Википедия altwiki https://alt.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D3%A7%D1%81_%D0%B1%D3%B1%D0%BA MediaWiki 1.39.0-wmf.26 first-letter Медиа Аҥылу Шӱӱжӱ Туружаачы Туружаачыны шӱӱжери Википедия Википедияти шӱӱжери Файл Файлды шӱӱжери MediaWiki MediaWiki-ни шӱӱжери Ӱлекер Ӱлекерди шӱӱжери Болуш Болушты шӱӱжери Категория Категорияны шӱӱжери TimedText TimedText talk Модуль Модульды шӱӱжери Гаджет Гаджетти шӱӱжери Гаджетти аайлары Гаджеттиҥ аайларын шӱӱжери 0 61 36004 34718 2022-08-28T09:51:39Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Јабаган |оригинальное название = {{lang-ru|Ябоган}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 50|lat_min =54|lat_sec =28|lon_deg = 85|lon_min = 04|lon_sec =14 |CoordScale = |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Кан-Оозы аймак |район в таблице = Кан-Оозы аймак{{!}}Кан-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Јабаганныҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Јабаганныҥ јурт јеезези{{!}}Јабаганныҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 1129<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал |население = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Ябоган | тс }} |год переписи = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Ябоган | г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[алтайлар]] 84 %<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38847 |почтовый индекс = 649455 |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = 84235885001 |категория в Commons = |сайт = }} '''Јабаган''' ({{Lang-ru|Ябоган}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кан-Оозы аймак|Кан-Оозы аймагында]] [[Јабаганныҥ јурт јеезези]]не кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот. == Этимологиязы == Јабаган {{Lang-ru|слияние крови}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = 80,236 |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] кӱнбадыш келтейинде, [[Јабаганныҥ чӧлинде]], Теректиниҥ, Тӧгӧриктиҥ сындарыныҥ алдында, [[Шиберти (суу)|Шибертиниҥ суузыныҥ]] јарадында турат. Элбек јаан чӧл-јалаҥ јерлердиҥ кыраларында аштыҥ тӱжӱми јакшы бӱдет. Суујакалай састалган јерлер туштайт. Тӱндӱк — кӱнчыгыш јанынаҥ [[Јабаган-Бажы]] јурт, Тӱштӱк-кӱнбадыш јанында [[Оро]] јурт. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1129 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[http://foto-planeta.com/np/35145/yabogan.html Ябоган (Јабаган)].</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. [[Јабаганныҥ чӧли]]нде кышкыда тыҥ салкындар болуп, јааган карды ӱзе учура берет. Ортоайлык соок −20..21°С, чаган айда тыҥ сооктор −35..40°С једе берет. Јай кыска, ортоайлык температура +15 °С, јаан изӱ айда тыҥ ла изӱ кӱндерде +25..+30 °С болуп јат. Кейдиҥ чыгы ла јуттыҥ ортојылдык кеми 452—500 мм кире бар. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,3 м/с. === Аҥ-куштары === Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан. Тооргыныҥ тоозы кезем астап, јоголорго једе берген учун «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген<ref name="Кр книга животные РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Куштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, јелечи, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк јӱрет. Кезик куштар тоозы астаганыла база «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген: мечиртке, мӱркӱт, тарбалјы, каркыраа, турна<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. === Ӧзӱмдери === Айландыра кырларыныҥ агажы ас, кӧпјандай чиби, тыт, кайыҥ, тал ӧзӧт<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Јабаганныҥ элбек јалаҥдарында кырага салган аш (буудай, сула ла арба), азырал ӧлӧҥ пырей јакшы бӱдет<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. === Јери ле јолдоры === 2010 јылда бичилгени аайынча јурттыҥ јери текши 218 га. Ол тоодо: улус јадар јерлердиҥ кеми 90,39 га, јуртээлемде тузаланар јердиҥ кеми 68,1 га, јонго керектӱ тудумдар 4,9 га, производстволык јерлер 14,98 га, инженер ле транспорттыҥ инфраструктуразы 36,37 га, рекреационный учурлу 3,26 га. Јон јаткан јерде улустыҥ ныктаазы 15,7 кижи/га<ref name="Генплан Ябоганское СП">[https://moust-kan.ru/arkhitektura/gradostroitelstvo/generalnye-plany Генеральный план муниципального образования Ябоганское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай]</ref>. Јуртта 10 ором: Олјондо, Калкинниҥ А. Г., Ленинниҥ, Одорлу, Јараттай, Меесте, Ойношевтиҥ Ю. А., Партизандардыҥ, Кӱнет, Булундашевтиҥ<ref>[https://mapdata.ru/altay/ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.]</ref>. Тӧс ором јуртта тӱндӱктеҥ тӱштӱкке кечире барат. Ойношевтиҥ ле Ленинниҥ оромдоры јуртты кӱнбадыштаҥ кӱнчыгыш јаар кечет. Оромдордыҥ текши узуны 17,48 км<ref name="Генплан Ябоганское СП"/>. Јабаган јурт 4 регионал трассаныҥ башталганы болот: * «[[Јабаган]] — [[Јабаган-Бажы]]» (идентификационный темдеги 84К-129<ref>[https://wikimapia.org/street/17376749/ru/84К-129-Ябоган-–-Верх-Ябоган Региональная трасса 84К-129]</ref>, узуны 7 км)<ref name="Перечень а/д РА">[http://docs.cntd.ru/document/446686598/ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»]</ref>; * «[[Јабаган]] — [[Кырлык]]» (идентификационный темдеги 84К-130<ref>[https://wikimapia.org/street/18671399/ru/84К-130-Ябоган-–-Кырлык Региональная трасса 84К-130]</ref>, узуны 28,9 км)<ref name="Перечень а/д РА"/>; * «[[Јабаган]] — [[Оро]]» (идентификационный темдеги 84К-131<ref>[https://wikimapia.org/street/17376763/ru/84К-131-Ябоган-–-Оро Региональная трасса 84К-131]</ref>, узуны 5 км)<ref name="Перечень а/д РА"/>; * «[[Јабаган]] — [[Туйакты]]» (идентификационный темдеги 84К-132<ref>[https://wikimapia.org/street/16313543/ru/84К-132-Ябоган-–-Туекта Региональная трасса 84К-132]</ref>, 74,646 км)<ref name="Перечень а/д РА"/>. Јабаганга једетен ӱч јол бар. [[Улалу]] — [[Чаргы]] (Чуйдыҥ трагынаҥ оҥ јанына эбирер) — [[Кӧкӧйӧниҥ боочызы]], [[Чакырдыҥ боочызы]] — [[Јабаган]]; [[Улалу]] — [[Себиниҥ боочызы]], Туйактуга јетпей јӱрӱп, [[Чуйдыҥ трагы|Чуйдыҥ трагынаҥ]] оҥ јаны јаар эбирер — [[Кеҥи]] — [[Јабаган]]; [[Алтай кырай|Алтай кырайдаҥ]] келзе, [[Јаш-Тура]] — Солонешный — [[Чаргы-Оозы]] — [[Экинур]] — [[Јабаган]]. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" | '''Јабаган јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кан-Оозы]] || 26 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 250 км,190 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы|| 270 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 3900 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ ||110 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ || 71 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1800 јылда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Ябоган }} Берилген таблицада кӧргӱзилген јылдарда улустыҥ тоозы астап баратканы иле кӧрӱнет. == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1546 кижи болгон, олордыҥ 84 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков"/>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * јурт јеезениҥ администрациязы; * орто ӱредӱлӱ школ; * интернат * балдардыҥ туразы; * эмчилик; * ветэмчилик; * культураныҥ байзыҥы; * библиотека; * стадион; * магазиндӱ пекарня — 2; * почта; * магазин; * музей; * агашла иштеер цех; * теермен; * јуртээлем кооператив; * пилорама — 3; * агашээлем «Аура»; * АЗС; * јурттыҥ скверы. </div> == Экономиказы == Јуртта јаан производстволу ээлемдер јок. Кӧп сабада улус таҥынаҥ ээлемдерлӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1968 ј., Ленинниҥ оромы, 26А)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf</ref><ref>[https://ru_monuments.toolforge.org/get_info.php?id=041610560510005 Культурное_наследие_России/Алтай/Усть-Канский_район]</ref>. === Археологиялык === * Мӧҥкӱсалгыш (1385, 1482, 1483, 1485, 1469)<ref name="Ойношев свод"/>; * Јебрен тӱрк руникалык бичик (57х24 см), [[Улалу]]да музейде (1481)<ref name="Ойношев свод"/>; * Ташта јурамал (1480), [[Јабаган|Јабаганныҥ]] трагыныҥ јанында, Чакырда (1473)<ref name="Ойношев свод"/>; * Јебрен корум (1472, 1470, 1771)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. === Ар-бӱткендик === * [[Јабаганныҥ боочызы]], байлу (1438)<ref name="Ойношев свод"/>; * [[Чакырдыҥ боочызы]] (1439)<ref name="Ойношев свод"/>; * Алтын Туу; * Тоҥмок суу. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод"/>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == * [[Калкин, Алексей Григорьевич|Калкин А. Г.]] (05.04.1925—18.08.1998) — ээлӱ кайчы, СССР-диҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы, Алтай Республикада баштапкы «Јондык кайчы» деп нере алган кижи<ref>Калкин А. Г.[https://www.vtourisme.com/altaj/kultura/znamenitosti-kultury/1637-kalkin-aleksej]</ref>; * [[Сороноков, Валерий Владимирович|Сороноков В. В.]] (1985) — спортчы, Телекейдиҥ (2011) ле Россияныҥ (2010, 2011, 2013, 2014) чемпионаттарыныҥ призеры, телекейлик кубокту чемпион-самбист ле мастер спорта России международного класса<ref>Сороноков В. и Аткунов А.[https://gornoaltaysk.bezformata.com/listnews/soronokov-i-atkunov-stali-chempionami/30444673/]</ref>; * [[Сумин, Геннадий Петрович|Сумин Г. П.]] (08.01.1953) — политик, экономист, [[Новосибирск]]те ӱренген, кайралдары: Кӱндӱлӱ ат «Заслуженный работник социальной сферы Республики Алтай», «Почётный гражданин Республики Алтай», «Знак Почёта» орден, [[Алтай Республика]] ла Эл Курултайдыҥ кӱндӱлӱ грамоталары<ref>Сумин Г. П.[http://viperson.ru/people/sumin-gennadiy-petrovich]</ref>; * Ялбаков Алексей Иженерович (1949―1995) — политик, јуртхоз билимдердиҥ кандидады (Рязань, 1982)([[Барнаул|Барнаулдыҥ]] сельхозинститудын божодоло, [[Кызыл-Ӧзӧк|Кызыл-Ӧзӧктӧ]] Госконюшняда јылкы мал ӧскӱрер иш этен, [[Кош-Агаш]]та аймакисполкомдо председатель болгон, 1992 јылдаҥ ала [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] Башкарузыныҥ Председателиниҥ Баштапкы ордынчызы болгон<ref>Ялбаков А. И.[https://gornoaltaysk.bezformata.com/listnews/nastoyashego-cheloveka-i-rukovoditelya/80190687/]</ref>. * Ялбаков, Иженер Кабачинович (01.09.1925—) — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы (1944—1945), Украинский фронтто артиллерист,јууныҥ кийнинде совхозто ветеринар болуп иштеген, кайралдары: Орден Отечественной войны II степени, медаль «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941—1945» ла юбилейлик медальдар<ref>Ялбаков И. К. [https://www.moypolk.ru/soldier/yalbakov-izhener-kabinovich]</ref>. == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [https://moust-kan.ru/info/ Окылу сайт «Кан-Оозы аймак»] {{Кан-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] [[Категория:Кан-Оозы аймактыҥ јурттары]] lmmfhviifs62opqmnbxh48825yjz0ds 0 66 36006 34721 2022-08-28T09:54:10Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Јалаҥай |оригинальное название = {{lang-ru|Белый Ануй}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 51.230777 |lon_deg = 84.900020 |CoordScale = |страна = [[Россия]] |регион = Алтай Республика |район = Кан-Оозы аймак |район в таблице = Кан-Оозы аймак{{!}}Кан-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Јалаҥыйдыҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Јалаҥыйдыҥ јурт јеезези{{!}}Јалаҥыйдыҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 913 <ref name="geonames"/> |климат = орто-континентал |население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Белый Ануй |тс}} |год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Белый Ануй |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 62%,<br>[[алтайлар]] 34% ла о.ӧ.<ref name="Коряков"/>. |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38847 |почтовый индекс = 649454 |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = 84235810001 |цифровой идентификатор 2 = 84635410101 |категория в Commons = |сайт = }} '''Јалаҥай''' ({{Lang-ru|Белый Ануй }}) јурт [[Россияда]] [[Алтай Республиканыҥ]] [[Кан-Оозы аймак|Кан-Оозы аймагында]] [[Јалаҥыйдыҥ јурт јеезези]]не кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот. == Этимологиязы == Јалаҥай {{Lang-ru|}}. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] кӱнбадыш јанында, [[Шиберти (суу)|Шиберти]], [[Кульчук (суу)|Кульчук]], [[Ануй (суу)|Ануй]] деп суулардыҥ коолында, Тӱӱкейдиҥ тайгаларыныҥ колтыгында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 913—1014 метрге бийик<ref name="geonames">{{cite web|url=https://www.geonames.org/1501013/kyrlyk.html|title=Kyrlyk|publisher=[[GeoNames]]|lang=en}}</ref><ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/79513/belyy-anuy.html Белый Ануй (Јалаҥай)]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Кыш узун (ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ-кандык айдыҥ бажына јетире), кар-јут јаан тӱжет. Ортоайлык кышкы температура −19..-20 °С болот. Соок [[чаган ай]]да тыҥыда тӱшсе, 35..40 °С кире бар. Јай кыска ла серӱӱн, [[Јаан изӱ ай|јаан изӱ айдыҥ]] ортоайлык температуразы +15 °С. Чык-јуттыҥ кеми 450—500 мм, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,2 м/с болот. === Аҥ-куштары === Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан. Тооргыныҥ тоозы астап, «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген<ref name="Кр книга животные РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Куштардаҥ кедери тарал, карган, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк<ref name="Кучин птицы">''Кучин А. П.'' Птицы Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2004.</ref>. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, бел, чортон, ускуч, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. === Ӧзӱмдери === Кырлар кӧп сабазы тыт агашла бӱркелген, бийиктей мӧш агаш кӧп, чиби агаш суујакалай аралдарда ӧзӧт, тал, кайаҥ агаш тыҥ ла кӧп эмес, је бар<ref name="Кучин флора и фауна"/>. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Кырлардыҥ тӱштӱк јаны меес, агаш јок тас, агаштар кобы- јиктерде ӧзӧт. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл ({{Lang-ru|копеечник чайный}}), марал ({{Lang-ru|маральник}}), алтын-тазыл ({{Lang-ru|родиола розовая}}) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр.<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Јери ле јолдоры === Јурттыҥ текши јери 298,37 га<ref name="Генплан Белоануйского СП"/>. Јалаҥай јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 3 км 390 м, тууразы кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 2 км 194 м<ref>[https://al.2rus.org/belyy_anuy/karta/ Карта села Јалаҥай.]</ref>. Јуртта 7 ором: Горькийдиҥ, Заводтыҥ, Колхозтыҥ, Куйбышевтиҥ, Ленинниҥ, Јииттердиҥ, Советский<ref>[https://mapdata.ru/altay/ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.]</ref>. Јуртта эки агаш кӱр бар. Бирӱзи [[Ануй (суу)|Ануй сууны]] кечире (узуны 85 м, Колхозтыҥ оромында), Шиберти суу кечире экинчизи (узуны 24 м, Советский оромдо)<ref name="Генплан Белоануйского СП"/> Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 15,61 км<ref name="Генплан Белоануйского СП">[https://moust-kan.ru/arkhitektura/gradostroitelstvo/generalnye-plany Генеральный план муниципального образования Белоануйское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай]</ref>. Јалаҥай јурт регионал учурлу «[[Чаргы-Оозы]] — [[Јалаҥый-Бажы]] — [[Экинур]]» деп (идентификационный темдеги 84К-123<ref>[https://wikimapia.org/street/18671392/ru/84К-123-Чёрный-Ануй-–-Верх-Ануй-–-Яконур Региональная трасса 84К-123]</ref>, узуны 47,4 км) јолдо турат<ref name="Перечень а/д РА">[http://docs.cntd.ru/document/446686598/ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»]</ref>. Јалаҥай јурт «[[Јалаҥай]] — [[Барагаш]]» деп регионал учурлу тегин грунт јолдыҥ башталганы(идентификационный темдеги 84К-8<ref>[https://wikimapia.org/street/17376671/ru/84К-8-Белый-Ануй-–-Барагаш Региональная трасса 84К-8]</ref>). Бу јолдыҥ узуны 25,8 км. Јалаҥайдаҥ [[Барагаш]] јаар 84К-8 темдектӱ, узуны 4,1 км јол јазалган болзо, ортозында 10 км тегин грунт јолло боочы ажып, узуны 11,1 км јолло Барагашка једер. Јалаҥайга јетире тӧрт јолло једер арга бар: [[Улалу]] — [[Чаргы]] — [[Кӧкӧйӧниҥ боочызы]] — [[Чакырдыҥ боочызы]] — [[Јабаган]] — Келейдиҥ боочызы — [[Моты-Оозы]] — [[Јалаҥай]]; [[Улалу]] — [[Чаргы]] — [[Барагаш]] — [[Боочы]] — Јалаҥай; [[Улалу]] — [[Шабалин]] — [[Себиниҥ боочызы]] — [[Нефтебаза]] — [[Јоло]] — [[Јабаганныҥ боочызы]] — [[Экинур]] — [[Келейдиҥ боочызы]] — Јалаҥай; [[Алтай кырай|Алтай кырайдаҥ келзе]]: [[Јаш-Тура]] — Солонешный — [[Јалаҥай]]. {| class="wikitable" | COLSPAN="4" ALIGN="center" | '''Јалаҥай јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кан-Оозы]] || 50 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 240 км, 270 км |- | [[Јаш-Туран|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы ||230 км, 330 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 3900 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ ||160 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ || 130 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. 1904 јылда мында церковно-приходской школ ачылала, иштеп баштаган. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Белый Ануй }} Берилген таблицада кӧргӱзилген јылдарда улустыҥ тоозы астап баратканы иле кӧрӱнет. == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 922 кижи болгон, олордыҥ 62 % орустар, 34 % [[алтайлар]] ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * јурт јеезениҥ администрациязы; * Вязников А. Х. адыла адалган орто ӱредӱлӱ школ; * јайаандыктыҥ тӧс јери; * балдардыҥ туразы; * эмчилик; * культураныҥ байзыҥы; * библиотека; * стадион; * почта; * магазин; * конор тура; * турбаза; * пекарня; * пилорама. </div> == Экономиказы == Јуртта јаан производстволык ээлем јок. Кӧп саба билелер таҥынаҥ ээлемдӱ, јылкы, соок тумчукту, оок мал азырайт. Крестьян-фермер ээлемдер бар. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1966 ј., Ленинниҥ, 3А)<ref name="Памятники"/><ref name="Памятники список"/>; * Партизандардыҥ карындаштык мӧҥкӱзи(1926 ј., Ленинниҥ оромы, 3Б)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf</ref>. === Археологиялык === * Јалаҥыйдыҥ кезер тажы (1343)<ref name="Ойношев свод"/>; * Ташта јурамалдар (1336)<ref name="Ойношев свод"/>; * Јебрен јурт ({{Lang-ru|стоянка }})(1392)<ref name="Ойношев свод"/>, * Карама, эртепалеолит ӧй(1374)<ref name="Ойношев свод"/>; * Мӧҥкӱсалгыш (1393)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. === Ар-бӱткендик === * Байлу туу; * [[Јалаҥыйдыҥ боочызы]], байлу; * Тоҥмок суу. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == * [[Вязников, Александр Хрисанович|Вязников, А. Х.]](08.03.1919—2002) — ӱредӱчи, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, Јалаҥайда школдыҥ директоры болгон педагогический иштиҥ ветераны (1998), Октябр Революцияныҥ орденин алган, Улалу каланыҥ тоомјылу кижизи, «За боевые заслуги» медаль, Орден Отечественной войны II степениле кайралдаткан<ref>Вязников А. Х.[https://pandia.ru/text/78/001/33281.php]</ref>; == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [https://moust-kan.ru/info/ Окылу сайт «Кан-Оозы аймак»] {{Кан-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] [[Категория:Кан-Оозы аймактыҥ јурттары]] 5x09luflz9faiaecdml0pxtle3v544g 0 67 36007 34722 2022-08-28T09:54:46Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Јалаҥый-Бажы |оригинальное название = {{lang-ru|Верх-Ануй}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 51.144286 |lon_deg = 84.978892 |CoordScale = |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Кан-Оозы аймак |район в таблице = Кан-Оозы аймак{{!}}Кан-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Јалаҥыйдыҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Јалаҥыйдыҥ јурт јеезези{{!}}Јалаҥыйдыҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = |климат = орто-континентал |население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Верх-Ануй |тс}} |год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Верх-Ануй |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[алтайлар]] 98 %<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38847 |почтовый индекс = 649454 |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = 84235810002 |цифровой идентификатор 2 = 84635410106 |категория в Commons = |сайт = }} '''Јалаҥый-Бажы''' ({{Lang-ru|Верх-Ануй }}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кан-Оозы аймак|Кан-Оозы аймагында]] [[Јалаҥыйдыҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Јалаҥый-Бажы {{Lang-ru|}}. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] кӱнбадыш јанында, Тӱӱкейдиҥ сындарыныҥ алдында, [[Ануй (суу)|Ануй]] ла [[Куйукур (суу)|Куйукур]] деп суулардыҥ бириккенинде, эки боочыныҥ ортозында (Јалаҥыйдыҥ ла Экинурдыҥ) турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ … метрге бийик. === Климады === Климады орто-континентал. Соок ло узун кыш, кыска јай болот. Кышкы ортоайлык температура −19..-20 °С болзо, [[Чаган ай|чаган айдыҥ]] тыҥ соогы кайда да −30..-40 °С тӱжер аргалу. Јайдыҥ ортоайлык јылузы +15,2 °С кире бар. Чык-јуттыҥ кеми 450—500 мм, салкынныҥ тӱргени 4,2 м/с. === Аҥ-куштары === Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан. Тооргыныҥ тоозы астап, «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген<ref name="Кр книга животные РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Куштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, сӧлӧм лӧ база кезик бӱдӱм балык бар. === Ӧзӱмдери === Айландыра кырларын тыт ла мӧш бӱркеген. Ӧзӧк ичинде јабыстай, суујакалай аралдарда кайыҥ, чиби, тал ла башка-башка јыралар ӧзӧт. Јалаҥ актарда јерјиилек, аралда, аркада тийиҥкат, бороҥот, уйкӧс, тайабаш таркаган. Кӧп ӧзӱмдер чек јоголорго јеткен учун «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген. Ол тоодо кызыл тазыл ({{Lang-ru|копеечник чайный}}), марал ({{Lang-ru| маральник}}), алтын тазыл ({{Lang-ru|родиола розовая}}) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. === Јери ле јолдоры === Јурттыҥ текши јери 119,21 га<ref name="Генплан Белоануйского СП"/>. Јалаҥый-Бажыныҥ узуны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 1 км 635 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар — 1 км 641 м<ref>[https://al.2rus.org/verkh-anuy/karta/ Карта села Јалаҥый-Бажы.]</ref>. Јурт 2 оромду: Олјондо, Ануйдыҥ<ref>[https://mapdata.ru/altay/ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.]</ref>. Ануй деген оромдо агаш кӱр бар, узуны 100 м, Ануй сууны кечире.Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 5,44 км<ref name="Генплан Белоануйского СП">[https://moust-kan.ru/arkhitektura/gradostroitelstvo/generalnye-plany Генеральный план муниципального образования Белоануйское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай]</ref>. Јалаҥай-Бажы јурт регионал учурлу «Чаргы-Оозы — Јалаҥый-Бажы — Экинур» деп (идентификационный темдеги 84К-123<ref>[https://wikimapia.org/street/18671392/ru/84К-123-Чёрный-Ануй-–-Верх-Ануй-–-Яконур Региональная трасса 84К-123]</ref>, узуны 47,462 км) јолдо турат<ref>[http://docs.cntd.ru/document/446686598/ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»]</ref>. Јалаҥый-Бажына једетен тӧрт јол бар: [[Улалу]] — [[Чаргы]] — [[Чакырдыҥ боочызы]] — [[Экинур]] — [[Келейдиҥ боочызы]] — [[Јалаҥай]] — [[Јалаҥый-Бажы]]; [[Улалу]] — [[Шабалин]] — [[Себиниҥ боочызы]] — [[Јабаганныҥ боочызы]] — [[Экинур]] — [[Боочы]] — [[Јалаҥый-Бажы]]; [[Улалу]] — [[Чаргы]] — [[Барагаш]] — [[Јалаҥый-Бажы]]; [[Алтай кырай|Алтай кырайдаҥ]] келзе: [[Јаш-Тура]] — Солонешный — [[Јалаҥай]] — [[Јалаҥый-Бажы]]. {| class="wikitable" | COLSPAN="3" ALIGN="center" | '''Јалаҥый-Бажы јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Јалаҥай]] || 13 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кан-Оозы]] || 39 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 250 км, 190 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 240 км, 320 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 3900 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ ||150 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ || 120 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Верх-Ануй }} Берилген таблицада кӧргӱзилген јылдарда улустыҥ тоозы астап баратканы иле кӧрӱнет. == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 447 кижи болгон, олордыҥ 98 % [[алтайлар]] ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref> == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ туразы; * эмчилик; * библиотека; * јурттыҥ клубы; * стадион; * магазин. </div> == Экономиказы == Јаан ээлемдер јок. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === * Байлу кыр Тӱӱкей; * Аржан суу ; * [[Јалаҥыйдыҥ боочызы]], байлу (1440)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} * [https://moust-kan.ru/info/ Окылу сайт «Кан-Оозы аймак»] {{Кан-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] [[Категория:Кан-Оозы аймактыҥ јурттары]] qou6v1nkj8an3r69wbhvhewtzl81tq5 0 73 36001 34724 2022-08-28T09:49:42Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Јодралу |оригинальное название = {{lang-ru|Тюдрала}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 50.992752 |lon_deg = 84.484064 |CoordScale = |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Кан-Оозы аймак |район в таблице = Кан-Оозы аймак{{!}}Кан-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Айты-Коолдыҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Айты-Коолдыҥ јурт јеезези{{!}}Айты-Коолдыҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 842 <ref name="geonames"/> |климат = орто-континентал |население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Тюдрала |тс}} |год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Тюдрала |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 26%,<br>73% [[алтайлар]]<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = 649450 |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = 84235860004 |цифровой идентификатор 2 = 84635460116 |категория в Commons = |сайт = }} '''Јодралу''' ({{Lang-ru| Тюдрала }}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кан-Оозы аймак|Кан-Оозы аймагында]] [[Айты-Коолдыҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Јодралу {{Lang-ru| черемуховый}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = 80,236 |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] кӱнбадыш јанында, Теректи ле Тӧгӧриктиҥ сындарыныҥ алдында, [[Чарыш (суу)|Чарыш сууга]] [[Кичӱ-Шиберти (суу)|Кичӱ-Шибертиниҥ]] ле [[Мӧштӱ (суу)|Мӧштӱ]] сууныҥ киргенинде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 842—856 метрге бийик<ref name="geonames">{{cite web|url=https://www.geonames.org/1488783/tyudrala.html|title=Tyudrala|publisher=[[GeoNames]]|lang=en}}</ref><ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/166557/tyudrala.html Тюдрала]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Кыш узун ла соок. Ортоайлык температура −19..-20 °С, кар јаан, салкын-шуурган болот. Јай серӱӱн ле кыска. [[Јаан изӱ ай]]да тыҥ ла изӱ кӱнде +25..+30 °С болор аргалу, је ортоайлык јайгы температура +15 °С. Јуттыҥ кеми 450—500 мм кире болот. Салкынныҥ тӱргени 4,3 м/с. === Аҥ-куштары === Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет : айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан, тооргы<ref name="Кр книга животные РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Куштардаҥ кедери тарал, карган, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, сӧлӧм лӧ база кезик бӱдӱм балык бар. === Ӧзӱмдери === Бу тайгаларда мӧш, тыт, чиби, кайыҥ агаш ӧзӧт. Тайга-тажында јиилек, бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш кӧп ӧзӧт<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек ({{Lang-ru|маральник}}), кызыл тазыл ла о.ӧ.<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јурттыҥ текши јериниҥ 74,07 га<ref name="Генплан Талицкого СП">[https://moust-kan.ru/arkhitektura/gradostroitelstvo/generalnye-plany Генеральный план муниципального образования Талицкое сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай]</ref>. Јодралу јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 1,193 км, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 1 км 285 м<ref>[https://al.2rus.org/tyudrala/karta/yandex/ Карта села Тюдрала.]</ref>. Јуртта 3 ором: Амырдыҥ, Чарыштыҥ, Юбилейдиҥ<ref>[https://mapdata.ru/altay/ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.]</ref>. Бого келерге ӱч јол бар. [[Улалу]] — [[Чаргы]] — [[Чакырдыҥ боочызы]] — [[Кан-Оозы]] — [[Јодралу]]. Узун јол [[Улалу]] — [[Себиниҥ боочызы]] — [[Нефтебаза]] — [[Јоло]] — [[Јабаганныҥ боочызы]] — [[Кан-Оозы]] — [[Јодралу]]. [[Алтай кырай]] ажыра [[Јаш-Тура]] — Солонешный — [[Тураты]] — [[Келейдиҥ боочызы]] — [[Кан-Оозы]] — [[Јодралу]]. Јодралу јурт регионал учурлу «[[Кан-Оозы]] — [[Коргон]]» деп регионал учурлу кӧӧлик јолдо турат (идентификационный темдеги [https://wikimapia.org/street/16377470/ru/84К-109-Усть-Кан-–-Коргон 84К-109]<ref>[https://wikimapia.org/street/16377470/ru/84К-109-Усть-Кан-–-Коргон Региональная трасса 84К-109]</ref>, узуны 63,095 км) јолдо турат<ref name="Перечень а/д РА">[http://docs.cntd.ru/document/446686598/ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»]</ref>. [[Кан-Оозы|Кан-Оозынаҥ]] ары 6 км кире јол асфальт, оноҥ ары тегин јол, ташту кумакла јазап салган. {| class="wikitable" | COLSPAN="3" ALIGN="center" | '''Јодралу јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јери [[Айты-Коол]] ||16 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кан-Оозы]] || 22 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 230 км, 290 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы ||280 км, 320 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] ||4000 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ ||150 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ || 120 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1855 јылдарда тӧзӧлгӧн. Јодралу јуртта миссионерлер јадып баштаган. 1897 јылдыҥ тооалыжыла бу јуртта 662 кижи јаткан. Улустыҥ иштенгени аш салары, мал-аш азыраары ла маала кичеери болгон. Граждан јууныҥ ӧйинде бу јаан јурт болгон, [[Чарыш (суу)|Чарыштыҥ]] суузын экијандай. Јаҥы совет ӧй келерде, кудай јаҥына удура иш ӧткӱрилген, коммуналар ла артельдер ачылган. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Тюдрала }} Берилген таблицада кӧргӱзилген јылдарда улустыҥ тоозы астап баратканы иле кӧрӱнет. == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 389 кижи болгон, олордыҥ 26 % орустар, 73 % [[алтайлар]] ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * орто ӱредӱлӱ школ; * эмчилик; * библиотека; * јурттыҥ клубы; * стадион; * магазин. </div> == Экономиказы == Јуртта јаан производстволык ээлем јок. Кӧп саба билелер таҥынаҥ ээлемдӱ, мал азырайт. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Јаҥыс мӧҥкӱ (2017 јылдыҥ [[Кандык ай|кандык айыныҥ]] 1 кӱнинеҥ ала јери кайдазы јарталбаган)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf</ref>. === Археологиялык === * Ташта јурамал (1451, 1452)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. === Ар-бӱткендик === * Байлу туу; * Тоҥмок суу; * Боочы. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == * [[Модоров, Николай Семёнович|Модоров Н. С.]] (10.12.1939) — тӱӱкилик билимниҥ докторы, профессор, [[Россия|Россияныҥ]] гуманитар академиязыныҥ турчызы<ref>Модоров Н. С.[http://www.gasu.ru/university/news/8193/ Модоров Н. С.]</ref>. * [[Модоров, Яков Григорьевич|Модоров Я. Г.]] (1917—1979) — коммунист, [[Барнаул]]да партийный школдо ӱренген. [[Кан-Оозы аймак|Кан-Оозында]], [[Кош-Агаш аймак|Кош-Агашта]] аймакисполкомныҥ башкараачызыныҥ ордынчызы болуп иштеген (1944—1946). Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйинде [[Экинур]]да, Јодралуда колхозтордыҥ јааны болгон, кийнинде пенсияга чыкканча кой кабырган, јакшы ижи учун «Иштиҥ Кызыл маанызы» деп орденле, «За освоение целинных земель» ле «Иштиҥ ветераны» деп медальдарла, кӧп тоолу грамоталарла кайралдаткан, Областьтыҥ Кӱндӱлӱ доскозында бичилген болгон<ref>Звезда Алтая. Я горжусь своим прадедом.[https://yandex.ru/images/search?text=%D0%B3%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%82%D0%B0%20%D0%B7%D0%B2%D0%B5%D0%B7%D0%B4%D0%B0%20%D0%B0%D0%BB%D1%82%D0%B0%D1%8F%20%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%B6%D1%83%D1%81%D1%8C%20%D0%BF%D1%80%D0%B0%D0%B4%D0%B5%D0%B4%D0%BE%D0%BC%20%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%82%D1%8C%D1%8F%20%D0%B2%20%D0%B3%D0%B0%D0%B7%D0%B5%D1%82%D0%B5%20%D0%9C%D0%BE%D0%B4%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B2%20%D0%AF.%D0%93.&stype=image&lr=213&source=serp]</ref>. * [[Саврин,Тохтон Бухтубаевич|Саврин Т. Б.]] (1921—) — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, кайралдары: «За взятие берлина», «За освобождение Варшавы» деп медальдар, «Орден Отечественной войны ΙΙ степени»<ref>Саврин Т. Б.[https://1418museum.ru/heroes/31160901/]</ref>. * [[Сумин, Геннадий Петрович|Сумин Г. П.]] (08.01.1953) — политик, экономист, [[Новосибирск]]те ӱренген, кайралдары: Кӱндӱлӱ ат «Заслуженный работник социальной сферы Республики Алтай», «Почётный гражданин Республики Алтай», «Знак Почёта» орден, почётные грамоты Алтай Республика ла Эл Курултайдыҥ кӱндӱлӱ грамоталары<ref>Сумин Г. П.[http://viperson.ru/people/sumin-gennadiy-petrovich]</ref>. == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [https://moust-kan.ru/info/ Окылу сайт «Кан-Оозы аймак»] {{Тыш тайантылар}} {{Кан-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] [[Категория:Кан-Оозы аймактыҥ јурттары]] 2t61uf62lcv9zn885ughpm6yd33czzm 0 86 36000 34702 2022-08-28T09:46:15Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Айты-Коол |оригинальное название = {{lang-ru|}}Талица |герб = |флаг = |lat_deg = 51.037212 |lon_deg = 84.308075 |CoordAddon = |CoordScale = |размер карты региона = |размер карты района = |регион = Алтай Республика |регион в таблице = Алтай Республика |район = Кан-Оозы аймак |район в таблице = Кан-Оозы аймак{{!}}Кан-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе | поселение = Айты-Коолдыҥ јурт јеезези | поселение в таблице = Айты-Коолдыҥ јурт јеезези {{!}}Айты-Коолдыҥ |внутреннее деление = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |высота центра НП = 746 <ref name="geonames"/> |климат = орто-континентал | население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Талица (Республика Алтай) |тс}} | год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Талица (Республика Алтай) |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 97%, [[алтайлар]] 2%<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |этнохороним = |почтовый индекс = |почтовые индексы = |телефонный код = |цифровой идентификатор = 84235860003 |цифровой идентификатор 2 = 84635460111 |категория в Commons = |сайт = }} '''Айты-Коол''' ({{Lang-ru|Талица}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кан-Оозы аймак|Кан-Оозы аймагында]] [[Айты-Коолдыҥ јурт јеезези]]не кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот. == Этимологиязы == Айты-Коол {{Lang-ru|долина реки Айты}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = 80,236 |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] кӱнбадыш келтейинде, Теректиниҥ, Тӧгӧриктиҥ сындарыныҥ алдында, Чарас ичиниҥ кају-каскак кырларыныҥ ортозында, [[Айтыкоол (суу)|Айтыкоолдыҥ суузыныҥ]] јарадында турат. Суу јурттыҥ ичиле агат. Тӱс јалаҥдар јок, кызык ӧзӧктӧр, суулардыҥ каскак јараттары, тайгалары койу агашла бӱркелген. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 746—847 метрге бийик<ref name="geonames">{{cite web|url=https://www.geonames.org/1490286/talitsa.html|title=Talitsa|publisher=[[GeoNames]]|lang=en}}</ref><ref>[https://foto-planeta.com/np/35135/talitsa.html Талица]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Кыш ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала, кандык айдыҥ бажына јетире турат. Соок ло деген [[чаган ай]]да ортоайлык температура −19 °C, кар мында калыҥ тӱжет, тыҥ салкындар болбойт. Јай [[Кичӱ изӱ ай|кичӱ изӱ айдаҥ]] башталып, [[Сыгын ай|сыгын айдыҥ]] бажына једет, кыска ла серӱӱн. Ортоайлык изӱ +18 °C, +20 °C болот. Кейдиҥ чыгы 450—500 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,5 м/с. === Аҥ-куштары === Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, марал аҥ, элик, булан, какай, тооргы<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. Куштардаҥ тарал, карган, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк јӱрет. Бир канча аҥ-куштар: тооргы, киш, мӱркӱт, карчага, шоҥкор, ала ылаачын «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген<ref name="Кр книга животные РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган ла база кезик бӱдӱм балык бар. Эрте јаста кырларында кызыл-ӧрт марал чечектейт. Чарас ичи ыжык, ичпек јер, кызык та болзо, јерлери јакшы тӱжӱм берер, кырлары аҥдык, суулары балыкту. === Ӧзӱмдери === Чарас ичиниҥ агаштары: тыт, чиби, терек, мӧш, јойгон. Кату ла јымжак агаштар колый ӧзӧт Мында јымжак агаштар да кӧп: јодро, беле, толоно, тал, терек, каргана, ыргай, аспак; јӱзӱн-јӱӱр јиилектер: уйкӧс, бороҥот, чычрана, тийиҥкат, торбос, тожала, башка-башка мешкелер де бар. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер арчын, кызыл тазыл, марал чечек, алтын тазыл<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>.Чарас ичи ыжык, ичпек кызык та болзо, јерлери јакшы тӱжӱм берет. === Јери ле јолдоры === Јурттыҥ текши јери 61,46 га<ref name="Генплан Талицкого СП"/>. Айты-Коол јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 1,305 км, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 664 м<ref>[https://al.2rus.org/talitsa/karta/ Карта села Айты-Коол.]</ref>. Јуртта 3 ором: Јараттай, Ленинниҥ, Партизандардыҥ<ref>[https://mapdata.ru/altay/ust-kanskiy-rayon/selo-talica/ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.]</ref>. Партизандардыҥ оромы тегин грунт јолду, Айты-Коол јуртка киргенинеҥ ала, јурттаҥ [[Ӱстӱги-Айты-Коол]] јаар чыккан јолго јетире, узуны 1,490 км. Партизандардыҥ оромында [[Айты (суу)|Айты]] сууны кечире агаш кӱр бар, узуны 18 м. Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 5,44 км<ref name="Генплан Талицкого СП">[https://moust-kan.ru/arkhitektura/gradostroitelstvo/generalnye-plany Генеральный план муниципального образования Талицкое сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай]</ref>. Айты-Коол јурт регионал учурлу «[[Кайрукун]] — [[Ӱстӱги-Айты-Коол]]» деп (идентификационный темдеги 84К-113<ref>[http://wikimapia.org/street/17319528/ru/84%D0%9A-113-%D0%A3%D1%81%D1%82%D1%8C-%D0%9A%D1%83%D0%BC%D0%B8%D1%80-%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%BA%D0%B0 Региональная трасса 84К-113]</ref>, узуны 8,7 км) јолдо турат<ref>[http://docs.cntd.ru/document/446686598/ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»]</ref>. Јурттка ӱч јолло једер аргалу: [[Улалу]] — [[Чаргы]] — [[Кӧкӧйӧниҥ боочызы]] — [[Чакырдыҥ боочызы]] — [[Кан-Оозы]] — [[Айты-Коол]]; [[Улалу]] — [[Себини боочызы]], [[Нефтебаза]] — [[Јабаганныҥ боочызы]] — [[Јабаган]] — [[Кан-Оозы]] — [[Айты-Коол]]; [[Алтай кырайдаҥ келзе]], [[Јаш-Тура]] — Солонешный — [[Чаргы-Оозы]] — [[Кан-Оозы]] — [[Айты-Коол]]. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |'''Айты-Коол јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кан-Оозы]] || 40 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 250 км,310 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 300 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4000 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ ||170 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ ||230 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Талица (Республика Алтай) }} Берилген таблицада кӧргӱзилген јылдарда улустыҥ тоозы астап баратканы иле кӧрӱнет. == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 136 кижи болгон, олордыҥ 97 % орустар, 2 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон <ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; -o-column-count: 2; -ms-column-count: 2; column-count: 2;"> * јурт јеезениҥ администрациязы; * баштамы школ; * эмчилик; * јурттыҥ клубы; * бвлдардыҥ туразы; * стадион; * эмчилик; * магазин. </div> == Экономиказы == Јуртта јаан ээлемдер јок. Кӧп саба билелерде таҥынаҥ ээлемдер. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Карындаштык мӧҥкӱ (1917—1923), Айты-Коол јурттыҥ тӱндӱк-кӱнчыгыш келтейинде)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf</ref><ref>[https://ru_monuments.toolforge.org/get_info.php?id=041610462930005 Культурное_наследие_России/Алтай/Усть-Канский_район ID 218701]</ref>; * Партизандардыҥ карындаштык мӧҥкӱзи (2017 јылдыҥ кандык айдыҥ 1 кӱнинеҥ ала бу мӧҥкӱниҥ јери Чулчук деп јоголгон јурттыҥ ордында табылбаган)<ref name="Памятники"/><ref name="Памятники список"/><ref>[https://ru_monuments.toolforge.org/get_info.php?id=041710790020005 Культурное_наследие_России/Алтай/Усть-Канский_район ID 253569]</ref>. </div> === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === * Байлу туу; * Тоҥбок суу. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [https://moust-kan.ru/info/ Окылу сайт «Кан-Оозы аймак»] {{Тыш тайантылар}} {{Кан-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Кан-Оозы аймактыҥ јурттары]] [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] 3j61wg8da90edonj0i453ylvqnq5oq0 0 180 36002 34725 2022-08-28T09:50:20Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Кайрукун |оригинальное название = {{lang-ru|Усть-Кумир}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 51.030601 |lon_deg = 84.287522 |CoordScale = |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Кан-Оозы аймак |район в таблице = Кан-Оозы аймак{{!}}Кан-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Айты-Коолдыҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Айты-Коолдыҥ јурт јеезези{{!}}Айты-Коолдыҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 729 <ref name="geonames"/> |климат = орто-континентал |население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Усть-Кумир |тс}} |год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Усть-Кумир |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 92 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |категория в Commons = |сайт = }} '''Кайрукун''' ({{Lang-ru|Усть-Кумир}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кан-Оозы аймак|Кан-Оозы аймагында]] [[Айты-Коолдыҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Кайрукун (Усть-Кумир, Кӧмур-Оозы) Кӧмур {{Lang-ru|узкое и обрывистое место на вершине горы; возможно — древесный уголь}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = 80,236 |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. Кайракан {{Lang-ru|почтительное название божества, духов, идолов, чтимых как божество, одно из имен Будды}}<ref name="Топонимика"/>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] кӱнбадыш јанында, Теректи ле Тӧгӧриктиҥ сындарыныҥ алдында, [[Чарыш (суу)|Чарыш]] сууга [[Кумир (суу)|Кумир]] ле [[Айты-Коол (суу)|Айты-Коолдыҥ]] суулары киргенинде турат. Кызык, каскак кырларлу , јайым јалаҥдар јок, ичпек ле туйук сууныҥ коолында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 729 метрге бийик<ref>[https://foto-planeta.com/np/35134/ust-kumir.html Усть-Кумир.]</ref><ref name="geonames">{{cite web|url=https://www.geonames.org/1488156/ust-kumir.html|title=Ust'-Kumir|publisher=[[GeoNames]]|lang=en}}</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Кыш [[Ӱлӱрген ай|ӱлӱрген айдыҥ]] учынаҥ ала, [[кандык ай|кандык айдыҥ]] бажына јетире турат. Соок ло деген [[чаган ай]]да ортоайлык температура −19 °C, кар мында калыҥ тӱжет, тыҥ салкындар болбойт. [[Кичӱ изӱ ай|Јай кичӱ изӱ айдаҥ]] башталып, [[Сыгын ай|сыгын айдыҥ]] бажына једет, кыска ла серӱӱн. Ортоайлык изӱ +18..+20 °C болот. Кейдиҥ чыгы 450—550 мм. Салкынныҥ ортојылдык тебӱзи 4,5 м/с. === Аҥ-куштары === Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан, тооргы<ref name="Собанский звери">''Собанский Г. Г.'' Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.</ref>. Куштардаҥ кедери тарал, карган, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк бар.″Кызыл бичикте″ кирген јоголып, кайылып бараткан аҥдардыҥ бирӱзи ол ''тооргы'' орустап кабарга, оныҥ кини косметологияда, фармацевтикада керектӱ болуп, баага барып турган учун, бу аҥды улус јоголторго јеткен. Куштардаҥ бу бичикке киргендери: турна, ала ылаачын, боро ылаачын, мечиртке, тарбалјын, ӱкӱ<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, сӧлӧм лӧ база кезик бӱдӱм балык бар. === Ӧзӱмдери === Тыт ла мӧш агаштарла кожо јымжак агаштар кайыҥ, чиби, јодро, толоно, беле ӧзӧт. Айландыра кырлары агажы койу<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Јалаҥдарында кырага салган аш (буудай, сула ла арба), азырал ӧлӧҥ пырей јакшы бӱдет<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. === Јери ле јолдоры === Јурттыҥ текши јери 109,27 га<ref name="Генплан Талицкого СП">[https://moust-kan.ru/arkhitektura/gradostroitelstvo/generalnye-plany Генеральный план муниципального образования Талицкое сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай]</ref>. Кайрукун јурттыҥ узуны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 1 км 863 м, тууразы кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 874 м<ref>[https://al.2rus.org/ust-kumir/karta/ Карта села Усть-Кумир.]</ref>. Јуртта 11 ором: Јараттай, Јажыл, Интернациональный, Космонавттардыҥ, Меесте, Проездной, Фестивальный, Почтаныҥ кош оромы, Проездной кош ором, Проточный кош ором, Суулу кош ором<ref>[https://mapdata.ru/altay/ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.]</ref>. [[Чарыш (суу)|Чарыш сууны]] кечире узуны 110 м кӱр бар, темир ле агаштаҥ эткен. 2020 јылда суу бускан эски кӱрдиҥ ордына бу кӱр тудулган<ref>[https://www.gorno-altaisk.info/news/119795?utm_source=yxnews&utm_medium=desktop. Новости.]</ref>. Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 6,335 км<ref name="Генплан Талицкого СП"/>. Кайрукун јурт регионал учурлу кӧӧлик јолдыҥ бажы болот, «[[Кан-Оозы]] — [[Коргон]]» деп (идентификационный темдеки 84К-109, узуны 63,055 км) јолдо турат<ref name="Перечень а/д РА"/>. [[Кан-Оозы|Кан-Оозынаҥ]] ала 6 км асфальт. Оноҥ ары тегин, сай-кумакла јазалган јол. Бу јурт регионал учурлу кӧӧлик јолдыҥ бажы болуп, «[[Кайрукун]] — [[Ӱстӱги-Айты-Коол]]» деп (идентификационный темдеки 84К-113<ref>[http://wikimapia.org/street/17319528/ru/84%D0%9A-113-%D0%A3%D1%81%D1%82%D1%8C-%D0%9A%D1%83%D0%BC%D0%B8%D1%80-%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%BA%D0%B0 Региональная трасса 84К-113]</ref>, узуны 8,7 км) јолдо турат<ref name="Перечень а/д РА">[http://docs.cntd.ru/document/446686598/ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»]</ref>. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" | '''Кайрукун јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Айты-Коол]]|| 2 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кан-Оозы]] || 38 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 240 км,310 км |- | [[Јаш—Тура|Јаш—Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 300 км, 330 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4000 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ ||160 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ || 130 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Усть-Кумир}} Берилген таблицада кӧргӱзилген јылдарда улустыҥ тоозы астап баратканы иле кӧрӱнет. == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 502 кижи болгон, олордыҥ 92 % [[орустар]] ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * Орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ туразы; * эмчилик; * јурттыҥ клубы; * библиотека; * стадион; * пекарня; * ашкана; * магазин. </div> == Экономиказы == Јуртта јаан производстволык ээлем јок. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Крестьян-фермер ээлемдер бар. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1975 ј., Јажыл ором, 40 Г)<ref name="Памятники"/><ref name="Памятники список"/>; * Карындаштык мӧҥкӱ (1917—1923 јј.)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf</ref>. === Археологиялык === * Мӧҥкӱсалгыш (1394, 1465)<ref name="Ойношев свод"/>; Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. === Ар-бӱткендик === * Байлу кыр; * Тоҥмок суу; * Бойдоҥдордыҥ јарады (1354)<ref name="Ойношев свод"/>; Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод"/>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [https://moust-kan.ru/info/ Окылу сайт «Кан-Оозы аймак»] {{Тыш тайантылар}} {{Кан-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] [[Категория:Кан-Оозы аймактыҥ јурттары]] tqukgyqht4n8udqeolbe2p9l03qpjg6 0 181 36010 34727 2022-08-28T09:56:41Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Кайсын |оригинальное название = {{lang-ru|Кайсын}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 50.951200 |lon_deg = 84.592751 |CoordScale = |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Кан-Оозы аймак |район в таблице = Кан-Оозы аймак{{!}}Кан-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Кӧзӱлдиҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Кӧзӱлдиҥ јурт јеезези{{!}}Кӧзӱлдиҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 951 <ref name="geonames"/> |климат = орто-континентал |население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Кайсын |тс}} |год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Кайсын |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[алтайлар]] 95 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |категория в Commons = |сайт = }} '''Кайсын''' ({{Lang-ru| Кайсын }}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кан-Оозы аймак|Кан-Оозы аймагында]] [[Кӧзӱлдиҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Кайсын {{Lang-ru|граница}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = 80,236 |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] кӱнбадыш келтейинде, Теректиниҥ ле Тӧгӧриктиҥ сындарыныҥ алдында, [[Чарыш (суу)|Чарышка]] [[Ортулак (суу)|Ортулак]] ла [[Кичӱ-Кайсын (суу)|Кичӱ-Кайсынныҥ]] суулары киргенинде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 951—1190 метрге бийик<ref name="geonames">{{cite web|url=https://www.geonames.org/1504097/kaysyn.html|title=Kaysyn|publisher=[[GeoNames]]|lang=en}}</ref> <ref>[https://foto-planeta.com/np/35137/kaysyn.html Кайсын.]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Соок ло узун кыш [[Ӱлӱрген ай|ӱлӱрген айдыҥ]] учынаҥ башталып, [[Кандык ай|кандык айдыҥ]] бажына јетире болот. [[Чаган айда]] тыҥыда соок −35..-40 °C једет. Јай [[Кичӱ изӱ ай|кичӱ изӱ айдаҥ]] ала [[Сыгын ай|сыгын айдыҥ]] бажына једет. Ортоайлык температура +19..+20 °C кире бар. Кейдиҥ чыгыныҥ ортојылдык кеми 700—750 мм, салкынныҥ тӱргени 4,5 м/с. === Аҥ-куштары === Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, марал, аҥ, элик, булан, тооргы<ref name="Собанский звери">''Собанский Г. Г.'' Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.</ref>. Куштардаҥ кедери тарал, карган, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, сӧлӧм лӧ база кезик бӱдӱм балык бар. === Ӧзӱмдери === Айландыра кырларда кӧп јарымы тыт, чиби ле мӧш агаштар ӧзӧт<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. Суујакалай кайыҥ, тал, каргана ла јыраалар, беле, тайалар бар. Ак-јалаҥда башка-башка ӧлӧҥдӧр: балузын, ийт-таман, кабый, кымыскайак ла самын-ӧлӧҥ ӧзӱп јат. Јӱзӱн-јӱӱр чечектер јайла кожо јайылат: калаш-чечек, кӧкпаш, кӱн-келди, буланат, бастый, аркада јердиҥ јиилегинеҥ: бороҥот, кызылгат, тайабаш, тийиҥкат таркаган.<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. === Јери ле јолдоры === Јурттыҥ текши јери 89,17 га. Кайсын јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 682 м, тууразы кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 1 км 137 м. Јуртта 3 ором: Олјондо, В. И. Тишкишевтиҥ, Тӧс. Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 7,635 км. «[[Кан-Оозы]] — [[Коргон]]» деп регионал учурлу кӧӧлик јолдоҥ сол јанындӧӧн туура чыгат. Кайсынга јетире јолдыҥ идентификациялык темдеги 84К-058<ref>[https://wikimapia.org/street/18664834/ru/84К-58 Региональная трасса 84К-058]</ref>, узуны 0,48 км) јолдо турат<ref>[http://docs.cntd.ru/document/446686598/ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»]</ref>. «[[Кан-Оозы]] — [[Коргон]]» деп (идентификационный темдеги 84К-109<ref>[https://wikimapia.org/#lang=ru&lat=51.017636&lon=84.395256&z=14&m=w&search=84К-109/ Региональная трасса 84К-109]</ref>, узуны 63,055 км) регионал учурлу кӧӧлик јолго кирет. {| class="wikitable" | COLSPAN="3" ALIGN="center" | '''Кайсын јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Кӧзӱл]] || 10 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кан-Оозы]] || 13 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 220 км, 290 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 280 км 310 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 3900 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ ||140 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ || 110 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Кайсын }} Ӧрӧ айдылган јылдарда улустыҥ тоозы кӧптӧгӧни билдирет. == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 245 кижи болгон, олордыҥ 95 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * орто ӱредӱлӱ школ; * эмчилик; * библиотека; * стадион; * јурттыҥ клубы; * магазин. </div> == Экономиказы == Јаан ээлемдер јок. Кӧп саба билелер таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы мал, соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === * Мӧҥкӱсалгыш (1364—1369)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. === Ар-бӱткендик === * Байлу туу (..); * Тоҥмок суу(..); * Боочы (..)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод"/>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == * [[Тишкишев, Василий Ижеевич|Тишкишев В. И.]] (14.05.1963—) — артист, ӱредӱчи, Горно-Алтайский педучилищени божоткон (1979), Сугаш јуртка школдо ӱредӱчи болуп иштеп барган. 1991 јылдаҥ ала «Алтай» деп бије ансамбльда иштеген. Горно-Алтайсктыҥ госфилармониязыныҥ башкараачызы болгон (2000). Василий Ижеевич ус колду, агаш-таштаҥ эдимдер эдетен кижи болгон<ref>Тишкишев В. И.[https://exponat.online/exhibit/10543974/]</ref>. == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} * [https://moust-kan.ru/info/ Окылу сайт «Кан-Оозы аймак»] {{Кан-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] [[Категория:Кан-Оозы аймактыҥ јурттары]] 80g6z2r3bl70kmdvb2ptcdi06q5m7sb 0 193 36008 34730 2022-08-28T09:55:40Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Кан-Оозы |оригинальное название = {{lang-ru|Усть-Кан}} |герб = |флаг = | изображение = Усть Кан - panoramio.jpg | описание изображения = Усть-Кан |lat_deg = 50 |lat_min = 55 |lat_sec = 45 |lon_deg = 84 |lon_min = 45 |lon_sec = 45 |CoordScale = |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Кан-Оозы аймак |район в таблице = Кан-Оозы аймак{{!}}Кан-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Кан-Оозыныҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Кан-Оозыныҥ јурт јеезези{{!}}Кан-Оозыныҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 1053<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал |население = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Усть-Кан (Республика Алтай) | тс }} |год переписи = {{{ Эл-јонныҥ тоозы | Усть-Кан (Республика Алтай) | г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 42 %, [[алтайлар]] 54 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |категория в Commons = |сайт = }} '''Кан-Оозы''' ({{Lang-ru|Усть-Кан}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кан-Оозы аймак|Кан-Оозы аймагында]] [[Кан-Оозыныҥ јурт јеезези]]не кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот. == Этимологиязы == Кан-Оозы {{Lang-ru|устье реки Кан}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = 80,236 |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] кӱнбадыш келтейинде, Теректиниҥ, Тӧгӧриктиҥ, Улужайдыҥ сын тайгаларыныҥ эдегинде, тӧрт ӧзӧктиҥ белтиринде: (Чарас ичи, Јабаган ичи, Экинур ичи, Кырлык ичи), [[Кӧдӱрген (суу)|Кӧдӱргенниҥ суузы]] ла [[Чарыш (суу)|Чарыштыҥ суузы]] бириккенинде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1053 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/8576/ust-kan.html Усть-Кан (Кан-Оозы)].</ref>. === Климады === Кан-Оозы јуртта ортодо-соок климат. Јут-чыктыҥ кеми јаан. Кёпенниҥ бӧлӱгениле — кургак кышту, јылу јайлу, чыкту континентал климат. Климатлык јай [[Кичӱ изӱ ай|кичӱ изӱ айдыҥ]] ортозынаҥ ала [[Куран ай|куран айдыҥ]] ортозына једет, кыш — [[Ӱлӱрген ай|ӱлӱрген айдыҥ]] учынаҥ, [[Кандык ай|кандык айдыҥ]] бажына јетире болот. {{Климат местности |Город_род=Кан-Оозыныҥ |Источник=[https://ru.climate-data.org/азия/россииская-федерация/республика-алтаи/ust-kan-28858/ Орто температура ла орто јут-чык] |Ширина=|Мар_а_мин=-36.1|Июл_а_макс=34.5|Июл_а_мин=-1.0|Июн_а_макс=32.0|Июн_а_мин=-3.9|Май_а_макс=30.0|Май_а_мин=-13.6|Апр_а_макс=26.6|Апр_а_мин=-25.0|Мар_а_макс=21.1|Фев_а_макс=11.0|Авг_а_макс=34.2|Фев_а_мин=-38.0|Янв_а_макс=7.9|Янв_а_мин=-44.3|Год_ср_макс=6.4|Год_ср_мин=-4.6|Дек_ср_макс=-9.1|Дек_ср_мин=-18.2|Ноя_ср_макс=-4.1|Ноя_ср_мин=-12.6|Авг_а_мин=-3.4|Сен_а_мин=-10.5|Окт_ср_мин=-4.1|Мар_вода=|Дек_вода=|Ноя_вода=|Окт_вода=|Сен_вода=|Авг_вода=|Июл_вода=|Июн_вода=|Май_вода=|Апр_вода=|Фев_вода=|Сен_а_макс=30.0|Янв_вода=|Год_а_макс=34.5|Год_а_мин=-45.8|Дек_а_макс=9.4|Дек_а_мин=-37.7|Ноя_а_макс=21.0|Ноя_а_мин=-45.8|Окт_а_макс=23.3|Окт_а_мин=-29.0|Окт_ср_макс=5.7|Сен_ср_макс=15.3|Положение=|Май_ср=9.1|Сен_ср_осад=59|Сен_ср=8.9|Авг_ср_осад=76|Авг_ср=14.0|Июл_ср_осад=83|Июл_ср=16.4|Июн_ср_осад=70|Июн_ср=14.5|Май_ср_осад=72|Апр_ср_осад=39|Окт_ср_осад=55|Апр_ср=1.3|Мар_ср_осад=20|Мар_ср=-8.4|Фев_ср_осад=16|Фев_ср=-14.6|Янв_ср_осад=17|Янв_ср=-14.9|Место_род=|Окт_ср=0.8|Ноя_ср=-8.4|Сен_ср_мин=2.5|Апр_ср_мин=-4.5|Авг_ср_макс=20.4|Авг_ср_мин=7.7|Июл_ср_макс=22.7|Июл_ср_мин=10.1|Июн_ср_макс=21.0|Июн_ср_мин=8.1|Май_ср_макс=15.8|Май_ср_мин=2.5|Апр_ср_макс=7.1|Мар_ср_макс=-2.9|Ноя_ср_осад=36|Мар_ср_мин=-13.8|Фев_ср_макс=-9.0|Фев_ср_мин=-20.1|Янв_ср_макс=-10.0|Янв_ср_мин=-19.8|Год_ср_осад=567|Год_ср=0.4|Дек_ср_осад=24|Дек_ср=-13.7|Год_вода=}} === Аҥ-куштары === Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан. Тооргыныҥ тоозы астап, «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген<ref name="Кр книга животные РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Куштардаҥ кедери тарал, карган, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк<ref name="Кучин птицы">''Кучин А. П.'' Птицы Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2004.</ref>. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, бел, чортон, ускуч, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. === Ӧзӱмдери === Бу тайгаларда мӧш, тыт, чиби, кайыҥ агаш ӧзӧт<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Тайга -тажы јиилектӱ, бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш кӧп ӧзӧт<ref name="Торбоков флора"/>. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ.<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јурттыҥ текши јери 755,22 га<ref name="транспорт Усть-Кан"/>. Кан-Оозы јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 3 км 737 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 2 км 828 м<ref>[https://al.2rus.org/ust-kan/karta/ Карта села Кан-Оозы.]</ref>. Кан-Оозы Алтайда јаан јурттардыҥ бирӱзи, оромдоры 70, бастыра узуны ээлемдик тудумдарла кожо 61км 900 м. Жилищный фондтыҥ кеми 71,95 тыс. м², бир кижиге јадар јердиҥ кеми 12,86 м². Јурттыҥ ичинде регионал учурлу јолдыҥ узуны (7,4 км), тегин јолдордыҥ узуны (43 км 250 м). Кӧп саба јолдордыҥ ӱсти асфальтбетон (гравий)<ref name="транспорт Усть-Кан">[http://ustkansp.ru/page/municipalnaja-programma-kompleksnogo-razvitija-transportnoj-infrastruktury-na-territorii-municipalnogo-obrazovanija-ust-kanskoe-selskoe-poselenie-na-2017-2030-gg. Муниципальная программа комплексного развития транспортной инфраструктуры на территории муниципального образования «Усть-Канское сельское поселение» на 2017—2030 гг]</ref>. Кан-Оозы регионал трассада турат «[[Чаргы]] — [[Беш-Ӧзӧк]] — [[Кан-Оозы]] — [[Талду (Кӧксу-Оозы аймак)|Талду]] — [[Карагай]] — граница [[Казахстан|Казахстанныҥ]]» кыйузында (идентификационный темдеги 84К-121<ref>[https://wikimapia.org/street/18671301/ru/ Региональная трасса 84К-121]</ref>, узуны 257,600 км). «[[Кан-Оозы]] — [[Коргон]]» деп јолдыҥ башталганы (идентификационный темдеги 84К-109<ref>[https://wikimapia.org/#lang=ru&lat=51.017636&lon=84.395256&z=14&m=w&search=84К-109/ Региональная трасса 84К-109]</ref>, узуны 63,055 км). Кан-Оозынаҥ ары 6 км асфальт. Оноҥ ары јол сай-ташла јазалган. Кан-Оозынаҥ ала [[Коргон]]го јетире талайдыҥ кемјӱзинеҥ бийиги 386 метрге башка (1012—626=386 м) Келтеҥиниҥ ӱстӱги бажы — 6,5 %, орто келтеҥи — 1,5 %. Бу јолдын [[Топчыган (суу)|Топчыган]], [[Јаан Кайсын (суу)|Јаан Кайсын]], [[Бичей (суу)|Бичей]], [[Мӧштӱ (суу)|Мӧштӱ]], [[Јоргол (суу)|Јоргол]], [[Кӧдӱрген (суу)|Кӧдӱрген]], [[Кӧмир (суу)|Кӧмир]], [[Кума (суу)|Кума]], [[Чарыш (суу)|Чарыш]], [[Тӱрген (суу)|Тӱрген]], [[Коргон (суу)|Коргон]] деп суулары кечире 11 кӱр бар. Анайда ок «Кан-Оозы — [[Кара-Суу (Кан-Оозы аймак)|Кара-Суу]]» деп јолдыҥ башталганы (идентификационный темдеги 84К-110<ref>[https://wikimapia.org/#lang=ru&lat=50.966520&lon=84.773946&z=14&m=w&search=84К-110/ Региональная трасса 84К-110]</ref>, узуны 6 км). Кан-Оозы «Солонешное — Кан-Оозы» деп трассаныҥ учы (идентификационный темдеги 84К-96<ref>[https://wikimapia.org/#lang=ru&lat=51.179504&lon=84.755273&z=14&m=w&search=84К-96/ Региональная трасса 84К-96]</ref>, Республика Алтайда узуны 55,997 км)<ref>[http://docs.cntd.ru/document/446686598/ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»]</ref>. Кан-Оозынаҥ канча айры јолдор чыгат: [[Коргон]] јаар, Чакыр јаар, [[Экинур]] јаар, [[Јабаган]] јаар, [[Кырлык]] јаарКӧдӱрген јаар. {| class="wikitable" | COLSPAN="3" ALIGN="center" | '''Кан-Оозы јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 210 км, 270 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 260 км 290 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 3900 км |- | [[Кӧксу-Оозы]]|| 120 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ ||130 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ || 96 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1876 јылда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Усть-Кан (Республика Алтай)|Столбцов=17}} {{ Эл-јонныҥ тоозы | Усть-Кан (Республика Алтай) | график}} Ӧрӧ айдылган јылдарда улустыҥ тоозы кӧптӧгӧни билдирет. == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 3528 кижи болгон, олордыҥ 42 % орустар, 54 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * аймактыҥ ла јурт јеезениҥ администрациялары; * орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ туразы; * кӱӱлик сургал; * культура байзыҥы; * аймактыҥ библиотеказы; * музей; * аймактыҥ эмчилиги; * стадион; * спортшкол; * ашкана; * пекарня; * конор тура; * магазин; * пилорама; * АЗС; * СТО. </div> == Экономиказы == Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Совет јаҥ учун тартышкандарга мемориал комплекс (1977 ј., Школдыҥ оромы)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf</ref>; * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1967 ј., јоголгон)<ref name="Памятники"/><ref name="Памятники список"/>; * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1970 ј.,Октябрьский ором, 85Г)<ref name="Памятники"/><ref name="Памятники список"/>. === Археологиялык === * Јебрен корум (1484, 1479, 1457, 1433)<ref name="Ойношев свод"/>; * Мӧҥкӱсалгыш (1344, 1357, 1361, 1420, 1485—1487, 1459—1461,),1 км Јер-Боочыда (1356)<ref name="Ойношев свод"/>; * Ташта јурамалдар (1456, 1464)<ref name="Ойношев свод"/>; * Јебрен тӱрк чеден (стадионныҥ јанында) (1458)<ref name="Ойношев свод"/>; * Палеолиттиҥ археологиялык кереези, куй ташта јебрен јурт (1462)<ref name="Ойношев свод"/>; * Алмысту-Боом, куй таш (1468), туристтерге комплекс иштейт<ref name="Ойношев свод"/>; * Ойбок ӧзӧктӧ кезер таш (1432)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. === Ар-бӱткендик === * Байлу туу; * Байлу аржан суу, Коргон јаар учында (1363)<ref name="Ойношев свод"/>; * Куй таш (1357)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод"/>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery class="center" perrow=6 widths="160px" heights="130px"> File:Усть-Кан.jpg | Кан-Оозы File:Обелиск героям-землякам в Усть-Кане.jpg | Кан-Оозында герой-јерлештерге кереес </gallery> == Јарлу улузы == * [[Шодоев, Иван Васильевич|Иван Шодоев]], псевдоними Салайман (25.09.1914—22.09.2006) — алтай Эл бичиичи ле журналист, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы гвардии сташий лейтенант (1941—1946), СССР-дыҥ журналисттер биригӱзиниҥ (1957) ле бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы (1969). Узак јылдарга «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакторыныҥ ордынчызы, оноҥ баш редакторы болуп иштеген. Бичиичи-фронтовик јуудагы нерези ле ижинде једимдери учун тӧрт орденле, 17 медальла кайралдаткан<ref>Шодоев И. В.[https://www.altai-tour.ru/about_altai/lyudi-altaya/ivan-vasilevich-shodoev/]</ref>. * [[Тишкишев, Василий Ижеевич|Тишкишев В. И.]] (14.05.1963—) — артист, ӱредӱчи, Горно-Алтайский педучилищени божоткон (1979), Сугаш јуртка школдо ӱредӱчи болуп иштеп барган. 1991 јылдаҥ ала «Алтай» деп бије ансамбльда иштеген. Горно-Алтайсктыҥ госфилармониязыныҥ башкараачызы болгон (2000). Василий Ижеевич ус колду, агаш-таштаҥ эдимдер эдетен кижи болгон<ref>Тишкишев В. И.[https://exponat.online/exhibit/10543974/]</ref>. * [[Модоров, Николай Семёнович|Модоров Н. С.]] (1939) — билимчи, тӱӱкилик билимдердиҥ докторы, профессор, Россияныҥ гуманитар академиязыныҥ турчызы<ref>Модоров Н. С.[http://www.gasu.ru/university/news/8193/ Модоров Н. С.]</ref>. == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} * [https://moust-kan.ru/info/ Окылу сайт «Кан-Оозы аймак»] {{Кан-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] [[Категория:Кан-Оозы аймактыҥ јурттары]] 1dzc1vqde3flt7bz4wh4edzuytw7xh1 0 200 36011 34735 2022-08-28T09:57:58Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Кара-Суу (Кан-Оозы аймак) |оригинальное название = {{lang-ru|Озёрное (Усть-Канский район)}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 50.998132 |lon_deg = 84.764330 |CoordScale = |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Кан-Оозы аймак |район в таблице = Кан-Оозы аймак{{!}}Кан-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Кӧзӱлдиҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Кӧзӱлдиҥ јурт јеезези{{!}}Кӧзӱлдиҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 1088<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал |население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Озёрное (Усть-Канский район) |тс}} |год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Озёрное (Усть-Канский район) |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = алтайлар 100%<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = 649450 |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |категория в Commons = |сайт = }} '''Кара-Суу''' ({{Lang-ru| Озерное }}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кан-Оозы аймак|Кан-Оозы аймагында]] [[Кӧзӱлдиҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Кара-Суу {{Lang-ru|незамерзающий источник}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = 80,236 |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] кӱнбадыш јанында, Канныҥ сазыныҥ јаказында, кӧлдӧҥ ыраак јокто турат. Кара-Сууныҥ кӧли тыҥ ла јаан эмес, балык јок. Айландыра ачык чӧл јалаҥ јерлер. Кӧлди айландыра састып калган. Ырак јокто Алмысту-Боом, [[Чарыш (суу)|Чарыштыҥ]] јарадында. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1088 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35139/ozernoe.html Озерное (Усть-Канский район).]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Кыш [[Ӱлӱрген ай|ӱлӱрген айдыҥ]] учынаҥ ала, [[Кандык ай|кандык айдыҥ]] бажына јетире турат. Соок ло деген [[чаган ай]]да ортоайлык температура −19 °C, кар мында калыҥ тӱжет, тыҥ салкындар болбойт. Јай [[Кичӱ изӱ ай|кичӱ изӱ айдаҥ]] башталып, [[Сыгын ай|сыгын айдыҥ]] бажына једет, кыска ла серӱӱн. Ортоайлык изӱ +18..+20 °C болот. Кейдиҥ чыгы 450—500 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,5 м/с. === Аҥ-куштары === Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан, тооргы<ref name="Собанский звери">''Собанский Г. Г.'' Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.</ref>. Куштардаҥ кедери тарал, карган, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк бар. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, сӧлӧм лӧ база кезик бӱдӱм балык бар. === Ӧзӱмдери === Айландыра кырларды, аркаларды кӧп сабада тыт агаш бӱркейт, бийиктей мӧш, суујараттай тал, чиби ле кайыҥ, каргана ӧзӧт. Меесте тегенек, маҥыр, јонјолой, кылбыш, кӧжнӧ. Ачык јалаҥ јерде јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ, јыраа бар: адарткы, ай-каајы, айу-сырга, алаҥуш, балтырган, баргаа, буланат, бастый ла о.ӧ. Састу јерде кыйгак ӧлӧҥ, јеҥес, кулузын, ийттырмак, кылганак таркаган<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл ({{lang-ru|копеечник чайный}}), марал ({{lang-ru| маральник}}), алтын-тазыл ({{lang-ru|родиола розовая}}) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. === Јери ле јолдоры === Јурттыҥ текши јери 58,8 га. Ол тоодо: улус јадар јерлердиҥ кеми 27,5 га, јонго керектӱ тудумдар 0,81 га, ээлемдӱ јерлер 0,47 га, окылу јерлер 11,99 га, аҥыланган 13,13 га, ӧскӧ јерлер, текши јерле кожо 4,9 га<ref name="Генплан Козульское СП"/>. Кара-Суу јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 700 м, тууразы кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 936 м<ref>[https://al.2rus.org/ozernoe_ust-kanskiy_rayon/karta/ Карта села Озерное.]</ref>. Јуртта 3 ором: Казаковтыҥ, Кыдрашевтиҥ, Јаҥы<ref>[https://mapdata.ru/altay/ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.]</ref>. Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 3,43 км<ref name="Генплан Козульское СП">[https://moust-kan.ru/arkhitektura/gradostroitelstvo/generalnye-plany Генеральный план муниципального образования Козульское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай]</ref>. Кара-Суу јуртка једетен «[[Кӧзӱл]] — [[Кара-Суу (Кан-Оозы аймак)|Кара-Суу]]»(19 км) деп јол ло регионал учурлу «[[Кан-Оозы]] — [[Кара-Суу (Кан-Оозы аймак)|Кара-Суу]]» деп јолдор бар (идентификационный темдеги 84К-110<ref>[https://wikimapia.org/#lang=ru&lat=50.966520&lon=84.773946&z=14&m=w&search=84К-110/ Региональная трасса 84К-110]</ref>, узуны 8 км)<ref>[http://docs.cntd.ru/document/446686598/ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»]</ref>. {| class="wikitable" | COLSPAN="3" ALIGN="center" | '''Кара-Суу јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Кӧзӱл]] || 19 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кан-Оозы]] || 9 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 210 км, 280 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы ||270 км, 300 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4000 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ ||130 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ || 120 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Озёрное (Усть-Канский район)}} Берилген таблицада кӧргӱзилген јылдарда улустыҥ тоозы астап баратканы иле кӧрӱнет. == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 162 кижи болгон, олордыҥ 100 % [[алтайлар]] ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; -o-column-count: 2; -ms-column-count: 2; column-count: 2;"> * баштамы школ; * эмчилик; * стадион; * магазин. </div> == Экономиказы == Јаан ээлемдер јок. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы мал, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === * Ташта јурамалдар (1431)<ref name="Ойношев свод"/>; * Јебрен корум, Сары-Кобы деп јерде (1446)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. === Ар-бӱткендик === * Байлу туу; * Тоҥмок суу; == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == <gallery class="center" perrow=7 widths="245px" heights="200px"> Файл:Jурттыҥ бажы.jpg|Jурттыҥ кирер алдына соктырткан jурук Файл:Jурттыҥ бажы1.jpg|Кееркедип эткен jурттыҥ ады Файл:Казаков Т. Т. адыла адалган ороомныҥ кöргÿзÿзи.jpg|Ада-Тöрöл учун Улу jууныҥ ат-нерелÿ туружаачызыныҥ Казаков Т. Т. адыла адалган ороом Файл:Jурттыҥ клубы.jpg|Jурттыҥ клубы Файл:Пилорама.jpg|Агашла иштеер ээлем Файл:Уй-малаштыҥ ээлеми.jpg|Уй-малаштыҥ ээлеми </gallery> == Јарлу улузы == * [[Кыдрашев, Чот Кыдрашевич|Кыдрашев Ч. К.]] (05.01.1914—23.02.1997) — Совет ӧйдӧ политик, Горно-Алтайскта облисполкомдо иштеген (1944—1948)<ref>Кыдрашев Ч. К.[https://nbra.ru/images/news/2021/05/kydrashev-chet-kydrashevich.pdf]</ref>. * [[Темеев,Сергей Сарыевич|Сергей Темеев]] (07.03.1957) — журналист, ''Восточно-Сибирский институт культуры'' божоткон (1981,Улан-Удэ), ИТАРТАСС-тыҥ корреспонденти (20 јыл, 90-чы јылдар, Москва), Эл Курултайдыҥ пресссекретари (1993—1997), Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ журналисти (2007)<ref>Темеев С. С.[https://gosarhiv-ra.ru/wp-content/uploads/2018/04/hronograf2016.pdf.]</ref>. * [[Немцев, Иван Трифонович|Немцев И. Т.]] (09.03.1942—18.08.2015)— спортчы, Алтай Республиканыҥ нерелӱ тренери, Майманыҥ ДЮСШ-да 35 јыл таскадаачы-тренер (''высшей категории'') болгон, оныҥ тӧрт спортчызы гиря спортло телекейлик маргаандарда чемпиондор болгон, Россияныҥ гиря спортло кӧп катап чемпионы (16 катап), СССР-дыҥ ''Мастера спорта международного класса'', 4 катап телекейдиҥ спорт-ветерандары ортодо чемпион ''«Легенда гиревого спорта»'', Олимпий оттыҥ эстафетазында факелоносец болгон («Сочи-2014»), ''«За заслуги в развитии физической культуры и спорта»'', ''«Отличник физической культуры и спорта»'', орден ''«Крылатого Льва»'', спортивный «Оскар» ла о.ӧ. кӧп тоолу кайралдарлу<ref>Немцев И. Т.[https://gosarhiv-ra.ru/wp-content/uploads/2018/04/hronograf2016.pdf.]</ref>. == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == {{Тыш тайантылар}} * [https://moust-kan.ru/info/ Окылу сайт «Кан-Оозы аймак»] {{Кан-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] [[Категория:Кан-Оозы аймактыҥ јурттары]] njrmu69jttym9yzzg1fdx52ptpbbs5c 0 226 36012 34742 2022-08-28T10:00:17Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Коргон |оригинальное название = {{lang-ru|Коргон}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = |lon_deg = |CoordScale = |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Кан-Оозы аймак |район в таблице = Кан-Оозы аймак{{!}}Кан-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Коргонныҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Коргонныҥ јурт јеезези{{!}}Коргонныҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 630 <ref name="geonames"/> |климат = орто-континентал |население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Коргон (село) |тс}} |год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Коргон (село) |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = 91 % [[орустар]]<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = 649459 |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |категория в Commons = |сайт = }} '''Коргон''' ({{Lang-ru| Коргон }}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кан-Оозы аймак|Кан-Оозы аймагында]] [[Коргонныҥ јурт јеезези]]не кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот. == Этимологиязы == Коргон {{Lang-ru|с тюрк.крепость, твердыня, защита}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = 80,236 |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. Корыган {{Lang-ru|с др.-тюрк. крепость}}. Коргон {{Lang-ru|с монг. стан, военный лагерь}}. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] кӱнбадыш келтейинде,Теректиниҥ ле Тӧгӧриктиҥ сындарыныҥ алдында, Чарас ичинде, [[Чарыш (суу)|Чарышка]] [[Марал (суу)|Марал]] сууныҥ киргенинде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 630—806 метрге бийик<ref name="geonames">{{cite web|url=https://www.geonames.org/1502542/korgon.html|title=Korgon|publisher=[[GeoNames]]|lang=en}}</ref><ref>[https://foto-planeta.com/np/35132/korgon.html Коргон]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Кыш [[Ӱлӱрген ай|ӱлӱрген айдыҥ]] учынаҥ ала, [[Кандык ай|кандык айдыҥ]] бажына јетире турат. Соок ло деген [[чаган ай]]да ортоайлык температура −19 °C, кар мында калыҥ тӱжет, тыҥ салкындар болбойт. Јай [[Кичӱ изӱ ай|кичӱ изӱ айдаҥ]] башталып, [[Сыгын ай|сыгын айдыҥ]] бажына једет, кыска ла серӱӱн. Ортоайлык изӱ +18..+20 °C болот. Кейдиҥ чыгы 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык тебӱзи 4,5 м/с. === Аҥ-куштары === Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан, тооргы<ref name="Собанский звери">''Собанский Г. Г.'' Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005</ref>. Куштардаҥ кедери тарал, карган, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк. Кезем астап, јоголорго јеткен куштар: мечиртке, ӱкӱ, ала ылаачын, карчага, шоҥкор, турна<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, бел, чортон, ускуч, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар. === Ӧзӱмдери === Чарас ичиниҥ агаштары: тыт, чиби, терек, мӧш, јойгон. Кату ла јымжак агаштар колый ӧзӧт Мында јымжак агаштар да кӧп: јодро, беле, толоно, тал, терек, каргана, ыргай, аспак; јӱзӱн-јӱӱр јиилектер: уйкӧс, бороҥот, чычрана, тийиҥкат, торбос, тожала, башка-башка мешкелер де бар. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер арчын, кызыл тазыл, марал чечек, алтын тазыл<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>.Чарас ичи ыжык, ичпек кызык та болзо, јерлери јакшы тӱжӱм берет. === Јери ле јолдоры === Јурттыҥ текши јери 197,25 га<ref name="Генплан Коргонского СП"/>. Коргон јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 1 км 624 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 1 км 730 м<ref>[https://al.2rus.org/korgon/karta/ Карта села Коргон.]</ref>. Јуртта 3 ором: Олјондо, Советский, Јаҥы<ref>[https://mapdata.ru/altay/ust-kanskiy-rayon/selo-korgon/ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.]</ref>. Коргон јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла 10,09 км<ref name="Генплан Коргонского СП">[https://moust-kan.ru/arkhitektura/gradostroitelstvo/generalnye-plany Генеральный план муниципального образования Коргонское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай]</ref>. Коргонго једерге ӱч јол бар: [[Улалу]] — [[Чаргы]] — [[Чакырдыҥ боочызы]] — [[Јабаган]] — [[Кан-Оозы]] — [[Коргон]]; [[Улалу]] — [[Шабалин]] — [[Себиниҥ боочызы]] — [[Нефтебаза]] — [[Јоло]] — [[Јабаганныҥ боочызы]] — [[Кан-Оозы]] — [[Коргон]]; [[Алтай кырай|Алтай кырайдаҥ]] келзе, [[Јаш-Тура]] — Солонешный — [[Чаргы-Оозы]] — [[Келейдиҥ боочызы]] — [[Кан-Оозы]] — [[Коргон]]. «[[Кан-Оозы]] — [[Коргон]]» деп регионал трассаныҥ учы (идентификационный темдеги 84К-109<ref>[https://wikimapia.org/#lang=ru&lat=51.017636&lon=84.395256&z=14&m=w&search=84К-109/ Региональная трасса 84К-109]</ref>, узуны 63,055 км)<ref>[http://docs.cntd.ru/document/446686598/ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»]</ref>. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |'''Коргон јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кан-Оозы]] || 64 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 270 км,340 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 320 км, 350 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4100 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ || 190 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ || 170 км |} == Тӱӱкизи == Коргон јурт 1786 јылда [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] аалга, сӱрекей јараш јеринде, [[Чарыш (суу)|Чарыш]] ла [[Коргон (суу)|Коргон]] суулардыҥ бириккенинде тудулып башталган. Петр Шангин деп кижи баштапкы катап бу јерлер керегинде бичип, ӱлекер-картага кийдире јураган. Онойдо ок [[Чарыш (суу)|Чарышка]] кирген [[Сентелек (суу)|Сентелек]] ле [[Коргон (суу)|Коргон]] суудардыҥ башталганын јартап бичиген. Мында, аалга јерлерде, заимкаларда качкындар токтогондор, олор аҥдап-куштап азыранган. 19 чактыҥ бажында Коргондо 15-20 айыл болгон. Кийнинде [[Коргон|Коргонныҥ]] јоны аш салып, мал азырап, адару тудуп иштенетен. Аргалу-чактузы кийнинде марал-аҥ азырап баштаган<ref name="Генплан Коргонское СП">[https://moust-kan.ru/arkhitektura/gradostroitelstvo/generalnye-plany Генеральный план муниципального образования Коргонское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай]</ref>. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Коргон (село)}} Берилген таблицада кӧргӱзилген јылдарда улустыҥ тоозы астап баратканы иле кӧрӱнет. == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 490 кижи болгон, олордыҥ 91 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон.<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * јурт јеезениҥ администрациязы; * орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ туразы; * эмчилик; * јурттыҥ клубы; * библиотека; * стадион; * почта; * магазин. </div> == Экономиказы == Јуртта производстволык јаан ээлемдер јок. Кӧп саба билелер таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы мал, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм. Эмдиги ӧйдӧ Коргон јуртта ООО «Коргон» бар, тӧс ижи — мал азыраары. == Кереестер == === Тӱӱкилик === Карындаштык мӧҥкӱ, граждан јууда турушкан партизандарга (Советский ором, 17А)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf</ref>. === Археологиялык === * Јебрен корум (1388, 1389)<ref name="Ойношев свод"/>; * Мӧҥкӱсалгыш (1386, 1387)<ref name="Ойношев свод"/>. === Ар-бӱткендик === * Байлу кыр;(1363) [[Кан-Оозы]] ла Коргонныҥ ортозында<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [https://moust-kan.ru/info/ Окылу сайт «Кан-Оозы аймак»] * [https://www.vtourisme.com/altaj/infrastruktura/respublika-altaj/spisok-sel/1655-korgon/ Алтай туристский. Туристический портал.] {{Тыш тайантылар}} {{Кан-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] [[Категория:Кан-Оозы аймактыҥ јурттары]] 6qn0hmg2r3pxs8ii4lre2rgsz8a8o4c 0 250 36014 34395 2022-08-28T10:01:59Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Кырлык |оригинальное название = {{lang-ru|Кырлык}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 50.805879 |lon_deg = 84.947532 |CoordScale = |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Кан-Оозы аймак |район в таблице = Кан-Оозы аймак{{!}}Кан-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Кырлыктыҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Кырлыктыҥ јурт јеезези{{!}}Кырлыктыҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 1139 <ref name="geonames"/> |климат = орто-континентал |население = {{население|Кырлык (село) |тс}} |год переписи = {{население|Кырлык (село) |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = 100 % [[алтайлар]]<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = 649456 |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |категория в Commons = |сайт = }} '''Кырлык''' ({{Lang-ru| Кырлык }}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кан-Оозы аймак|Кан-Оозы аймагында]] [[Кырлыктыҥ јурт јеезези]]не кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот. == Этимологиязы == Кырлык {{Lang-ru|имеющий возвышенности, горы, горные хребты}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = 80,236 |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] кӱнбадыш келтейинде, Теректи ле Тӧгӧриктиҥ сындарыныҥ алдында, [[Кырлык (суу)|Кырлык]] деп сууныҥ јарадында, [[Ламак (суу)|Ламак]] деп суу киргенинде турат. Теректиниҥ тайгазы кӱнчыгыш келтейинде болзо, Коргонныҥ тайгалары кӱнбадыш јанында. [[Кырлык суу]] [[Чарыш (суу)|Чарышка]] кожылат. Јурттаҥ [[Кӧксу-Оозы|Кӧксуу-Оозы]] јаар барза, Кырлыктаҥ [[Сугаш]] јаар, јолдоҥ 9 км кире јерде боочы башталат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1139 метрге бийик<ref name="geonames">{{cite web|url=https://www.geonames.org/1501013/kyrlyk.html|title=Kyrlyk|publisher=[[GeoNames]]|lang=en}}</ref><ref>[https://foto-planeta.com/np/35146/kyrlyk.html Кырлык].</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Кыш соок ло узун, јай кыска. Чаган айдыҥ соогыныҥ орто температуразы −20 °С болзо, јайдыҥ јаан изӱ айыныҥ орто изӱзи +15 °С болуп јат. Јайы-кыжы салкындак, ачык чӧл-јалаҥ јер. Салкынныҥ ортоайлык кеми 4,3 м/с. Јут-чыктыҥ кеми 450—500 мм кире бар. === Аҥ-куштары === Тайгаларында аҥ, элик, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, шӱлӱзин, койон ло о.ӧ. аҥ-куш бар<ref name="Собанский звери">''Собанский Г. Г.'' Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.</ref>. «Кызыл бичикте» кирген јоголып, кайылып бараткан аҥдардыҥ бирӱзи ол ''тооргы'' орустап кабарга, оныҥ кини косметологияда, фармацевтикада керектӱ болуп, баага барып турган учун, бу аҥды улус јоголторго јеткен. Куштардаҥ бу бичикке киргендери: турна, ала ылаачын, боро ылаачын, мечиртке, тарбалјын, ӱкӱ<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Ӧзӱмдери === Айландыра кырларыныҥ меес јаны тас, агаш јок, аркалары кара агашла бӱркелген. Јымжак агаштаҥ кайыҥ чала ас туштайт. Јердиҥ ажы, кыраныҥ ажы, маала ажыныҥ тӱжӱми јыл сайын башка, эмезе кӱйгек, эмезе улай јут. Айландыра кырларды, аркаларды кӧп сабада тыт агаш бӱркейт, бийиктей мӧш, суујараттай тал, чиби ле кайыҥ, каргана ӧзӧт. Меесте тегенек, маҥыр, јонјолой, кылбыш, кӧжнӧ. Ачык јалаҥ јерде јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ, јыраа бар: адарткы, ай-каајы, айу-сырга, алаҥуш, балтырган, баргаа, буланат, бастый ла о.ӧ. Састу јерде кыйгак ӧлӧҥ, јеҥес, кулузын, ийттырмак, кылганак таркаган<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл ({{lang-ru|копеечник чайный}}), марал ({{lang-ru|маральник}}), алтын тазыл ({{lang-ru|родиола розовая}}) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Јери ле јолдоры === Јурттыҥ текши јери 283 га<ref name="Генплан Кырлыкское СП">[https://moust-kan.ru/arkhitektura/gradostroitelstvo/generalnye-plany Генеральный план муниципального образования Кырлыкское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай]</ref>. Кырлык сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 1 км 704 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 1 км 883 м<ref>[https://al.2rus.org/kyrlyk/karta/ Карта села Кырлык.]</ref>. Јуртта 17 ором: Аргымак, Ветерандардыҥ, Ж. Елеусовтыҥ, Јажыл, Ирбизек, Келюеваныҥ, Л.Кокышевтиҥ, М.Клешевтиҥ, Јииттердиҥ, Јараттай, Јаҥытуралар, Јеҥӱниҥ, Јалаҥду, Сартакпайдыҥ, Татакы, Тулгушта ӧзӧк, Јаан-Боочы ӧзӧк<ref>[https://al.2rus.org/kyrlyk/karta/Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.]</ref>. Јуртта Кырлык сууны кечире узуны 25 м железобетон кур бар. Кӧӧлик јол (идентификационный темдеги 84К-63<ref>[https://wikimapia.org/#lang=ru&lat=50.807487&lon=84.939377&z=14&m=w&search=84К-63/ Региональная трасса 84К-63]</ref>, узуны 0,128 км) Кырлыкты регионал учурлу кӧӧлик јолло «[[Чаргы]] — [[Беш-Ӧзӧк]] — [[Кан-Оозы]] — [[Талду (Кӧксу-Оозы аймак)]] — [[Карагай]] — граница [[Казахстан|Казахстанныҥ]]» (идентификационный темдеги 84К-121<ref>[https://wikimapia.org/street/18671301/ru/ Региональная трасса 84К-121]</ref>, узуны 257,600 км), о.ӧ. регионал јолдорло бириктирет<ref>[http://docs.cntd.ru/document/446686598/ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»]</ref>. Кырлыкка једерге ӱч јол бар: [[Улалу]] — [[Чаргы]] — [[Чакырдыҥ боочызы]] — [[Јабаган]] — [[Кан-Оозы]] — [[Кырлык]]; [[Улалу]] — [[Шабалин]] — [[Себиниҥ боочызы]] — [[Нефтебаза]] — [[Јоло]] — [[Јабаганныҥ боочызы]] — [[Кан-Оозы]] — [[Кырлык]]; Алтай крайдаҥ келзе, [[Јаш-Тура]] — Солонешный — [[Чаргы-Оозы]] — [[Келейдиҥ боочызы]] — [[Кан-Оозы]] — [[Кырлык]]. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |'''Кырлык јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кан-Оозы]] || 21 км |- км | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 230 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 280 км, 310 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4000 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ ||150 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ || 130 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1864 јылда тӧзӧлгӧн. Алдында Кырлык јурт сууны ӧрӧ чик јок бийиктей турган. Эмдиги турган јерине јурт Совет ӧйдӧ 1933 јылда тудулган. Ол ӧйлӧрдӧҥ озо, 1755—1757 јылдарда Кырлык деп ӧзӧктӧ эҥ јӧп улусту отокту јайзаҥ Намкы Малаев керегинде бичилгени бар. Јурт укту мал ӧскӱрериле јарлу, бу иш совхозтыҥ малыныҥ ук јарандырар ижи болгон. Кырлыктыҥ јанында Тереҥ кобыда мӱргӱӱлдер ӧткӱрилген, [[Туулу Алтай]]да буркан јаҥы таркаган ӧй. Јурукчы Николай Рерих 1926 јылда Кырлыкта токтоп, мында куй ташты јураган. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Кырлык (село) | Столбцов=12}} Берилген таблицада кӧргӱзилген јылдарда улустыҥ тоозы астап баратканы иле кӧрӱнет. == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 1126 кижи болгон, олордыҥ 100 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * јурт јеезениҥ администрациязы; * орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ туразы; * эмчилик; * јурттыҥ клубы; * библиотека; * стадион; * почта; * магазин; * АЗС </div> == Экономиказы == Кӧп саба билелер таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм. «Кырлык» деп атту јуртхозкооператив иштейт. Ол јаҥы алтай укту јылкы мал ӧскӱрер, угын јарандырар иш ӧткӱрет. == Мӱргӱӱлдиҥ јерлери == Мӱргӱӱлдиҥ јерлери {{Lang-ru|места поклонения}}: Толгоштуда тагыл. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга кереес (1430)<ref name="Ойношев свод"/>; * Тереҥ кобы, тӱӱкилик јер (1355)<ref name="Ойношев свод"/>; * тагыл (1449)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. === Археологиялык === * Ташта јурамалдар (1437, 1396, 1397, 1400, 1401, 1402)<ref name="Ойношев свод"/>; * Јебрен корум (1466, 1448, 1478, 1403)<ref name="Ойношев свод"/>; * Мӧҥкӱсалгыш (1467, 1447, 1398, 1399, 1404, 1405, 1406, 1407)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод"/>. === Ар-бӱткендик === * Тоҥмок суу<ref name="Ойношев свод"/>; * Тулгушту, тагыл (1450)<ref name="Ойношев свод"/>; * Кырлыктыҥ боочызы (1442)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод"/>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == * [[Байрышев, Владимир Трыкович|Болот Байрышев]] (1962) — кожоҥчы, [[Алтай Республика]] ла [[Россия Федерация|Россия Федерацияныҥ]] нерелӱ артизи, ЮНЕСКО-ныҥ окылу сыйын алган (Самарканд, 2001), Алтын медаль (Австрия, Мольн, 1998), Алтын медаль фольклор фестивальда (Анкара, 1999), Г. И. Чорос-Гуркинниҥ сыйыныҥ лауреады<ref>Болот Байрышев[https://altaj-otdyh.ru/articles/zhizn_bolota_bajrysheva]</ref>. * [[Майманова, Айгуль Владимировна|Айгуль Майманова]] (1971) — ӱлгерчи, журналист, бичиичи, Россияныҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы<ref>Айгуль Майманова[https://www.gorno-altaisk.info/news/41849]</ref>. * [[Теркишев, Эмиль Сергеевич|Эмиль Теркишев]] (1979) — кайчы, ӱредӱчи. Албатыныҥ јайаандык ижинде једимдер учун [[А. Г. Калкинныҥ адыла адалган Алтай Республиканыҥ башчызы ла Башкаруныҥ председателиныҥ премиязыныҥ Лауреады]] (2012 j.)<ref>Теркишев Э. С.[https://gornoaltaysk.bezformata.com/listnews/emil-i-radmila-terkishevi-prezentuyut/43741961/]</ref>. * [[Теркишева, Радмила Сергеевна|Теркишева Р. С.]], кыс ӧбӧкӧзи Шуранова (25.06.1981) — артист, ӱредӱчи, кожоҥчы<ref>Радмила Теркишева[https://gornoaltaysk.bezformata.com/listnews/emil-i-radmila-terkishevi-prezentuyut/43741961/]</ref>. == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [https://moust-kan.ru/info/ Окылу сайт «Кан-Оозы аймак»] * [https://www.vtourisme.com/altaj/infrastruktura/respublika-altaj/spisok-sel/1655-korgon/ Алтай туристский. Туристический портал.] {{Кан-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] [[Категория:Кан-Оозы аймактыҥ јурттары]] jctj7a6cmar9x1t8xb2lykqaqpsvr6c 0 254 36009 35300 2022-08-28T09:56:06Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Кӧзӱл |оригинальное название = {{lang-ru|Козуль}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = |lon_deg = |CoordScale = |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Кан-Оозы аймак |район в таблице = Кан-Оозы аймак{{!}}Кан-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Кӧзӱлдиҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Кӧзӱлдиҥ јурт јеезези{{!}}Кӧзӱлдиҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 968 <ref name="geonames"/> |климат = орто-континентал |население = {{Эл-јонныҥ тоозы|Козуль (Республика Алтай) |тс}} |год переписи = {{Эл-јонныҥ тоозы|Козуль (Республика Алтай) |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = 100 % [[алтайлар]]<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = 649462 |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |категория в Commons = |сайт = }} '''Кӧзӱл''' ({{Lang-ru|Козуль}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кан-Оозы аймак|Кан-Оозы аймагында]] [[Кӧзӱлдиҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Кӧзӱл {{Lang-ru|}}. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] кӱнбадыш келтейинде, Теректиниҥ ле Тӧгӧриктиҥ сындарыныҥ алдында, [[Чарыш (суу)|Чарыштыҥ]] суузына [[Мӧндӱр-Соккон (суу|Мӧндӱр-Сокконныҥ]] суузы киргенинде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 968 метрге бийик<ref name="geonames">{{cite web|url=https://www.geonames.org/1502210/kozul.html|title=Kozul'k|publisher=[[GeoNames]]|lang=en}}</ref><ref>[https://foto-planeta.com/np/35138/kozul.html Козуль].</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Соок ло узун кыш, кайда да 5-6 ай, [[Чаган ай|чаган айдыҥ]] ортоайлык температуразы −19..-20,5 °С кире болуып јат, тыҥыда соок кӱндерде −35..-40 °С једет. Јай серӱӱн ле кыска болот, 3 ле ай. [[Јаан изӱ ай]]да +25..+30 °С болот, ортоайлык изӱниҥ кеми +15 °С кире. Јут-чыктыҥ кеми 452—500 мм бар, салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,6 м/с болор. === Аҥ-куштары === Тайгалары аҥдык, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, койон, какай да бар. Тооргыныҥ тоозы Алтайда кезем астаганыла оны «Кызыл бичикке» кийдирген<ref name="Кр книга животные РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Куштардаҥ бӧднӧ, чай, кӱртӱк, агуна, турна, кара-тас, каргаа ла о.ӧ. Чек јоголорго јеткен куштар: ала ылаачын, боро ылаачын, шоҥкор, карчага, ӱкӱ, мечиртке<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Ӧзӱмдери === Айландыра ӧскӧн агаштардыҥ кӧп нургуны тыт-чет агаш. Суујакалай чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Тайга -тажы јиилектӱ, бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш кӧп ӧзӧт<ref name="Торбоков флора"/>. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер кӧп, олордыҥ тоозында: арчын, алтын тазыл, марал чечек, кызыл тазыл ла о.ӧ.<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јурттыҥ текши јери 124,4 га<ref name="Генплан Козульское СП"/>. Кӧзӱл јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 905 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 2 км 313 м<ref>[https://al.2rus.org/kozul/karta/ Карта села Козуль.]</ref>. Јуртта 6 ором: М.Ялбаковтыҥ, Т.Казаковтыҥ, В. Д. Папитовтыҥ (колхозтыҥ председателиниҥ адыла<ref>[http://ustkan.gov04.ru/opisanie-rayona Муниципальное образование «Усть-Канский район» — История Усть-Канского района<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>), Модоровтыҥ, Јииттердиҥ, Ак-Сала ӧзӧктӧ ором<ref>[https://mapdata.ru/altay/ust-kanskiy-rayon/selo-kozul/ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.]</ref>. Кӧзӱлдиҥ јурт ичинде јолдорыныҥ узуны 17,807 км<ref name="Генплан Козульское СП">[https://moust-kan.ru/arkhitektura/gradostroitelstvo/generalnye-plany Генеральный план муниципального образования Козульское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай]</ref>. Кӧзӱлге једерге ӱч јол бар: [[Улалу]] — [[Чаргы]] — [[Чакырдыҥ боочызы]] — [[Јабаган]] — [[Кан-Оозы]] — [[Кӧзӱл]]; [[Шабалин]] — Себиниҥ боочызы — [[Нефтебаза]] — [[Јоло]] — [[Јабаганныҥ боочызы]] — [[Кан-Оозы]] — [[Кӧзӱл]]; Алтай крайдаҥ келзе, [[Јаш-Тура]] — Солонешный — [[Чаргы-Оозы]] — [[Келейдиҥ боочызы]] — [[Кан-Оозы]] — [[Кӧзӱл]]. «[[Кан-Оозы]] — [[Коргон]]» деп јолдыҥ 4-чи километринде (идентификационный темдеги 84К-109<ref>[https://wikimapia.org/#lang=ru&lat=51.017636&lon=84.395256&z=14&m=w&search=84К-109/ Региональная трасса 84К-109]</ref>, узуны 63,055 км) оҥ јаныдӧӧн регионал учурлу јол башталат «Кӧзӱлге айрылчык јол» (идентификационный темдеги 84К-59<ref>[https://wikimapia.org/#lang=ru&lat=50.958547&lon=84.686818&z=14&m=w&search=84К-59/ Региональная трасса 84К-59]</ref>, узуны 2,2 км), јолдыҥ ӱсти сай-кумак<ref>[http://docs.cntd.ru/document/446686598/ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»]</ref>. {| class="wikitable" | COLSPAN="3" ALIGN="center" | '''Кӧзӱл јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кан-Оозы]] || 10 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 220 км, 280 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы ||270 км, 300 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4000 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ ||140 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ || 120 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Козуль (Республика Алтай)}} Берилген таблицада кӧргӱзилген јылдарда улустыҥ тоозы астап баратканы иле кӧрӱнет. == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 534 кижи болгон, 100 % алтайлар, ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * јурт јеезениҥ администрациязы; * орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ сады; * интернат; * эмчилик; * јурттыҥ клубы; * библиотека; * стадион; * почта; * магазин. </div> == Экономиказы == Јуртта јаан ээлемдер јок. Кӧп саба билелер таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы мал, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкандарга обелиск (1970, Т.Казаковтыҥ оромы,16А)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf</ref>. === Археологиялык === === Ар-бӱткендик === * Байлу туу; * Тоҥмок суу. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == * [[Матин, Александр Викторович|Матин А. В.]] ([[1956]]—[[2000]]) — журналист, ӱлгерчи, ӱредӱчи, альпинист<ref>Центр Азии. А.Матин[http://www.centerasia.ru/issue/2001/3/4976-aleksandr-matin-ya-vozvraschayus-k.html]</ref>. * [[Папитов, Евгений Васильевич|Папитов Е. В.]] ([[1962 јыл]]да [[кӱӱк айдыҥ 29 кӱни]]нде) — артист, [[Россия|Россияныҥ]] театрал ишчилериниҥ биригӱзиниҥ турчызы, [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] нерелӱ артизи<ref>Папитов Е. В.[http://www.dramteatr04.ru/personalii/sample-sites-2]</ref>. Кеендиктиҥ Красноярскта институдыныҥ актеский факультедин божодоло ([[1988]]), П. В. Кучияктыҥ адыла адалган Национал драма театрда ижин баштаган. «Блистающая звезда» деп кӧрӱниҥ лауреады (2008,2011), Алтай Республиканыҥ Башкарузыныҥ премиязыныҥ канча катап лауреады ([[2014]], [[2019]]), культураныҥ министерствозыныҥ кӱндӱлӱ грамоталарыла кайралдаткан, јайаандык ижинде 70-неҥ артык роль<ref>Грани таланта. Звезда Алтая[https://www.zvezdaaltaya.ru/2014/04/evgenij-papitov-grani-talanta/]</ref>. == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [https://moust-kan.ru/info/ Окылу сайт «Кан-Оозы аймак»] {{Тыш тайантылар}} {{Кан-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] [[Категория:Кан-Оозы аймактыҥ јурттары]] kg5aixv7e1kga62kkzrdwpaveews9hv 0 291 36015 34745 2022-08-28T10:02:36Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Мӧндӱр-Соккон |оригинальное название = {{lang-ru|Мендур-Соккон}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 50.793782 |lon_deg = 84.810377 |CoordScale = |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Кан-Оозы аймак |район в таблице = Кан-Оозы аймак{{!}}Кан-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Мӧндӱр-Сокконныҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Мӧндӱр-Сокконныҥ јурт јеезези{{!}}Мӧндӱр-Сокконныҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 1172<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал |население = {{население|Мендур-Соккон |тс}} |год переписи = {{население|Мендур-Соккон |г}} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[алтайлар]] 98 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = 649457 |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |категория в Commons = |сайт = }} '''Мӧндӱр-Соккон''' ({{Lang-ru|Мендур-Соккон}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кан-Оозы аймак|Кан-Оозы аймагында]] [[Мӧндӱр-Сокконныҥ јурт јеезези]]не кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот. == Этимологиязы == Мӧндӱр-Соккон {{Lang-ru|град ударил, градом битый}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = 80,236 |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] кӱнбадыш келтейинде, Теректиниҥ ле Тӧгӧриктиҥ сындарыныҥ алдында, [[Чарыш (суу)|Чарыштыҥ]] суузына [[Мӧндӱр-Соккон (суу)|Мӧндӱр-Сокконныҥ]] суузы киргенинде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1172 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/46208/mendur-sokkon.html Мендур-Соккон]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Соок, узун кыш, кыска јай. Тыҥ ла деген соок −40 °С. Кыштыҥ [[чаган ай]]ында орто температура −21 °С, јайдыҥ [[Јаан изӱ ай|јаан изӱ айыныҥ]] орто изӱзи: +15 °С. Тыҥ, ӧткӱн салкындар јааган карды ӱзе учура берет, ортојылдык кеми 4,5 м/с. Јут-чыктыҥ кеми јыл ичинде: 450—500 мм. === Аҥ-куштары === Тайгалары аҥдык, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, койон, какай да бар. Тооргыныҥ тоозы Алтайда кезем астаганыла оны «Кызыл бичикке» кийдирген<ref name="Кр книга животные РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6252/read.php ''Красная книга Республики Алтай: животные''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. Куштардаҥ бӧднӧ, чай, кӱртӱк, агуна, турна, кара-тас, каргаа,јелечи ла о.ӧ. Алтай республиканыҥ ″Кызыл бичикке″ кирген куштары: ала ылаачын ({{lang-ru| балобан}}), боро ылаачын ({{lang-ru| кречет }}), мечиртке ({{lang-ru| сова}}), ылаачын ({{lang-ru| сапсан}})<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. === Ӧзӱмдери === Айландыра ӧскӧн агаштардыҥ кӧп нургуны тыт-чет агаш. Суујакалай мында чиби, тал, каргана, кайыҥ агаштар ӧзӧт, бийиктей тытла кожо мӧш ӧзӧт<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001</ref>. Јалаҥ актарда јерјиилек, аралда, аркада тийиҥкат, бороҥот, уйкӧс, тайабаш таркаган. Кӧп ӧзӱмдер чек јоголорго јеткен учун ″Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине″ кирген. Ол тоодо кызыл тазыл ({{lang-ru| копеечник чайный}}), марал ({{lang-ru| маральник}}), алтын тазыл ({{lang-ru| родиола розовая}}) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. === Јери ле јолдоры === Јурттыҥ текши јери 137 га<ref name="Генплан Мендур-Сокконское СП">[https://moust-kan.ru/arkhitektura/gradostroitelstvo/generalnye-plany Генеральный план муниципального образования Мендур-Сокконское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай]</ref>. Мӧндӱр-Соккон сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 2 км 333 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 1 км 568 м<ref>[https://al.2rus.org/mendur-sokkon/karta/ Карта села Мендур-соккон.]</ref>. Јуртта 9 ором: Јажыл, Аладяковтын, Казаковтын Т. Т., Кестелеванын Б. И., Кокшуновтын Ш., Кокышевтин Л. В., Шодоевтин И. В., Чарыштын<ref>[https://mapdata.ru/altay/ust-kanskiy-rayon/selo-mendur-sokkon/Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.]</ref>. Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 8,63<ref name="Генплан Мендур-Сокконское СП"/>. «[[Чаргы]] — [[Беш-Ӧзӧк]] — [[Кан-Оозы]] — [[Талду (Кӧксу-Оозы аймак)|Талду]] — [[Карагай]]- Казахстанныҥ кыйузы» кыйузында (идентификационный темдеги 84К-121<ref>[https://wikimapia.org/street/18671301/ru/ Региональная трасса 84К-121]</ref>, узуны 257,600 км) деп регионал учурлу кӧӧлик јолло Кӧксу-Оозы јаар барза, [[Кан-Оозы|Кан-Оозынаҥ]] ары 10 км ӧдӧлӧ, оҥ јаныдӧӧн айрылчык јол «Мӧндӱр-Сокконго айрылчык јол» (идентификационный темдеги 84К-66<ref>[https://wikimapia.org/#lang=ru&lat=50.824183&lon=84.853442&z=14&m=w&search=84К-66/ Региональная трасса 84К-63]</ref>, узуны 7,409 км)<ref>[http://docs.cntd.ru/document/446686598/ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»]</ref>. Мӧндӱр-Сокконго једерге ӱч јол бар: [[Улалу]] — [[Чаргы]] — [[Чакырдыҥ боочызы]] — [[Кан-Оозы]] — Мӧндӱр-Соккон; [[Улалу]] — [[Шабалин]] — [[Себиниҥ боочызы]] — [[Нефтебаза]] — [[Јоло]] — [[Јабаганныҥ боочызы]] — [[Кан-Оозы]] — [[Мӧндӱр-Соккон]]; [[Алтай кырай|Алтай кырайдаҥ]] келзе, [[Јаш-Тура]] — Солонешный — [[Чаргы-Оозы]] — [[Келейдиҥ боочызы]] — [[Кан-Оозы]] — [[Мӧндӱр-Соккон]]. {| class="wikitable" | COLSPAN="3" ALIGN="center" | '''Мӧндӱр-Соккон јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кан-Оозы]] || 21 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 230 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 280 км, 310 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4000 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ ||150 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ || 130 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. ФСБ-ныҥ јасагы (16.06.2006) аайынча мында погранзона темдектелген. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Мендур-Соккон | Столбцов=12}} Берилген таблицада кӧргӱзилген јылдарда улустыҥ тоозы астап баратканы иле кӧрӱнет. == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 811 кижи болгон, олордыҥ 98 % [[алтайлар]] ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;"> * јурт јеезениҥ администрациязы; * орто ӱредӱлӱ школ; * балдардыҥ туразы; * эмчилик; * библиотека; * алтай тӱӱки ле культураныҥ музеи; * јурттыҥ клубы; * стадион; * почта; * магазин. </div> == Экономиказы == Производстволык јаан ээлемдер јок. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм. == Мӱргӱӱлдиҥ јерлери == * Тагыл Мӧндӱр-Соккон јуртка јетпей, Јада-Таш бар, албатын байлап јурген јери. == Кереестер == === Тӱӱкилик === * Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогон јерлештерге кереес (1985, Казаковтыҥ № 30А)<ref name="Памятники">[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/891837/ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348]</ref><ref name="Памятники список">http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf</ref>; * Јуртта музей. === Археологиялык === * Ташта јурамалдар (1409, 1376)<ref name="Ойношев свод"/>; * Јебрен корумдар (1379, 1380, 1381, 1382)<ref name="Ойношев свод"/>; * Мӧҥкӱсалгыштар (1419, 1455, 1378, 1383, 1384)<ref name="Ойношев свод"/>; * Кайа ({{Lang-ru|стела}}) (1417)<ref name="Ойношев свод"/>; * Јебрен тӱрк руникалык бичик (1410—1416)<ref name="Ойношев свод"/>; * Куй таш,јебрен јурт (1474, 1418,)<ref name="Ойношев свод"/>;ы * Кӱрее-Таш, Шибеленген јер, ({{Lang-ru|крепость}}) (1395)<ref name="Ойношев свод"/>; * Амыр-Санааныҥ шибеези, Тогай деп кыр (1371)<ref name="Ойношев свод"/>; * Археологиялык комплекс (1377)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. === Ар-бӱткендик === * Байлу туу Тогай; * Аржан суу (1375)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод"/>. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == * [[Шодоев, Иван Васильевич|Шодоев И. В.]] (1914—2006) — бичиичи, журналист, тӱӱкичи, анайда ок [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] албатызыныҥ бичиичизи<ref>Шодоев И. В.[https://gornoaltaysk.bezformata.com/listnews/altajskoj-literaturi-i-v-shodoevu/77944492/]</ref>. https://ustkan-cbs.alt.muzkult.ru/media/2022/01/13/1307466349/Akulova.pdf * [[Казаков Темирей Токурович|Казаков Т. Т.]] (1923 —) — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, 507-чи Кишиневский истребительно-противотанковый артиллерийский полктыҥ наводчиги (Белорусский фронт), младший сержант. Совет Союзтын Геройы<ref>Казаков Т. Т.[https://warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=19354]</ref>. * [[Кестелова, Байчила Иркитовна|Кестелова Б. И.]] (1917 — 26.06.1967) — чабан, Кан-Оозы аймактыҥ «Ленинский наказ» деп колхозтыҥ Горно-Алтайский автоном областьтыҥ. Социштин Геройы (Герой Социалистического Труда) (1960)<ref>Кестелова Б. И.[https://warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=18377]</ref>. == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [https://moust-kan.ru/info/ Окылу сайт «Кан-Оозы аймак»] {{Тыш тайантылар}} {{Кан-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] [[Категория:Кан-Оозы аймактыҥ јурттары]] 9fydmm0dzmau8723pnfa8bwg5uaa18a 0 298 36005 34749 2022-08-28T09:53:26Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Оро |оригинальное название = {{lang-ru|Оро}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 50.911980 |lon_deg = 85.000488 |CoordScale = |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Кан-Оозы аймак |район в таблице = Кан-Оозы аймак{{!}}Кан-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Јабаганныҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Јабаганныҥ јурт јеезези{{!}}Јабаганныҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 1213<ref name="Высота н/у моря"/> |климат = орто-континентал |население = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Оро (Республика Алтай)| тс }} |год переписи = {{ Эл-јонныҥ тоозы |Оро (Республика Алтай) | г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[алтайлар]] 98 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = 649455 |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |категория в Commons = |сайт = }} '''Оро''' ({{Lang-ru| Оро }}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кан-Оозы аймак|Кан-Оозы аймагында]] [[Јабаганныҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Оро {{Lang-ru|яма}}<ref name="Топонимика">{{книга |автор = Молчанова О. Т. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Топонимический словарь Горного Алтая |оригинал = |ссылка = http://www.nskdiggers.ru/archive/toponim/toponim.pdf |викитека = |ответственный = А.Т. Тыбыкова |издание = |место = Горно-Алтайск |издательство = Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва |год = 1979 |том = |страницы = 80,236 |столбцы = |страниц = 397 |серия = |isbn = }}</ref>. == Физико-географиялык == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] кӱнбадыш келтейинде, Теректиниҥ ле Тӧгӧриктиҥ сындарыныҥ эдегинде, Кан-Јабаганныҥ чӧл-јалаҥыныҥ јаказында ӧзӧктӧ, [[Јаан-Шиберти (суу)|Јаан-Шиберти]] деп сууныҥ јарадында турат. Айландыра телкем, јайым јалаҥдар, аш салатан кыралар, мал-ашка элкем-телкем одор, кезик јерлерде сас. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1213 метрге бийик<ref name="Высота н/у моря">[https://foto-planeta.com/np/35144/oro.html Оро]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Узун ла соок кыш, кыска јай. [[Чаган ай|Чаган айдыҥ]] ортоайлык температуразы −20 °С болзо, [[Јаан изӱ ай|јаан изӱ айдыҥ]] орто температуразы +16 °С болот. Ачык чӧл јер учун улай ла салкындар, кыштыҥ ӧйинде шуургандар карды јаттырбай учура берет. === Аҥ-куштары === Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет : айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан, тооргы<ref name="Собанский звери">''Собанский Г. Г.'' Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005</ref>. Куштардаҥ кедери тарал, карган, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк. Алтай Республиканыҥ кызыл бичигине кирген куштар: ала ылаачын, ӱкӱ, шоҥкор, боро ылаачын<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, сӧлӧм лӧ база кезик бӱдӱм балык бар. === Ӧзӱмдери === Талайдыҥ кемјӱзинеҥ чик јок бийик учун мында агаштардаҥ мӧш, тыт, чиби, каа- јаада кайыҥ ӧзӧт<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001</ref>. Јуугында тыҥ бийик эмес сойоктор, тӧҥдор, којогорлор, меес јаны тас. Куру таш, арка јаны кӧбинде чет агашла бӱркелген, састу сууныҥ коолы јерлерде тал, кайыҥ ла јӱзӱн јыраалар ӧзӧт. Озодоҥ бери кедери тайгада, јайлуларда ӧлӧҥ-чӧп, тазыл-тамыр кӧп болгон, је улустыҥ кичеебес кылыгынаҥ кӧп эм ӧлӧҥдӧр торт јоголорго јеткен. Ол тоодо кызыл тазыл ({{Lang-ru|копеечник чайный}}), марал ({{Lang-ru|маральник}}), алтын-тазыл ({{Lang-ru|родиола розовая}}) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр<ref name="Торбоков флора">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020</ref>. Кандык, быркырууш чечек, чийне, буланат, саргай, кӱн чечек, кӱнкаајы, тайа ла о.ӧ. Јакшы јылда јиилектердиҥ де тӱжӱми бар: тийиҥкат, кайыҥкат, бороҥот, кызылгат, тайабаш, уйкӧс. Кӧп эм ӧлӧҥдӧр лӧ тазылдар. === Јери ле јолдоры === Јурттыҥ текши јери 38,8 га. Ол тоодо: улус јадар јерлердиҥ кеми 17,23 га, јонго керектӱ тудумдар 0,51 га, инженер ле транспорттыҥ инфраструктуразы 4,6 га, башка учурлу 16,46 га<ref name="Генплан Ябоганское СП"/>.Оро јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 748 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 696 м<ref>[https://al.2rus.org/oro/karta/ Карта села Оро.]</ref>. Јуртта 3 ором: Јииттердиҥ, Тӱндӱк, Школдыҥ <ref>[ https://mapdata.ru/altay/ust-kanskiy-rayon/selo-oro/ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.]</ref>. Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 5,35 км<ref name="Генплан Ябоганское СП">[https://moust-kan.ru/arkhitektura/gradostroitelstvo/generalnye-plany Генеральный план муниципального образования Ябоганское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай]</ref>. Јабаганга једетен ӱч јол бар. [[Улалу]] — [[Чаргы]] ([[Чуйдыҥ трагы|Чуйдыҥ трагынаҥ]] оҥ јанына эбирер) — [[Кӧкӧйӧниҥ боочызы]], [[Чакырдыҥ боочызы]] — [[Јабаган]]; [[Улалу]] — [[Себиниҥ боочызы]], Туйактуга јетпей јӱрӱп, Чуйдыҥ трагынаҥ оҥ јаны јаар эбирер — [[Кеҥи]] — [[Јабаган]]; [[Алтай кырай|Алтай кырайдаҥ]] келзе, [[Јаш-Тура]] — Солонешный — [[Чаргы-Оозы]] — [[Экинур]] — [[Јабаган]]. «[[Чаргы]] — [[Беш-Ӧзӧк]] — [[Кан-Оозы]] — [[Талду (Кӧксу-Оозы аймак)|Талду]] — [[Карагай]] — [[Казахстан|Казахстанныҥ]] кыйузында»(идентификационный темдеги 84К-121<ref>[https://wikimapia.org/street/18671301/ru/ Региональная трасса 84К-121]</ref>, узуны 257, 600 км) деп регионал учурлу јолло келзе Кан-Оозына јетпей јӱрӱп, Кӧксу-Оозы јаар барган јолдоҥ сол јаны јаар бурыза, «Оро јуртка бурылчык» болор(идентификационный темдеги 84К-71<ref>[https://wikimapia.org/#lang=ru&lat=50.917523&lon=84.993560&z=14&m=w&search=84К%2071/ Региональная трасса 84К-71]</ref>, узуны 4,1 км)<ref>[http://docs.cntd.ru/document/446686598/ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»]</ref>. {| class="wikitable" | COLSPAN="3" ALIGN="center" | '''Оро јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Јабаган]]|| 5 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кан-Оозы]] || 21 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ || 130 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ || 76 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 190 км, 250 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 250 км 280 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4000 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Оро (Республика Алтай) | Столбцов=9}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 259 кижиниҥ 98 % [[алтайлар]] болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; -o-column-count: 2; -ms-column-count: 2; column-count: 2;"> * баштамы школ; * эмчилик; * библиотека; * стадион; * јурттыҥ клубы; * магазин; * агашкезим. </div> == Экономиказы == Јуртта јаан ээлемдер јок. Кӧп саба билелер таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал азыраары. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === * Ташта јурамал, трактыҥ јанында (1480)<ref name="Ойношев свод"/>; * Арынур. Мӧҥкӱсалгыш (1339, 1340, 1341, 1338)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. === Ар-бӱткендик === * Алтын-Туу байлу кыр (1352)<ref name="Ойношев свод"/>; * [[Чакырдыҥ боочызы]] (1439)<ref name="Ойношев свод"/>; * Јабаганныҥ боочызы (1438)<ref name="Ойношев свод"/>; * Тоҥмок суу. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [https://moust-kan.ru/info/ Окылу сайт «Кан-Оозы аймак»] {{Кан-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] [[Категория:Кан-Оозы аймактыҥ јурттары]] 9c7eq7e9mu3jdhemad55hq36wzucyfv 0 438 36013 34754 2022-08-28T10:01:07Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Шуҥмары |оригинальное название = {{lang-ru|Владимировка}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 51.0472 |lon_deg = 84.2085 |CoordScale = |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Кан-Оозы аймак |район в таблице = Кан-Оозы аймак{{!}}Кан-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Коргонныҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Коргонныҥ јурт јеезези{{!}}Коргонныҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 705 <ref name="geonames"/> |климат = орто-континентал |население = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Владимировка (Республика Алтай) | тс }} |год переписи = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Владимировка (Республика Алтай) | г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = орустар 85 %<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = 649458 |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Шуҥмары''' ({{Lang-ru|Владимировка}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кан-Оозы аймак|Кан-Оозы аймагында]] [[Коргонныҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Шуҥмары {{Lang-ru|}}. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] кӱнбадыш келтейинде, Теректи ле Тӧгӧтиктиҥ сындарыныҥ эдегинде, Чарас ичинде [[Кума (суу)|Кума]], [[Чечулиха (суу)|Чечулиха]], [[Прямая стрелка (суу)|Прямая стрелка]] ла [[Чарыш (суу)|Чарыш]] суулардыҥ бириккенинде турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 705—708 метрге бийик<ref name="geonames">{{cite web|url=https://www.geonames.org/1487043/vladimirovka.html|title=Vladimirovka|publisher=[[GeoNames]]|lang=en}}</ref><ref>[https://foto-planeta.com/np/35133/vladimirovka.html Владимировка]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Кыш [[Ӱлӱрген ай|ӱлӱрген айдыҥ]] учынаҥ ала [[Кандык ай|кандык айдыҥ]] бажына јетире турат. Соок ло деген [[чаган ай]]да ортоайлык температура −19 °C, кар мында калыҥ тӱжет, тыҥ салкындар болбойт. Јай [[Кичӱ изӱ ай|кичӱ изӱ айдаҥ]] башталып, [[Сыгын ай|сыгын айдыҥ]] бажына једет, кыска ла серӱӱн. Ортоайлык изӱ +18..+20 °C болот. Кейдиҥ чыгы 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык тӱргени 4,5 м/с. === Аҥ-куштары === Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан, тооргы<ref name="Собанский звери">''Собанский Г. Г.'' Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.</ref>. Куштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк јӱрет. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, бел, чортон, ускуч, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар. === Ӧзӱмдери === Кырлар кӧп сабазы тыт агашла бӱркелген, бийиктей мӧш агаш кӧп, чиби агаш суујакалай аралдарда ӧзӧт, тал, кайаҥ агаш тыҥ ла кӧп эмес, је бар<ref name="Кучин флора и фауна">''Кучин А. П.'' Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.</ref>. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Кырлардыҥ тӱштӱк јаны меес, агаш јок тас, агаштар кобы јиктерде. Кызыл тазыл ({{Lang-ru | копеечник чайный}}), марал ({{Lang-ru | маральник}}), алтын тазыл ({{Lang-ru | родиола розовая}}) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр. Сӱрекей кӧп ӧзӱмдер Алтайда таркаган, је кезиги астап, «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген: арчын, алтын тазыл, кызыл тазыл, кӱн-келди, таҥдалай<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јурттыҥ текши јери 78,68 га<ref name="Генплан Коргонское СП"/>. Шуҥмары јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 1 км 638 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 499 м <ref>[https://al.2rus.org/vladimirovka/karta/ Карта села Владимировка]</ref>. Јуртта 2 ором: Јараттай, Тӧс<ref>[https://mapdata.ru/altay/ust-kanskiy-rayon/selo-vladimirovka/ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.]</ref>. Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 4,682 км<ref name="Генплан Коргонское СП">[https://moust-kan.ru/arkhitektura/gradostroitelstvo/generalnye-plany Генеральный план муниципального образования Коргонское сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай]</ref>. Јуртка ӱч јолло једер аргалу: [[Улалу]] — [[Чаргы]] — [[Кӧкӧйӧниҥ боочызы]] — [[Чакырдыҥ боочызы]] — [[Кан-Оозы]] — [[Шуҥмары]]; [[Улалу]] — [[Себиниҥ боочызы]], [[Нефтебаза]] — Јабаганныҥ боочызы — [[Јабаган]] — [[Кан-Оозы]] — [[Шуҥмары]]; Алтай крайдаҥ келзе, [[Јаш-Тура]] — Солонешный — [[Чаргы-Оозы]] — [[Кан-Оозы]] — [[Шуҥмары]]. «Кан-Оозы — Коргон» деп регионал учурлу кӧӧлик јолдо турат, идентификационный темдеги 84К-109<ref>[https://wikimapia.org/#lang=ru&lat=51.017636&lon=84.395256&z=14&m=w&search=84К-109/ Региональная трасса 84К-109]</ref>, узуны 63,055 км<ref>[http://docs.cntd.ru/document/446686598/ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»]</ref>. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |'''Шуҥмары јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- | Администрациялык тӧс јер [[Коргон]] || 19 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кан-Оозы]] || 44 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 250 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 310 км, 340 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4000 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ || 170 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ || 140 км |} == Тӱӱкизи == Шуҥмары јурт 1923 јылда тӧзӧлгӧн. Чечулиха ла Кирград деп эки јуртты кӧчӱрип, мында бириктирген. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Владимировка (Республика Алтай) | Столбцов=11 }} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 262 кижи болгон, олордыҥ 85 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == * баштамы школ; * эмчилик; * јурттыҥ клубы; * магазин. == Экономиказы == Јуртта јаан ээлемдер јок. Кӧп саба билелер таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азыраары. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === * Тӱӱкилик јер, Девичий плес (1354)<ref name="Ойношев свод"/>; * Јес рудалу, јебрен казынты (1351), Ады јок сууныҥ јанында<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. === Ар-бӱткендик === * Байлу туу; * Тоҥмок суу. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [https://moust-kan.ru/info/ Окылу сайт «Кан-Оозы аймак»] {{Тыш тайантылар}} {{Кан-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] [[Категория:Кан-Оозы аймактыҥ јурттары]] 2wgwsbsquqtpqaq8yo68s5a9qegaeao 0 468 36003 34752 2022-08-28T09:50:54Z Ok.sofia 400 wikitext text/x-wiki {{ЈЈЈ+Россия |статус = Јурт |русское название = Ӱстӱги-Айты-Коол |оригинальное название = {{lang-ru|Санаровка}} |герб = |флаг = | изображение = | описание изображения = |lat_deg = 51.065426 |lon_deg = 84.391142 |CoordScale = |страна = Россия |регион = Алтай Республика |район = Кан-Оозы аймак |район в таблице = Кан-Оозы аймак{{!}}Кан-Оозы |вид поселения = Јурт јеезе |поселение = Айты-Коолдыҥ јурт јеезези |поселение в таблице = Айты-Коолдыҥ јурт јеезези{{!}}Айты-Коолдыҥ |внутреннее деление = |вид главы = |глава = |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 785 <ref name="geonames"/> |климат = орто-континентал |население = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Санаровка | тс }} |год переписи = {{ Эл-јонныҥ тоозы | Санаровка | г }} |плотность = |агломерация = |национальный состав = [[орустар]] 76%, <br>[[алтайлар]] 24%<ref name="Коряков"/> |конфессиональный состав = |часовой пояс = |телефонный код = 38841 |почтовый индекс = 649468 |почтовые индексы = |автомобильный код = |цифровой идентификатор = |цифровой идентификатор 2 = |категория в Commons = |сайт = }} '''Ӱстӱги-Айты-Коол''' ({{Lang-ru|Санаровка}}) јурт [[Россия]]да [[Алтай Республика|Алтай Республиканыҥ]] [[Кан-Оозы аймак|Кан-Оозы аймагында]] [[Айты-Коолдыҥ јурт јеезези]]не кирет. == Этимологиязы == Ӱстӱги-Айты-Коол {{Lang-ru|}}. == Физико-географиялык темдектери == === Географиязы === Јурт [[Туулу Алтай|Туулу Алтайдыҥ]] кӱнбадыш келтейинде, Чарас ичинде Волонковка ла [[Айты-Коол (суу)|Айты-Коолдыҥ]] сууларыныҥ бириккенинде турат. Чарас ичи ӧзӧк тыҥ ла јалбак эмес. Чарас ичиниҥ кырлари кају, каскак, ӧзӧктӧ кееҥ јалаҥдар јок, јерлери кызык ла ичпек, арка јаны агаштарла буркелген. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 785—903 метрге бийик<ref name="geonames">{{cite web|url=https://www.geonames.org/1493104/sanarovka.html|title=Sanarovka|publisher=[[GeoNames]]|lang=en}}</ref><ref>[https://foto-planeta.com/np/35136/sanarovka.html Санаровка]</ref>. === Климады === Климады орто-континентал. Узун ла соок кыш, кыска јай. Кыш ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына јетире турат. Соок ло деген [[чаган ай]]да ортоайлык температура −19 °C, кар мында калыҥ тӱжет, тыҥ салкындар болбойт. Јай [[Кичӱ изӱ ай|кичӱ изӱ айдаҥ]] башталып, [[Сыгын ай|сыгын айдыҥ]] бажына једет, кыска ла серӱӱн. Ортоайлык изӱ +18..+20 °C болот. Кейдиҥ чыгы 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык тебӱзи 4,5 м/с. === Аҥ-куштары === Тайгаларында јӱзӱн-јӱӱр аҥдар јӱрет: айу, бӧрӱ,тӱлкӱ, койон, јеекен, агас, албаа, јоонмойын, кӧрӱк, јараа, марал, аҥ, элик, булан, тооргы<ref name="Собанский звери">''Собанский Г. Г.'' Звери Алтая. — Барнаул: [б.и.], 2005.</ref>. Куштардаҥ кедери тарал, карган, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, мӱркӱт, карчага, јелечи, мечиртке, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк ле сымда<ref name="Торбоков звери">''Торбоков Т.'' Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.</ref>. Сууда балык кезем астаган да болзо, чараган, бел, чортон, ускуч, јылмай ла база кезик бӱдӱм балык бар. === Ӧзӱмдери === Алтай јӱзӱн-јӱӱр агаштарыла, ӧзӱмиле, ӧлӧҥ-чӧбиле байлык. Бийиктей мӧш лӧ тыт туштайт, јабыстай арка-јиктерде кайыҥ, тал, чиби ле башка-башка тайа-јыраалар ӧзӧт. Јиилектӱ аркаларда уйкӧс, бороҥот, кызылгат, тайабаш, тийиҥкат туштап, ак-јалаҥдары чечектерле чоокырайат: ай-каајы {{Lang-ru|адонис}}, айу-сырга {{Lang-ru|водосбор}}, бастый {{Lang-ru| василек}}, буланат {{Lang-ru|кипрей}}, быркырууш {{Lang-ru|одуванчик}} ла оноҥ до ӧскӧ чечектер, ӧлӧҥдӧр лӧ тазылдар бар. «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген ӧзӱмдер ол: кызыл тазыл, марал, алтын тазыл, арчын<ref name="Кр книга растения РА 2017">[https://icdlib.nspu.ru/views/icdlib/6253/read.php ''Красная книга Республики Алтай: растения''] / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный</ref>. === Јери ле јолдоры === Јурттыҥ текши јери 45,35 га<ref name="Генплан Талицкого СП">[https://moust-kan.ru/arkhitektura/gradostroitelstvo/generalnye-plany Генеральный план муниципального образования Талицкое сельское поселение Усть-Канского района Республики Алтай]</ref>. Ӱстӱги-Айты-Коол јурттыҥ сыны тӱндӱктеҥ тӱштӱк јаар 877 м, кӱнчыгыштаҥ кӱнбадыш јаар 722 м<ref>[https://al.2rus.org/sanarovka/karta/ Карта села Санаровка]</ref>. Јуртта 2 ором: Волонковский, Кырлу кош оромы<ref>[https://mapdata.ru/altay/ust-kanskiy-rayon/selo-sanarovka/ Онлайн-карта Республики Алтай с улицами и номерами домов.]</ref>. Јурттыҥ оромдорыныҥ текши узуны ла ээлемдерге јетире јолдордыҥ узуныла кожо 4,61 км. Јуртта Айты-Коол сууны кечире узуны 36 метр кӱр бар<ref name="Генплан Талицкого СП"/>. Јуртка ӱч јолло једер аргалу: * [[Улалу]] — [[Чаргы]] — [[Кӧкӧйӧниҥ боочызы]] — [[Чакырдыҥ боочызы]] — [[Кан-Оозы]] — [[Ӱстӱги-Айты-Коол]]; * [[Улалу]] — [[Себиниҥ боочызы]], [[Нефтебаза]] — [[Јабаганныҥ боочызы]] — [[Јабаган]] — [[Кан-Оозы]] — [[Ӱстӱги-Айты-Коол]]; * [[Алтай кырай|Алтай кырайдаҥ]] келзе, [[Јаш-Тура]] — Солонешный — [[Чаргы-Оозы]] — [[Кан-Оозы]] — [[Ӱстӱги-Айты-Коол]]. Бу јурт «Айты-Коол — Ӱстӱги-Айты-Коол» деп регионал учурлу кӧӧлик јолдыҥ учы (идентификационный темдеги 84К-113<ref>[http://wikimapia.org/street/17319528/ru/84%D0%9A-113-%D0%A3%D1%81%D1%82%D1%8C-%D0%9A%D1%83%D0%BC%D0%B8%D1%80-%D0%A1%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%BA%D0%B0 Регионал трасса 84К-113]</ref>, узуны 8,7 км)<ref name="Перечень а/д РА">[http://docs.cntd.ru/document/446686598/ Постановление Правительства Республики Алтай от 12.04.2018 N 107 «Об утверждении Перечня автомобильных дорог общего пользования регионального значения Республики Алтай и признании утратившими силу некоторых постановлений Правительства Республики Алтай»]</ref>. {| class="wikitable" | COLSPAN="2" ALIGN="center" |'''Ӱстӱги-Айты-Коол јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире''' |- |Администрациялык тӧс јер [[Айты-Коол]] || 7 км |- | Аймактыҥ тӧс јери [[Кан-Оозы]] || 47 км |- | Республикан тӧс кала [[Улалу]] || 250 км,320 км |- | [[Јаш-Тура|Јаш-Тураныҥ]] темир јолыныҥ вокзалы || 310 км, 340 км |- | Тергеениҥ тӧс калазы [[Москва]] || 4000 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 514,5 км-деҥ || 170 км |- | [[Чуйдыҥ трагы]] (Р-256) 610,8 км-деҥ || 140 км |} == Тӱӱкизи == Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. == Эл-јон == {{ Эл-јонныҥ тоозы | Санаровка | Столбцов=9}} == Ук-калыктары == Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжыла 142 кижиниҥ 76 % орустар, 24 % алтайлар болгон<ref name="Коряков">[http://www.lingvarium.org/russia/settlem-database.shtml Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».]</ref>. == Инфраструктуразы == <div style="-moz-column-count: 2; -webkit-column-count: 2; -o-column-count: 2; -ms-column-count: 2; column-count: 2;"> * баштамы школ; * эмчилик; * јурттыҥ клубы; * магазин; * библиотека; </div> == Экономиказы == Јуртта јаан производстволык ээлем јок. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту, оок мал азырайт. Туризм. == Кереестер == === Тӱӱкилик === === Археологиялык === * Бойлулардыҥ кайазы, Тӱӱкилик јер (1354)<ref name="Ойношев свод"/>; * Мӧҥкӱсалгыш (1386)<ref name="Ойношев свод"/>. Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте<ref name="Ойношев свод">''Ойношев В. П.'', ''Урбанова С. Е.'' Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.</ref>. === Ар-бӱткендик === * Байлу кыр; * Тоҥмок суу. == Јуруктардыҥ кӧмзӧзи == == Јарлу улузы == == Ајарулар == {{Ајарулар}} == Тайантылар == * [https://moust-kan.ru/info/ Окылу сайт «Кан-Оозы аймак»] {{Кан-Оозы аймактыҥ јон јаткан јерлери}} [[Категория:Алфавит аайынча јон јаткан јерлери]] [[Категория:Алтай Республиканыҥ јон јаткан јерлери алфавитле]] [[Категория:Кан-Оозы аймактыҥ јурттары]] peahoh7ynzn7i79mpfzdd5l0c605quu