Principia philosophiae'' van 1728, terwyl [[Thomas Hobbes]] in Frans en Nederlands beskikbaar is; [[Erasmus]] en [[John Milton]] se Latynse uitgawes is eweneens aanwesig.<ref name="Immelman1968.30">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 30</ref> Onder die Klassieke werke uit die oudheid tel [[Aristoteles]], [[Tacitus]], Scipio, Titus Livius, [[Cicero]] en Seneca. Al hierdie werke is volledig in Latyn.<ref name="Delmas.2010" /> Meer as die helfte van die boeke is in Nederlands geskryf;<ref name="Delmas.2010" /> trouens, die meeste boeke in sy biblioteek is in Nederland gedruk.<ref name="Bax1970.8" /> Latyn (veral deur die teologiese werke) is die sterkste mededinger op die boekrak, met hier en daar 'n paar boeke in Frans en Duits. Die boeke in Spaans en Engels kon mens op jou een hand tel.<ref name="Delmas.2010" /> Die meeste aantekeninge en opmerkings wat Von Dessin gemaak het in sy boeke was ook in Nederlands. Die opmerkings het gehandel oor die inhoud van die boek, met vermelding van bronne, of om 'n skrywer se standpunte of redenering te weerlê.<ref name="Immelman1968.34">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 34</ref> In daardie jare was dit niks ongewoons nie; vergelyk [[Voltaire]] se giftige kommentaar in [[Jean-Jacques Rousseau]] se boeke in dieselfde eeu.<ref>[http://expositions.nlr.ru/eng/ex_rare/Voltaire_Rousseau/neravenstvo.php NLR: Voltaire and Rousseau: Irreconcilable Contradiction?]</ref> In 'n boek van Savonarola, getiteld ''Meditationes in Psalmos'', wat in Leiden in 1633 gepubliseer is, staan daar vier bladsye vol aantekeninge in Von Dessin se handskrif oor die lewe van Savonarola, naas sy eie handtekening en lyfspreuk.<ref name="Immelman1968.34" /> Van hierdie aantekeninge is egter ook in Frans, Latyn en een selfs in Spaans. Maar Immelman kon nie 'n enkele aantekening in Duits opspoor nie.<ref name="Immelman1968.34" /> Van die werke (soos woordeboeke en woordelyste) is moontlik voorheen deur die VOC self laat aankoop vir amptelike gebruik vir die handel in die Ooste, wat later in onbruik geraak en verkoop is, want in Von Dessin se boekery vind mens "Een Boeck geschreven in de Chinasche Taal", maar ook 'n Bybel in Maleisies getiteld ''Biblia Malaica'' (1733), asook ''De Psalter in de Maleysche en Nederlandsche taal'' (1689) en 'n woordeboek van F. Gueynier, ''Vocabulaer, ofte woorden-boeck in't Duytsch ende Maleys'' (1677).<ref name="Delmas.2010">[https://www.academia.edu/4141945/Les_Voyages_de_l%C3%A9crit_Culture_%C3%A9crite_et_expansion_europ%C3%A9enne_%C3%A0_l%C3%A9poque_moderne_essais_sur_la_Compagnie_Hollandaise_des_Indes_Orientales Delmas, A. 2010. La "Bibliothèque du Cap", xvii-xviiie siècles. In: ''Les Voyages de l'écrit. Culture écrite et expansion européenne à l'époque moderne.'' pp. 187-214]</ref> == Nagedagtenis == 'n Enkele paar straatname is na Von Dessin vernoem: * Von Dessinlaan in Witpoortjie, Roodepoort. * Von Dessinstraat in [[Montgomery Park]], Randburg. Twee blou plaatjies is deur die [[Stigting Simon van der Stel]] by die Provinsiale Administrasiegebou, op die hoek van Waalstraat en Koningin Victoriastraat, [[Kaapstad]], aangebring. Die ronde plaatjies lui in Engels (Koningin Victoriastraat) en Afrikaans (Waalstraat) onderskeidelik:<ref>Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):79,83</ref><ref>[https://www.kraaluitgewers.co.za/18-september-1761-sa-se-eerste-groot-boekversamelaar-in-kaapstad-oorlede/ Luan Schalkwyk. Kraal-uitgewers. 2020. 18 September 1761 – SA se eerste groot boekversamelaar in Kaapstad oorlede.](sien beeld van plaatjie)</ref> {| border=1 cellpadding=4 style="border-collapse: collapse; border: 1px solid black;" |- style="vertical-align:top;text-align:center;" | style="background: blue; color: white;" | J.N. VON<br /> '''DESSIN'''<br /> whose book collection<br /> became by his bequest<br /> the First Public Library<br /> in South Africa<br /> Dwelt on this Site<br /> from 1756 to 1761 | style="background: blue; color: white;" | Hier het van<br /> 1756 tot 1761<br /> '''J.N. Von DESSIN'''<br /> gewoon wie se boekery<br /> deur sy erflating die eerste<br /> Openbare Biblioteek<br /> in Suid-Afrika<br /> geword het |} == Verwysings == {{Verwysings|4}} {{Normdata}} {{Voorbladster}} {{DEFAULTSORT:von Dessin, Joachim}} [[Kategorie:Geboortes in 1704]] [[Kategorie:Sterftes in 1761]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse immigrante uit Duitsland]] mbzh9l154rrg3hry1s18xzkbjigi3sg 2515053 2515052 2022-07-25T16:20:02Z Suidpunt 13232 wikitext text/x-wiki [[Lêer:Dessin-Wappen 1840.PNG|duimnael|Von Dessin familiewapen]] '''Joachim Nikolaus von Dessin''' (* 1704 in [[Rostock]]; † [[18 September]] [[1761]] in [[Kaapstad]]) <ref name="heeselombard1989.bl.64">Heese, J.A. & Lombard, R.T.J. 1989. ''Suid-Afrikaanse geslagregisters''. Deel 2, D-G. Pretoria: RGN, bl. 64</ref><ref name="Tyrrel-Glynn">Tyrrell-Glynn, W. 1968. "Von Dessin". In: De Kock, W.J. (hoofred.). ''Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek''. Deel I. Kaapstad: Nasionale Boekhandel, pp. 899 - 890.</ref><ref>Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter'' Darmstadt: Turris-Verlag. S. 141,156</ref> word deur die bemaking van sy 3 856 boekdele<ref name="Delmas.2010" /><ref name="Boëseken1985.74" /> (insluitend 9 atlasse en 72 manuskripte)<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.89">[https://web.archive.org/web/20210814202233/https://knaw.versie1.online/DL/publications/PU00010214.pdf Bax, D. 1970. ''Zuid-Afrika's eerste openbare verzameling op het gebied van kunst en etnologie 1764–1821''. Amsterdam:North-Holland Publishing Company, p. 89]</ref> en ander rariteite (''Dessiniarium'') aan die [[NG Kerk]] (Kaapse Kerk), soos in sy testament bemaak op 2 Julie 1761,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref>[https://dbnl.org/tekst/aa__001biog05_01/aa__001biog05_01_0281.php A.J. van der Aa. 1858. ''Biographisch woordenboek der Nederlanden''. Deel 4. Haarlem: J.J. van Brederode]</ref> onthou as die grondlegger van die Suid-Afrikaanse openbare [[biblioteek]]. Sy "herebiblioteek" was die grootste versameling boeke in die Kaapstad van die 18de eeu, en vorm die kern waaromheen die hele Suid-Afrikaanse biblioteekwese ontwikkel het.<ref name="vanwyk1961">[https://journals.co.za/doi/pdf/10.10520/AJA0018229X_1280 Van Wyk, C.B. 1961. Die geskiedenis van die eerste openbare biblioteek in Suid-Afrika. ''Historia'' 6 (4): 288-290.]</ref> == Lewensoorsig == === Grootwordjare: uit en weer tuis === Joachim Nikolaus von Dessin is in 1704 te Rostock gebore uit 'n ou Mecklenburgse aristokratiese familie.<ref name="Bax1970.7">[https://web.archive.org/web/20210814202233/https://knaw.versie1.online/DL/publications/PU00010214.pdf Bax, D. 1970. ''Zuid-Afrika's eerste openbare verzameling op het gebied van kunst en etnologie 1764–1821''. Amsterdam:North-Holland Publishing Company, p. 7]</ref><ref name="Delmas.2010" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.18">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 18</ref><ref name="Spohr.1968.141" /><ref name="Mullen.1976.79" /><ref name="Delmas.2010" /> Hy was die oudste van twee seuns<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Mullen.1976.79" /><ref name="Spohr.1968.141.142">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 141–142)</ref> van Christian Adolf von Dessin en Margaretha Elisabeth (née Von Hünemörder)<ref name="heeselombard1989.bl.64" /><ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Spohr.1968.141">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 141)</ref> wat in 1702 getroud is.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /> Sy broer, August Christian, is op 15 Januarie 1706 gedoop.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.141.142" /> Sy vader was 'n offisier (die Duitse bronne gee ''Kapitän'' of ''Hauptmann'') in diens van koning Karel XII van Swede.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.18" /><ref name="Spohr.1968.141" /><ref name="Mullen.1976.79" /> In 1716, toe Joachim twaalf jaar oud was, sterf sy moeder.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.18" /> Sy vader word krygsgevange geneem en leef in 1718 as “Gevangene op Parool” in Rostock; wat totale verarming vir die gesin meebring.<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.18" /><ref name="Spohr.1968.142">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 142)</ref> Sy vader tree dieselfde jaar wel in sy tweede huwelik<ref name="Wendland1965.63" /> met Catharina Juliana von Klinkowström (oorlede 1739).<ref name="Mortiz.1935" /> Joachim Nikolaus verlaat reeds vroeg die ouerhuis.<ref name="Mortiz.1935" /> Een bron vermeld die Markgravin van Brandenburg ('n Pruisiese prinses) het haar oor die 13-jarige ontferm.<ref name="Wendland1965.63" /> Gewoonlik word slegs genoem Von Dessin het as 13-jarige tot die hofhouding toegetree, waar hy as page (hofknaap)<ref name="Tyrrel-Glynn" /> gewerk het vir die Markgraaf Albert Friedrich von Brandenburg, 'n neef van Koning Frederik I Pruise, en hoe hy later sy skoolopleiding ontvang het aan die Koninklike Joachimsthaler Gimnasium in Berlyn.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.18" /><ref name="Spohr.1968.142" /><ref name="TanapC99.2.16">[http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23026 Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa. C. 99 pp. 2-16] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210819204357/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23026 |date=19 Augustus 2021 }} (kyk voetnota)</ref> Ondertussen sit Joachim se vader in 'n versoekskrif (12 Augustus 1718) aan die Hertog Leopold von Mecklenburg sy benarde situasie uiteen. Sy oudste het wel as page tot die koninklike hof van Pruise toegetree, en nog net hier en daar skort iets met sy onderhoud. Sy jongste seun het hy in die sorg van 'n plattelandse predikant gelaat, maar dié knaap is egter op die afdraande pad, tot groot verdriet en kommer van die vader, en juis daarom vind hy troos in sy oudste seun se goeie gedrag en vooruitgang.<ref name="Mortiz.1935" /> Christian Adolf von Dessin skryf op 12 April 1721 aan sy swaer Joachim Otto von Hünemorder oor die vordering en vooruitgang wat sy 17-jarige seun nou maak. En dit strek hom, as vader, tot “eer, vreugde en vertroosting”. Nie alleen is Joachim Nikolaus von Dessin vlytig en deur almal geliefd nie, maar hy is ook goed onderleg in Frans en Latyn.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Immelman1968.18" /><ref name="Spohr.1968.142" /> Christian Adolf von Dessin sterf in 1722.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Immelman1968.19">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 19</ref> Mentzel (wat Von Dessin later weer in die Kaap sou raakloop) onthou sy skoolmaat en tydgenoot<ref name="Tyrrel-Glynn" /> in sy reisbeskrywing so:<ref name="Mentzel1785" /> {| class="wikitable" ! scope="col" style="width: 300px;" | Oorspronklike Duits ! scope="col" style="width: 300px;" | Afrikaans (Immelman-vertaling)<ref name="Immelman1968.18" /> |- | Ich habe ihn von Jugend auf gekannt. Er ist Anno 1720, mein Coætanus und Schulkamerad bei einem Professor des Joachimthalschen Gymnasii in Berlin, Namens Wencko, einem ehemaligen Jesuiten gewesen, welcher außerhalb dem Gymnasio eine Privat Kostschule heilt. Damals trug dieser Herr Dessin die Livree der Marggräfin Albrecht Königl. Hoheit, und es hieß, diese Prinzeßin wolte ihn studiren lassen; Allein nach Höchstdero seligem Absterben, mochte er wohl sein Unterkommen nicht gefunden haben; denn er war bald und noch sehr jung nach Afrika gegangen, […] || Ek ken hom al van my jeug af. In 1720 was hy my tydgenoot en skoolmaat in die Joachim-Gymnasium in Berlyn onder 'n bejaarde Jesuïet, professor Wencke, wat buiten die gimnasium 'n privaat kosskool bestuur het. Von Dessin het destyds die livrei gedra van H.K.H. die markgravin Albrecht, d.w.s. hy is op koste van die Prinses opgevoed. Dit skyn egter dat hy ná haar afsterwe geen pos aan die hof gekry het nie, want kort daarna, toe hy nog bloedjonk was, het hy na Afrika vertrek. |} Nog nie, want Von Dessin maak in hierdie jare nou eers sy opgang by die Brandenburgse Hof. Hy word in 1723 tot kamerjonker (of kamerheer)<ref name="vanwyk1961" /><ref name="Tyrrel-Glynn" /> benoem<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Mullen.1976.79" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Spohr.1968.143" /> Hy verlaat egter die diens in 1725 en keer na Mecklenburg terug, en leef daar vir ’n rukkie op die erfenissie wat sy moeder gelaat het.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Spohr.1968.143">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 143)</ref> Daarna gaan hy amptelik op 7 November 1726, as “Jochem Niclaesz Dessin” in die boeke, as soldaat in diens van die V.O.C., op die ''Ketel'' aan boord in Amsterdam; ingeskryf teen 'n gasie van nege gulden per maand.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Spohr.1968.143" /><ref>[https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/index/nt00444/ca475916-c864-11e6-9d8b-00505693001d Nationaal Archief: VOC: Opvarenden, Voornaam opvarende: Jochem]</ref> Iets oor die skip self: Die ''Ketel'' is in 1721 op die Rotterdamse skeepswerf gebou, en vir hierdie vaart gebruik deur die Kamer van Amsterdam. Die skipper agter die stuur is Jacobus Toorn (of Jakob Thoorn).<ref>[https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/index/nt00444/ca45b084-c864-11e6-9d8b-00505693001d Nationaal Archief: VOC-opvarenden – Jacobus Toorn]</ref> Hy vertrek uit Texel op 7 November 1726, maar moes blykbaar omdraai, want die skip is vir 'n week lank, vanaf 21 November tot 28 November 1726, terug in Texel. Vier seeliede het gedros, en een soldaat het matroos geword. Die skip het ook in Engeland aangedoen by Portsmouth vanaf 5 Desember tot 19 Desember 1726.<ref name="huygensvoyage2675.2">[http://resources.huygens.knaw.nl/das/detailVoyage/93757 Details of voyage 2675.2 from Texel to Batavia]</ref><ref name="vanwyk1961" /> Uiteindelik kom die skip in die Kaap aan op 16 April 1727, waar Von Dessin voet aan wal sit,<ref name="heeselombard1989.bl.64" /><ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Wendland1965.63">[https://www.carolinum.de/wp-content/uploads/042_sommer65.pdf Wendland, W. 1965. Joachim Nikolaus von Dessin. ''Carolinum'' 28(42) Sommer. S. 63]</ref><ref name="Mullen.1976.79">Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):79</ref><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Delmas.2010" /><ref name="Spohr.1968.146">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 146)</ref> vertrek presies 'n maand later uit die Kaap op 16 Mei 1727 en kom in Batavia aan op 24 Julie 1727.<ref name="huygensvoyage2675.2" /> Die reis vanaf Texel tot in die Kaap het dus 160 dae geduur, oftewel 5 maande, 1 week en 2 dae. Die ''Ketel'' vertrek eers weer op 26 Oktober 1727 uit Batavia, kom in die Kaap aan op 26 Januarie 1728, vertrek weer op 9 Februarie 1728 uit die Kaap, en kom in Goeree op 14 Junie 1728 aan.<ref>[http://resources.huygens.knaw.nl/das/detailVoyage/97545 Details of voyage 6714.2 from Batavia to Goeree]</ref> Vergeleke met die vaart tussen Texel en die Kaap, het die terugreis vanaf die Kaap na Goeree dus 126 dae, oftewel 4 maande en 5 dae geduur. === 'n Nuwe lewe aan die Kaap === ==== Die besluit ==== Dit bly 'n raaisel waarom Von Dessin so 'n radikale besluit geneem het. Om jou uitmuntende geleerdheid en adellike hoflewe as kamerjonker én edelman sommerso te verruil vir 'n hoogs primitiewe bestaan in 'n vreemdelingelegioen, gewoonlik ook nog bevolk deur die jongmans uit 'n armoedige agtergrond,<ref name="Delmas.2010" /> het mense met rede laat gis.<ref name="Spohr.1968.143" /> Van die geskiedskrywers het 'n paar skote in die donker gewaag, wat geeneen deur bepaalde bewyse gestaaf word nie.<ref name="Tyrrel-Glynn" /> Mentzel voer aan die dood van die Markgravin (sy beskermvrou) het 'n doodloopstraat of uitsigloosheid vir verdere bevordering, opvoeding, ontwikkeling en toekomsmoontlikhede aan die Brandenburgse vorstehuis beteken.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Wendland1965.63" /> Dit bly 'n moontlikheid, al is dit dan ook nie dadelik, soos Mentzel in sy reisbeskrywing beweer het nie. Ander voer aan die jongman se Wanderlust en avontuurlus/-sin was te groot vir hierdie klein, eng, vervelige, voorspelbare en bekrompe Duitse vorstehuisie, wat tog net sy vooruitgang sou strem.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Spohr.1968.143" /><ref name="Mullen.1976.79" /> Al het die Goue Eeu reeds 'n paar dekades tevore oorgewaai, is Amsterdam steeds dié trekpleister vir avontuurlustige jongmense, wat gelok is deur verhale van “fabelagtige rykdom van die Verre Ooste”.<ref name="Immelman1968.19" /> Die soldatelewe sien wel bietjie anders daaruit. In dieselfde asem kon die armoede tuis (deur sy vader se gevangesetting) hom na die welvarender Holland gedryf het.<ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Spohr.1968.143" /> Dit was niks ongewoon van sy verarmde standgenote om, net soos hy, by die V.O.C. 'n skoon lei te begin nie. Maar om soldaat te wees, het egter wel beteken jy behoort tot die laagste stand onder die aangesteldes van hierdie Hollandse maatskappy,<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.143" /> “die voorspoedigste en grootste handelsonderneming van die eeu.”<ref name="Immelman1968.19" /> Van die ou geskiedskrywers beweer selfs Joachim Nikolaus von Dessin was in 'n tweegeveg betrokke,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Spohr.1968.143" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Mullen.1976.79" /><ref name="Mortiz.1935" /> of 'n geskil<ref name="Delmas.2010" /> en het op die vlug geslaan, maar hierdie stelling word as versinsel beskou.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Immelman1968.19" /> Daar bestaan geen dokument wat hierdie bewering staaf nie.<ref name="Immelman1968.19" /> Toe 'n hofsaak buitendien tussen die Von Dessins en die Von Ketelhodts oor erfgrond tien jaar later woed, sou die teenparty ongetwyfeld hierdie puntjie kon opgehaal het. Al wat die Von Ketelhodts egter van Joachim Nikolaus von Dessin af weet, is dat hy nuwe heenkome in Holland gaan soek het toe sy erfgeldjies opgedroog het.<ref name="Mortiz.1935" /> Opvallend genoeg is dit wel sy oom, Joachim Christian von Dessin, wat in 1704 in 'n tweegeveg in Hongarye gesneuwel het.<ref name="Mortiz.1935" /> ==== Sosiale opgang ==== Solank [[Pieter Gysbert Noodt]] goewerneur van die Kaap was, dien Von Dessin nog as soldaat.<ref name="Immelman1968.19" /> Met die afsterwe van die goewerneur in 1729 ontdek die owerheid blykbaar Von Dessin se verborge talente: hy word in daardie jaar van sy militêre diens vrygestel en benoem tot klerk by die Sekretariaat van Justisie teen 20 gulden per maand.<ref name="vanwyk1961" /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="TanapC99.2.16" /> 'n Ander bron voer aan hy het gewoon die assistent van die sekretaris van die raad van justisie geword. <ref name="Tyrrel-Glynn" />Uiteindelik kom sy kennis van [[Latyn]] tot sy reg: hy sit sy studies nauurs voort en later praktiseer hy as notaris vir byverdienste;<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.64" /> die talryke (meer as 300) regsboeke in sy biblioteek getuig daarvan.<ref name="Immelman1968.20">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 20</ref> Op 10 Desember 1730 is hy met Christina Ehlers (gebore 1703 in die Kaap) getroud; sy is die dogter van die meesterbakker/bakkersbaas Christian Ehlers en Barbara de Savoye.<ref name="vanwyk1961" /><ref name="heeselombard1989.bl.64" /><ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="TanapC82.104.106" /><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Mullen.1976.79" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Immelman1968.19.20">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 19-20</ref> Christian Ehlers (ook gespel Christiaan Eelers) het net soos Von Dessin ook as soldaat van Duitse afkoms<ref name="Wendland1965.64" /> in die Kaap aangekom, in 1697 vryburger geword en vanaf 1700 meesterbakker geword,<ref name="Spohr.1968.147">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 147)</ref> maar is in 1704 oorlede.<ref name="TanapC82.104.106" /> Barbara Theresia de Savoye is 1673 in Gent gebore.<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Wendland1965.64" /> Sy is die dogter van Hugenootstamvader Jacques de Savoye en Marie Madeleine le Clercq van Tournai (of: Tournay), wat per skip, die ''Oosterlandt'', in 1688 na die Kaap gekom het. Ná haar eerste man se afsterwe in 1704, trou sy met Elias Ki(e)na van Amsterdam in 1706. Barbara is in 1729 oorlede, dus, vóór die troue van die egpaar Von Dessin.<ref>Botha, C.G. 1939. ''Die Kaapse Hugenote''. Vertaling: Malherbe-Leliveld, M. Kaapstad: Nasionale Pers. pp. 106-107</ref><ref name="TanapC82.104.106">{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=22768 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 82, pp. 104-106. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=21 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210821125003/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=22768 |url-status=dead }}</ref> Barbara Theresia de Savoye was duidelik 'n vermoënde vrou, as mens haar testament deurlees wat sy aan haar twee volwasse kinders (van Ehlers) en drie minderjarige kinders (van Kina) bemaak het. Gemeet aan haar slawe en lyfeienes, het 'n huis, 'n erf, "plaats ofte hoffstede" (dus, 'n [[plaas]]) met lewende hawe, maar ook heelwat implemente van die bakkery aan haar behoort.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/mooc/main_article.cfm?id=MOOC8%2F5%2E22a |title=Inventories of the Orphan Chamber Cape Town Archives Repository, South Africa: 6 Januarij 1729 |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=22 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210822083743/http://databases.tanap.net/mooc/main_article.cfm?id=MOOC8%2F5.22a |url-status=dead }}</ref> Daarbewens het sy ook diere en plaasimplemente op haar seun se plaas besit.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/mooc/main_article.cfm?id=MOOC8%2F5.22b |title=Inventories of the Orphan Chamber Cape Town Archives Repository, South Africa: MOOC8/5.22b 16 Januarij 1729 |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=22 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210822083742/http://databases.tanap.net/mooc/main_article.cfm?id=MOOC8%2F5.22b |url-status=dead }}</ref> Maar Christina Ehlers self het hoofsaaklik net linnegoed, eetgerei, 'n bed, 'n katel en 'n slavin geërf.<ref>[http://databases.tanap.net/mooc/main_article.cfm?id=MOOC8%2F5.22c Inventories of the Orphan Chamber Cape Town Archives Repository, South Africa: MOOC8/5.22c 6 Februarij 1729]</ref> Op die vraag waarom 'n edelman met geleerdheid (slegs enkeles aan die Kaap was goed toegelê in die Latyn en Frans) hom met die dogter van 'n eenvoudige bakker sou bemoei (sowel haar biologiese as stiefvader was bakkers), glo van die biograwe Von Dessin het sy pad na sosiale opgang in die Kaap ingetrou. Hy was in 1730 immers maar oor net meer as 'n jaar lank 'n klerk by die Sekretariaat van Justisie,<ref name="Spohr.1968.147" /> die aantal hubare vroue aan die Kaap van Europese afkoms kon mens op jou vingers tel (daar was ook geen adellikes onder hulle te kus en te keur nie), en bowendien was hierdie familie reeds goed ingesete, en toebedeel met aansienlike grondbesit.<ref name="Spohr.1968.147" /> Hierdie sterk familiebande sal tot sy voordeel strek. Selfs uit die graf kon die invloedryke “skoonvader”, Elias Kina (ook 'n broodbakker sedert 1712 vir verbygaande skepe,<ref name="TanapC37.46.63">{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=22027 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 37, pp. 46-63. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=21 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210821125010/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=22027 |url-status=dead }}</ref> in 1714 oorlede) Von Dessin toegang bied tot die regte kringe en sosiale opgang moontlik maak.<ref name="Mortiz.1935" /> Kina was voorheen 'n intieme vriend van Adam Tas.<ref name="Immelman1968.20" /> Von Dessin se vrou se bloedverwante of aangetroude familie, soos die De Savoyes, Kinas, d’Aillys en Rheniusse was koloniste van aansien.<ref name="Immelman1968.22" /> In 1731 doop die egpaar Von Dessin hul enigste kind en dogtertjie Barbara Theresia von Dessin,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Spohr.1968.147" /><ref name="Mullen.1976.79.80">Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):79-80</ref><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="vanwyk1961" /> wat op 16 Desember 1731 gebore is.<ref name="heeselombard1989.bl.64" /> Oor presies wanneer Von Dessin tot boekhouer bevorder is in die V.O.C., heers daar geen eenstemmigheid nie: een voer 1733 aan,<ref name="Immelman1968.19" /> maar dit blyk eerder 1735 is die juiste jaartal.<ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Spohr.1968.147" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="TanapC99.2.16" /> In die kladnotule van 21 Junie 1735 staan daar: "Dessein tot boekhouder à ƒ30 gevordert."<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23022 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 98, pp. 74-78. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=21 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210821135528/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23022 |url-status=dead }}</ref> Na meer as 10 jaar ná sy aankoms beklee hy die belangrike pos van Sekretaris van die Weeskamer,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Coetzee1968.409">Coetzee, P.C. 1968. Die Afrikaner en die Biblioteek. In: Pienaar, P. de V. (red.). ''Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner''. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Bpk. p. 409</ref><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Mullen.1976.80">Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):80</ref><ref name="Spohr.1968.147" /> teen nog 30 gulden per maand.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.147" /> Op 24 Desember 1737 het Von Dessin die eed afgelê.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23112 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 105, pp. 21-26. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=18 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210818153154/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23112 |url-status=dead }}</ref> Vergeleke met die karige soldy waarmee hy begin het en vir twee jaar (108 gulden per jaar) sedert sy aankoms moes tevrede wees, is sy salaris as beampte heel skaflik. As assistent styg sy inkomste vanaf 240 gulden per jaar geleidelik tot op 360 gulden per jaar.<ref name="Spohr.1968.147" /> In 1743/1744 is hy, met behoud van hierdie pos, deur die Kommissaris baron G.W. van Imhoff bevorder tot onderkoopman<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Bostoen.1996." /> teen 40 gulden per maand, dus 480 gulden per jaar.<ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Spohr.1968.147" /><ref>[http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23376 Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 123, pp. 94-138]</ref> Daar is egter sedert 1740 reeds aansoek gedoen om bevordering tot hierdie posisie.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23189 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 113, pp. 94-103. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=21 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210821154837/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23189 |url-status=dead }}</ref> Toe die goewerneurgeneraal Gustaaf Willem van Imhoff in Februarie 1743 by die Kaap aandoen, het Von Dessin sy kans waargeneem om bevordering te vra tot die rang "onderkoopman", met behoud van die ander pos, wat die volgende jaar ook toegestaan is.<ref name="Mortiz.1935" /> Die rang self was eintlik onbelangrik, en daar was geen beperkte hoeveel mense wat hierdie rang mag hê nie, maar dit is vir onkreukbaarheid en verdienstelikheid beloon.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Spohr.1968.147" /><ref name="Wendland1965.64" /> Von Dessin het egter nie alleen kantoorwerk gedoen nie. Hy het hom ook in die handel begewe, soos die baie ander koloniste. Sy huis is beskikbaar gestel vir inwoning of huisvesting aan skeepsoffisiere en reisigers, wat tot maande kon vertoef (en hy het handelskorrespondente met wie hy goed bevriend was gevra om 'n goeie woordjie vir hom te doen onder hul kennisse). Loonorders van Kompanjiesdienare kon teen 'n vaste wisselkoers aan die Kaap opgekoop word en in Nederland teen 'n hoër koers ingekasseer word, wat 'n wins gelewer het.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Immelman1968.20" /> Von Dessin se eintlike welgesteldheid is nie te vinde by die salaris wat die V.O.C. aan hom betaal het nie. Dit kan eerder toegeskryf word aan die handel, spekulasie, die notarispraktyk, deur herberg te verskaf, en teen die laat vyftigerjare het Von Dessin verskeie huurhuise besit en geld op verband uitgesit. Lewende hawe soos beeste, skape en varke wat hy besit het, het op vriende se plase gewei.<ref name="Immelman1968.21">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p.21</ref> Samevattend kan gesê word Von Dessin het vinnig opgang gemaak danksy 'n goeie opvoeding, intelligensie, aanpassingsvermoë (wat sy beheersing van Nederlands insluit),<ref name="Immelman1968.20" /><ref name="Wendland1965.65" /> 'n gunstige huwelik, goeie kontakte en die opbou van 'n ruim portefeulje.<ref name="Bostoen.1996." /> Maar dan was daar ook die twee erfporsies van familielede wat hierby ingereken moet word, wat die uitkoms was ná 'n lang en uitgerekte hofsaak in Duitsland. === Die hofsaak === In 1731 erf Von Dessin by sy grootmoeder van vaderskant. Sy sterf as weduwee en hofdame (“Hofmeisterin”) van Worgewitz in Plön.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.149">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter.'' Darmstadt: Turris-Verlag. S. 149</ref> In 1737 begin 'n lang en uitgerekte hofsaak wat tot 1754 sal voortduur.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.149" /> Reeds in 1745 het Von Dessin gehoor dat sy oom, die luitenant (uit diens) Joachim Otto von Hünemörder, voorheen die besitter van drie landgoedere (Fiensdorf, Alversdorf en Harmsdorf) gesterf het. Op 26 Mei 1745 het Von Dessin, as susterskind van die afgestorwene, deur die prokureur van sy broer (dr. Andreas Vogel, van Rostock) ook aanspraak op die boedel gemaak. Die antwoord van sy verteenwoordiger is op 12 Junie 1746 aan hom geskryf, maar kom eers teen die einde van die jaar in die Kaap aan. Nou juis op daardie oomblik was Von Dessin as kommissaris op sy diensreis/uitgebreide inspeksietoer na die binneland; hy keer eers teen einde April 1747 terug Kaap toe. In Oktober 1747 besoek sy broer (August Christian) hom in die Kaap om hierdie erfsaak te bespreek. August Christian vertoef tot 28 April 1748 en keer weer terug Duitsland toe.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.148">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter.'' Darmstadt: Turris-Verlag. S. 148</ref> Van die boedel sou August Christian egter nie 'n reaal of 'n penning te siene kry nie, want hy sterf in 1753, min of meer 'n jaar vóór die hofgeding uiteindelik in 1754 tot 'n einde kom, en daar met die Von Ketelhodts (wat die alleenreg wou hê op hul vader se landgoedere) tot 'n vergelyk gekom is.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.149" /> Nietemin bemaak Von Dessin op 2 Julie 1761 aan sy broer die volgende:<ref name="Bouwstoffen" /> {{cquote| eene som van 2000 Rijkx. voorts nog de „Hunemulderse en Schaakse erffenisse”, die, door † van mijn' oom en moeye van moederszijde uit voorm. Hertogdom Mecklenb., rechtmatig aanbestorven en thans nog onder frivole cavellatien van mijn neef den heer v. Keetelhoed berustende, die sedert vele jaren dies afleveringe door veele onreedelijke uitwegen heeft gezocht, zoodat ik deswegens tot verkrijging dier erffenisse heb moeten aanstellen en qualificeren, den heer Jan George Burgman dr. en profr, te Rostock enz. }} Dit is onduidelik of ''moeye'' die vervorming van ''moei'' is, die ou Nederlands vir ''tante'', in die enkelvoud. ''Moeye'' kan egter ook die meervoud wees, vir ''moeien'' (dus, ''tantes''), waarvan die slot –n moontlik nie in die spreektaal uitgespreek word nie. Nou verskil die bronne: volgens die een bron is Joachim Nikolaus von Dessin altesaam 3 000 riksdaalders toebedeel;<ref name="Mortiz.1935" /> 'n ander vermeld slegs 2 000 riksdaalders.<ref name="Spohr.1968.149" /> Maar albei is dit eens: 1 000 hiervan laat hy aan sy skoonsuster (Luise Sophia von Kalkreuther, nou weduwee ná August Christian se afsterwe)<ref name="Spohr.1968.149" /> reeds in 1758 na.<ref name="Mortiz.1935" /> Die res van sy erfporsie hou die opvolger van dr. Vogel, by name notaris en die burgemeester, dr. Johann Georg Burgmann, van Rostock, sommer vir homself. Hiervan was Von Dessin, woonagtig in Kaapstad, natuurlik salig onbewus.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.149" /> Sy onkunde spreek boekdele in sy testament, waarin hy die heer Ketelhodt beskuldig dat sy erfgeld "onder frivole cavellatien" van hom weerhou is.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.149" /> Asof hierdie onkunde in sy testament nie duidelik, tragies en ironies genoeg is nie, bedank hy boonop in 1758, per brief, op oordrewe wyse en met die hoogste titulatuur en dienspligtigheid die einste dr. Burgmann, uit pure verligting dat die hofsaak uiteindelik verby is, met die woorde: ''Ew. HochEdel-gebohr. werden mich hierdurch Zeitlebens zum höchsten verpflichten, und mir endlich erlauben, daß nebst schuldigster Empfehlung mit Offerte meiner Person mich nenne, HochEdelgebohrner, Hochgeehrtester Herr Doktor Ew. HochEdelgebohrn. verschuldigster Diener J. N. von Dessin.''<ref name="Mortiz.1935" /> Maar nog is het einde niet. Op 26 Februarie 1762 stuur die weesmeester 'n kopie van die 1761-testament (Joachim von Dessin se laaste testament) en aanwysings van die erfenis (4&nbsp;800 Carolusgulden) na Amsterdam, en deur die bemiddeling van 'n vriend van die oorledene, senator Peter Heinrich Tesdorf in Lübeck, aan die Hertoglike Land- en Regsbank in Güstrow, word die erfgename gevra om hul geld in ontvangs te neem. Die geld is in Amsterdam afgehaal en aan die erfgename uitbetaal. Hierdie erfgename is August Christian von Dessin se weduwee (Luise Sophia von Kalkreuther) en haar twee dogters, Cornelia Elisabeth en Elisabeth Friederike von Dessin. Die seun, August Friedrich von Dessin, het reeds as vaandrig van een van die Pruisiese dragonderregimente tydens die [[Sewejarige Oorlog]] gesneuwel.<ref name="Mortiz.1935" /> Die prokureur Burgmann het egter versuim om die 1 000 riksdaalders van 1758 aan die weduwee uit te betaal. Dit het 'n hofstryd gekos waarby Luise Sophia von Kalkreuther en later die voog van haar twee dogters, Henning Otto von Below auf Deven, by betrokke was. Toe die 1 000 riksdaalders uitbetaal is, bly die 2 000 riksdaalders (wat nog heeltyd in die prokureur se hande was) van die "Hunemulderse en Schaakse erffenisse" nog oor wat Joachim Nikolaus von Dessin nooit in sy leeftyd sou gesien het nie. Al wat Cornelia Elisabeth en Elisabeth Friederike von Dessin in 1766 hiervan ontvang (hul moeder is toe reeds oorlede) was 648 daalders en 27 sjielings, en ook maar net nadat 'n skikooreenkoms tussen die partye bereik is. Die twee dogters was die laaste spruite van die Von Dessin-familie.<ref name="Mortiz.1935" /> === Laaste lewensjare === Sy dogter, Barbara Theresia, sterf in 1750.<ref name="Bax1970.7" /> Sy vrou, Christina Ehlers, is in 1752 oorlede.<ref name="Bax1970.7" /><ref name="Spohr.1968.147" /><ref name="TanapC99.2.16" /> Weens swak gesondheid tree Von Dessin uit die Kompanjie in 1757<ref name="Tyrrel-Glynn" />, met die versoek om sy rang as onderkoopman en sy besoldiging te behou. Dit word hom toegestaan.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23788 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 135, pp. 272-277. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=22 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210822133040/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23788 |url-status=dead }}</ref><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Mullen.1976.81">Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):81</ref><ref name="Spohr.1968.155">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter Darmstadt: Turris-Verlag. S. 155</ref><ref name="Wendland1965.64" /> Teen hierdie tyd het Von Dessin reeds vier woonpersele besit, maar bring sy laaste lewensjare deur in 'n goed ingerigte huis in Waalstraat.<ref name="Tyrrel-Glynn" /> Von Dessin sterf op 18 September 1761.<ref name="heeselombard1989.bl.64" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Mullen.1976.81" /><ref name="Spohr.1968.156">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter Darmstadt: Turris-Verlag. S. 156</ref><ref name="Wendland1965.64" /> === Graf === Von Dessin het grafplek no. 27 in die [[Groote Kerk]] op 12 Oktober 1752 teen ƒ160 gekoop:<ref name="Immelman1968.22" /><ref>[https://archive.org/details/bouwstoffenvoord02spoe/page/276/mode/2up?q=van+dessin Spoelstra, G. 1907. ''Bouwstoffen voor de geschiedenis der Nederduitsch Gereformeerde Kerken in Zuid-Afrika''. Kaapstad. p. 279]</ref> {{cquote| Donderdag den 12 October 1752. Op ’t versoek van den ouderling de E. David d’Ailly, is aan den ondercoopman en secretaris der Weeskamer alhier, Sieur Joachim Nicolaas van Dessin, in vollen eygendom gegeeven, een graf, alhier in de kerk geleegen sijnde No. 27, en sulx voor de ordinaire somma van eenhondert en sestig Caroli guldens, waarvan aan gem. Sr Van Dessin een behoorlijk transport sal worden behandigt. }} In sy testament versoek Von Dessin dat ná sy teraardebestelling die graf eers na vyf-en-twintig jaar oopgemaak mag word. Die beendere van sy vrou en dogter (wat hom reeds ontval het) moet dan saam met syne in 'n kissie versamel word en herbegrawe word:<ref>[https://archive.org/details/bouwstoffenvoord02spoe/page/296/mode/2up?q=van+dessin Spoelstra, G. 1907. ''Bouwstoffen voor de geschiedenis der Nederduitsch Gereformeerde Kerken in Zuid-Afrika''. Kaapstad. p. 299]</ref> {{cquote| Verder legateer ik aan enz. behalve de som van 2000 guldens nog mijne grafstede No. 27, in de Caabse kerk, waarvan de erfgrond-brief is gedateerd 1 Oct. 1752, in dewelke ik egter na mijn afscheid uyt deese wereld zal moeten besteed ([[sic]]) worden, zullende die grafstede, vervolgens binnen 25 jaren daaropvolgende niet moge geopend worden, dat na verloop van die tijd zulle de gebeenten van mijn, mijne vooroverleden vrouw en kind bijeenverzameld worden in een klein kistje en weder in het graf gelegd. }} 'n Plekkie is ook vir vriende ingeruim. Aan die Nöthlings (Neethlings), dit is nou die ouers van Johanna Duminy, wat in taalkundige en geskiedkundige kringe bekend is vir haar dagboek uit 1790, is in die testament 'n ruime geldporsie bemaak. Dit is uit dank en erkentenis toe hulle hul intrek by sy huis geneem het tydens sy laaste jare, en veral mev. Nöthling het hom in sy laaste siekte verpleeg. Von Dessin het aan hulle ook die reg nagelaat om in sy graf (die een in die Groote Kerk) begrawe te word. Van hierdie reg het hulle gebruik gemaak.<ref name="Immelman1968.22">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968'' Kaapstad: A.A. Balkema. p.22</ref> Die testament bepaal:<ref>[https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/archief/1.04.02/invnr/6871/file/NL-HaNA_1.04.02_6871_0421 Nationaal Archief, Inventarisnommer 6871 Nrs. 5616-5739]</ref> {{cquote| Nog Legateeren ik aan den ten deesen Casteele bescheydene Sergeant Benjamin Nothling en desselfs huysvrouw Johanna Lombard, ten aansien hy Nothling mij in mijne jongst gehad hebbende swaare siekte trouw en onvermoeyt ten dienst is geweest en dog dagelix alle mogelijke handrijkinge doet, een somma van twee Duijsend Guldens indische Valuatie, alsmeede mijn grafsteede, die ik hier in de Caabsche Kerk heb, sub No 27, waarvan de Erfgrond brief is gedateerd 17 Oct.ber 1752 […] }} In die inventaris staan eweneens duidelik:<ref name="MOOC8/10.76">[https://archive.is/ULngI Inventories of the Orphan Chamber Cape Town Archives Repository, South Africa, MOOC8/10.76]</ref> {{cquote| aan den sergeant Benjamin Nöthling en desselfs huijsvrouw Johanna Lombaar, […] desselfs grafsteede in de Caabse kerk sub n:r 27 }} === Die Testament === Sy testament word beskou as 'n blykie van waardering vir die lewensgehalte wat Von Dessin in die Kaap kon geniet het.<ref name="Delmas.2010" /> Die oorgeskrewe kopie van die testament kan [https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/archief/1.04.02/invnr/6871/file/NL-HaNA_1.04.02_6871_0415 hier, handgeskrewe, besigtig] word. In die protokol van die 'Politiesecretaris' Johann Blankenberg staan dat Joachim von Dessin by die opstel van sy testament "ziekelijk van Licham, egter bij vollen verstande en gebruik van Sinnen" was. Maar ''compos mentis'' was hy nie heeltemal nie. Sy broer, August Christian, tel onder die erfgename. Sy broer is egter reeds in 1753 oorlede; nuus waarvan die testateur reeds teen ten minste 1758 moes verneem het. Ook sy broerskinders, dit is die kinders ('n seun en twee dogters) van August Christian, word as erfgename benoem, sou hul vader ondertussen tot sterwe kom: "aan mijn broeder August Christiaen van Dessin of by zijn overl. aan zijne erfgenamen, waarvan de oudste zoon gedoopt is op mijn naam v. Joachim Nicolaas en allen thans wonen in ’t hertogdom Mecklenburg". Dié naam van die oudste seun is egter verkeerd; sy naam is August Friedrich von Dessin (gebore 1742, oorlede 1762).<ref name="Mortiz.1935">[http://mvdok.lbmv.de/mjbrenderer?id=mvdok_document_00003731 Moritz, E. 1935. Joachim Nikolaus von Dessin. In: ''Mecklenburgische Jahrbücher'', Band 99 (1935), S. 209–218]</ref> Luise Sophia von Kalkreuther, sy skoonsuster (en haar dogters) het dus benewens die 1 000 riksdaalders in 1758 ook die 2 000 riksdaalders in die 1761-testament geërf, plus dan nog Joachim Nikolaus von Dessin se Hünemörder- en Schaakse erfenis (wat veronderstel was om 2 000 riksdaalders te wees).<ref name="Mortiz.1935" /> Benewens die manuskripte en boeke wat aan die Kaapse Kerkraad nagelaat is, is daar ook 'n legaat van 1 000 riksdaalders nagelaat met die opdrag om van die rente nuwe boeke mee aan te koop.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Boëseken1985.74" /> Sou die Kaapse Kerk nie hiervoor te vinde wees nie, moet al Von Dessin se eiendom oorgedra word aan die Weeskamer. Die Kaapse Kerk verbeur dan ook sy 1 000 riksdaalderlegaat vir die boeke-aanwinste. Soos opgestel op 2 Julie 1761 en onderteken in die Kaap op 12 Julie 1761,<ref name="MOOC8/10.76" /> enkele maande voor sy dood, staan daar (die belangrikste dele word uitgelig):<ref name="Bouwstoffen">[https://archive.org/details/bouwstoffenvoord02spoe/page/296/mode/2up?q=van+dessin Spoelstra, G. 1907. ''Bouwstoffen voor de geschiedenis der Nederduitsch Gereformeerde Kerken in Zuid-Afrika''. Kaapstad. p. 298-299]</ref> {{cquote| Ende alsnu ter nieuwer dispositie tredende, zoo verclaarde vooreerst te legateeren, maaken ende bespreeken, aan deese Caabse Kerke: mijne geheele bibliotheecq, met alle daarbij sig bevindende manuscripten, alsmede de daartoe behoorende zacken, groote loquetten, en klyne boek-lessenaars; voorts alle mathematische en astrologische instrumenten, mitsgaders ook alle de beste mijner schilderijen, ter voller keure van den Eerwaarden Kerkenraad, ofte ter uytsoekinge van degeene die daarvan kennisse hebben, en door welgem. HaarEerw. daartoe gequalificeert zullen zijn. Dit alles egter met volstreckt beding, dat deese mijne voorm. bibliotheecq en verdere hierboven gemelde vermakingen, op geenerhande wijse zal mogen werden veralieneerd, aangemerkt '''mijne intentie ende begeerte is, dat deese mijne''' hierboven staende '''vermakinge zal strecken tot een grondslag van eene publicque bibliotheecq, ten nutte van ’t algemeen''', met jaarlijxe vermeerderinge van deselve door boeken van alle faculteyten en geleersaemheyd, waardoor een yder in zijne besondere weetenschap zal kunnen werden gedient, ten welken opsigte ik dan, en opdat die vermeerderinge ook buyten eenige kosten der Diacony kunne geschieden, aan de Diacony alhier vermaeke '''en bespreeke eene somme van een duysend rijxdalers, omme uyt dies revenuën eene behoorlijke vermeerderinge van jaar tot jaar op bovengesegde bibliotheecq te kunnen doen'''; vermakende ik voorts nog aan meergem. Caabse kerk alle zoodanige boeken, als vanweegens den Eerwaarden en Hooggeleerden Heer Daniel Pels, thans conrector des Latijnsche School tot Amsterdam, ofte door andere, nae mijn dood, voor mijne reekg alhier mogten aangebragt worden; '''met ’t welk''' een en ander '''ik''' vastelijk en '''meene na mijn dood, aan ’t Gemeenebest nog een goed nut te zullen kunnen doen, waartoe ik altijd zooveel in mij is geweest zeer gaarne heb willen behulpsaem weesen''', versoekende ten dien eynde seer instantelijk den E. Agtb. Heer Commissaris Politicq, de Eerwaarde Heeren predicanten mitsgaders ouderlingen en diaconen, uytmaekende ’t Eerwaerde Collegie van kerkenraade alhier, hiertoe in alle billijkheyd, successivelijk de behulpsaeme hand te willen bieden en tot berijkinge mijner voorgemelde weloverdagte intentie naar alle vermoogen goedgunstelijk alles aen te wenden, ’tgeen tot ’t voorenstaende immers sal kunnen strecken. Maar ingevalle voorm. Eerwaarde Caabse kerkenraade, tegens verwagtinge, ’t voorenstaende wegens de gemelde bibliotheecq en verdere daerbij gem. legaaten, op dien voet niet geneegen zijn mogte te accepteeren nogte de voorwaarden hierboven gemeld daaromtrent op te volgen, in dat geval verclaare ik mijnen wil en intentie te zijn, dat alsdan niet alleen de voorz. bibliotheecq met derselver zacken, loqueten en boeklessenaars mitsgaders alle bevoorens gem. instrumenten en schilderijen zal moeten overgaan en devolveeren ten behoeve van de Weescamer deeser steede, om door dat Eerwaerde collegie daarmeede sodanig en in diervoegen gehandelt te werden, als te raade werden en goed vinden sullen, maar ook ’t aen de Caabse kerk gemaakte legaat van een duysend Rijxdrs geen plaats sal hebben, en voor niet gemaakt moeten werden aangemerkt. […] }} ==== Drie slawe vrygekoop ==== By die inventarisopstel van Von Dessin se besittings, word 13 slawe of lyfeienes daarby gelys:<ref name="MOOC8/10.76" /> * Isac van Mallabar * Joris van Bengalen * Chito van Couchim * Willem van de Caab * '''Fortuijn van Mallabaar''' * '''Leander van de Cust''' * '''Liesje van Bougies''' * Marrij van de Caab * Alida van de Caab * Hester van de Caab (met haar twee kinders Piet en Hendrik van de Caab) * Johanna van de Caab * Hagar van Mallabar (met haar 2 kinders Martha van de Caab en Lodewijk van de Caab) * Flora van Bengalen Die testament stel dit duidelik:<ref>[https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/archief/1.04.02/invnr/6871/file/NL-HaNA_1.04.02_6871_0422 Nationaal Archief, Testament. Begin met... Voorts is nog voor as't myne wille en begeerte dat, uit]</ref> Slegs Liesje van Bougies, Fortuijn van Mallabaar en Leander van de Cust is die enigstes wat deur die testament vrygekoop is weens hul "uiterste vleyd en opregtheid beweesene en bevondene getrouwe diensten". Daarbenewens het elkeen van hierdie drie 'n legaat van 100 riksdaalders ontvang "omme hun selven daarmeede behoorlijk te kunnen stabileeren ten eijnde dus op een Eerlijke wijse in Staat te zijn hender Een bequaam heenkoomen te vinden." Van Mallabaar en Van de Cust kry elkeen ses blou en ses wit hemde elk. Van Bougies kry twaalf wit hemde, of, indien dit onmoontlik is, genoeg wit linne en ander benodigdhede vir 'n nuwe pak klere. Hieroor is William Wilberforce Bird vol lof vir Von Dessin.<ref name="Bird1822.152" /> Die lof moet egter binne konteks verstaan word: Die slawehandel is in Engeland in 1807 afgeskaf. Bird skryf oor die jaar 1822 aan die Kaap. Die Kaap en ander kolonies skaf slawerny eers in 1834 af. {{cquote| […] by the manumission of his slaves, afforded proof, that, whilst he had endeavoured during life to add to the knowledge and improvement of others,. he had not forgotten to direct his own conduct in the paths of benevolence and humanity. }} Maar al het Von Dessin aan Joris van Bengalen beloof en aan ander gesê dat hy hulle sou vrykoop, verklaar hy ook in sy testament nou 'uitdruklik' dat hy sy beloftes 'revoieeren' (letterlik "hersien") het, dus, van plan verander het en daarby dus tot niet gemaak het, asof dit nooit gebeur ("geschiet") het nie. As daar op hierdie belofte beroep sou word, sal daarop géén manier ag geslaan word nie: dit is Von Dessin se wil en begeerte dat die res van sy slawe in die openbaar verkoop sal word en die geld in die boedel gestort word. {{cquote| Ende nademaal ik Testateur te meermaalen aan mijn Lijfeijgen Joris belooft en ook aan andere persoonen gesegt hebbe, dat ik hem Joris beneevens desselfs bijsit mijn slaavin [Maria?], mitsgad.s alle hunne kinderen en kindskinderen naa mijn dood uijt slaavernij in vrijdom zoude doen stellen, zoo verclaarde ik wel expresselijk dat ik op gemelde beloften omme de mij daar toe dringende reedenen mits deesen revoieeren ende te niet doe en dat sodanig als of deselve nooit waaren geschiet, ja schoon op gemelde Lijf Eijgenen in der tijd hun van gedaan belofde wilden bedienen, dat daerop in geenerleij manier Eenige reflexie sal genoomen werden, alsoo mijn wil en begeeren is dat alle desselve naa mijn overlijden als slaaven ten faveure van mijn Boedel Publicquelijk zullen werden vercogt. }} == Nalatenskap == === Boekeversameling === : Lees ook: [[Von Dessin-versameling]] Die boeke het oorspronklik in die studeerkamer in Von Dessin se woning gestaan. Dit was 'n enkelverdiepinghuis op die hoek van wat tans Koningin Victoria- en Waalstraat is, skuins teenoor die vleuel van die Suid-Afrikaanse Biblioteek waar die Dessiniaanse versameling in die Afrikana-afdeling bewaar is. In sy studeerkamer was daar teen die mure boekrakke en boekekaste met glasdeure waarin die 3 856 boekdele gehou is. Dit was die grootste versameling in Kaapstad van die 18de eeu. Hoewel die boekrakke min ruimte vir iets anders gelaat het, het daar in die vertrek nege skilderytjies en 'n ovaal spieël met vergulde raam gehang. In hierdie biblioteek was daar ook 'n kabinet waar daar rariteite geberg is, soos dit 'n agtiende-eeuse herebiblioteek betaam het.<ref name="Immelman1968.15" /> Hierdie versameling is binne 34 jaar opgebou; merkwaardig in die sin dat die Kaap op daardie tydstip geen boekwinkel, drukpers of uitgewery geken het nie.<ref name="Immelman1968.16">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968''. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 16</ref> Die biblioteek is vermoedelik nie alleen deur hom nie, maar ook deur sy vriende gebruik.<ref name="Coetzee1968.409" /> Privaatbiblioteke of boekerye was in die 18de en 19de eeu onder die gegoedes en vermoëndes egter niks buitengewoon nie, en dikwels sou die boekeversameling aan die volgende geslag bemaak word. Al dien hierdie privaatbiblioteke as getuienis van die intellektuele lewe van die room van die oes, kon dit selde as die kern van die openbare biblioteekwese dien of aanleiding gee tot die opbou en uitbou van die Suid-Afrikaanse biblioteekwese (nie alleenlik weens grootte nie, maar ook die smaakkeuse). Hiervan is Von Dessin se versameling die uitsondering.<ref name="Coetzee1968.410" /> === Die aankope === [[Lêer:Exlibrisvondessin.jpg|duimnael|regs|300px|Die ex libris met die lyfspreuk van Von Dessin: [[artem quaevis terra alit]]. Daar bestaan geen afbeelding van Joachim Nikolaus von Dessin nie. Slegs sy handtekening met baie swierige krulle uit sy tyd het behoue gebly.<ref name="Wendland1965.65" />]] Die vraag ontstaan hoe Von Dessin binne 34 jaar so 'n groot boekery opgebou het, sonder drukpers, boekwinkel of uitgewers in die Kaap.<ref name="Immelman1961.26">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 26</ref> 'n Legende het toe so ontstaan: omdat Von Dessin heel waarskynlik as sekretaris van die Weeskamer vooraf inligting omtrent die hoeveelheid boeke in die bestorwe boedels kon bekom het, asook watter boeke daar ter sprake was, kon hy daarom eerste kennis daarvan geneem het. Boonop het hy maar min te doene gehad met die sorg van die wesies, maar wel met die geld wat die wewenaars en weduwees moet gee wanneer hulle hertrou, in die belang van hul minderjarige kinders uit die eerste huwelik. Hy sou sodoende dus sy ingewinde intieme (voor)kennis omtrent private familiesake en -aangeleenthede van sy beskermlinge tot sy voordeel kon gebruik: Von Dessin sou dan presies weet wát en wáár daar te aas is.<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Delmas.2010" /><ref name="Immelman1961.26" /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Sphor1968.154">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 154</ref> Daarvolgens sou hy privaat sy kopies kon doen, of by veilings gaan bie. Soms het hy nie self gaan bie nie, maar familie (soos die swaers d'Ailly en Rhenius) en vriende gevra om die biewerk buitekant Kaapstad namens hom te gaan doen. Met behulp van sy vrou se bloedverwante het hy ook boeke probeer verkry sodra die leesstof beskikbaar geword het.<ref name="Immelman1961.26" /><ref name="Bostoen.1996." /> Maar nou lui die eintlike legende dat Von Dessin tydens die pokke-epidemie van 1755 (en ander epidemies wat voortdurend die Kaap sou teister met sterftes; twee pokke-epidemiejare sluit ook 1731 en 1740 in<ref name="Tyrrel-Glynn" />) sommer genadeloos 'n groot slag met die boeke geslaan het. Juis in die tyd van beproewing toe niemand hulle aan boeke gesteur het nie.<ref name="Delmas.2010" /> Hy het dus letterlik uit ander se dood baatgevind. Tydens die epidemie het die bevolking (5 123 koloniste en 5 787 slawe) byna 'n vyfde van omgekom: 963 koloniste en 1 109 wat nie van Europese afkoms was nie, het gesterwe.<ref name="Immelman1961.25">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 25</ref> Die besoeker [[William Wilberforce Bird]] het hierdie 'lasterlike bewering' ("detraction") maar net in 1822 opgeteken wat sy tydgenote aan hom meegedeel het toe hy in die Kaap was. Of die aantygings nou waar is of nie, vir Bird heilig die doel die middele: as mens soveel boeke moontlik wil versamel vir die openbare gebruik, wat tog 'n filantropiese daad is, dan maak dit tog net sin om die boeke so billik moontlik te versamel.<ref name="Bird1822.152" /> Vir navorsers soos Bax is die bewering absolute snert wat veral gehuldig word deur skrywers wat geen benul het van die werke wat in Afrikaans gepubliseer is nie, nog minder die Nederlandse oerdokumente van nader bekyk het.<ref name="Bax1970.91">[https://web.archive.org/web/20210814202233/https://knaw.versie1.online/DL/publications/PU00010214.pdf Bax, D. 1970. ''Zuid-Afrika's eerste openbare verzameling op het gebied van kunst en etnologie 1764–1821''. Amsterdam:North-Holland Publishing Company, p. 91-92]</ref> Die versameling kon nie uitsluitlik opgebou gewees het uit die boekerye van die "relatief onontwikkelde Kaapse burgers" nie, maar daar kan met sekerheid aangeneem word dat hy in kontak was met persone in Europa wat hom van nuwe aanwinste voorsien het.<ref name="vanwyk1961" /> Von Dessin het van gereelde tussengangers gebruik gemaak.<ref name="Delmas.2010" /> In 1734 bring ene "Heer Meulenbeek" vir Von Dessin 'n gedrukte kaart van die vier wêrelddele (in groot formaat) uit Nederland saam.<ref name="Bostoen.1996." /> In 1736 en 1737 bestel Von Dessin boeke by die Amsterdamse tabakshandelaar Jurriaan Westerhoff. In Von Dessin se een brief in 1736 aan sy boekevriend Jurriaan Westerhof in Amsterdam gee hy reeds te kenne: "Ende dewijl ick een seer groote liefhebber van goede boeken soo geestelijke als historische ben,<ref name="vanwyk1961" /> soo versoeke mij van tijd tot tijd met wat nieuws te voorzien."<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.91" /><ref name="Wendland1965.65">[https://www.carolinum.de/wp-content/uploads/042_sommer65.pdf Wendland, W. 1965. Joachim Nikolaus von Dessin. ''Carolinum'' 28(42) Sommer. S. 65]</ref> Bostoen maak hieruit die afleiding dat, hoewel Von Dessin dikwels die titelname moes noem by bestelling, hy in baie gevalle die boekekeuse aan die leweransier self moes oorlaat.<ref name="Bostoen.1996." /> Vir Delmas strook dit met die boekesmaak: die meeste boeke in die versameling handel wel oor die geskiedenis of teologie.<ref name="Delmas.2010" /> So ook bestel hy boeke in 1738 by die Rotterdamse koopman Nicolaas Pille (1706–1737) [dus, toe reeds oorlede].<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Delmas.2010" /> Von Dessin se vriend in die Kaap, Jan de Waal, wat sy vernaamste leweransier was van huishoudelike goedere, lewer aan hom die tydskrifte waarop Von Dessin ingeteken was, soos die ''Europische Mercurius'' en ''De Boekzaal van Europa''.<ref name="Bostoen.1996.">[https://www.dbnl.org/tekst/bost002verz01_01/bost002verz01_01_0001.php Bostoen, K.J. 1996. 'Verzamelaars, bezitters, lezers van Weyermaniana in de achttiende eeuw' In: ''Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman'' 19 (1996), p. 33-42.]</ref><ref name="Delmas.2010" /> Daar is ook die konrektor van die Latynse Skool in Amsterdam, Daniël Pels,<ref name="Tyrrel-Glynn" /> wat sy vernaamste boekeverskaffer in Nederland was. Op 16 Oktober 1755 en 2 Oktober 1761 (Von Dessin is toe reeds oorlede) staan die Heren XVII te Amsterdam Pels die vergunning toe om 'n kis met boeke vragvry te versend. In 1756, 1758 en 1759 versoek Von Dessin die Heren XVII te Amsterdam om sy salaris aan Pels uit te betaal.<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.91" /><ref name="Wendland1965.65" /><ref name="Delmas.2010" /> Von Dessin se maandsalaris as onderkoopman was toe ƒ40.<ref name="Bostoen.1996." /> Maar eintlik het Pels reeds vanaf 1744 Von Dessin gereeld van boeke voorsien. Von Dessin vra in sy testament ook dat sy eksekuteurs die boeke (van Pels) moet betaal wat ná sy afsterwe in die Kaap nog moet aankom.<ref name="Bostoen.1996." /> Ander, soos Immelman, voer aan die meeste van die boekeversameling moes in die Kaap self aangeskaf gewees het. Die veilings kon maar één manier wees hoe Von Dessin boeke bekom het. Hierdie metode spesifiek het byna 'n legende geword, en toe naderhand heeltemal ontaard. Vir Immelman is dit eerder 'n bewys hoe Von Dessin "gevare onbevrees getrotseer het en geen geleentheid laat verbygaan het waar hy sy versameling kon aanvul nie."<ref name="Immelman1961.26" /> Die ''Ex libris'' wat voormalige eienaarskap van Kapenaars toon, word dan sonder meer as bewyse gebruik.<ref name="Delmas.2010" /> Amptenare wat die Kaap verlaat of afgetree het, het hul boeke verkoop. Verbygaande reisigers en skeepsoffisiere het boeke aan hom geskenk of by hom geruil, dikwels vir voedsel.<ref name="Delmas.2010" /> Soms het Von Dessin deur besoekers vooruitbetalings gemaak – en party is dan vort met die geld, sonder om weer van hulle te laat hoor. Vreemdelinge is soms weke lank gratis onderdak gegee, op voorwaarde dat hulle in ruil daarvoor bepaalde boeke aan hom sou stuur.<ref name="Immelman1961.26" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Delmas.2010" /> En dan was Von Dessin natuurlik ook 'n geliefde man. Baie van die boeke met ou ''Ex libris''-handtekeninge voorin, is afkomstig van vriende. As geskenke.<ref name="Wendland1965.64">[https://www.carolinum.de/wp-content/uploads/042_sommer65.pdf Wendland, W. 1965. Joachim Nikolaus von Dessin. ''Carolinum'' 28(42) Sommer. S. 64]</ref><ref name="Sphor1968.154" /> Laastens ontstaan die vraag ook of iemand soos Von Dessin tot sulke gewetenloosheid in staat sou wees, of in dieselfde strik as sy voorganger sou wou trap. Sy ou skoolvriend, Otto Friedrich Mentzel, noem in sy reisbeskrywing aan die Kaap dat Von Dessin, met sy diensaanvaarding as Sekretaris van die Weeskamer, daarop aangedring het om die geldsake van die weeskamer te oudit, en toestemming daarvoor gekry het.<ref name="Tyrrel-Glynn" /> Die Kommissie het bevind sy gestorwe voorganger, Jacob Leever, het ƒ140 000 verduister. Die agterblewe vrou, nou 'n weduwee, word toe voortaan onderhou deur die kerk, want hul huis is verkoop aan Kaptein Rhenius teen ongeveer ƒ40 000. Selfs van die vrou, wat van geen sout of water geweet het nie, se klerestukke moes opgeveil word.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23112 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 105, pp. 21-26. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=18 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210818153154/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23112 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23135 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 107, pp. 53-65. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=18 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210818153153/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23135 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23176 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 111, pp. 64-88. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=18 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210818153151/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23176 |url-status=dead }}</ref><ref>[https://play.google.com/books/reader?id=AroBAAAAYAAJ&pg=GBS.PR58&hl=de Mentzel, O.F. ''Vollständige und zuverlässige geographische und topographische Beschreibung des berühmten und in aller Betrachtung merkwürdigen Afrikanischen Vorgebirges der Guten Hofnung'' Glogau: Christian Friedrich Günther, S. 59]</ref><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Spohr1968.148">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 148</ref> Een bron voer aan die geld is deur "vorige sektretaris'''se'''" (meervoud) verduister en dat Leever nie alleen aandadig is nie.<ref name="Tyrrel-Glynn" /> === Nie die eerste biblioteek nie === Ten spyte van die reuseskenking wat die eerste ''openbare'' biblioteek van Suid-Afrika sou word, was die ''Dessiniarium'' nie die eerste biblioteek of boekery van Suid-Afrika nie. In 'n brief op 13 Mei 1652 (toe Jan van Riebeeck op die punt staan om die Kaap te verlaat), praat Van Riebeeck van gedrukte boeke, kaarte en manuskripte wat hy in die sorg laat van [[Zacharias Wagenaer]].<ref>[https://archive.org/details/precisofarchives03cape/page/246/mode/2up?q=charts+and+notes Leibbrandt, ''Precis of the Archives of the Cape of Good Hope'' I, brief gedateer 13 Mei 1652 aan Batavia]</ref><ref name="Delmas.2010" /> Delmas wys op 'n inventaris van die fort wat op 8 Januarie 1661 opgestel is deur ''Secunde'' Roeloff de Man, op las van [[Jan van Riebeeck]]. Twintig boeke is gelys, waarvan die Bybel en ander geestelike boeke skitter in hul afwesigheid; 'n alte duidelike teken dat die boeke op die lys vir amptelike gebruik bedoel was. Die lys is volgens drukformaat uiteengesit: folianten, quarto en octavo. Die versameling bestaan uit boeke oor wiskunde, trigonometrie, argitektuur, sterrekunde, 'n ''Grammatica Arabica Thomae Erpenij'' (as [[lingua franca]] aan die kus van Oos-Afrika), plantkunde (vir landbou) en reisverslae.<ref name="Delmas.2010" /> Roeloff de Man self het sy eie private paar boeke gehad, wat opgeveil is ná sy dood.<ref>[https://www.delpher.nl/nl/boeken/view?objectsearch=Linschoten&coll=boeken&identifier=MMKB02:000118335:00131 Bosman, D.B. 1923. ''Oor die ontstaan van Afrikaans.'' Swets & Zeitlinger pp. 127-128]</ref> Maar die eer van die eerste biblioteek kom die Raadsbiblioteek toe ('n departementele boekery van die regering) wat sedert 1710 bestaan het, en vir die gebruik van die hoër amptenare van die V.O.C. bedoel was in die uitvoering van hulle pligte.<ref name="Immelman1968.16" /><ref name="Coetzee1968.409" /> Dit het gevolg nadat die kommissaris C.J. Simons dit aan die lig gebring het dat so 'n boekery, wat noodsaaklik is by regspleging, aan die Kaap ontbreek. Boeke sou uit Batavia aangekoop word vir dié doel.<ref name="Coetzee1968.409" /> Teen 1739 toon die biblioteek slegs 13 titels (soos in die inventaris uit die jaartal aandui), maar dit word die daaropvolgende jaar verryk met 60 titels (regsboeke) uit die boedel van Adriaan Kervel. Verdere werke is aangeskaf, of as geskenk ontvang. Die biblioteek van die Raad van Justisie besit teen die einde van die 18de eeu 93 titels in 148 bande; daarvan het 'n deel vermoedelik oorgegaan na die biblioteek van die Kaapse Geregshof.<ref name="Coetzee1968.409" /> Met die uitsondering van Ryk Tulbagh, was die meeste boekeliefhebbers aan die Kaap hoofsaaklik in die buiteland gebore, waar hulle hul geestelike vorming gekry het. Die sewentienjarige Tulbagh is egter bes moontlik beïnvloed deur sy ouer kollega, Adriaan Kervel, om homself deur boekegebruik vir hoër betrekkings te bekwaam om in 1751 goewerneur te word. Toe Tulbagh in 1771 sterf, byna 'n dekade ná Von Dessin se heengaan, is sy boeke, opvallend genoeg, nie sonder meer aan die Dessiniarium bemaak nie. Die regsgeleerde werke uit Ryk Tulbagh se boekery is aan die biblioteek van die Raad van Justisie bemaak.<ref name="Coetzee1968.409" /> Tulbagh het ook sy Franse boeke aan Josephus de Grand-Pre(d)ez en sy Hollandse boeke aan Pieter Hacker bemaak.<ref name="Boëseken1985.74">Boëseken, A.J. 1985. Die Kompanjie en sy Onderdane. In: Muller, C.F.J. (red.). ''Vyfhonderd jaar Suid-Afrikaanse geskiedenis.'' Kaapstad: Academica, p. 74</ref> === Was Von Dessin sy tyd vooruit? === Die antwoord op bogenoemde vraag gaan afhang hoe die testament, omgewing en wêreldgebeurtenisse self verstaan word. '''R. F. M. Immelman''', 'n universiteitsbibliotekaris aan die [[Universiteit van Kaapstad]], dra sy opstel in '''September 1961''' voor aan die Vriende van die Suid-Afrikaanse Biblioteek, ter geleentheid van Von Dessin se 200ste sterfdag. Na sy mening was Von Dessin sy tyd met byna 'n eeu vooruit. In sy opstel beskou hy dit 'n "verbasendwekkende prestasie" om soveel boekdele in die loop van dertig jaar op te bou (3 856), des te meer merkwaardig as mens in ag neem dat daar geen boekwinkel, drukpers of uitgewery in die Kaap was nie.<ref name="Immelman1968.16" /> Von Dessin word dus 'n merkwaardige figuur, nie alleen omdat hy 'n versamelaar was nie, maar ook 'n weldoener aan die gemeenskap. Veral omdat hy 'n plan ontwerp het waardeur die toekomende geslagte voordeel uit sy boekery sou trek. Von Dessin se ideë omtrent biblioteke, sê Immelman, "was inderdaad hul tyd vooruit en sou destyds in elke land in Europa of Amerika as ver gevorderd beskou gewees het. Wat 'n mens so verbaas, is dat 'n Kapenaar, meer as dertig jaar op 'n uithoek van die vasteland van Afrika woonagtig, sesduisend myl van Europa, so goed op die hoogte was van die destyds modernste opvattings omtrent die biblioteekwese.". In 'n voetnota verwys Immelman dan direk na P.C. Coetzee se artikel "Die Nalatenskap van Von Dessin" wat in ''Historiese Studies'' (1942) verskyn het.<ref name="Immelman.1968.17" /> Immelman meen uit die testament self kan mens daardie afleidings maak. Hy stip die volgende puntjies waar Von Dessin vasgestel het:<ref name="Immelman.1968.17">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 17</ref> {{cquote| : 1. dat sy boekery ten bate van die gehele gemeenskap aangewend moes word en derhalwe die kern van 'n ''publique bibliotheecq'' moes vorm; : 2. dit dat alle vakgebiede moes verteenwoordig, sodat dit in iedere enkeling se besondere behoeftes kon voorsien en ''alle faculteyten en geleersaamheyd'' sou dek; : 3. dat dit onderhou moes word as 'n "lewende" versameling, waaraan gereeld boeke toegevoeg moes word, waarvoor hy voorsiening gemaak het deur 1,000 riksdaalders (destyds ongeveer £208 werd) aan die kerkraad van die Groot Kerk te bemaak; die rente hierop moes 'n vaste inkome oplewer om die toekomstige boeke-aankoop vir sy versameling te dek; : 4. dat die boekery vryelik beskikbaar moes wees vir die publiek, sonder enige intekengeld of deposito, sodat dit van die eerste vrye openbare biblioteke in die wêreld geword het, in elk geval die eerste in Suid-Afrika; : 5. dat die kontinuïteit van die boekery verseker sou word – rede waarom hy dit aan die Nederduits Gereformeerde Kerk bemaak het, as een van die weinige selfvernuwende liggame in die kolonie destyds. }} Immelman beskou die voorwaardes as tekenend dat Von Dessin "goed op die hoogte moet gewees het van die destyds modernste ideë omtrent die biblioteekwese, en veral met die geskrifte van die vernaamste outoriteite oor die teorie van die vak in daardie tyd, nl. Gabriel Naudé en Leibnitz." Naudé was die bibliotekaris van kardinaal Mazarin in Frankryk<ref name="Tyrrel-Glynn" /> Immelman sien albei geleerdes se hoofgedagtes in die testament beliggaam. Daaruit maak hy die afleiding dat Von Dessin nie bloot 'n boekeversamelaar vir die vreugde was nie, maar ook die inhoud (veral ten opsigte van die biblioteekwese) goed onder die knie gehad het.<ref name="Immelman.1968.17" /> Dan voeg hy by: <ref name="Immelman1968.18" /> {{cquote| Sonder twyfel kan gesê word dat hy sy tyd ver vooruit was, des te meer wanneer in ag geneem word dat vrye openbare biblioteke, uit stadsbelastings bekostig, eers ongeveer 1850 algemeen geword het in Brittanje en die V.S.A. Selfs openbare biblioteke vanweë skenkings was in die middel van die 18de eeu maar dun gesaai; Chetham's Library in Manchester en die openbare biblioteek in Norwich was bv. twee van die weiniges in Engeland. }} In dieselfde artikel laat Immelman darem ook duidelik blyk dat die boekeversameling uit werke bestaan van 'n opgevoede man uit die middel van die 18de eeu – soos dit 'n soort Hollandse patrisiër uit die gegoede burgerstand van Nederland, of uit die laer adel in Duitsland betaam. Dit was geleerde werke, nie gewilde leesstof van die massamenigte nie, omdat laasgenoemde opvatting eers teen die 19de eeu sal inslag vind.<ref name="Immelman.1968.27">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 27</ref> '''P.C. Coetzee''' benadruk in '''1968''' juis hierdie puntjie. Dit mag miskien "verleidelik" wees om Von Dessin as iemand te sien wat in 1761 in Suid-Afrika "reeds 'n kosteloos-toeganklike sosiale biblioteek wou stig", maar hy glo egter nie dit is die geval nie:<ref name="Coetzee1968.410">Coetzee, P.C. 1968. Die Afrikaner en die Biblioteek. In: Pienaar, P. de V. (red.). ''Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner''. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Bpk. p. 410</ref> {{cquote| Maar hy [Von Dessin] was nie sy tyd vooruit nie en het soos ander biblioteekstigters van die sewentiende en agtiende eeue net 'n publiek van relatief geleerde dilettante in gedagte, mense soos hy self was wat dan in die biblioteek "eenyder in zijne bisondere wetenschap zal kunnen werden gedient". Dit is dan ook paslik dat die Dessynse biblioteek deel geword het van 'n nasionale biblioteek waar dit vandag nog gebruik kan word deur mense na Von Dessin se hart. }} Coetzee glo dit is liewer Lord [[Charles Somerset]] wat hierdie eer te beurt val. Te midde van die verengelsing aan die Kaap, en die tiran wat hy deur Pringle en Fairbairn geteken is, was Somerset "in werklikheid […] 'n versiende en idealistiese administrateur." Hy het hartgrondig daarin geglo dat ander volke daarby sou baat om Engels te word. Die Kaapse kolonie moes Engels leer omdat die Engels in sy oë die sleutel was tot die skatkis vol intellektuele rykdom, wat oor negentig geslagte van dwarsoor die wêreld (van alle volke) opgegaar is. Heel gepas by hierdie kultuurpolitiek het hy 'n vrye skool en vrye biblioteekdiens beoog. Nie eens Engeland en Amerika kon sover dink nie; die biblioteekwêreld in daardie twee lande het hierdie gedagtegang maar eers na 1850 gedeeltelik aanvaar. Somerset het in 1818 bepaal dat 'n gedeelte van die belasting op wyn gebruik sou word om hierdie openbare biblioteekwese te befonds, soos hy in 1818 aangekondig het. Maar teen 1820 was hierdie biblioteek sonder fondse, dit is oorhandig aan 'n komitee wat dit soos 'n koöperatiewe sosiale biblioteek bestuur het. Met ander woorde, daar was inskrywingsgeld ter sprake. Die Britse setlaars was aan hierdie tipe biblioteke in hul moederland ook gewoond en het dit as sodanig ook in Suid-Afrika gebruik.<ref>Coetzee, P.C. 1968. Die Afrikaner en die Biblioteek. In: Pienaar, P. de V. (red.). ''Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner''. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Bpk. p. 410-411</ref> Maar volgens '''Susan J. Mullen''' handel dit juis nie oor 'n uitgelese groepie (in haar woorde: "privileged few") nie, maar vir iedereen ("ten nutte van 't algemeen") wat in die 18de eeu nog ongehoord was. Juis omdat hy soveel boeke versamel het (en in sy testament die wens uitspreek dat die versameling moet uitbrei met die 1000 riksdaalders (omtrent R360 in 1976)) in 'n tydperk toe daar nog geen drukpers was nie (en maar eers in 1784 in die Kaap aangekom het), maar ook geen boekwinkel of uitgewers nie, dui dit eerder op Von Dessin se versiendheid. Dit is juis vir Mullen bejammerenswaardig dat die algemene publiek in die jaar van haar artikel ('''1976''') salig onbewus is van die kultuurskat in hul midde, en dat dit vernaamlik akademici is wat hierdie korpus om navorsingsdoeleindes benut.<ref>Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):82-83</ref> === Onmiddellike nalatenskap === Meer as 40 jaar ná Von Dessin se dood het hierdie (verouderde) stel boeke, en dus die eerste openbare biblioteek, so te sê geen invloed op die Kaapse samelewing uitgeoefen nie. Toe die biblioteek geopen het ('n kosterhuis is omskep in 'n biblioteek), wys die kerkraad op 6 Augustus 1764 vir die predikant Johannes Fredericus Bode aan as die bibliotekaris. Die biblioteek is eenmaal per week oop, op 'n Woensdagmiddag elke week tussen 13:00 tot 16:00, en die boeke kan uitgeneem word en vir 'n maand lank tuis gelees word, of drie maande lank vir diegene wat buitekant Kaapstad bly. Ongelukkig het die nuutjie gou genoeg oorgewaai.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Delmas.2010" /><ref name="Bax1970.7" /> Later was die biblioteek slegs oop op aanvraag.<ref name="Bax1970.7" /> Johan Splinter Stavorinus maak in sy ''Reize van Zeeland over de Kaap de Goede Hoop naar Batavia, Bantam, Bengalen, enz.'' (1793) melding van die biblioteek (in sy reistog, vanaf '''1768''' tot omstreeks '''1771''', na Batavia en terug), maar hy is nie veel ingenome daarmee nie: {{cquote| Niet ver van de Kerk, staat een gebouw, dat met den grootschen naam van ''Bibliotheca Publica'' pronkt. Hier vindt men eene langwerpige zaal, waarin weinige, en nog minder goede boeken gevonden worden, komende daarin volmaakt overeen met de Boekerij op ''Batavia'', die ook denzelven verheven naam draagt. De Koster van de Kerk is te gelijk ''Bibliothecarius''. }} Sir '''John Barrow''' skryf in '''1806''' in sy [https://books.google.co.za/books?id=nb8NAAAAQAAJ&pg=PA98&lpg=PA98&dq=%22There+is+neither+a+bookseller%27s+shop+in+the+whole+town,+nor+a+book+society%22&source=bl&ots=sjI1USAmfF&sig=ACfU3U0QUMXcGqTCvXjjGdlxmpzEgjhaGA&hl=de&sa=X&ved=2ahUKEwiSyabY_ofxAhUXgFwKHeIZCi0Q6AEwAHoECAUQAw#v=onepage&q=%22There%20is%20neither%20a%20bookseller's%20shop%20in%20the%20whole%20town%2C%20nor%20a%20book%20society%22&f=false ''Travels into the Interior of Southern Africa'', boekdeel II], in Kaapstad is daar geen sprake van 'n boekwinkel of boekklub nie, selfs die ''Concordia'' het ten gronde gegaan omrede die lede meer van drink, rook en speletjies gehou het. Die kerk bestuur wel 'n biblioteek, met boeke wat deur 'n individu vir die openbare gebruik bemaak is, maar dit word selde deur die publiek of individue besoek. Hierdie versameling spog egter met 'n paar uitstekende boeke, veral skaars of waardevolle eksemplare sover dit die Klassieke, reisigersjoernale, algemene geskiedenis, woordeboeke, of die kerkgeskiedenis aangaan. Barrow het dit veral teen diegene wat geleerdheid in Europa ontvang het, maar 'n traak-my-nie-agtigheid ontwikkel het in 'n kolonie waar hierdie opvoeding nie juis hoog aangeslaan word nie. Die 32-jarige luitenant '''Wasili Golownin''' en sy skeepslui kon tussen vroeg-Mei '''1808''' en 31 Mei '''1809''' nie die Kaap verlaat nie, omrede Rusland, deur Napoleon se toedoen, nou tot vyand van Brittanje verklaar is. Hulle is egter nie gevange geneem nie, omdat Golownin genoegsame dokumentasie en verlof vooraf kon toon om aan te meer, totaal onwetend van die oorlog was (want anders sou hy die Kaapse hawe tog vermy het), en Rusland en Engeland in geen volskaalse oorlog gewikkel was nie. Die Goewerment aan die Kaap het ook nie veel geweet hoe om die situasie te hanteer nie; voedsel is nie deur regering verskaf nie, maar onder meer deur die bakker (Sertyn) en slagter (De Wet, óf De Wit) verskaf; en antwoord van Londen het uitgebly. Ná 'n jaar en vyf-en-twintig dae sonder antwoord het Golownin in die stilligheid een aand die seile van die ''Diana'' laat span en sonder verlof of gewetenswroeging die Kaap verlaat. Geen poging van die owerheidsweë kon hul langer stuit nie. Hul bereik die oopsee en hul vryheid uiteindelik om tienuur. Alle skuld sal vereffen word deur die opveiling van die skip se agtergelate chronometer, is aan die bakker per nagelate brief gesê.<ref>Gorelik, B (ed.). 2015. Vasily Golovnin, 1808-09. In: ''An Entirely Different World: Russian Visitors to the Cape, 1797–1870.'' Kaapstad: Van Riebeeckvereniging. pp. 15-26</ref> Om sy tyd egter ondertussen in Kaapstad te verwyl het Golownin en kamerade ook die biblioteek besoek. In sy ledige uurtjies (waarvan hy en die bemanning meer as 'n jaar lank oorgenoeg van had!) het hy byna alle leesstof verslind wat oor die Kaap geskryf is. Maar in sy mémoires skryf Golownin die biblioteek is nie veel om oor huis toe te skryf nie, al moet mens in gedagte hou die stad is 'n verafgeleë beskawingspunt. Die gebou langs die kerk is nogal aansienlik groot, maar die versameling is klein en bestaan meestal net uit boeke in Nederlands, Frans, Duits en Latyn en miskien 'n paar rariteite wat amusant is (waaronder ook die vermelding van die toevoegings uit die Stille Suidsee). Hoewel énige inwoner na hartelus énige boeke by die biblioteek kon gaan uitneem, ontdek Golownin in die paar blaaie van die reusagtige uitleenregister op die tafel slegs 'n skamele 87 boeke is tussen 1789 tot 1808 (of, in die afgelope 19 jaar) deur die Kaapse publiek uitgeneem.<ref>Gorelik, B (ed.). 2015. Vasily Golovnin, 1808-09. In: ''An Entirely Different World: Russian Visitors to the Cape, 1797–1870.'' Kaapstad: Van Riebeeckvereniging. pp. 27-28</ref><ref>[https://play.google.com/books/reader?id=LPSNBQAAQBAJ&hl=de&pg=GBS.PT20 Путешествие на шлюпе «Диана» из Кронштадта в Камчатку в 1807–1809 гг]</ref><ref>[https://play.google.com/books/reader?id=_rhHDwAAQBAJ&hl=de&pg=GBS.PT181.w.0.1.124 Путешествие на шлюпе «Диана» из Кронштадта в Камчатку в 1807–1809 гг]</ref> Die belaglikste verskynsel wat hom voorgedoen het was die sortering van die boeke. Die boeke is nie volgens onderwerp, outeur of taal gepak nie, maar volgens boekhoogte. Die hoogste boeke is heel aan die regterflank gepak, en die kortste boeke heel links. En boonop word hierdie groottes, op hierdie oop rakke, aangedui deur "Quarto", "Folio", ens., terwyl enige leser met oë in sy kop die boeke se groottes kon skat.<ref>Gorelik, B (ed.). 2015. Vasily Golovnin, 1808-09. In: ''An Entirely Different World: Russian Visitors to the Cape, 1797–1870.'' Kaapstad: Van Riebeeckvereniging. pp. 27-28</ref> Maar sekerlik die skerpste reaksie was die reisbeskrywing in '''1822''' van [[William Wilberforce Bird]] (''State of The Cape of Good Hope in 1822''), 60 jaar ná Von Dessin se dood. Die versameling het wel aansienlik uitgebrei, maar tog is daar iets mis:<ref name="Bird1822.152">[https://archive.org/details/statecapegoodho00colegoog/page/n176/mode/2up?q=dessin Bird, W.W. 1823. ''State of The Cape of Good Hope in 1822'' London: John Murray.]</ref> {{cquote| The library already boasts possession of the best ancient, and most recent modern publications, in religion, in the classics, in history, poetry, geography, chemistry and political oeconomy; a most ample collection of essays, of voyages and travels; and dictionaries of all ages and languages. The thing that appears to be chiefly wanting, which Mr. Dessin could not bequeth, is a collection of readers; for reading is not an African passion. }} === Die afskrif van die dagboek van Adam Tas === Joachim von Dessin het 'n paar boeke uit die versameling van [[Adam Tas]] bekom, moontlik deur sy vrou (deur die verbintenis van haar stiefvader Kinas). Of deur Adam Hendrik Mulder (wat 'n aantal van hierdie boeke by die afsterwe van Tas verkry het), 'n "vooraanstaande Lutheraan wat die Lutherse versoekskrif van 1742 aan Here XVII onderteken het", en op sy beurt die broer was van die eggenote van J. T. Rhenius, wat weer aangetroude familie was van Von Dessin se vrou. Dan het Von Dessin ook by die veiling van ds. Henri Beck se besittings in 1755 'n "twintigtal" boeke verkry.<ref>Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968''. Kaapstad: A.A. Balkema. pp. 26, 31</ref> Hoe dit ook al sy, Von Dessin het Adam Tas se dagboek met die hand oorgeskryf.<ref name="Spohr.1968.158" /><ref name="Mullen.1976.83">Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):83</ref> Die ''Gehouden Dagregister van den Landbouwer Adam Tas'', toon onder meer hoe die boere al hoe meer ontevrede onder die bestel van [[Willem Adriaan van der Stel]] raak. Hierdie manuskrip is in 1911 deur die toenmalige bibliotekaris A. C. G. Lloyd ontdek. Die manuskrip is daarna deur L. Fouché versorg, A.C. Paterson het die teks vertaal, en die boek is in 1914 in Londen deur Longmans uitgegee getiteld: ''Het dagboek van Adam Tas''/''The diary of Adam Tas (1705–1706)''.<ref>[https://www.dbnl.org/tekst/tas_003dagb02_01/tas_003dagb02_01_0001.php Tweede uitgawe. In: ''Dagboek van Adam Tas''. 1970-uitgawe. Kaapstad: Van Riebeeck-Vereniging]</ref> [[J. du P. Scholtz]] skryf in ''Die Burger'' van 29 September 1966 dat sonder hierdie ontdekking en die gevolglike publikasie daarvan sou die stigting van die Van Riebeeck Vereniging in 1918 (tans ''Historical Publications of Southern Africa'', of ''HiPSA'') nooit plaasgevind het nie.<ref>Tyrrell-Glynn, W.H.P.A. 1968. Die Handskrifte-afdeling: Manuskripmateriaal van Suid-Afrikaanse belang in die Biblioteek. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968''. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 85-86</ref> Die oorspronklike manuskrip wat deur Adam Tas self geskryf is, het verlore gegaan,<ref>[https://www.dbnl.org/tekst/tas_003dagb02_01/tas_003dagb02_01_0001.php Tweede uitgawe. In: ''Dagboek van Adam Tas''. 1970-uitgawe. Kaapstad: Van Riebeeck-Vereniging]</ref> en danksy Von Dessin se afskrif kon een van die belangrikste tydperke in die Suid-Afrikaanse geskiedenis behoue bly.<ref name="Spohr.1968.158">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter Darmstadt: Turris-Verlag. S. 158</ref> == Persoonlikheid == === Een van die 'verstandigste' manne aan die Kaap === Buiten die "burgersin" en "grootmoedigheid" wat Von Dessin in sy bemaking uitstraal, word sy geaardheid deur Tyrrell-Glynn so verwoord:<ref name="Tyrrel-Glynn" /> {{cquote| Hierdie ontwikkelde, verfynde man het in private sowel as openbare aangeleenthede steeds nougeset gehandel en in sy persoon 'n vlytige aard met 'n weetgierige verstand verenig. Sy lewendige houding, stille sin vir humor en sy voorliefde vir geselskap maak hom oral gewild. Terwyl hy steeds sy Duitse erfenis in ere hou, aanvaar hy nogtans sy [tweede] vaderland en word hy mettertyd, wat godsdiens, taal en leefwyse betref, heeltemal Kaaps-Hollands. }} Von Dessin tel onder die drie "verstandigste", "belangrikste" en gekultiveerde manne aan die Kaap,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Mullen.1976.79.80" /> volgens die Franse sterrekundige [[Nicolas-Louis de Lacaille]], se ''Journal Historique'' (1763, nadat hy aan die Kaap vertoef het tussen 1751 tot 1753). Sy presiese woorde lui op 20 November 1751:<ref>[https://repository.up.ac.za/bitstream/handle/2263/12674/005_p150-199.pdf?sequence=5&isAllowed=y De Lacaille, N.L. 1763. ''Journal historique du voyage fait au Cap de Bonne-Espérance''. Paris: Chez Guillyn. pp. 156-157]</ref> {| class="wikitable" ! scope="col" style="width: 300px;" | Oorspronklike Frans ! scope="col" style="width: 300px;" | Afrikaans |- | M. Grevenbrock, Secrétaire du Conseil de Justice au Cap dans le commencement de ce siécle, homme extraordinaire, avoit fait quelques recherches sur les moeurs & coutumes des Hottentots: après sa mort ses papiers furent remis à Kolbe, qui les compila sans discernement & sans jugement, à ce que disent unanimement les gens d'ici les plus sensés, & nommément M. le Gouverneur, M. Grand-Pré & M. Dessin. || Meneer Grevenbroeck, die Sekretaris van die Raad van Justisie aan die Kaap teen die aanvang van hierdie eeu, 'n besonderse man, het 'n bietjie navorsing gedoen oor die sedes en gebruike (gewoontes) onder die Khoi: ná sy dood is sy papiere (aantekeninge) aan Kolbe gegee, wat hulle sonder onderskeid en sonder oordeel saamgestel het, teenoor wat soos een man uitgespreek is deur die verstandigste manne van hier rond, met name meneer die Goewerneur, meneer Grand-Pré en meneer Dessin. |} "Monsieur le Gouverneur" verwys hier na Goewerneur Ryk Tulbagh; "Monsieur Grand-Pré" is Josephus de Grand-Predez, 'n Fransman uit Valencienne, destyds die Sekretaris van die Raad van Justisie, en dan Joachim von Dessin self.<ref name="Coetzee1968.409" /> Dié eer kom hierdie drie here waarskynlik toe, nie alleen omdat elkeen 'n [[honnête homme]] in eie reg was nie, maar bowenal omdat hulle feitlik van die min mense aan die Kaap was wat met die besoeker [[Frans]] kon praat. Die meeste koloniste kon nie Frans praat nie en De Lacaille het geen Nederlands geken nie.<ref name="Immelman1968.22" /> De Lacaille het ook in Von Dessin se biblioteek 'n renosterhoring ("la corne d'un Rhinoceros") van nader bekyk, soos gedagteken op 6 Desember 1751. Volgens Mentzel was Von Dessin nogal daartoe geneig om sekere sake of verhale bietjie (erg) aan te dik vir die onwetende Franse besoekers (wat veronderstel is om alles net so huid en haar in te sluk). Sommer vir die grap, of om die siel van die hooggeleerdes uit te trek. En tog het De Lacaille niks kwaad daarvan gedink of hom van stryk laat bring nie.<ref name="Spohr.1968.155" /><ref name="Wendland1965.65" /><ref name="Mentzel1785">[https://play.google.com/books/reader?id=AroBAAAAYAAJ&pg=GBS.PR58&hl=de Mentzel, O.F. Vollständige und zuverlässige geographische und topographische Beschreibung des berühmten und in aller Betrachtung merkwürdigen Afrikanischen Vorgebirges der Guten Hofnung Glogau: Christian Friedrich Günther, S. 63]</ref> === Geloof === Von Dessin was 'n Lutheraan gedoop, maar in die Kaap was hy lidmaat van die Nederduits Gereformeerde Kerk (soos die meeste maar). Dit was so te sê onvermydelik, want hoewel die staat Nederland volle godsdiens- en gedagtevryheid vir sy vlugtelinge, reisigers en burgers gewaarborg het, was dit in die Kaap onder die V.O.C., die maatskappy, anders gesteld.<ref name="Spohr.1968.151" /> Jy kon nié in die amptenary van die V.O.C. (vergelyk Indonesië<ref>Koch, K.E. 1970. ''The Revival in Indonesia''. Berghausen: Evangelization Publishers. p. 14: The foundation of the Protestant Church in the Dutch East Indies is regarded today with mixed feelings by the believers there. The pastors were state officials receiving their pay from the government. It was similar to the time of Contantine the Great – anyone who wanted to get on in life became a Christian in order to achieve his goal. Thus, a Christian church came into being in Indonesia which had basically freed itself neither from the heathern nor from the Hindu traditions.</ref> en Timor<ref>Koch, K.E. 1970. ''The Revival in Indonesia''. Berghausen: Evangelization Publishers. p. 121: The spiritual state of the churches was almost catastrophic. This was due to a large extent to the way the Dutch had formerly administered the colony. Every minister in the church had at the same time been a colonial official. For this reason, anyone who had wanted to obtain something from the government had been obliged to belong to the church as well. Timor, therefore, had never been evangelized, only Christianized. The former atheistic beliefs, the magic and sorcery, the promiscuity and alcoholism, all continued to prosper together.</ref>) dien as jy nie Christen was nie; al was jy ook net in naam Christen. Die vraag moet dan ook geopper word of lidmaatskap tot die Kaapse Kerk nie dalk verdere bevordering (en die bevestiging van die huwelik ter plaatse) sou begunstig het en daarom terselfdertyd 'n strategiese skuif was nie. Die Lutherane het veertig jaar lank 'n stryd gevoer om hul eie kerke op te rig in die Kaap. Von Dessin was onder die ywerige ondertekenaars (daar was 69) van die petisie/versoekskrif in die jaar 1742.<ref name="Spohr.1968.151" /> Daar was blykbaar die vrees vir huismoles van die owerheid se kant af, want hierdie ongewenste pluralisme sou tot "doodelijke oneenigheeden" in huisgesinne lei, soos die besluit op 19 Junie 1742 duidelik stel. Daar was ook die vrees dat die kindertjies en die nageslagte uit hierdie huwelike (Lutheraans/Gereformeerd) weggerokkel sal word uit die Kaapse Kerk. Die antwoord van owerheidsweë is dus, as mens die volgende lange ommehaal van woorde moet opsom, 'n besliste, onomwonde, ononderhandelbare, eenparige en volstrekte 'néé':<ref name="Spohr.1968.151" /><ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23269 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa C. 120, pp. 192-210. |access-date=24 Augustus 2021 |archive-date=24 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210824124200/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23269 |url-status=dead }}</ref> {{cquote| Waarover met aandagt geraadpleegt en daarneevens in aanmerkinge genoomen weesende dat soo wanneer de lutheraanen ter deeser plaatse gestabileert, dewelke alle op een stuk of thien na, soo het niet nog minder is, sijn getrouwt met gereformeerde vrouwen, eens wierden begunstigt met eenen leerraar van haare religie die de vrijheijd soude hebben om alhier in het openbaar te prediken en de sacramenten na haare wijse te bedienen en uijt te deelen, sij lutheraanen als dan in steede van hunne kinderen, gelijk het tot nu toe is geschied, in de gereformeerde kerk van deese plaatse te laaten doopen en vervolgens op te brengen in de aldaar geleert wordende religie, daar en teegens de kinderen dewelke hun in het vervolg souden worden gebooren, sonder dat de gereformeerde moeders derselve, hoe hard 't voor haar mogt weesen, sulx ooijt souden kunnen beletten, niet alleen daarvan souden afhouden en in hunnen godsdienst doen opbrengen, maar ook, dat nog meer is, wel soo ver souden gaan van de geene hunner kinderen dewelke bereijts in de gereformeerde religie sijn opgebragt, daarvan tot de Luijtersche over te brengen, gelijk men hiervan bereijts ter deeser plaatse exempelen heeft, 't welk dan in der tijd niet als seer groote verbitteringen en doodelijke oneenigheeden soude kunnen veroorsaaken in sodanige huijsgesinde; is dan soo hierom als ter saake dat de meergem. lutheraanen, of om eijgentlijker te spreeken, de hier boven gementioneerde principale hoofden derselver te minsten wel soo lang souden hebben behooren te wagten totdat het de Heeren Majores soude hebben behaagd sig nader te declareeren op dat geen 't welk van hier aan deselve bij onse onderdanige letteren van den 14 Julij d' an. passo. is berigt in opsigte van het getal der hier bevonden wordende persoonen dewelke de meergem. Augsburgsse Confessie syn toegedaan, sonder inmiddels een saak van die natuur dus voorbaarig te entameeren, gelijk ook om de rust en vreede in deese landen te onderhouden, met eenparigheijd van stemmen goedgedagt dat dit hier gedaan wordende versoek van de hand sal worden geweesen; }} Von Dessin sou in sy tyd nie hierdie godsdiensvryheid ervaar nie – dit geskied eers in 1779,<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=24426 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa C. 157, pp. 77-99. |access-date=24 Augustus 2021 |archive-date=24 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210824123348/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=24426 |url-status=dead }}</ref> 18 jaar ná sy dood,<ref name="Spohr.1968.151" /> of 7 jaar voor sy graf geopen mag word. Dit is juis om hierdie rede dat sy hele versameling aan die Kaapse Kerk bemaak is, "as een van die weinige selfvernuwende liggame", soos Immelman hierbo dit stel. Tot dan moes die Lutherane maar tevrede wees met kerkhou in die privaathuise van die Kaapse burgers; by geleentheid sou predikante van Deense en Sweedse skepe wat in die Kaap aangekom het hier in die huiskerke hul kerkdienste hou.<ref name="Spohr.1968.151">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter'' Darmstadt: Turris-Verlag. S. 151</ref> === Taalvaardigheid === Benewens die Frans en Latyn wat hy op gimnasium bemeester het, het sy Platduitse moedertaal hom bes moontlik gehelp om Nederlands baas te raak.<ref name="Immelman1968.20" /> Immelman vermoed Von Dessin kon dus Frans (soos De Lacaille getuig) en Duits vlot praat, hoewel hy met verloop van jare blykbaar meer tuis in Nederlands begin voel het. Te oordeel aan sy boekery, dat hy in die boeke dikwels aantekeninge gemaak het, maar bowenal in sy boeke gelees, geblaai en goed bekend was met die inhoud, voer hy aan Von Dessin kon ten minste Latyn, Grieks, Hebreeus, Engels, Italiaans en Spaans gelees het.<ref name="Immelman1968.24">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 24</ref> Hy korrespondeer veral met Holland, en hier was die dienstaal natuurlik Hollands. Omdat hy daagliks so baie met Kaaps-Hollands te doene gekry het in sy amp, maar hierdie taal ook in die daaglikse handel en wandel gebruik het (en boonop 'n vrou trou wat Kaaps-Hollands praat), het sy Duitsgeskrewe briewe dikwels 'n Hollandse kleurtjie gekry. In sy briewe in Hollands slaan weer 'n paar Germanismes deur.<ref>Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter'' Darmstadt: Turris-Verlag. S. 152</ref> Die meeste van sy briewe wat bewaar gebly het, maar ook sy ''Brieven Boek'' (1733–1744, wat veral lig werp op transaksies)<ref name="Bostoen.1996." /> en ''Memoriaal'' (1754–1757, wat 'n kykie gee in die huishoudelike lewe aan die Kaap),<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Immelman1968.15">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 15</ref> is dan ook byna uitsluitlik in Nederlands geskryf, insluitend die brief gedateer 25 Julie 1736, gerig aan die predikant Joachim Ernst Müller, te Plön, van die Duitse Sleeswyk-Holstein, waarin hy skryf dat hy graag briewe ontvang: "in deese afgeleegene uijthoek der aarde, ofte ongetwijffelt van africa, waarinne ik door de wonderbaare voeringe des almoogende gelijd, en naar desselfs goedertierenthijd in 't tijdelijke vernoegelijk geseegent ben."<ref name="Bax1970.8">[https://web.archive.org/web/20210814202233/https://knaw.versie1.online/DL/publications/PU00010214.pdf Bax, D. 1970. ''Zuid-Afrika's eerste openbare verzameling op het gebied van kunst en etnologie 1764–1821''. Amsterdam:North-Holland Publishing Company, p. 8]</ref> Hy het selfs briewe in Nederlands geskryf aan die twee grawe Von Rantzow, wat 'n ruk lank in die Kaap was, en boonop Duitsers was met dieselfde rang as syne.<ref name="Immelman1968.20" /> In sy boekeversameling is daar woordeboeke vir Latyn, Grieks en Hebreeus; grammatikaboeke ("spraakkunste") vir Italiaans, Frans en Duits; 'n Engelse, Portugese asook 'n Litous-Duitse woordeboek en Frans-Spaanse woordelys (Parys, 1621). Die volledige stel werke van [[Descartes]] is in Latyn beskikbaar,<ref name="Delmas.2010" /> so ook Leibnitz se ''Principia philosophiae'' van 1728, terwyl [[Thomas Hobbes]] in Frans en Nederlands beskikbaar is; [[Erasmus]] en [[John Milton]] se Latynse uitgawes is eweneens aanwesig.<ref name="Immelman1968.30">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 30</ref> Onder die Klassieke werke uit die oudheid tel [[Aristoteles]], [[Tacitus]], Scipio, Titus Livius, [[Cicero]] en Seneca. Al hierdie werke is volledig in Latyn.<ref name="Delmas.2010" /> Meer as die helfte van die boeke is in Nederlands geskryf;<ref name="Delmas.2010" /> trouens, die meeste boeke in sy biblioteek is in Nederland gedruk.<ref name="Bax1970.8" /> Latyn (veral deur die teologiese werke) is die sterkste mededinger op die boekrak, met hier en daar 'n paar boeke in Frans en Duits. Die boeke in Spaans en Engels kon mens op jou een hand tel.<ref name="Delmas.2010" /> Die meeste aantekeninge en opmerkings wat Von Dessin gemaak het in sy boeke was ook in Nederlands. Die opmerkings het gehandel oor die inhoud van die boek, met vermelding van bronne, of om 'n skrywer se standpunte of redenering te weerlê.<ref name="Immelman1968.34">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 34</ref> In daardie jare was dit niks ongewoons nie; vergelyk [[Voltaire]] se giftige kommentaar in [[Jean-Jacques Rousseau]] se boeke in dieselfde eeu.<ref>[http://expositions.nlr.ru/eng/ex_rare/Voltaire_Rousseau/neravenstvo.php NLR: Voltaire and Rousseau: Irreconcilable Contradiction?]</ref> In 'n boek van Savonarola, getiteld ''Meditationes in Psalmos'', wat in Leiden in 1633 gepubliseer is, staan daar vier bladsye vol aantekeninge in Von Dessin se handskrif oor die lewe van Savonarola, naas sy eie handtekening en lyfspreuk.<ref name="Immelman1968.34" /> Van hierdie aantekeninge is egter ook in Frans, Latyn en een selfs in Spaans. Maar Immelman kon nie 'n enkele aantekening in Duits opspoor nie.<ref name="Immelman1968.34" /> Van die werke (soos woordeboeke en woordelyste) is moontlik voorheen deur die VOC self laat aankoop vir amptelike gebruik vir die handel in die Ooste, wat later in onbruik geraak en verkoop is, want in Von Dessin se boekery vind mens "Een Boeck geschreven in de Chinasche Taal", maar ook 'n Bybel in Maleisies getiteld ''Biblia Malaica'' (1733), asook ''De Psalter in de Maleysche en Nederlandsche taal'' (1689) en 'n woordeboek van F. Gueynier, ''Vocabulaer, ofte woorden-boeck in't Duytsch ende Maleys'' (1677).<ref name="Delmas.2010">[https://www.academia.edu/4141945/Les_Voyages_de_l%C3%A9crit_Culture_%C3%A9crite_et_expansion_europ%C3%A9enne_%C3%A0_l%C3%A9poque_moderne_essais_sur_la_Compagnie_Hollandaise_des_Indes_Orientales Delmas, A. 2010. La "Bibliothèque du Cap", xvii-xviiie siècles. In: ''Les Voyages de l'écrit. Culture écrite et expansion européenne à l'époque moderne.'' pp. 187-214]</ref> == Nagedagtenis == 'n Enkele paar straatname is na Von Dessin vernoem: * Von Dessinlaan in Witpoortjie, Roodepoort. * Von Dessinstraat in [[Montgomery Park]], Randburg. Twee blou plaatjies is deur die [[Stigting Simon van der Stel]] by die Provinsiale Administrasiegebou, op die hoek van Waalstraat en Koningin Victoriastraat, [[Kaapstad]], aangebring. Die ronde plaatjies lui in Engels (Koningin Victoriastraat) en Afrikaans (Waalstraat) onderskeidelik:<ref>Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):79,83</ref><ref>[https://www.kraaluitgewers.co.za/18-september-1761-sa-se-eerste-groot-boekversamelaar-in-kaapstad-oorlede/ Luan Schalkwyk. Kraal-uitgewers. 2020. 18 September 1761 – SA se eerste groot boekversamelaar in Kaapstad oorlede.](sien beeld van plaatjie)</ref> {| border=1 cellpadding=4 style="border-collapse: collapse; border: 1px solid black;" |- style="vertical-align:top;text-align:center;" | style="background: blue; color: white;" | J.N. VON<br /> '''DESSIN'''<br /> whose book collection<br /> became by his bequest<br /> the First Public Library<br /> in South Africa<br /> Dwelt on this Site<br /> from 1756 to 1761 | style="background: blue; color: white;" | Hier het van<br /> 1756 tot 1761<br /> '''J.N. Von DESSIN'''<br /> gewoon wie se boekery<br /> deur sy erflating die eerste<br /> Openbare Biblioteek<br /> in Suid-Afrika<br /> geword het |} == Verwysings == {{Verwysings|4}} {{Normdata}} {{Voorbladster}} {{DEFAULTSORT:von Dessin, Joachim}} [[Kategorie:Geboortes in 1704]] [[Kategorie:Sterftes in 1761]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse immigrante uit Duitsland]] 4juhi7sggcrdmw0durtevw8ysrkf7o3 2515054 2515053 2022-07-25T16:20:29Z Suidpunt 13232 wikitext text/x-wiki [[Lêer:Dessin-Wappen 1840.PNG|duimnael|Von Dessin familiewapen]] '''Joachim Nikolaus von Dessin''' (* 1704 in [[Rostock]]; † [[18 September]] [[1761]] in [[Kaapstad]]) <ref name="heeselombard1989.bl.64">Heese, J.A. & Lombard, R.T.J. 1989. ''Suid-Afrikaanse geslagregisters''. Deel 2, D-G. Pretoria: RGN, bl. 64</ref><ref name="Tyrrel-Glynn">Tyrrell-Glynn, W. 1968. "Von Dessin". In: De Kock, W.J. (hoofred.). ''Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek''. Deel I. Kaapstad: Nasionale Boekhandel, pp. 899 - 890.</ref><ref>Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter'' Darmstadt: Turris-Verlag. S. 141,156</ref> word deur die bemaking van sy 3 856 boekdele<ref name="Delmas.2010" /><ref name="Boëseken1985.74" /> (insluitend 9 atlasse en 72 manuskripte)<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.89">[https://web.archive.org/web/20210814202233/https://knaw.versie1.online/DL/publications/PU00010214.pdf Bax, D. 1970. ''Zuid-Afrika's eerste openbare verzameling op het gebied van kunst en etnologie 1764–1821''. Amsterdam:North-Holland Publishing Company, p. 89]</ref> en ander rariteite (''Dessiniarium'') aan die [[NG Kerk]] (Kaapse Kerk), soos in sy testament bemaak op 2 Julie 1761,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref>[https://dbnl.org/tekst/aa__001biog05_01/aa__001biog05_01_0281.php A.J. van der Aa. 1858. ''Biographisch woordenboek der Nederlanden''. Deel 4. Haarlem: J.J. van Brederode]</ref> onthou as die grondlegger van die Suid-Afrikaanse openbare [[biblioteek]]. Sy "herebiblioteek" was die grootste versameling boeke in die Kaapstad van die 18de eeu, en vorm die kern waaromheen die hele Suid-Afrikaanse biblioteekwese ontwikkel het.<ref name="vanwyk1961">[https://journals.co.za/doi/pdf/10.10520/AJA0018229X_1280 Van Wyk, C.B. 1961. Die geskiedenis van die eerste openbare biblioteek in Suid-Afrika. ''Historia'' 6 (4): 288-290.]</ref> == Lewensoorsig == === Grootwordjare: uit en weer tuis === Joachim Nikolaus von Dessin is in 1704 te Rostock gebore uit 'n ou Mecklenburgse aristokratiese familie.<ref name="Bax1970.7">[https://web.archive.org/web/20210814202233/https://knaw.versie1.online/DL/publications/PU00010214.pdf Bax, D. 1970. ''Zuid-Afrika's eerste openbare verzameling op het gebied van kunst en etnologie 1764–1821''. Amsterdam:North-Holland Publishing Company, p. 7]</ref><ref name="Delmas.2010" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.18">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 18</ref><ref name="Spohr.1968.141" /><ref name="Mullen.1976.79" /><ref name="Delmas.2010" /> Hy was die oudste van twee seuns<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Mullen.1976.79" /><ref name="Spohr.1968.141.142">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 141–142)</ref> van Christian Adolf von Dessin en Margaretha Elisabeth (née Von Hünemörder)<ref name="heeselombard1989.bl.64" /><ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Spohr.1968.141">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 141)</ref> wat in 1702 getroud is.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /> Sy broer, August Christian, is op 15 Januarie 1706 gedoop.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.141.142" /> Sy vader was 'n offisier (die Duitse bronne gee ''Kapitän'' of ''Hauptmann'') in diens van koning Karel XII van Swede.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.18" /><ref name="Spohr.1968.141" /><ref name="Mullen.1976.79" /> In 1716, toe Joachim twaalf jaar oud was, sterf sy moeder.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.18" /> Sy vader word krygsgevange geneem en leef in 1718 as “Gevangene op Parool” in Rostock; wat totale verarming vir die gesin meebring.<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.18" /><ref name="Spohr.1968.142">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 142)</ref> Sy vader tree dieselfde jaar wel in sy tweede huwelik<ref name="Wendland1965.63" /> met Catharina Juliana von Klinkowström (oorlede 1739).<ref name="Mortiz.1935" /> Joachim Nikolaus verlaat reeds vroeg die ouerhuis.<ref name="Mortiz.1935" /> Een bron vermeld die Markgravin van Brandenburg ('n Pruisiese prinses) het haar oor die 13-jarige ontferm.<ref name="Wendland1965.63" /> Gewoonlik word slegs genoem Von Dessin het as 13-jarige tot die hofhouding toegetree, waar hy as page (hofknaap)<ref name="Tyrrel-Glynn" /> gewerk het vir die Markgraaf Albert Friedrich von Brandenburg, 'n neef van Koning Frederik I Pruise, en hoe hy later sy skoolopleiding ontvang het aan die Koninklike Joachimsthaler Gimnasium in Berlyn.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.18" /><ref name="Spohr.1968.142" /><ref name="TanapC99.2.16">[http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23026 Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa. C. 99 pp. 2-16] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210819204357/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23026 |date=19 Augustus 2021 }} (kyk voetnota)</ref> Ondertussen sit Joachim se vader in 'n versoekskrif (12 Augustus 1718) aan die Hertog Leopold von Mecklenburg sy benarde situasie uiteen. Sy oudste het wel as page tot die koninklike hof van Pruise toegetree, en nog net hier en daar skort iets met sy onderhoud. Sy jongste seun het hy in die sorg van 'n plattelandse predikant gelaat, maar dié knaap is egter op die afdraande pad, tot groot verdriet en kommer van die vader, en juis daarom vind hy troos in sy oudste seun se goeie gedrag en vooruitgang.<ref name="Mortiz.1935" /> Christian Adolf von Dessin skryf op 12 April 1721 aan sy swaer Joachim Otto von Hünemorder oor die vordering en vooruitgang wat sy 17-jarige seun nou maak. En dit strek hom, as vader, tot “eer, vreugde en vertroosting”. Nie alleen is Joachim Nikolaus von Dessin vlytig en deur almal geliefd nie, maar hy is ook goed onderleg in Frans en Latyn.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Immelman1968.18" /><ref name="Spohr.1968.142" /> Christian Adolf von Dessin sterf in 1722.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Immelman1968.19">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 19</ref> Mentzel (wat Von Dessin later weer in die Kaap sou raakloop) onthou sy skoolmaat en tydgenoot<ref name="Tyrrel-Glynn" /> in sy reisbeskrywing so:<ref name="Mentzel1785" /> {| class="wikitable" ! scope="col" style="width: 300px;" | Oorspronklike Duits ! scope="col" style="width: 300px;" | Afrikaans (Immelman-vertaling)<ref name="Immelman1968.18" /> |- | Ich habe ihn von Jugend auf gekannt. Er ist Anno 1720, mein Coætanus und Schulkamerad bei einem Professor des Joachimthalschen Gymnasii in Berlin, Namens Wencko, einem ehemaligen Jesuiten gewesen, welcher außerhalb dem Gymnasio eine Privat Kostschule heilt. Damals trug dieser Herr Dessin die Livree der Marggräfin Albrecht Königl. Hoheit, und es hieß, diese Prinzeßin wolte ihn studiren lassen; Allein nach Höchstdero seligem Absterben, mochte er wohl sein Unterkommen nicht gefunden haben; denn er war bald und noch sehr jung nach Afrika gegangen, […] || Ek ken hom al van my jeug af. In 1720 was hy my tydgenoot en skoolmaat in die Joachim-Gymnasium in Berlyn onder 'n bejaarde Jesuïet, professor Wencke, wat buiten die gimnasium 'n privaat kosskool bestuur het. Von Dessin het destyds die livrei gedra van H.K.H. die markgravin Albrecht, d.w.s. hy is op koste van die Prinses opgevoed. Dit skyn egter dat hy ná haar afsterwe geen pos aan die hof gekry het nie, want kort daarna, toe hy nog bloedjonk was, het hy na Afrika vertrek. |} Nog nie, want Von Dessin maak in hierdie jare nou eers sy opgang by die Brandenburgse Hof. Hy word in 1723 tot kamerjonker (of kamerheer)<ref name="vanwyk1961" /><ref name="Tyrrel-Glynn" /> benoem<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Mullen.1976.79" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Spohr.1968.143" /> Hy verlaat egter die diens in 1725 en keer na Mecklenburg terug, en leef daar vir ’n rukkie op die erfenissie wat sy moeder gelaat het.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Spohr.1968.143">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 143)</ref> Daarna gaan hy amptelik op 7 November 1726, as “Jochem Niclaesz Dessin” in die boeke, as soldaat in diens van die V.O.C., op die ''Ketel'' aan boord in Amsterdam; ingeskryf teen 'n gasie van nege gulden per maand.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Spohr.1968.143" /><ref>[https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/index/nt00444/ca475916-c864-11e6-9d8b-00505693001d Nationaal Archief: VOC: Opvarenden, Voornaam opvarende: Jochem]</ref> Iets oor die skip self: Die ''Ketel'' is in 1721 op die Rotterdamse skeepswerf gebou, en vir hierdie vaart gebruik deur die Kamer van Amsterdam. Die skipper agter die stuur is Jacobus Toorn (of Jakob Thoorn).<ref>[https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/index/nt00444/ca45b084-c864-11e6-9d8b-00505693001d Nationaal Archief: VOC-opvarenden – Jacobus Toorn]</ref> Hy vertrek uit Texel op 7 November 1726, maar moes blykbaar omdraai, want die skip is vir 'n week lank, vanaf 21 November tot 28 November 1726, terug in Texel. Vier seeliede het gedros, en een soldaat het matroos geword. Die skip het ook in Engeland aangedoen by Portsmouth vanaf 5 Desember tot 19 Desember 1726.<ref name="huygensvoyage2675.2">[http://resources.huygens.knaw.nl/das/detailVoyage/93757 Details of voyage 2675.2 from Texel to Batavia]</ref><ref name="vanwyk1961" /> Uiteindelik kom die skip in die Kaap aan op 16 April 1727, waar Von Dessin voet aan wal sit,<ref name="heeselombard1989.bl.64" /><ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Wendland1965.63">[https://www.carolinum.de/wp-content/uploads/042_sommer65.pdf Wendland, W. 1965. Joachim Nikolaus von Dessin. ''Carolinum'' 28(42) Sommer. S. 63]</ref><ref name="Mullen.1976.79">Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):79</ref><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Delmas.2010" /><ref name="Spohr.1968.146">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 146)</ref> vertrek presies 'n maand later uit die Kaap op 16 Mei 1727 en kom in Batavia aan op 24 Julie 1727.<ref name="huygensvoyage2675.2" /> Die reis vanaf Texel tot in die Kaap het dus 160 dae geduur, oftewel 5 maande, 1 week en 2 dae. Die ''Ketel'' vertrek eers weer op 26 Oktober 1727 uit Batavia, kom in die Kaap aan op 26 Januarie 1728, vertrek weer op 9 Februarie 1728 uit die Kaap, en kom in Goeree op 14 Junie 1728 aan.<ref>[http://resources.huygens.knaw.nl/das/detailVoyage/97545 Details of voyage 6714.2 from Batavia to Goeree]</ref> Vergeleke met die vaart tussen Texel en die Kaap, het die terugreis vanaf die Kaap na Goeree dus 126 dae, oftewel 4 maande en 5 dae geduur. === 'n Nuwe lewe aan die Kaap === ==== Die besluit ==== Dit bly 'n raaisel waarom Von Dessin so 'n radikale besluit geneem het. Om jou uitmuntende geleerdheid en adellike hoflewe as kamerjonker én edelman sommerso te verruil vir 'n hoogs primitiewe bestaan in 'n vreemdelingelegioen, gewoonlik ook nog bevolk deur die jongmans uit 'n armoedige agtergrond,<ref name="Delmas.2010" /> het mense met rede laat gis.<ref name="Spohr.1968.143" /> Van die geskiedskrywers het 'n paar skote in die donker gewaag, wat geeneen deur bepaalde bewyse gestaaf word nie.<ref name="Tyrrel-Glynn" /> Mentzel voer aan die dood van die Markgravin (sy beskermvrou) het 'n doodloopstraat of uitsigloosheid vir verdere bevordering, opvoeding, ontwikkeling en toekomsmoontlikhede aan die Brandenburgse vorstehuis beteken.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Wendland1965.63" /> Dit bly 'n moontlikheid, al is dit dan ook nie dadelik, soos Mentzel in sy reisbeskrywing beweer het nie. Ander voer aan die jongman se Wanderlust en avontuurlus/-sin was te groot vir hierdie klein, eng, vervelige, voorspelbare en bekrompe Duitse vorstehuisie, wat tog net sy vooruitgang sou strem.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Spohr.1968.143" /><ref name="Mullen.1976.79" /> Al het die Goue Eeu reeds 'n paar dekades tevore oorgewaai, is Amsterdam steeds dié trekpleister vir avontuurlustige jongmense, wat gelok is deur verhale van “fabelagtige rykdom van die Verre Ooste”.<ref name="Immelman1968.19" /> Die soldatelewe sien wel bietjie anders daaruit. In dieselfde asem kon die armoede tuis (deur sy vader se gevangesetting) hom na die welvarender Holland gedryf het.<ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Spohr.1968.143" /> Dit was niks ongewoon van sy verarmde standgenote om, net soos hy, by die V.O.C. 'n skoon lei te begin nie. Maar om soldaat te wees, het egter wel beteken jy behoort tot die laagste stand onder die aangesteldes van hierdie Hollandse maatskappy,<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.143" /> “die voorspoedigste en grootste handelsonderneming van die eeu.”<ref name="Immelman1968.19" /> Van die ou geskiedskrywers beweer selfs Joachim Nikolaus von Dessin was in 'n tweegeveg betrokke,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Spohr.1968.143" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Mullen.1976.79" /><ref name="Mortiz.1935" /> of 'n geskil<ref name="Delmas.2010" /> en het op die vlug geslaan, maar hierdie stelling word as versinsel beskou.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Immelman1968.19" /> Daar bestaan geen dokument wat hierdie bewering staaf nie.<ref name="Immelman1968.19" /> Toe 'n hofsaak buitendien tussen die Von Dessins en die Von Ketelhodts oor erfgrond tien jaar later woed, sou die teenparty ongetwyfeld hierdie puntjie kon opgehaal het. Al wat die Von Ketelhodts egter van Joachim Nikolaus von Dessin af weet, is dat hy nuwe heenkome in Holland gaan soek het toe sy erfgeldjies opgedroog het.<ref name="Mortiz.1935" /> Opvallend genoeg is dit wel sy oom, Joachim Christian von Dessin, wat in 1704 in 'n tweegeveg in Hongarye gesneuwel het.<ref name="Mortiz.1935" /> ==== Sosiale opgang ==== Solank [[Pieter Gysbert Noodt]] goewerneur van die Kaap was, dien Von Dessin nog as soldaat.<ref name="Immelman1968.19" /> Met die afsterwe van die goewerneur in 1729 ontdek die owerheid blykbaar Von Dessin se verborge talente: hy word in daardie jaar van sy militêre diens vrygestel en benoem tot klerk by die Sekretariaat van Justisie teen 20 gulden per maand.<ref name="vanwyk1961" /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="TanapC99.2.16" /> 'n Ander bron voer aan hy het gewoon die assistent van die sekretaris van die raad van justisie geword. <ref name="Tyrrel-Glynn" />Uiteindelik kom sy kennis van [[Latyn]] tot sy reg: hy sit sy studies nauurs voort en later praktiseer hy as notaris vir byverdienste;<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.64" /> die talryke (meer as 300) regsboeke in sy biblioteek getuig daarvan.<ref name="Immelman1968.20">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 20</ref> Op 10 Desember 1730 is hy met Christina Ehlers (gebore 1703 in die Kaap) getroud; sy is die dogter van die meesterbakker/bakkersbaas Christian Ehlers en Barbara de Savoye.<ref name="vanwyk1961" /><ref name="heeselombard1989.bl.64" /><ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="TanapC82.104.106" /><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Mullen.1976.79" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Immelman1968.19.20">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 19-20</ref> Christian Ehlers (ook gespel Christiaan Eelers) het net soos Von Dessin ook as soldaat van Duitse afkoms<ref name="Wendland1965.64" /> in die Kaap aangekom, in 1697 vryburger geword en vanaf 1700 meesterbakker geword,<ref name="Spohr.1968.147">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 147)</ref> maar is in 1704 oorlede.<ref name="TanapC82.104.106" /> Barbara Theresia de Savoye is 1673 in Gent gebore.<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Wendland1965.64" /> Sy is die dogter van Hugenootstamvader Jacques de Savoye en Marie Madeleine le Clercq van Tournai (of: Tournay), wat per skip, die ''Oosterlandt'', in 1688 na die Kaap gekom het. Ná haar eerste man se afsterwe in 1704, trou sy met Elias Ki(e)na van Amsterdam in 1706. Barbara is in 1729 oorlede, dus, vóór die troue van die egpaar Von Dessin.<ref>Botha, C.G. 1939. ''Die Kaapse Hugenote''. Vertaling: Malherbe-Leliveld, M. Kaapstad: Nasionale Pers. pp. 106-107</ref><ref name="TanapC82.104.106">{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=22768 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 82, pp. 104-106. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=21 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210821125003/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=22768 |url-status=dead }}</ref> Barbara Theresia de Savoye was duidelik 'n vermoënde vrou, as mens haar testament deurlees wat sy aan haar twee volwasse kinders (van Ehlers) en drie minderjarige kinders (van Kina) bemaak het. Gemeet aan haar slawe en lyfeienes, het 'n huis, 'n erf, "plaats ofte hoffstede" (dus, 'n [[plaas]]) met lewende hawe, maar ook heelwat implemente van die bakkery aan haar behoort.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/mooc/main_article.cfm?id=MOOC8%2F5%2E22a |title=Inventories of the Orphan Chamber Cape Town Archives Repository, South Africa: 6 Januarij 1729 |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=22 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210822083743/http://databases.tanap.net/mooc/main_article.cfm?id=MOOC8%2F5.22a |url-status=dead }}</ref> Daarbewens het sy ook diere en plaasimplemente op haar seun se plaas besit.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/mooc/main_article.cfm?id=MOOC8%2F5.22b |title=Inventories of the Orphan Chamber Cape Town Archives Repository, South Africa: MOOC8/5.22b 16 Januarij 1729 |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=22 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210822083742/http://databases.tanap.net/mooc/main_article.cfm?id=MOOC8%2F5.22b |url-status=dead }}</ref> Maar Christina Ehlers self het hoofsaaklik net linnegoed, eetgerei, 'n bed, 'n katel en 'n slavin geërf.<ref>[http://databases.tanap.net/mooc/main_article.cfm?id=MOOC8%2F5.22c Inventories of the Orphan Chamber Cape Town Archives Repository, South Africa: MOOC8/5.22c 6 Februarij 1729]</ref> Op die vraag waarom 'n edelman met geleerdheid (slegs enkeles aan die Kaap was goed toegelê in die Latyn en Frans) hom met die dogter van 'n eenvoudige bakker sou bemoei (sowel haar biologiese as stiefvader was bakkers), glo van die biograwe Von Dessin het sy pad na sosiale opgang in die Kaap ingetrou. Hy was in 1730 immers maar oor net meer as 'n jaar lank 'n klerk by die Sekretariaat van Justisie,<ref name="Spohr.1968.147" /> die aantal hubare vroue aan die Kaap van Europese afkoms kon mens op jou vingers tel (daar was ook geen adellikes onder hulle te kus en te keur nie), en bowendien was hierdie familie reeds goed ingesete, en toebedeel met aansienlike grondbesit.<ref name="Spohr.1968.147" /> Hierdie sterk familiebande sal tot sy voordeel strek. Selfs uit die graf kon die invloedryke “skoonvader”, Elias Kina (ook 'n broodbakker sedert 1712 vir verbygaande skepe,<ref name="TanapC37.46.63">{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=22027 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 37, pp. 46-63. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=21 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210821125010/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=22027 |url-status=dead }}</ref> in 1714 oorlede) Von Dessin toegang bied tot die regte kringe en sosiale opgang moontlik maak.<ref name="Mortiz.1935" /> Kina was voorheen 'n intieme vriend van Adam Tas.<ref name="Immelman1968.20" /> Von Dessin se vrou se bloedverwante of aangetroude familie, soos die De Savoyes, Kinas, d’Aillys en Rheniusse was koloniste van aansien.<ref name="Immelman1968.22" /> In 1731 doop die egpaar Von Dessin hul enigste kind en dogtertjie Barbara Theresia von Dessin,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Spohr.1968.147" /><ref name="Mullen.1976.79.80">Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):79-80</ref><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="vanwyk1961" /> wat op 16 Desember 1731 gebore is.<ref name="heeselombard1989.bl.64" /> Oor presies wanneer Von Dessin tot boekhouer bevorder is in die V.O.C., heers daar geen eenstemmigheid nie: een voer 1733 aan,<ref name="Immelman1968.19" /> maar dit blyk eerder 1735 is die juiste jaartal.<ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Spohr.1968.147" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="TanapC99.2.16" /> In die kladnotule van 21 Junie 1735 staan daar: "Dessein tot boekhouder à ƒ30 gevordert."<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23022 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 98, pp. 74-78. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=21 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210821135528/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23022 |url-status=dead }}</ref> Na meer as 10 jaar ná sy aankoms beklee hy die belangrike pos van Sekretaris van die Weeskamer,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Coetzee1968.409">Coetzee, P.C. 1968. Die Afrikaner en die Biblioteek. In: Pienaar, P. de V. (red.). ''Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner''. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Bpk. p. 409</ref><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Mullen.1976.80">Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):80</ref><ref name="Spohr.1968.147" /> teen nog 30 gulden per maand.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.147" /> Op 24 Desember 1737 het Von Dessin die eed afgelê.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23112 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 105, pp. 21-26. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=18 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210818153154/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23112 |url-status=dead }}</ref> Vergeleke met die karige soldy waarmee hy begin het en vir twee jaar (108 gulden per jaar) sedert sy aankoms moes tevrede wees, is sy salaris as beampte heel skaflik. As assistent styg sy inkomste vanaf 240 gulden per jaar geleidelik tot op 360 gulden per jaar.<ref name="Spohr.1968.147" /> In 1743/1744 is hy, met behoud van hierdie pos, deur die Kommissaris baron G.W. van Imhoff bevorder tot onderkoopman<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Bostoen.1996." /> teen 40 gulden per maand, dus 480 gulden per jaar.<ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Spohr.1968.147" /><ref>[http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23376 Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 123, pp. 94-138]</ref> Daar is egter sedert 1740 reeds aansoek gedoen om bevordering tot hierdie posisie.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23189 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 113, pp. 94-103. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=21 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210821154837/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23189 |url-status=dead }}</ref> Toe die goewerneurgeneraal Gustaaf Willem van Imhoff in Februarie 1743 by die Kaap aandoen, het Von Dessin sy kans waargeneem om bevordering te vra tot die rang "onderkoopman", met behoud van die ander pos, wat die volgende jaar ook toegestaan is.<ref name="Mortiz.1935" /> Die rang self was eintlik onbelangrik, en daar was geen beperkte hoeveel mense wat hierdie rang mag hê nie, maar dit is vir onkreukbaarheid en verdienstelikheid beloon.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Spohr.1968.147" /><ref name="Wendland1965.64" /> Von Dessin het egter nie alleen kantoorwerk gedoen nie. Hy het hom ook in die handel begewe, soos die baie ander koloniste. Sy huis is beskikbaar gestel vir inwoning of huisvesting aan skeepsoffisiere en reisigers, wat tot maande kon vertoef (en hy het handelskorrespondente met wie hy goed bevriend was gevra om 'n goeie woordjie vir hom te doen onder hul kennisse). Loonorders van Kompanjiesdienare kon teen 'n vaste wisselkoers aan die Kaap opgekoop word en in Nederland teen 'n hoër koers ingekasseer word, wat 'n wins gelewer het.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Immelman1968.20" /> Von Dessin se eintlike welgesteldheid is nie te vinde by die salaris wat die V.O.C. aan hom betaal het nie. Dit kan eerder toegeskryf word aan die handel, spekulasie, die notarispraktyk, deur herberg te verskaf, en teen die laat vyftigerjare het Von Dessin verskeie huurhuise besit en geld op verband uitgesit. Lewende hawe soos beeste, skape en varke wat hy besit het, het op vriende se plase gewei.<ref name="Immelman1968.21">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p.21</ref> Samevattend kan gesê word Von Dessin het vinnig opgang gemaak danksy 'n goeie opvoeding, intelligensie, aanpassingsvermoë (wat sy beheersing van Nederlands insluit),<ref name="Immelman1968.20" /><ref name="Wendland1965.65" /> 'n gunstige huwelik, goeie kontakte en die opbou van 'n ruim portefeulje.<ref name="Bostoen.1996." /> Maar dan was daar ook die twee erfporsies van familielede wat hierby ingereken moet word, wat die uitkoms was ná 'n lang en uitgerekte hofsaak in Duitsland. === Die hofsaak === In 1731 erf Von Dessin by sy grootmoeder van vaderskant. Sy sterf as weduwee en hofdame (“Hofmeisterin”) van Worgewitz in Plön.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.149">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter.'' Darmstadt: Turris-Verlag. S. 149</ref> In 1737 begin 'n lang en uitgerekte hofsaak wat tot 1754 sal voortduur.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.149" /> Reeds in 1745 het Von Dessin gehoor dat sy oom, die luitenant (uit diens) Joachim Otto von Hünemörder, voorheen die besitter van drie landgoedere (Fiensdorf, Alversdorf en Harmsdorf) gesterf het. Op 26 Mei 1745 het Von Dessin, as susterskind van die afgestorwene, deur die prokureur van sy broer (dr. Andreas Vogel, van Rostock) ook aanspraak op die boedel gemaak. Die antwoord van sy verteenwoordiger is op 12 Junie 1746 aan hom geskryf, maar kom eers teen die einde van die jaar in die Kaap aan. Nou juis op daardie oomblik was Von Dessin as kommissaris op sy diensreis/uitgebreide inspeksietoer na die binneland; hy keer eers teen einde April 1747 terug Kaap toe. In Oktober 1747 besoek sy broer (August Christian) hom in die Kaap om hierdie erfsaak te bespreek. August Christian vertoef tot 28 April 1748 en keer weer terug Duitsland toe.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.148">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter.'' Darmstadt: Turris-Verlag. S. 148</ref> Van die boedel sou August Christian egter nie 'n reaal of 'n penning te siene kry nie, want hy sterf in 1753, min of meer 'n jaar vóór die hofgeding uiteindelik in 1754 tot 'n einde kom, en daar met die Von Ketelhodts (wat die alleenreg wou hê op hul vader se landgoedere) tot 'n vergelyk gekom is.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.149" /> Nietemin bemaak Von Dessin op 2 Julie 1761 aan sy broer die volgende:<ref name="Bouwstoffen" /> {{cquote| eene som van 2000 Rijkx. voorts nog de „Hunemulderse en Schaakse erffenisse”, die, door † van mijn' oom en moeye van moederszijde uit voorm. Hertogdom Mecklenb., rechtmatig aanbestorven en thans nog onder frivole cavellatien van mijn neef den heer v. Keetelhoed berustende, die sedert vele jaren dies afleveringe door veele onreedelijke uitwegen heeft gezocht, zoodat ik deswegens tot verkrijging dier erffenisse heb moeten aanstellen en qualificeren, den heer Jan George Burgman dr. en profr, te Rostock enz. }} Dit is onduidelik of ''moeye'' die vervorming van ''moei'' is, die ou Nederlands vir ''tante'', in die enkelvoud. ''Moeye'' kan egter ook die meervoud wees, vir ''moeien'' (dus, ''tantes''), waarvan die slot –n moontlik nie in die spreektaal uitgespreek word nie. Nou verskil die bronne: volgens die een bron is Joachim Nikolaus von Dessin altesaam 3 000 riksdaalders toebedeel;<ref name="Mortiz.1935" /> 'n ander vermeld slegs 2 000 riksdaalders.<ref name="Spohr.1968.149" /> Maar albei is dit eens: 1 000 hiervan laat hy aan sy skoonsuster (Luise Sophia von Kalkreuther, nou weduwee ná August Christian se afsterwe)<ref name="Spohr.1968.149" /> reeds in 1758 na.<ref name="Mortiz.1935" /> Die res van sy erfporsie hou die opvolger van dr. Vogel, by name notaris en die burgemeester, dr. Johann Georg Burgmann, van Rostock, sommer vir homself. Hiervan was Von Dessin, woonagtig in Kaapstad, natuurlik salig onbewus.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.149" /> Sy onkunde spreek boekdele in sy testament, waarin hy die heer Ketelhodt beskuldig dat sy erfgeld "onder frivole cavellatien" van hom weerhou is.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.149" /> Asof hierdie onkunde in sy testament nie duidelik, tragies en ironies genoeg is nie, bedank hy boonop in 1758, per brief, op oordrewe wyse en met die hoogste titulatuur en dienspligtigheid die einste dr. Burgmann, uit pure verligting dat die hofsaak uiteindelik verby is, met die woorde: ''Ew. HochEdel-gebohr. werden mich hierdurch Zeitlebens zum höchsten verpflichten, und mir endlich erlauben, daß nebst schuldigster Empfehlung mit Offerte meiner Person mich nenne, HochEdelgebohrner, Hochgeehrtester Herr Doktor Ew. HochEdelgebohrn. verschuldigster Diener J. N. von Dessin.''<ref name="Mortiz.1935" /> Maar nog is het einde niet. Op 26 Februarie 1762 stuur die weesmeester 'n kopie van die 1761-testament (Joachim von Dessin se laaste testament) en aanwysings van die erfenis (4&nbsp;800 Carolusgulden) na Amsterdam, en deur die bemiddeling van 'n vriend van die oorledene, senator Peter Heinrich Tesdorf in Lübeck, aan die Hertoglike Land- en Regsbank in Güstrow, word die erfgename gevra om hul geld in ontvangs te neem. Die geld is in Amsterdam afgehaal en aan die erfgename uitbetaal. Hierdie erfgename is August Christian von Dessin se weduwee (Luise Sophia von Kalkreuther) en haar twee dogters, Cornelia Elisabeth en Elisabeth Friederike von Dessin. Die seun, August Friedrich von Dessin, het reeds as vaandrig van een van die Pruisiese dragonderregimente tydens die [[Sewejarige Oorlog]] gesneuwel.<ref name="Mortiz.1935" /> Die prokureur Burgmann het egter versuim om die 1 000 riksdaalders van 1758 aan die weduwee uit te betaal. Dit het 'n hofstryd gekos waarby Luise Sophia von Kalkreuther en later die voog van haar twee dogters, Henning Otto von Below auf Deven, by betrokke was. Toe die 1 000 riksdaalders uitbetaal is, bly die 2 000 riksdaalders (wat nog heeltyd in die prokureur se hande was) van die "Hunemulderse en Schaakse erffenisse" nog oor wat Joachim Nikolaus von Dessin nooit in sy leeftyd sou gesien het nie. Al wat Cornelia Elisabeth en Elisabeth Friederike von Dessin in 1766 hiervan ontvang (hul moeder is toe reeds oorlede) was 648 daalders en 27 sjielings, en ook maar net nadat 'n skikooreenkoms tussen die partye bereik is. Die twee dogters was die laaste spruite van die Von Dessin-familie.<ref name="Mortiz.1935" /> === Laaste lewensjare === Sy dogter, Barbara Theresia, sterf in 1750.<ref name="Bax1970.7" /> Sy vrou, Christina Ehlers, is in 1752 oorlede.<ref name="Bax1970.7" /><ref name="Spohr.1968.147" /><ref name="TanapC99.2.16" /> Weens swak gesondheid tree Von Dessin uit die Kompanjie in 1757<ref name="Tyrrel-Glynn" />, met die versoek om sy rang as onderkoopman en sy besoldiging te behou. Dit word hom toegestaan.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23788 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 135, pp. 272-277. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=22 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210822133040/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23788 |url-status=dead }}</ref><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Mullen.1976.81">Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):81</ref><ref name="Spohr.1968.155">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter Darmstadt: Turris-Verlag. S. 155</ref><ref name="Wendland1965.64" /> Teen hierdie tyd het Von Dessin reeds vier woonpersele besit, maar bring sy laaste lewensjare deur in 'n goed ingerigte huis in Waalstraat.<ref name="Tyrrel-Glynn" /> Von Dessin sterf op 18 September 1761.<ref name="heeselombard1989.bl.64" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Mullen.1976.81" /><ref name="Spohr.1968.156">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter Darmstadt: Turris-Verlag. S. 156</ref><ref name="Wendland1965.64" /> === Graf === Von Dessin het grafplek no. 27 in die [[Groote Kerk]] op 12 Oktober 1752 teen ƒ160 gekoop:<ref name="Immelman1968.22" /><ref>[https://archive.org/details/bouwstoffenvoord02spoe/page/276/mode/2up?q=van+dessin Spoelstra, G. 1907. ''Bouwstoffen voor de geschiedenis der Nederduitsch Gereformeerde Kerken in Zuid-Afrika''. Kaapstad. p. 279]</ref> {{cquote| Donderdag den 12 October 1752. Op ’t versoek van den ouderling de E. David d’Ailly, is aan den ondercoopman en secretaris der Weeskamer alhier, Sieur Joachim Nicolaas van Dessin, in vollen eygendom gegeeven, een graf, alhier in de kerk geleegen sijnde No. 27, en sulx voor de ordinaire somma van eenhondert en sestig Caroli guldens, waarvan aan gem. Sr Van Dessin een behoorlijk transport sal worden behandigt. }} In sy testament versoek Von Dessin dat ná sy teraardebestelling die graf eers na vyf-en-twintig jaar oopgemaak mag word. Die beendere van sy vrou en dogter (wat hom reeds ontval het) moet dan saam met syne in 'n kissie versamel word en herbegrawe word:<ref>[https://archive.org/details/bouwstoffenvoord02spoe/page/296/mode/2up?q=van+dessin Spoelstra, G. 1907. ''Bouwstoffen voor de geschiedenis der Nederduitsch Gereformeerde Kerken in Zuid-Afrika''. Kaapstad. p. 299]</ref> {{cquote| Verder legateer ik aan enz. behalve de som van 2000 guldens nog mijne grafstede No. 27, in de Caabse kerk, waarvan de erfgrond-brief is gedateerd 1 Oct. 1752, in dewelke ik egter na mijn afscheid uyt deese wereld zal moeten besteed ([[sic]]) worden, zullende die grafstede, vervolgens binnen 25 jaren daaropvolgende niet moge geopend worden, dat na verloop van die tijd zulle de gebeenten van mijn, mijne vooroverleden vrouw en kind bijeenverzameld worden in een klein kistje en weder in het graf gelegd. }} 'n Plekkie is ook vir vriende ingeruim. Aan die Nöthlings (Neethlings), dit is nou die ouers van Johanna Duminy, wat in taalkundige en geskiedkundige kringe bekend is vir haar dagboek uit 1790, is in die testament 'n ruime geldporsie bemaak. Dit is uit dank en erkentenis toe hulle hul intrek by sy huis geneem het tydens sy laaste jare, en veral mev. Nöthling het hom in sy laaste siekte verpleeg. Von Dessin het aan hulle ook die reg nagelaat om in sy graf (die een in die Groote Kerk) begrawe te word. Van hierdie reg het hulle gebruik gemaak.<ref name="Immelman1968.22">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968'' Kaapstad: A.A. Balkema. p.22</ref> Die testament bepaal:<ref>[https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/archief/1.04.02/invnr/6871/file/NL-HaNA_1.04.02_6871_0421 Nationaal Archief, Inventarisnommer 6871 Nrs. 5616-5739]</ref> {{cquote| Nog Legateeren ik aan den ten deesen Casteele bescheydene Sergeant Benjamin Nothling en desselfs huysvrouw Johanna Lombard, ten aansien hy Nothling mij in mijne jongst gehad hebbende swaare siekte trouw en onvermoeyt ten dienst is geweest en dog dagelix alle mogelijke handrijkinge doet, een somma van twee Duijsend Guldens indische Valuatie, alsmeede mijn grafsteede, die ik hier in de Caabsche Kerk heb, sub No 27, waarvan de Erfgrond brief is gedateerd 17 Oct.ber 1752 […] }} In die inventaris staan eweneens duidelik:<ref name="MOOC8/10.76">[https://archive.is/ULngI Inventories of the Orphan Chamber Cape Town Archives Repository, South Africa, MOOC8/10.76]</ref> {{cquote| aan den sergeant Benjamin Nöthling en desselfs huijsvrouw Johanna Lombaar, […] desselfs grafsteede in de Caabse kerk sub n:r 27 }} === Die Testament === Sy testament word beskou as 'n blykie van waardering vir die lewensgehalte wat Von Dessin in die Kaap kon geniet het.<ref name="Delmas.2010" /> Die oorgeskrewe kopie van die testament kan [https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/archief/1.04.02/invnr/6871/file/NL-HaNA_1.04.02_6871_0415 hier, handgeskrewe, besigtig] word. In die protokol van die 'Politiesecretaris' Johann Blankenberg staan dat Joachim von Dessin by die opstel van sy testament "ziekelijk van Licham, egter bij vollen verstande en gebruik van Sinnen" was. Maar ''compos mentis'' was hy nie heeltemal nie. Sy broer, August Christian, tel onder die erfgename. Sy broer is egter reeds in 1753 oorlede; nuus waarvan die testateur reeds teen ten minste 1758 moes verneem het. Ook sy broerskinders, dit is die kinders ('n seun en twee dogters) van August Christian, word as erfgename benoem, sou hul vader ondertussen tot sterwe kom: "aan mijn broeder August Christiaen van Dessin of by zijn overl. aan zijne erfgenamen, waarvan de oudste zoon gedoopt is op mijn naam v. Joachim Nicolaas en allen thans wonen in ’t hertogdom Mecklenburg". Dié naam van die oudste seun is egter verkeerd; sy naam is August Friedrich von Dessin (gebore 1742, oorlede 1762).<ref name="Mortiz.1935">[http://mvdok.lbmv.de/mjbrenderer?id=mvdok_document_00003731 Moritz, E. 1935. Joachim Nikolaus von Dessin. In: ''Mecklenburgische Jahrbücher'', Band 99 (1935), S. 209–218]</ref> Luise Sophia von Kalkreuther, sy skoonsuster (en haar dogters) het dus benewens die 1 000 riksdaalders in 1758 ook die 2 000 riksdaalders in die 1761-testament geërf, plus dan nog Joachim Nikolaus von Dessin se Hünemörder- en Schaakse erfenis (wat veronderstel was om 2 000 riksdaalders te wees).<ref name="Mortiz.1935" /> Benewens die manuskripte en boeke wat aan die Kaapse Kerkraad nagelaat is, is daar ook 'n legaat van 1 000 riksdaalders nagelaat met die opdrag om van die rente nuwe boeke mee aan te koop.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Boëseken1985.74" /> Sou die Kaapse Kerk nie hiervoor te vinde wees nie, moet al Von Dessin se eiendom oorgedra word aan die Weeskamer. Die Kaapse Kerk verbeur dan ook sy 1 000 riksdaalderlegaat vir die boeke-aanwinste. Soos opgestel op 2 Julie 1761 en onderteken in die Kaap op 12 Julie 1761,<ref name="MOOC8/10.76" /> enkele maande voor sy dood, staan daar (die belangrikste dele word uitgelig):<ref name="Bouwstoffen">[https://archive.org/details/bouwstoffenvoord02spoe/page/296/mode/2up?q=van+dessin Spoelstra, G. 1907. ''Bouwstoffen voor de geschiedenis der Nederduitsch Gereformeerde Kerken in Zuid-Afrika''. Kaapstad. p. 298-299]</ref> {{cquote| Ende alsnu ter nieuwer dispositie tredende, zoo verclaarde vooreerst te legateeren, maaken ende bespreeken, aan deese Caabse Kerke: mijne geheele bibliotheecq, met alle daarbij sig bevindende manuscripten, alsmede de daartoe behoorende zacken, groote loquetten, en klyne boek-lessenaars; voorts alle mathematische en astrologische instrumenten, mitsgaders ook alle de beste mijner schilderijen, ter voller keure van den Eerwaarden Kerkenraad, ofte ter uytsoekinge van degeene die daarvan kennisse hebben, en door welgem. HaarEerw. daartoe gequalificeert zullen zijn. Dit alles egter met volstreckt beding, dat deese mijne voorm. bibliotheecq en verdere hierboven gemelde vermakingen, op geenerhande wijse zal mogen werden veralieneerd, aangemerkt '''mijne intentie ende begeerte is, dat deese mijne''' hierboven staende '''vermakinge zal strecken tot een grondslag van eene publicque bibliotheecq, ten nutte van ’t algemeen''', met jaarlijxe vermeerderinge van deselve door boeken van alle faculteyten en geleersaemheyd, waardoor een yder in zijne besondere weetenschap zal kunnen werden gedient, ten welken opsigte ik dan, en opdat die vermeerderinge ook buyten eenige kosten der Diacony kunne geschieden, aan de Diacony alhier vermaeke '''en bespreeke eene somme van een duysend rijxdalers, omme uyt dies revenuën eene behoorlijke vermeerderinge van jaar tot jaar op bovengesegde bibliotheecq te kunnen doen'''; vermakende ik voorts nog aan meergem. Caabse kerk alle zoodanige boeken, als vanweegens den Eerwaarden en Hooggeleerden Heer Daniel Pels, thans conrector des Latijnsche School tot Amsterdam, ofte door andere, nae mijn dood, voor mijne reekg alhier mogten aangebragt worden; '''met ’t welk''' een en ander '''ik''' vastelijk en '''meene na mijn dood, aan ’t Gemeenebest nog een goed nut te zullen kunnen doen, waartoe ik altijd zooveel in mij is geweest zeer gaarne heb willen behulpsaem weesen''', versoekende ten dien eynde seer instantelijk den E. Agtb. Heer Commissaris Politicq, de Eerwaarde Heeren predicanten mitsgaders ouderlingen en diaconen, uytmaekende ’t Eerwaerde Collegie van kerkenraade alhier, hiertoe in alle billijkheyd, successivelijk de behulpsaeme hand te willen bieden en tot berijkinge mijner voorgemelde weloverdagte intentie naar alle vermoogen goedgunstelijk alles aen te wenden, ’tgeen tot ’t voorenstaende immers sal kunnen strecken. Maar ingevalle voorm. Eerwaarde Caabse kerkenraade, tegens verwagtinge, ’t voorenstaende wegens de gemelde bibliotheecq en verdere daerbij gem. legaaten, op dien voet niet geneegen zijn mogte te accepteeren nogte de voorwaarden hierboven gemeld daaromtrent op te volgen, in dat geval verclaare ik mijnen wil en intentie te zijn, dat alsdan niet alleen de voorz. bibliotheecq met derselver zacken, loqueten en boeklessenaars mitsgaders alle bevoorens gem. instrumenten en schilderijen zal moeten overgaan en devolveeren ten behoeve van de Weescamer deeser steede, om door dat Eerwaerde collegie daarmeede sodanig en in diervoegen gehandelt te werden, als te raade werden en goed vinden sullen, maar ook ’t aen de Caabse kerk gemaakte legaat van een duysend Rijxdrs geen plaats sal hebben, en voor niet gemaakt moeten werden aangemerkt. […] }} ==== Drie slawe vrygekoop ==== By die inventarisopstel van Von Dessin se besittings, word 13 slawe of lyfeienes daarby gelys:<ref name="MOOC8/10.76" /> * Isac van Mallabar * Joris van Bengalen * Chito van Couchim * Willem van de Caab * '''Fortuijn van Mallabaar''' * '''Leander van de Cust''' * '''Liesje van Bougies''' * Marrij van de Caab * Alida van de Caab * Hester van de Caab (met haar twee kinders Piet en Hendrik van de Caab) * Johanna van de Caab * Hagar van Mallabar (met haar 2 kinders Martha van de Caab en Lodewijk van de Caab) * Flora van Bengalen Die testament stel dit duidelik:<ref>[https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/archief/1.04.02/invnr/6871/file/NL-HaNA_1.04.02_6871_0422 Nationaal Archief, Testament. Begin met... Voorts is nog voor as't myne wille en begeerte dat, uit]</ref> Slegs Liesje van Bougies, Fortuijn van Mallabaar en Leander van de Cust is die enigstes wat deur die testament vrygekoop is weens hul "uiterste vleyd en opregtheid beweesene en bevondene getrouwe diensten". Daarbenewens het elkeen van hierdie drie 'n legaat van 100 riksdaalders ontvang "omme hun selven daarmeede behoorlijk te kunnen stabileeren ten eijnde dus op een Eerlijke wijse in Staat te zijn hender Een bequaam heenkoomen te vinden." Van Mallabaar en Van de Cust kry elkeen ses blou en ses wit hemde elk. Van Bougies kry twaalf wit hemde, of, indien dit onmoontlik is, genoeg wit linne en ander benodigdhede vir 'n nuwe pak klere. Hieroor is William Wilberforce Bird vol lof vir Von Dessin.<ref name="Bird1822.152" /> Die lof moet egter binne konteks verstaan word: Die slawehandel is in Engeland in 1807 afgeskaf. Bird skryf oor die jaar 1822 aan die Kaap. Die Kaap en ander kolonies skaf slawerny eers in 1834 af. {{cquote| […] by the manumission of his slaves, afforded proof, that, whilst he had endeavoured during life to add to the knowledge and improvement of others,. he had not forgotten to direct his own conduct in the paths of benevolence and humanity. }} Maar al het Von Dessin aan Joris van Bengalen beloof en aan ander gesê dat hy hulle sou vrykoop, verklaar hy ook in sy testament nou 'uitdruklik' dat hy sy beloftes 'revoieeren' (letterlik "hersien") het, dus, van plan verander het en daarby dus tot niet gemaak het, asof dit nooit gebeur ("geschiet") het nie. As daar op hierdie belofte beroep sou word, sal daarop géén manier ag geslaan word nie: dit is Von Dessin se wil en begeerte dat die res van sy slawe in die openbaar verkoop sal word en die geld in die boedel gestort word. {{cquote| Ende nademaal ik Testateur te meermaalen aan mijn Lijfeijgen Joris belooft en ook aan andere persoonen gesegt hebbe, dat ik hem Joris beneevens desselfs bijsit mijn slaavin [Maria?], mitsgad.s alle hunne kinderen en kindskinderen naa mijn dood uijt slaavernij in vrijdom zoude doen stellen, zoo verclaarde ik wel expresselijk dat ik op gemelde beloften omme de mij daar toe dringende reedenen mits deesen revoieeren ende te niet doe en dat sodanig als of deselve nooit waaren geschiet, ja schoon op gemelde Lijf Eijgenen in der tijd hun van gedaan belofde wilden bedienen, dat daerop in geenerleij manier Eenige reflexie sal genoomen werden, alsoo mijn wil en begeeren is dat alle desselve naa mijn overlijden als slaaven ten faveure van mijn Boedel Publicquelijk zullen werden vercogt. }} == Nalatenskap == === Boekeversameling === : Lees ook: [[Von Dessin-versameling]] Die boeke het oorspronklik in die studeerkamer in Von Dessin se woning gestaan. Dit was 'n enkelverdiepinghuis op die hoek van wat tans Koningin Victoria- en Waalstraat is, skuins teenoor die vleuel van die Suid-Afrikaanse Biblioteek waar die Dessiniaanse versameling in die Afrikana-afdeling bewaar is. In sy studeerkamer was daar teen die mure boekrakke en boekekaste met glasdeure waarin die 3 856 boekdele gehou is. Dit was die grootste versameling in Kaapstad van die 18de eeu. Hoewel die boekrakke min ruimte vir iets anders gelaat het, het daar in die vertrek nege skilderytjies en 'n ovaal spieël met vergulde raam gehang. In hierdie biblioteek was daar ook 'n kabinet waar daar rariteite geberg is, soos dit 'n agtiende-eeuse herebiblioteek betaam het.<ref name="Immelman1968.15" /> Hierdie versameling is binne 34 jaar opgebou; merkwaardig in die sin dat die Kaap op daardie tydstip geen boekwinkel, drukpers of uitgewery geken het nie.<ref name="Immelman1968.16">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968''. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 16</ref> Die biblioteek is vermoedelik nie alleen deur hom nie, maar ook deur sy vriende gebruik.<ref name="Coetzee1968.409" /> Privaatbiblioteke of boekerye was in die 18de en 19de eeu onder die gegoedes en vermoëndes egter niks buitengewoon nie, en dikwels sou die boekeversameling aan die volgende geslag bemaak word. Al dien hierdie privaatbiblioteke as getuienis van die intellektuele lewe van die room van die oes, kon dit selde as die kern van die openbare biblioteekwese dien of aanleiding gee tot die opbou en uitbou van die Suid-Afrikaanse biblioteekwese (nie alleenlik weens grootte nie, maar ook die smaakkeuse). Hiervan is Von Dessin se versameling die uitsondering.<ref name="Coetzee1968.410" /> === Die aankope === [[Lêer:Exlibrisvondessin.jpg|duimnael|regs|300px|Die ex libris met die lyfspreuk van Von Dessin: [[artem quaevis terra alit]]. Daar bestaan geen afbeelding van Joachim Nikolaus von Dessin nie. Slegs sy handtekening met baie swierige krulle uit sy tyd het behoue gebly.<ref name="Wendland1965.65" />]] Die vraag ontstaan hoe Von Dessin binne 34 jaar so 'n groot boekery opgebou het, sonder drukpers, boekwinkel of uitgewers in die Kaap.<ref name="Immelman1961.26">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 26</ref> 'n Legende het toe so ontstaan: omdat Von Dessin heel waarskynlik as sekretaris van die Weeskamer vooraf inligting omtrent die hoeveelheid boeke in die bestorwe boedels kon bekom het, asook watter boeke daar ter sprake was, kon hy daarom eerste kennis daarvan geneem het. Boonop het hy maar min te doene gehad met die sorg van die wesies, maar wel met die geld wat die wewenaars en weduwees moet gee wanneer hulle hertrou, in die belang van hul minderjarige kinders uit die eerste huwelik. Hy sou sodoende dus sy ingewinde intieme (voor)kennis omtrent private familiesake en -aangeleenthede van sy beskermlinge tot sy voordeel kon gebruik: Von Dessin sou dan presies weet wát en wáár daar te aas is.<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Delmas.2010" /><ref name="Immelman1961.26" /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Sphor1968.154">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 154</ref> Daarvolgens sou hy privaat sy kopies kon doen, of by veilings gaan bie. Soms het hy nie self gaan bie nie, maar familie (soos die swaers d'Ailly en Rhenius) en vriende gevra om die biewerk buitekant Kaapstad namens hom te gaan doen. Met behulp van sy vrou se bloedverwante het hy ook boeke probeer verkry sodra die leesstof beskikbaar geword het.<ref name="Immelman1961.26" /><ref name="Bostoen.1996." /> Maar nou lui die eintlike legende dat Von Dessin tydens die pokke-epidemie van 1755 (en ander epidemies wat voortdurend die Kaap sou teister met sterftes; twee pokke-epidemiejare sluit ook 1731 en 1740 in<ref name="Tyrrel-Glynn" />) sommer genadeloos 'n groot slag met die boeke geslaan het. Juis in die tyd van beproewing toe niemand hulle aan boeke gesteur het nie.<ref name="Delmas.2010" /> Hy het dus letterlik uit ander se dood baatgevind. Tydens die epidemie het die bevolking (5 123 koloniste en 5 787 slawe) byna 'n vyfde van omgekom: 963 koloniste en 1 109 wat nie van Europese afkoms was nie, het gesterwe.<ref name="Immelman1961.25">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 25</ref> Die besoeker [[William Wilberforce Bird]] het hierdie 'lasterlike bewering' ("detraction") maar net in 1822 opgeteken wat sy tydgenote aan hom meegedeel het toe hy in die Kaap was. Of die aantygings nou waar is of nie, vir Bird heilig die doel die middele: as mens soveel boeke moontlik wil versamel vir die openbare gebruik, wat tog 'n filantropiese daad is, dan maak dit tog net sin om die boeke so billik moontlik te versamel.<ref name="Bird1822.152" /> Vir navorsers soos Bax is die bewering absolute snert wat veral gehuldig word deur skrywers wat geen benul het van die werke wat in Afrikaans gepubliseer is nie, nog minder die Nederlandse oerdokumente van nader bekyk het.<ref name="Bax1970.91">[https://web.archive.org/web/20210814202233/https://knaw.versie1.online/DL/publications/PU00010214.pdf Bax, D. 1970. ''Zuid-Afrika's eerste openbare verzameling op het gebied van kunst en etnologie 1764–1821''. Amsterdam:North-Holland Publishing Company, p. 91-92]</ref> Die versameling kon nie uitsluitlik opgebou gewees het uit die boekerye van die "relatief onontwikkelde Kaapse burgers" nie, maar daar kan met sekerheid aangeneem word dat hy in kontak was met persone in Europa wat hom van nuwe aanwinste voorsien het.<ref name="vanwyk1961" /> Von Dessin het van gereelde tussengangers gebruik gemaak.<ref name="Delmas.2010" /> In 1734 bring ene "Heer Meulenbeek" vir Von Dessin 'n gedrukte kaart van die vier wêrelddele (in groot formaat) uit Nederland saam.<ref name="Bostoen.1996." /> In 1736 en 1737 bestel Von Dessin boeke by die Amsterdamse tabakshandelaar Jurriaan Westerhoff.<ref name="vanwyk1961" /> In Von Dessin se een brief in 1736 aan sy boekevriend Jurriaan Westerhof in Amsterdam gee hy reeds te kenne: "Ende dewijl ick een seer groote liefhebber van goede boeken soo geestelijke als historische ben,<ref name="vanwyk1961" /> soo versoeke mij van tijd tot tijd met wat nieuws te voorzien."<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.91" /><ref name="Wendland1965.65">[https://www.carolinum.de/wp-content/uploads/042_sommer65.pdf Wendland, W. 1965. Joachim Nikolaus von Dessin. ''Carolinum'' 28(42) Sommer. S. 65]</ref> Bostoen maak hieruit die afleiding dat, hoewel Von Dessin dikwels die titelname moes noem by bestelling, hy in baie gevalle die boekekeuse aan die leweransier self moes oorlaat.<ref name="Bostoen.1996." /> Vir Delmas strook dit met die boekesmaak: die meeste boeke in die versameling handel wel oor die geskiedenis of teologie.<ref name="Delmas.2010" /> So ook bestel hy boeke in 1738 by die Rotterdamse koopman Nicolaas Pille (1706–1737) [dus, toe reeds oorlede].<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Delmas.2010" /> Von Dessin se vriend in die Kaap, Jan de Waal, wat sy vernaamste leweransier was van huishoudelike goedere, lewer aan hom die tydskrifte waarop Von Dessin ingeteken was, soos die ''Europische Mercurius'' en ''De Boekzaal van Europa''.<ref name="Bostoen.1996.">[https://www.dbnl.org/tekst/bost002verz01_01/bost002verz01_01_0001.php Bostoen, K.J. 1996. 'Verzamelaars, bezitters, lezers van Weyermaniana in de achttiende eeuw' In: ''Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman'' 19 (1996), p. 33-42.]</ref><ref name="Delmas.2010" /> Daar is ook die konrektor van die Latynse Skool in Amsterdam, Daniël Pels,<ref name="Tyrrel-Glynn" /> wat sy vernaamste boekeverskaffer in Nederland was. Op 16 Oktober 1755 en 2 Oktober 1761 (Von Dessin is toe reeds oorlede) staan die Heren XVII te Amsterdam Pels die vergunning toe om 'n kis met boeke vragvry te versend. In 1756, 1758 en 1759 versoek Von Dessin die Heren XVII te Amsterdam om sy salaris aan Pels uit te betaal.<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.91" /><ref name="Wendland1965.65" /><ref name="Delmas.2010" /> Von Dessin se maandsalaris as onderkoopman was toe ƒ40.<ref name="Bostoen.1996." /> Maar eintlik het Pels reeds vanaf 1744 Von Dessin gereeld van boeke voorsien. Von Dessin vra in sy testament ook dat sy eksekuteurs die boeke (van Pels) moet betaal wat ná sy afsterwe in die Kaap nog moet aankom.<ref name="Bostoen.1996." /> Ander, soos Immelman, voer aan die meeste van die boekeversameling moes in die Kaap self aangeskaf gewees het. Die veilings kon maar één manier wees hoe Von Dessin boeke bekom het. Hierdie metode spesifiek het byna 'n legende geword, en toe naderhand heeltemal ontaard. Vir Immelman is dit eerder 'n bewys hoe Von Dessin "gevare onbevrees getrotseer het en geen geleentheid laat verbygaan het waar hy sy versameling kon aanvul nie."<ref name="Immelman1961.26" /> Die ''Ex libris'' wat voormalige eienaarskap van Kapenaars toon, word dan sonder meer as bewyse gebruik.<ref name="Delmas.2010" /> Amptenare wat die Kaap verlaat of afgetree het, het hul boeke verkoop. Verbygaande reisigers en skeepsoffisiere het boeke aan hom geskenk of by hom geruil, dikwels vir voedsel.<ref name="Delmas.2010" /> Soms het Von Dessin deur besoekers vooruitbetalings gemaak – en party is dan vort met die geld, sonder om weer van hulle te laat hoor. Vreemdelinge is soms weke lank gratis onderdak gegee, op voorwaarde dat hulle in ruil daarvoor bepaalde boeke aan hom sou stuur.<ref name="Immelman1961.26" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Delmas.2010" /> En dan was Von Dessin natuurlik ook 'n geliefde man. Baie van die boeke met ou ''Ex libris''-handtekeninge voorin, is afkomstig van vriende. As geskenke.<ref name="Wendland1965.64">[https://www.carolinum.de/wp-content/uploads/042_sommer65.pdf Wendland, W. 1965. Joachim Nikolaus von Dessin. ''Carolinum'' 28(42) Sommer. S. 64]</ref><ref name="Sphor1968.154" /> Laastens ontstaan die vraag ook of iemand soos Von Dessin tot sulke gewetenloosheid in staat sou wees, of in dieselfde strik as sy voorganger sou wou trap. Sy ou skoolvriend, Otto Friedrich Mentzel, noem in sy reisbeskrywing aan die Kaap dat Von Dessin, met sy diensaanvaarding as Sekretaris van die Weeskamer, daarop aangedring het om die geldsake van die weeskamer te oudit, en toestemming daarvoor gekry het.<ref name="Tyrrel-Glynn" /> Die Kommissie het bevind sy gestorwe voorganger, Jacob Leever, het ƒ140 000 verduister. Die agterblewe vrou, nou 'n weduwee, word toe voortaan onderhou deur die kerk, want hul huis is verkoop aan Kaptein Rhenius teen ongeveer ƒ40 000. Selfs van die vrou, wat van geen sout of water geweet het nie, se klerestukke moes opgeveil word.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23112 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 105, pp. 21-26. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=18 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210818153154/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23112 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23135 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 107, pp. 53-65. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=18 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210818153153/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23135 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23176 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 111, pp. 64-88. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=18 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210818153151/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23176 |url-status=dead }}</ref><ref>[https://play.google.com/books/reader?id=AroBAAAAYAAJ&pg=GBS.PR58&hl=de Mentzel, O.F. ''Vollständige und zuverlässige geographische und topographische Beschreibung des berühmten und in aller Betrachtung merkwürdigen Afrikanischen Vorgebirges der Guten Hofnung'' Glogau: Christian Friedrich Günther, S. 59]</ref><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Spohr1968.148">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 148</ref> Een bron voer aan die geld is deur "vorige sektretaris'''se'''" (meervoud) verduister en dat Leever nie alleen aandadig is nie.<ref name="Tyrrel-Glynn" /> === Nie die eerste biblioteek nie === Ten spyte van die reuseskenking wat die eerste ''openbare'' biblioteek van Suid-Afrika sou word, was die ''Dessiniarium'' nie die eerste biblioteek of boekery van Suid-Afrika nie. In 'n brief op 13 Mei 1652 (toe Jan van Riebeeck op die punt staan om die Kaap te verlaat), praat Van Riebeeck van gedrukte boeke, kaarte en manuskripte wat hy in die sorg laat van [[Zacharias Wagenaer]].<ref>[https://archive.org/details/precisofarchives03cape/page/246/mode/2up?q=charts+and+notes Leibbrandt, ''Precis of the Archives of the Cape of Good Hope'' I, brief gedateer 13 Mei 1652 aan Batavia]</ref><ref name="Delmas.2010" /> Delmas wys op 'n inventaris van die fort wat op 8 Januarie 1661 opgestel is deur ''Secunde'' Roeloff de Man, op las van [[Jan van Riebeeck]]. Twintig boeke is gelys, waarvan die Bybel en ander geestelike boeke skitter in hul afwesigheid; 'n alte duidelike teken dat die boeke op die lys vir amptelike gebruik bedoel was. Die lys is volgens drukformaat uiteengesit: folianten, quarto en octavo. Die versameling bestaan uit boeke oor wiskunde, trigonometrie, argitektuur, sterrekunde, 'n ''Grammatica Arabica Thomae Erpenij'' (as [[lingua franca]] aan die kus van Oos-Afrika), plantkunde (vir landbou) en reisverslae.<ref name="Delmas.2010" /> Roeloff de Man self het sy eie private paar boeke gehad, wat opgeveil is ná sy dood.<ref>[https://www.delpher.nl/nl/boeken/view?objectsearch=Linschoten&coll=boeken&identifier=MMKB02:000118335:00131 Bosman, D.B. 1923. ''Oor die ontstaan van Afrikaans.'' Swets & Zeitlinger pp. 127-128]</ref> Maar die eer van die eerste biblioteek kom die Raadsbiblioteek toe ('n departementele boekery van die regering) wat sedert 1710 bestaan het, en vir die gebruik van die hoër amptenare van die V.O.C. bedoel was in die uitvoering van hulle pligte.<ref name="Immelman1968.16" /><ref name="Coetzee1968.409" /> Dit het gevolg nadat die kommissaris C.J. Simons dit aan die lig gebring het dat so 'n boekery, wat noodsaaklik is by regspleging, aan die Kaap ontbreek. Boeke sou uit Batavia aangekoop word vir dié doel.<ref name="Coetzee1968.409" /> Teen 1739 toon die biblioteek slegs 13 titels (soos in die inventaris uit die jaartal aandui), maar dit word die daaropvolgende jaar verryk met 60 titels (regsboeke) uit die boedel van Adriaan Kervel. Verdere werke is aangeskaf, of as geskenk ontvang. Die biblioteek van die Raad van Justisie besit teen die einde van die 18de eeu 93 titels in 148 bande; daarvan het 'n deel vermoedelik oorgegaan na die biblioteek van die Kaapse Geregshof.<ref name="Coetzee1968.409" /> Met die uitsondering van Ryk Tulbagh, was die meeste boekeliefhebbers aan die Kaap hoofsaaklik in die buiteland gebore, waar hulle hul geestelike vorming gekry het. Die sewentienjarige Tulbagh is egter bes moontlik beïnvloed deur sy ouer kollega, Adriaan Kervel, om homself deur boekegebruik vir hoër betrekkings te bekwaam om in 1751 goewerneur te word. Toe Tulbagh in 1771 sterf, byna 'n dekade ná Von Dessin se heengaan, is sy boeke, opvallend genoeg, nie sonder meer aan die Dessiniarium bemaak nie. Die regsgeleerde werke uit Ryk Tulbagh se boekery is aan die biblioteek van die Raad van Justisie bemaak.<ref name="Coetzee1968.409" /> Tulbagh het ook sy Franse boeke aan Josephus de Grand-Pre(d)ez en sy Hollandse boeke aan Pieter Hacker bemaak.<ref name="Boëseken1985.74">Boëseken, A.J. 1985. Die Kompanjie en sy Onderdane. In: Muller, C.F.J. (red.). ''Vyfhonderd jaar Suid-Afrikaanse geskiedenis.'' Kaapstad: Academica, p. 74</ref> === Was Von Dessin sy tyd vooruit? === Die antwoord op bogenoemde vraag gaan afhang hoe die testament, omgewing en wêreldgebeurtenisse self verstaan word. '''R. F. M. Immelman''', 'n universiteitsbibliotekaris aan die [[Universiteit van Kaapstad]], dra sy opstel in '''September 1961''' voor aan die Vriende van die Suid-Afrikaanse Biblioteek, ter geleentheid van Von Dessin se 200ste sterfdag. Na sy mening was Von Dessin sy tyd met byna 'n eeu vooruit. In sy opstel beskou hy dit 'n "verbasendwekkende prestasie" om soveel boekdele in die loop van dertig jaar op te bou (3 856), des te meer merkwaardig as mens in ag neem dat daar geen boekwinkel, drukpers of uitgewery in die Kaap was nie.<ref name="Immelman1968.16" /> Von Dessin word dus 'n merkwaardige figuur, nie alleen omdat hy 'n versamelaar was nie, maar ook 'n weldoener aan die gemeenskap. Veral omdat hy 'n plan ontwerp het waardeur die toekomende geslagte voordeel uit sy boekery sou trek. Von Dessin se ideë omtrent biblioteke, sê Immelman, "was inderdaad hul tyd vooruit en sou destyds in elke land in Europa of Amerika as ver gevorderd beskou gewees het. Wat 'n mens so verbaas, is dat 'n Kapenaar, meer as dertig jaar op 'n uithoek van die vasteland van Afrika woonagtig, sesduisend myl van Europa, so goed op die hoogte was van die destyds modernste opvattings omtrent die biblioteekwese.". In 'n voetnota verwys Immelman dan direk na P.C. Coetzee se artikel "Die Nalatenskap van Von Dessin" wat in ''Historiese Studies'' (1942) verskyn het.<ref name="Immelman.1968.17" /> Immelman meen uit die testament self kan mens daardie afleidings maak. Hy stip die volgende puntjies waar Von Dessin vasgestel het:<ref name="Immelman.1968.17">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 17</ref> {{cquote| : 1. dat sy boekery ten bate van die gehele gemeenskap aangewend moes word en derhalwe die kern van 'n ''publique bibliotheecq'' moes vorm; : 2. dit dat alle vakgebiede moes verteenwoordig, sodat dit in iedere enkeling se besondere behoeftes kon voorsien en ''alle faculteyten en geleersaamheyd'' sou dek; : 3. dat dit onderhou moes word as 'n "lewende" versameling, waaraan gereeld boeke toegevoeg moes word, waarvoor hy voorsiening gemaak het deur 1,000 riksdaalders (destyds ongeveer £208 werd) aan die kerkraad van die Groot Kerk te bemaak; die rente hierop moes 'n vaste inkome oplewer om die toekomstige boeke-aankoop vir sy versameling te dek; : 4. dat die boekery vryelik beskikbaar moes wees vir die publiek, sonder enige intekengeld of deposito, sodat dit van die eerste vrye openbare biblioteke in die wêreld geword het, in elk geval die eerste in Suid-Afrika; : 5. dat die kontinuïteit van die boekery verseker sou word – rede waarom hy dit aan die Nederduits Gereformeerde Kerk bemaak het, as een van die weinige selfvernuwende liggame in die kolonie destyds. }} Immelman beskou die voorwaardes as tekenend dat Von Dessin "goed op die hoogte moet gewees het van die destyds modernste ideë omtrent die biblioteekwese, en veral met die geskrifte van die vernaamste outoriteite oor die teorie van die vak in daardie tyd, nl. Gabriel Naudé en Leibnitz." Naudé was die bibliotekaris van kardinaal Mazarin in Frankryk<ref name="Tyrrel-Glynn" /> Immelman sien albei geleerdes se hoofgedagtes in die testament beliggaam. Daaruit maak hy die afleiding dat Von Dessin nie bloot 'n boekeversamelaar vir die vreugde was nie, maar ook die inhoud (veral ten opsigte van die biblioteekwese) goed onder die knie gehad het.<ref name="Immelman.1968.17" /> Dan voeg hy by: <ref name="Immelman1968.18" /> {{cquote| Sonder twyfel kan gesê word dat hy sy tyd ver vooruit was, des te meer wanneer in ag geneem word dat vrye openbare biblioteke, uit stadsbelastings bekostig, eers ongeveer 1850 algemeen geword het in Brittanje en die V.S.A. Selfs openbare biblioteke vanweë skenkings was in die middel van die 18de eeu maar dun gesaai; Chetham's Library in Manchester en die openbare biblioteek in Norwich was bv. twee van die weiniges in Engeland. }} In dieselfde artikel laat Immelman darem ook duidelik blyk dat die boekeversameling uit werke bestaan van 'n opgevoede man uit die middel van die 18de eeu – soos dit 'n soort Hollandse patrisiër uit die gegoede burgerstand van Nederland, of uit die laer adel in Duitsland betaam. Dit was geleerde werke, nie gewilde leesstof van die massamenigte nie, omdat laasgenoemde opvatting eers teen die 19de eeu sal inslag vind.<ref name="Immelman.1968.27">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 27</ref> '''P.C. Coetzee''' benadruk in '''1968''' juis hierdie puntjie. Dit mag miskien "verleidelik" wees om Von Dessin as iemand te sien wat in 1761 in Suid-Afrika "reeds 'n kosteloos-toeganklike sosiale biblioteek wou stig", maar hy glo egter nie dit is die geval nie:<ref name="Coetzee1968.410">Coetzee, P.C. 1968. Die Afrikaner en die Biblioteek. In: Pienaar, P. de V. (red.). ''Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner''. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Bpk. p. 410</ref> {{cquote| Maar hy [Von Dessin] was nie sy tyd vooruit nie en het soos ander biblioteekstigters van die sewentiende en agtiende eeue net 'n publiek van relatief geleerde dilettante in gedagte, mense soos hy self was wat dan in die biblioteek "eenyder in zijne bisondere wetenschap zal kunnen werden gedient". Dit is dan ook paslik dat die Dessynse biblioteek deel geword het van 'n nasionale biblioteek waar dit vandag nog gebruik kan word deur mense na Von Dessin se hart. }} Coetzee glo dit is liewer Lord [[Charles Somerset]] wat hierdie eer te beurt val. Te midde van die verengelsing aan die Kaap, en die tiran wat hy deur Pringle en Fairbairn geteken is, was Somerset "in werklikheid […] 'n versiende en idealistiese administrateur." Hy het hartgrondig daarin geglo dat ander volke daarby sou baat om Engels te word. Die Kaapse kolonie moes Engels leer omdat die Engels in sy oë die sleutel was tot die skatkis vol intellektuele rykdom, wat oor negentig geslagte van dwarsoor die wêreld (van alle volke) opgegaar is. Heel gepas by hierdie kultuurpolitiek het hy 'n vrye skool en vrye biblioteekdiens beoog. Nie eens Engeland en Amerika kon sover dink nie; die biblioteekwêreld in daardie twee lande het hierdie gedagtegang maar eers na 1850 gedeeltelik aanvaar. Somerset het in 1818 bepaal dat 'n gedeelte van die belasting op wyn gebruik sou word om hierdie openbare biblioteekwese te befonds, soos hy in 1818 aangekondig het. Maar teen 1820 was hierdie biblioteek sonder fondse, dit is oorhandig aan 'n komitee wat dit soos 'n koöperatiewe sosiale biblioteek bestuur het. Met ander woorde, daar was inskrywingsgeld ter sprake. Die Britse setlaars was aan hierdie tipe biblioteke in hul moederland ook gewoond en het dit as sodanig ook in Suid-Afrika gebruik.<ref>Coetzee, P.C. 1968. Die Afrikaner en die Biblioteek. In: Pienaar, P. de V. (red.). ''Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner''. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Bpk. p. 410-411</ref> Maar volgens '''Susan J. Mullen''' handel dit juis nie oor 'n uitgelese groepie (in haar woorde: "privileged few") nie, maar vir iedereen ("ten nutte van 't algemeen") wat in die 18de eeu nog ongehoord was. Juis omdat hy soveel boeke versamel het (en in sy testament die wens uitspreek dat die versameling moet uitbrei met die 1000 riksdaalders (omtrent R360 in 1976)) in 'n tydperk toe daar nog geen drukpers was nie (en maar eers in 1784 in die Kaap aangekom het), maar ook geen boekwinkel of uitgewers nie, dui dit eerder op Von Dessin se versiendheid. Dit is juis vir Mullen bejammerenswaardig dat die algemene publiek in die jaar van haar artikel ('''1976''') salig onbewus is van die kultuurskat in hul midde, en dat dit vernaamlik akademici is wat hierdie korpus om navorsingsdoeleindes benut.<ref>Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):82-83</ref> === Onmiddellike nalatenskap === Meer as 40 jaar ná Von Dessin se dood het hierdie (verouderde) stel boeke, en dus die eerste openbare biblioteek, so te sê geen invloed op die Kaapse samelewing uitgeoefen nie. Toe die biblioteek geopen het ('n kosterhuis is omskep in 'n biblioteek), wys die kerkraad op 6 Augustus 1764 vir die predikant Johannes Fredericus Bode aan as die bibliotekaris. Die biblioteek is eenmaal per week oop, op 'n Woensdagmiddag elke week tussen 13:00 tot 16:00, en die boeke kan uitgeneem word en vir 'n maand lank tuis gelees word, of drie maande lank vir diegene wat buitekant Kaapstad bly. Ongelukkig het die nuutjie gou genoeg oorgewaai.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Delmas.2010" /><ref name="Bax1970.7" /> Later was die biblioteek slegs oop op aanvraag.<ref name="Bax1970.7" /> Johan Splinter Stavorinus maak in sy ''Reize van Zeeland over de Kaap de Goede Hoop naar Batavia, Bantam, Bengalen, enz.'' (1793) melding van die biblioteek (in sy reistog, vanaf '''1768''' tot omstreeks '''1771''', na Batavia en terug), maar hy is nie veel ingenome daarmee nie: {{cquote| Niet ver van de Kerk, staat een gebouw, dat met den grootschen naam van ''Bibliotheca Publica'' pronkt. Hier vindt men eene langwerpige zaal, waarin weinige, en nog minder goede boeken gevonden worden, komende daarin volmaakt overeen met de Boekerij op ''Batavia'', die ook denzelven verheven naam draagt. De Koster van de Kerk is te gelijk ''Bibliothecarius''. }} Sir '''John Barrow''' skryf in '''1806''' in sy [https://books.google.co.za/books?id=nb8NAAAAQAAJ&pg=PA98&lpg=PA98&dq=%22There+is+neither+a+bookseller%27s+shop+in+the+whole+town,+nor+a+book+society%22&source=bl&ots=sjI1USAmfF&sig=ACfU3U0QUMXcGqTCvXjjGdlxmpzEgjhaGA&hl=de&sa=X&ved=2ahUKEwiSyabY_ofxAhUXgFwKHeIZCi0Q6AEwAHoECAUQAw#v=onepage&q=%22There%20is%20neither%20a%20bookseller's%20shop%20in%20the%20whole%20town%2C%20nor%20a%20book%20society%22&f=false ''Travels into the Interior of Southern Africa'', boekdeel II], in Kaapstad is daar geen sprake van 'n boekwinkel of boekklub nie, selfs die ''Concordia'' het ten gronde gegaan omrede die lede meer van drink, rook en speletjies gehou het. Die kerk bestuur wel 'n biblioteek, met boeke wat deur 'n individu vir die openbare gebruik bemaak is, maar dit word selde deur die publiek of individue besoek. Hierdie versameling spog egter met 'n paar uitstekende boeke, veral skaars of waardevolle eksemplare sover dit die Klassieke, reisigersjoernale, algemene geskiedenis, woordeboeke, of die kerkgeskiedenis aangaan. Barrow het dit veral teen diegene wat geleerdheid in Europa ontvang het, maar 'n traak-my-nie-agtigheid ontwikkel het in 'n kolonie waar hierdie opvoeding nie juis hoog aangeslaan word nie. Die 32-jarige luitenant '''Wasili Golownin''' en sy skeepslui kon tussen vroeg-Mei '''1808''' en 31 Mei '''1809''' nie die Kaap verlaat nie, omrede Rusland, deur Napoleon se toedoen, nou tot vyand van Brittanje verklaar is. Hulle is egter nie gevange geneem nie, omdat Golownin genoegsame dokumentasie en verlof vooraf kon toon om aan te meer, totaal onwetend van die oorlog was (want anders sou hy die Kaapse hawe tog vermy het), en Rusland en Engeland in geen volskaalse oorlog gewikkel was nie. Die Goewerment aan die Kaap het ook nie veel geweet hoe om die situasie te hanteer nie; voedsel is nie deur regering verskaf nie, maar onder meer deur die bakker (Sertyn) en slagter (De Wet, óf De Wit) verskaf; en antwoord van Londen het uitgebly. Ná 'n jaar en vyf-en-twintig dae sonder antwoord het Golownin in die stilligheid een aand die seile van die ''Diana'' laat span en sonder verlof of gewetenswroeging die Kaap verlaat. Geen poging van die owerheidsweë kon hul langer stuit nie. Hul bereik die oopsee en hul vryheid uiteindelik om tienuur. Alle skuld sal vereffen word deur die opveiling van die skip se agtergelate chronometer, is aan die bakker per nagelate brief gesê.<ref>Gorelik, B (ed.). 2015. Vasily Golovnin, 1808-09. In: ''An Entirely Different World: Russian Visitors to the Cape, 1797–1870.'' Kaapstad: Van Riebeeckvereniging. pp. 15-26</ref> Om sy tyd egter ondertussen in Kaapstad te verwyl het Golownin en kamerade ook die biblioteek besoek. In sy ledige uurtjies (waarvan hy en die bemanning meer as 'n jaar lank oorgenoeg van had!) het hy byna alle leesstof verslind wat oor die Kaap geskryf is. Maar in sy mémoires skryf Golownin die biblioteek is nie veel om oor huis toe te skryf nie, al moet mens in gedagte hou die stad is 'n verafgeleë beskawingspunt. Die gebou langs die kerk is nogal aansienlik groot, maar die versameling is klein en bestaan meestal net uit boeke in Nederlands, Frans, Duits en Latyn en miskien 'n paar rariteite wat amusant is (waaronder ook die vermelding van die toevoegings uit die Stille Suidsee). Hoewel énige inwoner na hartelus énige boeke by die biblioteek kon gaan uitneem, ontdek Golownin in die paar blaaie van die reusagtige uitleenregister op die tafel slegs 'n skamele 87 boeke is tussen 1789 tot 1808 (of, in die afgelope 19 jaar) deur die Kaapse publiek uitgeneem.<ref>Gorelik, B (ed.). 2015. Vasily Golovnin, 1808-09. In: ''An Entirely Different World: Russian Visitors to the Cape, 1797–1870.'' Kaapstad: Van Riebeeckvereniging. pp. 27-28</ref><ref>[https://play.google.com/books/reader?id=LPSNBQAAQBAJ&hl=de&pg=GBS.PT20 Путешествие на шлюпе «Диана» из Кронштадта в Камчатку в 1807–1809 гг]</ref><ref>[https://play.google.com/books/reader?id=_rhHDwAAQBAJ&hl=de&pg=GBS.PT181.w.0.1.124 Путешествие на шлюпе «Диана» из Кронштадта в Камчатку в 1807–1809 гг]</ref> Die belaglikste verskynsel wat hom voorgedoen het was die sortering van die boeke. Die boeke is nie volgens onderwerp, outeur of taal gepak nie, maar volgens boekhoogte. Die hoogste boeke is heel aan die regterflank gepak, en die kortste boeke heel links. En boonop word hierdie groottes, op hierdie oop rakke, aangedui deur "Quarto", "Folio", ens., terwyl enige leser met oë in sy kop die boeke se groottes kon skat.<ref>Gorelik, B (ed.). 2015. Vasily Golovnin, 1808-09. In: ''An Entirely Different World: Russian Visitors to the Cape, 1797–1870.'' Kaapstad: Van Riebeeckvereniging. pp. 27-28</ref> Maar sekerlik die skerpste reaksie was die reisbeskrywing in '''1822''' van [[William Wilberforce Bird]] (''State of The Cape of Good Hope in 1822''), 60 jaar ná Von Dessin se dood. Die versameling het wel aansienlik uitgebrei, maar tog is daar iets mis:<ref name="Bird1822.152">[https://archive.org/details/statecapegoodho00colegoog/page/n176/mode/2up?q=dessin Bird, W.W. 1823. ''State of The Cape of Good Hope in 1822'' London: John Murray.]</ref> {{cquote| The library already boasts possession of the best ancient, and most recent modern publications, in religion, in the classics, in history, poetry, geography, chemistry and political oeconomy; a most ample collection of essays, of voyages and travels; and dictionaries of all ages and languages. The thing that appears to be chiefly wanting, which Mr. Dessin could not bequeth, is a collection of readers; for reading is not an African passion. }} === Die afskrif van die dagboek van Adam Tas === Joachim von Dessin het 'n paar boeke uit die versameling van [[Adam Tas]] bekom, moontlik deur sy vrou (deur die verbintenis van haar stiefvader Kinas). Of deur Adam Hendrik Mulder (wat 'n aantal van hierdie boeke by die afsterwe van Tas verkry het), 'n "vooraanstaande Lutheraan wat die Lutherse versoekskrif van 1742 aan Here XVII onderteken het", en op sy beurt die broer was van die eggenote van J. T. Rhenius, wat weer aangetroude familie was van Von Dessin se vrou. Dan het Von Dessin ook by die veiling van ds. Henri Beck se besittings in 1755 'n "twintigtal" boeke verkry.<ref>Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968''. Kaapstad: A.A. Balkema. pp. 26, 31</ref> Hoe dit ook al sy, Von Dessin het Adam Tas se dagboek met die hand oorgeskryf.<ref name="Spohr.1968.158" /><ref name="Mullen.1976.83">Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):83</ref> Die ''Gehouden Dagregister van den Landbouwer Adam Tas'', toon onder meer hoe die boere al hoe meer ontevrede onder die bestel van [[Willem Adriaan van der Stel]] raak. Hierdie manuskrip is in 1911 deur die toenmalige bibliotekaris A. C. G. Lloyd ontdek. Die manuskrip is daarna deur L. Fouché versorg, A.C. Paterson het die teks vertaal, en die boek is in 1914 in Londen deur Longmans uitgegee getiteld: ''Het dagboek van Adam Tas''/''The diary of Adam Tas (1705–1706)''.<ref>[https://www.dbnl.org/tekst/tas_003dagb02_01/tas_003dagb02_01_0001.php Tweede uitgawe. In: ''Dagboek van Adam Tas''. 1970-uitgawe. Kaapstad: Van Riebeeck-Vereniging]</ref> [[J. du P. Scholtz]] skryf in ''Die Burger'' van 29 September 1966 dat sonder hierdie ontdekking en die gevolglike publikasie daarvan sou die stigting van die Van Riebeeck Vereniging in 1918 (tans ''Historical Publications of Southern Africa'', of ''HiPSA'') nooit plaasgevind het nie.<ref>Tyrrell-Glynn, W.H.P.A. 1968. Die Handskrifte-afdeling: Manuskripmateriaal van Suid-Afrikaanse belang in die Biblioteek. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968''. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 85-86</ref> Die oorspronklike manuskrip wat deur Adam Tas self geskryf is, het verlore gegaan,<ref>[https://www.dbnl.org/tekst/tas_003dagb02_01/tas_003dagb02_01_0001.php Tweede uitgawe. In: ''Dagboek van Adam Tas''. 1970-uitgawe. Kaapstad: Van Riebeeck-Vereniging]</ref> en danksy Von Dessin se afskrif kon een van die belangrikste tydperke in die Suid-Afrikaanse geskiedenis behoue bly.<ref name="Spohr.1968.158">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter Darmstadt: Turris-Verlag. S. 158</ref> == Persoonlikheid == === Een van die 'verstandigste' manne aan die Kaap === Buiten die "burgersin" en "grootmoedigheid" wat Von Dessin in sy bemaking uitstraal, word sy geaardheid deur Tyrrell-Glynn so verwoord:<ref name="Tyrrel-Glynn" /> {{cquote| Hierdie ontwikkelde, verfynde man het in private sowel as openbare aangeleenthede steeds nougeset gehandel en in sy persoon 'n vlytige aard met 'n weetgierige verstand verenig. Sy lewendige houding, stille sin vir humor en sy voorliefde vir geselskap maak hom oral gewild. Terwyl hy steeds sy Duitse erfenis in ere hou, aanvaar hy nogtans sy [tweede] vaderland en word hy mettertyd, wat godsdiens, taal en leefwyse betref, heeltemal Kaaps-Hollands. }} Von Dessin tel onder die drie "verstandigste", "belangrikste" en gekultiveerde manne aan die Kaap,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Mullen.1976.79.80" /> volgens die Franse sterrekundige [[Nicolas-Louis de Lacaille]], se ''Journal Historique'' (1763, nadat hy aan die Kaap vertoef het tussen 1751 tot 1753). Sy presiese woorde lui op 20 November 1751:<ref>[https://repository.up.ac.za/bitstream/handle/2263/12674/005_p150-199.pdf?sequence=5&isAllowed=y De Lacaille, N.L. 1763. ''Journal historique du voyage fait au Cap de Bonne-Espérance''. Paris: Chez Guillyn. pp. 156-157]</ref> {| class="wikitable" ! scope="col" style="width: 300px;" | Oorspronklike Frans ! scope="col" style="width: 300px;" | Afrikaans |- | M. Grevenbrock, Secrétaire du Conseil de Justice au Cap dans le commencement de ce siécle, homme extraordinaire, avoit fait quelques recherches sur les moeurs & coutumes des Hottentots: après sa mort ses papiers furent remis à Kolbe, qui les compila sans discernement & sans jugement, à ce que disent unanimement les gens d'ici les plus sensés, & nommément M. le Gouverneur, M. Grand-Pré & M. Dessin. || Meneer Grevenbroeck, die Sekretaris van die Raad van Justisie aan die Kaap teen die aanvang van hierdie eeu, 'n besonderse man, het 'n bietjie navorsing gedoen oor die sedes en gebruike (gewoontes) onder die Khoi: ná sy dood is sy papiere (aantekeninge) aan Kolbe gegee, wat hulle sonder onderskeid en sonder oordeel saamgestel het, teenoor wat soos een man uitgespreek is deur die verstandigste manne van hier rond, met name meneer die Goewerneur, meneer Grand-Pré en meneer Dessin. |} "Monsieur le Gouverneur" verwys hier na Goewerneur Ryk Tulbagh; "Monsieur Grand-Pré" is Josephus de Grand-Predez, 'n Fransman uit Valencienne, destyds die Sekretaris van die Raad van Justisie, en dan Joachim von Dessin self.<ref name="Coetzee1968.409" /> Dié eer kom hierdie drie here waarskynlik toe, nie alleen omdat elkeen 'n [[honnête homme]] in eie reg was nie, maar bowenal omdat hulle feitlik van die min mense aan die Kaap was wat met die besoeker [[Frans]] kon praat. Die meeste koloniste kon nie Frans praat nie en De Lacaille het geen Nederlands geken nie.<ref name="Immelman1968.22" /> De Lacaille het ook in Von Dessin se biblioteek 'n renosterhoring ("la corne d'un Rhinoceros") van nader bekyk, soos gedagteken op 6 Desember 1751. Volgens Mentzel was Von Dessin nogal daartoe geneig om sekere sake of verhale bietjie (erg) aan te dik vir die onwetende Franse besoekers (wat veronderstel is om alles net so huid en haar in te sluk). Sommer vir die grap, of om die siel van die hooggeleerdes uit te trek. En tog het De Lacaille niks kwaad daarvan gedink of hom van stryk laat bring nie.<ref name="Spohr.1968.155" /><ref name="Wendland1965.65" /><ref name="Mentzel1785">[https://play.google.com/books/reader?id=AroBAAAAYAAJ&pg=GBS.PR58&hl=de Mentzel, O.F. Vollständige und zuverlässige geographische und topographische Beschreibung des berühmten und in aller Betrachtung merkwürdigen Afrikanischen Vorgebirges der Guten Hofnung Glogau: Christian Friedrich Günther, S. 63]</ref> === Geloof === Von Dessin was 'n Lutheraan gedoop, maar in die Kaap was hy lidmaat van die Nederduits Gereformeerde Kerk (soos die meeste maar). Dit was so te sê onvermydelik, want hoewel die staat Nederland volle godsdiens- en gedagtevryheid vir sy vlugtelinge, reisigers en burgers gewaarborg het, was dit in die Kaap onder die V.O.C., die maatskappy, anders gesteld.<ref name="Spohr.1968.151" /> Jy kon nié in die amptenary van die V.O.C. (vergelyk Indonesië<ref>Koch, K.E. 1970. ''The Revival in Indonesia''. Berghausen: Evangelization Publishers. p. 14: The foundation of the Protestant Church in the Dutch East Indies is regarded today with mixed feelings by the believers there. The pastors were state officials receiving their pay from the government. It was similar to the time of Contantine the Great – anyone who wanted to get on in life became a Christian in order to achieve his goal. Thus, a Christian church came into being in Indonesia which had basically freed itself neither from the heathern nor from the Hindu traditions.</ref> en Timor<ref>Koch, K.E. 1970. ''The Revival in Indonesia''. Berghausen: Evangelization Publishers. p. 121: The spiritual state of the churches was almost catastrophic. This was due to a large extent to the way the Dutch had formerly administered the colony. Every minister in the church had at the same time been a colonial official. For this reason, anyone who had wanted to obtain something from the government had been obliged to belong to the church as well. Timor, therefore, had never been evangelized, only Christianized. The former atheistic beliefs, the magic and sorcery, the promiscuity and alcoholism, all continued to prosper together.</ref>) dien as jy nie Christen was nie; al was jy ook net in naam Christen. Die vraag moet dan ook geopper word of lidmaatskap tot die Kaapse Kerk nie dalk verdere bevordering (en die bevestiging van die huwelik ter plaatse) sou begunstig het en daarom terselfdertyd 'n strategiese skuif was nie. Die Lutherane het veertig jaar lank 'n stryd gevoer om hul eie kerke op te rig in die Kaap. Von Dessin was onder die ywerige ondertekenaars (daar was 69) van die petisie/versoekskrif in die jaar 1742.<ref name="Spohr.1968.151" /> Daar was blykbaar die vrees vir huismoles van die owerheid se kant af, want hierdie ongewenste pluralisme sou tot "doodelijke oneenigheeden" in huisgesinne lei, soos die besluit op 19 Junie 1742 duidelik stel. Daar was ook die vrees dat die kindertjies en die nageslagte uit hierdie huwelike (Lutheraans/Gereformeerd) weggerokkel sal word uit die Kaapse Kerk. Die antwoord van owerheidsweë is dus, as mens die volgende lange ommehaal van woorde moet opsom, 'n besliste, onomwonde, ononderhandelbare, eenparige en volstrekte 'néé':<ref name="Spohr.1968.151" /><ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23269 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa C. 120, pp. 192-210. |access-date=24 Augustus 2021 |archive-date=24 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210824124200/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23269 |url-status=dead }}</ref> {{cquote| Waarover met aandagt geraadpleegt en daarneevens in aanmerkinge genoomen weesende dat soo wanneer de lutheraanen ter deeser plaatse gestabileert, dewelke alle op een stuk of thien na, soo het niet nog minder is, sijn getrouwt met gereformeerde vrouwen, eens wierden begunstigt met eenen leerraar van haare religie die de vrijheijd soude hebben om alhier in het openbaar te prediken en de sacramenten na haare wijse te bedienen en uijt te deelen, sij lutheraanen als dan in steede van hunne kinderen, gelijk het tot nu toe is geschied, in de gereformeerde kerk van deese plaatse te laaten doopen en vervolgens op te brengen in de aldaar geleert wordende religie, daar en teegens de kinderen dewelke hun in het vervolg souden worden gebooren, sonder dat de gereformeerde moeders derselve, hoe hard 't voor haar mogt weesen, sulx ooijt souden kunnen beletten, niet alleen daarvan souden afhouden en in hunnen godsdienst doen opbrengen, maar ook, dat nog meer is, wel soo ver souden gaan van de geene hunner kinderen dewelke bereijts in de gereformeerde religie sijn opgebragt, daarvan tot de Luijtersche over te brengen, gelijk men hiervan bereijts ter deeser plaatse exempelen heeft, 't welk dan in der tijd niet als seer groote verbitteringen en doodelijke oneenigheeden soude kunnen veroorsaaken in sodanige huijsgesinde; is dan soo hierom als ter saake dat de meergem. lutheraanen, of om eijgentlijker te spreeken, de hier boven gementioneerde principale hoofden derselver te minsten wel soo lang souden hebben behooren te wagten totdat het de Heeren Majores soude hebben behaagd sig nader te declareeren op dat geen 't welk van hier aan deselve bij onse onderdanige letteren van den 14 Julij d' an. passo. is berigt in opsigte van het getal der hier bevonden wordende persoonen dewelke de meergem. Augsburgsse Confessie syn toegedaan, sonder inmiddels een saak van die natuur dus voorbaarig te entameeren, gelijk ook om de rust en vreede in deese landen te onderhouden, met eenparigheijd van stemmen goedgedagt dat dit hier gedaan wordende versoek van de hand sal worden geweesen; }} Von Dessin sou in sy tyd nie hierdie godsdiensvryheid ervaar nie – dit geskied eers in 1779,<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=24426 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa C. 157, pp. 77-99. |access-date=24 Augustus 2021 |archive-date=24 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210824123348/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=24426 |url-status=dead }}</ref> 18 jaar ná sy dood,<ref name="Spohr.1968.151" /> of 7 jaar voor sy graf geopen mag word. Dit is juis om hierdie rede dat sy hele versameling aan die Kaapse Kerk bemaak is, "as een van die weinige selfvernuwende liggame", soos Immelman hierbo dit stel. Tot dan moes die Lutherane maar tevrede wees met kerkhou in die privaathuise van die Kaapse burgers; by geleentheid sou predikante van Deense en Sweedse skepe wat in die Kaap aangekom het hier in die huiskerke hul kerkdienste hou.<ref name="Spohr.1968.151">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter'' Darmstadt: Turris-Verlag. S. 151</ref> === Taalvaardigheid === Benewens die Frans en Latyn wat hy op gimnasium bemeester het, het sy Platduitse moedertaal hom bes moontlik gehelp om Nederlands baas te raak.<ref name="Immelman1968.20" /> Immelman vermoed Von Dessin kon dus Frans (soos De Lacaille getuig) en Duits vlot praat, hoewel hy met verloop van jare blykbaar meer tuis in Nederlands begin voel het. Te oordeel aan sy boekery, dat hy in die boeke dikwels aantekeninge gemaak het, maar bowenal in sy boeke gelees, geblaai en goed bekend was met die inhoud, voer hy aan Von Dessin kon ten minste Latyn, Grieks, Hebreeus, Engels, Italiaans en Spaans gelees het.<ref name="Immelman1968.24">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 24</ref> Hy korrespondeer veral met Holland, en hier was die dienstaal natuurlik Hollands. Omdat hy daagliks so baie met Kaaps-Hollands te doene gekry het in sy amp, maar hierdie taal ook in die daaglikse handel en wandel gebruik het (en boonop 'n vrou trou wat Kaaps-Hollands praat), het sy Duitsgeskrewe briewe dikwels 'n Hollandse kleurtjie gekry. In sy briewe in Hollands slaan weer 'n paar Germanismes deur.<ref>Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter'' Darmstadt: Turris-Verlag. S. 152</ref> Die meeste van sy briewe wat bewaar gebly het, maar ook sy ''Brieven Boek'' (1733–1744, wat veral lig werp op transaksies)<ref name="Bostoen.1996." /> en ''Memoriaal'' (1754–1757, wat 'n kykie gee in die huishoudelike lewe aan die Kaap),<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Immelman1968.15">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 15</ref> is dan ook byna uitsluitlik in Nederlands geskryf, insluitend die brief gedateer 25 Julie 1736, gerig aan die predikant Joachim Ernst Müller, te Plön, van die Duitse Sleeswyk-Holstein, waarin hy skryf dat hy graag briewe ontvang: "in deese afgeleegene uijthoek der aarde, ofte ongetwijffelt van africa, waarinne ik door de wonderbaare voeringe des almoogende gelijd, en naar desselfs goedertierenthijd in 't tijdelijke vernoegelijk geseegent ben."<ref name="Bax1970.8">[https://web.archive.org/web/20210814202233/https://knaw.versie1.online/DL/publications/PU00010214.pdf Bax, D. 1970. ''Zuid-Afrika's eerste openbare verzameling op het gebied van kunst en etnologie 1764–1821''. Amsterdam:North-Holland Publishing Company, p. 8]</ref> Hy het selfs briewe in Nederlands geskryf aan die twee grawe Von Rantzow, wat 'n ruk lank in die Kaap was, en boonop Duitsers was met dieselfde rang as syne.<ref name="Immelman1968.20" /> In sy boekeversameling is daar woordeboeke vir Latyn, Grieks en Hebreeus; grammatikaboeke ("spraakkunste") vir Italiaans, Frans en Duits; 'n Engelse, Portugese asook 'n Litous-Duitse woordeboek en Frans-Spaanse woordelys (Parys, 1621). Die volledige stel werke van [[Descartes]] is in Latyn beskikbaar,<ref name="Delmas.2010" /> so ook Leibnitz se ''Principia philosophiae'' van 1728, terwyl [[Thomas Hobbes]] in Frans en Nederlands beskikbaar is; [[Erasmus]] en [[John Milton]] se Latynse uitgawes is eweneens aanwesig.<ref name="Immelman1968.30">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 30</ref> Onder die Klassieke werke uit die oudheid tel [[Aristoteles]], [[Tacitus]], Scipio, Titus Livius, [[Cicero]] en Seneca. Al hierdie werke is volledig in Latyn.<ref name="Delmas.2010" /> Meer as die helfte van die boeke is in Nederlands geskryf;<ref name="Delmas.2010" /> trouens, die meeste boeke in sy biblioteek is in Nederland gedruk.<ref name="Bax1970.8" /> Latyn (veral deur die teologiese werke) is die sterkste mededinger op die boekrak, met hier en daar 'n paar boeke in Frans en Duits. Die boeke in Spaans en Engels kon mens op jou een hand tel.<ref name="Delmas.2010" /> Die meeste aantekeninge en opmerkings wat Von Dessin gemaak het in sy boeke was ook in Nederlands. Die opmerkings het gehandel oor die inhoud van die boek, met vermelding van bronne, of om 'n skrywer se standpunte of redenering te weerlê.<ref name="Immelman1968.34">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 34</ref> In daardie jare was dit niks ongewoons nie; vergelyk [[Voltaire]] se giftige kommentaar in [[Jean-Jacques Rousseau]] se boeke in dieselfde eeu.<ref>[http://expositions.nlr.ru/eng/ex_rare/Voltaire_Rousseau/neravenstvo.php NLR: Voltaire and Rousseau: Irreconcilable Contradiction?]</ref> In 'n boek van Savonarola, getiteld ''Meditationes in Psalmos'', wat in Leiden in 1633 gepubliseer is, staan daar vier bladsye vol aantekeninge in Von Dessin se handskrif oor die lewe van Savonarola, naas sy eie handtekening en lyfspreuk.<ref name="Immelman1968.34" /> Van hierdie aantekeninge is egter ook in Frans, Latyn en een selfs in Spaans. Maar Immelman kon nie 'n enkele aantekening in Duits opspoor nie.<ref name="Immelman1968.34" /> Van die werke (soos woordeboeke en woordelyste) is moontlik voorheen deur die VOC self laat aankoop vir amptelike gebruik vir die handel in die Ooste, wat later in onbruik geraak en verkoop is, want in Von Dessin se boekery vind mens "Een Boeck geschreven in de Chinasche Taal", maar ook 'n Bybel in Maleisies getiteld ''Biblia Malaica'' (1733), asook ''De Psalter in de Maleysche en Nederlandsche taal'' (1689) en 'n woordeboek van F. Gueynier, ''Vocabulaer, ofte woorden-boeck in't Duytsch ende Maleys'' (1677).<ref name="Delmas.2010">[https://www.academia.edu/4141945/Les_Voyages_de_l%C3%A9crit_Culture_%C3%A9crite_et_expansion_europ%C3%A9enne_%C3%A0_l%C3%A9poque_moderne_essais_sur_la_Compagnie_Hollandaise_des_Indes_Orientales Delmas, A. 2010. La "Bibliothèque du Cap", xvii-xviiie siècles. In: ''Les Voyages de l'écrit. Culture écrite et expansion européenne à l'époque moderne.'' pp. 187-214]</ref> == Nagedagtenis == 'n Enkele paar straatname is na Von Dessin vernoem: * Von Dessinlaan in Witpoortjie, Roodepoort. * Von Dessinstraat in [[Montgomery Park]], Randburg. Twee blou plaatjies is deur die [[Stigting Simon van der Stel]] by die Provinsiale Administrasiegebou, op die hoek van Waalstraat en Koningin Victoriastraat, [[Kaapstad]], aangebring. Die ronde plaatjies lui in Engels (Koningin Victoriastraat) en Afrikaans (Waalstraat) onderskeidelik:<ref>Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):79,83</ref><ref>[https://www.kraaluitgewers.co.za/18-september-1761-sa-se-eerste-groot-boekversamelaar-in-kaapstad-oorlede/ Luan Schalkwyk. Kraal-uitgewers. 2020. 18 September 1761 – SA se eerste groot boekversamelaar in Kaapstad oorlede.](sien beeld van plaatjie)</ref> {| border=1 cellpadding=4 style="border-collapse: collapse; border: 1px solid black;" |- style="vertical-align:top;text-align:center;" | style="background: blue; color: white;" | J.N. VON<br /> '''DESSIN'''<br /> whose book collection<br /> became by his bequest<br /> the First Public Library<br /> in South Africa<br /> Dwelt on this Site<br /> from 1756 to 1761 | style="background: blue; color: white;" | Hier het van<br /> 1756 tot 1761<br /> '''J.N. Von DESSIN'''<br /> gewoon wie se boekery<br /> deur sy erflating die eerste<br /> Openbare Biblioteek<br /> in Suid-Afrika<br /> geword het |} == Verwysings == {{Verwysings|4}} {{Normdata}} {{Voorbladster}} {{DEFAULTSORT:von Dessin, Joachim}} [[Kategorie:Geboortes in 1704]] [[Kategorie:Sterftes in 1761]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse immigrante uit Duitsland]] 5znrgzc2spwwscbj1amcnzzqw5m0tgt 2515055 2515054 2022-07-25T16:22:35Z Suidpunt 13232 wikitext text/x-wiki [[Lêer:Dessin-Wappen 1840.PNG|duimnael|Von Dessin familiewapen]] '''Joachim Nikolaus von Dessin''' (* 1704 in [[Rostock]]; † [[18 September]] [[1761]] in [[Kaapstad]]) <ref name="heeselombard1989.bl.64">Heese, J.A. & Lombard, R.T.J. 1989. ''Suid-Afrikaanse geslagregisters''. Deel 2, D-G. Pretoria: RGN, bl. 64</ref><ref name="Tyrrel-Glynn">Tyrrell-Glynn, W. 1968. "Von Dessin". In: De Kock, W.J. (hoofred.). ''Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek''. Deel I. Kaapstad: Nasionale Boekhandel, pp. 899 - 890.</ref><ref>Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter'' Darmstadt: Turris-Verlag. S. 141,156</ref> word deur die bemaking van sy 3 856 boekdele<ref name="Delmas.2010" /><ref name="Boëseken1985.74" /> (insluitend 9 atlasse en 72 manuskripte)<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.89">[https://web.archive.org/web/20210814202233/https://knaw.versie1.online/DL/publications/PU00010214.pdf Bax, D. 1970. ''Zuid-Afrika's eerste openbare verzameling op het gebied van kunst en etnologie 1764–1821''. Amsterdam:North-Holland Publishing Company, p. 89]</ref> en ander rariteite (''Dessiniarium'') aan die [[NG Kerk]] (Kaapse Kerk), soos in sy testament bemaak op 2 Julie 1761,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref>[https://dbnl.org/tekst/aa__001biog05_01/aa__001biog05_01_0281.php A.J. van der Aa. 1858. ''Biographisch woordenboek der Nederlanden''. Deel 4. Haarlem: J.J. van Brederode]</ref> onthou as die grondlegger van die Suid-Afrikaanse openbare [[biblioteek]]. Sy "herebiblioteek" was die grootste versameling boeke in die Kaapstad van die 18de eeu, en vorm die kern waaromheen die hele Suid-Afrikaanse biblioteekwese ontwikkel het.<ref name="vanwyk1961">[https://journals.co.za/doi/pdf/10.10520/AJA0018229X_1280 Van Wyk, C.B. 1961. Die geskiedenis van die eerste openbare biblioteek in Suid-Afrika. ''Historia'' 6 (4): 288-290.]</ref> == Lewensoorsig == === Grootwordjare: uit en weer tuis === Joachim Nikolaus von Dessin is in 1704 te Rostock gebore uit 'n ou Mecklenburgse aristokratiese familie.<ref name="Bax1970.7">[https://web.archive.org/web/20210814202233/https://knaw.versie1.online/DL/publications/PU00010214.pdf Bax, D. 1970. ''Zuid-Afrika's eerste openbare verzameling op het gebied van kunst en etnologie 1764–1821''. Amsterdam:North-Holland Publishing Company, p. 7]</ref><ref name="Delmas.2010" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.18">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 18</ref><ref name="Spohr.1968.141" /><ref name="Mullen.1976.79" /><ref name="Delmas.2010" /> Hy was die oudste van twee seuns<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Mullen.1976.79" /><ref name="Spohr.1968.141.142">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 141–142)</ref> van Christian Adolf von Dessin en Margaretha Elisabeth (née Von Hünemörder)<ref name="heeselombard1989.bl.64" /><ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Spohr.1968.141">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 141)</ref> wat in 1702 getroud is.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /> Sy broer, August Christian, is op 15 Januarie 1706 gedoop.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.141.142" /> Sy vader was 'n offisier (die Duitse bronne gee ''Kapitän'' of ''Hauptmann'') in diens van koning Karel XII van Swede.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.18" /><ref name="Spohr.1968.141" /><ref name="Mullen.1976.79" /> In 1716, toe Joachim twaalf jaar oud was, sterf sy moeder.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.18" /> Sy vader word krygsgevange geneem en leef in 1718 as “Gevangene op Parool” in Rostock; wat totale verarming vir die gesin meebring.<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.18" /><ref name="Spohr.1968.142">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 142)</ref> Sy vader tree dieselfde jaar wel in sy tweede huwelik<ref name="Wendland1965.63" /> met Catharina Juliana von Klinkowström (oorlede 1739).<ref name="Mortiz.1935" /> Joachim Nikolaus verlaat reeds vroeg die ouerhuis.<ref name="Mortiz.1935" /> Een bron vermeld die Markgravin van Brandenburg ('n Pruisiese prinses) het haar oor die 13-jarige ontferm.<ref name="Wendland1965.63" /> Gewoonlik word slegs genoem Von Dessin het as 13-jarige tot die hofhouding toegetree, waar hy as page (hofknaap)<ref name="Tyrrel-Glynn" /> gewerk het vir die Markgraaf Albert Friedrich von Brandenburg, 'n neef van Koning Frederik I Pruise, en hoe hy later sy skoolopleiding ontvang het aan die Koninklike Joachimsthaler Gimnasium in Berlyn.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.18" /><ref name="Spohr.1968.142" /><ref name="TanapC99.2.16">[http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23026 Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa. C. 99 pp. 2-16] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210819204357/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23026 |date=19 Augustus 2021 }} (kyk voetnota)</ref> Ondertussen sit Joachim se vader in 'n versoekskrif (12 Augustus 1718) aan die Hertog Leopold von Mecklenburg sy benarde situasie uiteen. Sy oudste het wel as page tot die koninklike hof van Pruise toegetree, en nog net hier en daar skort iets met sy onderhoud. Sy jongste seun het hy in die sorg van 'n plattelandse predikant gelaat, maar dié knaap is egter op die afdraande pad, tot groot verdriet en kommer van die vader, en juis daarom vind hy troos in sy oudste seun se goeie gedrag en vooruitgang.<ref name="Mortiz.1935" /> Christian Adolf von Dessin skryf op 12 April 1721 aan sy swaer Joachim Otto von Hünemorder oor die vordering en vooruitgang wat sy 17-jarige seun nou maak. En dit strek hom, as vader, tot “eer, vreugde en vertroosting”. Nie alleen is Joachim Nikolaus von Dessin vlytig en deur almal geliefd nie, maar hy is ook goed onderleg in Frans en Latyn.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Immelman1968.18" /><ref name="Spohr.1968.142" /> Christian Adolf von Dessin sterf in 1722.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Immelman1968.19">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 19</ref> Mentzel (wat Von Dessin later weer in die Kaap sou raakloop) onthou sy skoolmaat en tydgenoot<ref name="Tyrrel-Glynn" /> in sy reisbeskrywing so:<ref name="Mentzel1785" /> {| class="wikitable" ! scope="col" style="width: 300px;" | Oorspronklike Duits ! scope="col" style="width: 300px;" | Afrikaans (Immelman-vertaling)<ref name="Immelman1968.18" /> |- | Ich habe ihn von Jugend auf gekannt. Er ist Anno 1720, mein Coætanus und Schulkamerad bei einem Professor des Joachimthalschen Gymnasii in Berlin, Namens Wencko, einem ehemaligen Jesuiten gewesen, welcher außerhalb dem Gymnasio eine Privat Kostschule heilt. Damals trug dieser Herr Dessin die Livree der Marggräfin Albrecht Königl. Hoheit, und es hieß, diese Prinzeßin wolte ihn studiren lassen; Allein nach Höchstdero seligem Absterben, mochte er wohl sein Unterkommen nicht gefunden haben; denn er war bald und noch sehr jung nach Afrika gegangen, […] || Ek ken hom al van my jeug af. In 1720 was hy my tydgenoot en skoolmaat in die Joachim-Gymnasium in Berlyn onder 'n bejaarde Jesuïet, professor Wencke, wat buiten die gimnasium 'n privaat kosskool bestuur het. Von Dessin het destyds die livrei gedra van H.K.H. die markgravin Albrecht, d.w.s. hy is op koste van die Prinses opgevoed. Dit skyn egter dat hy ná haar afsterwe geen pos aan die hof gekry het nie, want kort daarna, toe hy nog bloedjonk was, het hy na Afrika vertrek. |} Nog nie, want Von Dessin maak in hierdie jare nou eers sy opgang by die Brandenburgse Hof. Hy word in 1723 tot kamerjonker (of kamerheer)<ref name="vanwyk1961" /><ref name="Tyrrel-Glynn" /> benoem<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Mullen.1976.79" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Spohr.1968.143" /> Hy verlaat egter die diens in 1725 en keer na Mecklenburg terug, en leef daar vir ’n rukkie op die erfenissie wat sy moeder gelaat het.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Spohr.1968.143">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 143)</ref> Daarna gaan hy amptelik op 7 November 1726, as “Jochem Niclaesz Dessin” in die boeke, as soldaat in diens van die V.O.C., op die ''Ketel'' aan boord in Amsterdam; ingeskryf teen 'n gasie van nege gulden per maand.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Spohr.1968.143" /><ref>[https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/index/nt00444/ca475916-c864-11e6-9d8b-00505693001d Nationaal Archief: VOC: Opvarenden, Voornaam opvarende: Jochem]</ref> Iets oor die skip self: Die ''Ketel'' is in 1721 op die Rotterdamse skeepswerf gebou, en vir hierdie vaart gebruik deur die Kamer van Amsterdam. Die skipper agter die stuur is Jacobus Toorn (of Jakob Thoorn).<ref>[https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/index/nt00444/ca45b084-c864-11e6-9d8b-00505693001d Nationaal Archief: VOC-opvarenden – Jacobus Toorn]</ref> Hy vertrek uit Texel op 7 November 1726, maar moes blykbaar omdraai, want die skip is vir 'n week lank, vanaf 21 November tot 28 November 1726, terug in Texel. Vier seeliede het gedros, en een soldaat het matroos geword. Die skip het ook in Engeland aangedoen by Portsmouth vanaf 5 Desember tot 19 Desember 1726.<ref name="huygensvoyage2675.2">[http://resources.huygens.knaw.nl/das/detailVoyage/93757 Details of voyage 2675.2 from Texel to Batavia]</ref><ref name="vanwyk1961" /> Uiteindelik kom die skip in die Kaap aan op 16 April 1727, waar Von Dessin voet aan wal sit,<ref name="heeselombard1989.bl.64" /><ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Wendland1965.63">[https://www.carolinum.de/wp-content/uploads/042_sommer65.pdf Wendland, W. 1965. Joachim Nikolaus von Dessin. ''Carolinum'' 28(42) Sommer. S. 63]</ref><ref name="Mullen.1976.79">Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):79</ref><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Delmas.2010" /><ref name="Spohr.1968.146">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 146)</ref> vertrek presies 'n maand later uit die Kaap op 16 Mei 1727 en kom in Batavia aan op 24 Julie 1727.<ref name="huygensvoyage2675.2" /> Die reis vanaf Texel tot in die Kaap het dus 160 dae geduur, oftewel 5 maande, 1 week en 2 dae. Die ''Ketel'' vertrek eers weer op 26 Oktober 1727 uit Batavia, kom in die Kaap aan op 26 Januarie 1728, vertrek weer op 9 Februarie 1728 uit die Kaap, en kom in Goeree op 14 Junie 1728 aan.<ref>[http://resources.huygens.knaw.nl/das/detailVoyage/97545 Details of voyage 6714.2 from Batavia to Goeree]</ref> Vergeleke met die vaart tussen Texel en die Kaap, het die terugreis vanaf die Kaap na Goeree dus 126 dae, oftewel 4 maande en 5 dae geduur. === 'n Nuwe lewe aan die Kaap === ==== Die besluit ==== Dit bly 'n raaisel waarom Von Dessin so 'n radikale besluit geneem het. Om jou uitmuntende geleerdheid en adellike hoflewe as kamerjonker én edelman sommerso te verruil vir 'n hoogs primitiewe bestaan in 'n vreemdelingelegioen, gewoonlik ook nog bevolk deur die jongmans uit 'n armoedige agtergrond,<ref name="Delmas.2010" /> het mense met rede laat gis.<ref name="Spohr.1968.143" /> Van die geskiedskrywers het 'n paar skote in die donker gewaag, wat geeneen deur bepaalde bewyse gestaaf word nie.<ref name="Tyrrel-Glynn" /> Mentzel voer aan die dood van die Markgravin (sy beskermvrou) het 'n doodloopstraat of uitsigloosheid vir verdere bevordering, opvoeding, ontwikkeling en toekomsmoontlikhede aan die Brandenburgse vorstehuis beteken.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Wendland1965.63" /> Dit bly 'n moontlikheid, al is dit dan ook nie dadelik, soos Mentzel in sy reisbeskrywing beweer het nie. Ander voer aan die jongman se Wanderlust en avontuurlus/-sin was te groot vir hierdie klein, eng, vervelige, voorspelbare en bekrompe Duitse vorstehuisie, wat tog net sy vooruitgang sou strem.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Spohr.1968.143" /><ref name="Mullen.1976.79" /> Al het die Goue Eeu reeds 'n paar dekades tevore oorgewaai, is Amsterdam steeds dié trekpleister vir avontuurlustige jongmense, wat gelok is deur verhale van “fabelagtige rykdom van die Verre Ooste”.<ref name="Immelman1968.19" /> Die soldatelewe sien wel bietjie anders daaruit. In dieselfde asem kon die armoede tuis (deur sy vader se gevangesetting) hom na die welvarender Holland gedryf het.<ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Spohr.1968.143" /> Dit was niks ongewoon van sy verarmde standgenote om, net soos hy, by die V.O.C. 'n skoon lei te begin nie. Maar om soldaat te wees, het egter wel beteken jy behoort tot die laagste stand onder die aangesteldes van hierdie Hollandse maatskappy,<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.143" /> “die voorspoedigste en grootste handelsonderneming van die eeu.”<ref name="Immelman1968.19" /> Van die ou geskiedskrywers beweer selfs Joachim Nikolaus von Dessin was in 'n tweegeveg betrokke,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Spohr.1968.143" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Mullen.1976.79" /><ref name="Mortiz.1935" /> of 'n geskil<ref name="Delmas.2010" /> en het op die vlug geslaan, maar hierdie stelling word as versinsel beskou.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Immelman1968.19" /> Daar bestaan geen dokument wat hierdie bewering staaf nie.<ref name="Immelman1968.19" /> Toe 'n hofsaak buitendien tussen die Von Dessins en die Von Ketelhodts oor erfgrond tien jaar later woed, sou die teenparty ongetwyfeld hierdie puntjie kon opgehaal het. Al wat die Von Ketelhodts egter van Joachim Nikolaus von Dessin af weet, is dat hy nuwe heenkome in Holland gaan soek het toe sy erfgeldjies opgedroog het.<ref name="Mortiz.1935" /> Opvallend genoeg is dit wel sy oom, Joachim Christian von Dessin, wat in 1704 in 'n tweegeveg in Hongarye gesneuwel het.<ref name="Mortiz.1935" /> ==== Sosiale opgang ==== Solank [[Pieter Gysbert Noodt]] goewerneur van die Kaap was, dien Von Dessin nog as soldaat.<ref name="Immelman1968.19" /> Met die afsterwe van die goewerneur in 1729 ontdek die owerheid blykbaar Von Dessin se verborge talente: hy word in daardie jaar van sy militêre diens vrygestel en benoem tot klerk by die Sekretariaat van Justisie teen 20 gulden per maand.<ref name="vanwyk1961" /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="TanapC99.2.16" /> 'n Ander bron voer aan hy het gewoon die assistent van die sekretaris van die raad van justisie geword. <ref name="Tyrrel-Glynn" />Uiteindelik kom sy kennis van [[Latyn]] tot sy reg: hy sit sy studies nauurs voort en later praktiseer hy as notaris vir byverdienste;<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.64" /> die talryke (meer as 300) regsboeke in sy biblioteek getuig daarvan.<ref name="Immelman1968.20">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 20</ref> Op 10 Desember 1730 is hy met Christina Ehlers (gebore 1703 in die Kaap) getroud; sy is die dogter van die meesterbakker/bakkersbaas Christian Ehlers en Barbara de Savoye.<ref name="vanwyk1961" /><ref name="heeselombard1989.bl.64" /><ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="TanapC82.104.106" /><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Mullen.1976.79" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Immelman1968.19.20">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 19-20</ref> Christian Ehlers (ook gespel Christiaan Eelers) het net soos Von Dessin ook as soldaat van Duitse afkoms<ref name="Wendland1965.64" /> in die Kaap aangekom, in 1697 vryburger geword en vanaf 1700 meesterbakker geword,<ref name="Spohr.1968.147">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 147)</ref> maar is in 1704 oorlede.<ref name="TanapC82.104.106" /> Barbara Theresia de Savoye is 1673 in Gent gebore.<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Wendland1965.64" /> Sy is die dogter van Hugenootstamvader Jacques de Savoye en Marie Madeleine le Clercq van Tournai (of: Tournay), wat per skip, die ''Oosterlandt'', in 1688 na die Kaap gekom het. Ná haar eerste man se afsterwe in 1704, trou sy met Elias Ki(e)na van Amsterdam in 1706. Barbara is in 1729 oorlede, dus, vóór die troue van die egpaar Von Dessin.<ref>Botha, C.G. 1939. ''Die Kaapse Hugenote''. Vertaling: Malherbe-Leliveld, M. Kaapstad: Nasionale Pers. pp. 106-107</ref><ref name="TanapC82.104.106">{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=22768 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 82, pp. 104-106. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=21 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210821125003/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=22768 |url-status=dead }}</ref> Barbara Theresia de Savoye was duidelik 'n vermoënde vrou, as mens haar testament deurlees wat sy aan haar twee volwasse kinders (van Ehlers) en drie minderjarige kinders (van Kina) bemaak het. Gemeet aan haar slawe en lyfeienes, het 'n huis, 'n erf, "plaats ofte hoffstede" (dus, 'n [[plaas]]) met lewende hawe, maar ook heelwat implemente van die bakkery aan haar behoort.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/mooc/main_article.cfm?id=MOOC8%2F5%2E22a |title=Inventories of the Orphan Chamber Cape Town Archives Repository, South Africa: 6 Januarij 1729 |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=22 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210822083743/http://databases.tanap.net/mooc/main_article.cfm?id=MOOC8%2F5.22a |url-status=dead }}</ref> Daarbewens het sy ook diere en plaasimplemente op haar seun se plaas besit.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/mooc/main_article.cfm?id=MOOC8%2F5.22b |title=Inventories of the Orphan Chamber Cape Town Archives Repository, South Africa: MOOC8/5.22b 16 Januarij 1729 |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=22 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210822083742/http://databases.tanap.net/mooc/main_article.cfm?id=MOOC8%2F5.22b |url-status=dead }}</ref> Maar Christina Ehlers self het hoofsaaklik net linnegoed, eetgerei, 'n bed, 'n katel en 'n slavin geërf.<ref>[http://databases.tanap.net/mooc/main_article.cfm?id=MOOC8%2F5.22c Inventories of the Orphan Chamber Cape Town Archives Repository, South Africa: MOOC8/5.22c 6 Februarij 1729]</ref> Op die vraag waarom 'n edelman met geleerdheid (slegs enkeles aan die Kaap was goed toegelê in die Latyn en Frans) hom met die dogter van 'n eenvoudige bakker sou bemoei (sowel haar biologiese as stiefvader was bakkers), glo van die biograwe Von Dessin het sy pad na sosiale opgang in die Kaap ingetrou. Hy was in 1730 immers maar oor net meer as 'n jaar lank 'n klerk by die Sekretariaat van Justisie,<ref name="Spohr.1968.147" /> die aantal hubare vroue aan die Kaap van Europese afkoms kon mens op jou vingers tel (daar was ook geen adellikes onder hulle te kus en te keur nie), en bowendien was hierdie familie reeds goed ingesete, en toebedeel met aansienlike grondbesit.<ref name="Spohr.1968.147" /> Hierdie sterk familiebande sal tot sy voordeel strek. Selfs uit die graf kon die invloedryke “skoonvader”, Elias Kina (ook 'n broodbakker sedert 1712 vir verbygaande skepe,<ref name="TanapC37.46.63">{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=22027 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 37, pp. 46-63. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=21 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210821125010/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=22027 |url-status=dead }}</ref> in 1714 oorlede) Von Dessin toegang bied tot die regte kringe en sosiale opgang moontlik maak.<ref name="Mortiz.1935" /> Kina was voorheen 'n intieme vriend van Adam Tas.<ref name="Immelman1968.20" /> Von Dessin se vrou se bloedverwante of aangetroude familie, soos die De Savoyes, Kinas, d’Aillys en Rheniusse was koloniste van aansien.<ref name="Immelman1968.22" /> In 1731 doop die egpaar Von Dessin hul enigste kind en dogtertjie Barbara Theresia von Dessin,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Spohr.1968.147" /><ref name="Mullen.1976.79.80">Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):79-80</ref><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="vanwyk1961" /> wat op 16 Desember 1731 gebore is.<ref name="heeselombard1989.bl.64" /> Oor presies wanneer Von Dessin tot boekhouer bevorder is in die V.O.C., heers daar geen eenstemmigheid nie: een voer 1733 aan,<ref name="Immelman1968.19" /> maar dit blyk eerder 1735 is die juiste jaartal.<ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Spohr.1968.147" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="TanapC99.2.16" /> In die kladnotule van 21 Junie 1735 staan daar: "Dessein tot boekhouder à ƒ30 gevordert."<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23022 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 98, pp. 74-78. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=21 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210821135528/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23022 |url-status=dead }}</ref> Na meer as 10 jaar ná sy aankoms beklee hy die belangrike pos van Sekretaris van die Weeskamer,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Coetzee1968.409">Coetzee, P.C. 1968. Die Afrikaner en die Biblioteek. In: Pienaar, P. de V. (red.). ''Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner''. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Bpk. p. 409</ref><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Mullen.1976.80">Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):80</ref><ref name="Spohr.1968.147" /> teen nog 30 gulden per maand.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.147" /> Op 24 Desember 1737 het Von Dessin die eed afgelê.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23112 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 105, pp. 21-26. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=18 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210818153154/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23112 |url-status=dead }}</ref> Vergeleke met die karige soldy waarmee hy begin het en vir twee jaar (108 gulden per jaar) sedert sy aankoms moes tevrede wees, is sy salaris as beampte heel skaflik. As assistent styg sy inkomste vanaf 240 gulden per jaar geleidelik tot op 360 gulden per jaar.<ref name="Spohr.1968.147" /> In 1743/1744 is hy, met behoud van hierdie pos, deur die Kommissaris baron G.W. van Imhoff bevorder tot onderkoopman<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Bostoen.1996." /> teen 40 gulden per maand, dus 480 gulden per jaar.<ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Spohr.1968.147" /><ref>[http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23376 Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 123, pp. 94-138]</ref> Daar is egter sedert 1740 reeds aansoek gedoen om bevordering tot hierdie posisie.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23189 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 113, pp. 94-103. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=21 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210821154837/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23189 |url-status=dead }}</ref> Toe die goewerneurgeneraal Gustaaf Willem van Imhoff in Februarie 1743 by die Kaap aandoen, het Von Dessin sy kans waargeneem om bevordering te vra tot die rang "onderkoopman", met behoud van die ander pos, wat die volgende jaar ook toegestaan is.<ref name="Mortiz.1935" /> Die rang self was eintlik onbelangrik, en daar was geen beperkte hoeveel mense wat hierdie rang mag hê nie, maar dit is vir onkreukbaarheid en verdienstelikheid beloon.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Spohr.1968.147" /><ref name="Wendland1965.64" /> Von Dessin het egter nie alleen kantoorwerk gedoen nie. Hy het hom ook in die handel begewe, soos die baie ander koloniste. Sy huis is beskikbaar gestel vir inwoning of huisvesting aan skeepsoffisiere en reisigers, wat tot maande kon vertoef (en hy het handelskorrespondente met wie hy goed bevriend was gevra om 'n goeie woordjie vir hom te doen onder hul kennisse). Loonorders van Kompanjiesdienare kon teen 'n vaste wisselkoers aan die Kaap opgekoop word en in Nederland teen 'n hoër koers ingekasseer word, wat 'n wins gelewer het.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Immelman1968.20" /> Von Dessin se eintlike welgesteldheid is nie te vinde by die salaris wat die V.O.C. aan hom betaal het nie. Dit kan eerder toegeskryf word aan die handel, spekulasie, die notarispraktyk, deur herberg te verskaf, en teen die laat vyftigerjare het Von Dessin verskeie huurhuise besit en geld op verband uitgesit. Lewende hawe soos beeste, skape en varke wat hy besit het, het op vriende se plase gewei.<ref name="Immelman1968.21">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p.21</ref> Samevattend kan gesê word Von Dessin het vinnig opgang gemaak danksy 'n goeie opvoeding, intelligensie, aanpassingsvermoë (wat sy beheersing van Nederlands insluit),<ref name="Immelman1968.20" /><ref name="Wendland1965.65" /> 'n gunstige huwelik, goeie kontakte en die opbou van 'n ruim portefeulje.<ref name="Bostoen.1996." /> Maar dan was daar ook die twee erfporsies van familielede wat hierby ingereken moet word, wat die uitkoms was ná 'n lang en uitgerekte hofsaak in Duitsland. === Die hofsaak === In 1731 erf Von Dessin by sy grootmoeder van vaderskant. Sy sterf as weduwee en hofdame (“Hofmeisterin”) van Worgewitz in Plön.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.149">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter.'' Darmstadt: Turris-Verlag. S. 149</ref> In 1737 begin 'n lang en uitgerekte hofsaak wat tot 1754 sal voortduur.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.149" /> Reeds in 1745 het Von Dessin gehoor dat sy oom, die luitenant (uit diens) Joachim Otto von Hünemörder, voorheen die besitter van drie landgoedere (Fiensdorf, Alversdorf en Harmsdorf) gesterf het. Op 26 Mei 1745 het Von Dessin, as susterskind van die afgestorwene, deur die prokureur van sy broer (dr. Andreas Vogel, van Rostock) ook aanspraak op die boedel gemaak. Die antwoord van sy verteenwoordiger is op 12 Junie 1746 aan hom geskryf, maar kom eers teen die einde van die jaar in die Kaap aan. Nou juis op daardie oomblik was Von Dessin as kommissaris op sy diensreis/uitgebreide inspeksietoer na die binneland; hy keer eers teen einde April 1747 terug Kaap toe. In Oktober 1747 besoek sy broer (August Christian) hom in die Kaap om hierdie erfsaak te bespreek. August Christian vertoef tot 28 April 1748 en keer weer terug Duitsland toe.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.148">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter.'' Darmstadt: Turris-Verlag. S. 148</ref> Van die boedel sou August Christian egter nie 'n reaal of 'n penning te siene kry nie, want hy sterf in 1753, min of meer 'n jaar vóór die hofgeding uiteindelik in 1754 tot 'n einde kom, en daar met die Von Ketelhodts (wat die alleenreg wou hê op hul vader se landgoedere) tot 'n vergelyk gekom is.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.149" /> Nietemin bemaak Von Dessin op 2 Julie 1761 aan sy broer die volgende:<ref name="Bouwstoffen" /> {{cquote| eene som van 2000 Rijkx. voorts nog de „Hunemulderse en Schaakse erffenisse”, die, door † van mijn' oom en moeye van moederszijde uit voorm. Hertogdom Mecklenb., rechtmatig aanbestorven en thans nog onder frivole cavellatien van mijn neef den heer v. Keetelhoed berustende, die sedert vele jaren dies afleveringe door veele onreedelijke uitwegen heeft gezocht, zoodat ik deswegens tot verkrijging dier erffenisse heb moeten aanstellen en qualificeren, den heer Jan George Burgman dr. en profr, te Rostock enz. }} Dit is onduidelik of ''moeye'' die vervorming van ''moei'' is, die ou Nederlands vir ''tante'', in die enkelvoud. ''Moeye'' kan egter ook die meervoud wees, vir ''moeien'' (dus, ''tantes''), waarvan die slot –n moontlik nie in die spreektaal uitgespreek word nie. Nou verskil die bronne: volgens die een bron is Joachim Nikolaus von Dessin altesaam 3 000 riksdaalders toebedeel;<ref name="Mortiz.1935" /> 'n ander vermeld slegs 2 000 riksdaalders.<ref name="Spohr.1968.149" /> Maar albei is dit eens: 1 000 hiervan laat hy aan sy skoonsuster (Luise Sophia von Kalkreuther, nou weduwee ná August Christian se afsterwe)<ref name="Spohr.1968.149" /> reeds in 1758 na.<ref name="Mortiz.1935" /> Die res van sy erfporsie hou die opvolger van dr. Vogel, by name notaris en die burgemeester, dr. Johann Georg Burgmann, van Rostock, sommer vir homself. Hiervan was Von Dessin, woonagtig in Kaapstad, natuurlik salig onbewus.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.149" /> Sy onkunde spreek boekdele in sy testament, waarin hy die heer Ketelhodt beskuldig dat sy erfgeld "onder frivole cavellatien" van hom weerhou is.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.149" /> Asof hierdie onkunde in sy testament nie duidelik, tragies en ironies genoeg is nie, bedank hy boonop in 1758, per brief, op oordrewe wyse en met die hoogste titulatuur en dienspligtigheid die einste dr. Burgmann, uit pure verligting dat die hofsaak uiteindelik verby is, met die woorde: ''Ew. HochEdel-gebohr. werden mich hierdurch Zeitlebens zum höchsten verpflichten, und mir endlich erlauben, daß nebst schuldigster Empfehlung mit Offerte meiner Person mich nenne, HochEdelgebohrner, Hochgeehrtester Herr Doktor Ew. HochEdelgebohrn. verschuldigster Diener J. N. von Dessin.''<ref name="Mortiz.1935" /> Maar nog is het einde niet. Op 26 Februarie 1762 stuur die weesmeester 'n kopie van die 1761-testament (Joachim von Dessin se laaste testament) en aanwysings van die erfenis (4&nbsp;800 Carolusgulden) na Amsterdam, en deur die bemiddeling van 'n vriend van die oorledene, senator Peter Heinrich Tesdorf in Lübeck, aan die Hertoglike Land- en Regsbank in Güstrow, word die erfgename gevra om hul geld in ontvangs te neem. Die geld is in Amsterdam afgehaal en aan die erfgename uitbetaal. Hierdie erfgename is August Christian von Dessin se weduwee (Luise Sophia von Kalkreuther) en haar twee dogters, Cornelia Elisabeth en Elisabeth Friederike von Dessin. Die seun, August Friedrich von Dessin, het reeds as vaandrig van een van die Pruisiese dragonderregimente tydens die [[Sewejarige Oorlog]] gesneuwel.<ref name="Mortiz.1935" /> Die prokureur Burgmann het egter versuim om die 1 000 riksdaalders van 1758 aan die weduwee uit te betaal. Dit het 'n hofstryd gekos waarby Luise Sophia von Kalkreuther en later die voog van haar twee dogters, Henning Otto von Below auf Deven, by betrokke was. Toe die 1 000 riksdaalders uitbetaal is, bly die 2 000 riksdaalders (wat nog heeltyd in die prokureur se hande was) van die "Hunemulderse en Schaakse erffenisse" nog oor wat Joachim Nikolaus von Dessin nooit in sy leeftyd sou gesien het nie. Al wat Cornelia Elisabeth en Elisabeth Friederike von Dessin in 1766 hiervan ontvang (hul moeder is toe reeds oorlede) was 648 daalders en 27 sjielings, en ook maar net nadat 'n skikooreenkoms tussen die partye bereik is. Die twee dogters was die laaste spruite van die Von Dessin-familie.<ref name="Mortiz.1935" /> === Laaste lewensjare === Sy dogter, Barbara Theresia, sterf in 1750.<ref name="Bax1970.7" /> Sy vrou, Christina Ehlers, is in 1752 oorlede.<ref name="Bax1970.7" /><ref name="Spohr.1968.147" /><ref name="TanapC99.2.16" /> Weens swak gesondheid tree Von Dessin uit die Kompanjie in 1757<ref name="Tyrrel-Glynn" />, met die versoek om sy rang as onderkoopman en sy besoldiging te behou. Dit word hom toegestaan.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23788 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 135, pp. 272-277. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=22 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210822133040/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23788 |url-status=dead }}</ref><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Mullen.1976.81">Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):81</ref><ref name="Spohr.1968.155">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter Darmstadt: Turris-Verlag. S. 155</ref><ref name="Wendland1965.64" /> Teen hierdie tyd het Von Dessin reeds vier woonpersele besit, maar bring sy laaste lewensjare deur in 'n goed ingerigte huis in Waalstraat.<ref name="Tyrrel-Glynn" /> Von Dessin sterf op 18 September 1761.<ref name="heeselombard1989.bl.64" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Mullen.1976.81" /><ref name="Spohr.1968.156">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter Darmstadt: Turris-Verlag. S. 156</ref><ref name="Wendland1965.64" /> === Graf === Von Dessin het grafplek no. 27 in die [[Groote Kerk]] op 12 Oktober 1752 teen ƒ160 gekoop:<ref name="Immelman1968.22" /><ref>[https://archive.org/details/bouwstoffenvoord02spoe/page/276/mode/2up?q=van+dessin Spoelstra, G. 1907. ''Bouwstoffen voor de geschiedenis der Nederduitsch Gereformeerde Kerken in Zuid-Afrika''. Kaapstad. p. 279]</ref> {{cquote| Donderdag den 12 October 1752. Op ’t versoek van den ouderling de E. David d’Ailly, is aan den ondercoopman en secretaris der Weeskamer alhier, Sieur Joachim Nicolaas van Dessin, in vollen eygendom gegeeven, een graf, alhier in de kerk geleegen sijnde No. 27, en sulx voor de ordinaire somma van eenhondert en sestig Caroli guldens, waarvan aan gem. Sr Van Dessin een behoorlijk transport sal worden behandigt. }} In sy testament versoek Von Dessin dat ná sy teraardebestelling die graf eers na vyf-en-twintig jaar oopgemaak mag word. Die beendere van sy vrou en dogter (wat hom reeds ontval het) moet dan saam met syne in 'n kissie versamel word en herbegrawe word:<ref>[https://archive.org/details/bouwstoffenvoord02spoe/page/296/mode/2up?q=van+dessin Spoelstra, G. 1907. ''Bouwstoffen voor de geschiedenis der Nederduitsch Gereformeerde Kerken in Zuid-Afrika''. Kaapstad. p. 299]</ref> {{cquote| Verder legateer ik aan enz. behalve de som van 2000 guldens nog mijne grafstede No. 27, in de Caabse kerk, waarvan de erfgrond-brief is gedateerd 1 Oct. 1752, in dewelke ik egter na mijn afscheid uyt deese wereld zal moeten besteed ([[sic]]) worden, zullende die grafstede, vervolgens binnen 25 jaren daaropvolgende niet moge geopend worden, dat na verloop van die tijd zulle de gebeenten van mijn, mijne vooroverleden vrouw en kind bijeenverzameld worden in een klein kistje en weder in het graf gelegd. }} 'n Plekkie is ook vir vriende ingeruim. Aan die Nöthlings (Neethlings), dit is nou die ouers van Johanna Duminy, wat in taalkundige en geskiedkundige kringe bekend is vir haar dagboek uit 1790, is in die testament 'n ruime geldporsie bemaak. Dit is uit dank en erkentenis toe hulle hul intrek by sy huis geneem het tydens sy laaste jare, en veral mev. Nöthling het hom in sy laaste siekte verpleeg. Von Dessin het aan hulle ook die reg nagelaat om in sy graf (die een in die Groote Kerk) begrawe te word. Van hierdie reg het hulle gebruik gemaak.<ref name="Immelman1968.22">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968'' Kaapstad: A.A. Balkema. p.22</ref> Die testament bepaal:<ref>[https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/archief/1.04.02/invnr/6871/file/NL-HaNA_1.04.02_6871_0421 Nationaal Archief, Inventarisnommer 6871 Nrs. 5616-5739]</ref> {{cquote| Nog Legateeren ik aan den ten deesen Casteele bescheydene Sergeant Benjamin Nothling en desselfs huysvrouw Johanna Lombard, ten aansien hy Nothling mij in mijne jongst gehad hebbende swaare siekte trouw en onvermoeyt ten dienst is geweest en dog dagelix alle mogelijke handrijkinge doet, een somma van twee Duijsend Guldens indische Valuatie, alsmeede mijn grafsteede, die ik hier in de Caabsche Kerk heb, sub No 27, waarvan de Erfgrond brief is gedateerd 17 Oct.ber 1752 […] }} In die inventaris staan eweneens duidelik:<ref name="MOOC8/10.76">[https://archive.is/ULngI Inventories of the Orphan Chamber Cape Town Archives Repository, South Africa, MOOC8/10.76]</ref> {{cquote| aan den sergeant Benjamin Nöthling en desselfs huijsvrouw Johanna Lombaar, […] desselfs grafsteede in de Caabse kerk sub n:r 27 }} === Die Testament === Sy testament word beskou as 'n blykie van waardering vir die lewensgehalte wat Von Dessin in die Kaap kon geniet het.<ref name="Delmas.2010" /> Die oorgeskrewe kopie van die testament kan [https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/archief/1.04.02/invnr/6871/file/NL-HaNA_1.04.02_6871_0415 hier, handgeskrewe, besigtig] word. In die protokol van die 'Politiesecretaris' Johann Blankenberg staan dat Joachim von Dessin by die opstel van sy testament "ziekelijk van Licham, egter bij vollen verstande en gebruik van Sinnen" was. Maar ''compos mentis'' was hy nie heeltemal nie. Sy broer, August Christian, tel onder die erfgename. Sy broer is egter reeds in 1753 oorlede; nuus waarvan die testateur reeds teen ten minste 1758 moes verneem het. Ook sy broerskinders, dit is die kinders ('n seun en twee dogters) van August Christian, word as erfgename benoem, sou hul vader ondertussen tot sterwe kom: "aan mijn broeder August Christiaen van Dessin of by zijn overl. aan zijne erfgenamen, waarvan de oudste zoon gedoopt is op mijn naam v. Joachim Nicolaas en allen thans wonen in ’t hertogdom Mecklenburg". Dié naam van die oudste seun is egter verkeerd; sy naam is August Friedrich von Dessin (gebore 1742, oorlede 1762).<ref name="Mortiz.1935">[http://mvdok.lbmv.de/mjbrenderer?id=mvdok_document_00003731 Moritz, E. 1935. Joachim Nikolaus von Dessin. In: ''Mecklenburgische Jahrbücher'', Band 99 (1935), S. 209–218]</ref> Luise Sophia von Kalkreuther, sy skoonsuster (en haar dogters) het dus benewens die 1 000 riksdaalders in 1758 ook die 2 000 riksdaalders in die 1761-testament geërf, plus dan nog Joachim Nikolaus von Dessin se Hünemörder- en Schaakse erfenis (wat veronderstel was om 2 000 riksdaalders te wees).<ref name="Mortiz.1935" /> Benewens die manuskripte en boeke wat aan die Kaapse Kerkraad nagelaat is, is daar ook 'n legaat van 1 000 riksdaalders nagelaat met die opdrag om van die rente nuwe boeke mee aan te koop.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Boëseken1985.74" /> Sou die Kaapse Kerk nie hiervoor te vinde wees nie, moet al Von Dessin se eiendom oorgedra word aan die Weeskamer. Die Kaapse Kerk verbeur dan ook sy 1 000 riksdaalderlegaat vir die boeke-aanwinste. Soos opgestel op 2 Julie 1761 en onderteken in die Kaap op 12 Julie 1761,<ref name="MOOC8/10.76" /> enkele maande voor sy dood, staan daar (die belangrikste dele word uitgelig):<ref name="Bouwstoffen">[https://archive.org/details/bouwstoffenvoord02spoe/page/296/mode/2up?q=van+dessin Spoelstra, G. 1907. ''Bouwstoffen voor de geschiedenis der Nederduitsch Gereformeerde Kerken in Zuid-Afrika''. Kaapstad. p. 298-299]</ref> {{cquote| Ende alsnu ter nieuwer dispositie tredende, zoo verclaarde vooreerst te legateeren, maaken ende bespreeken, aan deese Caabse Kerke: mijne geheele bibliotheecq, met alle daarbij sig bevindende manuscripten, alsmede de daartoe behoorende zacken, groote loquetten, en klyne boek-lessenaars; voorts alle mathematische en astrologische instrumenten, mitsgaders ook alle de beste mijner schilderijen, ter voller keure van den Eerwaarden Kerkenraad, ofte ter uytsoekinge van degeene die daarvan kennisse hebben, en door welgem. HaarEerw. daartoe gequalificeert zullen zijn. Dit alles egter met volstreckt beding, dat deese mijne voorm. bibliotheecq en verdere hierboven gemelde vermakingen, op geenerhande wijse zal mogen werden veralieneerd, aangemerkt '''mijne intentie ende begeerte is, dat deese mijne''' hierboven staende '''vermakinge zal strecken tot een grondslag van eene publicque bibliotheecq, ten nutte van ’t algemeen''', met jaarlijxe vermeerderinge van deselve door boeken van alle faculteyten en geleersaemheyd, waardoor een yder in zijne besondere weetenschap zal kunnen werden gedient, ten welken opsigte ik dan, en opdat die vermeerderinge ook buyten eenige kosten der Diacony kunne geschieden, aan de Diacony alhier vermaeke '''en bespreeke eene somme van een duysend rijxdalers, omme uyt dies revenuën eene behoorlijke vermeerderinge van jaar tot jaar op bovengesegde bibliotheecq te kunnen doen'''; vermakende ik voorts nog aan meergem. Caabse kerk alle zoodanige boeken, als vanweegens den Eerwaarden en Hooggeleerden Heer Daniel Pels, thans conrector des Latijnsche School tot Amsterdam, ofte door andere, nae mijn dood, voor mijne reekg alhier mogten aangebragt worden; '''met ’t welk''' een en ander '''ik''' vastelijk en '''meene na mijn dood, aan ’t Gemeenebest nog een goed nut te zullen kunnen doen, waartoe ik altijd zooveel in mij is geweest zeer gaarne heb willen behulpsaem weesen''', versoekende ten dien eynde seer instantelijk den E. Agtb. Heer Commissaris Politicq, de Eerwaarde Heeren predicanten mitsgaders ouderlingen en diaconen, uytmaekende ’t Eerwaerde Collegie van kerkenraade alhier, hiertoe in alle billijkheyd, successivelijk de behulpsaeme hand te willen bieden en tot berijkinge mijner voorgemelde weloverdagte intentie naar alle vermoogen goedgunstelijk alles aen te wenden, ’tgeen tot ’t voorenstaende immers sal kunnen strecken. Maar ingevalle voorm. Eerwaarde Caabse kerkenraade, tegens verwagtinge, ’t voorenstaende wegens de gemelde bibliotheecq en verdere daerbij gem. legaaten, op dien voet niet geneegen zijn mogte te accepteeren nogte de voorwaarden hierboven gemeld daaromtrent op te volgen, in dat geval verclaare ik mijnen wil en intentie te zijn, dat alsdan niet alleen de voorz. bibliotheecq met derselver zacken, loqueten en boeklessenaars mitsgaders alle bevoorens gem. instrumenten en schilderijen zal moeten overgaan en devolveeren ten behoeve van de Weescamer deeser steede, om door dat Eerwaerde collegie daarmeede sodanig en in diervoegen gehandelt te werden, als te raade werden en goed vinden sullen, maar ook ’t aen de Caabse kerk gemaakte legaat van een duysend Rijxdrs geen plaats sal hebben, en voor niet gemaakt moeten werden aangemerkt. […] }} ==== Drie slawe vrygekoop ==== By die inventarisopstel van Von Dessin se besittings, word 13 slawe of lyfeienes daarby gelys:<ref name="MOOC8/10.76" /> * Isac van Mallabar * Joris van Bengalen * Chito van Couchim * Willem van de Caab * '''Fortuijn van Mallabaar''' * '''Leander van de Cust''' * '''Liesje van Bougies''' * Marrij van de Caab * Alida van de Caab * Hester van de Caab (met haar twee kinders Piet en Hendrik van de Caab) * Johanna van de Caab * Hagar van Mallabar (met haar 2 kinders Martha van de Caab en Lodewijk van de Caab) * Flora van Bengalen Die testament stel dit duidelik:<ref>[https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/archief/1.04.02/invnr/6871/file/NL-HaNA_1.04.02_6871_0422 Nationaal Archief, Testament. Begin met... Voorts is nog voor as't myne wille en begeerte dat, uit]</ref> Slegs Liesje van Bougies, Fortuijn van Mallabaar en Leander van de Cust is die enigstes wat deur die testament vrygekoop is weens hul "uiterste vleyd en opregtheid beweesene en bevondene getrouwe diensten". Daarbenewens het elkeen van hierdie drie 'n legaat van 100 riksdaalders ontvang "omme hun selven daarmeede behoorlijk te kunnen stabileeren ten eijnde dus op een Eerlijke wijse in Staat te zijn hender Een bequaam heenkoomen te vinden." Van Mallabaar en Van de Cust kry elkeen ses blou en ses wit hemde elk. Van Bougies kry twaalf wit hemde, of, indien dit onmoontlik is, genoeg wit linne en ander benodigdhede vir 'n nuwe pak klere. Hieroor is William Wilberforce Bird vol lof vir Von Dessin.<ref name="Bird1822.152" /> Die lof moet egter binne konteks verstaan word: Die slawehandel is in Engeland in 1807 afgeskaf. Bird skryf oor die jaar 1822 aan die Kaap. Die Kaap en ander kolonies skaf slawerny eers in 1834 af. {{cquote| […] by the manumission of his slaves, afforded proof, that, whilst he had endeavoured during life to add to the knowledge and improvement of others,. he had not forgotten to direct his own conduct in the paths of benevolence and humanity. }} Maar al het Von Dessin aan Joris van Bengalen beloof en aan ander gesê dat hy hulle sou vrykoop, verklaar hy ook in sy testament nou 'uitdruklik' dat hy sy beloftes 'revoieeren' (letterlik "hersien") het, dus, van plan verander het en daarby dus tot niet gemaak het, asof dit nooit gebeur ("geschiet") het nie. As daar op hierdie belofte beroep sou word, sal daarop géén manier ag geslaan word nie: dit is Von Dessin se wil en begeerte dat die res van sy slawe in die openbaar verkoop sal word en die geld in die boedel gestort word. {{cquote| Ende nademaal ik Testateur te meermaalen aan mijn Lijfeijgen Joris belooft en ook aan andere persoonen gesegt hebbe, dat ik hem Joris beneevens desselfs bijsit mijn slaavin [Maria?], mitsgad.s alle hunne kinderen en kindskinderen naa mijn dood uijt slaavernij in vrijdom zoude doen stellen, zoo verclaarde ik wel expresselijk dat ik op gemelde beloften omme de mij daar toe dringende reedenen mits deesen revoieeren ende te niet doe en dat sodanig als of deselve nooit waaren geschiet, ja schoon op gemelde Lijf Eijgenen in der tijd hun van gedaan belofde wilden bedienen, dat daerop in geenerleij manier Eenige reflexie sal genoomen werden, alsoo mijn wil en begeeren is dat alle desselve naa mijn overlijden als slaaven ten faveure van mijn Boedel Publicquelijk zullen werden vercogt. }} == Nalatenskap == === Boekeversameling === : Lees ook: [[Von Dessin-versameling]] Die boeke het oorspronklik in die studeerkamer in Von Dessin se woning gestaan. Dit was 'n enkelverdiepinghuis op die hoek van wat tans Koningin Victoria- en Waalstraat is, skuins teenoor die vleuel van die Suid-Afrikaanse Biblioteek waar die Dessiniaanse versameling in die Afrikana-afdeling bewaar is. In sy studeerkamer was daar teen die mure boekrakke en boekekaste met glasdeure waarin die 3 856 boekdele gehou is. Dit was die grootste versameling in Kaapstad van die 18de eeu. Hoewel die boekrakke min ruimte vir iets anders gelaat het, het daar in die vertrek nege skilderytjies en 'n ovaal spieël met vergulde raam gehang. In hierdie biblioteek was daar ook 'n kabinet waar daar rariteite geberg is, soos dit 'n agtiende-eeuse herebiblioteek betaam het.<ref name="Immelman1968.15" /> Hierdie versameling is binne 34 jaar opgebou; merkwaardig in die sin dat die Kaap op daardie tydstip geen boekwinkel, drukpers of uitgewery geken het nie.<ref name="Immelman1968.16">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968''. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 16</ref> Die biblioteek is vermoedelik nie alleen deur hom nie, maar ook deur sy vriende gebruik.<ref name="Coetzee1968.409" /> Privaatbiblioteke of boekerye was in die 18de en 19de eeu onder die gegoedes en vermoëndes egter niks buitengewoon nie, en dikwels sou die boekeversameling aan die volgende geslag bemaak word. Al dien hierdie privaatbiblioteke as getuienis van die intellektuele lewe van die room van die oes, kon dit selde as die kern van die openbare biblioteekwese dien of aanleiding gee tot die opbou en uitbou van die Suid-Afrikaanse biblioteekwese (nie alleenlik weens grootte nie, maar ook die smaakkeuse). Hiervan is Von Dessin se versameling die uitsondering.<ref name="Coetzee1968.410" /> === Die aankope === [[Lêer:Exlibrisvondessin.jpg|duimnael|regs|300px|Die ex libris met die lyfspreuk van Von Dessin: [[artem quaevis terra alit]]. Daar bestaan geen afbeelding van Joachim Nikolaus von Dessin nie. Slegs sy handtekening met baie swierige krulle uit sy tyd het behoue gebly.<ref name="Wendland1965.65" />]] Die vraag ontstaan hoe Von Dessin binne 34 jaar so 'n groot boekery opgebou het, sonder drukpers, boekwinkel of uitgewers in die Kaap.<ref name="Immelman1961.26">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 26</ref> 'n Legende het toe so ontstaan: omdat Von Dessin heel waarskynlik as sekretaris van die Weeskamer vooraf inligting omtrent die hoeveelheid boeke in die bestorwe boedels kon bekom het, asook watter boeke daar ter sprake was, kon hy daarom eerste kennis daarvan geneem het. Boonop het hy maar min te doene gehad met die sorg van die wesies, maar wel met die geld wat die wewenaars en weduwees moet gee wanneer hulle hertrou, in die belang van hul minderjarige kinders uit die eerste huwelik. Hy sou sodoende dus sy ingewinde intieme (voor)kennis omtrent private familiesake en -aangeleenthede van sy beskermlinge tot sy voordeel kon gebruik: Von Dessin sou dan presies weet wát en wáár daar te aas is.<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Delmas.2010" /><ref name="Immelman1961.26" /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Sphor1968.154">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 154</ref> Daarvolgens sou hy privaat sy kopies kon doen, of by veilings gaan bie. Soms het hy nie self gaan bie nie, maar familie (soos die swaers d'Ailly en Rhenius) en vriende gevra om die biewerk buitekant Kaapstad namens hom te gaan doen. Met behulp van sy vrou se bloedverwante het hy ook boeke probeer verkry sodra die leesstof beskikbaar geword het.<ref name="Immelman1961.26" /><ref name="Bostoen.1996." /> Maar nou lui die eintlike legende dat Von Dessin tydens die pokke-epidemie van 1755 (en ander epidemies wat voortdurend die Kaap sou teister met sterftes; twee pokke-epidemiejare sluit ook 1731 en 1740 in<ref name="Tyrrel-Glynn" />) sommer genadeloos 'n groot slag met die boeke geslaan het. Juis in die tyd van beproewing toe niemand hulle aan boeke gesteur het nie.<ref name="Delmas.2010" /> Hy het dus letterlik uit ander se dood baatgevind. Tydens die epidemie het die bevolking (5 123 koloniste en 5 787 slawe) byna 'n vyfde van omgekom: 963 koloniste en 1 109 wat nie van Europese afkoms was nie, het gesterwe.<ref name="Immelman1961.25">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 25</ref> Die besoeker [[William Wilberforce Bird]] het hierdie 'lasterlike bewering' ("detraction") maar net in 1822 opgeteken wat sy tydgenote aan hom meegedeel het toe hy in die Kaap was. Of die aantygings nou waar is of nie, vir Bird heilig die doel die middele: as mens soveel boeke moontlik wil versamel vir die openbare gebruik, wat tog 'n filantropiese daad is, dan maak dit tog net sin om die boeke so billik moontlik te versamel.<ref name="Bird1822.152" /> Vir navorsers soos Bax is die bewering absolute snert wat veral gehuldig word deur skrywers wat geen benul het van die werke wat in Afrikaans gepubliseer is nie, nog minder die Nederlandse oerdokumente van nader bekyk het.<ref name="Bax1970.91">[https://web.archive.org/web/20210814202233/https://knaw.versie1.online/DL/publications/PU00010214.pdf Bax, D. 1970. ''Zuid-Afrika's eerste openbare verzameling op het gebied van kunst en etnologie 1764–1821''. Amsterdam:North-Holland Publishing Company, p. 91-92]</ref> Die versameling kon nie uitsluitlik opgebou gewees het uit die boekerye van die "relatief onontwikkelde Kaapse burgers" nie, maar daar kan met sekerheid aangeneem word dat hy in kontak was met persone in Europa wat hom van nuwe aanwinste voorsien het.<ref name="vanwyk1961" /> Von Dessin het van gereelde tussengangers gebruik gemaak.<ref name="Delmas.2010" /> In 1734 bring ene "Heer Meulenbeek" vir Von Dessin 'n gedrukte kaart van die vier wêrelddele (in groot formaat) uit Nederland saam.<ref name="Bostoen.1996." /> In 1736 en 1737 bestel Von Dessin boeke by die Amsterdamse tabakshandelaar Jurriaan Westerhoff.<ref name="vanwyk1961" /> In Von Dessin se een brief in 1736 aan sy boekevriend Jurriaan Westerhof in Amsterdam gee hy reeds te kenne: "Ende dewijl ick een seer groote liefhebber van goede boeken soo geestelijke als historische ben,<ref name="vanwyk1961" /> soo versoeke mij van tijd tot tijd met wat nieuws te voorzien."<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.91" /><ref name="Wendland1965.65">[https://www.carolinum.de/wp-content/uploads/042_sommer65.pdf Wendland, W. 1965. Joachim Nikolaus von Dessin. ''Carolinum'' 28(42) Sommer. S. 65]</ref> Bostoen maak hieruit die afleiding dat, hoewel Von Dessin dikwels die titelname moes noem by bestelling, hy in baie gevalle die boekekeuse aan die leweransier self moes oorlaat.<ref name="Bostoen.1996." /> Vir Delmas strook dit met die boekesmaak: die meeste boeke in die versameling handel wel oor die geskiedenis of teologie.<ref name="Delmas.2010" /> So ook bestel hy boeke in 1738 by die Rotterdamse koopman Nicolaas Pille (1706–1737) [dus, toe reeds oorlede].<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Delmas.2010" /> Von Dessin se vriend in die Kaap, Jan de Waal, wat sy vernaamste leweransier was van huishoudelike goedere, lewer aan hom die tydskrifte waarop Von Dessin ingeteken was, soos die ''Europische Mercurius'' en ''De Boekzaal van Europa''.<ref name="Bostoen.1996.">[https://www.dbnl.org/tekst/bost002verz01_01/bost002verz01_01_0001.php Bostoen, K.J. 1996. 'Verzamelaars, bezitters, lezers van Weyermaniana in de achttiende eeuw' In: ''Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman'' 19 (1996), p. 33-42.]</ref><ref name="Delmas.2010" /> Daar is ook die konrektor van die Latynse Skool in Amsterdam, Daniël Pels,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="vanwyk1961" /> wat sy vernaamste boekeverskaffer in Nederland was. Op 16 Oktober 1755 en 2 Oktober 1761 (Von Dessin is toe reeds oorlede) staan die Heren XVII te Amsterdam Pels die vergunning toe om 'n kis met boeke vragvry te versend. In 1756, 1758 en 1759 versoek Von Dessin die Heren XVII te Amsterdam om sy salaris aan Pels uit te betaal.<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.91" /><ref name="Wendland1965.65" /><ref name="Delmas.2010" /> Von Dessin se maandsalaris as onderkoopman was toe ƒ40.<ref name="Bostoen.1996." /> Maar eintlik het Pels reeds vanaf 1744 Von Dessin gereeld van boeke voorsien. Von Dessin vra in sy testament ook dat sy eksekuteurs die boeke (van Pels) moet betaal wat ná sy afsterwe in die Kaap nog moet aankom.<ref name="Bostoen.1996." /> Ander, soos Immelman, voer aan die meeste van die boekeversameling moes in die Kaap self aangeskaf gewees het. Die veilings kon maar één manier wees hoe Von Dessin boeke bekom het. Hierdie metode spesifiek het byna 'n legende geword, en toe naderhand heeltemal ontaard. Vir Immelman is dit eerder 'n bewys hoe Von Dessin "gevare onbevrees getrotseer het en geen geleentheid laat verbygaan het waar hy sy versameling kon aanvul nie."<ref name="Immelman1961.26" /> Die ''Ex libris'' wat voormalige eienaarskap van Kapenaars toon, word dan sonder meer as bewyse gebruik.<ref name="Delmas.2010" /> Amptenare wat die Kaap verlaat of afgetree het, het hul boeke verkoop. Verbygaande reisigers en skeepsoffisiere het boeke aan hom geskenk of by hom geruil, dikwels vir voedsel.<ref name="Delmas.2010" /> Soms het Von Dessin deur besoekers vooruitbetalings gemaak – en party is dan vort met die geld, sonder om weer van hulle te laat hoor. Vreemdelinge is soms weke lank gratis onderdak gegee, op voorwaarde dat hulle in ruil daarvoor bepaalde boeke aan hom sou stuur.<ref name="Immelman1961.26" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Delmas.2010" /> En dan was Von Dessin natuurlik ook 'n geliefde man. Baie van die boeke met ou ''Ex libris''-handtekeninge voorin, is afkomstig van vriende. As geskenke.<ref name="vanwyk1961" /><ref name="Wendland1965.64">[https://www.carolinum.de/wp-content/uploads/042_sommer65.pdf Wendland, W. 1965. Joachim Nikolaus von Dessin. ''Carolinum'' 28(42) Sommer. S. 64]</ref><ref name="Sphor1968.154" /> Soos dié wat hy in 1755 van Jan Tileman en Jacobus Janson present gekry het.<ref name="vanwyk1961" /> Laastens ontstaan die vraag ook of iemand soos Von Dessin tot sulke gewetenloosheid in staat sou wees, of in dieselfde strik as sy voorganger sou wou trap. Sy ou skoolvriend, Otto Friedrich Mentzel, noem in sy reisbeskrywing aan die Kaap dat Von Dessin, met sy diensaanvaarding as Sekretaris van die Weeskamer, daarop aangedring het om die geldsake van die weeskamer te oudit, en toestemming daarvoor gekry het.<ref name="Tyrrel-Glynn" /> Die Kommissie het bevind sy gestorwe voorganger, Jacob Leever, het ƒ140 000 verduister. Die agterblewe vrou, nou 'n weduwee, word toe voortaan onderhou deur die kerk, want hul huis is verkoop aan Kaptein Rhenius teen ongeveer ƒ40 000. Selfs van die vrou, wat van geen sout of water geweet het nie, se klerestukke moes opgeveil word.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23112 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 105, pp. 21-26. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=18 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210818153154/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23112 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23135 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 107, pp. 53-65. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=18 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210818153153/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23135 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23176 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 111, pp. 64-88. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=18 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210818153151/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23176 |url-status=dead }}</ref><ref>[https://play.google.com/books/reader?id=AroBAAAAYAAJ&pg=GBS.PR58&hl=de Mentzel, O.F. ''Vollständige und zuverlässige geographische und topographische Beschreibung des berühmten und in aller Betrachtung merkwürdigen Afrikanischen Vorgebirges der Guten Hofnung'' Glogau: Christian Friedrich Günther, S. 59]</ref><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Spohr1968.148">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 148</ref> Een bron voer aan die geld is deur "vorige sektretaris'''se'''" (meervoud) verduister en dat Leever nie alleen aandadig is nie.<ref name="Tyrrel-Glynn" /> === Nie die eerste biblioteek nie === Ten spyte van die reuseskenking wat die eerste ''openbare'' biblioteek van Suid-Afrika sou word, was die ''Dessiniarium'' nie die eerste biblioteek of boekery van Suid-Afrika nie. In 'n brief op 13 Mei 1652 (toe Jan van Riebeeck op die punt staan om die Kaap te verlaat), praat Van Riebeeck van gedrukte boeke, kaarte en manuskripte wat hy in die sorg laat van [[Zacharias Wagenaer]].<ref>[https://archive.org/details/precisofarchives03cape/page/246/mode/2up?q=charts+and+notes Leibbrandt, ''Precis of the Archives of the Cape of Good Hope'' I, brief gedateer 13 Mei 1652 aan Batavia]</ref><ref name="Delmas.2010" /> Delmas wys op 'n inventaris van die fort wat op 8 Januarie 1661 opgestel is deur ''Secunde'' Roeloff de Man, op las van [[Jan van Riebeeck]]. Twintig boeke is gelys, waarvan die Bybel en ander geestelike boeke skitter in hul afwesigheid; 'n alte duidelike teken dat die boeke op die lys vir amptelike gebruik bedoel was. Die lys is volgens drukformaat uiteengesit: folianten, quarto en octavo. Die versameling bestaan uit boeke oor wiskunde, trigonometrie, argitektuur, sterrekunde, 'n ''Grammatica Arabica Thomae Erpenij'' (as [[lingua franca]] aan die kus van Oos-Afrika), plantkunde (vir landbou) en reisverslae.<ref name="Delmas.2010" /> Roeloff de Man self het sy eie private paar boeke gehad, wat opgeveil is ná sy dood.<ref>[https://www.delpher.nl/nl/boeken/view?objectsearch=Linschoten&coll=boeken&identifier=MMKB02:000118335:00131 Bosman, D.B. 1923. ''Oor die ontstaan van Afrikaans.'' Swets & Zeitlinger pp. 127-128]</ref> Maar die eer van die eerste biblioteek kom die Raadsbiblioteek toe ('n departementele boekery van die regering) wat sedert 1710 bestaan het, en vir die gebruik van die hoër amptenare van die V.O.C. bedoel was in die uitvoering van hulle pligte.<ref name="Immelman1968.16" /><ref name="Coetzee1968.409" /> Dit het gevolg nadat die kommissaris C.J. Simons dit aan die lig gebring het dat so 'n boekery, wat noodsaaklik is by regspleging, aan die Kaap ontbreek. Boeke sou uit Batavia aangekoop word vir dié doel.<ref name="Coetzee1968.409" /> Teen 1739 toon die biblioteek slegs 13 titels (soos in die inventaris uit die jaartal aandui), maar dit word die daaropvolgende jaar verryk met 60 titels (regsboeke) uit die boedel van Adriaan Kervel. Verdere werke is aangeskaf, of as geskenk ontvang. Die biblioteek van die Raad van Justisie besit teen die einde van die 18de eeu 93 titels in 148 bande; daarvan het 'n deel vermoedelik oorgegaan na die biblioteek van die Kaapse Geregshof.<ref name="Coetzee1968.409" /> Met die uitsondering van Ryk Tulbagh, was die meeste boekeliefhebbers aan die Kaap hoofsaaklik in die buiteland gebore, waar hulle hul geestelike vorming gekry het. Die sewentienjarige Tulbagh is egter bes moontlik beïnvloed deur sy ouer kollega, Adriaan Kervel, om homself deur boekegebruik vir hoër betrekkings te bekwaam om in 1751 goewerneur te word. Toe Tulbagh in 1771 sterf, byna 'n dekade ná Von Dessin se heengaan, is sy boeke, opvallend genoeg, nie sonder meer aan die Dessiniarium bemaak nie. Die regsgeleerde werke uit Ryk Tulbagh se boekery is aan die biblioteek van die Raad van Justisie bemaak.<ref name="Coetzee1968.409" /> Tulbagh het ook sy Franse boeke aan Josephus de Grand-Pre(d)ez en sy Hollandse boeke aan Pieter Hacker bemaak.<ref name="Boëseken1985.74">Boëseken, A.J. 1985. Die Kompanjie en sy Onderdane. In: Muller, C.F.J. (red.). ''Vyfhonderd jaar Suid-Afrikaanse geskiedenis.'' Kaapstad: Academica, p. 74</ref> === Was Von Dessin sy tyd vooruit? === Die antwoord op bogenoemde vraag gaan afhang hoe die testament, omgewing en wêreldgebeurtenisse self verstaan word. '''R. F. M. Immelman''', 'n universiteitsbibliotekaris aan die [[Universiteit van Kaapstad]], dra sy opstel in '''September 1961''' voor aan die Vriende van die Suid-Afrikaanse Biblioteek, ter geleentheid van Von Dessin se 200ste sterfdag. Na sy mening was Von Dessin sy tyd met byna 'n eeu vooruit. In sy opstel beskou hy dit 'n "verbasendwekkende prestasie" om soveel boekdele in die loop van dertig jaar op te bou (3 856), des te meer merkwaardig as mens in ag neem dat daar geen boekwinkel, drukpers of uitgewery in die Kaap was nie.<ref name="Immelman1968.16" /> Von Dessin word dus 'n merkwaardige figuur, nie alleen omdat hy 'n versamelaar was nie, maar ook 'n weldoener aan die gemeenskap. Veral omdat hy 'n plan ontwerp het waardeur die toekomende geslagte voordeel uit sy boekery sou trek. Von Dessin se ideë omtrent biblioteke, sê Immelman, "was inderdaad hul tyd vooruit en sou destyds in elke land in Europa of Amerika as ver gevorderd beskou gewees het. Wat 'n mens so verbaas, is dat 'n Kapenaar, meer as dertig jaar op 'n uithoek van die vasteland van Afrika woonagtig, sesduisend myl van Europa, so goed op die hoogte was van die destyds modernste opvattings omtrent die biblioteekwese.". In 'n voetnota verwys Immelman dan direk na P.C. Coetzee se artikel "Die Nalatenskap van Von Dessin" wat in ''Historiese Studies'' (1942) verskyn het.<ref name="Immelman.1968.17" /> Immelman meen uit die testament self kan mens daardie afleidings maak. Hy stip die volgende puntjies waar Von Dessin vasgestel het:<ref name="Immelman.1968.17">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 17</ref> {{cquote| : 1. dat sy boekery ten bate van die gehele gemeenskap aangewend moes word en derhalwe die kern van 'n ''publique bibliotheecq'' moes vorm; : 2. dit dat alle vakgebiede moes verteenwoordig, sodat dit in iedere enkeling se besondere behoeftes kon voorsien en ''alle faculteyten en geleersaamheyd'' sou dek; : 3. dat dit onderhou moes word as 'n "lewende" versameling, waaraan gereeld boeke toegevoeg moes word, waarvoor hy voorsiening gemaak het deur 1,000 riksdaalders (destyds ongeveer £208 werd) aan die kerkraad van die Groot Kerk te bemaak; die rente hierop moes 'n vaste inkome oplewer om die toekomstige boeke-aankoop vir sy versameling te dek; : 4. dat die boekery vryelik beskikbaar moes wees vir die publiek, sonder enige intekengeld of deposito, sodat dit van die eerste vrye openbare biblioteke in die wêreld geword het, in elk geval die eerste in Suid-Afrika; : 5. dat die kontinuïteit van die boekery verseker sou word – rede waarom hy dit aan die Nederduits Gereformeerde Kerk bemaak het, as een van die weinige selfvernuwende liggame in die kolonie destyds. }} Immelman beskou die voorwaardes as tekenend dat Von Dessin "goed op die hoogte moet gewees het van die destyds modernste ideë omtrent die biblioteekwese, en veral met die geskrifte van die vernaamste outoriteite oor die teorie van die vak in daardie tyd, nl. Gabriel Naudé en Leibnitz." Naudé was die bibliotekaris van kardinaal Mazarin in Frankryk<ref name="Tyrrel-Glynn" /> Immelman sien albei geleerdes se hoofgedagtes in die testament beliggaam. Daaruit maak hy die afleiding dat Von Dessin nie bloot 'n boekeversamelaar vir die vreugde was nie, maar ook die inhoud (veral ten opsigte van die biblioteekwese) goed onder die knie gehad het.<ref name="Immelman.1968.17" /> Dan voeg hy by: <ref name="Immelman1968.18" /> {{cquote| Sonder twyfel kan gesê word dat hy sy tyd ver vooruit was, des te meer wanneer in ag geneem word dat vrye openbare biblioteke, uit stadsbelastings bekostig, eers ongeveer 1850 algemeen geword het in Brittanje en die V.S.A. Selfs openbare biblioteke vanweë skenkings was in die middel van die 18de eeu maar dun gesaai; Chetham's Library in Manchester en die openbare biblioteek in Norwich was bv. twee van die weiniges in Engeland. }} In dieselfde artikel laat Immelman darem ook duidelik blyk dat die boekeversameling uit werke bestaan van 'n opgevoede man uit die middel van die 18de eeu – soos dit 'n soort Hollandse patrisiër uit die gegoede burgerstand van Nederland, of uit die laer adel in Duitsland betaam. Dit was geleerde werke, nie gewilde leesstof van die massamenigte nie, omdat laasgenoemde opvatting eers teen die 19de eeu sal inslag vind.<ref name="Immelman.1968.27">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 27</ref> '''P.C. Coetzee''' benadruk in '''1968''' juis hierdie puntjie. Dit mag miskien "verleidelik" wees om Von Dessin as iemand te sien wat in 1761 in Suid-Afrika "reeds 'n kosteloos-toeganklike sosiale biblioteek wou stig", maar hy glo egter nie dit is die geval nie:<ref name="Coetzee1968.410">Coetzee, P.C. 1968. Die Afrikaner en die Biblioteek. In: Pienaar, P. de V. (red.). ''Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner''. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Bpk. p. 410</ref> {{cquote| Maar hy [Von Dessin] was nie sy tyd vooruit nie en het soos ander biblioteekstigters van die sewentiende en agtiende eeue net 'n publiek van relatief geleerde dilettante in gedagte, mense soos hy self was wat dan in die biblioteek "eenyder in zijne bisondere wetenschap zal kunnen werden gedient". Dit is dan ook paslik dat die Dessynse biblioteek deel geword het van 'n nasionale biblioteek waar dit vandag nog gebruik kan word deur mense na Von Dessin se hart. }} Coetzee glo dit is liewer Lord [[Charles Somerset]] wat hierdie eer te beurt val. Te midde van die verengelsing aan die Kaap, en die tiran wat hy deur Pringle en Fairbairn geteken is, was Somerset "in werklikheid […] 'n versiende en idealistiese administrateur." Hy het hartgrondig daarin geglo dat ander volke daarby sou baat om Engels te word. Die Kaapse kolonie moes Engels leer omdat die Engels in sy oë die sleutel was tot die skatkis vol intellektuele rykdom, wat oor negentig geslagte van dwarsoor die wêreld (van alle volke) opgegaar is. Heel gepas by hierdie kultuurpolitiek het hy 'n vrye skool en vrye biblioteekdiens beoog. Nie eens Engeland en Amerika kon sover dink nie; die biblioteekwêreld in daardie twee lande het hierdie gedagtegang maar eers na 1850 gedeeltelik aanvaar. Somerset het in 1818 bepaal dat 'n gedeelte van die belasting op wyn gebruik sou word om hierdie openbare biblioteekwese te befonds, soos hy in 1818 aangekondig het. Maar teen 1820 was hierdie biblioteek sonder fondse, dit is oorhandig aan 'n komitee wat dit soos 'n koöperatiewe sosiale biblioteek bestuur het. Met ander woorde, daar was inskrywingsgeld ter sprake. Die Britse setlaars was aan hierdie tipe biblioteke in hul moederland ook gewoond en het dit as sodanig ook in Suid-Afrika gebruik.<ref>Coetzee, P.C. 1968. Die Afrikaner en die Biblioteek. In: Pienaar, P. de V. (red.). ''Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner''. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Bpk. p. 410-411</ref> Maar volgens '''Susan J. Mullen''' handel dit juis nie oor 'n uitgelese groepie (in haar woorde: "privileged few") nie, maar vir iedereen ("ten nutte van 't algemeen") wat in die 18de eeu nog ongehoord was. Juis omdat hy soveel boeke versamel het (en in sy testament die wens uitspreek dat die versameling moet uitbrei met die 1000 riksdaalders (omtrent R360 in 1976)) in 'n tydperk toe daar nog geen drukpers was nie (en maar eers in 1784 in die Kaap aangekom het), maar ook geen boekwinkel of uitgewers nie, dui dit eerder op Von Dessin se versiendheid. Dit is juis vir Mullen bejammerenswaardig dat die algemene publiek in die jaar van haar artikel ('''1976''') salig onbewus is van die kultuurskat in hul midde, en dat dit vernaamlik akademici is wat hierdie korpus om navorsingsdoeleindes benut.<ref>Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):82-83</ref> === Onmiddellike nalatenskap === Meer as 40 jaar ná Von Dessin se dood het hierdie (verouderde) stel boeke, en dus die eerste openbare biblioteek, so te sê geen invloed op die Kaapse samelewing uitgeoefen nie. Toe die biblioteek geopen het ('n kosterhuis is omskep in 'n biblioteek), wys die kerkraad op 6 Augustus 1764 vir die predikant Johannes Fredericus Bode aan as die bibliotekaris. Die biblioteek is eenmaal per week oop, op 'n Woensdagmiddag elke week tussen 13:00 tot 16:00, en die boeke kan uitgeneem word en vir 'n maand lank tuis gelees word, of drie maande lank vir diegene wat buitekant Kaapstad bly. Ongelukkig het die nuutjie gou genoeg oorgewaai.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Delmas.2010" /><ref name="Bax1970.7" /> Later was die biblioteek slegs oop op aanvraag.<ref name="Bax1970.7" /> Johan Splinter Stavorinus maak in sy ''Reize van Zeeland over de Kaap de Goede Hoop naar Batavia, Bantam, Bengalen, enz.'' (1793) melding van die biblioteek (in sy reistog, vanaf '''1768''' tot omstreeks '''1771''', na Batavia en terug), maar hy is nie veel ingenome daarmee nie: {{cquote| Niet ver van de Kerk, staat een gebouw, dat met den grootschen naam van ''Bibliotheca Publica'' pronkt. Hier vindt men eene langwerpige zaal, waarin weinige, en nog minder goede boeken gevonden worden, komende daarin volmaakt overeen met de Boekerij op ''Batavia'', die ook denzelven verheven naam draagt. De Koster van de Kerk is te gelijk ''Bibliothecarius''. }} Sir '''John Barrow''' skryf in '''1806''' in sy [https://books.google.co.za/books?id=nb8NAAAAQAAJ&pg=PA98&lpg=PA98&dq=%22There+is+neither+a+bookseller%27s+shop+in+the+whole+town,+nor+a+book+society%22&source=bl&ots=sjI1USAmfF&sig=ACfU3U0QUMXcGqTCvXjjGdlxmpzEgjhaGA&hl=de&sa=X&ved=2ahUKEwiSyabY_ofxAhUXgFwKHeIZCi0Q6AEwAHoECAUQAw#v=onepage&q=%22There%20is%20neither%20a%20bookseller's%20shop%20in%20the%20whole%20town%2C%20nor%20a%20book%20society%22&f=false ''Travels into the Interior of Southern Africa'', boekdeel II], in Kaapstad is daar geen sprake van 'n boekwinkel of boekklub nie, selfs die ''Concordia'' het ten gronde gegaan omrede die lede meer van drink, rook en speletjies gehou het. Die kerk bestuur wel 'n biblioteek, met boeke wat deur 'n individu vir die openbare gebruik bemaak is, maar dit word selde deur die publiek of individue besoek. Hierdie versameling spog egter met 'n paar uitstekende boeke, veral skaars of waardevolle eksemplare sover dit die Klassieke, reisigersjoernale, algemene geskiedenis, woordeboeke, of die kerkgeskiedenis aangaan. Barrow het dit veral teen diegene wat geleerdheid in Europa ontvang het, maar 'n traak-my-nie-agtigheid ontwikkel het in 'n kolonie waar hierdie opvoeding nie juis hoog aangeslaan word nie. Die 32-jarige luitenant '''Wasili Golownin''' en sy skeepslui kon tussen vroeg-Mei '''1808''' en 31 Mei '''1809''' nie die Kaap verlaat nie, omrede Rusland, deur Napoleon se toedoen, nou tot vyand van Brittanje verklaar is. Hulle is egter nie gevange geneem nie, omdat Golownin genoegsame dokumentasie en verlof vooraf kon toon om aan te meer, totaal onwetend van die oorlog was (want anders sou hy die Kaapse hawe tog vermy het), en Rusland en Engeland in geen volskaalse oorlog gewikkel was nie. Die Goewerment aan die Kaap het ook nie veel geweet hoe om die situasie te hanteer nie; voedsel is nie deur regering verskaf nie, maar onder meer deur die bakker (Sertyn) en slagter (De Wet, óf De Wit) verskaf; en antwoord van Londen het uitgebly. Ná 'n jaar en vyf-en-twintig dae sonder antwoord het Golownin in die stilligheid een aand die seile van die ''Diana'' laat span en sonder verlof of gewetenswroeging die Kaap verlaat. Geen poging van die owerheidsweë kon hul langer stuit nie. Hul bereik die oopsee en hul vryheid uiteindelik om tienuur. Alle skuld sal vereffen word deur die opveiling van die skip se agtergelate chronometer, is aan die bakker per nagelate brief gesê.<ref>Gorelik, B (ed.). 2015. Vasily Golovnin, 1808-09. In: ''An Entirely Different World: Russian Visitors to the Cape, 1797–1870.'' Kaapstad: Van Riebeeckvereniging. pp. 15-26</ref> Om sy tyd egter ondertussen in Kaapstad te verwyl het Golownin en kamerade ook die biblioteek besoek. In sy ledige uurtjies (waarvan hy en die bemanning meer as 'n jaar lank oorgenoeg van had!) het hy byna alle leesstof verslind wat oor die Kaap geskryf is. Maar in sy mémoires skryf Golownin die biblioteek is nie veel om oor huis toe te skryf nie, al moet mens in gedagte hou die stad is 'n verafgeleë beskawingspunt. Die gebou langs die kerk is nogal aansienlik groot, maar die versameling is klein en bestaan meestal net uit boeke in Nederlands, Frans, Duits en Latyn en miskien 'n paar rariteite wat amusant is (waaronder ook die vermelding van die toevoegings uit die Stille Suidsee). Hoewel énige inwoner na hartelus énige boeke by die biblioteek kon gaan uitneem, ontdek Golownin in die paar blaaie van die reusagtige uitleenregister op die tafel slegs 'n skamele 87 boeke is tussen 1789 tot 1808 (of, in die afgelope 19 jaar) deur die Kaapse publiek uitgeneem.<ref>Gorelik, B (ed.). 2015. Vasily Golovnin, 1808-09. In: ''An Entirely Different World: Russian Visitors to the Cape, 1797–1870.'' Kaapstad: Van Riebeeckvereniging. pp. 27-28</ref><ref>[https://play.google.com/books/reader?id=LPSNBQAAQBAJ&hl=de&pg=GBS.PT20 Путешествие на шлюпе «Диана» из Кронштадта в Камчатку в 1807–1809 гг]</ref><ref>[https://play.google.com/books/reader?id=_rhHDwAAQBAJ&hl=de&pg=GBS.PT181.w.0.1.124 Путешествие на шлюпе «Диана» из Кронштадта в Камчатку в 1807–1809 гг]</ref> Die belaglikste verskynsel wat hom voorgedoen het was die sortering van die boeke. Die boeke is nie volgens onderwerp, outeur of taal gepak nie, maar volgens boekhoogte. Die hoogste boeke is heel aan die regterflank gepak, en die kortste boeke heel links. En boonop word hierdie groottes, op hierdie oop rakke, aangedui deur "Quarto", "Folio", ens., terwyl enige leser met oë in sy kop die boeke se groottes kon skat.<ref>Gorelik, B (ed.). 2015. Vasily Golovnin, 1808-09. In: ''An Entirely Different World: Russian Visitors to the Cape, 1797–1870.'' Kaapstad: Van Riebeeckvereniging. pp. 27-28</ref> Maar sekerlik die skerpste reaksie was die reisbeskrywing in '''1822''' van [[William Wilberforce Bird]] (''State of The Cape of Good Hope in 1822''), 60 jaar ná Von Dessin se dood. Die versameling het wel aansienlik uitgebrei, maar tog is daar iets mis:<ref name="Bird1822.152">[https://archive.org/details/statecapegoodho00colegoog/page/n176/mode/2up?q=dessin Bird, W.W. 1823. ''State of The Cape of Good Hope in 1822'' London: John Murray.]</ref> {{cquote| The library already boasts possession of the best ancient, and most recent modern publications, in religion, in the classics, in history, poetry, geography, chemistry and political oeconomy; a most ample collection of essays, of voyages and travels; and dictionaries of all ages and languages. The thing that appears to be chiefly wanting, which Mr. Dessin could not bequeth, is a collection of readers; for reading is not an African passion. }} === Die afskrif van die dagboek van Adam Tas === Joachim von Dessin het 'n paar boeke uit die versameling van [[Adam Tas]] bekom, moontlik deur sy vrou (deur die verbintenis van haar stiefvader Kinas). Of deur Adam Hendrik Mulder (wat 'n aantal van hierdie boeke by die afsterwe van Tas verkry het), 'n "vooraanstaande Lutheraan wat die Lutherse versoekskrif van 1742 aan Here XVII onderteken het", en op sy beurt die broer was van die eggenote van J. T. Rhenius, wat weer aangetroude familie was van Von Dessin se vrou. Dan het Von Dessin ook by die veiling van ds. Henri Beck se besittings in 1755 'n "twintigtal" boeke verkry.<ref>Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968''. Kaapstad: A.A. Balkema. pp. 26, 31</ref> Hoe dit ook al sy, Von Dessin het Adam Tas se dagboek met die hand oorgeskryf.<ref name="Spohr.1968.158" /><ref name="Mullen.1976.83">Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):83</ref> Die ''Gehouden Dagregister van den Landbouwer Adam Tas'', toon onder meer hoe die boere al hoe meer ontevrede onder die bestel van [[Willem Adriaan van der Stel]] raak. Hierdie manuskrip is in 1911 deur die toenmalige bibliotekaris A. C. G. Lloyd ontdek. Die manuskrip is daarna deur L. Fouché versorg, A.C. Paterson het die teks vertaal, en die boek is in 1914 in Londen deur Longmans uitgegee getiteld: ''Het dagboek van Adam Tas''/''The diary of Adam Tas (1705–1706)''.<ref>[https://www.dbnl.org/tekst/tas_003dagb02_01/tas_003dagb02_01_0001.php Tweede uitgawe. In: ''Dagboek van Adam Tas''. 1970-uitgawe. Kaapstad: Van Riebeeck-Vereniging]</ref> [[J. du P. Scholtz]] skryf in ''Die Burger'' van 29 September 1966 dat sonder hierdie ontdekking en die gevolglike publikasie daarvan sou die stigting van die Van Riebeeck Vereniging in 1918 (tans ''Historical Publications of Southern Africa'', of ''HiPSA'') nooit plaasgevind het nie.<ref>Tyrrell-Glynn, W.H.P.A. 1968. Die Handskrifte-afdeling: Manuskripmateriaal van Suid-Afrikaanse belang in die Biblioteek. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968''. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 85-86</ref> Die oorspronklike manuskrip wat deur Adam Tas self geskryf is, het verlore gegaan,<ref>[https://www.dbnl.org/tekst/tas_003dagb02_01/tas_003dagb02_01_0001.php Tweede uitgawe. In: ''Dagboek van Adam Tas''. 1970-uitgawe. Kaapstad: Van Riebeeck-Vereniging]</ref> en danksy Von Dessin se afskrif kon een van die belangrikste tydperke in die Suid-Afrikaanse geskiedenis behoue bly.<ref name="Spohr.1968.158">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter Darmstadt: Turris-Verlag. S. 158</ref> == Persoonlikheid == === Een van die 'verstandigste' manne aan die Kaap === Buiten die "burgersin" en "grootmoedigheid" wat Von Dessin in sy bemaking uitstraal, word sy geaardheid deur Tyrrell-Glynn so verwoord:<ref name="Tyrrel-Glynn" /> {{cquote| Hierdie ontwikkelde, verfynde man het in private sowel as openbare aangeleenthede steeds nougeset gehandel en in sy persoon 'n vlytige aard met 'n weetgierige verstand verenig. Sy lewendige houding, stille sin vir humor en sy voorliefde vir geselskap maak hom oral gewild. Terwyl hy steeds sy Duitse erfenis in ere hou, aanvaar hy nogtans sy [tweede] vaderland en word hy mettertyd, wat godsdiens, taal en leefwyse betref, heeltemal Kaaps-Hollands. }} Von Dessin tel onder die drie "verstandigste", "belangrikste" en gekultiveerde manne aan die Kaap,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Mullen.1976.79.80" /> volgens die Franse sterrekundige [[Nicolas-Louis de Lacaille]], se ''Journal Historique'' (1763, nadat hy aan die Kaap vertoef het tussen 1751 tot 1753). Sy presiese woorde lui op 20 November 1751:<ref>[https://repository.up.ac.za/bitstream/handle/2263/12674/005_p150-199.pdf?sequence=5&isAllowed=y De Lacaille, N.L. 1763. ''Journal historique du voyage fait au Cap de Bonne-Espérance''. Paris: Chez Guillyn. pp. 156-157]</ref> {| class="wikitable" ! scope="col" style="width: 300px;" | Oorspronklike Frans ! scope="col" style="width: 300px;" | Afrikaans |- | M. Grevenbrock, Secrétaire du Conseil de Justice au Cap dans le commencement de ce siécle, homme extraordinaire, avoit fait quelques recherches sur les moeurs & coutumes des Hottentots: après sa mort ses papiers furent remis à Kolbe, qui les compila sans discernement & sans jugement, à ce que disent unanimement les gens d'ici les plus sensés, & nommément M. le Gouverneur, M. Grand-Pré & M. Dessin. || Meneer Grevenbroeck, die Sekretaris van die Raad van Justisie aan die Kaap teen die aanvang van hierdie eeu, 'n besonderse man, het 'n bietjie navorsing gedoen oor die sedes en gebruike (gewoontes) onder die Khoi: ná sy dood is sy papiere (aantekeninge) aan Kolbe gegee, wat hulle sonder onderskeid en sonder oordeel saamgestel het, teenoor wat soos een man uitgespreek is deur die verstandigste manne van hier rond, met name meneer die Goewerneur, meneer Grand-Pré en meneer Dessin. |} "Monsieur le Gouverneur" verwys hier na Goewerneur Ryk Tulbagh; "Monsieur Grand-Pré" is Josephus de Grand-Predez, 'n Fransman uit Valencienne, destyds die Sekretaris van die Raad van Justisie, en dan Joachim von Dessin self.<ref name="Coetzee1968.409" /> Dié eer kom hierdie drie here waarskynlik toe, nie alleen omdat elkeen 'n [[honnête homme]] in eie reg was nie, maar bowenal omdat hulle feitlik van die min mense aan die Kaap was wat met die besoeker [[Frans]] kon praat. Die meeste koloniste kon nie Frans praat nie en De Lacaille het geen Nederlands geken nie.<ref name="Immelman1968.22" /> De Lacaille het ook in Von Dessin se biblioteek 'n renosterhoring ("la corne d'un Rhinoceros") van nader bekyk, soos gedagteken op 6 Desember 1751. Volgens Mentzel was Von Dessin nogal daartoe geneig om sekere sake of verhale bietjie (erg) aan te dik vir die onwetende Franse besoekers (wat veronderstel is om alles net so huid en haar in te sluk). Sommer vir die grap, of om die siel van die hooggeleerdes uit te trek. En tog het De Lacaille niks kwaad daarvan gedink of hom van stryk laat bring nie.<ref name="Spohr.1968.155" /><ref name="Wendland1965.65" /><ref name="Mentzel1785">[https://play.google.com/books/reader?id=AroBAAAAYAAJ&pg=GBS.PR58&hl=de Mentzel, O.F. Vollständige und zuverlässige geographische und topographische Beschreibung des berühmten und in aller Betrachtung merkwürdigen Afrikanischen Vorgebirges der Guten Hofnung Glogau: Christian Friedrich Günther, S. 63]</ref> === Geloof === Von Dessin was 'n Lutheraan gedoop, maar in die Kaap was hy lidmaat van die Nederduits Gereformeerde Kerk (soos die meeste maar). Dit was so te sê onvermydelik, want hoewel die staat Nederland volle godsdiens- en gedagtevryheid vir sy vlugtelinge, reisigers en burgers gewaarborg het, was dit in die Kaap onder die V.O.C., die maatskappy, anders gesteld.<ref name="Spohr.1968.151" /> Jy kon nié in die amptenary van die V.O.C. (vergelyk Indonesië<ref>Koch, K.E. 1970. ''The Revival in Indonesia''. Berghausen: Evangelization Publishers. p. 14: The foundation of the Protestant Church in the Dutch East Indies is regarded today with mixed feelings by the believers there. The pastors were state officials receiving their pay from the government. It was similar to the time of Contantine the Great – anyone who wanted to get on in life became a Christian in order to achieve his goal. Thus, a Christian church came into being in Indonesia which had basically freed itself neither from the heathern nor from the Hindu traditions.</ref> en Timor<ref>Koch, K.E. 1970. ''The Revival in Indonesia''. Berghausen: Evangelization Publishers. p. 121: The spiritual state of the churches was almost catastrophic. This was due to a large extent to the way the Dutch had formerly administered the colony. Every minister in the church had at the same time been a colonial official. For this reason, anyone who had wanted to obtain something from the government had been obliged to belong to the church as well. Timor, therefore, had never been evangelized, only Christianized. The former atheistic beliefs, the magic and sorcery, the promiscuity and alcoholism, all continued to prosper together.</ref>) dien as jy nie Christen was nie; al was jy ook net in naam Christen. Die vraag moet dan ook geopper word of lidmaatskap tot die Kaapse Kerk nie dalk verdere bevordering (en die bevestiging van die huwelik ter plaatse) sou begunstig het en daarom terselfdertyd 'n strategiese skuif was nie. Die Lutherane het veertig jaar lank 'n stryd gevoer om hul eie kerke op te rig in die Kaap. Von Dessin was onder die ywerige ondertekenaars (daar was 69) van die petisie/versoekskrif in die jaar 1742.<ref name="Spohr.1968.151" /> Daar was blykbaar die vrees vir huismoles van die owerheid se kant af, want hierdie ongewenste pluralisme sou tot "doodelijke oneenigheeden" in huisgesinne lei, soos die besluit op 19 Junie 1742 duidelik stel. Daar was ook die vrees dat die kindertjies en die nageslagte uit hierdie huwelike (Lutheraans/Gereformeerd) weggerokkel sal word uit die Kaapse Kerk. Die antwoord van owerheidsweë is dus, as mens die volgende lange ommehaal van woorde moet opsom, 'n besliste, onomwonde, ononderhandelbare, eenparige en volstrekte 'néé':<ref name="Spohr.1968.151" /><ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23269 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa C. 120, pp. 192-210. |access-date=24 Augustus 2021 |archive-date=24 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210824124200/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23269 |url-status=dead }}</ref> {{cquote| Waarover met aandagt geraadpleegt en daarneevens in aanmerkinge genoomen weesende dat soo wanneer de lutheraanen ter deeser plaatse gestabileert, dewelke alle op een stuk of thien na, soo het niet nog minder is, sijn getrouwt met gereformeerde vrouwen, eens wierden begunstigt met eenen leerraar van haare religie die de vrijheijd soude hebben om alhier in het openbaar te prediken en de sacramenten na haare wijse te bedienen en uijt te deelen, sij lutheraanen als dan in steede van hunne kinderen, gelijk het tot nu toe is geschied, in de gereformeerde kerk van deese plaatse te laaten doopen en vervolgens op te brengen in de aldaar geleert wordende religie, daar en teegens de kinderen dewelke hun in het vervolg souden worden gebooren, sonder dat de gereformeerde moeders derselve, hoe hard 't voor haar mogt weesen, sulx ooijt souden kunnen beletten, niet alleen daarvan souden afhouden en in hunnen godsdienst doen opbrengen, maar ook, dat nog meer is, wel soo ver souden gaan van de geene hunner kinderen dewelke bereijts in de gereformeerde religie sijn opgebragt, daarvan tot de Luijtersche over te brengen, gelijk men hiervan bereijts ter deeser plaatse exempelen heeft, 't welk dan in der tijd niet als seer groote verbitteringen en doodelijke oneenigheeden soude kunnen veroorsaaken in sodanige huijsgesinde; is dan soo hierom als ter saake dat de meergem. lutheraanen, of om eijgentlijker te spreeken, de hier boven gementioneerde principale hoofden derselver te minsten wel soo lang souden hebben behooren te wagten totdat het de Heeren Majores soude hebben behaagd sig nader te declareeren op dat geen 't welk van hier aan deselve bij onse onderdanige letteren van den 14 Julij d' an. passo. is berigt in opsigte van het getal der hier bevonden wordende persoonen dewelke de meergem. Augsburgsse Confessie syn toegedaan, sonder inmiddels een saak van die natuur dus voorbaarig te entameeren, gelijk ook om de rust en vreede in deese landen te onderhouden, met eenparigheijd van stemmen goedgedagt dat dit hier gedaan wordende versoek van de hand sal worden geweesen; }} Von Dessin sou in sy tyd nie hierdie godsdiensvryheid ervaar nie – dit geskied eers in 1779,<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=24426 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa C. 157, pp. 77-99. |access-date=24 Augustus 2021 |archive-date=24 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210824123348/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=24426 |url-status=dead }}</ref> 18 jaar ná sy dood,<ref name="Spohr.1968.151" /> of 7 jaar voor sy graf geopen mag word. Dit is juis om hierdie rede dat sy hele versameling aan die Kaapse Kerk bemaak is, "as een van die weinige selfvernuwende liggame", soos Immelman hierbo dit stel. Tot dan moes die Lutherane maar tevrede wees met kerkhou in die privaathuise van die Kaapse burgers; by geleentheid sou predikante van Deense en Sweedse skepe wat in die Kaap aangekom het hier in die huiskerke hul kerkdienste hou.<ref name="Spohr.1968.151">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter'' Darmstadt: Turris-Verlag. S. 151</ref> === Taalvaardigheid === Benewens die Frans en Latyn wat hy op gimnasium bemeester het, het sy Platduitse moedertaal hom bes moontlik gehelp om Nederlands baas te raak.<ref name="Immelman1968.20" /> Immelman vermoed Von Dessin kon dus Frans (soos De Lacaille getuig) en Duits vlot praat, hoewel hy met verloop van jare blykbaar meer tuis in Nederlands begin voel het. Te oordeel aan sy boekery, dat hy in die boeke dikwels aantekeninge gemaak het, maar bowenal in sy boeke gelees, geblaai en goed bekend was met die inhoud, voer hy aan Von Dessin kon ten minste Latyn, Grieks, Hebreeus, Engels, Italiaans en Spaans gelees het.<ref name="Immelman1968.24">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 24</ref> Hy korrespondeer veral met Holland, en hier was die dienstaal natuurlik Hollands. Omdat hy daagliks so baie met Kaaps-Hollands te doene gekry het in sy amp, maar hierdie taal ook in die daaglikse handel en wandel gebruik het (en boonop 'n vrou trou wat Kaaps-Hollands praat), het sy Duitsgeskrewe briewe dikwels 'n Hollandse kleurtjie gekry. In sy briewe in Hollands slaan weer 'n paar Germanismes deur.<ref>Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter'' Darmstadt: Turris-Verlag. S. 152</ref> Die meeste van sy briewe wat bewaar gebly het, maar ook sy ''Brieven Boek'' (1733–1744, wat veral lig werp op transaksies)<ref name="Bostoen.1996." /> en ''Memoriaal'' (1754–1757, wat 'n kykie gee in die huishoudelike lewe aan die Kaap),<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Immelman1968.15">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 15</ref> is dan ook byna uitsluitlik in Nederlands geskryf, insluitend die brief gedateer 25 Julie 1736, gerig aan die predikant Joachim Ernst Müller, te Plön, van die Duitse Sleeswyk-Holstein, waarin hy skryf dat hy graag briewe ontvang: "in deese afgeleegene uijthoek der aarde, ofte ongetwijffelt van africa, waarinne ik door de wonderbaare voeringe des almoogende gelijd, en naar desselfs goedertierenthijd in 't tijdelijke vernoegelijk geseegent ben."<ref name="Bax1970.8">[https://web.archive.org/web/20210814202233/https://knaw.versie1.online/DL/publications/PU00010214.pdf Bax, D. 1970. ''Zuid-Afrika's eerste openbare verzameling op het gebied van kunst en etnologie 1764–1821''. Amsterdam:North-Holland Publishing Company, p. 8]</ref> Hy het selfs briewe in Nederlands geskryf aan die twee grawe Von Rantzow, wat 'n ruk lank in die Kaap was, en boonop Duitsers was met dieselfde rang as syne.<ref name="Immelman1968.20" /> In sy boekeversameling is daar woordeboeke vir Latyn, Grieks en Hebreeus; grammatikaboeke ("spraakkunste") vir Italiaans, Frans en Duits; 'n Engelse, Portugese asook 'n Litous-Duitse woordeboek en Frans-Spaanse woordelys (Parys, 1621). Die volledige stel werke van [[Descartes]] is in Latyn beskikbaar,<ref name="Delmas.2010" /> so ook Leibnitz se ''Principia philosophiae'' van 1728, terwyl [[Thomas Hobbes]] in Frans en Nederlands beskikbaar is; [[Erasmus]] en [[John Milton]] se Latynse uitgawes is eweneens aanwesig.<ref name="Immelman1968.30">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 30</ref> Onder die Klassieke werke uit die oudheid tel [[Aristoteles]], [[Tacitus]], Scipio, Titus Livius, [[Cicero]] en Seneca. Al hierdie werke is volledig in Latyn.<ref name="Delmas.2010" /> Meer as die helfte van die boeke is in Nederlands geskryf;<ref name="Delmas.2010" /> trouens, die meeste boeke in sy biblioteek is in Nederland gedruk.<ref name="Bax1970.8" /> Latyn (veral deur die teologiese werke) is die sterkste mededinger op die boekrak, met hier en daar 'n paar boeke in Frans en Duits. Die boeke in Spaans en Engels kon mens op jou een hand tel.<ref name="Delmas.2010" /> Die meeste aantekeninge en opmerkings wat Von Dessin gemaak het in sy boeke was ook in Nederlands. Die opmerkings het gehandel oor die inhoud van die boek, met vermelding van bronne, of om 'n skrywer se standpunte of redenering te weerlê.<ref name="Immelman1968.34">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 34</ref> In daardie jare was dit niks ongewoons nie; vergelyk [[Voltaire]] se giftige kommentaar in [[Jean-Jacques Rousseau]] se boeke in dieselfde eeu.<ref>[http://expositions.nlr.ru/eng/ex_rare/Voltaire_Rousseau/neravenstvo.php NLR: Voltaire and Rousseau: Irreconcilable Contradiction?]</ref> In 'n boek van Savonarola, getiteld ''Meditationes in Psalmos'', wat in Leiden in 1633 gepubliseer is, staan daar vier bladsye vol aantekeninge in Von Dessin se handskrif oor die lewe van Savonarola, naas sy eie handtekening en lyfspreuk.<ref name="Immelman1968.34" /> Van hierdie aantekeninge is egter ook in Frans, Latyn en een selfs in Spaans. Maar Immelman kon nie 'n enkele aantekening in Duits opspoor nie.<ref name="Immelman1968.34" /> Van die werke (soos woordeboeke en woordelyste) is moontlik voorheen deur die VOC self laat aankoop vir amptelike gebruik vir die handel in die Ooste, wat later in onbruik geraak en verkoop is, want in Von Dessin se boekery vind mens "Een Boeck geschreven in de Chinasche Taal", maar ook 'n Bybel in Maleisies getiteld ''Biblia Malaica'' (1733), asook ''De Psalter in de Maleysche en Nederlandsche taal'' (1689) en 'n woordeboek van F. Gueynier, ''Vocabulaer, ofte woorden-boeck in't Duytsch ende Maleys'' (1677).<ref name="Delmas.2010">[https://www.academia.edu/4141945/Les_Voyages_de_l%C3%A9crit_Culture_%C3%A9crite_et_expansion_europ%C3%A9enne_%C3%A0_l%C3%A9poque_moderne_essais_sur_la_Compagnie_Hollandaise_des_Indes_Orientales Delmas, A. 2010. La "Bibliothèque du Cap", xvii-xviiie siècles. In: ''Les Voyages de l'écrit. Culture écrite et expansion européenne à l'époque moderne.'' pp. 187-214]</ref> == Nagedagtenis == 'n Enkele paar straatname is na Von Dessin vernoem: * Von Dessinlaan in Witpoortjie, Roodepoort. * Von Dessinstraat in [[Montgomery Park]], Randburg. Twee blou plaatjies is deur die [[Stigting Simon van der Stel]] by die Provinsiale Administrasiegebou, op die hoek van Waalstraat en Koningin Victoriastraat, [[Kaapstad]], aangebring. Die ronde plaatjies lui in Engels (Koningin Victoriastraat) en Afrikaans (Waalstraat) onderskeidelik:<ref>Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):79,83</ref><ref>[https://www.kraaluitgewers.co.za/18-september-1761-sa-se-eerste-groot-boekversamelaar-in-kaapstad-oorlede/ Luan Schalkwyk. Kraal-uitgewers. 2020. 18 September 1761 – SA se eerste groot boekversamelaar in Kaapstad oorlede.](sien beeld van plaatjie)</ref> {| border=1 cellpadding=4 style="border-collapse: collapse; border: 1px solid black;" |- style="vertical-align:top;text-align:center;" | style="background: blue; color: white;" | J.N. VON<br /> '''DESSIN'''<br /> whose book collection<br /> became by his bequest<br /> the First Public Library<br /> in South Africa<br /> Dwelt on this Site<br /> from 1756 to 1761 | style="background: blue; color: white;" | Hier het van<br /> 1756 tot 1761<br /> '''J.N. Von DESSIN'''<br /> gewoon wie se boekery<br /> deur sy erflating die eerste<br /> Openbare Biblioteek<br /> in Suid-Afrika<br /> geword het |} == Verwysings == {{Verwysings|4}} {{Normdata}} {{Voorbladster}} {{DEFAULTSORT:von Dessin, Joachim}} [[Kategorie:Geboortes in 1704]] [[Kategorie:Sterftes in 1761]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse immigrante uit Duitsland]] qz7cyh76nq3ax4v6kbxhmym2u85tw9h 2515056 2515055 2022-07-25T16:22:53Z Suidpunt 13232 wikitext text/x-wiki [[Lêer:Dessin-Wappen 1840.PNG|duimnael|Von Dessin familiewapen]] '''Joachim Nikolaus von Dessin''' (* 1704 in [[Rostock]]; † [[18 September]] [[1761]] in [[Kaapstad]]) <ref name="heeselombard1989.bl.64">Heese, J.A. & Lombard, R.T.J. 1989. ''Suid-Afrikaanse geslagregisters''. Deel 2, D-G. Pretoria: RGN, bl. 64</ref><ref name="Tyrrel-Glynn">Tyrrell-Glynn, W. 1968. "Von Dessin". In: De Kock, W.J. (hoofred.). ''Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek''. Deel I. Kaapstad: Nasionale Boekhandel, pp. 899 - 890.</ref><ref>Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter'' Darmstadt: Turris-Verlag. S. 141,156</ref> word deur die bemaking van sy 3 856 boekdele<ref name="Delmas.2010" /><ref name="Boëseken1985.74" /> (insluitend 9 atlasse en 72 manuskripte)<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.89">[https://web.archive.org/web/20210814202233/https://knaw.versie1.online/DL/publications/PU00010214.pdf Bax, D. 1970. ''Zuid-Afrika's eerste openbare verzameling op het gebied van kunst en etnologie 1764–1821''. Amsterdam:North-Holland Publishing Company, p. 89]</ref> en ander rariteite (''Dessiniarium'') aan die [[NG Kerk]] (Kaapse Kerk), soos in sy testament bemaak op 2 Julie 1761,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref>[https://dbnl.org/tekst/aa__001biog05_01/aa__001biog05_01_0281.php A.J. van der Aa. 1858. ''Biographisch woordenboek der Nederlanden''. Deel 4. Haarlem: J.J. van Brederode]</ref> onthou as die grondlegger van die Suid-Afrikaanse openbare [[biblioteek]]. Sy "herebiblioteek" was die grootste versameling boeke in die Kaapstad van die 18de eeu, en vorm die kern waaromheen die hele Suid-Afrikaanse biblioteekwese ontwikkel het.<ref name="vanwyk1961">[https://journals.co.za/doi/pdf/10.10520/AJA0018229X_1280 Van Wyk, C.B. 1961. Die geskiedenis van die eerste openbare biblioteek in Suid-Afrika. ''Historia'' 6 (4): 288-290.]</ref> == Lewensoorsig == === Grootwordjare: uit en weer tuis === Joachim Nikolaus von Dessin is in 1704 te Rostock gebore uit 'n ou Mecklenburgse aristokratiese familie.<ref name="Bax1970.7">[https://web.archive.org/web/20210814202233/https://knaw.versie1.online/DL/publications/PU00010214.pdf Bax, D. 1970. ''Zuid-Afrika's eerste openbare verzameling op het gebied van kunst en etnologie 1764–1821''. Amsterdam:North-Holland Publishing Company, p. 7]</ref><ref name="Delmas.2010" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.18">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 18</ref><ref name="Spohr.1968.141" /><ref name="Mullen.1976.79" /><ref name="Delmas.2010" /> Hy was die oudste van twee seuns<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Mullen.1976.79" /><ref name="Spohr.1968.141.142">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 141–142)</ref> van Christian Adolf von Dessin en Margaretha Elisabeth (née Von Hünemörder)<ref name="heeselombard1989.bl.64" /><ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Spohr.1968.141">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 141)</ref> wat in 1702 getroud is.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /> Sy broer, August Christian, is op 15 Januarie 1706 gedoop.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.141.142" /> Sy vader was 'n offisier (die Duitse bronne gee ''Kapitän'' of ''Hauptmann'') in diens van koning Karel XII van Swede.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.18" /><ref name="Spohr.1968.141" /><ref name="Mullen.1976.79" /> In 1716, toe Joachim twaalf jaar oud was, sterf sy moeder.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.18" /> Sy vader word krygsgevange geneem en leef in 1718 as “Gevangene op Parool” in Rostock; wat totale verarming vir die gesin meebring.<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.18" /><ref name="Spohr.1968.142">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 142)</ref> Sy vader tree dieselfde jaar wel in sy tweede huwelik<ref name="Wendland1965.63" /> met Catharina Juliana von Klinkowström (oorlede 1739).<ref name="Mortiz.1935" /> Joachim Nikolaus verlaat reeds vroeg die ouerhuis.<ref name="Mortiz.1935" /> Een bron vermeld die Markgravin van Brandenburg ('n Pruisiese prinses) het haar oor die 13-jarige ontferm.<ref name="Wendland1965.63" /> Gewoonlik word slegs genoem Von Dessin het as 13-jarige tot die hofhouding toegetree, waar hy as page (hofknaap)<ref name="Tyrrel-Glynn" /> gewerk het vir die Markgraaf Albert Friedrich von Brandenburg, 'n neef van Koning Frederik I Pruise, en hoe hy later sy skoolopleiding ontvang het aan die Koninklike Joachimsthaler Gimnasium in Berlyn.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.18" /><ref name="Spohr.1968.142" /><ref name="TanapC99.2.16">[http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23026 Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa. C. 99 pp. 2-16] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210819204357/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23026 |date=19 Augustus 2021 }} (kyk voetnota)</ref> Ondertussen sit Joachim se vader in 'n versoekskrif (12 Augustus 1718) aan die Hertog Leopold von Mecklenburg sy benarde situasie uiteen. Sy oudste het wel as page tot die koninklike hof van Pruise toegetree, en nog net hier en daar skort iets met sy onderhoud. Sy jongste seun het hy in die sorg van 'n plattelandse predikant gelaat, maar dié knaap is egter op die afdraande pad, tot groot verdriet en kommer van die vader, en juis daarom vind hy troos in sy oudste seun se goeie gedrag en vooruitgang.<ref name="Mortiz.1935" /> Christian Adolf von Dessin skryf op 12 April 1721 aan sy swaer Joachim Otto von Hünemorder oor die vordering en vooruitgang wat sy 17-jarige seun nou maak. En dit strek hom, as vader, tot “eer, vreugde en vertroosting”. Nie alleen is Joachim Nikolaus von Dessin vlytig en deur almal geliefd nie, maar hy is ook goed onderleg in Frans en Latyn.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Immelman1968.18" /><ref name="Spohr.1968.142" /> Christian Adolf von Dessin sterf in 1722.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Immelman1968.19">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 19</ref> Mentzel (wat Von Dessin later weer in die Kaap sou raakloop) onthou sy skoolmaat en tydgenoot<ref name="Tyrrel-Glynn" /> in sy reisbeskrywing so:<ref name="Mentzel1785" /> {| class="wikitable" ! scope="col" style="width: 300px;" | Oorspronklike Duits ! scope="col" style="width: 300px;" | Afrikaans (Immelman-vertaling)<ref name="Immelman1968.18" /> |- | Ich habe ihn von Jugend auf gekannt. Er ist Anno 1720, mein Coætanus und Schulkamerad bei einem Professor des Joachimthalschen Gymnasii in Berlin, Namens Wencko, einem ehemaligen Jesuiten gewesen, welcher außerhalb dem Gymnasio eine Privat Kostschule heilt. Damals trug dieser Herr Dessin die Livree der Marggräfin Albrecht Königl. Hoheit, und es hieß, diese Prinzeßin wolte ihn studiren lassen; Allein nach Höchstdero seligem Absterben, mochte er wohl sein Unterkommen nicht gefunden haben; denn er war bald und noch sehr jung nach Afrika gegangen, […] || Ek ken hom al van my jeug af. In 1720 was hy my tydgenoot en skoolmaat in die Joachim-Gymnasium in Berlyn onder 'n bejaarde Jesuïet, professor Wencke, wat buiten die gimnasium 'n privaat kosskool bestuur het. Von Dessin het destyds die livrei gedra van H.K.H. die markgravin Albrecht, d.w.s. hy is op koste van die Prinses opgevoed. Dit skyn egter dat hy ná haar afsterwe geen pos aan die hof gekry het nie, want kort daarna, toe hy nog bloedjonk was, het hy na Afrika vertrek. |} Nog nie, want Von Dessin maak in hierdie jare nou eers sy opgang by die Brandenburgse Hof. Hy word in 1723 tot kamerjonker (of kamerheer)<ref name="vanwyk1961" /><ref name="Tyrrel-Glynn" /> benoem<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Mullen.1976.79" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Spohr.1968.143" /> Hy verlaat egter die diens in 1725 en keer na Mecklenburg terug, en leef daar vir ’n rukkie op die erfenissie wat sy moeder gelaat het.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Spohr.1968.143">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 143)</ref> Daarna gaan hy amptelik op 7 November 1726, as “Jochem Niclaesz Dessin” in die boeke, as soldaat in diens van die V.O.C., op die ''Ketel'' aan boord in Amsterdam; ingeskryf teen 'n gasie van nege gulden per maand.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Spohr.1968.143" /><ref>[https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/index/nt00444/ca475916-c864-11e6-9d8b-00505693001d Nationaal Archief: VOC: Opvarenden, Voornaam opvarende: Jochem]</ref> Iets oor die skip self: Die ''Ketel'' is in 1721 op die Rotterdamse skeepswerf gebou, en vir hierdie vaart gebruik deur die Kamer van Amsterdam. Die skipper agter die stuur is Jacobus Toorn (of Jakob Thoorn).<ref>[https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/index/nt00444/ca45b084-c864-11e6-9d8b-00505693001d Nationaal Archief: VOC-opvarenden – Jacobus Toorn]</ref> Hy vertrek uit Texel op 7 November 1726, maar moes blykbaar omdraai, want die skip is vir 'n week lank, vanaf 21 November tot 28 November 1726, terug in Texel. Vier seeliede het gedros, en een soldaat het matroos geword. Die skip het ook in Engeland aangedoen by Portsmouth vanaf 5 Desember tot 19 Desember 1726.<ref name="huygensvoyage2675.2">[http://resources.huygens.knaw.nl/das/detailVoyage/93757 Details of voyage 2675.2 from Texel to Batavia]</ref><ref name="vanwyk1961" /> Uiteindelik kom die skip in die Kaap aan op 16 April 1727, waar Von Dessin voet aan wal sit,<ref name="heeselombard1989.bl.64" /><ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Wendland1965.63">[https://www.carolinum.de/wp-content/uploads/042_sommer65.pdf Wendland, W. 1965. Joachim Nikolaus von Dessin. ''Carolinum'' 28(42) Sommer. S. 63]</ref><ref name="Mullen.1976.79">Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):79</ref><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Delmas.2010" /><ref name="Spohr.1968.146">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 146)</ref> vertrek presies 'n maand later uit die Kaap op 16 Mei 1727 en kom in Batavia aan op 24 Julie 1727.<ref name="huygensvoyage2675.2" /> Die reis vanaf Texel tot in die Kaap het dus 160 dae geduur, oftewel 5 maande, 1 week en 2 dae. Die ''Ketel'' vertrek eers weer op 26 Oktober 1727 uit Batavia, kom in die Kaap aan op 26 Januarie 1728, vertrek weer op 9 Februarie 1728 uit die Kaap, en kom in Goeree op 14 Junie 1728 aan.<ref>[http://resources.huygens.knaw.nl/das/detailVoyage/97545 Details of voyage 6714.2 from Batavia to Goeree]</ref> Vergeleke met die vaart tussen Texel en die Kaap, het die terugreis vanaf die Kaap na Goeree dus 126 dae, oftewel 4 maande en 5 dae geduur. === 'n Nuwe lewe aan die Kaap === ==== Die besluit ==== Dit bly 'n raaisel waarom Von Dessin so 'n radikale besluit geneem het. Om jou uitmuntende geleerdheid en adellike hoflewe as kamerjonker én edelman sommerso te verruil vir 'n hoogs primitiewe bestaan in 'n vreemdelingelegioen, gewoonlik ook nog bevolk deur die jongmans uit 'n armoedige agtergrond,<ref name="Delmas.2010" /> het mense met rede laat gis.<ref name="Spohr.1968.143" /> Van die geskiedskrywers het 'n paar skote in die donker gewaag, wat geeneen deur bepaalde bewyse gestaaf word nie.<ref name="Tyrrel-Glynn" /> Mentzel voer aan die dood van die Markgravin (sy beskermvrou) het 'n doodloopstraat of uitsigloosheid vir verdere bevordering, opvoeding, ontwikkeling en toekomsmoontlikhede aan die Brandenburgse vorstehuis beteken.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Wendland1965.63" /> Dit bly 'n moontlikheid, al is dit dan ook nie dadelik, soos Mentzel in sy reisbeskrywing beweer het nie. Ander voer aan die jongman se Wanderlust en avontuurlus/-sin was te groot vir hierdie klein, eng, vervelige, voorspelbare en bekrompe Duitse vorstehuisie, wat tog net sy vooruitgang sou strem.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Spohr.1968.143" /><ref name="Mullen.1976.79" /> Al het die Goue Eeu reeds 'n paar dekades tevore oorgewaai, is Amsterdam steeds dié trekpleister vir avontuurlustige jongmense, wat gelok is deur verhale van “fabelagtige rykdom van die Verre Ooste”.<ref name="Immelman1968.19" /> Die soldatelewe sien wel bietjie anders daaruit. In dieselfde asem kon die armoede tuis (deur sy vader se gevangesetting) hom na die welvarender Holland gedryf het.<ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Spohr.1968.143" /> Dit was niks ongewoon van sy verarmde standgenote om, net soos hy, by die V.O.C. 'n skoon lei te begin nie. Maar om soldaat te wees, het egter wel beteken jy behoort tot die laagste stand onder die aangesteldes van hierdie Hollandse maatskappy,<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.143" /> “die voorspoedigste en grootste handelsonderneming van die eeu.”<ref name="Immelman1968.19" /> Van die ou geskiedskrywers beweer selfs Joachim Nikolaus von Dessin was in 'n tweegeveg betrokke,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Spohr.1968.143" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Mullen.1976.79" /><ref name="Mortiz.1935" /> of 'n geskil<ref name="Delmas.2010" /> en het op die vlug geslaan, maar hierdie stelling word as versinsel beskou.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Immelman1968.19" /> Daar bestaan geen dokument wat hierdie bewering staaf nie.<ref name="Immelman1968.19" /> Toe 'n hofsaak buitendien tussen die Von Dessins en die Von Ketelhodts oor erfgrond tien jaar later woed, sou die teenparty ongetwyfeld hierdie puntjie kon opgehaal het. Al wat die Von Ketelhodts egter van Joachim Nikolaus von Dessin af weet, is dat hy nuwe heenkome in Holland gaan soek het toe sy erfgeldjies opgedroog het.<ref name="Mortiz.1935" /> Opvallend genoeg is dit wel sy oom, Joachim Christian von Dessin, wat in 1704 in 'n tweegeveg in Hongarye gesneuwel het.<ref name="Mortiz.1935" /> ==== Sosiale opgang ==== Solank [[Pieter Gysbert Noodt]] goewerneur van die Kaap was, dien Von Dessin nog as soldaat.<ref name="Immelman1968.19" /> Met die afsterwe van die goewerneur in 1729 ontdek die owerheid blykbaar Von Dessin se verborge talente: hy word in daardie jaar van sy militêre diens vrygestel en benoem tot klerk by die Sekretariaat van Justisie teen 20 gulden per maand.<ref name="vanwyk1961" /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="TanapC99.2.16" /> 'n Ander bron voer aan hy het gewoon die assistent van die sekretaris van die raad van justisie geword. <ref name="Tyrrel-Glynn" />Uiteindelik kom sy kennis van [[Latyn]] tot sy reg: hy sit sy studies nauurs voort en later praktiseer hy as notaris vir byverdienste;<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.64" /> die talryke (meer as 300) regsboeke in sy biblioteek getuig daarvan.<ref name="Immelman1968.20">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 20</ref> Op 10 Desember 1730 is hy met Christina Ehlers (gebore 1703 in die Kaap) getroud; sy is die dogter van die meesterbakker/bakkersbaas Christian Ehlers en Barbara de Savoye.<ref name="vanwyk1961" /><ref name="heeselombard1989.bl.64" /><ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="TanapC82.104.106" /><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Mullen.1976.79" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Immelman1968.19.20">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 19-20</ref> Christian Ehlers (ook gespel Christiaan Eelers) het net soos Von Dessin ook as soldaat van Duitse afkoms<ref name="Wendland1965.64" /> in die Kaap aangekom, in 1697 vryburger geword en vanaf 1700 meesterbakker geword,<ref name="Spohr.1968.147">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 147)</ref> maar is in 1704 oorlede.<ref name="TanapC82.104.106" /> Barbara Theresia de Savoye is 1673 in Gent gebore.<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Wendland1965.64" /> Sy is die dogter van Hugenootstamvader Jacques de Savoye en Marie Madeleine le Clercq van Tournai (of: Tournay), wat per skip, die ''Oosterlandt'', in 1688 na die Kaap gekom het. Ná haar eerste man se afsterwe in 1704, trou sy met Elias Ki(e)na van Amsterdam in 1706. Barbara is in 1729 oorlede, dus, vóór die troue van die egpaar Von Dessin.<ref>Botha, C.G. 1939. ''Die Kaapse Hugenote''. Vertaling: Malherbe-Leliveld, M. Kaapstad: Nasionale Pers. pp. 106-107</ref><ref name="TanapC82.104.106">{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=22768 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 82, pp. 104-106. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=21 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210821125003/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=22768 |url-status=dead }}</ref> Barbara Theresia de Savoye was duidelik 'n vermoënde vrou, as mens haar testament deurlees wat sy aan haar twee volwasse kinders (van Ehlers) en drie minderjarige kinders (van Kina) bemaak het. Gemeet aan haar slawe en lyfeienes, het 'n huis, 'n erf, "plaats ofte hoffstede" (dus, 'n [[plaas]]) met lewende hawe, maar ook heelwat implemente van die bakkery aan haar behoort.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/mooc/main_article.cfm?id=MOOC8%2F5%2E22a |title=Inventories of the Orphan Chamber Cape Town Archives Repository, South Africa: 6 Januarij 1729 |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=22 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210822083743/http://databases.tanap.net/mooc/main_article.cfm?id=MOOC8%2F5.22a |url-status=dead }}</ref> Daarbewens het sy ook diere en plaasimplemente op haar seun se plaas besit.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/mooc/main_article.cfm?id=MOOC8%2F5.22b |title=Inventories of the Orphan Chamber Cape Town Archives Repository, South Africa: MOOC8/5.22b 16 Januarij 1729 |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=22 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210822083742/http://databases.tanap.net/mooc/main_article.cfm?id=MOOC8%2F5.22b |url-status=dead }}</ref> Maar Christina Ehlers self het hoofsaaklik net linnegoed, eetgerei, 'n bed, 'n katel en 'n slavin geërf.<ref>[http://databases.tanap.net/mooc/main_article.cfm?id=MOOC8%2F5.22c Inventories of the Orphan Chamber Cape Town Archives Repository, South Africa: MOOC8/5.22c 6 Februarij 1729]</ref> Op die vraag waarom 'n edelman met geleerdheid (slegs enkeles aan die Kaap was goed toegelê in die Latyn en Frans) hom met die dogter van 'n eenvoudige bakker sou bemoei (sowel haar biologiese as stiefvader was bakkers), glo van die biograwe Von Dessin het sy pad na sosiale opgang in die Kaap ingetrou. Hy was in 1730 immers maar oor net meer as 'n jaar lank 'n klerk by die Sekretariaat van Justisie,<ref name="Spohr.1968.147" /> die aantal hubare vroue aan die Kaap van Europese afkoms kon mens op jou vingers tel (daar was ook geen adellikes onder hulle te kus en te keur nie), en bowendien was hierdie familie reeds goed ingesete, en toebedeel met aansienlike grondbesit.<ref name="Spohr.1968.147" /> Hierdie sterk familiebande sal tot sy voordeel strek. Selfs uit die graf kon die invloedryke “skoonvader”, Elias Kina (ook 'n broodbakker sedert 1712 vir verbygaande skepe,<ref name="TanapC37.46.63">{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=22027 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 37, pp. 46-63. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=21 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210821125010/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=22027 |url-status=dead }}</ref> in 1714 oorlede) Von Dessin toegang bied tot die regte kringe en sosiale opgang moontlik maak.<ref name="Mortiz.1935" /> Kina was voorheen 'n intieme vriend van Adam Tas.<ref name="Immelman1968.20" /> Von Dessin se vrou se bloedverwante of aangetroude familie, soos die De Savoyes, Kinas, d’Aillys en Rheniusse was koloniste van aansien.<ref name="Immelman1968.22" /> In 1731 doop die egpaar Von Dessin hul enigste kind en dogtertjie Barbara Theresia von Dessin,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Spohr.1968.147" /><ref name="Mullen.1976.79.80">Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):79-80</ref><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="vanwyk1961" /> wat op 16 Desember 1731 gebore is.<ref name="heeselombard1989.bl.64" /> Oor presies wanneer Von Dessin tot boekhouer bevorder is in die V.O.C., heers daar geen eenstemmigheid nie: een voer 1733 aan,<ref name="Immelman1968.19" /> maar dit blyk eerder 1735 is die juiste jaartal.<ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Spohr.1968.147" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="TanapC99.2.16" /> In die kladnotule van 21 Junie 1735 staan daar: "Dessein tot boekhouder à ƒ30 gevordert."<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23022 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 98, pp. 74-78. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=21 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210821135528/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23022 |url-status=dead }}</ref> Na meer as 10 jaar ná sy aankoms beklee hy die belangrike pos van Sekretaris van die Weeskamer,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Coetzee1968.409">Coetzee, P.C. 1968. Die Afrikaner en die Biblioteek. In: Pienaar, P. de V. (red.). ''Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner''. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Bpk. p. 409</ref><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Mullen.1976.80">Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):80</ref><ref name="Spohr.1968.147" /> teen nog 30 gulden per maand.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.147" /> Op 24 Desember 1737 het Von Dessin die eed afgelê.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23112 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 105, pp. 21-26. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=18 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210818153154/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23112 |url-status=dead }}</ref> Vergeleke met die karige soldy waarmee hy begin het en vir twee jaar (108 gulden per jaar) sedert sy aankoms moes tevrede wees, is sy salaris as beampte heel skaflik. As assistent styg sy inkomste vanaf 240 gulden per jaar geleidelik tot op 360 gulden per jaar.<ref name="Spohr.1968.147" /> In 1743/1744 is hy, met behoud van hierdie pos, deur die Kommissaris baron G.W. van Imhoff bevorder tot onderkoopman<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Bostoen.1996." /> teen 40 gulden per maand, dus 480 gulden per jaar.<ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Spohr.1968.147" /><ref>[http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23376 Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 123, pp. 94-138]</ref> Daar is egter sedert 1740 reeds aansoek gedoen om bevordering tot hierdie posisie.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23189 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 113, pp. 94-103. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=21 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210821154837/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23189 |url-status=dead }}</ref> Toe die goewerneurgeneraal Gustaaf Willem van Imhoff in Februarie 1743 by die Kaap aandoen, het Von Dessin sy kans waargeneem om bevordering te vra tot die rang "onderkoopman", met behoud van die ander pos, wat die volgende jaar ook toegestaan is.<ref name="Mortiz.1935" /> Die rang self was eintlik onbelangrik, en daar was geen beperkte hoeveel mense wat hierdie rang mag hê nie, maar dit is vir onkreukbaarheid en verdienstelikheid beloon.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Spohr.1968.147" /><ref name="Wendland1965.64" /> Von Dessin het egter nie alleen kantoorwerk gedoen nie. Hy het hom ook in die handel begewe, soos die baie ander koloniste. Sy huis is beskikbaar gestel vir inwoning of huisvesting aan skeepsoffisiere en reisigers, wat tot maande kon vertoef (en hy het handelskorrespondente met wie hy goed bevriend was gevra om 'n goeie woordjie vir hom te doen onder hul kennisse). Loonorders van Kompanjiesdienare kon teen 'n vaste wisselkoers aan die Kaap opgekoop word en in Nederland teen 'n hoër koers ingekasseer word, wat 'n wins gelewer het.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Immelman1968.20" /> Von Dessin se eintlike welgesteldheid is nie te vinde by die salaris wat die V.O.C. aan hom betaal het nie. Dit kan eerder toegeskryf word aan die handel, spekulasie, die notarispraktyk, deur herberg te verskaf, en teen die laat vyftigerjare het Von Dessin verskeie huurhuise besit en geld op verband uitgesit. Lewende hawe soos beeste, skape en varke wat hy besit het, het op vriende se plase gewei.<ref name="Immelman1968.21">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p.21</ref> Samevattend kan gesê word Von Dessin het vinnig opgang gemaak danksy 'n goeie opvoeding, intelligensie, aanpassingsvermoë (wat sy beheersing van Nederlands insluit),<ref name="Immelman1968.20" /><ref name="Wendland1965.65" /> 'n gunstige huwelik, goeie kontakte en die opbou van 'n ruim portefeulje.<ref name="Bostoen.1996." /> Maar dan was daar ook die twee erfporsies van familielede wat hierby ingereken moet word, wat die uitkoms was ná 'n lang en uitgerekte hofsaak in Duitsland. === Die hofsaak === In 1731 erf Von Dessin by sy grootmoeder van vaderskant. Sy sterf as weduwee en hofdame (“Hofmeisterin”) van Worgewitz in Plön.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.149">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter.'' Darmstadt: Turris-Verlag. S. 149</ref> In 1737 begin 'n lang en uitgerekte hofsaak wat tot 1754 sal voortduur.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.149" /> Reeds in 1745 het Von Dessin gehoor dat sy oom, die luitenant (uit diens) Joachim Otto von Hünemörder, voorheen die besitter van drie landgoedere (Fiensdorf, Alversdorf en Harmsdorf) gesterf het. Op 26 Mei 1745 het Von Dessin, as susterskind van die afgestorwene, deur die prokureur van sy broer (dr. Andreas Vogel, van Rostock) ook aanspraak op die boedel gemaak. Die antwoord van sy verteenwoordiger is op 12 Junie 1746 aan hom geskryf, maar kom eers teen die einde van die jaar in die Kaap aan. Nou juis op daardie oomblik was Von Dessin as kommissaris op sy diensreis/uitgebreide inspeksietoer na die binneland; hy keer eers teen einde April 1747 terug Kaap toe. In Oktober 1747 besoek sy broer (August Christian) hom in die Kaap om hierdie erfsaak te bespreek. August Christian vertoef tot 28 April 1748 en keer weer terug Duitsland toe.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.148">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter.'' Darmstadt: Turris-Verlag. S. 148</ref> Van die boedel sou August Christian egter nie 'n reaal of 'n penning te siene kry nie, want hy sterf in 1753, min of meer 'n jaar vóór die hofgeding uiteindelik in 1754 tot 'n einde kom, en daar met die Von Ketelhodts (wat die alleenreg wou hê op hul vader se landgoedere) tot 'n vergelyk gekom is.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.149" /> Nietemin bemaak Von Dessin op 2 Julie 1761 aan sy broer die volgende:<ref name="Bouwstoffen" /> {{cquote| eene som van 2000 Rijkx. voorts nog de „Hunemulderse en Schaakse erffenisse”, die, door † van mijn' oom en moeye van moederszijde uit voorm. Hertogdom Mecklenb., rechtmatig aanbestorven en thans nog onder frivole cavellatien van mijn neef den heer v. Keetelhoed berustende, die sedert vele jaren dies afleveringe door veele onreedelijke uitwegen heeft gezocht, zoodat ik deswegens tot verkrijging dier erffenisse heb moeten aanstellen en qualificeren, den heer Jan George Burgman dr. en profr, te Rostock enz. }} Dit is onduidelik of ''moeye'' die vervorming van ''moei'' is, die ou Nederlands vir ''tante'', in die enkelvoud. ''Moeye'' kan egter ook die meervoud wees, vir ''moeien'' (dus, ''tantes''), waarvan die slot –n moontlik nie in die spreektaal uitgespreek word nie. Nou verskil die bronne: volgens die een bron is Joachim Nikolaus von Dessin altesaam 3 000 riksdaalders toebedeel;<ref name="Mortiz.1935" /> 'n ander vermeld slegs 2 000 riksdaalders.<ref name="Spohr.1968.149" /> Maar albei is dit eens: 1 000 hiervan laat hy aan sy skoonsuster (Luise Sophia von Kalkreuther, nou weduwee ná August Christian se afsterwe)<ref name="Spohr.1968.149" /> reeds in 1758 na.<ref name="Mortiz.1935" /> Die res van sy erfporsie hou die opvolger van dr. Vogel, by name notaris en die burgemeester, dr. Johann Georg Burgmann, van Rostock, sommer vir homself. Hiervan was Von Dessin, woonagtig in Kaapstad, natuurlik salig onbewus.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.149" /> Sy onkunde spreek boekdele in sy testament, waarin hy die heer Ketelhodt beskuldig dat sy erfgeld "onder frivole cavellatien" van hom weerhou is.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.149" /> Asof hierdie onkunde in sy testament nie duidelik, tragies en ironies genoeg is nie, bedank hy boonop in 1758, per brief, op oordrewe wyse en met die hoogste titulatuur en dienspligtigheid die einste dr. Burgmann, uit pure verligting dat die hofsaak uiteindelik verby is, met die woorde: ''Ew. HochEdel-gebohr. werden mich hierdurch Zeitlebens zum höchsten verpflichten, und mir endlich erlauben, daß nebst schuldigster Empfehlung mit Offerte meiner Person mich nenne, HochEdelgebohrner, Hochgeehrtester Herr Doktor Ew. HochEdelgebohrn. verschuldigster Diener J. N. von Dessin.''<ref name="Mortiz.1935" /> Maar nog is het einde niet. Op 26 Februarie 1762 stuur die weesmeester 'n kopie van die 1761-testament (Joachim von Dessin se laaste testament) en aanwysings van die erfenis (4&nbsp;800 Carolusgulden) na Amsterdam, en deur die bemiddeling van 'n vriend van die oorledene, senator Peter Heinrich Tesdorf in Lübeck, aan die Hertoglike Land- en Regsbank in Güstrow, word die erfgename gevra om hul geld in ontvangs te neem. Die geld is in Amsterdam afgehaal en aan die erfgename uitbetaal. Hierdie erfgename is August Christian von Dessin se weduwee (Luise Sophia von Kalkreuther) en haar twee dogters, Cornelia Elisabeth en Elisabeth Friederike von Dessin. Die seun, August Friedrich von Dessin, het reeds as vaandrig van een van die Pruisiese dragonderregimente tydens die [[Sewejarige Oorlog]] gesneuwel.<ref name="Mortiz.1935" /> Die prokureur Burgmann het egter versuim om die 1 000 riksdaalders van 1758 aan die weduwee uit te betaal. Dit het 'n hofstryd gekos waarby Luise Sophia von Kalkreuther en later die voog van haar twee dogters, Henning Otto von Below auf Deven, by betrokke was. Toe die 1 000 riksdaalders uitbetaal is, bly die 2 000 riksdaalders (wat nog heeltyd in die prokureur se hande was) van die "Hunemulderse en Schaakse erffenisse" nog oor wat Joachim Nikolaus von Dessin nooit in sy leeftyd sou gesien het nie. Al wat Cornelia Elisabeth en Elisabeth Friederike von Dessin in 1766 hiervan ontvang (hul moeder is toe reeds oorlede) was 648 daalders en 27 sjielings, en ook maar net nadat 'n skikooreenkoms tussen die partye bereik is. Die twee dogters was die laaste spruite van die Von Dessin-familie.<ref name="Mortiz.1935" /> === Laaste lewensjare === Sy dogter, Barbara Theresia, sterf in 1750.<ref name="Bax1970.7" /> Sy vrou, Christina Ehlers, is in 1752 oorlede.<ref name="Bax1970.7" /><ref name="Spohr.1968.147" /><ref name="TanapC99.2.16" /> Weens swak gesondheid tree Von Dessin uit die Kompanjie in 1757<ref name="Tyrrel-Glynn" />, met die versoek om sy rang as onderkoopman en sy besoldiging te behou. Dit word hom toegestaan.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23788 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 135, pp. 272-277. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=22 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210822133040/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23788 |url-status=dead }}</ref><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Mullen.1976.81">Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):81</ref><ref name="Spohr.1968.155">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter Darmstadt: Turris-Verlag. S. 155</ref><ref name="Wendland1965.64" /> Teen hierdie tyd het Von Dessin reeds vier woonpersele besit, maar bring sy laaste lewensjare deur in 'n goed ingerigte huis in Waalstraat.<ref name="Tyrrel-Glynn" /> Von Dessin sterf op 18 September 1761.<ref name="heeselombard1989.bl.64" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Mullen.1976.81" /><ref name="Spohr.1968.156">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter Darmstadt: Turris-Verlag. S. 156</ref><ref name="Wendland1965.64" /> === Graf === Von Dessin het grafplek no. 27 in die [[Groote Kerk]] op 12 Oktober 1752 teen ƒ160 gekoop:<ref name="Immelman1968.22" /><ref>[https://archive.org/details/bouwstoffenvoord02spoe/page/276/mode/2up?q=van+dessin Spoelstra, G. 1907. ''Bouwstoffen voor de geschiedenis der Nederduitsch Gereformeerde Kerken in Zuid-Afrika''. Kaapstad. p. 279]</ref> {{cquote| Donderdag den 12 October 1752. Op ’t versoek van den ouderling de E. David d’Ailly, is aan den ondercoopman en secretaris der Weeskamer alhier, Sieur Joachim Nicolaas van Dessin, in vollen eygendom gegeeven, een graf, alhier in de kerk geleegen sijnde No. 27, en sulx voor de ordinaire somma van eenhondert en sestig Caroli guldens, waarvan aan gem. Sr Van Dessin een behoorlijk transport sal worden behandigt. }} In sy testament versoek Von Dessin dat ná sy teraardebestelling die graf eers na vyf-en-twintig jaar oopgemaak mag word. Die beendere van sy vrou en dogter (wat hom reeds ontval het) moet dan saam met syne in 'n kissie versamel word en herbegrawe word:<ref>[https://archive.org/details/bouwstoffenvoord02spoe/page/296/mode/2up?q=van+dessin Spoelstra, G. 1907. ''Bouwstoffen voor de geschiedenis der Nederduitsch Gereformeerde Kerken in Zuid-Afrika''. Kaapstad. p. 299]</ref> {{cquote| Verder legateer ik aan enz. behalve de som van 2000 guldens nog mijne grafstede No. 27, in de Caabse kerk, waarvan de erfgrond-brief is gedateerd 1 Oct. 1752, in dewelke ik egter na mijn afscheid uyt deese wereld zal moeten besteed ([[sic]]) worden, zullende die grafstede, vervolgens binnen 25 jaren daaropvolgende niet moge geopend worden, dat na verloop van die tijd zulle de gebeenten van mijn, mijne vooroverleden vrouw en kind bijeenverzameld worden in een klein kistje en weder in het graf gelegd. }} 'n Plekkie is ook vir vriende ingeruim. Aan die Nöthlings (Neethlings), dit is nou die ouers van Johanna Duminy, wat in taalkundige en geskiedkundige kringe bekend is vir haar dagboek uit 1790, is in die testament 'n ruime geldporsie bemaak. Dit is uit dank en erkentenis toe hulle hul intrek by sy huis geneem het tydens sy laaste jare, en veral mev. Nöthling het hom in sy laaste siekte verpleeg. Von Dessin het aan hulle ook die reg nagelaat om in sy graf (die een in die Groote Kerk) begrawe te word. Van hierdie reg het hulle gebruik gemaak.<ref name="Immelman1968.22">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968'' Kaapstad: A.A. Balkema. p.22</ref> Die testament bepaal:<ref>[https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/archief/1.04.02/invnr/6871/file/NL-HaNA_1.04.02_6871_0421 Nationaal Archief, Inventarisnommer 6871 Nrs. 5616-5739]</ref> {{cquote| Nog Legateeren ik aan den ten deesen Casteele bescheydene Sergeant Benjamin Nothling en desselfs huysvrouw Johanna Lombard, ten aansien hy Nothling mij in mijne jongst gehad hebbende swaare siekte trouw en onvermoeyt ten dienst is geweest en dog dagelix alle mogelijke handrijkinge doet, een somma van twee Duijsend Guldens indische Valuatie, alsmeede mijn grafsteede, die ik hier in de Caabsche Kerk heb, sub No 27, waarvan de Erfgrond brief is gedateerd 17 Oct.ber 1752 […] }} In die inventaris staan eweneens duidelik:<ref name="MOOC8/10.76">[https://archive.is/ULngI Inventories of the Orphan Chamber Cape Town Archives Repository, South Africa, MOOC8/10.76]</ref> {{cquote| aan den sergeant Benjamin Nöthling en desselfs huijsvrouw Johanna Lombaar, […] desselfs grafsteede in de Caabse kerk sub n:r 27 }} === Die Testament === Sy testament word beskou as 'n blykie van waardering vir die lewensgehalte wat Von Dessin in die Kaap kon geniet het.<ref name="Delmas.2010" /> Die oorgeskrewe kopie van die testament kan [https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/archief/1.04.02/invnr/6871/file/NL-HaNA_1.04.02_6871_0415 hier, handgeskrewe, besigtig] word. In die protokol van die 'Politiesecretaris' Johann Blankenberg staan dat Joachim von Dessin by die opstel van sy testament "ziekelijk van Licham, egter bij vollen verstande en gebruik van Sinnen" was. Maar ''compos mentis'' was hy nie heeltemal nie. Sy broer, August Christian, tel onder die erfgename. Sy broer is egter reeds in 1753 oorlede; nuus waarvan die testateur reeds teen ten minste 1758 moes verneem het. Ook sy broerskinders, dit is die kinders ('n seun en twee dogters) van August Christian, word as erfgename benoem, sou hul vader ondertussen tot sterwe kom: "aan mijn broeder August Christiaen van Dessin of by zijn overl. aan zijne erfgenamen, waarvan de oudste zoon gedoopt is op mijn naam v. Joachim Nicolaas en allen thans wonen in ’t hertogdom Mecklenburg". Dié naam van die oudste seun is egter verkeerd; sy naam is August Friedrich von Dessin (gebore 1742, oorlede 1762).<ref name="Mortiz.1935">[http://mvdok.lbmv.de/mjbrenderer?id=mvdok_document_00003731 Moritz, E. 1935. Joachim Nikolaus von Dessin. In: ''Mecklenburgische Jahrbücher'', Band 99 (1935), S. 209–218]</ref> Luise Sophia von Kalkreuther, sy skoonsuster (en haar dogters) het dus benewens die 1 000 riksdaalders in 1758 ook die 2 000 riksdaalders in die 1761-testament geërf, plus dan nog Joachim Nikolaus von Dessin se Hünemörder- en Schaakse erfenis (wat veronderstel was om 2 000 riksdaalders te wees).<ref name="Mortiz.1935" /> Benewens die manuskripte en boeke wat aan die Kaapse Kerkraad nagelaat is, is daar ook 'n legaat van 1 000 riksdaalders nagelaat met die opdrag om van die rente nuwe boeke mee aan te koop.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Boëseken1985.74" /> Sou die Kaapse Kerk nie hiervoor te vinde wees nie, moet al Von Dessin se eiendom oorgedra word aan die Weeskamer. Die Kaapse Kerk verbeur dan ook sy 1 000 riksdaalderlegaat vir die boeke-aanwinste. Soos opgestel op 2 Julie 1761 en onderteken in die Kaap op 12 Julie 1761,<ref name="MOOC8/10.76" /> enkele maande voor sy dood, staan daar (die belangrikste dele word uitgelig):<ref name="Bouwstoffen">[https://archive.org/details/bouwstoffenvoord02spoe/page/296/mode/2up?q=van+dessin Spoelstra, G. 1907. ''Bouwstoffen voor de geschiedenis der Nederduitsch Gereformeerde Kerken in Zuid-Afrika''. Kaapstad. p. 298-299]</ref> {{cquote| Ende alsnu ter nieuwer dispositie tredende, zoo verclaarde vooreerst te legateeren, maaken ende bespreeken, aan deese Caabse Kerke: mijne geheele bibliotheecq, met alle daarbij sig bevindende manuscripten, alsmede de daartoe behoorende zacken, groote loquetten, en klyne boek-lessenaars; voorts alle mathematische en astrologische instrumenten, mitsgaders ook alle de beste mijner schilderijen, ter voller keure van den Eerwaarden Kerkenraad, ofte ter uytsoekinge van degeene die daarvan kennisse hebben, en door welgem. HaarEerw. daartoe gequalificeert zullen zijn. Dit alles egter met volstreckt beding, dat deese mijne voorm. bibliotheecq en verdere hierboven gemelde vermakingen, op geenerhande wijse zal mogen werden veralieneerd, aangemerkt '''mijne intentie ende begeerte is, dat deese mijne''' hierboven staende '''vermakinge zal strecken tot een grondslag van eene publicque bibliotheecq, ten nutte van ’t algemeen''', met jaarlijxe vermeerderinge van deselve door boeken van alle faculteyten en geleersaemheyd, waardoor een yder in zijne besondere weetenschap zal kunnen werden gedient, ten welken opsigte ik dan, en opdat die vermeerderinge ook buyten eenige kosten der Diacony kunne geschieden, aan de Diacony alhier vermaeke '''en bespreeke eene somme van een duysend rijxdalers, omme uyt dies revenuën eene behoorlijke vermeerderinge van jaar tot jaar op bovengesegde bibliotheecq te kunnen doen'''; vermakende ik voorts nog aan meergem. Caabse kerk alle zoodanige boeken, als vanweegens den Eerwaarden en Hooggeleerden Heer Daniel Pels, thans conrector des Latijnsche School tot Amsterdam, ofte door andere, nae mijn dood, voor mijne reekg alhier mogten aangebragt worden; '''met ’t welk''' een en ander '''ik''' vastelijk en '''meene na mijn dood, aan ’t Gemeenebest nog een goed nut te zullen kunnen doen, waartoe ik altijd zooveel in mij is geweest zeer gaarne heb willen behulpsaem weesen''', versoekende ten dien eynde seer instantelijk den E. Agtb. Heer Commissaris Politicq, de Eerwaarde Heeren predicanten mitsgaders ouderlingen en diaconen, uytmaekende ’t Eerwaerde Collegie van kerkenraade alhier, hiertoe in alle billijkheyd, successivelijk de behulpsaeme hand te willen bieden en tot berijkinge mijner voorgemelde weloverdagte intentie naar alle vermoogen goedgunstelijk alles aen te wenden, ’tgeen tot ’t voorenstaende immers sal kunnen strecken. Maar ingevalle voorm. Eerwaarde Caabse kerkenraade, tegens verwagtinge, ’t voorenstaende wegens de gemelde bibliotheecq en verdere daerbij gem. legaaten, op dien voet niet geneegen zijn mogte te accepteeren nogte de voorwaarden hierboven gemeld daaromtrent op te volgen, in dat geval verclaare ik mijnen wil en intentie te zijn, dat alsdan niet alleen de voorz. bibliotheecq met derselver zacken, loqueten en boeklessenaars mitsgaders alle bevoorens gem. instrumenten en schilderijen zal moeten overgaan en devolveeren ten behoeve van de Weescamer deeser steede, om door dat Eerwaerde collegie daarmeede sodanig en in diervoegen gehandelt te werden, als te raade werden en goed vinden sullen, maar ook ’t aen de Caabse kerk gemaakte legaat van een duysend Rijxdrs geen plaats sal hebben, en voor niet gemaakt moeten werden aangemerkt. […] }} ==== Drie slawe vrygekoop ==== By die inventarisopstel van Von Dessin se besittings, word 13 slawe of lyfeienes daarby gelys:<ref name="MOOC8/10.76" /> * Isac van Mallabar * Joris van Bengalen * Chito van Couchim * Willem van de Caab * '''Fortuijn van Mallabaar''' * '''Leander van de Cust''' * '''Liesje van Bougies''' * Marrij van de Caab * Alida van de Caab * Hester van de Caab (met haar twee kinders Piet en Hendrik van de Caab) * Johanna van de Caab * Hagar van Mallabar (met haar 2 kinders Martha van de Caab en Lodewijk van de Caab) * Flora van Bengalen Die testament stel dit duidelik:<ref>[https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/archief/1.04.02/invnr/6871/file/NL-HaNA_1.04.02_6871_0422 Nationaal Archief, Testament. Begin met... Voorts is nog voor as't myne wille en begeerte dat, uit]</ref> Slegs Liesje van Bougies, Fortuijn van Mallabaar en Leander van de Cust is die enigstes wat deur die testament vrygekoop is weens hul "uiterste vleyd en opregtheid beweesene en bevondene getrouwe diensten". Daarbenewens het elkeen van hierdie drie 'n legaat van 100 riksdaalders ontvang "omme hun selven daarmeede behoorlijk te kunnen stabileeren ten eijnde dus op een Eerlijke wijse in Staat te zijn hender Een bequaam heenkoomen te vinden." Van Mallabaar en Van de Cust kry elkeen ses blou en ses wit hemde elk. Van Bougies kry twaalf wit hemde, of, indien dit onmoontlik is, genoeg wit linne en ander benodigdhede vir 'n nuwe pak klere. Hieroor is William Wilberforce Bird vol lof vir Von Dessin.<ref name="Bird1822.152" /> Die lof moet egter binne konteks verstaan word: Die slawehandel is in Engeland in 1807 afgeskaf. Bird skryf oor die jaar 1822 aan die Kaap. Die Kaap en ander kolonies skaf slawerny eers in 1834 af. {{cquote| […] by the manumission of his slaves, afforded proof, that, whilst he had endeavoured during life to add to the knowledge and improvement of others,. he had not forgotten to direct his own conduct in the paths of benevolence and humanity. }} Maar al het Von Dessin aan Joris van Bengalen beloof en aan ander gesê dat hy hulle sou vrykoop, verklaar hy ook in sy testament nou 'uitdruklik' dat hy sy beloftes 'revoieeren' (letterlik "hersien") het, dus, van plan verander het en daarby dus tot niet gemaak het, asof dit nooit gebeur ("geschiet") het nie. As daar op hierdie belofte beroep sou word, sal daarop géén manier ag geslaan word nie: dit is Von Dessin se wil en begeerte dat die res van sy slawe in die openbaar verkoop sal word en die geld in die boedel gestort word. {{cquote| Ende nademaal ik Testateur te meermaalen aan mijn Lijfeijgen Joris belooft en ook aan andere persoonen gesegt hebbe, dat ik hem Joris beneevens desselfs bijsit mijn slaavin [Maria?], mitsgad.s alle hunne kinderen en kindskinderen naa mijn dood uijt slaavernij in vrijdom zoude doen stellen, zoo verclaarde ik wel expresselijk dat ik op gemelde beloften omme de mij daar toe dringende reedenen mits deesen revoieeren ende te niet doe en dat sodanig als of deselve nooit waaren geschiet, ja schoon op gemelde Lijf Eijgenen in der tijd hun van gedaan belofde wilden bedienen, dat daerop in geenerleij manier Eenige reflexie sal genoomen werden, alsoo mijn wil en begeeren is dat alle desselve naa mijn overlijden als slaaven ten faveure van mijn Boedel Publicquelijk zullen werden vercogt. }} == Nalatenskap == === Boekeversameling === : Lees ook: [[Von Dessin-versameling]] Die boeke het oorspronklik in die studeerkamer in Von Dessin se woning gestaan. Dit was 'n enkelverdiepinghuis op die hoek van wat tans Koningin Victoria- en Waalstraat is, skuins teenoor die vleuel van die Suid-Afrikaanse Biblioteek waar die Dessiniaanse versameling in die Afrikana-afdeling bewaar is. In sy studeerkamer was daar teen die mure boekrakke en boekekaste met glasdeure waarin die 3 856 boekdele gehou is. Dit was die grootste versameling in Kaapstad van die 18de eeu. Hoewel die boekrakke min ruimte vir iets anders gelaat het, het daar in die vertrek nege skilderytjies en 'n ovaal spieël met vergulde raam gehang. In hierdie biblioteek was daar ook 'n kabinet waar daar rariteite geberg is, soos dit 'n agtiende-eeuse herebiblioteek betaam het.<ref name="Immelman1968.15" /> Hierdie versameling is binne 34 jaar opgebou; merkwaardig in die sin dat die Kaap op daardie tydstip geen boekwinkel, drukpers of uitgewery geken het nie.<ref name="Immelman1968.16">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968''. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 16</ref> Die biblioteek is vermoedelik nie alleen deur hom nie, maar ook deur sy vriende gebruik.<ref name="Coetzee1968.409" /> Privaatbiblioteke of boekerye was in die 18de en 19de eeu onder die gegoedes en vermoëndes egter niks buitengewoon nie, en dikwels sou die boekeversameling aan die volgende geslag bemaak word. Al dien hierdie privaatbiblioteke as getuienis van die intellektuele lewe van die room van die oes, kon dit selde as die kern van die openbare biblioteekwese dien of aanleiding gee tot die opbou en uitbou van die Suid-Afrikaanse biblioteekwese (nie alleenlik weens grootte nie, maar ook die smaakkeuse). Hiervan is Von Dessin se versameling die uitsondering.<ref name="Coetzee1968.410" /> === Die aankope === [[Lêer:Exlibrisvondessin.jpg|duimnael|regs|300px|Die ex libris met die lyfspreuk van Von Dessin: [[artem quaevis terra alit]]. Daar bestaan geen afbeelding van Joachim Nikolaus von Dessin nie. Slegs sy handtekening met baie swierige krulle uit sy tyd het behoue gebly.<ref name="Wendland1965.65" />]] Die vraag ontstaan hoe Von Dessin binne 34 jaar so 'n groot boekery opgebou het, sonder drukpers, boekwinkel of uitgewers in die Kaap.<ref name="Immelman1961.26">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 26</ref> 'n Legende het toe so ontstaan: omdat Von Dessin heel waarskynlik as sekretaris van die Weeskamer vooraf inligting omtrent die hoeveelheid boeke in die bestorwe boedels kon bekom het, asook watter boeke daar ter sprake was, kon hy daarom eerste kennis daarvan geneem het. Boonop het hy maar min te doene gehad met die sorg van die wesies, maar wel met die geld wat die wewenaars en weduwees moet gee wanneer hulle hertrou, in die belang van hul minderjarige kinders uit die eerste huwelik. Hy sou sodoende dus sy ingewinde intieme (voor)kennis omtrent private familiesake en -aangeleenthede van sy beskermlinge tot sy voordeel kon gebruik: Von Dessin sou dan presies weet wát en wáár daar te aas is.<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Delmas.2010" /><ref name="Immelman1961.26" /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Sphor1968.154">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 154</ref> Daarvolgens sou hy privaat sy kopies kon doen, of by veilings gaan bie. Soms het hy nie self gaan bie nie, maar familie (soos die swaers d'Ailly en Rhenius) en vriende gevra om die biewerk buitekant Kaapstad namens hom te gaan doen. Met behulp van sy vrou se bloedverwante het hy ook boeke probeer verkry sodra die leesstof beskikbaar geword het.<ref name="Immelman1961.26" /><ref name="Bostoen.1996." /> Maar nou lui die eintlike legende dat Von Dessin tydens die pokke-epidemie van 1755 (en ander epidemies wat voortdurend die Kaap sou teister met sterftes; twee pokke-epidemiejare sluit ook 1731 en 1740 in<ref name="Tyrrel-Glynn" />) sommer genadeloos 'n groot slag met die boeke geslaan het. Juis in die tyd van beproewing toe niemand hulle aan boeke gesteur het nie.<ref name="Delmas.2010" /> Hy het dus letterlik uit ander se dood baatgevind. Tydens die epidemie het die bevolking (5 123 koloniste en 5 787 slawe) byna 'n vyfde van omgekom: 963 koloniste en 1 109 wat nie van Europese afkoms was nie, het gesterwe.<ref name="Immelman1961.25">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 25</ref> Die besoeker [[William Wilberforce Bird]] het hierdie 'lasterlike bewering' ("detraction") maar net in 1822 opgeteken wat sy tydgenote aan hom meegedeel het toe hy in die Kaap was. Of die aantygings nou waar is of nie, vir Bird heilig die doel die middele: as mens soveel boeke moontlik wil versamel vir die openbare gebruik, wat tog 'n filantropiese daad is, dan maak dit tog net sin om die boeke so billik moontlik te versamel.<ref name="Bird1822.152" /> Vir navorsers soos Bax is die bewering absolute snert wat veral gehuldig word deur skrywers wat geen benul het van die werke wat in Afrikaans gepubliseer is nie, nog minder die Nederlandse oerdokumente van nader bekyk het.<ref name="Bax1970.91">[https://web.archive.org/web/20210814202233/https://knaw.versie1.online/DL/publications/PU00010214.pdf Bax, D. 1970. ''Zuid-Afrika's eerste openbare verzameling op het gebied van kunst en etnologie 1764–1821''. Amsterdam:North-Holland Publishing Company, p. 91-92]</ref> Die versameling kon nie uitsluitlik opgebou gewees het uit die boekerye van die "relatief onontwikkelde Kaapse burgers" nie, maar daar kan met sekerheid aangeneem word dat hy in kontak was met persone in Europa wat hom van nuwe aanwinste voorsien het.<ref name="vanwyk1961" /> Von Dessin het van gereelde tussengangers gebruik gemaak.<ref name="Delmas.2010" /> In 1734 bring ene "Heer Meulenbeek" vir Von Dessin 'n gedrukte kaart van die vier wêrelddele (in groot formaat) uit Nederland saam.<ref name="Bostoen.1996." /> In 1736 en 1737 bestel Von Dessin boeke by die Amsterdamse tabakshandelaar Jurriaan Westerhoff.<ref name="vanwyk1961" /> In Von Dessin se een brief in 1736 aan sy boekevriend Jurriaan Westerhof in Amsterdam gee hy reeds te kenne: "Ende dewijl ick een seer groote liefhebber van goede boeken soo geestelijke als historische ben,<ref name="vanwyk1961" /> soo versoeke mij van tijd tot tijd met wat nieuws te voorzien."<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.91" /><ref name="Wendland1965.65">[https://www.carolinum.de/wp-content/uploads/042_sommer65.pdf Wendland, W. 1965. Joachim Nikolaus von Dessin. ''Carolinum'' 28(42) Sommer. S. 65]</ref> Bostoen maak hieruit die afleiding dat, hoewel Von Dessin dikwels die titelname moes noem by bestelling, hy in baie gevalle die boekekeuse aan die leweransier self moes oorlaat.<ref name="Bostoen.1996." /> Vir Delmas strook dit met die boekesmaak: die meeste boeke in die versameling handel wel oor die geskiedenis of teologie.<ref name="Delmas.2010" /> So ook bestel hy boeke in 1738 by die Rotterdamse koopman Nicolaas Pille (1706–1737) [dus, toe reeds oorlede].<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Delmas.2010" /> Von Dessin se vriend in die Kaap, Jan de Waal, wat sy vernaamste leweransier was van huishoudelike goedere, lewer aan hom die tydskrifte waarop Von Dessin ingeteken was, soos die ''Europische Mercurius'' en ''De Boekzaal van Europa''.<ref name="vanwyk1961" /><ref name="Bostoen.1996.">[https://www.dbnl.org/tekst/bost002verz01_01/bost002verz01_01_0001.php Bostoen, K.J. 1996. 'Verzamelaars, bezitters, lezers van Weyermaniana in de achttiende eeuw' In: ''Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman'' 19 (1996), p. 33-42.]</ref><ref name="Delmas.2010" /> Daar is ook die konrektor van die Latynse Skool in Amsterdam, Daniël Pels,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="vanwyk1961" /> wat sy vernaamste boekeverskaffer in Nederland was. Op 16 Oktober 1755 en 2 Oktober 1761 (Von Dessin is toe reeds oorlede) staan die Heren XVII te Amsterdam Pels die vergunning toe om 'n kis met boeke vragvry te versend. In 1756, 1758 en 1759 versoek Von Dessin die Heren XVII te Amsterdam om sy salaris aan Pels uit te betaal.<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.91" /><ref name="Wendland1965.65" /><ref name="Delmas.2010" /> Von Dessin se maandsalaris as onderkoopman was toe ƒ40.<ref name="Bostoen.1996." /> Maar eintlik het Pels reeds vanaf 1744 Von Dessin gereeld van boeke voorsien. Von Dessin vra in sy testament ook dat sy eksekuteurs die boeke (van Pels) moet betaal wat ná sy afsterwe in die Kaap nog moet aankom.<ref name="Bostoen.1996." /> Ander, soos Immelman, voer aan die meeste van die boekeversameling moes in die Kaap self aangeskaf gewees het. Die veilings kon maar één manier wees hoe Von Dessin boeke bekom het. Hierdie metode spesifiek het byna 'n legende geword, en toe naderhand heeltemal ontaard. Vir Immelman is dit eerder 'n bewys hoe Von Dessin "gevare onbevrees getrotseer het en geen geleentheid laat verbygaan het waar hy sy versameling kon aanvul nie."<ref name="Immelman1961.26" /> Die ''Ex libris'' wat voormalige eienaarskap van Kapenaars toon, word dan sonder meer as bewyse gebruik.<ref name="Delmas.2010" /> Amptenare wat die Kaap verlaat of afgetree het, het hul boeke verkoop. Verbygaande reisigers en skeepsoffisiere het boeke aan hom geskenk of by hom geruil, dikwels vir voedsel.<ref name="Delmas.2010" /> Soms het Von Dessin deur besoekers vooruitbetalings gemaak – en party is dan vort met die geld, sonder om weer van hulle te laat hoor. Vreemdelinge is soms weke lank gratis onderdak gegee, op voorwaarde dat hulle in ruil daarvoor bepaalde boeke aan hom sou stuur.<ref name="Immelman1961.26" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Delmas.2010" /> En dan was Von Dessin natuurlik ook 'n geliefde man. Baie van die boeke met ou ''Ex libris''-handtekeninge voorin, is afkomstig van vriende. As geskenke.<ref name="vanwyk1961" /><ref name="Wendland1965.64">[https://www.carolinum.de/wp-content/uploads/042_sommer65.pdf Wendland, W. 1965. Joachim Nikolaus von Dessin. ''Carolinum'' 28(42) Sommer. S. 64]</ref><ref name="Sphor1968.154" /> Soos dié wat hy in 1755 van Jan Tileman en Jacobus Janson present gekry het.<ref name="vanwyk1961" /> Laastens ontstaan die vraag ook of iemand soos Von Dessin tot sulke gewetenloosheid in staat sou wees, of in dieselfde strik as sy voorganger sou wou trap. Sy ou skoolvriend, Otto Friedrich Mentzel, noem in sy reisbeskrywing aan die Kaap dat Von Dessin, met sy diensaanvaarding as Sekretaris van die Weeskamer, daarop aangedring het om die geldsake van die weeskamer te oudit, en toestemming daarvoor gekry het.<ref name="Tyrrel-Glynn" /> Die Kommissie het bevind sy gestorwe voorganger, Jacob Leever, het ƒ140 000 verduister. Die agterblewe vrou, nou 'n weduwee, word toe voortaan onderhou deur die kerk, want hul huis is verkoop aan Kaptein Rhenius teen ongeveer ƒ40 000. Selfs van die vrou, wat van geen sout of water geweet het nie, se klerestukke moes opgeveil word.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23112 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 105, pp. 21-26. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=18 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210818153154/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23112 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23135 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 107, pp. 53-65. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=18 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210818153153/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23135 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23176 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 111, pp. 64-88. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=18 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210818153151/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23176 |url-status=dead }}</ref><ref>[https://play.google.com/books/reader?id=AroBAAAAYAAJ&pg=GBS.PR58&hl=de Mentzel, O.F. ''Vollständige und zuverlässige geographische und topographische Beschreibung des berühmten und in aller Betrachtung merkwürdigen Afrikanischen Vorgebirges der Guten Hofnung'' Glogau: Christian Friedrich Günther, S. 59]</ref><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Spohr1968.148">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 148</ref> Een bron voer aan die geld is deur "vorige sektretaris'''se'''" (meervoud) verduister en dat Leever nie alleen aandadig is nie.<ref name="Tyrrel-Glynn" /> === Nie die eerste biblioteek nie === Ten spyte van die reuseskenking wat die eerste ''openbare'' biblioteek van Suid-Afrika sou word, was die ''Dessiniarium'' nie die eerste biblioteek of boekery van Suid-Afrika nie. In 'n brief op 13 Mei 1652 (toe Jan van Riebeeck op die punt staan om die Kaap te verlaat), praat Van Riebeeck van gedrukte boeke, kaarte en manuskripte wat hy in die sorg laat van [[Zacharias Wagenaer]].<ref>[https://archive.org/details/precisofarchives03cape/page/246/mode/2up?q=charts+and+notes Leibbrandt, ''Precis of the Archives of the Cape of Good Hope'' I, brief gedateer 13 Mei 1652 aan Batavia]</ref><ref name="Delmas.2010" /> Delmas wys op 'n inventaris van die fort wat op 8 Januarie 1661 opgestel is deur ''Secunde'' Roeloff de Man, op las van [[Jan van Riebeeck]]. Twintig boeke is gelys, waarvan die Bybel en ander geestelike boeke skitter in hul afwesigheid; 'n alte duidelike teken dat die boeke op die lys vir amptelike gebruik bedoel was. Die lys is volgens drukformaat uiteengesit: folianten, quarto en octavo. Die versameling bestaan uit boeke oor wiskunde, trigonometrie, argitektuur, sterrekunde, 'n ''Grammatica Arabica Thomae Erpenij'' (as [[lingua franca]] aan die kus van Oos-Afrika), plantkunde (vir landbou) en reisverslae.<ref name="Delmas.2010" /> Roeloff de Man self het sy eie private paar boeke gehad, wat opgeveil is ná sy dood.<ref>[https://www.delpher.nl/nl/boeken/view?objectsearch=Linschoten&coll=boeken&identifier=MMKB02:000118335:00131 Bosman, D.B. 1923. ''Oor die ontstaan van Afrikaans.'' Swets & Zeitlinger pp. 127-128]</ref> Maar die eer van die eerste biblioteek kom die Raadsbiblioteek toe ('n departementele boekery van die regering) wat sedert 1710 bestaan het, en vir die gebruik van die hoër amptenare van die V.O.C. bedoel was in die uitvoering van hulle pligte.<ref name="Immelman1968.16" /><ref name="Coetzee1968.409" /> Dit het gevolg nadat die kommissaris C.J. Simons dit aan die lig gebring het dat so 'n boekery, wat noodsaaklik is by regspleging, aan die Kaap ontbreek. Boeke sou uit Batavia aangekoop word vir dié doel.<ref name="Coetzee1968.409" /> Teen 1739 toon die biblioteek slegs 13 titels (soos in die inventaris uit die jaartal aandui), maar dit word die daaropvolgende jaar verryk met 60 titels (regsboeke) uit die boedel van Adriaan Kervel. Verdere werke is aangeskaf, of as geskenk ontvang. Die biblioteek van die Raad van Justisie besit teen die einde van die 18de eeu 93 titels in 148 bande; daarvan het 'n deel vermoedelik oorgegaan na die biblioteek van die Kaapse Geregshof.<ref name="Coetzee1968.409" /> Met die uitsondering van Ryk Tulbagh, was die meeste boekeliefhebbers aan die Kaap hoofsaaklik in die buiteland gebore, waar hulle hul geestelike vorming gekry het. Die sewentienjarige Tulbagh is egter bes moontlik beïnvloed deur sy ouer kollega, Adriaan Kervel, om homself deur boekegebruik vir hoër betrekkings te bekwaam om in 1751 goewerneur te word. Toe Tulbagh in 1771 sterf, byna 'n dekade ná Von Dessin se heengaan, is sy boeke, opvallend genoeg, nie sonder meer aan die Dessiniarium bemaak nie. Die regsgeleerde werke uit Ryk Tulbagh se boekery is aan die biblioteek van die Raad van Justisie bemaak.<ref name="Coetzee1968.409" /> Tulbagh het ook sy Franse boeke aan Josephus de Grand-Pre(d)ez en sy Hollandse boeke aan Pieter Hacker bemaak.<ref name="Boëseken1985.74">Boëseken, A.J. 1985. Die Kompanjie en sy Onderdane. In: Muller, C.F.J. (red.). ''Vyfhonderd jaar Suid-Afrikaanse geskiedenis.'' Kaapstad: Academica, p. 74</ref> === Was Von Dessin sy tyd vooruit? === Die antwoord op bogenoemde vraag gaan afhang hoe die testament, omgewing en wêreldgebeurtenisse self verstaan word. '''R. F. M. Immelman''', 'n universiteitsbibliotekaris aan die [[Universiteit van Kaapstad]], dra sy opstel in '''September 1961''' voor aan die Vriende van die Suid-Afrikaanse Biblioteek, ter geleentheid van Von Dessin se 200ste sterfdag. Na sy mening was Von Dessin sy tyd met byna 'n eeu vooruit. In sy opstel beskou hy dit 'n "verbasendwekkende prestasie" om soveel boekdele in die loop van dertig jaar op te bou (3 856), des te meer merkwaardig as mens in ag neem dat daar geen boekwinkel, drukpers of uitgewery in die Kaap was nie.<ref name="Immelman1968.16" /> Von Dessin word dus 'n merkwaardige figuur, nie alleen omdat hy 'n versamelaar was nie, maar ook 'n weldoener aan die gemeenskap. Veral omdat hy 'n plan ontwerp het waardeur die toekomende geslagte voordeel uit sy boekery sou trek. Von Dessin se ideë omtrent biblioteke, sê Immelman, "was inderdaad hul tyd vooruit en sou destyds in elke land in Europa of Amerika as ver gevorderd beskou gewees het. Wat 'n mens so verbaas, is dat 'n Kapenaar, meer as dertig jaar op 'n uithoek van die vasteland van Afrika woonagtig, sesduisend myl van Europa, so goed op die hoogte was van die destyds modernste opvattings omtrent die biblioteekwese.". In 'n voetnota verwys Immelman dan direk na P.C. Coetzee se artikel "Die Nalatenskap van Von Dessin" wat in ''Historiese Studies'' (1942) verskyn het.<ref name="Immelman.1968.17" /> Immelman meen uit die testament self kan mens daardie afleidings maak. Hy stip die volgende puntjies waar Von Dessin vasgestel het:<ref name="Immelman.1968.17">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 17</ref> {{cquote| : 1. dat sy boekery ten bate van die gehele gemeenskap aangewend moes word en derhalwe die kern van 'n ''publique bibliotheecq'' moes vorm; : 2. dit dat alle vakgebiede moes verteenwoordig, sodat dit in iedere enkeling se besondere behoeftes kon voorsien en ''alle faculteyten en geleersaamheyd'' sou dek; : 3. dat dit onderhou moes word as 'n "lewende" versameling, waaraan gereeld boeke toegevoeg moes word, waarvoor hy voorsiening gemaak het deur 1,000 riksdaalders (destyds ongeveer £208 werd) aan die kerkraad van die Groot Kerk te bemaak; die rente hierop moes 'n vaste inkome oplewer om die toekomstige boeke-aankoop vir sy versameling te dek; : 4. dat die boekery vryelik beskikbaar moes wees vir die publiek, sonder enige intekengeld of deposito, sodat dit van die eerste vrye openbare biblioteke in die wêreld geword het, in elk geval die eerste in Suid-Afrika; : 5. dat die kontinuïteit van die boekery verseker sou word – rede waarom hy dit aan die Nederduits Gereformeerde Kerk bemaak het, as een van die weinige selfvernuwende liggame in die kolonie destyds. }} Immelman beskou die voorwaardes as tekenend dat Von Dessin "goed op die hoogte moet gewees het van die destyds modernste ideë omtrent die biblioteekwese, en veral met die geskrifte van die vernaamste outoriteite oor die teorie van die vak in daardie tyd, nl. Gabriel Naudé en Leibnitz." Naudé was die bibliotekaris van kardinaal Mazarin in Frankryk<ref name="Tyrrel-Glynn" /> Immelman sien albei geleerdes se hoofgedagtes in die testament beliggaam. Daaruit maak hy die afleiding dat Von Dessin nie bloot 'n boekeversamelaar vir die vreugde was nie, maar ook die inhoud (veral ten opsigte van die biblioteekwese) goed onder die knie gehad het.<ref name="Immelman.1968.17" /> Dan voeg hy by: <ref name="Immelman1968.18" /> {{cquote| Sonder twyfel kan gesê word dat hy sy tyd ver vooruit was, des te meer wanneer in ag geneem word dat vrye openbare biblioteke, uit stadsbelastings bekostig, eers ongeveer 1850 algemeen geword het in Brittanje en die V.S.A. Selfs openbare biblioteke vanweë skenkings was in die middel van die 18de eeu maar dun gesaai; Chetham's Library in Manchester en die openbare biblioteek in Norwich was bv. twee van die weiniges in Engeland. }} In dieselfde artikel laat Immelman darem ook duidelik blyk dat die boekeversameling uit werke bestaan van 'n opgevoede man uit die middel van die 18de eeu – soos dit 'n soort Hollandse patrisiër uit die gegoede burgerstand van Nederland, of uit die laer adel in Duitsland betaam. Dit was geleerde werke, nie gewilde leesstof van die massamenigte nie, omdat laasgenoemde opvatting eers teen die 19de eeu sal inslag vind.<ref name="Immelman.1968.27">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 27</ref> '''P.C. Coetzee''' benadruk in '''1968''' juis hierdie puntjie. Dit mag miskien "verleidelik" wees om Von Dessin as iemand te sien wat in 1761 in Suid-Afrika "reeds 'n kosteloos-toeganklike sosiale biblioteek wou stig", maar hy glo egter nie dit is die geval nie:<ref name="Coetzee1968.410">Coetzee, P.C. 1968. Die Afrikaner en die Biblioteek. In: Pienaar, P. de V. (red.). ''Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner''. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Bpk. p. 410</ref> {{cquote| Maar hy [Von Dessin] was nie sy tyd vooruit nie en het soos ander biblioteekstigters van die sewentiende en agtiende eeue net 'n publiek van relatief geleerde dilettante in gedagte, mense soos hy self was wat dan in die biblioteek "eenyder in zijne bisondere wetenschap zal kunnen werden gedient". Dit is dan ook paslik dat die Dessynse biblioteek deel geword het van 'n nasionale biblioteek waar dit vandag nog gebruik kan word deur mense na Von Dessin se hart. }} Coetzee glo dit is liewer Lord [[Charles Somerset]] wat hierdie eer te beurt val. Te midde van die verengelsing aan die Kaap, en die tiran wat hy deur Pringle en Fairbairn geteken is, was Somerset "in werklikheid […] 'n versiende en idealistiese administrateur." Hy het hartgrondig daarin geglo dat ander volke daarby sou baat om Engels te word. Die Kaapse kolonie moes Engels leer omdat die Engels in sy oë die sleutel was tot die skatkis vol intellektuele rykdom, wat oor negentig geslagte van dwarsoor die wêreld (van alle volke) opgegaar is. Heel gepas by hierdie kultuurpolitiek het hy 'n vrye skool en vrye biblioteekdiens beoog. Nie eens Engeland en Amerika kon sover dink nie; die biblioteekwêreld in daardie twee lande het hierdie gedagtegang maar eers na 1850 gedeeltelik aanvaar. Somerset het in 1818 bepaal dat 'n gedeelte van die belasting op wyn gebruik sou word om hierdie openbare biblioteekwese te befonds, soos hy in 1818 aangekondig het. Maar teen 1820 was hierdie biblioteek sonder fondse, dit is oorhandig aan 'n komitee wat dit soos 'n koöperatiewe sosiale biblioteek bestuur het. Met ander woorde, daar was inskrywingsgeld ter sprake. Die Britse setlaars was aan hierdie tipe biblioteke in hul moederland ook gewoond en het dit as sodanig ook in Suid-Afrika gebruik.<ref>Coetzee, P.C. 1968. Die Afrikaner en die Biblioteek. In: Pienaar, P. de V. (red.). ''Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner''. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Bpk. p. 410-411</ref> Maar volgens '''Susan J. Mullen''' handel dit juis nie oor 'n uitgelese groepie (in haar woorde: "privileged few") nie, maar vir iedereen ("ten nutte van 't algemeen") wat in die 18de eeu nog ongehoord was. Juis omdat hy soveel boeke versamel het (en in sy testament die wens uitspreek dat die versameling moet uitbrei met die 1000 riksdaalders (omtrent R360 in 1976)) in 'n tydperk toe daar nog geen drukpers was nie (en maar eers in 1784 in die Kaap aangekom het), maar ook geen boekwinkel of uitgewers nie, dui dit eerder op Von Dessin se versiendheid. Dit is juis vir Mullen bejammerenswaardig dat die algemene publiek in die jaar van haar artikel ('''1976''') salig onbewus is van die kultuurskat in hul midde, en dat dit vernaamlik akademici is wat hierdie korpus om navorsingsdoeleindes benut.<ref>Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):82-83</ref> === Onmiddellike nalatenskap === Meer as 40 jaar ná Von Dessin se dood het hierdie (verouderde) stel boeke, en dus die eerste openbare biblioteek, so te sê geen invloed op die Kaapse samelewing uitgeoefen nie. Toe die biblioteek geopen het ('n kosterhuis is omskep in 'n biblioteek), wys die kerkraad op 6 Augustus 1764 vir die predikant Johannes Fredericus Bode aan as die bibliotekaris. Die biblioteek is eenmaal per week oop, op 'n Woensdagmiddag elke week tussen 13:00 tot 16:00, en die boeke kan uitgeneem word en vir 'n maand lank tuis gelees word, of drie maande lank vir diegene wat buitekant Kaapstad bly. Ongelukkig het die nuutjie gou genoeg oorgewaai.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Delmas.2010" /><ref name="Bax1970.7" /> Later was die biblioteek slegs oop op aanvraag.<ref name="Bax1970.7" /> Johan Splinter Stavorinus maak in sy ''Reize van Zeeland over de Kaap de Goede Hoop naar Batavia, Bantam, Bengalen, enz.'' (1793) melding van die biblioteek (in sy reistog, vanaf '''1768''' tot omstreeks '''1771''', na Batavia en terug), maar hy is nie veel ingenome daarmee nie: {{cquote| Niet ver van de Kerk, staat een gebouw, dat met den grootschen naam van ''Bibliotheca Publica'' pronkt. Hier vindt men eene langwerpige zaal, waarin weinige, en nog minder goede boeken gevonden worden, komende daarin volmaakt overeen met de Boekerij op ''Batavia'', die ook denzelven verheven naam draagt. De Koster van de Kerk is te gelijk ''Bibliothecarius''. }} Sir '''John Barrow''' skryf in '''1806''' in sy [https://books.google.co.za/books?id=nb8NAAAAQAAJ&pg=PA98&lpg=PA98&dq=%22There+is+neither+a+bookseller%27s+shop+in+the+whole+town,+nor+a+book+society%22&source=bl&ots=sjI1USAmfF&sig=ACfU3U0QUMXcGqTCvXjjGdlxmpzEgjhaGA&hl=de&sa=X&ved=2ahUKEwiSyabY_ofxAhUXgFwKHeIZCi0Q6AEwAHoECAUQAw#v=onepage&q=%22There%20is%20neither%20a%20bookseller's%20shop%20in%20the%20whole%20town%2C%20nor%20a%20book%20society%22&f=false ''Travels into the Interior of Southern Africa'', boekdeel II], in Kaapstad is daar geen sprake van 'n boekwinkel of boekklub nie, selfs die ''Concordia'' het ten gronde gegaan omrede die lede meer van drink, rook en speletjies gehou het. Die kerk bestuur wel 'n biblioteek, met boeke wat deur 'n individu vir die openbare gebruik bemaak is, maar dit word selde deur die publiek of individue besoek. Hierdie versameling spog egter met 'n paar uitstekende boeke, veral skaars of waardevolle eksemplare sover dit die Klassieke, reisigersjoernale, algemene geskiedenis, woordeboeke, of die kerkgeskiedenis aangaan. Barrow het dit veral teen diegene wat geleerdheid in Europa ontvang het, maar 'n traak-my-nie-agtigheid ontwikkel het in 'n kolonie waar hierdie opvoeding nie juis hoog aangeslaan word nie. Die 32-jarige luitenant '''Wasili Golownin''' en sy skeepslui kon tussen vroeg-Mei '''1808''' en 31 Mei '''1809''' nie die Kaap verlaat nie, omrede Rusland, deur Napoleon se toedoen, nou tot vyand van Brittanje verklaar is. Hulle is egter nie gevange geneem nie, omdat Golownin genoegsame dokumentasie en verlof vooraf kon toon om aan te meer, totaal onwetend van die oorlog was (want anders sou hy die Kaapse hawe tog vermy het), en Rusland en Engeland in geen volskaalse oorlog gewikkel was nie. Die Goewerment aan die Kaap het ook nie veel geweet hoe om die situasie te hanteer nie; voedsel is nie deur regering verskaf nie, maar onder meer deur die bakker (Sertyn) en slagter (De Wet, óf De Wit) verskaf; en antwoord van Londen het uitgebly. Ná 'n jaar en vyf-en-twintig dae sonder antwoord het Golownin in die stilligheid een aand die seile van die ''Diana'' laat span en sonder verlof of gewetenswroeging die Kaap verlaat. Geen poging van die owerheidsweë kon hul langer stuit nie. Hul bereik die oopsee en hul vryheid uiteindelik om tienuur. Alle skuld sal vereffen word deur die opveiling van die skip se agtergelate chronometer, is aan die bakker per nagelate brief gesê.<ref>Gorelik, B (ed.). 2015. Vasily Golovnin, 1808-09. In: ''An Entirely Different World: Russian Visitors to the Cape, 1797–1870.'' Kaapstad: Van Riebeeckvereniging. pp. 15-26</ref> Om sy tyd egter ondertussen in Kaapstad te verwyl het Golownin en kamerade ook die biblioteek besoek. In sy ledige uurtjies (waarvan hy en die bemanning meer as 'n jaar lank oorgenoeg van had!) het hy byna alle leesstof verslind wat oor die Kaap geskryf is. Maar in sy mémoires skryf Golownin die biblioteek is nie veel om oor huis toe te skryf nie, al moet mens in gedagte hou die stad is 'n verafgeleë beskawingspunt. Die gebou langs die kerk is nogal aansienlik groot, maar die versameling is klein en bestaan meestal net uit boeke in Nederlands, Frans, Duits en Latyn en miskien 'n paar rariteite wat amusant is (waaronder ook die vermelding van die toevoegings uit die Stille Suidsee). Hoewel énige inwoner na hartelus énige boeke by die biblioteek kon gaan uitneem, ontdek Golownin in die paar blaaie van die reusagtige uitleenregister op die tafel slegs 'n skamele 87 boeke is tussen 1789 tot 1808 (of, in die afgelope 19 jaar) deur die Kaapse publiek uitgeneem.<ref>Gorelik, B (ed.). 2015. Vasily Golovnin, 1808-09. In: ''An Entirely Different World: Russian Visitors to the Cape, 1797–1870.'' Kaapstad: Van Riebeeckvereniging. pp. 27-28</ref><ref>[https://play.google.com/books/reader?id=LPSNBQAAQBAJ&hl=de&pg=GBS.PT20 Путешествие на шлюпе «Диана» из Кронштадта в Камчатку в 1807–1809 гг]</ref><ref>[https://play.google.com/books/reader?id=_rhHDwAAQBAJ&hl=de&pg=GBS.PT181.w.0.1.124 Путешествие на шлюпе «Диана» из Кронштадта в Камчатку в 1807–1809 гг]</ref> Die belaglikste verskynsel wat hom voorgedoen het was die sortering van die boeke. Die boeke is nie volgens onderwerp, outeur of taal gepak nie, maar volgens boekhoogte. Die hoogste boeke is heel aan die regterflank gepak, en die kortste boeke heel links. En boonop word hierdie groottes, op hierdie oop rakke, aangedui deur "Quarto", "Folio", ens., terwyl enige leser met oë in sy kop die boeke se groottes kon skat.<ref>Gorelik, B (ed.). 2015. Vasily Golovnin, 1808-09. In: ''An Entirely Different World: Russian Visitors to the Cape, 1797–1870.'' Kaapstad: Van Riebeeckvereniging. pp. 27-28</ref> Maar sekerlik die skerpste reaksie was die reisbeskrywing in '''1822''' van [[William Wilberforce Bird]] (''State of The Cape of Good Hope in 1822''), 60 jaar ná Von Dessin se dood. Die versameling het wel aansienlik uitgebrei, maar tog is daar iets mis:<ref name="Bird1822.152">[https://archive.org/details/statecapegoodho00colegoog/page/n176/mode/2up?q=dessin Bird, W.W. 1823. ''State of The Cape of Good Hope in 1822'' London: John Murray.]</ref> {{cquote| The library already boasts possession of the best ancient, and most recent modern publications, in religion, in the classics, in history, poetry, geography, chemistry and political oeconomy; a most ample collection of essays, of voyages and travels; and dictionaries of all ages and languages. The thing that appears to be chiefly wanting, which Mr. Dessin could not bequeth, is a collection of readers; for reading is not an African passion. }} === Die afskrif van die dagboek van Adam Tas === Joachim von Dessin het 'n paar boeke uit die versameling van [[Adam Tas]] bekom, moontlik deur sy vrou (deur die verbintenis van haar stiefvader Kinas). Of deur Adam Hendrik Mulder (wat 'n aantal van hierdie boeke by die afsterwe van Tas verkry het), 'n "vooraanstaande Lutheraan wat die Lutherse versoekskrif van 1742 aan Here XVII onderteken het", en op sy beurt die broer was van die eggenote van J. T. Rhenius, wat weer aangetroude familie was van Von Dessin se vrou. Dan het Von Dessin ook by die veiling van ds. Henri Beck se besittings in 1755 'n "twintigtal" boeke verkry.<ref>Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968''. Kaapstad: A.A. Balkema. pp. 26, 31</ref> Hoe dit ook al sy, Von Dessin het Adam Tas se dagboek met die hand oorgeskryf.<ref name="Spohr.1968.158" /><ref name="Mullen.1976.83">Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):83</ref> Die ''Gehouden Dagregister van den Landbouwer Adam Tas'', toon onder meer hoe die boere al hoe meer ontevrede onder die bestel van [[Willem Adriaan van der Stel]] raak. Hierdie manuskrip is in 1911 deur die toenmalige bibliotekaris A. C. G. Lloyd ontdek. Die manuskrip is daarna deur L. Fouché versorg, A.C. Paterson het die teks vertaal, en die boek is in 1914 in Londen deur Longmans uitgegee getiteld: ''Het dagboek van Adam Tas''/''The diary of Adam Tas (1705–1706)''.<ref>[https://www.dbnl.org/tekst/tas_003dagb02_01/tas_003dagb02_01_0001.php Tweede uitgawe. In: ''Dagboek van Adam Tas''. 1970-uitgawe. Kaapstad: Van Riebeeck-Vereniging]</ref> [[J. du P. Scholtz]] skryf in ''Die Burger'' van 29 September 1966 dat sonder hierdie ontdekking en die gevolglike publikasie daarvan sou die stigting van die Van Riebeeck Vereniging in 1918 (tans ''Historical Publications of Southern Africa'', of ''HiPSA'') nooit plaasgevind het nie.<ref>Tyrrell-Glynn, W.H.P.A. 1968. Die Handskrifte-afdeling: Manuskripmateriaal van Suid-Afrikaanse belang in die Biblioteek. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968''. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 85-86</ref> Die oorspronklike manuskrip wat deur Adam Tas self geskryf is, het verlore gegaan,<ref>[https://www.dbnl.org/tekst/tas_003dagb02_01/tas_003dagb02_01_0001.php Tweede uitgawe. In: ''Dagboek van Adam Tas''. 1970-uitgawe. Kaapstad: Van Riebeeck-Vereniging]</ref> en danksy Von Dessin se afskrif kon een van die belangrikste tydperke in die Suid-Afrikaanse geskiedenis behoue bly.<ref name="Spohr.1968.158">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter Darmstadt: Turris-Verlag. S. 158</ref> == Persoonlikheid == === Een van die 'verstandigste' manne aan die Kaap === Buiten die "burgersin" en "grootmoedigheid" wat Von Dessin in sy bemaking uitstraal, word sy geaardheid deur Tyrrell-Glynn so verwoord:<ref name="Tyrrel-Glynn" /> {{cquote| Hierdie ontwikkelde, verfynde man het in private sowel as openbare aangeleenthede steeds nougeset gehandel en in sy persoon 'n vlytige aard met 'n weetgierige verstand verenig. Sy lewendige houding, stille sin vir humor en sy voorliefde vir geselskap maak hom oral gewild. Terwyl hy steeds sy Duitse erfenis in ere hou, aanvaar hy nogtans sy [tweede] vaderland en word hy mettertyd, wat godsdiens, taal en leefwyse betref, heeltemal Kaaps-Hollands. }} Von Dessin tel onder die drie "verstandigste", "belangrikste" en gekultiveerde manne aan die Kaap,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Mullen.1976.79.80" /> volgens die Franse sterrekundige [[Nicolas-Louis de Lacaille]], se ''Journal Historique'' (1763, nadat hy aan die Kaap vertoef het tussen 1751 tot 1753). Sy presiese woorde lui op 20 November 1751:<ref>[https://repository.up.ac.za/bitstream/handle/2263/12674/005_p150-199.pdf?sequence=5&isAllowed=y De Lacaille, N.L. 1763. ''Journal historique du voyage fait au Cap de Bonne-Espérance''. Paris: Chez Guillyn. pp. 156-157]</ref> {| class="wikitable" ! scope="col" style="width: 300px;" | Oorspronklike Frans ! scope="col" style="width: 300px;" | Afrikaans |- | M. Grevenbrock, Secrétaire du Conseil de Justice au Cap dans le commencement de ce siécle, homme extraordinaire, avoit fait quelques recherches sur les moeurs & coutumes des Hottentots: après sa mort ses papiers furent remis à Kolbe, qui les compila sans discernement & sans jugement, à ce que disent unanimement les gens d'ici les plus sensés, & nommément M. le Gouverneur, M. Grand-Pré & M. Dessin. || Meneer Grevenbroeck, die Sekretaris van die Raad van Justisie aan die Kaap teen die aanvang van hierdie eeu, 'n besonderse man, het 'n bietjie navorsing gedoen oor die sedes en gebruike (gewoontes) onder die Khoi: ná sy dood is sy papiere (aantekeninge) aan Kolbe gegee, wat hulle sonder onderskeid en sonder oordeel saamgestel het, teenoor wat soos een man uitgespreek is deur die verstandigste manne van hier rond, met name meneer die Goewerneur, meneer Grand-Pré en meneer Dessin. |} "Monsieur le Gouverneur" verwys hier na Goewerneur Ryk Tulbagh; "Monsieur Grand-Pré" is Josephus de Grand-Predez, 'n Fransman uit Valencienne, destyds die Sekretaris van die Raad van Justisie, en dan Joachim von Dessin self.<ref name="Coetzee1968.409" /> Dié eer kom hierdie drie here waarskynlik toe, nie alleen omdat elkeen 'n [[honnête homme]] in eie reg was nie, maar bowenal omdat hulle feitlik van die min mense aan die Kaap was wat met die besoeker [[Frans]] kon praat. Die meeste koloniste kon nie Frans praat nie en De Lacaille het geen Nederlands geken nie.<ref name="Immelman1968.22" /> De Lacaille het ook in Von Dessin se biblioteek 'n renosterhoring ("la corne d'un Rhinoceros") van nader bekyk, soos gedagteken op 6 Desember 1751. Volgens Mentzel was Von Dessin nogal daartoe geneig om sekere sake of verhale bietjie (erg) aan te dik vir die onwetende Franse besoekers (wat veronderstel is om alles net so huid en haar in te sluk). Sommer vir die grap, of om die siel van die hooggeleerdes uit te trek. En tog het De Lacaille niks kwaad daarvan gedink of hom van stryk laat bring nie.<ref name="Spohr.1968.155" /><ref name="Wendland1965.65" /><ref name="Mentzel1785">[https://play.google.com/books/reader?id=AroBAAAAYAAJ&pg=GBS.PR58&hl=de Mentzel, O.F. Vollständige und zuverlässige geographische und topographische Beschreibung des berühmten und in aller Betrachtung merkwürdigen Afrikanischen Vorgebirges der Guten Hofnung Glogau: Christian Friedrich Günther, S. 63]</ref> === Geloof === Von Dessin was 'n Lutheraan gedoop, maar in die Kaap was hy lidmaat van die Nederduits Gereformeerde Kerk (soos die meeste maar). Dit was so te sê onvermydelik, want hoewel die staat Nederland volle godsdiens- en gedagtevryheid vir sy vlugtelinge, reisigers en burgers gewaarborg het, was dit in die Kaap onder die V.O.C., die maatskappy, anders gesteld.<ref name="Spohr.1968.151" /> Jy kon nié in die amptenary van die V.O.C. (vergelyk Indonesië<ref>Koch, K.E. 1970. ''The Revival in Indonesia''. Berghausen: Evangelization Publishers. p. 14: The foundation of the Protestant Church in the Dutch East Indies is regarded today with mixed feelings by the believers there. The pastors were state officials receiving their pay from the government. It was similar to the time of Contantine the Great – anyone who wanted to get on in life became a Christian in order to achieve his goal. Thus, a Christian church came into being in Indonesia which had basically freed itself neither from the heathern nor from the Hindu traditions.</ref> en Timor<ref>Koch, K.E. 1970. ''The Revival in Indonesia''. Berghausen: Evangelization Publishers. p. 121: The spiritual state of the churches was almost catastrophic. This was due to a large extent to the way the Dutch had formerly administered the colony. Every minister in the church had at the same time been a colonial official. For this reason, anyone who had wanted to obtain something from the government had been obliged to belong to the church as well. Timor, therefore, had never been evangelized, only Christianized. The former atheistic beliefs, the magic and sorcery, the promiscuity and alcoholism, all continued to prosper together.</ref>) dien as jy nie Christen was nie; al was jy ook net in naam Christen. Die vraag moet dan ook geopper word of lidmaatskap tot die Kaapse Kerk nie dalk verdere bevordering (en die bevestiging van die huwelik ter plaatse) sou begunstig het en daarom terselfdertyd 'n strategiese skuif was nie. Die Lutherane het veertig jaar lank 'n stryd gevoer om hul eie kerke op te rig in die Kaap. Von Dessin was onder die ywerige ondertekenaars (daar was 69) van die petisie/versoekskrif in die jaar 1742.<ref name="Spohr.1968.151" /> Daar was blykbaar die vrees vir huismoles van die owerheid se kant af, want hierdie ongewenste pluralisme sou tot "doodelijke oneenigheeden" in huisgesinne lei, soos die besluit op 19 Junie 1742 duidelik stel. Daar was ook die vrees dat die kindertjies en die nageslagte uit hierdie huwelike (Lutheraans/Gereformeerd) weggerokkel sal word uit die Kaapse Kerk. Die antwoord van owerheidsweë is dus, as mens die volgende lange ommehaal van woorde moet opsom, 'n besliste, onomwonde, ononderhandelbare, eenparige en volstrekte 'néé':<ref name="Spohr.1968.151" /><ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23269 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa C. 120, pp. 192-210. |access-date=24 Augustus 2021 |archive-date=24 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210824124200/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23269 |url-status=dead }}</ref> {{cquote| Waarover met aandagt geraadpleegt en daarneevens in aanmerkinge genoomen weesende dat soo wanneer de lutheraanen ter deeser plaatse gestabileert, dewelke alle op een stuk of thien na, soo het niet nog minder is, sijn getrouwt met gereformeerde vrouwen, eens wierden begunstigt met eenen leerraar van haare religie die de vrijheijd soude hebben om alhier in het openbaar te prediken en de sacramenten na haare wijse te bedienen en uijt te deelen, sij lutheraanen als dan in steede van hunne kinderen, gelijk het tot nu toe is geschied, in de gereformeerde kerk van deese plaatse te laaten doopen en vervolgens op te brengen in de aldaar geleert wordende religie, daar en teegens de kinderen dewelke hun in het vervolg souden worden gebooren, sonder dat de gereformeerde moeders derselve, hoe hard 't voor haar mogt weesen, sulx ooijt souden kunnen beletten, niet alleen daarvan souden afhouden en in hunnen godsdienst doen opbrengen, maar ook, dat nog meer is, wel soo ver souden gaan van de geene hunner kinderen dewelke bereijts in de gereformeerde religie sijn opgebragt, daarvan tot de Luijtersche over te brengen, gelijk men hiervan bereijts ter deeser plaatse exempelen heeft, 't welk dan in der tijd niet als seer groote verbitteringen en doodelijke oneenigheeden soude kunnen veroorsaaken in sodanige huijsgesinde; is dan soo hierom als ter saake dat de meergem. lutheraanen, of om eijgentlijker te spreeken, de hier boven gementioneerde principale hoofden derselver te minsten wel soo lang souden hebben behooren te wagten totdat het de Heeren Majores soude hebben behaagd sig nader te declareeren op dat geen 't welk van hier aan deselve bij onse onderdanige letteren van den 14 Julij d' an. passo. is berigt in opsigte van het getal der hier bevonden wordende persoonen dewelke de meergem. Augsburgsse Confessie syn toegedaan, sonder inmiddels een saak van die natuur dus voorbaarig te entameeren, gelijk ook om de rust en vreede in deese landen te onderhouden, met eenparigheijd van stemmen goedgedagt dat dit hier gedaan wordende versoek van de hand sal worden geweesen; }} Von Dessin sou in sy tyd nie hierdie godsdiensvryheid ervaar nie – dit geskied eers in 1779,<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=24426 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa C. 157, pp. 77-99. |access-date=24 Augustus 2021 |archive-date=24 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210824123348/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=24426 |url-status=dead }}</ref> 18 jaar ná sy dood,<ref name="Spohr.1968.151" /> of 7 jaar voor sy graf geopen mag word. Dit is juis om hierdie rede dat sy hele versameling aan die Kaapse Kerk bemaak is, "as een van die weinige selfvernuwende liggame", soos Immelman hierbo dit stel. Tot dan moes die Lutherane maar tevrede wees met kerkhou in die privaathuise van die Kaapse burgers; by geleentheid sou predikante van Deense en Sweedse skepe wat in die Kaap aangekom het hier in die huiskerke hul kerkdienste hou.<ref name="Spohr.1968.151">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter'' Darmstadt: Turris-Verlag. S. 151</ref> === Taalvaardigheid === Benewens die Frans en Latyn wat hy op gimnasium bemeester het, het sy Platduitse moedertaal hom bes moontlik gehelp om Nederlands baas te raak.<ref name="Immelman1968.20" /> Immelman vermoed Von Dessin kon dus Frans (soos De Lacaille getuig) en Duits vlot praat, hoewel hy met verloop van jare blykbaar meer tuis in Nederlands begin voel het. Te oordeel aan sy boekery, dat hy in die boeke dikwels aantekeninge gemaak het, maar bowenal in sy boeke gelees, geblaai en goed bekend was met die inhoud, voer hy aan Von Dessin kon ten minste Latyn, Grieks, Hebreeus, Engels, Italiaans en Spaans gelees het.<ref name="Immelman1968.24">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 24</ref> Hy korrespondeer veral met Holland, en hier was die dienstaal natuurlik Hollands. Omdat hy daagliks so baie met Kaaps-Hollands te doene gekry het in sy amp, maar hierdie taal ook in die daaglikse handel en wandel gebruik het (en boonop 'n vrou trou wat Kaaps-Hollands praat), het sy Duitsgeskrewe briewe dikwels 'n Hollandse kleurtjie gekry. In sy briewe in Hollands slaan weer 'n paar Germanismes deur.<ref>Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter'' Darmstadt: Turris-Verlag. S. 152</ref> Die meeste van sy briewe wat bewaar gebly het, maar ook sy ''Brieven Boek'' (1733–1744, wat veral lig werp op transaksies)<ref name="Bostoen.1996." /> en ''Memoriaal'' (1754–1757, wat 'n kykie gee in die huishoudelike lewe aan die Kaap),<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Immelman1968.15">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 15</ref> is dan ook byna uitsluitlik in Nederlands geskryf, insluitend die brief gedateer 25 Julie 1736, gerig aan die predikant Joachim Ernst Müller, te Plön, van die Duitse Sleeswyk-Holstein, waarin hy skryf dat hy graag briewe ontvang: "in deese afgeleegene uijthoek der aarde, ofte ongetwijffelt van africa, waarinne ik door de wonderbaare voeringe des almoogende gelijd, en naar desselfs goedertierenthijd in 't tijdelijke vernoegelijk geseegent ben."<ref name="Bax1970.8">[https://web.archive.org/web/20210814202233/https://knaw.versie1.online/DL/publications/PU00010214.pdf Bax, D. 1970. ''Zuid-Afrika's eerste openbare verzameling op het gebied van kunst en etnologie 1764–1821''. Amsterdam:North-Holland Publishing Company, p. 8]</ref> Hy het selfs briewe in Nederlands geskryf aan die twee grawe Von Rantzow, wat 'n ruk lank in die Kaap was, en boonop Duitsers was met dieselfde rang as syne.<ref name="Immelman1968.20" /> In sy boekeversameling is daar woordeboeke vir Latyn, Grieks en Hebreeus; grammatikaboeke ("spraakkunste") vir Italiaans, Frans en Duits; 'n Engelse, Portugese asook 'n Litous-Duitse woordeboek en Frans-Spaanse woordelys (Parys, 1621). Die volledige stel werke van [[Descartes]] is in Latyn beskikbaar,<ref name="Delmas.2010" /> so ook Leibnitz se ''Principia philosophiae'' van 1728, terwyl [[Thomas Hobbes]] in Frans en Nederlands beskikbaar is; [[Erasmus]] en [[John Milton]] se Latynse uitgawes is eweneens aanwesig.<ref name="Immelman1968.30">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 30</ref> Onder die Klassieke werke uit die oudheid tel [[Aristoteles]], [[Tacitus]], Scipio, Titus Livius, [[Cicero]] en Seneca. Al hierdie werke is volledig in Latyn.<ref name="Delmas.2010" /> Meer as die helfte van die boeke is in Nederlands geskryf;<ref name="Delmas.2010" /> trouens, die meeste boeke in sy biblioteek is in Nederland gedruk.<ref name="Bax1970.8" /> Latyn (veral deur die teologiese werke) is die sterkste mededinger op die boekrak, met hier en daar 'n paar boeke in Frans en Duits. Die boeke in Spaans en Engels kon mens op jou een hand tel.<ref name="Delmas.2010" /> Die meeste aantekeninge en opmerkings wat Von Dessin gemaak het in sy boeke was ook in Nederlands. Die opmerkings het gehandel oor die inhoud van die boek, met vermelding van bronne, of om 'n skrywer se standpunte of redenering te weerlê.<ref name="Immelman1968.34">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 34</ref> In daardie jare was dit niks ongewoons nie; vergelyk [[Voltaire]] se giftige kommentaar in [[Jean-Jacques Rousseau]] se boeke in dieselfde eeu.<ref>[http://expositions.nlr.ru/eng/ex_rare/Voltaire_Rousseau/neravenstvo.php NLR: Voltaire and Rousseau: Irreconcilable Contradiction?]</ref> In 'n boek van Savonarola, getiteld ''Meditationes in Psalmos'', wat in Leiden in 1633 gepubliseer is, staan daar vier bladsye vol aantekeninge in Von Dessin se handskrif oor die lewe van Savonarola, naas sy eie handtekening en lyfspreuk.<ref name="Immelman1968.34" /> Van hierdie aantekeninge is egter ook in Frans, Latyn en een selfs in Spaans. Maar Immelman kon nie 'n enkele aantekening in Duits opspoor nie.<ref name="Immelman1968.34" /> Van die werke (soos woordeboeke en woordelyste) is moontlik voorheen deur die VOC self laat aankoop vir amptelike gebruik vir die handel in die Ooste, wat later in onbruik geraak en verkoop is, want in Von Dessin se boekery vind mens "Een Boeck geschreven in de Chinasche Taal", maar ook 'n Bybel in Maleisies getiteld ''Biblia Malaica'' (1733), asook ''De Psalter in de Maleysche en Nederlandsche taal'' (1689) en 'n woordeboek van F. Gueynier, ''Vocabulaer, ofte woorden-boeck in't Duytsch ende Maleys'' (1677).<ref name="Delmas.2010">[https://www.academia.edu/4141945/Les_Voyages_de_l%C3%A9crit_Culture_%C3%A9crite_et_expansion_europ%C3%A9enne_%C3%A0_l%C3%A9poque_moderne_essais_sur_la_Compagnie_Hollandaise_des_Indes_Orientales Delmas, A. 2010. La "Bibliothèque du Cap", xvii-xviiie siècles. In: ''Les Voyages de l'écrit. Culture écrite et expansion européenne à l'époque moderne.'' pp. 187-214]</ref> == Nagedagtenis == 'n Enkele paar straatname is na Von Dessin vernoem: * Von Dessinlaan in Witpoortjie, Roodepoort. * Von Dessinstraat in [[Montgomery Park]], Randburg. Twee blou plaatjies is deur die [[Stigting Simon van der Stel]] by die Provinsiale Administrasiegebou, op die hoek van Waalstraat en Koningin Victoriastraat, [[Kaapstad]], aangebring. Die ronde plaatjies lui in Engels (Koningin Victoriastraat) en Afrikaans (Waalstraat) onderskeidelik:<ref>Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):79,83</ref><ref>[https://www.kraaluitgewers.co.za/18-september-1761-sa-se-eerste-groot-boekversamelaar-in-kaapstad-oorlede/ Luan Schalkwyk. Kraal-uitgewers. 2020. 18 September 1761 – SA se eerste groot boekversamelaar in Kaapstad oorlede.](sien beeld van plaatjie)</ref> {| border=1 cellpadding=4 style="border-collapse: collapse; border: 1px solid black;" |- style="vertical-align:top;text-align:center;" | style="background: blue; color: white;" | J.N. VON<br /> '''DESSIN'''<br /> whose book collection<br /> became by his bequest<br /> the First Public Library<br /> in South Africa<br /> Dwelt on this Site<br /> from 1756 to 1761 | style="background: blue; color: white;" | Hier het van<br /> 1756 tot 1761<br /> '''J.N. Von DESSIN'''<br /> gewoon wie se boekery<br /> deur sy erflating die eerste<br /> Openbare Biblioteek<br /> in Suid-Afrika<br /> geword het |} == Verwysings == {{Verwysings|4}} {{Normdata}} {{Voorbladster}} {{DEFAULTSORT:von Dessin, Joachim}} [[Kategorie:Geboortes in 1704]] [[Kategorie:Sterftes in 1761]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse immigrante uit Duitsland]] 6gg3jkpii15oysop621hpkzivae8f7y 2515057 2515056 2022-07-25T16:25:17Z Suidpunt 13232 /* Die afskrif van die dagboek van Adam Tas */ wikitext text/x-wiki [[Lêer:Dessin-Wappen 1840.PNG|duimnael|Von Dessin familiewapen]] '''Joachim Nikolaus von Dessin''' (* 1704 in [[Rostock]]; † [[18 September]] [[1761]] in [[Kaapstad]]) <ref name="heeselombard1989.bl.64">Heese, J.A. & Lombard, R.T.J. 1989. ''Suid-Afrikaanse geslagregisters''. Deel 2, D-G. Pretoria: RGN, bl. 64</ref><ref name="Tyrrel-Glynn">Tyrrell-Glynn, W. 1968. "Von Dessin". In: De Kock, W.J. (hoofred.). ''Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek''. Deel I. Kaapstad: Nasionale Boekhandel, pp. 899 - 890.</ref><ref>Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter'' Darmstadt: Turris-Verlag. S. 141,156</ref> word deur die bemaking van sy 3 856 boekdele<ref name="Delmas.2010" /><ref name="Boëseken1985.74" /> (insluitend 9 atlasse en 72 manuskripte)<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.89">[https://web.archive.org/web/20210814202233/https://knaw.versie1.online/DL/publications/PU00010214.pdf Bax, D. 1970. ''Zuid-Afrika's eerste openbare verzameling op het gebied van kunst en etnologie 1764–1821''. Amsterdam:North-Holland Publishing Company, p. 89]</ref> en ander rariteite (''Dessiniarium'') aan die [[NG Kerk]] (Kaapse Kerk), soos in sy testament bemaak op 2 Julie 1761,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref>[https://dbnl.org/tekst/aa__001biog05_01/aa__001biog05_01_0281.php A.J. van der Aa. 1858. ''Biographisch woordenboek der Nederlanden''. Deel 4. Haarlem: J.J. van Brederode]</ref> onthou as die grondlegger van die Suid-Afrikaanse openbare [[biblioteek]]. Sy "herebiblioteek" was die grootste versameling boeke in die Kaapstad van die 18de eeu, en vorm die kern waaromheen die hele Suid-Afrikaanse biblioteekwese ontwikkel het.<ref name="vanwyk1961">[https://journals.co.za/doi/pdf/10.10520/AJA0018229X_1280 Van Wyk, C.B. 1961. Die geskiedenis van die eerste openbare biblioteek in Suid-Afrika. ''Historia'' 6 (4): 288-290.]</ref> == Lewensoorsig == === Grootwordjare: uit en weer tuis === Joachim Nikolaus von Dessin is in 1704 te Rostock gebore uit 'n ou Mecklenburgse aristokratiese familie.<ref name="Bax1970.7">[https://web.archive.org/web/20210814202233/https://knaw.versie1.online/DL/publications/PU00010214.pdf Bax, D. 1970. ''Zuid-Afrika's eerste openbare verzameling op het gebied van kunst en etnologie 1764–1821''. Amsterdam:North-Holland Publishing Company, p. 7]</ref><ref name="Delmas.2010" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.18">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 18</ref><ref name="Spohr.1968.141" /><ref name="Mullen.1976.79" /><ref name="Delmas.2010" /> Hy was die oudste van twee seuns<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Mullen.1976.79" /><ref name="Spohr.1968.141.142">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 141–142)</ref> van Christian Adolf von Dessin en Margaretha Elisabeth (née Von Hünemörder)<ref name="heeselombard1989.bl.64" /><ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Spohr.1968.141">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 141)</ref> wat in 1702 getroud is.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /> Sy broer, August Christian, is op 15 Januarie 1706 gedoop.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.141.142" /> Sy vader was 'n offisier (die Duitse bronne gee ''Kapitän'' of ''Hauptmann'') in diens van koning Karel XII van Swede.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.18" /><ref name="Spohr.1968.141" /><ref name="Mullen.1976.79" /> In 1716, toe Joachim twaalf jaar oud was, sterf sy moeder.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.18" /> Sy vader word krygsgevange geneem en leef in 1718 as “Gevangene op Parool” in Rostock; wat totale verarming vir die gesin meebring.<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.18" /><ref name="Spohr.1968.142">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 142)</ref> Sy vader tree dieselfde jaar wel in sy tweede huwelik<ref name="Wendland1965.63" /> met Catharina Juliana von Klinkowström (oorlede 1739).<ref name="Mortiz.1935" /> Joachim Nikolaus verlaat reeds vroeg die ouerhuis.<ref name="Mortiz.1935" /> Een bron vermeld die Markgravin van Brandenburg ('n Pruisiese prinses) het haar oor die 13-jarige ontferm.<ref name="Wendland1965.63" /> Gewoonlik word slegs genoem Von Dessin het as 13-jarige tot die hofhouding toegetree, waar hy as page (hofknaap)<ref name="Tyrrel-Glynn" /> gewerk het vir die Markgraaf Albert Friedrich von Brandenburg, 'n neef van Koning Frederik I Pruise, en hoe hy later sy skoolopleiding ontvang het aan die Koninklike Joachimsthaler Gimnasium in Berlyn.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.18" /><ref name="Spohr.1968.142" /><ref name="TanapC99.2.16">[http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23026 Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa. C. 99 pp. 2-16] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210819204357/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23026 |date=19 Augustus 2021 }} (kyk voetnota)</ref> Ondertussen sit Joachim se vader in 'n versoekskrif (12 Augustus 1718) aan die Hertog Leopold von Mecklenburg sy benarde situasie uiteen. Sy oudste het wel as page tot die koninklike hof van Pruise toegetree, en nog net hier en daar skort iets met sy onderhoud. Sy jongste seun het hy in die sorg van 'n plattelandse predikant gelaat, maar dié knaap is egter op die afdraande pad, tot groot verdriet en kommer van die vader, en juis daarom vind hy troos in sy oudste seun se goeie gedrag en vooruitgang.<ref name="Mortiz.1935" /> Christian Adolf von Dessin skryf op 12 April 1721 aan sy swaer Joachim Otto von Hünemorder oor die vordering en vooruitgang wat sy 17-jarige seun nou maak. En dit strek hom, as vader, tot “eer, vreugde en vertroosting”. Nie alleen is Joachim Nikolaus von Dessin vlytig en deur almal geliefd nie, maar hy is ook goed onderleg in Frans en Latyn.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Immelman1968.18" /><ref name="Spohr.1968.142" /> Christian Adolf von Dessin sterf in 1722.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Immelman1968.19">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 19</ref> Mentzel (wat Von Dessin later weer in die Kaap sou raakloop) onthou sy skoolmaat en tydgenoot<ref name="Tyrrel-Glynn" /> in sy reisbeskrywing so:<ref name="Mentzel1785" /> {| class="wikitable" ! scope="col" style="width: 300px;" | Oorspronklike Duits ! scope="col" style="width: 300px;" | Afrikaans (Immelman-vertaling)<ref name="Immelman1968.18" /> |- | Ich habe ihn von Jugend auf gekannt. Er ist Anno 1720, mein Coætanus und Schulkamerad bei einem Professor des Joachimthalschen Gymnasii in Berlin, Namens Wencko, einem ehemaligen Jesuiten gewesen, welcher außerhalb dem Gymnasio eine Privat Kostschule heilt. Damals trug dieser Herr Dessin die Livree der Marggräfin Albrecht Königl. Hoheit, und es hieß, diese Prinzeßin wolte ihn studiren lassen; Allein nach Höchstdero seligem Absterben, mochte er wohl sein Unterkommen nicht gefunden haben; denn er war bald und noch sehr jung nach Afrika gegangen, […] || Ek ken hom al van my jeug af. In 1720 was hy my tydgenoot en skoolmaat in die Joachim-Gymnasium in Berlyn onder 'n bejaarde Jesuïet, professor Wencke, wat buiten die gimnasium 'n privaat kosskool bestuur het. Von Dessin het destyds die livrei gedra van H.K.H. die markgravin Albrecht, d.w.s. hy is op koste van die Prinses opgevoed. Dit skyn egter dat hy ná haar afsterwe geen pos aan die hof gekry het nie, want kort daarna, toe hy nog bloedjonk was, het hy na Afrika vertrek. |} Nog nie, want Von Dessin maak in hierdie jare nou eers sy opgang by die Brandenburgse Hof. Hy word in 1723 tot kamerjonker (of kamerheer)<ref name="vanwyk1961" /><ref name="Tyrrel-Glynn" /> benoem<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Mullen.1976.79" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Spohr.1968.143" /> Hy verlaat egter die diens in 1725 en keer na Mecklenburg terug, en leef daar vir ’n rukkie op die erfenissie wat sy moeder gelaat het.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Spohr.1968.143">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 143)</ref> Daarna gaan hy amptelik op 7 November 1726, as “Jochem Niclaesz Dessin” in die boeke, as soldaat in diens van die V.O.C., op die ''Ketel'' aan boord in Amsterdam; ingeskryf teen 'n gasie van nege gulden per maand.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Spohr.1968.143" /><ref>[https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/index/nt00444/ca475916-c864-11e6-9d8b-00505693001d Nationaal Archief: VOC: Opvarenden, Voornaam opvarende: Jochem]</ref> Iets oor die skip self: Die ''Ketel'' is in 1721 op die Rotterdamse skeepswerf gebou, en vir hierdie vaart gebruik deur die Kamer van Amsterdam. Die skipper agter die stuur is Jacobus Toorn (of Jakob Thoorn).<ref>[https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/index/nt00444/ca45b084-c864-11e6-9d8b-00505693001d Nationaal Archief: VOC-opvarenden – Jacobus Toorn]</ref> Hy vertrek uit Texel op 7 November 1726, maar moes blykbaar omdraai, want die skip is vir 'n week lank, vanaf 21 November tot 28 November 1726, terug in Texel. Vier seeliede het gedros, en een soldaat het matroos geword. Die skip het ook in Engeland aangedoen by Portsmouth vanaf 5 Desember tot 19 Desember 1726.<ref name="huygensvoyage2675.2">[http://resources.huygens.knaw.nl/das/detailVoyage/93757 Details of voyage 2675.2 from Texel to Batavia]</ref><ref name="vanwyk1961" /> Uiteindelik kom die skip in die Kaap aan op 16 April 1727, waar Von Dessin voet aan wal sit,<ref name="heeselombard1989.bl.64" /><ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Wendland1965.63">[https://www.carolinum.de/wp-content/uploads/042_sommer65.pdf Wendland, W. 1965. Joachim Nikolaus von Dessin. ''Carolinum'' 28(42) Sommer. S. 63]</ref><ref name="Mullen.1976.79">Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):79</ref><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Delmas.2010" /><ref name="Spohr.1968.146">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 146)</ref> vertrek presies 'n maand later uit die Kaap op 16 Mei 1727 en kom in Batavia aan op 24 Julie 1727.<ref name="huygensvoyage2675.2" /> Die reis vanaf Texel tot in die Kaap het dus 160 dae geduur, oftewel 5 maande, 1 week en 2 dae. Die ''Ketel'' vertrek eers weer op 26 Oktober 1727 uit Batavia, kom in die Kaap aan op 26 Januarie 1728, vertrek weer op 9 Februarie 1728 uit die Kaap, en kom in Goeree op 14 Junie 1728 aan.<ref>[http://resources.huygens.knaw.nl/das/detailVoyage/97545 Details of voyage 6714.2 from Batavia to Goeree]</ref> Vergeleke met die vaart tussen Texel en die Kaap, het die terugreis vanaf die Kaap na Goeree dus 126 dae, oftewel 4 maande en 5 dae geduur. === 'n Nuwe lewe aan die Kaap === ==== Die besluit ==== Dit bly 'n raaisel waarom Von Dessin so 'n radikale besluit geneem het. Om jou uitmuntende geleerdheid en adellike hoflewe as kamerjonker én edelman sommerso te verruil vir 'n hoogs primitiewe bestaan in 'n vreemdelingelegioen, gewoonlik ook nog bevolk deur die jongmans uit 'n armoedige agtergrond,<ref name="Delmas.2010" /> het mense met rede laat gis.<ref name="Spohr.1968.143" /> Van die geskiedskrywers het 'n paar skote in die donker gewaag, wat geeneen deur bepaalde bewyse gestaaf word nie.<ref name="Tyrrel-Glynn" /> Mentzel voer aan die dood van die Markgravin (sy beskermvrou) het 'n doodloopstraat of uitsigloosheid vir verdere bevordering, opvoeding, ontwikkeling en toekomsmoontlikhede aan die Brandenburgse vorstehuis beteken.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Wendland1965.63" /> Dit bly 'n moontlikheid, al is dit dan ook nie dadelik, soos Mentzel in sy reisbeskrywing beweer het nie. Ander voer aan die jongman se Wanderlust en avontuurlus/-sin was te groot vir hierdie klein, eng, vervelige, voorspelbare en bekrompe Duitse vorstehuisie, wat tog net sy vooruitgang sou strem.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Spohr.1968.143" /><ref name="Mullen.1976.79" /> Al het die Goue Eeu reeds 'n paar dekades tevore oorgewaai, is Amsterdam steeds dié trekpleister vir avontuurlustige jongmense, wat gelok is deur verhale van “fabelagtige rykdom van die Verre Ooste”.<ref name="Immelman1968.19" /> Die soldatelewe sien wel bietjie anders daaruit. In dieselfde asem kon die armoede tuis (deur sy vader se gevangesetting) hom na die welvarender Holland gedryf het.<ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Spohr.1968.143" /> Dit was niks ongewoon van sy verarmde standgenote om, net soos hy, by die V.O.C. 'n skoon lei te begin nie. Maar om soldaat te wees, het egter wel beteken jy behoort tot die laagste stand onder die aangesteldes van hierdie Hollandse maatskappy,<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.143" /> “die voorspoedigste en grootste handelsonderneming van die eeu.”<ref name="Immelman1968.19" /> Van die ou geskiedskrywers beweer selfs Joachim Nikolaus von Dessin was in 'n tweegeveg betrokke,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Spohr.1968.143" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Mullen.1976.79" /><ref name="Mortiz.1935" /> of 'n geskil<ref name="Delmas.2010" /> en het op die vlug geslaan, maar hierdie stelling word as versinsel beskou.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Immelman1968.19" /> Daar bestaan geen dokument wat hierdie bewering staaf nie.<ref name="Immelman1968.19" /> Toe 'n hofsaak buitendien tussen die Von Dessins en die Von Ketelhodts oor erfgrond tien jaar later woed, sou die teenparty ongetwyfeld hierdie puntjie kon opgehaal het. Al wat die Von Ketelhodts egter van Joachim Nikolaus von Dessin af weet, is dat hy nuwe heenkome in Holland gaan soek het toe sy erfgeldjies opgedroog het.<ref name="Mortiz.1935" /> Opvallend genoeg is dit wel sy oom, Joachim Christian von Dessin, wat in 1704 in 'n tweegeveg in Hongarye gesneuwel het.<ref name="Mortiz.1935" /> ==== Sosiale opgang ==== Solank [[Pieter Gysbert Noodt]] goewerneur van die Kaap was, dien Von Dessin nog as soldaat.<ref name="Immelman1968.19" /> Met die afsterwe van die goewerneur in 1729 ontdek die owerheid blykbaar Von Dessin se verborge talente: hy word in daardie jaar van sy militêre diens vrygestel en benoem tot klerk by die Sekretariaat van Justisie teen 20 gulden per maand.<ref name="vanwyk1961" /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="TanapC99.2.16" /> 'n Ander bron voer aan hy het gewoon die assistent van die sekretaris van die raad van justisie geword. <ref name="Tyrrel-Glynn" />Uiteindelik kom sy kennis van [[Latyn]] tot sy reg: hy sit sy studies nauurs voort en later praktiseer hy as notaris vir byverdienste;<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.64" /> die talryke (meer as 300) regsboeke in sy biblioteek getuig daarvan.<ref name="Immelman1968.20">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 20</ref> Op 10 Desember 1730 is hy met Christina Ehlers (gebore 1703 in die Kaap) getroud; sy is die dogter van die meesterbakker/bakkersbaas Christian Ehlers en Barbara de Savoye.<ref name="vanwyk1961" /><ref name="heeselombard1989.bl.64" /><ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="TanapC82.104.106" /><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Mullen.1976.79" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Immelman1968.19.20">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 19-20</ref> Christian Ehlers (ook gespel Christiaan Eelers) het net soos Von Dessin ook as soldaat van Duitse afkoms<ref name="Wendland1965.64" /> in die Kaap aangekom, in 1697 vryburger geword en vanaf 1700 meesterbakker geword,<ref name="Spohr.1968.147">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 147)</ref> maar is in 1704 oorlede.<ref name="TanapC82.104.106" /> Barbara Theresia de Savoye is 1673 in Gent gebore.<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Wendland1965.64" /> Sy is die dogter van Hugenootstamvader Jacques de Savoye en Marie Madeleine le Clercq van Tournai (of: Tournay), wat per skip, die ''Oosterlandt'', in 1688 na die Kaap gekom het. Ná haar eerste man se afsterwe in 1704, trou sy met Elias Ki(e)na van Amsterdam in 1706. Barbara is in 1729 oorlede, dus, vóór die troue van die egpaar Von Dessin.<ref>Botha, C.G. 1939. ''Die Kaapse Hugenote''. Vertaling: Malherbe-Leliveld, M. Kaapstad: Nasionale Pers. pp. 106-107</ref><ref name="TanapC82.104.106">{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=22768 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 82, pp. 104-106. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=21 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210821125003/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=22768 |url-status=dead }}</ref> Barbara Theresia de Savoye was duidelik 'n vermoënde vrou, as mens haar testament deurlees wat sy aan haar twee volwasse kinders (van Ehlers) en drie minderjarige kinders (van Kina) bemaak het. Gemeet aan haar slawe en lyfeienes, het 'n huis, 'n erf, "plaats ofte hoffstede" (dus, 'n [[plaas]]) met lewende hawe, maar ook heelwat implemente van die bakkery aan haar behoort.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/mooc/main_article.cfm?id=MOOC8%2F5%2E22a |title=Inventories of the Orphan Chamber Cape Town Archives Repository, South Africa: 6 Januarij 1729 |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=22 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210822083743/http://databases.tanap.net/mooc/main_article.cfm?id=MOOC8%2F5.22a |url-status=dead }}</ref> Daarbewens het sy ook diere en plaasimplemente op haar seun se plaas besit.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/mooc/main_article.cfm?id=MOOC8%2F5.22b |title=Inventories of the Orphan Chamber Cape Town Archives Repository, South Africa: MOOC8/5.22b 16 Januarij 1729 |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=22 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210822083742/http://databases.tanap.net/mooc/main_article.cfm?id=MOOC8%2F5.22b |url-status=dead }}</ref> Maar Christina Ehlers self het hoofsaaklik net linnegoed, eetgerei, 'n bed, 'n katel en 'n slavin geërf.<ref>[http://databases.tanap.net/mooc/main_article.cfm?id=MOOC8%2F5.22c Inventories of the Orphan Chamber Cape Town Archives Repository, South Africa: MOOC8/5.22c 6 Februarij 1729]</ref> Op die vraag waarom 'n edelman met geleerdheid (slegs enkeles aan die Kaap was goed toegelê in die Latyn en Frans) hom met die dogter van 'n eenvoudige bakker sou bemoei (sowel haar biologiese as stiefvader was bakkers), glo van die biograwe Von Dessin het sy pad na sosiale opgang in die Kaap ingetrou. Hy was in 1730 immers maar oor net meer as 'n jaar lank 'n klerk by die Sekretariaat van Justisie,<ref name="Spohr.1968.147" /> die aantal hubare vroue aan die Kaap van Europese afkoms kon mens op jou vingers tel (daar was ook geen adellikes onder hulle te kus en te keur nie), en bowendien was hierdie familie reeds goed ingesete, en toebedeel met aansienlike grondbesit.<ref name="Spohr.1968.147" /> Hierdie sterk familiebande sal tot sy voordeel strek. Selfs uit die graf kon die invloedryke “skoonvader”, Elias Kina (ook 'n broodbakker sedert 1712 vir verbygaande skepe,<ref name="TanapC37.46.63">{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=22027 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 37, pp. 46-63. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=21 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210821125010/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=22027 |url-status=dead }}</ref> in 1714 oorlede) Von Dessin toegang bied tot die regte kringe en sosiale opgang moontlik maak.<ref name="Mortiz.1935" /> Kina was voorheen 'n intieme vriend van Adam Tas.<ref name="Immelman1968.20" /> Von Dessin se vrou se bloedverwante of aangetroude familie, soos die De Savoyes, Kinas, d’Aillys en Rheniusse was koloniste van aansien.<ref name="Immelman1968.22" /> In 1731 doop die egpaar Von Dessin hul enigste kind en dogtertjie Barbara Theresia von Dessin,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Spohr.1968.147" /><ref name="Mullen.1976.79.80">Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):79-80</ref><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="vanwyk1961" /> wat op 16 Desember 1731 gebore is.<ref name="heeselombard1989.bl.64" /> Oor presies wanneer Von Dessin tot boekhouer bevorder is in die V.O.C., heers daar geen eenstemmigheid nie: een voer 1733 aan,<ref name="Immelman1968.19" /> maar dit blyk eerder 1735 is die juiste jaartal.<ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Spohr.1968.147" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="TanapC99.2.16" /> In die kladnotule van 21 Junie 1735 staan daar: "Dessein tot boekhouder à ƒ30 gevordert."<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23022 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 98, pp. 74-78. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=21 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210821135528/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23022 |url-status=dead }}</ref> Na meer as 10 jaar ná sy aankoms beklee hy die belangrike pos van Sekretaris van die Weeskamer,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Coetzee1968.409">Coetzee, P.C. 1968. Die Afrikaner en die Biblioteek. In: Pienaar, P. de V. (red.). ''Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner''. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Bpk. p. 409</ref><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Mullen.1976.80">Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):80</ref><ref name="Spohr.1968.147" /> teen nog 30 gulden per maand.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.147" /> Op 24 Desember 1737 het Von Dessin die eed afgelê.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23112 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 105, pp. 21-26. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=18 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210818153154/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23112 |url-status=dead }}</ref> Vergeleke met die karige soldy waarmee hy begin het en vir twee jaar (108 gulden per jaar) sedert sy aankoms moes tevrede wees, is sy salaris as beampte heel skaflik. As assistent styg sy inkomste vanaf 240 gulden per jaar geleidelik tot op 360 gulden per jaar.<ref name="Spohr.1968.147" /> In 1743/1744 is hy, met behoud van hierdie pos, deur die Kommissaris baron G.W. van Imhoff bevorder tot onderkoopman<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Bostoen.1996." /> teen 40 gulden per maand, dus 480 gulden per jaar.<ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Spohr.1968.147" /><ref>[http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23376 Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 123, pp. 94-138]</ref> Daar is egter sedert 1740 reeds aansoek gedoen om bevordering tot hierdie posisie.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23189 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 113, pp. 94-103. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=21 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210821154837/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23189 |url-status=dead }}</ref> Toe die goewerneurgeneraal Gustaaf Willem van Imhoff in Februarie 1743 by die Kaap aandoen, het Von Dessin sy kans waargeneem om bevordering te vra tot die rang "onderkoopman", met behoud van die ander pos, wat die volgende jaar ook toegestaan is.<ref name="Mortiz.1935" /> Die rang self was eintlik onbelangrik, en daar was geen beperkte hoeveel mense wat hierdie rang mag hê nie, maar dit is vir onkreukbaarheid en verdienstelikheid beloon.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Spohr.1968.147" /><ref name="Wendland1965.64" /> Von Dessin het egter nie alleen kantoorwerk gedoen nie. Hy het hom ook in die handel begewe, soos die baie ander koloniste. Sy huis is beskikbaar gestel vir inwoning of huisvesting aan skeepsoffisiere en reisigers, wat tot maande kon vertoef (en hy het handelskorrespondente met wie hy goed bevriend was gevra om 'n goeie woordjie vir hom te doen onder hul kennisse). Loonorders van Kompanjiesdienare kon teen 'n vaste wisselkoers aan die Kaap opgekoop word en in Nederland teen 'n hoër koers ingekasseer word, wat 'n wins gelewer het.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Immelman1968.20" /> Von Dessin se eintlike welgesteldheid is nie te vinde by die salaris wat die V.O.C. aan hom betaal het nie. Dit kan eerder toegeskryf word aan die handel, spekulasie, die notarispraktyk, deur herberg te verskaf, en teen die laat vyftigerjare het Von Dessin verskeie huurhuise besit en geld op verband uitgesit. Lewende hawe soos beeste, skape en varke wat hy besit het, het op vriende se plase gewei.<ref name="Immelman1968.21">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p.21</ref> Samevattend kan gesê word Von Dessin het vinnig opgang gemaak danksy 'n goeie opvoeding, intelligensie, aanpassingsvermoë (wat sy beheersing van Nederlands insluit),<ref name="Immelman1968.20" /><ref name="Wendland1965.65" /> 'n gunstige huwelik, goeie kontakte en die opbou van 'n ruim portefeulje.<ref name="Bostoen.1996." /> Maar dan was daar ook die twee erfporsies van familielede wat hierby ingereken moet word, wat die uitkoms was ná 'n lang en uitgerekte hofsaak in Duitsland. === Die hofsaak === In 1731 erf Von Dessin by sy grootmoeder van vaderskant. Sy sterf as weduwee en hofdame (“Hofmeisterin”) van Worgewitz in Plön.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.149">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter.'' Darmstadt: Turris-Verlag. S. 149</ref> In 1737 begin 'n lang en uitgerekte hofsaak wat tot 1754 sal voortduur.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.149" /> Reeds in 1745 het Von Dessin gehoor dat sy oom, die luitenant (uit diens) Joachim Otto von Hünemörder, voorheen die besitter van drie landgoedere (Fiensdorf, Alversdorf en Harmsdorf) gesterf het. Op 26 Mei 1745 het Von Dessin, as susterskind van die afgestorwene, deur die prokureur van sy broer (dr. Andreas Vogel, van Rostock) ook aanspraak op die boedel gemaak. Die antwoord van sy verteenwoordiger is op 12 Junie 1746 aan hom geskryf, maar kom eers teen die einde van die jaar in die Kaap aan. Nou juis op daardie oomblik was Von Dessin as kommissaris op sy diensreis/uitgebreide inspeksietoer na die binneland; hy keer eers teen einde April 1747 terug Kaap toe. In Oktober 1747 besoek sy broer (August Christian) hom in die Kaap om hierdie erfsaak te bespreek. August Christian vertoef tot 28 April 1748 en keer weer terug Duitsland toe.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.148">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter.'' Darmstadt: Turris-Verlag. S. 148</ref> Van die boedel sou August Christian egter nie 'n reaal of 'n penning te siene kry nie, want hy sterf in 1753, min of meer 'n jaar vóór die hofgeding uiteindelik in 1754 tot 'n einde kom, en daar met die Von Ketelhodts (wat die alleenreg wou hê op hul vader se landgoedere) tot 'n vergelyk gekom is.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.149" /> Nietemin bemaak Von Dessin op 2 Julie 1761 aan sy broer die volgende:<ref name="Bouwstoffen" /> {{cquote| eene som van 2000 Rijkx. voorts nog de „Hunemulderse en Schaakse erffenisse”, die, door † van mijn' oom en moeye van moederszijde uit voorm. Hertogdom Mecklenb., rechtmatig aanbestorven en thans nog onder frivole cavellatien van mijn neef den heer v. Keetelhoed berustende, die sedert vele jaren dies afleveringe door veele onreedelijke uitwegen heeft gezocht, zoodat ik deswegens tot verkrijging dier erffenisse heb moeten aanstellen en qualificeren, den heer Jan George Burgman dr. en profr, te Rostock enz. }} Dit is onduidelik of ''moeye'' die vervorming van ''moei'' is, die ou Nederlands vir ''tante'', in die enkelvoud. ''Moeye'' kan egter ook die meervoud wees, vir ''moeien'' (dus, ''tantes''), waarvan die slot –n moontlik nie in die spreektaal uitgespreek word nie. Nou verskil die bronne: volgens die een bron is Joachim Nikolaus von Dessin altesaam 3 000 riksdaalders toebedeel;<ref name="Mortiz.1935" /> 'n ander vermeld slegs 2 000 riksdaalders.<ref name="Spohr.1968.149" /> Maar albei is dit eens: 1 000 hiervan laat hy aan sy skoonsuster (Luise Sophia von Kalkreuther, nou weduwee ná August Christian se afsterwe)<ref name="Spohr.1968.149" /> reeds in 1758 na.<ref name="Mortiz.1935" /> Die res van sy erfporsie hou die opvolger van dr. Vogel, by name notaris en die burgemeester, dr. Johann Georg Burgmann, van Rostock, sommer vir homself. Hiervan was Von Dessin, woonagtig in Kaapstad, natuurlik salig onbewus.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.149" /> Sy onkunde spreek boekdele in sy testament, waarin hy die heer Ketelhodt beskuldig dat sy erfgeld "onder frivole cavellatien" van hom weerhou is.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.149" /> Asof hierdie onkunde in sy testament nie duidelik, tragies en ironies genoeg is nie, bedank hy boonop in 1758, per brief, op oordrewe wyse en met die hoogste titulatuur en dienspligtigheid die einste dr. Burgmann, uit pure verligting dat die hofsaak uiteindelik verby is, met die woorde: ''Ew. HochEdel-gebohr. werden mich hierdurch Zeitlebens zum höchsten verpflichten, und mir endlich erlauben, daß nebst schuldigster Empfehlung mit Offerte meiner Person mich nenne, HochEdelgebohrner, Hochgeehrtester Herr Doktor Ew. HochEdelgebohrn. verschuldigster Diener J. N. von Dessin.''<ref name="Mortiz.1935" /> Maar nog is het einde niet. Op 26 Februarie 1762 stuur die weesmeester 'n kopie van die 1761-testament (Joachim von Dessin se laaste testament) en aanwysings van die erfenis (4&nbsp;800 Carolusgulden) na Amsterdam, en deur die bemiddeling van 'n vriend van die oorledene, senator Peter Heinrich Tesdorf in Lübeck, aan die Hertoglike Land- en Regsbank in Güstrow, word die erfgename gevra om hul geld in ontvangs te neem. Die geld is in Amsterdam afgehaal en aan die erfgename uitbetaal. Hierdie erfgename is August Christian von Dessin se weduwee (Luise Sophia von Kalkreuther) en haar twee dogters, Cornelia Elisabeth en Elisabeth Friederike von Dessin. Die seun, August Friedrich von Dessin, het reeds as vaandrig van een van die Pruisiese dragonderregimente tydens die [[Sewejarige Oorlog]] gesneuwel.<ref name="Mortiz.1935" /> Die prokureur Burgmann het egter versuim om die 1 000 riksdaalders van 1758 aan die weduwee uit te betaal. Dit het 'n hofstryd gekos waarby Luise Sophia von Kalkreuther en later die voog van haar twee dogters, Henning Otto von Below auf Deven, by betrokke was. Toe die 1 000 riksdaalders uitbetaal is, bly die 2 000 riksdaalders (wat nog heeltyd in die prokureur se hande was) van die "Hunemulderse en Schaakse erffenisse" nog oor wat Joachim Nikolaus von Dessin nooit in sy leeftyd sou gesien het nie. Al wat Cornelia Elisabeth en Elisabeth Friederike von Dessin in 1766 hiervan ontvang (hul moeder is toe reeds oorlede) was 648 daalders en 27 sjielings, en ook maar net nadat 'n skikooreenkoms tussen die partye bereik is. Die twee dogters was die laaste spruite van die Von Dessin-familie.<ref name="Mortiz.1935" /> === Laaste lewensjare === Sy dogter, Barbara Theresia, sterf in 1750.<ref name="Bax1970.7" /> Sy vrou, Christina Ehlers, is in 1752 oorlede.<ref name="Bax1970.7" /><ref name="Spohr.1968.147" /><ref name="TanapC99.2.16" /> Weens swak gesondheid tree Von Dessin uit die Kompanjie in 1757<ref name="Tyrrel-Glynn" />, met die versoek om sy rang as onderkoopman en sy besoldiging te behou. Dit word hom toegestaan.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23788 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 135, pp. 272-277. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=22 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210822133040/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23788 |url-status=dead }}</ref><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Mullen.1976.81">Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):81</ref><ref name="Spohr.1968.155">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter Darmstadt: Turris-Verlag. S. 155</ref><ref name="Wendland1965.64" /> Teen hierdie tyd het Von Dessin reeds vier woonpersele besit, maar bring sy laaste lewensjare deur in 'n goed ingerigte huis in Waalstraat.<ref name="Tyrrel-Glynn" /> Von Dessin sterf op 18 September 1761.<ref name="heeselombard1989.bl.64" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Mullen.1976.81" /><ref name="Spohr.1968.156">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter Darmstadt: Turris-Verlag. S. 156</ref><ref name="Wendland1965.64" /> === Graf === Von Dessin het grafplek no. 27 in die [[Groote Kerk]] op 12 Oktober 1752 teen ƒ160 gekoop:<ref name="Immelman1968.22" /><ref>[https://archive.org/details/bouwstoffenvoord02spoe/page/276/mode/2up?q=van+dessin Spoelstra, G. 1907. ''Bouwstoffen voor de geschiedenis der Nederduitsch Gereformeerde Kerken in Zuid-Afrika''. Kaapstad. p. 279]</ref> {{cquote| Donderdag den 12 October 1752. Op ’t versoek van den ouderling de E. David d’Ailly, is aan den ondercoopman en secretaris der Weeskamer alhier, Sieur Joachim Nicolaas van Dessin, in vollen eygendom gegeeven, een graf, alhier in de kerk geleegen sijnde No. 27, en sulx voor de ordinaire somma van eenhondert en sestig Caroli guldens, waarvan aan gem. Sr Van Dessin een behoorlijk transport sal worden behandigt. }} In sy testament versoek Von Dessin dat ná sy teraardebestelling die graf eers na vyf-en-twintig jaar oopgemaak mag word. Die beendere van sy vrou en dogter (wat hom reeds ontval het) moet dan saam met syne in 'n kissie versamel word en herbegrawe word:<ref>[https://archive.org/details/bouwstoffenvoord02spoe/page/296/mode/2up?q=van+dessin Spoelstra, G. 1907. ''Bouwstoffen voor de geschiedenis der Nederduitsch Gereformeerde Kerken in Zuid-Afrika''. Kaapstad. p. 299]</ref> {{cquote| Verder legateer ik aan enz. behalve de som van 2000 guldens nog mijne grafstede No. 27, in de Caabse kerk, waarvan de erfgrond-brief is gedateerd 1 Oct. 1752, in dewelke ik egter na mijn afscheid uyt deese wereld zal moeten besteed ([[sic]]) worden, zullende die grafstede, vervolgens binnen 25 jaren daaropvolgende niet moge geopend worden, dat na verloop van die tijd zulle de gebeenten van mijn, mijne vooroverleden vrouw en kind bijeenverzameld worden in een klein kistje en weder in het graf gelegd. }} 'n Plekkie is ook vir vriende ingeruim. Aan die Nöthlings (Neethlings), dit is nou die ouers van Johanna Duminy, wat in taalkundige en geskiedkundige kringe bekend is vir haar dagboek uit 1790, is in die testament 'n ruime geldporsie bemaak. Dit is uit dank en erkentenis toe hulle hul intrek by sy huis geneem het tydens sy laaste jare, en veral mev. Nöthling het hom in sy laaste siekte verpleeg. Von Dessin het aan hulle ook die reg nagelaat om in sy graf (die een in die Groote Kerk) begrawe te word. Van hierdie reg het hulle gebruik gemaak.<ref name="Immelman1968.22">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968'' Kaapstad: A.A. Balkema. p.22</ref> Die testament bepaal:<ref>[https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/archief/1.04.02/invnr/6871/file/NL-HaNA_1.04.02_6871_0421 Nationaal Archief, Inventarisnommer 6871 Nrs. 5616-5739]</ref> {{cquote| Nog Legateeren ik aan den ten deesen Casteele bescheydene Sergeant Benjamin Nothling en desselfs huysvrouw Johanna Lombard, ten aansien hy Nothling mij in mijne jongst gehad hebbende swaare siekte trouw en onvermoeyt ten dienst is geweest en dog dagelix alle mogelijke handrijkinge doet, een somma van twee Duijsend Guldens indische Valuatie, alsmeede mijn grafsteede, die ik hier in de Caabsche Kerk heb, sub No 27, waarvan de Erfgrond brief is gedateerd 17 Oct.ber 1752 […] }} In die inventaris staan eweneens duidelik:<ref name="MOOC8/10.76">[https://archive.is/ULngI Inventories of the Orphan Chamber Cape Town Archives Repository, South Africa, MOOC8/10.76]</ref> {{cquote| aan den sergeant Benjamin Nöthling en desselfs huijsvrouw Johanna Lombaar, […] desselfs grafsteede in de Caabse kerk sub n:r 27 }} === Die Testament === Sy testament word beskou as 'n blykie van waardering vir die lewensgehalte wat Von Dessin in die Kaap kon geniet het.<ref name="Delmas.2010" /> Die oorgeskrewe kopie van die testament kan [https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/archief/1.04.02/invnr/6871/file/NL-HaNA_1.04.02_6871_0415 hier, handgeskrewe, besigtig] word. In die protokol van die 'Politiesecretaris' Johann Blankenberg staan dat Joachim von Dessin by die opstel van sy testament "ziekelijk van Licham, egter bij vollen verstande en gebruik van Sinnen" was. Maar ''compos mentis'' was hy nie heeltemal nie. Sy broer, August Christian, tel onder die erfgename. Sy broer is egter reeds in 1753 oorlede; nuus waarvan die testateur reeds teen ten minste 1758 moes verneem het. Ook sy broerskinders, dit is die kinders ('n seun en twee dogters) van August Christian, word as erfgename benoem, sou hul vader ondertussen tot sterwe kom: "aan mijn broeder August Christiaen van Dessin of by zijn overl. aan zijne erfgenamen, waarvan de oudste zoon gedoopt is op mijn naam v. Joachim Nicolaas en allen thans wonen in ’t hertogdom Mecklenburg". Dié naam van die oudste seun is egter verkeerd; sy naam is August Friedrich von Dessin (gebore 1742, oorlede 1762).<ref name="Mortiz.1935">[http://mvdok.lbmv.de/mjbrenderer?id=mvdok_document_00003731 Moritz, E. 1935. Joachim Nikolaus von Dessin. In: ''Mecklenburgische Jahrbücher'', Band 99 (1935), S. 209–218]</ref> Luise Sophia von Kalkreuther, sy skoonsuster (en haar dogters) het dus benewens die 1 000 riksdaalders in 1758 ook die 2 000 riksdaalders in die 1761-testament geërf, plus dan nog Joachim Nikolaus von Dessin se Hünemörder- en Schaakse erfenis (wat veronderstel was om 2 000 riksdaalders te wees).<ref name="Mortiz.1935" /> Benewens die manuskripte en boeke wat aan die Kaapse Kerkraad nagelaat is, is daar ook 'n legaat van 1 000 riksdaalders nagelaat met die opdrag om van die rente nuwe boeke mee aan te koop.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Boëseken1985.74" /> Sou die Kaapse Kerk nie hiervoor te vinde wees nie, moet al Von Dessin se eiendom oorgedra word aan die Weeskamer. Die Kaapse Kerk verbeur dan ook sy 1 000 riksdaalderlegaat vir die boeke-aanwinste. Soos opgestel op 2 Julie 1761 en onderteken in die Kaap op 12 Julie 1761,<ref name="MOOC8/10.76" /> enkele maande voor sy dood, staan daar (die belangrikste dele word uitgelig):<ref name="Bouwstoffen">[https://archive.org/details/bouwstoffenvoord02spoe/page/296/mode/2up?q=van+dessin Spoelstra, G. 1907. ''Bouwstoffen voor de geschiedenis der Nederduitsch Gereformeerde Kerken in Zuid-Afrika''. Kaapstad. p. 298-299]</ref> {{cquote| Ende alsnu ter nieuwer dispositie tredende, zoo verclaarde vooreerst te legateeren, maaken ende bespreeken, aan deese Caabse Kerke: mijne geheele bibliotheecq, met alle daarbij sig bevindende manuscripten, alsmede de daartoe behoorende zacken, groote loquetten, en klyne boek-lessenaars; voorts alle mathematische en astrologische instrumenten, mitsgaders ook alle de beste mijner schilderijen, ter voller keure van den Eerwaarden Kerkenraad, ofte ter uytsoekinge van degeene die daarvan kennisse hebben, en door welgem. HaarEerw. daartoe gequalificeert zullen zijn. Dit alles egter met volstreckt beding, dat deese mijne voorm. bibliotheecq en verdere hierboven gemelde vermakingen, op geenerhande wijse zal mogen werden veralieneerd, aangemerkt '''mijne intentie ende begeerte is, dat deese mijne''' hierboven staende '''vermakinge zal strecken tot een grondslag van eene publicque bibliotheecq, ten nutte van ’t algemeen''', met jaarlijxe vermeerderinge van deselve door boeken van alle faculteyten en geleersaemheyd, waardoor een yder in zijne besondere weetenschap zal kunnen werden gedient, ten welken opsigte ik dan, en opdat die vermeerderinge ook buyten eenige kosten der Diacony kunne geschieden, aan de Diacony alhier vermaeke '''en bespreeke eene somme van een duysend rijxdalers, omme uyt dies revenuën eene behoorlijke vermeerderinge van jaar tot jaar op bovengesegde bibliotheecq te kunnen doen'''; vermakende ik voorts nog aan meergem. Caabse kerk alle zoodanige boeken, als vanweegens den Eerwaarden en Hooggeleerden Heer Daniel Pels, thans conrector des Latijnsche School tot Amsterdam, ofte door andere, nae mijn dood, voor mijne reekg alhier mogten aangebragt worden; '''met ’t welk''' een en ander '''ik''' vastelijk en '''meene na mijn dood, aan ’t Gemeenebest nog een goed nut te zullen kunnen doen, waartoe ik altijd zooveel in mij is geweest zeer gaarne heb willen behulpsaem weesen''', versoekende ten dien eynde seer instantelijk den E. Agtb. Heer Commissaris Politicq, de Eerwaarde Heeren predicanten mitsgaders ouderlingen en diaconen, uytmaekende ’t Eerwaerde Collegie van kerkenraade alhier, hiertoe in alle billijkheyd, successivelijk de behulpsaeme hand te willen bieden en tot berijkinge mijner voorgemelde weloverdagte intentie naar alle vermoogen goedgunstelijk alles aen te wenden, ’tgeen tot ’t voorenstaende immers sal kunnen strecken. Maar ingevalle voorm. Eerwaarde Caabse kerkenraade, tegens verwagtinge, ’t voorenstaende wegens de gemelde bibliotheecq en verdere daerbij gem. legaaten, op dien voet niet geneegen zijn mogte te accepteeren nogte de voorwaarden hierboven gemeld daaromtrent op te volgen, in dat geval verclaare ik mijnen wil en intentie te zijn, dat alsdan niet alleen de voorz. bibliotheecq met derselver zacken, loqueten en boeklessenaars mitsgaders alle bevoorens gem. instrumenten en schilderijen zal moeten overgaan en devolveeren ten behoeve van de Weescamer deeser steede, om door dat Eerwaerde collegie daarmeede sodanig en in diervoegen gehandelt te werden, als te raade werden en goed vinden sullen, maar ook ’t aen de Caabse kerk gemaakte legaat van een duysend Rijxdrs geen plaats sal hebben, en voor niet gemaakt moeten werden aangemerkt. […] }} ==== Drie slawe vrygekoop ==== By die inventarisopstel van Von Dessin se besittings, word 13 slawe of lyfeienes daarby gelys:<ref name="MOOC8/10.76" /> * Isac van Mallabar * Joris van Bengalen * Chito van Couchim * Willem van de Caab * '''Fortuijn van Mallabaar''' * '''Leander van de Cust''' * '''Liesje van Bougies''' * Marrij van de Caab * Alida van de Caab * Hester van de Caab (met haar twee kinders Piet en Hendrik van de Caab) * Johanna van de Caab * Hagar van Mallabar (met haar 2 kinders Martha van de Caab en Lodewijk van de Caab) * Flora van Bengalen Die testament stel dit duidelik:<ref>[https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/archief/1.04.02/invnr/6871/file/NL-HaNA_1.04.02_6871_0422 Nationaal Archief, Testament. Begin met... Voorts is nog voor as't myne wille en begeerte dat, uit]</ref> Slegs Liesje van Bougies, Fortuijn van Mallabaar en Leander van de Cust is die enigstes wat deur die testament vrygekoop is weens hul "uiterste vleyd en opregtheid beweesene en bevondene getrouwe diensten". Daarbenewens het elkeen van hierdie drie 'n legaat van 100 riksdaalders ontvang "omme hun selven daarmeede behoorlijk te kunnen stabileeren ten eijnde dus op een Eerlijke wijse in Staat te zijn hender Een bequaam heenkoomen te vinden." Van Mallabaar en Van de Cust kry elkeen ses blou en ses wit hemde elk. Van Bougies kry twaalf wit hemde, of, indien dit onmoontlik is, genoeg wit linne en ander benodigdhede vir 'n nuwe pak klere. Hieroor is William Wilberforce Bird vol lof vir Von Dessin.<ref name="Bird1822.152" /> Die lof moet egter binne konteks verstaan word: Die slawehandel is in Engeland in 1807 afgeskaf. Bird skryf oor die jaar 1822 aan die Kaap. Die Kaap en ander kolonies skaf slawerny eers in 1834 af. {{cquote| […] by the manumission of his slaves, afforded proof, that, whilst he had endeavoured during life to add to the knowledge and improvement of others,. he had not forgotten to direct his own conduct in the paths of benevolence and humanity. }} Maar al het Von Dessin aan Joris van Bengalen beloof en aan ander gesê dat hy hulle sou vrykoop, verklaar hy ook in sy testament nou 'uitdruklik' dat hy sy beloftes 'revoieeren' (letterlik "hersien") het, dus, van plan verander het en daarby dus tot niet gemaak het, asof dit nooit gebeur ("geschiet") het nie. As daar op hierdie belofte beroep sou word, sal daarop géén manier ag geslaan word nie: dit is Von Dessin se wil en begeerte dat die res van sy slawe in die openbaar verkoop sal word en die geld in die boedel gestort word. {{cquote| Ende nademaal ik Testateur te meermaalen aan mijn Lijfeijgen Joris belooft en ook aan andere persoonen gesegt hebbe, dat ik hem Joris beneevens desselfs bijsit mijn slaavin [Maria?], mitsgad.s alle hunne kinderen en kindskinderen naa mijn dood uijt slaavernij in vrijdom zoude doen stellen, zoo verclaarde ik wel expresselijk dat ik op gemelde beloften omme de mij daar toe dringende reedenen mits deesen revoieeren ende te niet doe en dat sodanig als of deselve nooit waaren geschiet, ja schoon op gemelde Lijf Eijgenen in der tijd hun van gedaan belofde wilden bedienen, dat daerop in geenerleij manier Eenige reflexie sal genoomen werden, alsoo mijn wil en begeeren is dat alle desselve naa mijn overlijden als slaaven ten faveure van mijn Boedel Publicquelijk zullen werden vercogt. }} == Nalatenskap == === Boekeversameling === : Lees ook: [[Von Dessin-versameling]] Die boeke het oorspronklik in die studeerkamer in Von Dessin se woning gestaan. Dit was 'n enkelverdiepinghuis op die hoek van wat tans Koningin Victoria- en Waalstraat is, skuins teenoor die vleuel van die Suid-Afrikaanse Biblioteek waar die Dessiniaanse versameling in die Afrikana-afdeling bewaar is. In sy studeerkamer was daar teen die mure boekrakke en boekekaste met glasdeure waarin die 3 856 boekdele gehou is. Dit was die grootste versameling in Kaapstad van die 18de eeu. Hoewel die boekrakke min ruimte vir iets anders gelaat het, het daar in die vertrek nege skilderytjies en 'n ovaal spieël met vergulde raam gehang. In hierdie biblioteek was daar ook 'n kabinet waar daar rariteite geberg is, soos dit 'n agtiende-eeuse herebiblioteek betaam het.<ref name="Immelman1968.15" /> Hierdie versameling is binne 34 jaar opgebou; merkwaardig in die sin dat die Kaap op daardie tydstip geen boekwinkel, drukpers of uitgewery geken het nie.<ref name="Immelman1968.16">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968''. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 16</ref> Die biblioteek is vermoedelik nie alleen deur hom nie, maar ook deur sy vriende gebruik.<ref name="Coetzee1968.409" /> Privaatbiblioteke of boekerye was in die 18de en 19de eeu onder die gegoedes en vermoëndes egter niks buitengewoon nie, en dikwels sou die boekeversameling aan die volgende geslag bemaak word. Al dien hierdie privaatbiblioteke as getuienis van die intellektuele lewe van die room van die oes, kon dit selde as die kern van die openbare biblioteekwese dien of aanleiding gee tot die opbou en uitbou van die Suid-Afrikaanse biblioteekwese (nie alleenlik weens grootte nie, maar ook die smaakkeuse). Hiervan is Von Dessin se versameling die uitsondering.<ref name="Coetzee1968.410" /> === Die aankope === [[Lêer:Exlibrisvondessin.jpg|duimnael|regs|300px|Die ex libris met die lyfspreuk van Von Dessin: [[artem quaevis terra alit]]. Daar bestaan geen afbeelding van Joachim Nikolaus von Dessin nie. Slegs sy handtekening met baie swierige krulle uit sy tyd het behoue gebly.<ref name="Wendland1965.65" />]] Die vraag ontstaan hoe Von Dessin binne 34 jaar so 'n groot boekery opgebou het, sonder drukpers, boekwinkel of uitgewers in die Kaap.<ref name="Immelman1961.26">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 26</ref> 'n Legende het toe so ontstaan: omdat Von Dessin heel waarskynlik as sekretaris van die Weeskamer vooraf inligting omtrent die hoeveelheid boeke in die bestorwe boedels kon bekom het, asook watter boeke daar ter sprake was, kon hy daarom eerste kennis daarvan geneem het. Boonop het hy maar min te doene gehad met die sorg van die wesies, maar wel met die geld wat die wewenaars en weduwees moet gee wanneer hulle hertrou, in die belang van hul minderjarige kinders uit die eerste huwelik. Hy sou sodoende dus sy ingewinde intieme (voor)kennis omtrent private familiesake en -aangeleenthede van sy beskermlinge tot sy voordeel kon gebruik: Von Dessin sou dan presies weet wát en wáár daar te aas is.<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Delmas.2010" /><ref name="Immelman1961.26" /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Sphor1968.154">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 154</ref> Daarvolgens sou hy privaat sy kopies kon doen, of by veilings gaan bie. Soms het hy nie self gaan bie nie, maar familie (soos die swaers d'Ailly en Rhenius) en vriende gevra om die biewerk buitekant Kaapstad namens hom te gaan doen. Met behulp van sy vrou se bloedverwante het hy ook boeke probeer verkry sodra die leesstof beskikbaar geword het.<ref name="Immelman1961.26" /><ref name="Bostoen.1996." /> Maar nou lui die eintlike legende dat Von Dessin tydens die pokke-epidemie van 1755 (en ander epidemies wat voortdurend die Kaap sou teister met sterftes; twee pokke-epidemiejare sluit ook 1731 en 1740 in<ref name="Tyrrel-Glynn" />) sommer genadeloos 'n groot slag met die boeke geslaan het. Juis in die tyd van beproewing toe niemand hulle aan boeke gesteur het nie.<ref name="Delmas.2010" /> Hy het dus letterlik uit ander se dood baatgevind. Tydens die epidemie het die bevolking (5 123 koloniste en 5 787 slawe) byna 'n vyfde van omgekom: 963 koloniste en 1 109 wat nie van Europese afkoms was nie, het gesterwe.<ref name="Immelman1961.25">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 25</ref> Die besoeker [[William Wilberforce Bird]] het hierdie 'lasterlike bewering' ("detraction") maar net in 1822 opgeteken wat sy tydgenote aan hom meegedeel het toe hy in die Kaap was. Of die aantygings nou waar is of nie, vir Bird heilig die doel die middele: as mens soveel boeke moontlik wil versamel vir die openbare gebruik, wat tog 'n filantropiese daad is, dan maak dit tog net sin om die boeke so billik moontlik te versamel.<ref name="Bird1822.152" /> Vir navorsers soos Bax is die bewering absolute snert wat veral gehuldig word deur skrywers wat geen benul het van die werke wat in Afrikaans gepubliseer is nie, nog minder die Nederlandse oerdokumente van nader bekyk het.<ref name="Bax1970.91">[https://web.archive.org/web/20210814202233/https://knaw.versie1.online/DL/publications/PU00010214.pdf Bax, D. 1970. ''Zuid-Afrika's eerste openbare verzameling op het gebied van kunst en etnologie 1764–1821''. Amsterdam:North-Holland Publishing Company, p. 91-92]</ref> Die versameling kon nie uitsluitlik opgebou gewees het uit die boekerye van die "relatief onontwikkelde Kaapse burgers" nie, maar daar kan met sekerheid aangeneem word dat hy in kontak was met persone in Europa wat hom van nuwe aanwinste voorsien het.<ref name="vanwyk1961" /> Von Dessin het van gereelde tussengangers gebruik gemaak.<ref name="Delmas.2010" /> In 1734 bring ene "Heer Meulenbeek" vir Von Dessin 'n gedrukte kaart van die vier wêrelddele (in groot formaat) uit Nederland saam.<ref name="Bostoen.1996." /> In 1736 en 1737 bestel Von Dessin boeke by die Amsterdamse tabakshandelaar Jurriaan Westerhoff.<ref name="vanwyk1961" /> In Von Dessin se een brief in 1736 aan sy boekevriend Jurriaan Westerhof in Amsterdam gee hy reeds te kenne: "Ende dewijl ick een seer groote liefhebber van goede boeken soo geestelijke als historische ben,<ref name="vanwyk1961" /> soo versoeke mij van tijd tot tijd met wat nieuws te voorzien."<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.91" /><ref name="Wendland1965.65">[https://www.carolinum.de/wp-content/uploads/042_sommer65.pdf Wendland, W. 1965. Joachim Nikolaus von Dessin. ''Carolinum'' 28(42) Sommer. S. 65]</ref> Bostoen maak hieruit die afleiding dat, hoewel Von Dessin dikwels die titelname moes noem by bestelling, hy in baie gevalle die boekekeuse aan die leweransier self moes oorlaat.<ref name="Bostoen.1996." /> Vir Delmas strook dit met die boekesmaak: die meeste boeke in die versameling handel wel oor die geskiedenis of teologie.<ref name="Delmas.2010" /> So ook bestel hy boeke in 1738 by die Rotterdamse koopman Nicolaas Pille (1706–1737) [dus, toe reeds oorlede].<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Delmas.2010" /> Von Dessin se vriend in die Kaap, Jan de Waal, wat sy vernaamste leweransier was van huishoudelike goedere, lewer aan hom die tydskrifte waarop Von Dessin ingeteken was, soos die ''Europische Mercurius'' en ''De Boekzaal van Europa''.<ref name="vanwyk1961" /><ref name="Bostoen.1996.">[https://www.dbnl.org/tekst/bost002verz01_01/bost002verz01_01_0001.php Bostoen, K.J. 1996. 'Verzamelaars, bezitters, lezers van Weyermaniana in de achttiende eeuw' In: ''Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman'' 19 (1996), p. 33-42.]</ref><ref name="Delmas.2010" /> Daar is ook die konrektor van die Latynse Skool in Amsterdam, Daniël Pels,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="vanwyk1961" /> wat sy vernaamste boekeverskaffer in Nederland was. Op 16 Oktober 1755 en 2 Oktober 1761 (Von Dessin is toe reeds oorlede) staan die Heren XVII te Amsterdam Pels die vergunning toe om 'n kis met boeke vragvry te versend. In 1756, 1758 en 1759 versoek Von Dessin die Heren XVII te Amsterdam om sy salaris aan Pels uit te betaal.<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.91" /><ref name="Wendland1965.65" /><ref name="Delmas.2010" /> Von Dessin se maandsalaris as onderkoopman was toe ƒ40.<ref name="Bostoen.1996." /> Maar eintlik het Pels reeds vanaf 1744 Von Dessin gereeld van boeke voorsien. Von Dessin vra in sy testament ook dat sy eksekuteurs die boeke (van Pels) moet betaal wat ná sy afsterwe in die Kaap nog moet aankom.<ref name="Bostoen.1996." /> Ander, soos Immelman, voer aan die meeste van die boekeversameling moes in die Kaap self aangeskaf gewees het. Die veilings kon maar één manier wees hoe Von Dessin boeke bekom het. Hierdie metode spesifiek het byna 'n legende geword, en toe naderhand heeltemal ontaard. Vir Immelman is dit eerder 'n bewys hoe Von Dessin "gevare onbevrees getrotseer het en geen geleentheid laat verbygaan het waar hy sy versameling kon aanvul nie."<ref name="Immelman1961.26" /> Die ''Ex libris'' wat voormalige eienaarskap van Kapenaars toon, word dan sonder meer as bewyse gebruik.<ref name="Delmas.2010" /> Amptenare wat die Kaap verlaat of afgetree het, het hul boeke verkoop. Verbygaande reisigers en skeepsoffisiere het boeke aan hom geskenk of by hom geruil, dikwels vir voedsel.<ref name="Delmas.2010" /> Soms het Von Dessin deur besoekers vooruitbetalings gemaak – en party is dan vort met die geld, sonder om weer van hulle te laat hoor. Vreemdelinge is soms weke lank gratis onderdak gegee, op voorwaarde dat hulle in ruil daarvoor bepaalde boeke aan hom sou stuur.<ref name="Immelman1961.26" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Delmas.2010" /> En dan was Von Dessin natuurlik ook 'n geliefde man. Baie van die boeke met ou ''Ex libris''-handtekeninge voorin, is afkomstig van vriende. As geskenke.<ref name="vanwyk1961" /><ref name="Wendland1965.64">[https://www.carolinum.de/wp-content/uploads/042_sommer65.pdf Wendland, W. 1965. Joachim Nikolaus von Dessin. ''Carolinum'' 28(42) Sommer. S. 64]</ref><ref name="Sphor1968.154" /> Soos dié wat hy in 1755 van Jan Tileman en Jacobus Janson present gekry het.<ref name="vanwyk1961" /> Laastens ontstaan die vraag ook of iemand soos Von Dessin tot sulke gewetenloosheid in staat sou wees, of in dieselfde strik as sy voorganger sou wou trap. Sy ou skoolvriend, Otto Friedrich Mentzel, noem in sy reisbeskrywing aan die Kaap dat Von Dessin, met sy diensaanvaarding as Sekretaris van die Weeskamer, daarop aangedring het om die geldsake van die weeskamer te oudit, en toestemming daarvoor gekry het.<ref name="Tyrrel-Glynn" /> Die Kommissie het bevind sy gestorwe voorganger, Jacob Leever, het ƒ140 000 verduister. Die agterblewe vrou, nou 'n weduwee, word toe voortaan onderhou deur die kerk, want hul huis is verkoop aan Kaptein Rhenius teen ongeveer ƒ40 000. Selfs van die vrou, wat van geen sout of water geweet het nie, se klerestukke moes opgeveil word.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23112 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 105, pp. 21-26. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=18 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210818153154/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23112 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23135 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 107, pp. 53-65. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=18 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210818153153/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23135 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23176 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 111, pp. 64-88. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=18 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210818153151/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23176 |url-status=dead }}</ref><ref>[https://play.google.com/books/reader?id=AroBAAAAYAAJ&pg=GBS.PR58&hl=de Mentzel, O.F. ''Vollständige und zuverlässige geographische und topographische Beschreibung des berühmten und in aller Betrachtung merkwürdigen Afrikanischen Vorgebirges der Guten Hofnung'' Glogau: Christian Friedrich Günther, S. 59]</ref><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Spohr1968.148">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 148</ref> Een bron voer aan die geld is deur "vorige sektretaris'''se'''" (meervoud) verduister en dat Leever nie alleen aandadig is nie.<ref name="Tyrrel-Glynn" /> === Nie die eerste biblioteek nie === Ten spyte van die reuseskenking wat die eerste ''openbare'' biblioteek van Suid-Afrika sou word, was die ''Dessiniarium'' nie die eerste biblioteek of boekery van Suid-Afrika nie. In 'n brief op 13 Mei 1652 (toe Jan van Riebeeck op die punt staan om die Kaap te verlaat), praat Van Riebeeck van gedrukte boeke, kaarte en manuskripte wat hy in die sorg laat van [[Zacharias Wagenaer]].<ref>[https://archive.org/details/precisofarchives03cape/page/246/mode/2up?q=charts+and+notes Leibbrandt, ''Precis of the Archives of the Cape of Good Hope'' I, brief gedateer 13 Mei 1652 aan Batavia]</ref><ref name="Delmas.2010" /> Delmas wys op 'n inventaris van die fort wat op 8 Januarie 1661 opgestel is deur ''Secunde'' Roeloff de Man, op las van [[Jan van Riebeeck]]. Twintig boeke is gelys, waarvan die Bybel en ander geestelike boeke skitter in hul afwesigheid; 'n alte duidelike teken dat die boeke op die lys vir amptelike gebruik bedoel was. Die lys is volgens drukformaat uiteengesit: folianten, quarto en octavo. Die versameling bestaan uit boeke oor wiskunde, trigonometrie, argitektuur, sterrekunde, 'n ''Grammatica Arabica Thomae Erpenij'' (as [[lingua franca]] aan die kus van Oos-Afrika), plantkunde (vir landbou) en reisverslae.<ref name="Delmas.2010" /> Roeloff de Man self het sy eie private paar boeke gehad, wat opgeveil is ná sy dood.<ref>[https://www.delpher.nl/nl/boeken/view?objectsearch=Linschoten&coll=boeken&identifier=MMKB02:000118335:00131 Bosman, D.B. 1923. ''Oor die ontstaan van Afrikaans.'' Swets & Zeitlinger pp. 127-128]</ref> Maar die eer van die eerste biblioteek kom die Raadsbiblioteek toe ('n departementele boekery van die regering) wat sedert 1710 bestaan het, en vir die gebruik van die hoër amptenare van die V.O.C. bedoel was in die uitvoering van hulle pligte.<ref name="Immelman1968.16" /><ref name="Coetzee1968.409" /> Dit het gevolg nadat die kommissaris C.J. Simons dit aan die lig gebring het dat so 'n boekery, wat noodsaaklik is by regspleging, aan die Kaap ontbreek. Boeke sou uit Batavia aangekoop word vir dié doel.<ref name="Coetzee1968.409" /> Teen 1739 toon die biblioteek slegs 13 titels (soos in die inventaris uit die jaartal aandui), maar dit word die daaropvolgende jaar verryk met 60 titels (regsboeke) uit die boedel van Adriaan Kervel. Verdere werke is aangeskaf, of as geskenk ontvang. Die biblioteek van die Raad van Justisie besit teen die einde van die 18de eeu 93 titels in 148 bande; daarvan het 'n deel vermoedelik oorgegaan na die biblioteek van die Kaapse Geregshof.<ref name="Coetzee1968.409" /> Met die uitsondering van Ryk Tulbagh, was die meeste boekeliefhebbers aan die Kaap hoofsaaklik in die buiteland gebore, waar hulle hul geestelike vorming gekry het. Die sewentienjarige Tulbagh is egter bes moontlik beïnvloed deur sy ouer kollega, Adriaan Kervel, om homself deur boekegebruik vir hoër betrekkings te bekwaam om in 1751 goewerneur te word. Toe Tulbagh in 1771 sterf, byna 'n dekade ná Von Dessin se heengaan, is sy boeke, opvallend genoeg, nie sonder meer aan die Dessiniarium bemaak nie. Die regsgeleerde werke uit Ryk Tulbagh se boekery is aan die biblioteek van die Raad van Justisie bemaak.<ref name="Coetzee1968.409" /> Tulbagh het ook sy Franse boeke aan Josephus de Grand-Pre(d)ez en sy Hollandse boeke aan Pieter Hacker bemaak.<ref name="Boëseken1985.74">Boëseken, A.J. 1985. Die Kompanjie en sy Onderdane. In: Muller, C.F.J. (red.). ''Vyfhonderd jaar Suid-Afrikaanse geskiedenis.'' Kaapstad: Academica, p. 74</ref> === Was Von Dessin sy tyd vooruit? === Die antwoord op bogenoemde vraag gaan afhang hoe die testament, omgewing en wêreldgebeurtenisse self verstaan word. '''R. F. M. Immelman''', 'n universiteitsbibliotekaris aan die [[Universiteit van Kaapstad]], dra sy opstel in '''September 1961''' voor aan die Vriende van die Suid-Afrikaanse Biblioteek, ter geleentheid van Von Dessin se 200ste sterfdag. Na sy mening was Von Dessin sy tyd met byna 'n eeu vooruit. In sy opstel beskou hy dit 'n "verbasendwekkende prestasie" om soveel boekdele in die loop van dertig jaar op te bou (3 856), des te meer merkwaardig as mens in ag neem dat daar geen boekwinkel, drukpers of uitgewery in die Kaap was nie.<ref name="Immelman1968.16" /> Von Dessin word dus 'n merkwaardige figuur, nie alleen omdat hy 'n versamelaar was nie, maar ook 'n weldoener aan die gemeenskap. Veral omdat hy 'n plan ontwerp het waardeur die toekomende geslagte voordeel uit sy boekery sou trek. Von Dessin se ideë omtrent biblioteke, sê Immelman, "was inderdaad hul tyd vooruit en sou destyds in elke land in Europa of Amerika as ver gevorderd beskou gewees het. Wat 'n mens so verbaas, is dat 'n Kapenaar, meer as dertig jaar op 'n uithoek van die vasteland van Afrika woonagtig, sesduisend myl van Europa, so goed op die hoogte was van die destyds modernste opvattings omtrent die biblioteekwese.". In 'n voetnota verwys Immelman dan direk na P.C. Coetzee se artikel "Die Nalatenskap van Von Dessin" wat in ''Historiese Studies'' (1942) verskyn het.<ref name="Immelman.1968.17" /> Immelman meen uit die testament self kan mens daardie afleidings maak. Hy stip die volgende puntjies waar Von Dessin vasgestel het:<ref name="Immelman.1968.17">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 17</ref> {{cquote| : 1. dat sy boekery ten bate van die gehele gemeenskap aangewend moes word en derhalwe die kern van 'n ''publique bibliotheecq'' moes vorm; : 2. dit dat alle vakgebiede moes verteenwoordig, sodat dit in iedere enkeling se besondere behoeftes kon voorsien en ''alle faculteyten en geleersaamheyd'' sou dek; : 3. dat dit onderhou moes word as 'n "lewende" versameling, waaraan gereeld boeke toegevoeg moes word, waarvoor hy voorsiening gemaak het deur 1,000 riksdaalders (destyds ongeveer £208 werd) aan die kerkraad van die Groot Kerk te bemaak; die rente hierop moes 'n vaste inkome oplewer om die toekomstige boeke-aankoop vir sy versameling te dek; : 4. dat die boekery vryelik beskikbaar moes wees vir die publiek, sonder enige intekengeld of deposito, sodat dit van die eerste vrye openbare biblioteke in die wêreld geword het, in elk geval die eerste in Suid-Afrika; : 5. dat die kontinuïteit van die boekery verseker sou word – rede waarom hy dit aan die Nederduits Gereformeerde Kerk bemaak het, as een van die weinige selfvernuwende liggame in die kolonie destyds. }} Immelman beskou die voorwaardes as tekenend dat Von Dessin "goed op die hoogte moet gewees het van die destyds modernste ideë omtrent die biblioteekwese, en veral met die geskrifte van die vernaamste outoriteite oor die teorie van die vak in daardie tyd, nl. Gabriel Naudé en Leibnitz." Naudé was die bibliotekaris van kardinaal Mazarin in Frankryk<ref name="Tyrrel-Glynn" /> Immelman sien albei geleerdes se hoofgedagtes in die testament beliggaam. Daaruit maak hy die afleiding dat Von Dessin nie bloot 'n boekeversamelaar vir die vreugde was nie, maar ook die inhoud (veral ten opsigte van die biblioteekwese) goed onder die knie gehad het.<ref name="Immelman.1968.17" /> Dan voeg hy by: <ref name="Immelman1968.18" /> {{cquote| Sonder twyfel kan gesê word dat hy sy tyd ver vooruit was, des te meer wanneer in ag geneem word dat vrye openbare biblioteke, uit stadsbelastings bekostig, eers ongeveer 1850 algemeen geword het in Brittanje en die V.S.A. Selfs openbare biblioteke vanweë skenkings was in die middel van die 18de eeu maar dun gesaai; Chetham's Library in Manchester en die openbare biblioteek in Norwich was bv. twee van die weiniges in Engeland. }} In dieselfde artikel laat Immelman darem ook duidelik blyk dat die boekeversameling uit werke bestaan van 'n opgevoede man uit die middel van die 18de eeu – soos dit 'n soort Hollandse patrisiër uit die gegoede burgerstand van Nederland, of uit die laer adel in Duitsland betaam. Dit was geleerde werke, nie gewilde leesstof van die massamenigte nie, omdat laasgenoemde opvatting eers teen die 19de eeu sal inslag vind.<ref name="Immelman.1968.27">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 27</ref> '''P.C. Coetzee''' benadruk in '''1968''' juis hierdie puntjie. Dit mag miskien "verleidelik" wees om Von Dessin as iemand te sien wat in 1761 in Suid-Afrika "reeds 'n kosteloos-toeganklike sosiale biblioteek wou stig", maar hy glo egter nie dit is die geval nie:<ref name="Coetzee1968.410">Coetzee, P.C. 1968. Die Afrikaner en die Biblioteek. In: Pienaar, P. de V. (red.). ''Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner''. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Bpk. p. 410</ref> {{cquote| Maar hy [Von Dessin] was nie sy tyd vooruit nie en het soos ander biblioteekstigters van die sewentiende en agtiende eeue net 'n publiek van relatief geleerde dilettante in gedagte, mense soos hy self was wat dan in die biblioteek "eenyder in zijne bisondere wetenschap zal kunnen werden gedient". Dit is dan ook paslik dat die Dessynse biblioteek deel geword het van 'n nasionale biblioteek waar dit vandag nog gebruik kan word deur mense na Von Dessin se hart. }} Coetzee glo dit is liewer Lord [[Charles Somerset]] wat hierdie eer te beurt val. Te midde van die verengelsing aan die Kaap, en die tiran wat hy deur Pringle en Fairbairn geteken is, was Somerset "in werklikheid […] 'n versiende en idealistiese administrateur." Hy het hartgrondig daarin geglo dat ander volke daarby sou baat om Engels te word. Die Kaapse kolonie moes Engels leer omdat die Engels in sy oë die sleutel was tot die skatkis vol intellektuele rykdom, wat oor negentig geslagte van dwarsoor die wêreld (van alle volke) opgegaar is. Heel gepas by hierdie kultuurpolitiek het hy 'n vrye skool en vrye biblioteekdiens beoog. Nie eens Engeland en Amerika kon sover dink nie; die biblioteekwêreld in daardie twee lande het hierdie gedagtegang maar eers na 1850 gedeeltelik aanvaar. Somerset het in 1818 bepaal dat 'n gedeelte van die belasting op wyn gebruik sou word om hierdie openbare biblioteekwese te befonds, soos hy in 1818 aangekondig het. Maar teen 1820 was hierdie biblioteek sonder fondse, dit is oorhandig aan 'n komitee wat dit soos 'n koöperatiewe sosiale biblioteek bestuur het. Met ander woorde, daar was inskrywingsgeld ter sprake. Die Britse setlaars was aan hierdie tipe biblioteke in hul moederland ook gewoond en het dit as sodanig ook in Suid-Afrika gebruik.<ref>Coetzee, P.C. 1968. Die Afrikaner en die Biblioteek. In: Pienaar, P. de V. (red.). ''Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner''. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Bpk. p. 410-411</ref> Maar volgens '''Susan J. Mullen''' handel dit juis nie oor 'n uitgelese groepie (in haar woorde: "privileged few") nie, maar vir iedereen ("ten nutte van 't algemeen") wat in die 18de eeu nog ongehoord was. Juis omdat hy soveel boeke versamel het (en in sy testament die wens uitspreek dat die versameling moet uitbrei met die 1000 riksdaalders (omtrent R360 in 1976)) in 'n tydperk toe daar nog geen drukpers was nie (en maar eers in 1784 in die Kaap aangekom het), maar ook geen boekwinkel of uitgewers nie, dui dit eerder op Von Dessin se versiendheid. Dit is juis vir Mullen bejammerenswaardig dat die algemene publiek in die jaar van haar artikel ('''1976''') salig onbewus is van die kultuurskat in hul midde, en dat dit vernaamlik akademici is wat hierdie korpus om navorsingsdoeleindes benut.<ref>Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):82-83</ref> === Onmiddellike nalatenskap === Meer as 40 jaar ná Von Dessin se dood het hierdie (verouderde) stel boeke, en dus die eerste openbare biblioteek, so te sê geen invloed op die Kaapse samelewing uitgeoefen nie. Toe die biblioteek geopen het ('n kosterhuis is omskep in 'n biblioteek), wys die kerkraad op 6 Augustus 1764 vir die predikant Johannes Fredericus Bode aan as die bibliotekaris. Die biblioteek is eenmaal per week oop, op 'n Woensdagmiddag elke week tussen 13:00 tot 16:00, en die boeke kan uitgeneem word en vir 'n maand lank tuis gelees word, of drie maande lank vir diegene wat buitekant Kaapstad bly. Ongelukkig het die nuutjie gou genoeg oorgewaai.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Delmas.2010" /><ref name="Bax1970.7" /> Later was die biblioteek slegs oop op aanvraag.<ref name="Bax1970.7" /> Johan Splinter Stavorinus maak in sy ''Reize van Zeeland over de Kaap de Goede Hoop naar Batavia, Bantam, Bengalen, enz.'' (1793) melding van die biblioteek (in sy reistog, vanaf '''1768''' tot omstreeks '''1771''', na Batavia en terug), maar hy is nie veel ingenome daarmee nie: {{cquote| Niet ver van de Kerk, staat een gebouw, dat met den grootschen naam van ''Bibliotheca Publica'' pronkt. Hier vindt men eene langwerpige zaal, waarin weinige, en nog minder goede boeken gevonden worden, komende daarin volmaakt overeen met de Boekerij op ''Batavia'', die ook denzelven verheven naam draagt. De Koster van de Kerk is te gelijk ''Bibliothecarius''. }} Sir '''John Barrow''' skryf in '''1806''' in sy [https://books.google.co.za/books?id=nb8NAAAAQAAJ&pg=PA98&lpg=PA98&dq=%22There+is+neither+a+bookseller%27s+shop+in+the+whole+town,+nor+a+book+society%22&source=bl&ots=sjI1USAmfF&sig=ACfU3U0QUMXcGqTCvXjjGdlxmpzEgjhaGA&hl=de&sa=X&ved=2ahUKEwiSyabY_ofxAhUXgFwKHeIZCi0Q6AEwAHoECAUQAw#v=onepage&q=%22There%20is%20neither%20a%20bookseller's%20shop%20in%20the%20whole%20town%2C%20nor%20a%20book%20society%22&f=false ''Travels into the Interior of Southern Africa'', boekdeel II], in Kaapstad is daar geen sprake van 'n boekwinkel of boekklub nie, selfs die ''Concordia'' het ten gronde gegaan omrede die lede meer van drink, rook en speletjies gehou het. Die kerk bestuur wel 'n biblioteek, met boeke wat deur 'n individu vir die openbare gebruik bemaak is, maar dit word selde deur die publiek of individue besoek. Hierdie versameling spog egter met 'n paar uitstekende boeke, veral skaars of waardevolle eksemplare sover dit die Klassieke, reisigersjoernale, algemene geskiedenis, woordeboeke, of die kerkgeskiedenis aangaan. Barrow het dit veral teen diegene wat geleerdheid in Europa ontvang het, maar 'n traak-my-nie-agtigheid ontwikkel het in 'n kolonie waar hierdie opvoeding nie juis hoog aangeslaan word nie. Die 32-jarige luitenant '''Wasili Golownin''' en sy skeepslui kon tussen vroeg-Mei '''1808''' en 31 Mei '''1809''' nie die Kaap verlaat nie, omrede Rusland, deur Napoleon se toedoen, nou tot vyand van Brittanje verklaar is. Hulle is egter nie gevange geneem nie, omdat Golownin genoegsame dokumentasie en verlof vooraf kon toon om aan te meer, totaal onwetend van die oorlog was (want anders sou hy die Kaapse hawe tog vermy het), en Rusland en Engeland in geen volskaalse oorlog gewikkel was nie. Die Goewerment aan die Kaap het ook nie veel geweet hoe om die situasie te hanteer nie; voedsel is nie deur regering verskaf nie, maar onder meer deur die bakker (Sertyn) en slagter (De Wet, óf De Wit) verskaf; en antwoord van Londen het uitgebly. Ná 'n jaar en vyf-en-twintig dae sonder antwoord het Golownin in die stilligheid een aand die seile van die ''Diana'' laat span en sonder verlof of gewetenswroeging die Kaap verlaat. Geen poging van die owerheidsweë kon hul langer stuit nie. Hul bereik die oopsee en hul vryheid uiteindelik om tienuur. Alle skuld sal vereffen word deur die opveiling van die skip se agtergelate chronometer, is aan die bakker per nagelate brief gesê.<ref>Gorelik, B (ed.). 2015. Vasily Golovnin, 1808-09. In: ''An Entirely Different World: Russian Visitors to the Cape, 1797–1870.'' Kaapstad: Van Riebeeckvereniging. pp. 15-26</ref> Om sy tyd egter ondertussen in Kaapstad te verwyl het Golownin en kamerade ook die biblioteek besoek. In sy ledige uurtjies (waarvan hy en die bemanning meer as 'n jaar lank oorgenoeg van had!) het hy byna alle leesstof verslind wat oor die Kaap geskryf is. Maar in sy mémoires skryf Golownin die biblioteek is nie veel om oor huis toe te skryf nie, al moet mens in gedagte hou die stad is 'n verafgeleë beskawingspunt. Die gebou langs die kerk is nogal aansienlik groot, maar die versameling is klein en bestaan meestal net uit boeke in Nederlands, Frans, Duits en Latyn en miskien 'n paar rariteite wat amusant is (waaronder ook die vermelding van die toevoegings uit die Stille Suidsee). Hoewel énige inwoner na hartelus énige boeke by die biblioteek kon gaan uitneem, ontdek Golownin in die paar blaaie van die reusagtige uitleenregister op die tafel slegs 'n skamele 87 boeke is tussen 1789 tot 1808 (of, in die afgelope 19 jaar) deur die Kaapse publiek uitgeneem.<ref>Gorelik, B (ed.). 2015. Vasily Golovnin, 1808-09. In: ''An Entirely Different World: Russian Visitors to the Cape, 1797–1870.'' Kaapstad: Van Riebeeckvereniging. pp. 27-28</ref><ref>[https://play.google.com/books/reader?id=LPSNBQAAQBAJ&hl=de&pg=GBS.PT20 Путешествие на шлюпе «Диана» из Кронштадта в Камчатку в 1807–1809 гг]</ref><ref>[https://play.google.com/books/reader?id=_rhHDwAAQBAJ&hl=de&pg=GBS.PT181.w.0.1.124 Путешествие на шлюпе «Диана» из Кронштадта в Камчатку в 1807–1809 гг]</ref> Die belaglikste verskynsel wat hom voorgedoen het was die sortering van die boeke. Die boeke is nie volgens onderwerp, outeur of taal gepak nie, maar volgens boekhoogte. Die hoogste boeke is heel aan die regterflank gepak, en die kortste boeke heel links. En boonop word hierdie groottes, op hierdie oop rakke, aangedui deur "Quarto", "Folio", ens., terwyl enige leser met oë in sy kop die boeke se groottes kon skat.<ref>Gorelik, B (ed.). 2015. Vasily Golovnin, 1808-09. In: ''An Entirely Different World: Russian Visitors to the Cape, 1797–1870.'' Kaapstad: Van Riebeeckvereniging. pp. 27-28</ref> Maar sekerlik die skerpste reaksie was die reisbeskrywing in '''1822''' van [[William Wilberforce Bird]] (''State of The Cape of Good Hope in 1822''), 60 jaar ná Von Dessin se dood. Die versameling het wel aansienlik uitgebrei, maar tog is daar iets mis:<ref name="Bird1822.152">[https://archive.org/details/statecapegoodho00colegoog/page/n176/mode/2up?q=dessin Bird, W.W. 1823. ''State of The Cape of Good Hope in 1822'' London: John Murray.]</ref> {{cquote| The library already boasts possession of the best ancient, and most recent modern publications, in religion, in the classics, in history, poetry, geography, chemistry and political oeconomy; a most ample collection of essays, of voyages and travels; and dictionaries of all ages and languages. The thing that appears to be chiefly wanting, which Mr. Dessin could not bequeth, is a collection of readers; for reading is not an African passion. }} === Die afskrif van die dagboek van Adam Tas === Joachim von Dessin het 'n paar boeke uit die versameling van [[Adam Tas]] bekom, moontlik deur sy vrou (deur die verbintenis van haar stiefvader Kinas). Of deur Adam Hendrik Mulder (wat 'n aantal van hierdie boeke by die afsterwe van Tas verkry het), 'n "vooraanstaande Lutheraan wat die Lutherse versoekskrif van 1742 aan Here XVII onderteken het", en op sy beurt die broer was van die eggenote van J. T. Rhenius, wat weer aangetroude familie was van Von Dessin se vrou. Dan het Von Dessin ook by die veiling van ds. Henri Beck se besittings in 1755 'n "twintigtal" boeke verkry.<ref>Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968''. Kaapstad: A.A. Balkema. pp. 26, 31</ref> Hoe dit ook al sy, Von Dessin het Adam Tas se dagboek met die hand oorgeskryf.<ref name="Spohr.1968.158" /><ref name="Mullen.1976.83">Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):83</ref> Die ''Gehouden Dagregister van den Landbouwer Adam Tas'', toon onder meer hoe die boere al hoe meer ontevrede onder die bestel van [[Willem Adriaan van der Stel]] raak. Hierdie manuskrip is in 1911 deur die toenmalige bibliotekaris A. C. G. Lloyd ontdek. Die manuskrip is daarna deur L. Fouché versorg, A.C. Paterson het die teks vertaal, en die boek is in 1914 in Londen deur Longmans uitgegee getiteld: ''Het dagboek van Adam Tas''/''The diary of Adam Tas (1705–1706)''.<ref>[https://www.dbnl.org/tekst/tas_003dagb02_01/tas_003dagb02_01_0001.php Tweede uitgawe. In: ''Dagboek van Adam Tas''. 1970-uitgawe. Kaapstad: Van Riebeeck-Vereniging]</ref> [[J. du P. Scholtz]] skryf in ''Die Burger'' van 29 September 1966 dat sonder hierdie ontdekking en die gevolglike publikasie daarvan sou die stigting van die Van Riebeeck Vereniging in 1918 (tans ''Historical Publications of Southern Africa'', of ''HiPSA'') nooit plaasgevind het nie.<ref>Tyrrell-Glynn, W.H.P.A. 1968. Die Handskrifte-afdeling: Manuskripmateriaal van Suid-Afrikaanse belang in die Biblioteek. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968''. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 85-86</ref> Die oorspronklike manuskrip wat deur Adam Tas self geskryf is, het verlore gegaan,<ref>[https://www.dbnl.org/tekst/tas_003dagb02_01/tas_003dagb02_01_0001.php Tweede uitgawe. In: ''Dagboek van Adam Tas''. 1970-uitgawe. Kaapstad: Van Riebeeck-Vereniging]</ref> en danksy Von Dessin se afskrif kon een van die belangrikste tydperke in die Suid-Afrikaanse geskiedenis behoue bly.<ref name="Spohr.1968.158">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter Darmstadt: Turris-Verlag. S. 158</ref> Dit word selfs as die waardevolste stuk in die ganse boekery beskou.<ref name="vanwyk1961" /> == Persoonlikheid == === Een van die 'verstandigste' manne aan die Kaap === Buiten die "burgersin" en "grootmoedigheid" wat Von Dessin in sy bemaking uitstraal, word sy geaardheid deur Tyrrell-Glynn so verwoord:<ref name="Tyrrel-Glynn" /> {{cquote| Hierdie ontwikkelde, verfynde man het in private sowel as openbare aangeleenthede steeds nougeset gehandel en in sy persoon 'n vlytige aard met 'n weetgierige verstand verenig. Sy lewendige houding, stille sin vir humor en sy voorliefde vir geselskap maak hom oral gewild. Terwyl hy steeds sy Duitse erfenis in ere hou, aanvaar hy nogtans sy [tweede] vaderland en word hy mettertyd, wat godsdiens, taal en leefwyse betref, heeltemal Kaaps-Hollands. }} Von Dessin tel onder die drie "verstandigste", "belangrikste" en gekultiveerde manne aan die Kaap,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Mullen.1976.79.80" /> volgens die Franse sterrekundige [[Nicolas-Louis de Lacaille]], se ''Journal Historique'' (1763, nadat hy aan die Kaap vertoef het tussen 1751 tot 1753). Sy presiese woorde lui op 20 November 1751:<ref>[https://repository.up.ac.za/bitstream/handle/2263/12674/005_p150-199.pdf?sequence=5&isAllowed=y De Lacaille, N.L. 1763. ''Journal historique du voyage fait au Cap de Bonne-Espérance''. Paris: Chez Guillyn. pp. 156-157]</ref> {| class="wikitable" ! scope="col" style="width: 300px;" | Oorspronklike Frans ! scope="col" style="width: 300px;" | Afrikaans |- | M. Grevenbrock, Secrétaire du Conseil de Justice au Cap dans le commencement de ce siécle, homme extraordinaire, avoit fait quelques recherches sur les moeurs & coutumes des Hottentots: après sa mort ses papiers furent remis à Kolbe, qui les compila sans discernement & sans jugement, à ce que disent unanimement les gens d'ici les plus sensés, & nommément M. le Gouverneur, M. Grand-Pré & M. Dessin. || Meneer Grevenbroeck, die Sekretaris van die Raad van Justisie aan die Kaap teen die aanvang van hierdie eeu, 'n besonderse man, het 'n bietjie navorsing gedoen oor die sedes en gebruike (gewoontes) onder die Khoi: ná sy dood is sy papiere (aantekeninge) aan Kolbe gegee, wat hulle sonder onderskeid en sonder oordeel saamgestel het, teenoor wat soos een man uitgespreek is deur die verstandigste manne van hier rond, met name meneer die Goewerneur, meneer Grand-Pré en meneer Dessin. |} "Monsieur le Gouverneur" verwys hier na Goewerneur Ryk Tulbagh; "Monsieur Grand-Pré" is Josephus de Grand-Predez, 'n Fransman uit Valencienne, destyds die Sekretaris van die Raad van Justisie, en dan Joachim von Dessin self.<ref name="Coetzee1968.409" /> Dié eer kom hierdie drie here waarskynlik toe, nie alleen omdat elkeen 'n [[honnête homme]] in eie reg was nie, maar bowenal omdat hulle feitlik van die min mense aan die Kaap was wat met die besoeker [[Frans]] kon praat. Die meeste koloniste kon nie Frans praat nie en De Lacaille het geen Nederlands geken nie.<ref name="Immelman1968.22" /> De Lacaille het ook in Von Dessin se biblioteek 'n renosterhoring ("la corne d'un Rhinoceros") van nader bekyk, soos gedagteken op 6 Desember 1751. Volgens Mentzel was Von Dessin nogal daartoe geneig om sekere sake of verhale bietjie (erg) aan te dik vir die onwetende Franse besoekers (wat veronderstel is om alles net so huid en haar in te sluk). Sommer vir die grap, of om die siel van die hooggeleerdes uit te trek. En tog het De Lacaille niks kwaad daarvan gedink of hom van stryk laat bring nie.<ref name="Spohr.1968.155" /><ref name="Wendland1965.65" /><ref name="Mentzel1785">[https://play.google.com/books/reader?id=AroBAAAAYAAJ&pg=GBS.PR58&hl=de Mentzel, O.F. Vollständige und zuverlässige geographische und topographische Beschreibung des berühmten und in aller Betrachtung merkwürdigen Afrikanischen Vorgebirges der Guten Hofnung Glogau: Christian Friedrich Günther, S. 63]</ref> === Geloof === Von Dessin was 'n Lutheraan gedoop, maar in die Kaap was hy lidmaat van die Nederduits Gereformeerde Kerk (soos die meeste maar). Dit was so te sê onvermydelik, want hoewel die staat Nederland volle godsdiens- en gedagtevryheid vir sy vlugtelinge, reisigers en burgers gewaarborg het, was dit in die Kaap onder die V.O.C., die maatskappy, anders gesteld.<ref name="Spohr.1968.151" /> Jy kon nié in die amptenary van die V.O.C. (vergelyk Indonesië<ref>Koch, K.E. 1970. ''The Revival in Indonesia''. Berghausen: Evangelization Publishers. p. 14: The foundation of the Protestant Church in the Dutch East Indies is regarded today with mixed feelings by the believers there. The pastors were state officials receiving their pay from the government. It was similar to the time of Contantine the Great – anyone who wanted to get on in life became a Christian in order to achieve his goal. Thus, a Christian church came into being in Indonesia which had basically freed itself neither from the heathern nor from the Hindu traditions.</ref> en Timor<ref>Koch, K.E. 1970. ''The Revival in Indonesia''. Berghausen: Evangelization Publishers. p. 121: The spiritual state of the churches was almost catastrophic. This was due to a large extent to the way the Dutch had formerly administered the colony. Every minister in the church had at the same time been a colonial official. For this reason, anyone who had wanted to obtain something from the government had been obliged to belong to the church as well. Timor, therefore, had never been evangelized, only Christianized. The former atheistic beliefs, the magic and sorcery, the promiscuity and alcoholism, all continued to prosper together.</ref>) dien as jy nie Christen was nie; al was jy ook net in naam Christen. Die vraag moet dan ook geopper word of lidmaatskap tot die Kaapse Kerk nie dalk verdere bevordering (en die bevestiging van die huwelik ter plaatse) sou begunstig het en daarom terselfdertyd 'n strategiese skuif was nie. Die Lutherane het veertig jaar lank 'n stryd gevoer om hul eie kerke op te rig in die Kaap. Von Dessin was onder die ywerige ondertekenaars (daar was 69) van die petisie/versoekskrif in die jaar 1742.<ref name="Spohr.1968.151" /> Daar was blykbaar die vrees vir huismoles van die owerheid se kant af, want hierdie ongewenste pluralisme sou tot "doodelijke oneenigheeden" in huisgesinne lei, soos die besluit op 19 Junie 1742 duidelik stel. Daar was ook die vrees dat die kindertjies en die nageslagte uit hierdie huwelike (Lutheraans/Gereformeerd) weggerokkel sal word uit die Kaapse Kerk. Die antwoord van owerheidsweë is dus, as mens die volgende lange ommehaal van woorde moet opsom, 'n besliste, onomwonde, ononderhandelbare, eenparige en volstrekte 'néé':<ref name="Spohr.1968.151" /><ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23269 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa C. 120, pp. 192-210. |access-date=24 Augustus 2021 |archive-date=24 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210824124200/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23269 |url-status=dead }}</ref> {{cquote| Waarover met aandagt geraadpleegt en daarneevens in aanmerkinge genoomen weesende dat soo wanneer de lutheraanen ter deeser plaatse gestabileert, dewelke alle op een stuk of thien na, soo het niet nog minder is, sijn getrouwt met gereformeerde vrouwen, eens wierden begunstigt met eenen leerraar van haare religie die de vrijheijd soude hebben om alhier in het openbaar te prediken en de sacramenten na haare wijse te bedienen en uijt te deelen, sij lutheraanen als dan in steede van hunne kinderen, gelijk het tot nu toe is geschied, in de gereformeerde kerk van deese plaatse te laaten doopen en vervolgens op te brengen in de aldaar geleert wordende religie, daar en teegens de kinderen dewelke hun in het vervolg souden worden gebooren, sonder dat de gereformeerde moeders derselve, hoe hard 't voor haar mogt weesen, sulx ooijt souden kunnen beletten, niet alleen daarvan souden afhouden en in hunnen godsdienst doen opbrengen, maar ook, dat nog meer is, wel soo ver souden gaan van de geene hunner kinderen dewelke bereijts in de gereformeerde religie sijn opgebragt, daarvan tot de Luijtersche over te brengen, gelijk men hiervan bereijts ter deeser plaatse exempelen heeft, 't welk dan in der tijd niet als seer groote verbitteringen en doodelijke oneenigheeden soude kunnen veroorsaaken in sodanige huijsgesinde; is dan soo hierom als ter saake dat de meergem. lutheraanen, of om eijgentlijker te spreeken, de hier boven gementioneerde principale hoofden derselver te minsten wel soo lang souden hebben behooren te wagten totdat het de Heeren Majores soude hebben behaagd sig nader te declareeren op dat geen 't welk van hier aan deselve bij onse onderdanige letteren van den 14 Julij d' an. passo. is berigt in opsigte van het getal der hier bevonden wordende persoonen dewelke de meergem. Augsburgsse Confessie syn toegedaan, sonder inmiddels een saak van die natuur dus voorbaarig te entameeren, gelijk ook om de rust en vreede in deese landen te onderhouden, met eenparigheijd van stemmen goedgedagt dat dit hier gedaan wordende versoek van de hand sal worden geweesen; }} Von Dessin sou in sy tyd nie hierdie godsdiensvryheid ervaar nie – dit geskied eers in 1779,<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=24426 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa C. 157, pp. 77-99. |access-date=24 Augustus 2021 |archive-date=24 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210824123348/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=24426 |url-status=dead }}</ref> 18 jaar ná sy dood,<ref name="Spohr.1968.151" /> of 7 jaar voor sy graf geopen mag word. Dit is juis om hierdie rede dat sy hele versameling aan die Kaapse Kerk bemaak is, "as een van die weinige selfvernuwende liggame", soos Immelman hierbo dit stel. Tot dan moes die Lutherane maar tevrede wees met kerkhou in die privaathuise van die Kaapse burgers; by geleentheid sou predikante van Deense en Sweedse skepe wat in die Kaap aangekom het hier in die huiskerke hul kerkdienste hou.<ref name="Spohr.1968.151">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter'' Darmstadt: Turris-Verlag. S. 151</ref> === Taalvaardigheid === Benewens die Frans en Latyn wat hy op gimnasium bemeester het, het sy Platduitse moedertaal hom bes moontlik gehelp om Nederlands baas te raak.<ref name="Immelman1968.20" /> Immelman vermoed Von Dessin kon dus Frans (soos De Lacaille getuig) en Duits vlot praat, hoewel hy met verloop van jare blykbaar meer tuis in Nederlands begin voel het. Te oordeel aan sy boekery, dat hy in die boeke dikwels aantekeninge gemaak het, maar bowenal in sy boeke gelees, geblaai en goed bekend was met die inhoud, voer hy aan Von Dessin kon ten minste Latyn, Grieks, Hebreeus, Engels, Italiaans en Spaans gelees het.<ref name="Immelman1968.24">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 24</ref> Hy korrespondeer veral met Holland, en hier was die dienstaal natuurlik Hollands. Omdat hy daagliks so baie met Kaaps-Hollands te doene gekry het in sy amp, maar hierdie taal ook in die daaglikse handel en wandel gebruik het (en boonop 'n vrou trou wat Kaaps-Hollands praat), het sy Duitsgeskrewe briewe dikwels 'n Hollandse kleurtjie gekry. In sy briewe in Hollands slaan weer 'n paar Germanismes deur.<ref>Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter'' Darmstadt: Turris-Verlag. S. 152</ref> Die meeste van sy briewe wat bewaar gebly het, maar ook sy ''Brieven Boek'' (1733–1744, wat veral lig werp op transaksies)<ref name="Bostoen.1996." /> en ''Memoriaal'' (1754–1757, wat 'n kykie gee in die huishoudelike lewe aan die Kaap),<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Immelman1968.15">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 15</ref> is dan ook byna uitsluitlik in Nederlands geskryf, insluitend die brief gedateer 25 Julie 1736, gerig aan die predikant Joachim Ernst Müller, te Plön, van die Duitse Sleeswyk-Holstein, waarin hy skryf dat hy graag briewe ontvang: "in deese afgeleegene uijthoek der aarde, ofte ongetwijffelt van africa, waarinne ik door de wonderbaare voeringe des almoogende gelijd, en naar desselfs goedertierenthijd in 't tijdelijke vernoegelijk geseegent ben."<ref name="Bax1970.8">[https://web.archive.org/web/20210814202233/https://knaw.versie1.online/DL/publications/PU00010214.pdf Bax, D. 1970. ''Zuid-Afrika's eerste openbare verzameling op het gebied van kunst en etnologie 1764–1821''. Amsterdam:North-Holland Publishing Company, p. 8]</ref> Hy het selfs briewe in Nederlands geskryf aan die twee grawe Von Rantzow, wat 'n ruk lank in die Kaap was, en boonop Duitsers was met dieselfde rang as syne.<ref name="Immelman1968.20" /> In sy boekeversameling is daar woordeboeke vir Latyn, Grieks en Hebreeus; grammatikaboeke ("spraakkunste") vir Italiaans, Frans en Duits; 'n Engelse, Portugese asook 'n Litous-Duitse woordeboek en Frans-Spaanse woordelys (Parys, 1621). Die volledige stel werke van [[Descartes]] is in Latyn beskikbaar,<ref name="Delmas.2010" /> so ook Leibnitz se ''Principia philosophiae'' van 1728, terwyl [[Thomas Hobbes]] in Frans en Nederlands beskikbaar is; [[Erasmus]] en [[John Milton]] se Latynse uitgawes is eweneens aanwesig.<ref name="Immelman1968.30">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 30</ref> Onder die Klassieke werke uit die oudheid tel [[Aristoteles]], [[Tacitus]], Scipio, Titus Livius, [[Cicero]] en Seneca. Al hierdie werke is volledig in Latyn.<ref name="Delmas.2010" /> Meer as die helfte van die boeke is in Nederlands geskryf;<ref name="Delmas.2010" /> trouens, die meeste boeke in sy biblioteek is in Nederland gedruk.<ref name="Bax1970.8" /> Latyn (veral deur die teologiese werke) is die sterkste mededinger op die boekrak, met hier en daar 'n paar boeke in Frans en Duits. Die boeke in Spaans en Engels kon mens op jou een hand tel.<ref name="Delmas.2010" /> Die meeste aantekeninge en opmerkings wat Von Dessin gemaak het in sy boeke was ook in Nederlands. Die opmerkings het gehandel oor die inhoud van die boek, met vermelding van bronne, of om 'n skrywer se standpunte of redenering te weerlê.<ref name="Immelman1968.34">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 34</ref> In daardie jare was dit niks ongewoons nie; vergelyk [[Voltaire]] se giftige kommentaar in [[Jean-Jacques Rousseau]] se boeke in dieselfde eeu.<ref>[http://expositions.nlr.ru/eng/ex_rare/Voltaire_Rousseau/neravenstvo.php NLR: Voltaire and Rousseau: Irreconcilable Contradiction?]</ref> In 'n boek van Savonarola, getiteld ''Meditationes in Psalmos'', wat in Leiden in 1633 gepubliseer is, staan daar vier bladsye vol aantekeninge in Von Dessin se handskrif oor die lewe van Savonarola, naas sy eie handtekening en lyfspreuk.<ref name="Immelman1968.34" /> Van hierdie aantekeninge is egter ook in Frans, Latyn en een selfs in Spaans. Maar Immelman kon nie 'n enkele aantekening in Duits opspoor nie.<ref name="Immelman1968.34" /> Van die werke (soos woordeboeke en woordelyste) is moontlik voorheen deur die VOC self laat aankoop vir amptelike gebruik vir die handel in die Ooste, wat later in onbruik geraak en verkoop is, want in Von Dessin se boekery vind mens "Een Boeck geschreven in de Chinasche Taal", maar ook 'n Bybel in Maleisies getiteld ''Biblia Malaica'' (1733), asook ''De Psalter in de Maleysche en Nederlandsche taal'' (1689) en 'n woordeboek van F. Gueynier, ''Vocabulaer, ofte woorden-boeck in't Duytsch ende Maleys'' (1677).<ref name="Delmas.2010">[https://www.academia.edu/4141945/Les_Voyages_de_l%C3%A9crit_Culture_%C3%A9crite_et_expansion_europ%C3%A9enne_%C3%A0_l%C3%A9poque_moderne_essais_sur_la_Compagnie_Hollandaise_des_Indes_Orientales Delmas, A. 2010. La "Bibliothèque du Cap", xvii-xviiie siècles. In: ''Les Voyages de l'écrit. Culture écrite et expansion européenne à l'époque moderne.'' pp. 187-214]</ref> == Nagedagtenis == 'n Enkele paar straatname is na Von Dessin vernoem: * Von Dessinlaan in Witpoortjie, Roodepoort. * Von Dessinstraat in [[Montgomery Park]], Randburg. Twee blou plaatjies is deur die [[Stigting Simon van der Stel]] by die Provinsiale Administrasiegebou, op die hoek van Waalstraat en Koningin Victoriastraat, [[Kaapstad]], aangebring. Die ronde plaatjies lui in Engels (Koningin Victoriastraat) en Afrikaans (Waalstraat) onderskeidelik:<ref>Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):79,83</ref><ref>[https://www.kraaluitgewers.co.za/18-september-1761-sa-se-eerste-groot-boekversamelaar-in-kaapstad-oorlede/ Luan Schalkwyk. Kraal-uitgewers. 2020. 18 September 1761 – SA se eerste groot boekversamelaar in Kaapstad oorlede.](sien beeld van plaatjie)</ref> {| border=1 cellpadding=4 style="border-collapse: collapse; border: 1px solid black;" |- style="vertical-align:top;text-align:center;" | style="background: blue; color: white;" | J.N. VON<br /> '''DESSIN'''<br /> whose book collection<br /> became by his bequest<br /> the First Public Library<br /> in South Africa<br /> Dwelt on this Site<br /> from 1756 to 1761 | style="background: blue; color: white;" | Hier het van<br /> 1756 tot 1761<br /> '''J.N. Von DESSIN'''<br /> gewoon wie se boekery<br /> deur sy erflating die eerste<br /> Openbare Biblioteek<br /> in Suid-Afrika<br /> geword het |} == Verwysings == {{Verwysings|4}} {{Normdata}} {{Voorbladster}} {{DEFAULTSORT:von Dessin, Joachim}} [[Kategorie:Geboortes in 1704]] [[Kategorie:Sterftes in 1761]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse immigrante uit Duitsland]] fgaxguz6vzoo5m2cjlddhwa6e6ez8br 2515059 2515057 2022-07-25T16:30:55Z Suidpunt 13232 /* Onmiddellike nalatenskap */ wikitext text/x-wiki [[Lêer:Dessin-Wappen 1840.PNG|duimnael|Von Dessin familiewapen]] '''Joachim Nikolaus von Dessin''' (* 1704 in [[Rostock]]; † [[18 September]] [[1761]] in [[Kaapstad]]) <ref name="heeselombard1989.bl.64">Heese, J.A. & Lombard, R.T.J. 1989. ''Suid-Afrikaanse geslagregisters''. Deel 2, D-G. Pretoria: RGN, bl. 64</ref><ref name="Tyrrel-Glynn">Tyrrell-Glynn, W. 1968. "Von Dessin". In: De Kock, W.J. (hoofred.). ''Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek''. Deel I. Kaapstad: Nasionale Boekhandel, pp. 899 - 890.</ref><ref>Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter'' Darmstadt: Turris-Verlag. S. 141,156</ref> word deur die bemaking van sy 3 856 boekdele<ref name="Delmas.2010" /><ref name="Boëseken1985.74" /> (insluitend 9 atlasse en 72 manuskripte)<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.89">[https://web.archive.org/web/20210814202233/https://knaw.versie1.online/DL/publications/PU00010214.pdf Bax, D. 1970. ''Zuid-Afrika's eerste openbare verzameling op het gebied van kunst en etnologie 1764–1821''. Amsterdam:North-Holland Publishing Company, p. 89]</ref> en ander rariteite (''Dessiniarium'') aan die [[NG Kerk]] (Kaapse Kerk), soos in sy testament bemaak op 2 Julie 1761,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref>[https://dbnl.org/tekst/aa__001biog05_01/aa__001biog05_01_0281.php A.J. van der Aa. 1858. ''Biographisch woordenboek der Nederlanden''. Deel 4. Haarlem: J.J. van Brederode]</ref> onthou as die grondlegger van die Suid-Afrikaanse openbare [[biblioteek]]. Sy "herebiblioteek" was die grootste versameling boeke in die Kaapstad van die 18de eeu, en vorm die kern waaromheen die hele Suid-Afrikaanse biblioteekwese ontwikkel het.<ref name="vanwyk1961">[https://journals.co.za/doi/pdf/10.10520/AJA0018229X_1280 Van Wyk, C.B. 1961. Die geskiedenis van die eerste openbare biblioteek in Suid-Afrika. ''Historia'' 6 (4): 288-290.]</ref> == Lewensoorsig == === Grootwordjare: uit en weer tuis === Joachim Nikolaus von Dessin is in 1704 te Rostock gebore uit 'n ou Mecklenburgse aristokratiese familie.<ref name="Bax1970.7">[https://web.archive.org/web/20210814202233/https://knaw.versie1.online/DL/publications/PU00010214.pdf Bax, D. 1970. ''Zuid-Afrika's eerste openbare verzameling op het gebied van kunst en etnologie 1764–1821''. Amsterdam:North-Holland Publishing Company, p. 7]</ref><ref name="Delmas.2010" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.18">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 18</ref><ref name="Spohr.1968.141" /><ref name="Mullen.1976.79" /><ref name="Delmas.2010" /> Hy was die oudste van twee seuns<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Mullen.1976.79" /><ref name="Spohr.1968.141.142">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 141–142)</ref> van Christian Adolf von Dessin en Margaretha Elisabeth (née Von Hünemörder)<ref name="heeselombard1989.bl.64" /><ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Spohr.1968.141">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 141)</ref> wat in 1702 getroud is.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /> Sy broer, August Christian, is op 15 Januarie 1706 gedoop.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.141.142" /> Sy vader was 'n offisier (die Duitse bronne gee ''Kapitän'' of ''Hauptmann'') in diens van koning Karel XII van Swede.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.18" /><ref name="Spohr.1968.141" /><ref name="Mullen.1976.79" /> In 1716, toe Joachim twaalf jaar oud was, sterf sy moeder.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.18" /> Sy vader word krygsgevange geneem en leef in 1718 as “Gevangene op Parool” in Rostock; wat totale verarming vir die gesin meebring.<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.18" /><ref name="Spohr.1968.142">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 142)</ref> Sy vader tree dieselfde jaar wel in sy tweede huwelik<ref name="Wendland1965.63" /> met Catharina Juliana von Klinkowström (oorlede 1739).<ref name="Mortiz.1935" /> Joachim Nikolaus verlaat reeds vroeg die ouerhuis.<ref name="Mortiz.1935" /> Een bron vermeld die Markgravin van Brandenburg ('n Pruisiese prinses) het haar oor die 13-jarige ontferm.<ref name="Wendland1965.63" /> Gewoonlik word slegs genoem Von Dessin het as 13-jarige tot die hofhouding toegetree, waar hy as page (hofknaap)<ref name="Tyrrel-Glynn" /> gewerk het vir die Markgraaf Albert Friedrich von Brandenburg, 'n neef van Koning Frederik I Pruise, en hoe hy later sy skoolopleiding ontvang het aan die Koninklike Joachimsthaler Gimnasium in Berlyn.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.18" /><ref name="Spohr.1968.142" /><ref name="TanapC99.2.16">[http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23026 Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa. C. 99 pp. 2-16] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210819204357/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23026 |date=19 Augustus 2021 }} (kyk voetnota)</ref> Ondertussen sit Joachim se vader in 'n versoekskrif (12 Augustus 1718) aan die Hertog Leopold von Mecklenburg sy benarde situasie uiteen. Sy oudste het wel as page tot die koninklike hof van Pruise toegetree, en nog net hier en daar skort iets met sy onderhoud. Sy jongste seun het hy in die sorg van 'n plattelandse predikant gelaat, maar dié knaap is egter op die afdraande pad, tot groot verdriet en kommer van die vader, en juis daarom vind hy troos in sy oudste seun se goeie gedrag en vooruitgang.<ref name="Mortiz.1935" /> Christian Adolf von Dessin skryf op 12 April 1721 aan sy swaer Joachim Otto von Hünemorder oor die vordering en vooruitgang wat sy 17-jarige seun nou maak. En dit strek hom, as vader, tot “eer, vreugde en vertroosting”. Nie alleen is Joachim Nikolaus von Dessin vlytig en deur almal geliefd nie, maar hy is ook goed onderleg in Frans en Latyn.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Immelman1968.18" /><ref name="Spohr.1968.142" /> Christian Adolf von Dessin sterf in 1722.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Immelman1968.19">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 19</ref> Mentzel (wat Von Dessin later weer in die Kaap sou raakloop) onthou sy skoolmaat en tydgenoot<ref name="Tyrrel-Glynn" /> in sy reisbeskrywing so:<ref name="Mentzel1785" /> {| class="wikitable" ! scope="col" style="width: 300px;" | Oorspronklike Duits ! scope="col" style="width: 300px;" | Afrikaans (Immelman-vertaling)<ref name="Immelman1968.18" /> |- | Ich habe ihn von Jugend auf gekannt. Er ist Anno 1720, mein Coætanus und Schulkamerad bei einem Professor des Joachimthalschen Gymnasii in Berlin, Namens Wencko, einem ehemaligen Jesuiten gewesen, welcher außerhalb dem Gymnasio eine Privat Kostschule heilt. Damals trug dieser Herr Dessin die Livree der Marggräfin Albrecht Königl. Hoheit, und es hieß, diese Prinzeßin wolte ihn studiren lassen; Allein nach Höchstdero seligem Absterben, mochte er wohl sein Unterkommen nicht gefunden haben; denn er war bald und noch sehr jung nach Afrika gegangen, […] || Ek ken hom al van my jeug af. In 1720 was hy my tydgenoot en skoolmaat in die Joachim-Gymnasium in Berlyn onder 'n bejaarde Jesuïet, professor Wencke, wat buiten die gimnasium 'n privaat kosskool bestuur het. Von Dessin het destyds die livrei gedra van H.K.H. die markgravin Albrecht, d.w.s. hy is op koste van die Prinses opgevoed. Dit skyn egter dat hy ná haar afsterwe geen pos aan die hof gekry het nie, want kort daarna, toe hy nog bloedjonk was, het hy na Afrika vertrek. |} Nog nie, want Von Dessin maak in hierdie jare nou eers sy opgang by die Brandenburgse Hof. Hy word in 1723 tot kamerjonker (of kamerheer)<ref name="vanwyk1961" /><ref name="Tyrrel-Glynn" /> benoem<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Mullen.1976.79" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Spohr.1968.143" /> Hy verlaat egter die diens in 1725 en keer na Mecklenburg terug, en leef daar vir ’n rukkie op die erfenissie wat sy moeder gelaat het.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Spohr.1968.143">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 143)</ref> Daarna gaan hy amptelik op 7 November 1726, as “Jochem Niclaesz Dessin” in die boeke, as soldaat in diens van die V.O.C., op die ''Ketel'' aan boord in Amsterdam; ingeskryf teen 'n gasie van nege gulden per maand.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Spohr.1968.143" /><ref>[https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/index/nt00444/ca475916-c864-11e6-9d8b-00505693001d Nationaal Archief: VOC: Opvarenden, Voornaam opvarende: Jochem]</ref> Iets oor die skip self: Die ''Ketel'' is in 1721 op die Rotterdamse skeepswerf gebou, en vir hierdie vaart gebruik deur die Kamer van Amsterdam. Die skipper agter die stuur is Jacobus Toorn (of Jakob Thoorn).<ref>[https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/index/nt00444/ca45b084-c864-11e6-9d8b-00505693001d Nationaal Archief: VOC-opvarenden – Jacobus Toorn]</ref> Hy vertrek uit Texel op 7 November 1726, maar moes blykbaar omdraai, want die skip is vir 'n week lank, vanaf 21 November tot 28 November 1726, terug in Texel. Vier seeliede het gedros, en een soldaat het matroos geword. Die skip het ook in Engeland aangedoen by Portsmouth vanaf 5 Desember tot 19 Desember 1726.<ref name="huygensvoyage2675.2">[http://resources.huygens.knaw.nl/das/detailVoyage/93757 Details of voyage 2675.2 from Texel to Batavia]</ref><ref name="vanwyk1961" /> Uiteindelik kom die skip in die Kaap aan op 16 April 1727, waar Von Dessin voet aan wal sit,<ref name="heeselombard1989.bl.64" /><ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Wendland1965.63">[https://www.carolinum.de/wp-content/uploads/042_sommer65.pdf Wendland, W. 1965. Joachim Nikolaus von Dessin. ''Carolinum'' 28(42) Sommer. S. 63]</ref><ref name="Mullen.1976.79">Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):79</ref><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Delmas.2010" /><ref name="Spohr.1968.146">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 146)</ref> vertrek presies 'n maand later uit die Kaap op 16 Mei 1727 en kom in Batavia aan op 24 Julie 1727.<ref name="huygensvoyage2675.2" /> Die reis vanaf Texel tot in die Kaap het dus 160 dae geduur, oftewel 5 maande, 1 week en 2 dae. Die ''Ketel'' vertrek eers weer op 26 Oktober 1727 uit Batavia, kom in die Kaap aan op 26 Januarie 1728, vertrek weer op 9 Februarie 1728 uit die Kaap, en kom in Goeree op 14 Junie 1728 aan.<ref>[http://resources.huygens.knaw.nl/das/detailVoyage/97545 Details of voyage 6714.2 from Batavia to Goeree]</ref> Vergeleke met die vaart tussen Texel en die Kaap, het die terugreis vanaf die Kaap na Goeree dus 126 dae, oftewel 4 maande en 5 dae geduur. === 'n Nuwe lewe aan die Kaap === ==== Die besluit ==== Dit bly 'n raaisel waarom Von Dessin so 'n radikale besluit geneem het. Om jou uitmuntende geleerdheid en adellike hoflewe as kamerjonker én edelman sommerso te verruil vir 'n hoogs primitiewe bestaan in 'n vreemdelingelegioen, gewoonlik ook nog bevolk deur die jongmans uit 'n armoedige agtergrond,<ref name="Delmas.2010" /> het mense met rede laat gis.<ref name="Spohr.1968.143" /> Van die geskiedskrywers het 'n paar skote in die donker gewaag, wat geeneen deur bepaalde bewyse gestaaf word nie.<ref name="Tyrrel-Glynn" /> Mentzel voer aan die dood van die Markgravin (sy beskermvrou) het 'n doodloopstraat of uitsigloosheid vir verdere bevordering, opvoeding, ontwikkeling en toekomsmoontlikhede aan die Brandenburgse vorstehuis beteken.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Wendland1965.63" /> Dit bly 'n moontlikheid, al is dit dan ook nie dadelik, soos Mentzel in sy reisbeskrywing beweer het nie. Ander voer aan die jongman se Wanderlust en avontuurlus/-sin was te groot vir hierdie klein, eng, vervelige, voorspelbare en bekrompe Duitse vorstehuisie, wat tog net sy vooruitgang sou strem.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Spohr.1968.143" /><ref name="Mullen.1976.79" /> Al het die Goue Eeu reeds 'n paar dekades tevore oorgewaai, is Amsterdam steeds dié trekpleister vir avontuurlustige jongmense, wat gelok is deur verhale van “fabelagtige rykdom van die Verre Ooste”.<ref name="Immelman1968.19" /> Die soldatelewe sien wel bietjie anders daaruit. In dieselfde asem kon die armoede tuis (deur sy vader se gevangesetting) hom na die welvarender Holland gedryf het.<ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Spohr.1968.143" /> Dit was niks ongewoon van sy verarmde standgenote om, net soos hy, by die V.O.C. 'n skoon lei te begin nie. Maar om soldaat te wees, het egter wel beteken jy behoort tot die laagste stand onder die aangesteldes van hierdie Hollandse maatskappy,<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.143" /> “die voorspoedigste en grootste handelsonderneming van die eeu.”<ref name="Immelman1968.19" /> Van die ou geskiedskrywers beweer selfs Joachim Nikolaus von Dessin was in 'n tweegeveg betrokke,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Spohr.1968.143" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Mullen.1976.79" /><ref name="Mortiz.1935" /> of 'n geskil<ref name="Delmas.2010" /> en het op die vlug geslaan, maar hierdie stelling word as versinsel beskou.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Immelman1968.19" /> Daar bestaan geen dokument wat hierdie bewering staaf nie.<ref name="Immelman1968.19" /> Toe 'n hofsaak buitendien tussen die Von Dessins en die Von Ketelhodts oor erfgrond tien jaar later woed, sou die teenparty ongetwyfeld hierdie puntjie kon opgehaal het. Al wat die Von Ketelhodts egter van Joachim Nikolaus von Dessin af weet, is dat hy nuwe heenkome in Holland gaan soek het toe sy erfgeldjies opgedroog het.<ref name="Mortiz.1935" /> Opvallend genoeg is dit wel sy oom, Joachim Christian von Dessin, wat in 1704 in 'n tweegeveg in Hongarye gesneuwel het.<ref name="Mortiz.1935" /> ==== Sosiale opgang ==== Solank [[Pieter Gysbert Noodt]] goewerneur van die Kaap was, dien Von Dessin nog as soldaat.<ref name="Immelman1968.19" /> Met die afsterwe van die goewerneur in 1729 ontdek die owerheid blykbaar Von Dessin se verborge talente: hy word in daardie jaar van sy militêre diens vrygestel en benoem tot klerk by die Sekretariaat van Justisie teen 20 gulden per maand.<ref name="vanwyk1961" /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="TanapC99.2.16" /> 'n Ander bron voer aan hy het gewoon die assistent van die sekretaris van die raad van justisie geword. <ref name="Tyrrel-Glynn" />Uiteindelik kom sy kennis van [[Latyn]] tot sy reg: hy sit sy studies nauurs voort en later praktiseer hy as notaris vir byverdienste;<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.64" /> die talryke (meer as 300) regsboeke in sy biblioteek getuig daarvan.<ref name="Immelman1968.20">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 20</ref> Op 10 Desember 1730 is hy met Christina Ehlers (gebore 1703 in die Kaap) getroud; sy is die dogter van die meesterbakker/bakkersbaas Christian Ehlers en Barbara de Savoye.<ref name="vanwyk1961" /><ref name="heeselombard1989.bl.64" /><ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="TanapC82.104.106" /><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Mullen.1976.79" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Immelman1968.19.20">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 19-20</ref> Christian Ehlers (ook gespel Christiaan Eelers) het net soos Von Dessin ook as soldaat van Duitse afkoms<ref name="Wendland1965.64" /> in die Kaap aangekom, in 1697 vryburger geword en vanaf 1700 meesterbakker geword,<ref name="Spohr.1968.147">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 147)</ref> maar is in 1704 oorlede.<ref name="TanapC82.104.106" /> Barbara Theresia de Savoye is 1673 in Gent gebore.<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Wendland1965.64" /> Sy is die dogter van Hugenootstamvader Jacques de Savoye en Marie Madeleine le Clercq van Tournai (of: Tournay), wat per skip, die ''Oosterlandt'', in 1688 na die Kaap gekom het. Ná haar eerste man se afsterwe in 1704, trou sy met Elias Ki(e)na van Amsterdam in 1706. Barbara is in 1729 oorlede, dus, vóór die troue van die egpaar Von Dessin.<ref>Botha, C.G. 1939. ''Die Kaapse Hugenote''. Vertaling: Malherbe-Leliveld, M. Kaapstad: Nasionale Pers. pp. 106-107</ref><ref name="TanapC82.104.106">{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=22768 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 82, pp. 104-106. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=21 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210821125003/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=22768 |url-status=dead }}</ref> Barbara Theresia de Savoye was duidelik 'n vermoënde vrou, as mens haar testament deurlees wat sy aan haar twee volwasse kinders (van Ehlers) en drie minderjarige kinders (van Kina) bemaak het. Gemeet aan haar slawe en lyfeienes, het 'n huis, 'n erf, "plaats ofte hoffstede" (dus, 'n [[plaas]]) met lewende hawe, maar ook heelwat implemente van die bakkery aan haar behoort.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/mooc/main_article.cfm?id=MOOC8%2F5%2E22a |title=Inventories of the Orphan Chamber Cape Town Archives Repository, South Africa: 6 Januarij 1729 |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=22 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210822083743/http://databases.tanap.net/mooc/main_article.cfm?id=MOOC8%2F5.22a |url-status=dead }}</ref> Daarbewens het sy ook diere en plaasimplemente op haar seun se plaas besit.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/mooc/main_article.cfm?id=MOOC8%2F5.22b |title=Inventories of the Orphan Chamber Cape Town Archives Repository, South Africa: MOOC8/5.22b 16 Januarij 1729 |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=22 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210822083742/http://databases.tanap.net/mooc/main_article.cfm?id=MOOC8%2F5.22b |url-status=dead }}</ref> Maar Christina Ehlers self het hoofsaaklik net linnegoed, eetgerei, 'n bed, 'n katel en 'n slavin geërf.<ref>[http://databases.tanap.net/mooc/main_article.cfm?id=MOOC8%2F5.22c Inventories of the Orphan Chamber Cape Town Archives Repository, South Africa: MOOC8/5.22c 6 Februarij 1729]</ref> Op die vraag waarom 'n edelman met geleerdheid (slegs enkeles aan die Kaap was goed toegelê in die Latyn en Frans) hom met die dogter van 'n eenvoudige bakker sou bemoei (sowel haar biologiese as stiefvader was bakkers), glo van die biograwe Von Dessin het sy pad na sosiale opgang in die Kaap ingetrou. Hy was in 1730 immers maar oor net meer as 'n jaar lank 'n klerk by die Sekretariaat van Justisie,<ref name="Spohr.1968.147" /> die aantal hubare vroue aan die Kaap van Europese afkoms kon mens op jou vingers tel (daar was ook geen adellikes onder hulle te kus en te keur nie), en bowendien was hierdie familie reeds goed ingesete, en toebedeel met aansienlike grondbesit.<ref name="Spohr.1968.147" /> Hierdie sterk familiebande sal tot sy voordeel strek. Selfs uit die graf kon die invloedryke “skoonvader”, Elias Kina (ook 'n broodbakker sedert 1712 vir verbygaande skepe,<ref name="TanapC37.46.63">{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=22027 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 37, pp. 46-63. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=21 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210821125010/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=22027 |url-status=dead }}</ref> in 1714 oorlede) Von Dessin toegang bied tot die regte kringe en sosiale opgang moontlik maak.<ref name="Mortiz.1935" /> Kina was voorheen 'n intieme vriend van Adam Tas.<ref name="Immelman1968.20" /> Von Dessin se vrou se bloedverwante of aangetroude familie, soos die De Savoyes, Kinas, d’Aillys en Rheniusse was koloniste van aansien.<ref name="Immelman1968.22" /> In 1731 doop die egpaar Von Dessin hul enigste kind en dogtertjie Barbara Theresia von Dessin,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Spohr.1968.147" /><ref name="Mullen.1976.79.80">Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):79-80</ref><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="vanwyk1961" /> wat op 16 Desember 1731 gebore is.<ref name="heeselombard1989.bl.64" /> Oor presies wanneer Von Dessin tot boekhouer bevorder is in die V.O.C., heers daar geen eenstemmigheid nie: een voer 1733 aan,<ref name="Immelman1968.19" /> maar dit blyk eerder 1735 is die juiste jaartal.<ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Spohr.1968.147" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="TanapC99.2.16" /> In die kladnotule van 21 Junie 1735 staan daar: "Dessein tot boekhouder à ƒ30 gevordert."<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23022 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 98, pp. 74-78. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=21 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210821135528/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23022 |url-status=dead }}</ref> Na meer as 10 jaar ná sy aankoms beklee hy die belangrike pos van Sekretaris van die Weeskamer,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Coetzee1968.409">Coetzee, P.C. 1968. Die Afrikaner en die Biblioteek. In: Pienaar, P. de V. (red.). ''Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner''. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Bpk. p. 409</ref><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Mullen.1976.80">Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):80</ref><ref name="Spohr.1968.147" /> teen nog 30 gulden per maand.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.147" /> Op 24 Desember 1737 het Von Dessin die eed afgelê.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23112 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 105, pp. 21-26. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=18 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210818153154/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23112 |url-status=dead }}</ref> Vergeleke met die karige soldy waarmee hy begin het en vir twee jaar (108 gulden per jaar) sedert sy aankoms moes tevrede wees, is sy salaris as beampte heel skaflik. As assistent styg sy inkomste vanaf 240 gulden per jaar geleidelik tot op 360 gulden per jaar.<ref name="Spohr.1968.147" /> In 1743/1744 is hy, met behoud van hierdie pos, deur die Kommissaris baron G.W. van Imhoff bevorder tot onderkoopman<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Bostoen.1996." /> teen 40 gulden per maand, dus 480 gulden per jaar.<ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Spohr.1968.147" /><ref>[http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23376 Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 123, pp. 94-138]</ref> Daar is egter sedert 1740 reeds aansoek gedoen om bevordering tot hierdie posisie.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23189 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 113, pp. 94-103. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=21 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210821154837/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23189 |url-status=dead }}</ref> Toe die goewerneurgeneraal Gustaaf Willem van Imhoff in Februarie 1743 by die Kaap aandoen, het Von Dessin sy kans waargeneem om bevordering te vra tot die rang "onderkoopman", met behoud van die ander pos, wat die volgende jaar ook toegestaan is.<ref name="Mortiz.1935" /> Die rang self was eintlik onbelangrik, en daar was geen beperkte hoeveel mense wat hierdie rang mag hê nie, maar dit is vir onkreukbaarheid en verdienstelikheid beloon.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Spohr.1968.147" /><ref name="Wendland1965.64" /> Von Dessin het egter nie alleen kantoorwerk gedoen nie. Hy het hom ook in die handel begewe, soos die baie ander koloniste. Sy huis is beskikbaar gestel vir inwoning of huisvesting aan skeepsoffisiere en reisigers, wat tot maande kon vertoef (en hy het handelskorrespondente met wie hy goed bevriend was gevra om 'n goeie woordjie vir hom te doen onder hul kennisse). Loonorders van Kompanjiesdienare kon teen 'n vaste wisselkoers aan die Kaap opgekoop word en in Nederland teen 'n hoër koers ingekasseer word, wat 'n wins gelewer het.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Immelman1968.20" /> Von Dessin se eintlike welgesteldheid is nie te vinde by die salaris wat die V.O.C. aan hom betaal het nie. Dit kan eerder toegeskryf word aan die handel, spekulasie, die notarispraktyk, deur herberg te verskaf, en teen die laat vyftigerjare het Von Dessin verskeie huurhuise besit en geld op verband uitgesit. Lewende hawe soos beeste, skape en varke wat hy besit het, het op vriende se plase gewei.<ref name="Immelman1968.21">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p.21</ref> Samevattend kan gesê word Von Dessin het vinnig opgang gemaak danksy 'n goeie opvoeding, intelligensie, aanpassingsvermoë (wat sy beheersing van Nederlands insluit),<ref name="Immelman1968.20" /><ref name="Wendland1965.65" /> 'n gunstige huwelik, goeie kontakte en die opbou van 'n ruim portefeulje.<ref name="Bostoen.1996." /> Maar dan was daar ook die twee erfporsies van familielede wat hierby ingereken moet word, wat die uitkoms was ná 'n lang en uitgerekte hofsaak in Duitsland. === Die hofsaak === In 1731 erf Von Dessin by sy grootmoeder van vaderskant. Sy sterf as weduwee en hofdame (“Hofmeisterin”) van Worgewitz in Plön.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.149">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter.'' Darmstadt: Turris-Verlag. S. 149</ref> In 1737 begin 'n lang en uitgerekte hofsaak wat tot 1754 sal voortduur.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.149" /> Reeds in 1745 het Von Dessin gehoor dat sy oom, die luitenant (uit diens) Joachim Otto von Hünemörder, voorheen die besitter van drie landgoedere (Fiensdorf, Alversdorf en Harmsdorf) gesterf het. Op 26 Mei 1745 het Von Dessin, as susterskind van die afgestorwene, deur die prokureur van sy broer (dr. Andreas Vogel, van Rostock) ook aanspraak op die boedel gemaak. Die antwoord van sy verteenwoordiger is op 12 Junie 1746 aan hom geskryf, maar kom eers teen die einde van die jaar in die Kaap aan. Nou juis op daardie oomblik was Von Dessin as kommissaris op sy diensreis/uitgebreide inspeksietoer na die binneland; hy keer eers teen einde April 1747 terug Kaap toe. In Oktober 1747 besoek sy broer (August Christian) hom in die Kaap om hierdie erfsaak te bespreek. August Christian vertoef tot 28 April 1748 en keer weer terug Duitsland toe.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.148">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter.'' Darmstadt: Turris-Verlag. S. 148</ref> Van die boedel sou August Christian egter nie 'n reaal of 'n penning te siene kry nie, want hy sterf in 1753, min of meer 'n jaar vóór die hofgeding uiteindelik in 1754 tot 'n einde kom, en daar met die Von Ketelhodts (wat die alleenreg wou hê op hul vader se landgoedere) tot 'n vergelyk gekom is.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.149" /> Nietemin bemaak Von Dessin op 2 Julie 1761 aan sy broer die volgende:<ref name="Bouwstoffen" /> {{cquote| eene som van 2000 Rijkx. voorts nog de „Hunemulderse en Schaakse erffenisse”, die, door † van mijn' oom en moeye van moederszijde uit voorm. Hertogdom Mecklenb., rechtmatig aanbestorven en thans nog onder frivole cavellatien van mijn neef den heer v. Keetelhoed berustende, die sedert vele jaren dies afleveringe door veele onreedelijke uitwegen heeft gezocht, zoodat ik deswegens tot verkrijging dier erffenisse heb moeten aanstellen en qualificeren, den heer Jan George Burgman dr. en profr, te Rostock enz. }} Dit is onduidelik of ''moeye'' die vervorming van ''moei'' is, die ou Nederlands vir ''tante'', in die enkelvoud. ''Moeye'' kan egter ook die meervoud wees, vir ''moeien'' (dus, ''tantes''), waarvan die slot –n moontlik nie in die spreektaal uitgespreek word nie. Nou verskil die bronne: volgens die een bron is Joachim Nikolaus von Dessin altesaam 3 000 riksdaalders toebedeel;<ref name="Mortiz.1935" /> 'n ander vermeld slegs 2 000 riksdaalders.<ref name="Spohr.1968.149" /> Maar albei is dit eens: 1 000 hiervan laat hy aan sy skoonsuster (Luise Sophia von Kalkreuther, nou weduwee ná August Christian se afsterwe)<ref name="Spohr.1968.149" /> reeds in 1758 na.<ref name="Mortiz.1935" /> Die res van sy erfporsie hou die opvolger van dr. Vogel, by name notaris en die burgemeester, dr. Johann Georg Burgmann, van Rostock, sommer vir homself. Hiervan was Von Dessin, woonagtig in Kaapstad, natuurlik salig onbewus.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.149" /> Sy onkunde spreek boekdele in sy testament, waarin hy die heer Ketelhodt beskuldig dat sy erfgeld "onder frivole cavellatien" van hom weerhou is.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.149" /> Asof hierdie onkunde in sy testament nie duidelik, tragies en ironies genoeg is nie, bedank hy boonop in 1758, per brief, op oordrewe wyse en met die hoogste titulatuur en dienspligtigheid die einste dr. Burgmann, uit pure verligting dat die hofsaak uiteindelik verby is, met die woorde: ''Ew. HochEdel-gebohr. werden mich hierdurch Zeitlebens zum höchsten verpflichten, und mir endlich erlauben, daß nebst schuldigster Empfehlung mit Offerte meiner Person mich nenne, HochEdelgebohrner, Hochgeehrtester Herr Doktor Ew. HochEdelgebohrn. verschuldigster Diener J. N. von Dessin.''<ref name="Mortiz.1935" /> Maar nog is het einde niet. Op 26 Februarie 1762 stuur die weesmeester 'n kopie van die 1761-testament (Joachim von Dessin se laaste testament) en aanwysings van die erfenis (4&nbsp;800 Carolusgulden) na Amsterdam, en deur die bemiddeling van 'n vriend van die oorledene, senator Peter Heinrich Tesdorf in Lübeck, aan die Hertoglike Land- en Regsbank in Güstrow, word die erfgename gevra om hul geld in ontvangs te neem. Die geld is in Amsterdam afgehaal en aan die erfgename uitbetaal. Hierdie erfgename is August Christian von Dessin se weduwee (Luise Sophia von Kalkreuther) en haar twee dogters, Cornelia Elisabeth en Elisabeth Friederike von Dessin. Die seun, August Friedrich von Dessin, het reeds as vaandrig van een van die Pruisiese dragonderregimente tydens die [[Sewejarige Oorlog]] gesneuwel.<ref name="Mortiz.1935" /> Die prokureur Burgmann het egter versuim om die 1 000 riksdaalders van 1758 aan die weduwee uit te betaal. Dit het 'n hofstryd gekos waarby Luise Sophia von Kalkreuther en later die voog van haar twee dogters, Henning Otto von Below auf Deven, by betrokke was. Toe die 1 000 riksdaalders uitbetaal is, bly die 2 000 riksdaalders (wat nog heeltyd in die prokureur se hande was) van die "Hunemulderse en Schaakse erffenisse" nog oor wat Joachim Nikolaus von Dessin nooit in sy leeftyd sou gesien het nie. Al wat Cornelia Elisabeth en Elisabeth Friederike von Dessin in 1766 hiervan ontvang (hul moeder is toe reeds oorlede) was 648 daalders en 27 sjielings, en ook maar net nadat 'n skikooreenkoms tussen die partye bereik is. Die twee dogters was die laaste spruite van die Von Dessin-familie.<ref name="Mortiz.1935" /> === Laaste lewensjare === Sy dogter, Barbara Theresia, sterf in 1750.<ref name="Bax1970.7" /> Sy vrou, Christina Ehlers, is in 1752 oorlede.<ref name="Bax1970.7" /><ref name="Spohr.1968.147" /><ref name="TanapC99.2.16" /> Weens swak gesondheid tree Von Dessin uit die Kompanjie in 1757<ref name="Tyrrel-Glynn" />, met die versoek om sy rang as onderkoopman en sy besoldiging te behou. Dit word hom toegestaan.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23788 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 135, pp. 272-277. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=22 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210822133040/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23788 |url-status=dead }}</ref><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Mullen.1976.81">Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):81</ref><ref name="Spohr.1968.155">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter Darmstadt: Turris-Verlag. S. 155</ref><ref name="Wendland1965.64" /> Teen hierdie tyd het Von Dessin reeds vier woonpersele besit, maar bring sy laaste lewensjare deur in 'n goed ingerigte huis in Waalstraat.<ref name="Tyrrel-Glynn" /> Von Dessin sterf op 18 September 1761.<ref name="heeselombard1989.bl.64" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Mullen.1976.81" /><ref name="Spohr.1968.156">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter Darmstadt: Turris-Verlag. S. 156</ref><ref name="Wendland1965.64" /> === Graf === Von Dessin het grafplek no. 27 in die [[Groote Kerk]] op 12 Oktober 1752 teen ƒ160 gekoop:<ref name="Immelman1968.22" /><ref>[https://archive.org/details/bouwstoffenvoord02spoe/page/276/mode/2up?q=van+dessin Spoelstra, G. 1907. ''Bouwstoffen voor de geschiedenis der Nederduitsch Gereformeerde Kerken in Zuid-Afrika''. Kaapstad. p. 279]</ref> {{cquote| Donderdag den 12 October 1752. Op ’t versoek van den ouderling de E. David d’Ailly, is aan den ondercoopman en secretaris der Weeskamer alhier, Sieur Joachim Nicolaas van Dessin, in vollen eygendom gegeeven, een graf, alhier in de kerk geleegen sijnde No. 27, en sulx voor de ordinaire somma van eenhondert en sestig Caroli guldens, waarvan aan gem. Sr Van Dessin een behoorlijk transport sal worden behandigt. }} In sy testament versoek Von Dessin dat ná sy teraardebestelling die graf eers na vyf-en-twintig jaar oopgemaak mag word. Die beendere van sy vrou en dogter (wat hom reeds ontval het) moet dan saam met syne in 'n kissie versamel word en herbegrawe word:<ref>[https://archive.org/details/bouwstoffenvoord02spoe/page/296/mode/2up?q=van+dessin Spoelstra, G. 1907. ''Bouwstoffen voor de geschiedenis der Nederduitsch Gereformeerde Kerken in Zuid-Afrika''. Kaapstad. p. 299]</ref> {{cquote| Verder legateer ik aan enz. behalve de som van 2000 guldens nog mijne grafstede No. 27, in de Caabse kerk, waarvan de erfgrond-brief is gedateerd 1 Oct. 1752, in dewelke ik egter na mijn afscheid uyt deese wereld zal moeten besteed ([[sic]]) worden, zullende die grafstede, vervolgens binnen 25 jaren daaropvolgende niet moge geopend worden, dat na verloop van die tijd zulle de gebeenten van mijn, mijne vooroverleden vrouw en kind bijeenverzameld worden in een klein kistje en weder in het graf gelegd. }} 'n Plekkie is ook vir vriende ingeruim. Aan die Nöthlings (Neethlings), dit is nou die ouers van Johanna Duminy, wat in taalkundige en geskiedkundige kringe bekend is vir haar dagboek uit 1790, is in die testament 'n ruime geldporsie bemaak. Dit is uit dank en erkentenis toe hulle hul intrek by sy huis geneem het tydens sy laaste jare, en veral mev. Nöthling het hom in sy laaste siekte verpleeg. Von Dessin het aan hulle ook die reg nagelaat om in sy graf (die een in die Groote Kerk) begrawe te word. Van hierdie reg het hulle gebruik gemaak.<ref name="Immelman1968.22">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968'' Kaapstad: A.A. Balkema. p.22</ref> Die testament bepaal:<ref>[https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/archief/1.04.02/invnr/6871/file/NL-HaNA_1.04.02_6871_0421 Nationaal Archief, Inventarisnommer 6871 Nrs. 5616-5739]</ref> {{cquote| Nog Legateeren ik aan den ten deesen Casteele bescheydene Sergeant Benjamin Nothling en desselfs huysvrouw Johanna Lombard, ten aansien hy Nothling mij in mijne jongst gehad hebbende swaare siekte trouw en onvermoeyt ten dienst is geweest en dog dagelix alle mogelijke handrijkinge doet, een somma van twee Duijsend Guldens indische Valuatie, alsmeede mijn grafsteede, die ik hier in de Caabsche Kerk heb, sub No 27, waarvan de Erfgrond brief is gedateerd 17 Oct.ber 1752 […] }} In die inventaris staan eweneens duidelik:<ref name="MOOC8/10.76">[https://archive.is/ULngI Inventories of the Orphan Chamber Cape Town Archives Repository, South Africa, MOOC8/10.76]</ref> {{cquote| aan den sergeant Benjamin Nöthling en desselfs huijsvrouw Johanna Lombaar, […] desselfs grafsteede in de Caabse kerk sub n:r 27 }} === Die Testament === Sy testament word beskou as 'n blykie van waardering vir die lewensgehalte wat Von Dessin in die Kaap kon geniet het.<ref name="Delmas.2010" /> Die oorgeskrewe kopie van die testament kan [https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/archief/1.04.02/invnr/6871/file/NL-HaNA_1.04.02_6871_0415 hier, handgeskrewe, besigtig] word. In die protokol van die 'Politiesecretaris' Johann Blankenberg staan dat Joachim von Dessin by die opstel van sy testament "ziekelijk van Licham, egter bij vollen verstande en gebruik van Sinnen" was. Maar ''compos mentis'' was hy nie heeltemal nie. Sy broer, August Christian, tel onder die erfgename. Sy broer is egter reeds in 1753 oorlede; nuus waarvan die testateur reeds teen ten minste 1758 moes verneem het. Ook sy broerskinders, dit is die kinders ('n seun en twee dogters) van August Christian, word as erfgename benoem, sou hul vader ondertussen tot sterwe kom: "aan mijn broeder August Christiaen van Dessin of by zijn overl. aan zijne erfgenamen, waarvan de oudste zoon gedoopt is op mijn naam v. Joachim Nicolaas en allen thans wonen in ’t hertogdom Mecklenburg". Dié naam van die oudste seun is egter verkeerd; sy naam is August Friedrich von Dessin (gebore 1742, oorlede 1762).<ref name="Mortiz.1935">[http://mvdok.lbmv.de/mjbrenderer?id=mvdok_document_00003731 Moritz, E. 1935. Joachim Nikolaus von Dessin. In: ''Mecklenburgische Jahrbücher'', Band 99 (1935), S. 209–218]</ref> Luise Sophia von Kalkreuther, sy skoonsuster (en haar dogters) het dus benewens die 1 000 riksdaalders in 1758 ook die 2 000 riksdaalders in die 1761-testament geërf, plus dan nog Joachim Nikolaus von Dessin se Hünemörder- en Schaakse erfenis (wat veronderstel was om 2 000 riksdaalders te wees).<ref name="Mortiz.1935" /> Benewens die manuskripte en boeke wat aan die Kaapse Kerkraad nagelaat is, is daar ook 'n legaat van 1 000 riksdaalders nagelaat met die opdrag om van die rente nuwe boeke mee aan te koop.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Boëseken1985.74" /> Sou die Kaapse Kerk nie hiervoor te vinde wees nie, moet al Von Dessin se eiendom oorgedra word aan die Weeskamer. Die Kaapse Kerk verbeur dan ook sy 1 000 riksdaalderlegaat vir die boeke-aanwinste. Soos opgestel op 2 Julie 1761 en onderteken in die Kaap op 12 Julie 1761,<ref name="MOOC8/10.76" /> enkele maande voor sy dood, staan daar (die belangrikste dele word uitgelig):<ref name="Bouwstoffen">[https://archive.org/details/bouwstoffenvoord02spoe/page/296/mode/2up?q=van+dessin Spoelstra, G. 1907. ''Bouwstoffen voor de geschiedenis der Nederduitsch Gereformeerde Kerken in Zuid-Afrika''. Kaapstad. p. 298-299]</ref> {{cquote| Ende alsnu ter nieuwer dispositie tredende, zoo verclaarde vooreerst te legateeren, maaken ende bespreeken, aan deese Caabse Kerke: mijne geheele bibliotheecq, met alle daarbij sig bevindende manuscripten, alsmede de daartoe behoorende zacken, groote loquetten, en klyne boek-lessenaars; voorts alle mathematische en astrologische instrumenten, mitsgaders ook alle de beste mijner schilderijen, ter voller keure van den Eerwaarden Kerkenraad, ofte ter uytsoekinge van degeene die daarvan kennisse hebben, en door welgem. HaarEerw. daartoe gequalificeert zullen zijn. Dit alles egter met volstreckt beding, dat deese mijne voorm. bibliotheecq en verdere hierboven gemelde vermakingen, op geenerhande wijse zal mogen werden veralieneerd, aangemerkt '''mijne intentie ende begeerte is, dat deese mijne''' hierboven staende '''vermakinge zal strecken tot een grondslag van eene publicque bibliotheecq, ten nutte van ’t algemeen''', met jaarlijxe vermeerderinge van deselve door boeken van alle faculteyten en geleersaemheyd, waardoor een yder in zijne besondere weetenschap zal kunnen werden gedient, ten welken opsigte ik dan, en opdat die vermeerderinge ook buyten eenige kosten der Diacony kunne geschieden, aan de Diacony alhier vermaeke '''en bespreeke eene somme van een duysend rijxdalers, omme uyt dies revenuën eene behoorlijke vermeerderinge van jaar tot jaar op bovengesegde bibliotheecq te kunnen doen'''; vermakende ik voorts nog aan meergem. Caabse kerk alle zoodanige boeken, als vanweegens den Eerwaarden en Hooggeleerden Heer Daniel Pels, thans conrector des Latijnsche School tot Amsterdam, ofte door andere, nae mijn dood, voor mijne reekg alhier mogten aangebragt worden; '''met ’t welk''' een en ander '''ik''' vastelijk en '''meene na mijn dood, aan ’t Gemeenebest nog een goed nut te zullen kunnen doen, waartoe ik altijd zooveel in mij is geweest zeer gaarne heb willen behulpsaem weesen''', versoekende ten dien eynde seer instantelijk den E. Agtb. Heer Commissaris Politicq, de Eerwaarde Heeren predicanten mitsgaders ouderlingen en diaconen, uytmaekende ’t Eerwaerde Collegie van kerkenraade alhier, hiertoe in alle billijkheyd, successivelijk de behulpsaeme hand te willen bieden en tot berijkinge mijner voorgemelde weloverdagte intentie naar alle vermoogen goedgunstelijk alles aen te wenden, ’tgeen tot ’t voorenstaende immers sal kunnen strecken. Maar ingevalle voorm. Eerwaarde Caabse kerkenraade, tegens verwagtinge, ’t voorenstaende wegens de gemelde bibliotheecq en verdere daerbij gem. legaaten, op dien voet niet geneegen zijn mogte te accepteeren nogte de voorwaarden hierboven gemeld daaromtrent op te volgen, in dat geval verclaare ik mijnen wil en intentie te zijn, dat alsdan niet alleen de voorz. bibliotheecq met derselver zacken, loqueten en boeklessenaars mitsgaders alle bevoorens gem. instrumenten en schilderijen zal moeten overgaan en devolveeren ten behoeve van de Weescamer deeser steede, om door dat Eerwaerde collegie daarmeede sodanig en in diervoegen gehandelt te werden, als te raade werden en goed vinden sullen, maar ook ’t aen de Caabse kerk gemaakte legaat van een duysend Rijxdrs geen plaats sal hebben, en voor niet gemaakt moeten werden aangemerkt. […] }} ==== Drie slawe vrygekoop ==== By die inventarisopstel van Von Dessin se besittings, word 13 slawe of lyfeienes daarby gelys:<ref name="MOOC8/10.76" /> * Isac van Mallabar * Joris van Bengalen * Chito van Couchim * Willem van de Caab * '''Fortuijn van Mallabaar''' * '''Leander van de Cust''' * '''Liesje van Bougies''' * Marrij van de Caab * Alida van de Caab * Hester van de Caab (met haar twee kinders Piet en Hendrik van de Caab) * Johanna van de Caab * Hagar van Mallabar (met haar 2 kinders Martha van de Caab en Lodewijk van de Caab) * Flora van Bengalen Die testament stel dit duidelik:<ref>[https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/archief/1.04.02/invnr/6871/file/NL-HaNA_1.04.02_6871_0422 Nationaal Archief, Testament. Begin met... Voorts is nog voor as't myne wille en begeerte dat, uit]</ref> Slegs Liesje van Bougies, Fortuijn van Mallabaar en Leander van de Cust is die enigstes wat deur die testament vrygekoop is weens hul "uiterste vleyd en opregtheid beweesene en bevondene getrouwe diensten". Daarbenewens het elkeen van hierdie drie 'n legaat van 100 riksdaalders ontvang "omme hun selven daarmeede behoorlijk te kunnen stabileeren ten eijnde dus op een Eerlijke wijse in Staat te zijn hender Een bequaam heenkoomen te vinden." Van Mallabaar en Van de Cust kry elkeen ses blou en ses wit hemde elk. Van Bougies kry twaalf wit hemde, of, indien dit onmoontlik is, genoeg wit linne en ander benodigdhede vir 'n nuwe pak klere. Hieroor is William Wilberforce Bird vol lof vir Von Dessin.<ref name="Bird1822.152" /> Die lof moet egter binne konteks verstaan word: Die slawehandel is in Engeland in 1807 afgeskaf. Bird skryf oor die jaar 1822 aan die Kaap. Die Kaap en ander kolonies skaf slawerny eers in 1834 af. {{cquote| […] by the manumission of his slaves, afforded proof, that, whilst he had endeavoured during life to add to the knowledge and improvement of others,. he had not forgotten to direct his own conduct in the paths of benevolence and humanity. }} Maar al het Von Dessin aan Joris van Bengalen beloof en aan ander gesê dat hy hulle sou vrykoop, verklaar hy ook in sy testament nou 'uitdruklik' dat hy sy beloftes 'revoieeren' (letterlik "hersien") het, dus, van plan verander het en daarby dus tot niet gemaak het, asof dit nooit gebeur ("geschiet") het nie. As daar op hierdie belofte beroep sou word, sal daarop géén manier ag geslaan word nie: dit is Von Dessin se wil en begeerte dat die res van sy slawe in die openbaar verkoop sal word en die geld in die boedel gestort word. {{cquote| Ende nademaal ik Testateur te meermaalen aan mijn Lijfeijgen Joris belooft en ook aan andere persoonen gesegt hebbe, dat ik hem Joris beneevens desselfs bijsit mijn slaavin [Maria?], mitsgad.s alle hunne kinderen en kindskinderen naa mijn dood uijt slaavernij in vrijdom zoude doen stellen, zoo verclaarde ik wel expresselijk dat ik op gemelde beloften omme de mij daar toe dringende reedenen mits deesen revoieeren ende te niet doe en dat sodanig als of deselve nooit waaren geschiet, ja schoon op gemelde Lijf Eijgenen in der tijd hun van gedaan belofde wilden bedienen, dat daerop in geenerleij manier Eenige reflexie sal genoomen werden, alsoo mijn wil en begeeren is dat alle desselve naa mijn overlijden als slaaven ten faveure van mijn Boedel Publicquelijk zullen werden vercogt. }} == Nalatenskap == === Boekeversameling === : Lees ook: [[Von Dessin-versameling]] Die boeke het oorspronklik in die studeerkamer in Von Dessin se woning gestaan. Dit was 'n enkelverdiepinghuis op die hoek van wat tans Koningin Victoria- en Waalstraat is, skuins teenoor die vleuel van die Suid-Afrikaanse Biblioteek waar die Dessiniaanse versameling in die Afrikana-afdeling bewaar is. In sy studeerkamer was daar teen die mure boekrakke en boekekaste met glasdeure waarin die 3 856 boekdele gehou is. Dit was die grootste versameling in Kaapstad van die 18de eeu. Hoewel die boekrakke min ruimte vir iets anders gelaat het, het daar in die vertrek nege skilderytjies en 'n ovaal spieël met vergulde raam gehang. In hierdie biblioteek was daar ook 'n kabinet waar daar rariteite geberg is, soos dit 'n agtiende-eeuse herebiblioteek betaam het.<ref name="Immelman1968.15" /> Hierdie versameling is binne 34 jaar opgebou; merkwaardig in die sin dat die Kaap op daardie tydstip geen boekwinkel, drukpers of uitgewery geken het nie.<ref name="Immelman1968.16">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968''. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 16</ref> Die biblioteek is vermoedelik nie alleen deur hom nie, maar ook deur sy vriende gebruik.<ref name="Coetzee1968.409" /> Privaatbiblioteke of boekerye was in die 18de en 19de eeu onder die gegoedes en vermoëndes egter niks buitengewoon nie, en dikwels sou die boekeversameling aan die volgende geslag bemaak word. Al dien hierdie privaatbiblioteke as getuienis van die intellektuele lewe van die room van die oes, kon dit selde as die kern van die openbare biblioteekwese dien of aanleiding gee tot die opbou en uitbou van die Suid-Afrikaanse biblioteekwese (nie alleenlik weens grootte nie, maar ook die smaakkeuse). Hiervan is Von Dessin se versameling die uitsondering.<ref name="Coetzee1968.410" /> === Die aankope === [[Lêer:Exlibrisvondessin.jpg|duimnael|regs|300px|Die ex libris met die lyfspreuk van Von Dessin: [[artem quaevis terra alit]]. Daar bestaan geen afbeelding van Joachim Nikolaus von Dessin nie. Slegs sy handtekening met baie swierige krulle uit sy tyd het behoue gebly.<ref name="Wendland1965.65" />]] Die vraag ontstaan hoe Von Dessin binne 34 jaar so 'n groot boekery opgebou het, sonder drukpers, boekwinkel of uitgewers in die Kaap.<ref name="Immelman1961.26">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 26</ref> 'n Legende het toe so ontstaan: omdat Von Dessin heel waarskynlik as sekretaris van die Weeskamer vooraf inligting omtrent die hoeveelheid boeke in die bestorwe boedels kon bekom het, asook watter boeke daar ter sprake was, kon hy daarom eerste kennis daarvan geneem het. Boonop het hy maar min te doene gehad met die sorg van die wesies, maar wel met die geld wat die wewenaars en weduwees moet gee wanneer hulle hertrou, in die belang van hul minderjarige kinders uit die eerste huwelik. Hy sou sodoende dus sy ingewinde intieme (voor)kennis omtrent private familiesake en -aangeleenthede van sy beskermlinge tot sy voordeel kon gebruik: Von Dessin sou dan presies weet wát en wáár daar te aas is.<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Delmas.2010" /><ref name="Immelman1961.26" /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Sphor1968.154">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 154</ref> Daarvolgens sou hy privaat sy kopies kon doen, of by veilings gaan bie. Soms het hy nie self gaan bie nie, maar familie (soos die swaers d'Ailly en Rhenius) en vriende gevra om die biewerk buitekant Kaapstad namens hom te gaan doen. Met behulp van sy vrou se bloedverwante het hy ook boeke probeer verkry sodra die leesstof beskikbaar geword het.<ref name="Immelman1961.26" /><ref name="Bostoen.1996." /> Maar nou lui die eintlike legende dat Von Dessin tydens die pokke-epidemie van 1755 (en ander epidemies wat voortdurend die Kaap sou teister met sterftes; twee pokke-epidemiejare sluit ook 1731 en 1740 in<ref name="Tyrrel-Glynn" />) sommer genadeloos 'n groot slag met die boeke geslaan het. Juis in die tyd van beproewing toe niemand hulle aan boeke gesteur het nie.<ref name="Delmas.2010" /> Hy het dus letterlik uit ander se dood baatgevind. Tydens die epidemie het die bevolking (5 123 koloniste en 5 787 slawe) byna 'n vyfde van omgekom: 963 koloniste en 1 109 wat nie van Europese afkoms was nie, het gesterwe.<ref name="Immelman1961.25">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 25</ref> Die besoeker [[William Wilberforce Bird]] het hierdie 'lasterlike bewering' ("detraction") maar net in 1822 opgeteken wat sy tydgenote aan hom meegedeel het toe hy in die Kaap was. Of die aantygings nou waar is of nie, vir Bird heilig die doel die middele: as mens soveel boeke moontlik wil versamel vir die openbare gebruik, wat tog 'n filantropiese daad is, dan maak dit tog net sin om die boeke so billik moontlik te versamel.<ref name="Bird1822.152" /> Vir navorsers soos Bax is die bewering absolute snert wat veral gehuldig word deur skrywers wat geen benul het van die werke wat in Afrikaans gepubliseer is nie, nog minder die Nederlandse oerdokumente van nader bekyk het.<ref name="Bax1970.91">[https://web.archive.org/web/20210814202233/https://knaw.versie1.online/DL/publications/PU00010214.pdf Bax, D. 1970. ''Zuid-Afrika's eerste openbare verzameling op het gebied van kunst en etnologie 1764–1821''. Amsterdam:North-Holland Publishing Company, p. 91-92]</ref> Die versameling kon nie uitsluitlik opgebou gewees het uit die boekerye van die "relatief onontwikkelde Kaapse burgers" nie, maar daar kan met sekerheid aangeneem word dat hy in kontak was met persone in Europa wat hom van nuwe aanwinste voorsien het.<ref name="vanwyk1961" /> Von Dessin het van gereelde tussengangers gebruik gemaak.<ref name="Delmas.2010" /> In 1734 bring ene "Heer Meulenbeek" vir Von Dessin 'n gedrukte kaart van die vier wêrelddele (in groot formaat) uit Nederland saam.<ref name="Bostoen.1996." /> In 1736 en 1737 bestel Von Dessin boeke by die Amsterdamse tabakshandelaar Jurriaan Westerhoff.<ref name="vanwyk1961" /> In Von Dessin se een brief in 1736 aan sy boekevriend Jurriaan Westerhof in Amsterdam gee hy reeds te kenne: "Ende dewijl ick een seer groote liefhebber van goede boeken soo geestelijke als historische ben,<ref name="vanwyk1961" /> soo versoeke mij van tijd tot tijd met wat nieuws te voorzien."<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.91" /><ref name="Wendland1965.65">[https://www.carolinum.de/wp-content/uploads/042_sommer65.pdf Wendland, W. 1965. Joachim Nikolaus von Dessin. ''Carolinum'' 28(42) Sommer. S. 65]</ref> Bostoen maak hieruit die afleiding dat, hoewel Von Dessin dikwels die titelname moes noem by bestelling, hy in baie gevalle die boekekeuse aan die leweransier self moes oorlaat.<ref name="Bostoen.1996." /> Vir Delmas strook dit met die boekesmaak: die meeste boeke in die versameling handel wel oor die geskiedenis of teologie.<ref name="Delmas.2010" /> So ook bestel hy boeke in 1738 by die Rotterdamse koopman Nicolaas Pille (1706–1737) [dus, toe reeds oorlede].<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Delmas.2010" /> Von Dessin se vriend in die Kaap, Jan de Waal, wat sy vernaamste leweransier was van huishoudelike goedere, lewer aan hom die tydskrifte waarop Von Dessin ingeteken was, soos die ''Europische Mercurius'' en ''De Boekzaal van Europa''.<ref name="vanwyk1961" /><ref name="Bostoen.1996.">[https://www.dbnl.org/tekst/bost002verz01_01/bost002verz01_01_0001.php Bostoen, K.J. 1996. 'Verzamelaars, bezitters, lezers van Weyermaniana in de achttiende eeuw' In: ''Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman'' 19 (1996), p. 33-42.]</ref><ref name="Delmas.2010" /> Daar is ook die konrektor van die Latynse Skool in Amsterdam, Daniël Pels,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="vanwyk1961" /> wat sy vernaamste boekeverskaffer in Nederland was. Op 16 Oktober 1755 en 2 Oktober 1761 (Von Dessin is toe reeds oorlede) staan die Heren XVII te Amsterdam Pels die vergunning toe om 'n kis met boeke vragvry te versend. In 1756, 1758 en 1759 versoek Von Dessin die Heren XVII te Amsterdam om sy salaris aan Pels uit te betaal.<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.91" /><ref name="Wendland1965.65" /><ref name="Delmas.2010" /> Von Dessin se maandsalaris as onderkoopman was toe ƒ40.<ref name="Bostoen.1996." /> Maar eintlik het Pels reeds vanaf 1744 Von Dessin gereeld van boeke voorsien. Von Dessin vra in sy testament ook dat sy eksekuteurs die boeke (van Pels) moet betaal wat ná sy afsterwe in die Kaap nog moet aankom.<ref name="Bostoen.1996." /> Ander, soos Immelman, voer aan die meeste van die boekeversameling moes in die Kaap self aangeskaf gewees het. Die veilings kon maar één manier wees hoe Von Dessin boeke bekom het. Hierdie metode spesifiek het byna 'n legende geword, en toe naderhand heeltemal ontaard. Vir Immelman is dit eerder 'n bewys hoe Von Dessin "gevare onbevrees getrotseer het en geen geleentheid laat verbygaan het waar hy sy versameling kon aanvul nie."<ref name="Immelman1961.26" /> Die ''Ex libris'' wat voormalige eienaarskap van Kapenaars toon, word dan sonder meer as bewyse gebruik.<ref name="Delmas.2010" /> Amptenare wat die Kaap verlaat of afgetree het, het hul boeke verkoop. Verbygaande reisigers en skeepsoffisiere het boeke aan hom geskenk of by hom geruil, dikwels vir voedsel.<ref name="Delmas.2010" /> Soms het Von Dessin deur besoekers vooruitbetalings gemaak – en party is dan vort met die geld, sonder om weer van hulle te laat hoor. Vreemdelinge is soms weke lank gratis onderdak gegee, op voorwaarde dat hulle in ruil daarvoor bepaalde boeke aan hom sou stuur.<ref name="Immelman1961.26" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Delmas.2010" /> En dan was Von Dessin natuurlik ook 'n geliefde man. Baie van die boeke met ou ''Ex libris''-handtekeninge voorin, is afkomstig van vriende. As geskenke.<ref name="vanwyk1961" /><ref name="Wendland1965.64">[https://www.carolinum.de/wp-content/uploads/042_sommer65.pdf Wendland, W. 1965. Joachim Nikolaus von Dessin. ''Carolinum'' 28(42) Sommer. S. 64]</ref><ref name="Sphor1968.154" /> Soos dié wat hy in 1755 van Jan Tileman en Jacobus Janson present gekry het.<ref name="vanwyk1961" /> Laastens ontstaan die vraag ook of iemand soos Von Dessin tot sulke gewetenloosheid in staat sou wees, of in dieselfde strik as sy voorganger sou wou trap. Sy ou skoolvriend, Otto Friedrich Mentzel, noem in sy reisbeskrywing aan die Kaap dat Von Dessin, met sy diensaanvaarding as Sekretaris van die Weeskamer, daarop aangedring het om die geldsake van die weeskamer te oudit, en toestemming daarvoor gekry het.<ref name="Tyrrel-Glynn" /> Die Kommissie het bevind sy gestorwe voorganger, Jacob Leever, het ƒ140 000 verduister. Die agterblewe vrou, nou 'n weduwee, word toe voortaan onderhou deur die kerk, want hul huis is verkoop aan Kaptein Rhenius teen ongeveer ƒ40 000. Selfs van die vrou, wat van geen sout of water geweet het nie, se klerestukke moes opgeveil word.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23112 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 105, pp. 21-26. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=18 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210818153154/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23112 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23135 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 107, pp. 53-65. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=18 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210818153153/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23135 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23176 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 111, pp. 64-88. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=18 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210818153151/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23176 |url-status=dead }}</ref><ref>[https://play.google.com/books/reader?id=AroBAAAAYAAJ&pg=GBS.PR58&hl=de Mentzel, O.F. ''Vollständige und zuverlässige geographische und topographische Beschreibung des berühmten und in aller Betrachtung merkwürdigen Afrikanischen Vorgebirges der Guten Hofnung'' Glogau: Christian Friedrich Günther, S. 59]</ref><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Spohr1968.148">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 148</ref> Een bron voer aan die geld is deur "vorige sektretaris'''se'''" (meervoud) verduister en dat Leever nie alleen aandadig is nie.<ref name="Tyrrel-Glynn" /> === Nie die eerste biblioteek nie === Ten spyte van die reuseskenking wat die eerste ''openbare'' biblioteek van Suid-Afrika sou word, was die ''Dessiniarium'' nie die eerste biblioteek of boekery van Suid-Afrika nie. In 'n brief op 13 Mei 1652 (toe Jan van Riebeeck op die punt staan om die Kaap te verlaat), praat Van Riebeeck van gedrukte boeke, kaarte en manuskripte wat hy in die sorg laat van [[Zacharias Wagenaer]].<ref>[https://archive.org/details/precisofarchives03cape/page/246/mode/2up?q=charts+and+notes Leibbrandt, ''Precis of the Archives of the Cape of Good Hope'' I, brief gedateer 13 Mei 1652 aan Batavia]</ref><ref name="Delmas.2010" /> Delmas wys op 'n inventaris van die fort wat op 8 Januarie 1661 opgestel is deur ''Secunde'' Roeloff de Man, op las van [[Jan van Riebeeck]]. Twintig boeke is gelys, waarvan die Bybel en ander geestelike boeke skitter in hul afwesigheid; 'n alte duidelike teken dat die boeke op die lys vir amptelike gebruik bedoel was. Die lys is volgens drukformaat uiteengesit: folianten, quarto en octavo. Die versameling bestaan uit boeke oor wiskunde, trigonometrie, argitektuur, sterrekunde, 'n ''Grammatica Arabica Thomae Erpenij'' (as [[lingua franca]] aan die kus van Oos-Afrika), plantkunde (vir landbou) en reisverslae.<ref name="Delmas.2010" /> Roeloff de Man self het sy eie private paar boeke gehad, wat opgeveil is ná sy dood.<ref>[https://www.delpher.nl/nl/boeken/view?objectsearch=Linschoten&coll=boeken&identifier=MMKB02:000118335:00131 Bosman, D.B. 1923. ''Oor die ontstaan van Afrikaans.'' Swets & Zeitlinger pp. 127-128]</ref> Maar die eer van die eerste biblioteek kom die Raadsbiblioteek toe ('n departementele boekery van die regering) wat sedert 1710 bestaan het, en vir die gebruik van die hoër amptenare van die V.O.C. bedoel was in die uitvoering van hulle pligte.<ref name="Immelman1968.16" /><ref name="Coetzee1968.409" /> Dit het gevolg nadat die kommissaris C.J. Simons dit aan die lig gebring het dat so 'n boekery, wat noodsaaklik is by regspleging, aan die Kaap ontbreek. Boeke sou uit Batavia aangekoop word vir dié doel.<ref name="Coetzee1968.409" /> Teen 1739 toon die biblioteek slegs 13 titels (soos in die inventaris uit die jaartal aandui), maar dit word die daaropvolgende jaar verryk met 60 titels (regsboeke) uit die boedel van Adriaan Kervel. Verdere werke is aangeskaf, of as geskenk ontvang. Die biblioteek van die Raad van Justisie besit teen die einde van die 18de eeu 93 titels in 148 bande; daarvan het 'n deel vermoedelik oorgegaan na die biblioteek van die Kaapse Geregshof.<ref name="Coetzee1968.409" /> Met die uitsondering van Ryk Tulbagh, was die meeste boekeliefhebbers aan die Kaap hoofsaaklik in die buiteland gebore, waar hulle hul geestelike vorming gekry het. Die sewentienjarige Tulbagh is egter bes moontlik beïnvloed deur sy ouer kollega, Adriaan Kervel, om homself deur boekegebruik vir hoër betrekkings te bekwaam om in 1751 goewerneur te word. Toe Tulbagh in 1771 sterf, byna 'n dekade ná Von Dessin se heengaan, is sy boeke, opvallend genoeg, nie sonder meer aan die Dessiniarium bemaak nie. Die regsgeleerde werke uit Ryk Tulbagh se boekery is aan die biblioteek van die Raad van Justisie bemaak.<ref name="Coetzee1968.409" /> Tulbagh het ook sy Franse boeke aan Josephus de Grand-Pre(d)ez en sy Hollandse boeke aan Pieter Hacker bemaak.<ref name="Boëseken1985.74">Boëseken, A.J. 1985. Die Kompanjie en sy Onderdane. In: Muller, C.F.J. (red.). ''Vyfhonderd jaar Suid-Afrikaanse geskiedenis.'' Kaapstad: Academica, p. 74</ref> === Was Von Dessin sy tyd vooruit? === Die antwoord op bogenoemde vraag gaan afhang hoe die testament, omgewing en wêreldgebeurtenisse self verstaan word. '''R. F. M. Immelman''', 'n universiteitsbibliotekaris aan die [[Universiteit van Kaapstad]], dra sy opstel in '''September 1961''' voor aan die Vriende van die Suid-Afrikaanse Biblioteek, ter geleentheid van Von Dessin se 200ste sterfdag. Na sy mening was Von Dessin sy tyd met byna 'n eeu vooruit. In sy opstel beskou hy dit 'n "verbasendwekkende prestasie" om soveel boekdele in die loop van dertig jaar op te bou (3 856), des te meer merkwaardig as mens in ag neem dat daar geen boekwinkel, drukpers of uitgewery in die Kaap was nie.<ref name="Immelman1968.16" /> Von Dessin word dus 'n merkwaardige figuur, nie alleen omdat hy 'n versamelaar was nie, maar ook 'n weldoener aan die gemeenskap. Veral omdat hy 'n plan ontwerp het waardeur die toekomende geslagte voordeel uit sy boekery sou trek. Von Dessin se ideë omtrent biblioteke, sê Immelman, "was inderdaad hul tyd vooruit en sou destyds in elke land in Europa of Amerika as ver gevorderd beskou gewees het. Wat 'n mens so verbaas, is dat 'n Kapenaar, meer as dertig jaar op 'n uithoek van die vasteland van Afrika woonagtig, sesduisend myl van Europa, so goed op die hoogte was van die destyds modernste opvattings omtrent die biblioteekwese.". In 'n voetnota verwys Immelman dan direk na P.C. Coetzee se artikel "Die Nalatenskap van Von Dessin" wat in ''Historiese Studies'' (1942) verskyn het.<ref name="Immelman.1968.17" /> Immelman meen uit die testament self kan mens daardie afleidings maak. Hy stip die volgende puntjies waar Von Dessin vasgestel het:<ref name="Immelman.1968.17">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 17</ref> {{cquote| : 1. dat sy boekery ten bate van die gehele gemeenskap aangewend moes word en derhalwe die kern van 'n ''publique bibliotheecq'' moes vorm; : 2. dit dat alle vakgebiede moes verteenwoordig, sodat dit in iedere enkeling se besondere behoeftes kon voorsien en ''alle faculteyten en geleersaamheyd'' sou dek; : 3. dat dit onderhou moes word as 'n "lewende" versameling, waaraan gereeld boeke toegevoeg moes word, waarvoor hy voorsiening gemaak het deur 1,000 riksdaalders (destyds ongeveer £208 werd) aan die kerkraad van die Groot Kerk te bemaak; die rente hierop moes 'n vaste inkome oplewer om die toekomstige boeke-aankoop vir sy versameling te dek; : 4. dat die boekery vryelik beskikbaar moes wees vir die publiek, sonder enige intekengeld of deposito, sodat dit van die eerste vrye openbare biblioteke in die wêreld geword het, in elk geval die eerste in Suid-Afrika; : 5. dat die kontinuïteit van die boekery verseker sou word – rede waarom hy dit aan die Nederduits Gereformeerde Kerk bemaak het, as een van die weinige selfvernuwende liggame in die kolonie destyds. }} Immelman beskou die voorwaardes as tekenend dat Von Dessin "goed op die hoogte moet gewees het van die destyds modernste ideë omtrent die biblioteekwese, en veral met die geskrifte van die vernaamste outoriteite oor die teorie van die vak in daardie tyd, nl. Gabriel Naudé en Leibnitz." Naudé was die bibliotekaris van kardinaal Mazarin in Frankryk<ref name="Tyrrel-Glynn" /> Immelman sien albei geleerdes se hoofgedagtes in die testament beliggaam. Daaruit maak hy die afleiding dat Von Dessin nie bloot 'n boekeversamelaar vir die vreugde was nie, maar ook die inhoud (veral ten opsigte van die biblioteekwese) goed onder die knie gehad het.<ref name="Immelman.1968.17" /> Dan voeg hy by: <ref name="Immelman1968.18" /> {{cquote| Sonder twyfel kan gesê word dat hy sy tyd ver vooruit was, des te meer wanneer in ag geneem word dat vrye openbare biblioteke, uit stadsbelastings bekostig, eers ongeveer 1850 algemeen geword het in Brittanje en die V.S.A. Selfs openbare biblioteke vanweë skenkings was in die middel van die 18de eeu maar dun gesaai; Chetham's Library in Manchester en die openbare biblioteek in Norwich was bv. twee van die weiniges in Engeland. }} In dieselfde artikel laat Immelman darem ook duidelik blyk dat die boekeversameling uit werke bestaan van 'n opgevoede man uit die middel van die 18de eeu – soos dit 'n soort Hollandse patrisiër uit die gegoede burgerstand van Nederland, of uit die laer adel in Duitsland betaam. Dit was geleerde werke, nie gewilde leesstof van die massamenigte nie, omdat laasgenoemde opvatting eers teen die 19de eeu sal inslag vind.<ref name="Immelman.1968.27">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 27</ref> '''P.C. Coetzee''' benadruk in '''1968''' juis hierdie puntjie. Dit mag miskien "verleidelik" wees om Von Dessin as iemand te sien wat in 1761 in Suid-Afrika "reeds 'n kosteloos-toeganklike sosiale biblioteek wou stig", maar hy glo egter nie dit is die geval nie:<ref name="Coetzee1968.410">Coetzee, P.C. 1968. Die Afrikaner en die Biblioteek. In: Pienaar, P. de V. (red.). ''Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner''. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Bpk. p. 410</ref> {{cquote| Maar hy [Von Dessin] was nie sy tyd vooruit nie en het soos ander biblioteekstigters van die sewentiende en agtiende eeue net 'n publiek van relatief geleerde dilettante in gedagte, mense soos hy self was wat dan in die biblioteek "eenyder in zijne bisondere wetenschap zal kunnen werden gedient". Dit is dan ook paslik dat die Dessynse biblioteek deel geword het van 'n nasionale biblioteek waar dit vandag nog gebruik kan word deur mense na Von Dessin se hart. }} Coetzee glo dit is liewer Lord [[Charles Somerset]] wat hierdie eer te beurt val. Te midde van die verengelsing aan die Kaap, en die tiran wat hy deur Pringle en Fairbairn geteken is, was Somerset "in werklikheid […] 'n versiende en idealistiese administrateur." Hy het hartgrondig daarin geglo dat ander volke daarby sou baat om Engels te word. Die Kaapse kolonie moes Engels leer omdat die Engels in sy oë die sleutel was tot die skatkis vol intellektuele rykdom, wat oor negentig geslagte van dwarsoor die wêreld (van alle volke) opgegaar is. Heel gepas by hierdie kultuurpolitiek het hy 'n vrye skool en vrye biblioteekdiens beoog. Nie eens Engeland en Amerika kon sover dink nie; die biblioteekwêreld in daardie twee lande het hierdie gedagtegang maar eers na 1850 gedeeltelik aanvaar. Somerset het in 1818 bepaal dat 'n gedeelte van die belasting op wyn gebruik sou word om hierdie openbare biblioteekwese te befonds, soos hy in 1818 aangekondig het. Maar teen 1820 was hierdie biblioteek sonder fondse, dit is oorhandig aan 'n komitee wat dit soos 'n koöperatiewe sosiale biblioteek bestuur het. Met ander woorde, daar was inskrywingsgeld ter sprake. Die Britse setlaars was aan hierdie tipe biblioteke in hul moederland ook gewoond en het dit as sodanig ook in Suid-Afrika gebruik.<ref>Coetzee, P.C. 1968. Die Afrikaner en die Biblioteek. In: Pienaar, P. de V. (red.). ''Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner''. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Bpk. p. 410-411</ref> Maar volgens '''Susan J. Mullen''' handel dit juis nie oor 'n uitgelese groepie (in haar woorde: "privileged few") nie, maar vir iedereen ("ten nutte van 't algemeen") wat in die 18de eeu nog ongehoord was. Juis omdat hy soveel boeke versamel het (en in sy testament die wens uitspreek dat die versameling moet uitbrei met die 1000 riksdaalders (omtrent R360 in 1976)) in 'n tydperk toe daar nog geen drukpers was nie (en maar eers in 1784 in die Kaap aangekom het), maar ook geen boekwinkel of uitgewers nie, dui dit eerder op Von Dessin se versiendheid. Dit is juis vir Mullen bejammerenswaardig dat die algemene publiek in die jaar van haar artikel ('''1976''') salig onbewus is van die kultuurskat in hul midde, en dat dit vernaamlik akademici is wat hierdie korpus om navorsingsdoeleindes benut.<ref>Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):82-83</ref> === Onmiddellike nalatenskap === Meer as 40 jaar ná Von Dessin se dood het hierdie (verouderde) stel boeke, en dus die eerste openbare biblioteek, so te sê geen invloed op die Kaapse samelewing uitgeoefen nie. Die boeke is sonder veel geesdrif ontvang. Aanvanklik het die Kerkraad ook sy verpligtinge nagekom, maar op 13 Oktober 1761 is 'n versoek aan die Politieke Raad gerig om hulle geldelik te steun met die oprigting van die gebou om die boeke te huisves. Die versoek is toegestaan, en die boumateriaal sou teen kosprys verskaf word. Die bouplanne sleep egter, en in Junie 1762 het die Kerkraad voorgestel om 'n kostershuis op 'n openbare veiling te verkoop en die grond waarop dit staan as biblioteekgebou in te rig.<ref name="vanwyk1961" /> Toe die biblioteek geopen het, wys die kerkraad op 6 Augustus 1764 vir die predikant Johannes Fredericus Bode aan as die bibliotekaris.<ref name="vanwyk1961" /> Die biblioteek is eenmaal per week oop, op 'n Woensdagmiddag elke week tussen 13:00 tot 16:00, en die boeke kan uitgeneem word en vir 'n maand lank tuis gelees word, of drie maande lank vir diegene wat buitekant Kaapstad bly. Ongelukkig het die nuutjie gou genoeg oorgewaai.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Delmas.2010" /><ref name="Bax1970.7" /> Later was die biblioteek slegs oop op aanvraag.<ref name="Bax1970.7" /> Johan Splinter Stavorinus maak in sy ''Reize van Zeeland over de Kaap de Goede Hoop naar Batavia, Bantam, Bengalen, enz.'' (1793) melding van die biblioteek (in sy reistog, vanaf '''1768''' tot omstreeks '''1771''', na Batavia en terug), maar hy is nie veel ingenome daarmee nie: {{cquote| Niet ver van de Kerk, staat een gebouw, dat met den grootschen naam van ''Bibliotheca Publica'' pronkt. Hier vindt men eene langwerpige zaal, waarin weinige, en nog minder goede boeken gevonden worden, komende daarin volmaakt overeen met de Boekerij op ''Batavia'', die ook denzelven verheven naam draagt. De Koster van de Kerk is te gelijk ''Bibliothecarius''. }} Sir '''John Barrow''' skryf in '''1806''' in sy [https://books.google.co.za/books?id=nb8NAAAAQAAJ&pg=PA98&lpg=PA98&dq=%22There+is+neither+a+bookseller%27s+shop+in+the+whole+town,+nor+a+book+society%22&source=bl&ots=sjI1USAmfF&sig=ACfU3U0QUMXcGqTCvXjjGdlxmpzEgjhaGA&hl=de&sa=X&ved=2ahUKEwiSyabY_ofxAhUXgFwKHeIZCi0Q6AEwAHoECAUQAw#v=onepage&q=%22There%20is%20neither%20a%20bookseller's%20shop%20in%20the%20whole%20town%2C%20nor%20a%20book%20society%22&f=false ''Travels into the Interior of Southern Africa'', boekdeel II], in Kaapstad is daar geen sprake van 'n boekwinkel of boekklub nie, selfs die ''Concordia'' het ten gronde gegaan omrede die lede meer van drink, rook en speletjies gehou het. Die kerk bestuur wel 'n biblioteek, met boeke wat deur 'n individu vir die openbare gebruik bemaak is, maar dit word selde deur die publiek of individue besoek. Hierdie versameling spog egter met 'n paar uitstekende boeke, veral skaars of waardevolle eksemplare sover dit die Klassieke, reisigersjoernale, algemene geskiedenis, woordeboeke, of die kerkgeskiedenis aangaan. Barrow het dit veral teen diegene wat geleerdheid in Europa ontvang het, maar 'n traak-my-nie-agtigheid ontwikkel het in 'n kolonie waar hierdie opvoeding nie juis hoog aangeslaan word nie. Die 32-jarige luitenant '''Wasili Golownin''' en sy skeepslui kon tussen vroeg-Mei '''1808''' en 31 Mei '''1809''' nie die Kaap verlaat nie, omrede Rusland, deur Napoleon se toedoen, nou tot vyand van Brittanje verklaar is. Hulle is egter nie gevange geneem nie, omdat Golownin genoegsame dokumentasie en verlof vooraf kon toon om aan te meer, totaal onwetend van die oorlog was (want anders sou hy die Kaapse hawe tog vermy het), en Rusland en Engeland in geen volskaalse oorlog gewikkel was nie. Die Goewerment aan die Kaap het ook nie veel geweet hoe om die situasie te hanteer nie; voedsel is nie deur regering verskaf nie, maar onder meer deur die bakker (Sertyn) en slagter (De Wet, óf De Wit) verskaf; en antwoord van Londen het uitgebly. Ná 'n jaar en vyf-en-twintig dae sonder antwoord het Golownin in die stilligheid een aand die seile van die ''Diana'' laat span en sonder verlof of gewetenswroeging die Kaap verlaat. Geen poging van die owerheidsweë kon hul langer stuit nie. Hul bereik die oopsee en hul vryheid uiteindelik om tienuur. Alle skuld sal vereffen word deur die opveiling van die skip se agtergelate chronometer, is aan die bakker per nagelate brief gesê.<ref>Gorelik, B (ed.). 2015. Vasily Golovnin, 1808-09. In: ''An Entirely Different World: Russian Visitors to the Cape, 1797–1870.'' Kaapstad: Van Riebeeckvereniging. pp. 15-26</ref> Om sy tyd egter ondertussen in Kaapstad te verwyl het Golownin en kamerade ook die biblioteek besoek. In sy ledige uurtjies (waarvan hy en die bemanning meer as 'n jaar lank oorgenoeg van had!) het hy byna alle leesstof verslind wat oor die Kaap geskryf is. Maar in sy mémoires skryf Golownin die biblioteek is nie veel om oor huis toe te skryf nie, al moet mens in gedagte hou die stad is 'n verafgeleë beskawingspunt. Die gebou langs die kerk is nogal aansienlik groot, maar die versameling is klein en bestaan meestal net uit boeke in Nederlands, Frans, Duits en Latyn en miskien 'n paar rariteite wat amusant is (waaronder ook die vermelding van die toevoegings uit die Stille Suidsee). Hoewel énige inwoner na hartelus énige boeke by die biblioteek kon gaan uitneem, ontdek Golownin in die paar blaaie van die reusagtige uitleenregister op die tafel slegs 'n skamele 87 boeke is tussen 1789 tot 1808 (of, in die afgelope 19 jaar) deur die Kaapse publiek uitgeneem.<ref>Gorelik, B (ed.). 2015. Vasily Golovnin, 1808-09. In: ''An Entirely Different World: Russian Visitors to the Cape, 1797–1870.'' Kaapstad: Van Riebeeckvereniging. pp. 27-28</ref><ref>[https://play.google.com/books/reader?id=LPSNBQAAQBAJ&hl=de&pg=GBS.PT20 Путешествие на шлюпе «Диана» из Кронштадта в Камчатку в 1807–1809 гг]</ref><ref>[https://play.google.com/books/reader?id=_rhHDwAAQBAJ&hl=de&pg=GBS.PT181.w.0.1.124 Путешествие на шлюпе «Диана» из Кронштадта в Камчатку в 1807–1809 гг]</ref> Die belaglikste verskynsel wat hom voorgedoen het was die sortering van die boeke. Die boeke is nie volgens onderwerp, outeur of taal gepak nie, maar volgens boekhoogte. Die hoogste boeke is heel aan die regterflank gepak, en die kortste boeke heel links. En boonop word hierdie groottes, op hierdie oop rakke, aangedui deur "Quarto", "Folio", ens., terwyl enige leser met oë in sy kop die boeke se groottes kon skat.<ref>Gorelik, B (ed.). 2015. Vasily Golovnin, 1808-09. In: ''An Entirely Different World: Russian Visitors to the Cape, 1797–1870.'' Kaapstad: Van Riebeeckvereniging. pp. 27-28</ref> Maar sekerlik die skerpste reaksie was die reisbeskrywing in '''1822''' van [[William Wilberforce Bird]] (''State of The Cape of Good Hope in 1822''), 60 jaar ná Von Dessin se dood. Die versameling het wel aansienlik uitgebrei, maar tog is daar iets mis:<ref name="Bird1822.152">[https://archive.org/details/statecapegoodho00colegoog/page/n176/mode/2up?q=dessin Bird, W.W. 1823. ''State of The Cape of Good Hope in 1822'' London: John Murray.]</ref> {{cquote| The library already boasts possession of the best ancient, and most recent modern publications, in religion, in the classics, in history, poetry, geography, chemistry and political oeconomy; a most ample collection of essays, of voyages and travels; and dictionaries of all ages and languages. The thing that appears to be chiefly wanting, which Mr. Dessin could not bequeth, is a collection of readers; for reading is not an African passion. }} === Die afskrif van die dagboek van Adam Tas === Joachim von Dessin het 'n paar boeke uit die versameling van [[Adam Tas]] bekom, moontlik deur sy vrou (deur die verbintenis van haar stiefvader Kinas). Of deur Adam Hendrik Mulder (wat 'n aantal van hierdie boeke by die afsterwe van Tas verkry het), 'n "vooraanstaande Lutheraan wat die Lutherse versoekskrif van 1742 aan Here XVII onderteken het", en op sy beurt die broer was van die eggenote van J. T. Rhenius, wat weer aangetroude familie was van Von Dessin se vrou. Dan het Von Dessin ook by die veiling van ds. Henri Beck se besittings in 1755 'n "twintigtal" boeke verkry.<ref>Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968''. Kaapstad: A.A. Balkema. pp. 26, 31</ref> Hoe dit ook al sy, Von Dessin het Adam Tas se dagboek met die hand oorgeskryf.<ref name="Spohr.1968.158" /><ref name="Mullen.1976.83">Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):83</ref> Die ''Gehouden Dagregister van den Landbouwer Adam Tas'', toon onder meer hoe die boere al hoe meer ontevrede onder die bestel van [[Willem Adriaan van der Stel]] raak. Hierdie manuskrip is in 1911 deur die toenmalige bibliotekaris A. C. G. Lloyd ontdek. Die manuskrip is daarna deur L. Fouché versorg, A.C. Paterson het die teks vertaal, en die boek is in 1914 in Londen deur Longmans uitgegee getiteld: ''Het dagboek van Adam Tas''/''The diary of Adam Tas (1705–1706)''.<ref>[https://www.dbnl.org/tekst/tas_003dagb02_01/tas_003dagb02_01_0001.php Tweede uitgawe. In: ''Dagboek van Adam Tas''. 1970-uitgawe. Kaapstad: Van Riebeeck-Vereniging]</ref> [[J. du P. Scholtz]] skryf in ''Die Burger'' van 29 September 1966 dat sonder hierdie ontdekking en die gevolglike publikasie daarvan sou die stigting van die Van Riebeeck Vereniging in 1918 (tans ''Historical Publications of Southern Africa'', of ''HiPSA'') nooit plaasgevind het nie.<ref>Tyrrell-Glynn, W.H.P.A. 1968. Die Handskrifte-afdeling: Manuskripmateriaal van Suid-Afrikaanse belang in die Biblioteek. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968''. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 85-86</ref> Die oorspronklike manuskrip wat deur Adam Tas self geskryf is, het verlore gegaan,<ref>[https://www.dbnl.org/tekst/tas_003dagb02_01/tas_003dagb02_01_0001.php Tweede uitgawe. In: ''Dagboek van Adam Tas''. 1970-uitgawe. Kaapstad: Van Riebeeck-Vereniging]</ref> en danksy Von Dessin se afskrif kon een van die belangrikste tydperke in die Suid-Afrikaanse geskiedenis behoue bly.<ref name="Spohr.1968.158">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter Darmstadt: Turris-Verlag. S. 158</ref> Dit word selfs as die waardevolste stuk in die ganse boekery beskou.<ref name="vanwyk1961" /> == Persoonlikheid == === Een van die 'verstandigste' manne aan die Kaap === Buiten die "burgersin" en "grootmoedigheid" wat Von Dessin in sy bemaking uitstraal, word sy geaardheid deur Tyrrell-Glynn so verwoord:<ref name="Tyrrel-Glynn" /> {{cquote| Hierdie ontwikkelde, verfynde man het in private sowel as openbare aangeleenthede steeds nougeset gehandel en in sy persoon 'n vlytige aard met 'n weetgierige verstand verenig. Sy lewendige houding, stille sin vir humor en sy voorliefde vir geselskap maak hom oral gewild. Terwyl hy steeds sy Duitse erfenis in ere hou, aanvaar hy nogtans sy [tweede] vaderland en word hy mettertyd, wat godsdiens, taal en leefwyse betref, heeltemal Kaaps-Hollands. }} Von Dessin tel onder die drie "verstandigste", "belangrikste" en gekultiveerde manne aan die Kaap,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Mullen.1976.79.80" /> volgens die Franse sterrekundige [[Nicolas-Louis de Lacaille]], se ''Journal Historique'' (1763, nadat hy aan die Kaap vertoef het tussen 1751 tot 1753). Sy presiese woorde lui op 20 November 1751:<ref>[https://repository.up.ac.za/bitstream/handle/2263/12674/005_p150-199.pdf?sequence=5&isAllowed=y De Lacaille, N.L. 1763. ''Journal historique du voyage fait au Cap de Bonne-Espérance''. Paris: Chez Guillyn. pp. 156-157]</ref> {| class="wikitable" ! scope="col" style="width: 300px;" | Oorspronklike Frans ! scope="col" style="width: 300px;" | Afrikaans |- | M. Grevenbrock, Secrétaire du Conseil de Justice au Cap dans le commencement de ce siécle, homme extraordinaire, avoit fait quelques recherches sur les moeurs & coutumes des Hottentots: après sa mort ses papiers furent remis à Kolbe, qui les compila sans discernement & sans jugement, à ce que disent unanimement les gens d'ici les plus sensés, & nommément M. le Gouverneur, M. Grand-Pré & M. Dessin. || Meneer Grevenbroeck, die Sekretaris van die Raad van Justisie aan die Kaap teen die aanvang van hierdie eeu, 'n besonderse man, het 'n bietjie navorsing gedoen oor die sedes en gebruike (gewoontes) onder die Khoi: ná sy dood is sy papiere (aantekeninge) aan Kolbe gegee, wat hulle sonder onderskeid en sonder oordeel saamgestel het, teenoor wat soos een man uitgespreek is deur die verstandigste manne van hier rond, met name meneer die Goewerneur, meneer Grand-Pré en meneer Dessin. |} "Monsieur le Gouverneur" verwys hier na Goewerneur Ryk Tulbagh; "Monsieur Grand-Pré" is Josephus de Grand-Predez, 'n Fransman uit Valencienne, destyds die Sekretaris van die Raad van Justisie, en dan Joachim von Dessin self.<ref name="Coetzee1968.409" /> Dié eer kom hierdie drie here waarskynlik toe, nie alleen omdat elkeen 'n [[honnête homme]] in eie reg was nie, maar bowenal omdat hulle feitlik van die min mense aan die Kaap was wat met die besoeker [[Frans]] kon praat. Die meeste koloniste kon nie Frans praat nie en De Lacaille het geen Nederlands geken nie.<ref name="Immelman1968.22" /> De Lacaille het ook in Von Dessin se biblioteek 'n renosterhoring ("la corne d'un Rhinoceros") van nader bekyk, soos gedagteken op 6 Desember 1751. Volgens Mentzel was Von Dessin nogal daartoe geneig om sekere sake of verhale bietjie (erg) aan te dik vir die onwetende Franse besoekers (wat veronderstel is om alles net so huid en haar in te sluk). Sommer vir die grap, of om die siel van die hooggeleerdes uit te trek. En tog het De Lacaille niks kwaad daarvan gedink of hom van stryk laat bring nie.<ref name="Spohr.1968.155" /><ref name="Wendland1965.65" /><ref name="Mentzel1785">[https://play.google.com/books/reader?id=AroBAAAAYAAJ&pg=GBS.PR58&hl=de Mentzel, O.F. Vollständige und zuverlässige geographische und topographische Beschreibung des berühmten und in aller Betrachtung merkwürdigen Afrikanischen Vorgebirges der Guten Hofnung Glogau: Christian Friedrich Günther, S. 63]</ref> === Geloof === Von Dessin was 'n Lutheraan gedoop, maar in die Kaap was hy lidmaat van die Nederduits Gereformeerde Kerk (soos die meeste maar). Dit was so te sê onvermydelik, want hoewel die staat Nederland volle godsdiens- en gedagtevryheid vir sy vlugtelinge, reisigers en burgers gewaarborg het, was dit in die Kaap onder die V.O.C., die maatskappy, anders gesteld.<ref name="Spohr.1968.151" /> Jy kon nié in die amptenary van die V.O.C. (vergelyk Indonesië<ref>Koch, K.E. 1970. ''The Revival in Indonesia''. Berghausen: Evangelization Publishers. p. 14: The foundation of the Protestant Church in the Dutch East Indies is regarded today with mixed feelings by the believers there. The pastors were state officials receiving their pay from the government. It was similar to the time of Contantine the Great – anyone who wanted to get on in life became a Christian in order to achieve his goal. Thus, a Christian church came into being in Indonesia which had basically freed itself neither from the heathern nor from the Hindu traditions.</ref> en Timor<ref>Koch, K.E. 1970. ''The Revival in Indonesia''. Berghausen: Evangelization Publishers. p. 121: The spiritual state of the churches was almost catastrophic. This was due to a large extent to the way the Dutch had formerly administered the colony. Every minister in the church had at the same time been a colonial official. For this reason, anyone who had wanted to obtain something from the government had been obliged to belong to the church as well. Timor, therefore, had never been evangelized, only Christianized. The former atheistic beliefs, the magic and sorcery, the promiscuity and alcoholism, all continued to prosper together.</ref>) dien as jy nie Christen was nie; al was jy ook net in naam Christen. Die vraag moet dan ook geopper word of lidmaatskap tot die Kaapse Kerk nie dalk verdere bevordering (en die bevestiging van die huwelik ter plaatse) sou begunstig het en daarom terselfdertyd 'n strategiese skuif was nie. Die Lutherane het veertig jaar lank 'n stryd gevoer om hul eie kerke op te rig in die Kaap. Von Dessin was onder die ywerige ondertekenaars (daar was 69) van die petisie/versoekskrif in die jaar 1742.<ref name="Spohr.1968.151" /> Daar was blykbaar die vrees vir huismoles van die owerheid se kant af, want hierdie ongewenste pluralisme sou tot "doodelijke oneenigheeden" in huisgesinne lei, soos die besluit op 19 Junie 1742 duidelik stel. Daar was ook die vrees dat die kindertjies en die nageslagte uit hierdie huwelike (Lutheraans/Gereformeerd) weggerokkel sal word uit die Kaapse Kerk. Die antwoord van owerheidsweë is dus, as mens die volgende lange ommehaal van woorde moet opsom, 'n besliste, onomwonde, ononderhandelbare, eenparige en volstrekte 'néé':<ref name="Spohr.1968.151" /><ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23269 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa C. 120, pp. 192-210. |access-date=24 Augustus 2021 |archive-date=24 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210824124200/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23269 |url-status=dead }}</ref> {{cquote| Waarover met aandagt geraadpleegt en daarneevens in aanmerkinge genoomen weesende dat soo wanneer de lutheraanen ter deeser plaatse gestabileert, dewelke alle op een stuk of thien na, soo het niet nog minder is, sijn getrouwt met gereformeerde vrouwen, eens wierden begunstigt met eenen leerraar van haare religie die de vrijheijd soude hebben om alhier in het openbaar te prediken en de sacramenten na haare wijse te bedienen en uijt te deelen, sij lutheraanen als dan in steede van hunne kinderen, gelijk het tot nu toe is geschied, in de gereformeerde kerk van deese plaatse te laaten doopen en vervolgens op te brengen in de aldaar geleert wordende religie, daar en teegens de kinderen dewelke hun in het vervolg souden worden gebooren, sonder dat de gereformeerde moeders derselve, hoe hard 't voor haar mogt weesen, sulx ooijt souden kunnen beletten, niet alleen daarvan souden afhouden en in hunnen godsdienst doen opbrengen, maar ook, dat nog meer is, wel soo ver souden gaan van de geene hunner kinderen dewelke bereijts in de gereformeerde religie sijn opgebragt, daarvan tot de Luijtersche over te brengen, gelijk men hiervan bereijts ter deeser plaatse exempelen heeft, 't welk dan in der tijd niet als seer groote verbitteringen en doodelijke oneenigheeden soude kunnen veroorsaaken in sodanige huijsgesinde; is dan soo hierom als ter saake dat de meergem. lutheraanen, of om eijgentlijker te spreeken, de hier boven gementioneerde principale hoofden derselver te minsten wel soo lang souden hebben behooren te wagten totdat het de Heeren Majores soude hebben behaagd sig nader te declareeren op dat geen 't welk van hier aan deselve bij onse onderdanige letteren van den 14 Julij d' an. passo. is berigt in opsigte van het getal der hier bevonden wordende persoonen dewelke de meergem. Augsburgsse Confessie syn toegedaan, sonder inmiddels een saak van die natuur dus voorbaarig te entameeren, gelijk ook om de rust en vreede in deese landen te onderhouden, met eenparigheijd van stemmen goedgedagt dat dit hier gedaan wordende versoek van de hand sal worden geweesen; }} Von Dessin sou in sy tyd nie hierdie godsdiensvryheid ervaar nie – dit geskied eers in 1779,<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=24426 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa C. 157, pp. 77-99. |access-date=24 Augustus 2021 |archive-date=24 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210824123348/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=24426 |url-status=dead }}</ref> 18 jaar ná sy dood,<ref name="Spohr.1968.151" /> of 7 jaar voor sy graf geopen mag word. Dit is juis om hierdie rede dat sy hele versameling aan die Kaapse Kerk bemaak is, "as een van die weinige selfvernuwende liggame", soos Immelman hierbo dit stel. Tot dan moes die Lutherane maar tevrede wees met kerkhou in die privaathuise van die Kaapse burgers; by geleentheid sou predikante van Deense en Sweedse skepe wat in die Kaap aangekom het hier in die huiskerke hul kerkdienste hou.<ref name="Spohr.1968.151">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter'' Darmstadt: Turris-Verlag. S. 151</ref> === Taalvaardigheid === Benewens die Frans en Latyn wat hy op gimnasium bemeester het, het sy Platduitse moedertaal hom bes moontlik gehelp om Nederlands baas te raak.<ref name="Immelman1968.20" /> Immelman vermoed Von Dessin kon dus Frans (soos De Lacaille getuig) en Duits vlot praat, hoewel hy met verloop van jare blykbaar meer tuis in Nederlands begin voel het. Te oordeel aan sy boekery, dat hy in die boeke dikwels aantekeninge gemaak het, maar bowenal in sy boeke gelees, geblaai en goed bekend was met die inhoud, voer hy aan Von Dessin kon ten minste Latyn, Grieks, Hebreeus, Engels, Italiaans en Spaans gelees het.<ref name="Immelman1968.24">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 24</ref> Hy korrespondeer veral met Holland, en hier was die dienstaal natuurlik Hollands. Omdat hy daagliks so baie met Kaaps-Hollands te doene gekry het in sy amp, maar hierdie taal ook in die daaglikse handel en wandel gebruik het (en boonop 'n vrou trou wat Kaaps-Hollands praat), het sy Duitsgeskrewe briewe dikwels 'n Hollandse kleurtjie gekry. In sy briewe in Hollands slaan weer 'n paar Germanismes deur.<ref>Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter'' Darmstadt: Turris-Verlag. S. 152</ref> Die meeste van sy briewe wat bewaar gebly het, maar ook sy ''Brieven Boek'' (1733–1744, wat veral lig werp op transaksies)<ref name="Bostoen.1996." /> en ''Memoriaal'' (1754–1757, wat 'n kykie gee in die huishoudelike lewe aan die Kaap),<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Immelman1968.15">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 15</ref> is dan ook byna uitsluitlik in Nederlands geskryf, insluitend die brief gedateer 25 Julie 1736, gerig aan die predikant Joachim Ernst Müller, te Plön, van die Duitse Sleeswyk-Holstein, waarin hy skryf dat hy graag briewe ontvang: "in deese afgeleegene uijthoek der aarde, ofte ongetwijffelt van africa, waarinne ik door de wonderbaare voeringe des almoogende gelijd, en naar desselfs goedertierenthijd in 't tijdelijke vernoegelijk geseegent ben."<ref name="Bax1970.8">[https://web.archive.org/web/20210814202233/https://knaw.versie1.online/DL/publications/PU00010214.pdf Bax, D. 1970. ''Zuid-Afrika's eerste openbare verzameling op het gebied van kunst en etnologie 1764–1821''. Amsterdam:North-Holland Publishing Company, p. 8]</ref> Hy het selfs briewe in Nederlands geskryf aan die twee grawe Von Rantzow, wat 'n ruk lank in die Kaap was, en boonop Duitsers was met dieselfde rang as syne.<ref name="Immelman1968.20" /> In sy boekeversameling is daar woordeboeke vir Latyn, Grieks en Hebreeus; grammatikaboeke ("spraakkunste") vir Italiaans, Frans en Duits; 'n Engelse, Portugese asook 'n Litous-Duitse woordeboek en Frans-Spaanse woordelys (Parys, 1621). Die volledige stel werke van [[Descartes]] is in Latyn beskikbaar,<ref name="Delmas.2010" /> so ook Leibnitz se ''Principia philosophiae'' van 1728, terwyl [[Thomas Hobbes]] in Frans en Nederlands beskikbaar is; [[Erasmus]] en [[John Milton]] se Latynse uitgawes is eweneens aanwesig.<ref name="Immelman1968.30">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 30</ref> Onder die Klassieke werke uit die oudheid tel [[Aristoteles]], [[Tacitus]], Scipio, Titus Livius, [[Cicero]] en Seneca. Al hierdie werke is volledig in Latyn.<ref name="Delmas.2010" /> Meer as die helfte van die boeke is in Nederlands geskryf;<ref name="Delmas.2010" /> trouens, die meeste boeke in sy biblioteek is in Nederland gedruk.<ref name="Bax1970.8" /> Latyn (veral deur die teologiese werke) is die sterkste mededinger op die boekrak, met hier en daar 'n paar boeke in Frans en Duits. Die boeke in Spaans en Engels kon mens op jou een hand tel.<ref name="Delmas.2010" /> Die meeste aantekeninge en opmerkings wat Von Dessin gemaak het in sy boeke was ook in Nederlands. Die opmerkings het gehandel oor die inhoud van die boek, met vermelding van bronne, of om 'n skrywer se standpunte of redenering te weerlê.<ref name="Immelman1968.34">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 34</ref> In daardie jare was dit niks ongewoons nie; vergelyk [[Voltaire]] se giftige kommentaar in [[Jean-Jacques Rousseau]] se boeke in dieselfde eeu.<ref>[http://expositions.nlr.ru/eng/ex_rare/Voltaire_Rousseau/neravenstvo.php NLR: Voltaire and Rousseau: Irreconcilable Contradiction?]</ref> In 'n boek van Savonarola, getiteld ''Meditationes in Psalmos'', wat in Leiden in 1633 gepubliseer is, staan daar vier bladsye vol aantekeninge in Von Dessin se handskrif oor die lewe van Savonarola, naas sy eie handtekening en lyfspreuk.<ref name="Immelman1968.34" /> Van hierdie aantekeninge is egter ook in Frans, Latyn en een selfs in Spaans. Maar Immelman kon nie 'n enkele aantekening in Duits opspoor nie.<ref name="Immelman1968.34" /> Van die werke (soos woordeboeke en woordelyste) is moontlik voorheen deur die VOC self laat aankoop vir amptelike gebruik vir die handel in die Ooste, wat later in onbruik geraak en verkoop is, want in Von Dessin se boekery vind mens "Een Boeck geschreven in de Chinasche Taal", maar ook 'n Bybel in Maleisies getiteld ''Biblia Malaica'' (1733), asook ''De Psalter in de Maleysche en Nederlandsche taal'' (1689) en 'n woordeboek van F. Gueynier, ''Vocabulaer, ofte woorden-boeck in't Duytsch ende Maleys'' (1677).<ref name="Delmas.2010">[https://www.academia.edu/4141945/Les_Voyages_de_l%C3%A9crit_Culture_%C3%A9crite_et_expansion_europ%C3%A9enne_%C3%A0_l%C3%A9poque_moderne_essais_sur_la_Compagnie_Hollandaise_des_Indes_Orientales Delmas, A. 2010. La "Bibliothèque du Cap", xvii-xviiie siècles. In: ''Les Voyages de l'écrit. Culture écrite et expansion européenne à l'époque moderne.'' pp. 187-214]</ref> == Nagedagtenis == 'n Enkele paar straatname is na Von Dessin vernoem: * Von Dessinlaan in Witpoortjie, Roodepoort. * Von Dessinstraat in [[Montgomery Park]], Randburg. Twee blou plaatjies is deur die [[Stigting Simon van der Stel]] by die Provinsiale Administrasiegebou, op die hoek van Waalstraat en Koningin Victoriastraat, [[Kaapstad]], aangebring. Die ronde plaatjies lui in Engels (Koningin Victoriastraat) en Afrikaans (Waalstraat) onderskeidelik:<ref>Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):79,83</ref><ref>[https://www.kraaluitgewers.co.za/18-september-1761-sa-se-eerste-groot-boekversamelaar-in-kaapstad-oorlede/ Luan Schalkwyk. Kraal-uitgewers. 2020. 18 September 1761 – SA se eerste groot boekversamelaar in Kaapstad oorlede.](sien beeld van plaatjie)</ref> {| border=1 cellpadding=4 style="border-collapse: collapse; border: 1px solid black;" |- style="vertical-align:top;text-align:center;" | style="background: blue; color: white;" | J.N. VON<br /> '''DESSIN'''<br /> whose book collection<br /> became by his bequest<br /> the First Public Library<br /> in South Africa<br /> Dwelt on this Site<br /> from 1756 to 1761 | style="background: blue; color: white;" | Hier het van<br /> 1756 tot 1761<br /> '''J.N. Von DESSIN'''<br /> gewoon wie se boekery<br /> deur sy erflating die eerste<br /> Openbare Biblioteek<br /> in Suid-Afrika<br /> geword het |} == Verwysings == {{Verwysings|4}} {{Normdata}} {{Voorbladster}} {{DEFAULTSORT:von Dessin, Joachim}} [[Kategorie:Geboortes in 1704]] [[Kategorie:Sterftes in 1761]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse immigrante uit Duitsland]] 0rwnk30u66tf9pgdlgquca3f4tygaa0 2515060 2515059 2022-07-25T16:31:58Z Suidpunt 13232 /* Onmiddellike nalatenskap */ wikitext text/x-wiki [[Lêer:Dessin-Wappen 1840.PNG|duimnael|Von Dessin familiewapen]] '''Joachim Nikolaus von Dessin''' (* 1704 in [[Rostock]]; † [[18 September]] [[1761]] in [[Kaapstad]]) <ref name="heeselombard1989.bl.64">Heese, J.A. & Lombard, R.T.J. 1989. ''Suid-Afrikaanse geslagregisters''. Deel 2, D-G. Pretoria: RGN, bl. 64</ref><ref name="Tyrrel-Glynn">Tyrrell-Glynn, W. 1968. "Von Dessin". In: De Kock, W.J. (hoofred.). ''Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek''. Deel I. Kaapstad: Nasionale Boekhandel, pp. 899 - 890.</ref><ref>Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter'' Darmstadt: Turris-Verlag. S. 141,156</ref> word deur die bemaking van sy 3 856 boekdele<ref name="Delmas.2010" /><ref name="Boëseken1985.74" /> (insluitend 9 atlasse en 72 manuskripte)<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.89">[https://web.archive.org/web/20210814202233/https://knaw.versie1.online/DL/publications/PU00010214.pdf Bax, D. 1970. ''Zuid-Afrika's eerste openbare verzameling op het gebied van kunst en etnologie 1764–1821''. Amsterdam:North-Holland Publishing Company, p. 89]</ref> en ander rariteite (''Dessiniarium'') aan die [[NG Kerk]] (Kaapse Kerk), soos in sy testament bemaak op 2 Julie 1761,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref>[https://dbnl.org/tekst/aa__001biog05_01/aa__001biog05_01_0281.php A.J. van der Aa. 1858. ''Biographisch woordenboek der Nederlanden''. Deel 4. Haarlem: J.J. van Brederode]</ref> onthou as die grondlegger van die Suid-Afrikaanse openbare [[biblioteek]]. Sy "herebiblioteek" was die grootste versameling boeke in die Kaapstad van die 18de eeu, en vorm die kern waaromheen die hele Suid-Afrikaanse biblioteekwese ontwikkel het.<ref name="vanwyk1961">[https://journals.co.za/doi/pdf/10.10520/AJA0018229X_1280 Van Wyk, C.B. 1961. Die geskiedenis van die eerste openbare biblioteek in Suid-Afrika. ''Historia'' 6 (4): 288-290.]</ref> == Lewensoorsig == === Grootwordjare: uit en weer tuis === Joachim Nikolaus von Dessin is in 1704 te Rostock gebore uit 'n ou Mecklenburgse aristokratiese familie.<ref name="Bax1970.7">[https://web.archive.org/web/20210814202233/https://knaw.versie1.online/DL/publications/PU00010214.pdf Bax, D. 1970. ''Zuid-Afrika's eerste openbare verzameling op het gebied van kunst en etnologie 1764–1821''. Amsterdam:North-Holland Publishing Company, p. 7]</ref><ref name="Delmas.2010" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.18">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 18</ref><ref name="Spohr.1968.141" /><ref name="Mullen.1976.79" /><ref name="Delmas.2010" /> Hy was die oudste van twee seuns<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Mullen.1976.79" /><ref name="Spohr.1968.141.142">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 141–142)</ref> van Christian Adolf von Dessin en Margaretha Elisabeth (née Von Hünemörder)<ref name="heeselombard1989.bl.64" /><ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Spohr.1968.141">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 141)</ref> wat in 1702 getroud is.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /> Sy broer, August Christian, is op 15 Januarie 1706 gedoop.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.141.142" /> Sy vader was 'n offisier (die Duitse bronne gee ''Kapitän'' of ''Hauptmann'') in diens van koning Karel XII van Swede.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.18" /><ref name="Spohr.1968.141" /><ref name="Mullen.1976.79" /> In 1716, toe Joachim twaalf jaar oud was, sterf sy moeder.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.18" /> Sy vader word krygsgevange geneem en leef in 1718 as “Gevangene op Parool” in Rostock; wat totale verarming vir die gesin meebring.<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.18" /><ref name="Spohr.1968.142">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 142)</ref> Sy vader tree dieselfde jaar wel in sy tweede huwelik<ref name="Wendland1965.63" /> met Catharina Juliana von Klinkowström (oorlede 1739).<ref name="Mortiz.1935" /> Joachim Nikolaus verlaat reeds vroeg die ouerhuis.<ref name="Mortiz.1935" /> Een bron vermeld die Markgravin van Brandenburg ('n Pruisiese prinses) het haar oor die 13-jarige ontferm.<ref name="Wendland1965.63" /> Gewoonlik word slegs genoem Von Dessin het as 13-jarige tot die hofhouding toegetree, waar hy as page (hofknaap)<ref name="Tyrrel-Glynn" /> gewerk het vir die Markgraaf Albert Friedrich von Brandenburg, 'n neef van Koning Frederik I Pruise, en hoe hy later sy skoolopleiding ontvang het aan die Koninklike Joachimsthaler Gimnasium in Berlyn.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.18" /><ref name="Spohr.1968.142" /><ref name="TanapC99.2.16">[http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23026 Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa. C. 99 pp. 2-16] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210819204357/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23026 |date=19 Augustus 2021 }} (kyk voetnota)</ref> Ondertussen sit Joachim se vader in 'n versoekskrif (12 Augustus 1718) aan die Hertog Leopold von Mecklenburg sy benarde situasie uiteen. Sy oudste het wel as page tot die koninklike hof van Pruise toegetree, en nog net hier en daar skort iets met sy onderhoud. Sy jongste seun het hy in die sorg van 'n plattelandse predikant gelaat, maar dié knaap is egter op die afdraande pad, tot groot verdriet en kommer van die vader, en juis daarom vind hy troos in sy oudste seun se goeie gedrag en vooruitgang.<ref name="Mortiz.1935" /> Christian Adolf von Dessin skryf op 12 April 1721 aan sy swaer Joachim Otto von Hünemorder oor die vordering en vooruitgang wat sy 17-jarige seun nou maak. En dit strek hom, as vader, tot “eer, vreugde en vertroosting”. Nie alleen is Joachim Nikolaus von Dessin vlytig en deur almal geliefd nie, maar hy is ook goed onderleg in Frans en Latyn.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Immelman1968.18" /><ref name="Spohr.1968.142" /> Christian Adolf von Dessin sterf in 1722.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Immelman1968.19">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 19</ref> Mentzel (wat Von Dessin later weer in die Kaap sou raakloop) onthou sy skoolmaat en tydgenoot<ref name="Tyrrel-Glynn" /> in sy reisbeskrywing so:<ref name="Mentzel1785" /> {| class="wikitable" ! scope="col" style="width: 300px;" | Oorspronklike Duits ! scope="col" style="width: 300px;" | Afrikaans (Immelman-vertaling)<ref name="Immelman1968.18" /> |- | Ich habe ihn von Jugend auf gekannt. Er ist Anno 1720, mein Coætanus und Schulkamerad bei einem Professor des Joachimthalschen Gymnasii in Berlin, Namens Wencko, einem ehemaligen Jesuiten gewesen, welcher außerhalb dem Gymnasio eine Privat Kostschule heilt. Damals trug dieser Herr Dessin die Livree der Marggräfin Albrecht Königl. Hoheit, und es hieß, diese Prinzeßin wolte ihn studiren lassen; Allein nach Höchstdero seligem Absterben, mochte er wohl sein Unterkommen nicht gefunden haben; denn er war bald und noch sehr jung nach Afrika gegangen, […] || Ek ken hom al van my jeug af. In 1720 was hy my tydgenoot en skoolmaat in die Joachim-Gymnasium in Berlyn onder 'n bejaarde Jesuïet, professor Wencke, wat buiten die gimnasium 'n privaat kosskool bestuur het. Von Dessin het destyds die livrei gedra van H.K.H. die markgravin Albrecht, d.w.s. hy is op koste van die Prinses opgevoed. Dit skyn egter dat hy ná haar afsterwe geen pos aan die hof gekry het nie, want kort daarna, toe hy nog bloedjonk was, het hy na Afrika vertrek. |} Nog nie, want Von Dessin maak in hierdie jare nou eers sy opgang by die Brandenburgse Hof. Hy word in 1723 tot kamerjonker (of kamerheer)<ref name="vanwyk1961" /><ref name="Tyrrel-Glynn" /> benoem<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Mullen.1976.79" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Spohr.1968.143" /> Hy verlaat egter die diens in 1725 en keer na Mecklenburg terug, en leef daar vir ’n rukkie op die erfenissie wat sy moeder gelaat het.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Spohr.1968.143">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 143)</ref> Daarna gaan hy amptelik op 7 November 1726, as “Jochem Niclaesz Dessin” in die boeke, as soldaat in diens van die V.O.C., op die ''Ketel'' aan boord in Amsterdam; ingeskryf teen 'n gasie van nege gulden per maand.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Spohr.1968.143" /><ref>[https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/index/nt00444/ca475916-c864-11e6-9d8b-00505693001d Nationaal Archief: VOC: Opvarenden, Voornaam opvarende: Jochem]</ref> Iets oor die skip self: Die ''Ketel'' is in 1721 op die Rotterdamse skeepswerf gebou, en vir hierdie vaart gebruik deur die Kamer van Amsterdam. Die skipper agter die stuur is Jacobus Toorn (of Jakob Thoorn).<ref>[https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/index/nt00444/ca45b084-c864-11e6-9d8b-00505693001d Nationaal Archief: VOC-opvarenden – Jacobus Toorn]</ref> Hy vertrek uit Texel op 7 November 1726, maar moes blykbaar omdraai, want die skip is vir 'n week lank, vanaf 21 November tot 28 November 1726, terug in Texel. Vier seeliede het gedros, en een soldaat het matroos geword. Die skip het ook in Engeland aangedoen by Portsmouth vanaf 5 Desember tot 19 Desember 1726.<ref name="huygensvoyage2675.2">[http://resources.huygens.knaw.nl/das/detailVoyage/93757 Details of voyage 2675.2 from Texel to Batavia]</ref><ref name="vanwyk1961" /> Uiteindelik kom die skip in die Kaap aan op 16 April 1727, waar Von Dessin voet aan wal sit,<ref name="heeselombard1989.bl.64" /><ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Wendland1965.63">[https://www.carolinum.de/wp-content/uploads/042_sommer65.pdf Wendland, W. 1965. Joachim Nikolaus von Dessin. ''Carolinum'' 28(42) Sommer. S. 63]</ref><ref name="Mullen.1976.79">Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):79</ref><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Delmas.2010" /><ref name="Spohr.1968.146">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 146)</ref> vertrek presies 'n maand later uit die Kaap op 16 Mei 1727 en kom in Batavia aan op 24 Julie 1727.<ref name="huygensvoyage2675.2" /> Die reis vanaf Texel tot in die Kaap het dus 160 dae geduur, oftewel 5 maande, 1 week en 2 dae. Die ''Ketel'' vertrek eers weer op 26 Oktober 1727 uit Batavia, kom in die Kaap aan op 26 Januarie 1728, vertrek weer op 9 Februarie 1728 uit die Kaap, en kom in Goeree op 14 Junie 1728 aan.<ref>[http://resources.huygens.knaw.nl/das/detailVoyage/97545 Details of voyage 6714.2 from Batavia to Goeree]</ref> Vergeleke met die vaart tussen Texel en die Kaap, het die terugreis vanaf die Kaap na Goeree dus 126 dae, oftewel 4 maande en 5 dae geduur. === 'n Nuwe lewe aan die Kaap === ==== Die besluit ==== Dit bly 'n raaisel waarom Von Dessin so 'n radikale besluit geneem het. Om jou uitmuntende geleerdheid en adellike hoflewe as kamerjonker én edelman sommerso te verruil vir 'n hoogs primitiewe bestaan in 'n vreemdelingelegioen, gewoonlik ook nog bevolk deur die jongmans uit 'n armoedige agtergrond,<ref name="Delmas.2010" /> het mense met rede laat gis.<ref name="Spohr.1968.143" /> Van die geskiedskrywers het 'n paar skote in die donker gewaag, wat geeneen deur bepaalde bewyse gestaaf word nie.<ref name="Tyrrel-Glynn" /> Mentzel voer aan die dood van die Markgravin (sy beskermvrou) het 'n doodloopstraat of uitsigloosheid vir verdere bevordering, opvoeding, ontwikkeling en toekomsmoontlikhede aan die Brandenburgse vorstehuis beteken.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Wendland1965.63" /> Dit bly 'n moontlikheid, al is dit dan ook nie dadelik, soos Mentzel in sy reisbeskrywing beweer het nie. Ander voer aan die jongman se Wanderlust en avontuurlus/-sin was te groot vir hierdie klein, eng, vervelige, voorspelbare en bekrompe Duitse vorstehuisie, wat tog net sy vooruitgang sou strem.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Spohr.1968.143" /><ref name="Mullen.1976.79" /> Al het die Goue Eeu reeds 'n paar dekades tevore oorgewaai, is Amsterdam steeds dié trekpleister vir avontuurlustige jongmense, wat gelok is deur verhale van “fabelagtige rykdom van die Verre Ooste”.<ref name="Immelman1968.19" /> Die soldatelewe sien wel bietjie anders daaruit. In dieselfde asem kon die armoede tuis (deur sy vader se gevangesetting) hom na die welvarender Holland gedryf het.<ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Spohr.1968.143" /> Dit was niks ongewoon van sy verarmde standgenote om, net soos hy, by die V.O.C. 'n skoon lei te begin nie. Maar om soldaat te wees, het egter wel beteken jy behoort tot die laagste stand onder die aangesteldes van hierdie Hollandse maatskappy,<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.143" /> “die voorspoedigste en grootste handelsonderneming van die eeu.”<ref name="Immelman1968.19" /> Van die ou geskiedskrywers beweer selfs Joachim Nikolaus von Dessin was in 'n tweegeveg betrokke,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Spohr.1968.143" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Wendland1965.63" /><ref name="Mullen.1976.79" /><ref name="Mortiz.1935" /> of 'n geskil<ref name="Delmas.2010" /> en het op die vlug geslaan, maar hierdie stelling word as versinsel beskou.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Immelman1968.19" /> Daar bestaan geen dokument wat hierdie bewering staaf nie.<ref name="Immelman1968.19" /> Toe 'n hofsaak buitendien tussen die Von Dessins en die Von Ketelhodts oor erfgrond tien jaar later woed, sou die teenparty ongetwyfeld hierdie puntjie kon opgehaal het. Al wat die Von Ketelhodts egter van Joachim Nikolaus von Dessin af weet, is dat hy nuwe heenkome in Holland gaan soek het toe sy erfgeldjies opgedroog het.<ref name="Mortiz.1935" /> Opvallend genoeg is dit wel sy oom, Joachim Christian von Dessin, wat in 1704 in 'n tweegeveg in Hongarye gesneuwel het.<ref name="Mortiz.1935" /> ==== Sosiale opgang ==== Solank [[Pieter Gysbert Noodt]] goewerneur van die Kaap was, dien Von Dessin nog as soldaat.<ref name="Immelman1968.19" /> Met die afsterwe van die goewerneur in 1729 ontdek die owerheid blykbaar Von Dessin se verborge talente: hy word in daardie jaar van sy militêre diens vrygestel en benoem tot klerk by die Sekretariaat van Justisie teen 20 gulden per maand.<ref name="vanwyk1961" /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="TanapC99.2.16" /> 'n Ander bron voer aan hy het gewoon die assistent van die sekretaris van die raad van justisie geword. <ref name="Tyrrel-Glynn" />Uiteindelik kom sy kennis van [[Latyn]] tot sy reg: hy sit sy studies nauurs voort en later praktiseer hy as notaris vir byverdienste;<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Wendland1965.64" /> die talryke (meer as 300) regsboeke in sy biblioteek getuig daarvan.<ref name="Immelman1968.20">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 20</ref> Op 10 Desember 1730 is hy met Christina Ehlers (gebore 1703 in die Kaap) getroud; sy is die dogter van die meesterbakker/bakkersbaas Christian Ehlers en Barbara de Savoye.<ref name="vanwyk1961" /><ref name="heeselombard1989.bl.64" /><ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="TanapC82.104.106" /><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Mullen.1976.79" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Immelman1968.19.20">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 19-20</ref> Christian Ehlers (ook gespel Christiaan Eelers) het net soos Von Dessin ook as soldaat van Duitse afkoms<ref name="Wendland1965.64" /> in die Kaap aangekom, in 1697 vryburger geword en vanaf 1700 meesterbakker geword,<ref name="Spohr.1968.147">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 147)</ref> maar is in 1704 oorlede.<ref name="TanapC82.104.106" /> Barbara Theresia de Savoye is 1673 in Gent gebore.<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Wendland1965.64" /> Sy is die dogter van Hugenootstamvader Jacques de Savoye en Marie Madeleine le Clercq van Tournai (of: Tournay), wat per skip, die ''Oosterlandt'', in 1688 na die Kaap gekom het. Ná haar eerste man se afsterwe in 1704, trou sy met Elias Ki(e)na van Amsterdam in 1706. Barbara is in 1729 oorlede, dus, vóór die troue van die egpaar Von Dessin.<ref>Botha, C.G. 1939. ''Die Kaapse Hugenote''. Vertaling: Malherbe-Leliveld, M. Kaapstad: Nasionale Pers. pp. 106-107</ref><ref name="TanapC82.104.106">{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=22768 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 82, pp. 104-106. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=21 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210821125003/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=22768 |url-status=dead }}</ref> Barbara Theresia de Savoye was duidelik 'n vermoënde vrou, as mens haar testament deurlees wat sy aan haar twee volwasse kinders (van Ehlers) en drie minderjarige kinders (van Kina) bemaak het. Gemeet aan haar slawe en lyfeienes, het 'n huis, 'n erf, "plaats ofte hoffstede" (dus, 'n [[plaas]]) met lewende hawe, maar ook heelwat implemente van die bakkery aan haar behoort.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/mooc/main_article.cfm?id=MOOC8%2F5%2E22a |title=Inventories of the Orphan Chamber Cape Town Archives Repository, South Africa: 6 Januarij 1729 |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=22 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210822083743/http://databases.tanap.net/mooc/main_article.cfm?id=MOOC8%2F5.22a |url-status=dead }}</ref> Daarbewens het sy ook diere en plaasimplemente op haar seun se plaas besit.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/mooc/main_article.cfm?id=MOOC8%2F5.22b |title=Inventories of the Orphan Chamber Cape Town Archives Repository, South Africa: MOOC8/5.22b 16 Januarij 1729 |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=22 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210822083742/http://databases.tanap.net/mooc/main_article.cfm?id=MOOC8%2F5.22b |url-status=dead }}</ref> Maar Christina Ehlers self het hoofsaaklik net linnegoed, eetgerei, 'n bed, 'n katel en 'n slavin geërf.<ref>[http://databases.tanap.net/mooc/main_article.cfm?id=MOOC8%2F5.22c Inventories of the Orphan Chamber Cape Town Archives Repository, South Africa: MOOC8/5.22c 6 Februarij 1729]</ref> Op die vraag waarom 'n edelman met geleerdheid (slegs enkeles aan die Kaap was goed toegelê in die Latyn en Frans) hom met die dogter van 'n eenvoudige bakker sou bemoei (sowel haar biologiese as stiefvader was bakkers), glo van die biograwe Von Dessin het sy pad na sosiale opgang in die Kaap ingetrou. Hy was in 1730 immers maar oor net meer as 'n jaar lank 'n klerk by die Sekretariaat van Justisie,<ref name="Spohr.1968.147" /> die aantal hubare vroue aan die Kaap van Europese afkoms kon mens op jou vingers tel (daar was ook geen adellikes onder hulle te kus en te keur nie), en bowendien was hierdie familie reeds goed ingesete, en toebedeel met aansienlike grondbesit.<ref name="Spohr.1968.147" /> Hierdie sterk familiebande sal tot sy voordeel strek. Selfs uit die graf kon die invloedryke “skoonvader”, Elias Kina (ook 'n broodbakker sedert 1712 vir verbygaande skepe,<ref name="TanapC37.46.63">{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=22027 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 37, pp. 46-63. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=21 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210821125010/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=22027 |url-status=dead }}</ref> in 1714 oorlede) Von Dessin toegang bied tot die regte kringe en sosiale opgang moontlik maak.<ref name="Mortiz.1935" /> Kina was voorheen 'n intieme vriend van Adam Tas.<ref name="Immelman1968.20" /> Von Dessin se vrou se bloedverwante of aangetroude familie, soos die De Savoyes, Kinas, d’Aillys en Rheniusse was koloniste van aansien.<ref name="Immelman1968.22" /> In 1731 doop die egpaar Von Dessin hul enigste kind en dogtertjie Barbara Theresia von Dessin,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Spohr.1968.147" /><ref name="Mullen.1976.79.80">Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):79-80</ref><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="vanwyk1961" /> wat op 16 Desember 1731 gebore is.<ref name="heeselombard1989.bl.64" /> Oor presies wanneer Von Dessin tot boekhouer bevorder is in die V.O.C., heers daar geen eenstemmigheid nie: een voer 1733 aan,<ref name="Immelman1968.19" /> maar dit blyk eerder 1735 is die juiste jaartal.<ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Spohr.1968.147" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="TanapC99.2.16" /> In die kladnotule van 21 Junie 1735 staan daar: "Dessein tot boekhouder à ƒ30 gevordert."<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23022 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 98, pp. 74-78. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=21 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210821135528/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23022 |url-status=dead }}</ref> Na meer as 10 jaar ná sy aankoms beklee hy die belangrike pos van Sekretaris van die Weeskamer,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Coetzee1968.409">Coetzee, P.C. 1968. Die Afrikaner en die Biblioteek. In: Pienaar, P. de V. (red.). ''Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner''. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Bpk. p. 409</ref><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Mullen.1976.80">Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):80</ref><ref name="Spohr.1968.147" /> teen nog 30 gulden per maand.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.147" /> Op 24 Desember 1737 het Von Dessin die eed afgelê.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23112 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 105, pp. 21-26. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=18 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210818153154/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23112 |url-status=dead }}</ref> Vergeleke met die karige soldy waarmee hy begin het en vir twee jaar (108 gulden per jaar) sedert sy aankoms moes tevrede wees, is sy salaris as beampte heel skaflik. As assistent styg sy inkomste vanaf 240 gulden per jaar geleidelik tot op 360 gulden per jaar.<ref name="Spohr.1968.147" /> In 1743/1744 is hy, met behoud van hierdie pos, deur die Kommissaris baron G.W. van Imhoff bevorder tot onderkoopman<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Bostoen.1996." /> teen 40 gulden per maand, dus 480 gulden per jaar.<ref name="Immelman1968.19" /><ref name="Spohr.1968.147" /><ref>[http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23376 Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 123, pp. 94-138]</ref> Daar is egter sedert 1740 reeds aansoek gedoen om bevordering tot hierdie posisie.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23189 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 113, pp. 94-103. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=21 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210821154837/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23189 |url-status=dead }}</ref> Toe die goewerneurgeneraal Gustaaf Willem van Imhoff in Februarie 1743 by die Kaap aandoen, het Von Dessin sy kans waargeneem om bevordering te vra tot die rang "onderkoopman", met behoud van die ander pos, wat die volgende jaar ook toegestaan is.<ref name="Mortiz.1935" /> Die rang self was eintlik onbelangrik, en daar was geen beperkte hoeveel mense wat hierdie rang mag hê nie, maar dit is vir onkreukbaarheid en verdienstelikheid beloon.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Spohr.1968.147" /><ref name="Wendland1965.64" /> Von Dessin het egter nie alleen kantoorwerk gedoen nie. Hy het hom ook in die handel begewe, soos die baie ander koloniste. Sy huis is beskikbaar gestel vir inwoning of huisvesting aan skeepsoffisiere en reisigers, wat tot maande kon vertoef (en hy het handelskorrespondente met wie hy goed bevriend was gevra om 'n goeie woordjie vir hom te doen onder hul kennisse). Loonorders van Kompanjiesdienare kon teen 'n vaste wisselkoers aan die Kaap opgekoop word en in Nederland teen 'n hoër koers ingekasseer word, wat 'n wins gelewer het.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Immelman1968.20" /> Von Dessin se eintlike welgesteldheid is nie te vinde by die salaris wat die V.O.C. aan hom betaal het nie. Dit kan eerder toegeskryf word aan die handel, spekulasie, die notarispraktyk, deur herberg te verskaf, en teen die laat vyftigerjare het Von Dessin verskeie huurhuise besit en geld op verband uitgesit. Lewende hawe soos beeste, skape en varke wat hy besit het, het op vriende se plase gewei.<ref name="Immelman1968.21">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p.21</ref> Samevattend kan gesê word Von Dessin het vinnig opgang gemaak danksy 'n goeie opvoeding, intelligensie, aanpassingsvermoë (wat sy beheersing van Nederlands insluit),<ref name="Immelman1968.20" /><ref name="Wendland1965.65" /> 'n gunstige huwelik, goeie kontakte en die opbou van 'n ruim portefeulje.<ref name="Bostoen.1996." /> Maar dan was daar ook die twee erfporsies van familielede wat hierby ingereken moet word, wat die uitkoms was ná 'n lang en uitgerekte hofsaak in Duitsland. === Die hofsaak === In 1731 erf Von Dessin by sy grootmoeder van vaderskant. Sy sterf as weduwee en hofdame (“Hofmeisterin”) van Worgewitz in Plön.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.149">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter.'' Darmstadt: Turris-Verlag. S. 149</ref> In 1737 begin 'n lang en uitgerekte hofsaak wat tot 1754 sal voortduur.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.149" /> Reeds in 1745 het Von Dessin gehoor dat sy oom, die luitenant (uit diens) Joachim Otto von Hünemörder, voorheen die besitter van drie landgoedere (Fiensdorf, Alversdorf en Harmsdorf) gesterf het. Op 26 Mei 1745 het Von Dessin, as susterskind van die afgestorwene, deur die prokureur van sy broer (dr. Andreas Vogel, van Rostock) ook aanspraak op die boedel gemaak. Die antwoord van sy verteenwoordiger is op 12 Junie 1746 aan hom geskryf, maar kom eers teen die einde van die jaar in die Kaap aan. Nou juis op daardie oomblik was Von Dessin as kommissaris op sy diensreis/uitgebreide inspeksietoer na die binneland; hy keer eers teen einde April 1747 terug Kaap toe. In Oktober 1747 besoek sy broer (August Christian) hom in die Kaap om hierdie erfsaak te bespreek. August Christian vertoef tot 28 April 1748 en keer weer terug Duitsland toe.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.148">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter.'' Darmstadt: Turris-Verlag. S. 148</ref> Van die boedel sou August Christian egter nie 'n reaal of 'n penning te siene kry nie, want hy sterf in 1753, min of meer 'n jaar vóór die hofgeding uiteindelik in 1754 tot 'n einde kom, en daar met die Von Ketelhodts (wat die alleenreg wou hê op hul vader se landgoedere) tot 'n vergelyk gekom is.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.149" /> Nietemin bemaak Von Dessin op 2 Julie 1761 aan sy broer die volgende:<ref name="Bouwstoffen" /> {{cquote| eene som van 2000 Rijkx. voorts nog de „Hunemulderse en Schaakse erffenisse”, die, door † van mijn' oom en moeye van moederszijde uit voorm. Hertogdom Mecklenb., rechtmatig aanbestorven en thans nog onder frivole cavellatien van mijn neef den heer v. Keetelhoed berustende, die sedert vele jaren dies afleveringe door veele onreedelijke uitwegen heeft gezocht, zoodat ik deswegens tot verkrijging dier erffenisse heb moeten aanstellen en qualificeren, den heer Jan George Burgman dr. en profr, te Rostock enz. }} Dit is onduidelik of ''moeye'' die vervorming van ''moei'' is, die ou Nederlands vir ''tante'', in die enkelvoud. ''Moeye'' kan egter ook die meervoud wees, vir ''moeien'' (dus, ''tantes''), waarvan die slot –n moontlik nie in die spreektaal uitgespreek word nie. Nou verskil die bronne: volgens die een bron is Joachim Nikolaus von Dessin altesaam 3 000 riksdaalders toebedeel;<ref name="Mortiz.1935" /> 'n ander vermeld slegs 2 000 riksdaalders.<ref name="Spohr.1968.149" /> Maar albei is dit eens: 1 000 hiervan laat hy aan sy skoonsuster (Luise Sophia von Kalkreuther, nou weduwee ná August Christian se afsterwe)<ref name="Spohr.1968.149" /> reeds in 1758 na.<ref name="Mortiz.1935" /> Die res van sy erfporsie hou die opvolger van dr. Vogel, by name notaris en die burgemeester, dr. Johann Georg Burgmann, van Rostock, sommer vir homself. Hiervan was Von Dessin, woonagtig in Kaapstad, natuurlik salig onbewus.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.149" /> Sy onkunde spreek boekdele in sy testament, waarin hy die heer Ketelhodt beskuldig dat sy erfgeld "onder frivole cavellatien" van hom weerhou is.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Spohr.1968.149" /> Asof hierdie onkunde in sy testament nie duidelik, tragies en ironies genoeg is nie, bedank hy boonop in 1758, per brief, op oordrewe wyse en met die hoogste titulatuur en dienspligtigheid die einste dr. Burgmann, uit pure verligting dat die hofsaak uiteindelik verby is, met die woorde: ''Ew. HochEdel-gebohr. werden mich hierdurch Zeitlebens zum höchsten verpflichten, und mir endlich erlauben, daß nebst schuldigster Empfehlung mit Offerte meiner Person mich nenne, HochEdelgebohrner, Hochgeehrtester Herr Doktor Ew. HochEdelgebohrn. verschuldigster Diener J. N. von Dessin.''<ref name="Mortiz.1935" /> Maar nog is het einde niet. Op 26 Februarie 1762 stuur die weesmeester 'n kopie van die 1761-testament (Joachim von Dessin se laaste testament) en aanwysings van die erfenis (4&nbsp;800 Carolusgulden) na Amsterdam, en deur die bemiddeling van 'n vriend van die oorledene, senator Peter Heinrich Tesdorf in Lübeck, aan die Hertoglike Land- en Regsbank in Güstrow, word die erfgename gevra om hul geld in ontvangs te neem. Die geld is in Amsterdam afgehaal en aan die erfgename uitbetaal. Hierdie erfgename is August Christian von Dessin se weduwee (Luise Sophia von Kalkreuther) en haar twee dogters, Cornelia Elisabeth en Elisabeth Friederike von Dessin. Die seun, August Friedrich von Dessin, het reeds as vaandrig van een van die Pruisiese dragonderregimente tydens die [[Sewejarige Oorlog]] gesneuwel.<ref name="Mortiz.1935" /> Die prokureur Burgmann het egter versuim om die 1 000 riksdaalders van 1758 aan die weduwee uit te betaal. Dit het 'n hofstryd gekos waarby Luise Sophia von Kalkreuther en later die voog van haar twee dogters, Henning Otto von Below auf Deven, by betrokke was. Toe die 1 000 riksdaalders uitbetaal is, bly die 2 000 riksdaalders (wat nog heeltyd in die prokureur se hande was) van die "Hunemulderse en Schaakse erffenisse" nog oor wat Joachim Nikolaus von Dessin nooit in sy leeftyd sou gesien het nie. Al wat Cornelia Elisabeth en Elisabeth Friederike von Dessin in 1766 hiervan ontvang (hul moeder is toe reeds oorlede) was 648 daalders en 27 sjielings, en ook maar net nadat 'n skikooreenkoms tussen die partye bereik is. Die twee dogters was die laaste spruite van die Von Dessin-familie.<ref name="Mortiz.1935" /> === Laaste lewensjare === Sy dogter, Barbara Theresia, sterf in 1750.<ref name="Bax1970.7" /> Sy vrou, Christina Ehlers, is in 1752 oorlede.<ref name="Bax1970.7" /><ref name="Spohr.1968.147" /><ref name="TanapC99.2.16" /> Weens swak gesondheid tree Von Dessin uit die Kompanjie in 1757<ref name="Tyrrel-Glynn" />, met die versoek om sy rang as onderkoopman en sy besoldiging te behou. Dit word hom toegestaan.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23788 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 135, pp. 272-277. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=22 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210822133040/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23788 |url-status=dead }}</ref><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Mullen.1976.81">Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):81</ref><ref name="Spohr.1968.155">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter Darmstadt: Turris-Verlag. S. 155</ref><ref name="Wendland1965.64" /> Teen hierdie tyd het Von Dessin reeds vier woonpersele besit, maar bring sy laaste lewensjare deur in 'n goed ingerigte huis in Waalstraat.<ref name="Tyrrel-Glynn" /> Von Dessin sterf op 18 September 1761.<ref name="heeselombard1989.bl.64" /><ref name="Bax1970.7" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="TanapC99.2.16" /><ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Mullen.1976.81" /><ref name="Spohr.1968.156">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter Darmstadt: Turris-Verlag. S. 156</ref><ref name="Wendland1965.64" /> === Graf === Von Dessin het grafplek no. 27 in die [[Groote Kerk]] op 12 Oktober 1752 teen ƒ160 gekoop:<ref name="Immelman1968.22" /><ref>[https://archive.org/details/bouwstoffenvoord02spoe/page/276/mode/2up?q=van+dessin Spoelstra, G. 1907. ''Bouwstoffen voor de geschiedenis der Nederduitsch Gereformeerde Kerken in Zuid-Afrika''. Kaapstad. p. 279]</ref> {{cquote| Donderdag den 12 October 1752. Op ’t versoek van den ouderling de E. David d’Ailly, is aan den ondercoopman en secretaris der Weeskamer alhier, Sieur Joachim Nicolaas van Dessin, in vollen eygendom gegeeven, een graf, alhier in de kerk geleegen sijnde No. 27, en sulx voor de ordinaire somma van eenhondert en sestig Caroli guldens, waarvan aan gem. Sr Van Dessin een behoorlijk transport sal worden behandigt. }} In sy testament versoek Von Dessin dat ná sy teraardebestelling die graf eers na vyf-en-twintig jaar oopgemaak mag word. Die beendere van sy vrou en dogter (wat hom reeds ontval het) moet dan saam met syne in 'n kissie versamel word en herbegrawe word:<ref>[https://archive.org/details/bouwstoffenvoord02spoe/page/296/mode/2up?q=van+dessin Spoelstra, G. 1907. ''Bouwstoffen voor de geschiedenis der Nederduitsch Gereformeerde Kerken in Zuid-Afrika''. Kaapstad. p. 299]</ref> {{cquote| Verder legateer ik aan enz. behalve de som van 2000 guldens nog mijne grafstede No. 27, in de Caabse kerk, waarvan de erfgrond-brief is gedateerd 1 Oct. 1752, in dewelke ik egter na mijn afscheid uyt deese wereld zal moeten besteed ([[sic]]) worden, zullende die grafstede, vervolgens binnen 25 jaren daaropvolgende niet moge geopend worden, dat na verloop van die tijd zulle de gebeenten van mijn, mijne vooroverleden vrouw en kind bijeenverzameld worden in een klein kistje en weder in het graf gelegd. }} 'n Plekkie is ook vir vriende ingeruim. Aan die Nöthlings (Neethlings), dit is nou die ouers van Johanna Duminy, wat in taalkundige en geskiedkundige kringe bekend is vir haar dagboek uit 1790, is in die testament 'n ruime geldporsie bemaak. Dit is uit dank en erkentenis toe hulle hul intrek by sy huis geneem het tydens sy laaste jare, en veral mev. Nöthling het hom in sy laaste siekte verpleeg. Von Dessin het aan hulle ook die reg nagelaat om in sy graf (die een in die Groote Kerk) begrawe te word. Van hierdie reg het hulle gebruik gemaak.<ref name="Immelman1968.22">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968'' Kaapstad: A.A. Balkema. p.22</ref> Die testament bepaal:<ref>[https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/archief/1.04.02/invnr/6871/file/NL-HaNA_1.04.02_6871_0421 Nationaal Archief, Inventarisnommer 6871 Nrs. 5616-5739]</ref> {{cquote| Nog Legateeren ik aan den ten deesen Casteele bescheydene Sergeant Benjamin Nothling en desselfs huysvrouw Johanna Lombard, ten aansien hy Nothling mij in mijne jongst gehad hebbende swaare siekte trouw en onvermoeyt ten dienst is geweest en dog dagelix alle mogelijke handrijkinge doet, een somma van twee Duijsend Guldens indische Valuatie, alsmeede mijn grafsteede, die ik hier in de Caabsche Kerk heb, sub No 27, waarvan de Erfgrond brief is gedateerd 17 Oct.ber 1752 […] }} In die inventaris staan eweneens duidelik:<ref name="MOOC8/10.76">[https://archive.is/ULngI Inventories of the Orphan Chamber Cape Town Archives Repository, South Africa, MOOC8/10.76]</ref> {{cquote| aan den sergeant Benjamin Nöthling en desselfs huijsvrouw Johanna Lombaar, […] desselfs grafsteede in de Caabse kerk sub n:r 27 }} === Die Testament === Sy testament word beskou as 'n blykie van waardering vir die lewensgehalte wat Von Dessin in die Kaap kon geniet het.<ref name="Delmas.2010" /> Die oorgeskrewe kopie van die testament kan [https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/archief/1.04.02/invnr/6871/file/NL-HaNA_1.04.02_6871_0415 hier, handgeskrewe, besigtig] word. In die protokol van die 'Politiesecretaris' Johann Blankenberg staan dat Joachim von Dessin by die opstel van sy testament "ziekelijk van Licham, egter bij vollen verstande en gebruik van Sinnen" was. Maar ''compos mentis'' was hy nie heeltemal nie. Sy broer, August Christian, tel onder die erfgename. Sy broer is egter reeds in 1753 oorlede; nuus waarvan die testateur reeds teen ten minste 1758 moes verneem het. Ook sy broerskinders, dit is die kinders ('n seun en twee dogters) van August Christian, word as erfgename benoem, sou hul vader ondertussen tot sterwe kom: "aan mijn broeder August Christiaen van Dessin of by zijn overl. aan zijne erfgenamen, waarvan de oudste zoon gedoopt is op mijn naam v. Joachim Nicolaas en allen thans wonen in ’t hertogdom Mecklenburg". Dié naam van die oudste seun is egter verkeerd; sy naam is August Friedrich von Dessin (gebore 1742, oorlede 1762).<ref name="Mortiz.1935">[http://mvdok.lbmv.de/mjbrenderer?id=mvdok_document_00003731 Moritz, E. 1935. Joachim Nikolaus von Dessin. In: ''Mecklenburgische Jahrbücher'', Band 99 (1935), S. 209–218]</ref> Luise Sophia von Kalkreuther, sy skoonsuster (en haar dogters) het dus benewens die 1 000 riksdaalders in 1758 ook die 2 000 riksdaalders in die 1761-testament geërf, plus dan nog Joachim Nikolaus von Dessin se Hünemörder- en Schaakse erfenis (wat veronderstel was om 2 000 riksdaalders te wees).<ref name="Mortiz.1935" /> Benewens die manuskripte en boeke wat aan die Kaapse Kerkraad nagelaat is, is daar ook 'n legaat van 1 000 riksdaalders nagelaat met die opdrag om van die rente nuwe boeke mee aan te koop.<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Boëseken1985.74" /> Sou die Kaapse Kerk nie hiervoor te vinde wees nie, moet al Von Dessin se eiendom oorgedra word aan die Weeskamer. Die Kaapse Kerk verbeur dan ook sy 1 000 riksdaalderlegaat vir die boeke-aanwinste. Soos opgestel op 2 Julie 1761 en onderteken in die Kaap op 12 Julie 1761,<ref name="MOOC8/10.76" /> enkele maande voor sy dood, staan daar (die belangrikste dele word uitgelig):<ref name="Bouwstoffen">[https://archive.org/details/bouwstoffenvoord02spoe/page/296/mode/2up?q=van+dessin Spoelstra, G. 1907. ''Bouwstoffen voor de geschiedenis der Nederduitsch Gereformeerde Kerken in Zuid-Afrika''. Kaapstad. p. 298-299]</ref> {{cquote| Ende alsnu ter nieuwer dispositie tredende, zoo verclaarde vooreerst te legateeren, maaken ende bespreeken, aan deese Caabse Kerke: mijne geheele bibliotheecq, met alle daarbij sig bevindende manuscripten, alsmede de daartoe behoorende zacken, groote loquetten, en klyne boek-lessenaars; voorts alle mathematische en astrologische instrumenten, mitsgaders ook alle de beste mijner schilderijen, ter voller keure van den Eerwaarden Kerkenraad, ofte ter uytsoekinge van degeene die daarvan kennisse hebben, en door welgem. HaarEerw. daartoe gequalificeert zullen zijn. Dit alles egter met volstreckt beding, dat deese mijne voorm. bibliotheecq en verdere hierboven gemelde vermakingen, op geenerhande wijse zal mogen werden veralieneerd, aangemerkt '''mijne intentie ende begeerte is, dat deese mijne''' hierboven staende '''vermakinge zal strecken tot een grondslag van eene publicque bibliotheecq, ten nutte van ’t algemeen''', met jaarlijxe vermeerderinge van deselve door boeken van alle faculteyten en geleersaemheyd, waardoor een yder in zijne besondere weetenschap zal kunnen werden gedient, ten welken opsigte ik dan, en opdat die vermeerderinge ook buyten eenige kosten der Diacony kunne geschieden, aan de Diacony alhier vermaeke '''en bespreeke eene somme van een duysend rijxdalers, omme uyt dies revenuën eene behoorlijke vermeerderinge van jaar tot jaar op bovengesegde bibliotheecq te kunnen doen'''; vermakende ik voorts nog aan meergem. Caabse kerk alle zoodanige boeken, als vanweegens den Eerwaarden en Hooggeleerden Heer Daniel Pels, thans conrector des Latijnsche School tot Amsterdam, ofte door andere, nae mijn dood, voor mijne reekg alhier mogten aangebragt worden; '''met ’t welk''' een en ander '''ik''' vastelijk en '''meene na mijn dood, aan ’t Gemeenebest nog een goed nut te zullen kunnen doen, waartoe ik altijd zooveel in mij is geweest zeer gaarne heb willen behulpsaem weesen''', versoekende ten dien eynde seer instantelijk den E. Agtb. Heer Commissaris Politicq, de Eerwaarde Heeren predicanten mitsgaders ouderlingen en diaconen, uytmaekende ’t Eerwaerde Collegie van kerkenraade alhier, hiertoe in alle billijkheyd, successivelijk de behulpsaeme hand te willen bieden en tot berijkinge mijner voorgemelde weloverdagte intentie naar alle vermoogen goedgunstelijk alles aen te wenden, ’tgeen tot ’t voorenstaende immers sal kunnen strecken. Maar ingevalle voorm. Eerwaarde Caabse kerkenraade, tegens verwagtinge, ’t voorenstaende wegens de gemelde bibliotheecq en verdere daerbij gem. legaaten, op dien voet niet geneegen zijn mogte te accepteeren nogte de voorwaarden hierboven gemeld daaromtrent op te volgen, in dat geval verclaare ik mijnen wil en intentie te zijn, dat alsdan niet alleen de voorz. bibliotheecq met derselver zacken, loqueten en boeklessenaars mitsgaders alle bevoorens gem. instrumenten en schilderijen zal moeten overgaan en devolveeren ten behoeve van de Weescamer deeser steede, om door dat Eerwaerde collegie daarmeede sodanig en in diervoegen gehandelt te werden, als te raade werden en goed vinden sullen, maar ook ’t aen de Caabse kerk gemaakte legaat van een duysend Rijxdrs geen plaats sal hebben, en voor niet gemaakt moeten werden aangemerkt. […] }} ==== Drie slawe vrygekoop ==== By die inventarisopstel van Von Dessin se besittings, word 13 slawe of lyfeienes daarby gelys:<ref name="MOOC8/10.76" /> * Isac van Mallabar * Joris van Bengalen * Chito van Couchim * Willem van de Caab * '''Fortuijn van Mallabaar''' * '''Leander van de Cust''' * '''Liesje van Bougies''' * Marrij van de Caab * Alida van de Caab * Hester van de Caab (met haar twee kinders Piet en Hendrik van de Caab) * Johanna van de Caab * Hagar van Mallabar (met haar 2 kinders Martha van de Caab en Lodewijk van de Caab) * Flora van Bengalen Die testament stel dit duidelik:<ref>[https://www.nationaalarchief.nl/onderzoeken/archief/1.04.02/invnr/6871/file/NL-HaNA_1.04.02_6871_0422 Nationaal Archief, Testament. Begin met... Voorts is nog voor as't myne wille en begeerte dat, uit]</ref> Slegs Liesje van Bougies, Fortuijn van Mallabaar en Leander van de Cust is die enigstes wat deur die testament vrygekoop is weens hul "uiterste vleyd en opregtheid beweesene en bevondene getrouwe diensten". Daarbenewens het elkeen van hierdie drie 'n legaat van 100 riksdaalders ontvang "omme hun selven daarmeede behoorlijk te kunnen stabileeren ten eijnde dus op een Eerlijke wijse in Staat te zijn hender Een bequaam heenkoomen te vinden." Van Mallabaar en Van de Cust kry elkeen ses blou en ses wit hemde elk. Van Bougies kry twaalf wit hemde, of, indien dit onmoontlik is, genoeg wit linne en ander benodigdhede vir 'n nuwe pak klere. Hieroor is William Wilberforce Bird vol lof vir Von Dessin.<ref name="Bird1822.152" /> Die lof moet egter binne konteks verstaan word: Die slawehandel is in Engeland in 1807 afgeskaf. Bird skryf oor die jaar 1822 aan die Kaap. Die Kaap en ander kolonies skaf slawerny eers in 1834 af. {{cquote| […] by the manumission of his slaves, afforded proof, that, whilst he had endeavoured during life to add to the knowledge and improvement of others,. he had not forgotten to direct his own conduct in the paths of benevolence and humanity. }} Maar al het Von Dessin aan Joris van Bengalen beloof en aan ander gesê dat hy hulle sou vrykoop, verklaar hy ook in sy testament nou 'uitdruklik' dat hy sy beloftes 'revoieeren' (letterlik "hersien") het, dus, van plan verander het en daarby dus tot niet gemaak het, asof dit nooit gebeur ("geschiet") het nie. As daar op hierdie belofte beroep sou word, sal daarop géén manier ag geslaan word nie: dit is Von Dessin se wil en begeerte dat die res van sy slawe in die openbaar verkoop sal word en die geld in die boedel gestort word. {{cquote| Ende nademaal ik Testateur te meermaalen aan mijn Lijfeijgen Joris belooft en ook aan andere persoonen gesegt hebbe, dat ik hem Joris beneevens desselfs bijsit mijn slaavin [Maria?], mitsgad.s alle hunne kinderen en kindskinderen naa mijn dood uijt slaavernij in vrijdom zoude doen stellen, zoo verclaarde ik wel expresselijk dat ik op gemelde beloften omme de mij daar toe dringende reedenen mits deesen revoieeren ende te niet doe en dat sodanig als of deselve nooit waaren geschiet, ja schoon op gemelde Lijf Eijgenen in der tijd hun van gedaan belofde wilden bedienen, dat daerop in geenerleij manier Eenige reflexie sal genoomen werden, alsoo mijn wil en begeeren is dat alle desselve naa mijn overlijden als slaaven ten faveure van mijn Boedel Publicquelijk zullen werden vercogt. }} == Nalatenskap == === Boekeversameling === : Lees ook: [[Von Dessin-versameling]] Die boeke het oorspronklik in die studeerkamer in Von Dessin se woning gestaan. Dit was 'n enkelverdiepinghuis op die hoek van wat tans Koningin Victoria- en Waalstraat is, skuins teenoor die vleuel van die Suid-Afrikaanse Biblioteek waar die Dessiniaanse versameling in die Afrikana-afdeling bewaar is. In sy studeerkamer was daar teen die mure boekrakke en boekekaste met glasdeure waarin die 3 856 boekdele gehou is. Dit was die grootste versameling in Kaapstad van die 18de eeu. Hoewel die boekrakke min ruimte vir iets anders gelaat het, het daar in die vertrek nege skilderytjies en 'n ovaal spieël met vergulde raam gehang. In hierdie biblioteek was daar ook 'n kabinet waar daar rariteite geberg is, soos dit 'n agtiende-eeuse herebiblioteek betaam het.<ref name="Immelman1968.15" /> Hierdie versameling is binne 34 jaar opgebou; merkwaardig in die sin dat die Kaap op daardie tydstip geen boekwinkel, drukpers of uitgewery geken het nie.<ref name="Immelman1968.16">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968''. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 16</ref> Die biblioteek is vermoedelik nie alleen deur hom nie, maar ook deur sy vriende gebruik.<ref name="Coetzee1968.409" /> Privaatbiblioteke of boekerye was in die 18de en 19de eeu onder die gegoedes en vermoëndes egter niks buitengewoon nie, en dikwels sou die boekeversameling aan die volgende geslag bemaak word. Al dien hierdie privaatbiblioteke as getuienis van die intellektuele lewe van die room van die oes, kon dit selde as die kern van die openbare biblioteekwese dien of aanleiding gee tot die opbou en uitbou van die Suid-Afrikaanse biblioteekwese (nie alleenlik weens grootte nie, maar ook die smaakkeuse). Hiervan is Von Dessin se versameling die uitsondering.<ref name="Coetzee1968.410" /> === Die aankope === [[Lêer:Exlibrisvondessin.jpg|duimnael|regs|300px|Die ex libris met die lyfspreuk van Von Dessin: [[artem quaevis terra alit]]. Daar bestaan geen afbeelding van Joachim Nikolaus von Dessin nie. Slegs sy handtekening met baie swierige krulle uit sy tyd het behoue gebly.<ref name="Wendland1965.65" />]] Die vraag ontstaan hoe Von Dessin binne 34 jaar so 'n groot boekery opgebou het, sonder drukpers, boekwinkel of uitgewers in die Kaap.<ref name="Immelman1961.26">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 26</ref> 'n Legende het toe so ontstaan: omdat Von Dessin heel waarskynlik as sekretaris van die Weeskamer vooraf inligting omtrent die hoeveelheid boeke in die bestorwe boedels kon bekom het, asook watter boeke daar ter sprake was, kon hy daarom eerste kennis daarvan geneem het. Boonop het hy maar min te doene gehad met die sorg van die wesies, maar wel met die geld wat die wewenaars en weduwees moet gee wanneer hulle hertrou, in die belang van hul minderjarige kinders uit die eerste huwelik. Hy sou sodoende dus sy ingewinde intieme (voor)kennis omtrent private familiesake en -aangeleenthede van sy beskermlinge tot sy voordeel kon gebruik: Von Dessin sou dan presies weet wát en wáár daar te aas is.<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Delmas.2010" /><ref name="Immelman1961.26" /><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Sphor1968.154">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter''. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 154</ref> Daarvolgens sou hy privaat sy kopies kon doen, of by veilings gaan bie. Soms het hy nie self gaan bie nie, maar familie (soos die swaers d'Ailly en Rhenius) en vriende gevra om die biewerk buitekant Kaapstad namens hom te gaan doen. Met behulp van sy vrou se bloedverwante het hy ook boeke probeer verkry sodra die leesstof beskikbaar geword het.<ref name="Immelman1961.26" /><ref name="Bostoen.1996." /> Maar nou lui die eintlike legende dat Von Dessin tydens die pokke-epidemie van 1755 (en ander epidemies wat voortdurend die Kaap sou teister met sterftes; twee pokke-epidemiejare sluit ook 1731 en 1740 in<ref name="Tyrrel-Glynn" />) sommer genadeloos 'n groot slag met die boeke geslaan het. Juis in die tyd van beproewing toe niemand hulle aan boeke gesteur het nie.<ref name="Delmas.2010" /> Hy het dus letterlik uit ander se dood baatgevind. Tydens die epidemie het die bevolking (5 123 koloniste en 5 787 slawe) byna 'n vyfde van omgekom: 963 koloniste en 1 109 wat nie van Europese afkoms was nie, het gesterwe.<ref name="Immelman1961.25">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 25</ref> Die besoeker [[William Wilberforce Bird]] het hierdie 'lasterlike bewering' ("detraction") maar net in 1822 opgeteken wat sy tydgenote aan hom meegedeel het toe hy in die Kaap was. Of die aantygings nou waar is of nie, vir Bird heilig die doel die middele: as mens soveel boeke moontlik wil versamel vir die openbare gebruik, wat tog 'n filantropiese daad is, dan maak dit tog net sin om die boeke so billik moontlik te versamel.<ref name="Bird1822.152" /> Vir navorsers soos Bax is die bewering absolute snert wat veral gehuldig word deur skrywers wat geen benul het van die werke wat in Afrikaans gepubliseer is nie, nog minder die Nederlandse oerdokumente van nader bekyk het.<ref name="Bax1970.91">[https://web.archive.org/web/20210814202233/https://knaw.versie1.online/DL/publications/PU00010214.pdf Bax, D. 1970. ''Zuid-Afrika's eerste openbare verzameling op het gebied van kunst en etnologie 1764–1821''. Amsterdam:North-Holland Publishing Company, p. 91-92]</ref> Die versameling kon nie uitsluitlik opgebou gewees het uit die boekerye van die "relatief onontwikkelde Kaapse burgers" nie, maar daar kan met sekerheid aangeneem word dat hy in kontak was met persone in Europa wat hom van nuwe aanwinste voorsien het.<ref name="vanwyk1961" /> Von Dessin het van gereelde tussengangers gebruik gemaak.<ref name="Delmas.2010" /> In 1734 bring ene "Heer Meulenbeek" vir Von Dessin 'n gedrukte kaart van die vier wêrelddele (in groot formaat) uit Nederland saam.<ref name="Bostoen.1996." /> In 1736 en 1737 bestel Von Dessin boeke by die Amsterdamse tabakshandelaar Jurriaan Westerhoff.<ref name="vanwyk1961" /> In Von Dessin se een brief in 1736 aan sy boekevriend Jurriaan Westerhof in Amsterdam gee hy reeds te kenne: "Ende dewijl ick een seer groote liefhebber van goede boeken soo geestelijke als historische ben,<ref name="vanwyk1961" /> soo versoeke mij van tijd tot tijd met wat nieuws te voorzien."<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.91" /><ref name="Wendland1965.65">[https://www.carolinum.de/wp-content/uploads/042_sommer65.pdf Wendland, W. 1965. Joachim Nikolaus von Dessin. ''Carolinum'' 28(42) Sommer. S. 65]</ref> Bostoen maak hieruit die afleiding dat, hoewel Von Dessin dikwels die titelname moes noem by bestelling, hy in baie gevalle die boekekeuse aan die leweransier self moes oorlaat.<ref name="Bostoen.1996." /> Vir Delmas strook dit met die boekesmaak: die meeste boeke in die versameling handel wel oor die geskiedenis of teologie.<ref name="Delmas.2010" /> So ook bestel hy boeke in 1738 by die Rotterdamse koopman Nicolaas Pille (1706–1737) [dus, toe reeds oorlede].<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Delmas.2010" /> Von Dessin se vriend in die Kaap, Jan de Waal, wat sy vernaamste leweransier was van huishoudelike goedere, lewer aan hom die tydskrifte waarop Von Dessin ingeteken was, soos die ''Europische Mercurius'' en ''De Boekzaal van Europa''.<ref name="vanwyk1961" /><ref name="Bostoen.1996.">[https://www.dbnl.org/tekst/bost002verz01_01/bost002verz01_01_0001.php Bostoen, K.J. 1996. 'Verzamelaars, bezitters, lezers van Weyermaniana in de achttiende eeuw' In: ''Mededelingen van de Stichting Jacob Campo Weyerman'' 19 (1996), p. 33-42.]</ref><ref name="Delmas.2010" /> Daar is ook die konrektor van die Latynse Skool in Amsterdam, Daniël Pels,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="vanwyk1961" /> wat sy vernaamste boekeverskaffer in Nederland was. Op 16 Oktober 1755 en 2 Oktober 1761 (Von Dessin is toe reeds oorlede) staan die Heren XVII te Amsterdam Pels die vergunning toe om 'n kis met boeke vragvry te versend. In 1756, 1758 en 1759 versoek Von Dessin die Heren XVII te Amsterdam om sy salaris aan Pels uit te betaal.<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Bax1970.91" /><ref name="Wendland1965.65" /><ref name="Delmas.2010" /> Von Dessin se maandsalaris as onderkoopman was toe ƒ40.<ref name="Bostoen.1996." /> Maar eintlik het Pels reeds vanaf 1744 Von Dessin gereeld van boeke voorsien. Von Dessin vra in sy testament ook dat sy eksekuteurs die boeke (van Pels) moet betaal wat ná sy afsterwe in die Kaap nog moet aankom.<ref name="Bostoen.1996." /> Ander, soos Immelman, voer aan die meeste van die boekeversameling moes in die Kaap self aangeskaf gewees het. Die veilings kon maar één manier wees hoe Von Dessin boeke bekom het. Hierdie metode spesifiek het byna 'n legende geword, en toe naderhand heeltemal ontaard. Vir Immelman is dit eerder 'n bewys hoe Von Dessin "gevare onbevrees getrotseer het en geen geleentheid laat verbygaan het waar hy sy versameling kon aanvul nie."<ref name="Immelman1961.26" /> Die ''Ex libris'' wat voormalige eienaarskap van Kapenaars toon, word dan sonder meer as bewyse gebruik.<ref name="Delmas.2010" /> Amptenare wat die Kaap verlaat of afgetree het, het hul boeke verkoop. Verbygaande reisigers en skeepsoffisiere het boeke aan hom geskenk of by hom geruil, dikwels vir voedsel.<ref name="Delmas.2010" /> Soms het Von Dessin deur besoekers vooruitbetalings gemaak – en party is dan vort met die geld, sonder om weer van hulle te laat hoor. Vreemdelinge is soms weke lank gratis onderdak gegee, op voorwaarde dat hulle in ruil daarvoor bepaalde boeke aan hom sou stuur.<ref name="Immelman1961.26" /><ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Delmas.2010" /> En dan was Von Dessin natuurlik ook 'n geliefde man. Baie van die boeke met ou ''Ex libris''-handtekeninge voorin, is afkomstig van vriende. As geskenke.<ref name="vanwyk1961" /><ref name="Wendland1965.64">[https://www.carolinum.de/wp-content/uploads/042_sommer65.pdf Wendland, W. 1965. Joachim Nikolaus von Dessin. ''Carolinum'' 28(42) Sommer. S. 64]</ref><ref name="Sphor1968.154" /> Soos dié wat hy in 1755 van Jan Tileman en Jacobus Janson present gekry het.<ref name="vanwyk1961" /> Laastens ontstaan die vraag ook of iemand soos Von Dessin tot sulke gewetenloosheid in staat sou wees, of in dieselfde strik as sy voorganger sou wou trap. Sy ou skoolvriend, Otto Friedrich Mentzel, noem in sy reisbeskrywing aan die Kaap dat Von Dessin, met sy diensaanvaarding as Sekretaris van die Weeskamer, daarop aangedring het om die geldsake van die weeskamer te oudit, en toestemming daarvoor gekry het.<ref name="Tyrrel-Glynn" /> Die Kommissie het bevind sy gestorwe voorganger, Jacob Leever, het ƒ140 000 verduister. Die agterblewe vrou, nou 'n weduwee, word toe voortaan onderhou deur die kerk, want hul huis is verkoop aan Kaptein Rhenius teen ongeveer ƒ40 000. Selfs van die vrou, wat van geen sout of water geweet het nie, se klerestukke moes opgeveil word.<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23112 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 105, pp. 21-26. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=18 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210818153154/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23112 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23135 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 107, pp. 53-65. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=18 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210818153153/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23135 |url-status=dead }}</ref><ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23176 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa Reference code: C. 111, pp. 64-88. |access-date=23 Augustus 2021 |archive-date=18 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210818153151/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23176 |url-status=dead }}</ref><ref>[https://play.google.com/books/reader?id=AroBAAAAYAAJ&pg=GBS.PR58&hl=de Mentzel, O.F. ''Vollständige und zuverlässige geographische und topographische Beschreibung des berühmten und in aller Betrachtung merkwürdigen Afrikanischen Vorgebirges der Guten Hofnung'' Glogau: Christian Friedrich Günther, S. 59]</ref><ref name="Wendland1965.64" /><ref name="Spohr1968.148">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter. Darmstadt: Turris-Verlag. S. 148</ref> Een bron voer aan die geld is deur "vorige sektretaris'''se'''" (meervoud) verduister en dat Leever nie alleen aandadig is nie.<ref name="Tyrrel-Glynn" /> === Nie die eerste biblioteek nie === Ten spyte van die reuseskenking wat die eerste ''openbare'' biblioteek van Suid-Afrika sou word, was die ''Dessiniarium'' nie die eerste biblioteek of boekery van Suid-Afrika nie. In 'n brief op 13 Mei 1652 (toe Jan van Riebeeck op die punt staan om die Kaap te verlaat), praat Van Riebeeck van gedrukte boeke, kaarte en manuskripte wat hy in die sorg laat van [[Zacharias Wagenaer]].<ref>[https://archive.org/details/precisofarchives03cape/page/246/mode/2up?q=charts+and+notes Leibbrandt, ''Precis of the Archives of the Cape of Good Hope'' I, brief gedateer 13 Mei 1652 aan Batavia]</ref><ref name="Delmas.2010" /> Delmas wys op 'n inventaris van die fort wat op 8 Januarie 1661 opgestel is deur ''Secunde'' Roeloff de Man, op las van [[Jan van Riebeeck]]. Twintig boeke is gelys, waarvan die Bybel en ander geestelike boeke skitter in hul afwesigheid; 'n alte duidelike teken dat die boeke op die lys vir amptelike gebruik bedoel was. Die lys is volgens drukformaat uiteengesit: folianten, quarto en octavo. Die versameling bestaan uit boeke oor wiskunde, trigonometrie, argitektuur, sterrekunde, 'n ''Grammatica Arabica Thomae Erpenij'' (as [[lingua franca]] aan die kus van Oos-Afrika), plantkunde (vir landbou) en reisverslae.<ref name="Delmas.2010" /> Roeloff de Man self het sy eie private paar boeke gehad, wat opgeveil is ná sy dood.<ref>[https://www.delpher.nl/nl/boeken/view?objectsearch=Linschoten&coll=boeken&identifier=MMKB02:000118335:00131 Bosman, D.B. 1923. ''Oor die ontstaan van Afrikaans.'' Swets & Zeitlinger pp. 127-128]</ref> Maar die eer van die eerste biblioteek kom die Raadsbiblioteek toe ('n departementele boekery van die regering) wat sedert 1710 bestaan het, en vir die gebruik van die hoër amptenare van die V.O.C. bedoel was in die uitvoering van hulle pligte.<ref name="Immelman1968.16" /><ref name="Coetzee1968.409" /> Dit het gevolg nadat die kommissaris C.J. Simons dit aan die lig gebring het dat so 'n boekery, wat noodsaaklik is by regspleging, aan die Kaap ontbreek. Boeke sou uit Batavia aangekoop word vir dié doel.<ref name="Coetzee1968.409" /> Teen 1739 toon die biblioteek slegs 13 titels (soos in die inventaris uit die jaartal aandui), maar dit word die daaropvolgende jaar verryk met 60 titels (regsboeke) uit die boedel van Adriaan Kervel. Verdere werke is aangeskaf, of as geskenk ontvang. Die biblioteek van die Raad van Justisie besit teen die einde van die 18de eeu 93 titels in 148 bande; daarvan het 'n deel vermoedelik oorgegaan na die biblioteek van die Kaapse Geregshof.<ref name="Coetzee1968.409" /> Met die uitsondering van Ryk Tulbagh, was die meeste boekeliefhebbers aan die Kaap hoofsaaklik in die buiteland gebore, waar hulle hul geestelike vorming gekry het. Die sewentienjarige Tulbagh is egter bes moontlik beïnvloed deur sy ouer kollega, Adriaan Kervel, om homself deur boekegebruik vir hoër betrekkings te bekwaam om in 1751 goewerneur te word. Toe Tulbagh in 1771 sterf, byna 'n dekade ná Von Dessin se heengaan, is sy boeke, opvallend genoeg, nie sonder meer aan die Dessiniarium bemaak nie. Die regsgeleerde werke uit Ryk Tulbagh se boekery is aan die biblioteek van die Raad van Justisie bemaak.<ref name="Coetzee1968.409" /> Tulbagh het ook sy Franse boeke aan Josephus de Grand-Pre(d)ez en sy Hollandse boeke aan Pieter Hacker bemaak.<ref name="Boëseken1985.74">Boëseken, A.J. 1985. Die Kompanjie en sy Onderdane. In: Muller, C.F.J. (red.). ''Vyfhonderd jaar Suid-Afrikaanse geskiedenis.'' Kaapstad: Academica, p. 74</ref> === Was Von Dessin sy tyd vooruit? === Die antwoord op bogenoemde vraag gaan afhang hoe die testament, omgewing en wêreldgebeurtenisse self verstaan word. '''R. F. M. Immelman''', 'n universiteitsbibliotekaris aan die [[Universiteit van Kaapstad]], dra sy opstel in '''September 1961''' voor aan die Vriende van die Suid-Afrikaanse Biblioteek, ter geleentheid van Von Dessin se 200ste sterfdag. Na sy mening was Von Dessin sy tyd met byna 'n eeu vooruit. In sy opstel beskou hy dit 'n "verbasendwekkende prestasie" om soveel boekdele in die loop van dertig jaar op te bou (3 856), des te meer merkwaardig as mens in ag neem dat daar geen boekwinkel, drukpers of uitgewery in die Kaap was nie.<ref name="Immelman1968.16" /> Von Dessin word dus 'n merkwaardige figuur, nie alleen omdat hy 'n versamelaar was nie, maar ook 'n weldoener aan die gemeenskap. Veral omdat hy 'n plan ontwerp het waardeur die toekomende geslagte voordeel uit sy boekery sou trek. Von Dessin se ideë omtrent biblioteke, sê Immelman, "was inderdaad hul tyd vooruit en sou destyds in elke land in Europa of Amerika as ver gevorderd beskou gewees het. Wat 'n mens so verbaas, is dat 'n Kapenaar, meer as dertig jaar op 'n uithoek van die vasteland van Afrika woonagtig, sesduisend myl van Europa, so goed op die hoogte was van die destyds modernste opvattings omtrent die biblioteekwese.". In 'n voetnota verwys Immelman dan direk na P.C. Coetzee se artikel "Die Nalatenskap van Von Dessin" wat in ''Historiese Studies'' (1942) verskyn het.<ref name="Immelman.1968.17" /> Immelman meen uit die testament self kan mens daardie afleidings maak. Hy stip die volgende puntjies waar Von Dessin vasgestel het:<ref name="Immelman.1968.17">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 17</ref> {{cquote| : 1. dat sy boekery ten bate van die gehele gemeenskap aangewend moes word en derhalwe die kern van 'n ''publique bibliotheecq'' moes vorm; : 2. dit dat alle vakgebiede moes verteenwoordig, sodat dit in iedere enkeling se besondere behoeftes kon voorsien en ''alle faculteyten en geleersaamheyd'' sou dek; : 3. dat dit onderhou moes word as 'n "lewende" versameling, waaraan gereeld boeke toegevoeg moes word, waarvoor hy voorsiening gemaak het deur 1,000 riksdaalders (destyds ongeveer £208 werd) aan die kerkraad van die Groot Kerk te bemaak; die rente hierop moes 'n vaste inkome oplewer om die toekomstige boeke-aankoop vir sy versameling te dek; : 4. dat die boekery vryelik beskikbaar moes wees vir die publiek, sonder enige intekengeld of deposito, sodat dit van die eerste vrye openbare biblioteke in die wêreld geword het, in elk geval die eerste in Suid-Afrika; : 5. dat die kontinuïteit van die boekery verseker sou word – rede waarom hy dit aan die Nederduits Gereformeerde Kerk bemaak het, as een van die weinige selfvernuwende liggame in die kolonie destyds. }} Immelman beskou die voorwaardes as tekenend dat Von Dessin "goed op die hoogte moet gewees het van die destyds modernste ideë omtrent die biblioteekwese, en veral met die geskrifte van die vernaamste outoriteite oor die teorie van die vak in daardie tyd, nl. Gabriel Naudé en Leibnitz." Naudé was die bibliotekaris van kardinaal Mazarin in Frankryk<ref name="Tyrrel-Glynn" /> Immelman sien albei geleerdes se hoofgedagtes in die testament beliggaam. Daaruit maak hy die afleiding dat Von Dessin nie bloot 'n boekeversamelaar vir die vreugde was nie, maar ook die inhoud (veral ten opsigte van die biblioteekwese) goed onder die knie gehad het.<ref name="Immelman.1968.17" /> Dan voeg hy by: <ref name="Immelman1968.18" /> {{cquote| Sonder twyfel kan gesê word dat hy sy tyd ver vooruit was, des te meer wanneer in ag geneem word dat vrye openbare biblioteke, uit stadsbelastings bekostig, eers ongeveer 1850 algemeen geword het in Brittanje en die V.S.A. Selfs openbare biblioteke vanweë skenkings was in die middel van die 18de eeu maar dun gesaai; Chetham's Library in Manchester en die openbare biblioteek in Norwich was bv. twee van die weiniges in Engeland. }} In dieselfde artikel laat Immelman darem ook duidelik blyk dat die boekeversameling uit werke bestaan van 'n opgevoede man uit die middel van die 18de eeu – soos dit 'n soort Hollandse patrisiër uit die gegoede burgerstand van Nederland, of uit die laer adel in Duitsland betaam. Dit was geleerde werke, nie gewilde leesstof van die massamenigte nie, omdat laasgenoemde opvatting eers teen die 19de eeu sal inslag vind.<ref name="Immelman.1968.27">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 27</ref> '''P.C. Coetzee''' benadruk in '''1968''' juis hierdie puntjie. Dit mag miskien "verleidelik" wees om Von Dessin as iemand te sien wat in 1761 in Suid-Afrika "reeds 'n kosteloos-toeganklike sosiale biblioteek wou stig", maar hy glo egter nie dit is die geval nie:<ref name="Coetzee1968.410">Coetzee, P.C. 1968. Die Afrikaner en die Biblioteek. In: Pienaar, P. de V. (red.). ''Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner''. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Bpk. p. 410</ref> {{cquote| Maar hy [Von Dessin] was nie sy tyd vooruit nie en het soos ander biblioteekstigters van die sewentiende en agtiende eeue net 'n publiek van relatief geleerde dilettante in gedagte, mense soos hy self was wat dan in die biblioteek "eenyder in zijne bisondere wetenschap zal kunnen werden gedient". Dit is dan ook paslik dat die Dessynse biblioteek deel geword het van 'n nasionale biblioteek waar dit vandag nog gebruik kan word deur mense na Von Dessin se hart. }} Coetzee glo dit is liewer Lord [[Charles Somerset]] wat hierdie eer te beurt val. Te midde van die verengelsing aan die Kaap, en die tiran wat hy deur Pringle en Fairbairn geteken is, was Somerset "in werklikheid […] 'n versiende en idealistiese administrateur." Hy het hartgrondig daarin geglo dat ander volke daarby sou baat om Engels te word. Die Kaapse kolonie moes Engels leer omdat die Engels in sy oë die sleutel was tot die skatkis vol intellektuele rykdom, wat oor negentig geslagte van dwarsoor die wêreld (van alle volke) opgegaar is. Heel gepas by hierdie kultuurpolitiek het hy 'n vrye skool en vrye biblioteekdiens beoog. Nie eens Engeland en Amerika kon sover dink nie; die biblioteekwêreld in daardie twee lande het hierdie gedagtegang maar eers na 1850 gedeeltelik aanvaar. Somerset het in 1818 bepaal dat 'n gedeelte van die belasting op wyn gebruik sou word om hierdie openbare biblioteekwese te befonds, soos hy in 1818 aangekondig het. Maar teen 1820 was hierdie biblioteek sonder fondse, dit is oorhandig aan 'n komitee wat dit soos 'n koöperatiewe sosiale biblioteek bestuur het. Met ander woorde, daar was inskrywingsgeld ter sprake. Die Britse setlaars was aan hierdie tipe biblioteke in hul moederland ook gewoond en het dit as sodanig ook in Suid-Afrika gebruik.<ref>Coetzee, P.C. 1968. Die Afrikaner en die Biblioteek. In: Pienaar, P. de V. (red.). ''Kultuurgeskiedenis van die Afrikaner''. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Bpk. p. 410-411</ref> Maar volgens '''Susan J. Mullen''' handel dit juis nie oor 'n uitgelese groepie (in haar woorde: "privileged few") nie, maar vir iedereen ("ten nutte van 't algemeen") wat in die 18de eeu nog ongehoord was. Juis omdat hy soveel boeke versamel het (en in sy testament die wens uitspreek dat die versameling moet uitbrei met die 1000 riksdaalders (omtrent R360 in 1976)) in 'n tydperk toe daar nog geen drukpers was nie (en maar eers in 1784 in die Kaap aangekom het), maar ook geen boekwinkel of uitgewers nie, dui dit eerder op Von Dessin se versiendheid. Dit is juis vir Mullen bejammerenswaardig dat die algemene publiek in die jaar van haar artikel ('''1976''') salig onbewus is van die kultuurskat in hul midde, en dat dit vernaamlik akademici is wat hierdie korpus om navorsingsdoeleindes benut.<ref>Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):82-83</ref> === Onmiddellike nalatenskap === Meer as 40 jaar ná Von Dessin se dood het hierdie (verouderde) stel boeke, en dus die eerste openbare biblioteek, so te sê geen invloed op die Kaapse samelewing uitgeoefen nie. Die boeke is sonder veel geesdrif ontvang. Aanvanklik het die Kerkraad ook sy verpligtinge nagekom, maar op 13 Oktober 1761 is 'n versoek aan die Politieke Raad gerig om hulle geldelik te steun met die oprigting van die gebou om die boeke te huisves. Die versoek is toegestaan, en die boumateriaal sou teen kosprys verskaf word. Die bouplanne sleep egter, en in Junie 1762 het die Kerkraad voorgestel om 'n kostershuis op 'n openbare veiling te verkoop en die grond waarop dit staan as biblioteekgebou in te rig.<ref name="vanwyk1961" /> Toe die biblioteek geopen het, wys die kerkraad op 6 Augustus 1764 vir die predikant Johannes Fredericus Bode aan as die bibliotekaris.<ref name="vanwyk1961" /> Die biblioteek is eenmaal per week oop, op 'n Woensdagmiddag elke week tussen 13:00 tot 16:00, en die boeke kan uitgeneem word en vir 'n maand lank tuis gelees word, of drie maande lank vir diegene wat buitekant Kaapstad bly. Ongelukkig het die nuutjie gou genoeg oorgewaai.<ref name="Mortiz.1935" /><ref name="Delmas.2010" /><ref name="Bax1970.7" /> Later was die biblioteek slegs oop op aanvraag,<ref name="Bax1970.7" /> blykbaar weens die min belangstelling.<ref name="vanwyk1961" /> Johan Splinter Stavorinus maak in sy ''Reize van Zeeland over de Kaap de Goede Hoop naar Batavia, Bantam, Bengalen, enz.'' (1793) melding van die biblioteek (in sy reistog, vanaf '''1768''' tot omstreeks '''1771''', na Batavia en terug), maar hy is nie veel ingenome daarmee nie: {{cquote| Niet ver van de Kerk, staat een gebouw, dat met den grootschen naam van ''Bibliotheca Publica'' pronkt. Hier vindt men eene langwerpige zaal, waarin weinige, en nog minder goede boeken gevonden worden, komende daarin volmaakt overeen met de Boekerij op ''Batavia'', die ook denzelven verheven naam draagt. De Koster van de Kerk is te gelijk ''Bibliothecarius''. }} Sir '''John Barrow''' skryf in '''1806''' in sy [https://books.google.co.za/books?id=nb8NAAAAQAAJ&pg=PA98&lpg=PA98&dq=%22There+is+neither+a+bookseller%27s+shop+in+the+whole+town,+nor+a+book+society%22&source=bl&ots=sjI1USAmfF&sig=ACfU3U0QUMXcGqTCvXjjGdlxmpzEgjhaGA&hl=de&sa=X&ved=2ahUKEwiSyabY_ofxAhUXgFwKHeIZCi0Q6AEwAHoECAUQAw#v=onepage&q=%22There%20is%20neither%20a%20bookseller's%20shop%20in%20the%20whole%20town%2C%20nor%20a%20book%20society%22&f=false ''Travels into the Interior of Southern Africa'', boekdeel II], in Kaapstad is daar geen sprake van 'n boekwinkel of boekklub nie, selfs die ''Concordia'' het ten gronde gegaan omrede die lede meer van drink, rook en speletjies gehou het. Die kerk bestuur wel 'n biblioteek, met boeke wat deur 'n individu vir die openbare gebruik bemaak is, maar dit word selde deur die publiek of individue besoek. Hierdie versameling spog egter met 'n paar uitstekende boeke, veral skaars of waardevolle eksemplare sover dit die Klassieke, reisigersjoernale, algemene geskiedenis, woordeboeke, of die kerkgeskiedenis aangaan. Barrow het dit veral teen diegene wat geleerdheid in Europa ontvang het, maar 'n traak-my-nie-agtigheid ontwikkel het in 'n kolonie waar hierdie opvoeding nie juis hoog aangeslaan word nie. Die 32-jarige luitenant '''Wasili Golownin''' en sy skeepslui kon tussen vroeg-Mei '''1808''' en 31 Mei '''1809''' nie die Kaap verlaat nie, omrede Rusland, deur Napoleon se toedoen, nou tot vyand van Brittanje verklaar is. Hulle is egter nie gevange geneem nie, omdat Golownin genoegsame dokumentasie en verlof vooraf kon toon om aan te meer, totaal onwetend van die oorlog was (want anders sou hy die Kaapse hawe tog vermy het), en Rusland en Engeland in geen volskaalse oorlog gewikkel was nie. Die Goewerment aan die Kaap het ook nie veel geweet hoe om die situasie te hanteer nie; voedsel is nie deur regering verskaf nie, maar onder meer deur die bakker (Sertyn) en slagter (De Wet, óf De Wit) verskaf; en antwoord van Londen het uitgebly. Ná 'n jaar en vyf-en-twintig dae sonder antwoord het Golownin in die stilligheid een aand die seile van die ''Diana'' laat span en sonder verlof of gewetenswroeging die Kaap verlaat. Geen poging van die owerheidsweë kon hul langer stuit nie. Hul bereik die oopsee en hul vryheid uiteindelik om tienuur. Alle skuld sal vereffen word deur die opveiling van die skip se agtergelate chronometer, is aan die bakker per nagelate brief gesê.<ref>Gorelik, B (ed.). 2015. Vasily Golovnin, 1808-09. In: ''An Entirely Different World: Russian Visitors to the Cape, 1797–1870.'' Kaapstad: Van Riebeeckvereniging. pp. 15-26</ref> Om sy tyd egter ondertussen in Kaapstad te verwyl het Golownin en kamerade ook die biblioteek besoek. In sy ledige uurtjies (waarvan hy en die bemanning meer as 'n jaar lank oorgenoeg van had!) het hy byna alle leesstof verslind wat oor die Kaap geskryf is. Maar in sy mémoires skryf Golownin die biblioteek is nie veel om oor huis toe te skryf nie, al moet mens in gedagte hou die stad is 'n verafgeleë beskawingspunt. Die gebou langs die kerk is nogal aansienlik groot, maar die versameling is klein en bestaan meestal net uit boeke in Nederlands, Frans, Duits en Latyn en miskien 'n paar rariteite wat amusant is (waaronder ook die vermelding van die toevoegings uit die Stille Suidsee). Hoewel énige inwoner na hartelus énige boeke by die biblioteek kon gaan uitneem, ontdek Golownin in die paar blaaie van die reusagtige uitleenregister op die tafel slegs 'n skamele 87 boeke is tussen 1789 tot 1808 (of, in die afgelope 19 jaar) deur die Kaapse publiek uitgeneem.<ref>Gorelik, B (ed.). 2015. Vasily Golovnin, 1808-09. In: ''An Entirely Different World: Russian Visitors to the Cape, 1797–1870.'' Kaapstad: Van Riebeeckvereniging. pp. 27-28</ref><ref>[https://play.google.com/books/reader?id=LPSNBQAAQBAJ&hl=de&pg=GBS.PT20 Путешествие на шлюпе «Диана» из Кронштадта в Камчатку в 1807–1809 гг]</ref><ref>[https://play.google.com/books/reader?id=_rhHDwAAQBAJ&hl=de&pg=GBS.PT181.w.0.1.124 Путешествие на шлюпе «Диана» из Кронштадта в Камчатку в 1807–1809 гг]</ref> Die belaglikste verskynsel wat hom voorgedoen het was die sortering van die boeke. Die boeke is nie volgens onderwerp, outeur of taal gepak nie, maar volgens boekhoogte. Die hoogste boeke is heel aan die regterflank gepak, en die kortste boeke heel links. En boonop word hierdie groottes, op hierdie oop rakke, aangedui deur "Quarto", "Folio", ens., terwyl enige leser met oë in sy kop die boeke se groottes kon skat.<ref>Gorelik, B (ed.). 2015. Vasily Golovnin, 1808-09. In: ''An Entirely Different World: Russian Visitors to the Cape, 1797–1870.'' Kaapstad: Van Riebeeckvereniging. pp. 27-28</ref> Maar sekerlik die skerpste reaksie was die reisbeskrywing in '''1822''' van [[William Wilberforce Bird]] (''State of The Cape of Good Hope in 1822''), 60 jaar ná Von Dessin se dood. Die versameling het wel aansienlik uitgebrei, maar tog is daar iets mis:<ref name="Bird1822.152">[https://archive.org/details/statecapegoodho00colegoog/page/n176/mode/2up?q=dessin Bird, W.W. 1823. ''State of The Cape of Good Hope in 1822'' London: John Murray.]</ref> {{cquote| The library already boasts possession of the best ancient, and most recent modern publications, in religion, in the classics, in history, poetry, geography, chemistry and political oeconomy; a most ample collection of essays, of voyages and travels; and dictionaries of all ages and languages. The thing that appears to be chiefly wanting, which Mr. Dessin could not bequeth, is a collection of readers; for reading is not an African passion. }} === Die afskrif van die dagboek van Adam Tas === Joachim von Dessin het 'n paar boeke uit die versameling van [[Adam Tas]] bekom, moontlik deur sy vrou (deur die verbintenis van haar stiefvader Kinas). Of deur Adam Hendrik Mulder (wat 'n aantal van hierdie boeke by die afsterwe van Tas verkry het), 'n "vooraanstaande Lutheraan wat die Lutherse versoekskrif van 1742 aan Here XVII onderteken het", en op sy beurt die broer was van die eggenote van J. T. Rhenius, wat weer aangetroude familie was van Von Dessin se vrou. Dan het Von Dessin ook by die veiling van ds. Henri Beck se besittings in 1755 'n "twintigtal" boeke verkry.<ref>Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968''. Kaapstad: A.A. Balkema. pp. 26, 31</ref> Hoe dit ook al sy, Von Dessin het Adam Tas se dagboek met die hand oorgeskryf.<ref name="Spohr.1968.158" /><ref name="Mullen.1976.83">Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):83</ref> Die ''Gehouden Dagregister van den Landbouwer Adam Tas'', toon onder meer hoe die boere al hoe meer ontevrede onder die bestel van [[Willem Adriaan van der Stel]] raak. Hierdie manuskrip is in 1911 deur die toenmalige bibliotekaris A. C. G. Lloyd ontdek. Die manuskrip is daarna deur L. Fouché versorg, A.C. Paterson het die teks vertaal, en die boek is in 1914 in Londen deur Longmans uitgegee getiteld: ''Het dagboek van Adam Tas''/''The diary of Adam Tas (1705–1706)''.<ref>[https://www.dbnl.org/tekst/tas_003dagb02_01/tas_003dagb02_01_0001.php Tweede uitgawe. In: ''Dagboek van Adam Tas''. 1970-uitgawe. Kaapstad: Van Riebeeck-Vereniging]</ref> [[J. du P. Scholtz]] skryf in ''Die Burger'' van 29 September 1966 dat sonder hierdie ontdekking en die gevolglike publikasie daarvan sou die stigting van die Van Riebeeck Vereniging in 1918 (tans ''Historical Publications of Southern Africa'', of ''HiPSA'') nooit plaasgevind het nie.<ref>Tyrrell-Glynn, W.H.P.A. 1968. Die Handskrifte-afdeling: Manuskripmateriaal van Suid-Afrikaanse belang in die Biblioteek. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968''. Kaapstad: A.A. Balkema. p. 85-86</ref> Die oorspronklike manuskrip wat deur Adam Tas self geskryf is, het verlore gegaan,<ref>[https://www.dbnl.org/tekst/tas_003dagb02_01/tas_003dagb02_01_0001.php Tweede uitgawe. In: ''Dagboek van Adam Tas''. 1970-uitgawe. Kaapstad: Van Riebeeck-Vereniging]</ref> en danksy Von Dessin se afskrif kon een van die belangrikste tydperke in die Suid-Afrikaanse geskiedenis behoue bly.<ref name="Spohr.1968.158">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter Darmstadt: Turris-Verlag. S. 158</ref> Dit word selfs as die waardevolste stuk in die ganse boekery beskou.<ref name="vanwyk1961" /> == Persoonlikheid == === Een van die 'verstandigste' manne aan die Kaap === Buiten die "burgersin" en "grootmoedigheid" wat Von Dessin in sy bemaking uitstraal, word sy geaardheid deur Tyrrell-Glynn so verwoord:<ref name="Tyrrel-Glynn" /> {{cquote| Hierdie ontwikkelde, verfynde man het in private sowel as openbare aangeleenthede steeds nougeset gehandel en in sy persoon 'n vlytige aard met 'n weetgierige verstand verenig. Sy lewendige houding, stille sin vir humor en sy voorliefde vir geselskap maak hom oral gewild. Terwyl hy steeds sy Duitse erfenis in ere hou, aanvaar hy nogtans sy [tweede] vaderland en word hy mettertyd, wat godsdiens, taal en leefwyse betref, heeltemal Kaaps-Hollands. }} Von Dessin tel onder die drie "verstandigste", "belangrikste" en gekultiveerde manne aan die Kaap,<ref name="Tyrrel-Glynn" /><ref name="Mullen.1976.79.80" /> volgens die Franse sterrekundige [[Nicolas-Louis de Lacaille]], se ''Journal Historique'' (1763, nadat hy aan die Kaap vertoef het tussen 1751 tot 1753). Sy presiese woorde lui op 20 November 1751:<ref>[https://repository.up.ac.za/bitstream/handle/2263/12674/005_p150-199.pdf?sequence=5&isAllowed=y De Lacaille, N.L. 1763. ''Journal historique du voyage fait au Cap de Bonne-Espérance''. Paris: Chez Guillyn. pp. 156-157]</ref> {| class="wikitable" ! scope="col" style="width: 300px;" | Oorspronklike Frans ! scope="col" style="width: 300px;" | Afrikaans |- | M. Grevenbrock, Secrétaire du Conseil de Justice au Cap dans le commencement de ce siécle, homme extraordinaire, avoit fait quelques recherches sur les moeurs & coutumes des Hottentots: après sa mort ses papiers furent remis à Kolbe, qui les compila sans discernement & sans jugement, à ce que disent unanimement les gens d'ici les plus sensés, & nommément M. le Gouverneur, M. Grand-Pré & M. Dessin. || Meneer Grevenbroeck, die Sekretaris van die Raad van Justisie aan die Kaap teen die aanvang van hierdie eeu, 'n besonderse man, het 'n bietjie navorsing gedoen oor die sedes en gebruike (gewoontes) onder die Khoi: ná sy dood is sy papiere (aantekeninge) aan Kolbe gegee, wat hulle sonder onderskeid en sonder oordeel saamgestel het, teenoor wat soos een man uitgespreek is deur die verstandigste manne van hier rond, met name meneer die Goewerneur, meneer Grand-Pré en meneer Dessin. |} "Monsieur le Gouverneur" verwys hier na Goewerneur Ryk Tulbagh; "Monsieur Grand-Pré" is Josephus de Grand-Predez, 'n Fransman uit Valencienne, destyds die Sekretaris van die Raad van Justisie, en dan Joachim von Dessin self.<ref name="Coetzee1968.409" /> Dié eer kom hierdie drie here waarskynlik toe, nie alleen omdat elkeen 'n [[honnête homme]] in eie reg was nie, maar bowenal omdat hulle feitlik van die min mense aan die Kaap was wat met die besoeker [[Frans]] kon praat. Die meeste koloniste kon nie Frans praat nie en De Lacaille het geen Nederlands geken nie.<ref name="Immelman1968.22" /> De Lacaille het ook in Von Dessin se biblioteek 'n renosterhoring ("la corne d'un Rhinoceros") van nader bekyk, soos gedagteken op 6 Desember 1751. Volgens Mentzel was Von Dessin nogal daartoe geneig om sekere sake of verhale bietjie (erg) aan te dik vir die onwetende Franse besoekers (wat veronderstel is om alles net so huid en haar in te sluk). Sommer vir die grap, of om die siel van die hooggeleerdes uit te trek. En tog het De Lacaille niks kwaad daarvan gedink of hom van stryk laat bring nie.<ref name="Spohr.1968.155" /><ref name="Wendland1965.65" /><ref name="Mentzel1785">[https://play.google.com/books/reader?id=AroBAAAAYAAJ&pg=GBS.PR58&hl=de Mentzel, O.F. Vollständige und zuverlässige geographische und topographische Beschreibung des berühmten und in aller Betrachtung merkwürdigen Afrikanischen Vorgebirges der Guten Hofnung Glogau: Christian Friedrich Günther, S. 63]</ref> === Geloof === Von Dessin was 'n Lutheraan gedoop, maar in die Kaap was hy lidmaat van die Nederduits Gereformeerde Kerk (soos die meeste maar). Dit was so te sê onvermydelik, want hoewel die staat Nederland volle godsdiens- en gedagtevryheid vir sy vlugtelinge, reisigers en burgers gewaarborg het, was dit in die Kaap onder die V.O.C., die maatskappy, anders gesteld.<ref name="Spohr.1968.151" /> Jy kon nié in die amptenary van die V.O.C. (vergelyk Indonesië<ref>Koch, K.E. 1970. ''The Revival in Indonesia''. Berghausen: Evangelization Publishers. p. 14: The foundation of the Protestant Church in the Dutch East Indies is regarded today with mixed feelings by the believers there. The pastors were state officials receiving their pay from the government. It was similar to the time of Contantine the Great – anyone who wanted to get on in life became a Christian in order to achieve his goal. Thus, a Christian church came into being in Indonesia which had basically freed itself neither from the heathern nor from the Hindu traditions.</ref> en Timor<ref>Koch, K.E. 1970. ''The Revival in Indonesia''. Berghausen: Evangelization Publishers. p. 121: The spiritual state of the churches was almost catastrophic. This was due to a large extent to the way the Dutch had formerly administered the colony. Every minister in the church had at the same time been a colonial official. For this reason, anyone who had wanted to obtain something from the government had been obliged to belong to the church as well. Timor, therefore, had never been evangelized, only Christianized. The former atheistic beliefs, the magic and sorcery, the promiscuity and alcoholism, all continued to prosper together.</ref>) dien as jy nie Christen was nie; al was jy ook net in naam Christen. Die vraag moet dan ook geopper word of lidmaatskap tot die Kaapse Kerk nie dalk verdere bevordering (en die bevestiging van die huwelik ter plaatse) sou begunstig het en daarom terselfdertyd 'n strategiese skuif was nie. Die Lutherane het veertig jaar lank 'n stryd gevoer om hul eie kerke op te rig in die Kaap. Von Dessin was onder die ywerige ondertekenaars (daar was 69) van die petisie/versoekskrif in die jaar 1742.<ref name="Spohr.1968.151" /> Daar was blykbaar die vrees vir huismoles van die owerheid se kant af, want hierdie ongewenste pluralisme sou tot "doodelijke oneenigheeden" in huisgesinne lei, soos die besluit op 19 Junie 1742 duidelik stel. Daar was ook die vrees dat die kindertjies en die nageslagte uit hierdie huwelike (Lutheraans/Gereformeerd) weggerokkel sal word uit die Kaapse Kerk. Die antwoord van owerheidsweë is dus, as mens die volgende lange ommehaal van woorde moet opsom, 'n besliste, onomwonde, ononderhandelbare, eenparige en volstrekte 'néé':<ref name="Spohr.1968.151" /><ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23269 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa C. 120, pp. 192-210. |access-date=24 Augustus 2021 |archive-date=24 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210824124200/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=23269 |url-status=dead }}</ref> {{cquote| Waarover met aandagt geraadpleegt en daarneevens in aanmerkinge genoomen weesende dat soo wanneer de lutheraanen ter deeser plaatse gestabileert, dewelke alle op een stuk of thien na, soo het niet nog minder is, sijn getrouwt met gereformeerde vrouwen, eens wierden begunstigt met eenen leerraar van haare religie die de vrijheijd soude hebben om alhier in het openbaar te prediken en de sacramenten na haare wijse te bedienen en uijt te deelen, sij lutheraanen als dan in steede van hunne kinderen, gelijk het tot nu toe is geschied, in de gereformeerde kerk van deese plaatse te laaten doopen en vervolgens op te brengen in de aldaar geleert wordende religie, daar en teegens de kinderen dewelke hun in het vervolg souden worden gebooren, sonder dat de gereformeerde moeders derselve, hoe hard 't voor haar mogt weesen, sulx ooijt souden kunnen beletten, niet alleen daarvan souden afhouden en in hunnen godsdienst doen opbrengen, maar ook, dat nog meer is, wel soo ver souden gaan van de geene hunner kinderen dewelke bereijts in de gereformeerde religie sijn opgebragt, daarvan tot de Luijtersche over te brengen, gelijk men hiervan bereijts ter deeser plaatse exempelen heeft, 't welk dan in der tijd niet als seer groote verbitteringen en doodelijke oneenigheeden soude kunnen veroorsaaken in sodanige huijsgesinde; is dan soo hierom als ter saake dat de meergem. lutheraanen, of om eijgentlijker te spreeken, de hier boven gementioneerde principale hoofden derselver te minsten wel soo lang souden hebben behooren te wagten totdat het de Heeren Majores soude hebben behaagd sig nader te declareeren op dat geen 't welk van hier aan deselve bij onse onderdanige letteren van den 14 Julij d' an. passo. is berigt in opsigte van het getal der hier bevonden wordende persoonen dewelke de meergem. Augsburgsse Confessie syn toegedaan, sonder inmiddels een saak van die natuur dus voorbaarig te entameeren, gelijk ook om de rust en vreede in deese landen te onderhouden, met eenparigheijd van stemmen goedgedagt dat dit hier gedaan wordende versoek van de hand sal worden geweesen; }} Von Dessin sou in sy tyd nie hierdie godsdiensvryheid ervaar nie – dit geskied eers in 1779,<ref>{{Cite web |url=http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=24426 |title=Resolutions of the Council of Policy of Cape of Good Hope Cape Town Archives Repository, South Africa C. 157, pp. 77-99. |access-date=24 Augustus 2021 |archive-date=24 Augustus 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210824123348/http://databases.tanap.net/cgh/main.cfm?artikelid=24426 |url-status=dead }}</ref> 18 jaar ná sy dood,<ref name="Spohr.1968.151" /> of 7 jaar voor sy graf geopen mag word. Dit is juis om hierdie rede dat sy hele versameling aan die Kaapse Kerk bemaak is, "as een van die weinige selfvernuwende liggame", soos Immelman hierbo dit stel. Tot dan moes die Lutherane maar tevrede wees met kerkhou in die privaathuise van die Kaapse burgers; by geleentheid sou predikante van Deense en Sweedse skepe wat in die Kaap aangekom het hier in die huiskerke hul kerkdienste hou.<ref name="Spohr.1968.151">Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter'' Darmstadt: Turris-Verlag. S. 151</ref> === Taalvaardigheid === Benewens die Frans en Latyn wat hy op gimnasium bemeester het, het sy Platduitse moedertaal hom bes moontlik gehelp om Nederlands baas te raak.<ref name="Immelman1968.20" /> Immelman vermoed Von Dessin kon dus Frans (soos De Lacaille getuig) en Duits vlot praat, hoewel hy met verloop van jare blykbaar meer tuis in Nederlands begin voel het. Te oordeel aan sy boekery, dat hy in die boeke dikwels aantekeninge gemaak het, maar bowenal in sy boeke gelees, geblaai en goed bekend was met die inhoud, voer hy aan Von Dessin kon ten minste Latyn, Grieks, Hebreeus, Engels, Italiaans en Spaans gelees het.<ref name="Immelman1968.24">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 24</ref> Hy korrespondeer veral met Holland, en hier was die dienstaal natuurlik Hollands. Omdat hy daagliks so baie met Kaaps-Hollands te doene gekry het in sy amp, maar hierdie taal ook in die daaglikse handel en wandel gebruik het (en boonop 'n vrou trou wat Kaaps-Hollands praat), het sy Duitsgeskrewe briewe dikwels 'n Hollandse kleurtjie gekry. In sy briewe in Hollands slaan weer 'n paar Germanismes deur.<ref>Spohr, O. 1968. Vater der kapländischen Büchereien: Joachim Nikolaus von Dessin. In: Schleucher, K. (Red.). ''Deutsche unter anderen Völkern: Pioniere und Außenseiter'' Darmstadt: Turris-Verlag. S. 152</ref> Die meeste van sy briewe wat bewaar gebly het, maar ook sy ''Brieven Boek'' (1733–1744, wat veral lig werp op transaksies)<ref name="Bostoen.1996." /> en ''Memoriaal'' (1754–1757, wat 'n kykie gee in die huishoudelike lewe aan die Kaap),<ref name="Bostoen.1996." /><ref name="Immelman1968.15">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 15</ref> is dan ook byna uitsluitlik in Nederlands geskryf, insluitend die brief gedateer 25 Julie 1736, gerig aan die predikant Joachim Ernst Müller, te Plön, van die Duitse Sleeswyk-Holstein, waarin hy skryf dat hy graag briewe ontvang: "in deese afgeleegene uijthoek der aarde, ofte ongetwijffelt van africa, waarinne ik door de wonderbaare voeringe des almoogende gelijd, en naar desselfs goedertierenthijd in 't tijdelijke vernoegelijk geseegent ben."<ref name="Bax1970.8">[https://web.archive.org/web/20210814202233/https://knaw.versie1.online/DL/publications/PU00010214.pdf Bax, D. 1970. ''Zuid-Afrika's eerste openbare verzameling op het gebied van kunst en etnologie 1764–1821''. Amsterdam:North-Holland Publishing Company, p. 8]</ref> Hy het selfs briewe in Nederlands geskryf aan die twee grawe Von Rantzow, wat 'n ruk lank in die Kaap was, en boonop Duitsers was met dieselfde rang as syne.<ref name="Immelman1968.20" /> In sy boekeversameling is daar woordeboeke vir Latyn, Grieks en Hebreeus; grammatikaboeke ("spraakkunste") vir Italiaans, Frans en Duits; 'n Engelse, Portugese asook 'n Litous-Duitse woordeboek en Frans-Spaanse woordelys (Parys, 1621). Die volledige stel werke van [[Descartes]] is in Latyn beskikbaar,<ref name="Delmas.2010" /> so ook Leibnitz se ''Principia philosophiae'' van 1728, terwyl [[Thomas Hobbes]] in Frans en Nederlands beskikbaar is; [[Erasmus]] en [[John Milton]] se Latynse uitgawes is eweneens aanwesig.<ref name="Immelman1968.30">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 30</ref> Onder die Klassieke werke uit die oudheid tel [[Aristoteles]], [[Tacitus]], Scipio, Titus Livius, [[Cicero]] en Seneca. Al hierdie werke is volledig in Latyn.<ref name="Delmas.2010" /> Meer as die helfte van die boeke is in Nederlands geskryf;<ref name="Delmas.2010" /> trouens, die meeste boeke in sy biblioteek is in Nederland gedruk.<ref name="Bax1970.8" /> Latyn (veral deur die teologiese werke) is die sterkste mededinger op die boekrak, met hier en daar 'n paar boeke in Frans en Duits. Die boeke in Spaans en Engels kon mens op jou een hand tel.<ref name="Delmas.2010" /> Die meeste aantekeninge en opmerkings wat Von Dessin gemaak het in sy boeke was ook in Nederlands. Die opmerkings het gehandel oor die inhoud van die boek, met vermelding van bronne, of om 'n skrywer se standpunte of redenering te weerlê.<ref name="Immelman1968.34">Immelman, R.F.M. 1968 (1961). Joachim von Dessin: Die Man en sy Boekery. In: Pama, C. (red.). ''Die Suid-Afrikaanse Biblioteek: Sy geskiedenis, versamelinge en bibliotekarisse 1818–1968.'' Kaapstad: A.A. Balkema. p. 34</ref> In daardie jare was dit niks ongewoons nie; vergelyk [[Voltaire]] se giftige kommentaar in [[Jean-Jacques Rousseau]] se boeke in dieselfde eeu.<ref>[http://expositions.nlr.ru/eng/ex_rare/Voltaire_Rousseau/neravenstvo.php NLR: Voltaire and Rousseau: Irreconcilable Contradiction?]</ref> In 'n boek van Savonarola, getiteld ''Meditationes in Psalmos'', wat in Leiden in 1633 gepubliseer is, staan daar vier bladsye vol aantekeninge in Von Dessin se handskrif oor die lewe van Savonarola, naas sy eie handtekening en lyfspreuk.<ref name="Immelman1968.34" /> Van hierdie aantekeninge is egter ook in Frans, Latyn en een selfs in Spaans. Maar Immelman kon nie 'n enkele aantekening in Duits opspoor nie.<ref name="Immelman1968.34" /> Van die werke (soos woordeboeke en woordelyste) is moontlik voorheen deur die VOC self laat aankoop vir amptelike gebruik vir die handel in die Ooste, wat later in onbruik geraak en verkoop is, want in Von Dessin se boekery vind mens "Een Boeck geschreven in de Chinasche Taal", maar ook 'n Bybel in Maleisies getiteld ''Biblia Malaica'' (1733), asook ''De Psalter in de Maleysche en Nederlandsche taal'' (1689) en 'n woordeboek van F. Gueynier, ''Vocabulaer, ofte woorden-boeck in't Duytsch ende Maleys'' (1677).<ref name="Delmas.2010">[https://www.academia.edu/4141945/Les_Voyages_de_l%C3%A9crit_Culture_%C3%A9crite_et_expansion_europ%C3%A9enne_%C3%A0_l%C3%A9poque_moderne_essais_sur_la_Compagnie_Hollandaise_des_Indes_Orientales Delmas, A. 2010. La "Bibliothèque du Cap", xvii-xviiie siècles. In: ''Les Voyages de l'écrit. Culture écrite et expansion européenne à l'époque moderne.'' pp. 187-214]</ref> == Nagedagtenis == 'n Enkele paar straatname is na Von Dessin vernoem: * Von Dessinlaan in Witpoortjie, Roodepoort. * Von Dessinstraat in [[Montgomery Park]], Randburg. Twee blou plaatjies is deur die [[Stigting Simon van der Stel]] by die Provinsiale Administrasiegebou, op die hoek van Waalstraat en Koningin Victoriastraat, [[Kaapstad]], aangebring. Die ronde plaatjies lui in Engels (Koningin Victoriastraat) en Afrikaans (Waalstraat) onderskeidelik:<ref>Mullen, S.J. 1976. J.N. von Dessin and the Dessinian Collection. ''Lantern'' (Junie-uitgawe) XXV(4):79,83</ref><ref>[https://www.kraaluitgewers.co.za/18-september-1761-sa-se-eerste-groot-boekversamelaar-in-kaapstad-oorlede/ Luan Schalkwyk. Kraal-uitgewers. 2020. 18 September 1761 – SA se eerste groot boekversamelaar in Kaapstad oorlede.](sien beeld van plaatjie)</ref> {| border=1 cellpadding=4 style="border-collapse: collapse; border: 1px solid black;" |- style="vertical-align:top;text-align:center;" | style="background: blue; color: white;" | J.N. VON<br /> '''DESSIN'''<br /> whose book collection<br /> became by his bequest<br /> the First Public Library<br /> in South Africa<br /> Dwelt on this Site<br /> from 1756 to 1761 | style="background: blue; color: white;" | Hier het van<br /> 1756 tot 1761<br /> '''J.N. Von DESSIN'''<br /> gewoon wie se boekery<br /> deur sy erflating die eerste<br /> Openbare Biblioteek<br /> in Suid-Afrika<br /> geword het |} == Verwysings == {{Verwysings|4}} {{Normdata}} {{Voorbladster}} {{DEFAULTSORT:von Dessin, Joachim}} [[Kategorie:Geboortes in 1704]] [[Kategorie:Sterftes in 1761]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse immigrante uit Duitsland]] 8bageeb758ljqo2ilixrhd8h80gwost 10 386551 2514988 2514521 2022-07-25T14:00:39Z TolBot 141581 [[m:User:TolBot/Task 5|Taak 5]]: dateer COVID-19-pandemiedata op json application/json { "AD": { "cases": 45326, "deaths": 153, "deaths_per_million": 1935.876, "fully_vaccinated": 53456, "name": "Andorra", "percent_fully_vaccinated": 69.11, "percent_vaccinated": 74.83, "population": 79034, "total_vaccinated": 57886, "vaccine_doses": 153383 }, "AE": { "cases": 982969, "deaths": 2332, "deaths_per_million": 249.008, "fully_vaccinated": 9792266, "name": "Verenigde Arabiese Emirate", "percent_fully_vaccinated": 98.01, "percent_vaccinated": 100, "population": 9365144, "total_vaccinated": 9991089, "vaccine_doses": 24922054 }, "AF": { "cases": 184587, "deaths": 7738, "deaths_per_million": 192.97, "fully_vaccinated": 5309804, "name": "Afghanistan", "percent_fully_vaccinated": 13.24, "percent_vaccinated": 14.89, "population": 40099462, "total_vaccinated": 5969406, "vaccine_doses": 6706843 }, "AG": { "cases": 8736, "deaths": 144, "deaths_per_million": 1544.733, "fully_vaccinated": 62031, "name": "Antigua en Barbuda", "percent_fully_vaccinated": 62.83, "percent_vaccinated": 64.92, "population": 93220, "total_vaccinated": 64091, "vaccine_doses": 126122 }, "AI": { "cases": 3543, "deaths": 10, "deaths_per_million": 634.8, "fully_vaccinated": 10273, "name": "Anguilla (eiland)", "percent_fully_vaccinated": 65.21, "percent_vaccinated": 68.79, "population": 15753, "total_vaccinated": 10837, "vaccine_doses": 24060 }, "AL": { "cases": 293917, "deaths": 3517, "deaths_per_million": 1231.999, "fully_vaccinated": 1251391, "name": "Albanië", "percent_fully_vaccinated": 43.84, "percent_vaccinated": 46.54, "population": 2854710, "total_vaccinated": 1328497, "vaccine_doses": 2919443 }, "AM": { "cases": 424400, "deaths": 8629, "deaths_per_million": 3091.752, "fully_vaccinated": 980101, "name": "Armenië", "percent_fully_vaccinated": 33.02, "percent_vaccinated": 38.01, "population": 2790974, "total_vaccinated": 1128072, "vaccine_doses": 2141957 }, "AO": { "cases": 102301, "deaths": 1912, "deaths_per_million": 55.414, "fully_vaccinated": 7393934, "name": "Angola", "percent_fully_vaccinated": 21.43, "percent_vaccinated": 39.15, "population": 34503774, "total_vaccinated": 13507932, "vaccine_doses": 21099865 }, "AQ": { "name": "Antarktika" }, "AR": { "cases": 9507562, "deaths": 129278, "deaths_per_million": 2855.283, "fully_vaccinated": 37650357, "name": "Argentinië", "percent_fully_vaccinated": 83.16, "percent_vaccinated": 90.98, "population": 45276780, "total_vaccinated": 41191628, "vaccine_doses": 107433677 }, "AS": { "name": "Amerikaans-Samoa" }, "AT": { "cases": 4704616, "deaths": 20226, "deaths_per_million": 2266.96, "fully_vaccinated": 6625237, "name": "Oostenryk", "percent_fully_vaccinated": 74.26, "percent_vaccinated": 76.57, "population": 8922082, "total_vaccinated": 6831552, "vaccine_doses": 18418001 }, "AU": { "cases": 9136110, "deaths": 11185, "deaths_per_million": 431.502, "fully_vaccinated": 21718743, "name": "Australië", "percent_fully_vaccinated": 83.79, "percent_vaccinated": 86.36, "population": 25921089, "total_vaccinated": 22385732, "vaccine_doses": 58152934 }, "AW": { "cases": 41787, "deaths": 224, "deaths_per_million": 2102.576, "fully_vaccinated": 83126, "name": "Aruba", "percent_fully_vaccinated": 78.03, "percent_vaccinated": 83.92, "population": 106536, "total_vaccinated": 89409, "vaccine_doses": 172535 }, "AX": { "name": "Åland" }, "AZ": { "cases": 796474, "deaths": 9735, "deaths_per_million": 943.955, "fully_vaccinated": 4857106, "name": "Azerbeidjan", "percent_fully_vaccinated": 47.1, "percent_vaccinated": 52.02, "population": 10312992, "total_vaccinated": 5364362, "vaccine_doses": 13805231 }, "BA": { "cases": 382861, "deaths": 15828, "deaths_per_million": 4838.972, "fully_vaccinated": 846080, "name": "Bosnië en Herzegowina", "percent_fully_vaccinated": 25.93, "percent_vaccinated": 28.91, "population": 3270943, "total_vaccinated": 943394, "vaccine_doses": 1924950 }, "BB": { "cases": 89887, "deaths": 484, "deaths_per_million": 1721.195, "fully_vaccinated": 153905, "name": "Barbados", "percent_fully_vaccinated": 54.73, "percent_vaccinated": 57.93, "population": 281200, "total_vaccinated": 162891, "vaccine_doses": 316796 }, "BD": { "cases": 2001775, "deaths": 29266, "deaths_per_million": 172.807, "fully_vaccinated": 120297369, "name": "Bangladesj", "percent_fully_vaccinated": 71.03, "percent_vaccinated": 76.76, "population": 169356251, "total_vaccinated": 130000824, "vaccine_doses": 288586019 }, "BE": { "cases": 4381331, "deaths": 32118, "deaths_per_million": 2766.07, "fully_vaccinated": 9153623, "name": "België", "percent_fully_vaccinated": 78.83, "percent_vaccinated": 79.67, "population": 11611420, "total_vaccinated": 9250646, "vaccine_doses": 25710914 }, "BF": { "cases": 21128, "deaths": 387, "deaths_per_million": 17.511, "fully_vaccinated": 1640349, "name": "Burkina Faso", "percent_fully_vaccinated": 7.42, "percent_vaccinated": 11.55, "population": 22100683, "total_vaccinated": 2551596, "vaccine_doses": 3134621 }, "BG": { "cases": 1195372, "deaths": 37330, "deaths_per_million": 5421.248, "fully_vaccinated": 2063819, "name": "Bulgarye", "percent_fully_vaccinated": 29.97, "percent_vaccinated": 30.4, "population": 6885868, "total_vaccinated": 2093417, "vaccine_doses": 4457789 }, "BH": { "cases": 655649, "deaths": 1506, "deaths_per_million": 1029.205, "fully_vaccinated": 1224069, "name": "Bahrein", "percent_fully_vaccinated": 83.65, "percent_vaccinated": 84.68, "population": 1463265, "total_vaccinated": 1239164, "vaccine_doses": 3459641 }, "BI": { "cases": 43850, "deaths": 38, "deaths_per_million": 3.028, "fully_vaccinated": 15862, "name": "Burundi", "percent_fully_vaccinated": 0.13, "percent_vaccinated": 0.13, "population": 12551213, "total_vaccinated": 16444, "vaccine_doses": 18307 }, "BJ": { "cases": 27271, "deaths": 163, "deaths_per_million": 12.541, "fully_vaccinated": 2690085, "name": "Benin", "percent_fully_vaccinated": 20.7, "percent_vaccinated": 24.42, "population": 12996895, "total_vaccinated": 3174135, "vaccine_doses": 3681560 }, "BL": { "name": "Sint Bartholomeus" }, "BM": { "cases": 16988, "deaths": 142, "deaths_per_million": 2212.355, "fully_vaccinated": 47657, "name": "Bermuda", "percent_fully_vaccinated": 74.25, "percent_vaccinated": 75.65, "population": 64185, "total_vaccinated": 48554, "vaccine_doses": 132042 }, "BN": { "cases": 195113, "deaths": 225, "deaths_per_million": 505.195, "fully_vaccinated": 426764, "name": "Broenei", "percent_fully_vaccinated": 96.66, "percent_vaccinated": 100.63, "population": 445373, "total_vaccinated": 444293, "vaccine_doses": 1173118 }, "BO": { "cases": 1003400, "deaths": 22021, "deaths_per_million": 1823.01, "fully_vaccinated": 6049560, "name": "Bolivië", "percent_fully_vaccinated": 50.08, "percent_vaccinated": 60.17, "population": 12079472, "total_vaccinated": 7267925, "vaccine_doses": 14148918 }, "BQ": { "cases": 10738, "deaths": 37, "deaths_per_million": 1385.456, "fully_vaccinated": 16736, "name": "Karibiese Nederland", "percent_fully_vaccinated": 63.29, "percent_vaccinated": 72.26, "population": 26706, "total_vaccinated": 19109, "vaccine_doses": 35845 }, "BR": { "cases": 33591356, "deaths": 676964, "deaths_per_million": 3158.568, "fully_vaccinated": 170168354, "name": "Brasilië", "percent_fully_vaccinated": 79.4, "percent_vaccinated": 86.41, "population": 214326223, "total_vaccinated": 185208286, "vaccine_doses": 465319009 }, "BS": { "cases": 36568, "deaths": 822, "deaths_per_million": 2015.17, "fully_vaccinated": 159548, "name": "Bahamas", "percent_fully_vaccinated": 39.11, "percent_vaccinated": 40.81, "population": 407906, "total_vaccinated": 166471, "vaccine_doses": 346253 }, "BT": { "cases": 60109, "deaths": 21, "deaths_per_million": 27.01, "fully_vaccinated": 672851, "name": "Bhoetan", "percent_fully_vaccinated": 86.54, "percent_vaccinated": 89.14, "population": 777486, "total_vaccinated": 693082, "vaccine_doses": 1911837 }, "BW": { "cases": 325181, "deaths": 2763, "deaths_per_million": 1067.445, "fully_vaccinated": 1512567, "name": "Botswana", "percent_fully_vaccinated": 58.44, "percent_vaccinated": 65.54, "population": 2588423, "total_vaccinated": 1696430, "vaccine_doses": 2862659 }, "BY": { "cases": 994037, "deaths": 7118, "deaths_per_million": 743.148, "fully_vaccinated": 6332753, "name": "Belarus", "percent_fully_vaccinated": 66.12, "percent_vaccinated": 67.21, "population": 9578168, "total_vaccinated": 6437839, "vaccine_doses": 13394906 }, "BZ": { "cases": 66621, "deaths": 680, "deaths_per_million": 1699.868, "fully_vaccinated": 217966, "name": "Belize", "percent_fully_vaccinated": 54.49, "percent_vaccinated": 62.34, "population": 400031, "total_vaccinated": 249371, "vaccine_doses": 495575 }, "CA": { "cases": 4062808, "deaths": 42691, "deaths_per_million": 1118.883, "fully_vaccinated": 31475439, "name": "Kanada", "percent_fully_vaccinated": 82.49, "percent_vaccinated": 85.96, "population": 38155012, "total_vaccinated": 32797068, "vaccine_doses": 86719264 }, "CC": { "name": "Kokoseilande" }, "CD": { "cases": 91928, "deaths": 1390, "deaths_per_million": 14.495, "fully_vaccinated": 2262577, "name": "Demokratiese Republiek die Kongo", "percent_fully_vaccinated": 2.36, "percent_vaccinated": 3.6, "population": 95894118, "total_vaccinated": 3450478, "vaccine_doses": 3745679 }, "CF": { "cases": 14712, "deaths": 113, "deaths_per_million": 20.707, "fully_vaccinated": 1244034, "name": "Sentraal-Afrikaanse Republiek", "percent_fully_vaccinated": 22.8, "percent_vaccinated": 23.83, "population": 5457154, "total_vaccinated": 1300418, "vaccine_doses": 1392969 }, "CG": { "cases": 24604, "deaths": 386, "deaths_per_million": 66.143, "fully_vaccinated": 654005, "name": "Republiek die Kongo", "percent_fully_vaccinated": 11.21, "percent_vaccinated": 11.92, "population": 5835806, "total_vaccinated": 695631, "vaccine_doses": 833078 }, "CH": { "cases": 3911515, "deaths": 13876, "deaths_per_million": 1596.52, "fully_vaccinated": 6005454, "name": "Switserland", "percent_fully_vaccinated": 69.1, "percent_vaccinated": 70.07, "population": 8691406, "total_vaccinated": 6090087, "vaccine_doses": 15827520 }, "CI": { "cases": 84982, "deaths": 810, "deaths_per_million": 29.478, "fully_vaccinated": 6808411, "name": "Ivoorkus", "percent_fully_vaccinated": 24.78, "percent_vaccinated": 33.59, "population": 27478249, "total_vaccinated": 9229469, "vaccine_doses": 14445720 }, "CK": { "cases": 5847, "deaths": 1, "deaths_per_million": 58.813, "fully_vaccinated": 14685, "name": "Cookeilande", "percent_fully_vaccinated": 83.57, "percent_vaccinated": 85.55, "population": 17003, "total_vaccinated": 15033, "vaccine_doses": 39780 }, "CL": { "cases": 4185247, "deaths": 59332, "deaths_per_million": 3043.731, "fully_vaccinated": 17612812, "name": "Chili", "percent_fully_vaccinated": 90.35, "percent_vaccinated": 92.46, "population": 19493184, "total_vaccinated": 18023776, "vaccine_doses": 60666792 }, "CM": { "cases": 120068, "deaths": 1931, "deaths_per_million": 70.996, "fully_vaccinated": 1223119, "name": "Kameroen", "percent_fully_vaccinated": 4.5, "percent_vaccinated": 5.76, "population": 27198628, "total_vaccinated": 1566331, "vaccine_doses": 1849562 }, "CN": { "cases": 901704, "deaths": 5226, "deaths_per_million": 3.665, "fully_vaccinated": 1264901000, "name": "Volksrepubliek China", "note": "Sluit nie spesiale administratiewe streke ([[Hong Kong]] en [[Macau]]) of [[Taiwan]] in nie.", "percent_fully_vaccinated": 88.71, "percent_vaccinated": 91.08, "population": 1425893464, "total_vaccinated": 1298636000, "vaccine_doses": 3417900000 }, "CO": { "cases": 6247634, "deaths": 140603, "deaths_per_million": 2729.278, "fully_vaccinated": 36295164, "name": "Colombia", "percent_fully_vaccinated": 70.45, "percent_vaccinated": 82.46, "population": 51516562, "total_vaccinated": 42480321, "vaccine_doses": 86474076 }, "CR": { "cases": 989213, "deaths": 8670, "deaths_per_million": 1682.203, "fully_vaccinated": 4175944, "name": "Costa Rica", "percent_fully_vaccinated": 81.02, "percent_vaccinated": 86.1, "population": 5153957, "total_vaccinated": 4437629, "vaccine_doses": 11323830 }, "CU": { "cases": 1107407, "deaths": 8529, "deaths_per_million": 757.704, "fully_vaccinated": 9977449, "name": "Kuba", "percent_fully_vaccinated": 88.64, "percent_vaccinated": 94.91, "population": 11256372, "total_vaccinated": 10683501, "vaccine_doses": 39196826 }, "CV": { "cases": 62072, "deaths": 409, "deaths_per_million": 695.667, "fully_vaccinated": 307655, "name": "Kaap Verde", "percent_fully_vaccinated": 52.33, "percent_vaccinated": 60.47, "population": 587925, "total_vaccinated": 355522, "vaccine_doses": 802216 }, "CW": { "cases": 44932, "deaths": 282, "deaths_per_million": 1481.575, "fully_vaccinated": 99696, "name": "Curaçao", "percent_fully_vaccinated": 52.38, "percent_vaccinated": 56.92, "population": 190338, "total_vaccinated": 108334, "vaccine_doses": 254687 }, "CX": { "name": "Kerseiland" }, "CY": { "cases": 556048, "deaths": 1099, "deaths_per_million": 1226.553, "fully_vaccinated": 645099, "name": "Siprus", "percent_fully_vaccinated": 72, "percent_vaccinated": 74.61, "population": 896007, "total_vaccinated": 668493, "vaccine_doses": 1788761 }, "CZ": { "cases": 3968133, "deaths": 40387, "deaths_per_million": 3842.447, "fully_vaccinated": 6882338, "name": "Tsjeggië", "percent_fully_vaccinated": 65.48, "percent_vaccinated": 66.29, "population": 10510750, "total_vaccinated": 6968071, "vaccine_doses": 17722528 }, "DE": { "cases": 30331133, "deaths": 143177, "deaths_per_million": 1716.575, "fully_vaccinated": 63385351, "name": "Duitsland", "percent_fully_vaccinated": 75.99, "percent_vaccinated": 77.6, "population": 83408554, "total_vaccinated": 64726292, "vaccine_doses": 183676464 }, "DJ": { "cases": 15690, "deaths": 189, "deaths_per_million": 170.955, "fully_vaccinated": 172152, "name": "Djiboeti", "percent_fully_vaccinated": 15.57, "percent_vaccinated": 19.28, "population": 1105557, "total_vaccinated": 213129, "vaccine_doses": 233734 }, "DK": { "cases": 3218418, "deaths": 6591, "deaths_per_million": 1125.851, "fully_vaccinated": 4790925, "name": "Denemarke", "percent_fully_vaccinated": 81.84, "percent_vaccinated": 82.45, "population": 5854240, "total_vaccinated": 4826774, "vaccine_doses": 13224570 }, "DM": { "cases": 14852, "deaths": 68, "deaths_per_million": 939.071, "fully_vaccinated": 30474, "name": "Dominica", "percent_fully_vaccinated": 42.08, "percent_vaccinated": 45.4, "population": 72412, "total_vaccinated": 32872, "vaccine_doses": 66992 }, "DO": { "cases": 625156, "deaths": 4383, "deaths_per_million": 394.23, "fully_vaccinated": 6012626, "name": "Dominikaanse Republiek", "percent_fully_vaccinated": 54.08, "percent_vaccinated": 65.21, "population": 11117874, "total_vaccinated": 7250426, "vaccine_doses": 15856840 }, "DZ": { "cases": 266839, "deaths": 6876, "deaths_per_million": 155.643, "fully_vaccinated": 6851660, "name": "Algerië", "percent_fully_vaccinated": 15.36, "percent_vaccinated": 18.4, "population": 44177969, "total_vaccinated": 8210605, "vaccine_doses": 15205854 }, "EC": { "cases": 946487, "deaths": 35786, "deaths_per_million": 2010.705, "fully_vaccinated": 14041999, "name": "Ecuador", "percent_fully_vaccinated": 78.9, "percent_vaccinated": 85.44, "population": 17797737, "total_vaccinated": 15205600, "vaccine_doses": 36343088 }, "EE": { "cases": 584373, "deaths": 2612, "deaths_per_million": 1965.83, "fully_vaccinated": 848431, "name": "Estland", "percent_fully_vaccinated": 63.85, "percent_vaccinated": 65.01, "population": 1328701, "total_vaccinated": 863757, "vaccine_doses": 1997162 }, "EG": { "cases": 515645, "deaths": 24750, "deaths_per_million": 226.519, "fully_vaccinated": 37842081, "name": "Egipte", "percent_fully_vaccinated": 34.63, "percent_vaccinated": 46.66, "population": 109262178, "total_vaccinated": 50981808, "vaccine_doses": 93009661 }, "EH": { "name": "Wes-Sahara", "population": 611872 }, "ER": { "cases": 9928, "deaths": 103, "deaths_per_million": 28.451, "fully_vaccinated": null, "name": "Eritrea", "percent_vaccinated": null, "population": 3620312, "total_vaccinated": null, "vaccine_doses": null }, "ES": { "cases": 13204863, "deaths": 110187, "deaths_per_million": 2320.365, "fully_vaccinated": 40597752, "name": "Spanje", "percent_fully_vaccinated": 85.49, "percent_vaccinated": 86.92, "population": 47486935, "total_vaccinated": 41274079, "vaccine_doses": 95425998 }, "ET": { "cases": 491759, "deaths": 7566, "deaths_per_million": 62.902, "fully_vaccinated": 38296046, "name": "Ethiopië", "percent_fully_vaccinated": 31.84, "percent_vaccinated": 37.16, "population": 120283026, "total_vaccinated": 44695420, "vaccine_doses": 52192941 }, "EU": { "cases": 157717290, "deaths": 1114846, "deaths_per_million": 2490.755, "fully_vaccinated": 327785728, "name": "Europese Unie", "note": "Data vir lidlande van die [[Europese Unie]] word individueel gelys, maar word ook gerieflikheidshalwe hier bygetel. Hulle word nie dubbel getel vir die wêreldtotaal nie.", "percent_fully_vaccinated": 73.23, "percent_vaccinated": 75.49, "population": 447593544, "total_vaccinated": 337880657, "vaccine_doses": 890912147 }, "FI": { "cases": 1171034, "deaths": 5012, "deaths_per_million": 905.348, "fully_vaccinated": 4336068, "name": "Finland", "percent_fully_vaccinated": 78.33, "percent_vaccinated": 81.62, "population": 5535992, "total_vaccinated": 4518264, "vaccine_doses": 12203932 }, "FJ": { "cases": 67191, "deaths": 870, "deaths_per_million": 940.937, "fully_vaccinated": 635509, "name": "Fidji", "percent_fully_vaccinated": 68.73, "percent_vaccinated": 76.45, "population": 924610, "total_vaccinated": 706842, "vaccine_doses": 1487617 }, "FK": { "cases": 1835, "deaths": null, "fully_vaccinated": 1775, "name": "Falkland-eilande", "percent_vaccinated": 75.57, "population": 3764, "total_vaccinated": 2632, "vaccine_doses": 4407 }, "FM": { "cases": 1012, "deaths": 0, "fully_vaccinated": null, "name": "Gefedereerde State van Mikronesië", "percent_vaccinated": null, "population": 113131, "total_vaccinated": null, "vaccine_doses": null }, "FO": { "cases": 34658, "deaths": 28, "deaths_per_million": 529.421, "fully_vaccinated": 40895, "name": "Faroëreilande", "percent_fully_vaccinated": 83.37, "percent_vaccinated": 85.04, "population": 52888, "total_vaccinated": 41715, "vaccine_doses": 103894 }, "FR": { "cases": 33475033, "deaths": 151419, "deaths_per_million": 2245.84, "fully_vaccinated": 52975065, "name": "Frankryk", "percent_fully_vaccinated": 78.57, "percent_vaccinated": 80.84, "population": 67422000, "total_vaccinated": 54505516, "vaccine_doses": 147933901 }, "GA": { "cases": 48417, "deaths": 306, "deaths_per_million": 130.703, "fully_vaccinated": 256802, "name": "Gaboen", "percent_fully_vaccinated": 10.97, "percent_vaccinated": 13.22, "population": 2341179, "total_vaccinated": 309473, "vaccine_doses": 568751 }, "GB": { "cases": 23299707, "deaths": 182912, "deaths_per_million": 2718.626, "fully_vaccinated": 50330907, "name": "Verenigde Koninkryk", "percent_fully_vaccinated": 74.81, "percent_vaccinated": 79.76, "population": 67281040, "total_vaccinated": 53664109, "vaccine_doses": 150195878 }, "GD": { "cases": 18720, "deaths": 233, "deaths_per_million": 1869.834, "fully_vaccinated": 38658, "name": "Grenada", "percent_fully_vaccinated": 31.02, "percent_vaccinated": 35.18, "population": 124610, "total_vaccinated": 43839, "vaccine_doses": 89439 }, "GE": { "cases": 1675265, "deaths": 16854, "deaths_per_million": 4484.856, "fully_vaccinated": 1272889, "name": "Georgië", "percent_fully_vaccinated": 33.87, "percent_vaccinated": 43.57, "population": 3757980, "total_vaccinated": 1637529, "vaccine_doses": 2910418 }, "GF": { "name": "Frans-Guyana" }, "GG": { "cases": null, "deaths": null, "fully_vaccinated": 51351, "name": "Guernsey", "percent_fully_vaccinated": 81.01, "percent_vaccinated": 85.42, "population": 63065, "total_vaccinated": 54146, "vaccine_doses": 157708 }, "GH": { "cases": 167215, "deaths": 1456, "deaths_per_million": 44.346, "fully_vaccinated": 7880395, "name": "Ghana", "percent_fully_vaccinated": 24, "percent_vaccinated": 33.63, "population": 32833031, "total_vaccinated": 11042809, "vaccine_doses": 19883528 }, "GI": { "cases": 19902, "deaths": 105, "deaths_per_million": 3213.958, "fully_vaccinated": 41421, "name": "Gibraltar", "percent_fully_vaccinated": 122.94, "percent_vaccinated": 124.88, "population": 32670, "total_vaccinated": 42074, "vaccine_doses": 119855 }, "GL": { "cases": 11971, "deaths": 21, "deaths_per_million": 373.38, "fully_vaccinated": 38502, "name": "Groenland", "percent_fully_vaccinated": 67.7, "percent_vaccinated": 72.52, "population": 56243, "total_vaccinated": 41243, "vaccine_doses": 79745 }, "GM": { "cases": 12028, "deaths": 368, "deaths_per_million": 139.398, "fully_vaccinated": 354340, "name": "Gambië", "percent_fully_vaccinated": 14.25, "percent_vaccinated": 18.07, "population": 2639916, "total_vaccinated": 449464, "vaccine_doses": 812811 }, "GN": { "cases": 37358, "deaths": 445, "deaths_per_million": 32.885, "fully_vaccinated": 2712094, "name": "Guinee", "percent_fully_vaccinated": 20.04, "percent_vaccinated": 34.3, "population": 13531906, "total_vaccinated": 4640906, "vaccine_doses": 6299160 }, "GP": { "name": "Guadeloupe" }, "GQ": { "cases": 16654, "deaths": 183, "deaths_per_million": 111.963, "fully_vaccinated": 208104, "name": "Ekwatoriaal-Guinee", "percent_fully_vaccinated": 14.35, "percent_vaccinated": 18.46, "population": 1634466, "total_vaccinated": 267610, "vaccine_doses": 484554 }, "GR": { "cases": 4210771, "deaths": 30707, "deaths_per_million": 2939.773, "fully_vaccinated": 7632289, "name": "Griekeland", "percent_fully_vaccinated": 73.07, "percent_vaccinated": 75.85, "population": 10445365, "total_vaccinated": 7922291, "vaccine_doses": 21217816 }, "GS": { "name": "Suid-Georgië en die Suidelike Sandwicheilande" }, "GT": { "cases": 1016666, "deaths": 18934, "deaths_per_million": 1075.277, "fully_vaccinated": 6406709, "name": "Guatemala", "percent_fully_vaccinated": 36.38, "percent_vaccinated": 47.39, "population": 17608483, "total_vaccinated": 8344999, "vaccine_doses": 18260144 }, "GU": { "name": "Guam", "population": 170184 }, "GW": { "cases": 8400, "deaths": 171, "deaths_per_million": 82.981, "fully_vaccinated": 342389, "name": "Guinee-Bissau", "percent_fully_vaccinated": 16.62, "percent_vaccinated": 25.72, "population": 2060721, "total_vaccinated": 529954, "vaccine_doses": 573125 }, "GY": { "cases": 69447, "deaths": 1270, "deaths_per_million": 1578.489, "fully_vaccinated": 461073, "name": "Guyana", "percent_fully_vaccinated": 57.31, "percent_vaccinated": 60.31, "population": 804567, "total_vaccinated": 485218, "vaccine_doses": 1016416 }, "HK": { "cases": 1321993, "deaths": 9469, "deaths_per_million": 1263.447, "fully_vaccinated": 6491419, "name": "Hongkong", "percent_fully_vaccinated": 86.61, "percent_vaccinated": 90.17, "population": 7494578, "total_vaccinated": 6757652, "vaccine_doses": 17910776 }, "HN": { "cases": 436210, "deaths": 10931, "deaths_per_million": 1063.498, "fully_vaccinated": 5432244, "name": "Honduras", "percent_fully_vaccinated": 52.85, "percent_vaccinated": 61.64, "population": 10278346, "total_vaccinated": 6335843, "vaccine_doses": 14700875 }, "HR": { "cases": 1177595, "deaths": 16217, "deaths_per_million": 3994.202, "fully_vaccinated": 2246106, "name": "Kroasië", "percent_fully_vaccinated": 55.32, "percent_vaccinated": 57.05, "population": 4060135, "total_vaccinated": 2316242, "vaccine_doses": 5263278 }, "HT": { "cases": 32131, "deaths": 838, "deaths_per_million": 73.203, "fully_vaccinated": 161066, "name": "Haïti", "percent_fully_vaccinated": 1.41, "percent_vaccinated": 2.17, "population": 11447569, "total_vaccinated": 248075, "vaccine_doses": 351767 }, "HU": { "cases": 1951079, "deaths": 46736, "deaths_per_million": 4813.288, "fully_vaccinated": 6199845, "name": "Hongarye", "percent_fully_vaccinated": 63.85, "percent_vaccinated": 66.05, "population": 9709786, "total_vaccinated": 6412843, "vaccine_doses": 16530488 }, "ID": { "cases": 6168342, "deaths": 156902, "deaths_per_million": 573.151, "fully_vaccinated": 169625747, "name": "Indonesië", "percent_fully_vaccinated": 61.96, "percent_vaccinated": 73.79, "population": 273753191, "total_vaccinated": 202015743, "vaccine_doses": 425004686 }, "IE": { "cases": 1639459, "deaths": 7620, "deaths_per_million": 1528.118, "fully_vaccinated": 4045436, "name": "Republiek Ierland", "percent_fully_vaccinated": 81.13, "percent_vaccinated": 82.08, "population": 4986526, "total_vaccinated": 4092885, "vaccine_doses": 11003334 }, "IL": { "cases": 4551137, "deaths": 11291, "deaths_per_million": 1215.262, "fully_vaccinated": 6148431, "name": "Israel", "percent_fully_vaccinated": 66.18, "percent_vaccinated": 72.27, "population": 9291000, "total_vaccinated": 6714176, "vaccine_doses": 18206426 }, "IM": { "cases": 37538, "deaths": 111, "deaths_per_million": 1317.304, "fully_vaccinated": 67106, "name": "Man (eiland)", "percent_fully_vaccinated": 78.57, "percent_vaccinated": 81.44, "population": 84263, "total_vaccinated": 69560, "vaccine_doses": 189994 }, "IN": { "cases": 43905621, "deaths": 526074, "deaths_per_million": 373.748, "fully_vaccinated": 929485331, "name": "Indië", "percent_fully_vaccinated": 66.04, "percent_vaccinated": 72.48, "population": 1407563842, "total_vaccinated": 1020201502, "vaccine_doses": 2020403475 }, "IO": { "name": "Britse Indiese Oseaangebied" }, "IQ": { "cases": 2429833, "deaths": 25290, "deaths_per_million": 580.931, "fully_vaccinated": 7664049, "name": "Irak", "percent_fully_vaccinated": 17.6, "percent_vaccinated": 25.07, "population": 43533592, "total_vaccinated": 10913964, "vaccine_doses": 18785269 }, "IR": { "cases": 7328153, "deaths": 141684, "deaths_per_million": 1611.448, "fully_vaccinated": 58058144, "name": "Iran", "percent_fully_vaccinated": 66.03, "percent_vaccinated": 73.58, "population": 87923432, "total_vaccinated": 64698435, "vaccine_doses": 150984487 }, "IS": { "cases": 201082, "deaths": 179, "deaths_per_million": 483.346, "fully_vaccinated": 290193, "name": "Ysland", "percent_fully_vaccinated": 78.69, "percent_vaccinated": 84, "population": 370335, "total_vaccinated": 309770, "vaccine_doses": 805469 }, "IT": { "cases": 20660065, "deaths": 170875, "deaths_per_million": 2884.437, "fully_vaccinated": 47952955, "name": "Italië", "percent_fully_vaccinated": 80.95, "percent_vaccinated": 85.77, "population": 59240330, "total_vaccinated": 50813325, "vaccine_doses": 139213465 }, "JE": { "cases": null, "deaths": null, "fully_vaccinated": 81027, "name": "New Jersey", "percent_fully_vaccinated": 73.92, "percent_vaccinated": 76.42, "population": 109618, "total_vaccinated": 83770, "vaccine_doses": 237339 }, "JM": { "cases": 145633, "deaths": 3182, "deaths_per_million": 1125.299, "fully_vaccinated": 717174, "name": "Jamaika", "percent_fully_vaccinated": 25.36, "percent_vaccinated": 28.97, "population": 2827694, "total_vaccinated": 819062, "vaccine_doses": 1467366 }, "JO": { "cases": 1705116, "deaths": 14070, "deaths_per_million": 1262.078, "fully_vaccinated": 4548721, "name": "Jordanië", "percent_fully_vaccinated": 40.8, "percent_vaccinated": 43.15, "population": 11148278, "total_vaccinated": 4809987, "vaccine_doses": 10027401 }, "JP": { "cases": 11372555, "deaths": 31898, "deaths_per_million": 255.977, "fully_vaccinated": 102466353, "name": "Japan", "percent_fully_vaccinated": 82.23, "percent_vaccinated": 83.32, "population": 124612530, "total_vaccinated": 103830394, "vaccine_doses": 291822869 }, "KE": { "cases": 337297, "deaths": 5670, "deaths_per_million": 106.97, "fully_vaccinated": 9326814, "name": "Kenia", "percent_fully_vaccinated": 16.96, "percent_vaccinated": 22.99, "population": 53005614, "total_vaccinated": 12641679, "vaccine_doses": 18535975 }, "KG": { "cases": 201704, "deaths": 2991, "deaths_per_million": 458.198, "fully_vaccinated": 1327055, "name": "Kirgisië", "percent_fully_vaccinated": 20.33, "percent_vaccinated": 24.15, "population": 6527743, "total_vaccinated": 1576613, "vaccine_doses": 3170066 }, "KH": { "cases": 136588, "deaths": 3056, "deaths_per_million": 184.218, "fully_vaccinated": 14411480, "name": "Kambodja", "percent_fully_vaccinated": 86.87, "percent_vaccinated": 91.05, "population": 16589023, "total_vaccinated": 15104932, "vaccine_doses": 41584033 }, "KI": { "cases": 3430, "deaths": 13, "deaths_per_million": 100.874, "fully_vaccinated": 60670, "name": "Kiribati", "percent_fully_vaccinated": 49.98, "percent_vaccinated": 66.37, "population": 128874, "total_vaccinated": 80566, "vaccine_doses": 147497 }, "KM": { "cases": 8270, "deaths": 160, "deaths_per_million": 194.736, "fully_vaccinated": 362030, "name": "Comore-eilande", "percent_fully_vaccinated": 44.06, "percent_vaccinated": 49.79, "population": 821626, "total_vaccinated": 409094, "vaccine_doses": 642320 }, "KN": { "cases": 6422, "deaths": 46, "deaths_per_million": 966.265, "fully_vaccinated": 26294, "name": "St. Kitts en Nevis", "percent_fully_vaccinated": 49.11, "percent_vaccinated": 58.2, "population": 47606, "total_vaccinated": 31162, "vaccine_doses": 60467 }, "KP": { "cases": 1, "deaths": 6, "deaths_per_million": 0.231, "name": "Noord-Korea", "population": 25971909 }, "KR": { "cases": 19247496, "deaths": 24890, "deaths_per_million": 480.223, "fully_vaccinated": 44646454, "name": "Suid-Korea", "percent_fully_vaccinated": 86.14, "percent_vaccinated": 86.98, "population": 51830139, "total_vaccinated": 45081942, "vaccine_doses": 126851147 }, "KW": { "cases": 653020, "deaths": 2559, "deaths_per_million": 602.101, "fully_vaccinated": 3324867, "name": "Koeweit", "percent_fully_vaccinated": 78.23, "percent_vaccinated": 80.84, "population": 4250114, "total_vaccinated": 3435840, "vaccine_doses": 8141439 }, "KY": { "cases": 28784, "deaths": 29, "deaths_per_million": 425.619, "fully_vaccinated": 59810, "name": "Kaaimanseilande", "percent_fully_vaccinated": 87.78, "percent_vaccinated": 90.19, "population": 68136, "total_vaccinated": 61453, "vaccine_doses": 146793 }, "KZ": { "cases": 1422966, "deaths": 19020, "deaths_per_million": 990.807, "fully_vaccinated": 9326873, "name": "Kasakstan", "percent_fully_vaccinated": 48.59, "percent_vaccinated": 49.72, "population": 19196465, "total_vaccinated": 9545315, "vaccine_doses": 20918681 }, "LA": { "cases": 210789, "deaths": 757, "deaths_per_million": 101.952, "fully_vaccinated": 5076787, "name": "Laos", "percent_fully_vaccinated": 68.8, "percent_vaccinated": 78.84, "population": 7425058, "total_vaccinated": 5817695, "vaccine_doses": 10894482 }, "LB": { "cases": 1157682, "deaths": 10509, "deaths_per_million": 1879.08, "fully_vaccinated": 2382431, "name": "Libanon", "percent_fully_vaccinated": 42.6, "percent_vaccinated": 48.38, "population": 5592631, "total_vaccinated": 2705873, "vaccine_doses": 5706300 }, "LC": { "cases": 27654, "deaths": 385, "deaths_per_million": 2143.032, "fully_vaccinated": 54459, "name": "St. Lucia", "percent_fully_vaccinated": 30.31, "percent_vaccinated": 33.25, "population": 179652, "total_vaccinated": 59736, "vaccine_doses": 121869 }, "LI": { "cases": 18478, "deaths": 85, "deaths_per_million": 2177.31, "fully_vaccinated": 26435, "name": "Liechtenstein", "percent_fully_vaccinated": 67.71, "percent_vaccinated": 68.52, "population": 39039, "total_vaccinated": 26749, "vaccine_doses": 70833 }, "LK": { "cases": 664900, "deaths": 16537, "deaths_per_million": 759.503, "fully_vaccinated": 14553192, "name": "Sri Lanka", "percent_fully_vaccinated": 66.84, "percent_vaccinated": 78.56, "population": 21773441, "total_vaccinated": 17104637, "vaccine_doses": 39659765 }, "LR": { "cases": 7508, "deaths": 294, "deaths_per_million": 56.61, "fully_vaccinated": 2328125, "name": "Liberië", "percent_fully_vaccinated": 44.83, "percent_vaccinated": 50.95, "population": 5193416, "total_vaccinated": 2645947, "vaccine_doses": 2921554 }, "LS": { "cases": 34040, "deaths": 702, "deaths_per_million": 307.699, "fully_vaccinated": 872661, "name": "Lesotho", "percent_fully_vaccinated": 38.25, "percent_vaccinated": 40.51, "population": 2281454, "total_vaccinated": 924248, "vaccine_doses": 1077116 }, "LT": { "cases": 1175891, "deaths": 9197, "deaths_per_million": 3300.377, "fully_vaccinated": 1877088, "name": "Litaue", "percent_fully_vaccinated": 67.36, "percent_vaccinated": 70.09, "population": 2786651, "total_vaccinated": 1953061, "vaccine_doses": 4491932 }, "LU": { "cases": 279517, "deaths": 1107, "deaths_per_million": 1731.525, "fully_vaccinated": 462338, "name": "Luxemburg", "percent_fully_vaccinated": 72.83, "percent_vaccinated": 75.31, "population": 639321, "total_vaccinated": 481462, "vaccine_doses": 1313313 }, "LV": { "cases": 852683, "deaths": 5879, "deaths_per_million": 3137.275, "fully_vaccinated": 1305976, "name": "Letland", "percent_fully_vaccinated": 69.69, "percent_vaccinated": 71.84, "population": 1873919, "total_vaccinated": 1346184, "vaccine_doses": 2895716 }, "LY": { "cases": 502642, "deaths": 6431, "deaths_per_million": 954.823, "fully_vaccinated": 1215576, "name": "Libië", "percent_fully_vaccinated": 18.05, "percent_vaccinated": 33.96, "population": 6735277, "total_vaccinated": 2287022, "vaccine_doses": 3667090 }, "MA": { "cases": 1257764, "deaths": 16213, "deaths_per_million": 437.284, "fully_vaccinated": 23450432, "name": "Marokko", "percent_fully_vaccinated": 63.25, "percent_vaccinated": 67.33, "population": 37076584, "total_vaccinated": 24962759, "vaccine_doses": 54924940 }, "MC": { "cases": 13964, "deaths": 61, "deaths_per_million": 1662.76, "fully_vaccinated": 23308, "name": "Monaco", "percent_fully_vaccinated": 58.98, "percent_vaccinated": 67.49, "population": 36686, "total_vaccinated": 26672, "vaccine_doses": 49980 }, "MD": { "cases": 526394, "deaths": 11592, "deaths_per_million": 3786.372, "fully_vaccinated": 1063425, "name": "Moldowa", "percent_fully_vaccinated": 26.43, "percent_vaccinated": 26.87, "population": 3061506, "total_vaccinated": 1081073, "vaccine_doses": 2165600 }, "ME": { "cases": 252727, "deaths": 2738, "deaths_per_million": 4360.852, "fully_vaccinated": 284068, "name": "Montenegro", "percent_fully_vaccinated": 45.24, "percent_vaccinated": 46.5, "population": 627859, "total_vaccinated": 291951, "vaccine_doses": 676529 }, "MF": { "name": "Saint-Martin" }, "MG": { "cases": 66416, "deaths": 1407, "deaths_per_million": 48.659, "fully_vaccinated": 1289181, "name": "Madagaskar", "percent_fully_vaccinated": 4.46, "percent_vaccinated": 4.6, "population": 28915653, "total_vaccinated": 1330462, "vaccine_doses": 2369775 }, "MH": { "cases": 59, "deaths": null, "fully_vaccinated": null, "name": "Marshalleilande", "percent_vaccinated": null, "population": 42050, "total_vaccinated": null, "vaccine_doses": null }, "MK": { "cases": 322165, "deaths": 9353, "deaths_per_million": 4446.758, "fully_vaccinated": 837453, "name": "Noord-Masedonië", "percent_fully_vaccinated": 40.21, "percent_vaccinated": 41, "population": 2103330, "total_vaccinated": 853927, "vaccine_doses": 1850145 }, "ML": { "cases": 31216, "deaths": 737, "deaths_per_million": 33.645, "fully_vaccinated": 1428505, "name": "Mali", "percent_fully_vaccinated": 6.52, "percent_vaccinated": 8.96, "population": 21904983, "total_vaccinated": 1962791, "vaccine_doses": 2683868 }, "MM": { "cases": 613951, "deaths": 19434, "deaths_per_million": 361.24, "fully_vaccinated": 27027467, "name": "Mianmar", "percent_fully_vaccinated": 49.31, "percent_vaccinated": 60.22, "population": 53798084, "total_vaccinated": 33004742, "vaccine_doses": 62259560 }, "MN": { "cases": 934357, "deaths": 2119, "deaths_per_million": 632.956, "fully_vaccinated": 2175617, "name": "Mongolië", "percent_fully_vaccinated": 65.35, "percent_vaccinated": 68.27, "population": 3347782, "total_vaccinated": 2272965, "vaccine_doses": 5492919 }, "MO": { "cases": 785, "deaths": 6, "deaths_per_million": 8.739, "fully_vaccinated": 587521, "name": "Macau", "percent_fully_vaccinated": 85.57, "percent_vaccinated": 89.6, "population": 686607, "total_vaccinated": 615180, "vaccine_doses": 1445437 }, "MP": { "name": "Noordelike Mariana-eilande" }, "MQ": { "name": "Martinique" }, "MR": { "cases": 62313, "deaths": 990, "deaths_per_million": 214.519, "fully_vaccinated": 1335276, "name": "Mauritanië", "percent_fully_vaccinated": 28.93, "percent_vaccinated": 41.79, "population": 4614974, "total_vaccinated": 1928484, "vaccine_doses": 2853551 }, "MS": { "cases": 1040, "deaths": 8, "deaths_per_million": 1811.184, "fully_vaccinated": 1890, "name": "Montserrat", "percent_fully_vaccinated": 42.79, "percent_vaccinated": 46.91, "population": 4417, "total_vaccinated": 2072, "vaccine_doses": 4472 }, "MT": { "cases": 112217, "deaths": 785, "deaths_per_million": 1490.276, "fully_vaccinated": 470171, "name": "Malta", "percent_fully_vaccinated": 89.26, "percent_vaccinated": 90.61, "population": 526748, "total_vaccinated": 477301, "vaccine_doses": 1326834 }, "MU": { "cases": 236651, "deaths": 1009, "deaths_per_million": 776.802, "fully_vaccinated": 977728, "name": "Mauritius", "percent_fully_vaccinated": 75.27, "percent_vaccinated": 78.68, "population": 1298915, "total_vaccinated": 1021934, "vaccine_doses": 2564102 }, "MV": { "cases": 183908, "deaths": 307, "deaths_per_million": 588.734, "fully_vaccinated": 384663, "name": "Maledive", "percent_fully_vaccinated": 73.77, "percent_vaccinated": 76.51, "population": 521458, "total_vaccinated": 398958, "vaccine_doses": 948913 }, "MW": { "cases": 87238, "deaths": 2658, "deaths_per_million": 133.637, "fully_vaccinated": 1517989, "name": "Malawi", "percent_fully_vaccinated": 7.63, "percent_vaccinated": 10.69, "population": 19889742, "total_vaccinated": 2125294, "vaccine_doses": 3171945 }, "MX": { "cases": 6624310, "deaths": 327089, "deaths_per_million": 2581.498, "fully_vaccinated": 79947470, "name": "Meksiko", "percent_fully_vaccinated": 63.1, "percent_vaccinated": 71.28, "population": 126705138, "total_vaccinated": 90320224, "vaccine_doses": 209673612 }, "MY": { "cases": 4651651, "deaths": 35914, "deaths_per_million": 1069.701, "fully_vaccinated": 27420181, "name": "Maleisië", "percent_fully_vaccinated": 81.67, "percent_vaccinated": 83.59, "population": 33573874, "total_vaccinated": 28064454, "vaccine_doses": 71728482 }, "MZ": { "cases": 229375, "deaths": 2215, "deaths_per_million": 69.052, "fully_vaccinated": 14098645, "name": "Mosambiek", "percent_fully_vaccinated": 43.83, "percent_vaccinated": 46.57, "population": 32077072, "total_vaccinated": 14978771, "vaccine_doses": 31616078 }, "NA": { "cases": 169253, "deaths": 4069, "deaths_per_million": 1608.204, "fully_vaccinated": 443559, "name": "Namibië", "percent_fully_vaccinated": 17.53, "percent_vaccinated": 20.31, "population": 2530151, "total_vaccinated": 513856, "vaccine_doses": 856277 }, "NC": { "cases": 68135, "deaths": 314, "deaths_per_million": 1091.035, "fully_vaccinated": 180445, "name": "Nieu-Kaledonië", "percent_fully_vaccinated": 62.7, "percent_vaccinated": 65.49, "population": 287800, "total_vaccinated": 188475, "vaccine_doses": 462133 }, "NE": { "cases": 9104, "deaths": 311, "deaths_per_million": 12.316, "fully_vaccinated": 2888988, "name": "Niger", "percent_fully_vaccinated": 11.44, "percent_vaccinated": 14.44, "population": 25252722, "total_vaccinated": 3647695, "vaccine_doses": 4394310 }, "NF": { "name": "Norfolkeiland" }, "NG": { "cases": 260339, "deaths": 3147, "deaths_per_million": 14.747, "fully_vaccinated": 24675659, "name": "Nigerië", "percent_fully_vaccinated": 11.56, "percent_vaccinated": 17.13, "population": 213401323, "total_vaccinated": 36549506, "vaccine_doses": 56126494 }, "NI": { "cases": 14777, "deaths": 244, "deaths_per_million": 35.618, "fully_vaccinated": 5597975, "name": "Nicaragua", "percent_fully_vaccinated": 81.72, "percent_vaccinated": 87.2, "population": 6850540, "total_vaccinated": 5973858, "vaccine_doses": 11571833 }, "NL": { "cases": 8316504, "deaths": 22543, "deaths_per_million": 1288.047, "fully_vaccinated": 12111092, "name": "Nederland", "percent_fully_vaccinated": 69.2, "percent_vaccinated": 74, "population": 17501696, "total_vaccinated": 12950702, "vaccine_doses": 36045756 }, "NO": { "cases": 1454423, "deaths": 3596, "deaths_per_million": 665.554, "fully_vaccinated": 4049389, "name": "Noorweë", "percent_fully_vaccinated": 74.95, "percent_vaccinated": 80.38, "population": 5403021, "total_vaccinated": 4342908, "vaccine_doses": 11478580 }, "NP": { "cases": 983622, "deaths": 11954, "deaths_per_million": 398.002, "fully_vaccinated": 20497729, "name": "Nepal", "percent_fully_vaccinated": 68.25, "percent_vaccinated": 80.09, "population": 30034989, "total_vaccinated": 24056165, "vaccine_doses": 51564516 }, "NR": { "cases": null, "deaths": null, "fully_vaccinated": 8585, "name": "Nauru", "percent_fully_vaccinated": 68.61, "percent_vaccinated": 83.86, "population": 12512, "total_vaccinated": 10493, "vaccine_doses": 24005 }, "NU": { "cases": null, "deaths": null, "fully_vaccinated": 1417, "name": "Niue", "percent_fully_vaccinated": 87.79, "percent_vaccinated": 102.23, "population": 1614, "total_vaccinated": 1650, "vaccine_doses": 4161 }, "NZ": { "cases": 1570802, "deaths": 1941, "deaths_per_million": 378.383, "fully_vaccinated": 4125647, "name": "Nieu-Seeland", "percent_fully_vaccinated": 80.43, "percent_vaccinated": 83.72, "population": 5129728, "total_vaccinated": 4294827, "vaccine_doses": 11406680 }, "OM": { "cases": 393002, "deaths": 4628, "deaths_per_million": 1023.787, "fully_vaccinated": 3039478, "name": "Oman", "percent_fully_vaccinated": 58.19, "percent_vaccinated": 62.54, "population": 4520471, "total_vaccinated": 3266729, "vaccine_doses": 7068002 }, "PA": { "cases": 942083, "deaths": 8395, "deaths_per_million": 1929.323, "fully_vaccinated": 3123937, "name": "Panama", "percent_fully_vaccinated": 71.79, "percent_vaccinated": 80.16, "population": 4351267, "total_vaccinated": 3487798, "vaccine_doses": 8449454 }, "PE": { "cases": 3839099, "deaths": 214028, "deaths_per_million": 6348.065, "fully_vaccinated": 27848144, "name": "Peru", "percent_fully_vaccinated": 82.6, "percent_vaccinated": 87.93, "population": 33715472, "total_vaccinated": 29645865, "vaccine_doses": 80166089 }, "PF": { "cases": 74639, "deaths": 649, "deaths_per_million": 2134.644, "fully_vaccinated": 180807, "name": "Frans-Polinesië", "percent_fully_vaccinated": 63.99, "percent_vaccinated": 66.67, "population": 304032, "total_vaccinated": 188352, "vaccine_doses": 453259 }, "PG": { "cases": 44772, "deaths": 662, "deaths_per_million": 66.536, "fully_vaccinated": 280108, "name": "Papoea-Nieu-Guinee", "percent_fully_vaccinated": 2.82, "percent_vaccinated": 3.41, "population": 9949437, "total_vaccinated": 339482, "vaccine_doses": 619590 }, "PH": { "cases": 3752534, "deaths": 60683, "deaths_per_million": 532.866, "fully_vaccinated": 71835024, "name": "Filippyne", "percent_fully_vaccinated": 63.08, "percent_vaccinated": 67.12, "population": 113880328, "total_vaccinated": 76438466, "vaccine_doses": 156547670 }, "PK": { "cases": 1550880, "deaths": 30469, "deaths_per_million": 131.671, "fully_vaccinated": 128695341, "name": "Pakistan", "percent_fully_vaccinated": 55.62, "percent_vaccinated": 59.62, "population": 231402116, "total_vaccinated": 137952508, "vaccine_doses": 282359744 }, "PL": { "cases": 6049052, "deaths": 116510, "deaths_per_million": 3041.423, "fully_vaccinated": 22524353, "name": "Pole", "percent_fully_vaccinated": 58.8, "percent_vaccinated": 59.38, "population": 38307726, "total_vaccinated": 22745621, "vaccine_doses": 54700167 }, "PM": { "cases": 3026, "deaths": 1, "deaths_per_million": 169.981, "name": "Sint Pierre en Miquelon", "population": 5883 }, "PN": { "cases": null, "deaths": null, "fully_vaccinated": 47, "name": "Pitcairneilande", "percent_fully_vaccinated": 100, "percent_vaccinated": 100, "total_vaccinated": 47, "vaccine_doses": 94 }, "PR": { "population": 2828246 }, "PS": { "cases": 672039, "deaths": 5664, "deaths_per_million": 1103.364, "fully_vaccinated": 1772479, "name": "Staat Palestina", "percent_fully_vaccinated": 33.94, "percent_vaccinated": 38.46, "population": 5133392, "total_vaccinated": 2008544, "vaccine_doses": 3734270 }, "PT": { "cases": 5317004, "deaths": 24528, "deaths_per_million": 2383.65, "fully_vaccinated": 8896973, "name": "Portugal", "percent_fully_vaccinated": 86.46, "percent_vaccinated": 94.64, "population": 10290103, "total_vaccinated": 9738232, "vaccine_doses": 24773423 }, "PW": { "cases": 5308, "deaths": 6, "deaths_per_million": 332.889, "name": "Palau", "population": 18024 }, "PY": { "cases": 701060, "deaths": 19147, "deaths_per_million": 2856.142, "fully_vaccinated": 3493080, "name": "Paraguay", "percent_fully_vaccinated": 52.11, "percent_vaccinated": 59.21, "population": 6703799, "total_vaccinated": 3969185, "vaccine_doses": 9215489 }, "QA": { "cases": 402330, "deaths": 680, "deaths_per_million": 252.954, "fully_vaccinated": 2738600, "name": "Katar", "percent_fully_vaccinated": 101.87, "percent_vaccinated": 101.87, "population": 2688235, "total_vaccinated": 2738600, "vaccine_doses": 7280398 }, "RE": { "name": "Réunion" }, "RO": { "cases": 3006756, "deaths": 65857, "deaths_per_million": 3407.238, "fully_vaccinated": 8114769, "name": "Roemenië", "percent_fully_vaccinated": 42.42, "percent_vaccinated": 42.3, "population": 19328560, "total_vaccinated": 8176457, "vaccine_doses": 16827486 }, "RS": { "cases": 2083861, "deaths": 16215, "deaths_per_million": 2359.731, "fully_vaccinated": 3278198, "name": "Serwië", "percent_fully_vaccinated": 47.71, "percent_vaccinated": 48.81, "population": 6871547, "total_vaccinated": 3354075, "vaccine_doses": 8534688 }, "RU": { "cases": 18262088, "deaths": 374411, "deaths_per_million": 2580.316, "fully_vaccinated": 74969766, "name": "Rusland", "percent_fully_vaccinated": 51.67, "percent_vaccinated": 56.54, "population": 145102755, "total_vaccinated": 82034136, "vaccine_doses": 169735679 }, "RW": { "cases": 132057, "deaths": 1466, "deaths_per_million": 108.9, "fully_vaccinated": 8822309, "name": "Rwanda", "percent_fully_vaccinated": 65.54, "percent_vaccinated": 67.91, "population": 13461888, "total_vaccinated": 9141570, "vaccine_doses": 25522207 }, "SA": { "cases": 807591, "deaths": 9239, "deaths_per_million": 256.993, "fully_vaccinated": 25082132, "name": "Saoedi-Arabië", "percent_fully_vaccinated": 70.97, "percent_vaccinated": 75.59, "population": 35950396, "total_vaccinated": 26713922, "vaccine_doses": 66700629 }, "SB": { "cases": 21544, "deaths": 153, "deaths_per_million": 216.147, "fully_vaccinated": 182055, "name": "Salomonseilande", "percent_fully_vaccinated": 25.72, "percent_vaccinated": 40.22, "population": 707851, "total_vaccinated": 284693, "vaccine_doses": 469091 }, "SC": { "cases": 45269, "deaths": 168, "deaths_per_million": 1577.909, "fully_vaccinated": 80925, "name": "Seychelle", "percent_fully_vaccinated": 76.01, "percent_vaccinated": 80, "population": 106470, "total_vaccinated": 85180, "vaccine_doses": 221597 }, "SD": { "cases": 62914, "deaths": 4955, "deaths_per_million": 108.526, "fully_vaccinated": 4536964, "name": "Soedan", "percent_fully_vaccinated": 10.1, "percent_vaccinated": 14.81, "population": 45657202, "total_vaccinated": 6651268, "vaccine_doses": 8179010 }, "SE": { "cases": 2533978, "deaths": 19249, "deaths_per_million": 1839.001, "fully_vaccinated": 7651988, "name": "Swede", "percent_fully_vaccinated": 75.31, "percent_vaccinated": 77.15, "population": 10467097, "total_vaccinated": 7838695, "vaccine_doses": 22674504 }, "SG": { "cases": 1659156, "deaths": 1476, "deaths_per_million": 270.647, "fully_vaccinated": 4999113, "name": "Singapoer", "percent_fully_vaccinated": 91.67, "percent_vaccinated": 92.07, "population": 5453600, "total_vaccinated": 5021147, "vaccine_doses": 14249688 }, "SH": { "cases": 4, "deaths": null, "fully_vaccinated": 3531, "name": "Sint Helena, Ascension en Tristan da Cunha", "percent_vaccinated": 71.83, "population": 5404, "total_vaccinated": 4361, "vaccine_doses": 7892 }, "SI": { "cases": 1071573, "deaths": 6681, "deaths_per_million": 3152.292, "fully_vaccinated": 1222225, "name": "Slowenië", "percent_fully_vaccinated": 57.67, "percent_vaccinated": 59.72, "population": 2119410, "total_vaccinated": 1265802, "vaccine_doses": 2996643 }, "SJ": { "name": "Svalbard en Jan Mayen" }, "SK": { "cases": 2572792, "deaths": 20197, "deaths_per_million": 3707.489, "fully_vaccinated": 2768217, "name": "Slowakye", "percent_fully_vaccinated": 50.82, "percent_vaccinated": 51.82, "population": 5447622, "total_vaccinated": 2822693, "vaccine_doses": 7077972 }, "SL": { "cases": 7729, "deaths": 125, "deaths_per_million": 14.844, "fully_vaccinated": 1916574, "name": "Sierra Leone", "percent_fully_vaccinated": 22.76, "percent_vaccinated": 31.4, "population": 8420641, "total_vaccinated": 2644113, "vaccine_doses": 3526274 }, "SM": { "cases": 19532, "deaths": 117, "deaths_per_million": 3467.078, "fully_vaccinated": 23633, "name": "San Marino", "percent_fully_vaccinated": 69.49, "percent_vaccinated": 77.5, "population": 33746, "total_vaccinated": 26357, "vaccine_doses": 69338 }, "SN": { "cases": 87071, "deaths": 1968, "deaths_per_million": 116.61, "fully_vaccinated": 1070503, "name": "Senegal", "percent_fully_vaccinated": 6.34, "percent_vaccinated": 13.38, "population": 16876720, "total_vaccinated": 2300648, "vaccine_doses": 2523856 }, "SO": { "cases": 26912, "deaths": 1361, "deaths_per_million": 79.751, "fully_vaccinated": 1654113, "name": "Somalië", "percent_fully_vaccinated": 9.69, "percent_vaccinated": 16.18, "population": 17065581, "total_vaccinated": 2761028, "vaccine_doses": 3266529 }, "SR": { "cases": 80949, "deaths": 1379, "deaths_per_million": 2249.651, "fully_vaccinated": 237879, "name": "Suriname", "percent_fully_vaccinated": 40.2, "percent_vaccinated": 45.26, "population": 612984, "total_vaccinated": 267820, "vaccine_doses": 505699 }, "SS": { "cases": 17733, "deaths": 138, "deaths_per_million": 12.839, "fully_vaccinated": 1270042, "name": "Suid-Soedan", "percent_fully_vaccinated": 11.82, "percent_vaccinated": 12.21, "population": 10748272, "total_vaccinated": 1312090, "vaccine_doses": 1362308 }, "ST": { "cases": 6087, "deaths": 74, "deaths_per_million": 331.679, "fully_vaccinated": 99341, "name": "São Tomé en Príncipe", "percent_fully_vaccinated": 44.53, "percent_vaccinated": 56.27, "population": 223107, "total_vaccinated": 125550, "vaccine_doses": 221655 }, "SV": { "cases": 180970, "deaths": 4184, "deaths_per_million": 662.637, "fully_vaccinated": 4322540, "name": "El Salvador", "percent_fully_vaccinated": 68.46, "percent_vaccinated": 73.16, "population": 6314167, "total_vaccinated": 4619142, "vaccine_doses": 10998770 }, "SX": { "cases": null, "deaths": null, "fully_vaccinated": 26417, "name": "Sint Maarten", "percent_fully_vaccinated": 59.98, "percent_vaccinated": 64.5, "population": 44042, "total_vaccinated": 28407, "vaccine_doses": 63735 }, "SY": { "cases": 56067, "deaths": 3150, "deaths_per_million": 147.718, "fully_vaccinated": 1839872, "name": "Sirië", "percent_fully_vaccinated": 8.63, "percent_vaccinated": 12.94, "population": 21324367, "total_vaccinated": 2758742, "vaccine_doses": 4256291 }, "SZ": { "cases": 73256, "deaths": 1417, "deaths_per_million": 1188.488, "fully_vaccinated": 342088, "name": "Eswatini", "percent_fully_vaccinated": 28.69, "percent_vaccinated": 34.43, "population": 1192271, "total_vaccinated": 410506, "vaccine_doses": 684176 }, "TC": { "cases": 6279, "deaths": 36, "deaths_per_million": 797.978, "fully_vaccinated": 30129, "name": "Turks- en Caicoseilande", "percent_fully_vaccinated": 66.78, "percent_vaccinated": 71.35, "population": 45114, "total_vaccinated": 32189, "vaccine_doses": 70169 }, "TD": { "cases": 7430, "deaths": 193, "deaths_per_million": 11.234, "fully_vaccinated": 2093522, "name": "Tsjad", "percent_fully_vaccinated": 12.38, "percent_vaccinated": 13.12, "population": 17179740, "total_vaccinated": 2218493, "vaccine_doses": 2356138 }, "TF": { "name": "Franse Suidelike en Antarktiese Gebiede" }, "TG": { "cases": 37965, "deaths": 277, "deaths_per_million": 32.042, "fully_vaccinated": 1557538, "name": "Togo", "percent_fully_vaccinated": 18.02, "percent_vaccinated": 24.5, "population": 8644829, "total_vaccinated": 2118136, "vaccine_doses": 3290821 }, "TH": { "cases": 4575853, "deaths": 31157, "deaths_per_million": 435.147, "fully_vaccinated": 53123922, "name": "Thailand", "percent_fully_vaccinated": 74.19, "percent_vaccinated": 79.34, "population": 71601103, "total_vaccinated": 56811190, "vaccine_doses": 140408857 }, "TJ": { "cases": 17786, "deaths": 125, "deaths_per_million": 12.82, "fully_vaccinated": 4976770, "name": "Tadjikistan", "percent_fully_vaccinated": 51.05, "percent_vaccinated": 53.23, "population": 9750064, "total_vaccinated": 5189877, "vaccine_doses": 12504152 }, "TK": { "fully_vaccinated": 968, "name": "Tokelau", "percent_fully_vaccinated": 70.76, "percent_vaccinated": 70.76, "population": 1368, "total_vaccinated": 968, "vaccine_doses": 1936 }, "TL": { "cases": 22985, "deaths": 133, "deaths_per_million": 100.686, "fully_vaccinated": 725971, "name": "Oos-Timor", "percent_fully_vaccinated": 54.96, "percent_vaccinated": 63.72, "population": 1320942, "total_vaccinated": 841763, "vaccine_doses": 1733196 }, "TM": { "cases": null, "deaths": null, "fully_vaccinated": 9753, "name": "Turkmenistan", "percent_vaccinated": 0.53, "total_vaccinated": 32240, "vaccine_doses": 41993 }, "TN": { "cases": 1114370, "deaths": 28942, "deaths_per_million": 2360.118, "fully_vaccinated": 6377749, "name": "Tunisië", "percent_fully_vaccinated": 52.01, "percent_vaccinated": 72.5, "population": 12262946, "total_vaccinated": 8890905, "vaccine_doses": 14894966 }, "TO": { "cases": 12515, "deaths": 12, "deaths_per_million": 113.189, "fully_vaccinated": 97151, "name": "Tonga", "percent_fully_vaccinated": 91, "percent_vaccinated": 101.41, "population": 106017, "total_vaccinated": 108263, "vaccine_doses": 242634 }, "TR": { "cases": 15524071, "deaths": 99184, "deaths_per_million": 1169.962, "fully_vaccinated": 53105133, "name": "Turkye", "percent_fully_vaccinated": 62.64, "percent_vaccinated": 68.27, "population": 84775404, "total_vaccinated": 57874843, "vaccine_doses": 149563323 }, "TT": { "cases": 170063, "deaths": 4042, "deaths_per_million": 2649.34, "fully_vaccinated": 715186, "name": "Trinidad en Tobago", "percent_fully_vaccinated": 46.88, "percent_vaccinated": 49.29, "population": 1525663, "total_vaccinated": 752072, "vaccine_doses": 1576589 }, "TV": { "cases": null, "deaths": null, "fully_vaccinated": 6160, "name": "Tuvalu", "percent_fully_vaccinated": 51.66, "percent_vaccinated": 53.4, "population": 11925, "total_vaccinated": 6368, "vaccine_doses": 12528 }, "TW": { "cases": 4430583, "deaths": 8596, "deaths_per_million": 360.27, "fully_vaccinated": 19874392, "name": "Republiek China", "percent_fully_vaccinated": 83.3, "percent_vaccinated": 89.11, "population": 23859912, "total_vaccinated": 21262457, "vaccine_doses": 59216817 }, "TZ": { "cases": 37510, "deaths": 841, "deaths_per_million": 13.226, "fully_vaccinated": 10518478, "name": "Tanzanië", "percent_fully_vaccinated": 16.54, "percent_vaccinated": 18.73, "population": 63588334, "total_vaccinated": 11910572, "vaccine_doses": 15257697 }, "UA": { "cases": 5291779, "deaths": 116443, "deaths_per_million": 2674.918, "fully_vaccinated": 15221792, "name": "Oekraïne", "percent_fully_vaccinated": 35.02, "percent_vaccinated": 36.19, "population": 43531422, "total_vaccinated": 15729617, "vaccine_doses": 31683310 }, "UG": { "cases": 168978, "deaths": 3628, "deaths_per_million": 79.121, "fully_vaccinated": 12029925, "name": "Uganda", "percent_fully_vaccinated": 26.24, "percent_vaccinated": 38.42, "population": 45853778, "total_vaccinated": 17616836, "vaccine_doses": 23972170 }, "US": { "cases": 90410386, "deaths": 1026951, "deaths_per_million": 3047.354, "fully_vaccinated": 222950194, "name": "Verenigde State van Amerika", "percent_fully_vaccinated": 67.15, "percent_vaccinated": 78.67, "population": 336997624, "total_vaccinated": 261204035, "vaccine_doses": 601497801 }, "UY": { "cases": 967808, "deaths": 7387, "deaths_per_million": 2155.995, "fully_vaccinated": 2889241, "name": "Uruguay", "percent_fully_vaccinated": 84.33, "percent_vaccinated": 87.51, "population": 3426260, "total_vaccinated": 2998420, "vaccine_doses": 8708108 }, "UZ": { "cases": 242691, "deaths": 1637, "deaths_per_million": 48.032, "fully_vaccinated": 15794134, "name": "Oesbekistan", "percent_fully_vaccinated": 46.34, "percent_vaccinated": 58.36, "population": 34081449, "total_vaccinated": 19890447, "vaccine_doses": 58191020 }, "VA": { "cases": 29, "deaths": 0, "fully_vaccinated": null, "name": "Vatikaanstad", "percent_vaccinated": null, "population": 511, "total_vaccinated": null, "vaccine_doses": null }, "VC": { "cases": 9282, "deaths": 115, "deaths_per_million": 1102.251, "fully_vaccinated": 30984, "name": "St. Vincent en die Grenadine", "percent_fully_vaccinated": 29.7, "percent_vaccinated": 35.33, "population": 104332, "total_vaccinated": 36858, "vaccine_doses": 71811 }, "VE": { "cases": 532902, "deaths": 5757, "deaths_per_million": 204.15, "fully_vaccinated": 14287370, "name": "Venezuela", "percent_fully_vaccinated": 49.77, "percent_vaccinated": 77.19, "population": 28199866, "total_vaccinated": 22157232, "vaccine_doses": 37860994 }, "VG": { "cases": 7131, "deaths": 63, "deaths_per_million": 2024.291, "fully_vaccinated": 18187, "name": "Britse Maagde-eilande", "percent_fully_vaccinated": 58.44, "percent_vaccinated": 62.44, "population": 31122, "total_vaccinated": 19433, "vaccine_doses": 41346 }, "VI": { "population": 104218 }, "VN": { "cases": 10767948, "deaths": 43092, "deaths_per_million": 442.114, "fully_vaccinated": 80185029, "name": "Viëtnam", "percent_fully_vaccinated": 82.27, "percent_vaccinated": 89.04, "population": 97468028, "total_vaccinated": 86785069, "vaccine_doses": 234856999 }, "VU": { "cases": 11723, "deaths": 14, "deaths_per_million": 43.868, "fully_vaccinated": 126591, "name": "Vanuatu", "percent_fully_vaccinated": 40.26, "percent_vaccinated": 54.77, "population": 319136, "total_vaccinated": 172232, "vaccine_doses": 309433 }, "WF": { "cases": 533, "deaths": 7, "deaths_per_million": 602.047, "fully_vaccinated": 6457, "name": "Wallis en Futuna", "percent_fully_vaccinated": 58.2, "percent_vaccinated": 58.44, "population": 11627, "total_vaccinated": 6483, "vaccine_doses": 16426 }, "WS": { "cases": 15318, "deaths": 29, "deaths_per_million": 132.563, "fully_vaccinated": 198896, "name": "Samoa", "percent_fully_vaccinated": 90.92, "percent_vaccinated": 104.81, "population": 218764, "total_vaccinated": 229291, "vaccine_doses": 495431 }, "XC": { "cases": null, "deaths": null, "fully_vaccinated": 275988, "name": "Turkse Republiek van Noord-Siprus", "percent_fully_vaccinated": 72.2, "percent_vaccinated": 74.39, "total_vaccinated": 284357, "vaccine_doses": 617389 }, "XK": { "cases": 245275, "deaths": 3163, "deaths_per_million": 1774.857, "fully_vaccinated": 824115, "name": "Kosovo", "percent_fully_vaccinated": 46.24, "percent_vaccinated": 50.79, "population": 1782115, "total_vaccinated": 905095, "vaccine_doses": 1833583 }, "XW": { "cases": 570187025, "deaths": 6384303, "deaths_per_million": 807.19, "fully_vaccinated": 4862032908, "name": "Wêreld", "note": "Lande wat nie data rapporteer vir 'n spesifieke kolom nie se data is nie ingesluit by die wêreldtotaal vir dié kolom nie.", "percent_fully_vaccinated": 61.47, "percent_vaccinated": 66.94, "population": 7909295152, "total_vaccinated": 5294090450, "vaccine_doses": 12295584326 }, "YE": { "cases": 11849, "deaths": 2149, "deaths_per_million": 65.157, "fully_vaccinated": 446120, "name": "Jemen", "percent_fully_vaccinated": 1.46, "percent_vaccinated": 2.29, "population": 32981641, "total_vaccinated": 697956, "vaccine_doses": 864544 }, "YT": { "name": "Mayotte" }, "ZA": { "cases": 4002133, "deaths": 101943, "deaths_per_million": 1716.436, "fully_vaccinated": 19169985, "name": "Suid-Afrika", "percent_fully_vaccinated": 32.28, "percent_vaccinated": 37.25, "population": 59392255, "total_vaccinated": 22124911, "vaccine_doses": 37110233 }, "ZM": { "cases": 328550, "deaths": 4013, "deaths_per_million": 206.079, "fully_vaccinated": 4811556, "name": "Zambië", "percent_fully_vaccinated": 24.71, "percent_vaccinated": 17.13, "population": 19473125, "total_vaccinated": 3240892, "vaccine_doses": 7617402 }, "ZW": { "cases": 256254, "deaths": 5572, "deaths_per_million": 348.391, "fully_vaccinated": 4637374, "name": "Zimbabwe", "percent_fully_vaccinated": 29, "percent_vaccinated": 39.59, "population": 15993524, "total_vaccinated": 6331851, "vaccine_doses": 12045572 } } 18d2zmst6t6xat6tyc9gnjbdllsyxup 0 388193 2514906 2479208 2022-07-25T12:08:26Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Tolbalie |image = Empogona lanceolata, lower, a, Burmanbos.jpg |image_caption = |image_width = 240px |image2= Empogona lanceolata, lower, b, Burmanbos.jpg |image2_caption = |image2_width = 240px |status = LC |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Asterids]] |ordo = [[Gentianales]] |familia = [[Rubiaceae]] |genus = ''[[Empogona]]'' |species = '''''E. lanceolata''''' |binomial = ''Empogona lanceolata'' |binomial_authority = (Sond.) Tosh & Robbr. |synonyms = * ''Hypobathrum lanceolatum'' <small>Baill.</small> * ''Kraussia lanceolata'' <small>Sond.</small> * ''Psychotria saligna'' <small>E.Mey.</small> * ''Tricalysia lanceolata'' <small>(Sond.) Burtt Davy</small> }} Die '''Tolbalie''' (''Empogona lanceolata'') is 'n [[boom]] wat natuurlik voorkom in [[Gauteng]], [[KwaZulu-Natal]], [[Limpopo]], [[Mpumalanga]], [[Noordwes]] en die [[Oos-Kaap]] asook [[Eswatini]] en [[Mosambiek]]. Die boom se FSA-nommer is 699.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * [http://redlist.sanbi.org/species.php?species=10002-5 SANBI Redlist] * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:77101464-1 Plant of the World Online] {{commonskat|Empogona lanceolata}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Eswatini]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] cbzh4p38ys6tw0dr5c085f2pufzjie8 0 388315 2515004 2480371 2022-07-25T14:41:01Z Oesjaar 7467 /* Bronne */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Spesieboks |name = Wildekanferboom <!-- Afrikaanse naam --> |image = |status = VU |status_system = iucn3.1 |status_ref = |genus = Cryptocarya |species = myrtifolia |authority = Burtt Davy (1912) |range_map = |synonyms = * ''Cryptocarya vacciniifolia'' <small>Kosterm.</small> * ''Cryptocarya vaccinioides'' <small>Kosterm.</small> }} Die '''wildekanferboom''' (''Cryptocarya myrtifolia'') is 'n [[boom]] wat [[inheems]] is aan [[KwaZulu-Natal]] en die [[Oos-Kaap]]. Dit kom van [[Port St Johns]] tot in [[Zoeloeland]] voor. Die boom se bas word gebruik vir tradisionele medisyne en daar word geskat dat 30% van die populasie, tesame met met ontwikkeling in [[Durban]], daaraan oor die afgelope 150 jaar verlore gegaan het. Die boom se FSA-nommer is 115.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * [http://redlist.sanbi.org/species.php?species=1018-5 SANBI Redlist] * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:464030-1 Plants of the World Online] {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Endemiese plante van Suid-Afrika]] 07bwafzzzngu3jft2luyo9849x3sl0z 0 389082 2515122 2493827 2022-07-25T20:03:40Z Sobaka 328 skakel wikitext text/x-wiki [[Beeld:Russian ship, go f yourself. Bright. 2.jpg|thumb|220px|"Roesski wojenni korabl, idi na choei!", 'n advertensiebord in Russies in 'n straat in [[Dnipro]], [[Oekraïne]].]] [[Beeld:BIMG 0195 (51906586684).jpg|thumb|220px|'n Opstand ten gunste van Oekraïne in [[Columbus, Ohio]] (26 Februarie 2022).]] "'''Roesski wojenni korabl, idi na choei!'''" ([[Russies]]: Русский военный корабль, [[Russiese mat (taal)|иди нахуй]]), was die laaste opmerking deur Roman Hribof, wat op Slangeiland in die [[Swartsee]] gestasioneer was tydens die Russiese aanval op die eiland op 24 Februarie 2022, wat deel was van die [[Russiese inval van 2022 in Oekraïne]]. Dit kan vertaal word as "Russiese oorlogskip, fok weg." Letterlik beteken dit "gaan (sit) op 'n piel". Die Russiese [[kruiser]] [[Moskwa_(skip)|Moskwa]] het die Oekraïense soldate op die eiland beveel om oor te gee, waarna die verdedigers dié opmerking gemaak het. Die 13 Oekraïners op die eiland is gevange geneem. Opnames van die gesprek is wyd op die [[internet]] versprei en het gou gewild geraak. Dit word sedertdien gebruik as 'n uitroep van die [[Oekraïense Weermag|Oekraïense weermag]] en burgerlikes wat teen die inval betoog. Aanvanklik was daar gerugte dat die soldate op Slangeiland vermoor is en die Oekraïense president, [[Wolodimir Zelenski]], het aangekondig hy sou aan die soldate "nadoods" die hoogste toekenning, [[Held van Oekraïne]], toeken.<ref>{{Cite news | first1 = Valentina | last1 = Romanenko |date=25 February 2022|script-title=uk:"Русский корабль, иди на х.й!": захисники Зміїного відповіли ворогові | trans-title = "Russian ship, go fuck yourself": Defenders of the Serpent responded to the enemy|language=uk|work=Ukrayinska Pravda|url=https://www.pravda.com.ua/news/2022/02/25/7325592/|accessdate=28 February 2022|archive-date=25 February 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220225021042/https://www.pravda.com.ua/news/2022/02/25/7325592/|url-status=live|oclc = 1066371688}}</ref><ref>{{Cite news | first1 = Tom | last1 = Balmforth | editor1-last= Trevelyan |editor1-first= Mark |editor2-last=Jones |editor2-first=Gareth |date=25 February 2022|title='Russian warship, go fuck yourself': Kyiv to honour troops killed on island|language=en|agency=[[Reuters]]|url=https://www.reuters.com/world/europe/russian-warship-go-fuck-yourself-kyiv-honour-troops-killed-island-2022-02-25/|accessdate=28 February 2022|archive-date=26 February 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220226230216/https://www.reuters.com/world/europe/russian-warship-go-fuck-yourself-kyiv-honour-troops-killed-island-2022-02-25/|url-status=live }}</ref><ref>{{Cite news|date=25 February 2022|title=Ukraine soldiers told Russian officer 'go fuck yourself' before they died on island|language=en| work = [[The Guardian]] | issn = 0261-3077 | eissn = 1756-3224 | oclc = 60623878|url=https://www.theguardian.com/world/2022/feb/25/ukraine-soldiers-told-russians-to-go-fuck-yourself-before-black-sea-island-death|accessdate=28 February 2022|archive-date=25 February 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220225102114/https://www.theguardian.com/world/2022/feb/25/ukraine-soldiers-told-russians-to-go-fuck-yourself-before-black-sea-island-death|url-status=live}}</ref><ref>{{Cite news | first1 = Katie | last1 = Campione|date=25 February 2022|title='Go Fuck Yourself': Ukrainian Soldiers Celebrated as Viral Heroes for Last Words to Russian Warship|language=en|work=TheWrap|url=https://www.thewrap.com/go-fuck-yourself-ukrainian-soldiers-memes-tributes/|accessdate=27 February 2022|archive-date=25 February 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220225183727/https://www.thewrap.com/go-fuck-yourself-ukrainian-soldiers-memes-tributes/|url-status=live}}</ref> 'n Ander uitdrukking wat op die internet gewild geraak het, reeds in 2014 maar veral sedert die Russiese inval, is [[Poetin – choeilo!]] ("Poetin is 'n pielnek!") ==Spesiale posseël== [[Beeld:Stamp of Ukraine s1984.png|thumb|links|210px|Die seël met die Russiese kruiser Moskwa en 'n Oekraïense soldaat wat dit die middelvinger gee.]] Op 1 Maart 2022 het Oekrposjta, die Oekraïense posdiens, 'n kompetisie van stapel gestuur om 'n [[posseël]] met die frase as tema uit te bring.<ref>{{cite press release |author=<!--not stated--> |date=1 March 2022 |title=Ukrposhta announced an All-Ukrainian popular competition for the development of the sketch of the postage stamp "Russian warship, fuck you!" |url=https://www.ukrposhta.ua/en/news/57568-ukrposhta-announced-an-all-ukrainian-popular-competition-for-the-development-of-the-sketch-of-the-postage-stamp-russian-warship-fuck-you |url-status=live |type=Press release |language=en |publisher=Ukrposhta |archive-url=https://web.archive.org/web/20220308155345/https://www.ukrposhta.ua/en/news/57568-ukrposhta-announced-an-all-ukrainian-popular-competition-for-the-development-of-the-sketch-of-the-postage-stamp-russian-warship-fuck-you |archive-date=8 March 2022 |access-date=9 March 2022 |quote=On March 1, on the 30th anniversary of the modern Ukrainian stamp, Ukrposhta announced an All-Ukrainian popular competition for the development of the sketch of the postage stamp "Russian warship, fuck you! }}</ref><ref>{{cite news |last1=Casiano |first1=Louis |date=1 March 2022 |title=Ukraine announces postage stamp creation contest; examples include image of Zelenskyy spanking Putin |language=en-us |publisher=Fox News |url=https://www.foxnews.com/world/ukraine-stamp-contest-baby-putin |url-status=live |access-date=9 March 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220309014908/https://www.foxnews.com/world/ukraine-stamp-contest-baby-putin |archive-date=9 March 2022 }}</ref> Op 12 Maart 2022 is aangekondig die kunstenaar Boris Groch se werk het die kompetisie gewen.<ref name="GUAR">{{cite news |last=Michael |first=Chris |date=12 March 2022 |title=Ukraine reveals 'Russian warship, go fuck yourself' postage stamp |newspaper=The Guardian |url=https://www.theguardian.com/world/2022/mar/12/ukraine-reveals-russian-warship-go-fuck-yourself-postage-stamp |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220312120555/https://www.theguardian.com/world/2022/mar/12/ukraine-reveals-russian-warship-go-fuck-yourself-postage-stamp |archive-date=12 March 2022 |accessdate=12 March 2022}}</ref><ref>{{cite web |last=Cohen |first=Rebecca |date=8 March 2022 |title=Ukraine's postal service announces it'll release a commemorative 'Russian warship, go f#ck yourself' stamp |url=https://www.businessinsider.com/ukraine-to-release-russian-warship-go-fck-yourself-stamp-2022-3?r=US&IR=T |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220312145913/https://www.businessinsider.com/ukraine-to-release-russian-warship-go-fck-yourself-stamp-2022-3?r=US&IR=T |archive-date=12 March 2022 |website=Business Insider |accessdate=12 March 2022}}</ref> Volgens die webtuiste [[Snopes]] het Groch sy hele lewe in Jefpatoria op die [[Krim]] gewoon en het hy studeer om 'n kunstenaar te word. Vanweë die Russiese anneksasie van die Krim in 2014 moes hy noodgedwonge sy huis verlaat en na [[Kijif]] en later na [[Lwif]] trek.<ref name="SNOPES">{{cite web |last=Evon |first=Dan |date=17 March 2022 |title=Does Ukraine Stamp Design Commemorate 'Russian Warship, Go F*ck Yourself' Moment? |url=https://www.snopes.com/fact-check/ukraine-stamp-russian/ |website=Snopes |accessdate=19 March 2022}}</ref> Oekrposjta het die stel posseëls op 12 April uitgegee.<ref name="stamp-0">{{Cite web |date=12 April 2022 |title=Укрпошта випустила мільйон поштових марок "Русскій воєнний корабль, іді …!" |url=https://www.ukrposhta.ua/ua/news/57619-ukrposhta-issued-one-million-postage-stamps-russian-warship-fk-you |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20220415153404/https://www.ukrposhta.ua/ua/news/57619-ukrposhta-issued-one-million-postage-stamps-russian-warship-fk-you |archive-date=15 April 2022 |access-date=15 April 2022 |website=Ukrposhta |language=uk}}</ref><ref>[https://www.rnd.de/panorama/ukrainische-post-hat-neue-briefmarke-mit-stinkefinger-fuer-die-russen-STSY3IHFB6W52EMY5TDZIT3NFY.html Stinkefinger für die Russen: Ukrainische Post bringt neue Briefmarke heraus]. In: rnd.de. 12 April 2022. Besoek op 14 April 2022. (in Duits)</ref> Op die stel herdenkingseëls is 'n Oekraïense soldaat wat die Russiese kruiser Moskwa die middelvinger gee.<ref>{{Cite web |title=Russian Warship Moskva Is Featured in New Ukrainian Postage Stamp |url=https://www.wsj.com/livecoverage/russia-ukraine-latest-news-2022-04-14/card/russian-warship-moskva-is-featured-in-new-ukrainian-postage-stamp-6qEW3wsyWdSsEP7CeVWq |access-date=15 April 2022 |website=The Wall Street Journal |language=en}}</ref> 'n Binne- en buitelandse weergawe is beskikbaar. Die kleure van die seël herinner aan die geel en blou van die Oekraïense vlag. President Zelenski het 'n foto van hom met die seël laat neem en gesê Russiese oorlogskepe moet net in een rigting vaar.<ref>Jörg Heinrich: [https://www.wuv.de/Themen/Social-Media/Ukraine-Post-Briefmarken-zeigen-Russland-den-Mittelfinger Ukraine-Post: Briefmarken zeigen Russland den Mittelfinger]. In: wuv.de. 13 April 2022. Besoek op 14 April 2022. (in Duits)</ref> ==Nadraai== Op 24 Maart 2022 is van die wagte van Slangeiland, insluitende Hribof, aan Oekraïne terugbesorg as deel van 'n gevangene-uitruilprogram.<ref>{{Cite web |date=29 March 2022 |title=Роман Грибов, ставший автором фразы "русский корабль, иди на**й", вернулся из плена |url=https://vesti.ua/strana/pogranichnik-zmeinogo-poslavshij-russkij-voennye-korabl-vernulsya-iz-plena |access-date=29 March 2022 |website=ВЕСТИ |language=ru}}</ref> Op 29 Maart 2022 het Hribof na sy huis in die [[Tsjerkasi-oblast]] teruggekeer, waar hy 'n medalje vir sy optrede gekry het.<ref name="G1">{{cite news | newspaper=The Guardian | url=https://www.theguardian.com/world/2022/mar/29/ukrainian-soldier-russian-warship-medal-snake-island | title=Ukraine gives medal to soldier who told Russian officer to 'go fuck yourself' | first=Pjotr |last=Sauer | date=29 March 2022 | accessdate=30 March 2022}}</ref><ref>{{cite web| publisher=NDTV | url=https://www.ndtv.com/world-news/ukraine-welcomes-home-soldier-who-told-f-yourself-to-russian-warship-in-snake-island-2850830 | title=Ukraine Welcomes Home Soldier Who Told "Go F*** Yourself" To Russians | first=Debanish | last=Achom | date=29 March 2022 | accessdate=29 March 2022}}</ref> Op 13 April 2022 het twee Oekraïense amptenare gesê dat die Moskwa deur Oekraïense R-360 Neptune-teenskipmissiele getref is en in onstuimige see aan die brand was. Die Russiese departement van verdediging het gesê die skip is ernstig beskadig nadat 'n brand 'n ammunisie-ontploffing veroorsaak het, sonder enige verwysing na die Oekraïense aanval. Die volgende dag, ná 'n poging om dit aan wal te sleep, het Russiese amptenare bevestig dat die skip gesink het.<ref>{{cite news|title=Russia says Moskva cruiser has sunk after reported Ukrainian missile strike|url=https://www.theguardian.com/world/2022/apr/14/russia-moskva-cruiser-sunk-stormy-seas-defense-ministry|work=The Guardian|date=April 14, 2022|author1=Pjotr Sauer|author2=Julian Borger|access-date=14 April 2022|archive-date=14 April 2022|archive-url=https://web.archive.org/web/20220414202148/https://www.theguardian.com/world/2022/apr/14/russia-moskva-cruiser-sunk-stormy-seas-defense-ministry|url-status=live}}</ref> Dit was twee dae ná die uitreiking van die spesiale posseël van die soldaat wat die Moskwa die middelvinger gee. ==Verwysings== {{Verwysings|2}} ==Skakels== {{vertaaluit| taalafk = en | il = Russian warship, go fuck yourself!!}} {{Normdata}} [[Kategorie:Russiese inval in Oekraïne, 2022]] ti6428e6wooufixybiwoxd9zlzgbdpm 0 389269 2514916 2489024 2022-07-25T12:20:10Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Spesieboks |name = Tugelapendoring <!-- Afrikaanse naam --> |image = |status = LC |status_system = iucn3.1 |status_ref = |genus = Gymnosporia |species = macrocarpa |authority = Jordaan (2000) |range_map = |synonyms = }} Die '''tugelapendoring''' (''Gymnosporia macrocarpa'') is 'n [[boom]] wat hoort tot die [[genus]] ''[[Gymnosporia]]''. Die [[spesie]] is [[inheems]] aan [[KwaZulu-Natal]]. Die boom se FSA-nommer is 401.8<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{verwysings}} == Bronne == * [http://redlist.sanbi.org/species.php?species=1883-60 REDLIST Sanbi] * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:1015537-1 Plants of the World Online] {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Gymnosporia]] [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Endemiese plante van Suid-Afrika]] ivwpe70l79bdkh689oiqd7qvqp3v4uk 0 389273 2514927 2489025 2022-07-25T12:35:07Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Spesieboks |name = Vaalpendoring<!-- Afrikaanse naam --> |image = |status = LC |status_system = iucn3.1 |status_ref = |genus = Gymnosporia |species = capitata |authority = (E.Mey. ex Sond.) Loes. (1892) |range_map = |synonyms =* ''Celastrus capitatus'' <small>E.Mey. ex Sond.</small> * ''Maytenus capitata'' <small>(E.Mey. ex Sond.) Marais</small> }} Die '''vaalpendoring''' (''Gymnosporia capitata'') is 'n [[boom]] wat hoort tot die [[genus]] ''[[Gymnosporia]]''. Die [[spesie]] is [[endemies]] aan die [[Oos-Kaap]] en die [[Wes-Kaap]]. Die boom se FSA-nommer is 401.4.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{verwysings}} == Bronne == * [http://redlist.sanbi.org/species.php?species=1883-6 REDLIST Sanbi] * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:77074613-1 Plants of the World Online] {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Gymnosporia]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Endemiese plante van Suid-Afrika]] f2hh72pqpv7oy5jpdcsur5fy5rstaba 0 389312 2514981 2489359 2022-07-25T13:36:34Z Oesjaar 7467 /* Bronne */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Spesieboks |name = Watersybas<!-- Afrikaanse naam --> |image = |status = LC |status_system = iucn3.1 |status_ref = |genus = Maytenus |species = cordata |authority = (E.Mey. ex Sond.) Loes. (1942) |range_map = |synonyms = * ''Celastrus cordatus'' <small>E.Mey. ex Sond.</small> * ''Gymnosporia cordata'' <small>(E.Mey. ex Sond.) Sim</small> }} Die '''watersybas''' (''Maytenus cordata'') is 'n [[boom]] wat hoort tot die [[genus]] ''[[Maytenus]]''. Die [[spesie]] is [[inheems]] aan [[KwaZulu-Natal]] en die [[Oos-Kaap]]. Die boom se FSA-nommer is 398.3.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{verwysings}} == Bronne == * [http://redlist.sanbi.org/species.php?species=1878-5 REDLIST Sanbi] * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:161863-1 Plants of the World Online] {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Maytenus]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Endemiese plante van Suid-Afrika]] 7myyafi5lld8r2vt3hqwdqkrodyqkec 0 391611 2515110 2514688 2022-07-25T19:43:40Z Oesjaar 7467 /* Beskikbaarheid van data */ Verbeter wikitext text/x-wiki [[Lêer:Lunar orbiter 1 (large).jpg|upright=1.35|duimnael|Lunar orbiter ruimtetuig (NASA)]] Die '''Maanwentelprogram''' was 'n reeks van vyf onbemande, robotiese [[Ruimtetuig|ruimtetuie]] wat om die [[Maan]] gewentel het vanaf 1966 tot 1967 en deur [[NASA]] in Amerika gelanseer is. Die hoofdoelwit was om geskikte landingsplekke vir die [[Apollo-program|Apollo]]-ruimtetuie te identifiseer deur die Maan se oppervlakte te karteer.<ref>Bowker, David E. and J. Kenrick Hughes, Lunar Orbiter Photographic Atlas of the Moon [https://www.lpi.usra.edu/resources/lunar_orbiter/book/lopam.pdf], NASA SP-206 (1971).</ref> Die ruimtetuie het die eerste foto's van die Maan se oppervlakte geneem terwyl hulle om die Maan gewentel het asook foto's van die Maan en [[Aarde]]. Al vyf sendings was suksesvol en 99 persent van die Maan se oppervlakte was gekarteer vanaf foto's wat geneem is met 'n resolusie van 60 m of beter. Die eerste drie sendings was gebruik om twintig potensiële landingsplekke af te neem, gebaseer op waarnemings gedoen vanaf die Aarde. Dié is teen laehellingbane gevlieg. Die vierde en vyfde missies is aan breër wetenskaplike doelwitte gewy en is in hoë-hoogte polêre bane gevlieg. [[Lunar Orbiter 4]] het die hele nabykant en nege persent van die verkant gefotografeer, en [[Lunar Orbiter 5]] het die dekking van die verkant voltooi en medium (20 m) en hoë (2 m) resolusiebeelde van 36 voorafgekose gebiede verkry. Al die Lunar Orbiter-ruimtetuie is deur [[Atlas-Agena]]-D lanseervoertuie gelanseer. Die Lunar Orbiters het 'n vernuftige fotografiesestelsel aanboord gehad. Dit het bestaan uit 'n [[kamera]] met twee lense, 'n film verwerkings eenheid, 'n aftaster en meganisme wat die films hanteer het. Die kamera het 'n 610 mm nouhoek hoë-resolusie en 'n 80 mm wyehoek medium-resolusie lense bevat, waarvan beide hulle beelde op enkel rol 70 mm film geplaas het. Die asse van die twee kamers het saamgeval sodat die foto's geneem deur die hoë-resolusie lens gesentreer was binne die foto's wat met die medium-resolusie lens geneem was. Die film was ook beweeg gedurende die beeldvaslegging proses om te kompenseer vir die ruimtetuig snelheid wat deur 'n elektro-optiese sensor geskat is. Die film was dan ontwikkel, afgetas en die beelde was na die Aarde gestuur. Gedurende die Lunar Orbiter-sendings was die eerste foto's van die Aarde as 'n geheel geneem; dit het begin met die foto's van die Aarde-opkoms oor die Maan se oppervlakte geneem deur [[Lunar Orbiter 1]] op 1 Augustus 1966. Die eerste vol foto's van die Aarde was deur Lunar Orbiter 5 geneem op 8 Augustus 1967.<ref>{{cite web|url=https://history.nasa.gov/SP-4308/ch10.htm#352 |title=Whole Earth |work=Lunar Orbiter V |publisher=NASA |date=August 8, 1967 |page=352 |quote=Clearly visible on the left side of the globe is the eastern half of Africa and the entire Arabian peninsula. |access-date=2008-12-24}}</ref> 'n Tweede foto van die hele Aarde was op 10 November 1967 geneem, ook deur die Lunar Orbiter 5. ==Ruimtetuie en substelsels == [[Lêer:Lunar Orbiter diagram.png|duimnael|Lunar Orbiter diagram (NASA)]] [[Lêer:Lunar Orbiter Engineering Mock-up.jpg|duimnael|regs|Lunar Orbiter Ingenieurs model]] Die Boeing-Eastman Kodak voorstel was op 20 Desember 1963 deur NASA aangekondig. Die hoof raam van die Lunar Orbiters het die algemene vorm van 'n afgeknotte keël gehad en 1.65 m hoog en 1.5 m in diameter by die basis. Die ruimtetuig was saamgestel uit drie dekke wat deur kappe en 'n boog ondersteun is. Die toerusting dek op die basis het die [[battery]], transponder, vlugprogrammeerder, posisie verwysings eenheid, [[Canopus]] ster opspoortoestel, beheer dekodeerder, multipleks en kodeerder, loopgolf buis versterker en die fotografiese stelsel. Daar was vier [[Sonpaneel|sonpanele]] gemonteer, 3.72 m wyd, wat by hierdie dek uit gesteek het. Daar was ook 'n hoë-wins [[antenne]] op 1.32 m balk gemonteer wen 'n lae-wins antenna wat op 2.08 m balk gemonteer was. Bo die onderste dek, die middeldek, was die snelheid beheerenjin, brandstof, [[Oksidasie|oksideermiddel]] en druk tenks, Son-sensors en mikro-meteoroïdise sensors. Die boonste dek het bestaan uit 'n hitteskild om die ruimtetuig te beskerm wanneer die snelheid beheerenjin ontbrand. Die neus van die enjin het deur die skild gesteek. Bo-op en aan die kante van die boonste dek was die vier posisie beheer stuwers. Die vier sonpanele met 10,856 n/p sonselle het krag van 373 [[Watt|W]] verskaf wat direk die ruimtetuig se stelsels aangedryf het en ook die 12 A.h nikkel-kadmiun battery gelaai. Die batterye is gebruik gedurende kort periodes wanneer sonbedekking (verduistering) plaasvind het en geen sonkrag beskikbaar was nie. Aandrywing vir groot maneuvers was verskaf deur die kompasbeuel gemonteerde snelheid beheerenjin, 'n [[Hipergoliese dryfmiddel|hipergoliese]] aangedrewe vuurpylenjin van 440 [[Newton (eenheid)|N]]. Stabilisasie oor die drie asse en posisie beheer was verskaf deur [[stikstof]]aangedrewe stuwers van 4 N elk. Navigasie inligting was verskaf deur vyf son-sensors, die Canopus stersensor en die posisie verwysings eenheid. Kommunikasie was verskaf deur 'n 10&nbsp;W sender en 'n gerigte, een meter diameter, hoë-wins antenne vir die stuur van foto's en 'n 0.5&nbsp;W en omnigerigte lae-wins antenne vir ander kommunikasie. Beide senders het in die S-band gewerk teen ongeveer 2295&nbsp;MHz. Termiese beheer was verkry deur 'n multilaag termiese kombers wat bestaan het uit aluminium bedekte [[poliëster]] produkte soos ''Mylar'' en ''Dacron''. Die kombers het die groot romp, spesiale verf, insulasie en klein verwarmers bedek. Die aan boord kamera het twee lense gelyktydig gebruik om 'n wye hoek en 'n hoë resolusie beeld op die film vas te lê. Die wyehoek, medium-resolusie modus het 'n 80 mm F 2.8 Xenotar lens gebruik wat deur Schneider Kreuznach van [[Wes-Duitsland]] vervaardig is. Die hoë-resolusie modus het 'n 610 mm F 5.6 Panoramic lens, vervaardig deur die Pacific Optical Company, gebruik.<ref>{{cite web|url=http://www.hq.nasa.gov/office/pao/History/TM-3487/top.htm|title=DESTINATION MOON: A History of the Lunar Orbiter Program|publisher=NASA|first=Bruce K.|last=Byers|access-date=2010-12-18|date=April 1977}}</ref> Die film was ontwikkel met 'n half-droë proses terwyl die ruimtetuig in sy wentelbaan was. Dit was dan afgetas, wat die foto in elektriese formaat omskakel en dan na die aarde gestuur het. Hierdie stelsel was aangepas met die toestemming van die ''National Reconnaissance Office'' (NRO) waar dit op die SAMOS E-1 verkenningskamera gebruik was. Die stelsel is vervaardig deur [[Kodak]] vir die kortstondige [[Amerikaanse Lugmag]] se amper-werklike tyd satelliet foto projek.<ref>{{Cite web |url=http://www.nro.gov/history/csnr/programs/docs/prog-hist-01.pdf |title=Archived copy |access-date=2016-12-05 |archive-date=2020-04-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200411153531/http://www.nro.gov/history/csnr/programs/docs/prog-hist-01.pdf |url-status=dead }}</ref> Aanvanklik het die Lugmag vir Nasa verskeie spaar kameras aangebied wat deel was van die KH-7 GAMBIT-program maar toe het die owerhede hulle bekommernis uitgespreek oor die sekuriteit aangaande die kameras. Hulle was bang dat die foto's geneem deur die kamera sy resolusie kon weggee. Daar was voorgestel dat die wentelbaan besonderhede van die Lunar Orbiter nie gepubliseer word nie sodat die resolusie van die foto's nie bereken kan word deur die hoogte data nie. In die ou end is Nasa se bestaande kamera-stelsel, alhoewel die resolusie kleiner was, gebruik en die resultate was aanvaarbaar vir die sendings. === Moontlike rugsteun === As moontlike rugsteun, indien die Maanwentelprogram faal het Nasa en die NRO saamgewerk met die Maan Kartering en Opmeting Stelsel (MKOS), gebaseer op die KH-7 verkennings satelliet. Die gedagte was dat dit die [[Apollo-maanmodule]] in die [[Saturn V]] sal vervang en die Apollo ruimtemanne dan die MKOS sal werk via afstandbeheer terwyl hulle om die Maan wentel. Nasa het die projek gekanselleer in 1967 nadat die Maanwentelprogram suksesvol voltooi was.<ref name=day20101129>{{cite web|url=http://www.thespacereview.com/article/1734/1|title=Black Apollo|publisher=www.thespacereview.com|first=Dwayne A.|last=Day|accessdate=2010-12-17|date=2010-11-29}}</ref> == Sending resultate == Die Maanwentelprogram het bestaan uit vyf ruimtetuie wat daarin geslaag het om 99 persent van die oppervlakte van beide kante van die Maan te gefotografeer met 'n resolusie van tot 1 m. Die ruimtetuie het altesaam 2180 hoë-resolusie en 882 medium-resolusie foto's van die maan geneem en na die Aarde gestuur. Die mikro-meteoroïdise eksperimente het 22 impakte geïdentifiseer en die data het bewys dat die gemiddelde meteoroïdes deeltjies naby die Maan twee keer die orde grote was as in die oop ruimte, maar ietwat minder as naby die Aarde. Die radiasie eksperimente het bevestig dat die ontwerp van die Apollo-tuie genoegsame beskerming aan die ruimtemanne sal verleen teen die gemiddelde kort blootstelling aan partikels vanaf die Son. Die Lunar Orbiters was ook gebruik om die bemande ruimtevlug opsporings netwerk en die Apollo wentelbaan bepalings program te evalueer, met sukses. Al drie die Lunar Orbiters (2,3 en 5) was gelyktydig gevolg vanaf Augustus tot Oktober 1967. Al die Lunar Orbiters het teen die Maan gebots nadat sodanige instruksies aan die ruimtetuie gestuur is. Dit is gedoen om seker te maak dat hulle posisie beheer brandstof nie opraak en die ruimtetuie in die pad van die volgende ruimtetuie soos die Apollo-program beland nie. Die Maanwentelprogram was bestuur deur die Nasa Langley Navorsingsentrum teen 'n koste van ongeveer $200 miljoen. Die ruimtetuie was gevolg deur van die [[Doppler-effek]] gebruik te maak wat die voordeel gehad het dat die graviatasievelde van die Maan gekarteer kon word. [[Maskon]]s was ook ontdek weens die gebruik van die Doppler-effek, die meeste van hulle (nie almal nie) was in die middel van [[Maansee|Maanseë]].<ref>{{cite journal | doi = 10.1126/science.161.3842.680 | title = Mascons: Lunar Mass Concentrations | year = 1968 | author = P. M. Muller, W. L. Sjogren | journal = Science | volume = 161 | issue = 3842 | pages = 680–684 | pmid=17801458| bibcode = 1968Sci...161..680M }}</ref> [[Lêer:Lunar Orbiter camera (large).jpg|duimnael|Lunar Orbiter kamera (NASA)]] Die vlug inligting van elk van die vyf ruimtetuie is as volg:<ref>Hansen, T.P. (1970). Guide to Lunar Orbiter Photographs. Washington DC: NASA.</ref> *[[Lunar Orbiter 1]] **Gelanseer op 10 Augustus 1966 **Maan gefotografeer: 18 tot 29 Augustus 1966 **Bots teen die Maan: 29 Oktober 1966 **Apollo landingsplek ondersoek sending *[[Lunar Orbiter 2]] **Gelanseer op 6 November 1966 **Maan gefotografeer: 18 tot 25 November 1966 **Bots teen die Maan: 11 Oktober 1967 **Apollo landingsplek ondersoek sending *[[Lunar Orbiter 3]] **Gelanseer op 5 Februarie 1967 **Maan gefotografeer: 15 tot 23 Februarie 1967 **Bots teen die Maan: 9 Oktober 1967 **Apollo landingsplek ondersoek sending *[[Lunar Orbiter 4]] **Gelanseer op 4 Mei 1967 **Maan gefotografeer: 11 tot 26 Mei 1967 **Bots teen die Maan: Ongeveer 31 Oktober 1967 **Maan karteringsending *[[Lunar Orbiter 5]] **Gelanseer op 1 Augustus 1967 **Maan gefotografeer: 6 tot 18 Augustus 1967 **Bots teen die Maan: 31 Januarie 1968 **Maan karteringsending en hoë-resolusie landmeting sending === Beskikbaarheid van data === Foto's vanaf die Lunar Orbiter's is na die Aarde gestuur in analoog formaat nadat die foto's afgetas in 'n reeks van dun lyne. Die data is op 'n magnetiese band en ook op 'n film geskryf. Die filmdata is gebruik om handgemaakte mosaïeke van Lunar Orbiter-rame te skep. Elke kamera blootstelling het twee foto's tot gevolg gehad: een medium-resolusie raam soos vasgelê deur die 80-mm brandpunt lens en 'n hoë-resolusie foto soos vasgelê deur die 619-mm brandpunt lens. As gevolg van hulle grote was die hoë-resolusie foto's in drie sub-rame opgebreek. Groot formaat foto's (410 mm × 510 mm) was gedruk en versprei regoor Amerika na Nasa se foto en beeld biblioteke wat bekend gestaan het as ''Regional Planetary Information Facilities''. <!-- ===Data availability=== The Lunar Orbiter orbital photographs were transmitted to Earth as analog data after onboard scanning of the original film into a series of strips. The data were written to magnetic tape and also to film. The film data were used to create hand-made mosaics of Lunar Orbiter frames. Each LO exposure resulted in two photographs: medium-resolution frames recorded by the 80-mm focal-length lens and high-resolution frames recorded by the 610-mm focal length lens. Due to their large size, HR frames were divided into three sections, or sub-frames. Large-format prints ({{convert|16|x|20|in}}) from the mosaics were created and several copies were distributed across the U.S. to NASA image and data libraries known as [https://www.lpi.usra.edu/library/RPIF/ Regional Planetary Information Facilities]. The resulting outstanding views were of generally very high spatial resolution and covered a substantial portion of the lunar surface, but they suffered from a "venetian blind" striping, missing or duplicated data, and frequent saturation effects that hampered their use. For many years these images have been the basis of much of lunar scientific research. Because they were obtained at low to moderate Sun angles, the Lunar Orbiter photographic mosaics are particularly useful for studying the morphology of lunar topographic features. Several atlases and books featuring Lunar Orbiter photographs have been published. Perhaps the most definitive was that of [https://www.lpi.usra.edu/resources/lunar_orbiter/book/lopam.pdf Bowker and Hughes] (1971); it contained 675 photographic plates with approximately global coverage of the Moon. In part because of high interest in the data and in part because that atlas is out of print, the task was undertaken at the [https://www.lpi.usra.edu/ Lunar and Planetary Institute] to scan the large-format prints of Lunar Orbiter data.<ref>Jeffrey J. Gillis, Paul D. Spudis, Mary Ann Hager, Mary Noel, Debra Rueb, and James Cohen, [https://www.lpi.usra.edu/meetings/LPSC99/pdf/1770.pdf Digitized Lunar Orbiter IV Images: A Preliminary Step to Recording the Global Set of Lunar Oribter Images in Bowker & Hughes], Lunar and Planetary Science XXX, Abstract #1770(1999)</ref> These were made available online as the [https://www.lpi.usra.edu/resources/lunar_orbiter/ Digital Lunar Orbiter Photographic Atlas of the Moon].<ref>Jeffrey J. Gillis, Debra Rueb, James Cohen, and Mary Ann Hager, [https://www.lpi.usra.edu/meetings/LPSC2000/pdf/1815.pdf The Lunar Orbiter Photographic Atlas Digital Archive], Lunar and Planetary Science XXXI, Abstract #1815 (2000)</ref> --> == Verwysings == {{verwysings}} {{Maanwentelprogram}} {{Normdata}} [[Kategorie:Maanwentelprogram| ]] [[Kategorie:Ruimtetuie]] 0wtxbaijllhjirhncot4bfpsaogzxdh 0 392185 2514954 2513838 2022-07-25T12:56:41Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{skuinse titel}} {{Taksoboks | name = Bosvalsnetel | image = | image_width = 250px | status = LC | status_system = iucn3.1 | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | ordo = [[Malpighiales]] | familia = [[Euphorbiaceae]] | genus = ''[[Euphorbia]]'' | species = '''''A. glabrata''''' | binomial = ''Acalypha glabrata'' | binomial_authority = [[Carl Peter Thunberg|Thunb.]], 1800 | synonyms = * ''Ricinocarpus glabratus'' <small>(Thunb.) Kuntze</small> }} Die '''bosvalsnetel''' (''Acalypha glabrata'') is 'n [[struik]] of klein [[boom]] wat tot 5 m groot word. In [[Suid-Afrika]] kom die [[spesie]] in die [[Gauteng]], [[KwaZulu-Natal]], [[Limpopo]], [[Mpumalanga]], [[Noord-Wes]] voor. Buite Suid-Afrika is die spesie [[inheems]] in [[Angola]], [[Botswana]], [[Eswatini]], [[Mosambiek]] en [[Zimbabwe]]. Daar is twee subspesies: * ''Acalypha glabrata f. glabrata'' * ''Acalypha glabrata f. pilosior'' <small>(Kuntze) Prain & Hutch.</small> Die boom se FSA-nommer is 335.1.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{verwysings}} == Bronne == * [http://redlist.sanbi.org/species.php?species=582-15 REDLIST Sanbi] * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:337420-1 Plants of the World Online] {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Angola]] [[Kategorie:Flora van Botswana]] [[Kategorie:Flora van Eswatini]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] e7an7u6tt5szqzvd5ax1cvymgcn4y31 2514955 2514954 2022-07-25T12:57:08Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{skuinse titel}} {{Taksoboks | name = Bosvalsnetel | image = | image_width = 250px | status = LC | status_system = iucn3.1 | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | ordo = [[Malpighiales]] | familia = [[Euphorbiaceae]] | genus = ''[[Acalypha]]'' | species = '''''A. glabrata''''' | binomial = ''Acalypha glabrata'' | binomial_authority = [[Carl Peter Thunberg|Thunb.]], 1800 | synonyms = * ''Ricinocarpus glabratus'' <small>(Thunb.) Kuntze</small> }} Die '''bosvalsnetel''' (''Acalypha glabrata'') is 'n [[struik]] of klein [[boom]] wat tot 5 m groot word. In [[Suid-Afrika]] kom die [[spesie]] in die [[Gauteng]], [[KwaZulu-Natal]], [[Limpopo]], [[Mpumalanga]], [[Noord-Wes]] voor. Buite Suid-Afrika is die spesie [[inheems]] in [[Angola]], [[Botswana]], [[Eswatini]], [[Mosambiek]] en [[Zimbabwe]]. Daar is twee subspesies: * ''Acalypha glabrata f. glabrata'' * ''Acalypha glabrata f. pilosior'' <small>(Kuntze) Prain & Hutch.</small> Die boom se FSA-nommer is 335.1.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{verwysings}} == Bronne == * [http://redlist.sanbi.org/species.php?species=582-15 REDLIST Sanbi] * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:337420-1 Plants of the World Online] {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Angola]] [[Kategorie:Flora van Botswana]] [[Kategorie:Flora van Eswatini]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] d7bh859n17tzahs844fqyjdyyi5dyuz 0 392227 2515069 2514166 2022-07-25T17:07:51Z Oesjaar 7467 /* Bronne */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{skuinse titel}} {{Spesieboks | name = Wildepatat | image = Maerua racemulosa, b, Burmanbos.jpg | image_caption = | status = LC | status_system = iucn3.1 | taxon = Maerua racemulosa | authority = (DC.) Gilg & Gilg-Ben. 1915 | synonyms = * ''Boscia caffra'' <small>Sond.</small> * ''Boscia undulata'' <small>(L.) Druce</small> * ''Capparis racemulosa'' <small>DC.</small> * ''Capparis undulata'' <small>[[Karl Ludwig Philipp Zeyher|Zeyh.]]</small> * ''Maerua pedunculosa'' <small>(Hochst.) Sim</small> * ''Maerua undulata'' <small>(Zeyh. ex Sond.) T.Durand & Schinz</small> * ''Niebuhria acutifolia'' <small>E.Mey.</small> * ''Niebuhria pedunculosa'' <small>Hochst.</small> * ''Niebuhria undulata'' <small>Zeyh. ex Sond.</small> }} Die '''wildepatat''' (''Maerua racemulosa'') is 'n [[boom]] wat in die [[Wes-Kaap]], [[Oos-Kaap]], [[KwaZulu-Natal]] en [[Eswatini]] voorkom. Die boom se FSA-nommer is 134.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Galery == <gallery> Maerua racemulosa, a, Burmanbos.jpg Maerua racemulosa, c, Burmanbos.jpg Maerua racemulosa, d, Burmanbos.jpg </gallery> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{verwysings}} == Bronne == * [http://redlist.sanbi.org/species.php?species=1129-16 REDLIST Sanbi] * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:147761-1 Plants of the World] {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Eswatini]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] 0ehe4jh6l7wru8vpd0txiu3sdc4g95y 14 392287 2514937 2022-07-25T12:44:56Z Oesjaar 7467 Nuwe kategorie wikitext text/x-wiki {{Broodkrummels}} {{Hoofartikel}} [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] kg63fzkzltolr29ily3iuon0ntm25xm 0 392288 2515012 2022-07-25T15:07:06Z Sobaka 328 Begin 'n nuwe artikel, nog besigǃ wikitext text/x-wiki Die '''S-125 Neva/Pechora''' (Russies: '''С-125 "Нева"/"Печора"''', NAVO-verslagnaam '''SA-3 Goa''') is 'n Sowjet-[[Grond-tot-lugmissiel|grond-tot-lug-missiel]]stelsel wat deur Aleksei Isaev ontwerp is om die S-25 en S-75 aan te vul. Dit het 'n korter doeltreffende reikafstand en laer inskakelhoogte as enige van sy voorgangers en vlieg ook stadiger, maar vanweë sy tweefase-ontwerp is dit meer doeltreffend teen meer beweegbare teikens. Dit is ook in staat om laer vlieënde teikens as die vorige stelsels te betrek, en omdat dit meer modern is, is dit baie meer bestand teen ECM as die S-75. Die 5V24 (V-600) missiele bereik ongeveer Mach 3 tot 3,5 in vlug, beide fases aangedryf deur vastebrandstof vuurpylmotors. Die S-125, soos die S-75, gebruik radiobevelleiding. Die vlootweergawe van hierdie stelsel het die NAVO-verslagnaam SA-N-1 Goa en oorspronklike benaming M-1 Volna (Russies Волна – golf).<ref name="Janes">{{cite web |url=http://www8.janes.com/Search/documentView.do?docId=/content1/janesdata/binder/jsws/jsws0174.htm |title=S-125/Pechora (SA-3 'Goa') |access-date=2008-08-04 |date=2008-02-13 |website=Janes.com }}</ref> <ref>{{cite journal|url=http://www.ausairpower.net/APA-S-125-Neva.html|title=Almaz 5V24/5V27/S-125 Neva/Pechora / SA-3 Goa / Зенитный Ракетный Комплекс 5В24/5В27/С-125 Нева/Печора|first=Kopp|last=Carlo|date=30 June 2009|website=Ausairpower.net|pages=1|access-date=28 November 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181129115405/http://www.ausairpower.net/APA-S-125-Neva.html|archive-date=29 November 2018|url-status=live}}</ref> ==Verwysings== {{Verwysings}} j9adjv3pdg2vhqi3oy8hyrn2tfmarbw 2515013 2515012 2022-07-25T15:08:30Z Sobaka 328 Beeld wikitext text/x-wiki [[Lêer:Pair of S-125 missiles in transit on a truck.jpg|duimnael|'n Paar S-125-missiele in transito.]] Die '''S-125 Neva/Pechora''' (Russies: '''С-125 "Нева"/"Печора"''', NAVO-verslagnaam '''SA-3 Goa''') is 'n Sowjet-[[Grond-tot-lugmissiel|grond-tot-lug-missiel]]stelsel wat deur Aleksei Isaev ontwerp is om die S-25 en S-75 aan te vul. Dit het 'n korter doeltreffende reikafstand en laer inskakelhoogte as enige van sy voorgangers en vlieg ook stadiger, maar vanweë sy tweefase-ontwerp is dit meer doeltreffend teen meer beweegbare teikens. Dit is ook in staat om laer vlieënde teikens as die vorige stelsels te betrek, en omdat dit meer modern is, is dit baie meer bestand teen ECM as die S-75. Die 5V24 (V-600) missiele bereik ongeveer Mach 3 tot 3,5 in vlug, beide fases aangedryf deur vastebrandstof vuurpylmotors. Die S-125, soos die S-75, gebruik radiobevelleiding. Die vlootweergawe van hierdie stelsel het die NAVO-verslagnaam SA-N-1 Goa en oorspronklike benaming M-1 Volna (Russies Волна – golf).<ref name="Janes">{{cite web |url=http://www8.janes.com/Search/documentView.do?docId=/content1/janesdata/binder/jsws/jsws0174.htm |title=S-125/Pechora (SA-3 'Goa') |access-date=2008-08-04 |date=2008-02-13 |website=Janes.com }}</ref> <ref>{{cite journal|url=http://www.ausairpower.net/APA-S-125-Neva.html|title=Almaz 5V24/5V27/S-125 Neva/Pechora / SA-3 Goa / Зенитный Ракетный Комплекс 5В24/5В27/С-125 Нева/Печора|first=Kopp|last=Carlo|date=30 June 2009|website=Ausairpower.net|pages=1|access-date=28 November 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181129115405/http://www.ausairpower.net/APA-S-125-Neva.html|archive-date=29 November 2018|url-status=live}}</ref> ==Verwysings== {{Verwysings}} 089f36m7r1pkijd3fg4kbzu8x7khwva 2515015 2515013 2022-07-25T15:11:25Z Sobaka 328 kategorie wikitext text/x-wiki [[Lêer:Pair of S-125 missiles in transit on a truck.jpg|duimnael|'n Paar S-125-missiele in transito.]] Die '''S-125 Neva/Pechora''' (Russies: '''С-125 "Нева"/"Печора"''', NAVO-verslagnaam '''SA-3 Goa''') is 'n Sowjet-[[Grond-tot-lugmissiel|grond-tot-lug-missiel]]stelsel wat deur Aleksei Isaev ontwerp is om die S-25 en S-75 aan te vul. Dit het 'n korter doeltreffende reikafstand en laer inskakelhoogte as enige van sy voorgangers en vlieg ook stadiger, maar vanweë sy tweefase-ontwerp is dit meer doeltreffend teen meer beweegbare teikens. Dit is ook in staat om laer vlieënde teikens as die vorige stelsels te betrek, en omdat dit meer modern is, is dit baie meer bestand teen ECM as die S-75. Die 5V24 (V-600) missiele bereik ongeveer Mach 3 tot 3,5 in vlug, beide fases aangedryf deur vastebrandstof vuurpylmotors. Die S-125, soos die S-75, gebruik radiobevelleiding. Die vlootweergawe van hierdie stelsel het die NAVO-verslagnaam SA-N-1 Goa en oorspronklike benaming M-1 Volna (Russies Волна – golf).<ref name="Janes">{{cite web |url=http://www8.janes.com/Search/documentView.do?docId=/content1/janesdata/binder/jsws/jsws0174.htm |title=S-125/Pechora (SA-3 'Goa') |access-date=2008-08-04 |date=2008-02-13 |website=Janes.com }}</ref> <ref>{{cite journal|url=http://www.ausairpower.net/APA-S-125-Neva.html|title=Almaz 5V24/5V27/S-125 Neva/Pechora / SA-3 Goa / Зенитный Ракетный Комплекс 5В24/5В27/С-125 Нева/Печора|first=Kopp|last=Carlo|date=30 June 2009|website=Ausairpower.net|pages=1|access-date=28 November 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181129115405/http://www.ausairpower.net/APA-S-125-Neva.html|archive-date=29 November 2018|url-status=live}}</ref> ==Verwysings== {{Verwysings}} {{en-vertaal|S-125 Neva/Pechora}} {{Normdata}} [[Kategorie:Wapentuig]] 589byusjde460swiyw8w5mynnbeeg7l 2515016 2515015 2022-07-25T15:12:24Z Sobaka 328 kategorie wikitext text/x-wiki [[Lêer:Pair of S-125 missiles in transit on a truck.jpg|duimnael|'n Paar S-125-missiele in transito.]] Die '''S-125 Neva/Pechora''' (Russies: '''С-125 "Нева"/"Печора"''', NAVO-verslagnaam '''SA-3 Goa''') is 'n Sowjet-[[Grond-tot-lugmissiel|grond-tot-lug-missiel]]stelsel wat deur Aleksei Isaev ontwerp is om die S-25 en S-75 aan te vul. Dit het 'n korter doeltreffende reikafstand en laer inskakelhoogte as enige van sy voorgangers en vlieg ook stadiger, maar vanweë sy tweefase-ontwerp is dit meer doeltreffend teen meer beweegbare teikens. Dit is ook in staat om laer vlieënde teikens as die vorige stelsels te betrek, en omdat dit meer modern is, is dit baie meer bestand teen ECM as die S-75. Die 5V24 (V-600) missiele bereik ongeveer Mach 3 tot 3,5 in vlug, beide fases aangedryf deur vastebrandstof vuurpylmotors. Die S-125, soos die S-75, gebruik radiobevelleiding. Die vlootweergawe van hierdie stelsel het die NAVO-verslagnaam SA-N-1 Goa en oorspronklike benaming M-1 Volna (Russies Волна – golf).<ref name="Janes">{{cite web |url=http://www8.janes.com/Search/documentView.do?docId=/content1/janesdata/binder/jsws/jsws0174.htm |title=S-125/Pechora (SA-3 'Goa') |access-date=2008-08-04 |date=2008-02-13 |website=Janes.com }}</ref> <ref>{{cite journal|url=http://www.ausairpower.net/APA-S-125-Neva.html|title=Almaz 5V24/5V27/S-125 Neva/Pechora / SA-3 Goa / Зенитный Ракетный Комплекс 5В24/5В27/С-125 Нева/Печора|first=Kopp|last=Carlo|date=30 June 2009|website=Ausairpower.net|pages=1|access-date=28 November 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181129115405/http://www.ausairpower.net/APA-S-125-Neva.html|archive-date=29 November 2018|url-status=live}}</ref> ==Verwysings== {{Verwysings}} {{en-vertaal|S-125 Neva/Pechora}} {{Normdata}} [[Kategorie:Wapentuig]] [[Kategorie:Russiese wapentuig]] dlo4900gk5p3w4miar9kuz4m8f8ilys 2515017 2515016 2022-07-25T15:13:50Z Sobaka 328 skakel wikitext text/x-wiki [[Lêer:Pair of S-125 missiles in transit on a truck.jpg|duimnael|'n Paar S-125-missiele in transito.]] Die '''S-125 Neva/Pechora''' (Russies: '''С-125 "Нева"/"Печора"''', NAVO-verslagnaam '''SA-3 Goa''') is 'n Sowjet-[[Grond-tot-lugmissiel|grond-tot-lug-missiel]]stelsel wat deur Aleksei Isaev ontwerp is om die S-25 en S-75 aan te vul. Dit het 'n korter doeltreffende reikafstand en laer inskakelhoogte as enige van sy voorgangers en vlieg ook stadiger, maar vanweë sy tweefase-ontwerp is dit meer doeltreffend teen meer beweegbare teikens. Dit is ook in staat om laer vlieënde teikens as die vorige stelsels te betrek, en omdat dit meer modern is, is dit baie meer bestand teen ECM as die S-75. Die 5V24 (V-600) missiele bereik ongeveer [[Mach-getal|Mach]] 3 tot 3,5 in vlug, beide fases aangedryf deur vastebrandstof vuurpylmotors. Die S-125, soos die S-75, gebruik radiobevelleiding. Die vlootweergawe van hierdie stelsel het die NAVO-verslagnaam SA-N-1 Goa en oorspronklike benaming M-1 Volna (Russies Волна – golf).<ref name="Janes">{{cite web |url=http://www8.janes.com/Search/documentView.do?docId=/content1/janesdata/binder/jsws/jsws0174.htm |title=S-125/Pechora (SA-3 'Goa') |access-date=2008-08-04 |date=2008-02-13 |website=Janes.com }}</ref> <ref>{{cite journal|url=http://www.ausairpower.net/APA-S-125-Neva.html|title=Almaz 5V24/5V27/S-125 Neva/Pechora / SA-3 Goa / Зенитный Ракетный Комплекс 5В24/5В27/С-125 Нева/Печора|first=Kopp|last=Carlo|date=30 June 2009|website=Ausairpower.net|pages=1|access-date=28 November 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181129115405/http://www.ausairpower.net/APA-S-125-Neva.html|archive-date=29 November 2018|url-status=live}}</ref> ==Verwysings== {{Verwysings}} {{en-vertaal|S-125 Neva/Pechora}} {{Normdata}} [[Kategorie:Wapentuig]] [[Kategorie:Russiese wapentuig]] 9wgfi9qgvwo6dm95tm1qhiko66q0rr3 2515018 2515017 2022-07-25T15:15:33Z Sobaka 328 skakel wikitext text/x-wiki [[Lêer:Pair of S-125 missiles in transit on a truck.jpg|duimnael|'n Paar S-125-missiele in transito.]] Die '''S-125 Neva/Pechora''' (Russies: '''С-125 "Нева"/"Печора"''', NAVO-verslagnaam '''SA-3 Goa''') is 'n Sowjet-[[Grond-tot-lugmissiel|grond-tot-lug-missiel]]stelsel wat deur Aleksei Isaev ontwerp is om die S-25 en S-75 aan te vul. Dit het 'n korter doeltreffende reikafstand en laer inskakelhoogte as enige van sy voorgangers en vlieg ook stadiger, maar vanweë sy tweefase-ontwerp is dit meer doeltreffend teen meer beweegbare teikens. Dit is ook in staat om laer vlieënde teikens as die vorige stelsels te betrek, en omdat dit meer modern is, is dit baie meer bestand teen elektroniese teenmaatreëls as die S-75. Die 5V24 (V-600) missiele bereik ongeveer [[Mach-getal|Mach]] 3 tot 3,5 in vlug, beide fases aangedryf deur vastebrandstof [[vuurpyl]]motors. Die S-125, soos die S-75, gebruik radiobevelleiding. Die vlootweergawe van hierdie stelsel het die [[NAVO]]-verslagnaam SA-N-1 Goa en oorspronklike benaming '''M-1 Volna''' (Russies Волна – golf).<ref name="Janes">{{cite web |url=http://www8.janes.com/Search/documentView.do?docId=/content1/janesdata/binder/jsws/jsws0174.htm |title=S-125/Pechora (SA-3 'Goa') |access-date=2008-08-04 |date=2008-02-13 |website=Janes.com }}</ref> <ref>{{cite journal|url=http://www.ausairpower.net/APA-S-125-Neva.html|title=Almaz 5V24/5V27/S-125 Neva/Pechora / SA-3 Goa / Зенитный Ракетный Комплекс 5В24/5В27/С-125 Нева/Печора|first=Kopp|last=Carlo|date=30 June 2009|website=Ausairpower.net|pages=1|access-date=28 November 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181129115405/http://www.ausairpower.net/APA-S-125-Neva.html|archive-date=29 November 2018|url-status=live}}</ref> ==Verwysings== {{Verwysings}} {{en-vertaal|S-125 Neva/Pechora}} {{Normdata}} [[Kategorie:Wapentuig]] [[Kategorie:Russiese wapentuig]] ebkpcv7u0zp2rbv4pzrjd759jqcr6f6 2515019 2515018 2022-07-25T15:16:17Z Sobaka 328 skakel wikitext text/x-wiki [[Lêer:Pair of S-125 missiles in transit on a truck.jpg|duimnael|'n Paar S-125-[[missiel]]e in transito.]] Die '''S-125 Neva/Pechora''' (Russies: '''С-125 "Нева"/"Печора"''', NAVO-verslagnaam '''SA-3 Goa''') is 'n Sowjet-[[Grond-tot-lugmissiel|grond-tot-lug-missiel]]stelsel wat deur Aleksei Isaev ontwerp is om die S-25 en S-75 aan te vul. Dit het 'n korter doeltreffende reikafstand en laer inskakelhoogte as enige van sy voorgangers en vlieg ook stadiger, maar vanweë sy tweefase-ontwerp is dit meer doeltreffend teen meer beweegbare teikens. Dit is ook in staat om laer vlieënde teikens as die vorige stelsels te betrek, en omdat dit meer modern is, is dit baie meer bestand teen elektroniese teenmaatreëls as die S-75. Die 5V24 (V-600) missiele bereik ongeveer [[Mach-getal|Mach]] 3 tot 3,5 in vlug, beide fases aangedryf deur vastebrandstof [[vuurpyl]]motors. Die S-125, soos die S-75, gebruik radiobevelleiding. Die vlootweergawe van hierdie stelsel het die [[NAVO]]-verslagnaam SA-N-1 Goa en oorspronklike benaming '''M-1 Volna''' (Russies Волна – golf).<ref name="Janes">{{cite web |url=http://www8.janes.com/Search/documentView.do?docId=/content1/janesdata/binder/jsws/jsws0174.htm |title=S-125/Pechora (SA-3 'Goa') |access-date=2008-08-04 |date=2008-02-13 |website=Janes.com }}</ref> <ref>{{cite journal|url=http://www.ausairpower.net/APA-S-125-Neva.html|title=Almaz 5V24/5V27/S-125 Neva/Pechora / SA-3 Goa / Зенитный Ракетный Комплекс 5В24/5В27/С-125 Нева/Печора|first=Kopp|last=Carlo|date=30 June 2009|website=Ausairpower.net|pages=1|access-date=28 November 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181129115405/http://www.ausairpower.net/APA-S-125-Neva.html|archive-date=29 November 2018|url-status=live}}</ref> ==Verwysings== {{Verwysings}} {{en-vertaal|S-125 Neva/Pechora}} {{Normdata}} [[Kategorie:Wapentuig]] [[Kategorie:Russiese wapentuig]] mlpd797fqu4eaas8u40hzffpg9i4sdm 2515022 2515019 2022-07-25T15:18:30Z Sobaka 328 skakel wikitext text/x-wiki [[Lêer:Pair of S-125 missiles in transit on a truck.jpg|duimnael|'n Paar S-125-[[missiel]]e in transito.]] Die '''S-125 Neva/Pechora''' (Russies: '''С-125 "Нева"/"Печора"''', NAVO-verslagnaam '''SA-3 Goa''') is 'n Sowjet-[[Grond-tot-lugmissiel|grond-tot-lug-missiel]]stelsel wat deur Aleksei Isaev ontwerp is om die S-25 en S-75 aan te vul. Dit het 'n korter doeltreffende reikafstand en laer inskakelhoogte as enige van sy voorgangers en vlieg ook stadiger, maar vanweë sy tweefase-ontwerp is dit meer doeltreffend teen meer beweegbare teikens. Dit is ook in staat om laer vlieënde teikens as die vorige stelsels te betrek, en omdat dit meer modern is, is dit baie meer bestand teen elektroniese teenmaatreëls as die S-75. Die 5V24 (V-600) missiele bereik ongeveer [[Mach-getal|Mach]] 3 tot 3,5 in vlug, beide fases aangedryf deur vastebrandstof [[vuurpyl]][[Straalmotor|motors]]. Die S-125, soos die S-75, gebruik radiobevelleiding. Die vlootweergawe van hierdie stelsel het die [[NAVO]]-verslagnaam SA-N-1 Goa en oorspronklike benaming '''M-1 Volna''' (Russies Волна – golf).<ref name="Janes">{{cite web |url=http://www8.janes.com/Search/documentView.do?docId=/content1/janesdata/binder/jsws/jsws0174.htm |title=S-125/Pechora (SA-3 'Goa') |access-date=2008-08-04 |date=2008-02-13 |website=Janes.com }}</ref><ref>{{cite journal|url=http://www.ausairpower.net/APA-S-125-Neva.html|title=Almaz 5V24/5V27/S-125 Neva/Pechora / SA-3 Goa / Зенитный Ракетный Комплекс 5В24/5В27/С-125 Нева/Печора|first=Kopp|last=Carlo|date=30 June 2009|website=Ausairpower.net|pages=1|access-date=28 November 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181129115405/http://www.ausairpower.net/APA-S-125-Neva.html|archive-date=29 November 2018|url-status=live}}</ref> ==Verwysings== {{Verwysings}} {{en-vertaal|S-125 Neva/Pechora}} {{Normdata}} [[Kategorie:Wapentuig]] [[Kategorie:Russiese wapentuig]] 0hocx3k7mfj5mrizui9n5zpzrbxx7n6 2515023 2515022 2022-07-25T15:19:20Z Sobaka 328 skakel wikitext text/x-wiki [[Lêer:Pair of S-125 missiles in transit on a truck.jpg|duimnael|'n Paar S-125-[[missiel]]e in transito.]] Die '''S-125 Neva/Pechora''' (Russies: '''С-125 "Нева"/"Печора"''', NAVO-verslagnaam '''SA-3 Goa''') is 'n [[Sowjetunie|Sowjet]]-[[Grond-tot-lugmissiel|grond-tot-lug-missiel]]stelsel wat deur Aleksei Isaev ontwerp is om die S-25 en S-75 aan te vul. Dit het 'n korter doeltreffende reikafstand en laer inskakelhoogte as enige van sy voorgangers en vlieg ook stadiger, maar vanweë sy tweefase-ontwerp is dit meer doeltreffend teen meer beweegbare teikens. Dit is ook in staat om laer vlieënde teikens as die vorige stelsels te betrek, en omdat dit meer modern is, is dit baie meer bestand teen elektroniese teenmaatreëls as die S-75. Die 5V24 (V-600) missiele bereik ongeveer [[Mach-getal|Mach]] 3 tot 3,5 in vlug, beide fases aangedryf deur vastebrandstof [[vuurpyl]][[Straalmotor|motors]]. Die S-125, soos die S-75, gebruik radiobevelleiding. Die vlootweergawe van hierdie stelsel het die [[NAVO]]-verslagnaam SA-N-1 Goa en oorspronklike benaming '''M-1 Volna''' ([[Russies]] Волна – golf).<ref name="Janes">{{cite web |url=http://www8.janes.com/Search/documentView.do?docId=/content1/janesdata/binder/jsws/jsws0174.htm |title=S-125/Pechora (SA-3 'Goa') |access-date=2008-08-04 |date=2008-02-13 |website=Janes.com }}</ref><ref>{{cite journal|url=http://www.ausairpower.net/APA-S-125-Neva.html|title=Almaz 5V24/5V27/S-125 Neva/Pechora / SA-3 Goa / Зенитный Ракетный Комплекс 5В24/5В27/С-125 Нева/Печора|first=Kopp|last=Carlo|date=30 June 2009|website=Ausairpower.net|pages=1|access-date=28 November 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181129115405/http://www.ausairpower.net/APA-S-125-Neva.html|archive-date=29 November 2018|url-status=live}}</ref> ==Verwysings== {{Verwysings}} {{en-vertaal|S-125 Neva/Pechora}} {{Normdata}} [[Kategorie:Wapentuig]] [[Kategorie:Russiese wapentuig]] 45p8si1ciocfh4uxdsg7zlfgpre3n39 2515037 2515023 2022-07-25T15:27:29Z Sobaka 328 opruim wikitext text/x-wiki [[Lêer:Pair of S-125 missiles in transit on a truck.jpg|duimnael|'n Paar S-125-[[missiel]]e in transito.]] Die '''S-125 Neva/Pechora''' (Russies: '''С-125 "Нева"/"Печора"''', NAVO-verslagnaam '''SA-3 Goa''') is 'n [[Sowjetunie|Sowjet]]-[[Grond-tot-lugmissiel|grond-tot-lug-missiel]]stelsel wat deur Aleksei Isaev ontwerp is om die S-25 en S-75 aan te vul. Dit het 'n korter doeltreffende reikafstand en laer inskakelhoogte as enige van sy voorgangers en vlieg ook stadiger, maar vanweë sy tweefase-ontwerp is dit meer doeltreffend teen meer beweegbare teikens. Dit is ook in staat om laer vlieënde teikens as die vorige stelsels te betrek, en omdat dit meer modern is, is dit baie meer bestand teen elektroniese teenmaatreëls as die S-75. Die 5V24 (V-600) missiele bereik ongeveer [[Mach-getal|Mach]] 3 tot 3,5 in vlug, beide fases aangedryf deur vastebrandstof [[vuurpyl]][[Straalmotor|motors]]. Die S-125, soos die S-75, gebruik radiobevelleiding. Die vlootweergawe van hierdie stelsel het die [[NAVO]]-verslagnaam '''SA-N-1 Goa''' en oorspronklike benaming '''M-1 Volna''' ([[Russies]] Волна – golf).<ref name="Janes">{{cite web |url=http://www8.janes.com/Search/documentView.do?docId=/content1/janesdata/binder/jsws/jsws0174.htm |title=S-125/Pechora (SA-3 'Goa') |access-date=2008-08-04 |date=2008-02-13 |website=Janes.com }}</ref><ref>{{cite journal|url=http://www.ausairpower.net/APA-S-125-Neva.html|title=Almaz 5V24/5V27/S-125 Neva/Pechora / SA-3 Goa / Зенитный Ракетный Комплекс 5В24/5В27/С-125 Нева/Печора|first=Kopp|last=Carlo|date=30 June 2009|website=Ausairpower.net|pages=1|access-date=28 November 2018|archive-url=https://web.archive.org/web/20181129115405/http://www.ausairpower.net/APA-S-125-Neva.html|archive-date=29 November 2018|url-status=live}}</ref> ==Verwysings== {{Verwysings}} {{en-vertaal|S-125 Neva/Pechora}} {{Normdata}} [[Kategorie:Wapentuig]] [[Kategorie:Russiese wapentuig]] ks4qc76tufn047nys6u0r1l1ws7jqjf 0 392289 2515020 2022-07-25T15:17:22Z Aliwal2012 39067 Geskep deur die bladsy "[[:en:Special:Redirect/revision/1069112048|Chimanimani Mountains]]" te vertaal wikitext text/x-wiki [[Lêer:Tucker's_Falls,_Chimanimani,_Mozambique01.jpg|regs|duimnael|300x300px| Tucker's Falls in die Chimanimani-berge, Mosambiek]] Die '''Chimanimani-berge''' is 'n bergreeks op die grens van [[Zimbabwe]] en [[Mosambiek]]. Die berge is in die suidelike gedeelte van die Oostelike Hoogland, of Manica Hoogland, 'n gordel van hooglande wat noord en suid strek langs die internasionale grens, tussen die [[Zambezirivier|Zambezi-]] en [[Saverivier|Save]]<nowiki/>riviere. Die Chimanimani-berge sluit in Monte Binga (2 436 m), die hoogste piek in [[Mosambiek]] en die tweede hoogste in Zimbabwe. Die berge is die tuiste van uiteenlopende woude, savannas, berggrasvelde en heidelande. Zimbabwe se '''Chimanimani Nasionale Park''' en Mosambiek se aangrensende Chimanimani Nasionale Reservaat beskerm dele van die reeks. Hierdie twee parke, tesame met 'n groter buffersone, vorm die '''Chimanmani-oorgrensbewaringsgebied.''' <ref name="Timberlake">Timberlake, J.R., Darbyshire, I., Wursten, B., Hadj-Hammou, J., Ballings, P., Mapaura, A., Matimele, H., Banze, A., Chipanga, H., Muassinar, D., Massunde, M., Chelene, I., Osborne, J. & Shah, T. (2016). Chimanimani Mountains: Botany and Conservation. Report produced under CEPF Grant 63512. Royal Botanic Gardens, Kew, London. 95 pp.</ref> == Aardrykskunde == Baie van die reeks bestaan uit kwartsietrante wat noord en suid loop, met Monte Binga (2 436 m) as die hoogste punt. Ander pieke sluit in Mt. Peza (2 152 m), Mt. Dombe (2 188 m), en Mawenje (2 362 m) in Zimbabwe, en Mt. Nhamadimo (2 144 m) in Mosambiek.<ref name="Timberlake">Timberlake, J.R., Darbyshire, I., Wursten, B., Hadj-Hammou, J., Ballings, P., Mapaura, A., Matimele, H., Banze, A., Chipanga, H., Muassinar, D., Massunde, M., Chelene, I., Osborne, J. & Shah, T. (2016). Chimanimani Mountains: Botany and Conservation. Report produced under CEPF Grant 63512. Royal Botanic Gardens, Kew, London. 95 pp.</ref> Die berge word gedreineer deur sytakke van die Buzirivier, insluitend die Rusitu en die Mussapa.<ref>Chakona, Albert & Kadye, Wilbert & Bere, Taurai & Mazungula, Daniel & Emmanuel, Vreven. (2018). Evidence of hidden diversity and taxonomic conflicts in five stream fishes from the Eastern Zimbabwe Highlands freshwater ecoregion. ZooKeys. 768. 69-95. 10.3897/zookeys.768.21944.</ref> == Ekologie == Die berge bo 1000 meter is deel van die Oos-Zimbabwiese bergbos-grasveld-mosaïek-ekostreek. Grasveld is die mees wydverspreide plantegroei wat op gelyke en golwende terrein voorkom. Grasvelde is van drie hooftipes - kwartsietgraslande, skifgraslande en nat of hidromorfiese graslande. Die kwartsiet- en skeurgrasveldtipes word deur die onderliggende geologie bepaal. Die kwartsietgraslande groei oor die algemeen laag, met klossiesgrasse. Skifgraslande groei op grond wat van skis afkomstig is, wat oor die algemeen rooi van kleur en dieper en meer voedingstofryk is as grond wat van kwartsiet afkomstig is. Skifgrasvelde groei langer en digter, met rooigras (''[[Rooigras|Themeda triandra)]]'' as die dominante gras, langs die grasse ''Loudetia simplex, Tristachya hispida, Monocymbium ceresiiforme'' en die sif ''Bulbostylis contexta''. Die struike ''[[Gewone protea|Protea caffra]]'' subsp. ''gazensis, Indigofera cecilii'', en ''Morella chimanimaniana'' en die varing ''Pteridium aquilinum'' is ook tipies. Skifgrasvelde beslaan 'n oppervlakte van ongeveer 150 km². ==== Struiklande ==== Struiklande groei op steiler hellings, en behels twee hooftipes, Ericaceous en Proteaceous. Ericaceous struikgewas word gevind op kwartiet-afgeleide gronde bo 1 200 meter hoogte. Dit word gekenmerk deur struike in die heidefamilie [[Ericaceae]]. Die ericaceous struikgewas sluit baie ander spesies in, insluitend baie van die spesies endemies aan die Oostelike Hooglande en Chimanimaniberge. Proteaceous struikgewas word aangetref op skif-afgeleide gronde tussen 1100 en 1800 meter hoogte, afgewissel met skifgrasvelde. Dominante struike is van die proteafamilie ([[Proteaceae]]), insluitend ''[[Gewone protea|Protea caffra]], [[Kersfeessuikerbos|P. welwitschii]], [[Wentzel-se-suikerbos|P. wentzeliana]]'', en ''[[Eskarpspeldekussing|Leucospermum saxosum]]'', saam met kleiner struike, kruie en grasse. == Verwysings == 83qj6f3qau7vtp6jtrptje3q955ey5q 2515038 2515020 2022-07-25T15:31:52Z Aliwal2012 39067 opruim na vertaling wikitext text/x-wiki [[Lêer:Tucker's_Falls,_Chimanimani,_Mozambique01.jpg|regs|duimnael|300x300px|Tucker se Waterval in die Chimanimaniberge, Mosambiek]] Die '''Chimanimaniberge''' is 'n bergreeks op die grens van [[Zimbabwe]] en [[Mosambiek]]. Die berge is in die suidelike gedeelte van die Oostelike Hoogland, of Manica Hoogland, 'n gordel van hooglande wat noord en suid strek langs die internasionale grens, tussen die [[Zambezirivier|Zambezi-]] en [[Saverivier]]e. Die Chimanimani-berge sluit in Monte Binga (2 436 m), die hoogste piek in [[Mosambiek]] en die tweede hoogste in Zimbabwe. Die berge is die tuiste van uiteenlopende woude, savannas, berggrasvelde en heidelande. Zimbabwe se '''Chimanimani Nasionale Park''' en Mosambiek se aangrensende Chimanimani Nasionale Reservaat beskerm dele van die reeks. Hierdie twee parke, tesame met 'n groter buffersone, vorm die '''Chimanmani-oorgrensbewaringsgebied'''.<ref name="Timberlake">Timberlake, J.R., Darbyshire, I., Wursten, B., Hadj-Hammou, J., Ballings, P., Mapaura, A., Matimele, H., Banze, A., Chipanga, H., Muassinar, D., Massunde, M., Chelene, I., Osborne, J. & Shah, T. (2016). Chimanimani Mountains: Botany and Conservation. Report produced under CEPF Grant 63512. Royal Botanic Gardens, Kew, London. 95 pp.</ref> == Geografie == Baie van die reeks bestaan uit kwartsietrante wat noord en suid loop, met Monte Binga (2 436 m) as die hoogste punt. Ander pieke sluit in Berg Peza (2 152 m), Berg Dombe (2 188 m), en Mawenje (2 362 m) in Zimbabwe, en Berg Nhamadimo (2 144 m) in Mosambiek.<ref name="Timberlake"/> Die berge word gedreineer deur [[sytak]]ke van die Buzirivier, insluitend die Rusitu en die Mussapa.<ref>Chakona, Albert & Kadye, Wilbert & Bere, Taurai & Mazungula, Daniel & Emmanuel, Vreven. (2018). Evidence of hidden diversity and taxonomic conflicts in five stream fishes from the Eastern Zimbabwe Highlands freshwater ecoregion. ZooKeys. 768. 69-95. 10.3897/zookeys.768.21944.</ref> == Ekologie == Die berge bo 1 000 meter is deel van die Oos-Zimbabwiese bergbos-grasveld-mosaïek-ekostreek. Grasveld is die mees wydverspreide plantegroei wat op gelyke en golwende terrein voorkom. Grasvelde is van drie hooftipes - kwartsietgraslande, skifgraslande en nat of hidromorfiese graslande. Die kwartsiet- en skeurgrasveldtipes word deur die onderliggende geologie bepaal. Die kwartsietgraslande groei oor die algemeen laag, met klossiesgrasse. Skifgraslande groei op grond wat van skis afkomstig is, wat oor die algemeen rooi van kleur en dieper en meer voedingstofryk is as grond wat van kwartsiet afkomstig is. Skifgrasvelde groei langer en digter, met [[rooigras]] (''Themeda triandra'') as die dominante gras, langs die grasse ''Loudetia simplex, Tristachya hispida, Monocymbium ceresiiforme'' en die sif ''Bulbostylis contexta''. Die struike ''[[Gewone protea|Protea caffra]]'' subsp. ''gazensis, Indigofera cecilii'', en ''Morella chimanimaniana'' en die varing ''Pteridium aquilinum'' is ook tipies. Skifgrasvelde beslaan 'n oppervlakte van ongeveer 150 km². ==== Struiklande ==== Struiklande groei op steiler hellings, en behels twee hooftipes, Ericaceous en Proteaceous. Ericaceous struikgewas word gevind op kwartiet-afgeleide gronde bo 1 200 meter hoogte. Dit word gekenmerk deur struike in die heidefamilie [[Ericaceae]]. Die ericaceous struikgewas sluit baie ander spesies in, insluitend baie van die spesies endemies aan die Oostelike Hooglande en Chimanimaniberge. Proteaceous struikgewas word aangetref op skif-afgeleide gronde tussen 1100 en 1800 meter hoogte, afgewissel met skifgrasvelde. Dominante struike is van die proteafamilie ([[Proteaceae]]), insluitend [[Gewone protea|''Protea caffra'']], [[Kersfeessuikerbos]] {''P. welwitschii''), [[Wentzel-se-suikerbos]], en [[Eskarpspeldekussing]] {''Leucospermum saxosum''), saam met kleiner struike, kruie en grasse. == Verwysings == {{Verwysings}} 5rlpf25auesr1lbhf3q52arw79vm35h 2515041 2515038 2022-07-25T15:40:36Z Aliwal2012 39067 [[:Kategorie:Berge van Afrika]] bygevoeg ([[Wikipedia:HotCat|HotCat.js]]) wikitext text/x-wiki [[Lêer:Tucker's_Falls,_Chimanimani,_Mozambique01.jpg|regs|duimnael|300x300px|Tucker se Waterval in die Chimanimaniberge, Mosambiek]] Die '''Chimanimaniberge''' is 'n bergreeks op die grens van [[Zimbabwe]] en [[Mosambiek]]. Die berge is in die suidelike gedeelte van die Oostelike Hoogland, of Manica Hoogland, 'n gordel van hooglande wat noord en suid strek langs die internasionale grens, tussen die [[Zambezirivier|Zambezi-]] en [[Saverivier]]e. Die Chimanimani-berge sluit in Monte Binga (2 436 m), die hoogste piek in [[Mosambiek]] en die tweede hoogste in Zimbabwe. Die berge is die tuiste van uiteenlopende woude, savannas, berggrasvelde en heidelande. Zimbabwe se '''Chimanimani Nasionale Park''' en Mosambiek se aangrensende Chimanimani Nasionale Reservaat beskerm dele van die reeks. Hierdie twee parke, tesame met 'n groter buffersone, vorm die '''Chimanmani-oorgrensbewaringsgebied'''.<ref name="Timberlake">Timberlake, J.R., Darbyshire, I., Wursten, B., Hadj-Hammou, J., Ballings, P., Mapaura, A., Matimele, H., Banze, A., Chipanga, H., Muassinar, D., Massunde, M., Chelene, I., Osborne, J. & Shah, T. (2016). Chimanimani Mountains: Botany and Conservation. Report produced under CEPF Grant 63512. Royal Botanic Gardens, Kew, London. 95 pp.</ref> == Geografie == Baie van die reeks bestaan uit kwartsietrante wat noord en suid loop, met Monte Binga (2 436 m) as die hoogste punt. Ander pieke sluit in Berg Peza (2 152 m), Berg Dombe (2 188 m), en Mawenje (2 362 m) in Zimbabwe, en Berg Nhamadimo (2 144 m) in Mosambiek.<ref name="Timberlake"/> Die berge word gedreineer deur [[sytak]]ke van die Buzirivier, insluitend die Rusitu en die Mussapa.<ref>Chakona, Albert & Kadye, Wilbert & Bere, Taurai & Mazungula, Daniel & Emmanuel, Vreven. (2018). Evidence of hidden diversity and taxonomic conflicts in five stream fishes from the Eastern Zimbabwe Highlands freshwater ecoregion. ZooKeys. 768. 69-95. 10.3897/zookeys.768.21944.</ref> == Ekologie == Die berge bo 1 000 meter is deel van die Oos-Zimbabwiese bergbos-grasveld-mosaïek-ekostreek. Grasveld is die mees wydverspreide plantegroei wat op gelyke en golwende terrein voorkom. Grasvelde is van drie hooftipes - kwartsietgraslande, skifgraslande en nat of hidromorfiese graslande. Die kwartsiet- en skeurgrasveldtipes word deur die onderliggende geologie bepaal. Die kwartsietgraslande groei oor die algemeen laag, met klossiesgrasse. Skifgraslande groei op grond wat van skis afkomstig is, wat oor die algemeen rooi van kleur en dieper en meer voedingstofryk is as grond wat van kwartsiet afkomstig is. Skifgrasvelde groei langer en digter, met [[rooigras]] (''Themeda triandra'') as die dominante gras, langs die grasse ''Loudetia simplex, Tristachya hispida, Monocymbium ceresiiforme'' en die sif ''Bulbostylis contexta''. Die struike ''[[Gewone protea|Protea caffra]]'' subsp. ''gazensis, Indigofera cecilii'', en ''Morella chimanimaniana'' en die varing ''Pteridium aquilinum'' is ook tipies. Skifgrasvelde beslaan 'n oppervlakte van ongeveer 150 km². ==== Struiklande ==== Struiklande groei op steiler hellings, en behels twee hooftipes, Ericaceous en Proteaceous. Ericaceous struikgewas word gevind op kwartiet-afgeleide gronde bo 1 200 meter hoogte. Dit word gekenmerk deur struike in die heidefamilie [[Ericaceae]]. Die ericaceous struikgewas sluit baie ander spesies in, insluitend baie van die spesies endemies aan die Oostelike Hooglande en Chimanimaniberge. Proteaceous struikgewas word aangetref op skif-afgeleide gronde tussen 1100 en 1800 meter hoogte, afgewissel met skifgrasvelde. Dominante struike is van die proteafamilie ([[Proteaceae]]), insluitend [[Gewone protea|''Protea caffra'']], [[Kersfeessuikerbos]] {''P. welwitschii''), [[Wentzel-se-suikerbos]], en [[Eskarpspeldekussing]] {''Leucospermum saxosum''), saam met kleiner struike, kruie en grasse. == Verwysings == {{Verwysings}} [[Kategorie:Berge van Afrika]] cz1xwvyg29mym9c8wc9365mc866o498 2515042 2515041 2022-07-25T15:40:59Z Aliwal2012 39067 [[:Kategorie:Mosambiek]] bygevoeg ([[Wikipedia:HotCat|HotCat.js]]) wikitext text/x-wiki [[Lêer:Tucker's_Falls,_Chimanimani,_Mozambique01.jpg|regs|duimnael|300x300px|Tucker se Waterval in die Chimanimaniberge, Mosambiek]] Die '''Chimanimaniberge''' is 'n bergreeks op die grens van [[Zimbabwe]] en [[Mosambiek]]. Die berge is in die suidelike gedeelte van die Oostelike Hoogland, of Manica Hoogland, 'n gordel van hooglande wat noord en suid strek langs die internasionale grens, tussen die [[Zambezirivier|Zambezi-]] en [[Saverivier]]e. Die Chimanimani-berge sluit in Monte Binga (2 436 m), die hoogste piek in [[Mosambiek]] en die tweede hoogste in Zimbabwe. Die berge is die tuiste van uiteenlopende woude, savannas, berggrasvelde en heidelande. Zimbabwe se '''Chimanimani Nasionale Park''' en Mosambiek se aangrensende Chimanimani Nasionale Reservaat beskerm dele van die reeks. Hierdie twee parke, tesame met 'n groter buffersone, vorm die '''Chimanmani-oorgrensbewaringsgebied'''.<ref name="Timberlake">Timberlake, J.R., Darbyshire, I., Wursten, B., Hadj-Hammou, J., Ballings, P., Mapaura, A., Matimele, H., Banze, A., Chipanga, H., Muassinar, D., Massunde, M., Chelene, I., Osborne, J. & Shah, T. (2016). Chimanimani Mountains: Botany and Conservation. Report produced under CEPF Grant 63512. Royal Botanic Gardens, Kew, London. 95 pp.</ref> == Geografie == Baie van die reeks bestaan uit kwartsietrante wat noord en suid loop, met Monte Binga (2 436 m) as die hoogste punt. Ander pieke sluit in Berg Peza (2 152 m), Berg Dombe (2 188 m), en Mawenje (2 362 m) in Zimbabwe, en Berg Nhamadimo (2 144 m) in Mosambiek.<ref name="Timberlake"/> Die berge word gedreineer deur [[sytak]]ke van die Buzirivier, insluitend die Rusitu en die Mussapa.<ref>Chakona, Albert & Kadye, Wilbert & Bere, Taurai & Mazungula, Daniel & Emmanuel, Vreven. (2018). Evidence of hidden diversity and taxonomic conflicts in five stream fishes from the Eastern Zimbabwe Highlands freshwater ecoregion. ZooKeys. 768. 69-95. 10.3897/zookeys.768.21944.</ref> == Ekologie == Die berge bo 1 000 meter is deel van die Oos-Zimbabwiese bergbos-grasveld-mosaïek-ekostreek. Grasveld is die mees wydverspreide plantegroei wat op gelyke en golwende terrein voorkom. Grasvelde is van drie hooftipes - kwartsietgraslande, skifgraslande en nat of hidromorfiese graslande. Die kwartsiet- en skeurgrasveldtipes word deur die onderliggende geologie bepaal. Die kwartsietgraslande groei oor die algemeen laag, met klossiesgrasse. Skifgraslande groei op grond wat van skis afkomstig is, wat oor die algemeen rooi van kleur en dieper en meer voedingstofryk is as grond wat van kwartsiet afkomstig is. Skifgrasvelde groei langer en digter, met [[rooigras]] (''Themeda triandra'') as die dominante gras, langs die grasse ''Loudetia simplex, Tristachya hispida, Monocymbium ceresiiforme'' en die sif ''Bulbostylis contexta''. Die struike ''[[Gewone protea|Protea caffra]]'' subsp. ''gazensis, Indigofera cecilii'', en ''Morella chimanimaniana'' en die varing ''Pteridium aquilinum'' is ook tipies. Skifgrasvelde beslaan 'n oppervlakte van ongeveer 150 km². ==== Struiklande ==== Struiklande groei op steiler hellings, en behels twee hooftipes, Ericaceous en Proteaceous. Ericaceous struikgewas word gevind op kwartiet-afgeleide gronde bo 1 200 meter hoogte. Dit word gekenmerk deur struike in die heidefamilie [[Ericaceae]]. Die ericaceous struikgewas sluit baie ander spesies in, insluitend baie van die spesies endemies aan die Oostelike Hooglande en Chimanimaniberge. Proteaceous struikgewas word aangetref op skif-afgeleide gronde tussen 1100 en 1800 meter hoogte, afgewissel met skifgrasvelde. Dominante struike is van die proteafamilie ([[Proteaceae]]), insluitend [[Gewone protea|''Protea caffra'']], [[Kersfeessuikerbos]] {''P. welwitschii''), [[Wentzel-se-suikerbos]], en [[Eskarpspeldekussing]] {''Leucospermum saxosum''), saam met kleiner struike, kruie en grasse. == Verwysings == {{Verwysings}} [[Kategorie:Berge van Afrika]] [[Kategorie:Mosambiek]] 8qmzjve5w1gahrjtve2xuf9fz40mgqp 2515043 2515042 2022-07-25T15:41:25Z Aliwal2012 39067 [[:Kategorie:Zimbabwe]] bygevoeg ([[Wikipedia:HotCat|HotCat.js]]) wikitext text/x-wiki [[Lêer:Tucker's_Falls,_Chimanimani,_Mozambique01.jpg|regs|duimnael|300x300px|Tucker se Waterval in die Chimanimaniberge, Mosambiek]] Die '''Chimanimaniberge''' is 'n bergreeks op die grens van [[Zimbabwe]] en [[Mosambiek]]. Die berge is in die suidelike gedeelte van die Oostelike Hoogland, of Manica Hoogland, 'n gordel van hooglande wat noord en suid strek langs die internasionale grens, tussen die [[Zambezirivier|Zambezi-]] en [[Saverivier]]e. Die Chimanimani-berge sluit in Monte Binga (2 436 m), die hoogste piek in [[Mosambiek]] en die tweede hoogste in Zimbabwe. Die berge is die tuiste van uiteenlopende woude, savannas, berggrasvelde en heidelande. Zimbabwe se '''Chimanimani Nasionale Park''' en Mosambiek se aangrensende Chimanimani Nasionale Reservaat beskerm dele van die reeks. Hierdie twee parke, tesame met 'n groter buffersone, vorm die '''Chimanmani-oorgrensbewaringsgebied'''.<ref name="Timberlake">Timberlake, J.R., Darbyshire, I., Wursten, B., Hadj-Hammou, J., Ballings, P., Mapaura, A., Matimele, H., Banze, A., Chipanga, H., Muassinar, D., Massunde, M., Chelene, I., Osborne, J. & Shah, T. (2016). Chimanimani Mountains: Botany and Conservation. Report produced under CEPF Grant 63512. Royal Botanic Gardens, Kew, London. 95 pp.</ref> == Geografie == Baie van die reeks bestaan uit kwartsietrante wat noord en suid loop, met Monte Binga (2 436 m) as die hoogste punt. Ander pieke sluit in Berg Peza (2 152 m), Berg Dombe (2 188 m), en Mawenje (2 362 m) in Zimbabwe, en Berg Nhamadimo (2 144 m) in Mosambiek.<ref name="Timberlake"/> Die berge word gedreineer deur [[sytak]]ke van die Buzirivier, insluitend die Rusitu en die Mussapa.<ref>Chakona, Albert & Kadye, Wilbert & Bere, Taurai & Mazungula, Daniel & Emmanuel, Vreven. (2018). Evidence of hidden diversity and taxonomic conflicts in five stream fishes from the Eastern Zimbabwe Highlands freshwater ecoregion. ZooKeys. 768. 69-95. 10.3897/zookeys.768.21944.</ref> == Ekologie == Die berge bo 1 000 meter is deel van die Oos-Zimbabwiese bergbos-grasveld-mosaïek-ekostreek. Grasveld is die mees wydverspreide plantegroei wat op gelyke en golwende terrein voorkom. Grasvelde is van drie hooftipes - kwartsietgraslande, skifgraslande en nat of hidromorfiese graslande. Die kwartsiet- en skeurgrasveldtipes word deur die onderliggende geologie bepaal. Die kwartsietgraslande groei oor die algemeen laag, met klossiesgrasse. Skifgraslande groei op grond wat van skis afkomstig is, wat oor die algemeen rooi van kleur en dieper en meer voedingstofryk is as grond wat van kwartsiet afkomstig is. Skifgrasvelde groei langer en digter, met [[rooigras]] (''Themeda triandra'') as die dominante gras, langs die grasse ''Loudetia simplex, Tristachya hispida, Monocymbium ceresiiforme'' en die sif ''Bulbostylis contexta''. Die struike ''[[Gewone protea|Protea caffra]]'' subsp. ''gazensis, Indigofera cecilii'', en ''Morella chimanimaniana'' en die varing ''Pteridium aquilinum'' is ook tipies. Skifgrasvelde beslaan 'n oppervlakte van ongeveer 150 km². ==== Struiklande ==== Struiklande groei op steiler hellings, en behels twee hooftipes, Ericaceous en Proteaceous. Ericaceous struikgewas word gevind op kwartiet-afgeleide gronde bo 1 200 meter hoogte. Dit word gekenmerk deur struike in die heidefamilie [[Ericaceae]]. Die ericaceous struikgewas sluit baie ander spesies in, insluitend baie van die spesies endemies aan die Oostelike Hooglande en Chimanimaniberge. Proteaceous struikgewas word aangetref op skif-afgeleide gronde tussen 1100 en 1800 meter hoogte, afgewissel met skifgrasvelde. Dominante struike is van die proteafamilie ([[Proteaceae]]), insluitend [[Gewone protea|''Protea caffra'']], [[Kersfeessuikerbos]] {''P. welwitschii''), [[Wentzel-se-suikerbos]], en [[Eskarpspeldekussing]] {''Leucospermum saxosum''), saam met kleiner struike, kruie en grasse. == Verwysings == {{Verwysings}} [[Kategorie:Berge van Afrika]] [[Kategorie:Mosambiek]] [[Kategorie:Zimbabwe]] he0i9fahl16iufqac2adobsfsdi59wa 2515050 2515043 2022-07-25T16:01:44Z Aliwal2012 39067 wikitext text/x-wiki [[Lêer:Tucker's_Falls,_Chimanimani,_Mozambique01.jpg|regs|duimnael|300x300px|Tucker se Waterval in die Chimanimaniberge, Mosambiek]] Die '''Chimanimaniberge''' is 'n bergreeks op die grens van [[Zimbabwe]] en [[Mosambiek]]. Die berge is in die suidelike gedeelte van die Oostelike Hoogland, of Manica Hoogland, 'n gordel van hooglande wat noord en suid strek langs die internasionale grens, tussen die [[Zambezirivier|Zambezi-]] en [[Saverivier]]e. Die Chimanimaniberge sluit in Monte Binga (2 436 m), die hoogste piek in [[Mosambiek]] en die tweede hoogste in Zimbabwe. Die berge is die tuiste van uiteenlopende woude, savannas, berggrasvelde en heidelande. Zimbabwe se '''Chimanimani Nasionale Park''' en Mosambiek se aangrensende Chimanimani Nasionale Reservaat beskerm dele van die reeks. Hierdie twee parke, tesame met 'n groter buffersone, vorm die '''Chimanimani-oorgrensbewaringsgebied'''.<ref name="Timberlake">Timberlake, J.R., Darbyshire, I., Wursten, B., Hadj-Hammou, J., Ballings, P., Mapaura, A., Matimele, H., Banze, A., Chipanga, H., Muassinar, D., Massunde, M., Chelene, I., Osborne, J. & Shah, T. (2016). Chimanimani Mountains: Botany and Conservation. Report produced under CEPF Grant 63512. Royal Botanic Gardens, Kew, London. 95 pp.</ref> == Geografie == 'n Groot gedeelte van die reeks bestaan uit kwartsietrante wat noord en suid loop, met Monte Binga (2 436 m) as die hoogste punt. Ander pieke sluit in Berg Peza (2 152 m), Berg Dombe (2 188 m), en Mawenje (2 362 m) in Zimbabwe, en Berg Nhamadimo (2 144 m) in Mosambiek.<ref name="Timberlake"/> Die berge word gedreineer deur [[sytak]]ke van die Buzirivier, insluitend die Rusitu en die Mussapa.<ref>Chakona, Albert & Kadye, Wilbert & Bere, Taurai & Mazungula, Daniel & Emmanuel, Vreven. (2018). Evidence of hidden diversity and taxonomic conflicts in five stream fishes from the Eastern Zimbabwe Highlands freshwater ecoregion. ZooKeys. 768. 69-95. 10.3897/zookeys.768.21944.</ref> == Ekologie == Die berge bo 1 000 meter is deel van die Oos-Zimbabwiese bergbos-grasveld-mosaïek-ekostreek. Grasveld is die mees wydverspreide plantegroei wat op gelyke en golwende terrein voorkom. Grasvelde is van drie hooftipes - kwartsietgraslande, skifgraslande en nat of hidromorfiese graslande. Die kwartsiet- en skeurgrasveldtipes word deur die onderliggende geologie bepaal. Die kwartsietgraslande groei oor die algemeen laag, met klossiesgrasse. Skifgraslande groei op grond wat van skis afkomstig is, wat oor die algemeen rooi van kleur en dieper en meer voedingstofryk is as grond wat van kwartsiet afkomstig is. Skifgrasvelde groei langer en digter, met [[rooigras]] (''Themeda triandra'') as die dominante gras, langs die grasse ''Loudetia simplex, Tristachya hispida, Monocymbium ceresiiforme'' en die sif ''Bulbostylis contexta''. Die struike ''[[Gewone protea|Protea caffra]]'' subsp. ''gazensis, Indigofera cecilii'', en ''Morella chimanimaniana'' en die varing ''Pteridium aquilinum'' is ook tipies. Skifgrasvelde beslaan 'n oppervlakte van ongeveer 150 km². ==== Struiklande ==== Struiklande groei op steiler hellings, en behels twee hooftipes, Ericaceous en Proteaceous. Ericaceous struikgewas word op kwartiet-afgeleide gronde bo 1 200 meter hoogte aangetref. Dit word gekenmerk deur struike in die heidefamilie [[Ericaceae]]. Die ericaceous struikgewas sluit baie ander spesies in, insluitend vele spesies endemies aan die Oostelike Hooglande en Chimanimaniberge. Proteaceous struikgewas word aangetref op skif-afgeleide gronde tussen 1 100 en 1 800 meter hoogte, afgewissel met skifgrasvelde. Dominante struike is van die proteafamilie ([[Proteaceae]]), insluitend [[Gewone protea|''Protea caffra'']], [[Kersfeessuikerbos]] (''P. welwitschii''), [[Wentzel-se-suikerbos]], en [[Eskarpspeldekussing]] (''Leucospermum saxosum''), saam met kleiner struike, kruie en grasse. == Verwysings == {{Verwysings}} [[Kategorie:Berge van Afrika]] [[Kategorie:Mosambiek]] [[Kategorie:Zimbabwe]] aqq0vpw7vj5g5nnaij2d03r8s74j3vh 1 392290 2515027 2022-07-25T15:21:37Z Sobaka 328 Nuwe bladsy geskep met '{{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}}' wikitext text/x-wiki {{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}} 2v27w7bebgol2ym1cn6ibpmrzbxwbzv 1 392291 2515044 2022-07-25T15:42:48Z Aliwal2012 39067 Nuwe bladsy geskep met '{{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}}' wikitext text/x-wiki {{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}} 2v27w7bebgol2ym1cn6ibpmrzbxwbzv 0 392292 2515082 2022-07-25T17:39:18Z Aliwal2012 39067 Geskep deur die bladsy "[[:en:Special:Redirect/revision/1090478416|Debonairs Pizza]]" te vertaal wikitext text/x-wiki '''Debonairs Pizza''' is 'n Suid-Afrikaansgebaseerde pizza-kettingrestaurant wat in 1991 deur Craig MacKenzie en Andrew Harvey gestig is. MacKenzie het met die idee en sakemodel vorendag gekom om die maatskappy te stig na 'n gapingjaarreis na [[Los Angeles]] toe hy 'n student aan die [[Universiteit van KwaZulu-Natal]] was. Die eerste restaurante is in [[Pietermaritzburg]] gestig, gevolg deur [[Umhlanga]] en daarna [[Durban]]. Die ketting het vinnig uitgebrei en is in 1999 deur Famous Brands verkry.<ref name=":0">{{Cite web|url=http://www.studyingbusiness.co.za/articles/item/127-steers|title=Steers Holdings Limited|date=20 August 2013|website=Studyingbusiness.co.za|archive-url=https://web.archive.org/web/20161104204232/http://www.studyingbusiness.co.za/articles/item/127-steers|archive-date=4 November 2016|access-date=4 November 2016}}</ref> Die maatskappy het meer as 500 restaurante in 14 lande wat meestal in [[Afrika]] geleë is, insluitend [[Botswana]], [[Doebai (stad)|Dubai]], [[Eswatini]], [[Kenia]], [[Lesotho]], [[Malawi]], [[Mauritius]], [[Mosambiek]], [[Namibië]], [[Nigerië]], [[Suid-Afrika]], [[Ethiopië]], [[Soedan]], [[Zambië]] en [[Angola]].<ref name="dpw">{{Cite web|url=https://www.debonairspizza.co.za/Contact/International|title=Debonairs Pizza website: INTERNATIONAL RESTAURANTS|website=www.debonairspizza.co.za|access-date=2019-03-02}}</ref> Die meerderheid van sy 546 (2018) restaurante is in Suid-Afrika geleë met 462 restaurante in die land. Teen 2018 was Debonair Pizza die grootste pizza-kettingrestaurant in Suid-Afrika.<ref>{{Cite web|url=https://www.huffingtonpost.co.za/2018/06/08/romans-pizza-ceo-allegedly-threatens-to-burn-down-competitors-and-go-to-war-with-them_a_23453931/|title=Roman's Pizza CEO Allegedly Threatens To 'Burn Down' Competitors And 'Go To War' With Them|date=2018-06-08|website=HuffPost South Africa|language=en|access-date=2019-03-02}}</ref> == Verwysings == kx2tnay7aqg60faoi2q0vkjxbwnjsr2 2515084 2515082 2022-07-25T17:45:30Z Aliwal2012 39067 wikitext text/x-wiki '''Debonairs Pizza''' is 'n Suid-Afrikaansgebaseerde [[pizza]]-kettingrestaurant wat in 1991 deur Craig MacKenzie en Andrew Harvey gestig is. MacKenzie het met die idee en sakemodel vorendag gekom om die maatskappy te stig na 'n [[oorbruggingsjaar]]reis na [[Los Angeles]] toe hy 'n student aan die [[Universiteit van KwaZulu-Natal]] was. Die eerste restaurante is in [[Pietermaritzburg]] gestig, gevolg deur [[Umhlanga]] en daarna [[Durban]]. Die ketting het vinnig uitgebrei en is in 1999 deur Famous Brands verkry.<ref>{{Cite web|url=http://www.studyingbusiness.co.za/articles/item/127-steers|title=Steers Holdings Limited|date=20 August 2013|website=Studyingbusiness.co.za|archive-url=https://web.archive.org/web/20161104204232/http://www.studyingbusiness.co.za/articles/item/127-steers|archive-date=4 November 2016|access-date=4 November 2016}}</ref> Die maatskappy het meer as 500 restaurante in 14 lande wat meestal in [[Afrika]] geleë is, insluitend [[Botswana]], [[Doebai (stad)|Dubai]], [[Eswatini]], [[Ethiopië]], [[Kenia]], [[Lesotho]], [[Malawi]], [[Mauritius]], [[Mosambiek]], [[Namibië]], [[Nigerië]], [[Soedan]], [[Suid-Afrika]], [[Zambië]] en [[Angola]].<ref name="dpw">{{Cite web|url=https://www.debonairspizza.co.za/Contact/International|title=Debonairs Pizza website: INTERNATIONAL RESTAURANTS|website=www.debonairspizza.co.za|access-date=2019-03-02}}</ref> Die meerderheid van sy 546 (2018) restaurante is in Suid-Afrika geleë met 462 restaurante in die land, bedryf volgens 'n franchise-model. Teen 2018 was Debonair Pizza die grootste pizza-kettingrestaurant in Suid-Afrika.<ref>{{Cite web|url=https://www.huffingtonpost.co.za/2018/06/08/romans-pizza-ceo-allegedly-threatens-to-burn-down-competitors-and-go-to-war-with-them_a_23453931/|title=Roman's Pizza CEO Allegedly Threatens To 'Burn Down' Competitors And 'Go To War' With Them|date=2018-06-08|website=HuffPost South Africa|language=en|access-date=2019-03-02}}</ref> == Verwysings == {{Verwysings}} {{Saadjie}} 59lcclfz62aym59w9aqooinpsh2xadm 2515085 2515084 2022-07-25T17:55:24Z Aliwal2012 39067 +foto wikitext text/x-wiki [[Lêer:Supreme pizza.jpg|duimnael|300px|'n Pizza soortgelyk aan 'n produk van Debonairs]] '''Debonairs Pizza''' is 'n Suid-Afrikaansgebaseerde [[pizza]]-kettingrestaurant wat in 1991 deur Craig MacKenzie en Andrew Harvey gestig is. MacKenzie het met die idee en sakemodel vorendag gekom om die maatskappy te stig na 'n [[oorbruggingsjaar]]reis na [[Los Angeles]] toe hy 'n student aan die [[Universiteit van KwaZulu-Natal]] was. Die eerste restaurante is in [[Pietermaritzburg]] gestig, gevolg deur [[Umhlanga]] en daarna [[Durban]]. Die ketting het vinnig uitgebrei en is in 1999 deur Famous Brands verkry.<ref>{{Cite web|url=http://www.studyingbusiness.co.za/articles/item/127-steers|title=Steers Holdings Limited|date=20 August 2013|website=Studyingbusiness.co.za|archive-url=https://web.archive.org/web/20161104204232/http://www.studyingbusiness.co.za/articles/item/127-steers|archive-date=4 November 2016|access-date=4 November 2016}}</ref> Die maatskappy het meer as 500 restaurante in 14 lande wat meestal in [[Afrika]] geleë is, insluitend [[Botswana]], [[Doebai (stad)|Dubai]], [[Eswatini]], [[Ethiopië]], [[Kenia]], [[Lesotho]], [[Malawi]], [[Mauritius]], [[Mosambiek]], [[Namibië]], [[Nigerië]], [[Soedan]], [[Suid-Afrika]], [[Zambië]] en [[Angola]].<ref name="dpw">{{Cite web|url=https://www.debonairspizza.co.za/Contact/International|title=Debonairs Pizza website: INTERNATIONAL RESTAURANTS|website=www.debonairspizza.co.za|access-date=2019-03-02}}</ref> Die meerderheid van sy 546 (2018) restaurante is in Suid-Afrika geleë met 462 restaurante in die land, bedryf volgens 'n franchise-model. Teen 2018 was Debonairs Pizza die grootste pizza-kettingrestaurant in Suid-Afrika.<ref>{{Cite web|url=https://www.huffingtonpost.co.za/2018/06/08/romans-pizza-ceo-allegedly-threatens-to-burn-down-competitors-and-go-to-war-with-them_a_23453931/|title=Roman's Pizza CEO Allegedly Threatens To 'Burn Down' Competitors And 'Go To War' With Them|date=2018-06-08|website=HuffPost South Africa|language=en|access-date=2019-03-02}}</ref> == Verwysings == {{Verwysings}} {{Saadjie}} nhywxlko4e8e1j059bokdgxlqd3p48x 1 392293 2515086 2022-07-25T18:05:21Z Aliwal2012 39067 Nuwe bladsy geskep met '{{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}}' wikitext text/x-wiki {{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}} 2v27w7bebgol2ym1cn6ibpmrzbxwbzv 1 392294 2515087 2022-07-25T18:05:47Z Aliwal2012 39067 Nuwe bladsy geskep met '{{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}}' wikitext text/x-wiki {{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}} 2v27w7bebgol2ym1cn6ibpmrzbxwbzv 1 392295 2515088 2022-07-25T18:06:18Z Aliwal2012 39067 Nuwe bladsy geskep met '{{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}}' wikitext text/x-wiki {{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}} 2v27w7bebgol2ym1cn6ibpmrzbxwbzv 1 392296 2515089 2022-07-25T18:06:33Z Aliwal2012 39067 Nuwe bladsy geskep met '{{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}}' wikitext text/x-wiki {{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}} 2v27w7bebgol2ym1cn6ibpmrzbxwbzv 1 392297 2515090 2022-07-25T18:07:03Z Aliwal2012 39067 Nuwe bladsy geskep met '{{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}}' wikitext text/x-wiki {{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}} 2v27w7bebgol2ym1cn6ibpmrzbxwbzv 0 392298 2515118 2022-07-25T20:00:23Z Sobaka 328 Stuur aan na [[Oekraïense Gewapende Magte]] wikitext text/x-wiki #AANSTUUR [[Oekraïense Gewapende Magte]] frmee4912olsmtx9g99tlrwkbi94uq1 3 392299 2515146 2022-07-25T21:45:36Z Vincent Vega 103442 Vincent Vega het bladsy [[Gebruikerbespreking:C. Cavad]] na [[Gebruikerbespreking:Grenzsoldat]] geskuif: Bladsy is outomaties geskuif na hernoeming van gebruiker "[[Spesiaal:CentralAuth/C. Cavad|C. Cavad]]" na "[[Spesiaal:CentralAuth/Grenzsoldat|Grenzsoldat]]" wikitext text/x-wiki #AANSTUUR [[Gebruikerbespreking:Grenzsoldat]] 288mdmqxsp55lz6374u2soua69lu1xk 6 392300 2515173 2022-07-26T08:46:25Z Morne 672 {{Beeldinligting |beskrywing=Die voorblad van die dagblad ''[[Hoofstad (dagblad)|Hoofstad]]'' |bron=Mediamense.co.za |datum=16 Julie 1981 |daarsteller=Morné van Rooyen |outeur=[[Perskor]] |ander_weergawes=Geen }} <!-- VERPLIG: Moenie vergeet om n lisensie te kies ASOOK n bron EN n outeur in te vul nie! --> wikitext text/x-wiki == Opsomming == {{Beeldinligting |beskrywing=Die voorblad van die dagblad ''[[Hoofstad (dagblad)|Hoofstad]]'' |bron=Mediamense.co.za |datum=16 Julie 1981 |daarsteller=Morné van Rooyen |outeur=[[Perskor]] |ander_weergawes=Geen }} <!-- VERPLIG: Moenie vergeet om n lisensie te kies ASOOK n bron EN n outeur in te vul nie! --> == Lisensiëring == {{Kopiereg}} p4dig34ddv1aq5pgjpdoggmqk66j1ca 6 392301 2515178 2022-07-26T08:53:25Z Morne 672 {{Beeldinligting |beskrywing=''[[Die Vaderland]]'' se voorblad |bron=mediamense.co.za |datum=20 April 1981 |daarsteller=Morné van Rooyen |outeur=[[Perskor]] |ander_weergawes=Geen }} <!-- VERPLIG: Moenie vergeet om n lisensie te kies ASOOK n bron EN n outeur in te vul nie! --> wikitext text/x-wiki == Opsomming == {{Beeldinligting |beskrywing=''[[Die Vaderland]]'' se voorblad |bron=mediamense.co.za |datum=20 April 1981 |daarsteller=Morné van Rooyen |outeur=[[Perskor]] |ander_weergawes=Geen }} <!-- VERPLIG: Moenie vergeet om n lisensie te kies ASOOK n bron EN n outeur in te vul nie! --> == Lisensiëring == {{Kopiereg}} 5499w0twd44qcd6r0e66yf7bs2qbw7p 6 392302 2515181 2022-07-26T09:01:42Z Morne 672 {{Beeldinligting |beskrywing=Die heel eerste voorblad van die [[Pretoria]]se oggendkoerant ''[[Oggendblad]]'' |bron=mediamense.co.za |datum=1 November 1972 |daarsteller=Morné van Rooyen |outeur=[[Perskor]] |ander_weergawes=Geen }} <!-- VERPLIG: Moenie vergeet om n lisensie te kies ASOOK n bron EN n outeur in te vul nie! --> wikitext text/x-wiki == Opsomming == {{Beeldinligting |beskrywing=Die heel eerste voorblad van die [[Pretoria]]se oggendkoerant ''[[Oggendblad]]'' |bron=mediamense.co.za |datum=1 November 1972 |daarsteller=Morné van Rooyen |outeur=[[Perskor]] |ander_weergawes=Geen }} <!-- VERPLIG: Moenie vergeet om n lisensie te kies ASOOK n bron EN n outeur in te vul nie! --> == Lisensiëring == {{Kopiereg}} rsfjp2f2l2pzb0oorxydewuq2dagfln 6 392303 2515183 2022-07-26T09:04:17Z Morne 672 {{Beeldinligting |beskrywing=Die laaste voorblad van ''[[Oggendblad]]'' |bron=mediamense.co.za |datum=19 Februarie 1983 |daarsteller=Morné van Rooyen |outeur=[[Perskor]] |ander_weergawes=Geen }} <!-- VERPLIG: Moenie vergeet om n lisensie te kies ASOOK n bron EN n outeur in te vul nie! --> wikitext text/x-wiki == Opsomming == {{Beeldinligting |beskrywing=Die laaste voorblad van ''[[Oggendblad]]'' |bron=mediamense.co.za |datum=19 Februarie 1983 |daarsteller=Morné van Rooyen |outeur=[[Perskor]] |ander_weergawes=Geen }} <!-- VERPLIG: Moenie vergeet om n lisensie te kies ASOOK n bron EN n outeur in te vul nie! --> == Lisensiëring == {{Kopiereg}} a91mectrzpl0yz0mjwr3wilx5ikac6t 6 392304 2515185 2022-07-26T09:32:06Z Morne 672 {{Beeldinligting |beskrywing=Die heel laaste uitgawe van die Sondagkoerant ''[[Dagbreek (Sondagkoerant)|Dagbreek]]'' |bron=mediamense.co.za |datum=22 November 1970 |daarsteller=Morné van Rooyen |outeur=[Perskor]] |ander_weergawes=Geen }} <!-- VERPLIG: Moenie vergeet om n lisensie te kies ASOOK n bron EN n outeur in te vul nie! --> wikitext text/x-wiki == Opsomming == {{Beeldinligting |beskrywing=Die heel laaste uitgawe van die Sondagkoerant ''[[Dagbreek (Sondagkoerant)|Dagbreek]]'' |bron=mediamense.co.za |datum=22 November 1970 |daarsteller=Morné van Rooyen |outeur=[Perskor]] |ander_weergawes=Geen }} <!-- VERPLIG: Moenie vergeet om n lisensie te kies ASOOK n bron EN n outeur in te vul nie! --> == Lisensiëring == {{PD-SA}} ejm4b81yiyh51ytdk5a0xmh0wbrj8ds 2515190 2515185 2022-07-26T09:50:47Z Morne 672 /* Opsomming */ wikitext text/x-wiki == Opsomming == {{Beeldinligting |beskrywing=Die heel laaste uitgawe van die Sondagkoerant ''[[Dagbreek (Sondagkoerant)|Dagbreek]]'' |bron=mediamense.co.za |datum=22 November 1970 |daarsteller=Morné van Rooyen |outeur=[[Perskor]] |ander_weergawes=Geen }} <!-- VERPLIG: Moenie vergeet om n lisensie te kies ASOOK n bron EN n outeur in te vul nie! --> == Lisensiëring == {{PD-SA}} qvsqpyh1l639ks7aqi9r68f9v04mw2a 0 392305 2515203 2022-07-26T11:40:28Z Burgert Behr 2401 Nuwe artikel wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Taal |naam = Fenisies |inheemsenaam = |familiekleur = Afro-Asiaties |state = [[Kanaän]], [[Noord-Afrika]], [[Siprus]], [[Iberië]], [[Sisilië]], [[Malta]] en [[Sardinië]] |streek = |sprekers = Geen |skrif=[[Fenisiese alfabet]] |fam1=[[Afro-Asiatiese tale|Afro-Asiaties]] |fam2=Wes-Semities |fam3=Sentraal-Semities |fam4=Noordwes-Semities |fam5=Kanaänities |nasie = |agentskap = |iso1 = |iso2 = phn |iso3 = phn }} '''Fenisies''' is 'n uitgestorwe [[Semitiese taalfamilie|Semitiese taal]] wat oorspronklik in die omgewing van die stede [[Tirus]] en [[Sidon]] gepraat is. Uitgebreide handel tussen dié twee stede en kommersiële oorheersing het daartoe gelei dat Fenisies in die [[Ystertydperk]] 'n [[lingua franca]] van die [[Mediterreense]] streek geword het. Die [[Fenisiese alfabet]] het in dié tyd na [[Griekeland]] versprei, waar dit die [[Geskiedenis van die alfabet|bron van alle hedendaagse alfabette]] geword het. Die streek waar Fenisies gepraat is, sluit in die Noord-[[Levant]], [[Anatolië]], [[Sirië]], [[Libanon]], dele van [[Siprus]] en sommige aangrensende dele van [[Turkye]].<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=SLSzNfdcqfoC|last=Lipiński|first=Edward|year=2004|title=Itineraria Phoenicia|pages=139–41|isbn=9789042913448}}</ref> Dit is ook gepraat in die gebied van die [[Fenisië#Fenisiese kolonisasie|Fenisiese kolonisasie]] aan die kus van die suidwestelike [[Middellandse See]], insluitende dié van die moderne [[Tunisië]], [[Marokko]], [[Libië]] en [[Algerië]], asook in [[Malta]], Wes-[[Sisilië]], [[Sardinië]], [[Korsika]], die [[Baleariese Eilande]] en Suid-[[Spanje]]. In moderne tye is die taal in 1758 die eerste keer deur die Franse geleerde Jean-Jacques Barthélemy ontsyfer, wat aangedui het die naam "Fenisies" is die eerste keer daaraan gegee deur Samuel Bochart, ook van Frankryk.<ref>{{cite book |last=Bochart |first=Samuel |year=1692 |title=Samuelis Bocharti Geographia sacra, seu Phaleg et Canaan |publisher=Cornelium Boutesteyn & Jordanum Luchtmans |url=https://books.google.com/books?id=eeRjAAAAcAAJ|page=451}}</ref> ==Skryfstelsel== {{Hoofartikel|Fenisiese alfabet}} Fenisies is geskryf in die [[Fenisiese alfabet]], 'n [[abjad]] (konsonantskrif) wat uit die [[Proto-Sinaïtiese skrif]] ontstaan het. Dit het later die basis van die [[Griekse alfabet]] en nog later van die [[Latynse alfabet]] geword. Alle hedendaagse alfabette het uit dié skrifte voortgevloei. ==Verwysings== {{Verwysings}} ==Skakels== {{vertaaluit| taalafk = en | il = Phoenician language}} {{Normdata}} [[Kategorie:Uitgestorwe tale]] hbuh48ynqmlq17skyrlpdlxuhlqjcyv 3 392306 2515207 2022-07-26T11:52:19Z MBq 20518 MBq het bladsy [[Gebruikerbespreking:TurkAviator]] na [[Gebruikerbespreking:Turquoise1923]] geskuif: Bladsy is outomaties geskuif na hernoeming van gebruiker "[[Spesiaal:CentralAuth/TurkAviator|TurkAviator]]" na "[[Spesiaal:CentralAuth/Turquoise1923|Turquoise1923]]" wikitext text/x-wiki #AANSTUUR [[Gebruikerbespreking:Turquoise1923]] 702eviu9va6y9bkx5m38hfa6vdakic1